D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 1 आरं भिक-1

I-1
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 2

ू ऑफ बँकिंग अँड फायनान्स, मब

©इंडियन इन्स्टिट्यट ंु ई, 2018
प्रकाशकाकडे मद्र
ु ण आणि प्रकाशन अधिकार

सर्व हक्क राखीव. या प्रकाशनाचा कोणताही भाग भारतीय बँकिंग संस्थेच्या पर्व ू लेखी परवानगीशिवाय पनु रुत्पादित,
संग्रहित किं वा पनु र्प्राप्ती प्रणालीमध्ये सादर केला जाऊ शकत नाही किं वा कोणत्याही स्वरूपात किं वा कोणत्याही प्रकारे
(इलेक्ट्रॉनिक, यांत्रिक, फोटोकॉपी, रे कॉर्डिंग किं वा अन्यथा) प्रसारित केला जाऊ शकत नाही. वित्त.
या प्रकाशनाच्या संबंधात कोणतीही अनधिकृत कृत्य करणारी कोणतीही व्यक्ती फौजदारी अभियोग आणि नक
ु सान
भरपाईसाठी दिवाणी दाव्यांना जबाबदार असू शकते.
या प्रकाशनात असलेली माहिती संकलित करताना सर्व काळजी घेण्यात आली असली तरी, इंडियन इन्स्टिट्यट
ू ऑफ
बँकिंग अँड फायनान्स कोणत्याही त्रट
ु ी किं वा चक
ु ांची जबाबदारी स्वीकारत नाही.

संपादन :???
किं मत:`???
द्वारे प्रकाशित:
Taxmann Publications (P.) Ltd.
विक्री आणि विपणन:
59/32, न्यू रोहतक रोड, नवी दिल्ली-110 005 भारत
फोन: +91-11-45562222
वेबसाइट: http://www.taxmann.com
ईमेल: sales@taxmann.com
मंबु ई
35, बोडके बिल्डिंग, एम.जी. रस्ता,
समोर. रे ल्वे स्टे शन, मल
ु ंड
ु (प), मंब
ु ई - 400 080
दरू ध्वनी. : +91-22-25934806, 25934807, 25934809, 25644807
आजारी. +९१-९३२२२४७६८६, ९६१९६६८६६९
ईमेल: sales.mumbai@taxmann.com
Regd. कार्यालय:
21/35, पश्चिम पंजाबी बाग, नवी दिल्ली-110 026 भारत
येथे छापले:
टॅ न प्रिंट्स (इंडिया) प्रा. लि.
४४ किमी. माईल स्टोन, राष्ट्रीय महामार्ग, रोहतक रोड,
गाव रोहाड, जि. झज्जर (हरियाणा) भारत
ईमेल: sales@tanprints.com

हे पस्ु तक शैक्षणिक आणि शिकण्याच्या उद्दे शाने आहे . पस्

ु तकातील सामग्री कोणत्याही विद्यमान कॉपीराइट किं वा
कोणत्याही व्यक्तीच्या इतर बौद्धिक संपदा अधिकारांचे कोणत्याही प्रकारे उल्लंघन करणार नाही याची खात्री करण्यासाठी
पस्ु तकाच्या लेखकाने सर्व वाजवी काळजी घेतली आहे . जर लेखक(ले) कोणत्याही स्त्रोताचा मागोवा घेण्यास अक्षम
असेल/असल्यास आणि कोणत्याही कॉपीराइटचे अनवधानाने उल्लंघन झाले असल्यास, कृपया सध ु ारात्मक कारवाईसाठी
प्रकाशकाला लेखी सचिू त करा.

I-2
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 3

अग्रलेख
एक कार्यक्षम क्रेडिट कार्य आणि चांगले क्रेडिट मल् ू यांकन आहे
aकारण नाहीबँकेत निरोगी क्रेडिट पोर्टफोलिओसाठी. कर्ज खात्याचे
आरोग्य प्रामख्ु याने कर्जदाराच्या आर्थिक स्थितीवर, कर्जाच्या
भरवशासाठी आणि जबाबदार राहण्याची त्याची/तिची सततची
इच्छा आणि वाढीला अनक ु ू ल असे सौम्य आर्थिक वातावरण यावर
अवलंबन ू असते यात शंका नाही. व्यवसाय आणि उद्योगाचे
आरोग्य. या पार्श्वभम
ू ीवर, क्रेडिट सवि ु धा दे ताना सरु
ु वातीला केलेल्या
मल्
ू यांकनात कर्जदार/ॲडव्हान्सचे चारित्र्य, क्षमता, रोख, संपार्श्विक
आणि स्थिती यांचा काळजीपर्व ू क अभ्यास करणे आवश्यक आहे . हे
सर्वज्ञात आहे की वरील 5 सी क्रेडिट सवि ु धेची शाश्वतता ठरवतात.
यामध्ये एक नवीन C, अनप ु ालन जोडले गेले आहे जे क्रेडिट
पोर्टफोलिओशी संबधि ं त सर्व नियामक आणि कायदे शीर नियमांचे
पालन करते. वरील सर्व पैलच ंू े परीक्षण चांगले ज्ञान आणि योग्य
पद्धतीची आवश्यकता आहे .
फायनान्शिअल मॅनेजमें ट वरील मानक पाठ्यपस् ु तकातन ू शिकता
येणाऱ्या धड्यांपेक्षा क्रेडिट मल्
ू यां कन वे गळे कसे आहे ? ही एक
समस्या आहे जी जेव्हा वर्गात क्रेडिट मल् ू यांकनाच्या पैलव ंू र चर्चा
केली जाते तेव्हा अनेकदा समोर येत.े फरक हा मख् ु यत: आर्थिक
व्यवस्थापनाचे कोणते सिद्धांत अंगीकारले आहे त आणि त्याचा
परिणाम कोणत्या प्रमाणात प्रस्तावक/कर्जदाराने भत ू काळात
चांगले आर्थिक आरोग्य प्राप्त केले आहे आणि भविष्यातही अशी
प्रवत्त
ृ ी कायम राहील का याचा अभ्यास करण्यात आहे .
मल्ू यमापनकर्त्याला आर्थिक विवरणे पाहण्यात आणि बँकरकडून
त्याचा अर्थ लावण्यात पारं गत असावे लागते's कोन. परीक्षेसाठी
ple, तो/तिने ऐतिहासिक आणि प्रक्षेपित अशा दोन्ही प्रकारचे रोख
प्रवाह विधान वाचण्याच्या आणि निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्याच्या
स्थितीत असावे. रोख प्रवाह विश्लेषणास खालील मद् ु द्यांवर लक्ष
केंद्रित करावे लागेल:

I-3
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 4
 अग्रलेख

(a) ऑपरे शन्समधनू होणारा रोख प्रवाह प्रबळ आहे का आणि तोच
आरोग्यदायी चिंता दर्शवतो का?
(b) निधीचा अंतिम वापर आगाऊ सवि ु धा दे ताना केलेल्या
अटीनस ु ार आहे की नाही आणि किंवा
माहितीशिवाय अस्वास्थ्यकर वळण नव्हते
सावकाराचे?
(c) कर्जदाराला बँकिंग व्यवस्थेचा किंवा इतर गंतु वणकू दारांचा
विश्वास आहे की नाही हे रोखीने सिद्ध होते.
आर्थिक क्रियाकलाप पासन ू प्रवाह?
(d) कर्जदार बँकरकडून अपेक्षित असलेल्या एकूण आर्थिक
शिस्तीसाठी कर्जदार सक्षम आहे का?
क्रेडिट मल् ू यांकनासाठी आर्थिक स्टे टमेन्टचा अभ्यास अत्यंत
मल ू भत ू असला तरी, क्रेडिट मल् ू यांकनाच्या काही इतर बाबी कमी
महत्त्वाच्या नाहीत. क्रेडिट ऑफिसरला क्रेडिटवर परिणाम करणाऱ्या
सर्व कायद्यांचे ज्ञान असले पाहिजे. बोअरच्या क्षमतेसारखे मद् ु दे
करारामध्ये प्रवेश करणे, तारण ऑफर करणे, बँकरसाठी सरु क्षा
तयार करणे इत्यादी गोष्टींवर लक्ष दे णे आणि निर्णय घेणे आवश्यक
आहे , ते प्रकरणावर सल्ला दे ण्यासाठी वकिलाकडे पाठवण्याआधी.
क्रेडिट मल् ू यांकन आणि जोखीम मल् ू यांकन या एकाच नाण्याच्या
दोन बाजू मानल्या जाऊ शकतात. म्हणन ू जेव्हा मल् ू यांकनाच्या
पैलव ंू र चर्चा केली जात असेल, ते दे शांतर्गत वित्त किंवा आंतरराष्ट्रीय
व्यापारासाठी व्यापार वित्तसंबधि ं त असो, क्रेडिट
अधिकारी/मल् ू यांकनकर्त्याने जोखीम पैलक ंू डे दर्ल
ु क्ष करू नये. खाते
एनपीए झाल्यास त्याची दे खभाल कशी करावी हे निरोगी क्रेडिट
पोर्टफोलिओ राखण्यासाठी खप ू महत्वाचे आहे .
जग अधिकाधिक एकमेकांशी जोडले जात आहे आणि बँकिंग
परिस्थिती आणि क्रेडिट वितरणाच्या पद्धती बदलत आहे त. रोख
क्रेडिट, ओव्हरड्राफ्ट आणि कर्ज यांसारख्या पारं पारिक स्वरूपाच्या
क्रेडिटसह, लेटर ऑफ क्रेडिट (डीए), हमी, खरे दीदार यासारख्या अर्ध
क्रेडिट सवि ु धा's क्रेडिट आणि परु वठादार's क्रेडिटने प्राबल्य प्राप्त
केले आहे . त्यामळ ु े , अशा उत्पादनांशी व्यवहार करणाऱ्या बँकरला
सर्व उत्पादनांची, त्यांच्या जोखमीच्या पैलच ंू ी चांगली माहिती असणे
आणि वेळेत वचनबद्धतेची पर्त ू ता करण्याच्या कर्जदाराच्या
क्षमतेचा न्याय करण्याच्या स्थितीत असणे आवश्यक झाले आहे .

I-4
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 5
 अग्रलेख

मोठ्या आणि लहान अशा दोन्ही मद ु तीची कर्जे बँकांकडून मोठ्या

प्रमाणात दिली जात आहे त. मोठ्या पायाभत ू सवि ु धांची कर्जे स्वतःच
एक वर्ग असली तरी, मद ु तीच्या कर्जाच्या मल्
ू यांकनाला पर्ण ू पणे
भिन्न दृष्टीकोन आवश्यक आहे . कार्यरत भांडवल सवि ु धा बँकेच्या
ब्रेड आणि बटर तयार करतात. टं डन समिती आणि चोर समितीच्या
शिफारशींनी मर्यादा निश्चित करताना त्यांचे पर्वीू चे महत्त्व थांबवले
असले तरी, बहुतक े बँका आजही या शिफारशींमागील भावनेचे पालन
करतात. मल् ू यांकनाच्या इतर पद्धती, जसे की उलाढाल पद्धती
आणि रोख बजेट पद्धती कार्यरत भांडवल मल् ू यांकनामध्ये पाळल्या
जात आहे त.
बँकांच्या एनपीएमध्ये वाढ होत असन ू त्यामळु े बँकांच्या पत
पनु र्वापराच्या क्षमतेवर परिणाम होत आहे . म्हणन ू , प्रू डेंट क्रेडिट
मल्ू यांकनाव्यतिरिक्त, बँकांकडून कर्ज खात्यांचे निरीक्षण करणे
महत्वाचे आहे . वाढत्या NPA च्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी
सरकार आणि नियामकाने अनेक पढ ु ाकार घेतले आहे त. दिवाळखोरी
आणि दिवाळखोरी संहिता या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल आहे .
कर्ज अधिकाऱ्यांना वरील सर्व बाबींची चांगली कल्पना यावी यासाठी
या पस् ु तकात एक प्रयत्न केला आहे . क्रेडिट फंक्शनचे
विहं गावलोकन, विविध मद् ु द्यांवर तयार केलेली उदाहरणे, नियामक
मार्गदर्शक तत्त्वांचा सारांश आणि शब्दकोष यामळ ु े पस्
ु तक चांगले
बनते.
हे पस्ु तक संस्थेचे अभ्यास साहित्य/पाठ्यपस्ु तक आहे 's"प्रमाणित
क्रेडिट व्यावसायिक अभ्यासक्रम". हा कोर्स RBI/IBA द्वारे
बँकांच्या क्षमता वाढीच्या व्यायामांतर्गत ओळखला गेला आहे .
पस्
ु तक क्षेत्रातन
ू काढलेल्या सब्जेक्ट मॅटर एक्स्पर्ट्स (SMEs) च्या
मदतीने अद्ययावत आणि परीक्षण केले गेले आहे . कोर्सवेअर
अपडेट/परीक्षण करताना SMEs द्वारे प्रदान केलेल्या मौल्यवान
सेवांची संस्था कृतज्ञतेने कबल
ु ी दे त.े
आम्ही कोर्सवेअर सध
ु ारण्यासाठी सच
ू नांचे स्वागत करतो.
मब
ंु ईडॉ जे एन मिश्रा2018मख्
ु य कार्यकारी अधिकारी

I-5
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 6 रिक्त-6
I-6

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 7

शिफारस केलेले वाचन

शिक्षकांच्या हस्तक्षेपाशिवाय परीक्षेची तयारी सल
ु भ करण्यासाठी
IIBF ने अभ्यास किटच्या स्वरूपात सर्वसमावेशक अभ्यासक्रम
तयार केला आहे . प्रत्येक मॉड्यल
ु /विषयासाठी विहित केलेला
अभ्यासक्रम पर्णू पणे समाविष्ट करण्याचा प्रयत्न केला गेला आहे .
तथापि, विषयांचे सादरीकरण नेहमी अभ्यासक्रमात दिलेल्या क्रमाने
असू शकत नाही.
कोर्सवेअर व्यतिरिक्त, उमेदवारांनी अभ्यासक्रमात समाविष्ट
असलेल्या विषयाशी संबधि ं त सर्व ताज्या घडामोडींची नोंद आर्थिक
दै निके, संस्थेचा संदर्भ घेऊन घेणे अपेक्षित आहे .'s पोर्टल, बँक
क्वेस्ट, IIBF व्हिजन सारखी प्रकाशने. याव्यतिरिक्त, त्यांना RBI,
SEBI इत्यादी नियामकांच्या वेबसाइट्सचा संदर्भ घेण्याची विनंती
केली जाते जी परीक्षेशी संबधि
ं त मौल्यवान माहिती दे तात.

I-7
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 8 रिक्त-8
I-8

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 9

बँकर्सचे हँडबकु
क्रेडिट व्यवस्थापन अभ्यासक्रमावर

मॉड्यल
ू ए

क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे: सरु क्षितता,तरलता, नफा, कर्जाचा उद्दे श,
विविधीकरण जोखीम.
मॉडेल क्रेडिट पॉलिसी:महत्त्व, सामग्री, एक्सपोजर नियम, मॉडेल MSE
धोरण.
कर्जदारांचे प्रकार: व्यक्ती - मोठ्या, अल्पवयीन, विवाहित महिला, पार
दानशिन महिला, निरक्षर व्यक्ती, एजंट, वकील, संयक् ु त कर्जदार, हिंद ू
अविभक्त कुटुंब (HUF), मालकी संस्था, भागीदारी संस्था, मर्यादित
कंपन्या, वैधानिक कंपन्या, होल्डिंग सरकारी कंपन्या, खाजगी आणि
सार्वजनिक मर्यादित कंपन्या, शल् ु काची नोंदणी, मर्यादित दायित्व
भागीदारी (LLP).
क्रेडिट सवि
ु धांचे प्रकार: विविध प्रकारच्या क्रेडिट सवि
ु धा - कॅश क्रेडिट,
ओव्हरड्राफ्ट, डिमांड लोन, बिले फायनान्स - ड्रॉवी बिल योजना, बिल
सवलत प्रणाली.
क्रेडिट डिलिव्हरी: सवि
ु धांचे प्रकार, वितरणाच्या पद्धती, एकमेव
बँकिंग व्यवस्था, एकाधिक बँकिंग व्यवस्था, कंसोर्टियम कर्ज,
सिंडिकेशन. क्रेडिट थ्रस्ट, क्रेडिट प्रायॉरिटीज, क्रेडिट एक्विझिशन,
ॲडव्हान्सेसवर वैधानिक आणि नियामक निर्बंध.
क्रेडिट मल्
ू यांकन:प्रस्तावाचे प्रमाणीकरण, क्रेडिट मल् ू यांकनाचे
परिमाण, सहा"सी"s, कर्ज दस्तऐवजांची रचना, क्रेडिट जोखीम, क्रेडिट
जोखीम रे टिगं , कर्जदाराची पत पात्रता, कर्जाचा उद्दे श,

I-9
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 10
 क्रेडीट मॅनेजमें ट अभ्यासक्रमावर बँकर्सची हँडबक
ु

परतफेडीचा स्रोत, रोख प्रवाह, संपार्श्विक.

क्रेडिट रे टिगं : जोखमीचे मोजमाप, रे टिग ं चे उद्दिष्ट, अंतर्गत आणि
बाह्य रे टिग ं , मॉडेल क्रेडिट रे टिग
ं , रे टिगं ची पद्धत, अंतर्गत आणि
बाह्य तल ु ना, मॉडेल रे टिगं स्वरूप

मॉड्यल
ू बी

आर्थिक स्टे टमें टचे विश्लेषण

आर्थिक विवरणांचे विश्लेषण:बॅलन्स शीट - व्याख्या, बॅलन्स शीट
आणि बँकर, मालमत्ता आणि दायित्वांचे वर्गीकरण, चालू मालमत्ता,
स्थिर मालमत्ता, चालू नसलेल्या मालमत्ता, अमर्त ू आणि काल्पनिक
मालमत्ता, दायित्वे - चालू दायित्वे, मध्यम आणि मद ु त दायित्वे,
भांडवल आणि राखीव, Current चे वर्गीकरण मालमत्ता आणि चालू
लायबिलिटी, ताळे बद ं विश्लेषण, नफा आणि तोटा खात्याचे विश्लेषण,
लेखा परीक्षक's टीप. गण ु ोत्तर विश्लेषण - गणु ोत्तरांचे वर्गीकरण, तरलता
गण ु ोत्तर, लिव्हरे ज गण ु ोत्तर, क्रियाकलाप गणु ोत्तर, नफा गण ु ोत्तर, इतर
महत्त्वाचे गण ु ोत्तर, महत्त्वाच्या आर्थिक गणु ोत्तरांचे स्पष्टीकरण,
गण ु ोत्तरांचे उपयोग, निधी प्रवाह विधाने, निधी प्रवाहाचे तंत्र आणि रोख
प्रवाह विधाने, चित्रण.
प्रकल्प/मद ु तीचे कर्ज मल्ू यांकन: तांत्रिक मल्
ू यमापन,
व्यावसायिक/बाजार मल् ू यांकन, व्यवस्थापकीय मल् ू यांकन, आर्थिक
मल्ू यांकन, आर्थिक मल् ू यमापन, पर्यावरणीय मल् ू यांकन, प्रकल्पाची
किंमत आणि वित्ताचे साधन, उत्पादन खर्च आणि नफा, संवेदनशीलता
विश्लेषण, अंदाजपत्रक, ब्रेक-इव्हन विश्लेषण. - पे बॅक कालावधी
पद्धत, वेळेचे मल्ू य पैसे, निव्वळ वर्तमान मल् ू य, अंतर्गत परतावा दर,
प्रकल्पाचे आयष्ु य.

मॉड्यल
ू सी

वर्किं ग कॅपिटल मॅनेजमें ट

कार्यरत भांडवलाचे मल् ू यांकन: कार्यरत भांडवलाची संकल्पना, एकूण
कार्यरत भांडवल, निव्वळ कार्यरत भांडवल, कार्यरत भांडवलाचे अंतर,
कार्यरत भांडवलाचे घटक, कार्यरत भांडवलाचे स्त्रोत, ऑपरे शन
इरे टिग
ं /वर्किं ग सायकल, स्टोरे ज/रिटे न्शन कालावधीची गणना,
मल्
ू यांकनाच्या विविध पद्धती भांडवल, गणना

I-10
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 11
 क्रेडीट मॅनेजमें ट अभ्यासक्रमावर बँकर्सची हँडबक
ु

कार्यरत भांडवल - उलाढाल पद्धत, एमपीबीएफ पद्धत, रोख बजेट

प्रणाली, उदाहरणे, अपर्याप्त कार्यरत भांडवलाचा प्रभाव, आय.टी.ला
कार्यरत भांडवल वित्त. आणि सॉफ्टवेअर उद्योग, कर्ज वितरण प्रणाली,
रोख प्रवाह विश्लेषण, व्यावसायिक पेपर, क्रेडिट वितरण, CMA डेटाचे
विश्लेषण.
अर्धवट क्रेडिट सवि
ु धा:नॉन-फंड सवि
ु धांचे फायदे , विविध प्रकारच्या
NFB सविु धा, विविध प्रकारचे लेटर ऑफ क्रेडिट्स, एलसी मर्यादे चे
मल्
ू यांकन, एलसी अंतर्गत बिले खरे दी/सवलत.
विविध प्रकारच्या बँक गॅरंटीज: परफॉर्मन्स गॅरंटी, फायनान्शियल
गॅरंटी, डिफर्ड पेमेंट गॅरंटी, परफॉर्मन्सचे प्रकार आणि आर्थिक हमी,
बँक गॅरंटी मर्यादे चे मल्
ू यांकन, गॅरंटी अंतर्गत दाव्याचा कालावधी.
सह-स्वीकृती सवि ु धा: आरबीआय मार्गदर्शक तत्त्वे, वस्तू आणि
यंत्रसामग्रीचा परु वठा कव्हर करणारी बिले सह-स्वीकृती.

मॉड्यल
ू डी

इतर क्रेडिट्स
निर्यात वित्त:प्री-शिपमें ट फायनान्स- रुपयात निर्यात पॅकिंग क्रेडिट,
चालू खाते सवि ु धा, विशिष्ट क्षेत्रांसाठी शिपमें टपर्व
ू क्रेडिट -
उप-परु वठादार, बांधकाम कंत्राटदार, प्रोसेसर/निर्यातदार-कृषी निर्यात
ू टर्नओव्हर पॅकिंग
क्षेत्रांना निर्यात क्रेडिट, निर्यात क्रेडिट विमा संपर्ण
क्रेडिट, पर्व
ू शिपमें ट क्रेडिट इन फॉरे न करन्सी (PCFC), सर्व चलनांमध्ये
चालू खाते सवि ु धा, डीम्ड एक्सपोर्ट्स, डायमंड डॉलर अकाउं ट स्कीम,
शिपमें ट पोस्ट रुपया एक्सपोर्ट फायनान्स, एक्सपोर्ट बिल्सची
खरे दी/सवलत, एक्सपोर्ट बिल्सची वाटाघाटी, कन्साईनमें ट आधारावर
एक्सपोर्ट, ड्यट ु ी विरुद्ध ॲडव्हान्स ड्रॉबॅक हक्क, ECGC संपर्ण ू
उलाढाल पोस्ट-शिपमें ट हमी योजना, रुपया निर्यात क्रेडिटचा व्याज
दर, ECNOS, रुपया निर्यात क्रेडिट व्याज दर सबव्हें शन, परकीय
चलनात पोस्ट-शिपमें ट वित्त, निर्यातदारांसाठी गोल्ड कार्ड योजना,
निर्यात बिलांचे क्रिस्टलायझेशन,
प्राधान्य क्षेत्र कर्ज/सरकार प्रायोजित योजना:प्राधान्य क्षेत्रातील
कर्जदारांच्या विविध श्रेणी, कृषी (प्रत्यक्ष आणि

I-11
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 12

क्रेडीट मॅनेजमें ट अभ्यासक्रमावर बँकर्सची हँडबक

ु
 अप्रत्यक्ष) वित्त, एमएसएमई वित्त (प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष), सक्ष् ू म
क्रेडिट, एमएसएमईडी कायदा, 2006 मध्ये प्रस्तावित सध ु ारणा, सरकार
प्रायोजित योजना, दीनदयाळ अंत्योदय योजना - राष्ट्रीय ग्रामीण
उपजीविका अभियान (DAY-NRLM), दीनदयाल अंत्योदय योजना -
राष्ट्रीय शहरी जीवनी DAY-NULM), मॅन्यअ ु ल स्कॅव्हें जर्सच्या
पन ु र्वसनासाठी स्वयंरोजगार योजना (SRMS), प्रधान मंत्री जन
धन योजना (PMJDY) शैक्षणिक कर्ज, गह ृ निर्माण वित्त, कमकुवत वर्ग,
नाबार्ड योजना, निर्यात कर्ज, व्याजदरातील भिन्नता, प्राधान्य क्षेत्र
लक्ष्ये.
किरकोळ कर्ज:किरकोळ कर्जाची वैशिष्ट्ये, किरकोळ कर्जाचे फायदे ,
रिटे ल बँकिंग विरुद्ध कॉर्पोरे ट बँकिंग, विविध रिटे ल बँकिंग उत्पादने,
मॉडेल रिटे ल बँकिंग उत्पादने - गह ृ कर्ज, वाहन कर्ज, वैयक्तिक कर्ज,
पेन्शनर कर्ज योजना, मालमत्ता कर्ज, हॉलिडे लोन योजना, गोल्ड लोन
योजना , शैक्षणिक कर्ज इ., CERSAI नोंदणीसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे.

