2024

© Ilustrado por ªRU-MOR. Cortesía del Proyecto RitualPaths

XANEIRO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3 4 5 6 7
9
O territorio ibero de Cástulo (Linares, Jaén), entre os séculos IV-III a. C.,
caracterizouse pola presenza de importantes santuarios localizados nas súas
fronteiras. Afastados das cidades, a eles peregrinábase en datas concretas. Estas
8 10 11 12 13 14
15 16
peregrinacións seguían itinerarios marcados que discorrían por fitos da paisaxe
sacra (camiños, montañas, ríos, lagoas etc.). Eran experiencias de gran carga
emocional; viaxes de transformación nas que as persoas se acompañaban de 1984. Publicación de Archaeology and
the Study of Gender de Margaret
17 18 19 20 21
elementos de especial significado para ofrendar a divindade, como os exvotos en
22 23 24 25 26 27 28
Conkey et Janet Spector

bronce. Esta ilustración representa o inicio da peregrinación ritual que a

comunidade do oppidum de Baecula (Villacarrillo-Úbeda, Jaén) emprende cara ao
santuario da Cueva de la Lobera (Castellar, Jaén). Un itinerario documentado
arqueoloxicamente coa presenza de procesos de sacralización do camiño, como o
depósito ritual arredor da zona húmida de Haza del Rayo (Sabiote, Jaén).
29 30 31
 © Ilustrado por Iñaki Diéguez Uribeondo. Cortesía del Museo de Porzuna (Ciudad Real)

FEBREIRO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3 4
Hai aproximadamente 300 000 anos grupos de homínidos do Paleolítico
inferior percorrían as chairas meseteiras para obter alimentos. Os grandes 5 6
Día Mundial contra
7 8 9 10 11
Día Internacional da
herbívoros chegaban a perecer en masa por mor das secas prolongadas e a Mutilación Xenital muller e a nena na

12 13 14 15 16 17 18
Feminina ciencia

eran unha das súas principais fontes de aprovisionamento. Na imaxe (Museo

de Porzuna, Ciudad Real) un destes grupos andaba á carniza dos restos dun
elefante coa axuda de utensilios de pedra tallada, estacas e simples cantos.
Moitos dos grandes conxuntos de artefactos de pedra tallada localizados en
Las Casas del Río e El Sotillo, na provincia de Ciudad Real, orixináronse
19 20 21 22
Día Europeo da
Igualdade Salarial
23 24 25
26 27 28 29
neste tipo de accións.
 MARZO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3
4 5 6 7 8
Día Internacional
9 10
da Muller

11 12 13 14 15 16 17
18 19 20
.....................................................................
21 22 23 24
2003. Primeiro Curso de Arqueología y Género. Universidade de Granada

25 26 27 28 29 30 31

A presenza de inhumacións de criaturas de pouca idade en contextos

domésticos é frecuente no rexistro arqueolóxico durante o I milenio a. C.
O recoñecemento dun tratamento especial a quen naceu sen vida ou
faleceu ao pouco de nacer fainos considerar o dó relacionado con estes
acontecementos vitais. En Las Eretas (Berbinzana, Navarra) recuperáronse
restos de seis destes perinatais, dous deles xemelgos idénticos e outro
con síndrome de down (trisomía do cromosoma 21). O tratamento
funerario foi similar, máis aló de que os xemelgos compartían a mesma
sepultura. Todo indica que as perdas repercutiron dolorosamente nas
familias, as que mentres esperaban a vida se atoparon coa morte, e con
ela a perda de todas as ilusións e os proxectos vitais asociados aos novos
membros da casa.

