l ,

) , >
 SOSYAL YAYlNLAR

TüRK DiLiNiN
ETiMüLOJi
SÖZLÜCÜ
Genlstet tlmls ve Oözden Geçlrilm i$
lktnct Besnn
"
!

ismet Zeki Eyuboglu

i
"

--
TORK nlUNIN El1MOLOJ1SÖZLÛÖÛ
b et Zeki Eyubc@u / Yayml ayan: Sosyal Yllym!ar I Birin ci Bamn: Hazi ran 1988
I Gen4le!.ilm* ve Gözde n Geçirilm i, lkinci Basrra: Suba! 1991 . Sosyal Yaymlar
Dizgl.Bcla.Cill : Gözlem Matbaacahk, Çe mberlitarlst. Tel: 517 04 21-516 50 31 Babráh C ad. No. 14 istanhul
,I TeL 528 33 14 /522 52 IJ
 TO RK nlLl NIN ETIMOLOJI
SÖZLüóû

Saym Hocam Moeit GÖKBERK't'

Türk [elsefe dilinin olusumunda ki
emeklerinden kaynaklanan duygularifl...

1I
,.:z-------------~---------------...,

IKlNCI BASIMIN ÖNSÖZÜ

Bu ça hsmamn ilk basurn.. bürün eksiklerine kars m, klsa denilebilecek

bic ~üre~ b üyük ~&_görerek tükendi. Bu durum karsemda ikinci basen
için birkaç yild ir ozerinde çehnlan beIgeier d erl~ toparlandi, yeniden
gözden geçirilerek, kar§tla§tmnalar ya,»rarakdUzenrendi;"il~den daha
~ae.sa~ bic Ë!9.n. ortay a çiku. Bu ar ada. ülkemizd e dilimize kar'l Re denli
yaygm ie ilgininbulundugu anlasddr. tik çahsmaya kartl iIginin yarunda bü-
yük bic tepkinin de yeralmasr pek p§1Cttct olmadr. Yesarm süresince bajka -
Iarm m çalqmalanru derIey ip top lamakla. baskalannm emeklerini söm ür-
mekte bilgin geçinen kimi dilciIerimizin olumsuz saldinlanndan ürlànedik.
u"ygulad l~1Z özel arasurma ~e'.!!.-im izi sürd ürdak. Baskalanmn çabsma-
Iannda n yararianmakJa birlikte onl aea bagh kalmadtk , kendi ~ii isel d üsön-
cele rimize dayah yoru mlanmm sergiIemekJe yetindik. Dil gibi çok karma-
~Ik bir sorunlar alamnda belli yetkelere ba~~ak, ~~a baskalaruun
izinden giderek kisisel görü~ bildirm ek ten kaçmmak verimli bic tutum de-
gildir. Türk dilinin köke nlerini erasnrmemn birinci kojulu saghkh bicdilfel-
sefesi bilgisi ~ml::_k, bu felsefenin 1~lltnda yürü meyi bilmek. araannlan so-
runlara bu felsefe nin yöntemiyle yaklesmaknr.
/

Dil alamnda sa glarn bir felsefe bilgisi olmayan kimsenin arasnrmalan

ne de nli kapsarnh. verimli olursa olsun doyurucu içeriktên\ yoksun kahr.
\ Bir toplulugun"dilinde , 0 toplulugun yasama anlayl~mï:Yi~ama tliçLmini,
olaylara, dogaya baktsim yansitmaya n s özcüklerin hepsi yebanci kökenli-
dir, bunda kimsenin kuskusu olmasin. Kavramlan m üreti rken somutta n $0-
yuta yönelmeyi basa ra meyen bir toplumun dilinde soyut varhkla n içere n
s özcüklerln bulunmasi bir olas rhktan öteye geçemez. Bir sözcäk kavrama
• d önüsürken, onu konusan toptutugun düsünce alanmda sag hkh bir yer edin-
mesl gerekir. Bir toplum un düsünce ortarrunda bulunmayan seyin kavramr
da yoktu r. Kavramlar düsünsel içerikleri n tanyrcrsrdir. Türk dili, tarihi ho-
yunca hep yabancr uzmenlann ilgisini çekmls, onlann verimli bic çahsma
alam durumuna gelmlstlr. Dahasr, Osmanh dönemi nde Türk diline "Türk
dm" bile de nmemls, ya krsnrmabir "Osmanh" s öecöguyle yetinilmist ir. Yüz-
yildan bu Yao-a Türk__diliyle ilgili çahsmalan sürdüren TUrk kökenli EZman-
lann çogu daTürkiye dqmdan gelmlstlr. Bu ki~Ueri n "Türk Dlli'nden anla-
-
diklan daçokluk
. ...
Orhl, Asya T ürkçesid lr. O rta Asya 'Türk'ü somuur d üsü-
-

v
 ! /
n-5n ,_~yu t ~a nJaçman bir varhknr. Bu, OOU O, tan nlanm bile "yer tarm",
"g ök tann". "su tann" diye adla nd u masmda g örülen nes nellesrirmed en an la-
silabilir. Asya Türkünün düsünsel evreninde soyut bir taon yoktur demek.
i ~ l e hu çplak gerçegi kavrnyabilmek için Ielsefe ögrerrim inden geçmek ge·
rekir. Bu nedenle dilc inin bilge olmast kaçm ilmazd rr. dilin gerçegini anc ak
bilge dilci knvrayabili r kamsmdaytz. Bu çab smarun bize ögre!tigi ba ska bir "
gerçek de sudur : T ürk ~ i1inin k ö~ enler i~ i. a~a~tlr~ra ~ eksizsjz, k~~s~m h bir .:\
sözlük ortaya koymak bir ya da birkaç kisinin degil bir kurumun isidir. Yer- ..
yüzünün büyük bir kesimine yayilan bir toplulugun blrçok agiza aynlan. kj.
mi ilk ba kl~ta ayn bir d i1 m i ~ gibi görünen agizlanrun karsrlasn rmah k öken-
bilim sözfügünu duzenlemek bir kisinin ya~mma srgmaz: bu i ~, bir dil kuru -
munu n en aamda n clli yrhm ahr . Hu karunuz birçok kimseyi ~' ~ l rta b ili r. i ~i
abartng iouz sarulabilir. Oysa isin gerçegi öyle deg ildlr. Türk d ilinin köken-
bilim sözfügünün eksikslz ola ra k ortaya kon rnasi, önceleyin T ürk d üsüncesi -
nin kaynagim. gelisim asamalanru. içerigini bilmeyi gerektirir. Türk insan i
han gi kosulla r alnnda dogaya yönelmis, hangi i1kelere gore yasarruru biçim-
le n d irmi~, hangi kur allar a dayanar ak çevresini ku ~t an ne snel varhkl an ad-
la n dl rm l~t lr? Bu sorulan n yamtl"' felsefe 1~I~dan yara rla namayan bir bil·
ginin. hir uzma nm huimasi olalanakslZdlr. Bir sözcügün Türk çe oldugun u
só)'le)'ebi lme k için önce 0 sözcügün içerigini bilmek, 0 içerikl e TOrk insam-
mn dü~ünse l egilimle rini açlklamak temel ko~ulduT. Dü~ü nsel aland a yeri
olmayan bir ka\Tam içeriginin sözcüge girmesi sözkonusu degildir. Soyut
\'a rhklar ürete meyen hir t oplul u~un dilinde soyutu yanslta n kavramm yer i
YllklUr. t ~ l e Tü rk d iliyle ug.ra~a n yabancl uzm anlarm. bilginlerin yamld lkla-
n yer buraSldlr. Bir SI.\lcügün yaplsma, ses diizenin e ba kara k Tü rkçe olu p
ol m a d l~l m söylemek kolaydlr, güç olan sözcügün kavrama d önü ~ ür ken olu-
~an içerigini açlklamakt lr. Yabanc l bilgin, sözcügün d l~ go rü n ü ~ün e baka -
rak yarglsml ve rirken kavramsal içerigin özelligini gözden kaçln yor. daha
açlgl dü~ü ne m iyo r.
Tü rk dilinin. de g,i~ i k aglZlara aynlmasl ned eniyle. ba~k a ba ~ka anlal11;-
lar içeren sözcükleri kapsama si çok önemli bir d il olaYldlf . Bu ölay günO-
müzde bile et kisini sürdü rüyor, büyük a~lardan birtaklm ufak aglZlar olu-
~u yo r, dallamp huda kla nma hula yaYlbyor. Bu olaym en açlk örn egini An a-
dol u ha ik aglzlan nda gör mekteyiz. Bugü n Anadolu T ürkçesinde "Türkçe
Sözlük"e geçmem i ~ onhinlerce sözcük vardi r (Tü rkçe olan lar sözkon u ~u ­
dur). Bu sözc üklerin köke nb ilim baklmmdan kaynagtm, ge li ~ jm a~a m a la n ­
m a r;l ~tlfm ak bir kuru mun Ylllanm allr. t ierde bir "Anadolu Türkçesi Sözlü-
~ü ~ uü zen lenir dto: yaymlam rsa konunun k.aps<l mmdaki gen i ~1ik , içeriginde-
ki derinlik daha iyi anla ~ t1a c akh r.
Bu ça1J~ma "ikinci baslm" adm l ta~lyorsa da. ilkinin özde~i degildir,
onun birka ç kat I se n i~ [e t il m i ~ , onda bu lunan eksikler. ya n h ~l ar gider ilmeye
VI
çah s ürmsnr. Yine de eks iksiz bir ürOn ortaya koyduk diyemeyiz, göremedi-
gimiz yanhslar, eksikler vardir kuskusuz. Ancak, burada, baska lanmn yargi-
Ienna katdamad rgrrmz, onlan n yorurnlann a-açrklamalanna bü tün üyle bag-
h kalmadrgum zi be lirtelirn. Bir s özcü gün k ök enini açrklarken baska uzma n-
lann g örüsl e r ini degil, 0 sözcü gü olust uran k ökün anlamsal içerigini göz
önü nde tuttuk. Hu anlamsal içer ik, 0 sö zcügü konusan toplu lugun d üsünsel
çevresiyle baglannhdrr. Daha açl ~, kök leri incelerken Türk Insa r urun dü -
sünsel egilirnle rind en yola çrkmayr yegledi k, baskalanmn yargilannda n de-
gil. Bize göre, bilimse l davrams bu nu ger ektirir. Kitalnm um birinci basirm.
burada bizim böyle bir yöntemi uygularms olmamu da n örürü. birta krm
eles tir ûere yol açn . Böyle çet in bir giri~imin, bu i~l~ ilgili çevrelerde elest iri-
I.~re yol a ç~as l dogaldrr. Ne yan k ki, yap rlan elestiriler, bilim yasamum zda
öreden be n hüküm süren "ded im·de di" ah ~kanhgm dan öteye gitmernekte-
dir. Elest irm enlerce yapdan i ~. beskela nmn açrklama lanndan. baskalanmn
yorumlan ndan örn ekler öne sürmekten lbaret kalmu tu . Ne var k~ buo öz-
lü, bilimsel bir tutum degi l, biçimsel bir oyalama-oyalanmadrr. Bizim görüs-
lerimizi çürü tmek için bu ele~t i rilcrde ba~rula n kamtl arm ne red eyse tÜ.
mü Sir G erard Clanson ile Gerhard Doerfer gibi bilginlerin çah ~m al ann­
dan abnml~ kamtlardiT. Ne var ki, sözü geçen bilginlerin yaphklan, Turk di-
linin bütünü nü degil. belirli bir bö lümünü konu ed inm i~ti r , kaldl ki, bu ya- -
pItlar, kökenbilim bak lmmdan da kesin yarglya olanak saghyaca k nitelikte
degildir.
Halkan lard a konu !julan Türkçeye gelince. bur ada ba mba ~ka bir du rum
orlaya çlkar. Bugun Bulgarca. Macarca i1e bu dillere k om~u dillerd e geçen,
Tü rk toplu luklanmn Bah ya göçü ~ l eriyl e ya!jlt olan sözcükler bir yana blra·
klhrsa, Balkanlarda k onu ~ u l an T ürkçe Osma nhca diye nile1enir. Osmanh
yonetimi alt ma giren Balkan ulusl3n mn dillerinde (A rnavu tça. Snp;a ba!j'
ta olma k üzere) geçen sözcükJeri n çogJJ koken baklm mda n Tü rkçe degil-
dir. t mdi. bu tü r sözcük.Ierin kimini a(t1Z ayr LllkJan na dayanarak örnek gös-
lermek yantlhCldlT. Du rum Rum ca için de öyledir. Bu dillerde geçen Tu rk-
çe saYllan sözcü kJerin. A nad olud a k onu ~ula n Türkçeye geç i~leri köke nin
kesinligini göstermez. Ö nce Asya Tü rkçesinde n Balkaniara, sonra Balkan .
lardan Anadolu Tü rkçesine geç i ~ i vurgulayan kimi a ra~lmcLlar yanLllyorlaT.
Balkanlarda k onu~ulan Tür kçe sözcüklerin "Türkç e l i~i", bu s6zcü kler Asya
Türkçesinde yaZlh olarak bulunmadlkça öne m ta~lm az. Sözge li~i KA~ .da
"kuluçka" sözcügü geçmiyor , hu sözcük bizim çah~mamlZda elkökenli diye
a çlk1anm l~lIr. Peki Balkanla rda höyle bir sözcük (kuluçka) vard Ir diye Ana ·
dolu Türkçesindeki "kuluçka "YI ona bagJamak hangi bilimsel yönle min gere -
gidir. Asya T ürk çesiyle ilgiIi kaynaklarda "ku[uçka" yoksa, bu nun Balkanlar -
da söyle ne n örnegi ni ileri sür erek Tü rkçe oldugunu hangi bilimsel ölçüye
gore kam tlayabiliriz? BJtnun gibi ·~ apk a ·, "yular" (hu sözcük tT. ylltarjyu/(ar
VII
p-------------------------------~
Ile kanstmlmame b), "k öprü" bg. sözcü kle r de elk ökenlidir, bunlann benzer-
leri Asya Türkçesinde yok tur. Asya Türkçesinde geçe n kbprüg ( kÜpTÜ,
Käs.) sözcügün ün köp kökü, içerdi~ anlam dolaymyla "köprü'yü olustura-
ca k yapida degildir.
11k çabsmenuza k a r~1 gösterilen tepkinin özünde "en iyisini, en dogru-
su nu be n bilirirn" hüyüklen mesi yat makta dtr. Oysa bu na gerek yoktur, bas-
kaJannm çahsmala n na daya na ra k b üyüklenmek; uzman geçinmek elin deg-
negine güvenerek yürümeye henzer. Türk dilinin kökenbilim sözlügü yalmz-
ca bask alannm çahsmalan na. g ör üsle rine, yöntemlerine daya mlara k orta -
ya kc nacak uitelikte d egildir, ayn bic gelisim çizgisi, d eg i§ik bic yaytl ma bi-
çimi va rdrr. Bu ala nd a d ilci olmak ye tmea, d ilciligin ötesinde I§lk tutucu bir-
takrrrt biIgiler edinm ek, dili bic derlem e alam olarak degil, so runla r alant
olarak g6rm ek gerekir. S özcüklerin yanya na, ar da rda ge tirilmes i, belli bir
diziye g öre düze nlenlp yorumlanrnasr yeter li degildir, her seyde n önce s öz-
cügün içe rigin i olusturan anl am ögelerinin hangi kosullar alnnda üre tildigi-
ni bilmek gerekir. Bir dilci birçok baska dil bilebilir, bu durum kendi dili-
nin anla msal içe rigini kavramaya yet mez, 0 dille d üsünmek, 0 dille d üsün-
sel bir or tam olusturmak tern el kos uldu r. Bir dille konus up yazmak 0 dili
bilmek degild ir, ónemli ola n 0 dille d üs ünmek, üretmek, düsünsel bir alan
yaratma knr . Bir 6mek vere lim: dilim izde G rekçe kökenli yu far (b k.) s özcü-
gij var du-, bir de yullarh11tar sözcük1e ri bulunuyor (de~§ ik Türk a~ a nn ·
dal. Bunlarm he psi deyular (at yula n) a nlammdadlr, ancak köke nle ri ayn -
dIT. T ürkçede yu1j ytlj yol kök1e ri "yular· t olu§tura cak bir anla m içeri ~ ta§l·
mu . Bu kolde r pa riaklik. I§un ak, aydmhk bg. anl aml a ra gelir (bk. yllda,
yultur, yaltuz., yolduz bg.). Bu du rumda yulM kokfiyle gr. eu /era (dizgin, yu·
lar) sözcügtinden türeyen)'ular'1ayumak, birb irine kan§tumamak gerekir -
ken öyle yap ilimyor, iki sözcü k (yula r-yultar) birbirine ka rt§tlfl.hyor. Oysa
.'\sya T ürkçes inin es ki yazlh kaynaklanndayultarprltar sözcügü de yoktur.
Oyleyse bu iki sözcü gün kóke nini ba §ka yerler de ara mak, anlam içer i~ni
olu§tura n ögele ri bulmak yar a rltdl r. D ilin yüzeysel özellikler ine ba ka rak kö-
kenine inm eye çal l§mak ya ntlt lCldlr, saphn Cldu. Kökte bulunmayan an la mt
SÖzcükte aramak da dil bilincinden yoksunluk dem ektir.
tik çah§ma mlZm yayunmda n so nra ilgimizi çeken ba§ka bir konu da
Tü rk diliyle il~kili ara§ttrm alann yüzeyselli~ oldu. ÖZellik1eroK ile 'ITK
gibi iki bilimsel oca~n kur ulu§ yillarmda Ataturk'ün yanmda görünen kim i
uzm anl a rm, onun ölümünde n sonra, dü§ünce de~§tirm el eri, önce savun·
dukla nna so nr a verya nsm et mele ridir. Burada üzücü, uta ndm ct bir iki ör-
nek ve rmeden geçe me·yecegim. 11k ö rnekJ~!i ad Köprü1ü'dend ir: "Türk'e bil-
gi ülküs ünü ve ülkü bilgisini ögrete n U lu Bilge Ö nde r'e· (Tark D ili ve Ede ·
biyatl H akJandLJ A rrlftlrma lar, 1934, s. 11. adam a YU ISI). RBüyük kültü r lOkt-
lablmlZln U lu Bilge Önderi G azi Mustafa Kem al, 1932'd e birinci ve
VI II
/
1934' te ikin ci Tü rk Dili Kurultayr'ru topladr. Yüzlerce ytlda n beri balomsa
kalan , ktymet ver ilme yen dil ve edebiyatumz, Büyük Kurtenci'mn o.lkü ve
bilgisinde n aldrgr hela, onun göst erd igi yolda ina nla ilerliyor." (a gy. s.V)..
Bu sözleri söyleyen kisi nin 1944'ten somaki tutumu, dav ra rup, hepimizce
bilinm ektedi r. Yine bu bilgin Divan Si;ri Antotoiisi ad ryla bilinen yaprnmn
Zati'ye aynlan bö lümünde sunlan söyleme kted ir: •... Zati divänmda böyle
fuzu li beyitl er lüzumundan fazla çoktu r". Bir dil uzma ru. dil bilgini düs ü-
nün ki a nad ilini bile yete rince bilem iyor, yazanuyor. Böyle bir uzmamn ya·
pulan kaynak d iye öne sürülebilir mi? lkinci ömek yine ünlü bir dil bilgin i-
mizden, Reslt Ra hme ti A ra t't an : R... Kutadgu Bilig' in aal met in krsmmda
bu t äbire tesädüfen rastlanmama kta ve bun un yerine §i'r, beyt vb. t äblrler
kullamlmaktadir (Eski Turk Siiri, 1965, s. XI I.r lste be nim çahsmarrueles-
t lre n. ben ! dil konusund a ye te rsiz g örenlerin dayandrkla n iki kaynak , gü -
ve ndikleri iki ye tkili dil bilgini (bunlan n ikisi de bilimin en büyük sa nla n
olan Ord. Prof. asa masmdadir). ~öprü1ü ! a ltml§~§ :Ltl...9.!1f~( I ?) ~lB ~d ros
Ker est eciyan'r elestirirke n yetersizlikle suçlaml§, onun bilimse l bir tuturn-
da n yoks Uil kaldrgmr v urgû laml§ tl~ -Yllkandaki flhnh kimin yetersiz oldugu-
nu gösterir ka msrndayu .
Dili mizle ilgili ça bsrnalar ar asmd a ilgi çeken iki önemli yazt va rdir.
Bunl ar dan biri Ch ristos Tzitzilis' in Tûrcçe Rumca sözcûkler'i konu edinen
~~ ( 1987) . Bu yaz mm içer~yurucu degUai r, daha çok ):'orese!
agIZla ra dayan ma kta, ses de~§ mele r in i kökensel ö~elere bagJama ktadtr.
Bu dege rli a ra§t1nCI kökün anlamsal içeritini, dü§ünsel ögeler ini gözd en ka ·
çtrma ktad lr. Ondan r-ö nce Andr eas Tietze'î1Tn OrieIU dergisinde yaymla nan
a ra§h rmala n va rdi r, bun la r da Türkçede geçen Rumca kökenli sözcü kleri
kon u edi nir. Benim bi r Oogt! Karadenizli olma m, 0 yörede konu §ulan
Rumca i1e az çok i1gili bulunma m, bu saYgJdege r ça h§malara biraz ku§kuy.
la bakm aml e ngellem ez. Geçen yüzytllO sonla rlOda G_u~tav fl.l eye r' in_Os·
ma nltcada geçen Ru mca sözcü kJeri içe re n ça h§masl yaymlanml§t1 ( 189Jl
Bu çalt§ma bize 1§lk tutucu olmakla birlikte kaynakltk edecek nitel ikte e·
gild ir. Öt e ya ndan eh. Symeonidis., H enrx-: e née Kahane (A.Tietze ile or·
ta k) gibi ara§ttrtc tla n n ça h~m al a n (fa T ür çede geçe n""Rumca sözcükler e
agt rhk vermektedir, Türk dilinin kökenbilimiyle ugra§an lan az i1giJend irir .
tmdi, özellikle, Balkan ar a§ttr malarma daya h dil ça h§malan mn hwa
yaytldtW ça ~m iZda , Tü rkçede geçen kimi sÖlcüklere Balka n diUerinde kö·
ken a rama egilimi belirginle§mi§tir. Bunun öncüleri de Anado lu'ya Balk an ·
la rdan göç üp gele n dild yurtt a§lan mlZdlr. Tü r kçenin Balkan dilleriyle i1i§kj.
si var dtr, a nca k yuka nda da be l i rti l d i ~ gibi bu iJi§ki çok dar bir aian a deg·
gindi r. T ürk dilini n kökenini ara §hnrke n, Balkan lara, çok sonra lara gide n
kimi sözcükle ri (Türkçe saytlanla n ) örne k alma k, onla n kesin ka mt diye
göst e rme k ya mh lcldl r.p ilimizde Rça n k Rdiyc: bir sözcö k vardIr. Biz, bu söz·
IX
 I I
TOrk
cügün . fars . çatuk' tan geld igi kam smd ayiz, nitekim HKK'd e "Büyük
öyle diyor. G . Doerfe r ise bu sözcö gün fars.ya tr .den geçtigi ka -
Lügau' nda
msmdadrr. Pekiyi, tr.de çar- kökünden "çank" hangi anlam içerigine gore
üretilrnlstir? Bu kökte, dilimizde, giysi anlammda söylenebilecek bir içerik
nk" üret-
var rmdt r? Elim izde bulu na n yanh kaynaklar , bize, bu kökten "ça
·~r-· k ökü-
meye elver isli bir an lam çikarmaya yet miyor. Gün On birinde
mr sa biz de bu s öz-
n ün Ir. olup "çank") dogu racak bir içe rik ta~ldl ~ karu tla
z, yoksa karsr sav t ileri BIRINCI BASIM1N ÖNSÖ ZÜ
c ügun fars. degil. Ir. old ugunu seviner ek be nimserl
recek bir yaratrl qt a ol rnad tgrmm
süren bilginler in sayisiyla d üsünce degisti
e b il-
söyleyelirn. A ristotel es'ten R önesan s'a degin nerdeyse 1800 YII. hinlerc
nde d önd ügünü savunu p du rmuste r. An cak
gin günes in yeryuv arhgr çevresi
~'Yl!'il o rtaya atrlan savm dogrulu gu nu karutla máya
bu hilJ;inle rin kabnuk rkta -
yet med l. T ürk d ilin in olusma çagrm. gelisme aeamalermr kesin ola ra k eç
r. Bu güçlük, önce
rin ma k, bundan bilim sel sonuç lar çrkarma k koJay degitdi
Dil elest ir ile rind e g özden kaçmla n bir konu da , kullamlan s özcükle 'Türk" sözcügü n ün yeni olma sindan. ijk kez 8. yüzyild a O rkun Yazula
n'n-
e tki alamdrr. Sözcük. ta~ld l~ an la m içerigiy le, bu ala na ha ngi yolla. ba ngi
a belli bir yerde
da ~örü lmes inde n, so nra bu adr alan ulusun tarihi boyunc
açikla-
d üsünse l ögele rle ya)'lt m l~hr? S özcügü çevr esin den soyutlayarak smdan
degildl r . Bir sözcük bir aygmn adr olmuss a, 0 .d egll de çok dagnuk ülkeler de. bîrbi rinden uzak bölgele rde yasama
mak. k ökenini bu lma k kola y
kaynak la mr . Kimi tar ihçiler e g öre Türk top lulugu, O rta A sya'da lö . 3000
aygui yapanm d üsünülrne si ger ekir ; aygiu kim yaprrussa adrru da ke ndi d i-
k içinde
dolayla n nd a vardi, d üzen li bir yasa ma biçimi, uyum lu bir toplulu
liyle koyrnustur kuskus uz. Bir aydm baska dille rden aldlgl kavram larla dü- karsm,
v~rlt~ Ol sürdür üyordu . Ancak, böylesi ne eskilere giden g örüslere
l yaprsr
s ünemez , üre temez, a ncak ak ranr, bellekt en bell ege gön derir . Doga sözcü-
ürünler iyle i1gili kav- eltmizd e buluna n yazih kaynakl ar . yaziyla septana n belgele r "Türk"
agacm yeti~mesine elverisli olmaya n bir ülkede orman günü 8. yüzyrldan öreye götü remiyo r pek. T ür k ad-yla arulan toplulu gun Or-
nesney e bi ldigi bir adr verebll ir
raml ar üre ti lebilir mi? Ki~ i bilmed igi bir da çok eski çagla r-
ta ~sya çrkrsh ol dugu savr benims endigin e, O rta Asya'd a
mi? (a ntro poloji)
ki- da insanla nn yasadrk lan kazrbilim veril e rinden, insa nbilim
ikinci basuna önsöz nilel igi tas ryan hu YWYI burada kesm emiz gere buluntu larmda n anle sddigma g öre epey eski olm ast ge reklr. Yine
de , bu-
ar "Türkç e Üstü ne- adh ça h~­
)'or, daha ge nj~ kapsam h aÇ1kJam alar, yoruml gOn bu esk ilige day a nd ar ak, Tü rk d ilmin be~bi n yillik bir geçmi~i oldu!u ka-
im ap.-
ma mlZda )'eralm akladlr .. Bu çah~ma m lZda TUrk dilin in yaplsl, geli~ Ol t l~r-bel~e~e r g~s~ erilerek sapta na maz . Dil bak tnltnda n sapt anmas l da ge-
gücü, elkisi, et kil en i~ i bg. d egi~ik kon ula r bir ge-
ma lan, á nlam içe rigi, üre tm e re kJl de glldu, Blr IOsan toplulu gu ya~a d lglOa göre dilinin bu lunmas i da
~, deg i ~ ik kamtla r-belge ler göster ilm i ~t i r . Hu ba-
hütü nlük içinde el e ahnml reklidir , dilsiz brr toplulu k dü~ünme olanagl yoktur. Bu durum
yalmzc a
a n gen i ~ yüreklil ikJe üstlen en es ki gön ül- n a
Tü rk dili konusu nda geçerli degildir, ça!'mlZda ya ~aya
simda da bütün güç lükle ri, slkmtll uluslan n çogund
d~im En,,·er A}1ekil l'e ola n gönül bo rcumu vurgula
nm... nm, bir
• böy ledir., Bugtin kim se çlklp be~bin Yll eskiye giden bir Latince
be ige
G rekçen lO varl l~nd a n sözede mez. elde böyJe bir savi göçlend irecek
yenilig i e ngeldir . Dilin ayakta durmas l-
yoktur (yazili olar ak) . Bun a yazlOlO
n yazldlr . YazlOlO k ulla n dmadl~ yer de
n~, . ya~a m asmJ, yaytlmasml saglaya
medigi
dilm çok dar slnlrla r içinde kaldl~, geçerliligini Ulun boylu sürd üre
Süm er, Ak ad, KOpl, Çin, Hi nd, H itit bg. eski topJulu klann
açlktu . Bugü n
diller inde n sózedilebiliyo rsa yazlya dayaOlldlgI ta rll~ m a gótürm ez.
Yazlya
a da n günüm üze kalan bir ilkçag dili yoktur. Bir denem e olmakta n
dayanm
rdir. Va.
öleye geçeme yen bu çah~ma mtzda tek dayana gtmlZ yazdl I'lelgele
zlyla saptan mayan, belgele nmeyen görü~le re yer vermed ik, vermey i de ge-
vardlf, anca k dili ya~ta n, geçm i~ten
reksiz buld uk. D il insarila-in san dille
gele cege l a~lya n yaz ldlr.
,

·x XI
 / /
Türk dili üzerinde çahsan bilginlerin ortaya atnklan de~~ik görüslere
g öre, T ürk dilinin kaynag i O rta Asya 'dir. Türk insan i oradan ç lk ml~, dört
yan a yayJl ml~ llr. Bu yayilma. da ha eek, dogu da n banya dogru ge rçekl esmis-
tir. BiJginier bu tarih olayma daya na ra k, Türkçenin çok d e i ~ i k öbe kle r
ol u~t u rd ugu n u. bunu n da somadan yerlesilen ye-rIêr e aglannlr u un u u-
nu ileri sü r m ü ~l erd i r. Bugün, eli mizde bulunan yaymïaragöre.krrkiri üstün-
de TÜrlédilfÓbeg,1 vardu. Büyük.lü küçü!l_~~turan hu öbeklerin
kimi ayo biT dil niteliti ne bürünmü~ ~r (Çavus. Ya~~
de gi~ jk öbek leri anlamak, 3Ç1kIamak yalmzca konuyla i1gilenen uzmanlarm
i~id iraftik. G ünum üzde Asya T ürkçesi, Anadolu Türkçesi (bütün kom su
agttl arla bütün lük içind e) diyebile cegimiz iki büyük öbek vardir. Buna da -
ha ge ni~ anlamdn, Dogu Türkçesi-Ban T ürkçesi diyenler de vardir. Biz, bu-
rada, bu öbe kle r üze rinde durrnadik. 0 ayn bir arasnrma alarud rr. Bizi ilgi-
Iendiren, daha çok, 'Türk dili'nden anladrgmuzdir. Çahsmarmzda Eski
Tür kçe (es. tr .) diye niteled igirniz Orta Asya T ürkçesidir, onun gel lslm çiz-
gisinde yürüyen Asya öbe kleridir.
Ça hsmarruz da, kendimize g öre, bir yöntem uygulayarak, iki ilke be nim-
sedik. A - dogal varhklann Ç1kardt~ seslerden kuculu sözcükler (T Orkçe
sörcükler). B - ha ~ka d illerden TOrkçeye geçe rek degi~en ya da oldugu gi-
bi kalan sözctikle r (yahancl kaynakll sözcükler). Birinci bölüme girenler 7cq-
kurmak, bögiinnek. uguldam ak. çatlamak, çmlamak bg. sözcüklerdir. Bu
tOr sözcükJerin açtkJ a Ol~m da , ba ~ka bir gö rü~ü be nimseyenlerin izini sürme-
digimiz gibi kaynak arama geregini de duymadtk. tkinci bölüme gire nler
ise nereden geldi#i çok aÇ1kça bilinen sözcüklerd ic. Sözgeli~ i mendi~ ka -
lem. defte r, desrek, [ener, lamba, günlük, kàse, çekiç bg. Bun lar için de kay-
nak arama geregini duymadlk. Bugün kimse Ç1klp kalas, damacana, kandiJ,
iskt'mle, iskelet gibi sözcüklerin aÇlklam~lOda a ra~t lflclYI kaynak gósterme
gereginde btrak maz . Ara~ttncl bu sózcüklerin geldi#i d ilieri biliyorsa , ha~­
kalan mn tamkllgma ba~vurmasl i~ i uzat maktan öte bir anlam ta ~lmaz.
Fa rsça bilen bir kimse duvar, dost, dÜIman, ney, ~amdan sózcOklerinin
Türk çeye ne reden geldigin i anlam akta güçlük çek mez. Ancak, bu sözcfikle-
rin kayn aglOl ar'a~ lI r ma geregi duyulursa, 0 da Fa rsçam n köke nini kon u
edinenin i ~ id i r .
• malarm da çogald tgIm, ge n i~ley i p hlZla nd t~m örnekleriyle görmekteyiz,
••
Tfirk diliyJe ilgili ça h~malar iki yönlüdfir. Birincisi, TOrk topluluklanyla
i1gili am1ar, olayla r nedeniyle ortaya kona n firünlerd e sergileni r. Bunlar en
eskilerid ir. Gene Uikle gezgin lerin, uluslarla ilgili ili~k ile rde görevli olanla-
XII
n n aktardiklan be lli bash sözcü kler böyledir. Sözgelisi Çin, Arap , Iran. da-
ha sonra Avru pah gezginleri n, elçileri n ar ulan nda geçen epe yce T ürkçe s öz-
cük va rd ir. Bunlar bilimsel bir çahs mamn ürünü deg ildlr. Buna ka rsi n d il
arastmcüan için öne mlidir. l kincisi, dogruda n d ili konu ed inen çahsmala r-
la ortaya kon mus ur ünle rdir. Bu ürünler, birincilere oranla çok yenidir. Bu
öbege gire n çahsma lar geneUikle 14, yüzytldan sonradu. Burada K äsgarh
Ma hm ud'un ünlu yapur, lbn Muh m no. L ûgan, Kitabu 'l-ldrak gibi sözlükle r-
Ie, kimi Arap yazarlan nm yapular uu birer s özlük olarak düsünüyoruz. Söz-
cüklerin köken ini aras nranlar için çok degerli birer kaynak olan bu sözlük-
lerl e benzerleri ayn bir anlamda d üsünülmelidlr. Yabancr arasnncüann ça-
bsmalarmda uïuslararasr ili~kilerin önemini unutmamak gerekir. Sözgeliqi
F ilippo Arg enti'nin tS33'te yazdlgt Regola del Paria" Turco, admda n da
anla~ild l~ üzere, dil ögrenmek içindir, bu dil de Osmanhca denen ka rma-
~ik Türkçedir. Bu öbege giren çahsmalann çogu Osmanh-Avrupa iliskiler!
son ucu ort aya konmustur, sözcüklerin kök1eriyle, doguslanyla ilgili de!il-
die. Bu tür çahsmalara Araplann katki st çoktur. Öre yandan A1i ~ir Ne-
vai'nin Muhakemetü 'I·1Agattyn adh çahsmasr da sözcük1erin kökenini aras-
trrma amacuu gütmez, Tü rkçeyle Farsçarun karplastmlmasi temeline daya-
mr. Bunlara sözlük çabsmalanm da katabil iriz. Sözlük çahsmalannda Aveu-
pa a ra ~t 1Clctl a nyl a Arap.A cem hilginlerinin önemli ürünleri elimizdedir.
16. yOzyddan sonra, sözlük çah~ malannm hlZland lflnl görüyoeuz. Bun lar
araslOda ~ky' n iIlJ680 ' d~ Y.!'Ylm l~<!tg!_~utu,LL~ngua~_Qrienta.l!'
um ad h yap..!! t('rürkçe-Arapça -Fa rsça -La l in~-A1I!J-anca sözcü k.1eri kapsar)
öne mlKHr. Ancak , bu tü r çah~ma la fl n, geneUikJehirer sözcü k toplama nite·
li~nd e oldugu da unu tulma ma h. ~i lekim---Î---- ~!Lhili n me~n---,- 130-l.Itlm~a
düzenle ndigi a n l a~ila n, birçok dil ara tlClclsma kay nak .C?lan_Cumanil::us _Co..:
dex.adliçatifmatfarGpçak Tifrkçesin"lrlieme lini oi u~t u rur ~ Tü rkçeye yöne -
Iil<bu çah~malaCl n 18, :YoZYlldiblrdénb i re ·hî.ilä ndt ~mî,"" 19 . yüzyllda ise çok
ge ni~ bir alà na yayila rak bilimse l ilkelere dayan dtrildlgJOI görüyoruz. Bura·
da ilginç olay , Tfirk diliyle u~ra~an lann, Tü rk topluluklanyla ili~ki kuran
ulusla rdan geli~leridir. Sözgeli~i, Rus, halyan, Alman, Macar, Polonya,
Arap gibi de~~ik dilleri konu~an topluluklard a yeti~en ara ~tlClctla rm Türk
diline önem veri~leri bo~u na de!ildir, temel ned en uluslarara sl ili ~kilerdir.
Bu il i~kilerin tabanmda Os manh devletiyle sa~ana n yakmhk yatm akl adtr.
Nitekim, Osmanh devlet iyle i1i ~ki l er ge n i~led ikçe Tü rkçeye yönelik a ra ~ttr­
Osmanh devletiyl e yakm ili ~k i içinde bulunma yan uluslarda Türkçeye daya-
h a ra~h rm ala nn ge l i~med i gi an la11lmaktadlr. Rum aZlOhklann Türkçeyle iJ·
gil i ça h~ ma la n n lO 19. yUzyllda yogun luk kaza ndlgl, çogaldl~ elimizde ki
Rumca-T ür kçe, Tü rkçe-Rumca sözlilklerde n ö~eniliyor . Öre yanda n, Os-
ma nh topl umunda öze llikle dl ~ ili ~ki l erd e önemli görevler üstlenen Ermeni
yurtta~la rm da T ürk-Ermeni , Ermeni·Türk sözlükleri yaYlmladlklan bilini- ..
XIII
 / /
yor. Ö leki Ba li dilleriyle ilgili s özfükferin ise 19. yüzydda öne m kazandrgr
görü lüyor. ÖZellikJe T anz imat dön em inden sonra, ilkin FranS1Ze3, sonra Al-
manca, da ha so nra da Ingilizce sözlük çahsmalen gelism e göste rm ekted ir.
Bunda da ulusla ra ras r illskilerin bashca etken oldugu g özden kaçrmyor. Bu-
na kar sin . T ürkçe-Ru sça. Rusça-Türkçe s özlük çahsmala n Osmanh toplu-
mun da degil de Asya Tü rkleri ara srnda önem kazanrmsnr, deme k uluslara-
ras t ilgi dil a rasurm ala n na ola na k sa glamaktadir.
Tür k diHyle iIgili çalrsmalann birer sözlük tü ründe oldugunu vurgula-
. drktan son ra, Ara p-l ra n uluslanna d önell m. O smanh döneminde en çok bu
iki dilde sözlük yaZ1ldlgml biliyoruz. A~~ yukan 10. yüzyrldan sonra
Ar ap-Far s dille riyle yaztlan. T ürkçeyle ilgili sózlüklerin çok fugu i1ginçtir.
Buna, O smanhcaya çevrile n Ar npçn-Fa rsçn sözfüklc ri de ka tar sa k nicelig in
g öze batacak ölçu de yükseld igtni g örürüz. Atuer-t Kebir, Tercerne-i Kamus.
Buman -i Kart e n ön emlit erindendir. Bunun la yanyaná yürüyen baska bir
çahsma da "Osma nhca" sözcükle rin öbegini olusturur. Ba, hu öbege giren
ça hsmala n d inle yazma bag hyoruz. Arapça islam din inin, Fa rsça yazm tür-
lerinin g özde dili sayûmaktadrr. Oysa Avrupah arasnncilar kon usunda OOy-
Ie d üsune meyiz. S özgelisi. O sm anh aydrmnda. Asya Türkç esiyle ilgili çah s-
mal arm a zh~t (öteki dillere oranla) gözden kaçmyor . Bu da koms ulu k i1i ~­
kilerinin aahgi nda n olsa gerek. Kon unun ilginç bit yam da O smanh aydmla-
n nda fbra ni diline kat1 1g.o sterilen ilgisizliktir, dah a dogTusu ya bancila~ma­
d ir. Bize göre hunda da di nin etkisi egeme ndit , tslam dini îb ra ni ina nçla n-
na ka r ~1 açlk yürekli degild ir.
..•
Yuka rda , dil çah ~ m a lanntn daya n dl ~ ili~kil eri S1talark en , d e gi ~ik ne-
den ier i1e ri sü rüldü . ~ imd i , hu çah~malann , lürl erin e geçel im. Türk çede hu-
lunan yahanCl sózcü k1eri inceledigimizde çok degi~ ik durumlarla kar~lla~l­
yoruz.
A - T ürçkeye giren yaba nCi sözcük.1er i~ alanlanyla slkl bir i1i~ki için-
dedir. Bu i~ alanlan da çagIara gore degi~mektedit.
B - Ge m icili kJ~ iJgili sözcükJerin, deyimlerin, geneIlikJe îspa nyolca,
halY:lnc:l kökenti oldugu gözden kaçmlyor. Tarihe hakt lglmlzda, bu alanlar-
da. denizcilik ko nusunda , hu iki Bah ulusunun geli ~m i~ bir durumda hu lun-
du~un u görmekteyiz.
C - EIi ~leri (kuyu mculuk gibi) alanmda Ermeni dilinden geçe n sözcük-
Ier iJgiye deter. Osma nh toplumunda bu ï.,: tÜTÜnde E rme ni yu rt ta~la fi n be-
cerili olduklan aÇlkllr.
XIV
,
ç - Bah kçi hk, yernek-içm ek. içki, km al kesl mde tenm araçlan t ür ün-
de Rumca ya da Gre kçe s özcükler in çoklugu ilk ba ktsta görüleb iliyor.
D - D in, yön et irri konula rmda gen ellikle Ar npça mn ege me n du rum da
oldugu tartrsma götürmez.
E - Yazm alanmda Far sça basatur. Nite kim divan ~ i ir i n d e geçen 5ÖZ-
cük1erin, kavrarnlarm nerdeyse hepsi Farsçada n akta nlrmsu r.
F - îslamhktan önceki T ürk lopl uluklannm dilinde . özellikle inançle r-
la ilgili kon ularda. Çin. Sanskrit, Tibet, Mogol dillerinden ahmm s kavram -
lann-sözcüklerln saylSl az degi ldir. Dogu Karaden iz y öresinde , Aze rbay -
ca n, Kazen. Özbekis ta n. Krrgrz, T ürkrnenl sta n hg. ge nellikle Türk olan 001-
gelerde Rusça s özcükle rin öne mli bir nicellge van hgl g özde n kaçmiyor .
G - Yin e Dcgu Kar ade niz y öresinde Gurcü. Çerk ez, Erme ni diller io-
den ahnrrus s özcükle r epeyc edif
Bu örnekle r, bize, dil a hsver lslerinde ugra~t1 an alanm . çalrsma t ürü-
nün, i~ öbeglnin öne mini g öster iyor. Arasnrmalar daha genisletilere k. yu-
kar da srrala nan toplumlann diUerine kaydmhrsa. onla rda da pek çok Tûrk-
çe s özcügün bulu ndugu g ör ütür. Srrp , A rnavut, Bulgar, Romen. Macar,
Çek. Rus. Rum . Ermeni. G ürcü. Çerkes, bg. dille rinde T ürçke kökenli soz-
cü kJerin va rhglnl gösteren yaz lh kaynaklar elimizd edir. Öte yanda n Ar <'lp-
Fars dillerinde birçok T ürkçe sözcük vardir. Bu konu da yap daca k bir a ra~­
tlrm a çok ilginç so nuçlar doguraca kllt. Oy"", Tü rk topluluklany la i1i~k i ku-
ramayan uluslartn dilinde Tü rkçe kökenli sözcük bulmak epeyce güç otsa
gerek.
Türkçede bulunan yaba ncl sözcükJer i ara~t lfl r k e n bitki ör tüsünün öne-
mini vurgulama geregi va rdir. Tü rkle rin ya~a d l kJ a n bölgelerde yeti§meyen
bi tkilerin adla tl da Türkçe degildir. Bu durum kimi hayvanlar için de geçe r·
lidir. Sözgeli~i T ürkçede (Asya T ürkçesinde) balina, nimf, fasulya, uskuni-
TU, portakal, kallIIe, çay, painmut, iJta~'rit, lSpanak, maml, enginar, akasya. ki -
ral, findik bg. bitki- hayvan tü rle rinin adla n yoktur. Anadolu Tü rkçesi nde
de fil. timsalt. gergedan, biber. zürafa bg. varhkJa n n adlOl a ra ma k bo~ u n a .
d it. Oem e k sözcükler in a h Rl ~mda yör enin dogal yapl51 e tkisini gösteriyor.
S özgeli~i, T ürkçede "tütün" den en bitkin in ge rçe k adl taba cco' dur, bu bitki
Dogu ü!kele rine Hi . YÜZYll dolaytannda gelmi§tir. Tü rkler buna "tü Wn",
tr an hlar da "duha n" derler. Oysa "duhan" yanan bir nesneden çtkan dum an ·
dir. ~t ü t ü n~ de yanan nesnede n çlka n dumandlf. ~ tü t m e k· t e n gelir. Tabacco
den en bir bitk id ir. onun ya nmas l scnuen çlkan ~t ü t ü n~ degiJd ir. Anad olu in-
saRi yana n odunda n Ç1kan dumana da -lülün- der. iyi yanmayan odunda n
yükselen sise \:le. N it ek~m :
 /
yalmzca uzma nl~n~.a.~I~yabilecekleri ~i~ime ' girmektedi r. Sözgeliji anadu t
Yare vamcak:günümdür
(nrrmk. y~~a) sou;ugu Rum ca anado~ l:n t üremistir. makoma talye nca
A '1a çücan t ûtûn ûmdûr
makkaroni de n geli r, Fransuca robe (gIYSI) haik dilinde uruba. Arapça ka-
Dûsem yo llara yollara
IIb, yine haik dil inde k olof bg. biçimine girmi stir . Ö le ya nda n, özel likle di-
va n yazlO!n~~ , Arap .Fa:s ~ö~ en li olmasma kar sm. 0 dillerin kura llanna uy·
dizelerinde görü len "tüt ün" s özcügü yana n nes neden çka n dumana deni- mayan sozcukle r t üretümlstlr. Nazük'ten nezaxet, Slm ' (ya pmak, yepur-
yor, tabacco anla rmna gelene degil. Bizirn, "sigararmn dumaru" dedigim iz ma.k)dan sanatkär, genn'de n genni)yer, maslaha t'tan m aslahatgiizàr, rer'ten
de "du ma n" s özc üg üyle an latma k îste digim iz sagarade n çrkan tüt ünd ür bes- resikàr, fikr'de n m efküre bg. sözcük ler dil kura llanna aykm lü re tmele rd ir.
beUi. Bu tûr sö~ü kler!n: ~erderse, h ~psi Türk çen in ses uyumu na aykmdir. Türk
Konu sul an dil. bir yer de, yasa nan y öreyle baglann içine glrlyor, drsar- toplumu .ls.la m dinini benimsed ikten so nra dilde geril erne, yebancr kavram
ege~en~lW: befenrmsnr. Bu olumsuz gelisme Ahmed Yasevi, Yusuf Has
da n ah nan s özcükle r. yasa mla n yörenin degel olanakJanm se rgiliyor. Bu
Hacib gibi d üs ünceler lni ~iir diliyle ortaya koyan Asya T ürklerinin etkisiyle
01:1.)'. dildeki ek sikligin giderilmesidir. dilin ke ndi kendini (onu kcnusan ki-
y~~lh kaynaklara ge çerek açrk bir olay n jt eli~ kazanrmsnr. 8. yüzyr ldan be o
sile rin e tkile riyle ) beslernesidi r. Bir dili konu san kirnse, gereksedlgl a TaC I
n Jsla~ la~~~ya bes laye n T ürk to plumu . özellikle Iran , Anadolu bölgel e rin-
yapamlyorsa . baskala rmdan a ktanyorsa. o nu n aduu da t üret e mlyor. çok -
de eski dili nt a~a rak . A rap, Fars dillerinden sözcükler almayr hule ndmms-
luk. Bir a rac r kulla ne n ki~i. o nu yabanct bir ele gerek d uymadan yapabili-
ur. Selçu klu d öne minde Farsça. Os ma nh döne minde Ar apça Türk diline
yorsa , o na kendi dil inden ad bulmakta da güçlük çekrniyor. Bunun en açik
J tEgie ne re k basa t duru ma ge t i r il m i ~, kimi pad isahlann da aralannda bulun-
örnegi kwnek' le n keski; biçl11ek'ten blç fa, örtme k 'ten örtü bg. dil varhklan-
d~ gu ya.zarla r-oza nla r T ürk d ilini be ge nme rnek s öyle dursun kötülemekten
d rr. Oysa makine, m otor. fab rika, radyo, füz e, metre bg. insan bu lusu clan
bile gen kalm amr slardrr. Sözgeli~i l kin ci Bayetid bir siirinde .
nesnele rin adlan da onl an ortaya koyanlann konu stuklan dille rde n keynak -
lamyor. S özgel isi, Türk insani g özle olan beglanusr nedeniyle, góz -lük diye - Detme e trak n e bilsün gant -I tli/a Adli
biliyo r, oysa fr an slZ lun ene. Alma n Brille, Arap n ezuueh, Iranh ayn ek di-
yor. fran slZca, Alm anca sözctikle rin kökeni Hind-Avru pa dillerinde geçen
leuk -Ieukos-Iux sözcüklerinde n gelip -paria mak-I~lm ak- anlamlOdadl r, -goz-
w zcüg.ü yok tur. Buna kar~m T ürk-Arap-Iran dillerinde -goz/ayn- sözcO~
S'fT-I Q.lk anlamata haylice idrdk gerek

diye rek Türkleri (etra k) yermekten kaçmmaml~tlf. AtlI}i de : /

Î
var, Ar a pçad a neaare" ise "bakmak-görmek- eylemleriyle i1gilidir. Bizim Ser-efroz itm ese ilmin tdcl
dektrik ded i~imiz sözcügün kökü G rekçe elektra 'd lr, -1~ lk" a nlamlOa gelir. Türk 'ün asllmak alur mi'raci
Biz bu anlamt bilmedigi mizden -elektrik 1~lgJ- diyebil iyoruz (!f Ik !flg, de-
diyerek Tü rk'ü·küçümsemi~l ir. Stht Çelebi ise:
mektir).
Bura da, bir dilin ba~ka dillerden aktardlgJ sözcülde r ka r~lsmdaki duru - Blçat irdi süniige Türk elinden _
mu, i~lerl ig:i sözkonusudur. Dili konu~n ki~i yapamadlgml, yaratamadlgml Ko)'unun so nna ha lin gürk elinden
iki lürlü akt anyor, Birincisinde çevir me (kendi dilind e ka r~lhk bu lma) , ikin-
cisin de oldu gu gibi a1ma eylemi geçerli. Bun1ann ikisinde de. dilin uyum u- dizeleriyle dü ~ünce sini a çlkl am l~t l r , Ö te yandan SÜllhülzade VeMi:
na gore yogurup biçimlend irme i~lemi görü!üy or . Göz!ük'te çevi rme eylemi Fàrisiden Ambidm iki §ellMI gerek
vardir. Buna birkaç örnek da ha vere1im: TiJ ki pervt1z-i bülend eyleye anka-)'i siihan
Türkçeye, Bat t dilleri nden geçe n, ~$apka· sözcü~nün kar~l.hA.1 -ba~hk"·
tlr . Bu sozcükte "ba ~" ad, -hk- e ktir. Fa rsçada -ser- pO~- denir. 0 dilde -ser" d !~~.rek ~!i~de d:rin .an.lam bulma nm anca k Arapça-Farsça i1e olabil lOCe~
~u ~un ces l m sergl le m l ~t lr. Hoca Sadeddin Efend i de hu görü§ü b e ni m sem i ~­
sözcü ~ü -haf , -pOf sözcügü ise "örlme k- a nlam ma gelen "pO~iden"de n Ilire·
m i~, ~örten, ö rl Ü· kaqlh~ldlr. Türkçe ile Fa rsça Masmda anlam özde~ligi t ir:
görOlüyor, bu nu ~ppka " sözcügünün kökünü ara~tlflrken göreceg iz. Türkçe Bcl§ma tik aldl {IJull ol pelid
"ayakk ab," sözcü gü -aya gm kabl- anlammdadlr, Farsça da buna "pábO~· de - Itdi bf-idrak Etm k , mün'd
nir, 0 da -ayagJ örten" demektir. Kim i sözcükJer ise büshütü n d egi ~m ek t e,

XVII
XVI
 { /
dizeleriy le Turk'ün an leyrssiz, g örüssüz old ugun u vurgula rmsnr . Bu öm e k-
leri istedigimiz gibi çogalrab ilirla. Oysa bu olumsuz tutumun Re denli tuta r-
Sl2 bi r son uç dogu racagi m öncede n gärenAflk Pasa:
Türk di/ine kimsene bakmar idi
TürkJere hergiz gönül akmaz idi
Turk dahi bilm ez idi hu diUeri
Ince )'0/1 DJ u~u meruilled
dizeleriyle se rgileme kte n kendini a lamarrusn. 16. yüzydm baslannda yasa-
yan Mesihi hu d urumu g öre rek:
Mesîhi gökdm tnsen sana yer yotc
Yûri var gel Arob'dan ~ Acem 'den
dizeleriyle karnsim açiklamqnr. T ürk' ün. T ürk dilinin böy le küçümsenme-
si. y_er jlmesi üzerinde durulmaya dege r bic kon udur. Bunda. isla m dinine
girmenin ya rattlg.l egilim açlkh~a kavusmustur. Nitekim birçok Türk ozarn-
run Arap kökenli olmakla övü ndü gü n ü biliyor uz. Ozanlar, Türkçe yaz ma -
run. ~ii r düzmenin g öçläg ünü, an lams ubgir usöyteyerek A rap -Acem dille-i-
ne y önelmekre ya rar g örmüsle rd ir, bu nu açklamak ta da bir sak inca olm a-
dlgJm Iler! s ürm üslerdir. A nadolu Türkçesinde, özellikle 13. yüzyilda, T ür k
diline k a r~1 çlkt1ml}, MevIàna nerdeyse yüzaltrm sbinl askrn dizes inde hep
Fa rsçayr yeglernistir. O nun siirlerinde geçen T ürkçe dizeler bir iki dórtl ük-
te n öteye geçmez. Bu du rumu göre n Knranumot lu Mehm ed Bet i}e el ko-
yup bütün yönetim kuru mlan nda T ürkçe kon u}ulma Sml, yazJlmasJnI bic
buyrult u ile yasa lla~tlrml}l lr.. .
• oysa T ür kçede güçlendirmek, pe!€4tin nek dene bilir, ü, e, i ses le rinin atasma
••
T urk dil inin yaha nCl dilier (Arap-Acem dilleri ) egem enli gi altma gir o
mesinde yönetimi elinde lutanla rm sagJadlgt ola nak da açlk bir ge rçektir.
Bunu , hurada tar tl}mayacaga . tmdi üze rinde du rulmaSI gere ke n konu
Tür k d ilinin yaplsld lr. Ara~tlflcJ1a r, Türk dilinin UraI-Altay dilleri öbegin ·
den oldugunu öne sürerle r. Bu dil öbeginin ba ~hca özelligi , sözco k kökleri-
nin çekim le degi~me mes i, hOtün çek imlerin köke getirilen eklerle sü rdü rOI-
mesiUif. Oysa Hi nd-Avru pa dilleri nde, sözcük kökle ri çekimle d t'gi ~ i r, ba ~ ­
ka hi r biçime gireL Du rum Arapça nm içinde bulundugu diUer de de öyle-
diL Ara pçaYI iyi bilmeyen bir kimse ishJddl kavrammm kllle'd en türedigini
an layamaz. Latinee 'nin yaplSlna yabanCl bir ki}i ratio sözeOgünün reor'da n
ol u~ tugun u göre mez . G rekçe'nin özü nü öw enemeye n bir uzma n da logos
XVln
kavra rmm n lego ile baglannsrm bu lamaz. Acemee koousunda yeterli dil bil-
gisi olmaya n bir ayd m fa2" m kerden'den tür edig ini anlaya maz. A1man dili-
nin ge lisim asamala nm ögrenmeyen bir düsünürün Staat (devle t) sözcügü-
nün stehen (ayakta du rma k) eylem inden ka ynaklan dltiRl bilmesi olanaksu -
dir. t ~t e H ind-Avrupa dWerinin bashca özelligi budur. Kavramlan olus tu-
ra n s özcük türleri, ilk ba kista a nlasda mayacak biçimde deg i}ir.
T ür k dilinde, yukarda açrkla na n özellik yoktur, s özcük köklerinin kav-
ranamayacak nitelikte baskalasmasr sözkonusu degildir. Sözgelisi bil kökün-
den türeyen bütün sözcü klerde bu kök oldugu gibi kahr, türetme islemi yal-
!1tzca birbirini izleyen ekl erl e sagla mr. Eylem in çek iminde k ök özelligini.
yaplsmt korur. Oysa bir Hint-Avrupa dili olan Alma ncada bilm ek (bil kö-
künden mek ekiyl e) sözcügünün kar}lhgJ wissen 'd ir. Turk bit-miyorum der-
ken bil oldugu gibi kahr. Buna karpbk Alm aneada ich weiss nicht deni rken
willen sözcügü degisir weiss biçim ini altr . Türk bilmiyordum derken bil kö-
kün ü korur, A lman ise ich wusste nicht diyer ek witSf!II ' i wusste'ye çevirir.
Acem de bi/m ek anlannnda dànesten s özcügönu söyler, biliyorurn'u midà-
nem, bilmiyomm'u ise nemiaànem kihgma sokarak degi ~l ir jr .
Türk dilinde s özc üg ü olust ura n bölumlerle , ögeler a ras mda se.s birligi
vardrr. Kalm seslinin bulu ndugu bir sözcükte ince sersli olamaz (ge neIlikIe).
T ürk, 'yapr" ded lglnde a -I kalm sesle rini kullanma geregindedl r, burada a
sesini e sesine d önu st ür u rse I sesini de i ya da gibi hir sese d ön üst ürme-
ö
de n edemez. 0 , l, u gibi sesle rin bulundugu bit sözcükte (km al ola ra k) a n-
cak a ses i bulun abilir. Ö te ya nda n Ü, ö, i, e, gibi seslerin geçligi bir sözcük-
te a, 0, u, f ye ralmaz ( kural ola rak). Oysa H ind-Avrupa d illerinde bóyle bir
özellik yokt ur. Ar apça konu ~a n bi r kimse h km kök ünde n sözcük üret er e k
tahkim diyor, bura da a-i ses lerinin yanyana geldigi görOlür (sö zcük içind e) ,
a, u, I slkl~tJttlam az ( kimi özel aga de gWklikleri ku r aldl~ ldlr. Sözgel i~ i Do-
gu Karadeniz yöresi nde geldim yerine keldum, çeldum dê ner ek kur al bozu-
lur e-u ses leri sözcüge girive rir. Bu di lbilgisi ba klmmdan yad lrgana n bir
olaydlr).
T ürk "dilimle uta tm ah sözcük ya ktu r, bütun sózcOkle r e ~ uyum lud ur.
Oysa Arap-Acem dilleri nde sözeük lerin uzaYlp ktsalma si degi~ mez bir ku-
raid ir. Bu nu kimi ye rde à be lirt isiyle k ar~ll a rla r , kiim il, kii~if, diJn i~, klise, là -
Ie gibi. T ürkçede oyun, odlm, kaya, gÜIlCt, komk, ülkü, ülke, kcsik, iiye, kum
gibi. llind-Avru pa dilleri nde sözcük çe kiJi rken zaman la ba@anti içine girile-
re k deg i~me kurahna uyulur, sözcOgün kökü 7.amana göre degi~ir. T ürkçe-
de çek im sözcügü n köküne uyulara k, kökün ses dOzenine dayam larak sü r-
dOrü1ür. Burada ~ lln u da be lirtelim ki. gen ellikle Ista nbul agzIRa uyulara k
yaplla n çek imlerde , k ö k~ e kle ne n "yor" taklSl kurala ayklfldlf (hut ün çeki m-
XIX
 ~ /
erde d eg.i~ m ese bile) . H aik gdiyorum yerine gelimn, geliJr.~~ bj~im!-" i yeg-
I özcä Inin k ökundeki sese uyar. oysa l stanbul agzl. hutun sozcuklen .le
Y
Ier sa
s~ uyumunun b
duma Ç1kara~ ) or".ekini kullamr. Bu ~y~.e~.I ~ d:gl~l" iklikl
•
I en"
vöreden y öreye bambaska bir nitel ik kazamr. ancak s özcügün kok un ~e an -
ia t1a mayaca k. tamnamayacak bir d~~~mun or~aya çl k ~~~ çok ~eyre ~llr. ~.u
d: geneUikJe yabancr sözcük1erde g örülmektedir: 4yCne YI ayna ya d önüsrü-
re rek ses uyumu nu saghyor.
A nado lu T ürkçes inin dumda kalan. özeUikle de Of ta Asya , K ~zey A~ ­
a rolgele rinde ya~aya n Tü rk top luluklan nm a g1Zt.~rm~ a ses deglsmele ri-
~in baska bir uyuma g öre sürdügün~ görüy~r~. ~z~~l~le Çuvas, Y~~u~,
özbek Türkçelerinde kalm ses lilerle mee seslile rin biribir ine ka fl ~t l g l b,!I01-
Of . Heyma ( kayma k). 1Ieym ( kayra k. bile~i ta.~ ~ ). terda (terde , kazak. Bk.
. ~. Pilsone n-Çul'elI Söz[ütü). Bu om e.kle r, bir dil m. ~u~amml kon usunda ne
'bi degisikllk lerin sürd ügönü g öste riyor. A ncak , IYI bir aras n nc r hu olaym
~aynag-Jnt bulma kta güçlük çekmez, bütün sorun d~~ s:a~hkh bir ~önl~~le
ögrenmeye daya mr . Ozellikle aydmm. d ü ~ü n ü ~ü n dihm : yab':l n~' bu. dil ög-
renir aibi incelernesi. evd e ögrendikleriyle yennmem esi.gereki r. Turkçe~e
26rüle""n birta kim anlasmazhklan n bashca kaynagl evde ögrenüente yeu n-
;nedir. lsre yabanct s özcüklere gerek duymamn tabamnda yata n gerçe k bu-
dur; i~ in kolayma kaçmak .
..•
Türkçede önemli b iT so run dOl eklerdir. Öze llikle sözc~k.l e r in so nuna
getirile n av, ~v, ey. ay ekleri ilg.inçtir. Bunlann ç~gu M o~ol dih rt~ Ën . :a l a~­
cada n gel me~M ogolca "'tay.-, -(ey" e k.leri Asya Türkçesme gu e rek
öZtimie nmi f dlÎrum dadlr. O ilimizde kurultay, saYlftay, yeuptay, dill llstay, ka -
m utay bg. e k.ler Asya T ürkçesinden ka~n~kl a~It·. G~~, ödev, sa}'~al' sö~u k ­
lerinin içe rdiSi " '-al' ekleri sa ntl d l ~1 glbl yem d e ~dlT, Km m Tu rkçesm~ e
yaygmd Lr. Su tur sózcuk.leri 13. yüzyLldan be ri Turkçede b~ lm.~ k.~ay ~. 50.z-
geli~ i Karatay ( 1254' te óle n, An a ~ olu lu bir Türk büyügü) sozeu~~ ~yled l r .
Bu eklerin, T urk dilinde ne de nh yaygm oldugunu çagatay adl ven len y~ ­
Zm kesiminde góruyo ruz. Bu ekler sózcüt'in ba ~lna ~!J~ sp:Hl~o nu n a g~ .
Tü rkçede a rt a- ek. uzun s~ncak ~gl~.lk !ur~ a~LZla.nn­
da yapl lan ince lemele r sonu eu hu e km yaygmhSI gö rülm u~tu r. On cele r.Lhu
tUr e kleri sózeü ""un köküyle ha~lanli lt sana nlar o l m u~ l u r. Orta ekler, Ç()!1Y
~
k,~Z.....sözc jj~(jn ~dóö n ü ~HL9 I m ~s mva ~ aE.' eyleml" ed l, l~e n d uruma ge t IT.IT.:
" s~r-
mak't an sar·I-I·mak. Biz hu a rIa e ki sa r-I· I-ma k degll de sa r-II-ma k blçlm m-
de görme ya. nhs\ylZ. Kök "sar"d lr. köke anl~m kazan dlran dOl burada görü·
len "u" a ria e kidir. Birkaç örne k ve reh m: Yor -mak / yor -ul-mak. d ur-
" XX
/
mak/ dur-ul· ma k, sor-mak/sor-ul-mak, klrmak/klr-J1-mak, dar-al-mak (da r
olrnak, sikdmak) gibi. Bu e klerl n e n yaygmla n ise : In (sar-m-ma kj, un
(g ör-ün-mek). il ( des-il-mek), tl (yik-ü- mak ). in {çek-in-rnek}, ui (vur-ul-.
mak), ü} (d ön-üs-mek), ui {gör-üt-rne k), ür (bög-ür-mek. ög-ur-mek) bg.
Qn~kleUs~._ g~nË..lLikJJ;.J2i~~Ik~"yleml~d~&..örü lü.r: ön -ve rmek (b urada
ön s özcügün ën te kbasma a nlarm yokeur, vermek eylem ini yönlendi rmeye
yanyor), el -vermek (b unda da el sözcügünü n doga l artlammda degism e var.
d rr}, ön -g ör mek. ad-alma k, son-bulmak , gün -g örmek bg. Bunlann birle sik
sözc ükle r olcugu. lü re tm e Islemine yara drgr s öylenebillr. Aneak, önek ola-
ra k ta~ ldlgl antamla. önüne geJdigi s özcügün içerdigi a nlarru, s özcügün dl.
smda blraktldlglJlda bulamaysz. Sözgelisi gün -görm ek de rke n. "görmekvin
önüne gele n "gun" gerçek anla rmndan uzakla sara k, önüne geldigi "g ör-
mekte ye ni bir içe rik kaza ndm yor, "gün-g örmek' ten, beUi bir gü n' ü görme
anl a nu çikrmyo r. Öte ya nda n ell'ef41i sözcügünde geçen "el'fn , sözcükt e n Ç1.
kanlinea baska bit anl ama geldigi bellidir. S özcügün bir adla (el) bir eylem-
de n (verme k) türed igi açrk, a nca k birle~ilt durumda yeni bir anlam ortaya
çikar, a rtik elin i birine vennek gibi bir a nla mla kersilanlmaz.
Bur ad a görüle n dil ger çegi }udu r: Tü rkçede, öne kle rin hepsi degibe
de , öne mli bir bölümü adla rdan olu}ur. Bu adlann birer öne k ola mayacagt_
nl söyleye nle rin çog unlukta olduk.la n bilinmekte dir. 5özgel i~ i : birine "de rs
verm ek " de rke n, A rapça "ders - sözcügünün burada bir öne k oldugu söyle-
nemez. "Oe rs verrnek" sözcükleri ayn yazilmasa da, a nlamlt birer eylem
olarak, "para ve rmek" "ödünç vermek", "gözlük vermek" bg. sözcüklerin ya-
plSlna ayklTi bir a nlam la ~lmaz. Oysa özve ri (öz.ve ri) öyle de~dir . Bu özve.
ri sözeügünd e, ge rçe k an lamda. verile n bir nesne yakt ur. ÓZbilinç, ön hili,
önbilgi, songörü. uzgörü, benbili gibi yeni lüreli1 mi~ sÖlcüklerde buluna n öz.
ön , son, uz, beil. birer önek durumu ndadlT. Yine bur ada bil e~ ik adlardan
olu~a n sözcü k.le re deginelim. Kimi bile~ik sözcüklerde, bile}ke nleri n ikisi
de ba}lan glçla ad iken anla m degi~ikJigine ugrar: ye r-ooasl. yer-evi, pm ar-
ba~I, su-ba~1 (s uyu n ba~I), yüz-ba}I, on -ba~I, göl-ba~I, kazan -dibi, el-bezi,
el-çiti bg. ayn yazd lgtmlZ sözcük1e rin iki~er ad dan ol u~l ugu görülüyor. Hu
sözcükler birer add lr, a nea k söylenir ke n aYTl a)T1 a nlam içerdik.leri dü~ ü nü l­
~ m üyor. G ölba ~ 1 de nince hem bir yer, s u ba ~1 denince yine belJi bir yer a nla}!-
hyor . Ye re vi, ye rod asl, elbezi, elçili. ocak ba}l, yüzha}1 bg_sözcükler de öy-
ledir. Sözeügün a nla ml le k te k ög,elere degil. bütüne yükleniyor, böylece 4.
Im.p denince yalmzea i~e ba~lamllk , ça h ~ma k anla}lhyor, is ile baI deg il.
Sonek.le re ge linee da ha d egi~ik bir durum orta ya çlkar. Nitel ik bildiren
e kJe r, duru m bildire n e k1e r, yer bildi ren ek.ler bg. çok aYTl özeUik.le r belirir.
Bu ekJer 11k, lik, lük, luk, lek, Jak, ak, el<, ü/c, ik, Ek, gii , gu. ku, kü, ge. ga, ke,
ka, gi, k i, gin , ga", kün, kuil, kin, k en, ka n, geil, ge n, il. 11, uI, ür. gül, kiil. gi,
XXI
 /
kil, av, ev, ay, try. sel, sal, sit; su, sûl; sul; cr. çz, çi, al; cil; çir. çü; çül, çui, cül,
cut. gar, kar bg. oldukça kabank blr nicelik gösterir. (Bk . Dilbilgisi. !ahir
Nejat Geneen. lstanbul 1971. Aynca, Türk Dil Bilgisi, Muh arrem Ergin, Is-
tanbul 1972. Turkç enin Ek/eri, Prof. D r. Vecihe H a tiboglu. An kara 1974).
Soneklere dayan arak korrusma k gereki rse, Tür kçe dilleri n en varhkhsi-
d rr denebilir. Baska dülerde . söze takdan eklerin belli, degismeyen bir yap r-
SI, düzeni va rdrr . Oysa T ûrkçe de son ekler, genellikle, sözcügü n ses uyumu -
na g öre b içimlenir. Son ek. talu1d.l~ sözcügü n sen seslisi ne uy~~ ~eregind~.
dir. Sözgelisi: kum-sal (son sesh u oldu~ndan ~k d~ a ~hsml. al~I). ~l'
çirn-sel (sen sesli i oldugundan eke e geld i), ben-ciI (so n sesli e ek inki ise I),
ot-çul {son sesli o ekinki de 11 ). öz-ge ( ö-e). öz-gü (ö·O), ot-luk (o- u}, öz-lük
(ö-O). ok-luk (o-u), üz-güe (0-0), bit-kin [i -i), dar -gin ( a-I), düs-ük (ü: O):
ç ök-ük ( ö-ü). ez-ik (e-i), don-uk (a -u), ön-cü l (Ö-O), d ön-ek (ö-e) , bit-ki
(i-i), tep -ki (e "') , sa r-gr (a -I), bur-gu (u -u), duy-gu (u-u), dur-ak ~.u - a~, y~y ­
lak [a-a}, çip-lak ( I-a) , ot-çu (a-u), s üt-çü (ü-ü), d üs-kün (O-u), ol-gun
(ö-o). kir-ay ( I-a), gün-ey ( ü-e} bg . bütün eklerde k ökle ek arasinda ses uyu-
mua un ege me n oldugu görülüyor.
Yukarda ve rilen ek örn ekle rinin, Türk dilinin bütun agt2lannda özde~
oldugu söyle nemez. Birbirinden çok uzak bölgelerd e ya~ya n Tu rk .topl ~­
lukJanmn. yine birbirinde n ayn söyleyi~ özellikleri vardiT. Bu 6zelhklen n
eklerde de birla klm d egi ~iklik1er yaratt l~ bilinmektedir. Bu eklerde kökün
son sesiyle e kin iJk ses i a raslOda kayna~ma so nueu, ses dü~mesi de gör ülür,
ço k kez e kle kökün aynJmasmda güçlük çekilir. Sözgeli~iyalak sözcügü nd e
gorülen va"l-a-k ses düzeninde gerçek ek hangi sesle ba ~hyor? Ya/ sözcügü
ha}'\"a m ~ yed ig:i nesne, e",de kaynahhp ona ve rile n yemd ir. Türkçede
)'a-Ja -mak diye bir sözcük de var diT. l mdi bu )UJak de nen yem kab)iYal 'dan
mi geliyor yoksa yalamak'ta n mI? Besbe Ui ki )Ulamak hayva nm yemi n ~
(yarml) yemesiyle bagJa nllhdl r, a ncak bir araç ad l olan yalak'm aldlgJ. ek
evle mle mi. ne snenin ad lyla mI aÇ1klanacak? D ild olmaya n bir kimse bu so-
r~ yu yam llamada epeyee du rala r sa mnz. Uçmak'tan gele n Ilçak sözcüg~ ­
nÜn uçak alam olmasl gerektigi ileri sü rü lür, buna neden olarak da ak e kl-
ni n ye r göst e rdigi söy1enir (durak bg.) Oysa Türkçede ak'la bite n 'birçok
araç adl vardiT: knçmak'tan Jwçak (kaç-ak) yer degil kaçam gösleri r (b un a
ad deg il önad d iyenler de vardIT, oysa ha ik agZ-mda kaçak de nince bu ey~e :
mi yapan ki~i an la~lhr), biçmekjblçmak'tan blçak (blç-a k) kes me eylem ml
s,1 ~laya n a racln adldl r. yerin degil, üstelik ön ad (slfat da saytlamaz) , tut-
" wk· lan._!!I~k (J1.!l:J.IJ5.~. hu sÖzcük hir kabm sapl, tut ulan yeri anlaml-
na da geiir) . Bu kon ud a, Asya Türkçesinde bulunan , so nra da n dü ~en "gak"
eki öne sürülebiHrse de kesin kamt olam az. Nitekim bugünkü Asya Tü rkçe-
sinde de "g" ses inin d ü ~ tü gü. ftga kjgakfl eklerinin "ak"a d önü ~t ü gü gör ülmek-
[edir.
. Ekleri n ol usmasim, gelisim çizgisini sep tamak. bunu kesin-degism ez
blr kural~ b?~ama.k.kolay d~~ir. E lde bu lunan e k örnek1eri dilin basl án-
giçta geçirdigi degis im evrelerini ka mtla maya yetmez . Bizim, dil konusun-
da, ~u.r~lft. dedigimiz be Ui bir süreden be ri kullamlau düzenlemedir. Bun da
ses dizisini n, y örese l yapmrn e tkisi va rdir kuskusuz. Birta krm kuralla nn bu-
l und~~unu ileri sü rüyo ruz, kimi yerde kurald an yana olmayr istiyoruz , a n-
ca k. gu n~e1 olayla r, ç~gda~ bulusla r karsemda dilin yeters izJigi ortaya çikm -
c::' l~ te.~ lste m ~z ~rn mse ne n, varsay ûan kuralla ra aykm s özcük türe tmele -
n n o':!une ~~ilemlyor. Bu olayr, dilin özünden gelen bir ba ski, eyleme itme
ge rçe ~~~t l.~ IY?r: ~sm~ nh aydm mm. ya~dl~ çagm düsünce orta rm nede niy-
Ie, bugu nk~ ~lbl bir dil soru nu yoktu, 0 ne de nli Arapça-Fatsça s özc ök kul.
la nsa k~ndm l 0 <:t~.n da baf3rtl~ ~>:Iy~rdu. Oysa , imdi duru m bambajkad u,
baska dillerden odunç al ma egihmmln ke rpsina a nadilden tü retme girisimi
Çl~lyor_ ..B ~ ko nuda öne mli olan dili yipra tmamak, kavram türet me gir isi-
miyle düsünce yaraucilrgim yanyana yürütebilmektir. Dilin ahnlagelen ya-
plSl~1 .boz~adan varbkh ktlm.~asl, düsünme eylem inde verimli olmayr ge-
rektirir. Kimse, ko nustugu dilm büt ün ineelikle rin i biliyorum diyerek, dil
alamnda ke ndiniyetkili saymamab. Yetkiyi veten yalnlZCa. bu al~nda tüketi-
len emek. sagla na n ba,atldlr. Dili bir soru n, da hasl bir varIIk so runu ola-
ra~. görmeyen kimsenin bu ala nda söyleyecekleri duygusa l kar~1 Çlkl,latdlr.
D~n korunmasl, onu nla yarahCl olmaYl, ürün vermeyi, geli,tirici bir ahhm-
la t1erlemeyi gereklirir. Eski a h ~kan h kJa tln elkisinde kala ra k dilde üre tici
o!maYI e ngelle me k, ~ili savu nmak deg ildir. Dili sa vunma k, dilin yaplsl gere-
gi yapllacak..olam bl1mek lir (Bk . Eugene A. Nlda, DilbiJim Uzerine TllTtlf-
ma/ar, çev. Ozcan B a ~ka n,l st a n bu I1 9 73 ) .
. . Özellikl~ Türkiye T ?r.kçesi nde e k-kok ba~anhsmlfl ayn bir geli~im çiz-
glSI, ba ,~~ bi; ~ap l öze lligl vardir. Halkm kuUandlg. sözcükJerin pek azl ya-
zlya geçltilm J ~tlr, bu nedenle haik T ürkçesi bilinmeme ktedir. IDK'nca sür-
dÜrülen çah~malarla top lana n sözcük1erin saym se ksenb in dolaymdadlr,
y.aln~ ..Tara ma Sözlügü'nd e o ~be,bini a~klO sözcük vardIr (ka vram , bile-
' Ik sozeu k, eylem bg.) . Buna ka r~1O haIk dilinde geçen sözcükJe rin ek-kök
durumu yeterince ara,t,!lIma ml~l lr. Bu olay yeni degil, 12. yüzyJldan beri
Anado!u'd~ -:'-~a'p-Fars ..d illeri yara nna sütdürülen bir eylemd ir. (Bu konu-
da ge?l~ blJgl lçm bk. O mer De rnirca n, 'l:ütjdye Tür!::{~k,Ek Bilej -
melen, ~nka~<! 1977. :~ynca, Sözcük TürleriL Ne~~A.tapay-Dr. IbULtJim Kut-
!u~':.SevgJ Ozel~P.rof.~~~.Dogan A ksa n, ~nka ra 1976). sözcügün yap;~lnl
a ra~t lTlr ken, belh bit yö re nin söyley i~ biçimini örnek almak a ra ~t l nc lYl yan -
h~hga itebil ir. Kim i yö re aglzlarlnda sözcUgOn umulmad lk bir degi~ ikl ige
u.~a m a~l, kaynaltInd.an büsbütün u zak1la ~ara k yab ancl bit dil varlIgt gibi gö-
ru nm eSl olasldlr. Bun un e n açlk örnegl Türkçe ummak'tan turedigi bilinen
umaç sözcUgünun ämdc Qla rak Farsçaya gelir' yabanc l bit kavra mml~ gibi
 yeniden dile girm es idir . T ürkçenin. yapisma aykm d üsmesine karsm. kimi
yaba ncl s özcüklerin biçim de~i~ti rerek. ~türkçele~m~i· .~a~ lrticl bir olaydir
demistik. ,8_u olayda. yabancl sözcüklen ye@eme eM !Il1~<;lg:,!.- basiyor. ,?ze~­
likJe Osmanh aydm t T ürkçe s özcügü attp yeri ne Arap-Acem kóken h bir
s<;zcük ahrken o nun cl" yapts rm degi st irmekte sakinca g örmemistlr . S özgeli-
~i etrà k: s özcugü "Türk'ün arapç:da~tl nlm l~ biçimiyle "Türkler" demekt ir.
Os manh Tu rkie r demeye ya n a ~ m lyor. arapçalasa n etrak'v kutlamy or, sonra .
d önüyor yine s özc ükle ttrdk·, bi-idrûk (a nlayrssu Türkler) dernekte sakmee
• c.örmü\'Or. Bu IÜr olaylar. dild e karsn dogrultuda bir gelismeye yolaçiyor .
Su yol·llira kilmlyor. Tanaimat aydrru, Osmanh aydmrmn izledigi dil yol un-
da yine Türkçeye "y km hir yür üyüse geçiyor, Fra nsucadan saytstz sozcük
nkranyor, bu sozcuklerle "gazel" yazanl ar bile çrkiyor.
• uygarhgmm büt ün ün ü olus tu rmust ur. Anadolu uygar hgl, en es ki geçmisin-
••
Turk diliyle ilgili hu çabsrna onbir ytl sü rd ü, bir s ür e ara verdikten so n-
ra yine a rasu rrnaya girisildi. lncelenen kaynaklar Türk dm kon usun da öz-
gün a ras n rma la n-ince lemeler i içere nler oldugu gibi, degi~ik d öne mlerde
yaytrnlan a ö der gä erden de yararlamlrmsnr. TD K'nca yayrmlanan. sözcükle-
rin be psi g özde n geçiriJmi§. Bah uzma nlanmn yapltlarmdan bulunanlar.t!-
!an ml~l lr . Türk dili konusun da ge ni~ kapsa mh çab§mala~ sürd~rü.lmekle­
d ir. :mca k Özellikle yóre agtzlan üze rinde dura n, Türkçemn belh blr dÓne ·
mini kapsa yan bu ara§t1rmala r bü lünlüge kavu §tu rul m a ml ~t lT . Hu çah §ma -
lardan bir bö lümü Türkçed e bulunan Arap-Aeem kaynakl l sözcük!ere yöne-
liklir , öne mli bir bölümü de Tü rkiye dl§1 Tü rkçesiyle i1gilidi r.
Biz. bu çah§ma mlZda kesin , tart l§t1maz ömekler vere rek açlk bir sonu-
ca va rdl~mlZ l sóyleyemeyiz. Ancak, Türkçenin yalnlZca Asya kökenlÎ old u-
~. i1kçag uluslanmn dillerinden dolayb olarak etk ilen medig i kam smd a de-
~iz . Türkçed e Hilit, Süm er, Akad, Kopt, San skrit, Çin ile yine Anadotu
ilkçaglOda ya§am l§ toplu luklar m dilleri nden sózcü k bulunmadlgl górü§üne
kat Limlyoruz. YalnlZca ba§kalannm ara§tlITnatanyla yeti nen, ba§kalanmn
söyledikJerini tart l§ma götü rmez bir yargt, bir vargt diye be nimseye n ki§ile-
rin bilimsel yetkeleri ne de inanmlyoruz. Gözlerini yum arak, ne varsa Ba-
tl' dan bekleye n, kendi ana dilini bile Bah aydmlanndan ö~enmeyi ye~e.:.
~ ha§1Slkl§t1kçn onlara sigman, kend i ki§iligini ba§kalarmdan ~ ----al\.
nan giysiJerle, örtülerle gizlemeye çah §anlann sa nlan ne olursa olsun, güve·
nilir kimseler olduklan m da sanmlYoruz. Hu çah §mada sergilenen sözcGk-
Ier, kavramlar tartl§maya açlkhr. Ancak, çok iyi bilinen birta klm kaynakla-
n ileri süre re k. onlan bizim bilmedigimiz kamslm uyandlrmak dü §ilncesiy-
Ie boy gösterrneye kal kaca klar a da s özümüz var : 0 kaynaklarm daha ketsin .
daha dogru, dah a güvenilir oldugunu ban gi bilirnsel yetkenize daya narak
s öylüyors un uz? Da ha si var ; Türk ulusunun en az besbin yilhk bir geçmisi 01-
dugu nu s öyleyenlerin, höyle eski bir toptulugu aluyüz yühk Arap-Acern kir-
man Os ma nhcayla kon usturma daki a maçlan nedi r?
J!ir ulus, bir k i ~i , ha nai dille kon usuyc rsa. hangi dille yaZlyorsa ondan-
dir. Dil. kisinln ne old u~ll nU:-hangi kaynaga b~t1 a n~hangliOj?JUlukl.an
sayLima~ge r~!.Îg!ni....bil giren en. saygl[l,_e!, sag hkh kamltl ':..:....~ i konu§up
ya Z{h~ dilin d l~mda d e~!!..!ç~~de~ ir, vete r ki onu g(~r ece~ góz, kavrayahlhi-
ceka n laYI~ ye tenegl ola. A eadolu t orr a ~1 üzer inde orraya konan , dog en .
gelisen uygarhk ürünlerinin. Anta lya'daki K<\raj ll..!:oiat arasl'nda n çrkan bu -
luntulan da saya rsa k, yirmibin ytlhk hir geçm i ~ i vard u . Bu geçrniste hirçok
topluluk ya§3m l§, ke nd iler ine gore birer dille korrusmu s. heps i de Anadolu
de n gün üm üze degin gelen, bir bütund ûr. Bu büt ünde. Anadolu'da ya§aml§
bütün insanlar m katkrl an. emekJeri vardn. Onlarda n isine geleni alm ak,
gelmeyeni atmak, yirmi bin ysh askr n Anadolu uygarhgmm evcülestiremedi-
gi yara trkla n n is idir . ~i1t!! _aY!!...Qlm a Ruygar h ~-.Jl I_an~ ~!l-bir!ikte yasanan
topraklar üzerin~~) ~~~ yabanQl~§!!,-ai'!~r~kÜrmez. \1,ygarllkyalnlZ"
~_ko!1u~ula ~_d il tn _blrhgm dendêgtl. o rtaya ko nan ürünler üze r indeki.
_emek orl a kh ~ n dan be slen ir. Yöresel hii--Jil, nnu l:o n u ~n l:1rdá loplumsal
anla§mayt sagnir, oysa ortak yarat ma eylemine kant arak erne ginin ürünleri-
ni ortaya koyan d iller uygarhk alanm da btitünle§me olagam yara tlr. Bu ne -
de nle An adolu uygarltgl. bu eski tar ih sürec inde helli hir dilin degil, dille-
rin ürünüdür. Uygar hk alanmda dil ayn hgl. yaratl ürün lerinde tür!ülügü
sagJar, bu ürün ler de hangi loprak üzerinde orlaya konmu ~sa onun da mga-
sml ta§lT. Buna kar§m, dil aynhgl beneil, billünlûgün özüne aykm, ba~a t bir
nilelik ta§lma egilimi gösterirse uygarhktan be klene n sonuç almamaml§ de-
mektir. Yeryüzü nde te k dille ortaya konmu§, le k dille beslen ip yaratlC1 ol-
mu§ bir uygarltk yoktur. Anadolu uygarhgmm bütün lügü, gör kemliligi;
onun top ragmdan bes lene nlerin yaralma lanndak i tü rlülük len dogan birl ik-
tedir.
Bu çah§maya ba§la rken, Anadolu'da kon u§ulan Tilrkçenin kökleri ni
ara§~lr m aYIdü §ünm ü§lü k; ben i böyle bir i§e giri§meye öze ndiren de ~­
.IElli.~gl!!.ol m u~t ur. So nralar t, ça h~ma sürdükçe ilgi ala nt da ge n i~ le ­
di, Türklerin anayurdu Orta A3ya'ya dek yol uza(l!. Türk d ilinin bütünil nü
kap sayan bir kökenbilim sözl ü~il yazmak hir ki§inin becerecegi i§ de gildir,
bu anca k ge ni§ bir k uru lurt~1ISt êSiïf<Jêli)ge Jeb i lecegj bir çall§madlr. Bu ça ll~ ­
mada, a ~agl yukan, (dQrtbiri'.sözcük ele almm l§,1ltl1átdanJilreyen-yifiTilbiJi)
türev incelenmi§lir. Yeri geldikçe örne kler verilmi§, ha Ik dilinden , ozan lar-
dan ahntuar sergilenmi~tir. Kimi sözcükleri n, bir kn ql la ~llrma yapllmasma
olanak saglama düsüncesiyle. degi~ ik dillerdeki karsiliklan verllmistlr. Böy-
Ieee, bu sözcü k1eri bütün Bah dillerinde, eski Anadolu dillerin de, yeri gel-
dikçe de Asya dillerinde ögrenrne olanagr saglanrrusnr. Bu çahsmada beni , KISALThlAlAR
Pazartesi Topla nttlannda kar~lIa~hkça gönendiren, öze ndiren Halikamas
Bahkçtst; Sabaka ttin Eyuboglu, $adi ça~at gibi ca nlann adlarrm
saygryla ana r, ilk çahsrnata rmu çlkardlgl Y~ar dergisinde yayrmla-
yan Vedat G ûnyore, basurn üstlenere k alle bir yük alnna gire n Enver Ayte -
A
kin'e yüre kten sevgilerimi sunanm ...
Ab. Abdalnä me
!ZE. A B!. Abdulk.l!qir lnan: Tarihte ve Bugün ~am anizm, 1972
Ab~. "'li!'ïh Söz1Ogii(SÖzlük1 - -
~ Ah. Ahter:r~SözlükJ
Ahm. AJuned ~eïmëdam
Aks. Aks-el-lr eb, çev. Aydmh Meh med
An. Anlamt
A V.
_________
Ahmed Yefik Pasa : Lehçe-i Osmani
~cc.:.==

B
Bab. Babasu't-vesat, Mehmed Efendi
BaIa. Baki Divam
Bat. Battalname
~ BK Bedros Ker esteciyan 4-
p BurlJ. Burh an-i Kat't
~
ç.ç
Caj. Camiü-l-Fürs
Cam. Camasbn ême
Cem. Cem (Sultan) Divam
c m. Cinanü'l-Cenan, lvazoglu Mehmed
Çeng. Çengna me

D
Dak Dastaa-l Ahm ed Har ami .
Dede. Dede Kor kud Kitabt
D'S. Drevnetyurskiy Slovar, 1969
'V DS. ~~öE~~
E
Enve. Dastüm ärm-I Enveri
Ev. Evliya Çelebi

XXVI xxvn
~------------~-------------
I
Keb. Kan un u' l·Edeb
F f Kor. KtrglZ Sözlügü,
Fer. r\f~e-r'-i1-'e"'h-ogJ""--u_"'L.-ü-ga-II") f' Kit. f(jtabu'I.ldrak
Ferec. Bad'es-sidd e Kut. Kutagdu Bilig
Fer/t. Fe rhe ngname. KiOt. Kürtçe

G L
Gazavat name LB. Luigi BineUi
Ga.
Gor. Garibnäme Lç. ~M.~ri L Seyh Süleyman Efendi
Qerhard Doerfer·Türkische und Mongoliscl!eJ:l~rnente in Uys Leyse ve Ra min - --
GD.
Ne.ueps..ciciilien...{-4 dit , 1963-1975)
GN. G~yula _Neme t h. At~_~~!lnlar At
GüL Gulsen-i Raz (çevi ri)
G ülisten (çeviri) Mant Mannku't-Tayr çeviris i
Gilli.
M E. Muharrem Ergin: Turk Dil Bilgisi
M ek Meksika Dili
H Men. A v. Me nazirü'l-Avalim, Asik Mehmed bin Hafiz Ömer
Tarih· j Al-i Os man ' ML (Meyaan LarQusse)
Hadidi.
H ayatü'l-Hayvan. çev. Mehmed bin Süleyman Milt. Mihr ü M üsterl
Hay.
Hasan E ren M S. Mehmed Salahi
HE.
Hikt. Hikmetn äme Mûc. Mücerre bn ä me
HKK fRüseyin Kä~ LrnJ';a~_ri w;zlük)
HL Haik agzl N
Hur. Rur~id~w'e NaL Nazmü'l- Leal
Hz lr.
-HáRiit'""Z""übeyir.l shak Refet: Anadilden Derlemeier
f
ND.
N imeti.
N ikolay~o-das,--Lexj kon
~~ullahJ
G allo-Elle nikc n

I Nu". Nu hbe -i Vehbi

lskn äme
o
I Ok Okunusu
f IO ·CD. lbr abim Olgun-Cemsld Drahsan: Türkçe-Farsça Söz!ük
/'k [skender Kitab t R
Rab. Rabguzi: Kisasü'l -Enb iya
K Rahat. Ra ha tü'l-Erv ah
Katv Kabusn äme çevirisi (Mercimek Ahmed)
/(ad,. Kad i Burhaneddin Divam S'$
Kam. Kamus-i Osma ~zlük) Sanca. Sanca Kem al (Divam)
Kar. Karaden iz To~küsü SDD Söz Derleme Derg~i
Kam. KaracaogJan
XX IX
 -
su»: Siyer-i Dariri
Süh. Sübeyl-ü Nevba har ,
SYB. Suad Yakub Baydur D IL KlSALTMALARI
~am ~asan bin Hüseyin lmadeddin
ti ~,h. $ehn áme çevirisi
~,)'d. $eyyad Hamda (Yw uflli! Zeliha) , Ak ad . A kadça Isr lspan yoka
~T. $a habedd in Tekindag Alm . Alm a nca lt . Italyanca
A n. A nad olu dilleri Kaz. Kazakça
T Ac. Ara pça Kopt.
Ama. A rnavutça Koptea
TD. T Urk Dili (dergi) As. Asurca Lal. Lati nce
TDAY. Tü rk Dili Arasnrmalen YI1h~ Az . Azeri a~1 La.
Luv.
LezF
Luvice
TDK. TUrk Dil Kurum u Bas. Ba skça
Ter. Terceman Bir. Birm anca Mee. Meearea
TFS. T ür kçe-Farsça Sözlük 80,. Bc sn akça Man. Mançuca
17 TKS. Türk~er Sö~ü@,J~_~~~~u Bul. Bulgarca Mog. Mogolca
TM. TOSYah MusfáraÇe"febi Çe k. Çekçe og. Oguzca
TS. T ürkçe SözlüJs(TDK) Çerk. Çerkesçe
17 TTK. türk TarltlKurumu ç;g. Çigilce
Peh. Pehlevce
T uhle-i Vehbi Ç in. Çince Port. Por tekizce
Tul<
Çuv. Çuv asça Rom. Ro mene e
Do. Dorca Rum. Rumca
U·Ü Rus. Rusça
Erm. E rmenice
C Uyg. SÖz. Eski Uygu r T ürkçesi Sözlügü, A. Ca fer oglu
Es . An . Es ki Anadolu dille ri Sanskr. Sanskritçe
Es . T r. Es kj Türkçe Sirp. SlI'pça
V Slav. lslavc a
Fan . Farsça Slov. Slovence
Vah. vahdetnäme Fen. Fenikece Sog. Sogdça
VH. Vec ihe H atibo glu Fin . F ince Süm . S üme rce
Fr . Fra nsizca Sama. Samayedçe
Frg. Fri gce Sürg. SiJrganca
Y
Gal. Ga lca Ta l. Tat ar ee
YP. Y. Panayotid is, Lexiko n Ellene-Turkiken G at. G otça Tib. Tibe lçe
YUZ. Yusuf ve Zeliha, Ahm ed Sem seddin G r. Grekçe Telev. Televitçe
GÜr. G ürcüce Toh . Toharca
Z Hab . Habesçe Ton. Tonguzca
Har. Harezmce r-. Tûr kçe
2$. Z iya Sük ün H it. Hititçe Uyg. Uygurca
Hu r. Hurrice .
Vak . Yakutça
t br. lbranca Yun. Yunan ca
Ing. lngilizce
15k. l sklt çe Zend. Zendçe
l sl. l slavca Züry. Zü ryence

XXX XXXI
 KA YNAKLAR ÜSTÜ NE

(
Buruda kayna klarla ilgili bir açrklarn aya ger ek gör ülmüst ür . T ürk DiJi
J
kenusumln çalqanlarm , çahs acakla n n ön ünde Juran bashc a güçlük kaynak -
larm bulunmasrdrr. Özellikle s özlük alamndaki kaynaklarm blrçogu yazma·
dtr. degisik li lia llbk law korun rnaktadir. Bu sözlükler, genellikl e ü ç tü rde-
dir. A - T ürk çeden Farsçaya-Farsçadn n T ürkçeye. B - A rnpçad an Tu rk-
. çeye-T ürkçeden Arapçaya, C - Far sçadan A rapçaya-Arapçadan Far sçaya.
Bu ü ç türde yayrmlanan s özlüklerin hepsi de Tür kçeye çevrilmls, kim i çevir-
me geregl kalma dan T ürkçe yazrlnusur.
Türkçenin, kaynaklartndan bir i de (s öalükler drsmda) yazm ala nmda ,
bilim.Q[Y!Q.1.I.!!Qa ort aya konmus y'!!pj!larJ.u:, Bunlan n tfu kimi d üzyazi. kimi
kosuk tür ündedir. Nitekim T ürkçede kosuk türünde s özlüklerin saYlsl az
degildi r (Tuh fe-i Veh bi, Nuhbe- i Vehbi, Ge ne-i Leäl. U'cubetü'l-Ga raib ,
Tuhfe-i Asr m , Nazmü'l-Le ál hg.) . Bu d il ü rünle rinin drstnda . A rapça , F ars-
ça yap rtlatm çevi rile rin de geçe n T ürkçe sözcü klcr. kok en çahsm alan hak r-
rrundan. ön emli b ircr ka mt niteligindedir. Bug ûn, gelisi m as am nlan unu tuJ-
mus n ice T ürkçe SÖZcülW bu düzyaar çevirilerinde bulm aktayiz. Yine
Arap-Fars dillerinden çevrilmis ko suk dü ze nindeki ya prtla rd a da pek ço k
Türkçc s özc ük, özgün biçim iyle ye ralrru sur. Bunlarda n. ye ri geldikçe. ör-
nekler ve rilm ist ir.

Bu ça hs ma da, TDK uzrnanlannca ta ran ara k "Tarama S özlügü" adiyla

yayimlan an sek iz ciltlik yapu öze nle g özd en geçirilmis, ora da ta t ana rt 22 7
yap u ta n seçilrnis öm ekle rd en aluinla r yap ilrmsnr . Bu yapnla n n drsm da .
TDK uzrnanlan nca ortaya kon a n, udi geçe n. yaprun chsmd a üçyüz do lavm -
da baska yap rt (divan, hai k siiri, ko çaklama bg.) incele nmis . ha ik t ürküle-
r ind en seçm e örnekler ahnrms. s özcügü n kullamlis yer i-biçi mi g österilmis-
tir .

Yaba ncr di llerdeki kaynaklara geli nce, krrkr askm yap rt özel kitapllJ I-
rmzdadrr. b urada he psi nin ad uu yazmaya gerek g örülmemist ir. Öt e Y<l n-
dan, sözl ük çahsma la n kon usunda, ço k ö ne mli bir kayna k clan. agrz arasnr-

XXXIII
mal en um ulmadrk ye rde kdavuz niteligindedir. ÖZellikle Ö mer A Slm A k-
SQ 'un Gaziante .J.. adh yapur rsik tu tucudur. Ahmed -CifÇÏo~lÛIuii
A nado ztan iJe ilgili çahsma la n nda. söyleyis bakrrmndan . sözcügun k ö-
k~nini yà K"alamaOiana g,J (seyrek de olsa} bulunuyo r.
KAYNAKLAR
II
Abdülkad ir bin Ó mer Lflgal-l St'h nA m~.
Bah uzmanla n mn. bu alandaki çahs malanna gelin ce, ta rt rsm anm kap r- Abdullah S kalyr b Turtl mn - U Srps knhnnlsk nn Jnikll (Sa ra yova,
S I ar d ma degin açihr. g üven -kusku ka ~llhgl ya nya na yürü r : kimi ~ ~~~ 1966).
ni örek inde n ayirma ola na/tl kalmaz. Bu ala nda en ilginç öm ek 3: . Abd ullätif 11'u i,ld iot1iJ l..llgah.j
o-: Aht c ri M ustafa Efe nd i Afitt'r -fKt'b1 r:-'
nr . Ço k ve te nckli. di 1~l."ye da ya h cnhsmaln n. snru nn yaklasma biçimiyle dü -
A hmcd Vcfik r",a ~hffiin l , IR76 .
sunrnesi, yd i~ t i nl i g i T ur k ó~ft.· nl' i1t· ri n de c nu n c tkisirnlc kalarak Tû rckc - l>'-- Ali Sir Ncvat Muh ek~....!tü i~a ~.n (yay. I ~ h a k Rcfcl).
nin ko kenler in i 5'aln~:9- ASY3'da a ra ma la'iï]bilimse l aç lda n tartl§m~y:~. A rat, Rcslt Rahm ct i [ ski Tûrk Siiri, 1965.
kusk uva da açl kt ~nu n yazlIari mcele nince. V V, Radlov'un e (kisi altm Arsal, Sad ri Maksu di Türk Dili lçl n, 1930.
da ka lthgl. o nun y önte mine bagIandlgl kolayca anl a ~1 Ir. te ye ndan. T urk- Asrm, Müte rcim m .-r ceme-r Ka mli"S," 181
çe dilbilg ist çahsrnala nnda tutulau yol da baska degildir. b üt ün agirh k Ana-
duluda 11. yOtYl1t1an so m a geç erlik kaza r mn Arapça-F ar sça ka nsmu dile
( 14. )'02)'11 ha§lanndan so nrn Osma nbcaya) dayand mhr. Sozge lisi Q§}'J
Atalay, Bcsim
Ata lay, Bcsim t; ilrï\.ç('d-êM('n .M~i 9 4 0 .
eng!ah ;tögilf-I ('l'l ,_lJ.9 j
Barthold, W. Dr. Or1a Asya Tü rk Taethl.
ile önc öle r in tu tu mu boy ledir. Bug ün e limizdc bu kma n kaynak fnr (T urk..·c - Baydur , Suad Yak ub Dil ve KÜ ltü r (2 . basi 19M ).
nin k ökenin i a ras nrma ko nusunda ) Orta Asya ile O smanh d óne mi a ras m- Benen, Luigi Lesslee Ita han n-Tllrcn, 1952.
da gi d i§- gel i~le r çize r. Biz, b öyle bir çah çma yöme min in sagh kh olacag ma .,(,.., Ca fe rogju, A hmet ..ÇE..1k.LU)'gU r:.Tfiryçf'~ ll' óJlüeü . 1~~ .'
manmrycruz. Ca fc roglu, A hmet TOrk Dili Tarihl, 195R·I 964 . -.
Ch assa ng, A. Nluveau Dktionnlll", Gf'ft-fnmça is. 1882.
Bali ülkel erinde s ürd ürulen T urk d iJiyle ilgiJi ça hsmala n Inceledigimiz-
de yarutstz bir soru karsirruza dikilir: Türkçe nin k öke ni a ras tmhrken . söz- DeimeI, A. _ S ll Ultthth n.. ~x1 kOQ,.!2 20 .
cükle r in içerdi~i dus unce ürünle rinin d uru mu ned ir? S özcük han gi kavr a- Deny, Je an TOrk Dm GT1I mu l, çev . A. U. Elöve, 1941.
De~ i~i , Mehmet Et -tubfetü's-Senlye.
mi kapsiyo r. kavrarmn dilegetirdi gi ya ratma nedir ? lste, kaynak incelemele-
Dcve l1i~ u . Ferit Os ma n llca -Türk~ And kJopt'd ik Lügat. l(HO.
ri nde, a ras ur malannda bu so runu n kar~ llLgl d üsünülrnernis tir. T ürkçeye
Dilaçar, Agob Kutadgu BUik [n ce lem es t, IQ72.
ba ska d ilden geçen bir s özcü k ha nai dü~ünce Orünunün t a~lYlclsld lr? Bir Dilaça r, Agob Dil. Dilll'r, Dilcilik, 1968.
sözcÜ~ün, es ki lopl ulukla rd a. ya lm b ir ses Ylg ml olJugu süylenemez. Söz- Dilaçar, Agob ür k Diline G enel Bir Bak]), 1 96,j ,~-;-:c;-_ _~
ciik ko nu::ma ey lern inin i'll!esÎ d ur umuna gel ince hi r anl am ta~ lr. a nla mslz Doerfcr, G e rhard TOrki schl' nDd Mongnll«hl' Elt'mf'ntl' in NI'IlI' pt' " i~_
sÖzcuk ol maz . Öyleysc T iirk çc )'c geçe n yaha nçl sözdJ~ün a nlam lyla T ürk ht'h (d örl dit. 1963-1975).
loplulugun un ina n çli\ n ·:i.r a ~ mda bagJantJ, uyum var mldlr ? f§te kayna klar - Ebi Hayyan ....KJ,~~LI'I -L1 sllni' Elrak, çev. A. Ca feroälll.
da aranmasl ", --
ge...-./
rek e n öze llik budur. 1930. .
Eminoglu, Kud rel .:!·ra bz ~~- Ma çka Elimol oJ~z.!!'#i:i,- l 990
Emrc, A hmel Ceva d EkJl'r tögatçesÇI934-. -
Emre, Ahmcl Ccvad ..:rU[kçmln tli nd-Al'rtIp~ DIllt'r1' ,!!2 fl!ka,esl'sl, 1933.
Emre, A hmet Cevad ! ürkçenl n ~ffi,iOlO} lsi l çln_Mdod_Ara ~tlnnllilln .
1934. --
E mre, A hmet Cevad Türk Mukayt'sell GrimerI, 1949.
~ hç(' l erinln
E ren, H asan .J.ig~Dili d ergisinde,
T ürk Dili A ra~t l rmalannda. Bel-
lele n'd e yaYlmlanan, Tu rkçe nin köke nbilimiy1e ilgili
yazd an .

XXXIV XXXV

( Iabain, A . ven.
Gemold, W.
p Gera rd Cle uso n. Sir .EI)w ologkal Dictlonary of Pre -Thieenth Cf nt ury
G or d(\n, E.
(j U IS~'Of'C , Pacim
H at ioo~lu , v ecihe
Hüseyin K. K.
l ~h'll Rcfct-Hamid Zübcyir Anadild en Drrlemrle r, 1932.
lbn Kcm al
~ it>n I\.l ühe nna
t l n"n . AN ull adir
, Inan. Abdulkadi r
/
Ka~ga rh Mahm ud
KayogJ u, I. Gûnday
,... Ke resteciyae. B.
Kluge, Frie dnch
x ocu. Resad Ekr em
Meh med Bed redd ia
Me hm ed b in Yusuf
Me hmed Salahi
Mcn mski, f .
r Muallim Naci
M u ~ta(;l Halkl
Murercim A srm
Mütercim Asun
Oo al. Naim H anOI
O rkun, 11. Namlk
Ózön, M. Nihat
Panayctidls, Yuvanaki
Pana yotidis, Yuvana ki
Passcnen, H.
QUlChera l.I.· Davcluy,A.
Radlov, V.V.
Rasa nen, Marlli.
R. Grandsalgnes d'h
Rober t L.·M anuel G .M.
, /
Alttü rkischr_Grammallk,1250. Schmidt, I. J . ~ Inn Itnlisrh . l~ ulsdl .Ru s s i sch -\-V(1rtl'rbu rh,
18.1'i.
Grfechlsch und deutsches Sch ul-und Ha ndwêrter- Severt yan E ,V. Etlmolog!cosk ly ", .sIO\·hr T)11rkskJh Yäz tk ov,
bueh , 1923. 1974·1980. \ J
Sinanoälu , S. \.:una nca ·Tü rkçe S öz! Üh12 ~O: /
Turkish [Oxlord , 1972). S. B.A. D . E D~\"nrl)lIrs kl, SIovlI r. 19(,9 (So vy ct Bilimlcr Akade-
Sum ertan Proverbs, 1959. mi. Oilbilim Enst.).
" Ornbolano Ita hono-Gî't.n'"o, 1814, venizia. -Se msi Cr l'a!t".!!1:.l\ rliroal1! 972-1978 T . Saraç-E. Ö7demi r
~t!.n i n EkJrri L 1974. yay.).
Bü)'Ük ~ü rk Lügal i,1928-1943. Stuertevant, H . E. ~J2.iJi.SQlliiA!!....ill:.. M. B. Çclcbi, 1946 .
-Sem seddin. Sami . Kamu~JTO[kJ •.I90l.
Drklrnkul-:"lIi.kaî,C ' Sem seddin. Sami Ka_mo~·1 Franse\i, 1902.
lbn l'ofühenna 4igall, yay. Ahdu llah Taymas.. 1934. Sükün, Zîya Farsça ·TOrkrr SözlOk, 19~4 .
Tarihtr "e BurDn Samar.llm, 1972. Tekin, Talal Tu na lJulgllrlan \'r lJilifri, 1987
l\I~r ,e ncelemelr~ 1968 (2. basr 1987). Thibaut , M . A Wörtrrbu rh der fra nzilo;lschen und deutschen Sprac-
Dlean ü Lügat.lt Türk, 1941. hr n 1907.
Balkal!_Dll !tri nd~Türkçeden geçen Ralurtl hk Tertm-
Tosun, M.-Yalvaç, K. Sü mr r·Rabil·Asur Kanunlorl l'r Amml Sa duqa Fee-
mant , 1973. ~ ---
krl ve Balu r Kap-_Kacak: b-dlan, I ~L
D h:t il!!lnah·LEt)'!l1.o_~I_~ ~ de..!!'_ Lan gue Turqu~. Vam be ry, A. Etymologlsrhrs w ërt erbu ch der 'Iurkotatartschen
f91 i. S prachen, 1876.
Etymologlschrs Wörterbuch der Deut schen S prache, Wolfram , V. S. Gru ndriss d rr akaddischrn Gra mmatik. 1952.
19. ba sr, Berl in 1963.
Tü", Gi)im Kop.m "e_~,m slrm e..Söllü~ü, 1969.
P Yud ahin, K. K. Klrgl ~dü~g , çev. Abdullah T aymas, 1945.
Yusuf H as Hacib Kufadgu Billk. yay. R. R. Arat, 1947.
Clnanü,.cina s. Zemahser i Aksr' .t~b.
Cá mlül-Fü rs . Zenker, Th. .D1ctlonnalrr I un;:,Arabe_Prrsa n, 1866 ·1876.
Kamu s-' Os man l,1913.
Thrsaurul .Unguarum or:lanlalium, 1680. DERGtLER
L~g~I.-N~4'i890 .
Mr nazlm ü't-Ceven tr.
- TOK. Tlirk Dlli
Tarama S6:t1ü~O (8 cild)
Burhon-:fKal'Tçevlri). Îlalk A4zrnda n Verlrm r ..söz!ük (12 eill)
T!.....~me-l Kamu 0SlO.
Dulrme-l>erglsl(l939-1942 evresl}
Blllmsri 8 11dirller
Arapçamn Tû rk DlIiyle Kurulu ~u. 1944.
TOrk 0111 Ara~( lMna 'an )'d h ~ .Be llr lt n,
~~!LTi!!.k l'iiiilan.I?36:194r.- '
TOrklOr f .H. Daglarca'nm lO lk ardl~ dcrgi (1960-
"!:.~~~ Yaba ncl Krlimrler S6zln~~I !. 1%4).
Lexikon Ellrno·Turklkon, 1898. Türk 0111 Ara~l1r mala n
Ka mus-l Kuml,1897. _ (lsr. On . Ed . Fak . Türko. BI.)
-_i;!!vat~~ . TDKJ~~evlr.D 1950" TOrk Folklor Ara~ hrmala n
Dlctlonnalre Latfn-Fra nçals, 1846. Anadol u Ara,hrmalan
[lstanbul On . Ed. Fak. Arkeo loji BI. )
versueb emes Wórtrrboch des Türk-Dlalekte, Orlans (1947'de yay m alamna çrkn ).
1893-1911 (dör t cltt).
Vrrs uch rl nrs etymologische n Wörl rrbuch der Kaza k Türkçesl Sözlü~ü •.1984.:. çev. Ha san Orahay. DolO. Or. Nuri Yüce, Saade t Pt·
nar . .
Tü rk!lpraehr n, Hels inki 1969.
J>.k tlonnaire dr s Rad nes~rs ~ ~ gll~!.. Eor opée nnes, Tarihi Türk ~helefl, 1988. Çev, Mehm et Ah lm.
_1248...- Münyet ü'I·G ul.at. yay. Musta ra Ugur lu, 1987.
D!cdonarlo Modrrno Espanol.Francés· Francés.Es pa ·
nol,1951.
XXXVI
p
- \-
A
A, Tiirk AB C' sinin ijk sesi, doga l sc:s1crin
yans ml mas mda , söz cük kö kle rinin ol u~­
masm da, A/O/ U ba~la n l lSl ,,,inde , gcll-
~n. a~ 7dan çlkarke n ä: sesin i sczdire n
ürcnc i hir yansrma. A scsi T urk dilinin
yapt!>,"a uygun gelen, d~a olaylan. do..
~ varhk lan karpsmda, gen e d~al bir
e~liml c. sürekf bi, yühcli~ göstcrir. I
sesinde Inl't. u sosinde gl'nl 'tlcml:'. 0 se-
sinde YtJv.rlakla $ma. e scs indc ,.-a}l lma.
6,11 sesleriede b ûzûlme o layr var drr.
A ~S~ yapl!>'. a!Jzda n çlh'tl. olusum u ge -
• reAi t se sinden ayn tu t ulamaz, a'run a r-
dindan t sesi nin, kapalt bi, sef> d U/ cn ;
ÎÇindc , gclme si d$ld lr, kaçm llma7dlr .
Nitd:im a de rk en #: scsini de w ylcril.
bunu sermede n ya pa rrz. A sesimn a~d l n ­
dan, o ndan aynl ma7.b i, 6ötüm olara k, A
scsinmgCldi ini mIe re n en dIe (ullJ!ur
anrt ft ok - ür Söz ge I~I. b il, a~la­
ma 3 e rsz, ~ sesi ni yut a rak, al a mak
da . Bur ad a a ile I scs i aras ma gircn l!: se-
si yutu lur . H aik a~mda ne a hyo n bc c
[ne a~hyorsun bee) wyle nirke n 11 ile I
arasmd aki A yutulm ustu r.
A sesinin ar dmdan, nnu hüt ü n lc~, i r en , ~
sesi nde sü rc kli b ir d ön üsmc, de~ ~ m e gö-
rü liir . G, h, k se sler iylc ~ sesi e~k ök c n l i­
dir, hi rbirinin yum nsn m ast, ka l ln l a ~ m a sl
so nucud ur. Gel mek /kelmek/jte lmek /)'t'I-
mek sözcüklcrini söylc rkc n anlanlmak is-
len en e ylem d c ~i ~mi yor. A ~lz aynhkla n
den en olay, bu seslcrdcki d e~~ m e eyle·
mi nd en kayrp klamyor, beslcniyor. Tiirk
dilin e ba ~k a bir dilden geç en a kljam
(bk .) söz eüg:ünün, Tür k ag l7.1armda deg i-
~i k söylc n i~ le ri vard it: ag~a m (Karad e-
ni7 yör c1cri ag r/.lan ), lI h~a m (D ogu A na -
dolu , O rla An adolu liglzla n), a.nam
(Karadcn iz yürc1cri, öz clliklc G iresun·
R i ze ·G ii mii ~h a n e dolaylan ), pg~a m
(T rab zon do laylanyla T rakya .göç me nlc-
rinin kimi leri nd e). Bu d ön u~m e yen i de-
gil, T urk dilinin )'311y3 ge ç' i~ d önc mlcr-
de b ilc vardn. Anadolu Tiirkçesindc 13.
yii7}'1ldan hu yana sur uyc r: ag...ak (a k-
sak), a lsln k (ah ltl k), a g.sa mak (aksa -
mak), ahlcl (akiCl), II hlt ma k (a kll mak),
II hma k (a kmak), a h~lI m (aksa m, al!:-
~ a m ), lil!: (ak) , 8l!:llk (a khk), Hu son ór -
ncklc r için (hl. T ar. $67. ).
Ahn an {lrne k\crde a scsinln ard mdan
gelen l!:. h, k, ll. scslcrl ndc denujme nldu-
~u anlanhyor. Bu durumda a ..e xinin al-
dltJ g. h, g. k, Y. ck scdc riyle al!:. a h, _ag,
a k k öjdcrin i olu stur masr dogaldlt. D Ie
ya nda n, gene a ~si)1e ilgili ol a r ak, dIt,
Y/ l , ç/J scs lcriedc de k a r ~lhkl l d önüsme
söz konusudur: ad /a l. )3 ) haz, )OIzhay.
a<;/a~ bg. scslcrdc, il/elli klc Sülcii k için-
de, don usme yayglnd lr. surckhdir.
Hayde veru bakalum
Sehl aga i la rlna
Hl giinahum vartsa
A'I bent sa~la nl na
- Kar . -
dör tl ii ~ii mlc a ~aç yer ine a~a~ , saç ycri-
ne sal dcni ym , ç/1 di 'nii~m e ~i .
Kap lslnun '-,,=unde
P.. rt akal a jta~l a f l
Ili J'nk ..d un yukfe nu
N' 1711 YUTll n sa~ la TI
dörtfugundc de ilf:a ç /a~a ,. saç/s ill dö-
nü~m c si , i>ir a~l l iilc lligi de olsa, kc ndi -
ni göslcriynr .
Kan lIld l dgt'r giizüm den a h dl
nerd ln da hl gll ml'd l clgerden
- Ihra him -
di/ clerin dc akd1/ukll ycrine a hdl den i-
yor, k scsi h scs ine d iln ü ~ tü . A sesinde
inccl mc, bh n l a ~ma OiaYl, çnkluk, e ile
gc rçe k l e~i r. t: ses inin ya)11maslyla a scsi·
nin yiikscl me..i ,Has loda h ir haglant l \ a r·
 AHAUE TMEK
I
A - 2 ABADAN - 3 / AHANOZ ACACI
drr. T ilT" di lindl.: el k(ikü ~-Ic baslaya n sö z- mast, ço kluk. a sesinin yap1510:a dayan~r . Ru sözeültü Iers. AbAdan (baym du, &2: Asya T ürkçcsinde aha/abaCI sÖ1:eükle rj·
eu klerle a l kókbylc haçlay anla r ara smd a nenm iu sö7eügü ne baglama k, ses be n - nin ko rkurma anlamrm
el'd en el'a dönêsmc górüliJr. Elmaja l. me, dön ü~m e htzhdrr, a sesinde de ~)~­
ft, g. ç. c, i!:. h, Ö. co, u. ü scs l.c uyle içrrdigi de b ilini-
zcr liR:ine da yanarak açrkla ma ya giri1- yor (K31.). Nirckim abakl/
çok ya- roslan kork u.
ma sözcükle rindc el/al kök ü Jö n ü~mü~ - vasnr. Sözgclq i ölü nün gûru mek , y a n h~l l r . Bu ya nh~h k Ar ap -A rem lugu, abl\el/ umaCl ( Kii ~. ). Bu dur umu
(ölü nün gil-
IUT, alkJ ~l am ak cylcmiodc el'dcn nl'a dö- müldüA\i yell elinln kö.rü biçim 'r'all1arLD lD Ö7.el1igin dc n kaynaklanmakta- göz önündc bulundurarak
n ü ~ var dtr, alrnak cy1c minin kl'lkü al de - ~üTke n Ö, ü, u, g sesleri ~c.pt
ine ~ön.iJ- 'dIr. O zcllikle dan e kinin Iars.da da b u- eügünden de korku, kaygr
ebamak söz-
c n .dcp.~ m l~- nede niylc sak-
~il el'dit. S ó~' em(' k ~nlamln ~ ~c1.c n aj'tt- tlr. EI ik öl sölciik\e n nm. lunm asma dayanan bu ya nh1hk, kimi d il lama, gizlcme , örtmc
anla rm çlkan labi·
nla k SOlCÜgÜnÜ n C)"lllllck l>l~ mll nJc de hlrhlnnd e n U7ma nlan mn da gözünde n kaçml1, i,;in lir. Bura da b, v, 10 sesle
apayn bir a nla ma yüklcnm csi elagan de- -inin T urk dilin-
söyl e n di~i bilini Yl.r. ond a da ll{e, e/a do- ~ldir. Ö IC yandan Iars. kolayma gil me yolunu açml~l l r . Asya de yaygm dönii~ii mö
anlam kaymasm a
. k gOr (mcza rjun T ür kçesinde gizlc mek, önmek anlarmm yol açacak nitclikt c
n u~ me~l so z nrtusu k ër'c d önüsm csi de ayn bir olayde. Oy- dcgildir
Turk dllinin V<l pISI gcr cgi, so/cukle r olu- sa a sesinde böyl c ~i anlam lçeren a lnmak sözcügü vardrr (Kä~.), sÖzcü!tündc). Abl korku 1a~km[abamak
kaymala n na hk bädi-
~ u r kc n , ~e~le·ri n incalik kalmhkfa rtnä go- yolaçabilccck ba~kala~ ma la r ~ok de ne- bk . Ablmak _ ren sözcük (SD . A ama k/ engel 01-
H' d üzcn lcm cd c a sc~i n i n h:l1:l1 oldu~u eek oranda ardir, Bu dururn AHADETMEK, fats . äbäd (baym dn, do - mak," csirgcmck,'" dayalma
k,Har'; l çlk.
a nm ba 1at na nrms} ik Ir. et mek't en abadetm ek {do-
l,!i' riiliir. Bunu anlamak için içimk 11 ~~i r\ t S~S olu~u nda n kayna kh myor,., mak (AV. sözcukle r l ürk çele~t i ril m i 1 '
buluna n sözcuklc ri n ót cki scsl ilc.r l~ te. .1, 8 A 1., lOog. a ba (baba nalmak, baYlndlf kilmak, gel i ~t i r mc k, vc- tir). Abamak / csirgcm
, annc, aYI)dan ck, engel o lmak,
I, u, 0, ü, ö) o ran ianmasi yelc r hd lr. Blr a ba (abla, anne) . rirnli du ruma ge tirrnek, kalkmdlrmak). yasaklama k, yapm amak , kar il çlkmak
~;''l le ü ktc ha~l anglç sc ~i a isc S('lnr a gelen Anadolu T ürkçcsin dc, özclliklc hai k ag- ~llA BA LAÇt eS.tr. ab a (kö kcni mog.}da n l.ss.).
scsle r ara smda n !'-C ~ini bulmak güçlür , I) aba-I~/ mdi Tü rkçedc bo)'ak., bo)a SÖ7eüklc ri
zmda, abla, ha mm, hala , ,.-enge, )"Ünden
('lH.a 0 !'-Csi ha ~l angu; scsi olur!>a MtlC Ü ~ : Q!bal aç \(scvici kad lu, a bhlCl). Aba rol eii.- vardn . Su sözeük1erde
/iriilmfi1 fistlü k (ar. abä, bk.), ~a11 ~ma n bo~1II i11ekl ir
lè a scsin; "'ulmak o:>h !!.andlr. SÖ1~eh1 1 bildiren iinlcm. Man . ' ~Ü~ ~, da n tr .ye .ge5mi1Iir, a ncak ab / (boyama k, bo)"aCl, hoya nmak, boyal .
lima (baba), sum, a p kl,ku loog. dcglldlr (bk . Abll mak/A .
bn~d m ..k, dO~lna k., o~lllak, s n~m ..k, k~y- ab (baba), mac, apa (baha), lat, al.al'll~ mak, 00)'311, hoyaClh k bg.). 8o~'8 ' da n bo.
mak , "onnak t-g. ha pl ses n olan SOl - (kurtd cde), ar. eb, ab bam lIk). ya-ma k/ bo)-'a ma k silzciigü (ma k ckiyk)
kök bc nzcrhklc ri Asya T ürkçesin dc a ba ~ Öl cügünü n ha· tü redi~ne gilre a ba ma
eü klc; dc a scsi gö r ühir, Ilysa ba kmllk., a ba sózeütü nün geli1im k'da yinc mak
Çi7gisini göslcr i- mlO, abla, kad m, büyiik kllkard e1 bg. e kiyle Ir. abl- aba'dan
ba 1Ia m a k, )'a)m ll k,~1u m a k, a kma k., ~a k- yor. ürd ilcbilir. Bi7,
mak., takmak., \·armak . s a r ma k bg. ~ nm A8 A IJ. ar. abä ()'ünde anla mlaTl \-'a rdlr. Aba' ya gelir ile n Ir. la ç bo)a SÖlCügü niin bo)1IIma
n örülm ii1 üSllük, k ya da borlln.
ba 1al. ~Idu~u sözcükle rde, .~nz~rl ~f1ndc kalm giysi)da n aba. eki kökün a nla mlUl kaydln yor, .~ ad l D-I~ - mak'la n de#:il, hu iki ey1emin bO)lI'd an
o sesmm a da n sonr a gelen s07euk ogde: r m b!!.-bi r lcr i~c~hf!!e1~ ri niJ~ n s'ta n gcldigi kamslnd ayu ,
Alrb, kalm yagmurl uk anlamla flna da bi~-:~ ~le~~_ ~l u ver iyor
rinde ye r alma 1l.~ a n a~1 çok ald ~r .. 0 ses~ gelir. AhaYl yakma k '"\A8 ANMAK, ar. ahA'dan aba.n.m ak/ aban.
(birine tutulma k, AHALAK. Ir. a bba (bk. )dan nbba lak/aba > mak (bir nesnenin
":l~ta o lunea. w zeukl.c a ~e sl.ntn y.~ n se~me k , islek duymak ), \'ur ab a hla ii.zer ine kap an mak,
' ·J.r, hu na k~r ~lh k a.scsi ha 1a gcl mcc ~z- lak ( memc e mcee k çagda ola n bcbck, üslü ne çökmek, çullanm
(kimsesize, güçsüze )"iiklcnm ek), abas l ak, sarkmak,
cukle 0 .sesml~. yen .)·oklu r pek. U seslY- l ulu 1ma k (bir i1lC )'Iklm çoeu k. An adolu nun kim i klru l yöre!erin- 'i e~, adlmlafl açma
gormek , ku~~u - k, ~ S ). Ahan mak
Ie a ses mden one e.h~-so nr a l l k baglantlsl ya kap llmak, korkm ak, de, kadm bc:bcgin i em zirirken, bebe k (aba nur, cgilip bir n c~ncni
ürkmek , çckm - n üzerine ka·
kaql.h~ hdl.r . l!angl sl ~a~at olursa o lsu n, mem ed en yfilç e~iri r se, ann c ",abb a·abba· panmak , e n ~c1 olmak, yapmam ak, üslü·
mek) , abayt blrnkmak (kaçmak , ~I V~~ ' lak" d iycrek meme sini bchegin in agztna
tilcklnln rozeu.kt~ yen v_ardl!...DIe yan- ma k, va7.geç mek), aba alt md a bnba gll- ne cgilip adlUl IUl açma k, AV .). Bk. Ab, ·
dan, e1ma gihl t-Irkaç ro7cugu n d l1ln~a vermeye çah1lr. ~a la k bu yanslma m:lk._ AhanlJmak (ahanarak büyük
lemek (hirine luzak kurmak , oyun oyna- ses le rde n lürcmi st lr),
a ~esi ni~ ~u l u ndu ~u bir sö7c~ k le t, I, Ü, mak ), aba alti nda s ulta adlm almak , adlmla )'Ol )'Ol ölçmek.
n )-alar (görünü- A8ALA!'tIAK, Ir. aba (çoeuk d ilinde ab - AV.). Abam :lk, aban
Ö ~~le n Ul h ulma ola na~1 çt,k. a~d ll . B ~ ~e aldá nma), aha da bir di bá (kebe) da mak sö7.eu klc ri n~e
du ruma gore a, I, IJ , 0 se slc r m ~n kendl ba fy a nslma ses)dan aba-Ia.mak /llhala - a hl-aha ktllt1ctin in he01etliR
blr gl~·tn e, gU1.I'1 de blr, çir kln de bi~ s~- :i d ü~gd e blr
ilralann da ,saglana n U)11m gercgmc.~ 1', 1, vene (gönül sevd igi gÜlel mak (c meklcm ek, avuçla rlUl yere bas ll- ulay saytlahilir. Am;ak
olur, bcgenl kl· S~. !I A.v. a ~ a~.~ n -
Ü, ö. scs1c n d l~la kah r. 1>01u, yuklu ses- rarak sürükle nip yiitü mck /yalmzca ufak da llrlaya çlkan yakmhk
~iye gö re de ~1 i r ) , a ba a ltmdao ç O ~I.a k çoc uklarda ).
Ilgmçtn . Ikl SOl'
1cr, lOce, ge~1c k sesle re yakla1mlyor. Ge:- gösttririe r (ki1iyi korkulurlar, kl11ye
ni11cyen seslerle, bÜl u!en ses1cr (~, I, u, oyun oynarlar , tuzak kur Bu ~özcü~ü n, çocukla rda ya nSlma scs
eük de e1anlam h olJ. ra k açlklJm yor.
ar . a bä kökünü i!eri sürerke n Kà1 dJ
.sS,
arlar), aba vak - olan, abba / aba dl~mda bir kökü olmasa
0) birbiriy1c lapla11yo r, U 7~lp p yuvarlak- II )lIba, yaba \'akIl aba (011031-), a ba Ci ab l hiçimind e "e rilen kökün A S~'a Turk 1
b~J. n scs1crlc pt- J. n cI\;\~ IY?r. gen~· k . a~1 7.1 a r mda yaygmhg , pek bilinmiyor gil
.." " kebecl, se n neei, ab nnm kndri yn~mur· Aballlm ll çl1 ba lama
A sesinin t>J. ~b bir ('l /d llg.l de, SO lcu~~n da bi1lnlr (dc~er gercktig inde anla11I1r). bi. (j e rek aba mak, gefekse a ha nmak
Y:lI'ISlnd J. de~i~mC)"C', M'nü~m e ye c1ve r I1- A8AC I a r abû ilc Ir Cl <leiJ ben l koval am a An auolu haIk ai!;1m ua yaygm. Nitekim
d inden nbn<l/a -
li Olu1uduk,, ' yumu'i,'mday~ r~klnhg,HJy'ur. bae l (ab~'dan giysi yaplp !>alan kimse, bi-
Annt'm ben l uyulul or Anadnlu haIk aw mda a bl sii7e ii ~Ü kor '
Bu sesec' encnscs cr e al n a1ma, . !'tIamaml " crm~ halama ku, 181km1lk bildi rir. Ril ee ahanm a k.
.
mu,;ama d$ ldlr. Ak'tan a~a~a~ a t-", rme..gö nu.., "-eren ). Aba~11 Ik - Hlk. - abandlr mak. aba nla mak hg_ sÖlciiklc·
- .
Inak ' lan adlm, aç'l an aelkma k glbl k/R:, ~V' 8Al)AN , es. Ir. ., nba mak(bk A8 AMAK, es. u . ablma k (gil 1eme k, örl-
)l an ab.a~- rin ar. abä ik i 'gi ~i ~ok l ur .
mek , sa kla mak)lan a ba mak (gill emek, A8ANO Z A(; 4.C1, knji'rli' .
t/ d, ç/e dünü1md eri 11 scsi YJ plSlnt koru- a-k(a bada ~ (kok anlanlL: o rlen, o rtu, ;benoj'd an gr.
yor. Anadolu T urkçcsindc a~l ..la rm 01u1- sa ayan, gI7Ieyen ). ört mc k, esirge mek, saklama k). elJf'nos, Ir. a ba noz.
 (
A8A RMAK
! - 4 A8ITMAK ARU I - 5 -
I ACEMI
Anad olu T urkçc vine gcçi) yolu kesln ola - kar)IMl!113 çlkau lan )a) kmllk hildiri r ses, BuraJ a a ba kökünün (hk. Aba ma k) yar, u- e nn e l:oa~ll m ca batar, oynar . de- ",f<'
rak bilinm iyor. Bat! dillcrine Kopt-G rek bk. ~ba ru AbalI) Bu SÖ7cü~i:l n (bei bi- ab l-d/a bH biçiminc dönü$tü~ü görül~ vingen bir nitclil uln. bk. a bra ma k )'''' ~:';:'' 'À
dillcri nden gcçlig,i, Avrupa dilleeinde çim~ (SOO). Abay o n c m, yor. eVÁBRAMAK. a ba rnlllk/ a pllnnllk (bk .1~
ab anoz admm bc lli bir kokten gelisin- KaL, Kn g., ilgi, dikka l). 'l\f A8L.4., mo~. ab la (a na, babajdan II ba:'\ Abar ma k-Apamlllk)tan ablalra nla l /ah-
den bclli . A8A YLAMAK, tr. aba , (bk.)dan a bay-lc- lJ\ la/ abl a (büyü k kizkardcj , anlam dcgi$' rama k ha~ma l. ahp g(~ürm ck: çalm~k,
Alm . Eben he lz, lal. ebenum. Ir. I btnll', " mak / a ba)1am ak ()i1) mak, ~)klnh k g~- mesiy1c). Ilgar!J mak. ,,:nlam gem)lcmc~lyle : yo~ -
i~ p. ëba no, itl. éba ne, Iars. ëbnus, gr . terme k. Anla m ge ni\leme ~iyle : sezme k, \(. H alk dilin de, a brla, a b ula . Aynca a hla: lcndirmck, yo nclmc:k, durenle mek, dil-
ebeeo s. Q. anla~, ay ndma varmak. SDD). (>->:> ,\. haha, büyükanne, hamm, hala, yenge, reltm ek. )"Crini d e~i)li rmck. üstün gel -
ARARMAK I., Ir. abaa h a) klnhk bildire n ~nA ~ lr. abay (h k.)dan a ba)'-siz/ l. ' '''''# )ii nden yapllml) bir kl)hk giysi. Uy. a pa mek, ehi~ini gidc rmc k, kor umak, srkm-
yarrsrma sestc ilgilî kök)da n a b-a-r.ma k/
a brn rm ak ha)lr mak. )a)lrarak ()laYI b ä.
vultme k. J )trl h~a varma k. anlam gc ni)lc·
1 mesiyk : v'; nt-I!!l~ ii7l'llmd , \).en.scle.
n.!i·ll. " ha rII. "h;l\ , ;110:1)' {hq'M h " [11.
e bay-stz h a) mamak, sc7mcmck, bc k1cn - I' ~
mcvcn bir dur urn. hir olay kar)Ismda c t-' ,
Idlénm e mek . An lam gc n i)lcme ~i ylc: he-
ce r ihi7~ d ~YJ rsl1~ SO O). .. .
A ba)~ ll [birdc nbire , lx-kk-nnu-dik lu r vu-
,l (abla) .

d e~H s m cs iyl e ) . Abl u k ) i i zli! (do lgun, ge-

ni~ yiÎ7Iü). Fars. uhlflk-MI"/lr (alru , ayak-
nda n kuttu lmak hg. SDD).
,ABY I$. ar . ehlek/ ehlà k (aya~I akh karah Abra mlmak , a hra nmllk_
at tn n a hlak (ge"i~, dolg u n yü7lü; anlam . ,\ CARA, ar. aceb/ aclb ha~llacak iS, öyl:
mi)den In~ bl1/1t(·ll llli (~er~ck l c n. iiylc 10',
S<lsllat'ak IS, kuSku hllJ, rcn, manm"Yl
)'I~ l l n lll bild uir, Sl>l» ... Anudolu hal k re, apa nsszm, Ku g.). lan a kh kar ah, ara binen kimse, hinici). güçle$liren blr bclirteçtir.}.
a~ ' nda ~ b a , al?ar, ab~r.l bg. sÖ7.c ü k l~ r ~ ABBA, Ir. eb-ba [yansuna ses, özclliklc hc- BLUKA, itl. btccco [sar ma. önleme, ku - HaIk. ~i l i n d e : ynk yahu, olur mu , ö)'le
h~r .olay. ka r ~ls m d a d uyuhlO ~~k m~~1 bl!- bcklcrlc oyala mrkcn siiylenir)dan abba .n.-ij. )a tma)dan blokn· ab loku-abluka (bir ye- mi glbl kar ~l lLk la n vardir. .. .
dm r. Nud lm a a, a ah, aa haa, a a a a gl' (bunun klsallllm')1 a ba'd lr, ancak ar. , '0 re gi ri ~ Ç l kt~, engellcmc k, çcvrcsini sar-, ACAR, gÜr. Au r (Kafkasya bol esmde,
t-i y~n ~ lm a ~cslc rin ) a~k ll1 h k l an öte bir m o~. sesd c ~lc r iylc ilgisi ~~ t u.r) . mak , ö nlem ek). T ürkiyc' nin Ri7e iliy1c k om ~ u ' lr~
an b nH yoklUr. HaIk a~T1nd il yti1<sck scs- Bebcklcr c emeklem e çá~lI1Ja alJba giUi, Alm. R1ockadl', i ~p . b1nflUt t, fr. blocus. ~ a n aca r (çcvik, gliçlü, al l lg~n.. yc.n ~ .
Ic, b a ~H a ba~ r a k on u ~m a ya da aba ~ I adda gitll bg. hep ad, ab yanslma se ~le- Ana do lu T ürkçesinc yakm döne mlerde, açlkgöz, gij7üpck, k a\T a)'i~ h , )'igIl, IYl,
(hk.) denir. Bu sÖ7etik, ab a nna k eylcml- rinden lü reye n sÖ7cüklcrle seslcnilir. '2. Avrupa ile o lan i1i~ k ilcr ncdc niyle gcçli. Ulun, yakl) lkh, hcccrikli, dinç, saglam,
nin p~ k ll1 h k, ~a~u m a n cd c n;~'l c I'>~g:~r~ ARDAL, ar. Mdll (kar)111k, aJ anan nes- j.. • .J AHO NE, fr. ab onn# (kesc nc, altel o lma) be s i lit'o~ .... S,?D). .. .. .". '
b~ ~l r a. k on u~ma anlammda so)' lc nd l~l nL ne)den ço~. ab dä l/ ab da l (haIk agzmd3 ".-lÇ' den a bone (ka r )l ll~m l önce (wcyc rck sa- Aea r ~tl~eu~" csk, T urk.. s(vlu.klcr m.dc
gO~ I Cf1 ytl~. . . ap ta l). Afganislan'd J, eskiden he r; ya~a' Û.Y/ tlll al ma i)lcmi). T ür kçcye 19. YÜ7)11Jan rc.~ gwu lme, : ~Ir~1f ~urkçcslll~e ISC
A8.·\ RMAK 11 ., Ir., a p (ab) glh. yanSlma yan bir kona r - ~e r I npl u l u~u ~ adl da ....P.f/so nra, yaym yoluyla girdi . gUl ci Y\:I 7~ sC~l m h )117, )1Il lalhllgl anla ·
scsle n aa ba r ma k., t>k . Aparmak _ Abda l' dlr. Ana 0 u'cla. Ix lh bH ycrde (>" k(bk ) b 'I b mmda so) lc mr (Kir.) .
;\ .-\BARTI, Ir. ab a rtmak (hk . Abannak)lan du rmayan, sürt'kli olarak kon up göçc n ~ tr. ab!:l ml ~ . lan .11 ra l!> ~ ra An adolu' n u nçok l ukDo~IIKarade ni l Yö -
4J aba r11 (h3 ~lTa t'o Jg:lTa gö 7d a~I )"Crme k, yöre yöre d.?la~a~l;ua da abda l dcni rdi ? / d(du 7c1te- ç. 1\1Ozel khklc .. lar r llll 'kI ~lem
r l e n ndC'
k resm . d e k u'"am a n aca r S07CU.. "1\'.
!'U, "mra
.>< -
l;oa~lr J l'>a~lTa ko:>nu)makl... (Os man h donemmde ), Uro.m Abtlall an ,~~~ Ck" gle r sab'a ~ a 11'~1'~~~ 1 ~c ~p YtJ:. da n bülün ülkc)"C yaYl lml), anca k anlam
\ r - ,r1 a.~"a n yand~~: I..u a&,r I) oyma - gen ;)lcm c.~in e ugrayarak de~~ik a nlatlm
HaIk apmda yaygm I'>ir s(llcü ktür, yakln adl \"C rilen to pluluk böylc)"dl. A)'r.lea Ah..
..J J S.1b'anan uzenle)l Cl nesnc . . ' k" k I
Yl llardJ. aydmlar a rJ5mda da geçerlik ka- dal Musa, KayltUSU1 Ahda 1, Pir Sultan - . .. .. l>c - )'I.; d ' IÇl;"n CTl a7anml) u .
7anmava ba~laml)l l r. Abda l gihi inanç ya)1cllarm a. ytirc yür e Abra ~leu ~u.nu, ~s nl c r '&, ne cmy- Aca rlar çc\îk , hccc rikli, yakl) lkh, alil-
Ie, ar. Ibra, Ibre IIc kan)lumak doäru k" 1 d· . I . SSC B ' nelimi
.-\8 -\RT \ I-\K. fr. ab annak (hk .)IJn a b-a· d ola~lp haik! uyaranlara da aIJda l d cni- dcti1dir. Kimi sö7.!ük U7.ma nlarml yanll. gan 111, " k '''dc. ~I l~ ,e n!r ,.J_ ~u G ·' ;
r.l .ma k/ ubartma k (a~ lTI hga vardIr mak, yordu. ., . .. . - - k' " ~ 'k' d ' b
ne ab I, e n I IÇl) ermrn; o7.cr Uh ..
la n·lr.
'. S07.CU eTl nm a lZayn - - I "an 0 a- I d'"
IlIlcyam k b'u d'" - esen, mu"" u" -
l e SO)
büyiiltmek. olagamn ö1esinc gcçirmek). T ürkçcde geçcn a bdal so7eugu. blle ka-
Aha rt lel, a ba rt llma k., llba rt ll nna k_ hn a, hu Afgan topl u lu ~u n d a n kaynaklil" t>- Y'~ I la, eskl y~n.~~ _u~m una g~cr : man hir lo pluluk ola n Acarlar ' m ülkesi·
'!1 ~~1 Ir. u S07euf,U )1n~ ar. a re Qt:- ne Aca rislan dcnir.
v .-\8-\RU.Ir. a ba- r-u/ abaTli (yanslma se~) ~, nlror. .. :;j "- ya~I ) ab ra~ (alaea) hg. Iie kan)IUanlar
da v~ rd l r. Bk. Abrama L
'd 'k I
dan. Bir o lay. beklcnmeyen bir d u ~u!" )ABIMAK. lr. a b/ab l ~ ( ~a~k! n l.l. k , çckmllle, \ ::;' Aear an: aea n , aea r a nma , aear a'j-
k~r) lsmd a 5 1 ~ a n l ~ n a~ ..ha~ -:u seslcTl m.n kaçmma, kor ku..hlldl ren ..kok)dan a h+ , } , d ") b mak, acartllv (acaHa v)...
Abra Ci (d ü7e IICI, e nge ~ab a)'iel , a ra - .( , " . ,
SOl CUgc don u~mu.) b ~ç ~mldl r , dogal .~ Ir mak/ abl mak (gI7.1c mck, orl mck, sakla- 1k
"
ACA\ P, ar. a Clllb, l'lClM (n m ço_u u, ) a~ l -
J
sesle n öle anla m l çe rz~1 yoklur. S u s~z-
eü!!:ü Ir. lO og. a ba (H .) ile öldc~lc r t l r.
mak). .. ,, '
Ablmak/a bam ak S07cuklermdc 'I a, a/I
R
, -/"
· ~ ~'.4
"'~~~ ~
" ~
b
U ' Ir. a arma
k ' - - k··" · ~
klh k )l b
. . an a -r·ll- a·
""' · --~ ~
kl b lacak . .
i~,. inamlmalrden
' k'
glbl dCgll, ~ a )l aca l ~ ) .
a ca)i p (inamhr
, " ra u_rr.!~_.!.~ ,,, a 11 ..E:P.!.'!."Jj . , . ' )d
mek do~r u dcp,ild.iL Nitckim d ilimilde sesle rinde dönü~m e va rd ~r , .. h u n: dcn1c VJ-,v' 'v SÖ7gcll~i' ~ kiik ii n e n l'ianma k hllT- ACE LE, ar. a('('11!' (hll il blrde nblre en
ah:\)", aha)' l>g. he n7erlc ri de vard ir. aba ma k-ahlmak eylc mk n 07,d e ~t l r (hk. , 'oVv mak, kl~at lll ak bg. Sii7,cüklcr lü'retilir. Heelt (ivedi, h'7Ja, · .r ,çä.buk/çab uk),
Ç>\lÎl I AII \\', Ir. n.blH"/ a bav ( yan~ lm a ses)dan ~ Aba ma k)... ,(j/ ken kJv.r.ak/klvrak türetil mi~. Bu lirel - gerçek anlaml; deve nln yuruyu) unu hll -
aba v (bck lcn meyen bir olay, bit d urum ARITGAN, es. lr . ah lmak (b k.)lan. a bll(d ) :",r:J~ me hiçi mini Ilbra k' a llygUlallt~lmI7da: l~ nd1TmaS,l. . .
kiH~'~ m d a çlkaf1 la n )a~ m a bildirc n ses- mak/ a blt.ga n/ a hllga n (her glzlcyen. ff' ' / a ba r m:lk j ab ·r·a ·01ak / nbramak / ab..r - ACE MI, ar. A('('01 (yah:WC1, Ir;," " . yerh ~,~.
len é.llc n a IO' ~·o lu r (b k. Aha Tll). C\ saklayan, örtülü tUlan). ~ +- a.k /abra k_ . mayan)dan gene ar. at:emÎ (yabanc l 1~1,
I AftAr , Ir. la .ba -)/a bat (yan ~lma ses )da n 'XBIT MAK/ ABlD MAK. cs. Ir. giJ.k mek, ~ I Kum lu. çakJlh lop.rak du raga n ~c~ld;r, I ~an.h. i~i. yerlinin yapll~1Il1 yaJ:a~ay~n,
~~ (hc klcnmeyen hir d urulO, bir o lgu saklamak (K;1:). ). bira7 I.sla nlOea, yen n d urum una gore, ka- blld.gim bllcmeyen.), tr. bec1:'n k." Il. I ~ e
 AÇACAK • - 7 - AÇISMAK
ACENTE - 6 - AÇ·
a'Olkhk tu tmak (iyi bc sinlcrle bcslc- AÇIKGÜZ.11. açmak ile gêr'den açlk-
yat km olmayan, deney görmemi~. haik ma, bo~al ma.~ olm ama, açhk). Açsl z mek), açlg hk (~c , l , k). a'O lg'lamak (b!0èl gÓl/a'Ol ~öz ("c cn ikli, isini bilen, isbc-
dilinde. d tn tnm tmi ~ _ (tok, karn! d oynlU~, içi dolu).
açl.g~.l mak (e k ~ l me k. aCl l a ~m a k ) , @ ~ ccrcn].
ACENTEjACE NTA. ÎII. agente' [bclli bir ACIMAK,lr, ac/aç'l an ac-t-mak/ aclmak (b uyuk kard q ), aç rkmak [acrkmak], A'Omak'tan a çtk ( açl l ml~), göz ilc b u le-
geil T kar $, h~ j~ gö re n kut urn. Polis jden (eer duymak, kcndi özündc bir açk bk, açllrna~, (aelm ak), a'Olmak (e k~ i mc k). ~; ncc a'Ol ~öl (hu sözcukte anlam gc n i~ -
acentt/act nta . çÖlülmil$!ilk sezmck). {iiÇm m ak(~~ m l u k vc rm e k. r: mlem t~ . lem esi var, a'O lk SÖlC Ü~Ü soyu l l a ~m l ~, do -
SÖ7C ü ~ü n kökc ni: san skr. äjstl (kcndi An lam genislcmesiyle: hirine kar$l eAi- a I ma , açl$rnak (açm3lcla yan~mak . ~a l aula mmm dl~m a çl k m l~t1 I.) ---
kcndine dcvinmck, davra nmak], gr, ago, Urn dujmek, yónt lmdt, yardlmel Olmll)l 11 mne ya rdrm etmc k), a.." ma k (e k ~i. Açlkl!:ozlük, a'Olkl!:ózlii1ük_
lal, agu'tfa gn. ê ut ün balt dillcrinde gc- dÜ$ünmrk. mek), e çugan (c k~it c n), a 'O llmak (ek ~i l · A<;IKI.AMA.II. a çmak (bk.)ta n a ç-r-k-Ia-
çcn ace nte kar$lh~. c$kö kc nli w lcük hu ACIMIK, ACIMUK,lr. 3c1mak (bk.)lao mek), a çhk (açllk), a'O lmmak [a çtlma k], ma/a'Olklama <hk.AlOlla ma) ..
sanskr. -gr. -Iat. de n lürcmi$. krndi ken- llCl-ffilk/acHnik. armtuk [acrmak, acnn- a'Oh ,mak (aç,lm.a k), açma k (açm ak), a'O - A" IKI .A ~IAK k (b' ) •
din e dr \ inm r .lIrri anl ma, i ~ gêrme bg. ~I. karamuk, rnaydanoz, ar. mer ba met, sa ma k (açmak isteme k), açtu rmak (aç- '" . ,I r. a çma - t ~ n a'O-I: -
a nlamla rr !sc rir . SDD) . ur mak ], açuk ·(açlk). a 'O uklug [açhk], l a~m"k/:l çll..l ..mak [anlam ge ,:" ~lem e~lt
~ ACt. ~'5. . Ir. ='Çl ~ (la lh " Imay:m}dan 11("1 _ AClNMAK, Ir. at:/ a'O't:m ac-a-n.mak/acm. eç urgan [çok acrkur a n), aç u r ma k [arrk- lc..kolay a n.l a~ , h r du rum a gctir me k, guç
_l ~ .~c/a 'O l (\l u Turk dilindc, ili ncsncnin mak (kendi kce dinc '1("Il1)ak, kcndi ' uu n· tu mak... hc psi için bk . K à~ . ). . . a n l,.~ l l ma k l:'" kur tar mak, aydmlatmak,
-~~
_ birbirinoe n u/ akla1ma5.1. arada bir boslu- de bir ~l u~~~ llu~un , U1UCÜ du - Yuka rda vcrilc n ömc klc r, Uygur Turk- :U;.1 k11~a 'O ,K:. tma k, iltlü ~ii n ii k akhr-
~u n olusrn asr eytc mi ni içc rc n hir kökt ür. rumun varh~l\.~ nJsma kapilmak]. çes ind e de gcçe rfidir , Bu Örneklcr. T ürk - ~1"~). .. .
Birbirindcn aynlan, kopen. uzaklasan ACIR.4.K, Ir. aCI (bk.)dOln aCI-rak / aelr.lk çede a'O/ac kökün ün ne de nli yaysm bir Ac.: I KSA ~I·\ K . Ir. a ç'~ ( a~l~an açl ~sa:
iki ne~n enin, in ~ nla ili1kiti durumd Ol, ya- (OlClmsl, az aa ).. anla m gen i~l em e sine e1vrri~l i ol d u~u n un ~ a k /a'O ,ba ma k (cam ck'l Istcmc k, e k~1
ra U I~1 el ki aCI'dlr. ACI / a'Olt, rolcük!cri ACISU, Ir. aCtile su'dan 8("1oSu/ ael'>u (ma - \ ... kamlidlr. blr n e ~n cyi yc mck islem ek, içi aCI nesoe
a'Ollmak cyk minden d~an lepkiyi. erik- d en~uyu) . . -- )'4'" xnaaoru T ürk sinde Ilç/ ac kokle ri bi- 'Oekm ek). _. _. __ .. .
l i ~ . ül ünl ü uyamhra n el ki ~i dilcgelirir_ AffiMAR. tr. ac/aç'l an aC-I-t-mak /aclt. -- ral da hanesnel e re daha açlk bir Ol n- ACl (hk.) SOlC U~U Asya Turk'O esmdc
(BI:. " clma k. AClkmak, AClOmak. AClt· ma k (ba~kaMnda bir bo~luk, kO(lukluk lam ol u~maslOa yolaçlyor. SÖlgc1i~i aç- a 'O llVaçls/ a'Olk biçimin.de de söylr nir;
ma kl_ Gr . a,os, ~nskr . a mlä k, h . yaralarak incinme e~ilimi uyanthrmak. gl/a'Olu wleük!erÎ "a nahlar" a nlamlnda bu durum g/#Jk seslcrr arasmda olage-
am er, lal. a ma rus, i(l. amart. isp. a ma r- ~alt mak. Anlam ge n i~kme si)'le : aCI söylc niyor. böylcee a 'O/ ac ilc ba~laya n cy. Ic n d,iinu, u.mdcn kaynaklamyo r. Anad o-
_ \<",~'3'lt- go, alm . biUer _ fars. lelh, ar. mürr_ dene n ülünl ü ver iei dur urnu yaral nl<l k), lcln hcl ir gi nlc~i ynr. Karnln aelkmasl ae fij""TlIr l'Oc~md ,' llCI tlencn nesnq ·c r~sy a
è-P ACIACAÇ, tr. ael (b' .) ik a"[> a, (b' .)lan . . me • , ulJTle
mCll - k .. { k--!I!!.nm aQ!~as!"aç , Î !e~ I u ~l'O~-" mlc . ,. ;1I;1!V:I'O IIl:/lllOlk J \'m Yl' r
aC1 -a ~a 'O/a("la a'O (yem i$leri çok aCI, yen- AClz, ar . aa (bec erihill ik)dcn áclz/ acll mi_ru~~kJl!!YQ!". ' . l Ka~ . , U~'g. S(l~.). . .
mcsi a mcah olan a~a ç, ar. 'lakku m). (bccerih iz, ycte rsiz, gÜçsÜl~ clinden i~ AÇACAK, t r. açmak (bk.)la n a'O-a-cak/ a - A:'OI ~( k) ~It;~~u nc gch rllcn s~·.m~k cklc-
AnaJ ,)lu a · apindOl, As~'a Türkçcsin- çl km aya D~ ....., ;}-;l çacak (açrna a raa , a nahlar). lIyle ck~l)"e Istck d uymak eA-i hml açlkh-
de t'o u .(ur stUeuk urCl me ~·a ygmJl r : ,ir. Türkçeyc ~ yoluyla geçli. / ' '"I AÇAR.lr. açmak(bk.)tan a'O-a-r/açar (a'O - ~~ . k~vu~u ynr. Bu .'> a/ se orlaeklcri Tu rk
p~l hu.,.a ~I/.l.er~:aCI (pel rol), an-)'B~l/a- Adztt, adllik_ ~ ma a rael, a nahla r). dllrnm anb m ~e m ~lc m c Ola}l nt yarata n
n,'a~~ (l:•.a l),. ,~r.a!m~s lh elll i ma s i (ye- AclzANE, ar. ádz ile fars. Anc d inde n AçeAK, Ir. a'O ma k (bk.)ta n aç-cak /açcak tla ~l lt; a eIkendIl.
mekhk hlr bIlkl, klml yo rclerde patatcs ádl-äne/adza ne (bccellksilec , yelersiz- (a nahtar). Aç köküne gelirilen eak e kiy- AÇlLA....IAK.lr. açmak (bk.)lan alO-I.la-
kar~111 ~J ) . . . ce).. C\c~)<"-.-- Ie ad olu~lurmaya ilginç bir Örnektir. ma / I'çllama (anlam gen i~lem csiylc : kt)-
ACIC,\, 11. ae l (b k.)da n aCI/ ca / acica (a, Türk'O cyc Osmanll a~l lyla gcçcn bu SÖl · (Ar'f,\t r. aç ma k (bk.)lan aç-l/a'Ol (~ lay an l a~ lb! klIma, açlk J uru ma gcti rme,
kar su. gt'>l, plnar gihi su yaklnlannda bi- cük, dilbilgisi ba ktmmd:lo. k u ra ldl~ld l r . '- m' dO~funun olu~tur Jugu açlkltk, a l. za- )w umlama). Bu shzcllk ar;lklama hiçÎ-
Icn . lcrcoluna he n7cvcn hir ot, lad mm AÇ 1., Ir. ac/a'O (d (l~ ..1 scsiere iiykün me- vile). mind!' dl' ~ iiylc n i r. ..
aClm ~ lhgm d;ln dolayt aCKa d cnrn i ~ti r) . . . den , do~al scs ynnslmasl. yanslma scs, Dar aç!. dî ~aç l, ~c n i ~açl ... gendliklc ge· Ac.'1 S~ 1AK . lr , a çl~ (aCl)J an a r;-I.,.ma k/ a-
ACIK. Ir, nCI (b k.)dnn aCI.k/aclk (üluntü, anlam gcl i~mesiylc: iki nesnc arasllIdaki ometnde soylcOif. çl,mak ( ck ~ i m ck. k c nd il i~ in d c n c k,î nl·
a w~a k, öfke, e k ~i cIm a, ,!?-I ~l k.. olm a m l ~ bo~lu k, içlc bo~a l m a, u7akhk, çÖlülme.
AÇICI. tr. aç mak (bk.)lan !!;r;I<I/a'Olcl (a- mak, F,crçck anlamly!a n ( ll a~m nk /ck ~î -
)'em l~) , . . _(j ' " kopma, da~lm a , incinmc, a~ \ n m a t'o g, çan, açlklayan, kapahb~1 glderen). mck. Aw a T(irh;csinde ek~ i ilc aCI c ~an -
ACIK\IAK, tr. pc/ar; (çi\zrnck, iki nesncyi durum lan ya nsltan sÖi'cükleti n kökcni) . AÇIK.lr. aç'!a n ll cl ~/ açl k. (iki n e s~ e ilra- larob, ],( . Ek}il.
sm?a bu!unan u.~ a.k ltk . b~_~ e~!t.c In ögc- Nilá im K ~ ~ . f k ~imfkïc ilgili sÖ7{:(iklcri
birhirindcn a)'lrrnak. " 1<1)'3 bo~luk sok- AÇ 11. , Ir. ar; (bk. ) baglmsll hir kiJk (ya nsl- kn arns lllda gorulcn \..k o ulduk çÖl iil. llÇI' köküylc vc riynr, iilc yandan günii-
mal:, Ü/ ünlü vc rmc k anlammda eylem m a seslcrin kayn a~ ) .
kökü)lan ac-l.k .n.pk/aClkmak (iç; ho~a l- Burada bu k-ök le ilgili ~öl_eü k le ri, a nIam me). . , . mOi' T('Ir kçesimlc Hcl an!amml içc ren
Açllml§ (kapaltbga gld cTl lm l ~, ~o l u l u g u S(i7CÜklcri de aç l g/aç l~ biçiminde vcri-
mak, içindc bir ho ~luk , açlkllk senne k, ge ni~lc mcsine ö rnck olarak, vercli m:
ortadan kaldITl.~~.I§, bo~ a ll ll m l ~ •. uzakla§- )'or . Dcmek Asya Tiirkçesinde aCI, ek§i,
}iyes i gclmc k). A'O (kaml aç, karm tok olmayan). a'O (ça- Ilnlm l§. bo~, ç~zu k, ko puk. gcOls.). [I~ (karm nç) sÖi'cuk1crinde kök ö:rJ c ~li­
Ac/a'O kiJkünde, anlam geni~l cmesiyl e. ~rma. seslenme, ünleme . ünlem eki), A'Ol kça. açlkgol. açlklamllk. a'O lklan - ~I var. AnnJo lu haIk atl7lnda aClk SÖ1CÛ-
dc~i~ i k eylcmleri ya nsllma ölelligi var, a'O l (ya~h kadm , haOlm ninc), a'Olg (bol. mak . aç lklaYlcl. a'Olkhk. a'Ol ktan. a'O lla- go de c k ~i, Ül ün\ü. c~k~ i elma, aClmak
bu il/c ll!!. "~,I7 la fln ha~ ka la~ m as l, d o~al ~ u i inde ya ~aya n) . açlg (kag:m lO-hilnltl ma. açl hm, aç lh§, a'Ollmak , açl mlamak. (ar, nlfthamfl). ;IIn l , b H!1 anlambrlO!
cike nle r, bir de lnpluml arm ya ~a rn a bi- 1. agl~l rars. bah i , nClg (aci. ck~i ) , aç mdl rmak. a'OlOma k.l1cmsa mllk. içn iyuf (SDDl. .,
çimlcrindco b ~n ;ll I.I Ol Y{" . Acslk (aclk- ·açlg Ig e ~i li, aClb). aClgllg (bo lluk),
p

~ç - 8 - ADÁ AOAK 9 ADA§

AÇKAÇ, tr. a çm ak (hk. jtan aç·k-aç/açkaç AÇMAK, tr. aç'ta n aç-makjaçma k [ik i lllla(d)ait/lI11 ndft"lldfi. g{' li~imi Iillgald lr... Pcyg:amb cl'Îl\ ruhdrr Türkç ryc Arap -A.
(anahtar). ~~ sözcuktc aç ~?kllnc. ~~ n~~n.e .a~asl ~a bojluk, uzaklrk k oym~k, Anadblu'nun kimi keaimlcrinde a d;Î ycrt- rem dille rinden gcçmistir. Ad em (ada m)
ekini n gel dlgl gör ülüyor, dllm geh~l ml bltl~l k hgi gidermek, bosaltmek. cca- n ~ ayda , huyda scslerinin çlkart ld lgl hili- c rkckt!r, disinm ka r~ l hgl dcgildir . Bun-
bakJm md an ilgi nç bir órn ck. me k.) . ruyor . dan dotayr adam dcnince yah uz erk ek
AÇKI, Ir. aç mak (bk.)tan aç-k-Ifaçkl (a ç- AÇMALIK, Ir. açma k (bk.)tan açm a -aç- ADAK, tr. e ta ma k (adamak)tan ad-u k/ a - anlasihr. Ada m (ade m) SÖl Ü bü tün Ban
mava varavan ara ç. anahtar-], mahk/açmahk [çalrlarm, agaçlarm kesi- da k {adanmrs, baska bi r varltga sunul- dillcrindc Adam biçimln de, bir peygam-
Bu'ar;: kö kundco türctilip "a nahta r" anla- lip ta rla yaprlmasma elvcrisli yer). mus]. her adr olarak geçcr. Türkçcde anlarm
nHm içcrcn T ürkçc sözcükkrin saYlsl ka- AÇMAZ, Ir. eç'tan aç -m llzjllçmaz {çöz ürn - Türk dilinde a du sözclig ü baska, öleki e pey dcgi§iktir. Biri h ilinen yalvaç, ötc kl-
ba n ktlT. Hcpsi de aç'Ia baslayan bu s67;- lenmez, içindc n çrkrlmaz, güç). 1\1 az ~ banc l, bizde n nlmn yan anlnm lanna ge- lcr isc er kek, insan, k i ~i , olgun, yc( i~kin
cük1cr, Ana?(llu Tü rk~('~indc kokc ~Cgl' olumsuz ckiyle ol-maz/olma z, çlk.ma z/ Itr. Ad/Il t kó kündc ba ~ ka SI , öte kl, uzak - bg. dcgi~ik anlamlan içe rir. Bun dan
~ik cklc r gct ircr ck yell! d il varhklan urct- çtkmaz, kal .ma z/kalma z. ta ela n gibi vurhklan yunsuan h ir ani urn nda m ulrna k Iûr ündc n dcyimlcr de türe -
n;-e Tlin nc dcn li ya~w~ oldugunu ~ö_"IC' AÇSAMAK, tr. a ç (b k.)lan a ç-sa. mak / aç· sakhdrr. n u kök ton nl usan ad ak sö xcu- mis. Bu dcyimlcrin pcygambcr Ade m
nr: ana htnr kar~ lh!!.l soyk nen .hu dil var- Sllma k (açrnak islcmek, açrk olmaslTll is. gündc de baskasm a, jjtekihl', uzak takl- adryla i t~i -" i voktur,
~ '<-
uklarmdan l'i rk;IÇ ,'nw k WTl'hm: lcmek). ne, ver tlen anlnrm gizlitlir. Adn m ak , bir AUAMAK, Ir , a d (On, kisinin adrjdan ()
Aça ca k, a ça r , aç ça k, açgl, açgl ç, ëçkaç, Aç köküne getirilen sa -ma k ekle riylc an- nosne yi baska bir varl lg::! sun rnak, ver - a d-a- maky adnmnk (kök anl ann: hirinin \.&$
açklr, açku . açkJç hg. lam gcni~lcmcsi. me k otduguna gö re, sÖlCügün kökenin - adm a sun mak, bir kisinln adrm ariar ak o-b
AÇKIÇ, Ir. a çmak (b k.)ta n a ç-klçjaçkJç _~~J tr. a d/at (b ir varhgm bilinmcsine ya- de bu eylem o laya dünü$ünee aykm bir vermá, bir kimst:nin adl için \'ermek.).
.~~ t a r) . rayan im)tan ad _ d urum or taya çlkml Yor. Türkçcde ad / at üzdc$ligi, di l, t/ d dö·
t
iI"tS; ~ tr. açmak (bk.)tan aç.kJrj açklr Ad sözcü~ünün kökeni ~a l bir sc,S-yan-
", f (anaht ar). Slmas ld lr, E n cski T ür k söz lük1crinde,
Fr. voeu, alm . Gelü bde, ing. ~' ow, lat. vo. n ü ~ me lcr i dolaYlslyla bcl irsizlqir. Asya
t urn, Vcda 'la rda vägh äl , gr. eukhé, it!. TiJrkçesinde a la mak denir (takma ad
) Aç köküne gelen kir ekinin ilginç bir dil yazlh nesne1crde bulunmasma kar~lhk, . vot o, isp. boda , ar. nez r, fars. nezr.., vcrmek , ad t;lkmak an lammdau lr, Kà~ . ) .
1 va rllgl oldugu gorii liiyor. açl k lan l~l, be11i ?ir,uygarlkk iirüniin e ba~- ' '-'. ADALET, ar. adl (qillik)den ad al et (de n- Bu neden1c hir gö revliyi ba~ka bi r ycre
~ '. ge, deve~c. yüklctilen iki yük aras mda
gönderme anl alllma gel en alamak Sözcü-
rA ÇKU tr. açmak (b k.)ta n a ç-ku /açku (aç - lam~1 kolay de&ldlr. B a~ a uluslann dll-
'\:-.,)
ti ~r a cl , anahtar). lcrinde geçen. ka r~lhklan .gö.zönün~1c tu- v
~ ~( de nge, e~ lt ltk saglama du rumu. ). gü nü "YTl kökten s<lymak dogru degi ldir
I
;1'/ Aç köküne ku ek i gct irilcrek ycni bir söz - t~ ldugunda blle soruna çozu m geltrecek V / [I-ad l (dogr uluk, hayvana vurulan iki (bk . Alulllllk).
Adn ma k (sözvcrmck, SO O) .
IJ cük (\l u ~t uru l m u $, aneak bu tü r sozcük- bl r açlklLk yoktur. /\':' yük dengi arasmda e~ il agl rh k saglama
ler, üzellikle klrsa l kesimde yayglndlr, Alm. Name, fr. nom, lat. nomen, sa nskr . S '" ~k ~e ~k1e rini denge'yc ge,tirme) . Adlllet Adllnma k, adllnllmllk, a dal ma k, adalh r.
a~-dml ar m belle rinde nede nse yer bula- ~ äm a , fars; nàm e, gr. o:noma, ar. ism . sozeugu, a nlam dcgl~meslyle ; l~de , dü - mak ...
m aml ~ l l r. Bu sözeük te ku' nun ha~,J mslz ltL home , ISp. nombre , mg. nam e, got. ~ü n eede, davraTll~ta, eyicmde, insan lar ADANMAK, tr. udllmak (b k.)lan ada-n -
' hiT c\; oldUl'!:u O!:ÖrÜlÜvor. S özgel i~i U)U- name _ ar asmda k a r~d lk ll il i ~ki lc rd e, alr~ve ri~te mak /adanmak (ad,mla i ~ini n ko nusu 01-
ma k'la o uy-kullnku'd a ku baglmslz ek- [ Ad sözcügünün ba~ka bir anlaml da, ya -3 e ~it l i k kar~l hgmda söyle nir o ld u. Olellik- ma k, kendi kend ini adamak)..
Ie a h ~ve ri ~t e tar l l~a verilen önem yiÎliin. A da n m l~ (bir yere, bir inanç ögesine su-
ti:, oysa k~rk~ ak' t an ko.r-k-u /~ orku ' ? a ban cl, ba ~~ ,. öt.eki g!b! söz1cr1c nite1c-
kokün son SCSI ola n k IIc u blrle~ ml~, nen nesneYI blld lrmcsu.hr (bk. Ada). den el-adl / adalet kavr am l, tartanla lar- n tl l m u ~ )_ ..
höylcce,& ha~mlSI7. e k du rum una gelmi~. V(OA1t r. ad (ba~kaSlTll , ötekin i, yabanClyt hl an (ölçege \Itl rulanla ölçen) arasmda ADAP, ar. :idiib (ed cb' in çogulu )dan a da p
lir. yansltan kök)dan IId-a/a dn. U y. J1kUII, de nge, q illik anlam lTll kalantl l. Ba ~ r an ­ (IÏlrc, yot yordam , yol yön lcm , TS).
AÇ~ I..\ ,I r. 1I\' ma k (H .)lan a ç-m-a j a çma korkulllr durum, ba §kasl , öte k!, genk. glçla som UIken, sonralan sOYlltla~t1. ADAI'TASYON, fr. a dapta tio n (uyarltl·
(ç;11I1Ik. i:j knmcm i~ yerin b lilarak, @ ;' s inme. Adm (ba§ka, iiteki, ayrt), lId IIk T r. Wze, dll~ ruJuk, alm . Gerec ht igkelt, ma)dan lldapta synn (uyarlama, kuralla.
lanara k tarla durum una geliri lmesi, la r- (b ilinmeyen , tanmmayan, a dgllk, ag - fr. j usl kt', fal. j ust iti a , isp. justicia, gr. ra uydurma ).
101 _) duk ). Adag (ad a, ib m.). dikha ios ine_. Tiirkçeye ya7m yolu yla gi rmi~tir, genel-
Anadolu'nun ~ kesim1eri nde/klraç, Ar . cel.Îre, fars. cezÎre, alm. Insel, fr. ile, .;:, Al?AM, sa nskr. Ada nms ( insan)da n adam. likle çeviri, oyun konulaTlnda geçcrl idir.
verimsiz çallh ar aZllarak tarl aya dö - lat. InsuIa , isp. lsla , itJ. lsola , ing. isle , J: . . ~ Once ~r.a l?- Fars .d!lle rine, daha sonra, is- ADAPTE, fr. ada pter (llyariama i ~l emi ) ­
nÜ~l ü rülür ; bu tiir tarlaya dOl açma de- gr. nesos (A nadolu dille rinden)... , \ lam d mmm etklslyle, Türk çeye geçtigi den nda pte (bir yapltl kendi kurall arlOii
nir. 1950' den soma, scçimlerde oytopla- ADÀ, tr. adaa yanslma ses, bir olay kaq l- dü~ünü l~ rse de ba~ ka bir yorum daha uygu n ola rak, b<l ~ b bir dik uyarlam a).
ma amaCl\l a , {lrmanl,m n ortadan bldm- smda ~a$klnl 1k nede niyle ki~ inin çlka rdl- vardir. Olellikle Arapçaya Ibrani dilin- Tü rkçcye yan lHly un-çeviri yoluyla gir-
b rak tar fay" tkll1ii~liirlilm e si h171a yay- ~l scs. Bu scsin ba~ka dillerden ilze11iklc de n geç tigini henimse mek daha dü~r u . m i ~l i r. . . ..)$
P"b:jl l. b u ncdc nk llçmll dcm' n ckilir ar " f:n s.da n geldigini söylemek yanh~\l r, dur. Ihra ni dil inde Admn 5ilZ.Ü isl<ulI di - AOA.',j, Ir. ad-d lT -:lil. ' dJa~jllda~ (giiniJ t- () $ ,,\.
loprak tür ii çoga ldl. "A hmcd'i n la TlaS! aa seslerinin Md, d/g seslerini çlka raca - ninde ~e çell yalvaç Ade m' in ka r~l hgllhr. dc~, ark ada~, fars, dost 'J". \)Q'$ ~ Q
açmad lr, eskidcn or mandl, külük (ta pu) ~ açlktlr. Bir §a~ktnhk ortaya çlkar ken San sknlçe-Ib ran ca benzerligi bu sölün Tü rkçcde hir binl\1 izleyc n iki sestc n biri·
oYle diyor "... - aa aa a seslerinin dizisini, a sesiyle ba~la- e~-k öktü old ugunu göst crme ye Yt:te r, ib - ni n~c s i dogal dlT. Ada~ süzetigû ndc
Açma , cvterde okla va ile açllan hamu r, yan bir diz inin iz1emesi dogaldlr. Sö z- rani inan çlanna gör e Ada m (adem) ilk t- de ~~}l d l a lan iki k i~ in i n varlJgl SÖ7-
hu hamurdan yaptlan t,ltk ge li~i : aaaait, a:laah, aaaa(d), aaa(d)a, yaratJlm l~ insa n anlam mdad lT, Ádcm " konu.o; uû ur. Adlarl i i l d l' ~ olan iki kimse
 ADAY - 10 - AUlYAMAN Au l 1t - ACAÇ
birbirinin gönü lde~i , arkada~t sayilryor, SI, Uyg.), admguka (baska haska, ayn
I
soera artlam genls lernesiylc ad öld~li~i aYH kimseler, Uyg.), a dlnagum (baskas r- n~n ?j~i-er.kek ü~re~e aygillanm yansmr len k/g, gJ k dönü~mesi sonucu]. Köpek
arkadajbga, göniilde~li~e . dönÜ$mÜ$lür. ! m, Uyg.), admçlA (baska, baskace. $3$lr- mlellkle .blfe~ sozcuk 013r3k kullamlma- Î\ havlamasmr bitdiren yanSlma bir sözcük·
Da$-dr$ (bk.) c1deri nin TiJrkçede önem- {Ia, üstün, Uyg.), admmak (dc~$mck, S\ n~dcmyledlr. ~ tür, \"Okluk D~u Kar adcniz yöresinde
li bir yeri vardrr, Kat . sözlugunde ad.~ baskalasrnak, ayn lmak, ta$mak, ~$akal. An i, ar. ,€adet (al l$llml$ ola n, ailtllagcle n, yaygmrliT. Bu SÖ7CÜ~Ü Kä~.da geçen .br.
arkada~ anla mmdadrr, Kannda~.kar. mak, Uyg.). degersiz, önemsiz)fen i dl (degersiz" ma.. (Ulalrak, gcr mek1 ha\1amalr.) ile
da~-kaniet sözciikkrindc ortae klcrin Pars. ádiDe'y1c ilgili olmayan tr. adm ç oemsiz, giinlük i~ ah~llml~ olan). birlestirme d~u degddir. Avkïrmak.
dii~lii~ü görütüyor. Ge rek Uygur al7m- sözcii~ünün bu türev\eri ad köküyle de Adi (àdet edini\e n, bir yeniliti, ba~kah~ da, afguk ak da yanum a seslerdir. Nite-
da gerekse Kä~. sÖllü~ündc kada s'm baWanlllidlr (burada d sesiyle y sesi ara- olmayan, bilineD). Adl adam (a~a~llk, kim ~öpe . havlarken ilk a~zda a.,/.f/ -
karde~'arkada~.gönülde~ anlammd a s öy- smda d önûsme va rdu]. Bu iki sözcügü aola}'l~Il~ Sa}'gL~lz adam), ftdllik (a~agl' hav diye bil ses çika nr, sözcü~ün kökeni
lcndi~i bc llidir, oysa b u kada~ SÖlcit~ü- birbirine kan Ilrmamak gerckir. Fars.. 11k, saY&1sIzllk, degcrsizlik, önemsizlik, bu sestir. Kart uk T ürk çevinde geçe n ker-
n ün ilk l-içiminin ka rmdn~.kRrdll~ (kar. da n türcye n ft In cuma) 00lCÜ~Ü yaln17- dii~üklük). mek (ha\ lamak) SÖ7CÜ~Ü Kà~. da bildiri-
d~) olmast gcrekir, ka kökünc da~ cki- ca SOO de bir kel gcçiyor. Kä~. w:llü. x n n , ar . ad l (dó~uluk, otç ü, e~i llik)dcn Icn ~nla.m~l~ olup ~vklrma.k y~ ~a afgur.
n.in. ltclmcs!yld,~rdc~/lIr},;~dl\~ Sillc ük1c. ~ünde adInJb~~, ~yrltsó7Cügü lIdru},;, I\dil (dog, ", ölç ülü, e~il ligi bcnimsem i~, mak la Ilglh dC~,ld,~. ~u..so~cu~un yann-
n nm mrerilrncsi Ob.Sl lk~ll; l'rl :hl:I kllr. IlLTUk~ l'lçlmfertïdc de vcrikli~ine blçüdcn aynlma yan, dcn gc kuran). ma (~~Ull~U 1t~/",f kokunun ()nle~ anlam-
desin kurm dastan gc1digi ge rçcgi var. I görcay.. köküyle öl.de~lir. ADLlM, tr. ad (bk.)dan ad -l-r-mjïadhm (a- Ja. un cvr !JUlun maJlglO.uan ~a anl a~t1-

[
Ad~~ ~ölc~~üne Clauson ik A. Inan' m! l Yine Kà~. sö7:liiltli adlrmak (a}'lrmak), "",,," dl çok duyulm u~, ünHi, sanh, SDO). makiad" . Ote yandan ..yme Turk çcde at
geh rulklcrt yoruma katlima Q.1 ana~;J a7:0 \ adl~mak (aynlmak, a&i~mbk), adma (bi' ",' Bu sözcük adlanmllk (ün1cnmck, adl duo ":,.lrI~tI~.I anlammda soylenen okram ak
du. 0~ ' rakdan, sallvcrilcn, - a~l o~) deJigine yulmu~, sanh olmak) ey1cmiyle dc bag. S07:cuguylc arllllrmak/avktnnak arasm ·
@ ADAY,Ir. adamak (bk .)lan ad-a.y/aday gö~e d/ y ses1er.i. n~.e, çevri~.azlsl \;'e!irlim- lantlh oldllgundan onda n do tiireyebilir. da bagla~ll yoklur,a okr?mak da alm Çl-
J, "') I' (kcndini bir ycrc, bit kllnuya baglayan, lenn c. dayah, donu~mc1er onemhdlr. Nitckim dilimizde )1I)'llmak (bk.)tan kardlgl blr yanslr!1 ses.t lr. .
, Cl- \ . "t ,........ S(\7vere n, i1cri 31l\an, \'loc geçen bg.). ADIR/ADlR, fars. áUf (alq, ed)Jc n adlr yay.I'lmfy ayhm (ha)Vanlarm yaYlllp olla- DO f"1 ~radcn/'1. yorcsmde.. ~.ar~r.
t" tt Anadolu haik a~nda geçcn bu SÖ1CÜ' (atf", f'd). 1.1 1&1 alan, yayla, yaylak) bg. benzer!cri ma pa rmak pafkllnnak s01CugUde
j Q-t ~n, kimi1erince, yeni lürefmc samldl~ Bu sözcük yallllzea OS de geçiyor. Fars. vardl r. Adhm , yine haik agl mda, adlnl paf.p uf bg. yanslma seslen kaynaldamr,
()-V~ biliniyor. Oysa bunun adakh, alakh gibi ça AUf 'in Türk haik ay; mda adlr biçi- kar~lhgl da säylenir (DS). at, a}'l, pou uk, domuz bg. hayvanlarm
e~anlamhlan da vardIr, aday yeni degil- minde . söylenmesi Aranr n a zal-dal scs1eri- ADllYE, ar. a d' <dM ,,(oru "u , 0..,çu.
.. e~I. I ,.Ik, nburunlarml
sesi bildirir yere yak'a~tlfarak Ç1kardlkla.
d ir (SOO). nm dön ü~mesj nedcniyledir. Farsçada denge)den ad li)'e (Iüle i ~le,ini n görül dü· .
I <0,.......... ADIKMAK, Ir. ad (ün. san)dan ad.I'},;' adI, sözcü~ü de, átC.1 kar!lh~. söylen ir, \ ~ /,' g.ü y:r,..lii~e _kurumu, lfil e ik ilgili i~le- ~a m aUlndll çamll~ur
:;.ç ~ <\l'1 mak/ adlkmak un1enmek, san kaz.an- ber Iran soylencelen_nde, o:ze1IL~1e.gune. ~ ) 1 nn goruldu~u yapl, (ül~vl). ( am benl bUTda~ a~or
mak adl dU\1Jl ~ kÖl.ü bir adl olmak", ~ tapanlarm saygl goslerd lklerr blr me- ,1 eS 0 ADRES. fr. adrTSsf' (uziuk, beceri ol m u. ~glld,md' karn, koprk
SOO). . ' (1 Iegin ad ldlr (Vll: 1 an --------
re')ten 11d.n's (h.. Ir , .Imsenm . ' arandl - . . . 101 I C)lU' )lIna,u- rKar _ .....