मॉड्यल
ू ई

दे खरे ख, पर्यवेक्षण आणि पाठपरु ावा करणे आणि अशक्त मालमत्तेचे

व्यवस्थापन
दस्तऐवज: अर्थ, महत्त्व, दस्तऐवजांचे प्रकार, दस्तऐवजासाठी
आवश्यक साइट्स, कागदपत्रांची निवड, वेगवेगळ्या दस्तऐवजांचे
मद्र
ु ांक, मद्र
ु ांकाची पद्धत आणि वेळ, मद्र ु ांक नसलेल्या/अंडर-स्टॅ म्प
केलेल्या कागदपत्रांसाठी उपाय, ज्या कागदपत्रांची नोंदणी अनिवार्य
आहे , वेळ नोंदणीची मर्यादा, नोंदणी न केल्याचे परिणाम,
अंमलबजावणी, वेगवेगळ्या निष्पादकांकडून अंमलबजावणीची
पद्धत, मर्यादे चा कालावधी, गॅरेंटरच्या मर्यादे चा कायदा, मर्यादे चा
कालावधी वाढवणे, कागदपत्रांची अंमलबजावणी,
कर्जदार/जामीनदाराचा मत्ृ य.ू शल् ु काचे प्रकार: उद्दे श, विविध प्रकारचे
शल्
ु क, सरु क्षिततेचे प्रकार, शल्
ु काची पद्धत, धारणाधिकार, ऋण
धारणाधिकार, सेट ऑफ, असाइनमें ट, तारण, तारणदार म्हणन ू
बँकरचा अधिकार, तारणदार म्हणन ू कर्तव्ये , शल्
ु काची पद्धत,
हायपोथेकेशन, गहाण - विविध प्रकारचे गहाणखत, , साधे आणि
न्याय्य तारण यातील फरक.

I-12
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 13

क्रेडीट मॅनेजमें ट अभ्यासक्रमावर बँकर्सची हँडबक

ु

क्रेडिट मॉनिटरिंग, पर्यवेक्षण आणि पाठपरु ावा:क्रेडिट मॉनिटरिंग -

अर्थ, लक्ष ठे वणे लक्ष्य, दे खरे खीची प्रक्रिया, विविध मोनी टोरिंग टूल्स,
मॉनिटरिंगसाठी चेक-लिस्ट, विविध वापरून मॉनिटरिंग
विधाने, QIS स्वरूप/मार्गदर्शक तत्त्वे, पर्यवेक्षण आणि पाठपरु ावा.
अशक्त मालमत्तेचे व्यवस्थापन: परिचय, क्रेडिट मॉनिटरिंग, एनपीए
का आणि कसे?, एनपीए व्यवस्थापन धोरण, आजारी यनि ु टची
व्याख्या,नॉन परफॉर्मिंग ॲसेट्स (एनपीए), इन्कम रे कग्निशन
पॉलिसी, मालमत्ता वर्गीकरण, मालमत्तेचे वर्गीकरण मार्गदर्शक तत्त्वे,
अंमलबजावणी अंतर्गत प्रकल्प, पायाभत ू सवि ु धा आणि गैर-पायाभत ू
सवि ु धा क्षेत्रांतर्गत प्रकल्प कर्ज, व्यावसायिक रिअल इस्टे ट क्षेत्रांतर्गत
प्रकल्प, उत्पन्न ओळख, वित्त घेणे, तरतद ु ी मानदं ड एनपीएसाठी,
प्रोव्हिजनिंग कव्हरे ज रे शो (पीसीआर), तणावग्रस्त मालमत्तेमध्ये
बँकांना उपलब्ध पर्याय, पन ु र्रचनेसाठी प्रड
ु ेंशियल मार्गदर्शक तत्त्वे,
पन ु र्रचनेसाठी पात्रता निकष, पन ु र्रचित मालमत्तेसाठी मालमत्ता
वर्गीकरण नियम, महापात्रा समितीच्या शिफारशी, सध ु ारित प्रड
ु ेंशियल
मार्गदर्शक तत्त्वे, जी. पन ु र्रचित मानक खात्यांवर, पन ु र्रचित खात्यांचे
अपग्रेडश े न, पन ु र्वसन, व्यवहार्यता कालावधी, व्यवहार्यता पॅरामीटर्स,
पन ु र्रचना पॅ के जच्या जलद अंमलबजावणीसाठी प्रोत्साहन, इच्छे ने
डिफॉल्टर्स, दं डात्मक उपाय, तडजोड, कायदे शीर कारवाई, दिवाणी
खटला, पर्व ू आणि पर्व ू तयारी, डिक्रीचे प्रकार, डिक्रीच्या
अंमलबजावणीच्या पद्धती, लोकअदालत, कर्ज वसल ु ी न्यायाधिकरण,
SARFAESI, तणावग्रस्त मालमत्तेचे निराकरण - सध ु ारित फ्रेमवर्क ,
दिवाळखोरी आणि दिवाळखोरी कोड, 2016.
वाजवी प्रथा:लागक्ष
ू मता, अवलंबल्या जाणाऱ्या पद्धती, कर्ज प्रक्रिया,
मल्
ू यांकन, वितरण, प्रशासन, कर्जाची परतफेड/परतफेड, तक्रार
निवारण यंत्रणा.

परिशिष्ट

परिशिष्ट A: एक्सपोजर नॉर्म्स

परिशिष्ट B : उदाहरणे आणि समस्या

I-13
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 14 रिक्त-14
I-14

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 15

अध्याय-प्रमख
ु
पष्ृ ठ
अग्रलेख I-3 शिफारस केलेले I-7 बँकर्स हँडबक
ु ऑन क्रेडिट मॅनेजमें ट
अभ्यासक्रम I-9 सामग्री I-17 वाचणे

मॉड्यल
ु अ : क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

प्रकरण १ : कर्ज दे ण्याची तत्त्वे3प्रकरण २ : क्रेडिट पॉलिसी13प्रकरण 3 :

कर्जदारांचे प्रकार आणि प्रकार
क्रेडिट सवि
ु धा35
प्रकरण 4 : क्रेडिट वितरण75प्रकरण 5 : क्रेडिट मल्
ू यांकन९३प्रकरण 6 :
क्रेडिट रे टिग
ं 119

मॉड्यल
ु बी : आर्थिक स्टे टमें ट्सचे विश्लेषण

प्रकरण 7 : आर्थिक विश्लेषण

विधाने161
धडा 8 : प्रकल्प मल्
ू यांकन/मद
ु त कर्ज
मल्
ू यमापन233

I-15
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 16
 अध्याय-हे ड्स

पष्ृ ठ

मॉड्यल
ु सी : वर्किं ग कॅपिटल मॅनेजमें ट

प्रकरण 9 : कार्यरत भांडवलाचे मल्

ू यांकन२८७धडा 10 : नॉन-फंड बेस्ड
क्रेडिट
सवि
ु धा३६९

मॉड्यल
ू डी : इतर क्रेडिट्स

प्रकरण 11 : निर्यात वित्त४१३प्रकरण १२ : प्राधान्य क्षेत्र कर्ज/

शासन प्रायोजित
योजना/नाबार्ड योजना४६३
प्रकरण १३ : किरकोळ कर्ज५३३

मॉड्यल
ु ई : दे खरे ख, पर्यवेक्षण/फॉलोअप आणि अशक्तांचे
व्यवस्थापन
मालमत्ता

प्रकरण 14 : दस्तऐवजीकरण५८१प्रकरण १५ : शल्

ु काचा प्रकार६०५धडा
16 : फॉलो-अप, पर्यवेक्षण आणि
क्रेडिट मॉनिटरिंग६२५
प्रकरण १७ : अशक्त मालमत्तेचे व्यवस्थापन६५३धडा 18 : कर्जदाराच्या
दायित्वावर वाजवी व्यवहार संहिता७४७

परिशिष्ट

परिशिष्ट A : एक्सपोजर नॉर्म्स757परिशिष्ट B : उदाहरणे आणि

समस्या७६४परिशिष्ट क : शब्दकोष७८६संदर्भ७९९
I-16

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 17

सामग्री

पष्ृ ठ
अग्रलेख I-3 शिफारस केलेले I-7 बँकर्स हँडबक ु ऑन क्रेडिट मॅनेजमें ट
अभ्यासक्रम I-9 अध्याय-हे ड्स I-15 वाचण्याची शिफारस केली

मॉड्यलू अ : परिचय आणि विहं गावलोकन

क्रेडिट ऑफ

प्रकरण १
कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

१.०उद्दिष्टे ५१.१परिचय५१.२ध्वनी कर्जाची तत्त्वे७१.२.१सरु क्षितता७

१.२.२तरलता8
१.२.३नफा९
१.३कर्जाचा उद्दे श10१.४जोखमीचे विविधीकरण101.5आम्हाला सारांश
द्या11१.६मख्
ु य शब्द11१.७तम ु ची प्रगती तपासा11१.८तम ु ची प्रगती
तपासण्यासाठी उत्तरे 12

I-17
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 18

सामग्री

पष्ृ ठ

प्रकरण २
क्रेडिट पॉलिसी

२.०उद्दिष्टे १५२.१परिचय१५२.२धोरण फ्रेमवर्क 16२.३क्रेडिट पॉलिसीची

सामग्री१७२.४प्राधान्य२८२.५भमि ू का२८२.६MIS आणि
पन ु रावलोकन29२.७निष्कर्ष29२.८आम्हाला सारांश द्या30२.९तम ु ची
प्रगती तपासा30२.१०तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ३१
 प्रकरण 3
कर्जदारांचे प्रकार आणि प्रकार
क्रेडिट सवि
ु धा

३.०वस्तनि
ु ष्ठ३७३.१परिचय३७३.२वैयक्तिक३८३.३एजंट42३.४मख ु त्यार४
३३.५संयक्ु त कर्जदार४४३.६हिंद ू अविभक्त कुटुंब (HUF)४४३.७प्रोप्रायटरी
फर्म्स४७३.८भागीदारी संस्था४७३.९मर्यादित कंपन्या50३.१०कंपनी
कायद्यांतर्गत शल्
ु काची नोंदणी५७

I-18
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 19

सामग्री

पष्ृ ठ
३.१०.१नोंदणी न करण्याचा परिणाम५८
३.११मर्यादित दायित्व भागीदारी (LLP)५९
६१
३.११.१एलएलपींना क्रेडिट सविु धा दे ताना खबरदारी
३.१२इतर संस्था६२३.१३क्रेडिट सवि ु धांचे प्रकार६२३.१४आम्हाला सारांश
द्या७१३.१५मख्
ु य शब्द७२३.१६तम ु ची प्रगती तपासा७२३.१७तम ु ची प्रगती
तपासण्यासाठी उत्तरे ७३

धडा 4
क्रेडिट वितरण

४.०उद्दिष्टे ७७४.१परिचय७७४.२सवि ु धांचा प्रकार७७४.३वितरण

पद्धती७८४.४क्रेडिट थ्रस्ट८६
४.४.१क्रेडिट प्राधान्यक्रम८७४.४.२क्रेडिटची मद ु त८७४.५क्रेडिट
अधिग्रहण८८४.५.१प्राथमिक संपादन८८४.५.२दय्ु यम
संपादन८८४.६वैधानिक आणि नियामक निर्बंध८८४.७आम्हाला सारांश
द्या८८४.८मख् ु य शब्द८९४.९तम ु ची प्रगती तपासा८९४.१०तम ु ची प्रगती
तपासण्यासाठी उत्तरे 90

I-19
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 20
 सामग्री

पष्ृ ठ

प्रकरण ५
क्रेडिट मल्
ू यांकन

५.०उद्दिष्टे ९५५.१परिचय९५५.२क्रेडिट मल्

ू यांकन९५५.३प्रस्तावाचे
प्रमाणीकरण९७५.४कर्ज दे ण्याची मख्
ु य तत्त्वे100५.५कर्जदाराची
पत100५.६कर्जाचा उद्दे श103५.७परतफेडीचा स्रोत104५.८रोख
प्रवाह105५.९संपार्श्विक107५.१०आम्हाला सारांश द्या108५.११मख् ु य
शब्द108५.१२तम ु ची प्रगती तपासा109५.१३तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी
उत्तरे 109

प्रकरण 6
क्रेडिट रे टिग
ं

६.०उद्दिष्टे 121६.१परिचय121६.२क्रेडिट रे टिग ं म्हणजे

काय?124६.३रे टिग ं ची उद्दिष्टे 124६.४अंतर्गत आणि बाह्य
रे टिगं 125६.४.१छाननीसाठी प्रमख ु घटक126
६.४.२एक साधे मॉडेल क्रेडिट रे टिगं 126
६.४.३साध्या क्रेडिट रे टिग
ं ची पद्धत127
६.५आम्हाला सारांश द्या131६.६मख् ु य शब्द132

I-20
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 21

सामग्री

पष्ृ ठ
६.७तम
ु ची प्रगती तपासा132६.८तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे 133

मॉड्यल
ु बी : आर्थिक विश्लेषण
स्टे टमें ट

प्रकरण 7
आर्थिक स्टे टमें टचे विश्लेषण
 ७.०उद्दिष्टे 163७.१ताळे बंद163७.१.१व्याख्या१७४
७.१.२ताळे बंद आणि बँकर१७५
७.१.३विश्लेषणासाठी मालमत्ता दायित्वां चे वर्गीकरण
आणि दायित्वांचे वर्गीकरण १७६ १७९
७.१.४चालू मालमत्ता आणि चालू
७.१.५ताळे बंद विश्लेषण184७.२व्यापार आणि नफा आणि तोटा खात्याचे
विवरण (एसपीएल)१८६७.२.१विक्री१८६७.२.२एकूण नफा आणि निव्वळ
नफा१८७७.२.३ऑडिटर्सची नोंद188७.३गुणोत्तर विश्लेषण189
७.३.१गुणोत्तरांचे वर्गीकरण १९०
आणि त्यांचे महत्त्व रद्द

७.४इतर महत्त्वाचे गण
ु ोत्तर208७.५काही महत्त्वाचे गण
ु ोत्तर211७.६गण
ु ोत्तर
व्याख्या214७.७गुणोत्तर विश्लेषणाचा उपयोग216७.८निधी प्रवाह
विवरण217७.८.१निधी प्रवाह विवरण तयार करणे218

I-21
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 22

सामग्री

पष्ृ ठ
७.८.२स्त्रोतांचे स्वरूप आणि निधीचा वापर220
७.८.३खेळत्या भांडवलात वापर करून निधीच्या प्रवाहाचे
निव्वळ बदलाचे विश्लेषण विश्लेषण करणे
करण्यासाठी फंड फ्लो 221 222
स्टे टमें टचे शद्
ु धीकरण
७.८.४नफा आणि तोटा खात्याचा
७.९रोख प्रवाह विवरण223७.९.१चालू मालमत्तेत बदल225७.९.२चालू
दायित्वांमध्ये बदल225
७.१०निधी प्रवाह आणि रोख प्रवाह विश्लेषण226७.१०.१ताळे बंद वस्तंच ू े
वर्गीकरण226७.१०.२ची ओळख'प्रवाह'निधीचे227७.१०.३कार्यरत
भांडवलामधील बदलांचे विधान227
७.११आम्हाला सारांश द्या229७.१२मख् ु य शब्द230७.१३तम ु ची प्रगती
तपासा230७.१४तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे 231

धडा 8
प्रकल्प मल्
ू यांकन/मद
ु त कर्ज
मल्
ू यमापन

८.०वस्तनि
ु ष्ठ235८.१परिचय235८.२प्रकल्प मल्
ू यांकन का236८.३प्रकल्प
मल्
ू यांकनाचे पैल2ू 36
 ८.३.१तांत्रिक मल्
ू यमापन237८.३.२व्यावसायिक/बाजार
मल्
ू यांकन242८.३.३व्यवस्थापकीय मल् ू यांकन२४३८.३.४आर्थिक
मल्
ू यांकन२४४८.३.५पर्यावरण मल् ू यांकन२४५८.४मदु त कर्ज मल्
ू यांकन२४५
८.४.१विद्यमान चिंतांच्या परिणामांचे विश्लेषण
बाबतीत मागील कामकाजाच्या २४५

I-22
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 23

सामग्री

पष्ृ ठ
८.४.२प्रकल्पाची किंमत आणि वित्त साधन२४६
८.४.३उत्पादन खर्चाचा अंदाज 250
आणि प्रायोगिकता

८.४.४कर्ज सेवा कव्हरे ज रे शो (DSCR)२५१८.४.५संवेदनशीलता

विश्लेषण२५२८.४.६ब्रेक इव्हन विश्लेषण२५३
८.५भांडवलीय अंदाजपत्रक२५४८.५.१पे बॅक कालावधी
पद्धत२५५८.५.२परताव्याचा सरासरी दर२५७
८.५.३पैशाचे वेळेचे मल्
ू य- २५८
सवलतीचे तंत्रज्ञान

८.५.४निव्वळ वर्तमान मल् ू य पद्धत260८.५.५परताव्याचा

अंतर्गत दर२६३८.५.६लाभ-खर्च गुणोत्तर (BCR)२६४
८.५.७NPV आणि IRR च्या २६६
गणनेसाठी आवश्यक डेटा

८.६आम्हाला सारांश द्या२६९८.७मख् ु य शब्द270८.८तम

ु ची प्रगती
तपासा270८.९तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे २७१

मॉड्यल
ु सी : वर्किं ग कॅपिटल
व्यवस्थापन

प्रकरण 9
वर्किं ग कॅपिटल असेसमें ट

९.०उद्दिष्टे २८९९.१परिचय२८९९.२खेळते भांडवल290९.३खेळत्या

भांडवलाची संकल्पना291

I-23
 D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 24

सामग्री

पष्ृ ठ
९.४वर्किं ग कॅपिटल गॅप292९.५कार्यरत भांडवलाचे घटक292९.६कार्यरत
भांडवलाचा स्रोत293९.७ऑपरे टिग
ं /वर्किं ग
सायकल293९.७.१स्टोरे ज/धारण कालावधीची गणना294
९.७.२ऑपरे टिगं सायकलचा उपयोग296
९.८कार्यरत भांडवलाच्या आवश्यकतांचे मल् ू यांकन296९.८.१उलाढाल
पद्धत297
ू म, लघु आणि मध्यम परवानगीयोग्य बँक वित्त पद्धत
९.८.२सक्ष्
उद्योग (MSME) २९८ ३००
९.८.३जास्तीत जास्त
९.८.४रोख बजेट पद्धत303
९.९माहिती तंत्रज्ञान आणि कॅपिटल फायनान्स
सॉफ्टवेअर उद्योगासाठी वर्किं ग 308

९.१०रोख क्रेडिटसाठी कर्ज प्रणाली309९.११आर्थिक गुणोत्तर३१०९.११.१डेट

इक्विटी रे शो३१०९.११.२वर्तमान गुणोत्तर311९.१२रोख प्रवाह
विश्लेषण312९.१३उपकंपनी आणि बहिणीच्या समस्यांमध्ये
गंत
ु वणक ू 312९.१४वाणिज्यिक दस्तावेज३१३९.१५चालू गुणोत्तरामध्ये
मागे सरकवा३१४९.१६बँकांकडून ब्रिज लोन सवि ु धा३१५९.१७CMA
डेटा316९.१८आम्हाला सारांश द्या320९.१९मख् ु य शब्द322९.२०तम ु ची
प्रगती तपासा322९.२१तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ३२३

I-24
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 25

सामग्री

पष्ृ ठ

धडा 10
नॉन-फंड बेस्ड-क्रेडिट सवि
ु धा

१०.०उद्दिष्टे ३७११०.१परिचय३७११०.२नॉन-फंड आधारित

मर्यादा३७२१०.२.१बँकेसाठी फायदे ३७२
 १०.२.२कर्जदारांना फायदा३७३
10.2.3जोखीम३७३
१०.३पतपत्रे३७३१०.३.१लेटर्स ऑफ क्रेडिटचे प्रकार३७६
10.3.2बँकर्ससाठी लेटर्स ऑफ ३८२
क्रेडिटचे क्रेडिट इम्प्लिकेशन्स

१०.३.३क्रेडिटचा वापर पत्र३८३१०.४आयात एलसी उघडण्याशी

संबंधित जोखीम३८४१०.५क्रेडिट मर्यादे च्या पत्राचे
मल्
ू यांकन३८६१०.६खरे दीदार's क्रेडिट३८९
१०.६.१खरे दीदाराचे फायदे 's क्रेडिट३८९१०.७परु वठादार's
क्रेडिट३९०१०.७.१फायदे /फायदे ३९०१०.८LC अंतर्गत बिले
खरे दी/सवलत३९०१०.९बँक हमी३९४१०.९.१हमी मर्यादे चे
मल्
ू यांकन३९८१०.९.२सरु क्षा400१०.९.३हमी समाप्तीचा
कालावधी401१०.९.४हमी अंतर्गत दाव्याचा
कालावधी401१०.१०सह-स्वीकृती सवि ु धा403१०.१०.१बिलांची
सह-स्वीकृती-RBI मार्गदर्शक तत्त्वे403
१०.१०.२वस्तंच ू ा परु वठा (RM) सह-स्वीकृती
समाविष्ट करणारी बिले 404

I-25
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 26

सामग्री

पष्ृ ठ
१०.१०.३डिफर्ड पेमेंट हमी परु वठा
व्यवस्थेअत
ं र्गत यंत्रसामग्रीचा 404

१०.११आम्हाला सारांश द्या405१०.१२मख्

ु य शब्द406१०.१३तम
ु ची प्रगती
तपासा406१०.१४तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे 407

मॉड्यल
ू डी : इतर क्रेडिट्स

प्रकरण 11
निर्यात वित्त

11.0उद्दिष्टे ४१५11.1परिचय४१५11.2प्री-शिपमें ट
फायनान्स४१६11.2.1प्री-शिपमें ट रुपे एक्सपोर्ट क्रेडिट४१६
11.2.2परदे शी चलनात प्री-शिपमें ट क्रेडिट (PCFC)
 ४२५

11.3पोस्ट-शिपमें ट रुपया निर्यात वित्त४३०

11.3.1निर्यात बिलांवरील आगाऊ रक्कम
अनिर्णित शिल्लक विरुद्ध ४३२

11.3.2रिटे न्शन मनी विरुद्ध ॲडव्हान्स४३२11.3.3मालाच्या

आधारावर निर्यात करा४३५11.3.4प्रदर्शन आणि विक्रीसाठी
वस्तंचू ी निर्यात४३५
11.4ECGC संपर्ण ू टर्नओव्हर ४३६
पोस्ट-शिपमें ट हमी योजना

11.5रुपया एक्सपोर्ट क्रेडिटवरील

व्याजदर४३६11.5.1ECNOS४३८11.5.2पोस्ट-शिपमें ट क्रेडिटवर
व्याज४३८
11.5.3पोस्ट-शिपमें ट संसाधनांमधन
ू समायोजित केले
क्रेडिटवरील व्याज रुपयाच्या ४३८