© Ilustrado por Juan Luis Landa. Cortesía del museo y yacimiento Las Eretas (Berbinzana, Navarra)
 © Ilustrado por Iñaki Diéguez Uribeondo. Cortesía de Museo La Fortaleza (Santa Lucía de Tirajana, Gran Canaria)

ABRIL
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3 4 5 6 7
A imaxe mostra un momento entre metade do século XIV e principios do
XV no lugar que hoxe é ben de interese cultural de La Fortaleza (Santa 8 9 10 11 12 13 14
Lucía de Tirajana, Gran Canaria). Trátase do tapiado dunha lacena da
«casa de Rosa Schlueter», bautizada así en honor da súa primeira
escavadora. Estariamos ante un posible ritual de peche e/ou limpeza deste 15 16
Día Internacional contra
17 18 19 20 21
espazo habitacional da antiga sociedade canaria. Tras a escavación deste a escravitude infantil

espazo, localizáronse fragmentos de, polo menos, once recipientes, seis

deles case enteiros e esmagados pola terra vertida no seu interior, así
22 23 24 25 26 27 28
29 30
como unha pequena figuriña feminina de barro colocada no interior do
muro de peche.
 © Ilustrado por María Dolores Guerrero Perales

MAIO
Coñecer o traballo do parto no pasado desde a arqueoloxía é posible, sempre e
Luns Martes Mércores

1
Xoves

2
Venres

3
Sábado

4
Domingo

5
Día Internacional
da Matroa

cando nos fagamos preguntas sobre iso. A necrópole de Wari Kayán (Pisco, Ica,
Perú) un lugar de enterramento durante máis de cincocentos anos, desde o século 6 7 8 9 10 11 12
III a. C., onde os corpos, en posición sedente, eran envolvidos en diversas teas e
indumentarias que formaban fardos funerarios. Grazas á boa conservación da pel,
ás análises recentes sobre a vestimenta e a un estudo das representacións
13 14 15 16 17
Día Internacional contra a
18 19
Homofobia, a Transfobia
figurativas, podemos confirmar unha asociación significativa das mulleres co uso
20 21 22 23 24 25 26
e a Bifobia

de tatuaxes. Eran comúns as tatuaxes de puntos, liñas, aves e peixes en brazos e

pernas, elaborados principalmente con pigmento de feluxe e usando agullas de Publicación de
El segundo sexo de

27 28 29 30 31
Simone de Beauvoir
espiñas de cactos. Algunhas representacións en soportes cerámicos mostran
mulleres co corpo espido, o cabelo solto, tatuaxes e pinturas corporais durante un
traballo tan importante como é o parto.
 Dilluns Dimarts Dimecres Dijous Divendres Dissabte Diumenge

© Ilustrado por Idoia de Luxán. Cortesía de GEAAT de la Universidade de Vigo

XUÑO
As mulleres na antiga Grecia asumían, entre outras responsabilidades, o
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado

1
Domingo

2
mantemento do oikos, o fogar nun sentido amplo, e a educación das nenas e
nenos ata os 7 anos. Neste período de crianza, ademais dos rudimentos básicos, 3 4
Día Internacional dos
5 6 7
Día Mundial
8 9
Nenos Inocentes Vítimas Dereitos de Nacemento
como andar, comer, falar…, ensinábanlles a respectar as normas básicas que
10 11 12 13 14 15 16
de Agresións

rexían a sociedade patriarcal. O ambiente de referencia era o doméstico e,

independentemente do sexo, ademais do espazo, compartían xogos. A partir desa Día Mundial contra o
Traballo Infantil

17 18 19 20 21 22 23
idade empezamos a albiscar certas diferenzas marcadas polo futuro rol: elas
asócianse ás bonecas e ás mascotas, aproximándose á maternidade e aos
coidados, e eles comezan a recibir unha educación no exterior, máis en consonancia

24 25 26 27 28 29 30
coa súa función como políticos e como guerreiros. Atenas, século V a. C.
 XULLO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25
Día Internacional
26 27 28
das Mulleres

29 30 31
Negras e
Afrodescendentes

As mulleres xogaron un papel protagonista nos rituais

ibéricos, tal e como mostran a iconografía e as evidencias
arqueolóxicas. A imaxe representada reflicte tan só un
instante dentro dunha práctica ritual complexa, baseada no
rexistro material achado en diversas covas dos territorios de
Kelin e Edeta (València). Estas prácticas materialízanse a
través das ofrendas de vasos, pratos, rodelas ou restos de
fauna depositadas entre os séculos V-III a. C. En concreto,
esta escena inspírase na Cueva Merinel (Bugarra, València).