~ ~
f'":::
t ' AD1M, tr. at mak (öteye geçmek, ba,ka t"lIft:\DAN.tr. r (art)dan ~sesinin dü~- ~mda bulunablkttgl yer, oturup kalktl' .
t>ir \'arh~ yöne1 mek)ta n atlmfadlm (iki \ ~esl)ie a.dl~fa Irad an (ar\adan, arka- ~, ya~adl~ yer). An'ON, lal. oplu m'dan iH. f'r, \lD, tr. a(-
".'ak arasmdaki ul.3khk). smdan, gtzllce, OS). ..'
. ... AF I., Ir. av (I" v scs · ell nde d önü~ me soou- yon. A-,p d·, '·,-d . c i d ,. d ,
Es. tr. de admak., Anadolu TürkçcsinJ e ADIRIK, tr. a)lnnak (bk.)tan y/d dönü~- 0 '"' ot. cu). . ' " e p SCSI ..u unma 1I5-'n an
Il1mak. ad /" t kèlkünde ll}lrma k, ulakla~. mesiyle a)'lnk/adlnk (kök anlam l: ayul . poJ 'J IIc ka r~lla n", p/ f dönü~mesiylc opium
~ ,.,....,..\,.,S".~- rum'!.. k , t>ir nesncyi ha, b hir ycre koy: ml~, bölünmu~. Anlam gcni~lcmesiylc: .,!, AF 11., ar.. afv (suçunu bag~~lama, blrak- (ok. op)1Jm) • of)um /d)1J n/af)o n. Pla.
j mak, iki ncsne nin :lTaSlnl llçmak bg, de- bir yana cgilmi~, c~ik. birinc yük olmu" cJ.- ma, v1I7gcçme, k3r~Iltk lstememe)de n ton/Flatu n/Enal un admda oldugu gibi
S;i~ik eylem1cr sakh. r........
..... ~ asalak, çe\' r ilmi~, çökmü~, dü~ünce de- ar, Ar dllemek, ar d mf'k bg. Alm. opium, rr. " piurn, gr. oplon, (ar. f't.
Adlmla mak (adlm adlm yiirümek), l1i~tirmi~ bg.). .::, AFACAN, Ir. i\'« l'n, e\'l'(l'n (yerinde dur· )'lIn'a daha yakm).
adlmhk (bir adlm u7Unlu~unda). ma7, i~edici~ de~n~cn, e~e avuca slgma-, ~A/Ar.I\., mng. aga/aka (büyiik karde~,
ADi RMAK, Ir. aYlnna},; (bk.)tan y/ d dö.
AlliN , fars. ádinl' (cuma günü, buna aZÎDe nü~mesiyle aYlrmak/adirmak (hir yana
de denir)dcn adlO (euma g.ünO, SOO). egilmek, al11r gclmek, çökertmek, DS).
.
U
J
r yan)dc~, l'fe(e.n/ lrwm /at.lcan... .. . a~ahcy, büyük)dan aga, a~a (bü)ii k, ile-
~I ,s: Saml ye gore fars. :1M:1 CRD (gU~~11.1' ri gelen, ~aygm, elkili kimse, koy l\~l'lSl,
Bil SÖ7cük Alcri Tü rkçesi ar:m hglyla, ADIYAMAN, lr. ad i1c yaman (bk.)dan ? ,ylc ,ha~kasmm ~.a~l.~a. I~ aça n,..sonu l 'Olnllk lI(:asI, ocak a~asl, Yeniçui ap sl
a~l1 dc~i~ikH~ine u~rayarak. haik diline IId+)'Rman/lldlyamlln (admm ~öylel1me- al<l.l1, ,~k lm.l .alan, gonlunll çclen) kok ola- bg.). Haik Jil inde l:I~ababa (bü)iik ba·
g.eçmi~ N.~l ckim Türkç~. sa~m~a I\.;~~g/~;CTlhYO;:. hi~ sayglOh~ ~
\
olsa gere k. Uyg. sinde giirlilen ncsncler. $eft3Ii. ha, lopl11lukta ileri gelen,
slOdc ad lOa (cuma gunu) vardlr, rars. kö- badem, melr, havuç, dererotu, domu:l~ 'f$" , All\. , urL 11\'11 1 (aplal, ahmak, olan klmse), lI~'ldaYl (hüyi.i k kimsc, say·
kenlidir (Uyg.). A~l~ SÖ1CÜgÜ ise Uygu ~! etle deri araslnd<lki mor leke, bir yara ML)dan \i r. dönli~me~iylc afal/afala g~n ki~i, bir loplulukla ileri gelen ki~i ). \
~~~~çe~ind~!.....~1Aa .b~iI~, ba~~as'.J!- türü, DS)., . (~a~km, kcndmd en geçml~. dcogeSll ). Gr. agos, man. IIKU, pch. ahu...
~ ba ncl, ~eh anla mllloa geçl!'~klcJir. Adl)'aman In bu anlamlarda söylenmcsi, .:. '!i) AF~;~.RI\t.A!", Ir. al ku mak . (bk.)tan ~/r ACAÇ, tr . agmak bi;~ a~-a-ç/a.
10 an tureyeD ad magu (ba}1I3, ba~ ka . ölellik le haik ara~mda, bu ycmi~ adla n- donu~meslyle l1normilk/afkunnak/~.f. ' {taç (yerden yi.ibelen, yukall d(~ru Ç1'
\ gurmak (Ana do lu a~I7Iannda Sik gorll' kan, a~an), uy. )lga'O_
~ \,p; 1
, ~ ~ ' I'"
., ?-~~V\
~ ',
- ACIZ IJ AC MANT
[t, d ck le riyle: geçmck'te n g~~it/gt'çlt, drr (50 0).
ya ~ 't an ya §-lt/ya §lt, çI8!!1ak'lan ÇI{t' lt/ÇI' AAlazianmak (aglazl.k ct mc k, ml7.lkçlhk
~Jt (yüzde çrkan in ce~~iIJÇ1I) , d Ü ~nl ek'· etmc k, SO O), a {tlazhk (l'yu nboz anhk,
ten dll~ -ü t / d ü~ll t (günündcn öncc do- rr uzrkçrhk, SDD).
äa n çocuk , dil~ il k) , AGLlK, tr. lik (a r. heynzjda n Il k-hk/a k~
Ar. mer-sij'e, Iar s. rnerstye, alm , T ra uero- h k/a{thk(k/ {t don üsmcsiylc . Yüzc sürü -
de, fr. tll~gie, , lat.. etegta, gr,ftg~ I Il.7· Icn d üzg ün, pud ra, 5 0 0) , H aIk dil î~d.e
G rek- Latin dillo rinde gcçe n \~ k o k u , ak SÖlC ÜgÜ (ar.beyaz an lammda) a{t biçi-
eski Anadolu diller indendir, acrma, ya- minde de söylcnir, uitekim a~armak
kt nma b ildirir. (b k.) eylc mi b u kokten t ür c m i ~t ir .
A(; IZ, tr . a!1lz, agrz, agaz (agll)dan aglZ. A(; MAÇ, Ir. al1:ma k(bk. )lan all:.maç /a g-
Büt ün T urk agrzlannda bir bir ine yakm maç (k ök anla nu: yiiksck yer, egimli yuk- ~""
" hi r scs tc söylc nc n a{tlz'm k öku hit. al s sok yer. Anla m ge nisfeme siyle: dagm te - ,...E l'
ag,z) olsa gc rc k. posind en agl l a r a k / a~,la ra k vanf a n ar ka rr"b '
H it. a is , lal. os , cs . Ir. alz (hit. ai s yakm- yüzü, dagm ötc ki cgi k bolumü, SD O).
IIg1 açrk), uyg. a gls , kir. avrz, tob. a\'1~, Dilimizdc ma ç ck i ad olus turmada islc k- f
jJ
a s,leh. us , çuv. srva r, alm . l\Iund, Iar s. tir. Sözgcli~ i: dil-maç [çevi r mc n], 0'1 -
\, dehan, rem, ar . rem, er m. peran, gr. sto- maç [hamu run incc ince ovulu p yuvar -
ma , isp. boca , itl. böcca, ing. mou th , fr. laklnstu-slm asryla olusa n ycm ekli gereç.
î be uche.; ycm ck, SOO).
: als /a iz/ a glz/a l1:lzyakm1Jgl belli bcl irli. l AG MAK, rr- ag/ ag (yii k sc l i ~ h ildire n
, ~Izbirli{ti, agl zlamak, aglZla~mak, aglZ~ ~kiik)dan ag-mak/agmak (yüksolmc k, r
V:'-
/

J.J \
%
11k, a j\:Ilolu , a glZ~ d .. .. asagrda n yuk an dngru çrkmak]. V- ,- / ,}"
A(;LAMAK, tr. ag/a {t (yäkscfmck, yuka n , Süm .êaka (yü k~clmc.k). kop. agl [açt) i~ e , ~, J
1
dogru çrkmak, I ~ SI Z, ~ bg. d uruurla r tr. lIg/n.M llk köklc ri i\r<l~m\G1'c nl(: r ltk y ,- ,,-
bildircn kök)dan: !B-~.:ûl~) - ~ dogul hir ya ~~m' a~m (s~~ yansrmavmm} '."
a gl-la- ma k/a gla ma k (gözya~ l dökmck, Sl,m llClI obbl,lt r. T urk.dt1.mdc a k, .~ g, a ~r ' ...,. ,
yl' ~

agla mak . G e rçck anl amda yuksclmc k, î.i- .k~)k u nd cn lu r.C)"cn s?7e uklc rdc onemlr 0-
ten dip çJkmak , yukan dogru gc lmc k) . bil an lam gc nistc mcsi var: agar mak, a~- \
A:l1Ia ma k (bos kalrnak, rssrzlas mak, bo - lamak ,5~lak ( ISSU, yalo/z, hos }, ~~ a - 6 '1
salm ak, yalmz kal mak. A~ ko kün dc , an- mak (y'àll p dchc lcnrnc kj j-ag u ma k {yuk- )
[am d cgî~rnc~iylc bO~ll[ma k b i[dire n özcl - sell mck) t all' ~ (yiikse l i~) f aglamak (yal-
lik, Kfi ~" Uyg.). Asya T ürk çcsîndc Ylgla- mz blmakW- llghlt ma k (~a\"m<l k, uza kla) -
ma k - Ylglam:ll- - .I~k - 19larnak Ilr ma k), akI (eli a ç ,k )" ak, l m ~k ( $ <l ~ l r l· l
-=-agla maf<l)lçl m le ri vard ir. ~ mak, ~a~ma k), ak Ila mak (e lt aç lk 0[ -
A-aaiî-ilffiil1:-lI ll ~.n g b içimindc dogal scs~ mak) . a klm (akma ), IIkm (scl, akml l) ..
gcli~imi.. . (AC."'1AN' Ir. lIgm3k (bk.)la n a{t-man / a g.
AAla ma kh , aAI Ill:n..!!!I--'---.ag la m.§ama k (ag" man (hayvana \1Irulan yükü n yegn ik ya-
mrglh î yap mäk), agl am slk (he p aglar gi- mn m yukan ka lkmasI , e ksiklik, suç, göv-
bi dll ran), lIgla n ma k, ag la tl, a {tlat ma k, dcscl bozuk luk, hir gövdc üyesinin cksik -
o--'t/ a gl a ~mak, ng layt~ ... ligi, SDD) .
Ó-~ AGLAZ,I r. a{tla nmk (h k.)tan ng-I-a z/a g. Agma nhl nm~ k. (dcngc bozulmak, saga
\.9i la z (ço k ag layan, özcllik[e oyun[a rda ag- sola }lk.lhr glh l olmak, SO O), agm anh
< • layarak oyunhoza nl lk ed en, SDD). (dengeslz, SOO ),.
~~ Tule kimi siilCliklc rin sonun a l·a -z/ a 7 A( . MANT, Ir. a~mak (bk _ Agma n ) lan
l\
ckin in gelrncsi ge nel liklc h.a lk aiJ~ u{t-man- I/ ujtman t (.kü k a? lanll: ':.!!!..ayu.Q-
yaygllldlr. H a [k agnlan nda kl sc s degl~- J ka n durum, yukse hp bc!lrcn .durulll,. ar ,
me lcrindc n doga n bu dll rumu bd li b ir t~l hgl . A nla m ge n l~ lc mcs' yle :
ku rala haglayarak aç,k!<lm <l olanagl a7.- ' clcgeçe n olanak, ar. flrs a t, kolayllk, OS,
d u , kimi sözc üklc rdc yokt ur. Nitcki rn SD D) . Bu sÖ7cügün so nu nda göriJlcn t
~ gl az'm a{tla k diyc h ir söyleni ~i dc var· scsi on" fars.dan gcl mi~ gi~ i gi'lsteriyor -
 •
,
AIII R A ftKÁM KE..o;;MEK - IS - AK
sa da dogru dc!ildir. Anadolu balk aA:' he psi de a~ k ar \,h~l... Alm. Sch mtn, i la blf..lsr. es~ bl o, gr. aguris (gc ncllik- hiriJi r.
zmda böylcsi ck scstcr SIK sik göriiliir, w enen. Tr-;-"d ou ltu r (lat. dolor'dan), le <iQPlantl yc~ bilinen a hlr1a ilgili de- AlIVAL, ar . hal [durum , daHamJ, l>içim)-
bun u bclli bit kurala bagl arnek guçtür. ma l, isp. dolor, 111. ëotore. fars. derd, ~il, ancak fars. áhti r1a ses1'akmllgl var), de n çog:. ahval (durumlar, da\Tam~la r) .
Atmant halk a~J nda a!!:ma n anlammda ar. vecê., ar. Islabl_ Ir. mn (Käs.), Anadolu Türkçcsinc yan n yoluyla geçti.
da söylenir (OS) . ACU, tr. a ~ (ar. u hl r>dan agu. Sözcükte- AHKÄi\1 KES I\IEK, a r. a hkAm (a r. ~ I !-E, ar. àile (er kc,!!,in q i. kansa, Anlam
AC MA!)MAK, Ir. agma k (bl .)tan ag- ki ac/ag kökünün Ir. olmaslna. k ~r~l h.k hOIon/ yargl'd a n çoä., h ük ûml er jdan Ir. gcni~lem esiyl e , bir evin içinde yaJayan,
m a ~ -m a k /a ~ma ~ ma k (topluca blr yere al!.u ile s üm. ~ yakmhgtilgi çcki- kesm ek ik ah käm kesmek (bir konud a bir soyda n gelen lcopluluk, ev haikI) .
nrmerup yuksclmc k, yiiksegc çlkrnak , Y0T. ke nd i kendine yargl vermek, buyruk ile- Alle (bir atanm torunlarmdan o lusan
yiiksek bir ycrc ya da bir al1aca çrkmak, A(;ULAMAK, IT. al!.u 'd a nal!.u-Ia-mak/ ~~u. r! sürmek, buyurmak, geçers iz konus- to pluluk: l')u b ~l u alles t. ÇakJ r~l u a i-
SDD). . ,j, . ,Iamak (birine agu vcrrnck, agu lÇIT- mak). Ahkám çrkarmek (kuruntula rma lesl, Kör~l u a llesl) ..,
Ag; köküne geririle n rnas-mak eklcn. 11.1- mek). daya narak gelisigüze! yargdar vcrmek.
AlT, a r. aid [ilgili, baäfanllll, de@in. Ge ri
mi sÓlcü klcrd e bir i ~i n to pluca yapl h~l nl AAulanmak (kcndi kcnd inc agu alm ak), snnrla ra kapûm ak ).
d önen , blr sayn yt gÖrmeyegi3en/os.
bildi rir. Asva Tür kçcsindc b u e kler daha a ttu-Ia n-ma k/agula nma k_ AHLAK, ar. hulk [davrams , tutum, iyi ey- lIasla)1 :rh a rd edemt e n eit. ;
lOt'\. hir i~,k:. bir cvlemdc ~':l n~ lr ~ihi dav- A(; l JSTOS. lat. l'l u~\Is l lls [Roma hu par a- te mde bulunma jta n ah la k (hulklar, dav.
AK,lr. a k/ ag (ak, kara mn ka r~ItI , yükse-
r a nma~1 góstc rie. Bur:ld.. ;m b m ~~lr l~gl loru Auguslu s'u n alh nda n)tan a~u st "s rams lur, eylemler).
~ sesindc y~u n la~ mal tadl r. Nuekim 6 1hn sekizinci a)'l). Belli bir yolu , y önteml bcnimse me, Ir. l i~. dcvin me, a~a~lda n )ll kan d ~ u çl k l~
gosteren kök. ).
)"Br -I~-mak ha n ~,:"ak, L.o~ .~ ..~-ma~/ ~lI: Augus (kutlu, kutsal, yücc)tan augu ~ tus a kt öre , t êre.
~u~mak sözeuklennde ~ SCSLnm c t kmh~ (kut sal olan, yüce ola n, kutsalhk, yu~e ­ Hulk (yara ttl l~, doä a, k i~ini n dü~ii n me (jüne~i n d~t k c n S3Ç1läl aydmhk nede-
ba klmmda n içyaplsl). niyle, parl akhk'lIl (a kl l~ n, a r. M)"BZ'.
görülüyor. lik). Roma imparatorlugunda Oda~la - hk 'ln) )iik seli ~iyle ha~la n t l h. D$ I bir
Ar.NAK. lr. a~n a ma k/ a~n a n m ak (hk.)tan nus' a, w nra Ölcki imparalorlara venle n Ahlak"tan tr, eklerle: ah la kçl, a h la kd l ~ l,
IIhlakh, a hlak hhk, a hlaks lzhk, hg . nlay nlan güne~i n dog:u~unda ak kö kü-
a ~-n-a k/a~n a k (al, e~rk, b in gibi ha)'- ek ad. Bir sóylenliye giJrc imparato r nün dik gc lirdi~i durum (parlaklrk, a~a r ­
\";lnlan n dct>c lc nd i ~Î. a~na nd l ~l ~·c r, .a~· Augus fus'u n d ~dugu aynll~. AIII.AT. rum. akhrad" s (yaba n arm udu).
ma, akhk) aydlllh~I n. l'jl!Jn a~a~ld a n )'Il '
n3nma ye ri. Kan3th ha)"\"3 nlarm c~ml p ~ stosböcftl (laL, fr., aguslos a)1nda ta n a krad/ a hlaf,
kan d ~r u yiiksc1erek yaYIII'jllla dayamr.
top landl,!tt yer, ma ndala rm yallp yuvar - çlkan, öte n bir böee k). A n::adolu Türkçesine, Anad olu'da konu-
Ak'la bu dogu'j (a ~ilnna ) araslndaki bag-
la ndl./p yer, SDD). ~nak sözeü~ n ü n AH, Ir. a h (doäal ses, bir olay, bir d urum ~u l an Rumcayla girdi. Ahlal m lylslnl iI)1
lanll budur .
a~ kökü k/g d önü~mes iyle ak~ a ~ tür e- kar~lsmda çlkan ses. B a ~ka dil1erdc de yeor (armudun iyisini aYI ye r)... ar. hllt
(ka rl ~ lm )m çog. olan a hlat'la bu rum .
Ak'tan a~a rma k ( a k l a~ m a k, k/g/~ ses1e-
mi ~ ti r. Dilim i7de _a k- i1~evm l m , ey- benze ri vardIr.). rinde yumu'jama yoluyla d önü ~mc .), a~­
!cm bild i ~ir (bk. AkrTIII . AHA, Ir. aha (dngal ~e s) d an aha (i~te, "özcük arasmda ba,!!,lanll yoktur.
mak (yukanya dngru yüh elmek, çlk-
ACN AMAK, tr. bl o A~nan ma k . bak, öyle mi, gene mi, se nde mi?). AlIM AK, a r. hum k h a$km, USSU7, d enge~ mak, bir doga IJla)"1 olJn, g ü ne ~in dogar-
siz)lan a hma k ha~ km, beec riksiz, denge- ke n saçllgl aydmhkla ilgili)...
ACN.o\.,"'JMAK, Ir.. ak (b k. TKS) kökünd e n ~H A!J) a r. thl (hir yerde oturan, yerlc-
SiT, a n lay'~s 'z) .
k/g dön ü ~ ~ e slyl ~ a ~-n -a n -ma k/::a ~n a n- ~n)de n çog. fhali /lih.a~ i (ye r.le~c nle r , Alm . weiss, fr. bla nc, ing. " hite, fars. se-
AIIR ET, ar. ah ir (ba ~k a, ölck i, son)de n (id, a r. bC'~-az (aydlllhk, parlakhk ), lal. al ·
mak (ke ndl kend me ya/lp debe 1c:nm ~ k, bir yerde oturanlar h~l le r knnscl er), '
yt:rde yuvarla nlr gibi sa~a s.ol.a de",n- lopluluk. halk _ ' , y..Qo-f' a hin-t/a hret (öle ki diinya, so nraki d ün- bu<;, gr. albn<;, i~p . b1ancn, itl. bilancn,
ya)._ , kir, a k, sa n~kr . bh alam, ~h!!8!, h (par.
mek, özc_" i~~e al, e~ k , kal lr glbl h::ayva n. AHBAP, ar. habib (sevilcn kimsc, sc\'gili, 't\.hn'-' I i~ , (besieme kl7, hedeme . Alay
lann S!rIUSIU ~ re p tara k sa~a sola d~- yakm, bildik)ten ç~ a hba b/a hbap (se- olarak: kendi nd en gf'Çm î ~ klmst) _
la k11k, aydmhk, l'jlma)...
ru_de\"lIlme~e n.).. Bal1 dillcrinde bi köküyle b a ~l ayan a k
Turk çedc. (ITc\hllc haik a~l1la rmda: 1- h hh (
mi S67cük1c u1c . n-mak tlrla ckkn ndc
(ma k sondlir) anla nl gcni~lcmcsini sag- 11..).
k' \ilcn kimscler. yaklnla r. !:lildiklcr). Ar .
.u
k)t hab îb (sc\ilen se\'g;-
scvmc an
_
. ,
AlISA P. ar. h a ~ eb (odu n, a~ç, ~te)­
te n Çf~. Ilh'jllp/p hJ8 P (udun lar, agaçlar,
kere.'ileler, agaçla n, odundan ya rllm l~
l anl amllli içeren <;ö7cükle rin kökcni
~a nsk r . bhalam. ~ y"-!ilnskr . smcükte n
l<ayna klana nla rda )'a nmak, )'ahm lan _
1;l.\'a n bir Ó1c\lik \·ardlr. SÖ7gcli~ i kn'r- AlI BIN, e rm. ahbun (r.ubre)dan a hhm , hu·
a_~ _m llk/ k1Hllllmak, d ::a\' r-a-n -ma k/dav. n~~ ah_bon, =,h b ~n , a~bu n,. ~ k~u ~
rn nmak, '1I\ .a_r_l a .n _mak/yuvRrl anm ~~ ~~~lk soyle m~lcn vardIr. Sozcugun oke-
l->g. sÖ7cüklerdc cy1cmin özneye yön ch ~l nl fars. P:l'hen ol~ a ger~ k . A~bm , çokluk,
bt·. dC.
ola n.)
l !nak. ~ i ~ Jfk çakmal(,- hg.. do~1 ola}'lafl
AhJ3P tV (yalnlz agaçlan , kerestede n, lçerc n hlr anlam hUlunliJltu var.
la h/adan yapll mlJ cv, laJ duvarh olma- AK/AG/ AG, tr. ak (yiJkse1me, ak l~, yürü-
yan, iç bölme!er i agaçtan olan). me, d ü~me, devillme, e.!tilmc, açilma, ge·
açlklLr. ,...,.,...---- KaradcmTyöresmdc "oylcmr. AIITAI'OT, gr. okh la pmll (scki7 ayakh)- n i ~1cme , akhk hg. hildircn kok).
, )I ' ( ' , 1. . I
A{,RI. tr. 1111nj!, (Mi l, a l'! , ;111 a~n )"U "s~"
Ahbmlam;lk ' Ilhllllllanl11uk, llhhl11l"l - de n ahta1'ul. Gr. " khlll (se ki7), pnd 1 (a- Ak kiikü. TÜr k dili larihi hoyunca, "üre k-
me k çlkmak e)"lemi içcren lig kükü n- mllk." yak), nklilapodi. li bir Jcgi~ m c - yum ll ~am a c\'rcleri geçire-
den). AJlll\., rars. äh Or ( nlann alti cr, Alm. Polyp, fr. polyp, isr. polipo, fars. rek birçok sözcügün dogmas ma yolaç-
, Uyg. ~ ~ g, ag~k, ag ru~ , agruk he p a ~· \..~d an ahlr, cs. Ir. a kur a~.) !!Jfpa (sckiz ayakh)... m l~ll r . BlIgün a~ köküniîn tiîrevlcriyle
ti , SlzJanTamlnda . Lal. aegreo (saynl a n- Sl~lr ah ln, ~t a h.'rl, kO)1I n a hln gibi r.
~~ fars. ä hQ (ccylan )J an a hu. ak kökünün ürünle ri ara slnda 31llilm 07-
ma a ~r1\"a vakala nma), gr. agrmo (aän - hayva n türlenne gore a hu lar. Anadolu T ürkçesine yan n yöluyla geçt i, de'j li~i göriilmüY(lr, aneak eski yall h kay-
{ ya iu,ulrila). Sa~TU, sa~rtI, sa ~n , sagn Ing. siab It, alm . Sla lI, lal. slabulum, fr. Divan 'jiirinin en yaygm sÖ7ciîklcrindcn naklarda hu ak/ag/ ag sc,,!crinin birhiri -
 •

- 16 - AKANCA AKAR - 17 AKÇA

ni i 7I edi~i, birbirinc JÜnÜ~IÜg.Ü gösdcn c ük daya mak kêk ündc n gclir. an cak akh- AKAR 1., Ir. a km a k (bk .)lan a k....-rja kar Ak ik ba f l a n tureycn bu sözeüklcrin
kaçrmyor, Kimi dilcitcrtn hu ü ç kökün gl ba ekini bilm en dil kurallar ma görc (ah n, akmakta ola n, akicl, a kl~h ) hepsindc ncsnènin do~al ö zcllip. sêzko-
aH I oldugue u iler i sü rmeler i konuyu açrklamak gÜçlÜr. aka r-!luj aka"u, akar-cajaka ~a . çay, IT - nusud ur. Ge rek e kinlerde, gcre kse çiçck.
,lçlkla maya yctmcz. Stilgcli~i alo. SiilC Ü~Ü Su akar a ka rina mak, de re bg... ler de , k u~l ard a ba, bölü mü nün a kla~m l~
ar. ~~lI Z ka r~lll~ dlr, O)VI T ürk çed c " ar keser maka rina AKAR n., ar. aka r (gehe ge tire n, kazanç durumda ol mast bu adm yayihn asma ol a-
a lta r ma k (bcyalJa~ m a k) eykminin alo. dl- Hl' glz elurum sen t satlayan nesae, la rla, ineri)dan aka r. nak saglamlSllr. .
srnda bir kt,kü yo ktur . Hu s özcüktc a k <rtlursa çika rina Ist anbul ih nin Be~i kla~ itçesin de Akan t· AKBA$AK, tr . a k ile ba ~ak'r. an . ek-ba-
besbclli a~'a d"nü~crc k :.I!ta r ma k (Jn~ru ­ - Kar. - Itr adr veril en r,9renin adl hu SÖzc4ktC1\.-- ~a kja kba ~a k (gUl don'immde eküe e kl-
su a ka rma k) cylcmi ol u~mU~IU r. Nite- gelir. -'~ I .~ I ... ) 'b":='.J G'{ }a dayamkh bir I:ou#day tûr ûdil r . SDD) .
dörtl ügündc aka rlna suyun a k l~ml, çtka-
kim agl ~ja!tl~ bii hcl i~). al:nja~rl [act, AKAR8 AKAR, Ir. ahnak't; n uur, bak - 8 ~ bug~ar'n.. ~E'~~dön ü~mesi_dt>ne­
sm ). agu ja!tlz, a !tu ja ~1 (a r. rehrj , I'lg- n na da c1vcrisl; ulu p olmamaYI bildirir,
mak 'tan ba kar ik aka r.buka rjuka r ba. min de ~or unum ~ aktu .
la rma kj a kta r ma k. :lgm:t k jll~m a k (\iJk- AKAÇ, tr. a kmak (b k.ua n a k.açjllka ç (SI- ka r (cgiklik, öze\lik lc daä larda yagmur A K B~ I K, lr . a k ilc ból1'tan a k-ba~ -I kja k .
sdmck) . a l1sakj a ksa k. · Jlkulul:jlllllllull VI)l aknmaya yaraya n ayg~t , ak!va).
l;l ~ lh. ar . 7(' hir1i ), lI).,lrl fltTlak jnl!." la- Aç ekiylc ad : Knl'.LI ii"Kiif.a(/'k ul'IÇ, kn- sulartrun hrzh akl lä l bayrr, yagmur sulan- ba 11k ( k i r~ç, ,s ,? O). .
r un daä ~ lnd a d..,c ei ~ ik yfJ_nlcrc ay- Ak·ba 1 s07elläunc.. gelen Ik. e ~ I Y.~ c ~k-
ma ". lirçmr kfgt'çm rk , "rrrk j l:.m :k, kir- I:IÇ, çlkmak't ,Jn çlk'lIçj çlkilç [çrkrlaca k nhp akllg! yer , keslm çlzgisi). ba1-,kjakbu1Ik. T ütk çcd c, kim i soz.cu~-
mt kj gir mt k, kl")ikj ge)ik, I1llmak /kll. ycr, çrkm a ycri), n kam ak't a n (Ilk-aç j ll.
rnak. g:lhn ç/ klh nç, ll~kjkuk _(kbi), !lnr· kaç) (lIkaYJcl). - - AK-A' Re A , Ir. • a , ma ' (b' . )1an ca e " IYc , lerin
JI'
ohl1masmda,
-_ .. " " kilid S" ~o~.'
nesnenm I ,-'-m
d ~h.1
ka I ka (ho k b k . ISI, go~ u':llImli cl I luIr. ,ozge 1~1 : ..Q..ra .
ma k/ kur ma k (yap kurm ak). Burada AKADEMI, gr. axa dt m('Ïa (hilge El1a- a . r-ca a . rea . yuna.a an Çl an, ~ (doni-at), klral (ku -a t, buna boE t da
k ll ~ ya da !l-g-k arasmda glir ülc n scs tun 'u n Alina yakmlarmda kurdugu oku- mik ver cm l, den ver c ~.I , bu la~ lcl beYJ.n d-erlir): .!!ID (al.at) h unlar ar m by y,!ml-
d('n ü~ me k r i n e deM in iirn cklcr K ä ~ , ilc
lun adl)dan, lal. aCl'ldemin, daha so nra s a ynl.I ~I , urak akarsu, kosJcbek adl verl- na (rengine ) uygun adland lrmalardlr.
UH;. si\l lüklc rindc n ahnrn l ~l lf . Avrupa dillerine gcçli. T ürkçeye rr. lIea· len blr sayn hk, SOD ). . Bunlar gibi dilimi7dc a lllRöz, karagö z,
Bu ~è\ rn ck lc re da ya mlarak (da ha pek ço- dém ie'dcn, okunll~lI na gijre, a ka dl"mi ~ K.1 RSQ, Ir. akmak (b k,)ta n a.ka r Ik karaba ~ , karaku1 hg. hoyama daya h ad·
~\l w rik l-oilir) Tiirk dilinde nk jai:.j nl1 iil ' olarak gcçli. A'l:lldr m,I!JI"'l rllrlfmia-ac n- ~u'~a~ ~~ r-sujakarsu ( k adl ~ s.~sl a klsl, lar yaygmdn .
d~' ~li~ i ni bmllam ak güç olmasa gCle k..
démit -akad tm L InCI dlZlSI: bo~n ~ laklbnca g(l~us l e r ~.e n AKBNjill, Ir. a k ilc ba ~ 't an h e kiylc ak -
(Bk. Akmak ).
AKAK,Ir. a kma k (hk.)lan a k-a-kjakak a1aäJ su ak~gl~_I_~_a r kllä~nd~ n . Bu soz· ba ~.hjak ba ~ h ("ir I.t türüdür buna al"
cüä:ü aka.~-s ~s _d l)'e yor umlama k . yanh~ - l'adan a da denir, SDD). ' •
AK..\ RA, tr. a kma k (b k.)la n a k.a -ba/ a ka. \Su k ayna~, suyun a khgl yel, de re, a ka r- til, s u solCUä:U balk atnnda birtaklll:! KB.o.C:lIK 10. 1 b 'r. I k k"
ba (su)un abll. su}u n akt1 e~il i m i , os. su, kolay bükülcn, egilcn, bir Irmaga ka- sus nesne1e rini yansl lll!' gibi yü ruyü~, A ~ ,Ir. a I C a1 a n I e Iy e
s;llh-I mailja k~ c~ilim i, SDD) . n }ln ba~ka bir su }>g.•• SDO). ~ " " , - ..
~~e 1_. , _u_lgl!...n u
' ''' bg b"'' '
. I lflr .) -- - ya, SOD) . ak ha 1hk (ye", çl k m l~ pap at-
ak -ba, -hkj
nu sM eül lc a k kt>k üne gdcn a ·ba c klc- AKAN, II. a kmak (b k.)lan a k..·mja IuJn (a-
~~Y~ gr. axa xla'dan lal. ac~c1a. (o~. AKBIN, er m. a hbunj a hbm (gubr~)dan
rini açlklamak kola y dcgild ir. An adolu kar su, bo}u na abn su, kesilmc)"Cn su,
TürkçesinJe geçe n a kllba'mn Çuva1, Klr- fars. ~ me_) _! "1"'''Pl''l''à
.
akasl>: l'lr. ~"i$~ ~r;.kieLat,in ~!~~~- h{kdön ü1mcsiylc a kbm (gübre, özellik-
ne _es _I , na 0 U. I e ~1l1 e n ge ~l~ Ir, Ie slärr-koyun gübrcsi).
gil, Kal ak bg. d e~i 1 ik T ürk a~l1lall nda­ AKANA, Ir. ak-an a (a k'anne, ~g'a fl agJr- akasya bil Akd enl7. agaCldlr. Alm. A b - ./<. . Il.. ~ k'
ki ka r1J11~1 gündeme gClirilcbi lir. Ancak ml~ annc, nine, bü)'Ükannc)da n a ka na zle: fr:-aca cla , isp. acacia, fars. a kalu)-a, AKfI{1\.AN, tr. ak Ik ~a n \ <"" E-" .a •
kt>kt gelc n hu c Iderin kayn a~ k c ~i nl i~e (b üyükann e). '11 cà ' lan)dan a k .b~an/ak botan ~ m lafl-
vard ln la ma z. Haik kcndi !oÖ)IC}-i1ince Ninc, büyükannc gibi ya1h klld lnlar ln I . a Cia, nln çe\Tesindc a k lüycükler bilen bir
~i r ~ölcü k ülc lir, kulla nlr. Nilc kim 0 0- Yarlm gt llr yanlma dö ngd lürü, m u~m u la , bu m% mulanm
saçlanmn a~arm l~ olmas l ncdcniylc kcn- .-!\ Kan,l kayna r ka nlma çek i r de~ . Bilkinin h u adl aima si ~ m -
~u Karadenil do lavlan nda, akaba ka l~lh .
~I aka r SÖ1CÜgÜ v~rdlr, ~uyUi,a k l ~ nileli·
dilc rine ilbaçh._a nne, hüyitJ a nnc kar~lh ­
~ a kana denir. ( Bu !oÖ7CÜ~Ü, biiyük hil-
f" Ne~ ~ sa ça r ca nlma larm m ak l üycüklcrlc çcvrili olmasl nede·
g.inal ildi rir. Bu sözcüklc ak klikiinc r !'.C- gi n- d ii~ ii n ü r gcçincn aydmlanm lz bilmC7- r ~ Aka syala r açarkf'n __ Hl _ niyledir. Bu hilki kuru Illdugundan yenil.
~in i n gcl mcs i T ürkçcnin yaplsma uygun, ~ f() • I mesi güçt ür, tmgazdan kolay geçmc z,
Icr)... V- ..., ,Ir. ak de a~ (bk .)lan a k-a, jaka, çok su içmeyi gcreklil ir. Gcrçck adl aJl.
ancak j·na c kleri ni açlklama k kolay dc·
#oil, Jaha ~ 1 o lanakwdlf . Dilimizdc büyle AKANAK, Ir. ak mllk (hk.)ta n a k-a -n-ak / a. 1.:1 ~ sütlaç, su tte n ya pllan yemek, sul yeme - bojtum'dur , ancak a kb~a n _diye~ n :
bir ürnek yoklur (~ c ~ uyumu h:lklm m- kanak (hlzb aka n su, ço k hl1h yiirüycn, ,. o\i äi)· ho.bo. G-o ll d , lI~ rcf1> "!lIb oiî'.- ' '
d'Ill). DiJde" l.': e riyc dön Ociilcr hirlaklm hlzh gidcn) .. ~ ; AK8 ABA, Ir. ak ile bab a (t'àc{)dan ak-b a· AKÇA, cs. Ir. a!!.1 (ipekli dokuma)dan a gl-
, k i:':; ~ n ll" kU;;lIt:lr ar:lrb r, ill'" V;'m .J'ln AKANCA, Ir. lIkmuk (hk .)t;m nknn-c llj ll' : ] ,;I ba / akbaba (papatya, bk .) . Àkha bllçjak. ça-aRVlI-akça (para). fr,
" !1~' m l i ~ l'r ll n b r çÖ/il m~ül k;lllr. Iblk lIi· ka nen (\Ir:lk ..kmI!, uf,lk ~ u la r m ak mll- <;l '\I Imbllçya-bk. Akbabll (pal'alya)... AAll agl (gtimu , / Imll ne, ulu<, yiincl i-
li t1c~~ mez samlan kura l1a rln dl1mda gc- SI). ~ NAK8 AS, Ir. a k ile ba f tan ak .bll~ja kba~ minde giderlc!J_f!, gc_lirlesin ?e ng~ l cndi~i
l i ~ jyor . SÖ7gel i ~ i Ma çka ilçcsi dolaylan n- Burad a gcçc n ca ekin i fars. çe (küçüll - ..c ,l;) (Iane tulm am l~ çavdar l?a,aäJ, karn aba - yer, kur um, ha zlnt l, .!&!, (lpckh dok u·
da de\T i l m e~i , agaç dallan nda yemi1 çok. me d i) ilc k a n~l lr m a m ah . ~.!!-~a. c k, yc r ~ ~ ha r, pa patya çiçcäi , e kinle rde göril1c n ma. Her si için .h~. ~än: .
IIJ ~u n d a n sa rklp klnl ma)"l iinlemck için oi1dirir, küçük sularm aktlgl yeri ya nsl- _i bir sayn hk, ,ahinden büyük bir av ku ~u . Aglçaj a kça (k uçuk IpeUI dok u.ma, .I ~k .
d,ly,u lla n a~aca da )lI mba den ir. Bu sóz- Ilr. ~ SDD). li dokuma dan aImmi' urak bil OOlum,
 AKÇIL 18 AKLAN AKLANTI - '9 AKREP
parç a] .' Es kide n a h~Ye r i ~ i ~l e ri nde para çrkma k bg. eylem bild iren kiik)l an a ki- t l~ yar mu, su ar kt, ça msa kizr, top rak da - [suya dalm ak. batm ak, akma k), aktar -
yerine deäe rli oesoeter kullamhr, ah~Ye - ma kj akma k eyleminde n ak'l mj aklnl (a · mm egik1îgi, da gd an inen su yolla n, hl7h mak {çevnlmek, dónmek, bir yerde n
r i ~ bir I Ü r l ü.drf;iJ -tok1!~ n itel i~i nd e olur- kl~ , b ir_a~zda a!!E, Kà~ . ) . a ka n tr ma k, cngclsiz.. . SOO). ba~ ka bir ycre göt ürmc k), lIkig, a kli!; (a-
du o Ipd-li k lJ ~ 31l lammi ge leR ag~ Im ekiyle: takmak' t an ta k'l mj ta ki m, AKLANTI, t r. akmak(bk .)l a n a k-I-a-n-h j kl§, akma ).
cii~ii lle cklene n kü,ii I6 m
, eH Can.,..Me ba kmak' ta n bak-lm jbakim, yikm ak' fa n akUmh (eWlim. saçak olugu, damla rda Akrm, a kin, aklncl, a kl nh , akl ~rnak, a ku.
ak~a OIIJ~1.U. l.S. 841'de Asya'da b asih YJk-lmJydum bg. Tü rkçenin e n yaygln, sula rm akltl1d l&. o luk. SD O) . gan , a kltma k ( Kä~. ) sözcü klcri nde ak
hi r T ürk p arasuun ûr e rindc a kça yazrldr- e n i ~le k ckl erinden biridir. Akim hkj a - AKLlK,lr. ak (ar. beyà z)t an a k-hkj a kh k kökü dcvinme anla rmm içenyo r. An ado-
~ma g óre , h u SÖlcü ~ü n ço k cskiden be r i kak (akma yeti, aka ca k yer) . (kad mlan n yiizleri ne sürd ëkle ri ak ro z.) lu Tu rk çe~i ndc a kma k ~Ö7:CÜ~ valmz sr-
k u ll am l d l~ a nla~lhyor. AKIN, u . ag/ak (b k.)ta n a kmak eylemi, pud ra, tebesir, çobanyrldm, sa ma nyolu. V11a r lçin geçcr hdir. Süzülmtk. ~ lim
G r. l!!Xu~, lat. a rge nt u m, Ir. a~~t (üç ondan, aki n. Ak-lnjakm (b ir yerde n bir Hu s özcükteri n hepsinde a k o lma nileligi du,m ak , ) ön elmtk, ver me k. bg. anl amla-
d ilde de gümü t anla mmda), alm. Geld ye re akl~). sa kh) . Tl da içenr:
19o1d jalt m )da n, M ünzc_ Anl a m ge D i~l e m esiyl e satdm. se tdar- O sma nh atn, tr . ak sö ze ügün ü a r. be-
Yrlan a ka r ka vadan
AKÇIL. l r. a k [a k. beyaz] ile çll e kindc n mak. G eceleyio ba sklnla saldnau. ) -Al: (bk .) ile kar~l! a rk e n dilse t kat l lt ~ do-
a k-çllfa kçll ( a ld a ~m aya YU7lulm u~, a ~r- Akincl (a km ede n kim sc, savasçs, a km n Ben ölmem b~ ya rad an
rU~a ul a ~t1fdl . A r apla nn ya~d l klan ülke -
maya b3~laml~) . 8 a h k-çlljbah kçll gibi. (a kmaya basla ya» , al al. akan , bir yerdc de kar den e n yaw ~ !ü r ii b ilinmcd iä inde n di7e1erin dc ' l la n a kar/ylia n süzülür an -
AKI, ar. a h (ka rdc !j) ak.. ahu ( k a r~ c ~ }dan akarak bin ken S1V1). AkI ~ (a kma biçi mi, ak h~ s ürle açiklarla rdr. O ysa ka r sütte n lammdadrr, a kma k/ sü zülmek .
O smanbca ah l/a ki {kardcs. Ozellik1e akma ey!cmi. ak makta ol<ln, akan.). dah a aktl r. Anlam içerigi ba klml nda n
haIk a;zmda, SDD.) Bu sözcü~ n cs. Ir. AKINMAK, lr. akmak (b k.)tan a k ·l· n · a k da ha ka psamltdlr, bt,"äz ise sutiin OIC- Gön ül a kll bir güu'le
(gc, aki (~li aç l!: Lcé'!tl-E!P ile sc s bcnlcrinde n makjaklnmak (kendi kend ine akm ak di - sinde b ir an lam geli~mcsi göste re m t mi~­ gönül akt l/ gonül yöneldi, eWldi. KO)lln
N e tolr yah nh~l yoklu r. A r. a bt jkarde- re aÇ1 klanm asl ger ck en bu Ml7cük, h aIk ti r. Nile kim akhk kar~I' IW bt'"l11hk drr- lept,i a~ lp m a'"lI a kl l/k oyun lepe)"i a ~lp
~ .lm d c- mc- 'I '
" Ir... d ilind e birine , iinu l ~ enn ek anlam lOda· ken sö7-'tün 11k ekiyle anl am l bü t ün le~i ­ ovaya diindu, yüneld i. Akmak/ yönel -
"KIHI-:T, ;lr. 11k:,b {1I'puk)I;In I1kl btt (50- dir. A)TlCa kaym ak, cj!:ilim du ymak , c~i l- yor. Ak (b k. AR;armak) kök iiyle lurel ilen mek, dönrnck... G ozürn onü mt a k<; I0/-
1 nu mb, ~o nd a, toiliminJc ). mek). Bnk-l-n-rn nk jbaklnmak, )"uk-J-Il' Sïllcük!Cr bt)á zï a b r'lllan am lyor. Ak gii/urn ' >ne d u~<; ün . Alm akjd iJ~m ck , yu-
, Ar. a ka b ya da ukab (loruk, aya&n a r- makj ya kmmak gibi ... kök ünde all;, ag bg. ses dön ü~ m e leri yay- \·a rla nmak.
k~l ) sözcüg:ünde n a ka bt, talup, alubct AKIRGAN, lr . a km a k (bk .)lan a k_l_r· gin (aäa rma k, aga rma k, a klanma k hg.) Akm ak eylc miyle ba~lan l l h : AkIcl, a kim ,
sözcii kle ri t ii re mi~, hersi de topug:u n ganjaklrgan (aklO U, ar . ec ~"an , sular m 0)'5-3 bc)"l1z için kökel dönü~ m e söuonu- alon, a klOfI, a klOdln k <!5! nc. a~a ç, ka -
izi' ni sürmek, il in üzcr in<len yüriiyüp git - altI&. ew k yer , yamaç .) . C "'2""Y....
n .t l"", su dc~il. bu~u ndan aka n), a klOt l, 81Onh h , aIo 'I,
m ek, Izltmek a nlam lndadlr, yaZlh~1 akb AK I-SMAK, tr. akmak (bk.) ta n a k-l"l - AKMA, tr. akma k (b k.) lan ak-ma/alona akl~ka n , alo lm a , akllmak, akma , akIa r-
(ayn . kaf. ba, sondaki tt A rap dilinde makjalu§ma k (Iopluca bir yana d$ u (altaçl a rd an aka n yap'~ t l flCl SIVl, reçl ne, ma , a kla r ma k, a kla rma h _
b IT ck o lup Ir. de h k, lik, luk, luk ilc ka r- yi!r ümc k, akln cime k)... dat tepele r inde n. yamaçlar da n yuva rla n-
~K.\IAN , Ir. II k(bk. )ta n ak -man/a kman
~Ilan~ r.. G c- rçek a nl.a~TIl~13 a klbct j loplu- ~KIT Ir. akmak (bk .) tan .ak...t/ak~t (si- m aya c1ve r i ~li kayala r).
(saçl agar ml~ ya~ll k i~i, abaçh ahakaUl,
luk, 17.hk, so nl uk, b ltl mh k bg .)... dit,' salça, pckme7_ H ep~tn dc de SU7me . AKMAÇ,I r. akmak (b k.)t a n ak. ma çjak. ya~ h, koca1ml'l)...
- L AKIL. ar. aki (dev eni n a ya~lna VII rul an sii7.ülüp akma , 511m3 gibi aklclhk la, ak· , ma ç (maç e ki)'le, çaglayan, ar . ~elä lc) . AKNAK, IT.lIkmak (h k. )lan ya~mur ~ ula n ­
~ of I ha~ fa rs, ku st ek j köslek)dan alu l (es. m akla ilgili an laml ar sakh. SO O). ' )7 AKh t AK, Ir. ag jak (yiiksel mc k, de,i n- OIn açll ~l lop rak ya r mtl~ 1 (SD D) .
tr. u s, OK). . AKIn..IA, Ir. akmak (bk.) ta n uk-l-I .rna j u · :; mek , çlkm ak, sap mak eylem lerini içe rcn
AI\RABA , ar. ka r ib (yakln) le n çog . akra-
T ürl.: diline yazlll yo luyla gcçll. A~,'d an k1tmii--(atm almnda ta nmaLbJ!ïi")li. ak. kök)tan a k-makj akma k (b ir yerde n bir
ha (yakmlar, yaklnda o lanla r). A r. da
ma'k ul ( :tya~1 I:>a~h dc\'c , ayag.lOa ko~l ek hl.:. Sarbi, b ir tat I , bijeli , l§e f!!S, yere d{}~r u devinm ek , git mek) .
\'urulm u ~ de\"e.). A nlam deg:i ~m e~lyle SOO). çokluk akrihä h ilOi mindc ~öylcn i r, tr. ye
Agjakjlt9, kók1crin in ö7A:1 c ~l i gi, an lam gc-
~es uyum una gore akruba olara k geçli .
~ u yg~n , a kJl.h jakllh (ar. ~nla m lyla ~IAK, tr . akmak (bk .)lan ak-I-l ' ni~1cmes iyle, biri yukafl do~ru çl k l~, yiik.
A r. kurb (yakmllk) - ka rÎb (yakm) - ak -
~yap ko stckli de \.e), tr. h e ~ IY1c · ~r. makj akllma k (i~em ck , dökm ek , SUYIl se li ~, öteki egik bi r yiizeyde yer d eti ~t ir .
;""1
~a ~l l h , köst ekh, anla m gcm~ lc m esIY- abtmak, SIVlYl akltmak) ... m ek o lma k üzere, iki ayn eylemi bildi ·
ri bA (yaklnlar).
Akrtlh;lhk j ar . ak ri ba -akraha/t r. Irk c ki
rir. Bu eylem!crde. nite!ik d cgi~ikl ii1in e
/" }' .,. ;a~:. ~û~ , h l~d, alm. ver nu n , lat. ~lioJ AKKIN, tr. akmak ,Cl:k.) ta n a~:k.tn/ak~ln yol aça n o l u~ l a r da dcvi nm enin do~al
ilc: aktll ba hk (yakln lik, soy yakmlLgl,
y \fr ; (rcor jdü~ünmek'tc n), gr. logos (lege- (~Izll akan, c~ge~eSI1., kolay s.u ru~u! ml~- " kan yaklnltgl). T r. de lIkra ba, genelliklc,
ürün ler idir. Agllr ma k (ak la~mak ) , lig· td il O\;lfilk ~i'lyle o ir, lOog. akrll h&!ar' dH,
i n /~c lO mc\.; 't c ll) , rr. r ulsnn, isr. TIlzon, It~te loprak, 1~le ~m YO,lunda gltm csl, dUl · mak (yüksc1me k), lI,;tlumak (ho~ a lmak )
tr. us , ög, ill. nlZlllçi n io, gUIl, açlk, kol.IY l~ ... SD O) . gibi .
ya n h~l H .
Akilcl a kilcl hk a k l ldl~ l aki llan ma k, AKIA M t r. a kma k (bk .) ta n lIk.lalll juk- Agja k kök ünden l ü re m i ~ bütün sözcük· AKRAN , ar. kari n (q , hen/ c r, denk, yak -
aki lla;mak, akl ll'l, ak llhca:akllh hk, a kll- lam~olay, c~ik yer, yamalO, cg ilim, le rd e devinme. cylem iizd Ür. Aklghg (a · la ~l m )d e n çn,!t. akra n (qlcr, denk kr. va-
suhk (he psi akll kök ün e ge tir ilen Ir . ek- SOO). klCl, abn ), alogsll (d urgu n, akmayan ), ~I t la r). <-
lerle). AKlAN. tr. akmak (b k.) tan ak-Ian jaklan a ki nçSll (d urg un, ak m ayan , a k l ~ l olm a· AKREP, ar. akrth (biline n u~u l u r ara tlk)-
AK~.I r. Il\l./ uk ( ~ii hc1 01 c k . devinmck , (ufak aka :~u , dg e cik, ~ uyu n top rakta uç· yan), a kt urma k (a klttlrm ak), aktlll mak te n ukrtp. -
 AKSAK - 20 - AKTAR AL - 21 - ALACAK
Aynca bir g ökkatmm (b urcuti) adr; ek- gelrnek- me , yer degi ~tirm e eylemlerini içeren dan dolayr, hu adlan alds.
rep burcu.; AK."iIRMAK. tr, a ~SITmak (hap~ l r mak)tan kök) lan agtarmak/aktarmak (bir yer- ALA8ALIK, moA:. a la (bk.) ile bahk (bk.).
ak.slr-ma k/ ak.slnnak. - -- - den baske bir yere tasrma k, çe virmek, ten alag-bahk/alaba hk (derisi kml -ma-
Akre p etmez akrabarnn S ki kaynaklarda ahsrrmak, a~sl rmak dönd ürmek ). vi pullatla ör lü lü tathsu bahit). Mog.
akrabaya etti l!:in ola ra k geçiyot . (Ta r. Söz.) AA:/a h/a k T-ar-makj'Iarmak ekleriyle: ka ta r mak a lag degi~ik boyalt (ren kli) anlanun á gé-
Fa rs. akre b, lat . scorpl us, fr. scorplon, köklerind c tJb/k/ dönü~mesi, a hqarn, (geri dö ndür mek), kaytannak (kaçm- hr, lr .ye g sesldu~ e re k geçip ekler alm-
alm . Skorpio n. B üt ün Avrupa diller inde aksem, kimi yörelerde altsa m, b-t-k d ö- mak), kur1fi.rma k~i- ca ycni sozciï klc rin ulusmasma yolaçn.
Lat. -G re k kaynakbd rr. nü~meleri . Akslnnak eyleminde de ~ k- AL L. ~ I (düz én: tuzak, kandrrma, a l- Nitckim al a SÖ7.cügüyle ilgili birçok dil

''I {
AKSAK, tr. a ksama k (çrkmak, saprna k, sel mek, yukaJLçl kmak. _a ~mal!-_ gibi an-
yü ksclmc k. yanlamakjtan a k.s-a k/ak. larnlan içeren ag/ag/ak kökü oldugu na
.;J" sa k. Türk agt7.1annda agsek, ah sah , a h- gö re kö kdes sözc üklerle özdcslik var.
1 dat ma). Türevlcri: alda ma k (bk.) etden-
mak, aldatmak ik b u anla rru içercn söz-
cükler [bk. Alta g),
ürün ü vardrr: a la.karga/a lllkargn , al a-
geylk/ al age}ik, a l a-ku~/a l a k u~, eta -do-
~an /aladaAan, ala ca -bahkçrl bg.
--../ ' sa k bg. hiçimlcri var. ~ (yuksclmc, çlk- ale yandan a gsrrmak'Ia ~.!~ !:..me k~- AL 11., a r. ál (soy, aile, kan yakmhgma da- ALABANDA, itf. alla-banda [deniz tekne -
_Î <1 ma, sapma bildirir ) kokü ne gelen sa - sü nnek baglan nsr dü ~ü n ülü rsc ~ ( ~ah topluluk. Bugü n kullarnlrruyor. Os. Icrinin iç hölüm ü)dan a taba nda, Anado-
-/ . V ma k cklcnvlc. a ~-sa-m ak/aksamak ökgibi gögü s, yürek, iç, öz blldirc n kók- )., AI-I Osman/Os ma nh soyu, AI-I Resul/ lu T ûrkçcsin c gemicilik dolayeayla geçti .
IJ (b k.) . ak-sak/ak..~ak_ kökte sa e kiyle "leele esa nlamlrhk onaya çikar . Ojtsür- Peygamb er soyu, hep si de esklmis nr .}, , ALA8AS. mag. a la (h k.) ile tr. bas'tan
evaga dikilme ist e~ ... Ahsa k (topal, ak- m ek~tsJf!lla.k d önüsmcsi olabilir. An - AL III . , ~ (yüce , ulus, eskimistir]. al a .ba~ /alaba~ (lur pgille rde n salgam a
sá k, K ás.) söz ündc gö rülcn h sesi g-g-k -ca k, ~imdi li k, bunu peki~tirece k bir ka- bonzeyen blr bitki) .
AL IV., Ir. a l (cl, gövdenin bilinen iki üye-
d önü~mcsinde aYTl aglz özclhgidir. mt yok. '!'l k.sl r-~~kLtJ~' rmak (k öke ge-
si, sa~ el, so l el). ALABILDIC INCE, Ir. olma~ (bk)tan
Pars. len~, ar. a'rec, fr. boit eu x, alm . ~\ Icn sl r-ma k eklenyle)... . . B a ~la ngl ç l a n beri bütün T Ürk aglzlann- ol-a-blldi~lnce / olabildijVnee / a la bildi-
lah m. isp. buatoe. lal. chlUdus_ 'jll-{ \If- AKSt a r. a ks (yanstma, ters, lepk!, ge.~ l da b ulunan, yalmz el/al biçiminde söyle· ~Inee.
Aksa k sö zcügü Anadolu T ürkçcsine an- ~me)den a ksl (kar~11 olan, Iers du - ne n, birçok eylem in kökeni olan sö;>;cük· O /a seslc rlnde d ö nli~me vanln, hun un
lam. biçim dc!li~lirmcden girdi . ~cn, uygun gelmeyen). lür. KlIndl rmll , al d at ma, tuzak kurma nedcni de Tiirkçe ~özcü k lc r i n Arap yall-
s n orla cki isld . J ikk, ~ ~i l i ~l bilJirir, ~ks'le n; aks.lI! nmfk, llksJlf~me k, nksl· an lamlanm içeren, ar . îll kökü nden lüre- slyta ya ll lt~ m d a a (ar. c1if) sesin in üstü -
su.s a -sa m/s us a ma k (su Istegi gelmek, h k, a kslnf gJbl tr. eklerle (lcnme k, lc ~- yenlerin dl~mda kala n dil varhk lar mm ne kona n bir imle 0 ok unmasld lr. Nite-
) su isteyesi olmak), a k...a k sözünd e de bu mek, lik, ne) türetmeler. kim, Ar:lp yal lslyla üzüm , üzüm. uzu n,
e n verim lilerinden biri bu al/el'dir, a le
-istek an laml sakh. Ayagm lop alhi-J nCde}AKSU, tr. ak ile su (bk. )dan ak-su/aksu seslerinin birbirine d ön ü ~m cs i sonueu, uzak, orak. ort nk, ölüm , öze! bg. ~özeü k -
niyle, yürürken, ayaga dikilmek, yüksel- (kayalardan Slza~ pml ~I_ su, ~, kimi sözcü klerde köklerinJ(an~tlgt gör ü- lerin hepsi a (el if) sesiyle ba~lar.
mek isler gibi bir durum sÖzkonusu... SD D). - -------
AKSAJ\1AK. tr . a~ (yükselme, çlkma, dog- :Usu. ~ki!eçl! su, 1.ayalar dan sl7.arkcn
" ~ lü_r.rBu kan~ma ü1ke anla m ma gelen
+-~ -e1 , ya ba nel kaql hgt söylenen el, barl ~ an-
jç; Ola.bilmek/ ola bilmek (o lma gücü ora-
nmda, olma k yetisi ölçüsünde ), Kimi
ma sapma bildiren kök)da n aj!;.sa- lçerdlgi klrecm donmaslyla tel tel sa rklt- lamml içer en~ 1 ile d e_gc! çel<_le~ir. _~ " sözeüklerin blImek eylemiyle yanyana ge-
mak /a k-sa.mak/aksa mak_ lar olu~lufmasl nede niyle bu a,!L almast -AI/el -dörIil~meSliûn-en ( Ik ömeg i elma lip bilc~ik eylem o lu~turdugu açlktlT. Gö -
Kök an lam l; yükselmek isleme k, ayaga olasldlr). denen ye mi~tir. Bunu dogrusu a lma'- re- bilme k/ giircb ilmek, yapa-bilmek/ ya-
d ikilmc istcgi duymak. Anlam geni~le- AK~AM. har. akh,a m (geceni n ba~lama- -<f dIr, yu m u~ama son dan olm u~l u r . AI· pab ilmek, gclc -bilmek /gclcbilmck, gi-
mesiyle, s.ltPf!lak, dengeB-,---5!!!_~ ?ul- sl)dan a kJjam. r>t~ ma sözeügü el ih ah nan, el ile tu tulup de-bilmek /gidebilme k bg...
maL. Ha r. ~ am (gece), akb (b a~ l a m a, ba~lan- kopanlan dem <:ktir. AI/el dönü~mesi, ALABORA, it. ala bura (gemi nin yana yat-
,(f..amllk eylcmini a ksak' tan tü remi~ glÇ anlam lnda), akb'1a m/a kh~am (ka- ale yumu~amasi\yü;>;ündcn alm a /e1ma maSI, devrilmesi)dan ala bora. Anadolu
göstermck, ~özc liglin yaplsma ayklTldlr. ran \tgln, gecenin ba~laYJ~l) . Haik d ilindc dö nü~m cs i de ol uvètdi. (Bk. EI). T ürkçe sine dcnizcilik ara cl\tjpyla geç -
Orta da b ulunan sn eki kükün aksa k de- a~~a m, ah ~ am da deniyor. AL V. , lT.lIl.{klZll)dan al. Bu sözcügü ki- mi~, bun a kar~m haik diline de girm i~lir
gil ag/a k o ld ugunu gösleri yor. (bk. Ak- AkJjamcl, akJjam gü ne~l , ak~ am ki, ak · mi sözlüklcr tr. (Kii~ ., Uyg., i bm.), kimi (devrilme, alt-üsl olma anrlam lnda).
ma k). Kimi aglzlarda llhsa mah, a hsa - ~ am lamak, ak§emleyin, a~a m h , a~am. sÖ7.cükler fars. (Z)., MS.) gÖslerir. Bize ALACA, mog. ala g (de ~i~i k boyah)dan a la
ma k. agsa mak biçimlcr i ag.ah-ak kökün- Irk, akJjamyd dlll, bg. ak~a m sözcügüne ka\tr sa a l sözcügü tr. dir, fars.ya soma- ilc Ir. ca dinden a la<a/alaea ( d egi~i k
\ 0-- de ki scs dcgi~imi sonucudur. gelen tr. eklerk tÜretmeleT. d an geçm i~lir . Nile kim yalav'dan tlire - boyada olan, iki ya da çok re nkli).
'.\.xSf.r\ . AKSATA. ar. ahl (a lmak) il.e Ua (vc r- AKTAR, ar. attir (Itr/güzel k?ku satan) yen alev de öylcdir, fars. saYJ\tr kimilc - AlaCH bulllCH, a laca dü ~mek, aluca lan -
()- ,, ::1 mck)da n ahz·ü Ita (a ll~-\'Cn~) - aksata. dan ak tar (güzel koku satan klmsc). rinee (h k. Alev). mak, Hlaeah, a laca bahkç ll bg. deyimler,
"t' Kimi vörc k rJ C' akSlIvlltn... Anadolu Türkçcsinc geçerkc n a ttI\r'm ALA, mog. ulag (Qç i ik renkli dan a la (a· wIlar, cylemler
AKS AT~ 1A K, Ir. ak....a ma k (b k.)lan a k· ilk t sesi k sesine dü nü~mü~lür . Bu tür laca). Anadolu Tür çcs m e g sesinin ALACABALlKÇlt, mog. uia (bk.) ik Ir.
.._...l sa _t_ma k/ a ksa t ma k (a ksa masma yolaç- dönü~mele r Türk ~k agzmm özellikle- dü ~m esi yle a ll' biçim ine girerken anlam bah k-çll' dan a la <a .ba llk-çll/a lacaba11k·
')"l' ma k). rinde n ..b iridir. A r. a . .r sözcügü kutr d egi ~ik ligi n c d e ugradl , ba~ka sözcükle- p i (ba hkçllgillcrdcn tc \cklcri d egi~ik
,,~~'I..,'yAKs ET ME K, ar. aks (ya nslma) ilc tr. et- (yan, yon, çap)dan gellr, " ti r/ kulurlar . rin türemesine yarad l: Ala bahk, a lakar- renktc bir ku ~ ) .
~ ",'" mek'len aks-e tmek /akset mek CYMI~ (yanlar, yönler , çaplar) demèk-!.IT. . ga, alageylk, a la d aAan, a lakn~ bg. yara- ALACAK, Ir, a l (cl)dan a l-a-cllk/alacak
....')1)- mak, yanklma\.;), tepmek, çarplp geri AKTARl\1AK. tr. \agJ ak (yükselme, devm- tlkla r, lüylerinin degi~ik boyah o lu~ l a rm . (clc geçccck olan , elle lu tulaeak olan).
- - . Ip I \- )fÎ<io- 0-'1'6.- J)
 ALACALANMAK 22 - ALA§AC I En·IEK ALATIJRKA - iJ - ALDAI\'IAK
Cfk, cak ckle eiyle: olma k't an ol-a-cakjn- ALÀKADAR, ar. a läka ilc Ia rs. ~ä ~ ,eh, lul gl indirme k. Al (lp)-a ~ a ~l/al-8 ~ agl /ala ~ a. nûsmesi (bk. Altv).
la ca k, dolma k" a n dol-a-eakjdolacak. c kinden Illäka -da r jlllllkada r (11glh, beg- gl ctme k. AJazla ma, atazla ma k, alazla nmak, alaz-
verme k'te n 't r~ <l' k/\l trtCtk., bttm ek'. h, ba~a~lml l , baglantliJ, bk. Alika ) .~ ALATURKA. ill. allalurea (Türk töresi, 1 ~ 1m ak eytemle ri 8laz/alel' ile eskö ken-
te n b il~~k/bil tCfk., tutm ak " an tut-a- AIAKOI\lAK, lr. 81mak ile koyma k'tan Türk' e özgü )dan alaturka (Oog:u i$i, es. h
cak ft uta cak_ A]p:u (alaca k), a h m (ala- - a h p-korma k.alarnk koymak, al-a .kny- . ~ i.ye ba§}I,. ge 15e:~e ~ ~ah , Os m~ n ! 1 Al:R.A~·. l r . ala'-MyI (alay de nen ~ rd u bit -
ca k), a hm l:,l (alaca kh). ah mçl (alaca k- makl alak ornak (bir yere abp blrakmak. I 1~I,) ... --",. ,-,'-_.I'",,' ""Ja) Ljyu.. l/vJ h#,i ntn ba~ lRd a buluna n g örevli), alay-

i:
h)... Anlam geni~le m e 5iylc; d un} unnak., e n- ~RA. fr. à 1I1il~r ( i~i brrakma k, ak- befde n krsahm a albay.
,\L.\ CAL \.,"'J I\IAK. molt. ala ilc Ir. ca- ~I olmak., sllkJamak bg.). .. I lar mak bg.)d en- ala vC' rB (atlatmak, ba ~ - ALROM. lat, album [ak akhk)dc n Ir. al-
jan-m a k e klerinde n a la<a.la n-ma kf a la. Uru dunn ak (ayaäa kalkmak) d U ~l'yal' . lan savm ak, i$in içinde n ~IYTl h p çtkmak, bum, Ir. albO m. '
ca la nmak (alaca olmak, dcäi~i k boyah mak (dö~tt k gibi olmak), sa r-a koyma k _~~ oyuna getirmek], À1avtTa-da~,' ~ra:.. Eski Roma'da, üze rine )11më>nemli olay-
du ruma gclmek}, (sarmaya ba~l am ak, sara rak bir yere koy- J AlAy' lal. alae (ok. ala,/Roma ordusun- lan yanlan . ak düzelere (lcvhalara) al-
AL~ CA.\IE J'liEKSE. m~ ala (bk.). i!e .Ir. mak). da yaba r athla ra venlc n ad)dan alay bum de nirdi, Som alan bugünkii antam-
ca. f~ , Mn~r~t (u , ye m ~ n ~~t biçimin- AlÁ\ tET, ar. alem (belirli, Iz, im, dagm ~ (birlik, top uk). da kullamhr old u.
de gird i) sözcüklcn nde n ala-ea-~n~ r- tepesi)den alämd (11, bclirti, im). • j Kök anlarm: ~1. koltuk, bir bi rl ~ n G r. elbes [a k, akhk), lal, a jbus, albu m,
~~ /a l a ea mt nt~t' (bk, Mtnt lqe), 011 ba- Dem ik anlamd a: lri , koeaman, lri ks- (- bir Ja m. Ba~l anglç1 a. yalmz Roma' at- alba (akbk, ak).
knnm da n $e1i$imi: a lag-ea-M ner~t/a lag' ytm, çok büyük. ~t hlardan .olu$an savas birlikleIin ala.t ~a- ALÇAK. Ir. alt ik çllk dinden alt-ça k-alt-
caM nd~~/a laca m~ ntlq~_ r;;--;-:;... I (d - j - k d- va or " lay) denirken, sonralan yay \'a$ birlik- çak / alçak [az a ~3P da ola n hiraz alna
AL~C IK , m ~ ala (bk) ile tr. Clk ekinde n l~ •.t ~. a a ~~ U1 u , uz yer, 0 , - ;- ,\4 eIine, pi~ll d t'le de hu " ve,ri!di. U rdu- bulun an). •
" k " d 11 d man v;mdekl aÇlkhk)dan ala n,
ala-elk/ alaclk (de~$l IUr e ça I a r, ~n Eski Türk söz1ülde rinde (Kä~.) geçt ig:i gi_ J i3 da kanat (ar. « na h . uze~lnt kurarak, E.~k i Turkçedc all ile Cl, Çl, cu eklcrin.
~'artl.ln sl~nm a ye n . S u çahlarm delti$l~ , 4 - ldan heli An adolu T ürk çe- ;:) ,'" alae ~alay) ~I u ~ u n, .I I ~ onde r olarak den sözcuk lurct mc ge len e~i \·ard1. altel,
rc nUi \';\prallan dola~1styla alaC1k/delti- b.l,dl , yuzyt d h kaTlth~1 söylcn. .;) J Hannlb~1 (I.<?, ) bt1t.~'r. ~oJ~ ulusl~- allÇl, altcu (birden çok kaml olan kimse-
~i l rc nlli, s.i'>lCÜ ~Ü lürc'mi$lir. Stl1c ü~ü n .sm e ad~ ' ';1)'I ~~{a a ' , nnda hilY1c sa\'a ~ dU1em I-l1hnmC1d1. nin ilk karJS1) o;.(l71e rinde C' n allla olan,
l; öl; ;\nlam l: .!laca o! a.n:dlr. '1-, mckte l r . ~~ '~.. Anadolu ' rkçcsindc 14. YÜJ')l ldan sun· kadmla r hirincidcn o;o nuncuva doy u di-
S u sl~l n a kl a r, çokluk, d a~l ar da d ola ~n ALARGA, ill. aUa larga (açlklan ~cç )dan ~ ! a Alay tI .t0l!lulyA:u n adl olara k gcçc r. l ildiA:iedc, ,;ürc baktmlndan 't n altta ka -
çC'hanlarm ya~murda n korunmak ama - alarga Çkl)'lyayakla$ma, aÇlk dcmze dog:- I S~ Ça n dlkdlrdl ala, bagladl lurd l' lan a nlam1 sakhdlr.
el~ l a. gc ni$çc yapra kh dallarda n yapllUa- ru, engme) .. . ~ -" ( (Ie Korkud). Ca k, ça k cklc ri)1c, haik dilinde lürctil-
u t>annma ver lcridir, Bun un alaççlk, ala- Anlam deg:i$mcsl)'Ie: uzakla1, ya kla~ ma, ..... ~, Ta~ra çlkub ala)' ba ~lad l la r mi$ sö7eiJklcr: a z~ k/H lca k (hira1). ) 11·
Çlk. a laçik !'>g. söyk ni$lcri de vardu gt ri çtkil. , . .~ 'J - Envcri - " a ~ -çakh .. ,'a ~çak ( iV ya\·a$. çok yaV8$
SD O). . ALAR,\I, it!. a llà nn~ (korku, saklnea Iml, \ . '\ Alay, bal1lam ak, alay gösteITl)rk:' ala, deA:il), sulu-eak/ suluellk.(bi,raz sulu), )'3. -
:\.L~ Ç A. mClg.. ala (tok.) ile tr. ÇliI (A:) ekm- orduda s ilah -ba~ l ' uyaTlSI)de n alann ,I dOtmtk deyimle ri An~d~~rürkçesinc n n-eakh an ncak (crtesi gun), alçaCIk.
.' ;- den al a58 lAI/ ala ça (yan n sICak ~_n1c:- (korkulu, önlem almmast gereken hir duo .~ llzgüdür.f'ars. ilIOd~n (.btrfa$mak) .sö1ejj. a lça kça, al\'8khk, alçalmak. alçallmak.
\.-tl'''t " ~ rinde btrde n bo~alan )'a~mur. Gu~e$ rumu bildiIme uy,a uSl). _ . ~ nde n IUreyen AI v:-álä i sÖ1Cükle riy.
r J ,)
"'..,
I$mla nm n bulul~.r dan sI1maia n ~C?e~IY- Anad olu TüIk çesme son )'llla r~a , oze.III ~-
q-...... ~ Ie ~'a~mu r d e ~I $, k ren kk ! de gor.unuI. ) Ic ikinci Büyük Sava$ done mmde glrdt:
'" alçarak llg...
Ic ordu b i rl i~i 0 n lat. a la~ (alay) arasm· ALÇ~ , l al . a'l:.ilIa y:t da g.r. argilos (çöm·
da ses bc nzeI iginden ole bir ~ lêkçi IOrra~I , a k loprak)la n alçl.
,....( J f. 8 u sö ~cug:c a l aç ll ~ da demI (~ SCSt u7..a1- Ön cc yalmzea ordu bi rlik l e rin~~ ~cçe r h ~klur . ------v:- Anadolu Türkçesinc, Anad olu'da k(Jnu·
);.... ,r..e O ma eb d,u~ u ~ u n d a d ' r ). ,' " bir sözeüktü, sonralart haik keSlmme ya· AlaJ etm ek, deyimi an lam de i ,i w, $ulan Rumea araClhglyla gcçli. A ~i-
..'l<~ :\r\ L.\ F RAJ'Ii (. A, 11 1. nllllfranca (Frank a oz- )'llmaya ba$ladl. ol;' ~ nue " ,~ uy fJ lgili dcA:il. hl s .a rglli -H ~i -a rçj -a l çl . R/ I seslcr illde
_ ..\p", J ~) gu)dan a l a rra n ~a . ALASULU, mo!\:. ala (bk.) ile Ir. su lu'dan , , Alaya almak: eskiden çe kirucklcn d i\n ii~ m c : ~lr ba l/ka l b ur (lat. cri hllnl' _
fr/ ,]1. 1 \~ , Ital~'anlar, CSkl An,u p~ ~luslarmdan ala -sulu /alasulu (yan olmu~ ya n olma- yt li~m eyen , ala J 'da n YCli$cn, becc riksi1.. dan... ) ~./c d iln ü ~ m c si : lal. gens, ar.
/ " l. }}"J Fran klar'a, Fra~s I1:I,ar a 07gU ah$kan hk- mi , eteIinceolgunla$maml~) , ba$an SIZkimsele re, okulda n, ocakllln ye- eins/Rens eins...
:.1'1/-
~'"
~/
,
lara , )-aha nel)'a (J~U a~lam,~da allaf~n- A1~.s~lu/alasulu belli hir biçimc, nileli·
ca de rlcI. Anad olu Turkçesmc.1 9. yuz- ge varam aml$, hir bölümü ba$ka, ölcki
li~medigi için 'itlailii J c nirdi, ~"'II..J1I.- Alçlll (illç1), alç1gt'I (a l ç I Cl ) , sil~,cu k lc r i n i n
mak, ala t.etmek dcyimlcri bundi," -dota- cski Turk sll7liikkr mclc (Ibm.) olm"'l ,
~11 J(lla ylarmda, .okunu$una gore ala[· bölümü ha$ka, olgunla$ma baklmmda n
j ,J
, ntn ~a I,lara k !!l'çlt. ahtcah olan bir yam iyice ol gu n l a~m 1 $,
.-\ L U ;,\ RSON, fr. ~llrçu n , (çr ~c,k ?,~ug~ ;,\Icki yam J:lha sulu k ahnl~ (~1I1 11 sil!~ ü,
jldir:-Xlayh (a layda n ycli ~e n , ukula git·
mf:mi ~), mektepli, (okuldan ye l i~c n,
kökcnin Ir: o!dugunu !?Ö S I,~ r m,e 7 , AI <,:I J e·
ne n gcreç ilkm Ah lcn.ll. yor,es.mde huIun-
I oe-aklan gele n), Aluylt-meklel!,1J ,~ (l7 e Ü k 1c · rnll ~ , k lilla nl l m l ~ tlr, k.lnç. Whl.
" ./ !'t~).LlI1 ItllllollirSlIn (t,~l .\n S,l\ t ~\b l kc gii ycmi$1crde, yemcklik bilklIerde tYlec / ti birbirini n ka r$lll ob rak sÜy1c nirdi, ge. \'alçu, yal'> l. Yll lçll klrl;'Cl, ,}111çl "e kireç
Sllml$ bdm"saçt )" .. olgunla$maml$, islencn duru ma gclme- rici1c r meklepli 'yc ka r ~l büyük hir iil'ke (TaI. SÜ/. ) ~i; 7C lI k lc rJ gcçlyolsa dil }al-
Anadolu Turkçcsme. . , 19. yuzytldan son- m1$ . 1er "lçm soy"1emr . ). duyar, ayaklanmal arda onlan öldürm eye çlhlllçm (parlak, parlaya n)J an dol;;)'I_
;--, ra. t>c rbcrhklc glrdl. _ G k 'I aAl çah~IIla r d l .. . d.r.
" ~{ ' AU,KA , ar. lIhika (hag:hk, ilgi, dügumlen- A~SÄ-_ I ~TM E_IS.' !r. alma I C il $ .l!>
~~ me)d;ln al;i\..a (ilgi. yakmhk, egilim d uy. sOlc uk1crtnc gCIJr\1cn t l mek cylemln- ~ Ir. )'alav (alev)da n yalaz:.alaz (ya, ALUAMAKjA LTAMAK,' j,~ (k,mdlr_
t0 ...J ) den: ahp ll$agt al mak (etmek) a h p.a~a. , --hm. alev)... Y ses inin düfrj1"csi, v(z di)- ma. PWlm a, l u~ a k, hl1c )daJ1 1r. da·m flk
IJ"~ m:t . .,. Oi ~ /" ~
'.J.... q-.\o--,S,Q..\ t\C- eA~.,;ç ~ I
...------- ...,..- - - - - ---
AlIl ANM AK. - 24 -
c klcriyle al-da.ma k/a l d~m.a k (kandrr-
ma k, $a~ l r lma k , tuzaga dü sû rmc k].
Da -mak ck lc riyle: klm ll-da -mak jkJ mll.
dam c k, 11t11-da .ma kh lnlda ma kha nl.
dam a k (bk. Allag ).
Asya T ürkçcsindc a ha mak [kandnma k,
aldatm ak} diyc bit w1Cük vardu , a n~k
al kökünün -erte ba #lant lsl açlk dc~i1-
dir. Burada al -da-me k "alm ak- eyle miy-
le baglan uh saYl hrsa kö kün iljd olm ~1
~crcki r. 0)"53 ar. 61 (hik, kandnm a) dl-
~·c t>a~lmsll bi r !oÖ1CÜ1< varder. Bu 501-
c ük ço k e~ki doncmlerdc Arapçaya
Tur1<çeJ cn ~eçct>ili r, önce t>.unun d~r ~-
lanmasr gcrckir. A. v. G abain Alla rnak I
ALEV
baglanuh, eldn-m ak (alma i~ l e ~ !ni bas-
ka bit Ö7.nCYC yüklem ek , kendin l alma k
eylemine konu ctm ck), a ldrr maz, a ld u--
mazhk, a id irt mak bg. sëzcükler a l /~I
kökünden. (Bk . Almak).
ALEM, ar. ! Itm C51iill
yeryüzu, @ l,
~d en elem (evr en, yeryiizü. çevre,
to pluluk, büt ûn },
Ar . AI"m 50I CÜ#Ü ile bi lgl anla mm a ge-
le n Urn e~kök enlid i r . Bu ncden le A1e m
kavrammda bllinm~ anlarm sakhdrr,
äjem, haika bir a nlamda bülnen varIJ.k,
gözle gör ülen, tamnan varhk demd.~lr .
Tûr kçede c\n n, )'er}ilzü anlarnmda soy-
lenir genellikle. . [ar.d an], lal. na mma, sanskr. bha lam-;
dirme k), yalmak (yanmak), yaldlrli
(parlayti) .
Yalazla ma kjalazJama k (alcvlc me k), ya·
laa lanma k/alazlanmak (alevlenmek) ,
yallina ma kj ala na ma k [alevlemck, alev-
Ienmck), yalanan mak/ ala nan ma k [alev-
le nmek), .)"3lavlamakj alav la mak (alcvle-
mek) , "a lavla nma kj alilvla nma k (alev-
1cnmek), bütü n e ylemlcr de yanma, I~I -
ma, parlam a oze lli ~i. Alaz-alar·alav·a,
lev_
! Al m. Fta rnme, Ir. nammc, ing. na me,
irl, fia mma, ~v, (Ir. alevjya..
lu'd an), gr . phlox, ar. lebeb, fars . ~f.lle
me, gi~leri~en~g.). 1, . .
Ah mh (koby ahnan , gücenen , mcmen,
da n lan.), a hmh (gösleri~ l i , göza hcr, çeki-
ei, boylu (lOs!u, yaklilkh, güzcl). Ah mh,
çahmh, ahmmda n geçilmiyor _
Ah m-sallm (alma k-salmak, ahive r i~),
a hm -vertm (almak·vcrmek, al gülüm
ver gülüm), a!lml çok [ço k sanlan, sa tm
alam çok, çok aranan}, a hml az ( pek
aranmayan, toaillmayan)...
ALlN , lr . ahn (kaTi l, YÜ1~ ö n)da n al.. -nja.
hn .
Burada al kökü al-mak'tan gelen ala n
ile ilgilidir. Sölcüjl:ün ko keninde d üzIük,
d ÜI \'t'r, genislik, aClkhk anlamlarr sakh-

Ir. göstc riyor. Kás.de aldamak {kandrr-
mak, aldalm a k) vardrr, açlldamil yckt ur
(kök olarak). G D bu . söl~ü gü n y. oldu-
gun u söylüyor, alda dlye blr de o rne k ~e~
ri\"N. Bu sölcugun ne redCliiilu ndu~
hCll;lk~il, dc~iii k Türk apllan nda gö-
rulmcsi koke ni toa plamaya yelmez. Klr-
j:11 Tur\;\"c~i n J(' I>ulun:m n l~a ~ :m n ani:;! ·
rnmda•.hr , ' al-Ia bai1a)a n w lculie rJ e de
-alda mak / ka ndlfma k" • ~nlam l . yoktur
(Ku g.). Aldam a k' l a r. al dan dcäil de Ir.
bir köklen l ürel me geregi \'arsa bu kö-
kün "'alm ak"la ba~ a nllsi larllima gölür-
meI. \"('Ik "'al"' $Öuü~ü ' hik' anla mml
içe rh,öu ..l "'al-da"' nln Ka ynaitlnl ara~l lf -
mak·kaçlmlmal dlr. Burada iki sor un va r-
dit" 1- Ara pça àl Tü rkçeden geçm iit ir,
hu ' nede nle al da mak/alla mak Ir.dir. 2-
'al"' d~r uda n doä,ruya "hi\e" anlarnmda-
dir (alda onu n lüre\idir). Bu d u ru~.da
sÖle ük Ir. degildir. Konu ya haiKa yon-
den ha klhrsa )i ne iki sorun .do,!tuyor: .1 -
ald a ma k Ir. alma k cylcmlf\de n gehr,
sonradan anlam gen iilcmesinc ugramli-
llr. 2· alda ma k (altamak) alda /alla 'dan
gelir. Bu durumda aldajalla 'nm kökü n-
de gór ülcn "al"' ned ir?
Al DAS MAK, )Ir<'ftl (kandIrma, iailrlma,.
IUlak)dan nl-da n-mak/ aldllnma k ( ke ~ d l
h 'nJinc k;lf\lllak. ~a ~l r m:tk , IUl a~a dlli ·
nw k y<t nllm:lk). .. .
Aldaç (aldalma J Ule f\!, aldatlcl a raç), al..
danç (kolay alda na n), aldan glç (aldal Rlll
a rael), alda llel, alda illma k, alda lmaca,
a ldalma k~,
,'\ LOI RI ~ , Ir. eljal"u:tn nlma k eylemiyle
Alem sözcügü uzun c kunur, bir de kua
okunup ba.)nk anlamm.a g~ l~ n ~I~ m va r.
du birincisi a.)"ll, t'1lr de IkmClSI yalmz
a)~ ik ba~lar. (1. a)'ll, cm, lam, !:,lim.. 2.
ayn, la m, mlm.). -"'l';lo ..,,. .. .
0.11 1> ~;
ALEST!<,id. alln tlre (hanrlamak)den a!-
- 'n la (baZlr), al~s la, AnadCllu . Tur.kçc~l '
ne ge miciler araelll~yla , klytl11enmJc n,
denizci deyimi olarak geçli.
ALET ad Aid (i~ gorme aracl)len aid (ii
.: 'l Ma ,~
tahml, I~ gereo . ç, ~ (
ALEV. lr. yalab-yalap (pa rlayan, li lyan,
parlak)dan yalav-alav/ alev, Ayn ca: .)11"'
l avjya la z/alazfa lar-al.~v. . ..
Bj pjz/v seslcrmde tourekll dönuime, y
sesinde dUime: ba rmak/pa rm a k/ bar.
rnak/ varmar/blçak/plça L Ebj ev,
bar/v~~, yal.apj YB!az _
Y seSlf\ln dUi mesl: yda nj lla n, Yd d lzj~1
dlZ, .)'Ultuz jultuz, .)'Utmak j ut ma k, ya a
ulm ak!~lm a k.-
L/n do nUim esl; yalmak/ya nma k. Yal/
yan kökünde lilk .saçmak, aydmlalmak ,
parlakhk bg. ö7..elhkler sak1J.
Yalar j yalaz I ya la n~ I yala vu 18 1.~~/
alar j yalaza j ya l ~.z l j y~ l.az l m (bUlun
sözcüklcrde an lam ozde~ häi alev kavra -
mm. veren öle llik). Yal kökünün ale'NI'
lev d l~m d a aydllllalma, parl al":ta, li lk
~açmll anlilmlm içe rc n lürevlen : ynhn
(panltl, li l!tl, alcv), yulmllmak (yanma k,
parlam ak, l~l k saçmak, alevlenme k), ya..
hnla nmak (alevlenme k), yal llrmak (pa r.
lama k, lilk saçmak, ayd mlatmak, I~ I _
mak), yallra ma k (pa rlamak, ayd mlal.
mak), .)'llilurmak (ocag l yakma k, alevlen·
l
Turk dilinden fars. ya geçerek kokeni
unutulan, fars. sa mlan sözcükler al de-
tildir; äçä~ (kilit, a nahtar. Ir. a~?,ak,
aça r 'd anj;ümrnîd (Ir. L1~~d, 9mu uan)
Am~;'-ç~5!u~a_ç 'lan). .
ALFABE, kop . IIlpha.bcta (eskl _MISlf dl-
linde A..B $Csle ri)da n alrabe. Once Bali
diller ine. Arap diline geçli, a.r. e." fba'-
da n Ir. yc f'llfbli (cs.), Bali dlll~r~nd~n,
9: yU Z)'Ilda n ~nr!1 fr. yol.uyla: l~meJle.
ym, a Ua be blçlmlYIc gl.rd~. Kiml yerde
elifb~ (;Skilc~~ go re), klml yerde aUabe
(ycmlenn dllmde), sa n ytlla rda, Ir.
ABC. .. . ie y" diyorsa da, bu anlam geni~lemesiyle
. ALGI,Ir. al mak'la n @ Iie baj!:lanllh)
.AI:&Ialg l; gl e kiyle ad, sa rmak' lan
sa r-gljsa rg l, sürmek'te n sOr-gü / sUrgU,
vrr mek'l cn n r-gljvugl (cs. vlrgl, blrgl,
• \'Irgü), görmek'le n gor -güj gorgu, _ AI~I "
lama k, alglla nma k, algin, ei kokenh...
(Bk. A1 mak).
. 7. ALIÇ,/, ,,, , '(I Û~, ("'''' d dod,i{tim, "d bilki,l"an
IIluç a IÇ gu gl cr e n Ir ar. ~ yc I en
yaba nsi hir a~aç ilc o nun yem 1il).
AL~ Ir. almak (bk.)lan al"lk/a hk (ge r-
- çek a nla ml: ahnml~), anlam degii mesiy-
Ie a nla SIZ kavra ücü az,
Ik c Iy e: çlkma k'l a n Çl -I çlklk, )'Ik"
ma k' tan )'Ik-lkf>lluk, sa rkmak't an
sa rk"lk/sarklk hg. KU i Wlgas!.
Ah kla~ lIIa k , " hkhk q kokc nh..
ALIKONULM AK, lr . alma k'lan (bk. AI,,-
kornak) .
ALIKOYMAK. Ir. almak 'l an (bk. Ala(ko'
ma k).
ALIM, Ir. almak (cl ile ilgili)tart al-I:m/a",
hm (borç, alaeak, alman n c ~n e, mem..
drr (bk. A1a n).
Ahn SÖICÖ~Ü Ki L Uyg., Kir., Ihr. 08.
sözluklcrde ên, yüz da~ doru~llnun o n
yam, kari l bg. anlamlarda geçiyorsa da
. 'on'd~n_ çok_ alanJ ! El~~~nfu1i.~. on,
y(lz karilhkl arlnl anlam gem~lr:m esl sa-
nueu al m l~ll r . "Ön"' 1e ilgili bir SÖI.cÜj!:Ün
-al" biçimini a lm a ~l, bilylc biTses dönü~-
mcsinin ö rneäi bilinmiyor. "' Piiuük, d üz .
)'Cr' anlamlan n,!. i~ren alan SÖlCÜ~Ü ' a-
hn"a-daha pkmdlr, aniam baklmllldan
da dOgal bir baj!:lanll scriliyor. AV. "a.
Im- I açlklarken -.. mutlaka ö ne geleI]
ka7.amlan bir içe rik yUlündend ir, a hn'a
'ön' anlaml sonrada n \"('rilmiilir. Bu ne-
de nJc a hn sozeüj!:ünü al kökünden uzak-
laillrarak ba ~ ka bir kaynak (köken) ara .
mamn gerej!:i yoklur gibi görünüyor. Ni-
tekim bai ka dil1erde de ' alm", 'ön' SÖ1-
cükle rini köken olarak hirhi rindcn lüre-
leeek biT örnek bilmi~odrul, ,ü~dle~k,'dhA
(ön)ün al'a d önü ~m e ~ l e pc: 0eo a e-
~l. Ar . nasi)'e , cebhe, fars. rû, nasi.)~,
cr bhr (bu ~ö1.cü k ar.dan almma), alm . •'
,
Sllrn, rd ront, laLfrons, isp.rrente, ill. U J 1f,
rronte, gr.metopon, cs.alm.stlrna, got.s.
IrlluJan._ Ge rmt n dillerinde a hn a nla ml-
na gelen sÖl cüitün kökcni~sÉ: ..s t~o.-
l!(yaYllmak, gtni ~lemck, açllma k hg. Iie
ilgilî (R(i ll). .. . " ..
Hu ö rnd lcr, Tü rçcdc alm SOlcll~un u n
. Hint-Avrupa dilleriyle ba~lant l h olmadl<
gml gÖsleriyor.
A1 m'dan: alm açlk, alm da rna n , a;hn ke·
mi~ I , al m I"rl, alm kara, alm gellli , alol
da r bg.

ALIN DI - 26 -
ALIN DI, Ir. el rnek'ta n al-I-n-<h /a hnd l (ar.
ma kbuz k a r1 Ih ~ ) . Tr . dl, ti. 10, t u, d u
e kleriyle ad: krrm n (kmlm ak'ta n], dê-
kü ntii (d ökûlrnek' te n], ku run tu {kur-
ma k·lan) •...
ALINGAN, Ir. al mak (cl ile ilgili)la n al-I-
n-mak / a hnm a k-al-t.n -gan / ahnga n (çok
ahn an. inc inen, çckinen, kolay g üccn cn ,
a hlllel). Oülüngr n (çok dü~ünc n . ûzgun,
d üsûnceli], Ç1'kingcn (çe kinc n, kolay inci-
nen, güeenen), dÜlü ngü (ü7Ü ntü), üa-
gijn, ü1cngr n_
-
{9-I - -"
N M." ~ Ir. almak (hl .)la n al-t-n-
ma qaflnmak (kc ndi ke ndi no nlmak, al-
mak eyle mini ke ndi özüne ç~'llio.e k . AD-
lam ge n~leme siyle : güce nmek,j da nl-
ma k, lnclnmek}, --
ALINn, Ir. almak (bk.)lan al-t-n-tl/ah ntl
(a hnan, aktar elan, a r. lktlbes ka r Slll~),
ti . t ü e Ue ri için (bk . Ahndl)_
ALIS-M.o\K. tr. almak'tan al-t-t-ma k/ah"
ma k (kendi kendine almaYl ba~ r m ak,
alma k eylemini kendi özünde gerçekles-
lirecck be eeri ka unmak, a nla m ge ni~le­
mesiyle, (bk. Almak ).
l-tma k eU er iyle ömeye yönelik e)·lcm:
ça l-t;-mak / çah1mak, kar-t"'1.mak /ka-
nlma k.. ),I" '1-mak/)1hl mak_
ALISTIR.\IAK, tr. alma k (bk .)lan al-t"'1-
br-ma k/ ah ,tlnn. k (alrnak eylem ini biri-
sinin, balKa bit örnenin ülerinde sürdür-
mek, biris ini almak eyleminde devingen
kIlmak. Anlam genil lemesiyle bir kimse-
yi bir i~e . bir nesneye c1ver il li kIlmak) .
Bir kimseyi. bir il te, bir eyle mde e1veril-
li-be cer ili kllma illc mine de ahll1rmak
denk A rkada~lm içkiye ahllirdi/a rkada-
11llJ içki içme e~li m li kIldI. onun içki iç-
mesini sa~adl . içki içmesini ah~kanhk
durumuna getirdi. Su örneklerde hep
köke getir ile n e klede anla m geni~lemesi.
ne olan ak sa~l a n dl ltJ görülüyor.
ALKAM AK. es. Ir. al-k-u.mak/alka mak
(bdtenmêk, övmek. al kóküyle baA\anll -
h (h k. AlnlU k).
ALKIM, Ir. alma k (bk.)la n al.kJm / alkJm
Q>oäaz, besini alma alglIl). - -
ALKI S-, es. Ir. alka ma k (be äenmek, öv-
me k)lan al .k-Il /al lu ~ (ó\ltne. be~enme ).
AL.KI$LAM :\K. Ir. al k1l (ö\m e, yücelc-
AU·tAK
me, ululamajtan a l kll -la-ma k/a lkl~la ­
ma k (övmek, yücehm ek, ululama k, kut-
lamak ).
Sözcügün kökü al/el'd ir, gövdenln bili-
nen iki üyesinin (sa~ t i, sol el gibi) ad r-
drr. A1 kJ~ denen kutla ma . övm e e1 .supa - '2
_ra~ ya plld l~nd an erle baAla nllfidlr. '
EI/al, al/el d önüpnesi o lagan drr, al . c i\J<.,~
ma/ elma, (bilinen ycm i~) sözcügündc 01-
d u~u gibi.l:7:J'('... t~
ALKO L, .&;: alcool (alkol)dan alkol. Ar.
al-küûl SÖlcii~, lat. ye bir kimya kavra-
mi ölarak alkh ol biçiminde geçti, sonra
Bah dilkrine ya)1Idl.
AI-kûûl-alkhol-aleool-al kol_
ALLA H, ibr. eloah (tan n)dan cJ-ilah /AJ.
lah.
Mezopotamya dille rinde ten n anla mma
gelen sê zcü klerin ç~ U. ui ile ba §lar.
Arap dilinde, daha önceleri Alla h kavra-
mini ollJ1luracak bir söttiik yokt u~ A r.
i!!h.(lann ) sözcü~ de ibr . dilindendi r.
Al:. lIu (Iann), Babil dilinde U, el (ta n-
n ), ak. elu, e1ltu (en yiiee, e n yüksekte
olan), Tevral'ta adl geçe n. sonra Ar a pça
dört kulsal varllltJn: ~-!h Ccbra:!!,
r f-il, Mika""!!! adlannm sonunda görü-
IS·l
söyieyisle islam ulusla n nca bc nimsc nen
e n 11 sözcü~ü tann demek tir.
Alm. Gol, lat. dcus, sr. thcns, ing. god,
isp. diM, ill. dlo, fr. dleu, fars. budA.
sanskr . deváh, süm. dm glr (Ir . b nn söz-
cü~nün kokeni, bk. Tann), Ir. ta nn_
ALLl K, Ir. al (hzll)d an al-hk /al hk (kadm-
larm yüzlerine sürdükle ri d üzgün) , al ol-
ma durumu (kl2llhk).
ALMAK, tr. cl (al)den al-ma k/a tma k (cle
geçirmek, tUImak, yakalamak, elle kavra-
mak).
AI~I sözcükleri a raslllda sesi deAi~tire n ,
ikisini birbirinden aynynul ~~i gösle ren
ale bagla~lm ldlr. Tr. de hu Ikl ses süre k-
li olara k dönü~ür, a&z aynhklarllla gore
hiçimlenir . Tengrl-t1ngrl.tlnglrl.ltnglrl-
tan~n·tann dili sinde d önü~mc e'd en
a'ya doktru. Alma / elma sözeüklerindc
dönülme a'dan e'ye doktru. Almlla ~l ­
ma/alma~lme (Kà~ . ) dönü~m e k a r~ l h k -
1L. . y?r. nu örne k ahnltla rlll okunu'i u, eskile- de l-d ekleri çl~u l bildirir (ka na-d/ ka _
Emti -amtl imdi imdi U
·1 a m ru~mril sOre I
,
ALMAK - 27 - ALPAGtrf
u da ar a he si U . , örneklerinde h 'y1 t)-lUI diye okuma ola nag r yoktur.
de ale, e a ar~ll 1 on ûsm e . Sör c ük SÜ7gcli'ii:
ortas mda : alev/altv gene alt d ënüsrne-
Eylt kim görd ü,.,di a)lt dl dÜli n
si. Ala/cla örneginde ale, t ip/alp söz-
cükle rindeyse cIa. ba ska bir yerde f'R. dizesinde a)1tdl SÖl CÜlt Ü ólçü gcrcW
ri/I ~rl oluyor 1'/ 1, bu na k ar~lhk elig/ Ullt Ulu n okunur...
(el ) ör ne~i n de t Il deäio;mesi d'ln anlarm- A/e ba~l anl lsl içinde a l/e l-~oJfa l esa nla rn-
m elkile miyor (Uy.). al ma/el m. {lbm.) hdu, eo;köke nlidir.
a / e_ ALMILA, es. Ir. alma (bk. Elma )dan
Türk dilind e, agizlann birbirinde n çok alm-t-I-a/al mlla (elma).
uzak kalm alen yüzü nde n, se s deäilm ele· Klml! almlla/ cko;i elm a ( Ka ~. ).
rini ke~in l ikle bc lir1eme olanaltJ yoktu r, Anadolu haik agzm da ejma'ya almlla de-
buna bir de Türkl erin larihl eri hoyunca nildi!! biliniyor, anca]; .SÖztü~ün cl/al'-
baska utustenn Y31'I!an nl kullanmalan dan (aJmak'tan) p.a ~ kabif.-.k ökc n i olma -
eklenu se duru mun kanllkh~1 daha ko- sa gc re k.
lay anlasrhr . AI/tl dönü~mesin i be üi bir ALP, . Ir. al i it, ··re kli, kork usuz] -
sürede n ba ~lalamadl!tJ.m lz gibij belli bir n al . AJ mmo : all orta 01-
dönem de de durdurarmyoru z, ca: GD
A)'1t mak (söyle mek, karllhk verme k, de- Alp ~öleiigü nün kökü al'~ sesi an-
mek, yamtla mak] , e)itmck (sö)'lemek, lam ge nillemesiyle olul mu~lu r. Alp'ln
y~ m l l~m ak, karll lik ver rnek. deme k) roz- kök anJaml aho, lulup kopanel. c1egcçi.
eukIeT! bugun Anadolu Türkçcsinde. rici, üSliinlük sa~:IaYlel hg.d lr. En eski
h ~lk a~lllda. geçerlidir. Bu durum geç. Türkçe kaynaklarda Tiirkçe diye gösler i-
mlll en kaynakJamyor. len b~ ~z7ü#ü n !,l pa ma~~çi m i,!d~­
1~ .m-'tMI k87..andl!'m A.v. Cab:un bil-
Ta';MI çlkub alay ba~la dJlar
Eyle kim görd üydi a), td l d ü ~ ln
IUikr nitmck gerek hunln l'iin
- ~,yd . -
diriyor. Kal .da royle hir eyiem yok,
Uyg. Söz.de de bulunmuyor, Orkun Ya·
zitlan 'nda alp biçimi var. Yine bu al. p
11itdl 'ia h aydur ey nlglnn kökünde n liiremi,; alplrka nmak <Jiäitlik
Ics z.t>ldür a)'11 giinlûn dt vann gösl.CT!,c k, yoruimakslll n bir kon ud~.QI ­
- Hur. - 111~akJ o yg. Söz.), alp.rkamak (yiäitlik
laslamak, yigit görünme k. Uyg. Söz.)
Ki ey dir! O)ll am a yindek o)'1n
sÖ7.eükleri biliniyo r. Bu al koküne p 5esi-
E,.i t zikr al!:lz dutma ölült)i n
- Fe rh. - nin hangi dönc mde. hangi kOluliar aliln-
da girdi!i ni sapla mak kolay de~ldir, an -
Didüm a'ika mi dÜ1C)in ya oda
cak alfcl kökünün Türkçe oldu~ tarll';-
Eyitdi a'ika dÜlme oda dû,; var ma gÖlürmez kalllSllldaYlz.
- Sanc a. - Alp sözcüAü Anadolu Tür kçesinde. a ~a­
Sulta n Mura d f'ydür 'ilmdl u ma ne ~I yukan , 14. yiizytldan bu yana yalJh
Ban a da kalm adl bf'gler elvcdA kaynaklarda görülm ekledir. Yine bu söz-
- Kuloglu - cük bifi yi~l , öt e kiAi.k.Qa~ (~~d: el) aola-
Em rah eydür ca n bülbülü kafeste mlllda söylenmektedir. (Tar. Söz.) _~r ..
Denim basbihalim bildlrln dosts .~-'pu (öküz).
- Em rah - ALPAGlIT, es. Ir. ~ (bk.)Ian alp-a-gu _tl
14. yüry lldan beri, An adolu Tü rkçesin- a!I!!lgut (yiP;il, kor USU7.., alllgan).
de, aylt ma k/eyi tmek sÖ7.cükleri nin sü. Alpaftut SÖ7.cügüniin sonund äl)ülunan t
re kli bir dönülme içinde oldugu, bunuo ~ kidir, hu neden le de, bu sÖlcü k."
ale, eta ba~ ant lslyl a yiirüdü~ü görülü - yiAlller anlamlll i içerir. Asya Türkçesin~
rln "ha reke- dedikleri a klaTma)'aZlsl, ya nadlar IJg.). sonradan leidtuiara k kulla_
da çtv!riyaz lsl uyan ncadlr , a ru! denen .mbr ol m u ~ (U!,
ölçü ye göre d ü:.o:enlen en dizc lerde aylt . AIJlagut sö7cüg:iinün halka bit anlamt
Al-SAMAK - 2S -
da a ~a ma'd l r, ön: 1bir sa n karJlh&i söylc:· äü yer) biçimindc:dir. Burada gûr ik kûr-
nir (Uyg. Söz.).
ALTIN

birbirinc: kar~m ISllr. lstc a ltag ile ël'da

AMAÇ
gr. khrldos (semitik ke1ime, IT.) kaz.
allin, kif. a Uln_
29 ANACAIC.

Severus'Ia ilgili bir paranm ü7erinde "E r-

mes kncac rhen polin/ ilin kurucusu Her-
5
Al...~A."'I A K. tr. al mak (b k.)fan al~a-rnakl da d urum böylcdir. A1ll n/ altla, asa~da, AMAÇ. Ir. am as (c re kl ar. hedef kari lh- mes" yaztstn dan a nlastldl~na gore, il,
alt 13n. AJ)ta n amaç. lanr l ~lc r m cs adma kur ulmustur.
alsa ma k (alma k istem ck. almak eylc mi-
ne istck d uym ak, alasr olmak). ALTI, Ir. a lt (altta olan, alt yer, ûst'ü n kar- Es ki T urk sözf üjde ri nde ( KiiS.) bu lunma- Al\1RER, ar. amber (gezel koku, çiçek ka-
T ürk dilinde sa-se o rtaeklenyle sörc ü- Sltl)dan alt-l /aUI (say ida be s'ten sonra Slna ~arsd l k far s. AmAe (e rek, ni ~an tab- kusu, bir hitkinin adl)den amber.
~ü n a nlarmm gcniSlclip geli1tirmek yay- gelen, be$'in ardmdan, alnn da ola n). lasl) de yaklnh&! ilgiye deäc~ . Tr . de a n- Amber&~acl , am berbahjtl, amberçlçcA:l _
gmde. Ru sa-se ckle ri ge nellikle islek A1tln (ahta ola n, a~!Ida duran ), allmç naÇ, omaç, umaç sözcükten trek anra: AMÇA. ar. amm (babanm kardesi, alll-
d uym a d uru mun u içeriyor . (allInCl), all mkl , (alu aki), al nrar- [alü- mln~ Umml:!; , o~ ma k .e yl~ m IcTl ca)diil a m~'a mca (bat.amn kardq i ca
Su'dan su-sa-mak / su ssmak [Asya sar), he psi Uyg... c'!tc yönclm ck, Î iJ 61r yöne gll~ek, kiJçültmc ekiyfc ba ba n_ln küçük ka rde, I
T ürkçesindc suv-sa-makj'suvsama kysusa- Altlh. a ltlllk- a.maca vanna3o"8 ça h~ mak. anla rmrn lçe- anlarr nm a nduu.]. &k-idèn . ~m ml (a m-
mak). ahgsa mak (almak istemek, KáJ.), nr. Tr . de a /nIp seslc Tl n~e ~ ö~usme ca), tlll ml.zädt (a mea otlu), ' r mml_klzi
bag lrsamak (cam ci~c r iste mc k, Kh). ALTIN, Ir. a l (luZlI) ilc to n (giysi)da n 111- vard~r, bu n~e amaç soleu~ u rn- (a mea km ) denir. Haik dilinde I muea ,
keyürsemek (giydirme k iste mc k, Kh.), ton!altun-allin {S:ó rOnOSO kii iTolan , kl- mak lan gclebilir. All. a a na onl on- emlce,
keligsemck (gclmck istem c k, Kas.). Bu zrl giysiye, önüye b ür ünm üs g örün en ). mak /u nmak/ onama una ma SÖlCU - AMEL, I [i I .1 I
ö rne kler sa-se ort ae klerinin nc denli yay- Atn n (al-to n/ ah on, A V.) sözcü~ü nd e kö- lerinde a. 0, u sesle rinin Ir mne dönü~- :-i- a r. a me 1$, ey .c m, ~S cm,.. ça IS-
gm, islck oldugunu göstcriyor. Buna kar- kün a l (kmi) olmast anlam h gör ülüyorsa
lu/\-;; .. ··1'· U I I
. 6 '.' gom uyor . maç omaç am a ç ge 1-
,. ma.iT r_.d c anlam dC~I~m csly\e s urgü n,
ütü r ük h )i- sak b lrn ,J
sm, Dil Deenmine saldttanlar, bu ona- da a lt (dip, derin, topragm içi) kökü de .t Slmlolasldlr. ' • a~tr. O$a as!.!....
eklerden lüretilmis sö zcüklerin Türk dili- ilgiye d e~er. Alli n altlan çlkan lan, to pra- x:: Olar Ta nrr'dan yana yol buldlla r AME;.~E , a r. Amil (yapan, i~ lc~e n.' ça h ~ an ,
nin yaplsma, kura llaTina ayklrl old ugunu gm dcrinlerinden saAJanan demehe 0(-' Kl mlhn ct okt na umaç oldllar Ima tde n ~ n çog. amel e (I~çllcr, çah.
ilcri sürmekten çekinme misler. Bugu n "ton/tun" e kinin kaynaäJm bu lmak gere: \I - Fer h _ san (ar, yap~ o l ar,--IT~~ r. T r. çoglll ~I-
D"Jl.u ,\ nado lll yiirl,'lc rin<1c -be n gcldim" kir. O ysa T Ür.k dilinde böyle i~l ck bir e k . . ma ,m a karSlllk lekll anta~a soy\etllr.
81r umBca kurlluhd ut çll ya)'ln Gerçd:: anlaml Amlllt'r). In l, nnc~ I, ça _
yn inc -"ll üm gelui" ucnir. hlilmak gllç. U ~t clik allm ~iilc üAii e n cs· Vas8)'1b d urma a'Jak Ilm. )'a)'ln 1I$l n. J
ki T ürk söl1üklc rindc IIltun biçimindc
Al\IELI ar. ame l (iS, cvlcm i~km)dcn
k
ALTAG, t r. alt (a ltta olan, all yer)la n geçer. "allun-alton-altan" Mot.-Tr. . .. - 11 . -
a lt-a-gfa lta g (kök anlaml: aln a ola n, alt- (GD). ~;!I~m t~~naicam ~7aç kJl~~sam a meli'Vi1e-ilgili.-çl!cm e· yön~lik, uygul a-
la dura n. An lam geni slcmcsiyle: kandlr· Bura da ilgînç bir ö rnek vard n : cski a bi) T"t e'V"t n~Ku'd ~JCr mala, çah1arak (lTlaya -keyma), U) '8 u1a -
ma, sa ptnm a, alda lma .) A1tamak (kan- T ürklerd e bir ncsneyi görünüs ûne gore a I. mali. -.. .
dir mak. aldatmak. A. v.G abaln ).. adlandlrmak bir gcle nekti. K.lZdelk (kl- Fars. IÎmaç (erek), Am! e (c re k), ar. ga- AMELlvAT, ar. a mcl (is-eylcm-islem)den
A1tag sözcügu basta Altll n Yaruk (Budd- Zllclk denen, yemiSi, olgunlasmca klZlI _r& z._hcdcf· Tr. o maç, umaç, Imaç. Ti. amt'l1-ameli)'t' (ise d ~. 1 )_
ha inançlan m benimsc yen Uyg urlan n olan agaç. Anadolu aAnnd a), Kara Ton . de oma ç. nmaç (a maç) söl eügünü dotu- da n' ot a meli lIt i lcml~ uygu ~ma .
kursal kitabl) olm ak uzcre en eski T ürk - lu (donlu) Baba (Anadolu c rcn lerind e n raeak c) lem \·ar, rar s. !mAe sözeüg;im e , i ç , ., ) _. ( s r, ur~ ama
k-k I bl k - á ' I . ar, c y cm er), Ir. ~,wTl}'a YClklh U7ma ·
çe kaynaklarda vard Ir. Tür~­ biri), karaaRaç, klzJlagaç, karadul, a lki· b? ° la I e c~ 'áa ":t ~~nk ..a nl a mml lçe ren mn uygula dl~1 i ~l em , · fr . ·opera l ion/n pe.
dall-!c~ttgiiktîs070kn á l (kandIrma , hi- rat. kara}"tmI1, Sa n Salluk (Anado lu Ir ey c m yo , m 0 uy c. r&s}~n '_
Ic) ik esa nla mh olmasl eskökenli sa)'ll- e renlerindc n), Kam ,"usuf (bir beyin Amaçlamak, amaçlanmak. am açh_ ,. .
'MAN ~ • I .. ·· k k zl k A,lI,t R•.*: t mr (buyru k)de n ámir (hU)1I-
masma yolaçma klad lr. Ancak, bil c kaltr- adl), Kamsinck, dorat (doru al), kImt /l ' am an lb uvcn, o r usu u, ran yo - nc lcn i, göste ren)
sa, bllrada a lt kökü altagma~d amak , (kir-at), IIlat (al·a t/ re ngi klZlla çala n, v yardlm da n ama n (yard lm dilem e, biri- ' ' .. . . /
kand n ma k, sap llrm ak)"eyJemmm kayna- alacasl bulunan at), bozal (bo l-al), Ka· n~ Sl&!nma, bag;..sla nma anlammda söyle. AMI RALM emiru 1-ma (denu kom~ta- /
OIr). Am ana gel me k, a man dile mek, söz- 1lI , don·.rr;m~ ko mutam)dan . fr. a.mlra l
~ldlr . A1t-a1 be nzerlig,i d usgele bir olay- raklz (kadin e rmislerdc:n), Sa nklz (ka-
dir. d m ermisk rde n)... cüklcri s l~mm ak, yardlm dile mek, ba~s- (albaydan yuksck a$amadakl demz su-
T ü rk ç e~e altagmak ilc--ar;, ' I'dan gekn A1 t m sOlcugunün kökcnini bu Örnc klc· lanmak iste mck anla mmdadl r. Ama nm, baylaTi mn genel adl).
a lda ma k' a&!z aynh äJ so nucu a lta - rin lSlgmda a raSflTlrsak, o nun km i boya- aman slz.. ANA, bk. Annt".
mak/alda ma k-biçimi alml$tlr. Alda mak mmdan dola)'l bu adl aldlgltll ileri su rebi · AMASYA, es. a n. Amascla (bir ki~i adm- ANA tr. ·h it. an nt' kökü hit. Annas bk . ./'
Arapça AI ik a lta mnk ise all (altlIg) ile liriz. Böylece ait lln/altltl sözcügü 01- dan )dan Amasla/AmosYll (a ma- kokü cs- Anne en a nll (a nne' nin klsa II ml$l .
haglantlhdlr, sn nra ikisi hirbir ine kart$- ~!tl!!1la lt lll ,._a l d l m (U yg.) dcgi~ ki_Anado lu. 4ill çr i nd C;_!~_2!~QJ:~ent~ , ge ms- Ana 'dan : a nll(1I, Bnaç, ana çla ~m ak , ana-
n1lSl lr. Bk. Aldarnnk._ Çilgisi ü7c rindc o7U7'l:~c slc rin i n dön ü~ ü ­ lik, sevgi bildirir--:-' ~u m e rcc omá lillKlJylc dil, ana flUl , a nller ki, a nae r kil, anakara,
S c1isi rás s. gu r ölünün gö muldugü müyle so n biçim ini (alltn ) alm l~, a l-boyu. ba!l.lantlhdlr). a na h, a na hk, Dna mal , a nama!c l, ana·
ye r, . kabir, meza r a nlammdadlr, yine h, al giyslli (al don lu) anlammdadlr. Ni- Amasya' nm hangi Yllda kuruldugu kesin- malclhk, anao klllu, anapara, ana saat,
Chs,; kOr " i gö rmeyen. görmel kar- lekim karaba$, karaüzü m, karaclmas likle bilinmiyorsa da çevresindc yapllan a nllsa nll, 8nal'ltan. a na'lIsa, IM)'ol,
$Ihäidlr. Bu sözc n T ürkçcde cll- sözcükle ri de bu yönle mle lüret ilmiSlir. k:l1Ilarda n çlkan bulunt ular bu yörcnin anayön,lna}'lrt_
nin köm de);mi oluSmuS.. bunun ,- Fars. zer, ar. lt'h eb, al m. Go ~d, rr. or, I ~ . 3000 )'Illanna gide n bir ytrl esme re- ANACAK, Ir. anmak (bk.)lan an-a-elk/a-

--
dotrus u ölünün gllnJ (ölüni.! n g6m üldü- isp. oro, lal. aurum, ill. om, lOg. gold,
- I oldugunu gÖsler me kledir. Seplimus naca k ~a nuaç, bir kimse nin amlmaslna.
 ANACIL - 30 - ANASON AN D .. 31 ANIRMAK.
anll1!sanmaSlna yarayan nesne, ar, hau- a kan, ka r~l t akan , çeli~ik akan jd an e ne - Lal. . .hUil" , a neth u"" gene gr. a.et- ulamlaruu tçe,en bu !>Özcük haik dilin ,
"'. n ,'{ars. yadigä r kar~l h~l, SDO). for (ok.). tJt,n, ri. an ls, a lm. An i" tr. d~rt'Otu , de a Dlk (ar . bam ) olarak geçiyor. Hall:;
ANACiCî ., ana (b k. Annr}dan ana~ ll/a- T r. çrvnnll, döoerge, d ênekle, dfinelge, Iars. bAd)"' n, isp. ents, ill. ènkr. dilinde $U anla mlan vardrr : ham orta .
nacel (bab asmdan ço k anasrm seven ço- dênek, çrvrrn~, Iers. glrdäb. AND, mog. a nda (kan katde~i, amca, da - da, elde bulunan, an~ andaç, larl'a slOl'
cuk, anaya d üskün çocuk, SDD ). ANAHTAR, gr. a nakhlora /a na iklrrion (a- yt)da n and. n, n ane ;-çökelck :ya~11 çorba -lSDD).
(Ana sózcügünün kökenin e bakrlmasr ge- nahta r)da n a nahta r. Ar . yr mln, Ia rs. sr\'gend, lal. J ura ndum, Hu özelliklcr, ao kökünün d e ~$ik a nlam.
rekir.) Anoigo (açlyorum)dan a na tkrerlon (açi- alm . seh,,"ö~n, ft . serm ent . lar içe rse bilc, e n eski Tü rk a~zlannda
ANACIL 11 ., e ne-e i! (ana seve- , ana ya dü~ - Cl, açma aracr, an ahta r], e notktes (anah- Hu s özcüklcr, aynca, an d içmek anlaml' ~PUlundugunu gösteriyor.
kün)dan an acrl, (bk. Anne). tar) sözler! I Ü remi~ (SVB). m da içe rir. 1~lIlk/a nuk sözcügueun 11 0# (anhk, anla ,
T Urk dilinde crl c ki sevgi, egilirn. yönel- HaIk agzmda : inah tar, enehtet-, anak- Andlçmek, Mogol t örcsi gcregidir. Mo- lyt~ gücü. ar. zih;,l ) ik bagJanllsl dü~ünü·
me bildir ir. Bahkç d (bahk scven], ta v- Illlr, rna~lIIr, rnlllh dar bg. ~ol tóresine göre, iki a)TI boyda n u lan [ûrse ona, baska dillerd e hyna k arama
$aned (tav'$ a n scven, tavsan yiye n), In- Tr , lIIçmlllk'lan : aça r, 1II\'Çl1k, açg l, açglç, kimse, bir e r dam la kamm bi, kaba dam- te re~ duym adan ortaye koym ak, günd e-
san ell (insa n seven), ba n$ç ll (bar1$ se- açkaç, açkJ, açluç, açklr, açk u, açma_ lat rr, serbeüe kansunr, kar$lhkll içede r. me gctir mek, ' halltlamak' eylcminin tin.
vcn)... Alm. Schlilswl, Ir. c1r f, lat. ('hnl ~, ing. Bu durumda ikisi de ka nkarde~ 1 ölu r sel, a nllhal bir içcrik l a ~ldl~ an lasrhr,
ANA\· I.. nnn [bk. Ann{') ik nç ckinde n ke)', ar. mlRa h (rclh/açmu k't a n), Ines. buna a ndlçmek dcnir , Bu olay, hugü n Bizc kahr sa bum da aOlk/a nu k önce tin -
ana-aç/ a naç [d ogurucu. anahk yelcncgi äçá r (kilid, Ir. açma k'tan nçllr /Aça r, Anadolu'nun kimi yörc!erinde uygula- sel bakrmdan "haztr" anlammdadn, so n-
ola n, ya\'r ulaYlcl, \'erimli, dogurgan, d i~ i - fa rs. ya). OIr, bunu yapa nlara knrda ~ hk (bir ana - ra anlam geni$lcm csiyle neJinelle$mi$ (ll-
lik gücü çok olan). At e!0:Je,_k_o l'd a." ~,[ r. .J!!I_l1Ja k (bk.)tan an -a.k/ a nak dan s ül emmi$ iki ayrl ki~ id e olan du. sa gerek. Uygor Türkçesinde a nuk (ar , •
knl.a,r/ kolaL:..ku laç, K.ir·'Îlan .kJr·açfki - (bir kimsc nin anllmasma, aOimsanm asl- rum gibi), ka nkardt'~ 1 denir. ham) diye açlklanml$, ondan türeye n
raç 1ig... na yaraya n nesne, ar. hrd i)-e. Kar $1 yö n, Ra~ u n da karo ba$luk a nunma k (halltlanmak), a nut ma k (ha-
Ao"'lAÇ 11., hl., Ir. a na (b k.)dan ~na~(a - be llek, yonlu, 5 0 D). Gel ola lum ka rda$l uk ltrtalmak), . a".ul.ulmak (h altr la ~l l m ~ k)
n~ç (a~a ? Iaeak du ru":ta gcl~ l$ , yc ll~- Ana k SÖ7:cÜ~Ü kimi yörde rde~l.h. (a nla- T ük{'n dlsa ha$lu~un ol a r a~ ~'C~ I ! m l~t l r (U}--g.)... Ka~ lse
km, \'t:rtmh . Anl am gcnl~l em eslyl e : bcSI- mi dejti$memi$tir) biçimindc de söylenir Ven)i m sana ha~l u k a nuk la I1g1 h ola rak: anuklamak (hazl'
li, gliç.lii., b:ee rikli, .lc a ~nt I c kerl ek.le r ~n i n .(SOD). - Ka r.- bulunmak), a nukluk (hanrhk), a nu ma k
orla b.ö!u~u, .?~ n eytm h~ saälam, dlkdort- ANAKIZ, tr. Ilna (bk.) ile kJz (bk .)dan ANG A~YA, lat. a nag arin (istc meycre k ya. (haznlanma k), anu nmak (hallTlanmak),
gen blçlmll buyuk kcr plç, ka r~ I, SDD). - nna- Iuz/annluz (ça& gclmesine kar$tn -pïfaIl i$, gönü [süz i~ )da n angarya, Ana . a n ul g~ n ( h a z l ~l <l;ya n).' an ulOlak (hamla-
Anaç lamak. a naçl a nmak, a n açla~ mll k_ gelin olmayan klz evde kalml$ kil ka- dolu T ürkçcsinc Isp.dan, ang arla/ a nga r _ mak) or neklcn m "'eTlyor.
~:\ DUT. rum: anado nlis (d i~ l i, kJmk di$- luk, hhk, SOD). .. , )'a de~i$m esiyle geçt i, anla mmda ha~ka . Rrll ü pad i ~ahla r a mkla rmm
h)len .a nadotls/a nad nt/a nad ul (ha.r ma n- S u sözeü~ii n (anakll ' m) ya~l an ml~, a na la~m a yok. Ola hali rnü$kH kam u n nn un
d.a e km sa\1J r m~ araa ). Anadolu T urk çe- olacak duru ma gelmi~ klz anlam lnda söy- Alm. Zwangsarbt' lt, fr. eon- I!r, fars. bi- - Cam-
sm e~ Anad olu J a konu ~u l an ru m.da n lendiiti açlkl1r. kA ri (karançslz i O,~ . llgj;aria";- ~~ -..Klz r.ari kllub yiizün tIrmaladi, Sa.
geçll.. . ANALIK, Ir. ·hil. a na ile tr. !Ik ekindcn AN(C ), Ir. II n~ (a n l aYl~ gucü, 3n lllma yele- hor' u a nukladl _ ( Fe ree). " bg. ahnlilar.
~OnIIS (d l.$), a na (yukart, ue), a n.adon- (bk. Annr) a na-hk/ahll hk (a na olma duo n e~i, kavra ma güeü, ar. zihin )dan ao da lImk/ an uk biçimi p:ürülü yor.
lis (ueu dl ~ h olao). HaIk agzlOda. a na· rumu . Bir nesncnin taham , özli, kurucu (a.n ~a ma ~, ~lma.mak .eylc.m lc riyl.c ilgil! ANIMSMIAK, Ir. a n~/a n (bk.)dan
dot, a na dll l, a na du z, llOat, a nll7ll, a n· ögesi).
da l, a nnad, llnnllna t, a nlal . lInnad ut hg. . . butun SOlC ~l k l~ t1 n koke ni, . d u~ unm c rl a n~-ma k / anma k / a n-I.m"la- ma k /
~~~-Jcn i~lcr i var. Bu sö~'l e ni $ ayn llkla n, ANAMAL, tr.- hlt. ana de a~ . Ola,I .(bk.)J an ~glaya n YClllcn n, yete neklc tln heslcndl' a nlmsa mllk (bc llckle am d urumun a ge.

~
An3 dolu T ürkçcsind e, ~7cü klc ri n degi~- lI na~~lfll na mal (a1L$VCrt$IC, 1$ln kurul- kayn a k ) . lirmck. anla~llJr kilmak, amla$llt mak)...
me, dönü$me, ba ~kala$ ma a$3mala n m ".l:lSI.lçm gere ken akça ya da akçaya Çt':~­ . ANI Ir. anA (b.~ . ~ )d an a~A-l /am (bell ek. Bu sü;rcüg,un dogrusu a mk-'!ia'Ola kj a mk.
gösle rcn ö rnc klcrdir. n lebilen varhk, os. ser ma)'e, fr. kaP I- e, anlayt~ gueunde, an~ da \:alan, or la· sa mak olmahydl, haIk ag7Jnda a mk
Alm. lIeugabt'1 (sa ma n ~r:.lll.®-), fr. fo- ta l)... ya çlka n, sa kla na n). (bk.) anl, ar. ha h ra k ar~lh~d l r. Amk ' a
urche lat furea Gene ha ik agZlOda dir- Anllma!cl, ana ma lh, ana ma !cIlJk... A r. ha IJra ( hutur/ gcridc kalan, lorl u, sa· ma k e klc ri gctiri lcrck sü u ük üretilir
grn, ~ ba:'" , ' ~ANAS, (AOler!ka ycrlil.~ ri dilinde ~) iz, kalmil, birikim) , far s. yádlgári (a n- dogaldlr , T ürkçenin yaplslna uygund ur. '
ANAERKt, tr. lInll-er kl/ll nae r kî ' (ananm a na nlls (gcnclhkl.c . sleak ~Ikc l e~de . y~tl - ma kla ilgili), alm. Er lnner ung (içle, gö- Anlmslln mak, a hlm sa IJlmak. Rmmsat-
"ö net me yel kisi), lIrk (yel ki, güç), lInll ~.n, kokusu, yc tyL l~1 .bcgc ntlen bit ~lt ~ l) nülle, içte n gcle nle ilgili), lat. mr mori a. ma L
(a nne), ann erkl (to plumda. kadmm. ana. -r:urk.çeyc A m e tlk~ lie olan ah~vert~ lh~- ~r. mém.o lrr. ANIRMAK, Ir. anAlrmak (dogal yanslma
mn e,i n \'ö nclicisi, ö ncüsü, ha.$1olma. du- kliert so nucu geçll. 1.;t:/.~~!!~LAN U Ii., l r. an (bk. )d~n IIn+k (an· scs)lan an -I-r-mak/ amrmak (eieitin Ç1_
u-uk/a nuk) aOlk ():e r~e $ ml ~, o rlaya kon· karJ ,gl srsc öykünme sonucu d()~m u~ er -
r umu. &tba'mn cv yö nel imini anaya bl- ANASANLI,lr.-hit. ana ik t r. san!l 'dan
rakmaSl, babarrkl 'nin kar$llI). Anae rki l a na-!ia n h/~ nasa n h (soyadm l ana yö nun - I
l,j1'o
m~~, ~ ~ hllur, hah ra , SOO) ... -- - - k m).
But ü? .es ~i Tü r k wllü kler inde an uk/a- E$ek, b ag' nr ~ c n a njl diye doSal hir ses
(anaerki' nin geçe rlilik kazanma duru- den alan klmsc.).
mu) ... ANASON, gr. IInis on (bilinen kok ulu bil- lUk b lç m~lhde gc çen, o rl a y~ k onnlu~, dü - çrkam, bu scsm I-r·mak eklerini a lmaslY-
ANAFOR , gr . a nllphorojll nllphorl (yukan ki)dan a nason. . ze n lcn m r~, a r. ha zlr'dan "ha71r1anmli" la oJ ll~an Ilhlr ma k anlamsrz sec; çlkar.
AN IS -U. 32 ANNE ANS I MAK - 33 ANT-U.V A.
mak k a r ~ l llgl söyleoir. Tûr k dilinde do- lere k yaprlan bir salça turu. SOO) , ..., T ür k dilinc dogrudan dogr uya. Hitil lOp, dir. Yarsr mak (uksin mek, i~en i r 01-
gal seslerin yanslmasl so nucu olu~ mu ~
pek çck sözcük vardrr, sözge l i ~ i: bog ür-
mek, çlgltmak. ugulda mak, ça~1a m a k
bg.
ANISAL.lr . a ni (bk.) da n a nl.sal / anl sal
a ~-I-t/a~ lt (a~ l1 a n yer, dag srrn, gcçit) ,
bak -J-t/balot (göeetlem e yeri, 5 0 0)...
Anad olu T ürk çesmde, kökc u eki getiri-
lere k sözcu k Irretmenin yaygln o lmasma
karj m, kimi dileilerin a nll. yap lt. )"DZlt
j lumundan geçti de ncmez. Anca k sözcü. mak, Uyg.) sözcügiinde göriile n SI-mak
gün içerdiäi d~urucu k ök, eylem Tû rk e k\cri ra r kok üne gclmistir. Anadolu
dilinde yoktur, bu nede nle t r. a na , e nne halk a17mda a ns ltma k (an dn mak. es.
SÖ1cü ~ü n ü n köke ni yabanc sdu. T ürk di- h ~tlrlat mak). sÖlCügÜ ansun ak eylemi-
linde a n k ök ü tTkt k nileliti gös te rlr ya- run yörese t bit sozcük oldug.mu gösteri-
{a r uya de~in. a myla ilgili. ar nya ö zgü). bg. di~ varh~'artm " uydur ma" d~ye mtele- prdadu- a nuk, a ngl ~, a nda n ma n, a nba - yor. Ansrmak olmada n ansttma k olmaz.
T ür kçede se t, sa l e kleriyle yeni sözc ük meier! kendi adlanna acmas r bir olaydrr. zuk, a ngay, analay, a nucur, a n ~l n _ Bu- ANSITMAK, Ir. a n (bk.)dan a n~I -t-mak/
üretme: kUm-!i31/ kum sal, uy-sa lfu)"'S3I, Am tla~mak. a mtla~tl rma k_ lün bu s özcükle r, Asya T ürkçeslnde bi· an Slt mak (a n , l m a~ ln l ~a ~l a m a k. a nhga
)~ r-se lhu'Sd (ye ril m i~. a~aplanm l~, ANKARA, gr. ankyra (çapa)dan Ankan. rer er kek adrdrr, e n ik baila)lp a na, e n- göt ürmek , and umak, ammsalma k, ar.
50 0)... Bu ilin kurucusu ola rak Kral r..Udas gös- ne ile benzerhk göste rmele rine ka r~llJ k hanr-Iatmak],
A.~I S M A K.Ir. a nmak (bk .)la n an -t.~. terilir , d~urgan bir özd c n yoksundur. An sö1cü~ü n ü n kllkö A sya T ürkçesinde
m ak /a"I ~m ak (h irinin arkasmda n yerici ANUK,l r. anf;. (bk. An}dan an~.lak/a n' Hitit dilinde a n ik baslayan sözcüklerde a ne'dlr, anlayt~ g üe ü, anlam a yetisi (a r.
SÖZ sövleme k, çd.i~lirm ck . Kar~l hkh ola- I~ k ~a n la ma,. kavrama, bc~leme yetc nc- d$rucu bir ö zcllik vardir: a nnllalva· , Ihl " - ) .anlammdad
. " lt. B U an ( ang') '_"'.
coe u--
rak birbirini anmak, ba~kala r mm adla rt- ~, b,lm.e yen , ar. nU, zlhin ]. te r (çocu k dogurma g ücü], a nnl)'ata r (a- ne gClirilcn e kferle a nla ma k, a nlal mak,
Ol wylc me k on la n anmak, birbirine Lak eI.... yle: yaz-lak/ yazla k, )"Dy-Iakfyay . nahk), a rha a nniya la r (kadmlarm ayha - an mak, a nlmsa ma k. an dlrma k, a nd lnl-
anlmsalmak). lak hg. . $1 olma dur umu), a nnava lanas (üvey an- mak, am lma k bg solCuk1c r ürelllm iilir.
, Anlak sözcü!ü a nlamak eylemlylc bag- ne), ~a l a nnata r (gcbe kalma). h·an nas AnSItm ak (SO O) sölcu~u n d e goru1cn
ANIST I RMAK. Ir. a nma k (b.k.)lan a~ -t "1 - lantlhdlr, ancak kök a na/a n old ugundan (bu~ka ~ne ), hu h-h-annas (ana· baba), s ll-ma k ek1cri haik dilinde i~lcrh k kal a n-
l-t-r-mak/anl~tl""a_k (scz~hr mek, blr ko- lak eki d$u dan d~ruya köke gcliyor, a nnlyamiS ~ I1~yegen ). ml~tlr .
nuyu a nmu ma, du~unm esme olanak sag- e)1emi iki olan lama k (Ia-mak) o rlada n Anadolu dJlle nnde a n kökünün d ~ ur' ,
lamak, SO O) ... kalklyor: ant-la k/ anl ak (a nla· k, an· ma , di~i l ik, üreticilik gibi nitclik la~lyan ANSIZ IN, a~. in (c n "Io;a. süre)d an Ir.
eykmleri ya ralll~ bilini yor. Ana ~sa (ha . SlHn (ol u.m su7J~ k ) eklc uylc _a n -~ l~ -l nl
AN IT, cs. Ir. an I!. (bk. a nl)dan am -#a- la. ma-k/ a nla-k detil). Olm, kraliçe ). G re k dilinde de a na kökiJ a ~ s l l i n (blrdenblrc, e n h~a sure lçmde.
m/ am .tu / amt (amlan, anllmas l gere - ANLAMAK, lr. a nt (bk. An)dan a n ~-Ia . d~rga nhk göste rmez, gösle ren söl.cük- gOl açlp kapamadan). .
k ~-" , a~l!a rda kalan. unululmayan bg.). mak/anla mak (ang' da, a n layt~ güeünde
1..- , d-.... A na d0 Iu clIo..e
- c nI'd ' Ball d'll
I en-n- Sil-in
/ I olumsuzluk eklen yle: / a lmak-!ill -
T urk dlh nde an ~, ~n~a~ bel le_kte,sakl~- ~ r yapmak , anl a~a yerk~me k, kavrayt~ de d""'"",. .. I
1 Ir.
- -' I I In a ma kslZln, bakm a k-slz-m/bakm ak _
mak ~. c~l~ m lc fl ~11~,lren sozcukk ! ,U güeünde olmak, anlama yele ncginin içi- " 6 U cu oz a ~ Iyan sozcu " er gene ·
liklc ma ile ba ~la r. ' '
d k /d
SIzm, u)m a -511-In u)rna"" Izm g.
,- b
k(lkem hel hdlr, a n kokuylc ba~l ar. Yln.e ne almak yakalama k lulma k ka\Ta.
Türk dilinde ,,1, i-I, O-t, u-t '-'g. e klcrlc bl- '- "'_11' ',) , • Sans kr. mlitá r, fa rs. mlder, gr. mtter, ANSI KLOPEll l,gr. _t?k)"k1() p~ ÎdtÎa .(t~-
~.. .. d S"
ten ~ a\lSIl Stll CUO: va r Ir. (ll.ge I~I :I" ma ""
l}<; eme.. . dor . mater, lal. matt r, ing. molh rr, cs. dt , k)kl lJs:YD:re, pa ldl3 .og:rcllm/ be lh blr
Binm ek'le n bln 4t /binil (binek hayvam, ANMAK, Ir. anA (b k. ":n)da n a n ~· alm. muoter, rr. mln, isp. mad"" ill. çcvrede hllgl ",erme)dan fr. t ng..d oJM'-
I:tinek a rael), geçmc:k' len grç-i l/geçit (ge- mak/ an mak (a nlaga ye!Ie~t1r m e k, .a nlak- mad"" siim. ama, ak. ummu , a r. Dmm , d it/a n sl klo~d l . .
çi~ veri) kavur ma k't a n kav.ut /kavut la ortaya çlkarm ak, sorle~e ~, dlz.m c:~, \'álid t . Anadol u Turl.ç cslne 19. yiiZ}11 dolayla-
(k a \~ u l m ~~, rlr m l an m l ~ un), ö~m e k ' len an la)'l ~ gücüne ~r!e~ m l~ ~l r 1 1 1e ~1I . blr T ü,k aglzla rmd a: a ba , apa, II na._ b, p rlnda, ya1m yoluylagcçli. 20. )ii7)'11 ba ~ -
~ -Ol /öAÜI , um mak' lan um -ut/ umu t algl varl~.~lnl, yemde n, dlle gel lrme k. s~sJer !n de n sesinc d ön ii ~ m e olaYI ol~a lan nda.n s,:,nra, hu t ur yaplliarm bas imlY-
(h u sól eük rars. s amlml~, dc~~t irilmi ~, Am ~m.~ s?yle me ~,' auml açlkla mak). ' . blle hit. a n kökii nden da ha eskiye gide . la, gc m ~ hlr alan a yaYlld1.
O~ ma nh a#;7mda saplIn Iarak ümmid, Anl!; koku.nden l ur eye ~ a nm ~k eyl.emm: mez. H ilil dilindc geçen sÖlCüklcrin, ço. ANT, m o~. a nda (a ndJdan and /a nt (bk.
ümid klhklanna so kularak yozl a~l trl l m l ~- de sürekh a~~a m _gc n~~ le me~l, gc11~ m es l ~unun , es ki Anadolu dillcrinden geldigi And).
llr. 0 1aym ülüeü yam Avrupa'd an gelen sonu cu . de ~l~lk .. o! e.l,hk\cr orlaya çlktl; de gözdcn uza k lUlulm uyor, a n kökü niin ANTAKYA, AnlÎokhos admdan Antio k-
Tu rk di1î bilginle ri de bu döndürmeee- mak e ~l a nA k C?ku ~ u. ~nl'l rm rk , açlkla- Anadolu kaynak h oldugu kesindir . hela (A nl i ()kh()~ ili)dan Anlak)'a. Anla k-
nin içinde dönüp dur maYI bir U7m anhk mak, soy\cmek lçertg:lm d o~urd u. .. Anad olu TÜ rk çc~i n de a nnaç (kar ~l , ya- ya ili, 10 . 307 dolaylan nda, Iskc ndcr "in
sa yrm ~l a r d l r ). An~ kökü nün a nmak'la ba ~l an llh tur ev- maç), a naç (dogurgan, ana ile baglanllh iilümünden som a hu yörcye ege men
Aml söleü ~ü n ü ar. àbl dr, ya da klta be \cn : amlmak (ba~ kasmm a nmaSI, ba~ka- olup annas kökiinden gelir.). olan bir kormrlamn buyr ugu üzerine,

j
A

sózeulde riyle kar~,lam ak hilinçsiz, anlam- smea söy!enmek), 8~1~~mak (kar~11:~h ANSIMAK, tr. a nll (anla k, a n l aYI~ gücü)- ~i m diki yerindcn hirkaç kilomelre IIzak·
Sll hir davranl ~ l l r, dahasl yoz.la ~m l~ bir a?mak , blr konuyla 11gdl ol ara~ . a ~ i!; a dan a n-sl.mak/a ns lmak (unutulan bir ,..!a.j l!.~m u ~t u r.. .
dü~ün(' c d i r. Ncdcn i ~u : kUnbe ar. ya1- hlrlqmek), a nlal lm (a~ l atma hlçlm l, a r. konuyu , nesneyi b i l i n ~ yiizeyinc çlkar- .öNTA!"YN Anadolu ,d ille rinde n, Bcrga ma
maktan, a bldr yine ar. kulluk'l an gd ir irllde), an ial mlIk (lI n.~ dil or lay~ çlkar. m a~ , amltr du ruma ~etl lm e ~) nnmnk ey- k~ arl I ~l!nl os (I.O . 2. yüzyd) ad lndan.
Î (birincisindc kök kIb, ikincîsinde abd'- mak, ba~k a sl.m n a ni!; m ~ yeriqllrm e k),
dir, ovsa a nll -"ö/cügiJ anlam, unulma- II n layt~ (a ~ A. d~ ye r1 e~l lr m e , kavra ma,
\... makla- ilgilidir. An (g:) köküne geli ri1en yakalama blçlm l).
k mmden anlam ge n l~1cm esl Y1c . Koke SI' lIL kura", n ad lna oranla AHaId a (Alla,
mak g.ibi ek lcrin ge l m c ~i . Türk J itinin los ili), ~Il nr a haIk ap mda Anla.!J:'a lJiçi-
e n eskl kaynakJa rmda da góruhiyor, ye- mine girdi, Ilin la rihi boViïnca -" Hos
H c kleri\'le "cni SÖ7cük (ll u ~l u r m a : ANNE, bit. a nna s (an a, ann e)tan an na/ilO' ni, yakln Ylllard a lürcd ildigi' samlan bu Alllll'la, Ata lia. ar. da Anl;liye, 'T ürkte"
1tl!-H /a l!.lt, ak -i-t/ a klt (a kltL hp sÜ1dü rü· n C - - - ' - - ---- sI-mak e kler i. ö1c1likk SI o rtac ki eski- rin eline gcçli klc n SOnTa Adalya IJg. ad,
 - 34 -
t:< .d e ~i ~i k
biçimlerde s öylenip yaZll m l ~t l r . APARTlMAN, fr. appa r teme nt (konut,
.",-,'0/
~
ANT I KA, lat. a nlic us (ün dcki, önce gc - bir kaç konuttan ofusan büyük bir konut
lcr ûtan anliques (en öndc nlan, en önce birimi içinde hulunan özcl konuttann
gelen), fr. eouque. I r. anllka (cski, geç-
m i~le n kal lp uygar hk ba krmmdan dc#er-
li, ö ncmli o lan}.
AP, rr . ap (d~a l scs, yanstma ses). Kimi
sözcükleein, özel likle a ile baslayanla rm
i?:nüne geti nte rek pek ist irmeye yarar.
Ote ya nd an kimi bayvanlart ça~ rm a da
ap-ap (gene llikle kö pcklerd e) diye scs Çl_
ka nhr. Peklstirmc de: a p-a kja pa k., a p-a-
"kjapa)lk (çok ayik, esr lmcmis, kendin-
den ~~· çm ~· m i ~ . çok uvaruk. çok ;m I OlYl ~ ll,
çok a( lkgi\I) , IIP-aldlllhkj apay dmhk
[çok ayd mllk, '~I l ' ~II), a p-aÇlkj a paçlk
[çok açlk) Dg.
Die yandan p ~si n i n b scsine dön ü ~ ü-
~ gc.rülüyor; a p, ab hiçimine giriyor:
a p pa k-<l bba k..."pbakj çok a k (hcm bc -
yaz):
Reni-Ádt'm bilti su rt'll t' nlU tlak
S akah \'ur koca lar gibl a ppa k
- Hikmet . -
°Gö rc sin, ald. ttn kulun be nin sand.r, ya
inci bigi abbak be ze m i~l i r ve duda~ te p-
se rm i ~tir.. . ( Kab.)..-
-Bin ~11 dahi yand urunuldu là kim a p-
bak o ld u (Ra ha!):
Bu ahnll ö rne kle r a p kö künün de~~k e n
ol d u~ ~ n~ , a~z 3)Tlhkla rma göre biçim-
lendlgim gÖsleriyor.
APARMAK, Ir. .lp (yansl"'~tan ap -
u-r-ma k/a parnlak (al~tü;~~k, yeri-
ni d egi ~l ir m ek, kaçlrm :ü:, ligariamak,
çalmak, anlam gc ni~ le mesiyle: yönlendir-
mei:, y6nct mel:, dÜ7(, llme k bg. , (h k.
Abarmak..). . . , __
Aparmak ey1c mmm al up -\'armak ta DlU-
red igi söyleniyorsa d~, biz~ g6re,. dotal
yans.ma ses o la n ap ta n t urcmes. daha
IUl arhdlr. A V. hu sözcü~ün' alup-var-
m8k..<a~ub. var mak)la .ba~la ~tlll olduä~- c klerd en ~Iu~uyor (a r-ka, ar_a~r~t~~
nu so~-l u Y(l r" KI7!W_ Tu.rk (e s l ?~e _.a~ ko- hg.). Bu kökün kayn:l.!j:ml bulmak pek
ku a.l lk I.; ;H~1 1:1n1 ~-" r ( Krrttll SOl lu~u ) . kolay dep,il, ha~ k a (Iillerk ben 7e rlik ~ii.
~ '.1,?,,'1 çi.l blll! lçtT ' lIl)llrdl ol
BllIm ba~çad a n sen-I a pa r.~ . ol
- Suh. -
Kal-a üst ünden bizi kaparma'll
Bir ki ~i bilden bular a pa rm aJa
- E n\'eri-
AR
her bid, ar. datre).
Türkçeye 19. yüzyrkla, özcl liklc azm hk-
la r a rael h~yla geçri, blrka ç kat h, birkaç
özel konUiluk yaprlara a ppa rte ment sö z-
cü~ nÜ ijk kez yazdrra n o nlardt.
Apart ma n da denir. Anc ak haik agzmda
yaygm biçimi aparnma n'drr.
Anadolu haik agz mda, gcnellik le, apor-
t uma n s öylcnir..
APO RT-AHO RT, fr. a ppor t (ahp ge tir-
mek)dcn a port {avc ûan avlamrkc n. av
k(" J'Cklerine <,(~lc n i~Icr ', apurt},
An adolu T ûrkçesin yakm d ónem je rde
geçti, Oalkavuk, yatda kç., ikiyüzhl kim-
seler için de söyle~ir, a port ag.anrn ard.-
na (git aäa nm ardln da dol a~, ard mda n
)ii rü), n, Dport olm:lkta n kurt ul:.ma l
ü unun hunun bu yr u ~lI n a girmc}i ~c vc r).
APTAL, hk. Abda !.
r.
APTESANE, (abdCSlh~an f,\rs. Ab ( ~ u),
dest (el), háne (ev, r)dcn iibdes t há ne
(elin su ile Y1kand! yer, cl y.ka ma ye-
ri), aplna ne (ayakyolu, anlam de~i ~me -
siyle).
AP'ITSf ALMAK, fa rs. äb-de !>1 ile Ir. a l-
ma k' ta n aptnalmak (.efi suyla Y1 kama,
suyla J1kan ma, e1-ayal -)iiz gibi üyeleri
suyla J1kaya rak nam:lla ba ~la ma k) .
Abdt's tja ptes l ik ilgili sÖI_cüklcr, Anad o·
l~ Türkçesine islam J ininin ctk isiylc gcç·
ti.
AR 1., ar. Ar (ulanç)Jan a r (utanç, uta n- '1
ma, s.k1lma, çekinme), Ir. ut_
AR 11., lat. a rea (yüzey, tlU7_yer, alan, b<.l~
ala n)dan fr. are, Ir. ar (yüzey 61çüsü, '1
a la n ölçme birimi yüz melre ka rcl îk •
alan). ' me k, yen kal.ma k, sapa nla sür mc k), il1.0 .ng. ClIrn a~e , c rm_ ~ark, gr. a nna.
AR 11I Ir de · a r~ kökü nün ço k deg:i{ k _
laml~'n ~ar 'hu anlam lar köke ge:' .~n
rülülOr. 0 7e llikle H inl·Avrupa tIillerin -
de a r kö künde n S3Y1S.Z sözcük, kavram
türcmi ~ (sözgcli$i: ar- idée de joind re,
d'arrangement , Sh . lrm a h, bras., G r.
ha rm os, Join t ure; art ron , id; ha r ma, a l·
tdage, RG H .).
ARA - 35 ARALAMAK ...
Hinl -Avrupa dillerin de ekleme, bl tls me,
bnM a!1tlr ma bg. olaylart teeren bu ar
ara1!:an (çok arayan], arn la mak [ayrr-
mak, aytrdetm ek, bunkmak, ycr yap-
kókünde ki anlam T ürkçede de seziliyor. ma k, dol a ~ m ak ), aralasmak {aynfmak,
Bu na . kar~m , ar'm kökcni ni kcsinlikle u 7a k la~m a k), lIrahea k (dar yer, a-ahk,
seyle me k ola na ksn. Hititçede a r kökür - d ar acik yer], arahk (a ra ycr, orta yer),
I~ ba~layan sózcü klerde ayaita a Ul'rilak] ara)'e r (c na, ara), erama k (arada olam
bir yerde__kalm ak, bir ye re (I~ï yönet bulmal a ça ll~mak. b k. Ara mak ), Il l'll)'ln
m ck'~!!Jl ak , -!J! a~mik bg--:anlam ar. sa - (iz süren, ardmca gide n, a rayan)...
11:()le ya ndan yine-H itit d ilindeaf"fO_
küyle bastayen sözc üklerde anlam baska- Velir varue gelürür pc'S Sa ra)lI
bklan da gö rülüyor (a r haya njek, ekle- Kondu ru r bu nte n brr ho~ araya
- <, yd.-
me, arh as f SIOn , ar k uvessar f yakans, a r- Y
manzajgebe)... Akadça ard u (kölc , tut- Kaça n görm t'k dilese bil' ara yt
sa k). artll/dal, a nt ujka lkan, SÜmerce Erl ~me)i nce din lenmezd i p:l)i
ll ~lI h jck i n anhan, ara (za ö nckiylc) J e- -e Tar , Sï" . -
~ r men l a ~I . .. 8~~ ~ ~ !" ak,---ari bu.(gt)çehc , kon ar-.
o / ....
ARA, Ir. a ra (o rla, o rla yer, iki nesnenin
o rlasmda ki bo~ yer)dan a ra (ycr orla
göçe rjda n arebuj a rab. -
Ar iplai; ~a~ling.çla, yer le~i k du rend e
ya~a m ayt b.lmez, çö lde konar-gOçer lop-
......)~ iki nes neyi birbiri nde n a)'1ra n ~~ ycr: 1 ~I ~k~lI r olu~l ura ra k ba n n lrla~d r . ' slam
yanyana d uran iki nesne nin ortas. bg.). dmlnm ya YI ~1 5mdan son r~, klmi Arap
Eski Tür.k sÖ7.!üklc rinde, Tiirk a~nlann - topluluklarr 11Icrde, ycrlql k düzende ya-
da ara blçiminde, bilinen anlam da geçi- ~ am.aya koyuldular . Jlde ya~ayan lara me-
yor, degi~iklig:e ug:r a ma ml~ Anadolu de", (tb r. 11 anlamlna gelen madi na 'dan
Türkçesind e, Yllz.l. kaynaklard a, IJ . yüz- ~ed ine) de ndi, Med ine ~d m dan dolaYJ,
YJlda n bu yana gö rülüyor. çolde }'a~aya n lara ~a .b.d lle (çöl)dc n do-
Ar kökünde çog,a lma, artma anlaml sak- la}, bedel ! ~dl \_"c~ .•ld•.
lIyken a ra sölcüäünde böyle bir anlam Ak. a rlbu ~llcu~lI n u n Ir. kar~lh~. J{' rük
içe rigi yok, yalmz )'t'r, orta ) er bildiri. (dola ~a n, yurüycn, kon up göçen)...
lOr. Far s. .lir kökOyle ba~'aya n eylemler. ARAHA, ar. a ra bet (keçi, koyun gibi sül
de d urm ak. dinlcnm ek, sü~ le n me k, iyilik veren hayvanlar m me mclcrinc lakllan
bg..a nlamlar var. Lat. a ra (sunak, kc~im torba)len lIraha.
ye rl, ada k yer i, laban, ö lii ya kmak için Ara ba ~ölCiWi, c~k i Tü rk ~(lI IÜ k lc r in _
YJ ~lI an odu n), gr . a iro (lat. a ra ile qan- den yalml Kifte ge çcr, Osmanh larda
lam da), gr. a reo (l o p r a~1 e~ me k, siir- yaygmd •. ( i r. arabos ~giirü l t ü, glClfl f)
. mek), I ~I: arare ( Iopra~ sür mek, ekin kaynak {,Iaca~a ben1eTmyor pek.
e kmek .çm sa panla sürme k. G r. ile a n. ~t. ca rru~ ~ Cll rnlCll , fr. cha r, l'oit ure,
I~~), rr. a tTr (topra~ !'iür mck, eskim i~ ISp. ClllTfI , 111. ca r rOl1-a . ea rn llo, alm.
b.r w7c ~ kt ü r), isp. arar ( I(lpra~ sûr- ~\'agen, ~an. gf'rdûn e, ara ba (a r. dan).
arare (sap~nl a lopraw ~ ü r me k, larlaYl !'_~ m o~ . IIra l (adJ, CiD), çenesi !>ular-
ka z ~ a k)~ hit. a ra (sözcü~ü olumlu kll- la k u ~a t il m l ~ yer.
ma one ki), sÜm. l!rll (za önekiyle, degir - Bu SÖlcük Türkç e a r- köküyle oa~l an lllL
m. e ny ~ . ) , ge ne hIt..a~ ~ökü yl : ~a~l ayan görülüyo r (a r-a. ara.h ~ , ~ ra m a k . bg.) a n-
sOl-cuklcrde çnk Jegl ~lk I~lc r o.ldrrcn an- ca k m ~ . da ar a l olçlmrndc gcçi)'m . Bi.
I:tmla r ~0I 1d . (yah;rnCI, çe\'re, (ilg ür nl- I C k a h r ~il buou n ki>k u Ir.d ir. AnaJ nlu
mak, ayaklanmak , J . ~a rJa , bilicilik, sm.r haik aw:rnJa_lI nl ~n~__Ü}'lIk çm'al, s.ra dJg:-
bg.).. _ ._ . ti lar,_i k ~ n e snc n i~ a!a~l , " rI as., OS).
Tr .de a ra solcu~und en ç.kan anla mlar: AR..<\l.AMAK, Ir. ara (l> k.)da n ara-Ia _
a la n, "..~r~_ ort a, uzakh k, s.~ re, 1' . ra _ ma kj a ral a ma k (aÇlkhk blra kmak, Im~ .
Ara kok u~l : baglanull sOlcOklcr: araCl, luk b.•rakmak, birhirindc n ul.ak la ~l . r .
a radlln got urm ek (ortadan kaldIrmak), mak. Iki ncsneJi birbirinJ en !->iraz u/ ak
 ARALIK 36 ARIH KLAMAK ARDILMA - 37 - ARJZA
ycr e koymak , arahk h du ruma geli rme k, a r da mak [arkasma almak, yüklcn mc k, AR DILMA, t r. a rt (bk .)lan a rd-r-l-ma /ar- ARGALAÇ,Ir. e rke (bk.)dan a rka-Iaç/ar-
ar ayt açrna kj..; örtmek. Anlam ge n i~ lemesiyle : ya~lan- dJlma [arkasmr bi r ycre dayam a, yas la n- ka laç (a rkaya. sma alm an. A nlam ge ni~­
Arala nmak, a ra l a~ ma k. a rala t ma k. mak, arkada kalm ak. asma k, se r me k. ma , dayanma, SO O). Icme"iyle yU kçü se me n, ark ahk , SOO ).
"'(
\ ARA.LIK. Ir . ara (b k.)d an ara-hk/ ara h k y' SO O) . ARDILMAK, Ir. a rt (bk.jte o ard-I-I-mak/ ARI, es. Ir. arlg. sanskr. anJa (annmn,
:/ [iki nese c arasmda açrkhk. Olanak dizi. ARDARA, Ir. a rt [b k.j tan ar-r-a-r-a / art-a- a r d.l m ak [ardm a du sm ek . üstu ne yük- e n iyisi}Jan a nl!:-a n~/a n ( a r m m l ~, te-
Ë vin iki bölüm ü. Bir ses i baska sosten ·-.=a/ ar d ára (a rua kala n ye r, blra k dm l~ lenm ek , ab anmak, saldrrm ak, ar kasin- mil ).
ayu-a n. Gerit. geçen ek, yan açrk, TS). yer, ISSIZ yer. 0 0ärusu art-ara. Ara / yer , dan atdmak, a rdmdan gitme k. SO O) . Co r. arelen (e n jyisi, a r m ml~) , teros (kut-
o An hkh. a ra hksll, a raUI_
ARAMAK. u. ara (ye r, orta, süre)dan
alan, art ise ar ka , blrak llm l~ , geçi lm i~
bg. SO O) .
\Y ara .mak/aramak (ortada, ycrdc, a rada . ARDAR INLAMAK, lr. a rt [hk.j tan ard-e -
ARDIMAK.Ir. art (bk .)l an a r d-I-mak/ar-
dunak (kö k a nla mi: a rkada kalm ak, IS-
SlZyerde kalmak , h lra kllma k. A nlam ge-
lu, yüce , a rl nm l~). ba s. eratea (a rm ml~,
lC'mi7).
Ar, ol"C',lt'r ko klorinde oldc~lik, birlik .
ola m hulmaya çah~mak). 'ol:: r _l _n _la -ma k/ a r da n nla ma k (\c('ok an ti' ni~lcmesi yle : bozulma k, çürümck . aul a - ARI, es. Ir. an [a ra ma ktan , dol asmak-
Tü rk a~IIJ;lfI n da Rr8mak sÖ/c ii~ii ~ d e n rm: ar kasma yî.i klcnmek, srrtsna yük vur - eak d urum a gelrnek , SO O). Ia n)d.. n a r.i/ a n (kö k anlarm: arayan,
anl.1 ~l ~ an. hul \l~ma yan -. bulunmaw tstc- m ak, bi r l'!inili yiiklcme k. ~ OO ) . ARI>INI.AMAK , Ir. art (hk.)la n a rd ....n - dola'ian, hit ycrde durm ayan. An lam ge-
ncn hu nesnep etc ~cçumcyc çal 1~mak , ARDASAK. tr, art (bk.)l an ar-I .a-!'èlk/ar . la-mak/ard mla ma k (illemck, ar kassn- n i ~1c m e" iylc ha l dcn cn nevncyi yapa n ya-
o~l aya çrkarm aya..ç ahala~ak"r. 8 a.~~a '\ tasak/a r dasak (kök anlarm: arkada , IS- d an gilmek , izin i s ür me k, SO O) . rank] .
hi r anlamda da }'llik o lan I hul ma k lçm Sll yerdc k al ml ~, hlra l(ltml~ . A nlam ge - ARUlNMAK, Ir. art (hk.)la n ard....n- Anhlllaill {anmn a~aç k" vukl an mb p p-
~~ra ~m ;Ik.l 'r .. Ara~p ~flrm a k ~tlllc nc n. n i~le mesiylc: uzun sürc ~\Ia k . ya ~ yerde mak/ a r dm ma k (ilsl l ü~ü n ü arkasma nl- I I~I hal. n Ul ada ha laAJhalak ".tlTC Ü ~Ü
~ '~ en en bir klm Se)~ - .h u nesne)'l hulmak kalar ak çiir iim ii ~, bozu lmu~. arkada unu - mak , giysiyi sirt ma alm ak, SO O) . hal yeri. halm h u lu nd u~u ycr anlam mda -
lçln u ~r a~ma k , YCflm ha~.kala n n d~ n sor- lulup blraklldl~ndan kullanltmal duru - ARDLAMAK, Ir. a rt (b k.) ta n a rd-la.mak/ d ,r. Ançlçfi!.I, a ndalaAI, angötü bg.
ma k). a ra)1p taramak (meede n Ineeye. ma gelmi$, SO O) . SO O)...
'\ ardlamak (izle me k, bi r i ~in a rdlnea k~ ­
~")'l bueak d ola$Ip ~u l~aya •.e~ d e ~l meye ..(A RDELEK Ir. a rt (b k.) ar-d~-lt'k/ard t'- mak. i ~i sürdiir mek, yasa l bir kur umd a AR IK, lr . Irmak / armak (b k.)lan a r-t-k /a-
çah~ ma k) . Aramak In lçe rdl~ anla mda . I k ( d d k d • - I n k (akarsu)u n loprakla a çl l~I yol, ge r-
ara ki\l.. ü)'1c ha ~l ayan he nIe r " ir C'ylemi t' . ar In an, ar asm .a~ .~l Mlyeye n. i$i i7lcmek. SO O) .
meç, haIk dilinde ha rk fhu M)lcü ~ii crm.
b a~ •... a d I·" er d e. T ur
· c d·" .. ' t . dedlk odueuluk ede n, blnnm ar kasmdan ARm·IAK ,Ir. art (b k.)la n ard-mak/a rd .
d"!l d b i G é
I e r e,
... J me S07CU" ver en
é .
k 1:;"
o nu$up çc 1 ~ll rC'n,
u a mlyo rUz. r. no, ro ma l ses U)llmunun bozuldu~u gö rülüyo r,
SO O) 8 .. - I:;
. u SOlC'U Ie < mak (a rkas lna yük vermek , yiikle mck ,
Slrlma yok koym ak, as mak, SD O) .
ht'rg/t opra~I sürme ile k afl ~l lfm am ah ) .
Ank (umak, ar k. ge rmeç. k a~. Ka ~. )...
(ba~la mak , lutt urma k. Y n p sa rmala- d~ d , . , .. .. ..~ . ' d· ARIKLAMAK. lr . Ir ak (b k.)la n I/ a dönü -
'.) ' ..•., . , • d ....b·usu a r a a ... 0 ma .. g..r.,;Klr I. AR VÖN , Ir. art (b k.) ik d iiAOn (b k.)den
ma .. wzeu.. e n )" e an ma ... 3fa sm a an- I I . . d •. ,
lam yakmJIg:I yok ( BK.) ara ma k'. gr . -:\RDEI\f R , tr . a n l ma-dl!'m lri ~ ~ n "ls~!­ .( ard-d ü~ii n/ardügün/ardon (e" lenme IÓo ij ümüyle lrakl am ak/ a nkla ma k (a ralan-
den Ilcl imr g.~I C' r i r.) . '\ "!la fOlu~a. ar-dt'mlri /~rdtm ln (dencl' reninden so nr a, klz ilc o!la n yanda$lafl- mak, birhirindc n a}'t llm ak, IIakiaijmak,
.~mak, Anado lu T iirk çesind e. 14 . }iiz- hkt e, dermln ktllan m, ~Ire ç hU ~a$lklann i mn ka r~l hk l l o lara k düzc nledi kleri ye- ar ahkh olmak, SD O ).
\1ld.1n h u \·ana. van l! kavna kla ra ge çe- çlkarmaya yarayan ge nl$ aAI l h 0/c1 a raç. me kli e!lenee , SD O). ARIKL\YIN, Ir. Ir a k(b k.)l an lra k-Ia -'l n/I-
~ C' k kulla n'llagehl,e kte, ha ik a~zla n n ln SO D) . Bu sözc\i klc ço k b salma var, d ügü n, ra kla,., n ./a dün ü'iümüyle a n kIa)ln (1-
he psinde, e~anla m d a ro ylcnmekle dir. ARmç , mot artsa , arça, aghar-ça (a rd lç } dön biçimine gir inecye deäin deäi~ i kli~c rakt a n, uzaklan, SD O) .
14. ytilVll Tür kçesinde iner!l'mek, yokJa- a~C'I)dan a rt uç, a rt l~/a rdu; , ti-( deu.. r" u~aY1P kisa lm iS. ARILAl'tIAK. eUr o ang, sa nskr. anJa (a -
mak k a'r $lh~ geçC' r. A na~olu .T ürkçesi ne As.ya ~ürkçe sll~dc ARGA. t r. arka (bk.)dan. HaIk dilinde ar· nnm lddan Ir. an (a rmm l!j), an-la-
Al m. suebt'n . fr. cht'f( her, lal. in da ga rr, geçt l...H m t -.~krme n dtllennde. a rdhos " ga (da~m günc!j görmeyen yanl, kUl ey, mak/ anlam ak (eksikliklcn , kölii lükl en,
fars. eüstudi ketden, itl. bu sca , isp. bis. d~ m ~. ya sanskr. C~ llC'ç ' gi.i n d o~umunun arka smda hlan yan, u13mlacak nC'snei erd en :heri kilma k, Ic;-
ca. ar. ha ry _ ml~hr . . . SD D) . mi/lemek).
Ara nmak, ara111t lcl, ara~t lrma, a ra $hr- Alm. Wach ol d e~, fr. genéVrlt r, mg. jun i. ARGAÇ, Ir . a r ka (b k.)dan a rka ~/a rga ç ARIM.lr. a ra la mllk (b k.)l an ar-I- m/ a nm
maC'I, ara$ IInna k, ara t ma k, a ra)1CI, a ra- per, ar. ar'ar, ISp. t nrbr~, lat. j unlpe. (dag su llan nm diiz yer1eri, kUl.eye ba - (a rah k. öze llik1e bah çelerd e yanyana d i-
Y1 ~ - ~s. gr. a rxeu th os, fars. a r a r, sansk. ar· kan yam. Omuza alm an d i r se ~i n a~ rh~ : lilen a~açla rm ara smda blrakllan ara hk.
AR BED E, a r, arbt- de ( d ögü~ . gü riiltü)de n Ju na , kaz. arsa, çag . ardlç, Ol iki omuza bölme k için bO!j omUldan
~ ÇC\Tcsi agaçlarla çevrili açlkhk, SOD).
a r btde. Ard u;ku$U.... dirsegin a&rhg ml iki omUl-<1 bötmek için ARINM AK, sa nsh . ar l)'a (annm l!j)dan Ir .
t:;) A RCA. Ir . a rea (çama~acl. lahla kUlu)da n ARDIK AKOIK , Ir . atd·atd (ard arda)da n bOij o muz da n d irseäi n taijmdlgl o muza a n (a r m m l~ , temi7), IIn -n-mak/ann.
tY area. -< ard-Ik/ard-Ik/ardlk a rdlk (ar ka ark aya, uzal1lan d c~nck . Erke/tin döl yala~ , mak (t cmi/.lcnm ek, eksiklikte n. kö(ü lü k~
An :tJ ,-,lu Tür kçesinc A1C'ri :t~ly b çata- anILk arahk, arahkh, ar ka ar kaya ara hkh SD O ). Argaç: dokum aelhkt a ' e nioe al l· len u7ak kalmak).
la y ap.mdan ge çti. Anadolu ha Ik alV-m. dil.ilme, SOD) . lan iplik, atkl, ARIT MAK, sanskr. anya (a rmmlij, en iyi-
da a n n m l~ ( lc m i 7le n mi~) söze ü~üyl e bi r- ARDIKLAMAK. tr. art (bk.) la n a r-d ·I·k · ARGAÇLl, Ir. arka (hk .)dan Ilrka ~-h /ar­ si, temil )dan Ir. arl (Iemi z, annm lij),
l c~er ek içine kapah, kim seye açll maya n, 'I' la -mak/ ar dlkIa ma k (ark asmdan git mek, ka çh / argaçh (günesin et kisiyle kuruma- a n.l-ma k/n rl lmllk (Ie mizlemck, eksikl i-
te mi 7~ <1 o~r u kim se. kapa h kulu . sak h k O~U$l urm ak , izini sürmc k. An lam geni ~ - )'lP he p Islak kald,g mdan verim i yüksek Sini ~i dcr m e k , kölü](iklcn kurla rmak).
nesne anlam mda söyle nir. lcmesiy1e: bir ini köl ü dii$üneeyle i/le - lopr ak, kuzeye düije n lopraklar kurak · ARI ZA. ar. arl (gclm ek, e klenme k, kalll -
-{ AR UAMA K.lr . art (b k.)lan a r-d-a-mak/ mek , yavuluk etme k. SD O). la n e lkilenme z, SDO). m ak, cngc lleme k)dan Snz.a (ge ten, ekle-
ARtTMETI K - 38 -
ncn, kanla n, engel, engebe], os. a n la_
Tr. t ngt l. tk, ekleme, eklenme.
Arnalanmak, eruan, anzasll_
ARln.IETIK , gr. ari l hmt in [saymakjda n
e nrhmos (~a)'l), arilhml'tikl' (r.aYl bilgl-
si, saYJbilim). Fr. ari thmetique (ok. arü-
mefik],
ARK, ar. har k (yan k, ytrt ma, su yolu)tan
ark (su yolu , su akacagl, otuk), h scs inin
düjmesiyle bark-ark .;
ARK 1.. es . Ir. ark (pislik, dl'jkl)...
ARK 11 ., Ir. ;rm-;;k (bk.)I;n ar'i.k/ank
(kilk a nlanu: a çll m l~. v:m lml$. 0\111 mu$,
yan k l-içîminc gl·l i r i ln~ i~. suv olu iog.).
T ûr kçede, dc~i$ik anla m<fä.""i[lark sö z-
eiJ~ ' ·ard u . Birîneisi ar . hark (bk.)lan
liJrC)"cn, h sesinin dÜ'jmcl>iy\e olu$lIn
ark, ikinei~i Ir. arma k (bk.)la n gele n
a n k/ ark. Asp . TiJrkçcsinde ark sÖlctl·
~ü pislik (K.i$. Itm ür a rkl/ dcmir boku)
anlammdad .r. S u)ol u 3nlamml iç<:rcn
RrK isc an k (b k.) l>içiminJc l>tly1c nir,
a rk (nc hir, Kil.), ankhg (nehirli, Irmak-
h. Kh ), ang (çay klytSI, le miz, an , ark,
Uyg.), llrk (oluk, kocaman ve kwl yiizl ü
adam, SOO).
ARKA. tr. arka (Slrt, gövdenin arkasl), ar.
b .
Eski Türk sözliJklerinde bulunmasma
lar}lhk. arka sözc ü~ii, ba~la dillctde
be nu rlik gösleriyot :
As. arka lu (arka, SIn), lal. Itrga (ar ka,
sn l). gr. ra khls (arh . mt), alm. Rüc-
ktn (3rka. sIrI). fars. pU 'j1 (arh,sIrt,
dl$kthk r6resi), ar. ,·tri (yön 013rak ar·
b ). zahr (sm, arb), gr. Itrphos_ ar.
(I) tr k,'k kr i~'1c ril -ra 3rasmda yalmhk:
ar (katui , (t) erga, lt) tr(phos)_
Arkada'j. arka lamak, arkalan mak, arka·
It, arka hk _ a....lan mak. ar. ar (ulan ç)
ik Ir. lan·mnk' lcn ar.lan-mllk/arhm-
mak (U1anç, duymak, uta nmak, sayglh
olmak).
:\RKA [)A~ , tr. nrka (kl\ruyueu, yardimCl,
Slrl. llrkn .h k.).Jan d :l ~ ckiyle nrkn -
da'j/ arka da" Arka sözeü~ü n Ü n ba1h
dillerd e, ses he nzcrligi dola)1slyla, an·
la mda~Ta n var. Aneak, bu rada, arkada,
söJ:Cü~ü ba-$ka bir anla m içeriyor. Nite·
kim arka la nmak (yardlmel olmak, birisi-
ne ark a \'cr crek yardlffi tlmck, yardlmCl'
SI olmak, arkasr bulunmak , birine dayan-
mak-yardrrmna sl~mmak, Kà$.), arka 'j-
mak {srrtta yûk tapmakta kar11ltkh yer -
drmcr olm ak, yard nnlas mak, arka a rke -
ya gelmek, Kà$.), arka mak (yoklama k,
arayrp sormek, yardrmma K01mak), ar-
kacr {yardtmcr, Tar. S ör-), erkalamcr
(birisine yardrm cdici, arka çlklCI, Tar.
Söz.), a rka ta mcr (birine dayanan, güvc-
nen, birinden güç alan , Tar. S öz.), arka-
lu (güçlü, yard imcilan olan, T a r, S öz.)
gibi degi$ik anlamlara gelen so zcüklur
var. HaIk dilindeysc arka s özc ügü yük,
' kahak vc hlyar ~i l-ti scbzc lcrin kol sal -
malan için ta rlada btr aktla n NI1 yer,
SOD.), arka al mak (yardlm görmck, ko-
runmak, SOO), a rkacl (yiikçi:i, ar. ha-
m a~ SO Ol. aOOlt (sürckli, yardlmelsl
olan, güçlü, koruyucusu bu lunan, SD O),
arkahk (arlÇ1, hamal scmeri, SOO) an -
lamlan yaygm.
ARMA, lal. arma (5.1Va1 .naçlan)dan îll.
a mtQ (sava$ ara cl), Ir. arma (bir ulusun,
bir loplulugun, bir birligin simgesi), on-
gun. Türk çeye, h alyan gemici1c ri araclh-
glyla geçli.
ARMACAN, fars. l'r magän {andaç, gön.
derme)dan armall:lI n,
Annagan'm tr . yarmllkan-yarmllitan/ .
yarmaga n (hlsImiara doyumluktan vcti-
lcn helcç, am uç. K ä ~ . ) oozcügündcn, y
scsinin dÜ1mesiyle, gcçli~ ni onc sü ren
dilcilcr \·ardlr. Yarmall:an (yarmakan.
Ka1.) sözcügünün Ja ra ma k'l an gc1digini
Sl"'l ylemek bik gereksizdir. Ancak Ká$.
dl$mda bu SÖ7cügü, c.ski T ürk kaynakla-
n nda pek bulamlyoruz. Sözgc1i$i Uyg.da
yok, Eski Türk VaTlllan 'nua yok, A.V.
Gabain'de yok. Far sça t'Tmagan/arma-
gan (nerden gelirse gelsin) bülün Os-
manh kaynaklarmda ' crmagàn" diyc gcç-
mekt edir, (jO'n in bun gn "yarm3gan"-
'dan lür cdigini neye dayan arak söylcdigi-
ni bilemiyoruz. Hu sözcük Sad'di'd c "cr·
magan" olarak geçiyor, fars.da -crm" kö-
kü vardir. Imdi "arrilagan" kökü tr. nlsa
bile (durum oyTe gösteriyor) bugünkü
söylcni$iyle fars.dlr, Türk yazmma · yar.
makan"dan dc~ l , fars. söy\entligi gibi
gcçmi$lir. Anadolu tür kçcsine yallO yo-
luyla geçti. HaIk dilinde: göndt r me, an-
daç, andiç. an dl....k, artut. belek_
ARI\IAK - 39 - ARSENIK
ARMAK. lr. Ir/ ar (yarma, açma. yorul- açlk bir anlahm yoktur. Öte yandan
ma, güc ü azalrna bg. dc~i$i k anlamlar Türkçede ar kökünün çok islek, çok yay.
içer e n k ökjdan mak ekiyle ar-ma k/ar. gin olmasma kar1m pe-be ekleri
mak [gücü aza lmak, yorulmak, su kayna- (ar -ba/aopa. ar-beyar -pe] klStrdlr. Eski
~I , göze, SDO) , annak (aldatmak, kan- T ürk to pluluklann m konar -g óçer otduk-
dir mak Kás.}, Armak sö zcüg ünü n yar - 13T1, bclli bir ycrd c ta nmla ugrasacak ni.
mak ilc baglannh uldug u se zillyor. T ürk- tclikte uzun süre kalamadiklan göz
çc dc kim i sözcü kterin önünc y scsinin önünde nn ulursa, hu tü r sözcükleri kom-
gcltligi biliniyor (lTmak/ Ylrmak, rrla- sula rmd an als bilc cck lcri tlü!jünük bilir.
makyyrrtamak, lr/Ylr bg.). Niteklm ya- Ar pn'n m Tob areadan gelebilcccgini dü-
rik (yaCllml}, ayn 1ml1) sözcü günün ank su ncn S.G.Clauson da kcsin bir açikla.
biçirninde söylendig i de g órülüyor {rr- ma gClirmiyor.
mak, ark, germcç, kas. Ká$.). 011.' yen- o« yandan, yine Anadolu haik agzmda,
dan ) 'Rnk (çatlak, delik, kiltü yola d ü~ . suyun akl'jml bildircn a ka ba sözcü@var.
mu'j kadm , üzc riede cl klYllan agaç, kü- drr . A"' mak cylcmind en türeycn, e -ba e k-
tük, OS), )lInk (dügme ilii!:i, SDD). Ar· Icrini ala n bu sölcügün Tü rkçc oldugu
mak (yorulma k, Ibm.). armak (aIda- açlkttr, aneak Asya TÜlkçesindc bö)l e
mak, yorul mak, girme k, Dyg.) )lImt ak bir sözcük g[nülmedi. Bunun ahaba biçi-
(or laJa n h :smek, one gcç mek. Ibm.). mi varsa da k/h donu$mesi sonucudur,
Bu örneklerde n anla$lIJli!:lna göre Tü rk- Ölgün bir söleük uc~ltli r . Hu durum da
çcdc armak-,.-armak sü zcükleri arasmJa arpa 'ya ba'jka bir yorum gClirme olaslll-
bir anlam yakmltgl vardIr. Anklan mak gl doguyor, 0 dOl $U: a r kükü Türk çcdir,
(su ;tkitrak kcndine ark yapmak, su yer- arllmhdlr (hk. TK S), arllm d i de k·1
de kenJine Irmaklar gibi yol VI.' hendel seslcridir (ar-k, ar ·IJ. Ru ;trllm ~eslc rine
açmak, Kä~. ) bu almllda ar köküyle yar P",\", p-a (pc-pa) cklcnchilir mi? Eklcnir-
kükünün özdq ligi belli. (Burada Ir. ya· ~e ço~a l a n , arlan, hîl)ii)tn, uzayan, )eli.
rlkIJara k sözcüklerinin yaraYI§h, ch'cri$- 1en bg. d cgi ~ ik anlamJar içeren ar kökü
li, uygu ll bg. anlamlarda ar. sila h, fars, nr -p biçimini alahilir, hijylcec ar-p-a/ nr.
l lr h kar'lhgm da söylendigi de dü ~ü n ü l . pa , Ule yandan Turkçede kuha at (rcngi
meli). Ank (suyolu, ham, sama n scpcli, kum ral ile sari arijsmda olan at, Kä'j.),
kagm kolu, çay, [rma k, SO O). Ank (su- Kuba ç akJrça (öl el l d. UY"g.), kuba
yolu. dcre , çay, çürümü1, çok olmu'j, Ö7.- (Iüydcn ku~ tcpcliP.i, p pl'jkan topr ak, in·
süz tahll , la$mmasl kolay, göçlcn once eir aitacl lomurcuitu, yakl$lkh. kibar, ka·
gfmdcrilc n yiik, kagm kul!:lTI. ~lI1h:l h;lt· b ;t liiylü ~illcl kl'k1ik. SO O), kup a (kal.
da el için beslenen davilf, haslahk. dert, h, durühi, bu#:day )'1~1l\l , SOO) s(l7Cükle.
klskan çllk, OS). ri "a r, ancak bu sÖ7cükler kökcn bakl-
ARMUT, fars. em rûd (ar mul)lan armut. mmdan lartl~ma)'a degeL
Anado lu Turkçcsine haik aWlyla gcçti. Alm. Gerslt, fatS. ce' . ar . ~a i r, ill. OflO ,
isp. orzuelo, gr. krilh t . lal. hordo:um. fr.
Fr. poin- , isp. pera , lal. pirum. alm. Rir- urgt. kal. arp" , klTg. arpa _
ne, itl. péra, ar. kü mm"rsa_.
Arp 'IC!, arp aclltk. ar palama k, arpalan .
Armudi budakhlllu m ma k, arpa hk...
Dalla rini sa klad um
Anas inun yanlntla ARSA, ar. arsa (yer, toprak, laban, alan).
Glzini gUl:akllldlTm dan lI rsa (yapl yapmaya dvc ri,li alan
konul yeri). '
- Kar. -
Anadolu Türk çcsinc yazJn yoluyla gcçli
ARI'A. hülün Tur k a ~17.1a r da, Ká$., Uyg. anlam dcgi~; kli~; n c u ~ra m a d l denebilir. '
gibi eski kaynaklarda Tü rkçe di ~:e g~sIC '
rilmesinc kar$ln, ar pa liÖl eügünun kokc· ARSENt K, fr. arsr nlc (kökü gr.dir)le n ar-
ni be lli d e~l di r . Kimi Jikilcr bunun Sf'nik (haIk dilinde slçanolu).
fi ind.Ar i köken li oldugu, e~k i tr an dille- Anadt,lu Türkçesinc kimya hilimi \"{",Iuv-
rind en gelebi\eugi kamsmda iscler de la gcçli, haIk dilindc hilinmeT" . .
 - 40 - ARUZ - 41 - ASILMAK
ARS LAN,Ir. a ni (gclincik) ik çin . lu ng yaygm). Bana yeter, arta ni se ntn (ba na Aruz: $iir ölçüs ü, acem i devc, yöre , eylem i yuktur, ar. üss isc kunnak eyle-
()"l lan)d an 8ni-l-lan fanlan-a s lan . (bk . yeter ger i kala m, ,$Iaol se nin. Ban a McKkc·Med ine yörele ri, bulut, d ar yol, mine dayam r. A.~ köka. T ürk dilinin e n
Ytlan ]. ' yercn de n kala m, çog u se nin]. Yent de It (T er . Ka m.] . eski, Ar apla rla, islam diniyle kar plasma-
Gclin ciklc arsjan ar asmd a tuyle rin bcya - a rtn bilt (yeni de geriyc kaldr bik). A ruz dene n ~ii r ölçüsünü, Imam H am d lgl dönemlcr de kulla mlan , bugü nc de-
mi (rcngi) bakumndan bc nzcrlik vardit. ArtaRa n (a rnc r olan, verimi yüksclc n), edh bi risinin, deve yürüyüsündeki uyu- gin üss'le ilgili s özkonusu olmayan blr
".. . as (ars).. gibi isim köklc rine cjdc rh n, arta ks te n (ycl erindcn çogu, gcriyc ka- mu ö rne k alarak, d üzen letligi kamsr yay- ür ün üdü r. YalJh kayn aklara hakrldrgm-
canava r, yu tlel, kork unç anlammdaki lan, àrkada kalan), artakalmak {ge riye • gmdu. Oysa bu kam dogru dcg ildir . A ru - da, ar. üss kök ünün Ir . a s'! an çok so nra
rlan... e klenmist ir. As-dan (ars-rlan).. . gi- kalmak, arnp kalma k, ycterini a~ m a k), zun islamh ktan ço k önce çölde yasayan or laya çlk t l~ , k u llanlldl ~ anla~l l lT . Ö te
bi" (VH. ). artÇl (a rkada n gele n), artdamak (a rka - kona r -~öçe r A rap oza nlarmca kulla mldr- yandan a s kök ü, ÜSS olarak yafmz Arap
Arslan SÖlCÜ~Ü, A nadol u T u rkçesine, da mak, dam at m a rka böhimü). eeu (co- ~ bilinlyor. Bu ned e nle Im am H alil gibi dilinde de~il, Hint, A kad , Süm c r dille-
Asva Tu rkçesin den geçmi~l i r . Aalmaya elve ri~li, iiç ar u bc~: üçü bes ço- kimsece bulunma sr olana~ yoktu r. A rUI rind e de vardrr . H it. e s, t'S kökü imek,
H it. urm ah , s üm . unn ah (u r/ p rllcl, ya- #;al ta ra k.sckir.. dört artt on: d ördc on ek- kavra mrmn içe rdi#:i $iir ölçüs ü, I.O . olmak anlamim içes-ir,
1-an( ll, köpck, m ah / gulOlü, büyük), alm . leyere k-on d ön]... 1250 de yazsya geçir ilip b ir örne~ elimiz - Hititçe: asavar (a~ l, ahu}, a "lallu (ol-
w w,", ~r. linn . in !:!. li.on. lal . leo: gr. leen, ARTEZYE N, fr. art éslen (Arlois to plulu - de b uluna n Gilgalll ~S Dt-s/am'nda uygu- ma k, inmek), a"langu l Igeriye kalm a).
Iars. ~ l r. ar. esed, ISp. leolll, 111. leon e, gunu n yapl l~ gibi, l opr a ~ b üyük b urgu . lanml$lIr. Bu ölçüyü uygulayan ozanm asandu hlS (urdu kon agl, kon ak , gar ni.
lOuv. IU-oI,la n, us lan, l al. aras lan, (H E .). larla del er ek su lOlkarma). adl da Sin Likk c U nnini'di r. Ad, geçen lan), asas (yc rle~l i r me k ), ass us (iyi, yar -
yap llm ölçüsü "rcee l b ahri "den , ar Ulun dim sever ), uss uv"z (iyicc, iyi bir nitd ik·
AR.';i I:'\', fa r ~ . e r~ ( di r~ e k l e n orla pa rm ak Artezyen kuyusu (toprakta alO llan de rin
ueu na d e~ n ulunluk, T ür klOcsi a nftlf , h ir kuyu, oildan alman su) ... bö lüm lerinde n biridir (G ilg. De s. S. 7, te ), aSSll\lll ta r (iyilik), assu.ze r i (îb rik,
1944,..Landsbcrger ). A yn ea (TOD, ~ aYl testi), tlsln nl)'Hvu r (suç, ~a7l k), as liras
~_)t en a r '~'I'n /al"lm (di rse klc parm ak ARTlK., Ir. art uk (lOoga lml~, a rtl k)tan a r. 3 IO,OAA .)...
ueu a ras mea bir ul u nluk illlOe#;i). tik. (pIJ IZ), asslyavata r (sevgl) .
ARZ, ar . tll'Z (deAi ~ i k yall h~l ar la yt:r, gös- Bu ör neklcr a s kökü nün çok eski oldullu-
~ . sözl u ~ü n d e er, SÖl (ü~ünün Ir. an~ Tr. a r (I) kök ü lOoäalma, a rl ma, arka lla
ler me, sunma. ge ni$lik gibi a nlamla n nu gÖsle riyor. H aIk ay mda asa l sözcü·
an lam m~ g.eld igini sö ylilyo rsa _da. Kä$. olma bg. anlamlan içer en eylem1erin
Ja a n~ e rl ~, d oku m amn .Ie.l gaha sa rll- kayna~dlr. Ar kö küne ekle ne n t sesi e y- içerir)da n BI'Z (yeryüIÜ. lo prak. sunma , llü bllm e·b u lmaca an lammdadlr
gösl erm e, bi ldirm e) . Anadolu T ürk çesi. (SDD.).
m l~ o lan ve uzunluguna dlklne bu luna n lemin çekimini sagla r. ar-t.m ak/artmak
leller i" a5Ikla ~ a.sl gor 'lluyor. An~ bi r (çctalma k, da ha çok olmak) gih i. So nda - ne yazlh yoluyla geç ti. Yef yftzii, toprak ASALAK. t r. a Sllmllk (Iakilma k, ya r' ~ '
uzu nluk olçejp d lye lanlmlanm lyor. Uy · ki uk/ Ik nile1ik e kidir. kJr-lk/kmk, çlk- anl amlha gele n al'Z ile ge n i~li k a nlam m· ma k, hagla mp sa rkma k)ta n u ... -Ia kja sa .
~r :ürkç ~ si nde ~n~ için -afln ml~, te - Ik/ ÇlkJk, ya Nk/ya nk gibi. Ar-t-uk /ar- da söylenen al'Z'dan eyle m türeti lmez. lak (as illp kalan. yapl ~l p dura n. ba ~kasl '
mil .. dc~ '~w . ..Bll e k ~ l! rsa al"ll n. rar s. tuk-a rhk. (art m l~, çoäalml~, aynea: gcri. Yaln ll ea su n mak, gösl trmek a nlamma mn srrlmdan geç ine n) .
e~ /a r~ SI'7 Cll~U n ~ I:ctl n1cn In d IOden ye kabn, nrtn n, yele rince obm gc çc n, gelen I'lI'Z' a etm ek-eylemek sözc ükleri la - H aik a~m d a , çahl mlldan ya$aya n,
"I U ~m l1~1I1 r , NI(ekull T urk ç(·tle In yaY,!;l n· blrakJlan ). Klltç art l~1 (kllu;-t an kur ill - klhp "I'Z-t:lme k, arz--eylemek sÖl eüklcri emek!llz ~l'çl nen anlam mdadlr, ar . tu fey·
dir: ~l~.m h l fl m , II k-m /llkt n, kJ ~-ln /kl ' lan, öldûr ülm cyen , geriy c kala n), s ufra lüretilir, slln mak, bildirmek , gösterme k 11 (500.).
~ m , kal 'ln/ka ltn bg ... artlgl (sorr adan ge riyc kalan , yenme yen, ka r~ III ~' söylenir. ASAVIS, fars. A1ilJi~ (dinlc nm e) len asay! ,
AR-S I:,\, U;\IAK, rar s. rrften Ir . Ih ekiyle bl rakllan), art Ik )11 (gcrçck süre ö lçüsü - ARZIIIAI./ARZUlIAL, a r. arz ile ha l'd en (tu plum un dÜ7e nini sa~ama, tedirgin
ar~ l n (l:>k.)da n al"lm-Ia. mak/al"lmla- nü a}a n, bir y1l çok olan), kazan ç artlgJ al'Z-1 hal (d urum u b ild irme, olayt göste r. ed ici dur umlan or tad an kaldirma, ge ne!
mak ( a r ~ m la öllOm ck. gen i~ ad lmlarla yti_ (gelir ço#:u, ~. kAr razlasl ). Ar . fal la, zi_ me) Ir . dil ek~, yine ar. Istlda (b k.) . d Ü7en i koruma).
rum ek ..). )lIdr (O sman h ya7.1nlnda) . Arzl halcl-al'Zuhalcl (dilc kçe yann kim- Anadolu T ürklOesine yalm yoluyla geçe n
~) . a sa~i , sözcügü an lam ge ni$lemesine ug-
ART I ( k d Ii 'd' Artlkçl (a rla nl alan, so fra da n aria kala-
• r. a rt ar ' a, sITI, ae. geçl I. sarp nl yiyen) artlkçlltk, artlm a rtl n lma k, ARZ U, far s. lIl'ZO (iSCek, dilck. umu~)dan r am l ~ .
yer, yoku~, d ik. ba)lr. yardlm)lan art_ artlnm ;rtlnnak. artl$ , arzu _ a l'Zula ma k (örlemek, göre si gel - ASFALT, gr. up hallllos (7,ift )tan fr. a sp-
Art-t /a rt _ • - .
mek ). al'Zulu (ist e kli)... halte/asfall. Asfa illa mak., asfaltlan·
Ar kö kün ün h iri geri, Ö(ek i çogalma ol. ARTMAJ<..I~. art (çoäalma , ge n ye kalm a,
mak_
ma.k üze re ikî ayn anlaml ilOer en sözc ük. arlma blldlre n ~ok)tan art-mak/a~mak ASABI, ar. asab {sinir, sinir let leri, da ·
len o l u~ l u r d u ~u bc lli. Arta ka la n (a rka . (ço#;almak, ge nye: kalm ak, yele n a$- mar, ipl ik)lan asubl (sîni rli, öllceli, kolay ASIL, ar. as l (laban, tc mei, bk. Nas ll)da n
da kalan , a rkaya kalan ), orkaya ka la n ~.a~)- .. .. , . klnn, birdcnbire öllcete ne n) . aS11 (t emeI olan, ka ynak, Öl~ dayanak,
( a rt ~ kaia n), gerisi (ar kas I), arta ka la", SOI~ n k o~u .II ~ dir, t ses l.o rtac k olup ~y- ASAL, Ir. a s {alt , te rne!, taban)dan 3s .alj Anadolu T ürkçesinde anlam d egi~ikl i~ ­
(gC ~l kabn,) ~i"i de)im ler art kökünün lemm s~klmml k ol ayl ~~tlTl r , ~nlam g.cm~ · ual (t abanla ilgili, Iemet ie ba~anllh ne ugram l ~ ) .
grtl , a rka ant a mln l iç cr di~ini gös le riyor. le m esl ~ 1 sa~la~ . Sünn e~ len SÜJ.:-l- olan , kö klü, köken de). ASllANMAK, Ir. ass i (Ya rar, kaza nç., Çl·
·- \nan (ve rim i ytiksck o lan). bu )11 bull- mt kj su rt mt k, ormtk'ten or -t. mr kjort - Yakm dön emler de IÜr el îld i~ söylene n kar )dan a UI .la n-mak/asalanmllk (ass l
da~ln ' r ri mi a rt tl (h u yll bullday daha mrk bg. ar . Oss {Ie met , la ban )dan geldi~, al eki· kök ünden 5 sc~i n i n d ü~m e siY' le. Ya ra r-
çok o ld u). k o~'Unl an artlrdl {koyu nlan ARUZ, ar . a l'Z {gös lerme k, deveni n yap- nin de i$lck o lm ad l&! sö ylenir. Bu ya nh~ ­ lanma k, kuanma k, çlkar sa~ a m a k. ge-
~~ahll _ !"imi yöre de IIrtl r dl yerine IIrt- ra k yiyi~i, atln gîdi ~i)dan IlTUZ (anlam de- hk. A r. ü ss ile Ir. a s, ,"5, a st kökleri bir· lir e1de elme k) .
I r I de mr. Yall dî1inde arttlnnak daha #i~mesiyle , $iir ölçüsü). birine bc nzem ez. M kökünde kurm ak ASILMAK.lr . a smak (a s kö künde n)lan
ASILS IZ 42 - ASMAK ASTAR - 43 -
as-r-l-mak/asrlrna k (kendi kendino as.h mek'ten bil-gl/bilgl (bilinen ncsnc) . (eglc n me k, alaya almak, gülm ek, ikiyüz- yüzünde n pah ah.;
kalm a k. sarkmlrnak, yukardan a~agl dog- ASLA, ar. as fä (olumsuzluk bildiren pc kis- lülük, yaltakla nm a. Uyg.) . As kökünd e Astarlama k, asta r h, as ta rhk ...
ru kalm ak. Bir yere tutunup sarkrul- tirme ilgeddir, yok, olmaz, kcsinlikle cgirm c, yeti~tirme , geristi- me anlarru: ASTlM, gr. nsthm a (so luk darl lgl)dan as -
mak .]. olamaz bg. alanlarda söy1cnir). asrrma k (cgitmek, yetistirmek, geli~t ir­ ta mu/asnm (gög üs tutuktugu, soluk alrp
ll-mak e klcr iylc: basm a k'ta n bas-II-- ASLAN tr. as la n [bk. Ars lanJ. Aslan (ar s- mek.I Uyg.). As kökünde ah , a~agl , al- vcrmc dari lgl, trkamk hk] .
mak/ ba sli mak, krrm a k'ta n krr-tl-m a ky- d'.. ··· " ' 1 . A I ., . çakhk bildirme özelligi; as ra (alt, a~agt ,
' I ' sa r ma k' tan sa r-II-ma kj sari I- lan) a n turcrms SOlCU er. s anag zr, as - alçak, alçak gönüllü, Uyg.). ASfA, hit. a ssu va (Asya)da n ilkçag Bah
IUri ma", ... ., I . d I lan ca, aslan k U)'TUäu, as Ia npençesr,.,
"
Bu ür neklcrin kiminde as kókünün t se- dillcrinc, lat. asia, gr. asla olarak gcçti.
ma k ... E yIemm ozncyc yone mesm C l ., ..
ort ackin!n ctkin ligi. Eylcmi yöncten öz- ASMA, ~.r.. , as ma k (as kokunde~)tan as- si d ü~mü~ olabi lir, ast ike n as'a dönüs- Oncc1cri Lidya' d a blr ycrlcsmc yerinin
nede kcndi kendino dönüs var, anca k ne- mak (~zu~ ~smasl /asllarak ye\I~cn, sar - me ola srdrr, anca k as k ökünde del)i~me adrydr, sonr alarr Anadolu'nun bütünü-
den öznenin drsm dadrr. Ki~i kmhr' ken kan b~r hitki olrnasr nedcniylc. Asmak yok tur. As k ök ünde beslenme, yemek nc, "Küçük Asya " diye çevrilcn, vcrilcn
kmlma ncdeni dl~ta kahyor . Bir olaya eylemi.). . .. .. anlarru: aslamak (yemek, bes lenmek, bir ad o ldu. Lidya dilinc Hitit dilinden.
üzülere k kmtmak . Bunun gibi astlrna k Asmaba hçe, as ma bitkasma hk (uzum as- hayva nlar için, Uyg.) . ona da dab a ünceki Anadolu dillerinden
cylcrnindc de 1I ortnckinin ya r a lt l ~!:I nn- malarmm oldugu yer). Ha ik attzmda liS kök ünd en türc mis, gcçti . Ass kök ü (iki ss'H) G rek-Latin dil-
lam de~i~ikli klcri var: as rh kllimak , s ark- ASMAK, Ir. as [sarkma, takrlma, tutun- bambaska ànlamlar içeren, sözcüklcrin le riylc açrklanamaz, A na dolu kaynakh-
ma k, btrtne yap rsrna k, ardm dan kos- ma, eklenme , bitisme bildircn k ök jtan sayrsr çokt ur: ASI (erken, gün dogmada n drr .
mak, ar-dim brrakrnamak , dire nmek, üs- as-m ak / asma k (ma k ckiylc anlam genis - önc e, yetiskin, bûyü k, g östcrisll, iri, sürü- AS, sanskr. îiç (yeme k)tan fars . fi ~ (ye-
Wne varrna k. Jemesi. Bir nesneyi yüksek bir yerden ye kalila n kUZll1aml~ koyun). ASldan gel- mek), fi ~lÎ mÎd en (içmek, yemek)1c qkö-
A..';;IL..';; IZ, ar. as! (kök , taban, tem el, bk. a~agl sarkrtmak. Bir nesnenin bir yamm mt'k (e rken gclmek.). ASl k (C I J lz~ yeleri n· kcn li.
aSll)dan aSII's ll':flls11sll (ge r ç e kd l ~l , dog- bll~ka bir nesneye Ililturarak bo~J ll k l a ce gcl i~ememi~, ince, ar. faiz), ASlma Ar. a)'~, sanskr. áç, aea, ad, lal. tSUS,
TU oJmaya n, yalan, bo~) . kalmasmt saglamak ~~.). . (kova , su bbL O muza ko na n bir smgm alm . Esst n, hit. ezzan, fars. á~ , fr. man ·
ASII\1, Ir. a .~ m a k (as kökünd en)lan As ~ökün~.n ! ürk d.J1mde, anlam dcgl~" iki uculla iple aSllma nedeniylc). ASlm, ger , gr. edein , goL ilan , cs alm. ezzan ,
aS-I-m/aslm (<lsma i~C bOYllna aSllan mesIY1c, tUrlUtlirlU olayla.n, yan~lul~l , tak lm (boyuna, kola lakt lan sÜslakliafl). Ir. )'emek, lU Ik.
süMaklsl) bu olaylar arasmda ol u~, blçlm, mteltk, ASlrg a n (YOkll~, aSlhr gibi yürüyerek Çlkt- A~, Uygur Tü rkçesind e: kurhanhk, kur-
',' : . özellik baklm tndan bagla~ tm olmadlgl lan yer). AskJ (bir parma k ge ni~liginde han )'emetl_ A..,alma k (lattl rma k, yedir-
" d ' ar: !Jsya!"' (b(aya,k1I'dnma, ba~"lald'rma)- görü lür , ara hklarla dizili altm süsla klsL Kola bo- mek, a ~ anmllk (yeme k yemek, besin al-
an aSI aSI a~ a Ira n, aya . anan, or- As kökünde uzam ak , ger ilmek anlaml yuna aSllmasmdan askr adlm aldlgl be!- mak) , a~ la ma k (yemek yemek) , a ~,hk
talIgl kanwran.): sa kh: aSllmak (uzama k, uzat llmak, esil- H.). Askrya çlkma (ipekböcegin in koza (yemek pi~irme yeri, ar. matbah, os.
ASISTAN, lat. assIsta." , (yamnda, yaklnm- mek , K:'i~.) . I-Imllkjllma k eklcr i as kö- sarmak iizere agaç dalma Çl kt~ l ,). Asku mutbah, mutrll k). Aftan: a ~a ç, a ~lç, e~iç
da dllf ma)den assistuns (yamnda du- künü n anlammt geni~lelerck yeni bir ola- (bir ki~ in in biçimine, davram~ma göre (tcneere, a~ kabI), a ~bar (saman, kepek
ran; yakmmda dllfan, yard lm eden), fr. )'I yanSltlYor. Ul a ma k, gerçekte, asdan ya kt~(lTl l a n ad.). AsnJa (degir men çarkt- k an~lm l hayvan yem i), a~s a m a k (ye me k
1l ~.sl slant (ya.rd l,mcl): , . bir nesnenin sarkl~l, yerçekimi nedeni y- na su veren olugun ucuna takdan agaç). iSlernck, yiyesi ge lme k), a ~ satmak (ye-
Tur kç~ye U~lver.sl~e m ~ ,kllru lu.~~~la Ie, yukardan a~agl dogr u uzamasmdan Asma hk (ocagm üstünde, üzerine ötebe- mek istetm ek, yiyesini gelirmek )...
(Dar~ l~funlln un Umvers lte ye çevnh~IY- kaynaklan lr, Asdan nesne llz.-ar, As kü- ri konan çlkmtlh yer.). Asra ma k (beslc- A~ (yemek ) sözeügünden böy1csi degi~ i k
1c) glrd l. ba~ka çah~ m~ dallarmda )'ar- künde çekmek, ger mek anlame asm mak mek , büyütmek). As ra (a ~agl, alçak, a~a­ dil lIarhklannm lüretilmesine bakrhrsa ,
dlmcl anlammda soylcmr oldu , (bir nesneyi çekmek, germ ek, esinm ek, glda) . ASSI (yara r, çlkar, gclir. ). Türk diline geçi~inin e peyee eski oldugu
ASKER, ar. as ker (lo plamak, biraraya ge- K5~. ). As/es, ya da es /as döne~mesiyle As kökünden türemi~ sözcü klcr: Asa ko- anla~t1lr ,
lirmck, kalabahk olmak, hirikmek, Ter. eylcm degi~ikligi. rnak (as lvermek, asm ak, aSlh buak- ASAGI, tr. ll~a k (dag elegi, lepe nin arka·
Kam.). Tr. çeri, er . As kökünde takll mak , bir nesneye eklen - mak), asarmak (ko rumak, sakla mak, gö- sl)ta n a~agl (dagm elegine dogru , tepe·
Or duya, belli ya~la kimselerin loplanma- mek : ashnma k (bir nesne ba~ka bir nes- zctmek), aSllaca k (asdmasl gereken), as - nin arka sma, i n i~e do;:;'! u).
smdan olu~an büyük kalabahk .ne,deniy- neye lakllmak, eslinmek, K á~. ) . Asjes, kJ (ipe k kozasl), aski kü pe (sar kan kü· Tr. ll§ kökünde ö le~ ' ~ t'Çmek, tepeni n
Ie, çeri, er kar~lhgl aske r denml~llr. Ar. es/as dönü~mesiyle anlam aynhgl. As pc), as ma hk (çardak), asra (kar~ 1 yaka, a r kasma geçmek, dagm elegint' Inme k
cü nd denir, askt'r sözcügü toplama kar- kökünde )'a rar, kazan ç anlaml: aSSI, as - kar~1 yün, all, a~agl, i1cri), asra ~1 (bir gibi ini ~ bildire n anlamla r saki! (hk. A~ ­
~Ihgl sö y1cnir. Slg, aSlg (yarar, kaza nç, gelir, fars. kilr, gün önceki, hir gece ün ceki).., ma k). A~ ak sözeügü a~ l la n )'t r, öttsine
ASKI. Ir. asm llk (as kökünde n)lan as .ki/ K ii~. ) . Asma ka bag l, ass ulm)', as lt glnen, astlr- geçilen yer anlam mdadlL Sond aki a k
nski (hir m.-sncnin :Isllm:lsma yaraY:ln As, çlpbk hir kavram olara k, klIknIl de - ma k, asy ön,... cki, a~ köküne ek1cnince, a ~mak olaYI-
araç. ). nen bilk i, az. As (oda hklara verilen ad, ASTAR, fars. JÎsler (içörtüsü, giysinin içi- nm gerçck lc~ligi yeti bildiriyor. A~ak
Tr . de b'l, kr cklcri, çogunlukla, araç bil- odahk, ar. cariye, Ká~.) . ne dikilcn içlik)den aslar. Yalak aslan, sözcügüne e klenen la-mak ekle riylc orla-
dirir. Atmak'l an at-kJ/at kl (omuzIa ra As kökünde ikiYÜll ülük, yallakla nma, yorgan aslafl, giysi aslafl ... Yül buldu ya ç,kan .lI!jak-la-mak/a!ja kl:J mllk eylc-
alila n, boyuna dola nan ö rlü) , sa r mak'- yardakç Jllk anlamt: asgan çu (yaltakla n- as tar da isti)'or (aldlgmdan daha çogu- mind e klJçük dü~ ürm ck , a~agl saymak,
la n sa r..w jsarw (sar maya yara yan araç, ma, ikiyiizlülük, Uyg.). As kökünde alay nu istiyor. Bula mazken buldu'j1a ye(inmi. dcgersiz kilmak, . ö nem vermemek gibi
sanhnJ ~ nesncyi çe\Tclc yen a raç), bil- cl me, eg1cnme durumu: asgll nçulamak yor, d avra m ~laflnd a i1cri gidiyor), astafl yerici anlarnlar sakh.
 •

~ACnÀMAK - 44 ASINMAK ASIRMAK - 45 - AT

ASACn ..AMAK, Ir. a~a k (a~a ~, daA elegi, sanskr. okhra (se n top rak). narak çogalan bir nesnenin yipr anrn ast, kadm lann. gebc1ik sürele rinde degm e
da~ dibiuan a~ak-I .la-makja~ak-I a- Bali dille rinde krzrl loprak (a~ l boyas.) küçülmesi. dolayrsryla a,mmaSI d og àldrt . yemegi bc~enm em c1cri . Yeme#:i begen-
makja~8~ la m8kj8~a~llamak (küçük dü- sözcü gü oun kökeni sanskr. okhra (san ( Bk. Á1mak). memek , yemcge istek duymama k, ye-
sürrnek, dcJ1:ersi7.. önemsiz saymak]. SÖl- loprak)dlr. Á1lOdlrmak, es rnn hg... mek seçm ek bg .).
eüg:ün ger çe k a nlanun da; a~a~118mak Tr. a~ uj8~ ur !i.öleükler iylc sanskr. okh- ASIRMAK,l r. Al ma k'la n a1'I-r-makja ~l r­
(d a ~n etegine indirm ek, tepe nin arkast- ra arasmda (söleüklcrin okunusu, ses ya- mak ( öteye geçirmek, lepen in arka sma AT I., Ir. a t (bind, yiik la'lyan evcil yara-
na a'lrlp ini ~e geçirmek, repede n e tege plSI bak tmmda n] benzeefik vardrr . Bali geçir mek, bir yanda n me yana gönd cr - IIk)tan al.
dog:ru indirmek, dorukta n dibe yo11a- dillerinde oeh (ok. 01 ) ile Ir. 81, sanskr. mek). Ir -mak e kle riyle: ta 1mak't an Sözeügün köke ni, a sesiyle ba ~la m asl ne-
ma k). A18~llal mak, a la~l hk, a~a~lsa - okh sesle ri birbirine yabancl degi!. l a l-l r-ma kj la ~lrm a k (dl~a Tl, tasraya Çl' deniyle, dogal bir ses yansun asma daya-
mak. alaC:ls l bg. hep a~ak't an . As l K 1., ar. I ~k (bir var1llta karll 311r1 sev- kar mak), batmak'tan bal-tr.makjballr- ruyor . B a~ka dillerle ka rsdasnrm a yapm-
ASAK, lr . a~mak (ötcyc geçmelr.,' le pcn in gi d uyma, (baglanma)la n '~Ik (b3~a- mak (dibc indirmek), ~a~ mak'tan lal"lr- ca arada bir yakmhk bulunamiyor pek.
elegine, d a~m dibine inmek)ta n nan, birine karl1 a~lrI sevgi duyan, balt· makh all rm a k .(kcndî kendj ne la , - Ole yanda n Uinl-A\Tupa dillerinde at
al-a-lri.ja~a k (al llan ycr, inile n ycr, ' Iandlgmda n ba ~kasm l görmeyen) . mak)... ( Bk. ~ mak) . A~ l rtl, a~ lrtl('J, He araba yanyana gorülûyor. At aniarm-
allrt mak. allt (dait geçidi)... na gele n söle ükle a ra ba anlam m r içeren
CId)... ~ I K 11., tr. a~uk (a~mak ' l an )la n '11111..
ASK. a r. 11k (sevme, egilim duyma, yönel- sözcük eskökenli. Eski uygarhk ürünle-
ASA.\ t A, Ir. a~amak (üsl ün gelmck, yen- Tûrk dilinde, gendlikle, allk ktml~1 biçi-
mek, yuksdmek)la n a~a ma {yükse linen minde sêylenir. T op ugun dl~a tasa n, ka - me, bagla nmajdan a,k. Tr , sevi, scl'gi, rinde, öl e!likle yontularda, kabanmalar -
sevgü, seVÎ1... da, topr ak kaplar üze rin dekl süslemcler-
yer, allla nj vanl an yer, çlkllan basa- bank kemigine verilen ad. Bu ad l almass- de at bir savas aracr mtellginde dir, savas
mak). ' nm nede ni, kem igin d l~ d~r u çlklk, al - ~KIN.l r. a~ ma k (öleye geçme k, te peyi a rabas ma, av a rahasma k01uludur.
ASAMAK. Ir. al (yüksel mek, üsle çlkmak, km olmasldlr. Ik, uk eUe riyle ad: bur- ar kaya donmek)ta n a~-k-Injal ki n (a~­ Asur, Sümcr, H i!i!, Urarlu , YUnan, MI-
Oleye geçm e k, doru gu a~m ak )lan 81-a- mak'lan bu r~kj b~ru_k (kasIrga, hor - mI' , yüce1mi" d oru~ ula,m l~, lepeyi SIr, Pers kabarlm alaTlnda. Oleki uluslar-
mak j ala mak (üslün gelmek. yenmek, tum, e nenmil OkUl), yaymak'tan dön mü~ . yiicc). Km eki)k : bas mak't an da al ile araba, sal-a, birlikle illenir.
all evle mek).."lama ile baglanllh ola n yay-tkjya)'lk (karma'lklan, yoAurtlan ba s-klnj baskin, lalm3k'tan lal-kinjlal" Söylcnce ..arllklarmda at-araba'1tÜnf1
bu eylemin yakm YJllarda orlaya çlkll~ yaA çlKarma ara el. Y.)mak sö1eügü vu.r- km, ta lmaklan ta~ .kinjtalktn _ üçliJSÜ bir I'>ül ündür, alla r günel-araba-
sanlhyord u. Oysa 17. YÜl)'llda n be ri An a- mak, çalkalama k anlamlaTlna da gellr, ASI\IAK. tr. al (yüksdi" geçil, arhl, Ylpra· sfna k01uludur. AI ile araba bal?:lanhs l-
dolu Tür kçesinde geçiyor. (Ta r. SÖl.). bk. Yaytk). m" gidi~, va Tl~ gibi çolc degi,ik anlamla· nm e n es( i örneklerini Anadolu-Melo-
Haik a~da, ala ma k: yemek yemek, yi- ~ 1L\MAK.l r_ a, (bat. kenel, yapl, tlr- n içer en eylernlerin kökü)lan a1-makja1- pota mya uygarllk ürünlerindl' gör ml'kl e-
)'csi gelrne k, kar mm doyurmak bg... Uy- ma)lan 81-1-1a-makja'llamak (all yap- niak. . yil. Bu durum, ar m ilkin hu yörelerde
gur Türkçesinde, a~a mak: yeme k, ahp mak. peki, tirmek, ba~am, güçlenc.lir- 1- Vüksek bir ll'peye çlkarak arkaya eveillc, lirildigini, yara rlaOlhr d uruma ge-
gÖliJrme k. silip supürmek, bitirme k, or - mek. Bk. A, I). Ha ik a~ mda a,lamak (I- dönme k, öte yana geçme k. 2 - Arlm ak, lirildigini kaOlllar. SÜmer dilinde an l u
!adan kaldlrma k... sl n m ~ suya, biraz, ~u k su kalmalo., kay. çoga lmak. 3 - Dölle ml'k. 4 - SlnlTl geç· söle iigü e~ek anla mmdadlr. At, ka tlr
~I . Ir. a~ (ba~ keneI , ba~hk )l an a14a'l , nal ml' SIVl nln ISl!>ml dü~ür!".c k .içi ~ so- me k, çok ileri gilmek (a ~ l n). 5- YükM:l- söl eükleri, hu a n ~u ( e~e k ) sÖleügüne la -
(ba~ a m a. e kleme, bi ti~! irm e , yapl~l l r- ~uk SIVl kalmak, a~ael, bllklyt, klllYI 811- mek, yücclcl me k (a~ ki n ) . 6 - Pek illir- kllan e kle rle olu,ur. De me k at . ~ltk gibi
ma. Anla m ge nill e mesiyle: pe ki~l ir me, lamak ). mek. güçlendir me k, e kle mck (a ~ l l a m a k. yarallklan evcillc' lirme i,in c, önel', el e k-
be!>le me, güçle ndirme, asaea, bilkiye, ki- A, llan mak. alllalma k, alll1 _ . a~ l yapmakl. 7 - T a,mak (kaynamak, rl~. Ic ba,lanml' .
~ iye . hayvana yeni bir ge reç ekleme, a ~ 1 ~ I M , lr. a~mak (crkcAi n di, iyi döllemek kirmak). 8 - Ba~ama k , kenetleme k (a,- SÜm. s n," (elek), a n11-gl r. nunna (ka-
)ll pma bg.). için üslü ne binmesi)lan a~-I-m jal im (a,- lalma k, allamak, a~ lat ma k, kap larda ke- IIr). an~ u - k u rra (al, sa..a, arabaslyla bir-
"llnlmnk (ka plarc.la ken ellenmek), ,,-,Ia- ma, c.lölleme, erkcklc c.lilinin birlqmc- ne tlenme k, kenellem ek, kenellelm ck, likte), a nlu -kurra-sal al (klsrak), gr. lp-
K à~. ).
mak (kcnc lk mek), a~ hl l ma k (kenetlct- si). ' pos (All ika aWlOda), Ino, (Aiolia aWln·
mek. K.à ~ .) . ~ , söl eügünün kök anla- lOl e kiyle, ytk-lmjYJkim. kiY"lmj kiY1 m, Bu öroe kler a~ kökünd cn l üreyen a~ ' dal, lal. l'qu us, caba llus, fr. chrl'al, ill.
mmda baAlama, pekll l1 rm e. ekleme bg. ahm -satlm bg . ma k eyleminin ne dc nli genil bir anlam ea..allo, isp. eaballo, rars. l'sb, ar. hlsán ,
durum lan n bulundu~u bc lli. ASINMAK. tr. a~mak (öteyc geçmek, te· de~i§ i kligine, gcli,mesine e1veri~li oldu- es. alm . ehu. alm . N erd, sans kr. açva-s,
~I ROYASI, Ir. alU (km lloprak)dan a'l peyi arkaya dönmek)tan a~ ... n-mak j a- itun u gö~leriyor. A1 köküne takllan orl a· knmta, ibr. sOs. Sanskr. parav~reda SÖl-
bO~ll!> 1 (km i lopraklan çlkan lan boyama - ~ lO m ak (kendi kcndini a~mak, kenc.li ekler, a 1 -lr-m akja ~ l rm ak, al-IO-ma kja- e ü~ü araha)l ~k1 ~t1ren anlamlOda pa-
da kullaOllan bo yalar lopraklan. kökten kendini çogaltmak, anla m gcni ~l cm e ~iy- l mma k cy1cm lerinde görüldügü gihi ye- ra -l'~ -reda sÖlcüklerinden olu, ur, a t kar-
yaplhrdl. Nitc kim cvlcrin duvarlaTl m ~l- Ie Ylpranmak, esklml'k). ni bir eylemin dogmaslOl saghyor. Böyle- ~ 1 1 1 ~l H' geçer , ll'·redus , ve·reda sÖl eük-
vam.aya yarayan kllli topraga da a~ l, alu AllOmak sÖleü~ünd e , anlam gcni ~ lcm e' ce Y1pranmak anla mml içer en al m- !cri a th a ra bIl anlamlOl içerir (Alman di-
denlr . Anado lu hallo. a~z1ar mda alu, si anlam de~il mcsi ne dayamyor. SÖ7eü· mak 'la, öteye geçlrmek kar~lhglnda söy· linde at anlam lOdasöylcnen prerd sölcii-
a ~u r, alO sÖ1eükleri boya çlkanlan klZlI gün kökü olan a1 çogalma)'l, artm a}'l da lenen allrma k a rasmda bir i,lem aYTIl lgl !tünün kökeni bu paravereda'dlr).
loprak anlammdadlr). içer iyor. A,mmak eyleminde nd nenin do~uyo r. Sanskr. ra tba h, redus, reda sör.cükle ri
~1. ochra (k17JI topra k boyasl), alm. oe- kcndi kendi ne ufalanarak, kirmlilara ay- AS-YEAAJE K. a, (bk.) ile yerml' k (beg en · araba anla mma gcld iitine göre afla ba~.
er, rr. OC"" isp. OCl"'t, ing. oehre , TIlarak çogaima si 5ö7konusudur. Ufala- mem ek)len al·yerme kjalyermek (gebe lanlllaTi bir la~ 1 1 ara(1 olma yiil ünden -
AT
dir . Imd i at anlarmm içc re n sö zcüklcrin
köklcrinde doo üsme pek de otasr de~ l:
a ç, a n , ek, es, hr s, ve, ik, ca b. cav.,
AT 11 ., Ir. al/ad (dcvinme, dogru, vurma,
nirc lcme, ghrnc . srçra ma, çikma , a çma.
açdma, r al tam a bg. llc~i ~ik olaylan h ild i·
re n ki"k.) .
Al·a d kökü, alJI~ e kler jc, d e~~ ik du-
ru mlan ya nsuu ken d<,gadan uza kla srr u-
yo r. Bu öecllik. al-ad kökunûn do~al bir
ses yanSlma s, (lluiunda nd lT.
T/ d scslceindc dönü i me. al-ad kökünd c
a nb m dC'~i~m dcr i n c YOb Ç'Yl'T. E...ki
T ur k a~IIIa Tinda, ç<'!1unlukla. I scsi gc -
çcrl iydi- Bugün adamak, eskidcn ala·
mak (s unma k), hu gün ad lm cs kidc n
ahOI, bugiin adak c!>l.:iden alak (ada na n,
5unulan), bugun orlu n c skidc n olu n hg.
Alm ak (hir ncsne)'i bir yc ulc n haika hir
yert rlrlatm a k) ilc ad la ndlrmak (adm,
koymak, ünlcndi rme k) a ra~m d a, köken
~i rli~i ne b r~ I h k . :m la m ~':lkla ~lm l h ul-
m a k ko n uya ya~a nCl kala nlar i'Oi n kola )'
deg.ildir. SÖ7gcJi~ i ot/a ma k (}'a}'hmda ol
}'em ek ) ilc olla ma k ( sa}T I~l saghga ka -
\ll~lurm a k için em/il a'O yapm ak) cylcmle -
rinin c~ kö ke n l i oldu ~unu I;lilmek ko lay
da. anla m a~T1 h~I n i 'Oll.:a rma k d e~i1.
T ur k a~llla rl n d a ne!'nC'! er e ad H'rmek1e
~i r ~wd l'n i-ir yerc rlrl,ll m;,k anlam lnt
i'O e re n a lma k q kilke nlidir, 0 1a)1 a)TI a)'-
rl kaynakh gös le rc n I/d scslcrindeki dó -
nU ~ m e d i r , Al ( ün. sa n, a d,). a d (ün , sa n,
a t ) sÖlc ükle r i Uygur T urk'O csindc e~a n ­
lam h, a l/a d (ü n, sa n, ar . h im.) Athg
(u nlü, ani I l'anh, bilinm i~, K ä~ . ) SÖZCU-
günde :lt kökü a d kar ~ Ihgl , ikisi de Ün.
sa n, a r. is im , raTS, nilm anlammda,
H aik agzmda : nll m a h m (adlm ad lm) ,
a ll ol (atm ak't a n a l l~ ;,nlammda), a da ~j
a la ~ , a da m j a lam ( k i~ j, erke k)...
Al kök ünun türcvlcri: a la cnk (halla'O tok-
magi), ntn~a n (ögunen, kendini un lendi-
rcn , allp IUla n), nlnk (çok k o n u ~a n, di
açlk, ;H ICl, ~i;len, çaglaY;'l n, IMek, d agyo-
lu), II ln \..CI (yala ncl), Illnkh (ünlü, sa nll,
a d'l yaygm) , ala mha (çocuklarm l a~ at-
tlklan l'apan), a la na k (giysi a~acagl) ,
a f'lO l a ~nl ak ( ;'l l l~ nw k, çdi~nH' k), llt a r
(alllga nhk), 'I I ~I (ve rg i, h U)'ük yab a), al·
g" 1 (niFmCI), a llel (al Kl, küçük hlyar) ,
AT
ä trk (i~i), a n kmak {adr k ötûyc çik-
mak ), enla n (çaglayan, a r, ~ell äle ), enl-
gan (çaäJa yan, baskasmm isine kansen),
atmcr (ha llaç), a nn n (yel lcr in bi r oyu ga
}'Igd l~ kar ), aünn (yellc rin bir oyu ga Ylg-
d l~ kar), a llrgaç (hamu r yogur ma tcknc-
si, hamur ante n yer) , a l l ~ lIl a k (kar~Jl l kh
~.o~u k söyleme k, k a r ~ l hkh J;iil atm ak .
O zellik le ha Ik ozantanmn çalgl e~li~l1Je
ka r~IIIk h k~uk okumalan] , a lka: (ka n.
dmna, alda tma ), a llo [devcle rin su i 'Ol i~
yalaga anlan t uz), at loç (tas alma ya yara -
yan a raç ), a llo n (boyasr uçm us, re ngi al -
ml~), a tk u l (@:enç k!71aTln ha~lanna atuk -
lan geni~ 6rtft), at laç (yama'O. e~i k yer,
ba}1r, le J!:C'. Ol es ine_ al laOlllp geçile n
)'c r. All n Ik! kalÇasl uJ;lünde kl dUl yer,
sa~I, kimi yerde a t la1 de nir), aUak
(koprO), at laG~ (koprü ), al la ma dirtti
(çall dirc~i), a lla mbaç (a karsula rd a, ha -
takhk1arJa üze rinde n geçmek için di7i-
Icn l a ~lar), a flan dt (birhirini n u7,crinden
atlayarak oyn anan bi r çne uk oyu nu) , al.
lan gaç (ge'Ock , sularda n geçme yeri), lil .
lan ga ç (ge 'Oek la ~l , sula rda n üle rine ba sl'
la ra k, bir inde n öle kine al lanara k ge'Oile n
la ~lar), a lla nll (daltlardan ine n ufa k !'u
kollan ), a lma (dokuma larda c nine all -
la n iplik, a rgaç Icli), a lmaca (koyuntH'
d a, birbirin e allayan !'a~Tlhk, hu la~lCl
s..1yn hk), al nlOl k (h eyhc nin iki gÓ7Ü ar;, -
smdaki bölüm), a ll lrgaç (yufh 'O cvir mc
aran, yufka)'l yukan dogr u at arak allin'
üslü ne gelire n d üz lah la ), a u ln m (çagla-
yan )...
Eski Tu rk sö zlüklerinde : a dllg (ada k),
a d 'ak (kap ), a d'na Ola k (boyasi çlkma k,
rengi at ma k), nlllma k (a J vcrmc k, ad
koymak), al a n (e n e nmi ~ J eve ), a lga n
(}'Ük devesi), a t ku lak (lüfekle lelik bi1c·
l igi), a ll a rnak (adl'm almak), a l ma k (h ir
nesneyi fu latmak, elJe n b lra kmak. ,.
fI ep si için (bk. 1bm.). Ad (aJ. ar . 151r1\),
adand l (ad tak lOdl, ad ak1l... H e p~ i [çin
b k. Kit.) .
Adaklu ( n i~an h), IIda lOak/lidlOllIk (ad
verme k, sÖl\ler me k, a r. \'lla d c lmc k),
ada nlu (adm l t a k mml ~, ad h), a dllnmak
(ad alm ak, ad kazanmak ), a d ll n nll ~ ....a ·
kit (hel li sü re), ad ba ~l;lm a k (olU al·
mOlk ), a d çlka r ma k (Uil slIlmak), llli eyle.
mt k (ad vermei.:, ad1<mdnmi'lk, ach bellO
ATA - 47 -
(ünm ), a drm kaf gun a k [adrm al maya ycl-
tcnmek), ad rml a ma k (yür ümek) , e drm
yerde [adtm ban) , adma ne düserse (u'
n üne sa nm a ne ya k l~ l rsa), ad Issi ( ün-
lü), ad Itmek (a d hu akmak, ün brmk-
ma k), a d ka zan mak (ün saglama k), ad -
la ma k (ad ve rme k}, a dlan rna k (unlc n.
mek ), a d lu (ü nm), a d ma k (ba smak.
adrrn atrna k], a d u rma k (ad verme k},
a trm [ad rm], 1I 1lm yen (o k e regi), ens-
mak (birbui ne atmak ). Bu bölumdcki
ö rne k1cr için (bk. Tar. SÖ1_)..•
AtjAd kök ünü n: tjd scs le rinin ne dcnli
dönU~l ü~ünü, hu dönü~m e soeucu an-
lam kayrnal annm, a nla m ge ni ~1cmcler ;.
nin ol u ~ ugu gö rül üyor. AI (binc k) ile al
(cy lcm bild iren kök ), ad (un , san) söz-
• cükle rini birbir inde n aYlrma k, a)TI kökl e·
re ba glamak, bu gün için, pe k kolay gö-
rul m uyor . (Bk. A ll .)...
. ATA, hil. aua s-addas (ata, baba)dan al ·
la/a la,
A!'ya T ilrkçesinJ c ala (h aba) sölcil~u
\'ardlr (Ka~., Uyg .) , a nea k kökeni , a la
sózc ügü nün içcrdigi anla m dola)! sl)'la,
T ürk d iliyle a çlklamak kolay dcg ildir,
Ad kö kü H inl-A \Tu pa dille ri nde, Ibra ni
d ilind e var d ir, T C\Tal 'l a gc'Oe n Ada m/A-
dt m sölC il~ü bu nu gi~le tiyo r. AI kök üy·
sc Anadolu ui llerinde nd ir, A....rupa ulu~ ·
lan na A nad olu·(;re k-latin ara ctllglyla
ge ç mi~ti r. A sya T ürk'O csinde bulunan a l
kökü ü n, sa n b ild iri r (b ir vat hgm, bir ki·
~in i n ad'l olara k). baba anlamml içe re -
,. cc k b ir nitel igi yoklur.
Anadolu d ille rinde , a t, a d kö kuylc ba~la ­
yan sözçüklcr in, de~i~ik dön ern le rde 0 0-
gu dilk rine gC'O ligi, es ki lI ind dillcr iyle
e~köke n l i ~özeü klcrin bu yaYllmaya yat -
d lmel o ldugu k ar~l la~l l rmah bir 'Oali ~m a y ­
la ortaya Çlkar.
Sans kr. Ada ma (Ade m, adam) sii/cüg ü
a d kökuyle ba~ la r, h una k ar ~llik süm. lid
sözcügü baba anl amlnd adlr. Anado lu dil-
Icrind e at , all kiikü ylc : Altalos jnlla lus
( Bctgam a kr alla rmda n üçünün orlak
adl), An adolu dil1e rinden gr . ye geçcn
Atta los, Allalts, Atla leios , All a llkos bi-
re r özc1 adtlT, a uagas (düraç ku ~u ) , all a ·
kes (çe kirg e) gihi.
Asya T ür k'O esind e ad (ar, isim )lan lIdlIl.
ATAMAK
ma k (aJ lanmak) eylcmiylc ata, Alila, At -
til a , Ala la)' ~óleü kle ri n i n t ürcdigi ön c sü-
rü liir ( Ab u ~.), a la lma k, adatmak sözcü k-
!cri nin de ü nlen mek anlam lnl içer d igi
sOy1cnir (Abus.}, Böylec c a ta, a tti la . ata-
lay si' / leri iin l en m i ~. tan mrms k a q l h~I
olu yor,
Imu i a d, a l kok ündc n türcyen, ünlcnm c,
tamnm a anla rmm içcrcn ~özcuk lcri n var-
I1g1 baba anla mrm içerir hir köke ka mt
dcgildir, Anadolu dillcr indc a lt a (lus ,
1 ~ ) sölcii ~ü )'alOlz baba anla rmm de!il,
ulusu n basr, )'ün eticisi, e ndc ri k ar ~lh&tOl
da içcrir. Haha sözeu~ü ' kral" hr~lll!b­
dIT.
H Ur. aUal, sÜm. ad, kop. a ler, el. a l la ,
ha ~. aUa . hil. aUa!'. a ddas, ak. abü _
Kök1cr in tlpklll~l yamnda anlam özde~li-
~.
A ~ya T ürk çes;nde, aba (Tibet d ilinde ba-
ba), aba (ui. a nnd . a lll (~. ba ba ) aba
(kip . 11)1, diktn li nO, a lll (kir. baba ),
alle (çuv. ha ba ).
lal. IIlabu .. (ded enin dedesinin ha haSI.
Ir . kurt dedt'n in al as l l.
ATACA K. tr . at ma k (\ u r ma k, di~m e k an-
lamlOda)tan a l-a-<:ak/a laca k (hallaç lo k-
m a ~I, 5 DO) . Pa mugun af l lma ~md a hall a-
cm yaya vurdugu tokmak. Burada a nla m
gC1li~le m esiylc a laca k-\ u raca k (vu r ma
a racl) ka r~d l~Id ir.
ATA(~ AN , lt . ATMAK (hk.)lan a ta-J:an ja-
t a~a n (çok ko nu~a n , ge re~i ndc n 'O o k !'llZ
~oy lcye n, anbm ge ni ~1c m e s iyle: üvü ne n,
kendini çl1k ögen. ) (; ün lük konu~ma d i-
linde ulma k sÖ7cügünün uharlmak, o ldu-
~und;'ln 'O ok gii~l t rm e k a nlamlOda ~öy·
Ic n d i~ i hilin iyor .
ATAK, t r. ut' tan a fma kjatllma k-a la k (a k
cki ylc anlam ge n i~1c m e s i ) ileri at llan.
çok al'ln .
H aik aglmda, a fak: çok k o ntl ~ a n, eli
açlk, ~ö lc n, ~ ahin de nen ku ~ , al lel, ni~an .
Cl , da g yolu, çaglaya n (hc psindc öne flr·
lama, ilcr i allima, aç lima bg . a nlam,lar
sllkh).
'\TAI\1 AK, Ir. a l (ad, un, san, hir nesneye
ilgi gös tc re n kiik)lan II t -a-ma kjalamak
(ad lakrnak, ün lcmlirmck, hi r ncsneylc
ilgili kilOlak, ba glanll kurmak).
Ala ma k, anlam gc ni'jlemesiy lc, bir göre-
ATELYE - 48 -
ve getir mek, gör evli kilmak. Sözeügün
a t (ilgili klima) köküyle ba~a n t l h ola-
rak, bir kimseyi b ir nesneyle, bir i$le ilgi-
li klima, i$lc ki$i arasmda bagl ann kur-
ma.
Ata ma k {adla ndir mak, çaglrmak, seslen-
mek, bir ncsncylc ilgfti olmak, bir nesne-
ye bagh bulunma k, ad verme k (Uyg.) .
ATELYE, fr. atelier (iWcrLAlik)de n atel -
ye (i§lik, i§yeri. Haik ~n d a atalya, ki-
mi yorelc rdc atöl)l'Y
Anad olu T ürkçcj drie yakm d öncm lcr dc,
ynzm yoluyla $ éç ti, so nra bir çok isycrl-
nin aJI oluverdi.
Ately«i, at élYttiliL
ATE,S, fars . äh~§ (pa rlakhk, aYdmhk. Do,!!:-
rusu ät l§'tl r)te n ate§. I sesiyle bilen bir sözcüge ikinci bir I an-
Anadolu Tiirkçe si ne~ e I Ze rdii§1 inanç-
lan nm e t kisi y~e§ ' kutsal saytlmasl,
onu nla ilgili ~/ e rlerinin, ocakla rm
yapJlmasl sonucu/ geç!i. Eski Tiirklerd e
de od jot (:I.[e$) J(utsaldl. Bugii n, Anado-
lu' da da ate$/oca k kutsal saythr, saYgJ
gÖrür.
Ale$ ba h ~ I , ate §böc~l , a te§çi, ate§kaYl~
(a te§bahiP yakalam ak için içinde ate$ ya-
kllan özel kaytk), a te§kes, ate§l emek,
at e§lendirm ek, ate§l enmek, ate§letmek,
ate§Il, at e~lik, a teHlt"res t (a t e ~e tapan,
Zerd ü ~t inançlanna ba~[ kimse).
ATI ~MA K, tr. atmak (bk .)tan al-l"1'
mak j ah §ma k (ka r$lhkh olara k birbirine
atmak . Atm ak eylemini öl..neler araSln-
da birbirine kar~l sürd ürm ek).
At köküne getirilen I'S orlaeki eylem in
kar$lhkh olarak siirmcs ini sag:lar. A t l~-
mak sözcügünün bir de atmakta birbiri-
ne y:udlm ctmek anlaml \'3rd lr. Özellik-
Ie As)'a T ürkçesinde böyleydi. Ot e yan-
dan, yine atl$mak sözcügün iin, atma kta
birb iriy!c yan~ m a anlaml da vardir.
KJU1lhkh atl§tlla r derke n, bunda n; bir-
biriyle çeki$tilc r anla ml da çlkar. T ürk çe-
de yan$ma k, kafl $mak, ban$m ak, sart$-
mak, duru~mak, vuru~mak, görü§me k
bg. i§ /ü$j u~ orla eklerini a lan eylemler-
de (sözeiiklerde) iki özne nin birbiri kar-
~ISlOda olma durum u vardir. Sözgelisi
ban$ma k iki ki§inin kar$lhkh olarak bir-
biriylc ban ~ içinde girdigi a nla$lhr. Du-
rU m ö te ki eylemlerde de böylc dir artik.
An.AMAK
ATI~nRMAK, tr. at mak (bk.)tan at-l- §-
tlr-mak/atl§tlnnak (kendi ken dine at-
mak, yemek yemek, atmak eylemini ken-
di kendisiyle yan $lr gibi sürd ür mek. Bas-
ka bir anlamda, iki ki§iyi birbiriyle çe ki§-
tirme, iki ki$inin birbir ine at malartnt sag-
lamak].
Yakqurmak, banstnmek. görüstürm e k.
vurusturmak, yaklastnm ak, uzakla snr-
mak bg. eylemler m yaprsr ansnrm ak'I a
öl.de§tir.
AT ILLA, Attila (bk.j tan bozma a t-I-II-
ajatlllil (got. lIa ekiy1e es.a n. kiiken li at -
ta /ata sÖl.1erinden) ata-elkjataclk a nla -
mmda söylenirse de dogru degildir.
Tiirk dillerinde at-i-U-a seslcri yoklur, I
cak ek olarak katllabilir, sözcügiin yaplsl-
na gireme z: bal-Ijl (balh), dal-Ijl (dalh),
yol-I-u/yollu), yol-Ia-ma k/ yollamak, cI-
le. mek / ellemek, dil-Ie-mek/ dillem ek,
kol-Ia-mak /kollamak, kul-Ian-m akjkul-
lanmak ö rne kleri böylcdir. O ysa alilla
sözciigii bu tur bir açlklamaya clveri$li
d e~ldi r.
ATKIÇ, t r. atmak (bk.)tan at-kJçjatkJç
(ta§ ya da ba§ka bir nes neyi uzaga alm a
araCl, çocuk sapa m, sapan. SDD) ..
Sözcügün kökünc getirilcn gIÇ-\.:iÇ ekiy-
Ie: bas -kJç/basklç, dal-gtçjdalglç, aç-
kJç/açkJç bg...
ATLAK 1., tr . aUamak (bk.)tan at-Iak/at-
lak (akarsu iizerinden allaYlP geçmeye
yarayan araç, köprtl , SDD ).
ATLAK 11., tr. atmak (bir yandan öte ya-
na geçmek)ta n at-I-akjatlak (akarsuyun
bir klytsmdan öte klytsma atllan geçek,
köprü).
ATLAMA J" Ir. atmakjatlamak (bir ye r-
den çlkmak, yiikselmek)tan aUam a (ev-
Icrde bulu nan ufak bas ama k, me rdiven).
ATLAM A Il. , Ir. a tla ma k (bk.)ta n a t·
la-'ll1aj
aUama (mc rdiven, basamak ü1': erinde n
ayak baslp allamak dolaytslyla, SD D).
ATLAMAK., tr . at (bir yerdcn bir yere ge ·
çi§i bildiren kok)tan a t-ia-makja Uamak
(bir ye rden ba§ka bir yere slçraya rak
geçmek).
ATLAMRAÇ _. 49 AV
Hu a t üc ba slaya n, slçramayt, hir yerden agl7. aynhklan ik de haglantlSI vardrr.
bir ycrc Inlayarnk, srçrayar ak geçmcyi anc ak at olan köktc ba skalas ma vok.
bildiren eylemlerin bln ek den cn at (be y- KIr. at mak (fu-lntmak, atmak). çuv. at-
gir)tan gcldigini, atlamak cy1cminin mak (kart$lJT mak, lItma / bahk a~I , saç-
a t' m yaptlgml yapma kta n, a t 'a üykünme - ma), uyg. utmuk (giin açrnak, tan ag<1 r-
den kay na klan drginr J ü§iinenler de var. mak, o k atrna k, Irskum ak, akmak, vue -
tik bakrsta, bu düsüncenin yerinde, do- mak, d övrnck, çaglamak).
gal olmast gerckir. Ancak at sörcü gü-
nün kaynaguu da kc sinlikle bilmcliyiz. ATIILA, cs.t r. ata (kö kcni hit. at ta s, bk .
Sanskr. a ta mi (dtlzgün yüriimek, uygun Ata) ile got. lla (küçültme eki)dan a lta-l-
thmla vür ü k)" {dü zgün yürf lajatt (a )-ila/atlUa (atacrk) ..
a 110 a yur umc I e a tya duzg ün yiJru- "...Attila'nm ke nd i admd a d ahi hu ckc
yen, iyi yürüye n, at) sözcuktcr! a l kökun-
.
den kayna klamr. Atlam uk gibi at ile bas- rasûanz; ad gotçada -atacrk' anla rr una
layrp yurü me, bir yc rdc n bir yere slçra- gclm cktcdir" (G N, s.190).. Bir iki sözcü-
ma anlarnmr içeren sözcüklerle sa nskr. giinii l ürkçc1 C$l i r d i~i mi 1': hu almuda Atti -
at, atami, atya ar asinds bir yakm hk gö- la admm k ökc niylc ilgili açrklama ilgiyc
rülü yor . Bu duru mda a üa ma k cylcmi at dcgc r. Asya T ürkçcsindc. at a sözcügü
ile baglantlhysa sa nskr. at kökiiylc ö7.de$- sa ml d l~1 gibi pek eski degildir, üstelik
tir dencbilir. Attila aJ Ida çokluk Avrup a kaynaklan n-
J a gcçmcktcdir (bk. Gyula Ncm eth, A ll i-
ATLAM BAÇ, tr . al lamak (bk.) tan la I'C lfllll lan, 1972, çev. Serif Ba ~t a v) ..
llt.la.m.bllçjatillmbaç (Slg aka rsulan n Tiirk dilinin yapIS1, scs uyumu d ü§ünü-
' üzerinde geçmek için dizi1en ta$lar, ufa k lürse (AUila sözcügünde a-i-a sesleri hu-
kiiprü , agaç, SD D). lunmakl<1(hr). a' nUI olJu gu ycrde r nin
Sllklllmbaç ya pIsmda. geçcrliligi YOktllr. Uslc!ik Attila 'da n sö-
ATLANGAÇ, Ir. llU:lmak (bk.)ta n at-hl n-- zede n Tiir kçc kayna klarm llerdeyse he p-
gaç/atlangaç (sulann atlanara k geçilen si, bu adm b a~l a nglçta da "attila" ses dü-
ye ri, su geçegi, geçit, SDD). zc nindc oldugunu savunurlar. Bil sözcük
ATLANGIÇ, tr . bk. Atlangll ç... llUalll, atala biçiminde 01<1 ma7--, ata ' nln
ATLANMAK 1., Ir. aUamak'tan a t-Ia-n - so nuna gelen la e kinin T.ürk dilinJ e ba-
mllkjatlanmak (bir yerde n b a~ka bir ye- glmslz bir anlaml yok. Ote yandan a ta
re slçrayarak geçilmek). sözcügiiniin salt T ürkçe oldugu da söyle-
ATLANMAK 11., tr. a t (binek)tan at - neme7, hu alt kökii ilkçag Anadolu dille-
lan-makj atlanmak (kenJi ne at edin- rind e vardIr (sö/geli§i Attalos "dh An a-
mek, bir atl, binegi olmak). dolu krallan)...
Asya T ürkçesinde llfm ad, ar. isim kar -
ATMAK, tr. llt/ad (cylcm göstercn, açdl§, $lhgl söy!cndigi hiliniyor . Bundan (a t' a
geçi$, dönii$, yiirüyii$, ilgi, baglanma, adl olan , an llan diyc açlklamrsa) dilin
~6~)~~\t~~a k~~~~:k (~i~m~~~n:~~r~i~ yapl5ma uygun bir geli~mc görülebilir,
ancak a ta sözcügüne lld' m dl§mda, ar.
yerd e n ba~ka bir yere Ula$tlrm ak). Bir c('d (ala) anlam l verilmck iste nirse giiç-
yere flrlat mak : at eyerini alti. Açllmak, lük kendini göster ir, Atta losj aUallls söz-
aydmlanm ak: gün alti, ~ a fa k aUI, tan at- ciigünü açlkhga k a vu~t ur m a gcrcgi do-
ti. B o~ konu §mak: çok aUI. Hir d urum- gar. Son }l 11arda, T ürkçede, ki$i adl ola-
dan ba~ka bir du rum a girmek: rengi al- rak a tilla diyc bir sözcük gör iiniirlcrc
ti, boyasl alh , U~a ~ la ~ t l r m a k: ba§mda n çlktl. Bu sözcügün T ürkçeylc açlklanma .
attl. Kopmak, sokulmek: at nalt aUI. I k d (bk Mil )
Vurmak, dövme k: yumr uk altI, dayak at- SlO ana SIZ lf . I a ...
.tI. A§tr1 istek dllyma k, cgilim göstc r» , Ir. a v (doga l ses, iiykiinme-yanSmla sc-
mek: can aUt. Korkmak, iirkmck , kaç- si)dan av (avla na n nesnc , avlanma eylc-
mak : kcndini attl. Vurucu ar acl ercge mi).
gön dcrmek: o k aUI, tüfek allJ; Eski T ürk sözlüklcrinde, yazlll kayna k-
Atmllk ey1cminin içerdi gi de gi ~ ikl i klcr in larda geçen , av kökü nden tiircyen SÖ7-
 AVA - 50 - AVlJAZ
AVENE - SI - I
cü kte rin ge nellikle to pla nma . lo ~a § 1!!;" ~S bu sözcügün Ir. avmak (topla$mak, A\ 'KI RMAK
-- bl r.ar:a~tl~ anlamln' lçeräW górû- ü$ü$mek, avlanma k, AVENE , a r. avn (ya rd un, yakm)dcn çog. çen a ~l l ' l T ürkçc 8vul/al' ul'dan t ürete-
çevresin i kusatm ak,
JÜr. (Bk. A'la nmak ). Ka~. ) eylemin dcn geld i~in i s öylüyorsa a vene (ya rduncrla r, yakmla r). bilmek için eski tr.de a\'II/ a \'ul sözcûkle-
U yg. ab /av, Ká~ . a v öm e klenn i, b ugü n- da biz a vmak'Ia An lam deg1~m e siyle da lka vukla r, yar- rini bulm ak gcrckir. Farsçad
e va ne k a rasmda a nla m a a v kokuy-
kii a nlamda, venyor . baglanusr göremcdik. da kçlla r. Os. evnt [yard un eden), avnl- Je baslayan sözcuklcnn
Ir. anl / a\-ul an-
AVA. mog. agaf aga (büyü k ka rd es. aga- ye (yàrd rm eden kadm], mua venet [yar - larmm içc ren bir ölclligi görülmcdi, yal-
bey, baba )dan g/2J v dönü~me5iyle BV . AVARE. Iers. AvA re (i$Siz gÜÇSÜ7. ba$t bos dim e di ~ ) hg. s özcükler bu avn kökün- mzca avle {kabarcrk] SÖ/CÖ ~Ü ilgi çcki-
(ega, a~abe y. yük:r.e k a ~a mah kimse, dola$an, dengesiz, IUlal"5lz)de n nare den t üremljti r,
(bo $la gelen, i$si7_ Buna haik ajVlnda yor. Bu durumda Ir. a\ll/avu l ile
SD D) . Haik ajVmda a vana . " A~a n l n evanast bi- Iare.da geçc n ' l'tll-ä jtll
e vera , a va ra savara denir , avara s ava rn- [köyun agl\t) s öz-
AVAOANLlK, Iers. êb äd än (b aymd lr)da n ( ~c ~ açtlrmly o r· ... cüklcrini birbirindcn üre mis gibi göstcre-
nlR biri)... Jt. AVGA I ., Ir. a vla ma k (bk.jta n av-ga r ja\'. ee k ö rncgimi7. yo ktur.
a vada n-h kj .,'ad a nilk ba}'l nd ,rla~ll ncl. Anrele$mek, 8\'arele$tirmek, 3\a re liL Bineik olaslhk
onanc. gdi~tirici araçlar. O nanm , ya-
plm i~ lc rinde kullamlau araçla r... çekiç, AVCAL.\M AK,Ir. a l' (bk.)dan ev-ce-la -
keser, örs, masa. kcski. re nde, brçki, mak/ a l'ealama k (açlkgözlük ederek bir
(fl ga r ( Ildlmn evlam aya yateya n agla ya-
pllml$ aygrt, SO D) .
• Tü rkçede gar c kinin islek ol m ad l~Ln l
v/~ seslcrinde gö rülcn be nserlik so nucu
Iar s. a ~1 1'1 tr.d en gcçm i$ göslc rmc ktir.
Biz hu kamya ka!llamlyorU1., bi iki SÖlCÜ-
ege, krskaç bg...). nesneyi bas kala rmdan (mee kapma k. av- söylcyenlc r var drr, hu sav dogru dcgil- ~ün (rars. HAll, tr. avuljav
ll) a}TI köke n-
Far. äb ádän Tü rkçcyc geçerken b scsi v lam ak, hcpsini gcçip all yakalamak]. dir. Bu t utar siz sav, Dil dcvrimi so nucu f old ugu du süecesind eyiz,
Dilimizde a~·
sesine d önü~l ü, anlam gcni~ le m esi oldu, AVCAR, tr. a l' (bk.)dan a v< a r/a vca r uretile n, "uyga r", ~ u yga r h k' sözcükle rini lama k (tarlamn çcvresin
(al' c çit çckmek)
böylece begcnmcye n bazi ya7.arlar ca ort aya altl- s07cügü ndeki a ~ kilkii a~ll1a dcgil, bir
IIbä dA nfa .". a-d-an f avada n/ gereçler i: saçma, barul , kapsül bg.). Ay.
avad anhk (lT. 11k ckiyle).. . misll r. O ysa haik dilinde "ga r" e ki yay- ad olan all'la (bah k ag:l,
f1C8 güze l kokulu nesncler (ba ha rai), ay' ör ümcek agl) ilc
gmd rr, i~l ekt ir. Burada gcçen a\ll;ar SÖl . ba~a nt lhd rr ; yine a~la ma k ' ln ikinci anla-
AVALjAVEL. kÜ rl. 8' -al (a plal, ahmak, git, e~!i m (özdliklc aVCl hkla yeti $lirme cü~ü köke gctirilcn "gar" e kiylc aygll adl
ML )dan . '111 (\ a\ km. kt'ndini bc~e n mi\, i$lemiyle ilgili)... mi ola n gozden , a, aklt ma k kll)un a~h
ürel ildig:ini göslc riyo r. A\l:ar' m alm ak anlamm l içe rmiyor (kok olarak). T urkçe-
SD D) . ML h u sÖ1Cü~ü n kÜr!. oldu~u n u Avcari amak (Kok ma~ lnl ö nleme k için eyleminJ en gele n a tilac jlligar (av aygl- de avul (göçebe çaJlTl)
söylûyor , ancak burada al' kökünün Ir. gereken önle mi al mak), a vcarslz (e~iti m ­ sözciigü a itul
11) bcnzeri de va rdir (500). Algar') !!: (göçcbe çadlrJ, SOO)
çok i~lck oldu~ da gün deme geliyo r. N'r- siz, kaba, saygtSIZ). k ar~l hg:1 sOyleni-
.ga r' la kaTl$tlTmamah, onun dC&$ik bir yorsa da bunun ko)un
tekim BK. a \'anak sózcütü nü Erm c ni di- AVCI, a glh anlamm da ki
Ir. a l' (avlama, avlanma eylemi avla- ' -ö rnegi sa nmama ll. a ~1 1'Ia ilgi~i larllsmalldlr, sözcük aul (a -
linde gfu lcrip aÇ1klarken Ir. al'unma k, nan ncsne)d 1~ 1I . , Ir. al' (bk .)dan av-ga r j a \'I:Rr g:ll), a vul (ag:ul, 50
a l'ul mak, on am a k, )ll va t ma k SÖzcükle ri· giden
an a V-'C I/avel (avlan an ava 0) gcli~ i m i n i s a~a'
kimse). lV- (ba hk avla mada, bliJ lrem yakalamada yan vj~ dönü$mesi sonueud uT. Ru " onu-
ni ö rne k gel irip a l' kökûnû ta rll$lYOr. Bi· Cl ekiyle: bakl r-'Cljbaklrcl, kala)' -'C ljka. kullam lan ö zel a& avaTaa , aVClhkla ilgi. da larh$ma)'l gcni$lcl mc gercg:i d U~lllur.
le kahrsa a \al/a \'rl sözci...le ri a ljrl ekle· laycl, )'organ -rlfJorg ancl_ r ) sa, Ir. aulj a \-ul $Özcüklc rinin fars.
riy1e olu~I Urul mu$ Ir. kökenlid ir. M al j a· 1ayglt ... _ ä~ll'dan p,fvdön ü$mcsiyle t üredigin i süy-
\"C~I tr. olunca sa~a - sola geli~ igû ze l ba· AVCll, Ir. al' (bk.)dan av-cJl/ a l'ell (iyi av ' \ ~VG IN, ct . av (bk .)da n av-gln ja\'gm (av lemek daha kolay
o[ur. (G . Docrkr ile
kan, }a~k m , dengesiz, ne ya paca~nl pek avlayan, iyi avel, avda beee rikli hayva n). ..r I { ye Ti, aVi çok ola" yer. anlam ge n ~l e me - H E sa\'la n na k ar~lh k) , oysa bi7. Ir.
keslÎrem eye n kimse anlammt içerir, AVCUN, Ir. al' uç ile un 'dan
avuç·un /
}(j
) I , siyle:.su ,~r.kl, su yolu, sü rülmcmi$ la rIa. ~VIlfa\ ul sÖ7cuUc rinm
Ir. a \ kokü~ te
kür!.yc Ir.den geçm i$ olabilir. . Bu sozcugu n a l . a n a\l2.n~~as, 8!: Ih$kll1 oldu~ u bm~ mdayt7
av(u)ç un/ave un (de~i r me n de ckin ti~iHe '
~!!...hg . aglz deg l$1 l me daya nan so)'le-
.
A\'al j a\'r1 kimi yörc1erd e yahm, al rl' kar · nin, deAirm enciye verd ijti hir avuç öiçe· , . .
m~ler i de va rdir, 50 0)... / A\ t ZE, fars. avbl' (a Vl hll'n/ as mak)d cn
~l h~1 da söylcnir (a \al-alrl'. DS.) bu duo ~i nde un . An adolu' nun kimi klrsa l kc-
rum ses de~ $ m cs i so nueudur. simlerinde. e kin Ö#üte n ki$i dc~ rmcn ci ­ ~~ (A~~~/~I~~ lr. B\ la!" a,k
~
~V".I,/ i~;:e~~
(,bk'),ta n ~~~ ~~;:' ~~,: ~~u;;31 'n ~~~~~,~~~
AVAN, Ir. a l' (bk.)d an av.a n/a\'an (kurl, ye akça, uno ögütd memi$ ekin verir , bu p a nma yen . op ana , Y1óLna , I k)
alla}'an, vuru cu km e). Bu sözc ü~ü ar . öjtülme kari lhg:ldlr. Bir aV1lç ölçc~ind e birikme yeri, a\'lak, av yeri, a j!;/I. OS). I .
a \'n/ ya rdlm'den gelen a n\ nfya rdimci' olan bu kar$lhk ól c1bir kapla \'erilir. Bu An lj a vul sözciigü nün ag ll a nla mlm içcr - 'LKJRM.1K..lr. a \ (yanslma '>Cs)dan
lar, yardakçllar ile kaTl$l1rm amah ). Tr . kaba da ar. keffj avuç sözcüjtünün bozul- mesi yalm7ca vjr. dön ü$mcsi so nucu de- a v-k-lr-ma kLalkJ..a nak. {h a~'l a!!Lak ~a11:-
de a n ekiyle sözcük: or·a n/ oran (ölçü) . mU~u olan kd iç-krb iç-krpiç de nir. ) Ail ses bcn l e rligi nedcniyledir. G . Ouer - lam S1Z scslcr Ç!kar mak, iiilamSi z söllcr
bg...
AVDAZ/AVDAS, fars. á b..{lest (aodesl )!en
rer. ilc HE a gll'ln Farsçaya T ür kçede n
geçli~i kams mda dlrlar.
s ~ill. - --- ----- - --
Anell k ~ s ki Bu sözciigü lI\ la mak eylcminde geçe n
" VANAK, e rm. R\ a na k (sn pça. e~ck yav· abd C'S "8\'des -avda ' -8vd;u (ahdesl a l- Tü rkçcde (Kä~y g. ) a ...d ·avul diye hir
rusu)lan a \'a na k ( :,"la)'l $St7~ ka\T3)'1$ Sll. a l' k6kliyle kanslrrm a mah. Anadolu
mak). T ürkçcde bjli dÏ>nü~mc si. ri l! de· SÖ7eûk ~ktu r. a gll (a ~ l l) vardIr (Kä$.), Tü rkçcsind c, o7cllilde Oogu Kar adcnil
bcce riksiz). gi$mesi, kimi sózcüklc rde sona gelen t Kit. isc a glrl bugiink ii anl;tmda vcriyur,
Anadolu T ürkçesin e, Ermeni yurtla~ la · yürclcr imlc r.cs llc~i~ i kl j~i sonuçu, llV ki j.
sesinin dÜ~m esi olag:and lr. a vlu'yu al' )'eri diyc nilc liyo r. AAr! (ko- künün lira dön(i~liigü gör ülür (hll v<t n ~t -
Tln dilinden , a nlam de&~t i r erck , geçti. Alidaz/ a\'das Anadolu yun <tglh k a r $ l lL~m d ;t ) 11. yûrytl Far sça-
T ür kçesindc pek ma scsk ürclikn , silhü kk rd<:). Su dil
H aik a!7Jnda a\'ana k sözeü~ü Slpa anla - yaygm dcg:ildir, dilimize smda da gö rüliiyor . En e!'> ki T ûrk sö7J uk-
hangi dön emd c (llaYI kimi dilcikri yamlgl)'a sü rliklt:nli$;
mmda söyle nmez, (a n na k/slpa, BK.). delti~ re k girdi& de bilinmiyor. lerinde a \'Il/a\ ul-agll dönii$rri csini g& te· bu SÖ7Cu~Ü )i nc yanSlma vir r.cs ula n ok.
re n bir ürnc k bilmiyor uz. Farsçada ge- ra mak (d(\~ru su ollra ma kj ohht ma k/ .
 I /'
AYL\K
hohlamak biçimind cd ir) ik kökde~
ml~la rd lr .
( Türkçede yansrma ...cs1erin ço~u hayvan-
lann a~1ZJa rmdan çlkan scs dC~$i kli~ ne
t göre nitclcnir, aktanhr {puflama k, havla-
mak , hoh la mak, uluma k, pe fgurma k
" .J.
/ ~ Ir. av (b k.)dan a".lak/al'lak (a-
\11l bu lundu~u ter.
A nlam gc n i~le mesiy­
.JS:i.i1ïn maya c vcrjsli )'Ct ,
al'I3 0 m3
~'i.$ r i).
Së>lcu~ n yaplll al l. k'm a vlamak'ten
~dd i~ So.l ntSt Ol uyaedmyor, oysa lak ekl
I:>a ~b dilde n söytöycr: çrkmak'tan
çlk.a kjçlka k (ç lk. lak d c~l). satmak'tan
sa l-ak/ s3Iak [sat-Ia k dcA:il). çalla ma k',
tan ça t.la k/çatlak (çat-ak d cA:il). Bu ör-
nekter e go re al la k da av'da geliyor (ki$l-
scl kaOlmlzca ), ckin d~rudan dog ruya
gelmesi (bu rür s örcuj derde, hepsinde
dc ~il) bu i1knimi uya ndmy or.
.-\ . Ia l..:;w p: ri, 3\1 çl,l olan ycr, avlanma
yeri. çerçe\'c, bahçe dU\'arl, smlr, kuzu-
luk, yalml hk. dcrc1e rdcn ahn ince sular
{SO O) ...
·.
AYA
52 AVLU AVRAT - S3 -
say· ela n, a{\d anlammdadn. Al'lu (kbyün ya- avunrnayr saglayan duygusal ~e. ar. te-
kmmd a çok verlmli taela, a l'~, gir i~/ko r i . seül) ...
dor/ hol, evlcrln bod rum ya a zemin ka - AVUNMAK, Ir. a b-ev ~ bildiren s..,.\lIJTI.-..f<
nndaki salon, kile r, k l~llk küçük evlc rin ktik)d3n a bmç/a vlnç scn nç) _ a n no
kar j rsmda büyük yazhk ev, OS), e vlu ma k/ ayunnlak (kendi kendine sevinç
{havuç, SOO) . evlu (al' yeri. Kit.).
Lat. au l~ (avlu), gr. a ule (avlu), "ay" :
duymak, ~~ m sa~la mi!..k , diizelmek).
Abmçu, abmç {sevinç, klvanç) sözcükle-
cou r (de maison etc.) cf. grec, e ule-id.; riyie ayu nmak atasmda , a b/av kökün-
yeri.
latin. a ula-id. Voy. el cf. ao ul. BK: ... den kaynaklanan anla m bajVantlsl. Ay
Burada tr. avlu ile lat. a ula, gr. eul e a ra- köl;iinün ge rçek anla rr u dü~ünüldii~ n .
smda gör ülen be nze rhk ilginç1 ir. de, l!I vla ~m a~_ ey!c:mj-..hD4.Ll:t.ndi.niJo.-
-Aw-II. (i.-e.) idé e de passer la nuit ~~rlamak. lopla ma , da~nlkhkl an , üvün -
da ns un ab ri. Gr. Iau e, do rmir, a ulls, t üdcn kurtar rnek, keRd l!,~_ ge l mek hg.
lie u 0\1 l'on passe la nuit; e ule, cour d' Abltmak/ a Yllma k/al"tltl1!a k.
une ma ison (ou Ie béta il repos e la nuit); Á 6I n çu-~, a r. t esent, Ir. se";nç).
a ulion, étable. {RG Hr ··· abmlk (dölek, mut lu]. Ab/ay d önüsm e-
Bu açklamada tr. a v köküyle Hiad-Av- siyle eylemd e anbm aynh~ (evïa me k' ta
rupa dilleri nde ki aw kökuniin benzerligi göriilen) . Ayunlu, avut mak, aveuu r-
dü~üniil meye deger. mak. avut ulmak_
AVRAT, ar. evree (ki~in in utamlacak yeti, AVUNTIJ,l r. a vu nma k (bk.) tan 3l-un-t -u1
girlenmesi gereken yeri, ut )Tri)ten ay· avu ntu (ki$iyi avunduran nesne , avundu-
rat (crkc~in e~ i, ka n.'> I). rucu nc~ne ) .. ~
Erk ek, utamlac.ak ~er.l.eri~i, _ u~ ~,!ri ' ni AY, Ir, al (ay)l.Ian ay (yeryuvarla kll~mn uy-
~a~kalan nda~ glzlc)'lp or tt u~u gl!" Isla m 0 dusu, gökte gcecle ri parlayan \'arllk).
ma nçlarma gore, kadl?lnl *d~ örtuye sok· Eski Tiirkçc södiiklenJe ai, ar biçimin-
mak, yaba~Cl e r~e kle n n gOlu nd;o sakin· de geçen bu söz cii~ü n, ün1em olan ben-
mak ~c re~ ndedlr. Bu ne~e.nle, Islam ge·
lc ne~nc göre, ut )'u i gibi kadlnlna da
zerine, ar'a kar$llJk, a)TI bir kö kene ba ~-
Ithlti olU ldlr.
a H'd/avra t dem ek gelc nek olm u~l ur , Sumo adu , es. ra , pol. ai, sanskr. agni ~
AVUÇ, a\' (a\'lama, topla ma, bir a raya ge- (aydmhkla, I~lkla ilgili), hit. a rmas, ar .
lirme a nlaml içer e n kök)dan a\'-u-ç/a. ka mer, fa.rs. máh , al.m. Mond . lat. lun a,
vuç (c1in içi, parm akiar m to planmaslyla fr. lunr, ISp. luna, lil. lûna. ~. selenr
ol u~a n el içi bo~l u ~u) . (parla ~h k, I~ lk .~ n l.ammda sr las lan . Ana-
Avuç SÖ7Á: ü~ü, Asya Türk çesindc de dolu kokenh sol cuk)...
a~:tZ ayn lLklan sonucu önemli d C ~ $ik1ik ·,AYA, CS.tr. aya (avuç, avuç içi)dan aya (a -
Iere ujifa m l ~lt r : avul (avuç, Kan, adult vuç, avuç içi. S u SÖlcü~Ü n kökü a y/al' .
(avuç, K à~ . ) , al ud (avoç dolusu, Uyg.), dir, düz·açlk·yuvarlakça anlammdadlr.
ö te yandan Kit, ise 8\'ul sözc ii~ii nü avot· Nitckim Uyg. da ayaça S(jl.c U~Ü de a,'a
ma , çocu.!l:u c.!l:1endirip oyalama anlamm· demek tir·f ._- -
da söylüyor (Kà~. da 8\'ut/avuç)_ Aya (avuç, cl içi, aya, ünlem, Uyg.), aya
Al'uçla ma k, avuçlanmak, al'uçla tm8k, (aya, el ay:lSl, KiL), 11)'8 (aya, a\uç.
a \'uçlattirmak_ ' K á ~ . ) , HY" (avuç, le razi kefcsi, Tar.
AVUKAT, lat. ad-.:~are (ç~~lTmak, ta nlk ~Öl')(ioru ucu kornma csjr c mc hiri.
olara k yarglCJn onune gellrmck, , . I ça~f1da
I .YB ~ .mc y
nln gCÇ!lp yct k'ISlnl
.. kullanma,
g ar .
b u Iunm a kJd e n a d l'oca I us (çaf,'r1 ml ~, a· -----.dl SDD)
mk, yardlmcl), fr. avokat, Ir. a\' ukat ~r d' .k k ( I I " ,-
f d ) s ·· r 'k I 1'0 rt ka ( 11 I\ya an: ay" ma e ayasly a supur-
( r. an. o~ ~ an aml Çl51 n çae.ln · mek, kendine gclmck l batmak. Bu son
Cl, ça,!l:J rma I~Jnde yardlmCl). iki sözcüktc anlam kaymasi var~ir ): .~ :.--" 2
AVUNÇ, tr. a\'unmak (bk.)lan iJl'u·n-ç/a. lmnB....(harmanda ~ a ma n l a k a n~l k e kini ~
vunç (a\"u nma so nueu ol u~an duygu, avuçla scçip ayltmak, evlerin üzerinde )'l-
 AYAK - 54 - AVARTl\IAK AYAl: - 55 AYGIR
~l la n kan kürcyip at maya yarayan el aya- mek. yürüyü~ geçme k, hrzlanmak . AYAZ, Ir. ay (açrkhk, parlakhk, göktcki Tü rk dilinde din ekinin bilinen en c5ki
/ !ol biçimli aygu] , ll)'alamak (cl axasi ik Anlam geli~mc5iyle yörîetime baskaldrr- ay)da n ay-a-s/a)"BJ/ayaz (açlk, aydmhk, biçimi d l n~'dlr ( K ä~. ). a)"'la baälanlth
.Ioplamak), ayamak (koru mak, savun- mak. ar. lsra n etmek). parlak. a)1~I& ntn gcceyi aydmlab~l, özel- gÖSlerip 1'lkJanmll olayrm yanstnyer.
mak. el tutmak, daracrk yol, saygl gösrer- AYAKLI, Ir. arak (bk.)ta n aJ'lIk-h/ayakh likle ~t~ aylan nda parl ak geeenin ardm - Ond an baska ay (ytlm on iki bölümün-
/ mek. ay 1~ I~nda geziye çrkmak. Bu se n (anlam gen i~lem csiylc : gel i~m i~ , ilerle- dan etkili sog:uk gelir, ay'la baglantrsr ne- den biri) ile baglanuh olarak, bc:ylerin
sözc ük te ay'Ia ilgili bir anlam getl i~le me - mi$, büyümü~, güçle n mi~ direne n. ba~- den iyle 0 soA:u~ dl' ayal denir). yanmda çalu an, u,ak, bu u, akJann adla -
si olsa gerek). kasma Q!!!lB' daha uzue boylu).. Tiirkçede k öke a5-az eklerinin getirilme- nnm ya7l1t oldutu çize1geye de and ln de-
AYAK. Ir. aJ'll ~ (eylcm, devinme bildircn Ayakhk_ siyle sö zcük ürel ilir: ar.az /araz (sulann ni)'Or ki an-mllk/a nmak (bk.) eylc:miyle
ad /adh/ ay kökündcn ) ad h-ak/a)lIk (dh YAN. ar. • )in (açk. bclli, ortada, gizli kebanp azgmlasma sr, anmassyla ilgili- baglannh. An-dtn/a ndm (anmaya, bil -
sesinin y sesiyle ka r~ l la n masl sonucu a d- .olmayàn, görünen)dan aya n. dir, araz dere, aral rrm ak deyimleri su- meye, adlan lammaya yarayae ).
hak /aflik). Kirni yörelerde lyan da denir. Tûrkçcde lann kabanp l a~t lgtnl niteler, anlatu] , Aynca dm eki bugünkü Türkçede dan
AJ"-ak/aJ'":lk w7c iigtinün kök anlarm: de- aya n brya n (a l!.a~l k , orlada, ilJisi S_atll- an k-az/a nkaz (laflfça , Tar . SOz.), k ar~ lh~ : and ln/a nda n/ onda n. D sesiyle
' inme\.;, J'i iriimr \.;, ii1çmck, topnt k ür e- 5t yok) dcyiml. au . fi ~,kn r nçrk , on a- 101-3z/toI3z (ba~ 1 bo~, i~~iz güçsüz dola- dan / din d i ara sma n se5inin girme5iy-
rin,lc. h:~: lIi '~"I.I.l l..I ll r "J' lrmllk (olç ü 5:l ~1 :l . da, gi/l i olmayan] ile IIJlln a~l kil r ( ' ''-'l>. ~ I r durn n. Bu "ël7cük l lll il ~ m a k /dol a ~" Ie, u-n-dm/ ondm / lind an/ ondan (o/a.
ma k lçm), olçu (a da k la mak /aJl.'~I~ m a k bclli, apaçrk ortada) dcyimi, mak cylcminJc n gelir, sonda görüle n KZ alo JëlOü~m c "i sürckhdlr, emn, nnun / ,,-
- ayakla olçmck, aya#;a vura rak cmm, ho- ektir, bunun tulaz biçimi de vardrr, Tar. nun/ s nm bg... )
}unu anlamak, bO}'Ullanm ögrenmek). , AYANl!0 N (rn·~l n asl ) . }'Un. Aya Antonlos SÖ"')' hk-u Z/h kaz (da r, !ol k l~ l k , I tk llm t~, Ardtn ardm (ar kasmca, arkaslna taklla -
Ayak (belli bir ölçü, on iki par makhk (E rm t ~ Anto ntyos) admdan, ayandon flr- Tar . Söz.)... rak, izini surerek) deyiminde de ar kökü-
Ulunluk ölçü ~ü, dayana k, giiç, klmdda- tms sl (qc~ k ayt ortalannda çtkan ftrtma - AYAZLAMAK. Ir. ayaz (bk.)da n ayaz· ne eklcne n I, d scs1eriylc ar-t- m/ artm,
ma) . T ürk a~l lJannda : ada k, au k. ayaS;. lard an bm). la-mak / aya l1aln ak (ortallk açllmak. ay- ar-d.m/ardm. Ar kökünden arka, ard,
a\·ak._ AYAR, ar. Iyar (dcgi~i k ok u nu~ ! ar l a: par - Jmlamak, so,äuk olmak, ayazda kalJp art lürerk cn kil, d, t birer ek olarak kö-
. \Y AKFIASTI, Ir. aJ''llk (hk.) ile ba srnak lak ytldlz1a nn adl, temrenin ortasml ka- ü~ü mck , ba~la 5açlar dökülmck). .. ke katllmahdlr , ar-I-Olak/llrt mak'la gö-
(bk.)tan aJ'lI k.basll/aJ'lIkbllsll (es kiden barlmak, }'Uvarlak y.apma.k... ):umr u?, AYAZLANMAK.I r.. ayaz (bk.)dan ayaz· rüldü70 b ü ,;b;"
bir yere gelen insan ya da ncsnel varll k- er.lc,?1ek, T~r , ..Kam. ). Turk d l~md e o!- lan-ma k/aJ" azlanmak (sogukla kahp Ayrh n Sölcügü, Anadolu Tü rkçesinde,
laTdan alman vc rgi; buna aya kbllsll pa - ç~. olçek!cTI duzc".lem e. alt m-gum u~ gl- donmak/ su için, ba~ mda saç kalmamak, 14. yilZ}'11 ba ~la rtndan ocri söylcn meklc.
ra sl da dcnirdi.). bi de~e rh nesnclcn n ka Tl ~lm a ~a ma 5t. aydlnlanmak, orla hk 1~l mak. ay görün- dir.
.,. • ~· ÇA'"
. .. . .. ...
I
.... 1. a\lI
, lb' .) "'Ie Ç'3" e "md en A)'arcl k. , ayaI rlama
h k.. da)u rlanmak.
' d a)lI rlal- mek/ayh geee olmak, agarm ak)... Dldl fY ikJ gëlzümü n aJ" dlhl
aJ'lI k-çak/aJ'lI kçak (ayakhk, basa mak, ~a aya r I, epsi e ar. l)lIr an... Ayaz'dan: aya z la~mak, IIJ''lIzlatma k. Bana dindürü r saç mm blr dün l
merdi\"en)... A\A RLAMAK. ar. lyar (bk. Ayar)dan aJ'lIzialt lrmak, lI)a zllL - SUh. -
AYAKÇI, Ir. aJ'lIk hk.)lan aJ'lIk~l/arakçl a)"B r/aya r~a -mak/a)"Brla ma k (~fizc ne AYAZMA, gr. ag las ma (kutsal su)dan (u- Kf ndë,zlndrn çün df'#irii r aJ'n nu n
(Ö1ne bcri,-e d ol a~ ara k i~ vürütcn kim- k.oym ~k , d u z cnlem ~k . Anlam gc n ,~lc m.c: . gurlu. yara rh. kUlluluk verici 5U). Ayd ml kamu günf~lend ür van
sc. bu na a\;k i)1 J e denir)." slyle: lstenen yola, 15t e~en duruma get ll- Agla (ok. aJII/kutl u, kutsal. Agla'yt ha- - Manl. -
. _ .. mek. kandirm ak. kendme ba@amak, al- g1a biçiminde 5Öyle)'ip okuyanlar da \'ar. Gü nümiil C d('~in anlaml d c#:i~m e dc n, bi-
:\ \ :U ;:ÇI:'li. lr. aJ'lIk (bk,)I;m aJ'"Bk~ ln/a- dalma k...) Ancak h scsi genellikle ailltr. Aglos/a- çimini koruyarak, kalan aJ' dm sozcfigfi
~ll kç m (d(>kuma aygllmda 3y;lkhk). Anadolu Türkçcsine a h)\-e ri~ i ~lc r iy le i1- gla, haglos/hagla). parl akh k ni l el i~in i l a~lmakladl r . AJ' dm.
AY..\ KK.-\I'II, Ir. aJ'lIk (hk.) ik kap (bk.)- gili i~l emlc r dolayt51y1a gcçli. Özellikle AYHALlCI,lr. ay ile ba hk'lan ay-bah- lu (I~l klt , parlak), aydrn (1~ lk , aydlnhk,
la n aJ''ll k-kabt /aJ'lI kknbr (aya&n kabl, tarfl .ölçü i ~lemle rindc kullamhrkcn an- ~l /aJba h~1 (gövJesi ay biçimli iri bir ba- açlk, ortaJ a, plrl1 pm l). a}d," etmr k (gü-
aya&n gi}'5i5i. Kap sÖlcii ~ü n ü n burada lam geni~lem cs inc upadl. hk)... le llc ~l i r me k. parlalmak), ayd'" e)'lf mf k,
gi ~~.i a nl a ~ l n l içerdigi görülüyor/anlam AVARLANMAK. ar. Iyar (bk. A)ar)dan A\' BASI, Ir. ay ile ba f lan ay.ba ~ l /a) ba~1 a) dln kJlmak (aydmlalmak).
ge m~lemc sIY!C .) · ayar/ ayar.la-n -mak/ ayarl an mak (ayar- (kadmm ayda bir dö lyata~nda n kan gc1- aydmlanmak, aydmlalmak, aJd mhL .
A)akkabtcl, ayakkabtelhk , aya kkabJItk... lamak eyleminin konusu durumuna gel. mesi. Türkçed e ay/ süre ile ay/ gökteki AYUER, yun. AJ'II Se'l;i os (Er m i~ Scrgi-
AYAKLU fAK. tr. a)lI k (bk.)tan ayak.ta- mek). köklc~ti r, ilkçagda siircyi imleyen ay gök- os) adlndan AJ"fser (Trabwn yörcsimle
makj ayaklamak (ayakla ölçme k)... A)'ll rlal mnk. aya rhlltl rma k, aya rlaili- teki aym devinimiyle bclirlcnirdi).. . A~ll st (J~ aymda dül cn!cnen bir J crn ek).
. ,\ YAKLANDIR~t AK , tr . pyak (bk.)tan mak. aynrll, aya rs lz, llynTSlzhk ... AYÇA. tr . ay ilc ça ekindc n ay~a /lI)'ça Çalglh-cglenccli, içkili olarak dÜl cnlc-
ll~"1Ik-lan~hr -mn ~/lI yn kl llndlrmn k (an- AYARTMAK, Ir. Ilytr mllk (bk.)tao lIy-a- (ay'm ilk dogu~ günündc gör ülen biçimi, nen bu dernek yörede ya~ayan htrisliyan
!:lOl gcm~1cm c s 'y~ c : ayngn kaldIrma k, r.t .mak/ aytlrtm ak (kök anlaml: ayn Jil - dilim-ay, ar . hUM). l!.llnhklarJan ka lml ~llT , gtinümÜlde de
ayaklan ma cylcmm l saglamak, k l ~klr t - ~tirm ek , ba~ka yöne çevirmek, aydlrmak AyçlçECI, Ir. ay ile fars. Çf'Çrk (çiçek) e5kisi gll'o l surdurulur ançak yorede hlris-
mak. bk. AyaklanOlak)... bg...) Anlam ge ni ~l e m esiyle ka nd ir ma k, len ay~ lç~l /ayçlç~1 (güncbakan). liyan kalmaJIg,mdan yalntl mU5lumanlar_
AY..\KLANM,4.K. Ir. aJ'lIk (dc\i nme, )iirü- aldalma k. yolda n ç1ka rma k_ ). AYDIN, Ir. ay'd an ay-dm / aydm (ay'm par- ca kutlantr.
me. klml1dama bilJ ircn ad /ay köküyle)- AYd rt h rma k, ayarttln lmak, aJl' rt llma k, lakhgl, 1~l m a<;1 olafl ndan "dolayt), lIy- A YGI R. es. Ir. adglr (ayglr)dan aJl;llr (er-
lan a~lI k-la n-ma k/3~~l kJa nmllk (devin- aya rtl lml' _ dm tVa)'dm ( Kä~ ) . / kek al).
AH - 56 - AYIRAN AYIRI\IAK 57 AYRA Ç
Es ki Turk s öalüklcrlnde a)tlr, ayglr, IId - ~m a nla mla n bir. Haik agzm da eynta- A)'Incl , eytrtm, aytrma (hepsi de aytr- le birlikt e söylenir .
grr- [kit., lb m.) blçimlcn geçiyo r. K ä~ . mak [ayrkla mak].. . mak'tan )..; AYIRTI , t r. ayrrmak (b k.)tan a)'-I-r-h /a-
bu söacügu A r ap yazda nnda za l denen
seslc veri yo r, çcvin yazism da da dh (z,
za l scsi nc yakm) ile göstcriliyor, a dh-
gJr/ a dglr/azglr j ayglr _
Ayltladum ta rl ayl
YüzgAr onl sallayi
Hanum baAla gocanl
Yolcllara hlrlayl
., AYIRM AK, es . tr. ad (ba~k ahk, aynhk, de-
gi~ik l ik bildtre n kök)tan ad-mjadm (ay-
n, baska, degi~ ik, öte ki bg.), sonra,
)'Irtl (bir nes ne nin bask a nesne1erden ay-
nlma özclligi, ar. Iark, fr. nuance kar~lh­
gl...).
a d-r-r -m ak/a drr m ak-ayrr ma k (d /y sesle- AYIRTMAK, tr. eyrrmak [b k.)ta n aY-l-r-
SIZC ka lJrSa a)'glr sözcügünün kökü ay - Kar. ~ rinde d önüsme ik). t-mak/a)'lrt mak [ayu ma islernini baska-
dcgil a z' drr. Bu az kökü de asm git mek- AylldaDmak, aysklatmak.; Y/ d, d/y seslcrindc sürekli dö nüs me: sina yaptmn ak)...
I.c az mak' la saldl rmakla ilgilidi r. Bura· . .. .. . adllk/ayak, adruk/ayruk - ayr jk, ad - AYLA, Ir. ay (bk.) ik 111 ekindc n ay-Ia/ay-
da z/y scslc r inde dön üsmc sü rcklidir, AYILMAK. tr. ad (iyilik, cscnlik bikhe en r1/ayrl... Ia {ay'm çcvres inde olusan yuvarlak gö-
raz /yay Iz-y), )"Ilzla makjyaylamak (z.y), k ökjtan ad-I.I-makja)'llmak (djy scs le- Ad k öktinc gele n lr-mak ekleri, T ürk di- rünt ü, ar. hä le.}
)'II1.1akhll)·lak (z-y)_ Bu z/y d önü~mesi- r inde dön üsme so nucu. sözgc! i~ i: lind e klikten cylçm ür ct me nin en yaygm Bu sözcügün d o~ru ~u ay.laMaylag olsa
ni ad hglrja)'glr sözcilgü ne uyguladlgl- adak/ayak/adläjadlgja)'lk, K à~) . Bk. ögcl eridir: çl~-lr- mak/çl~lrmak, çll~·lr· gere k, anca k öyle oldugonu goste ren bir
nuvdn 1I1wr/n)wr baglanl lSI ortaya çt- Aymnk, mak /çar:1rmllk (çlgn milkla e sanlamh], kanu gör mudik.
kar. <,.' ag. a)il:1r, yak. aur, al m. Hengst, A)'Ilmllk, anlam gc ni~1c01csiylc: ke ndin o klv-Ir- mak/k lvlrmak, _ s IY-lr -ma k/s IYlr - AYMAK, tr. ad [iyi d ururnda ul ma, iyilik, )
fr. éta lon , lat. a drnissartus, Ia es. esb -t gelmek , köt ü bir durumdan kurtulrnak, mak, a ~ -lr-mak/a§lrmak, ~ a ~ .l r.ma kh a. evenlik, hg.)tan ad -I-mak/aymak (dfy 'l
ner (erkek a l)... csirlikteu srynlm ak, haygmhktan kurt ul- §Ir ma k, ta§-lr_makjta~ lrmak, kay-rr -. scslc rtndc d ónûsme so nucu. Adak/ayak,
mak.. . . makj'kaytrmak bg. ad lg/a)lk, Ka ~, ) ..
..\YI, es . tr. ad rg (ayu da n ayr.
T ü rkç cd c dh scs i Arap yazrsm da zal scsi- AYILTI, tr. ayilmak (bk .)t an aY-I-I-tl/ayl!- A.)1~mak eyle m mde baskalasnrrn ak, de- Aymak/ iyi durum a gclm ck , kendine gel -
ne k ar~l hk gösler iliyor (çeviri yazmnda); ti (kendine ge lme, aytk olma durumu, gl~ t !r!TIe k, uzak l a~tlrma~, azdlrm~k bg. mek , uyanmak , bili nçlenme k, uykudan
· d e k'I ar. mah mur olma durumu, mah mur- degl?k an lamla r sa kh. Blr nesn enm ?a~ - uyanmak .(bk. A)11 ma k)...
a dh lgfaZIgfa)lg / a)'l (z / y ses Ierm
dÖn ü ~ümlc) . Bu se s d iinü~ mesine gö re, luk.. . Bk. Aymak.., k~~"Jlr nesnede n ay.nl~a.~mda te k bc hrle - AYMAZ, tr. aym ak (bk.) tan aY-I.maz/ay-
11)1 si'>zc ügün ün kökü de a~ lnhk. azgm· AYILTMAK, tr. a)'llmak (bk. )tan 11)"1-1- Ylel ct ke n (n~s~c m n 07.~, yaplsl d.~ §md.a ~ '-1 maz (olup b itcnlcr kar~ lsmd a da lgm,
h k. la~kJ n hk. ya ba nhk bildiren az 'dlr. t-mak/a)'lltmak. adldlr, Ad kok und e de ayn olma olelhgl kendi nde o lmayan çcvrcsi ndc ol anlara
AdhlgJazlg sözcü~ algm, yaba n, la~. A)'Ilml~, aylltllml ~_ Bk. Aytnak.., vard Ir. Bu yüzden a)'lrmak' I~ , .m;snele re kar~1 anla Yl~slz kal;n, ar. ga m .).
ad ve~m.~k ara smd a an lam blrlt#,î vardir. AymazeR, aymazla mak, aymatla~mak,
kJn, sa ld lrga n gibi nitc1ikler la~ lyan kó- AYIP, ar. ayb (utamlacak nesne, e ksiklik, Ad kokune e kle ne n .Ir:,!,ak la~llanmn aymazlat mak, aymllz hk. _
tü bi r va rh~ ya n ~lll r. A)'Ig (a)'l), adlg (a- suç, leke , yakJ§lkslzhk)dan ll)'lp (anlaml urmak/vermek eylemml lçerm esi de do- AYNA f A · (' / d ' )d yn.
yt), ö(e yand an a)'lg (köt ü, tuzak, ka ndlr - degi~mc mi~lir). gaidIr. Bir nesn cyi öte kin de n a)'lr- .' ars. yme )'en em ir ~n a .
maca, U y.). A"SI neçe al bi lse a dh lg an- Anadolu Türkçesinc yazm yoluyla girdi. mak'la, bir ncs neyc ad-urmak (ad vcr- Eskldc~ .aynalar. s l rl a n m l ~ dcmlrden ya-
ça yol.bili r (~VCI nice tuzak bilse ayt _da AYIPLAMAK. ar. ayb (bk. A)'lb) ile tr. k) d b k [k kt N't k' plldlgl lçln, dcm u le bagIanllh olarak, ay-
me arasm a a~ a I yo Ur. Ie Im, naya da êyen 'den aylo e (de mirden ulan)
o..d e n l ~ yol b~.ltr)- .. Bu~acl a .aygJr, 8)'1 .~ oz- la .mak e klcrinde n a)'lp-Ia-makja)lpla- haik agzmda ad·urmak (ad verrnek ) - d d' T" k d',· d .. .,,,.. ..
" .." .. " d' 13 .. , e n I. ur I In e ayoa sozcu6unun
cukle n az kok unde bl r1e~lyor, bu ko~t ~ mak (uta01lasl bir cylcm le suçlam ak, kl' a durma k SOZCU5U geçer I Ir, . YUZ}'! - k ,.. , -. , h,",-(,',d,,'
de azgm lrk, la§kJnhk, sa ld lrga nhk, gJbl namak, eksiklik görme k, ycrmek, a~ agl ­ dan h e n· A na d0"' u, T ur" kçesm. d
, . . e R -ur-
d ar§ll5-'
- ti..
gozg
0 an araç goz.....,
- - go.
, gorg er, gllrgOZ,
c . , g',g"
5-' ''
., , ... " , g"....
.
an la mlar sak h. A ygmn azgmhg., ta~kml~- lamak). d k
ma a urma soy e ncge m l ~t l r :
k/ geç (sül cüklcrindc gor/gol ö7de~ t i r,
g. (kmagl gö rünce hüsh~! ü!, artar) bclh, Aytplan mak, aYlplatmllk, a)'lph, a)'lp- Yusur Ider nice urdun bu adl kükdqtir. Bu z/r ses!e rinde dön ü§me 01-
aytnm sald lrgan hg. da bl hmyor. Sumo az SIZ_ M a ks u du n el ü~bu I~ln ne Idl dugu ndan göz'lc gor ayn samllr, degil-
t~~;I('n~l' ll)lbuh~I, ll)lbogan, a)lCI, a)'l- AYIR/AÇ, tr. a)1rmak (b k.)tan ~Y-l-raçja)1' - Seyd . -
Açu b yüz lnl gürdl huldl murad
dir .).
Ayna el, a)"alt, a)'na hk, ayna slz, aynala-
~ 1" b raç aytrm aya yar ayan, aytra .
gu u g... Bu sö zcüg:ün ayraç gibi bir kar~ l hgl da- Ol aya muvaflk Süheyl urdl ad ~ I bg...
AYIK, tr. a)llmak (bk.)la n aY-I-k/a)'lk ha vard Ir. Bu sözcük son dön cmle rd e - Süh.- AYNEN,ar. ayn (göz, kaynak, tlpkt)d an
(kc ndine gel m i~ , uya n m l ~ ..)... ó bir kimya kavram l olarak geçe rlik kaza n- Ger esbab OlmlJll bünyAad lIrulmaz ayn-e n/ayne n oldugu gibi, gözlc gör üldü -
..\YIKLAJ\IAK.lr. a)1gja)'l~ (i ~c ya ra ma- ml~tlr. .. Hem o!tlan dogma)1nea ad urulmaz gii gib i, ka ynakt a oldug u gibi).
yan, kötü c1 ~'e ri ~s i7)d a n a)lg-la-mak/a- AYIRAN, tr. a)'lrmak (bk.)t an aY-I-ran/ a - - Muh. - A r.da en , un eHeri özde ~ lik. i1gi, gon!lik
)lkla ma k (scç mc k, kiJtüyü, i ~e yaram aya- )'Iran (ö7Cl1iklc fizikte I~mlar m yalm lige - Bu örn cklcrin I~ lgmda, a d-urm ak-ad -Ir - bildirir ( sözgcl i~i : §ifahe njsözlü olara k,
m a)l rma k). lerine aynlmasml sag:layan araç.) Bu SiJ7- mak-a)'lrmak ba glanll sl açlktlr. .. tahrlren / yazlh ofarak, ahln!n / sonra-
Uyg. alllg, a)lg, a)lg (kö tü, kandlrmaca, cük yog:u rtla yag.n b irb irinden ayr llmasl AYIRT, tr. a)'lrmllk (bk./tan aY-I-r.tjaYlrt dan, glyaben /arkasmdan, 0 yokk en )...
{aytrm a, ayn b ir nite li kazandlrma ar. A~ ~, ar . ayo (gii7~ kayn ak)da n. ayn ~ (ke n-
iyi olmayan), a)'lg (ne iyi, ne kötü, peki~ -
tirme sözcügü, Kà ~. ), a)'lg (ayt, Kä~. )
so nucu olu ~an ayran (bk .) ded igimi z SÖ7.-
cükl e özde~ t ir. Biricik aynm ayran'm
r
(a r k, ba~ka nesnelerde n ayrJlma öl ellî - dl ~l, tiJlklSI, e~ k ayn a k lt, c~ko k~ nll bg.).
a~lglamak (kö tülemek ), a)lnç (ko rku), içeçe k ne sne olm asmda d lr. Nite kim ay- gi.).. . Dogr usu Il.ynl (I uwn okunur )d lr.
a)ln çh~ (k ork ulu)... a)lg/a)'lgfalllg söz - ran sözc ügü nü n dog:rus u d a a)1ran' d lr, I An ad olu T ürk çesind e çok litk a)'lrt edil- AYRAÇ, tr. a)l rmak' tan ayraç (a ytrlCI,
cüklerinin an / ay kökün dek i ayn hga kar· scsi dü ~m ü~t ür. mek, ll)1rt etmek bg. ya rdlmcl eylem le r- aYl rm aYI saglayan, aYlrm a i~inde kullam -