I-26
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 27

सामग्री

पष्ृ ठ
11.5.4प्री आणि पोस्ट-शिपमें ट समीकरण योजना
रुपया एक्सपोर्ट क्रेडिटवर व्याज ४३९

11.6परकीय चलनात पोस्ट-शिपमें ट निर्यात वित्त44211.6.1पात्रता

निकष४४३11.6.2ऑन-शोर निधीचा स्रोत४४३11.6.3ईसीजीसी
कव्हर४४४11.6.4पनु र्वित्त४४४
11.6.5परकीय चलनात निर्यात ४४४
कर्जावरील व्याजदराची रचना

११.७ग्राहक सेवा आणि प्रक्रिया सल ु भ करणे४४४11.7.1ग्राहक

सेवा४४५11.7.2निर्यातदारांसाठी गोल्ड कार्ड
योजना४४५11.7.3निर्यात कर्ज प्रस्तावांना
मंजरु ी४४७११.७.४निर्यात बिलांचे क्रिस्टलायझेशन४४८
११.८इतर गुण४४८11.9आम्हाला सारांश द्या४५०11.10मख्ु य
शब्द४५१11.11तम ु ची प्रगती तपासा४५२11.12तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी
उत्तरे ४५३
 धडा 12
प्राधान्य क्षेत्र कर्ज दे णे/शासन
में ट प्रायोजित योजना/नाबार्ड
योजना

१२.०उद्दिष्टे ४६५१२.१परिचय४६५१२.२प्राधान्य क्षेत्राच्या श्रेणी४६६

१२.२.१शेती४६७१२.२.२फार्म क्रेडिट४६७१२.२.३कृषी पायाभत ू
सवि
ु धा४६९

I-27
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 28

सामग्री

पष्ृ ठ
१२.२.४सहायक उपक्रम४६९
ू म, लघु आणि मध्यम ४७०
१२.२.५सक्ष्
उद्योग (MSME)

१२.२.६उत्पादन उपक्रम४७११२.२.७सेवा
उपक्रम४७११२.२.८फॅक्टरिंग व्यवहार४७२१२.२.९Khadi and
Village Industries Sector (KVI) ४७२१२.२.१०एमएसएमईंना
इतर वित्त४७३
१२.३निर्यात
क्रेडिट४७३१२.४शिक्षण४७४१२.५गह ृ निर्माण४७५१२.६सामाजिक पायाभत ू
सवि ु धा४७६१२.७अक्षय ऊर्जा४७६१२.८इतर४७६१२.९शासन परु स्कृत
योजना४८५
१२.९.१दीनदयाल अंत्योदय 's रोजगार निर्मिती कार्यक्रम
योजना-राष्ट्रीय ग्रामीण (PMEGP)
उपजीविका अभियान १२.९.४मॅन्यअु ल स्कॅव्हें जर्सच्या
(DAY-NRLM)१२.९.२दीनदया पन ु र्वसनासाठी स्वयं-रोजगार
ल अंत्योदय योजना-राष्ट्रीय योजना (SRMS)
नागरी उपजीविका अभियान ४८५ ४९० ४९२ ४९४
(DAY-NULM)१२.९.३पंतप्रधान
१२.९.५अनसु चि
ू त जाती/जमातींना कर्ज प्रवाह४९६
१२.१०राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण ५००
विकास बँक (नाबार्ड) योजना

१२.१०.१ऍग्रीक्लिनिक आणि कृषी व्यवसाय केंद्र

योजना५०२१२.१०.२सौर योजना५०४
 १२.१०.३सिंचन आणि इतर सिस्टमला प्रोत्साहन दे ण्यासाठी
उद्दे शांसाठी सौर भांडवली अनद ु ान योजना
फोटोव्होल्टे इक वॉटर पंपिग
ं ५०४

१२.१०.४MNRE प्रकाश योजना 2016५०५

I-28
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 29

सामग्री

पष्ृ ठ
१२.१०.५कृषी विपणन पायाभत ू सविु धा५०५
१२.१०.६राष्ट्रीय पशधु न अभियान५०७
१२.१०.७बिगरशेती क्षेत्र५०७
१२.१०.८मायक्रो क्रेडिट इनोव्हे शन508
१२.१०.९बचत गट - बँक लिंकेज 508
प्रोग्राम (SHG-BLP)

१२.१०.१०संयक् ु त उत्तरदायित्व गटांचे वित्तपरु वठा (JLGs)५१०

१२.१०.११NABARD Financial (WSHGs) च्या प्रचारासाठी
Services Ltd. (NAB FINS) योजना
ू म उपक्रम विकास १२.१०.१५NRLM सघन
१२.१०.१२सक्ष्
कार्यक्रम (MEDPs) ब्लॉक्समध्ये SRLM मध्ये
१२.१०.१३उपजीविका आणि प्रोत्साहन दिलेले WSHGs चे
उपक्रम विकास कार्यक्रम सरु ळीत संक्रमण
(LEDPs) ५१० ५१० ५११ ५११
१२.१०.१४भारतातील
मागासलेल्या आणि LWE
जिल्ह्यांमध्ये महिला SHGs ५१२

१२.१०.१६नाबार्ड's पढु ाकार ईशक्ती५१३१२.१०.१७किसान क्रेडिट

कार्ड (KCC)५१३१२.१०.१८अल्पभध ू ारक शेतकऱ्यांसाठी५१६
१२.११आम्हाला सारांश द्या५२६१२.१२मख्ु य शब्द५२७१२.१३तम ु ची प्रगती
तपासा५२७१२.१४तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ५२८

प्रकरण १३
किरकोळ कर्ज

१३.०उद्दिष्टे ५३५१३.१परिचय५३५१३.२रिटे ल बँकिंगची वैशिष्ट्ये५३५

 I-29
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 30

सामग्री

पष्ृ ठ
१३.३रिटे ल बँकिंगचे फायदे ५३६13.3.1तोटे ५३६
१३.४रिटे ल बँकिंग उत्पादने५३७१३.५एक मॉडेल होम लोन५४२१३.६एक
मॉडेल ऑटो/वाहन कर्ज५४६१३.७एक मॉडेल वैयक्तिक कर्ज५४८१३.८एक
मॉडेल पेन्शनर कर्ज योजना५५०१३.९एक मॉडेल मालमत्ता
कर्ज५५३१३.१०एक मॉडेल हॉलिडे लोन योजना५५७१३.११एक मॉडेल गोल्ड
लोन योजना५५९१३.१२शैक्षणिक कर्ज (IBA)५६०१३.१३रिव्हर्स मॉर्टगेज
लोन५६५१३.१४रिव्हर्स मॉर्टगेज लोन-सक्षम वार्षिकी
(RMleA)५६९१३.१५आम्हाला सारांश द्या५७२१३.१६मख् ु य
शब्द५७२१३.१७तम ु ची प्रगती तपासा५७३१३.१८तम ु ची प्रगती
तपासण्यासाठी उत्तरे ५७४

मॉड्यल
ू ई : दे खरे ख, पर्यवेक्षण/
चे अनस
ु रण करा आणि व्यवस्थापन करा
अशक्त मालमत्ता

प्रकरण १४
दस्तऐवजीकरण

14.0उद्दिष्टे ५८३१४.१परिचय५८३14.2दस्तऐवजाचा
अर्थ५८३१४.३कागदपत्रांचे महत्त्व५८४

I-30
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 31

सामग्री

पष्ृ ठ
१४.४कागदपत्रांचे प्रकार५८५१४.५कागदपत्रांची
आवश्यकता५८६१४.६कागदपत्रांची निवड५८६१४.७कागदपत्रांचे
मद्र
ु ांक५८७१४.७.१वापरण्याची पद्धत, शिक्के रद्द करणे५८७
 १४.८मद्र
ु ांकन साधनांची वेळ५८८
१४.८.१ज्या कागदपत्रांसाठी असलेल्या दस्तऐवजावरील
मद्र
ु ांक शल्
ु क संपर्ण
ू भारतात मद्र
ु ांक शल्ु क
समान आहे ५८८ ५८८
१४.८.२अनेक भिन्न बाबी
14.8.3एकापेक्षा जास्त राज्यांमध्ये कार्यान्वित केलेले दस्तऐवज५८९
१४.८.४दस्तऐवजाचा परिणाम ५८९
रीतसर शिक्का मारला नाही

१४.८.५दस्तऐवजासाठी उपाय ज्यावर शिक्का मारलेला

नाही५८९१४.९ज्या कागदपत्रांची नोंदणी अनिवार्य
आहे ५९०१४.९.१कागदपत्रांच्या नोंदणीसाठी मद ु त५९१
१४.९.२भारतीय नोंदणी अंतर्गत शल्ु काची नोंदणी
कायद्यांतर्गत नोंदणी करणे ५९१ ५९१
आवश्यक असलेल्या
दस्तऐवजांची नोंदणी न
केल्याचा परिणाम
१४.९.३कंपनी कायदा, 2013
१४.९.४शल्
ु काचा तपशील दाखल करण्याची प्रक्रिया५९२
१४.९.५R.O.C सह नोंदणीसाठी वाहनाच्या शल् ु काची नोंदणी न
चार्ज फॉर्म न भरल्याचा केल्याचा परिणाम
परिणाम. ५९३ ५९३
१४.९.६R.T.A कडे मोटार
१४.१०दस्तऐवजाची अंमलबजावणी - अर्थ५९३14.10.1कागदपत्रांची
प्रक्रिया५९३
14.10.2विविध प्रकारच्या अंमलबजावणीची पद्धत
निष्पादकांकडून ५९४

14.10.3हमी अंमलबजावणी५९६14.11कागदपत्रांची मर्यादा५९७

I-31
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 32

सामग्री

पष्ृ ठ
14.11.1हमीदाराला मर्यादा घालण्याचा कायदा५९७
14.11.2मर्यादे च्या कालावधीचा विस्तार५९८
14.11.3मर्यादे चा कालावधी वगळणे५९८
14.11.4जामीनदाराच्या वतीने करणे
कर्जदाराने पावतीवर स्वाक्षरी 599
 14.11.5स्टॅ म्प नसलेल्या पावतीची तारीख599१४.१२दस्तऐवजांची
अंमलबजावणी599१४.१२.१कर्जदाराचा मत्ृ य6ू 00१४.१२.२जामीनदाराचा
मत्ृ य6ू 00१४.१३अंमलबजावणीच्या वेळी कागदपत्रांची
छाननी६०११४.१४आम्हाला सारांश द्या६०२१४.१५मख् ु य
शब्द६०३१४.१६तम ु ची प्रगती तपासा६०३१४.१७तम
ु ची प्रगती
तपासण्यासाठी उत्तरे ६०४

प्रकरण १५
शल्
ु काचे प्रकार

१५.०उद्दिष्टे ६०७१५.१परिचय६०७१५.२विविध प्रकारचे शल् ु क६०८

१५.२.१शल्
ु क म्हणजे काय आणि त्याचा उद्दे श काय
आहे ?६०८१५.२.२वैशिष्ट्ये६०९१५.३सरु क्षिततेचे प्रकार६०९१५.४शल्
ु काच्या
पद्धती६१०१५.४.१धारणाधिकार६१०१५.४.२नकारात्मक
धारणाधिकार६१२१५.४.३सेट-ऑफ६१२१५.४.४असाइनमें ट६१३१५.४.५प्रति
ज्ञा६१४१५.४.६हायपोथेकेशन६१६

I-32
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 33

सामग्री

पष्ृ ठ
१५.४.७Hypothecation साठी खबरदारी६१७
१५.४.८दहु े री वित्तपरु वठा होण्याचा धोका६१७
१५.४.९गहाण६१७
१५.४.१०चार्ज मोड६१९
१५.४.११इक्विटे बल मॉर्टगेजचे फायदे ६२०
१५.४.१२इक्विटे बल मॉर्टगेजच्या बाबतीत खबरदारी६२०
१५.५आम्हाला सारांश द्या६२३१५.६मख् ु य शब्द६२३१५.७तम ु ची प्रगती
तपासा६२३१५.८तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ६२४

धडा 16
फॉलो-अप, पर्यवेक्षण आणि क्रेडिट
दे खरे ख

१६.०उद्दिष्टे ६२७१६.१परिचय६२७१६.२क्रेडिट मॉनिटरिंग:

अर्थ६२८१६.३दे खरे ख गोल६२९१६.४दे खरे ख प्रक्रिया६३०१६.५दे खरे ख
साधने६३११६.६.इतर दे खरे ख साधने६३११६.७पर्यवेक्षण आणि
पाठपरु ावा६३४१६.८आम्हाला सारांश द्या६३५१६.९तम ु ची प्रगती
तपासा६३५१६.१०तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ६३६

प्रकरण १७
अशक्त मालमत्तेचे व्यवस्थापन

१७.०उद्दिष्टे ६५५१७.१परिचय६५५

I-33
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 34

सामग्री

पष्ृ ठ
१७.२एनपीए आणि त्यांचे व्यवस्थापन६५६१७.२.१क्रेडिट मॉनिटरिंग६५७
१७.२.२एनपीए का आणि कसे६५९
१७.२.३NPA व्यवस्थापन धोरण६६३
१७.३व्याख्या६६५१७.४आजारपणाची कारणे६७०१७.५उत्पन्नाची
ओळख६७११७.५.१उत्पन्न ओळख धोरण६७१
१७.५.२मालमत्ता वर्गीकरण६७२
१७.५.३NPA च्या वर्गीकरणासाठी ठराविक मार्गदर्शक तत्त्वे६७२
१७.५.४कंसोर्टियम व्यवस्था६७४
१७.६अंमलबजावणी अंतर्गत प्रकल्प (एनपीएचे
वर्गीकरण)६७४१७.६.१प्रकल्प कर्ज६७४
१७.६.२पायाभत
ू सविु धा क्षेत्रासाठी प्रकल्प कर्ज६७५
१७.६.३पायाभत ू सवि
ु धा एक्सपोजर व्यतिरिक्त)
नसलेल्या विभागासाठी प्रकल्प ६७६
कर्ज (व्यावसायिक रिअल इस्टे ट

१७.६.४व्यावसायिक रिअल इस्टे टसाठी प्रकल्प

कर्ज६७७१७.६.५इतर समस्या६७८१७.६.६उत्पन्नाची
ओळख६७८१७.६.७वित्त बाहे र काढा६७९१७.६.८पोस्ट-शिपमें ट
परु वठादाराचे क्रेडिट६७९१७.६.९निर्यात प्रकल्प वित्त६७९
१७.६.१०BIFR/TLI द्वारे मंजरू ६७९
पन ु र्वसन अंतर्गत आगाऊ

१७.६.११क्रेडिट कार्ड खाती६८०१७.७NPA साठी तरतद ु ी

मानदं ड६८०१७.७.१प्रोव्हिजनिंग कव्हरे ज रे शो (PCR)६८११७.८तणावग्रस्त
मालमत्तेसाठी बँकांना पर्याय उपलब्ध आहे त६८२
१७.८.१ॲडव्हान्सेसच्या मार्गदर्शक तत्त्वे
पन
ु र्रचनेवर प्रड
ु ेंशियल ६८२
I-34
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 35

सामग्री

पष्ृ ठ
१७.८.२जाहिरातींच्या मानदं ड - पन
ु र्रचित मालमत्ता
पन
ु र्रचनेसाठी पात्रता निकष ६८४ ६८५
१७.८.३मालमत्ता वर्गीकरण
१७.८.४उत्पन्नाची ओळख६८७
१७.८.५पन ु र्रचित अग्रिमांच्या कर्ज खात्यांचे अपग्रेडश े न
वाजवी मल् ू यात घट करण्याची ६८७ ६८७
तरतद ू
१७.८.६एनपीए म्हणन ू वर्गीकृत
१७.८.७महापात्रा समितीच्या शिफारशी६८८
१७.८.८ॲडव्हान्सेसच्या म्हणन ू ओळखल्या जाणाऱ्या
पन
ु र्रचनावर सध ु ारित प्रड
ु ेंशियल खाते वर्गाच्या अपग्रेडशे नचे
मार्गदर्शक तत्त्वे निकष
१७.८.९पन ६८८ ६९० ६९१
ु र्रचित मानक
खात्यांवर सामान्य तरतद ू
१७.८.१०पन ु र्रचनेवर एनपीए
१७.८.११जोखीम-वजन६९२१७.९व्यवहार्यता
कालावधी६९२१७.९.१व्यवहार्यता पॅरामीटर्सवर
बेंचमार्क ६९२१७.९.२प्रवर्तकांचा त्याग६९३
१७.९.३कर्जाचे रूपांतर
इक्विटी/प्रेफरन्स शेअर्समध्ये ६९३

१७.१०विलफुल डिफॉल्टर६९४१७.१०.१दं डात्मक उपाय६९५

१७.१०.२विलफुल डिफॉल्टर्सच्या ६९६
ओळखीसाठी यंत्रणा

१७.१०.३तडजोड६९७१७.११कायदे शीर कारवाई६९७१७.१२Lok

Adalats ७०५१७.१३कर्ज वसल ु ी न्यायाधिकरण७०६
१७.१४आर्थिक मालमत्तेचे (SARFAESI) अंमलबजावणी
सरु क्षितीकरण आणि पन ु र्रचना 709
आणि सरु क्षा व्याज कायदा, 2002

I-35
 D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 36

सामग्री

पष्ृ ठ
१७.१५तणावग्रस्त मालमत्तेचे निराकरण - सधु ारित
फ्रेमवर्क ७१४१७.१५.१तणावाची लवकर ओळख आणि
अहवाल७१५
१७.१५.२सेंट्रल रिपॉझिटरी ऑफ (CRILC) ला अहवाल दे णे
इन्फोर्मेशन ऑन लार्ज क्रेडिट्स ७१५

१७.१५.३जॉइंट लेंडर्स फोरम (JLF)७१६१७.१५.४संकल्प योजना

तयार करणे७१७१७.१५.५RP साठी अंमलबजावणी अटी७१७
१७.१५.६IBC अंतर्गत संदर्भित खात्यांसाठी कालमर्यादा
केल्या जाणाऱ्या मोठ्या ७१८

१७.१५.७पर्यवेक्षी पनु रावलोकन७१९१७.१५.८पन ु र्रचनेसाठी लागू

असलेले नियम७१९१७.१५.९अतिरिक्त
वित्त७२११७.१५.१०उत्पन्न ओळख मानदं ड७२१
१७.१५.११मद् ु दलाचे (FITL), कर्ज किंवा इक्विटी
कर्ज/इक्विटी आणि न भरलेले साधनांमध्ये रूपांतरित करणे
व्याज 'फंड्ड इंटर इस्ट टर्म लोन' ७२२

१७.१५.१२मालकीमध्ये बदल७२२१७.१५.१३फ्रेमवर्क ची
गैर-लागत
ू ा७२३
१७.१६सक्ष्
ू म, लघु आणि मध्यम फ्रेमवर्क
उद्योगांच्या (एमएसएमई) ७२३
पन
ु रुज्जीवन आणि पन ु र्वसनासाठी

१७.१६.१तणावग्रस्त MSME साठी

समित्या७२५१७.१६.२सध ु ारात्मक कृती योजनेसाठी
समिती७२५१७.१६.३समितीद्वारे सधु ारात्मक कृती
आराखडा७२७
१७.१७दिवाळखोरी आणि दिवाळखोरी कोड, 2016७३११७.१८आम्हाला
सारांश द्या७४११७.१९मख् ु य शब्द७४२१७.२०तम ु ची प्रगती
तपासा७४२१७.२१तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे ७४३
I-36
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 37

सामग्री

पष्ृ ठ

धडा 18
सावकारांवरील वाजवी सराव संहिता
दायित्व

१८.०उद्दिष्टे ७४९१८.१परिचय७४९१८.२ज्यांना लागू

आहे ७५०१८.३अंगीकारावयाच्या पद्धती७५०१८.३.१कर्ज प्रक्रिया७५०
१८.३.२कर्ज मल्
ू यांकन751
१८.३.३कर्ज वाटप752
१८.३.४कर्ज प्रशासन753
१८.४कर्जाची परतफेड / परतफेड754१८.५तक्रार निवारण
यंत्रणा754१८.६निष्कर्ष754१८.७चला सारांश द्या755१८.८मख्ु य
शब्द755१८.९तम ु ची प्रगती तपासा755१८.१०तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी
परिशिष्ट A : एक्सपोजर नॉर्म्स परिशिष्ट B : उदाहरणे आणि
उत्तरे 756 757
समस्या परिशिष्ट क : शब्दकोष संदर्भ
७६४ ७८६ ७९९

I-37
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> AT 27-6-2018>>AT 4-7-2018 AT 6-7-2018> at 12-7-18 38
I-38
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 1

मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन
 मॉड्यल
ू

ए
परिचय आणि
क्रेडिटचे विहं गावलोकन

प्रकरण 1 कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

प्रकरण २ क्रेडिट पॉलिसी

प्रकरण 3 कर्जदारांचे प्रकार आणि क्रेडिट सवि

ु धांचे प्रकार

प्रकरण 4 क्रेडिट वितरण

प्रकरण 5 क्रेडिट मल्

ू यांकन

प्रकरण 6 क्रेडिट रे टिग

ं

१
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 2 रिक्त -2
2

१
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

CHAP
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 3

आहे त

कर्ज दे ण्याची १.१परिचय

तत्त्वे

१.०उद्दिष्टे

१.२ध्वनी कर्जाची तत्त्वे

१.३कर्जाचा उद्दे श
१.४जोखमीचे विविधीकरण
१.८तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे

1.5आम्हाला सारांश द्या

१.६मख्
१
ु य शब्द
१.७तम
ु ची प्रगती तपासा

3
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 4 रिक्त-4
4

१
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

CHAP
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 5

आहे त

जसे की:- (a) सरु क्षितता

कर्ज दे ण्याची (b) तरलता
तत्त्वे (c) नफा
◆कर्जाचा उद्दे श
◆जोखमीचे विविधीकरण
1.0 उद्दिष्टे

वाचकाची ओळख करून 1.1 परिचय

दे ण्यासाठी:-
◆कर्ज दे ण्याची मल
ू भत
ू तत्त्वे,
बँका लोकांकडून ठे वी स्वीकारतात आणि ज्यांना व्यवसायासाठी किंवा इतर
क्रियाकलापांसाठी किंवा गंत
ु वणक ू करण्यासाठी निधीची आवश्यकता असते त्यांना
कर्ज दे ण्यासाठी निधी उधार घेतात. अशा प्रकारे , बँका आर्थिक मध्यस्थ आहे त.
निष्क्रिय निधी उत्पादक वापरासाठी हलवन ू बँका संसाधन वाटपाची भमि ू का पार
पाडतात.
बँका लोकांकडून बचत, चाल,ू मद ु त किंवा फ्लेक्सी ठे वींच्या स्वरूपात ठे वी
स्वीकारतात. ठे वीदार कोणता फॉर्म आणि मद ु त ठे वी निवडेल ते त्याच्या/तिच्या
वैयक्तिक प्राधान्यांवर अवलंबन ू असेल. ठे वीदाराची प्राथमिक चिंता ही आहे की
त्याला/तिला जेव्हा गरज असेल तेव्हा पैसे परत मिळतील (सरु क्षा). दस ु रे म्हणजे,
त्याला/तिला बँकरकडे ठे वलेल्या निधीतन ू काही उत्पन्न (व्याज) मिळवायचे आहे .
काही ठे वीदारांना नियमितपणे, मासिक म्हणा, तर काहींना उत्पन्न पन् ु हा गंत
ु वायला
आवडेल. नेहमीच, सर्व ठे वीदार चेक जारी करण्यास सक्षम असण्याची आणि पेमेंट
करण्यासाठी एटीएम कार्डमध्ये प्रवेश करण्याची सवि ु धा शोधतात. अशा प्रकारे
सरु क्षितता, उत्पन्न आणि पेमेंट करण्याची क्षमता आणि ठे वीदारांच्या तरलतेच्या
आवश्यकता, ठे वीचा प्रकार आणि प्लेसमें टचा कालावधी निर्धारित करतात. बँकांकडे
ठे वींचा ओघ येण्याचे एक महत्त्वाचे कारण म्हणजे दे शाच्या सेंट्रल बँकेने केलेले
नियमन. नियमनाचा परिणाम लोकांमध्ये उच्च विश्वास निर्माण होतो