© Ilustrado por Lydia Sánchez. Cortesía de Proyecto Deep in caves: ritualidad ibérica en contexto (Generalitat Valenciana)
 ©Ilustrado por MeliMolita. Cortesía del Proyecto PreMedia (INOU20), Universidade de Vigo

AGOSTO Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

As manifestacións de pintura rupestre do tradición esquemática de Penedo do

Gato (Monterrei, Ourense) localízanse nunha cavidade granítica de bloques de
1 2 3 4
..................................................................
Semana Mundial da Lactación Materna

5 6 7 8 9 10 11
difícil acceso situada na ladeira do monte do Castelo. Os restos arqueolóxicos
recuperados, tanto no seu interior coma na contorna, suxiren a datación destas
.................................................
pinturas entre o IV e o III milenio a. C., sen que poidamos descartar a súa Día Internacional do

12 13 14 15 16 17 18
Orgasmo Feminino

execución en diversos momentos. Esta ilustración recrea a paisaxe que se

divisa desde o panel 1, unha xanela natural sobre o val do río Búbal, onde
destaca unha gran figura antropomorfa en pintura vermella. Evócase un
momento de interacción entre estes motivos e a presenza humana. 19 20 21 22 23 24 25
26 27 28 29 30 31
*A imaxe forma parte da visita virtual xerada no proxecto PreMedia, á que se pode acceder nesta ligazón:
https://premedia.webs7.uvigo.é/LORBAZAN/.

Día Internacional da
Obstetricia e do Embarazo
 © Ilustrado por Helena Bonet Rosado. Cortesía del proyecto proyecto ARQEVO (PTDC/HAR_ARQ/30413/2017)

SETEMBRO Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1
A escena representa a estratexia de subsistencia baseada nos
recursos da costa, con provisión de marisco e de piñas do piñeiro 2 3 4 5
Día Internacional
6 7 8
manso, practicada polos grupos de neandertais que ocuparon a da Muller Indíxena

cova portuguesa de Figueira Brava entre hai 86 000 e 106 000 9 10 11 12 13 14 15

anos, ao final do último período interglacial. Os piñóns
integrábanse na dieta polo seu alto valor nutritivo e o
procesamento das piñas demostra un control do lume similar ao
16 17 18 19 20 21 22
23 24 25 26 27 28 29
das poboacións humanas do Paleolítico superior e do Mesolítico.
Día Internacional contra a Explotación
Sexual e Tráfico de Persoas

30
 © Ilustrado por Lola Contreras Moreno. Cortesía del Proyecto Biniadrís

OUTUBRO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2 3 4 5 6
A cova de Biniadrís (Alaior, Menorca) é un espazo funerario comunitario que estivo
en uso durante máis de 700 anos (1200-500 a. C., aprox.) e que albergou as
múltiples inhumacións de persoas adultas, homes e mulleres, e criaturas. Todas elas 7 8 9 10 11
Día Internacional
12 13
participaron dun particular ritual funerario que consistía no depósito dos corpos, das Nenas

ataviados coas súas roupas e ornamentos, onde se realizaba unha práctica específica
como é a tinguidura do cabelo. Paralelamente, no mesmo espazo funerario tiñan 14 15
Día Internacional
16
Día Internacional
17 18 19 20
lugar unhas concretas prácticas de comensalidade e, á vez, a inhumación de persoas das Mulleres das Escritoras

21 22 23 24 25 26 27
Rurais

e a posterior recolocación de determinados cranios. A singularidade destas prácticas,

unidas á excepcional conservación dos seus materiais e ao seu rexistro óseo, fai que
a cova de Biniadrís sexa un lugar único de enterramento para as poboacións que
habitaron Menorca no Bronce final e na Idade do Ferro.
28 29
Día Internacional
30 31
do Coidado
 © Ilustrado por Iñaki Diéguez Uribeondo. Cortesía Museu Municipal de Ciutadella (Menorca)

NOVEMBRO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1 2
.........................
3
A antiga cidade de Iamo, hoxe Ciutadella de Menorca, foi fundada ex
1979. Were they all men? Primeiro seminario sobre

4 5 7 8 9 10
Arqueoloxía e Mulleres en Noruega.