AYRAN - 58 -
lan), a~ e kiylc aytr-a~jaY ( I)ra~ja)T8ç
(bk. A)'1nna k).
AYRAN.Ir. ay rrrnak'ta n aY-I-ra n/a)'1ran/
I
ayra n (I ses inin dü~ mes iyle ). Haik agzm-
da çalka ma .
Ge rçek anlamd a aYTllan. yog urdun, kay-
magm ya~1 ahndrkt an som a geri kala n s.-
V\, eete n. (Bk. Aymnak).
KaYJrmak'la n kay-' -ran-ka)ua n/ka)T8 n
(I sesinin dûjm esiyle. Ka)1n CI, koru)lI -
cut.,
A"t"RJ. lr . ad (ba~kah k , degi~i k li k, aynh k
t>ildire n kök)dan ad-nj adn-a)n (d /y dö-
nü ~m e s i}"l e : a d/IIY). o rtada Ir e kinin Ij r
scslcrtndc ye r dc~~im i ned eniy!e Ir/n.
aldlrm ak (bk. A)l rmak) - a}lrmak-ad-
n / a)Tt gcl i~m csi . Adruk-a)TUk-a}Ttk-ay-
n _AYTlCa, a}TU/ a}Tt ( KàS. ).
A)T1'dan luretm d e r: I }Ttbaslm. R}T1ca ,
a)T1calt , 1}"MClhk, a}Tlç (a}UICI, aYH ma-
ya yaraya n 3),&'t ), Iynk. 1I)"Mkll, lI)'"k-
h.... I )Ttk....tu . lI)n"-~ I. R)T1I11 nmak, . )n-
la 1mak. lI)Tth. lI)Tthk. a}n hl . a)T1lmRk,
a)Tlm. a}Ttmla ma, a)Tlmlal mak, R)TIm-
h. a}nn ll, a)Tlnt lh, a)n~ lk, a)T1~ I ~, ay-
,:~m~k, a)Tt ~tl nnak, aynt ( arak~sll). ..
A"tRIK...'iA, Ir. a}Ttlmak..• .~~ . )I ~ n .ay-
n .k-sa / a)T1ksa (ba~1a turht, 07gun, klm-
!>eye I'>en7.emeyen, SDD).
AYRIKS I, Ir, ._afnl m~k (bk;>la n aynok-
~ 1 /a):n k..~ 1 ~(\~~u n , klm.seye .lCn7e me yen,
ken dl kend,nlbe genm l~ t>g., SOO).
AYRIM, tr. a}l rma k (bk.)lan .a)',:+ m/ ay-
n m (kad mla rm ba~la n na dmitk!c n al-
t l n 'gü m ü ~ paralardan olu~a n süstaklsl,
50 0 ).... . ... .
Aynm (Ikl nesne nm blrt>ln nde n aytrde-
dilmesini sa ~l a ya n d urum, aytrma k eyle-
mi. . ramlarla bir baglanll kurmak, buraJa ni-
Mlo bu sözcüg:u yeni lürelme <sa na rak,
almamlstlf, oysab u sö~cü k yy.larda n bu-
ya na Anad olu TÜ r kç e ~mde "'a rdlr.
A)n mhl ma , ayn mlasmak. ayn mh, ay-
nmMZ... (bk. Ayn)...
A YRllK/ AYRIK,tr.ll,.-nlmnk (hk.)tan a)'1'-
u ·k/n)nlk -n)T1k / ll,-rlk /k "'~ 1 çlb r, <l yn ·
lan, ar. muh nllf. Art ,k, daha, ba~ka . )
AJro k-ayn k sÖleükle rinin koke ni ay-r-
dir. Bu kökle ayn lma, ayu ma, karsl çlk-
ma, dire nmc, arl lk (daha ), ba ~ka , öle
bg. anlam lar sakh, ar . mu hll llf sö7c ü~ün -
de n daha kap sa mh, da ha yelerlidir
r
,
AZ
(SOO)...
Ayrukluk (ar. muhaleret)...
AYRUKMAN.lr. a)Tllmak (bk.jran ayr-u-
k-man / ayru kma n (ma n ekiyle ad. Bir
akarsudan ayn hp, ada olusturd uktan
soma yemde n, ayn ldlg.. suyla ka nsen
kol (SOO). Ma n e kiyle Sö1Cuk olustur-
ma öm ektermden biri oldugundan dilb j-
lim baknmnda n önemlidir.
AYVA, fars. á bi (ayva-suya ö7gü)Jen ajva
[Kás.} -ayva (kök a nla rm: suyu seven, su-
lu yerde yc l ~ n ) .
Tü rkçede Sik görûlcn b/v dönü ~mesiyle
Abl-av l-aY)'f (eski yazsda da y Ile I ycne -
diye bf/vy/Y)'f ) -8)ya _
Ayva sulu, rhma n bölgelerde yc li~ n bir
agaçtlr. gendlikle Akde nil yörelerinin
ürunudür. Bali ülkclerine Giril (yun. Ku-
donIon, lat. C}-donlum ) aJasmdan geç-
milti r. bu nede nle ayva anlamlDl içer cn
SÖlctiklcrin köke ni bu adamn ad ldlr.
Alm. Qu Ittt, fr. colnp:. itl. cotop:na. ing.
qulnC'l', lal. cnlontum, ar. u fcorttl-
AYVAZ, ar. ayd z ( i ~c~, i ~ a r kada~l, ya-
mak, aya kda~, yardakçl, i~ ri )d an ayva7~
AYY~, a r. an (içmek)den an"á~jayya ~
(çok içki içen, kcndini içkiyc veren) .
Tü rkçeye yalln yoluyla girdi.
Ayya~ h L
AZ, tr . az (yelerli olmayan, ebik, ge rekli
nicelikle olmayan). Az kökü nde lu ma k
eylcmindc &örü!cn (bk. Azmak) anlam
de&~ ik lik!C n nicclikle de~il de nitcliklc
ilgilidir. Oysa buradaki az nied ik bildi·
rip saYJya dayan lyor. Az kökünJ e çok çc-
li~ik yön4e ge l i~e n bir anlam kaymasl
olasldlr. Oteki dillerde IU köküyle ba sla-
yan. ya da az sÖlCüguyle açlklanan kav-
celik bildire n lIz'a kaynak bulm ak güç.
Baska di11erde as kökü da Iiz' a ya k l ll~m l '
yor. Fars. /\z (islek t lllk.u ....dilc k ~iliwi
ile tr. az a ra sill~ lasma y~elï
nitclik bildiren az'la, nieclik bildirc n
az'd an tlirem i ~ sö/ cük[e r araslllda bir an·
I:lm Y<lkml:lsmaSI yok.
Azalmak. 8mlllel, aZllllmnk, u zitcoll ~ nl ls ,
aZlmsam ak, lIzmhk, azhL
Fars. kem, alm. wco nlg, fr. ~ u , lal. pn-
rum , ill. poco, isp. poco, got. fawal (sayt-
da al ), gr . pa uros (saYlda az, pek az),
ar. kalit (az, çok al).
.•
AZARLAMAK - ,. AZINLIK
Dubertrn ISi ltab-û n äz olur k a r ~l h~ söylcnen azmak'la eskökenlid ir
Çe~ml c êd ü ga mz est gam mäz olur de, c$aT\lamh de~i l d i r .
'rt
gön Ol sabr- It la ha mm ül kJl an a AZIDISI. tr . az'd an, bk. ÁZI_
Yäre Irlsmtk ISI az az olur AZIK, hit. a tzlka (yiyceek)da n Ir. azuk-e·
. - Kadl. - lug-al lA/azlk (yiyeee k, yemeklik nes-
Az (l unak yara st, uzunlamasma çlzik, trr- ne.).
naz izi, Kas.), az {e zjk, iz, Ka ~. ) al {az, Azlk SÖ1CU!ünÜ n Asya Tlj rkçcsiyle, az
Kä~ . ). Azla nmak (az bulmak, az gör- köküne d aya nrlar ak açikla nm ast, çok ge-
mek, anmsama k, al oldu gue u ileri sur- n i~ bir yorumu ge re ktirir. tIkin, at k êk ü-
lr mek). nün i~erd i~ an lamda a ~lnh~ varm a,
s.- AZARLAMAK. Iars. äzär (incitme, ku ma, su ç is1cmc. gere kenin dqma çlkma, sap-
güee ndirme)dan . aza r-Ia-mak / azarla. ma, egrilme, yön dcgi~li rm e, çok buyü-
m"'- me bg. ölçüyü geçen dur urnlar sakh. Oy -
A nlam d e ~i~mesi yle : Ç1k1$mak, danl - sa allk sözcugiinde böyle hir özel lik
mak, kmcr sözle rle uyarm ak. Gerçtk an- yok, yalnl7_~ m~ k cy!cmiyle ilgili. A sya
lam da incitmek, kir mak giîccndirmek . Türkçesinde azag (azmiS, ölçuyü asm l~).
Fars. h a r'd an tr. cklede; azarla nmak, al lA li~ (~u l iieü d~l c rden çok büyü-
azarialmaL m Ü~, siwilmis, kesici di~. ölçünun ustün-
r AZAT, fars. hAd (ba~msl7.., çölü k)dan de olan di~), azma k (ölçüyü a~m ak, sap-
au t (ba~m slz, Ö7.gUr, kend i gönlimee mak. suç i~1em e k , d~ruluktan ayn l-
davra nahilc n)... mak. Bk. At mak ). Hit. aUlkaj azzlkt
11 AzalcolffiCOk. a zaUa ma k, azal h_ ".Ö7cÜS:Ün ün aJ: kökünde loplanan a nlam
~rr- AZGIN, lr. az (suç, sapm a, yanllma bildi· ya!nl7 ~mcok eylemini içeriyor, )l' mcok'!c
\ ren kök)dan az ma k/az-gt n/azgm (up- ba~a$lm h blJyor: a U Ik, a u lkt, amb
ml$, suç i ~1em i ~. smUl a$ml$, ya n l l m l ~, (Jemt k, all k, yiyceco k), COlli b'e mek yc.
heps i de anlam ge n i~1e m e si}-Ic. Bk. Az- mek), nu n, coutn (yco me k yemck, ye-
mak). mek eylcmi). Eski Alman dilinde n zan ,
Gm ekiyle: lunlma k'tan Iur-gm/ lurp:m, çaA:da~ alm. da cossco n (yemek yemc k. Hi-
da nlmak 'tan dar-gm / dargm. )llytlma k' lil dilindeki coUln'la özde ~). Tr . bC'sln
lan )lIy-gln!>llygln _ SÖ1U bes l~ n mco k' lc ilgilidir, }l'm cok de y1-
)~k' le ba~l anlihd lr . Nesne ile e ylem
Azglnlas mak, azglnhk_
arasmda kok ba~l a ntls l o!ur~a. ilgili söz-
AZII ., IT. a zmaR.'lan az-t/ azl (çoäal m l~,
a rlmlS, gere~ini gc çm i~, arlik) . AZldi11 eil ~e , ba~k a kaynak aramanln gercgi yok-
(köpe kk rde, öle ki YJ rllcllarda ueu sivril· lur, ktlke gelc n c k1erie eylcm in içcri#:i
mi$, keskin d i~. Ö le ki, ógütü cti d i~lc r e deg; ~~c bilc. kük va r h ~m l korur, tok. ,.
oranla çok u zam l~jatml ~ d i ~). ." ... .
AZI II. , Ir. 8zma k (bk .)ta n aZ-I/azl (az. AZILI, Ir. azma k (hk.)tan aZ-I-h/lI zJlI (a-
ffi l$, ölçüyü kaÇlrml$, dUle n dl ~ma çlk- zl l ml~, a~lTlh~a va r m l~, ölçüyü kaÇlrmlS,
m l~. Ö zellil:le çe ne nin iki yamnda bu lu- a7gln).
nan, öte ki di$lerden U7.un olan kesici d i~. AZJMSAMAK, Ir. az (hk.)dan IIz'l -m-sa-
k r için söylenir: pZldiSI). mak/ azlmsa mak (yeler siz hulmak, az
AZICIK 1., tr. az (anlam dar almaslyla cok- bulmak, umuld ugundan cksik saymak)..
sik, gen-ginden dü sük)dan IU-I-Clk/azl. Su.sa ·mak/s usllmak, ben-I.m .se-mek/-
elk (çok olmayan, art lgl bulunmayan. Az btnlm scomcok, umur-sa-mak/umu rsa.
kökii anlam gcn i ~l e mcsi yle a~ l n hk, afllk- mak hg.
ltk, an lam daral ma slyla eksiklik, yelerin. AZINLl K, Ir . IIZ (nk.)da n sl-l-n-hk/lI zm-
J en d ü ~ ükl ük bildirir. Buradaki IIzlelk'm 11k (bir toplulukta az saYlda bulunanlar-
kökü olan az öy!cd ir). dan ol u ~a n libek, ar. coka lliyt t.).
AZIC IK, Il. , Ir. az (e ksik, çok olmaya n)- Yak_l_n _h k/yakJ n l lk, la~_k ... n _hk/la ~kln _
dan RZ-l-Clk/RZIClk (pe k al , çok al ). hk bg.
Al kökiinun içer dil!;i çe1 i ~ik anlamlar ne· Tü rkçede J ilin yapisi baktmmdan yakm-
deniyk aZlclk sözeü ~ü a$ u l h~a var ma 11k neyse aZlnilk da öyledir.
 AZINTI 60 AZULANMAK
AZINTI, Ir. 3:1: (hk .)da n aN.n.II/ 81mh aZlh (yaban dom uzu). aZlrakh [a zmts,
(ge riye bnakdan. yelcrinde n a ria kala n, Y kTzITII~). aZllmik (ba ~l a n savmak, uza k-
h u akmn Sn O) '! lasnr mak], a l ma n (i~dj$ edllm~ hayvan,
AZIRAKLi, Ir. Bzmak (b k )tan a Z-I-r... "".f 1 e nen mi$ koç.~üz), .zmanhk (barak-
h /allrakh [azmrs, azgm, a$ lnh~ kaç- I hk), az.!!!IDJ1 (aT.g m, ba~k!)'l seve e), az-
ml$. SD D).
AZI RGANM AK. Ir. a z (h k.)dan 8Z-I-r· / suz): ,.
I murta (soyu bozuk, do lu bozuk, soy-

gan .mak/uu'ganmak (az bul mak, az Eski yazmda : BtgJlmak. a zga$ma k (u-
B
görmek, yetersiz, önemsu saymak, gmlasmek, kJn$mak), . zgu~ . a.z~u.n ~~­
SDD}. Bunun aZlrbnmak biçiminde pltm'I, sapkm), aZllmak (blrhlTlnl )'ltlf ' BjM d ön üsm esi. Türk dili nd e, en es ki kay- fars.dan T ürkÇtye geçcn, kimi b ile bas-
w )k ni$i d e vardrr . mek ), .1It m.~k (azma k). az mak (OO2ul- naklarda, ben sözcügunün m ~.njml n hiçi- layan sÖlcü k1e r, A nadolu agzmda m ile
AZISM AK. Ir. almak (b1c)lan a l-I ~ - mak, Tar. Söz.).. minde geçti&ni görüyoruz, DIe yandan, ba ~" yor , Ö1e yanda n, es ki kaynaklara go-
m akjaZl~mak (gill ikçc k lll~ m a k . daha AZMAK TI., Ir. azmak (h k.)la n 8 Z- yine kim i T ürk dili urm ae lanna g öre re Asya Tü rkçcsindc m ilc baslaya n ki-
a7g.m l" makl. mBkj llnnllk (5U hirikinli, i, huyûk su bi-i- Türkçcdc m ~5i)'lc basla yan sözcü klcr mi söscukler Anadnlu T ürkç csind e b ile
I\B r'I.~.mBkjkan~mllk. kJz.I -~ -mukj kJ - kintisi, çok sulu ycr, batakhk, gölcük, ta rus me konu sudur, d aha açllt' T ürkçe bashyor : nu ola ym ya nmda bj ." vjb d ö-
zl$mak gibi. ark, suyun aktlAI yer, büyûk oluk , suyu d egildir, kimine g öre de Çi nce · Mo~olca- n ii ~ mes i de var: bllrmak/vBnnllk, blr-
All~t1nnak, aZI$ll nlmBL kurumu$ ~ u r . ) .. d rr. Sözgeli$i: men-mln (Kä$.. Uyg., mek/ nrmek hg. Böyleec m-v se slcrinin,
AZIT MAK, t r. az mak {b k.)ta n BI-H' AZMAN, tr. az mak (bk.)ta n al-nla njal- A.V. G a b am, K 'ü., lb m. RRA ", ) cl a h aSI A nadolu Tiirk çc ~ind c b sesinc don üstü -
mak/alltm ak (azg m dur uma gelm ek. al- man (olagan da n ~ok d aha büyük bir du- Diva n ozan lan bile ben yerin,e men de- gü g êrüluyor. Bk. Bunamak (mog.
gm olmak, a1.wnl1k et mek, uzaklasnr - rum a gelen, yapl I$lerinde kullarnla n bü - m i~lc rdi r (bk . Fllt lÎ.li Div éru, 1961, Ab- munlf d an gelmekted ir)...
mak, kovmak, sürmekj..; yük tom ruk, kocahp döl gücü a7.a I.an, h~" dulbakr G Ölpmarh. Bu yaprna, büt ün he- BABA, Iars. bAbA (baha)dan beba.;
AZUNMAK, tr. 81 (b k.)da n aa-la-n-, ~a, burulmnrmj hayvan, enenmts kcçi,
nl diye geçen 5öl eükle rin, mf'nl oldugu Süm. Ilbha, ak. ah u, IIbl, ar. eb, rars. Pf'
mnkjAzlllnmAk (al o lmak, al kalnlak, lekc. ilç r O$Jnda erkek kl'\yun, b'ltakllk, d ipnotla bc lirlilir).. der, alm. Vattr, lal. pate r, sam kr. pilAr,
az.alma k). sal1lk. e kllmc mi$ tarla , pancar kökü, ki· 0 1.ellikle Azeri T lirkçcsindc iN' n ycr ine gr. pater, gol. fa dar,fr. JM'~, i ~p. pBd~,
AZ U K, t r. az (blc)dan az .hk /szllk (al o l· lil, köküyle sö kü\üp 3sma yapm aya yara-
men de nd igi biliniyor. Kal ak T ürkçesin. itt pàd~, ing. fal her, Ir. aba, ala (b k.).
ma d urum u. aZlnhk).. .. yan fidan, kar l e ne nmi$ s l~ r , SO O).
AZ LOLU~ :'I t A K . ar . at! !gore vdc- n al· T iirkçede man e kiyle kökten sözcü k de men sözcü~ü bton a nla mlnda geçer. Lat. papa (dede ), gr. pappos (dede) ile
mak) lie Ir. olunmak ta n ad--olu n- urelme: or-man jorman, sa l-ma n/ sa l- (KJ1zak TlÏlkçesi S(jzlil~j, 1984, Tiirk be n7e ri w lclikleri n çocuk dilinde a ppa.
mak /azlolu nmak (gö rcvdc n. uzakla$ltrll. man. kara.man jkaraman_ D Ülly aJI A ra l ll m lQ!afl bMImi), Kngu pappa, b.bba ~ibi d~al seslerl: bagl an .
mak, gö re\'dc n allnma k, l$leD k0'01l1· Azmanltk, azmmtl (bas klcl, zo rba) , al- T ürkçesinde btn yerine m..n den iyor IISI, sözcüklen n d~u $u n d a sozkonusu
ma k)... mmllhk (zo rbahk), azna$msk (b irbiri ne (KJl"g1z Söz/ii.gr.ï. T O K, 1945), Bfri r li rk olabilir, ancak Uinl-A \"rupa dille rinin
AZMAK 1., tr. al (a$lT tllk. yanll ma: sap· dii$man olmak), alula nma k (ö fKelen- YaUl!an 'nda (H NO) men'in bf'n ka r~l h . so n biçimini almasmda so nra baba kar$l-
ma, suç i$leme gih i du ru mlan ~çere n mek)... ~ n da söylendigi gösleriliyor. Yine e~k i II~I ro yle nen sii7Cüklerin çocuk dil i~-lc
kok ~an al.:Tllak/annak (a~tr1 glt mek, AZMINTI, lr. a l ma k (bk.)la n a z-mm-tlj Türk $Özlüklcrinde mum"a (h unca), mi- baglan llSi köken .,o ru nunu ç[nmeye ~~ .
sl;!ç l~~dan sa pmak, yamlm!ik._ azmlnll (aznll~. algIn, zorba). . • nll (bizi1.), menlm (be nim, ya da mi· lerl i dc!ildir.
l>g..) A.z' dan az.a~ml~,_ sa nimfbenim), mundan (b undan), min 8abaann.., babat"Bn, babala ~mak, babaç
" klM-m"!},j'a AZNA.$l\1AK tr. 81mak (b k.)la n al-n,s"1-
k- (b in), mindin (bende n), menem . (he- (ç ekiyle ana~/a naç gibi), babalanmak,
.( ~~, U(\'g.\, A.z~Ua~ ~ a 1za:a~rm(aal_ mak/ a t na, ;"a k (bir hirine dÜ$mak kC$il- ne mfbe n'i m) o rnek!eri !>aymakla hllm et babahk. b<lhatathsl, baha)-a nl, baba)'!·
v(">luan lO ' ma . ~ . . k b' b' " cl ·' , . , . Im,k)
ola l , ~'l'lda n lOl kmal . ' !i~.), a Zllm1!lk me , Ir tn~tn u$m ". ne rdeyse . An ad(llu Turkçcsinde m'nin ~lt_
(yold an _.Clkar mak, ..i'~ ~ !TI ak ~.!!r- AZ ~AVUR, gur. alnal'ur (bey, ba$bu~. )'1- b'yc dönü ~l ü ~ü gö rülüyor. Bu o lay ~u n u ..lACA, rars. bace (hüyiik pencer e)dcn ba ·
m...!~) , aluk (J'k!Jnu )'.t.!!.C,!!, yol~n u _~a.- ~ll )da n atnal'ur . gösle riyo r: .Asya Tü r k5 esindc. '.'"' A nad o-.,. ca (anlam d c~i $m cs iyle oca~ n dumanm l
~ an), azlanma '{Ki5ka nmak. çck~ me ' AZSINl\1AK, Ir. az (bk.)dan az.s.. ·n- lu Tü rkçesmde b ses lyle ven hyor. Asya çeken ).
mek, .ïan.I!!l!!!Lh temc kanlaminóa söy· mak/ a ts tnm a k (az saymak. yete rsiz say- Tü rkçesi, yazlya geç irme olaymda, Mo- Far s. bAd~lr (dum an çcken, ycl çe·
lehirse "fa rs. álj istek. t utku sözcü~üyle mak, yel erli bulmamak). go1camn etkisi a l t m d ad l~ , buna Çineenin kcn )den bàd cf'il, báctng, bàcthek SOl'
ka Tl~ ll fl l m l ~ o lur.). AZULi\Nl\1AK, Ir. azmak (bk.) tan Rl'U- e lkisini de kal abiliril. O le Yllndlln Far s cük\cri c ~ k ö k e n l i o[up penCf' re, eve, oda -
;"7 H" lk ftw mda: a~ _~t a ~~ , ~ ~l.~ ' rga rt. lan.ma k/ azu lllnmllk · (öfKdc nmck, az· Ji lindc ben yer ine men denir, a neak bin ya hava aklml ~agl aya n ycr demcktir, bl.
\) r t " h~l . k 3 n~t l r "n . gl' rc hl~lc r.. y~p.iln. mak . gibi sa)'! bild ire n sölcUklc r (T ürkçe de b ce de hu küklcndir . (MS., Vi .), ba ca nm
a~lTIll.&il.n.ta!Û, yoldll n al ml,~ (doB:r ul ~ k- D$usu aZllanmak'l1r alJh olmak ah la- ile ba~l ayanl ar ) m ilc sö ylc nmez. SÖlgcli- tr.d en geçligi savi da var ( ~. ). T ar .
lan ayrll ml ~, sa pml ~, suça su ruklcn ml$) ; mma gclir.). ~ i: hezAr (b in), A nadolu Türkçesinde Silz. 8aca ~i)lC Ü~Ü tr . i$e bakma k ' l ~ n lü·
me~e, rars. bl~ .., meneqe, rars . btonef$t reyip bak .a jbllka·baca (ba kma yen , ba-
bg. kaeak yer ) Çil.gisi ül e rinde o lmasl ge re·
, Bura da ilginç bir o lay gün demdedi r: kir.
 8ACA K I - 62 HADAT BADAVA - 63 I 8 Ar.DA.MA. K
Olururlar idi meter bir gece H aIk dilinde bodur, boyu krsa, kalçala n da pat at-bad at biçimind e söylcnlrdi ( Do- agaçlanmn yeli$l i r i ldi~i toprak kesimi)-
Gönülleri açtk ya prh bac il gcn i~,iri bacakh kimsolere de, dar a~lzh Au Karadcniz yörclerinde) . dan baj!;.
-Süh .- genis gövdeli su kabma da ba dak denir. Türkçe dc bad a t' a yer-el mas r (pommc Asma baj!;I, bll ~bo~an , ba~bozan , ba gbo-
Badak badak yür ümck , bad! badi yürü - de te rre) dc nmes i de sóz cüg u n e!SÖ1Ü 01- zumu, bajl;üzümll _
, RACAK. fars. päçe (ufa k aya k, giysinin dug unu gösteriyor... . . RAe,,- csk. tr . ba ko/ ba Ra/ hap biçimleri
mek deyimIeri hep hu ar. ban wzcügü n·
e-- a- belden a~ ~' lopuga deäin inen bölij· den kaynaklarur. BAI)AVA, fars. bAd (y~, rüzgar) ile hn !
,J l mü)de n päça jpaçakjbacak (baca k, göv- vardrr (Kii$.• Uyg. , A .v, Gabain)...
(hava)d an bad-ii·heva /badü havafbada. Eski kaynaklarda k llrbil~ anlarmndadrr,
a' r' denil:l: kanklardan a~~ ikiye aynlan bö- [ li nde ba ston
...q ti' lurnûnû n a dr-bace kla r}, va (kok anlame ye en havada n: a nlam Ka$. sözlügü bako , kllrbaka örneklerini
Dillen desten gen islem esiyle: e ksiz, çabasrz satla- kurbap ka r$l h~ venyc r.
~I Bacak sözcü~ nün T ürkçe old ugunu gös- Gtli)'or hey hey nan). Hako-baga sözcükleri kabuk, êrtü, kal'·
teren eski bir kaynak bulamadsk. Kä$., Bad J badl bast. bara k Ru s özcü gü n yin Far sç a ' rüzgan n getir-
Uyg., lbm., Kil. gihi sözlüklerde baeak 10 anlanuedadre, bak /tmgfbaA: kökünde
Kaymakam bey digi" anla mm .gele n "bê d- äve rd't en kap lama k, örtmek, haglamak, sa r mak,
(ll m a d l~1 gibi, T ürkç cdc paça (koyun-sr- - H lk.- T ür kçeye ge 19ini söyle mek yanhsnr, kusatrn ak a nla mla n sakhdir, bu anlam la-
~lr bacaklanndan yapilan ycmc k, hu ba-
eektar m ad l) dene n 'yc m e ~in adl da BAOANA, fr. badigeun (hada na)dan bad a- . Farsçada ' c bad-ü hcva amed- ü be r nn ç~alm a sl agll aynhklan nede niyle-
bad-u hava cfl' atas öz ü ' badavada n gel- dir.
Iars.du (bk . Paça ). KJrStl Tü rkçesinde na .
baçak sözc ügü varsa da ~k (b uMay Anadolu Tûrkçcsjne, Anadolu 'da yasa- di bada v a glu i' dem ekti r, da ha aç'~ Krrg. ba ka (kurbaga, degit meni d önd ü-
ba~a~) anl ammda olup ç/~ ' 'Seslerinde YlpA vrupa He baäl an l ~sl ?lan. hu istiyan ise "yel n havadan geldi, yele havaya ren demir aygll). Anadolu haik ag71nda
dönü~me son ucudur. AV . baca k SÖ1CÜ' yurua$!ar araclh&yla glrdl. gilli· lammd adrr. T ürkç emizde ' hay- balla/ ba ga (ue, kabaru, ye mlik, SDO).
~ünü aç'k lark en ·far s. pJiçe denir· diyor. ~ da naa , badan alam a k, bada na lan·
dan gtte n huya gide.... dcyimi de badava- ba ~k (su kaplumbagasl, 50 0). baAa r.
Racakll, bacak-uz_ \q ~a1t, badanah ... da n gele n badavaya gide r k ar $l\ l ~d l r. a k (kaplumbaga, SDO), ba ka /ba~a
Raça~ (oruç. m~. m a ça~, U yg.), ba· BAOAS, rum. bnthos (dip, lem el, de rin- BADEM, ra r ~ . bä dA m (badc m)dan bad l'm, (kurba[ta, AV, SS). Ru sö7_cügün fars.
çak-ma tsa k, ma n. bl1~Ah .., paçah/ or uç.! 'Iek, alt)ta n bat()~-bala~/bada s (ha ik ag- . Radl;'mdk. blldl'mllk, bad l'm t'zmesl, ba " PU$t, (lro~pu a nlam mil gelen bega ilc ilgi.
baçag-olurmakla oru ç tut mak, ba çak/. zmda : harman ka ldln l,hklan sonra dip- dt'myal!I... si yoktur , hu iki ~ö7c::iilW yanyana geli r.
paçal1:_ (h ütün hu Olhnular için bk. te-allla kalan ekin kahn lJlan. An lam ge- RADI, ar. balt (kaz, su kabl, önJck)la n mek de ya n li ~t l r . •... haga/kaplumbal1:a
Uyg.).. ni$lem esiyle: harm an arltkla fl, diple ka· bal .bad /badi (ördek). kahugu, H i nd i~t a na Ö7gÜ karlumh ap -
• RACANAK. Ir. baa'dan bac l-na k/ bacl. lan ekin kirmilia ri, t a ~IHoprak h lahl! ka· 8 AOIK. ar . balt (kaz, ördc k)la n bal- nm kabuguna dc nir, Biuh : (dili günecl-
bad"i/badi/badik (ö rde k, Jlala 7~ k l~a Ic~ti ri ldi ) ...
~ b aca n a k (SS). . - - hnillan)...
... b.a c::aJlolk )Iahul bac::an ak veya beu· Ba da sla ~ak (ha rma nda kalan ta~h- Iop- boylu)... 8111":a ol ba ~a hiç has mad l iz
nak ..:bîa 'dan kamOlL:land lgl için köke. rakh e km kahnlilafim lopl a)'lp sawr- 8 adikl t'mek (ö rdck gil:>i iki ya na ~ h na ­ Nk~ kim ba~bá n oldu)"a idz
ni: <haClnak'dlr. ; r. \ 'C fa rs.dan h ilc~ik mak), ba das h (l a~ h - I oprak h ckin kahnll- ra k yiîrüm ek. Buna bad i bad i yürümek - I ~k . -
' hac::c nah' o l d u ~u n u bcni mscm ek ve Ö)'1e larl )... \Q~~-\''> ~\~ de denir)...
yazmak bo~una yüklÜr. Biribirine ora nla BADAS, f~. pä-dá~/pàdá~ (fars. pll/ a- 8AFO N, çin. pak .rong (baklr-çinko, nikel Göründü bir baga nligeh luru rok
iki klzkarde ~in kocalan... SS: (dil gün· yak, dll, e kiyle p:îdä ~ . Arkada$, aYilkla$, kan~lml) dan bafon ... Anm üslü ne hindi )a h'llr ura k
cel r ürkçeye çe \T ilm i ~l i r ) . . . ortak )lan ba d a~ (ark a d a ~, o kul a rkada· RAGAJ , fr. ba ga ge (yiik, la~m a cak nesnc, - G ü\"ahi-
•... bacm ak·haca nak ...• yanh$ olanl baCI' ~I. aya kla$)... ; . yo1cu yükü)da n ba gaj (a nlaml d e~i ~m e ­ Ralla/ kaplumhaga. kap lumbaga kahugu
nah iki l<.11k aTlnd a~m c$lerÎ.._ Bacmak vc Hu sözcü~ün Ir. ba~ kökiindc l),-- gele n di, Tü rkçeye gcli dola yrsl)la geçli)... (Tar . Söl .)...
Biccn ek c~kÎ bir T ürk boyudu r, A V : (di. ball;da1 (a nla~ m a, UYU$ma, d ti~ -- cc birli- , JJ,ACJ _. Ir. bali:/ba~ ( dü~üm, peki~litme. BACO", u . ball: (bagla ma. peki$lirme...
li giincel T ürk çeyc çC\Tilmi~lir)... {tine varm a, uyum sa~ama .) ile e$kö- '""'6fr le$lirmc. bi l~tir me anlam l içerc n bk.)dan bOli:-da/bilMa (gürq lc ayaä'
SACI.lr. baC! (b Üyil k kl zka r d e~. ah la. kenli oldugu. bafdan sinin d ü~me' kok )dan ha ~. Ö1ckinin ayagma d (,I ,I ~lr )lkma . Tar.
SDD, AV . SS). siyle ba~d a " m bad içimine gi rdi~i sa- Ka /pa kökünd c H ind-A\Tupa dillcriy!c SOL )
•... b aCl/~oe u r aî née ... sa n~c r i t. baginl/ . m h r ~a da dogr cgildir. T ürk çcde hu ya k l a~ mil: HOll!da'da n: haM alam ak , hagd a lan mak,
rcmme (e n gé nt ral.. ).. soc ur (èmrefil i- iki sÖ7CÜgÜ anyan a kulla nan yörder san~ kr . pa çA.yüml (bagl amak ), lat. pan " blljtdamnk, bólJldllnmak .
t rc); baQni/id... BK· ...
~ .
O~u sllrdlr bu bllC l dll~ blr u~la n
- ~ch. -
çoktur, üs elik ikisindcn tür cmi$ eylem-
Ie r de a7. dcgildir .
RadlI11k, bllda1m llk .~
. RADAT, i.~ p. , ill. palat a (... Jlom me (Ic te r·
.. S AOAK. a r. ba li (kaz, o rdc k, kaz biçimli re/ yer-elm asl/ yerel masl)dan palat/ba.
su kabl)tan bat-ak/ batak/bada k (kaz gi. tat/badat (yerel masl).
j go, pago (lulma k, yakalam ak, bagla. UACOAMAK, Ir. ba{t (d ügüm, biIÎ$IÎr-
mak), gal. bali: (haAlanml$ denk , baglan- mc)da n ba j!:-da-mak /ba Jld am llk (birkaç
ml$ ne!'tne), a lm. pacbn, fr. bagut', baga.
ge (den k, yiJk, hilgla nml$ nc~nclc r). ing.
bag .
8ae köküne gelen eklerle, anlam geni~1e­
ne~n e yi hirhi rine düAümlcyen:k b il i~l ir ­
mek. d ügumlcme ilc hiJlü nhjk ~a gla­
ma k)...
8aMamllk'l an : baJldalama k, balldll$
bi. o rdc k gihi iki yana ~al ma ra k yürü· An adolu T ürkçesine. fspanyall, h alyah mesi ~fl n ucu, deyim, c)ic m, kavra m gibi bllttda ~ lk. hai:da~ l m . bagdll~ m8 k (an la~ ­
\"c"n. kaz gihi.ör dc k gihi I:ooyu klsa gcni~ - gem ici1cr a racdl~lyl a kif! iIIcrinden gcç - dil va rh klan l ürelilm i$tir. mak, uyum sagla mak), baM a~ lIrmak,
iigi çok olan) .. mi$tir. Anadolu'da ko nu$ulan rum .da 1 BAC 11 .• rar~. bll ~ (ta rIa, e kili YCt, ycmi$ . blli:l (bk.), lmlllel, buA,l, ba ,~lldilk . baA,I-

BACOAN
r - 64 -
d~t' r. bagrlnem, ba ~l m . ba~lmla ,ma .
ba~l m h . ba~ mhhk. ba ~l ms l1:. ba~lmSIl­
hk, bagmn, ba~lnhcl hL
BACOA."i. Ir. bal1 (b lc.}dan ba~-d a-n /bat!:­
da n (birlepoe yeri. binsme oda~.
500).
....MGDA.$ .Ir. bae: (h k.)dan ba ~-da ,/bae:·
z" t da l (bi rbiri ne urgun. uyumlu. a rkadas,
ti J içli d ll h o lm UI. sevccen]. 8 al;da, / iki
V' Layall;lnl karl lhkll birlellirc rek hacakla r
üle rinc ot urma. Ru olurma biçimine
ba ~d a , kunna d cn ir.
R\\.O:\~IK.l r . tmM almak (h k.) lan bal1;-
t111 ~ / Imjlll ll ~ -I -k / hlll1d ll ~lk (.uk :lIlal.
uyumlu, an la,mll, içli-d rsh, gönüldel)..·
BA(;O~MAK, tr. baj!da mak (bk.j tan
bal1da -~ -mak/baMa ~mak (kar11 hkh ola-
11 ( rak birb irini baglamak, hi rbiriyle uzJal-
lJ m :lk;-anla~k :-uyum sajl;lamak, hir biri-
ne d enk gelmck, and "'c rc fl,~ k birh iriy!c
gönül dcl olmak. Kök anlam l: birbiri ni
Si'7k d ü~üm knl ck , rc ki, lir mek, yükiim.
lü· !:o;,tl mh ktlma k.).
Bal1da'lm, bal1da,ma, bajlda , mazhk,
bal1da,tlnCI. bal1d a ,l lnnak ~
8 .4.CI.lr. bafd a n bajld am ak (bk . )-ba~l a-
'~ mak -ba l1-t /baI11 (b ü)'uk. birla klm ge rçck -
dl~l i ~lem lerl e karllsmd akini C)"lc: msiz,
dc\;nemez dur uma gClirme. bll~l am a.
bI.:. Rü ~ii )_ Bal1l1::1 (J:.Ü)ilcü). gozbae:lci/ -
gOZbal1cl. gözba t!:clltL
BACI.lr. ba~ (bk . )d an bal1-l/ bal1l (ba~la )'l­
'4 ~ Cl, cngdlcyici, h üyii).
I 8ü~ü S07CÜgÜ cs. Ir. bÜj:I.biigü (h k. Rij-
~ü )dc n ~di r. gi7 Ii~; t>ilme anlam lOd ad tr.
O Yl'.l b.:Jitl ha!11a ma, IUl ukia ma, hajl;lm h
kllma de m""-lir.
Yak makhn )nk-lh"llkJ.l akma k' lan lak-
I/ta kt )'a pl~tnd a ba~-I/bal1l _
RAClel,lr. ba~l (bk.)dan b ll~ I -e I /bal1lc l
(bÜyi.ic ü).. .
Gi")zba ~\:le l/göz büyi.ilcyici, gözü bajl;la)'l-
Cl. hai k ag;>Jnda gö Zbll~CI, gözba~·cl de-
lIir.
RA(. IL,lr. bajtlamak/bajtlllnmllk (b k.)l an
bnl1' I-I/ bal1ll (ha~ka bir ncsneyc uyara k
dcvinen, kend i öldc vinim gücü o l m a~m a
ka r~ tn , ba~ kastntn c lkisindc kala n bir
ncs neni n gö r ünürdck i dur umu. jkj nes-
ne aras mda . hirhi rine ka r~l . uyum lu 01-
ma , ar. iza fi.).
,/
BACIIUIAK
(ML b u sözcuA:un kural-dI'1 oldu~unu
söylüyor, 0)'!>3 haik a~n nda ba~ll-eak/­
ba Cllca k diye bir sözcük vardrr, geccle-
yin bekçi nin-çobanm blr ucunu davara.
bir ucu nu belin e baä1a)'lp yalll~ ip. Bu
ipin ço k uzununa bat!:ll. krsasma bal1ll-
rak/ urak ba~1 dee ir. lk isine de ba Cil.
rak de nditi o lur, 50 0)...
T ürkçede 11 eki vardtr, nitekjm ça ktl söz-
cüäünde görülüyor; b una ça itll da den ir.
ÇaUçak yansima scs nr, ça~-d /çllitl l/ça­
kJl hu yansrma eesten II ck iylc nl ulm u~.
urr (hk . Ça kll)..
81141111k _
BACILCAK, Ir. baglarnak (b k.j tun bal1-l-
l-ea k/ baCdca k (b una baitlreak da denie .
G ece1eyin çobanm davaria kcnd i bcl ine
bagladläl ip. SO D)..
RACllDAK, Ir. bal1lamak (hk.)la n bal1-l'
l-dak /bajtlldak (hc~ik l e yalan çow[tun
dü ~m e s i ni e ngcl lcmek için be~igc san hp
ba1!.lanan i!rlü ya da enH bll ~ ..)
BA(.IM. lr . baClamnk (b k.)lan ba~-I .m / ­
bal1lm (balkasmm iSlcnei. elk isi alonda
kalma d urumu, ege me nliklc n, ö7gürlük-
le n yoksun olma. kcndi istc ncini ö7.gür-
ce kullanama ma.).
Yannak-yanlmak 'lan )-ar-I-m/)'anm.
kJ)m ak' u n kJy-t-m/kJynn, nlmak'lan
a l....m/ ahm. slIt mllk'l an sa l-t-m/satlm.
kat ma,, " an ka l-t-m/ kal lm bg..
Ba~lmlalm a, baClmh, bal1lmltltk. baClnl-
SIZ. baCl ms lZ la~ mak. ba l1lmslzh L
BA(;INTI. Ir. bal1lilmak (h k.)l an ba C-I-n-
tl/baemtl (bir ya da birkaç nesncn in,
ba~ka bir ncsncylc-ncsnelcr lc i1i~ k is i , o n-
iarla hag la,.k o lma durum u).
BaClntlclllk. bal1mltll, bagtnilltltk._
BA(;IR. lr. baglr (böCür, gögü s bo~lu gu) ­
dan bal1lr.
Bag/bag kökün den lürcye n baglr/baClr
, sözcügünün so nundilki Ir cki T ürk di li-
nin en i~lck o rtae klcrindc ndir.
BA(;IRt\1AK. Ir. bll,:':lr (högür, karl n h(J~l u ­
gu, karacijl;c r)dan baClr.mak/bal1lrmak.
Mak ekiylc, anlam geni~lem esin e da yan l-
la rak, eylem: ça g-tr. mak / çal!;lrmak. Çl~­
I r-m a k/çl~lrma k, yog-ur-mak/yo~ur­
mak _ SOl kö klcrinin, T ürk dilinin gcli-
lim sü resince, birlaklm dc~ Iikli k le re uA:'
/ I
BACIRSAK - 65 - BACI:jMAK
ramast mak ekinin et kisin i o rla da n kal- fars.dan hir .s07cük girdi~inde, yalnllea
d nm ryor. aglz a)'Tlh~ ncdcniyle, ses deti~ik litln c
Ba#.lrtl. bllClrtkan. ba~lrtlak. bae:lrt. uyuyor, ancak eklcrle gcli~lirilcbiliyot .
maL O)'!>3 Iars.ya gcçcn Ir. 5Ol cüklerin/ duru-
..BACIRSAK. lr. bllglr (~ nn bo}luAu, bö- . mu öyle decil. Niteklm fats. Aml( 507CO-
glir 6id dan bagurusak -bllgunak-bagur- günün Ir. umma k eyleminden,AJ ma ç ile
sa1i]lia #.lrs lik (gerçek anlarm: kann bol- k?k~e~ oldugunu. Iars.ya !r.#n geçliti-
lutunda/ba~ r' da bulunan, kan n boslc- m kJmsc savunma mrsnr. O~)"ndan yi-
g:unda o la n). ne umme k't an umud /umul'un fars.d a
Bagursak. batlrsUk, bai!;u·sa k, bagrrsuk ümm id biçimin c gir erek,.ba~ka bi r lo lIk·
( Käl. , Uyg.) . la es ki evinc geldigini i)éti süre e ol rnadt.
A sya Tü rk çesi n d~ : bail;IT5l1k (a ciyan, ko- Krr.d a bagl' boy adsyla baglantlhd lr.
ruya n, gö nül a la n, Kä i.• Uyg.), bagu-sa- rjteki Tü rk aän1a,tnda haA: (bahçe),
mak (ca nt eiAc r istcmc k, K á ~ . ), bagl rla- bah" Il;Ih ~i, ( h:l ~~"l) hirhirin e k ar l ~ lLrtl .
mak (karnma vurm ak, haA:r ma vurmak, mryor pek. Burad..î sor unu k u ~kuya gi,lü·
yapn tutamaguu düzenlcmek, Kä~ . ) ren baAI' Sii7cü~ü n ü n bal!;~ll, bah, i~ ile
BAGIS. Ir. baA: (bag leme. dügüm, pek iit ir- kökdes göstcrifmesidir...
e me, birle~lirm e bildiren kök )dan ba C'I- Türk çede b,all l i~. ba~ I~ . bah l sÖzcü klc·
I/bal1l' (kök anla ml: birine bir nesne ve- rini eylcmé dönültÜt er ek (ya rdl mel söz-
re re k, birine iyilik edere k, ha ~l ama , ke n- eü k cklemede n) gcl i~l irme, il letme ola·
dine çek me. A nla m gc nii lcmesiyle: biri· nalP yuJt I U ~ . SÜ7.gci i, i: ba#.~ 1 11amak. bah -
ne kaqllJ kslz yard tm t t me, bir ne snc ver- ~ I~ la mak. bllh,Iamak diyemiyor uz, oysa
me). hallf ta hu vcrimsi71ik görülm üynr.
RaCI ~ (kah n ip. urga n. Uyg.), bagl' (par- RA(.I.,IK, Ir. ba~I ,la mak (b k.)lan baR-!-
maklarlll, bai ka üye1crin ck yecleri, ka_ / i +k/ba ~I~ , k (h ir ("-'cvde n, bir i~ lc m den
011' ilc ben l e rlerinin boä u mla n. K ä ~. ), so rumlu IUl ulmayan, OOt \; n. ey1emin d l'
ba~l~la '" (baäl~lam ak. ba~ila bulun- i mda kalan. Sa)TJl1äa. salgJna karll onee·
mak. Kal_), bal!:l ~lam ak (b ir nesneyi kar - den yar dan il lcm nedeni )"le di rc nçli bu-
lJ1lkslz vermek. Ibm .), bat'II (fars. ba h- lunan, ar. muaD·
ii~, O~ . ), bae:~r, (a r. menh. Bab.).. (ML belli bir neden gösle rm en, bu
8ae:l ~ sözcii~nün fat S. bilhl (\"Ctme, SÖlCÜg:Ü kUr al · dl~ 1 di)-e n' e mii, fars.
karllhk be kle mede n iyilik e lme) iJe eJ kö- çlkuç'd an bo7ma Ir. ç' j çt'kmt'k' te n
kenli old u~ sa nlSl vardIr. Bize kahr sa lürcmi i g'-)sle re L. dil U7manlaTl nm
b u sa m fat S. bah, I, ilc Ir. bae:' 1 & nze r. böylc bir al_ a ne denli }"ele rli oldu kla·
li~i nde n kaynak tanl yor . 8a~II ile bah - TI hu örJtt klerdcn gö rülüyor)..
111 e l kökenli olahilir, anca Ir. ba~ ilc 8a~kl amak . ballllkhk_
fars. bah 'l birbirinc ba~ a yamlllCld lr. RA(,:l ~l.AMI\ K. l r. ba~, (hk.)la n ha.
fars.da ball; (ba hçe) SÖlC~Ü olJu#u gihi 1!,1,.la -mak /haJlllilmak (biri ne . ~ ~ r lllrk
Ir.de de ba g/ball; kö kÜ- vard!T. fars. hekJcmeden hlr ncsne vcrm ek, l)'Itlk cl·
baC' la a nlam ba~a nl" yoktu r. Ustcl ik mek, yarLllmd<l bulunma k).
es ki T ürk kayna klant\"da ba~I ,'m ba hf- BaIl;IIlamak/birinin suçu nu, uygunsuz-is-
tan lü rcdig:ini bildil.r hir sav da yorkt ur. ten meyen bir eylemini karl lllksil hl rak-
"bagl Il ... fa rs. bai'i'Iil ile ilgisi açlktlr, an- mak, ce7aland trmamak, suç sayma mak ,
cak hangi sinin Xan gisinden geld i~ ni kcs· 0 eylcme göryu mmak. RaI1111amak / bi-
lire me d ik, ~: (d ili güneel Türkçeye t inden al:lcag:lnl istemem ek, almama k.
çe\ll" i l mi~li!r. Bu k u ~k u ya gerek va rsa, Ra~I ,lIlmak / bir i n in ha~m çÖlmek, Öl-
ya l nl7-ea,)jall;~ I, -ba h ,l ~ konu sunda söyle- gürlü~ün e engel u[an d urumla rtnt or ta·
n ebi lir~ bal1l' günde me gelirilme meli. dan kalJ lrmak...
Asya T ürkçc sinde ba Mb.1g kokünün'"l Rall; l ~lalnt ak, bajll~ llIttlrmak _
ka psaml çok gen il lir, huna kar,m rars.1BACISMAK, Ir. haC düg üm, cki tirme,
bal!; (bahçe ) ile bah l için ba anlam yay- \ irle lirme uzla Ilrma J !Ten ko an
gJ nlt~ söz konus u de g:ild ir. T ürkçeye ba ~-I "1 .m ak bajh lma ( a r~l1l k h DIarak
 ,
i I
BACUK 66 / nxuts BAHRn'E 67 - BAKU
birbirine baglanmak, uz lasmak, a nlas- d rr'm kök ba knm a dan fats . olmadlA! BAHRIn :, a r. ba hr (deniz)de n ba hrl)"fll BAKINCAK, Ir. bak Olak (bl .}!an bak-r-e-
mak). 3Ç1k, anca k m ~ bagat ut- ile es. Ir. bag a- (denizJe ilgiti ola n, denize deu in), Ir. cBk/ba kmca k (ra-s. n l ~ a ng:ih . ayna, hal-
Al... ~-m a k!a h ~ m a k, tu t.u , .ma k/ 1u1ul- t ur'u n hangi ulusun dilinden êtekine gcç - denizcL la)...
ma k. gör-ü -~ -m e k /görü~mt k, bar04-$- ( i~i tar ns mahdrr . Vurmak, kirmak. yrk- RAilS, Iars. ba h ~ (ba~t~, kaT1lhkslz ve r- BAKIR, çin. baklr (bir r.ara adr, ( in para.
ma k/ban $ma k bg . sözcuklerin yaplsm- mak, yerc scrmek, dcvirmek bg. anla m- me, yardrm, iyilik)den ba h ~ (ba~~, yar- SI, K a ~. ) d an bakrr (hilincn mad en). Bk.
da. Aydmlan n bilmcdikleri bu s özcük lan içercn lt . bat kökünde n türeyc n ba- drm, ka rsrhk beklc me den iyilik etme, Ma nglr...
ile benzerlerini, kimi dilciler "kural-drsi" ( tUf/ batIT (yi gi t~u s u z, güçlü) s özcûk- vcrm e] . Bakrr sözcügü, basta Ka ~, olma k üzere,
diyc nitelerler. 1 lcrinin bagat ur'u rou OIU$IUrdugu yoksa Rllh, söl eOä ünü ba jtlfm kökcni say- b ütün eski Türk kaynaklarmda [sözluk-
8a~l$tlrma k. ba~l$tl nlmak, ba&l$tln l./ (, bat ur 'u n rou bagat ue'd a n geldigi ta rll$l- ma k, o nu o ndan türctm ek saVl ya nlt~l lr. lerde geçiyor ancak kökcni kesinlikle bi-
ml$. baw.$llrt maL labilir. Ha ngi açda n bakrhrsa bak llsm Tûrkçede baAll da, fars. bah " bah ~l ~ linmiyo r. Uygur Tü rkçesinde bakl (taru
8ACL\K,Ir. ba~la mak (bk .jtan bait- u .da bat ur_d a~. b~g~t ur d~ vardu. de yasam aktadsr; ba Alfla bah", arasin- ölçusu. r ara. mangu, Daim), be ka r (ba-
l ak/ba ~l ak (ge çh, av be kIeme yeri, kimi Bahad rt' sozcugunun, koke n bakrmm - da anlam degi~ik l i§ .de vardrr. 5özgelimi ku , rnangrr, para), bakn-lag (ba kn dan
tarla krytlarm a çe kilen kuru duvar, av dan, Iars. ol ma ma.~I~a ka r~.IO. .O~ manh bir yere yaprlan baAI,- la bir ine verilen ya pd m l~), ba kr (haklr)... .
h.l~"":IOb.Tlmn t:eçerc~i ycr, SDD). yazmmda nnemle hen lm ~.nlllj!:~ II~IYC de- ba h ~ l~ e~a nla mh de~ ldir, Tii rkçcde "ha- BakJr'lO kökeni Anadolu olduAuna. 10
B..\C L-\..\I tr. ba~lam ak {hk.)la n ba~.la. gcr. Osmanh aydmm m uzcllikle Iars., ~ ~ toplam ak ba h", top lamak diye yo- 7000 Yllla rma de#-i n gj ll i~ ne, Mil-IT, Me-
m /ba~l~m (tuta m, de mel, deste j.,; ar. söz~ükle ~e IUlk u nl u ~u:, :rür~'ü de rumlan maz.e.. zopotamya ülkclerinde hilinip i~l e t i ld ig:i -
BACLAM A, u . ba ~l am a k (bk.)lan bag -la- T~rkse Yi de on em.se mClhW .~I.r d üsünsel 8a h, /bah~i~ bir i~ , bir e mck kar ~ lli ~ ve- ne görc A~ya' ya se nraden gi lm i~l i r, Bali
m a / ba~la ma (kag:nlda iki oku hirbirin e en khkten ba~k a blr ~e y .degl Ir. rilir , oysa ba ~l f da bu nitelik yoktur. Ki- ülke1crine de Akdcni/. kl)11ann dan göç·
~i bah~ i~ \'e rdi~i kimseyi lanlr, ancak ha- mü~tür . Çinlilcr, Türkle rdcn çok iince,
tu{(uran agaç, hatll, ta nm araçlarlOlO BAH A~, sa nskr. bah ûr (çlçek)dan fars. IJa· •
w ~ta bul unduAunu lanlma Slge rekli degil- Bakm i ~ liyor1ardl . Bu nedenk Türkçeye
kondug:u yer, ç a ma ~ l r ipi. 500)... • ha r (ilkyaz),. tr . ba~ ar~, . . ..'
BACLAMAK, tr. bait (peki~t i rme, uzla~llr - Anadolu Ttirk5~sl~ e blTl y~vlO •. ? tck l dir. Bir kuruma ba~~ta bulunulur da Çince yoluyla geçli#-i dti~ Ü n Ü le bi lir. Bu-
bah ~i~ verilmez.. nu dil1e rin ka r~l la ~ t lTl l m aSlO da n çlka rma
ma, ~ rm a , bi t i~l i r m e , a n la~ma , ytiküm- Iranla k~ru!an Ih~k l ler n e ~ e myl e lb. aYT!
!ü kilma, sor um!u lulma , egeme nlik alu- yoldan gtrdl. Tr. )-az ba ~I , Ilk)-az deOir. BAU,sIS, fars. ba h ,l~ (baW~. k a r~l hk bek - olanaA:1 da va rdIr. Türkçe bak- kökOnde
le meden verme) ten bll h ~ i ~. Bah, etmf'k bakl r'l imleyen bir anla m göremedi k.
na alma, ÖlgÜ rl ti~Ü kaldirma, çevresini C~ne ge1di y;uba ~1 (bagl}lama k).. Nitc kim Kà~ . da bak lf sÖlCügünu açlk.
k u ~ a t m a bg. anlam lar a gele n kók)dan 8a~l ru)i gugnlar BAIIT, far s. bahl (yalgJ, allnyazLSI)lan larken ilOee "Çin paras'- diyor.
ba~·la-mak/ba~l amak (ba g ya da ba~ka Anan ilan boba n! baht_ Ar. niihas, fars. mis, alm. Kup rer, lat.
bir nes nC)'1c I Ulma k; du~um lc m ek, ~ rgt Ab un den n u)'kula r BAKACAK, tr . ba luna k (bk.)lan bak-a- C1I pru m (K1hm adlndan, Bahya KlbT1 ~' ­
ile sar mak, denk yap mak, Ç1klO dur umu- - ~ u rd ul1 u Yenge - cak / ba kaca k (gÖ7g U, pe nce re, çevreyi lan geçti), sa n~kr. aJns, a\ t sta . a)-ak,
na gelirmc k, ('ruya k oym a~, .?lu~l u r. Ç\, dörl1 ü~ünd e t-azbal' sÏl/eügû bah ar anla - göre n yer, fr. ba lko n, fa rs. ayine/a}lIal' gut. alz, süm. urud, fr. euiHt', isp. cnh·
mak, anla }mak, ul.la}mak, yukum luluk mmdad lr. Lat. n r, alm. Frii hling, ar. re- Tutaeak, yaka eak, alaeak bg. siizeük e- rt, ilJ. cupr inn, in ~ . cflpptr, gr. kalkos '
allma so kmak, S\lf\lmlu ktlmak, gilrc\'- bi, gr . tll r, fr. pri nt tnlll~, isp. spier, pr i- rin yaJllsmda. (kükc ni hcl li [1t:gil, TY .)..
kndi rme k, öq;ürliiguniJ. kaldirm ak, ba~ - mal'era, ill. primavtra, BAKAÇ, tr. ba kma k (bk.)tan ba k'll-.ç/ba. Ba kln'l , baklrelhk, bllkl rl a ~ mak, bak lr·
ka bir i ~1c uy" a~a m a l duruma 8:e t ~ r - Pri ma, pri n, rrü h, pa ri sözcükleri H ind kaç (fars. ulaw görc n: dtlrbin' de n dÜr- ta ~ I 'M
mek.gclmek , sonuçlandlrmak, pe k l ~ t1 r - Avrupa dillerinde 11k ka r~ lhW d l r. bün.) " BAKI,s, Ir. bakmak (bk.)lan ba k-l-l /bak 1l
mek).. BAIIÇE, fars. ba~çt (küçük bag)dc n ba h· Bulamaç, o\m aç, umaç. kulaç hg. SÓl- (bir nesneye yónclmc, górme biçimi, gö-
•
lHr-elt r bu z baC:ladl
AH:lla r Iz ba~l a d l
"'.
Gr. kh ort os, lat. hortus, alm. ( ;arl ~n,
cükler in yap lslnda (a-ç ekleriyle ya da
yalnl7ea ç e kiyle)..
BAKALAK, Ir. bak.ma k (bk.)la n ba k-a-
rÜ~. de~er lc ndi r me bg.).
Tiirkçe ook köhnün i~1ck ligi yayglOdlr,
iJ1clliklc kan a m nl U~ l u r m a d a \'a r ~lldlr.
Beni bil' gelin "urdu fr. Ja rdln, i ~p. Jlirdi n, ing. gardtn, ar .
hadika _ lak/ ba kal ak (koruyueu, gÖlelleyici, bek- fu\K1Llr. bakmak (bk.)lan ba k-H /haklt
Yaraml kn baC:1adl çi, ar. muh aflz). (bal.:ma-göle llcme yeri)...
- Hlt . - Bahçeçl, ba hçedlik, bahçtlik_
BAIIÇIVAN, fars. ba ~~-l' á n /ba l1:~l en
Da ngala k, kapsalak (agaçta n yapllm l~ A ~l , akll (sidik, salça), ya~ lt , yaml (es.
Ba~la Olm , ba~lanl l, ba ~l a ~ lk, ba l1l a ~ ma , ~ (bah çeei)da n ba hçlvan (ha hçeci, ba hçe
baä, çift, çevreyi kapsayan, k u~a l a n , bah- Ir. yanuI) bg.
ba ~ la$ m ak, ba ~ l a lm ak, ba~l aY'c l , ba~ h , i~lcri n e bakmakla görcvli kim~e, bahçe
çe kap lsl) bg. RAKKAL, ar. ba kl (yemeklik yqil !:>itki·
bB!'t hk (ip, hayvanlan bagl ama ipi), ba~- ta n mClSI). I}tKAR... t r. ba kma k (b1c)lan bak .a .r/ ba. Ier, yq illik)den ha kkal (ycmeklik Ölehe-
I' (gÖffÜ, aW .. . ri salan ki m ~e , yemckl ik yq il bil k il ~r. ~~ .
h l a ~m a , ba ~hhk M BAli IS, ar. ba hs (k onu ~u lan, sözkonu su Akar , Çl ar bg. tan). Türkçeye gcçcr ken a nl<1 m dq~l } lk h .
BAIIADIR, fars. bah Adlr (}îgil, güçlü. kor- edik n, konu )dan baltls (anla ml deäi}mc- BAKI, Ir. ba kma k (bk .)ta n ba k-I/ ha kl (de- gine uAradl...
I kusuz), Ir. ba tu r'dan mo~. bagatur /ba. di, Türkçeye ya:l1O yoluyla geçli, yayd- netlcyici, a r. mü rtUll, la lo).. BAKLA, ar. bakl (ye, iIIik, yemekli, ye~ i l
11 cad ur j ba hadlr . dl). Takl, )-alu, Sik, bg.. bilki)dc n bakla. T ürkçedc he lli bir hilkÎ-
G D sözcü illin Ir. kó ke nli old u~u nu ~vu- Rahl..·konusu, ba h.....lmek, ba hi ~ l e ·bll · , .B~~ Ir. bakma k (bk.)lan . bak-l -n· nin adt, ar. dilinde bül ün ycmeklik ~'e~i1
nurken m ~. ba ~atu r, es. Ir. baga lu r, lunmak, ba hsi gt çmtk, ba hsi ni-açmak ~'="'-ca/6ltlu nca (ha kma yeri, ba kmá llk, e~- bilkilerin adl. f a rs. st bz ü' e~il) den Ir.
batu r jbatlr ö rneklerini ,'er iyor. Baha- bg. de~~i klige uära mada n ka lml ~hr. 1.. tip yel i~lirm e). st bze_
 /
BAKLAN - 68 - BAL BAU - 69 - BALDIR
BAKLAN, Ir. ba kmak (hk.)ta n bak ... lan! J,almak), bakm ak (bck1cmck, Ta r. SÖ7.). 8ALA, Ir. bala (doj!.al scsier e öykünme)- III -r-t/balart (kök anla rr u: yeni ye l i~e n,
.. balulan/baklan [ba krlan, gözetlcne n, Alm. schallen, Ir. regarder, lal. specie, dan bula (çocuk, yavru). H aik a~md a ycni çrkan, Iars liÎ7c. Anlam gc n i~l em e ­
arana k, avlanm ak için pusuya girip izle- sa nskr . spaçatl (0 görüyor), gr. epextc- be le be Ie. ba la ba la seslcrindcn be- siyle: taze incir, SOO).
nen . Anla m gcn i~lc me siyle ; ürkek, boyu- mal, es. alm. spthlin. isp. mlra r, fars. nl- It / bala_ Küçük çocuklara bebe klere do- Tü rkçede eyleme I sesinin ge1digi, ad
na çevresin c ba ka n, yaba nkan.). gllh kerden ar. na z.a r _ gal seste re öyküe ere k be be be Ie be be o lest urdugu biliniyor...
Bu sózcükte I scsinm dÜ~mes iyle olusan BAKRAÇ, çin. bakJr (bk.)elan bakJr-a-ç/- Ie Ie ba ba ba la la ala denir . Bu d~al BALARTMAK, Ir. balannak (bk. )lan ba-
d e~~iklik. yabana kökenli oldugu u msl" baklnç{ba k(l)raç (ba krrdan yap11ml'i sr- ses yanssmasr so nra bala sözc ügün ü ollq-
lar-t -mak/balart mak [b ûyûtrnek, ge ni~.
m uyandrrmrg bak!lan .bakWlan/ bak. VI. kab., I sesinin dÜ'imesiyle). tur du. lelmek, SD O, OS).
la n gelisimi kura ldl'il bir olay dctild ir. BakJr sözeügü ee gelirilen tr . aç d i so- BALA8AN, fa rs. bAIll. (yüksek) ile bAn
Baklanc r {yabankazr avcm), beklener- nucu I sesinin d Ü 'ilü~ü görüfüyor : •... (ses)da n báláb An (yüksek sesli) balab an. BALÇI K. moä . bal (bal) ile Ir. Ç1k ekin-
I1k_ -a ç, -eç... i ~1e k nlma yan bir cktir. Bcn- den bal-çlk/balçlk (bat gibi yapl~ka n, yo·
8ALAK, Ir. bala (bk.)dan bala-k/balak gun to pra k. çamu r, anla m gcn i~lem e siy­
c-: \RAKL<\NCA, Ir. bakl an (bk.jda n bak- zelme ve ilgi fonksiyonu vardu . Tnp-aç, (yavru, döl, yoni dogan).
'u lan<a/ baklan . . a (yahanka71 av mda gö- be kre-e ç [hakraç], ku -aç, 007-aç..." Ic). Çömlck çi çamur una da balÇlk dcnlr
Asya T iirkçesindc balek SÖ7CÜgÜ il kimi yörclcrde. Tr. haik, sanskr. gulah,
zcrlc mc ycri, pusu, Il\'n nm p:i,len{li/li (M E. 5. 176).. (Uyg.) anla mmdadu, ba hk'Jn degi ~i k IIIm. Leh m, [r , g lal~" , gr , a'ltllo~ , l a t. ar -
ycr, IUl.,k kurulan ycr , a\'("1 hann a~ ) . BAKSI, çin. pak~ 1 (po-si de dcnir. O!';rcl- söylcni~i d i r. Anadolu Türkçesinde balak
8akJancaci (a vo IUlag:1 yapan. Avlan· ' ~n, ~e n bah~ l-bakJj l . Anado lu KlIIo, Iars. gll_
denince geneld e yavru, özeld e ise man-
mak için pusuya yalan)... T ürkçesind e pek yaygm de~ildir, ço kluk da yavrusu, kedi yavrusu, ta\1an, lilki, .@ALDI,& C'S . Ir. bal (sap, g övde, kabarm a,
BAKLAVA, ar. baki /bakJa (bk.)dan bak!- ~ a man inançlar ma ba~h Tür k boylann- a)'l yavrusu, paça, don paçaSl, çocuk, 9 [ 1011, f kmhk ~ldl ren kök)da n
a. \'ifba kJa\'lfba kJa\ a (kök anlaml: bak- <Ia k ulla m lagdmi ~l i r , lör en1eri yiJncten lombul çocuk (SOO) anl a ~lhr. Bunun bal-t-u-r 68ftlr-baldlr ( Ka~ . , Uyg., A .V.
la hiçiminde kesilip pi~i ri l en . Anlam ge- ki~ i anlammdad lr. Asya Tu r k çe ~ infle p . b/ p dönli~ mesiyle palak/ palah (a)'l yav· Ga bam), bk. Ral.
n i~lrmes iyk bilinen ham U I' laihsl.). sesi gcnellikle b ik vcrilir, hu n.:dcnle: rusu hg.) ka r ~lll gl vardir. Ral kökünün ma _ bal bal Ik, çamur,
Türkçede hltkhl~l. baklltj!;I, bllklavi gibi po-sl/bo-sl/bask.l/bltk!jl. SÖ7.Cü~ün Çin- 8ALAMAN, fars. ba laban (bk.)da n b/m ,an.J.m!!l. arasmda scs en7cr I n en ote
~ö vlc n i ~k ri nc aldambrak tr. ~ a m l m l ~l lr,cc söyl e n i ~iyl e a~lz d egi ~ik l igi yanyana " dön \l ~m e si ylc bala.man/baillmlln (iri, hir yakmllk yoklur. MClg. bal (an hah)
oySa Türk dilinde bakl / bakJa sözeukleri YÜr üm ü~tür . kalm, ~i~m an, OS, SDO). ile balçrk, çamur arasmdll baglanll ku-
yemeklik yt:~il bilki anlam ma gelen ar . Sanskr. bhlksu, mot- bakjl (Uyg.).• Bu sözcük anlam geni~ le mesi ne uära m l~' ranlar var. Ancak burada sözü geçe n
bakl' dan a hnm l~llI" . .. BAL 1., D1 ~ bal (a flya~, bal)dan bal. 111'; fars. balA yüksek, bAn ise ses aula- ba idir (baillf, ba ltuI', baldur) aras lnda
BakJa\'aCl, bakJal'aclhk. bakJal'ahL Asya Türkçesinde an)lI~ (Ka~. ) dene n mlOdadlf, bunlardan ol u~an bAIlbAn dili· kök birliäi olasdläJ ulak . Burada bal kö-
8A K~I A K, Ir. ba k/bag (görme, bekle me, bal sözcü~ ile bah.lk (yap~kan çamu r), mizde çaklrdoäan ka r~lhäJd lr . Ana dolu kunde büyiime, geli~me. hharma, ~i ~.
ycl i~li rme bildiren kök)len ba k+mak/- bahk (il) araslnda kök baAlanllsl kul" Tür kçesinde balaba n iri, lombui, ~ i~­ me bg. anlamlar sakh, bunu köke gelen
ba kmak (görmck. beklemek, kor uma k, mak isleyenler de var. Aneak M o~ol di- man bg. anlamlara ge1diäinde n ondan liJ- eklerin yol açt l~ anlam ge ni~ le m e sindcn
)·cli~t irme k) . 8ak kökünün, ses yum u ~a- linde bal sÖleü ~ü bilinen bal, 1r. ·an yal1l reyen bala man da özdq nile1ik kazan- çlkanyoru z:
maslyla, bag/b a ~ biçiminc dönü~lü ~ü, kar~lh!J d lr. ml~lI r .
8alçak (kLlrç Sapl, çak sön: ügüniin biT
bunda a~z a)Tlhklan nm etkili oldugu an- sanskr. phanlta, ft . mld, go!. milip, ck oldugu açlk), balak (manda yavrusu),
la~lhyor . Bak (ba& ba ~l ama, bi li~lirmc alm. Ilo nlg, isp. mie!, itl. mtll t o, ing. ho- BALARDlZ , Ir. balarmak (bk.)tan ba· bllla (ku~ yavru5u, Ka~: ). baidir (iivey,
aract), baka ( ka pl u mha~a n l n k abu~), nty, erm. m ~ r, at . ast! , fars. ast! , çuv. Iar-dl z/ balardlz (asma kökün den çlkan dagln çlkmllsl, ilk yapllan i~, ilk görülen
bakrel (büyüeü, go zba~lcl ) sözcüklerin- pil, aVesla. mad u (iMe ~a rabl) , lil. mt - filiz, balad lz da denir, SD O). nesne Ka~ . ), baIdir kuzu (ilk dogan ku·
de anlam d e ~~mesi de~l. k/ gjt sesle- dus, prus. mt ddo, keil. mt du (bal ~rbe- Turkçede dlz eki eskidir tUl. du z bg. lU, KáO , baidir otul (üvey o~l , Kan ,
söyle n i~le ri vardir Óll ltuz, Uyg.), haik
rinde dönü ~m e (\b~, \·ilT. Halm (lepe , li), yun. mrt hu ha rap). baidir tan~ (ilk ..-kin. K a ~_ )...
çe\Te~i görebikcek )'Ükseklikteki yt:r, yö- 8a lkaba~, balktltbfti, ballandlrm ak,
atunda )lI ldu z, )l ldlZ, )'al dlz, )'alduz hg. Bu ör neklerde çocuk anlamma gelen,
reye bakan doruk), bakmak (bak mak), ba llanmak, balhbaba, bal hba sra. ba lmu- Burada , ba~ka sözcilklerdc örnekleri go. yanslma seslen olu~a n ba la d l ~mda, hep .
bakt urma k (bakIlTmak), ba klg (ba kl~, mu. ba lozü_ ruIen, r/z dön ü ~m esi de dü~ü nülmeli sinin dogal, somul bil' olayla ba~anlLh
bakma), ba lulmak (bak lImak), ba lun. 8AL-1I., tr. bal SÖlc üAü bil' köktür, mog. (bk. BaldlZ).
hulundugu görülüyor. Bil e kalm 3, ba l·
mak (sonu nu bcklcmek, d ü~ünm e kl' ba· t bal (anya~) ik haglanlJsl yoktur. Bu 8ALARIZ , tr. bala rmak (bk.)lan balanz dIr sozcügü çlkmllh, kaha n k o l u~u ndan
kJ ~mak (bll kl~m a k), bakr~gft n (ço bll- kok yakmhk, kabarma, sap, gövde, tu- (bk. 8a lllr dlz). dolaYI gövdcnin böliimlerind en birine ad
kan, kimc olsa baka n. K.i ~ . ) . Bu brnek- lak, büyüme, çogalma, ge n i~lcm e bg. an- BAl..ARMAK, tI'. bltla (bk.)dan bala-r. olm u~l u r . Kh da -dag çlkmtls( do~an
!c'rde'. ba k l"I.:ÜnÜn. kimi a~llarda bag, lamlar içerir. Vine bu wzeükle anlam mak/ balannak (kiik anlaml: yavrula. hir durumu yansltlyor, nilekim besili,
b:&t. bi,imine girsc hile, önemli bir de~- ge ni~lemesi)'1c 1~lm a k, aydmllk, parla- mak, doärnak, ye l i~me k, bilmek . Anlam lombul çocuklara da , bal köküyle ilgili
~I k h~e uära m a d l~, anla~ dlyor. mak bg. durumlan yansllan bir özellik geni~ lemesiyle : ~i~me k, kabarmak, bü)ii . olarak, balak denir . 8 u sözcükle ak'l n
Rakaeak (göullcme yeri. butü n yöreyi vardIr. Koke gelirilen cklerle a!Jz a)Tlhk- mek, doäurmasl yakla~an hayvamn dol- ek ol d u~ n u söylemeye gerek yok. Ana·
görebilecck yer, goz), baka du nnak (ba- lannda görülen anlamsa l sapma lar, a ra~ ­ yalaäJ kaba rma k, ~a lmak , artrnak, do lu haik av_mda: ba idir (ya ~ me~ oou -
kip dur mak, boyuna bakmak), bakapn IlrlCI)'I ba~ka kaynak bulmaya yöneltiyor SDD , OS).. nu), balaz (çakllh kumsal !oprak), bala -
(bakJeI), balum (bakt~), ba kInlimak (ba- (bk. 8ald lr, Baldll. Balta) "
.
'
BALART, Ir. balarrnak (bk.)lan ba· dlz (agaç sürgunü, bad anz), ba ldlZhim.
 flALDlRA N - 70 - 8 ALKO\ 'NAMASI BALTA. - 71 -
~c k_ Bu s özcü k parlamak a nlamm da anlam gcniskm esiyle, bu adr BALY~
alrr, son ra arasmda , be nze-i al bulunu r bir a nlam .A r. Ie's , fars. teber, a lm. Axt, S-til,
ba lj ba lk ilc ilgilid ir. Bu almlilarm hcpsi b irço k ev'den 01 11 ~a n We fr.
de ha hk dcndi. ö7.dc~l igi vardrr. Bu a nlatun gücünü
için hk. SD O). , Bize kalnsa bu s êzcük Ir. dir. "hache ge rm. ha pla, isp. ha cha, lat. secu-
Balg u n (I a ~h yc r, su b irikint isi SDD), Jl ahk (kale, il), bahkJ H int-A vrupa d illcrindc de, bulmak ko- ris (bu ool_cük Hin t-Avrup a kêkenl;
a nm ak (ça murlan- lay degildir _).
ba lglmak (suyu n içinde oynama k, mak). bah khg (çamur lu), olup kesmck anlamun içe rcn sek kök ün_
batig (ya rah),
50 0 ). Bald lr jbaldur (bilki g övdesi, bahk (bahk, suda yasayan yara nk) , ba- den gelir), gr. exin e, fars . biljbt-I (ka l -
Ta r. SÖ7.), bald ee-lnema k (a~aCln g övde- BALTA, mog., Ir. ba ld u (baha)da n bal-d - ma. çapa ), Iars. neçek (nacak
hkçm [bahkçrl kusu], ba hkhg (bah w. -bah a ),
siylc ilgili gcl i~mc, gbvdenin bûyüm esi, ujbaldu -baltu -baltojballa, hk. Ba l -~ ru m. pt'leki (yonima k anlamm a gelen pe-
olan yer, su), bahkmak (yara lanma k),
Tar. SÜl. ), haldlZlk (ilkya1da. g üzdc gü- bahksamak (ba hk yiyesi Büt ün eski kaynakl arda bal kökü ilc ba s- lrk odan-)"o nl ma /k esme
gc1mck) , ba lk ara ct, balt s / pal_
na çrrmnda dogan ilk yildrz, Tar. SÖ1.). laute n b u sö zc üg ün kovan dan bal sagma· 1,1 ), sanksr. paraçu (baha ), pelehu, mug.
[çam ur. II cpsi için, Kà~. ) . Rahk {il], ba-
oHALDIRo\1" . irl. valertan a {agiolu, kedi - hk (suda )"a~aya n) a rasinda ö7;dc~lik ...
ya yarayan ar açla haglanllh old ugu sam- hnluka, a kad. pilak ku hepsi de
SI var. T ür kçcJc bal kö künün ilk entarm- Ö re yandan, yine Ana do lu Türkçes
balta.
otujdan \aler,'Sn j bal dlra n (.. so n kayna- 8al-balk -hahk-b llhkçll sözcükle rl nde inde,
~1 1äl i ncc ve italyanca valerl ans olan bal- bal kökünün siirc k l i l i~.i. .. ru sa pta m ak, bugün için, o lanaksl7_ Ru dc~irm en tasnu çeviren de mir aygila
drrnn kclimcsindcld d J e türem c sc stlr. k öktc n t üreycn s özcü kle r a ra so-da nes- (mil'c ) pa llllclk dcniyor,
Bahka da m, bnhkç t, bahkçll. bahkçm, bunun pette n.
J ànos Eckmann , TO A Y Belleten . ba hketl, bahkgfizü . bllhkllÇtl, buhklam a, nel var hklara da yanara k a nlam baglann - clk biçimi de var (SOO).
1955 ).. ba hklava , behkotu, bah ksrru, bahk)"a~J, Si kurm a olanagr da yok: ba l - ba lçak - Dernek Anadolu haIk aWlnda bal ta SÖ
1·
ba lçlk - bal dir - ba ld lz • bahk-ba hkçd- cfi#.ii hiri dcgirmcn l a ~ml dónd
8ALDlRIK.4.RA . lr. baidiT (b k.)da n baldl- BALKIRMAK, cs. Ir. ha ik (pardIl, 1~ lk, ürcn ay-
bahkçll-bal a-bBlak-balk bg.. gil, biri he lli ya~a ge lm i ~ genç hayvan,
rl-ka nl j baldl n kara (gövdcsinin, saplnm I~m )dan balk-ur-m llkjbalk -urmakj bal- Far s. hil (kalma, hel) ile Ir. d u ckinde n ölc ki de od un kesmc aran ol
k a ra h~m d an do lap . Bir siis bilkisi). kJml ak (pariam ak. 1~lma k, l~ l ld am ak , ay- mak ü7cre
bil.du jbcldu jbald ujbalta yak la~l ml dü - üç ayrt anlam içcriyor. 8alta
BAlDI Z, cs. Ir. balll r'dan (ba l: yaklnltlc. d in11k. saçma k, \im~ck çak mak) . sÖlcü günü
~iinülchi l ir, sö zciigÜn geli~imi hunu sel- dilndü rücü a)"gII. aks (dingil) anlammd a
hildirc n klik, sap , gü\·dc... hk. BaIdi r,). 8alkJnn ak sö7c ü~ü n ü n. 13. yti7)llJan diriyor, ah rsak Hind.Avrupa kokenli bir nesney·
BaldlZ (r jl seslc rinde d ön ü ~ m e so nucu. bu yana, Anadolu T ürkçesinc geçti~i , ilk Baltanm i ~levi gÖl önündc t Ulu[ursa yuka- Ie ka qll a~lfI l_: san ksr. a ksa h (aks, dön-
Kadmm k llka rdc~i , c r k e ~ n e~inin kll - ö rne klerin;n bllik-urm ak (\ u r mak) o ld u- nda dili1cn sÖl cüklerle, kök haklmm - dürücü aygll, di ngIl), gr. anm (dingil).
k a rd e ~i ). Bk. 8 .11. #.u biliniyor , _ ..
Ra l kökünd c sa kh )"akmllk , c ~ kökc nl i l ik. 8ALKIZ, cs. tr, balk (bk.)lan balk-I-zj bal-
dan, anlam b;r!i#.ine var mak pek OIaSI 8 alt a (haltafba lkn_
de§l. Burada ba ljbal-d jbal -( kökünün ass)Tien paill. ct baltylonicn pilaqqu
crsume r;cn bal
i l i ~ ki do la~1s lyl a, H -Teklcri nin olu~lurdu ­
-id;
kJz (pa da yan, 1 ~l ya n , ~îm~ek, gOl kam a~­ a çlk lam ~ 1 ya mog . ha l sözcügii ne, ya ze nd bllroil ra- fedoir, \ieux hau l-a lle-
~u söl eük: ba lllr jba lH-rj balllr, Son scs IlrICI 1~l k saçan). faTS. bU (kalma, bel)"a da bu bal kökü· mend barta-inslr umcn l Iranchant ; vie ux
o lan 1 , T scsine, )".1 da r scsi z scsine dö- Ralk köküne gele n Jl di nin örnc gi çok- nün Ir. yor um\!na daya nmakta n ölc yapl ' h ançai$ cl nécfland ais ba rde -hachc,
nÜ~miJ~ lü r. SÖ1.ge li~ i giiz'de n gör-ü1'jg ö- Iur, ancak bu e kin d sesiyle h;I ; ~tigi de lacak i ~ ro k. Ole yanda n GD ~ U açlkla· comme da ns hallcbar de cf.
rü ~ , II/ 'Tmr \... sÖi'cuklc rinde giiz' ün z scsi unutulm amah: p l-d-IZ/)-a ldlZ, )11-d-IZj - cncore.
map vertyo r: ~ m ojt. baii s , loh . poratjp t'- gree. ptlr k us, cl sanscril
r s~'~inc d i' n ü~cr ck gi", z1!.tir o lu\"c rdi. paraçu ·hac·
), Idlz hg. rt'I, kado pa ll u, Asur - Babil dillcrind e he... 8 K.)..
Burada ba ldlz sÖlc ü~ii n köken i bal ile 8ALKMAK . cs. Ir. ba lk pa ll u, aynca bü!ü n T ürk aglzlann da bal - "aldu {balta) ~iizc ü g ü nü n _~ on U
(bk.)la n ba lk-I- nd a bulu·
a n bah ya da 1~lm ak , parlamak anlaml- makjba lkmak (orlaek o lan I ~si n i n ta. ba ltu bg. ~ nan du d i Asya T ürkçesinde yaygm:
nl içeren balkJmak. )-alma k sözcükle ri a~lz aynh At so i mdi baldu. halto, balta ( Kil.), ba ldu
nucu dii~mcsiylc blilk- tam-duj tam du (giiçlü, yahmh ale ~, lulu-
araslnda. içcrik ba klmmda n baglanll ku- makjba lkmak) padama k, 1~lk saçmak, (Kà~ . ), balta (Ibm.), ba lta (Kir.), ba ltu ruk, K à~ . ) , kar-duj kardu (bUl parçasl,
ru p baldu:'1 )"ldd lz'dan çlka rmaya kalk- ~ i m ~e k çakmak (Av. Gab<l in), ba lta ( Vyg.), ba ll ur Kä~ . ) , s m-du jsmdu (ma kas. Og: ul ca,
.
nu nm .!!-CT c~i )·\' kllli . 8 ,llIlr-l-aIJ lr-}-,II- (Vyg.), "aUur (e rkek adl, Uyg.), hllid u Ka~. ) .. balduka f ba ltadan ( ka e ki dan
J I7 SÖi'cü ~unJc açlk bir anlam ka)"masi RALKO \'NA!\IA K. Ir. balk-<')'na nlllk (\im-
~e k çakmak . ul.ayda I~m h ktrtlma lar gO-
(TM . SllI-.). ba lta (üç ya~ m l gcç mi ~ ko· ka r ~lh~I ) _ ".. kan i,kijT ba ldu ka k..r k_
\"iI rdlT. )"1In, HZ-tR) . ma ~ (ka rl ilkül
rünm ek). bah ada n kOlkma i',
BAlGA ~I . gr. phl rgm a (o k, negma f bal- An adolu Tür kçesindc oynama k eyle mi- Balta j degirm en t a ~mm ortasmd a bulu- K à ~ " "
gam)da n a r. ba l~a m , (5Y 8.). Arap yalJ- nin anla m kapsa ml ge ni~li r, dcvinim bil- nan, o nu dö nd üren dem ir, iiç dör t ya~m­ 8 a ltab a1. ba llaburun . ba llaCI. ba llala.
~ md a ph scsi ya r ya b ile hr~ll a m r, ph. dirir. Ölc\likle birk aç ,sözcü~ün birliktel i- dan ~"1I ka Tl koyun , bel kemllf ine lakllan ma. baltal am ak, balla lat mak. ballll la)1-
l l1!majb l tgma -bl f"gam jbal~am -ba lgam _ ~iyle kur ula n aniani bütünlüäii, ktlnu
kiiçük , d i~ l i siisla kllan (SOO), halt a- Cl . haUa hk_ •
Fr. mu cos llé. alm. Auswur f, Schlrim, üzerinde dü~üneme yenler clkfd cgir mcn l a~la n ar asmd a alt r a~ l n SALVA.. ir. ha ll.1 (yuvarlaY
için ~a~lrll lp de nk yapma ,
fars. bal jtam. lal . mucosu s. isp. mucosi- dir. SÖ7gcl i~ i 0)1In O)Tla ma k denJi e l­ orlasmJ ,tn )"ukan t a~a geçi r i lm ;~ baha bi- dcnk)dan bal) 3,
da d _ ginde çiminde bir demir. üst la ~ bunun ül crin - Fr . ball r (yu\'arla mak,
(bu iki sölcuk e~ köke nl id i r. e ~anlamh ­ y\warlayara k kal-
B-\ L1K, mag. bal (bal)da n Ir. ba l-kjbalk di r) r.özeükle r d egi~ik anlamda vurgula- de döne r (SO D), baltama j gü\'ercin ya· lam a~),'"-- a.Lm . ba llr n (hir nesncyi denk
( ya pl ~ ka n ça mur, bal nilc1iginde ) bal- nlr. kalama k için kullamlan hir aä (5 DD ).. )"apmak, ba]fama kl : Ana dolu T ürkçesi-
I-kf ba hk, 8alla sölcügü nü, Hu n Imparat oru Alli - ne, dcni 2cilcr araClh!!iyla emilcre
BALKOYN.o- IA-IóJ I. l r. ba lk (bk .) ile YÜ kle.
[ I ' a nl am lna~I~ !!'!--. çe\Tesi \a-J!l_ut: la'mn kar d e ~i 8 1tda aJ mda n l ürelmek nc n ytiklc rin adma ora n cçli. Haik
o)lI n'dan ba lk-o)Tlam aSIj balko)Tl a masl yanl l'lltr. bu ad Ir, degil Gol . dilinden
~ (ba lk' lan) d\i\"arlarl a ç~VTil digind c n, (~ i m~c k çakma sl. O)Tlam asl ile çakm as i a~lmda balya ( l...~a, iyi I~r !ol~ r ,
ah n m l~l l r, balta ik de ilgîsi yoklur. SOD).
flALYAt.";.4.R - 72 - RAR BAR RAR BACIRMAK - 73 - BARINAK
Lal. püe (balya), a lm. BBllfn _ BAR BAR BACIRM AK. t r, ba r (yansrma m adrk]...
BALYAC AR, mog,. ba l ile Ir. ,-aArnak Ne: jer de as sl n olur anlamazsm ses)da n bar bar baAlJmak (yüksek se ale BARÇAK, tr. ba nnmak (bk.)la n ba e-r-n -.
(bk.)lan bal -yutarjbal)1ll1ar (bitkilerin Anlnçün \'8kll IIr be nte maesm baAJrmak. Ba r bar sözcüklen bura da pc- çakj ba n nça kj barça k (korun ma aue.
yaprak a çma döne minde ya~a n, tarhm s r - Jsk. - ki~tirme önekidlr, baAlmslz bir er nesne Anlam ge ni~lc m esiyle brçak sapma takr-
biraz da yapl~ka n yagmur. Er keklik gü, Sfh bul a nn meskenln key a nlad l deAildir. ). lip clin blça#m apma dogr u kayma srm
cën ü arlllfdl~ söylcnen lal hjhdva). Geçll 0 geee müe:zzln bentadr BARAJ, fr. barragr (e nge lIeme, önunü ka- ö nleyen, IU tma)'l kol ayla~t l r an engel)..
BALYAKM A., moä. ba l ilc: Ir. )lIkm Bk - ibrahim - pama, nkama, bOil;d)dan ba~ (a1carsu- Hu sözcük, a~z aynh klan nedee iyle,
(b k.)la n bal-)lIkmajbal)'lIkma (ba l s ür ül - BANLh'Ö, fr. banneue (yöreken l)de o ban - larm önü nû kesere k olustcrulan büyük epevee dcgi~ik l iAe uAra m l ~ çak e ki d~­
m U ~ kszgm de mirlc çben sagaltm a, bu liyö, T ûrkçe ye 19. YÜZ)1lda n sonr a geçti, su birikintisi. Aydm larma, tan msal ure- rudan doAruya köke getir ilm i~t i r (m o r-
yön tc m le !>a&I-!>a~a1tJla n çrban , SOO) . Fransrzca ok u nu ~ biçimi dc:~i~medi . tim, su ge re1csi nimi saälama amaçlanyla tae klnin Jü ~m cs i)' le : bar(m )çak jbar-
ol u~lu r u l u r). çak.)
BALYEMEZ, itl. bel lamezza [yaprcrsmm 8ANMAK, Ir. balmak (bk.)lan kökte ki I
ad ûda n balyemez, (eskidc n kullamlan sesinin n sesine d ênûsmesiyle ba-n. Tiirkçeye 19. yüZ)'!1 o rtalar mda n so nra BARDAK, es. Ir. )'8rt (su içme kaln, suka-
hi.lyi.i}.;. a~l r to p). mak/ ba nmak (kali bir nesneyi swrya ba - girdi, giinüm üzde hula yayrldr. bi, testiua n ba rt .a .k jbartakjbardak
RALYOZ, gr. ba rlo s (agu)da n baryos/ ba l. tmp çrkarrnak}. BARAK, Ir. bar (b üyük, iri)da n ba r-a-kj - (su, çay, içki içilcn kap).
vnz. Bura da özneye yönelik bir eylem va rd se; barak (anla m ge nislemesiyle : çok lüylü, Yart (su içme kabl, tesri, Kä~. ) . S özc ü-
özneyi vurgu layan n sesi k ökü eyleme büyük tüylü k öpek.). Aün kökü: yar (yara mak, kullamlmak,
~\ n aJo l u T ü rkçc sinde, özellikle, halk ag-
dönüstüren sesin yerlni ahynr: u Z'IH- Anadolu Tü rkçesinde ba rakjlüylü, kdh, isc elverisli olm ak bg.) . k öke gelen ekle r-
l.m.d a "a ry~ s , varyoa, b.a~os bg. söyl e n i ~­ le Yllr-I/Yllrt, Y/b d ön(i ~Ümüyle ba rt j .
çu ha , kebe. Tü ylü av kö peäi, aga çla ra
lcn \"a r. Ti.lrkçeyc gCÇ1~1 An adolu'da ko- ma k/u zal mak - uzan ma k/nz.a.n. ma kj barl.a-k j bartak jbll rdllk..
nu ~u l a n, rum. yoluyladlr. uzanmak. O ysa cyte min kökündc uz· dolanan büyük asma (T S) .
a-t/ uza .t/ uza l yaplsl göriilüyorj uu t' m Barakj baAlarda ya~a yan bir hilki as..l..· Bart (su iç;len kap, su bardajtl, Kä ~ . ) .
RAN K.·\ . alm . bnnkj il\. bilnc-o (m a, dilj, gl, höcck, h rlli. Çiçc k bO"lugu, ço pur. Bura da yart "sil7cügünün yarma k, oY·
ban b )dan bonkR (para, nhm , güm ü~ t' si yerini n'ye blraklOC3 uun gibi bir K ..n~l k (SD D ) . mak, ajtael oyara k araç yapmak c ylcmiy-
~. <lci!.nli nc...ndc rin yal1f1ldtgl, i~lc l i ld i.
ki'\( orlaya çlklym, bunu yeni saYlyoru7.
Yakmak'm kökü )1Ik'l lr, oysa cyle m Öl- Barak Babo (Öl. n OK) An !l.dolu' da ya~ a ­ Ic baglan lilt nldur;u, hardajtm ajtaem oyu-
~ kurum). m l ~, ~a~l rl l cl giyimi, d a ..,.a m~l anyla ilgi larak, çöm1ckçi çamuruoun yogurnlup,
neyc yönelincc )1Inma k oluyor: ya.kj
Ba nka söz.cügü, T urkçeyc: 19. YÜZ)'lI ba~­ loplayan bir erc n. Bu ad l a lmasl, ço k kö- içi o)"Ilk hlralcllarak an ca dönü~lürüldü .
larmda, A\Tu pa ile a h~vc ri~ i l i ~ki le r inin )-a-n/yak-mak/yan-mak bg... bal·makj pek heslemesindc n olsa gerek (!>aÇlm, sa- gû göz önündc lul ulmah. Sözcü!ün so nu·
ba (l)n-mak/banmak..
sa ~ a nd t ~ döne mde geçti. h IJm, bl)'lA-- nl, ka~la rl n l kaZJd lAmda n na gelen ak e ki ad ol u~t u r m aya yara r:
BllnkaCl, bankRclhL 8andmnak, bandurmak (ba lIrrnak, bu·
"lüylü" anta mma ge1cmez) ... dur-akjdurak, kon...kjkonak, blç-akjbl-
la~tJrmak, Tar. Söz.), bandl (boyandl,
B.".l'\i KER, alm. ba nkl f r (ban kae, banka çak bg.._
bula~11, balII), "eli kana bandljdi ka na BARAKA, id. baracra (kulühe)da n bara-
i~l l.'mle ri )'apa n k i~i )d e n banker (bankasl boyandl".. Hard aCIk, bardakçl, bardakçlhk., bar-
ka (anla ml d eAi~m edi), kirsai kesimde daktrlil;i_
olan, para baklmlnda n çok \'3rhklt kim- de yaygm bir sözeüktür. T ürkçeye, klTS31
~).
BIII )-azub a ta slOa gönderir
Ol biti)i kanlu ya ~a ba ndln r kesimdc sürdii rülen kam u yaplm i~lem le­ BARI, fars. blrO (d uvar, hisar, burç, kale
Ranker sözeügü O smanll Imparalorl $ riyle gird i. 9 0 YWlm i~leri nde ça h~a n la­ duvan)da n ban (ba hçe duvan, e\i n çev.
dönc mindc de geçerliydi (azmhklar ara- - Cam . -
rIO kurd uklan /geçid ko nutlara baraka resine, bahçe nin·a \·lunun çC' Tesine çeki-
smda), a r. sa rra r, geocllikle, ba nker an- AI lonunu kJnn lu",. band1nnl!J len koruyucu duvar ).
denm esi rozc ûgün IUlunup Y3yalmaslnl
lamm da söylenir di. - Pir Sulta n- BARIMAK 1., fars. blrO'dan tr. ban (bk.)
k otayl a~l lJdl . _ .
B.~~ K I N OTj BAN KAN OT, ing. ba nk-note: Öle yandan, Ir. ban köküyle yaklnhk gös- BAR8 AKAN, Ir. bar (b üyük, yüksek, bk. -ban.mak jbanmak (çevresini koru yu·
(banka bclgesi, ba nkan ln \'c r di ~ gc:çerli Icrmcsine k a r ~ ln ba ~ka kö kenli bamt Bar,) ilc bakan (bakma k' ta n)da n bar-ba· cu duvarla çevirmek)..
belge)la n bankmot-banka not (Aoadolu (pekmez) to h. pa nlt, sa nsk. phanlta söz· ka njbarbakan (kök anlam l: yüksekten BARIMAK 11., Ir. ba r-I-mak/banmak
T.ürkçesindc U glI pa ra k a r~ lltgl söyle· eükleriyle özde~ . bakan, üsll en ba ka n, büyük-yüksek bir (varmak, ula ~mak , gil mek, i li~k i knr -
ntr). BANYO, i t ~ bagno (yJ kanma)dan, banyo. ye rden bakan . Anla m gen i ~le mesi yl e: ka- ma k, gid i~ ' geli~ ncdcniyle baglant l sagla.
R.·\N KO, ilJ. ba nco (.ma, IC7.gàh)dan ba n· Okll nu~ biçimi d c~i~m cd i . Fr. bain ya- le duvarlannda yav'ya ok al mak için açt- mak)..
1..0 (!'cnclliklc hir nesncnin egreli olarak kanma, ba1aner (Ylkanm ak), alm . Bad lan ö"lcl dcl ik, ok - d eli~ , ok penç eresi)... BARINAK, Ir, ha rlOmak (bk.l tan bar·l·n·
hlraklldtgJ \'er, kumarda or lada bul unan (en), tr. ynnma, )1kanma, çlmma, Bnrada bar sözcügünü fars. bfr ik k an~ ­ lIkjbannak (kiik anlaml: gidilcn yer, ula-
raranm hersi ni öne sü r mc) ... RAR, tr. bllr (var (llan, varhk, büyük, yiik. lt rmak, barbakRn'l hrr-bakan gibi gös· ~ l la n yer, varllan yer. Anlam geni~lcm e '
8.\''liL·\ 1\IAK, fa rs. bang (sc:s) ilc Ir. Ia-- sck. An lam gen i~lcm cs iylc : slVllan n kap- Icrm d dogru d e~jJd ir . Vine bu sözeUAü siyle: harlnma yeri, yamn a gidilcn bir
mak eklerinden bang.la.makjbanlamak ta blr akhäl toz kalmhsl, dibe çöken 10Z· bArO-bin ( kale be kçisi olsa gerek) diye kimscnin cvinde, çevrcsinde kaltp korun-
(g. sesinin d ü~m c: s iyl e , ses çlkar mak, ba- larm olu~lurd ugu kalman.). bir nesneye baAlaya p rar s. göstermek ge· ma yeri, ko runmakhk, koru nak)..
?~m ak, .seslcnmck . Bu sö7cük 13. ytiZ)11 Bar sözcüAü, aAJz aYfl lrklan nede niyle, rcksizdir, nilekim fars.da da boyle bir Su sözcügün fars. bArO (duvar, hisar,
urkçesmde geçcr, gcn i~ bir alana yayd- dcAi~i k a nlam lar k aza n m l ~, kaynaAmdan sözcük bilmiyoruz (e1imizde: bulun an bu rç) ilc ba~la nl lsl yoklur, onu fars. da n
m a m l~ ll r ) .. u za kta~ml~tlr . fa rs. sözlüklerde böyle bir sölcük bula- t ü rc m i~ gClslr rmek Yimlt~hr .
BARINDI RMAK - 74 -
BAR INDlRMAK,lr . ban nmak't an (bk .)..
BARI NMAK, Ir. barmak [varmak, git-
mc k)tan ba r .i. n.m ak /ban nm ak (kök an -
lami: blr yere gidc r ol ma k, bir inin yam-
na gilme k iste me k, bmne varma k e~ili­
m i gosterme k. A nla m geni~lcmcsiyle :
bir yerde, h iri nin yamn da ka lmak, korun-
ma k, kc nd ini gavenee alnn a almak), bk.
Bann ak {var ma k-gitmek-ulasma k]...
BARt. Iars. bAr! (az hile olsa, hiç o lmaz-
~a )dcn barl [a nla mr dc~i~mcm i~t i r.
T ürkçed e e n anndan, az da olsa bg. an-
lamd a ~\·le n i r ).
S(11geli~i ; •... ha ri bir dili m c kmek ver,
yap mayacaksan söyle me bari.. :. Ha Ik
a ~ nd a be ee biçiminde de geçe r.
BARIKAT, fr. ba rricadt' (ba rikal)la n beet-
ka t (e ngel. Bu söl cüA;iin kökeni e ngelIe -
me\.: anbmma gelen ba rri cadt'r 'dir . Bu
sölc üktc n l üreycn ba rTl~r't'/e ngei par -
makh~ . ba rriq Ut'/flÇI, es kide n yolla n
k a r~m ak. ~ id i~ · geli ~i t nge llemck için
kullandlTd i. Son ra~a n ba ~k a a raç l:irla JO-
lu kapa maya da bu ad vcrildi). Barikat
sözc ü~ü, An adolu Türkçes ine, yakln dö-
ne mde geç li (özdlikle Ikinci Büyük Sa-
va~ Y1l1armda)..
8<lrika t kurma k, ba rl ka t )'lIpmaL
8AR.\lAK, Ir . \'arm ak (b k.). Ki) k an la ml:
h ir yerde var olma k, b ir yerde va r h~Jn I
gÖSltr mek, var ol d u ~u n u ka nltla mak.
A nlam gc n i~I em esiyle: bir yere ula~m ak,
h ir yere gitmek , kendini koru ma k, gü-
\'en ce a ltma girme k, varhkll o lma k._. bi r
\'('rde ka lma k. Rarmak/ dii>e çö kme k,
il' rt ll. kallnlt tllr akm ak , kahm di bin e hir i-
kn ek yeni b ir tl' rl ll k" ' 1 tl I U~lurm a k ...
BARTI:'Il, gr. barl an os (kl1(.~la n kl/.)ta n
Kart'".
IJ k ç.a ~d a , Ba rt '" ilçesi nin kurul dugu yer-
d e, la nrlça Diana'ya a da n m l ~ bir tapl-
nak va rd\. T an n ça' nm nitcliklc rinde n bi-
ri <llan "k lz' ~özcüitün ii n gr. b r~l h~1
(llan burtenos 'ta n d(llaY1, ilçcye, so nrala-
rI , Rnrtm J en di.
KARUT, fars. bArfld (bar ut) tan ba ru t.
A nadolu T ür kçcsine fars.d an geçligi sa-
nlhyor .
G r. baro nl es, ru m. baruti, a lm. Pu lver ,
la t. puhis sözcük1cri toz a nlamm da dlT.
Karot'u n loz n i teli~ n d e olmasl ned eniy-
KASIM EVI
Ie bu adi almast olas r, Fr. poud re (toz,
barut).
BA."iAMAK, tr. ba smak (b k.)lan ba s-a-
mak/basamak (ayak basrlarak yiikscg c
çrkmaya yaraya n araç, yükscllp alçalma
eylemin de geçile n belli asa mala r]. I-lal k
agz mda aJakh k, aya kça _ -
Köb a -mak e klerinln geti rilmesiyle ad ,
cyle m ol u~l u rma Tü rk di linin özeüikle -
rinden bir id ir. Sö7.gcl i ~i: ya,-a-ma k!J.-a-
, amak, ad -a-m ak / adam llk, km -a-m ak / ·
Ion am ak . Ö te yendan ad olusrur maya (ir-
ne k: tUI-ama k/tu tam ak (t ul ulac ak ycr,
sa p, daya nak ) ~ .
BASANGAÇ, lr . ba sm ak (b k.)la n ba s-e-n-
ga ç/basanga ç (merdiven, hik. )
BASRAYACI . Ir. ba s pck i~ti rme ekiylc ba -
)'a k (az önce u a n ba s-ha,.-akjbasba,.-a-
lo/basba)lI~1 (kfik anla ml : az a nce olup
bilen , 11:1. a nce ya~ana n , b iline n. Anlam
geni~lcmesiyle ah~llagclen, bilinen ha~ka
bir öu: ll i~ o lmayan).
BASI, Ir. ba sm ak (b k. )lan ba s~/ba si (ö-
zei bir a}'gll yardl mlyla düz bir yüzeye
b asilarak yapllan nesne ).
BASICAK, Ir. ba sm ak (bk.)lan ba s~­
cak/baslcak (haIk a~,"da m er diven kar -
~lhM ·
BASICI,lr. basm ali (b k.)ta n ba s+ oCl/ba sl-
Cl (b asma i~ini yapa n kimse , ba slp ya.
yan, bas lp salan).
RAS IK, t r. ba srnak (bk.)la n ba s-I-k/ba ... k
(ülc rinc basila rak yasslla~I I rl l ml~ ne s-
ne). Yal mak'l an }'a l-Ikh atlk, çlk.lllak'-
lan çlk-Ik/Çlklk, ça lma k' la n çat'lk/çallk
ö rnc klc rinllc göriilJiil!,ii gihi ... RasII: (ge .
celeyin h a~bn yal'lla ca k yet, Kil ~ ...)
RASILMAK, l r. ba sm ak (b k.)l an ba-
sl+l-makjbasJim ak (ba smak eyk minin
konusu o lmak, b asma k eylcmin i kendin·
, de uygulanm l~ gö rmc k).
, Sars-I-I -mak/sat~ulmak , as + l.ma k/ a s lJ-
muk, kas-I-I-mak/kasl lmak bg.
8A51M, tr . ba sm nk (b k.)la n bus'I-m/ba.
Slm (b a~l i ~ i, b aSI i1e ilgili i~ lem ) . Köke
Im ekinin getir ilmcsiylc sözcük ür ct mc :
al-Im /a h m, }'lk'lm/ Jlk lm, lak' lm /lakml
bg.
RASIMEvt, t r. ba slm (b k.) ik tV (h k. )J cn
ba sl m"'t'vl/baSImevl,
/
BASI N 75 I BASTON
BASIN, tr. basmak (b k.) ta n ba 5-ln /basln BASMAK.,l r. bas (dogal ses. Ezm e, üstü -
(d ergi , gaze te, kitap basma i~lem in in l1eÇirm a, yenme , asma, saldn ma, savur.
kapsarm içine gir e n olay lar b ütün û, ar. ma..,sindirm e. yayma, J1a gllmj' ka zanm a
matbuat], bg. bildiren kökuan bas-i-ma jbas ma k.
BASI NCAK, Ir. ballmak (bk . )ta n bes-i-n- Ras kókünün d$ 1 ses oldu~.mu göste-
cak/baslneak (hl.de me rdiven, ayakslle- t en e n açlk kamt, Türk di linde baaaa511
ceäi, paspas) . bee ass ba~ltm ak gibi bir deyimin va rlJ~ -
BASI NÇ, tr , ba smak (bk.j tan ba s -I-nç/ ba _ du . Ras kökûne gele n ekle rin nicelitine,
smç (b ir güc ün baska bir nesne üzctin- b içiminc göre anlam gel i~m e siyl e sözcü k
de ya pll~ baSIC! e tki]. üretimi sürekhdir. Türetilen sölcükJe rin
Kök c I-nÇ e klc rinin gClirilmesiyle sózcük ço kluA;una ka r~I I I k ba s kökünde dC~$m e
ë ret me: kakmak' ta n kak...nç/ kalo nç , pek yoktur, Ba srnak (sa ldlrm ak, vurup
.ku mak, ezme k, yenmck, üslü ne çlkmak
Ne u hre klm Ade m ede güç bUlnç asmak, yayma k, sind irm ek.. çrph ma'
- Süh. - bg.).
BASIRGANMAK, u. ba srnak (b1t. )la n Uyg. da: .has a ba sa [d urm aksrzm], ba-
ba s-I-r-gan-mak/baslrgan mak [êze rine Sik (vergi), ba SlhÇ (ezme k), basm a, sin-
a~ r1lk çökmek, baski altma ah nm l~ gib i d irme), ba slnmak (ezmck, ba smak), ba-
olmak).. . s Ilmak (bas llma k), baskm (sa ldm], ba s.
ma k (yayma k, ka1.anma k), ba surmlk
Yad-l-r-gan-mak/ JUdu -ganmak gibi .
(ezmek, at mak) .
. BASIRIK, Ir. basmak (b k.)la n bas~-r.
Kä~. da: .!B!!!l. (ölünün göm ülii~ ii nden
Ik/baSink (kuyulara bast m llp do ldu ru l- w nra ki ycme k), ba Si ece bas b m, a .
m u~ kar, hl.).
n lan cr , bas lkmak (sal lrIya u ama
BASIRMAK. t r. ba smak (bk .) lan bas. aSI ma , ba sl nmak (gü çsüz görm ek ).
I-r -ma k/ ba slrm a k (sü rg üle mek, ba stlt- bMI~m8k (b asmakla }"ard lm el me k). ba-
m ak, ka rlaTl kuyuya Y1A;ma k bg. hl.) . sl1 mak (ba~m ak l a yardlm e lme k), ba s.
BASIT, a r. bast (dÜ7.. h aslk, yaSSI. yay- mak (h asmak, Y1kmak, _ iize rine çök -
van)la n ba sil (düz, basIk, ya}'! l ml~, ba MI. mek ), bas r:Y..k_(basls.!. ba s!:!.k), bastur.
m l~ )bas it. mak (bast ir mak), ba slU]l1ak (b as.l!r-
Tr.d e a nlam dc!i ~mes iyle, kolay, ön em . ma k), l2.aiut (yard lm arb koru yan).. .
siz. ço k em ek iSle meye n, üze r inde çok RaSI, ba sIn, bM d<, ba slkll k. ba slh, ba sd -
d urm aya d e!tme z... ma k., bnlm, baslmel, baslme\i, bas,".
La t. racllis, fr. rad ie, a lm. t1nrach , fars. bas l"ç, ba sl" çölçer, bas l~ nmak (üzc ri-
àsin, Ir. JIIhn, ko lay, dOpc'dOz_ ne a~r1lk çökme k, uykua el.ilir -bas dlr
gibi olmak), baskJ . ba sIoe i, ba skJhk, ba s-
BASKA NCAK, Ir . basmak (bk .)l an ba ~ -k.
kin , b.1skJn CI, ba srna , ba smaka hp, ba st l,
a -n-eak/baskancak (i ~ kc1c, hl.) .
ba shk, ba st lnl mak. hastr r mllk. M
BASKIÇ, tr . basmak (b k.)la n bas -klç/ha~ .
kJç (mc rd iven) .. . RASTIK, tr . ba sma k (bk.)la n ba s-t 'l k/ ba s.
t ik (haIk aç,mda pestiI d üz hir yiil eye
Köke get irile n klÇ/ glÇ ckl er iyle ad olu~ .
baslhr gibi se rilere k ya p lld l~n da n).
turm a: dal-glç/dalglç, aç.kJç /nçklç (a -
RASTON, it!. ba stone (degnek, da yaml an
nahtar. Bunun açgl, açkl, açglç, açklç
bg. kar$lhkl an vardir).
ncsnc)dan ba sion.
An adolu T iirkçesin e, AVTupa ik kurul an
BASK IN, tr . ba smak (b k.) lan bus-km/hus . iJi ~k i lcr so nucu, yahancdar araclllglyla
Ion (sald ln, gizlice dll ~man l n tislü ne yü. gir di.
rüyü p vuru~mak, sa l d m~). ( Jr. ba5kteda (da yanma k anlam ma ge-
Kök e gel en Ion e kiyle ad ttirel me : ~ a, ­ Ie n s keptr on, skepto'dan), lal. baculu m
kmha~kJ n , 1a~ -km/ta 1km hg .. (dayan m!lkl:l ilgili), fr. bMon, alm . Slab,
Bask m (haik aç, mda gebe hayvan, cinle . ar . mlllieka (d ayanmakla i1 giTi), Ir. ~
rin cic ge çirdiklcri sa mlan' gel i~e me m i~ nak, td nek, deynek _ uyg. tayakhA, ta-
çocuk, baslk çoc uk ). nk (dayanak, dcitnek) .
BASUR - 76 8A§ KALA.sMAK 8A§KALDIRMAK BATMAK
BASUR, ar . bäs ûr (b asur)d an bas ur. kalan, sözcüklc r: ba~allaç, balaClrhk, Bat sözeüt üne geti rile n ka ekine ycnile- k/ du ra k örneklerinde görüldü~ü gibi...
basak, bas bakan, ba~ça\'u~, ba~dlzlcl, ri kanla rak anlam geni, lemesini Içeren
BA!), Ir. ba~ [ öncclik, olus, d og:u ~, ortaya baseskl, basge dtktl, ba ~hekJm, bashem- eylem oluau rujdu. Balkalasmak eyle- Çökekltrdl çepellik su )lIla!!;I
çl k l~ bildiren kökuan ba~. lire, basjkabak, ba~lmam, ba~kátlp, bas - minde bas'In dum da kalan kaJa,mak'm KI )'Blln dahi gitmttdi bala2r
Dog:al ses b1 /b'I -' /~1/ba l_ Gü nlük kent, ba~kJ ll se, ba~ komUla n , bask onak- hepsi ekür . - Hadidi -
dilde, birine ses.lenirken: blll~~n, Çl, ba,lahana, ba~ müdü r, ba~oyu n cu, ba- BA.SKALDlRl\IAK, tr. bal (bk.)lan kaldir.
"bIU1UI ba na baksana" da bin sesi ~~rel m en , balparmak, baUJehll~'an, mak sözcüA;üyle bir1e,ik eylem: ba,kal. RATI, tr. ba tma k (gunes için)tan bat-I/ba-
bal sozcu~u n u olusturan yansrmadu. Es- ba,rol, balsa~htl, balsa",cl, basu aman, du-mak, ti (günesin baUliti yer.yön). Köke I sesi
ki Turkler de tJe,e·~l e-pa ta (lik dogan bauatar, baSyatma n, baS)1ldlt_ 8a ~kaldlrmak (ba$.kaldlrmak) sözcüg ü. geti rip sOlc uk olusturma: )lIk-lhlllu,
er kek çoeugun adt), bS, p~ sede rinden 8 A$ARMAK, tr. bal (bk.)lan bas-e -r- nün gerçe k ael amn baam yukan kaldrr- tak -i/takJ; say.. / sa)l bg.
ma k, ba sim yukan dikmek, önuee t'tro e. 8.atlCl, bancrhk, banh, balll lla,ma, ban-
b~ 1 /bts ·be~e, P~1/~t-~le, e/a dó- / mak/ba~ rmak.
mek, uysal olma mak, ba ~I dik durmak. hlalmak_
n ü ~ m e siyl e tJete/ba ta, JJe,e/pala_ A-r-mak ekleriyle kökten eylem türer- Anlam geni, lemèsiyle a)'Bk1a nmak, kar- BATIK, tr. batmak (bk.jtan ba l-l-k/bahk
RaS (ilk, önce, ilkin,. ?nc~ k~, o~ de olan, me: çlk-a-r-mak/çlkarmak, )'Bko6-r-
ortaya Ç'lklS, yara. birinei, oncu, u ç, Ie- mak/ yakarmak, ya'ofI.r-mak/)'81ar- 11gel rnek, dire nmek (ar. Isyan, lhlll! 1). (bairnt" 5uya gömülm ü~ suyun alund a
pc. doruk, önder, yonetici, basa k, bas. maL Tü rkçede ka ldlrm ak eyleminin eklenme- kalml$, hül ün varhgml yi li r mi~-yoksu llaS­
siyle ycni sözcükler ürerme olayr yaygm· ml$)...
Kä~. , Kh., Uyg., Tar. SOz.)... Bürün Ge rçek anlarmyla ba~armak: eylemi drr: e1. kaldlrmak/ e1kaldn ma k (kar~ I gel-
Tur k a~ TJannda esanlamh olan bas, ey- ~'t one gÖlürmek, daha ileri \'.ffiiia'k~ mek, d övmeye yönelme k), kaT"a n kaldir· BATIRILMAK, Ir. bai rnak (bk.)la n bat-
lemlerin biçirnlenrnesinde dotul ~es~ ai a onde oJmai. ma k (ayaklanmak, Yeniçeri ocat lnda), I-r-l-l-mak/batlnlmak (baskasmm etki-
kurul ul ilkc.~idir, ba , .la.mak/ba,1amak Ra~an ba sarrh, ba,anlmak, ba,arlSlt,
krz kaldirm ak (krz kaçnmak), data kal· siy1e batik duruma gelmek. batmak eyle-
(hir i~e, bir cylem e gi ri~m e k, gi ri~imde basan; lthk_ dirmak (soymak, vurgun yaplp kaçlr- minin konusu olmak)...
ilk adlml alma k) eylemindc görû l dü~ R"'''AT t ba (h')l ba _ tlh 1 ( "" . ma k), aya~a kaldlrmak (ayaklandlrmak, RATIRMAK, Ir. batm ak (bk.)ta n bal-
~ toi . (Bk. KIIJII, ser.)_ / ~ r. , . a~ , ~ asa on
U\'g. da : ba , al:UI (önde gele n, balla ge- cu duru munda olan, onde Iden, bc nle r- kar' I ~e lmcyi sa~ a m a k , orl ah~ kansti r. I.r-mak/ballrmllk (hatma eylemini ger-
ma k) bg. . . çekle$tirmek, batma)1 s a~ a m ak).

gelme k), ba, bltlg L,' .

len, se\ilen), ba,amak (yenme k, üstün en aras ln a u u 0 an, e eme ,n ... al, '
. (h a~ IIca vo:: ge, en tiT e en - e:I nmt I
önemli be ige), ba,lada çl (ba ~ka n, yönc- go engo ' ! go t~n ma ~nama an
en n~ ne ,
'
8A$KALlK, tr. ba, (bk.)tan ba,-ka-hk/- Ballrmakfbir yele Si\Ti bir aygtt sokmak
ba~kahk (ayrl l urde, a)TI biçimde, ayn (ig,ne, Çi\lÎ,-.lolçak batllmak. Sl\l ya da IdIr-
tid , onder), ba,lag (ba~'anglç), ba~la- on-aU~.!1a l ( I~d uzgün•. derll 10PIU! ... nitelikte olma dur umu. be nle mt'mek, mak f'og.).. batunnak (saklarnak, Kä~ . ) ..
dcgi~i kli k bg. ). BATMAK, ti. pal /bal (doga! S('S, yanSI-
mak ( i ~e gi r i~ m e k , ba~lama k), ba~ la n- BASKA. l.I. ba~ (bk.) lle k;a e ~ m~e n Ba$ köküne get iri1en ka-hk ek1eriyle ba1' ma, SCS, dibe inme, derine inme, dü~ü S,
ma k (ba ~la n m a k i ~e giri~ i l me k), ba~ la- bat-ka/balka (arrt, ayn bIl nllellkle kahk_Sözge1iti : lI'den çl ekiyle lI~ /i1çl dah~, yitis bildiren kök)tan bal-mak/bac-
laCI (b a~ olan, b;skan), ba, hg (bath, ya- olan, deti~ik bil biçim laSlyan ). . (elçi) sözcû~Ü n Ü ikinci bir ekle elçlJlk duo mak (görü nmez olmak, dibe inmek, gó-
rah), ba~h n (ilki, önce ki), ba ~l mlu (ilk, "Ka" eki, adlaTln sonuna scyre k gelm l~, l umuna getirme. Ard 'l an ard'i'l-hk/ard. mülmek, yokolmak bg.).
birinci, ba~ta k i), . . . ancak eylem köklerine eklenerck sayrSIZ çlhk, yapl'da n yapl~l-hk/yap l('l hk, yap Pat (çökünlü, yanSlma, ses, Kà$.), palla-
Kh de: ba, (ba~ . yara) , ba sak (okun sözcüt ün do~ asma olanak sa~l am l~l l r. kökünden yeni eklerle yap-lm~ I -llk/ya . mak (tor lu blrakmak, dibc çókmck, bat ·
ucundaki ShTi dcm ir, lemrem, ayakka- Su arada k/g, g/k seslerindc sü re ~ l i dó- plmed lk örne klerinde görü l d ü~ü gibi... mak, Kà ~. ). Palmak/ ba lma k (p/b dó-
bi), ba,alJamak (basak, dem ir uç lak- nu,me sonucu ka/ga, ga/ka eklen olta- BA,sLAMAK, tr . ba1 (bk.)tan ba$-Ia-mak/ nÜ$müylc), gcrçek anlamda, dibc çök.
mak), ba ~akl an m ak (oka lemren lak ll- ya Ç1kmlstlT. Kimi dikiler eski TillkçeJe baSla mak . mek, bir torlu n i td i~i nde dible kalmak.
m:ü':). hl'l,nkhl: (ba, h. lemrenli). basar- k/g/~, MrJk .d~m üs m ele ri n i gör m ~z d~,n Köklen cylem türelmeye yarayan lamak 8a lilmak{batmak (balmak, dibc inme k,
nlak l kcrtik yapmak. kcrliklcmek), bal - gelerck ka eklmn yalnll ca ba,ka SOleu- ck1eriylc anlam gcmllc mesl. Taftan çi">kmck, Uyg.). hatmak (görünmez 01-
gak (oyluk' kcmi klcrinin üstü ), ba,gan g:~ nd e ada geti~ il~ig:in i . i~e ri s ü t ".' ~,le r­ lal-la-mak/la~la ma k (yermek, kÖl ülc- mak, gÖlde n u 7ak la ~ m ak . batmak.
(bir bahk adl), ba,gll (baSI ak). ba'II (te- dir. Oysa k/g donu S'!l~s l mecJe~dlg:mde, mek birini la ~a lUlmak, birine la$ at· Kä, .).
pc ~ inde ak bulunan) , ba, lag (b a~lbol, sa- T ürkçede .ka!~~ e k l ~ m s ü ~.e k h ~Id u~u mak), bos'tan bn ~ -l a -ma k/bn,la m a k Ra, köküylc: ba tur mak (saklam ak, giT.le-
!tnml'), ba~'amak (b a~ l amak, kllavuzluk an1a~ Il lr : bllgl. olge, ulke, bolge sOl d Ik· (bo~ blrakmak, sallvcrmek), blçak.la_ mck, ballrmak, bagJatmak , Ká$.), bat ur-
etmek. \ü nelmck). bnsla nmak (b a~la n - lerinde ge eklir. Dalga, karga, yupk ~ /- makjblçaklamak (blçakla vurmak, öl- I:lln (saklayan, gi/Jeyen, Käs-), bahg (ba·
mak, yöncJme k), ba,l at mak (ba ~l at m a k, yufka (buraJa kök yup, yunur ka ekh r), dürmck, yara lamak) , sa l-Ia.mak / sa lla . lak, balakiik, Kh ), bat sIk (barl$,
ba, l a m a~ tn l s a~l a m a k), bathg (ba, h, ya- nilekim y!!pka sÖzeü!Wnü.n d~z9 n ,. it ~ - ma k, kol-la. mak/kollamak... Uyg.), balul (gizli, sakh, Uyg.).
rah). blllm llk (ayakkat>I), basnak (tulga- ~J_'tnd lrm a anlamlanm I C rn!J~- 8a~ la n R lç, ba~ la m l ma k, ba ~ lan mak, bal - "atmak (gömülmek), batuk (batml$,
Sll, ba, hkSll.) ... XQ!, Kas.). lalm ak, ba~ laytc I, ba~ layt~ ... d inde ne varsa yilirmis, di boS ka lml ~ i
Bütü n örn cldc r, T ürk ag:lll ann da, bal BASKALASMAK, tr . bat (bk.)la n bat- 8ATAK, Ir. bairnak (bk.)lan bat·a·k / ba· os. ln ll ~ e l m i ~) . batulu k (balakllk ), batu-
SÖ7cüg:ünün bir ey!emin, bir girisimin do- ka .la~ -mak/baska la~mak (kök anlaml: tak (bal mt$ olan, batm aya e1\'e ri~li , 1(0· ru blliuru (bati ra ballra ). Batmak sözcü·
~~u, çl k l~l , kaynag,l oldug,unu göster i- ayrl bath olmak, aYfl bir basm nileliklcri- layea bala n). ~ü , Anadolu Türkç esinde. 14. yüzytldan
YOf. ni almak, ayn lürde olmak, ayrl bir ba~ Konma k'lan kon-a-k/ konak , nynamak'. bu yana yaTm dilinde, bütUn lüre\'lcriy-
8a ~ köküyle ba~laya n , eylemlcr dl~ mda edinmek. detismek, dönüsmek). lan oyn-a-k/ o)nak, durmak'tan du r·a- Ie, kul1amlmaktadll .
 BATMAN - 78 BAYA(;I 8 AYAT - 79 - 8AYRAK
Ye)ib lçlb es r tdtrer yatdrlar la, SDD), bav (ahrr, ah'Thayvam, çocuk Brree g ünd e meger sahun a~'aI11 güçlü hg. anla rrunda drr, a ld l~ ekle rle
Kocu stular-u d ö ~ e!'!;t batd.lar dilinde korkunç m:: s n c,-d ü~üm /b ii~;çek Onutd r oldl nlteki m bayaj!:l SÖl.cük ürctici krlmrmsnr.
•• dilinde ' yok' k ar~lll ~l, OS). .. - I ~ k .- Bayumak (varsdlasmak. Kás], bayut-
Çav'm beg'dan d önüsmcsi dogaldrr. Ylne geImi, Idl ellnde ayuk mak (vars rllasnrma k, K ä~.) ..
RiJürdûn uzun un r j lkdr yata n Ozelliklc D~u Karadcniz yörelc rinJe Atásmda öndl n nilek.im baya k Ra)l ndlrla ~mak. ba)lndlrlaltlrmak. ba-
Ne bUür dö~rklrr lçlne batan ahn a konar ak iple (ba~hkla) baAlanan - Sûb. - YJ nd lrhk_
- Süh. - evcil hayvanlara (sl~r. manda bg.) hall d izeler inde baya!l. bll)lIk sözcükleri C'S.. DA\ll'iDl R1oIAK, t r , ba)mak j ba)lma k
dizelcr inde bat ma k SÖ1C Üg:Ü gömülmek ya da ba~ hayvam [ahua ko nulunca boy- klsi gibi. olageldl~ gibi. es kjde n old ujtu (b k.)la n ba)'+n-d -H':m ak/ba)lndl rm ~ k
kar~i1 I~ld l r . Bah lmak (batmak, bannl - nundan batJa nan hap'an) denir. Raga glbi bg. a e lamm d ad rr . (ba ymdrr d ur uma getir me k, varsrl, gcll~ -
mak , g örünm ez o lma k): ginn rk (hayvam ba~la nd ,~ yere: a lma k,
Ba)'agl'dan ba)·a~:l la~mak. ba~'3~l l a~t l r- m i~ , ka lk mm l~ krlmak]..
l>t1.nt'mi ~ dir ~Jun ulu devlete ba~ yerine girmc:k, ba~anacak du ruma
': '\. mak. baYl"!{:lhk.~ ~ RA\'I R~ ~A~l~(bai r~/ ~ü rülmcmi~ . ekil-
Batll nll ~dl r nl a~lrluk nrme re
_ Süh . _
gelm ek. Rag sözcü~ü bu rada ahrr k a r~dl'
g. da söylcnir), ba~n a lmak (hayva m aht- . t:~. RA. YATJ!C1:>e)'nt (gecelcmi~, bir i~ için ge- mcm i~~nmSlJ': toprak)da n b~)lr~ .
• ce yl blr ye rde gc çir misj tan baynt (günü Beyrr (Tu~~çc~e anla".l ge n l~ lem C S tne
ra sok up baglamak), baga vurmak (hay-
~W,:\ ~, ~ ~ , petmen (niceligi yöecye vam al nrda bagl am a k, alura koymak).. geçm i~, es kimis ], u.!traYl p c~l h m !I yc r, d üz olmaya n yer
g öre dc~i~c n bir agJf hk ölçüsü)da n ba l- As.ya Tü rk lc r indc~aY&1 (Ta nD), Anado- kar ~11 1~1 soylcmr), da~ yamacm e da ba -
man (Anado luda sckiz kilo) . BA'lRMAK,lr. ba~I r'da n (b k.) ~'II dö- lu T ür kçesinde ba)'3t ünü geçm i ~, taze- }'Ir demr.
Anadolu haik agzmda batman: büyûk nti ~mesiyl e bavrrmak (bk . Ra~Irmak) . l i~ git mi~ kaiiTil~irll $) , - lran rii üzi~i nde HaYJrla,mak. ba)lrt a ~llrm ak. ba~1thk_
çömlek, bÜyiik tesu.. H aik a~zJnda U v, '11/ 9. d ön üsmeleri yay- ~ya t bir makam ad r. 8<J)ltlllrdan 1I,aj!a
RAlTAl.., ai. batik t (i$.\il.1îk. basbosluk. gmdrr (baVi rmakfba!lrmak, OS). Bayatlamak, bayatla nme k, ba)'atlat - Gelusun a)ak a)-ak
)-i~il l i k. irilik)len baua l (i~ yaram az BA"UL, ~. baoul (ok. baulfsand lk)dan mak. ba)-alhk _ Ita nl yemenlleru n
ço k ÎrÎ, ~igil , iSSiz giiçstiz). bavul. · J'i,. -..J,..i;\ .JI~, tr. ba)TIlak inanmak, ka llan. Gen rs,un ~-a hnayak
RAlTANh"E, ar. baltan (ka l kal clme, iki Ana dolu Türkçcsine Rusya'ya ah~ve r î~e mak bü ··Icme k b .)Ia n JBy-gm ba)'~ rn - Kar. -
kM c lrnc)dan bIl Ua n l~'e (ML.). gidip gele nlerce sokuld u. D ugu Kanluc - aygllanarak ke ndind cn gc ç m i~, sarsll· RAVI, ar. bey (~a([" salma)dcn bl yl/bayl
BATU R, es. tr ba ga tu r- 6i~ f , güçlü, korku - niz kl Yl l a rlOda ®~Jdenir ki rus. bao- m ~ ~.' büyülen mi, gibi olaE). ifJtS', (s3[an, Sal,0 )...
suz, GD)da n bagatur.ba~ahlr/balu r (yi. ul'un söy le n i~ id i r . Dllin uyumun a ba kihr!ia ba,ygm'm bi)ll. RAYKU.s , Ir. bllv 11~ . kuft.a n bay-ku,jbay- ?
~ l, güçlü. kork usu z). Bu sözcük fars.ya hl. hau ll (lr. ye bundan geçli~ni ile ri sü· mak 'la baglanl1h olmasl gerekir, o~a ku, (ku~ be};:-tu1!~m n _beyi, bey-ku,).
ba MI dir (bk .) o la ra k geçrn i~lî r. A nca k renier de var), alm . Koffer, fr. ~'alise, bay kök üne gelen gm e ki ba}J'lak 'ta n tii· .fu!}u!"i:a (Kä}.). - ";,;,'i - '''' Vl/r~'''
m~. ba~ atur da tr. batur/bagalur a nla- isr. maleIa, vallja, ing. "ali se. fars. çem· reyen ba}llm a li ey1emini genye itip baj " Ra)iiu, adl, bu k u~ u n gecele ri uçmasl.
mmdadl r. Sözcügün Farsçaya dl~ ardan da n (ça nla)... .!.!!!ll ö ne ah yor. Da r-gm-d argm (da n . }'Ikmtl1an, IMIZ k al m t~ )erleri ban nak
geldî~ aÇl k, oysa köken;n moä·, lT. oldu - 8AY. es. Ir. bay (varllkh. e lkili, üstün )dan ma k, da raltma k' tan) , )11-gmh llgm (YlI. edinmesinde n. or alarm koru}1JCUSUanla-
~u t artl~m a l ldlr . 8aturû n kökü Ir. bat lr.
mak' lan ) ö rnc kler inde oldugu gibi. mmda yorumlanmasmdan al~ gerek.
mak eylc miyle b~anl1h)'Sa bundan ba- !;:~i Türk çede. e rkeklcri niteleye n, bay 1 .!!~):'lJ~lAK , lT. baymak (kandIr mak, kay- Uj!:urs,u7..korkulu saYllan bu k.~,.~n bu -
gat ur'u lür etm ek bir al güçl ür, bu du· ik cs. Ir, bay (varhkh) arasmda kök birli- • glla ndlrmak, kanmak, slk.lmak bg.)[ an lundu~\l ycrtle ha,ka ku~ pek gorulmel.
rumda ba lu rj ba gal ur ilj~kisi dl~l anlr. ~i vardir.
baY-I-I.mak/baYJlmak (kaygllanmak , SI' BAYMAK, Ir. bay (yarhkh, e tkili, üsl ün
Ralu r SÖ1CÜ~Ü bagalu r'dan gclebilir de Ray'dan: baYJmak (varhkh olma k, varllk- kml1ya dÜ ~ m ek , üzülmek). J l''') l ' ''' ~ #<.. güçlü)Jan ba)mak (üslün gel rnek, e lki
oogatur balur'dan çlkanlamaz. Bize ka· lanmak), ba)ltmak (\·arhk1l kilma k), bay An lam ge n i~le mesiyle : ke nd inden geç- altmda blrakmak. hüyii1emek, kandIr-
hrsa ba lur ~Öl("ÜgÜ ~lt Ir.d ir. m~. ba· kilmak (varhkh du rum a gelirrne k), bay mek , gücii a7.almak, }'Iblmak, büyülen. mak, ha}'lllmak , içini bulan dnm ak, aCI-
~;::;11~d~~ii-iIJ;~~~;' ~~~~i;I~:tI~;~ ki~l (\'a rllkh ki~i). ba)h k (variLklJ11k. mi, gibi ulmak, bir nesneye k a r~l çok is- mak, hüyiime k, geli~mek, gü\"c nmek
bagat ur ûn kola)·hkla dl~lanabilece~ini Ta r. Söl. )... .t-~-(t.VJ\\--· ,..u:..k d uymak... bg.).
gOsteri)"or. _8~Ç_IJ Ir. OO)'ak (az ö ncc, daha ö nceki, (BA\ThIAK, Ir. bay (\"arhkh, etkili, Üs.IÜn Kö ke gelen mak d iy1e qlem : do)'-
Satur/ba tlr 6'i~ I, kahr ama n. OS), ba - geçcDsü rc)t a n baya k'i/bayagl (az ö nce - gelici, güçlü)dan baY-l-fnak /ba)lmilk mak /dll)mak, dol-mak /dol mak. don-
lur (kahraman, ba hadlr, cesur, SDO ), ki, biraz ö nden o lan, geçen sürede: eski- (va rhkh olm ak, üslün gelmek, güçlen- mak /don ma k, a l.m ak /almak ...
ha l lr (\igit. ccsur. Tar.Stil .) . si gihi)... Ra)'Rj!:Jca (ola gclcn .all ~ l ld l.!t~ g.i. mek, elkin olmak). Ila)llmak (varhkh ~RA K I., ~ Iwyrllk (saç, yele, kil, 2
1l ,\Tl lR~I"K .l r . bulmnk (hk.)t a n bulu r- b.j, yen! o tmayan) , b l.lY~ll!.l [aYJ n ( c ~ ~ i ~ i g i- kilmak, güçle ndir mck, ctkili uuruma ge· pcrçc m)la tÎhayrak. - - --- - •
mak. l:ok. IInlirmli k. bI, csklde n oldu[tu glhl, a l1 ~ l lagcld l~1 Ül- tir nick). !!!1ruma.!s. (va rhkh olmak, C_ bu)Tak, ar. a lem, T prkçcdc -e1ir cklc·
• BATURllK.Ir. balnll1'" (I>k.)lan b1l1- rc).
u-r-uk/baluruk (b ulgurdan yapllan bir I ~k a ld l elüm ~n ü m
K ;î ~ . ). nerd bil)Tilk dcnir. M S,) .
~NDlR. t r. ba)lIlak/ba)lm ak (va rhk h~A\" RA K 11 ., Ir. bat lr!!'tak'la n bal rakjbay-
t ürlü yeme k, SOO). Bu sö:zcü.!tün bali' Güs ter di doAn yolum . üstün, giiçlü, el kili o lma k)lan bay-c-n- rak (ML) .s3V1 Kä~ .da butuna n b&.tn!!I.
nk biçimi de vardIr. lI ak b :tiikür kI ha lüm dlr/ba)lndlr (kalkmml$., varhkll ol mu~, (bayra k)tan ka)lIakla nlyor. Eskiden kar -
~ "\'. tr. ~ ~ __(bk .)d an ~" dönü~m c s iyle Rayaj!:lda n ho~ old u gcli~ mi$., iler lcmi ~). gilarm ucuna lakllan bayr ak hldan örü -
1»" (ahlrakonan
. _~- -
hayvan, aAlI, bohça, ab-
-~- ------ -~ .
. - Yunu!> - Es .lr. bay sö zcü.!tü varhkh, elkili, Üs.t ün, Iürdü. Tiirklcrde bun.. t ult deni(d i. 8ay-
 BAYRAKTAR - 80 HAZLAM AÇ BEREK - Rl - RECENMEK
ra k'la se ç. kil a rasmdaki baglanll da, denle ö ncül ses pay/pey dc~i l bay/ bey ma, bazlarnak, baz lamba, bazlamhaç, " EnEI.., ar. bedel (kar~ lh k , k ar~l . bir nes-
ba)T8k'\lI kildan ör ulmesi nedeniyledir. olma k gere kir. SDD). nenin de~i~ · w k u~u nda dcngi saytlan ede -
,..., BAYRAKTAR, rats. bayrek-där (bayr ak ta - BAYfAR. a r. beytär (hayvan sa~li~lyl a ilgi- HEREK, Ir. be-be (ya nsnn a ses)dcn be- ri, deger)den bedel ({leger. eder, ka r ~ l - y\
00 ~' ya n . bayrak tut a n)da n bayraktar (bay- I~zm a n. saytar)da n baytar. be-kjbebtk (yeni dogmu ~, sül emen in- 11k)... ' ~j.Jy)
ra k t a~lya n. bi r1 i ~ n öniindc yürüye rek BAZA!'Ç.. Ir. buzagu (yavru)da n bUDel/bu- sa n yavrusu]. J\todrl cl, btodelclllk, bedelft, btd e lsiz~,t: v'J ?Y. '
baYla ~ gö türe n.) . I zak jbozak (yavru, sl~' r yavrusu, Anado- Bu s özcük, aglz özellilde rine g öre, dcgi. BEilE N, X beden (gü\'de, kale duvarr, en- /'~ '
(' BAYRAM , es.tr. ba'lmak /ba)mak <,v~!!lk- lu'd a ko nuscle n rum. ya buzak hiçi min- ~ik biçimde but ün dille rde ortaknr , birin - geljd cn beden (g övde. k i ~ini n sern ut var- \
~l !- g~c n_m i ~._üsl ü n. ~t kil i.,.. ~I mak)t a n de geçti. D~u Karadeniz bölgesinde bu- den ötekme geçmls deWldir. 1t~I, tinin ka r ~I I I ) .
ba)'·r.a.m/bayram (b~ k du~un. krva n- zak, buzacuk denir). Alm . Puppe, Raby, Ir, lM'W, poupnn, REVf.STAN, ar. bezz (kele n, pa muk bg.
1T1~_ g ünu . to ren, e~l_c n ~_eL Kö~ a nla l~lI; Bu sözcü~ü n kökü baA!!JRa , meleme all- ing. baby, lal. pupus, pupa, id. pupatto- doku na n nesne, dokuma ) ile Iars.
bay (varbk h, üstü n, e~ ll;I h , g~:menm l~~ lamlan m kaps ayan bO z/buz'dur; b_u1.atJ la, isp. bc'~.... sta nj b tltn {yer, alan)da n bezz-lstan j'be-
sÖ1Cü ~ü nde n artlam gem~~e.m esl~lc: bc~ lI çok baA,lran, melcyeri";' hoyuna ana srm Anadolu haik awwda ~ ~ 1 ikl i çn-, zlzlan j bc'd t"'lan (içinde de~e rli nesnclc -
~? nlc r d e d U l en l ~".e n . lIulun lIlr e~len~ a rayen bir yarallkllr (bk. Hnz.). cuk, hchck)... ';lc..r! ~ rin ~ahld l~1 yc r, dc~erli ncvnclerin <,er ~i .
hl.rer hcy. (ha y) &.llIl do namp c ~le n d l l<le n RA7.ANjHAIE N, ar . ba'z (hiiliim, k e~im ) Ikbekll ,bc'bekllk_ b3-5l)lt~) .... ),.... Ic ndijti kapah alan ), Buna bed.....I...n de
gun, duAun, huyuk. tor en. ba'zan jbar tn (arama arada bir sûrckli R .T.:u . r.-5~n:K , )f-.. eedel (l a rl l ~ma. (C - dc nir .
Rayra m . ~illc ül1iJnun , es.u. ~at !!:m akba n . deg,îl).. ' ki~m c, di~ü ~m c )dcn ctrldlttmt kjrtbc'l- 111': 0.;\,1, ar. h..'1 dl, t (ç;,I)den ar. ht'd ni j -
tlm,lm . lç.e~ c n . ~ll cu.l le n lureyc.n al ' Anad olu TOrkçe\ inc ya1m ynluyla gc çcn 1 ~J1I ...kjb...t tllqmf'k (Ia r ll~mak , çcki~ - b...dt \1 (çii!de ya~;'yaJl , helli hir YCHk \ h-
~k IJ. 1 1~1\I---,\" kI U!.. Di e yamlan r~~.... kIl, bazanjbattn sölcil~Ü Itlplumun hillün mek ). Ic kli ycrlqmeycn, Iwnar .giiçcr )..
IUY, yelc "nläffi)n~ gelen bc')TH . Jh ay- kesimlerinee söylcnir ancak k c ~in anla - Ctd t l-et bt'I-I>ecel dön ü~umu , Ir. It.~ .m t k Jkodf'vl ( Bede\; lik adh larikala hól@anan
~ak) ~1cül!:iJylc ~ 's:s . b6i1c~hgmden mini bik n a1dlr. "ba1:anbóyle-bal a n öY· cklcriyle. k im ~ ) ...
öle , blr yaklnh~ diJ'iiinulmemeh. . . \efkimi zam an böyle. kimi zaman öyle".. HECERI . tr. be«onnt k (hk.)te n btttr-lj bt - Htd evilik (konar ·göçerlik, aynca Bede-
Ra)l"3m M\lcuR;U nde bulu nan m ekmm, , - .. . , I ctri (ba ~ n , i~i biti rme) . \; larikall)..
T ürk dilinde se yre l< l'ld u~u n u s6)-Icmel BAII, ar.. ba z (hö l.u":" kcslm)dan ba Zl. •
de \·a nh~l l r . Bu el, öullikle a sesind en baZI .(blfl~ ktm, klm!, arama, arada bn, RtctrlkJi, Ix-tt rikslz, btttrl kslzlik. REC EN<;, Ir. bet... nmtk (M. Jle n btt: ~ .n .
w n'r a, Ir.de yaygmdlr: hCpsl ~e~I) ..: .. REÇERM EK., lr. ba 1annak (hk.)lan ba· çjbf't...nç (be#enme duy~usu. bc# enme
Kuçam (kucaklamakla n, bir kucak1a)'l~. f!aZI.~1.cU ~U Turk~e~ yazm yoluyla gcç· ~a rmak -bf~t rm e kj btctnnek (bir i~te ge- e~ili mi. Ar. ZC \'k. haz).
ta la~mabi1cce k ~iik , nesne), tulam_.(bir ti! .butun hal~ kes.lmmce ge rçck a nlam l re~ni yapara k isle ne n sonu ea \larma k, St y·loflçjstyinç, kJ\' aofl~jkJ\'a nç, Ulaofl'
t Ulu~lu k , bir a\I\Jçluk nesne), ulam_.(ula- blhnmede n soyle mr. ba~rmak ) . . çjutanç, u san~ju sanç yaplslnda ...
\: ma kla n, çk. ck le lTl ~1 !;llg), sal lin, (sayia- !!~~t~Ç,lr . ba sm a~ ~ ql a~ ..ba ~j. Sözcükle aj e dönü ~ ümü : bayj hfy, bay- RE(';ENI, l r. bftenm t'k (bk.)len M#t'J1ij-
'" ma k, ~ç mekle n se ç il m i~, ayn m l~, d_a!: bat kökünde sjz sesleflnm don ~ ~u ":, uy, ramjbe,nm., ~jc d önü~üm ü : blngt'1- bc'yenl (My dtln ü~ mesiyle . Bu yallm }·an·
SIZ buda kslt.a gaç. T ürkçe say kökunde Ie baz-Ia-maç/bazlamaç (sa~ uzer.l".d.e mt'kjbingeçmek (birbiri üstune bin- h~l lr. Be#enme duru mu, ar. 7evk, hal
'seçmek:- a ~'r m ak , saymak anla mla n sak- pi~i ~ilen i".e~ e ~mek . Saç ~zc r!n d e p~~~ r~- me k), k a r ~ l 1tgl ) .
IIdlT). Icn mee d lhnml ~ c t. Saç uzcrmde pl ~lTI - [ Bt~ir etmekjba~armak, bf~ irl kjba~f1 J\to""e nl'ni n klik anla ml seçm<. on a ~-Ia·
Ra)n m l a ~ m ak, bayramhk, bayram)·t- Icn ince yufkalarla yapllan lath.). (SD Dj. - - -- ~- - - ma~ SC\lme, cjl:ilim du)ma bg. dir.-"'--
rl _ Türkçede, ü rc~e!\. kök ola rak, baz yok- R«erilmek, bt«rtllmtk, bc'c nlmtk,!lt· Bu ~ölcüil:ü n lüretiminde dilbilgisi kur al·
Ba\THma ~ l, bayrambc')1, bayramböctg:I, lur bas vardir. Haik aç mda ba zla ma- ctrtlinnek._ larm a iI) klrlhk ul d u~u i1cri sürerck a r.
b::t)nmçahk (SO O) .. bazlamaç sÖlcüld~.ri , e li m i~dc b_uluna.n BEelT, ar . becidd (gerçck, ge rekli, Önem· ka r~ l ll k l a n Ol yeg1cmck ya n h~lI r , I Ul a rSt:l:·
' Sa mo) lo\'iç bu pay kc1imesini Tc1eülçe yan ll kaynakl~r a gore, 13. ruZYII ole1crl- li)den bedt (ge rekli, i\ledi olan, ivedilik· dir. T ürkçede köke i sesi geti rilcrck stiz-
pa)m a n • ihtiyal etme k, saklnmak; Sa- ne pek geçmlyor, geçse bll.e onu n baz Ie).. eiik üretme yaygmdlr: lir (dirjdiri)den
gayca ~ _ h rel meclisi, dügün, ih t i ~a m, kökü açl k~anamIYor. Oysa T ü.rkçede. sj r, Ikcitlemek, becl tl e~ m ek, becltl etm tk, ~ - . lir-ljliri jdirl irmck ya J a yirmek (cr.
( Sagay ve Koybalca m!!-k..bayram, i»ü zjs seslc~.md~. son.~ ge.~ mcz ..b l r .dó n.u~mc cltlik,, " (~r'll{tl·h\.f~ mek, Illgunla~mak, kali n1a~rn ak) Slilcü k-
i~ r e t yapmak; $o rea ll_~!ia- dugün, alay; va rdIr: goz. k ozjgos~ k o~ (gOlg.U, gösle r- BED8AHT, ~ bed (kötü) ile baM (yal' 1crinden ir.lj ir!, yir-ihi ri bg.
Olbe kçe ~a t ya rl~ l; Çagalayea ~ mek, gö r.~e ~) . ~.u sozeukle r ~ 11e de h a~- gl)da n bed-b~'htjbedbllhl (köt ü yalglh , nECENILMEK, Ir. bc~fnmfk (bk.)le n be-
) p:,a.-yaram yapma. Klrgl7ca ~vg.!::ya n ~, ~.a t lhr : k07gU., kosler mek, k o~.m ~k ):, ~ u m u1.~U l~ dil egine· e r e~ne ula~ama nll ~) . . . ~en -I -I .mfkjbe~f nnniek (begenm t c)'lc-
k {l~u : Yaku tça nlll)ll:I ~ r r, aym Kellme1e- orne k1ere gore bllzhl~ln ç .s o1 e\l~U n U n 8edbahdtk... minin k lln u ~ u olmak, h a~ kas lOca sevil-
'\ rin in hir k ök l e n~clJ i~i n i lahmin ediyor. bllsillmaç (ö1c1 araçla lnee1tl1en ~am .lI~ ' REIHdN, fars. bed ( ~ i)I Ü) ik bin (gi.~ re n} . mek, heAenm cye d c g':~:_B~!l!\mck ) . . . .
\, Profesör lin bu l ahmini dogru ise bay- dan yapllma yurka tal hSl, ekmeg l) hlçl- den bed -hin j lJcdhlllj bt'd bln (kOIU go· HECE NMEK, cs. 1r.1,hegJ!!9'..tJ koca, cvli
ra m kclim esinin de T ürkçe oldugu ta - minde o[masl ge re kir. re n, hep klitüye yora n, karamsar ).., e rkek, yetkili, Ü sl ii ii.rü~ , scvgi bildircn
\ hakkuk e t m i~ olaeaktlr (ABt, s. 360),". 8asmak j yaymak, Uyg.), balganJ !2a- Hedb[ nle~mek, bcdllinlik.. kiik)den bt-g-e-n-mekjbe!,:l'lImt'kjbc#,en-
Yazan n bu açlkl3masma kall[mak gü ç- ~a~~ e?:.e n Uyg.). Burada ~nrg~.n '.~ n b~ ­ BEDDUA, fa rs. bed (ki)lii ik ar . d uA. (çag· mek (klik anlaml: bey ~ ayma k, hey yeri.
tU r, Türk dilinde one ül olarak vjb, bjv .!a~ diye a ç lkl~~I ~1 barjbas kêkunun do- n)da n bed-duajbt'ddua (i)ciu; , kargl&, ne koymak, ü ~l ü nlu l m ak:.J'$l c m e k. An -
se d eri \·ardlr. P yanSlma sesl ir. Bu ne- n u~u m ö rnegldlr. HaIk aglmda : ba zla- )'e rgi).. lam ge n i~l eme si)'1c : sC\lmek, d"aIlili yi hul ·
 B El~ E Nl\IE K - 82 - BEKTASILIK - 83 - BELLE K
mak . ye~
tut mak , yc ~eme k ). 'I du~n u göst er iyor... nin hc p bektas kar$lh~ sëlylc ndi~În i yan- Relll' belle melert
Begenmek (begerone k) sözeegu. bugün- BEC ENMEZLI K. tr. ~('n mek (bk.jt en h kaynakl ar d an ögr eniy oruz, Yine bu ya- As tave na beller!
kü anlarmyla-biçireiyle, eski kaynakla rda ~en --mu.Ji k/~enm('ll ik (bcgenme- l lh kaynakl arda bekta 't sö lcügü nün s lz E gtz dema neeene
( Kä ~., U yg.) yokt ur, yalmzca Kit.te ~ be ­ me du rum u). olumsuz ckiylo söylendigini de görüyo- l)i ~ Il'du~u m yer ltrl
yendi: bugünkü anla mmd a" diye geçmek - ruz : ben~d e ~ s l z, bl"~d e't sü z, bekdesslz, - Ka r. -
tedl r. Anadolu T Urkçe sinde 14. yüzyll- BE KLE MEK, rr. berk (sagla m~ daya mkh,
be n Atlt~ sü z (he psi ben zers iz, e~sJz anla-
da n bu yana ~tnm tk anlamt ru içere n sü-sl,9)te n berk-le-mek,7bèr klf'ml'k-bekle. mmda) ...
HELA. ar. belà {iizûntû, act, Ylklm)da n be- )
sözcü kle rin hep ~~ kökOyle basladr- mf'k (gerçc k anlarm saglamla$!lrma k, lä (bc k1en meyen korkulu bir durum, ~0
gJ gö rülüyor [Tar , SÖL). RfgJbq SÖl- güçlendirmek, da yamkh krlmak, pekistir - la ma n teld r ) t'1I i )'a~a ana krm a Miruklcyen olay},
cükleri de. es, koca, erkegin kansl, ku~ mek ). • 8 uhn mazdl älernde bekdf'~ a na H aik a~l mda ,~ l ä (kirr ikir rine Je ~in ak
avlamada kullamfan bas ka bir k u~ kar~lh­ A nlam gen;$1emcsiyle iste nen, umula n -Süh. - knyun),l!!!a [yavr u, çoc uk), ~ (}iil Ü
~ geçiyo r. Ö te yanda n beg.bö r kü Isc bir bir nesne için be Ui bir's üre durma1(~ l)fi(." ak koyu n, babanm ku kar de$i, hala] .. .
çiçck adi (bostan-güzeli. ho ro z ihiäi). lemek],
( bt.1lJ(+e{~writk--JIJ.\; An un ren gl ku it a lt u na bekdel Bu sözcüklcrln ar. belä ik baglanusr ses
Yunus Em rc'dc ~t ntsl /htAtnts l M\Z- tJf.da ~ kltm tk a nmak, .k1!Qat mak. .Ka na dr kU)Tuil;1 nur li l' dtkde't he nze rliginden öteyc gcçrn ez.
cü~o ~en e«tl kar~l ll~nd a: kilitle mek), beklen me aglanmak , ka- - Hur\ . - RElF. n h'E, ar. beled Ol, ülke, ru ueulan
patllmak; kilit1cnme k), beklet mek (bag- . yöre)dcn beled-i-)ejbelt'di)e (ilIe, iJl key-
Ö zü nd tn ga)TI klmse bfRen mrz latmak , kapatmak]. Älem içre be kd eqln ynk bi r dah i
Hem d ll äver hem h ûnerv er- he m sa hl Ic, otu rulan ycrlc ilgili olan, ile degin, il
••• Kä$.da: bektemek (be kle me k, gö7ctl,-
lsken . - islc rini, il yüncl imini ilgilc ndiren ).
Bula ru n lahd an ko r ku st yokdu r mek. klamak, tUluklam ak, ~T m a ,
-e

HELGE. lr. beltrmek (bk.jten bt'l1;ü jbel.

Klrn esn e ~en ('S1 hU ~1 yokdu t- eki tirm e , bf'klenme k ([J e ki~ m e , sall- REKT ASILlK, t r. bekt a s (bk.jta n bek- ge.
- Risaletü'n-N ushrye e- lam asm a , kapa nm ak, sa klnnma k) bek- Ifll ·I.llk/ bàla$lIlk ( Ilt k tll~ ' - siizcügüne 8 u ~ï / ( ii k YCfli tli r , "A~kçesffl '
Burada g.eçen begtn mez SÖ1CÜg Ü , 13. le~ mek (anlasma!; , and la$maJs ~$­ gC1Îrilen i- ~i -a r;-- fai- s . kökenl idir : bf'k· dcJK,.---ancak bel kök ü bülün Türk agll.1a -
yü zplda, A nado lu TÜrkçe~inde 1x'gen- l!!!-It, bcklcme ktc. gozellcmde yard lm el· ta ~-i/bekt a ~i/H ael Bck l a~ Vel i' nÎn yo- rmda vardir. Asp T urkçcsindc im. beUr-
me kjbegenme k d endi~n i g~te riyor. mek ) bekletml'k (baglatma k, tut uklat - lu nda gide n. o nunla ilgili ola n dcme k- ti ( rars. ni1ä n, ar. a lä m~ l . ll'sika ) a nla-
Yine 14. YÜ1Yl1T ürkçesinde brgt n tttkl~. mak , .~ It 1! m e k). tir ). ml nda belgü sÖleügü ~ör ü l üyor (Kä$.).
)in (bcgen meyc deg er, beyen ileeek gi. Beklenmek, bekle nm u Jik, beklf'~ m l'k. Bu sö zcügiin dogrusu bekta1hk ' \lr . Nitekim Asya Tü rkçcsinde twlgülilA (bd -
bi), ~ li n mek (bcye nilmek), ~f'n mrz' bekletmeL / BE L 1., tr. bei-bil (i_m.....hilirti, jz. damgih, ]j, belirli), belgü r mt k (bc1irmck, açlga
l enm~k (bc~e nme:rli k e tme k, Tar. SOl.). BEKTA$ , es. tr, beg;dq (e $, qil, bc n7er) YÜ k st:: kl.~k) d e n bel. çlkmak, K ä ~. ) sÖ7cükle ri \"a rdlt. Kökün
~en m ek (~ t le m ck. o namak. AV) , ten begda1·bekda$jbekta1 (b enzer. e$, H aik agzmda. tarlanm orta~!~d ag ~on u na gü, ge, kü, kt e kk rinin gelirilme -
~e n mek (iyi b ulmak, seçme k, ho~a gi. de nk) ... a ra s lndaki sef~!J er}:~gi!L!l~I _~ u)"l!Ja! . siyle kavram ol u~l u r m a k T ürk dilinde
dc ni a}U11 :llmak. ~S). Eski Türkçede Ixgfbq;jbek sö7eüg ü, gü. I.!!~~) , göVdenln ü~t bö lümü ile alt holü - çok eski bir i1lcmdir. Siilgcli~i bir den
A nad olu Türkçe sinde begenme k sözcü- nü müzde bey (yOnetc n. iye, d inde bulun- mü ar aslnda kalan kesim. bel. bUge (Rilge Kaga n admJa oldugu gihi),
Aü scvme k. göniil ver me k. cg ilim du y- duran, ba~, ba$kan, ön de r bg.) ka r$l h ~l ' Rel kök ü Im, da mga. Iz a nla mlarlyla bil · be~t/bl't ke (bmçl. K.Î$.) SÖlciil lcri dl'
ma k gibi anlamlarda da söylcni r. dl r. Ayn ea evli bir kad mln q;ne, evinin mek eylcmini kaynaklandna n bil' lc iiz· höylc (,ir yiinl ~' l1llc tllu$llIIUlmu1tllr, en
lk~e n mt k ' i i ç e rd i ~i anlam gc ni11igine yönet icisinc de beM bl'Y de nir. nekta ~ J ql ir. Bilmck/belm l"k eyle mleri, dü~ ü n ­ yayglnl s npür nll'k·tc n s Ü II Ü r~t/s ü p H r­
dayanara k. )'t·gh ek. )'tt sö7cügü nde n tü- sÖlCügünde 131 e~lik -d enge1ik , oc nzcrlik me yClc ncgin dc, bellek ' tc bir Iz, bir im ge' dir. fo.l ng. Beige (bcl irli, il , gelinin ha-
re lcrd:. )~l! me klc ha~la n li içinc so k- bildirc n ck tir, sÖlcügü n sonuna gct irilin - blraknla k a nlam mJ adlr. (Bk. l)f'i1 t k. beol· lasma \'crile n ni}:Ih). -
ma k d~ru d('~ild i r . T ürk dilind e y/ b dO. cc, ba1ka bir ncsneylc ~ nlc r li k. e$lik lem,,"-. bilmek)_ RELl RM~ K. tr . ht"l ( im, damga. i,)Jcn
nÜ~mesi pc k gö rülmeL Buna kar~m v/b, bildirir: :J1~Ü~d-t ~r.!Q!!M. ~a kdóll, ~r · ~ ~ L 11.• far s. bil (bel •. ~übre zere " hint bf'lgür mt'k-hd ür mtk/ llt'lirmt k (a nlam
mjb seskrinde süre kli dón ü~me vard ir. ~, 0 a . lfekta$ soleügü de aSI, ka)1kçl diregi)den bel. ge ni1lcmesiyle: Iz blr dkma k. imlt'n mek.
Anea k A nad o lu T ürkçe sinde, bu dönü~ , be nl.er, e~, enk gibi anlamla ra gd ir, ay· An olu T ür kçcsine , hal Y lyla girdi. damg~l sml l'ur rna k. giiriJnür d ur uma gel-
me, 13. YÜlydda ya\"a~laml~, daha snn ra nea e rkck ad l olarak da söylenir. Nite- Fa rs. î1dàr (ta rlaZe1ye n, bel kulla- me k, !lclJi olmak).
g.ele n dön c mlcr de b üshü lün kalkml$llr . kim Uygur TÜ rk ç c ~i n d c lkg-T'I ~ e rkek na n). Be'gn (belli, hclirli, beIge), bclnr; (hdli.
(~ d Çllu:da......Aler i. _Ç~l~tay Iü ~kçe~ini ad ldlr. T iirkçe ög r mc~ ilgi cd inme k an laml- aç,k, gilrünen, or laJa. aydm lik).
t-c n i m~ m i~ o l:1nlar :wn hir konud ur. Aglz ayn hklan nede niylc beokd a ~ -be~de$ na gelen belleJ'lt-k eylc mîylc, ta r la belle- HELU :K. lr. bcllemd. (h k. Jk llt mtk 1)-
S'~7~li}i K:II.h Burh<lllcdd in' jn dilind e biçimlcri de v:udlr. Ol e yandan. Asya mtk (fa rs. tH1 ile a ra~ md a ses hç n,,crli- Icn hr l.l"",kj heJlek (imkrin, i7lcrin, algl-
'f . öy1cdir: me n, men em , kork aram. yana- Tiirkçesindc "kj kl:'" scsinin ~ n il:" biçimin · ti J l$m d ~;f,ir y,tKJ 11k )'OkluT. T l bt'lle· larm IOpldn\hgl, ....~ l a ndl~1 yn .).
- b""" IU'h mbg).. de vcrildigi de biliniyo r. Bu "ng" ~esi, gil. mek (ögre nme k) sö " ~ü n ü n kö keni bil· T r. " t'I (im, da mga, iz)den Ilt lleml"k (im-
~"r - O, .!/ . ~~5 (b~cekl. küçiik begjbcg... Kü- nümÜl T ürkçesinde ~g" , "k" ilc kar~t1am ­ mek 'lef! bil'di r; bil-lt'· n ·kj billt'[nek-bel. Ieri, iz!cnimkr i "lhl<1k), ek takl Slvl"
,~ , J;': ç.ültme i1c bir likte aelma ve sevme bildi- yor. A nado lu Türk es inde, 14. yüry ildan lemek. EI'de n el-It"lll Ck Ilt'mek, J et' - hel-l-ek/llt'lIck i~ e hu alina n1.-.n n sakl';n.
.\.J-? Hr , ~.) ö rnegi bl'~/ beg ktikünde scv- bu yan _)f'n e~ en e , ba !td a ~ , bt'il;' den )"t'I-Ie-mt'kflelle mek, k r'den kör- ma yeri. (SD D). A r. ba rlza U .l rzj~a k l a '
) me, bcite nme. aClma d uygusunun bulun· d t~. bekd~ el, kta~ ~tileü k le r i- II:'-mek j körlemek gibi. (Ba k. Ik I L). ma'dan, sa klama yeri) ...
BELLEJ\tEK 84 - H[RE
BEREKET -ss BERNER
Anad olu .T ü rk~c s~n~ e ezik, çür ük, SIY· mek (g üçlcn mc k, dayamkh olrn ak sag-
tijde n bd·!f·mfk /bfJlfm fk (gerçek an- fl\li-
BE.LLE ME K 1., tr. bet [im , damga, bclir- ren yer yer pe mbel ik, akhk).
fiir~ .N"evai, .---"Muhakemet' ül. Lûga-
lamd a, Im ed ln mek, be llekte Izi k.almak, teyn"nindc "be n", "be nek" sözcûklerinin
nk, ufak IZ, belirfi, yara bere' dcyimin- laml asmak, sIkl oimak).
d~. geçc~ bere mog. olsa gere k... Uygur
T ürk çcsinde bere , blre s özcüklcri versa HERKITI\I EK, Ir. berk (sagla mhk, guç,
'
C
c
bellege darngasml vunnak, ö~ren mek, ~ ürk1Oe oldugunu sö)'lcr, Ancak Farsdi- da ' uzunluk ölçüsü" (sö7gcli~i 1500 dayamkh. slkl)le n berk-I-I-mf k/ berki l-
basta, gönulde t ut mak, ahn am sakla- h~dc bfn.<?a& ekin, har man) bfnv n (e- adrm] a nlarnmdad rr. • mfk (güçlü kjlmak , sagl a mla~tl rmak da -
ma k). km beklOISI), ben (çillcnbi k) b (kök yamkh d uruma getirmek). ' 11
BE~EKET, ~ r . bereket (bo lluk, ver imlilik,
8c'.lIt mt k (a nlam geni~kmesiyle: bilgl dip,. Sbb, temd , agaç özd' , bent k bi r nesncrnn arun. 1Oogah~l)ten bereket
Ber k'tcn: br r k {kor unmus, sa!l a m l a~t l- . ~}
edinme k, d uyular a r~eJl I~rl a Im denen (lOille nbik,' güzelleri n yüz1 nde be lirc n (bollu k, genclli kle ekin de verim lilik çok-
nlml~, dayamkh), bU~f~J)~me, deg- .~\') I·
var.h lo; yansrmalarrm hilmeyi saglayan öz- benek benek . beya7.lrl;)( bünf k (küçük n~k~ J.~!'1 çl. bupd , bfrkl l mfk ' (sa~l a m _ '
luk). '
len ~a\Tamak. unutma mak, du~ünmc ey- $ ç, nii3n, cit) sQ1:cükleri vardrr , Ru Berekeflenmek, bereket ä, bflT kf l lilik, la~lIrm(lk ), bf r klf mf k (sakla mak, tuluk- (
lcmin e gereç yapm ak). durumda, tr . bf 'Ó <'ilc Iars. sö..eüklcri bere ketsn., lamak, bfil lf mf kJ, berketenm ek (kanla
8 ELLEME K 11 ., fan . bil (kazma, ça pa, a~k.la~a~ ~~lOl~yor. Ûstetik Ir. de ben Haik awmda, deyim ola rak, bere ket ver.
dulmak , kamçlsi olmak), bfrklftmfk
beljdcn bfl.l f -mfk~lIfm fk (bel dene n (bin na b~l)1 gosleren adu) Iars. dc~~ik s in, bereket tn t bul , berekennt giir, bere - (kor ulmak, sa klatmak, hepsi için, K ä ~. ) .
buo~anm aracryla tarla)l e~mt'k, topra~ ~nlamlar ilO ctcn söuüklct i kökensel nitc- kf Ui orsun, 8c'ril (g'uçlü. sa~la m, ormak), ~kf, ber-
e kilir du ruma gctirmek]. likte ba~da~t lrma olana~ yok gihi. Bu .jl 0.l._blrgf, bfrgf [kamçt], bfrklrmfk
B ER E LE~IEK, ~og. ben (iz, belirti, an- (~ r k!tmCk. sa lamlast umak], bfrklig
BELL!. u . bel (im, iz, damga)den btl.lif. konu lattl~maya aÇlktlr. lam gem~~em.eSlyl e ezik. lOû rük)de n bere- (guçlu, !>a~lam , lO ok sa~l a m, he psi için
bt'1Ii (ulcrinde bir im, bir il kalan, dam - IkDfkifnmfk, bf nt kltt rnf k, benf kli lemfk (eZlk, 11., çürük yapma k, yarall be - Uyg.).
ga bulunan. Anlam ge nitlemesiylc: bili- bg..• rcli du ruma geti rme k.) Ft . Wnfdc n ba·
ncn . açrk scçik (llan, ö rlülü-kapah yam Iknfk (ba kir par a, kabareIk. Kä~. ). l ma bere gi)·dir rnfk, fars. bfrt"den kv· BER!'iEK. Ir. ba rlnma k (bk.)!an bar-I-
olma)a n, kolayca lanman , ka\1"J nan). JlENI_MS~~!.~K, Ir. bf n' dc n bfn·l·m·sf- mlam ak . Ko~'U n l ar herded i/ko)'Unla r . ~~k/ba n n a k/ba m a k/bfrnfk (Qá~IàS:l­
Gül'dcn jl,ü l.lü/güllü (kadin adl). dil'- mfk/binlmstmfk (kendi kc ndine, kc ndi kuwladl . n~ ~amnda b~~ man, Q~kasmm è"vînde
d~n dil .~l / di l1l ( ~'1 aitln .1a blmayan. v.a rhAma kal~ ~k, kendi bcnli~iyle hi Tlc~ - BER EU: NJ\1 EK, mu~ bt'n (il~ hciirti, t>~ r sure ~u r a n , hanmhn fan. Anlam' ge-
so)lenc m kartl hkslz blrak rnayan, lO ok ko- tu rnek, ke ndlnm olmasml iSle mek). nesne)den ben-If-n.mt'k/bfnlr nmf k m~lcm esrylc : yaylaklarda t>a~k al af1 n da n
nutan). "or da n )'ol-Iu/)'ollu ()lo la gele n, 8fnirnnnmfk, benlmSflm r L (yar ah bc reli d ur unla gel md). ahnan cveil haY'..anla rm llir sure bir val
es1c: k. uysal. isteneni )'apan. yol dokun- BEN!:?,. es. tr. m fn~lz (be nil.)de n rnrn (~l hoyu korunmasi. barmd,;; lm àsl ;' bii-i~1c­
BERt es. tr. berü (bu yana bura)'a bg
m U~, çapkm kad m bg.). iz/benlL yön bildi ren e k)den bfrl. ' . me u~aya n, han ndlrllan ha)'va n, ba n -
BEN, es . Ir. mf n'de n bfn (fars. mfn /ben M/b seslerindc dönü~me, ~ ~csinde sü· ~~· l:'ln..! ~~lt !jt'J:!, girü'd ür sonra anla·
na n hayvan).
yakml!gl)... rekli dön ü~m e sonueu (m) b f n (A) b i· . mmda söytenlr . ~- 8fr~ ~k sölcüjl:ünü Tum .dan geçlijl:i ileri
T ürk dilinJ e m/b dö nüt mesiyle mrn / . beniz.... mrnj!; (yüzdcki bf n)dcn ben_ surulur, ~u sava da, bu söleügün Dog u
~~!,,~e ~ -gi rü himdidcn sonra, bunda n
ben, min/bin, mil/ bil, monçuk/bon. BENT, f~ bend (ba~) bf nl _ sonra), ~v!!dan-girü (b undan son ra). Karadcmz yürele rimle bilinmesi kamt
cuk, mund a/bunda, dun t/bun (sIkmIl, Ikn! d mf k (bagla rnak, ke ndinc ba~a . Ikri geçml ~len günümüzc, uzakta n bizc
gÖslf rilir. S u sav do#:ru degildir (kanl-
daral ma. bunama) , mrnAu/benlz, man. mak. Bunun fars. lulsak a nlamma gelen dogru yönlcndirme anla mml içe rir. Dün· mllea). DI~u Ka radenil yörc1erinde. ko-
Aa / ba na ( Kä ~ .). bendt ilc ba~lantJsl varsa da bfnl dmfk nu~ulan rum ,da pek lO ok Ir. slizeuk \'a r-
d~n-beri (d ündcn ba~laya rak bugüne de-
Fan . ffi fn. laL t'g0, gr. f'go, sanskr. eylc mi bend r f l mek'tcn aynJIr. Benl r l· du . Ru sözcük1erin bir bölü mü rum eala~­
llm) orndan-beri (oradan buraya dcAin).
aham , h . j t, isp. lO, ilJ. lo, got. lk, alm. mfk/bagla mak, bend f tlm tkj kend ine m r~t lr. aneak kükeni rum . de~ildi r.
BERK, t r. berk/bek/prk (saglam, dayanrk- D~u Karadenil yaylalarmda va\l anan
Ieh. .ar . fnf , hit. uk, a mmuk, ak. anaku _ lulsak el mek, kul ctm ek). fl, güçlü, SIKI kali). Çepni ohJlarmda ha~ka k om ~u la'rd'a n ko-
Rrn den benlx-nci, bfncl. bt'ndl, bfncilr- BERBER, it!. barbit'rr (ba r ba/sakal'dao ~h~ Uyg. Ibm ., Kit. i1c da ha s(mraki )'Un alrp yaylamak, nta rmak cylcm i yay-
ri n, . bfn cl1ik, bt'n cii1t' ~ffi fk, bfneillik, sa k.a l kts tn)den bfrber. sozetiklerde Ir. dir.
bf.n irk, benllkçl_ Berber sözcü~ n ü n köken i lal. barha gm ~r r. B u ~ l ~rm. oclli bir süre yaylamak-
BERM, !~pä);.gîih (ayakkab l konulan la usllcm,hgl hayva nlara, )'öresc1 aglzla
BEl"D~. bendf niz, lisiS. brnde (kul, t ut- (sakal)dlr, Bali di11crine o nJ an yaY1ldl. yet, ayak uzat lla.~ yer)dan ptykf (hk.)- bunfk (ha rnek), pt'rnt'k dcnir. Su Ix-r·
sak) Il~ Ir .. nil ckinden ht'nden iz (kulu- Alm. Barbifr, fr. barbi ~r, isp. barbero, p~r-ke /berke .(koylc rde, köy cvlcrinde, n ~k /prrnfk denen hayvanlar, belli bir
nUl, kolc ml, tutsa.!tmll ). fars. sfrtrà~, ar. hallàk, mg. barher. koy kahve1cnnde, ülcrinc uzanllarak süre, harmdlT1h r, knrun ur. Rliylcee r um.
r~I~~ . b.:n ~f (l UIsak. kul) SÖ 1.c ü~ü n ü n ~ö- BERE 1., fr. ~rl't ~c rc)Jen berf. olurulan yeT). k n n\l ~a nl a r da hu sözcügü hc n i m sc m i ~
ba 1 bend ldfn {ha glam ak)drr. bende ISC Anadolu Turk çcsmc 19. YÜ".)'II <lola yla- B U"~üi1ün tr. berk (hk.) ilc sc! bcn· barnak/parnllk, barnakl, barnakos, par.
~.at m 'l '. ba~h anlammdadlr. Anlam noda, azmhklarm kullandlkl:m hir ba~- zc rl illi ndêh-ö~,<:..... _bi r _ !lgiM----Yüki ur, t r. n~lkl, ..pa~n akos biçimindc söy lc m i ~l er­
g~ n l ~ e?J.e ~lyle birinc ba~ ana o, kul hk ola rak girdi, ~apk.a gîymc k istemcyen . ,her k/ ber ke sozeukJc n _ güçlü saAJam dir. SOlcuk agl7da n aglla, yörede n yörc-
B 0 an, blrmm t ulsajl:! k ar ~dl~ söy1enir. Icree, islam bulu~u samlarak benimse · saglrklJ, . dinç, e tkili bg. anl; mmdadlr'
~E K, ~s. bf n (çillcnbik)de n ben-t'k/- nip ya)1ldl.
ye [(e1Oerck barnak. pamok, bernek, prr-
' olu rma yeriylc ilgili degildir... ' nfk hg. d i\nü~üm lc r iQ e ugra ml ~, sonun-
m n~~ (1Oll ~nb i kçi k), tr. bentk (uzeri :m - BERE 11., fars. brN' (kul u)den bere. 8 ERKINMEK, tr . brrk (güç, sa! lamhk, da rllm. Sa)1 l m l~t lf.
l~i I~ e ~~ l~ kum~ ~, i ~l e ~e1i dokuma, iç- BERE lil., molt. bef"f (ul.akta n görüne n dayamkh, Slkl)te n herk-i-n-mfk / lx-rkin. fkrn t'k sÖleü~ü, Trahw n yiiresinde,
n ct ISlyle guzel1crm yüzünde be li- nesne, belirti)den Ix-f"f .
HES 86
/ IJETON BEV - 87 BEZEMEK
Ol-Sur rnc nc dclaylannda blrnek, plr- bcbcklcrin uyut ulma sr için ann cnin söy-
BEY, Ir. ber: [va rbk h, ilcrigcle n)den bey revli kimse)den bey-lik/beylik (begin,
nek , bemak-born ek, pernek bg. söyle- led igi bi ~ b i ~ I bes be s ses lcri) Ik c kin-
(bk. Bay)... beyin buyruäunda, yö nel imi a ltmda
oir, Yom ra , T on ya köylc rindc pe r nek- den bl,.lk/bi ~ik/be~ik (a olam gcni slc-
BEYAZ, ar. beyäz (siil)dan beyaz , o lan. Anlam genillemesiyle devleun de-
plmek -pumek -burnek bg... Yinc ber- mesiyle: be bcg in uyutulmak için yaunhp
nek' in Karkas dillerinden geldi~ savr or- salland*t Ö7.e1 yatek yeri). Ar.da.disinin mernesinden akan SI\1ya, nctimi, iye li ~ alunda bulunan, ulusun
sü t'c,' beyáz den ir, s ul renginde olmasr b utün ünc özg ü olan, kisisel o lmaya n).
taya anlrmsu r. 0 )'53 bu so zcügün kulla - T ürkçcde, kö ke gel irilc n t-k scsleriyle
ntl dl ~1 yörele rde ya~aya n Ka rkas kökenli sözcük üretme a~ z aynllida nna gore de- nede niylc, akhk bild iren nile1i~e de be- ~)Iik (basma kahp, baya ~, yaygm, astn-
ya z de ndi. Ha ik ar:n nda süt bt )lll (ger- _ ml§).
rurlla ~l ar "bcmck"t bilrnezle r (kcndi dil- ~~ik doärulludad lf. D~u Karadcni z yö-
b inde) ... relerinde pesük, be~ük , Azc rbaveen böl- ç~ k a ~l a mlyl a) (s ül· siil), bembeyaz de- 1/REZ I . , ~ beu'den be z, \
~ rnekçi. bemekçülk, berneklemek, ber- gesinde bl~ik, Ërzurum -Ër zincan dolay- yrmlen var. Bilinen dpkumam n ads, ak. busu (be l, (
nt klt~ mt k, btrnt kliL lannda bt~lh; bt~l~ b (i)t~lk. bt~ik Rc)'lUlmSI. beyaatanrnak, beyazla$mak, dokum a, iplikten ö riilmii$, örlülük, giysi- 7
beyazlatrlmek, be)lIzlatmak, btyazhk. lik ncsne], gr, bussos, ibr. bUI, uyg.
BES. Ir. bi ~ [sayt da be~ ) le n bt ~_ (Kä~. ), Uygu r T ürkçesjnde bl ~ik, bó, Ok beyazperde, beyazpeynlr_ böz_ --
AnaJolu T ürkçesÎnc, A sya Tü rkçesin - (5.Oy, kU$ak)...
de n. bl, ·btl b içimind e gere n, bt1 SÖl-CÜ- Bqik s.özeü~ünde, anlam ge n i~ le m esi $0' HEYErENDI ,lr. ~bey ile gr. enthen- Ar. bezzae (bel satan, dokuma, ah p sa-
~ü H im-Avrupa dille nndendlr, kÖl.; ni nueu, sO)', ku ~ak. döl gibi anlam lar sakh les (efe nd i, bk. Erend l)den bt)'dendL ta n kims.c), haIk aPt:nda, keput bell , kc-
San skr it diljdir: (bize g öre a~lz aynh~ so nucu). Burada BEYGIR, fars. bArglr (bAr/yUk, glr /la$l- t~ beal, pamuk btzi bg...
Sanskr . pan ca, Iars. pene, gr. pente, lal. !:Iq, bij . bö, kêklerj ne, yansrma ses dl- ya n)de n bcJ'glr (yük lallyan). ~gi ll ., uyg. bn (kabarck , kolluk altmda
quinque. ilJ. cJnque, isr. cinco, fr. dnq. ~I nda, ÖZgUn bir kaynak a rama gere& gö- Pars. gereft en [tutmak, lallma k)dl"n glr çlkan ufak $il, $i~kinlik. tilreme k, uç),
gol. fimf, alm . runf, ing. fil·c_ rülmüyor (biz( e), görülürsc kökle rin ba· (t utan, la$lyan) bárglr ise )iik tallyan. ha ik a~md a beu .
Bu de~i~ re k yürüycn gdi~im Çil.gÎsi uzc- ~mslZ bire r kökene dayandl~ml örne k- Ana?olu. . T~rkçesi t1 e. haik söyJcyi$iyle BEZEK. tr. bez (kabaTCIk, ufak ji$}den be-
rind e p~<.( ses k ri (ok u n u~ baklmln- .Jerle saptama kaçmllmazd lr. bc~'gIr blçlmmd e geçll, Osmanlt yan nm- umekfbcz~k/bezek (siis.. sii:staklsl bk. b ,S
dan ) p~ Ir<. ( $.Cs1crini \'eri r (q<.k Ö1dc~ Bqlkçl, !:Iqlkçilik , bcl iklcmek (bel i~c da bärgir de nir. Haik a~mda )ii k at I, ~umck). ' .1.....
..n k rUlr). 0 1(" ~·a"'l:tt1 p-b ~sk r i n i n (>1- yalln p uyulmak), bt~ lkl enmek ( t>e$ i~e blnek al.1 den ilerek beyglr (yük all) ill" ~z . kö künun içetd i~ anlarrhn 1$I~nda L
dqli ~ de !'>en;. Pllnnak/ba rmak, PI_ kon ulmak, büyüklerin çocukça davra nll - bl nl"~ (b md all) ayn hr. giirülürs.c, bt1ck bir nesnenin, bit do ku-
ça k/ blça k. plçmllk .blçm ak-bi çmek, pI'. Ian ndan dola)'! alaya almmak). 8e)'glrgÜCÜ_ ma ntn öJerin e. kabar("lklara benlc)'en
ma k/ bi,mek ö rne Ue rinde siirekli p'de n Alm. Wi~e, fr. btrccau, lal. eunabula, BEYII UDE, fars. bi (ol umsuzluk eki) ile oyalat, örgder i$lem ekle d de ediJen bir
b'ye geçm e. cunac, fars. gc hd ~, ar. mchd. isp. cu- . hllde (xara rh, i~ ya rar)de n bihlld t (ya. süs tu ru, süslt mc biçîmidir. Ka$. da be-
Sa nskr. Aç (yeme k), Ir. - fa n . il/ a$, ç'_ na, ru m. konun Ia_ ra rSll~ e lveri$-Sil~ bó$una). be)hude (ho- zek SÖl cugu ar . nakJf la kar$llamr: beu-
de n f~ çcvrilmi$. Bu süre kli, yaygm BET, f1d(. bed (güzel olmayan. kÖlÜ, yal(1- ~ u n a. gereksiz)... mck (nakl$lama k)...
s.cs degl$melcr inin yol gösle riei li~ $Onu· $Iksa)de n bel (köl u, s.evimsiz, uyumsu z, 8EY IN. ar. be)lI (a ta , iki nesne nin araSI, ~uk (s us), btz~e n (çok susleyen), be-
("u: pa nca .~ ne· pt' n ~ -~ $_bi$.bt$_ biçimsiz), haik a~nd a : bd s ura llt (aSlk ort ada kalan bo~l u k)den beyln (anlam zekçl (susleycn, susleyici), bcuk kJlmak
Ba$ka o rne k: bllik/be$ik, pele/btle (pa - yiizlü). dc~ilmesiy1e. ba$ln içinde bulun an, diri- (suslemek), hczeklenmek (suslenme k),
$a),.. I, e, p, b s.esle rinde dÖnü$me.. P se- BETE R, w s. bedoter (ÇOk kö tü, dah a kö- le rin ya~a m a od a~1 o lan uye). Arap d ilin- bl'zeklü (sus1u), btzek verm ek (süs le-
si Lal in d illerin.de 9, ( (ikisi J e k oku- lu)den betcr (kötü)... de T ürkç edck i anlamd a de~ I, ara, ona, mck )...
nur), Ger me n d ll.len nde r ~$.i n e .dön ü~ü- Bcte rlc~mek, belerin beleri ol mak, bes- ol1ada, arada kar~lhl:J söyle nir. Türkçc, Rezekdürür ct'\·a hir gencine söz
yor. GOI., alm ., lOg. f, h., ISp. , Itl. (ole bcler_ -, beyin kar~l h~ ar . d im a~, majtz. Alm. Gc- KJ dül mCl hcr hazl ne kündne söz
yandan fars., sanskr. p scsi, tr. de b sesi- BETIK ' I (f ) hlrn , rr. ct'f\lea u, lat. (eN'bru m, sansKr. . - I~ k.-
ni ,c riyor, o na dönu$iiyor... / ' çm. p ~~ . l~ça te n Ir. pilimek çm\h, isp. ceN'bro, ill. cervéllo, rars. dl- Haik a~_mJa bezek (~ç k\1r1ugu,
Beft en: bc$bl)1k, be~gen, be~i blrlik, bc- l(Yannak) - bit l/bllik (yanlan, yazllml$ don ba~ ! ~~! !cr ~n d iki~ y_~).
. d '- °bo d 1._' . 1._,
, ' bi '1 er e, ""'$1 lrar3 a, "" I meI, ""~ z, iJ I
olan), ar. Idtab (yazllnll$ o lan), mektub
I ) T h 'd (kO
mág...
BEViT, ar. beyt (ev, un, sa n, konak, çad lr, 8EZELYE, itl. pise llo (kökeni gre.· lat. )-
-
be§ldl, bt Itme be lemek he 11 he lik, all I, yal l m_l$ ~ ~. ~I e Ilap, Y~_ZI I -
he be ~ 'l ' t he 'l m l~ olan ), m o~. blçl (kltap, mektup, y~ -)
'ii~~~' ~ parmak, be$parma 0 u, "" 1I1!"'Lolan), ·Çll'--: pi, plet (flrça ilc yazi-
Ter. Kam .)len beyt (Iiirde iki d izede n dan plst'lya.plzel)u/ bezeIJe (bilinen ye-
ol u ~a n birim). meklik bilk i).
. - lan, yalllml~). (Bk. Kllap)... Ik>tl (k)dcn: qs. beyt (cv, o turulan yer, iki Ji zc!i bi· Tü rkçcyc, Anadolu' da all~veri~ 1c u~r a ·
N<,s lme çlknr yola betlm , betimlemek._ nm). $an Italyanla r araclhj:!:lyla girdigi kamsm-
t\ll ~l rll kAmkoln RI'TIM beIIme k ( ya:r.m a k) Icn b.:tlm . { . T ürk d ilinde beyt karj lll111 ko a söylcnir. daYI1..
r Und be 11 rt l I ~ ~ Ir. KO$ma k (iiküzle ri ara haya, Mba na ha~. Rum . pbmn, lat. P'SUlo , fr. pols, alm.
o
' ~ e ,, $ n,llI n
A a) . §a",n §o a
(yal.!)'Ia, im1erle bclirlcm e, anl<llma, ar .
la mak)tan ko ~ a (takl m, iki ökÜld cn olu · Er bse, ar. bese lle.
ta sv , r, bk . D . Ik)
mot ...
- Ka r - ~ an la nm arac l). ~t ko~ u mu , ara ba ~o: BEZEM EK, es. tr . ~Z7ke?(s iis )de n bc-
o. I"" '· d l ' c . fi ' ;BETD N, lal. bilume n (1ifl)den fr. IJéton, ~ u~ u, ko§um, blr kOl um öküz (Ikl dlzemt'k/~.!~me k (süslemek).
db?r t .~6 ~ n e bel I mart n, V<;~ I~ek alan IA naaolu Tiirkç esine, 19. yiiryll do layla-
oku z), ko§u mluk... Uyg.da: _~d~ z) (süs, helim , bel ek, ar.
I; t ~ e a ~l d lr. . . ., . nnd.a, betonllrme yapl i$lcrinin gcli$imiy-
BE!;iIK. Ir. bil /beI (ya nSlma ses, ozcttlkle Ie glrdi . 8EVI.:tK, tr. beAfbeJ' (var hkh,·yönetid , ül- tasvlr, ",slm, bed lzemt" k (süslemek), ~
kem n bclli bir bö liimünü yönelmekle gi)- ~~~~ (süslenmek, beztnmek) bed i.
RF.ZGI N - llll RIÇAK 81ÇKI R9 - Rl çMEK
zrl mr k (süs1clmc k), be dlzcè (ress..1 m), ~ziryal!;1 (kele n toh umunda n, beztrdc n RIÇKl, Ir. tn çma k, (kes me k. d~ranfak ) - kayma k. Anlam gc ni$lcmesiylc: çüru -
bed tamek (süslc mck, bcrc mck), beze- çskarrlan, boyaobkta kuhamt an ge reç. lan hlç.kJ/bIÇkl (kcsme, dogram a ara - mek, çur üyüp yayrlma k, \fIclkla$mak.).
JTlt' k [cusfc mc k], bezeklik (süskn me yc~ Ar . bt-n/bezir ilc tr. yall'dan beliI'}·a~I) . Cl). 81ZIlIK, c rm. hhizd ik (ufak çocukjtc n blZ,
ri) gibi ör nck lerde n an la~ l ldl glMa görc, BEZIRGÁN, !;ttf. bázergîm [pazaro, a h~~ HIÇKI N, tr , blçnmk (ke smc k, dogramak)- di k (çoc uk, yavru, ya ra ma zhk ede n kü-
Asva T ürk çcvindc s üslemek [bczcmck] vcrisçi, a r. taci r )dan bezirgan (cskidcn tan blç-km /b lçkm (biçen, kcsc n. An lam çük çoc uk}.
e\ lcmi bediz dcncn im'le, ar. restm'Io ah~veri~ i~leriyle ugra~an Yahu dile re vc ge nislc mcsiyle: kabadayr, asrn çapkm,J!! 8 ER, lat. plper'dc n blber ,
yaplhyo rdu. Ikdlz/lwz sözcüklce i eskö- rilen ad. A nlam genislemcsiyle: a h~ve r i ~ pekgi)l ). A nadolu T ürkçesinc, Hind istan'd an,
kc nlidir, avnhk d/z scs lcri ara sinda ola- i~1c r inde lü r!ü yollara bnqvurara k çok ka- Rlçkm!a ~m nk, blçkl nhk_ ona koeusu Dogu ulkcleeindcn, bllharal
gan g órülcn d iin ü~m cuenuir. za nan , açlkgöz) . ft:lztr.bàz.ar/pa~lr. HllUIR, Ir. bir Y1ldlr'da n blldlr/buldur (ycmckjc ec ~ a~l' an güze l kokufu bitkilc r,
Ktdi ltik t y (suslü cv, imic rlc, ar . re - gàn ((1), bázergàn (pazarci] ... (geçeo yll, öncc kl YII). I ?~~ m l ar , btlki·kab uk tozla~l ) .ad l~~a,~e:
sinl' icr1c süs1cnmi~ cv, Käs.}, 8 EZLEMEK. ~ beu [b k. Bez !.}dc n A~z deg:i~i k li~ nede niyle: blr )11. 11rI1iJl sanla n ncsn clerle girdi. (JIrI~lnl
Bedlalemek 'Jc bc'nnltk cylcmlcri ar asrn- btz..Jt-mtk/ btzltmt k (hchcg:i n ,.h~k l lik dlr/ln')'1ldl r _hl ylldlr.tlly.(hr.bltdlr, saAlayan d a ah$vcrilçi dc nizcilc rdir . ,
d.a y(ln lU ~la, resi m~ e donntmak, süvlc- aygilla rma bel sa rma k}, Türkçed e hirle sik sêzcukle r in, geçe n sn- O r. pepe rt , far s. n.i1r~I , ar. mlmt, l ~g.
mek (lwd lzlt mt k )' 2r~e 1cr çck cr ek , 1~ le - &zltn mtk, bealetmek, be zli, bezsi z_ reyle, o rtaekle rinin d ü~tüg:ü görü! ür: pep pee. al ~ . PftfTtr, ISp. pimitnta, 111.
vcrck suslcm ck (btzt mt k) bakrmmda n 'B~ E-Z ' I E~
K . _ [kah k , ba l k - ~kj.!! a l kl r ma kLba l k lm a ~(parl a- pépe, fr. POI\I"e_
' Ik d S '" . he . lil ,. , e s, i r. ud a" a rma, sa rsI '
ayn I \'ar, Ir: . ~s e,m,eYI, cl 7-C ~~}? sagra- ma tiiremek bildi-en kó k)den team ek }üar;tl$lma k), ~B l:1r a~ a b~lkJ!~I.kJ.- pa rla~ - 81.RIl., fars. ~iiblil (k.üçük çocuk çü k~,
yan gcrcç c rm l'a~ a IglO an, mnmn re- (ti
sim, vontu, birinin i~ leme, oya, örge 01-
'! k I k) be
tllrem e , sarsl m~ • lme
k (b k ,
I ma , fil( f l e urmaK e ylc ffil1jlf l e ~e rc ~ 6ifIZ!r- ureme uycsl)de n bibll [h alk agzmda kü-
masln dan kaynak la nan bir ayn llk. n u ne- usanmak, yil m.a ~, I s~_e m e m c9: mak /balklma k hiçimine girdi. çük çncuk çükü, çiçc k lo mureugu, yap'
d ' I be k , lcm ' . bed 'z bez kÖkle. Bezmek eylemmm boylc d egl ~lk a n la ml ;~ . Aitadolu haIk agzmda bildi r ka r~l!lgl, raklan n, açtlmada n iinccki, küçü k to -
.en e .. ze~~ I' mi I . , .. ti içer mcsi, bir yanda n bez kökünün blr bugOn bilc, bir )'lldlr söyle nmekledir. murcuk biçimimleki du rum u).
rme go re, Ikl :I\TI ;,nb.mda du~u n m e k ge- ,
'
re k I\ Or,
( Bk " -, k)
. .... .If' .. --- - '1""
"1!1 " d d " " '" , ,
a~ma sonucu gov c C, 071' I c o ·
d k k L , kl h'
" 1ldlr (.geçc n YII, KIi~. ). Kararifil bihilltri
I\.: z·(b barn k, ~i~) li"künün i ç~'rdi~i :In. 111 a I arm _a Çl an a' ''1r ~l . ~ n! Ir yan· 8@IRÇ~ _~l ldlr_ Jbk . }da n blldlr- Yt )im hall diller l
lam ncd.cni"Ie, beltmr k (btz·d.en gele- d.an d Ol bu tu r k~.b~ rclkla ~ Ig, h lIlremcIe· CIn/ tJl' dln:ln' Ka\.~~d~ f'§ln.{ , _ Açdl nlil l-aprd klar

l
rek ) bir ncsneyi kaba rta rak, üle rine ka- n yansllmaSI yuzunde ndlr. Gerçekl en, BIldIrcm, Anadolu da, )'Il111 be lli blr do - Ta m ~t,'d~lll k ~ünleri
PjH CI~ arid lran örgele r, oyala r i~leycrek ~.~Iajm~ sonuc~ kabarc'~lar dçlkmc.a nemin de, ö7elliklc gUl aylan nda gör~- . _ Kar. -
lü p a,-land lg:lndan, -Yllda bir-, ya da "blr
mek,')ir, L~ä~,d' k"'(z~~, ,'k (,',"
'"U, S!",am '".': ~~. :eze k'~~:~d~nu;r:;~ ~a~e: :;I~: YII ö nce gór ülcn" a nlamma gcldi!inde n Kardnfil bibillerl' nden a nla~ lla n karan·
~ a , .....ze me nm ,
l ><: . ,. , k' ' , ,
kJf lan mak), beltnm tk (s uslenmck), be- ~m~n t lreme an amml lçer meSI )un- b u adl alm l~t l r. RIldir (b ir }'!ldlr) sözeü- ril tomun:uklan'd lr.
ze~nlek (susij:nmedc yard.lm, ya tl ~ cl- . an Ir. ~ k I ) ' ~ü nün y muna gele n çm / cm eklerÎ yay- BlçlM, Ir. biçmek (kcsme k, dogram ak)
m,k) Qb<.zet e\ (p Ol/l1 na bezeten suslc-/ Uyg. da ~zgek'sltm a, s<;,itu SI ma , Jes· gmd1f: yal-ç mfya lçln, gÜ,'er-<ln/güve r. (en blç.im/ biçim (kesmede, uogra mada
• g (b r , , ,' " ) gtk (bcige"1.), bezmek (tltre mck,.,SltmaYI dn, ki r-çln /klrçt n (kIfIel, kötü dO$ünce- örnek ;lIma, kesmc yönle mi, biçme cylc -
vcn) , bezelmek e7et mc, sus e tme .., he k"k " I b 111 t i ) K' d
Riztmek (süs1emc k, bezemek), beuniI. yansltan . z 0 uy.e a.6,an 11 . a~ . .a li, öç a lmaYI scvc n).. Aze ri aY·lTIda bil· minde lutulan yo l).
mek (d anaillmak, sOslcn ilmck), btltn. bf;zgtk (titreme, lltrcllct s l t ~ a), I)('zlg dlrdn ola ra k geçcn b u sözc uk. konusun· Riçl", (k u r ulu~ dUl eni, yaplh ~ yö nle mi,
mtk (süs1cnmck ), btzt)i~ (sus1cyi$.. . (1Ilr eme, ~zgek), bezllmtk (hlretmc k), da G D açl klik ge tir miyor, deäi~ik T urk uygun u ururn, biçme i~i ), bir i$le, bir ey'
L ' ,.
neps llçm, T 3r. .S"
0 7.) . btvntk (Illre mek)... . . lopluluklan ndaki söylc n i~le rÎni di l.iyo r. le mde benimsenen da\Ta m~ IÜrÜ.
, b 'I d' BleU.. f:iri . bucli l (a~l k kemlgi}dan blnl HIUA. m~ a b!a (b k,)da n a billa / billa Im ekiy1c eylemde n ad. yapma: dUmtk'·
Rezenm l~ ~e nem I e IAZt"er I ~1 (I k'k '§ ) (abla. haIk a~nda ses d egi~ m csi so nu- Icn d il.lm /dilim, \ trmtk' len 'u·lm, ve-
.
Yeniltnml~ll dilde ~kJ d~~ ~1 F~~~da, ~;I~ bir za r oyunu, , cu), ~ rim , çtkmek' ten ~k. l m /çe ki m (a~rhk.,

~
!jey , ) Lal, talus, alm, Knöchtl, fr. chelllle. Anadolu haik aW.lOda (klrsal kcsimd e) lar tlda o rtaya çlkan aät rl,k, ne çeker, çe.
8EZGI N, Ir. bezmtk (Iil,rcmek, ,sarsllmak, BIÇAK. lr , blÇmak (kesmek, dogra mak, '1
ki~i.-si)!~fi k lc:rin .~ n ü ne .~e1e n_ sesli.(a, e, kl ml ne gt ldil, bil mtk't en bU-lm/bl.
b k. Rezme~) tc n bez-gtn/bezgtn (gc rçck biçmek)ta n blç-a.k/blçllk (kesen, biçe n, 0, Ö, u, 0, I, I) d u~er, du~m e7-sc blle yer) lim 'Mölüm diri m dcyiminde dl r.im /dl.
a ~ lamda :J.!!.~Je~, _sa~!l a n _ Anl am &,1'- dograyan). dcg!§:tirir: SÖ7gel i~ i s u l a k/ I~ la k'M riln hg.. Biçin (hiçim, kesim, Tar.
m~ lemeslyle : blk mt~! usan ml~, Y1 l ml~, IS- . Blçmak'lan blçak'la q anlamh ola rak ( l!Ü.LlK) tr. bIl (yanslma ses)da n hll·llk/ - Silz.,)...
lemel du ru m:l gdml$). - bIÇku/b IÇk1, biÇt'k, kesl,tll/keskl hg. kcsi- IlIlhk (h uzagl. n u sözeük yavrulara kar~1 Hlçlmbilim . biçimd, biçÎmdllk, blçimle.
ll iln,.;·k ·l l~n bit -kin /bit ki n, trm tk't cn d dll#rll)'lCI ara çlar türe tild i biçtk scveee nlik bildir ir).. , mt, hlçlmle ndlrmtk, blçlmlt nmek, bi·
t' o:~l n/ergln (c.r~i~~ . yeli~mi~, ,ki$ili#ini ( Ká ~.), ~k ( Uyg.). • Uitlik bllhk (çll k oynak, devingen, sevim- çlmll , blçlmscl, biçlmsiz, hlçlmsl zlt 1'
bz.anm?, kend ml bllme d?nem!ne ulaJ- Fa rs, ~!!eo' ustüre, alm. l\Iesser (mts- li, gÖ71eri I~d I ~tl ), bu za ~ bllhk billtk oy- mek, blçi msizlik _
m l ~, deh kanh). , bg. gin e kiyle kokle n l u- stn/kesme k)le n, fr, coulta u, lat, cu l. nuyor, bllllk blllik bak lyor... BIÇKI, Ir . biçmtk'lcn blç-ki/biçkJ (bd~Î
rei meIer. Itr_ BILLIKMAK, Ir, blthk (b k.}lan bllh k- bir ö rnege göre kesip dÜlenlcme bett~ l ­
8EZI R, a r. ben (kelen lohumu, lobum, Rlça kÇt, blçakÇthk, blça kla ma k, blça k. nlak /bllhkmak {gev~eyip ak mak, diri si, blçkJ-dikll U~a$ I) ..,
d.ilecc k nesn e)den bezir, lan mak, blça khL bir n esneyrni~ gibi devinmek, yerinden Blç MEK, Ir. biç·blç (kesme, d~rama,
 l