५
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 6

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

बँकांमध्ये आणि अशा प्रकारे बँकांना ठे वींच्या स्वरूपात सार्वजनिक पैसे मोठ्या
प्रमाणात प्राप्त होतात. अशा प्रकारे , बँकरचे ठे वीदाराशी विश्वासू नाते असते. त्याने
निधी उपयक् ु त आणि सरु क्षितपणे उपयोजित केला पाहिजे.
ठे वीचा प्रकार किंवा कालावधी काहीही असो, मागणी केल्यावर पैसे परत करणे बँकरचे
बंधन असते; आणि निधीच्या वापरासाठी व्याज द्या. बँकर मोठ्या संख्येने
 लोकांकडून पैसे स्वीकारतो म्हणन ू , त्याने निधी अशा प्रकारे व्यवस्थापित करणे किंवा
वापरणे आवश्यक आहे की सर्व प्रकारच्या ठे वींमधन ू उद्भवलेल्या परतफेडीच्या
वचनबद्धतेची पर्त ू ता करण्यासाठी बँकेकडे नेहमीच परु े सा द्रव निधी असतो.
याशिवाय, बँकरने हे दे खील सनि ु श्चित केले पाहिजे की उधार किंवा गंत ु वलेल्या
निधीतनू केवळ उत्पन्नच नाही तर कर्जदारांनी परतफेड दे खील केली आहे जेणेकरून
बँक व्याज आणि परतफेडीच्या वचनबद्धतेची पर्त ू ता करू शकेल. दस ु -या शब्दात
बँकरने पैसे सरु क्षित आणि तरल असताना उत्पन्न दे णाऱ्या क्रियाकलापांमध्ये निधी
तैनात करणे आवश्यक आहे .
पारं पारिकपणे, कर्ज आणि ऍडव्हान्सचा बँकेच्या निधीच्या वापराचा मोठा वाटा
असतो. बँकरच्या उत्पन्नाचा असा महत्त्वपर्ण ू भाग कर्ज आणि आगाऊ व्याजाच्या
स्वरूपात येतो. हे पाहता, कर्ज दे ण्याच्या कार्यातील कार्यक्षमता बँकेसाठी खपू
महत्त्वाची आहे . सचि
ू त केल्याप्रमाणे, बँका व्याज आणि इतर उत्पन्न मिळविण्यासाठी
गंत
ु वणक ू दे खील करतात.
कर्ज दे णे ही अंगभत ू जोखीम असलेली क्रिया आहे . हे जोडले जाणे आवश्यक आहे की
सर्व व्यक्ती स्वत: कर्ज दे ण्याचे कार्य करू शकत नाहीत कारण त्यांच्याकडे कर्जाचे
मल्ू यांकन करण्याचे कौशल्य नाही किंवा कोणाला निधीची आवश्यकता आहे आणि
निधी कोठे आवश्यक आहे याबद्दल माहिती नाही. स्वीकार्य जोखीम काय आहे
याबद्दल त्यांना माहिती नाही. त्याचप्रमाणे, निधीच्या कर्जदाराला बँकरशी संपर्क
साधणे सोपे आहे कारण कोणती व्यक्ती, कोणत्या ठिकाणी निधी आहे याची माहिती
निश्चित करणे कठीण आहे . बँका केवळ काहींकडून पैसे घेतात आणि इतरांना दे तात
त्याऐवजी बँका आर्थिक मध्यस्थ असण्याचे हे प्राथमिक कारण होते. आजकाल पीअर
टू पीअर१ नेटवर्किं ग शक्य आहे आणि पैसे बचतकर्ता आणि वापरकर्ता यांच्यात थेट
संपर्क स्थापित केला जाऊ शकतो. तथापि, कर्ज दे ण्यातील जोखीम विशेषत:
डिफॉल्टची शक्यता, पेमेंट्समध्ये विलंब इ. अशा आहे त की हे कार्य बँका आणि वित्तीय
संस्थांवर सोपवले जाते.
बँकरकडे उत्तम कौशल्ये असल्यामळ ु े कर्ज दे ण्याचे धोके दरू होत नाहीत. जोखीम
नेहमी सदोष मल् ू यांकन किंवा अप्रामाणिकपणा किंवा कर्जदाराच्या जाणन ू बज
ु न
ू
चकू ीचा परिणाम नसतात. कर्जदार हा सचोटीचा माणस ू असला तरीही, तो
चालवतो/व्यवस्थापित करतो तो व्यवसाय प्रतिकूल व्यवसाय चक्रांमळ ु े , बाजारातील
बदलांमळु े अयशस्वी होऊ शकतो.

1. पीअर टू पीअर नेटवर्किं ग शक्य आहे आणि HNI व्यक्ती आणि कर्जदार निधीसाठी नेटवर्क करण्यास सक्षम आहे त.

6
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 7

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

परिस्थिती, इनपट ु आणि आउटपट ु किमतींची अस्थिरता, नवीन उत्पादनांच्या

आगमनामळ ु े उत्पादने अप्रचलित होत आहे त, कमी किंमतीच्या चांगल्या
उत्पादनांच्या स्वरूपात स्पर्धा आणि इतर अनेक कारणे. तथापि, बँकर या कारणांमळु े
कर्ज दे णे थांबवू शकत नाही, कारण त्याचा परिणाम निष्क्रिय निधीमध्ये होईल आणि
त्यामळु े बँकेला उत्पन्न मिळणार नाही. याउलट बँकरला वरील शक्यता लक्षात
घ्याव्या लागतात आणि कर्जाच्या अटींवर अशा प्रकारे पोहोचले पाहिजे की जोखीम
टाळली जात नाही परं तु व्यवस्थापित केली जाते. बँकर अनेक धोरणे जसे की मार्जिन,
उप-मर्यादा, किंमत, वैविध्य, उत्पादन मिश्रण इत्यादींचा अवलंब करतो जेणेकरून
कर्ज दे ण्याचे कार्य व्यवहार्य असेल.
मल ु य कार्य आहे . कर्ज दे णारा बँकर डॉक्टर, वकील किंवा
ू त:, कर्ज दे णे हे बँकेचे मख्
चार्टर्ड अकाउं टं टइतकाच तज्ञ किंवा व्यावसायिक असतो. कर्ज दे ण्याच्या कार्याच्या
यशस्वीतेसाठी बँकर्सचे मल् ू यांकन आणि ग्राहक व्यवस्थापन कौशल्ये महत्त्वपर्ण ू
आहे त.
बँका आता बराच काळ कर्ज दे ण्याच्या व्यवसायात आहे त. बँकर्सच्या पिढ्यांचा
अनभु व आणि कौशल्याने कर्ज दे ण्याच्या तत्त्वांचे आणि पद्धतींचे चांगले विकसित
सिद्धांत विकसित केले आहे त. हे या यनिु टमध्ये थोडक्यात दिलेले आहे त आणि
नंतरच्या यनि
ु ट्समध्ये अधिक पर्ण
ू पणे हाताळले जातात.

1.2 ध्वनी कर्जाची तत्त्वे

१.२.१ सरु क्षितता

कर्ज दे ण्याचे सर्वात महत्वाचे तत्व म्हणजे निधीची सरु क्षितता. मान्य केलेल्या
अटींनस ु ार परतफेड केल्यास आगाऊ रक्कम सरु क्षित असते. त्यामळ ु े बँकरने हे पाहणे
आवश्यक आहे की कर्जाची मागणी करणारी कंपनी/व्यक्ती कर्जाची परतफेड
करण्याची क्षमता दर्शविते का. एंटरप्राइझ खरोखर फायदे शीर असल्याचे सिद्ध केले
पाहिजे,म्हणजेते कर्जाची सेवा, व्याज सेवा, व्यवसायाच्या खर्चाची पर्त
ू ता आणि नफा
मिळविण्यास सक्षम असणे आवश्यक आहे . कर्जाची परतफेड एंटरप्राइझची पैसे
दे ण्याची क्षमता आणि पैसे दे ण्याची इच्छा यावर अवलंबनू असते. कर्जदाराच्या (फर्म,
वैयक्तिक इ.) व्यवसायाच्या यशावर क्षमता अवलंबन ू असते ज्या बाबतीत तो
कमावलेल्या नफ्यातन ू मान्य केल्याप्रमाणे कर्जाची परतफेड करे ल. इच्छाशक्ती हा
कर्जदाराच्या स्वभावाचा एक घटक आहे ; जे एंटरप्राइझच्या यशाइतकेच महत्त्वाचे
आहे .
साधारणपणे कर्जदार कर्जासाठी अर्ज घेऊन बँकेकडे जातो. हे शक्य आहे की बँक
कर्जाच्या प्रस्तावासह कर्जदाराशी संपर्क साधू शकते. कोणताही दृष्टीकोन असो,
बँकरने अर्जदाराने कर्जासाठी सादर केलेली तथ्ये आणि आकडे प्रमाणित करण्यासाठी
मल्
ू यांकनाचा व्यायाम करणे आवश्यक आहे . मल् ू यांकन हे सत्यापित करण्यात मदत
करते

७
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 8

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

वस्तस्थि
ु ती बरोबर आहे , की व्यवसाय चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित केला जातो आणि
व्यवसाय फायदे शीरपणे चालवला जातो. व्यवसायात झालेल्या नफ्यातन ू कर्ज आणि
 इतर दे य परतफेड केली जाईल की नाही हे निर्धारित करण्यात मल् ू यांकन मदत करते.
तरीही उत्पन्नात फरक असण्याची शक्यता नेहमीच असते आणि इतर अडचणी असू
शकतात; हे पाहता बँकर काही सरु क्षा किंवा संपार्श्विकासाठी आग्रह धरू इच्छितो.
म्हणन ू , मल्ू यांकनामध्ये कर्जाच्या एक्सपोजरचा परु े सा समावेश आहे याची खात्री
करण्यासाठी ऑफर केलेल्या सरु क्षा/संपार्श्विकाच्या मल् ू याचे मल्
ू यांकन करण्याची
प्रक्रिया दे खील समाविष्ट आहे .
मल्
ू यमापन हे मल ू त: एंटरप्राइझच्या भत ू काळातील कामगिरीचे मल् ू यांकन आणि
अंदाजे भविष्यातील व्यवसाय आणि रोख प्रवाहाच्या वाजवीपणा आणि अचक ू तेचा
अंदाज आहे . बँकांना अनेक मल् ू यमापन साधने उपलब्ध आहे त. सध्याच्या
वातावरणात, क्रेडिटची सरु क्षितता भत ू काळापेक्षा अधिक वस्तनिु ष्ठपणे मोजली जाते
जेव्हा कर्जाला वाजवी बँकिंग जोखीम असे संबोधले जात असे एक अतिशय
व्यक्तिनिष्ठ मल् ू यांकन. आजचे क्रेडिट अधिकारी क्रेडिट जोखमीचे अधिक वस्तनि ु ष्ठ
आणि तपशीलवार मल् ू यांकन करतात. ते रोख प्रवाह विश्लेषण, NPV, ब्रेकेव्हन
विश्लेषण, सवलतीचा रोख प्रवाह, संवेदनशीलता विश्लेषण, ऑल्टमन्स झेड स्कोअर,
कर्जदार एंटरप्राइझचे क्रेडिट ग्रेडिग
ं इत्यादी साधनांचा वापर करतात. विश्लेषण दह ु े री
दृष्टीकोन, व्यवसाय आणि व्यवस्थापन जोखमीसह केले जाते. व्यवसायातील
जोखीम पद्धतशीर आणि मोजता येण्याजोगी आहे त. व्यवस्थापन विशिष्ट जोखमींचे
व्यक्तिनिष्ठ मल् ू यांकन करणे बाकी आहे .
एखादे उपक्रम निरोगी आणि कार्यक्षम असले तरी, बाह्य घटक आव्हानात्मक असू
शकतात. तथापि, प्रायोगिक परु ावे सचि ू त करतात की बाह्य जोखीम संपर्ण ू जोखीम
स्पेक्ट्रमच्या सम
ु ारे 25% ते 30% आहे त आणि जर कर्जदार अंतर्भूत जोखमींचे पर्ण ू पणे
मल्ू यांकन करू शकला, तर त्याला गंत ु लेल्या क्रेडिट जोखमीवर 70% सत्यापित गण ु
मिळतील.

१.२.२ तरलता

कमर्शियल बँका मल ू त: अल्प मद ु तीच्या सावकार असतात कारण त्यांना ठे वी

परिपक्व किंवा मागणीनस ु ार परत कराव्या लागतात. ठे वींचा बराचसा भाग बचत
आणि चालू खात्यांच्या स्वरूपात असतो ज्यामध्ये ठे वीदार त्याला/तिला पाहिजे तेव्हा
पैसे काढू शकतो. या खात्यांमधील ठे वीदार पैसे काढू किंवा हस्तांतरित करू शकतात/
ते चेकद्वारे इतरांना द्या/इंटरनेट बँकिंगआणि बँकांना आगाऊ सच ू ना दे ण्याची गरज
नाही. या ठे वी मल ू त: मागणीनस ु ार परत करण्यायोग्य असतात. बँक हे निधी मद ु त
कर्जांमध्ये किंवा सरकारी रोख्यांमध्ये उपयोजित करू शकते. जर बँकेने हे निधी एका
वर्षाच्या स्थगितीसह 5 वर्षांच्या मद ु तीच्या कर्जामध्ये उपयोजित केले, तर
मागणीनस ु ार चालू ठे वीची परतफेड करण्याची तरलता असेल का? तसे न केल्यास,
बँकेला प्रतिकूल दराने रोखे विकावे लागतील किंवा बँकेकडून कर्ज घ्यावे लागेल/निधी
उभारावा लागेल.

8
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 9

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

ते उपलब्ध असलेल्या व्याज किमतीवर बाजार. हे तरलता व्यवस्थापनाचे उदाहरण
आहे . बँका अतरल असण्याचा धोका घेऊ नये किंवा ठे वीदारांना पैसे दे ण्यात अयशस्वी
होऊ नये म्हणन ू बँका खेळत्या भांडवलाच्या उद्दे शाने कर्ज दे ण्यास प्राधान्य दे तात
जेथे आगाऊ मागणीनस ु ार तांत्रिकदृष्ट्या परतफेड करता येत.े हे लक्षात घेतले पाहिजे
की बँकेच्या ठे वी पोर्टफोलिओमध्ये सामान्यतः वेगवेगळ्या परिपक्वताची टोपली
असते आणि बँक मालमत्तेच्या उत्तरदायित्व स्थितीचे सतत निश्चित अंतराने
निरीक्षण करत असते जेणेकरून गंभीर तरलता विसंगत स्थिती विकसित होणार
नाही. पढ ु े मागणी केल्यावर ते फेडले जाईल या अपेक्षेवर बँक कर्ज दे त.े मागणीनस ु ार
पैसे न दिल्यास आणि बँक चार्ज केलेल्या मालमत्तेच्या विक्रीचा अवलंब करे ल. म्हणन ू ,
कर्जाची दे य रक्कम भरण्यासाठी मालमत्तेचे विक्रीयोग्य/विक्रीयोग्य मल् ू य असणे
आवश्यक आहे . शल् ु क आकारलेल्या मालमत्तेची सल ु भ विक्रीयोग्यता महत्त्वाची आहे
जेणेकरून सक्तीच्या विक्रीच्या बाबतीत मालमत्तेचे मल् ू य कमी होणार नाही.
सामान्यतः, जेव्हा प्राथमिक सरु क्षा कर्जाची सेवा दे ण्यासाठी अपरु ी असल्याचे सिद्ध
होते तेव्हा बँक फॉलबॅक स्थिती म्हणन ू संपार्श्विक सरु क्षा मिळवते.
बॉक्स : मालमत्ता दायित्व व्यवस्थापन
मालमत्ता दायित्व व्यवस्थापन हे बँकेचे एक महत्त्वाचे व्यवस्थापन कार्य आहे ज्याचा
उद्दे श बँकेला तरलतेच्या संकटाचा सामना करावा लागणार नाही याची खात्री करणे
आहे . रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने बँकांना त्यांच्या स्ट्रक्चरल लिक्विडिटीचे दररोज
निरीक्षण करणे आणि महिन्यातन ू एकदा रिझर्व्ह बँकेला स्टे टमें ट सादर करणे
आवश्यक आहे . स्टे टमें ट जवळच्या शेवटी 1 दिवस, 2-7, 8-14, 15-29 आणि 30
दिवस-3 महिन्यांच्या अंतराने तरलता विसंगतीचे निरीक्षण करते. डायनॅमिक तरलता
सनि
ु श्चित करण्यासाठी मध्यांतर आणि संचयी विसंगतीमधील जळ ु त नसलेली
गणना केली जाते आणि स्थितीचे परीक्षण केले जाते.

१.२.३ नफा

वाणिज्य बँका नफा दे णाऱ्या संस्थांसाठी आहे त. कर्ज दे ण्याची क्रिया फायदे शीर
होण्यासाठी, ॲडव्हान्सची किंमत ठरवणे हा एक अतिशय महत्त्वाचा व्यायाम बनतो.
किंमत ही कर्ज खात्यासाठी आकारण्यात येणाऱ्या व्याजदराशिवाय काहीही नाही.
ॲडव्हान्सवरील व्याजदर हे ॲडव्हान्सच्या श्रेणीवर तसेच कर्जदाराच्या क्रेडिट
रे टिग
ं वर/जोखीम समजण्यावर अवलंबन ू असतात. बँक मळ
ू दराच्या तल ु नेत एप्रिल
2016 पासन ू निधीवर आधारित कर्ज दर (MCLR) किमतीच्या खाली कर्ज दे ऊ शकत
नाही. उच्च क्रेडिट रे टिग
2
ं असलेला ग्राहक (कमी जोखीम)

2. आधार दर : निधीची किं मत, किमान परताव्याच्या दर (नफा), संचालन खर्च आणि रोख राखीव गुणोत्तराच्या
किं मतीच्या आधारावर गणना केली जाते. कुठे म्हणन ू :
MCLR: निधीची किरकोळ किं मत (रे पो रे टसह), टे नॉर प्रीमियम, ऑपरे टिग
ं खर्च, रोख राखीव प्रमाण या आधारावर प्राप्त
केले जाते.
दोन गणनांमधील मख् ु य फरक आहे त (i) निधीची किरकोळ किं मत आणि (ii) टे नर प्रीमियम सर्वात महत्त्वाचा फरक म्हणजे
MCLR अंतर्गत किरकोळ खर्चाची काळजीपर्व ू क गणना करणे. किरकोळ खर्चामध्ये रे पो दराचा समावेश होतो; हे मळ ू
दरात समाविष्ट केले गेले नाही. MCLR मध्ये मासिक सध ु ारणा करणे आवश्यक आहे .

९
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 10
 कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

कमी व्याज दर (MCLR अधिक कमी प्रीमियम) आणि एक कमी क्रेडिट रे टिग ं (अधिक
जोखीम), जास्त व्याज दर (उच्च प्रीमियम) आकारले जाते. जरी कमी क्रेडिट रे टिग ं
असलेला कर्जदार जास्त व्याज दे ऊ शकतो आणि चांगली सरु क्षा दे ऊ शकतो तरी
बँकरने अशा कर्जदारांचे मनोरं जन करताना अत्यंत सावधगिरी बाळगली पाहिजे
कारण आगाऊ रक्कम वसल ू करणे कठीण होऊ शकते. सरु क्षितता, तरलता आणि
नफा या पैलव ंू र निष्कर्ष काढण्यासाठी असे म्हटले पाहिजे की बँकेच्या व्यवस्थापन
परिणामकारकतेचा एक महत्त्वाचा सच ू क हा आहे की ठे वी शक्य तितक्या कमी खर्चात
वाढवल्या जातात की नाही आणि जोखमीशी सस ु ग
ं त परु े शा मार्जिनसह कर्ज दिले
जाते. कर्ज दे ण्यामधील जोखीम व्यवस्थापित करणे हे बँकेच्या कर्ज विभागाचे मख् ु य
कार्य आहे . जर कर्ज समाधानकारकपणे केले गेले नाही, सेवा दिली गेली आणि
शेड्यल ू नस
ु ार परतफेड केली गेली नाही आणि थकीत ठे वीची पर्त ू ता करण्यात विलंब
किंवा चक ू झाल्यास, बँकेची प्रतिष्ठा गमावण्याचा धोका असतो. पर्यायाने, बाजारातन ू
निधी उभारल्यास नफ्यावर दबाव येऊ शकतो. म्हणन ू , कर्ज विभागाने दिलेला निधी
सरु क्षित आणि फायदे शीर असला पाहिजे, तर ते अत्यंत उच्च पातळीवरील प्रभावीपणे
कार्य केले पाहिजे.

1.3 कर्जाचा उद्दे श

कोणीतरी कर्ज मागितले म्हणन ू बँका कर्ज दे त नाहीत आणि दे ऊ शकत नाहीत. जर
कर्जदाराला पैसे परत करायचे असतील तर त्याला/तिला ते फक्त खर्च न करता
हुशारीने वापरावे लागेल. हे लक्षात घेऊन बँका उत्पादक हे तस ंू ाठी कर्ज दे तात जसे की
व्यावसायिक उपक्रमाच्या खेळत्या भांडवलाची गरज किंवा भांडवली खर्चासाठी मद ु त
कर्ज. बँका कोणत्याही क्षेत्रात सट्टा हे तन
ू े कर्ज दे णार नाहीत. या संदर्भात हे लक्षात
घेणे आवश्यक आहे की भारतीय रिझर्व्ह बँकेने ज्या क्षेत्रांसाठी कर्ज दिले जाऊ शकत
नाही त्याबद्दल निर्देश जारी केले आहे त.
वैयक्तिक कर्ज, वैद्यकीय खर्च भागवण्यासाठी कर्ज, शैक्षणिक खर्च, विश्रांतीचा प्रवास
आणि दौरा, वैयक्तिक कार आणि दच ु ाकी खरे दी करण्यासाठी, गहृ कर्ज इत्यादी
कारणांसाठी बँका दे खील कर्ज दे तात. हे किरकोळ कर्जाच्या नावाखाली चालतात.
तंत्रज्ञानाच्या आगमनाने अधिक किरकोळ कर्जे शक्य तसेच सल ु भ झाली आहे त. बँका
कृषी आणि सक्ष् ू म, लघु आणि मध्यम उद्योग (MSME) साठी दे खील कर्ज दे तात.

1.4 जोखमीचे विविधीकरण

विविधीकरण हे कर्जाचे नियमन करणारे आणखी एक महत्त्वाचे तत्त्व आहे . बँकरने

ू ाच्या किंवा उद्दे श किंवा
एकाग्रतेचा धोका टाळावाम्हणजेबँकेला कर्जदाराच्या/समह
ू ोलाच्या समोर आणू नका. एखादा उद्योग किंवा व्यापार व्यवसाय चक्राच्या
भग
अधीन असू शकतो आणि

10
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 11
 कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

वस्तू आणि वस्तच् ंू या किमतींमध्ये तीव्र चढउतार असू शकतात. दे शाच्या विशिष्ट
भागातील राजकीय गडबड त्या क्षेत्रातील व्यवसाय ठप्प होऊ शकते. भक ू ं प आणि परू
यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींचा व्यवसायावर परिणाम होऊ शकतो आणि त्यामळ ु े
क्रियाकलाप ठप्प होऊ शकतात. मक् ु त आणि जागतिकीकृत बाजारपेठेत, एका
क्षेत्रातील अपयशाचा परिणाम दस ु ऱ्या क्षेत्रावर होतो. याचे उदाहरण म्हणजे जागतिक
आर्थिक मंदीमळ ु े अनेक दे शांना प्रभावित केले जे जागतिक आर्थिक/उप-प्राइम
संकटामळ ु े झाले असे मानले जात होते.
हे लक्षात घेता, बँकेने व्यवसायाचे चांगले मिश्रण केले पाहिजे आणि केवळ एका
क्षेत्राला किंवा क्षेत्राला कर्ज दे ऊ नये. प्रत्येक क्षेत्राला कर्ज दे ण्यावर मर्यादा (एक्सपोजर
मर्यादा) निर्धारित करून हे साध्य केले जातेउदा.पोलाद, सिमें ट, कापड, औषध, साखर,
रिअल इस्टे ट, भांडवली बाजार, अभियांत्रिकी वस्त,ू रसायने आणि खते, पें ट्स आणि
डाई सामग्री, व्यापार इ. याशिवाय, वैयक्तिक कर्जदार आणि समह ू एक्सपोजरवर
दे खील कॅप असणे आवश्यक आहे . कॉर्पोरे ट, प्राधान्य क्षेत्र आणि किरकोळ क्षेत्रासाठी
दे खील बँक निधी राखन ू ठे वू इच्छिते. जेव्हा जोखीम उद्योग आणि व्यापाराच्या
विस्तत ृ स्पेक्ट्रममध्ये आणि कर्जदारांच्या वेगवेगळ्या क्रॉस सेक्शनमध्ये पसरलेली
असते, तेव्हा बँकर कर्ज पोर्टफोलिओमधील जोखीम कमी करतो.