novo tras a conquista romana da illa no 123 a. C. Na imaxe reprodúcese a

necrópole de Ses Andrones, hoxe situada baixo o centro histórico da
6
11 12 13 14 15 16 17
cidade, datada entre os séculos I a. C. e III d. C. Neste cemiterio as
criaturas foron inhumadas e as persoas adultas incineradas. ..............................
De entre todas as tumbas localizadas, destaca a máis rica en pezas de 1992. Primeira Sesión sobre Arqueoloxía e Mulleres en España

18 19 20 21 22 23 24
na Reunión de Arqueoloxía Teórica. Santiago de Compostela

enxoval. Esta contiña un recipiente cerámico de orixe ibérica cos restos

incinerados dunha muller xunto ao esqueleto inhumado dun bebé Día Universal da
Infancia

25 26 27 28 29 30
acabado de nacer. Quizais se trate dunha nai e da súa criatura falecidas
durante, ou pouco despois, do parto.
Día Internacional para a
Eliminación da Violencia Contra
as Mulleres
 DECEMBRO
Luns Martes Mércores Xoves Venres Sábado Domingo

1
2 3 4 5 6
Recoñecemento do Voto
Feminino en España 1931
7 8
9 10 11 12 13 14 15
16 17 18
Convención sobre a Eliminación
de todas as formas de
19 20
1952.Convención sobre
os Dereitos Políticos das
21 22
25 26 27 28 29
Discriminación contra as Mulleres Mulleres

23 24
30 31

Os restos antropolóxicos son un excelente rexistro de diferentes aspectos

da vida das persoas que quedan marcados nos nosos ósos. Nos últimos
anos, os dentes demostraron ser un gran recurso para coñecer as
sociedades do pasado. A cuestións como a aparición de carie e perdas
dentais, que aparecen de forma recorrente e que nos mostran unha
deficiente saúde bucodental, ou ao estudo do cálculo dental (sarrio), que
nos informa do consumo de distintos tipos de alimentos e ao de plantas
medicinais, sumamos agora o uso dos dentes como ferramentas. No caso
da necrópole megalítica de Panoría (Darro, Granada), 2500 a. C., a
presenza nos dentes dunha muller de amosegas e de sucos, resultado dun
desgaste anómalo, evidenciaría a súa utilización en actividades téxtiles
como a preparación de fíos e de cordeis.

© Ilustrado por Esperanza Martín Hernández. Cortesía del Conjunto Arqueológico Dólmenes de Antequera
 2025
XANEIRO FEBREIRO MARZO ABRIL

1 2 3 4 5 1 2 1 2 1 2 3 4 5 6
6 7 8 9 10 11 12 3 4 5 6 7 8 9 3 4 5 6 7 8 9 7 8 9 10 11 12 13
13 14 15 16 17 18 19 10 11 12 13 14 15 16 10 11 12 13 14 15 16 14 15 16 17 18 19 20
20 21 22 23 24 25 26 17 18 19 20 21 22 23 17 18 19 20 21 22 23 21 22 23 24 25 26 27
27 28 29 30 31 24 25 26 27 28 24 25 26 27 28 29 30 28 29 30
31
© Ilustrado por Iñaki Diéguez Uribeondo

MAIO XUÑO XULLO AGOSTO

1
1 2 3 4 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 1 2 3
5 6 7 8 9 10 11 9 10 11 12 13 14 15 7 8 9 10 11 12 13 4 5 6 7 8 9 10
12 13 14 15 16 17 18 16 17 18 19 20 21 22 14 15 16 17 18 19 20 11 12 13 14 15 16 17
19 20 21 22 23 24 25 23 24 25 26 27 28 29 21 22 23 24 25 26 27 18 19 20 21 22 23 24
26 27 28 29 30 31 30 28 29 30 31 25 26 27 28 29 30 31

SETEMBRO OUTUBRO NOVEMBRO DECEMBRO

1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 1 2 1 2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14 6 7 8 9 10 11 12 3 4 5 6 7 8 9 8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21 13 14 15 16 17 18 19 10 11 12 13 14 15 16 15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27 28 20 21 22 23 24 25 26 17 18 19 20 21 22 23 22 23 24 25 26 27 28
29 30 27 28 29 30 31 24 25 26 27 28 29 30 29 30 31