- 90 - Rlui lç RIU;ls - 91 - 81R

RIGA
bildinnek (b k. Bllmek). [e n, bilgili, bilgin, ar, ällrn ). üst üstc yer\ q tirmck), bk. Ben...
bö lme, ayt rma , di lme bildircri k ök)l ~n
!!!s.'I\tk. Sans kr . pl ccay~ [ke srne k} ilc BIlECEN, t r. hUrnek' te n hil-e-cenj blle.
BILG IN, t r. bllmek't cn bil-ginj bilgln (bil- nt NIT, Ir. binmek [bk . jte n bin.l ·tfblnlt (ü-
\ g ili, bilen, ar . Allm ). zcr ine binilcn hay...an: al , kaur, e $ek bg.
ses yak,nhgl... E n eskiÎ lirk s özc üklc rin- een (ço k bi l d i~ini sana n, bilgiçlik rasla -
de b ulunan , l nçmak, p'ç mak.. biç mek, yan, çok bilgif gö rünc n), een ekiyle ey- BIU M, tr. bilmek (bk. jten bil -i.m j bili m bk. Ben).
piçmek gibi söyle nii1eri ola n hlç m ek al" lc m kökundc n: evmek'ten ev-e-«njel'e- (biline n, belle kte im hnakan], a r.-os. S t NMEK , es. Ir. mi nmek (bi nme k. Kök
la m dC ~im c si n e ço k al u~aml ~ s özcük- q nj htttn {çok lvedileye n, ivc di i~ gö- Urn. anlarm: min (be n) için olan, benimse.
Ier arasmdadrr. Blçmek (ke!>me k, kökü- ren, yava~h!l scvmeyen), . kor km ak' tan Fr . scirntt, lat. sclen tla , alm. wtssensc- ncn. ben'In ola n Uyg.), hk. (8tn ).
nu ka zrmak, T ar . S07..). "lçl1 mnk (kesil. kor.k.u-ean j korkucan [çok ko rka n, 00 ' haR , isp. denda, it!. setenea. Avrupa dil- Asya Turkçc~inde mlnfhe n (mj b dönu ~­
me k, biçilmck ), blçlm (kcs im, d ilim), bi: lek, yüreksiz), baba 'dan buba-c a nj'b aba - ler inde billm a nla mma gele n kavram m mc~iylc) k i~ i n i n özü nü, kcndi varh!ln"
kókc ni san skr. chyat l {ti kesip aymyc r, dilcgc tirir. M tn-mek isc k i.~ i~in ke ndi
çm mak (kc ndisi için dogramak, kendi cal' (ba ha gib i davran an ), sevm...k'tcn
ken di ni biçe r gihi gö rünmck), b' çl ~mak sev-to(:en j sevecen (scvc n. scvmc ye çok bölüyo r)dir. B!lmr k eylemi hölmek, bc n'inc ö~g ii kilmak. kendin in olmak,
(biçmc kte, kesrnekte yansmak, yardrm- egilimli, sevici)... ufak ufa k hölü m lc re ayir mak , dilimle- kendi cgcmc nligi altmda bulunma k, beo
la~ mak), biçme (b içme , kesm c), b' çm~ k BILEZ IK, tr. bliek ilc yiizük' tcn bil... k,"Ü-
me k anla mrm içe riyor. Fars. däni1 (da - nimscm e k hg. anlaml ar a gehr}, Böylece
nesl c njbilmek 'ten), a r. Urn [bilm ek", binm ek (minme k) de "benim ne snc m 01-
[kes rne k, biçmek), blçtu ~n k (k:~t1~­ zOl!:üjbiltg- Ü-lOl!:üjbiltgÜl iill. blle-ü-
mek , biçt:ir me k), biçuk (lceslk, hep,;1 lçln zügJ bilezû g.bllezlL ten ). mak" anl ammdadrr. Sól cüAün kökü
Im e kiylc kökten ad: dil -l-mj dilim, minjbtn ile mek ekînde n o luta n bin·
bk. K á~ . ) .. Biçlme gd mek (h içilebilecek Bilezüg. bilezOg(Kà$., Ibm.), bilezülJen·
d urumd a ol mak ), biçin (din hiçme) , bi· d ir·l-m j diri m. l 'rr-l-mj l" t rim !>g. mekj minm tk hcn im ltulla ncllglm araç
mek (b ilezik lakmmak, Kà~. ), haik aWl?- Bt LI NÇ, t r. bilmek (bk ,)len bll.l.n çjbi. an lam mclil\h r.
çinmek (ke ndine giys i biçlirm e k), biçme· da hilezlk (b ilelik biçimiflde Ylg.lan c km
IJ olm ak (b içilccek duru ma gc1mek), bi· saplan )1!tlm). IInç (b ilmenin s agla n<.i l~l ycr, bilmeyi Tiir kçede kökc mrk ckinin geli rilmcsiy-
ol u ~tur a n yele nck, bilme yeri ). Sel ln- Ic lür clilcn cy1cmlc r yaygmdlr: s in
çik (ke sil m i~, kcsik. T ar. SÖL).. GD bilezik'in a ç , klam~m' çok ge ni~ ka p- me k' ten srvln....j sel"lnç. klvanm ak 'l an (b k.)den s in-mek/s lnmek (slnj ö lünün
Alm. !lch neld en, fr. dh·lse t , sa nskr. P'C' samh lular ak degi~ik ö rne kle r ve rme kle-
nnami, Jat. d ividere, fars . büri den, ar . dir, Ancak bu örneklcr blltk' le )iizük kll"a-flçj kJl" a nç, öl"iin mek'le n ö\'ü n....j ö- gömüld üAü ycr, ar. meza r ), In {injyu·
min ~ At, isr. dh-Idlr.
vünç es kide n ötünç), gfimrk 'l cn va)de n in -mekj lnm tk (in den en o yuga,
ar asindaki ba~l anh)l \l.11gul aml ytlr, Stl7' Il:ül.ü -nçj gülünç, )"Uvaya girmek), g,ïrm tk (g,ï l ile mek
TI. b,çjplç ik sa nskr. l )lç kóUcrindc ya- clige bil·bllC' kf>k1crim.lcn yola çlka ra k çö- RILl.S , rr, bilm cok' te n bli -l ~jbi1i ~ (h ilinel', ck inJcn ), a ln,a k (1"1 ilc ma k ekindc n).
km ilk ... züm anyor. Su a rada "bilek.yiizü kw alm- yaba ncl olm ayan, la Oldlk ). Gi r mt k' te n ölmt k (iitjses ik mak e kinden). gil mek
BIG.-\., cs. AI'. pt"Gai, gr, lK1:ai'd c n Riga. IISlnl vcri p gcç iyor. Orne kleri gÓleli m: gl r.I .~ jgi r4, d ü~ me k 'l e n dÜ ~ -Ü'1 jdü ~ü ~ (giljuç ilc mek ekinde n), tü zmtkjtiiz
Es. An.den gr.ye pege (kaynak, pma r) blltrzük. bilezük, bileyzik, hileJzü k, hllö·
Rt~i..lIR, ~. ki~i)­
(dÜl ile mek ckinde n) bg...
oiarak ge çli, Pt ga i biçiminc gird i. Bir zik, bilevzik, bllezüki , bllezük (ba li ort a blllÎlr (billur, iri klyml SiR, tr. bir (saymada ilk, önce gclc n)de n
sö,-\cnceve gö re Ptga sos (:11 ) ayagm l ye· m o~. ), hüle«k ( m ~. ) bg. da n bill ur,_ bir .
rc ' vu r:u ak su fl~ k l rm as l m sa ~ adl, suyun Bu örnckle r araslnda bilt k.yiizük d,~' n ­ Rillurl a~m lll k, bill u rl a ~ h rmak, billu rlu , En eski Türk ya7Jh kaynaklannda, T ürk
fl ~k " d, ~ ye re Ptgasos ad,nm kökü o la n da inand lnc, olam yoktlJr, blllu rs u_ a!ll iarmd a "bi r" o larak geçer . öntt, i1-
~' dc n dola)l Ptgal den di. Bu SÖ)-Ien- Fars. dtstbenl , fr. bl1lttlet laL a nnilla, BILMEK, Ir. bel-bil (îl.. im, dam ga}den ki n, ba1t8 bg. an lamlanm içer ir. Türk di-
cc sonra kî dönemlerde Yunan söylence- isp. b razalete, alm . Armba nd, gr. b rol k· bll·l.mek j blllme k-bll mek). linde mj l" j b scs lerinde kar~l hlr.l, dönü~ ­
le ri arasma gird i. hlon (bile k), lal. bracrhium (bil ek ). G e rçek anlam l iJl': iz ed inme k, imlcn- meie r sürc kli, yaygmkcn bir'c kayna k
BILDt K. lr. bilm tk (b k.)ten bil-di kjbltdik BtLGE, t r. bil mtk'l en bil-gr j bilge (çok bi- mek, im kaza nmak , be llckt e bir iz, bir olacak, k e~ i n , ina nd\f1Cl, bi r d c ~ ~ m e bi-
(b ilinen, lam na n, yabancl olmay:m). !en, bilgili, bilginin en annml$ml, yüeesi- kal mtI, bi r im kalmak. RiI·bel kökllne ge- linmiyor. Mln jbln, men jben, b[rmrkj .
An ad olu haik a,p_m da dost ka r~lh gl ge- ni cd inen ki~i). Ien mek ek iyle o [u ~an bilmek cylem inde vlrmrk, ba rm ak jvarmak bg. b-m·v dó -
çer. BlIdik sözcügü. yapls l gere&. blIdi r· Bilge (u~l u, a\.;,III. Kä~. ), bilgeltn mek anlam gc n i~lemesi vardlf . Söz eük yoru m- nü~m e sin e blr' le ilgili ka mt b ulma lc gUç.
mek' le ba~anl lh góriin üyor. bu d urum- (uslu olmak, abllanmak, Kà~ .). bilgrt- lanar ak, ~re n mt k, bilgl ed inmt k, ed ini- Zen. pa un'8. lat. primus (önce, ilkin.
da bild ire n,la nlta n kar~, II~ olur ki OOy- mtk (uslanmak. Ká~. ) .. lel' bilgl' yi 1, let mek.. ça h~ ( ' nna k anlaml- önde, ba~l a, ha~langlçta). sansh. pl1ld,
Ie bi r a nlaml yok. Tü rk dilinde ge cki çok i~ le \.;tir, degi ~ik 1'1 içeriyor. G it-mC' kjgll mek (bk.), öt· gr. pro (tlnce, ilkin. öndc, ba~la , ha$lan-
BILDIRGE, t r. bllm tk' te n bild innekjbil. kök1eri n sonuna gelerek ycni sön:iJk!e- mekj ötm tk.. al-makj al mllk, gör-mekj - glçta ) sÖlcükler indc palr. pr sc~le riyle
d ir1;.f'jbildi rg t (bir dii~ünceyi bildi rme- rin tü remesini sagla r: gól-ge!gölge gö r mek bg. doyudan do~r uya koke ge- br yak ml l ~1.. . pr jbr _
,"e. ba~ka~ lna u la ~t l r m aya y:u aya n yazlh (Uyg. kólige), ból-gr j bólge, üI-kej lilke... Ien die eylem tÜre lmc. H it. sa n a~ , fau . yek, ar. vahid , alm. ein,
b<-I ~t ) . h ildir mc yall sl. BI LGI, Ir. bilm tk' tc n bil ~i jbllgi (hiline l', OINGEÇ M EK.lr. bin mek (bk .)lc n bin - go!. ain s, gr. dne (l avla 7.an nm 117.erinde -
RIlDIN(;tÇ. lf . hUm...k·l.:n hitdin n t k/ bll- h ilmc yoluyla e Me r uilen). Sih lll·k'l en jttç -mek/ hlnjtt çmek (h irbiri iislijn e h in- ki -hir"), il i. Uno, isr, nn o. fr. IIn, ing.
d irj g; çjb il d i~iç (bi IJ ire n: an lalan , ó~­ sll1tl/sllgi, sUme k'le n scor-gijserg i, u: r· mek, kal lan ma k, k a n~ l p kayna ~mak , J a - onf'. cs, lal. oen us.
rel en kim se, il'{!,retmt n. hoca ), haik a~' mek' ten vt r-gl j vrrgi (e~k i<.ien: b i~ü. lir- marla rda birbiri üslüne gelOld, bin i1- Bir'den: biraz., bil1ll:clk, birazdan , birb i-
ZJnda geçc n b u sözc iJk, Anadolu 'da, os. gü), çiz mf'k'ten çlz-gij çizt:1 örne k1cr indc mek), bk. ~n _ r l, birci. bircllik, bir çok.. bir den, birden -
m ualllm k at1,l l ~1 söy!enildi. gö rü!en ge labslyla... BINGEI\IEK , rr. binmek (b k,.)te n bin-gr . bire, bi rdir bir, birt bir. birt r, birlnci. bi·
mekj hin gtmek / bir biri ü~tü ne koymak , ri ndl, birk a ç_
RllUIRME K,lf . bi hnc:k'lc n bil-d.ir. mekj BILG lç , lr. bll mt k' lcn bil-glçj bilgiç (b i-
 - 92 -
nlft l\ n ier (bira)\lc n blm . . soz-Ie.mek j sözlemek .siiylt'mek, el'dc n
BIRA,.3.lrn. a Jil1cri nde q kökeoh ol,ao
ButunA \T ~r Fclem enk dilind cn, bier
b; ~ ~rCUk~ynaklanlr.
(b'r~ljl~' a l m . 8 ier, fclm . bie.r_ . .
Fr. IM, Ir. bir'd en bi ~~'~ lmjbll·!,~ .m
BIRES . bö-himlerio b.raraya gellnl e-
( Ó~c1
. eirflbül
n,
ün ol u ~tu r m as.) . A yn ayn du-
· ma k) .
r:k b ien' n birbi riyle uza kla~llnl masm -
unce lu$an bülun _ de bl",~ .. m 'diLr.
'~;,t es. an. Phyrglo s (Frigyah anla nu-
BI ' le n bir Milclos kralmt n ad')lan
o ~ .~iOO (P h~TgiOS ili) fi 'ltij Rirgl.
BI~iKI:lo1, n. biri l.mek (hi r o lmak-, IOpl~~-
k bir \-er e gclme k)len bir-i-k-tmj bln-
~ ~ '(bir 'yen: gele n. bir ycrde topla na n,
biriken, ), ~ Ia n , b k. 8i rikmek).
BIRIKINTI, lr. birlkmek' ten bir-i-k-in-lij
biriki oti.
Sl~mmak' t a n s ' ~ln.l . js ' ~ln t . , dókm ekj.
dökiilmek' tc n dök ü n-tü jdökünt ü. ez-
mrk / rll tn.ek·le n ul n-II/ui nli (küçftl·
nlU} . lulcnmd.. ürc rç ulan ~l bu n ],;almll-
~I).
BIRIK.\ 1EK. lr, bir (te k, yalmz, qi ol ma-
yan bir ~a YlSl)de n bir-l-k-mekj birikmek
(bir de nen niceligin büyiimesini, ç$l_
mas.m sa~a ma k , bir'in yoresinde, Ö7Ün-
de lopl.l nma k, yt~. l mak, yt,~tm la~ m a k,
bir 'le bir-olma k).
Jo': se~i n i n on aya gelme siyle eylemin ke n-
dlne ybnelmesi, ö znenin kcndilil'.;nden & ço k, b"IIk"I, Çl k ar, yara r, SDD ) ..
e y.eI ~e geçmcsi, ol a~a n d l r, yaygtnd lr.
Goz.de n turey en görmek, glirü nmek cy-
l~.m lyle e~k ök c o l i olan göz-ük.mekjgo-
zU ~m r k, ya da gi).zü .k. mekj g1iziikmek,
(l~.l en gec.j.k-mek/ ged kmek_ bg
Bll'1ktl rmek . BITEM I, Ir, bit mek (Iükc nmck, so na c r-
BI(~ef\~
I , I ~'1 ~ ir- ~k. Hir )de n bir-imjbiri m
~ sin 0 çu, nlecliklerin ö!çü münde de-
r~~~r~n.ölçek, k~sin nicel ik).
lik'le ~Y:ir~lymek ~en giy~l mjg.i ~ m, dir!-
minde ) bi Imj dir.m (1,lum dltlm deYl-
RIRLt M'H;,ç m r k' t e ~ biç-im/blçlm bg...
O1~k (biT ~ I.t . blr den bir -It'-mekj blrlr _
olu~l urmablnYl7 .k~yna~tJflp bir b ülün
mak). k, blr1läi sa~amak, bir kll-
SO~c it k kökün . Cl, yell~llrlcl , urun vem, ~ O? )",.
Ic.IO tlit el m . ~ ~cle n Ie-mek eklcn yle ey-
(loz'de n r.t I z den öz.lr.mekj iJziemek,
Z· e' mek/Jot i"lzlemek, söz' den
n lTGEN l.l
el.le_mekj ellemek bg.
R irle~e n , b irle ~i k, birli, birlik,llir likte"
BIRLE.SMEK, Ir. blr' dcn bir.le.~.mekjbir-
l e~mek [iki ya da dah a ço k nesnc hir bü-
t ün ü olu sturma k, arada bir , bir -bütun -
lük sagla rnak, a ala sma k, uyusmak , uzla s-
Kökc gele n le-s-mek ekleriyle siiz.Je ~ -
me k{soz ' Ie~ me k, e 11 - e-s-ene k{ e11e~ me k,
)"C'r.Je~-m ekjyerl e,m ek örnekle rindc gö-
rüldii ~ü gibi...
Birl e~i1mek, birl e$im, birle$lirid, birleli-
tirmek_
UiT, es. tr. bit (kök anla nu: o n aya çikan,
tü reye n, biten, birdenbire gö t ünmek. t ü-
kenmek. büyümek bg.}..
Hu sözcü~ü ar. bal (cski), bit (güçhi) ile
kan$tlr mamah, Anlam ge ni$lemc."iylc:
biL
A r, kam ie, kürt. kehle , fars. SÜPÜ$, al m.
Lau. fr, pou, lat. rwd klllu~ -lWdueu l u s,
ill. pidocrhio, isp. plojo _
Billemek, bil lenmek, bill etmek, bllll _
BITEK, tr. bilmek (e kin verrnek, Ürel -
mek )len bit~-kjbitek (verimli, c kin bil -
m eye-yclÎ~meye elvcr i~ li loprak),
Rilekj içine e kin ko nan b üyük lopra k
'k'iP.""bilim yeri. uç (50 0).
BITELGE, tr. bilmek (b k.)te n bit~-I~ej-
bitelge (ve rimli, d ini yeti$tirme gueü
I I
B TE L K, tr. bilmek (t ükc nmck, güç te n
kesilmck, aflklama k)lc n bil~-Iikjbilelik
(i$i bitm i ~, tü k cn m i~, yorgun, ~a~km ,
SOO )...
mek, bÜl ün l ü~e ul a~m a k , bÜlü n le~ m ck )-
ten bi t~-m i jb ite m i (bü ttinec, tü mde llo
olasmca) .
n ITE RGE,tr. bitmek (b k.)len bit-e-r1te j-
biterge (bitirilece k i~ , bitirilmesi ge te-
ken, bilirileeck d uruma gele n, güre v,
ödev, SOO). . . , .. .
BI~G~L. tI'. bll".'ek (vCtl?l ll,. c kl.n h~t ~r~'
c~)len .b1.t1~1/~1.! grl (~Ctlmh, e km bllm -
. la, lat. pla nla , gr. pel11gos..
8 1TGENLt, tr . bil mek (ve flmh, ekm ye l l~ ­
tmCi)te n blt-gen .lijbilgenll (vcri mli,
SO O).
8 1TGI - 9?t 81TP AZARI
Yine ha ik agzmda bit kelll biçiminde de si\lC u ~ ü d U r .
sö ylene n hu Sölc ü~ü n i1ginç bir yaplsl Turk dilinde bitki' nin kökeni ohm büt -
var; bilge n / verim li, e kin bhinci, ye l i~( i r ; . mek SÖ 7c ü ~ü n d c de d ~m ll k, olgun la$-
ei to pra k. Burada gen e ktir, O)'1'a bit-- ma k, sona erme k (Istc nen sonuca var -
ge n-f sözcü~ü nd e bir de Ii c ki buluo u- mak), bütü nlen mr k. bü)'Ümek. geli$mek
yor; böylece bit- kök ü bir birini izlcycn bg. anlamlar sakh.
iki ck a1mlr gen-n..; 8I T KIN. t r. bitmek [t ukenme k, so na e r-
UITGI, tr , billme k (ya zmak)le n bit1tl jbll- mek)len bil-ki njbitkin (bil m i~, lü ken-
--g;- [yazrh o lan, yalllm'$, ar . kltap, m i ~. sona e rmi$, yererin ce g ücü kalm a-
01 '$. Bk. 8itmek).
SO O).
i -('j Hurada ö nemli bir dil sorunu var; Jill1. 81TMEK, Ir. b üt, (dogma, b üyüm e, gelili-
i.; . bil ig sö zcük1eri, Asya T ürkçesinde kl- me, so na e rme, t ökc nm c bildir en kök)-
~ tapj mektup kar$.h~ldlr. Oysa A nadolu ten bÜlmek/bllmek (yerden ç.kmak,
ha ik al7 md a ürem c k, yeti$mck, Ürün du - d~mak, buyu mck, tükcnmek, geli$mek,
rum una gelme k a nlamcu da içere n bil- isteneo snnuca varrna k, azalmak].
mek eylemi, es . Ir. yazmak ka r ~I1t~ s öy- Rüt jbil kökündc d ön üsm c sonucu an -
lenen bitimek [pitim ek, k öku çin. pUj flr- lam ge o i~lcmesi, anla m degi~mesi . (Bk.
ça) ilc özde~le~ r e k bitgi jkltap SÖleü· Rulün )... a
~ünde bir le~ti. Bitki (a r. nebal ) haIk a~­ Asya a~ 7.1armda bülmek (yaraillmak,
ll nda bitgi biçimind e de söylcnir, a ncak d~m ak , hü)'Ümek, geli$me k, yerde n bil-
burada bitgî bamba~ka bir anlam la orla - mek, ge rçck lc$mek. yara kapanmak, ses
ya çlk,yor ~klta P o luyor) . k.s.lmak, alçalmak, ro k olmall., inan - _ ~'
(H II I RMfi(,;es. Ir. ~ (d(l~ma, büyiimc, mak, a,;.klamak. Kä ~ . ), bOlrnek (h ilmck, ' l -
so na e rme, geli$me bild iren kök)ten bUt· so na c rmek, bütünlcnm e k, inanmak,
mek jbül-ii .r-mek jbülürmek.bitürmekj U)'g.) bilm ek (Iohum filizle nip loprak.
bilirmek (gcli$lir mek. o rlaya koyrnak, la n ç.kmak , Ib m.)_.
o rtaya çlka rmak, so na e rdir mek, islcnen RitOlek (n rlaya ç.kma k, d~ma k, bili$-
biçime ul a~lirm ak ) . Büt -bll dönü$mesiy. mek, la)"na$mak, b ü)'iim e k, yeti~i p gc1i$-
Ic a nlam geni~ le m csi ... mck, l ükc nmc k, so oa e rmek, Tar.
Uygur agzmda; bü tkürmek (b itirmek), SOl.).
bÜIÜrmek (b itirmek ), pülürmek (bilir- Ulia k lopmk ol ü gi)zetme öte
mek), püt jbül dönü~mesi.. . Dilerse n ki senden nese ne bile
Kä~. da; biit ür mek sa~a h m ak , satlam -Siih. -
d urum a get ir mc k, alaca~ m sar lamak),
Ah Idrrs em ne biler ah .mdan
pöt ürmek (b üt ürme k anlam.nd a), b üt/ -
pot dönü~mesi .. . Çün müessi r dt#i1 gü na hlmda n
- Ib rahim -
Bir lkl gün karar itdl ol urd l
Gö rü n n krln de ne nesn e bllü rd l di7c1er inde blte, bller sözeiiklcri doA-
- O ah. - mak. orlaya çlkmak anlammdadlr.
Kesilen ba$ gerü blt mez, son pi ~ m ll nhk
BITKI , cs. Ir. bü lmek (d()~mak , büyümek,
"SS, Ilmr z alas{\7ünde bitm ek SÓlC Ü~Ü
olgu n l a ~mak , so na e r mek)lc n bit mekj -
bit.kijbilki ( do~a n, büyüyc n, gel i~ e n , o r- biti~mck , kayn a~mak kar~lh~ldlt (T ar .
taya çlka n). Siil .).
n Üljbit ki.ikler inde d önü~m e SllnucUhUl- Eklncl klrk YJlda blle-r, bezirgän k.r k
mek-bit mek eylc mindc d egi~m e . gU nde, ata sö7-ünde bitmek't en a n l a ~ l l a n
Ar. ne bat (orlaya çlka n, fl~klr a n ) , alm. tükcnm ck, hatmak, c1inde avueun da ola· .."
Pfla nze, fr. plante, isp. pla nta , itl. phm- Ol yilirmekt ir (Tar. S Ö~.).. '0 o'( u ", t
BITPAZAR I. ~ blll (kcsin, açlk seçik) ile ,:) 2
Bali diller inde bltkl a nlamtn3 gelen SÖl - fau . bAzAr (satl$ yeri)dan bal .ba zan j-
cükleri n köke ni gr . pelago'l (de nili n üle- bit pal.ll fl (eskilcrin ahOip sa t lld l ~ yer).
rind e yaYllan, kaba ran , yiikscle n, <lçll<1n) (ierçek an lamlyla kesin s a ll~. an lam de·
 Bl z
siv- t , r_ ~
- 94 - 'tl;~ -t~ ~-~ \'Z- - ' ROCA Z
BOC MAK 95
~~mesiy le eskllertn sOlt lld lrll yer_. H IZLENG IÇ. ~bil (bk.) ile Ir. len-giç
BOR
80CMAK. Ir. bng (baglam a, kat lama,J~§­
Blz; 6dfbiz (kök anlarru: q ck anst, ega- cklerindcn bh~-giç !blzleng
iç (bil de- I ~g~~oyma, Sil<ï~l nm a . dügüm lc me, hir-
8 0m ~ÖlCü gÜ. ge rçc ktc. dogal hir sestir .
ClIi"1ö'kilnc yakm yerlcri anlamma gelen nen di k i~ dcligî açma aygm, bk. ( Irck dilinde boni (gurülrü) doga l scs
Hizgiç). h~in e bit i~lir_m~ , bg. an lam lar, - içcr cn ) yanslma sldlr, bos gencllikle so nc ktir.
beva'd cn bozrna. An lam gcnislcm csiytc: BOCU RGAT, rum. erg nies
(ugat, i ~çi )l cn kokü5ldcn bog-I -ma k/bl~' m a k/ b ~ ma k 8o m-bus (bomm diye gü rültü çrkarma,
qc kansl gilli sokucu -dclici " ( SOC, aynk- bccurga t (k ök anlanu:
i~çi lc rin/l rga t la ­ (kök anlanu: topte mak katla mak s l k l ~ ' giirlcycn ), Avrupa dillcrin c b u
kab rcûann di k i~ d ikmede kullandr klan nn bi rliktc i~lc tl i gi yük bom yan-
an i~nesi gihi ucu ShTÎ çc1ik ayg!I). kakhrm a ar ac•. t Irm.a~.!-Qj r~iri. nC_-'-:J;I.g[a'ma1:jJ.iXi~·t1 rmc k: slmaSlyla gcçti. Anadolu haik agzmda
Erga l es/i ~çi sözeügünün -ba~m a gelen Ao lam gen , ~lem esiyle ; ö ld örmck,"1!Olä·
Rizltme k (h b:'lc delrock. dclik açmak ), Turn. Ëkin boc biçim indc ökunma sryla bumba, pemba , pu mba..
bizlenm ek (biz'Je dclik açelmak, dikil- ZlOl sikara k b<>gma k, suda Ix-ogmak. bo h- Romba lam ak , bom bah, bemba lanmak . ;
boc-u-g at. Bu s{lzcük kimi yörc lc rdc bu- ça du rumuna gctirmek için katlama k,
mck ).. curgat, bücilrga t bg. okunur.). ROMRA RI>Il\fAN, fr. bombar deme nt
bo hça. çrktn bg.)..

t
Bl z..\ ç , u . bu zajtu (hulagl. bkl)d an bu- T ür kçcde ka ldrra ç de Bu bog kökünün oo~ boh, blik. bul1, (bombe at mak, topa lutmak) dan bom -
nir.
Uljt.b uza k-buza lO / biz.,lO (yavru, koyun, KODRUM , gr. u podrom
e (IemeI, all ge- bug , buh , buk bg. s öylcnisle ri vardrr. Bu bardrman (bombala ma. topa nnma]..
keçi, ~1 ~l r l-g. havvanl ann ya~m l g:clOmi~ lOil) bod rum (cvin aln, söyle ni~ dcg ij ikligi aga aynhkla nnda n RON C~K. tr. ~ (hk.)da n
a ltlak~ kat, cvin .Iwun'
pH U~U ) . . Icmcl inde ki kal). • k..yna kla nryor.
Bu sözc ük, Tü rkçe nin .'iCS uyumun a aykr- A nado lu Türk çesinc, '?I'.tlr oo..... ca k / vu ncuk 11 k (kök anl arm: ho-
Ana dolu'da kon u- lJug ma k'l an: bor:JIla kh, b(>gm ll:kh ku ~, )'Una ta krl an süslcnm c gcrcci, dcge rlita\.
n n ilclikl c, ~ agll aynbkla n nedeniyl e ~u la n rum .dan halk agzryla boäu cu, bo(:uk, bllCukla ~ nJ ak , bo~ul . susta krsr. A nlam gc n i~lc rnc~ iyl c : dcgcr1i
geçti.
bu bilOimi armr~l l r. Kimi yerdc b una bu- ~ r.!'!!! ~~.J~~~! n.!n, mak. begu m, bo(:umlan ma , ba{:umla n- l a ~ ya da sayda m nesnelcr den ya pslan,
_ l i m~!!) . ~o (hi.
za k. bu z.' ç, b u Z<t ~. b lUl~ hg. den ir. 561' p<'J) 1I.1~ upo drome (k on u ~Uf ke n I scsi mak, bngu nl u, b~u ou k, oogu\ mak. bo- gcn cllik1c )'U\'ariak , dr girm i t>g. biçimle-
cÜ~ün ço k uyum suz biç i ~ gsJ*mcs i ~lÏene rc k, hupodro Cu ~lurmak . bn{:lI~ ul mllk ._ ri olan takl, bl:lOcuk).
me/hipo drome), u
yaha ncl k~old u~n lyMUya nd l r - (I oku nur) sc sinin dü~m csiylc (u)- pod r n-
-~ ·_ · 1

Bu s(izcük Asya T ürklO esindc mun·

( B O II Ç~ es. Ir. bog (bogma k' la n, bk. 8o~­
m l~ll r . me.pod rom-p odrnm/ bodr um _ (SYB).
OIZEL . Ir. biraz (h ir·a l)dan agll ayn hkla- Alm . Keiler, fr. ..ou..-sol
. mik). bOIl:-ça / bugça /bohlO a ( tisl ti~ kat- s:uk / mu nçuk hiçimindc gc çmcktcdir
, ea le, isr . s ub- lana n,_b üküm b üküm, b~um bo~um ( Kà ~. ), an cak kökcn i ' oo}'Un-d ur, dcg i·
n ncdcniyle birn-birts/bize l (al so nra, suelo, ing. s ubler ra nca n cal'e, fa rs. zÎr·i ~i kl i k b/m. mj " d ön ü ~m es i n d cn gcliynr.
ëdilip birbirÎlI sl ünc-gct lr i1cn):- Il o ht; a~e·
biral son ra, so nr ad a n). Sam sun dol ayla- . zemi n, a r. taht·a l-ard ncn nes ne, uçla n birbiri üSlünc gClirilc. S6/cügü o sonunda gorül cn eak ~u k e ki
_
nnda bbc! dcn ir. A nàdolu' nu n klrsal kc- \ftOG~ ma n. buga (boga)d
a n bO~M' re k, birbiriylc bogu m olu~lura eak biçim- de a/ u d önü~me siy' edir . Dilimi/d e bo n-
simlcr inde. kim i sözeük1crin yabancl bil' M~ bu ha , mac. bilul, de baglan ar ak yaplldlg lnda n bu adl a1- r u k ki.ikc niyle bagd a~ l r bir an lamda söy.
T ürk aglzlann da
kök lcn ürct ilm i~ izlc nim ioi uyandl ra n \a· bu!:.a, iiûka , alm. Slicr, cs. alm . boc, rus. m l~l l r. Sözcügü n ça e kine ba kll;lra k Icnmiyo r artik. •
WIICI (lc ~i ~ilik li!!:c \l!!:ra~1~1 Sik Sik gór Ü· bik. lal. bos, laurlls (cs ki A nadolu dillc· far... kök cnli old ugunu sö)-Icme k dt>gru n"ncuk: kuyularm aplOa konu lan o rlast
Ico i'>i r tllayJ lr. Si''IIgcl i~ i kol nr (bllb' · riodcn). gf. ta uros, fr. I,III'"'-'au , far s. d ~ ~di! , Ir. de, agll aYrJllklarm a gö rc de· ddi k }'Uvarlak 111\ , bugda ylann içindc bi·
\ lan). l..e1!!Jkllh.it>c·de n).. [cn ufak tane li parlak scr t Inhu mlar
kIl\", k:Î\"-1 ner, ar. sen_ ilJ. lorn. i.~p. 10- gl ~ 1 hiçimdc siiy1cnc ll, lOa ek i varthr. Bu
B I ~(; I ~·, ~. biz <.b~ . ) ilc tr. ~i \' e kinde n ",0. hit. ~eri ~ , gnd ma h, !<iim. gudm a h'M ck, ya n h~ o la rak, hiral d a SC ~ uyum u e l· (OS). CS
blz-glç/b lzglç (bil. Ic dclrnC)'c yara ya n BOGAS AMAK. If. bo~a ki.~i yl e l'a d iyc :<.iiylcnir . ~ nç u !Ll a n : Bonc uklamak (Iilr cm c k, ur·
(b k.)a n hn·
sap!1 aygl[, ucunda bil ola n sa p. lu[a· ga ,s3.mak/bogasa nla k (incklcr de döl· 8 oh\·abiicl'"{:i. bllhça cl, bo hça la mak. boh· pc rmck, bJ1I \l r1 a~mak , boyundu rllktan
cak). Icnme dön cmin dc bo~a ya kar~ 1 islclll ça lllnillak . boh ç:llalma k.. ku rtulrnaya ç a h~ lllak . kaçm ak, OS).
BIZIK, Ir. bü zme . (bl:. lle n ü/ i d ()o û~m c . E.~k iden bnklOa da dcninli. Burad a bo)u ndu rukl a n ku rtul maJ a ça ·
du ymal. lx>~a .iMcmc k). h ~m a l.. aol am lOda söylcm: n "bo ncukla.
~. y k biz-i·k izik (kt'k ;lOb ml: l>Ü1ÖCÛ. Sa- m.a l c k lc n~l~ sU-lia. mak/s u-sa ma k
bagl a}lCl, tUI UCU. Anl am ge n i ~lc mcsiy1c; (;iiril r bir hukça i a l m t~ ku ca~H ma k- Ia "hoylln'" ara~ Jn dól k i içsel haglan tl
(su Isle mek, IlOl su ç.ck mc k), !1~ 'l;'S:I - sCl ili)·nr. (J O · I~ ' ~e u k " ü/e rinde gc ni~
sidik. Saba mn okuna la klIl, kIlIlO denen, ma k/ yaC-sa mak (yag (;iir illl hal u n u ~ i nd i bir buca jta
lSlem ck, IÇI yag - $e hn. _ . bir a ç , k l a ~ap glfl~ rc k (17 ~O ) d c!i~i k
ayglll t utan de mir. ) Bu rada bü zmek' te n çe kmck) ...
gcld i~i için bû zü k ol masl ger cki rdi, an· BO(;~,l r. bor:u!!i aglzlarda kJ ~oy1cni~ bilO imlcrini la r [ l~ t-
(bnW huk kökündc n nO K, es. tr. bok (I:> u sÖlc ü.!!.iin kiikü yt,r, !'lI nu~ .nJunçu k,
cak dl~ kl ç,ka ra n yc r anlamln l da içer me. gl rtl a~ l\l u~ aTEifä"iT<iän bof:uz-b o. fJOgf bo{:'du r. D I ~k l l l k [ a n ~~m I~u ~
nJuneuk bg. örn ck·
si. N5yle soylc n mcsinc yo l älO ml ~t l r (b ir· Icrinl scrgrllyo r ( k u~ k u l an a r a l). A~1. ay·
l:uz/ boi:a z_ çlkmasl ned e niy1c h u ad l a' m l~~l:.a rJl. kl a~lnd an kaynakla na n dc~i ~ikl i kle r
kaç ncdende n biri o larak ). D~al hir scs o lan bllC kÖkÜnde n. I/:lrtla. k 'lyn "gl ~U Nitck im kimi yiirekrd e
Kimi yörclerd c bu na bizgiç, b üzgiç, biz- SlO bülünün ü o lu~t u ran, kiJke nln sap la nmas lnda YClcr li·kesin ka·
bogum (b k.) de· b..g.bng .bo h biçim inde söy lcnir. 011 d c ~ ildi.r .. Bil. hu w lCügün "bo)'Un" -
gcç. büq:eç hg . de nir.
Hizik: kü mes haY" a nlarlOlO k(lrkuda n,
ürkmc ktcn d ola Y\ ç l k a r dl~ 1 ince scs (ya n-
nc n içi t>t,~ yuvarlak {!gele r hilOi mlc ndi.
Kog.a.z/ bnttaz (~um !>ug um ula n)..
Koguz ( K à~. ), boguz, bogaz (Uy g.).
Kokbiict'~i , b"kJa mak , bnk!:Inm ak, buk- dan liJrcd lgl k ~nISmda)
la ~ 1T1ak . bl)klal ma k, buklu k... r de [r.(kn gcçml~ o!mah.
80~1 1_~ :\. gr.. bumbcn ~gü m hürdcm c k, gü - l.R<!~ft ~ ' ~' ar .. bl'lr (~ürülm cmi~' ekilme -
l /. ba~ka dillerc
.
'
Slma ses ).. Uyg. da bu k SÖ1CÜgÜ glrl lak a nlam ma
lIizil..l emek (Ianlkla nn ba~1fma sl . kllfka - gc1iyor. hunun bllk-b ll ruil u lO lka rmak )d an 111. b..mha . tr. "" Ol' ml~ tar a_ ~ ok b m ;'~
~.btl!Vb ()g.buC bi· yt,knlma t>g.)dc n
ra k ince t>ir scs çlka rmas l. mlllkçll,k Cl - çiminc girmcsi, scs dcgi~mc ba. bfJr/ hu r (s ll r u l mc m l ~ larla . ck ilm emi~
1cri gc rcg i. Alm . n nmh e, lat. b"mbll ~ (gilr üh ü güm - ycr).
mek... dir. ,
bürlü), fr. bombe M Ar. be l r snlCÜ~ ll h'l-r (ar. l>evr, ha rnc r
 HORAN - % - RO~AMAK BOSA NMAK - 97 - 80YAK
üze rme öze l im konmazsa bor /but oku- [Bosnah] - Bosoak/BO$nak (b ir to plulu - oo $amak (ózgür hrrakrna k, baglmsl2 kil· m içc ren kok] .
nur ) seslerinin yanh$ o ku nusunda n kay- gu n adr. Ëskide n O sm anh-Kmm yönc ri- mak , ba glOl çÖ7mck , sa hverrne k, kadlOl . Eski Türkçed e d/ y soste rinde uilnii$me
nakla nm rsn r. AV. ~S. söz lüklcti de. bu mine ba~l ydl ). bsrakmak, cvlilige so n verme k). sürc klidit: IIdak/a~ ak. a d liVa~1. adrr-
dur umu göz ö nünde bulundurmadan, B~ nakça _ T lk-a·mak/ tlka mak . day-a-mak/daya_ mak/ a)1rmak. adlrtla mak/a)lklamak.
s özeug ü tr. o ku nujuyla bor, bu r biçimin- BOSTAN, Iar s.. bû, bUy [kok u] ile s tä n mak, stn.a.mak/s mamak ö rnckl eti nde a dglt'/ a)l; Ir. ad 1lt/aY lk bg,
de vermis le r. (yer, ülke, yöre) da n bûst ä n (ko ku ülke- g örüle n k öke a -mak ckle rlnin ge tirifme- U l o d önüsm csmc gclince: boz/bU I ,
BO RAN, mog. boran (Imma, GD )dan bo- si, gU7eI kokulu çlçcklc rin bulundugu siylc... bUl /b ol , umut /Ilnllll, nmu tfomu t, on-
run (bi r dcn b osalen yagm ur, Iuuna) . Di- yer , çlçek bah çesi] . BOSANMAK, Ir. b ,,~ {bk.u a n bes-e-n- mak /unm nk , umma k/ l' mm a k, IIrt u/ or-
Iimizde crkc k ad r ola ra k da söylcnir. Tü rk dilind e. an lam degi$lit erek: yem ck - mak/bo~a n mllk (çöz ül me k, sókülmc k, la, u na/ nn a. t ulu n/tlilu n (tulu n.. ay/ !o_
(Del i ROTan adryla amlan bit haik ozam lik ye$il bitkilerin yeti~tir i ldilti yer , ka- d ökul mck , baglmsl1' o lmak, ö7gü t lügc lun.a y], l uj!.um/do~um M
va rdu]. Boren (sis. ka n$lkhk, yaha n gü- vun- karpuzun or ta k ad i.. .. kavus mak. bagmJan kurtulmak, yagmur E/ ö dön ü~ m esi : ge.de/gö)de/gihde, de.
ve rcini, se bze fidclcri yeli$tit me yastl~, BOS, IT. bo~ (yo kluk , ö7gü rl\ik, h atJ mslz- ya~mak, içi bos h lma k). ~irmek/dötü rmek. de. ~ irmek/dö' $ür _
SDO ). ILk, olmayt$, Issl1'h k. yalmzhk, ç07üklük Don -a-n-mak/donanmak, yal -a-n .mak/. mek ... ort ü/ert i. erti/ör t ü (bu iki sözcuk
BOR-\.NI, lt. B u~ra Han ad mda n bu~".ha · bg. durumlatl bildi rc n kok)tcn bo~ . ynllln mak. bul-a -n-mak/bulanmak, Dogu Karadcniz yöres inde söyle nir), er.
ni/bu~ra n i/oo".nL Par s. PÓç (bos , san~kr . de n ge1me ) ilc )1k-a.n.ma k/ Y1 ka nma k gibi köke gele n le/orte [c rtcs i gü n/ ö rl csi gÜn),...
Bu~ra He n (10 . yül}11dan bas layan, Ot- yaklOllk.. . e -n-mak ckle riyle eyle m tû retimi. Bu ö rneklc re dayanarJk söylcme k ger e -
la A sya'da d cvlct kuran , bi t Türk soyu- BO$ (Ó7gÜt, ba~ m SI l, lbm.], bO$ (1 ~IZ, Ko~a n mak (ha glm slz olm ak, basma b uy- kirsc: T ur kçcdc; h u scs do nüsmelcr! se -
nu n ortak adij'm yapll g l ya d a en çok dolu oi mayan, Kit.), bot {özgûr, bagun - ruk ul ma k, Uyg .). bos an mak, [ka d m ho- n ue ~ , hny sÖ7eügünün a~1Z aynh kla n ne -
sc \·digi söylenc n yemck, sonralan a nun Sll, pö rsük , gev~ek , söljük, sahver ilmi$, ~amak , bagl çöz ü lme k, K ä~.), bO$alt- denl yle siJre kli bir d c gi ~im Çilgisindc yii_
ad ma 8 ugrahànl amhp haik agzmd a bo· K à ~. ) , b o~ (özgür, ha glmw ;, dolu olma - ma k, lIotgurma k, lIo~ kl l m ak, b ()~ l a gl a­ rüdügü bc11idir (h k. Rii)i iml'k).
ra nl h içimin e gird i. S u ycm cgi yalmz yan, U y.). ma k, 1I0tU& bOtll~U , bo tumak . bO$ un- Boy ~özeügü n ü n köke ni hü yümek, gcli $-
Tütk!cr h ilir ( ~T . ) . Rof lan: bo~a n d l rmllk (bo~a ll ma k) , bn- ma k, bO$ utga n, b O$utmak (Kà $.). mek an lamma gc1en bed 'dir . Eski Turk -
" RORAZAN , lt. bor u (gr. por os' la n) ilc $anma k (bo$a lmak. bc:)$ kalmak). bO$a t· RU$ bi tik (öz.gür!ü k bc lgcs i), bnt blrmek çed c bt'd ük / hü)i.ik. lM'dii mt'k/bü ~·üm ek .
6/ fa ts. zi n (l l'den/\lItma k, çalma k)dan bo- mak (bo~all m a k), b~ bagarsu k (kö r ba - (yar dl m etmek). oo$gurma k (otrc nmc k, ~dü l mt'k/hü}ii t mck sÖ7cüklcrinde
•
V ~ ru -zen /borazan (botU ö1türe n, hotudan glrsak). 00$ bögür (bögürün ege ile ka l- okuma k), bO$~U I (o kuma, ögr e nme. ))('$- bo)"'-çrkm ek, uzama " a nraml saklrdlr. Ni-
scs çlKat an, botu çalan ). ça kem iklc ri araslOda kalan ~ bölü- ku t), oo $gutmak (~rctmek.. ok.ulmak ), (d im bnd hiU bo ylu, b"du Uho~a, ktna,
Borazanc1. borazanclba$ 1 (or du d a oo ta- mü). 00$ k ornak (çö1'mek . os: se r~st b l- bou;utçl (og tCl me n), bo$;gutlu(! (~re n­ bodoglugJ bo yall (U yg.) ~7e ü k 1crj nde
7:lnc,1:lTln ha$mda. huhma n gilre\'li, Os - rllkmllk). bO$la mlik (kenJ i ha~ma hlrllk- ei). b,,~ul'l (bagl$lama . kur lar ma, Ölgür- bod ki>küniJn bo,.. tlld u ~u anl a$llLyor. bh
manhl:l a). mak). bO$lImmak (hlrakllm:tk). ho~hlk lügc kavU$lur ma, ~a l l\"c r mc ), bfl1un mak \Cslc rind c Jïm u$me giirülliyor. Bun u bt'-
l IJ\ORÇ. so!!. porç (bi t inden ge ri \oc rilmek
• 'û7e ma n nes ne) lan bo rç.
(bo$3nml$ olma), bot olm nk (00$ d ur-
mak), bo~ 5almak (00 $ hlra kmak.. . H ep-
(bo$a nma k, özgür ol mak . baglmslz 01- d Ü ml.'lr. /bü~ ii mrk s{v cu k1crindc e/ ü d6·
ma k, suçunu açrkla mak. bagl~lan ma k. nÜ$üm ü izliyor. T ürkçedc bü)"ü mek/ bfi _
Tr. öt ünç/ öd ü nç (ö denm e k ü7er e ah · si için b k. T ar . SÖ1.. ).. H ep si için bk. Uyg.) . Degi ~ik Tü rk a~l z­ ,..ü nll.'k, )'Ïlriikfyü r ük ~ö 7.le r Î n d c sapfa ·
nan, l'gre t i, igrl'tl. l'l1 re lt i)... Borç 'tan: San skr . un n (olmayt$, yok luk, bulunm a- lar 1l1da, lw ~ kö künd en tü redigi gürülcn, ~.an li/ ü, u/tl dönÜ$üm!cri de yayglO .
borçlllnd ln1ma k, bo rç la n dl nna k. borçla - yt$ bildircn kök) , alm . wüst (ISSIl, bO$), hu sözc üklc rin kiik a nlam la n m ko ru duk- Ot e yandan A nad (llu ag7md a bo~u·
m lma k. oorçlan ma k. bo rç lu, bo r çlu ruk leer, fr. vide, isp . vlleio, itl. ·vae uo, fars. hUl, bot kökü nün içer d igi ' özgür", "ha- mak /bü)i imek. bnyuk .b Ïlyük /büYÜ k gd i-
hg ... p f.lç. teh!, a r. hMi, gr . elois os. lal. vaeu· glmSlz o lma " anlam mda b it s.apma mn ~i mi de açlk.
BOR SA. ilL borsa (para "-c sesi, borsa)da n us (vB< Dno/bo$almak ' la n bo~ . 00 $111. hulunm ad lgl bcl li. Rotal ijmak, b<l$at. Imdi: hcJÜk-heyiik / hÜyiik. bü yük-bö.
oo~a (para ah$vcti$ler inin }·aplldl~ ml~ . Batl dillerindc bot anla mma gelen , mak, b<''jattlrmllk, b,,~bot!az. bn$llImak . )'u k/huyu k. hüyü mek -bö )ümek/ bo}lI _
v ile ba$layan sözcuklcrin kökeni ).. b<1~ l u k, bo$ta. bO'juna _ milk geli$imi Ç i7gi~i i/ lcnioee oo)" -~d
yet).
kii k d c ~ i~i kend iliginJcn ay·dlnlamr.
~... {\.. BORU, gr. poro!> (gcrçc k, yol)dan poru/. BOSALMAK , Ir. bot (hk .)tan bo t-a l. 8 0T I., ing. boat (ge m ide n klpya gid i$·ge·
8 0 )"' (h(lYll. reok, U yg.). bn~ (ulu ~, bc:lY.
/ ~-V boru . / ma k/ bo$al ma k (içi ~ olma k. çóz ül. l i~i saglaya n ö7e1 kap k)lan bol (anlaml
a$irel, bi r (.ilki_ k..hik, h l~ lm. Kh ).
C Anado lu T ürkçcsinc. A~adolu'da ko nu-, mek, baglmslz duruma gd mek. Ó7gür 01- degi~mcd i) .
$ulan, ru m. yoluyla geçl i. anlam d egi$- mak, içini dökme k, dölleyiei SIVl a kma k, Bol sóz cüg ü yalnllea deni71e ilgili yerlet- BOYA, Ir. bfl)' (hk. )<I<l n h",.-a / bn)J ( h o).
mesiyle "horu" ka r$lltgl söylenir o lJ u. baMan kurtulmak ). de hi linit, klrsa l kc ~ im d e kullaOllma7.. la , nc ~n el yaplllln t>oytlilatlyla ilgili u ran.
Rorncu k, boru ç l\,1'1~i . boruk llb:lj1l , boru - Da r -Il-I·mak /d llralmllk, ç~-II-I -mak/ço­ BOT 11 ., fr. bolte (çi7me) tan bot (b ir aya k- ona rl'nl,:ini veren ). !tuJa k Bk. 1I,,)'a-
~nlu _ ~1I 1 11l11 k, Ilz-a.l-mllk/lIllllmn k örne k1crin- kabl türü ).. mak ..
Fars. Jûle, ~Ipu r, a r. buk. alm . Rnhr, fr. de gör üldüg ü gibi köke ge1cn a-I-mak ek- T ürk. çc yc yak m J ()ncmd c gcçti , klr.~al kc - Hu)'a(·l. bu)'nrlh k, huya i.a nl' (fars. hiîn e
tu~'BU, isp. tubo, ing . tru mpt'"!. lat. po- Ic riyle eylem lüretimi. simde b ilinmcz pek . ile ), bfl)' Ih. bf)~a"z, bu~'a ~lz llk-
rus. lu bus (t ub a Ja den ir). cnnlll is. fist u- Bot ah m, bO$a lma . bO$alta ç, bo~all i l . 80\', C~. t r. lJ("d /b lld/h<ld (hüy üme , gcl i$- RO YAK. It . Im,amak eylc mine o l" nilk \'C -
la (dc~i$i"- a nlamda), ill. tuoo_ mak. bot lllhm, bo~altma. OO'jaltmak_
me. uzam a b ilclirc n kilk )da n· b<,y gil\'de, re n nesne. fa ts. ",n k (teng). " ....a
RO SNAK, Bosn " il;oin adlodlln. 8 0sn ink 8 0 SAMAK, Ir. bO$ (h k.)lan bot-K.mak/ . oba. tn pluluk. a$a ma, oymak ilnlam lan_ Ho) -a .k /hn,....k. Bn)'ilOa n nesneye veri.
 .
BOYA1>t AK - 98 - nOYlI N ROYUNDURUK -99 BOZMAK

len görüntüsel nitchk, n e~ne n i n görümü- s IVl~m a k). ak-m/ nkln, od.-un/ od un, or -un/ on m... islam dinine aykmd rr diycre k yasa klamu-
scl nitcligini yansuan I ~m ~al belirti ROYNUZ , Ir. boy (bk .)da n bo)'-n-u-z/buy- bO"1I nba~I, boyunluk _ u.
(re nk)... Bk. Royam ak _ n uz (kimi yaranklann baqlannda önc BOl 1J Nl>URUK, Ir. boyun (b k.) ilc du- BOZAÇ, Ir. boz (h k.)da n boz-a-ç/ bornç
BOYAMAK. Ir. boy (bk .)dan boy-a/bo- dogru çllan koruyucu aygu]... ru k ekinden boyun-dur uk/ boyundu r uk (rc ngi boz olan, boza çala n).
)"8 - ,boya -mak /ooJ a mak (b ir nesneum Asya Tü rkçesindc mln glz, m üngüz, mûn - (boyuna takdan aygn . T anrn i~lc r i nde Kökc gelen aç ckiylc hoz-aç/ bornç.
boyunca, g övdcset varhgm a, l~lk -gölgc ~ü z, m Ün~i z., mÜ,.-üz (A.v . Gabain'd c nc- öküztcri sapan okuna ha~la m a ya yara - Kul-aç/k ulaç, bakr-aç/ hakraç (d o!!:ru5u
I et kisindcn olusan mtcliksel gör ünt üyü ya n, ëkü zler m boyun la n na tak.l.p birlik- hak lr_aç/ halmaç), tl k-aç/ h kaÇ _
ye daya ndl~, hangi dilsc l 'gcli~mc nin 50-
verm ek. yözeyse l ni fel i ~in i bclirkme k; nueu old u~u söylenmiyor, yaln rzca varsa- Ie çah~mayt sagla yan aygu. Anlam gc ni~ ­ ROlARAK. Ir. boz (b k.)d an boz-a -rak / bn-
fars. rt'ng ile Ir. len dlrmek ekkrinde n yn n sal bir öne riyle YCliniliyor). Icmes iylc: tutsakhk ba~I, nnsak e dicilik, zara k [bozca, bo/umsu, boza çalan,
kuru lu rt n klendirmek i~le m i n i basa r- Kil. te boynuz kar~ll l~1 mu ju z mu jnuz ba ski, ba~l m s I7h~ - özgü r lügü o rlada n Tar.Söz.)..
ma k. Boya sü r mc k. Kandumak, oyala- sö zcûklcri var. Bur ada muynul sözcü~ü kakhrma uygulamasl) .. 0 07..ARMAK, lr. boz (hk.}dan bol -a-r-
mak, sap nr mak, d en gc.<;iz d uru ma getir- boyn uz'u n oa~ka bir süylc n i ~i d i r. Nitc - Ya ldlnk (yal-dlfl k/I ~lya o, pàrl ayao, bir mak/OOzarm ak ( lml a ~ m a k . aga rmak, va-
mek ... ). kim mfb ses lcrindc dilnü ~me sürc klidir : Y1ld l7 adr), )-altlflk (yal-hrr k/11Iyao. par - rarm ak. Tar .$Ól .)..
RO~'atll m ak , bo~'1I t m:l k. beya tt rr m a k.; mcn /he n, min/hi n !'It. layan), )alt u nJ k (ya l-I U r \l k /I ~lyan , paela- Klz-a -r-mak /klZar mak. bra-r-mak/ka-
8 0YA NMI\K. lr. bo)-amak (bk.)la n 00- Bu öm c klcrdc. OO)lI UZ ik m U)1IUZ yan, yaltrrt k), kald uruk (ka l-du r uk, o ir ra mla k. ~a r-a -r-ma k /sa ra rmak P P151O-
)ll -n-mak / bo)lInm ak ("cndi kendini bo- (mfb, y. nuz/buynuzjhoynuz) arasmda oeun adt}, uyduru k (u y-du ru k, duzme- da.
yamak . Boyah duruma getirilrn ek. Boya kökdeslik açrk.. ce), sun duru k (s un-d uru k, ka~Ol oku, BOZGUN, Ir. bozma k (hk.)lan OOl -gu n/-
ya da hoya kh bir nesne sü rünmek). T ürkçedc m sesin in moä. kökcnli oldu- su nd u ru ç da d enir.). bozgun (güvcn in kalkmasryla loplul ukta
Burada bo)'8 nesneye bo)llk (re nk) ve- ~u (sözcuk ba~mda) t a rtl~ m a gölu rme z. So nuna t u ru k, du ruk ck1erindc n hiri ge- helirc n çöl ülme, a}Tllma, da~.i1ma) .
ren nesn e, ger cç anlamlndadl r. Ren kIen- Bu nedenl c b ik ba~laya n kimi sözcükle- ti riko sözcü kler elköke nli olsa bile, bu Oozgunru , bnl.gunculuk, bnzgunluk _
mek kar ~ t!l~1 bo)-aIJa nma k da deni r: bo- ri m scs ine indirge mek d~ru dc~ildir. c kler Türkçc nin yapJsma gore biçimlen - 8 UZK IR. lr. bOl (bk.}dan boz-kJr/ b<lzkl r
)'1Ik11 i:t ll n fl'>oy anml~ , dÛ7gün sür ün- bu i~i n kolayma kaçmak . c1e~tir i yolunu m i~tir .. (h k. Kir 1.) hoz rcn kli alan , hozarm l~
m ü~. re nlkn mi~ gelin.'Oo)'8kh kuzu /k i- kcsm ektir. Bu nedenle oo)1IUZ M)lCÜ~Ü' BOYlJT, lr. boy (b k.)da n boy-ut/bo)1It (u - yayla. (KIT SO/cü!!:ünün boz anla mml içe-
re mil ooya<;lyla (hoyak'l ik) Slrll na enli ne boy (b k.) kö kü dl ~mda kaynak ara - zunluk. ge ni ~lik , d cr inlik gihi iiç d o#.rul- reni gr. klrros'la haglan llhd lr, yayh m,
çilgiler çekilmi~ kuzu ( D~u Karade niz mak, bize, inandmc l gcl miyor. n u konu - t ud an biri.). ça~lr, ab n kar ~l h~1 söy1cncni de
yörcs inde )o ~ ah kulO )_ dOl b scsi nin m' den $Onra gcld i~i n i söyle - Roy kökünc gelirile n ui e ki Tü rkçede i ~ . sü m.-t r.dir.)..
BOYAnIAK. (bl. Rny) - bO~'-a lm8kfbo­ mek tu tarh dc&ldir, Türkçede Ol ik ba~ ­ lektir: u m-ul/ u mul , kav-ul / ka\1I1, flOI l..AK, Ir. bozla ma k (h k.)lan boz-
)11 ul.amak. bü)iimek, YÜksclm c k. layan sö lCüklerin nicc li~i n i saplam ak gc - a~- ul /a~u l. kur -ul/ k urul, ranut (yan-ul, lak /bOllak (haik clgiler inde n hi r tür,
BOYÇ EKM E. (bk. 8 0)'1 boy ile ~ km t'den rekir. RO)1I UZ sözcii~ü nü n so nuna gele n eS.Ir. de ar. ec\ä b k il r~lhgl , · yanut hir· bir k()~ u k ) .
bO)'oÇrk1ne/ uza ma, bü)iime, a~a eln kuru - uz ya da z c kini saplamak, b unu agll. ay- di / eevap vcrd i, KUlad gubilik: l>g... Oozlak. buna bnzla{tl, bozlag.u d a den ir.
maM, n ltklarmdan kaynak lanan i.\ rnekle ge fir- 80 )1It sö leügünün ar. buud'ta n geldigini T o pluluklarda )'tiksck se51e, ezgiye dó-
BOYDA,s, Ir. boy (bk. ) ik d a~ ekinden mek kcsin bir çöz üm de~ild ir . söyle me k do~ u d egildir... n ii ~I Ü r ülc rc k . o kunan içscl bir kl~uk t u r.
bO~'-d a ~ / bo"'d a~ (boylan e ~il o lanlar.
Bire kalu sa: bO)lIu Z SÖ1.cü~ü n ü n boy kö - ROZ , e s.Ir. boz (ses, ünlc me, ba ~ r m a , Kimi yerde çalgl q liginde siiyle nir.
c~ i t llOylu).
kü bü)"Ümek sÖlcii~Ün Ü olu ~tura n köklc açlk (oprak rcngi, s ü r ü l me m i ~ tilTIa, i ~ · UOZLAJ\lAK, eS.tr. Iwz (bk.}dan hnz-Ia -
8 o) d a ~hk_
ilgilidi r: bed-bod-hoy c ~kö ke n l i di r; nlin (l. ren me, liksinmc , Ylkm a, d aglIma hg. an - mak/bn zlllma k (SC" ver me k, Id amak,
m Ün~, muy. nlU Y a~ll aynhklarmm son u-
BOYKOT , ing. bo) coll (ö l c1 ad )lan boy_ Iarnlara gele n kök). baglrmak . h{\~ü r mc k. ) .
eudur... Su kökün buz diyc söyk n i~ i de var : Anadnlu haik aWlO da k o~ uk si\ylcme k.
kot (hel li bir "mac" u 1:l ~ m " k için hülün Alm. lIurn, rr. ('or ne, g r. ker..s , got. ha-
i l i ~k i l c r i n ke sintiye u~ra ll lmaM, bülü n bo ..:/buz, h uz/ bm . sö}kni~1cr i n/u, ulo c/!\iyc J apl l ko'juk o kuma k h~.
un , kelt. ka r n, lal. cor nu, isp. cut'r nn, ses lcrinde siircgide n d önü~m c so nuCll- Rol hlmllk (SC5 verOlek, baglrma k,
baAlantllan k e~m e).
ar. karn, fars. ~á h . sanskr, çr nl:,a .. dur. Boz-b uz (gö k rengi, kIr, Kil. , Kh , Kh), bozlatmak ( ba ~lrl ni ak , bögür l -
T ürkçeye i~çi - i~ver c n i li ~ki le r i yl e girdi,
Bo)nuzlamak , boynu zlanm ak, boynuz- t hm., Uyg., T ar.söz., A. v. G ab <li n).. mek, Kh ), hn7lam ak (h'J#lrmak, hö~ü r ­
ktsa süred c gcni~ bir a lana yaYJlara k, ye-
rine go re, t o pl u m ~a [ di r e n i ~ anlamml ka- lat rna k, boynuz lu, bo)·nu z!uteke.... Hozl gö zbeb cg inde beli rip gilrmcyi en· mek, T ar.So/ .), bOllumak (dc vcnin ha-
l a ndt. BOYRA, fars . hö rya /bl1ri YIl (haslr )d,m gelleye n ör tü, ak s u. Sözcügiin bIJ anlaml ~ Irma~l , k i ~ i n i n çlghk almasl). b o wla ~ ­
8o)klltçu. bo) kotçulu k._ boynl (Anadol\1 haik Hg7lf1d" r-y scs1cri- alma ~l, gözbeh eginin U/crine ge le n e nge- mak m c l c~mck , hagln~m a k. SD D) ..
n<nl..A~I, l r . hoy ik lum e kinde n bo)'- nin yer dcgi~l i rm cs i yl c bllr) a /huyra. lin h07 rcnk le o lmasmda ndlr. RU1.1at mak , b (,zl a tll rm ak .~
la m/bo)'llIm (bll)'lnnlllk'la baglan lllt). Haik di1i ndc hus lr k ar ~tl ~l söylcnir ).. nnz ca, hOlcll, hozdnl!;an, bozklr... n()Z~IA K, Ir . h" l /hlll (Ylkma, dagltma k,
Ycryu va rl a ~l nl bo ylu boyu nea çcvircn la- BOYUN, Ir. boy (b k.)dan hUY_ln /boyun BOZA, rars. buze (da n c l mes i, boza ld an htihnc hildircn kiik)dan bOl-mak /boz-
sa Tl msal Çil gi (c nlem'in ka r~l tl ) . (cnsc. gövde, bOYlln)... boza . Illa k (Ylkmak, dagJtmllk, parçala mak)...
80YLA ~I AK, Ir. bo)' (b k.) dan bO)'-Ia - Boy ko küne geli ri1cn m/un eklcriylc SÜ7- Dandan yap llan, içinc hira z gü7d koku- Uuznlllk (bOlmak, Uyg.), buzulmak (bo -
ma k/bo) lam a k (boylu boyunea yürü- eiik ure lme: koy-u n/koyun , ny-u n/o)1In, lu. içaç1CI bitki öz1cri ka t,lah boza'yl, 16. zulm ak, l lyg.), hUl (bozma, Yl kma.
mek, yolu n so nu n" vardlT mak, kaçmak, yal-m/Ja h n, kal-m/ kah n, yak-mhllklO, yüzYllda Scyhüli slam Ebu ssll ud Efend i. Uyg.), bnlmak (homl'lk. U yg.). boz-
80ZRA K - UlO -
mak (bozrnak, Kh ), bozulmak (bo7_u l-
mak, K ä ~ . ), bozu ~mak (ka r ~l l l k h bo z-
ma k, bo zma kta birbi rine yardrmci 01-
mak, ya r!~ ma k , Kà ~. ) ...
Bozuk, be eu kluk, beeulmek.,
BO Z RAK, tr . OOZ (b k.jdan ooz-ra k/ ooz-
ra k (bozumsu. fen gi b01..1 çalan].
8 0 Z UK, l r. bOlrnak (bk.)lan boz-uok/ho--
l uk (d U7c ni d a~l l m l ~. bfllÜ n l ü~ü gi l mi~,
doga l yapl ~ 1 d cgi~m i~ . bozulm uj].
801 Uk., b01Ukdül ~0 , be zukluk, boeum,
bolUm ca (hi r hayvan), bol uolu, OOIU ~­
mak, bez ut, bozutçu _
8 0 Zl IL-\ ~I AK, l f . boz (h k.) k ök üodcn
ooz.u-Ia -ma k/ bolulama k [agtamak, ba-
~ fmJk . çlgllk al mak, dcvc bl~ür me k,
5 0 0).
KU l u-Ia.mak / kUl ulam ak beuzen ...
BOZ UlMA K, lr. bOlrna k (b k.)lan ooz-u-
I.ma k/boz ul mak (da~llmak , bölü nme k,
)1kllma k, s.ar~ llma k , dÜlen~izlc~m elc ,
U~lIm \U 7 <lu rum" gc1mr lc).
HO ZlI,l,iM..\K, Ir. bOlmOl k (h k.) lan ooz·u-
~ _ m a k/bozu~ ma k ( Ica r ~ ll l lc h (llara k birbi-
rini blllmak - güec ndir mc k. a ral<lr! <lçll-
mak, k cndili~inde n oo /u k du ruma gel-
mck )...
Hü ZUT, Ir. bOlma k/ bo / ulmOl k (bk.)lan
bOl ' U-t/but UI (('\fla!lgln ka fl~masl, dü ze -
nin da ~l l ma\l . bf1 ~lkh k . ). 8 01ÜlÇÜ (kan~­
tlflel)...
ROl kökünc gClir ile n ui e kiyle bozul, ay-
d1Olar 1O t> ilmed ikle ri hu T ürlcçe w zcü k
ar . re ~ al k a T ~ l lJgld l r . T ürkçed c ui d i i~.
lcklir: um .ut/um ul, kur-ut / ku rul,
n -UI/M'UI, kav ·ul/ka l'ut , a ~- ut/lI~ ut _
HÖRREK, es. Ir. bii~rek (h i' gü rde. ka n n
ho~lu~un d a o lan) ten bobrek_
(; / b ses ler ind c dön ü ~ m e h<llk agl/ lar1O-
da yaygmdlr: bï~n'k, böyrek, bübre k,
~rek, hebrek b u dö n ü~m e n i n neredc
ba~laYlp ne rede hill igini kesl irme k, bu-
~ü n için ko lay degildir. T ürk dilinin yaZl-
ya ge ç i r i li~i, sÜ/e üklcr in ya71h belge1crle
koru nnlay a a l lO l ~l, k (lm ~u ulu ~l ar m dille·
r ine or an la. çok so nradlr. En cski T ur k
sÓ7Cükle rindc, ó7e1lik1c Ka ~ . iJe Uygur
ya7i1a rmda h ile böhrt k sÓ7eügünün kc-
si n lc ~ m i ~ h ir y a 7J 1 1 ~ hiçimi yo klu r. U yg.
b ïl~ re (böhrc k), 14. YU/JII A nad olu ya/l-
h hclgc leri nJ c biigrtk/b ö~rek biçimi nde-
IICll,i EK
dir . (Ta r. Söz.].
Sli:iUi jj;iOl giirüh tue rde yalll
Sizardl kork uda n bÖ!l:rtk dr YII ~J
- Çcng. -
Böll;rt'k eri~l (ean c ri#i. "ca n e ri ~i ve
böbrek erig i detl ikleri sanca... t'fi~r de-
nir", T af. SÖ7~).
BÖBÜR, Iars. bebr [kapla n, kapla na be n-
zeyc n bir nca k ëlkc hayvam},
8ÓRÜRLENMEK, ra r!.. bebr, (kapl an )-
de n ~br-I~n-m e k/~ hr len me k - böbür-
len mek [kaplan gih i sc!. çlka rmilk, ho-
murdanmak, saldmr gibi davran mak,
k a pla nl a~m a k ) .
840br. kimi yörelc rdc, bobr. bi.br eku-
nur . T r. de, yabanci sózcü klcrc len·mek
ckleriyle eylem t uretmc olagandrr. Ar.
kibr'den kibirl en Olek, Iar s. k ü ~ e'Jc n kï,.
~e le n m r k, rars. d~~tl' k't e n de!.ltklrn-
m, k..
BÜCEK. es. Ir. OOg (il ru mcck) ile C\'k'ten .
bögC\'k-b~cek/biN,'O:'" (kilçtik i' rUmee k.
örü mcc kcik) .. biig sfl/Cü~ü b'-~. bily diyc
de okunu r.
Rö«kbilim, b'-Kl'kçil, biN;t kk:1bullu. bo-
cekkapan, bï>nklo:nm t'k, bl-N;r kli. hïN;ek-
liL
RÜC Ü, cs. Ir . bt-l{l; (ö rü mcc k)de n bt"iIl' Ü/ -
b~ü-böcü (k üçük kurlçuk, bïlCCk).
RÜr., Ir. bt"ig-bt-lk-b<ill; agl7 ayn l.l..!;m ne -
tleniylc tic bÜIl·bük.büg hg. sily lc n i~!Cri
olan kök: enge llerne, bifikme, Ylgm<l, ka -
barOla, to planma. ytiksek fies çlkillm a
bg. de~i~ik anlaml ar içer en vcrimli bir
dil varll g.. Bu hikte büCürmek gib i yan-
sima ses ö7_el1igi J e vardir.
Böjl/ bir ö rü mcek lürü, bny, bl~ ( K il~.) ..
BÖCE, tr . bög (bk.lden biill:-e/h iijlr (e n-
gel, suyun önünü kcsip biri kmesini sa~l a­
yan engel. Su be ndi.).
Anad olu haIk ag/ mda bOjlr , bihc, hiin e,
bc"il1r l-büllcl -biilliit bg. de gi ~ ik k ilr ~lllk l a ­
n var.
BÖCEDIME, Ir. bil!1 (Ok .)de n biill-t:·di-
mr / bO(:rd lme (b ir k i ~in jn , h ir i1 ka rsu-
yun, bir ncsnen in önü nc e ngel çc k1llck,
engellcme k, bi ri.~ i n i n ön ünü k e ~ m c k - y(l ­
lunu ke_~m ek bg. SD O).
BÜ(,EK, tr. bt'iAt'mek (b k.)le n be"i!1-t:-k/b;;-
Crk (suyun ilnü nc çckilip aknlilsln1 iln lc·
BÖCELEK 101 - BÖCÛRTLEN
yen. toplanmaslOl- kaba rm aslOl ~a~l ayan b'-~U (a il:ulu bir ö rümeek)...
e nge l, su bc nd i, SD D) . RÜr. ÜR, es. Ir. boA-bot [katlanma , k1rl ~ ­
8öil:ek'i n bojj;rn, bOil:et, bêv et bg, s öylc- ma. tll'gum bo gum o lma bildiren kók ) -
n i~k ri biliniyor. de n bïl{l;-U -r/böil:ilr (kat_kat bükülen, kat
BÖCELEK, t r. biil1 ( ör ümce k, Kä~. )de n kat olu p üst üstc gele n. }1j1;ilan).
bög-e-lek /böjj;r1r k (orü mcektc n hieaz Ûr eki T ürk dilinin en islek so neklerin·
ufak , dellei i~n e 1c ri örü mcc k ayaklarma den d ir. Kömiir, çögUr, çökü r, çöl ür, b ü-
bc nzcye n slnc k, s l~l rs i n rAi , SO D). kü r, kö~Ur bg. (5 0 0 .) ör neklc rinde k ök-
8 Ö(;ELEMEK, Ir. ool1e (h k.)dc n bij. lcre lakl11 ür eklcri Türk tlilinin yapt
Ce-Ie-me k/bö(!.t'lemrk (engel çekmek. ö7e1 li~in i ta nr. 8öl1ür sö7Cü~ünü o lustu-
hir cy!cmi, bir ilcr lemeyi c ngellemck, ran bot kökü ik bfig. bUg, bü~. bö)', bUk
ênlc me k. Ya rl~m lt l3 rJ3 U!.tü nlük saAJa· köklcri ö/,de~l i r, a~J7 aynh~lOa da yanan
mak, SD O). scs dc~i~m e1cri yii7ünde n. ba~ka la~m a
va rdir.
8 Ü(;EMEK.Ir. bï' l1 (hk.)den biiA-e-
me k/biogemr k (e ngcllcmc k, ö nünü tut - R(~ÜRI\IE K, I r. ~ü r (kah urga ilc kal-
ma k. suyu n ak l~ ln l önleyip topla nm asrm ça ,tr aSI ~Iuil:u)den b~ür-mek/böC:ü r­
s<l~a 1llak için önüne engel çe kme k, su mek. Sc ~i n g~ü~ ~I ugu nda n lX~ü r de -
bendi yapmak, an lam kayma siyla : kl~ta n nen vc rden çlk l~ 1 ncdcniylc böA;ürmek.
so nra ye~ilc çlkan hayva nlard a sürgiln, Bunun yamSIra scs (d~al ses) (lldugu sa-
os. ish al) _ m~ l Ja var. A ncak, ~ürmek'i n d~al
RÖr.EN, tr . biijtem ek (h k.)l en biil1~-n /bö. ses. yanSl1lla ses olma\l du rumunda. b~
kökünün de höyle görülmcsi gnekir. Bo -
~e n ( k1~ta n so or a yc~i1e çlkan koyon, SI'
il;a nm b'-~ürm~k'i ilc bötiirmek cylcmi
~Ir , man da tür ündcn hayvanla rda sür·
a ra ~lnda kurul acak h ir d<tal ~es ba~lan­
gün denen S1\'1la~m l~ d l~kl h k ~a l masl,
os. is ha l o lmak. koyun lersinin büyü~ü, II!.I, isle r ist c m e 7~ bï~ür'ü de o nunla bir-
\qti rir. Bi7e bhrsa böil;-büj!:-bûk kök leri
su be nd i, ya~ labl, SO O ).
B~e n wzcüg:ünün ol u~ma!.l nda anla m
ya n~ l m a sc;:slir, anlam geni~lc m c:siylc ye-
ka ymasl-a nla m geni~lc m esi gibi o laylar ni hiT varhk orlaml ol u~mu~tur. R~ür,
bllj!:lr, bög (örümee k), bü kmek gibi dil
birlikte YÜ r Üm ü~t ü r.
Bïl{l;en , bir az Je ~i~ere k, A nadolu'da ko· varlLklafl e~köke nl idir . O küzün bögür-
mesi de scs in ~ür'dc n gelmes i nede -
n u ~ u la n r um. ya da gc ç mi~, kimi d il uz·
manJan bunu ru m. sa n m l~lard l r . niyle ya o~ l ma scsiir, oot/bük ik ha~la n.
\Ihdlf. (Rk_8ilkOlt'kl 8öj!:ürtmek, b~ü r ·
BÖCENEK , t r. bö~emek (b k.)t en bïtC-e· lü _
n-ek/biil1enek (e nge l, önlcyici, durdur u·
RÖ(; ÜRTLE N, Ir. b ï~iirm ~k (b k.)ten bo-
cu,5 D D ).
Atlr-I . len /b~ürt l e n (diken li. dokunun ea
8ÖCE NTI, Ir. ~öjj;emek (bk.)te n b ïtt~·
n-li/ böjj;rn li (s u en gel i, su bcn di, suyun aelllCI hir bitki),
B~ür t lcn sÖ7eüg ünü haik ür et mi ~t i r .
topla nmaSlnl saglayan . a kmas lm ö nley..n
Anad olu haIk a!7l nda b~ürtmrk (al
e ngel, 5 0 0 ).- h a~ l a m ak) . b~il rt l ürme k (a7 pi ~irm ck )
BötERT, t r. böA:emek (b k.)te n bilg;-e·
~öteü k le ri göz ö nünde lutulursa b~ürt­
r-t /bc"iil:ert (su engd i, su bcn di, biillrrt, len'in dikenli olu~u ned eni y1c dokundu ·
50 0 ).. gu yerdc yan1llaya, h a~lanm aya bcn7er
BÖ(;ET, Ir. bö~r m ek (h k.)le n biiil;-e-t/bï). bir ael uyamhr maslOdan hu ad l ald lg1 an ·
(l;et (suyun aki~m l ö nleyip toplanmasml l a ~lhr. D<lgal et kisi ncd cniylc bitki ad l
saglam a dü~ünce si yle kurulan engel, üretm e Tü rkçenin öl.cllik1crindcn bi ri-
durdurnk). Bu söze ügün çok d e~i ~ik kar- dir: ISlrglln, diken, keçiboynuzu. ael k
~l l i k l a n, a nlamda~larl vard ir: bn!tln, bii. ( c k~ i cIma) , uelkllr<1 (yaba n ü7üm ü).
et, biiil:e. büCrk, bö(!.rn, böjlrrt, Mv el , bu o Ilcurga (yahan tu rhu) , IlC ISU maden. ~ u ·
Ill, SDD). yu. Bilki tlegilsc de adm l aelmSI ctkl!.l0-
BÜ(; Ü. e s. tr. biil1 (ö rü mcek)de n bóC'ü/ , den a lml ~lI r) .
RÖ U ; E - 10 2 -
Ru êr ne kle r l~l~nda gö riilürse böt\lrt 7
len' in aCI ve rió . SIllallcl, dikcnle rinin ya-
kIel e tkisind cn h u ad t ald lj;l, ye ka n-aer-
fan anlamnu içcrdigi bellidir.
Rögürtlenlik (bögür l!cn denen bitkinin
çok oldugu yeT)...
BÖl GE, Ir. bölme k'ten böl-gej bölge (bö-
l ün m ü~ bir yer , yore, büliiniin bclli bit
kesimi, bk . 8 ölm ll'k>_
Bölgm . bölgecilik. böljl:tseL
RÖL\lEK. lr. 001[aynm a, kesme, flle~l ir-
me, toi r h ütunü d c~i~ik niediklc kesimle -
me' t>ll. artlam la r içct c n k;..k)den bnl_
me ... / hr.lm...... Hi.1 k"hinün b;;l :-ç!iiyle
kurulu, kom gu d illord e o na ka yn ak olabl-
lecc k, esanlam b bir bc nzcri yoktur. BOl-
m ek (bir ncsneyi d c ~ ~ik dilimlere a}'lr.
mak, üle$lirmek ,) . Hinl-Avrupa dillerin.
de 1x 'llmek" anlam ml içeren kök ~
(san skr.), ~ (laL), Ilir (laL). Germtn
d!lIcrindc ffi!. (kimi diinemde It ll), Sami
dillerind e 2!!J (l ld u~una göre Ir. 001 ile
}·akmhk söl.konusu de~i l, iÎmdilik.
Alm . lellen, lal. dh-Idere, J!!!1io, h . d.bJ-
ser, isp. dh'idir, 2!Jj.Ir, sans kr. p~rn
(bö lüm), lal. I!:!!I1. (NJlüm )...
Bolmek'!en; OOlü, bOlüeü, bölük, bolüm ,
bölO ml em ~k, bolüml tnmek, bölün ebil-
me, bölün en, bölünm e, bólûnmek, bölü n-
met , bölüntü, bölü ~mek, bölü$türmek'M
BÖLÜNMEK, tr. bölmek'len bOI.ü.n-
mek/ bólilnmek.
Gonne k'!en gör .ü .n -m~ k/gö rü n mek,
s ürmek)en sÜ r-ü -n -m ~ k/!ifl rü n m~k, ól1-
mek'!en öl1-ü.n. mek/ö rtü nmeL örne k-
k rinJc gc.rü!en ün-mek e kle ri ~ le kóklen
l.,n e~"(' ~-':>nd; k eyk m...
BÜ:,", es. 11. bóng. {iriyan, kaba, a~r, çok
Yl\ en, Kà$,)den bun (anlam geni~1cmc -
siyle a n l a)l~ 1 al olan, ka\T a}'l~ yel enc~
iyicc gel i ~c m e m i ~ k;m!ic).
Es. Ir. bön ~ s(i1:C ü ~üyl e m o~. mun ~-
mijn~ (a n l a)'l $S1 1~ yelen ehil., bk. Runa-
mak- Run11k) a ra~ m da anlamsal bir b a~.
lant l bu lundu~una g6rc, q kökenl;lik sa- BÖYLE, a/hayr (at sürüsü) ile tr. bu 'dan
\1 da gündem e gcliyor. Bile kallTsa bu hayfi-bu hlyle--bu hl1l'/ bo)l e (bu tUr·
bön /bön~il e m u nlUm ü n A/m ön ~ kök dc~-
tir..
Bonl e$mek, bónle$t1nnek, bön le~t1r1I- olan ha)1. hcyl sölcü~ünü n Ir. bu iJl' hir ·
mek. bónlüL
BOn/ saf, ahma k, [TaI.Söl.)..
UÜVI.r.
RE K\ r. bOkürrk ( üu üste kal lamp kc-
nan, üt ülüp toplanan jtcn M rr k (kryma-
h, peynirli, mee Il çllm l ~ hamurda n yap.l-
m l ~ yiyccck]..
8ükürek/bU.k.ü rekjbü-k(ü)rtk/bOkrek
j bü(k)rr k/ bürl'kj börek. AnadoJu agzrn-
da, genellikle kn sal kesimde, bürek de-
nir. ' Böre k- asiL büküra k, içli, ham urlu ,
burulmus kat mor çö rc k manasma et li
peynirli bö rek. tt V"~jittk. (bii r ck )
tr. den ahnrmsnr.
Bö~kçl, bórtkçllik, bf'rTklik-
8 ÓRK, Ir. M rt (kurl)dcn M rl -k/Mrk
(ha ~hIi:, t>a ~a giyilen, gcncllikle kun ~il-
nünd en, kU1U gönündcn yaprlan gi)'lii).
Asya Türkler inin ina nçlarma göre kurt
(böri) kutsal bir varhktl, onu avlaYlp gil-
nündcn ba ~hk yapmak giiç1cnmek saYlhr-
dl. Sonralarl, kurt gönünden ha$hk giyin-
mek, özellikle yiîksek yayla1:trda dolasan
güdücülcr için bir ah~ka n h~a dönü$tü.
Nitekim D~u Karadcniz yöres inde gu-
gul. adl verilcn ba$1.k da kurt oa$1 hiçi-
mindedir, bu nedenle ona kurt kulakh
denirdi.
Hasla (Old. ufagu m
Dy e1mesun e1rnesun
Bulgar haber yolladl
Kurk kulakh gt'lmt'sun
Bu dört tükle geçen kurt kulakh Kara
Zipka h Kar adeniz u$ a~1 anlammdadlr
(Karadenizliler in, ö7cl1ikle bahkçJlann,
Bulgar bahkçllan na surJü rJ ü~ü saldirl'
lardan dola)'l)..
Bork (ba~ hk, börk , Kà ~. ), b<irkçi (ha $llk
yaptp !iaU n, ha$1Lkçl, K3~ . ), M rl..t'-borki
(T ar. S[JI•.•
) nakland1 l!:1 bclli . Ruea k SÓ7cii~ü n ü n de- RUDANMAK, tr. budak (bk.)lan hu ·
Rt'l inde kU $a~1 ~nin de kOrki
Yül ünden burka l ba ~ ln da bor ki
- H ur ~ . -
Börkt'('ü~üm Vert Idüm glYl'diin
Her ne kl bunda bulunur y1Yl'dün
~\ - R u~ eni -
Iü, bu soy)..
Turk a#lzlan nda deg.i$ik söy1enî$lcri
le$mcsi de dcg.i$iktir;
"Auricc: hl'yll, Gagauzca ha)1I, Kara irn-
RUCAK - 103- BUDUN
ce harII , Karaka lpakça, Kazakça kt)·h, Buçukl lllma, buçukla mak. buçuklu, bu-
Nogayea juyh, kl)h, Tü rkmcnce hili, Uy- Ç U k-~ U l _ -
gurca heli, hl'yll, 11111 , hele.; çok, pek RUÇUKLA(;A.BUÇUKU,(;I ,lr . buçuk
çok , cpc y, pe k nicelik anl amm a gcli- (bk.)l<l n b llÇ u k. llI-ta f b ll~· lI kla ~1I (yan m
ynr ...(Uygur ya7m dilin de W . nevl, çf.w; , kile1;k bir tahrl ölçegi). Bu sö-cügen bu-
!!p1I!k h,1(he r türlü), blr hlf1iek dü- çukluk olmast gerekir. Ruçuk (bk.) ya-
7en).. . bu hl1~7böyll': ol hlle/öylt', \ (01 hl- nm dcmektir, buçukl uk (buç u kla~a) ise
leh ö)It'_ (F.D. A n~in , BB. 1966, belli bir ölçe ~ n, ta rtmm yansml ölçen
TOK).. .._ aygu anla mm dadn.
An adolu T ürkçesinde, gencllikle 14. yüz- BUDAK, Ir. but (büyûme, Ulama, gelqm e
)'Ilda n sonra görüle n, bo,.-II', \oy le, oyle bildir en kök)lan but-a-k/ buta k-bud ak
sö7eiiklcr i 00)'11' lle, $öJle He, o)-Ie lle bi- (dal, a~ ç dah]. Baska bir söylcyi$le b u-
çimi n~cdir. .
tik (dal, buda k, RRA ).
(;rJtdl1t"r biiyle lIe nlur dcgil Rut (bUI, de~e r1i hü yiik 1a~-s üslakl ~I, bi-
Hildiler a nl]a va ru n gelä r- degll rin c ve-lle n sungu, Iar s. ha h ~i $, K ä ~ .).
- Mevlid - Bunk !iö7_c ii~ü n ü n alm ayak densinden
yapllan tuiulO , ufak l e.~l i , haslr dokuma
H aik agll lan nda ho)'II', oyll', \ oyle hiçi- ipi, a~aç bg. anlamlan da var (K.'i$.).
minde geçcr;
".. artuç sö~üt bUllbfardH; a~acl dalt (R-
Or ll' boyle dediler RA)" de ndi~i ne gore ardlç/a rtuç,
AldiIer akl umutl a~aç/~ii t -~iil , dalfbullk dîye açlkla·
Ahrete pira ktll er myor .
HilUm mum du muzl RUDAMAK, es. tr. but lma k (budamak,
- Kar. - dah kesmelr.)lan bUI...-mak/budam ak.
BUCAK, es. tr. buç (kl)'!, hil im yeri, uç an- Burada dal anlamlOa gelen buhk SÖl eu-
lamma gelen kök)tan buç-g-a-k/buç-" ~iinün k scsi dÜ$Crek yer ini mak I'ki ah·
gak/ buçak / bucak (kl}'l, uç, bilim yeri , Y0l. Bundan buta klam ak, buhklamak
smlT). bg. cylcmler do~ar k e n bullk-butak SÖl'
8 u ç~lI k (klYl, kö ~e, Kit), buçgak (bucak, eüklcri la-mak ekleri do ta}'lslyla dc~i~ m i ­
açl, uç, çap, K à ~ . ), bu çgak (bucak, kö~e, yor, kahyor.
Vyg.), buçaä (bucak, Tal. SÖl .), bueak Buhm akl an : bUlaklanmak (budaklan.
(trma k b Ylsmda kumluk, çahhk yer, ev ma k, tom urcuklanmak, kollara aynl .
dolabl, ka.!tm yata~ I , daä lepesi, rilf, mak), butanm ak (buda nmak, hepsi için
SDD) , buçga ~sll (bucaksll., A.V. Gaba - bk. K.it .) eylcmlcri ol u~ uyor. Anadolu
~md a yalmzea budak sö7c ü ~n e gelen
in)...
Bu örnc\derin a~z aynhklanndan kay- cUerle eylem sürdürillüyor.
yimlcrdc kt" , uç, ~ Imr, bltlm)TrI bg. lm - da-n-mak/huda nmak (dallan kesilmck,
lamla rda söylcni$i de, içerigini açlklama- anlam gcn i ~1em e si yle gücü azalmak , )1 -
ya yarar; kl)"lM bucaAJ, uçs uz bueakstl., klm giirmek, sarsJ1 mak, saldlnya u~a ­
kÖ$e hu cak, oca k bucak, ot ocak ·ev bu· mak, ezilmck bg.).
cal.. . 8 uda k (bula k) sözcü~ün e gctire1en n or-
8u ellk (ilçede n dah a ufak yer le~ m e ' Yö­ taeki dolaYlslyla ak bölümü düsüyor,
nclim hirimi, ar . nahlye).. böyleee bud (ak) buda·n -makf budan.
8 UÇU K, Ir. blçmak / biçmek (kcsmek)lan mak biçimine giriyor. (Bk. Rlldamak).
blç-u·k/blçuk / bu çuk (ortasmdan kesi- RUDUN, es. Ir. bU)lIn (budun)dan boy,
len bir nesnenin yan sl, iki bö lümünde n oba,lopluluk, ulllS ( K .i~ . , Uyg.).
hiri).. B ki Türk dilinde bu ~/bu,/bod/bo) kö-
Bunnak' tan bur -u·k/ buro '" korumak'- kiinün ç~a l m a k, büyumek, toplanma k,
tan kor -u-k/ko ruk, o)mak't an oy... ·k/o- birikmek, gelj~m ek, aynlm ak bg. degi~i k
)'Uk bg... anlamlan vardll. Bu anlam b~ka hklan
BUî.DAY 104 - RUL RULA - 105 - BULMAK
b sesinc gele n e-c.d ses iyle y arasmda s ü- lu -Sümer dille rinde bul rnamizda n anh- BUL", es. l r ~ vula (yu l~ra rl a m a k, 1~l m a k la1-lk/ bula1Ik (h ula~ m l~ ola n, yols uz, sa-
rcgiden k ar ~l l i ld l diln ii~ m ede n do~mak . yoruz. hildire n ko k. hk. YII 11) , 11~'an\lrr tasa n, yarl~kan . uygun~ ul, yemek amk-
t adrr . Soz cugü n sonunda g örulc n un c k- Sum. 1Î;f., hit. lIJ:, gr. sttos (Anadolu dil - olu I llda k a nla mmdadrr. Anlam gcni~- la t uun bul u nd ll~ u kap kaçak] ..
rir [od- un, boy-un sÖlcüklcrinde oldugu lerinden geçme), fr, hlé, lat. Irurnen - e meslYc bula su olngu, su Çtk ,1O yer, Hu la ~ lk çl, b u la ~ lk~· l hk .._
gibi). Bize kaln sa hu söze ü~ün bud / buy tu rn, alm . wenen, lsp. trigo (1al. tril I- su kayn a ~l (ycrdc n fl ~kl r n n suyun plnl Pl- nULA~I\lAK. u . bulnmak (bk.rta n
(bud unjbu}lIn Kà~ . ) köklc rlnln !>üyü. cum'd an]. nl gö rünmcsi. isiiil iiXln Caëniylc bu · ad. bul.a ''î-mak/hulll~mak (ktlk anla mu ka.
mek (gel i ~ m ek. yayrlmak, ge nistc mek, 8uMay enlü (bugda y bc nizti), bu ~day .almlsllrl . n~ma k , birbiri içinc ginnek. bir nesne-
WplanOlak) eylcmiy!c anlam b aglan ns r gün (agustos 01)'1 ), bu~day günü [asure BUUK. es. rr. bulagJ bulak [su k ayna ~, nin baska bir ncsne üze nn c sürülmesi.
vardrr. Dilimizde buy-bü.,/ boy-OOy, günü, Muharrem a)'lOin on ikinci g ünü], su h~kl[ a n yer, pm a r-, ç~ mt. Uyg.). Bu- Anlam gc n i~lcm c si)'lc: sata~ma k, çek i ~ ­
bud-buyjbiid-büy bg . ses de~i~m c1c r i sü- bu~d a)lk (si~ 1. .heps! için bk. Ta r. la k al (boyu krsa, lilril ge ni~ al, Kh ).. mek, htlyanmak/ ka na bula nd l/ ka na bu-
rellidir. Nitc kim An adolu'n un kimi ye- SOz.).. BUUMAK. tr . bu l (bk.)da n bul-a.ma kj - l a ~l ljkan a bll) a ndl._)
rinde bü ytimek anlammda b(l)ll ma kj bo. 8 ul1.daybitl. bIlM aYCII, b1JMa)'J:;iin 's i, bnlama k ( kan~"r mak , c ritmck, hoya- S<lyn llk gcçme k, istc mcden hir i~ k a n~ -
yilmtk. bU)l.Imllkjbi;)imak - buyimak bujl:da)l'aSI, bu,;tdaYSI, bll ~d ays ü nnf'sl .._ mak , bir nesncyi ha~k a hir nesncyle ka- mak, isrc nmcycn ,?ir ncsne nin ha ~ka bir
bg. biçiminde söylcnir. Ot c yanda n bu- BUH!\R, ar. buhár (t ütme, tsman nesnc- n ~ll r m ak ) . Anlam ge n i'j le m e ~ i ni n, an- ncsncye ~ü r ü l m c si (TS).
d un 'un mog. ilc ilintili ol d u~u .s3\'1 da de n yükselcn t ütün, h u~u )dan buha r .. lam ka ymastrnn en ço k gö r ii 1dii~ü kök lc- Ilula'jmak: ay a ~1 hir yc rc t akrlmak, iki
gunde mdedir, àncak bud kökündc görü- nUHARA, saeskr. Vlhár!l (manasnrjdan rind en biri olan bulj hol' on ne dc nll vc- ncsne nin hirhirine dolanmasr, krza-kadt-
Icn scs d egi~ m clc r i göz önünde tutulur- Buhara. rimli old ujtu bulam llk sözeügünde nes- na SOl almak, :u dmdan gilmek, k onu~u r .
sa bu sa\1n pck tUIar h ol m a d l~ a n l a~l la . llkçagda, orlaça~da manasllrm bol oldu- nell e ~iyor. ke n dili lakllmak (di!i dolanmak/dili do-
bilir. Dilimizde un e kinin i~le k l i~ l arl l ~­ ~u bir il n it el i~ ta~l maslO da n dolayt Bulam a k: buland lrmak, go runumunü de- la ~m ak ). yolda birisiyle kar~ lla~m ak..
ma göt ürmez (dilimirin geçm i~i bo~lI n. sanskr. VihAn\ adl \'C rilen ulke, sonra- ~~I i rm ek , donu kla ~llrma k, golgcli-sisli bg.
ca) . SÓ7gd i ~i oy-un (oynamaklao), koy- da n, tr an halkt, Türk halkl a~z1a nn"da n
un (ko)'m aktan. Burada ki~inin kOYOu 8uhara'ya dönü~t Ü. duruma gel irmek bg... 0 BULGUR. rum. pligouri-fa rs. blilgflr'dan

sÖl konusud ur. bir yara\l k olan kO)lln de·
8UHARLA~MAK. ar. buhAr (bugu)dan
~!). dol-un (do lma klan. dolun.ay bg. ),
buha r.Ja.,-mak jbuharla1ma k (bu~u 0101-
od·un (ol jate~ ile ba~a nlth olan)... .
rak yükse1mek, buguya dönü~ üp ag-
Budun sÓlcügü "Türk budun " biçiminde
mak.).
Kül Tigin ile Bilge H an yalll la n nda çok
gcçme kledir (H NO. s.22). 8 UL, Ir. bul. kimi a~zla rda bol (varo l·
Bl l(; [)AY. m ~. buM ayfbogday (b u~­ mak. b!L~d e durOla k, ka r m akan~1'f"Of.
d>ly)dJ n bu ~d a -b\l ~day_ mak, donmaÇ Ei'ilämak, u ulan m~ k ,
Kà~ _ de, b ud~ay , bug da)', Ibm. de. bu ~.
sis!i duruma gdmek, verimlilik, uk,
da) . Uyg. bu gday. pud açi (llarak geçe n, Oi1áya k?YmaJ bg. ço~ijTh--antam tir
Anadolu Türkçesinde 1~ . yiil}'1ldan bu içeren bu kok).
yana yallh kaynakla rda gö rülen b u~day Bu kok bol-bul biçiminde söylenir ken.
anlam gen i ~le m e~i, anlam kaym a~ I , an-
8 UL.\NAK. lr. bul anma k (bk.)lan bul·/ bu ll;ur_
a-n-a k/ bula na k (bula nd lrl l ~ I~, bulandl- Yun. pltgt \'urma, el.me sÖleügünden
n el,. bula ylCl. Bl1la nd lnl ~ ak lslenen n e ~- pl egnuri-pl igouTl ~, dögülmü§, kl-
ne YI, SlVlYI baltrma yen. bulan dlrmaYI r l lm l~) , pulgur-pilgurjbulgur._
saglayan aygl!.). Yunan diline e~ k i Anadolu il1erinden
Anadolu'nun kimi klrs~ l k e si ~ ~e ~inde gC~ l i . Bugday ekimi olu'da Batl
a~ l a n a n hayvan ya da Insam, lçml bu- ko m ~ul a n ndang aha öneedir bulgur
landlrlp, kuslurm.ak için kulla nlla n ge- da bugd~ çlkanllr. ( Bk. 8 ~t:day)_
reç, kuslur ma cm I. Bolgur'un tr. old u~u n u savuna n dîlcile r
8U LANDIRMAK. Ir. bul a nma k (hk.)lan de vardir.
7 butan-d-I-r-mak/bllian dinnak_ Ar. burtu), ra rs. bulgflr. alm. Grü tl t,
BUlANIK. t r. bulanmak (bk.)lan bu- .~a u , l al. panib sllig intU! . isp. gra-
la-n-Ikj bu la mk (bu la nm l~, ka n~m l ~ , ge- no mon a J!-

0_,
S(; 7cü~ü n ü n mo~. kökcn li ol u ~ u sondaki
da,- d inden de bellidir; m o~. kunl- lam dejti ~ m esi gibi olaylara yolaçar . SÖ1- regi gihi görünmeycn).. IllJ LMAK, Ir. bul (varolOlak, bir yerde ol·
lay/ku rn llay (hüyiik to planOla, büyük gdi~ i : ,bolluk.cYer jmlilik) , l/olma k (varo l. Bulamk su, bulamk lrmak, bula mk giJz ma k, k a T1 ~m ak , o rlaya çlkma k bg.)dan
mak, bulm.~o rt aya çlkarmäk. (iyi görc meyc n gÖl ). bu l-I-makjbuhm ak-bulmak (ortaya Çl-
Inr1.lnmal:um yapl ld l~h ye r).
Bug, bu k. bu ~, bi-.g. M~ köklcr inin Ir. 01- giffiliklen kurIOu mak, hilinmeye ni bilinir o BULANMAK,lr. bul ( k a rl~h rm a , dnnuk- karm<l k. va rn1du~u n u gfuoler mek, görü-
maSlOa. bük' un ta rla anlam lO3 gelmesi- duruma gClirmck , ycni bir nesnc ürel - Ia~l lrma , J o ndu rOla, bU l la ~lirm a bg. an- nür duru mJ gelirmek bg.).
ne ka r~ln bug da y SÖ1CÜ~Ü Türk dü ~iincc ­ mek). bulu nm ak (ortaya Ç1kan!mak , bir lam la r içeren kök)dan bul-a-n-mak j bu- Hul kökündcn l iu e m i ~ sölcükler, clde
sine yabancldlr. Anca k sürekli yc r le~ m e · yerdc varolm ak, d!lrmak), bu lanmak la nmak (ka n~mak, s a yd a m h~10 1 yilir- bulunan ~':lll h kaynaklara giJre. Türk di·
!crin gc rçe k lql i~i bölgelcrde bu~d ay e ki- (buna bolanma k da denir. K an~'lliIk , Q2:. mek, bolulmak, bugulanmak, don Olak. linin e n eski dilncmlcrinde ' ·ardlr. Kökc
~ bk. Bulanm ak ). bu zla ~m a k bg..). gelirilcn (Jr l ile k1c r -~o nek le r yardlmlyla
mi yaplla hilir. Eski Türk to pluluklan n.
da. Uygurlar d l ~l nda , bö)'1e siirekli yer - Atuma vurdum kola n 8ull,.'a mak (bulanmak, ka r mak u I ~l k 01- anlam ge n i~l e m e si sagtan m r~ , hirçok söz-
lqmc va~aml vo kl u. Bolan t dtre bolan ma k. bozmak, ka rl ~tlrm ak , Uyg.), bu lka- eük üretilmi'jlir. Ru kökün pul biçimi
Bu ~d a y e kimioin ilk ba~ ladljtl, uygula ndl- Vhm btn almam stnl mak <hulandlrmak, Uyg.), bulganmak a~l1 de~i ~i k l i~i ncden îy1cdi r. Kà~ . sözJ ü·
itl ülke Anadolu He Mezo potamya, ölc1- Dolan pt1üme dolan (bul a nmak, kafl ~l1 rm ak , ka rl~m a k , yaml. g::iinJe degi ~ i k cylemle ri "'a rJ lr: ' ulugm
likte Sümc r lopluluklandlr . Oog:u ülkele· dör llü~ü nde bolan wle ügü bulanmak'· ma k, Uyg.), bulgan)llk ( ka n~l k, hula- uluglasa kul hulu r jya ~h)'3. roan.~ 1 göslerir-
rine Anadolu - II.leznpolam ya yoluyla lan ge1ip bul an anlam mdadlr. Su bolan- mk, Uyg. ), bu lulam ak (kan'jmak, kar- sc mutluluk bulur .- ahnll imli (harckd i)
g.itmi~ hu~day laTlml. Runu "Il ~da y ~Öl· dl (su bulandl), içim bolandl (içim bulan - mak an~ lk olmak, Uyg.) ... : tll du~unda n "bulur- ba ~ka lürlü okuna·
ciJ~ünün (ba~k:t hir adla) ilkin Anado- dl. ku~ca~l m ) ... BU LA~I K. I r. b ul a~ ma k (bk.)lan bu- m31 . Otc yandan RRA da bu kökü A...·

-,
Hli LMAN - 106 - / IlULVT BUNAK - 107 - 8URANÇ
rupah bilgin!eri n (T urk dili uzmanlan-, T ürk a~zlarm m dah a es kidcn yazlya ge - tuça; c ü~ünun ben a nla rmrn iççrdigi biliniyor.
nm) yapnla nna dayan arak "bul' d iye çir ildigini, hu ncdenlc ger çek köken du- T ür kçe kayn aklarda : butut-bulrt ( Kä~ .), Kök bak lmmda n d li~ü n ülür se TUrk dili n-
okuyor (bk. Eski Tiirk $ii ri): r umunda daha önceden bie hclg en in bu- bulut-buhl ( Uyg.) , bu lut ( Krrg.), bu lut de m ile baslayan sill cüklcr ta rl l ~m a h.
Kiirt le t üa ûn len grim lundugunu varsaymak inandmc r dc~i l - (Kit .), bul ut (~S), bu lul (A V), bu lut drr , öl clliklc nlun lt (mun) MogolcaYi
bu r ka mm bulu nçsuzurn dir. I (biiyfJk kristal tepsi, SD D), bulut anrms.uryor. Öl e yandan Kä~. sl)7Iügü n-
Bizc kalrr sa bulut' un kökeni, "ortaya çrk-: (H KK), bul ut (Lu s. ebr kar~lltgl , A. )ir de b sc sine diinli.}c n m scsiyle bas layan
dizes inde "b ul unçs uzum" SÖ7CÜgÜ"b ulun- mak, olmak , bir yc rde bulunmak va rol -
ma am' d iye açsklamyor . Kä ~. söz l ü ~ü n ­ Ncval], buht (HNO), bulut-buhl -pu ht sÖ7cükleti n he rsi T ürkçe göste riliyor:
mak, bir yerde d urmak, bir ycrde görun- (A.v. G aha in). manl:a jhana , meng b"Ü7dcki ben), men-
de: bu ld u kmak (b ulunma k), buldu zmak
mek, blr yerde olmak" bg. an lam lara ge- Bulutlamak, bu lutlanmak, buï urlu , bet- l::llfbc nil, mu nda / burd a, burada , mun -
(buldu rm ak), bu lmaduk (bulunmarms], Ien bulmak 'ur (bulu nma k' m b undan t ü-
bu l ml~ (bu lun mu~), bul unmak (b ulun-
tutsue., dmjl>uraJ an, mllnl:a r / huna. bun da,
rcdigini söylemck SÖl Ü uzet maktan öte . 8 UNAK, m (J~. mu njt [çok ya ~tl. kco Jin - munl:lu M h unlu. slktnllh..
mak ), bu l u~ mak [h ulusmak], b ulus (bu - bir anlam ta ~lma l) . Bul kökünc eklene n
l u ~, yapilan ist cn sagla na n kaza nç], { den gcçmis jd an l,'<l~ . mun (kocalnus, Mogo lca ik yakmhk gu ste re n hu scs
u-t sesleri anlam gc nisfcmesini sag la ml ~­ dcngesiz) .m unj};.a-kJ m uoAak.b un.a k/ - bcnle rligi, J ö n ü ~m esi T ürk lerlc Mogol.
BULM.-\N, Ir. b ulmak (hk. Buljtan bul- nr. Sözcu k bas langiçta bul u biçimindey- larm ö7dq yesern a n rta rmnda b ulu nma -
ma n/bu lma n (bul cc u. h ula n, ottaya ko- bu nak.;
se Çt~u l eki f nin savun ulmavi kolaydlr, nadul u haik <lgJlnd a, bug ün de, mun larmda n da kaynakla nahilit, scv bcnzcrli-
yan, bilin meyeni bilinir du ruma ge tircn, ancak bu savunmayt yapahilmek için gi d ll~a l scs yanslmaslmn souecu sayila-
ar. k ä ~i L). . "" 7d jgû bu n biçiminde SÖYlenir. Y a ~1t
b ul· uJbul ulll bul u bg. benzen bir söz- ki !cr in dola ~lk d illi, biraz da b urun- bilir.
T r . d e ma n ckivlc s özcuk ürct mc, özel- cük bulmak ge reki r, Kimi di lcilcrin sa -
likle k1 rsa l kcsinule Ya ~ ayan haIkIn dilin· dan gc e~e , kafl~ lk k 0I111 ~ m al anna , HUR, Ir. yanSlma sc~t e n ol u~ a n çevir mck ,
vundukla n g ibi b ulut' un "t"si çogul c kiy- sÖ7.le rine m ungmun!!: e diyor de nir,
de çok yaygmd lr. Ma n·men eklerinin sc tekil durum u ned iO Biz, burada "(" bÜkmclc, döndli rmek, kok mak, egroe k,
fars.dan gc l d i~i Sa\1 da dl~r u d e~i ld ir, scs inin çojtul cki oldu~u gi>rü$ündc dcgi- UNALlM, mog. mu n!!:' dan, bk. Huna l· a~agl hasllr mak, sa rmak hg. an lamlanm
h u d ier kc n d il i~indcn, a~11 3yn llkl:m li7, nitek im "' rk Bilik" IC bu lu ll u an la- m;Ik_ içcren krik.
yol u~·b. û rc ui~i hirc r u ründû r. {)rman, mmda bulutlug sözcügu geçiyor, açllda- BUNAl.M AK, m~. mu ng (ço k ya$h, kcn- Hur kilkünd en lii rcyen sö zcük!crde a n-
dft: irm en, ele men (dek), dolam a n (dó · m~1 da bulutl u biçimindedir, "b ulul- Iar- dinden e m i ~, d.ÇJls.-~därïimrn / b lJ n tam gcni~lcm esi vard Ir;
ne meç), ('kemen (kendi ba~m a b uyruk) h" degil. i bun -a- -ma k bun al ma k BI/rea bu rca (hurc u bur eu) gÜ7e1 kn ku
bg. Bu d urumuyla bulu t çogul degildir , ncs- Gerçek an la mda : ke ndinden g~m e k, y;jymnk a nlamml içercn t-ir bclirleç (söz.
BULlIT , Ir. bu lmak (bk .)ta n bul,u·l/ bul ut nel anlaml da "gökte görünen, uzayda ~en~siz du ~ u ~a ge~ k\-s~g~­ cügün kork mak, kor ku ya)m ak eylemiy-
(uzayd a görû len b ugula ~m l~ su kabarClk" orlaya Ç1kan, ~I u kl a belire n dem eklir. l!Iek, acile fi1Q.!QI!! rl a nama m a~~­ Ie ba~ant lSl açlk). 8 l1 rn lam ak (tüle re k
larln m olu.}lurd ugu kal, bulul) . Anl am gcn i ~lemesiyl e bjlinen bugu biri - Ilhktan dolaY' k~nd i kend Im bilcmemc k, gÜ7e1 hir koku ya)ma k), burgaç (k1\Tlm,
Bulul' un so nundaki I se sinin 0 ui e ki kimi, bulu l olm u$tur. O le yandan bu- (bk . 8una ma k).:. Bunalt i, bu nall lcl, bu- büklüm, kl\TlIml$, biikü l m ü ~, dOIa$lk),
~ , h u ned enle sö 7Cügu n uI-u u- lul'a bu l kökiinün "b ulanmak-sisli duru- na ltl lmak , bUfill lt mak ,_ bl1'lta ~ l k (büklilrn ü~ , k l\T l l m l~, dol a~ .
lu biçimine gird i~ söylen ir. Bu durum - ma gcImek" anlamlannda sÖ7eüklcr uret- HUNAf\-l AK, mog. ' m u n ~ (de ngesi7., y,, ~I I­ ml$). b u rga ~l ~ (h ü k ij l ü ~, ki vnll ~ ), bu r-
da bulut' un "b ulu-lar" a nlammda o)dugu meye clvcri~1i yap lsi dola Ylslyla "b ulan- I~ __ned eni)'le "kendin i bile'mej'tIl, dcn,&S. ga~ m ak (bükülmc k, kl\'fllmak ), bu rg u
o rla ya çlkar . A ncak , el imi7de bJllunan mak"lan Olu ~lu~u n u savunmak da o laSl- S17~ lula rsl7., ilag' j)' k hg. dur u mlar l2~ ­ (h urara k detme araCl, bu rulm u$), burk"
en es ki )"iIZlil ka)"Tlaklar da, ö zel1illc Kä~ . dIr. A ncak "bulanmak"m bul kök üne u-t ren kök)dan Ir. lInJ bun -a-mak / buna - mak (bükmck), buru k (bur u l mu~, san l-
sö:z.l ii~ ndc "bulu", "buh" diye?ir sOzeük SC"sle rinin han gi dil~1 gcli~me w n ucu e k- ma k (ke nd ' e ndini bi1eme duruma gel - ml$, t>ü külmü~, ~ ne nm i~-buruk ö kiîz)
yoklur. Go ktii rk Yalltfan' nda da böyle lendigi , a r a ~1l r1 1 m aya deger . Dilimizde me k, L ç!1 i.lI ~! )'1 t iH"ns ~, dcr lenip 10- bg.
bir sÖ7cük görülmüyor (H NO), oysa A. - "bul' kiikii ç(,k i~lckt ir , tür cvlcri ho illur, pa rlanamam ak, da gmIk nlmak, iyiyi kö- RURANÇ, e~ . tr. bllr mak {b k.)tan
\'on Gaha in "pu ltt" örnçAini de vcriyor .- bu kökün bu l-g. blll ~ (bulgakjbu lga k) tüdcn seçe mez dur uma gclmck , seçme bllr-a -nç/b ura nç (ko ku, gÜ7d kok u).
Bu ö rnck dogu sa)1hria "bului" sözCÜ· biçimine girdigi de biliniyo r (g.g ~eslcriy­ yete ncgi ni yilirme k.) . Haik agzmda, ço k- Bu sözcu~ün nlu.}umunda Ö7e1 bir du-
~ü nün Turkçeden baj'a bir kök~ni ol ma- Ic). A neak bu durumda i ~le r l i~ a7.dlr. luk, ya~lanmad an dola}'1 ortaya çlkan an- rum vardn. E ylem burmak' tlr, ey1cmin
SI gC rl~ ki r. Simd iliJybunu kes.inlikle sapla· . "Bula nmak" dilimi7dç " s i ~ l e n m ck , b ylnt- lam a, scçm e, ka\Tama yava~h~ blIna · kökûn e gele n a -nl,' eki nin i",rn c ~ a7dlr.
yaca k dur um da J"a deäiliz. Oysa b u söz· / su duruma gçlm ek. saydam hj!Jm yjlj ~­ ma k diye yanslllllr. SÖ7gcl i~i kn a nmak 'l an kl\1tnÇ, jtûvrn ·
cuk -b uhl" biçitründ e Chk. Eski rlirk }"a· mck do nuklasmak , kQlayea sc, jljt olma- BUNCA, es. tr , mu n'-ça (b un·ca) dan. Va71" mek'ten g ü ~e nç ö rneklcrinde nç di kö·
:lIlan, Irk Bi/fk J:,ölüm ü, 11/ 8, H NO ) ge- .mak" bg. an lamlar içerdiginden "h u- h kaynaklar a gör c Asya T ürk çcsinde kün soo sesine gcliym, oysa b urada (bu·
çiyor , ~im 9ili k cl imizdc bulunan en eski lut"la içerikscl yakmhk gÖsle r mekted ir. !!I/ b sesleri ndc siirdli d ön ü~me vard It. ra nç'la ) bur kökiine hir a sesi e klendik-
beIge (yalm a) hudu r SanlTll. Sö7Cük buo Bu yakmhk ' h ul" kökünü dcjtil "b ulut"u n 0 7ellikle m' nin b' ye dönü $mcsi yaygm- Icn so nra nç gfJrülüyor. Bu dutu mda ey·
rada buht, Ká$.da b ul ut/ bu h t, Uyg.da niteligini açlklam aya yara t, dIr. G erçekte m u s07.ciîjtû so ru ekid ir, !emin bu rmak dcgil de bura mak olmasl
bul ut tig. biçi minde geçtiäine go re degi· Alm . Wolkc, Nelxl, fars. cbr, a r. scha b, A nadol u Türkçesinde mi, mi, mu scs1eri- da ha U)'gun d ü~üyor . A. ~'(Jn _ (;aba ln de
.}ik T urk a~z lannda n ör nckle r get ire rek ga näm , ga)m , lal . nu bes , ill. nObe, isp. oin kar~ l hgldlr ; ben mi? 0 mu ? yakm A lll1ïrkische Grammatik'i ne ekledigi sOz·
b ul köküne ba~ka ka)TIak aramanm ge re· nube, fr. n u " g~, sanskr. nabllllh, gr. Ilip. mi? örne klcr inde gör üldüS,ü gibi. Öle lükte eyle mi bunnak biçimindc verdik·
l?i yoktu r. Bu sa}'1 lan kayna klar d l~mda, hos , neph os , rum. nephele, rus. oblako, yandan m ~n / ben , r,nln / bin. yine min s1)z- ten so m a buranç' m koku nldugu nu hildi-
 108 -
BUR G.U
riyor . Uyg. S07_de Î!oC buranç sljn n(.h.
darbk. havasl7\lk diye aÇlk\anml~ur.
BURG AZ. gr. purges (kale. kor unak, hi-
sa r)dan purga zf Bu rga z_
IIkça~da . o rta çag da çcvrc.si kalm duva r-
larla çevnli öturma yc rlcn. . _
Keme rb urga z, Lüleb urga z.; Bizans do-
nemi nin bd li savunma, ko runma yerle-
TI ...
BURGU, Ir. bu nna k (b k.)ta n bur-g ujbur-
gu (bu ra ra k dclm cyc yarayan ar aç) .
Rur(hk.) k ökün t m b ükm ck , dclrnc k: çe -
virc rc k ddik açrna k bg , anlamlan rçer-
mcsi anlarn gcni ~lc mcsi sonucudur. Uy-
gun T ürkçcliindc burtu deni nce bur-
ku-burkr biçim indc de sllylcnen h IT çalgl
anl a~lhr. A .....GahOl m isc burt.u·yu boru
anlamtnda \'c rivo r. Kà i.da hurk! sOzcü ·
~nün kaqd ,~' bu ru~uk . dr.~i ) "Ü7... km- BURSA. es. an ., Bitinya krah Pru ~ lo ! ad m-
i Jk'tlr. Anadolu haik aç:mda burgu bili:
nen araç dlitnda kurt d erisi. diza nten
t>g. k ~uilh l1:U1 da içerir .
BUR G UÇ, tr . b u nna k (b k.)u? bur-g!!ç / -
b urgu ç (çc n Înti, suyun kcn d l çcvre!'>m~e
döncrck ol u ~l u r du ~ oyu k, fars. glr-
dàb ). . sÖ7eüklcri cs ki A nad olu dille rind e n olu p
Bur (hk.) kök ün e gclen guç ckly.l.e ~n ­
lam l!.cni~lc mcsi ~onuc u (ll u~an s0 7cuk.
G IIÇ - e k. iylc ~ö7cük lürcl mc T urkçed.e BURUN. Ir . bunm.
pv~mdlr , SÖ7gcl i ~i ~o r-gu ç/ s o~uç (k ~­
mi di lcilcr hu sölcüjl:ün so rg u'ya gct m-
len ç ekiylc türetild igini ile ri sürerlcrse
dc d~ru de gild ir).
Hl!R.'tA. Ir. bu rm a k (t>k.) tan bur .nla / bu r - Esk i T ürk s(}zeüklcrinde ( Kà~. , Ib m .•
ma (t'>ir nesne yi kendi çe\Tc sind c dö ndü-
rer ek sarm a. b ir eylcmle olu~t u r u l a n nes-
nc o Ol ha~l , l:1ir lalh adl _ ~ a n~ bu rma bi a nlam lara gelen buru n si"1ze ü~ü
t>g.. .). - Biçilen ça)lrdan o n I;lur ma ol eI- H inl-A\Tupa kökenlidir.
de edild Î.. : .
T urk dilinde kö ke getir ilen ma ekiyle
(d aha d$usu m ak eylem ekinin snn
c kini atma kla) sQ7cük Iilretm c yaygm-
dIr . So rma k'tan s or ma , s arm llk' tan sa r·
ma d urmll k'l an du rm a. vu rmn k'l an vu r-
\ mll'l>!t. Kim i dik ile re gö re l'ou ra d a görü-
Icn m a eki cvlc m olu~t u ran ma k' m k se ·
sini alma k l~ !'>aglam r. Bize kah rsa bu
ma avn hi r cktir. m ak ' la ili ~k isi dü~ge1e
h ir o Îayd lr.
Hl1R~ I.4.K. lr . bu r (d<t;!l yan~l m a ses}da.n
ma k c~' le m cliyle bur_mak / burm ak (tllr
RURUND UR UK
nesneyi kend i çeVTesind c döndürm ck, çc-
virmel senecu..).
U ygur Türkçesind c bur mak ~)zcügü
kokm ak, koku saçmak an lamlodadlr.
Ká~. ise kokmak yanmda bugusu yükse! -
mek, h ugula nmak anlamlanm ~a ven-
yor , A neak es ki TUrk sö~lükl ~ nn~e k~­
ku anlarmru içer cn bur diye h ir ko k bil-
miyoru z. . .'
An adolu T ürk çesmde 14. YÜzyllda n b u
yana gö rüle n burmak sö1.e ügü h ükrn ek,
sar mak. çcvirm e k, enc Olek bg . fllilamla-
n içerlyor.
HURM AU, tr. bu r ma k (bk.u en bur-ma-
h /bunna h (bir ta th adr, b~r,!la.ra k y.apl-
lau ya d a üze rinde b urma blç lm lnde 1~1e­
meier bulunan nesne -b urmah sülun
bg. -).
da Pru ~ la -Pru sa/Bursa _ T ar ih kaynakla-
fin I gore , ili Bitinya krah Pru~ ~a s kur-
mu~, ona ke ndi adlOt ve r m i~ (t. C? . ~50).
Ilkçagda ilin ad l Pru ~a ola rak blh 01Y~U ,
O rt aça,Ma, ö1.clliklc O sma nh Jèmcm ln-
de Rursa d iye am hrd l. Pr usias, Pr usa
G re k-La tin dillcrine sonradan ge çmi~ti r.
Lat. prunus (çlkmti, da~ çlkmllsl, d l~a
l a ~an uç, öne do!p"u çlka n tümsck ), gr.
pr on , p~on (çlkmtl, öne dopu çlka n
tüm sek , dag çlkmt lsl), ra rs. blru n ( dl~a
ta~a n çlklnll , dt~arlak) ..
Uyg., Ki!.) bulunan, genellikle ç l kmt~,
daha flnte, öneeki, dön er ge (horlu m) gi-
San skr _ ghra na . ar. t nr, fr. nu ., lal. na -
SU! , alm . Nast, faTS. bi ni'
M Ge}'si \ er iil' kinl se h iç N1I1llli gi}iir nlt'l
Burunduruk, burunla n mak, buru nl u,
buru nolu, bu runsak, bu ru nsa hk.
Kar amn dc nize do!p"u olan çlklnll sma da
hu run deniyor,
Yorotb urn u (Dogu Karad en il. yöresin-
de), Ça lh bu rn u (Kara de ni1. yö rc sinde),
Ki~çb u rnu (Boga ziçi' nde / l stanbul) ..
BUR UNOUR UK; tr. hu run (bk .)da n buo
ru n-d _u_r-u k/ bunm du ru k (kok an lam l:
bur u na takll an . A nlam gc ni~le m e siyle:
BUT - 109 - RUZ Ar.1
yula r, yuk ha yvanla n mn ba~ma gcçit ilcn lc mk-ri, anta m hakl mlndan birbinnin ,
övc l ayglt) . kar ~lll dc ~ild ir . Su, <oI,guklan do nu p bu -
Ruru n silzeü~ü ne die nen duruk' un ba~ ­ 73 d(IO Ü ~Ü r SC, ~ör ün ü~l c (l7clligi gi t mi ~_
ka bir (,rne gi de bo)un-duruk (bo yundu- ht:u ul mu~, t-ir de hlu bir renge bür un-
ruk) sÖ7eügu nde gör ülür. Hu c k T ûtk çe- m Ü ~lü r . G crçeklen de suyu n reng; yok -
de pe k yayglO dcgi ldir, yayglO ola n u k tu r, O)1'>a bu rda bo za çalan bir göriln ü ~
e kidi r. var drr .
Hurun du r u k'u n burma k eylcmi ylc ba~ ' 8 Ul, hUlda~l . buzd ulahl, buzhane (Iaes.
lanuh görülmesi do~ru dcgi ldir, beyun - h ánc ik), buzkrran , buz ta nmak , huz lu,
d uruk ö rnc jl:i b una c ngeldir . buz lucam , bu zlu ga n (ka n e ksik olm ayan
Hll'T, sa nskr. p ûta (knlça, sagn)dan Jlllt/- yüksck tin!!: dllfUgU), hu zfuk, hu zul , bu o
hut... zulka r, bu xulla s mu, buzulmasa sr, bu zul-
A sya T ürkçcslndc bu t (ayak. bacak, hul , la , ...
Uyg.), bu l (bilt , dcgc rli bir süs t a k l~l , RUZA(a. lr . buzagu (yavru )da n bUl.af:1
bah ~i-s> Kà s.). (gcncl liklc ine~i n ya vr us u). .
Lat. coxa. cOl(t'n d i1l:, gr. pe dlun, alm . 8 UW ~1 SÖlc ü~ü n ü n ilk biçim lni sapta -
n üflr. Ir. cutsse, gigol, Î~ p. m uslu, fa rs. mak kolay olm adl~ gih i b unu moä. say-
ma k da dO~f U ueg ildir. BilC kallrsa bu
~ü rÎ n, ni n, ar. ft'hlt.
sOl"eük ha ~lr m ak , mclem ek anlamlanm
OUZ, t r. bU)Tllak/bu ma k (do mna k, katl '
Îçe rc n boz/ bul kökünden kaynak la n,p
l a~mak , a~l n SOituk c tki!'> iylc a k lelll ~l git .
mc k, ü~ü m ck )t an buy / buz (M.gukta n do - ba~lra n, nu'Il:'} t n anl amlOdadlr. B U 1..a~
ço k ha~na n , me leyen hir yara llktn.
nup k atlla ~ml~ su) .
Bur ada i1~i nç hir d ur um vard n : dun · E...ki·ycni kaynakla rda vcrilcn ÖT neklc rc
mak , k all la~m ;l k a nla mlOa gclen cylcm le· hak l h r ~a . h u st" ciit.ün hU1.-hlll -h i, p UI
rin kökü but/ bil)' siî7( ük\cr illir. O ys;l ki· ~ihi det i,:ik ll,klrr i \-..rdu. Bu kilklerin
mi kaynaklar , bu bll)'/bu t kök ünü, yîne ~il \rU anl:lmm .. ~c1 chilccc k , Y" H ula ma,
buz'uan doga n eyle nl le açlkhyo f. Ba~1<t dogurma_ e)k m ini içc rceck " ir ni t cli ~i
K ä ~ . ol ma\; ü/ ere, eski Tiirk sÓ/ lüklerin - yoklUr. Or nq);in: hllz (dnnma, bo/ulrn.1,
de hU7 sözciigü' h ulunuyor. K ä ~ , içeri si. Ylkd ma) , Imz (hOI" rc nk, donuk ren k, Y1 k-
oe huz ko nall nesncye hu zluk diyoT. Uy· mak, bO/ma k), bil (h Ul_-l>OZ d ol aYI ~lyl a )
d ( lnü ~m e ses... ()t e yandan 8 11za Ru, U y-
gu r T ürkçcsindc hll Z/ bo:ll (holma) , bUl·
lug (h u/Juk), hUll1mk (bo7m ak, klrm .!k, gurlarda crkc k ndl, o ir ~a n (U)' g.) ka r ~lh ­
g,.
par ça la mak), buzu ll11ak (lxl7ulmak).
Kuz.lgu (h Ul<tg l, Kä ~ . ), bll z a~u -pll Zó1 \:U
T a r. SÖ7. isc ucjl:i ~ik kaynak l:Hda n (lr·
(hu7agl, A .V. ( i<th<tin ), huzaRu-b<l1.n(lu
nekIer gct irc rck btl}m;lk sÜl"cügünün "in·
sa n \ 'C hayvan Sl..gukta n do nOl ak" açlkla · ( hu7a~I , Kil .). hu za \ (h lilagi. Kal . ), bi·
m a ~10 1 vcriyu r. ()Ic yanda n Bli rflOl,., Ko· zn~ (b U7<1gJ, A l . ). Tar . Sr17. de ~ u ö rnc k·
u' (Mlri.\"ind e bU}nla k far s. secidr n (<011' Ier v:tr: bUla\:lI, h UZlI~II , blwf! l, bUla f!I ,
~ u k t a n dun m ..k, ü'1 llnle k, St,gumak) ka r- bllw kl (h unl'lrlO hCJl'oi bUl a!!! an lam ln-
~l h~1 olJugun u <oI-'ylilYllr. Ja ). An :ldnlu h'lll ag./ mda : boza (dIl-
mUI ~'a n u ~ lI ) , b" za l.. (dum lll ~ :I \ru~u ,
he r si içil1 to k. SDDl. hul (dl.mu7 yanu-
l'en i ~ u, SDD ), bul a (devc ya vru ~ u . SDU),
Se n gerek ise d " "ul' sr\' ~u ill' d i l~ hllY
bntka (ma nd a y;t\'f um. SD D ), b" l!;tt'l
- Ed ir ncli NMm i - (gchc dcve, geoe manila , SD D), botlak
Bi/c b hrs'1: b uy, h uz, bllz k(ikk ri ö1.dq · (devc y;wrusu, m'llllb yavrusu, SD D ),
t ir scs J c gi ~mclc ri snnucu :Jyn bir d u· butuk-budu k-hmllk (lK'p si de J c\'c yavru ·
rum orl aya \1 km l~llr. A rada 7/ Y d ön ii ~ · su, SD D ). Im!I;II11;1. bntl am ak (ucwn in
mesi görü liiym , hu ma k (do nOl ak) cylc- d l '~u rm ;I ~I . SD f»)..
minllc hu' d a11 ~onra gd cl"Ck 7-y sc ~lc r i n · ltu la~l la nm k , 11lII:lflllt... bUl ;I\:llhlm a k
den hiri d il '1mii~ lii r , siilCiik °bll_ma k" u i_ ( b U/:J ~ I'l m a " , hlll;l~1 d ll~urm a" .
OI U'1ll1r. Nitc kim h" lln..k'l a d"n nmk ey · K :i ~ _ ) __.
S UFE - 110 - ROKONME K ROK ÛNTÛ - 111 - ROR OME K
BOFE . fr. bu tter (sofra ta krmlart dolabr). loplanmak, bükulmck, K ä ~ . ). bukm ek RÜK ÜNTÜ.lr. bükmtk (b k.)len bûk-ü- KÜRM EK, Ir. b ür -mek / hürmr k (bü zmek.,
d en b üre (aya kta veneee k nes nelc rin sa- (du rdur mak, ka panmak, e nge l o lmak, n-tii /b iikü nlil (bükrnck-bükülmckrcn Kii ~ . ) _
tlldJg] yer, cvle rde ycmok-ö teberi mut- yeyip doymak , ka nmak. bökm ck K á~ . ), olusan biçim, iz. B agl r ~ak agns l. Dönc. Hûrmek sözcügllO ün kijk anlamr, dcr ,
fak tak tmr kona n ye r). bi1kmrk (egilcrek yere kapanmak, yc- meç.} . mek, toplamak. kapsam ak, örtmc k, ka-
T ürk çcyc yakm yrllarda gc çti (özelliklc mekten hrkmak, usanmak, g özü doy- BÜLlJÜL, Iers. bü lbül. pamak, sa rmak bg.dir. Kü r kökündc gö-
ah ~\'e r i ~ yeri olarak}, cvlcrde kullamlan ma k, Kà~ . ), bûkmek (b ükmck, Uyg.) A nadolu T ü rkçesm c yazm yoluyla geçti. rülen hu anlam liJrllIliiAü agll a)Tlltkla.
hü fclcr in 19. YÜ7}l l ortalanna gidc n bir bu kmek (d ürmek, ho ru biçim inde topa r- Alm. Nac ht iga ll. fr. r ossign ol. lal. lusei- nn da n kaynaklanm aktadir. Kä ~ . da ver i-
scçm i~i vardu. Rüfe- !>Ö 7eü~ n ü. çokluk. lamak, lbm. ).. nia (lal. I U ll/t ~ l k. gün açemt, ca no/ Ölrne. le n ör ncgc baktlrr..a b ürm ek-b üeme k 01-
azmhkl ar kullamrlardr, knsal kcsimin bil- Bu öme klerde b ü k/bOk/bögfb~ kókü · IÜrkÜ. lusd nla / gün eçarken öten),. dc~lir, bunu da r t l scs lcrindc dönü~iim
medigi bir s özcü k. Küfrd , büff'("i1ik... nü n ses dcgi~i m iyl e ayn ayn anlam la r sagllYw . Nitekim K !i~. bür ün mr k SÖ1CÜ-
içeren sêzcüklcrin k aYll a~ oldugu görü- 8 ÜNE K, Ir, bö~ek (bk. jte n oon r k/bünt k ~ünu ö rlünmck (hü rünme k). bürOlmrk' i
BÜC EM EK. e s. Ir. bü~/b ü k [c ngelje me, (suyun, ö nünü kesip gölle~mesi nc. baska bükülmek, b ur ujtur ulmak, bürünçük' ü
kap a ma, eg mc. b ükme içerc n ko k)den lüycr. Biik kökü, hûtûn scs d eg:i ~ m e l e ri .
ne kar~m, an lam içer igini kor uyo r, a~agl yön e ak masma yaray a n engel, su he ndi). kadm ba~üu ü~ ü [ bûr uncû k] anlam mda
b üg ~- m f'k/bür:emek [akarsuvun önüne Só zcü k gf n. (i/ ü d ón üsrnesi sonuc u b ü-
engel çckip akrsrm durdurmak. önünü yuka rt bü tün T urk agl7.1armda bc nzer ne k h içiminc g in li.
açrkhyor, kok olan hiir [bur me k-biiz-
kap amak, böylcce suyu baska yönc çcvir- hir söylcn i ~ i ' ·a r... me k) dumda de.!ti ~ miyo r ,
mek ya da göllcndirme k), hk. Rükmr k_ Bizc kahr sa, Ir. büg/b tik/bök/bögJ · BONEME K. tr. böjl:em ek (suyun ënünü Av isc hüriÎm ek' În b ûrkm ek'tc n geld igi-
BÛ(;ET.lt. bügf"m ek (bk. )le n hü g~·t /bü . büjVböC kökü da ha gcni~ bir alam ka ph. kesmek, e ngel yapmak)len b ünr mrk (su- ni söylüyor. Bu durum da bü rg ü (kadm
gd /bü~rl (su)'u n o mi ne yapllan engel,
yor, H in{. A' Tupa dil1criylc ba~l3n llh gö- yun ö nüne e ngel çek e rek gölle~mesine. ha ~rliisü) giindem e gde rek bürkü·
riiliiyor: ~a~ ka yana ak masma o lanak ~älamak . mrk ' in kökünü (ll11~I U f u vor dcm eklir:
r n ge l~ ) ..
Buna b~rt . boni. b ü\-r! hg. de de nmc k- Sa nskr , bh uja tl (0 bükü yut, kalbyor ), O zcllikle larla, ekili }'er sula malarmda bilrgO-mrk/ bi.irkü.mr k/ bÜrkü mr k/bür
Ic dir_ gr, pt usso (bü kmek, kalla ma k), lal. pli· uygulanan i~lc m. SOO), ü mt k (h k.).
ca fT. h . plitr, alm. M ugen, bü rk r n, bit· Künem tk / sallanm ak, sa rSllma k, dalga- Bi7c kaln sa, bllr ki)kündcn ;Ik olu ~ a n
Ri1KF.Ç.lr. biikm tk (h k.)lcn bilk~-ç/bil­ gr n. gr. pluo (lal. ile q ki\kenli ), e~.
keç (bü kiik n, bü knlcyv.' yarayan, çcvrc- larimllk.. si\7(ü k hllrml'k cylcmid ir, bil~ü /bürkü
alm. blugan, gen e ~a n ~kr, Im)'lImL , nONET, Ir, biigel (b ög:CI , hünck )ten h O- llncak h u hUnnek cyk l)"linin t!ircv;dir,
sinde dönül c n, dön c mcç. ç cn e. SO D) . Sanskr. bhuj a li. buyam i sözcük\c ri e~k ö­
BÜKEK , lt. bükmrk (hk.)tc n bük~.k /bü . kcnlidir, bhu /bu, bhuj/buy w J:cüklcri- Ilel (suyun ö nünü kcsip ba~ka yönc çcvir- biirii mrk dc biir kilkünc gt:l irlen ü orla-
krk (l'oü kü[ü duruma gc1me, bük ülme. nin oku n u~u Ir, büt/ bf'l1:/ bü k kök1crine ':'IC, su be nd i. SD D). ck iylc olu~an hir eyk m ni l eli~indedi r .
0 7c llikle la\1anlar m dö llcnmesind c üs- yakmd'r, Nitc kim nr ümcr k anlam ma ge- O /Ü, gfn d ilnü~m esi yle böl1el /bÜntl.• Yi- SÖ7ge l i~;: sii r-m f' k/s ürrnr k .~nrümtk
l üsle kal lanml~ git>i bü külüp d ur malan. ne haik aiVlnd a bÜ~el . biiI1ül. bÜ' r1, bü· (su r·ü · me k, Ü o rlae kinin e lkisiyle),
Ien Ir. bög w l cügû nün b~ bii,.· si'lyle n i~.
Su q1c me bü kr k nlma de nir). t t, b üget bg. a#;1Z a ynh ~l . !>cs de gi~m e si t ür.mek/ lü r ü mr k (d llr me k, loptamak,
leri de vard ir. ( Kä~.). Böylcce k-g-J dö -
Bt KEL C,EÇ. b ükmek (bk.)len bü k-r·I· nÜ~ÜmÜ bük-büg.-bü~-büy ö7de~l igi n i d o·
so nuc u ölde~ anlamh sözc ükler.. Kh ).
geç/ bü kd gt ç (ço k bükü1cn, çok hü külü (\:uruyor. Rhuj . buy köhinden kal ka rak RÜI\i'GE I\. I': K, Ir. böQ:o:mr k (bk. )lc n b,i /Ult .
o lan, dolambaç1L yol. dü ne meci ço k ola n bu~-bu g-buk köküne geli nir. T r. de mek/bfmgemo:kjbüngemrk b1~ma k. iis- 8 ÜRÜMEK.lr . b ür (ilUme, ka pa ma, sak-
rol, 50 D ).. u/ ü/ ó/ dö nü~ me~i ~ ü re kli d i r, bori ·bü· lüslc koymak. O nü kesilen suyun kah;lr- lama, lo parlama an lam lan içcren kbk )-
BOKE N, Ir. bükmrk (b k.)ten bük~n /bü. r i·bü r ü (kur l, U y.), bö ~iik-b ii ~i.ik, maSl, yüh e[mesi ey1c miylc haglanllh)., den biir -k-ü-mck/ hiir kiimt'k /hii rii mek
ken (oynak kem ild er in aras mda dar alma - (Uy.).. B ÜN G I<~ I\f EK.l r , biil1geme" (hk.)lc n (kallamak, dur mek, lo parlama k, birara-
>1 sa~ laya n kaslann ge ncl adl.) ya getirmck , sa rma k, ku~a lm ak ) . Kürk ü·
ROKOLM EK. Ir. bîlkmtk (bk.)le n bü k·ü · büngr ~ m rk (topla nmak , ar kad a kalar ak
RÜkt n. iki nesne araslnda a çl l m a ' gc n i ~lc ­ l-nlr k/ bOkOlmrk (hü kmen 'i n ko nusu 01- hirikmek, bi rhir ine d ol a~m ak . Ö nü kesi- mek/ hürümek (kallamak. dü r me k.
me sa~a ya n aygllin. aç a n'm ka~llldlr, mak) . Icn $uyun a rkaya doä r u birik ip kaba rma - AV ).
BÜKLÜM.lr, bükmtk (bk .)len bü k-i-ü· 8 ÛKÛM. lr . bükmrk (bk.) le n bOk.üm/bü . lIür kiikünün , dilha çnk, ö rl mc -i\rl ünmc
smda n ö1ür ü).
m/bü klüm (bükü1cn nesn enin Ill u~l u rd u · anlamltll içerd ig;i haik ay md a yaygln t u-
küm (bükme k i~i , bir nesnc nin bük ül- Bu rad a bü n kö ktinü far s, bun ik kaTl~llr­
~ du rum , klH lm, b ükünlu, kal. dön c -
re, 1crim1en ii n l a~lhyor : bürm r / kadm
m Ü ~ yerinde kala n iz.). ma k, hirincisini ikincisindcn l üre m i ~ gös-
meç ).. çar ~arl , kalm ba ~r lü ..ii, bürm r k / kalm
RÜkümcül . biikü mlü, bük ümsii z_ te rrnek yamltleld lt.
Bu $Ö 7eti~ü n bükül mek'len gcl di~in i wy- ba ~ilrl ü "ü , biirniik / kadlO çarpfl, bü-
RÜKON. lr. bü"ml'k (hk )lcn bii,, -ün /bii. RÜNG ET. It, böi!,gel «(Jnü kesilen $uyun rii / I:M ~ür l ii sü , bii rü k /h a~iJ r l u s u , bürük-
lem ek d:lha d t'.~rll 0[lIr.lu, (lncak eyle m dcri nligini h iMire n ~ülc ü k, suyun lah,m- lrll1t'k/ l\rl me k, hi i rü klen m t' k /ha ~ ii r t ü-
~ü km r k ' lc h; l~b nlll l1h r . kiin (~ïll cii k ki\küniin Llq~i~ mc siyle lürçv·
Ieri tlhl~;l n dil\cn\c kavr;ml (Irclme Yll- J a n iisle dog ru yükse ln,,:.si)le n btinlo:e1 süy1c yii/ii nü ilrl mc k, hiirüklil k/ hul ullu
IHl K I\IE K, ~· s. I r. hijk /hü ll: ({'~ilnw, kln l· (ü nii kcsilc p suyu n tIerin ycri, hiÎgcl;n h:lva, ka l';llt hava, hürüknm tk / slkl slkl-
ma, d evinml,'. du rma, bra nma bild iren lu)., olu~lu rJugu dc r inlik, d ip).,
kök)de n bi.ik-mt k/bÜkme-L Rükü nlü dil1tr. A rapça , Fra m.l1ca. AI- ya ürtün tllck. h ÜrÜ ml~/ha ~ór l u s ü. bü-
Buk (kJyt. bucak. tomu reuk, sIk a~açll k, manca... RORG Ü. l r. bürmt k (b k.)le n bü r-gü /bü r. t ü m«k/ dokuma, o rt ü, ha~irt üsü , bü ru -
Ká~ . ), bilk (Slr!!n yukan gdmesi, Kà~.). BOKÛNMEK, Ir. bOkmt k (hk.)l en bük-ü· ~ü (ba~rlüs ü ) , mt /y aJ:ma, yemcni, ha~örlü ~ü , bud an -
bög. b~ (ö rümq k, bOy, Kä~.). bÜg.mrk n-mrk/ b ükü nmrk (kendi kendini b ük· O r-gü / örg.ü, ~ ü r-gü/sürgiJ . gó r-gü /gör- m l~ a ~a ç, çallhk. bürü mt di/kadm ha~r.
(d urdu r ma k. e ngel o lma k, kap anmak, mek , a~r1 d a n sa nCld an kl\Tanmak ).. gü bg . sÖJ:e üklc r;n yaplsmda .. IÜ..Ü, bürü ntü!ba:iilrl ü,sü (SD D )..
S ÜRü NME K - 112 -
8ürimtk / ö rt mck , sa rma k [Tar . Söz) ..
8 ÜRÜNM EK, Ir. b ür û me k ' (b k. )lc n
bür_ü.n _mt k/ bürün mek (önu nrnc k, san-
!Lp k apa nrnak, ön uje sa ~ In ~ ~ k) .. .
Bü rü n mt k /ha ~ ka M n m klmhglnc girmek,
t-oa~ka b ir krhk -tutum önusn alun da gö-
ru nme k. kcndin i gi/lcmd : (ku/u pos tu -
na b urunmc k. kun post une bur ünmck
bg.} .
Klis T, fr. bu st e ( ~('\"lk n i n Ü~I bi"l ümü )t ~' n
hii sl ( ~,'\"(k n Î I1 ~i 'i!. il ~t en }uk:m h':'limü \-
nil go ste re n p p,l) .
Tii rk çq ~' ~ ;\I m ' ~;Hl;lt y" hl\ la ~Îr \' n h (I( 1
~~\ICÜgu, çokfuk ayd mlar ;1T<I.~ m,l " söylc-
nar.
8 ÜTÇE, ing. / fr. ( bu d r::l"t/bu u ~ellt/ u fa k
kcsc. para çlklm an la rmm içe rc n sözc ük- RÛYÜ, es . Ir. bf,gü/b ügi (gil.liyi b ilen , b il-
lerdcn ) lr. ()ku n u~u yla bUIlie (gd ir-gidc r
Inr la m1l11 n hclli bir sürc içindd i ayn nll -
lan, h lilün ü)..
8 ü lçt w7çil~ü nü n Tür kççye ing. ya da
fr . hangisin Jc n gi rd i~i açlkça t'> i1inm iyor.
BÜT ÜN, cs . Ir. hülmek (ge l i~ me k, olgun.
l a ~m ak , so na c rme k)tcn hüt-ü·n /hütün
( t-oi l m Î ~, gcl i~ mî~, î.l.tc ne n so nuça var-
m l~) .
Ril mek/bü t mek (gel i ~m d(, d~m ak , 01-
!! u n ];I~1l1 a k). bil -bü t kt' klcri nde d iln ü ~ ­
me . DI e yanda n çin. piel (flrça, yall ya/'
nla a raCl)te n pil , bil di' n ü~ m c siy lc pill-
me ...·b il imlrk (ya zm ak), b ÜI-bil ·pil ölllq-
li~. l'ygu r T ürk çe sinde bülü t/ b ülü d
( bi lm i ~. hü ni n1cn mi~ ) . bülürü (t'>ülünü y-
Ic ), biilkiirm di... hiitnu.'k, büliirnle k, pU-
Iür mlrk gih i b ül /pUt ki\küy1c ha~la yan
wlçü klc rin he p~ i bil md.., bilirmek anla-
nIIl1 J ;\. Ya zm a'" anlam ull içoe n bi li-
mek /pitimlrk ile Sflna Ir rme k.,t ük lrnrnek , hr .
geli ~m ek kar ~lllgl soyle ne n bil mek e~kö ­
kcn li: pit-p ül -bil .b ül kök!crill de tl ÖIlÜ~ ­
me, anlam ba klm mtlan hi rle~m e .
Rilimlrk (ya7m ak), bitinnek (b ilirmck.
tükctmc k, so na cr dir mc k, thm .) sö zcük·
1crindc bit kok ü ö /d q . Rülii n (bü tün , BÜYÜK. lr . be dUmlrk (b üyüm ck)tcn be o
Ihm .), bil iln (hülü n. gcrçc k, do#ru,
lom .),de bül /bit kö k1eri q a nla mh.
Kü!ü n (sagla m. ck siksi7.. b iti rilm i ~), bü - ba ba , bü)ii kba $, bU)ii kclçi , bü)iikJen -
l ün t~llr mlr k (bi l i~li r i p sa~la m d uruma
gCl irmcl, t'> il irmck ). b ül ün olm ak (h ili- BÜ\iiI'lIEK , tr . bedil mek (b
~ i p ~ a~l a m Ju ruma gel md , T a r. Söz.).
Kül k öbi\ ~ ,~ bil (b i ti~ l i r mc k'în kilk ü)
IIÜVÜM EK
c~ a nla m h, b ilt/b it_
Bil (b it den e n asalak ], biit (b it de ne n
asalak), böyle cc büt /bit ö7dqlig i.
Bttlm ek, bilümek {iki s özcük de onayla-
mak , yazgiy a oagla mak , nasib etme k a n-
[ammd a], bltltnek [ya zmak], bl tü mek
(yazm ak), b ill -bitü -bülü ö7.dc~li~i.
Piet-plt-bêt (ya/J arao], pltlmek -bit j-
mek-bu nmek (yazmak ), bltirmek -bit ûr-
mek-p üt ürm ek (bitirmc k, sona c rdir-
mck ), büt mek -bitme k <I~di~ mc k , ulg un -
1;' ~m ;t k, hihiimc k). piil'llit -biil-hil koklc -
nn dc oldc~li k .. .
Hütüu'dcn: bütüncü t, hiitiink mt', hüttin-
lemek , b ütünlen mek, b üt ûnle sm ek, bü-
tiinlük_
ge, b ilid)de n bü)ii.
Eski T ü rk ina nçla n nda, biigii, bUgii, bii-
kil, bökU, bü gi gibi adb rla :Imla n, ge neI.
[ikle, ta pma klarda g6rc\' li olan, d in 10-
renleri yt}nClen kimsc lerd i. Ri~iï lc r, gil-
liIikten , bilinm eyc ndcn t'> i1dirîler gclÎrd ik-
Icri ne inamlan , dngaü slü güçle dn nat ll-
m l ~ ki ~i lcr ' diye say&" sevgi giirü r1crdi.
Mogollar, A sya T ürkleri bu bilgü'l e rin
söylcdik lcr inc gerçck göz üylc b aka r,
t'> un lan bir cr bUglr (ar. haki m ) o lara k gö ·
r ürlc rtli. Bül ün sayn hkla rL, acl!an , .<a km-
Illan gidc rcn u m u ~ l a n gc rç e k lc~tirc n
güç1crin bilgil' de bulu ndugu in:ln" yay-
gmdl. Sonr ala n b u bi"ogü ' nü n yapu lda n -
na, on un san lndan dolaYI bii)ii d cni r o l-
d, .
Bugün Ana dolu 'nun oirçok y(\rcsind c ,
b ü)ii yaplhr, o nu yapan lll bü lün gi/ li, do -
ltaüst ü hilgilc ri ü7undc l opl a d l~m a inam·
Rü)iillrm lrk, bü )iil en mek , bü)"iilenmi ~,
büyiil ü _
fr . mag ie, alm. Ifell:lrrci, Za uhero:i, ar.
s ihr. lal. ma gia . gr . magt'ia, maj,:gan da,
rar s. cä dil (büyücü ).. .
dUk.bt') iik/biiYÜk (bk. KÜ)"Üme k).
Hü)ii lutna , büyülum ne, biiyü kay l, bU)"iik-
mlrk, bü)iik) ük, bü)iik!;e mek, büyiiks ü_
üyiimc k)lc n
be)iimlrk/büyü mek..
Bed kö l.: ünü n bl-g-be~ -bey/ bi;lt-bijy /-
RÛVÜT EÇ -· 113 - RÜZM EK
b ü~-b üy biçiminde d ön üsme goste rmcs i ctyla yaprlan krvrrmh
darahrn a. krvrrmh
e-ê-ü , d-y scslerini n sûrc kli d cg.i ~m c s i .1.0- sikma .
nucudur . !Ju -bilz (c/ö), ehnl n k êr ü-élü-
Kiikc gctirilc n I:ii ckiylc s özcük:
nun ~û ru (c/ ö , bk. Elin!n kiiril ), çek ür- i'r-gii /iirgii , s i i r-I! i i /s li ~i i , gi'r 1tUr/ l::lir.
çukur (c/ u), kû çek -küçük (c / ü-çek/ - g ü, göz-gÜ/ g,il gii hg .
çû k), kiçig-ki içük (i/ ü, gjk), k;,IU k·kü· Rüzgiilii, bÜIltüsiiz_
lük (Ö/il, yiik hayvam ), ked mek-kej mek RÜZ I\I[,l
t. büzme k (t'lk.) lc n biilmlr (aW I
(d ( y), kedü rm ek-keytm nek (dI r) ked -
buzulc rck kap nuta n (ll el kcsef hii zme).
gU-ke)'gii (d/y), bi ~iik.h ii~iik (i/ I\) bi-
ri",k-birUk (ö /ü), biiri -biiri-bilrii (ö/ ü. Kllp kl;l bü zme ko: ~ e
I
i/ ü), ..ulu ~ ·~,;ulu k -çul " ... ( u/ u , Sfk), ra- Sdoim verme z he r kece
\'I ~ -çt' ,i ) (óIj c) , hiil;ii-hi'lfii (tl/ij).. I ' ii..kiilii }:In:t d ij ~m ii ~
lhi )i1nwk c ylcmiui (ll u~1 uran ht'd / hey k" · he~e)i m" few .
kün ün huy, hi'y ki', k1criy1c cskuyna kh " I- - 11 11 ,
mavs doga ld lr. Türk dilin de <I, ii , ü, 11, l ' ( ;ii1.iinii SÜI UI(' gd itl
scsl c rin dc k a r~lhk h dönü~mc sürc khdir.
U ud ;l ~lIl buzrne gelin
E/ü (16nü~mc.'i.i ik bed -biid-b iiy i")rncgi. Ku(.ml u)u t 1;1 gd
nin a rdmda n o/u d ön ü ~mc si n i h ulmak Reni çuk üame getin
güç Jeg il. On amak-u nmak (o/ u), - Hlt, -
umud·ü mid ( u/ ü). Bu o-U -U ba glantlslY-
la bed -b üy-b uy-boy d on ü ~m c si c~k(\ke n l i ­ RÛZ I\IEK, Ir. hiiz «(I;, ralma, slkdm;l, to p·
dir. Rüy-buy-biiy-boy dönü~üm ü bü)ii- I:ln ma. çc\ rc1cnmc bildit cn k(,k)dc n
mC' k' lc bny'un Ic k kaynak ll Illd u~u n u bü z-mlrk/ biizmek (h ir ncsncn in )ii7C)'i.
giislc rir. ni·alanln l hu ru~l lIru r Sl k l~lIt a r <l k dHalt -
.
mak ).
nu y.buy-biiy.bily ( bed-hey doftru Itusu mI"
Itiiz- I.:i\kü Y;1I1S ll n;l ~~· s Ik p1;,I.ilir. Ihl~;, l
boy SÜ7CÜgÜ scs d cg i~ m c siylc bii~ümek.
A nad olu ha ik a~lI l a n nda : ml)llnla k (Iru- Y"p'~l gc rc~i hir kaH ,ml lm:tn lC ('/c ll ; ~;
yfimck), buyu k (b ü)"Ük), bU)lImak (biiyii· l a ~1t\l1 )"nr. E..ki b yn;lll;l rd ;1 kil. te biiz,
mek), bU)'uk (b iiyük). d l, biiliil.. t'> içinlintlc ik; tü rc\'i var, K;i~ .
RÛVÛn:ç , Ir. biiyiitm ek' tcn büy-il-I-t'\·/ - ik Uyg, yok. T ar. Sill . isc vc nli gi iirnc k·
bÜyiil ('ç (büyüt mc ar acl). lerlc biil ki,kiinïlll hurmak , hll r u~lu r .
mak lInlammi içc rdi~în i gi'lstcrî}11r. -hÜ7-
Klr' d an kl r.aç/ km lç. gü lnlek' lcn
dii m/ ku yru k <,.. kumu... t'>ii7mc k/hur .
gül ~ç/güle ç gibi ç.IrÇ c klc riylc.
mak ... d ili hÜICr... hiil ÜIii dÜ~ m c k /hu ru ,
RÜZr. Ü. fr. bü zmek (b k.)l c n biiz-gU /h iiz.
~up kalmak, .:
gU (çcvrcs i o rt asma dogru tOp l;ll1l p s l kl~'
i1ii zmt'k ' lc n: hÜ ldiirmek, hÜ7diirt mek ,
Iinla rak o lu$lu rulan d ar alt ma, kl\n mh
hiiz; en , hUz" ii, hü zgiilU, b iizmlr, biizü k,
5Ikll1a.) O / cl likle dtl kuma lar da ko lagIl,
büzîi "'la ~ , büziilmt 'k, b ü zii ~m ek , bUzü·
bel, yah gihi bü lümlc ri süs1cmc ama·
~iiL
 CANAN - 115 -
Cencrger, ca nda n, ca nrrlltl, ca nkurt a -
ra n, ea nla ndrr sm, canla ndu-ma, ca nla n-
de-ma k, ca nlan mak, canh, ea nhc rhk,
eanhhk , eanstz, cansulasnrmak, ra nste-
CAYMAK
• eert (a nlam gceislcmesiylc: yürürlükt e
ola n, g~rrll ) . Anadolu T ii rkçesjne yaztn
yoluyla girdi, haik kesiminde pek kulla-
mlmaz.

c hk_ ;
CANAN, ~is. d nfron (sevitc n, scvgjfi, ca-
r un sc vdigi)dan ca na n.
Anadolu T ürk çesjne yazm yoluyla geçri,
CARIYE, a r. di ri)l' (satm ahnm l~ kadm,
güncel all$'>"eti$ so nucu ahnan kadm.
Çokluk SaVa$ IUISaklan l1l n kadm lan, k17'
lan ahmr, bc lli yerle rdc açrk ertt n ma He
Divan yazemmn e n yaygm kevrarmdrr. sauhr di].
CABA., itl. gla bba (kar~ I M(S IZ i~)da n caba. T ûrkçeye yazm-din yoluyla girdi. CANAVAR, tiri c än äver {canh, domuz, CARLAMAK,lr. ca rla ma k (d$ 1 ses,
Giabba (o k. ciabba) ..clabba-caba. Os- CAM, fars. d m (ca m, $i$e}dan ca m. yrkrm genre n hayvan)dc n ca nava r. yaesima ses ola n ea r'dan] car-la.mak f-
manhlarda, l opra~ olmaYJ p ah$veri$1e Soda, potas kan srrm silisli kumdan yapr- Anado lu T ürkçesinde biraz anlam degi$' carlamak [ca r ca r edip d urmak).
u~ra ~ n la rdan ahn an caba akçasi adeyla lan nesneye fars.d a c êm den ir. .Bardak. tirdi, yirucr, kan dök ücü. ya ba n, gencl- CART, Ir. yanstrna ses cart. Bu kokten ge-
hir vergi vardi. sayak ik be nzen ncsncler hu oim'd an likle etobu rlan na vente n ad ea n.livu/ca- len ses jerde sê zfuk anlami yoktu r. Cart
Cabadan, ca basu, ya pl1dl~ için C$ adla amhr oldu. r useven, ca n-alan. ee rt . eurt a, ca rta da k, ca r ta da n bg . .\.. ~
C1CU.;. crm. caelg ( M L~da n cacik, CAMBAZ. Iers . c än-bäz [cambazjdan CAN I ~ cá nî (cinayet isleyen, adam 61· CA"iUS, ar. eäsü s (gi71i otam ögrene n, giz. . ,.,<.J
ans kr. didika, dadi (..v~u rt , BK.) ile Fars.da cAn (can) ile bil {oyuncu)da n düte'n)de n cini (kan d öken, adam ö ldü· lilikleri i~re n meye ilgi duyan, asin ölçü- "'" ~....
baglannh. Anadolu haik a~nda C8oh. d n-biz (camm göze alarak korkulu ren, a$1H nirclikte ao masrz]. de ilgiknen)dan casus (gizli i~ gören , ~="
('Berg biçiminde söyle n di~i n e göre, er m. oyun gêst eren, ca myi a oyn ayan}, Cê nl sozcü~ fars.d a ca m seven, seve- gizli öegutjcrde ç ah ~an ) . . . ~
ko nusan yurll 3$lar a raclh ~lyla t r.ye gir- Anadol u T urkçesinc geçe rkcn d n/ca m ee n anlammdadrr . Ancak ar.da ea u W l· C A Vl.At'-~("ca h·a (çl plak, cah'u <;/saçsl 7~ 1?(J'
di. biçimine girdi. Anbar'm a mba r olu$u gi- . cü~ii yoktur, ei n SÖ1CÜgÜde a r. dcgildir. ha$}äan - ca \ la ~a \ l a kfca l' l a k [tüysü z,
CAOALOZ. 6(s: ddO l1:!-ü}ii, !>ii}iie~) ile bi. Bu neden1c can~in kökenli sö7.ciiklcri
yakl$tl rma ses IOl'dan cad l..(o~/~adalol.. CÁMEKÁN . fatS. cAmeken-cAmekä n (giy- ar. ik açlk lama k kolay de~ldir (kanlt ITtl~k1aJ!!!! (çlplakL_~Ç1_dökülmü$),
~> ~ n adol u ha ik altzln ~a !0-1 d::mm l!layg l si yen, giysilerin k on uld u~u, sergilendilti goste rme ba klmmd a n). alm. kahl (çlplak. lüysü7), tr. ~!I~~! a '
>l ~ 1 blr a nlam l va rdIr. KartalOl (ya$h, ço~ yer, ca mhk )dap f a mekan (camla kaph Cä ni (fa rs. ca ndan se";!e n kimse ; at. ei· bugu dök ülm ü~ açllml$).
. or , k.on ~ $a~ , kocal m ~$), .ça~~l ol (çakal gib! ~ yer), sergen...: Jl naye l ~1cyc n , F. Develioglu: 05mall/t· Ti-. ca\ lak- Si\7c Ü~lln ü n calca.. kokü
. /..,v ~"') ; i IJl.l1.c.e 1$ göre n, l$ml bllJr, çlkan m kol- CAl\lI~/rIT"t"IIZ r.:; Gä ( d . ca-Tiirkçe A llsiklopedik L f1gal, 1970).: TOrk diliyle açl klil nam a7~ dilimizde böy-
' ~Ft' 0"" '" la r), O8rta loz (yu tlk plrllk giyini$li, dö- .... )<1'"11 '\..1"-]' .~r. mus }~a, _s u!>J Yinc ar. ca nn sö7.cügOniin ·cin toplulu · Ie bir ses yoktur (yanslma seslcr d l~m-
J' _'cr"- k~ ~~ i3si\;-1 ) 6'r~ an C8ml$, ca miL gu' d iye aÇlkla nmasi da dîlbilim baklmm · da). O ysa lI inl.Avrupa dille rinde cav/.
.. u- ~ untu, 'b~'- I . TUrk dilinde s usl~In denir. S uslC.ln Ine- dan inand lflCI dc~i1d ir. Ca n, hir kök o la· ca uf koh bg. çlpla khk, açlkhk anlam ml
.~)W CADDE,,~," cAdde (anayol, geçek, yaya yo- AI (di$i manda), s uslgln ök üzü (e rkek
J Iu)den ca dde. mand a).
ra k, ar.da yoktur, 0 d ilin yaplsl, 0 dille
sc rgile nen dÜ$ün üt ünle ri OOyle bir ürclη
içeren sölCukkr çoktur.
Imdi t r. de ea <;ca \'la k sözcü ~ü n ü n cas
,. CAU I, fars. ca du (b u)'Ü, bü)'Ücü)dan ca dl. Alm. 8u rrel, gt. bou sa los, ft. bürne,EJ,.. me c1vcr i~l i de~il dir " ' , önr • .mm. yanslma scslc n • ayna., an:ln pc.
Ca d lla$ma k, cadthk, ca d ls üpürgesl, ca- .1!.!!!.tiYaba n öküzu) ... CANsl ~EI0NE,~ cim IIc si per'd c.n ki$tiriei ek oldu~u bclli, ancak cB\ la k',
d l kansl, cadl k!Z.l_ CAMt , ar. cem'(toplamak)den d lml (lOpla· can-:Slperane/c8."S tpera ne (can.lnl k e n~ l- yanslma scse dayanara k açlklama ola na.
CA(; ALO(; LU, Clga la:r.ade (O sman h ko- yan, binraya getiren, kapsayan. Müslü· ne Slpe r cdcr~es n~e , a nlam gem$lemesIY' gl a7.. Ca \ lak'l n urak bi r scs dcgi$imi dl'
mU\:l. nl) adl nda n Ca j!:aI01'llu. O1anlann taplm iO;l n toplandlkla n (i/cl Ic: cam ~ l vcn rcesme ). . $Inda (cal-cav) k:u $11 kanlt olm a güeü
1596'd a Haçova sava$ml h zanan Sinan ycr. SözcüAün ikl anlamda söylcnmes inc Far s. s 'per. (sl.g'.na k. ~ k .?run~ a y~r.l, sa· )'oklur.
Pa$a, so y baklmlndan yabanel olduAu kar$m kökle ayn hk yoklur).. v;n~a yen, ,. Ik!. l\~lcu k b l rlc~l ltl l e re k \ ' Öle yanda n lr.de ~k sözciigüne dJ ya.
için, aile adl o lan Ctgala diye de amur· CAMIA, ar . cern' {lo plamak)de n camiaj- ca ns~ pera n e urc tllml§. mlarak cavlak ' m Ç!v.l'!.k (pj v dön ü ~ ü ,
dl. ca mia (toplul uk, birlik).. CAR CAR, tr. car car (duAal ses, yanSlma mu)'lc) ~a vla k-eavllil(de~i$im çizgisin.
CA ~ I I L,. a~ .. ceh l. (bilgisÎ!Jik)de n cA h i ljca · .CAN,(à~j) ca n (ditilik vctcn güç, dirilik ses), kavram .ba k!mmdan anla.'.Tll y~l k. t llr, \ d cn gcçligi de tart l~lbbil i r.
hll (b tlgl S~7, bll"."el, bll~eyen. ~ Jalk a~. özü)da n can . yalmz gcçe rslZ konu~ma lat1 , sozlen yan· Cavla k sözcugü Asya T ürkçcsindc yok.
zmd a : . yet.l $m ~.m.~$, "yel e rmce ge l.~~~em l $, .ç _a n s2z~ügünün kaynaltl kcsi_n o lara k bi· sltmaya yarar. tur , cal' köküylc ba}layan cs. Ir. sözcük·
d cn c ya m l\1 7~ (munu son ~.n u dU$llnccck linmlyo r. Bunu n Çln :ld mdan .cln/cnn hi. Ca r car edip durma (bo$una konu$ma, Icrde de cal'la k'lI1 içcrd igi an lam bulun·
.t:lnllll<b l'l ~ ':l,\'a n) _ .. Tur kçc)'c ya..,"· çiminJ c I Ü T c <li ~i de S;[!Il11r. Ol e yalillan bo~ ycrc söy1cnmc) . maT. Dem ck hu .~ ö7 c ü k, Ro ma-Bi7ans
dIn ):0 IuyI3 glrdl. Lat.: Gno:k dillerinde gen u s-ge~los (soy, CAR CU R, tr. yanslO1a scs: car cur, hu cgcmenligi dilncmind c AnadoJ u halkt·
Ca hllce, ca hllllk _ sop,ku~ak ) sözcüklcrÎnin ar.ya clns ola· sözcüklerin a nlaml yoktur , hirisinin ho · nlll d iline, daha som a da tr.yc gcç mi$tir.
CAlz. a r. cevllz (gcçc rli, Y:lpllabilir)dan ca· rak geçmesiyle gt:...nus1;e n us ,·i n s .d n~ltn $una kon U$tugutlu vurgu[amilk için söy[e· Ca l la khk..
iz (olabilir, ya pllabilir, yapdmaslnda bir baglantlsmm l{uruTdugu Jll $ünülcbilir. nir. CAYMAK, Ir. çll.\nl3 k (bk.ltan ça v.ma k/ ·
saklnca o lmaya n, gc çcrli)... Buna k a r~m Çln-cln~an savi da vard Ir. CARI, a r. cenyan (a kma k)dan cflrl (akan) ça)'.mak f cliymak (yö n dc ~ht i rltl c k , sa p-
 /
CE IIENN E M 117 - C E PII E
ma k, sözende n dö omck, sözü ndc du r ma- mm dadrr, 0 da seslenen , ç l~Jr:1l1 de mek- , .c E Ii E NNE M b r. gehin no mtd an ar. Ct - C ENARET , ar. cün ub (!toCvi~me sonucu ho-
mak). . . _ . tir, a ncak yan~lma sc~li r, ortada h ir a~F henue m. e ,
, doyu ma e rme srmucujdan cen ä-
Türkçcdc cayjçay koklcn nJ c . o7dqh k aynh~1 wzko nu.'> uuu r. Bu neu~nle ~~I ')~I . Kudü s yakm lannd a, ilkça~d a , suçlula- > btlj« nalH'l (ba~l " n a~a ~, )'Ita nmay. ge-
vardrr ç/c ya da efr:. dönü~m c $1 a~l z ay- t!:lr w 7CÜgÜ eaz gir'm kök en ~ ~lcglld lr; nn , ku rba n cdilcnlcrin a t l ld l~I, yaklel st- rektiron eylem).
fl hkl a~m da n kayeakla myor, ~'ic rçc~t~ M L pe k çok ko nud a oldugu glbl h ur ada ca kla nyla ün sulan 1J.!!l ~ uylum u. T urkçc yc isla m din inin gerekli gördli ~ü
T ur k d ilind e c ilc h a~ lay:m sÖ7cû1lcrin Calglr ' l ça ~kl~I r' d a n t ürc tmcklc yanll. Fr. géhe n ue, .,1111 . lIil lle, Ir , tnmu, lat. islcm lc rde n bi ri olarak girdi, H alk agzm -
l ya va.!!.,,!m a scs ya J a ba~ ka kök cn ti oldu- m l ~l l r , tartarus, gr . tartaros, sa nskr. nuraka. da bemamei elma deni r . Pis, u!!ursu 7,
gUblliniyor. . ,. ' .. CAZ 1 R DA ~ I A K. n u (yans tma scsjd nn Ce hellnem lik,l:t'hr nnemtllli l... sayglsl7. anlamlarmda d a söylenir.
T UTKÇcd c v Iy sederin de de surckh do- Cllz"\,,r-da-ma kj cllzlr d,lnla k (cal diyc CE KET, fr. que tt e'dc n ('ukelj ctkl'l . <!' CENAZE, ar . efn äee (tabut, ölü kon ulan
nüsmc vnrdrr: ça,'laYl\n /ç ,,~l a yan , BV - .scs çlkarmak)... A nad olu T ürk çc§ine T unzim at d öe cmin- ycr)de n cennze [insan illüsü, insa n ölu s ü-
\:1/ 01\·....\ (K;i~ . ), j',I rv (Uyg.), i~ nlt k/öy' K Iplru am..k/ klp-I-r.t1am llk, de n son ra, Avrupa' ya gillen T ürklcri n nün kond ugu araç j l<lh ut, Ir. ~ ) . ..........
'nl tk i"~~ ; ijn ol" " (., ijn m "'/ii~-ü n ' mak h ilp-I-r -d<lnmk l>g,.. cc kct-pamolon giymde riyk birlikt e gc ç- C EN ()ERE. Iars. eendere (haslI1ç, Sl k l~t l r ­
Ei md .., ~.;\ m" k go\m ck • nm ae, H ~­ Cuz, rlhll ma k" I:llll r1I, Clll lrll ll_ ti. d mil, has kl)de n eende re {anlarm de A:i~m e -
I R ) . g.{\\"c T m d /{:"~c r m c - j!uycrmck.s()- CAZ IRE, ar . cezb ("dme, çekilm e, kc ndi - CE LE I' , a r. celeb [koyun , keçi, l>Is n }de n di, S!km a. sIkmil vcrme , baskrya alrn a,
ömc k /gb~m d: /göyme k. gövcrmc kjgu- ne çc kme)tJe n d"lzibe (çckim, ahrn , ahm- relep. üzme bg.)..
ycrme k, gö\n ~k/g[lyn ük: hhk, ycrçckimi). A nad ohr'da koyu n, ke çi, ...~ r gib i kcsim CENE\ 'fZ , Cenova (Ccnova Cumh uriye-
f Asya T ürkç:slnd: ca~c ~ y~kll!r. Anado- Ca albeu, Cllzibesiz .. hayvanlar uu sat an b üyük a l l ~vc r i ~çi , ti'nin O sman hlardak i ad rjd an Cenevu.
\ lil T ü rk ç::s ln ~c I ~.C!. c. scsiylc ba~bya n CAZl p, ar. cezb (bk. C ar.ibc)Jen l,.iz i b je~ " CELLÁT, ar. et'IIAd (insa n k e~en, insamn Denizei Olilll bu ülke, ö 7.e1lik1e Akde nil ,
Isö7ciJklcrm ~ l!_hol u m u yanslma. sc slen tip (çekid, allm11. gösl eri ~1i. gÜ / cl. el kl' J boynllllu vur an )da n cellät (Tur k yasa la n · Eg~, " ira? ~a Karadc niz kl)'IIarm da ah ~ .
"L", () l u ~ m ll ~ , hiT rlölüm ü dch a ~ ka dll1crdcn li).. na gö fe suçl uyu asa rak öldUren), ve rt~ )'e d en kurm u ~ , kale1cr yapm " tl.
a h n m l ~ l l r. A nal!n \u h aik (l~]ln da eav- CE UE, mog, cr br (savil ~ aHKI)d il11 I:l'br Cella t sözcül1ü, Tü rk d ilinc i ~la l11 din iy1c H aik ilgJ:J nd a C i n i ~ l z dcn ir.
ma k ~i\] c ii ~ü ('ll ~ nlH k anl'InHntialhr . Bu (a nla n11 d egi ~m e tl i ) , . g! r lll.j~, b uyuII vur u!:u a nlammtladlr. (i(; E ~ ~ , fa{s.- ceug (~ a va1) l e n ('enk ( ~llva ~.
~i;;dl J.. le ,'u,' J..w.:liniill "llf a \1ï'n ii ~lügü T ürkçcyc, §ava~ lnaçlarmm Y'II' " ll1 dola- Cella l h k... J~
gór illii)·or. •('II,nl;lk/ sapm 'Ik, eg ilme k, )'ISlyla ge çli. . . C[ I. P, a r. 1:t'lb (çagn ma, a hp gólürmc, Cenkçl. ce n k1t ~ nlt k ..
;..\lI;..n hir nClne ni n ere kll.:n ~a pm a~I, Cebtd (~va~ a ral:l yap.m kmlsc ), ('l' bl'l'I- I çck me , çe ki~)d cn I:t'lp (a nlamt d cgi,me- C ENNET, a r. ctnn",1 (}qil \'cr. ws illiL.
SD O-, ea ' ~I rt m ..k/ ür kulüp kaçlrlmak, lik, « helt nmrk .. di . D ilimizdc, aç, k an lam i h ilinmcd cn (I ~!k, hahç eklcru:ennt l.
C'lydu m••k, ";' pli rma k (SO D ), cav§~y­ C EHELLI:4 M EK, ar, ceI~ (h k.)\lcn (1' ''
kullamla n §(Jzcu klc rJe n bir idir, T ürkçe- Tm çcyc islam in<lnçlafl yl" giren hir din
In"" (n ne m \ e rm e k, SOO ), Cil)T'ol kla - bt_I _l t~_ml'k/l:cbt'II t' ') nlt' k (kö k ,1111.1111 1:
ma-" (<'< 'rtimk n ,Ià nml'k. ~ D D). .. I-! a~ k
yc yaz m yoluyla geçm i~l i r, Çokluk ur du sölcügüd ur.
kar~lhkh sava~ ilT<KI cdinmd, sil.lhlan- ya d a gü"enli k güçler i}1e ilgili gö revc, ( ENT fL I'II EN, ing. ~t n tlt m an (Iop lum ki-
dii imk \'l\ ' ma k/e;(~ m;\ " ~'rcü klc nnm mak ynluyla h irh irinc. kar~' ~il\'a~çl 11.1 ' so rguya çagl rma i~ lc ri nde geçe rlidir) .1 ~ isi , inl:e d avr am ~h, saygrh)da n «,n lil·
n .. ma k (c n; J.. I\' n "<1 1'111<11;, li.\>rÜ nlkn dö n- l um almak. Anlan! g;e tll ~lc m es IYIc: ll!tr a~­ T ürkçesi ça ~r1 ' tll r. men (in cdi kli, ~a ygt1 ! . IClplum kalll1da l u-
m~ k) \'~ " n la m l l " ld\l~u !t~i r ülliY~l r mnk, sa va~ ly() r ml1~ g;ihi did inm<: k. çlr pln-
(SD D ). Dc md v/y. çj ç seslc n ~ d e s ~ ­ l CELS E , a r, u~be (ol ur ma, oturum )den CI'I" tarll, efendi, çelebl ).
m ak, çà i ~mtk . ) , A nildolu ha Ik ilgllnda
rc l.li d i lnü~ m e ca~ 1lI., kj ça .lil"" kokd ql l' bee(' l1 e~;I11 ..k de tIen ir .
lil" (to pla nh. ol urum ). Ct nlll nlt ncr , cen lil mfn lik...
y .,101J; aydml ar c;1 b ilinen , haik k e ~ i nJi n- /CENUI', 'lr. n nu b (gliney)Jau I:enup (gü .
è.inin nc\kn itlir.
C En l R, a r. ( ebr (b' lsk!, Sl kl~l l rnlil . e/- cc kullamlma ya n bir sözcükl ür, ney)..
c.~Z 1., int.:. Jll U (A me rika ~ç rlilcrinin me lden l;l'bi r . , CEMAAT, a r, I:t m' !.!.0t 1a ma, topla9J!!!!)- e E P, ar. ct}b (ee p, giim lcgin yaka açlkh -
i\rd m iiriè.î)t1an ('lIl (Z enc ilcrin yiircscl Ar. ,Ia Ill;llt'm "lik h itiminin Yil lnlf IlIl:e- t de n «, mailt (Inpla na n ar, lopl ulû' lar).. / ~I )den Ctp..
çaklsl \,1a ~ S; lI ll1 i"nl ek ..ltnmasl)-Ia (>I u~­ likJcrIc ilg.ilcn c n. sn ru nllm dcnklem k rc Ctmaa l §özcü~u de , ivc1 1îklc , di ne hagh ( EI' II ANE, m~. I:t bt (sava~ a ral:l) ilc
l urulan mü ri k, C'1l mÜl i ~i ) . diinü~lüre n, çözüm k yen knluna dot l"l'- kimse lerin loplulugu an lam mda siiylcnir tJ ~. hii ne (ev)J c n «bt-ha nt jl:tbJ,ant/-
( AZ IL van ",m .. sc.. ClilU (hu wzcli k, bir de nir. (bir dine bagh o la nlan n, a}TI di nler de ki- « pha nI' (sa\·a~ a raç lallntn k on u ld u~u
""ns,m a' olma ..ma bqm, ço klu k A nad?," C Ec l ~ I , rar§. Ci ldlll (kilim)d cn ('td m. lerin degi l).. 1§lam I:emaall (isla m toplu- yer) . Bu ~ü k 'fa r s. d " . Ir .de yayg.lndl '
ju Türk çe sin\1c \' lrd,r, kimi wf-eü klc rm H aIk agzmd.. d d m, \'edk d<;nir, A.natle; lugu), Yah ud i ce ma all ( Ya hud i to plulu- (ö ze lliklC O smilnh Tiir kçesindc ). nile -
Üre,il me~i ",1c \Ic kiik g.ör e\ i y., pm akla· 111 T ür kç<:sine h'l1k a!tz1yla, l.r~l n ,kl>~ lc n. ~u ) . . kim Cr be-nuya n. Kllrt-('rbt' hg. k i ~i adla -
d ,r). kiiyliilcriylc olan k (lm ~ ul uk l h~ ktl~ r1 SI~­ CEMlvET, ar, ('('m' (toplam a)de n t...m·i- r tnda da geçer; s(i/cük J itimize m ,,~.d an
nueu geçl i. Kim i ytirdc rde kilim ,lIye 111- ge çm i ~~e de fars. ile k a Tl ~ml ~llr (G D,
('A Z ( ; I R, I r. ( ' <l l (Y;lOslma sc~ ) ,b n CIU:- , yetjce mi}"t'I lo pluluk, top lum J çrn ek,
tcle uirse de kililll d l'l~ i l\l i r, kilimllcn da· bid' klImlu , -'" ,- c, l., ~, 2R4 ),
Iprj('<l ll{lr (ses lcne n. çilg1 ran , ç l~l r~ n.
h.. ince, d aha JÜ/ , iirgesiz h ir d l1kullu ~ u
0 7cll iklc gü rq lc, oyuna b<l~ l a m ada.n on - Cf m iyl'lç i, ct m lyl'lçili k, cem iytlll. t'tml- Ctphn nt ri , ctphllntl ik..,
cc , bc lli hi r k n~ u k nkumil ge1cne~1 Var- va rdi r. ".(~ll._ ,. ( E PIl E, ar. crbht '11m, yür. kaq l, ii
d ir. Yüh ek "l's ie (>kun..n h u k~ugu oku- CE FA, ar. crm (el nlc , baskl, inó tm c, ilClI- CEM RE, a r. «'mrt (a Hor dur um una gcl- den ct pht (sava~ alam na ll~ma n ar~l
,'ana cazglr dcni r). ma}dcn I:t:ra (SIkll1l l, üzünlü, ba skl. dar- m i~ köm ür , a~ 1fl sica kltk}den t-tm l"f hu- kar~l ya gc1inen çi/ginin onü. §a\'a~ oo~u .
) 'aku'ça ç'l~kl~l r SI.'zl:ügü I:<lZI; ,r anla· hk) . ba n an so ma ba~la }'a n L~ I yüheli~i), Yön, yan) ..
 CE PKEN - 118 CEZVE
I - 119 - ClVlLDAMAK
CEZHE
C Er KEN, Iars. ceb (sol) ik ken (kopa ran, rerll, eesa rt'l lilik, cesa rets tz, eesa retsla- CEZ "E, ar. cezve [cezve de nen kap, kcsil - Bunlara mClk da deni r (mcik-boncuk de-
«k aren bg.) J en ceb.ken/ cehkt n/et p- Iik_ O m i ~ odun)den cezv e, yimindc (>Id u ~u gihi)..
k~ n . (kolla n ymmaç h ucu , krsa, yakaSI7. CElVEL., a r. eedve l (su akaca&, su a rkr, f Ceeve sözc ügü T ürkçcye ka hve pisirmc CINGIL,l r. cm [yansu n a ses)dan cm-
gl~'S I) . ' oluk , çizgi, Çi7.dgc, i~ lc mc )dc n eetvel i~lc m i yJe gird i, a ncak kimi sözcü klcrde gll/ cmgll (bcncuk gib; nesnelorde n yapl-
T ür kçcyc al - (>k - m'l ~.ako~. u nlan dllla~1- (d üz çizgi çizmeyc yarayan araç). a r. oldugu söyle nmiyor (~S, A V, MS).. IIp ba~a lak" an silslak.!'l)..
sryla s.eçc n ce pken SOlCl1#U anlam gcrus - C EVAP, ar. cevëb ( k a r~ ll l k . Sor ula na vcri- Yalmzca ML ile "T DK, RTS-de ar. da n ü ngd la m:lk, C1 ngllla t ma k, cmgllCl_
_I: mcl'me u l!.raml~l lt . Icn k ar~ll lk, açlkl'lma )lan- ceva p (a nlarm gddiW yal.lh. l 1 RCIR. t r. Clrel r (dogal scs, d$l yansr-
(~R.\.IIAT, a r. cen h (r ara) . d ra ha l (rara d e~i~me d i ) . ) <:'ll> AJ_J!1~~ ~a (ok, rmzr akjda n crda. ma ).
1~lenyl~ - sag:l lllmlyla u~a~ ma). os. CCr:&.- Tü rkçesi yanut, "'3n11 [ Kut.] .. Anad olu T ûrk çcsme , M ~ol akmla rr d ö- C U'cl r~I , cmldamak, clnltl, cu-lak,
hal (lrm, yar adan aka n Sl'll, yara suyu). Ccva pla mak., ceva pla ndrrm a k, ceva ph nc minde, ek, mlzrak kar~lhA! nlarak gir o Clrla mak., cer tat m ak, clrla' lk., csrtlak,
Cera ha" T ûrkçede ya~adan. aka n irin. sa- ceva pstzc, ' mistir. Halk agzinda, mog. biçim iyle,j!.- clrla lma k-
nmsr 501\1 anl.amlnda söylenir, yanhsnr, C EVAZ, ar. cev äz (geçcT1i, uygun, )'Clki)- .!ta den ir. . C IRLAMAK,I r. clr {ya nsima ses)dan
Cera ha t la nmak.cc Mlhallan mlt . ttrn hat _ dan cevaz (bir i~in yapdmasr m Ilygun <;IIJb Ir. ctl-z [yansrma ses)da n elhz {an- clr. la-mak/clrla ma k (bagi rmak, cur di-
_h _ _ . görm e, yetki temma. gcçcrli sayma ]... I I~m ge nislemesi yle: ~.2...çdiITI· ye anlam stz, nrmalaym bir ses çrkar-
C ERREZE. ar . eer bere ( kokc n ~ f~~s. k~r: T ürkçeye yazm yoluyla giren ceva z bi r- sl,,->:-elgsr?=). mak )..
bezet kandtnc t, ~ . B e cenkhh k~ dgl çok ar . sözc ük gibi, a a larm bifinm cd cn Yansrm a ses önce cut, so m a z sesiyle CI RLAYlK I I k (hk)1 _I _
uyandlrma, kendine çekm e, et kileme söylcnl r. cllz biçiminde çlklyor, ortaya gelen I se. ' r. yr a ma : . an CIT a
a~lk~óllü.k~c~ Ctr~ zt' (çek ici, et kileyi- C EVlI ER, ar. nol'her (Ö7, mad enle-i olus- siyle sözc ük hh~na girer ek anlam(.k~ "lk/~!rla'l~ (oI)e rken CIIT diye ses çska -
Cl, soyle)~ tl Iigl çck ~el ). _ luran QA:c1er, löZ, yetenek, dc ~crl i nes - ft.I~ T ürk çede, sözdik batlnda, c , ran Ir av ~~u.
Cer bt'lth, ct'rbt' z~ I z_ nel, ttvht'r (a nla ml de!i ~m cdi) .. ~;ek~U 9 a~~k. ~i m i. a~lzla rda yan .m a CIRTLAMAK, Ir. C1rt (yans m,!~ scs)lan
se5 u e ks l kh~1 gldcnyor (Anadolu T urk. clrt .la-makf C1 rt lama k (art dlye ses Ç1 -
CEREME , a r. ttri me (suç, suçun k a r~lh- Cel'herll, ttvhersiz-
~I. oo.cnmcs i ge r cke n ~c ~ « reme (it!e- cEvfz, ar . cen: (cc\i/.)den ceVI L çesinde old ugu gib i), sözgcl i~i: elI, Clr, karma k. ba~rmak) ..
nen .blr ~ uçu n , uygun gorulm c)'cn blf lt- Ce"iza~acl , ct'l'Îl Ii, ttvlzlik. ct"iz lalh- cur, cuz, ca r, co r bg . yanslma scsierin CIVA,!)rs. che (clVa)den Clva.
le mm kar t11ttJ o larak gere ken ooe me).. Sl_ ol u~lurd ugu sözcük ler biliniyor . CiI, elk., ". Ar. lt,.bek, alm. Q ueck.sllber , fr. meteu-
Clg. bg. yansl ma kökler de öylcd ir. Cl- rt', isr. me rtu rio~
Kuçuk plç il cu ~um lan CE\:1..AN, mog. «"Tan (eeylan, bilincn gU- hz' m Ichz hiçiminde sóylend iti de ilcri CIVATA, itl. chlan rda (öld gereçle rlc
Açdu m ~ ntt~s i n i zei gözlü , güzel yi!rÜfÜtlü yarallk ), Ct1- sür ülüyor (A V ). ncsnd cri birb irine bag layan a raç)da n ei-
l)i ~l edum ~ll n a~m i la n. HaJk dilinde ce ren, tt,.n n Je denir. Cl h zla~ma k. clhzlat tlnna k. cJill hk_ varda/ch ada /chala (a nlaml dcgi~m e d i ,
" erdum ('('remesini ".. ce"Tan: söylenegelc ni ce,.l:m _ ~S ..., ~ Ir. cll-k (yansl ma ses) Cllk (boz u~- ancak a#.ll aynll tJ ne dc ni)'1c ses dÜtme-
- Ka r. - eeren--eera n-«,.Tan (Tar. Siil .), ce,.-ren / ma. ge"1Cme s(Jn u~u ya}'llma). si, ses dön üt mesi sürd ü)..
C [ R EY " ~ , a r. eere,.a n ~ ea.~. (Kir.), ".. Ze n Ü Pal e nd l'iil lü~ii n dc a lm C d k ilêëîlu sÖ7cük1cri etkökc nliJ ir. yan· C IVI K, Ir. t il' b 'anslma ses, Sl\l larm içine
lL e )dan ee rt',.a n. anlammdadn , ar. za b,.., T ür kçcdc «,.ra n Slma ses olan Cli d egi ~ i k e kle r alarak s()z· alilan kali nesnc1crin yu m u ~ am a si sonu-
HaIk ay.mda , c(",.Tan, eeryan_ den ir. BUrh... .. eUk olu~l urmada kulla mllyor . Cllkla ~- cu, ö/ cll;kle avuçla slkarkcJl çlkan ses)-
CE.RGE~ ce'l;e (..d.!Q)dc n ce'l;e (diz j). Dt-di m a kça ((' ren gölde ne gele r mak , cl l kl a~ m l~., Jan Clv-I-k/nvlk ( CIV Ji ye scs çlkara n).
AnJ dolu T ürkçesine M o~ol akmlaTl dö- Al kmah kekllk Indl pinara CILKAVA, ar. eild (de ri) ilc kafa (bat)· T ürkçcdc (Anadnlu ag71l1da) CIV, VlC gi-
ne minde geç ti~i ka msmda)'ll. - - Kar a. - da n d ld-l ka fa/ cllkava (kök anlaml: ba· I>i seslcrin SÖ7cük ürclmcye e1vcri~ l i hir
o C ERRAII, ar . cer h (yar ma, açma, kes- Ne kaçarsm benden ce)Tiln ku zusun '\ ~ 1lI der isi. Anlam gc nit lcmes iyle: kur- ii"lc ll i~; vardIr. Bu yanslma ses1er, kimi
me)dcn cer nl h/cer ra h (yara açan, göv- Kaçma benden ben yad a VCI dcgill m , J un cnsc gönündc n-postunuan yapllan dilcileri ~a ~ l rlm l ~, Çinec kaynak ara ma
dc nin saYflh yerini, yaflp açarak s a~ lt a n - Gcvhe ri- kür k). cgilimine bi1e ilmi ~t ir.
Ulma n. CEZA, ar. ceUl (delti~i k ok u n u~ la ria sö7ün CIM BIZ, gr. tsum pillion ( küçük kanea, ClVl kl:mlllk, cm kla nmak, clvlklntmak,
Cer ra hi (yara )1 açlk sagl111llakla ilgili i ~- kökünde: blça~a sap laklllak, klz çocugu elmhlz)dan clmpid ls/ cl mblz , c m k la ~ ll r m ll k ...
k m, kesip aça ra'k sagdllm i~i , cerrah- . dogurma k, yayhmda 001o l (llmak, birini G r. Is (ç, c), U (I, i) seslc riyle ç/ - Ima ma Ina nma ba ~ l ClV1ktlr
!Ik)..
C[ SARET, at . cesflT'tl ~lIlill hk. ~i l l ~ k ,
knr kUSUl lu k)l('n (' (' SII rt' (anl llml Cgl~ -
lutmak, birine hir nesnc kartlh [tl tidcm e.
de h ulunmak, 3'lla yelinmek, buldu!!; un-
dan çogunu istemek hg . a nla mlar sakh).
1 cl m-b/ p-I-di-s (on c kinin d ii ~m csiyl c ),
çlmpldlsj cunblz. Cir. s scsi Ir. z sesine
. dÖ n ü~ür . An adolu TÜr k çe.~i n e , Ana do-
A~ll bur nu g.. ka~ 1 clvlktlr.
[ vinde çorbas l atl cn'lkh r
Çii U dt:)i p !:cçiver ~'arma )'a nma
'IDédl).- Ccznel'l, cezlIllInd ln lmnk, c:ezllla lltll r- lu'da k (lnu~ul an , rum .dan haik aWlyla .
~ Der vIt Niyazi-
TUrkçeyc isla m d inine dayah savatla n mak. cnalanmak., eelah _ geçl i.
a~ la.la n .Qyk ü l;~, sö~le'!!.iLc.r araclhgryla CEZBE, ar. Celbe (çe kmc, kcndinden ge- CINCIK, t r. cm--elk (yanslma ses)ta n cm- CIVILDAMAK, tr . CI V (yanSlma scs)da n
glrd l, re k venmli Ir SölCük degildir, çi~, kendini kapurma)den cnbe (anl aml I elk (po rseJende n yapllan bar dak, çanllk, Clv+l-da-mll.k/ cmldamak (ötm ek, ótü~­
ka\Tam ürelmeyc ek e r mez... degi~m edi) , sa!1ra k gihi dokununca cm n diye ses Çlka- me k, ó7c1likle k u ~l a rm çlkardlll; uyumlu
Ces:ll"tl lr nd lr mtk, cts nTTtlenmt k. ct'sa- Cezbelcnmek, l'ezbeli_ ra il kapla r). se...lcr) ..
 C1VIM ,\K - 120 - c l Ln lvE C INAVET - 12 1 - C()~ MA K
Cl" lldalma k. cl\lllda lmak, cI"IIII. cI"IIII· ClhalCl. c1ha lcl hL s öylcnir . BI,! eedcnle (."In-ei n dö n ü ~mc!;i Bu oyunu, çi'll Ara l'lan , hir s::wa~ - Yll n~
h , CI\l III$ll_ CIiJET, ar. ciht'! (ya n, yUl.. yön, kar l l. nc-
CI\1MA K.lr. ( U {yanstm a !>Cs)dan dcn)lcn cihet (a nla m olaga ndlr. D re yanda n, G rok-Lati n dilc- gÖMerisi uia ra k surdür
t.lc~hikli ~i n e u~r a '
ürlcr di.
CI"'I·m;l k/c n lm;lk [c rvrk olrna k, avuçl a - rnamrs], haik ;I~l1n d a rinden ar.ya gc çcn cl ns SÖ1CÜ~U de cl n:c ,eIs i M. ar. clsm [ncsnc l
yiln, ynn, duj!;r u var hk, e11e IUIU-
YII' slkmri l ClVV diyo scs çlb rmak, al1f1 y;.t~ m d'r : gl"~.os1;l t~ u s-J:t' n s -e ln s . Lunn lup !:i'/k !:iirükn )dcn elstm (duyularla
(h u yann dllgru, Il yanu u o~r l1) , hu d hct· dllml!c gr ns s ll ze u~1I lnsun , suy uuhumn - ;i1gil:lIla ll hÜliin dnl1al
sulu ulrnuk, çok sulaml' yayrlmak]. ncsndc
CI\ lTILMA K.lr. Cl" [yansrm a se. bk. Cl· )1).. .
te (h u neden le, hu YU/ Je n, bu nda n uola ", ..., dadrr. <Ot'os-d n'lo .hag~ ll o l l;~1 Jn~:;LIJ lr . IIk- som ut Ylll'l, cni-httyu·t1crinli/1 r. C;ii"dc,
~...
,- i olan)...
çagJ a, Gr ok-Latin d illerinden ar.ya çok Uslnldk , cb illllf nmek, dsl m lt'~mt' k , cl·
nlmak ).. c lLÁ. ar. cUà [pa rlakhk, hir nesncnin ycr-
CIVITM AK, Ir. CIV [ya nsama scs, bk. Cm· yül cyindek i pür üzlcr! sözcük geç m i~l i r. Kan dela (1$lkllk. s i m lt'~ ti r mf k, d slmldm
gidc rme, d üvlc- ek.
":,um)da n ~ n d ll (bk), me nteln \e1 hc ~-t.!: I \'A N , Ca6.. rlvûn [delikan
zl)dan ",lmdll (mcndil, hk . mendr ), nOf - gcnç. yi~il )da n clvan [anlarmh, ya k l ~l k lt,
ma k)dan clv.I-I.m a k/cl"lt mak [crak du- mc)Jan d h\ {tr.dc yafmz
parl a mak cylc-
ruma ~c.l ir.~ck , all.r ~c a . sulnndrrmak. miylc ilgili anlarm gcçcrlid degilOlcdi,
ir ). mils (~.uze n , kur al, yasa jda n nam us bg.
Dcngcvini Ytllrm..: k. l-lhnçsll 1q mck, yrh- Cllà la ma k. cil:illlnnlllk. Divan yaztrumn yaygm SÖICiik1crinde n
l il .. lmak , p lllm ;;lk)_ cil:illlim ak. cml- (Bk. C IOS)... .
I hiridir)
Cl\ ll llnmk (Clvlk Jur uma gClirilm ck, CI• . ~ eind, cind ilri SI. d ncilik. c1nmls lrI _
nkll rm a k_ I- . . .. " INA'TT ' ,
. , . . _ ..
Ç".l.A m cllav (dllgm)da n cilav (uil - 0:. • iIT . cml')'"
I [ad
a am
" I. '· , t:I \ ANMERT, r~ clya nrnt' rd lyute go-
'- o urmc, ." ' " I
CIYAK CIYAK. Ir. csy {yansrrna scs)dan gin. I ) I t ( d ··Id " k nu u, V1511 Yll r a l l l ~ II, sozu
' /1 . • '. ,. nun
. en')tcn I
cl,,_a _k/cl)'a k-en"ll k (clYscsi çkara rak ba- C ILDlY[, a r. dld [bk.
~:~ :I ::k)~.~ c nu ye 11 am 0 urm c , vanm e:rl (a nl.a r,nI .d~.S i.~ mcd~. c-
Cilt)J e n ctldlye Fars.
~.1·rm ak , [\~'YY cIm cI mek). . Cln uyet sün ügunün kökc ni ulan ctn-ea n m t' rd~~ r k l'k , yri!.II,. soz
(de ri sayrtltkla nyla ilgili saga1tlm kum - unun c rr, ko rku -
C1)1rd a mak, C I)1r1 1 ~ mu, dcri sayn hklan bölÜmU. Deriyle ilgi-
• ildiIr , Kur ' a n'd
ar. • et;1 an _a ,geçlllc '.'.ln. ~ n oy ~U/. l l"afrtn-mt'Td
- Ie CiHmm
lik_ / C1van mcrl ).
CIYI Rl).-\:\IAK, t r. (1)1r (d~a l lOCS, ya usl- li.). sant l m l ~t l r . Bu solc uklcr (cm-can) . , .
" 013 scs)d:ln tl)1r-da -ma k/tlyrnJn mak (el- e ild i)ffl (deri saynl lklafl
uzma m), d ldi·
H inl.Avru pa d illc rindendi r. Ara pçayt c h ARr _ . "flwtt ~y(lre,
yakm çc'lre, do·
pr Cl)'lr d iyc )' rll h ~ scsi çlkarma k)... H int. l ra n yo luyl" geçmi ~l ir. Arap dilin- lay)dan d ...a r (ymc, yakm
)'t'c llik (ya n h~ ?l~;;lsl na kar~ m, Osman l~- çcvrc, dolay,
CIZ. lr. CIZ ( d(l~;;l l !;e ~ yans lma ses), Cil . c~ya savuna n dllcdcr ara smda da gcçc rh·
de cln söleü~u (0 d ilde ç scsinin yoklu- kOOl~ U o la n)...
Cll'da n: ( Il bll. CllJlda ma k, Cllllll, Clll r dIr)... g u nc dcniyle) ei n Ji ye söylcnir. Nilckim oc h ' . v, fars. ( OCI' (yavru,
küçijk yavr u,
Clllr , clll rda ma , Clllrda ma k, clZ-l r dat· CILT,a r. cild (~ e ei nnrl de ar. deäildir. Bu du rumda ci na · IJ ch'c.lv n chei" (cski
kahu k, !!!!.Oden yazllarla , Arllp-
ma k, CIZlrtl, Cilla mak. t1l\inet l _ )'d söl cügüyle cl nnd (çlldlrma . dclirme , FlIfs ya/l. a. cO~ ,-v-e-h. ,('lk u n u ~u
d ll_ -
CIBI NLIK, es. Ir. ei bi n ~ i bi n (sinck )den CILTI..E MEK, ar. eild kend ini I.m rm m e1çisi sayma, lan rlSal gij· cilce·I, Turk a I ,
(deri gön )dcn \' ' v dlye llk~n -
c.i bin: lik/ei binlik (ge rçek a nlaml sinek- cll d -I e-mt' k/e ll d l em e k/e rev!ctle do na tl lml~ olarak yeryiilünc d U~lI nd a n öylc kald l. (B
n ll e ~t' k (hir ki- k. Cüef) .
hk. smcKle n ~ ?run m ali k ) . . gönderi ldigini süyle rne) k ökd e ~lir . ~ O r. RAFY A, gr. gt'o (ycr gra pltdn (yaz-
labl kapakla mak, kitabl ölçulü-u )1lmlu
•c lc l. ç~uk dllmde. d~al scs. yallSlma kapakla kapama k. kabu~un u gcçir mek).
C INr,ÜZ , a r. c1n (b k.) ik Ir. gÖl (bk.)de n mak' la n) ra phla
Ilm a r. tasvlr), ge-
ses, Clel. ei n-gil.t/dn glïz (aç lkgöz, aldanma yan. opraphia yeryul unii
Ciltlt'nmf k. eiltlelme k, eiltli, cilts iz.- timle)1:n bilim
Cieiannt', eid baba. d d biel, cicjIj bleill. CILVE "I
ein gihi ~Ö1Ü olan, kimscnin göre m ed i~i - d 311), C~nt rJa .
( .,.. k '1 .
c1c1 ma ma (b uMay ckmc~i, köy çocukla - k ' ') '1' Cl ~,' g(O<ku ~e!, . '~l(.ma 'k ' .' ni güre n, a n l a maJ I~tn l anlaYlln ). Gt'n~ nIJl h la ' m n , ar. ok unu ~u ilc cugra n .
rmm dilinde) . çe me ( en Cl ve e ~ .ce.l.n I gISInt Clngözlü k..,
çc me, )·e Ir. co#nl fJII .
I ( ' I DU I. 3r. tldd ( b'Ir ' Il e.oltr ulu kla sa n-
1 o rlaya
e n I çlkmak, , kendlnt
iI I gü.k"l
q c rme )... CINNET, ar . ein (bk .)d e n c1nnd (gc rçck c.C O P, ~ çûb (çoma k,
a nlaml cln lt'n mek. cl n glbl olma k, ba ~ l . nck)lan Co p (ölelliklc guve oJ un, de~­
r
ma, ça h~.p i~ k m e )dc n cidd l/dddi (aglr- I Vt' t'nmf C Vf t'~ mf • el "I' I, Cl"I\It'. sopa,
ba ~h , ge rçck. Önc mli. saygm. ólçü!ü). . nlik görevlile -
S z.- ..,.~ . . . na dn lrr U 1Ü~mek l _ rinin deYlegi. kallt uk uegnek) .
Cld d ilt'l mt'k, d ddllik _ C I ~1RI,~ . Clmr l (S0)'5U7, alçak, ddc n· CINS , gr. I:(r nns, lat. gf n u s/ge n~ (~oy, ku- Copla mllk, cnpla nma
CI DDIYET , a r. cidd i (bk.)dc n ciddlyet k. co plalmak.._
cl ~dcn cImri ... ~ak , insan)Ja n d ns...
(cidd ilik, aItHba~ hl l k, ölçiilii1iik, dengeli- T urkçede a?lam degl~lkli .
. . .
gine ugram1 r F r. genre, isp. gtonere o. ing. gen us, ill.
.c · K U. ~ dl~ ( I a ~m a , kaynam a Ir ·
lik, gerçe klik)... nla I';".~ ckiy1c c o~ .k u u. Kork·
d l s llu, plntl_ génere. a r. ne"'. fars. cln s, Ir. t ür, soy. mak'la n
ç IC ER. fars. eiger ci er de n d~l'r_ r·ku u, uyumak 'lan
CIN, ar. d o (adl var kend i yok bir soylen. alm. Gesc hl«hl. Galtung _
--rm:<I a eige r sIkmIl, a I ,
bSoa nla mlarda a soykmr .
e uzun ce varllgl)d e n cl n, CINSEL . bk. Cins (urc meyle. dölle nmcy- (haik . . c saç toka
uy.ku/ uJ ku · n tut-ku/ lutku
Sl, S raea-
Kökeni kesinlikle bilinmeyen, öyle söyle- Ie ilgili olan)...
,C I II AN . ~ . cihá n (cvrcn, ycryUzu; d un· gl).
nen bu sÖleü~ü n k ayn a~l , bize kaliu a, Clnselli k, d nsî, cl ns iJet, cl nslik. c1 nslik· C(l~ k l1 n , to ~ ku n l l1 k ...
ya)d:ln d hlln. Çin ya da G re k-Latin dillerind e gfnns· s lzM'
Anado lu Turkçcs inc yalJn yolllyla girdi.
CIHAZ, ar . dhaz (a)gll. çcyiz, donantm la·
~nus (cinsi, soy, k u~a k ) s07..cUklcrinde n
lure yen d ns' tir. Eski Arap inançla rma
"ctBJr, ar. culd (h urma ycmi$inin uzun'C()S M A K , ~ . c O~ldt' n (kaynam ak. la$-
mak, yeulcn rl~k lr m ak )dcn cO, (kayna-
klml)da n cihaz (aY~I t. HaIk dilinde gelin- gore einlt'r cok ul.ak dalI, sa pI... alllan Je~n ek.. . AV )len d ril ma, la ~m ll , r.~ k l rm a ) to,-m a k/(o ~ m a k
ulkelcrJ e n gelen, (cirÎl o yunu)..
Ie ilgili ev gereçle rmin loplu adl o lan 'll'.: ufak lefek, görunm cyc n (gerç ck anlamda : i.:aynam ak, l a ~mak ,
insa nla ra sala- Asya Türklcr ince o ynan an cski hir sava ~ ycnlc n rl~kl r m a k , Anlam
, ~ bu sölc ükle n gelmcsine kaf~ l n an ra: ~an gizli guçlerdir. Ar ap uilindc ç scsi o l- gc n i~lem esi y1c :
mi 3>Tldlr). orunu Qlm" ~ llIil ~ 1I 4m , lil·. 1.:l cllli bir- lIllfl bir scvince k:lpllma
madljtm da n Çln adl cln ola ra k yazlhr, k, kabtnll sigma·
~·,* ü k le )',i1lSltlltflll!l1 J üj Bndül bfii diir. ma k).
 CÖME RT - 122 - CÜCÛK CÛMlJÜ!j - 123 - CÜZDAN
C0-tlurma k. cesturucc . cost uru tma k.; Cuntecr, euntaethk.; eu k anlamlar un içeren sözcükler hangi CÜRÜM, ar. cürm [suç, yasadl'j'l davra n-
CÖ MERT, fars. etv än -me r d [soylu, yüce, CURA, Iars. CUITe «)( Iamayan, uça n b ü- yoUa lürem i'j'tir? Du _kon u lartl'j'maya ma, a~ r suç) cürü m (a nlarm de~i'j' m e'
eliaçk, yardrmscverjdc n c ömerd (haIk tün hayvanlarm e rkegi, e rkek detan, yi- açknr. .. bk. S ucuk. Ote ya ndan Dlläu mi'j'lir).
söylcy isiyle cum est. eëerert ). cëmert., ~I , sazjden cum (tanbura ben zcr bir Ka radeniz yörcl erinde civcivlere de eü- Cürümlü, cürü ms üz_
CÖ NK, fa n . cung (büyük gemi, anlam ge- haIk çalglsl). cük denir, ku'j' yavrulanna da. Blze kahr- CÜSSE, ar . c üsse (g övde, canlmm gö vde-
n i ~lemes iyle ~ li r den eri )dan eonk. CURCUNA, tr . cur (yansrma sesjda n sa bu rada cücü k, l\üçük sözcükteri ayn scl \l a rh~t , iri gövde jdcn cüsse [a nlamr
CUMA, ar. eeen'dcn cum'a (topla nma, top- cur-cu-na /c urc una (gürültil, ses kalaha- kökcnlidir, haIk a~ 7.l ar m da , ses benzcrli- dcAi'j'medi pc k).
lanll)da n cuma. hAl, panr n}, gi ncdcniyle, hirhirine ka n'j'l llllml'j'tlr, Cü"srli, c üssestc,
Islam dininin doAu\undan sonra meslü- CURK, fars. ku rk (kuluçkaya yalan la- c1vclv, )'8 " nI a nlaml na gele n cücü k CÜZZAM, ar. et-cüaa m (kabuk, ya ramn
man Anp erk eklerj, lop lum i'j'!crini gö- vuk)la n curk (kuluçkaya yata n tavuk]. fars:, t~t h ~nl~ m.tn.d~ söylenen cûcük kabuk ba~l a m asl, k ah u~un soyulma!il)-
r u~mek üzcre, Peyga mbe rin ba\kan h~ CÜCE r cu (y .. f k) tr ...Iir, kokem s uçük tur , dan cueam, cOzzam_
alu nda, ye dl günde' bir topteon düzenler- d , ..ars. tt avru, CJVCI"', u aCl - Cücûk (filiz, çil, lomurc uk, kavun-kar- Cueem'a tutulanlar a derüenmn soyulma-
lerdi. Cem' (to planma, ta plantl) denen, .. e~ cuce.; . . . .. puz, hryar gibi n e.~ncler i n . k ü ~Ü~ÎJ , yap- SI, kabanp sarkmasr, kabu klasrnäsr ned e-
bu olaym Y ,t r l ld l~1 g ünc CUnI'U (cuma} CUCÜK, fars: ("~ ee (rav ru, CIVCIV,. kuçük, nik a'j'lsi y.aplla n gov, dag çilcgi, ku'j' yav- myle-bu ad vc rildi. Nim kim Avrupa dille-
den me k gelenek otd u. Arap lar bu gün e ufak)den c ~e~ü . kfc\lç O k (gcnclliklc ~ U \ rusu, ciVCIv, sno).. rinde ctlzam kar ~l hgl geçen s özcükler de
Jt'Vm ü'-eum'a de rlcr ki to planma günü ~vrusu, ~1vc:.IV~ A,!1lam. ge nislemesiyle CÜM RÜ~, fars. eOnbij [kn mldama, oyna- kab uk, sO)1I lma bg. a nlamlan içe re n
aelammdadrr. bir nesnemn ozu, kêrpesi]. Farsça olma - mald en cümbüj (egle nce, oyun. 'j'c nlik). kóktcn gdir.
CUMARTES I, ar . eu m'a ile Ir. il1t 'den cu- slna kar'j'~~ di l i~il~C ~A'l" a)'lI ~lkl~n .so- Cümbü'j'lü. cümbO\lük_ Ltpra (cü7a m, gerçe k anlaml kabuk, ka -
o ma-il1 esifeu ma~ r1 es ifcum3 r1 ui (cu ma- n_ueu dC&'j'lk an am a r lçeren blr sozcuk- CÛ MLE, a r. cü m l~ (bü lün, hep, to pluca, bu~un Sn)1IInlasl), Asya Tü rkçesinde
dan soma gele n gOn, cuma gününün cr. IU~ . .. ,.. to pla n)dan cümlt' (dilbilgisinde tOmce ala (eüzam, der inin deW'j'ik, al al be nek -
tes i günü).. Ó Cüeuk un Ir. oldugunu, lal!I,. >;a.n u" ~- k ar~l h~d lr , sözeük a nlaml ise: hepsi, bü- li olmasl nedc niyle)...
CU MRADAK I b -d kt b d k li:l:, kórpe bg. anlamlarll geld 1äi ml\en su- l ünü, hepten, topta n bg.).. H rr(ldolo ~ ' d a cüzam'la ilgili açlklama -
') , r. cum-.. a a . cum a a renIer v~d lr (,<\y....s.S). Ancak Türkçcde
{yan!>l ma scs, suya du~e n blr neslleden cü-eüc"kökü yokt!!!>; oysa Farsçada bu CÛ RET, a r. cfir'et ({me atllma, atllganhk, lar a raslDda ilginç bir bölüm var:
kor kusu71uk, la~kmh k )t en CÜ"'t (korku. I ~a n 'd a eÜ~:3 m. ~ yak~ la n anl a r .ISS.1 7~ _ ~
t~:b~~~l cumbala mak. cumbalat. kökten Iin-e mi'j' epeycc SÖ7.cük bul unmak- sU"l.1uk, alliga nhk, a'j'lflhk)... bil yere suru!u.r, klmscy\c gor u~t.~rul -
Ic. ladlt. Cüce' nin d vciv' in rais. olduAu be l- Cüretlenmr k cüre lli efirels iz_ mC7., loplum lçme sokulma,-dl. CU1.am
ma ' _ . lidir, oysa bunun da tr .de n geçt iäi ka niS!-
o CUMRUL, tr. cu m (yanslma scs) de b1;'1 m la'j'lyanlar vardir. Bizc kahrsa cüet, CÜRETKÀR, a'r. cOr';1 (bk. Cüret) ik ise akeüzzam, karacOllam diye ikiye ay-
(yansJn~ a scs) dan cum-bulfcumbul, (bu civdv , cüeük ~iizeü kle r i Tü rk clilinin ya- far~ . kll.r (yapan, ede n)dan cOr't t-kii rf - r.llirdl... .. .. . .. ..
ncsl'l enm s l \, l a~ m astyl a, çalkóllanmaslyla pIsIDa uyrnuyor; büyük agll aynhk lan nc- cür etká r (a 'j' l n~ i1 a varan, atllgan, ölçü- C Ü ~nA~, ar . cüz ~ool um , kcslm•.ku5 uk
çlkan ses) . . deniylc, SI'S J ctti'j'mesine uy aml'j' ya J a süz, gÖlüpe k, saygl smlll mn öt:esine ge· dillm) 11e fars. dan (ye r. kap bJidue n
~ a nsk r . j am bala (ça ~ u r, balçlk, Sl.""~. fars.. ya Ir. de n geçme olasl 1J~ Ja lartl'j'll- çen ). ek)da n cüt-d :11D (cüz kona n kap, cüz yc-
<:umbul-bo ue IUqUlde.. d . sa ~s~I! -~ a m- maya de~e r, a neak elimizde bu olasl h~ c üretU rhL ri) -eüzda n (içine para konup cepte ta ~l ­
ba la[OOue, range; Jamba1J m' rJVlt re, dctrulayaeak güvcnilir bir ka ml yobur. nan araç, eüzlü k)_
BK) .. .. .. , . Haik a~nda cÜcÜk.! t nmek eyle mi lal-
Cu ~ bul S?7.CuAü, bl1.e ~~llfS a ,. yanslma I.a nmak, lall llanm a1c. anla mmda süylenir.
sesl l ~.' BK Dln yakla'j'lml ozel blr yorum · Ot e rand an, yine An adolu haIk agzmda,
dan ole ye geçmez. pcymri ahnml'j' YC'j'il suya da ' cücük" dc-
Cumbul cumbul, cumbuldama k. cum- nir; bu su (cücük) lalhdlr, ~Ieyicidir,
bu rd am a k. cumbur-lop,eumbuI1U_ kuçuk çocuklara az az içirilir. Bu cu·
çU~ar. cu m h û r (ba'j'lbo'l' kala . ru k'ij buza&! çok içerse karm 'j'i~e r solu-
bahk, suru, )1~m)da n eumhuri)"tt. ~ kesilir, dili dl\arl flrlar, sonunda
Gerçe k a ~ la m l I.opluluk (e um.~ urlu k ), ölür. Varsa)1ma dayah yorumumuzu bi·
anlam .gc.n.I'j'lemes lyle ulusa Ö7.gU, yalmz raz daha geni 'j'letelim: eski Türkçcde s ü-
ulusla 11glh... çik/ sOçûk sözcüj;tü vardir "Ialh", "içki",
CUN"TA, isp. junta (scçim ya da devrimle "'j'arap· anla mlDdadtr ( Kä~). Bu sözcü-
i~ba\m a gele n yönelicilcr l opl ulu~u)d an ~ n dokuz tü reVÎ v<jrdlr (Kà~.da). Du cO-
cunta _ cük ilu üçük aLa$iru;la_b~anll kmu-
T ürkçc:de, ört ülü i1i ~k ilerle yöne timi ele- Iabilir mi? Dilimizde sIc ya ifi.' c]s dÖ·
geçiren, sonra kendini yasal gi ri~ i m de nÜ'j'mesi Çük seyrek de olsa vardir. Imdi
bulunmu'j' göslere n, i'j'birlikçi to pluluk süçük dC@'j'en: k cücük'ü olu'j'lurmu'j'sa
anla mmd adlr. çocuk, küçük. yavnl, ~ bto k, filil:, tomur-
 /
ç /
, ÇABA. Ir. çab/ ça p (do~l ses, yaesrma Clcern • clttronls • çlçf m n I çeçer on •
/ I. M's)lan ça b-a /ça ba . ( 8( 3r on_
RÇa p-ma k/ça pma k t:-urmak, ~uJ! a )'ûz- cçADlR, fac$. çädt r/\":Idlr (ot a~}d an çaur.
•t;'" ~üITri ~ ~,,--ç, rf'...!!'Ima k) MllCÛ- J Tu rk a~lzlar lOda ça l' r!p~ll.ça~a ':"J~ül ).
~u (J(l~al scs olan, suda vüzc r kc n. bir çadlr ( YÜl .Ütl ÜSÜ, pcçc, çad er], aync a iir_
n c s nc)~c vururkcn çskan (ar ça p. ya da F I Ü ~(iÏl.ljh k ._
ça b ça b yansim asmdu n türc di . A nlam, Tr-:Ota~. san skr . ca tr-a (fars . çader ' in k ö-
gcnislemcsiylc çab.a/ çaba sill cügü, bir kcnl], lat. cldnr, gr. kltaris, rus. eba ter.
i ~ i yapmak, ugrasmak, ça h~mak cylemi- ar. hayme, alm. lflt,fr. lrnte. ,
ni dile gerir e n k ökc d önüstü . Nirc kirn ça- Ça dlrt l, ç:HIJrçiçe~I . çn d l r\l~a g l ...
bu-lamakj'çahalnmak [b k.] cylemi çaba ~C L, Ir. çP~ (doga l ses, dogad an yansr- ~
göstc rmc k, çab ayr o rtaya koym nk, kök yan scs), Tü rk dilin de. a nlam gcn islc mc- / .fr
nnlarr nyln Ise gl rl~me k, çal11mak, u ~ra~· siylc, birçok sÖ/ cügün, kaveannn kökcni- 7"
mnk k a r~lhgl dlr. dir.
A nado lu haik ajVmda ça ba : kaygl, srkm - .csc 11., çin. !sal (çaY/Yll)dcn çaj'!:...
J 11, lasa. çarpll1tl, (oprak kap, gDyc"ÇÇllif l Jygur ag71l1da ça k, çag, çag.. An ad olu
J, ma. ug:Ta~m a .. .
t: ÇA 8A LA ~ IA K . Ir. ça ba (bk. i~ gör mc gü-
Türkçesine yazm yoluyla Asya Türkçc-
sinden geçri.
cü, e rk. çaluma )'elcnc~i)da n çabe -la- Moä. b ak (çak/çag/çag - za ma n, s ü-
mak f çabala mak ( u~a~ m ak, didinm ek, re ), med. tab (zaman), sans kr, kà la (za-
i ~ görrncye koyulmak, ç a h~m ak ) . man), jap. sal (yJl), alm. u it, fr, áge,
/, Çaba lanmak. ça balatma L gor, aiw, gr. alo n, lal. ae vum, ing. time,
ÇA S U K, ~. çäbû k (ivcdi, hl71t, du rmak- as.r, ar . karn_
smn)lan çab uk, Bu sözcügün tr. çap- ÇAGANOZ, rum. tsagan os (çaganosfyc n-
mak 'tao gcldi~ni, fars. ya tr .den gcçlig i- geç)lan ça ~a n ol (suda yüzc n ct i scvilen,
ni savu nanlar da vardu . kabuklu yengeç)..
Çabucak, çabucacrk, ça bu kla ma k, ça - Türkçcye Anadoluda kon usulan rum .-
b u lJ a~ ma k, ç;lb u kJa~ h rma k, çabukluk.; dan gcçri,...
ÇAÇA, rum. hllisn {okunuju: Çll 'Çll nbla >(·ÇA t. DAS, (in. -f r. Ç:l ~ (b k.) ilc daf tan
genelev islcten kadll1)da n çaça [gemiler- çaj'!:-d a~fçagdll' .
de cski. bccc riti gcmiel. bir oyun l ürü).. q dö ncmdc ya~ayan, e~sü rcl i, çagl, YJIl
Türkçeye Ana dofuda k o n u ~ u' a n rurn., bir olan varIIk ...
da n gcçti, kl)'l illerinin d l~ln da pek hilin- Ça~ d a ~ !a ~ m ak, çaeda~ h k ...
meycn bir s özcüktür. . OÇAt. IL. VAMAK, Ir. ça ~ (d()~al ~cs, yanSI-
Çnç :l bll h ~ I ._ ma scs)d an çllj!..l-!.da -mak/ çuglldllmnk
ÇAÇARON, 1<lt. Ciçl'ro (iinlü hilgc, Yil7ar, (çagll ça~l l scs çlki'Harak akmak, hk.
biiyük söyk \'c i)~l an ck l'rnn (ls) d ct' ro n~ Çaglnmllk).
( J.-a~ i n dilinde sözcüklcr Is ckiylc yal1hr, Çll C1 1 1I .~
klml Avrupa dillerin de lat. nin Is soo eki ÇAC IRMAK, Ir. çaC (doäa l ses, yanSlma
okunmaz)dan çiçuon-çaça ron. Tl scs)dan ça ~+rm a kfçIlCl rma k (Çne diye
~ Ii nce C scsi islav dilleri ndc ç scsi ve· ses çlkararak birinc söyleme k).
nr , Cal'sa r' lO ç...sar/ Ça r ok u n u ~ u, olu- ÇnClrlC I , çllgl n ~ , ça Clrm a ,çaglrt l, ça Cu1-
~ u gibi. kan, çaClrt ma ç. çaClrt mak, çllgn. (do.
 ÇAKMA K - 126 - ÇALIK ÇALlM - 127 - ÇAM
drr, çaki r s özcugündc de hu ren k vardrr. ~Ir biçimleri vardrr, dilirnizdeki anlamda Kirmak'tan kn-r-k/ km k, yrrtma k'tan Ça lar, çalçene, çaldmtmak, çaldn-ma k,
Bk. Ça k (Çakmak, Çakrr, Çak m...).-.. söyl e . Biz, bu sözcügüo, çag-çak kö- Ylrt-I-k /Ylrltk, sökmek'tcn sök-ü-k/sö- çalgl, çalgro, ça lglclh k, çalgmotu, çet.
Çaki r sözcügünde, so n radan, anlam ge- küyle bi aktnltglm bulamathk; Türk çe- kük, dökmek'tcn dök-ü-k/ d ökük, çk- gtç . çahnmak, çalmn.; Ça lma (maden
nislemesi oldu; çakrrdogan (dogan ik at- de ça~-,ça " .köklcrindcn bir glysi o lan ma k'tan çlk-I-kjçlklk, dü ~mck'lcn düs- üzcr lnc oyma, islcmc yapma) , çal yaka ...
maea ar as t bir av kusu. fars. bazyar, ar. çaksir'in ..nc nlla türetil digi tarus maya ü-k/dü.}ü k (günü nden önce, olgunlasma- ÇALPA RA, fars. çeh a r-pä re (çeha r/dört,
sa kr _ "Tüe kçedc çakn- dcd ikleri kus 0[- açrktrr. O te ndan fats . r eh-ca h-ça h dan dogan yavru, ge nellikte ölüd ür), yay- päreybölüm, tcl) den çAr pAre/ça lpara
mahdrr.. Men.Av.").. "ça krr: bir gözü köklerinde n cef · r..ça h~ l r, sözcüklerini mak'tan yay- r-k/yayik (b k.) bg. dört telli bir çalgl).
mavi bir gözü kar a k u ~ .. Aks.r.. olust urm ak Ja ta rt labilir. Bizc kahr sa ÇAUM, tr. çalmak [bk.j tan çal-Im/ça h m
Ça krr /gök göz lü, göz1crinin rengi gök gi- ça k.1 lr, çok eski döne le rde, fars.ya bas- F. çal pa ra ça lpara
/ , telriliJulogru la.lJI~ga so~~~!J!: lçi dol u çil pa ra
bi olan. Ça klr-keyfjiçki sonucu yüzü par- ka bir ditden geçmi~, aha sonra fars.. y!! ri!~n, böylece gÖsle rlfYipan).
lavan, gözlcri 1~ lyan. .. da n da dilimize gi rmi ~tir. Nitek im T ar., ts la nbolun gn:lan
çah mla ma k, çahmlanmak, çahmh,... Iki kllru ~ on para
Çnkn-cr (çakm.loganla kus av1<lyan), ça- Söz.de verilen örneklerin çogu Iars. ag lr- Çllh!jllma k, çllh ~ka n, çahsfn-tlma k, ça-
krr-çuku t-, ça krr dlke n, ça klrdo{tan, çe- hk hdrr . - Kar. -
h ~tlrmak, ...
krrknnnt. çakrrkeyf, ça kar pe nçe.; ÇALA. tr. çalmak (b k.)tan çal-a / \'ala (söz-
~ÇAL KA M A K , tr. ça l (vurm a, sarsm a, cg-
ÇAM, Ir._ ça'!!._.J~ap, . sav, _ad l lllld~ ç~m
ÇAKl\-IAK 1., tr. ça k (vurma, bölme, yar- cüklcrm önünc gctir i1crck eylem, dcvi- ';;.='" me, bükme, ku ma, ko parm a bg. a nla m- (bilincn igne yaprakh agaç).
ma, ayrrrna, so kma a nlamla n içcren nim bildire n önek) .. Ça m sözcü gû, basta U yg. olmak üzcrc,
kök)tan ça k-ma k/ça kma k (çakatak kIVlI- çale b rçak, çala kalem, çala ka srk, çal apa -
VJ lan içe~en k ök )~ a n çal .k--a :~ak/çal~- kimi sözcüklcrdc tr. olara k (degi~ik an-
. mak [hir nesneyr saga sola, öteye benye
Cim çlkar an araç), çelik, ta~, bir de ko- ça, çalasopa_ sarsara k oynat ma k, vur mak, dögmek: ya- lamda) gcçiyor, ancak biLagaç ad l diye
lay tUlu~an bir gc reçte n yap llan tutu~tu r- oÇALA P (b) , lat. cae1ebs (evlcnmemi~, tek açlkla nmlyor. Kahm , çanag m çam aga-
YJk ça lka ma k/ya YJ k vu r ma k gibi. Salla- emdan yapJlmasl, oyulmaSl nede niyle
ma aygltl. fïtlli çakmak , kavh çakma k, yalmz)den caleb-(:alab..çalab/çal ap (h k. mak).
gazll çakmak bg. Çe1ebll_ Çalkamak-çalkalamak sözc ükleri nin çam adlyla amlmaSI sözeügü n kökeni ni
Yüzde kalm kabafClklar olu~tu rarak de- Çalap/çalab sözeüAü nü eeIîpa (haç. yaplslm ça l' l.k.a.ma k/çal-I-k-Ia- mak bi- açlklamaya yetmiyor . Ol e yandan
riyi yaran bir saynhk (ça kma k hastah· put)dan tü rct mek (M L.) yan1J ~llr . s.!1.!!§~r. , çin,.j i lJerl1]de-!!.u~özeügc_ yakln
çimle rinde göste re nler J e var (M L.),
gl). ÇALGI Ir. çalma k (bk.)tan çal-gl/ çaIgl Tü r k dilinde orlada bulunan I ekinin SIk anlamlar içe re n tilcik1cr var.
ÇAKl\-fAK Ir., ça k (dogal ses olup VlIrma; . ~~cl,_vu.r ma a!.açJ.iiz~llilc vuru_- sIk dü.}erek eylem eklerinin r.Iogruda n Ça mb ud! ipa_(sansk r. evrt'n ), ça.mEudi-
bö lme, a)'lrma. sokrna , batl rma, yarm a lara k:es çlKarlIa~~ç,). dog ruya köke geldigi d ü ~ün ü lürse çal kö- vip (uyg. ya ge çm i~, evren), çamhui
gibi degi~ik anlamla r içeren bir kök)lan Çalglcl. çalglelotu. ça lgu;. çalglh. künün k-a-mak e kleriyle çalkamak biçi- (çin. lschan- h uci/söylcdiginde n üzüntü
çak-I-mak/çakmak. ÇALI, Ir. çalmak (bk.)tan çal'l/ çah (vuru - mine girmesi dah a dogal geHyor bize . duyma k, dönmek, p i ~ m a n olma k, uyg.
Söyleni~ bak lmmdan ça lka ma k, ça lkala.
ya geçm i~), fars. çim (yosun, ot).
Ortadaki I ses inin bcl irsizligi yiizünden lup km Iarak alman, çahnan aAaç, agaç-
dii~mesi kolayd lf, bu nede n1e birçok ey- ok kalmttlan, kml m l ~, agaç da llan bg.). mak dilin de vinmesine daha yat km, çah. Ça ml a ma~ (çe k i~me k, direnmek, dava
kamak, ça h ka la ma k biraz burukluk, do· ctrnek~uyg.),~ s:nl::!gu~1 (çeki~en, dire -
lemde oltlugu gibi, bunda da çllkmak bi- Ça h bülbülii, çahdikeni, ça hras ulyes i, ça- nen, da va eden, Uyg.), ÇamSIZ (çeki~me­
çiminrle söy1enir. hhorozu, çah k (bir yam egilmi~, km l- 1a~ l k1Jk yaplYor d ilde.
Bir nesneye vururken, birbirine çarpan m l~, inmeli), çahkka vak, ç a h ku~ u, ~'a h- Ça lka la ma k, çalkahllllllllk, çlllkalal- yen, d irenmcyen, Java ctmeyen, Uyg.),
çllm (ao1111, kif.), çamll (giiç, Cfk, klr.),
iki nesneden biri klflhr kcn, dü~en bir hk. mak, ~'alkanma , çalklmmak, çalkantl.
ça lka t mak... ç'ama ( iç il m i~ çaYlTlçÖpÜ, klr.). Anadolu
ncsne d<lglltrkcn çnk çnk r.li~c çl ~arr.llgl ÇALl K 1., Ir. çalmak (bk.)tan ça l+k/ça- halkag'l.lOdaça m (çay har dagl. Cam söz-
s~s, so~rad~n, çakmak ey1cmlYlc tu revle- Itk (çarpl k, eAri kes ilmi ~, yüzü çlbanh, ÇALKAR, Ir. çalkamak (bk .)tan eügünde n gellJig i açlk), çama (toplu,
nnm koke m olmu.}tur. yüzii sigilli, dogal boyas ml yitirm i~ ..).. çal-k -ar/çalkar ~ ak, çalkalayarak ço k, lutam, varsayma), ~aÇ-(kl lçl ksIZ
Çak.ma k'tan: çakJlmak, çllkllll, çak.L~ - bk. Ça h _ . aymnaya, aYlklamaya yarayan araç, pa- bugday), ça mala_l!la k (tasarlamak, var -
mllk, ça kJ~ h rm a k, ça kma kçl (I~:a km a k ÇALlK 11 ., tr. ça lma k (bk.)tan ça l-l-k/ça-" muk kozasml aYlrma kalbur u). saymak), çama n_(kü.lbas.tl), çam ar (eü-
1.), çakmakhk, ça km a k ta~ l , (Çakmak; 11k ~ir yam tutmayan, titreye n, saynh ti) ÇALM AK, tr. ça l (VlIrma, egme, devinme, ce), çam bardak (çamdan o}lIlàiak yapll-
1.), ça ktsn lma k, çaktsrmak. kim s~) , inmeli. s iniflerin bozulmasl so- kirrna, sarsma, ez me, aYlrma bildircn ml§ nar dak), ça mça-ça mça k (agaçtan
r <-:: \ AKSIR' lr. ça~u r (çak~lr, list don u)dan nucu gövdcnin bir yerinde beliren ya da .. ,tJ.. kök)dan ça l' l.ma k/ça h ma k (orladaki I oyularak ya p ll ml~ kap),-ça ll1h ga_n ~a m a.
'\ ça~l r (ust r.lonu, içdonu ü,stüne giyi!en dogu ~ta n gelen eg rilik, dogal cks iklik. sesini n sonradan dü§tügü varsaYlla rak) I.il~ (ça m agaçlannlO bul untugu te pe. Bu ..__.
giysi. ~a.lvar) . - T iirkçede .J.a l kökündcn tureye n çllh k almtdann hepsi için hk. SDD ).. . ---- !

j
ça lma k.
Bu silzeü"- J ilimizJe t5 . }iiz)'lldan buya- s(izeügünün doga l olaylar snnueu ortaya Ça l kökOniin, anla m geni~1cmcsiy!e ka- Lat. ?Inus, fr. p~n , sanskr. plt ~ , d a~ uh, L.
n:\, yazlh )"1. Tlaklard a, çat~lr, çag~ur, çlkan du rumla rda n birtak mllnl yanSltmk 7.andli!;J hütü n nitcliklc r, çalmak cylemin- gr. PItus, rars. kae, s a" "vner, ISp. plllO,
çah.}lr, çak~ur, ah.}ur bg. dcgi.}ik biçim- SI dilde i.}!erligin ö rnek1crindcn biridir . de loplanml.}tlr: At mak, vurma k, çar p- itl. pino, alm. Ta nne, Fichl e, ar. sa nav·
!erde geçmekte I Kä.}., Uyg. gibi eski àzellik!e Ik/ik/ük/u k bg. cklerin köke mak, kan~tlrmak, sü rme k, almak, a~ lr­ ber (çamhs\1g1 agael. A rabista nda. bi-
kaYJlaklarda görülm'"yor. GD bu sözeü · lakllmaslyla ol u.}an hu lür söze ük!cr mak, bozmak, kcsmek, oyma k, i.}1cmck, zil!l__ ça~l dc~ig.~1!! i~_agaç -ye tl~mez ), Irum.
gün tr . oldugunu, fars.ya tr.den geçtigini T ür kçeye ayn bir üreticilik kazan d lrmak- süpü rmek, antmak, and lrmak, benze- pItus::. - - - ,
söylüyor. Farsçada ca hcir, çah ~ur, ça h- ladlr: mek, ses çlkar mak. Ça mflstl{tl, ça mh k, ça msa km ... •
 ,.