1.5 चला बेरीज करूया

बँका सार्वजनिक निधीच्या संरक्षक असतात आणि त्यांच्याकडे (i) ठे वी मागणीनस ु ार

किंवा मद ु तपर्ती
ू च्या तारखेला परत करणे आणि (ii) ठे वींवर मान्य दराने व्याज दे णे
अशी दह ु े री जबाबदारी असते. या वचनबद्धतेची पर्त
ू ता करण्यासाठी परु े शी तरलता
राखणे आवश्यक आहे .
कर्ज दे णे हे अंतर्निहित जोखमींना प्रवण असते आणि जोखीम व्यवस्थापित
करण्यासाठी बँकरला योग्य कर्ज धोरणांचा अवलंब करावा लागतो. ध्वनी कर्ज
दे ण्याच्या तत्त्वांमध्ये सरु क्षितता, तरलता आणि प्रगतीची नफा यांचा समावेश होतो.
कर्ज दे ण्याची जोखीम अशा प्रकारे वैविध्यपर्ण ू केली पाहिजे की पोर्टफोलिओ जोखीम
कमी होईल.

1.6 मख्
ु य शब्द

सरु क्षितता; तरलता; नफा; जोखमीचे विविधीकरण

1.7 तम
ु ची प्रगती तपासा

१.कर्ज दे ण्याच्या मल
ू भत
ू तत्त्वांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:
(a) फक्त आगाऊ सरु क्षा

11
 D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-1 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 12

कर्ज दे ण्याची तत्त्वे

(b) फक्त बँकेसाठी नफा

(c) सरु क्षितता, तरलता आणि नफा
(d) वरीलपैकी काहीही नाही
2.कर्ज दे ताना बँकरसाठी तरलता म्हणजे काय?
(a) कर्जदार व्याज सेवा दे ण्याच्या स्थितीत आहे
(b) कर्जदार वेळेत हप्ता भरतो
(c) बँकरला मालमत्ता उत्तरदायित्व जळ
ु त नाही
(d) वरीलपैकी काहीही नाही
3.जोखमीचे विविधीकरण म्हणजे काय?
(a) विमा संरक्षण मिळणे
(b) बँकरद्वारे कर्ज दे ण्याची गती कमी करणे
(c) क्षेत्रनिहाय कर्ज मर्यादा विहित करायच्या
(d) वरीलपैकी काहीही नाही.

1.8 तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे

१.(c)2.(c)3.(c)

12
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन
 D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 13 2
CHAP

आहे त

क्रेडिट पॉलिसी २.१परिचय

२.०उद्दिष्टे

२.२धोरण फ्रेमवर्क
२.३क्रेडिट पॉलिसीची सामग्री
२.४प्राधान्य

२.९तम
ु ची प्रगती तपासा
2 २.५भमि
ू का
२.१०तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी

उत्तरे
२.६MIS आणि पन
ु रावलोकन
२.७निष्कर्ष
२.८आम्हाला सारांश द्या

13
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 14 रिक्त-14
14
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 15 2 CHAP

आहे त

क्रेडिट पॉलिसी 1. क्रेडिट पॉलिसी-महत्त्व

2. क्रेडिट पॉलिसीची सामग्री2.1

2.0 उद्दिष्टे परिचय

वाचकांना याची माहिती

दे ण्यासाठी:-

क्रेडिट पॉलिसी, ज्याला बँकेचे कर्ज धोरण असेही संबोधले जाते, त्याचे उद्दिष्ट
सामान्यतः ग्राहक सेवा आणि भागधारकांचे/ भागधारकांचे आणि कर्मचाऱ्यांचे
समाधान यामधील उत्कृष्टतेच्या ध्येय वचनबद्धतेची पर्त ू ता करणे आहे . बँकेचे
पतधोरण तयार करण्यासाठी बँकेचे मंडळ हे सर्वसाधारणपणे सर्वोच्च अधिकार
असते.बँकेच्या क्रेडिट फंक्शनमध्ये विविध प्रकारचे कर्ज आणि अग्रिम मंजरू करणे,
जारी करणे आणि गोळा करणे यासारख्या सर्व क्रियाकलापांचा समावेश असतो.
व्यापक अटींमध्ये, क्रेडिटमध्ये विविध प्रकारचे कर्ज आणि ॲडव्हान्स जसे की कॅश
क्रेडिट, ओव्हरड्राफ्ट, डिमांड लोन, टर्म लोन, खरे दी केलेली बिले/सवलत, लेटर ऑफ
क्रेडिट, बँक गॅरंटी, सह-स्वीकृती इत्यादींचा समावेश होतो. पारं पारिकपणे, शाखा ही
मख् ु य वितरण असते. बँकेतील क्रेडिट यनि ु ट. तथापि, आजकाल इतर चॅ नेल दे खील
क्रेडिट वितरणासाठी वापरले जातात. बँकेचे ग्राहक व्यक्ती किंवा भागीदारी किंवा
विविध आकारांच्या व्यवसाय यनि ु ट्सच्या मालकीच्या कंपन्या असू शकतात आणि
वेगवेगळ्या भौगोलिक प्रदे शात वसलेले असू शकतात. बँकेत, अनेक अधिकारी क्रेडिट
कार्ये हाताळू शकतात. सर्व अधिकारी आणि विभाग/शाखा योग्य मार्गदर्शक तत्त्वांचे
पालन करतील आणि योग्य निर्णय घेतील जेणेकरून बँक त्यांचे पालन करण्यास
सक्षम असेल (a) नियामक मानके, (b) अंतर्गतरित्या जोखीम प्रोफाइल सेट करा,
(cक्रेडिट पोर्टफोलिओची गण ु वत्ता राखणे आणि (d) फायदे शीर असणे, बँकांकडे
सव्ु यवस्थित आणि लिखित क्रेडिट पॉलिसी असणे आवश्यक आहे . क्रेडिट पॉलिसी हे
एक दस्तऐवज आहे ज्यामध्ये सर्व प्रकारच्या क्रेडिट निर्णयांसाठी विशिष्ट मार्गदर्शक
तत्त्वे असतात आणि त्याच्या एकूण क्रेडिट पोर्टफोलिओची रचना निर्धारित करते.
क्रेडिट/कर्ज अधिकारी (क्रेडिट/कर्ज अधिकारी म्हणजे अशा व्यक्ती ज्यांना कर्जाचे
विपणन आणि/किंवा मल् ू यांकन करण्याचे काम दिले गेले आहे ) आणि बँकेच्या
व्यवस्थापनाला क्रेडिट धोरणाचे पालन करावे लागेल.

१५
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 16

क्रेडिट पॉलिसी

नियामक प्रिस्क्रिप्शन, कॉर्पोरे ट उद्दिष्टे आणि सामाजिक जबाबदाऱ्यांच्या चौकटीत

क्रेडिट व्हॉल्यम
ू , कमाई आणि मालमत्तेची गण ु वत्ता यांच्यात निरोगी संतल
ु न राखणे हे
क्रेडिट पॉलिसीचे मख् ु य उद्दिष्ट आहे . अशा प्रकारे पतधोरणाचा विस्तार स्थिर,
शाश्वत आणि विवेकपर्ण ू असावा हे धोरणाचे उद्दिष्ट असेल. धोरणाने दर्जेदार
मालमत्तेवर बारकाईने लक्ष ठे वन ू चांगली कमाई आणि नफ्यात स्थिर वाढ करण्यास
सक्षम केले पाहिजे.
असे नमद ू केले जाऊ शकते की कर्ज धोरण हे प्रभावी प्रणाली आणि नियंत्रणाच्या
उद्दे शाने क्रेडिट जोखीम मंजरू करणे, व्यवस्थापित करणे आणि त्यांचे परीक्षण करणे
यासाठी बँकेचा दृष्टिकोन आहे .

2.2 धोरण फ्रेमवर्क

क्रेडिट पॉलिसी हे बँकेचे औपचारिक विधान उद्दिष्ट आहे . हे धोरण बँकांच्या मंडळाने
मंजरू केले आहे आणि विविध नियामक मार्गदर्शक तत्त्वे विचारात घेतात. या लेखी पत
धोरणाचा मख् ु य उद्दे श बँक विहित जोखीम सहनशीलता/मर्यादे त कार्यरत आहे याची
खात्री करणे हा आहे . जोखीम सहन करण्याच्या दृष्टीने धोरण स्पष्ट असावे; बाजार
प्रचंड स्पर्धात्मक असल्याने, वातावरण आव्हानात्मक आहे आणि परिभाषित जोखीम
मर्यादा नसताना, कर्ज/क्रेडिट अधिकारी निर्धारित सच ू नांपासन
ू विचलित होणारी
जोखीम स्वीकारू शकतात, ज्यामळ ु े व्यवहार्यता किंवा फायद्यावर परिणाम होऊ
शकतो. क्रेडिट/कर्ज अधिकारी निर्दिष्ट जोखीम पातळीच्या बाहे र प्रस्ताव स्वीकारू
इच्छित असल्यास आणि क्रेडिट जोखीम समिती/मंजरु ी दे णाऱ्या/मंजरु ी दे णाऱ्या
प्राधिकरणाकडून अशा विचलनास/निर्गमनांच्या विशिष्ट मंजरू ी कशा घ्यायच्या
 असल्यास पॉलिसीमध्ये प्रक्रिया आणि जबाबदारी निर्दिष्ट केली पाहिजे. हे बँकेतील
क्रेडिट फंक्शनच्या संस्थेबद्दल विस्तत
ृ पणे सांगेल आणि क्रेडिट विभाग/शाखांमधील
प्रत्येक कार्यकर्त्याशी संलग्न अधिकारी आणि जबाबदाऱ्या सचि ू त करे ल. धोरण
जोखीम व्यवस्थापनाबाबत स्पष्ट असेल. हे सनि ु श्चित करे ल की जेथे पॉलिसीमधन ू
निर्गमन/विचलन आहे त किंवा जेव्हा नवीन कर्ज उत्पादने घेतली जाणार आहे त, तेव्हा
जोखीम/क्रेडिट समिती किंवा बोर्ड समस्येचे/उत्पादनाचे पन ु रावलोकन करते आणि
कर्ज खात्याचे संरक्षण करण्यासाठी ज्या कार्यपद्धतीचे पालन करू शकते ते सेट करते.
बँकेचे हित. नवीन उत्पादने समाविष्ट करण्यासाठी, जोखीम वातावरणातील बदलांना
प्रतिसाद दे ण्यासाठी किंवा नवीन नियामक निर्देशांशी जळ ु वन ू घेण्यासाठी क्रेडिट
पॉलिसी वेळोवेळी अद्ययावत केली जाणे आवश्यक आहे , हे वेगळे सांगण्याची गरज
नाही. पत धोरणात बँकेचे कर्ज दे ण्याचे कार्य हाताळणाऱ्या कार्यकारी कर्मचाऱ्यांना
सामोरे जावे लागलेल्या वास्तविकता प्रतिबिंबित केल्या पाहिजेत. एक अवास्तव
धोरण केवळ त्याच्या उल्लंघनांमध्येच पाहिले जाऊ शकते. हे लक्षात घेतले जाऊ
शकते की जर एखाद्या बँकेच्या परदे शात शाखा असतील, तर तेच धोरण संपर्ण ू पणे
परदे शी शाखांमध्ये लागू होणार नाही.

16
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 17

क्रेडिट पॉलिसी

2.3 क्रेडिट पॉलिसीची सामग्री

खालील चांगल्या क्रेडिट पॉलिसी दस्तऐवजातील सामग्रीची सच ू क सचू ी आहे .

(a)उद्दे श आणि सामग्री: हे धोरण काय साध्य करू इच्छिते याचे विधान आहे आणि
त्यातील सामग्रीची रूपरे षा आहे . सामान्यत: यामध्ये इकोनो माय, पर्यावरण,
नियामक समस्या आणि बँकेच्या कार्यप्रदर्शनाच्या आधारे , विशेषतः मागील
वर्षांच्या कामगिरीवर आधारित व्यवसायाच्या मिश्रणाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन
यांचा समावेश असेल. अशा पन ु रावलोकनामळ
ु े चालू वर्षाच्या धोरणासाठी टोन सेट
होईल. (b)उद्दिष्टे विधान: हे पॉलिसीचे तपशील ठरवते. बँकेच्या काही महत्त्वाच्या
उद्दिष्टांवर लक्ष केंद्रित केले जाईल:
(a) दे खभाल आणि मालमत्तेची गण
ु वत्ता सध
ु ारणे
(b) जोखीम व्यवस्थापन अनिवार्यतेशी ससु ग
ं त मालमत्तेत वाढ (cक्रेडिट
एक्सपोजरवर वाजवी जोखीम समायोजित परतावा राखणे (d) बँकेच्या एकूण
धोरणाशी ससु गं त बाजारातील हिस्सा मिळवणे किंवा टिकवन ू ठे वणे
(हे आहे ) प्राधान्य क्षेत्राला कर्ज दे णे
(f) निधी आधारित मालमत्ता आणि नॉन-फंड आधारित मालमत्तेच्या
शेअरमध्ये निर्धारित प्रमाण राखणे
(g) कॉर्पोरे ट, मिड कॉर्पोरे ट किंवा किरकोळ यांसारख्या फोकस क्षेत्रांवरील
दिशानिर्देश जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळवण्यासाठी किंवा पॉलिसी वर्षासाठी
अधिक चांगल्या जोखीम विखरु लेले साध्य करण्यासाठी (h) अल्प मद ु तीचे,
 मध्यम मदु तीचे, दीर्घकालीन मालमत्तेचे लक्ष्य, शल्
ु कावर भर
आधारित उत्पन्न जसे की लेटर्स ऑफ क्रेडिट (एलसी) बँक गॅरंटी (बीजी),
स्वीकृती इ.
(i) कट ऑफ क्रेडिट स्कोअर ज्याच्या खाली बँक मालमत्ता बक ु करणार नाही.
(j) अवांछित आणि बंदी असलेली मालमत्ता एक्सपोजर, मर्यादित व्याज
(प्रतिबंधित यादी) मानली जाणारी मालमत्ता आणि समित्यांच्या विशिष्ट
मंजरु ीची आवश्यकता असेल आणि
(k) किंमत (MCLR, बेस रे ट) इ.च्या संदर्भात जोखीम प्रीमियम्सवर
दृष्टीकोन.
(c)कर्ज दे णारे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या: कर्ज दे णाऱ्या प्राधिकरणाला, मंजरू ी
दे ण्याव्यतिरिक्त, मंजरू ी दे ण्याचे आणि कनिष्ठ अधिकारी/कार्यकर्त्यांनी केलेल्या
कारवाईची पष्ु टी दे ण्याचे अधिकार दिले जातील.

१७
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 18

क्रेडिट पॉलिसी

या विभागामध्ये प्रत्येक प्रसंगी आणि सर्व अधिकार किंवा संचालक मंडळाचे

अधिकार, मंडळाची पत समिती, वरिष्ठ व्यवस्थापनाची पत समिती, कर्ज
विभागाची पत समिती, विविध स्तरावरील कर्ज अधिकारी इत्यादी बाबींचा
समावेश असेल. हे धोरण "आर्थिक अधिकारांचे प्रतिनिधी - प्राधिकरणाचे
प्रतिनिधी" नावाच्या दस्तऐवजाच्या रूपात अधिक तपशीलवार असू शकते. हा
दस्तऐवज विविध प्रकारच्या कर्जदारांच्या संदर्भात थेट संचालक
मंडळापर्यंतच्या पदानक्र
ु मातील विविध स्तरावरील अधिकाऱ्यांसाठी मंजरू ी
अधिकाराचा तपशील दे ईल.. जेव्हा जेव्हा बँक बँकेच्या कार्यकर्त्यांना
सोपवलेल्या अधिकारांमध्ये सध ु ारणा करे ल तेव्हा हे अद्यतनित केले जाईल.
(d)नियंत्रण प्राधिकरण: बँकेने ठरवलेल्या विभाग/क्षेत्रनिहाय मंजरू ी/पष्ु टी करणाऱ्या
अधिकाऱ्यांच्या पदानक्र ु मानस ु ार, मंजरू ी अधिकाऱ्यापेक्षा वरच्या अधिकाऱ्याला
सर्व मंजरू ी नियंत्रणासाठी ठे वाव्या लागतील, जे साधारणपणे एका टप्प्यावर
असतील. एक sanc वर
tioning प्राधिकरण. नियंत्रण प्राधिकरणाला रे कॉर्डवर घेण्याचे अधिकार
असतील, मंजरू ी/मंजऱ्ु यांची पष्ु टी मंजरू करणाऱ्या अधिकाऱ्याने दिलेली असेल
आणि त्यांचे निरीक्षण/अटी असतील तर ते कळवावेत आणि अटींचे पालन
करणे हे कार्यकारी कार्यकर्त्यांचे बंधन असेल किंवा त्यांच्यामार्फ त अहवाल
द्यावा. मंजरू ी दे णारा अधिकारी, काही असल्यास केलेल्या कारवाईबद्दल.
(हे आहे )साइन ऑफ करा: काही बँकांना आवश्यक असते की योग्य परिश्रम
घेतल्यानंतर, क्रेडिट सवि ु धांचे मल् ू यांकन आणि प्रस्तावांचे मल् ू यांकन
केल्यानंतर, नियक् ु त क्रेडिट अधिकारी कर्ज विभाग/कर्ज विपणन अधिकाऱ्यांनी
शिफारस केलेल्या क्रेडिटवर स्वाक्षरी करतात. कर्जाचा प्रस्ताव बँकेच्या
पतधोरणाशी सस ु गं त आहे , नियामक आवश्यकता पर्ण ू करतो, बँकेच्या कर्ज
दे ण्याच्या पद्धतींनस ु ार क्रेडिटची गण ु वत्ता स्वीकार्य आहे , इत्यादींचा परु ावा
 दे णारे नियक्ु त क्रेडिट अधिकारी(चे) सही करतात आणि मंजरू ी मिळवतात.
विचलन(चे) असल्यास, आणि मंजरू ी/नियंत्रण प्राधिकरणाच्या
मंजरु ी/मंजरु ी/पष्ु टीकरणाच्या अपेक्षेने कार्यकारी कार्यकर्त्यांकडून (असल्यास)
केलेल्या कारवाईची पष्ु टी मिळवा
(f)क्रेडिट नकार आणि रे कॉर्डिंग प्रक्रिया: जेव्हा क्रेडिट विनंती नाकारली जाते तेव्हा
बँकेचे धोरण अवलंबण्याची प्रक्रिया निर्धारित करते. अनेक नियामकांना अशा
प्रत्येक नकाराची लेखी नोंद ठे वण्याची आवश्यकता असते.
(g)पोर्टफोलिओ रचना, क्रेडिट एकाग्रता आणि विविधीकरण मर्यादा: या शीर्षकाखाली
विविध क्षेत्रांतील एक्सपोजरची इच्छित पातळी स्पष्ट केली आहे . क्षेत्र,े
भौगोलिक क्षेत्र इत्यादींमध्ये जोखमीचे विविधीकरण दे खील नमद ू केले आहे .
वेगवेगळ्या क्षेत्रातील एकाग्रता मर्यादा बँकेच्या भांडवलाच्या सापेक्ष परिभाषित
केल्या आहे त आणि

१८
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 19

क्रेडिट पॉलिसी

प्रत्येक क्षेत्रात मिळणाऱ्या मालमत्तेची पातळी. सामान्यतः, पोर्टफोलिओ रचना

क्रेडिट कालावधीच्या सरू ु वातीस स्तरांवर आधारित परिभाषित केली जाते. काही
क्षेत्रांना क्रेडिट विस्तारणे इष्ट मानले जाऊ शकते आणि काही इतर क्षेत्र टाळले
जाऊ शकतात. कर्ज/क्रेडिट अधिकाऱ्यांसाठी स्पष्टता असावी यासाठी हे
विशेषत: नमद ू केले आहे .
(h)कर्जाचे प्रकार: ज्या फॉर्ममध्ये कर्ज मंजरू केले जाऊ शकते ते या विभागात स्पष्ट
केले आहे . इतर बँकांद्वारे सिंडिकेटे ड कर्जामध्ये सहभागासाठी मर्यादा दे खील
निर्दिष्ट केल्या आहे त. यामध्ये कर्जदारांचे प्रकार दे खील समाविष्ट आहे त.
कर्मचारी, अधिकारी, संचालक आदींच्या कर्जावरील धोरणाचाही येथे उल्लेख
आहे .
(i)मल्
ू यांकन मानके, धोरण, कार्यपद्धती आणि स्वरूप: बँका सहसा कर्जाचे
मल्ू यांकन कसे केले जाते हे स्पष्ट करतात. काही बँकांमध्ये कर्जाची उत्पत्ती
किंवा कर्ज विपणन विभाग आहे त जे बँकेद्वारे बक ु करण्यासाठी सक्रियपणे
कर्जे मिळवतात. तत्त्व असे आहे की जेथे कर्जदाराची मार्के टिंगच्या प्रयत्नातन ू
निवड केली जाते, तेथे कंपनीच्या आर्थिक सामर्थ्याचे आधी मल् ू यांकन केले जाते
आणि क्रेडिट जोखीम चांगले किंवा उत्कृष्ट असल्याचे मल् ू यांकन केले जाते.
अशा परिस्थितीत बँकेच्या वहीत कर्जाची मालमत्ता जोडणे इष्ट मानले जाते.
याच्या विरोधात, ग्राहकांशी व्यवहार करण्याच्या बाबतीत जेथे क्रेडिट जोखीम
स्वीकार्य असू शकते किंवा नाही. अशा क्रेडिटचे मल् ू यमापन करण्यासाठी केलेले
प्रयत्न बँकेच्या संसाधनावर परिणाम होऊ शकतात आणि अपेक्षित परिणाम
दे ऊ शकत नाहीत. या प्रकरणांमध्ये, बँका मल् ू यांकनापर्वी
ू उच्च थ्रेशोल्ड पातळी
निश्चित करू शकतात. क्रेडिट गण ु वत्ते च े आणि जोखमीच्या सर्व पैलचंू े
मल् ू यांकन केले जाते आणि कोणत्याही गोष्टीकडे दर्ल ु क्ष किंवा दर्ल
ु क्ष केले जात
नाही याची खात्री करण्यासाठी बँकांकडे कर्ज मल् ू यांकनासाठी विशिष्ट स्वरूप
 असतात.
मल्
ू यांकन मानके:
मल्
ू यांकन मानके बँकेच्या पत धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग बनतात. बँकांनी, अनेक
वर्षांमध्ये, वैज्ञानिक क्रेडिट मल्ू यमापन पद्धती विकसित केल्या आहे त ज्या बँकर्सना
वेळोवेळी मिळालेल्या अनभ ु वांच्या प्रकाशात सतत सन्मानित केल्या जात आहे त.
तथापि, खेळत्या भांडवल सवि ु धांसाठी मल ू भतू मानके - दोन्ही फंड आधारित आणि
नॉन-फंड आधारित - आणि मद ु त क्रेडिट सवि
ु धा वेळेच्या कसोटीवर उतरल्या आहे त
आणि चांगल्या प्रकारे समजल्या आहे त. काही मल ू भतू पॅरामीटर्स वर्षानव
ु र्षे विकसित
होत आहे त. हे ढोबळपणे गण ु ात्मक आणि परिमाणवाचक म्हणन ू वर्गीकृत केले जाऊ
शकते.
(आय) गण
ु ात्मक:
प्रस्तावाचे व्यवहार्यतेच्या कोनातन ू आणि कर्जदार/गट/क्षेत्र आणि उद्योग यांच्या
संपर्कातील बँकेच्या विवेकपर्णू स्तरांवरूनही तपासले जाते. त्यानंतर, इंडस्ट्रीबद्दलचा
आपला पर्वीू चा अनभ ु व आणि अनभ ु व याविषयी विचार केला जातो