A imaxe, que representa dúas mozas ástures
bicándose, pretende facer visible unha realidade
probablemente tan habitual coma silenciada: os
diferentes tipos de relacións afectivas que existiron
no pasado. A imaxe funciona como un vehículo que
Ilustracións: Mª del Carmen Ruiz Moreno (ªRU-MOR), Iñaki Diéguez
Uribeondo, Juan Luis Landa, María D. Guerrero Perales, Idoia de Luxán, Lydia
Sánchez, MeliMolita, Helena Bonet Rosado, Lola Contreras Moreno y Esperanza
Martín Hernández.
Maquetaxe: Beatriz Sánchez Justicia.
Textos: 1. Carmen Rueda Galán y Ana B. Herranz Sánchez, 2. Lorena Marín
Muñoz y Manuel Santonja, 3. Javier Armendáriz Martija y Patxuka de Miguel
Ibáñez, 4. Marco A. Moreno Benítez, 5. María D. Guerrero Perales, 6. Susana
Reboreda Morillo y Marina Picazo Gurina, 7. Sonia Machause, 8. Andrea
Mouriño Schick, Beatriz Comendador Rey y Lucía Rodríguez Álvarez, 9.
la comarca de Monterrei (INOU20), GEAAT, Universidad de Vigo, 9. Proyecto
ARQEVO - Arqueologia e Evolução dos Primeiros Humanos na Fachada Atlântica da
Península Ibérica (PTDC/HAR_ARQ/30413/2017), 10. Proyecto Biniadrís, 11.
Consell Insular de Menorca y Museu Municipal de Ciutadella, 12. Conjunto
Arqueológico Dólmenes de Antequera, 13. Proyecto Ancient Times e o equipo da
Rede Pastwomen que facilitaron as ilustracións para facer posible este calendario.
www.pastwomen.net
A elaboración deste calendario enmárcase na Rede temática de arqueoloxía e
historia material das mulleres e do xénero: investigación, mediación e comunicación
(RED2022-134482-T), Ministerio de Ciencia e Innovación.

nos permite propor escenas infrarrepresentadas e
novos temas de investigación aínda por documentar
plenamente.
Sabemos que as recreacións do pasado xogan un
papel clave na visibilización das mulleres. Exercicios
gráficos como o deste exemplo pretenden anticipar
temáticas que se poidan estudar para, posteriormente,
chegado o caso, poder difundirllas a toda a sociedade.
Ernestina Badal, 10. Eva Alarcón García, Marta Díaz-Zorita Bonilla y Auxilio
Moreno Onorato, 11. Majo León Moll y Elena Sintes Olives, 12. Marga Sánchez Financiamento: Instituto Universitario de Investigación en Arqueología Ibérica da
Romero, 13. Iñaki Diéguez Uribeondo. Universidad de Jaén.
Agradecementos: 1. Proyecto RitualPaths. Metodología arqueológica para el Tradución ao galego: Área de Normalización Lingüística da la Universidade de
análisis de la movilidad ritual en los paisajes religiosos de época ibérica (ss. V-III Vigo.
a.n.e.). P20_00301, 2. Museo de Porzuna, 3. Museo y yacimiento Las Eretas
(Berbinzana, Navarra), 4. Museo La Fortaleza, en Moreno Benítez, M.A. (Edit.):
El tiempo Perdido. Un relato arqueológico de la Tirajana Indígena. Tibicena
publicaciones, 5. Proxecto FUNECOAN. Prácticas funerarias y sociedad en las
comunidades prehistóricas de los desiertos costeros andinos (Horizontes de c.
1400 cal ANE-400 cal DNE) (HAR2017-86431-P); Proxecto La Puntilla (Nasca,
Ica, Perú) (IPCE-MECD, 2005-2023; Fundación PALARQ, 2018-2022), 6. GEAAT
de la Universidad de Vigo, 7. Proyecto Deep in caves: ritualidad ibérica en
contexto (Generalitat Valenciana, CIGE/2022/94), 8. Proyecto PreMedia.
Interpretación patrimonial de sitios con Pintura Rupestre Esquemática (PRE) de