/
ÇAM ASI R - 128 - ÇANAK ÇANGAL - 129- ÇANTA
<;AM A.'ji I R, r;;;;. ; t·äml"·~ iJy (cîl mt/g;y~i, ÇAMÇAKA,t r. çumçak (h!;.)l 'ln ça m- uygu n g órme k. <;a ml kh k (l>:c ke7Iik, gev- s özcük ürctme öm cklc rin dcn hiridir.
($ ~ il)hlkll),H n rûm e-sû (giysi Ylb rna) - ça k-a/ çamçaka (dcgirmcnin hU~JilY J e- ~e k ]i k) ,
Imdi h u flr A ekk~~ n a k"ll1
ça rn a~ l r... posti nd a n ta ncle rin akrnasrm uyarlayan salt Ir. fllJlIgnnu-r.e)'le yen-G G-b af'gi )'<J. Ç ANMAK, Ir. ça n {ya ns.ma scs, bk. Ça n-
Fa t s. su st en (Ylkilm <l k)dc n ~ ûy (Yska, Y1- aygn, DS).
lamak)da n ça n.mllk/ça n ma k (ya}llmak,
r um u getin:b iJcçck.--bilemeyiz. Yor umu -
çcvrcyc dagllmak, agaçlarda uç ver-
ka ~\'c r ) -. cáme-quy (giysiyi Yl k;~) • .a nl~ ~ ÇAMIS. (~. çt' mû ~ (re pen al, kaur, huy- rnuzu bira z d aha ge n i~lc ld im . Çan söz- mek-dat çkar mak, ç~a l m a k, d ólle mek,
Jcl1'~m cslY1c. Ir. J e ç;l ma ~ l r (glrs ', gl}'l-D SU7. hayvan)da n çam l ~ [a nlarm (.Ic lti~ m c . eül'!:ü Ç in dilind~ "~ar~ak, çanak äOlanu n· dollcn mck, gclijmck, uzamak bg.},
leed: ncsnclcr). di). dadii,- çin biçimindc de söylenir (Uyg.• Bu sözc üktcn türeyen ç~nga l ile bcnz cr-
A:v.G aba in), ça na k Ir. '(ka p, ölçü kalu,
Ça m nlt mda ç3ma ~ ur ÇAMUR, mog. $abnr (ok, ça bur )J a n "n· ler ini Iers. Çt'riltäl:.--n: de çengel (Ia rs.
Ça m ben ! burdun a lur - mu-r ; - - - - - - ça nak, U yg.), çanak (uç o kkah k bir rah.l çfngM' den ) ilc k ai ~lir m am a h .
Af\;urma kanl kûpek T ü rk dilinde b/rn d önii~m c si surc klidir, ti]çüsü, da~pc lc r i_i!lçljn e _çök ~ r ­ Yine hu s övc üktcn t ü rc mi~ ça nll-ça nd l
Ier. oyu1îar, SO U). Ça na k ü nc ~t c n
~ i n di d(')111;,k )';m a ~ur yayguldlr . Men/hc'n . min /bin . "'fioM- [bk. I)aya~~a n ) , dayanak k ar f11l~-so)'1c ­
sc r tiC~m it" lslak top r ak. Iincan, a açta n
- Kar. -
Ya fJllda kbr ne a l ' '' I: i~'('~i
ACII.ub ne iç... ~ i ne ~i~('s i
- ll u r~. -
bu n. Anad olu T ürJ.:çc..inJ c b. Doltu
Tu rkçcsin dc m (özellild e A1eri ;1~1I).
.s a bor-ç~~ur1":lnl~"!!:6 ~~~' r_ ~ /ç J"nii ~.
me!.lIl<fe ~!ld;r . aç {ycmck), fàr1.. -t r. a~ ·
ya d a maa e nden ya pllmlpäj\ ü ç offi ·
hk l ahl! oJçe!!;I, mm ar e ~ rcfcsi, DS).
r kçede ça n- kökü ya ns rma
ede n1e çanak'm bir '
til":t:
nitc1igind
ne nlcri de haska kökc nli góste rmenin ge -
r e~Î yoktu r. Boylcsi sö1cükleri, Asya
T ûr kçexindc yü ktur Ji yc, dilde n kovm a-
run anlamr olmasa gcrt~ k .

K i ~ 1 ger evü n l m ün :l l. ka ~ d üze

C;i~f ~iI('r h.. ~ gi)l" 'ü ~t'Zt'
- Fcr h. -
~':::\,' !r:.\ t.:. Ir.:..ç:,m ( ;I~ó1Ç, :'>ilp, ~u _b h,)da n
(ycmek), 1abor /ça bur-ç<lm ur dnnusmc-
si de öylc...
Bask. cimaur ra, Ir. (haIk dili) emn" i!.,
KU7_c y<IillCrl nde gur mr (BK):-
TurKhaTka~iln(l a ç:IIl-lIIrd (IMla ld lk, ~a1'
f
lus masun (da ha
ee k d urum
nc: ~ d e ) ~glayab Ç ANTA, m ~ · t r. Cll n l a~ [yiindc n ór ii l lll ü~
e&ld ir. Ote yandan çi . to rba, arkallk)Jan ça n l a~lça n ta (kiMan
n sö zcü nün ça na k an lam rm Ja iç - ya da yfmue n ór ü l m ü ~ ö1eberi ta ~rma
cs· sözeü~ü n sa lt tr , old u ~u gö rü -
slcmiyor.
arael, urak havo l, arka hnbasl).
(,"anla Ml1e U~u n ü n cs. Ir. cu nla )' ()S) bi· I
/ ca m.ç "'l l.lç;,"'çl,k ( ;' ~a\·l .m - oyu l m u ~ su ' h:mUl". ~ ) , b~~._t;!.I , ;or. li)t ; ;,mi. Sdmlllll, fr.
l~pJ~ ~ r~" at. IlIlurll. c:u:nu m, ÇANG AL, bd. ça nga l (hk. Çl"nlttl )dc n çiminde ul d u~u sü)"lc n i r~e de Ir. de c un
! ~ ,Ihl . ~ . l l' ) '
in.s-_m~ d , ~1 ':. 1 ~I IJ, tr . l ll l k _ - / . ~" I (eSri, klvn k, J a lh huda kh a ~a,l ki* ü_'ytl kIUr, da ha açl~1 Tilrk dilmdc-tJa~ ­
<,-·amp]." ~ÜICÜg.Ü Çlllll\·l". 'O um'O(' k hiçi-
Çllmu rc uk, ça mUrt un, ç;lIllUrla m;lk. ça· Çangalla ma k. ça ngalla n ma k. ça ngalll. lanSlçt 3 c '.~~'Yi ,Kfur: kim l ~.;ti7cü k ic-rde
/ "' mintie fa r!.. p gcç ml~.- ~orH;ida n çr.mçl". murla nmak, çam u rl;l ~ m a k. ça m urillt- Çanka l (i~i, T ar. 507_) o rlada hulunur. f,:anla ' mn ça n ta~ hiçimi
..... çü mçt , çü nlçl" k hg. soylcyi~lc r ycnide n mak. çamurlu. ça mu rl u k_ de a~l l aynl rklan ncdeni)'ledir. A V h u-
dilimi1c ~cç m i~t i r , Bu ça l l ~ m a m l1ln ilk ÇANG IRDAM AK. Ir. çanglr (yan~lma nun T ürkçc nldu~u n u ~yl ü)"or , GD
ha ~mll il dil ~ç3 m ça k - 1 fars. çumçl"d cn gc- ÇAN, es. Ir. ça ng (dogal sc:;, yan ~lm ll scs)da n ça n-g:l r-dll-ma k/ ça nglrdama k fan .ya Ir.den ge çl i ~i kamsmdadlr. _~"n ­
IÎr mcmil in neden i de h u\u u. Nitcki m ~ sc!.)dan Ç1In. (kimi nesnel erin dÜ~ rke n çlka rd l~l eak fa r~. d a b u sözcük yaygm de:~ildir. DI-
k r r~al kesim k rde hugü n · hik ÇU'!lÇl". • Çlln ça n. 'O ln '0'" diyc !ie!. çrkar;," hir ar a· scs).. limÎzdc çanta' )'I ol u~t u r abi1cecl( ça n' la
çu mçl"k ~I.cü klc ri çam ç;,k k iJr~I It~1 w y- cm ad l ol ma~mdan h u dtlj}al scsin dl~m ­ Ça ngll çungul, çanglr çu ngu r, çanglrtl, ya da Çt'n' le ba~ l aya n bir kök de bilinmi·
, Icnmc krcd ir. Si'llcük......:çumçcLçu mçek· da.. hl!" ~te fl _a r a m a &.c.!c~i yo ktu r. Ça n ça mlt l (çan scsi). yor. A nadolu haik al'!:zmd a çtnlt)' (çan -
biçimlcriyle t r .-d c~i ld ir . -d: ~ ~_scs ar aClnl bilmt?yc nlc!.dc hilc hu &ANLAM AK, tr. çaD (bk. Ça n_ ya n~lm a ta ) di)·c bir .sö7ciik '·a r ~1 da çan ta~ ' d a n
Ba ~"tn glç la Ir. o lan hu sö7cügün fars. bi- scs varJr r. ~" ses. Bu scsin o lustu rdugu kökte yaYIJma, M 7m'ltlrr. Kllua n "a rka çan tas'- ör mcdc
çimiylc süyle nmcsinin nc dcni farS,nm e l- ÇanCl, çan ça n. 'Oançl\·tt, I, ça nglrda ma k. ;f çevreyc "da!!;llma, ayn ayn yönlerc gilme, ö ncrnli hir hceerÎ giistc rc n Çcpn i!cr (G i~
kisinde b la n kimi Tür k tnplulukla rmm çangl f1l. ç:lnllll ... v.... da lIanma bg. a nlamla r sakhd lr)Ja n re~u n do laylan nda) çl"nley- dcife r.- Bu·
ag rl lan d rr. Si'llgcl i ~i Kaza n T ürkçcsinJ c ÇANAK. fats. çalla~ (çanak)dan ça na k çlln.la-mak/ça nla nmak (ça n çan diyc nun-c u n tay~a n t ay' dan geldi ~i be lli a n-
ça mp k k a r ~ l h~1 geçc n çü nlüç ~61C ÜgÜ (ka p, l u~I u k, çanak). se s çlkarara k çevreye yaYllmak . A nl:tm cak kök pck açlk dcgiltlir. çantay (ba -
3çl K hlr ra r~ .:ip l 61l'n l i ~i (fîr,- A naJ o lu'- Çllnllk' m kökcni t a rt l ~ m .d r d rr , (; D hu geni ~le mes iylc d all~~ a~b u~ a kl a ~ m ak , vul, SO O ) sijzcügü T ar;. Söz. OS gibi
nun kimi k lr ~ a l yilrcle rindc ça mça k'm ~ö1ci.igii n Ir. oldllgllnu, f"r s.ya tr .den d egi ~ ik yönlcrd e uç vermc k, b k, ç an . kaynaklarda (ça nla hiçimindc) görülllle-
çu mçl". çu rnç('k. çf>m\'ek hg. hiÇlm lcrde geçtigini ~!l!!~-ç;~~a h -t;a n a k i.içliisü nü mak). di. çan ta Anadnlu T urkçcsinde d aha
~i\yl e n m e~ i de A1e ri ag1Jtllt. Bi ~ i m ç a m- örne k göslerc rek :;avunuyo r, On a gi\rc Çan la mak sözcügiinü n kayna!!;l klrsal ke· çok geçe n yy.dan bu yana ya ygm la ~ml ~ -
ça ~.Jkd igim i l kahlllG~ansk rJ karsrl!g.!. tta-:, fars, geçc n ç;llla k'm üç t ürlü ~öylc n i ~ i simde k on u~ula n , ya7lya geçirilmeye n, llr (bi1im a r a~ lI r ma l a n m lza göre ), so n
îîi'ils '~~ l r, Naima'mn h ild i idi~1ne gfuc de kiik hakmlmdan Ir. l,'1 11111k' a day.uII- Türkçed ir, ~lk _ aJ7mda _bir SÖ7Ü iJle ye yrll;n da çantay diyc soyadl da kulIamlrr
OSIlI:lnld;lrd'J \' llJçnk tb çalllçak ;tnl<t · }or. FHrsç;ula \'lIrmk (çallilM hllgiinkii bc riye yayan, kogucul uk c de n, ded i·ko· nl m u ~l ur , Bu soyadlnrn Çalllayogull<t rt' n-
lllrnd;ll!lr: ·' Bll ~ aba O ~ manlrl a nla \·llp· T iirkçcde f(l'çl'n antanHI;lllrr, ()y~ ; r K fr ~ , dllYU ,~fve n kim~ eye ça m:li çnnla k; \'lInln- J an diyc a ç l k l a m ~m l1 hlJkrlrrq An adn ·
ç'lk d;l dl' nir, Uir adan ll hir ç<t pça k k013· s ii1 e Ü~ti n tl c 'O llllak 'r n h;rmh a ~ k ;r :l n r. lI ll I,,· yfcllJcnir : Yeni d ikilcn hir fida nm d<tJ lu'd lt hiiylc hir dik vardrr). Ri1, ii/cl
Y:l d cg i ~li r irl c r : Yinc rars. çu mçume n van hr: k o rb ~ W
r§c\
çamçak l(;lr s rl r ~l lhr -:- Çii-;u ça k- (kaYl kçda- Kiis.da ça n"ii'kfjjïkar~1 19r: a p ka, ak, lU1-
ktkC1, Yinc sa lmas ma da çanJam<t k dc rlà (., geçe n a ra~ l l r m a la fl m r/tl a ça nla ' nm, çenley,
YII d iki1cn agaççlk b u yrl dal vcrip ça nlil· çu nla y; conta)', cnnhl, ca nda. 'O elÎ.le, ç in-
nn' k,lYlgln içindck i su}'u h()~<t lt m ak için luk tU11u a hcn1c r a a I· I dl/geçen yd d ikilen fidan hu Yll dallandl, te h g. söy lc n i ~lcr i n i saptadlk, aneak bu n-
I:j ,
kulb ndrkLm lahl,r fa r a ~ . Sub bagrntl,ll1 kap. Ça na " "ma JrrlO r ,rrlk- ' ü ·SÜI. Ju· ufak da llar çlkardl.) .. Jáj- ço k yörclcrdc ki aglz d c gi~ i kl i k lcr i so- ,
ya p l l nl r~ b p. SÜ r<l hi. K{w;J. El ik. OS). ~ü r mc k ; an kfl ga, gcvsc r C, e C/. Ig:C Bu olay, haIk d ilinJ e, ya n~l rn a ses tcn nueudu r, ya)'gm tl e ~ i ld ir . I,., 0
'{I'

./7'·)
J
,
 ÇA P - 130 - ÇAPKIN ÇA PI\-IA K - 131 ÇARM III
ÇAP. u . ça p (d~al sesua n. Bu k ökün Çin- ça pa sözcüäü, ge miciliktc ki çapa ile be n- ÇA PMA K, es. Ir. ça p (k~ma, lnzlanma, ça p-g.ut/ça pul (eskimij, }' pr a n m l~ .ya -
ce çav'dan Farsçaya ça p diye gcçt igini zerliti yüzündcn, irl. k ökenli samldi, ki- vur ma, scs çlka rma bildire n kök)lan ma, paçavra, kirni yó rekrde dllkuma,
ileri sü re nlcr, b asma, yazma an larmm mi kaynaklarda öyle göslerildi (M L ). ça p ...mak/çapma k, ya da dogruda n dog - bcz]. Çep kok ënun içcrdijti antam a g öre
içcrditini s öyleyeole r va rdrr (l.S , N iza- Oysa kazma, {aria beä, anla mma gele n tu ya \"lIp-mak /ça pmak (I scsinin o rtaya çapgul yerc çalman, yavrlan . ~cr i lc n nes-
mi'nin sözl ü ~ n e daya nar a k]. Nireki m çapa i1e gem! de mtrt ola n çapa degi~ik girmeyi~iyle). Çapmak (al k~lurma k , ncdir. Dó~cl ycre sc rilip ü-cnnc yanldr-
Azeri ap-lnda da çapmek, rapl1 yayimla- niteliktedir . h l. zappa sözcügii kar ma , akm et mek, ahp gör ürmek, vurup yere ~ na gore çap k" kune gelen gul eki çapr-
mak, bastirma k anlam mdadrr. Ka~. ise kül'('k. çapa anlam ma da gelir, ancak da- sc r rnek, yenmc k, üstun gelrnek, ço k scs lan nesn e a nlamma çupgu tu a raç d uru -
bunun dogal ses oldugunu "çap çap scs ha çok d eniz ciliktc yaygmdlr. Tarla kal ' çlka rma k: Ça p ça [1 diye da~la rda n ses muna gC~Îr iror : _ '~
çtka rm ak" anlarmm içcrdi~ini s öyte r. mast anlamma gele n çapa ise haik agzm- geliyo r)... Asya Turkçeslnde: ~~a.k l (yiil mek,
Anadolu haIk agzlnda ça p: tuza k, luliWl ' da yer ahr. Bize ke hrsa zappa deniz.cilik - ÇAPRAS IK, far s. çeh (~I) ile nls i (sa~- vurmak, k o~ mak.L-al);'Ojt u rmak, çamurl3
(dc mct) , . çöm le~ _ay)gp , öfçà (bug. te çapa'yt., tsa pl tanmdaki ça pa'yt do- dan) çeb -ü ru s t (sol.r.a#) - çab üras/ça p- slvamak). ça pllmak {SaTdir mak, \'U rJ ur -
day-a rpa ö~ yiilKi loluk ölçek) , ~ gurd u. r:a l/çapra~ - ça p ra~-I .k/ç a pra ~ l k ._ ya màk}:Ç:Ipllmak (kovulm ak, boynu vu rul-
(ke nar), incc kuru a~aç, Iers adarn. Çapecr, çnpa lama k, çnpalan mäk, çapa - da ça bü ras/ça bro ~/ça praj çap raj-I-k/ - mak, çam urla srvanma k), çapugan (çok
Ote yand an yine K;i ~. çll.p kökünden tü- Iatm aL ~a p ra~I k-. saldtrgan), Çllpllgan er (cclläd). çapm -
re mi~ sözc ükle r vererek ör neklc r g öste ri- lsp . ta pa. alm . SIIPPt', fr. sare. bask.· Iki dur umda da çap ra ~lk ' l n köke ni fars. mak [kamçtlamak].
yo r: çapllmakfboynun u vurm ak, inee yu- la l. sa ppa, fars. bil (la rla beli). çeb-ü ra sl sözciigutlür. T ürkçe ça p (hk. ÇARDAK, f;l.u . ça r.t;l k (ça r/dörl, Hlk/ .
mu~ak çamurla slvamak, çapmmak(kam- ÇAPAK, Ir. ça pma k (hl. )tan ça p-a-k /ça. Ç'apma k) ile ilgisi scs bcnzerligi nden dam, dire1:.)ta n çllrdllk (dörl direk üzeri -
çJla mak. yiil me k, çapltmak/ saldlrmak, pak (kok a nlalm: hl7.la gidcn, ahn, akl- ölcye geçme? ne a ll lm l~ Jamlb n (l lu~ an harma k).
Çll pra~ l k sözcüg ünün anlam l saglll so- Çlir-I:î k(ç llrda k...
vurdurmak, çapsamak/ yiiz.mc k istemek, Cl. Anlam geni~ l em esiyle: gözde katlla .
çaptu rmak/suda yii7diirmck, çamurla sl- ~lp birike n akml l, birdenbire yogu n la~lp lun hirbi,rinc k a t1 ~·m aSI , bir sola
s?pma,. ayma, b lr..o ya na Jlr lU yana
1' (hir saga ÇARE.,....".
den ça-rt...
<'" (
I."., · YllI, (lana
I· , ,çlar , ' I)·
yo
valmak, boynunu vurd urm ak, çapll- kabu kI a~ a n goz suyu).
gan /çol sald lran . çaplt gan e r/ boyun vu- ~ Ça pa k, yahud çlpak: gö7de aklp kenar . gllmedlr, fa rs. çeb-u rasl ua 0 anlam da· Çaresiz, ça~~l l lik._
dir (bk . Ça pnu ). . ...
ran (ar. celläd). lan nda ve Idr pik1erde birikere k koroyan ç"p r<t~l kl a~ mak, \"a prtljlkllk. ç8 pra~ , Ç ARIK, fàr(. çnr ul1 (S l~lt gontindcn yapl·
Ahmel Vefik Pa~a ise Ldu;e-i Osm(ln;'- . ~ey: gOl ça pa~ ... ash slfal olop aklel de- m:lk_ ""ïI lan ayakkahllda n çllrl k_
sinde ça p kokü nden gelen çapmak' a mek isc de bogün 0 anlamda kullaml-
ÇAPo ..... p.,~ " b « ol) 'I t ( ' )<I Anadol u haik a~lz lar m da çar uk, \"allh.
çarpmak, vuru p ko~lUrmak , surmck SOZ- maL . ~S" (birkaç sö7cük ye n ilqt i rilmi~- ""~ ~. . , I e ras sa!Oo a n IIllJh nr u" k hg .-~ - -
cüklerini söylcd ikte n so m a, bonon Far s- Ilr . )..." ç a pa ' : hIZI,I a, ar, goz " ça pat;I...
, ft'b- ü rastj~bü ra!li-çabrasj\"apra z (hir ç " 'b b ' çar u .
" ~I 1 . ' II~ . •.. .. , I h" ' " Ka)'a a artm alarmdan a n' a ~t1dl#.lna go. ,
çad a çä piden ka r~tll ~lnln bolun dugunu AV: ..
ckliyor. O )"Sa 2..5. bunon \"ap k('rd('n biçi- Ça pakla nma k, \'U pa kh, \"apaks lJ:...
"'-' a, l'lr sa_ uonu 0 a n Ir Iytuan
kaq l kl)'lya, orlada n iki)'e 'bólcrcesine
' I
Ul-a nma. B lre r açl 0 u~l u raca lçlmue,
re, ç,,,, ~ he

, b·· -l ' yea 0 uUt;U du~un u lme)'en a)'a a 1

I' " U· ' I d
k
I~' ~ n 7C):c n,' ça TI lan alTi
d ' K- -d -~- k '
,","b'"i
' b' .

min de (Farsça da) geçl i~ini bildi riyor. Bi· snldan S<lta, saäda n sola d~u gide re k ~u ru 1111 cr e "a r 1.,_ a ~._ _~~a ru - .,
z-e kahrsa bo \"ap d~al sestir" nilckim ÇAPAR. Ir. \"apmak (hk.)lan çap-a-r /ça- kesi~m ek ) ' ç .- aslt fars. çaruä Ismldlr, HKK .
hai k dilinde ça pla ma k SÖ7CÜ~ boyah ip- pa r (kok a nlaml: hlZh gide n, hl7JI yiirü. ç I ' I GD, o n ayana n HE, bu sö7c ü~ü n
Ie k ir i~. lahla, direk bg. yapl gercçlcri ni yen. k ~an . Anla m geni~l cm csiyl e ulak, ~~raz a nlal' ç<t pr.al amak ça prazla_n- fars.\·a Ir.de n ti~i kanlsmdadlr. Bu
çit pr.lZa ~mil ,çapraz l•lk.\"lIpraznl.
ölçmeye dcn ir. Îki ucundan, ólçüleeek posta(1). ma....
çer_ , anlp o;a r ,.(' " un ' .hil,ngl' )'orumuva
" " " I
nesncye il i~lir i le n ipin o rlasllldan tul U- ç a pa r sözcü~ü ne ba~ka dille rdc kaynak " UL, es. Ir. ça pma • (b' . )la n ça p-u-I{f'~ . va rt l d l~1 l arll~ m a.va açlktlr.
lur, kaldlnllp blrak.lhr, "ça p" diyc bir ses ara mak yamltlCldlr. Kimi dilcile r bo sö z- ÇA .- .
çlka r, boyamn Î7,i gerecin u7.crinde kallr. cü~ fa r~. ya da ba~ka bir dille açlkla. ça pul (\Iil rg un, salditIp gOlurmc, ligarla _~ill, SilnSKr. dk r.t dan fars. ea rl! (Ie·
o na göre biçilir, ölçülür. Bo ölçme a r:lCI- mak iSliyotiana dOl dctro dq';ild ir. Fa rs. ma, ahp kaçma). . kerlek) . çark"'M . .
na -çlrpl- de nir, 0 dOl do~a l seslen IÜre- çap (ba srna, bas lm) anlamlarllli içcrc n UI c ki)'le: ''\1:-ulj (lIl1ul, 5ür-illjsOriil (ka. F.ars.ya silnü r.den. g~ç!l: 1-,~ tn ~ . A\T U pa
ul~la rm suslenmc k için YU/lerine süruu k- ~.l~1enn.u e e ~ k() k c n h hlr Sl,17euklur. .
mi~l i r. Bed . Kes. ise "çap"m Erm en i di- kok de çin. çav'd an gelir. Ir. ça p köküy.
len boya, ka~ . gÖJ çekmcyc yarayan süs > ~ '. !,_r..!!'.h ~~ (tck erlck , çark). lal, C I ~,
linden geldigini ileri sürüynr, h . mes ure Ie ilgisi yoktur , gereci, ha ik aglmda). - (~eu s (çeHc)...
kar~lh~ oldugu nu söyliiyo r. Yine haIk Far s. "çapar dilim izden a h nm l~hr. ~ ) .. Çapuleu, çapulculuk, ça pulla ma k._ Ça r kçl, çll rkç lha ~I , ç a r ~~ I I I.k.ça r kl rrle k
ilgzmda çapla ma sÖle ü~ü damm , çatmm, ÇAPKIN, cs. tr, ça pmnk (ko~mak, vur- • (h' )
ÇAPULA I ,(~\ç asm.~
{ (yazgl, ge rçe k anlamr; gokyuzu, tekerlc-
. I~ n çap,u,.I-a ,- gi, T urk dilinue hir hilkinin adl flnldak-
i\nm mes inde kullilmla n inee, U/ un hiçi1- mak, ardmca gitmc k)lc n çap- k-III / çap.
mi~ kiri~1crc dcn ir. çap -Ia-ma k/ça pln- km (kop n, hirinin anJlllea segirtc n. Aa - çapu a a. a e n en )'apl an. II CU lVrt çiçel11ueuik1cri). '
ayakkahl, S O O ). • .. .
mak ten, ni hll~lmu i\l, lI1l'k, illçüye vur· lilm ge h i~1c ml'siy1c h r, kadm ardln e;\ ko· ÇA RI\1I11, fars. \'{'r (ç"IiÎiar(dort ) Ile m,h
mak).. ~an, kadma u ü~kun er kck, er ke ~e Jii ~- AYll~lll{ I a çU lmla (
" ;' ;' I ' I { I ,
S [. ' Jd . , oc:::!/ iln ~a.r ' m l ' \'a r m~ I (gcrçc anla·
, Ça ph, ça pslz_
ÇAPA, rum. Isapi (çap a ) ya da ill. tappa
(ça pa)dan ça pa .
kün kadlll). '
Km ckiyle: sa pma k'lan sa p-km jsa pkJn,
a~ m a k' lan II ~ -km /a ~k.l n, la ~ma k' la n
~ c a ~....ua ,Ihuia .
Sen git d.1 klzun gtls un
Iledul1 umu z kuruln
mi: dijn ,lVI, ill1 lam gCIll ~ l em e si)'1c : dürl
çi\iyi çakmak, dor! çivi ilc diirl yc rinde n
çakmak). Isu, çarm lha ger i ldi~in d c iki
Anadolu Tiirkçesine, Ana dolu'da konu- L'I~-k lll /la~ k l n , ja ~ makl an ~aj -klll ha~- _____ -, Ka r. - c1i, iki aya~1 olmak iilere, dilrl rerinden
~ulan rum.da n gcçm esi daha d(l~1 olan km _ ÇAPUT, cs. Ir. ~ (~ he)dan a~aca (Iahlaya) çll k d m l~l l .
 /
~!!!!!!!... .::..!;!:!..::
- 132 -",
ÇA~ IT ÇAT - 133 - ÇATMA~

sözcüklcri var (U yg.). Anadolu halk di- ÇATILMAK, Ir. çatmak (hk .)lan '081+1-
linde: çesut (paçavra , ..a pIt), çasur (sa- \ rnllk/ çallim ak.
n~ s' , k oyU~laim. s~vdi~i birJ)~I~ i) . çai•• ÇATlRDAMAK,Ir. 'Oat (dogal ses)tan
[arabozucu, d èdikod ucu. SUÇIa }'lCI), Ç8 ~ \ .. a ' .. -r -da-ma k/ça llrda ma k [çat k öküne
§ ,~Ia~_~ k (ca~u sl u k et me k], ça§lrInllk gele n sr-d a -mak ck lcr iyle ça t lr da mak).
(sa~la lTl àl:-;-::: ~c m e k).-~§ l ra n _ (dolma Tlk+r-<!lI -mak/t llu rd a mllk.
den e n ye megin yap lmmda kullamlari ge- kJk.. .r-dll-mak /klklrda mak gihi.
ni ~ yaprakh ~itk i ) •. 5a$'~ .~ aba n · pa ~t:t- ÇATIS IK. tr. ..afmak (bk.)tan ~ 1 " '~.lk/­
rJ!. ça§lIrn (sö z getmp gotllre~, .a ~ ~!'07ll'~ çall,.k (çal l§ma durumu nda olan, birbi·
cu, kogucu] bu n1ann he psi lçm (bk. . ibi d k )
SOO) B - kl d orü! k·-k-- nn e çalar gl I uran , a r~ ll .
. __ u or~e er e gor u en '"!'" 0 u Kllr'I-1-lk/kan11k. a l-l-1-tk/ a h11k, n l+
Asya T ürk çcsiylc ba~d a ~m a sa bile Ana- _k/nh
1 k hg -
1. dolu Türkçesinde höyle bir_dil ürünün ün 1 ti 'lkl1~ : .., \
' varllgl gö rülüyo r (bu sözcuklerde geçc n . ç~....! : I - v""'
ça1 Anad olu agzma özgü bajka bir kay- ,ÇATl SKI, Ir. , çal~ak (bk.)(an ça l-t-1-.kJ !:
naktau gclse bile bugü nkü biçimi öeemli- çat l '~ (~ m eh olmalann a karsm IkJSI
dir, kökûn olus um unu kanular]. d~ !:1~.l~u ~_e k~mtl ar a dayanan (:mcr me:
H aIk dilinde geçe n çalan sözcu~ü n ü n blrlne sa v, örekinc ka("$l-Sav denir ],
çaçara [ça çaron, lal. ctcerc, çiÇtronis /. ÇATISMA, Ir. çatmak (bk.)tan çat-I"1-
çaça ron ) 5Ö1.Cü~ü ylc ba~la ntl sl dusünüle- \ ma /çat l~ma (çalll mak cylemi. G ör ~,:
bilir; çasara ilc çaçaron'u n (bk,) nitclik - d U$unü, aynl l~mda n dogan tar usma. Ik!
Icri ö7.dq. .. sava$ hir li~i arasmda k a t ~1I 1k l1 vurusma.
ÇAT, Ir. çat {yansrma scs, hirhir ine çar- b~ rhi r inc çatrna ].
-pan nesnelerden çat diye çlkan doga l Çal l~mah . ça lt ,ma ~ lZ _ I(
scs, Bu ses, daha so m a, a nla m degi$me· UIIS MAK. Ir. çalma k (bk.)lan çat"'-I- ;:J"'~"
;:tyie birçok cylemin d~m asml sa#ladl. \ ma k/çal l$mak (iki ncsne birbiri nc çar-
T ürk dilinde, yaba nct kayna klr olmaYIl", mak, birbirinc kar$ll1kll vurmak, d övû s-
çat köküyle haslaya n bülün e ylcm1cr mek).
bundan dogdu). ÇATIST IRMAK, Ir. çat mak (bk.)(an çal-
. I ÇATAK, lr. ç".d mak (b k)~ a n çal -~-k/~a: l"."' I "1 -l l r-~ a~~ça l llt l rma k (birbirinc ça ll ~ r.
(' lak (ge rçek : a r da rm: iki nesnen ln, iki mak, birbiriyle çausm aya yola çmak, bir -
aka rsuyun birbirine çallläJ. yer. Burada birine düsürmek, birbir ini vu rd urrnak}..
çal kökü, birbirine çarpan iki nesnenin ÇATKI, Ir. _çftt mak (bk.)lan ça l.kl/çalkl
çlkard l&t çat scsindc n uzakla$'Ha k, an· " (uç uca gClirilcrck birb irinc çatllan nes·
I~~ gt:.n i~1cmcsiy le . knf!jlla$muk eyle mi- ncie rin lopu . Ahmbn geçirile tek ba~m
nl. ~nyor ) . çevresine tlaglan an ba$Örlüsü. Bit i ~in
"'$ (ÇÄT AL., Ir. çalmak (bk.)lan çal-u l/çntal hepsinin ya da bi'llümlcrinin biraraya ge-
, ' r l I ya da daha çok kola ayn lan ncsnc, lirilmcsine yarayan yÖnlem ).
t iki koll u dcgnek, birkaç kolu olan ye- Çal klh. çalklllk._
me k atael, iki yanh) . ÇATIAMAK, Ir. çilt( vurma, ayn lma, kop ·
Çllla lilglZ,çata tia nmak, çahtllu$mnk, çn- , ma , yan !ma, kml ma bg. bildir en kök) -
' l a tl a ~ tl fma k. ça la lh... lan çlll·l·a-mak/çll tla nla k (yan hp ayn l.
. f ' ÇATI, Ir. ça t mllk (bk .)la n Çll l'l ljtJ/Çlltl mak, ïllmek, kllpmak hg.).
,r (birbirinc çllllian. (,:111 kökündcn, anlam Çllt kilkünd cn (ll u ~a n çatlamak eylc mi-
gcni~ lcm c~ iylc, iki nesncnin birbirinc hi- nin, anlarn halwnlndan, bir hen 7eyi~i
li$tirilmesi, \'111 scsi yerini eyk mc lllrllk- var : sanskr. ('(lUiml (çalJa ma k, yan lmak,
ml~, kl§ kl§ den-en doga l sesle n kllklrl. aYTIl mak). Asya T ürkçesindc çatlama k
ma'.mn doä u§u gibi.) , (el çlrpmak, d lcri birbirin e vura rak çal
\ ÇATlK, Ir. çal mak (bk.)la n Ç"1l1+ k/çal lk çul diyc ses çlkar m'lk). .
(ça\llml$, birhiri ne bili$mi$, kirl$ml$. çn· (,:ATMAK, (r. çal (ya nSlma ses. Iki nesne-
tik ka1h gihi). " nin birhirinc hl7Ja do kunmasmdan do-
 C;A\ ' - 134 - ÇAY
gan ses. A}Ttlma , km Ima, vur ma , yanl- de nird i... Bugün Çavd arh ilçesinin adi
ma, kar~ll a~ma, birl evme gibi dcgi~ik an- de bu beyden gelir" .. Mlslr dcnen eki-
lam lar içc re n k ökjtan ça t-r-ma k/ça t mak nin Anadolu'ya MlSlr ülkcs i yoluya gdi-
(ortada ki I ses i ça t kokunün uzun okun- ~i, bu bitkinin " rrusrr" diye ar nlmasma
.m astm sa~l aya n, gcr çckrc a r act olan bir olanak sa ~l il m l~lL r, i ~l e Çavd ar da öyle-
l{ gölgc scstir ). dir. Sözge1i~i bir ba~ l lk ola n res Fas ülke -
a l mak cyle m i, a nla m geni.slcmesiyle: sinden. porta kal Pr rrtckiz'dcn, kel unya
hili ~li rmek, ka r.slla.smak, birlcsmek, bir- Köln ilinin eski adr olan Kolo nla'd a n,
l e~l ir m ek, vurmak, yä kleme k, eklcri tut - b ias Romanya'da Gala t%ilinin ad mda n
t urrn ak, ku ema k, d üzenlcrn ek . kavus - gelm i~t i r.
mak bg... ça tma k (k U1UYU kc yuna kal-
ma k). T urevle ri çatak, ça tal, çatr, çat lk.
çanl ma k, çau eda mak . ça nen, çatl~lk, ça-
Çevda r ma hmuzu.;
ÇAVLAN, lr. ça ~/ça v (bk.) dan ça vlan
(çaglan, çaglayan, çaA; çall; ya da çav çav
J lan kap), r~. çarmk_
ÇA Y - 135 - ÇEK
( @ 1.• Ir. ~~Iam_ak (bkJlan _ ç~Uçay ter dola yrsryla girmi$lir. Bu s özc ük, çok-
-"llIe reden büyük, u rna kt en ufak aka rsu).. luk, Oogu Karadeniz yörelerindc kullam.
T ürk çcdc ux scs jc rindc sü rckli dönüs- hr, kn sal kcsimdc çaydllllhk pek geçerli
me vardrr: s a 41~/ s ayr $ (sayma isi), ça- dcgildir.
.la/.f.'li~ (çec uk, kcse, koc a, ag. klrKä- ÇEHl ç , ra~ çr pi, (bir ya~ llIa basan keçi
yak:, krza, SOO), çaç1a k/ça."lllk (çakll1!. yavrusuue n çepiç/ çrb iç [bir ya.smdaki
kumlu yer, çakrlda , çaglaya~, 50 0 )... keçi ya\TUSU, o~l a k).
Ç!}'l!sla.! . Ol bitmcye e1ve ri-sli yer.; çEo l K, es . Ir. edüjl. (hir ayakkab r tür u}.
ÇAYUAN. çin.-Ir , çay ik &6 . dä n (hk len ç-td ük/çtclIk-Çtlik [a nlarm de~-sm e -
c ki)da n ça)'-da n/ ça)'da nhk (çay kaynau- di. ayaAa çckilen -61r giysi olmast nede-
niyle bu ad l a1m1-Slir).
YlIg-dan (yag kab r), s ür me-da n (sü rme Bu s özcük Iars. samlnussa da ya nh~tlr.
kabr], ~a m-d lln (mum kabr)... HaIk eg- Iars.da ç("IQ [önü ), çet ük {serçe kusu),
,

11 ~kl. çnll}rnnk, çll h~llrmllk, Çlllkl, çat -
km, çn tla k, çatlam ak , ça tlatm nk, ça tn r -
ma k_
ÇA\'.l r. çaMça" (ya nSl ma ses. Ün, scs.
sa n. An lam ge ni.slemesi ylc: duyuiiï.bilai:
; Chir yerd en hir yere uaclyla ula;l1n lan
hU}Tuk, açlklanan dü.sünc<:). Ça " ~Ö1CÜ '
~ün ü n. m~ .. çin ik bcnlc rligi olsa bik,
d ,'~a l hir se~ nildigini 1 ;I ~ l d l~l . hir ya n ~l '
ma scst en ol d u ~u açlkllT. Bunun dogal
biçimis a g' dlT. gjY dön ü~mes iyle Çav 01-
m u~lu r , Nilckim ça~JlIn ' m doy- usu, ilk
hiçi mi de çllgla)::! ~'.la c-skökcnli olan ça~-
la n'.dlr. çaVç~ \' ba.glanllsmm e n açlk ö r-
ncgl, bu lkl ~csm gOl e, d e. dokunma du-
diyc scs çrkararak yükscktc n d ökulc n s t.i~
Bk. Ça#:la)"8n.) Ç.,a~n_l~k, ._ ça . . mak
(çaämak. Anla m gc n i ~lc mesiyle sa p-
ma~ -sa.s ma~aI-r:d "!ak ). _ .
ÇAYLI.lr. çav (bk,)lan ça" -h/ç,a"~ (ünlü.,
san1l, adl ~k. d?yulm ur-k_i~"ie). Ca l',
An ad.o!u :rurkç~slnde 'V/~ J?n~.s?1 esly{C,
ça~ blÇlmmde yanslma scs m le h~l kann-
ml-Sllf. bunun ör n c~i de ça \ laynn olarak
da söylenen çaglaYlln'dlr.
ÇAVMAK, Ir. ça v (bk.)lan çaY' !11a k/ça~~
rnl!k (sapma k, ~a~mak , \(aglTlä k .--,-~cik ­
hk, I-Sik. ko ku yayJlmak,)..
ÇAVUN, tr-.ça; -{at: e~k gibi hayvanlan n
_4Q! ayglll)dan ça v.u n/ ça,'un (hayvan de-
zmda çuyd anhk denir. .. (bc Ui yörc jcr- edü k [kadmm disilik ayglli) anla rmnda-
~te). .--------. ulr, ayakla, giymcklc i lgi~i YOktUT, OU
ÇA\ 'IR, Ir. çay (bk. ça)' II.)da n çaY-I-r/ça- SÖ7cügün. Anadolu'Ja k on u ~u l a n , r um .
Ylr (ye$il alan. bo l ollu. Islak yer, 01- ile de bagla ntl ~l gö rülmcdi .
lak.).
çayu, gcnelliklc çay kl)'llan nda. çok ot · Yanm pa puçla gi)i1b a
hil mcye elvc ri-sli Islak ycrlc rde olur. pas tal çt dlkJerl n
çay'a gele n .-1' cklcri i$1ektir: a~-l r/a~l r, OJam soka k süpOrg ul
Y1II-lr /ya l lr. s a A'l r/!llI ~l r bg... ka dm kad mclk " I
ÇIl)l rgiizt'li. çllYl rkll ~u , çllYlTlllmak. Çll- - Endcrunhl Va~l r -
Ylrla nma k. ÇllYIr l a ~mak, Çll)'lrialmak. ça- At \t' ~e h ba z a ""d~1l1d an çed i ~1
)l r hk, ça)1r ma nta rl, ça)1r mellk:esi, ça)l - Sa hn $ii)'le lewndane topuk va r
rn lu . ça)l r peynirl. çaytrseden, ça)l rtert'- - ?-
si. çaJ lrt irfili , ça)l l')ll la rl_
ÇAYKARA, t r. çal!; (yanSlma scs)da n tJ) Re$3d Ek rcm Koçu. Tli'* GiJÎIll KII ~a'"

\ }1I1an n.a dC~.II. de yalmz kulaga yanSlmasl'

dl!. T urk clilmde s(lmUI ka r-Slll~ (lIma,
}?n. yalmz kulakla h~gla nl1 sl olall sesle·
rm çogu yanslma s: 51Ir. Yazl!l m.kullanll-
mad lg,l )"crlerde , don em!e r ae~ .~~r .b,uyru-
risinde n }'a da hu hayvanlann aygltmda n
yapllml$ klr baç. Bu lü r klrba ç ökülÜn c r-
kek!ik aygllmda n da yaplhr).
Ça v sözcügunun bu adl aima si aygltm
d_9ingç:_n , §I ~~_ olu~undan__dolaYldlr.
~, dö n ü~mesiylc çay-k-a-ra/ça)ka ra (kök 1'(' SlÏsleme S6;;liigt, 'nde çtdik' in ° m e ~l'
a nla ml: ça~aya rak gürüllü çl~ara n -.!!:ar- denilen yan m çilm cyc he nle r gi)"'>i}le Öl- ...
sUEi, s'!t1.aYlP akan ! uyuii gedde blra k- L d c-s'e~t i ri'm c ~ini elqtirerck buoun yal·
tigl kuin lu çakllh a ~n, \'e r iJ!l.si ~ala{l).
ç a)'ka ra SÖ7CÜgÜ-anlam gcni ~le mesiyl c
' lIITCa 5aVa$J giden c rkcklcrce (Osmanh-
larda) giyildigini \1Jrg ula r (s. 69) .. Tü rk· \'
g.~. !?~r YCTJ e n !Ja$ka blr y~re. blT! ~d e,n ÇAVUS, Ir, çav-I~/çavu-s (ça.. .j bildiTi. Üfj, i '':!f: yc rim siz t <l$h çakl1h ye r kar$l1 lgmda böl· çcdc eylcmden lürClihni$. bu tiiT. SOl ' /
b.lrm ~u la$\If1 lm~~Il1~~a ~n de~I!.....l l cll-' buyruk gölürcn. Bilgi gölüren . ar. haller ';» ge aJ l da ol mu~lu r (T rabw n'a bagh çay- cük1cr cpcycedir: tehl lrl (bir kaYl k (ü-
~~ arael ,!;c.ç~rhY~I. "!"u~e su lt n- ula~l iTan'- ha ber-ci). u ka ra ilçesi gibi.). Kimi yc rdc çaygara da rü), çektl r:m t (bir süs gered ), çekmt, çt-
mtkcyTcml.bn mc ~o~ s?yJ~ me k, çaYI Çl- T~/U $ ckiyle: dfl~mnk'tan dl~'U-$/do. de nir. ()a~-ga ra gibi). ':Oei bg... .- -
karma.k, d u.s unces ml. blM~ rmck anlam l' gu ~ , durmakl an d ur-u~/d u rtl.so urn- ÇA\lAK, Ir. C1l a k elJak (yanslma scs) ba - ÇE II RE, fars. çihrt' (ytil, ó n, giir ünü ~ )d en
na gekhr. StS ,·tnntk !sc soyk nene, ç~!J.: mak"l:an um-u.,/ umu$, vunn akta n gJrmakla n cï,)iak/çl,)la k/c3)'lak (!:la~r an ç-thre (ki$inin ~ii 7Ü ).
rana ~r.slhk verme kl lr. I.$te ~av sozcug u '1Jr-u'~/"uni$ (bu u~' la bite n söl.cüklc, kU$. bil.inen )'Irllcl avcl kU$. Av, ~ 5 ) . . .. \ ÇEK~ f~. çtk (alr.sn~ r i\I C geçe rli olan ya-
bu St S m la$ld lg,a anlaml lçe rlr. rin ilk biçim l~ r i ni dcgil de, günümüzde Ça)l.ak 111 so nunda. b~l una.n 11I.~ ek,yl.c --nTi beige. nelge. lapu helgesi, kamt ), Es-
ç.~ \·U .~ R. mng. Ça \da r (hir nymJ k bcyi- kullamlan lIiteligini örllek aIdIk.). <!,d } U1:~I.me T urkçe nm IJzcl hklcrmde n bI' );. kide n, bir yerden ha~ka bir yere gide r-
lIin adl, o na bJg h l(lpluluk)dJn çavdar Çav u ~ku$u. ça vu$luk. ça vu~ ü z Ü m ii ... rldlr: clr-Iak/ el rlak. ot-Iak/otlak,. )lal - ,"" ke n altm. para gibi <;oyguna elvc r i~l i nes,
(hiline n ba~a k h, ekmck yaplmmda kulla- ÇAY 1., çin. çà (çai/çay)dan çay (çay de- lak/patlak, zlr t-la k/zlrt lak bg. Ca.) la.k ~.ele r yc rine hu tür helgele r kullamhrd l.
ml;-m bil ki, tah ll), ()n . ç~lI r (p vd'lf) nen hilki). d;ncn ,ku$un çlkardlg1 scs 1 ly-clY mlc h· j UTcrine yi\rcnin adl, dam gasl bulunan
si;i7eû~l(d~ m og,dlr. ~ Bül ün Avrupa dillerine çin.de n geçti , ~md cd l r. yall h helgeye Farslar ~"t"k derlcrdi. ' Batl
Ça \'da r. 13. ytiz}ilda Anado lu' da ya$a- (Bitk ibilim. Ihea chint nsis). Far s. çày. ÇAYNIK, ms. ea)lIik (okun u$u öyk)tcn diller ine rars.da n gl':Çli. Drro A .f}'O Tiirlc
}'an bir Mogol lop lulugunu n ó nde rinin alm , Tft', fr. lhé, isp. 1/ , il!. 1/ , ar. $8y ça)lI ik (çay kah l, çaydanhk), Tarihi, 1976, s. 176, 8 a r1hold.).
adldlr, °Ke reil a-sirclÎ beyi Ahnak No- (ar .da ç scsi $ ilc ka r.sllamr).. CaJnikoin kökü olan çay (hk.) Çince'dir, Ar . $ek (rars. ç-tk'l cn, a r.da ç scsi Y(lk,
yan'llI otJ u, Ankara ,E.~k i $eh ir ara51l1da ç aJel. ça)'clhk, ça)tvi, ça) ha ne, (çay ilc rus.ya so nra dan geçm i.s, An 3dolu Türk- o nun )'crini $ lUIar). alm . Scheck, rr. cht-
yap\'an I>ir IO p l u l u~a Ça \'da r Ta la rlan fars. hint / ev'den Ç1I)'t vi). çes ine de Ruslarla olan lop lumsal ili ~k i . qu e, ing. chtqut, isr. (" htqut_
~-- <
 ÇEKELEZ 136 ÇEK IRUEK ÇEK I§ MEK - 137 ÇELE BI
ÇEKEl EZ, Ir. ç ûzmek (bk.uen çêk-e-. Çlkmt l, girintl, salt nl l bg... ".. Çek irge k (ono matop e çc kir/ çekir. dc· mek, öznc öndc at arkada gilmek), s uya
Il' k /" iikt ll'k~ij k tll'Z (~î n ca p . Çökcrck . si- mek't en çc kir-dc- k). MLO.. Hu açiklama çf kmrk [hayvum oul undu~u yerdc n çrka -
ÇEK IR(;E, Ir. "ökmek (bk.)tc n çi'l-:i1 rt -
nerd gi/.1cndi~indc n hu ndr alm rsur. ga-çögürt ge-çekü rge/ çeklrgt (bilinen bö- T urk dilinin hangi yetersiz cllcrc dU ~IÜ . np suyun yamn a gotü rmc k] .
Çökmck sözcugundc, artlam gcnislcmcs i ee k)..• günün ka mudu. Daha 16. yüryllda bik Çt kmfk: ta rtm ak. aglrligl olmak (bu iki
sonucu. gil1cnmck , sinmek, saklanmak Çekürge /ç-tklrge söleü~ü n ü n olusma srn- çekird ek (çckürdek) SÖlC Ü~Ü var, an cak nc sne on kilo çckiyor), tarnsim almak.
i"e r i~i va rdu . Sincab'm hashca özcl l i~i da önemli bir doga ola)'1 vardrr: özellikle bilen yok... Bu s özcuklcrde çekmek cy1cminin ag, r-
de a~a " dall;U1 a ravm da , kovuklard a, ka- güneydogu bölgcsind e, e kinlerin ulgun- Çekl rdekçi, çeki rdekçilik. çeklr dr klt'n. hkla (Iarlilmakla) ha~la nllsl ycr çckimi
ya a rahklannda sine rek, çókerek gil len- lasma dênemind c, alça k la~a n bir bu lut mek, çekirdekli. Ç't'kirdek!if'l, çeklrdek- d(llay,s,yla, a~l rl l~m a~agl çekilmeye da -
me ktit} , }'!81 m gibi çekirge sürüleri Iar lala rm üzc- §iz_ . yanmasmda n dolayidrr . Ta rnlau ne sne-
Tür kçedc öj c d önü~m esi yaygmd,r: çö- rine çäker, ürünü yok ede r. hle, cklole- ÇEKIS MEK, Ir. çekmek (b k.jten (Tk-I.,. nin a~lrh~l ycre do~ru in i~i ne gore sa pta-
kelt k (dihe çöl en tol reynir), çekelek re ytktm ge t irc n, bu böcck bulutuna çiik_ m('kjçeki~mek (kar~l l, k h ola ra k hirbirini Oir (ta r tro ölçek ona gore tar utan nes-
(çi:">kd ck, dibc çi~kc n loz peynir ), <Tktllk mek'ten kaynakla nan çekürgtjçiikilrt Rt çekmek, anlam ge-n i~lc m c si ylc al l~ma k . neylc dengeyc gClirilir).
(çi>kele k de e en pc)."Îr). çekel (çökcl) den mesinin nedcni budur. Bugün hîle, a~lz döSü~ün e baylama k]. Bundan çeki ~ . KUrtk çrkmek: kaYI~1 yiizdürür ken kü-
t>~ ... gÜneyd~u yörcfcrindc (Anado lunun) tirmek eylemi d(J~d u . re kle rin iiznenin kcndisinc do~ru çekil-
ÇEKI. Ir. ÇTkme k (hk.)lc n Çt'k-ijçl'ki. çeklrge sürüleriylc u~ra~ ma k, ckinlcri mc..indcn dolayt.
ÇEKMECE, u . ....kmek (b k.jtcn çek-me- Bu örnc klcr, çekmek cylt:mini olusturen
Çekmek, Anadolu Turkçcsinde, tart- kurta- mak toplumsal bir sorundur.
ce/çekmttt (öne dogru çckile rek kullam- (Tk kökünim büyük hir anla m ge nisleme-
ma l. a~lfh~lnl öl'O mck a nlam mdad lr. "Çe kirge: Türk'O ede 'O ögürl ge, 'O ögert-
I/I eklcriy1c: bilmek 'ten bil-i/bili. )-ak- ge bulut gibi çöken hayvan.. AV.· .
ma k' lan )llk 'lh alu.lakmak 'tan tak-l /ta- ÇEK IRDEK. tr . çekmt k (Iarlma k, ölç- "'('-
* lan Ölebe ri koyma arael, ufak kapah J o·
lap).
Tür kçede me-u ekleriyle sözeül<: ürct·
sine ugradl~ml gii'ileriyor..
ÇEKMEKAT, Ir. (Tkme ile kat'lan (Tk.
kt, tartmak'l an ta rt -Ij tartl_ me·kal/ (Tkmekal (büyük kon utlarda
mek)Ien çek-ü-r-dtk/ ç-tkürdtk/çekir- me k yaygmdlr: Bilmek't en bil-me< ejbU -
~ ÇEKlç.,f.tv;. ÇTkOç (çakma a rac!. çaklCl)- dek (ycmi~i n çi~iti ag, r1 I~nda bir ä lç-ck ' mt'Cl", yenmek'tcn )1:n-me<ejJenmt'Cl", dorl yam çlkmtlh Ima ktlan e n üsl kat )..
Ic n (TL.I,,_ Fan.Ja ÇTk61 da denir... oimasi nedcniy le hu ad, alm l~l l r ). gülmck 'l cn RiiI-me-«jgil lme«, ~m c k ÇEKMEN, Ir. (Tkml'k (M .)len (Tk-men/-
f.,·E KIU IEK,Ir. ÇTkme k (bk.)tcn çek- •... ol agaç laze ycmi~lc r vc rmi~ idi ga- (övmc k)ten ~-m e<ejöCmece bg. ~kmt n (çclerck cmmcyc ra raya n limit .
i.l-mek/ çelJ lmek. yel ~irin "e çek ürde ~ hergiz ~ud u, Se- U/dlikle bitkilc r, ~i~ çckme gibi sa#11-
ÇEKl\tECE PINAR, tr. çekmek (hk.)le n
Çekilml'k J e iki anla m vardir: larlilmak, vahid" (far. Söz..).. çl'kme«: i1c pmar'dan çll' km«"epma r tlm i~lc m lcri nd e kullanllan araç .)
bir i ~t e n 3)"Tllma k. Nilekim "iki dirh em bir çekirdek" deyi· (kuyu, §u çe kile n yer)... bk. PIna r. Kimi bilkileulc ya~aya n asalaklar bîrer
ÇE KIMS ER. Ir. ÇTkmek (bk.)ten (T k~ ­ miyle açlkla nan da bir larll ól'Oe~id i r. Bu çekme nJir. ha)"o'anlard a da c mici asalak-
m-serj çelJmst r ("d inen, nyunu aç,kla- SÖlc ügün, bu ad, alma"l, bir la rtl araCI ÇEKMEK, Ir. Çt'k-ml'k't cn çekmtk. l<tr vard. r, onlnr da çekme ndir.._
mayan. ileri ai llma kta n kaçman, dur ak- olara k kullanllmasl sonucudur, Türkçe· Çt'k kök ündc içten d l~a dogru yönclmc,
ÇEKTIRt.lr. çekmr k (bk.)le n çl'k.I.I.ri / .
sayan). kenJ i Ke nd ine 'O ckinen. de bu anlamda çi~il va rJ tr, çlkma, tart ma, ii1çme anlam lan sakltdlr,
çl'ktiri (kurcklc YÜ7cn eski gemilcrdc n
ou nede nle Çt'k/ Çlk käl<:lcrinde anlam öz-
ÇE ...INGEN.l r. çtkin mek (bk.)le n çek. Cek köküne gelirilen ü-r-dek c klcri de dql i~ va rd,r.
bir ltir. Çe klirinin yclkenlcri varsa da ge-
i.n.gtn/ çekingt n (çekinme ah~ ka nl l ~ eskidir. Sö:zgel i~i çekJrge sÖ"leü~ü nü n cs- Çekmek: bir nesneyi oldugu ycrden Ö1'
rektiginde kür ek çekilerek yolahrdl)..
olan, ürkek) . ki söyle n i~ i çökürge/çökertge çökürtge ÇE KT IRMEK, "tkmek (bk.)len çtk.t.j-
neye dogr u devindircr ck çlkarmak, 'Oeke-
ÇE KI1" IK, tr. çtklnmtk (bk.)le n çek-i- biçimindedi r (bk. Çeklrge ). Dc mek çtk, rek ba@amak, kilaba nokla koymak r.mrk j çtktl rm tk (çekmek eylemini ba~­
n. ik/ çtklnik (sakh kallp birkaç k u~a k or - çök köklerine ü·r orta cklcr i gctiriyordu. ( K a~.) Nilckim çeklk/çiçlk sö1eük!eri de kaslna yapllrmak, hirinin çckmesinî s a~­
taya ç,kan ö /clli k)... Köke dek ckinin gelirilmcsiylc (biçimseJ lamak)...
ya da agll d c~i ~ikli kl eri d l~ mda ) stin' ük "nokta" de mcktir (Kh ). Yinc Ka$.ya gö-
f.,·E KINMEK, Ir. çekmt k (bk. )tcn çek.i- re all an kan alma k da: çc kmck cylcmiyle (; Et EKI,J al. caelebs (yalml , c\llc n me mi~,
n-mt'kjçt klnmt k (kil'O mmak, kendi ken- üretm e örneg ini ördtk (bk.) aJ mlla gil- açlklamr. Atm da ma nn dan, uygun hir " êKba~ma Yil1ayan)ten çelebl/çelebi (an-
dini cyle me aillma kla n ahkoymak, giri~­ rüyoruz: ör-dt' k (kök anlaml: giz1c ne n,
saklanan, örtüne n)... a raçla, kam dl~an 'Olka rmak ('Oc kmck). lam de gi~m csiyle , tk!t.!!!1 Anadolu
ken olma mak, duraks amak) . KUJuda n su çekmek (S II 'O lk.a rma k), su · Tlirkçcsinde. çelr bl SÖ 1CÜ~Ü, çokluk, ta -
Çt'kinmek eyleminde SÖ1CÜgÜ olu ~t u ra n Anadolu Tü rk'O esinde, dek-dak ekin in i ~ .
lerligi, 'Ookluk, ey1em kök1crinc geliril- yu nu çekmek (bir ncsnenin kcndi kcndi- saw uf k lltu lu ~ la rm da, ölcllik\c Mev1evi-
dier Türk dî1inin i~1c rligi n i göslerir: yet- ne suyunu çekm esi, suyu c mmcsi), nel Iik'le yaygll1lhr. TÜrK a~1 71armda Tanrl
~c.k l(' n )rtln mt'k (yct· inmek/ye linmck), me kle s a~l a Ml r: 1~II .d ak / l~l ldak , fm l·-
dak/fmldak, çakJl-dak jçaklldak, ilz·- çekmek (aclya katlanmak, aClya dayan. anlamma gelen Çalah ilc çeleb; q köken -
I~Cl t m ck tc n incinm ck (inc. i. n-mc k/in- mak , aC IYl kcndi be nliktine sindirmek), lidir.
Clnmá/ kc ndi Kcndin c klrllmak, gucen - dek/ ö1dek, yin-dek/yin dek... bir nesneyl çekmek (hir nesncyi t)CUi bir ClIelebs'in flle kilkü fal. kay, ba~ka dil·
:n ~.k , Ja rllmak, üzülmck ), övmc kle n KJ )i ndek silc!lçmt'k t rllk dr~ lI yerinde n tutarak özncye d o~ru çekmek, IeHIc çt Ji ye okunur , Caesar (R oma im-
O~'u n me k (öv· ü-n-mck/kendi ke ndini öv- ye rinden dl~lamak ), boy çekmek (u7a- paralor u) adlmn, ü7ellik1e i~ lav dille rin-
Çukaldlr erin tonu drrllk dr~i1
• mek ; buna ögünmck de de nir) bg. - Süh.- mak, öznenin kcndi gövdcsel varhgmm de, k ar~ltl gl 'Oar, çesar' du . Clcero n'un
~ EK 1~' TI .lr. çrki nmek (bk.)lcn Çt'k- d l~ m a dokt ru ta ~mak , büyümek, daha bü· (hk. Çaçaro n) oku n u ~ u gibi.
f·n ·ll/ çt'klnli (d uraksa ma dur aklama Dek e ki, An adolu Türkçesind e, 14. yüz- yük duruma gcJme k), at l çr kmek (at l yu- C ll elr b ~ <e l eb ~'e l e b-ç e l e b i _ eaelt'bs<ü·
iJer i aillmaktan kaçmm a).. ' , yl1dan bu yana yazmda yaygmdlr... larmdan tut arak kc ndine dogru yürüt- la b-çahlh gibi ok uyu~ ayn hgmdan kav-
 ÇELENK -138 - <,:ELM EK ÇEI.TIK - 139 - ÇENTMEK
ra m ayu hgl sonucu yc ni sözcük... Cae- ~ga ç...Je ,-i~l i rm c l) , le!!kle~mtk. ç,d ikpa- ÇEtTIK, Iars. sett uk (kabugu ahr. ml ~ pi. Ia Ter . Kam., Burh . olma k uzere, bülün
sa r-Seaa r (Ir. okunusuyla], cae/ se scsin- ltIujtu_ rinç)ten çdtük/çd tik . cski sÖlc ük!crde gör üyoru s.
de d ónusrnc, cae/ ce/çe d ónüsrncsi... Çe- Anadoiu Turk çesi n d c ~k denm ee klsa ÇEi'\lBER, Ier s. Ç1'nbt'r (tcf k a sna ~r, hal-
leb l, çalab sÖ1.s.üklcrini n u, kökcnli oldu- kesilm i ~ dal agaç yc t i~t lf m c k için. Df; ka, b;lghh k)J c n çember. M/n scslcrmdc
Stlkl f1r~ün çer me yenün tte
u ML. saVl c erli de il . . Fars. çe- Ç0fuk anlamma gelen o.ça lik' in k a r~l hgl. d öo üsmc, gcnclliklc, yaba ncr dillcrdc n
ayag d ut
e (zil, o~ü ~, çe Î~ m c), cefeb (orospc. kar n-demir kamn u~Iik a n la ~l hr . Sliid ti e ger girmu Ise sak
u .yc gcçiste sik sik ka r~ lla,t1an bir otay- ue bä ri
çan)... . / . ç Et lM , Ir. ..s~m (bk .)Jan çel im (agll-scs du-. Far s. n sesi Ir. m sesiyle yansrulryor - Kadi. c-
Çe lebi'}1 çalab (Iann )dan t ürct mck ISIC' / d eg:i ~ikli ~ so nucu).. çnk luk : anb.itrfam bar, penn enbefptr-
ycnle r a r as l ? d ~ c:.0 de~\·a rd l r. Ancak Ir. Çel imf~vran l~ biçimi, &.ö~ yaplsl, ~r m be bg..; Su gilrmedin kJ ~ 1 çevre nmek olma z
ça l/.;t' 1 k~k unun I~nn..kavra'lIl;1 ?IU~- ~c;~1 blçlm, .ç:övdesel go ntlr Hu Çembe r'lemek, çembeelenmek, çember- Ka)3 yankust le deprenmek 0lm81
tur acak blr. artlam lçc n gl var mI. \ a rsa so .cu e çall~1 ka kunun agl;> ayrïllgl so- le~mek, çembc-rli, çembertlk, Halk aWln· - Mihri -
ne tden ge~ lyor? Bu. w~u l an n yamn yok- nucu d ónüj ûmü ct kilidlr. Eykm .~ l mek da ba s örtüsü olan ya~ mak' a da çember,
"

!ur. U.Slcllk, r ~ cskl :rurk .ka Y11 a ~ la rm d a (bk . )lir,~: m;~lan gelir. - çiimbc-r denir. Bail flrd{lla)l sa rrp öru u. ÇENE. bK. çllne (çenc)dc n çene , ~akak
çala l-> .kIb l tcng n /l r nn/13nrl . daha Çelimli ceum srz I~'~U~m~'~"~U~k_ /:tündcn bu a dr a lsa gc rc k. (ç~, K ä ~. ) .
so matarda kite rde " ba ~'a l ' söleügü ge ç- - '~' - Am. Kinn . ing. ehIn. ar. zekan, sa nskr.
rnektedir, ·Çalab"1 K ä.~ . , Uyg. sözlükle- çEt lSIK, t r. çal mak (bk. )~an ~el?'J~ ~ E Fadlmem niçun niçun henuh, lat. genl!. gr. .ge ny.i!' n~on (~
rinde bulam ryoruz. Peki bu sözcûk nere- (b k.) çal-I~-lkfça h~ lkf~Il~I.k (blrblnm Çömbcrum yok onun içun Fe kc~l!i ). ga l gen -eva a~z, aynak).
den ge1 m i~ ? Bu söz, yazlh kaynaklard a, sapt uan, çala n/çe1en, birbiriyle tutar nz Sana bi çiimbc-r ala)im r. macholre. menton, lar. maJlilla. isp.
13. )iiZ}'11 sonla n ile 14. yUZ}'11 ba,lan n- du ruma gelen, baMa~m 3yan, uyumlu 01· O)alarl br n ohl)im mllndibu ln. ill. nl a ~c:iIl K . Ir. enek, en-
da gö riiliir. USlclik · çalab " mo~_da de&l- mayan). - Ka r. - gek.
dir Ah~ lk, kJn~ Ik., ka"~Ik, bart~lk bg.• ge-
r , I'< r
. ÇEMEN, e rm. çamon (mayda nol.gillerdcn lI a nug-genlts-ge n3~a ne~ ne gc!i, imi çe-
Ç EL~ N K (d
• ars . çe eng ebe r I nesne er-
I nellikle ~Ik sone kini alan sözeüklcrin ya-
plsmda çe ll~ lk_ bir bitki)da n çaman/Çt'men . Toh umlan n.e' nin kökcnini gÖ!>leriyor...
den yapillp ba~a lakllan w rguç) lcn çe- ç 11 l d ' L d~ülc rck pasll rma yaplmmd a kulla m. ç.ene-bat (çA ne-bat/çok k.onu ~an , çok
lenk (an lam d c ~, m cd i, kimi eski sölJük- I.' ~ I I hr. Çemenlemc k (çc mc n sürme k, pasllr- soylcycn), çeneb8l hk, çene h.
Ierde çelenk biçiminde k ik ya7Jllr). ÇEL!SKEN, lr: çal mak fçrlmrk (bk.)lcn maYI çcm c nle M"amak)... /r E N G E L. ~. çangel (.ktHl k)dcn çengel.
' I EK I I k (h' )1 ,_ Çt' h~-kl.'1l /Çt'h, ke n , (uyum sag:la mayan, Fars. .ça~_gel, ~eng~J, çi~gil. çengül~ çl n~
ÇELER I" • r. Çt' me . en Çt' ho r bk ç r
yuna çc I~ n, . I.' I ~m e ..
k) ÇEMREK, Ir. Çt'mrcmek (bk.)len çem.r-
e-r-m ek/çelennek (en gelle nmek.. ön1en- ekfçe rnrc k (çlplak, yan açlk kol), hilla glle sozeukle n e~ k ok cnl l olup Deo " "
mek. saAhAL hoz ulma1ê. sarsl l ma~ ÇEtISKI,tr. çe li~me k (kök çalma k' tlr)lcn i~ gö rc n (Ter. Kam.).. ~ Jou.wk 5ac a nlam ,~d~dlr. Anadol.u
i ~e m e k . sürs.rte u~r a~~~ lrl ölc:ru:- çel -i.~.kifçe li ~kJ ( çeli~m e, birbirine kar · H I REMEK / ' ( T urkçcslne geçe rkc n, glYSI asacai!:l. blr
~ r saYf! Iga 1\fiU ma ... . ~II olma). i
Ç kl ' ·t· Çt'm çl.m SOylJ j ma, ~ I p- de \leu klHlk araç anlamlOl kaza nd1. Ka ·
a a n ~.a, YI a nma, YUlme an aml 'çe- sap çe n~e li , dUl'ar çenge li hg.
e -(l - nünÎçcr I IintamiaTaitlz a 1- çELlSMEK, Ir. çelmek (bk.)len çtl -i -~ -
II rmda n kayn aklamyor. Hu n nle, mekfçeli ~mek (birbiriylc kaql t d urum a re n kok)de n ~e,:" .~~:m~k!~m~.me k ÇenJ:el a t ma k, ~ ngelleme k, Çt'ngellen.
(koi, paça, clc k glbl glysl bölumlenm yu. mek, Çt'ngelll, çengelliC,ine, Çt'ngelsakl-
ba ~ ka ille rle baltlantt ara m gere& gelrnek, ba~da~mam ak , uyum saltlaya- ka rt slvaYlp tuUura rak açllmak.).
yoktur. kçeden Fars gcçcn, so n- mamak , kar~ ll la ~ m ak . ) .. Çrmremr k sözcügüyie çlmma k-çlmmek , ZI.... . .
ra dö nüp d(l ,
çeve \tiren w l eu
rar raelllgl}h Tü rk·
in sa}1sl çokl ur. B u {ÇEU~EK. tr. çalma k (bk.)lan ses dcll.li-
.. (gillde yüzme k) sill cükh:ri e~k ö ken1i dir ,
de~i~iklik aglz aynltgmdan kaynaklam.
f iNC!."
f.aÁ, ~bl{ çalgl adt)den çengl
çc ng d cnc ". ~ çalan ) çengl..,:
olä}'! dü~ü n e n iJ - id, ámáç, çápár I mes lyle çtl mek sa tir mak, ~!..TD~~__
yor. çrmrrmrk (clini, kolun u, paçalan- An adol.u T urkçesme Osmanh donem ln-
.
bg. sözc- e ri rars. hlke österere k, gellcmek, ~a Irlrna . .: I . nl slvamak, etegini topla mak, SDD), de gcçtl. O~ rnanh loplurr.'unda. kadm lar
çemrilemek (koll anm , ayaklan m S1\'3' a rasmda duzenenlencn oz~ 1 ~o pla nl d ar .
den dl~lam ak yamlt lcldlr . vurma k-'. ..5~!rmakL __ ~$u rmc k, _h:~m ck ~
. kapma~ , usu ~ a ~lft m al:, AV ·.... (soi1iJ(t mak, SDD), çemrc k (kl\Tak, Tar . SÖl .), da a a . en demrd1. Haik a~-
ÇELE RTME. tr. çelerme k (bk.)ten çe- s6zcük gûnce l1c~tlr dml~tir) . emremek/ çer memr k (kolu, paça"', ctc. 110 a en ~lcnmce~ ~nla'
,. I ' ')\.<7 ' .1'1....<)
ler .l .me/ çelertme (e n~c ll~ n me. saghgl ~~I rn a lleytç ~_ini n'yumu~ atl l m l :, ~ i k1\'H1p slvamak , Ta r. SÖl .), çtmren-
' ~ll r. Jf ' -.~ . ('""'~ ~
ool~ l m a , b~ rs'l ~ l ~ r.l n surgune u!tra m~s l, J..l., ~_~~ a.!l!~ a.!~_d ü~ü r nl c k, el ka- mek/ çermemnek (ka lu, paç aYI, elc ~ i kl-/ &:ENTJK, tr. çentme.k (ok.)tcn ~/-
çok l ~emc , ()Ic ll ~.k1c koyunlarda..a~m l ~e : nal klhç ile çalmak, ye re vurm ak, kcs- vln p slvamak, Ta r. Söz.) .. :rentlk (uauiu i. kcskin bir araçla açll-
mc d ol a)l ~I )'!a go" de suyunun tukcnm esl mek, kapm ak, :.!!pma k,.. ~S" (dili gUn. ÇEf\.1 RENMEK, Ir. çemre mek (hk.)te n ~c r t i k, Q.crin çi ~.!i'!.k - kescr i.li).
~nn u c u ~ll um) , ccllqt irilml~tlr . Tü rkçcdc al e scslcrin- çern .r~-n 'me k/çemren me k (suya girmc- <,: e n l l~~e k.' çr nh klenmek. çenlt klet,
ÇE LIK, btol. .sá lik (çelik çomak oyunu )' - de, yumu~am aya yÖnclik, d cgi ~m c yay· ye hazu lanmak, paçala rl slgamak, AV).. mek, çenh kll..
f tcn çrli k (a niiim üc41 ~m csi ykr: Çe- gmdlr: a lma /elma, kilrdi\, / ka rde~, Çem/çlm/çim kökünd en türcyen çe m.t-~:ENTi\lEK, tr. çent (yanslma scs)lcn
Ii k·i n.~ . ( r lUk, fuLilk sÖl cükk rinin de a ll1 /elil. blçmak / biçmek !Jg. rek , çemremek, çe m ren me ~ gibi sÖl ciik· çen-t·mtk/çe ntme k w eu SiH i, keskin bir
ka)'na ~!:I göstc rilmcm l, ... Çr lmelemek, ~ I me lr n mr k , çelmr let- !erin Türkçc oldugunu, 15.·yU7yt lda n hu araçla baklr. dc mir, t a ~ gibi ncsnc!er
S'~k.. çe l i kl e m e ~ (,çclik dikcrck mek- yanaA nadnlu Tilr kçcsinde gcçligini, h a~- ill er inlie kcr tik açmak. Aga cl kerlmc k.
 ÇERMI K - 141 - ÇETEK :f
ÇE R '40 ÇE RMEK
eer , çur, cur, çir, cir, çir , elf bg kok scs- oysa tr.de' ça~..çco$ kok üyle baslayrp tur V.~
Ö lellikle bakrr-dcrnir- taj gibi ncsncleri arasurmayan kimi dilciler, Iars. sözcuklc- Ier yansrmadrr (birkaç d l ~ lnda), bu ses- bildircn bir sözr ük hilmiyorul. Asya
ke ne rken çika n çm -çen scslcr mdcn dola- re bakarak T ürkçc olmad lgml ilc ri sur- Ierden urente n sozeuklcrin lurluluäu de T urkçèsinde ces ur ma k sözeü ~Ü suçla-
Y' çen-! kökü olu ~ mU~ l\Ir). müsterdir, bu dogr u de~ildi r. a~lz aynhklanyla o ra ntlhdt r. SÖ7.geli$i .' mak. leke surmc k. birini yalan vere suc-
T ürk çcdc. yansrma scsIe rin dur agr-d ura- Çergeel, Çt'rgec ilik. çerv.elelllek. çergelen . Krrgtz agzmda çer h i~, kabarn, SIk o r- / lu göst,rm r k, ar. ihi ra, arab2zu euluk e r-
ea~ yektur. A ~l l ba~kah kla rl nedeniyle mek, Çt'rgele,mek, Çt'rgelel lllck'M Çerge man aCI uz üntu Kng. ) dejti~i k anlam mek, .orl a h ~1 ~a1!$l1!IDak..~ bg.
sa)1Sll yansrma ses köküolusm aktadrr: (sürgün avr, Iars.}, içcri~ . ' · aïilamfird.a gcçcrlidir. Bu ça.s/4Oal kö-
çlnll k-çlntik·tcnlik bg . On ce yanstma GD bu SÖ1CÜ~Ü moA- diye göste riyor, Bize kahrsa bu~kiiküyle Q kökü ara - kund en tur eyen çaS UI /@5 UI rse ar. 9 · .......
scstc n kök. son ra bu kokte n cy1cm bildi- biz bu görûse kanl armyoruz, dilimizde smda baglanu '=v3rdlr. Do tu'Ka rad eniz !i.1!.Lkar~lltäld lf . Pe k bi.lim ~e.l .olm amakla
ren sözcuk ge1 i ~l i r i li r. Ç~n t mek sözcü- \ çtnnek cylem i vardu. yörclerinde k-g-ç sesleri nde süre kli bir $Oyle .blr yo~um getirebllirlz; ça~-cas
~n un@lm:r c rtme . biçiminde söy- Çergl. lr . çtrge (bk .).. dönü~me vardrr : kelmcok-gelmek-çelmek, köklennde n te reyen ça$lt, lOalul, easlt/·
lcn i~i de var 0 radeniz a~lzJ a nn -. ÇERI, m~. çtrlg (e r, a<;ker)d en \"frl. kit mek-git mek-çlt mek, kónnek-gör. ça~ ut sözeügü anlam kaymass, a~z aYTlh-
da ).. 13. yûzyJldan sonra kullamlmaya basla - mek-çörm ek, k.lymek (keymek), .glrme.k tJ so nucu Çt"~1t bi~i m in e _gircbi!ir. Bu _d ~­
Yine, Anadolu'nun yörese l a&zlannda, yan Yenlçrri w zciigü, Anadolu 'd a yeni (geymek), lOi}mek {4Oeymek, özelhkle RI' rumda aynlan, ooie n, lurlend lfcn , birh-
I 'i,i m d i k~ l m d i kle m e!..__ söle.u ~ le riyle ~lj.. L:. llr,,!;." bir er egilim ocagmm all! o.l~ - ze ili dolaylan eda k-g-ç seslcri birbirine gi · butü nlil ~ü böza n bg. a nl.a~lara ~c1e n
Ik-çenÎÎiJemeC sOlcukl~c;n01n. c~anl;, m h rdk, çeri 1. ••\ rarmmn yay,lmasmda el k.S!- kafl~lr , J ön u$ür: kerm ek-germ tk-çer. bir sözeuAün ka)T1a~1 olablhr" Çe" t_ d ~
/ 0 u. unu rnyoruz ~bk.(Çl mdi k.D_ . ni gösterdi. Mog.da onJ.u. er topla ma mek, kergl n-gerg ln-çe-rg in bg. b irl i~i bu!ünlüäü olmayan. deäl~lk , lurlu '
ç EPlç, raa. çe pll {blr ya~k eçl yav- anlamma da gelir. l udil . ba~ka ba~ka. ayn ayrï"5g:ä nlam-
rusu)ten \"fpiç (~Ia k).' Lal. haedus, Tr . sü, lat. mUts, alm. Soldal. rus, sol- CERM IK,lr. çenne k {bk.)len lOer.mlk/. lar i4Oermekledir . Bu yorum kÎ$i~ldir,
alm. llclJei n, fr. che vTTa u_ lat , ar. ccn. fars. çank, unskr. caraka_ \"fnni k {Slcak ycr, slcak ~s u~ _ol ~n yer, kesin deäil. aneak çt~ l l'in ba~ka bir dil-
ÇE R.lr. çtr/çlr /ça r (yanslma; ~ s. Birçok Ca raka-çari k<erig-çerl" dil;y.m ü~iin lhea·ka hOI. erm lk soleultunu )'Un. den geldi ~ n i n de daha ina ndlTlel old u~
sOlcüg.ün kt>kü olan lOc- r de'llnme, d ola~- sansh.den yaydd l~ ~or . tennos {slea lan ayn akl a~an lermlk kanlsmda de ~il i l_ '
m.1. ç:lh~m.1 . k'r.rd;lnl;'. Y:l ~ma k. serp- ÇE RI K, Ir. \"frmr k (bk.) le n çr r-i-k/çt'rik {s!Ca k,. Is~nm l~)1c ba~la ~.t l l., g~~ m; k dnjt. ÇcoIUleme, lOe~ i llco mcok, çe1\llenmcok, çco~ it-
nwk. dl ~klhl.: çlka rOlak, '~'lma, k~ldlr - {bir ölçek, ölelliklc h arm an lanm' ~ ckin. ru dcglldlr,. lerm ik. S:OTC~~U dlhml -:,de ~ - lco, mek. lOco~ lI le l me k, Çt"Iltli. çe~ l t m iL
ma, ö llr.ele nme, ö r mek, on. e1endlrme , Ierin larllslnda kuIla nIllr, Bu sölc ük niJir, e~klden bllmmlyord u. USlc hk, ' ·IOló: ME:. fars. me (oluk pmar)dcn çe~.
hoedilik bg. de~$ik a nlamla r içer ir. Bu Anad olu'nun kimÎ kirsai kesimleri nde Anadolu da konu~ulan rum .da lcormlk ...'-'/ _~1 . d '" . ,. '. (K,' )
~ "}\-.'
501eu6u yo.." 1ur, d·'· · rr. d" . ,"mi,
llmll.c ~
. me. I Asya Tu r..çesm
I (U ) e }l1 ' . ... 1· ,
da a~l l . a~Tlhk la r md a n kaynakla~l r. geçerli azmltk dillerin c de gir m i ~l i r .
tir . O ysa \"fr mik haik Ji linde de vardIr: )-U , )l1U yg. ' . .
~l (l~ çe r'Ma ~k e~ .a nla mln a g~le n sol- 1923'len önee , Degu Karade ni7. yörele- erm ik a mUr sular mm 10 landl r, <,:E:SNf. (,n-,.. Çà1nl (blr laJlmh~. yem ~k ,
cukle. s~tmdc Q OlC, bu yak mh- rinde ya$a m l~ hlrisilya n yurtl a~tar m dille- I !ca, 17e a .In a, . I lokma) den çqnl.. AnaJolu :rurk 4Oe s~.ne
~I ~l,l~ rine de gc4O mi$lir. Ol elliklc rum . ka nu- gfrmik / sKak s u, kap hea (Tar. SÖl.).. yal m ~l u y.l a ~e4Ol.~. daha lO ok lllerde wy-
ÇE RÇE VE. fars./ çà r-çObt' (dörl-4Ou buk. ~ a n la r z-ç se.~i ni n kan~ lm lyla zçerüg J er- tenen btr 501euklur.
(:'i r / dllrt . ç(tbt'/ 4Ouhu k)de n 4Oe r4Oe\'e. Ierdi. Çeri k sözeügü bugün. (l yürelerd c, çESIT Ir. lOe~ i t (1) . Bu wleugun kokeni Alm. Vordschmaek. · fr. goûl , sa \'eur,
Haik atzlndá : lOarçaba lO arlO Obt'. lOarlOove unutulmu$ gibidi r.). I~ deAildir. Asya T~rkçesinJc böyle isp. gusl o, sa bor, lal. gustum. ill. gusto,
bg. st)~ni~lcri var. 1ng, fra me, alm. Çeri kli, çerikslz._ (bk. Çerik leme k).. bir sözcuk olmadläl glbi \'t'1 koku .de ar. tu'um _
Rah mtn, fr. chbs is, isp. baslidor. lal. CERIKLEMEK, Ir. çer mek (hk.)lc n· çe. yok, a.n~a,k it dilimilin ~.n yaY$1O ekler," : Çe~ nlcl, 4Oe~ nlci ba ~ l , çe~nlcilik, çe$nilen.
~~"ó'm. ~r. ~ubb:'ik_ rik /çerik-le-m ek/lOerikl emek (a nlam ge . den blTldlr. A nadolu T urkçeslOde, h~ ~gl mek, çe~nilik. .
Çr~~'ec l, çerçeve1e mek, çerçevelen- ni$lc mesiyle: toplamak, hir aray a geli r. d~n emde kullamlmaya ba~la dIA' da .blltn. ÇET..l r, lO el ( ya n~lma ses)len çet (bir ".es:
mt'k '
M
mek, Y'A' n yapmak, ölçmek. IMtma k. nllynr pek. Osmanllca d:, fars. t~, l de ne ü1,c rinc kesiei, dcliei hir araçla lO"g'
:; ÇE RÇ I, m o~. ca r (scs, bildiri, hab e r)dan Anlam kaymaslyla: serp me k, yaymak. / (ta lma, ladl~, ladl mllk), ~çc~m, la- Î! çekerkcn , kenik açar ken çlkan Çlt /çel
çar / çl/çerçl (ge rçck anlam l buyruk ula$- özellik le e kilecek tarlalan gübrelemek).. dIm, xemeglO l a~I ~ 1 alma _ IÇIO. nw,a all· scsimlcn dnlavl).. .
IIran, bir yerde n bir ye rc habt'r gÖlüren, Çerikll (la rtIl!, öl4Oülü), çtrikslz (ta rtlsll, I ~ ~ , brnek), ~~~ !1 I.~ l b~a..1 n l glr (ycme· Çel: çah. SC r e! 6r mcyc yarayan kolay
hahe rc1. An lam dcw~me siy1c, kay kily ÖI4OÜSÜ1~ çer i klenmemi~) .. / Al 11kladan) bg. S?zcuk1cr ~ l k SIk. kulla nl- egilip bükilliir inee agaç (iildlikk fmdlk
'1 do la$lp ölt'bt'rl sa la n. gezici satIc!.) Ç.ERM1.E;,K. tr. 'Oer {bk.)le n çtr. mek/çer- hr, ~araY'da çe~meiba~1 ad lyla blr de go· fidam. sal bg.) ..
.., ÇEREl, rum , kstrns (kuru ycmi$)ten çe· mek loplamak, derle me k, iilçmek, sc rp- rcvh bulundu rulurdu. , I ( .. " I I k I )d
19 ür.ytlda n bu yana yal.llar T ürkçc SÖl. Ç!,tf:. IS . Çt'l~ , Sll r~ , lop u u , a ay a.n
• rn (ha Ik a!Vlyla. Bk. Çlroz). mek, yaymak, dola~ma k , çil h ~ mnk , de· eü~Jerdc çt'111 tr , diye gö.~leriliY(lr (~S, 1I çl'te. O rdu blrhklcn (h~.m ?~ kur ulan, SI-
ÇER(;E. Ir. çcorOl!'k (hk.)len çec-~'C' /çl'~e vin'!'7 k. ivedilik e~m ek , IS.llm'lk I'!!:;--çnk A V), O~m a nh ea ~i lT l ü k Jc r i n çogunda çe. V lahll lo pluluk, s a\'a ~ ll1Tllgl. Mog. çele
(H' pia nma ye ri. (lt a~. çingen e çadln, de r- dtg-i$lk anla mlan ' ç c rcn-:W..r-sÖ7eü ~ u ~ i t'e yer verilmiyor (AS) , ZO, yüryllda ya. (h'lydul).
ne k yeri) . çe'l:e, mog . (4Oad lr, olag, sözeügün er a n!Jumn~ bag. y,mlanan bülün Ir. sözlüklcrdc k ii~ e~ l.c ÇETE~ . Ir.. ç~k,:" ek (bk .)le n çel~~l.çetek
G D). la nltsi göriifrri@i, aneak agll aYTl1tkla Ti ilgili bilgi vcrilm eden Ir, oldugu bc h r ll h - ~ (kcskm, sl~r l hlr araçla f ~ ~, agaç glb~ nes-
ç co rgco sÖ1Cûgünün çlr kö kü rars.da da ncdeniyle geni~...biLanJam....i!c/ti.$ik l iäinc yor. · : ,, ' n,c lc,r,ü1crlOe açllan kcrtlk, ~aYI be1lr1me
var. a nea k bu sözeük Ir.dir , fars.ya dili- ugradttJ.-.görülliyor , Bk. .Çerm lk (su top,: çe~ it, bugün, tür anlanll nda soylc nlyor, 4Oll gISI ).
mil den geçm i ~ti r . Bu sÖl eüäün kö kenini lanma yeri) . T ürk dilinde 4Oar, ea r, çer,
ÇETELE - 142 - ÇEvt RMEK ÇEVM EK / - 143 -
ÇETELE. rum. tst ula (kcrtik)ua n çei uta- m i~l i r).. telro lm.ek (çcvrilme k), s.n rüi m e~ (çe v- çey",n (ku$aIJn , saran. çcvircn j. Ar.
çet ila /Çf'lele. Çctr dil sözcü~ü ML da "islavca çatr/- ri~m e k. Kh ). Alm . drehen, umdrehen, ulk (ufuk).
Anadolu T ûrkç esine, Anadclu 'd a koa u- d örr' sayema baglanarak açlUa ll m l ~ bu Ir. tourner , .l1: n\'ers e1', IJL versare. c.I1'-tf-E\'RI, Ir. çe\ irnlek (bk.j tcn çclr-i/ çe\ r1.
sulan, rum.dan halk ag.1lyla gcçt i. yanlt~t l r ... cu!!' agere. ISp. gJrlltorlo. mtemar, it]. Iki su ak um sunn hirlqligi yerde ol u~a n
. HaIk ag7Jnda çetete, küçük çapaya de- Çtl rdill~m ek. çdrdillik_ to r na re, terneare. faI's. gerdanden, ar. çevrentl (girJ ap), burgaç.
mr, çetelemek ise çapalamak anlammda- '~1K.. tr. Çt\IDek [b k )Ie n çevuk/ Çtvik_ kalb .; Aynca, bir !'oÖZÜ c\1rip çevirerek, haska
du. Bu w1Cugun 00. ~~fi k ile ba~la nlll l 01- Bu öm c klcrdc çevirmek eylcmiyle dên- artlama kayJn ma, gcrçejti örtbas cl me,
ÇETEN,Ir. çetmek (b k.) lc n Çt t~.n /Çtttn dugu w yle nir, (ilk a Inda hu sava dayn- mltk/ diind ür m"k C$anlamlllhr . Tr . çe\i r. ar . leliL
(bu)lI k sc pct. h'!7aglla,n k oym a~ için n3r~k yamldrk] Bi/ cc Çtyik (tr. çe\' m~k mek cylcminin Çt"Y kökünc bcn zeyen, Çnrileml'k (sü/ ü cvirip çcYirip anlaml
ah uda çahla rla bolullm ~ ~ ycr, e km. ko- devmmck. " önm e ).;. d~m ak. ~ - ses b akrrmndan bilc ya k la ~a n yoktu r. kaydrrm ak)..
nan ycr . Bun lan n hc pvi anlam gcnislc - ma k) eylc mrrnrcntu rc ml ~t l r. Çevt r me k eylcminin çev kflküyle baglan- çF.'..-lz. ar. ("('haz [aakun, cv don atm a ge -
mesi so nucudur). Çel' i kle~ m ek. çeYJklik_ 1111 t ürc mcle r: &t'~ <huLUun. t~ gir- reçleri)lan çehlz-çl')iz. Haik ag,mda,
ÇETE NE, ~ r. ~et mek (lok.)tc n ç~ t~ .n ~/çe· cÇEvt R GE Ç , tr. çevlrmek (bk.)le n çevir- da b).cdVër. u me c ri). çevl"1'mck çokluk, çehlz dcnir. Çe)iz biçiminde söy-
tem' (~Cll l ml~ ness,nc , saYJ belirtmcyc ya- geç/ çeYlrgtÇ._ S ûmwk'tcn sü z-geç/s üz. (geli~~j'aYl !!!ak. a I k), çevgel le n i~i yörelc re göre dcgÎ~ir. Çehez. çe-
r ayan un , çetetej., geç gib i. ( ~dem i nmn çam urunu ..sIYlra n...!!ï: !'tez, çeye z gibi söy lc n i ~ lc r i de var.
ÇET ENEK. Ir. Çtf":-ek (h k. )t~ n " ç~t - çEvIRIM.lr. çeyiriliek (bk.jtc n çev- .,g11 1 l$é ~ ~ ( kap l mnndah, G'lii.. çf\'irg.eç Ç E):~ F. K. Iars. ç.ll r(çl" h~r; (d? rl) ile yt'k
e_~ -("_k/'Oe t ~n l"k Ç~azd an , ,Igaçlan oru l- l.r-lm / çcYlri m (sincmaJ a film elde et. TIüIPI manda h). ev 'e l .~, -'!.l'l~ (Imden)den çur-ü/ye k/ça ryek-çeyn k
mu~ ser:t, orm~ olçe k: g üç .a n l a ~ d a n/_a n - mck amac lyla sü rdürüle ll i~lcm ). ~ ~ çevirl Ir dilden ba ~karnr (d örnc hiT-... .E ~ k i d e n mecldlye dcncn ylr.
lam gem~le m eslyle 'O ehn ). (.el enek, gore- .. . .. dile çcviren), ç~! (ç,cvrilcn anahlar, m} k uru ~l u kpA.ill . hilimi!l i n dö rlte biri·
nl" k sözcüklcrinin türeyi~ hiçimi ne göre ÇEvtRMEK. tr. çl"Y ~ä2!2? C' ~!.Ul}l e, :1-0 - ~ ). çevirim (SinCmada gI7.11 gi.\ rün- ne vcrile n ad. çeyrek /diirtte bir. ).
ol m u~tU r . . . nclme, degi~me hl Iren köKfden çl"V- l ü1crin bc lirm csi olaYI), 'evlr ml" (çevre'yi Çeyreklemek. çeyreklenmek_
ÇET!, Ir. çelmd. (bk .)lcn çl"l.i/ çeli (süpür- r-r--~l".k /~i'ml"~ (hir ne~nc~in yönii~Ü ~ Ilvar] a ~il le sa rn:li', .U q aYI 1~7.üilaa.n ÇIHA. N. Ir. çlba r mak (kahar mak, ~i~ mek ) ·
. 'c va Ilma\'a e1vcri li . . ki, Çclm e k degl~lI r mck . dcvlrcrck Illlnd urmek, yn- 'J,YI.r~ n. il )' ti, çl"l'lr mt'n (dild e n dlle ÇCVl - tan çlh-ll-n/çlbIlIl (kaha rh, ufak ~i ~) . A ~.
i~l c m ln e u a n l l d l~ln da n bu adl a lml~' . nCl mek, ,,-Ia ~ oym ,il~ . b mhr mil;k•. a.kt~ r- nu l~1Il 1 ya pa n ),.~ (j;;lkmal sok ~ ya Tiirkçesindc çlpb n. çlplkan ( Kà~ . )
I Ir) . R·, . me• •- ,-mak bg.).
' ·1en b·'I -I·/ b·'I ·I. erm e • '!r T urk J llillde. e n cskl blçlmlY
'" - ~), ~\l rmfii: • .s:~'!, 5!Yrtlemek. Asya Tu rkçesinde çlpka n, çlplka n ~öz-
I me
• •/ •• bg e çcy 0 ,an, b u ' 0"k1e , ars. Çt'Y, çl"\'Iko-
Ç!i 1 ) b-l:Ç ~ • Ç\"yre enme k, Çt'\f't n ciiklcrinin bulun m.l~ma kal~lhk onunla
I
e n I~-I In ... .. leri arasmda bc nlerlik var. Ancak. bu
Ç[T~ K, Ir. Y ' lm ek (b k.)le n çet-lk/çetlk ben7-c rl i~e daya na rak. Ir. Çt\"in fars. (u. u • «H'e n m~ (bas a A.n m~ k.. ~l ilgili c y1cm ro k. Anadolu haik aVlIlda
(H. Çele k)... Çt'Y Çf'\l'dc n geldigini süylcmck pck ko· J.Qnmek), ~h UU\lI n d(lnm esl .~- çlbaT Btmak (çlban dÖkmck). çlbBr mak
~, ~r. ç~m~k/~e~ (b k.)le n Ç! I. lay 'd c~ i 'dir. '\ .Ja b hnll "il). ~Yrl. Çt'\r Ul"".'ek. ~Y rl l.l. (çlha n çlkarmak. kabarm ak) sözcüklcrÎ
çe \T~ me . çt\ r~m (s~ y'Un d on ~ esl~ du o var. Çlblk (çocu klarlll top uk arkala rL nda
1 '~/Çt'~.l n (SI 1 ~1t!!~. ~unla ~I~, ~- Fars. Çt'Y-ga n (ciril oyununda IOpU çe\'Îr-
nll~. fUçlc~~ . _ _ _ mcyc yarayan ucu c!tri dq'j:nek, IOpUS~· 7:c n11 ~e~I~~ e don c m l ). ~ .~- çlhn "Ihan, hir gflz ~a ynh!'tt), çlblk b ·
!!. e~"In r~1Il 1 den e 'Ie UIU n. :~ . mi{:i (royu n kcmigi).
iW.ke gC.llTllcn. In c~lyl~ S?7c~k .urctme: le",·d egnek). çeY1/.;În (ucu eSri dcgnel(,

~
el>'I? / es ln. ek-In /~kln . ~lk 'ln / llklll._ . Ja vul lokmaM . ç e\'-giÎn (ucu b vn k. ttii:.. n n me çe'·n ntl. çt\ n~ . çeln~"3ZIS I _ ~:I f1T, ar. )ehûd ( Yahudi)lan Ç1flt (haIk
\t t l n le~ m~k •. çet lll l e~ llrme k. Çtllnlt1 ll' ~ I ü l~Ç) .. Bir sÓ7cükte toplanan iiç ' \ E\ .IEK, Ir. _çt"v ( h uyl a".m ~ , dav':,anma, aYI)"la. K a n ~tl nCI , ar ,IN'llUeU, Nn glln.
rilnu''''. çfhnhk_ ayn an am da Çt'''' k" küyJe haglantlhdlr. e\'1.nmc. don.me bg. blldn cn kok)dcn cu, J edikod ucu). Çd ûl bata{:1( Yahudile.
ÇET ro. IEK. tr. çal ma k (h k.)la n Sl'S . agrl F~ . çe\1 ~i . bükü lm ü ~. '\!.\ kg;Î ~- ç~.Y-I 'lll e k /çl' n nl t' k /\· ...'nl...k (daHiinmak. rin haliIk ha\lI / lanna vc rilcn ad). \ '1"
d q:!:i~ i kl i~i ylc çl"l mt'k (kllk ;Inl;lml; "IkI1=: ~~ ~ ~ - dn nme k, huyla nmilk). hûd..c:t' h ll d ~'i h u d-çl rll l -ç l rI L {HKK.J.
IlT nl;V.:, llJ.s mak, ' al lla~l lIn~' lk, I u n l~~- Çev kükünün ÇIlV hiçi m i l~de old ugu nu (,."E\' RE. lr. çtl' lr mt" k (hk.)lc n çey.r..../ Çt'Y. Çlfll çal)lM ( k a l ma ka n ~l k ycr.).
Ilrma k,À nlam g.cm~ cmcsIYlc; Ir Irmc gösleren çaYl rdl (çevirdi, Ihm.) Anado- rt'. Sü rme k'le n sü r-t"/ s üre. lürtmek/ t ü- Çl(; I ., Ir. Çllt (ya n~l nl a ~ s).
~ pc ki ~tl!.!ne k, çlli mek. çilt c me. lu haIk aWllldak i çav köküyle h i1~la ya n remek'l en tiir-e/ lilre,lii re bg. ÇlglTmil, çlgllma k, ç l~l rt l bg. yiiksck ses-
yt k a m~ ck , ba~l ama k. çizmck, sÖ7..Cüklcre, anlam baklmilldan, uymu- Ic k onu ~m a >l , hirine seslenmeyi bildiren
( a hp çeYl"1" ) '1.'1 ko\'dul1un "n ladl
kcrlmck, ölçmck. bg. ).. , yor. ç a y . kökündcn ..s..e slenml"k, ~a ~ l r- rçi od ll yandl igt'n tllnladl ~ö/c ü k lcr i n kókcni hu ç l~· d l r. Oy~a 19 .
ÇF.T REFIL, Ir. çatra'pal ra (Yilnslma scs)- ...m.ak.. eYTcrn iylc ilgili sÖzcüklcr türem i~ . - Süh.- yüzyilda n hu ya nd Yilll lan sözliiklcrd c hu
diln çat ra filjçel refll (p sesinin ar. yan- çaYl r_(b,~d~, haber l olay), ~i vv.e k (hi!"- süzcfl ~ ü n çi{:, çly (bk,) biçimindc okun ·
S1~ 1a r yc dÖn ü ~m e s i ~on uc u). ~e ü 1l)~ ~ ~~U Slçrama ' nfJ0ldan ç eyre yallllni ll gt'liih olu rdul a r dugu, ö7cl bir imlc I/i seslcrinin d ïm ü~ ,
Çelre fil (.. Ru mcli halk mlll \'1' C;erk esle. ~Q!llJf) . · 9i.\y' lcce çev-çly kok[eri n c an- Mu...t.1fa )1 birhirln e mU ~lu lar IÜrüldügü giir ülüynr. Hu ya7lm güçliigii
rin söylcmcle ri gihi T ürkçcyi ya n h~ ye lam birligi Ibm. sflzlügün dc geçen çaYlr - - Mcv. - yü/ iinden p i ~ m em i ~ anlamma gelen
bozu k bir ~i\'e ilc söyleme . SS), çetrefil U mn çajtlrdl olmasl gerd ir. Ir.J e v/ It çig-çiy ilc :tg17dil di ~re rlc ezmek-tlgül.
(.. çal ra palra: birhirini i7lcycn yanslma d önü~ m e si yaygmdlr. l);~ml"k/ d öv m l"k A r. muh it. alm. Umkrt' is. UOl fllng. lat. ml'k kar ~l hgl s(iylcnell çigncnlck. öle
scs1crdc n Ru mili yö resinin bcrberesi/ - örn e~ n dc ki gihi. çe\'ür mek (çevirmek, circ us, fr. circ uit _ Yilildan kar Yl~lIl l dcmck olan Çl{: birbiri·
hlr hIT "de ni.. AV ... dili gü n"d le~l irÎI - K;Î~. ), 'jeyürgl"n (hoyuna çevirc n, K;Î ~ . ), ÇE\'REN. Ir. çe\ lrm ek (bk.)len Çt'YI'-("-n/- ne k a rJ ~llr l ll Yor.
 / Ç IKRI K 145 ÇbTE
Ç l to ,. - 144 - Ç I KMA K
ÇI C 11 ., Ir. Ç!gmak/çl~mak (ttlpla nmak. ÇIKI N. Ir. çlkmak (bk.)la n çlk-.-nfç lkm ay vc Ylld l7; dog masI, Ihm .), çlk" (gidcr, Pat -l-r-l1fpiltlrd l hg. r-iilCük olusm asr.
birikmc k. dUim eR ~1l7cu klCri m n h lkuJ. (~a.f1hp bi T Dc~ncyç sa n la ra k balk a r. ma srer, ib m.).. Ç INLAK. Ir. çlnl1 (M .)la n çmj!:-llIkjçlllla k
tg ar yigrm, yu k ~ kl c n a ya~' yuva rla- l~ gi1..mUc_ c1vçJ i~li du- ~ (cl ism4. !WDuca yarmak, va z _ [çt n diye ~~ çlkarara k).
t

na ra' lil 'ye hir scs çikar s n kar ropa- rU!!JjLg.t tlri1cn). •g:çmc_!. T ar. Söz.).. .. . r Ç INl AMAK. tr . çtn {ya nsrma scsjdan
!P. kar kü nügü. 8u kar kür tü ü njj n~' ÇlkJnlamak _ Çl KRI K, sansk r. ca kra (ço mlckçl ça rkl)- çm.la.mak/çlnL1ma k ('0 111 d iyc scs çskar -
tra n yuvarla nu kcn çrkar , I Çl scsi ni Ç IKINTI, Ir. ç'lkmak (b k.)lan çl k-•.n-t l/ çl- d an çag n -çlgn "5lkn f çlkrlk_ H a l k .a~I~ ' mak ). -
olaya tamk olmayan kavrayamaz. Bize kmn (d l ~ ç l k m l~ olan , d l ~ dogru uzan- da: çl kraelk (do n me dolap, ça rk gibi dö- Ç INUTI\IAK. tr." Ç1ll [yanstma ses )dan
kahrsa, burada, kar k ürt ü~ü elan Çl ~ ile Ilh ola n, ilèri d ~r u çlb o). ne n cg lcnee ar acr}, çlkranel". [athk ann- ë çlll-la-t-makfç lllla l milk (çmlamaS1llISaA-
S lltlr ma k sózcu gun ün kf)ku Çll!. [vde~ti r. Çlkm ll h. çlkl nl151l- ca ). çlkn nea k (çocu klan yuru"-,eyc al1$- lama k. 111 di -e scs çrkarmak].
orlad a biT a nlam gc ni~lcm csi o la}'l var- nr ma ya yarayan ufak, rckee lek li araç). . . Ç )
du, Ç IKI,s. Ir. çlk ma k (bJ.:. }la n çlk.... !i/Çl kl~ Ç IMA, itl. cima (tcpe, ge mi hala u) dan Çl_ Ç I~A, bK. Çt'raMçlra(l: (l$lkhk)dan çrra,
[çskma k eylcm i, ç.kmak hiçimi, bir cylc- , . ' ilil kul , Çua(l:-çlral1-çlra. H alk awmda çlra, ko -
Ç H"; 111 .• Iars. çl{t (Z$ s(llCÜltÜ boylc o ku- me, bir i ~c ba ~taY'$. hc klcnmcyc n bir ko- • ma _, Ya m7; uc m/ C . I ld e ..u am Ir. lay tulu$an saklI hl cam çam 0ndununa dcn i .
ununa denir
yor] ad u bö lmc si. it ad u d i rc~i . . . nusm a, hir yamtlama, satasma, ycr mc, Ç IN- Ir: Ç1ll ~ {ya nsun a scs]: dogal sede r- Çlra' mn yakllara k uzc rmc ko nuldugu ay-
Bü r h. u S01tÜ iJ Çlj!: rçrnun C vcr ryor, gÖldaltl... çlkl~ /ya r a r . kaza nç, Kä ~ . ) . IJ Jc n ~l lr. ya".slma so~ue u ~llu$ m ll~~ a~ l a.~ dmh k araern a da çrea kma adi vcrilir,
nitc kim T ar. SÖ1.. akta rmasr da Çl{t ya:t.lh- Ç l kl~ h , çll...~ m a, çl kl ~ ma k, ç l kl~t1 rma k, gelll ~ lcm esi ncde niyle hir çok so:t.c u~un hulk :lwmd:l, Iaes. çl r:l ~' p ä ...
~ I yl adl r. ç l kl ~ t1 rt ma k'M kökcni d urum una gclmi$tir. Bu sözcü-
Ç IG IR, tr. Çlj!. (bI.:. Çlj!: 11. ) çlj!::-I-r / çlj!::lr Ç IKIT, tr. çlkma k (bk.)l an çlk-l-t /çlkJl (Çl- gün hir As ya ülkcsinin adr olan "Çin" ile Rak ka lblmtn ya sm a
( varlanan ka r 10 a~lII l n . ~ a r Ul e- kl ~ yeri, çlkllacak yer, gcçil, çlkak). ilgisi yokt ur. T ürk d ilindc n scs iyle bilen Kan aya n yaras ma
sÖ7cükle rin sonunJa (l: sc si d e bulunur. )' a ktln beni döndürd ün
rinde blra kllg1 1 7~ yo . ~ - - Ç IKMAK, tr. çlk (d l ~a t ~a , ilYnlma, Nitckim R h .d a Çlll ~ d iyc gcçcr. l\1ar mllra çlrasma
Ç IG IRMAR. Ir. Çlj!. I. (yanslma ses)d an :!!?il!:J~IDa . ~Inl-C bildlrc n kök)la n çlk. ÇINAR, fars. çenär'da n çlllllr. ~ Hlt. -
çlj!.-I-r-ma kjçlj!:lr m1Ik ( yü k~e k seslc hiri- m 3kjçlkm ~1 llr ye n len ha~ka bir yere
ni ç a ~1T m a k ) , I'k . \·II j!:lrmllk... gilmck, yerind Cll aynl nl1lk, dl~a l a~ m11 k, Ar. CllI:îr. An a{l ol ~ T ü ~k ç c sin c ya7111 YO' " Ç IRAK, ~ \' lrll j!:J çl ra~1 (yol gös tc rcn ,
çlj!.lrma k'l a çaj!.lr mllk ~lilC ü k lc r i e$kö- .ko pmi!!;., ul.akl;l ~ma k hg.). luy la, ra ~s . d a n geçll, ,?l v~n yallllmda \'r - ' l~ l ldak)d a n çlrak (anla m ge ni ~lc m c s iy le ,
ken lidir, çaMçlg seslc rindc be lire n dö- Ses yaplsl baklID mdan çlk kök ünün ça k, na r .de mp cic bc nl ct lhr.. Fa rs.ya ar.dan i~ ~re nm e k için bir yctkilinin yalllnda
nÜ $mc · de gi ~ mc b unlan n ayn kaynak h 0 1- la k bg. yanslma oldu~u i:d cn imi aglr ba- ge ç!,;.!ars. çf'näl de dcmr. .. ç a h ~ a n kimse çarak). Ku ndu raCl çlra ltl,
du~u sa lllSl1Il u ya ndlr m l~ ll r. slyor. Ba~ta K a ~. olmak ul ere, e n cs ki / çl~&~.r . 5' nj!: (b k.)d an .çme -ga r/ ç1ll- drmircl çlra~l. dok~mllel çlra~1 bg ..
ÇIj!:lrtl . çlj!:lrt ka n. çlj!:lrtka nh k. çlj!.l rt ma , T u rk sÖllüklcrinJc b u çlk, çlg kök ünün ga r {gur ultu. pat lr~ l . Çlll ~ l ye sc~ ~, k ar - ç IÇ E K, flll~ çrçr k (Çlçc k)len çiçek.
çlj!:lrt mael. çlj!.lrt mllk. çlj!:n$ma k_ b ulunmaslna ka r$lII. h"~l msl7; bir anlam mak . A nlam ge m~lc m cslYIc d~u$me , jbr. çiça h, mug. çiçik (tr.yc m ~. d a n ge -
ÇIj!:n1ma kfçag lr mak . dültünc, J ernc j!::e, içe rm ed i~i, nc snel bir varh!tJ. yansltm aJ I- 'lU r u~m a . ). çcbilir. ra rs. kaynakh göslc rili$i t a rtl~ l la .
yemeg.e. e glcneeyc gel mesini iste mek. gl gör ülüyor. t Ç ING IRAK, Ir. çlnglr (d$1 scs, yanslnla bilir, anca k ibr. çiça h sa nskr. çaçaka ile
ar. da "d e tme k... Çl k (incite n, ko rkUlan ki$iyc kaql kop - scs)dan çmglr-a-k f çmg lrak. Çm çm, çln- ça~rt~l m yaplyor), alm _ Hlume, fr. neur.
Çl KAR, tr. Çlkmak (b k.)tan çl k~ -r/çl ka r mayacak ki$iyc ka rSI söylcncn bir korkut- glr çmg lr gibi yans lma scs lcr çlkar masl lat. roii um, ing. bioo m, isp. nor, it!. no-
(bir nesneden , bir i$tc n dl ~a ( ek ile re k ma deyim i, Ki $-). Hu açlklama çlk' m ned eniy1e çm-glr-a k_ ak e kinde n a raç re, gr. phu llnn _
alman. dlsa p ka[llarak ~ a~b n a n. çlkan . hir yanslma ~ ~ oldu~l1nu kamthyor. ad l, blçmak'tan blç-akjblçak. l utma k'- Çiçr kbozu~u, çiçekçi. çiçekçilik. çiçr kie.
!:!!!.: Anl am gen i$lcmc siylc: ~~5!j'~..:.. Çl kram ilk (gIClfd'lm;lk, K ä ~ . ), ç lJ..ra ~ _ tan tu l~kftUhlk bg. mek. çiçeklenlTlek. çiçekli, çiçelJi k"çiÇt'k.
ra r "a ra r anm a...
I
ma k (ço kça glelrda mak, K ii ~ . ). çlkral - , Ç I NC; IR DAK, tr. çlnC (bk.)d an çmj!:-g- s imr k, çiçek)·apraj!:l...
Ç IL;a lTl. çlkilTdlL m:lk (glelrda lma k, Ka$.). çlkma k (çe kc- g-I-r-da kfçmg lrd: lk (çm diye ses 'ilka ra n Ç l f , rIJM. eu h ' tan çi Rf çiL (bk. Ç ih )_..
' rek ba~l l1ma k , Islanm ak. \~kmek ' !C 01- a raç, çocu k oyu nc a~l , çmglra k. (; ses i- Çibya kJlhlr,çirdl, liIrr,çi llulnat hlar,çir-
Ç IKAR;\l AK, Ir. çlkmak (bk.)tan çlk. de$. K'a$. ), Çl ma k (Çl"l 10' . ,ma..,
., K a' ~ .•
) nin dÜ$mesiyle y da g ~es i nc dön ü ~ mesi ka pl, çin. üme, çirpa r makhla r. çi r~ n ee .
a -r .ma kf çlka r ma k (hir nesneyi old u~u çlkl unnak (çlka rl lI!ll, Islatma k", lslak ye- so nucud ur.). re, ÇirSlI)l _
yerd k
ltp ba ~ ka hir, yere gÜlürmek).
en a .,( ., ,
:-0. K ' )
re r...orm a.., aS· · . (, ÇING IRDAMAK, t r. çln(l: (b k.)da n ÇIll ~1:- ç IFT, ~. euft (iki, ikili)lan çu n /çin.
_ç larma.. sÖm ür me .., c mm e.., rar a r an- -Ka$.d a gö rülcn bu ö rneklerde n de çlk
l-r-da.ma k/ çlOglrd a rna k (çlnglr d iye ses Uy. k ll~ (iki nesncyi yanya na getirme,
mak, J;ovrnak, taSlTmak, taSlmak, sür- kökünün yan~lma ses ol d u~u ~onucu or-
çlkar mak). ikÎleme, bk. KIl~ m ak ) . ç m ' ten: çillç i (ta-
mek, ul..aklasltrma k bg.. . taya ÇlklYOr. Uygur Tür kçesindc de çlk I.r-da -ma k eklcri}'lc kÖkll.'n .~ il/.c ü k üret - TI meI), çinrker, çirtelr mr k, çirtlr mek.
Ç) kan m·kçlka rs a mll' Çlkllrt l. f Ika rt ma, kÖk ünün glelrd ama anlamllll içe rcn SÓl - mek: çirtlr nmrk. ç irtlr ~ m r k , çiOle§li r mr k, çirt.
çlk.1rt ma ', çlka r tll r nlllk, çlkarttlrl l- cük!crin k a yn a ~ l oldugu .a nla$11IYor
ça t-l.r-da -ma k/ça llrdam ak, ~ a k-I-r-d a - Ylld IZ... .
ma k_, (Uyg.) KiLte çlk, Çl(l:, çik ~ölcük le ri biri
lI111 kh a klr da ma k bg. Ç IFTE, föT:t eurte (te kme, hayvan m iki ar-
, Ç IKIK, tr. çlkma k (b k.)tan çlk-I.kfçlklk yanslma scs i (kö pe ~ i kovark cn çlka ran ),
(yerinden ç lk m l ~ . yuva ~mda n dl$a t a~ - öle ki ka r YI~1II 1 (Çlg, çiy) olmak Ül.ere iki t Ç ING I RT I, Ir. çme (bk.)ta n çml1-g-I-r.tlj . ka aya~l yl ~1 hi rlikle ~'Ut m a smda n dolay\.
m l~. n}1l a m l~ . kaVml $)... d c gi~ik an lamda .
çmglr t l (h u sÖl eüktc de j!: s.es i ya d ü~ - AYflca iki n;mllulu av l ü fe~i. çirte, kir·
m Ü~ ya da g scs Înc dö n ü~ m ü sl Ü r . ) . ma turek. çifte türek de denir. ).
Çl klkçl. çlklkçlh k_ Çlknmk (i'Oe rde n d l~,lT1ya gilmek, günq,
 çrs-n.tx - 146 - Ç IRKIN ç llmz - 147 - Ç I\'l\.I F. ~
Ç ine'de n: çinelemek, çirt e l e~ me k, çine- demirden savas e radan yapanjdc n cuïn - de, ll nl a~ e~i~m cs iyk-, g üzelin k a r~ rl l , mek. SDD).
li, çi ft e na~ra, çifte le lli_ I ger/ çili ngir,
gÜl~~ olmayän. Bu söz~ügü n Ir. otdug u- ÇITLEf'liH IK, lr. ça lfanblk ( yc"m i~i klT tidl.
ç irru«, Iars. curt (b k. çiRUan çift/çift- Alm . Schlout'r, Ir. se rrueter, lal. ctavr- n~ söylcycnle r de. var. ~ i T klnlena.ne ~, çlr- ~md a çul diyc hir ~cs çlkanr)t,m çillen.
• lik/çirtliL culatim (kilitçi, çilingir ). klnles mek, çlrk m l e ~ llrm e k, çlr kinlek, hik (çalla mill eyk mi)'1cde. çalmilki SÜ7.
ÇIC, es. tr.~pi·~mern i~)den ÇiC. Ç IM, ~.~ l vosun >t!e!1 çi ~ (ba hçclcr- çlr kinselllek_ cügü ik de h../1:lanllh)...
C Asva T ür kçcsindc )ik (çig), )i g (çi~), çig de yeJ,lh~F;;a~mak .içln c kilcn toh urn- Ç I RO Z, l'(Jm. tst res (kur u, kurum us, kuru- Burada' çiljçal kokunûn ilTdq ligi hclir _
(çi~),. çi~ (ç i~) ... ~ill (ay~k bir S IVl da n tur ejen bltl.., )qll ulJ tu llll ul )ta çiroz (ha ik a~lyl a ) . gi nlc~iyor.
~, IItre ).. uy. çrl! «(lir t;iikla~ ÇI M DIK.. e~. I r. çl m O?uru,~u\.:1 ~UI~1.t. bur- Anadolu kçcsin~, Anadolu'd a .konu- 1,.' 1\"1,tr. çh mek ( ufak);l~mal, hü" ümck,
en, es ~i1 (dö~me sonucu vüzdc kala n ~en çlm.d -I.k/ çl nldlk (jk~ p<l rma kla ' ,ula,n r um, .d a .e ç,lt: R ~~ . Is. sed sl 1r~,Ç uzam ak, sapmak, \lIrmak)len çi;'-ijçÏ\'i
. •~ . " <;; en burup hur u ~l u r mak nelk nl)k ). t e ars e rm "'" sesr C ç I e . " " ..
~~ çllk~~u 1~nen) kah\'c re nglye ça - Çimd iiJl' mek, çlm diklenme k, çimdildel - , uamr,
ya nsumyor [bk . ç z ). .1a agzrn a. Çl- [hi)r •vere vurü ara ça 1 an ucu ~ I\J I nes -
h . d . '
fan 6Ir ku~, ., m. . L
Çil soze li ~u tr.di r, yansrma scs ohna ola- me . . . rllZ [crhz, ycrerince gcli~memi~, kuru- ~~ ,: .. 'd·' · çivmek sözcü ëu ' a ....
n a~1 görülüyor. ~eriyte-- -i lgi si ç I MEN , ~ . çe m~n (yq ,ll.,k, yqll orlarta b i k ,' b' ..' - . ' )" ~ I \I nln gc 1!;1 . !' .. '"
mus a I gl I guçsuz, mee . mak / çill'mak (hl .) cylcmtcnylc knkde$"
\I,llu r. ' kapll alan ulc n çmu-n, p l\'an y,v 1I1 lnlk!... Ç IS EU ; M F: K, Ir. Çl,Sj CIS (ya~Mma sc9- t ir, aynl ll "gif {lcflhikligi yii7 ündcnd ir.
~ï l (jiilJe olan lc kc, i;ig .A V), çil (ill,. ~\.: k Çenll'll d irc geçer. de n l,'ls-e-Il'-lllekjçtsl'll'lllt'k ( lI~ced e n "" Çil~ m a k jçll v m il k/~'l l::n lt'k (vurmak, sap-
.ïf1 dli k.lr fïcn~ l ~~a, n , .'Il bcnckf.. ç.il Ç I ~1 E NTO, ilJ. çeme nto (çimcnln )dan çi- eed c,n yag ma k. Yagarl e n,ÇIS diyc çok m- mal, IIz.rtkla$ma k, ere kie n a yn l m a ~ , yol.
tavu t-çil al, çil a kça. çil lira, bc ncklr blr mentII. c~ hir ses ç~ kan~l'l n e ~ c lllY1c ) . da n çrkmak bg.). Çh'l' dc ilginç hir an-
eins kcklik, çil yavrusu gibi da/1:tlmak, çlMLEMEK, fars. çl rn (hk.)de n çim-le- ç lseillek, çlsentl, çlskm ... . lam ge n i ~ lc m e si var d ir, hu da Anrtdolu
SS).. ( il (to pra klrtn clh7ea bile n clin. Is- mek j çirnlemek (çim ckm c k)... Çimlc n- Ç IT, Ir, çt'!m ek -l,'a lmllk (bk,) cylcminin kil- T ürlçesinin hir öle lligidir, Çivl k a r ~ l hg,1
I ;l lll m l~ lüt ün loh umu . Yalal , Sc pe l, dirml'k, çimien m('k,.. kÜnii Olll$IUra n tal 'lan Ijlt (aglz rtyrrllgl, siiylcncn nuh f,m ,d lr (hk.), A nadolu'd a
SP D ). , , . . ..crNE; ~, çlne ~, ( jO )dcn çine . ~es (Iegi ~ m es i sonucu), mu h da de nir,
ç 1Ilenmt'k, ç l l lt'~m t'k, çl l\t'lm el , çllll, çll. ~ii ~I ) . Cj t ! "çalmls ~ ! klD m l $ jlrr iihi \Io kuma. Çivi'slcn: \'Ivid , \'hi lt'ml', çh ill'mf k. çh' l.
IiH.k, çi1siz_ . Ç lne, A nado lu haik ilWlnd a yaygm de- / Sa/ J an, çllilda n iirlilmO~ c/1:ret i duvar. If n mek, Çh-ilellIll'k, çhill, çh lyazt~I ...
O ç l L\v , far s. çilevj çila v (a zc! bir Iran plla- ~i l, san dönc mle rde soyadl olara k kula- ~.v"/. . . b .. .. - ç lv lT 1., Ir. çl~mfkjçh lllek (büyümck,
VI )da n çilav _ midi, Egc bölgesinde Çine diye bir ilçe ~ II . ya,',m,a ycmenb" yazma" ~~O~IU~U, u7am ak)lcn çIC.I-lj çiCilj çh.1t (kök a nla-
A nadolu T ürkçes ine, A nildolu'd a ya1a- de var. mce lpc I Ilnl a ~ asma, cv e n n tlnun- b" .. d Ul-'k<" len
cl k' 'k "1 k i d .d mI: uyuyc n, u7ayan, ycr e n J.. ..... .
ya,n Ira nlllar'da n geçti,.. da ha. ço k D~u, ~ fa rs. çengi).i n ~e ng ça laq- C I çcVTI ycr, go IYI ,!n.n;t SM an A nla m gcni slcm c~i~'1c In htrm, t>idcr).
~ u ncyd ogu .A na~ol u yo rc:lcn nde yapllan Jg)dan çe ngil n C'-çl ngä nC'-I,'in~ ö(ülrn ü~ a& ka hurga kc m'~'~ .ufllk aça- ç il:iljçh il (pa rnuk' Illhumu ), çikit~i~it
blr yc mc k t urudu r. Hindisla ndan Ç1 krp ba~ka ulkclere clagll- ea k, agaçla n ya pl lm l ~ çor ap ~ I~I (5 0 D): ( . , ~ , . d-'· K,· , ) , ., k.,' -ehi t (p'.
Çl l E 1., fars. ç ille (çiljÇThlj ktrk)dc n çile dl~ söylcnc n, gcnellikle ça lgJ ça llp oyna-
,..
...It-çf l-ça " 0. , 'un .. -
uo, /. ayrr" 1".I, .sc"' d'e-
1', .
asl pa mu~.u ..",t,
l h K'" ) ., .
~i~i ll ig; nedc ni)k b<l~k ll l a~tll:l görülü- mu lil umu, Ir. ...
~~. a nlam kayma.q ), Eskiden, yara k gcçimini saglayan lopl ulul. çeng
klmi Inanç kur umlar mda, dcni11e rin (çalgl) çalmala rt neden iylc kendilc:rine ym . ç lv lT 11 ., Ir. çigOlekj çh mt k (t.k.. Ç.hil
l u k gü n bir ye re kap anarak içe dön u11c- ça lglella r a nlam lnda çengl)an dc n i lm i~. Ç ifle n: çit lr nu·, çitlemek, çltl ik_ l. )tcn çiC·i-lj çiC:ilj çh il (ça ma$lr Çl\l h ) ..
rine \'crile n ad. Klrk gü n su rmcsi nedc- son ra agl7 a)Tlllklarl yü7ündcn ç ingá n, ç lT ILE ME K, t r. çt t ll1ek (tok. Çatmak)ten (i /dlil le Il imlisland<l, Yc me?·de . t-ir
ni\k çil/ÇThl (ku k Sil~1SI) ik t-a~lanl1h- çingrne hiçimine girmi$. \....Ii-Ie-mekjç-tl ilemekjçlt ilemt k (kiik an- agacm lo humundan çlkan, '!la,,; !;'opp .
dl~ . Ç ille-ni$in (klr k ~ü n l ük sürcylc içe Alm . Zil!rllnt'r (Îll), fr. lsi g:tne, gitllnr, b mi: pe k i ~l iT!Jlck , ~1 ' A ll k , birb~ i r. c · a~ c~nu.rtn d~lla~ 1 hu .ad vc r~I~ I~t1r,_gc r :
l a pa nrtn. kuk ~iin t' lu rrtn kimloC), çile isp. gltlmu. ar . kl!>li, ill. zingllro... sürte rc' YO~ ll n l a }! lT m il . nla m gem$1c- çck a.n l ,m~ ~ l (Jh ~ m ~ a n C! ~17 .ed,k n _de
do ld ur ma k. çile çrkmek, çUI." çlka r ma k. Ç INI, fat.1-, Çi n «,:in Ull esi)de n çini ,/ mcslyJc: . bidc 1I i Hn c k,ji ~ r aYil ge l i r - mck t 'r , ~ (,1\11. 1. 11.~.o~ d e~lrl::1 lohu.m 01-
çilt'li ba $, çilede n çlkma k, çilt )'e )"at· «(in'de yap llan, ( in i ~i ) . Bir kantya gö- mek, kirini (Ika rma k. p(IIDJll )' -- ma yo.n ~ mlcd~r. (, ~\~ I j ~oy~ ~Ka ~ .) .
mak_ re çiniciligin kaynag l ( in'dir, çini 0 ülkc- ÇWIl'nmek, çitil i, çll ilmek, ç i tl ~ m e k ,., Lal: hud us,. I ~p . 11\ 1(111, ,~ 1. !lnd.? , alm .
fl Ç l lE 11., fars. çille ( klr k iplillik ba!t, an· J en gd dilti için bu aUI a l m l ~ ... Çili lemek (tamga iplik geçircrek saçbrl In d 'gt~, rr. hHdr, far ~. 011 ( ma\l olu ~u
lam gcni ~lcmcsiyk )d en çile (ip!il brtM , Ç INKO, itl. zinco (çin ko )da n çinko... SlklCii ta ramak, çora p türlinde n giysi1cri nedcnlYIc h u ad l 'tll}'o r)..
Fa! s.drt çille, ? a~ a ço k,. do kunan bezin Ç1RKEF, fars. çir k (1Iis, çlr kin) i\c · flb o narlmak, çaTlgl1I a ltlOl ~ ollal- ÇI"MEK, tr. \' il1 ulr kj ça(!: ma kjça \ mak
e nmde n ar lan Ipllge dem r, (sujdan çcrk.l'lhj çlrkef ( p i.~ su, kirli su. mal , bir kaç ncsncyi birh iri nc h:rglamak, (bk.)I:ln .sc.\ d eg i ~l1l c .s i, aglz. <lyrrllgl .so nu-
güvcrcin u çm a ~m d iyc ka nilll;lrrnl bagla- cu çivllIekj büyümck, uza rna k, yer den
ç ll.EME K, frt rs. çille (h k. Çlll' I.)den çl- ~n l a ~~ I ~m e si y [e kiilli ki$i, s.ayglslz mak, S D D)., yüksclmck (SD D).
le/çil-e-mekjl,'iir nu' k (a nlam kaymaslY- llmse, Jc n g~ti/...~ oysu z, hllla$lk krmsc).
la, aelSllIl dilc gelirmc k isln (~ j~ Çirkefin lIirl pek iJökun maYll gellllez üs - Ç IT IME K, Ir. çelrmk (b k. <;illrnak)ten çi- T ü rl ç~de ç il ll nl a k ""\;a.Hl ~ a k . s Öf (ü k l ~ ri,
.d.ö.kme k). Çile hülbüliim çllelOt bülhu- lü nt' s lçra r (haIk sflz.ü). tilllek n)i r~.:!.r:.i ne gC\·ÎP. t,~k i ~ n!c ~ , ~ ~ . one.!,",w , a ~ I,trn . Ilcgl~l l l l ~ lc rl. oh ;t. b,l~ ,
m;ll (ll a~ mak , keçd q mc\.: , A V,).. q kl,l cnll(hr. ~a vjç :l cJÇ 1 Mçu' ko kIen ·
lüm ö l de a cml dik gClir, içini döl:).
_ .
ç ILlNG I R, fatS. cilä nger (dc mir dö~en,
.. --
Ç IR'f;:IN fa rs. çir k (pis, kir, pils)len
çlr k.lnÄ1rl.In.jpis, Jd tli, pash.). T ürl:çc-
\.ït il~lek I -:~i · 11 ,mil .sÜliik Iiik- nin i' )'rl byn;]~1 ~IMugu ~a\l nda p ulun·
-- -
mek, fiJe c n SI I ' mck, lo humll .sIk c'-
....
mak lul,lIll dq1lMn .
 •

ç ly - 14S - (; IZME K
çoBAN - 149 - ÇOCUK
ç ly, Ir. çi~ (ya nsrma sesjdc n çiy (çlghk, Çteme !>Ölcügü nün kökü olan çlzmr k,
/ y üksck scs. A nlam g.c nislcm c\iy1c yülc- ahz aynhkla n ncdc niylc anlam ge nij le- mi k (i/ I d önüsrncsi, ale scs1criylc uyom- haik ag,mda çockn (çagal~ çocu k ,
sekte n, boslukl an incn su dam lalan, kar mcsinc uä raml Sllf. Ru a nla m gc nislc mc- lu o larak]. DS) gcçiyor. kaf" sOilü~u n de hala " k u ~
Y1~ m ) . si sonucu çllmrk "bir nesnc nin çevrcsin- \ 'Ç hayvan yavruvu" açlklamasly\a " ço-
ÇilVçi)"sölc il~ü n ün Iar s. çaih r dirc·gi an - de do lasmak, bir nesncyi çcpc çcvre sar- ÇOBA.N, Iars. ~eb-bä n h t'b/gcec , bAn / - cuk"a yakm hir a nla m t a ~ IY{lf . Bizc kahr ..
lam ma gele n Çlg, ik ilgisi scs ocnlcr ligi- ma k, bit tarlanm çcvrcsine Çil çekmc k" bt kçl - , ~e b-hfm /gcce bckçisi)dan t e- sa bala yanstrna scstc n ()Iu~ rn u~ru r (bk.
ni gc çmc z. AV 'nm T ürkçc diyc g östc rip h~. anlam içcriklcr i kuznnmrsur . Nite- ban/çO ba ll/çl1lm n, / Oala), bulnk'[a ilgisi yoktur (bk. Ba lak ).
~·par a\'a n· karSl11~h nda k u ll a n d l~ çl ~çly kim çlzgl nmek (ç l ~l i n m t k de dcniyor) FaTS. ~ e b ban !'îe b a n, çûb an ~hc ü k lc r i A nado fu halk ag/l nda "çocuk- ka r ~l ll~
wl cü~ü nü n açlklanlSl d~ru dc~i ldir _ dolasmak. çcvt csin i ge-mek, çcvrcsindc tartl ~m a hd lr, Kimi dilci1cr çQl)a n SÜ/CÜ-
"betaca" deni r (SO D). küçûk anla mma
·Ç l~ Iars.du, T ürk çcd c dah i çlg de-le r, dö nüp dol asmak anlammdadn. 8urada ~ un ü n ~ eb..b;In-'jeha n biçimYnde old ugu- da gdir. Yine Anadolu atllnda "balak"
Burh.".. . bk . çlg_ Çi7ginme kfçiçi nmek sö scüklc rimn a~II nu, çobaalarm koyunlan gece be klemde· mande yavrusu anlammda "mala k'" kaql-
Di e vand an çiseltmt k sÖleü~ü nü ulak ayn llklan so nucu ba~k a ba ~ka süylc n di ~i rinden.. k {~r um ala nnda '}tl ola )'l bu ad l al- h~lu l r ( OS), öre yandan O ogu Kared e-
su dam lasc anlamma gelen hu çi!Uçiy açjkur . dlgml liet! sure rlc r:\ /Ó niz yöresindc "p:llahYaYI yavrusuna de-
sözeügündc n rüreun ck de ya mluc rdrr. Bu kö)'ü vur ma ga azmeyledller Çob'ln sözcügtinü ~q"ya koyu p, b än'a ko- nir. Burada yavru kil r~ d l~1 bata -be raca-
ML SÜ1CÜ!":Ü açiklark en çi~s('le mtk di- \ '0",5In çh d iler cum eyledtle r- ruyucu diycr ek ~ (I ban' d a n tü rclm e k ba lak-malnk siizci.rkleri gc çiyor. g a la -ba-
yor, O~!03 çl ~ ltm(' k de çÎy denen su da m- -I~k - ( ML) yan h~llr. fa rs. 10, ~e" sö zcüklcri lak [ayt yan u ~u /ta"1a n ya\TUSU, mand a
las i yamnda çls/çis di,-e ince bir ses, yan- koyun de~i l koca hû). gece (~v) anla- yavrusu (H Z-t R). Er zurum dolaylan nda
Slma bir ~s vard Ir, blzim ç iy/çi~ dedig.i- dizelcrinde ·çizdilcr·den a n la~l lan çevr-e- mmdaJ n (Z$-:'), bala çocu~a /dcnir (ha lalar fç l'C uklar).
mil ince su d amlae lklan b u çis diye Çl_ sini dola ~t lla r , çevres inde dönd ü1crdir Çolm na ldalli n, çoba nça ntasl, çoba nda- Ba lak (rna n.d,t yavrusu. kcd i-Ia"1an·til-
ka n yanslma scMen kayna klanab ilir. (far. 5 Ö7.,). Çizmek'i n "çözmc k" anla- jl;an:I ~I , çoha ndt'!tneili. çi) ba n d ü d ü~ü, çn- ki, a)'l yavrusu, pap. don paçaSl, tom·
Çi}l ha\"ada bugu durum undayken ak~a- mmda söylcndigi de oluyor (Tal. Söz.) . ban i ~n e s i , çoba nla mn, çobllnh k, çoban" b ul·güzel .çocuk, çlM: uk, SD D).
mm \'C gecc nin sc rinlitinde ycrde ya da 8 u du rumda "çil me" SÓlCügü ayagl diz· mtrht'mi. çl1b;lnp ü1> külü. çoba ns üzGffi, Bu açlklama lar "çocuk" s61eügünün dc ~ -'"\
hil kilcrd e t{' pl:i. nan küçük su damlalan kapagma degin sa rmalayan. dol a ~a n giy" çoba nlarnili. çoba nt uzlullu, çoba n)'lldl- ~ik kar~ ll lk l atl oldu~u nu. genelde · yav-
(TS ), Çl~lçi~' "ep çig c s. t r. çlUr uluocl - si (aya kkab l) anla mmdadl r. FU/ uli' ue Zl ._ rU" üz_e rinde t opl a ndl~,"1 giisle riyor, an'
te n çiy (ML). Ç l)". ·ÇIMdagda n )'Uvarla- Azer i sóylcyi~iyle "çi7-ginür (dola~l r, çev- ÇOCUK, cs. tr. çoc uk (do m uz yavrusu, ca k "çocuk"un kiikcn ini açlklamaya yet·
nan kilr küm e si. Ka m l ~ vb. yüksek çir. resini dolanlr)" sÖ7eügü geç mcktedi r.
(aJu hö lrnes i. Yüksek ses. Gü rültü, yay- Çizrne, Ana dolu Türkçesinde, "çizme ~\ her~eyin kiiçligü.. Kát)~an .~ IICU~ (günii- miynr. Ril h;l~ k a hiTyorllllla daha ha~vu ­
ga ra (}S). Burada Ç l~ biçirninde yazllan edik /çizmc ayakkabl" biçirninde 14. yü?-
, 1J , müzde yal mzca msa n lçm soylc nlr). racélä17.: "çne uk"un "çoc" kiikü ik "ço .
! } Çowk'u n ba~la ngl çt a höylc an la~l lma sl çog.ç{lk" arasmda c on u~m e smc . a-
açlkla nan sölcük fars.dlr, 11. Çl ~ çiy, çig yrlda n h u yana geçmck ted ir.
ik il,!:isi ~·e>l tur . Bu anlam ka n~lkl l~1 Bil e kallt!.;! çiznle ba~lan glçl a " yagl J il - 7"" günum ü! T ürkçc sinc giire ~ral l~r~tir.
Günu muzde k argl~l a n an. ycn len, knl ule -
~ ba~la nll kurulahili r mi? M )'le
bir bagla nu kur ulur da inand lTlCI n1ursa
A rar yazlSlmn II. YC uygul a m ~m da n , Çllit k a pa~n a d e~in k u ~at a n bir dulak hiçi· nen dOnluz O rta Asya Türklerinde (rnüs- "'Çocuk"un kiJkcni ni bulmak k ol a yl a~11.
ik çl~'i n e~i l ya7:l h~ lnda n ka y'lla klamY'o r mindeydi, so nrad an giinJ c n yapllir o Mu. lürna n IIlmada n önee) b u jillum su7: uile- SÖ7cügGn sonundaki - uk- ekl ir, kök
(ya7Jda I/ i scs1crini ayu an ince bir im Çizmed , çlzmed lik", likle ri ta~ lrnlyordu , nirdim çoktao rlel "çl1kluk, a r l l ~" biloJircn "çllg"d ur.. bu
varsa da durumu pek kurtar mlyor). 5öz- A)"lI{:mda çüzmeler (çiznu:l er ) T ürklcrd e "lunguz Ylh/ do muz YIII" diyc " Ç (\~" isc "çoc" biçiminc dönii~itn('e
ge l i~i çljl;n1 rna sÖ1Cugünü BUrh. ~l1 rne- Nazli nazi i gezmelt'r (çoç /çoe) "rlaya çll~-U k/Ç ..tll k çlkar, 1-ou
bir yrl ad l da varJ I (O/fllikle Onik i Hay-
scslc riyle, ~5 i1c çygrtm c !f,Cs1criylc \'cri- liep i~ l('ri bltürduk / ' vanh Türk T akvimi'ride). Anadolu'da da "çok ulan" dernck!ir. Röyle hir >;(mu-
)'or. araya kon an im I/i seslerini d ónü ~-
l ü ~üye>r, a neak anla m çarrlkh~ gidcr ilc-
Ka tdi uçku r çozrn('ler
- Ka r.-
"J.I Denj z!j jljnin adl da 9 u'nlluzill-I onrlll - ca vall imca "çocuk"un le>plum..al du ru-
m unda, niccl ik haklmmdan, hüyüklcr e
f , 1ûiDe nizli dcAi~m e~ so n ueudu r "dom u-
n1l)"('r.. ç llMEK.rr. çlz/çl z {y,1Ilsmla .~cs, i/ , he - , lU çok ol an yer" dcm ckrir. Çoc uk SÖ1CÜ- om n1a önem li hi r ar ll~ nranmm h ulun-
Ç IZE LGE. Ir. çlzrnek (bk.) tcn çlz-e.I-ge/ " lirti, yazrna, açrna bit{lire n kök)lcn ÇIZ- günü n kökeni lart l§ma l,dlr. ~ s b u SÖ1CÜ- rna"l dogaldll. Biiylcce ya~ h [;lf a, cvlilik
çizelRe, ma k (U y.) · çizmek_ ~n ".. asll çücük(ür· diyor, Oysa c ski çagmdaki gcnçlcre o ra nla "ç(lI;uklarm"
Dön mek'l cn diin-t-"I1:e/dlmt'lge (J ö ni- G crçck anlam lyla, bir ncsnenin ii/c ri n- sOlJüklcrde "çücJ1k" diyc bir rol geçmi - çoklugunu \"Urgu layan " ç(l~u k /çoc u k­
meç, su çC\"rc n l i_~i, SO O). ue eni a7. boyu çok iz blrakm 'lk. Çiz- yor. A V ise ".. .as1I cuçu k- di}'Cfck ·c.il- SiJICÜ ~ii gcli~i r . Bu \'arsaYlma da yah yo-
ç lZGE, t r. çizmek (b k.)re n çiz~e/çi zge , mek ey1cmi, kc skin, SiH i hir Olr;lçb bir ( ük cucuk" bÖlürnûnJe "köroê: !allu s<l:. r urna kesin gÖ7 üyle baklb rna7, ancak
ncsncyi, ü7crindcn kayJl raral Y<lr'l rlar· . ~~ I ör e avruY a lklarn' rno!L ya da h a ~ ka hir kayn a ~a yönd ir-
ç lZG I, Ir. çizme k (h k.)te n çi z~i /çi zgi. l cn çlkan de>gal çiz, ~'1Z ses indCI1 k,lynilk- nl ge tlTlyor. Bu I I I Clmu m açlklamala- ken kimi o[;lsllikl;lfl da gÖI {munde lut-
S ilmel..'t cn s il 11:i/s ll ~i. bilmt k'tcn bil- lanlr. Bunlln en açlk iJtriegi çl1l1ll'k'in n da güven vcrici de~i ldi r, ikisini n de rnamn yaran varulr.
gi/bitgi hg... çlkma k gihi aYrl hi r siiyJc ni~ini n b uhm· ~ fars.da n gelen ·cücük" ile Ir. tf çü.~bi rbi ­ Alm. Kind , ar. IIn , sabi, fars. kOdek, fr.
Çizgil emek. çlzgll i. çlzgili l... çlzi (Çi7gi)... rnasldlr. Tü rkçcdc sik sik giirülcn i/ I, Tlne kan~t lrl l m l~ l r, "Çoc uk" a orn uz enfa nl. lal. infans (hu laL-fr. s(lIc üklc·
ÇIZ.\IE, tr . çiz..-- k (tok.)te n çiz-me/ çizme a /I" dön ü ~ rncle r in i n h;l~hc;1 ncoeni oe ya\TUsu" araslnd a kurul an ba~la nl'im n rin kökcni Hind-Anura d illcrinc da ya-
(dilkapa l IMI" " .k ~i n çllan bir a yakl atol hudur. Bu; ma k, pl ~'m ak/b i ç m f k qk m i n ­ kamllan da vanhr . Klrglz Tür kçesinde mr, " k o n ll ~rn a k ' si'lylc m c k" c ylcmlcriylc
t ür Ü). den blÇ:lk, plçak ... ~'ili k lir llle k /ç l1lk l l r- çoçko (d om uz.), Anadolu haik a~zJnda ilgilidir. Bu ncdcnlc lat. ln·f:lns·m an la-
çoçka (dom uz. SD D), yine Anadolu mi " k on u ~ rn aya n . k() n u ~a rn aya n" dcmc k-
!
 (,:m'iA UI,IAK
tir , "in" nlum .\Ulluk ckidir, Ir.du "en -
Iam 'f n "en ilncli ti l. "in"Je n gel ir.
(G fI) . Ollg u Kar adc uiz yör c \ inu e çecuk
[çocuk], çölÇ ük [çoc uk )... Yinc Kar adc-
nil yörclcrindc "çoc ukea -u ~a k" den ir
(a}TICa gcnç , J c1ikan h k ar ~I I IW da u, a k
sö \'lc nir ).
\... ÇO(;ALMAK, Ir. çok [hk.jtan çok-a-I-
m akjçuka lm a kjç~lllm ak (çok ölm ak ,
a rtma k. seyrca da ha yüksek bi r d üzeyc
var mak . t urc mek, ü rc me k, soyunu sûr-
d ürmc k, J öl ünü gcli~l irm ek, güçlcnme k,
uvr unluk ~a~l;"m a k , ya ~ll mll k - ~cni ~tc .
mek ho:.)..
\·"~llll'm;\ " . Ç,~ u llllmlllk_
" ÇOG.A N~I AK. lr. ç~a lmak (bk. )lan
ç~-a -n -ma kjç~anma k ( a~l ba~ k al lgl
ncdc niylc Ijn sc slc ri nde d on üsrne, a n-
lam J a bi r uc~i~ m c }'Oktur )...
" Ç oCUNMAK. t t. çog a lma k (bk.)ta n
ç~-u -n -ma k /ç ~ u n ma k (kendi kc ndi ne
ç(l~;'ll ma k. artm ;'lk, k cn u i li ~ inJcn çok (ll-
mak. çok olm a)1 i\ tcm ck , çot,al maya c~i­
lim Ju}m ak )..
ço~ulmilk, ç o~ u n u rma k_
.... Ç O CUS ~ I A K,I r. ço(:alma k (b k.) la n çoll-
u.,"ma k/çog,u j ma k (kar~ l l l k1t çoga lmak,
I:>irh irinc ka r ~1 çok o lma k. hi r ar aya gel .
md.. I<, plan m ak, kaJab allk ol u~(U r m ak
I">g.)...
ÇOK. Ir . ço(: ( ya n~l m a scs) d an çog/çok
(a1lm a, lj rm<l, pa rlama, ycruc n kaynaYlp
yiH.: !>Clme , büyümc, gcn ij lem c, çogalma
,!:it>i ç<'k u e ~J~i k , a~lz ayn ltklan ncd en iy-
Ic de çeli~i k a nlamla r içe te n kok ).
( ok ~Ö 1C Ü ~ Ü, eski kaynak larda bugiink ü
anbmlyb geçmiyor, o nuan ü rc lik n Stil-
eük1crue de bir anlam h irligi göriil mü-
yor . . _
~UÇOk/kÜI ÜI alçak (Ka~. ), fÏfl~lk, ko-;:
t I
~ kÖl, _yalr m, ~ 1c~ l a k 1, aydm l.k
t.Jyg.,A.\I. G:rt:r.1In)... -
\. ÇOKA, ~ çO ht (çu ha) de ll çuka / çoka
(kalm ipl ikuen u() kll n mu~ bi r giysi IÜrÜ.
Genelliklc kö\'1c ru e kullanlhr u,).
Ço ku: l<lrla k;)'llarrn ua <ll u~a n, larlalarm
bakl mmda lo pla nrp hi r yere at llan t a ~ Jl-
gznr (sö le ük bu an la mlyJa T ürk çedir,
far s. çuha ile ilgisi Yoktu r) .
ÇOKAL.. cs. tr. çOl{:mu k (bagJamak, sar-
mak, slklea baglama k, K à~. )uan çog-a - ÇOKLAMAK, Ir . çok
, (b k.)ta n
150 ÇO KlA1\IAK
Ijçngal/ ço ka l (kijk a nla rr n: sa rmay a, SI '
kl slkl ba gla muya yarayan aygrl. Anl am
genislcmcsiyle: savaslarda ara giydirilc n
kor uyueu üSllük, T a r. S öv.).
Çokal ya da çu klll ~l eügii n ii Ir. k ökceli
o lduguna g örc Iar s. CÜVH I (çuvaJ) ilc ka -
nsunlmasr ses oc nle rligi yüzündcn dir . .
Nhckim KOIllIlS-1I O flJ/fl/li' dc •... çukala
da çuval d iyor uz· açskla mas r b u ses ben-
zc rligi sonucudur. Yine K aIJlII S-1I O J"IlIa-
lij · çuval"1 Iars. CUH'!I olarak vcriyor, Bu
durum da Iars. cüvärm Ir. çuka l/çokal'-
dan gcldigi , somadan "çuval" otar ak kay-
n;l ~m;1 J önd tij1ii (lii~ ii 01iilchi li r . Ril e k a -
hrs a Ir. çokalfç ukal ik fa r ~. dhá l aY r!
kö ken lid ir. G D ço ka l'm tr.d cn fars.ya
geçligi kar usmd adrr, oysa hu wl.cük
Iars.da pek kullamlmaz, .Farslar çokal
yerine ç~",~ n (7Irh) siiyle rler.
ÇokBl (kllllclk, giire n, l~a l, paça\"ra,
hl7JI aka n sulartn üstünde gó rûlc n kö -
pü k, yaplla rda odalan hirhirindcn aYlran
ha!tdadi bölmclc r. lahl alard an yap llan
a\"lu duvar! , evlctde ka plam a û7,crinc ça·
kllan ta hta, SDD), ç uka l ~ka l ~ uka r
(e skidc n sava~la allar3 giyJi rilc n mhlt
ör tü ki bir ~id i n i savawlar da giycrlc r-
di, T ar. S07.). Ç oku l (m h, ce be, m lan -
mi' çöm1ck, lo pr akla n YlI P11 mli kul[llu SI-
\ 1 kabl, .sS), ço kal (ïlrlii, cübbe, ka hn
SIr, slrça , sl r la n m l~ çÖm1ck. AV ), t.:n"-ala
(lo pra kta n yaptlmri gü\"eç. Hz . IR ). Ço-
kal /çuka l SÜIC Ü~Ü ik çllka di yc sClylc-
ne n çuha a ra smua çu k/ çuk yaktnhgl git..
rc ça rplYor (Tar. SÜ," çuka:çuha) , ölc
yandan sansk t. Çllka (yiinde n örül m ü ~
ö rlü, giysi. Bu sölcük fars.ya çu ha o[a·
t ak gcçmi~lir) ben ze rligi var, h k. Çu llll.
Burada yeni hir so run çlklyor orta Yll: ço-
ka l' m kökü tr. çogJçn~ dcgil de çu k i\ e
T ürkçe dl~mda h ir kayna k ara ma gc rc~i
\"lIr. Bil e kaltrsa çokal/çukal'm kiikü.
çog/çog biçiminue u ir, sa n ~ kr . ya ua
fars . ÇUhll (çuka) ile ses hc nzcrl iginde n
öl e b ir yakmllk yoklUr.
'\ ' ( Çoran (lu l,lu lop ra k, çor ak yer), çor da n
ÇOKDAN,l r. çok ile dan d inue n çu k.
dan / çokda n (çok es kidc n kalan, ço k cs·
kiden yapzlan, geç mi ~len ge len) ...
ÇOKLA, tr . çok (bk.)la n çok -la/çuk lll
(çoklukla, çogunluk[a)... ' , (sayn h, ugur suz, gc1i~e mem :~).
çok -Ia.
ÇOKMAK - ISI - ÇORMAN
ma kjçokla mak [a rtma k, çok o lmak , art- IIcn IU71u yer, kircçli. vcr irnsiz to prak].
tu-ma k, çok du ruma gct irmc k, çogal . tan ~ ûrllk/çl>rak ...
mak-çogaltma k], Ç"r.lkla1ma k, çlOr a kl:t111r ma k. çorak-
Ç " k1.u'lma k. çokl :l'jmllk, çllklat mllk_. hk...
~ ÇO KMAK,Ir. çok (h k.)lan çok .mak/ çok " "ORAP,"!tf. r urb, flit>;. gürah/cürab [ço-
ma k [toplanmak, ço k ol mak, bi r ara ya \ r a p)lan çora r _ -
gcl mek , kalab ahkl a, mak )... O l~ru ~u gût~ b' t ir , kildan ür ü l m ü ~ ayak
ÇO KNA~ M A K,l r. çok (bk.jtee gi yc cc~i ( H KK).
ço k - n -a-~ -ma k/çokna, m il k (çokla~mak " Çnra pçl. çnn l pçlh k...
çcgalma k, ço k olmak, lo planm ak, Tar.\"ÇO RRA.M-o 'ju rb [sucam ak, içmck jten
Sö7~) . Iar s, 'ju rbt/1urilf', Ir . çllr ba _
r.\ ÇOKRAM AK. lr. çok (bk . jtan çck-r-a- Anad ~l u TÜfkçe ~ine Iars.dan bal k agzlY-
m;lk/çokra ma k (ko k anlarm: ço k 01- la gcçtr .
mak, ç(~a l m a k . Anl a m gcni~l cm c.,iylc:"':: Ç O R I.A M " K ,~. 'j(lr ( k(~ ü . u~ur~ U 7, uy-
ycrden kaynamak, ycrdc n yukan d(~ru gunsuz, b ozukjdan çor-Ia-mak/ çorla -
hrzla fl~ kl r m a k, yüksclrnek, T ar . Söz.)... mak (ki'll ûlc mek , bozulmak, srkmnya ug-
Bunun ç ~ra ma k. çu~ra m a k bg, sêylc- r am ak, sayn lanma k, SDD).
n~~lcri de va rdrr (aglz ba skahklan nede -....Ç O RLAN, flUo1. 1ûr (h k. Ço r )dan çor .
mylc).. . '[ lan /çllr lan (~U hirikinlisi. Köt ii bir koku
.. ÇO LAK, Ir. çol~ak (sa kallam ak)ta n _ yayan birikinli ol m a~1 ned cniyk ).
çol -a-k/ çolak (blr yam lul mayan, anlam ' Ç O RLANMAK, ~ 'jû r 'dan çflr (b k.)
geni ~lc m csiy1c. eli ya da kolu sa kal ço r_l a_n_m a k/çorl a n m a k(ka rgJ~lamaan _
o~ a_n). An adol u haik a~~da kollar mdan Iammd a söylene n bir haIk SÖ7ud ur , ye-
bln lul m aya na çolak de mr. . . mek yemel k a r ~l hgl ~lylc nir. ycrici bir
I..!.yg. ~ (çolak, saka l): ~o~ ~ltylc l~ . n ileligi varuu).
go re ne ~ I -a:.kjèk (!qldlgl gliJl. ~ Çor (fft$.. ~ûr/tu7I u, lalSll, uygunsu l.
c. Ç O MAK, Ir., moA. ço mag (u eu la pu zlu so- bg.) W7CÜ ~Ü hai k dilinde sayn llk, d ii~ -
pa )dan çomak. KÎmi di lcile rc gö.re Ir .- kûnlük, dengesizlik, kÖlii d ur um gibi a n-
di r. K á ~ . , Uyg . s07.1 üklcr indc Ir. dlye ge - lam larda ~öy1c n i t . Bun lln a nlamda11 zlk-
çiyor , G D Ir.di r diyo r. Bu sö lcük Uygur - klmlannmk' llr (b k. ' Zikkl m). ar. zak-
la rua (ile ki müslü ma n olmayan topluluk - kli m (a~lIl u bir bilki)Jan gc1en 11kklm,
lard a "müslümllll" kar ~ r hl1ldlr. Çomak 71 kklOilan ma k Sill("Ü~üyk ço rlanma k
eri. Mü slüm an. ha ik dil inue ue yayglnulr .
Ç lklca k ta~ i1e ba~ 1 yan clh r ') ÇORLU, ~ ,û r (bk. Çor)d an çor- lu /-
Va çnmak )'er ü ya oka sa nCl hr çorlu (sayrth, güçsüz , luzlu su, 11l71lt ye·
- Süh. - me k, süprünlû\ü yer, yazi:oa.)lOda yeii1c
, ' O M A ,mag. ço ma r (k öpek )dan çomar çlkan hayvanlarua dl ~k1 sürgü nü, SDD ).
genellik1c av köp egi). , ÇO RMA, ~ ~ û r (hk. Sor)dan çor-ma / -
H aIk agzillda çomar iri k öpe~e denir . Ç?~~ (ha la kltk. çok sulu y~r.). . . ..
~ ÇOR, f;/,d. ~ (lr (kötü lük, Ilg llrsu l luk)uan
çor (sayrt llk, çak Illzlu nesnc, ytkrm, çö-
k ü ~ agaçla rda gör ülc n bir bitk i sayrlhgl,
ver ims iz toprak, koyu n sayn lrgJ).
Stvml~le k, ~I l m a a~llayan ~lIlck glbl ~o-
cck lcrm ya~a rn.a or!;lIn l o lmasl n ~ u e m y-
Ie ç? r nm u c nm l~ , ugur~ uz, k(ltlt. ~.'\k1nca -
Ir. hlr yer saYl hr, Anadolu haIk du.)uncc ·
smde .
(sür ckl i ~aYfllan ma), çordasll': (crIr" gUç- , Ç O RMAK, {ys. ~Or (hk . (,:nr )uan çnr-
SÜ1~ geli.)cm c mi~ k i~i , bi tki, ha yvan ), çor- ~.a ~/çorrn ak (ytl'irna k. sayglM/lai ma k,
la mak (kö liilc mck, yerme k), ço rla nmak kotu lqm ck. SDD).
(sayn [a nma k, güçsiiz kalmak), ço rlu ~çORMAN, faJlf,. itir (hk. Çor)dan çor·
man / çor nla n (Tür kçe ma n c kiylc) kau-
·'ÇO RA K . ~ . itirTk (T urran Pehl evi dilin- ~l k, bOlUk, dÜlensi z. H aik aW·md a, çok-
 ÇO RMU K - 152 - ÇÖME ÇÜ MEK - 153 - ÇÖMMEK
luk karman ço rma n ( ka r m a ka n ~l k) diye çök çök deve yi rhnlama k için kulla ruhr (köylerdc evlerin gezinti yeri, gezintiye ÇÜ MLEK. es. Ir, çiilmt'k'lc: n çomlek.
ge çe r. bir söz, açsklamasr var . çlkllmca çömele rck söylesilen yer, Çömlek sölciigiJnün yazJh kaynaklarda
' ÇO RMUK. fars... ~û r (b k. Çur) ile tr. muk Uygur Tü rkçcsindc çók kökiindc n ço. SDD). 14. }"Ü.7.}1Idan buyana göriinmcsi, da ha
d inden çor.m llk/çorm uk (a~açla rln bü- kc/ dil çökme, çóklt mt k/ dize geu rmek. ÇÖMEK, Ir. ç(ïmmek (bk.jtcn çöm-t"k/çi). eskilcre giltigini kamtlar. Bu sÖlc üAün
yümes ini cngc tte ycn bir bitk iscl saynhk , diz çökmek, çöklemek/ çökmck, çëk- mek (saba nm l opra~l kazmaya ya rayan çökmek eylemindc n gcldigini sêyleyen
\ SOD). m ek/çök~ ck , ç i~kü g/d i ll.cri . çii~ük , ,ç ij- üvcndirc dc miri, kulubc, SD D , Bu söz - (AV.) birtak rm öm c ktc r vc rir : - " çöm -
CÇÖKEK,tr.ço- k mt' k (bk)t cük1crin ilki lop rag l oy makla , ikincixi çö- lek: dogru su çölm ck.,; çökelck ve çökel-
I . cn çök -e-kl ç0. kütmek/
r' k dl1c gerirmck, diz uzcnnc çök- mclip ot urm akla ilgilidir.). Ru sözcügün dir... çükm üs, siizülmüs çam ued an yaprl-
kek11,[batakhk,
doér I
üze rine
"k
hasrhnca
)
kOlayca ~Ku!md ' , ûkm ek/ d'be
a ~. a ço I çoiik me k , di11 ço"k - çOl'mek, ç;;~ml' k gibi söylcnislc ri de var- mIS: çökcl, ç ökmel, lopr ak kap; çanak,
a~~b' u~ u ..s a}n,~ p ço en ycr . ' mek, çöktü rmtk/ çöklür mek, maden .1)'1. drr (SDD) , çömlck.. .". O re ya ndan 8 UrlI UlI -I K Ofl ' çe-
Çokck wzclIAu nun ya~hhk ya d a sa yn 1llr\
nedcniyle yc rde sü rüne n k i ~i , deveterin \ ~~ 1k - kr ' k - kü k/ " k
urme ,ço rme ço erme , ço-
k - ÇÜ MELEK, Ir. çömmek (hk.)te n çom-e- viri~ind e çi.mlek k a r~lll ~ çölmt'k gosleri-
lek/ çömelck (a nlam gcnis1emcsiylc: la- liynr.
knndu ruldugu (oturtuldugu) ycr, çökii.~- . Bu(ör~S:ki~rde çök kiJkünün bugiinkü a n- vuklarda görü len bula~ICl bir sayn hk; ta - ( ~~k kim klla mcrkin çö l m ~l di~
t ü vr kmtr S,1:>1 a nlamlan da vardu. Ç ö - • - ' . d , '
·: . ..
k unt / -k - k' - k- , ~ lamda eylemle u n t üre ütm esm c c vens- vuk korera sr. Bu sözcügo. n lavugu çömcl - VC~lÜl bun lara bil här ü h arg(l~
u cv ço m U~, )'1 I mi cv, ço un u I' lduèu __ fu te n, yärüyemez duruma getire n erkisin- - ISk. -
d / -k - lm bak d l t cicug.. gorumyor.
a Ol m ço mus"ge çlm .a jmm 3n sa~1 - Bu kökün Anadol u haik agzmda anla m de n sayn llglO adl old ugu bellidi r. Bu say-
m lS~ s~ kmt 'ya du~mus k l ':fl~ ' Ayr lca ~hn- ge nisle mesi sonucu daha verimli bir içe- u Itga yaka lana n lavuk bir süre som a 01- dil.elerindc çiilmtk de n d i~ ne gore e n es-
• dekIn! bat'rm ~J .al~svcuSÇlY~ de .çoke rik kal.andl~1 a nlaSlll yor: çökek/ b'ltak- dugu yerd c çöme lip kaltr,) Gc rçekte bu kisi hu olsa gc rek. KOllllh-t1 Tl/r Jcj yazan

, (ha tmIS, a r. mun ls-Inas etmlS) demr,

K 'k t"'1 k'l d I t
o e gc m en e .e,a 0 ~S Ilrm<t
kT'" k
Ik -k /b kl k l
I , ço elge atOl I , su u topra , ça-
ur - mudu yer, kamuya Ö1gÜ yer, çiikel.
çcdc yaygmdlr: d~ rt lm ck ten dtr-e-k/dl. mtk/ gilmck kaçmak çóker mekj kocal.
rt'J,; (h k.), R.~nlek ten R.t>ç-t".k j gt çtk, dö· , " ' " ' k 'I k \ '
'k ~ó;>;cü k çiimeltici , çömclme yeri hg. an-
.Iam lard adl r.
Ç ÜMELEMEK, tr. çömmt'k
da çölmck/ çiimlck dedigimiz seyin
p ...

a, 1t ve sahihidir (d(JgT u ~u d ll r r açlklama -

(hk. )len sml l'eriyor, Burada bir ~orUn orlaya Çl-
. J,;'t dil .k/dó k ('k ) , mak, ço kerl mc k, ço cc ( c ncn lol pcy, ç(1 m~-Il'-mekjçf,mele mek (d()ku na caki p' I<J Yor: çiimlek Sii1CÜgü çölmek'ten geld i-
::. ~e m e cn ~-t" ~e . . l niri oluSlurma k, dcvcyi kond urma k, kul- l i~ n ISlallllp d üg ülüp slkllmaM, SDD. ginc gilre, çiilnll'k c ylc miylc haglantlh
'\ ÇÛ KEL. t r. çi,kmtk (b k.)lcn çök-t".I/çö- .: 10. suyu süzmek (külü dibe çöklürmek. Bu sözcükle a nla m ge nislcmesi aÇl kllr. bulu nduguna görc (AV. açlkla maslna da-
kcl (Anadolu haIk a~ n d a ~ faK.. , çökt~mck/sevi~m ck , döllcsmek (islc min KäS. sö1Jugunde geçe n çömmck (çim- yaOlIarak), Ir. / I scslcrinde hir dilnüsme
h~e/h ~st a.. a~la"! md~) . ", . , çökülerek yapllmasl nedeniyle), çoke· mek) ile ba#la nhlldlr. Nitc kim çöm-çlm olmus' höykcc çf1k/çfll biçimini aImIS,
Ç~b l SOLC U~ çok kokun.e gc lt~ lle n el lck/ sincap, sa not,ar, e rik-ka)'lsi liJründen kökü nde )'Ikama k, suya girmck. )'Ikan - çölmek-çomlek oflaya Çlkmlstlr. An cak
eklyle ol u ~m ~SlU r , b un~n s ~kmck le n ge- , a~çlarda n damlayan za mk, çÖke1/ sayrl, mak a nla mlafl sa klIdir. çol- köküno.n kaynagl açlk degildir, fa rs.
le n es. t r. sokcl (~k .) ~l ~ ?".de.~ anlamh '\ yal$ dÜ~m ü S kiSi, yahni, iivcndire nin ÇÖMELEN, Ir. çi)mmek (bk.)lcn çom-e- c61 (kumlu )'Cr, s us uz~ verimsiz lopr ak)
olm asl, onda n tu r e d lAi ~l goslermez: ' ucunda ça mur kazmaya yarayan dcm ir, ' len/ çomelen (a~r bir sayrlhk nedcniyle Tiirkçcyc çol ola rak gcçt i, haIk aw mda
Anado lu haik a~m ~.a çnkm~,k ~yle m l ' yine çöktk/ lortu, ycrdc sürünerc k yiirü. hir ycrde çomd ip kalan, ayaklan lulmal Çorre bas layan sÖ7cüklcrdc böylc bir an-
say1'1la nmak, yataga dusmck, guç.s üz..kal- yen, kötü rüm bg. (SO D) . dl1 ruma gele n, saçayagl ycrinc kullam . [a m yoklUr. KI I1,n Sözlii~j ' n d e çöl' un
mak, sa~llgl b07.ulmak kaq lhäl da soylc-).ç ÖI t ûl (k ' k)d '] ( I _ lan kcrpir;- SD D). Çömclcn lavuklard a kar ~ lI lgl bildigimil. çol, hir de k:trakuS
nir, çökd de böyle hir anlam gcniSleme- 'I .... Pi·S u~ u all ço an Ol m ge gö rülen bulaSlcl bir sayn llk so nucudur. olarak l'criliyor. Fars.da çömlek ka r~Jlli!:1
SI sollucud ur. Nitcki m 5Ökelj ek l.ö,Zc';) ntslcmeslylc, ven ms l1~ kumsal, kumlu Buna yakalanan lavugun ihiAi kmm r, kOlt, siml var,
/ .t;U d e_el!ges!
d . ho lU Ima k, sa rsl ma , &!IS- Çöll loprak m~L
). öllu L kuyr uäu d üse r (SD D). Alm. T" pr, fr. Jlol; tt'rrinc. lal. l'l1 !1, gr.
~n kcsilmck anla mmdadlr (SDD, tena - . es ... ç ÇÜJ\lELMEK, Ir. çiimmek (hk.)le n JI)tros (topra k kap, loprak çö mlckjpot
hk geÇl rm ek). ÇO MÇE K. Ir. ç;,mmek (hk )Ic n ç,",m. çöm-e-l-mek/ çiimelmek (dil lcri luu p Io- de lerre ), isp. " 1I~ ljll . it!. d'm, C \ . Ir. kO-
GÖ1'den gÖHI/ goul-gUlC l örne~ nde çck/çömçck (oyul mu~ a~açta n yapllan puklar üzer inde ot urma k). l ÜÇ. küzeç.
gö rüldiikU gibi... kal!- su kabl, yemek bbl, <!L kök~ Çöm köko. yanslma sesti r, suya halmayt. RGH. pol sölciigünün lat. poUus'tan
ÇÖ KELEK, Ir. çökm ek (bk.)len çök-e- ~ DD). dibc inmcyi, deri nc da lmayt bildirir. Su- gcldig ini, ancak Jlottus için ~ I a l. rop·d'o-
Ickj çökclek (ya~sll ayrallln kaynailltp di- ÇOMÇO. Ir. çömmek (bk.)len çöm-çü/ - ya dalarken çlka n "çömm" scsi cylemc rig.inconnuc ) diyt'rck kaynai!:ln !:>ilinmc-
he çöke ltilmcsindcn sa~l a n a n tOl pcynir. çömçü (su kabl, toprakta n ya pl [ ml~ su döniisc n bir SÖ7.cugün kokeni olmuSl ur. di~i ilcri sü rüyor, oysa potl us lal ince iç.
~ o~ Karade niz yöres inde çtkt llk de de- kabi), , . . Bunda tü reye n çömelmck de a nlam ge. mek anlamln l içe rcn poto (polare) da n
nlr. Bu sÜ1cügun çÏlmçek, çiimçl'k blçlmlen nislc mesinin Ur ÜnUd Ur. Nite kim lal hsu gdir. Eski Latinccde kimi sÖlCüklcrde
ÇÜ,KMEK, cs. Ir. çok (yanslma sc ~, deve- de va rd l ~? farS,da gcçc n çumçc ~ii,~ciig~ gölle riodc, de rclerde, çaylarda yii1meye II sc~ le ri yaoyana gclirdi. Nite kim gr. po-
)'1. çöklürmc k ama clyla söy1enir)ten b ~ Ir,. s01~ e n almmlS!l r! fars. kokenll de haik agllnda çimmek denir, (Bunuo Ins SÖ7.('uAü de içme anlamlOdadlr.
Çllk-mt k/çökmek (dibe inmc k, yere olUr- g~l e fl l m es l dog.ru d e~Id,Ir. . çlmmllk biçlmi dc var), (I dOl çlmm/. ÇÜ J\lI\tEK. Ir. çllm (dihc dalm a, dl'r ine
mak, di;>; çökmck., Ana dolu haik a~ n- Çumçü (ufa k çomlck, .kUr<;.Clk, lo prak- çimnt diyc çlka n su sesinde n (yüzer kenf \ inme, çiimc1ip (ltu rma, oyma anlamlan -
da, ö zcllikle c~gi siirmedc çóh çoh, As- lan ya pll m l~ sa.psl! buyuk çom le k, baklr ~ aynaklanl r. , Ol içeren kök)lc n çöm-mek/ çiimmek (di-
ya Tütkçcsi nde del'cyi o tllrlmada (lhhla- ~u tasl, loprak Ibrlk, kc pçe, SDD). ÇO MEZ. lat. comes (orta k, a rkadas)dcn bc dalmak, çö mclip otu rmak, bir nesne-
madd ) çök çök dc nir. KäS. sözJiigündc ÇO MF., Ir. çömmc k (bk.)tc n çom-e/çomc çö mez. • 'û
yi nyarak çukurlaSlnma k, içini oymak,
 çöP - 154 - ÇÜZI\IEK ÇUHU K - 155 - <;ÜK
bo~allm<l k). (Iars. ~ ûr) kökuyle de an lam yak mhSJ gö- la nn dizi ipi, iHl~). Bu ahnnlann hcpsi ÇUKl JNUUR. Lll ~. çll!lInder (panear)dc n
Bu sözcük An adolu balk aWlOda çok de- rülmüyor pek. Türkçcde zj r d önüsmcsi- içln [bk . 50 D ).. çuku ndu r. (uv. (,"t'~e fl(l e r, ka z. çi"ijl;ön_
AÎ~ ik biçimlerde söylen ir, b u neden1c a n- nin e n be lirgin ör nc~i giil'de n lüreycn çU nU K I ., es. Ir. ç tbtk (ya~ dal, agacm diir _.
~; la m aynh klan nm nereden kaynaklandlAI- g'. r mtk'l ir, bu zjr d önüsmcstnc da yana- ya~ da h, d ikmeye c1\tC ri ~Jj )'a~ dal, çu- Pancar ck iflliylc ugril~;t)"a n yörclc rdc
m ~m 3 k-gu..1 ür. Kä~ . sö7.1 ü~ü n de rak çöz' ü açikla maya çal l ~ m a k da doyu- buk, K ä~ . ). süylcnir, balk dilinde yaygm hir sllzeül
çömm tk eylcmi lf:ïlma k, çlmme"[ ~ytkan- rueu gc1miyor. Çöz (ba~I r sa k, bagnsak Bu siiz.ciigü Iar s. çûb'fa n gele n çûbtk Jc~iIJ ir .
/' ma k) anlammdàJlr. Anadlliu awmda ya~l, SD D) . Burada çóz' ün )'a~ anlarmm (b k. Çuhuk 1.) ilc kan~tlrmam ii1t , a rada ÇUKlI R, Ir. çukma k (de rin kazma k, oy-
~ ç ömm e k ise aynkla r üstü nc or urm ak (ço- içer mesi, a kie r, rsmmca da ~hCl n il cl i~i n - yalmzca scs bcn ..e rligi vardrr. (jO Iars. mak, c ~ m d, )S, AV) I:ln çu k-u-r /çu kllr
U. mel mck ) ka r~ I h~1 sö ylcnir ( DS), yine den dolay.d« . Böylc dn~1 bir olayr ya n- çûbe kï n Ir. çlb.k-çlbuk jçubuk île Ö/J C~­ (tlyuk, sin, ar. ntezue].
t m~ çom lcm ek (topla mak, SDD) sl lI I~I na go re, bu s("iteü~e bas ka kaynak ligi cgili mindcdi r ki h u ya n "~h r . Fa rs. Ç u l.. m :l ~ ~ï" di~u n im. I,'nl.. ma k hiçimin-
/ - a r ~ l I!hdlr . ararnanm ge rc gi yo ktu r k il nt~mdayt z. çûbuk (çûbc k) s(lze u~ü J ilimitd e ·)"a'} de ~(I)"1cl1dilli de hiliniy" r. a ncak çuk j .
AV çêmle k (b k.) sözeü ~u n ü uçrklaekc n 16. YÜ7ytldan buyana ya ll h sözl uklcr dc uill" a nlam ma gele n "çub uk"la kunjunl- çuk liilkrillde :ln1:l111 (1cgi~i k l igi vurdrr.
do~rus u n un "~~\me k" oldogun u savunur, çol' ün T ürkçe o ldugu bildiriyn r (Bab., mmr. Pars.da n gele n I;ubu k (çûbck ) nar- Halk "~/ m(l;l \·"k,·"k e ~:l n lil m l l rtlarak
b irtnkrm ö rne - e r gc t irir . A ncnk , biz, T er . Kam ., ~ a01. ). gile içmeye yarayan, lçi hl l~ aygnur. Bi;o: da ~i)"lcn i r (l,'u k/~a Y'c a çnk, ç..kj saYlea
çölmrk biçiminde i ~1c k hir cylern bilmi- Çöz kökünün a kllmak anla rr nm içerd igi de. bu çahsmamwm birinci haSlmlflJa çn k]. 1(,. yli/)'II Tûrkçcvindc çuku r ötü-
yoruz . Bize kahrsa ço lmr kj çtÏmlek bir belli, nitek im çözelen diirmek (a kllma k, bu îki l ür çub ugu birhiri ndc n aYlrm adl k, n(in gi\mü M(i~ü yere tk nir:
ag:tl .a!T.llr~.lfll~. so nueud ur, ha~lilnglçta l: T ar. Söz.) ö rn c~i bu nu gö~te r iy()r. yamld lk. Imd i yorumumu7 u gen i~1ct ~­
Ilu ntla ~ i'} k i n li (:l kIl 1') ' ululullll gövl'nen
h a ng lsl ~ m on?ul ol~.~gu.nu s~ ~ta m a .ola- ÇÜ~ EI-:TI, t.~. 5 (i zmek (bk.) le n lOöz-c-I-tij lim:
u~ olaCllk \·ukllr unda ~ i~{' b il d igi nce ~ i~
t\l naib ynktllr (ço m mu . 501 rn ~~ . ) . A~ 'ld()- çozelh (çozulm e snnucll o rlaya çlkan f a rsça lOü h ~özc iigü so pa, kÜ lük, agaç
- Edi rncl i Na zmi -
lu haIk . .agy.mua ., çu m l~~ I ~ • ~u l m e k oesoc , b lmll).. p,lI'ça~ l , çomak a nlammdadl r (V;i), çfl-
(S D D) blçlmmde soylcn ul~m l IJl hyor u z~ M'Ö ZG Ü • k (b k) .. ../ .. bek ise bunuIl l ürcvid ir, davul lo kmagl, Çukur la m:lk, çuku rlan mak, çukurl a ~ ­
a neak çfolnlek c\"knüni duymaul k, ya7lya'-""' .. • , Ir. lO oznll: . ten Ç()Z-g~ I . ç~~ ~ çiivcn kar ~lhgldl r , hu ik; söleükle e ~kö­ mak , çukll.-Ja tma k, çu ku rlu, çuku rluk ".
geç m c m i ~ yöre~ 1 bir si\ylcvi ~ de o labi- gu (dok umac~llkla alktlarm gcçln lulgl kenli 01,10 çflbe de o kl<lva, kaym il~il cm ­
,.Ir, anca k yaygm b"lçlml. çum .. , t k , yaygm . uzunla ÇUL. ar. cu li {kalln ipliklc n ör ü l m iJ~ bir
. . .. maslna lp. ) .. da n yap tlan oklavildlr. hle b u sö /cük, dok uma, çul)tlan 1;111 (klluan ür ü l m ü ~ ka-
eyle mi çö m mek'lir. o:,çOZG UN, Ir. ç'izm ek (bk.)le n ço z-giinj a~agl yukiln fars.daki anla m.yla dilimi7C ha dnkuma, gi)·im).
Çiomlr kï n ~S ile AV savlanna göre do~- çö~ü n (bi r nesneyi (llu~u ra n ilg~ lc ri n geçm i~lir. O rs a Ir. çubu k dcg nc k, to k- Çuld.lO: l,'ulhlm:I. ç\llla mak, çulla nma k,
r usu çölmr k' sc, b u da yînc o nlarm de - dag.lmasl, da~I l m a du rum u na gc101 l~ ola- mak, so pa anlam lnda dc~il sokma (agalO - çu llu, ÇIl" UI _
d ikler i_gi bi · ç? kme k" a nlam lyla ba~l a nt ~ -:i !')... Çözgfinlük_ larJ a kes ilc n dallar m topra#a sokula rak ÇULLUK, cs. tr. çuh k (çulluk, iive ~i k hü -
'\ h~"$a ço mmt k Ic yakm anla mh ba ~k a I:Jlr ÇO ZME K, Ir. çoz (akma, aç.lma , da gll- ycnidc n lid an ûrct mc ) demclr.lir. K ä ~_ d a yüklUgûndc alileall hir ~u kU'ju)tan çul_
\ eylcmin bulu nmasl ge rck ir. Burada çök. ma, yaytlrna, sö külme bilJi rc n kök )den çlblkla ma k (Iazc çubu kla vurm ak), Çl- lukj çulluk.
mek ' in ço k kök üy·le çiolmek'in çiol' ünü lOoz-mrkjçiozmtk (bi r bütü nu bölü m\e ri- blr1ma k (çl rpl~ll rma k, la zc çubu kla d~­ Çulluk adl", çlkardlgl ses tc n dolayt al-
uzla~ltrma k so runu gü nde me gcliyor. ne aytrmak, bir ö rgüyü sökûp açmak, mek). Çu buk es ki kaynaklar d a ç.buk hi- mli h r, ba ~ka biT k{"lkc ni yoktur.
Ne yandan bakth rsa bakl IsIn, bil b u k i~i - ba~h bir ncsncyi sa lmak, bag. çlkar - çiminde geçiyo r ("Ibu k ça lma k: da yak al -
scl yorumumulda bir çcli~ k in jn bulundu- mak-açmak, bojahmak, ~a lma k, dök- mak. T ar . SÖl., hu dcyim çubu kla J ó\'- ÇUVAl...rim . r Ül'al (çuval)dan çUl'al.
Au bilincindeyiz. mck -dö külmek, özgü rl ü~e k avu~(urm ak , mek a nlam md adlr.). ÇUVALUlZ, fars. eU.al (çuval) ik d ûz (dc-
çöP, I':ws. çtib (d~k , od un, 'i!-h, so- bir so runu açl~la ma k, b.ir ~o ~ u~ a nla~l- Asya T ürkçesinde ç. p (ya ~ d al) söleü- lici)dc n eÜl a l-dûz ("uval dclip dike n) •
ra)Ja n çö p (anla m ge ni ~1c rn esiyle iilCe h~ d_ur~m a gctlrmc k, guçlu~ glde rme~, günd e n gele n; çl pma k (dö'IlTIck, \I\Ir- çUlald lz (" uval i~ncsi ) .
k~r ml l. inceeîk çah ÇUpl). ' d u! umu açma k, k atlanrn l ~ blr nesncOln mak ), çlp-I-mak j çl plma k (dó vme k, \'tJr- ÇÜ K. ra rs. çu k (çük, cr keklik belirtisi,
Ç" pça lan , çöpçü, çö pçül ûk, çö plr nmek, ç~a_llaTlnk" kaldlr.md' k bg.).. .. _ _ .. .. ma k, ÇlP ile wr mak ). dil , ~)dan çiik (c rkeUik ayglll). GD
, • I··k ozmt len : ç z ü nne çozmr.çozue u, hu sllleü l1ün Ir. uldugunu , fars. ya tr .-
ÇU BUK 11 ., fars. çûbr k (çoma k, degnck•
. op u - çozûk, çö:r.ü [me, çözlllmr k, çfizü!üm, lOö- den ge ç l i ~ i n i ~tlylcr, anc<l k cski T ûrk SÖ l-
davu l tok mag l)de n çu bakjçu huk.
ÇÖ Z, tr. çoz (baglrsakla rda (ll u ~ a n rag ka- zü l ü ~ , lOöz üm, lOözümleme, lO ozüm lemek, Es kide n liilün içmeye yarayan Mei agll - lükkrinde (Ká ~ . ) höyk hir SÖlcük yok-
tI. ~i1k, h0~ a l m ak . dÖkiilmck gihi de· çiiziimlenm ek, ç(iziimsel, çÜzü nml'k, çö- ltga da, uzun olrnas l ne deni yle, çubuk lur. Amldnl u balk am!' ~ !l çü.llJ de#ir-

~
,imsel anlaml<lr içe re n kök). ziind ürme k, çiizünme k, çiiziinl ii, ç iizi i ~ · deni rdi. l;ubuA-u Iültii rliii , çnhu(:u )ak-
mend e tah a n 1 ;, bt a ~ lD a cc ç~S D D )
.. ÇÖl ki\kü. A nalil'lu Ti\r k çe ~ i n lk I J . yii;o:- mI', çiiz ü ~ mtk. .. a nlamlOda dil siiylcnir. )S, AV s(171ük!e-
~, l s0nla nndan bllya na gilrülm ekte, iÇl'r - • Ana uolu h;llk dilinde: çlizdil (dö llc01cdc h ... U yg, lOu bik (çub llk).
Çu bulul(:ao.: I, çu bukçu, çu hu kta mllk, çn· d ude "çiik" g('r(ilmed i. T ar. SÜ/,. de de
d i#:i anla m dcgi ~mcme kt edi r. A ~ya T ürk- (' döl lut mamaSl), çÖ lr kn~rbjr i ar dm- bu kla n ma k, çub uklu, çu hukluk." ' çük" geçmtyor. K á~ _ ~iizl ü g ü n de çli l~
çesinde böy1e kök bulunm uyor (U yg.,
Kä ~. , Kil., Ibm.). YalO17.Ca Kil. "çöldij -
ea gilmek), Wjtltmik (yamllma k), çö-
zen (elh7), çözr mek (h ir bir arala 01 ak), ÇUII A, fars. çflhe {yiinden d ok unm u~ bir
((oeuk ci.! kö), 'l!~'l (çoc uk çiikü)"""<I'iYe
iki sO/ei.! k var. OTC yandan haIk aWlnd a
,
b ugun ku anlam da" diye bir açlklama gc ~\ çmlr mr k (ba ltl rsa~m yaglan Ol aYlrmak ), k Uln a~ türü)d en çu h:!." . çilliliLk. ~~ ku ndilgma kona n ~ \
t iriyor. Fa rs. ~ û r ilc ba~la nl l h olan çü rO- ~ çözlen (su $ltI nl l ~') , çiilmt k (yamp ho- Sa nskr. lO uka (yünliJ kumai, fars. ya geç- n Z--= IR) geçl.gme g,)re, J ü k çocugun I ~ '
miik/ çfirumek sözc ü~ün ün çör/çü r zulmak, döl tu tma mak) , çözü (do kuma - mii lir). me ayg.lI ( e r k c k . di ~i ayr"iiill)"ok) lük i~e,
 Ç ÛN K Ü
-156 - Ç ÜRÜTMEK
bil in di ~ gibi, ektir . Kaza k T ür kçcs inde
m (yük, all11, al aç, kueal, ~~I nh,
dC{l mesi kururna e)'lemi ned cniy
çiir'fijl.'iin ts lros 'tan kayn akl a nd l~m
ledir ,
Ka z.] arye geçtyor , RUgJl î ürkçesmOc djrm~\ de~ ldir. Olay r um. ,
l bil-
cü k geç miyo r (bu rada ki anla mda anca k olaY I
), Au - bild ire ~ {fhilk sözcü#i)
ri a~.Ind a çuk/ çu h bg. söylc:niyor rum . nlam az,
(dah a bk. çl roz~ ço rü k'iin fars .ya Ir.den geçt i-
degi~i k hiçim le r] de var) .
Çük sö:zcü~ü Ana dolu haik a~nda
gmd rr, anca k burada söylencn anla
yay-
mda ,
gi söyleni biz bu görü ~ kanlrmyo
ÇOr kökü nü Ir . olrn asr güç.
Anlam gcn i ~ ~mesi)'lc {O rtik /
r uz. D
nedense, ya:Zl h kaynaklara ge ç me mor ar-
(Ta r. SÖl. • SO O, O S bg.), Ö1e yan m i~ m l ~, saä! Ip bozulmuj, sayn la nml~ , çfirü-
da n, Rt Ç1km l1, VA; DE, es. Ir. takl /dak l (e kieme
Ana dol u'da koe usula n al1nhlo:. dill bit i~t i r .
c ri nd~ me, hirh irine bagl ama bildirc n ,kök) den anla mma gc l di~ anla
de çük e kök o labi l ~cc k ~i ~ ~öyleyi.~
çfirü klG L dan da k..a l1lh gml gördO (ya pll~nhyo r: yapn
la {k)/ dll(k)-da (kl scsl nin du~m için k ar~Ih
jtml gfmJu, )'a ptlgmd:m dnlaya ka r~lh ­
tut . Bun a karsm KIl. çevi nsm dc çuk yc k- ÇOR ÛKÇÛ, Ia rs. çü rOk (bk.) ile çül ckin esiyl e)
- da (ses uyum una göre yu mu~ a m ~m
çiyo r, -t>ug unk ii a nlammda" açlk gc- den çüritk..-çül/ çürülo:.çil1 (çür ümc ye yö- rniyle de]. l~ biçi- görd ü), et mes e de butm esed e [et mcscy-
ve r i~iyor , Du açlkla maya
lam" sI nclik ncsn cl c r üsc rind c t ürcycn hir mik. di bulmayacaku. elligindcn dolayi
k ~)'n .1k olara k rop). Bu ilgcçin kökcnin i sa ptamak, kcsi bul-
da Laza r Bud agov n so- du] hg...
, S TO\1l nuea baglamak kola y degildir, T .
•nms kC'ol~QtQT1k"u:. 1869" gast
~ Ite!II
. IY StOIili ' OT ÇU- OU -" EK, f
ars. ~ • r (' o- ' u,- guru urk
- " ,, u,
"" , uz- lind e o naya çlkilltl dö nem de kcst di- DAUAII. Ir. tal (dcg me, dok unma. latma,
A.v. Gab ain ise J tt=ÇOk (öse l ad)e ndiyo ryor. I )d~o ;.'
u ~~m.~-ç r-s r ç r -il-mt k/O rü k lrilc - sczme bildir cn kök) len
Óle yand an, yine Asya -T ûr kçesmde r. mez, i~ yoru ma kah r. Ancak hit.
ü / ü

ç m~ ta ks, dad ab.