19
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 20

क्रेडिट पॉलिसी

प्रवर्तक, जर ट्रॅ क रे कॉर्ड असेल तर. जेथे हे बँकेसाठी नवीन कनेक्शन आहे परं तु
उद्योजक आधीच व्यवसायात आहे त, विद्यमान बँकर्सचे गोपनीय अभिप्राय अहवाल
आणि उपलब्ध असल्यास प्रकाशित डेटाचा काळजीपर्व ू क अभ्यास केला जातो.
प्रस्तावित कर्जदाराच्या पहिल्या उपक्रमाच्या बाबतीत, वर नमद ू केलेल्या ड्रिल
व्यतिरिक्त, सब्जेक्टिव्हिटीचा एक घटक सादर करणे आवश्यक आहे कारण तट ु पज
ंु ी
ऐतिहासिक डेटा उपलब्ध असेल आणि त्यांच्याशी झालेल्या गंभीर संवादांमधन ू
मिळालेल्या छापांवर महत्त्व दिले जावे. प्रवर्तक आणि त्यांचे व्यावसायिक संपर्क .
(II) परिमाणवाचक :
(a) खेळते भांडवल
बँकेच्या क्रेडिट मल्
ू यांकनाला आधार दे णारे मल
ू भत
ू परिमाणात्मक मापदं ड
खालीलप्रमाणे आहे त:
(i) तरलता :
1.33 चा वर्तमान गण ु ोत्तर (CR) सामान्यतः तरलतेचा बेंचमार्क स्तर मानला
जाईल. तथापि, दृष्टीकोन लवचिक असणे आवश्यक आहे . 1.33 चा CR
केवळ सच ू क आहे आणि तो अनिवार्य मानला जाऊ शकत नाही. ज्या
प्रकरणांमध्ये सीआर बेंचमार्क पेक्षा खालच्या पातळीवर प्रक्षेपित केला
जातो किंवा सीआरमध्ये घसरण प्रस्तावित केली जाते, तेव्हा केवळ कर्ज
प्रस्ताव नाकारण्याचे किंवा कमी स्तरावर कर्ज मंजरू करण्याचे कारण
नसावे. अशा प्रकरणांमध्ये, कमी सीआर किंवा स्लिपेजची कारणे
काळजीपर्व ू क तपासली पाहिजे आणि योग्य प्रकरणांमध्ये
अंदाजे/प्रक्षेपित सीआर स्वीकारले जाऊ शकतात. ज्या प्रकरणांमध्ये
 प्रक्षेपित CR स्वीकार्य असल्याचे आढळले, तेव्हा विनंती केल्यानस ु ार
कार्यरत भांडवल वित्त मंजरू केले जाऊ शकते. वॉरं टीड असलेल्या विशिष्ट
प्रकरणांमध्ये, अशी मंजरु ी अशा अटीसह असू शकते की कर्जदाराने
दिलेल्या भविष्यातील तारखेपर्यंत विशिष्ट मर्यादे पर्यंत अतिरिक्त
दीर्घकालीन निधी आणावा. जेथे असे वाटले की प्रक्षेपित CR स्वीकार्य
नाही परं तु कर्जदार काही अटींच्या अधीन सहाय्यास पात्र आहे , तेव्हा
योग्य वचनबद्धतेचा करार केला पाहिजे की तो परस्पर मान्य केलेल्या
कालावधीत आवश्यक रक्कम आणेल.
(ii) नेट वर्किं ग कॅपिटल (NWC):
NWC/TCA गण ु ोत्तर हा सध्याच्या गण
ु ोत्तराचा एक परिणाम आहे , दीर्घकालीन
स्रोतांची जळ ु वाजळ ु व आहे की नाही हे तपासण्यासाठी नेट वर्किं ग
कॅपिटलमधील हालचाली पाहिल्या जातात.vis à visबँकेला सहजगत्या
मान्य नसलेल्या उद्दे शांसाठी दीर्घकालीन वापर जेणेकरुन सध ु ारात्मक
उपाय सच ु वता येतील.

20
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 21

क्रेडिट पॉलिसी

(iii) आर्थिक सदृ

ु ढता :
हे प्रवर्तकाच्या स्टे क किंवा लीव्हरे जवर अवलंबन ू असेल. येथे पन् ु हा उत्पादन,
व्यापार, भाड्याने-खरे दी आणि भाडेपट्टीच्या समस्यांसाठी बेंचमार्क
भिन्न असेल. औद्योगिक उपक्रमांसाठी, एकूण बाह्य
दायित्व/समायोजित मर्त ू निव्वळ मल् ू य 3.0 चे गण
a
ु ोत्तर कारण आहे
सक्षम परं तु निवडक प्रकरणांमध्ये समजण्याजोग्या कारणास्तव विचलन
मंजरू करणाऱ्या प्राधिकरणाद्वारे स्वीकारले जाऊ शकते. तथापि, बँका
त्यांच्या धोरणांमध्ये विविध क्षेत्रे आणि उद्योगांसाठी भिन्न गण ु ोत्तर असू
शकतात.
a. समायोजित मर्तू नेट वर्थनेट वर्थ, अमर्त
ू आणि सहयोगी, उपकंपन्या आणि JVs मधील गंत
ु वणक
ु ीतन
ू वजा
केल्यावर पोहोचले आहे

(iv) उलटा:
प्रमाण आणि मल् ू यानस
ु ार टर्न ओव्हरचा कल काळजीपर्व ू क तसेच मार्के ट
शेअरमध्ये जेथे असा डेटा उपलब्ध आहे तेथे जातो. क्वान टायटे टिव्ह
अटींमध्ये वाढणारा ट्रें ड नसल्यास स्थिर आउटपट ु स्थापित करणे अधिक
महत्त्वाचे आहे कारण किंमतीतील चढउतारांमळ ु े विक्रीची प्राप्ती भिन्न
असू शकते.
(मध्ये) नफा :
निव्वळ नफा हा अंतिम मापदं ड असला तरी, रोख जमा, घसारा आणि कर
आकारणीच्या दरातील बदलांच्या दृष्टीने अधिक तल ु ना करता येण्याजोगे
चित्र दर्शविते जे मधल्या काही वर्षांत झाले असावे. योग्य मल्
ू यांकनाच्या
फायद्यासाठी, नॉन-ऑपरे टिग ं उत्पन्न वगळण्यात आले आहे कारण हे
 सहसा एक वेळ किंवा असाधारण उत्पन्न असते. कंपन्यांना खर्च होतो
2 किंवा त्याहून अधिक वर्षांमध्ये सातत्याने होणाऱ्या रिंग नेट
नक
ु सानाकडे विशेष लक्ष दिले जाईल, त्यांच्या खात्यांचे बारकाईने
निरीक्षण केले जाईल आणि आवश्यक असल्यास, बाहे र पडण्याचे पर्याय
शोधले जातील.
(आम्हीक्रेडिट रे टिग
ं :
बँकेच्या अंतर्गत क्रेडिट जोखीम मल् ू यांकनाव्यतिरिक्त, जिथे जिथे कंपनीला
CP/FD सारख्या कोणत्याही साधनासाठी RBI मान्यताप्राप्त बाह्य
क्रेडिट रे टिग
ं एजन्सीद्वारे रे ट केले गेले आहे , तिथे अंतिम निर्णय घेताना
हे विचारात घेतले जाईल. तथापि, क्रेडिट रे टिग ं मध्ये अतिरिक्त खर्चाचा
समावेश असल्याने, आम्ही सामान्यतः यावर आग्रह धरणार नाही आणि
जर अशा एजन्सीने कंपनीच्या वित्तपरु वठ्याकडे आधीच लक्ष दिले असेल
तरच हे साधन वापरू.

२१
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 22

क्रेडिट पॉलिसी

(vii) भांडवली बाजार :

जेथे कंपनीचे शेअर्स स्टॉक एक्स्चें जवर सच
ू ीबद्ध आहे त, त्याच्या शेअरच्या
किमतीची हालचाल, शेअर्सचे बाजार मल् ू यvis à visसमान उद्योगातील
स्पर्धकांचे, सार्वजनिक/अधिकार समस्यांवरील प्रतिसाद दे खील लक्षात
ठे वले जातात कारण ते गंतु वणक ू दारांच्या समद ु ायाच्या दृष्टीने कॉर्पोरे ट
प्रतिमा प्रतिबिंबित करतात.
(b) मद
ु त कर्ज/डीपीजी
(i) तांत्रिक व्यवहार्यता
मद
ु त कर्ज आणि डिफर्ड पेमेंट गॅरंटीज (डीपीजी) च्या बाबतीत, प्रकल्प अहवाल
ग्राहकाकडून प्राप्त केला जातो जो एकतर घरामध्ये किंवा
सल्लागार/व्यापारी बँकर्सच्या फर्मद्वारे संकलित केला गेला असेल.
बँकेद्वारे तांत्रिक व्यवहार्यता आणि आर्थिक व्यवहार्यता तपासली जाते
आणि जेथे आवश्यक वाटे ल तेथे क्रेडिट अधिकारी बँकेच्या तांत्रिक
सल्लागार कक्षाकडून किंवा बँकेच्या सल्लागारांकडून दस ु ऱ्या मताचा
लाभ घेतील.
(ii) प्रवर्तकांचे योगदान
एकूण इक्विटीमध्ये प्रमोटरचे किमान 20% योगदान हे कर्ज दे णाऱ्या बँकेकडून
अपेक्षित किंवा अपेक्षीत नाही. परं तु प्रवर्तकाचे योगदान मोठ्या
प्रकल्पांमध्ये भिन्न असू शकते. त्यामळ ु े निश्चित बेंचमार्क असू शकत
नाही. विचलनास परवानगी दे ण्यासाठी मंजरु ी अधिकाऱ्याकडे आवश्यक
विवेक असेल.
 (iii) कर्ज सेवा कव्हरे ज गण
ु ोत्तर(निव्वळ आणि एकूण)
इतर मल ू भत ू पॅरामीटर नेट डेट सर्व्हिस कव्हरे ज रे शो (DSCR) असेल जे
साधारणपणे 2 च्या खाली जाऊ नये. एकूण आधारावर DSCR 1.75 च्या
खाली नसावा. हे गण ु ोत्तर सच
ू क आहे त.
(iv) सरु क्षिततेवर मार्जिन
सरु क्षिततेच्या मार्जिनच्या संदर्भात, हे कर्जावर अवलंबन ू असेल: प्रकल्पासाठी
इक्विटी गियरिंग, जे शक्यतो 1.5: 1 च्या जवळ असावे आणि कोणत्याही
परिस्थितीत 2:1 पेक्षा जास्त नसावे,म्हणजे,कर्ज हे इक्विटी योगदानाच्या 2 पट
जास्त नसावे.

22
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 23

क्रेडिट पॉलिसी

(मध्ये) इतर मापदं ड

खेळत्या भांडवलाच्या सवि ु धा नियंत्रित करणारे इतर मापदं ड, जसे की
निधीचा शेवटचा वापर, क्रेडिट रे टिग ं , व्याजदर पन ु र्संचयित करण्यासाठी
ट्रिगर इ. दे खील लागू मर्यादे पर्यंत मदु त क्र
े डिट स वि
ु धा नियंत्रित करतील.
(c) नॉन-बँकिंग वित्तीय कंपन्यांना (NBFCs) कर्ज दे णेRBI वेळोवेळी बँकांद्वारे
NBFCs ला त्यांचे निरोगी आणि सव्ु यवस्थित कार्य आणि वाढ सनि ु श्चित
करण्यासाठी त्यांना कर्ज दे ण्याबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करत आहे . RBI
कायद्याच्या तरतद ु ींनस
ु ार सर्व NBFC साठी विहित केलेल्या RBI सोबत अनिवार्य
नोंदणीच्या संदर्भात, मे 1999 मध्ये RBI ने RBI कडे वैधानिकरित्या नोंदणीकृत
असलेल्या सर्व NBFC च्या संदर्भात, Net Owned Funds (NOF) शी जोडलेल्या बँक
क्रेडिटवरील कमाल मर्यादा काढून टाकली. आणि इक्विपमें ट लीजिंग (EL), हायर
पर्चेस (HP) आणि कर्ज आणि गंत ु वणकू कंपन्यांच्या मख् ु य व्यवसायात गंत ु लेले
आहे त.
RBI कडे नोंदणी करणे आवश्यक नसलेल्या NBFC च्या बँक वित्तसंबध ं ात, बँकांना
क्रेडिटचा उद्दे श, मळू मालमत्तेचे स्वरूप आणि गण ु वत्ता, कर्जदारांची परतफेड
करण्याची क्षमता तसेच जोखीम लक्षात घेऊन त्यांचे पत निर्णय घेण्याची
परवानगी दे ण्यात आली आहे . , इ. RBI कडे नोंदणीकृत अवशिष्ट नॉन-बँकिंग
कंपन्यांच्या (RNBC) संदर्भात, बँक वित्त त्यांच्या NOF च्या मर्यादे पर्यंत
मर्यादित राहील. RBI ने असेही सच ु वले आहे की शेअर्स आणि डिबेंचरमधील
गंत ु वणकू , सहाय्यक/समह ू कंपन्यांना ऍडव्हान्स, आंतर-कॉर्पोरे ट
कर्ज/ठे वीमधील गंत ु वणकू इत्यादीसारख्या काही क्रियाकलापां साठी बँक
वित्तपरु वठा NBFCs ला दे ऊ नये.
NBFC चे वैशिष्ट्य लक्षात घेता, उत्पादन यनि ु ट्सपेक्षा वेगळे , NBFC चे मल् ू यांकन
करण्यासाठी वेगळे क्रेडिट रिस्क असेसमें ट (CRA) मॉडेल ठे वावे लागेल.
 वैयक्तिक बँकेच्या क्रेडिट/कर्ज धोरणानस
ु ार गंत
ु वणक
ू ग्रेडपेक्षा कमी रे ट
केलेल्या यनि
ु ट्ससाठी क्रेडिट रिस्क असेसमें ट रे टिग ं चे अर्धवार्षिक
पनु रावलोकन अनिवार्य केले जाणे आवश्यक आहे .
(d) पायाभत
ू सवि
ु धा प्रकल्पांना वित्तपरु वठा
पायाभत ू सविु धांच्या विकासाला जोडलेले राष्ट्रीय महत्त्व, दे शाच्या आर्थिक
विकासासाठी तिची गंभीरता, मोठ्या प्रमाणावर व्यवसायाची क्षमता आणि
क्रेडिट मल्ू यांकन/मल्ू यांकनासाठी आवश्यक असलेली विशेष कौशल्ये लक्षात
घेऊन, बँकांनी यासाठी स्वतंत्र प्रकल्प वित्त विभाग/विभाग स्थापन केले आहे त.
पायाभत ू सविु धा प्रकल्पांना वित्तपरु वठा.

23
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 24

क्रेडिट पॉलिसी

पायाभतू सवि
ु धांमध्ये वीज, रस्ते, महामार्ग, पल
ू , बंदरे , विमानतळ, रे ल्वे व्यवस्था,
पाणीपरु वठा, सिंचन, स्वच्छता आणि सांडपाणी व्यवस्था, दरू संचार, गह ृ निर्माण,
औद्योगिक उद्यान किंवा अधिसचि ू त केल्या जाणाऱ्या तत्सम स्वरूपाची
कोणतीही सार्वजनिक सवि ु धा यासारख्या क्षेत्रांचा समावेश असेल. CBDT द्वारे
वेळोवेळी राजपत्रात.
पायाभत ू सवि ु धा प्रकल्पांचे वित्तपरु वठा मोठ्या भांडवली खर्च, दीर्घ गर्भावस्थेचा
कालावधी आणि उच्च लाभाचे गण ु ोत्तर द्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहे . पायाभत ू
सवि ु धा प्रकल्पांसाठी कर्जाचा मक् ु त प्रवाह सल ु भ करण्यासाठी, RBI ने एका
पायाभत ू सवि ु धा प्रकल्पासाठी बँकांद्वारे मंजरू केलेल्या मद ु त कर्जाच्या
मर्यादे बाबत पर्वी ू ची अट रद्द केली आहे (`1000 कोटी ऊर्जा प्रकल्पांसाठी
आणि`५०० कोटी इतर प्रकल्पांसाठी). बँका आता इन्फ्राला मद ु त कर्ज मंजरू करू
शकतात
प्रड
ु ेंशियल एक्सपोजर मानदं डांच्या एकूण कमाल मर्यादे त प्रकल्पांची रचना
करा. पढ ु े , काही सरु क्षिततेच्या अधीन राहून, बँकांना एकल कर्जदार/समह ू
एक्सपोजर मानक 10% च्या मर्यादे पेक्षा जास्त करण्याची परवानगी आहे , जर
अतिरिक्त एक्सपोजर पायाभत ू सवि ु धा प्रकल्पांना वित्तपरु वठा करण्याच्या
उद्दे शाने असेल.
जल ु ै 2014 मध्ये आरबीआयने जारी केलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांनस ु ार आणि जानेवारी
2015 मध्ये स्पष्टीकरण आणि तपशीलवार निर्देशांनस ु ार, पायाभतू सवि
ु धा/मख्
ु य
उद्योग प्रकल्पांसाठी 25 वर्षांच्या दीर्घ मद
ु तीच्या कर्जाची रचना खालीलप्रमाणे केली
जाऊ शकते:
i. प्रकल्पाची मल ू भत
ू व्यवहार्यता सर्व आवश्यक आर्थिक आणि गैर-आर्थिक
मापदं डांच्या आधारे स्थापित केली जाईल, विशेषत: स्वीकार्य स्तरावरील
व्याज कव्हरे ज गण ु ोत्तर (EBIDTA/व्याज पेआउट), कर्जाची सेवा
दे ण्याची क्षमता आणि मद ु तीत परतफेड करण्याची क्षमता दर्शविते.
कर्जाचे;
 ii. कर्जाच्या दीर्घ मद
ु तीच्या परिशोधनास (अमोर्टायझेशन शेड्यल ू ) परवानगी
दे णे, 25 वर्षे (प्रकल्पाच्या उपयक्
ु त जीवन/सवलतीच्या कालावधीत)
शिल्लक कर्जाच्या नियतकालिक पन ु र्वित्त (पन
ु र्वित्त कर्ज सविु धा) सह,
ज्याची मद ु त निश्चित केली जाऊ शकते. प्रत्येक पन ु र्वित्त, एकूण
परिशोधन कालावधीत;
iii. याचा अर्थ असा होईल की NBFC ला प्रकल्पाच्या व्यवहार्यतेचे मल्
ू यमापन
करताना, प्रकल्पाला एक व्यवहार्य प्रकल्प म्हणन ू स्वीकारण्याची
परवानगी दिली जाईल जिथे सरासरी कर्ज सेवा कव्हरे ज रे शो (DSCR)
आणि इतर आर्थिक आणि गैर-आर्थिक बाबी दीर्घ कर्जमाफीवर
स्वीकारल्या जातील. 25 वर्षांचा कालावधी (अमोर्टिसेशन शेड्यल ू ), परं तु
निधी (प्रारं भिक कर्ज सवि
ु धा) प्रदान करा, म्हणा, शिल्लक कर्जाच्या
पनु र्वित्तसह 5 वर्षे

२४
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 25

क्रेडिट पॉलिसी

विद्यमान किंवा नवीन सावकारांकडून (पन ु धा) किंवा

ु र्वित्त कर्ज सवि
अगदी बॉण्डद्वारे परवानगी; आणि
iv. या प्रत्येक 5 वर्षानंतर पन ु र्वित्त (पन
ु र्वित्त कर्ज सवि
ु धा) ही मळ
ू
कर्जमाफीच्या वेळापत्रकानसु ार निर्धारित केलेल्या कमी रकमेची असेल.
(यनि
ु ट 8 मधील मदु त कर्जाशी संबधि ं त प्रकरणामध्ये तपशीलवार चर्चा
केली आहे ).
(हे आहे ) लीज फायनान्स
लीज फायनान्स अंतर्गत एक्सपोजर सामान्यत: खालील मानकांचे पालन करण्याच्या
अधीन असतात:
(i) साधारणपणे एक्सपोजर संपर्ण ू दे यक आर्थिक भाडेपट्टीसाठी असेल जे
एका लीज टर्म दरम्यान मालमत्तेच्या खर्चाच्या पन ु र्प्राप्तीच्या आधारावर
मंजरू केले जाईल. (ii) पट्टे दाराच्या निव्वळ मल्
ू याच्या 50% पेक्षा जास्त
नसावे यासाठी एका यनि ु टसाठी एकूण थकबाकी लीज एक्सपोजर किंवा`200
कोटी सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमाच्या बाबतीत (`100 कोटी खाजगी
क्षेत्रातील कंपनीच्या बाबतीत), जे कमी असेल.
(iii) एक बँक प्लँ ट, यंत्रसामग्री आणि इतर उपकरणांवरील एकल प्रकल्पात
प्रस्तावित केलेल्या खर्चाच्या 25% पेक्षा जास्त एक्सपोजर मर्यादित करे ल. (iv)
एक्स्पो खात्रीचे केंद्रीकरण टाळण्यासाठी बँक आपल्या लीज पोर्टफोलिओमध्ये
विविध उद्योग आणि विविध उपकरणांमध्ये विविधता आणण्याचा प्रयत्न
करे ल.
(मध्ये) बँक निवडकपणे IDBI, ILFS इ. सारख्या काही नामांकित
संस्थांसोबत भाडेपट्ट्याने सिंडिकेशनमध्ये भाग घेईल, विशेषतः उच्च
मल्
ू याच्या लीजमध्ये.
 (आम्ही) बँकेकडून एकूण थकबाकी लीज बँकेच्या एकूण आगाऊ रकमेच्या
10% पेक्षा जास्त नसतील.
(f) पतपत्रे, हमीपत्रे आणि बिले सवलत
बँक लेटर्स ऑफ क्रेडिट (एलसी) उघडेल, बँकेने नियमित क्रेडिट सवि
ु धा मंजरू केलेल्या
कर्जदार घटकांच्या वास्तविक व्यावसायिक आणि व्यापार व्यवहारांच्या
संदर्भात केवळ एलसी अंतर्गत हमी/स्वीकृती आणि सवलत बिले जारी करे ल.
बँक सामान्यतः मोठ्या औद्योगिक समह ू ांनी स्थापन केलेल्या फ्रंट फायनान्स
कंपन्यांनी काढलेल्या बिलांना इतर समह ू कंपन्यांवर सट
ू दे त नाही.