ta l-a.k / da dak-
d~ye .~i~ sözc ük gcçm e ktcdir (R~ d~~v, .~ u (bo zulma , sayn la n~a k ,. ka ra rma k, ezil-
çök Asya T ürkçesindc la kl/ dak l, Ana
S(lle U~U lann lara k ar~ I la plml
:~~ 'b:,)~lm ak, Ver1mslZ J urum a gel- T ürk çcsindc dah a /dahl sözcüklc dolu Haik ay.mda k/h dönü
ri g öz dak /dad ab . Küçük çncu ~mc si)'lc de-
a liglil gos- ö nün e gel irilirsc da/ d~ ilgcçlc r in~n klan oyala mak
l(" rivo r, H NO ). Si'\lü n klsa çük, kökc n ÇOr 0 m~ k SOlCU " " lI ij 14 " Id h
•l,a ,·Imm
" da n. I\o . )lUl)' ! a~ u )'~na . li oldugu, agll. ayn hkla nyla yem sur.e- için veri k n 131il, ~e h: r. )'Cm i~ , tadl
mhk.
pc:, d C Ir . goru
. "" '"" 13 yal lh ka)'n akla dcgl~· Dadam ak /k u ~la rl avlamak için
yiiZ)'lldan bu yana J c~i ~ik T Utkmuy nr; . A T " k . rda d geçm0cklc dlr (Kil.). mel cre ujtra dlg1 anl.1~l11T . Bize kulla m·
cl . d ~ ' k b" d .. I a~ll ' ar m - sya ur ç:sm e çor, ç r k"kl . .b
0 c n m u- da, de ilgeç leri ba~'an ll bild irir, lakl
kalirsa lan iilcl )'c m. Dad a nuk / hir nesne nin la·
k~ic )'I ~.c Idc 2~ . la mad Ik, K a~.d a çOr (çlka r, kl/d a hi solcuklc nyle c~kllke n li dj / da- dma \'armak , o na kar~I ölcl bir ah~kan .
..° lçlm c s.o )'.en mes l
e ~. I 0 ul\ounu sa plam a) a )clm ez_ Ir. ise dól yeri b it i~ i k olan kadmyara r). çor
diye geçi- r . · O n· 11k edinmek dad ,mm a duru mu, dad
ua gord ugum blça k h.,~ka ~lmn~( lm-
yor. Vinc K.î l.l e çor sayn hk ka r~lhgl vcr i- t umce· m l ~ . Ua dan i l at n H~, laum :.l va r nll ~ .
Ç Ul'iK U, fars . çün .kl (bun dan dola
)'l)d en liyor , çag atay Tür kçesinde çür ümt sind e un-da sol eiJgu nun Ilgec l olan
d ~.
ah ~.
kIn. ()a da mk/ d ada n m
l/dabl) m..k 'tan :l h~ l k glbL. l~ , a h~nli~ . Ah ~ •
çü nkil. 'k hili- bizc kahr sa, onu n bile (o nun dak
ncn anlamda açlklanyor (LÇ ). Ana
ÇÜR.,ÛK, fa rs. ~ tl r' da n çüri imr dolu a~lamJn dadlr. B~y lccc da lak~ /~akl
çür:U -k/ çiîrü k (ç ü7.Ü l m ü~, bOlu l m
k (bk. ) T ürkçcsin de çor (saynllk
), çorm a (bat ak- bi) a n lamd a ~"r. o nda da (~a. "lH I)ANMAK Ir. lal (hk. )ta
u ~, J a- hk, Sltma landlra n )'er). T ürkç ede var tum ce$1n- " n lat -a-n -
~ I m l~ol a n) . de birbir ini il!c yen , biri hi li ~ik ,
• cür köklcrinde n tU re}'cn sözc çor. . , ikine isi ma k/ lata nd;l rn-d;Id;tn mllk _
Ana dol haik aWm da. ölelli kle üklc rin I d' ' 1- sö, k , ;, fv cllih ini , 111'
O ~u fa rs. , ör ilc anla m ya k m l1~ .])'n yall an a ar . . t> . ' Es. Ir. lalgan mak (latlt lath ha kma
Karildc n' yö resindc 15 Tem muz gÖl.den kaç- sillt. O nda d:, v;Ir' m da ·da 11,?e d d
1111 u)'ma. k), An·. . Inlu Ir de dad ank, la-
He 15 mlY0 r. (bk. Çor) . UMelik pck i~tirm c <;ö7knnus\1d ur. Blri çlcrmde . mak ,
A 2u~tO!i asmd a b lan sürC)'c çürü ~/ç sesle rind c nci da. y Had ;lOdlr rnllk. dadan m .
(çÖruk a~1) e nir. Bu sölc ügü n r um. k de siirc kli bir dönü~m e vard iL SÖ1.gc l i ~ i ikinei da' mn 6 nciJHi ntup pcki~l l ~_ ~
h l- Oogu Kara Jenil a~zlOda i rm c yc U AUA ~, I r. dajt-da )'tan
ros (kuru , ku mu~ , kurul ulm u$) s aç/s a~ , )'ar'Ir. Nite kim bend e \lar ik bmi d a-d:l ~ /d ;~ d ;I ~. .
ilc ba~' nl (!Jlh i ' J)ad a ~ "'Ülcü!'; ündc .1<;Il.:
I" nli h çl ros/ çl", z yakm h!hna haka a !!:aç/a ga ~ dönü~mcl e r i slkll
r. bk. Ç ü- ~' ar lüm ec\c rind e ankl m içerÎ ç:I hc hrcn hlr
rak q - rÜk. söylc yi~ hiçim i ;]Yfl dlt, l3ura
gi flld q. d a ~ cki ,·,n dn . Bu à . Tiir kçcd e.
k~lkenl.~ \~.I d u.~u n'u söy1cmck d(lgr ll;I d:lhi (ta- ö nce )'irminci yii/y lsa'd an
~ dcgil- ÇÛR ÜTM EK. fars .·t r. ilda n bcri i~1crli k ka·
d~r .. Ç uru k lie ..t slro s a raslOda koke çürOmek (bk. )lcn kl, d;lkl ) ilgcçi da' nm pckh ' irilm
i)i. da l; llI m l~t l r.
blrhk yoklUr, solc ük ya nll~ olar ak nsel çür- O-t-,!,ek/çOrü lrn~ k (bir nesnc nin çü- isc, ycr ine giire , da kl' mn kl<;ah.II1 , .
kulla- rümesiOlu gla mak). Uu da \la r/hu dllhi var tiim ccle n ~ld ~r. k l·J ..n i ,"~e.' 17. YU/)'1 ltb l i Ka.\ kr.:
ll" .
n1l.ma k~a d l r. 15 Tçm muz -l? lhlbl l- rmJ an hqm m ,ldla rlllJ a,
A~us
ekmlcn n, otla nn kuru ma, blçllmc los Çor -çür kÖkü ne c kler gelirilcr ek Urct il- gi~ i de~i l , kökc n-a nlam hÜli
inlügü hab · ", l nll~l u . Ru hal "J I,n l ~unl
da ~ do;! kulla ·
dlr. Bu ola)' rllm . tsi ro<;'l an csin a)'l- m i ~ sÖlciik. Ana dolu haIk awm da çör iil- mm Jan k ar ~l la~ llfllma l ldlr . A~y ;I Tink
ç~~ I ) ( ; aod,, ~ (k..n ·d a~. 3ym
;mllr:
lc nme
lek 11- soyJ; 1I1 olan). Bu hal 111 k.l~d an . aym
~nucudu r, a ncak t>u mek hiçiminde dc sö y!cn ir. simlc (ilk YMIII ka)'ll..klarda) h1t,
dön emc çürü k ' gcçlcri hc n...c me, hCll/ elm e . R:lllll han eJ a·
gl '~' e ri r 111 01 kurn lU'ltu r. TiiJk
( Ki't~ . , U)'g .), jki siil cuk a ~1 11 1 " lIl ll ~u ..dm -
aras lnda ilinl i d;m J a ;m l;l~ d rn:t
h(lkllllm dan hir kll r~ l la~t nma kur l l,,~h r .
yar:lr; men teg (bc nim gihi).. Kim maya 2) K ;lI l; l ~ m a n Dur !lu {K;H
i liim - Ia'j. t man
D u r '~ ll ) ;Ikra b;] Dur ~un ~lc
cd e rde da ilg.cci da hi, daha anla m e l.: llr .
mm& I -') K :lr ;l h a nl,,~ ( Kara k :lr
siiylc nir: beni nl dt' (hcni~ -d .1 ~ ) ..nIamin ·
bik ), f1 nu n da (o nun da hl. dah i, I~ n im dad lr. .
q nun hik ).. 4 } Kar<l Ill\I.I) (Kar ' "
Kimi l ümcelc rdc n da / dt ilgc~lcr i a [n m:II! ;Ir,l'lmlan
nin nl:- \.1;10) - ·\ IIt;ltY'.t lij ~ a L ll ll
nli. , . 1.0,
 DAOI -1 58 DA(; LAMAK -159 - DAKTI U l
I5.non ~lltlrlnln çok öresine g.ilti~i, için- gar/da~are lk [är., mll/l.) Bu ~ü/eük Ir. UA(; I.AMA K, Iars. d:îl1 (damga, i." bclir- h il {içtc, jçcrdc, gilm i\, IDku ' m u~. slCm.
de bulunan bllntlbnlan iln la~lla n hir L'>C kö kûnûn bas ka olmasi gorekir. t a gJ- tijdan da i!,-la -ma k/ da i:1a mak _ ml1, S1gmll. yahanel)...
m a ~ r a . ycr\c~mc ycri. da~ ki"Jk ündc to planma anlarru yokt ur. Gcrçek nnlarm, kU!;ln da mga He damga - IM Il ILI. ar. d a hl (girme , içeri sok ulma ,
5) M ar utl il ~ [Ma rut -taj, yurl· lai) gibi O mU7.3, bir iple iJ<'llan küçü k torba. la ma k'ur. E skid cn kim i hayva nlara, nes- k an~m a){kn dàh ili/ da h lB (içlc i l~ili, iç-
kundm usrur. Knd asm an Durgu kral T ürk dilinde l id d i'mü~mcs iylc t oCan /du- nelet e iyesinin adr kaah bir dcmir kl1dl- set). Tûrkçcye y,,,m yuluyla girdi.
admdan geçc n 1.:,:1' k ök ü. kapt, mcnse, Ca n, lu n un /dursu n, [ln (ycl, ruh )/ d in nla rak da mga (es. Ir. la mga ) vnruhn du.
IM U ILIYE, ar. duh l (gir mc, içcr i '-(}kul·
koke n a nlarmn dadrr, Ka -da ~ ~ö/e ii~ii, dinlcmnek eylcm imn k ök ü). t ungllz/ do- D arriga vur ulnn ycr kl7gln araç dola yrsry-
malden da h il-l-) t'/d.i lli1i) e [içlc ilgili
kndrd a s , ka n d;l ~ , s oydas, a krubu de mek- mu z... ' la bir az kavrulur, üzc rin dc Iz (iycnin
olan. lçi\ lcriylc h:lglal1lil l hul unan . Eski-
nr. Ayr u kllll a ~ s{i/ciigü Uygur mcun!c- Tllgllr/ to rbil, çuval, içinc hllgday, ckin dam ga's r} kahnh. Yakdar ak yarJld l ~lII ­
den ulus yonctimindc l ç i ~l e r i örgütlcr i-
ri ndc de uym biçi mde, aym anlanula ge - ko na n ncsnc, daga rcsk (K.î1.) . da n b u cylcm e dllClumuk dendi. Dailluno nin bütün ü. Kök an iurn I: gir i~e ö-gü. içc
çcr, DAC ALAST, Ir. da l!; (b k. çin. ta t'd au ) llc ma k, da l1 h (damgah), da Clatmak ..,
gir mcye deg,gin, [çsel}. Aynca sagl1 t1 m
Giirülü yor ki d ad a ~ w:leü~ü nd eki -<la ~ mog. uhl (bk.) d an dai:-:11a-Sl/c.I'1(:a!:lsl Hai k agzmda, özclllklo gönül i~l cr i n dc ,
kunusunda: iç-silyn llklan /i ç. ha <'lahk lal1,
ckini n e<, k i l i~i sa pma götûrmc z hir bi- (ct i kl7ll, boyu ufak bir alabahk t ür ü. d :I ~l a nlllk <'özciJg ü yukma k, üzmck , tu -
bir k\lru mun içi~lcriy lc ilgili ulan.}..
çimde l'rlil\b d lT. Ua1 di\ k kU r u l m u ~ A la /~ n kl i ) . IU1\Urmak . scviyc Uü1ür mek anlarru nda
T iirkçcyc yaztn yuluyla girtli.
ulan si"cukk r, cs kidcn nlju~u I!i hi hu - Ij"ïi'(;:ckk u k ilül"lmilll i1k,lT~lI1;IlII;1 y;l~adl ' sf'y lcnir:
gün de yayg lnl.hr: Kanla ~/karuc~, ku r- Cmua n hu aUl alm l~ll r. H aIk dili nde a la Dai:la r dal!:la dl bt'n l I)AII\.I.'\, ~r. dn :îm (kalma, ~ü rmc, d ur-
da1, arkada1, ayakta1, yold a1, soyda1, <'Ir- (rc nkli, a laca anlam lOdadlr) ~7CÜgÜ ala-
da1, "'a l a n da~ , yurtl a1, mc.<,Je k la~ gibi. b,lh k ka r~ll lgl Ja süylè nir. Ala dn(:a n, a l...-
Giin" n aCla dl be nl
G:'Ii!; uru n I!IcuCazl
m a, sü re kli)dan di'linl, dài ma (sü rckli
olarak, \;ahel), d:ii nll (~ü ru p gidcn . la- .,
Çag Jil1. ~lOl rda1, an la mtla1. yanda1. ül- gel ik. ll l,l ~l rg:l hg... s()lcü klc rtlc gcçen l psu l ba (:la dl be ni lan , dt"a m-h ula n, da im,l J uran).
kiidc1. gf>nüldq gibi yc nile ri tic lur el il- lila hep 1I1aCil (ucgi~ik re nkli) anlamm{I<l~ - Kar. - IM h l l, ar. de, a lll (hk .}d,m di'llm/MI-
m~ir. d Ir. imijdaimi (<,ü re kli, de \·am h. I}(>vu na ka-
dÖrl lügü ndc dai!;la milk ya k m a k, l u l u~l u r­
Da da ~ sö7eü~ü ndc -<Ia kökü, da C ~öleü - DA(.Il. MAK, cs. Ir. I...C (biihinmc , a)' rl l~ lan, du ra n.). T brkçcyc ya:lJn yniuyla gir-
mak, seviyc d ü~ü rm ek, ayn 11k aml çek -
gu ik ilgili görii nmckle di r. Zimania k j) · ~ ma, geni~lcmc hildircn kü k)dan lirmd , ó71em duyu rma k hg. a nlamlarda-
Ji.
kün <'{l nundaki yu mu~,l k I;./ ~ a ~lO mI1. \i fllC-iI-I-ma k/ la(:lIlnm k-dili:llm ak ... dir . DAIR, ar . den (clilnm e , dilnd iirmc, çevir·
ke lldinde n ilnce gelen ünl üye 11Irak llgl Kö k lInlanllyla lai: lai: (billiilll hillüm) ol. me) dcn d:îir (ge rçe k ;10 1<l ml diinen . çev·
DA(;U , Ir. dajt (çin. la i, hk. Dal: l. )da n
ul.1I nluk ua k,\yholmui!u r. -Prof. Dr . Vc- Ol .. k, h6 1ilmlcre 'Iyrllmak. r il('n, )lI "arlnn llll. A nla m gc ni~lcm c ~iyl c
cihe H ali bllgl u, Cum huriyet, 1.3.1981". Ta i:aldl (blilünu ü, p<ITçala ndl). daA-h/ dllgh (d ag lik hiilgede ya~ayan
kim sc ; a nlam ge ni1lcm esiylc kaba, inec- hir ko nll yi\r c ~i n d e h lllllnan, diinen, d o·
, DAD! . fa r<,. d,îd.î- d:îdIÎ (çocuk baklc l~ l) Da!111mllk' l:m: ua(:lh m, d l1 (:lh ~ , dllf:m lk, I ll ~ a n , kon "y.. dcl1.gin.)..
liklen yok~un k i~ i. AYtlca kaglt oyu nun·
d an d .. dl ._ d a (:l m kh k,~
Ila (isk<t mb ilde ) pu puz. IM IRE, a r. den (d iln me, dü ndü rm c, çc·
o.'manh a ~/lnd;I~An a d nlu rum. ~ I n- DAC ITMAK , e~. Ir. t:li: (b k. na ~l lnHlk)­ \'ir me, d ol a~ ma , yuvarla nma )den dal ~
Ib d,ld " <,i\/ cukicri da dl anla mlOda ~iiy. \ tla n l a l:·I ·t -m a k /hl llll m a k/d'l lll l n la k.~ UAIf A, es. Ir. t:lkl' dim la hl-d ah·da h i-da -
ha .. • (diinc n, d ola~an, çcnilcn, çC \'ircn, kU1a .
k nir. Ta l: 1..(: ellip a)'lr milk, b' llüm lcmck, iilc1' lan hg_).
Kimi dilc i1cr, h u siilCugÜn, lakmllk (e k-
~\i L j in. l_llÎ (l a'y~ d a!Dda n ~a~l't.Jai:~ t irmek . A yn ayn kcsim1c ~c ~y'rm.ak. Yt · A nb m geni ~k m e<,i)'le I:.,i ~\· ) r d , male-
lemd , kal ma k), ey1cminde n t üred igini
Anado uhal k awmda tal: de nir. Sanskr . nl ~k dllCltmak (rc.m_e~l. uJe111r mck ), mali ktc d a ir~.. çt'mhrr, ha lkll_
t,î_ B,lhil di 'in d~ lah,,_ ekln daCltmak (dam ule~lirmc k), akç.. i\cr i <,üre rJer. Bil e kahr<,a, la kl-dakl-da -
hi-da ha sözcü~ü ço k daha eskilerc gi- Nlimus dai~si nd e (n,IIII11<'la ilgili al;IOII1
d liMmak (a kça)'l iilqlirmck)...
Da(:un ha ~ inda rt'n t'r der. içinde , namu....t uc~i"). de,-Iet dain:s i
AYrlca da(:llmak /pa rçalilmak, dÜ:le nini (ulu <, )Îine limiylc ilgili kurumlarm ge nel
:'o l IInt ' ..lila ' a n,1 sfmer ho7 mak, hiilün lüjtiinü gidcrmck , hölüm- f-1 il. lakkl SÖl.CÜgÜ dal ia , da h i cs. tr. de-
Ru ~a;banri se,'dal uk ki lakl kar~lhgld lr. T urk dilind e hil. rol - adl', n~ t1ti dui ~sl {\'C r~i iidcn cn ycr) ...
le re aYlrar ak küçühmck , bülünti bol.-
""na
rooI' olsa d iinrr mak, bölmek.. . eüklc rle be n7erl ik gö<'lere n dil va rllklan · !MKIKA, a r. dikka l (incdik, sÜ:IÜlmü1'
- Kar. - nm saYlsl al- dc~iIJ i r. Bk. Ana, alll, (b n, Wk. armnll \l1k, t liluim ilkhk)len dak ik ·
DaAllIcI, dilClllclhk, da(':llIlma k, da i:l-
IrtGIî:'; ~. d:'IC (ya ra, il., da mga, hc lir- h m, dai: rOlm, dajtltl m, dai:lllm o , da l:lll - Jlar s hg... Ru d..h l, hiral- da im J cr kcn da klka ... •
li)Jan da l1... ml''' i...
kulma k cylcmin i içc rcn l .. k.tn ak siil eügü' <ierç e k an lam l \'(lk Inct', an nm l ~ , elen·
D ivan yalmlOda ço k gcçcn h ir ka.vrllm DAGl. AC , fars. da i: (hk. D,li: 11. ) ile Ir. uc ya k1a~l m var, ..nea k hil.Je hen .,er i de m i ~ , silziH milt, çok inrt' t oz, Uil "g. A n·
(I1up ha ik a~l l n d a da glam ak cylcm iyle var .. 1;1111 ge ni~lcm c siy lc hir ~ ;' a l i n ahnll ~ta bi·
lak (bl1;) ekind c n da glilk/d al:la(': da mga -
söykni r. Ua ll-I dil (giinül Yólra.''' ), IUil:-1 l a n m l~ knyun (50 0 )... DÁII I, ar. d elHi (yük<,ck, yü k ~c k YClcn ckli, ri, l ilman Ölçii<,ii... da kik / ince, luiu I·
.':'" d tTI)n b -i1rek Y:l ra'l, iç Yilra sl)... J)illl' ln DMil.Ar. I, far<,. dull (bk . U,Ij!; 11 .) ile Ir. iisl ün kav raYI ~ll , Ylkml, çi\ kü~. sar<,mll)- 111<17, plnl Tml!, .ltI n nl l ~, uno Ïl7. SÜlül-
i Ir . t,lt1 u~u n ll <,i\ykye ll dilcilc rimi:l va r. la k ck inden d ,I l!:- l llk l /da~la ~l (daglaOla d,m t1:ihi (yiiccu<" tl_<,liin ka\'ra YI ~h. Bu IIlÜ ~ nesne, inee, inccl ik hg...
, An cak b u kiikü n anb m içe rigi Ir. kilkJe arael. Yara lan saglltm a am aclyl.. kl7gm nilcl ik1cr anla m ge n i~lmc mcs i so nucu- UAKTILO, gr . ,htk hl) lus (p<l rm ilk, c1in
~":> aç lkla n<lm lynr. yag ya da ha1ka. bir nesncylc da glanlil i~­ dur.). p.., r m"~I)lan rr. dad ) ln, t r. d,lkli lo_
OA(",;ARC IK , fJa.<. l a ~a r (tmha)dan Ir. n k lcminde kullaluhr ). D.'\II IL, a r. dah l (gir me , girib ka( llma, içc. r ar01aklar .... hilfnCIC \'ur ula ra k ya/l ya ·
,2 cJ,:iylc 1'Ij!.ar-ell../dOl(:'lrrlk_ G D Ta- Oa';:Ia i:u ([ni!, SO O) / d a~l <l m a ar<lc\... ri su kulma, iç_ iÇtc u lan, kai"t1 ma)uc n dil- l l1masl neden i)"1c bu ildl "l dL
,"
DAI\IACANA - 162 - DAI\IAK DAMAR / - 163 - DA.MI ZUK
dolu Türkçesine, Anadoluda ya~ayan sesle söylenir. ç~ (dsç kar~ l ml söylcyis- Damakh, dam a ksrl, d am aks llla ~m a, da· nem, yahm, bü>'Ük yahmh ocak anlaml'
azinbklar a ra cJ1l~ yla gcçt i (h u oyunu es- Ie çok), dot (dç!t kans,ml söylcyisle ma ks l%- nl tçer rr, Ir. tamd u, lamduk: ta mdur-
kid en yalmz ca az mhklar oynar, rnüslü- (donma, buzlasma], çamur (çds/ dçs/ DAMAR, ~. ta ma r (su)da n es.Ir. ta- mak, la mlurma k hg. eylemlcrlc t'~ n'
man lar suç saya rla rdr,
Da macs, da ma ta htasr, da ma la ~l _
d~/~d bg. k atl~l ml seslerfe. bilditi miz
çamur). An adolu Ttnkçesind c hu gibi
I mar-tamer-tamu-da mar_ lamhdrr . Nitekim l..a nut mak (lIl &)' )'ak·
Ta marf dama r sÖl.(:ü~ü n ii n Ir. l am mak m a~. parlalmak... Tam gafd amga !>Öz·
OAI\IACANA, itl. dam agla na [hasrr ö rülü scsierin yörescl ajtlz ol u~ma la n nd a hu- (da mlama k) eyle miyle ba gla nnli old ugu, ctlkleri ~!I):T1IL-. padi\a h mührü , ekarsu
büyü k ~i ~ )d e n da mecana .; yük et kisi vardrr, yabano blr kimsc bun- ya plsl, scs uyumu bakrmmdan do~al gü- kollanndan biri, ge mile rin demir ledikle-
Anadolu Tu r kçeslnc Italyan gemiciler tan dinle rke n 'rürkççden ayn dil konu- rün üyor. A ncak la m k ökün ün biri yak, ri yer bg. antamtarda soylcniyor (Kas.)
ar acihgryl a gc çti (20. YÜ7)'l1 dolaylan] .... ~ uldu~unu sanahilir. Oz elliklc ç/ t scs fcri- mak (bk. Damga ), biri da mlama k [ak- aynca . Hu anlamgc nlslcmcslyle baglanll'
Ar. de m eca neh, Pro vans dilinde da rnaja- nin çrkanhsmda görü1cn bu çd~ kan$lml mak) olma k üzcre iki ayn a nlarm içer- h hir dur urndur.
ne, Ir. d am e-jéannec, bugtin de geçe rlidir. Riz c - Of - SÜr· mc si, b ir eylem in, bclli bir yöre de iki ay- Ta mgafdamga ile tarnu sözcüklcri ta m
OAMAC , U . damak, tamag/t amag / ta-
mene - To nya - Yo mda yörelerindo ca- n anlamda kullamlmasr üzeri nde durma - kökünde birfcstiklerine göre eskökenli-
mi sözcügü çd~ ya da çds kansmu bir ya degc r. To mlrJ <&ma r, sjnjr (Kàs.l. Ta: dir.
rnak-da ma k.
ses le ç' a a~m i (ça-a-mi/ça-g-mi) hiçimin- / mlrhg / dam a rh LIGt.). Damg aer, dam galama k, damgalanm ak,
llyg. Ta m gllk/l a m ~lk - lam:l.k/ da mak. de söylc nir. / dam gah, damglll' u ...
OanlVtang. lan (gün açlml), bc tli bir êl- Anadolu T ürkçesinde la ma r SÖ7.eÜ~Ü
8u sesln ol usmasmda, D~u Karaden iz da mlayan anla mmda da söylenir: DAMITMAK, Ir. da mla mak'lan dam -I-I-
çek. Çince Ca ne: (d ' a n ~) - sasma, }as,r- yöresindc eskiden konusulau Rumca'rnn
ma. Uy. ta ngaR (da nga~n - ko rku, ürk- Se-ydi Batum Illnden mak (damla dam la akumak]. KàS. da:
etkisi Öne mlidir. Rumca' mn ça sesmi çr- St'ker tamar dlli nd en la mlsmak (d a m la ~ ma k) , la mltm ak
me, gerileme .
karm ak için ç (Is) araslnda gidiS·gdislcr Dost ba!!:Çt'sl yolunda o
T ürk ABC' sinde kar~lh~ bulunmayan, (damlalmak), tamturmak (da mlatIIr·
gerekir. Sözgd i~i zifin, Haça H'r8 (Maç- E,t' d ('n'i ~ ler gtldl
a ncak haik a~n da p ygm olan ç/d arMI mak), lam uzmak (tamlalmak), da mzlr -
ka'da bir koy adldlr) sö zcüklc rini w yle- - Yunu,s - mlllk (damlat rnak)... Tr . de It-ma k ek1e·
bir scs vard,r. Çe\Tiyanlarmda (.) ya da
mek kolay dt'~ld i r (yazlya gcçire rek).
(') imiyle Arap dilinde (dl/ dad) G rek TInl denen ball~n adl da ç~d ya da çg~ Öle yanda n Avr upa dillerinde, sanskr. riyle kökle n eyle m: a kmak'tan lll k... (-
AB C' sind e (z), (lh/teta ), Almancada
kan$lm l bir sesle säylenir. 8 u sesle ri, yo- lam a r ik c~a n lam h epey ah rsu adl va r: mak/ akJlm a k, sa r kmak'tan sar·k.. -l -
(z) ilc gösterilcn bu ..sesi yazlyla yanSII- Tama r (Büyük Brila nya'da akarsu), ma k/sa r kJlma k, ballirm ak'tan baR'lor-
resel ' aglz özellik1erini yansltmak için
mak kolay de#.ildir. On di~le rie dudaklar Tab mre, eski adl Tlllmara, Ta mari s (Is· t·mak/ba!!:l rt mak (h u eylemin yaplsl hi·
araSlnda yan ·açlk biçimdc Çlkar. Óle llik- öl.el bir . imle göslcrme gere ~i va rdir ; panya 'da), Ta marus (lta lya'da), Ta ma · raz d egi~i k olmasrna ka r$lhk dam ll-
böylccc kimi Türkçe sözcüklcrin olut u-
Ic Dogu Karadcni z yöres indc yaygmdlr.
mu dáha k{\lay a nla$lhr. sa (H indistan' da), Taymls eski adl Ta , mak 'la e~ k uru lu ~ t a dlr ) , sa pma k'tan
çuv. ç'a ba k (ba iik, ufak bah k); ça pa k mes a (Lo ndra'd a) ... sap.I.I-ma k / sa plt ma k, soguma k'tan
8u tür sÖlcüklcri, Anadolu T ürkçesin-
(ç/ d k a n~ l m l sö y1eyiSlc). çuv. Ç'abar de, çevriyazlslyla ve rmc olana~1 varsa da 8u ö r neklcr bize, geli~i güzel bir bem er- sot-u·t·ma k / soRut ma k, kurumak'lan
(kekik). yine ÇU\ ·. ç'agar (çakrr, ç'ag e r). lig.in dcgil, bir kök yakmhg.mm d$ 1 so- , kur·u ·t ·mak / kurulma k, bilyiimek't en
Anad olu T ürkçcsin dc çn~la (h:l...lcm tü · sesi ölgün htitün lii#Üyle yansltma olana - nucu gibi gcliyor. bily-ü-I.mek / büyü l~ f'k _
~I yok. O-Ç seslerindc büylc iitÜ ~m c
ründe n bir yemis), çakal/ çaga l/çallal, n- Damar'l ol u~luran da m/la m kökünde OAMIZLlK, süm. dlJmuzi, ibr. la mmUl
va r. Zaman (sü re), zamao/ d/ z.a ma n/ -
fin (gr . zafinos ya u hr, z sesi ç/d a rasm-
zarna o (koruyucu/ dlma n -dama n) bg. a loclIJk, akJ~, akma eylemi sa kh, bunu
da \·e rilir). (bey, d cndî)da n ta muz-luk/ da mlZ hk _
Gr ekçe ts, Alma nca z (zwischen) scs leri adl sa yda n akanu adla n m olu~luran
A)TIC3 ç(~) /d scs1eri kan ~lmlyla ça~­ Dumuz i, Ta mmuz ilkçal Anadolu - Suri-
Arap ABC' sinde d.(d'l ) scsine de nk, tam'tan anlam ak kolay. (Bk. Dam la· ye inançlarmda bollu k, dól tannSlnm,
la(mak)- ç~d. a~ .Ia-mak. ma k)_
T Ürk dilinde bu scs yok... Adonis'in baska bir adldu. Yazba!il SI'
Çag la (' df"", ça!!;la DAMAR, es.u . ta mga k'la n tam ak/da ma k DAMAT, r~. däm Ad (gü"'e y)la n da mat _ eaklan batl aylOea orta ya ç,kar, inckleri
Em inf"m prnl a~l a (kök anlaml: a~n lavam, agzu, dam l ni- I ~ es. Ir. ~lffiI!ak (yakllrmak)- döl1cr, bitkilcri )'c scrtir, çiçekler i açltrlr,
Haça n çörd um )lIzu nl teligiode ola o ÜSI bölÜmÜ. B~az, g,rt· lan tam-ga /ta mga-da mga, yer}'Ü1.unc bolluk, \'c rimlilik, kl\'a nç, sc·
Dt du mçl Os ma n ae:la la k). Da mga'nm kllgm de mide, ya da be nzer \i nç getirir. Bu ncde nle, ya zba~la n nda ,
- Kar. - Ta mak, ta mgak (da mak, bog:az, Kàt .), bir ara çla yakllara k yapllmasmda n dola· iManlar kllyiin e n güçlü, en gösleri~ li 00-
Bu dört lükte geçen ça@a, haçan , dedum· ,ta mgakla ma k (bogal..a vurmak, Kh ), YI bu adl a idliP- a n la ~lhyo r. Esk i T ürk ~asl n l süs1cr, donat lt, (Indan döl alJrlar·
çi (dedim ki) sözctiklerini yöresel seskrle ta mak (damak, gmmak, boga z, Uyg.), sÖ7.cüklerindc ta m köküyle ba~layan , dl. Bu boga Uumuzl, Tnm muz, Adon is
yansilmak olana kslzdlr. tamgak (da mak, Uyg.) , ta ma k (damak, ya kmak anlamml içe ren bir eylem gör· adla nyla amlan lamm m simgcs i saYl1Jr.
Bir de d scsini, dili d i~ler i n arasrnda do· Kit), -ta rnIlk (k üçük dil, t bm.), lamak me dik. K îi ~ . da ta md ur ma k, tamturmak dl. 1 ~l c dam lzhk sö/cüäü hu dumuzl,
latt m p öne d (l~ru kl\1ra rak, çlkar lma (da rnak, Tar. SM .)... sözeükleri yakll r ma k anlammda söyle n· tamm uz sözcüklcrind c n kaynaklamr, so·
var. U yg. t a m a~-tamak-dam a~·da mak . Damak: kap' rezesi, zembe rck, sürgü,
8 unun lam llak-Iamgak·ta mgakh gibi sö y- kapak ma ndah, kilil dili, dizili kaya lan n
mit . Buna gör e lam kökünd c n ta m-ma_k na gelen tI. hk e kiylc dumu z/la mmuz
biçimli bir eyle min tü relilmcs i olasldlr. sÖ7Cüi':Ü, balk ai':Jmda danm.llk/dam lz. •
Ieni~lc r i \·ardlr . Çince t 'an ~ ha~ma, ~a · klyJlan , verimli loprakla verimsili ayu an G ene Kàt .da lam-!lu, la mduk sÖlcüklcri 11k biçimine girdi. Bu döl alma ge lcnc~ ,
tJml a), Uyg. l a nga~- danga~ (kor ku, ür k- bölge, ada rda dam ak sayn h~, il gü@ ali(l' holVá hm ~n la m m d a geçiyor. tJUgü n de, Anad olu'da yaygmdlr, sürd Ü.
me) gjhi sölc üklcr de d / ç/ g kant' mi hir (SO O)... a le yan an tamu (bk.) SÖ7.cÜ~ « he.,!!:. r ülmektcdir. T Ür. dilinde geçt'n T,m-
DAMLA -164 - DANDAN 165 - DANG
m uz ayi da bu d u mual , lam muz sözcü- mak a rasmda e~ kök e nl ili k yokrur . Bil- Da na dan a d os t da na d IT. Bil . rum . z ~ si ni ç-d arasi b ir kay-
~iind en kaynaklamr... mek le , tanrmakla ilgili sQlcü klcri n Uana girdi boslllhll n a~t n m a )-I.l vc rcblliyoruz, h u ne denle
DAM L\.lr. la m-Ia/ la mla / d a mla . bk. (Türkçcdc] köke ni far o dà n - . l almakla. Ua n a~1 plça kla du rn d andan az' J a ge çcn a l eki i1.ç(d ). sesinin
da mla ma k.. la~tr mak la . d ur aksam akla ilgili sözcukle- Hava'yl guea kla d um Jöo ü~m esid i r kams mdayiz. 0 7.e1hkle Do-
rin k ökeni de Ir. ta n - 'dlr. / - Kar . - ~u Ka radcni z agJzlannda ç/7. yakmh!lJ
DAfoll..·\ M AK, es. H. tam (akma, srzma Farsça'da, T ürkç e kök enli s özc üktc nn (T urkçe, Rum ea sözcüklerde ) ya)'gm~ u :
bildi rc n k ök, bk. Damarjdan ta m-la - çokluA;u biliniyor, aneak burada geçc n DANUAN. t r. da n (yansim a scs)Jan da n- Kimi rum . sön üklerin sonuna t r.. kimi
mak/ da mlamak_ da n-. kökünün Ir. old u~ n u, fars.ya dan / da ndan (anlamsrz konugan kimsc, Ir. sözcuklerin so nuna rum . ekle r getir-
Sans kr. ta ma r (su , akars u] sözeü ~ün ü som adan geçlie:ini kamtlayacak dur urn- saç m alaya n, kab a sab a söyteyen, d üs ün- me olayt surc klidir.
nlusturan tam kökünün içcrdi~ nitdik da dei1;iliz (hu konu fars.mn kökcnini eesi7~ anlayusrz, güru1tüeü bg . DS). .
dama r'la cskökcnli 013n dam la mak'ta NII, II,~ m~ n na) llyerne n
arejnrmaya da yann ). / Bu da nd a n'd an türeycn d a n da ngu ~ l . Na) li)t' mrn gurba niç(l )
da var , Tamrn ek -darnlamak sözcû klcri Da n-, ten- koki er i arasmda , scs öl.t1e~li ­ d a nda nlça, dandil!gaç bg . dc~~ik an larn-
a km a k, az a z d Ü l m~k (su için), su mak [ ba re mendrn garf bun
~i nden kaynakianan bir kaynajm anm bu- h sö zcûkle rm ru m. t am ta ukso [salla -
(su için ) gibi an la mlara geli yor. Kä~ . da Sokra "ad" do )'a niç(z)
lund ugu açik ur. Bu açtkhk, far . d An - mak, çalkalamak, tahlh dekte n geçir . .
geçc n t am gahk (küç ük su it>rij1;i), la m- kökünû tr. lan - }Ic fll del lq tird,i1c cc k mek bg.), ta ntenzo (lanta likso) gibi söz- Sevdicegim sc vdicegim
gt r m ak, ta rngurm a k (dam lalayazmak, nitchktcdir. / cü klcrc b aglam ak yandncsdrr, Bu kon u- Sana kurban ola ytm
da mla r olrnak], tammd r SIV [su dam la- Tu rk dilind e. Ia es. d äntst en ka r~ l lt gl bil- da C.Tátzilis'in G r l« h lseh~ Lehnw êr - Yaragmm yanm da
SI), tammmak [dam rtmuk, yaj1;lm çrkar- mek sö/ cü~ü vardIr; bu sözcük daha kap - te r im T ü r klsc hen (Wi en , 1987.) adh il- Ben ganbe de yer ver
ma k), tarntsm ak [d amla jm ak), ta rmt- samhdrr, daha il lcktir. O ysa d ánls ten ginç çahsm asmda ö ne sürdü#ü yoru mla- diJrllütHindc ge çc n "gur b aniç" s öecügü-
mak (da m lat rnak), Illmm ak (da mla- belli an lam A e riklc riyle çcvr iliJir. T ürk ra katt la mlyoruz. Ru mea' da lam kökü - nun lç ya da 11 eki r um., " g.u r ban/ ku~.
ma k), lamturm11k, damz1I1mak (da mla- dili, fars.dan aldlj1;1 diin - kökiinü kentli n ün içerij1;i çok dc~i~i k ti r , TUrkçe'de ge - ba n" ise a r. (Tü rkçeyc gcç ml~) kokenlt ·
m:ik), tamul'ltan (b oyu n:i d amlayan), ya. yaplsma göre i~1cyerck h içim1cndi rmil , 'Oen dan kök cnli sii1cüklerlc baM a ~ml­ dir. ' Yaniç"'in -yan"' l Ir. , "iç" ya d a "iz"
nlU~a n (l.... ,yuna da m layan), Illmurmak bili lmek ' an lamm d;> tam ln~ak /d am 'j . ym pe k. SÖ7gc1 i ~ i rum. lan (ya ~öyl c ya ck i de Tu m.dlr.
(h um n kana ma k, dam lama k), tamuz- mak sl-'cuklerini u relm i~ t i r. I.ltc. k~k cn bliyle, ya 0 ya b ul, lanalia (k~ l~t ~ n , kl-
ma k (dam latrnak)... Emrn nllln.) r \.:artalnn
söz kqn us u olunca, soru n un çozu munde sa ç), ta n npalin (k a r~ m , a ~ b il akls), ta·
U~'gu r T ür kçesind e la mm ak (yanmak. Krsrn nalro) r Iig" s
gö rü fe n. gü'O lügün kaynai1;l bu ra dadlr.. . · nr ia i (agaç pa rça lan), tantalikso (ölcye
t Ul u ~ m a k ) , lamtulmak (I Ul u ~t u r m ak. (Beni \.:ar tal yesin
beriyc klmlltlat mak, sa lla mak. sarsmak),
parlal mak . yakma k), tamlurma k (parIal- DANA. es. Ir. la na (iki ya~mdak i gcn 'O .Se ni J e kurt yesin)
la ntanisrn a (sa rsma, trgalam a), taniglos-
rnak. vaytlrma k)... bö )leec soit- lamav / - inc k)da n daM _ sos {uzun d illi/çok kon u~an, gevczc:)•.I~ · dilcle rinJ e Ir. - karta!" sözeu#unün ru m.
ta mu -(eche nncm ) ile elan lam h... Tan kökü, T ürk d ilind e, ba~ka anlam da · nin (l imdilik. Su almt tlann hcpsl IÇJn "on- eki aTdI#1görülüyor.
Bu ö rn ckler. bize, lam (a kma) ile la m dir, gönd~umu. 111k. aydmhk. pariaklIk b k. YUV.) . 1 ~l e bu tur dil olaylan na d aya m l a~ a~
(yakm a) kökler inin bi rle ~tilti ni, ba~ka içcr ir. Tun )-eri, ta n a~a r masl bg. Da na Bu ahntl ö rne klcr in 1 ~I~ntla Ir. da n kö- Türk'Oe yanslma scs lerde n ~I ula n klml
kayna kla rda n ge ld i~ni se zdiriyor... sözcügünde , la na' da ise dol, kU'ja k a nla- künu rum. lan ile a'O lkia ma ola nai1;l yok- sö1eükleri Rum ca tJcnzc r1cn yle açlkla·
Dam la sa kJzl, da ml ata ~, da m la U l l. da m- mi sakla. Nilek im Uyg. d a tan a (s usa m, tur. ma ilJcmi nde inee e1eyip Sik dokuma ge ·
latJlmak., da mlatma k_ lohum, lane) SÖleügü içerdi& an lam nl" regi ' ·anhr. Nilckim yukarki ö rnck te -ga-
UANuANAZ, ru m. tm a R ('O n pmak, silk-
DA.:.... kök ü... T ürk di linde bilmek . anla- deniy le far. d äne , diln sözctikle rid ir, döl , rip" ~zeügü n ü n rum . un e~i ~I~rak "ga-
me k sarsmak. sallama k)d an tr. lan (yan - rib-un/ga ribun- hiç imine gUdlgl açlkttr.
ma k. lam mak bg. anlaml a ra gele n da n lohum a nlamm l içcr ir. i negin gcn ei slm; ~s) ile kayna~ma so nucu a l e kini S u k a n~l k sÖ1eük "ga rih-e/ga ribe - anla ·
kr,künün cs . tr. de la n hiç imi nde söylen- ola n. ycni dOl '·eren . vcrme yc ba~laya n alarak da n-da-n-az /danda nal (ckinleri
di!1;i bilini) or (d i t dönü ~m esiyl c). Aneak dan a/ tana da b u nilcliklc ri, döl verici mmJad lr. A naJnlu ha ik a~71n da dan da ·
iDce t a~ , kum. lo prak gib i nesne ler den naç (da n dan diye scs çlkaran, ek ini e1e -
fars. dä n kök ü d~bilme k . anlama k, ö~­ ycle nC& yUzünde n, bu adl :alm l~lI r . ayu m a aygltl, elek. kal bur) .
renmck. tan lmak anlamla r ml içer e n SÖ1.- A nadolu h aik a~m da dan a i n e~l (yeni ~e \"Ururkcn çlkan <;csi bildiren b ir sö z-
Bu sözcükte ka rl~l k bi r geli~m e vardir. cük ol m a~m a kaTl m yazlh kaynak lara
cüklerin k ayn a ~d l r. Böyleee lt. !a n/ da n dogu rm u ~ , ilk yavrulayan gcn'O inek ), ay- Sözcük rum . bir kök le ba#lanllh görü!ü-
i1c fars. d an ara smda bir anlam özde~l i ­ n ea da na (inek yavrusu, incgin dil i yav· geçm em i~lir ) SÖ1Cü ~ü y1c dand a naz ara·
yo r, o na yük1cnen anlam d a c1~ k , ka lbur smda ocn/crlik giildcn kaçm lyor .
~i n i n bu lund u ~u ;>çlkç:i ~i\ r ii liiyor. O ys;> rusu. E t keltine lfl.~ un , InSlllleu k denir). gib i aygltla rm Slll1l1mllk eylemlyle yakm-
fit l· ~ :/ I r . de tnn kok ü l ;> ~H nl;l, la~km hk, ür· Ö te y;>nd,m tlnnll (blÇ;>k, topaç, h~m d a n kayn<iklamyo r. Bu ses yakmll#1
DANG I., tr. dank /rl an g (yans lma scs;
·U pe rmc. ken dini tUI:1m;mlä,- s:li"sllma, ;>r. SDO .).. . tr. dantlan ilc rum. 11n, h ili kok!eri ar a- dank/ dimg diye çlka n ses)da n dang. Bu·
ha~l"t' ï bg.- an lamlMI içcrme kte dir. Bu Al m. Kal b, isp. lerner n, 1<11 . VltUIIlS, rr. smda baglan" ku r maya yönd tiyor at all1- nun d ank söy1c n i~ i de varUIT. Tan~ ' ha~ ­
özc llikler, b ize, tr.d e bi ri fars. dän- '- veau, ru m. moskh os, ing. ea lf, far s. güsit. rtClYJ. A ncak , A nad olu Tü rkçesinde , m a, K a ~. , ta ng, Uyg.) Ha lma dan g de-
d~~ , öte ki tr . Ia n - 'dan gelen iki se s öbe- Ie, a r. IcI, gr. mOS'lns, erm . h ort , it1. vi· r um. Ima ze'da n da n dan az 'a geçili göste- dL dang·dung, ua nga-dunga... Anadolu
~lnln bulundue:unu gÖsleriyo r. Es. tr. lello, sa nskr. vat sà h.• uyg. tu rpi. re n bir gcli l me nin bal ka o r ~e#i yoktur. aYlnda geçcn d ang'a ba~ ka kaynak ara -
~n la m a k ha~ma k . la~lrmak . dura ksa- Danaa yaAI. da naburnu, danakJ ra nol u. Bize kahrsa bu rad a, iki dil arasmda, ses manm ge regi yoklu r.
mglle !anuk {l a~ l k , a r. llro h ld l. !a m - dan ahL · bcnze rlig.ine dayanan l1ir ya k l~t nma var - DANG 11., isp . I>llng ( a ~nl a rla gelen sal-
 / /
/
OASGAL\K - 166 - OAN ISKA DANLAMAK - 167- DARBE
gin bir S3)Tlhk)dan dang {a nlarm de~~- sa)'lSildtr, be psi de dan kökünden üreril- böyledlr jdan gÜl.e1 kokuya kolonya de n- AsyaTürkçesinde tar (dar) kökünden t ü-
medi). . m i~l ir. OyS3 arada anlam birl i~i yoktur mesi gibi , reye n sözc üklerin dar'la ilgili oImayan
lsp. dang sózcügünü Ir. yansuna ses (kokün içeri~ yónünden ), bu du rum bu UANLAMAK, es. U . lan t~a ",m a. ~'ä~' bire r anlam l a ~ ldlkl an görülüyor. Tarhl.
013n dang'la kafl ~lirm ak dogr u de~ldir. kökun yensima ses old ugcnu göslcn yor. <1 .w:n~s i hozJ!lma , sariltr m I rren mak/ la",lllmak (dl",a n . la",ta Ç1kmak). te-
a r~da ya l n~ lca bit ses bcnurli~ vardn. DANGILDAMAK, Ir. dang I. (bk.jda n L kök- an lim .la .mak/ta nlamak/da nla- ra mak (da#llllmak), ta ra nmak (kendi
DAJ"; GAl..A K, lr. da ng (b k. Vang !.)dan dan g+J-da-m akf da ngll dllma k (da ng d i- mak (Anadolu haik agzr nda: ~a",a kal . ke ndini lar amak), la rgak [ta rak], targll
da ng-a .I.~k/da ~.gal ak (il_n l aE"S Iz, .~ ye yansima seslcr çrkarmak, a nlam ge nis- ma k, ~a~m a k , ~a ",l r m a k, üzüntülü ko",uk (alaea), ta n lma k (ckinin ekilmesi. ekil.
sapan sozle! SOY'7ycn. ~n8:.d uÎg echp Icmesiyle: saçmalamak, anlamnz konus- düzm ek) ... mek ), lanm [aka rsu kol1an ), tart mak (e-
~u.r ~n; A n [a ~ genislcmesiylc: an a)'l~ ye- mak, dellee islcr yapmak.] ... Yine tan kökündcn, bu k e~ M-,- _ta)l 67rt' kin ekme k), tar ka (a o, üzü ntü]... te rtil -
(lSI IYlCC ge h ~e m e ml ~ kimse. Bu sözcä- . e ,~yt p la m.y sözcügü iJc sCSl')'Cnw I- mak -ta ~hlm ak sözcüklerinde r/ ", d önü-
gun isr. da ng' la ses bcn zc rli&nden 'öre Dt\N I ~ MA ~! feJ:(. . d~n i sl rn (hllmek)dc n gi sonuc u: da nla ma k uçlamak , kina- süm ü olagan hir d urumdur, ancak tara-
ih;(isi yoktur). il (bihm, bilgi) dam -l-ma kl a ms - ~k , ayiplamak; suçlaytcl Ir nedc rrtml mak ( d a~ ll lm a k) , ta rgll (e tece), te run
[fll n g~l a kça , d an ga la ~ d än á ma . . mak)... [akarsu kollen), lar (sal) sözeiikleri a ra-
[bilcn], ~1l !!.JaItta-m..;;:; ik b3~la nll ara-
mak va n'Hficu.hr
Ge rçe a nlami, hu klmseden gi rd in-
mc-k. bi ne s or mak, bllgl a l 11k, ka r' l- '1.UANMAK, es. Ir. lan (bk.)dan tan.mak / · smda ortaya çlkan anla .. . .
ta nma k/da nma k (An adolu ha ik a~llI ­ T ürk dilini lar köküyle ba n yaba nCl
Anadolu haIk ~bmda kimi sözc ükle re, hIJI ~l!gl h-l'~ri li nde b~ 1 maL da : ~!a n __söylcmc k, b.ir olafl olmadan sözc êklerin girdi~ ni, ökünün alnll
dilbi lgisi k u rall ar~yla kolayca açskla nam a- T.r. ~ I.h~ m~ (kar' l1J kh bi allp ve rm ek . o nec sevnek, ö nsczi)... Ir. 01 1 nl Os r. Bize kahrsa ta -
yan, ekle r getlre rek sözc ük ûre tme i",lc- birbirini bllg! kilmak, d mlalmak)...
:; DANS, fr. dans!:' (be lli bir uyuma dayah rI (sal») 1 I sözcOkleri c1kökcnli
mi yaygtndlr. Hu i",Je mc üretilen sözcük- BuluIUb bi . ü çok a(l;ladda r oyun)dan dans (an laml de~i", mcdi ). olup san~ . ir: tari-tar/ta r so ndaki I
Icri n ekle ri incc lc n di~nde kökle anlam- Bulallb kan - rt'k daCladllar Tiirkçeye 19. yiizytlda gcçti, so nra dan sesinintrü",mesl k ...
sai bir bagJanll olu"'tu r madl~ anla",lhr. - 11k. - hai k o3'1lnla n kar~"l~nda da söyle nir 01- Alm. c-ng, far. lcnl. fr. t't roll, ing. nar.
SÖlgcli, i ka psa lak'm ka p kóku T ürk çe_ du (ha ik dansla n bg.). r uw, ar. da))"k.lal. a ngus l us, ilJ. anaus -
de il1cklir, "erim lidir, aneak a ldläJ s -a- G<, . ~r"$cn bill esl n gül ll(' 10, isr . a ng,,~ ln _
Ua n ~çl. da nsçtllk._
lak e kleriylc a nlam ba ~a nml kurmak M s olgm dün · gün bülbül ilc Uaraclk, da ra ç._
- Is.- . UANSAK, a r. ta ' n (~, !:llIamjL W -
giiçlür. Kapsa ma k cylcrni içcr mek, ku- HARA, it1. tIlrIl (fire, il7 aglrhk)dan dllra _
lama )dan ta n-sa k - tansak l dil n ~ 1I k (/\ na-
",atmak, s3rmak bg. anlam lara gelir, oy- Bir nesnc nin, kcndi a!tlr!l~l dl",llIda ka·
sa kfa~ sözc ügü anli:r~slZ, .sa",km di erin dc bili,mek s ".cugu kar' lhklt iiOJ"ü'h a lk agzmda: (In~ .s~la, _a~­
Cl, y~flti, \I~ ' lan, bu lu n d u~u kahm a~l rllgl , ek aglrhk.
~csl~ bg. kaqll&i soy e mr. fm ~ ko u,u p bilgi ahp ver k, dam, mak,
an a m lutarslrll&ina dayam larak bu söz- sö le,mck, anla,ma k, gö ü,mek anla- DANSAMAK, a r. la'n (~a , kmama , Daraslnl Illmak. daraslOa bakm ak, da·
cü#ü ka plp sa lan, slip blra kan bg. açlk- mI dadlr... WPlam.a)dan tan -sa-mak/tan s8mak/- rastni çlkm ak, dIlta SlOl d il ~m ck._ dara ·
dan sa mak (Anadolu haik at;:zmda suçla· h, d ara ~l1_
lam ak yanllllcldlr. Bu durumda kar",lml- Da 1",1k., dam ",lkh , dam 'lkll , da m' ll_
za a msalak (kad ma dü ",kün, am -scvc n) mijl. dam ,msn, danl , ma nh ; dam,- mak, kmam ak, aYlplamak. T/ d scsIcrin · DARAÇ, Ir. dar (bk.)dan d ar.a ~/d a ra ç
sözc~ çlka r, bu sözcüklc de soa-lak ek- tay_ de dö n ü~m e so nucu. ). (da r yer, dar geçil).
IcriniD ka psala k1a k ar~lr anla mda apk- DANISTAYdal:., Ir. dam mak k.)lan o DANSÖR, fr. da nst ur (dans ede n)dc n UARAC ACI, lhr. dar Uliills'f21~ç)dan Ir.
Ianmasi ge rc~ d~ar . da m' .lay/ da nl"'tay rn ta r ..Q!!!!L. dan ~ (dans edc n erkek). agaç ilc ditr-al1ac l /dara~acl ni p rgl-
AnadCllu haIk a~nda danga lak'm ba",- !illdire D cic ilc far. , I . I1 an) . B~zclik yalmlCa aydlnlar arasmda ge- Slllm aSllarak u}'gula nd l~ direk.).
h a nlamlan da \-ardlr: Mlxiaz ~_ Tr . de damlma )'ui, belli konulMda ba~- ~ rli~i r. CDARA.LMAK, Ir. da r {bk.)da n dar-a.j.
1;1l; /anbm~ ~Lk\'nu,an. dan ·dun cdip du- vurulan yelkili kuru . . . dllnhlt"lI/ hil. C UANS9Z, fr. da ns!:'usc (dan~ ede n ka- ffiak/ daralmak (ke ndi kendine dar ol·
ran }:-bij-- nesncnin irisi, bü)'Ü#ü, iriyan mek, dA ni1 . , ilgili. Ir ye da m'l-ta. d m )~c n da nsi.z (dan!>Ç1 kadm ). mak).
ada m (Anadolu haik a~ n da a~ln iriliJ( 011' bi ' nde geçm i~t i r (bk. Tam1 ). B'0<??-cuk yalmzc3 ayd mlar arasmrla ge- Es. Ir. ta ralm ak/daralm ak (I/d dönü",O·
bira z da anl ayt~slrl l~m be lirlisi saythr, DANIS KA.. alm . Danzlg ilinin ad mdan çer hdlr. ~ muyle), ki, inin kcndi kendine daralma ·
nede nsc), ç? k C_I~1Z ~u n ~y!u k.i m~e ya () haik a~yla da niska ... b UANTEL/ DANTELA, fr. da nlclle ~ SI, slk l la~ m aSI. gc ni",!c me eylcminin kar-
da hayvan: !5'panak ben zcfl blr blikt, kö~ Eskid cn, Almanya'dan Va nzlg yoluyla den dant rl/dllnlrl a._ 111l.
r e k (hC' PSI l ÇI ~ bk. DS). geien all",ve ri", nesnderi nin Ü7wine Da n- Türkçcyc 19. yüryll dolay lan nda gird i~
Ole yamb n ytnc dlln kÖküyle: ~an glldak zig damgasl vurulurdu. Oldukça iyi, sag- slllllhyor ... Taraldum kapu ya s l ~a m a d ll m bt'n
Q:>irJ C'nb[rc. ~ur~ ~a ga..cJak l>lçlmm(lc lam ulan, haIk arasllIJa çok Itllulan hu Uanlelagacl... - I ~k . -
açlkfanm asl guç Ikl e ~lc k.a r ~llal lyoruz, all~ve ri, ürünl crinc, da mgalarmdan dola- UAR, Ir. lar (~l k l , yaA lor Iusu, sal}dan
bu c k da k ol.ara k da soylcmr), 11ppa dak yt da nlska (en iyisi, en sa~l a m l, en guzc- da r _ Haral bcl, da rallllmak, darallm a, dar alt-
(a ·da k eklcny le), da ngllda mak ( anl a.~ - li) denir oldu. Böylcçe bir ncsncnin en Dar / slkl1hk, gc n i~ olmayan, loriu... öle mak _
s~ scs çlkarmak), dan gal d un g~r (gell",l- iyisi, danlskaSl, Dan zig'te n gelen, o nun yanda n ta r/~I , a karsularda u la~lm l sag:o [)AR8E, al..: darb (vurma, t>a ~m a . enne)-
~ ze l, ~a ç m a, a n l am~ll~ dengesll ), dan- damgaslm la1lyan diye nilcle ndi. Köln layan araç. SansKr. tarl (!>lil, akarsulard a dan dar~/da r"" (vuruI. ba ~I", . ru m_
glrdak (ba&in p ç.a&irarak ). Bu ö rnckler ilinin eski adl olan KolonJa (okunu",u ul a ~ l m~layan araç) . r uk).
 /
/'
OARGI N - 168 - I OARIl.MAK HARI N - 169 - DAVAR
DARGI N, Ir. dar (bk .)dan dar-a-I.ma k/ da - mak, topragm üzenn c da~tma k)éyl e m ' DARINI Ir. da ra lmak (bk.uen da r' i.n/ da- adamt anm ça~1fmaSI, Kal .).
nlm ak/d ar"gl n-da~n _ G erçek anlarm, leriyle ba~a nltSI doäa ldlr. Anca k ta r kö- n n (çok dar, da radar, güçlük le, çctin , DARTINMAK, lt . tartmak (bk.)lan dar-
k~nd i kendine da ralmll, sözlû k a nlarm kü, bu kö klc baslayan e kipbiçme eyle m- SDD). t-I-n-mak/darl mma k (Anadolu haik a~ '
I &ü('I'n Olis. ind nmi l ..(bk. Da nlmak)_ Yo- leri, a~aç. bitki gibi / n~sncl c ri n adlan Da r s öküne genriten l-n e kleriyle: nnda, anla m seni~l em c siyle: önü nmek,
ru lmak'tan yor-gun/)'orgun , ktnlmak'- hep Ir. deäildir. Saeskr. tarn (agaç. bil- ak-m /ak m, yar-m6'a u n yak_m l yakm yüzünü órt me k, ö1çülü, uyumlu, larltlt
tan ktr"gln /ktrglU bg. ki, dolay!l olarak ekin le, topraktan çll<.lp bg. sozcü klcrle el yaplda. . davranma k, SOO)..
DARI, es. tr . ta ng;'dan da n _ bitmekle, yctÏimckie ilgili), hit. ta ru (a- DARISI, es. t r. ta n lt (bk . Dan)dan dan / DARTr.fA. It. tartmak (bk.}tan tartma/ .
Tar kökünün, T urk dilinde daralOlak, SI' gaç, odu n, bilki, gene dolayh ola rak yer - darrsr (benze ri, özdeli)... dartma (Anadolu haik apmda, anla m
kt ~mak, da r olma k bg. anlamlan var. den bilm ekfc, yeti~ mekle . dip biçmekle Dansr !tÖzcü~ü n ü n anlam kökeni: eski geni~l emesiy le : 13r!3larda ak çizi açmak -
Tannak a m ak da Imak a 'mn ak ba~anhh). sanskr. lBri (kelek, sal, akar- bir gelenek ger e~i, dü#u nde ge1in1erin la kullamlan büyük kurck: ölçmc: ara.-
' 1r110 a ""an an n n eSI eki sulardá ulai1m l salVayan ara ç, bit. Dar.), basma, verimlilik imi olan dan scrpilir- Cl)...
a ne toh um , ta n w (çirlçi, tanm- . süm: ta r (kesmek, kesip ayirmak, daM - di. Hu olay gelinin çok çocuk d~u rma ­ DA~ /D ES , Bu e kin Fa rsça old ugunu söyle-
Cl ta n la la rla tohum ekile n r , mak), sumodar (çok renk li, kan$lk. ala- SI, dölünü sürd ürme si a nla rmm içerirdi.
targlla nmak (e m üyest 0 ma , ta n ghg ca)... yenIer versa da, kamtlaYlC1 bi r beige gos-
Va rhkh yörele rde dan yerine altm, para ler emiyorlar. Fa rsçada pä -di~ (öd ül,
(ekin ko nan ve r. a nbar), tankmak (da - Im di Ir . tar/dar kök ü ile Sûmcr e- H i- kullaruhrd t (geli nin ba~ l na ser pilirdi).
ralmak ), tanlmak (da#Jlma k), tanlmak lit - Sa nskril d illeri aras mda bir özde~l i k ayakdas] sölc u~uyle baglan n kurulm ak
Hu olgu se nrade n "senin de evlcnmeni, isteniyo r. Oysa b u da ~-dc:~ e kte n en es-
(e kilmek), tanm (yilksek kisilere sesje- oldugu belli. gc1in olm ani dilc riz" anla mmda söylcncn ki Türkçe kaynaklarda , "yakmlrk bildirir
nj~ SÖ1CÜgü, akarsu kollan], tanmak (e - Ing. millet, fr. millet, alm. Hirse , lat. pa- dilegin olu yu mun a o lana k sagladi. Dili- bir ek" diye geçiyor (K ês.). Tüdc:~ (tU/ ·
kin ekmek), ta nmlamak ( lT m a~1 allaya- nic um, lsp. mljo, fars. enen, Ir. lÖgÜ.•. mizde "dan SI b a ~m a· deyiminin anlaml
rak geçmek), tanmslmak (ekin eke r gö· DARIK. tr. dar (bk.)dan da r' l-k/darlk luy, renk sözeukleriyle lüyü, rengi e ~it
da, köke ni de bu olaydlr. ola n), t mikdes (emik/ meme, emik-
rün mc k), tartnmak (yalmz ba~ m a ek- (kök a nlaml: .d a r a l m l ~, ~~ ~!!!.!Y<!...Q~ ~ m ii.~, pARLAK, es. tr. taz (~ açsl zl çlplak, saçl dq / bir mem eden cme n iki çoeuk), kiin-
mek), ta nrku (otu ..z yer), lantRan (c- SlklsmlS. Anlam ge n i ~1e m esiy1e: ü7Ü n1Ü- diikülm ü~, tu sü:z bo nUZSU7 bltklSIZ
kinei, ekip t>içici). tantl/,U (ekin ekeeek), gülde~ (gü nü ld e ~), kada~ (ka/ kap, ka-
lu, slkmllh. SD D). nra, e Iln IU dllr daz- Iak/daz- d a ~ isc bit kapta bulu nan), yerd e~
ta n hgh (ek in ekme k Ul ere olan), ta n hg-
DARIKMAK, Ir. dar (bk.)da n dar·J·k· a ar a (z/ r dön ü~m e siyle : saçsll, (yer - de ~ / hjr yerde otura n kimseler ,
!Ik (~ kin ekebilen, lan mCI olabile n), tan· mak/danlunak (dar a gelrnek, slkilm a k~ kei, çlplak ba~h ... ). Bk. Dazlak-
hgsak (lanmelltät seven), tanlmak (e- silusmak, da rlanm ak, SQ D). Fa rsça h em ~e h ril e r kaqlhät. Bunlar ln
kin ekli rnle k), tarka (koru k), tanna- DARLANMAK, Ir. dar (bk.)da n dar· hepsi için bk. Kä-i. ). Kä~garl l bu da-i- -
ma k (linn ala ma k), tann a ~m ak (In ma- DARILMAK, Ir. tar/dar (bk.}dan dar-I-I- lan .mak/darlanmak (kök anlaim: sl kl~' de~ eki için " ~ü r lü k ve yakmhk bildirir
13sm3k), ta nna tma k (llTmalatmak)... mak/danlmak (ke ndi ke ndine da r 01- mak, dar olmak, yotunla~ma k . Anlam bir e klir", diyor (c.l , s.407).
ge ni~lemesiyle : bu nalmak, içi Slkll· 8 izee bu ekin olu~mas lnda ba-ika olanak-
Die )'and an taramak (da~ltl ma k, lara· mak, slkl-ima k, dar gelme k}...
mak), ta ra nma k (ta tanma k), tarasla· Es. Ir. de ta ru nmak ca m slh lmak, mak..). lar da vardir: sözgeli~i köngü ldel SÖZCÜ,
mak (luzIa daätt ma k), tandaÇl (ta nma., usanmal: , !a ruma ara ma , Ia rut· DARPHANE , ar. darb VlJ rma, basma, ak· ~ü nde ki det eki köngül-de ki q - biçi.
çiftçi.}... mak ar a~hrmak) ... Dan lma k eylemi- ça kesme} ile faN. h nr ev, yer, I~ye ­ minde deAi-iCrek lü re mi~tir. Gö nül-
Bu ö rne klcr, Türk dilinde, ta l' kökünün ni, daha çok, Anad olu Türkçesinde bulu · ri)dcn darb-hAne/darphan e (akça bas l- de-ki·e-i/ gönü!·de - k-e~/gönül- dq/gö­
s~~m e k. da !!;ilmak. }1I1m ak. ac m ~ k bg. yoruz. Dar kökü nde, ufak bir anla m ge· lan yer, akça kcsme ye ti) ... nülde-i de~i~m esÎ olaga ndlr. Da-i/de~ t k·
a n~m l an içerd iti ni, ta n g/tan da n söz- ni ~lem esiyle. Incinmek. gü cenm ~k gibi DARS, Ir. dar (bk.}dan dar-s/da rs (Ana- lerinde górülen "cfk bi rl e~Ol e-bili~m e
duyguya, duyarhh~ yönelik eylem lüre- dolu haik a~mda: slklnll, darllk , SIklI- olmu~lu r 53mnZ.
cil~ nü n ya)"IIlak. serp mek, ekme k ey-
le m le ri~ic ilgili old ugunu gösleriyor. mi,. Nilekim danlmak deni lJee bir ine, ma , içi daralma). DAVA, ar . da" a (bir konu üzerinde dur -
Dar (bk.), la r kökünün bu ey1cmlcrle bir nedenle, ë cenmek, inclnmek. I1zl1l- Köke s ses jnjn iC1jrilmc::;.iy!c: sözcük ure1: ma, sorun)dan dava _
baMa~ m a yao anla mlan da var. far me kmimak anlll!jlhr. Ylkmak 'lan 1 me T iirkçede (Ski hir ola ywr : a r.s/a rs Ar. da gerçek a nlaml, da"·et (ça~ r m a k,
(dar, kelek, sal ya~ l or~usu), tannmak )1k-I-I-mak )llulmak. s ikma k'l an slk-l- (gc mincik), par-s/pa n , ter-s/ten (fars. ça ~l r ma k, buyur clmek )le n, bir yere ça-
(öfkeie nOlek, kil mak). tankmak (yit- l-mak / slktlmak. asma k'la n aS-l-l-ma k/ a· tei'le ilgisi yoktur). ~I rma, çl ~l nna'dlr. Tr. de kullamlan da·
mek, göru nm ez olmak, ka y~pl anmak), s llma k. sa nna k'lan sa N .I-ma k/sa n l- DARSIKMA K, Ir. dar (bk.)dan dar-S'I-k- n l, da,'eU)'c: sözcükleriyle e~ k ökenlidir.
t~ rt l l m a k (d l~a n çlkanlmak), la rt m (i)i - mak. almak'lan al-I-I-ma k/ atllma k._ mak /darslkma k (daralmak, içi slktl· Bir ko nu, hir olay nedeniyle, yargtem.
lihe\"t'r1 ik), tartmak (lat Olak, çekme k), Yaban a5mllcukla rl mak, bunalmak, SDD). savemm (eskidc n luIadl 'mn) önünc çai!;lr"
tnru ma k (daralmak ) beo Flta na suriluyi DARSIMAK, Ir. . dar (bk.)dan dar-s'I- ma, bir sor u konusunda ilgili i~l c m için
Bu örnck1cr tar/dar kökunde, olasl bir Boyie Idln yazllar mak/darslmak (daralmak, içi slkJlmak, getlrm\' . ~
ses dön ü~üOl üylc, de~~mel e r ol d u~ n u, Nenen ne darlluyi bunalmak, SDD). DAVAR, cs. It. tavar (ar. mal , mülk anla·
-r:ürk diline ba ~ka dille td en geçen s6z- - Kar. - pART{. es . tr, lartli (bit. Tartmak)tan mlOda}dan davar (Anadolu Türkçesinde
eukJcrin birbirinc katl~ll~nl gösteriyo r. tartl /dartl (Anad olu haik a~mda: iQ.... inceba-i hayvanlara denir: özelliklc kl)-
[ki D e kme e;:ylem inin SfrDmtk. sa,t.ma k Danlmak't an: dargm, dargmh k., dan I- urgan__Ta rl® /lp-wgan yiik ipi. denK yun.).
(toh urnu larlaya serpmek,) aymak, saç- ga n, danlganhk, danlmaea, danltma k_ s a rgJ~~! bir i ~ Slkmasl üzer Îne haka nm Ta var (mal, muIk, e ~ya, Ka~ . ), tavar
 DAVET - 170 - UAYAMIJA DAVANAK - 171 - DAZ
(m al, davar, Kä$.), t.llva rllg (mah ohm, Tav/dav köküne ekle ne n r ortae ki a n- 'daya mba (devr ilmeyi, agaç tarda hol ye- na konan dayak, SOO) .
K.ä$.), tav a rtuk (ma l konan yer, hazine, lam genistemesini sa~la r, kJv kök ünd en mj~ nedeniyle da llarda sarkip kmlmayr Dayann sözcW~ü nde dayanmak d c~i1,
Kä$.), ta va l'5ak [malsever , Kä$.).. kav-r-a-n-mak j'krvranm ak eylemlndc 01- ö nlemek için dayatrlan agaç, dcstek). bir nesneyi hlr yere dayamak anlarm sak-
Tav er (dave r, malticaret e$yasl, Çin ku- dugu gibi. Ta v-r-a-kytavrak {htzh, ived i- Bus özcükte görûle n ba e kinin t>iline n hdrr, daya k da dayanlan nesnedir.
man. Dyg.), ta\'gaç (Ç in, Çin!i, Uyg.). vi, ivecen) , · _)il lek ta vra k keltb'te: yei dilhilgisi kuralla nna pek de uym a d l~1 gö- Oayantllik (a r. sa blr -Ithk)...
Tav~rfta l'8r: biz, bu kök ün devmim , ey- gibi hizh gelip, gelerek. gibi. Ta~'J'am ak r ülüyor , ancak Maç ka ilçe...i do layla rmda
lem bildiren, tav r'8nmakfdavranmak (davranmak, büyümek), t a~ral gan [hrz- yaygm drr. G ircs un ili dolaylan nda buna DAli, Ie rs. da l (day/ davar di:zisi)dan da)l
sözcük1e ri e$köke nli o ldug u kams mda- landrran, ivedile~lirc n), tavra rgu (davra - daya~gan de nir, ge ne llikle fmdlk dellau-
(Z$ .)...
yiz. Kök anlarm dü~ün ülü rse la var sêz- mlacak], lavu ~ (kimlldan ma, davra e - nm sa rkip kmlmasuu ö nlemck dusünce- Gerçek anlarm: daj amtan klms e, güvenl-
di~ dolatan, geaen, yürüyen, belli bir ma), ta ~-u~ [krrmldanma, davranma), ta - s iyle kulla mhr . Ien nC'sne. Haik a!7J-nda on un da}151var
yerde d urm aya n demekti r. Eski T iirkle r- VI ~ {krmdda nma , krmrlda ma, dav ran - fi[llleri unun dëyanak, günnect'k klmse-
de göçebetjk he1li bir yata ma k~uluydu, ma), taVl~ gan (tavsan, çok hrzh gide n, Evln de lük üs lamba si. koru }lIcU SU var anlarr undadrr ki bu
be slene n evcil hayvan larla hirl ikle göçü- hllli davranan, k~an bk. Ta~ ~a n )_ Kapislnda da yamba da)1 ile ba~lanlihdl r ... Onun a rkas mda
liird ü. Ou nede nlc ta \l r/davar d a ge- DaYnlndlrma k, d a~'r'8 n1~ , da~ ra nm a _ Dlstesem memes tnl d a~l a r var, da)1sl daillardi r deyimleri
len, d ('lla ~n (do la)1slyla kO)lIn, S t~Ir , al DAVUL, ar . tabl (da ~ u lltbn tllbll.la bu1 /. 8a~lrur mi aeab.a
d ayamlan, güvenilcn kimse, ko ruyueu
bg .) nahk deme ktir. Eski Turkler, uzun davu l.; - Kar. kimse kar~lrIAJdlr . Anadolu T ürkçesinde
süre bir yerde kalmayan, ot lakla rda ko- T r. de tfd dönü~m esi : tan--...nmak / da v. d örtlügünde da yamba SÖ1CÜgÜ, kepunn a nnenln erkt k ka rdt11 anlammda söyle-
nar -gäçer o lara k ya$ayan oba insanla- r'8nmak, b/v dönü~m esi : bannak/ var. açllmasll11 e ngelIcme k için, içerd en da ya. nen da)l'mn kökeni biraz kafl~lkl1r.
n ydl; o nlarda larl a, ba~ gibi lanmm la- ma k, böylece ta bJl-dav-u1_ lilan agaca deniyor. Fan. d á~ (dad l, ...ütnin e, ta)....) ile Ir. da-
b3n ml kuran ya$ama biçimi çok ro nra- Da~"U lcu , d llvuiculllk_ DAYANAK. Ir. da;yllnmak (b k.)la n da. )1 (an ncnin e rkek kard e~i) anlam kayma -
dlr. Bu ncdenk tar la, hahçe de!il de ko- Fa TS. duhul, gr. Illmp a non, lal. l)l1lpa . )'3n-a-k/da;yllnak (d c~nc k , SDO) . fil s.onucu q kfJke nli olabilir. O ... manh do.
nar - g~ r ya~ ama uyan c\'cil haY""anla r num , alm. PaukC', fr. ca l,se,lr. i:C'h üfl:e , DAl-"ANÇ, Ir. da}anmak (bk.)lan day-a. ncminde, yönctici, $örevli anlamlllda
(\;o)"Un. sl~ r, al hg .) tavar/davar &.1)1llr- faro kris (A nadolu Tü rkçcsinde ki,s di n. nç/da)....nç (d ire nç, dayamk hhk, dayan . söylcnen dil (Ceza)1r Dil'si) sÖ7eü~
dl. Giinumüzde bik ko)'\m'a "da\....r" de- lemek, fars. kQs'ta n dav ul din lC'mek), ma güeü , SDD). dB)1 biçimini almw.a da ar. da'vd (çaAJ r-
nir: - Er zurum davan , Erzincan da van, · ...gehü rge çaldlla r· (Tori"'; AU Se/çllk, DAYANGI , Ir. dayanmak (b k.)lan da- ma, çlAJ rma, hir yere gelrne k için söz bil-_
Konya davan, Laz davan" hg. sözcüklcr, çe...i risi)... )"Bn-gl/dayangJ (bir slklllhya, aoya kal- di r m e )lcngelip d a~ C'l td en(ça~:tra n, biri-
i öze llikle koyun için söylenir. .
DAYAK, es.. tr. tayak (de~n ek, dayanak)- lanma, ar. ta ha mmül, sa blr, SDD ). si adma SÖZ 5Öyleyen, i~ goren) dem ck-
I DAVET, ar. da"ve{ (ça~r ma, çaän, bir ye- ta n dayak (bk . Da)"Bmak )_ Tllyam ak'-
re gelm e.sini Îsle me)len davd (anlaml tan !ay-a-kfdayak-d aJaL DAYANMAK, Ir. ta yfday (bk . Dayak )dan ~~ya Tiirkçesinde tagay (Iagaî)m de~­
de~~medi). day.:a.makfda yamak (bk .) -day~.n- rek da)1 biçimini aldlA'm sö~'le~'enler de
Kök anlam lyla da yan an, da)'anll an nes- makfda~llnmaL 5' J J
T iirkçeye yalJ n yoluyla (ö zd likle din ko- ne, !Inlam geni~lemesiyl e d3)':Ik 31ma , K k I I b' var. Ancak T ürk dilinde ay sonckinin 1)1
nula nm içeren o layla) girdi . Ö a n am lY a: Ir nesneye yaslanmak, biçimine dön ü$n1esi (Anadolu alh mda)
dayak de ne n nesneyle vur ma _ a~ rhk ver mek, )1kllmada n durma k. An- f,L
Daveliye, davetli, da velna me, davelsiz... FaTS. tay (yük dengi, denk, dengc sagla- la m geni~lem csiyle: g üvcnmek, inan- biraz güç. Tau. dakJ sÖJ'Cüklcrinin daM ,
DAVLUNBAZ /DAVL UMBAZ, ar . labl yan araç, ben zeme, tek olan), d i~ (du - mak. varlatJ-m sü rdür mek, uzun süre o l. daha o lu$u ö me k göslcri lse bile, bu
(davu l) ile faT s. bAz (oynaya n, çalan)dan var, çatmln dayandlgl nesneler) sö zcüklc - dugu gibi kalmak, bozulmam ak, a~lOma . a l/ay fiefiinin 1)1, J1 olmaslna gerekçe
la bl-bAz/la blb nz - damlbaz / dav!unbaz riyle !ay/da)' kökünün yakmllg1 gö rülü- mak, saälamhg:ml koruma k, it mek, fi Ur. sa~lamaz.
(kt'> k ;mlam l: davu l plan. davu lcu, da- yor. k k· k Far s. lagar/t a~a r (çuval) K3$.de geçi-
me , pc I~mc ... d d , ., " ·b·· d
\lI l11a oyuna kalll;m).. . Daynkillmllk, dnJlIk lIllIIlIk, dllyak vlir · na yan lk, da}all1kh, dnyall1kll hk, dllYIl- yors a a I. e",l , uun un gl I Ka~ . e la-
Osmanhlar da kös denen, al slrlm da la$l- mak, dayak Yl'ml'k, dn)'akl lln gl'çlrml'k, 1I1lmak, dayaml ma z, daya nlm , dllyamr- gltY fiÜZÜ da)1 a nlamllldadir diye, ra rs.
nan büyü k davu l, "meyda n davulu".. dayakta; n J1lmak'M IJk, dayaOl~çlhk, dayaDl~ma, d aYllnJ~ . d~y (dai) ya da diyt ilc bagJantiSI yoklur
Da\'lunbaz ça hn ur çalkantr göller mak, da)'3 nl§mah_. dlyeme}'1z.
DAYAMAK,Ir. tuy/day (yaslanma, dir en -
$ahln a~lar t ur na a~lar tel a~lar
- G evheri -
me, aglrhk verme, hasma, ez me, fil kl~l l r . Qda inanm a vü SU)'a tayanma 11 DAZ, cs. Ir.,lal (cmlak, saCSt]. saçl dökiil_
'ma, pe ki~tirm e . güvenme bildire n kök)- Serabl te~ nel l kden Ab SlInma m Ü ~ ba ~)d an daz _
Da\lIlb.lll ça hnur çalkanu r göl1er dan tay-a- mak/tayamak/dnJamak... _ E nis. _ Asya Tü rkçcsinde ta z kei ho uzsu
~a hl n a~l ar turna a~lllr lel 1l~lar Kök anlam lyla dayak kllymllk, hir nCfine- ilkisiz a rak la z kil kei ko n bo -
Askerl n ço k1 l1~una tayandllar I I k n lal r orak er ta r-
- Gev heri - nin dik durahilmefii için gerekli yeT ine Iu· Küf~ ma~rur old lla n ina ndl lar Ik ,
DAVRANMAK, tr . tllv/dav (hlzhhk, ivedi- lueu bir ara ç koymak, pek i~li r m c k , yas· _ Budm. _ mak cl qmc k, tazanna k/kelltsmek..
lal a l alaeah al la lrmak kelle me
lik, devinme hildiren kök)dan tav-r· lamaL (bk . Dayak)~.. dizelc rinde layan mak sözcügü güven- 1 me c dem e
a- n-mak /tavr'8nmak-d avranmaL Dayanak, d aya ~ ga n , daya ~lk, dayatmak.
me k. inanma k anlam mdadlr. (hepsi için bk. K ii ~ .) .
Gerçd ~ Ia m l çok huil d tvinmek,. ivedi- dayattirmak_ daya h dii~e1 i. .. DAYANTI, Ir. dayamak (h k.)tan da· HallLat l lnda daz / ot bitmeycn yer, da l-
lik gös ttl'm e k,. l~ edii em ek_ DAYAMBA, Ir. da)'am ak't an day.a.m.b../ ya-n-tl /dayanh (a raha süvelc rinin a rKaS I- glra n/yii ksc k, çlplak dag, dallakf aYJ,
 DAZUK - 172 I>E(";IN DE(; INMEK - 173 - DE(";IR MEN

levlek, daz illma k /s ud amak. yer mek. hrz- DErINE, ar. drfn (topraga g ömme k, gizlc- D tu-ub dölen d i ol ara da ça k mr k-Ir g,i r mrk _
Iagilmek. (SO O.)... mek, saklamak)dcn de n ne _. Topr aga gö- Giet)"e dell.in ü glee uhrak
Ço k setä m klldl sa na ka, gu n )idl
Lat. ealv us , fr. cha uve, isp. cal ve, alm. m ülerek sa klanan, gizlenen ncsne. gê- - Süh. - Sel ämu m dl'g,ür di di rsmer tadr
glatzig. ka hlköpfig_ m û .;
Ele dl'll.i n biriki b geld! kolm - Sc yd. -
" DAZUK.l r. daz (b k.)dan daz -lakjdazlak DEFNE, es. an. da pbne'den gr. dap h ne, Anda grl dl ~~ bud a k old l ell n
- Ga . - AJuI d ir casusa yort Imdl glrü
V (saçslz ba~. çlpla k ba~) ... tr. dernc_ Kanua lr haber bende n drtl tü
Dazlak hk. da zlamak (güç bege nmek), Söyleneeler e gö re Daph ne gÜ7-e1 bir ktz- Glerltr Irt eye dtt:l n )'al ma)ln - Y unus. -
dazl a kl a ~ m ak_ ml!j, basmd an geçe n act bir olay eeden ly- Kakt )ube n ki msr )"e ka ~ ça t ma)l n
DEBE. t r. dr - be (yanslma ses, özellikle Ie egaca dön ü~m ü !j, Detne dene n agaç - Ru seni, - Ç ü casus bu so zi a kla erü rdl
küçük çoc u kla rda e1lerini ayaklanm oy- da o nun adryla a mhr ol mcs , Niet kim "a r idl ha ber dq ürd l
Biste r-i gamda gözü m glcel~r uyh u - Yunus. -
nal mak)de n ëebe (çn plnma). DEfTER. gt . dlp htr rB {ûzeri yanJ. hayva n görm ez
Debe sözeü ~ü n e , yanslma ses dumda, derisi)dan ar. deRr r_ di zclcrinde dell;innek sê zcügü ura sue-
kaynak arayarak a r., far s. d illerinde be n- Anadolu Tûrkçesine Osmanh yazrmyla Iderin s ubha def:ln niUd eri
d êne d êne mak, rri ~ ll nn~k, \'ardlnnak, d ckuu -
ze rini ara ma nm ge re~ yokru r, b u sözcû- geçti. mak, deg mr k a nlamla rmdadrr.
kü n kökel bir a nlam içcrm ed i~ be llidir, Rus. devter, alm. " rR, fr. ea hter, isp. eu- - Baki. -
dizc1erinde def:in sö zcüj1;ü os. b da r ka r- DECIRMEN, es. Ir. trg (deäm e, dönm e,
DeM debe debelek a denno, fa rs. d eü er, ing. note-book, lat.
U)ll su n güul bebek codex, IiMIIL !jJlIg.dl r (ka da r sözcüttü de a r. dan akt ar- çevtilme. yuvarlanma hildiren kökjden
madrr, nicelik bildi rir). Irt-I-r-men / trg innen - degirm rn _
-Hlt.- VECER, Ir. tegm ek (do kunmak, deync k. Uyg. da tegirmen, Ana dolu a~n da de-
DeM {kasrk ça( la~ fmk , SDD), debelek sûrûnmek, yakla~mak)l en I rg~..,.jte­ DECINMEK. Ir. def:mrk [ulasmak, er i!j- glrm r n, t/d dönü~m esiyle . T ürk dilinde
(dü mbekk, SO D).. A:rr -d~e r_ mek, do kunma k, da yanmak hg.)len Ir k -Irg - leg; kök ünün sûrekfi d eti ~m esi
DERF. LE K. Ir. d ebe (h k.)t.Ien dr~-lrkjdr' Anlam ge ni~lcm e siyie blr ec sncnin J e n- dell;-i-n-mr kjdeiin mr k {varmak, Y<: l i ~ . anlam geni~lcmele rÎ ne yolaçtl. Bu ne-
brldi. (fars. dü nbrk).. Dr~lIk'i rars. gi, kafllh~l, edr rl obn (h k. De~m ek ) .. . mek, 1IIa~ma k ) ... de nk trgm rk. Iet;mr k, dell;mek cylc mle-
dün Mk (d ümbe lc: k)len lüretmek ya n h~­ Deerrblllr, d~ubilirli k, deterbil me1, Ge r mr k' en ger-l-n-mekj gr rin mrK. ~ü r­ rinde, M)muUan ~oyul a dogru, bir geli!j-
tl r, t r. de deM bir de ~in i mi bild irir, rars. d rgrrdu ~ürüm ii, d ~rrle ndirm e , dftr r . mek' en sü r.ü-n.mr kj sü tü nmrK. ka ~l ' me görüiü r. Bunu goz dell;me~ i'nden dr ·
du n kökünd e "kU)TUk. kUl U k u yru~" an- Ir ndi rm rk., deterlen mek., d r~~rli , detr r. mak'tan ka ~-1 -n -m akjka ~ ln m ak eyle mle- ~e r ka\Tamma detin izlcmek kolaydlr.
laml ~ khd l r. Nilek im dünbrk (d ümbc- 511, drtt rs izlik_ rinde ol du~u gibi köke gelen in-mtk ek- U y. lrog kö küne gelen l-i-r-mt k e kleriyle
lek) de kuzu k U}TU~ na be nzedi~nde n DE(";I1., es. Ir. tag (yok) ile ol (o )da n Icriyle drA·inmf'k_ leglirmek (dÖnd ürmc k. çe\ irmek, çevril-
b u ad l al m l~t l r CZS).. tag-ol-tagol-tagul -trgul .l rgü l-d egü l-dr~ü Dej1;l n m l~d l r oj!;lun ulu drllelf' mek), r~ ek lcriyle trgn (a r. dal rr, dO.
DEBELE N~l[K. t r, debr (yanslma ses)- Ijdetil. Ge rçek anlaml: 0 yok, an lam ge· Bah lm l ~d l r ol aAlr h k nl'm rt~ ne n, yuvarlakla!jan, çe mbe rle~en nesne ),
den d e ~-I e-n -m~kjd ebe len m ek (çlrpm - ni!jlemesiyle: olma z, bulunm ayan, olma · - ,seyd. - l-r-ml ek lcriyle tegirml (yöre, çevre, do-
mak, çoc uk gibi bo~un a devinip durmak. ya n."oL Ani bil mr kle eri !jd lm lI a zre le l a~l la n yer), leg .J -r.ml .l~m rk/ trglrm ll e­
a nla m ge n i~ lem esiyle : bir aCldan dolaY' Gül gülse d aim a Al a~a bül bül Am bll mr klr dql ndl m drl'letf' . rnr k (çevresini kll!ja lmak, sar mak, dola!j-
bvranma k, yerde çnpmmak ).. aet b drg ül - Ga . - mak),,.. Anadolu aj7 mda dftlnm~k/U .
DEDE,lr. d~d~ (yanslma se~ çoc uk dilin- ZlrA klm ine ag la d lml ~ ler kl m l n~ gül glnmr k (ka~lI!j m a k , ul a~m ak), det;lr-
Of'Aines in devld~ birll k lIe m~k/dfttlnn ek (ula!jllrmak, vardm nak,
d e)d en d~~ejd~de (anla m ge n i~l em es iy. - Baki.- Bi rli~e yet~n lr r Ir dl mr nzlle
Ie: a nnenin ba ba~ I , babamn babasI). c r i~t i r m e k , duyurmak. bild irmek), detlr.
DE(,,;I N, tr. dr ttmek (Illa!j
m ak, eri!j mck, do- - Ga . -
[)ed e ~özeü ~ü. a nlam ge n i~ lem csi , aglZ mr n (detir me n)...
a)T I1J~ so n ueu, kimi larikat kurueulan-
kunm ak bg.)te n d ej1;.I.n/d l'~i n . yeni t Ü rc tilm i~ sa mbn dt l":lnmr k SÖ7.CÜ· TrAlr mtk ey1cminin i çe rd i~ dö nmek a n·
n m (ya~ h olmalan nede niyle ) ~anl olmu!j- Bir ye rden, bir ba!j lan~ç od a~n d a n bi- !tü, Anado lu Tü r k çe ~ i ndc 13. yürylldan laml)'la leg. J.: ökÜne gelen i-r-mr n ekleri
t ur. Özellikle Mevleviiikle, Bckt a!jilikte tim yerine var ma, bili!ji bildiren i1geç, bu yana yazm d ilinde geç mc kledir. sözcü~ü dr#l rmen biçimine sol((u. Boyle -
dtde'lik a~ a m a ~l b üYÜ ktür. Bu ~özcü!tü tek., dek, drg gibi söyle n i~le rj de var (bk. DECI R1\IEK, t r, deg;mt'k (b k.)ten drA' ce df1l rm en'in gerçe k anlaml don en,
rars. ç (l~ u l tak; M o lan giln'la birle!jtirip Or k). i-r-ml'kj d l'llirrnek.., kendi çevresinde çl'\Till'n, dola ~ an 'd l r.
"dc dep;:i.n/ dcd ckr" durllmu na gClirmi!j- A nadolu T ürkçesinde, 13. yüryllda n be - Kük a nla ml, diind ü rm ek, çe\'lr mt'k, IkJ Ml'n ekiylc kök te n ad liirelme Ir. de yay-
ler, öle yan da n b unu ar ., ya da ra r~ . ~a­ ri kullaOilan e n e~k i, yaYSln sÖ7ciikier nesn l'nl n birhlrinl' deARlrsln l sllAllImak, gIndir: d ell ~m en , evclmtn (h u sötC ü~ ü n
nan aydmlar hik p;i~ril1mii !jl ü r. ar asmdad lr. Buna k a r~ l n yeni t ür cl i l m i~ çcvrcleyip dtl":lr ml kilmak... Anlam gc - rars. r reUml'nd'len t ü r e di~i n i ilcri ~ ü r­
Orde ()i1tTK. ka lb, SD D). samlara k T Urk diiinin ya p l~m a, sc~ uyu- ni!j1c mc~ i ik u IH ~hrm Hk, erl, Urmr k, \'ar- mek d o~r u dCl":ildir), kilçüm rn , kara-
muna ayktrl d ü ~ tüäü n ü söyleye n d ilcile r dirmak . dU)1lrrna k, blIdi rm ek". Bunun man. kn4;am an , egemtn (bu sözcük de
DEF ETM EK. ar. der (kmtrnak, savrnak,
bile çlktl, eskiden dl'~ürm l' k biçimind e söylc ndiäi ye ni saYllmasma kaq lhk eskid ir, haik aA;.
u 13k l a ~lLr m ak ) ile Ir. et mek't en dl'ret-
mr k (ko\mak, u7.akla!jtlrm ak, savrnak, On gü ne d~ln ta mam ~ ö"l~ ~Idl'r de var. 7mda vard ir, hk. Egemen...
atmalc).. . o blri nd gOn 1, lt kl m ol nldrr Tl'g:, tl'g kö kü nde yumll$a ma ile drg. T ürk dilinde k1ti:'v ses lcri nde ~ ü r c k1i
d ~ de~-I-r.mek/detlrm tk, eskisi tf'gir. d ön ü ~ m e vard ir. Bu o taY' ögml'k-ög-
Dtn r mek, d~ro lmaL - $e yd. -
DECI RM I - 174 -
mek - övmek çizglsinde görurüz, tek-
tq-ttf:' de de k-gi, yurnusamasr sürekli-
dir. Tek de-gl n-dttln ö rne kk rinde oldu -
~u gibi. Bu d önusmeye bakara k ar. devr
(dönme, d öndürme, çevrilme) ile Ir.
te-g-tct: kökleri a rasmda bir ba@anl l d ü-
~ ü nüle bil i r. An cak bu baglann ar.dan
t r.ye degil, te.d en a r.ya d("l~udur sa nt-
nz; le-g-trt-det-d~v f te-g'T. Irt...... de..·rf le.
gir, tetir. devtr. T r. Iq kökün ün ar.dan
daha ~k il i~i gÖl önu nde tut ulur sa k öke-
nin t r. olma olasl h~ a rt ar, Ancak bu da
bir yoru mdu r. (Bk. ~mek )_
Fr. moulin, Iar. ASI)ib. a r. rmthan, alm.
Mübte , irl. mctlno, isp. mclle o, ing.
mill ,lal. mola _ Avrupa dille rind e drtir-
m~n a nlaml na geien sözle rin köke ni
saru;kr. ma r olup dönm ek, döndûrmek,
Ç'e"innek anlammdadlt . Kök anlam l ba-
ktmmdan t t. d ~i r men ' e Avrupa dillerin-
dd :i kat~ lhk l:\n i'll dq l ir.
DECIRM I.lr. tr-glrml (yf>re , )1lVarlak. çev-
re, lekerlek)de n df'tlrml_
TegJlct: kökü ne geie n I-r-mi eklcriyle
l ct:-i -r.m ljl~rm i -d rti nn i (b k. ~­
nek). Oftirmilemek. deglrmilr~mek. de-
~irmil e~lirmek. detlnniliL
DEC IS MEK. Ir. lql ~ m ek ( ka r~t l a ~ m a k,
birbirin e detIDek. doku nmak. birini ve-
rip ölekini al mak. ahp-ve rmek)len d rti ~­
m",_
A nlam ge n i~le mesiyl e : bir d UTli mdan
ba~ka bit dUTli ma geçmek, ba~kala~ ­
mak. Ayn ca Ir::ar~ l lJ k1J ola rak verip al-
mak.. Kök anlam lyla blr blri ne deA;mek,
kafllhkh olarak blrblrine dct:mek..
Köke gele n I -~ .m ek e kleriyle eylem töre t-
me : cl (il)' de n cl ·l .~ -mek feli~ mek haik
a~nd a eli, mek biçimi daha yaygmdlr),
bill' de n bll-[., .mekjhlli, mrk, çrk'len
çek-i'1-mekjçekl,mek. gir'den gi r-l-~­
mekjgl ri, mek., sev'den sev-l-,.mrkjs l'-
,'l~ mek t'o g. (OU örne kle rde S(\l cügün k? -
künü dü sünd ük, ey1cm durumunu dc~1.
Bu ned enle el-II. bil. Çt'k, ~ l r. sC'v kökler i·
ni ahl tk.) ...
DitIS. dcot:iS1k., deglslkJlk, d~l ~ lm, d t'~i S­
ken, dcot:ls kC' nli k. dcoglsk.i n, det.lslirge , de-
~i,tirgC't, detisllrilmek. d~i1Ii rmC'k, de·
el11irtm l'L
DECMEK, cs. Ir. te-g (uIasma. doku nma,
UE(;MEK
yaklasma, d önüsme, baskatasma, çarp-
ma. dönme, çevrilme, dolasm a. kar srhk
olma bg., bi ldiren k ökjden lC'g·ml'kjleg-
mek-tcot:mekj detmeL
TT. teg, teA;, tag köklcnylc süm. tag, teg
kökleri ara smda, anlam içeri~i baknn m-
dan, bir yale l a~lm vardrr . Sumer dilinde
lag, leg biçiminde okunabile n köle \cr
deA;mC'. dcku nma, blrbirfne ula sma, bi-
ü,mC'. yanyana getme bg, anlam lan içe-
rir . T r. teg , tcot.. deg kö klerinde de bu a n-
lamlar sa k" . Türkçe söz cükle rjn yaztya
geçirilisi, Sümer diline ora nla, çok )'C.ni
oldugu gibi yazrla r da T ürk bulusu degil-
dir. Sümer dilinin yaplsl, ses uyumu
Hind-Avrup a dillerine pek benz e miyor,
köklerd e deAi~me. ba ~kal a1m a süre kli
de~~ hiitiin yiik e kierdedJr, ~u ru m
T ürk dili için de öyledir. Uslelik ta k,
tag, tah . leh, dak., dag lcökleri Hil it dilin-
de. eski Anadolu dillerinde de vardiT.
Detmek SÖlçü ~u nu n içerdilti a nlam , kök-
len çok. kö ke gelen cklc re dayanl)\lr.
~Irmen,deger.degl~mek, degmek (do-
kunmak),_de{!;innl bg. sözeük1er kök ba·
klmmdan özdC1, a nlam yönünde n ayn ·
dIT. An adolu Tü r kçe..~ iy\c Asya T ürkçcsi.
bu ko nuda, az çok deti1ik ölelliklcr gös-
teriyor.
Kà~ .da: tcgdq (nede n ar .sebeb ). tegdl
(görüeü. os. zlyare lçl).Iq;i1 mek (1a.11Ia1-
mak). teglnmek (büyilk bir göre~' h n m ya-
nma ge1 mek), tegi r (de~e r. ede r), leglr.
me (çörek. d eAir m enta~ I ), leglrm l'k (yak-
la1tlrmak), tegl, (deti~ m e), tt"gi1ml'k
(yargtla nmak, degmek), te{!;mt"k (de~­
mek, doku nmak), legrc (çevre, ar. da·
lre), tegrek (halka, çember), tegürgen
(boyuna de~~e n , er i ~ l i re n), tl'gürmek (e-
ri1tirmek, degirm ck, doku ndur mak)...
Bu sözcüklerin kuru lu1unu, Y<l plSlnL bir
yana birakLyoruz, bizi ilgilendiren sözlük·
leki biçimleridir...
Uyg. da, yukarda ki ö rnck\crdcn ayr1 ola-
rak, tegm ek (ula1mak), 1C'J:t;l klemek
(dört yamm çevre\cmek , kup.lm ak), teg·
sü lmek (degi ~ t i r m e k ) , ltll~llrmt'k (uI1l1-
IlTmak, gelirmek), IrgürlmC' k (degdir.
mek degirmek) , tegürt ürmtk (a l a~t t r '
mak) ...
i ki Asya T ürk çesini ka r ~lla~t lr d lgl nllzda
Iq; köküne yüklenen anlamlan n die re
- 175 -
bagh kaMIgl anlas jhyor .
Anadolu ha ik agnnda : dr{!gln (soguk al-
gmllgl), de~im (de gcr, ede r, os. kJ)mel),
de~irm e (topaç, çcvrcsi i~ le n m i , ya~ ­
mak); detir mek (e riSlir mck, bildirmek),
deti,ik [iç giysisi). de~i sllnne (bes ili bir
çec ugun biede nbire cl hz.1a~m asl). detme
(kaht, a r. mlras, c1çi), deg......ede (olasl.
öylc samn m), degml'k (ycm l~l e r otgun-
lasmak], degre (l lbln, ka~nL kollanndan
b iri, uzun dcAi r mi a~aç). de{!;rek ( d e~i r ­
mi), def;rim [üç .açJlI biçirnde kal lana~
ört ü.) Bu sözcûkle rin de ha ik atzmda kl
sö}'len i~lcr i ne gore kö kleri göeönünde IU-
tuldu. Teg-trt-dct!: de~i~mesi dt ~mda,
koklerd e ba~k ala~m a, ayn lma yok, de-
1'!;1'k, tct!:C'k, levek, de"ek., dl~ek (hepsi de
a5ma dail , a5ma kûlûgÜ. a'lma nUzlJ_
DE(;NEK. Ir. legmek (daya nmak. yas1a n.
mak, aälThk va rma k. do kunmale, ula~­
mak bg . anlamlan içe ren leg, lag kokun·
den)le n tttl-nd..j tetinek-dct!:nek_
Tr. tag kökünden yumup ma ik teg-
tet-deg (b k. Detmek ). l-mek e kleriyle
tag...na kj tejtinek-tegnek-de)lIl'k_ Kök
anla mtyla da)'anak. da yanllan. yaslanl-
la n a raç. dejtenC' k-de)e nek .
Del'!;enek läZJm oldl a~li.ra
Olmak iste.. kapl nda derbanm
- Bäki -
Matbahla n na aç nra n Adem
degenek ,.-C'r
lkrba nla n ,.1'1 " giiz ka pida
el del'!;enekte
- Ruhi -
Del'!;nckçi, degne kçilik., de~nC'kJl' mek,
dejtneklenml'k, de~nekJ l , dr#,nekJlk...
DEH LEMEK, Ir. deh (do~a l ses, yanslma
ses)de n d rh -Ie-mekj dt'hll'mt'k... DC'h
d rh diye seslcr çlkara rak hayvanl sür- r uye kat mak, cklcmek), teli ~m ek (del-
mek, yürülmek.
Arllba mm a lla n deh deh anla n da
Royah kanatla n deh deh a ma n dn
- Hh . -
lJElltlz, fars. dihllz (kaPl arahg l, üslU or·
tülü geçit)den dr hliz (ÜSIÜö rlülü geçil ).
Türkçeye yazm- i~ç i l i k yoluyla gi r m i~li r .
Bu sözcük, so nrada n, ar . ya geçerek d th· mek (igrenm ek, l iksinmck), dddl'l (be-
Iiz, çogu lu dehálîz ol m u ~lu r, ..
DEHSET, aT. d eh ~et (~ a~ma , ~a~ l r ma, den- (delme araCI), dd~n (ddi gibi davra-
DELI
gesi bozulma , k("lrku)lcn dehset (ko rku,
ürkme) .
Dt hSI't1L
VEK.lr. lek-Itg-dq-dek (de~en , varan,
ulasan, e r i~ n)l e n dek. _
Bir i,in, bir cylcmin bit im yerini bildiren
ilgcç... degin _ buraya dek (buraya de-
~n), oTa)'a dC'k (oraya de ~ n) , os. ka·
dar.; buraya dek (buraya kader). (Bk.
l>eginJ_
DEKOR. fr. dk or (donamm)dan deko r- (ö-
zellikle oyun yerlcr inin donammlyla ilgi-
li bütun süslc me, do naum gereçkri).
T ürkçeye yaz m-riyat ro ara crhgryla ge ç-
ti ...
Dckora s)·on. dekoraur. dekoratö... de·
korcu lig.
DELGlç. lr . delmek'te n del-g-i~jdelglç
dclmeye, dd ik açma ya ya rayan araç.)
\ nee ddi k dclmeye ya raya n bir türlü ay-
gil (SD D). Anadolu T ürkçesinde SÖzeü·
gun kökü ne giç gctiri1e re k ye ni sö7.ciik·
Ier olu1tur ma eylemi yaygmdlr.
Açmllk'la n açklç (a nahlar), bilmek' len
bilJ:lç (bilgin. an l ayt~h, buna bilgeç de
de nir, he p~i için hk. SD D ).
DELI, Ir. telii-IC'Ii-delü-dC'1l (usu gil mi~, al -
gm)de n dell _
TT. lelmC'k (del mek. süruye kalmak, az·
mak, sa~a sola bakl nmak. de ngesini yitir-
me k gibi anlam ge n i~lemesiyle tel kölenn -
den t uremis eyle mleri içerir) . Gerçek an-
lamda 11'10, delD, deU sözcü~ delen. de·
lik açan , sü rüye katlla n. sag a sola bak.!-
nip d ura n, azan. dengeslz dem ektir.
Kä ~. da telgC'mek (stkmak, üzmele), tel-
genmC'k (kll mak, içcrleme k), leHk (de·
lik), tC'lim (çok, pe k lO o k, pek, hep), te-
IInmek (dclinmek), lrlmrk (delmek. sü-
mekte yardlm etmek, kar~ lhkh de1me k),
Itl mir mek (saga sola bakmmak), tcltür-
mr k (dcldirmek), telD(deli) .
Uyg. da : teUm (çok, pek lOok), lelinmek
(delinmek, çallam ak), lelmlnnek (ara·
mak, Ü7Jemek, Yill varmak), telük (yiye-
eek, an k)... HaIk aäzmda: dC'llxsC'k (dc -
li, USSU7, anlaY1sslz, ha~ lbo~), delblzle-
ce riksiz, geçcrsiz), dd C' (sansar), d ~l«tk
DELI K 176 Il EMET OEMI N - 171 - DEMODE
na n, a~aç lr.a k a n), dele dü a Id önek. sözün - DELMEK, es. Ir. telmt'k (Ielik/dcli k a ç- d eo'd an dem os, dem etlon -dematl -d..• demlrkarr, drmlrlrm ek, demtrlen mek,
de durm ayan), dr lek (dcli, ussuz], dele- mak, oymak)tcn del.mek/ drl mrk (bir met -dem et . ; Anadolu Türkçesine, Ana- drmi rl e ~m ..k, demirli, d..mlrperd e (fars.
mr (to peç). delemet (yardrm etrnek], de- ara çla, sivrj-ucu kesici bir nesneylc dc1ik do lu'd a konujulan , rum.da n gcçri. perd e/ örlü ). dr miryolu_
lenç (iyi kon usan, guzel konusan], delen- açmak). ' Demet lemek, dem etle nm ek, d r mel le ~. D ~Mt R H I J"rl D I , l al. tamari ndus (bitkibi-
giç ( a ~aç k a k an ), d etese (topa ç), dele- Telmrk (delmek, sürüye katm ek. K á ~ . ), me k, dem etlesf irmek, demeill- limde l~ m A rindu <; indlca/ Hind demir-
~Ik/drle~ü k (bcceriksiz), d eleje n (aäaç- leltünnek (deldirmek, K ä ~. ), telinmek UEM IN, Ir. Ir mr k/llmr k (soylemek, de- hindisi)lan demirJtlndi_
kaka n), delgrçlr (içlik, iç giys-isi, dcl me (delinmek, K.i~ . ), t..ll ~ m ek (ddmektc me kj te n Umin/temin/ demin {az önce , Talh içcçeklcrin yapu mnda kullaml au
a r act], drlgiç (yeri de lip t üt un dikme ay- yardrm, yall~ etmck, Ká1·), lelinmek (ya- Imceleyi n. Kok an lann: söylene n, denen, bir bitk i. Asya T ürkç esindc a ru ba t.Avru-
gru, del me arec), delgOç (zimba, gi)'Si), n lmak, ayn lmak, dclinmck, A.v. Gaba- anlanlan. wzü ediJen. Anlam ge n i~lc me ­ pa dilte rinde lama rinde_
deli ba ~ (kc ndilitinde n biten bilki), dril - in), tr llnmek (çatlama k, yanl mak, açil- siyle, sûre hildiren be lirteç ni t el i~i keze n-
bnlak (l'Cceribiz. a!nba~1t olmayan), de- mak, U yg.)... DEMlEMEK, Iars. dem [soln k, ça~ sûre,
m l ~\Ir : al önce, b ira z öncc) . içki)dcn dem-le-mek_ demlemek.;
Iiba t (koyun u dönd üre dënd üre öldüren DEMEK. e!!;. Ir. llmrk (söylcmckuc n 11· Tr m-tlm-dr m biçiminde ~öyit' n egelen kö- K('olr. anla rm, belll blr süre bc-klelip son
bir saynbk), deuce (ytrtiCi bir ku~, $U- mr k/ dlmek-demr k. ke in ekinin gelirilmesiyle belir teç üre t-
bal, yabanzeytinl, a$11I yaba nasmasl), de- TI kölr.une getirilen mr k ekine anlam ge- ni(rllgine eri~ ll nnrk, anlam geni~kme ­
me T iirk dilinde yaygmdrr: ilk-in/il kin, siyle olgunl8tllnnak, Içllruk du rum a
likÇt' (yere delik açrlarak oynanan bir nislemesi saglan m,~ . Ká~. bunun tlmrk. yar-m/yan n, irk-in/ irkin (erken; a~l ay- grtl nnrk_ br klrtmr k_ (ça)l oldur-
O)lIn), dellmsfrik [azgm, delice, çllgtn), ternek biçimlerini veriyor, t1 / tr dönu$· 1I1*1 sonucu. •... ook irkin irkin nire· rnakl_
drli otu (enar), drll r« (alrnaca), drU- rnesi görülûyor, arkasmda n, özellikle ye?.", i.rlesi.n/ irtcsin (erte~i günü), l)em·almak (içmck. içki almak, içilecek
sengi (ba$dónmesi, 5ersernlik)... Anadolu Türkçcsinde dlmek/drm ek biçi- er-In/c rm (erken, u sözcii~u u kr n anla- duru ma gclmerc blrakrnJ k)... Fari. drm
Bu örncklerde del kökünün drl mek, az- mi ortaya çlkryor. mma da gelir: · cr kalkan )'01 ahr, er evle- ile tr. le·mek, al mak eklerinden birlc$ik
glnh k. drlillk., )lrtIClhk, bl'l $lbo$luk bg . Bize kallrsa bu tl/ Ie kökü yanSlma ~e s­ nen dijl ahr' ataw zûnde göruldugü gibi.
u5la. dengeyle, ölçüyle ba ~da~ rn aya n ey- tir, nilekim tlm..k.temrk söylerken du- c)'!cm lûrelm d: tr. de yarg mdlr, ara.
H min (de min, Kä$.), tlmln (dem in, nrfs' en nern a lmak gibL
k m1crin ka)'n:t~ ol du ~u. anl:tm ge ni~le- dllklarda n çlkan !C5in hir d(lgal yanSima Uyg.) . lirnin (rau ., ar . dt'r ha l anlamln- IJrmlrnd lrmr k, drm lenmek, demI! dem-
me5iylc dc~~ ik du rumlall, (I1u~l a ll hildi- özelli~ göstcrdigi ~erili)"(I r . da, A. v. Gahain), lemln (yal. döncmi. al li L
ren bir içerik k azand l~ a nla~ lhyor. TI köküne gelen )i.Ir ekiyle sózcük drr· öncc, SD D).
0 5k - LaI. dilinde daUvus (ddi. Çllgm, Irr (tiyür) anla mml içeriyor: Ikminee, demineek, demlnci k, dr mln· UENIZLl, Ir. tonguz (domuz)dan loneuz·
azgm) wzeüäü Ir. Irl -del köküyle yahn- den, drm inkl, drml nleyin, dr rninle)in. Iu-tonuzlu-l unuz)u.tenizli/ drnizli.
hk göste riyor: da l.tel - del_ O:r.Ot anta kökOr tlyür tbn Batlula Sr}'a}'a hatnom t' sinde Drnb·
Fa n . dlvAnr, ar . m('('nOn, lal. Insanu s, (Tin orada görü r der Icr) " ,,- 11 ilinin ad, To ngozlu, Tonuzlu , Tungu z.
sluitus, alm. Irnlnnlg, wahnul nnig, - RRA - DEMIR. m o~ tu mur (dem ir)de n trmOr· luk biçimlerinde geçer . Bu durum , eski-
du rnm, fr. rou, Insr nsi, ing. mad , isp. In· ti kökü, dudaklarda n çlkanl an özel bir lernir-dem ir_ den IJt'nlzll yöresinde çolr. yabando muzu
5ensa to, it!. Insr nsà to, sr· ap hro n, pa . sesle Il biçiminde de söylenir, bu ti ik Asya Türkçesindc timOr, tlmlr biçimleri bu lu n m a~m d a n dola)l ol~a gerek.
ra phron_ te arasmda özel bir scsiir: de var. IÀ'm ir denen nesne ilkin Anado- UENK, çin. t rn ~ (e~, benzer}den teng/ -
lu'da bu l u n mu~ , kulla mhr 0lmu1lur. As· deng-denk_
8(n dril oldum deU Oi ll sr ae lz kr)m as ya uluslan, derniri sonradan, Anadolu' ·
Tut un ba~l a~u n brni Uyg. lrn g (ölçü. lari', ölçek), ten g.le-
(ale~ demekle atJz yanmaz) nun k om~ularlnd a n ög:rendiler. Bu ne· mek/d rnglemrk (ölçme k, larlmalr., den-
8(n bu derttr n r lOrs am den!c demir sözciii!üniin kökeni de Ana· geli dur uma gelirmek), tenglig (ölçiilu,
Gldar a ~l a Ru n brnl atasözûnû n tlst (de5e) böliimü Anad olu dolu'dur.
- Du rsun Yavuz - Tiirkçesinde ·demek le· biçiminde yans!· lar\lh, dengeli).
Sanskr. tamra , siim. libira (demirci, de-
DeJrden: Delibulta , dellb ozuk, delice, de- tlhyor, oysa bunun ·ate$ deyince awz mir i~1c yen ), an ba r (demir), hit. anbs r UENKlEM, çin. Ir. teng/dr nk (ölçii, tar-
Iiccsine, delldu ma n, delid olu, deiifi ~ek, yanmaz· olarak söyle nd i~i de biliniyor. (de mir, süm.de n). Ti blra sözcü ~ü n de k i ti, e ~, bc nle r, denk)ten drnk.le-mr k/ -
delikan h, dellkanhhk, delirm ek, delirt- Aç ne yernes b sesi Tür k agtlJannda nl sesine dÖnü· denklemek-denklr m...
mek, dell1men, deli1mtnllk_ ~ür ya da bunun karWI olur, mrn / bf'n,
Tr. em, lr m ckleriyle kökle n araç, ar. lü-
Tok ne ll mrs
DELl K, Ir. ddm tk (bk.)te n del·l-k/deUk mllnll:/ bun (bk. Buna mak), mln/ bln_. retme özlr mek'ten öz-I-r-m/ özlr m, haIk
atasözündc de demrz anlamma ~clc n Il· böy!cce tlblra / t1mlra'dan ~a M kr . tamr. agzmda. rylrm seylem (y ava~ yava ~, ajpr
( dcli n m i~, (lyuk açll m'~ n e ~n e) .
Tt llk ( K:\~ .) , ItlUk (Anadolu haik aWm· mes, yemrz k ar ~, h i!1 i~ e ylm t'~ blçiminde süzcügü timl ra-t1mra-Iam ra... Alm. [ I· a ~l r, eylene cylcne)...
da)... söyleniyor. Bu örnck1cr. T Urk dilindc sen, lat. rerrum, fr. rt'r , isp. hirrro, itl. I)t'nkle~mek, denklenmrk, dt'nkle~m r ,
Deliklt me, dtHklemek, delikli, Ddiklller ses degi~mcl e ri nin ne dcnli stirckli oldu- rérro, fars. áhen, ar. had id. Kelt. ar n, d enkle ~m e k , d enk le~tirmek, denklik...
(delikli, kal' kabuklu yara llklar öbe- äu nu kamlh yor. gal. isosno, irland. iarn, got. alsllrn, sÖ/cûklcri hep denk-denk lem ba gl a n t ' ~'
DEMET, gr . dematl (tutam, avuç dolusu, galwa. hair on, brot on. hnU llrn. hIliam . içindc o lu~tu .
gi)•...
DE LME , Ir. delm rk (bk.)ten drlm e (deli- ba~ koçan)den d em at-d emet ~. OemiragaCl, d emi rba ~ , drmlrci, demlrci· OEMO UE, fr. Mmorlé (geçerligi katma-
nerek yapilan, ü7eri nde .delikler bunu - Dematl on, demel'le e~anla tn h. Gr . deo lik, dt mirh an e lfau . han e/ d ), demlrka · m l ~, ytiriirlüklen k a l k m l~ , moda sl geç-
nan nesne, dclmd: eyleml, )'elek.). (bae lamJk)lan demos (ba~). böylcce pa n (m iknalIs), dem irkapl , dr mlr kllll k, mi$)den dt'modr (anlaml d e~i~m emi~,
 DENl z - 179 - DERGI N
-178 - DENLI
DEMOK RASI
görûlür (harnsi, kalkan , Yllanhallgl, kaya- sen. beff bir yeti, kap.st olmayan) dl'rbr_
krrsal kcsimd e geçc rli nlmayan bir s öz- Il m, bir olaym hangi kosullar alunda, der.,
cüktür) . hangi dogruhuda yurüdüg ünü ara sunp baltgt bg...).
Deniz'dcn : denlzala ss, dt niza lll, denlzal - DERE, fars. dere ük i d a~ ara smdaki dar
Anadol u Türkçcsine yall n yoluyla glr- göl1emlemc).
Denetçt, dl'nl'lçilik, dl'nl't icL Denet / ba- ucr. deniza nalare, denlza(I, dr nizanaSl, yer, sularm aklltt dar oylum, da raok su
m i~tir . ak a ca~)d en ëere (ufa k, çay. akarsu)...
dtniu)1 sl, d ~nlzbllim , dr nizci, dt nizd ·
DEMOK RAS I, gr. demos (ha ik, toplu - kl ~ görü~ (SOO).. lik, dt"nizçak ls l, dt"Di zç ullu ~u . denlad en- sözcügü n kökeni sanskr. data (dere].
luk), krates (güç, er k, yönetim) - dl'- DENET IM, tr. dl'ntmek/denel lt mtk
et-I-m/ dt'netirn (dcncrlc mc teil, dentzel, d ènlzgergedam, denlzha n, drr..;
- (bk.)t cn den alm. Tha i. ing.
mokrat lu (balk yönct irni}, Ir. demoera denlz hryarr, denlzrsr rganlarr , den izl~nt". Sanskr. da ra, Iers. dere,
lit /demuk ras l [ulu sun kcndi kendim yö- i ~l emi ). izka da;)lrl. denizka p- dale, fr. vallée, lal. vallts. i ~p. vatle, nl.
s i. den izineg,i. den
nelme si)... DENEY, Ir. dc ncmek (bk. Teng!l) t:nk) lu mbagalare, dentaka zr, dt'llizk tdisi. de- va üàta, uilt , a r. nüh r;)T_
l bir olayr i . duzen i,
DEMOKRo\T. gr . demokr atlkos [b k. De- ren den-e-y/ d tntY (bilimse konular nizkestan es l, de n lz.k1r~a~gJ.~ I. dr ~Îlktz l. DEREBE \"I,lr, Q.Qre-bc it(töre) yasal g órevli.
t açlklam a amacryl a ya dl' yeni la- - yasayr, kurah koruyan y,
mokras man fr. dlmocr alt/ domnkr a de nlzk~za lag,I, denlzko pu g,u, denleku
(demok rasi yanhs r, halk yönctimini be - bulma dü~üncc siyl e sü
rd ürülc n derie me yasacr, YlIsakçl )den dere.bey i/derebe )i _.
g.I, denizfaleler j, denlzll k, denlzma rulu,
i~i , ar , tecrübe ). l zm a)'munu , ~den l ~m enelqtsl , d enl ~- Eskiden , yönctim yerinin, bas-ll'In (bas-
nimseyc n kim se)..; d e.n
DE ~1 0K RA TI K. a r. -tr. démocta llqut /de- 1r.avra Sözcü~ü n k ökünc gctirilen ey-y (hep eklcriylc
gä- rn ln~ res i, denlzflr det,', dtnlz merd me~I , kcnt) dl~mda kalan bolgelerd e yasalan
~ m ürermc: gün~y/gü nty I .. ~tmzpa lamu~u ,dtnlzörG rntttl,denlzpt'- uygulamakla g örevli ki m ~e1cr e lüre begl,
mo 'r.rd- ,,' k (d, mokrasiy,"y"u n ola n).., nc~ "ore n yer, SOO ), bir-ey blrey k(1)1-
0
I 'k - uu, d.enlz~ nsl. dtnlzpl ~sul. dt~lzrc- lörcbeg i, lörebtkl dcnirdi. Tó bege _10.-
IR mokral la~m ak, demc kra tbk, cc, bütü nlc~m i ~, bi rl i~c u a~m l~, C
0 SI , denlaser - rebegl _ te rc~ l . dercbtr: i . do: beyL
zenes r, de ntese tkn m, dentasel
DENEK, tr. denemek (hk. Teng-Denkjtcn siz, SDD), kl'S-t'y/k esey (kadm basortü- d t",ce lb'asama k, a)a -aklI k,
biçmckle ilgi- çest,
d . Id I
de nl z ~lt k.a;)lklar
d i I
l , den lztavsan cth, Dr r, Rrer
L L, ar.
den -e-k/den ek (dcnc nmis, üz_crind e de- SÜ, SOO. Bu sözeük kcsip 1'11IZ;)1 . IZ an, e ~. z~n u_ a~a m a , kcrle)dc n derc« (anlaml de ~is -
ki ~i ya da ba~ka bir nesne). lidir. Anadolu da giysi biçmeye kesmek , girdi.
ney yaplla n D NLI'5ln. t~ng, (~lçu ~ tarll, oran)dc n mcdi), Tutkçcy c yazln yoluyla
ktsim deni r. Eskidc n kadl n ba~rt tilc ri
Deneklik, dtnt kta~ l _ d . lu-dl'ng, h/ dtn h (kok a nlarnl: 0 h, Dtrrceli, derT«slz_
DE N"E~t E ,lr . dt ntm tk (hk. Ttng-IR nk). uwn do kumalar dan helli ölçülerc güre TU , fst$. dere i!c Ir. onao def't oO-
mi. kesilir, oyala mr, i~lcni r örtü nülürdii ,). ö!.~ü ) tarl1h. Bu denli/hu o ra , bu öl· DEREO
len dent.me /d t neme (de nc mek eyk t u/ dereo lu. f"'l!u . der e (yc~i l, yqillik, su-
konan bilimscl lh' ney'dcn: dene)i m, deneykap , deney- ~~ e,.. . U/I' . " b'k' ,
bel1i bir konud a orl aya
~e1, dent )1ieldli k. dene)il slü ,
ve n
d k)' T I ~o ubunu n . , k k'd' 1a k yer db' e lle n), Ir. ot d a It t an a mm·
içcrikli· nlçülii yall, yapll). ( /lend l: , 'kl'kl ç~y dge~I~11 çOI es I .lr, dadlT, lt'rcoOt u ise \'e~lI bilki, \C~ i1 ol de-
dtn tmed lk.. DENGE . es. Ir., çin tenc/leng (bk.) ne e my e ~~ am gem$- mektir. Bunun akarsu anl a~lI na gele n
Dt nl'mf'd.
dcngi olma, iki ae.l1. ~ ~I~I I
D5EM U':.• Çin ., es. tr. ttng (denk, ~, _ dt niJdengc (hirb irinin ilcyerck dcvi- Ic m e~smc de .. ära ~t l r. T urkçcde bu dt ....(sankr. dara ) ilc
ilgisi yoklur. Bk.
ö~ dcn , I tn ~ .l t·m (' k . len-e.r-m ek/lt n. karl,t gue birbirini ctk
dtnlu (h ., ç ud~ , ~u . a ~da , hu uyum- IJtre, T~rtla t: •...
lesi, hirbirine c ~ il 01· Anad olu a ~- . ' . . . . .
~t rm ~ de n klqt ir me k ' bir b;rinc de nk nimsiz du ruma dal, nlll dcm rd" ~ Im l k , ~ apl q' ~ ) ­
k)ten urum s a~l a m a ... . zmd a dl'nli biçirnine gird ;. D lI'n in ' ka- DERGAII, fars. d~r-gah (e~
kar ~1 1a~tLrma de- ma, ~\c ~m (lt ur ~ u k-
da r" anla mmda süyle nrnesi (IC" u ar. söz- lan de~á h (c.sk~ ~c~ d c r\lt dU7enle dlk\c-
du rum et irmck,
dtngelt'nm l'k,
nemt k ( ök a nlaml: iki nesncyi de nk-c- Dengc'd en : dengeleml'k, 1~T1. l a Tllalla Ilglh lo rc n\cn
$il duru rn . gClirmc k. a nlarn geni$lcm e- dl'ogt ll, dengtlil ik, dtngt:sl r, ~engesiz­ cü~ün içe rigine uygundu r.
dt ngl'slzlt ~me IRnli«, denlill L TI yer, konak, ttk~t) .
sivle: bir ko nuda. belli ölçüle re göre kar- lik, dt ngesldl'nrnek. . Anatlolu T u,k çc ~lJl c )·a1.ln ·ta sa\..,, ,f ~-o-
dengt~lz le~tlrmt k ._
~ lia ~l 1T rn ak , lx IIi bir so nuca varahilmek DENSIZ, 85 .u ym: ,Ien~(bk . De~.k-Tt'ngl luyla girm;$lir .
için i~ 1cm yapmak) , Bk. Teng.
Teng (olanak, kola hk, dizi, Slra denk (n' D Nlz, es. Ir, tenf:iz'd en lenl1:fdl'n l .(de .

I 'I n.csne}'1 Ttn l, teniz (IGI.), ttn~l z ( Kà , (e n ~l z J

den te nt-slzjl~ eI n~s
nll:
. ) ...o ranslz, 0
., ..l z/den~ (kokd a nla- "_ . kl'
~1~ _ uyumsu z, e nge-
Ij"R('I , "r. errnek (' o p"ama,
Irme c n d er"t:'/derg 'l_
k b'Ir )cr. e ge-

t$, ~ i t _Kà$. ). 1tn t l'

~". I Ld ' I Ld' -; Deren, lorlayan. torarlayan, birle~lif en.
e , en ~t l ~m~~ , (Ibm, Anadolu Tiirkçes inde ,rtnlz. Ten- bir iktirc n bg. anlaml :m içcrir. (Bk_Der-
r>"il5îilOe denkiem
deniz sö1Cü~ünün <:;in. kóke n- . nSIZ l'nme... l'nSIZ t~ rn e ... r nslz -
Kà$.), lengt1m ck (~en k le $me k, blrbl!1: ~iz/len
' WoktlJ.r. T rk bOylar mm DEPO, fr. depot (r.~mak , l orl a m ~ri )- mekl_.
ÏÏë"lIe nk. o!n,Jak, Kan , tenglerntk (lkl da n deptI... Sl"rmek'lcn Sfr-gi/sl"T'J:i, lermtk'l cn \ er-
nesne ~l rb l r me de nk olmak , dc n k1c~- ya~ ad lk la Ti r\er dÜ$ü lürsc, dcn lz' lc tcn bir-gü/ bir .
. ilgili sözcükle r yab Cl kayna kh old u- DEPRE M, es. tr. tebreme k (sa rsllmak, kt- jtl/l'l'T'J:1 (esl idcn birmek'
mek, Ka~ . ) . . n/dep- gü), sarma k'lan ~a r-gl/sar gl . çalmak '-
e gelir. Nilc kim, rnlldam ak, sallanrnak)lan depr~-r
Teng it mek (ölçmc k. Uyg.) , If'nglt~çs~z ~ w run u gun lan çal-gl/ça lgl_ ö rnck\crind e göri:lldü-
(ölçüsuz, uyumsu z, Un;·), ItngHg (olçu- Türk dili T iirk lan in ee1cndi ~inde rt' m_ 'Rl-dtrg l _ •
(de nk, öl- dcnizlc ilgili k aOl I;t çn~ll n u n h.l$b Ver I~brt'mt:'" (ye r sa rSl n ll~I , yer dcpr e- go gihi Itrmtk'l e n ler1o;i/ttr
lu. denki;. u)'Umlu , Uyg.), lrn g mesi), Itb rt'l mt'k (sanrna k, salla mak, kl' Ik-rgll emtk , dt'Tl:lllk ...
çu, u ~'Um , N nIc r, q, lI~l rh k , 1:1TU.. IOpluluklar (dcnizlc ,lOyan:! 1>ulll'
Bunlln en mlldalmak). .. DERGIN , Ir. Itrmek/ derm ek (bk.)len
Uyg.).,. nanlarda ahndllb ;m1<t$1 der-g injdergin (dcricnip dÜ/e n1cn m i~,
~i, iklc ba anl.ll sö/:' Dl'pre myazar. dep rm mek. dt'pre, mek,
dent -l/ dt. somut' ne denilcil ne k onm u ~ ) .
UENET. lr, dene mtk (bk.)ten TOr\{ . olma- d ~prt'$l lrmt:k._ . dÜlc
nd (denetle me i$lemi. Kök anlam l: kar- clikl m nerd c y~c he rsinin Köke gin di n;n gelirilOlcsi\-le: ~ n -
$lla$lum a, inçe!em e, ölçrne, denkl~lir- Y'- Ir, Sözgeli$i bah k adlan inceLc irs.e. DERIlE UER. ~ tl~, ' ~s t l r - bil-giiJ/b ilI/,Ïn,
me c ~'le mi . Anlam gc" ni~lem e5i)·le : bi. ~ü. aç . d'$tnda . lümünü n d' $tan ge di~i ma d l)rte n-dtT-br=4tr (,b~ JOIa- gin/ t n!!:in, glr-gln/ !!:ir,:in.
 DERN F,K - 181 DESTEK
DF.RlI,u, - 180 - Il E Rl\IE K
cr / ir, e rle/ irle, ligin/legin, Icrilme k/ ti- T üt kçcye Osmanh a~71yl a girmis, kural-
(zrnJ:in ~ö/e iigü Iar s. sengjn'd cn gclm i~- 1criyle csk ökcol i olm asma ka r~m anlam rilmek bg. ör nek1cri istedi(timi1cc çoga l. dl~ 1 hir sl'o1ciiklÜr. Bu ~Ö1CÜ~Ü yeglcye n-
tir , bunlarla brl ~I Ir1 l m 'l m a h) . . . gc n i~ lc m e ~in c u g m m l ~ l l r. .. l\arl ~ lk , km , tabilinz. lerin çogu ne rode n gcldigini , hangi anla-
Dr T'l:inlem r, dr 'l:inlr mr k. ûr 'l:inltt- ~ I k, biti~ik, çtli~i k bg. ~ii/cii k1c r i n y" PI- A na dolu hai k ag1m da: derl/ tn plulu k, mi t a ~l d lglnl bilc bilmczlcr . Osman h ag-
mek.; smdadu . dügün, de rnek . drrlk/ birikinti, ilzu rn 1_lnda b u tür niydü~ü be lirsiz sözcükler h..
DERIlAL, ~. ;n...-r~da hildirc n ek) ilc DER KEN, tr. der-Iken'd cn der.kt'n / dr r. topla ma scpcri , d erimrk/ kendine gel - bir derieme ol u~lUracak nice liktedir . ' ), p l ~
ar. h<ll.(dur um)dcn dr r. ha l/ dr r ha l (h u- ken ( ~öylc m c ma~mtl" , ~jly1c r ikc n). Yn- . me k, dl'ri nml'k/e ~e1e m ek, dagum ak, de- DERT, f~ . de rd [act, sayn ltk. üzue tü. sr- ~ .. /11,;
lur\'du~u d urumda, n ld u~u gibi , dc~i~m e- ' plSI: grlir-ikrn /srlirkt'n, bUir.ib n/b ilir- rinli / lo pluluk, kalaha h k, d trlntl, drrl~- kmll )dcn drrt _
L . ')
sine, ba ska bir d uruma gi rme~i ne 0101- ken, durur-iktn/du ru r kt'n hg... bk. De- mek/~ürdurm ek, a r. devam et mck, de- Orrtd lrnmr k, drrtll'1mrk. drrtll, drrth·
na k bu-akma da n, hemen, bird c nhirc, so- mek, ri ~l er/l opla)'1CI, drrl rm r k/ to plamak, Iik_ bg . Ir. ekterle.
luk ald lrmadan)... DERLEM EK. tr . Irrm\'k [topla mak jtcn söyle yi~ dalmak. dernr mrk /loplamak, DE'PS, far odrnl:t (yoksul)len dr r'\l:t ( ö-
DER!. C~ Ir. 11'ri (de ri}den drrl_ dr r-l-r'_mrk/ dr rlr mr k_ Bir araya topla- deTnI''jik/ der li loplu, drrn r:tmr / 1o pluca ze ikle la rikatlara bag h kimselcr için
G r. dr r mB (d cri), dr m (de riyi yûzmck, mak, d ûzenlemek, ) 1 ~ma k , hiJtiinle~l i r - gör ii~mc, drm r~m r"" /to pl a n m a k , diren- s6ylc nir. Me\'levi dervi~lcri, H alvetl de r-
a ~1r ~ uçl a m 3.k , yarala mak}, lat. tergu s, mek gib i anlam ge ni~1c mesi ylc ulu ~a n cy- mek.. . Der kök ünde l ophln ma. blri kmr, vi~le ri, Rifai dervi~ler i bg..) .
Ir. ~.;n, alm. Ha ut , fr. pea u, ttss u, ill. pi- lcmlet [bk. I)rmt'k). I ~ rh." nm rk. d,·rlt',i· birara,a grl mr a nlamlan . O tc yanda n Anad olu Tü rkçesine larikatlar araclh&y-
1'1, pellejn, ing. s ki n, hlde, Iars. post, ar. cl, drrle, icilik. drrli loplll _ dirll/lin. ya ~a m , ar . ra h, d lrlllk / l{lplan. Ia gircn drr\' l:t slI7CÜgÜ lst r)icl. tst eyen.
etld, ill. cuo i~ , uyg. .K.u.) k.a r. '~ ~. de rmä n (c m, guç, ~aglLk. 11, iyi geçinm e, anlasma, dlriml.ik/ ya. dll rn rn hg. anlam la nn da da söyic nir.
Dr ria lh . drncl, dl'n clhL ... e-rk; sa~am hk)d an dr rman _ Tr. ot, ~ m , sagh k, dirl msrlllk/ egc menhk, d!- ,
DERf K,l r. Irrm r k/drrm rk (bk.)ten m~. r m. ar. Iláç_ ri ~mr/direnm e, dayal ma, dlrkr:tmrk/ d l- lIu hu drnl~l~r I I
rilmek. eselmek. dirk.l lm rk/ kar~1 gel· Ak:tam bin gr ol ~ I'r
dr r.i.k/ dr rik .(hi rild nti, loplanll, üJ:iim DE~fEK , tr. lir (dirilik, ca nl1l1 k. giJçliJ- me k, d ire n mck , d irli k/ óJ:c1I{lplanll, ge- Rlr flnn ek.mrk )l'm l~l rr
lo plama SCpcll, SO O)... Iiik, sagh k. esc nlik, esc nlik. ya~a ma , c rk- ";m v, ~ ~ m dirilik sall11k dOze n Daha l ar 011 d rm l ~l er
DER 1KAN'\T, lf . derl ilc knna t'lan drri- likk hildircn ki.k}de n li rm rk .lrrmrk / . '" , • -r' , ,~ , , - HIk _
u)um... (SD D.). .
...."lnill/drri k.lnn i (ya r.H..1o , haIk a~/ mda d r rmrk_ Krlk anlarnl: d irilik \Orrmrk, S u ö rnek k rde de dir-d rr kok krin,le an· 13.-14. yii7}'l1 Anadol u ~unda drn-I:t söz-
gr-rr k u~u ) , C'dnh h k, güçlûlük, ~l,~hk. r rk. güç ka /a n- lam ü7dqlig,i açlkça bd iriyor. iki kökle eugli sayglnl1 k ka 13 nm l~l1, ayaklanm alar
DERt L ME K. U . Irrm rk/ dr r mek (hk.)tcn dnmak . A nla m gcn i~lc m csiylc: " .pla- de l oplanma, )'a ~am a nla ml a~lrh~m l, Cl'
dr r.I-I-mr k/dr ril mr k (de rOlek eylcmi- mak, )l~mak, birikli mlr k, hirarol);! ~r · yU7iJndc n hu ó nem aJ:aldl.
kinligini ko ru yor.
nin ~ llnus u ol mak)... tirm rk. d iizrnl rm rk.I"f1arl am ak ... Sr ) di Ralum iIIndrn
DER NEK, Ir. l irm rk /drrmrk 'len drr-
VER Il", e s. lT . l rrin ~ (d erin. ya lml sula r Tr. d~ t.ir-d l!"I ~r.~l f~ kï.kkr indc 1/d, i/ re n-r'k/d rrn rk_ (hk. Drrmrk)_ Srkr r lam ar dilind rn
için ~oylcn i r)dc n Irrin /derin . TerinlVde - ~sk n m ~ d onu ~u m u w nucu :mlam ge- T opl anu , topl anIOOI, dü zen lenm e, Jir ili~­ Dost bBhÇt'si )'olundan
rin (e nPoin, ~e n i~. dc rin, her de rin \'C ç(lk m~l~mC:~I. olmu~t u r. . . .. ni l>ü rdürme bg . anla mlan içe rir. E\'r drn l:tlrr grldi
n\· ~n c . K :i ~ . ), 11'.rinllldcrin (Uy~.), I('rin. ~ng!~ I.f1. c;'I nh, ~1~1., ~ 1 ~ , ~U Çlll , ~'r~ l:" - Yun u~~
~üklrn mr k/dennk m ck , ç(l~a l ma k h ~~.n.~hk, ~~n h h k , silf,la mhk, c~ n h k, DERN EM EK, Ir. d l'rm t'k (cs. Ir. llrmrk).
( Kä~.), te rinM de rin (A. v. Gaham), tle- guçluluk, !lrll rnck/ IOpl,mm3.k, dc r lc ~­ len drr.n-e-mrk /dI'Tn l'mrk (to plamOI k. DER\'A, fa r ~. drf}A (den i7, b üyü k ~u hiri-
rin (lhm .).. ":,ek, kcnJme gclm ck~ I I~ r;lrl,mm ilk , h · büt ü n le~tir m c k, birlik kur mak, uyumlu kintisi, engin)dan drf}"8_
Drrin' dcn : derinl r mr d rrinl rm rsine de- nn / dcr nek, lllpluluk, III):m/ der nc k, to p· kilmak, SD D), b k. Orrmrk _ Tü rk dilinc yal ln yol uyla gire n sözciikler-
ri nl i~in e.d rrinl r~rn rk,d eri n l e~lir m l':de- luluk, ~i ~ l i k , t irin .lirg ~rm ek/c:t nl a n~h! - DERN ESIK, Ir. drrnrm rk (bk.)le n der- den bid olup Divan ~ i i r i nin ba~ llca kav.
ri n l r ~l irm ek, drrin lrlmrk, deri nlik _ mak, l~r.tk/Jer m e, d e rl ~ , to plalna, Hr!l- n r-~ -i -k /drrnl"~ik (de rli loplu, d ÜJ:enli, ramlarlnd and1r...
DE R I ;
NT I ' /' k (b k ) mek / dm lmc k, canbn m" k, ya ~:l m;\ k , l lr . uyum lu, bütiinl r~mi ~ /u)um baklm m" UESTAN, fars. dä stän (öykü. ün, masal)-
, lr. l rr mr... er ml' .Icn k / '" . kI l Ik 10 luluk li rk l') ' dan, daya m~mah , SD D). Orrn r~ lk kl· dan dr slan_
dl'r-l-n. t1/derinll «(}leden he ride n J erlc- e~ )'1 ~I~ ma , a a Ja I , P " ,.
. l d ' mf k/ to pla nmak, l \1p la~ mak , d e rl c ~ m ck , ~ l /uyum lu, ö lçiilü, d engeli ki ~; .• tok. Orr· Tr . de knçaklama, )i~itlrme den ir. G er-
l1I p IOp ;lIIi1 n, cr me çal ma ne sne, IOsan
' 0 0_
.. Ik
I e rge~ mf '" (hepSI' lçln K ' , U
' . a ., yg.... I mek ... çek an laml doga ü~lü {llaylan öykülq ti-
_sur ~ u ). Su örnck le n lc lir.h'r-dir·d l·r l..ii\" lcri nin D ERNESME/dernr~mt'k, t r. drrm t'k, cs. rip anlalma , m a ~alla ~lum adl r.
D ER t I E · , lr. tir (diri, ca nh)dcn lirl~- . c~anlarn içc rdigigörüliiyc,t . BUllby, {kr· tr. llrmek (hk. Dcrm ek)te n d rr-n-r"~­ uESTE, fars. dr st (d)tcn drste (bir dI e
me ·.l r rl) m... k /derl ~ml'k ... Kök anlamlY- ml'k eylcminin ...a nllllk , diriliJ.. i<:c re n mek /dl'rne'jml'k (ioplu olarak gl)rÜ~m C , tUl ulacak nicclikte olan). Tt. t utmak'lan
1:1, kt'nd ine ~l' l mek , luparla nmllk, d i~i- bir ti/dl ik 1:l ~ldl !2ml Ollay" kOY'lt . T lirk to planma k, bira raya gclmck, ka r~l h k h l ulam, ba~...
11 k kU ~llllOllIk , lo lJ l lI~l1 l nk . An lam ~c n l'i - d ilinde t'/ i, i/l' (li\n( l ~ l11 rkl inin , iite klili- uyum saglamak, di renme k, SD D) . t>t'~trd, (1e.~ lrcl llk , des ldfmrk, des tl'len·
k lllc~ ly le t1 t'r1t'nm ek, luplllnllluk, blT:lrU- jl:i saYlsl1 ürno,: klcriylc hilinl'11 bir ulaydll':
DERS, ar. drrs (yinele me, i7. blra kma, hel - mr k, dt' ~lrl e)h:L
)-n I:elmr k. l opla) ma k... (b k. Dcrmek} ... t'(tmek/i~mek. \l' rlll\'k/\'irll1t'k, hi r· DESn:K, fars. dt'stek (ck ik, ufak. cl, dOl'
Iem e, edi nme, ög re ncc)l e n den..,
DEKiS 1K, Ier . deri 'jnlek (der mek)lc n mek/bcrmek. lt n1t'k / e tnH'~ ' irn .t·k/l'r. yanak )ten dr ~lek ...
dn-i''j"i.k/ dt·ri 'jik ( d e r i~ m i ~ 01<10, hir mek, " r i ~rnck /i ri ~ llIt' k , YI'ltIlCkhi lllll'k, VERS ANE, ar. ders (h k.) ilc fars. M nr
ye n le oda k l a ~a n, bir od;lkla lopla nan. yi mt' k hfmt' k ,~ i)'ml'k /l:e) lIlt" k , gl) e ,i /~I" (bk .)de n dl'rs-hane/d r n an r ' (ii~enim Tr. de da) anak, daya 'fgan, dlrrk anla -
evi, ogre nim o dasl, ög rcnim evi). mlnda söylcn;r, anlam d egi ~me s iylc .
hk. I>crmek l. Deri'jml', d cri ~m e k l>(l7Çijk- yesi, ~l')'s ifgi)·~ i . h'r / li r, dt'11II'k/ ,lillll'k,
 ~ (
DE§MEK 182 DEVIR DEVIRME K -,1 83 DEV§IRMEK
Destekdok u, deslekJemek, des rekten- DEVAYNASJ, fars. dlv'dc n del', A)inc'Jen T ürkçeye yall n yoluyla girdi. '\ \ DEVSIRMEK. Ir . dlr$ürmek/IiTlOrm ek
mek, de..tekletm ek, dest ekleyfcl, desrek- ayna /de.... a)"na s lfd evayn a ~1 (kendini bü- Del'irli (elil a raltkla rla yinclc nc n de- j{lroplamak, dc rm ckuc n dlv$Urme.k/ de...-
Ii , drslek:dz_ yük gör me, nesnelcri oldugundan d aha vim). l Urme k/ de... ~ lrmek (dcr mek , b lrara~a
Alm. St ütze, Stützba lken, fr. poutre, ap- büyük gösterm e) . Bu SÖl.cÜ~Ü Ir. ûevlrmek'Ie ba~da~t lT ' gct irmck, lroplamak). T ürkçe _~I rfd ' r
pul. i~p. a poye, itl. a ppoggio, ar. mes- DEVE, es . tr. teve (de...e)den delE·_. mak va n lt ~t l r. . . kökler inJ c topla mak, de rmek . duzcnle-
ned, Ie rs, pà)"f , lal. s ta bltlme nt um, ad - ASYil Türkçesinde li...l, te vl, te vey, te... e,
minicul um , Iulcjmentu m, eolunem, ing. - devey, devl (Kál.), gibi söy le ni~lc r i va r. DEV1~MEK,Ir. tegJl~ (d önrne, dc~e, mi",' diril~m,de k, ya~at mak, derternek an-
pro p. support , gr. !iOteri~mll_ . d b·'d· " " ' )1 am e n sa.. I Ir.
Anad olu haIk a~ll nda deve (dc mir S<lC3 - ~ çe\l ~m e , aya n ~~, I rren ..0 .. e n Dinnek/l lrm~k [to plam ak, der rnek, der .
DESMEK. tr. h~-de~ {açma k, d l ~an çska r- yak. t üre denen dokuma a-act parçast}, "'1 lel?;-,u-r-mek / lti!.urmek - levOrmek / nek kurmak). Bu kökler der-ter biçimin-
mak, yar mak a nlamlhl içerc n kok)len deve (deve )... Bize kahrsa deve'nin do- \ dev fr mek (bk. Oc~!", ek ). . . . de de ~ry le ni r: tennek-de rmek/teri l-
dt~ .mt f,; /de~ mtL tal yaplsl, iri gövdesi neJen iylc, dt"l'. dil' T,:vOrgen ..[çok çcVl r~ n , boyun.a çe vrre n, mek, de rilmek (Ioplanmak, canlan mak,
T r.de 11 $, ta" dil , del köklcri d l~an , sözcülderiyle ba~l antl~1 ... ardu . Ka$.da Ka~. ), It lUrm ek [çevirm c k, Ka~. ) , tevtr- diril kj
' k . k U ) Anado- LIl me .
açr k a nlamla nm k eren eylem lerin kay- geçen tivl (deve) ~özcü~ü Iar s. dh' (de v) mek (d evn mc e, çe:nrm e. >'g. , . Terig/lirig [de rme, toplarna, dernek,
na.fold,r . DI ~ Hrd a. l a ~ rad a, dil ta. 1I ~l a, ile e, kökenlidir. lu haik a,W_mda dl\'erm ek (ilerek devir- d K· ) I " (I I nan den .
' d . I k) dij k ('t erge, al · , en gen op a •
d l~ lamak. t l~ lamak sözc ükler i dllarda Ar. ~mtl.lal . camelns, gr. ka melos , fr. me... cvu mcye ç~ I~m a ' . verme I' Icn, Käl _), leril mek (derilme k. loplan-
olma k, içle bu lunma ma k demekrir. Ses cham eau , alm. Kame ], itl. ca mmtllo, m ek, dayanmak, itcr ek d evirm eyc çah\ . mak, Ka$.), terim sinmek (de re r gibi go-
dönü~ ü m üyle IIl ·ta1 ·fQ -de1 biçimleri (Avrupa dillerin e ar . cemel'da n geçti). mak). - runmek Ki, ) lerin mek (ke ndisine der-
olUllu. 0e1m ek. kök an lamlyla, bir nes- Del'ebo)Tlu, de...ed, devediken l, del edi ~ I, Tel' kóküy!c Ieg/tet/dt v ba!lanllslnm k K'.. ) 'I'ri k (10 I nmak lop-
neyi dllan çlkarmak, bir yeri açm ak, yar- de"edó$liI, dt v« lmasl, de...eku$u, del·eta. d~,,~a
l
sonueu 0 ara
I k I I ek-de...lr
el' rm
me , al · , e ~ me pa
• lantt, derrnekte )'3 n~ \'C yardlm et mek.
,
mak, içindekini açl~a. dllan çlkarmak ban l, devehman, devttü)ii _ meL Kä$.), tlrik (derme. deri~, Ká$.)..
e)kmlcrini kapsar. H aik a~lhda rt l ' DEvlM, Ir. devlnmek (bk.)lcn del'-I.mjde. DE\ 'RE, tr. del-irmek (bk.) len d tvr ~fd ev. DtTlOrmek, difl lnnrk, de$ünnek, dir ·
mek. tl$mtk. dilmek sözcüklen del mek vim (devinmek c ylcm i, dcvinmc, ar. ha· ~ . ~ (a rka ya~, arka yü!, _lers, ~a~$II, ~I rt , $ünntk, d l ~ ünnek.: d et:$ ilnne~ ~el'$ Ür-
anla mlhda dlT. Anad olu Tü rkçe!iinde 14. ~kel) . \ bir nesnemn te rs yuzu, deriCl 'Irça sl, m~k, dlv'jOnnek. dIV$lnnek. '!2bunnek.
fi;iZ)'l ldan bu yana de1mek söZ"cti~ wyle- Oevlmbilim (sine malik), delimli, dnim. SD D ). Wlmek (Tar . S07_) . Bu . ör.n7kkr~e
nlr, yan p aç mak. yannak. dt! mtk anla· , Iilik, devlm sl~ devimslzliL Dtol'", s07:c~~ünü n a r. de...! .(b~ . I)aln ). ...!. e r~~ këlkünün gCÇlTdl~ dC~ll-
mIni içer ir. DE\1NIM, Ir. del'lnmek (bk.)te n de· den lürcdl~1 saVl ya nhlllr, IkJ soleuk ara - meI«sergllemyor.
Ya kurda 1i11 olur ü ka m m dt1er vin-i-mfde...inim (devinme, a r. ha reket ). smda görülen scs bc nze r l i~ ar. del ~ ile . . .. ~
Ya u~nlr dog,an ku n a~m a dÜler DEVINMEK, Ir. l e~in m tk (klmlldama k, Ir de\-n ' nin birbirine kaTlIIITllrJI3Sma \U !iUr dalll kardalla n n dl'lurur
- Süh . - ~l a çml~lJ r. ~eh rden da$Ta ol dah l t l' kJlur
d c~m ek, davranmak, bk. J ~m ek lt c n te·
dilclc rindc deler SÖ7C Ü~Ü )lIra r, deler, \'Inmek jdevlnmek (u~ra$ ma k, krmllda - Köke t ses.inin gClirilmesiylc M17cük urel. - ~eyd . -
)lIn p aça r, içini d l ~m p çlka n r a nla mm- mak, ar . h a ~ket elmek). Sevmek'l en me: çevr~/çevrt (çevirmc k' len), g ör~f ltlha ~ün d e\' ~ irür t uru r örü
dadlr. sev-l-n-mekfsel'inmek. Jumek'l en glJre (gö rme k'te n), s O r~/s O~ (sür. _ ~ eyd . -
HaIk a~:Jnd a de$mtk den incc, )u l t$. yer-i-n-mek/ yeri nmek örneklerinJe oldu· mek'l c n)...
mek, dtlmek, ).. nnak, a)l nna k anla$tllr ~ gibi... Dto,ü rdü kendü)i " ij sa bn gördü
f\ DEVRIK , tr. de...irmek (bk .) len dt "''' ' - Yunus -
(SOO. ). Te$lk (ob ur) , te$ük (delik, lala-
Dünya derdin t dÜ$e1den herl hu "\l i-k/denik (üstüsle kat lanmll , ba~ yam
~I yank, Kál-) ... Dto,llmek (yanlmak), sona, sonu ba\a ge!mil ncsne, bükül- DÜ~O n eldi koy ehlin dh·,ü rdü
deltlnntk (vard irmak , açhr mak, Tar. çorlu giinO I
Yakasln ta !in eUnden devlnllh m ü~. ) ... - Mant -
Stll .) . D cvr il m i~ , yeri Yl kll m l~, yamnd aki a~ae a
kurt llrllma:r. KI d rg,~Urm ek içln çaYlrda n ha...a
DEV, fars. dil' (dc'I)dc n dev_ - E.Na7mi - yaslanm l$ agaç. - Bu orma nda çok dcvrik
DEVA, ar . de... a (c m, iláç)dan deva (anla. var...• Yapp Idl sunkur ba'jlnda )Ul'a
Glrih kim gUdl eldtn dÜ$di d l ~e - Süh, -
mi dc~~m edi ) . DEVRIM , tr. devlrm ek (bk.) le n de...·I·r·
T ürkçe ye ya7lh yoluyla girdi, anlam ge- Devinmekdlr a na derm a n hemi $c f\ Im/devlrlm-devrlm _ Dlar usludur kim el ü$ür düler
ni,l cmesine u~ayara k, sIkmIl, ael, üzün- - Vey.~ e l - \.'\) Haik aw_mda den im (sofra), devrl sl Uuhul çalma dm rIlhIt dll'$ürdOler
IÜ, dar hk, tedirginlik bg. olumsuz elkiler KJmlldanlr hep dert lerln de...lnir gün (ert esi gün), de...rl sl (e rtesi, 8DD.).
yapan olaylaTin giderilm esine yarayan Yas Ue se...lnclm Ylk.Jhr dal?;lar Yeni türclildi~i i\eri sürü len devrlm ~öz­ 13. yii7ytldan bu yana, Anadolu Ti.\rkçe-
hülü n ger cçlere dt va dendi. Dtva h, de· - Kara . - cü!tünün haik dilinde ki, ba~ ka anlamda ~ i n de, dl''''$irml'k s(n:eü ~ünü n d e gi~ ik bi-
vas l:r._ da olsa, k arlllt~ bu ~avi çürütüyor açlk- çimlerd c söyl en di~in i gös.lcren daha pek
DEVAM, ar. devAm (sûre, kesintiye ug:ra- Devindirmek, de...lndirt mek, de... lngen_. ça... çok ürnck vardir (bk. Tar. Söz.). Hu ör-
mama)dan del'am {a nlaml dc~l medi) ... DEvlR, ar. devr {dönme, döndürm e, bk. DEVRIYE, ar. de...r (dob l ma, dönme)den nekIer dt'\'l innek tir·tl'r-dlr-de r kökün-
Dc:la mh , devamhhk. devam slZ., devam- Dalre )den devir (dönmc, çevrilmc, ça~, devr l)'e (gecelcri dola $an gOve nlik görev. den geldiäini, ba~ka kaynak arama gere-
sl:r.hL dönem)... ~ini n kalm 3dl~tn l kahl\hyor...
liler i, kol, kara kol. ).
DEYI - 184 -
Devsfrmek'I en : d evst rll mek, d~l'lil rfm ,
devs trt mll. del'~irlm sl l, devstrme, dev-
~ l rt m t k. dt l'~irt lirmek_
HaIk aVlOda: dii~ü nnek, ~ fi nn ek,
~-,ü nn tk, ®1firm ek,®'Orm t L
DEYI. Ir. de me jc (bk .) te n dey-ljde)i (ku-
rai söz, ilke Mi7., gr. logos. a r. kelim.
lal. verb umt.;
DEYIM, tr. deme k (bk.)tcn dey-I-mjdt-
y1m (SOl, sÖ7l;:ük, a r. kettm e, SOO),
Deytm Sli1CÜ ~Ü. ar. tabi r anlammda da
geçcr fidie.
DEYINMEK. Ir . degmek (hk.)ten dey-
i-n-mek jde,.inmek [bu yu rm ak, çaS,lr-
ma k. Yc megc deginmek: yc mekte çagn-
ya uymak , yeme ge oturmak, yeme kte kl-
lere kanlrn ak, SDD).
OEyIS, lr. dernek (bk.)(en dey-I., j deyl,
(ko, uk, t ürk ü, sözc ûk, a~ (, larkt., gazel.
SDD).
DEYISET. Ir. dcmtk (bk.)le n dey-l.,~tj.
de,.i~t t (söylcnti. ar. rha)TI, A~I z, diJe.
lürkü, SOD). ..
Söze ii~ü n sonuna gelen et SÖI i:Jretmeye
yarar; bi n~ ljbi ne l. gö i ~ l jgötet. ö1 ~t jó-
let_
DIL4. K., tr. tllak/ tll-dil' den ak cliyle
hl-a -k/tllak -dllak (ufak dil a nlamlnda.
Kadmlafln dol aygllmda buiunan dil -
elk).
Su sözeiikte.. aglz ba~~ alt kl~nndan kay-
naklana n, blr ses d e ~llm e sl l'ardu , bu
nede nlc bal ka köken a ram a ge regi yok.
lur.
DI!), tr . ta§-t lt (d1lt a olan. içte olm ayan)
lan hlj dll _
Tr..d~ sürekli dönülme goslcten tjd ses-
lcn ntn dc~ilmesiyle tl~ -dl~ . Nitekim
tll jdlt, tim ln jdemln. lilijdill . til j dil, ti -
It kj dilt k, t1 kmekjd ikmtk, tlktnj diken,
Ii l i t m tkjd i ~ l tme L Olladönük. dllasa-
iak, dllavu rumeu, dl,ba~ka i al l m. d1tbü-
key, dlldtn, dl~ lk, d1tmh, dlll l len. dil -
1..1, d1lkJh k, dil kutsa i, dil lak, d1llamak.,
d l ~ od u n . dll sallm. d1ltan. dil ten. dil-
)ilz_ . len tllrelilmi, göslcril mesi yanhlltr.
OI.SARI, cs. tr . talganl-ta~karu (dl}afl, iç-
len dt1a d ~u )daD ta~garu-tap ru- h~a-
~-d lla " _ ort~ d a ~u'u.n~n g scsi -:,nado-
~ ag:tmda surckh dU1Ul göslenr. Tal
SOleu~ köken ba klmmdan dIlta, d.~ a r-
DlolNl\IEK
da elan, ytize vure n, görünen anlamla ra-
na gelir. (bk .T a~) ...
DI~ , d. tan só7cük1criyle tal e~ kóke n i i -
dir (bk. Ta~ mak).
DI~an. d r~a "lS1 , d l~arhk_ dll an çlk-
mak, dlJBnda_
D1ZDl Z,tr. dil [yanssma ses jd an drl _
dlZjdlldll (bülleld de nilen bir sinc k.)
Bu sinegirr adr dIZ-dIZ nit cli~ind e bir scs
çikarmasr dolayisryladrr.
. DlldllCl, dll dizelilk (yankesicilikle.)..
D1Zl.AK. Ir. dal (b k.) dan dlz-lak jdlZ lak
(dogrusu dazla k'tlr. all scs jc rin de do-
nüsme sonu cu: dal j dll )...
DI8EK. tr. (lip (tc pe, dip, tcm cl, kök)tcn
tüb ~-kjli Mk-dibek-. Oibek' in d ö(:.
mek'le ilgili ol d u~u n u söyleyen dilcilc r
de (HE) vardrr.
Kök enta rm Iepeslne vuru laa, tepesfne
vurulara k d"tülen, sözc ük anlaml )'a),k.
a~aç. ha l·an, dlMk..,
Tü pü lemek-tepelemt k/ lepcsine vura rllk
d~mck , elmek. Haik a~zll1da Iöbi.·kjle-
pc, tÖPf'j doruk, son uç. dÜMk-tfibek-(j-
bek~ ibek biçimle ri, bu biçimlc rde di-
bek'e dogru ~ de~ilm esi. kt ll (dibck.
ba~ ba hçe, sInir).
Tepmek,lepelemek c~k oke nl i _ ..
DIDIK. cs. tr. Uiig (ya ra, aelma , aä fl, ael-
)'11, Kà~ ) den tidikj dldik _
DIDIKLEM EK. cs. tr. Wig (bk. Didik)
den didik-Ie-mck jdidiklcmek kök a nia-
mi: yara açmak, )'Irtmak, parça lama k,
anlam genille mesiyle; bir ncsned en ufak
bölümeüklcr kopa rarak daältmak, parça-
lamak).
Titmt k, (yaradan do!a)'l ael duymak, a~.
n çekmek, Kàl.), tltmck (dire nmc k,
Kàl .), Utig (balçlk, çam ur, Uyg.), Iiligçl
(alçlC1, uyg.). tIlmek (verme k, delterlen -
dirilm ek. adla ndlfllma k. baglllamak ,
Vyg. Burada ad iand lnnak, d~erlendir­
mek sözcüklerinde kökel bir anlam kay-
ma sl sözkonusudur.)
ML da dldikltmek eylcminin ditmek'-
Didiklenmek, dldlkJttmek., dldlklttllr-
mt L
DfDINMEK. cs. Ir. IItmek jdltmtk (diren-
mek, karl1 koymak, aCl duymak. Käl .)-
ten tUI nmek (Kàl. ) didlnm ek (kok anla.
DIDlslMclLtK - 185 - DIL
mt: kar§l koyma k, ncrya katl anarak di- Tigt'nek (dikcnli çahhk, kaz.), klgen (di-
_ren mek, dik hakmak. dayanmak . An lam kcnli bir hilki, ÇUII.), klgtn t k (dikenli ça-
gcnitlcmcsiyle: e mck rüketc rek, yo rula - hhk, ÇUII.) sözeüklcrimlc dlken jtlkt n'in
rak çah§mak)... _ kigen (dj k, tjk, d jt) dilnülümlcriyle ge-
DIDI!)IMCILIK. es. Ir lilmtkfditmtk çirdi ~ evrelcr gflrü!üyor...
(hk.) didi nmek (bk.) -didilmt kjdid!- DIKEY,lr. dik{llk.)lcn dik~yjdi key (dik
1lm jdidil imci lik (Iartllma)'l seve n, hl- olan, e~îjl;i n kMl1!1.).
limscl konul arda tams ma ya a~l r h k ve- Gün ~yjgfin ey, blr~yjhl rcy bg.
ren felsefc öltretisi, özelliklc Megara Çl- Ut KGEN, tr. dik (hk.)lc n dik-gtn /dl kgen
!!:lrl l . Bk. Dldlsmek.; (dikaçl nluçturacak hiçimdc kcsi$e n d~ ·
o lnl:)KEN.lr. did il mt k (bk.)len didil- rular).
kcn jdidilktn (diditici, didism eyi scve n] . (;e n d iylc sözei:Jk t nctmek , örnclo: vcrii-
D1DI:)MEK. es. tr. Utmckjditmtk (t.k.)- mes! ge re kmcyccck nilcliklc, çoklur.
ten titil mckj didil mck (kar§lltkh oiarak OIKKAT, ar. dikkat [incelik , ilgi)lcn dik·
birbirini itip kakrnak , cllc-sözle çcki, - kal (ilgi duyma, ön cm vcrrnc, bir nesne -
mek). ye kar§1 yönclmc, duygularla düsünceyi
Tlt il mek (ritrn ektc yardrm ve yanl ct- bir konu üzenndc toplama ).
me k. y mrlmak. tltll mak. Kä, .)... Türkçeyc din-yal ln yoluyla girmi,tir.
DikkatII, dlkka tsil. dlkblslz llL
DtCERjD1GER, fars. dlge t- (bath . öre-
kilden dijl;tr (ba§kasl, öteki). DIKMEN, Ir. tlgjdik (l>k.)lcn dik-menj -
' Anadolu haIk aWlnda dlgt r ka rll h ~ Ol- dikmtn (ueu Si\Ti te pe. dü..: ycrdc yiikse-
~t 11cnir, ncd ense bu siizci:Jk aydtnlarca len·si\Tilcn lepe)...
tutulma mllllr. Haik a17lnda: u ~lIçhk (dikmc yiJntemiy-
Ic olullurulan a~açhk , d a~l ar m en yiik-
niK, Ir. tigjllk (ayaga hIkma. yijksclme, sck yeri, dik boynu7Ju hayvan, dUl yerde
bö lunme , Jik dUrm a, a~ma bildiren yükscle n sivri le pe)_..
kók)lc n dik _ Ting (Kàl.)
Fr . droi t, lat. ne tus. di~ctu s, alm. sttll. DIKT", alm. dikla t {kcsinli\de ye rine gcti-
S11nskr . rju h. isp. neto, il!. reUo, kelt, rilmesi gerclcen huyruk )lan dikta (buy-
ny, go!, ral hts, ing. r1ght, ar. amOd, ruklu yöne tim, tekclci yönelim) .
fars, rast._ Dikta sOleü~ü lat. dien (dieer ej söyle-
mek, he iirlcme k, anlatmak, yönlendir-
DIKÇE, tr. dik(bk.)ten dikçt jdikçe (dem- mek, açlklamak}da n gcJir, bütün Bali dil-
ge denen dokuma aygillmn dÖnme.sini Icrine lal.de n geçmillir.
sa~aya n ar aç). Türkçeye yal ln-yönclim yoluyla, 19. )'Uz-
DtKEL, Ir. dik (bk .)len dik~ljdiktl (bel y1l ortalarmda n som a gird i.
biçimindc tanm ~rael, çalal be l. Topra· DiklaCl, dlkl acdlL
ga dikinc batlnhp akta rmada n dolaYI.). UIKTATÖ R, lal. dictator (bütün yönet im
UIKE LEÇ, tr. dikm ek (bk.)te n dik~­ yctkilc rini kcndi e1inde tuta n, buyuru-
It-ç j dlkeitç (fide dikmcye yarayan ueu eu)dan fr. diclaleurjdlkta(ör, .
sivri. tutaealdl a raç) . Türkçeye b .dan yalm -yönetim yoluyla
DIK ELMEK. tr . dik (bk.)len dik-t-l - geçli, anlam des,.i,mesine u~ra madl .
mtkjdikeimek (dikilip dur ma; , birine DiktatörlüL
karl1 koyma k)... DIL, Ir . til (dil}de n diL
DIKEN. es. Ir. t1 ken j Ukken (dele n, delik TlI, tjd dön ülm csiylc dil. konul ulan dil.
açan , dürte n, diken )dcn diken (Kok an- aglz,daki dll._
lamI: •... bu kd ime bir leyî delm ek. TIljdll sÖl ei:Jgünü n d$ ! scs, yanSlma
dürt mek. dikmek dem e k olan t1kdl sö- ses olmasl oiasldu . Ahldan Ç1kan Uil sc-
zünden a1tnmlltlr. Kà, .). sinin I ekiyic tUil biçimine girm esi SÖz.cü·
Diktnd udu. diken~. dlk~n~, diken li. dl- gUn yap.sma da, atz n C; lhrdl~ dota! sc-
ktnliba hk, diktnIlk, dlkt nll)tlan. dlktn- se de uygundur. A~ lda ki dlr le koOOlu-
si, di k~ns il ~. lan dil arasmdaki ba~'ant l , konutma e y-
DIL8ACI - 186 -
lemin in a ~Ii'-da ki dll' le sagla nmasr yüzün -
dendir. Durum baska ulus dillcrinde de
bu na yakmdrr.
Ar . liaan (kcnusulan, dil, a~rzdak i dil),
fars. zebän (a~llda ki dil, knnuqula n dil),
lal. d lngus,lIn ~u a. sa nskr. Jlhva, Ir. lan-
gue, isp. lengua, itl, Ilnl;:ua. gol. fu{!:So,
alm. Zu nge, ing. tongue, gr. glolfa, rum.
glO5sa_
Dil/ anahlar , sölJ c ~ me, koy, körfe z, tul-
sak (Tar. Der.)...
DILRA(;I , tr. dil He ba lf dan d i l-bll~l / d ii-
bn~l (ge rde k gcccsi gcli ni kon ujturrnak
için g üvc yin \·c nl i!1i susl:lklS I, alnn "g.
(SO O).
DILEK, lr . til (dil)de n til-e -k/dölck (çok
döl vere n, dölleyici, dölle me gücü çok
olan) , elemek'le n el-e-k/ elek gibi...
DUek (ar. ~traa1) ( , dilek bltlnnek (ge.
reksinmeyi yerine gelirm ek, kar~l la ·
mak), dilek bulmak ( isl c~ine kavu~mak ,
iSl cdi~i olma k), dilckçr (diJcge uygun, is·
t cnil di~i gibi), dlle kçl (ar . , efaat-çl), dl.
lek rt mek (dilcme k, yakarmak ), dileklü
(isleti olan, di k~ olan, dileyen)...
DllEKÇE, (dile~ bildiren yan, isle~ dilc
gelire n yanll beIge, a r. I stlda fba~ ~t1t-
ma k anlamlOda su d'a'dan)...
DllMAÇ, Ir. dil-mr-ç/ dilmaç/ dilmaç (bir
dilden ba~ka bir dik çeviren, ar. fereü ·
man kar11h~ ) .
Maç ekiyle sö zcük üre tme: ov-maç/ ov.
maç (bir yemc k IÜ rÜ. Buna omaç da de-
nir. ), tu t-ma ç/ lu lma ç (YC'lguu lu çorha,
Ta r. SOz.), tut-maç / l ut maç (yogurtl u,
mer cimekl i yeme k, SDD), )'Irt-maç/)1rt.
maç, Dllm aç söl eugünün )1'nl oldugunu
sö.Ykyen ML ya m lm.l ~llr! bu sozcük 15.
)1I.7)~ldan bu yana dlhml2de soylenegel.
m l ~llr (Ten:rman, Ahler-l Keblr)... alm .
Dol ?Jrtsc~cr (çevir m e~). sö1.cügü nü n kö-
ke nl de dllm aç/ dllm eç tIr...
Dllm açhL
DIMEK, Ir. t1mek/ demek (söylemek)ten
t'> k. Demek.
DIN, ar. din (ge k nek, ah,kanhk), ya da
~ dó n (dîn)de n din _
Ar. da din (su rekli ya~ u r, boyu n eg-
:oe, buyruk a ltma girme, sullan, muIk,
buyruk, tarib l, üslun gelme, yok elme,
kend ini Ta nn ' ya adama hg.), sözeu~ü -
DINÇ
nün i çerd i~i artlamla r tr.d c hilinm ez, s(iy-
lc nmcz. Bize kah rsa din süzciigünün kö-
kcni so~. d ön'd ür, ar.ya eradan gcçmis-
t ir. Yazl h~ biçimine bakrhrsa din ilc
de)11 (bo rç) es kökenlidir, ikisi de d)T1 ile
yazrhp ayn okunur. Fan din (gun c~ aYJ-
nm yirmi dörd ûncü günü). _
Ar. din , ~. dön, lat. rt'ligio, alm . Relt-
glon, fr. rt'lig ion, Isp. .....liglon, itl. re ligl-
one-, Uygur T ürkçesinde dinda r-dmdar
[scçkin , üstü n, scçil m i~ ) ...
n INAMIT, fr. dynamlte (kükü gr. rlynn-
mos / güç, c rkj rcn dlna nJlt [patla ma gü-
cüylc büyük i~ giircn kimyas;11 ncs nc] .
Türkçcyc hilimse] ar asnrmalar yeluyla
gcçti, kullam m a lanmln gc n i~li~ ned e-
niyle hlzla yaYJldl.
D1namitçl, dinamillemek., dinam Ulen-
mek., dina mltlelmek_
DINAMO, gr. dyna mos (gûç, er k)la n fr.
d)11a mo (dcvinimi e!e klrik abmlOa dö-
nü~tü ren aygll).
T ürkçeye aklm la çalL~a n a raçlar yoluyla
girdi (özellikle ta~l t araçla TlOIn Avrupa-
dan alrnmaslyla).._
DINAMOMETRE, gr. dynami s (güç, e rk)
ile met ron (ölçü)tlan fr. d)namflm~tre
(güçölçer)de n dinamomrtrt' (güçöl-
çer)...
DINAR, lal. denanus/denar (o n degerin -
d egümü~ para. Kökü: denlj dee-slnl/de-
cern/ 10. Bu par a ölçüslinün Lati nlcre
Ikinci Karl aca Sava ~lan dönemin de gcç-
ligi söylenir, ~ F. )
Dinar ha~l a ngt çl a gümü~ paraya dcniyo r-
du, Araplarda allm kar~l h~ sëyleni r 01-
du, Ir. ye ar.dan geçligi !>amhr...
DINCEU'tIEK. Ir. dlnç (bk.) len dine-
e-l-mek/ dlncelmek (di nç le~mck , dinç d u-
ruma gelmek, güçlü olmak, güçlc nmd).
Haik atz mda: dincala ma k (dinle nme k,
ar. istlrahut etme k, SDD) .
DINÇ, cs. Ir, tm/ti n (soluk, Öl, ar. m h,
fars. can )dan tm mak /llnmek (so luk al-
mak, dinlenm ek, kendine gclmek, güç-
lenmck) len tIDç/llnç/dlnç (güç, e rk,
s.agJam hk).
Köke c e kin;n gelmes iyle sözcük olu~l u r-
ma: öte-ç/ ötr-ç (olen, hor07~ 5 DD; e-ç
sesleriyle), gül-e-çjgüleç (güle r yüzlü,
e-ç se!>letîylc, sevi-n-ç/ sevlnç n-ç sesle-
DINDAR - 187 -
riyle, kn·a·n-ç/k.1VlInç n-ç scslcriylc]. Bu-
rndn dlnç/ dlnç sözcügü nün aYfl bir özcl-
ligi var, 0 da: tm-tln-dln sözcugunün kö-
k ündc n ses ioin b ulunmast, ek olarak
ikinti n sc smi a lmaya c1vc r i~li olm ama"'l-
dit. Böy!c bir e k !>CS ald l ~ mda sölcük
din-nç biçimine girer . Bu da T ürkçen in
yap' '''lna uyrnaz (iki n scsinln e k olarak
yanya na gel mesi).
Dinç't en : dinçle nmek, di nçle~m ek, dinç.
let mek. dt nçlettlrmek, dlnçllk,
Kala m kamu kat l kerkunç Idl
Veil km-kularmda n nl dlnç Idl
Se nln lil' arkala~IIIJan Iklnç
EUm !ja h -t Çlodeo olie kala dinç
- Süh. -
Dinç sö1c~ün Ü dlnç diyc o kuyanlar da
var:
Ne zehre klm i dem ede gOç basl nç
Raiyyet Inayet bulup oldu dmç
-Süh. -
Buuda basmç sÖ1.cOglinün yaplsma uyul-
ma ama cryla dinç'i n d mç biçiminde
okundu gu anla'lhyor.
DINDAR. ar., rog. din /don i1e fars. dAr
ekinden din-dàr/dindar (bk. Din) Dine,
dinine bai~h kimse.
Dlndarhk_
DINDA$, ar ., so~ dIn ile Ir, da, e kinde n
dl n-da~ /dinda, (be Ui bir dine baglanan-
lartn heps i, bu lun bireyleri).
DINGIL, tr. çin. tenjfden deng e (bk.)
-dt'ngel /di ngil (de ngeli duru ma get lten,
de nk olmaYJ saglayan, denge kuran ay·
g'I, araba teketlcklcrini birbirine ba~a ­
yarak dc ngeyi ~~aya n uzun demir, te·
pe, uç, do ruk, dcngesiz/ dingil gibi 00)11·
na dön üp sözünd e du rmayan, se pel, ge·
le n ba ~ Ir~I, güvey, SOD).
D1ngil/dengil baglanllslOda anlam la ba ·
0101 kuran eli sesleri ara slOda dön ü ~ me­
dir . Bu da Türkçede esk iyc giden gele-
neksel bir dil olaytdlr: min/men, bin/.
bcn , el mckj irmek, e rmek/ irmek, din.
~I /dl ngl l (demir dingil, SDD. Du lir-
nekte dlngil'in dingei bîçimind e de söy-
lendigi görülüyor.), dinge/ dingi/lepe,
uç, do ruk, ge lin ba,h~, (5 DO)...
(Dingil sözeügünOn yanslllu ses ola rak
nitelenm esi (ML) çok ya n h ~, yüzeyscl
DI RE~
bir dü~ ünCCl.lir . T ürk dili konusund a uz-
man gcçincnlcrin, kayneklanm bilmcdik.
kri lt . sözcü klcri ' yeni", ya de "uydur.
ma" diye nucl cycrc k böylc yamlno, sar.
nncr vorumlan T ürk dilbilimi adma uta .
n ,la~ k bir olaydrr. Burada dingil'le dan -
gul dungu lun birhi rine ka fl~IITlld l gl anla.
$rllyor.).
Dlngll'de n Jingilcik (I ... pinol J enen ku ~,
zrplaya zrplaya yü r üd ü~ünd en), dIngIn_
dek (diine J one, 11playa zIplap yiirü.
yen) . d tngl tdeme k {krm tldnm ak, oyn a-
mak, dönrn ek, titrum ek, araba o kunun
yukafl kalkmasryla arabada ini$, kusku-
lanm ak, korkm ak, SD D ), dlngllde, me
(dö nme, srçra ma], dlngllemck (kork.
mak), dtnglli (lepe, dor uk). din glIllos
(Iahlara\'alli, rum. los e kiyle), dingil .
köçük (agaclO doru~u , 50 0)...
DINGIN, Ir. dinmek (hk.)le n dln -glnj dln.
gin (d inmi ~, dur gun, güç.~ üz, d ü,ünce .
li.kayglli, oilkin, SDD) .
Dlngl n le~ me k, dlnglnte,llr mek, dIngIn-
IIk-
nINLENCE, lr . dln lenmek (bk . )t~ n din·
len<e/di nlence (dinlendirid olan, klU
sü re1i çah~m am a, ar. latll.).
E~len«/rtl ence, s lll.I1« /slgilce, gill-
me«/gülmKf:, gilul<r/gOzelce bg. söz-
cûklcrde gö rülen ce ekiyle...
Dip, es Ir. t Up (kö k, le mel, laban, Ö7~
son, uç, bilim)ten tUb-t1 b· llp/dlp_
TUplüg (soylu, köklü, lem eli olan, laoa-
Ol olan, Kan , t üpb-rr k ( a ta~tlr m ak , ili·
ni S Ü r m~ k, kökünü aram ak, lemeiini-Ia·
bam nl bulm aya çah, ma k, Kà~. ) .
Dlpçlk., dlpçlklemek., dlpçlkle nmek, dip-
koçam , diplIk., dlpnof.
DlpWMA, gr. dl.p loma (dl/i ki, plomaf·
ka. t1ama~lploma/ikiye kallama )da n dip-
loma (ikiye kall anm'~), ilkçaMa bu {ür
yazlh belgclerin ikiye katlan,p saklan ma·
SI nede niylc (SYB.)... Anadolu T ürkçesi-
ne itl. dlp loma 'dan geçli.
Alm. Diplom, il1. dlJlloma, fr. diplome,
isp. diploma, fars, dlplum. Bali ditleri n·
den yakln çagJ a Ir. ye geçe n: dlp loma!I,
diplomal. dipl omalIk sözcükleri hep dip-
loma 'dan...
DIREK, es. Ir. t1rgek (sagJam, dayanlkll.
diri, ayakta d Uran )len tlrr k/ dlrrk_
,
DIRENÇ niRl.IK nIRSE:K - HI'J - n l!jE
Tr.dc tl r (diri, canh, sa~la m, _~ ólgh k h j, diril [tin, ruh , eau ), d inlt' ~ l1Il' " [topluea dirligi hin ukçadn.". Burada topraktun T ürkç c yc mii/ ik!i - I,"a lg,h oyunla r uracrh -
ge k lsc d urur n. nuclik bildir un d l iT. Tlr- k:H$1 koy mnk ), dh-lmlik (s;t{lli k), d i ri ~ ­ .."gl.m,m gclir (....raya ude nc ri akça) ..(i/- gl)"lu gcçli, yanh/ca illc rdc, kim i ilçclc r-
gek-d in k. ki\k anlnrmyla, din. cunh Je- me [da ya nmn], dirtnrse klik {cgc mc nlik. kon usudu r . de vardrr, kHsal kc..ime ~i r m cmi$l;r .
mc kti r. T iril: [dit i, Uyg.), l irt"gük (di. güçlülük), d irgqnll' k (k.n $1gelmek. cm - UIS KUR, fr. d lscour.. [söyk-v, ar . nuluk )-
rek . Uvg.). lirllgen (\':l ~aya n . ólumsüz, , Iamak). d irl''illll'k (day:tnllla k, "'IV"~' UIRS E K, es . Ir. Iirsge k/ l lr(g )se k/ t ir,
,Sl'k/ dl rse k [ kolun bilinen bü lümü). Kà~. dan dls k ur- [a nlanu Jc gi ~m cJi).
Kh ), "Il rilmek (,liril;""d . K ä ~ . ). tl rek mak . çarpl$muk, dirclmck ), dire klen- Türkçcye fd.5Cfc-ya/ m yolu yla gcçti, yal-
da ti r&gek (dir sc k, giJl. kapakla rmda çt-
[ dir ck, K ;j ~ . ) . mek (kar$1 koymak, Ji rck gibi b r$l..m- mzca aydmlarm a ra-s ua kullandskl an
ka n ..ivilce, ar pactk , il dirsegi). Türkçe -
Bu örncklcrdc lit (d irilik, canhhk, sag- Ja dikilip du rma k). blr silnüktu r.
la mh k} ik t ir (Jirc k sözcugun ü OIU~I U ' OIRIM, c s, u . tir/ dir (h k. Uirl)dc n
de o rlada b uluna n gJA &esinin dü~m e si
olagan. Ancak tt r kökünün ilOcrd i~i an- DIsPANSER, Ir. d lspensatre [aya kta sa~l­
tan kok ) c ~a n l ;l m l u.h r. h u durum a g örc tir.i-m/lirim/ d ir im (ya§am, yasama gü- lam la r a ras md a dayan ma k, ya~ la nma k, Ilm ycri)dcn dis pa nser- [anla rm JcAi~m e­
ikisinin de k6k ü Ilf (d irilik, ca nhh k) söz- cü, dir ilik, ca nhhk ]. d ire nm ek hg. var. A ynca I I ~m ek {da- di ).
cü~üd ü r. Asya T ürkçcsinde liril;.l l rl~IiG (di rilik. yanm ak, yas!a nmak, hir yc rc JÜ$mc mck T ürk çcyc ..aglillm i$1cm!criyle gird i. ku -
OIRENÇ,lf. lit (d irilik, ca nhhk bilJircn Kh Uyg.. KUl . ) Sëllcüklcri d irim, dirt- için day anak aramak. SO O) ~1:Cü ~il de !>.11 kesim dc de al lO ok kullamt a n bir !d.l z-
kë>k)dc n tin' n mrk (h k.) d ir~ .n -ç/d i. li k kaql h~ld lr_ biliniyo r. Uiren mek (lircn me k) de da - cüktür [a nla rm bilinmeden ).
n'nç _ T ürkç edc im c kiylc "'\lcuk ürcunc: ya nmak, ka ~1 koymak. dikcl mck anla- UIS. lr. ti1 (di$}tcn d i ~ _
Kók a nlam l: d ir ilik güc ü o lan, canhll~Jm bilO-im/biçi m, g~ .lm /g~im , kl's .inl /kt", mmdad lr. Sek c ki i&e ya}"gm: er~e k/er" TI'i, t i1, d i$: 'la Jl ' rda (lla n ilOlc,
ko ruyarak aya kl:! d ura n, dirilik, canhhk si m, \·er.im /l'erim, b;lk.. m/b""lm , sck (e rkcge d ü ~kü n, e r iSlcycn, SO O ), içerd e bulunmaya n, ta)ra a I~a rda)
g~t c r c n gûç. Sondaki nç seslcri, genel- tak.. m/ ta klm, yar-lm /l:mm_ lü m-sek /lümsck (k aharll, tepel, su- olan.
likle kókc gc1ip cylemde n ad lürcl mcyc Diri m'dc n: dirimti, dirimlik, dirinllilik, sak/s u..ak (..ula k ycri scve n hir kab ak Ui1 (Ii$) ik d l1 (dli<1rda). fl ~ (dl'i.u da )
~·a r a r . Sc,'.l-nçht\lnç, k1v-a-nç/ knanç. d iri msel. d iri mnlcilik_ tü rü / susak kaba~I, sa'"",,ak /sa~ sllk (be- araslnda ki)ken hirlij;i \"ardlr. T l1aru (dl-
u s -a .n\,,/u ~nnç, knrk .u.nç/ knr kun ç, 00' DIRLI K, cs. Ir. Ilrlglill: (k)lcn fi rl~-Iil: (k) ce ri hizligi n de n . l e mbc lli~i ndc n dola )", i~· §.:u da). la1 (11). d lprJa o lan), ta~ra (dl'
O-nç/ödü nç_ li rilig-fir lik/d irlik (d irilik. ya~a m , <,a nh- le n kalO an, alla lan . SO O) l>g. Bi/ e kal1r- $an, ()~ m a n l1 J illlemindc l"lan hul'a gO-
DIRENMEK, Ir. tir (dirilik, ~;lgla mh k bil- hk, güçliilük, sa~ll1 k ) . <;1\, hu d !cre Jaya mlara k, d lr.;ek <;iiJeü - re A natl{llu'ya \"e rilcn ad ) e.~ k iik e n l id i r,
diren kók )de n tir-gen.rntk / tirgtn mek/ li- Diri (bk.) sózcii~ü ti rig-lir IC-diri(iü/d hi gü nü açlkla ma k ola.... Bu <;iizcük d ll,am. llrada 1/1 "0(''' ,"lcgi ~ mc"i vardlf. Nitck im
nonmt k-dinon mek_ bilOimini alabilmck yolunda cpc yce J cg i- lan ï~e , kolun dlki lrrt'k yadamla n b;,lü· I I ~' /f i $ i. f l~ /l i~ (Khl Ï>/de~ yaJli makl3,
Oir il i~i ni . ~a~l ;, m h~m l flrla ya ku)m ak,
~i k li k gcçirdi, hu da I~.g..k gihi scs lcri n mu a nlamllld adlr, nilekim t ir kök ünun birhirine q anl,lm \c rilmcktcdir.
hir ncsncye h r~l di riligini góslc re rck dÜ~mc si , d önü ~m c &i w nuw nlJ u. SÖ/ CÜ- Îçc rig; de bun a c h~ r i ~1idi r. T ürkçcJe di r· " B. ~ra lI~m igcdi / ..yglt d i ~ini glclTdalll' .
~p k l a dur mak (b k. Dirl}_
gü n kökü fir ya$a m, güç. varhgml &ü r- "eklr mr k. dir.>ek olma k. di n-ek lUlTlek ' <t il"'. a na"l ;Içlg al.ml.. ye"c (.gil klJl 1'$'
'J~-e-n -me k/ü ~e n mek, d0'i-f'-n-mek/ dö-
dü rmc, ayakla du rma l>g. anlaml an ilOe- l>g. J cyim!cr in hcpsi d" Y:lllma-J ..yam$- k:tmar /ll l"'> l. ,lna'>l ck~i d ma YÇ"c ~ Iu ­
~e n m ek. ku ~ -a 'n -m ak/ku § anm ak, oo§-
rir. TIr lik. anlam gcni'i1cmc&iy1c d ÜJe n, ma, hiri nc da ya nak (llma_ yarJ lm cl mc nun, klJlllln J i ~i k a m a~lr : (Ki) . ).
a-n -ma k/b~ll n mll k ör ncklc rinde oldu-
uyum, uJI:I$ma hg. k .u ~l l1g1 Mly1c nir nl· a olamlarllld;ld lr. Ti r"ck'În lir,, 'ioi ft"rs1l' A nadnlu hallo. ai!/ mdd <Ia i/I .. c~lilc r i hir-
~u gibi, dlr-e-n.m ek/ di renmeL
d u: · cvin d irl i~i 1>Ill ulJ u/ evdc uyum, Ul.- bagda~l l rma lula rll giirÜnmii)'l' r. hirinc J ilnÜ'iur.i i/ d likk Karadeni l yj' rl"
Oire ngen, d irt' ngl, di renl m, di ren i'i, di- la$ma, dÜl c n kalmadl ". Ól e ya nda n lir- Dir"ekll'mck, d ir.>eklenmfk, d lr.;eklel· k rinde, hu iki !d.·.. liyi hirb irindo: n ;l~t r m ;l
".nli, d irt''iken, dire ~m ek, d irc lmek, dl, Iik/d irlik gclOim, ya~a m l sürd iirme, ge· mek . di r.>ekli, di r&eklik . dir.>fk!'ll l _ ulandg,. <lId IT.
~,-
çi.n meyi sa#lama an tam lm içerdi . oisl l'tlN. fr. d iscipline (kiikü t. l. d l"cl p· (;ree \'lkd Ulli d i ~ ..ri
DIR I,l r. 1I r!~, tlrlg (can h, ya§ayan)den dI- Dünyamn d irliCI gl'Çtr ka lmaz li nlljiigrcl i, kura!, dü zc n)(kn d l"lplill ('mil çiçl'lli ..ad
M_ Tanndan klm dJrl)'se ol iilmr z (yltsaYll, kura ll:lra uygunluk. ~l k l d Ü /cn , \'el'llll'\ ilt'r ;111;lIl1a
TIr , d ir kök ü T ür kçcd e ya§am, ca nhhk, - Suh an Vc\cd - uyum). ('(111 i !'I~Hl lI l1 l1 )ad.
dcvinmc, ayak la durma, dik li~ surdur- Bm'ada dirl ik (tirlik) ya ~a m k ar ~lh gldlr . T ürkçeye rehd c-Y;\ZI II, l;~i l i m )"l.lu)'l.. [l il lli/d\'n k ( h ~a "' / l l i ~ ;l r i . sa n /~a ri . l'a -
me anlamlnl içc r;r. (Bk. Dirt'k). gCÇli. m/ r;lIli. ~:t l'l h a l i bil,"illlindc I/i haj!1alll'-
Hu tatll d irliCim tatslZ Iders ln Uisiplinli. dis iplins il_.
DIr! (Iirig)dc n tur eyen sözcüklc r: Diri, , ~ eh Iken brnl üç ad ..lZ Idrrs ln
sl ll'l, il1c l'l·\·, ili\"(,r .
11k (ca nhhk), dirllmek (can h o lmak, ya- - I$k - DIS K, fr. diSlltrl" (kiikii yun. dis kos, IH\. Fr. U. 'a lm. Z a lm. lal, ,~ , ..an ~kr.
$ama ka\\l$mak, güç1enmek), dlrim (ya- dis('us) rlisk (,lgl r~a k , i" c llikk sJl(' rda dtmta nl. i~ I \, .lil-ntc. i11. dl"nlt'. rars. ,ll'n _
$am, ar. h RynO, diriltmek (did kitmak, Bana dirIIk nnSIZ grre kllll'z bltl n belli bil' c rcj:tc 1l1 " ~1 I r m a :mw{"Iyla ilcriyc dim , ar. sjnll.p . ,I(o.l"n i.
<'an l:m d lr mak, güçlcndirmck), dlrlll~ Kenl kon VR r m J~l n ll-e !tIdin do[:rtl <llilan yuvarlak, <lglr kaYlhwk). l\;lll tlillL' li nc s" l1sb . a llrni ( vc lll ~' k) d c n
(ca nlanl§. yenid en can bulu$. g üçlc ni$), - Sii ll. - TO-rk(;cyc .' 1'' '1' i$kmk riy1c ~('~· l i . ~c çt ip,i . f;!I. 1'11" (ycmck) ik· c ~ ~ i , kc n l i
dlret mek (canh o!d u~u n u gösle rip kar§l Osmanh d äne minde di rlik/t1rli k sözcü· DisKOTE K, fr. diseulh é<lul' (plak dcr mc- bir .111 1<1 111 1k cn! ijii S;t\ 1I';lll!lr (Fe).
koyma k, dayanmak, güeünü gösler mek), gij odene};, vergt k a r~ l h gl söylenirdi. si. pf;lkl;1 t1d üJcnli biçimdc hclli hir d i/ i· J)j ~lm (kllli . (f'lrs. 1)[111;·' 111 ilo: ), di ~hlltt da ­
dl".n« (d ayana k, deslek., kar$l koyma Oze llikle kam u to praklanmn belli bir ge· ye giirc <lcrk mc. di/ ikmc. T ilrkçedc ) 1. d i ~ç i , d j !l ~'ilik , di ~l· " 'L'h. d i ~l'l i . d i ~ !lhl .
ol a n a ~J , aya kla du rma gücü, ar. mukave- lir kar~ lh~1 d a~tl!masma dl rllk/ flr lik de - pla k çah na ruk c rk c kli .di ~i li " yun <'yn;l' ~'l i i , d i ~ s d. d i ~l"f l ...
met) , dirt'nl$ (dayanma, kar$1 kayma), nirdi.".. . dinde bulunan Î$lc nir to prag m 11'111 yer allt;ulllllda söylcnir). J.illH;:. lr. <l1 ) (111;.}1<·1) d i ~ -t' / d i ~ (' (l a~ i ~ çi l i -
 •
UIVANE
/
o l§EtE - 190 - DIv AN 191
~ ndc kullamlan d i~1i yontma aygltl, çe- dogru gchsimi izlcnir, biline n ö rnc k1c re nir, özclli kle di van du rmak. el JM' n~ di- GI)'es l, bllesl, Re les l bg. . s i c kjvlc...
kiç, dc~i rmen tasurm laran arak ögülûcû- uyuluesa, li , lg-ti ,i~ biçim inde olmasi, C van deyimler i bir bü )'Ugiin katmda el I ' . .
lü@ nün a rttmlmasr, SDD). sesl nin d ü~mesi y1c till-di'll' ye dönÜlm e-
ba~la}'lp saygjyla dur mayt anlatn. 1 0 H:~ J., a ~ -.d l~t' 1 [suç k ar llll~1 dl) t t bir
tv .. suç Illcnd l~mdc , suçiunun ödemc gcte .
Ulf e gelen e ckiyle sözcü k ürel me: si gerekir. TIrigJ d lri, açlgJael, aSIUas l, I ) ANI:. Iars. divûne [ ussuz, çllgm, anla- ~i ndc k a ld l~1 akça].
gör-t!l::ort, göz-t/gön bg ... allgj8l l, 8)lgJ." bg. YI ~ 1 az)de n diva ne e.
OI,sE(E, I1. d i ~ (b k . )l e n di'-t-«/di~Kt Dil is ln bell ne dttin gömeler
nrvniv, Ir. dlv (yansima sesjden di~_ I DI YET 11., ar. di~eften d i)'tl (hir öldü- .
[t rrnak lu)'!sl, Ilrna~m d i ~ gibi sivri, kcsi- d!~/dh'd iY (atrnacaya bc nzeycn y nucr ~e ya da ya~alarna ola ymda suçlunun
Tal He öldl1 rüb toprak )"Umalar
ei yeri, SDD) . bi r ku ~, brlducm avla ma k için hesle nen ~c me kle Xll k um ~u .oldu~u i1~ç~) ..
- Ten nuri - hir k u ~, SDO). 8 u kÖl ötc rke n d i~ diyc ~urkçeyc Islam UllllYIc geç mnn r, ça~d a ,
OI,sE(, I, Ir. di~ (bk. jte n di ~-t.k.i/dl~e­
kJ /dl\~1 (dcgirmcn tanm d i~l e m eyc ya- Ki ~ i1 er arasmda bir d i ~i yok hir ses çkanr, o na vttvn (vtt-vtt diyc l~ 1.c anlaY1llna uygun ~I m a d l!tmd an yü-
ra yan iki yam keskin .1)'gll, S DO) . Di ~i1er old uj!;u )'l'rde ki ~ i yok yansayan scstcn] ad r da ve rilir. r ~ r1 ukl en ka l kml ~, ycnn c daha çaM al
Bilernek'le n bil~i (l a~l ) gibi... - Hikmet. - Tiir kçede vrt-wt., pit-pit , pat -pal , div - hIT uygulama kenrnustur .
ol!)EGO,IT . d i~ (bk . ) l c n di ~ (hk. Dl~e ­ d~~, \'l \l-\'I V bg. yensun a ses çoktu r. Nile- Uh"ET 111 ., fr. ditle (kökü yun. dia ila / tlY:
d izelcrindc d l,i ~ü1eü#ünde n karhn anla-
j!:i) . l lhyor. kim h a ~k al1lln da yayh çalgrlar a da gl~Jgu lama , ),~S !lJ!i r m c)te n dlyet (Iaes.
UI!)EK, Ir. di \ (H .)le n d ;l-t· k/ di~e k (de- glv de mr: · ptrlill7 pcrhu ).
Ui ~n , dl ~IIt"~m ek, d l,IlI , di,iHk, d i ,i1e~­
~i rm e n ta smda dislc r açmaya yltrayan ay- nrmek.; Iforozu da ver dim T ürkçeyc ~altil t l m i ~1c m l e r i d ola YI ~I )'I iI
glt,SDD). DITMEK, es. Ir. t1lmek(Ylrlmak, yara aç- GI~gl\'1 aldrm gl ~ glV RI V geçmi~li r , k lr ~al kcvirn dc hilinmcz...
OISEME, Ir. dil(bk.)lcn dil-t-m-t/dile - mak, aelmak, ~ Izl a m a k , dire nmck)te n Gelini de verdim ntz, cs. tr tlz (di/.)dc n dlz._
me ( d i ~ çlka rma, l a ~ üzer inde aygltla d i~ di tmek (özelJikle yiln i ~ lc r i n d c aYlkia- G l\'g l~ 1 a ld lm glv glv RI~- /. Tlz (di7, K~l . , Uyg.), Anadolll aw mua
aç ma, SDD). mak, urak hölümlc re aYlrmak, pamuk- I p lvIL MEK. tr. devl nmek (bk.)ten di ~- d il ... .
UISEME K, Ir. di ~ (hk .)len dl ~ -t .mek/d i ­ yün gibi nesncleri lellere aYlrlp kahart- ! l-n-m e k/ d i ~.I.I-m e k/dh Jl rne k (kurl, Ilr. Far~ . d nû, hl!. genu, alm. Knie, fr. ge-
le mek (aygllla dc~irmen l a ~ lOda di~ aç- mak) . 111gihi bi:xcklcrin kllnl!d,lmasl, ycrdc kl- nn.Il, lilt. l;enu0 :i"m"k. j anu , ill. ginoe-
mak, çoellk la rm-hayvanlarm di ~ çlkarma- Tilm ek (yara .lelmak, uirenm ek, ka r' l I. mlldaYlp sü r ü n mc~ i, SD O).. thlO, got. knlu, mg. knu , gr. gonu. ar.
..!!. ~ ÜI di~lcr i n in dök ülmesi, b~ !( i"Yil>ifc ­ kaymak, dik bakm ak, Kh ), tiU,mek I / OIVINMEK, Ir. de\'ln mek (bk.)le n div- rükbe...
mek, SDD). (dilmekte yard lm·yaTll etmd:, )1ftll- i-n-mek/d.h'in mt k (çaha lamilk, ultral - , Dl l E, Ir. d il mek (bk.)tcn d lH /di u (di/i-
Ul,sENGI , Ir. d il (bk. )le n dil -t ·n-gi/d il en- ma k, Kal .). Ditmek /lilmek sÖle ü~ü n d e mak, d ldmmek, S DO) . Bu sö/ cii~ü n re konan, di /i lcn, a r. mis ra ). Diul/ tahla
~i (d i~c mc k l e n dola )l d öhJle n t a~ l...unu-
)1r1J1mak a nlammm bulunduäun u bu ti · o lul masmda ba,hea e iken ~e~ deä ilimi- tlTrnlk (SD D)
la n , de~r m cn lalmda d il aç ma aygJll, tll mek'le n çlkarma k kolaydlT. d ir: el i, n/ I !>C5le rinde sürc kli de~i,ip dO. o IZ("E d- k (bk) d- / -
SDD)_ Dit/ tit kökün de yarma, yanhrn, aelrna, niil me va r / • , Ir, llnle . Icn ll-gt' dll.ge
yaralanma, di re nmc, )"!rtma anlam lan I ". _ - _ _ _ (bir biitiJnii o lu11uran ~c1e ri n ~ag.l ad lgl
OISENGÜ, Ir. dil (bk.)le n di~e ngü (b k. sa kh. Bk. DidikJeme k, I)Idinmek., oidi~. U YAR, a r. dl):ar (da r /cv, ulke SOlunun birlik, t ümee, fr. s~ trmt'/sblem- kökü
Ui\ engi). rnek_ ç~\I l u)J a n dl) ar_ yun.dlr.)
OISENMEK, Ir. di~ (bk.)le n dil-t-n. Ditmek (kUl gaga~l /d id iklc m ek1c ilgili, Gerç ek anlam l: u ier, ü1keler, )1Jr1la r,
mek /dilenrnek (gcrck si1. rere dil k rini SDD). )'a) hmla r. d Ülliikler _ I UI Z~ ;I, Ir. .d.llmr k (h~ .)te~. diz-gi/ d bg t
g.fu.l r:rcrek glilmek, dil lcr ini ~Os.le rm ck , DITSINMEK, es. Ir. tilmek (bk. Ditm ek)- A nad olu TiJrkçcsindc iitkt', b<:",lge. )1J rt (dl/~.e, dlll)"C ~"Cr lell lT me 1 ~I, diizen, dii-
slTllmak. keski ile bir nesne)"! yo nlrnak, le n tit-s·I-n.mek/ tilsl nmek (kendi kendi · a nlamla rmda !>Öylc nil, l r. ye ya1.ln yoluy- Ic nhlik ar . ler1lb). I
l:;l1Imak, SOO). la gird i. Çb:-gl/ çbgi. ver1:i /\erg!, ~r-gi /ser'gt
ne ae"! d uymak, ii1.ülmck) - liksimnck nl YE, lr. deme k (bk.)lcn dey-t /deyt/ d lye ),g. ya pI5mda...
UI ~ E NTI, I 1. dil (bk.) le n dll-t ·n .li/d l ~e n. (hk.). S u sÖ/cüäü n köl:ûndc til /d il ile
ti (d il açlla n deg irm en la l mdan una bn- hallayan bülün wz.cüklcrin anlam l sakh- (iki lümee yi birhirine baltlayan bir bc lir- UIZCjIN, lr. dblllek (bk.)!en diz in d il.:.
l an la~ kmnlllan, daha ö nee üäülük n- dir. A)'dllliarm hilmed iklc ri bu sözeü k teçli r, aneak ktlk anla ml; diycrck, SÖYIc_ ~ - 'Rin (a h yünlcndir mek, düzgün, d ül e n!'
den arIa kalan un, SDD) . ycrc k, sana ra k, nedeniy1c hg. içerikler yü rüm e ~i ni <t ain a için kullamlan
klnal kesimde yaygmdlr (SOD).
OISG IRT, Ir. d il ilc ra rs. gird (gerene n/- oil~lnmek (usanm ak, ij'trc nmek, bik·
l a~IT . ) araç. Dizmr k S01.CU unde sakh ïQ!!kn_
)'akalamak, tut mak)den d l\-gIr1/d l~g lrt, mak, SDD). Uh'ECEK, Ir. dt mek (hk.) lc n dlye-eek/ dl- ~1j[IJ1c.. dQ1.Cn1cmc, yö net me ~ n l a m lafl
(ü1eri nde d i~ buluna n dol:uma ayglll, DIVAN, fars. dl ~a n (u lu ~ yönc tici1crinin
k e ~ ki, ma7J, burgu bg. aygillar, 500)... o lu~l ur d u k l a fl büyü k toplantl)dan d i ~ an ,
yecek (sä ylc nccc k 561., soylcnmck islc-
ne n SÖ1, açlklanma k isle nen d ii, ünce).
ncd cmylc)...
IJizglnlrm ek, dJzglnlenmek, dizgi nU, dl z- ,
u J ,s I , ~ . tr. ti ~i (d i~, li~ ilc baälanilIl Anadolu T ürkçesinde, Sclçuklular döne- T ür kçedc demek/temek/ l lmek/ dimek ginsiz...
o la n)de n dil L minde n bu yana, 11. yiizyll, yalln dilin- s~zc_ü k lc r i I/ d, e li ses lc rinde ~ ü rcgc lc n) I Z l. l r . dilmek (hk.) len d iz-i/d iz!.
TI~ i (d i~i , kad m, hayvamn dilisi, K à~ . , de üç aYTl anlamd a ~öy'lc ll i r. 1) 8üyük donu~mc so nueUd lit. <tu-I/ gezl, )1I1-1/)1IZI, lua l -I/luazl, bilI-I/
Uyg.), di ~ i ki~i (kadm, T ar. Söz.). loplanll, 2) 0 1.anl:lfln ' Iirierini topladlk- DIYESI , Ir. demek (h k.)le n deyesl /di) es i bali hg. sö/c iiklcrin I /i eidcr iylc olu, ma -
Dif 1c ba~an llh ola n bu wze ügün, di- la n dergi, 3) Olurma yeri . Haik aWlIlda (dc nceeHen, söyleneee kken,'<Ie mek islc- SI örn eäinde ... .
, r nin. T ürk dilinin geçm i~ le n günü mü7e bir büyügün kiilllla çlkmaya da d ivan de- nc n, söyle nmesi dii~ ü n ülcn bg..). Dlzi'd cn: dldd, dlzldlik... ,
 / DOt.A
vlzlulEK -192 193 DOCMAK
/ OlzILMEK. Ir. dlzmck (b k.)le n dlz.t-l· ~Irmt n , klr .m tn j ki nn t n bg ... D~ SÖ1çu~ii n ü n yap's t, kur ul ll ~U T ürk mU$ ola n. Aol am ge o i~ lcme.'i ivle dota n
mek/dÎlilmcL D08RA DQ8RA. ist. dobra (iyi, a'O.k, gu- dili kura llan na uygundu r, kimilerin i\er i derren kU$.). -
/ OIZIM. lt. dlzrn ck (bk. )' e n diz -I-m/dlzlrn zcl)da n dobra dobra [açik ça, gulisi ka- sürdukle ri gih i aykm d e~ ld i r: )"3 rmak _ Bu sö lc ügii tarkan, ta rh ..n bg. sÖ1cükle_
[dizmc, d izilm c i~lc mi . T ak rm, surü , paiIS' olmadan , e rkckçc] ... yan lma k'l an )"3r-a/)"3ra, kak'-ma k' t an re aldanarak baska kilklere ba glarnak
-::. öhc k). Anadolu Türkçesinc, Yugoslavya ilc do- kak-m -ajkakma, aynca kj g do nfJ $mesiy_ ya o l l~lIr . totld~ kitkiJ salt T ürk'O cd ir..
• Tu rn.. I:ldtr d izim d lzim laylar md an gelen göçmen lcr ec so kuld u, Ic kak-a /gaga, ça kmak'I a n, ça k-a jçaka l>ota nCl, d* nClhL
l nee K;I~i1 a t'ta yer izim (üz üm) anla m de ~i$i kl i~io c de u~ram ad l.. . (çakr, ufak b sçak , 5 0 0 .), sav ma k ' tan
n O (';i\ ÜT ESI, Ir. dnjlu (h k. ) ile (.tt"ï dcn
- H lk. - DQ8RUCA, isl. 14. yliryl1da ya$am ' $ b ir s.av-ajsava (m ustu, ha bcr , bi1cJiri) bg .
dnAa .ijlt sijdo{:a ï.tt si (duyusal va rhk cv-
Bulga r bo yan olan Dob rot lc ndm da n I){t~a kavramuu o lustu ra n dogmak eylc-
hu rd a d izlm SÖ7_CÜ ~ Ü Iáktm , birlik, bö- reninin drsm da, ötcs inde ola n, duyula rla
DubnldJa (u k. Debruca) -Dob r uea (Bul. miyle hu kavramm baska dillcrdcki köke -
liik anlammdadrr. alglla namayan, yalnrz ca anhkta hul unan
ga r dilind e), Dobrogea (Rom en dilin- ni a rusm d ak i anlarn bit1i~i ilginçt ir. Ozc l-
/ o lZ IN, Ir . d lzmt k [hk.jtcn dlz-j.n /dbJn de) ... likle Hint-Avrupa Dille-inde d(l~u anla -
duçlcmscl ncsnc}.
/ (ncsnclcrc, crcgc gore, birbiri arka smda mma gele n b üt ün kavramlar d ogme k-do- UO(iAÜ ST Ü, lr . d<1 g1l ik üvtü'dcn do-
DOÇ ENT, alm. dezent (köku lal. docc- Aa-ü slü jdogaüSIÜ [d uyularla kavramla-
suala ma ... ). ~ur ma k cylem indc n kaynaklam r.
rejö~ret )I e n doçent (yük sck 1\Arcn im ku-
OIZLEMEK. Ir . dil: (hk .)dcn dlz-le- ruml a rmda, bilimscl aan la ~' y<l n gör cvli, -Sanskr. Janah (~ spp), Ja na tl (0 dölle- mayan, do~am n yasalanna uym ayan.] ..
- mr k7ëUzlr mek [dize dcw n b almak, di zle iï,- iló gmasml ' sa~hyor, Jan ah sözeügü- OO (; MAK, Ir. l ogjl ~ (11Iu$, Ç.kl$, o rtaya
flA,rc lici). T ürk çeye yük sck ö~eni m aracr-
vura vura yürümck. dil le kar ~1 koymak, Iip yla gird i. nün , d~ma k-do~u rma k' m Çt' k i m~ ü ç ü n - gel i$, yarauhs, yühcl i$. a'OIl I ~. ya)lh$. ge-
diz üst ü dÜ~m ck . ) cu ki$ijanali b içim indc ), ~ gt n os (~ l i ~m e, b üyûmc, yog unla$ma hi ldi ren
Doçtn tll L
Çlktlrn Kou n',n da~lnll so p), gt nesis (d ~ a , or laya çlkma , va · kük)dan togma k -l~mak/dOC:ml\k_
DOGMA, yun. dogma (dii~ii ncc , ~a m ,_~i!: rolrna, yara tma) , lat . genk) dogurmak , Köll anl am,: o rtaya çlkma, getme, yer -
Kan ditlt')i d izle); ~)dan fr . drogmt jdogma (a nlamïa~$­
Yar"Bllmm ~oz gÖI ol mu~ Qd<$m a;, orlay a gelir me , hu köklen den yiihc1 me. \·aro1mOl. Tok jlog/totoj ·
medi, fclscfcde dc~i$m e z gö riJ$. dc#,i$- na scor (d~u r m a k , d~ma k , yaralmak, dot kök unüo luk . llig. cu#. bi'O iml e ri ol·
('r""ah lt... z!C',t ~'; l l ..,i me i ka o. hg. an lamlard a d.\ ~")lc n i r ).
- H lk. - orlay a gCl irme k), Avr upa di11erinde !!-!- du jtu gihi, t /d dii n ii ~ m c" iy le d ull; siiylcni.
Dogm a Tü rkçcyc fclsefc yolu yla ge'O ti, ~ kók üy1c ha$ la)"an hül ün sÖ1cîlklerin $i J e var. TOC:m ak ·lu jtm ak-du~mólk . _
, OIZL IK, Ir. diz (bk.)de n di t -Iik / did!k (di- aydm larm çogunca dOl ge re~i n ee h ilin· kayna g. o lan nal ur kavra m. gcr'Oe k a n· Tr. de totVdoi; k(ikü lI ind ·An upa dille-
:IC dcj1in çlka n giysi, çor ap , dil Î gcçme· mcz, kimi aydm lar ' yan h ~ o lara k huna "'} lam d" d o~m u ~ , ortaya klln m u ~. )araltl. rind e sa n.'i kr. jan, ondan t îire me na ,
yen klsa don, kl1dan- yündcn ür ü l mii ~ d~m a dOl derIcr. T ü rkçesi dtAi~mt'l ka · ~ nll ~ hg. d cmck t ir. (J e ne Avru pa dilller in- far s. z.äd (en ), ar . lld ,ll' (Iulû') ik kar $'-
U IIJn ço ra ll)... '11. Su si"l/ e ü~Ü n il.l;~~l.!.nllk gih i h ir k ar~' ­ de gen ilc ba~laYlp d llp;nm, do~urmu kö- larm (hk . Ih'itn). tmdi , jan-na -zàd
DI7.!\IE K, c~ . Ir . tüulld, -(h k. Tiil)lcn dil l- ll,i~J i1c ri ,~ ü r iil m ii ~se de kiJk en ini hilll1iyn· küylc b<lgd a~an b üt(rn kav ra mla r saos kr . \td -t1'.phyu kiikle riylc .ni:/ln!'tldol1 yak.
/' mek (d ü7c nc k0 l'm ak, hc lli hir d('~T\l1tU­ rUl . H aIk ag7.mda inan k ar~ r !..lgJ üd e nmc- Jan ah , gr. gtnos, lal. gt'nus sö~cüklcrin­ l a ~l m l hiraz güç . Ol e l';mó an Q.!1... ann
da di 7i J i/ i y;, pmak. dÜ/ c h mc k, dÜ7c n1c- den ya8 llrlla rç- i$c de nir : an '11 'a d en kaynaklamr. (RGH ). Fr. nalurt, (bk..h.!!ne, Ana) , \Ü!!;! . ~, ~. ~k iil<fê':"
m.:k, ~ l r;l l:l1 n;, k. J i7mek ). -(SOD). ygu r ID"K'Ocsmdc lil lig güvc o, alm . Na lu r , ill. na l ura, isr. nat urn leza , rinde du{tma, duC;urma aol am . ~a kh .
TUI- mt k/1ÜI mtk (d Ü1nlc k, dÜ7c hm ck, dayan ak) ... lal, nat ura. ing. natuT\", ~ (d og- I!!t. Ill!na 'l (a n~, ak, umm u (anoe , ar.
K á ~. ). IÜlm tk (d i7mc k, dÜ7d lmek , Dogm al ik, dogm ati lm _ m a k-d ~urm a k anlam ma 'geICriPh )'o kä- ümm ) söl eütICri ,I' l~u rûcu luk göslc ren
Ulg.). Wlü lmt k (d i7.ilmck, U )'g.). t Ol ül- DOCA. Ir . doAld~ (dog mak, o lma k, va- künden ), far s. la bia t (a r. da n), ar. tabl· (a nne olma nedcn iyle ) toi r o zc1lik ta$rr.
mek (dü /c1mc k, dü zc nc konulmak, ro lmak , o rla }'a çlkmak, }"Ü kselmck, ~a:­ at, daha gen i$ anla mda .Uiaà t (va r oI- An-um-ü m kök lcrinde de loUdot kökü-
K.i ~. )... m ak, yaratllma k, yaratm ak, ç.km ak, gä- mak, olmak., orta)lI ç.kmak., d ~m ak. )11- ne yakla$ma yo k. <ma sÜm . I Uf/d ~m
TIlm t'" (. ti/ mek . ~' ra la nla k , Un~.), til- r ün mek hild ire n kök)Jan tnAmakjd o~­ r almak., Y'l Irat. lmak anl amm a gelen kokl e rinin Ir. If>4/d'>4 ife lo-lu hl'O lm.o.
lIIek (\li7mek, Kh ).. mak dOC:-ajdoc:a_ kt'n kökü nden, hk . MtkJ n.)_ dëblT yal,,",n u!!r var. S u m~ u,
im di, yukard a vcr ilc n ö rncklc re göre, Kök anlam l: 'arola n, "arhk, d"~an, or - ~ DO(;AÇ , Ir. doc,ma k (b k.)la n doc,-açj do- m.J] d ryt· o kun:!n tur ~i;Jlc ütü ~u l , d~
tiz jHiz ki"Jk lcri ol dq. ayn m anlam gc n i~­ la ya çlka n, görü nen, olan , SÖ7Jiik an!a- ~aç (d~ rin. dü~.ü~m eye k.~ pl l ma~a.n, .~ ~an, dol1nll!}, fars. z.àdt a nlam----;naaa;r .
I c m c~î n dcn . hira!. dOl .'ies d cti~mcsi n d c n mi: tu·t n, va r h k (ürlerinin O l tl ~t ll rdu{tu gele n ó zlu d ll$unee, bö y1c d u~u ncclcri Bu a'O iklama, hc~bclli, öl el b ir yoruma
(ü/ i. i/ ü) kaynaklólnLY0r. 8 u ij ü, üj i de- bü t ün , v., r1I~m )'ap,sl, k ll r u lu~ , dlizt n,_ dögüran iç,sel ye!ll. . . , da yam yor , a neak SÖl. ktJklcrinin .o l ~$ m a .
~i~ i k l i ~i bi/ <: k ;lll r~a ' lg' 7 ayr lliklan so nu- Do~a siileügii ar. ta1J ial (l ah 'a ) kük ün- KÜk an la nll: t.tt en lJ.c1c n, . ~ e dol1an, ~ smda b u tur yakrnliktarrn bü sbutun ya ·
cudu r . (Ien !?SlirP.kmç, be lirle me, t.;.!~im h,;nme, nin doJ1asmdan, ozun(Jcn ll ~klran . rar SIZ ()l d \l~u da söylcnemcl.. . A sya
./ n IZ\I EN, Ir . d il nL t'k (hk.) lc n dil -men j- :ilij k~ lik , y a r a l . h~ , h\JJ,..~I ~!rng", b~s rr,-a , Tiirk'Oe.'iinJc: lo"mllk-tokmak (dog ·
hash, nilc1îk) kilq .llgmd a söylc nc li ycn i ~ OOr. AL, Ir. d{)~a (bk.)Jan doga-I/do~al ma k), lul1ml!} (yakrn, snyda$ a r. akrn-
d illllt"n (Ji7îcî. J ÜIl'n k yici, il/c lliklc ba·
(Jogaya uyglln o la n, do~a dü zenine gö.
~ l m c \'lc r i n\1c ya 7.lafl h<J.~' için dÜ/ cnl c- hir kavra mdlr . An eak , ba $ka anlamda, ba l, l oAsuk (do gu$), 1 (l~1I (gcl ene k, ah $'
rc) .
yen ~ii rc\ li . ) . Ki'lke mr n d inin ftt,t irilnle - haIk dilinde v:ml lr, l ü rct i l i~ i , yapl sl yen i kan l.k), lot um ( do~u m) , togurgu lllk
I)nllllkl, do~alc. h k , doAalhk.
.'i i,'!c ~i l ..cük ün; l mc: t \'Ci-mt'lIj t\dmt n d c~i1 d i r . I)Og,ól (halMhindi, ;mas mJ a n (J ogurma, do~u m dün c mi), I ~urm ak
(~\"i ..... h;.km.' Yl. 'Otll u~u n u 'Otle ll~unU ge- t' Cll'n ul lu o la rak J~a o küçuk ku lald r ku- iX)(;AN,.c s. Ir. (do~mak 'l a n ) d an d o~an (dog urmak, al lamak. ilcrlc mek). IQhum
"indi rmc yi ~\"c n k i m ~e ), d~ir -m tnjdt- zu, Il@ak, SD O .). (ko k anla ml: o rt aya ç.ka n, görü ne n. dog - (dogum). lokum (do~u m ). t ohurm a k
 .
OOC RAMA - 194 - nO(; RU DOr.US - 195 - DOK UMAK