२५
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 26

क्रेडिट पॉलिसी

सेवा क्षेत्राच्या बिलांमध्ये सवलत दे ताना, बँक खात्री करे ल की वास्तविक सेवा प्रदान
केल्या गेल्या आहे त आणि निवास बिलांमध्ये सट ू दिली जाणार नाही.(g)
FIs/बँका/इतर कर्ज दे णाऱ्या एजन्सीजच्या बाजन ू े हमी आणि सह-स्वीकृती
बँक गॅरंटी दे णारी म्हणन ू , बँका FIs/इतर बँका/इतर कर्ज दे णाऱ्या एजन्सींना
त्यांच्याकडून वाढवलेल्या कर्जासाठी हमी दे ऊ शकतात.
कर्ज दे णारी बँक म्हणन ू
बँक इतर बँका/FIs द्वारे जारी केलेल्या हमींवर निधी आधारित आणि नॉन-फंड
आधारित क्रेडिट सवि
ु धा वाढवू शकते.
अशा हमींच्या विरोधात गह ृ ीत धरलेले एक्सपोजर हमी दे णाऱ्या बँक/FIs वर
एक्सपोजर मानले जाईल आणि बँकेत असलेल्या इतर बँका आणि FIs वर
परवानगीयोग्य एक्स्पो खात्री मर्यादा (EL) च्या अधीन असेल. अर्धवार्षिक
पन
ु रावलोकन व्यायामाचा भाग म्हणन ू EL मध्ये अशा एक्सपोजरसाठी
उप-मर्यादा निश्चित केली जाऊ शकते. हे बँकेच्या जोखीम व्यवस्थापन
विभागाकडून केले जाऊ शकते.
(h) कर्जाचे सिंडिकेशन
विशेषत: पायाभत ू सवि
ु धा प्रकल्पांवर राष्ट्रीय भर दिल्यास, कर्जाच्या सिंडिकेशनची
बाजारपेठ लक्षणीयरीत्या वाढण्याची अपेक्षा आहे . जेव्हा एखादा कॉर्पोरे ट
त्याच्या प्रकल्पाच्या खर्चासाठी बँकेकडे जातो आणि जेथे बँक कर्जदाराच्या
संपर्ण
ू आर्थिक गरजा पर्ण ू करू शकत नाही, तेव्हा शिल्लक मद ु त कर्ज/कार्यरत
भांडवल वित्त सिंडिकेटे ड केले जाईल. सिंडिकेशन बँकेद्वारे स्वतः किंवा अशा
उपक्रमांमध्ये गंतु लेल्या इतर कंपन्यांसह संयक् ु तपणे हाती घेतले जाईल.
(i) परकीय चलन जोखमीचे हे जिग
ं
आरबीआयच्या आदे शानस
ु ार, बँकांकडे स्वतंत्र मंडळाने मंजरू केलेले ‘हे जिग
ं धोरण’
असावे.
USD 5 Mio पर्यंतची सर्व विदे शी मद्रु ा कर्जे (परकीय चलन खर्चाची पर्त ू ता
करण्यासाठी वाढवलेली कर्जे सोडून) हे जद्वारे कव्हर केले जावे जोपर्यंत अशा
 ग्राहकांनी कर्जाची रक्कम भरण्यासाठी परकीय चलन प्राप्त करण्यायोग्य
गोष्टी उघड केल्या नाहीत.
(j) सावकारांसाठी वाजवी व्यवहार संहिता (FPC).
कर्जाचे अर्ज स्वीकारणे, त्यांची जलद प्रक्रिया, मल्
ू यांकन आणि मंजरु ी, अटी आणि
अटी आणि

२६
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 27

क्रेडिट पॉलिसी

अटी, वितरणानंतरचे पर्यवेक्षण, अटी व शर्तींमधील बदल, वसल

ु ीचे प्रयत्न इ.
(k) जोखीम धोरण
जोखमीची स्वीकृत पातळी येथे नमद ू केली आहे . बँका एकतर जोखीम सहिष्णत
ु ा
पातळी दर्शवू शकतात किंवा बँकेकडे स्वतंत्र जोखीम धोरण असल्यास क्रॉस
संदर्भ येथे नमद ू केले आहे त. जोखीम मापन साधनांचाही या भागात उल्लेख
केला आहे . पॉलिसीमध्ये विशेषत: बँकांचा जोखीम आणि पैलू जसे की VAR,
कालावधी इत्यादींचा उल्लेख आहे . सामान्यत: ते विशिष्ट अटी आणि
संख्यांच्या संदर्भात अधिक विस्तत ृ केले जातात. उदाहरणार्थ, बँक
गंत
ु वणक ु ीच्या विक्रीसाठी पोर्टफोलिओमध्ये 3 कालावधीचा अवलंब करू शकते.
(l) दस्तऐवजीकरण जबाबदाऱ्या, माफी, माफी अधिकारबँका सहसा असे सांगतात
की कर्जे केवळ कागदपत्रांची पर्त
ू ता, सरु क्षिततेची पर्ण
ू ता आणि निधीचा अंतिम वापर
सनि ु श्चित करण्यासाठी केलेल्या वितरणास/रे खाचित्रांना परवानगी असल्याची खात्री
केल्यावरच दिली जाऊ शकते. अपवाद,उदा.जेव्हा संचालकांची हमी विहित केलेली
असते आणि त्यापैकी एक परदे शात प्रवास करत असतो, तेव्हा औपचारिकता केव्हा
पर्ण
ू होईल हे दर्शविणाऱ्या अपवादांच्या नोंदीसह परवानगी दिली जाऊ शकते.
अपवादाचे स्वरूप आणि मंजरू केलेल्या मर्यादे वर अवलंबन ू , सहसा असे नमद
ू केले
जाते की अपवाद मंजरू करण्याचा अधिकार मर्यादे ला मान्यता दे णाऱ्या
प्राधिकरणापेक्षा एक स्तर जास्त आहे . काही बँका औपचारिकता नोंदवहीमध्ये अपवाद
नोंदवतात जे एक रे कॉर्ड आहे परं तु कराराचे पालन न करणे किंवा दस्तऐवज पर्ण
ू न
करणे किंवा शल् ु क तयार न करणे यासाठी कोणतीही विशिष्ट मान्यता असू शकत
नाही. धोरण विशेषत: बाहे रील इव्हें टसाठी एमआयएस दे खील निश्चित करे ल
जेणेकरुन अशा कार्यक्रमांना व्यवस्थापन/बोर्ड ताबडतोब पकडले जाईल.
(मी) कर्ज-फाइल आवश्यकता/दे खभाल/प्रशासन
या हे ड अंतर्गत बँका कर्जाच्या सर्व तपशीलांसह कर्ज रजिस्टर किंवा संगणक
प्रणालीमध्ये रे कॉर्ड ठे वण्याची आवश्यकता दर्शवतात. एक प्रत कर्जाच्या
फाइलमध्ये ठे वली जाते. जेथे स्वतंत्र कर्ज प्रशासन विभाग आहे (काहीसे
बॅक-ऑफिसचे स्वरूप आहे ) त्याच्याकडे कर्ज फाइल्सची दे खभाल करण्याची
जबाबदारी आहे . काहीवेळा हा विभाग कर्जाच्या दस्तऐवजीकरणासाठी दे खील
जबाबदार असतो, कर्जमाफीच्या मंजरु ीचा पाठपरु ावा करून कर्ज विपणन डी.
भाग, आणि कागदपत्रांच्या अंतिम दरु ु स्तीसाठी. क्रेडिट पॉलिसीमध्ये कर्ज
प्रशासनाच्या या पैलव ू र सचू ना असतील.
 २७
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 28

क्रेडिट पॉलिसी

(n) कर्ज तोटा तरतद

ू धोरण
सामान्यत: कर्जाच्या तोट्याच्या तरतद ु ी या लेखा प्रकटीकरणाचा भाग असतात.
तथापि, कोणतेही स्वतंत्र धोरण नसल्यास, या पैलच ंू ा क्रेडिट पॉलिसीमध्ये
उल्लेख केला जातो. हे बँकेने सेट केलेले कर्ज तोटा ओळख मानके, उत्पन्न
ओळख आणि मालमत्ता वर्गीकरण मानदं ड आणि कर्ज नक ु सान तरतद ु ी दे त.े या
क्षेत्रात बँकांना फारशी सट
ू नाही. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया या संदर्भात निर्देश
जारी करते ज्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे .
(ओ) कर्ज ग्रेडिग
ं /क्रेडिट स्कोअरिंग
प्रत्येक कर्ज मालमत्तेला परिभाषित पॅरामीटर्सवर आधारित क्रेडिट स्कोअर
श्रेणीबद्ध/दिला जातो आणि कर्जाची किंमत अशा स्कोअरशी जोडलेली असते.
क्रेडिट पॉलिसी वेगवेगळ्या प्रकारच्या कर्ज आणि ॲडव्हान्ससाठी स्वीकृत
स्कोअर आणि रे टिगं दर्शवतात.
(p) कर्ज पन
ु रावलोकन आणि नत
ू नीकरण धोरण
या शीर्षामध्ये, कर्जाचा आढावा कसा आणि केव्हा घेतला जातो याचे धोरण निश्चित
केले आहे . यामध्ये या संदर्भात नियामक सच ू नांचाही समावेश केला जाईल. विविध
प्रकारच्या कर्जदारांच्या संदर्भात FB आणि NFB क्रेडिट सवि ु धांच्या नत
ू नीकरणाच्या
संदर्भात धोरण असायला हवे. वित्तीय विवरणांमध्ये विलंब झाल्यास क्रेडिट सवि ु धांचे
नत ू नीकरण करण्याबाबतच्या सच ू नाही लागू करणे आवश्यक आहे .(q) खात्यांवर
शल् ु क आकारले गेले
या भागामध्ये बँकांच्या थकबाकीच्या वसल ु ीसाठी पाठपरु ावा करण्याचे धोरण
समाविष्ट आहे .

2.4 प्राधान्य

उदारीकरण, जागतिकीकरण, उपलब्ध संधींचा लाभ घेण्यासाठी, व्यावसायिक

उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी आणि सामाजिक दायित्वे साध्य करण्यासाठी काळाच्या
ओघात बँकेच्या पत प्राधान्यांमध्ये बदल होत जातील; आणि स्थानिक वातावरणात
बँकांच्या क्रमवारीत बँकेचा हिस्सा/स्थान संरक्षित करण्यासाठी. या बदलाच्या
व्यवस्थापनात क्रेडिट पॉलिसी महत्त्वाची भमि
ू का बजावते.

2.5 भमि
ू का

आजचे रे ग्यल ु ेटर क्रेडिट पॉलिसी तयार करण्याचा आग्रह धरतात. भत

ू काळात अशा
कोणत्याही अटी नसल्या तरी बँकांमध्ये अनौपचारिक अंतर्गत मार्गदर्शक तत्त्वे होती
ज्यांवर लक्ष केंद्रित केले गेले होते:-
२८
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 29

क्रेडिट पॉलिसी

◆मालमत्तेची गण
ु वत्ता राखणे
◆क्रेडिट एक्सपोजरवर वाढ आणि वाजवी जोखीम समायोजित परतावा
राखणे◆बाजारातील हिस्सा राखणे/सध
ु ारणे
◆प्राधान्य क्षेत्र कर्ज आणि निर्यात कर्जावर भर
स्पष्टपणे असा अनौपचारिक दृष्टीकोन आणि स्पष्टपणे कार्यपद्धती न मांडणे हे
बँकांसाठी काही गंभीर समस्यांचे कारण होते. यात काही शंका नाही की बोर्डाने मंजरू
केलेल्या चांगल्या दस्तऐवजीकरण धोरणाचा अभाव बँकेला जास्त क्रेडिट जोखीम दे ऊ
शकतो. धोरण आणि नियमित पन ु रावलोकनाच्या अनप ु स्थितीत, बँका जोखीम
घटनांचे सक्रियपणे व्यवस्थापन करू शकणार नाहीत. त्यामळ ु े आता बँकांना त्यांच्या
संचालक मंडळाने मंजरू केलेले लेखी पत धोरण असणे आवश्यक आहे s.

2.6 MIS आणि पन

ु रावलोकन

मंडळाने क्रेडिट पोर्टफोलिओचे वारं वार पन

ु रावलोकन केले पाहिजे. क्रेडिट पॉलिसीच्या
सर्व करारांचे पालन केले जात आहे का आणि क्रेडिट पोर्टफोलिओ नफ्यात कल्पित
केल्याप्रमाणे योगदान दे त आहे की नाही याचे पन ु रावलोकन करणे आवश्यक आहे .
बोर्डाने कमतरता/उल्लंघनाच्या कारणांची चौकशी करावी आणि उल्लंघनाच्या
कारणांचे बारकाईने परीक्षण करावे. या उद्दे शासाठी सव्ु यवस्थित MIS ची गरज आहे .
वारं वार पन ु रावलोकनाचा अर्थ असा नाही की जोखीम अंदाज, लेखा मानके, किमान
पात्रता अटी इत्यादीसारख्या महत्त्वाच्या धोरणात्मक बाबी वारं वार बदलल्या जाऊ
शकतात. नफ्यावर अल्पकालीन दृष्टिकोन ठे वन ू धोरणातील बदल टाळले पाहिजेत.
पतधोरणाच्या कार्यक्षमतेवर आणि पॉलिसीने अपेक्षित उद्दिष्टे साध्य केली
असल्यास धोरणाच्या पन ु रावलोकनावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे. नियामक
प्रिस्क्रिप्शन्समध्ये कोणतेही बदल चांगले कॅप्चर केले गेले असतील तर पन
ु रावलोकन
हे सनिु श्चित करे ल.

2.7 निष्कर्ष

क्रेडिट पॉलिसी बँकेसाठी ‘गेट कीपिंग’ कार्य करते. हे क्रेडिट कल्चर, नफा उद्दिष्टे
आणि नियामक दिशानिर्देशांच्या संबध ं ात थ्रस्ट क्षेत्रे परिभाषित करते, नवीन
एक्सपोजरसाठी उद्योग विभाग ओळखन ू जोखीम स्वीकार्य पातळी परिभाषित करते,
जोखीम एकाग्रता प्रतिबंधित करते आणि क्षेत्रे आणि वैयक्तिक व्यवहारांवर मर्यादा
घालन ू विविधता सनि ु श्चित करते आणि शेवटी, ते किंमत धोरणे प्रदान करते. क्रेडिट
रिस्क रे टिग
ं फ्रेमवर्क च्या वापराद्वारे .
बँकेच्या अधिका-यांना ते कितपत समजते यावर धोरणाचे यश अवलंबन ू असेल. ज्ञान
हे जोखीम कमी करणारे सर्वात शक्तिशाली आहे . मंडळाने याची खात्री करावी
 29
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 30

क्रेडिट पॉलिसी

परिचर कार्यपद्धती, प्रक्रिया आणि नियमांसह धोरण चांगले समजले आहे आणि
धोरण स्वतःच सर्वसमावेशक, स्पष्ट आणि अचक ू आहे . हे महत्त्वाचे आहे की धोरण
वापरकर्त्यासाठी अनक ु ू ल आहे आणि अधिकृत भाषेत नाही ज्याचे पालन करणे कठीण
आहे आणि वेगवेगळ्या वेळी त्याचा वेगळ्या प्रकारे अर्थ लावला जाऊ शकतो. आदर्श
धोरणाने व्यवसाय वाढीसाठी योग्य वातावरण तयार केले पाहिजे, मालमत्तेची गण ु वत्ता
राखली पाहिजे आणि नियामक आणि वैधानिक अनप ु ालन सनि
ु श्चित केले पाहिजे.
त्यामळ
ु े क्रेडिट रिस्क मॅनेजमें टसाठी योग्य प्लॅ टफॉर्म उपलब्ध करून दे णे आवश्यक
आहे आणि योग्य विचार केलेल्या प्रक्रिया आणि प्रक्रिया.

2.8 चला सारांश द्या

क्रेडिट पॉलिसी एक दस्तऐवज आहे ज्यामध्ये सर्व प्रकारच्या क्रेडिट निर्णयांसाठी

विशिष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे असतात आणि त्याच्या एकूण क्रेडिट पोर्टफोलिओची रचना
निर्धारित करते. क्रेडिट/कर्ज अधिकारी (क्रेडिट/कर्ज अधिकारी म्हणजे अशा व्यक्ती
ज्यांना कर्जाचे विपणन आणि/किंवा मल् ू यांकनाचे काम दिले गेले आहे ) आणि बँकेच्या
व्यवस्थापनाला पत धोरणाचे पालन करावे लागेल. नियामक प्रिस्क्रिप्शन, कॉर्पोरे ट
उद्दिष्टे आणि सामाजिक जबाबदाऱ्यांच्या चौकटीत क्रेडिट व्हॉल्यम ू , कमाई आणि
मालमत्तेची गण ु वत्ता यांच्यात निरोगी संतल ु न राखणे हे क्रेडिट पॉलिसीचे मख् ु य
उद्दिष्ट आहे . एक विवेकपर्ण ू धोरणामळ ु े मालमत्तेच्या गण
ु वत्तेवर बारीक लक्ष ठे वनू
चांगली कमाई आणि नफ्यात स्थिर वाढ करणे शक्य झाले पाहिजे.
क्रेडिट पॉलिसीमध्ये उद्दे श आणि सामग्री व्यतिरिक्त, पॉलिसीची उद्दिष्टे , कर्ज
दे णारे अधिकार आणि जबाबदाऱ्या, पोर्टफोलिओ रचना, क्रेडिट एकाग्रता आणि
विविधीकरण मर्यादा, जोखीम धोरणे, कर्ज-फाइल आवश्यकता/दे खभाल/प्रशासन,
कर्ज नक ु सान तरतदू धोरण, कर्ज प्रतवारी यांचा समावेश असेल. /क्रेडिट स्कोअरिंग,
लोन रिव्ह्यू पॉलिसी, इ. बोर्ड मंजरू नसणे आणि चांगले दस्तऐवजीकरण केलेले
पॉलिसी बँकेला जास्त क्रेडिट जोखीम दे ऊ शकते. त्यामळ ु े बँकांना जोखीम घटनांचे
सक्रियपणे व्यवस्थापन करता यावे यासाठी सय ु ोग्य लिखित क्रेडिट पॉलिसी असणे
अपरिहार्य आहे . धोरणाचा वेळोवेळी आढावा घेतला पाहिजे. पॉलिसीचे यश बँकेच्या
अधिका-यांना किती चांगले समजले आहे यावर अवलंबन ू असेल आणि तेच जोखीम
कमी करणारे आहे .

2.9 तम
ु ची प्रगती तपासा

१.क्रेडिट पॉलिसीच्या मख्

ु य उद्दिष्टांमध्ये ……… (a) फक्त क्रेडिट व्हॉल्यम
ू
दरम्यान निरोगी शिल्लक.
(b) केवळ कमाई आणि मालमत्ता गण
ु वत्ता

30
 D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 31

क्रेडिट पॉलिसी

(c) केवळ कॉर्पोरे ट ध्येये आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या

(d) सर्व (a), (b) आणि (c)
2.क्रेडिट पॉलिसीच्या फंक्शन्समध्ये ....... ची व्याख्या समाविष्ट
नसते.a) शाखा विस्ताराचे जाळे
(b) क्रेडिट कल्चरच्या संबध
ं ात महत्त्वाची क्षेत्रे
(c) जोखीम स्वीकार्य पातळी
(d) नफा उद्दिष्टे
3.एक्सपोजर मानदं ड कोणत्या मार्गदर्शक तत्त्वांनस
ु ार मोडतात?
(a) वैधानिक
(b) नियामक
(c) विवेकपर्ण
ू
(d) वरीलपैकी काहीही नाही
4.व्यक्ती आणि समह ू कर्जदारांच्या संदर्भात बँकेचे एकूण एक्सपोजर ………..
शी जोडलेले आहे .
(a) नेट वर्थ
(b) इक्विटी कॅपिटल
(c) भांडवली निधी
(d) एकूण ठे वी
५.बँकेच्या भांडवली बाजारातील एक्सपोजरची गणना करताना खालीलपैकी
कोणते एक्सपोजर वगळलेले नाही?
(a) पायाभत
ू सवि
ु धा प्रकल्पाच्या SPV मधील प्रवर्तकांचे शेअर्स बँकेकडे
तारण ठे वले आहे त
(b) स्टॉक ब्रोकर्स आणि मार्के ट निर्मात्यांना एक्सपोजर
(c) टियर I आणि टियर II इतर बँकांनी जारी केलेली कर्ज साधने
(d) इतर बँकांच्या सीडीमध्ये गंत
ु वणक
ू

2.10 तम
ु ची प्रगती तपासण्यासाठी उत्तरे

१.(d)2.(a)3.(c)4.(c)५.(b)

३१
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 32
 परिशिष्ट

एक्सपोजर नॉर्म्स
विविधीकरण जोखीम किंवा एकाग्रता जोखीम हे कर्ज दे ण्याचे नियमन करणारे एक महत्त्वाचे
तत्त्व आहे आणि कर्जदाराने जोखीम टाळली पाहिजेम्हणजे"सर्व अंडी एकाच टोपलीत
ठे वायची नाहीत". ही जन
ु ी म्हण आहे , सावकार अजन ू ही पाळतात. एकाग्रता जोखमीचे अनेक
आयाम आहे त जसे की एका विशिष्ट उद्योगाला, एका भौगोलिक क्षेत्राला किंवा एका विशिष्ट
कंपनीला किंवा कर्जदारांच्या गटाला खप ू मोठी रक्कम दे णे. कर्ज दे णाऱ्या संस्थांनी त्यांच्या
एक्सपोजरवर मर्यादा निश्चित करणे आवश्यक आहे , ज्याचा उद्दे श उत्तम जोखीम
व्यवस्थापन आणि क्रेडिट जोखमींचे केंद्रीकरण टाळण्याच्या उद्दे शाने एक विवेकपर्ण ू उपाय
आहे .
बँकांना एक्सपोजर मानदं डांचे पालन करणे आवश्यक आहे , त्यापैकी काही येथे सच
ू ीबद्ध
आहे त:- बँका/वित्तीय संस्थांना एक्सपोजर मानदं डांचे पालन करणे आवश्यक आहे (परिशिष्ट
A/2 नस ु ार तपशीलवार जोडलेले एक्सपोजर नियम), त्यापैकी काही आहे त येथे सच ू ीबद्ध:-
S. वर्णन मर्यादा/छत
No.

१. एकच कर्जदार बँका/FI च्या भांडवली निधीच्या

15%.

अतिरिक्त 5% एक्सपोजर
(म्हणजे20% पर्यंत) पायाभत ू सवि
ु धा
क्षेत्रासाठी कर्जाच्या विस्तारासाठी.

आणखी 5% भांडवली निधी

(म्हणजे,25% भांडवली निधी
पायाभत
ू सविु धा प्रकल्पांसाठी आणि
20% इतर प्रकल्पांसाठी).

2. कर्जदार गट बँका/FI च्या भांडवली निधीच्या

40%.

अतिरिक्त 10% एक्सपोजर

(म्हणजे50% पर्यंत) पायाभत ू सवि
ु धा
क्षेत्रासाठी कर्जाच्या विस्तारासाठी.

आणखी 5% भांडवली निधी

(म्हणजेपायाभत ू सवि
ु धा
प्रकल्पांसाठी भांडवली निधीच्या 55
टक्के आणि इतर प्रकल्पांसाठी 45
टक्के).
 3. ब्रिज लोन/अंतरिम संस्थांच्या विवेकबद्
ु धीनस
ु ार.
वित्त (NBFC
व्यतिरिक्त)

3.ए. NBFC/NBFC-AFC 10/15% भांडवली निधी

(As s et Fi n a n c i n
g कंपन्या)
पायाभत ू सवि
ु धा क्षेत्रासाठी कर्ज
दे ण्यासाठी 5% ते 15/20% पर्यंत वाढ
केली जाऊ शकते.

32
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 33

क्रेडिट पॉलिसी
S. वर्णन मर्यादा/छत
No.

4. या 31 मार्च रोजी भांडवली बाजारातील

ट वर्थ / एकत्रित नेट वर्थच्या 40% पेक्षा
जास्त नसावे.

५. व्यक्तींना शेअर्सच्या भौतिक फॉर्म : ओलांडू नये`10

विरुद्ध ॲडव्हान्सेस लाख
(शेअर, परिवर्तनीय
रोखे, परिवर्तनीय डीमॅट फॉर्म : ओलांडू नये`20
डिबेंचर आणि इक्विटी लाख
ओरिएंटेड म्यच् ु यअु ल
फंडांची यनि
ु ट्स)

6. व्यक्तींना (शेअर, पेक्षा जास्त नाही : रु. 10 लाख (IPO

परिवर्तनीय रोखे/ चे सदस्यत्व
डिबेंचर, इक्विटी घेण्यासाठी)
ओरिएंटेड म्यच् ु यअ
ु ल
फंडांची यनि
ु ट्स आणि
PSU बाँड्स

७. असरु क्षित असरु क्षित एक्सपोजर' हे एक्सपोजर

ॲडव्हान्सच्या म्हणनू परिभाषित केले जाते जेथे
संदर्भात एक्सपोजर FI/ मंजरू मल्
ू यधारक/RBI च्या
कमाल मर्यादा, मल्
ू यांकनानस ु ार सरु क्षिततेचे प्राप्त
असरु क्षित नॉन-फंडेड करण्यायोग्य मल् ू य असते.
क्रेडिटसह

तपासणी अधिकारी, 10% पेक्षा

जास्त नाही,सरु
ु वातीपासन
ू , उत्कृष्ट
प्रदर्शनाचे. FIs असरु क्षित
एक्सपोजरच्या मर्यादे वर त्यांची
स्वतःची धोरणे तयार करू शकतात.
 8. बँका/वित्तीय गत
ंु वणक
ू करणाऱ्या बँकेच्या
संस्थांमध्ये भांडवलाचे भांडवली निधीच्या 10% पेक्षा जास्त
क्रॉस होल्डिंग नसावे

खालील श्रेणीतील बँकांच्या एक्सपोजरला एक्सपोजर नियमांचे पालन करण्यापासन

ू सट
ू
दे ण्यात आली आहे :-
(a) आजारी/कमकुवत औद्योगिक घटकांचे पन
ु र्वसन
(b) अन्न क्रेडिट
(c) भारत सरकारकडून हमी
(d) स्वतःच्या मद
ु त ठे वींवरील कर्ज
(हे आहे ) नाबार्डवर एक्सपोजर

३३
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-2 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 34

क्रेडिट पॉलिसी

कॅपिटल मार्के ट एक्सपोजरमधन

ू वगळलेल्या वस्तू
भांडवली बाजारातील खालील गंत ु वणक ु ींना त्यांच्या क्रियाकलापांचे स्वरूप पाहता बँकांच्या
भांडवली बाजारातील एक्सपोजरच्या हिशेबातन ू सट ू दे ण्यात आली आहे .उदा.:-(a) बँकांची
स्वत:च्या उपकंपन्यांमधील गंत ु वणक ू , संयक्ु त उपक्रम, प्रायोजित प्रादे शिक ग्रामीण बँका
(RRBs) आणि शेअर्स आणि परिवर्तनीय डिबेंचरमधील गंत ु वणक
ू , RBI परिपत्रकात सच ू ीबद्ध
केल्याप्रमाणे महत्त्वपर्ण
ू आर्थिक पायाभ त
ू स वि
ु धा निर्माण करणाऱ्या सं स् थां द् वारे जारी केलेले
परिवर्तनीय रोखे.
(b) टियर I आणि टियर II इतर बँकांनी जारी केलेली कर्ज साधने;
(c) इतर बँकांच्या ठे वींचे प्रमाणपत्र (CDs) मध्ये गंत
ु वणक
ू ;
(d) प्राधान्य शेअर्स, नॉन-कन्व्हर्टेबल डिबेंचर आणि नॉन-कन्व्हर्टेबल बाँड्स; (हे आहे )
योजनांच्या अंतर्गत म्यच् ु यअ
ु ल फंडांची यनि ु ट्स ज्यामध्ये केवळ कर्ज साधनांमध्ये
कॉर्पसची गंत ु वणकू केली जाते;
(f) कॉर्पोरे ट डेट रीस्ट्रक्चरिंग (सीडीआर) यंत्रणा अंतर्गत कर्ज/अतिरिक्त व्याजाचे
इक्विटीमध्ये रूपांतर झाल्यामळ ु े बँकांनी विकत घेतलेले शेअर्स;
(g) भारतीय प्रवर्तकांना एक्सपोर्ट इम्पोर्ट बँक ऑफ इंडिया (EXIM बँक) च्या पन ु र्वित्त
योजनेअतं र्गत परदे शातील संयक्
ु त उपक्रम/संपर्ण
ू मालकीच्या उपकंपन्यांमध्ये इक्विटी
संपादन करण्यासाठी मंजरू मद ु त कर्जे.
(h) स्वतःच्या अंडररायटिंग कमिटमें ट्स, तसेच त्यांच्या सहाय्यक कंपन्यांच्या अंडररायटिंग
कमिटमें ट्स, बक
ु रनिंग प्रक्रियेद्वारे .
(i) पायाभतू सवि
ु धा प्रकल्पाच्या SPV मधील प्रवर्तकांचे समभाग पायाभत
ू सवि
ु धा प्रकल्प
कर्जासाठी कर्ज दे णाऱ्या बँकेकडे गहाण ठे वले आहे त.
३४
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 35 3 CHAP

आहे त

कर्जदारांचे प्रकार आणि यांचे प्रकार

क्रेडिट सवि
ु धा

३.०उद्दिष्टे
३.१परिचय
३.२वैयक्तिक
३.३एजंट
 ३.८भागीदारी फर्म

3
३.९मर्यादित कंपन्या
३.१०कंपनी कायद्यांतर्गत शल्
ु काची
नोंदणी३.११मर्यादित दायित्व
भागीदारी (LLP)३.१२इतर संस्था
३.१३क्रेडिट सवि
ु धांचे प्रकार
३.१४आम्हाला सारांश द्या
३.१५मख्
ु य शब्द
३.४मख
ु त्यार ३.१६तम
ु ची प्रगती तपासा
३.५संयक्
ु त कर्जदार ३.१७तम ु ची प्रगती तपासण्यासाठी
३.६हिंद ू अविभक्त कुटुंब (HUF) उत्तरे
३.७प्रोप्रायटरी फर्म्स

35
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 36 रिक्त-36
३६
मॉड्यल
ू ए
क्रेडिटचा परिचय आणि विहं गावलोकन

D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 37 3 CHAP

आहे त

कर्जदारांचे प्रकार आणि यांचे प्रकार

क्रेडिट सवि
ु धा

3.0 उद्दिष्ट

वाचकांना जाणन
ू घेण्यासाठी सक्षम करण्यासाठी:-
◆विविध प्रकारचे कर्जदार
◆कर्जदारांची कायदे शीर स्थिती.
◆कंपनी कायद्यांतर्गत शल्
ु काची नोंदणी.
◆कर्ज दे ण्याचे विविध पर्याय.

3.1 परिचय

बँकेची आवश्यक कार्ये आहे त:

(a) लोकांकडून ठे वी स्वीकारणे आणि
(b) नफा मिळविण्यासाठी पैसे कर्ज दे णे किंवा गंत
ु वणे
बँकेच्या ठे वी आणि कर्ज ग्राहकांशी संबधि
ं त सर्व व्यवहार बँकेच्या वहीत ठे वलेल्या
खात्यांच्या स्वरूपात असतात. ग्राहक व्यक्ती, संयक् ु त खातेदार, HUF, ट्रस्ट,
एक्झिक्यट ु र आणि प्रशासक, एजंट, वकील, फर्म, क्लब, असोसिएशन आणि मर्यादित
कंपन्या असू शकतात. बँकरने हे सनि ु श्चित केले पाहिजे की खाते उघडणाऱ्या
व्यक्तीकडे तसे करण्याची क्षमता आहे आणि खाते संबध ं ाच्या स्वरूपामध्ये पर्ण
ू
स्पष्टता आहे . ग्राहकाला खाती उघडण्यासाठी बँकेचा अर्ज वापरण्यास सांगन ू
सामान्यतः या पैलच ू ी काळजी घेतली जाते.
प्रत्येक प्रकारच्या खात्यातील नातेसब
ं ध
ं ाचे स्वरूप बँकरकडून वेगवेगळ्या प्रमाणात
काळजी घेत.े उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीचे खाते आणि ट्रस्ट खाते यांमध्ये
करारानसु ार संबध
ं प्रस्थापित करण्यासाठी आणि खात्यातील व्यवहारांमध्ये
कायदे शीर आवश्यकता खप ू भिन्न आहे त. कर्ज खात्यांचा व्यवहार करताना, बँकरने
विविध कायदे शीर तरतदु ींशी दे खील परिचित असले पाहिजे

३७
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 38

कर्जदारांचे प्रकार आणि क्रेडिट सवि

ु धांचे प्रकार

कर्जदारांच्या विविध वर्गांना लागू असल्याप्रमाणे कार्य करते. उदाहरणार्थ,

कर्जदाराच्या मालमत्तेचा किंवा मालमत्तेचा व्यवहार करण्यासाठी आगाऊ सरु क्षा
म्हणनू दिलेला अधिकार आणि आगाऊ नियंत्रित करणाऱ्या कायद्याच्या संबधि ं त
तरतदु ी कर्ज दे ण्यापर्वी
ू स्थापित करणे आवश्यक असू शकते. त्याचप्रमाणे स्फोटकांचा
व्यवहार करणाऱ्या कर्जदाराला लोखंड आणि पोलाद साहित्याचा व्यवहार करण्यापेक्षा
काही अतिरिक्त औपचारिकता पर्ण ू कराव्या लागतात.
कोणत्याही करारामध्ये दोन आवश्यक विंग असतात:-
(a) करारात प्रवेश करण्याची क्षमता; आणि
(b) कराराची अंमलबजावणी
हे दोन्ही पैलू महत्त्वाचे आहे त आणि निसर्गाने परू क आहे त. एक शिवाय दस
ु रा
कायदे शीररित्या निरुपयोगी आहे .
क्षमता: भारतीय करार कायदा, 1872 च्या कलम 11 मध्ये असे नमद ू केले आहे की
“एखादी व्यक्ती सक्षम आहे (करार करण्यासाठी) जर त्याने कायद्यानस ु ार वय पर्ण
ू
केले असेल, तो योग्य विचाराचा असेल आणि तो अन्यथा नसेल. तो ज्याच्या अधीन
आहे अशा कोणत्याही कायद्याद्वारे अपात्र ठरवला जातो.” स्पष्टपणे बँकांनी
कायदे शीर क्षमता नसलेल्या व्यक्तींशी व्यवहार करू नयेत. अपवाद फक्त काही
अटींच्या अधीन असलेल्या अल्पवयीन मल ु ांसाठी ठे व खाती असू शकतात.
अंमलबजावणी: अंमलबजावणीचा संबध ं अशा परिस्थितीशी आहे जेथे कराराचे
उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी आवश्यक परस्पर कृतींद्वारे कराराच्या जबाबदाऱ्या पर्ण
ू
केल्या जात नाहीत. कराराच्या अटी एकतर पक्षाला कराराच्या अटींचे पालन केले
जातील याची खात्री करण्यासाठी कायदे शीर मदत घेण्यास सक्षम करतात. जेव्हा या
हे तस
ू ाठी कायदे शीर कारवाई सरू
ु केली जाते तेव्हा त्याला "अंमलबजावणी" असे
म्हणतात.
आता कर्जदारांचे प्रकार आणि त्यांना कर्ज दे ताना लक्षात ठे वल्या पाहिजेत अशा
महत्त्वाच्या बाबी पाहू.

3.2 वैयक्तिक

अल्पवयीन नसलेल्या सदृ ु ढ मनाच्या सर्व पात्र व्यक्तींना बँका कर्ज दे ऊ शकतात.
अल्पवयीन नसलेल्या व्यक्तींना मेजर म्हणता येईल. अल्पवयीन नसलेल्या
व्यक्तीला वित्तपरु वठा करताना बँकेने कोणत्या बाबी लक्षात ठे वल्या पाहिजेत? (a)
प्रमख
ु
 मेजर ही अशी व्यक्ती आहे जी अल्पवयीन नाही. वैयक्तिक प्रमख ु ाकडून आगाऊ
प्रस्ताव स्वीकारताना, खालील मद्
ु दे लक्षात ठे वले पाहिजेत:

३८
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 39

कर्जदारांचे प्रकार आणि क्रेडिट सवि

ु धांचे प्रकार

(i) तो आवाजाचा असावा१ मन आणि एक अन-डिस्चार्ज दिवाळखोर नसावे

आणि
(ii) करार करताना तो चांगल्या अर्थाने असावा. अशा प्रकारे मद्यपान केलेली
व्यक्ती जेव्हा/ती नशेत असते किंवा तापाने भ्रांत असते तेव्हा करार
करण्यास कायदे शीरदृष्ट्या सक्षम नसते. तो/ती कराराच्या अटी समजू
शकत नाही किंवा त्याच्या हितासाठी तर्क संगत निर्णय घेऊ शकत नाही.
(iii) HUF च्या कर्ताच्या बाबतीत, सरु क्षा म्हणनू ऑफर केलेल्या मालमत्तेची
किंवा मालमत्तेची पर्ण
ू चौकशी केली पाहिजे. येथे चिंतच े ी बाब अशी आहे
की जेथे HUF मालमत्ता/मालमत्ता गंत ु लेली असेल अशा कराराला इतर
सहपरिवार मान्यता दे ऊ शकतात किंवा नाकारू शकतात.
(iv) ॲडव्हान्स मंजरू करण्यापर्वीू मालमत्तेचे संपर्णू वर्णन मिळवले पाहिजे.
त्याने त्याच्या वैयक्तिक क्षमतेनस ु ार दस्तऐवजावर स्वाक्षरी केली
पाहिजे आणि दस ु ऱ्या व्यक्तीसाठी किंवा त्याच्या वतीने कार्य करू नये.
(b) किरकोळ
अल्पवयीन म्हणजे कायदे शीर वयाची नसलेली व्यक्तीम्हणजेज्याने वयाची 18 वर्षे
ू केली नाहीत, या व्यक्तीचा किंवा त्याच्या मालमत्तेचा पालक 18 वर्षे पर्ण
पर्ण ू
होण्यापर्वी
ू न्यायालयाने नियक् ु त केला आहे की नाही याची पर्वा न करता.
कायद्यानस ु ार, अल्पवयीन व्यक्ती करारामध्ये प्रवेश करण्यास सक्षम नाही
आणि अल्पवयीन व्यक्तीने केलेला करार रद्दबातल ठरतो. एका अल्पवयीन
व्यक्तीला दिलेल्या आगाऊच्या बदल्यात बँकेकडे तारण ठे वलेल्या मालमत्ता
कर्जदार बँकेकडे दे य विनियोगासाठी उपलब्ध नाहीत.
जरी त्रयस्थ पक्षाच्या संपार्श्विक हमीद्वारे अल्पवयीन व्यक्तीला आगाऊ रक्कम
दिली गेली असली तरीही, जो हमी कार्यान्वित करण्यास कायदे शीरदृष्ट्या
सक्षम आहे , अशा हमीदाराकडून रक्कम वसल ू करण्याचा कायदे शीर उपाय
कर्जदार बँकेकडे उपलब्ध नाही. प्राथमिक कर्जदार (अल्पवयीन) आणि कर्जदार
बँक यांच्यातील करार हा रद्दबातल करार आहे या आधारावर हमी करार अवैध
आहे
ज्या परिस्थितीत अल्पवयीन व्यक्तीला आगाऊ रक्कम दिली जाऊ शकते,
अल्पवयीन व्यक्ती काही करारांना बांधील नाही जे पर्ण
ू वयाच्या व्यक्तीसाठी
बंधनकारक असेल. परं तु अशा अल्पवयीन व्यक्तींच्या आवश्यक वस्तच् ंू या
परु वठ्यासाठी करार
 1. अस्वस्थ मनाच्या बाबतीत काळजी: जेव्हा परिस्थिती एखाद्या व्यक्तीच्या मानसिक तीक्ष्णतेवर किं वा मनाच्या
सदृ
ु ढतेबद्दल बँकरला शंका घेण्यास प्रवत्तृ करते, अशा व्यक्तीने मांडलेल्या प्रस्तावावर विचार करण्यापर्वी
ू , बँकरने
त्याची नेमकी स्थिती तपासण्यासाठी पावले उचलली पाहिजेत. व्यक्तीचे मन. हे एक कठीण काम आहे आणि
वैद्यकीय अभिप्राय प्राप्त करणे चांगले आहे . जर तो अस्वस्थ मनाचा असल्याचे सिद्ध झाले तर न्यायालय त्या
व्यक्तीसाठी पालक नियक् ु त करे ल. त्याला त्याच्या कृत्यांसाठी समान कायदे शीर संरक्षण मिळे ल जे अल्पवयीन
व्यक्तीच्या बाबतीत आहे .

39
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 40

कर्जदारांचे प्रकार आणि क्रेडिट सवि

ु धांचे प्रकार

शिक्षण, कपडे, वैद्यकीय उपचार, निवारा किंवा अल्पवयीन व्यक्तीच्या

इस्टे टच्या फायद्यासाठी एक वैध करार आहे . भारतीय करार कायद्याचे कलम
68 म्हणते की अल्पवयीन व्यक्तीची मालमत्ता वरील गोष्टींसाठी जबाबदार
आहे .
अल्पवयीन फायद्यासाठी कोण कर्ज घेऊ शकतो?
पालक अल्पवयीन मल ु ांच्या वतीने कर्ज घेऊ शकतात. अल्पवयीन व्यक्तीचे
वैयक्तिक कायदे अल्पवयीन व्यक्तीचे पालकत्व ठरवतात. हिंद ू कायद्यानस ु ार,
से. हिंद ू अल्पसंख्याक आणि पालकत्व कायदा, 1956 च्या 6 मध्ये वडील आणि
त्यांच्या अनप ु स्थितीत आईला नैसर्गिक पालक मानले जाते. याच
कायद्यानस ु ार मत्ृ यप ु त्र
टे री गार्डियनची नियक् ु ती अल्पवयीन व्यक्तीच्या किंवा मालमत्तेच्या बाबतीत
नैसर्गिक पालकाने केलेल्या मत्ृ यप ु त्राच्या (इच्छा) आधारावर केली जाते. असे
पालक वडील किंवा आईच्या मत्ृ यन ू तं र आणि अल्पवयीन मल ु ाचे वय 18 वर्षे
पर्ण
ू होण्यापर्वीू कार्य करतात. पालक आणि वॉर्ड्स कायदा, 1890 अंतर्गत
कायद्याच्या न्यायालयाद्वारे एक पालक दे खील नियक् ु त केला जाऊ शकतो.
मोहम्मद कायद्यानस ु ार, केवळ वडिलांनाच अल्पवयीन व्यक्तीचे नैसर्गिक
पालक मानले जाते. त्याच्या अनप ु स्थितीत, त्याच्या मत्ृ यप ू त्रात वडिलांनी
नियक् ु त क े ले ल े निष्पादक कि ं वा वडिलां च्या वडिलां न ी कि ं वा वडिलांच्या
वडिलांनी नियक् ु त केलेले निष्पादक हे त्या व्यक्तीचे आणि/किंवा मस्लि ु म
अल्पवयीन व्यक्तीच्या मालमत्तेचे कायदे शीर पालक असतील. ख्रिश्चन
कायद्यानस ु ार अल्पवयीन व्यक्तीच्या मालमत्तेशी व्यवहार करण्याच्या
उद्दे शाने कायद्याच्या न्यायालयाद्वारे पालकाची नियक् ु ती आवश्यक आहे .
पारसी कायद्यानस ु ार, प्रक्रिया ख्रिश्चन कायद्याप्रमाणेच आहे .
अल्पवयीनांच्या वतीने दिलेल्या कर्जाच्या संदर्भात कागदपत्रे पालकाने अंमलात
आणली पाहिजेत, स्वतःला किंवा स्वतःला अल्पवयीनांचे पालक म्हणन ू वर्णन
केले पाहिजे. अन्यथा, अल्पवयीन मालमत्ता कर्जासाठी जबाबदार राहणार नाही.
दस्तऐवजांमध्ये अल्पवयीन व्यक्तीच्या गरजा ज्यासाठी कर्ज घेतले जात आहे
किंवा ज्यासाठी पैसे घेतले जात आहे त त्या अल्पवयीन व्यक्तीच्या संपत्तीचे
फायदे तपशीलवार नमद ू केले पाहिजेत.
अल्पवयीनांच्या दायित्वांशी संबधि
ं त इतर नियम:
भारतीय करार कायद्याच्या कलम 26 मध्ये "अल्पवयीन व्यक्तीला अशी साधने
 काढण्याची, मान्यता दे ण्याची, वितरित करण्याची आणि वाटाघाटी करण्याची
परवानगी दे ते जेणेकरून तो स्वतः सोडून सर्व पक्षांना बांधील होईल". इन्स्ट्रुमें टचे पक्ष
त्यासाठी जबाबदार राहतील आणि इन्स्ट्रुमें ट अल्पवयीन वगळता सर्व पक्षांसाठी वैध
साधन राहील. निर्णय घेतलेल्या प्रकरणात, असे मानले गेले की जर अल्पवयीन
व्यक्ती वचनपत्राच्या अंमलबजावणी करणाऱ्यांपक ै ी एक असेल, तर त्याला/तिला
त्यावर कोणतेही उत्तरदायित्व नाही परं तु ते इतर प्रमख
ु संयक्
ु त वचनकर्त्याला
दायित्वातनू मक्ु त करणार नाही. अल्पवयीन व्यक्ती फर्ममध्ये भागीदार असू शकत
नाही परं तु भागीदारीच्या फायद्यांमध्ये प्रवेश केला जाऊ शकतो. एक अल्पवयीन

40
D:\BANK18MAY\BHCreditMan18\BHCM0-3 <MK> जितू 5-21-2018>tk-6-23-2018,6-28-2018 AG 7-6-2018>Ag 7-12-18 41

कर्जदारांचे प्रकार आणि क्रेडिट सवि

ु धांचे प्रकार

भागीदार फर्मच्या वतीने दस्तऐवज कार्यान्वित करणार नाही. परं तु त्याने तसे
केल्यास, इतर भागीदारांच्या संमतीने आणि अधिकाराने असा करार
अल्पवयीन व्यक्तीवर बंधनकारक नसन ू इतर भागीदारांना बंधनकारक असेल.
एक बँकर कोणतीही आगाऊ परवानगी दे णार नाही जेथे असे साधन किंवा
दस्तऐवज सरु क्षा म्हणन ू दे ऊ केले जाते.अल्पवयीन सदस्यांच्या जन्मतारखा
असाव्यातडायरीतआणि जेव्हा अशा अल्पवयीन कर्जदाराने बहुमत गाठले तेव्हा
त्याच्या अल्पसंख्याक कालावधीत दायित्वांची पष्ु टी करण्यासाठी त्याची
स्वाक्षरी घेतली पाहिजे.
(c) विवाहित स्त्री
कायद्याने विवाहित महिलेला बँकेकडून ॲडव्हान्स घेण्यास मनाई नाही. लक्षात
घेण्यासारखे मद्
ु दे खालीलप्रमाणे आहे त.
(i) ती बँकेची घटक असली पाहिजे किंवा अन्यथा बँकेशी ओळख झाली
पाहिजे;
(ii) तिच्याकडे स्वतंत्र साधन असणे आवश्यक आहे आणि
(iii) कर्ज तिच्या गरजा आणि परतफेड करण्याच्या क्षमतेशी सस ु ग
ं त असले
पाहिजे. बँकेने तिच्या स्वतःच्या मालमत्तेचे परीक्षण केले पाहिजे आणि ती
कर्जाची रक्कम भरण्यासाठी परु े शी आहे याची खात्री करावी.
विवाहित महिलेला आगाऊ रक्कम दिल्यास, खालील परिस्थितीशिवाय तिचा पती
जबाबदार राहणार नाही:
(i) कर्ज त्याच्या संमतीने किंवा अधिकाराने घेतले असल्यास आणि
(ii) जर तिच्याकडून जीवनावश्यक वस्तच् ंू या परु वठ्यासाठी कर्ज घेतले असेल,
जर तिच्या पतीने तिला ते परु वण्यात चक ू केली असेल. इतर कोणत्याही
परिस्थितीत, पती पत्नीने घेतलेल्या कर्जासाठी जबाबदार राहणार नाही.
विवाहित जोडप्यांना कर्ज दे ण्याच्या बाबतीत, बँका त्यांना सह-कर्जदार बनविण्याच्या
पद्धतीचा अवलंब करतात. एखाद्या हिंद ू महिलेच्या कोणत्याही मालमत्तेवर
शल्
ु क आकारण्यासाठी कोणत्याही क्रेडिट सवि ु धांचा विस्तार करताना ‘स्त्रीधन’
संदर्भात कायदे शीर सल्ला घेणे आवश्यक आहे .
 (d) परु दहनाशीन स्त्री
परु दहनाशिन ही तिच्या समाजाच्या चालीरीतींनस ु ार पर्ण
ू एकांत पाळणारी आहे . ती
आगाऊ मंजरु ी मिळविण्यासाठी पात्र आहे आणि तिच्याकडे करार करण्याची
क्षमता आहे . परं तु अशा व्यवहारांमळ
ु े तिच्या इच्छे विरुद्ध आणि पर्ण
ू
समजबद् ु धीविरुद्ध करार अं
म लात आणण्यासाठी तिच्यावर अयोग्य आणि
अवाजवी प्रभाव टाकण्यात आला आहे , अशी याचिका केली जाण्याची शक्यता
आहे .

४१