{dogurm ak... H ep si için hk. Uyg.] . mak /dogurmak: d f)l1-r/~ ~gr gdili mi g d l ~ m a sözcüklcrini: degi ~ik ye rlerde, e§· kork-u/ korku , durulmak 'l an (dah a dol;-
To!1 k ök 1i~' lc toh ar asmda J?nü ~m c, ilc r arasma u scsrmn girmes iy1c kökcnf diyc bclirtiyor, köktcrdc bir ayn- rusu dur ma k' tan) d ur-u/d ur u, sor-
~/ h , scslenyle. AnaJolu T ürkçcsindc do- dOl1·u-r /dogur (ma) o luyar; ötc yandan Ijk yok. Yin e Ká1. söz lü~ü togra mak ma k't an sor-u/so r u ö rncklerinde giirü!·
gurmak, t / d scslcr inJ c d önü ~ me )'l c. bu toA/ do!1 kökünde 11 iler r yanyana ge- (doj; ramak) sözeul;unü açlklarken tog dugü gib i...
Dog,dacl (d~ao, a nasmda n dogan], dot- liyor: dotr, ancak r sesin i a scs i izliyor, kêkünden yola çlklyor, an cak toz-km nu [)O KUHII.IM, Ir. doltu (bk.) ik bllim
da l (el d~urnlu, bir gunde d$nla r); böylcce dol1r..a /dngra(mak) gibi dc~ili k a nta mrm içercn baska hir log sozcügünü (h k.)den dnku -bilimfdn kubilim (t.ilki.
\'~II dot:dalla n ka lmil ye r tn ëe
anlamh bir dil ~'a rl lgl gllliliyOr. de gös tc riyo r. Bu tog'u (d$amamn k ö- hayva n dokutanm i n ce lc~'e n hilim &Ih,
Kês.da: togra da çl (doyayan, dt>graYIC1), kü) a nlama k ha krmmdan duc:mak'lO kó· his tolnjl) ,
Gori nür I,Î an un her btn nde
- Tc nnuri. - togra )'llllo (boyuna dograyan), tng ragl kiiyle (tog/l~) yan yana getire meyiz, ya- nOKUM, tr . dokumak (b k.)ta n dok-
(drWama), togra gh (dog ramaYI dusü- pI Özdel lil;i var, aneak anla m bal kahgl
d ~du (Iohusa için yapllan topla nu) .. , u-m/doku m (do ku ma il i, dokuma t ür u,
ncn), Tograghk (dog ramak yctkisi çok açrk . D errick , degil ik anlamh, i.il dcl
Arap ya7.1Iannda. ~ t l · ile yazda n d~um , olan ), t ngragsa k (dogramak istcyc»), do kunu'[) ... "bir ncsneyl olusturan doku -
yaplh iki kök var . larm bhbieinc gö re durum u".. (T S).
doga n sÖ7.eUk1cTl; sonr alan "dal" denen togragslk [dog rama yctkisi ola n), togra- Dngr u (matla, elhet , istiknmel, Av./do-
d ilc ya71hr old u. "TI" ilc yanla nlann tOA gu (dl\granacak), l ognt gucl (dol1raYlcl), ~Ul yeri, yön, dngtu)... OO KUMA.l r. dokumak (bk.)tan d nku ma
C:um, togun hiçimimJc okunmas r da ula- togralmak (dogranmak), h>gram a (dog- Do~ru \la n : dogruca, doitru eu, d~rueu ­ [dokuma eylemi, dnk uma ili) ..,
gandlr. Aneak. yazm rn yazlldl&! gibi rama] togra madaçl {dogra rnacr], togra- luk. dowula ma, doc.ru lam a k, d ot;ru lan . Dokumacl, dokllmllcd lk.
okun m adl~ml, "11" i1c tOC:a n ya7.Jp dot;an mak (dogramak), logramll (dog ran- ma k. d oc,ru lma k. dlJ#rultmaç, d~rult­ DOKUMAK, tr. tok (vurma. dó\me, el -
diyc o kunup söylcndi~ni de be lirlelim. mil ), togra nmak (dog rar görüomc k), mllk. doc,rult ma n. d<1!:ru llu , dogruilI, me, basma, dcgnck , ~opa a olamlOl içe-
Dot;mak't an: d OC:d ur mllk. dotma. dot· togral ma k (dog ramakta yardlmlalmak, dol1ru 1uk. d ~ru l um , d~ru 'ia l , do~ru - rir kök)t.1O toklma k-tokum ak / doku.
ru . do(:ru cJ., d~ru la m J. k. do(:ru htn - parçalanmak, )'aytlmak), tn~ra tlnak mak_
mak. dogru lmak. dogrultmllç. dotruIt- (d~atmak) .. Uygur Tü rkçcsinde tog - '"-
(bu rada yalOllca d ot:ru kavramlyla ilgili Kök anlaml, m r mak. dö\ mek . [)okuma.
mak. d o{:rultma n. doitrult u, dotru1uk, ru lmak (dogranmak, parça lanm ak) , oy- olanlar a immIl ; dnt mak eyleminin içcr- örmc dene n illc min, ö7.c1 ayglt düzenin·
d~ru l um , do(:nlslll, doP.rus lI, do(:u, do - sa Kal . togrumll k (do!1rulmak, yö nc1. d igi hü\Ün sÖ7d iklcr ak tanlmamlltlr)... de, vur llia rak , döviilert k yüriitülmcsi oe-
glllu, dog,um , do~um evl , dO!1 l1mlu. do- mek ), logra ma k (dogramak ); a/u scs1c- dcniylc. Günümüzde ol d u~u gibi, es ki
C:umsa l, doturgan, d~u rm ak, dot;urt- rinde degilm e eylemin anlamml da de- DO(;U.S, Ir. dnjtmak (b k.) tan dog' U'l/do.
mak. do(:urt ueu, do{:Ul, do{:Ulta n_ gUl (dogum. dogma biçimi. dogm a ola - ça~l a rda da, dokuma illeri e~'Je rde özel
gil tiriyor, "j. . ör me a)'S'tlaTlyla yaplhr, hah, kilim, ce-
OOCRA,\IA, es. t r, log ( IOZ, kmnll)dan Dotra ma , "d og,ra macl, dotramaelhk. llogul (haIk yazlnlnda bir k01Uk tlirü, cim, giysilik gereçJe r dokunurken lok-
tog -r-a -maf togra ma/do!1rama (b k. Oot· doA:ra nmak. dotra t mak. dotrattlnnak, uzun boyl u dÜl ünm cye gerek kalmaksl' mak de nen araçla yan)"a na. at hal1 geri-
ramak)_ dotratt u1maL 1.10, içte n gc1d igi gibi söyle nen ayakh ·u- Jen ipliklere üslte n \1HUlurdu. Böylece
DOC RU IAK. es. Ir_ log (t07.~ km nll, at yakh ya Zln ürün ü.). dok umak eylemi dokun an ncsnc)'e özcl
ayaklan nm e~t i~i yerde n çlkan lop rak, DOCRU , es. tr. togr u/ to{:ra /to*r u (b k. Dol1u~ tan , do~ul la nC'l, dogu ltanc lllk.., araçla vurular ak yiirulülür . Dokum ak i§-
toz) dan log-r-a.m ak /togramak/d c>g.ra- Dog,mak )dan dogr u (kök anl aml : dog- DO KSAN, tr. tokuz-on (do kul kcz on) le miyie olll~ turulan nesneyc de dokll1na
ma k (kök ania ml: pek ufak böiü mlere mUi , orla)'a Ç1km1l , belli bir yiiksc1i§e da n lo kuza n-toku san/dok..'ian ... de nir. Tok/dok dönül mesiyle tokuma/
ayu ma k, b rIO" du rumuna getirmck . An- var mIl, cgri olm a)'an. Anl am genillcme - d okum a, loku mllk/doku mak hiçimine
lam gcnil 1emcs iyle: kesmek, parçala - siyle: dUz, eg rinin hrll tl, hir ucun da n DO KTO R, fr. doc teur (lat. doct rt' fO~re t · girdi.
mak, dilim dilim el mek hg..). Ru tog/- öte ki ucuna dcgin yönü dcgi§mcycn... ). mek' tc n d okt nrf ögrel men)dan doktor, Tok/dok kökiinün daha cski)'e giden bir
loUdot: kök ünün a&! z aynhklan nede - Togma k (dogma k, çlkmak. hc lirmc k, saglltlm sor unlaTlyla ugra13n kili, Ul - kökcni ('\Isa gcrrk. Dnkumak il Jemi, gu-
niyle bü)ii k bir a nlam genil1e mesine, de· yiikselm ek, gogc agma k, havala nmak. ma n. Belli bir bilim dahnda yetkili kili , nüm Ü7den onbin yaldan daha ötcle re ~ ­
~lm esine u~ adl&! a nlallltyor. Bunun Ká§.), togru ma k (d* ulmak.. yflne1mek, bilim U1.ma m, der. Sum o lug sOzeül;il glysl dem ekhr,
halhca ogren i de dogmak ey1emînin k.ö- K a ~.), togurmak (dog urmak, Kal .), log- T iirkçe yc fr.da n geçe n dnktor sözeügü dokun an , örült n nesne, gi ~; m lik. gereç.
l:ii ola n Iot:f dog' dur. Dog kök üne bir r turma k (dogurl mak, Käl .), tn~s uk (do· nnlam ge n i ~1c mes i ne ugradl, lal. ~rt'l· Bu tUR iJe 10k ara slOda aol am öldell i~
o rlascsi gcliyo r, kökün a oia ml birden de- gUl , Uyg.), logma k (dogm ak, Uyg. ), to~­ mt n kar§111g1 söylcncn doct nr 'dan daha nlduAu ~;h i kök hirl i~i. yapl \lpk lll#,l da
gilivcriyor. SÓ7gc1il i: d (~mak, araya r m l ~ (a kraba, Uyg.), logum (dog urn, ka psamh old u. var : IlIg_tuk-dnk.., Anadolu haIk aiVmda
sesi gir inec do(tj(ul/r.mak/ dotur mak Uyg.), togur mak (dog urmak, Uyg.), tOA [)uktllr, doklor n, doktll rluk ,.. t ukumak. tuguma k, dukumak biçimlcr i
cyle mi olul u)'o r. Yine d ~ kökün e bir r hunna k (togurmak, Uyg.). logur ma k Dü KTRf N, fr. doctr ine (lal. doctrina/fig. va r. T r. de ul o, o/ u d i"nii ~ m e si de sürek-
C'l:lcniyo r, d~- r-a -ma k/d~ ramak eyle. (allama k, ilerlc mek, ölC)'c gcçmck, rel i, egilim)dc n dokt rin (öyeti, çlglr, lidir: t oru ~/l oru ~ (dng ül). lu ~gu rm a k /.
mi gelili)"(lr. Bur ada dotramak' m kökü Uyg.) togn /togru (dogr u, Uyg.) ., (u clliklc fclscfede ). tO~Rll rm ak (baskm yapmak), luta ma k/ .
o lan lOiVdot dOl ses yapisi baklmlndan Ru sunulan örnck lerde do(t: kök ünun es- OOKU, tr. dok umak (bk .)tan dok-u/doku lotamak (de~e r siz saymak), Inru k/t u-
10Mdog köküniin ö7del idir. tm di lot/. ki biçimlcri olan log, tog, to h sözcükleri- (dt)kuna n, ö rülc n nesne ), anlam gcni~le ­ ruk (ll1k, aydlllllk. heps i içiT\ hk. Uyg.)
dog, kö küne gelen r sesiyle sa~Janan ge- nin dotmak ' 10 d ~ru ile ozdel k a yna kh~ mesiyle. gövdenin bmü ml.erini olul turan örnc kJeriode old ugu gibi. Ol e )'anda n
lilm ede. aglz aynhgmdan kaynaklanan ""'IIl&!Ol gösterdigi be llid ir. Nilekim, gcrc k e n urak ögcle ri kura n yapi, dok u.., k/g. v./k seslerindc dilniil mc ö rne k \'er -
a nlam slçra maSi ort aya çlklyor, D og· '- lC ä ~ . , gerekse Uyg. sözlii~ii d ~ru iie UlIjtmak 't an d uA-u/ d uj!;u, korkmak"t an meyi ~c r ekl irm e yecek nice liktedir, yay-
D(}K UNMAK - 196 DOLAM 8A Ç - 197 - DOLUNAY
IUJI .AMAK
gmdrr... Hind -Avrupa kökenli olm ad rgrnl g östc r]. la ma k, sarrnak, woIf-!len/ yuvarlanmak, DOLDURMA K. Ir. dol/tol kökünden del-
TokJma k (tok mak, d övmek, vurm ak), 10· yor.. dö nmek )... ma k, (b k.j tan dOI-d-u.r-mak/ d oldu r-
kJ nma k ( övülm ck) , tokJ ~mak (ça rpl ~­ Doku zar, dokuzl u, dek ualuk , d llk llzla ~. T ût-tol-vol kök1crinJ c be nzc sme, arilam mak (dolu durur ua get irmek, boslcgunu
mak. vurusrnak], lolulma k (vurd ur- d okuzun cu_ yakmhl1 l • •• gide r mck, dolu otmasmr saglamak, ~i~ir '
mak). lo kulmak (d ö vülmek). lokunmak Dola ma k' tan : dola m, dola ma, dnlama. mek, kabartmak. yum r u l a~l lr ma k, gclil"
(hajva n kcsmek ), tnku ~m ak {vu r us- DOLAK, es. l r. lol (Jol ma, çcvrilm c, sa r- etu, d olam ba ç, d nla mbaç h, dolamlk, d o- t inn e, b Üyiilmd., ye t i~t i T mek bg. BunIa-
ma k... Hc psi için bk. Kà~.)... ma, ku~at m a, Ulama, çcvrc anlamla n la n, dota nd mcr, do la nd lrl lmak. dotan- t rn he ps i tol k ök ünün an lam ge n i~1c m e ­
içer ce kö k)da n lol-a-k-tola k/ d olilk... d rr ma k. siyle ka7.a ndl!t ÖlC:l1iklerd ir...
DO KUN I\IAK,Ir. log/log [vurma, d ö..'me, Dizle aya k hilet' arasmda do ta narak giyi. DO LAM8AÇ, Ir. do la nmak (bk .)un d o- Eskidc n tolt urm ak biçiminde söylenirdi,
ezmc , bas ma bildire n kök)l an lok-u-n- Icn t özluk. Dolamak eylemiyle ba~l an l l ­ la.m.ba ç/ d olam baç {dola mk ola n, dola- özellikle Asya Türkçesi'n de tol köküyle
ma k.toku nm a k/ d okun ma k_ SI nedeniyle (bk. Dola m:lk.l_ na d olana g ide n, kulal1ln e n iç böliJmü)-. ya plllrd,. A nadolu agzmda tol yum ujaya-
El k dcgm ck, ya\'a~ça vutm ak. basnr- Si)lcÜ~ii n kökü p la n del- a1d'!t e klcrlc rak dol biçimine girince tollunna k da
mak, anlam gc n i ~lc mcsiyle : iizm ck, kay- DOLAMAK, es. lr .lol [delma, çcvrc. çev- dola m (dola mak i~le m i. bir kezli k dolan - dol du nnak oluverdi.
gsya d ii ~U: rmek. örulme k. doku ma k cylc- rilm e, sa rma, k u ~al m a , Ulama bildi rc n ma niccl i~, bir kezlik dolanma) ka..-rasm- [)()LMAK. es. Ir. tol (girme. kap lama,
minin, b.:l$las.nca, ge rçcklqmc~in i sa~a­ kok)dan t ol-ga .m ak-l ol~am;lk-t "hl '
mak/dola maL m otusturdc, so na gele n baç takt slyla d o- do ldurma, ytg,rna bildi rc n kök)dan
mak. SÖlcü ~ü n kök anlamr, bir et kenin lam-baç biçimlnc ghdi. Burada görü len lol oI-mak /loh ma k·tolmak / d olma L
bas klsl altmda kalm ak . d övulrnck, ezil- Tol kökü ndcn l üremi$ sözc üktcrdc an - ba ç di maç ekiyle öldc~l i r , farç . bAç Kök anlarrnyla lçrrJ glnne'k, eksikli~ ni
rnrktir (bk. Dokumak )... lam aykmliklaTl var: tnlgam ak [inc m-
[e ski bir ...ergi t ür ü) ik ilglsi yokrur. giderme k, doldurma k, dolu olmak...
Açlk a nlamr êrülmek, üzûlmek, sarsrl- mek, ülülml'k). lolga nma k [üzülme k, in- Dnla mbaçh, dotambaçsre.; Tol/d ol kökünden dolma k eyleminin tü-
mak, eolki leo nme'k hiçiminde dile geJir. einmek, kaygJlanmak ). lolga k (saynll k, rl'vleri: doldu nna, dold unnak, doldu rt ·
Bu du ru mda tok/tog kökünde anlam ge- dön mek. lcd irgin IJlmak), 1" ll:al ma k (in - DOLANMAK, lr. d olamak' tan dol-a-n·
mak (kcndi kcndini do lamak, ge1me k. mak, d old urul mllk, dolgu. dolgun , dol·
ni$knl csiylc so m ulla n Stl )'Ula kayma ola- titmcl, ülmck, aCI vcr01ck), l"h (d o lu,
gunla~mak, dolgu nlu k, dolmll. dol maka·
~1 varJ IT, ç,c rçd te dok u mllk1a dokun - ar. lam ), lolk'lOmak (çcHil nlCk. \I;;n· gezinmck, b k. Dolam Hk)_
Ie'm (ar. kale'm'le), donm U1, dolu {bo-$:
mak c$kükcn lidi r... mek), lolp (hep, hutün ), 1,,111 (d"lu. DOL.O\P, ar. d ulläb (do lap)tan d olap _ o lmayan). dnlu (yagan dolu , "un, slkl
DokunaklJ, do ku nca , d oku odu nna k. do- çok, h ütun ). tufum (b ütü n. c k ~ih il.. ar. DO LAS IK,lr. d ola ~mak' l a n dol-a-j ol.k/ . o imasi nede niyle lolu). dolud izgin. d olu ·
kuosa l. do kuou lma k, do kunu lma zhk, tam ). tolun (do pdolu , he p), lolu)' (de - d ol a ~ lk (b k. Dola $mak)_ lu k, dolum. dolunllY, dolu~ m ak_
dok u nu m_ nil~ ta lu)'_ h ep~i için hk. Uyg)...
Bu ö rneklerin l$rltJ altmda incdcnin cc DOLAS IM,l r. d ol a ~m a k ' l an dol -a "1-••m/ [)()l U, H . dolm ak (b k.)tan dol-u/ d olu
DO KUZ, es. tr. lokku t / toku l (do kuz)da n dolam ak ile dolma k cylcminin c~ kükc n­ dol a ~ l m . d ol -a -~ -m ak/d ol a ~m ak_ (Asya T iirkçesi'nde tolu. Do lurn, bÜlün-
dok ul (saYJda J Ok U7~ sekilie o n a rasm- IC$m i ~, an lam geni~lc m csiylc 5atra k, a r.
li oldu~u an l a~ r l l r . Ancak tol kökünun, DOLASI\IAK. l r. tol/ d ol (dola mak)dan
da kalan sa ~'). b u a}'klTl a nlam la n içer mesi. gd i~ igü/c1 Kok a nlaml; kendi kend ini d ola mak, bir kade'h k ar~I I I!t ) ..
T~ l ogU l /t~ (UJg.) ~ / t (ll1u bir dil Illayt ol m a~a I;c rc k. O rlad.. ç" k yö reyi, çcvrcsini gelere k. sa rrnak. k u ~a l ' Dolu/ lolu .si'llcÜ~ii yall nda. çokluk. sag-
(lUI",. s,e\ nSk, yasa, düze n, i lijl3'iiliK.... de~~ ik özc llikler gÜ~l e rcn a~JI aYrlhkla· mak i~i ni kcndi kcndine yal'ma k. Kendi rak içki kabl an lammda yayglOdlT, Öl el-
U) g.), Do Ul söuügünun kö künü olu ~­ TI nedeniyJc, ba~ka dil1c rdcn ah n ml~ !>cn · ke ndine sa n lma k. bu rl1lma k. likle k ~uk Iürünün c n çok kullamlan di l
tura n togU / l~U / l o k u cs ki T ür klerdc ze r bir kökle k a n~lp k ayna~m l ~ o lahilir. T ol/dol kök ünde. a~m anla m geni~l cme . yarilklarlOdan biritlir .
biq:$lcneN'1 i~iJ i r, ay'Tlca Tü rk boylaTl- Bu bir varsaYlmdl T. a neak, kökiin içc rdi · siylc, eylcm t ÜTelml' (bk . Dola mak) _ t Tolu içmt kfe'r d il a Ol seonne's t
mn SlmitCSldlr: TO&Ul. 0 SU1' bg. ~ an lamln ger ek tirdigi bir va r~"Y l m ... orlack iyle eyle m gc n i~l emesi : 58yma k' · Klm olm ut lu r "Saä deottf n le'hi-dest
Bile ka llrsa, b u say.n ln kökenin de n,g.- Tolga g (kadm küpcsi, s,klnll, ülÜntÜ, kll- la n sa v -a '1.mak/s a va ~ m a k, bulmak'tan - I~k. -
ncl,!>ir. varhk, nc:s nel bir 01.:11. sakhdlr, sa· lunç al1nsl, kulunç), t nlg,lmak (t3km- bu l -u-~-m a k/bu lu ~m a k, sa r ma k' tan Ren bu d Un )'e'rime' lolu lçü rem
)1 SOyul d egild ir. So nda gö rülcn 1 sesi ma k, dolamak, a~T1m a k , burulO1ak ), Inl· sa rm .a.~ .m a k/sa rm a ~ ma k, yan'd an Sa #ra kl l old uru p lam a~.gttir
clt ir, og U · t /OK U1/ ~Ul ya da "g-uz/o- ga nmak (dolanmak, kusacak otmak), lol· ya n-a-~ - ma k/ya n8t m llk, ka)namak'lan - O al -
gUl/~'UZ/~U l gibî . Elimi7de b ulunan ga ~mak (dola~ ma k , b urulmak, k ar~ l hkll kayn-a-~-m a k/ka)na~mak, oynamak'l an
Yer ilcrc gö re, do kul S Ölcü~ü nün kesinli- d ol a~m ak), toh (do lu, gö ktcn yal1an do - oyn ·a .~ .m ak/oyna~ mak. Bu örne klerde Kör nglu seorlnde n g~ti
~c var ml$, ta r tl~ ma götü r mcl. bir açlkla- lu), lo lmak (girmck ), tllllll rmak (d oldu r- kö ke gele n ~ eki gözön ündc t Ul ul mu~ , A~ kJ n dolusundan lçtl
nl ~1 yokt ur, h ütU n varsaYlmlar lok.log- mak), lolu (dolu, bo~u n k a r ~ l l l ) , ln liJm m, n ~cs1c r i de alm m am l ~tlr. - K öro~l u -
I~-do k kök ünc dayamr. DnkUl'u n cS.tr. (savas araCl, ar . si/à h), tolumlanmak (s i- Dola~tlnlmak, dola ~tl rmak, dolay, dula·
lo kul ya J a lokk uz'dan gcldil1ini ~öyl e ­ UOlUNAY, es. tr lolun (bütiin , do lu, ek-
lahla nmak, he p~i için h k. Kl;~ . ) . Ar. Uil J1, dnlaylam a, dolayh, dol aysll _
si h il~ he p)dan 10Iu_n-ay/tolunay-doJu.
nick k ök c n ~cl bir SllT u nu çö lümc U l a~I J r. (ulu nluk. boy), f:l rs. pk ld rn, I,:t'n lidr n
nlak d c~ildi r . (do lamak, grrd i ~ . dola~01a, dolannl a), Olayim olayina nay...
Fa rs. nü h, ar. Ils 'a, alm . nl"un, fr. nl"Ur, lat. voIYl" I'l", ln\'olyr r r (dolam, ~ arma k), Pe~ lrmal dolayl na Kök an laml, dolmu ~ , biilünlüge ul a~ml~
lat. nml"m, go!. nlu n, gr. l" nnea , ~a n~ kr. Epeyi m 5e'nl e gil eok., Ik.'l!Z a)'. Tolun sÖl cügünün kökü tol
gr. rli o, r ilio (dol..mak, ~a r m a k ,) fr. l'n.
na\'lt. itl. nO\'l", i ~p . nUe'l'l", ing. ninl".. Ge1 usa koJaylna (dolmak' rn köken i), ~ondaki u. n ektir.
roulrr (sarrnak, do lamilk), isr. l'lIr nlla r Tolmllk'd an tol,u/ l olu sözc ügü kok·
Bu ör nckle r, d ok ul ~özcü g ü n ü n (dolamak, sar mak). alnl. u mwk kdn (do-
 D(ILlJNM.o\" - 198 - ()()M UZ DON - 199 - DON M AK
I1 ma k'ta n kok .u j koku gibi kurulud ur . To- Dorna t m a k SÖ1CÜ~Ü, tom a lmak biçim iy- d ur . To nga (knpla n tur ûndcn yn ilcl yara- kU$anm ak. 1t1)\lyc- bflrÜnm ek. do n gl)'.
lu-n sözcü#ü nc: d Ienen n scsi de Ir. de le de, 15. yilrylldan bu yana T ürk çede h k) ilc ba~la nl l l l klhnlr sa tongatong mek, a.ilam gcoi'jlrmesiyle: s üs lenmek,
olagan bir ektir. Son hiçimi)'le görülûycr, 14. yilZ}'lI yalJh kaynaklann- (;Ij-z-ln nf:uz: yn nct, calduga n anlamma ba)lndl r olm llk_
ojo-nj un«ln un (gc:li ~Î m evreleri bir ya- da Arap manra n, keme anl am mda do- gclir. OO NATMA K, cs. IC. t on (hk.)dan t on .
na ), od (al e~)la n od- un/od un bg . u, un mal an /tom al an sözcükle re var (ö rnek.l i D ie ya ndan t on ga (yigil, g üçlü. ko rku - don / d..n -a-t-ma k/ donatm ak .;
ëkleriylc... açrklam ala r için b k. T a L S öz.). Domal- S U 7~ sald lrgan) ilc t c nga [ytrt jct yar auk , Kök anlamr; don Ilh d lrm ek. giysl giydlr _
DOLUN1\1AK. Ir. dolma kf lolma k [b k. rnak ile k ökdc~ le rin i n 14.·1 9 . yilzylllar kapfan tü ründ en yaha n) aras mda ki öz- mek, ört mek, ka pla mak , eks iklil1l nl 1[1_
Dolma kll a n dol.u. n.ma kjd nlun rnfl k (do- arasmda yalI1nu'j, bas ka dildçn lr.ye çev- dC'jlik lon gu z' u nlusturan long/ton~ kö- der rnek . (Bk. nun .).
lu olmak, artlam gc n i~ le m es iyl c : büt ün- r ilmi'j s özlüklcrdc ömc kf açl kla nl'jlan h inde de va r. Tnng.,, -z/toogu z: gü çlii, Kökc gelen a , t c klcriyle: ya r -a -'t -ma k/ .
lesmek. yuvarlak olmak, cksiAi kalma- var, ancak kök b ildirc n yoktur. T urn kö- snldnga n. sog ukt,lO c tkile nmeyen ... Tnn- yarutmak. ar -a-t-mak /aratmak (anlam
ma k). künün kaynagr, koste bir açtkla ma bulu- guz (k url, böcck, do r nuz, U yg.). Uz eki, gcntstc mcsiyle ar ama srm sa@amak),
Tol/d ol kbküne gele n non-mak ekleriyle nuncaya degin, ta msmah kala caknr, tok-k-uzj'd nku z, et -t -u zj'nt uz, og.u -z/o- bO 'j .a.l .t.m llk/ bo~ lIlt m a k bg ...
cylcmin öm cye yönel mesi, kcndili#:in. Hint -Avrupa kö kenliligi aglr basace knr . gllz-ol1 uz_.
de n olmast [avu nma k, savun mak, koru n- A nadolu halk ag7.mda : dnma k (oca#a ko- Gr , perxcs, lal. poreu s, sus, fars. hOk, OO NDURM A, lr . t on~-don 11. (b k.)dan
den-d -u-r-
ma k, bul unrnma k, !><.... -unmak sö zcuklc- nan kÜlük), do ma kal [ycrulrnasa], d om a - fr. el>c h" n, p.. re, itl. Ilore .., isp. pueren,
gor. sweîn, alm . Sch wt>in, ar. hmz tr , ma/d ondurma (dn nJ uru larak yap,lao
rinde görûlen -tln, mak ckleriyle olug u- Ian (yumurla), dom al ma k (öl me k, gebet - tarh] , kaym ak-scker kan'jlm lnm buzla
rulmus c:ylemler gibi) . mek) .. Do muza)a~I, domuzbahil:I, domuzda rm,
Anadol u haIk agzmda baygmhk geçi r- DOMATES, mek . t oma tto' dan l omata /t o- d nmuzlas rna k, domuzl uk, do mumme- do ndurulmasr oed cni yk (bk. Dond ur-
mak.)_
mek, g özlerin bpani! gibi süzülmesi, mate s/ d omal es (bilinen bilki )..• C'-
kendinden geçme t>g. eylcmlerc: de do- T ürkçeye, Meksika ile i l i ~k ilc r ku ran Av- DO N I., sanskr. t ha u na (giysi, giyeeek)- DO NDURM AK, tr . to o (yr>gunla:jma , ka li'
lun mak . d ulun m3k deni r. Söl~e l i ~i gózl~_ la~ m a , do nma . slkl$ma b ildiren kok)
ru pa ' h ge micile r araCJhglyla geçti , b ülün da n t h a u na4au na4o na ~on/d on .
ri d ul un du /haYglnl1 k gcçi rd i, ölece k gi- lanm a lanl a n nda hlZla ya)l ld l, Am e ri- E.... Ir. tonag u (giyece k, giysi), t ooa ng u d an don-donmak (biL ) -dnn-d -u-r-
N ,>ldu. k...nJin i k" \1I\'C'rdi N:. ka' mn b ulunu'jllndan ëonec A \'f upa .As- (g iyec ck. ~iysi), l ,mlug (giyinmi'j. giysi- mllk/dundurm ak_
A y' m }"Us)ll \'ar l:lk Jur u ma i d mc sine de ya-A rrika ülkderinde b ilinmCldi. li), In,m (d on , giysi, giyccck )... La t. l un l- Kilk anlaml, )'~unl a~hnnak. kahi ll ~tlr '
dolun mak de nir (bk. DolunaYl. ma k, sl kl'jllrma k, buz durnmunll gellr.
8 l1h~ slnde dom ala t a (iç giyecegi), fr. lunhlue, alm . Tuni-
ka, gr . dugo, far s. di me, ar . Iibas... mek . An lam gcn i~ lc m c ~ iyl e ; bir ncsncyi,
Kl g ~zdlm ~"frl , g~ü blIlamadIm AJ yap onl sa lata bi r eylcmi, hc lli h ir a$amad a btra kmak ,
Ne va r ztrre isem dolunam adtm Verm ed l seni boban n O N Ir. , tr. tonl1 (50g\lk, don, donma)dan dll rd ur ma k, devinmeyi önlcmck, gc1 i~ ·
-Yunus - TUIlI ya ps un kernta tlll1l1-loo/ d on'••• meyi engcllem ek, dllr agan dur uma geIir -
dize lerin de doluna ma dl m sözcü~ü ay gi- - Abd i Efen d i - DO NAMAK, san skr . th au na (ok. t ona )- rnek, yl)l l a~l l r ma k , oldugu gibi blTak·
t-i ~"U s)"U\'arla k ol a madlm (a r. M d ir ) de - OOM UR, es. an lom ('ii~ m e, kabar ma, d an ton-d on /d ,m .a .m ak /d onamak_ mak.. .
me klir . IÜm sc kle~m e b ildire n k6 k)d an , Kijk ao la mt: gi)'s i gl)'dl r ml'k. giydinnek, Vonuk. dooukJa~m ak, donukluk. don)"3-
DO .\I ALMAK. tr . loma lm a k (b k. Tom ) lom- ur/dom ur (ka baTCIk), bk . Tom ur- ört mek. a çlkla bl r dkma nlak. kapam ak . ~,-
tan doma lm a k (kabarma k, }'Um rula~­ <oL an lam geni~l emc 5iyle; sü slemek. ba~ln .
DONMAK, lr . l on ~/t o o (b k.)d an l ung·
male, l um sek duruma gelrnek, o ne d~­ DO.\1URCUK, es. an. lom kökündcn, b k. d ir kllm a k- .
ma k/ tonAma k Kà$ IlInm ak/don ma k
ru )1J\"3.r1ak bi r çlkm tl olu~turmak, yuvar . Tom u rcu k.. Uona ma k eylcmin de n: do nan ma, don a n- (kal lla~ m a k, SI\l du rumdan kal i du ru ma
Iakla~mak, dizlc rle di rscklc r uslün e çö k- DO M URMAK, es. an . tom kök ünd cn
ma k (b k. ), d ona!l. dona lllmak. dona ·
ge1me k, $a~lrmak . oe yapa ea~ m bi1cme -
mc:k l>g.). t om -u-r -mak/l omunna k/ dom unn a k Ilm, do na lmak (bk .), donaUlnn ak_ mek). T ür\r:çe Ion / d on Icókünde, anl am
Tom kö kü ne gele n a-I·m a k eklc ri)'le (yumrula'jma k, ~i'jmck , kabarm ak, IÜm. l>ONANMA, ~ n sk r . th aun a (do n)dan geni'jle mesiyle, ya)'llma \lardir. Kök anla ·
lom -a-l-ma k/l oma lm ak. I ses inin d scsi· se kle'jme k, hk. To mu nnak.) to n-dol1/ don -a.n-ma/ dona nm a ._ mIna ayktn gibi gtlrü ne n hu )'a~l l m a. do-
ne d onü~m e s iyle de lom al m ak/ d om al - DOM UZ, cs . Ir. t ongu z (do mul)d an to n- Kijk a nlam l: gi)'Înm e, ku ~ anm a , bÜtÜn· ga IdIT, kökün anIJm5al yaplslOda n kay-
mak. gu z-t on uz-d onu z/ domuz _ Il'nm e, ek.siklik t en ku r t uima , anlam ge- na klamyor.
Kit'i. da lom kök üylc oa'jlayan bi rkaç SÖ1· En eski T ür k yallIJ kaynak larmd a bul u- . ni'jlcmesiylc; t ii ~n d üze nlemt , geçit tö' Giysi aolaml nll gelen I,m/d on (bk.) ile
cü k var dIr lomrum )1gaç (ü ze rindc ayak - na n, O niki hayvanh T ürk takvimioin bir r roi",ri düz enl rm e, göst er i, h üyük $en· kaltla'jmak b T'jlltgl söyle ne n Ion /don
kat-lhk dcr i kcsikn agaç kü{ük), t om ~uk Ylhm gös le rcn longuz s{i7cügün ün ton g; lik , ba )'ram, ha)1odlr olma, sav a~ a raç. kökünd e açl k h ~a k a vu ~a n ba'jk ahk, h u
(ku'i ga !o!a ~I ) . 10mrU 'jm llk ([{O mr uk yap ' ( w~ uk, so~lI k l a n donmu ~ ) ile lo nga IIITI olu ~lu rma (Tü r k dOMn mas I, T urk kö klerin ö7dq m lam lt ()l m ad l ~m l gil"le ·
maJ;! )·;ln'jm :lk. y;u d l m b ~m a k). tumu r- (ka pl11n IGrlin de n )'lrllCl t-ir Yllrat lkla) (!cniz or d u\ u, S,iVa'j gc milcr indc n olu$an riyor. (iiysi k <H ~ t " ltJ I,," ilkcl T urk Inp ·
mak (lo mr uk yarma k). Tom ik ba'j la . kök ba~a nlis l var. So mla ki IIZ, z scs Ic ri h Ül Üll . ) ... lumlarmtn kon ar. gioçc r ya~ama dü/c oiy-
yan sözcükler ise do nmak, sciumak, SQ_ c ktir . To nt (sol;tuk) ilc bagla nlih olursa OONANMAK, san sk r. Ihauna (ok. ton a ) Ic b.a~lanll h dc~ild ir, do na nma 01n (giyin-
tuk bg. anlamla ra gdiyor . Ba'jka T Ürk lonil:-II-z/Ion ~z: sogu kla ya~aya n , so- dan to n-do o (b k.) ~ 0T! -a-n-mak/d on 8n- me nin) içerd i~i an laml l orl u m ~ ~ l i1i~ki .
apzla n nd a da durum böyk. Dt> ml' lmak tu klan etk ilenmeyen, dcm ckli r ki b u du - ma k_ . lel de 3rarsak bu iki sö zeük arasmda gö-
kar~lhltt tümsck de denir (fer. Kam .) rum domu zun ya$ama o rlamm3 uygun- Ge rçe k anlanll; kendl kendi ne gi~inip rülcn degi'jikligin yabaoCl 1>u iki sölcük
 OORU - 200 - DOYMAK DOZ 201
a rasmda gö rü1cn degi ~i1di~n yaba ncr kö- cüg ü, a~aclO tepcsind DÖL
c bulunan yqil Iili- mak), todgunnl~ [doyur ulrnus], lodgurt- tas lar ça k ll m l~ harman d~lgm
ke n .-.onucu o ldugunu anlamak ta güç lük ze de den dig in c gore, üremc-b ü..ü me an- e aracs.
çd mcyil. mak (doyurlm ak), todlturu gh (doya- DöKME K. es. Ir. tök (dagltm
larrum da içeriyo r demekl ir. Nilekim lor- a. kmnu,
~ a~ lr ma k. oldugu yerd e kalm ak. kendini ran ), rodguru msmmak (doyuru r görü n- 10Z inme, sö külme , çoziJlme
mu nnak-do rmurma k (tom urma k' m (fc - me k), lodguru n mak [doyu rur g örun- salma bildiren kok jten , akma, bo -
to padaya ma ma k, k a l l l a ~lp kalmak, Ju ra- ~öy rcn
l~ldlt) SfJleükle rinJ e de ka ba- mek), todguru , mak (doyu rrnada yafl$ mt k/ dökmtk ...
lök·mek-Iök-
larnu k gibi anlamla ra gele n ton(don ) k ö- np gclis mek, buyü mck anla rm sa khdu .
kü srcrla nn b ualajmasrm ( k a ll l a~ m as l m) ctmc k), tod urga n [doyura n], tod urmak KiJk anlarm; dallltmak, sa
içeecn olaym çok örestee gcçm i~l i r, dola-
Bu rada tom (tQ...n:ugm ak) kilkünün lor (doyur mak ), lo)'milk (doyma k, hep si mek, 101 101 olup saçllma vunmak, In.
ile ölde~ Ie~l i1ti görülüyor. 8u iki k6Gè için bk. Kà~. ) . . .
k, kJn nt l nl-
}Ul}1a sc mutra n soyute srçrama vardrr. mak. Anlam genlslem c..iylc; OO$almak,
kabarma , büyüme , gcli ~ mc, yiiksd me, Bu örnckle rde tod kökünün d sesi (d
Bu nc dcnlc ~a~lTIp ka lma)"1 (do nakalma - tümseklesmc anlamla n bulunuYor. Die S1Vlla r içln a kmak bg.
}1) soyut bir anlam içcrigi diye görme çevrÎyazlsl ile) doymak 'la ilgili bï nün ey - Tök mek (dökme k), töklt,
yindan -o ru~ ul o scslc rinin dönü~ ü m ily­ mek (dö külüp
dl'g ru dc gildir . ~ a ~ l r m a, dur ak sama, oe Ic dnnJ / d"'D1, lemlc rdc etkisini sürd ürüyor. Anad olu akm ak). töklilnm ek (dökü lmek), tö ktü r -
yap acag ml kesrircm eme ka r ~l h~ söyle- ru/ turu) t ur ujl!!!!! (d uru/ doru. 10 - a~n nJ a d ..cs i y ..csine dön üsü vcriyc r.
biçimlcri ortaya çlklytlr. mek (d öktü r mc k), löküg lüg (dökül-
nc n don mak ilc stvuun buz kcsilmc sini DorukJama, dorukJa Oo)'asl)'a, do)-gu; doygunl uk, doyma , mÜ~), lökülmt k (dökülm
mak, dorukla , mak, esi, hc psi için
( ka h l a~ m 3 s1 m) Y3nSItan donmak ö7 d e ~­ doymaz, do)ma~hk. doytn u,. doyulma k. bk. Kä ~. ). Tökmek (dö
do rukJa~ llnn ak. duru ktatmak c, kmck, d a~ltm ak,
tir. ~ a~lra n kallla$m l$ gihi kahr , devine- dnyum, de j'umluk , dO)lInm ak, deyuran , Uyg.), Tök köküyle lOg!
DOSOO (;RU, l. dos (rc ki~t ir m c ö neki) (ka~u.g u. ç,kan !-
mel., donmu ~ biT slVlya ben / cr (oldul1u doyu rmak, doyurur u, do)'Urulmak_ m l~ dan) aras mda tök-tóg biçimi nde bir
yerde ka lmas l do laYlslyla). D onma k, As-
ilc d ~ru (bk.)diln dos-doj!; ru/ dos duj!;ru Iki bölük uldl ol )"E'tde çerf
(çok dogru, apaçllr. dogT u, l ar t l~m<lSIZ yaklOhk var. Tökmek /dókmek sözc ü~ü
ya T ür kçesi' ndc t onl1mak biçiminded ir, Ha ik tO)1l m eylcdi bir bölilk eri daltll mak a nlamml içerdi~ne göre daglt-
dogu). - Enveri. -
anca k n2 ~ i S02Cü ~ biraz uzalm aya, mak e)"kminin slvdar d l~mda kalan kali
buru nda n Çlkarma ya yarar, ayn bir a n- Ip-incej ipince, sap- san/sa~n bg.• w z- To)"um oldl orada cRmle le,ker ne~neler e uygulan abilmes i nedeni)"le,
lam içennez. cüklerin ba~ ma gde rek anlaml pc ki~li­ Ga nl oldl bOyOk kllçOk serbu tllg-Iök ba~ an llsl daha doga l bir nite1ik
Anad(l1u haik :l~71 nd:l donma k lInlam ln- ren, sozcük d l ~mda anlam l olmayao , o n- - Selälin. - kal alll)'or. Nilekim dókOnlO dendi~n .
da don olmak. bUl ktsilm t k, buzlama k. takt... 8u önl aklla r, genclliklc, önad ni· Dahl gllrbet odl söytlnmadl mi de, ~J "" dcgil de, kali bir nesneden aria
tog; olma k (bugiln çok t~ varjbugün leli~nde olup sözcü~ü n ses uyumuna gö- fe lek ka Olmlra loyunm adl mi kalan, km nll anl a~I h r. 51Vimn dókü1mnl
re biçimlen it. 5özgcl i~ i: slm-slkJ/slmsl'
donmak çok o l m u~. o rta hk buz tut- _ hk. - hir anlam gr ni~k m esi w nucud ur. 51\11ar
mu~) ..
kJ. ).. m-~~i1 /~myqll, düm-düzjdüm-
için, çokluk, a kmak, ~m mak, s ilnn t k,
Donma k'tan: dondurm a, dondu nnacI, düt bg... Oysa yam.yq il, SlIm-slkJ bg. U1 u ki~1 ni'melin den giinene daml am ak sözcilkle rini kuUa nlrlz. •
degil... Toyuna aç lar u yahn donana
dondurm acJlIk. don durma k. don durn· Oökmtk (tükelmek, blrakm ak, blra klp
cu, dondurn lma k. don d u nd m u~, don_ OOST, fars. dilsl (sevgili, se\'ikn, bcgeni- - G ar. -
len) lan dost.., gitme k), dökülme k (top lu olarak birden
ma, donra. (don m u~ bata khk), donu k, dizele rind e ge,en toyum (ar. ganlmd ), inmek), döküntO (bol
TÜrK diline yazm yoluyla geçli. ahn, bo l dökü ·
do nu lJa~mak, donukJu k, don,..a:I_ IO)lIm höle n), loyun ma (doyu nma) söz- le n. Burada anlam geni~lem
Oostilnt , doslça, dostluk, can doslu, 1)1 esi vardIr.) .
cukleri Anadol u Tü rkçesind e 13.-14. SlkJntl eUrnlesl gut ka)1kmaz
QQBU, es. tr . _tO!) 2: (do ru, gilçsüz, açlk, gijn dost u, kara. gun dosl u, )ii r dost u_ yUZ)1ldan bu ya na söytenege1mekle dir.
parlak) da n to rng -toru k-t uru kLd uru (at Kahvtlerfm p i~ ll gel Oiiktr ~h n kllm a rd ma bakm az
rengi, duru:g uÇsüz, duru, 1~lk , Kä~, Köpüklt rf la ~tl gel IIl nd'de n bazergAnla r geUr YS)1nur - Yun us -
Ul~· )· IYi günümün doslu PI,er lokmala n açla r dO)1nur dizek tinde döi."'r (dökme k'len) sözeügü
Oonr Ir.okiiyte tu ru (pariaIr.lik anla mln- Kölü Bünu m gt'Çtl gt l ~llJan gtlür bunda soym ur blrBkJp g1der, blrJIkJr a nlamlnd adn.
da l ozde~lir . Nite lr.im doru, genellilr. le b- - Hl t. - Erln gelü r ,Ihlm Abda l Musa"" DöktOn ntk, dönük, dökOlmek, dökü m.
zd kahvet e ngiye çalan, tiiyleri parlak al- OOSYA, fr. dossltr (dosya)da n dos)l'I_ -Ka)'gusuzAbd al - dökümc O, diikümn i, döküml ü, dókün .
la r için soylenir . Anadolu haIk ap;lDda Oosyalamak, dos)l'Ila nmak, dosyas lnl OOZ, fr. dost (yun. doslsjve rmek'len) mek, dökUntO_
d urylmak eyleminin donrlma k hiçimin. dunntk, dosya tutmak , dos)'asl olmak_ dan doz (bir yutumluk , bir aitllda alm- Ft. rond re, lal. rundere
, alm. a usse M I-
d e söyle Ddi ~, a'I~.lrni'k-;Parlald a~m a k, OOYMAI(, es. tr tod j lot (dolu)lan maSI gere ken sa~llIcl nesne, yut umluk. It n, fars. rtltten, itl. rondere
, gr. kheo _
d~Dukl u~ gitmà anlamlm i,e rdi~ bili- tod+ma k-lodma k.loymak jdo)ma k_ sl...,lar sözkonusu olu nca lçlmlik ). Hind-A vrupa dillerind e dökmek sözCû-
myur. Kok anlam l; dolu olmak, dolmak, oo, lu- OOI söz..cügü T ürkçeye sa~llllm , sa~ lkbi . gijnün kökeni sanskr . Ju.h
tu gidtnnt k, anlam ge ni~lem c siyle, kar- lim yoluyla geçti, ktrsal kesimde yaygm diikü)"or ) gii!>ler iliyor ( 1lti (il vetse / o
DO RUK, es. Ir. loru g (do ruk, tepe)da n 10- nlnl doyunn a RCiH. ), hu d u-
k, aç hAl nl gldt'rme k (bk. deitildir (üslelik fr. doz, haik aw:mda rumda dökmek eylemi
rn k/dornk (IQ!.Û1or kö künde kabarm a. AClkmak) _ kulsal varhklar a
10z'la katl ~ll "hr, a n l a~d maz).. . adak 5unmak (SI..., bit ncsneyi dö kerek)
yiiksèlme, sl..rl:lme ;-HtrMe k.19'!!e a nlaml Todm ak-toyma k
(doymak, Kà~. ), tod- DÖGEN ,rum . lukhane (harma n dögtne an lam m~ad lr . Türkçed e bu na SI Çl SIIÇ -
sä'EIiOir) .. -
Twjdo r kökiinü n, $
maJr"{doymak, Uyg.). ljd, dfy seslerin -
aynh klan nede- de don ü ~m e: adakjay ak, loh / dolu bg.
ni}k . ba~ka koke nden gelm i~ gibi go rü- Todunma k (doym
u ~ gorilnm
nell de ~ ~ik biçimleri ~·af(ltr . Doru k söz- daç l (doyurucu), lodgu e k), todgur.
rmak (doyur -
talttasl)de n lukan-t üun-token jdögen-
doten_ /.$
~ul an rurn.dan geçli, üzerin e !>ivrî, ke!>ici '
mllk demr.
es. Ir. lól (dogma ~.~I ma , u.rem:"
Anadolu Tü rk çe~in e, Anadolu'da konu · tilrem e, ya~a m a, soyu ,surdurm
e, lur bll-
iren kök)den döL
 DÖ N -202 -
T öl [yavr u, yavrula ma d nncmi, dól. 10--
r un. kusak, sny, K ä ~ . Uyg.)... Tlilçek
(ço k d~u r a n), tlJllOg [dolü ulan, lor unu
olan, Ib m.)...
Baska T ürk aäl l iarmda t öl, tü l biçimlcri
de var. Anado lu TürkçesinJe , H . }'Üzyd.
da n b u yana d öl b içim inde, soy, yavru,
çocuk anla mmda gcçc r (Ta r. Sö,.. )~
" Halk a~ mda d ól (yavru, loh um \15131t-\
~ .. su hhl) . d öl a,; ma rt, msa n, ilk-
, " yez), d ól dökmek ( avun. ka rp uz yemii
vc rroc k), d öldói (soy so p}••~(i l ~ ­
yazda ilk dölün d Ü il il~il nde çobana vers-
le n muit uluk) , dól('k (ço k dol vere n).
I'
d óll('k (koyunu n k U1Ulad l~' ycr] , d.21J.e.
/ md i: (de>g.urm ak, yem il vcrmck ), dm ye-
n (dili nin ürem e yer~ daha ço k ha)"'an
için sö ylc nir)...
Al m. Ltibts rru cht, fr. gen eration, lat.
gt'neratio, J:enilUno. sa,"lcr. janah , gr .
gen " s, ilJ. progenie , isp. progenl e, fars.
nul re, nesl . ar . nesl _
B a~k:l JillcrJc n V1.' r ilcn "'u ,-'rn" kk r, dtll
sÖlcüäu nu ka r~ . l a m a d a. yele rli dcäild ir.
Döl söz ünü n içe rd i~ anla m ço k d aha ge -
n i~t i r .
Dolek. dóll'1l. dolleme, dö llemek. döllen-
me, dóll enmek. dö1ül , d olyata~. , dö1yo-
'"-
DÖN, es . t r Ion (d c~ii m e. bai kal aima.
Çl'\Tilme , g.eçm e. h lTak ma , al ma, akIar-
ma, ge ri çe\irme bg. b ildiren kök) . Bil C
kah rs a tö n, dö n sölcükle riyle t un (geel')
arasmda kök b irligi va rdIr. Tü n SÓ1Ü gil .
nun bit mcsi, a )'dm lagm kara nllga dö nüi'
me si. dó nmu! Ola ~1nl içeri r. Vön kilkün -
de de dttiime. ba ~kntn ~ ma. bir dunlm-
d lln b,,~ kl' bl r dUnlnlll geçm e vat d,r.
T ürk dilin d c 0/0, lid se slcr inde de~ii­
me, dö nü$me süre klidir, ol a ~a n dl r . Tö-
re /l üre, t ö~ e k /d fi i~k. d Ü$ek/d öi ek. tö le·
m~k /t fi l ~m e k (ku7,ulama k, Ka $.), W·
kOn/tógOn ( d a~la ma, Kh ), t örlü g/l ilr.
lOg (türlü, lü rlü lük, U yg.), I0 7iin/ t özün
(soy lu, U yg.). lii n/dil n, lnn /dnn bg.. .
Dön kökOnün lütcvlcti: döndu rme, d on ·
dilrmek. dóndilrfi lmek , d öneç, dönek.
d önekll k. dtlOel, dö ne lme k, d önem, d öne-
mf'Ç. dön ence, d ön encel, dön er, d ongel,
dönge lonlcu, döngü, dö nme, donm ek,
dónfi. dl; n ilk, diin ül me k. diinü m, d ö-
nü mlük. d onii~ , d onil'jlü, dö nÜ'jme, dö-
nÜN
n üsmek, d ûnüstürmek, diinü itilrürn, d ij-
nusüm, dö nii~ii n M '
Anad olu haik aw mda diin köküylc liirc -
tilen sözcüklcr: dönbek [darb uka}, dijn·
bete (sözüo ü bilm ez, dönck ), diin llült'k
(kclcbok], Mmcü nmek [çevrecinde d ön-
mek ), d êndergeç (d önd ürme ~rac t, d ön -
d ûr ücû], dönderme (scpc t}, dö"dire k
(ka mç. topa ct), dondO (gilt i~i ycnlc n d ö-
nen , gen gele n), döndüreç (dö nd ürme
ayglll), d ënd ûrek (topaç) , d iindürgeç
(döndü rme aygrll, özelliklc yufkayr alt
üsr ermede kullamlu ], dtmdürgü (ilk
yavrusunu yapaca k krsrak], dönd ürme
(büyO k le~ i), d öndürük (l(' paç), do ne·
g~ (k351rga), dön~en (s u çC\Tintisi,
fan. girdäb), dönek (OOzulmu i to hum ,
lakla ala n güverci n. dÖncm eç. s.mfla b ·
lan ~en ci, girdäb, sözündc n dön cn ,
son), dön ekle (su çe\Tinli.<; i, f<la. gird.ib,
tek er1ek), dö nek ~ri (ha rman yeri), d o·
nelek (le ke rle k parmagl. M ei Ju rum -
lar ), do nelge (hurlum, kasn ga. tI"n" .
meç), dön elik (dcgi'jmc), d önem eç (dó-
nem eç), dö nemek (e ngel olmak. yolun-
dan çe\i rme), diin('mn (b s.rga ), Mmen·
dirm('k (yöne tme k, o s. ida re el mck), d ii.
nengi (hay,.a n ba 'jhg r, hayvam gelÎ$igü-
l el )'cre gitme kte n dön d ürcn ha~l . k lak,-
mI). dön en gOn (gcçm i$ gu n), dOller
(to plu lab anea , ölü )'!ka ma yet i. iplik sa t·
ma ayglll), dl;ne~ (te k dcm irl i pu lluk).
dö ne rge (ça rk, suyun dön dü ~ü ye r, çcv ·
r inli, an afo r, a ra ha mal Is' ), rltme)t'n (1)U
çcvrintisi), d öngeç (pc rvanc), d öngek (IC-
mei d ire~i ) , döngrl (sa ai), d ongiiz ($ a~l .
gÖ7bcbekieri ho yuna oyna)'an kimsc ),
dön güld l'mek (Sll ü7er imlc t1 ilnilp IllIr·
mak ), d[mg üldevlk (kar a rsll~ kU'jkulu),
dön gOn (dargm), dön me (su çevrinli si),
dönmece (agaç pulluk ), dön meç (suyun
dö nüp akt l~l yer ), donü k (gcçi msil , d i·
ninden dönmO~, dagmIk, dcn gcsil ), dil·
nümsüz (bcecriksiz), dö nO ~ mfk (ha~lm ­
s.zea do13~mak, dönOp dola$mak), dün ii·
'jOk ( katde~ lerin ma ile eklikler i at adan
kalma tada)...
Bu örneklc r ara smda, yab.mcl ktikcn li ol ·
ma olaslhg . dÜiü nülcbilen lcr varsa da,
ses de~i~meleri so nlleu tr.u en aYlrm a
olanagl çok aldl r, bu ned cn lc kijk arai'
llrma yoluna gidilmedi...
DÜRT - 203 -
DÜRT, es. te tö rt (dö n ue n da rt.,
To r k ókün ün tsre me k, türe mek (bk.) gi-
bi t ürc vlc n var, dört / tört saymm olus tu-
ra n to r k öküylc ba~l anllh olmasr, dört
say,s.mn birçok ulusta old uä u gibi T üt k-
le rde de kut sal b ir a'ja ma)'! bildirmcai il-
ginçt ir. Anea k tört /dö rt söleü~ün dc bu-
luna n t, r scs feri, kilk scsjer o lma nedc-
niy1c, bas ka dillcrdc varcla n kar$.hg! ile
b ir ya kmhk gfu.te riyor. Biz, tort/dört sa.
)'ISmin Mogo l, Çin ile o nla ra ko msu
utuslann d iller ine ul a nd rg. kamsmda de -
~ I il~ baska bir açrd an baka ca gsz konu -
ya: .
Saeskr. catvarah, fars. çehl\r, çl\r Mll-
e?kler i q köke n1îd ir, far sçanm Öleki, es-
k., a&lla rmda gcçcn dört sa)'!sm. yanst·
tan söze ükler de catvara h - çehir -çir
Çilgil>i üzeri nded ir.
Lat. qu alt uor, quatuo r, g r. t ettages, ~I·
lages (Bo iOl ia atn), rum. tetra" gol .
. fid"'or ( fidve r), al m. "i er (gol, d an). ing.
ruu r. isp. cua t re , ill. quatro, ar. trbll·II .M
ImJi; t -t- r , k - t -r/ Ur- ktr/ t rt / drt
b agJanlls, du~ü n dOrüeü .
Diird'ün türevlcr i: dö r der , d órdül. d ör -
d u n, dortgül (törtgiil). dördÜ ncÜ. dör·
d Ol, dördüzleme, dört, dó rtllyak. dt.rt·
gen, dö rtka$ h, dörtl('me, dörtl('mek ,
dörtlO, dl; rt lük. d örtn lll (h k. Nal ), dört.
nal a , dörtynl, dört)'Üz, d ört)üzlu _
Tork.ll, törtii nç (Uyg .), lö rt- d ln (dö rt
yandan (Uyg.), törtgül ( Kä$.).
DÜSE:K, Ir. dö~eml' k /lü'je mek (b k. DÓlt'.
",ek)l en IÜ $ ~ .k-tü l e k/d ü~ek_
Kök anlam . d iil ül en yer, dö ~e nere k (ye.
re scr ilcre k) yap dan yet, d Olme ~ rl. An -
lam geni$lcm csiyle )'31.llIn ~ r, d Ü1DIe n
(uza m!a n yet, d Ö1ent'n yt'r) yer.
DÖSEMEK, es . Ir. .tü1mek (olu rm ak, dÜ$-
m ek )ten t ü~ ~-m ~ t Ü1emek/dö~e.
mek "
Kök an lmmyla, ot u r ula cak yt" r Ytl pma k,
anla m geni 'jle mesiy le ört me k, ka plIl'
mak, dÜ1ek yer i yapma k...
Uyg.da, t ö~em e k (döie mck ), tÖlenmek
(ku lta mlm ak), tÖ1ek (dö~e k), Ul~e mek
(d ü$ gö rmek ), tü~ek (dö'jck), lfii mek
(d ü'jmck), t Ü1 mek (otu rma ye ri, hk.
DÜ$, D ü~ mek) , t ü1sÜz (sonuçSU1., bo~ ),
(ülürmek (dü~ü r me k) . Käi . de, tOlek
VÖVME K
(dÖ1Ck), tii1ekllg (diiicJi), tOil'kll k (d ö-
$cklik), IO'jl'lmek (dö'jenmek), tÖ'l'ml'k
(1Iö'je mclc), liii t'nm ek (dÖ$c nmc k). t Ö~ l't ­
mek (döi crmc k). TÖi/tÜ'j köklcrindc sü-
rekli dön ü$me . DÜ$ (rüya) ilc dÜ1ml'k.
d.-.~em rk sii:reük1cti (ó1- tÜi kökleri ndc
birle'jiyor...
Ilöi r kll. dO'jeli. dl;1('m, dÖ1em d , dÖ'je-
me, dl;1emrd , dÖ1emecilik . dO'jemelik,
d ö~en mek. d Ö1r lilmr l<., dÖietmek. dö1et .
tIrm ek, d 01e)id _
DÜ\'CF.K, tr. dötmek/dö,mek (b k.)ten
doce- ctk/d o"cek (ya)1k; sütû, y~u rdu
çatka maya yarayan yag çlkarma a)'gJt.).
DÖ\'ÇE, tr. dotmrk-do\'mek (b lc )te n
döt~k/dii' ftk (dQäme aygl[" hava n)..
DÜ\'VÜ, tf. d övmek (t~ e k)tc n dö v-
d O/dl; \'dü (kescr , bah a. çekiç gibi ara ç·
lan n, û('ä meye yat a)'a n a rka bö lumü).
Do\dü SÖ7CÜgü, geneIlikie, iIIerde söyte-
nir, klrsal kesimJe buna dfi~di, dü!tdü,
d~dü, di'i!tdl den ir. d~mr k (dÖ\'mek)-
ten geli r, d{'ämeye (w rma ya, dovm eye )
yaraya n nesne, araç anlammdadu .
T îirkçcde el' s.eslcrinde kar i lhkh dön ü·
$üm surege nd ir: döämek f dö\mek, ög-
mek/ fu.'mek, q me kf sövme k bg ...
DÖ\'ECEK, Ir. döt;mek - dö\'mek (b k.)ten
dOC;ecek/dihecr k (yaJl k. agaç havan eli,
d övcek)._
I)Ü\'E Ç, tr. d~mek/dö\ me k (hk .)!e n d ö.
ve - ç/d ön ç (havaneli, agaçtan yapdml'j
l>armlsak dö~m e ayg' l') " ,
VÜVE K. tr. dötmek -dovmek (hk.)ten di).
\·~4t./döve k (k.t baç)...
,
DÜVMF.K. Ir. tt'll mek (vUTmak, d óvmek ,
de~n ekl e wtmak)len tögm e k-t~mek/ .
dÖvmek
H •
Thg kiikünd e det;nek. sopa anl amml içe-
ren bir nitclik var . Bu hakl md an log
(degnek, sopa), tok (de~nek , sopa) gib i
( .
vUrmllk, to kJ..!!!-a,L(~~ Dokum llk) an la-
mln. lçe re n sÜlcüklcrTeD-agla ntlh olsa
ge re kt Tok - t og sii:rcüklcr inin dtgn ek.
5 o~a an lamllll i ç e r d i~i , A nado lu' da giysi.
le n Ylkamada kullan llan t okmak aar,
a raçlalîliëT1l. Tokmak (d e~neJ(, · so pa) ,
I? klmak - tokumak (vurm ak) sÖleükle-
rmde b,,# anIIY' kuta n t ok kökü kendi si
ile vur ulan arae m ad, olmasa tokma k.
tokuml'k gibi dit varhklan oluiam aldl.
...
DÖVMEK
/ - 204 - DUD,\K -205 - DUMDUM
DUUU
Têgmek (dövmc k) cylem inin tilg-tOA ml~ çama~'r ölcbcri), . ~ytIenpe layakla-, UUUU. Iers, l ûti ( p a Jla~ n)da n d udu_ pa vu rmak, t uldurmak/ çarr mak, tut -
kökü log- t~ ile ba~anllh olup sanskr. ezilcrck 3\:&!!""yara). dö(!.meç (dü gülc- Anad olu Türkçcsinc yazm yoluyla ginli, kuk/ tulum, tul"'uk lamak/ l ulum gibi ~i~ ­
luj, gr. tetago n.Jat. lapo,l;mgo gibi (Iet. rek }llJllla n du t, ceviz kan~l ml lalh), d ö~- haik awmda buna dudllku ~u denir. mek.. . Uyg. lul"'uk/ yü7me tulum u... Bu
lag dokunma k, d c~nc \r;. çarpmak . VU T- prk (czilm i$. çi~ncnmi$ ye~ )'. dö(!.iiç (ça - DUL. es. Ir. t"ljtul"dan dul- benzcrliklc rc ka r~l n m\~.d a da lda (bk.)
mak cylcmk riylc ilgih kö klcr) su mo tug mapr lokma~I), dö~ülcl!'k furak ta ncli T r. de tul . tul ki'ikle ri biitiin lük, bitim, bal1lmSll hir s(l7cüklür.
(giysi. dokuma) sÖ lcii ~ünc d;'" hiçimin- ~olu) • .döAü $geç 5\ a \'UfU ma ~~!. d ululuk, olgunluk bildir ir. Bu k öktcn to- UUlnAU NMAK. d ulda (bk.)dan dal-
de gcl i$mi~ ben ziyor. TT. de % d önüs- dövcek (ya)'! • il~·~~(han). lI ih'Ke'k lu (do lu), toll (ya~n dolu ), dolunay da _Ia-mak / duldalamak (SLgmmak, 1:0-
mcsi (l'a~a nd lr. p .ygmdlf: topmtmak/. '\yi),~:;4, a\';'\nc l1), d ö\'~ avan. sarrm- (bk.), lolmak , dolmak, delgun lig. yo- runmak a macryla t-.i risinin yanma git-
(öprtlmrk (yerde o t tn rak mayaoca ye- sa k dövm cye yarar ), dll\ tk (klrbaç). dij· ~u n l u k, gcl i$m i~li k , eksik olma)'l$, ycter- mek, kaymlmak i>otemek). •.. . insa n bir
mek, Kä$.). top/top de~i~mt:sin i sagla- uon jdokuma ayglt.), d ÖH~nt' k_ (s ürulu lilik bildiren, anla m gcoi~1c m csiyl e , da- kaya ar kasmda duldalan mal.u. (E\'1.)
" I n n/n d önusmcsi, Anadol u hal" a~7m- ta rla a yürüne rek o'u~anYot), drt r (H, . ha hól$ka anlamlar i içc rir !'ol-II!cr lüremi$- •... Anadolu halk aymda: dulda (gölgc.
da soz/ söz. söz / ~o z bg., 10r/ loz, 10Z/- hn a~ç), dilVOlt" (dövü l m ü~ lu~d ay), tir. Ö tc yanda n tolanmak/dulan mnk, d..... $I~m ma yeri, ar ka yan), d ulda lanmak
tor { K ii ~.l sö~<: ~kle r ind c ka r~ltlk h ofö, JO,'tTItÇ (!'oAan, peynir, ek mck d övülc- la~ mak /lo la ~mak bk. Dolania kI, dnl a- (hirinin b Ylrclht,ma S1lPomak), duldahk
lIl o dö nÜ;me!'l. bunun yanmda Tb . zi T rek yarllan ycmek), dovnt"k (dfwülmü$. mak gihi çevlrmek, diinmrk , diindü r- ("Igmmahk, ar. ~I' msi}'e, güne $lik)...
(.t Q.n.Y1~~ si ... Öle yanda n l ökü ~ m tk/t ó::: çiync n m i ~ yer], dö,üttk (yaYlk). dih'ü ~ ' mek anlanum içc rcn dil varhk lan da hu DUMA(; I, es. Ir. tumagu (es. Ir. tum/ -
gü~me k _ d9~Ü ~m!k ~ gen (döviiKÜ, kavgacr)... l ul, tol, du l köküylc h..~lan t l h dl r. Bi7.c du rn' sö-c ûklcri strguk, do nm us. buzlu )-
k:"i-~ d önü~mcs ~u ör nc1dc re gore Dr~mtk (ctmek, topa t utOlak, saldlr· blirsa, tu l/ du l e ~i n d c n ayrllan (bo~a n ­ dan dum ll~ ll /d u m alll (soguk algmltgl ne-
tok kök(inün l ok- t og- t ~ - t ók-Iög-- mak, baskm d Ü7.cnlemek, Tar. SÜ!..), dil- ma ya da ölüm neden iyle) bir kimsenin dcniyle hurundan ineo SlVlmSI akmtl, ar.
t ~ biçimindc dönü~m c si la rt l~ma golü r- gündü (dalga, Tar. S07..), dü~ü ~ t a l a ~ / ba~l m s I7... ö7.gür, te k ba~m a kah~lnl, kcn- nu l!').
mel . TOA; ile d OA: arasmda dönü~me de (dövü~, d ala~, Tar. SÖ1.). di kcndi ne yctm e olaYlyla kar$1 kar~ lya DUMAN, sa nskr. dhumäh (duma n), es.
s(ircklidir. Ion/don, Inkum ak/doku- DRAM, fr. d ramt' (kökü yun. drama / e y- gcl i ~i ni bildirïr . Bllnd an dolaYI lul /dul, tr. tum an / durOllO...
ma k. t ~m A k/d ~ma k. t ~n / do~t:ru bg. le m)dan dram (gcnelliklc aClkh olaylan hizec, ha ~lm sl 7., özg lir, kcndin c yete n, T uma n sÖ1C ü~ü n ü n kiikeni ola n dhu m
,(, tÖ#mtk/dö,'mt k C)·teminde r.fv ..li:\nü~- i ~ l eye n bir oyun türu/ tiyatroda se rgile· kend i ya$ólnllm kco di var ll~lyla doldu- (dum) -liitme"-, · ~ i s- anlammdad lr.
mc:si de süre kli. nir). T ürkçeye ya7.1n-tiyatro yoluyla 19. ra n deme ktir. nh um - turn - dlllll d önii~mes i ...
Ögmtk -~mt k/övmtk, ftgü ~-~ü ~/ö- yiiryl1da girdi, klrsal kesimde hilinmcl . Tllg sa k (d ul bdm, Kà$.), tu l tu gsak Tr . de lûtmek'tc n t ü+ û-n/tütün (d u-
v ü~ , t öt:ü ~m tk.- dö(':ü~mt k /döv ü~ m ek, Dr-amatlk, dr-amat urg ._ (d ul kadm, K à ~ . ) , tol. t ul (d ul, Uy.), tul ma n. ya nan bir nesneden çlklp uçan) .
, k~mak/ko\' mak_ Bu ö rneklcre uyula- tI (kil. , ibm .). (J r. dumian (gtioliJk yakmak, tüUür-
rak t o k-I~-t og - (ög- ( öC - df~ - d öv DUA, ar. d ua. ça~lrmak, çl~rma k) a n Haik agzmda, dul evin a tka sl, yam, yan. me k), lal. rum us, h . rumér. isp. humo,
ge1i$imi. DÖ" mtk"tcn : dö,'dü (tokmak) , d ua_ $Igmak, sipcr, çok gün e~ ahp Isman ye r, uch, (l unst (sis), cs. alm. lou m, zend .
dö,'dünnrk, dövdü rtmtk, dóvdürtiil- Tr. de anlam dc~i$m esiyle ; Jakan ~ . )'al. 5 0 0 .), d ulluk (evin saça ~I, 1:Ö$C. dunmlln (lül mc1lte n), fars. dûd _
mtk, dÖvtÇ. clih·tn {hu ~lc(iL T ür): ilili- va n ~. Ar. da da'nt i!c d':m e~kii k e n li . SO D.) . RI dIlman lItdl d;J~a
nin scs uyumuna uydurula rak df"m tk'- dir. .. Da" tl. dnV' ttl)T (hel' d'ua ik h:l~- Far s. bh t, tul ( ~ .), lH. t r mt l (kad m Yildum Allah um ,itd um
len [ iirem i~ gibi görülii yorsa da: gerçe k lantl h)... için ermileh), alm . \\11'01', fr. ' neur. lal. [ gil Ot agla)ÎSun
ba~kadl r, rum . tukhanr'dcn/dött n-dö- DUDAK, tr. tulmak (yakalamak, cic geçir- ,iduu$. vidu a, s a o~kr. 'idh,h ä, ,idhu -s Ren a~k!'1"t" mi gitdum
' -tn biçiminc girdi, bk. D~n . SÖlc ü~ n mck)lan tut-a-k - tutak I dud ak . (yalnlz kalm l~ ). gut . ~ idu ...a, cs. alm. ...i- - Kar . -
d öv~n durumu tr.ye uygun. dÖ"mrk't cn Kók anlam l: tutan, ,..akala)an, ka,-r-a- tuwa , isp. ,'iud o, ill. \ rdo\"O_
DUI\IANLAI\IAK. cs. Ir. lum an (bk. Ou·
dÖ'·rn. ancak ilk öme . ba~ kadl r. Bura- ran. anlam geni~1cmcsiyle: yenece k ncs· DULD", Ir., mog . da lda (bk .)dan du lda mlln. ~a n~kr . dhumäh ldan d uma o·la·
da çC'k ilginç "'ir w iirct mc OIa)1 var: nc:leri, lok malarl lut a n, )'nklJla)an üyc, (kuru nma, S1~m ma) . mak/ d uma nla m;lk (d uma nh d urum a ge·
ing. bulldozer sö .. Anadol u haik a~m - d udak _ Konmak"tan kon-a-k/ko nak, Dalda sii7.eügü An:idt,lu a~1 1.1 a r m d a dul - tirm ck. '1lIla m ~e n i $k m e ~ iylc : tririne si-
da V'oldüur çimine girdi. Yol -dü- durmak'tan dur 'H .k/ durak gibi t utmak da ola ra k J a geçiyor, haik ya/ mmda ge- bhl,,' :Ilq t t mek) .
zertYoldü~ , yolu diJ?-e!tir, d~z!C$tirir, eylcminden lul köküne gelen a-k ek!criy. ni ~ bit yer i vard ir (burada ayu bir ba~ h k
lJuma nla nJllólk, dUllia nh. dum ;)n Irt n'
su kahlm aml~ Tiirk çed lr. ancak lOg. bu ll- Ie IlIt-a-k/tutak- d udak ... altmda gö"t crilme sinin nedeni de budur, gi), d uma nl>lt ...
dour~r"6yküniilcrek ~ürc:li!mi~lir . .~öve~ , H aik a~l/Inda tutak sÖ7eü~ü tutulacak dogrus\l da lda olsa ge rek. T ürkçe dul/'
söziinde d e: durum höylcdlr. Oykunmeh t'> lul kökünd e kon nna, sli!.mrna, kaynm a IJUI\IUUI\I, hind. d umd um (HindiMan' da,
sö:teüktür. ), döV'me, dövülgrn , dövül- )Tr, sap, ar. kabl.1l (tutOlak eylemiy1c il· a nlamml yanslta n tllimakj kap amak S1"11.- lJum du m ilinin admda n) dumdum (bir
mek, düvünl tm, d öV'ü~ , dövO,çil, dövü~- gili kab:z'dan), l utaç, t utac ak anla mmd a di~ü var, Uyg.) ..
lürck m erm i_~i ) .
ktn, d övü~krnllk, dilvü~ mtk. d övU~tOr- soy1cnir (bk. Tut, TIltma k}... Bu me rrni, I l i n d i ~t a n ' d a ünlü IJumdu m
mek_ Alm . L1 p~, fr. lippe, Itlvre, lal. la blum , Yi~it d uida'slllda yiAil s;\klamr ili ról nrikal>lnda ya plld l ~ m da n nu aJ I al-
An adolu haIk aw mda döC-döv d önÜ~- labra , iSJI. lab lo, il1. labbro, ing. li p. Av- Mu ha nnettl' gill~e Ilhml:Z dul olma :z ml ~tlr ...
me:si de yaygln: c;lö~dü (~a.~jj:sc.I...ba l- rupa dillcrinde d udak anlam tnl içe ren - Kólf<I. - Uumdu mlu k\lr~ll n (\'urdugu ycrdc de·
ta , se ~ i ç gil?i .a r a çla r!f\,Aövm eye yara Y
,il!1-_ bu sÖl cüklc: rin kö keni gr. la pto (yala- hurada d ulda slglnm:l yeri, kaYllIlma ye- rin yar'llar açan, saglltlrnl kolay olma·
) kall n- ~~!1lü~g,.'!1), d~!Ç (iOKïiÇIán~ mak)Jur... far~. Ir b, ar. ~e rt'_ ri a nlam lnda geçiym . Ká$-da tul mak / to- yan) bir k \l r ~ n n (me rrni) ad... .
DUML UPI NÁR - 206 - UUR UM DURU~MA 207 - DUYMAK
DUML U PI NAR, Cf> . Ir. lu mluf: (YJ~u k) ilc (b k. Torus, TÜn'm ek). Bu êzdc slik, dur- styte turu mj'd uru m.; tb), brak, la ~( an p r 11m1'j y~u rl çana ·
pm a r'd a n tu ml u - plOar/ dumlup lna r ma k eyleminin içcrdi~i ~ ün'kJil ik a ula- n URlJ-SMA,Ir. durmak (h k.)ta n ~I , baca iirllh il, SO O.)...
(soäuk kaynak, sogu k plOOlr )... h k. Pl· mmdan kaynakla myor. Burada süm. d ur-u 1 -ma/dum ~m a _ UU\'AR.-Lous. dhflr (dllut.}Ikm--du,u _
nar. lur/tor (döl, kusak, soy, uremc , s üm. Kök anlarm, ka r~l hk h durma. Köke ge- VlJ\'AR,lr. dujmak (bk.jta n du)'.a .r/ d u-
DURAK. Ir. du r mak (h k.)t an dur-a-k/d u- okunuju ile d umu ) kökû sözkonusud ur, len II ~ -m a eklenyle du r-u -'j-ma/dllru ~ ­ )ar_
rak_ arada t u r- t or ölde~l igi vardn. Es. u . ma.., vu rmak'tan v ur.u .~ -ma /v uru~m a Kök anlanu, sezen, se xer, i'jilir, I ~iten ,
bir ycrdc ka lma k, du r mak. dur ulaeak de ulo ses le rindc d ömumc sü rc klidir , (kar~ llt k h birhirin e vur mal' ko nm a k'tan kn... raya n. Duyular a vcrilcn izlenim i
ver. durr un yeri . lu itm a k/l o~m n k (lIyg.) eylemk rinde gö- ~H!o-II .~ -ma / k on ll~ma (kii anla mr, kar. alan . Duyarh, duyar hk ...
T ut mak'la n t ut -a-k - tutak/du da k, od (a- rüldügü gibi h)~/tu ~ k ökünün (J , u scslc- ~ l lr k h ko n ma , olurma), anlam ge n i~ le ­
rinde n hangiäiylc basladig un kcslp atma n lJYARGA, Ir. d ujma k (b kjta n du -
t(';~)la n od.a -k-o dak/ocak, dol amak'tan me siyle, kar~l h k h ol ur a ra k s ö) le~ me~,
olanagl yo ktor . Uygur T ürkçcsinde , tur- )'a r - ga /d b)':Ul;i1 (c klcmbacakhla rda du -
dol-n-k/ d ota k, yunmak'ta n )un.3.k /yu. Stil a h~ve ri ~ 1 et me...
nak bg. mak (durmak), lurgur mak [dur d ur- yu ügc1crinin bulund ugu uzann].
n lIT. Iars. tOt (dut d en e n yc m i ~ li ag,1ç)la n Dujargahla r (du )·arga ~1 olan hüce klc r
lJ U R A K l. ·\ ~I 4. K , tr . durmak (M .)lan mak), t ur ka r mak-Iu r kurmak <turg ur- dut.;
ma k ( hc~i durd urmak. dikmek. aya kta l opl u l u~u ) . . . .
d ur-a-k-la -mllk/ durakillmllk_
Bir yeri, kssa hir süre için, du rak ed in- lUImak, kazlk di kmck bg.}, t ueeg ( d u- Ka pis inuo illlinde / lJUH ;U, Ir. du )mak (h k.)lan du y-gu/ -
rak, ollak, sl~ n a k), turum/du rum, t u- Tuil va ri di t uti d u)~u _
mek, gidip gelmemek, oldugu yerde bir
süre kalmak.. _ ru~mak (sava~ mak), IU ru~ÇI (savaKI), E glZ "a r de gee en a E.d;i hiçimi: tu ju, dll)U ota rak ge ç;yor ki
loru ~-Iuru ~ (sa \'a$, d~ü~, ka\·ga)... S üper a ld um a rm ud i du)'gu anlaeuedadu (Tar. SOl.)... duyu-
Brçak'tan blça k-la.rna k/bll;akla ma k,
ka p'tan kap-la-ma k/ ka pla ma k, su'dan Ka~ . da turuIJuk (durgunluk), t uruk- - Kar. - cu (d uygulu), lu)u("u (d uygul u), duju-
mak (d urmak, toplanmak], tunisgen S Ul [d uygusuz}, IU)usu z (duyg usuz], du-
su-la -mak bg. kökten, adta n la -mak e k-
(hep kar~ 1 koyan), (u run mak (dire n. DUVAK, cs. Ir. t u ma k (ö rlmek, kapa- )U ~ ver memek (duymazllkla n gel mck.
Icriylc eylem. ma k)lan l u-t-a-k/ lUj!,a k - Iu,·a k/d u,'ak_ duyma z go rün mck, Ta r. SOl_).. .
mek, kar%1 koymak ), l uru ~ m ll k (a yaga
DllRALAMAK. Ir. du r ma k (b k.)la n
k a l k l~m a k, d u r u~mak) , lurgurmak (dur. Kük an la~lly!.a iirt ü, ört ü h m e~_e )'a r~)'a n nU)'1~ uda~ , dU)ll.u da~ h k. d U)"gula mak.
du r-a- Ia-makf du ra la mak (u uraklamak d urma k).. . Durma k'la n: d ura ~an , d un l- gl ysi~, ba~ortll~11... An~?olu. T urkçeslOde d U)'gula nma k, d UfJ:ula ndlr ma k, du)'gu.
an lamlOda, Of>. lered diil elmck)... ganh k, d ur a k, dura kla ma, d ur ak lamak, 14. YUl)'llda n b u yana, 07c1hk1cyaz10 al a, la nIm, dU) Rula nm nk. dU)'gulu, dunu n,
DURGUN. Ir. d u r ma k (b k.)lan du r- du raklalma k, d ura ksa ma, dura ksllmak, n.lOda,. gcçcn . d U \'lI~ 'I!l d.u.t~k, t ut uk bi. " d u)'gusal...
gun /dU I'RUn' M dural, du ral am a , du ral am llk, du r du r- çlm lc: n n.? c ,.soyl~ndlgl blhOlYO.~ . .~ )ll t~k ' UYMAK, rl. tl/ V (uuym a, sczme, kavra .
K" ke gelen gun ckiy1e, ) or ulma k ya da ma. d ur d urmak, d ur durul mak. dUT").l:lI, 1J1Iuk soleuklen de du va ~, or.l u, ) 8 ,J a, anlama, i~ i l m e , bildire n kök )dan
~'nrma k 'l a n ) " r1: u nh-urg u n, so! m(lk'l and ury un, d urgunt uk, durg\l n la ~l1Iak , d u- nl8k, peç(" lper.d ~ ka r~ llJgl soyle my~r. ., IU)'.mak -hl)Tllak /d uymak ...
sol-gll n /501 ~u n. IUl ulma k'l an IUI-kun / - ru , duruk, d uruksamak, duruk~llO , d u- Tuma.~ .~l e~ I ~ 1 (J lu ~ l ura~ t u~ kokun· Kilk ;mlaml, d l~la n gelen duyulara çar-
t~t~un l~ ... gun ck i) k ;1O!;l m gen i ~lcme- r ula ma k. du rul annmk. d u ru l:,~ m ;. k, d u- de , h uyu blr i1nlam llc·g'~m e~' o!mu ~~ ra n bir i7lcnimi alm;lk, al ~llam ak gfwde.
~ I. •• ru lm ak, d ur ull nmk, durulu k, dll r llm, I~ ntc r. l}um :IO/llIman (hk.) ~o7_cu~u~ u nin hcUi üyclcrini <:Ikilcye n (101)'1 duy-
DlJR.\ 1AK, cs . fr. l ur /tor (uu rrna, kalma. duru ~ , d uru$ ma, d uru ~ma k_ blr yana b'.rakl r sa~ , d u.n~, t u,: kl.kunun mak. Anla m geni~Jemc~iyle , so mull an
aydlnla nma, sava~, \t.I ru~, ar mma bildi· . DURU,lr, durmak (hk.)lan dur.u/ d ur u_ sng uk anlamlm_ lçe rdlg1 a nla'jlllT (hk. llI.l)"Ula Y'(inelm e son ueu. sez mt'1... t'lkll t'n.
ren kök. m o~ t or ile ózde~)Jan t ur- Kök a nla ml, dura n, de,-inme)-t'n, du rul - D um l~pl.n ~r) , Ole yandan tu ma k'tan mt'k, a nla mak. ka'ra maL t vt-........ 1
mak-I urmak/ du rm a k_ mUl , a no mll . içînde b uluna n 107. 101"- t urn koku ort me, kapa ma a nla mlnda t ~ - U yg ur T iirkçesinde tuymak (duym ak. fa-
K"i.: a nlam l: a)-akla olma k. d ikmek -di- rak nil el i~ind eki hula ndlTCI nCf>nc1e r di- r~lmel ere o lana k ~a~l a Yl n ea an lam degl' II1mak, sezme k), lu)u n ma k (an lamak,
kil mt'k. a r lO ma k. ~ü rü p g.il m...k. f>al'al- hl' çokmü~.~ ~.l yor . . .. _...__. se..mek, rn.. his.. cIme k), t U)"Ulmak (a n-
ma k, kar"11 ko)mak, l u ru~ OIa k_ an lam io.u rnm a k'ta n kur-u/ku m , 5ürme k'ten s~ns k ~_·k~ h ulm a h (u uma n, SIS) YIl:c ug u. lal mak, d uyurm ak)... Ká~ . Ja t u)ma k
gcni~lc m e~iylc ; bir )ude olma k, olur- 5ür-ü/5 iirü, 50r ma k'l:an slIr-u/soru gibi nun ko u 0 a n d h urn (nk. dum ) Iie Ir. (d uymak) luxs u km a~ r .':î!!i ol;
ma k, J erle'jmek, bekle m...k_ kö ke gelen u diyk ad, ö nad (M. s lfal) de iirt mek llnlamlOda söy1cne n lum a k' JO ~ I~)furm ak (d uyurm"ir"aJilii.
Mog. to rkaru (s ür üp git rnck, dUrma- lüretm c. kiik~ l urn araslOda .ör.l mek•.ka pa ma k cY· -mak): r ,
mak, ken di ni sürd ür mek), Ir. lor, lur kö- 1cnll babmlOdan blr (ll:dc~ h k do~uyor . . . ÜIC yandan l uy (haIk, b udulI, Kà~ . ) , tu .
küylc öHl c~. T or ulmak - t ur ulmak/ du- DURULAM AK, Ir. duru (hk. Durmak)- vllr mllk, t U"'lr ma k (kulak kabarlmak, ku-
G ü m ü~ äylne glbi çlk ufuktan
rn lma k (sul ülme k, annmak ). To r u'i, tu- dan d ur u-Ia -ma k/ durui llma k, Kuru'd an lak dikme k, K ä ~ . ) .
Yüziin giish-r hu r i gibi tutuktao
ru ~ (dö~ü~, \'U ru~ m a , ~u~ma, bvga), kuru-la.mak/kuruillmak l-g. A nado lu haIk agzlnda dUy~ al (duygulu ,
- I ~k . -
t or, lu r kö k1c rinde öltle~ l i k , loru k, t u- DURUM, l r. dur mak (b k.)lan d ur- u-mlo ince, ar. ha ss3s ), duysum a k (duya r gib i
ruk (aydmiJk:, pa rlak11k, a rlOml%Jlk), gc- duru m_ d i7..c1crinde Wl uk sölCÜgü órtü, ya~ mak olmak. al il i1mek , kulaätna ça hn ma k),
ne lor, l ur kök lerind e özde'jlik... Uyg.da t urum (d ur um), K a ~.uc lurum k ar~lh~d l r. .d u u k habe r, du 'Uru d ll'llk u (h abe r.
Bizc kaJlrsa moä. torkaru Ir. du rma k (durum, bir kimsenin ho yu nicc ligindc Çin. luluk (bir yörc nin yi?net imini e1in· Cl, du rueu .,.
a nla ml O1 içerip , to r, (ur ko klcri ylc ba~ la . oJan ulunl uk). Tu rmak (durmak )la n de h ulund uran o rd u gö rc Vlisi, os. a5kt'rI u)ma 'tall du)"U, d u)u lma k, dU)lllu r,
yan só leü klc r kök ba klO1l ndan iit uq tir t u r-u-m/ l ur u m, so nralan t / d di>Oü'jme- \all) _ H aIk açlnda du,-ak (Ia ndlr kara- du )um, d u)um iilçt'r, d u)u msa l, d u)um-
DUYSAL - 208 - n Û~ ÛM DÜ~ Ü N - 209 - DÜNÜR
'''tmalhk. duyunnak, duyuru, duyurueu, Ir. dlye geçcr, Iars. sövtüklcrdcysc rau . dizclc r jode sen' rim yerine sel'trln, neyle- I> ÛMF: N, itl. tlm one (dOmen)dcn tI-
duyurulmak, duyusal, dUYU!J_ oldu~u yan k TUk, tUK, lilA: kj,k\crinin ylm ycriuc neyleyln , J iycrek m scsÎni <Ie- nwn -dllllll'lI' M

S a n~kr .l n d rl,"a (d uyu), ma nas (duyu gü- t r. birçok eylem t (l r etti~i hiliniy() r , Son - gil n sesi ni sc çri, l . at . tem" (,Ilaha dinaili, ar uha ok u], fr .
cü), gr. alsl hesls (d uyma). lat. senü re, daki me e ki de tr.dir, sayutz ö r n e~ var. Düg ümlemek, dü~ümknm ek , dü~ünll e~ - ttmun, gUlll'ernllil. alm . S teuee, isp . ~"hi -
Ir. senttr, itl. senrlre, isp. sentlr, alm. ~e (övmekte n), sötme (söcmektc n), mek. dü~ümlü _ erna, !lmon M •

füh len, empflnden, Iars. bls s kerden, ar. lçme (içmekten), sa rma (sarmakta n). el- DÜC ÜN, cs. Ir. tc y-k ün (Ioy gun u, bu- n ÜN. cs. t r, tün (gccc. aksam, karanbk}.
hiss_ ma (e1'den, al mak'lan), Iu)m a (klymak - yük loplulukla ye mek yeme günü}dcn J e n d ün.,
DUYSAL, u. du,mak (h k.}tan duy-sal/- lan), vurma (vurmalua n), durma (d ur- IIIY - kün - (o)gün - lu,'C0n - tO)1In A nadotu T ür kçcvinc anla m dq~i~i k l igi nc
du) sal (dokunma du yusuyla saglanan, maktan], eame [e zmcktcn }, s ünee (5001- / dü j1;ün _ u~r a ya r a k bir jineeki giin kar$lhgl si'lyle-
edinllc n izle nim).. mekt en ]..• Bu örne klerin li lgmd.l g ör ü- Kök a nlanu: hüyük eglc nce g ünü, hüyük nir oldu . ( Bk. T ünl'mekl_
DUYtl. lr. du,mak (bk.uan du)·-u/du)l.I l ürse dO(!.me de lükm ek/ lUltmek (J ü-
yc mck törc ni, hayram. UÜNÛR I .. es. Ir. t üng ûr (yakmllk, soy-
~üm le m ek}l en gclip tlikm e/tügme- tü(l:-
(gÓ7~ kulak, dokunma. tatm a. koklama Toy [evki T ür klc rde büyük topl u lu~a yc- daiM. ar. a k.raba )dan lün ür-dün ür_
gibi hei r ürlü algslama yete nc~, bt$ du- me/düllme olur. me k ve rm e, hüyû k egle nce d ûzenleme, Anad olu T urkçcsinde, evlcnme olavm da
Fr. houion. alm. Knopr. lat, ge mma
' lJI_ (gonca, tomu reuk), isp. boton, itl. hore-
ycmckli - içkili büyû k toplann.]. a raelhk eden gëru e ü, kil Istemr' t, k'l
DUYtJM. t r. duym ak (b k.}lan dU'l.I-m/du. Toy sözcü~ii n ft n gerçe k anlarr ndolu , dol- bakm aya giden, ayrrca kadmm yakmlan,
hia (1copça). a r. zûrä r, fars. glr ih _ ma k'nr [b k. Doyrnak ). Tot-tod -toy kadmm soydaslan anla rmnda söylcnl r .
'1lID (duymak cylcm i. Duyularla alman
izlenim. Bir uyatl mm e n aiap basama - Kara caotlan t(!.mtleri n ~o~~~oe~~:~~d:~;a~'h~~~~~~tt~~~: Tün (geee). tün gür-tlinür ise gecdik i$-
&) . Gönül stvmu dfC,meleri n lugu giderme, doldu r ma anlaml saldi- Ierlc ilgilenen, e ~ii l i k iileminin geee)'le
DtJ)lJMCUL UK, Ir. dU'llm (bk.)dan d u- Iliklenml1 dugmtl erin dir.}... ' I()~a n . /ildg~si ~ nGe~eni,'" I tun - g,ür / .
yumculu k (büt un bilgile rin taba nmda du- ÇÖler Elir Ellf di,... D un - r unur. ,J.C rçc an aml; Cl c n-
)'umun bulundutu nu bc nimscye n owe- - Kara. - . üll.üncü, düitün lOlçet.l. dÜjl:Ünçorbasl. me gecesiyle ilgili i~!cm le ri ytirütcn kim-
dOgün dernek, düjl:ün günü, dü~ün ala .
ti).
DÜDÜK, es. tr. tOtek (e mzik)te n lüd ek· DÛCÜM, cs. tr. Hig (ba~a ma. bir lc$lirmc
)1 _ ".
bildircn kök)den tüg .ijoQjtügün- t ü- DÜKKÀ N. fars. <!ükJ n, a r. dükkAn (a r. ya DÛNÜR 11., cs. Ir. tünitiir (kö k anlaml:
10diJk/düd üL rar s.dan gelOli. O lcbcrinin üstüsle )'1~ll dl - geedcye n, geeey; t-oir yerde geçiren.).
Anadolu Türkçesinc, Do~u T ürkçesin. (l,u n/dügOm. ~ yer)dan dükkän _ Tün U gecc, Ur e kiylc ad: (ünit-ür/tun.
den , T urkista n' da kullamlan tüd ek (so- Tugm ek cylcminin ge rçck a nlaml ba~la ­
luklu bir çalgl, tulum)tcn gclOcrck düd ük mak, ikj nesncyi birbirine t uttur mak. bir- Ge rlO ek anlaml: ötcbcriyi üslûste )'1~- ~Ur/dUnür.
mak'l an d ükàn -düWn (ötebe'rinin iJ.'.- Anlam ge niilc mcsiylc. n lcnme yoluyla
biçim indc girdi. 15. YÜlyllda düdO. 16. 1C$lirm ek. yanyana getirmektir.
YÜ7)l lda düdük (kava l, nc y). Tük -tüg -lü(l, kökündc ba~hlnma. bltl$- tOste Y'gl ld l~ yer. Anlam geni$lemesiy- kan - koca mn ana ~ hahalan arasmda ku-
me anlam l sakll. nitckim lükek Ie: ö1ebcrinin toplanl p sat l ld l~1 yer. Ter. rulan yakmhk, k a rl ~ k oca yaklm.
Tül ko ku u. de ün emek,lüllürmek a nla· Ka m.)... ~g,e ee , k;ra~il k , tUn, tü nemck / gc-
10101 içcrir. Bu nede nlc tOlek, düdük ( Iü k~/t ü kek: ha ika, yükü Sikli tlfmak
Anadolu Türkçcsine ar.da n gclOti~ sa m- cc e me , tün lü penterc, baca , tünit-
SÖzcük\erinin tOtmek (ünc mek)le bagJan- ilOin ipe takllan halka) 5Ö7CÜ~Ü de bagla- hr. Diva n yazmmda küçük dükk ln anla . ~ ü (li lldak. iilmdan ), tün(l,ürlemtkj biri-
tl M ol~a gere k. ma. bitii tirmc, sl k l~ t l r m a arae ldlr. Si)k-
mmJ a dükkä nçe de denir . Kimi T urk ni kcm.iinc dünür edinme k, t üni!:ürlrn -
Rus. dudha, dude$ka, alm. Dudrlsaek, mek'!e n sök - ü-n/ silkün. ür emek - ürd - a~l zla r md a sa la k (sall~ yeri) sözeü~ü mek/ birine ke ndini J ünOr .-.aymak. (her-
m p. du dka. dudak, h. s im d . itJ. l ufolo, mek'ten ür-ü -n/ürün söl.cük1e ri kö kc ge- d ükkii.n kar $lltgl soylenir. si için bk. Kai ,)··
isp. sHba r. lal. sibilum. sibilus , fars. Ien ün ekindc n olu$muitur. n ök - Üm. Tü ngO r/ dünllr. yaktnhk, Sa man d,nl.llu
nl\,.. ne)·. ar. slIlTr rc l'U - n - nida_ ól - üm. dür -Iim hg. l> ÜLGF:R, rars. d urûgrr/du rûdgrr ( a~aç (Uyg.), dünür / karl koea nm yakmlan
DüdükJe mek, düdükJü. Tügülgen (boyu na dügümle nc n, J ii!10- ke.. . e n. i1galO budayan, din hiçcn)de n (AV ), dünür C... kan klle;a nm yakmlan,
len), tügülmek (dO~ül m e k. düg Omii ol- dülger (haik söylcyi$iyle). Ana dolu'da yaygm olup ISlanbulca pe k
Za bliyede mÜ$lr olaca k ná -sezà mak ), tügünmtk (ken di kcn dinc dügüm Fa rs. durûden (kesmek, bud ama k, ekin bilinmeyen, aneak kullamlmasl gere ken
terts olmak, dügüm lcnmck), IiIgüi01ek (dO- b ~lO m ek )d c n durüdgt'r/d urOger türedi, bir ~ö 7,t ü k" , SS)..
Çok ehl - I ilTetl ,.üzü üs tO sür ükJedl .!~üm yapma yan$ma girmc k, kar $lhklt lçmc, kcsme, hudama i$1erini yar an de - Tün~ür/d lj n iJ r (A.v. Gaba m), dün -
Amkl luUu ,'eh ele - l slyt- ü $llhretl dü!tüm yapmak , hc r~i için hk. K;Îi .), Iii-
IkklO iler i dahi "o la koydu düdükledl
mektir. {tll r1(Onür
I ( T ar ,S iil..), d Onür$ üI klz ana·
gün (dü~ü m , Uyg.)... Lal. llluteirarius ( ta~ , a~alO gibi yaplelltk SI (SD D), dünü ~ /gcl i n almaya giden, ka"
- N. Kemal - T /d ses\cr inde dilnü$me (hk. Uurmak) , gc rcçlcrini i$leyc n kimsc ), alm . Zlmmt'r· rl kocamn ana -bahalan , c r ke~i l1 - k ll.m
19. YÜ7)'llda gcee bc kçiler ine, düdük. vc- mln seslcrindc dö nü$me tr.de yaygm- mlln n «(lda, cv yaplcl), tr. yapl el, fr. kaynanalarJ (SDD ).
dir; eha r penlier. isp. ca r pintero... Uünüreü (görüeü), d üniJrle$mek. dünür-
rilmc.'.i ü7erinc , söylenmi$ bir yergidir.
DÜ(; 1\1 E, cs . t r. lügme, rars. lükme (dü ~­ Yakm a da~lm gjirkek sen de i>eni Anado [u haik a17_lnda hall a'ya dülg er 10k, diinür~ü . dünü $... Ür ckiylc sii/cü k
me)dt n dü~m e . _D ü ~m c fars.ya tr.den ey s oli denir , kimi yörelc rde ... üretme: ög -ü r/ ö~ ü r, ar . ömr'den tr. uy-
geçmi$tir. Severin neJl e)'in ol lrile lz1in st v...rin UÜMREL EK, fars. dün l)t'k (kuçük davul)- gulama öm-ü-r/ ömür (iJ o rtac kiylc),
Käi .• Kil. gibi eski T ürk sÖ/Jüklcrinde - Bäki - ten diJnbeiek-dümbrlek... bükm ek't cn bük -ür / bükür (lo plu. ü.-.tüs-
 DONYA - 210 - DÜ~ DO$K ÛN - 211 - DÜ!jÜN
te katlanmu , gü n-ü rjgU nür (kJskana n, (içine pcynir, pasttr rna, hcl...a bg. kona- Düt inde görü r kim blr uh totan kaynaklandl!l açlk: I
güneleyen, S D D), kóm-ürj kömü r _ rak yapilan yiyecek], dûrmeç, dürük ln er gok )'Üzlnde vu e) ler nga n n ü ~tk - Vurulan , yaralanan bir hajva .
OONYA. ar. den! (a lçak, alna clan, asa- (bükliim), dürûlm ek (Ioplanmak), d ü- - Süh .- run, insanm d ü~tügü yer.
rum (dürm eç, d ürc m e~ . ) ...

I Mden dOn,'a_ Kma ma n kom!jular Jal am az old um Uü ~elgt - Bir kimscyc ulesmede däse n,
Denl SÖ7.cü ~ü n ü n di$ili, yeryüzüniin, gok OÜrÜ, dOrü lmek, dürüm.; Girl)'or sevdigim d Ü!jüme benlm pay, hisse, d Ü ~elik.
varhklanna go re ailla, alçakta, a$3~da DORTEÇ. lr . dü rt mek (,!J k.)lc n dllrt-e çj- - Kara. - n ü, engi - Oda d~ m ekle , dona rmakt a
bulunmast nedeniyle alçak anlamma ge- dOrttÇ (ucu nda sivri bir demireik bulu- kullamla n yayga, örtü.
DO!jKÜN, Ir. dO,mek (bk .)len dO,. DÜ$tf}lt - U 1c~ (hisse, pay).
Ien den l'de n di$il dÜnya. Anlam ge ni$le- nan dürt me aracr. SDO) . künj dü $klln (d urumu k öt ü olan, geçim
mesiyle yel")'Uva rlae l, evre n b ütänü için- ~rg:l i k - U 1c~ (hisse, pay. dii ~lik ) .
tr. d ürnnek (bk.uen d ërt - srkmnsr çeken, sa~h~ bozu ä kimse).
de, uzerinde ya$anan varhk. Nilekim n ÜRTMEç, ~....i!S! - Bilmeden kar $lIa$ma, rasge-
Dil!j kökünden kün ckiyie dü ~ü n j 10_
diinya')1 nitelerken denl dünya [alçak, m ~jd ü r1 m tÇ (gaga, kuslarda dü rtmc, dÜ!jkün_
a$atJhk dünya), d ünya -yi dûn (gelip geçi- S~ajgl t l, SDD)... . nÜ!jkün t zen (dü$kün- eze n), dfi!jküne.
Dil, !n \rr mck - Durmak, dinlenm ck.

I ei, kahel olmayan dünya). yalanel dünya n ORTMEK, es. Ir. l ürtme)" (!>lvam.1k,
gil'>i olumsuz Kl Z (alçak, a$ !I~lhk dü nya), ~~ yaraya mcr he m !>iirnll:k)h.:"n
ru il dUnya. bg. sózc ûkler kullamlrr. du rtmtk (ilmck, dokunmak, dc~me k . ya-
zenIik, d Ü!jkünlC1mek, dÜ$künlüL
n Ü ~I\f AN. Iars . d G,t (köIÜ, içi bra, ugur-
eilenmek.
nü, Ienm ek - AI I ~m ak . dadanm ak, ah ~­
kan11k eJ inmck.
suz] ilc mAn (gönül, yûrekjd an dü,tman DG ~liik - Kurunt u (hayal), olmayacak
OORBÛN. Iers. dür- bin (uzag,. goren)den va~ça ~ rl ü p itmek ]. Tü r - dGr gibi to pla-
(kötü yûrekli) -d u $m a n jd O ~m an _ i$.
dü r bü n_ ma, derlem e, dokunma, dcvindir me cy-
Fars. dûr [u zak, Irak), btn (g ören), lemle ri içeren kökten 1- mek ekleriyle Tr . de ,-a~ , ) öI!!:U, ,,-lIll. )"RVU, yaljtu SÖl - Dü ~mtk - Keklik ik be nze -i hayvanlan
cükleri fars. dusm an kar$lhg,.dlf. avlamak için, tuzak kurma amacsvla hir
dtlr -bTn (uzak go ren , Irak go re n). sözcûk uretm e...
Fr. "nnt ml, la t. Inimiculll, ar. a du', yere konu lan yem. ' .....
OÜRGE, lr _dü rmek (bk.)le n dUr -gejdfir- Tü r-t-mtkj lür1m"k, d ür -t-m('kjdür1.
hasm. alm. Felnd_ Dii$ük - Dü}ürülen çocuk. ~1 l~ ...
~ (katlanml$ pa muk , tuta m, rars. dntt,
pi$mi$ dürillmü$ yufka, yufh ek me~i,
mek. Kölce getiri len 1 o rlaekiyle SÖ7cük
urcl me: sü r-t.mek/ stirl mek , )'1r-t-ma kj DÜ!jMEK, t r. t ü~ /d ü~ (inme, kar$lla$ma, 8ia~ ii5?
o rlaya ~ kma, d<Wn~l~a,
- UZÜnt ü (tees.sür). \ ."- f ,
- Schil, saygl, kendi kendi ne ...""1 -
içine hel...a d ür ülmü$ yul\a, iplik-yiin )'u lmak, kJ ~kJ r-t .m a kjk l $k lr l m a k . a r. '
l-ma kj a rlmak, a kJ-l' ma kjakltm ak, lJa· ton m aildire n~e n lü ~ - mek - tO$- dÜ$ünme (ma lahaz:a). ) ~
yum a!l, S DD) .
mekjd ü ~ m rk_ . l2.ü lrü~ - Sayga, ke ndi kendine dü ~ün · ~.:l
OORG Û,I r. dürmtk (bk .)len d ür- güj - ' l l-t-ma kj hayaltma k, a)'l-l-ma kj aYllmak, me mu ä ~aza ) .
Tii ~ mek (dü~ mek , Ql m ~ , ~ Uyg.), I 'J"'l
diirgü (kdenlenmi$ ölO, dürülme biçi- tgl -t-mekj cgilmek ( e~itmck ), a rl-l·
l)ü ~ Ül - Urün (mahsul), SUçsUl bir kim- ~
mak j antm ak, ör-I-mek j orl mc k bg. .. t Ü$mek t9t urmy , olurma yen, dur mak,
mi, derleyip lo pla ma. SD D).
T ül1ü1 m"k (!>ürü lmek, Ka$.), lürtünmek du rma )'cTï,"(Tyg.), tG ~mek (inme k, dü~­ se nin öldürûlünce dÜ ~lÜ!!:Ü ye r.
OORM EK, e!>. t r. lfir (!üreme k, bükmek, - (ya~ sürünmek, met he m sürünmck, sü- mck, konrnak, Ka$.), l ~~ ödll (~n m a 42,. VO!jS EL., Ir. d ü ~ (bk.) ile stl ekinde n
to plama k, kalla mak, do~ a k, geli$mek. rünür görünmek, Kát .), lürtU$mek (kar· ~i,~k döne mi, onu a eak7.a ~n,
bÜlünlqme k an lam l içer e n kök )te n l ür- dÜ1 - seljdü,sel (d ü~ ilc ilgili).
t lhkh ya~ !>Orüt mek, sürii$mckte ya n ~· Ka$.), tii~~-j elj. (dü~ gll rme k, dU$ü az-
mt kjdünn,,"-
mak, Kát .), tü rt ilnmek (met he m !>ûrü n· mak. uy u a . ,beli gelrnek, oo$alma k, n Ü!jÛK, tr . d ü ~ mt k (bk.) len diÎ'j-ü-kj d ü-
Tfir. lur. tor kö kle riyle yakmhk (bk . T ü-
mck, Uyg.), d ürtmek (yakmak, yakl SÜ' Kiin , fU$ kïlm a k (mme k IOJllanmak), $ük (a!jJ ~l sa r km l~. a}3gl d ü~m ü$, d e~c ·
remek). rünme k, Uyg.)... lii ~lenmek (ln mek, op anma , lü ~ür­ ri a7a lm l ~, dcgc rsi7)...
Tunnak, l ürü mt k (Ka$.) biçimleri de mek (Dü~ü rme k. indir mek, hepsi için I>il$ülJü L
nUrt ek, dürt ü. dürt ükl tm t k, dürt il ~ l e'
var. Dünne k (toplamak, katla mak, bur- mek, dü rtül mek, dürtü $ml'k, d ü rtü ~ tü r­ bk. Ká~ . )... VÛ!jÛN. tr. d ü~ü n m ek (ilrü n. yemi$, ödül
ma k, bu ru$tur mak, de~i rmek, Tar. mek_ Bu ö rne kler tü ~jdü ~ kökünün dogal bir anlamlarllll içe ren dil !j/I Ü ~ kökünd en)-
SÖl.).

Ve Il)'kin so hbfoli nde Ademinin
Tumann dli l'1'ltr A1tm gammm
- I$k. -
Ben hu T Ur k! dtfterln çün
dürmeyem
PArl sl« s llle dft$Ürme)Tn
- Manl. -
Çün tam am etdl I$rtt esba bm
Dürdl Tayrn us n hld ts ha bm
- ~eyd . ­
dizel erinde d ürmek sözeü~ü, katlamak,
to plamak, de~ irm e k, de rmek anlamm- -
dadlr. Anadolu haik agnnda : d O rem~
OÜRÜST, far!>. duru st (bÜlün, sa ~l a m ,
do~ru, düzgün)tan dilrfist_
.,;~DÛ$, es. t r. tü ~ (dü~me, birden o rla a 1 -
~_ ., ürün, yemi~. ödül, ~ an am ml
lçeren k Ok )Tëiîoli ~ ...
Q T r. de d ü ar. rü '11 ka r 111 I) uykuda gö.
rillen, bc lircn görüntü c r, ir olaym uy-
kUlia orla ya çlkl$I, d tl ~lI~ fI ... (hk. IlO,-
GJmtk). T ü,/ d ül (yön, do~ult u , ar . ti:
hel). - - -
Hayali n s ll ret i mengU!j o!lrm a!
Dilt içind e gör!n en dÜt ohrmaz
- I$lk. -
.
olaydan, ya$ana n bir olgudan kaynakla n- !en d U, .ii-nj dli1iln (a nhkta ürct ilcn bil-
dl~m gästeriyor. Nitc kim dü, (ar. ru ya gi!>el il 1cnim.) .
söz:eügü ile dÜ'jmekjtü'jffitk eyleminin DU$ kökünde n türeyen dü ~mek'l e d ü- ,
e~kök c n lili~ bütü n açlkhA:lyla o rtada. ~ il n mt k c~kökc n l i d i r (bk. DÜ$ünm t'k).
Tij~e me k - tü ~emekjd ö!jtme" SÖ1eükle- ancak dü ~ ün !>özc Ü ~ü n ii n iln'ü ektir .
rinde-evi dö~em e k , dam l dö~eme k , do- Or- OnjUr ün (ûrelilcn, tiirctilcn nesne) .
natmak , dü zenleme k. ö rtme k, kapamak, ö{t.ünj"l1ün, dü~-iin jdü!l:ün (cs. tr.
kaplam ak anlamla n sakh. O ysll l U ~em rk IO)'7~ü ~ ~ toy günii. ~lile n günü)den a~l z
eylemindc bir de d U, gi)niiek, dÜ ~l C ho- (lc~I~ l kll#IOC uY J ya rak. ö7.clliklc k se~i ­
~almak anlam l var ki, hu Inm ek e)'lemin.
den, uykuda üreme yerinden bir !>lV1 nlO
nin dÜ$mc!>iylc. kUn !>ÖZcÜ~Ü Un biçimi.
ne gircrck bit ck duru muna ge1mi$lir,
akmasl, in m e~ i olaymdan doA:uyo r. g7rçekte ek de~il d i r . TOJ- kün !>ózcü#ü,
Anadolu haik a~mda dü ~ mtk cylem i· y!nc A ~ya Tü rkçc!>inde, t O~lI n l'>içimine
~.- . nin ne de nli d e#i~ ik a nUmlar içe rd i~, glrerek kün un'a dö nü$ük ek nite1i#i ka-
hu an lamlarm ya!janan, dogal olaylardan U1 nm1t!lr. Anadolu ahlak aWJnda bugün
 DÜSONCE - 212 DOVEN DÜVENÇERE - 213 - DOZE LME K
sözcügü de d c ~i ~ikligc ugraYMak b~ü n DÜSÜRMEK, Ir. lü 1 /dü ~ (b k. l)ü ~ tII l·k) . mel eri, ses be nzesmc ler! son ucu kökenÎ ve lIykln her roze hü rme t yijt .
b içiminc gi r m i ~ti r .). lür -ün/tÜ r'Ün. (IU- ten dÜ $-ü -r.m ek/d ü ~ürm (" k _ kayp aklasan s özcükfcr vardrr , sö7geli~ i : olmaz
Ix,
I
eerne kre n gelir yav ru , d öl, özelhklc deve Eski biçimi Iü $ür mek (ind irmek. JÜ$ür. . ~ ter\i ng. ) sözc ügü halk a~ mda I\faha llin Rö de parmak dilz
yawusu d cm ekti r, ba ska blr dild en gel e- mek, Kh ), d ii$ürmek (a vlamn k, yere yol-düze rbo ld üzer biçimine / gire rkc n olma z
cd, d cgi$ildigc ug radlgl sa nllma sm)... se rmek. vurmak, T a r. Söz.) . t'ürk ddÎnin yaprs.na, ses uyumuna, ku- - O üvaht -
DÜS ÜNCE, Ir. dÜ$/tü , (b k. Dü,mt klten Du,'mak't an d u)'-u-r'ma k /d u~'U rmak (es- raUa n na uyrnusrur. Bu, ~i2eügü n ing.
d izcte rmdc d ûz !\-Ö1CÜgÜl!, lt anla mmda-
dü,.ü .n-mek -dil, ün mek/ dü , -ü-n-«'_ kj hiçimi IU)llr ma kl, buyruk'tan bull dozer 'den gc tdlgin l ~il. o na ben ze-
tifcre k ü ret i ld i~n i söyl,emc olanagl var- dsr,
(b k. Dü,ü nmekl _ buy,u -f'.m a k/bu)ll rrna k (gc rçcktc bUl"~
du. I ~tc ru m. t ukhani (tuka n. t ügcn-t ü-
Tr . d e Mina gelen ce ta kisryla eylemde n ru k SÖ7Ü bu)'Urmak'lan ~c1 ir, kok Vldl ,aha sa~,"e," dUz det:lld1r
ad rur etme sürc: klidir. Eglen mek'ten bu lt- buy'd ur ), böt-ü .r.m('k/bÎ~ürmo!k. gcn -I~e n-d ~c n /do'c n) ile Ir. duve n Br nl seyda kllan bu yijz drtildir
~1~ n~/~lo!nC't'. bilmO!kkn bil-m e- bt-ü-r-mO!k/iijt,ürmO!k, s üp. ü.r' lnt'k/s ü· a ra smda gÖrii~ Cn nlcrlik de öylcdir. - H U r~. -
C't'/bil mfU. btnon mrk'ten btn' n~/öl!:' pûemek eyle mlc riedc nldugu gjbi dü ~'­ T ur k agl.-l rum u kha ne'dcn di,gen-dil.
ven söze uklet' ni 'çlkarll kc n, dÖ#mek/ - dizcleti ndc d üz sözü ndc n anla silan dot-
re nee (a r. ders anlammda), ehmak 'tan ten d û ~ -ü -r-mdl/d ü ~ ü ml r k ( l ü~ii r· ru , gerçek, gc rçege uygunluktur...
Ih.ça / dl C'a (k.a phea). d ênme k't cn dO- mek)... d Ö\'mek'lcnjáe d ü"rn -d üCtn yapmakta
ge ri katm arms ur. Burada uyanct k6k nuz {ova, yal l, yayhm, duzl uk, yayla,
nr r-C't'/ donrrtt (te k demirli pulluk), bi. ~~rtmtk, dü ~ür~lmt'k, d ü~ij ~, d ü- dagla rm lepclerindc bulu nan gen i~ düz -
rum . lukhane'dir . Nitekim, cs ki Asya
Ir- tt/b llfU (bi rlikle) bg... T ürk çesinde böyle bl r sözcük yoknl r lüklcr.).
D010nttl, dü~ünC't'ltmt, dü~ünct'li. dü- OÜVE, es. Ir. lügt / d Ogt [iki ya~m Ja bu za- [bk. Vii(!e n)_ A nado lu halk a#nnda d üz ik ilgili sö z-
,ünttlik, d ü ~ ijntt s l z, dO~ünersb:IiL &)de n dügt / d ül'f'_ eükle rdc n:
Tüg/düg kökünde ufalrna, yuka n çlk- VÜ"ENÇERE, tr . dûv en'den d Ü "l"n "Ç~' OUz (ka7a nn çekici, gÓ7.gU, ova), düu·
OÜSONMEK. t r. do, /tü,'ten d O,-mtk / ma, o rtaya çikma, Iopla nma hg. artlam - ~/dihr nçrn' [dá ven oku , du veni çekme - ra [su re kli, arahksrz, ke!>intisiz), dü z!la'i-
dü, mrk. d O, -o.n .m tk / d ü~ Onm tk_ lar sakh (dügü-d ugi/pirinç ufajtl. dog- ye yaraya n araç ). Bu ~i7C Ü k ru m. lukha· kl (a rabaeJilkta dc miri d üzlcm ek, par IaI-
I Krok anlaml : ke ndi kend ine d ü~ iirmc:k , melenm ek /lom ureuklanm;.k, ,l ii~ül/tCl-
. l end i kcn dinc d Ul mrk . ~ir ne!\-nq i kc n- murcu k, dügnd c mck/l o plam ;lk, dügii l.
nr 'de n gele n dü'rn' in hc nle riyle kan ll"
n lmllmah ...
mak için kullafllian flzC! a)'8lt), dü zba,·
mak (yagmurun he lli bir ala na q ni!clik-
I di bellc~indc o rlaya çlk.a rmak, dogurl - ee/bulgur boyü klüg:ü ndc kar, düg el - d ü' Ie, q niecl ikte )'3~masl), düzrgl (da~ lc-
I mak, 6ênegc ind irmc:k, Orel mek ... kel/hep, hepst, dü#üleük /gonea, bu. VÜVENSElIK,I r. dil"l!n 'den dunn...t ·
Iik/dü' r nsrlik (d ü\'enr hoyun duruga pcle rinllcki dü ,lü k yerle r), dünldek (dü-
l ü ~/d_Ü I_ kökOnün içc ~digi bülün a nlam- g:um, T ar. SÖ7~ ).
T 7cllici a)'8II, ne!\-nc ), d Ozen (do kuma lez-
a r. d UI Un mt k cylc mmde ~·ardl r. Kökc Bu örn ekler t ü g -I O ~ -d üg - d üg/düvk ö - bagla y" n uzun ajtaç, dü vcni boyu nd uru ·
ga baglayan ip, l incir). ga hl, laklm, ayg'l, araç, giysi, ölçü, " h~.
\ gele n n o rlack iyle kökten özneye yöne- künün )avro, dol anlamlnda da söylc ndi. ve ri~. d ügü n gcr eçleri, çcyi~ d U~'arcl öl·
lik eyle m t urelmek Turk dilinde bal lan- gini am msalLyor (IOg/t iik sÖleukleri DÜVENS ll, lr_ dü ~ tn lb k.)dc n dÜ't n· çegi, ek in sulama, gcçim, uyum, ö(ebe·
glçlan he ri !\-üreg.e lcn hi r o laydlr. Kök ü IOy/kll an lam lnl d a içer ir)... s il/d üH'nsi l (d üvcne ta kllan agaç ç~vi , ri), düzt nCÎ (yalanel. aldatlcl), dü nn rk
ol u ~lu r a n sii1c u~e gele n, kilkün ~li uyu- Ü dün·nsi lik..).
mu na baghJlr. BunJ an do la)l IO, / dOl 0 VECEK , tr. dlil:nIO! k/di" nlt'k't e n d;~(". (lasan , pla n, tas lak), düzrn ge (gozgü),
kökOnden (ürüyen ö l neye yönelik eylem - etk - dövrcrk -düC«rk- dOvr«k (b k. OÜZ, cs. Ir. t ilz (do~ru, soy, ku~ak , döl, d üzronlr mt k (çalgJ)'I dÜl e nc kuymak),
d ün nlik (uyum, d irlik d Ülc nlik), dUzrn -
Ierde ü n orl3ck i doLtald lf, sÖleügü n yap!- Oüvrç)_ kök, bud un, lopluluk, dü l, koral bildi·
mt k (süsle nmck ), d ilzgr (süs), dü zgeç
SI, kU rul u ~ u gcre~ d ir . OÜVEÇ, Ir. d~mek (b k.)len dii~eç - d ii . rc n kök )dcn dÛl _
(kalcm yontaeaM, d Uzgtn (dülcnli, der-
Go r - ü - n - mr k/ görun mek (gö r mek' - l t'\"/düvrç (ya)'!k, yaLt çlka rmak için kay- Asya T ürkçcsind e tOz (haIk, uyruk, dÜ7..
le n, kendi kc ndine gorele n duruma gel- m;q1:l, yog urd u yaY'kta dögm cyc - dövme- kök, suy so p, eksihiz, hütün, Ka~. , li loplu), dilzgü (gdin ölebe lisi, giysi. cv
mek, gll/c sUflIJlmak), sü r-ü-n-Inr k/ sü - ye yarayan araÇ). U }·g.). TUl kükünd c n: tülror mt k (dü7el ·
ge reçleri, çeyiz), düzgün (S;e1in giysisi,
run mrk (surme i~l e mlnl kendm c uygula- yUle sürüle n alhk), düzleme (ufak dü z-
OöCmek-d'i,-mek - d ümlt k (he p!\-i de mek), Iüzr~mek (kaqlh kh dÜ/l emek,
mak ), iig-ü-n-mr k / {Jgu nmr k _ ~ li n- vurmak, dÖ'lTTlek a nlarnmda).. . liik), düziln (süslü, giyimi ku~am l ye rin-
dÜJ.leme yan~ma girmck), tülgr r mek
dc), dilzllnmek (süslcnm ek) .. .
mek - ovü nmek (ogmc k i ~1c m i n i kendi- OÜVEN, Ir. d{lj!;mek(bk.)lcn dii~r n -dü . (a rmagan ve rmck), tü zgürm rk (arma -
ne yöncltmck, kendi kendine övme k, og. / gen-d övrn-dü ven (bk. Oii ~rn ) . B ~i)7.. gan ve rrne k), tü zlinmtk (cluzIenmek), DÜZE, Ir. tül/dllz (b k.)den dUH /dUz r _
mek), b ür.ü.n.mek /bü rü nmek (kc ndi elik, Anadolu 'da k o n u ~u l an Jm.da n tiiz lün mek (d üzlelmc k, e ~i t olmak, q it- Göl 'Jen göz~/gö zr , )-arm ak'la n Ja r. a/.
ke ndinc hü rüm rk ), iirt-ü- n-mek/örlii n- Ir.ye geçcn, l ukhllne har , n ,Ii; me lel mck, tÜllinmek), Wl mek (d ül mck, y"ra hg. r, a ckll'riyle kökle n yeni kav·
mr k (kend i kendine ö rlmek), sü rt· i!.!!l.91söletigünJen ge en en I c a r1~­ düz yapmak), tüz iilmek (Jüzclmek ), IU· ram turetm e, nÜle (biçcm, yazl ~ biçimi,
zü n (yu mu ~a k davr'a nl~ h , uysa l), tüzün· d avr a nl ~ biçimi, ar. ilslûb, fan anlam m·
ü.n-n.'ek/sil rt ün mek (kcndi ni bir ncs ne- t lTllm l~llr . Tr . dilg"!e óvmck'le n ge-
ye, blr ye re sürt me k) hg. dü~.ü .n .mek/. Icn döge n/d üven il Urn . t ukhlllle ara- lOg (yumu,akhk), t ü zü ~m ek (kar~ lhk h da ).. .
d~~ iI~mek"<bir .nes~er, bil" konuyu kcn- smda, ses bc~zcJ i n.cdcni yle, k a yna~ - olarak düzlemek, l üzelmek, hepsi için DÜZEll\-1 EK, cs. Ir. lOl (bk. Oüz) den
dl oz une yonelilp du~ur mek ) .. . ma vardir. DoCmtk/dov mO!k T ürkçcd ir, bk. Kal .). lil z-e-I-mek/t üzelmek / dUu lmrok (kókan ·
~ü~il n (ütCmck'lc n ü r - O-n/ü rü n gi- anclIk luk h.uié (A nadolu d illerinJl;n geç- Bu ö rncklcre göre tUZ/dÜl kökün ün, an· laml: dUl olmak, egri bugrü, girinlili Çl'
bi), dü~ü nd ür mek, dü, ün Oeil, d ü, ünül. me o lsapifc) ru m.dlr. lam gcni~ l emesiyl e, d c !ti ~ i k ' yö nde gcl;- \mllh olmamak, doäru lmak bg.). A nlam
mek, d ü, ün ür_ A nadolu T ürkçcsilldc, bu lü r scs dcgiS- ~en liIrevlcri var. - gt ni~ lem e siyl c uygun, uyumlu dumma
 / /
VOZE LT I - 214 - /' n OZOLM EK DOZÛNM EK 215
}
DOZON MEK
gcl mck, ch ikligi ni gider mck, yasa l konu - ten düz-giln jdilzgiln (sü
s, sustakrss, süs- ni ~ anlam h, verimli sözcük, so nralan bi- Köke ü-n-mek ckleri sctil el ek sözcük
ma girmck, biçimli ol mak bg. lcnmc ge reci, kadrnlan n yü zle rine sü r-
Ká-$. d a: t üeermek [d ûzc lmek] , t üeun- dükler i ktzrl sas ge red. lin meyc n ned cnlerle anl am kaymasrna üre tmck: dok.O-n.mek/dökUnmek, ërt -
alhk bg.). u~latllara k yoz1a~tl n lml~, yakl~lks l z bir O-n-mek/ö rt Un mek, gör-il-nofl'lek/ a oril n-
mek (düzcl me k), t ûaülmek (d üzel- Sözcii~ n kökeni düz du
ruma gelm e k an- eylemin yanMtlelsl ol uve lm i~t i r. mek bg..
mek )... lamm l içeri r... DOlü lmek söze üg üe ün di zilmek, snelan -
DÜZEL TI, es. I r. Ikn ezmt~ 0 dOzünmUt blr kandlf
I mek (bk .jtcn dÜllilz~-I-t(bk.i /düldtlDüzjde n d üzel- DOZGÜN 11., es. Ir. tilz (b k. I)üz) den diiz-
(dUldt- I mek (bk.jte n dilz-gün jdüzgün (düzenli,
mak, düzene kon mak, yaprlm ak, yazrl-
mak (kitap için) bg. anlam lan var dir .
Yet erir yti:r:lliyk lçl kundrr
me k i ~lc mi. d uz du ru ma so kma bg.). - I~k . -
uyumlu, ar. tet1lb, nuarm., A na dolu T ürkçesin de 14. yiizytlda n b u
~,öke ~ . i-u ck lerinin gelirilm csiylc s êz- BÖJl t têur beeenüben
C tbe mn dilzgil nü bö)'le d Ül ü lm ü -$ yana yazm diline geçm i~til. Ho,lf' ~lrln düzen iben
cuk t urel mc: ftr-e.f·U/eArtltl, kar- Kamu ctsme ceel resmt çiz ilm l ~ ;OÜZÜ NMEK, es. Ir. tUz [bk. DOz)dcn
a -I-tl/kar altl , çök~.I .ti /çokt lll bg. GönOll lak'ka uza nube n
- I~k. - . tÜl-ü_n. mek/tfIz ü nmek/d üliln mek ~
DÜZEL TMEK, es. t r. luz (b k. Dilz) d en DÜZINE, '" d " I a Dilek nedlr ne:re mu htaç
i uu z-e-I•t ( n jkil d! ')d ' du- ~, süstakda rr takmma k).
/ -rnek/. l uze
- IIm~..ki d '"
UZ I' ~":' ~
k {dti
UZ / alna-d ûzün e-düzlnnae.;ro n r 1 1 In a n u
I • 0 - Yunus-
~~;~)m a gctir rnc k, d üzclm csmi ~a~la - OOZLEMEK, Ir. düz [bk.j
dc n d üs-le-,
K'a$. d '- k (d " I k) . -. - k / mek/ düz)eme k...
a: uzme uze tme , t asun me
...e-mekl e "eme..
EI'de n
eI' g• z'de n
(dü zeltmek )
... - - glh:-Ie-m ek/gozl tmek, soz' den s ëa-le-
D ZE~~ es. Ir. tuz (bk . Du ~,>Je.n d ûz- mek/söz le mf'k (söylem
Ü
I e-n/duz tn (u ygun, uyumlu, d üzgün bg.) . kisi) êa'd en öz-Ie-mt ck söl-cü~nUn e s -
k/özlem~k_
Anadolu T ür kçe sindc 13. yii1)'11dan b u- OÜZM' EK.
" ( " ) d kl ' . ~ Cs. 1r. I" k d"
uzene k oy-
r- tilgeçedn- d UZ" IUZ eIr::n e-n
yana
1 e ke nyïe1 I ma, k d~- 'Il k uzme .. beff bi
VY'" ma, olanama~.Y'-
~ I ~ I en uu n In ge r~c an arm . kurala baglarn ak, ~çi m
I II
dizi, sua, a rdarda ge urer e bg. ..111.uraBu, " ,~k"""d";'"m",,,k) dü-
- "k hI k '" ..I d ' d k)'
zenver me e n zme_ d' ~-
'"',"b~ a ~tllr ln , e, Ivan yazlnln a ge- DUz-mek /dUz mtk., sözün kökün e getiri.
'
Ol tr ~m u1!..u 1 k k' l I
Düzen: .onlem: aT.- dbl r -

1
k.), · nb a m ~o ,:?f'_ ~ IYc ey cm tUrelme DO k
. zme
Cl. (d izi, dil! cme ) la m ev ba r Ili ku- sozcu~uo gelçe'k a n [~m l d ~rv l.t m~ k,
,, ' dogru, dDz duruma gelil mek, e~rt bug-
ra al a u ~ula n}'C 1 anlam ln a). "1-- 1I" 'd k.
Diiun 'de n: d Uzenll, düunlil ik, düu n· 10u..ut>u gd·.",m , "'"d''' Itl I d " IIII k
' d" I "k h.--. uuç, urne ou c . uu
~I Z, uuns z I. "6' ~ me,
düu llme, düultme k., dOzeltm en, dU-
Dt Z ENL EM E ~ 11. duz en 5bk}dcn d O· zem, düzem ek., düun,
düunbaz (fa rs.
/ u n .le-me k/d u ~tn l e mtk (d uzgun,. uyum· biil ik dUunbaz /duzenci, aldatlcl, kan.
lu, uygun, d c.r h toplu du ru ma ge.~l r.~ e k). dIn el), d üu nee, düund , dUzenek , dU.
~. 11. t U z/d ~ z (bk.) kok unden te ngeç, dUten leme, dUu nlemek., dUzen.
d uz~- n -lf'.m ek/du ze~liIem~k. Os. tl;tnzlm lenmek., dOzen l e~lk,
dUunle ~tirm tk, dO.
et mek (a r. naZIn/m zam da n), mzama zenII, d üu nlik. dUzensl
l, dUunsi zlik,
~(\~m.a k tog. dültnltkE'r , d Ozey, dOlgO, dU:r:gillil, dOl':-
Dt1ZG l\, c s. tr. l üz (h k. DHz) den gO di y- gOn, dOzgüncü, dOzgllnl
fl, dUlgilnlük,
/ Ic d Ül-gii/ d üzgü (gÖlgu, fal s. " i ne/ ay. düzgüse l, düzgüsü z, dÜllf'm, düz lemek,
na ). dOzlf'm kiin, dÜllf'nm ek, d ii zle ~m e, dü z-
Bu sö7.cü&i n d$ usu tOz-gü/t üzgü ol· le~m ek, düddm ek, diizlük, diizm e, diiz·
mahdlr, I' nin d' ye d önii~me si Anadolu meet, düzmed , dOzmecllik, düzülme k,
T ü rkçesind ed il. dü:zya:r:I_
Oüzgii'n un ayna a nlamlOl içermesi, yüze - DÜZÜLMEK., es tr.
IUz (bk. D üz)
}inin ~ Ül~ ra~la k ('Ilt,:t, asmdan dola}'ldll. / tOz.O-l-mek/tOzfilmf'k/d
Oz Olmek (dOl,
~üz(I U1.) kok unde susle nme, donanm a, ~ 1rl!!ml!!. duru ma ftelmc k. Kök ail-
sus lakm ma a nlam lan ..Ia vaIdIr . Bu ne- Taml dOz olniak, düzle~tlrilmck).
den k dUzgiI süslen me ara cl anlam ml ka· Kökc O-I-mek ek lel inin gel irilmesiyle
~nm~~II' . sö zcuk olu~lUl m a k:
/ DUZG UN 1., cs . 11. t Ül (bk . DOl)deo dOl~ Sö k-ti-l-mf'k/sökO
lmf'k., çöl.fi.)-m ek/çij..
m ~ k (a nlam ge ni~ le mesiyle susleme k)- zül mek, dok ·O-l-mek/dökülm ek. Bu ge-
 EÇ Il EL - 217 - EDIRNE
han ej ecza ne (kiiçü k nesneterin sa i l ld l~l, Bir yazm kavtarm o larak: yazar , diizyan
bulundagu yer.). yuan kimsc. YaldrA1 ilc okuyueuyu ay·
Anlam d e ~i~m esiyl e, sa~hk korurnaya ya- drnlatan. getisure n, iicriclen, c ea iece -
rayan gereç1erin yaplhp sauldrktan yer, lik, saygl ~rcte n k i~i . Edepi !,
ev. tla ç ya pun yeri, lIaç sal l~ ycri, T urk- EDtLGEN, Ir. et mej, (bk.) te n cd.f.lgrn/c-
E çede cm, ot M!7eiikleri lIaç anlammda-
d rr. Emçl , otaÇ! söl.cükleri de Ilaç ra psn
di l ~n {etmc k eylemini yapmaklan jok-
sun olan , ctmek eyicminin üze nnde ger-
kaq lhgldlr . Ee ea he ne sozcügü An adolu çd le~t i r ildi~i nesne, k i~i. Eyle mde bulu-
T ürkçesine Osm anh aäzly!a gi r mi~lir . namaytp, ba ~k as m rn eylcmlerine araç
EBE , jap. uba (ebe )dan apa-ëba-ebe, Asya k ök üed e büyQmek ey1emi sakhdtr EÇ HEL, a r. cebt (hilgisizlik)den eAhii olan)..
T ürk çesinde an ne, bflyQkannt- anlamlan- Rlr sua iim var sa na ey derv lsfe r- (bk.) -eehdj eçhel (e n bilgisiz, bilgi bakr- Edlfge nlik ...
na gele n ebe sÖl eüAü, d(ll!:um i~ l e rine ge- ecesl mindan kafast hQm bo~, kendin i hilmcz, EOILGt. Ir. etm ek [bk.jtc n ed-I-I-gljed llgl
nellilde ya ~h kadml arm ba kmala n ncde- Me~aylh ne buyurur yol haberin saygrstz... ). (el mek cylem inin kemsmda devinimsiz
niylcdi r. Hepa-Hebe-Ebe [o rd. prof. nlc es! [ OA, ar . edä [tutum, dav rams, anlall~ biçi- kalm a durumu, etkinin ka r~r l l , ctkinin
~c m se l(in (; üna llay, Anad olu, s. 279 2. - Yunus-. mi)dan ede [a nlarm d cl'ti~ m edi ) .. . üzer Îndc gcrçcklqli#:i du rurn)..
bas. 1987). Türkçeye yaztn yoluyla gird i... EDILGIN, Ir. ct ml'k (bk.)le n ed-l-I1tlnj e-
Alm. Ht-bammt-, fr. sa ga rt-mme, Iars. diz eleelnde tee sözeü~ ulu, yüce , ênde Edah (a hmh çalrmh, ilgi çekici) ... dilgin [e tmek eylemi k a r~lsmda elkiiî
mA mA, ar . kablle, lal. obs lt-rlx, isp. per- gelen (k i~i) enlarmndadrr. Anado lu haik o lamayan, c:tkiden etkile ne n.]..
tere. rum. mamme, ge. ala _ atnnda ece sözeü~ü ak sakalh yas h ki~î, EDER, ar. ede b (Incelik, e ks jkliktc n uzak
a~bey, baba, güzd, yenge, soylu kad m.. kalm ak . usluluk) ten . T û rkçede saygt, iyi F.:OILMEK, tr. l't mck (bk.)te n ed -l-j-
EBE Ot, ar. ebed (so nu olmayan, geleeek erkek ka rde~, amca, abla, ag:a, üvey egitil me, ölçulu o lma gibi de~~ik anlam - m" kjedilmt'k (clmek islcminin konu su
sü re) tcn ebt-dljt-bt-d l (sonu olmayan, ge- ana , hala çocugu (aC'C', ace , aça) a nlamla· la rda sÏJyle nir. An adolu Tiirkçes ine ya- olmak, erkili hir i ~lemi n kar~ltl d ur umu n-
Iceek süreyle ilgiti, gele~~e deWn). n nl içerme hedir. Bunun « I biçimind e l ID yoluyla, isla m din iyle girmi~ bit kav· da bulunm ak, ha~ kasmea i~lc - e ylem c ilil-
Tü r kçeye yann }'olu)'la girdi , b rsal ke· 5Öyle n i~i de var wr (hepsi için bk. ramdir. Hai k aw mda u te m olarak ge- mek)..
simde a nlaml bilinmeden söylcnir. SOO)... çe r, "ert emiij cdebli". EolM, tr . elm ek (bk.}le n ed-l-mj edl m
Ebt-dillk, cbtodiyyen_
ECEl... ar. teel (boyun a~flSl, çe ki~tir m e, EOEBÎ, ar. edeb'len I d iyle edebi (ineC\ik. (ge rçe k lc~l i r i l m i~ eylem, uygula n ml~ i~ ­
EBEG ÜMECL bk. Ebto_ cbt ile gOmt"Ç çamur, tUluklama)den eC'C'1. Ic, iyi ye li~ mekle, sayglyla, uslulukla ilgi- lem, i ~, varhkla yetkinlik.)..
(b k. Gömt-Ç) le n ebt-görnedjc~ me. Anadolu Türkçesine islam inançlan yla li olan). Edl msel, " d l m ~e i1i k _.
d_ girdi, anlam degi~ik l i~ine ugradl : ya~a­ Anlam kaym asi yüzünde n yazma özgü, EI>INÇ, Ir. et m"k (bk.) len ed.i.n. mekj ,,·
EBEKWjiACl, bk . Ebc _ Ebe ile ku~ak' lan mlO bltlml, öiüm , bt-Iiril son, yazgl. ya zln ürünll' rl.yle liglii kar~l llgl soylenir d inmek (bk. ) ed-l.n-ç/"d inç (edinilen,
t- be.k u ~Il. ~ljt- beku ~ atl (Ya#m u rlcu~a#J, ECINNI, ar. ei n (gilli güç, pcri)d en eein· o ldu. saglanan , elde ed ilen)..
göl k u~a~I, et-e m ku~ aA1) ...
EBELEMEK. bk. ebt ile Ie-rnek e klen n· "'-
Cln 5Özeü~nii n Çln'd cn bozma oldugu
kamSIvar. Arap ina nçla rmda cl n, goriin-
F.: [)[ BIVAT,ar. ed" b' len. Edcb 'lc ilgili
olan i~le r, eylemle r, nesneie r, çal l~ma .
lar.
EoINILMEK ,l r. "tm"k (bk,)lc n "d-I-n -
mekj edl nmck (bk.) ed. l.n-l-l.mekj cd Inll-
mek (edin mek cyleminin kon usu olmak,
den, tr. cbt-lc-mekj cbtlt'mek (çocu klar
arU lnda kimin ebc ola~nl be lirleyen meyen, evreni n öleki ueunda Y3 ~ad l~ sa- Anla m kaym asl so nueu YVln alaDlnda ba~ kasmça dde cd ilmek)...
bir oyun, e ~li k o)'Unu, ebcm oyunu ). mlan, Çln.Maçln iilkesind cn gelen gizli, Öl e! bir kavram niteiiAi kazand1. YaZln· EOt NMEK, l r. l't mek (b k.)ten ed·I·II-
Haik a~l n d a d:lt'leme kjbakma k, özen sapltrtC1, kÖliilük, sayn l1 k geliriei güç!cr da ineeiikler yarala n, ö zlü, ö lçülü, u~ a mekj edinml'k (etmek er lemini kcndi
~~t C'rm C'k, ilgi1cnmek... diye nilelenir . uygun dü~ ünee ürünleri "eren i~lemler üle rinde geu; eklq lirm ek, bir ne ~n cn i n
EBEL IK. bic. ebe'd e n ebto-llkjcbclik (roe ECNEBI, ar. «neb (yabana, yerÎndtn yur- a nlammdadrr. Yazma k'la ilgîsi yoklur. iycsi olmak. cline gcçirmck)...
olma d urum u)... dun dan uzak dü~n)d en «nebl (yerli 01- O smanbcada t'de blnAt biçiminde geçer . EOINSEL, Ir. ctm ek (bk.)le n t'd lnmek
mayan, yaba na). EDEP, ar . bk. Edep_ (bk .) "din -seljl'dinnl (edi nmekle ilgili,
ECE, Ir. tee (b üyük kJZkardet)den tee (bü-
ECZA, a r. eûz (bö lüm, kesim, km ntl, 10- EdepIl, edepslz, ede pslzct', ede p ~ I z1t" ­ edinmeyc de~;n .).
yülc klZkard~, güzellik te en üst ün olan, mek. ede ps lz le~t lrm e k, edep sizllk_
kraliçe, prenscs, Asya Tlirkçesinde kon- zan)de n «ZB (bölüm le r. Cüz'ü n çogu- ~, I r. l'lmek (hk.) ten cdinmek (bic)
çuy), lu.). Anlam gen i ~l em esiyl e: Tür kçede, EDER, Ir. "t m"kjeyll'mek (bk.) le n edln-t1/edl ntl (kazam lan, e1egeçirilen, el-
Su Sözçü~ün eke, eu biçimind e, 3#IZ ay- özellikle saAhk koru ma i~ le m ier inde, kul- ed-e-rjedeT (a lman ya da salT1an bir nes· de edilen, edinilcn ncsne.. )..
n lrA1 nedeniyle, söyleni ~ i de vardir lanllan saA1111m ger eçleri. ne nin öde nmesi gereken ka r~lh~ , tu · EDlp, a r. Edlb (bk.).
(Käi.). Su söylen i~ k·z sösleriyle e-ç ara- ECZACI, ar. ecza lFk.)da n eeza-eljeezael taT.). • .
EOtRNE, lat. fladrlanus admdan.
smda be liren dön~rnede D kaynaklam- (saguum gereçlen yaprp sa lan uzman)... Eof, tr. etmek (bk .)len cd-Ijed l (yapm a.. Roma krah fladrlanus ' un ku rdu~u (l.S.
yor. Nitek im ckt-Ç (büyük hz, büyüklük EuaC1hL el me, yerine gelirme, ar. len ). 132) bir il oldu~undan , k u rueu~ u n un
nileli#i gösle re n kÜç1ik k tz.'K ä~ . ) . sózeü - ECZAHANEj « zan e, ar . «za (eüzle r, kü- EOI Bj(p), ar. ~d ib ( i neelî~i ola n, saygth, adly!a anillr. Haik dilinde bolUlup Edn·
~ nden anla~tldllPna gö re teej ekej ru çiik nesn d er) ile fars. hAne (e v)de n ttUI- iyi yeli~mi~)t e n edl p. ne. [dlmc biçimine girdi. 11k adl Had ri ·
EDREMtT - 2 18 - EGEM EN EGER - 219 - EGIRMEK
a na pells (Hadrianus ili) idi. Sonra Had - Arapçada Platon diye bir s özcü k yoktur, }'i~m ; ku ruma k için), gOdOmen h im- EAlkliL
ri an a/Hedr ine/ Edrlne/ Ed irn e clever- bu dil p scsini vcrerncz, f söyler: Bu ne- ~e k) . Er. ILIM, Ir. ttmrk/rAllmck'tr n et-l-l-lm /
di. denle Platon SÖlCÜ~ Ü ar. Ftätc n biç imin- Burada men, man ckinin, birtakim ses rtlllm (bir nesneye ka'11 duygusal ola-
EDRE Mt T, eski Ana dolu di1leri nde ad. de söylenir. Burada söz konusu ola n aç lk delti§mclcrî sonucu yaba nct kökenli söz- rak yönelme. Kimi nesnelere kaqt d~
ra m)1telon·dan . mor denen boyadrr , onun ar. kar~lI l~ lerle baglanllsl d üsünülse bile, anadolu yänelme).
Sonda ki ion e ki Anado lu dillerinde ycr fars.dan geçm e r rgul'à ni dir. Oysa ML haik agnnd~ ne denli yaygm oldugunu EAlIImli. eA:iIlmsiz_
adl bildirir. Gre kçeye birat d egi ~erc k ad. kaynak göster meme a l l~ kanh~ ge regi ef- görüyor uz. Ustelik bu eUeri alan örnek- EGtLMEK, Ir. eA:mrk(bk.)len eA:-1-1-
ramylt ros, lal. ye adram)tteum olarak Iätu n' u ar. bir boya diye göste rdi. Ier de, bir ikisi dl~lnda. hepsi Türkçedir. mrk/ ttilmek (cärnek î~lemi nin kODUSU
ge çt i. t1çenin adi, ilk kurueusunun adryla EFSANE, Ie rs, efsAne (öykü, masal, söy- M~n, man ekinin yeni bir türet me olma- olmak. Eärnck i~'e m ini kendinde gerçek-
bagl annhdrr. A neak onun kim oldu~ da lence)dr n etsaee., d l~ ortadadu. lestirmek. birisinin etkisiylc e~ k duru-
kesinlikle bilinmiyor, ya kl~lIrm acasl Ad· T ürkçed e biraz anlam degi~ik lig:i n e uya. ~ EGER, ECER, À(s. ger, egee'd en. Türkçe- ma gclmek, yänelmek. ilgiJenmek, e~-
ra mytlos (ya da adra m)1ros) biçimlnde- dl, ge rçe köt esi, us ilkeleriylc bagda~ m~. de oldugu gibi fa ~sçada da bir eylemin lim du~ak ) ..
dir. yan, dogaiislü olaylara da efsa ne dcmr olusc ode k o~ul bildiri r. OluT'SB. butun ur- ECIM . Ir. rtmrk/tA ilmr k (bk.)len rg+
[ F E. gr , eph r bo~ b i gil, dc1ikanh)lan ephe - nldu. Tiirkçeye yazm ynlllyla girdi. Di- sa bg. l ran oza m HaClz'ln: m/eA:lm (e#il mi~'yönelmi~ olma duru-
be-ephebl-efe.; van ~i i r i nde ölçii gereti ru lÎnr biçimin. [grr a n tÛTk-i ~i rbl bedest an-d mu. Bir d ûzeyde yatay durumun denge-
Tl. aba [abla, biiyiik klzlta rd ~) gibi bir de de söylenlr, yanlu dl. drl '" mal"1l siz1e~ mes i. egik olrna, bir nesneye k ar~l
sö~~len geldig,i säyleniyorsa da dogru EGE, Ir. 'Ige/ egt! (iye, bir nesneyi elinde içten ilgi deyma.], Eg,iin: beten, yeti, ba-
degildir . _ _ _ _ . ~'l bulunduran, onu kuUanan). Anlam ge· (0 !)iraz güzeli bizi kendin e bag,1ar, gÖD- p n . Etlmll. (becerili, yetenekli, besao -
Eph rbos sozcu.äü ~oken ~akimmdan IIk- . n i ~l em esiyle: bir çocugu koruyan. ba. lümüzü de geçirirse) diusinde ~ sö- hl .
çag, Ana d?li!' dillenndendir . gr.ye sonra- kan, gozelleyen, ycli~li ren kimsc, )'01 zü be dr st arffi (cline ahrsa, geçinrsc) E(; t N, tr. rtmr k (bk.)ten et-l -n/ tAiD (göv.
dan geç ml~l l r . göslerici. E\iilik gceesi geline gereHi i~. . deyiminin ko~uludu r, T ürkçed e isr,olur· denin biraz egik olan yant, Slrt. arka,
EFE NDI, gr. aiilhrnles (ok. .IInrnlrslten lemleri ~e le n . ona yardimcl olan ka· sa kaq lhgldlr. omu7Jaria belkemi~nin bitimi ara smda
rfend i {kend i ken dini yöneten, ba~ma din: eget (t ekiyle). Ege (iyc, igc) sÖzcii· ECE 1.. tr. ~e n (c~ ek, a~ l nd tr ll1ak )den b lan egimsi bölge.).
buyruk). Ir. ~ bey. ~n ü n Ir. oldlljtunu bilmeycn gericiler, et";(a~lDdJran, egen, düz1eyen). Uu ri in- [)eri n, yan n, yakm, esin sözcük1erinin
Gr ek dilinde .110 (aO söze ügü kr ndi anla- qe mr n'i de · uydurma-kural dl ~l · bir ce,. k e..~kin. ÇÎZg1d' """
d' ~ di~lerden olup n ol~um unda gÖTülen In. m ekleri gibi
mml içerir. Efendi sozcügü Anadolu ne~;ne diye nitelemekten çekinmed iler... çehk aygil. e)~ e emr. tA-tn/tti n_
T ürkçesine. Anadol i!" d~_ k onu~ulan ~ m: EGEM EN, Ir. rt~. ege (iye. d inde bulun. EAelemr k-r)"rlemt'L .. EGINIK. Ir. tAinmrk (bk.)len q-l-n-ik/ e-
ca. yoluyla, çok esk! d? nemlerde gtrdl. 'V dur an sahip bakie! yc l i~li rici) ile Ulrn ECE 11.• tAl' (egmek. bukme~. a~lnd'rma.!.. tl nlk (e~lmi~ olan, e~len, ej!;îkle~en) ..
O lvan yazlRlnda ge n l~ blr yer IUllu. ek i nd~n. ' • -aii1amlan m u.e ren) etmrk leD ~a .
Efrndi msln ciban da n .lbanm l'arU Haik dilinde rf:r mrn (bir nesneyi di nde burga kemi§/e~e ke m iAi. kem igin egik, EC INMEK, Ir, rA~ rk (bk.)ten q~-n-
sr ndr ndlr bulunduran. onu n iycsi, yönct icisi olao). yaY:'_ andlnT biÇiii1dC01masl nede-.!liyle mr k/ tAlnmrk (btr nesneye k~ql lçfen
'Me göre- ). . -- - - - r.ö~e1mrk, sc:~ek , yakmhk gosterf'?-ek,
Gónül à)inrslndr blr gubanm ekr m~n (kcndî b8~m a buyruk. ba~ kala rt·
Vllf'5 a sr ndr ndlr na boyun ehneye n) sözleri yiirürlükle- Ege (kazanda pi~ir i l m i~ lcaburga kemigi. ,1~l1e n m e k, gonul vermek. ya kJa~m a Isle-
- ,seyh G alib - dir.
Sn O) #i du~ ak ) . ,
. Eglnmr k (kcndiliginden yön seçmek, yö-
• Ege, q r sözleri a jtabe)i , büyük ka rde~ ~Irnr q r de a~a ma ku zu nclmek, bükUl mek, öile do~u sarkmak,
EFKAR, ar. fikr (dü; ünee) in ç$lu rC- anlamlarmd a da söylenir. Men ekiysc en
Sa baha ka)1l1akh bai lsIer gónOl a~aA:1 sarkmak). EAlnmrk/t#t1enmrk,
kAr (dü~ü nce l e r) . Bu sözcük Türk dilin· -eski dönem Türk aAlzlarmda da vardlr.
d ~ anlam d e~ ~ ikligi ne ugrayarak kaygt, Hu nedenle a rapça hàki mlyet sözünün - Kara. - tic)'! vurulm ak, bllt'nmek.
blr olay ka r ~ l smd a du yulan slkmtl, dar- kar§ll l~ olarak rgemeniik 'i geçersiz say- EG tÇ, Ir, egmek (bk.)ten et-I-ç/ rA1ç (ye- E(; INTI, tr. eA:l nmr k (bk. Egmrk) len
hk bg. olumsuz dur umlar m anlatlrnl ol· mak tutarh de~ldi r. Anadolu Tü rk çe~in · mi~ alma k için dalJan e~m e ye yarayan rg-t-n.lI/ ttlnti (eäe leneD bir nesneden
m u~tur . Osmanh aydmlan mn dilinde bi· de men ekiylc yap llm l ~ saylSlzsözcük bi· ueu kancah, uzun saph ayglt). E~iç : ek. dökü1cn lozlar, de mir ktrmtl1an).
Ic, el'kAr Arapçasmdan d egi ~i k anlamd a liniyor. dqirmen, dell§men, kocaman melti tand lrdan almaya yarayan aygl!, pe. Su sö1_c ük (cginti) tgmek sözcü~ü nü n
söylcnirdi. lI alk a~m da efUr'm biricik (bunun kodaman'la ilgisi vardir samrl7.. tekte n balmak almada kullamlan ey i de. a ~ l nd l r m a k, Ylpralmak gibi anlamlan
anlaml kaygl, dar hk, ~l k mt l bg.dir, kö- Bk. Kodaman), orman, kirm rn , rvei. mir ayglt. içerdigini gösteriyor.
k cn ~c1 :m1:lml bilinmC7. (nnu aydmlarm mrn,eleman (dek, ek meye Yllrllyan ncs. E(;lçMEK.lr . ei!:mek (bk.)ten rA-t-ç' E(;IRMEÇ, Ir. .tgl nn e.~ (bk.)l.en qlr.
~l'~u d:! pitme1).: nel , Ihnlan, kllrllmnn. kllçOllll'n (kliçok, mrç/ t'[tlçmeç (ytin c~i rm c ayglll). Bu· mr ç/ rll rm rç (Ir 11k bukme, c~ r m e ara·
Erurlanmak, efk! rh, elkAf'SlZ (bu söz- urak terek), göçmen, dö~m an (kulaldan nun dogru su qJnnek'ten gelen cAlr · Cl) bk. Ejl:lnnr n_.
eüklerin argo diye nitclcnmesi doy u de · klvnk hayvan), dolam lln (dö nemeç, vi- meç' lir . ,~ (; I RM E.K. l r . C'3/cA (hiikme kJvmna . eg·
~l~ i r, TS yanllml$!lr) ... raj), dölrmen (koyunlarda çlkan bir ma n- [(;11(. tr. e(:mek(bk.)!en rA·I.k/ ei:ik (e~i1 - , ' ....me. k u.~alma b.~ l d iren k?k)d.cn q;:4r·
EFlA.nJN, gr. P1al on (t .Ö. 427-347) adm- tar ), dolaman (mantar), çlrt ma n ( d c~- m i~ dik olmayan dlkcy dun rmda bulun- mrk /~lTTli rk (bukmek. dondu rerek sa·
da n, ar . frhilun / rfi Aflln (açlk mor). nek). çlbnnlln (ekin baälarmdan olu;an mayan, yana kar&n).. n p bükmck).
 EC IRME N - 220 - ECITSEL E(;LEK - 221 - ECMEK

o, Yijn ~inn tk [yimû özct bir aeaçla, kir- [~I!M[K. es. ": tgt~. rd gü/l d gü/Igi!i~ {titsel (cM im lc ilgili, c~it ime deggin ). E(;ME.lr. etmfk (h k.)lc n eAofflt'/rtme
\l ma n ya da ill;/yig ik d óndurüp bukc r~ ( 1)'\. uygun. du zcnhjdcn I k l dmt k/ lg~ t: E(;LEK,tr. f{tlf mfk (bk .jtce eg-lek /e~;1ek (gölgell kaya alu, dalIarIa ö rl ülü gölgdilr.
~I ik yapma k). m rk/~ilmr.k/tt:itm tk (kök anlam l.: ~Yl (dur ma yeri, ....ir sürc. kalman yer, e~le ni ­ ba rma k. bu~day olçcl1i, yanmay hiçimli
ka~. SO D).
Irmtk e klerivtc c ylem: d e...·ir.mtkfdrvlr. dururne geturnd, d ëzcnlcrnek. ye ll ~I 1r ­ . Ie n yer, eglenme yen , kon ak).. .
.m tk, ~v .l r.óll!'k /~\' l nn rk, ~11 ·lr.mtkhl. mek. l>eslcrnck. gcli~l i rm ck . ). ECLEMEK, tr. ~~ [d urma, blik ülmc, E(;MEeE. u . ~mfk (h k,)len ~-m f-«/eA:­
~ Înnt k bg. scs d c ~i~m c1crinc ka r~lh k Bu söeeukre ~iUigfik. k.ö~ünün a~1. kalm a içe rc n kö k)d c n eg-Ie-mr k/rglr- mece (d a~m a~a~l sa rkrk bölüm ü, dat
kökl erdc lrmrk c klc rinin k ald l ~ görü! u- aynhkl an ncdcn lyle dC~I ~ll~l . ba glmsll mt'k/t'~le m ek [durd urma k, e ngcllcm ck. e ~i & . d ag çlk1ll!lSI, SDD),
yor. bir sözcuk lzlenimi uyan d lrdl~ anlaph- oldugu yer de b ua kma k, ön lcme k). E(;MEÇ,lr. ~mek (h k.)len ej!;-m-e~ /eA ­
~ [CIRMEN, Ir. ttirmek (hk.ue n tt-I-r- YOf: Nilekim ~g S?75ü~~~im sayn hk Ag:ll aynhkla rr ne dcniyle: iälem ek, iglc- meç (o k yayrrnn. o nu n bcnzq i~i ncsnclc-
mtn/~Irmtn (iplik hü kmcyc c{tirrncye (Ka1_ ) anlam ml lç~rdl~1 hiliniyor . Ig/ say- mek. eylc mc k bg. söylc ni ~I e ti var du . Eg- rin biçimi ).
". ,' ) , nILk lj:çll/sllyn, Iglelnw k/ s;\yn lanm,lk, lcmck /oyalamak, kandrr rnak, i ~i ni boz- Egmt'çll...
yaravan \11 1" nr aç . '/ I , (h . ,. Ik
E~ir' k ökün c ge tirilc n men ekiylc . . özcük IG~e mek ,sayn _0 ma " "t: r~ l ,1'0 111 uc. mak , alakoymak, sapurmak. E(;M EK/I(;MEK, Ir , eg (b ükmc , çevir-
ür ctm c. Türkçcd c men ckiylc sör cük tü- ~a~.), Ymc Ka~ .....o~lu gun ~c Ikllm.~k/~~ E:~le mt'k/bcklcl m ek (SO D). E{tlf mt'k/ a · me. c ~i r me b ildir en kök)de n t1t-I-
rct mc ve kar~1 'OlkJn gcr icilc r, bunun ku- ~1tmek, .I. kldmo:kfeibl m,l·k nrnc~ k ~,' vcr~- vutm ak. nya lama k (Tar. Sêv.) . m fk/f~-me k/f!1m fk_
rallar á aykin bir i~lcm o lduAunu soyledi- hro r. T ur kçed e . I~e. dllnu~mc~1 . . u rck~l. S u be nlru sr vd iAim hasta olu m r Asya Turkç cvindc et ktikü niin ilk ses lisi
~ 1,·' 1 . [bi d Id b k dir lyi/eyi . rYl/ IY1. elmek /llm t'k. rt- Bil"gÜldin dudi be n! bil ir ir ik Ana dol u T ürkçesinde i scslisinc dö-
Ier, o ze I ~ e çevmnen Ir 1 en a ~ a k/ k, 'T k/" Tk e d ' -I d '"/1_
bi r dik çe\iri vapa n) sólcüAunün IUlar- me hgetm~ r~u U.~/IYI I i k j;~ ' · f~ I nu a)T1hk ba na lulüm gflki r nü ~ur. Bundan dobyt f scslisi ik ha~ la ­
. . 1l1 1~l n l ö ne su-rdii!e r. Oysa haik atz md a ,-I . u~a a , I ~ s.ayn I !>Ozcue;.uye Geçti d ost ken'am ~Ieme bt'ni yan !\(JZcüklcf in ç~u Anad{llu T urk çe -
~. rn bu s.a\l n ne de nli l aban slz oldu - i,-l/rtl söl cuklen m kan~llrma~ak ge re- - Pir Sultan - sinde i scsini ahr ,
~t>l rm , . kir fR b Ulun ka)Tlakla rda Iyf mn.....agllk. El1le~ mek, t'~lf l mek, ~Idli rmek (hepsi Edgü~yii~)i .iyi , t{tirmfk-iAirmrk. ei-
~u nu g~l ~ nyo r . . Im;n kar ~tll ola rak geçiyor: Igh: nlt~ k/say- he k1cme k. hcklctmck an lamlll dad Jr)... mfk-ijlm fk , en mek·inmr k, ftri -igri , e)i) -
E(; IRTMEK, Ir. ~lrm.ek (~k . )l e ~. ft-l - n'a nm ak , I)lr mek/saynlan m ak , i~lü/s.ay- E(;LENCE, Ir. e{tlenmf k (b k.)lc n eA- lük-iyi lik, f n e-Int' gihi i/e, f /i d i)nü~m e­
r -t-mrl. /ftirtmr k. (c~1f m e k l~k ~ ~n l yap- n iJ . . lkmllh ($ eyd.). Icr i de vard Ir. E.skidc n irte, ~ i m d i erte,
len '<e/ eglen cf (h ir yer de duru lup lopla -
tIrma k) k. eltirme nin su rdu r ülmeS!m s.aAI3· ' A~ ,., ' I b·me u ~ '"b t'd ·Im
- I .,......I c!\kiden inmek ~imdi kimi haik at17la fln-
nar ak. kalarak dÜ7e n1cne n tören. SÖ7( Ü'
~:irtiïnnt'k, ~irttirtmt'L KA~kl y"Üziinü gör üct'k Ü\cJ'di m itün kökü du r ma k, kalmak, be klemek an ' da t'nmtk.
EAi rtmfk/ku~almak, sa rrnak, sava~arak -~ey '.-. . lam1lla gelen t~/eG' l i r.), bk. E~le mf k ._ End um df reYf durdum
çevre.. . ini ku~at mak. Egitmck sö lcii g:ü nii i~i :tmek 11l,ç llm nJ c EA-It'-n-<:t'/eAIt'nce .., A na dolu Tü rkçcsin. Pt' ~t emba[uni buldum
' '.. " . I d U·· I" Idl"... açlk1 ama k ldogru de gcçcrlidir. Ü rneg i: Ür:-r-e- n -et'/ ~ rt' n ­ Bile)'dum ~t' n u n idl
Eëfr ..... aa . . a
M·
~ ëlr ,. I deg:l1dlr.
d K ej::
' kokunden
' -1 "11 " Cl:' (a r. ders ) . . üle ü~ ii nii O smanhea . . avu· On .. bil" sólrl lud um
1I ij oba olsa segi r dü r id ik tur eyen. ey em cr V,at lr' a'~· l soZJ, .~?u n -
-Süh. _ de Iklt' 1I1 ya la n a n .J ~ m J a so y e n, 1.6 1 ya- nueulan bil mC7, hu ~cd e n 1c de "uydur- - R afet T lln'O . -
. ,.. . l lh. h u dllfu md a Ikltm t'k cyk mlOlli ~11- ma" ~ a ya r l a r ... Bk. (~renct', E~lfn et' Il , Indim ynim; t'11t1u m si'lzeiiklcrinde I/f
EC.IT I,M, lr. e ~lt ~e k (b k,)I; n f'gÜ/f~~U (1- lan söylrmf k k a r~J1I~10 1 l a ~l d l !1.1 Ilçtkllf. ~ Ienetlik. d iinli~me!\i . Bu valnl/ bal k dilinin h ir
)1_ gU7c1)de n egl~mf~/~I I.m t' k, ftl l~ m - Bu k ar~tlhk a~u de~i ~ik1ittÎndc n ed- ECU·:NMEK,l r. e{tlt'mt'k (bk.)len ~-I ­ ö7el1it.i ,Jcgildir. · Anad{llu T ii r l ~cs i ndc,
Gerçe~ .a nla ml b it ku:"seYJ daha 1)1 kil· gü / eUii/ eygi/iygi/ iyi lliçimlcrinin f- n -me k/ t1'fn mr k (kok anlaml : hclli hir D i"a n yall nlOda, ha ik pl,1I11Oda 8i:'rül e n
mak, 1)1 . d~rn ma gdlnnfk, olgu nla~t l r- i~/igJik ile kan~lmlmasmdan kaynakla- yc rde durmak, e~ e m e k 0 laY1ll1 kendi . . urekli bi, d('nii~menin d~al sn nueu-
mak . yell~l lfm e k . " . . myor, Gcrçekt c öne mli b ir anlam kay- kcndine u)'gul amak. Anl am geni~lem e ­ dur.
Y ala n dt',nc~1c rde turcll1c n etl~l~ ~ a" - m;lM'Ul7konu.. . udu r. Nitck im tJ ~. T ink- siylc: giilcrc k. klvana rak . . ïlylqmck. ko· Altlamaklan j:iirmn aldl giizlni
ram l c"l l T urk ~ e de ~ltm f.k l'llçll:mndc çc.. . inde Ig,ltfy ala n. l u/al . I ~ltilm rk/hl' s ' n u ~m ak , yiyip içm ck. lIynama k. alaya 011- Irt e Rin ' ,,"usur ..Id l "özlfri
cylcm ola rak va rd ir. Somaki Im Turkçc- leni lmek. ba ktlma k. ig,lt'mek/ !\ayrlla'l- mak , gümnç du ruma gClirm e k. gu l- - ~cyd . -
de eylc md.en a d'yap~aya ya ~aya n ya ~g~ n ma k, iglig.fsa)T', igs iz/~a gh kh .....ag:la m me k.).. Bu dilderde t'rte l,t.t'l'f . . ii/.icrinin !rl e gl.
ek1crde nd lf. . Hlçmt'k len, blç-Im ~ d ,~I- anlam lnda. 19dii l t'mt'~ /öle n gö~l e r m ek . E~It'n dinn ek. f{tlt'nd ir i, t~lf nil mt'k, t'11-
mfk' len dlr-Im. geçl nmek te n gt'çlm so z- öze nme k bc ~le mck . I ~l e hu iltdü kókii ce ola rak u (ln ii~l ül1ü gör üliir. E scs lisi I
kn ti, e~le~ mt' k, t'~l r~tir mrk, eg.lt't mek klltgm a girdi.
ciiklc ri nd c:- go riild ügil gi!>i. iyi , f)i . . i\lcuklcri nill ha~ka lliçimd e soy- (bu söniik1crin hep si eg lenee anlam lyla
Arapça If r b l) e kar ~ IIt~1 kullanllan ~I- 1c n i~ i d i r , . baglantllld lr). ' Kim ki t' j.tÎl"e kllu r <lm d Ua )l
tlm dah a gc n i ~ kapsamh, da ha . . aglam (;1 . h . Ü1ünre bt'klt're m i ~bu \t' raYl
i c rildi dir. Tf r bl (I) SÖlCii~ii arapçada E TMEN,lr. \'~.l lme~ . ( k.)ten ~~It. ECIJ K.l r. t'r:lt' md~/t''l le n m t' k't en (b k. E{t- - l~kname ~
aÇtlan dcve1cri y~i~lirmc, i~c. yiikc aiJ~. ","fn/~.i1!"~.n (citl,tm.~ 1~lyl.e ugra~an klm· Ir mek) e'l.lik/r~llk (egle nilen, be klcne n
erte geet'/ Irte g!ct',
tIrma' uysalla~tlrma an laml nda ku llam hr- . . e,. C~I~IICl, ~~:1 blr 0Af.~Ill~dcn geç.e)'" yet. d urak, konakl ama yeri,).
d O' I d he Ic, · biiyu " lme biiyii- ye t l~l lr l e n Ö&, elmen. 1I0y ve;.re i me lll. . E(;LtM. tr. rl1mt'k (b k,)te n eg-lim/rj::lim Irdi nf si m nrlh a .! llllbe r ~rm Î m i1f
,. hs~~ n \Ca .a,. ' (lp .. J O)' ''''" '. Mf n ekiyle sölciik ü relÎmi: dfli1 men. de- (b ar1ll maya c1vc r i~li hi r ala m ola n eti k Elrä r.1 bli~.ü rä~ pür oldl nf sim i1f
me. a ~ lp ~ I l~ lr me ev lçln ... • ~ . hg - Bä ki. 16 . yy.-
büyiilme bg. a nlamla rm da söyle nir. *c- ~rmen, kJrmt'~. eglrmt'n - . kayam n alll, e~ k bya dibi. Yele ne k.
lim le ilgili de~ I di . ECITSEL, Ir. e#itmt'k (b k.)le n q,11-srl/ e- O om c les. SDO).. _ erdi ycrine ird i,
I [CM EL
Me) 1 nm e dilá kü nc.t gma re nc .ü
- 222 - [CRlç
lo planma ycri, trmak ktyrla rmd a kum ,
ECR IKMEK
<ECRIKMEI). iJ.
- 223 - EKERCEK
~mr'k (bk .ne n ti-r- [JOEl{, Iars. eJder (hliyilk y üan, dey) den
ezädrr çakll, mil gibi ncsnelerin topla nmasm-
I - Ve hbi, 18. yüryli - dan olusan alan , OS).
l:(-mek/ nkroek {suyun cgik yerden eJder, ejde r ba .
s kar ak Irt mesi bir ycrde roranrif . SI- Ana dolu halk agrzlar mda eJderha , Bzdet_
meyl et me ycrine meyl itme de rke n e sest\E(. REN 11. Ir. egme k (hk)t~ ~ rl!;-i-r -en/e- VIlarIO akara Ir yerde i n 10 0 ustue- ha, ez deha gibi söylc n i~le r i de var . Gr .
lisine d önü~ üvc rdi . "'t ~l"t'n/tt:nn (SU}'lJ" çew mna, suyun ken- mast, SD D)... drokon lat. drece, alm. Dracha, Ir. dra .
I1 Otue Ihra ma Ar1Î m It biraz di çevresinde döncrek olu ~l urd uäu dö- EGR ILME ~lr . timek (bk.)ten q -r...j.I. gon, sanskr. sas-päh.
havzm kenarmda nerge, fars glrd'h, yun. anafor)_ mt k/ q ri lmt k [kendi kendim eAcrek EK, Ir. ek (azalma, katrlma, deAijme, ço-
_ vasu 19. YÜZ}'lI - ~A:~ek eyle minde d ênmek, kendi çcvre- e~k duruma gel mek, e ~ i biçimde 01- Aalma, gelism e, bu yume, genisle me, bi le,
äri m et yerine ërä m It gene r t l d önü~- srm kU~lm ak , •.ku~ a n ma k .anlam lan da mak, gidici bir nitdik kazanm ak, )'lktla- me, bitigme, ya pl~ ma. birlesme, astlma.,
mesi ni görü1üyor. sakhdu . [~_r't'n In . ba~~a _bit ka r~lhgl da ca k gibi olmak, göçmeye e fve risfi duru - lak tlma bg. bildiren kok.). Eg. Et, ey, th
Bül ü n b u öm ekle rden vanfan so nuca gö- döntten (do nmek te n. dOftl."nJ'M• • ma gelm ek. 'b.i!k ~l ms! . f evrilmSk)... gibi ses degi~melc r i yl c sürekli anlam ge-
re Anado lu T ürkçesinde e ilc I d önüsrne- \ E.jtrtn: kizrlcrk (dallan ntn. ~~l~ l!~l ncdc - Eg;i1mek: kahci oliiiarna , 6irine kar ~1 iç- nislem esine açik bir yaprsr olan ek k ökü.
si uzu n yrllar sÜr mÜ~ , bugün ldmi hölge- n.l ~l e) , yagmur sula nm n bmkllAl ye r (cg - ten ilgi duyma k, ilgilonrnek, gönül ver- nün Ik, Ig, Ig;, ty biçim1eri de var, eli d ö.
lerd e gene es ki dur umu ik r.ö}'1cnir 01- rtllp o~ l m u~ olma st dolayrsryla}, toplan- mc k. . arp lima , ~ rsll!!!.-a k, dengesl bo- nÜ~m e siylc . Ek kökünde anlam d eäi~m e -
mu~ . ma yen .(ç~ k~n~., l.rmak ksyslannda ça ~ I~ , zulma , 0 mak.. . si aldllti tak rlara b aghdrr. 11k durumda
EC MEL. lr, q mtk (b k.)len q:-m~4/rt- k~~ . mil gibi çoku ntulcrden olusan biri- Eg:rill, et etrUtmek,q;ritmek_ tek ek ala rak eylcme dönü~ü r, ~k-mek,
mei (e~eç biçimli, yay gibi eti k olan, I(lnlllcr (SOO)... ~ Eli, tr. et/eh (yanslrna ses)de n eh (un- .eg-mek, tA-mek, ey·mtk örneklerinde gö-
e~ m li) . . ECRET,lr. ti~m ek (bk.)ten bk. Egretl. lcm, seslenme, bir olay ka r ~1SlOda çlhn- rüld u ~ü gibi ~k'i n ~es degi~im iyle kaun-
EC REK.lr. ttl"fmtk (bk.)len fir-e-k/tt· E.GRETt. Ir. rg;rtrntk (bk.)ten fi,rt-t-ljrg;- . lan scs. Usanç, bezginlik. onaylama bil- dl~ Özelliklcr. Ikinci durumda mak,
rTk (su loplanan yer. dinlcnme yeri, gol. rTtI (kök ~nlam l : toplama, ba ~k !-~mdan dirir..) . mek sonekiyle ~k kökü ara slna giren 11,
gdik, gölcilk, çe\Tinli)... a!ma, ~rl.1 ?'m,ama. A: nl~m . ge ".I~l e me . < EIIEMM IYET, ar . hemm (ka),&" ül ünlü, sl1, I~ taktlan , iiçiincü durumda, gene or-
ECR ELTI, Ir. e~rcl me k/e~r i l m ck (hk.)tcn slyle g~ç!el, ödun~, belh bl~ ~u ~e lçm). Slkmlt, tasa, gam, keder)dcn eht mmlytt lack oliHak (jr laktlan gclir.
eg-r-e...j-lI/etrtltl/lgre ltl (egik otan, dü - Egrttl nm ttrnek ten geldlgml sa.':Unan. (önemlilik. Kök anlaml / kayglh olma du- Ek-U-mek, tk-~ II -me k. t'k-sll·(-mek,
~ücek mi~ gibi yana yatml~ duran, yerin- lar ~a vardIr ($S, A y). On!ara g~r~ eg:- ru mu, ~I k m t tl anm a durumu, bir olaym ek-t·lr·mek hg.
I 1 yaraUIltJ kayglda n dola)'l üslüne d ü ~ m e , Ekm ek~kilm tk~ ks\lm ek-ek..; lI ( mek~kti
den kalkip gi diyo rmu~ gibi olan). ~t l .... ~~ e k ey1c m_~nde n d l r, ar. an>1e-
Türk çenin ~ig köklerine gelen r/I ekiy. I1yle Ilgl~ yoktllr, .sS .:" ..egme k eylemm- a~l n ölçüde ilgilenmc.). rm ek lig.
Ic sözcük ürelimi sure klidir; bu da altJz den yerh o.l,!!a)'an, ~ u ~S ol~ n, AV-, Türkçeye yazm yoluyla geçen ehemml- Eli dön u~m csiyl e : ekti~kdl/lktü-ik-
a)Tlhklarmdan kaynaklanan bir olaydlr. ML 'se; gd~~lguze1 ~I ~ ;oyleY1~ 1e ~ll n u )'t't kök anlammdan u zakl a~m l~, kaynaltJ dü/lktl-lkdl (asalak, ha~kasl n ln Slrl1n-
EWt'lll olu _ ar.,: an)Yet. t~ n gcld,l~m söyler. Blz de bilinmeden söylenen hir sözuk oluver- dan geçinen, dalkavuk.).
E'-> u , r. ~
' RE'" , .I;J'., ~~r
(Iop Ianm a, b'Ir...me
'l. .sS Ile•. AV
...A
glbl
k'
qrttl
d • OIn
., Tflrkçe k'
ol du~,
I
m i~tir . Hir iktOeümOz Idü n bunda dünld
b·ld.... - knk)d ~ k/..... k anca.. ~[>me ten e51 q reme len ge · Ehemmiyt"lli, ehemmlyetslz, ehemml)l' t. "ugijn i dem 01 1 oldun ey tülün gi
I.. Iren ~. en ~ [>~-e :m.e ~eorTme di~ kamsmda)'lz. Oilimizde çok yaygm slzlik.. - ~eh . -
(kok a,nlaml. b~r nesnen ln .lk! ueunu ege- olan tA/ey kökü'nün r ortaekini almaslY- I.J Eu IL. ar . ehl (iyc, elinde bulunduran, bir di7elcrinde Iktiidlmûz SÖ1CÜ~U lISalajtl'
rek, buker ek blr ar~ya gel~r me k, oymak, la sa~lad lgl btiyilk gcni~lcme kimi dilcilc. yerde ol uran, be cer ikli, bir nesneyi-bir mil , slrt lmlzda n geçlnen, çanak yalil)'lci.
açmak . Anlam gem~lc m eslyl e: hayvanla- .. I ~ . cl b
n bir yere loplam ak). TI yent yorum ara sa p ~ a . gcrcl;lO e I: varhltJ yönelen, kan -koea) de n ehil (an- Etkllenmek (i1salakllk etmel', ba~kas l ru n
Bu sözeük Anadolu Tü rkçesinde pek r a kml~t1 r. B ura d ~!t kokune r artlm eb lam ge n i~l emesiyle : birbirini lanlyan, bir- emeäiyle geçinmek), t kl ü olma k (kendi-
~._ - d •. , " . d EA yamnda I-I scslcnmn katllmaslyla cylem- biriyle geçincn, bir i ~e giri~ n, becerikli, ni cklemek, ça~t1 m ada n gilmek.)..
)":I\'gm d e~.>= c ço .. ureVi var Ir. lOr' d . I b I ~ k, ~ iJ
artlmh bir köktür , bu nun yayglO lfIrevle- e ~.nl~ emc a ~ lyor: I"fmt r • olan, ul.man).. EKENEK, tr . tkmt'k (bk.)te n t'k~...j-e-k/t'-
ri egme k, dogruluklan Ç1karmak. bü k- lOt '.. , Eh il' den : ehlilt'~mt'k, th mt~firmek b lt'k (ekmek yeri, ekin ekmeye etve ri ~li
mek bg. anlamlan m içer ir_ Ancak köke EC R.I, e_skl Ty r.kçe _q.m ~k le~. (haIk aw m da: e h ill e~ ir me k), ehillt n- yer. ckilmi$ ycr. ckili larla).
gelen eklerlc ~mek biçiminde bir eylc- ~AiI~I~ . buk u l mu ~, duzlu~ , dogr ulugu mek (haik dilinde), ehlllt'~ mt'k (haik di- Bu sözciik. köke getirilen, t'-nek/eoek
min haIk a~lO da geçt i~ni biliyoruz , gtd enlm l~. linde) ... ekiyle ol u ~m u ~l u r, Anadol u Tü rkçesinde
(DS). Anadolu haik lI~nda tgrT mek'in ECR leE, Ir. e~mek (bk.)ten ~.r'-l-ce/ej!:rl- .;) [ fl LIYET, ar. ehl/ehl! (bk.)den ehlly- örneklcri çoktur: gt'I ~ -ne k/gt'lt'n ek,
dinlenmek, Ylltmak, oturmak, cscn[en- ce (IIZ e~i olan). )'et/ehll)'d (bir i~ i n , bir konu nun yclkiti- gör~n t'k/gören t'k bg...
md ; p:ihi anlamlan yanmda eyrt'mek E~rlce/hldret Ie1~ III - e~e k si ne~i, alm ar- si, yeterlisi olma dur umu, "yelerlik, uz- lI alk dilinde: tarla. ekilecek re r, tarlaya
(ha)'l'anlar bir yere lopl:mlp dinlcnme k, dayaAmdaki sinir, dcl iha~ dcnilcn koyun- luk)... ekileeek lohum. sahan demirmin gcçiril.
OS) biçimi de vardir. Bundan da tgr' kö- lara özgu sayn hk, kaYalda man nin lekc r· Eh liyetll, ehllyelslz, t'hllyelslzllL dig,i (e k le nd i ~) a#aÇ(SDO}...
künun eyr biçiminde de söyle n di~ anla~ l- le ~e yakm yerde içinden geçtig,i yaTlm e. EHL tYETNAME, ar. t'hllyet (bk.) ile rars. EKERCEK,Ir. etmtk (e~r mek )l e n etir -
Ityor. daire biçimli aäa ç (50 0)... nimt: (beIge. mekt up, yazllt ne~me . ka - cek/ etlrn k/t: ldrn k/t'kerttk (yiJn. iplilt
..
0 ~ 1 Ir. etl"fmek (bk.)te n ~re·n/q· EC Rlç, Ir, etmek (bk.)len q-r-l-ç/etriç nlt)den ehll)'t't-nä me/ ehIlYdname (yelki bii km e~e , e~rm eye yara yan a)'glt, e ~ .
~n (yaAmur sularlOlO lopla ndl ~ çukur. (Mate malikie fi,rt, tgri li )~ bd gcsi, yele rlik belgcsi)... loC aracl. bk. Efllrmtkl_
. ..
 EKRAN - 225 - EKSILM EK
- 224 - EKONO MI
EK EREK
EKRA N, fr . k ra n ( perde)d a n ekra n. nin, daha so nra ki dönc mle rde, ekalmek,
EKE REK.l r. fkm fk (Iohu m se rpmckj tcn 8u srmkl u gönlüm ü sen ekJtllil eksemej, olarak dc A:i~t i,!!:in i gö-
Sa na Sillmd um benl se n bc'kJrgi l I\ lk yanssmassyla görünlü lerin dÜ ~lûgü ~sf mfk..
f k-e-r-ek / d r..f", k [äarlä, bidc r c kilen d üzcy, perde. Türkçeye so n dönemd c si- r üyoruz.
- ~eyd . -
alan, bk. Ekmfk) _ nc ma, radyo gibi kur ugrla da girdi. Fran- Ge rck Uygur agl mda, gerckse K ä ~ . da
1., Ir. ek (bitismc , kaulma, sc rp- eksÜmek.. egsümek diye geçe n sözcük,
EKERG E, tr. ekmek (to hum se rpmck jtcn EKMEK sizca da degi ~ik a nlamla n vardrr: Srceklrk
bildiren kök)len ek-mt'kj elonek. 13. yilzyJI 'A nadolu Türkçesinde eks e-
t k-e-r~tje kt rgt (e kileeek yer, larla. bk. me, siperi, süzgeç, re nk ayu ma camr, renk
Ekenek, Ektrtk) _ Ge rçe k anlamda , ekmek, bir nesneyi be s- sûzgeci, sine ma, pe rde, beyaz perde... mrk.. et~emrk hiçimi ni ahvor . Sü orta-
ka bir nesneye katrnak , toh umu larl aya e ki se'ye d önüse rck r k., Üsmf kï ekse-
Ui.lLM EK, Ir. ekmt' k [b k. Eknl tk l.jtc n serperek ikisini birlcstir saçmuk, yay-
mc kti- . Anla m EKSEN , Ir. ~mfk (bk.jte n ti·H n/ et·
se n/r ksen (kagm dingili, durd ugu yerde mek yapryor ki susa ma k, görsemek cy-
ek.j.l-mek/e kJlmek (ekme k eyleminin genisle mcsiyle, se rp mek, le mlerin in içerdigi egilim duyma, isrcm c
konu su olmak, e kili d urum a gelmck) . mak. Tohumu n toprag a yayl1l§1 gibi. d önen bir nesncnl n çevresln de olus tur du -
an la m tn l l a~ lyor . Or tadaki I ses i eylcmin
Mek e kinin, k ökc kanlmasiyla, eylem t ü- ~u Çi7.gise! yuva rla~1 kescn do~rusa l çiz -
Ekill, e ki l m l ~_ kend ine d öne rek yilrüdügiinü bildirir,
1.)len relme nin besbca illclligi anlam ge ni§le- gi, dönm e oda#lm n d~u Çi7.gisi. Din-
EK IM, Ir. ekme k (bk. Elon tk
gil, SDD) . . ek.s -I-I-nlek/ eksilm ek kcndiJiginde n a zal-
f k-i-m/e kim (e kmck eylemi. Tarlala rm mesini sag!ama kllT. Bu durumd a köklc mak, ek almaya yö nclmck, eksikJlll; ini
cylcm arasm da kur ulan h a~l imlll l ;) n do - H alk dilinde eksa n da denir . Eksen sö z-
sü r ülup ck i l d i~i :l r Ekim ayl.)... duymak , daha dog ru su ek ISledill;in i ken-
ahllld allJr. c.ü gü ~ ü ~ y~ha~e ' k ök cnli old ugu nu, yeni
A nadulu'd u, gele nekset olara k, t opr ;I ~ln g;m anlamm egemen ligi turelJldlgllll soylcmck ya nh\ lIr. Bu soz- dili&indcn açlga HHmak. Giirmrk ' le n
(gil/ Je ilgili
boz ulu p ckildigi d öncm c "c kim" dcnir. Göz'd en gilr-rnek/I:iirmek eük An adolu haik altz;lIlda dingil, ka~m gör-ü-l .mek/gö rülrnek.. sel-mf k'len sel-·
giften gil-mek / gilmt'k (gi l /~l.ln ,
"ckim· biçim·, · ek im -dik im~_ eylem),
dingili kar~lh#l kullaml maktadl r, üstelik I-I-mek/ sel llmek, l trmek'ten vfr ·i-l-
uç jle ilgili cyle m), gül' de n giil-nll:k / gü l- mek/ ' 't'rilmek, se r rnek'lcn ser-i-I-mek/-
EKIN, Ir. eknlek (bk.)le n ek-i-n/e kin. oldukça eskidir.
ad I.~ re l me mek (gül ile baglanh h erlem). Uygur serilmek , )-ermtk' tcn yer-l-I-mekh fril -
In e kiyle e ylem kökünd cn El!:sa n (agaçta n yapllml \ arab a yastlgl),
T ürk dilinde yaygm l:Iir ~,Iaydl r . ü 7.cllik. Türkçe ~ indc kül mek biçimind e lll ma ~l mek örnek1crinden oldu,!!:u gihi.
ell;sen (kaltm dingili, a raha dingili), en-
k h:llk u
ai' lIlr..l:J hunun pck ç\,k "rnegi gül/kül baglan (I ~lnl llrlad<ln ka ldlrm37. sen (dingil. Hersi için bk. 5 0 0).: . E\r..silme k öl ncll:inde sh-rllmekjsh r-
\"a rdlr . El<nlfk "lc n fs -in/ f sill, ) flm fk ' - GOI denen çiçd: kOl hiçirniT!d e (Ic !'öylc- I-I-mek. çe\-rilmrk/çe\ r-l-I.mfk , dtuil-
nir. Bu ö rnc klcr gii/ ünündc IUllllur sa ck- EKS ERIVA, ar. ktS"'t (çokluk) lcn ek- mek/del'r-I-I-me k, sa \ ru lma kjsa n -
ten )'TI-inflt 'li n_ ser/ek!l e ri/ek.~e rlya (en çok, en çok
Bat! tlillerind c lal. 1'0 10 (d in ckmek, ta- mek cyle minin ek kökûne ba~ ka kaynak u·I·mak cylem lerinde görü len çekim
cult ur (e- ara ma gcregi kalmaz. kez, en çok kezlik. Çok çok yinele · ö7e11igi var. Sh', çev, del', sav kökler ine
n rn yaprnak) sözü nde n lürcyen eylcmiylc nen)...
kip biçme k. larla ba klllll, la flrn) kavra- EKMEK 11., tr. r kmt'k (ekmek T ürkçeye yal-J n yoluyla geçe n ckse riya
gelen r-I·I orlaekle riyle ma k-mek sn neki
kar\ lhgldlr, son ralafl, a n- özd~t ir, anlam gc ni\lc mesiylc )e me k.. gibi ek köküne de s-l-I ortaelde riyle mek
mi da Ir. ekin sözeügü, ge neIlikie, "lO ok keI" ka r ~llJp
lam ge n i~lc mesiylc bilgi ka r~l h A:Jnda sör- undan ~urulu p yal'lIan kur u yiyccek soneki geldi.
adl oldu, bk. Ekm ek.). sö ylenir. Ek.s, sh·r, dn·r, çn·r, sav-r; eks llmek.
k nir bir kavram oldu.
EkinlJiti, e kJnci, ekinlulr gasl_ EKMEK ACA CI, Ir. ekmek (bk. Io: klllek EKSER IYET, ar . kesrd (çokluk)le n ek~e­ sivrll mek, devri lrnek, çevri lmek. savrul.
EKl p, fr. equipe (Iakllll, top luluk)ten 11.) ile a~aç (bk.) lan dunt'k-a~a cl/t'kme ' Ti (e n çok kez, e n çokJ'inc lenen) den ek. ma k_
Iulgacl. seriyel (çogunluk, 31Jnllg,.n kar§lll. çok.- Nice stnOn gibiler , idi dOJdi _
~~~kçeyc $On döne mlerdc, özd liklc EKM EKAYVASI, Ir. r kmek (bk. Ekmek
11.) ilc a),"'a (bk. Ap'a. rar s. Abî'de n)
luk, çogulluk)...
EKSt, Ir. eks ü (eksik)den eksl (bk. Eksi l.
Biklrd ür ür dahl hiç ekslmed l
- Yunus -
spor taklm lan a rasmda kuru lan il i~k ilc r dan ekmek-ll)'V:lSI/ ekmekayva s l (gevrek, mek). E k~lmrk SÖ7C Ü ~Ü, ek/cs kökündc d ön ü ~.
so nueu geçti. Tr. la kIm,lop luluk._ sulu bir ayva)... Ek.~ üttk (eks ikçe) ...
(bk. Ekmek 11.)le n nleylc esklmek anlamm l da içeriyor.
EKLE M, Ir. eklt'mrk (l:Ik.)le n ek -l-e-m/ ek- EKMEK ÇI,I r. r kmek EKSIK, lr. ek't e n ek-sük/ eksik (hk. Ek~i1 · Rana f1 lmu,du r r \'eldf n hu Adet
d rnlfk-ç l/t'kmfk çl (ekmek yar"p ~al i l n mek)_
Ifm . Çü ildtl ek...l)e olur tah lal
Ek.lrm lrm ek, rkJr mlenm eL kimse). ~ ksi kJ l , f ksik.l ik, eksl\r..slz, eksllen _ - I ~k . -
EKLEM EK, Ir. ek (bili~ m e, katlima bildi- Ekmekçilik, ekmekl1k. ekm eksiz...
EKStL"'1 EK, cs. Ir. eksü mtk (azalma k)- Eksl 111 deAiI ( ne~i n e gerck), eksil:lnl bi-
re n kök)lc n t k.le-mrk / eklemek _ EKü NOMI, gr. nikla (cv) ile nmllflS (ku- le n r k-s-l-I-mek/eksilmek.
ia/écuno- tirmek (e ksigini gide rmek),
Anla m geni\lcmesiyle onanna k. sa ~l lt - ral, yasa, d Û7en) lan oikunom Ek köküne gden sü-mek ta kilan, özellik·
/ ekonom l (ko k a nlaml: cv yiine tim i, Her fl den kámil u\talar getürdl
mak.. c hi U i~i ni ~ide rmck. diil cnlc mek, mit
Anlam ge n i~ . Ie su orl aeki etilim, yönelme bildirir.
yapnl:lk. l'>a)l nd lf kilmak. se\"indir mck c\; geçindir mc, cv dii7cni. dalIlIllI adl, Ne kim ek.\ukle rl vardir hitürdl
Su neden le e ksünlek sOlcügiinün h ik
Ic m e ~i yl c ç ;l~da~ hiT hilim - lhrahim -
(eglc ntlirmck) . a nla ml ek Islerriek, e ksiksiligini ~e lc rck
Bi/ e kahrsa eklt mek cylcmin de ki ek kö- üreliln-l ükelim i l i~ k ilc ri n de n k'lynllkb - bÜlünJq mc egilimi duymakllr. Su'dan eksillin l t ulmak (suçunu bulmak, suçu-
kiiylc ttlt nmtk sÖleiigü ndeki eg (e k, nan bilimscl u ~ra § alam )... Ek" llulllik nu gö rmt k), eksik goul mrk (e ksik gör-
5u-sa-mak/s usama k eylcmin de s u b it-
t g) kökü öld e ~l i r. Nilckim ttlenmr k (ho konomlque) e konomiye de#.gin, cko- mek.. s UJa q; i1im dll' lna k anlamlllJn bu o mek, )'tl ersil görme k), ek.\lkJi/ eks ükli
yalln -bilimsd
de, b a~la nglçl a, ek ik yallhrd r, t lJe n- nomiyle ilgili... T urkçcye lu n u~ u gibi. Göz'd en "ör ...e.mek/ görse- (e ksigi olan, bülün olmayan, kadm.
hg . a ra~t lt m alar yoluyla girdi, günccl dik ka· Haik agzmda kadma ek..\ ik elek denmesi
mek/eg lenmtk
n çogu anl"mlm Oltk, görmek iSle me k, görec cgi gclmck.
Eklen mek.. ekleotl, eklelme k, ekli... bg. rJ~ll, ancak kulla nanlan Egsümek, rllsümr k, ek.sümek biçimlcri . bundandir ), ek ~ iklil:ln r kalmam ak (su-
eklemrk 'lcn ._. hilmel .
EKSILTMEK - 226 - EL ELÀ - 227 - ELEKTRIK
çunu ba~~la ma k. eksik l i~ ni görme- $im.li/$imdl bg... Eremen - ele k, un e1eme araci. dörl1ü#ündc elçl, arao. arabulu eu anla-
~ks ü kir't k (daha eksik, çok ek- EIU}IMÜK, lr. elqlm ~k (bk.)len ek -
mek),
,;k)... ~1 -m .ü k/~kJj l m ü k (kök1cri ye$îl, yaprak-
T ürk çcde e! kökü dew ~i k a nla rm içere n m mdadn.
s01.(" üldcrin olusmasmda e n verimli öge- h lu ahar m], e1ot:lu (yahanCl). t'lklll 2'(
EKSIMEK 1., Ir, ~ k..~ i/~ ksü [azalma, ya- lan yuvarlak, tadr cksimsi bir hitki, lerden biri dîr : a ranct 17 ,
vastama , tü kcnmc bildiren kök)dc n SOO)... Elverrnek, elveri $Ii,. ~ I t' m ek. e.lIt'.":'t'k. el' I L O Vm.,tr . t'1 ilc tüg n!!,b (bagttma k.
eks-i-mekj eks tmek [eksiltmek, ehil- EKS lsu, Ir. ~ k$i ik su (hk.)da n ek- tutmak. ejer mek ( 1 1 ~l m e k le ilgili o!an, ~a r m a k )IC n, ~ Itüg~ n, a l Ulg~ n , ~ l dÜl.en..ch 2
me k, a zalrnak, azaltmak.} ~1-s u /~ kJj lsu (made n suyu•.c k $ i m~i ta dm - ula$l1 r mak anla mm r sçercn ~Id me k/II~ I - d h'en, ~le?k ar. 'i
rooie? sl!'nln gibll~r )?di doyd l dan dolayr, 5 0 0)... mek ' tc n ayn ), el ü~ lü tutmak. elçekme k, I . yiizyrldan bil yana ku llamfan eldiven
Blkirdürur da hi hiç ~ksi m~d l EKTI. ek [bk.jten fk-dl/ ekdi /el..1i [a salak, d lenmi $_ ses diinü$ümü sc nucu bilinert hiçimc gir-
- Yunu s - birine ek olan, e klcnen, yarnanan}, Elol1lu /i1o~l u , [yabancmm, elln ogfu), ~I · di. T ürkçedo d,t,Jl,v,fi,ö se ~ lc r i nin J ilnü·
Eksl mek söze ii~ii nün ~sl'ml!'k. eks ü- Ekll, ekd t, Ikdü, lktl, ekt ü, tkt ü (T ar . krz r [yab ancr k17), t'1i $ 1 .~ sü mü s ürcklidir. Tügml' - dü~m r , ee-
mek, eksemek gibi s öylcnlslcri de var du SÖ1.) söylc ni~ lc r i olan hu w7("ügün k ö- ELÁ. m og. ala (alaca)dan es. Ir. ala /~ I :i ... zel-g ûzel, ko~mak-kf}\mak <,ü 7lcrinde gö-
(T ar . SÖ7. ).. . kcnscl cyk mi eklenme k [e k-i-e-n-mek} Gcn ellikle g óz için söyienir, e1A göz. ~ Iä rüld ûgfi gib i.
Eksik., ~ "-~i kJi , ~ "-~i k li k. e"-. . ikvlz, eks l- ol mahd rr. S övcukrc hirine. bir ncs ncyc giizlü hg. Elin dl$ ctk ifer dcn kor un mast îçin üze n-
I ~" . eka iltne, eks tlme k, [,,-...Iltrne, eksill' ek olma, l at rlrna, yama nrna gihi a nla m- Çn l d l ~l m bll~lam a ne sa rrhp ~agl an an ncsnc. • {alk ajVmda
m,"- lar sakh. ~lfilJarTilda n k aynaklan- Ela g ëzlü m ag lama ereeek [cldivën ]...
EK..o;; IMEK 11. , Ir. eski (b k.)de n esklmek dl~1 d üsünülcn bu anlam türlüliigünün, Ren bura lt degilim Eu:(; IMSA(;MA. ar. aláim üs-vcrnä (gö k-
(b k.) . A ~lz a}Tlhgl nedeniyle e k/ cs scs!c- agJl ayn hgml olu$IUrdugu Ja só ylcnebi- Hana göntil ba ~lam a yiilü belirtilcnjda n haik agll yla alaytm-
rinde d ón ü~ m c olm u ~( ur, lir. - Hil . - sema ~le~l m ..~ ma /~ I ~l m~a ~m a (gilkku-
E~l.lr . ~ lq i g'd en, elqi. ~kt il!!9kan 'TI ''jm'~, •...T ürkidc ikdi ve ELÁST IK (il, fr. fl as l i qu~' l en clà slik... $atl, yagmu rku$a~ ...
Ha Ik a~nda ~h li . ~l kl. els i. I!'hl Ü, ~)1ij . afi$ka n demr c r. Ka m.· .. ehistlk.l_ Yine haIk dilinde: ~~mkupl!:l , ~I e)im sl'-
elqü _ EKTILE NMEK, Ir. ~kli (bk.)de n ekti- . Lar. ala("rltas (ke ndi kendine devinen, ma, ~I~ ms~ m a bg. Haik a~Jnda dc~i~ik
G r. ok..... us (a("I, e k ~i, a~ il). lat. acid us (a. lt'n-mek/ektill'nmek ( a~a l a k olmak. h a'j- ke ndiliginden da~an an " gi d i p- ~de n .), biçimlerde söylcncn bu ar. SÖ7c ü~ü n tr.
sit, ael. ek ~i ), alm. Essig (sir kc, ekli , kasmm em c~ini sömürerc k gcçînmck.).. yun. e1auno (ke ndl kendme dcvmmek, lllJu gunu, ar. yazdl$,nm yan h'jh~m (da-
a_~ it ), isp. addn (as it), ilJ. addo (asi!). EL, es. Ir. eli lVil i~ (d )den el. kcndi liginden gidip-gc1mek). lal. alaçrr ha açlkçasl saçm a h~1n 1 söylcyen ~S ~a$ I - .
fars. tÜf1 (Iu r~u, e k~ i). fr_ a ig~, aeid e E1i~ ..c1i-e I /IIi~ -iIi -I L T ütk dilind c ~/i . (çevik. dcvingen, oyna k). lasi bir }'anllglya d ü ~m ü'jl ür) . H a.lk agz l ~ ­
(e k ~~ asi!), ak. ~m ~ u (e k~i). i/~ dö nü$mesÎ sürckli oldugu gibi j~ san An adolu Tü rkçesine 19. yiiZ)11 dolayla- da el~i msa~ma J i)'e sö~lcnm e51 kiJkern-
HaIk dilinde : Ek~i kara (iri bir üzüm). ekinin d U$ mesi de ol a~a n d l r. El i dönü 'j- nnda gcçti. Osma nh yazmmda ar.)'d nin Ir. oldu~u n u kamllamal_ l;ütk çcde
cl ~î kulak (lulukulaM . e k ~i l i (Iu r~u), mcsi: ElçiMi l çi~, ~ I ç l/i l çi , elti -iUi. bir- c kiyle d:istikl)'f'1 (elà sliklik) biçimine so· böylc bir sözciik voktur, ü<,lelik e1t'gim
d;~ i m i k ( k e~i k ~ ül pcyni ri), e k ~i m ii k mr k/..-er mr k (bir /vl'r), bifJtil/virgü -w r- kuldu. jlc SlI{:ma Ja açJklanamlY0 r. T iirkçcdc
(mayh{)$ vir hilki), e k$i su (maden su- gi (blr/vir/ ver)._ ELHETIE, ar. elbet (kcsin, kaçmdm al, rr J c.n türcycn ~ll1C ii k lc r .a rasmd:' e.ll'-
~1I). cl ~ itme (ck~i l;il'a) , (SÜ1'. O.O .). EI- ilgi, iki ncsnc a r;l~mda kur ulan bag- açlk gc rekli)lc n e lbdl ~. ~i m ' ln anlaml ~, k l u r (hcmm ~1c~lm l'>e
Elqi SOl (ael SÖl., l al !>l1 7~ gereksiz SOl., lanll, i1i~ki. EI~t /~lbet-t e, haIk agzmda helbet, hel- elek'l en gclir). .
yersiz k onu~ma . ). E~i mtl (ek ~î ms~ ck$i- EI a H - el yorJam l, die a raYl p bulma, beUe_ Elttl (yiin hükmc aygttl). t'lettk (c1dt-
ye çala n.). elle yoklama. ELR ISF:, a r. libas (giyeçck, giysi)da n elbi- ~ n), ~ In:lk (I ul u m ~a kolu), ~I~~I . (ma-
EKSIl\1EK. Ir. ~k$ iMelq i (bk.)d cn ~lqi ­ Elc:e- küçük cl tavaS!, kiiçiik yag l av'\ ~I . se (giysiler, giyc("eklcr, Iibas' lar. Tr . de mvcla), ~ll!'k~t (móln wela). lI ep"'l lçln bk.
mek/~ lqim~ k (c k$i olma k, agll.:l a hndl- Elc:ek - d diven, c1in ü'jü01em csi için gi- çogul olarak kulla mllr.)... SOO )..
~:l nd a yüzün huru$m a~ma yolaçan, maya- yelcn cl giysi~ i . Ar. Idls kökü örtmek. aYIl'3ma mak. ya· [LEK, Ir. l'l' dc n e l~ .k/el~ k'M
lanm ak). Eklm~k - ddiven, d ee... pl ~ lk kalmak, giydirm~k, gl}inmek bg. Elle i'j gilrme a rael. ~ I~mek eyte mini ger -
Elqî söuü~nde buru$ma, ince ince çal · Eldk- ekin biçme arael, orak, ~lI j k .... Anadolu Türkçesine yaztn yoluyla geçli, çekle'jlire n araç. ~lf~I ~-mrk/el~ mek ey-
lakla r olu$turma, kaban m geni$1cme bg. Elçlm - bir avuç, bir eli doldu raeak nicc- gi)'si, ~i)"Kek ka r~t1I~ sö yle nir. 1cmini t~rel en .kök len !I~ L .. ., __
anlam lar !>ilkildlr. Bu sözeü~ü n kök ü likte, bir luta m. ELÇ I, cs. l r.lH (ban~ )J i1c çi'd en il-ei/elçi. Asya ,!" ~ r ksesmd~, ~.a ~~~r h so71ugunde
eg~~ k biçimind edir, bil C kalltsa ya nSI-
, ma sestir. Ba$ka dillerlc kar$lla$lIrdlg l'
muda Ir. ~k '$ kö künün a nla mJnI içeren
,Elçln - ekin biçe rken cUe lutulan sa p,
ekinin biçilirke n tutulan yeri.
[ Id~ç - el lokrna&!, ça ma ~lr Ylkamada ,
sözcük1e rin apa )TI old u~u görülür, ~özge ­ bir nesneyi d~üp ezmede i~ yarayan
l i ~i faTS . t ül'1 (c l~i), ar . sulle (e k~i, ek- araç.
!.l Ge rçck anlamÎijffik yupa n, bllrl$ saf:lll' ~ ll'k blçlmln?e ? Ir ..s~~c ~ k yoklur, ~ Iek
R ya n, ha t1~seve r, iyiliksever. Bal1 T ürkçe- kar$IÎI&! eskü S07cu.(tunu gcçer ( Ka~ .).
W sîndc 11, ~I söl1cri ulus, devl~t. )1Iba nel Ha ik aWmda ~I~ mt'n .( d~ k), ~ 1 ~Jm a~ (e-
gibi de#l$lk anlamla ra gchr. n alk açm- 1c.k)... fars. ~I~ k sol~u gu ~ u n kokenl Ir.-
da ~lçl dcnince a rael anla ~lil r. dir. et 1cmck bunu go.-.te tlyor.
~i msi ) ... [Id~k- bir nesnen in yedegi, elde bulu- Ya) lan un ~n l n l ELEKTRIK. yun. ~l~ k l ru (I$lk)dan fr.
EKSlftfTl. tr. eq i m~ k (h k.)lc n ~k - na n, yedek. lI ~p ollalll kl'çill'r ~ 1~çl ri q u ~ ~_le klrl ~' M .
~i -m-t i /elql mti (ek$imsi, ek~i ye çala n, Eldem- i~e yatkm olan , ah$km el, becc- lIl ç akl un<l gl'lur lUi Anado lu ,!urkçcsme 19. YU7)11 dolayla-
e k$imtire k, Tcr . Kam .) .. rikli el, i$ göre n el. YolladuAu m r lçiler rmda geçll.
Kókc gelen li cli)'lc: lm.li /lmdl. Eln: ek - d diven_ - Kar. - EI~ktrikçl. ~ll'kt rl kl~ mfk. de kt ri kl~ n di r-
 EloEMAN ELt Nt NK() RO ELI:'}I - 229 ELTI
mek, elektj-iklenmek, t ltklrl kll _ ç üme n, dells men, klj-men, t~lr m tn ... Gelim mi yar gelim mi su.i u., es. Ir. ..lIig/ Hig {k ök anlarm: bir
ELEMAN. fr. élë ment ( ö~e)dc n ereman. ELG IN. lr. tl-gin /tlgin (e1e / yahan el ye re Çim duvarr delim mi d ie t utulabilen, bir clc s l~a n , blr ellc ye-
An lam ge nulc mesiylc, bir foplu lu~u gil mi~. yurdun dan uzak, evindcn uzak, Sen yatlrse n dÜ:Jehde pdabile n. A nlam gc ni~ le mesÎylc: clli de-
olustu ran üyelerin hcpsi, bircy, te k, yo.. 1. su l] .. Ren snyuh ta n eltm mi nen sayr. nicdik).
liyc... Anadolu balk awmda t lgln ye rlne elg ë n
- Ç içek Bacr-. EIIl saYlslII1II el ile ba~lanllsl bq parrna-
d örtlügü nde de ölmek sözun ün el mek, ~ n varllg;lna daya mr. Nite kim b üt ün dil-
ELEMEK.I r. et'de n t l~.mtk/('It mtk. de denir: "elin günun awma du ~ mck" de-
Adda n cylem rürct mcdc yaygm olan e- yiminin dogrusu tlglnl n lI~zma dü~mtk "öleyim mi" sözünun de "d im mi" diye lerd e bt:J a nlamma gden say mm "el-in
di lcgctir ildigi açrknr . be~ r ar mag;lyla i li~kisi açlktlr. bütün "el-
nltk c kiylc kur uld u. Gcrçck anlarm bir olmahdrr, bu da "yaban cunn diline d ü~·
bir, Ick le k t ldt n ~tçlrm('k. litçm tk·li r. mek" dcmc ktir. "Gü r" söz ünü n DogII A nado lu'da yaygln li"ler in kö keni "bef saysssdrr:
Elek [un, incc c kin d e meyc yara r a raç) - biç imi (go r". Ka ra deniz klYllar mda ise , Fan . pençah ( pt' n ç/bc~), ar. ha msi n(-
ik q kt,kcnli\lir. Un etemek't cn un elek'j ELG UN,lr. et llc gin'de n t lr.:in / nlr.:iin. yukarda gii r ü ld ü~ü gibi, "kör" d ür. "Ba- h:lms/ bq ), alm. fünfzig mi nf/bq ). lal.
(u n cIcSi), bu~day u nunu eledlm, tl~i G er çek a nlaml yerinden , yu rdu nd ae, ba in gor u" sözlcr! "b" ba nln mezen", "a- qulndtdm(quinclue/ bq ). fr. d nqua nle
avtrm . ,\ laW7U: ununu eledl t ltl1ini asn evinden uza k kala n, ba~ ka ycre, yebano na in gor u" d a "anam n meun" de mek- (el n qfhc~). i ~p. elncu tnla (cinrojbe:J) .
( i~ ini biritdi. yOlp....en k i~ i knlm nd l. Y;l~I"'n - y örcle re gidcn (f!:urhc lc çrkan }, T urkçe- l ir). itl. dnquanla (elnque/bC$), ing. rin y Ifl-
•,h ... ). de:. ~I n , ~_ün c,~.lc , iyle t h tl' l i l mÎ~ .~i '/ kr ELi SI. Ir. ti ile i ~lem ek (bk .)lcn e1 -1 ~ I /e ll ­ , ('/hc ~ ), san ke. pan ca ( hc ~. fars. penç j i·
Eledtm eledlm ço etur: IJ"I:zmt ... te n beagln, bltmek'tc n ~i (die i ~leme, e1le kimi dokum alara Ic ö7.dc~, elli sayrSI da bu panca ile ba~·
Üllü k t ltdi m bitldn. germl'k' te n gergin. sus, o ya çekm e.). lan l I11)...
Aynah be~ l ktt ELIFBA. }'\ln. alfa ·bl'l a {a· b kar~lh~md an Eli~i sö7..cu~ünü n ol u~m asm da iki olanak
Bu verilen örncklcrde göru !en iJginç du-
Bt be btled im ar. em-ba (a-b kar ~lh~ ) - a lfa bt' (h k). va rd iT: birincisi. kimi oyalarm dnkllma rum , hülun dille rde, elli S3)'1Sm!:i befle
ba~ a n ll h ol u~ udu r . bq Îsc c1ïn r armak.
- Er 7urum IUrküsü - , ELINDELIK. Ir. t linde (yönclÎmi ~h m­ araçlanyla degil de. yalnl7. el ör~üsü nc
larlyla (bir di n bc~ parma~yla ) ilgilidir.
A~ya T ürkçesinde t lgemt k (clc ine k). ..1- da)d en elindt-llk/ ..lindt lik ( ki~ i n i n ey' d,:"c r i ~I Î aygllla rla yaJlllmasl. t kinCISi, ge-
li~lirilm i:J dokuma el ll~a kar ~lfl. kimi i:Jlc·
EIlIUk...Illnel. ..11l:Jt r _
i:c-Ir n.tk (c!c nmd.l. rlJ.:t'n mr k (kcnd isi !emIerini, d"'\Tam~btl nl kcndi iSlçm:iylc
için d cmck ), t lgf"~ mt k (c1enlc klc y...r- bclirlcmc gOeü, bire}'M:1iSIl:nÇege roenli. mclc rin c ic (a raç;l7) ya JlllmaSina daha t:UJCt:, lr . ti (t-ok .)dcn el.li-<e/ tllil:e (el
dlm CI ol mak, yan ~ ma k), t lget mek (e1Cf- äi). bü yük öne m verilmesi. Bu sö leük, doku - sc pcti, ddc la ~m an ur...k sc pcl. Sa ph ya~
mek, e1emesi ni sa~[a ma k . K 5 ~. ) . Uygur Elinlk sözcü~ü. haik a~ln d a. iSlc nç cgc· maelhglll ço k gcl i ~m i~ bir üreli m ala nl lavasI, 50 0)...
T urkçcsind e ..Ig..m..k (h ir ne5neye ba~ka me n li~i anlamLnda söylcnir: "lindt' dtAii o lmasl so n ueu do~mu~. d 'e ayrl bir ELMA, lr . almak (eI' lc baAlanll h, el/al dö -
bir ncsne k a n~hrnlak , iki ne5nc aras ma (ba~kasm m bllyrU~ll alt mdadlr. tslemc· öne m ve ril m i ~lir. nu~mcsi)tan a l-ma/ ..lma.

9(ba~ka bir nesn e so kmak, sl k l ~llr m a k.).

Eltnmek, t lentl _
ycre k. islc neini kullana mayar a k yapllan
i~) .
EIi:Ji: din i~e a h~lInlmasl, e1in i~lek du -
ru ma gelir ilmesi. el bccrrisi...
A/e ses lcrindc dönü~m eylc tl mt/81ma.
haik a~Jnda t lmt_ (bk. Almak)_
ElLEMEK, Ir. el (b k.)dc n ..I-Ie-m..k/ t llt- E lmaha~ (b ir lr.ö pck lu rü), t lma clk (}ii-
Elt:.sT IRI. Ir: ~It'mt'k (h k.)le n e le~tirmek ELIK. es. Ir. elig/ cl/il (yabancl, ycrli ol· 7.Ün yanak bölümlcrindcn bir kesimi). el-
(bk. ) : t l..~t ln . .. mayan)den t l-i-k/tlik (kök a nlam l: ya· mt'k (de dok unm ak, d ie k a n~l lrm ak .
seçmek. a)'lklama k, a),r ma k. dü zenle· m a('l kkf m l ~i_
Elt:tllrlcl, tl e:ttl rlc lhk _ banc l, yerli olmaya n. d l~a ola n, d a~d a, G r, mt lon,lal. mt'lus, il l. mt'la, alm. a p-
mek. di7mek)..
ElE.sT.IRI.M,lr. . ~ I e:t l i r~ ~ k . (b k)I~n yayhmda dol a ~a n . evdl ol mayan. A nlam ffl , fars. Sib. ar. lüfTiih. rr. pom mt._
t l e~:t l-('-lm/e l.t~ l lrl m (bl1 ~ln! n clqfltll- gc n i~ le m c sÎyle : yabankeç i~i . da gda ya~a·
Elleme / e lle seçme, öze llikle, köm ür-o-
mesme dcggln . gör ü ~, bllgl so rununll yan keç i)... du n gibi yakaca klar da lozda n-km nlldan EUIA.\i. ar. ..Imä s.
aYlklam a. G r. ada mn (ycnilmcl. cgemen olun-
clqfirmc gó r ü ~ u .) ELIN tNKÓR Ü ï ' 'I r ' (
Elt:tllrlnll:l. tlqtlrl mcilik. tle~l irmt'. .. . ' .~ r. n Ü I e a rs. !tur mc· Ellenmek. elle:Jmek.w ma7~ erldi). sa nskr. damitaw (yönel en,
, ' [ (' "" [(' [' l ar) da n. Olünun mClllTl . ELLE.s. fr. el (bk.)den e l -Ie~ /e lle~ (bir i ~­ cge me n). lal, IIdamas . rars. f imas . alm.
e e1lrmtC, e f"1 Irmt el I .... t e1 Irm t' 1- Ka ra cl e nll.' hl"a .. a~ " m cl a 0"["u sö 7.U" ÇOtl."[ u..
"
" I ~MEK. Ir. . eltmek de kar~11 lkl l olar ak birbirine yard'mcl 01- DIamIlni. fr. dia man t. isr . dia ma nte. itl.
ElE.sT (b k.) le n eli biçiminde sö ylcnir. Elmtk/iil ml'k. el. mak . ya rdlml a ~m ak , birbir ine cl IlIlmak. d ia ma nit. ing. diam ond ...
tI:C ·1:.l l r .mek /e l.e ~l lrme k _ . . d iföld ü sÖl le rinl!c o1du~u gibi. Far~ ç a
Blr k o_k u ~dc n blr-I-e-~-tir-mt'~/b l r~e~l l r' gÎlr SÖl O de T ür k agl lnda kiit k l lt~ma
SD D). ELUr.LU. Ir. el/ i1 (yaba ncl) ilc ~u l'da n
ELLE~ME. Ir. el (b k.)de n e1-le§-me/ ellt :J- lI -lJ~IIl /t'.,,~ lu /tl f}~lu (yabanCl oglu. ya·
mek. od t de n ? d t.~ -h r-~t' k/nd e1.~ l rm. t'~ girdi. Böylcee öliiniin gûrll (ölün(lIl me-
(h"l k a~l~nd a tl~t'~ / M~l ? l okll~ ~07CU?U zan) "cl ininkö rii" hi r1 e ~i m i n e dI JllÜ ~ IÜ. me (hirhirind en yaklllma. birbiri ndc n d a- h.\flClnlfl oglu. yaban cl k i ~i , ba~ka ycr ·
var), ol de n ot- I-e-1-h r-me k/ozle~ l l r. vac. ol ma, dava . SD D).. den o[an)..
mf"k_ cylcmlcrind c giirüldiiAü gibi.. . [ Id l U fll~llm tldl . ELLE,s MEK, Ir. t'1 (b k.)de n el-le:J-mt k/tI . ELTAS I. Ir. t i ik fars. tà -s (tas. bk. )lan
E ~ 'l ir 'm ek e klcrÎ\'lc: ül -e~ -llr.mc k/ü1e~. Ren l11 nt'lI um ba)il d l le:Jmek ( a~l r bir ne sneyi kald im ken bir· ei-tas l/..IIIISI (cl yrkamada kullamlan
lirmtk. s öy-I -e :J .tir.m t k/s ö)·l e ~ ti nn eL Sa ri sari sa ~ l llri bir ine el ve rme , birinin dinden lutma. tas).
ELE.sT IRM E N. fr. ele:Jllr mtk (bk .)ten Tent':Jure yayild l dokunmak, i1i~k i kurmak, SO O)... ELT!. Ir. mi (hamm , c1çi)den ell i (ka r dc ~
ele:Jtir.men /tlt:Jli rme n (e le~ t i r i yazan, d ör ll ü~ündc ölmek sözü nün t'lmtk biçi. ELLI 1., tr . ..I (bk.)dcn el-II/elll (fltl nda kadmlar mln birb irine góre durumu. T r.
ele~li riyi i~ edincn. ele:Jlirici).. minde söylen crc k. hundan "ö[d ü" yerine e kmcgi pî ~i r mc arael. pi~ irgeç. ' e kmcA:i 11 (ülke. YUfI), t i (i~ görmc bildirc n c k).
Köke ge tÎrile n mtn e kiyle: d~irmen. kü· "cldi" dendiAi anla~llty or . landir a sahve rme ayglll. SO D). IItl i ~e ülkeyle. yurl yöncli mi ile ilgile -
ELUU (;I - 230 - EMEK EMEL - 231 - EMMEK
een kadm, ELZ EM, a r.lällm (gerckli) dan elzem (e n EMEl.. a r. emel (islek, e~i li m , dilek, ite Ir. ên ü'd cn Emin-(ïnü/E minlinU.
As. al l u ( k a r d e ~ kansr , e~, ka rt, koca ], gerekli, en çok bulunmasr-olmast iste- erc k)de n emel [ist ck , di1ck). T ürk çedc Eskidcn hl!l tdiye ba ska rn anlatruna ge-
gr. a delphe [krzkard cs], te. yinge (yen- ncn, b ua ktlama yan, buakrlmaz.). ka dm ad r ol arak da kulla mhr. len ~rll rr m l n l , burada , özcl bir ycrd e gö-
ge) Hti (hamm, lb m.]... EMEN , t r. emek (bk.jte n em-e-n/ emen (e- rev yopardr, konagl bur ada ydr, Sabahlan
EM, mog. em (saglltlm gereci, a r. iláçjden
ELUIAC I, u . el ilc ulak (bk.na n er-ure- em. Ie geçirilmek için ugrasrla n, e meklcncn kayikla gclir, Yenieami'in ka r~lsl nda bu -
~ 1/e l u l a !!;1 (ya rdlmcl)... Em (lcadmm d i ~ili k aygltl, a m, Kês.), em ycr. Çocuk o yununda bir çuku r. Yeni yc- lunan g örev yeeine, konahna, gide rdi.
(biiyii yapma gereci, özt:llikle Motollar- tisc n ha~ agaç dik me k jçin kazrl an çu- Bu yüzden buraya emtn admd an dola)l
EL\"AN, a r. levn (renk)de n eh'A n (renk- da, Uyg.) kor . DI~huJak a.!l:acl, mese.).. Eminönü dcndi.
Ier) - elvan {Tü rkçede lürlii türlu anla- Tûrk dilinde köke en, men ekinin getiril - Ge rçe ktc emln SÖlciigü kendisinc güve-
[ m'den: emçt (sa~l ll l m gc rcci yapan,
mmda söyle nir, kök a nlammdan kaym l~ ' mesiyle yeni sözcük Irret me i~le m i yay- nnen, gün nll, i~ verden tema net brrekr-
otaç), emcek (merne), emcik (mc me),
(Ir.
emçek, emeçek (me me), bk. Emmek., gmd1f: elema n (clck, un elegi) el ~­ lan ) dcm cktir. II i~le ri n i n kcndisine veril-
menyelemen {clcm cn, clcg c vurma k cy- mesi, giivcnilmcsi ned eniylc bc1cdiye 7.
Zeyneb bu gûzelllk vut- mi snyu nda EMANET, ar. emn (güveomc, bir nesncy i lcm inden). Bu s özcük men e klylc de ür c- baskanma ~e h r ~ m l n i, gorevine sehe-e-
Eh'an elvnn kokn r- memen koyuunda birin c gûvcncrck hlra kma)d e n ema net lilll1 i~rir : ('Ie-men/clcmen. mane lI (gerçek anlarm: iI ~ü ve n 1i ~i) den -
- Hlr -. (korunmak için hirine, hir yere lnrak rlan [ men sözcügüniin, scs hc n/ erl ijl:i node - di. e~ ! im
EL\"EDA, ar et-veda [ayrrhk, aytrlm adan] ötebc ri, nesne) . niyle yaba ncr dille t de n a hnJ lgl savr dog - [M IR, a r. emr- (huyrak, buyurmajden
elveda (bir daha kavusmayacak, birbinni Ema ndçl. t ma ntlçlliL r u J cgildir, eyle min kokii olan lrme k bu o emir /tm lr (bu)'ruk, bU ~ll ru, komuI).
görmC)"ecek, yiizyüze gelinmeyecek olay- EMARE. ar. tmá ~ (bclirti, im)den Cmart nu góste riyor . Sond aki k sesinin cs. Ir. EMLÀK, ar . mülk (cv, larla, bag, ya pl gi-
lar ka'1l smda söylenc n aynhk a nlatlml). (bclini. im, simge .).. n ll; ile bagl.anilsi açlkllr. bi bii!iin la~ln mazlar ) çog. eml.l'l k/e mlak
EMENCE, lr. emen (hk.)d c n a nla m genÎ1' (ta~ l nmalJar).
ELVERISLI. t r. el ile . trmck (l-k.)le n cl- [MEeEN, Ir. emmek (hk)te n e m-f'~en/e- Eml.iikçl, emlákçlhk_.
' en ~ li /eh f'rI 1Ii (a nlam gc n i~lcm esiyle. m ~c n (mo~. cm ile baglantl h) -çok
Ic mesiyle emt n-ee/ cmr nec (bir kimseye
hl r~lhh l7., e mch iz ve rile n nesne, yar- E M LE M E~ mog. -!!!l (bk.)den t m.lt:
\I\ ~ u n ..~ar,lp~II, vat km, )"'lc rh) emen, iyi emen (Tilr. SÖl:.) ..
dm1). mekf emlemek sa II tma a a lJ~ rna , e m
[ 1 l't' ri ~ l i l ik, e lve ri~s i:l:, e h- erl~s iz l i k ... 'E "~ 1 E K , ' r. I rme k (I k b·Ir eye
I mue
• b u-
oma, Eil;len-ce/eglcnee, ögren-ce/i'i,;trenee, gu. ve rmc , ar. I aç verme .
ELVERMEK , tr. el ile verm ck (bk.)te n lunmak), erm ck (i ~ gorme k, ol gu n la~- , en-ce/ gün nee bg. EMtl"iÇlr. cmmek (bk.)len em-Iik/c mlik
f'1 -\ermek/ eh-erm ek (yelmek, yelc rli ol. mak, g~_ç tü~ el mek ~. )ten em~L EMEN DIRM EK, Ir. f'menmek (bk.)len (em me ça~nda ola n, siil çocu~, sül bu-
mak, u ygu n ~d m e k , yardlm et mek, ola. Uzun sure Dm gcçmcslyle r SCSI d U ~ftJ(i~, 7_a~JSI ) .. •... cml;k: kuzuya denir, yahut
emen-d-i-r-mek/emt'ndir mt k (yor mak,
nak sat lama k. o rla\'a çlkma k)... söz lmek/ emek biçiminc gir m i~_ Anlam e me k lükctli r mck, Slkmtl \'Crmek. 10klu)"a... (mdan küçiigiinc denir, Ter .
Ehert (olur ki, 1X' lki, 0 101 ki), e herl~ - k ~ ym asl n.ede~iyl c , hir i~t c tu kelilcn SOO). Kam ..." si.\7eu ~im kökii olan cm m~_d lf
mek (el cic yap l~mak, Nr birine yardlmel guç, olup b lle~ I~ bg. kar ~ l1 l gl sóylcnir 01 - EM ENMEK, Ir. emek (bk.)l e n e m ~-n ­
(bk. Em.)_
olmak). m u~. En eskl kaynaklarda emek 5Ó;tÜ EMMEK, mog. em (ilaç)dc n em.mek/ em.
mek/ f'IIlt'nmek (h%una yorulmak, eme k
Sözeügün i or laeki d ü ~m ii1l ü r,.Türk çc- v~ rdlr ..Biz bu rada ycni bir yo r um ilc ri ve rm ek, gidip gel mek, özenme k, çaha
mek._ 8u stJle ükte, kók açlk ol d ll ~u n ­
d ~ daha çok ~~ I i - vcr m e k /gel ive rm e k , gi. s~ Ic eeg lz: ." . giislermck, çok ll gr a~ m a k , SDD). GIi·
dan yanSlma scs d Ü~iinii lmiiyor.
dl-ver me k/gldlllc rme k, yazi-verme k/ya. Turk çcde gcçcn mog. em (llaç) 11c em- Eskidcn. gl'rck Anad(,lu·l1a. gerckse As·
nr n-llIek/gii nenm(' k, güv('n.mek/giiven.
mc~m ek ~ibi. kökc l-I ses1crinin geli ril- mck ara~.l n,da "kö k ~ ag,la~\l~l ~ me k sÖl iin· ml!k, ü~ en-m t' k/ ü~ c n me k, dIi1en-rnek/ -
ya T ürkleri nJ e, MogollarJ a büvü X3(lmg.·
meSlyle bJ1 e~ l k eylem ürelilir. Bunda n de de yur urluklcdlr. Blr Ilacln ag,ll:dan d li~ c nme k bg. cn ekiyle bilen kökc mek
da kul1amlan kokulll !,lla cm denlrdl. S u
Jii ~ü-\"e r m ek /dii~ üvc rmc k , kO)ll -\'er~ e m i!c ~e k almmaslyla t üketilcn d o~1 güç c kinin gClirilmesiylc sölciik Örel me...
ol cmilerek, sor ularak ahm rdl. Dah a
IIll' k/ k,'\-uwrmc k git>i Ü-I! I'r l ad:lc r i~-Ic t>clhdlT. R~ndan dl,la)1 ek la k!'!)'I;! em- so nra anlam kayma\1 yii7ûnden e milcn,
de sözciik ol u~ l urulu r. Ooyusu koyuvcr- m.ck ey.I~ ~ 1 ara ~m da bdgl a n~ 1 ",?rJJr. ~k EMIK,lr. tm mek (hk.) ten em.l-k/ eml k so rula n, c milcu:k alman, içilcn n e ~ nc ,ln·
(e mme kte n J olaYl çiirü yen, mora ran
mekken u o rlad inin d ü~m e siyle korver. Turk ~1!lI~m en q le.k, ~ n ~ Tl~h e klcrm- yer, c mme izi. Ozellikle bcbekli kadm -
lammd a e m~k lütelildi. Em'in aldl#:! m,
mek (lldu, eh-erm ek ey1c minde de olay den bIndir, hep nlle llk blldlr me z. Bin· ek takllan)' la em-m-f'k biçimine girdi.
böyledir. Bunun ba ~ka bir benzer i de mek'len binek bir attlr, hinile n, ö teberi larda me mcle r üze rinde gö riiliir.) Bu Meme ka r~ lhgl olan em.I!!, t m<e k sözii
beh'erm r k eylcminde gör iilür: bel. j-ver. · ta~lyan n e ~nenin adld.lr, nilclig,i dc~i l. söze üge imik de dcnir... de bu küktcn geliT. !lat yapa"; otael an-
~.ek- tJcl- \·~ r ~lck/hc h'er mck (e~i l m c k , Grçtk .(geç,llc.n ye r, geçll)~. di'inek (yo.1 d?- EM ILM EK , Ir. enlmek (bk.)len em-i-I- lam ma gd en ,l' m-çi, r m..rl, bIT hastay...
çokeee k glbl olma k, }'1 kJlmaya yllztut- nemeel, donulcn ye r, do nem eç, vlfa]), mek/ emilmek (e mme e)'leminin kon usu ilaç vermek kaqlJ1g1 kultanllan r mltm .tk
mak).. tö~ek (yalak, di.i~c k ), konak , d urlIk, ya· olmak, kendini e mdirmek)... saA,ltmak ka r~III!p ; s m l l rm e ~ e m~ lmf k.
ta k bg. sc"lerin dcgii il<. olmasma k ar ~ll l k EMIN, ar. em n (guve n, daya n;lk, arka· k aVTa mla rl h u em kilkünè1en I U tetl l m i ~ ­
Eh 'ui) on ehc riyon yaplSI dep~ m eye n SÖlle r (ad ola rak kul- Ilk)den ("min/emln (inamhr, giivcnilir, lir. Sugün çocuklara SUl ve rile n em zlk
O rta dirtk belvcriyon lanrlanlar) çoktur. Emck.,i, emekç ilik, sa kmcasll, i n a n m l~, gü..-en m i~ ) ... bu ka.,.,a mlarla e ~ kÖk lÜdiir. Gene em
Bir de ba kl lm sa!!; )lInJma cmcklemek, emckll, cmeklilik, emcksiz, T ürk çeye din konulaflyla ilgili olarak gir- kökündcn e.!!!j;!.n (ilaç yar a n), cmzilJ i
~ Iehmed'im ca n H'ri)On emekda r (fa rs. där/ lár laklsl)'la), emek- di. (e meeek ya~la ~~ gi ola n), emcek (me-
.- H lt - ....- EM INÖNÜ , ar. emin (belediyc ba~k a m) me, cmilen yer), t mig (merne), emiz·
 EMRE - 232 -
mek (e mzirmc k], kavramla n türcdi. Ern-
mek kar§llll?;1 Ir :iprm llk, - lemi so na e rdiren erkcktc de bir yans -
j
EMRE, m o~ . em ik sanskr. a mra'da n tr.
im ~ !t m ~ (scven , g önü t veren, isteye n,
e~i l i m duya n, özlcyen ).. bk. imrek, Bu
s özcük, e ski T urk çe sÖ7.hiklerdc yoktu r,
biz, bu konu da baska bir yorumdan ya-
n3)1Z;
Moä. em (ar , IIl ç) söl.cu~un u n kad mla-
rm di ~i l ik a)'&lll (a m) a nlam ma geldi~i n i
Kas. ~~'l üY(lr . Nite kim hu diSilik aygll1-
ru n bugunku !.Óy1cniSi cs ki kaynaklard a
yoktu r, Oysa Uygur T urkçesinde amra
{sanskr, hir iláç adi] ile a mra k (se\'gili,
se\; lcn, e~li m du~"Ula n, istenen) s07C Ü-
#ü va rdir. D~I )'aplsl gcre#i t m (sa ~ l ­
tlm ge reci ) de islenen, aranan bir ncsnc-
dir. Yinc sa nskr . am ra ile öl deslik göstc -
rcn a mra.ma k/a mra mak (s.evrnek, sev-
me, hirine gi.inül vc rmck, l'!irine e~li m
J u~m:l.k , Vy~. ), a mra nma k (se,p, ask,
S~-\ T1lf k, l!~g_ ), Kmn anma khll (sevilmc1i,
H·,-ik ....:k .. ti n, V yg.), a mra~ m ft k (snis -
mck. U ~'g.), a mn lma k (yallstlrmak,
U~-g. ), amnltunnak (yallstlrmak, Uyg.),
a msak (egilim, bc~e n i. Uyg.), a murt-
mak l",allSl trmak, Uyg.).. Imdi, bu ör-
nekle rde n yola çlklltrsa sanskr. a mra,
mog. ~m (ar. iläç). Ir. t m (kad mlan n di-
Silik ayglll, a m, KaS.) sözcükleri köken
l'!aklmlnJan da , anlam i çc r i~i yiinunden
Je ÖlJeSlir. Em sÖ1Cügünde yallsllr ma,
aClf!, sanclf!, öz l~ mi, lutkuyu gide rme
ö/elligi vardIr. Er kegin disiye du)'d ugu
doga l egilimde de giderilm esi ge reken
dcrin bir öllem, gcreksinme oldugu açlk-
llr. Bu nedc nle ~ m rc, imrc sözcüklcrin-
<k J i~ i re e"'ilim J uyan, diSilik a)'&ltma
uiasma k, onunla JO~3 1 e)'k mi yapma k is-
teyen bir anlam i çe r i~i va rdlr; bu ned en-
k 1:>u iki SÖlc ük ' kad m iSleyen, kad ma
e ~ili m duyan. kadml a hirl qme k dilegin-
de l'!uluna n" an lammdaJ lr. K ä~ .da ~ mse­
m ~k si'l7 cÏl ~ü ~m iste mek, ~ m ~ e~i1im
duynla k, öle )'amlan Anadolu aglmda ~r­
sl'mt k, r rsl mt k sÖlcük1cri c rkek iste-
mck. c rkdlc sc\"i ~ mc r tWimi göslcrm ek
kar~L1 lgl sö)'1cnîr. Biral kabaolmasma
h rSm, yinc haik awmda, a msa ma k söz-
cüg:ü kadm m, disinin üreme aygllma ej'!:i-
lim d uymak, o nun la gerc kli dogal iSlcmi
basa rma k a nlammdadlT. Em (iläç) kulla-
EMZ I RME K
na n bir ~ gibi disiyle sc vise n, doga l i~ .
ma, durgun lasma görülur . Emselrk (me-
mcye, ilêca dü skün). a msa lak (kadma
dü ~k ü n) ..
Sonuç: b lze göre em, ~m rc, Imre, a mra,
a mrak, em {kadmm d i ~i l i k ayglll) eskö-
kenlidir, doAal bir olayr içerir. Emrc /l m-
re s özcükleri, Anadolu Tü rkçes inde 13.
yûzytldan bu yana gó rülme kle, yaygmhk
kazanmaktadu. Macar dilind e de lmre
5Ozcüg:ü vardrr, t r. emn/l mrc ik Öl.deS-
tir.._ bk. i m~n m tk.
EMRETMEK, ar. emr (buyruk, i~ ça h~ ­
ma, görev) ilc Ir. ~ lm~ k ' le n ~ m r-rt ·
m~k/e mrct mek (buyurmak, buyruk ~ r­
mek,)..
EMSAL, ar. ~ m sä l {mislfbcnler, ö rnek,
denk, es sözcü~ nÜn çog.)de n emsaL
Anadolu T urkçesine yall n yoluyla girdi,
ala sölü, e~ denk anlamlnda dlr.
EMZ IK, Ir. moA;. ~m (iläc)dc n Ir. r m-I-
z -mek/~ m lzm~k (em /irmek) r mlz-Ik!
emzlL
EmZÎrme araCl, cm meyi sag:layan nesne,
rm ll~ n . Ezm ~k' l en ez-lk/ ezlk. i;~mt'k' .
len gt'Ç-ik/ gt>tik (haik a#7lnda , gcçit ).
Em zlk' în mot île ba~lanllsl )'Ok diyen-
Ier var. Bizc kaltrsa bu kö k Or13kl lr.
EMZI RMEK , Ir. moA. ern (bk.)den ~ m ­
mtk (bk.) -c m,z-i .r-m~ k/e mzl nnt'k (em -
meyi saAlama k, c m ve rrnek, J isinin me-
mes inden yavrusuna sül verrne k). Kö ke
birtakJm cider gctirilcrck ürcti1cn bu
sözcüg:ün öze l bir duru mu var; k u rulu~ u
gereg:i.
Em-z-I olu ~u m u n u n has ka ö rnegi de var:
da m-z.l.r-mnk/ da mzlrmllk (bir nesney-
Ic SIVl damlat mak, bebcgin awma bir
araç ya da aygltla sül akltmak).
. Pt nbe li l' ajlzlma sOt
daml lfl r ltbhîlleler
dizesinde damZlfl t sözcügü daml allr,
daml a damla akllir anlammdaJ lr, Itbhl't-
Ie (süt-a nnc)... Bu -sö7C ü~ü n z/d scsIe-
rinde dönü~m e so nucu ohl ~I \I ~u hclJi,
dogrusu damdltlr olmahJ lr: yandlflr,
kandlrtr, aldmr, daldlrlr, klldlrLr olmah-
dIr: yandln r, kandlflr, aldm r, da lJ lflr,
klldlrLr bg. örneklerde özde~ türel im bi-
çimi görülmekt edir,
Emzlrilme k, emzlrt mek, t mzlr tt lr mek_.
EN - 233 - ENEMEK
EN, es. Ir. en!!: [e k, yen, yan, é n, derlnlik , rm tomurcuklandrgryer, parmagm ek ye-
genlslik bildire n kök)dc n en.; ti, gi)'~i, çau. nmak ctjc rmin lel tel kab a-
Eski sözlüklcrdc e ng, enll biçiminde ge- re n ycrlcn. yaka, mc ktup, i ne~i n d öl ya -
çip en , ön , ek, erka, kJ)"!, d er'ln, gl'n l~ l a ~ . ta-la smm..; ,'-::-1.
bg . anlamlan içc rmcsine kar~l h k çc k de - ENA\"1, .. en geçmis, u >v-
tismis hi r s özcü ktü r. En yel'l (c k ycri), k . ilmczjdc n ~na)i _ if \.
en (ren k, ben iz], entt (geni$, yayglO), en- lI alk a~ll n d a ena je , !R~.!!n i n biet, ene- ~ I,;
lik (boya çrkarrla n hi r or. klZllboya oI U), ) 1')1' u)m a _ En 8yi li!!:ln~ doymllsm , ~ na- , .
engtn (derin, ge n i~), ~ n ll (e kli, ):amah), yill ~1 blrak i,inl yürül mt)'l' ba k bg. ' i f \.
entmek (igdi$ cImek), lnemek (l ~d i $ el - ENCIK, lr . ~n l k, rum. )intik/gl nOk (k ö-
mc k), enek ( i~di~, ta~ak) ~/ I , I/~ d önüs- pek savrus u uc n t n.dk/t'ncik (ufak yav-
mest. ru, özetliklc kedi, köpck gibi yarankla r-
Bize kahr sa, l' n ~ kökü ik )l' n (~ 1 hirdir, da] , Eneik sözcü~ü n i; ., enCC' k söylcni$i
baslangrçta yrn~ biçiminde ola n b u 507.- de vardrr, n'k-d k küçültm e e kidir, Ir.'
cük , y scsini n dü~mcsiyle en ~ olmu Slur. dir. Bk. Emlk.
T ür k dilinde ba~la gelen y scsinin dÜ$- Encl kl ~m~k (e niklemc k, ya\Tulama k)...
mesi sürc klidir: ENCÛMEN, ra rs. t nc ü m~ n (dernck, lo p-
)incge/l n«, )i nçü/ lncü-incl, )i p/lp, )i - lanll, kur ul, kuru llay). T ürkçeye yan n
ri ng/irin , )iri nçllg/lr inli, yin/i n, y1 r1 / I" )'Olu)·la geçe n bu sö1Cük için ~ ~i)'le di·
ri, )in g~k/lnek (ingck), )tr/l r, )"!rla- yor: •.. encümen , Arapça yddlzlar de·
mllk/lrla mak, yeng~/e naf't_ ( Ki $. , mek (lian c nciJm'd c n- gclir...
. Uy.)... F.N ()AM , ra'k--e~ä ~. (gövdc, hiçim, hoy,
gilVdesel g" rün~e n d a m (anl aml
Du ilrneklerde )'almz Asya T urkçcsinJc
de~il, Anad ulu a~1 7la rtnda da çnklur. Jc~,m edi) .
Sözcü~ü n onüne gelen )' sesinJe cskiJ en Enda mh, ~ n da ms lz_
he ri sürek li dü~üs va r. Bu olay ~nC. kökü- ENDER, ar. nldir (al bulun an)de n ~ n dl'r
nun , içer digi. dcti~ik anlam gOl-önünde (a r.)/e n az hulunan , çok al görüne n,
7
lululursa, baslang.çta yt nlt biçiminde 01- e, i-br nzeri çok al olan , en nädir.) .
•
du~u so nucuna van llT . Y~ n ile t R a rasm· [ ndt r (fats.) içinJc, ara slnda (cihan e n-
da a nla m birligi. vardIr. Y~n , yan söl cük- de r cihan/ dün ya içinde dünya), (hahar
le ri en 'lc, yanlara ola n ge n i~le m c k lc ba~' enJe r haharfbahar içinde haha r)...
lanl1 hdlr. Öl e yanda n ~kl~ m t k de hir E N V I~E, fa(s. t'ndl$t (kaygl, sIkmil, ku-
nes neyi ge nislcl mck, c nlelmek anlam1nl runlu, dü~iha cc)de n e n d i~ ~.
içe rir. Ek.!trn tk'i n yanlara (dör t y;ma) Tü r k çey~alm yolllyla girdi. Ha[k a[!7lO.
uygulana n bir i~le m ol m a~l , bir ncsneye J a yalml. " Ill"{:l, kunlnt u, Slkmtl anla -
en ka t nla sl Yl'n-ya n-cnt k ba~la n t lsm l m11ldaJ lr. Di\'3ft...}iirinde deri n d ü~ü n~
gösteriyor. Nitekim ek'lc ~ n ' i n yal.1h$1 diyc yorumlamr.
da özdq, eski kayna klarda . "Nun" ilc End i, elt nmek, I' n d i $~ Ii , ~n dl ~s lz .~
"ke I" seslc ri (n -g) hurund an ç lk a flldl~ln. ENEMEK. tr. enj ln (oynak, çukur, e k,
da birbir inden aYlT ma o la na~l )'oklur. bo~luk , indirme, çlkarma bg.) a nlamlaTl
Bülün soru n n~ sesiylc g/k (gin!!:) sesle· içe rcn kök)den In -e.me k!ln em ~k/en e.
rinin a~l7.dan çl kr~ Ln a dayalllyor. Bunu n mtk (kiik anlaml: çlkar mak, çekm ek, ho-
b a~Ian gaçt aki biçimin i, kesinlikle sapla· ~a 1t m a k, çukur açmak. Anlam geniSle-
ma, gerçek ses bu du r demI.' olanagl yo k. mcsiyle: koç, bo~a , ayglr gibi hayvanla-
hn o Kon u$uld utu dön em1c, yal lya geçti- Tln yumurtailklaTl m çrkarara k ya da czip
t i döncm arasmd a bin Yllt a$km sOre bu o i~l c m ez duruma gClire rck kl s1r1 a~ tlr -
lundugu söylc nen bir dilin (Tiirkçenin) mak). .
bütün sözcükle rini ilk d(l~a l )'a p l ~lyla Enemt k.l nt mek sözcü~ ü , Anadolu T ürk-
yanSltma bir varsaYlmda n öle)'c geçc· çesinJe, 14. yiirylldan hu yana yal.lh kay-
me z. naklarda, söz.lüklerde Ir. olarak geçme k-
H aIk agn nda en: da mga , Im, beUrti Ie, açlklanmakladlr. Kil. inenml , SÖlCÜ'
(hayvanlara vur ulur), Si, (al, e~e k gibi gü Inetllmi , Jiye açlklan l)'or. K.l~ . , Uyg.
hayvanlan da maitmda), oynak yeri, da lia- gibi kaynaklarda giiremedik. Anca k T~r-
ENERJ I - 234 - EN(; IHEK ENGIL - 235 - ENIK
cema n, Hab.. Ah.. Keb.. Ter. Ka m.. Ms ., Ee os't an gclir... inmcli gibi olmak, kendinden gcçmc k [ NIK. Ir . lnrn ek [hk.jtc n In-I-k/inlk (kök
!;iS.. AV. gibi ka ynakl ar da enemek-lne- ENFES. ar . ners (tie , öz, soluk. k i ~i n i n a ncak as tn nite likte dcgil, ar. ha)Ttt.,'i: anlarm: inc n, 1l.T,1 3~n. dirse n. An -
mek Ir. diyc gcçm cktcdir . benliAi)lcn nerts (canm. öz ün ~cvd igi. bc- SO O) . I lam geni ~1c m e siyk; oo~a n, disinin döl
Anadolu halk agllnda b4:~mn . koç un di- ~cndi~i. islcdiM r nfrs (e n çok bcgcni- So nu bek'Ic biten sözc ükle r Ir. de çok. yalagmtlan incn, cl yiyen hayvanla rm
~ is ini dölleycmcz du ru ma gclmcsinc In- le n, scvilcn, iste ncn, ö/ lc ncn). tur : gii-b-ek/ göbck. ilb-ek/ö br k. ay. yavrusu, hayv an yavrusu.).
mek dc nir, "ö küx indir di" de nince ÖkÜl Enrt'S/ en nefis ula n. Nens 5Ö1CÜgÜ Tur k- bek/H~bck. öz-bek/iiz1xk bg. Kä~ . Wll ü~ü nde enük, Uygur Türkçcsin-
incg i d óllcycm cz du ruma gctdl anla mr Çl' çede "güze1' a nlam mda da - söylcnir: sa - Englbe k söl cügünün Ingibcnk hiçimi dc de enük (i/e dii n ü~ m esiyl e) . Bu sözcü k
kar . Burula rak erk eklilti gidc rilcn hayva- na,.i " nen Sf'/ günl sa natlar.; var drr (SO O ). Karadcniz Rum casmda , i nük.,.i nik-e-
na da t'ne ndi. inen dl dc ndigi gibi jndlrtl- ENFM . a r. ent (burumtcn cnn, e (burun- ENGIL, tr. Intnek (bk.)le n In-gil/ lngU/ en. nik·lnik hiçimlcrinde ~ö)ieni r . Uygur
di (b uruld u, )'\J murla hklarl isg örc mc z luk. buruna çekile n 107. ). gil [ûzû m çub uklarmm ince uzun olup T ürkçesindc t nOk(t mf k (hayvan yavr ula -
du rum a gel irildi) dah i sflylenir. Burul- ENGEBE, Ir. e n ~ hi~. t ümsck. a~zda Çl_ a ~agl sa rka n. yerc i n e eek m i~ gibi anhvc- mak. dogurmak), cnük (hayva n yaw osu .
mu ~ ('hIJe InIk ökü z. b ut ulmus koça kan keb ar ck) ile oba [yayhm, cv. çadrr, re n dallan, SO O ). enik : a ralan, strllan, kurt, kopek yavr ula-
inlk koç. ata da inik al dc nir. rula k, d uzlûk, yaylak )dan e ngel~_ enll-n·
Inm f k/ enm ek cylcminin k öküne gelen n , Kh . Tar. SOl_) t'niik1r mck (e nilde-
Rürhan 'l Kan'd c gcçcn- 'I a~r a çc kil- bll-en!!,11 nba (tllnISl:lI i, ini~l i Çl k l~ h " ha. gil c kiylc sövc ük ü r cl i lmi ~: T iirkçcnin ya- mek yavrula mak, Kä ~. ). t'nükJcnmtk (1'-
m i~ ... Tü rkide i ne nm i~ " açrklamasmd an t ümsckli ycr). e ng.oba~ng.aba-en~ellt' (i. prsa l öl-d liklcrinde n biri de hudor: nik ibi uimak. K à ~ . ). t nüklüg (yavru-
da inemek/ enr mrk 'in çtkar mak, d rsa n ni ~li ç lkl~h , t ümsckli yer)... dón-grl /döngt l/d iingil. çrvir -gil/ çtv ir. lu, Ka .). Bil. t nik SÖ7.cÜ~Ü n Ü ho ça ll~-
çlkilrmak a nlamma gc 1d i ~ a nl a ~lhyof. t n i~li Çlkl~h. cgilimli yer. "~u yük"C ktcn gil. iç-gil/ içgil (ahngan, kolay incine n). maml11 hirinci baslmmda rum. diyc vcr-
Bun da goride n " I a~ r a çe k ilmi~" söz1e ri din -gin/dingil_ m i ~l ik . ncak di1gide çlk3n ya n h ~l da
dl}arl Çl k aT1lml~, ahnml~. bo}altl lml~ de- cngr1x' "e akm ak... Ter . Kam: ENGllEM EK. Ir. inmt k (blc),c n gl)r m e mi ~ i k . B~ n ~d cn l c sözcuk r.om.
mekli r. ENGEL,lr. enl!: h i~, kaharClk. lümsck). In-gi-Ie.mt k/i ngilt mck/ t ngilemt'k(alçal- dl>:e lOlkl~H~'lr .. ~l md l açl kla ~a}1_ g:n r~ 1c -
Enrn mr k., inenmeL den gel ekiyle enl:-gd /t' ngt'1 (kök anla· mak. a ~a~ sarkma k. inm ek. SDD). Iellm.. Turk dl1mdc Inmr k :<.ozcug:u. ~k
Il.llk at/ m.b: enenle (ta~a Ua n lO lkan l. mi: kah3rarak, liimscklq erck hir e)-\e- ENGIM. Ir. Inmek (hk.)lc n Inogl m/ln. dar b~.r ~Iand ~. doi!:mak a n la ml~a gdl r,
nll ~ h" p an) , t'nt'n ik ( ij:!..ti~ e.t i 1rll i~ h:,y-
min i'lnilnc dikilnu', a k l ~l - yiir iiyfl~ii dur· glm/ t'nglm i o i ~. yukartliln ap~1 do~ru ,(I . t1 ~ '"U~ m c.\I} k I n m~k cylc~ 1 ",nmt k
\·a n). entt (b u r u l m u ~ hay,,·an. egik yer. dUTma. Anlam gc n i~k m e ~i)'lc: güçliik Çl- gidi~, ar ma. e~k bir yerd en a~a~l in- oJ l>lçlmlnde de ~)~1c.n1r (behndr n In-
kar asl~r). . . karrmka . önledme) ... rkb k d me S . '\ me k/d ~m a k .\ blrmm dó\tmd en gel-
Ha $ n a engt'l: u a lça . eme l. H aik a~lnda e/~ i/ e scslc rinin sürckli mek). Oysa rum.da gî.g- ~ök~ d~mak.
ENERJ I, fr. t'nerg ie (köke ni yunanca rnn· ol de met~ ekin biçiminde dizile n biçicile.
gda: güç. erk)de n cnerj i (erk. giiç. içgü- rin yamnda d urarak eyle min hlzml ke- donü~üm ü ncdeniyle in/ e n en/ in dogUimak a nlamlan m lçenr. Gr nos (do-
eii , p lmazhk. ytJ re klilik. gözüpc klik).. sen Emse. ENG IME. lr. inmfk (bk.)l e n· l n 1:I -~ -l.'/l n . g:um). gignomal \ (dog:mak, olmak), ge.
ENERJ IK. fr. encrgl quc (l-k. Encrj i)te n Engelbah l!,l. t'ngellemr. e ngdIe rnek. to n. / glmo/ , -~ n ,' m-, (b u" " k , e Ie n' n "Inl cr re· nea·· (soY. k u ~a_k ),.- gt'nos _ (dog urma)
. .
cneIji k (c:lkili, gfiçlü. e rUi. k (lr k u sU 1~ gö- gt'lIt'nmt'k., t'ngd li. r ngt'!sizM' rÎ uçuru':n eMi~ S0 6) ~Y T.urkçcdc gh. donu~mcsi yaygmdn . mle-
, ,- - - ' --. ' kim Karadc nu R u m ca ~m d a gün tl'ka hii.
züpck. alllg an)... ENGEREK. yun. t'nghelion (ytlanb allgl)' EN~ N I.. I r. mm c~ (.? k)tcn In-gin/ln. ne, ka (illc k) siildill:ü, süre kli bir' dön ü~-
ENET. lr . t'nemr k (b k.)le n en-e-t/ enet (e- dan t'nghelis/ t'ngher is-enght'r es/ enge· gm/ engln "<d.eAe n . du suk olan. ~. meyle Inek bilOim ine\ gir mi~lir: gün,y.
n enm i~ , b u ru lm u~ h a yvan . ln i~li yer.).. rek (haik a~llyla) ... Asya Türk çcsinde çok a~l r. kOI~, gc nlL,.a,ht!l, alçaluci. ya: ka.,.i.int')k n.)i1nt'k-,in ekfinrk (hk.). Bu
ENEZ. Ir. cnr mek (bk.)len en-e.z/en rz höyk bir ad Y(lktur. Anadolu T ü r k lOe~i - :~äP§' e nll. s~Alam. y~u..:. nede nle ini k!t'~ü~/enik.'. il~ rnl.'~/i.nek
(gilçsÜ1.. a rl kl a ~m l ~. gücü a 1.a lml~ . sayn- ne. Anadolu'da k o n u ~u l a n . rum. dan ;~. ... . . . ha~l anl l l , gor unuyol. l:9ml dlleller.
hklan yeni kal k ml~ , saä hksil., yegnik).. haik sóyl eyi~i yl e geçli. H aik ag7.mda en· ENG I~ 11.• I~. en~ ~enl~. da m, e nh)de n t'nlk'in Uygurcada, Ka~. s~7Iüg:ündc bu-
TürklO ede ~illeü~ü n sonU03 cl olar ak z gl.'lc.·s. engl.'lisa . l.'ngl.'rl.'ga gi"i silyk ni~ lc ri e ~it-l n /e n gln . du ~ük. ba)'a~l . Idça k. t n· IUnmaSlna dayana rak bunun tr. oldugu
sesinin gclmcsi yaygmdlr: ogu-lj se- \·ar. Gr. l.'nkhl.'1ion J a dcnirdi ( Bk.). Lat. gmllk. kan lslOdadlr. Siilc iik tr . i~~ inm ek/ tn.
mi-z/deni -1. (kimi scsIcrin dil~mes iylc or- a nguls (yllan)... ENGINAR, lat. cina ra. gr . kin ara (engi- ml'k t ylcmindcn lü rcd igi açl,kllr. Buna
taya lO lkan du rum burada sÖ1.ko n U~ U de- ENGI. tr. lnmek (bk.)ten in-gl/ t'ngl (nez' nar)dan englna r... k<t r ~1O ~ll n . k,'on. k)T1 oS sü7..(ükle rinin
iiil: le niiiz/ den iz gibi) ooga-z/ aya-z/ ya- Ic. agT!. SI1..!. badcmeik ~i~mc si. çoeuk. A na.dolu Tü rkçesinc rum. aginara'dan " ~ ~p ~ k " anla mlO l içermcsi de\ ilginçtir.
13-z bg.. yanlnda, yakmmda, i~ t e . SOD) . An<ido· geçt l. H aik agzmda anagenar deni r. Jdul1l/d e klnik (köpck) sÖ7.ciigü B atI dil-
Enez sÖl eügü niin lnez biçimindc söyk ni- lu haik aglln da Inmek ye rinc fnm ek de Ormanda anagena r Ier inde n gdm c ~ in c kal ~m enik-ettük ik
~ i de v:lIdlr. Bu 3)Tll1k agl1 h a ~hhgm- süylcnir. Arapça inmck, indirmck, giln- Yedi oni seylkltf yaklOl1k gi's tcri)'nr. M n~. hünf'gl' (cnik),
da n, t'nt'mr kjlnl.' mt'k silleüklcrinin Ö7.- der rnek anlamla tlna gc1e n nell. nHzul Hayde varu kllçllillm çag. t'nÜk.
dc~l i gi n dcn kaynak13 l11yot . sÜl eük1cri tr. Inmck-enmek'lc k ar~lI ólm r ; Sora lI)'or biiyükler
ENEZ E. Ir. enn (bk.)de n e ne~-e/c neze_ bu nedenle nüwl denen sayn llga da In. - Kar, - Irm ai!:un glYisinda
Eneu ienrnek. r ncZl.' l e ~ me k., cnezclik_ me denit. Fa rs. enginar. ing. artlehockt', fr. IIrtle· Yllunun gömuklerl
Bur ada gclOen enU-l.'ntze sözeülderini ENGIBEK. lt . Inmek (bk.)tcn In-gl- haut, alm. Art lschocke. isp. ll!cachofoM, Geldl geçdl,gar~lma
Edirne ilinc baäll Enn illOesinin adlyla. bck/lngibck/ tngibek (bir olay, bir nes- Tr. ile fars.d aki özde~ l i k y07.ünden Ir. ye Köpe4un t nuklt ri
k a rl~t lTm a m a h , ilçe nin adl yunanea ne k ar~lsmd a birdcnblrc ~a~l p kalmak, far~ . d an gcçligi Sa nt l ml ~. - Kar.-
EN INHE SON l JNHA 236 ERDF.M - 237 - ERGEN
rum. Inlk, ytinü k, glnük (köpek yavrus u, Tr. en (e~n) sözeüg:ü ile ek (ek) ~öl.eügü Asya Türkçcslne m o~. er'd en gcçmcsi de erek SÖl Ü vardtr, d e~i si k anlamlarda
yavr uue n ~ n lk_ yazlh~ b akna mdan özdq, okueus yön ün- da ha olasrdn. ..' da söylc um ektc dir . A. O tlakt a hayva nla-
HaIk a!7mda ~n cik de d cnir . Anadolu den ayndn. Çevriyazrsr ilc n b içh nin de EROEM, süm. ·§ : tt. @.(ut / e t) iic Ir. nn lopl a nd l~1 yer, eg:rek. H. Ko~u . C.
Türkçesine, A nadolu' d a, özctliklc Doltu ve rile n bu ses biraz bu rund an çrka nhr, mog. d em c kmde n eedem., U hl ~ l lacll k je r ar. hede', ga)'C kar~ l hSJ .
Karad enîz yöre le riodc konusulan, rum.- bu nede nle ekse-ense ya zl lt~1 bir, söylcni- Anlam ba kurnnda n "c r' c, er k i~iye, erkc- EREN, tr. Irmek [olgunla smak, gcl i~m e k ,
dan gcçtiäi sav im benlm scycnlc r de var- ~i aynd rr. Haik al7-lnda egnse, ~ n ~se biçi- ge ya ra~a n- dcm c ktlr.tBe 5~;\ ii ft ollf1TTla. bk. Er mek J.)tcn ir- en/ eren_
d ir. SÖ7.cügün köke ni l ar lt~ m a lt g öeüe ü- mi yazthrke n ense göster ilir.' SlIlalt ba ,b dillc rltl C t ~ktrr. Kök ün Gerçck nnlarm nlgunla$ml$, gll'lI$ml"
yor. Ensece (a rkadan, a rdmda n): urj er hiçirnindc Sümerce - T ürkçe ha#- ikinci entarm erler _ yet l~kl n kJmst"ler _
En l kl~ m dl. {k êpckle r için, yavMlla makl , Aybl ytiu vuean kl ~l: lemm a z lanusr d l~m da b aska erkenter de görülü- Tr. en e kiyle: gönnek'l e n glir - t'n/ali-
t"n l klC1 m~ k. enlkllk el meL So)"eyen aybl ~ n s~c~: hemmaz yor. Mançu dillinde eedemu, Mogol di- re n, bjlmek'ten bll -en/bllen, $evmek'-
ENINDE SON UNDA, lr. Ö n ü n d~ sonun- - Na7_- linde er de m Türkçcsiylc e~a n la m l ld lr. ten sev -tn/ se,en.
da 'dan bozma. Ö/e/I, ~I i le ri a rasmda- dizelcrindc eusece söze ü~ü a rkad:m, us . Latin dilinde '"ir (e rkek) ile t us ekinde n Ne yandan bakrbrsa ba kdan. bize kalrr-
ki d önüsme sonucu ênünde "c nindc" 01- glyablnda kar~llt~dlr. vtrtus (e rde m) b u niteligin erkek'le bag- sa, eren, ennek, Ie-mek, erkek sözc ükjen-
du , yallya gcçiece de hlzla yaYlldl. Hu Ensehk (kadlnlann omuzlan na alllkl an . lant rh oldugun u gösre-iyor açskça. Pa rs- nin k ökü olan II' r, ir ik sumo ur- ar asmda
d i'mü~m edc scs llc nzc rlî~in in elkisi var- alkJ, a rkabk]. En )'t'ri (om ak yeri, en, çada dem c ki va rdrr, s ubh -dtm [sabab- baglanu vard rr.
drr, linünde, entnee . Nitekim münün gil- ek mafsal, büklüm ). Ense ilc e~ k ökc nli . !eyin), seplde dem [sabahleyin]. Türk-
c

ER(; EÇ, Ir. er (erke n) ile m s. eçj geç

ru (ölünün mC7J1 n ) J(inü ~rck t'linin kÖo ENTARt, sanskr. enla ri)lI (usl giysisi)Jan çedeki dem de onu nla yakm anlamhdlr.
(e~r i)de n er -g~/ergeç.
rü oldu (b it. EU nlnkörü). ar. Bnler, tr. enlBri. Bu ek araMnda bir ba~ a nll görmeyenlcr T ürkçede önünde, sonund e rke n- geç
ENKAZ, ar. nuu (ylkmll, çökünlii, kalm- Arabi~ an d a e rkc1d erin giydiklc ri üSllük, var dilciler a ras lOda. Arapçad a dem bg. a nlamlarda sö)"k nir. rs. kec söm n-
Il)da n enbz (Y'kmtllar. kalmlilar, çökun- Os manh dönem inde haIk ara slnda dOl ya- "kan" kaflill#J söylenir, ra krü'dd ~m (kan de anlam kaymasl ol u~tur . Bu kee'in
liiler. T ürkçede lek il ohm nub kulla ml- )'lIdi. (Bk. Flst an ). a lll~) sözünde oldu~u n ea, Ar . radl
TürkçeJ c gççmek e miyle benz.e r li~
m 1l.7~ onun ~ulu olan enb z ise le kil EJlffRIKA, itl. Int rlgo (engd)da n t'nlrl - (fazl), -alm. Tugend , rr. vertu, isp. vlr - varu da anlam mhSJ yoktur. Kimile·
kafll h#t !OÖylenir)... ka _ tud , itl. vlrt u, gr . anle. ri geoçmek söz- un Tu rkçc ol u~un a ba h-
HaIk a~ n da u kaz da de nir. Anadolu Türkçesinde aldatma, kand lf- Ba tl dille rinde, özel1îkle Lali nce ile ba~­
rak er - ki gf'Ç' e e ~köke n l i l i~i ni ile-
ENLEM, Ir. en ilc lem e kinde n en-lemfen- m a, gizli yoJla ra ba~vu ra rak isle nen so- l a~lmlan olan larda ~ rde m k at~lll~ kaVTa·
ri sürer . OJ5a geçm~ k'i n anlaml öl-
k m (~ n lc mesi n e, e n lili~ne, e nine olan. nuca varma gibi deäi ~ik anlamlara gel ir. mm köke ni sa nskr. vlrfth (erkek) SÖ7CÜ- mekl gitme kIe, bir yerde n b.a~ka bir ye.
Yeryu varlanmn yatay-dîkey çi7.gi1erinin Türkçeye giri$i 19. yü;cyJ1 J olayla n nda- g:üdü r. re YlI rmakla baälantlhdlr. (Bk. geçmek ).
k esi~l iäi d üzJem de yalay olan. D<$t - ba- dir. Asya Turkçesinde dek. ar . desl!'e gi- [ ROl, tr. ermek (olgu nla~ m a k)le n ~ r' ERGEM, Ir. er'mek (bk.)te n er -g-e-mj
U d~ru lt u su nda , yeryuvarla~ m çevrele - bi ka~d lklan Anadolu Türkçesinde de dij erdi (Ba~ak la rl olgu n la~ ml~ e kin, ergem (evknme çaA;lna gclmiS ge nç kil.,
yen k o~u t çi7.gik r.). geçerlidir. OS). ge rgen, olgu n la~ m l~ OS). Bu sözeüg:iî n
EnJem sözeü~ü n ün enJemek (eni uzantl- EPEY, tr. ep pe ki~lirme e ki ik lyl'de n ep-I- ERDt RMEK, Ir. ~ rmt'k (u l a~ rn a k -olgu n­ erge olmasl ge rc kirdi, aneak haIk dilÎn-
smca gi lm~ k, e nini ölçmek) e yleminde n ylf eplyl/ epiy/ epey (çok iyi, yele rince, la ~m a k)tcn ~ r- d - lr- mek/ erdlrm ek de t'rgem, t'rgen biçimle ri de va tdir. Er-
l ü rel ild i~ni dü~ ü n e n de vardIr; anca k aZlmsanamayacak niee1ikle, ge r e kt i~ n - (kök a nlam l: u l a~t l r m ak, bir yr re vard ir·
kök e n'dir, bu kökü en-le ·m ek/en J~mek ge, crmd (olgu n l a ~rn ak , geli~!"I ek ) eyle-
biçiminde geli~t i rme k de yine Ie-mek ck- HaIk " )
. a ~m da ~ pt'yI , epey biçiminde söy- mak. Anla m gcni~ lcmesiylc: ivcdilcnJ ir·
mek, yü rüyü~ ü nü hlzlandlrma k, lIede "I-
minden ~~ d iyk l ü rel i l m i~ . Ote yanda n
yine haik Türkçesinde erge n - U g l'm -~r­
le riyk dir, hiz en ·lem de rke n, köke gelen lenir. Köken bak lmmdan çok lyI a nlaml- tirmek, OS).
c kle ri birlikle dÜ$ ünüyoruz. na gelir, gen i~ le me sonueu çok, pek çok gin sö7.cüklerinin "olgun", " ye l i ~k i n" , "ge-
ERE(; LI, yun. fttrakl t:lll'da n h"rt'kll- Ile· l i ~ m i f bg. a nlamfa r i çerdi ~i hiliniyor.
ENLEMEK, Ir. ton (bk .)den e n -I~mek/en- k ar~l1J gm qa söylcnir. Aneak, hurada , "i·
lemek (e ni boyunea gilmek, e nini ölç- ri" sözeü ~ü nilelîk d e~îl nicclik bildirir. rt'gli - e r~gll / en1't1l ... Oilimil de - gc 1i ~ m e" , "o'gu n ra~ m a" . -ye·
Taml Her a kles ik de b;' I~ I ; ln t 11 1 hir ad- t i ~m e" bg. anlamlar içcr en er kökünün
.f RJI.,
me k. Dü~ ü yo r u m la m a k /gcn i~le t me k - a- tr. Ir (er kcn)dc n f'r.
tlr. Anadolu'da K;trad: ni"l klYISlnda, Ir biçimi de yayglOdlr, bunu m o~. da "er·
çlklamak.). ~ alk a!Zmda ~r ka lkmak (erken kalk·
Konya' da b u aula alllian iki ilçe vardIr, kek" k ar ~ l hAI söylcncn "er-Ic k a rl ~\I rm a­
Enlemek Sö7.cü ~ü n ü n kar~i11 boyla ma k'- mak), ~r ka lbn yol a hr, ev evle_nen d ölJ ~
ikisi dc ilkçagda k ll ru l mu ~t ur , H ile e maIl. Oilciler arasmda "e r" kökü ta rt ~­
Ilr. atl r (atasözü) ...
seslctinin d ö n ü~iinlii yayglOdlr T ürkçe. mahdlr (bk. Er).
ENLt, Ir. en (bk .)de n en -II /~ n ll (cni ~ I1 . , sÜm. ur (e rkek)da n m (l~. Ir. de. lIad rlanus'ta n Edlr ne'ye dii nü ~ m e ·
olan)... / ~r-I rjer (erkek, d i~ i n i n ka r~ltl ) ... ERGEN, Ir. erme k / lrmek (bk. Ennek
de görülJiigii gihi (hk. Edlrne). I.)tell er -g~nj~rge n (Jöl baklmmda n ve·
t nllllk, en!' l ~ ens lzUk_ Asya Tü r~çcsinde er, Ir kiiklcri var{llr,
ENS E, tr. ~ n (oynak yeri, ek yeri, bük- a ncak erkek anlam ma gele n er'i açlkla- EREK, tr. Irllll'k (va rma k, ulasmak)ten ek rimli, ürct id döneme girc n, çocukluk ça-
lüm) den en se_ maya yetmez. Bu kökten türeye n !!:!Jle..k ckiylc er-ek jerek (van lan, v3nlm a k isle· gml gcçen).
B a ~ i1e gövde nin bi t i $l i ~i bü klüm yeri 01- . = ïf mt' anlam ge n i~le m esi yle gU'i'_
nen yer, ar. hedef). Tü rkçede gin/gen ekle riyle ürclile n söz-
masl neden iyle ense (oynayan yer, sa ~a n .et!!!!!) (mo lt., hk.), ere n sözèük- Bu sözün , (ere k' in) son dönemkrdc IU- cii klcrin siirckli çogal l ~ 1 yeni bit dil soru-
100ia dönen, bükü!en yer. ). Anlam de~~ · leri er köküii(lcn tü r e m i ~ olma kla birlik- r e t i l m i ~ bir dil varhgl oldug:unu ilcri sU· nuJ ur.
mes iyle arka, a rka da , arb yer, tc kökeni göstc rmez. (Bk. Erkek). re nIe r yallllma kladl r. Anadolu haIk dilin· ErgenHk (crgen ohna dur umu, ergen
ERG I
yajta yürde çlKa n sivitce), ergenee (yül.
d è çtkan sivilcc). ergensellk (erge nlik,
ka nçsb ar n], r rgr nlr nmr k (hayva nlarda
dölle~m ek, hc psi için hk. 50 0 )..
ERGI, Ir. erm ek [b k. E rmek 1.)len
tr-I;:i /trgi (iyi, gUle l bir yere u l a~ma
du rumu, dilc êinc c rij me}...
ERG IMEK, es. Ir. ergiir mek (entmc kuc n
erp;üm ek/t'l;imek (kallhgm1 yilirip S1V1
d ur umuna gcçm c k, srca kta n yumu~a Ylp
abcl bir nctil ik kavanmak].
Asya Türkçc sin dc ergUrm tk / ergüs-
mek/e rgüzmt k (e rume k. Uyg.), trgii r-
mek (e ritme k. K ii ~ . ) . Ml I-u sÖ7cii~ün
-yc ni- nld ugunu silylüyo r. dernek cski
kayn aklan gii rm e m i~ .
ERG IN, Ir. erme k (bk. Erm tk 1.)len tr·
gin / trgi n (olgu n l a ~ ml ~, )'eli~m i~. gc1i~­
mi ~ . Yasa[ va~a u la ~ml~, velkin).
Erg inlrm rk. t'l:inl rnm rk. tr'J.lin l t~ mtk,
erginlik_
ERG lI\'AN. rar s. rll::I\ Îm'd an. J-oilincn çi-
çc~in adl . T ürkçcyc o rlaçagda ya7m yo-
lu)'la gcçti, çokluk va rhktl çevrc1erde ye-
1Î~ l iri 1cn . onl arc a bilinen gor kemli bir çi.
çekl ir.
ER I K. Ir. ermrk/irmek (()l g u n l a~ ma k , ge·
lj~mck . yeli$mek )len er-ü-k/ r rük.l r/ü .
k/ ir ük/r rik-
Kök anlam lna gö re o l mu~. yenecek duru-
ma ermi~ . Bunun cs. Ir. ür ük, ür ik oldu -
gu sa\1mn (ML.) kaynagml bilmiyor uz.
UriJk, ürik biçimi üre mek (bü yümck , ço-
p lma k, a rtrnak) eyle miylc bagJanli h
olur. An cak es ki söz1 üklerde ( K à~ . ,
!l-m.• KiL) t rik anla mm1 içcre n ürük,
ürik J irc )-oir si've ük rok. Kä ~ . d;\ urtJ!:
(Ianc. lo h um. c\1n. Jl" Ü~ ), uruk (ir , ur-
ga n), öru k «(lrü l m ü~, bir ycrde uzun sü-
re kalma ). (,ri mek, üri mek (içtc n çü rü-
mek). Uy. da ürm rk (kabarmak, ~ i~ .
ml'k l, ürü k (sü rekli, lxlyuna), tiri (yiik-
sck) , oml~k (yiikse lmek).
E rik sözcü~ün c , Yl'm i~ i n dogal d llfllmu
gozö nündc lul\ll\1na, e n yakm \, Ian ~r­
nwk c:o,k m idir. (,' iikmt'k'tc n çiik- U- k/-
çiikü k. d il ~ m t"k'l e n dil ~ -1- k/ d il ~il k. çil·
r üm ek'!e n çü r -ü - k/ç ürük bg. t rml'k'·
Icn t r- ü - k/ trük - trik_ Haik agl7.1ilrln-
da üri k, örü k, i'irik. !rük biçimleri varsa
da tri k'in scs d e~i~i m i ne u~r am a sl ~Iln u·
cud ur.
- 238 - ERK
Lál. prunum, gr. pyroumnon, h . prun e,
isp. cfruela , alm . Pflaume, ar. burkuk,
rars. älü _
ERIM,lr. trmek (u la ~ m ak)le n er-l -m/e-
rtm (e rilecek , ula~l l a ca k ycr, ert'k. ar.
me nzll).
Erim/iyi bil' nesncye yönel indi~ini gösre-
re n durum)..
Eri m/koca, kadmm kccasr (lbm.). Bu
kaynakta ~u açiklama var: •... Er im sözü
ancak ' kocam' ... olabilir.
ERI MEK , es. Ir. trgil ml'k/er ümek (srvrla-
~Ip akmak ucn trimek (Anlam gcnlsle-
mesiylc: eskimck, Y' pranmak, gücü azal-
mak. lükenmek).
TT. er/i r kökü bir ycrc ulasmays, bir yer-
den bir yere gilmcyi. dcvînmeyi içetir.
Nilckim Irmtk (var mak, u 'a~ mak, bir yc-
rc gitmek ), t r mek (gel i~me k . ol gu n l a~ ­
mak, bir durumda n da ha iyi " ir d urum a
gclOmek, bir bas amakla n daha üSlün bir
ba<>amaga lOlkmak) liÖzeüklc tin dc ilO-
liCl- dl~<..al dc,inim anlaml sakhJ lr. Erl -
mek de kendi kc ncline bir ycre d o~r u de-
vinmek, yür üme k hg. anlamlan nl içcr i-
yor. Eriyen bit nCline hiçim d e ~i ~l i r ir.
dÖnÜ~Üt.
Ergür ml'k (cri~m ek , ycli~mck , c rilmc k,
K ä ~ . ), l'riml'k -l'rümek (Kä~.), ergUr-
mek (erilm e k, Uyg.), erg üsmek (c ril-
me k, Uyg.), trgüzme k (e rilme k,
Uyg.)" ..
Eri tilml'k, l'rit mtk, triyik.
ERISMEK, Ir. umek (bk. Ermek 1I.)le n
t r-i-~-mtk/eri~mek (u la~ m ak, varmak,
gid ilecek yere yclÎsme k).
Kökc I -~ seslcrinin ~c1 mesiylc: )rt .l .~ .
mrk h"di}mrk , glr-l"1 -m ek/~i ri}mt k,
i1-i-~-mrk/i1i }m t'k bg...
Eri ~i1 mrk, eri~im, I'ri~t i rm l'k, rri ~ t i rt ­
m, L.
ERISTE, rars. ri ~ t t (iplik)den, tri ~ "~'M
EIJe yurKa inecli~indc açJlan ham urdan.
kalm iplik biçiminde kesilcn bir maka r-
na. T ürkçede kimi sözlcrin ö nüne I, l', U,
11. H. Ö scsli1crini ~Clitme gc1cm'(:i var·
dlT. Bu, çokluk yabann kiikenli sii, lcre
uygulamr. Rt'Ctb/irl'crp, Ramaza n/lra-
maza n (ayn ca bk. Iskrm lt',lskarpl n, I ~ ­
kt mbe bg.) .
ERK, cs. Ir; moä. t r b (gilç)dc n erk .
T ürkçcyc gcçe rke n so ndaki e scsi d Ü~l Ü .
ERKEÇ -239 - ERMEK
M ~. erke'nin de köke ni sa nskr. urk d ir-.Bunun nedc ni " ilinmediginden, böy-
(güç, erk] 01 ~ gerek. Ie o ir bu nabma giren kad mlara ·e rlcndi"
ERKEÇ, tr., met. er (h k.), t r-kl'Ç1 [crkek de nir; hunun gerlOd anla rm -di~i n i n ce m
keçi)den er-k l'Çl/l'rk f1' (c rkek kcçi, Ie- ' ".iSlcd i·di r. Bu sÖleügün trlq mek hiçi-
l e )... mi tic var dtr .
K à~ . da kf'çi, eçk ü. Kjpçak Türk çesinde ~R Ll K , tr.. mog. .!! (hk. )de n t r-lik/trUI::
ClO U (keçi), An aJ o lu Türkçcsinde, kl'çl. (er l e~111~d ölle)'iei su yu, J ÖIW.ll1,.b:cI, ar.
keç ü.
m e ~ i): Erl ik (evlilik ç~ih~ a gclmi ~ k 1 7~
ERKEK, es. tr. erk ilc mog:. er ke (erk ycl l~ k m .~ II.), ~~ - ~a zan da gÜ.!l!15.I-
güç)Je n crk - l' - k/er kek... ' mlnd an onec yenilcn yemcl -;-salWr yc-
Kok anla mryla t r k'i olan, er kh, güçl(j... IIIcgi, SOD). Bu sözcük. hu so;'- anlam -
SIlIISkr. vlrû h (e r kek), sü m. ur (cr kek), da, -c rke n/ irkc n" k<t r~ d litld l r, hu rieden -
ge ne Türkçe Ir {erkc k, c r) s özfcn a rasm- Ic u .. mng. ir / er ik dcg il " e r i ~ m e k / i ri ~.
da b~gla n t l ~Idu g u gibi gr. arete'nin (er - me k" eyle ~ lc r i n i n ir/er kök üyJc haglan.
dc mm) ar IIc de ya k l n h~ gö t ülüyor. Ilhdlr, Ir. dir, "erken ye ne n yc mck" an la-
T ür kçcdc ek/ak e ki vardrr. ûr-k-ek, mmdadrr Erlik (yigillik. er kcklik, OS).
kor ·k-ak sÖlle rindc o lJ utu gibi. ERME, lr. l'rml'k (yc li~ me k . iri~mck , e ri ~ .
Bil e kahrsa er, erkrk sözleri Ko nusunda mek) e ylcmindc n l'r-mf'/t rmf' (köy )"o lu,
Ii inl-Avru pa dilleriyle, Süme rceyle açlk çakal yn lu, köyc ilctcn da~ yolu, incc
bir yakmllk va rd1r. ynl, pat ika ). Oilimizdc kill.:e me ckinin
ERKEKÇE, Ir., mug er kt'k (bk.) le n rr- gelirilmcsiylc so/cük urcl me yaygmd lr:
, kek - çt /erkeit:Çt' (e rkegc ya ta ~lr nilc1ik. grrml'k'lco gl'r ·mt'/gl'rm t" fRl'r kök ünc
IC, e rke k i ~i, e t ke l gihi.). mt' e kinin gc lmesiylc), sf'rmrk'lcn
Erkekçil, erk eUenml"k, t rkekle~ m l'k, er- ~ l'~-~l'/St' rme hu kiok One ml' eki gel-
keklik, e rke k.~ i ... ml ~llT ), )iiZnll'k'll,:n )i Jl.ml'h i izml'. Bu
ER KEN, Ir. l'r, Ir ilc ir mek'lcn l'r-I- silz.cüklcrde ml' e kini" eylem cki 013n
kt'n/ ir ken/erken... mek'lc hir I U ! t1 l m il m a ~ 1 ger ckir. Nilckim
T ürkçedc irmek/ l'rm eit: cylemi olmuk yiJrO-me. sürii-ml' hg. hilylcdir.
anlarnmdadlr. Bundan Id i. jml ~ , Isl', ERMEK I., Ir. l'r. Ir « ,Igun, yc t i ~k i n )Jc n ,
Iken r ard lrncl ckle ri l Ü rcm i~t ir. Soma- oll: llh la~ m il k. gl'li~ m l'k, )iik.o;elmtk, yü.
J an IlIT c k durumuna gire n bu ken'in ki)- ct lmek.
ke ni unut u l mu~, kimi ayd lnlarea ba~ m ­ Ha Ik a~!n d a tklnler t rdl (d in1c r o lgun-
SIZ bir ek sa ntlm l~l l r.
l a ~l r b.çllccc k dur uma geldi .), kn trdl
Gld erken (gide r. ikcn), gt Urkl'1I (gclir .i- ( kil büyüytip gdi~ i, c\'lenmc lOa~ na
ken ), . dÜ:jtrkl'n (d ü~c r-ike n), yokken uta~I1 ), a da m erd l (a nlam ba klmlnJa n
(yok' lken). Ken e l i M'!leügün ses yapisl- yüttldi, l ann.~1 hir ö1ellik ka7andl.) Bu
na. scs uyurnuna bag ll clctildir. Ba!t/I 01- anlamda I'r ml'k sii7unün Imtk (olma k,
sa yazllrk tn ycrinc )'llzar IUIn, )OI par kr n bul l1 nmak, varnlma k) ile ilgi~i ynk(ur.
ycrine )llparkun dcmek ge re kecc kli. [ri ~k1 n . eri,kinllk.
[RlENMEK, Ir., mot- t r (bk.)de n er- [ RMt K 11., Ir. tr. ir (cri~mel.: . ula ~mak)­
Il'n-rnek/ l'r len ml'k (kok a nlaml: e r edi n- den trmek.
mek, e r kege vlIrma k, kocaya gil mck, ka - Bir. yc re, bir ercl1e \'ar rnak, k a vu ~m a k ,
dinl ar cvk nrnek. An lam ge n i ~ 1c mcs iy le : yc ll ~ m c k. Adam dün llk.,ama d ~ru ytri-
d cngesi. b07Ulrnak, cin çar prnak, buna· nl' erd l ( u l a ~!l , veli ~li ) . 8u anlamda l'r-
lun gcçlrlnc k, DS. SOD). l11t' k'i~ imek ;y l~ ,:" i~lc hirlc~ligi görü lür:
~: r l t' n m ~ k'i n Hein ç;lrpmak" anla mllll 1 ~1I t'{:tn l' enl1l~ tl ( ldl). Bt/rad a geçen ti (i-
IÇC rlllC Sl kadmm c rkel1e k ar~ l a ~1Tl istek d l) d l1~r lld;1I1 d n~ r uya lmtk'!c n Iü rerni~ .
duyma sl slJnucu sa rsmil gelO ir rnesi nede- so.n r ~ ~rmrk eylemiyle "irl c~m i~ li r . C;t l-
niyled ir. A nado lu haik d ilinde c rk ck~b: m.l ~ I ~ I , yazm l' ldi, Rl'J mi~ st . yalm'~SH .
k;'llan ka ~hn la rl n oirlaklm ou na hrnlar ge- gnr m u~s l'. ~Hrsa . yok"a , ben lst (bense).
lOlt mclc n, cvde k a l ml~ klZlarm linse! sa r- 5t'nSt ~~ n. lsc ), biz~t" (bi, ise) sÖ71crinrlc
smllya u~r a ma l a n çol gö ru!c n bir .. Iay. gcçcn ,dl. 'se, sc, sa e Ucri Imt'k cyle mi-
ERMEK - 240 -
nin d cghik tü rcvlc ridir ,
ERMEK 111 ., Ir. er /Ir'den er mek (d og-
mak, açllma k).
Haik dilinde I::ü n erdi (aydm hk basla dr,
gü nc~ dogd u, o rla hk a~af(.h , ayrhnla ndt].
Burada er/ ir k ök u ilc er ken s öz ü ara sm-
J a ba~la n l l va rdu-. iki s(ll iin kökii de 01;-
dcst ir. ( Bk. Erbn).
E RMI!), I r . u mt k (olgu n l a~m a k )le n, ol-
gun IB!fml!f,)"üctlmi!f,)iiksrl m i~ . Ha ik di-
linde Tann llc yakml,k kurdu~u na inam-
la n khn sclcr e u m il dernek yaygm bir ge-
lc ne krir. (8 k. [ ",nl.
Ar . Bziz,lat. sa nct us, Ir, salnt, alm. hei-
ligt, isp. sa nl/l, itl. sen te . ing. hol)", gr.
saint,
E RI'oiIK, tr, eri mek (bk.uen er.n .ik/er nik
(kö k a nla rm: c: r i m i ~, s' Vlla~ m l ~, akscrhk
ka z3 nml~ . A nlam ge nislcmcs iylc: cs ki-
meyc yU7. t Ul m U~, e rim eyc ba ~lamll, cri-
m i~ yall. kadmlarm ytilkrinc sü rdü klcr i
~ a~ lmq albk , c sk imi~ minde r )'Ûl ii. OS,
SOO).
Er nik w lcül1üniin, ytlre scl ;;I~iZ aynhkla-
n ned emyle, yaygm bir anl am geni~k me­
sine u~rad lltl anla~ l hyor. O tc yandan
nip scstenndc d öoüsmc Sl.lnUCUt r pik bi-
çimine gird ilti de görülüyor (OS) . A na-
do lu ha ik apmda ni mek'in yspr anma k.
es kime k k a r ~l h~. söyle nd i~i biliniyor
( g(i m 1c ~i n dirsdicri cnd i. giysi1er eridi
bg.).
E RNIMEK, Ir. erf mek (b k. jrc n a~lz aynh-
!I soeucu r ile I ses let inin ar asma n ses i-
nin gir me si)'le er_n_i-rnek/e r niml'k (c ri-
me k, Ylpran mak. a ~mmak , es kimc k), b u
sÖ7cii ~ ü n erpi mek hiçimi de va rdir
( OS).
E RO IN, fr. héro ine (kokeni yun. h r ros )-
de n eroin (b ilinen u yu~lur u eu nesne, içc-
ni kendinden gcçirmes i nedeni)'le sevgi
ta m lSI Er o!'> 'la ba~lJn llll ) ..
Ero ind, ero lndllk. ..
t::ROl \'(lN, fr. ~r lls io n ('(l l'ra.lh n a~mma­
sl)dan l'roz)"on ( Io p r a~m ya~m ur. aka r-
su, rüzgar ncJcn iylc a~mma ~l) ..
ERSEK, Ir. er (sü m. ur) ilc Ir. sek ck in-
de n l'l"5ek (c rkcge Jü~ kün, azgm kadm ,
c rke k1c$en kad m. Klin .
A nadolu haIk ag,zmda l'l"5ek (erk ege dii~­
kün kadl n, K Ii~ . o ros pu). El"5emek (e r-
kek iste me k, koca iSlemek).
ERSEMEK ER..~IMEK - 241 - ERTEY
Ersek erge tegmu
IVl'k evge tegmes
(Orospu koca bula maz
[ven eve gclm ez.)
- K ii ~. c.l.s.104.) -
ERSEL, tr., rnog. er (bk.jdc n er.s~ l /ersei
(c rini scve n, kocasma ba/!.h kalan kadm,
SO O ).
Eeserdc sel'i n ck oldu~u a n la~l hyor .
T ûrkçed c set ekinin bul unmadl/!.Im, bu-
nun dcvrimcilcrce uyduruld u/!.unu siiylc-
yen gerici1crin ne den li yamldrklan m gët-
r üyo ruz.
ERSE LE, Ir. ër (bk.)Jc n ör.s ~.le/örse-­
It / en tl e (ö/ e dö n ü ~ m esiyle or / er) : dc ri-
cilcrin dövecekl cr i dcrilcr için kire ç koy-
du klan ka p, d~mcl i k kireç kab r, SO O) .
Bu sözc ükte ërs -sele gibi iki a)'T! ~e ara-
ma ge rc~i yoktu r, buna örs -selesi de-
mek yanhsnr .
E RS ELEMF., lr. ör!otleme (h ir ncsnenin
üzc rme vurma, üsrun ü ve ra rak ërtmc.
ez me)d cn o/t dö nü$mesiyle erse lerne 1
(ó rseleme) . Bir nesneyi üzerinc vararak
yumusa tma k, örselcme (SO O).
ERS ELEMEK,tr. ors (b k.)dcn iirsrie- g',"
mek/l'rsde mek (ö/c dönü $mesiyle: sa rs- 8u ya rda gece kona n Irte giJçer
mak, örselcmck. SO O). - Süh. -
Ürsrlen mrk (örsc 1cnmck) sa rsdma k, ui- dizele rindc Irte SOlU yann, ertes t gil n,
lip kak rlmak , e zilm ck (SO O) . geleee k gü n anla mmdadrr,
ERT ElE\"IN, lr. ertejemek (bk .)len er-
ERSELl K, tr., mog. er ilc se-lik e kjc rin-
den er-se-lik/ers elik (bir var hkta e rkck- le.le-,ln/ erlele)'ln (yarm, bi r gü n sonra.
bugün d c~il c rtesi gün) .
l ik . d i~ilik aygl11an nm hirlikl e hul unma·
SI). Bu sö l cü/!.ün köke ni ersemek (di~i . Reneile)in, st'ndlt'yln hg. le)in (Ie#,in)
ek i)'le (SO D).
nin istemcsi, e rkek\e döl1q me c/!.ilimi
göslerm cs i) cylcm idir. ERTEN , Ir . er(er kcn ) ilc lan (giinaçlml,
gü n e~i n do~d ll~u ilk süre) dan er-tan/ er.
ERS EMEK, tr ., mo/!.. er (süol. ur )de n len (sa hah, gü n e ~i n J ogdugu sür c, O S).
er-se-mek, Cf iSlemek, er kek ara mak (ka-
ERTENE, Ir. erl en (bk .)den erlrn ~ /erte­
dm için), e rkege susama k. Türkçede sc
orlacki iSlck, dilek hildirir: kör :o;emek ne (sahur, rama landa geee yeme~ sür c-
(görsem ck) giircec,1ti ~el m ek , gilrll1ck i.~ · si, OS) .
le mek. Kiirü gsenu'k: giirmck islell1ck, ERTES I, Ir. Irle/ erle ik Im('k' tcn Irlr-l-
gö rcce,1ti gelmek). Kiililrse mek (gölürsc- mrk / erle·1 mekt erle -sl/ erlesl (erl eden
mek): giilürmek isleme k, gÖlürc si gcl- o lan, crlc)'c Ö7g Ü) .. T ürkçede se, ise, si
mek. t~se me k: ögmek , övme k isl c mc k. c kk rinin kökcni lmek eylcmiJ ir: gel mi~ ­
Alsamak: alma k iSlem ck, al:lsl gelmek . se/ge l m l ~ -Ise , vars a/v"a r-lse (ses uyumu
Sevsemek: sevesi gelmek, sevmc k, s.m l- ncdcn iyle var( l)se/varsa...
mak isle me k. Susamak: su istcm ek, su· ERTEY, Ir. t'rlt (b k.)den erle-y/erley (c r-
suzluk duymak . lesi ol mak gere kirdi, haIk a~nda erle)'
F.RT I,sMEK -242 -
biçiminc gir m i~ti r, DS). Ertest g ün k a r~l ­
h~ söytencn bu sözcukte y scsi uzatma
imi niteligi nded ir.
ERTI,$MEK, t r. ertmek (ge çmek, ilerle-
mek, Ka ~. )l e n ert-i "~ .me k/e l1 i ~ mek (bl-
rini geçmcye ça hs rna k. yarrsmak. Anlam
ge ni~lem csi yle : h üyu klenm ek , bilgiç hk
tasla mak, burkulmak, incinmek , ç ök-
mek, çömetmek, )1 h ~mak, SOO, DS).
Erttsmek, dilimizd c, i l1 i ~ me k biçirninde
de s öylenir, k ök ir [irmek, ulasrnak, var-
mak) -er (ermek, ulasm ak, varmak) biçl-
mindedir.
ERTM EK.tr. er/ ir (u la~ m a, var ma, ilcetc-
me, bir yere gitmc anlamt m içcre n
kö k)den u-t·mek / el1mek (geçmek,
Ki,.).
Burada er/ ir köküne a mm ek i o lan I se-
~ i ge lmi~, sÖ7eüge i ~le rlik ka 7andl r ml~ '
tir. Anadu lu haik a~/ m d a fil1mek anla -
rnmda el1m ek deni r (Dogu Ka radcniz
)·öresi). burada 011 ile erl birbirine ka fl~­
nll~l lf (e/iJ, ü/ e se:slerindc dönüime so-
nueu). N"itckim D ~u Karadenil yöresin-
de: öl1u (yalak ört usu) ert i, iJlmek ise: d,
mek niçimind c sö ylc nir.
El1mek (kur la rrnak, e~i rt mck , OS).
ERYETE N, Ir. t'T (c rke n) ik yel mek' lc n
~ t'l e n (yc liic n, olg:unlap.n h üyüyen) bir-
lc~mcs iyle e r-~ele n/ef)l"le n (e rken olan,
er ken ycn ecek duruma gden, bir incir
lüru), e rke n olan im:ir, l urfa nda (bk.) .
ERZAK, ar . rlzk (geçimlik, yiyecc k-içe-
eek)l an ç~. ena k (yiyeeck-içceeklcr, ge·
çimliklcr) .
T ür kçeye islam inançlanyla geçen h u
sözcük a nla ml bilinm eden, bir dil ahi -
ka nh~yla kullalllhr.
ES I., Ir. dogaya ö}-kii nmede n do~ u~, do-
~I bir sest ir. Yelle rin çlkard ljtl es sesiy.
1e dogal bag)antlsl vardir. Yeller estigin.
de sahna n ckinlerde n, oynayan yaprak.
la rdan , bilkile rde n çlkan SC$, geneIlikIe,
es n il cli~ nd edir. Nile kim kl ~ kl l1 ma k
"l l$"l:In, uillmak "uuu lu ~"dan, Iinla ma k
"I' nn"d" n. (I nln n,,'" "ç"'lt" d"n, b'lilOr"
mek "OOöö"den, ~üTmd: " ööö~"d cn , in-
leme k "iiijt"de n dogm u~ , so nradan biçim-
l e n m i ~ , d Ü 7 c n 1enmi ~ sÖleük1crd ir. Türk-
çed e es'len IÜre mi~ kimi sÖleüklc rin an-
lam lar ", a baklldl!ttnda esen yelle, soluk
ESEN
ahp vermeklc. rûzgárla ilgili oldu klan
götûlûr.
ES 11., Ir. Is/ as (yara r, çlkar, la/.anç)tan
I/ t'. a /e d ön üsmesiylc es (kaza nç sagla-
ma, gelir, çtkar, yarar, ar. Iairle, OS,
SDD).
Es sözeügü, kazanç anlammda, K ä ~ . da
a Slgjas l~ biçiminJ c gcçcr, IJ. )'Üzyll
T ürkçesinde assr dcn ir, Anadolu haik
aWJnda es'e d on ü~ü r. Kimi sözcüktc rde
sa~hk, R~S lül ük anlanum ka7and l~1 g ö-
rülüyor. Ot e yanda n ymc esin yansrma
ses n ld ugu nçiknr (bk. Es 1.). Es , An<lOO-
lu haik aw mda gcl i~m c , büyümc, i r i lc~ .
me anlamlanm içcrc n t urcvlcrin de ro-
küdur.
ESANS, Ir. es sence (kökii sa nskr. as ti / 0
vardu) ta n esan s {rürlu nesnelorde n ure-
ntc n gü-e l koku).
ESARET, cr. esJr (tulsak)dc n esa n ·t (t ut-
sakltk, kulluk, boyundurul). Bk. Esi r
(bu sÖleügün kökü: eS;lr / ha& sa rgl)...
ESA..Ii, ar. OS! (kök, lIip, lem el)!Cn çog.
esas _
T ürkçede ç~ul biçimi ola n esäs lek il
olar ak kullamllr, temeI, kök, dip a nla-
mlrtf a söylcnir. Osmanllcalla esä s;îl biçi-
minde ikinci bir çogulu yapJ lm l~, esas te -
kil o la rak ku ll a n d m l~t l r . Ya nh~ olm asl'
na k ar ~ l1Lk yayglndlr.
HaIk dilinde d3"an a k, la ba n gihi kaq l-
hklan vard ir.
ESEF, ar. eser (aelm a, ael, üzüntü, kaygl)-
ten eser (üzünlü, gücenme, incinmc)..
Est'nenme k (:lelnm;J k)...
ESE(;EN, Ir. esmek (bk.)le n es~-ge n /es('­
g;en (çok ese n, SJk Sik e ~e n) ...
ESE K, Ir. esenmek (bk.)le n es-t"k/esek
(ge1i~ m i$, be sili, gü rbij 7~ iyi yel i~mi $, sa-
ba nm bütü n hölümlc rini l a ~l ya n i~ri
a~a ç, SO D).
E,'iEL, Ir. esenm ek (bk.)ten es ~ l/es el
(kok a nla ml; saghkh, gcli$mii, iyi yel i$-
m i~, gürbiiz).
ESE lMEK, Ir. I:')el (hl .)t1cn Il'stl'lIItk/l:"
selmek (irilc$md:, boyjanmak, gcli~ ·
me k, yct i ~m ek , kaygJYI gide rme k, ehil-
me k, SDD) . Sözeügü n d ogr U~ \l esen·
mek' tir (haik aw.mda n/ I d Önü~I1H; ~i).
E..<iiEN 1., mog. esen (sag:l:tm, ~agJ l k h , mul ·
ESEN - 243 - ES IRG EM EK
lu, Ja yamkh)den esen.; kil, m Ü e~ ~ir (i l brrakan, et kilcyc n], mü -
An adolu T ürkçesind e 14. YÜZ}1ldan bu teessi r [ctkik ncn, kendindc iz kalan S<:>/-
yana ya7Jn o1iline girm i$, haik ag7J nda Ic ri eser'd cn li.tre m i~ti r ) .
soylenir ol mu~t u r. Eser, aynca, )'3~1Il êzü. etitil ip s ûzüt-
mü~ )'all, 101111su a ll l m l ~ ya jt demektir
Hen! öldi sa nge! sen olgll ese n (T r. Ka m.):
Yolum )1 ~m a gl l la l l u dilUe sen
~S E R 11., Ir. es me k (b k.)len ~s-e-r/es er
- Süh. -
(ycl, rüzgá r, ~o~lI k, 5DD .).
Çilg:lru b ey Rum liln li s izl be n K öke gelen er (,'k;) le s1l1eük üretm e: blt-
Ha sml koyu b klra),n kalms n ese n mek'len blder / biler [tohum , l opra~a
- E nveri- ekilinee bitip gefisen 01.), kesmek'ten
kes -e-r /keser [ke sme ar act], bio,:lp d~­
Hllin zabtimefl d ilrîi ~ karmdas mek' tcn blç-t"r/blçer, dög-e r/dö~e r · b i ­
Ol Uil' dllepsem oldukça esen ba $ çud~er_ •
- G üvahi-
~ . , tr . es-mek' rcn est n (yd, sol uk,
ES EN 11 ., Ir. es mek (geçmek, uzamakuen rüzgär), esten. E.'C n nesne.
eS-("n/e~n_ E..<iiIN 11., Ir. Il' m · mek) c n es-ej / e!!!a ( ki~i·
Yeileri n yü mu~ak yü m u~ a k csmesi nedc- nrn d üsü nm e yele neginc ge en, dü~ün -
niylc yel'e es-t"n/esen d e n m e~i h undan- me yele ncgini klmtldalan, eyleme geçi-
dir (bk. Es). re n.)...
. ESE NLEl\IE K 1., mog. ese n (mullu, .~ ag- Ar. Ilha m (devenin ag7ma hamu r t opa~
Ilkh, dayaml h)den ese n-Ie-mek/esenle- alma , deveyc hamur yulturma, yutl ur-
Int"k_ ma) anlammda silylenen esin :r.ï17ünün
Ger çck anlarlllyla mUlluluk dilemll'k, kökc ni de es'li r (hk. Es ).
sa ~h kh , sevinçli oima sllli ist emek._ Esl NME K, Ir. es/ t's in'den es.l n -m~ k /es i n .
Aynca yola Ç!kalll u ~u rl a m a k, o na ugur' .1,tmek_
lu yok uluk d llc mek.. . Ge rçc kle esnen.lr k eylcmiyle özdq lir,
ES ENLEMEK 11., Ir. es mek (ge mek, u/ a- krndi kend hlt" es mek an\am mdadlr. So-
ma k. a yn tmak)le n esen, esen· le-me e· lu k ahp ... e r m c~ m a k e)lcmlerini içe-
senlemek_ rir. (!ttJIl~Lgt"r i n me k, u.E!!'JlUk/ u7.a1-
Gcrçek anl amlyla. a~'f l l ma k, yc1lef in esip mak gihi anlamlar l ...arsa o1a SÏ)dökii ha·
gidi~i gihÎ geçmck, u la kla~mak, a r. \"tda klmmdan gl"rl nt'rek snluk a lma k eylcmi-
et me k. ni içerir .
Vlda' ulslln esellierde n sin! ben l't,tEs l R, ar. ('sar (bag, sa rgr)da n esir (bag·
lI aklkatl e esellier ea nlllll len lanll1 l' , san tmi'. satg,ya \u tu lmu$ kim-
- I~k . - sc, erkek ).
Eskiden sa\'a~la o lsun, ~ t l n almm a }'o-
Esen l e~m ek (ayn hrken kar$lhkh gör ü~- luyla olsun yakalanan tuls.aklar ha!lam r,
mek, ayn~ mak , ar. nd a ' l a~m a k. ), es~ n- h u h..~la f:) da ar. esa r dcnirdi. [ sir bil
le'lmek (k a r ~l h k h o lara k birhirine mutlu· bagla t>aglam.h~md an. esara \ urul"n an-
luk, iyi yokulu k, saghk, sc...inç dilemck, lammdadlr. Osmanh a~71 n d a gcçr n esa-
bk. Estn 1.). ret (I Ul ~alh k) sil/ cügü de hu esa r'ua n
E~ (muIluluk, sa~hk h o lma d uru - (bagdan) gd ir, bajllanmahk, ba ~a \urul -
mu, ~agla~\Cvi nç l i l i k, sagltk, hk. mu ~lu k dem eklir. T urkçcde buna lul·
Estn 1.). s ak uenîr, esir'!e e~a n la m h d lf.
ESE R I., ar. Il'~e r (iz. kallnll)dc n eser (hir Es IR(;E MF:K. tr. 1\/" (arka lla$. Cl, bil-
ne ~n e n i n ycn lc kalan i7i, örn egi, ayak dik, dost, i>!Jden es.ir1.'t'-mek/ ll'slrge-
izi, ta ~m kend inc y,lplJgl yef, devenin m ek. ~ I:';orumak, yab nltk duymak. ael-
ayagmm iz.i, yerc b;lsllla, enne hg.). m:lkl yard' mel {llmal.
T ürkçeye ya/.1Il yoluyla, Yll pll ka r ~lhgl Ge, ga nr!acki Ya711l alamnda, aydmlarm
o lara k geç mi$lir. Tesi r (iz blrak mak, el- dîiinde pek )'aygm o lmad,gmdao. Ilonnla
F~~ K I 244 - ESNEK -245
ilgili ye ni t üret mclc r l a rl '~m alldlr . An- ekip, biçmeyc c jverisli, islc mcyc uygun, T ürkç ed e, dc~i~i k a ? la~ da, ICkil ola ra~ T ür kçeye ya710 yolu yla gi r m i~l ir . Baska
cak b u c klcr ~ a n l l d l gt gibi az dcgil ha Ik iyi i ~ görcn), di ~l ek (dislcme k'tc n, distc- kullamhr. 5 101f, belh b ir toplulu gu, bclli bir anla rm d e H int kc ncvirindcn yapr-
agzmda . yen, d i~l cyi ci, dislcmcye c1ver i~li) besl ek a$am aYl dile ge ürir, E~iti m - öy ctim ku- lan , ha$ döndürüeü, kend inden geçirici
U yg. i·\Îrge mrk, K ä ~ . ni r'J,emek bilOimini (besleyici, heslcycn, besteemis. geli$ mi~, ru mlarmJa he lli ~r e nci kcsiminm oku - rozdur . Onaçagda. Anadolu'da çok ku l-
vcnyor. Esi ~em ek't c l ye ~1 o lma k (!tahip baskalan nca hüyi.iHilmü~. "c\'1;Îl hk", hes- d ug:u basam a~l hildi r ir (hilinci slmf i~· la mlau hir ncsncyd i. Ahd a\ denen top lu -
çlktak) an larr n U" \'ar ~orl ackini Ieme). rcn cisi hqiTlei srmf i~ren eisi hg.). T op' luktan 0 laol31 hoyu nlarrna H indistance -
ha k d ilin de , ~cyrck u larak görürÜl; fü H alk awmua: Esle k ol, dl$lt'k nlmu (yu- lum h OWTl ünde ayn ayn karte n dilc gcti- vizi kab ug:uTld;W1 yaptlml1, içine esear ko-
umr-ga -rnak (Ivedilc mc k, çabuk lamak , musak ba$h o l, dikclici 111ma ). f~lc k rir (varhklll;lr, Yl~k su ll l~ r sm., f!) al '~~ ri~ nan , hir k:ip takar dlll a~l rlaHh .
acclc t·fni ck), Im fZ1ta-mllk (gcçici hi r_uy~_ ollln bfsll-k "Iu t (yumusak davrnnan yar· i.~1criylc ultra$an I~ kcvi mfcrinin hop sine F,snltrnllil [ar . cnnr i1c Iar s. t nglt/ ka·
kllya dlllma k, pii'icklCriiêk, Ir:esl irmc k, uy- I.llm görür, onu be sk-ycn çok olu r), t·~ II" t'~ nll r de nir. Ay nca IIcW~ik i$ ""Wmlcrin- rilr;lk, k:Hl$1 1f an )d~·I1 . hn,me,en , Ilnlnlil-
kuya tf;jfar .Ihl n lma lr:}. ) ï1d-lr1l;am ak yen dl,lt'mn (eslck (lb o h;l ~b l ar llll ill' .k ç..ll ~a n la tl YJ'l Il~l h T (:lyakk:lhlt'1 ("sn:lfl. m,,)',ln, '1 lr h, 111711._
(y"il'a nn saym illl, kcnl line yak ln görme- it me/)... y" ' jt.:IIl(1 ("M1:lf" tJnkum acl. ("'1 nafl I'll..). K~ RA R 11 ,:11 tUI'Ir (I.k •·..rll r 1 )tl:. n;t n
mek), d '~lt1l~~ {dinlcmck, kulak ESMEK,l r. r.. (1IIt;ll bir "'C ~)t l'l\ r ..- 1I11~ll n\o.ti T lilk\'C(1c ~cncll,k lc ltll~lmsll lam ka)m llslY\lI u r nr ( hmtke nc'"Il1nllc n
\'(·.!m d <J, oill' l r1l:a~Ak (ta}IUananlll., _mr k/ e..nlek _, i, jt.' tl t·ll, .1~1 . ~"-, r i ~ lcu~f a ~n ~ lt ' I ~l ulll~ ll'I~~ . çlknrll:1O u yu~t Ul lln' oe..o(" ).
a~'a~m l lI~m lrifl p h 'I'J'l lIll l nul~ I) . If " Tilr kçelle e.. kt,\o.lilliln <I"fl,a ya i;y ldl l1 l11l~ 1'~ lU l r (k luym ki s<I /il n kl\kl' luyle 1111'" t:SRARKE~ , UT. estnt (b k.) ik rHr... kt,
Bu- örnek lcr',- Ttil\.çcd e sl\;' or las lntla lte, tf'$lnda h ir kaynaÄI yokt ur. (11k. cs) . Ilu Yllkl ur. (kr~ l dt n/lOe km c k' lc n çeken)tcn estar·
ga ckini n h uluntlugunu, yaktn dön e mlc r- dog al es ses inin olu $lurdugu im, yar alll ' ESNE K,I r. e~mt k't en es ne mtk, es nt mrk' · kt~ jtsrarkl'l (esrar uen en UYU$tu rueu
de t ÜIl:lilmc d igini gösteriyor. gl iz ça~la r m gcçi$iyle hir " ~ Ö1'" nilcligi '1 ten es nek (ulaya n, geni$lcyen, yaylia n). nesneyi kuna nan, çektn )_
ESKI. t r. esmek'ten /es ki (çagl geçmi~) . k31an~l . : Me k" ise bir anlam \"c rm e, cy- Es kök ü nün e~anl a m h l urevler i arasmda ES RtK, es. tr. nlnnel (b k.)len es-r'
E~. tr. f'~ mek sil/ ü Il.laT s1m ek, reç- 1cm blldlt me tak lMd lr. Bund an es-m~ k
me k. ul.1Olak. ~Ii . a~1 geçOle.!...&l- o~u~tu. Es mek. gc r~ ~ anl amd a , It,:}!e..
e n yaygmla n . ge ne, t'Sm.ek (u7a01ak,. S~l: ü-k/ ü'II'ük / eu lk ( iç m i ~. ~ 17m l$, fal ', ser ·
. luk ah p verme k, geOl~ lc m e k )1c ,lg,h ho, ).
N lk ~W k an lambra ~c ir. lfu eyle m in gitme k, c sen. }'Cllcr ~11?1 u/~lk 1;l~m ;lk , ~- olanlardl r: Es r ük-es r ik sii7eiiklcrinin kökü n lan l'S
(e~mt ""'in ) sonuna !tc1en kt di d uru m ~~, u~~ma ~ntimm ("'''If : K~m~ k Es kü (kalbur, dek, e kini yelle savu ru p ile e~ m l'k (ye\lcri n es mesi, esen yel ler)
b i l di r u i~i gibi ar aç ad l yar maya ua ya- c ~c Ol m dc , gene IhkIe, ~OYU.1 b~r mldlk se çmc ye. aYlklamaya yarayan a raç. Son - ön lqtir. agl7. ayn hklar mdan kaynakla -
rar . Kesm ek'len l.I.'s-ki (clemi r kcsm ede sozkonusu dur, ese n yelm (ru lgan n), UI- d ali kü e ki ar aç ya r maya yara r. DÜl ' nan bir an lam gen i~1c m esi solkon usu-
kulla Ollan lOclik araç ), blçma k/ blç mtk'- ~tnda: Es lp sa~ u rd u (ho$ un,l ko nu~up mek'len dütgü, sü zm~k'ten SÜlgÜ, go r· d ur. tII ilc:kim bunun esi ri k, n riR, es rii g,
(en b,ç . k.! (a~aç kes me a rael. tesler e), du rd u).ffiirrnek h unu bunU kor kulmak menen g.,rgü bg .), esil mek (u7.a mak, es lrig bg. söylc n i~lc ri de var.
sarmak'tan S; Ilt I, )ermek'len )-ergl, ' er· için bo~ yer e ugra~ma k , l.?n u ~~ ak), ge ni ~le m~k , w luk allp \'crmek), ~sl n- Gerek sen bu gün sücl içmeyesln
mt k'tcn H' rgi t>g. esm ek'te n eski (esli- eser rsf't dl' sus~~ a l d ' rm~ (oyle usll en mek (çe klp uzalmak, uz.anmak , g~ OI$lc . KI esriJk olup s, r n aç ma ya'lm
yen nesne, çag:1 geçe n nesne, gc çip gi- ata r lut ar. da e1 1O ~gcl ~el). t ~t r mek . soluk al mak ), rs net mek (esl lrmc k, _ Süh . -
ue n nesne ). e~ de küser (al<1 r lular ua smer, elm- Ilzatmak, so luk alul rma k), es lnt l (yel, , _ .. ,
Bur ada es ki sö zünün önad (stfa!), öteki- clen ~~ çlk01 ~z), tse r eser de susa t (ho~ u- r üzgá r uzay' p gide n, ge ni~1cyi p yaytlan) . Gtnikrne o~u n lt~d l rm a bayll n a
!crin ad o ld ugu i1e ri sür ülebilir. A nca k na soyler soyle r cle du rur, w nu bo~ Çl- , Sa va1 içlnd e es rü k ol a)l nna
E..<ii!'iEMEK, tr. es in (solok, yel)den, es - _ I$k. -
bu yaml tlC1 bi r da H aOl$lI r. Eski sözii kar ).
önad oldugu gibi ad yer inc de geçcr. Ki- E...o;;MER, ar . es mer (buMay hc nizli, kara - fq ~tk/esnemek. .. E.uik / içkici, çok içe n: içküci id i, t,"srÜk·
~ i "eski yol" dedi gin de "eski" ö nad niteli- ya~lz). Kadm için semra sïly1c nir ki es- ( , c rçek antam l getl"!'p ~Iu k alma k. su- ken öld ü ded ilcr . Bir CSTÜ e u~radt go r-
g:inde dir. ·A nea k "Es kilcr dc ninee o nad
ada d Ön ü ~ ür . Bura da da "eski" sözü dog-
mer' in d i ~i si d cm ekl ir. Arapçada (In ad ·
lar (slfallar) da di ~ ili - crk ekl i old ugun da n
luk ahp ve rme k. Ntle k,m ts nemrkjes- d·· k· k
.. I . , k··k ,. ,
mek soz c n y e q 0 .e~ ' 0 an t'S rmt
t' k u Im u smu~ .
Es t lkllk, esrüklilk._
g

de es net me k, cs m eSlll1 sag lama k a nla -

rudan doyuya bi r nesn en in adl duro- erkege esmet, kadma semnl de nir (bu mllldadi r. ES RIMF.K, Ir . l'S (hk. [smek)t en ~s :t-I-
mundadrr . (Bk. Es mek). roz kadm ad l olara k da m yleni r.) Oyu n'da n oy-na-mak sö zünde görülcn mekj estlmek (k~k anla ml: .cse r glb, o l·
E5K Is, u . esmek (b k.)le n es-kln/es kin Es mrrlm Iu)ma bana u n e ki yer ini na o rlaekine V1: rc rek ke nd l mak, ~ h n mak, bit ~yana, ~.~ ~ura,,!a.s~-
{ye'r,"r üz ,jr . Ku r ban ol urum sana b nd ine oyun ey-It ml nl sü r dü rme k kar11- Im 01 ~ k . An lam gem~lcm e sl yle. IÇIr.i. IÇlp
(~ .. kin elinin get irilm esi)'lc: kes· · Yllda kurb"n bil' olur 1 1~l(l l r. .Bunon gihi ~'1!n'den In .o rtaeki. ken d inden geçmck, slI mal , den gesl bo-
ki n/bskln, blt .kl n/ bil kln, )'el-klnjyel- HergOn kurbltOim sana nin ye rm e ne orta ekmlll geçm eslyle esl n zulmak, saga so la sal lO ~ ~ k ): .. .. .
ki n (fil lmall ha va. rüzg arh hava. 50 0 ). - li lt. - ath es neOiek cylcmine d ön ü ~l ü . ~ u sÖ7.eü~Ü n rsrlmck h lçlmmd e soyleOl"
ESLE K, Ir. es me k'tcn, es -I-el/ t slc k (lallh." E~;ne m l' k siil ünue p:er lnml' a olaml açlk ~l de var.
~ ol maya n, istcn en yana yonde n, yum u- ESNA. ar. es na (kök ü s iny/a ra . Slra, di/ i.
dt g;1dir. An ea k I'smek/esneme k eylemle- Esrlt lcl, n r Umek. esl n mtk, es r OlmeL
$ak b a$h, u~al da\T a m~h) . süre )da n es na (ara. a ra hk, süre, dize, rinde ya)'llm a, geni~lem e SÖZko nus udu r. Benl n rüt dü n 8flk m i olun un
Es kök un ün dc~i1i k anla mla n ilOe rmesin- döne m). (Bk. Esl nmek.). - I$k. -
den kavn aklanlt. So nda ki It k eki nildik ESNAF. ar. s lDlf (bölüm, kesim, tup lu- ESRAR 1., ar. SltT (gizlî, gözle gö rü lO1e- ES, tr. 1'1 (ben7.er , denk ar ka da o nül-
b ild irir: 1$ltk (i~lcmek 'te n, i$len c n yer, luk)m çog ulu, SIOlnar. (V ye n. b ilinmeyen) sözünün ço# ulu, slrhlr, de~. o rta k, e tc ne ten r1 -
 - 246 - E§ INMEK ES 1RGEN MEK - 247 - ET
E~ (c ~ . arkada s. Kà~ . ) , er (e ~, arkada~, denk) ilc ya da I ~ (ça h~m a , i ~ ) ilc cla n E!;II RGENJI.IEK, tr , t'~ (bk.uen es -l-r- varhklarr, olaylarr yansumasma yolaçr-
U yg.), I ~ (q, a rka da s, l~ U yg.), l ~ (i~, baglanüsrru lek yanh düsünmc o la nagl ~t' ll-m e k /e§ l fJten me k (birbirini c, edin- Y0f. Yaba ncr dilden aktanla n bir kökte ,
Uyg.), i ~ (es, a r k a d a ~. Kit .) i ~ (c ~. denk, azdrr. mek, sevi~ mc k, ca nsrkm ns un giJc rmek daha ba§langlçla, hu Iür anlam aynh kla-
beneer. arkedas. dur um, Tar. SÖ1..). E~f'Ci k (küçiill: esck), tl t'k ~e1 m a! ar rouI } içink on u ~ m ak , kJsbnmak, yutkunmak, TI goste ren ömc k çok azdu .
Didl l ~ 1~ l t m e se n 01 bana I, gibi ye m i~l e r in içinde, 'Çeklr ekh. ye nme- SD O). Esm ek sOl eügünün kazmak yamnda bas-
Kj sr nl sa kl aya m n ilr ki bi c hl, yen bö liim), e,ek e)'~ü lü (ü~ ngcn. he- ka bir anla mt da hlzh )iifÜmt'k 'lir.
ES IT, tr. 1" {bk.jtc n e,-1-t/ e§il (birbirinin
- I~k. - cer jksjz T al . Söz.) . . dcngi, o7de, i. ola n, bclli ölçülere gore
I dizele rindc nl ba na i j sOzcüklet Î 01 ba -
na e l anla mm dad rr. Bun a kar§lhk:
Ru pesld ür dtyub ol dahi 1,1
[,ekans., '"Jekçe. e~e kç i . ese kdavasr,
e,ekdiken l, e§ekh lyar l, t'l'kku h'l~'. esek-
le,mek, esekltk, esekotu, e,eks II1 1_.
birbu ine denk gelen, birbirine góre
ödcs ölç üde olan],
Her uç beyiae blr kadi kO$orlar
Akllliar olucok blle e~erler
- H adid i -
S özcügün k ökünc getirile n i-I sesleriylc esüp yortmak {gezip dolasmak , segirt·
Uru b gêtü rmed üe deral nln 1,1 Es't en. esant em , e§anlamll, esnnlamh- ye ni sözcuk ürelm ck. T ür k dilinin yaprsr mek. kOi mak). r, mek yortma k [segin -
_ Lctaif. _ 11k, esbacaklûae, f'~ bas l , f'~biçi nl . esbi-
gc re~, c:ski bir ob ydlr; nhe kim e,it söz- mek. k ~m a k, dola,mak).._
d iZl'sindc ge çe n ol dah l 11Î sözlcri ol da- çlmli, e~biçlm l i l ik. f'~df'~e r, e~dq er li, e ~­ cü.!!:ü haik a.!!:.7l11da J a va rd rr (SOO). O y- Fars. kerd en (c,mek, kazmak], ~vçl
d~e rlik, e,depre m, ~ ey, "'~e)l i, t'~ eysel,
hi f'~i anla rnma gclir. sa Dil Dcvrimine hr$! lO lkanla r bu söz- [çuku r, ku)"O), ar. hllrr, har, (e,me, kal '
e,...yslz.., e,kanal h, t'~kan at hla r, ... ~ kl:na r
Horu s va kts lr 1I1se ne olur i,1 (kf'na r Iars.dn], e~ k 01 m a k, f'~ll:m e, t'~I ...- cflgün T urkçcdc bulu nmadrgim, so nra- ma. kanl ma ), alm . graben, sc ha rren, Ir.
R",' -adlr 01011. d...m kf'silm ...k ba11 mdl, ~Iemell, e, lemsil, e~ le-ni k, e-1Ien- dan ü rel ild i ~ini ilcri sürerler. E~l lçe ne t- gra lle r, lal. sca lpen', ~cabere (köstebr-
- 5 üh. - mdl, e~le~m rk. e~me-rkez li (rne- r ke-z a r.- H. e~i tçi , ..., IHem...k, t',it!enme k, e-~ ilIe~ ' #in topragl e~m csi . ka7mak, e ~m e k),
ör negindc i ~ 1 sÖ1Cügüyle anlatllan, vakil- dir), e.,sesli, t'~s lca k, e ~ si z, E~siz, e,siz- nu'k. e ~itlel mek, E~ i t l j k, e~ itslz, t'~ ltslz . isp. ra SCllr, ra spa r.
~ s iz ~ le n hor olun ba." kes ilir ata sözün- lik, e.,ytikselll, e~ za ma n h (zam:1n ar. - lik... E!;IYA, ar. ,ey'den lOog. ~e)'ler (nesnd er).
\... - de d!legelen so nuç'l.ur. dir).., E!;IME K,IT. 1'$/1, (çukur, kuyu, oyuk bildi. Çevremi/d e bulunan öte beriler, varhk-
Bu örne kierden Çlka n so nuca göre, en ~A R P fT. k harpe (boyun alkl51)tan . re n kök)len f'~-i-mr k/t'1 -mek/e~ mek. lar, evJe: kutlantlan ncsnele r. T ürk çcyc
a ~nda.n ~ l. }iJZ),ld~n buyana , I,,/r~ sOZ-1> qarp:" E$mek'in gerçe k a nlam l çukur alOmak, yazm yoluyta girdi. Ar. dilinde, T ürkçe.
cuklen kokde, tlr. blr kayna kta n gelrnek. T ürkçeye yakrn dön rde, giyim- ku- bir yerde, ö7.cllikle loprakil 'U l) ~ de oldu#u gibi giyeceklere ev donallmlll-
te, ~, a n ~.am d a k ulla~llm akla~lr. ~ m gerelO lerini n _!, al1 m so nucu girdi. '!!!1 a tm ayaklartnr vura rak ~r l rn a - da kullantla n gerelO kre, araç la ra ('Hl'
y erden or ~_ckk r ~ gore e N'-I~~~ ya da HaIk a~l nda OO)lIn a ISI, ba ~örtü sü SI kÜ çiJk lO ukur alOmasl. E~/Ifl okü n ün dcnm e7~ TürklOede anlam d e~i ~m esiylc
I ~-I.~ ~r.~~, .uçun ~ u olas! .d u~ u m lse :'-I~, dcni r. • tt yanSlma scs, dogal ses oldugu kant · giyecck, yatacak, ev donatacak varltklar
e- r- I~ bllOlmmdedlr. Bu lO l7g1 ne denh de- E!;I EK t (b k )t k/ k smdaytz. Nite kim l ~ enl ...k cylem i de l ~ e- k ~r~l hgl söylcnir. Eski Türk lO ede nen de·
~i~se e ~ - i, ba~lantlsl kallr. Ortada I-j-e k ' r. ~ . en e~ -g-e- e,~e oe- nirke n çlkan la n scslen kaynaklanryor. nlr.
scsk riylc rh ses lerinde alOlklanmasr güç ,e - _ Bir ayglrln k lsra~:l, ya da ba ~ka bir a)'grrr SÖZÜ n tekil'i olan $1')' ise dllf'mek. bir
t-ir dön ü~m e bulunuyo r. Ba ~langtçtaki ~E LE ME K, Ir. r~ mek (bk.)te n t', :c-le-
se:s ha ngisiyd i? Bize kallTsa bu de~,m e ,!,ek/t"f'lrmt'k ( ~np k ar' ~ !rm a h ozcl-
dogal bir se:s olan i'~1 bagJanl15lmn hkle la~lIk , kU i g.rhl yarati larm lo pragl
nem esi. kend ine bir e,
gór dügünde ayak lan ilc yeri e, mesi, ~
aramilSI, di~ lye
(1m:r a~) d o~1 ejtilimg ösle rme si q /I,
nesneyi istcmek anlamml içe:ren bir kö-
kenden gelir (re r. Kam .). T ürkçc:de bi·
laz de~, ik anlamda söylcnmekte:dir. Kö-
a~z a}Tlhklan ndan kaynakla nryo r... kalJp yem a ramala n) . ba glantlsm! pe k i ~li recek nilelikledir. Ne kcniyle bagiantisi kalmamlil lr. (8 k.
Ge rlO ck a nlam da : e~ olan, e~ lik eden, bir- E~e1en m e k, f',ele~mek, t',e1elmek... de olsa bu bir yorum d ur, ancak r, /l~ kö- !;IeJ).
likt e bulunan , yardlmcl, Bu sözcügün i~ \!;II K, t r. e§mek (bk.)ten e§-i-k/e~ l k (kapl künün kavram olu§turaca k nitdikte be n- E~ya sözü nün gerlOek a nlaml: lstenen
(i, ) ik baglanllh oldugu, 1$1'10. bilOiminde altmda, kap! dire klerin in yerlc§tirilip bir - zeri rok. tW ~ do~~an doA!:),I~ nesnel er, dilenen nesn d er _
J e s(iylcnen ... ~r k'i n i ~ gören,l,le kull am - birine: .~U u rutmas l ilOin, loprak c ~ iJe re k da yam t~ özel nrr Ii"§.mdan t urem.l- ET, es. Ir. et (gövde, et m...k e:yleminin kö-
la n hap- on a nlarnml içcrd i~ de dû, ünü- ye rlC§llfI~àç,-la p l t',lgr.) . yor. Ka§. J a e~ mf'k cra, rnak, e~m d:, al- kü, gövdeylc: sürdürlilcn bütün eylcmlc-
lür. T ürkçcd e I , /e~ ö7:de:~l i~, e, kö kenli- E~i k (~ m ...k'l.en, AV, ~S) ... raraa yorga yürüme k), e,lI mek (e§mck). rin od3~1. gö\'dc)î OIU$lur:\.II ktmihi7 106 -
li~ belli. ~ik sOzcütü, kapl e~i~ a nlammda
t'~l~mek (kar' lllkh c ~me k, e$mekte yan~- lüm)...
Es. Ir. de e~/I, oozcükleri bir yanhr: Kä, .da ·e:~ik· biçiminde geçiyo r, Uyg. ~ ma k), e,!trot'k (e$lirm ek), e~türmt' k (e,- EI s07cügünün, en eski T ürkçe ka)T1ak-
G i~ ol d u ~1 lahra lu,kardo$1 lik; ö rtü ka r~lhär ahmyo r. E~ lk. ~I k lik lir mek), f'j ~ (örlü bür Ü , t',OIm k larda geçligi biliniyor , ancak bu tek sesli
Denizd...n çlkag ...ldl bile 1~ 1 (K a~ .) . (örtü lmek), t' ~üm e ö rtmc , ifnfm 1( SÖ7.cügün köke nsel bir içerigi de vardir.
- Süh. - E!;I IN, Ir. ... ~ mck (bk.)t en e~-I -n/f'~ il1 (top- (~r tt ü r m=-k ) . Ote yaml.an e §112en ~ - Bize kalirsa, et ~J .l l kiiküyle ba~l ayan
dilderin de 1" sö7eü~ü l§ ya7.1ltdlr. Ká$. rak e§ilerek alOllan çukur)... /. na e lle n uza klle n , ~( !1:lu n bülün ki$i eyle mlerinin kaynagl bud uT.
~ da ~ t'k. f', kt'k. ~)"!'k. Uyg. da f',ek. e~- ~ INGEN, tr. el (bk)len t'1-1-n-gen/r,i n- f YQ ~Ik e ~ik , kapl e§iAi), r~IIJfk (e:~i k - Ki~isel eylemlerin gövdcyle: hagla nuh ol-
bil. biçim inde. E,lç/i,lç (kaza D, lO om - gen (C§, ben zer, denk, 5 0 0)... lik). ~ kökün ün liire vleri ayTl aYTl a n· d u~ , gövdesÎ.2 bir ki,i eyle minin sözko-
lek) a ~l/i§I, l,ik/t$11< rldû nnek/t'tdlr- E!)INl\-fEK. Ir. ~ mt'k (bk.)len 1',-1-0- lam d$ ultusunda . nusu edi le meyece ~ alO lktlT. Du nede nle
mc-k. Itmek/ f'lmek (q'le me k. yapmak)... mt'k/ C'1 lnrnek (ayaäryla yeri e$mek, kcn- E, kö künün l ürevlc: rinde görü lc n bu an- et, iMer bagtmsLlbiT ka\Tam, islcr bir e v-
Sü:rekli i/ r, .../ 1 dönü~ü mü .._ Su nede nle di kendine: lopraär e:$ip durm ak, a ran- la m ayrlhär. bu kökün , do~1 ses olmasl. !cm kökü di)'e ahnSln, gÖ\'desei de\i n i ~ -
e~ t' k/l,r k sÖzcü~ n Ün 1'$ (Ilr kada§, mak)... aglz degii iklilderi nedcniyie ha,ka baika Ierc dct,gin hÜt un i$lemlcrin le mdidir.
EnK - 248 - ET IKFT ET KI - 249 - EVERMEK
Aradan bu nca ça~ geçmesine ka r ~ln hu dil-ek/dilck, iS-I-e k/ isld bg . üze rinde güciinü g östc re n, erkl yapa n).. Uyg. Tü rkçcsind e eb, bir ba$ka söy1cni$'
et sölcü~ n ü n deW~m e di ~i. t l-óz (göv- Etek sözcü~ü Anadolu Tü rkçcsinde 13. Köke gele n ken e kiylc r l· ken/ elktn. Bi- Ie öy. A nado lu Türk çesi nde b/v dön ü ~ .
de) biçrmind e, Ol ik bi r le~e re k ycni bir )'ilzyl1dan hu yana yan " kayna kla rda gO- tI ~-ke n /biti $ktn , öt-ke n/ölktn (çok mcsi sonucu eb/rvo8u t ür scs degism ele-
kavram o lust urdugu g örufuyce . rülm ekt edir. öte e )... ei ya)"glfidlr. 81rmek (verme k), ba nna l::
Et SÖlCU~ )lJmU1ak e nlarmru da içeri- ETEKÇI, t r. clf'k (bk.)le n d ek-çifdekçi El kr nliL [varma k].
YOT: et yer <,V\I m u ~ak yer, Ki$.), et- (e tek diken kimse, yara r sa~ama k ama- ETKI, Ir. et mek (b k.)le n tt-kJ /etkJ (b ir Lal. d omua, alm. lJau s, fr. mai son, fan .
)iD/ el)i n (g övde, ar. vücud, K~. ). c yla ha$kalatln a da lkavukluk ede n). nesne iizerinde brra krlan ialenlm , bir hëne, ar. be)t , isp. ca~. , gr. otke s, süm.
el-çi/etçi (e r sat an, ar. kasab. Ká$.). et- ETEKÇtL IK, Ir. tlek (b k.ue n etek-çl- nes ne nin bajka bir nesn eye kar$1 güeu· E, lik. Ula, çin. uh, as. blt u, hit. pl r.
lik (el kesilee yer, U yg.). tt·Oz/etOI Iik/etekçl1lk (e rek dikme Î$ini üsrlene n, n ü göste rmesi). .. ' T ürkçe He Süme r, Çin, lik dilleri arasm-
(göro e. birey, ki$i. Uyg.). e~zJelÖz (e.: yarar sa~lama dÜ$üncesiyle dalkavukluk Et köküne kJ ekini n ge lir ilmesiyle uret j- da e/ uh/uva baglanllsl gözde n kaç rrn-
.w;. Uyg.), ~k /tt l tmt (ya '7 a~, etmek} le n sözcük. yor.
ç,,1.!fl.e ~ , eilemek, U yg., bu rada ses .~~- ETEKLE MEK, tr. tJtk (h l .)le n et ek-le- 8i ç-ki / biçki (biçmekle n ), lç-kJ/içkl (iç- E"eE K, Ir. rv (M .lde n rv«k/ev«k (b ü-
~ 1 ~h#l . a I!-. ayr.II I~~ söll0 nusu e labllir], mtk/tlt kltmt k (h irinin etc gini üp mck, me kte n].. . liln evdckik rlc, h irlikle) ..
t ' lbIOR.f'!it dc h. IrI, V}"~.>: . .. öper gihi ynpma k, dalkavukluk c lmd ). El kllr me k, elk ile nme k, eu ru, t1kllillk, A nadnlu T ürkçcslede eek ckinin h iri kO-
A.sya Tur çc slndë'i-t'c 11lt1h epcycc SOl' ETE KLIK Ir. t ltk (hk .)lcn d ek-Ilk/tt r k- f'lk lmr , r l klmek, etjd n, et klnc ], el klnd- çültme, (ileki -h irliklc" olma k üzcrc iki
cük vardrr : r lçl (ar. kasa p), r t-6z/d -OZ ' . . lik, t1kl n lr~ ti rmtk, r l kin llk, el kJsiz_ anlarm vardit.
(gövde, ar. beden, vücüd), r t llk [kesim - 11k (etek yapm a 1 ~IO C . y~rayan nestte, ET M E K, Ir. et/it (eylcm , i$ bildir cn kok, zvcn, Ir. ev (hk.)de n ev-<i1/ e\-'cll (cvde
I·,
I h ayvan, ) etllk k o)'\In (' e'·
..lm I·'I ko-
v'
e .tek
•,
olarak
")
kullanllan gIYSI, belde n a ~a!tJ. gö vde, yu rn u~ak, el anlam lan m içeren ye t i$t iri lmi ~, yahan!tklan ku rt an r m l~, eäi·
yu n), r t lr lmek (Cl yapllma k), d lr mr k gl}'! e n giysi . .. ,. . . kök) ten d-mek/ etrnek-llmek (yap rnak,
(Cllik yapmak), elllk ,ct aSllaca k çe n_.ETENE,.es. tr. r tyln (govdc. govdc nlO e~ h
gel). r lsr mr k (Cl yiycsi gd mek, el ye. -o<mrmü)d~.n d.l.n(tU nl.rtrn/~len~ 5k(~.k
eylemde b ulunm ak, o rlaya koymak. i~ ­
t j lm i ~.).
Evd llel mek, evelllr l lir mek_.
. görmck, ba$arm ak, beccrm ek).
mek iSfemek). r lsrl mek (et islc r du ru . a~laml; . ~ovde ,. ~~vde m n .etl l b~lu,:" ~ . Türkçedc et-U/ r,)'-iy k iik le r in in ~_ EVCIM EN, Ir. t V(hk.)d en r v-<i-me njevd.
ma gef irmek. Bu s':'lcüklcrin he psi için bl~. yem l~ m , YC~I I.lt ~m yc ~c b l lc; n clh hi.Jiu- lik an lam tnl içe rdiSi gör ürüyo r. Burada men (evine ha ~1t kimsc, evini düzenl e yö-
bk. Kä~.) . etü zlüg (gövdcl i, etli, iri kl- m u. An lam ge ~ l ~ic m cs ly le ; .m.san ya da dev inge nligi sagJayan clke nlerin ba$mda nel en kimsc). .
yun, Vvg.) . hayvanm dÖIe~I, d~um l 3 blrhkle gele n et sözc ügünüD nes nel bir varhk olmaSI- Evdmen sózcügünü far s. erc ümend (e re-
Ar . labm , far s. gû~t , alm. FIti seh, fr. so n, ~öl ~..e~, S D.~~: , . .. dir. Ki~inin gövdesini ol u ~l u r a n ke mik- me nd) ilc haSla nllh kilmak, o ndan tlire-
eha ir, l'land t , lat. cartln-<amls, gr. krl- B.u soZC\lg~ n d koku yle lu rem l~ Ir. ~oz­ siz bö lüm ün )'\Imu ~ak a nla mtnl içcr mesi
mi$ göster mek ya nll$trr.
os (Cl, et par ças l), isp. ca me, il!. tarnr. eu~cr; tl!1~el ilSllaca k ç.en geL .Ka~ . ) , ( Kä ~. ) önemli bir o!aydlr. Yum u ~ak söz- E\1> I':.5, Ir. ev-deljevdel (bir cvde o tu ran,
H int-Anupa dillerind e el a nlamlna ge - eth.S kf~1 (~I~man ada m, Ka$.), dh~ k1~1 eüSünü n kö kü o la n )'t1 mUI'ta eylemsd bir e"1n bireyle rinde n o lan.). Evde~ SOl -
len sözcü~ kö keDi Sans kritçe yarala - (e!1 o lan kl$I), t,lçl (ct. ~al an, a r. kasab, bi r nildik vard ir. eü~ündc, Türkçede n kaynak lan an, bir in -
ma k, kcsm ek an lam lnl içeren kmatl (il K~$. ), r llik (kesllme k IÇIn ~yr l~ n koyun, Eltirgen, etti rg r n lJk, r Uinnek, ru irl l- edik vard. r: Bir evde oIura nlan n he rsi
blcs.sc) kök ünd eD ge1iyor. Krr.II I., ske r Kä$.), ttllk I::oyun ( k~slm hk k o~ n, mrk, r tt irt mf'L ïlzde$ soydan o lmayabilir, kon uk ya da
(i.e. ), idée de coupcr (RG H) ... Kä$.), emmrk (ca nl e l. lSlemek~ Ka~) , kom ~u nitcligi l a~ lyahilir. Böyte bir kim-
ETMEN, t r. ttmek (b k.)le n et. men/ el men
ETE K, Ir tte k (giysinin be lden 3}atJ, inen et yrr (yum u~ak ycr, Ka$. Bu sozcu~un
(e irne k eylemini gerçeklC$lire n, ed id , ey- scye, oI u rdu~u evin birey!eri arasmd a
böl üm Üniin ucu)ten r iek. Bu sözcü~ n iç_erdi~ an lam la .<.ltn.e, .r lr n de ne n 007.' leyici ola n). . bulu nmasl nedcn iyle, eldel deni r..
kök ii et de&1!!..o imahdlr. hro el:: ise ~_ cuk ar aslnd a yaktnll~ a~r), tt.çl (ka~ EVEeEN, Ir. h mtk/ev me k (ivcdilemek,
lJllil.. ö leve, a~ a l,:!!ak, sartirma ! aD-.ft s~p, U~), ~t llg (elh, semlZ, U~ g. ), !!.. ETRAF, a r. tara r (J a n, soylu al , devc. ka·
lamla n m içerÎr. BU\öl;ü gelir i1Ci1'r k la. ·Jo hk (keslmeVl, ar. mrz bah a , U~. ).~ . ., .. b uklu yemi$, yön, çe\-Te)tan ço~ la raf- evedile me k)te n r ltgtnjevrt;en (ivedi
dana nan, iveeen j evece n, hllJa ilerle -
klSl~ia it~k/ikk/tttk oozcü~ olu~m~ Iiû örnekle r r te n, tttnr sozcu~unun iar (yanlar, yo nier, çevre1e r)...
kan lStndayu;. T ürkçede ife dÖDÜ$ÛmÜ Hin t-Avrupa köke nli olmadl!tJ. m ka mlil· Etraf, taraf so zcük!erinin gerçek anla - ye n.).
yaygmdu. Sözgeli$i; irmclc/ erm ek, .il- yor ka msmd a}'!l . mi: soylu kJmselrr, s oylu a lla r, soyl u dr- EVELEM EK, Ir. ne (yanslma ses )de n
mck / et mck -e ylc me k, yime k/ yemek, giy_ EtentIl, elr neslz..... vrlrr, rrkek atla r,lusraklar, ka but!:u p k- en .le-mr k/ n elemek (sózcük leri hlzh
si/ ge ysi, i~ /e~, hi~ /hC$ (sa}'!) bg . ETI KET, fr. f tlquttle (damga, belge )l cn ma mllj yemi$ler, bit kJler, bl kh ncl kJmse- söylem ek, çok hlZI! k on u ~m a k nedeniy!e
It r (fer. Kam.). yan rn yamal;tk a~lzd a n çlkarmak; kc ke -
.Türkçede et kök ünün etm tk (eyle me k, etlkeL Ier gibi ~eyet ed ip du rmak, aneak keke-
Y::l pmak. kilmak) eylemi, rt (gö vdeni n ,,:ü~~çere , .19. yiiryll ~ ol.aylann da, all$ve- ETTOPRAK, fr. et (b k.) ile top rak (bk.)
kl'"miksiz N,lilmO) dl$In\la önC'mli hir lIn· ll~ Ih ~k llen sonllcll Itl~d l . . la n rH op ra k/etl oprak (yumu~ak, ozlü. !em ede n konu$mak).
Iaml yol tu r. Et tk SÖ1CÜSÜ t lmek'ten Iü- E.Uke~ ~özeUSOnU n .koke n! lII~t-Avrupu k1 7.ll gör ünÜ$ lii lo p ra k, K!i ~ . da t lyin.)... Eveieme a rvelem t
re ti l m i~tir dense bik aç lklanmasl güç- dillen d ir, fr. ya deSI$erek geçtl. . ETI'ARAN, Ir. et (b k.) i!e ya nna k (b k.)- Vevf'ku$u koval ama
t ür. Kä ~ . etel:: sözcü Sünü gü nümüz anla- Sa nskr. tigmäh, gr. st igma, lat. shgare, , Ian tt-ya ra njetya ra n (el i derinee yar a- Ta s tus
mmda ver iyorsa d a b u kök ün açlklam$tn . fr. ts llq uier /ftlguttl r (R G H) . rak geli~en bir ya ra, dolama, kurla· Dümbe lek fus_
d a yele rli dc &ld ir. D ilimizde ek'e ad lu- ETKEN, Ir. et mtk (bk.)ten et -ken/ f'tken Sa n.).. . ' teke rlernesinde görü ldü~ gibi...
rel me Î$lc mi yaygmdlr: el -ek/dek, (eyleme geçe re k et kileyen, bir ncsne EV, Ir. eb'd en ev... EVERME K, tr. cv (b k.)den n-~-mrk/r-
EVET - 250 - [VIRMEK EvlSMEK -251 - EVREN
vermek [evlendirmc k, c v iycsi yapmak, e"lril (diiAün gue ü klz evi nin e rkck , e r- nün ar. dalre (dönme k anla mma gele n EVLENMEK, Ir. ev (hk.)den CV"+n -
b it eve kavusturmak, evini n olmasim saä ' kek evinin kil yakmlan na sund ugu ye- devr kökünden), muhll [çevre, yöre} rntk /t'l lt nmtk (cv cdinmek) ...
lamak)..• mek, du zenlene n yemckli topla nu] . Evir- k a r~lh& orusu da hunu göstertyor (bk. Gerçek a nlanu kcndine cv kurmak, evi
EVET, pch. avad (eve rjta n evet. mek sözcü ~ü n ü n ka rsrhkh-b irbirjne dö- ["Ir) _ olma k. Anlam gcni~1cm esiyle : elkek ka -
Bir i ~i . bir eylcmi onaylama, uygun bul- nastarerek basarmak, becermck anlam- Öt e yanda n evlrmek c ylcminin devlr- dmla, kadm erkeklc yesamtm birl~l ir­
m a anlamm a gele n a ve d As ya T ûrkçcai- lanru da içerd igi, evirip çcvirrncnin yal- m ek'le baglanltl l oldugu, d sesinin dü~ ­ mek, hirlikte ya~am ak (toplum kur alla n-
oe uvat, ovat (ç a ~.) biçimindc girdi. Es- mzca d önd ürmck, alum üstüne getirmc k mes iyle devirm ek/ e"lrmek hiçim ine gir- na göre) .
ki fars.da ave tha , es. Ir. ernet, ytm tt, kar~lh~ söylenmcdigi so nuc u çrksyor: diJti söylensc bik d e~l rmen, de~irm l SÖZ- Evlendlrflmek, evlend lr mek, evtt evll-
fa rs. bel î, a lm. j a. a r. lilA,.... cüklcrinin deg kök û dönmek, çevlrmek, lik..•
EVGIN, Ir. Ivermt k (hulanmakuen lv- EvtRMEK, lr . ev/e ~ (d öndü - me, eg mo, döndürmek, çevr llmek anlamla nru içc r- EVLENSEK, tr. evle n me k (bk.)t en cv-
gin jivgln j evgln (ivcdi clan. öncehkle ya· çcvirme bildiren kök)den e,,·ü.r mck/f'- me ktedie. Irn,sf'k/ evlensek {evlcnme k isteye n dul
prlmasr ge reken. ivedilikle basanlaeak vinn ek. Anad olu a~md a : ha mur aç - Evirt ik, evlrtl rn" cvlrtmek, e vri k, e\'rlllr, c rkck, yenid ee evlenme ge rcgi duyan,
i~). mak, hamur yogurma k, kansurmak evrim_ e\"lilik istcye n ki ~i. ). Stk ekiyle W7.eük
I n:r m c1r. /c\~r m c k sÜlc:ii~ün dc i/ c,c / i (5 00). .;VI~ M E K, Ir. ~" mt'k /h mek (bk .)ten t üretmc : er-'lek /tr~f'k (hk.), IO m.sek/-
!.e5lc rinin dönii~m csi nedcni yle iv/el', Kök entarm e{lmek, bÜkmek. çe"l m lt'k, ev-I-~-mek/ev l~ mek (ivedilcmek, ivedilik tû msek (hk.)...
cv/iv kökü OI U ~I U. böyîece " Iendlrmek elnm ûstü ne getlrmek, döndilrrnek. As - etme k. S özcäk bu an lamda Ivmek1e baJt. EVLlYA. ar. l ell (Ja kin. yajtmur)den, çoA,
anlamina gele n t vcrmek'e hl7Janmak ya Tûrkçesinde ev ürmek, ~l' irmtk (i\le - Iannhdrr. lid nesneyi birbiriyle ba#da~tlr­ vetüer.
kal1J1läl söyle nen tverm ek özd~ biçim- mek, çevirmck, döndürmelc, altuu üstü- mak, de rleyip toplamak, ara uyum sa#1a- Türkçede lekil olara k l eli yerin!: kullam -
de yaZl!l r.söylcn ir old u. El'gin sözcüäü, oe getilmek, Kä ~. , U)"g.). Eni lmek mak. Sözcük bu anl amda evmek1e ilgili- 11r çokluk, sonuna lar çogul eki getirile-
nun do~ usu I'l;in olmaltdu .. (dönmek, çevrilmek, dinini de~\lirmek, dir.). rek el li)"3lar da denir. Enni:'j , lan nya
EVtN, es. Ir. " ,mek/ el'mek (bit nesnenin davranmak), en ili nçsiz (du ragan , dcvin· Evi~ mf'k sözcügünün iv/ cv kökle rindc ya kl a~ m l~, ta nn ile yakmhk k Ur m u~ k i~i
çCVTcsinde to plan mak, birikmek, yoA:un- meyen), f'vrl, (dönme, d ola~ma , çc\"ril. dö n U~m e sonueu iki ayn anlam içerdiAi anlammdadlf. Gc rçek anlaml bilde n ya·
la~ma k)t en ~" ...l n/~l'l n (tohum, lane, ta·
me, i~ güç, devinme , u~ra~), enl1mek görü!üyor. SÖlgc l i~i : -iki nesne birbi riyle ~a n yagmur, bir ya#muru n arkasmdan
(bir i~ le ugra~ma k), ~ v ril me ml' k (çevril- evi~t i: iki nesne birb iriyle uyum sa~ladl,
hll tane ~i ) . gelen ba~ k a bir yagmu r, bir ncsneye
Uygur Tür kçc ~i ndc abln (ab ln/avln/c· memek, dönm emek) , evrj ~mt'k ( ull.ra ~· çak l ~t l, birbiriyle denk dU~tü .. . .. .. bu iki olan yakmhk hg. (Tcr . Kam .). Tü rkçcye
vin). hm ~k /b ir n c~ncn i n çcvresinde mak, çaba la~mak, bir i~i ll üstüne d ü ~­ çocuk oyunda evi\ ti/bu iki çoeuk oyun· ortaçagda din yoluyla (islam dini) gir.
toplanmak ( Ká~.), e "l ~ me k (to plan. mek), evrülm ek (çc\"rilmc k, yönünü de· da ivedil ik göstcrdi.. mi~, haik arasmda hl1Ja yaYi lm l~tlr . (Bk.
g:i~ t if m ck. Hepsi için bk. Uys., Kä ~ . )...
ma k, Yi~ lmak, Kä~. ), e" dllmek (topta n· EViST IRM EK.l r. e"mek/ i"mek (bk .)ten Erm l ~.). Evliyah k, t ~ IiJaotu _
mak, K ä ~ . ) , cvdlmtk (toplamak, Kä~. ), Bize kallrsa, cv ile ~ kökü özdqlir, \"/~ cv .i~.t.i .r.m ek/e"I~ U rme k (der!eyip 10- [ VRE, tr . n lrmt'k (bk.)tcn ev r~/elTe (dó-
t l'inlig,!t,,-ln4ig/t l in-Iigjc·..ln lig (gebe dönü~me!>iylc ev/f't,. ~~v olmu ~l ur . parlamak, düzen!em ek, bit. El"mtk. Ive· nem. a~am a , be lli hir süre bg.).
kadln, yüklü kad ln, Uyg.) !>Ü1C Ü~Ü lap- Öte yandan I/ e, c/ I d önü~m elcri de yay· di le~tlnnek, bk . Ivmek)_
~ l d mek/I~ldme k (i~ il mck, T ürk dilinde eyle m köküne e eki gClili le.
lanma, kabar ma, )1 ~l m a anla mlnl içeri- gmdlf: E\tiT, ar. "elcd (çoc uk)de n çot- ev- rek sözeük ürelilir, bu olay dilbilgisi ku·
yor (kadlmn dölknince karn mm kabar - Uyg.), ql /I ~1 (Uyg.), im/ em (Uyg.), liid/ evlä t (çocuklar. yeni dogan!ar.). rallanna uygundur). SÖ7.gcli~i: çe\ir-
ma!>!., bu)iim csi ncde niylc), cvln (10- l:'j /f':'j (Uyg.), emig/l mig (Uyg.), egri /ig. Ar . da u'lede ("Id) köku dotmak, dotu r- mek't e n çel e~/çev re, sürmc:k'le n sür~/
hum, yc m i~, la hll lan e!>i, saYi, Urg.), rI (Uyg.). eglnn e k/i girt me k/I~r1t m ek. mak, orlaya çtKmak, ortallkla bu!unmak sOre (bu sÖ7.ciik yeni tiiretm e samhrsa
h-in (ye m i~, lah l! lanesi, saYi, lohum, (Uyg.). etlürmt k/i)1Ürmek (büklürmc k,
A.\". Gabai n).. Kä ~ . ). "/r. dönü~ me.<;in de % mek/ (,vmt k, bg. a nlamlara gelir. Bu kökten "e1ed da dogru dc/tildil, haik dilinde va rdlf,
(dogm u ~, d~a n, çocuk), \'i Ud (d~urlu. bk. SDO), görmek'lcn gtlr~/göre (bit.),
El-juli (ü71ü, içi dolu), n lusl z (bo~, öz- d ~mtk/dövme k, sögmek/so""'t'k. Ana· cu, baba), l'illde (doguran, dogurl ulan yiirU mek'lcn )'(jr~ltöre (bk.).
süz). dolu haik a[!;zmda: g~e rmek/gih'crmek
(ye~e r m ek, ye~il1en mck) , gö~tl/gü"tl, anne) bg. sö1Jer hir etildi. EVREN, Ir. e"lrmt k (bk.)le n e~ -r~ n /e"­
EVfNLE NMEK, Ir. evin (bk .)den cvin-
g~erçin /güvercin, og:mak/ ovrnak, u~ ­ [VLEK, gr. a vlllkl (küçük hendek , ekim ren (kök anlaml: dönen, çevrilen.
len-m ek/ c"lnl enm ek (olgunla~ mak , özlü mak /uvmak_ bu örn e kleri ,,/g d önü~­ için sabanla tarl ada açllan UI.un yank) · Anlam geni~lem esiyle : biiyiik Yilan. deY,
olmak, içi dolu olma k, ye t k in1c~ m ek, ge-
mesinde de bulabiliriz, dön ü~m e kar~ l h k. den IIvlak/ evlek. gökle ycryülü nU kapsayan varltk bütü -
li~me k, SDD)..
hdlr, sürcge ndir. Türkçeye, Anadolu'da konu§ula n rum . nU, ar. /iJem, kä l n at) ~
EVfR, es. tr . e"lnntk (dö ndiirme k, çevir- Bu sOlcüklc rin bize ögretti~ gerçek ~u · da n geçl i. H aIk rum. IIvla ks, lat. alve- E\"I"en sözeügünün m o~. , ya da çin. kö-
mek)ten cv...l-r/evlr, (ar. da lre, haika), dur : rnrmtk"!e eglrme k e~kö k enlidi r,
~hnek't en gel...l~/gelir gibi Ir e kiyle... evlrm ek eyleminde bükm ek, etmek, yfin
.,- kenli oldugu nu söyleyenle r de \"a rdlr, 30-
G r. dilinde su )'lItalJ. çukur, legen, oyun ca k Ir. de cvlnnek, cvünnf'k sözeükleriy.
EVf RGEN, lf . evlrmek (bk.)l en cv...l-r· ~nnek, IpUk bilkmek. anlam t sakhdlf. ta htasl gibi d e~~i k anlam lan var. Ana· Ie oIan a nlam bag lan1l51 d ü~ iin ii lm ü yor .
gen/evi rge n (becerikli, i~bi l i f). Ge rçek Ote yandan ql nntk sözcü~ nde çnlr- dolu haik aV.1nda küçük hend ek kar\l h- ".. bu sözün donmek, Çtvrilm ek manala·
anlaml I!'\'lnne k eylemini gerçekle\liren, mt k, ~vlnnek., döndü rmek (yün egirir. g.dlr: s u evlttl. ta rla n letl, sopn evlet! nnda olan evilnne k., f'v rOlmt k fiillerile
ba\a ran, evirmeyi bilen. yapan. evlricl. ken ara on, le' in döndürülme.<;i gibi) ola · (sag an dikmek için açllan ince hendek), ili~i/ti vardIr. BUgiin bizim t'l irme k-tel'lr ·
EVl RLI, lt. " 'Inntk (bk .)len .cv-l-r-Il/ J1 dilegelmekl cdir. Nitekim Ie"irsözcügü- saban evlq.! (sabamn açll~ evlek)... mek tarnnda kull3Olhyormu~ -MK ., 1,

E\'VI: L - 252 -
139. 4 'Ie 11, 67•... hit de evtr mek fiili
aS11 o lup tek ba sma da kullar nhyor-
mu~- M K. , 11. 67 , 13 {lb m. çevirisi,
1934. s.32.) ...
EVYEL, ar. Evvel (ö nce)de n ewe t.,
T ürkçeye yazi n yoluyla geçn. Ara pçada
ilkin, ba$la nglçl a, gcç m i~ d öoe mde , bi-
Iinmeyen bir sû rede, kaynak, önde bulu-
na n bg. d e~i~i k a nlamla n vardrr .
Ha ik di linde , eok luk, evet diye geçe r.
Yürü dUber )i1TÜ saçm SÜTÜ ns ü n
Aç beya z göC.sünü mrm rn göTÜ nsü n
Evvel benlm Idln ~I m d i Idm insin
[ ski s3z0 nd l:',.""l'n gene benl msln.
Bu haik t ürkûsündc geçc n en d sözü nü
kimile ri rnl diye söylerle r.
EV. fr. ry/ay (u nlem, yanslma ses)dan
ry·ay (baglmslz an la ml içe rmeye n bir ün-
Iemdir, w zeUk ürelimi nde e kler alarak
geni~l e r. ) . .
E\"E R. lr . rd hr r (cyer)dc n. db fy. codh (y)
rr /Mfh -f r / e)tr_
Edh / a dh söz ü Asya TUrkçesinde d oku-
ma, de~e r li. iyi sa~ a m dok u n m u ~ ncs ne
(Kän anla mmdadlr. E)'Cr'in, eskide n.
sa~a m , kalm dokunm u~ nes nedc n yapl1·
maSI son ueu b u r dh/ad h (do ku ma) ik
b~a ntl51 015a gerek. Türkçede er taklSl
ile a raç ad l ya pma geleneiti "ardir.
Göz-f r (büyti k gözJü ele k, iri göz!ü kal-
burl, göz ile e r'de n gÖzer . AYflC3eylem-
de n r r ekiyle ad yaplhr. bilm l'k't e n bi.
dr r /blter (Ioh um ). yetm rk'ten )'l'ler (ka-
d m ad l), )'t"lr rge (yetc rinee, yet e ri ora-
mnda, ar. kim , son dö ne mlerde blçer-
d ~r. yolodün r. gen e haIk dilinde adlar-
dan: gü nr r (gûnaçlml ba~langl cl) ,
gü n-f r (gün ün ermeye, açmaya, aydmhk
olmaya yönel mesi, giind<$lmu)...
HaIk agz mda lyer /IAer sö zleri de e)'l'r
a nlamllid adu. Bu sözc ü~ n Çi n, Fars
(fa rsça mn bül ün eSkökc nlilerini kallyo-
ruz), M ~ol d illc t iyle açlklanab ileee k du-
rum unu göre miyoruz.
Alm. Sa ltrl, fllrs. zin. fr. u ilt, lal. sella
(o turma yeri, kolt uk, küu ü, alm . Sl:'S-
5d), got, sltls (kolt uk), lakon, elia (kol-
tu k), gr. hrdos, hrd ra (koltuk , olur ma
yeri. sa nsk r. s idllti/oturd u' da n gr. hezo-
ma l/ ol uru yoru m). isp. sede, itL .'lede,
ing. Sl:'a t (ot urma yeri, koltuk, iske m-
EYLEM
Ie)...
Eyer sü zcügüyle ilgili açlklama nm 1~ lgl n -
da vanlau so nuca gore, Ban dillc rmde ls-
Ier ere r ka r ~Jl läJ , iste r o na yakm blr a raç-
la beglanuh olsun. olay oturma k, oturu -
la n areç'tan kaynaklamyor.
Asya T ürklerinde eyrr'i n segle m dok u-
madan yaplldlitml, simd iki tu rakh, arka-
IJ kIi, agaç ça tmah, der i ka ph eye rle rin
çok so nra o rtaya çlktlglnl. elimizc geç en
en cs ki bu luntula r da n ~reniyo r ul. Ka -
ya •...ab I arm
art ma da. atII savas a ra ba Ia rm -
da gör ülen eye rle r agaçta n de~ldi r , do-
kumadandir, AUI'1a'mn, Cc ngll' · m
· o IJ u-
gu sö ylenen af k~u ml afl a rasm da gör ü-
Icn eyerler de ~imdiki gibi dc~l, kalm
doku mad andu. Buna daya narak r )'Cr
(edher) sö l ünün d okuma an lamm 3 ge·
len rd h/ a d h'dan lü rcdi~ini söyleyehili.
ril.
[~rcl , e~rclll k, e)'l'rlrmrk, e)'l'rtl:' nmr k,
e)l'rlL
EVITM EK. es. Ir. ay-l-(-nla k/ a)t1ma k
(b il:. [ y 1.. SÖ)'lemek, bildirmek. de·
mek)lan l'yitml'k.
Sözcügtin kökü ola n ay/ ry ünlemdi r,
yaUSlma sestir. Kökte n -I-t- mak ekleriy-
Ie sözciik üreti1 m i~t i r.
EYLEM, Ir. r )i l'mek (iS gó rme k, dcvin·
mek, ça h~m ak)te n cy·lr .m/ e,.-lero (b k.
Eylr ml:'k).
T urk dilind e el/il/ry/ ly kö kleri nde sü-
rekli dö nü$mc vardIr. Es. Ir. de d /t ~ .
lerinin dönü~m esiyle atba~1 gider e k d -I-y
dön~mesi gör ülür. EdgU....ygü-f -YÜ-fyi4.
yi.... edlkmr k/rtl kml:'k (orla ya koymak,
gcrçeklcstirmck, U yg.). r llrmek/ l:'y le-
rnr k (U yg.), ed inmek/ lt ln mek (süslen-
mek). Eytmek-ftml'k-ayt ma k/a)'ltma k.
öte yandan a)1tmll k-fyltmek-aytmak-fyt.
mek-etml'k-ltmek (far. Söz.).
. Mey l'drr ben Cl:'riiA-Il:'ncil men r m
Beng edu re §k-I sebze·1çem rn r m
- Fuzuli.-
d il.clcrindc edl:'r, Ider ~ölcü k l er i sö) ll'r,
dr r, a)'ltlr ka r ~lhgld l r, eyll mek/ lt mr k
d önü~ m esi...
Hu ö rne kler, bil e, eyelr mr k'lc r t mek
sözeükler inde ey/rf dönüs mesi nin ne
deDli sürckJi oldu~nu gÖsle ri r. Bu d u-
rum da eylem sözeü~ yap lla n I" dl'vln-
ÈYLEM EK - 253 -
me. çuh sma anlam lanm içcrir. - Näili -.
A nad olu haik agzmda ey köküne gele n
Vill:lriftar-1 bel à dllber-
tem c ki, sözcük degi ~ i k bir a nla rr u içc rsc hrv Ayi n'r ylrs Un
bik , va rdrr: eylem seylem (ag u aglr. ya·
Dûme d Ü1ml'Z yer tere konm az
va~ yeves, eylene eylc ne). u rn e kindc I hüm Ayi n 'ryl~ U n
sesl kö kü olus turnn (;gelc rden o lsa da ~o­
- Bäki -
nuç d cgi~ m cz: eyl-em. Bu d urumda c k
em'dlr , 0 da Ir. de yaygmdlr: görk-fm di/clc rindc ne eyterstn sözcügü eyle-
(gö rkem , görke mli), göllC.-fm (go r. mek'tc n kaynaklamyor. Bu dbelerdc ey·
kem' in baska bir söyle ni~ i). güa-em (g ü- Irm r k {yapmak, c tmek anlammdadrr.].
zei. gûzû n krrktlan koyun y\inÜ). So nt k Yir zemm ltse bl'ni mrdh -ij
yalmz m say.ts a . b unun ör nck lcri daha senäta r l'ylen n
ço ktur: ötü -m , dt r-i-m, ka h-m, dttt-m. ça- Kaloy ub s ögSl:' ban a a na dulUaT
h-m (b u ö rne kleri köke yalmz m e ki ge- r )'lenn
lir diyece kler için veriyoruz. Ge rçc kte lI a sla) am yär gd ürs r a na tJ1,'zlm
ekler Urn, im, un biçimindcdir.}, id r yln
E)·lemel, e)lemeilik, e,.-Iernll, e)-Iemllk, ey· Kir selè mma anun ei n um!
lem lilik, eJ lems l. e) lemdz, e)iems lzlik_ tr slÎm Idr yin
- Yahya Bey-
EYLEMEK, t r. et ,Uley (d evinrne. ça hsma .
yapm a, kur ma, o na rma, dUlenlem t . söy. h u dil d e rde r) lr ri n, Idr)i n sözc ükleri
Iem e. ~ Ic n me bildi re n kök)den
e1anlamladlr. biri eylr mek, Oleld !tm ek
ey-l-e-mek/eylemeL (c tmck) biçimindedir. De mek l'ylrmek,
Ey kökün e Ie ortack inin gel mesi es kidir.
rl mr k (itmck) sö1.Cük\crinde bir anlam
çö klemek/ çiikm ek (çö kmek. J1kllmak, ayn1J ~ yok. S u birlik, örde11ik ku ~k u suz
devrilmc k. U yg.). Çök kök ü bir yerde Ie r y. r l.11 kök ünün tlrk l h~m d a n kaynak la-
ortae kiyle çök-Ie.mek/çökleme k biçimi.
nlyor.
ne girer ke n, bas ka bir yerde, yalnJl, mek
EnOl., sÜr. a) lul (e ylül)da n r)i ül (üzüm
so nck ini ala rak çökrnek olu~ r iyor .
çök-mek/çökme k _ b unun gihi " tme k. de a)'1).
tfy dönü~me siyle ey-l-f-mekle)'lemek bi- Eylül admln adl sÜm.• ak.• sür., ib r., a r.
çimini ahyo r, d oitr usu et-le-mek/ etle. gibi gc ndlildc Mezopola mya yöresinde
mek diye d ü~ü nül ü r kc n ... et -mek/ eyle. ya$ayan uluslarm hepsinde o rlak kökenli -
mek (e kme k yapmak) sÖ1Je rinde el mek dir. Bunun ilul, a lul, s ilul bg. dC~$ik
(re ne n ekmck) ile et mek (eyle mek) hit· söylen i ~le ri vardu. Türkçcde Qzüma)1,
d ir: ar . e) IIU den ir.
Hint-Avrupa diller indc "eylüt" admm
Dini is lam ke nd is l co mert a da m kar$lhjp "ycdi" sa)'1sldlr.
Vohs ula et mek verlr her dem Sanskr. sa pta , gr. hl:'pta, lat. septr m.
beodl:'m gut. s lbun (hu sü:rcüklcrin hcpsi yed i sa-
- ~'Y'!. - ymm karSlhgld lr. Eylül yedinci ay oldu-
Bir ton u n )·ok dü nJa da kim gryesln ~un da n ( Roma ölçe~i nc göre), Bali dille-
Et megln yok bir öyün klm )iy rsl n rinde ycdiyle ba ~l ar. Alm. ~pte mbe r,
- - Ma nt. - rr. st'ptt'mbre, ing. septr mber, lat. srp-
dil e1erinde ekm ek sÜl.eügü r t mek o larak tl'mbrr, itl. setl t'mbre, isp. setiembre ._
gcçiyor. Uyg.da ltm rk (d ür.e nleme k, et· EYTI.sIM, Ir. eylt mt'k (bk.)ten l'y-t-I.
mek, eyleme k). ,-I .m/eytl,lm (kük anlaml; kar~J1lk h söy-
na ~k a bir ~öyleyi ~ lc neylrr!lln (ne eyle r- lemek, k onu~ma k . Bilim.scl konulan lar-
~i n) t1~ ma yönle mi). T ürkçede kök'e i/ I se s-
lerinde n som a ~/ m l'k eklerinin getiril-
Cemäl -I sà klye ba k ä n titbl
n'rylr rsil n m c ~iylc süzcük üre tme yaygm ol d u ~u
Tam lm-I ne~ve.1 ~ evk ol1arAbi o randa 5üre klid ir de. Blt.I'1-Ml'k/biti1-
n'eylen ün mek, glr-I'1.mr k/ glrt§ml:'k, ~k.I'1-mekl
EYVALLAfi - 254 - EZI\I EK EZM EK - 255 El-MEK
çe ki ~ m ek IJg. gunluk, çaba, oyalema, cilve, ince d üsu- mcsi yere Yl kd l~ m d an kaynaklamr . K ês- Ez/lzfy er/ylr köklcr ! ·yer" dcn ea top-
Bu s özcükle rin so nu na gctirilc r im c ki ncrek yaprlan i ~ . Ezgilemek (bir i ~i çok ga rh'nm bu s özc üklcri a çtkla masr sözle- rakta kalan im (helirli, i7') yüzündcndir.
de ad, kaveam ürct mc öll;esidir: bl- incc düsûnerek yapma k, klh kerk ya r- rin kökc uin c dayanmasmda n degil, yêre - Ezfcl, ezllgen, ezilmek, ulmevl, u lm
l i~ -im /bili~i m (iki ncsnc araanda biliS' mak, SOO). sel anlarnmda n dol ayrdrr. Onun ezllmck ezlm, ed nç. u lntl.
me c:ylemi), girl ~ .tm /giri~im, geli} ~m/' EZGI N, ezmek/ezllnlek (b k. Ezmek)ten soz û ne - ul unluguna yirmek" anlarmm Allker etule r ben t
geli!jim. d~i~-im/dcti~ im. ez-gin/ezgin (geçim SlkmhSI çeken, duru- vcrm esi, yirm ek' jn "iz blrakmak-, "çizik Mah aclrim mllhaclr
E)t i ~imcilik, eyti ~i mseL mu bozuc kimsc), ezgin_ . açma k", "yaralamak" eylemini içermesi Ezma gó(;urun otll
EYVALLAfI.l r. 1)1 ile ar, veüa hl (Tann Beamek'ten bez-gin/bezgln, dtn mek'tcn yüzünde ndir , GIZ memest çok adr
tamll;lm otsunj dc n iyl vaJlllhi/lyva l- dln-gln/di ngin, gtrm ek't cn gir-gin!l:.lr, - Kar. -
lah/ eYVllllah _ gin_.
Tü rkçedc i/ e d ön üsmcsi, i ses inin düS- EzIK, Ir. ezmek (bk.)ten ez-I-k/ezi k_
mcsiylc I)'ivllllahi den eyvallah.lyl/ eyl. Yltmek'ten y11-1-k/yl tlk. btrmek'rcn
EZ.-\, ar. uA (incinme, incitm c, can yak- b l(~-k/billk, çekmek' len ÇC'k~-k/Çt'k i k._
m3)da n eza [acr çcklirme, üsmc, slklSllr. EZIM, Ir. ezmek (tok.)len ez-i-m/ezim
ma, gûcendirme, bu naltrna). (basksya özgü, gcrc kli, ar. mecburtyer,
Anadolu T ürkçcsinde üzgü. bh i~i , bir g órcvi bas krya daya nar ak yap-
EZAN , ar. ezä n (ç<lgl rma, uyarma, uyan- trr ma giri~i m i). Ezim (bitkilc edc n ya~ çr-
dmn ajdan ezan (müslümanlan namaza karma eylemi, ezlmevl/yag çkarma ye- I
çagnmak için minarcd en okunan duyu- ri, .SOO).
ru }, EzlNÇ, Ir. ezmek (bk.)len ez·l.n-ç/ezl nç
EZ BER. Iers. ez(den), ber (gflgüs)den (aSin act, slkmtl. darhk)..
u«r/ubu (içte n gelen). Sevlnç, kJvanç, ulanç, gülünç , dinç gibi
Türk diline yazm yoluyla geçli. HaIk a#. n-ç elderiyle..
lJnd.a de)i~, duyu~ gi~i ka r~l h klar~ ~ar: EZ INTI, Ir. ezm~k (bk.jtcn n -I-n.ti{u Jnti
Eski (ar s da ez-berm den uber biçimi ne (aç1Jk sonucu sindirim aygumda sczilcn
girerek o rt a ça~ lars na geçti. . tedirginlik, kor kudan dogen ezikhk, SI.
Ezberc l, ezberclü k., kmll)..
EZ8ERLEMEK, rars. u ber (bk.) ile Ir. Ie- Girin-Il, akm-tl, sahn-tl, silin-ti, kesin.ti
mek ek1crinden ~zbe rle m e k (be llege yer- . gibi...
Iqtirm ek, ya7.lh bir bclgeye ba~vu rma EZIYET, ar. uA 'd an ni~( (incitmc , aCI
geregi duymaz duruma gelecek nitelikle çektirme, üzme), u iyd_
~re n m ek ). Türkçeye yalJn yoluyla gird i, gend likle,
Ezbe rle nm~k, ~zbed~( m eL i~kence k ar~lh~1 söylcnir.
EZ OIRMEK, Ir. b/ez' den ez-d-t",,·mek{u- EZMEK, Ir. iy{lz/ l'z'den. i)'mf k/ lz-
dirm ek (gerçek anlaml ile, üzerinde iz m~k/um~k, bir nesnede , yerde iz tllrak -
blrakl lT mak, baSllTlmak, ~l k l~t l rt m a k . mak, bclirtisi, imi kalmak.
Bk. Ezmek ). Ezmek: ka71mak. 1'1)'Irmak, Ü7-crinde bu -
EZEL, ar . n el (ba~la ngICl bilinmeyc: n sü· lunan kaban ldan almak. slyrlk bua k-
re)den uel (önsü7~ ba~ langl çslz). ma k. iz blrakmak , , i/mek bg.
EZGI. lT. ezmek (a nlam ge n i ~lemC5iyle, (Kä~. ). Ezilmek: ulUnluguna yirmck.
ael çekmek, aCI du)mak, ülülmek)lcn Yirmek: JTrmek, )l rm ak. Yermek: be- ,
ez-gifelgi (bk. Ezmek) . llenmemek, kolül~mek (Kä ~.). Hu örnek·
Ezgi'n in kökeni , bizc kahr sa, e)tmek Ier K ä~ . nin pek de güvertilir bir açlkla-
(söylemek)lir, dogrusu da eygi (söylenen ma yapmadlglhl gi\~tcr iyor.
dilegetirilcn)dir. y Iz dö n ü~m es iyle , e)'· Yerrn ~k/yi rml'k eylemleriyleyir fyer ara-
gljezgl biçimine gir,di. Es. Ir. J e görülen smda bir baglantl vardir. Yer (topra k)
ezgû de ~ytm~k-a)1mak (säylemek)tan basllan ezilen bir varhktlT. y~nnek{y1r.
ses d e!i ~ m C5iylc: Ol U~ I U. Z/)' dö n ü~ m esi : mek/)'lrmak eylemlcri, do#a! olarak.
sözl eme k/s ö)'l~m e k. y/z d ön u~mesi : ~y- üzerine ba sdan t opra~a dayamyor. ~ Ye-
gü{ezgij (iyi, SD D). re scrikn, l opra~ yatln lan, devrilcn.
HaIk a~zJn d a ezgi: slklnll, Ü7 untü, yor · uzaillan) k ü çü m ~eniT. On un küçümsen-
 - - - - - - -= """"

FAL.''iO -257 - FARK

F AL..'iO, itl. Ials n (ya n h~. yala n, uydurma) T ürkçeye motor lu t a~ ll l a r dolayrsryla ge ç-
dan falso (öz.elliklc müzikt e ya pila n yan· ti. Bu sözcugün T ürkçe k ar ~t1 tg,1 ayd m -
h ~l t k ) . Türkçeye mülik e~l i m iyl e ilgili laç'nr, ancak aydmlarm bilmcdiklcri bir
olarak girdi. Falsolu.; dil va r lr~d t r.
, FAM ILYA,alm. Famili e (ailc)deo lamII· FARA!,), ar. ferrA ~ (odayr sü pûre n, duren-
F )'11_
Lal. Iamulus (aile, soy, sop. el' toplulu -
leyen)lan fa ra~ .~ .
Ar. fe., ( d~emek, dÜl enlcmek, donat -
g,u), fr. familie, itl. ramlclla, isp. IllmIlIa. mak, órlmck)len ferri ~ .
ing. famlly, ar. lIi1e_ Anadolu T ürkçc sine, yasm yoluyla geçri,
FAAL. ar. nn (i~. i~ le m c k. eylem, devin- yan {sulërm l<qmasl, orlalt~ kaplamasi) FANATIK, Cr. fanatlq ue (kökeni lal. fafta- haIk diliode anlam de~ik li!ine u~r adl_
mek )de n fa a l_ da fevz'den gelir. tlcus/lapmak çe\Tesinde dol a~arak ken - Farat a#1l1l (a ~1 bü)iik olan kimse), la·
Türkçeye yan n yoluyla girdi, bttfrikJl. rAK, ar. fak (tuzak)lan fak. dind en geçe n, a ~ln inançlara ha~h kim- rat kan (çok çapkmhk yaparak npra-
ça h~an. d"\'l n~n. 1 1 gö~n anla mmda
Fab bas mak (Iuzag,a dü~ mek , aldan- se)len fa natik (inançta a~I Tlh~a veren. oan kadm).
soylcnir. mak, kandlrl lmak... ). ölçü lammayan, ba gnaz, kau dü~ün celi , FARAZA, ar. fani (varsayahm, olaki)dan
FAALtvET, ar. rurden faal (bk.) faall)'t'f FAKAT, ar . fekat (a ncak, yafmz, oys,a)lan an layt~slZ) . fara u. (varsayahm ki, diyelim ki, tut a -
(i~lc me. çah~ma bg.). fakaL FANFAN,Ir. fan (ya nsim a ses)da n fan- Ilm ki).
FABRIKA, itl, fabricca (i~ye ri)da n (a bri · FAKIR. ar. fakr (yoksulJuk, gercksin me, fan / fallfan (d i~leri yokm u~ gibi ses çlka- Tü rkçeye yazm yoluyla gire n bu sö,cük
ka_ rar ak konu~an, söneri pek anlasrlma- haik agzmda farad, aydmlar arasmda
azhk, isteneni elde edem eyi~ bg.)den fa-
Lat. fa bf-r (i~ yapmak)dc n irl. fa bricca, Idr/faki r (doärusu fakir biçimindc söyle- yan]. fani biçimindc söylenir. Son ytllarda bI-
Fr. Ia brt q e e, alm . Fabrik. i~p. fab rica, nir, eskiler b unu faklyr diye nkurla r). FANFI~. Ir. fan {yansrm a scs)d an fan- r akrlan bir sOlcÜklür.
!au.. kArhAnr_
Fakn Türkçeye yenn ynluyla gcç",i~lir . n n/ fllnfin (soyled ik1eri anla ~llm a yan, FARAZ ln ;, ar. farzl))'e [varsayi mjde n fa-
FACtA. ar. mei (MllOlI . üzun tü , :lC\ vc - Tilrk:çede fftl,:.l r fukara hiçimind c "'-'ylcn. Fan- fin gibi sc...lcr çtKa ra n)... rB1t~ (vilfsaytm)...
rcn)den B cia (fiici sözcü~ü n il n di~i1idir. mesi ya n h ~l l r. Fukara fah r'm ç~u lu ­ Ana dolu'd a öze llik jc haIk ar asmda, ya- Türkçeye rc l~fe 'yal"m )'oluyla girdi, son
aCI veren , ÜZ Ünlü yarata n, ko rkuta n. ÜT- dur. ba no bir dille konu ~an kimseye ranfan ytllarda blra k tl ml~ gihidir...
küten).•. FakJr lasavvufla alçakgönüllülük anla · ya da fanfin deniT (dili bilinmedi! in- FARE, ar. fA ~ ("lçan)de n fart_
FACrUR. fars. (ag·p ur (Ç in tmp arat oru- mmda -be n" kar~l h~ söylcnir. dcn). Haik dilinde daha çok Slçan, biraz oku-
na lr anhlarca vcrilen ad)dan taUur. FAL, ar. mi (u~r, y3Zgl:)dan raL FANI, ar. fi ni (geç ici, kalla olmayan. mu~ kimseler ara\lOda fare denir.
faTS. (ag (pUI), pur (ogu \), rag.pur Bir dii~ü ncc ni n, um u~u n olup olmayaca- bo~)de n ranl (a nlaml deäi~m eyen bu SÖl- Fare kula#I, fareotu _
{pul·ojtlu. dinsiz). ~ n l öncede n ~ren m ek için ba~vu r u la n cuk, dine ÖlgÜ bir kavramd rr, Iaonsal
A\"(:sla'da baR ha pUlh ra (lan Tl"I" oSlu). yol. A~a g,1 yukan MUün cskiçat, ilkçaA varhk ka r~lsm da bütü n nesnciCTin geçici- FARFARA, d~ 1 scs olmasma k ar~. l l k
Anadolu TÜTkçesindc Çin·Îsi po rsele nie- uluslannda, lapmaklarda din görcvlileri- li~ ni bildirir). rum. ~rperM (gC\"e7e)tan farfara_
ri n adld lT. nin yönetimi allmda uygulanan bir cy- Fánilik_ Arap yalilarmda p "esi yerine f söylendi -
~i nde n bu gr.-rum . SÓlcük ferferos-Iarfa-
FAHISE. ar. ruh~ (aSlnhk , ölçüs üz.l ük. ku- Iemdi. Anad olu'd a en eski döncm lcrdcn FANllA, itJ. nan ella (yünden dokunmu~ ros hiçimiode Y31lhrdl, sonra s scsioin
ral dl~l n a çlkma, lö reye ayklTl davra n- beri bilinen fal i~lem i ni n çok de~i ~i k uy- içgömlcMdan ranlla _ dü~ mesiyle farfa ras/farfa ra biçimioe
ma)dan fah l ~c (a~ lTIl l~a kaçan, gc nc1 ku- golama biçimleri vardl. Islam din inin ya- Alm. F1a n~lI , fr. nan elle, isp. lran "la, girdi. Balk avmda \'arvara, \'1"1r, hlr-
ral1ara ayklrl davranan, saygls l 1~ ulanlla- saklamasm a k ar~tltk ral sözcüAü tr.ye is- fars. ná nel, ar. fanill eh_ blr bg. söylc o i~ lc r i ol d u~u gibi, TTab-
eak i~lc ri açlkça yapan kadm). ' lamhkla ar.dan gcçli. FAN US, gr. phon os (külàh, ba ~hk. rener lOn-Maçka yörc~ i n tlc, Me~mana ya-
Türkçede an lam ge ni~ l em esi ne u~amt~ , FALAKA, }'Un. phala ggos (kalm sopa)dan kapai!t)lan ar. fámh , Ir. fanu s_ nmda Aya Varvara adh hir de manastl r
genellikJe, öllüne gelenle sevi~ m eyi i~ ar. falaka _ Anadolu Tü rkçesine yazln yoluyla gcçli, vardir.
ed in m i ~ kadlnlara denir . Tr .ye ar.dan gcçti. daha çok Divan ~iir inde kullan llan bir
Fahl ~ecc, fahl~ eli L Falakadan geçirm ek, fala kaya yat lr- kavra mdlr. Oy varv arn varv ara
Fah i~e, gcncllikle, kad lnlar için söylcnir, , mak_ Atel du~t1 ~al va ra
bunun cril kar ~t h~l fahif tir, 0 da a~ l rI, FALAN, ar. nuan (bu, ~u. biri"i)dan 111- Rir ~Ol esi vnr kj ~em-I d mn ~ u m dllum gurudl
ölçüyü a~a n anlammdadtr. Ilin-filan. FII.nOsuna slj!:maz èsümA nlO Ren yalvara yalvara
- ~e yh Ga lib -
rA IL, ar. lii! (hk. fnal )dcn fall (i ~ gören, Falan ol1lu fnhm, falan mnn, man n ~ m e­ - Kar. -
eylcmdc hulunan)... kan, falall ca, flIanca _ Alm. Gla sglocb, fr. cloche, fars. fA· FARK, ar. fark ~'~ 'La.~ lc: ahk.~ )tan
FAlz, ar. fen {bolluk, suyun la~ mas l, ve- FALÇETA, FALÇATA,itJ. falcétte (ufak nOs... fark (aynm , aYln m). .. .
rim)den fail (ar11k gelir). Tu rkçede Iirpan)den la lçeta (kundu racl blçaM. FAR, fr. pha re (l~llc: , fener)dan rar (l a ~lt Divan ~iirind c far k SÖ7CÜg,Ü ba ~ (kL~ m m
ürtm denir. Anad olu Tü rkçesin ~ 19. yüzrl1 dola)'la- araç[anmn önündc bulunall 1~ lldak. ay- ha ~l ) anlammda söylenirdi, anlam ge ni~­
Os man1L aydmlarmm dilinde geçen feze- rmda kundura yaplml ilc geçtl . dm laç)... Iemesiyle "ayn m" kar~ l ll~ oluvcrdi.
FARTA FURTA - 258 - "'AVANS
Uru nub fa r lon a hir täc-e zümlcm ck, uzlasurm ak).
m ücevher sü nbü J FASULYA. r um. pha soulia (Iasulyajde n
Oldu lkli m" çrmr n ta htl na fa sulya_
se rver s ünb ül Kökeni A nad olu dilleri nlan (asul J n W /,-
- Bàlti - cüA:ü nün gr. söylcnisi phasellon, pha stl l-
dizclerinde ·ra rk· sö zcüA:ü ha ~ aulamin- os biçimindcdir. A ncak Ir.yc A nado-
dadrr, "ur unub fark ma- ise ·ba~l na giyi- lu'd a konusuten rum.d an gcçti.
nip· demektir, A r. Jûblya, Iars. IQbIJ3, a lm. Kuh ne, fr.
Fa rkll , (ark1l1 a~ma, (ark.hla~lJIak, (a rk h- haricot, ing. haricot bea n. isp. habtchu-
hk, farkslz.. fa rksllhk. r ia, lat. phaSt'olus _
FARTA F URT A, Ir . fal1 (yaes ue a sesj t an FA,sIST, itl. Iascl st a'da n Ir, fasd 'ite/fa .
farta ·fur1a (g.e1i~igÜ ld. an lamsrz kon u ~­ ~ ist (baskr yönet imini uygulama yanltsl.
ma . fart furt cd ip d urma, dcn gc'iil ko- baskrcr].
nu ~m a) ... T ürk çcye , h :lly;" d ,l km ut m M us....lini
FARZ , ar. fan {bir Ol a 'il h ~1 d ûsûnme, ya- yöne tlmi dolay eayla gcçt i.
pilmasi ge reke n, ödev, bo rç)d an farz Fa~ismk. (alllm _
(a nla ml dc~~mc d i , d aha çok dinle ilgili FATlH, ar. Ieth (açmak, alma k, ulkc al-
i~le r in, g órevlerin yerine getirilm esi anla- mak)d cn (atih [açan, ulkc ala n, ülkc
mlnda söylenir. o lCllikle ta plmda). açan )..• Istanbul'da hir ilçcnin ad l ( Fa tih
FARZ·I MUII AL, a r. (arz ilc muh al (ola- Meh mcd 'e 07gÜ)...
n:lk'iI1. o lma\'3ca k o l:ln)dJ n farz-'l mu- T ürkçeye isl:lm inançlJrI )"1a ~c çt i. ISlan·
hal (o laca k ii d c ~i lsc de oldu s:lpllm.. ). !:>\1l'un ahm ~md a n sp nm l kinci Meh-
Ul mu bu l-alan farz-'l muh al med ' in sam olup h ulun isla m ülkc1c rine
ölse de haUa yaydd l.
çekrnu kü re nl n SII1I bu FATIH A. ar. felh (a çma k, alma k)de n fa -
tAbiit-\! ~si m l Uh..fli.tlha; fatih a ( Kur'amn ilk btilümü,
F ASARY rum. pha sa r ia (ok un u~u: fa- ba~langJç bölüm ü, açl~ bölümü)...
sa ) al' fa sary il (gürü llü, pal n t l, ka n·FATUR A, it!. fa ll ura ()"3 p lh ~, hiçim, fatu-
~l k1 l k ) . ra, büyii)J ar> fat urn _
Fas8ryll, T ürkçeye A nad olu'da k on u~u­ Satlla n bir nesnenin ah l\1~lm gi)ste rc n ya -
la l' r um.d an gcç ti, a nlaml d a d citi~ m e di. ZIII be ige. Ir. a llnd l.
FAS IL, ar, (as l (ay rmtl, bö lü m, aY'rma , ke- FAVORI, fr. (al'ori (e n çok begcni!cn, gÖ/ '
sinti. kc'imc, sonuçlandn ma)d an fas ll de, sn; len. yüzun iki YilmnJ;;Iki sakal)...
(hi.'Iü m. ay" ntl. kcsim, dilne m, (lyunu n Hu S(l/cül1ün Türkçe yc ne yolla gCÇligi
Nll ümlc rindl" n biri, m üzikle llcllî bir bö- kcsinliklc hilinm ivor, ;;InC:lk O sm anh dii·
lum ). neminde , ;l1Inllklar dan. hc rht' r kimsc1cr
Anadolu T iJrkçe sine yazlI\ yoluyla geç ti. araelhglyla yaYlld lgl s,lI\lhYllr (m üslüma n-
FASJlA, ar. fllsl (h k. Fa~l l ) d an fa s lla (a - larda sakiil tlra~ l olmadlgmuan favori de
ra, arali k).. yoktu).
Fa sila h, fa sllllslz_ FAY, fr. faill e (yerbilimde, b I manl arm ka -
FASIK ÛL, fr. (lIsdcult (bir kilabll\ bö1ü- yarak yanyan a gcl mcsi so nueu o l u ~a n
mü, ar . eü z kar~lh~I . )d en (ilsiküL çatl ak)dan fay (yer ça llal1l. ye rkah ugu n-
FASIT , ar . fa'i id (ki\tü. ar:lh07tlCU, fcsa lltk da ya da kah u~u n alt lnl\a ol u ~m u ~ hü·
yük ç,l\1ak, deprel1l nedcn lcr inden bid·
c ue n )uc n fusll (kÖIÜ, ar al>ll/u eu, kan~ll '
nCI, d cdik odu cu, bo/'guneu, anlamsiZ, dir)... Fny SOI.cügü nû, gcnclliUe Yl't bi-
limcilcr kullam r, b a~ka al;1 nlarda pek bi·
~on u ç almmayan) ...
FASLETMEK, ar . (a sl (b k. Fa~ l l ) ik tr. Hnmez.
d mek't en fa sl ~l m r k/ fa sl r l m \' k (so n uç- FAYANS, fr. fa illncr (b ir Ilalyan porsc len i.
landl rmak, bi r son uca baA:lanmak, çö- nin adl)dan fayan s._
FAYDA 259 -
h l. Feaenza ilinin adm da n. Tr. ye 19.
yiizyilda geçti,
FAYDA. a r. faide (yar ar, erker, keza nç,
umut, i~ e yaramejde n fayda (kazan ç, ya·
rar , um ut, çlka r).
A nad ol u Türkçesinc yazrn yoluyJa geçti,
gc nellikle çrka r, ka za nç k ar~l lrtJ söyle-
mr.
FAYDALAJ'Ii'MAK, ar. fa idr / fa)'da (b k.)
ile tr. lan-mak e kle rinden fayda.lan -
makjfa)'- dalanmak (ya rarlanma k, çlkar
sa~la m a k, gelir-kaza nç ed inmck ).
Fa ydah, Iayda srz.;
FAYRAP, ing. nrr up (gc milc rde oc aga kö-
m ür aul mas r için venlee özel bu yruk)-
ta l' fa)T8p _
Türkçe ye gemiei a~lyla geçti, daha çok
ocagr tut ustarup boL, yoA:un yahmlarm
çikmasr için söylenir.
Oca~ ra)Tap t Ui (oca~ olabildi~nce
yakt l), ~ml duman l fayrap r UI (gemi -
de n ço k du ma n çlklyor /hacadan).
FAlTOS , es. al' . da n gr.)"C plarlon olarak
geçti. A nado lu- Yun an soylc:ncelc:rinde
güne~ arabasmm sü rücüsu ne verilen ad,
Phat'lon'dan fa)ton Fr. phalfloa , alm.
La ndautr. i~p. faito n.
FAZILET, ar. (azl (bk. Fazla)dan fazli, t
(e rde m, üst ü nlük). Fazil'lli. faz llt'lslz_
FAZlA, a r. fazl (çokluk, üst ünlük, erde m,
arllk, iki sa)'! a rasm da gör ülen ayltlm)-
d an fazla (arlik, çok, a rlan, i1cri, pislik).
Anadolu Türkçe sine ya7m yoluyla geçcn
b u sö zcügün birçok kökdc~i vardn : fanl
(e rkek ad l), (azl let (bk .), faz.lahk, (od ul
(bk.), fodulluk hg ...
n :c l, a r. (cd (a clkh, sa rSlCl, ül üeü)den fr-
ri (a nlami dc gi~ffi edi ) ...
FE C IR, ar . feer (günaçlffi l aydmhtJ, gü na.
çlml kll1Jhjp)den feclr (günaçlffil, gü ndo.
~UffiU kllllltgl, gü nscl l~lma) ...
FEDA, ar. fed à (b ir nes ne u~ una öne mli
bir ncsneyi gözden çlkarma)dan ft da
(..nlam gc n i ~1c ffie.si y le: hi r amaç için
kcndini ya da ö ne mli' hir var li~ll\1 ada ·
ma, gö/den çlkarma).
Ft'dai, ft dalllk._
FEDAKÁR. ar . fedn (bk.) ile fau . kAr (e -
den, ya pan, cyleyen)da n feda-kJr/ftda-
FELSEFE
kAr (özver ili)...
FedakAr SÖlCÜ~Ü . bir Os man h uydurma-
stdrr, köken baklmmdan da anlamsrzdrr.
Arapça-Farsça kan~l m l oldugundan.
ha ngi d ilin kurallar ma uyaca#J belli de -
A:ildir.
FtdakArhk (h u sö7cük de uydurmadu ,
ar., fars . tr. , k a r l~l mld l r).
FELÁKET, a r. (.,IUtt [yakrm, m utsuzl uk,
çökü ~)te n frl i kf'1 (yiktm, beld cn med ik
köiü bir d uru mla kar~d a ~ma, yiku na u~­
ram a, sarS11ma).
Anadolu T ür kçesine yazm yo fuyla gcçt i,
haik a~m d a da ha çnk ydu m sil7c i.i~ü
kullanl\lr.
FEÛKETZEDE, ar. ft hl kt'l ilc fars. ze-
de' de n frIAkt'l.udt , (e1äkdzfflt 6,klm
gör m ü ~, yikrm a uy aml~, sarsJlmIS).
Bu sözcük Dsmanhcamn dil kurall anna
ayklTl liirelmc\erinden biridir. Sa n'a t-
kAr, luiftdar. Drzakt'l , grnnl))~t bg.
F'ELEK. ar. f, lrk {)"Ild ll la rm hulun dugu
gökka ll)den frlrk_
G ökbilim kavram l olmasma k a r~lhk ya-
Wl dilinde, haik al'7md a )lI lgl, a h n)'aZl'
Slnl )'ont'lrn gizli güç an larnmda söyle.
nir. Kahl)f frl t'k,lanbur fr lrL
FELENG (k j, gr . pha laggi ( da ~'anak , daya-
mlan a raç) ucn frlC'JVfrl rn g_
G encllikle haik a~lI n d a geçe r, karaya çe-
kikn kaYlklan n al(ma ko nal'. yapl i ~1c ­
ri nde iskc1c kurulu rkc n kullanlla n d ;l ~,l '
naklara f.,ll'ng, (rl r nk J enir. Ka ~1k ç ll ar
arasmd a llllllnga, pa la nR,a hg !iÖyl e n i ~1c ­
Ti de var.
FI':I};EFF., gr. phllusnp hia (hi l ~ sevmeJ-
da n a r. felsefr...
(ir.)'e eski Anadol u dillcrinden geçc n
ph ilns (sc \"e n, sc ~'i mli, giinüldq, far s.
dost) ite soph'JS (hi!gi)la n ph Jlos· sop-
hos/ ph il()'ioph os (ortadaki s'lcrden hir i-
nin d ü ~m c siyl e, bitgisever ), ph ilosophia
(hilgi seVIne, hilgi sevgisi).. :-sophos soz~
eügü islam ülkc lerinde hi kmt'l , Ir. de bil -
gt'lik "l arlIk kar ~dlll11r .
Or taçag da, An auoll.1- Yunan uÜ~ün ce .si ­
nin islam uinini ct kilc mesivle fc1scfC\'e
yönde n islam ayumlan buo sÖzcüAû ~ r,
o ku n u~uy la (rlsef" biçimi nde :lr a pç a la ~­
lIrdliar . Türk di tinr, aydlnla r a r acllJ~IY-
FEN -260 - "[RT FERYAT -261 - FlLDIR F ILDlR
la, a r. yazihp okundugu gib i gc çt t.
"'-
Se ven a'nlamma gele n ph llos s özcugu F ER, Iers. Ier (parlakhk, 1\ lk)den Ier,
m i~ ; atlar rçm de geçerlldlr. Bugiin, FET II ET MEK, ar. Ieth (açmak, yarmak,
T ürk çede ge çe n Iert sözc Ujtü yan h~ll r, içeri g jrm ëk , krrmakjt en.
Akd cniz yöreslnde. özcl likle, Anado- G encllikle göz sözeii~üyle yanyana geliri . af. farl / fert (a\ln, ölçü nün dl\ma Çlkl\) T r. tt mrk ile ftth-ttmrk/feth rlm r k...
lu-Mezopotamya-Mrsrr yaflm a)'l d olayla- lerek gölün feli dcyim inuc kulla mhr ile kan\ltrl lml\llf . FEVKALÄDE, ar. f~l-k (üs t, ûstûnde, Ü1e -
nnd a kimi adla rm b asma gClid lir: Philo- gözdeki parl ak h~l, ca nlllt~1 bild irir. Go :
pater (bab asun seve n), Ph ilade lphos zünûn feli (góziinün parlakh~I , ca nhh , FERVAT, fars. ftryäd (ç l~h k , ytiksd. se sle rinde) ilc Ade (o lagele n, giinlü k, a h~d a n,
(ka rde\ ini seve n), phllomaler (annesi ni ~), göder inln feli ka çn (göz le ri nin 1\1- a~la m a, hay ktrl\}dan ferya L o l a ~n)dc n fe" k-al-ädr/felkalade. (A h\l-
scve n) , Yunan islan dola ylarmd a: ph ilo p- lP, aydmllgl gini.), gözü nü n ren s ën ëu Tur k dilin e yazm yo luyla girdi, Divan \ i. Iarun üsumdc, olagele nin üstê nde]... T r.
irin in hashca kavraml ar mdan bindir. ola~a nü slü _
po~ (at sc \'e n, lpp os j al ) bg ...
(ö1dü).
Philosopbos, p hllosoph la söz cükleri Av- FEZA, ar . fu ll (bo\luk, SlhlJ1'> IZhk, uzay)'
r upa d ille rine gr .de n geçti, FERAGAT,ar. frra~ (bnakma, vazgeçm c , Fer)'i dlma ol ka met-l I Im11d d an fr za (uzay, gök ~llI~u).
Al m. Ph l1 o~ oph le. Ir. phllosophi e. isp. R- blrlne vcr me)dan fr raga L etl
y 1 mez
losoR.. itl. Rlos oRa. ing. ph llosophy, Türkçcye yan n yoleyla, öu~lIi k le, bir tü- Bt nzer kllo ln gu\ft na ref)'Ad FlÇI, rum . but l (kuçük flÇ1}den buu, ruU-
lal. phllosoph la , sa plentl a, far s, fr lsefe_ ze kavram l olarak gert i. )'tU,mez fU ~ .(IÇI_
Fars . ftnl t!: (serin sc rin cscn ycl, iç lIçlkh-
FEN. a r. frnn [tûr, kesim, kal. be cerijde n p) üe ar . fe ra~ ara smda yalnt/, ses i1ztIq·
- asn- Gere k gr.de, ge rekse, on un bir a~
olan ru m.da t ses i Türk a~nda, (R um
f~Q. li#i var.•. FES, ar. Fas (Fas ü lkesinden )lan fe.ll _ söyieyi\iyle.) ç ik kar\dantr. R um atn
Türkçeye yaz m yoluyla geçti, a nlam ge- Feragat etmek, feragat gös ltrmek, tera- O sm anh loplum una. n. Mahmud döne- bu U' yi fu ~ ses ia i verece k uitelikte söy-
nislem esiyle b ilimsel b ulu\lafl n uygula - gatll, reragat sahibL m ind e gire n fts, Ku zey Afrika' nln Fas Ier. Flçl'mn ill. fust o (kuç uk flÇl}dan t ü-
ma ala nlna kon ma slyla , tdrnolojl, tek- redi ~ samsi da var. itl. si ~sinin ç' yi
FERAH, ar . ferfoh (a çlk, ge ni\, iç a Ç1k1J ~, ülke sinde yaplld l~mdan, oranln adl)'!a
nik ka r\lhlP söylenir oldu. yansllmasly la fUS10/fuço-fuçu .fu çi.fIÇl _
sc\-i nme) lan ferah _ amllr oldu. T an zim at dö nemind en Önee.
Fen a da m I. fen 111rrl hg .
Türkçeye yann yolu y!a gird i. O smanh toplumu nda fes b ilinmeldi, ki- FIK IR, (r, flklr (yans lma ses ; kaynam a, fl\ '
FE N."- ar fr nl (y"Okluk. oo\luk, geçicilik). Ferah la mak., fef'8. hla ndlrmak., ferahlan- mi R um la r, Y un ani stan 'da fes giyerler - klrm a gibi o laylan n yanSlma scsie ri.
dan fena (anlam geni1Icmes i)'le köt ü. i); - ma k.ref'8.hhL di. Sonradan, ned en se, bi r müslüman T urk dilinde f scsi yalmzca d$1 sesle·
lik b ilme}"t: n, kÖl.u liigu sc\"en kar\llt~ da f E RJ\.fAN, fa rs. ftrm an (buyru k, b uyrultu, ba\h~l sa mhp tUlkuyla be nimsendi.
rin yanslmasl sonucu olu\ ur, onun dl\lD-
söy1cnir o ldu) . Anadolu T ür kçesin e ya- yar h~)dan rt nn an _ FESAT. a r. fesa d (a rabozucu, aYtrl cl, boz · da f ile ba \ layan sózcük yoklur. fik kö-
nn yoluyla g~çl i, ronra anlam geni\1cme - Türkçeye ya1ln diliylc. fa rs. d aki anlaml-
guncu, ka rl\ltrlCl}dan fn at (bozukluk. küne getiri len Ir eUe ri T ürkçede yan~m ­
sine u~a)'3rak kÖlü'nün kar \ lltlP oldu. m ko ru yarak geçti . T r. )lI rll~ bU)Tuk_
Kök anlaml yokluk. geçicilik, bo\luk b ulamkhk, kan\ lkhk , karga ~; hep kölü- dir.
FERM ENE, fr. pafT m~nt «(ö re n giysisi ko- ye yora n) . h k-lrj tl kJr, l1k-lrhlkJr, 1ak-irh alu r bg .
bg.d ir.
lu)de n ft nntne_ f esatçl, ft satçll ik. fe~ath L FlKIRDAMAK, tr . fdllr (yanslma ses)dan
FENAL.o\.SMAK. ar. fr ml (b k.)d an fr na- Türkçeye, ISlanb ul' tIa a!J\ ve ri1Ic ugJa ·
la 1-n'1ak jfen al a lmak (anla m ge ni\ lcm e- FESHETM EK. a r. fesh (ka ldirm ak, geçe r- flklr-d a -mak /fllurd am ak (kaynama o la-
\an azm hklar aracdllPyla geç li. ISla nb ul
siyle durum u kÖluye gitmek, k.ötüle\- Kapahça r\I 'SlOda Fnmtn«i1er Ça r \ ISI siz klimak) ik Ir. d mtk'l en fuh ~t· ymdan çlkan doga l sese ge lirilen da -
mek, sa~h~ bozulmak bg.) . mek j fesh etmtk (gcçc rs iz kilmak , ka ldir - ma k ekleriyle lür etilmi\ lir.)
diye bir bölüm vardIt. Gün lük dile , kaynam ak, oynamak bg. ey-
ma k, b oz mak , d a~lt m ak ) .
FE NALI K. a r. fen l (bk .)da n a nlam gen i\- Isp. paramtnlo, id. paraménlo (du var lem ler i a nlalu ken flklr flklr söyle nir. FI-
le mesiyle fena-h k/fen ahk (kö tülük., b iri- örtüsü, duvar kaplam a). FESLECEN, gr. basili kon (vas lllko n)d an kir flklf kaymyor, flktr hklr oynuyor.
nin )'Iklmma çah\mak. iyiligi o rtadan ka l- feslejten _ Ir. kralotu (SYB.). Rulli-
o r u n Br dl Sürmene kon.vasllikon-fas ll l~on .fa sl i Aon .fes ltAen FIKRA, ar. flkra (bö lüm, omurga kem iti,
di rm ak , b iri n namusuna dokunmak bg.).
Glzla r ge)Tn fermen e o mur, öykü bg .)dan flkn,
Bu sözcü~ü n IJk e kiyle kök a nlamm dan
F~rmtn tnun a lt lnda
uzak.l a\ll~ görülüyor . Kök anla mmd a Alm. Bas llltnkn u t (kra lot u), fr. bul- Tu rkçeye yazln yoluyla geçm i\, anlaml
8l'yaz gud ukl l memt Iie, isp. ba sili sco . lal . ba slll scu s, oei· deg i\ memi\lir; bö lüm, omur, klsa öykü,
sö ylenirsc yokl uk olur. Fen ä sözcügu-
Di§ledum gud u~unl mum, fars . rey ha n , ar. reyha n. ill . ba.'llll· ufak ya1l, gülmccc kar\lhlP söyle nir
nün yapl smda yokl uk anlam l sak h, Türk-
Bas ll ba~lrd i nr nt et co.., (Nasred din H oca flkr alan, gülmece leri) .
çcd ek i 11k eki ge rehiz.
- Kar. - Flk ra cl, flkraClhk ._
FEN ER, gr . ph an ali (pha nejl\Ik., phana- FESTIVAL, fr. festi val (köke ni lal, fest! -
ri/ I\l ldak, SYB.)den fen rr_ , dizel erinde ferm en t sözc ü ~ü, ön ü, gö- vus/ lören, bayram, e~le nee) d e n fu ll"al FIl . DIR F ILDl R, Ir. ftI- (yanslma ses) da n
Ar .d.. ph ses i fi le kar \1lantr, p ha na r l/ - ~üsleri kap amaya yarayan, hir hu m giy- (a nlam l degi\ me ui) . fll-d...r /flld lr f1ldlr (gözJcrin hlzla sa-
fan a li .fan ar/frn r r _ sisi an lammda geçer . ~a ' sola d ö nme.~i ) .
Türkçeye, 19 . riLzytldan so nra, dü zcn le ·
Ph an a rl (kü, ük fanu s), fener (1\lldak), fERT, ar. ferd (yalm7, lek, bir k i ~ i , b i- ncn büytik -göslerili derneklcr ned cniyle f lld lr söze ü ~ü n ii n yanSlma ses dl~mda
tr . frn rr (1\ lkllk). Alm. La lr r nr , f1. lan- rey)den fert (bircy)... geç li. Bugü n, a lay el me anlam mda da hir kaynalP oldugu samsi inan dlfl cl degil-
Itm t , isp. Ilnt em a , ;1 1. la nlérna, fars. çe- G erç ek anlamda ferd, sür üde n ayn la - söylcnme klc d ir: "kad ma bak hepl en res· dir ; ba \ ka dillerd e fll kökii bu anlaml
f'8.~ I1nOs, a r. fen Sr, I1nOs, lat. later- rak , yalnlz ba \m a dola \ an de\"eye deni r - ti\"al' ... içerm el.
FINDIK -262 - FISTIK F1§IRDAAJ AK 263 - FILM
Aldur yan a~n a ld ur FIRLAMAK, Ir. flr (dogal scsjda n rlrla - Bau dillcr ine lat. yolu yla gc çti. bi yerl erd e yan g êrcvler alan kimse)..
Göz leru n fuldur fuldur makjrlrlamaL Frsn kçr, flSllkçlhk, flshkl lk... FigO ra nllk...
Glna U etlerunla n fl r nr diye birta klm sesler çikar mak, bu FISI RDAA IAK. tr . fl' (doga l
ses jtan F"IIIRIST, Iars. rthrtst [dizin. bir yapnta
Ben l uykudan ke td u r sesleri çrkaratak ortaya anlmak. Anlam fl ~-I-r-da-m a kjfl ~lrdam ak_ ycralan nesnelcrin adlarmr gosteren çi-
- Kar. - geni~lemesiyle ortaya çlkmak, blrëenbt - G erç ek aa larm fl'fIT fl' lr scsle r çlkar- l d gc. Ar.da fihrls diye geçerse de k öke -
re görilnmek, do~ma k, çtkma k, Frr la t- ma k... ni Iars.du .]..
fl ~D1K, es. an Pontus (deniz ülkesi)tan ma, flrlatm aL
fmd lk- (SVB). ( cl , . FI' ITda l ma k. fl~lT, fl' IT... FUL, ar. fi1 (i~, eylcm, kazaaçjd en nil (e-
llkçagda, Karadeaiz klydatlna gelip yer- FI~AT, ar . funaf uygun ~_r u!" ,* e vens- riSKI, r um. phu ski (al, q ck pisliMdcn dim, cylem, i$, clki)...
leje n, ah~ve ri$le ulVa$3n Grekter, fin. ti sûre, kollanan olanak, gununu bekle- fu ~lu jfl ~lu _ I I
dik" b rila pontlll.a (p o nlus cevizi] adry- yi$, ~ kollama bg.)dan fu·sa l. Ph se sinin f ile kar~l lanm asl ncdeniyle. F K !t ar. nkJ- (d üsênme , dü~iin mek)dc n
la Ban'ya gót ürüp sata rlardi. Fmdlk da flnat beklemek, fln a t bulmak, flnal nkl T_
F I~~ K IN, tr. fl, lurma k (bk.)ta n fl, .lun j f11· A r.d a: oy,' nanç, ~fio
_ I'·tm, ka nt, sa m, us,
bövkce Pontus'tan gele n anlamtnda dü~kiinü, flnat göutmek., fln al kotte- km (bir a~acm kêkünden fl ~klTlp çrken J:önül, belltk_ hcrsi rikr _
JX'~tlka jpn nli k ad im aldl. Arap yan la- mak, ürsat verm ek. flrsa tÇl, fln atçlllk_ cskin, inee da l).
rm d .. p scs i f ilc h qlla n,.iL~tndan pon- FIRTINA. itl. fortuna (ya/ gl, a hnyansl)'
F1SKIRDAK, Ir. fl'jklnnak (hk.)la n fl'j'
m, Iars. pil (fiI)dc n riL
Ar . okunusuyla pjf-pil/fiI _
li kjfonl lk.fun dik.fundu k.ful dlk biçimi- dan flmna_
ne girdi. Lat. fortun a [yazgr, ahnyazrss} sö zünde k.. -r-d ak/fl'jlurdak (Iabo ratuvarlarda su Fr. élép ha nt, alm. Elefant.. lat. e~pha n.
Al m. Haselnu ss, fr. nots ette, isp. avella· bu tür d~a o laylanm yöneten tar mr un fl~klTlarak yikam aya ya rayan iI}'gIt). lu s, t ltpha., gr. elephes, isp . etera nte,
na, itl, haulnut, Iars. fond uk, ar. bu n- etkisi, eyle mi dilegelir. FlfttnaYl g önde- F1SKIRMAK.lr. fl1 (dog al ses)ta n fIl ' itl, etera nte.,
d uk, laL nUl:. ren, ortall~ allak bullak eden hir I~nrl ­ k-l-r-makj fl'jkJrmak_ I .k
Fmdlkçl. fmdlkçlllk, fmdllJa resl, fmdlk- dir . Fortuna' ya Gr e k söyle ncclcu nde FI1 fl' diye seslc r çlkara rak o rlaya gel. F LDEKOS, fr. m d·Ec05St (Is oçya ipli-
k M lan fildtkoz_
Slçam. fmdl kkl ran, fmdlkliL Tyche denir . mek, orlaya Çl ma k... Anadol u Türkçcsine geçc n ))'.da geçti,
FIR, Ir. fJr ~'ans l m a scs)da n flr (h17111tk 8 u sözü n ill. fortun lllf" dc n lürcmi$ gibi, F I~kJrma k, fl'jklrtl , fl~ klrtJi ma k, f'l k1 rt- öl ellild e köy lcadmlan ara~lT1da yaygm-
bildiren kö )... Tiirkçcye
I geçmi$ gmlerilmcsi (M L) yan- ma k, fl'jlam ak, fl,n am a k_ d IT. Flldi koz pe~remal denen bir kadm
FIR Ç A. rum. bo urtsa (flrça )da n flrç&. 1~llr. r lTl K. ar. flik (kn ma, ·yarma, çatlama )- ö nl ü ~ü dolaY1slyla kö)·Jerde bilinir.
Rum. bou ~ si, söyle ni ~ olarak, fu sesini Fr. tem~t e (lat. tempus -zaman, çaä'- da n [Ihk jflilk (gövdenin iç aY'glllan nda n FILOlo;;: l, far o pll/ fil (hk.) ile Ir. dlf tc n
ya nSltlr, Isa ise ça')a )akln bit seslir. Hu da n), alm. St unn, ing. tempnt. i ~p . tem. birind e, orellikle kan n bo~l u~u nda o rta· ~
nedc nle bou rtsa.furçaj flrç&_ pested , fars. tiindb/id. ya çlkan ya nlm a, ba~ rsa~m kafln ~Iu ' m-dI ~ ljmdl~i (lilin di$inden yapllan nes·
A:una sa rkip bir ~i ~k i nl i koJ u$t u rnUl5l). FI' ne. Donuk la$ml~ ak, di1in se rl bö lümii·
Fr. bro sse, a lm. Buntf', rinsel, la!. penl. FlSILDAMAK,lr. fiS (d~al ses, yan"lma tik sOlCÜ(tii, ar. da da söylc nir, ancak an . nü ofu~lU ra n do ku.)..
culIus, isp. <1' plllo, fal'5 . furçe, ill. penne- ses)lan fl! .. -I-da-m ak jflsddam ak _
10 (bo ya fITça SI), ing. bT1l",b_ D~al ses olan fls'dan fiS fiS ede rek ko-
laml )1Ikarda yal1ld l~ gibidi r. FILE, fr. niet (pam uk, kctcn ya da be ole-
FITÇ8cI. f'rça(1hk, flrçal amak, flrçalan . nu~mak . FID AN, gr . philon (liliz. bitki)dan m on/n. ri ncsnelerden orükn a~ lorba.
maL Flsllda 1ma k, flsllll , flslr fls lr, flslam ak, da n_ Saçlar m da~ll masml önlemek için ba~
Sözcügün kökcni, eski A nadolu dilleri- giyilcn a~, m sl Örl ü. A# biçimli o rgii.)..
F1RDOlAl', t r, flr (yanslma ses) ile dola- flslllnmaL
dir, gr.ye. sonradan geçli, phy kökü bu- FIL ENK, yun. phlliaggl (bk. Felt nk) den
)1 (dolamak'la n)dan flT-d oJIIYJjflrdolaYl FlSKIl'E, ar. f~ sluYYt" ~e!1 flslu)T_ .. nu gostcflyor. filenL _
(flr diye çevreyi dönmck, hlzla dolayla- Sözün kökem flSfl5 g1bl doäal seslere o y- Phyta li (a#açhk, Iidanhk) phyte o (a~aç I
mak). künme, yanslma (onoma lo pe)dtr . Arap dikmek), phyda! , phydos (c'jkin, fiJi7.. fi- FII.:JlAK KA, ar. n.J-.baklka (gerçekl~, ha·
. ~ dilinde fes6kl biçimindc ç{l~ulu var~a da J e) hu hy kökündcndi r. k~katt c) dan nJhaklka (anlamt d e !ti ~m ~ -
FIRDÜNDÜ, tr . f~r (b~. ) .!Ic donmek ba~lmslz bir sözd ik dcäildir. Nilckim fl~- . p . . dl, yalnllc a ayd mlafl n kullandlklafl blr
(bk .)len !lr-d1'Jndü jflrd ondu _ fl1 gibi dogal bir yanslrna sc~i re~ àn~ ola· FI DE, gr . ph,}'da s (e~km, Iihz, Iide)dan n· SÖlc ükt ü, unutulmak üzcredir.)..
rak çogulla~l1ran ar. dili bu lür IÜ rctm e-
FIR ILDAK. Ir, flr (yanslma scs)dan
fl.r-~ -I-dak j fln ldllk (yclk donen, kanat lere uygundur, Fisluyye Türkçcye ge~e.r- ~~'(f), y (i) phy jn, fida s-fidesflid e. Ana . Fltl KA, Îll. feluca (küçük gemi)dan fell-
~h l u7antllan bulun.an ayglt). ken özgün bir SÖ7cük sa mlml$ olablhr. do lu Türk-çesine, Anado lu'da k onu ~ul an kaf li ll ~:.. .. .... .. .
f In Jda kçl, flnldak çlÇ'tjtl, flnldanmllk, fl- Ar. gerçek adl fenfire (su fl$klrlan)dir, rum .da n, Iidan'la a l ba ~ l geçli. fel u~a ~ol ~ u~ u n u n koken! ar. -!ars . m ik
n lda l mak ... fars.da da fev"ître dcnir. L1t. semen, alm. . Spro ~s, fr. plant, i ~p. (gcm l)lur, ltl. ya ort açagda geç!l.
nRIN, lal. fumu s. ya da gr. phournos plllnla, far~. nihal. FILM, ing. film (foloW"afçIIJkla kullamlan
(furn\,s)t;\n furu n/flnn... FISTIK, fars. pistc (rI S.t l~)d c n fIstik.., . Fideel, ndt.'dlik, fidelt'mek, nd elik_ Ii /cl ge reç)d cn filmj+iJim anlaml d c~~ .
Gre k-Lafin dille nnde phournos, fornus Ar. yaZllar mda p seSllll yansltan f scslyle FIGÛR, fr. figun (kökcni lat. figuTII f bi. m.7di). .
(e k.mek pi1irile n öre l oca k.) fars. ten- plste.fiste.flsllk- . çim)dcn figür (görscl sa natlarda yap,da . T urkçcde, çokluk, nllm demr .
nûr, alm . R.ackofen (e kme k o~~), fr. fo- FIstik biçimi, nste ' nin haik agllndaki n n, konu edinilen ncsnel e rin biçÎml. Bir Fillmcl, nllmclll L
ur, isp. homo, ill. ~ rno_ kaqlll ~d lT .
Flrlncl flnnclhk, flnnlamak, flnnlan- Alm. P1starle, Erdnun, Fr. pista che, lat. oyunu olu~t ura n böliimlc rdc;n her biri)... fo'ILINTA, alm . Fllnt~ (çakmakh lüfck)
ma L ' pistaclum_ FIG ÛRAN, fr. figural'l (sinerna, tiyalro gi- de n nJnta _
r n.tz - 264 - Fl s KE Fl sTAN - 26S - FQKURDAMAK
Alma nya'da 19 . yüzyrld a n 1940 dolayla- FI NCAN, fars. plng än (küçük ölçe k, SI"" T ür k çeyc gc ç i ~ yolu Ana dolu'da konusu - pa'ya giJ ip getc nlerce sokuldu. Öle llik1c
rm a dcgin k ullamla u bir türc#.in adr ydr. ölçcMdan fincan ._ lan rum. dir . Kaeadcniz yörclerlndc dÜ7~ü n , iyi giyinmcyc. gi\s l e r i ~e nyaka
Anadolu Tü rkçcsine AIman iaria kuru- ' Tür kçcye ar. o k un us uyla, finCá n/fincan , (T rabm n-Rile) ru ~ ka lit sözcugü kab ar- dcnir haIk a~lIn Ja .
lan kar~l hkh dostl uk i l i~k i lcri nede niyle geçli. Pj r dön~m esi, rars. g sesi nin ar. elk. ~i~ li k anlam ma gelir ki ph ouska ' - Fi)-akacI, fiyakah . fiy...a ~ ln da " ge-çl1-
19. ~ü7)'l1 dolaylarmda (so nla n na yakln) e ile kar~lI anm aSl sonucu: pingá n-fin. dan bo1maJlr. mt'J:_
gir digi samhr. cán.f1nca n_ Fi~kt vurma k , ü sk elemek, fi ~kesl kabar. rlYAs Ko , itl . fiasco (ham örülü ~i ~e , ba-
FILl z 1.. gr. t'1h: (Iohumdan çlkan sûrg ün, Alm. Te sse, h . ra sse. isp. ta za, itl. t äa. mak_ ~am lll lk )dan nyasko._
b i k') Ii j ~ 11 / n ll (h Ik .. I .. za, lat. can lharus, gr. kha nta s-os ... FlsTAN , isp. fusta n (bir dokuma tur ü) G i r i ~i 1c n bir i ~i n s()nUçSU1 ka h~l , hasa rr-
11; I ten t' z e z z a soy e)'l~IY- FINGIRD EK, lr. fing (ya ns una ses)dcn dan nstan., ~111 1 ~a ug r ama. l ~ nyasko 1It' bUU, sc n u
l' dir k . A d I 'd k fing.J-r-dek/fi nglr dek (oynak, kmtk an ,
na 0 u ur çesme, na 0 u a o nu- boyu na fing fing eden , fing alan)... Bu dokumadan dikilen giysiyc de rustag · fiyasko_
~ula n r um.dan geçu. Haik agzinda eüe - FI" ~~ k, n di d k, n , ." n i no de nir. Anadolu T ürkçesinde ar.d an r iVAT, ar. fi (de~e r, edcr, tutar. iç, için-
· -fii · li . le. buat d I ii girceme n r e~ mt' m mg r gcçme enta ri (bk.) ka r~ l h~d lr. de)den ç~. fiatjfi}at _
t n. I~ I IJ: ge ~m e slY ei u~u n . e, e Z. efmek, fingirt l, fingirt id . firgi rt idli k_
rulu l, er ne, rullJ: bg. soyle Ol~lc fl va rd rr.. . r INO '1I fi (k" ··k . r d ~ q. ISla mbui ha numla r! Osmanhla r donemindc c rtaya aolan n·
FiIlliuran. filir.lt'mf k, filizltnmek, Iltlz- dan '~ n ~_l n o uçu e, scvtm 1, c er I F tsta n geyer dllraeuk al/nal 'iÖ7e ü~ij kural d l ~l d lT , ~ a n'a t k.A r,
germlyyt'l. neeake t, taht elbahtr- gib i
11- Anlam de~i~mesiylc kûçük k êpek, halk Çika rlar s oka kIara
ar.da , Iars.da hulunmayan türct mcle e-
rl Llz 11., ar. filiu [d emirboku, ham ba - a~lO d a fino köpq1:L Ge ne haik agzmda G~Us ketlar epaçuk
-Kar . - dendir.
kir. l a~)den fillz_ kOçOk, sevlmll anlamlnda söyle ne n finik Tr. dfier. lular. t'der gibi h r ~,h kla n
1 ~le nm e m i~ ma den özü, ham made n... söuü~ nn o ile e~kök e n lL. Fi S. rr. ncht' (ok. fi ~)d e n fi ~ (üle rine yall vardu .
FILO. il!. nl o (iplik. KJI. Bir nesnen in kes- FI RAR, ar. rt'rT (kaçmak)den fira r (kaç. ya1-llan ufak h~l t). Fl zl K, gr. phr;t'us (do!a, e\Ten varhk)-
kin }·am. Anlam geni~km esi yle; birl ikte ma, kaÇl~) ... Fr .da çok dcti~ik a nlamlarda söy1enir, dan rr. phys lqut', fizik._
bulunan gemilerin. uçaklarm lüm ii.) Flrar etmek (kaçma k), nrari (kaçak). Tü rkçeye gcçe rken bu a nlamlan n bir hö- T ürkçeye 19 . ytiryJl dolaylarmda, bilim·
Türkçcyc de ni7cilik yoluyla geçti (~i md i FI RAVUN, kop . rara von ( c~ki MISlr kralla- lümünü k o r umu~ t u r . An adolu T ü rk çe ~ i ­ sc! i l i~k il cr1 e geçti, Arap-Bat l dilhilgisi
uçak birlikic rinde, ah~ve r i ~t e kullamlan rmm genel adr)dan n ra vun_. ne yakm Ylllarda geçti, özellikle kimi ko· kura llarrna uyularak fitlk! diyc hir ~Ö1 CÜ ·
p:emi top l u lu~nda geçerlidit.) Türkçeye a r.dan, islam diniyle birlikle, nu larda urak ya/ ilar yal mak. aOl m~a ­ gün, kural d l ~ 1 ola rak, türe l i l m e~in e yo-
FllDZD F. gr. ph llosoph os (bilgisevcr)la n geçlip. samhyor. ma k için be lirli1cr koymak. elektrik ay- laçll . Flzlk! c~ra r)-a hg...
rr. phllo50p ht'j nl osor- n1ozor (d~ ii nce Herodotos. eski MlSlrhlann, krallan na gltlannda açkl i~i ni gorme k, belli amaç - Fl OT, h . fiute (köke ni lat. na tu s/ soluk)-
alamn da yeni bir ~ açan., yeni bir ~- pha ra on dediklerini bildirir. larla bir kon uda gizli hilgi1eri bir yere ya- ten nUl (~Iu k l u çalgllardan biri ).
reti ol~t u r a n dü~ü n ü r ). . Flravunrarnl, fira vunl ndri, fi ra vunl a ~. ZiP saklamak bg. F1Ulçü, nÜlçülü L
TÜlkçeye, rr.da n relsere ~et i m i yoluyla mak- FI~lEM EK, fr. fich t'/ li ~ (bk.)den fi ~ .It'­ FODUt, ar. fazl (crde m, üSlünlük, a ~1fI ­
g~ çti. Türk çede bll ~ (blo) de nir. FI RE, gr. phu ra (ok. fira)dan fire. m ekjn ~l t'm t' k (bir kimseyle ilgili konu-
hk, gercksi1lik, razla Jdan ço~. ruwl·
Fl l ozo na~ mak, flI ozo~uk.:- Tü rkçeye rum .dan, haik agnyla, geçti. larJ a gizli bilgiler edinip saklamak, gi7li rall /razla (çok, arllk).
FILTRE, rr. n1tT"t' (koke nl Ja! . nltrum aza lma, t'hU me anlammda söylenir. FI- bilgiler i bir yere ye rle~lir mek. Ar. rUlOI sölcüAüniin rudul l-içiminde
/e m ~ e k _a n}~.m a_ gelen rt'110 ~ n, ort a- l'T vermt'k, n rrs lnl d O~mt'k, firt'Siz.- Fl ~lt'rnt' k, li~ lutara k çall~ ma k (bilimsel okunmasl da d~ald lT. dad denen ses Ir.
ça~ ozgu bu sozeuk: emme. suzme, feil- Alm. Abrall. SchW1Jnd, Ausschu ss, ing. konularda )... de d/z scslcrine dön ü~ü r . Böyleee ru-
u s/e m ~e)d en filt!T_ . dimlnutlon, Ir. diminullon, i~p . disminu. FI ~I t'n m t'k, fi ~ len m i~ , fi ~ 1i hg. lul·rodu! olup, biraz anlam gen i~1cm esiy­
T urkçe de, ge nelhkie, filltf"t' demr. TS don it!. dlmlnu zionc_ FITIL, ar. ft'ti1 (kir, yaraya, irinli yer e ko- Ic, kcnd ini beäe n mi~. gerekslz yere ijs-
t-u ~i.'o~cii~in cerm . {\Idu~nu dl' s('oylü- FIRKÈTE itl. rorcht'tl a ( atal)da n firkt'_ nan emid bel:, örgü, t u t u ~ t Ilt U CU , mu- tün lük tasJayan, ö ne atllan kar ~ lli äl ~öyfe.
yor kl ya n h ~lJ r. hl. filtr o dur . SUzgeç, te ' ç
mun içine kon up yan ma)'l sagiayan ke- nir. Fodu lca, rodullu L
' kd lçklsl, . a,~lam mdadu, anw tr .ye ~adolu Türkçesine, kadm giysilerinin, Ien bez)den filil- Ht'm kei, ht'm rodul-
r. en geçm l~ lr_ - i I .. h k d Oina mlt fiUlI,lam ba fil lII , m il alrnak, fi· fOK. 1a1. phoca (kökc ni gr. phokelda n
FUitl'TlI, filltTt'siz_ SlIS e nme. ~e reç en nrn . a n?1 a~1, a In
"
FIl\'AKI n-l - -Aki ( I I dó-- berberlennm araCllläJ lIe gu dl. Tr. t u- til n rmek, n till t'mek, millt'nlML
, a r. l 0 m u~, 0 guya taç saç t utacat' rok (meme li bir hahk, rok ball~ ). Ir. aY"
nü~m ü ~, gerçekten )dcn filva kl (gerçek. ' . -: FITNE. a r. m nt' (sIkmIl, )'Iklm. ka rJ~l khk , bah ~l _ G . Th(lm ~on, -Tarihöncesi Ege-
ten ol mu~, olgu ile be lirmi~) . FI ~A, lil. fi nn~. (Iml.a)dan firm a... kandI rma, azdlrma, delilik bg. )de n fit· adh yapltmda rok h a h~l ile Phokos adr
Bu ~özcük , ge nellikle, anlaml bilinme- ",:u ~k.çere ~9 . YUZYJ! dolay lan O(.I ~ , . al.l ~ye- ne,~ ara.smda ö zJe~ li k ol d u~u n u söylüyor
de n alq kanhk sonucu söylenir, aÇlk anla. n~ Ih ~kile tlyle geçtJ. anlam d e~I ~ l khgi n e T r.de araboz ucu. b.n ~ l kl l k çlkarma. (c.2., ~. 138, çev.c. ÜSler. 1985)..
mi "olgunun içinde" deme klir. olayla o r. u~a d l ... dengt'slzlik, kötü1üL . FOK URDAMAK, Ir. roku r (d~al ses, }u -
laya Ç1kan., görûlür durumda olan... FISKE, gr. phouska (~~ ik, kabatCIk)da n Fil nt'c1, n tn K Illk, fitntl t'mek, filntll L slma ses)da n rokur.Ja-mak/ rokurd.-
F INAL. rr. final (sonuncu, son)da n nn al rud r.. -fiske_ FIYAKA, ili. fiaeca (a~u davranll yava~ ­ m. L
(anlaml d eg.i~mcdi, kökü Jat. nnlsj smlr, h l. plechlo (a ~çka kan, ~ mda n, ye r- hk)da n fiyaka _ Fokur rokur scs çtkarmak. Fokurd at -
uç. bilim yen)... mek, küçümsemek)... Fiacea, okun u~u nyaka, Türkçeye Avru· mak, fokur roku r, rokurt u_
 FOL - 2M - rOYA FRF.N -267 - FûZE
roL, rum. ph olia (yu,"a)d an fol (Iavugu n denen bir nesne ku lla mhr rms.
yum unladlg . ycr, k u ~ YUV8$l). . FR EN, lat. reenam (di7.gin)dan Ir. freln /f. Y1rJdan fuar [anlamt de~~me d i)
FORM OL.. fr. formule (köke ni lat. Iorm u-
Tü rkçeye Anadol u da konu sulau rum ,' re n_ . r UKARA, a r. fakr (yoksul olma)de n fa-
la/ kural, d üecn, ölçü)de n for miil (kimi Tr . d urduraç , itl, Irene, ÎS p. rreno, alm. kir, ço~. fukara
dan geçti, Ir. yuva (bk.).. islcmlerd c ölçü ola rak alm an örn ek . An - (yoksullar)...
rOLKL OR. ing. rerktore (folk/ haik, 10- Bre mse c.
lanrn. Kural. Ölçek).. FRENG I. ge r. Fra nk (Fran k denen ulus)
FUlYA , mp. Polla (bir san çiçek, Polla/ -
lT{bilgi)dan folkl or (halkb ilgisi).. FORS, fr. re ree [kökeni lal. fOJ'S/ elki, bir ilin adl)dan folla.folya/ fulya_
Türkçeye, halkbilgisi ça h~mala nn ln bas- admda n Iars. fN'ngJ frt'ngi-frt'n jtl. Ar. da p sesmi r nin kaqlla masl oedeniy-
güç)dan fON (yükse k g órevlilcrin g örcv Kök anlamt Frank ulusuyla ilgili olan, Ic polla/fo
l a t ddl ~l. 20. yüryll haslann da geçti, )'erlerinde, la ~lllan nd a bulunan özel be- lla-folya / fulya_
halk-bll gis l b u só zcügü n çevirisidi r.. sözlük anla rm: ur ero e Ö#e1erinden geçe n 8u çiçc~
lirti. Güç, c rk.). 15. yilryilda , Gedik Ahmed Pa-
Folklorc u, Iulklcrc uluk.; korkulu bir saynhk, fren gl. §i!'nlO, Snbista n'da Pol\a i1inden getirdi -
Forslu; Osma nh yazmmd a fren gi sozeü~ü yaben- ~i , bu nedenle
rül lUK. gr. ph olea, pholia (yuva)da n FORUM, lal. forum (ala n)dan foru m (ilk - geld igi ilin admda n dolayr
fol/fol.l1uk/ folluL Cl, müslüman olmaya n kar~II I~Idlr . Sa~·
ça~da Roma'da büyük to plannla rm dü- rul)'1l ( Polia) dendi~ söylenir.
G r. ph 10 • lla (li ra) - pholiya • rollya/ - hkbiliminde Ba~1 ülkelc rindcn, yabanci- Fu lya sozcfigü
zenlendigi alan, Forum Roma num /Ro- nü iû. rogll.'da n lüretm ek
fnlya • fol (A nado lu rum .sm da ph olisj fo- la r'dan, gele n bir sa yr lh~ n adrdrr, Bu (M L) ya
ma At am] .. n h~tn , foglla'dan gelen fO}1I'dlr
Iis·fol)_ sayrthjtl Doge ülkele rine Ispanyol-h al.
FOS.lr. ros [yansrma scs, içi bo§ bir nes- (hk. FoyaJ_
Tr.ye, Anadolu 'da konusul an rum .dan yan dc nizcilcri nin get irdikleri söylc nir. FulyabllhAI_
nenin ezllmes jyle çikan ses ). Böylcce , frt'ngi (yaba ncr, müslüma n 01-
geçti , da ha çok uçucu ya rankt ann yuvasr Türkçed e f ênsesi yoktur, ancak Anado FUNDA, rum. phoun ta (pûskül, te pdik)-
- . maya n, frtllglst an / yaba nCl ülkeden
için söylcnir. Ku~ Iolu, tavuk rolu bg.
G r. pholr io/)lIva yapmak, pholo sf yuva- lanan,
lu T ûrkçesinde, ~l aynh~odan kaynak - olan), 'rengi (yaba ncllau n getirdikler i, dan funda (s üpürgeo tu, çah].;
ra konan )'u murl a (}lImun lam a)'l saltIa- $Cs). f/~ arasI bir ses vardIr (yan~lma ünlfi, sayr lhk, frengf, bilim dilinde s)""pU. Bu bitkinin. rum. phounta ile ili~i~ püs-
lis ). kül biçimli olmasInda n, lepeli~ and lrma -
mak ;çio), ph olt'8 (ku ~ )'Uva51)... Fos'tan: foslam a k, fosuk (rOSSUl<,), fosur. SJOdan dola}'! dlr ~a nr rll. Bilki adl olan
r ON, gr. ph ont' (ses}dlln fon (ses). Blr n rengi dilber old'Aln bilürdl
da k. fosurda ma k.- funda'm n dip, taba n anlarnma gelen de-
Türkçcyc fr. fond (dir . laba n)dan gcçen FOSFO R, gr. phosph oro s (ilk Avnl)R nizcilikte geçerli, ill. fnnda /funda ile il-
1~lya
fon l kökü lat . fundus/ laban, tem eI) ile parla yan, sabah )"lldlZl)d an fr. o , ilk ~l-Ü boynund a 0 rü nnA r..{l
g1~i yoklur .
l'hosp· Çtllpi}i gljrt'n FundagI
ba~a ntlsi yoktu r. fars . fosfur_ ller, fund .lar, fundah L
. - f alih -
FO R-\., itl. fuori (dl~ a n, d l ~a r da)den fora Alm. Phospho r, isp. fosforo, ill. fosforo,
(açll. açJga d o~ru ) .. dile1e rinde firengf sö 7eü~ü )'1Iba ncl, FU RYA, itl. furt a (ol'ke, klZgmIJk, ta~k Jn .
fars. fosfur_ . müslüman olmaya n anlamlOdadlr... hk)da n furya (anlam gen i ~le mesiyle : bir
Denizcilikle yc1kenlc ri açarak denizc Fosfon ~I, fosfon ~I I, fosforl u_
açJ1 ma buyru ~ . FRENK. ge r. Fl1Ink (Frank denen ulus)- ncsnenin umulan dan çok olmas'-. ta~ml~
FOS IL.. fr. fossile (kökeni lal. rosilis/k a- durum a gelmesi, ölçüyü a~masl) ..
FOR\i, fr. formt (kokeni lat. form a/bi- la n fren k (yabancl)...
hntl, )'erden Ç1kan kahnll) fosil (ta§ll, f ars. freng, ar . frt'nc_ Bu wuu k, TÜfk ~ye, Anad olu'da konu -
çim)dan fnrm (biçim) . , loprakta ta~l a~m J~ kah nh)..
FO RMA, it!. form a (köken i lal. forma /bi- Fosill t~ mtk.. Gc nellikle yabancl anlammda sÖ)'lenir . ~ul an rum.dan geçmi~ti r , genellikJe kf)l
illerin de bahkçllarca. söyle nir: ham si fur·
çim )dan form a (biçim, im, belirli. 16 FOTOCRAF, fr. photogr a phe (kökeni
gr .
(Bk. Frengi). ya~I lorlk furyasl pal amut ruryasl bg.
sayfahk b,m h ka~t ) .. ' p h 05/phot o5b~ l k ile graphe/ yazl)dan fo- Frenk8s masl , frenkçilef,i, fren kgömltt i, FuTR'OL.. ing. fonl' (ayak)
ile ball (Iop)-
Fonn a lan ml ~ , fonnah , fonna hk.. " l<$1l f (kök anlarnl: I ~lk yam!, I~Ilt.In elki- fren k!ndrt, fren klah anasl, rt"l'nldq mt'k, den fonlball /rut bol_
fre nkmayd
FOR..\fALITE , fr. ronnali tl (vontemscl i~. sinden yarar lamlarak özc! bir küzümü _ a nozu, rre nkme ntq"I, f!"tn- G e rçek an Iaml aya kl opO, k1
lcm , )'asal i ~1em )de n ronnalit t (helli bir yanMllla n görüntü)..
dfl1lcme aya a oyn• -
kura la uyarak ~ü rd ü r ü 1c n i ~lc:m ) .. FRENLEl\-IEK, h . fren (bk.)de n frt'n.le- nan lop oyunu.
FolGgrafçl, rot~rllfçlh k, fot~rallllln e , .
Fonnal itrtl. ronnall trtilik_ rotogran l k_
mtk/fre nlrrnek," FO ~fE.~ ~r. fum ~ (duman rengl)dcn H ru m~
, Tr . le-rnt k ekleriylc an lam geni~ lemesi, (Iutsu Ile kurutulmu~ ba hk, et). Koke nl.
FORT\.tASYON, fr. form atI on (orlaya koy- FOTO KOpl, fr. photoco pie (bir neSne
nin fren.l tm t k (durdur ma k, ya va~latm ak, lat. fumu s (duma n), sansb
ma, biçi mlend irme)da n fonnasyon (bi- fotüYaf aygl11yla çlkanlan örnejti, . dhuma (d u-
çimle ndirm e, biçimlen me. egitim bah- o7.de- dc netim altma almak.. .). man).
~ i) ... phaton- copia (bk. Fotogra f, kop-- Fre nlen mtk. fre nll, f!'TOsi%-
mrnda yc ti ~mc). )"11 ) .
r OSUN, fa.rs. ru ~Qn (büyü)d an ms un (an-
Lat. fonnene (hiçimlc ndirmc. pc ki ~l ir ­ FOYA, itl. fogUa (yarr ak)dan foya_ rRESK . itl. fresc o (Iaze)da n fr. fresqu t /f. laml d e~J~ medl, kadln
adl olarak ya)'g1n-
me. ha7m a, dÜ7e n1c me). rtsk_ dIr)...
Foglla. ö7ellilde ; kuyumeulukta
rO RM IKA. ill. fnnn tu (hnnca)dan for· ta~la rl n i~len mesi n d e, alla konandcge rli Duvar SlVaSl ya~k en Oze rine yapdao sulu- FOTUR, ar . nil ur (blkkmh
mib (mara ngorluk la kullanila n, reçiney- ince, boya rcsim . Suluboya resmin labaOlom U-'Oaoma)d a n rtllu r (öne m'>C k, be7.ginlik,
maden ya pra~a denir. An adulu Til r kçe~i . memek, aldl-
Ie h ph bir k ä~t gereç).. ya~, Islak olmasl nedeniyle bu adl a ldl~ UI e tmemek, bcnn ek) ...
ne kuyumcu aW1yla geçer ken biraz a n- anla~Ihyor ,
Latm ce formica (kar mca.) sözcü~ü ndcn lam d egi~ik lilti n e uär adl. Foyas Fü luo uz., rotun uzluk..
l bt-lli ol· G er . fri sk (Iaze)d en fTTSeo-fres que/ f- r OZE, fr. fus~ (te pkili
ill. ya geçen bu sozü n han gi yolla bir ge- du (içyiizü a nla~ I ld l, gerçejti örte merm i)dcn rou
n orlü N'sk. isp. f!"tsco_
re<:e dö n ü ~lüjtü he lli degil, kimilcrine gö- kalktI), foyas l çlkt l (ne oldugu a nla~ l ldl, (anlaml degi§medi .).
re bu gc recin ya plmlnda "ka nn ca. asidi" örtüsü kalkIl.). FUAR, fr. foire (helli döotmle rde, he lli Türkçeye ordu donat lml
nedeniylc ikinei .
yerlerde düzenl enen büyük sergi, pana. Büyük Sava§ yJllan nda girdi...
 GALETA
GALETA, ill. gal lê-ua (kurutulmu$ ekmek,
ehimcl)da n galeta.;
Ä-nadolu Türkçesjne 19. )'Ürytl dolayla-
nnda, lta lyan gem iciler araclhg:lyla klyt
iIIerinden geçti. Gemid ler, uzun süre da -
G yanabibn esi için ekme~i fmnda kurutur
saklarla rd t. Id. da gallélta denen bu ek-
mek t ür ü dilimize biraz de~i$e re k geçti,
galere tr.d e, da ha çok, öze l unda n yapl-
GAR,4. ROIN, Ir. gaba rd l n~ (kokeni isp. ga- GAGA, Ir. ga (d$ 1 ses, yanstma ses)dan lan, urak ek meklere dcnlr.
l-ardina /slk doku n mu~ mee bir kUma$ ga- p /laga_ GALEYAN, ar. gal~).. n (kayna ma, fl~k l r .
luru)de n gabardl n. Tavuk, kUl gibi kanalh hayvanlann çikar - ma, çalka nma, ~a~m a )da n galeya n [anla-
T urkçeye 20. yülyll dolaylannda, su ge- dlklan dotal seslcri ya nsuma yoluyla ga. 01 1 de~~ m ediyse de, çokluk ne old u~u
çirm ez kum a~larda n ya~m urluk giyildi~ ga _ Ku ~, lavuk a~n, gaga ( k u~ gagas I)... bilinmede n sóylcnir. Kaynama a nlamma
ytllarda girdi. Gaga lam ak, gagalan mak, gaga la~ mak, gcli'ji suyu n ocakta ISlnlp kabarm asldlf,
GABI, ar. gaba v~t (anlayt~slz h k , odu n ka. gaga h_ a nlam geni$lemesiyle çok öll:clenmc:k,
fahhk)ten gab l (a nlayt$SI1., kahn kafah. GAJLE, a r. gatle (sIkmIl, sikrlma, daral- la'jkmhk göstermek kar~lh!tdlr) . .
Okullarda ö#reneeyi anlamadan belleyip ma, bcs una uy a$ma)dc n gail e_ . GALI BA, ar gatebe (ycnme k. üst ün gel-
yineleytn ~r enci. An layt$yetisi ge1i~m e- Sikmn verici, üzucü, uär~ ~llrl CI. olay, IS' mek)d en galibilt/galiba_
mi$ kimse,). lenmeycn i~. An adulu Turkçcsmc yan n Kök anlarm, en giiçlü durum da, ~n yiik-
Ga blllk..
GACUR GUCU R. t r. gacu r p eu r (yansl- dcnir.
yoluyla gird i. HaIk a~"lnJ J ga~ le, kar le
269 - GARANTI
GALVANl z , iu, Galvanl {ltalyan lï7j k. bil-
gini] admdan Ir p lvanlser (galvanl7le_
mck)d cn galvanlz _
('lIl va n i z~, Ralvani z1i, galvllnlzJem.., p i_
\'ani zlemek, galvanlzlenmeL
GAM, ar. CAm (kaygt, slkfnh karanhk, bas-
kr)dan ga m_
Ana dolu Türkçesinc yazm yoluyla geçti.
Divan ~i i r i nin yaygm ka\Tamlan ndan bi-
ridir.
GAI\tI\tAZ, ar. gammaz (kö kü gamz/18-
la n ycre suçlama, koäma )dan gammaz
(k~eu, yalan yere suçlaym, arabozu -
cu, dedikodu eu)..
Gammazlamak. ga mmazhk..
GAMl E, ar. gamze (çenede, yanakta olu -
'jan ufak çukur. Süzgün baki~. göz süz-
me)den gamze.
Anadolu Tür kçesine yazm yoluyla, anla-
011 de~i$meden girdi, Divan $iirinde çok

ma ses)da n gaeur gueur (iki ncsncnin GALA. itJ. gàla (buyük lö re n, buyük $Cn-
.'iek olas lilkla. An lam ge n i ~le m esiyle, sa-
n l ldl~ma g;' n', gö rünü ~ e G;'n', II n lll~ l_
la n, ol,.le olac:aL ö) l~ samn m.
GALI R, ar. ga l~~ (üsliin gelme k, yen-
geçen, bclli bas h kavramlardan biridir.
GANGSTE R. ing. ga ngsl~r (kökü Ameri-
bnea gan g/çcle)den gungsler (vurgun-
-
birb irin e sürl ünmesinden çlkan ses) . lik, lo plu eälence)dan gala_ cu. soyguncu, çc:le, klytel)..
GK"lrda mak, gaC1rd atma k, IPClrdam ak, Anado lu Turkçesinde pek yayglO detil, mck)den gal ib/gallp_ " :Ift I:~ lerl I L
IPclr dat ma L çokluk aydlnlar araslOda geçe rlidir. Ye nen, ÜSf ün gelen,sava ~l a, yan $la ka- ;'li l MET, ar. ganimef (e meksiz l nanç,
GADDAR, ar. ladr (aclma sllltlo:, aer çekti r- GAUTA, cenev. calad do ( i n i ~, baYlr. ro- zana n, exen, a ,. e d e n... "garl anan nesne, d ü ~m and a n de geçiri-
GAL I 8 t "'ET, a r. ga lebe (ycnmck)d en ga-
Icn ölehe ri)len ganl mtL
mek, bas kl altmda IUlmak)da n gaddàr/ . kU$)dan ill. galata (ini$, baYlr) _ Ga la-
p dda r (ba ski alt mda lulan, aCl mas lZ, ta _ Tr. yc: islam inançlarlyla geçli. Ba~ka
aa çekli rici.). h l. galala (n htlm)... Ub- galibi yet _ inançlara ba~h lo pluluklarln Öleberisini
Üst unlUk, vr nme, uslün gclme, allelme, I I ..
Ga ddarca, gadda rhL OrtaçaA:'d a, Jslanbul'u n, Ga lata aJlyla J - ligarIa ma, vurup a ma sonucu e egeçtn.
ba'jarm a bg... Bu sözcü kler Ir. ye yaJ:m len ncsnd ere gan lmd dcncrek islam di-
Türkçede gadr da, gadda r da kuUam- amlan yöresinde, Cenevizlilcr alr~ve ri~ yoluyla gird~ haik kesiminde pck yaygm ni yoluyla övünülccek bir olay say\ldl.
Iir.. ytri kurmu$, bir de kale yapml$lardl, yu- de!ildir. Son Ylllarda, daha çok, spor Flrslltl ganlm~t bllmek deyimi bu anlam .
GADIR, ar . gad r (b k. Gadda r)da n gadlr renin dik, baytr olmasl nede niyle cRlad- olayla rmda söylc:nir olJ u.
(aelmaslzhk, baskl, klygl). do (baytr)dan lüreme Ga lala sözüyle dad rr...
GALlZ, ar. galiz (kaba, sayglsll ca, denge- GAR, rr. ga re (Gcrme n kökenlidir, durak,
Gadlr lik, lladrofl mek, gadr-olmak, anJllr. Sil-öl çüsüz, yakt$lkS17)de n 1:,1I 11l (anlaml sl~ma k )da n gar_. .
gadr-olunm aL
Islanbul'un ortasmda Gala ta J el1i$meJ i).. Anadolu Türkçesine 19. )'Ürytlda dem lr.
GAF, fr. ga tTe (ge mici kaoca51, tutarslZ GALON, ing. gall on (4 -5 lilrclik bir öl· yollan nm yaplmlyla girdi. demiryolu du-
sóz)da n ga f. Canlm Ister maruille salata
AI kaYtkÇl gotOr benl Balat 'a çek)dan galon (çokluk akaryaklt ta'jlmm· ra& anlammda söyle nir.
Anad olu Tü rkçesine, yakm döne mlerde da kulla", lan 4- 5 lilre SIVI alan bir kap, GARAJ, fr. garage (G ermen kökenlidir ,
aydtnla r a rac llt~yl a girdi; klsa, söyleni$i - 1111. -
kolay o ld u~u n da n ya}'1 lrna ola n a ~ çok. GALEBE, ar. galebe (ustun gclm e, galibol- bir ölçek). . arahah k, la$IHan n konduitu yer, otomo-
Tu rkçedc iki üç litrclik ~a ra p $i$elerine bil, vilgon ye ri)dan garaJ_
Ga f yapma k (tulars lz konu $mak, gerek. ma, üsllinlük, yenilgiye uy alma)den ga.
siz bir sóz soyle me k, dengesiz olmak. ). de "galon" denir. 19. yürytlda Ir. ye giren sözcuklerden-
lebe (ba$an, üstü nlük, yenilgiye ug:rat- GAtOl), rus. galo ~a (ayakkabl, potin)da n dir.
GAF IL, a r. ga net (dalgmhk, kend ini bil- ma, yenme).. glllo ~ (eskide n giyilen bir ayakkahl lü· GARANTI, fr. garantie (Germ en kókenh -
mezlik)lc: n ga nJ (kendini bilme1., dalgm,
Iularsll., de ngesiz, $a~krn) ..
GALER I, fr. ga lérle (içgeçil, sanal ürü nfc. rü). I du , guve nee, ar leminat) den ga ra ".tL
rinin sergilendiäi kapah alan, mad en Istallbu l'dan a)'Va geUr na r gellr Anadolu Turkçcsine 19. yurytl bltlmle-
GAFLET, ar . ga nef (dalgInhk, keodini bil. oca1lannda yeraltl yolu.). Hu sÓ1COg:un G a l o~ potln a'ya~lma da r gellr rinde, ya1m yoluyla girdi. Tr. lnanea , gü_
mezlik, ~a$ k m h k, lUla rslzJlk)te n gand itl. gallerla (galeri)dan geJdiäini ilel i sü. Ru gençlikte ölü m ba Da zor gt Ur venee (ar . Ulmad kar'jlh!t), haIk $ nda
(anlaml d e~ ~ m c m i ~t ir) . renler de var, dogru detildir.. - llyas Osman - gövrn , gövenç, dayanaea k, dayan aL
GARAZ - 270 - GAZ GAZ EL - 27 1 - GEBRE
GARAZ, a r. ga ra z (e rek, ulas slacak ye r, bi- GAVUR, ar. kA nr ( êrten, 101la kaplayan)- GAZEL 1., ar. gazel (gö kçc, ~k. helli gebe.; ..
rine kötülük elme istc~)dan gara z (kötü- den luifir- kArrr- kä\urjgih"ur_ sayrda dizcde n olusan bi r.~· hirü. Anadolu Türk<;esindc )iiklü (h rOlnda
1ük etme iS.I C~. kötü d ûsünce. Arapça -Ar. kurr ( ön mek, kapla mak, toz la ört- D~u müziginde lxIIi olçe klere gor e s öy- bebcgi nlan , döllenmii diti ). De llenen •
anlarmm yit j rm ~. ( H:1o:: k ar~ lh~ yalmzca mek. 101Ja gèr ünmcz olmak)dcn kitlir. lene n esgi ). T ürk çcye divan yall m aract- di~ini n, döl alarak ,.aHUp ir::almasi ncde-
(ski yazmda geçme ktedir.], gan%- Ga - TT. de d lnslz, mü slüman olmayao, ço- Itglyla geçn. Ar. da ge rçck aelarr uocge· niyle, karm ~ ii m cyc baslar. hi t hu 0.1 0-
ra zkär (Iars. kA r d:iyle). garazU r hk. gunlukla hri stlyao olaela ra de nir. Bu niJen, gökçe de mcktir , - ~a l olay yÜ7ünden hcbc kli, yavrulu dii i.
garaesu., sözcugün (givur'un) fars. g... br- (at c ~e ta - GAZ EL (!.:-Ir. kazelj kml {aga cm kilanp ye kt'bt'j gebr de ndi . (; t'bt'rd l (gcbe kal-
GARDI RO P. fr. garde-r obe (giysi dolabi). pan, mecûsîjd cn (ü rc di~ n i söylcycnlcr sa rara rak d ökülcn y~ra~l) da n gauL dl. Kil)...
dan gardu-op ya da gardt-op (giysi dola- varsa da dogru dcgildir. Ya Jlr llgll~_~u adl (kll lT7'fä"Z'Clh a7ëf1. al. Ar. haml (yük jd c n hámlle [yüklu, ytikü
br, giysilerin ko nd ugu ozel ye r, glysilik). GAYDA, bulg. gald a (solu klu hir ça lgmm mas'illlli:ün dökiilmeye b açlayrn ca ktza r- olan disi], Iars. äbts ten, bûrdär- (ytiklü),
GARDIYAN, Ir, ga r d ten (bekçi)dan gardl- / adud an gayda.; ~ maslniEn="'kllll ilc san arasr bir boyaya a lm. Sc bwe nge r, fr. enceinte, lat. mul lee
yan .; Tr . tulu rn. Anadolu T ür kçesmc Bulgans- b ür ünm csin de n dolayrdr r . ML. gazel s öz- gra vida (yüklü kadtn }...
T r. Mkçi, tu t ukevl br kçisi. os. muheru. ta n'dan gelen göçmenler a raCl h~yla git- c Ü~Ü nü ~ r. yO n ._c~i r m ck ~~ n l a m.m ~ gclc l};(; ERERI\-1 EK,es. Ir. kebe hi ~ mc k. kar nl
H aik ap mda koru cu, koru)1lcu _ di. galala (gazel) SOlundc n t ürcumsur; yan. V ~i~ i p yuk sehn ck, OI}3 \"\Irmak )J c n
h~t lr., .hu yoru mun ne rcden kaynaktandr- ke -~-r - m ek - ktbr rm ~k/l;':ebr r m~L
G ARGAR, U . gar. [ya ns una ses)dan GAYE, ar. gaye (gidilccck yc r, gidilmek is-
gar - garf ga rgar (s ül gcçli sukabi. Su sü- lenen ycr)den ga~_ gl bilinm iyor. Gaul (km i, ka zcl, gazel, Kök anlarm ~I ~mt'k. kaha r ma k (hk.).
zülûr ken çikan ga r ga r scsic ri nedeniy- Tr . tre k (e ri~i1ceek yer, e riiilmc k iste - AV, ~S). . ~ Ölc n hir kimscnin, bir dirinin ii~mesi,
Ga zellt'nmek, gal~Iii , ga zrlsiz... karnmm a~ l rI o randa kaharmasi nedcniy-
Ie)... nen ycrkl!'!!!Ubk.) ...
G AZETE , fr. gall'lte ya da ill. gazzflla Ic liimt'k cylcminc a~~rme k dend iti a n-
GARGAR.....ga r (d~al ses. yanSlma ses) - GAYET, ar. g3)'C t (son, uç. bilÎm ye n , / (günlli k ya)l n arael)da n gal d t'. 1~~lhyor .
dan gar -g.ar - afgarga ra_ çok)len gaytf_ Anadolu T ürk çcsine 19. )ii7}l lda ya)ln DIe \'3ndan geMtmek e)'1cminde geM
Ga r ga r dlye çlkan dog:al sesle n yansll· Tr. de çok., )d er:lni a~ m li. bol_ . yolu)'la gitd i. \r::a lma k anlaml da var, gt'brrdi (gehc
ma ~\"'l u)"la Il:nr;:ara. I .. . Ar. Cf"rid~, fa n . r Clzname , alm. «-Ilung, 'ialdl, Ki!.)...
G r. ka rka;rn (ölme k), rr. gargari sme, GAYR( !' ar. 1l:~)'T (ba~ ka. ntc kl, yabanel,
al m. G urgeln, ar. - fa rs. ga&1ara, garga. ayn, bil den 0 mayan )de n ga)'TI .~ isp. gact'la ... ~ naJ()lu haIk aWlnda gebrrmek SÖ1CÜ-
ra Bundan l;':1I)'T1 (bu ndan ba ~k a), b a~ka Fa ts. r ûz (giin), nAme (yallh belge, dc r- gü, geneIlikie, hayvanla r içÎn söyle nir, in·
-I I kl türl ü, ba~kaca, ayn ca... gi, kitap , meklup), r ûzna me (günlük ya· $an için, aneak, ye rici, atag llaYlC1 bir an-
G AR P, ar . ga rlb (gö rünme z 0 an, U7..a a- ym ar'lo), alm. Zeit (Jönem, l ama n), lamda kullamtlt. (je ne haik ag7lnda Re·
ian, bal an )len ga ri p_ GA.YRET, ar. glly~ t (klska nma, çe keme - Zeit ung (7amanla ilgili olan). ~ r köküyle h a ~l a yan kimi sÖ7.eüklerd e
An lam deäit mcsiyle klm sesiz, yco nde n Y1.~' kara msarhk, çah ~m a, çaha: k U I ~ a l ,GAZI, ar . gaza (din yolunda sava~ , vu r u~. ~ I ~ m t', ka bar ma,lrllrnm t' a nlamlarl sa k-
)'urdu ndan uz.ak kalan, gurbde çlkan , b.lrnesneye salcllH k a r ~I Slnda bellre n Ilk-
e\inden uz.a kta olan. smme d uyg:usu)lc n ga)Tt I_ I m a, çarpl~ma)da n ga zi- ( ltdlr: Gebt'lek (k a~ lIId lr arak kabarclklar
h lam dini ug:runda sa va~a rak yatalanan çlkmasma yolaçan bu~daybil i), g~Ml e-
Ga ri b sözc üg:ünün öleki a nlamlan : ba . T_r. d~ ça h t ~ a, çaba la ma a n ! ~m lnda kimse, gaza eden , S3vaiÇ', uva~la olata. m t'~ (~ u luçka allinda bulunan yum urta·
la n, batImt (günet in ba ll~I). guru p döne- soylemr , öle kl. ~n lam lan pek blhnme z. nüsl ü ba~arl göslcre n kiii ya da loplu. dak! clvcivin k abu~u klramaYlil YÜ7ün.
mi, nilekim gu rub da gari b'e et köke nli- Haik a~nda gln ~ken,çah ~ka n olma du - luk. den ölmcsi), gebtrd kJenmek (a#açlarda
dir. GaÎîb, gurub, gurbe t e i kóklen, Ga . ru mlan ... Anadolu T ür kçesÎne islam inançlarlyla lomurculda r olu5mak). g~bt rdk (iitik,
ri pUk, garipsemt'k, gari pst'nm t'k, .GAYRI, ar. l;':a)T (ba~ka, yabanel. Si l - siz birlikle girdi. Es ki T ürklerde bóyle hir,. olü, ar. Ct"5~d ) _ Crt"bt'rik (ölu). ~bt'rt­
Bülbülün )"\I\"as i bah~lt'r baQ;lar olumsu zluk eki, aYfl.. bk. GlI)T)dc n ga)'· söl.cfik, kavram yoklU, o nun yerine a lp. mek (ïlldürmck), gt'brrttir mt'k (öldü rl-
Garibl n )"\In si ka h\'('I~r hanlar ri_ ,.i git dcn irdi. Gad SÖ1CÜt Ü bir din dcyi. mek )...
- Hlt.- GAZ 1., g.r. kha os, lal. chao s sÖlcüklerin- midir. GERE.S, lr. Kt'Mrmek hi~m e k)lc n gt'b-
GARN IZON, fr. ga m iso n (o rdu birlikle ri. den, bÎlgin Va n Hdmont 'un l ürelt i~ bi- GAZINO, it!. uslno (kIr kah \'Csi, kJrda Îi ' e·, fge het_
Bir ili savunan ord u birlig:inin yö netim limsel kavram. ( leli1en çayevi)da n gazi no._ Kisa boylu, hoyuna göre ~i~man k i m ~e .
yeri)da n gam lzon (a nlaml d eg.i ~m ed i , Kha osj Cha os, (eng in, bo~l u k, evrcn bo~­ Anadolu T ürkçesine, 19 . yfiZ)'1lda , anla- Kökün sOlllma gele n ~ ckiyle, gün ~"1f-
Tiir kçeye 19. yüry ll dolaylarmda gcçli) .. lugu, gök e nginli/ti, k a fl ~ lk nesne, düz en- mI bint z d egi~e rc k, almhklat a raelhglyla gfinl'~ (köken hurada sÖl konusu dcgil,
GARP, ar. gub (balmak, gün e~in balltl, Si7... uyumSUl- varl lk)tan gll s-gaz~. gird i. bk. Güne' l, görm ek'len gör.ü "1fgörü ~.
bat l yónü, jtUrup )'eri)t an ga r p._ Gerçck uçueu, kolay ge n i ~1c yi ci hir nes- / G ~ ~OZ. fr: ~al(' u$e (ga7 nilcliti l a ~ lya n , durrnak'tan du r·u ·~ fd uru , bg...
T r. ball, gün lndl , günbiliml, günbs ll- ne ol m a~ln a karil hk, I r. de bilincn ~ I\fI u;mdc e n m l~ gal ~utun an)dc n gaz oz_~ . GEn RE, ill. cllpra ( kiiku lat. clIpra fd it i
m._ yakltm adl oloJ.vcrdi. G a z)'a ~1 d ed J ~lml z Anadolu T u rk çe~m~ ~a kl n Yliiarda , h . ~ kcçDdan ct'pTt'/RebTt'(kcçi klimdan yapl -
GARSON , h . itars on (G ermtn köken lidir, SU'I_ monlu, a1: tcke rh blr lçcce k adl ola rak la n al Ilma r clme kle kul1a ndan Ölel ke.
GAZ 11., fr. l:a 7~ (Iül)dc n gaz (Tü rkçede girdi. , se, kil k~sc ) _ Kcçi klhndan ya flJ! m a~ 1 ne.
çocuk . küçük ii çi)da n gars on_
Ça ye\i . yemcke\i gibi to pluma açlk yer- gadl bt'1 de ne nj ya rala ra san lan, sa~ l­
le rde görev yapa n kim se. i~çi. .. Ilm gereci dolayt~ lyl a geçer )..
'l
\
GE BE, es. Ir. kd lt'rm t'k hit me k, kar m bü· dt:ni)-1c bu adl a l m l ~l lr .
yüme k, dl~a vurma k)lt:n k~b -~ - ktl:lt'/- (~bre/bir bilki adl. ~brTOtU (bilimde
 I /
GECE -212 - G EÇ ME~ GED IK - 273 GELEC EK
rappe ris s pinosa dcnir . G EÇ ECEN, Ir. gfç mfk (bk. )le n g~- f ­ Se nln h êcrene klm~ene gfÇmeye KJknd ak, kad,r dak, gl~ rda sö zcü kle ri
Gfbl"'flfrnfk. gebrel en mek, gr bnoldmrk.,j ~rnjg~en (geçici olan , surckli olma- De~i l kj mse kll'j da M hem uç maja yanvr ma ses ola n kIk. kak, FJ~ koklerin-
gebrelettt rmek; ya n).. - Süh. - den olusu r (hk. GtJinn r k)_
. / G EC E, es. Ir. ki~jk~ (gcçme k, keç- G ~ tr . geçmrk (bk .)le n gfç -t - kjge- hu rada j;tÇmtk SÖ7CÜ~Ü lçeri ~irmek an- "Ol yumu~a k k e mi~c dcnir ki... Arabid c
mck)de n gecr_ .. . I ~L lamm dadrr, gudru r, T urkide kakJrdak.. ktmlrtli k,
KJç, Uç, geç kok lerln ?e~ k1~ mtk., ktç- Anadolu haik açmda...l-~t, köprii aula - 8ir bO)1J serv e ha n dllr ~r gt Zl"'fk dah i de rter . Bürh , ' küçük kabur-
- mek, gf"Ç mt k eyle m1cra t üredi. f'~ mrk mmdadrr aydml ar ca biIiii'"iTI e7~ ~i mdl basmda kal'akYtIl t5fr ga kemikltrinc gftl"'fk de nir, Ter. '/
[gitrnc k, uzakl asmak, öteje d önmck. te- ' . _ _ Atal _ Ka m,", •... g~ü~ altmd a ola n iki tarafta n
peyi aj mak görünmez o lmak) eylemin - GEçIM,tr. gf"Çl nmfk (gunluk yesarm sag- küçük kabu rga kcm ü~ü ki getrt'L
de n r.f"Ç- tÎ~- J la_mak )ten grç -.I - mfg~lm -. S~7-cügun dizc1e rinde geçmek (gcçe r) sözcügü
nra nlamak anla en nda, sliyltn ml'jtlr.
Aks.· denir , •.. .klllrdak ve ~r3"fk yumu-
. . h k
Vak. klse, ça~. kr me,l:ta$ka T ûtk aAI7.1a- kö kû ola n gf"Ç t" r~o~ .cylem jçcnr: ge ç- kt nd ini servl boylu 1111' blr t ut uyor, ken- Vik kemikrir..• Biir : , • emird ek.,, "C
r mda keçe, geçe, ak. nueu, s üm. klssi, mek, ya.'j~'".a.k, ~ Sl nlnl sa~l a m ak , b~'jka ­ gttrt'k yani yumu'ja k siinük, De1....
alm. Nacht. fr. nuit, lal. nnl{, isr. noche, lanyla IYJ Ih'jkllerdc bulunma k, yonet- I dini serv! ~a)1y" r ( öyle uzun. dÜ7gün Bu açlklama laruan a n la~IIdI~na gore
itl. nolle, Ia rs. 'leb, a r. le) I, sanskr. na kl, ~ek~. . . . d' ~ylu) dem cktlr. grtrt'k w7Cü~u n ü n geryek, gtzrt'k bg.
gr. n uks, hit, neku z, d llnbls (ka ranhk), <:eçlm .uen: I:t'çlmll, . gl'çlmhk,. gtçlnml'- ( 'f.>çmek'tc n: ~t ~, geçende, geçene k, ge- ~ilyle n i'jlc ri vardrr ..
ls pe nt, got . nah ts.; h k. geçln ~ t k , gl'ç l.n ~~~m ~ k. geçlm s b: (uz- çer, geçe s-ll, geçe r tlk, geçtcl, gf"Çllmf k., gf ' ._ ._ .. .
çl rn, geçimli , g~lmlik. gfçl ms lz, geçfn- G ELjKEL, k? ku es. Ir. de kel biçimindc
G I I Id lasmaz, kimseyle iyi iliskilcrdc bulun ma-
t et 11'11' yar m 0 ' b~ yan, lalsl7hk çlkaran, dcngesi7, tular- dir mek, geçlnlm, gtçln mt k (bk.), grç ir. / geçen bu kok. çok.luk, yakla~tlrm~, yak-
A'"nam akna•., m .gan IdIm SIZ ) , geç, mumt k (IYI ' . geçln. me k 'lsle - gen, geçirgenlik , gl'çlrllrn ek, geçlrimli, l a ~~ a, y.a kl.na ~ellrm~ , u7aktan. oz~e)'e
'"'ti-ama ...:..n m 0 11 k) ' ge çlrl m lilik,geç Îflm sl z,geçlrlm ~lz llk,gr- dogru yak l.l~~,',. uC\l~ me. u e\l n dlrn~ c
Ana m a na m garibim me ... çir me, geçirmek, geçlrtll mtk, geçlrtmek, bg. ~ n lam lar lçenr. K?k e ge~c~ eklenn
_ 1-111 . - GEçINMEK, Ir. gr çmek (b k.)te o geç- grçl~ , geçi~li. geçl ~ m e, geçl,mek, geçl~ . hepS! de .an,lam ge m~leme~ 10 1 ~~g[,~ r .
Gtct'<:I, ~kon d u (ge ee ko nan. geec ku. / 1- n -.m rkjg~ l n m e k._ slz gl'çl,tlrilmek gtçl'jtlrmek.,gt çlt gf"Ç_ Kei-gei kokundc k/ g sesiermde do nu'j-
rul an), g«'tltmtk., g« tl eyin , gKIl'II, gKe' Kendl .k ~ n d l nc ge ~e r olmak, la~ll ma~ k1 ~, grç mt ._ ,t. '~ e yayglOdl r, kit/git kök ünue ol d u~u gi-

N.
11k., gK nerasl (a r. sa ra ile), gKtyam~I _
• . .
ya'ja~ lpn gc~ekenl sa ~ a m a k. n -eme
eklen IIc ko klcn eylem: ~rv- I -n-
Q G~ es. Ir. ~t (kirma, yarma, da~lt- bi. Bk~Grl mek. . .,
1 - GEcl KME K, t~ . grç, ~eç ( gIU~~. u7akla'j- mekj st"inm r k, yrr -i - n- mekj yerin- U . ma, dclme içcre n kö k)len ktt - mfk jkr t. 'tEL8 ERl.lr. gelrnt k Iie br n den g.e1 - br :
rlJgel br rl (Ulun sapll ocak k u r e ~; ate 'jl

t
~ a ~, a~ma, o teye do nme , ~urc, 7a m~ n mtk, s ör-ü -n -rntkj g5rü n mf k., sür- mr k (kirrnak dcl me k yar mak) -
h, l d lre~_ koi.;)lcn ~~ç - ~ - k -m ('kjgeok- ü-n-m tk j sürünmf k, ger - i- n - mek / k~( - Ü-kjkttÜk- ktt lkjgfd i k_ öne doy u ~ekm e ye ya r ad l~lOda~ bu adl
mr k. Kok a n la ~ I, ~UI"'f~l uz.almak., Ulma- j gerinmek_ bg. geç _ l _ n - mt k j gtÇin- a ir yerde .km larak, vu ~ u l ar~k , yarJ1a rak alm l~t u . Y~he ~ dallardan yem l~ lOr la ·
nl ft ~ m a k, be lh ~UrC}l doldur mak, geç mek .'1 açlla n geçlt, geçc k, gcçl'j yen. .. ma. yaplm \'jlcrande harç ka n~l l r ma ara ·
k.a lmak. Anlam gen i 'j1cm e~i)'lc Yl'll~e mr- - . Itl I ~Ktt i k (ged ik,_dö "I n ui arah~I, Kil.).. Cl.).
mf k, i~t e nc n surc içinde ula1a ma ma k. GWL Ir. geçmfk (hk.)lc n gtç-l-t jgf"Ç- KIr. agzlOda ktdük I en 0 u l mü ~, GEL DEÇ. lr. gelmtk (b k.)len gel- dtÇj-
Eski T ürk a~zl annd ;l l;.eçikmtk., k..içlk. / mrll:- di'j5iz). btik dl'j erm 0 ÜmeSlY e, / gtl deç (gclecek, hugu nde n ~n ra gelen
mt k biçiminde söylen i~lc ri Y;l r (b k. Gtç . Geçllcn 'fC,r, geçm e ol a n a~ bulunan yer, a~ 7da oluVin oyuk ), keddl (bir nesnede sure, yarlO )..
mtk)_ g,ççme yen... yank açll), kttilmtk (bir nes nenin kl}l S1 •.. . anlar eyitti1cr: gldeç mevsimd e \'ara -
Kóke gclcn i- l;. - mf k ckleri)'lc cylem tu . \!!J e klcli yl.e . k ök~ c~ ad : bi nm t~'t en kmimak)... \lIZ ana u)'a\1Jl deyiib il1erinè gitti1cr...
rc lme: bir - I- k-m r kj biri krnt k. aç- I- bl n -i -Ij~ (bmllen hayvan, bmek Gtdikli, gedil mt k (gcdik açJlmak, yanl- Ta r. SÖ7."
k - mak j aedun ak., baY-I - k - makjba. hayvam)... mak edmfk (gedi k açmak). GELE, Ir. gt lmtk (b k.) gel-ej grlt _
)~~ ak bg. Gtç kök ü ~den gtçl k!"ek1c il- GEÇMEK, Ir. klç, keç, geç (~ ü rc , 7aman )- I~ [ DMEK; tr . ket (açm a, yarma, dclmc , / Gcl mcsini iSle rnc, gel~i n di}"c bek iem e,
glh cylcm ler: gf"Çlkt lnm, gtcl ktlrmtk_ le n kiç - mtkj kiçmtk, keç -mf.>kj kf"Ç- I,?[ ~ kumälJiluiren kök)lc n ked - mtkf gt d- bilmtk'te n bil - ej bllr (bilsin, hilmeli) ,
l

~
G E Ç E' I r. geçmrk (bk .)len geç-ej gfç e_ mek, geç-mr kj gt çmek_ . mek (yarma k, delmek, gedi k açmak, kir- yt nntk'ten nr-tj vrrt' (\·ersin. ver rne-
-saat dördii be~ gf çe, giinler ayla r geçt , Kök anlaml: süreyi unklur mak, gcrckh mak , dag llmak), bk . (~rdi k, li).
bu d~ gl"{e-- -- -------~ - süreyi bilirip i~l c nc n yu e yarama'!i ak, GECIRMEK, Ir. keg:/ktA ' (yanslma 5es)- GEtECEK, lt. !'telmrk (hk .)le n gr l - t-
Geçf_ll-arll-ar . faraO , bu ~ti7cü ~ü n ba'jka ula1ama mak, arkaua ka,annk. sllrCYI a'j' / den keg - I -r -m rkjktglrm ekjk~lr / etkj~r l«t k ...
t:-ir k ar 11~h da r!!!,_a'(tl ~ fars. sü söni- m.ak... . mekjge~ i rmek (mide ga7lnm agl7dan Çl- Gclmesi yarma , e rteye kalan süre, yann-
nUn çcvr i l i~i (Tar. S07.). -. Blr yandan ~a'j.ka hlr y~na <1~mak, atla - kar ken yansllt l~1 k e#jge ~ 5esinde n dola- ki, bundan so nraki. düncm. Gf."1 kök ün-
Geçq1tn (çok geçcn. ~ ü r ü m l iJ . ~ ü r ü m ü mak, yer de{tl ~ t lrm ek, hlr duru.mua n h l~~ - YI). den anlam gcni'jlcmcsiylc geleerk ...
çok, gcçerli), g~lik ( ka r~1 klYJ, kar'jl ka bir d uruma d önü~ rn c k, d C~I~mck, gil_ Gel1irti, gt11h1mtk~ T L de ctk ckiylc kö kleo ad lüretme sü·
~ ~ yan, kar~l la raf), geçrr (yiirürlükle mek , u7.a k l a ~ mak , blr<1kmak, aYfJlmak, GEr.REK, Ir. keg/keil (Y;lOslma ses)de n te klidir: sllmt k'l en 5i1-e -crkjsiltcrk
\ ( o lao), g~ rli k (yiirürliikle o lma dllru - ko~u euluk ~ I rnc k, bo'ja mak, 1x11ahmak, / keg-r- ekjk~ k!l,:rgre k jg$~ (k!: (s ilgi, ~i lrn c ye yarayan araç), çekmrk'len
mu. gcçcrligini korurna), geçl, ~ i , uhlJ.tmak, slimek, yokc tln e ~ , aktarma k, / burgan m altl(lYiSl, yumu~al. kernik,E: çtk - e- cr kjçrkec t k (çek mece, ayakk a.
(os. mÜn.lr I rzktlT~ i) _ . geçmm ek, ya'jama k (Tar. SU7.)... . k~r~1(, ). bI giymeyc yarayan araç ), t ulmak'tan
GELEN - 274 - GELMEK GEM - 275 - GENÇ
t ut - a - ca kf tutaca k (sap, bir arec m I UI - GELGIT.lr. Kei ik gift e n gel - gil/gt'igit_ lal. venlre, id . venlee. isp. veste, Ir. ve- belli.
maya .ya raya n özcl yeri), delmek't en Ge1ip gide n, du rmayan [hk. (;flg t ç). nir , got. gima n, alm . kommen, ing. ee- Gt'mlt'mt'k, gt'mlenmt'L
dtl -e - akjdrl«rk (dcli k dclme, açma GELlN,lr. kelmek /gelmrk (bk .uc n me, fars. ämedee ya da res tden (ul a~ - GEM I, es. Ir. Idml (gemi)den Idml -kt.
aract], kes mek't en kes - e -akjkr5tCrk kel - I- n _ kelin jgelin_ mak, varmek anlamrnda j.c. ml/geml-
[kesrne a rac t; deri ci, tah tacr bll;a~ ) bg. Kök an lamu gele n, disardan, haska YCf- Getmek't en: gelecek, ge1tit'P. gelen, ge- Geme (biiyük srçan, ar. cün, Tar. SOl),
gl'lmek'l.cn gd-e-ct k/gd~ k_ gene den gdrn _ anlam gc ni~lc m c siylc : hir tenee (geleni n hep si, but ün gelenIer) , ge- haik agzmda gt'mU, keml_
Anadolu agzmda gr ldeç, gelr sl. eve, baska evden geler ek ycni evlc ncn lenek, gr lge-ç, gefgel [abm. çekicilik, ar. Sanskr. nau s, nau h, gr. nau s, lal. navb ,
GELEN, Ir. grl nu'k (hk .)lcn gtl -t'- nj gr . gcnç bayan. eá zibe), gefgit, gellm, gelln, gt'lir, geil" isp. nave, itl. neve, ing. na')', alm. S<-.
len (gclm ck i~ini basaean. Bir l ~lk kayna- Kökc gelen In ekiylc ad turctme: es- grll~ l m , gel l ~m ek, gt'lI~tlrllmek., ge ll~t l - hllT, Iars. ke~t1, ar. senne.,
gmdan çrkarak parlak bir duzcyc yans]- mek'tcn es - infesin, a kmak'tan rim , geltstfrmek, get olmaL GEN, es.tr. ken~ (geni~, enli, el sürülme -
yan I~mlar) .. ak-m / akm, YI ~ ma k'tan ) 1 ~ - m/YI~ m, Asya T ürkç esinde gel k öküntm , genellik- m i~, i ~le n m e m i ~ )d e n gen kin~ (Kä~ .)... •
GELENCES I,t r. gelmek (bk. uc n ge- ekm ek't cn ek - in/ekin bg. l,:e1mek't cn Ie, kei biçimlnde söylendigi biliniyor; ket- Oenden: gene, genet, geeelem e, genelt\",
len- ~- $I /gel en~$1 (bir yere geleal e- gel- In/ gelin ._ mek'ten kele s! (gclmc döne mi), kelgelt- genefge, gt'nellernt , gtn tll emtk, genellt'J'
rin he[1$i, !'I üH-n gelc nler ], GeUn sÖ7cüAünün rum. areoe'dc n gelui- RIek(gclme k için), kelglnnek (gelmek is- mek, geneUettlnnt'k, gt'nt'lIqtlrilmek,
Türkçcde ca -SI, ~- c1 e klcrjylc yeni gini söylcycnlcr varsa da ( BK.) bu gi\ r ü~ tcm ck], kelg ü (geli~, geleeek. gclme do. genelle, Unne, gent'llik, gt'nt'lIikJt', gt'pel.
sözcëk üretme vard tr: ollln -ca -sijolan- dctru de~ld ir, glene sözcügü 1~ lk, gözbe- nc mi), kt'lgüçl (geliei, gelen), kelg{llük i
(gelebiïe é), kt'lig (getecek, gelece~), ke mtk, gt'nit, genltl emt', gt' n i~lt'mt'k, gen , .
cas r [eld e bulunanlarm , olanlann hep- btg,1anla rmedadn...
Ugli (gcl mek Ü7.1e olan kimsc) keU g.'~t'k It'tilm ek, genltletmt'k, gt'n1t lik, genie,-
si.) •...olanca..ml \'crd ik, elimil ~ kal- Gelinbo'llan, geli n~Î. gelinfeneri, ge- (gelme iste~ olan), kt'ligst'mt' k (gclmek mI', genlelmek, gcnlik, gensoru _
dl.- IinhavaSI, geli nku ~ u , gelinlik, gt'linpar.
• islemek), kt'lims inmt'k (gel ir görün- GENÇ, cs. Ir. kt nç (gt'nç)It'P gtn ç_
Hu gu n ul rte)~ komaz gönlü m magl_ mek), b lln (gelin), keU§ (gelit), kt'1l, Ktnçjgenç (ya\TU, çocuk, hayvanJn kllÇiî-
" ep ~arnba "erir gt'ien~s lnl GELIR, Ir. gt'imek (bk.)te n gd -i - r jgelir ba nt (gel i~ gidit) , kelitmt'k (gelitm ek), !li, Ka~.). Kenç. gt'nç sözeiî~ köke n ba -
- Re\'ani - (ka1.anç, c mek kar~lhgl saglanan ncsne, kelSt'mt'k (grlmek islerne k), keltünnek klmmda n, Hi nl·Avrupa dilIeriyle yakm-
GELENEK.l r. Ilelm tk (bk.)len gel- e- ka1amlan nesne).. (gelirtm e k, hep-.i için hk. Kan . hk göslermektedir (hk. Yt'ni)_
nek /gelenek._ Gelirli (gellri çok olan, va rhkh), gelirs iz 8u güni Irtt'yt kom az gonlum Sanskr . YUV8, lal. Ju\'enis. gr. neos, alm.
G c çmi~l e n gü nümüzc doäru gd me yo- (geliri olm ayan, yoksul)... liep ~aruba vlrur gelt'DCt'sinl Jung. isp. Jovt'n, ill. glovano. faTS. cU·
luyla cdinilcn a h~ka n hk, loplum hülü- GElI~IM, Ir. gelmek (bk .)tc n ittll ~Jge . _ Revani _ van, got . jungs, ing. young, rr. jeune, ar.
niinde geç mi~ t e n buyana uygulanarak bi· li~-lm JgelJ ~im (anlam gc n i ~lcm e s iyle: dile1crinde gt'leneesl SÖ7.cÜ~U butun var· labL
rer kur al, löre nite!igi kazana n eylem ko- ' o lgu nla~ma , ilc rlcme, daha ik-ri hir du o Jl~l , gelenln ht'psi , anlam mdadlr. mdi gij,jfg dönü~ m esi, tr.d eJ olmadl-
~u ll"m . rumda nima, hÜyünlc, yühdmc, b;l ~ar- Nice bir zohd li l' takva niet' blr hndan g ile ge rçckk~ ; r , j scsinin tr.de
Görmek'ten gö - r - e - n - ek/ görent k, bi- ma bg.). sa ym-U saJM ka r~l h~ y'dir. Y/s:., gly d ön ii~m c s i de
Ie olma k'ta n bile - n -ekJbllenek (bir lik- GELMEK, Ir. kei-gei (ya k la~ m a, dogma, Hursa dil berlerl ile gele ba)TIlm tr.de süreklidir, gt nefle ne, gineh in e,
Ie, fars . beriber, 50 0 .). gezmek'l en çlkma, olu~, yeli~me, biîyilme, süre, dü~- Idt'lIm gt'lmt'kfye lmek (yei'den Jt'lm rk alTI),
gez - e-n- t'kj gt'un t'k (gezme yeri, ar. me, d"Iren me, d ayanma, uyma," d o..un-
• _ Revani _ )"'lmekjgt'lmek, gfe dönütm esi, daha
mesirt', 50 0 .), göz'den göz-e -n -t'kj- çok, Do!u Karad eniz agnnda görüliîr;
gözt'n ek (,.o\.: "özlü dolan, 500.)... ~ . ma, gorün me bildiren kök)de n bl- dinler inde geçe n gele SÖlCÜ!ü de gel. gt'lmekjttlmek, Çt'lrnt'k, gt'Idlmj çcl.
~ ~ rnekJkt'lrnek -gt'lnlt'k_
heir gI'l kaql h ~d lr. Ozan, "hu nama l l, dum , Ct'ldum_ da hasi giintlJciint's, Re'
I ''ti-
gelmek'len gt'l -t' - n-e kJgelentk_ . " d b '" b" • I
Alm. Überl leferu ng, fr. trn dillon. a r. Ir yer en a~ ..a Ir ycrc varrna.., \"alO - or ueu, kcndini din i~lc ri ne \'erip kl)1ya vl~jce \I~ , genlt /~ n lt_
ma k, d~m ak , ya kla~ma k. d e~ e k. di- çekilmeyi buakahm da Bursa gilu:ll eriy- Bóyl.ece yu-j ll.jn-gio (do, co okunur)-
a n'ane, lal. trnditio (nis), isp. lradicion, ren mek bg. a nlamlan içer en gt'lmt'k
ilJ. lradiziont', fa rs. a n'a ne. Bal i dille rin- Turk agl1lan nda olu~an de~i~ mel er, ay- Ie, hele gel. bayram r delim" diyor... eü köklcr i)le kt' ~ arasmda yaplya de#,.
de tra köküyle ba~layan, gelenek kar~l h- nlmalar nedeniyle keIrnek, gtlmek hiçim- GE M,r.. kht'mo! (gem)de n kht'mos- gin baäJanh (hk . f".rne)_
~ rozle rin köken i lat . trad ilio {nls)lir ... lerind e söytenir. Asya Türkçesinde kei. kt'm gem_ (;t'nç .ölCü~ nün )t'nl, )'tnl doA;an, yav.
GE LES I, Ir. gl'lmek (bk.)le n gel- e- sl/ge- mek ( K ä~., Uyg.), Anad olu aglln da gt'l- Al labmlanndan, ahza laktlan, özel ay- ru anlam lann l içermesiyle )'eni ara smda
Itsl (geleed ~ûre , yarm, bugün den ~on - mek genel söyle n i~ biçimidir. gil. Anadolu Türkçesine, Anadolu'da ko- k u rd u~u ba~l<ln l l <lçlktn .
ra gelen süre ).. Gelesi ;)ll/ geleeek yil Ktl , grl kökünü n henz eri Çin dilinde n u~ul an, rum .dan geçti, oldukça yaygm DöndO eydOr yrnl d~mll genç
bir sözeüklür. Gt'm (dögen denen lallm Il#lan
(T ar. Silz..).. var, kl'lin (yalmz ~öyl en eel erdc gcçc n
GEl.GEÇ, Ir. i:.el ile gt"Ç'len gel -gl'ç/gel- bir dev), Uygm a~zmda blen (ge rge- aygll1, Tar. SÖl .) . Nice sö;)'ler, söylt'mu bilmu IIslIn
G r. xemllS, lal . ea mus , alm . Za un,
gt"Ç- dan , çin. kflin'den gelse ge rck), sanskr, )lI ma, ar . Ildm, fars. ligam, fr. ~ ~t'yd. -
Belli bir ye rde kalmaya n, boyuna yer de- Hin l - Avrupa dille rindc kt'l, gel kökiî- mt'l'S, "ISp. ca ma , "mg. bil _ . Ol
B genç
ka otlanl kim idl s ö;)lt'tt'n
gi~l i ren. gelip geten l er - al. vur - t ut, nÜ n kar~illh gam, ba ln, \'en, far s. am , Asya T ürkçesindc kern (salTlllk, apl, u muYl klm idl sa na eden
ça l - çlrp deyimle rinde görülc n yapt biçi- ar. ca biçimindc. Gt'lmek eylem i i~c: aC!, e hik, Káb U ~) . . . .- - ~e)·d . -
minin t> it i ~rn i ~; . . . . S an~k r. gamall (0 geliyor), gr. baÎno,
Bali dillerine sanSt. )lIma'dan geçtiiti di7.c1erin de ~nç Iltla n'dan an la ~l'an yt:'-

GENE - 27(, - (;F:OI\IF:TRI
nl d~ mu~ çocuk'tur. genç Sözcü~ü ytnl ~el ördek), geM'kmek' \cn geT-('ljge rel
a nlammdadrr. (uygu n, yar asrr, ya k l~ Ir ). gere rnek [k apa-
FaTS. gene [g ómu , hazinc.}, genclne (g ö- mak, ört me k, cngcllc mck)lc n j!;('v-('I/ge-
mu. ha vinc }, kün c (klYJ. buca k, kÖ$C). vel (e ngel , SU)lIn ènü nc )'1~ll l p aklnt'~lm
G en çl r~m rk, gen çl r~lirÎlmek, gençlt~l l r. du rd ura n birik inti. RIv scslc rinde dönü~­
mt'k, gençlik_ me so nucu. Ko)mek-kö)ünnt'kj)'an.
GENE, es . Ir. ya na (ikinci kez, blr daha)- ma k' tan ki'J)'l'r mek.k ö\'ermek. küyer _
dan yine-gene-gene; m rk.kü venne k1:üver m e k ~evermt'k /ger
T ürk agi zla nn da kln e, kent', yen e b içim- f Tmek! yanmak, kavrulm ak, kurumak
!cr i de var. {;/ kIJfv fl fe scslcrindc su- sözcüklcrinde sü rekli ,.·v-t- donus üm ü
rd li do nuj mc. Ikk~.l:lf'y (k.g .y dö- (hk. SOO., Ká~. , Uyg., lbm.), ~;lz' d c n
nu~m csi), rdgü""Jgü"")-gI.jdgü.j)~I~ü",,. góz""l-göul-güzrl. aynca güz'dc n
)ii"")i-i)i e-i-u d önüsmesi], )ll ~l'ya~U -ya' gOHI/goul (iri dc1ikli kalbur, büyük
\1 (~.\' d'lniismcsi), öf:mr k."i)mr k.iiv. gÖllü kalhur) ..,
mek (~. y .\. \li 'n ü ~ mcsi). . . Gr nr l!!.r, gr nd kurmllY,lott'nrllt' ml', j:t'llr l-
Alm. wred er (gene, yine), Ia rs. kerre, lemrk , genellesme k, genellestirtlmek, ge-
drra (ar. dan) , ar . der a, k...r re, es. u . nelle ~ tlrme, genellestlrmek, genelllk, ge·
ku, 131 . tam ...n _. nt'lIikJt', gt'n...lm...k (geni\lc mek, hl.).
GEfliEL., cs. Ir. keng-g...ng (gen i\, enli, GEN ts, cs. Ir. krng (e nli, ~cni~, c ngin)-
ulak, p.ygm)dcn gen 1:rn ~l /g...nrL den kt'ng-kr n!!;-gr n/gr n-l, /gr nilj.
Tr .de Y3~-gm ol3n rl c kinin kökc gc1me· T r.de I, sonekiyle kökl en söz lürclm e:
si~'k anlam gcn i~1c mesi. Gt'n , gin biçi. git m...k'l en gld-I, /gidl" gelmrk' ten
mindc i!:enl~ , bo, )l'r, silrUlü p r kllmr· gel.I, /&ell" ahp I'erm ...k' lcn Ui-I"
mi, tarla hg. an lamlan içeren kö k. vrr-I, /a h, verl" blt m...k'l en bit -I, / biti"
Rugiln glnr rurs al bize yär ola inmrk ' len In-I, /I nl, _
Ru gin )1IZI go.zünOze dur ola Genlften tiirelm c1cr: g...ni,l r me, geni ,le-
_ Süb. - mr k. gr nl,ldllmrk, genl,lelmek. gen I, .
gin sözeii~ geni" en li, JaJgln anlamm. lik, ~nlq me, ~n le,mek. gt'nlik_ ..
dad lr, gin )llZU (ge ni" alabildi!tine yay· GENt Z, gr . genls (altçenc ke migi, çe ne,
I
(;ERÇEK
aluna almak içi n ynpukl an dü zenli, kar-
$Ihkh keslscrek. üçgen. dongen, çokgen
biçimli yüzeylcr olust uran ta rla bak lmln-
dan ~rc nd ilc r . Bu uygulamayt, dah a
so ma, somuUan soyuta kaydrrat äk hili-
ne n bilimin dûWnaslnJ sa~lad lla r . Ceo-
metri hiliminin ye r ölçilmil a nla rmm
içer mcsi bu olay yüzünd cndir. ..
GERÇEK, es. t r, ~~~rm.c.
a ndiçm e, sav, bagtama, ba~anma, anlas-
ma. 3çllma , a ~Î~e, o rlaya-
Çl ma, UYUlma, n e$me, I ...!!-&!!!,e
bg. a nlamlan lçç ren ktl e n ~Irçt'k..ir .
çtk/grrçrk...
ç~ cekë kiylc anlam genislernesl. Oer-
çek sözeügünün k ök anlarm: baAJa nma,
kur ala uyma, verilen söl il yeTine geiir-
me, anlalma ya uyma, daha önee o rlaya
kclOana ha~1t kalma ...
Anl am geni$lcmcs iylc, aradan u/u n hir
silrcnin gcçmcs t le, kJrçek-gerçek içeri·
~inde bir ~~ral , olol, u~lm~8c.~ke2!
bir durum oruya Çtkll. NiIëIlm kJr:::gi. r-
~ k ökiiiïden lilretile n kJrtü, kutO söz.
cu" I~ - es " I T "ur ' Ier,
c n 'd c, ~d e, sozverme,
- an-
diÇm~ait~~,gcl~!'I;ge ~1ma. a~la,- GE RÇI, r~ ger-çl/grrçl (ise de)den gt'r-
!"anm ~ereksm'm lenm yen ne getu me -r; çl_ ( ._.
anla mm a~hr. h "
/
- 277 - GERDEK
zilen , kaz rlan, b~_I!i bir tJlaYI__ hE.Hrl cmc:. \
ye, yan ~ ltm ay a:::' andl~aya_ yara yan jdr -, )
lil, klrtük, kert ük, kt'rtlk ile ba!tlan(lh 01-
dugu. önd an kaynaklandlät gürülü r.
Cr k. ~k c klerinin Tü rk dilinde yaygmh-
~I açlkllr: gt'le<t' k/gelKt'k. l ç""-erk/ I~.
eek [içki anla rnmd a], et-c... k/ elt:ek (ba, -
kasmca, yabancrlarca), göz<e k/gözcek
(gö7.llIk), gün<t'k /günet'k (giln c~l i k , es.
Ir. ,emsiye), gör<t'k/gorcek (çe vren, ar.
uruk), kön-er k/kóncrk (Jon, içgiysisi).
kón~k/kön~k (kbnçck, don, içgi}"'i.i-
si)...
Alm. "'a hr, ff. ,'ral , rée l, vérité, lat, ve-
r us, ver'ltus, ing. very, r...a l itl. vern, isp.
verdere , fars. dilr usl, ar. sah lh_ ayrrca
(bk. Dojtrul _
t mdi ko ha)"8m git ln~ana gd
Ol hayalden grt bu grf"(t'k
cana l!:d
- Ga. -
(ier, .k,l , , ..,.k,lIik, 'e....t'klemek. ger .
. . .•
çekJe$mt'k. gerç...kJeltlTllmt'k, ge rçe kl ~l'
tlnnek• ReTÇekJl. l:ef"(t'ktt'n. gerçr kilstu _
Fars , grr. "'Ier söuükleri olupa, ola kl..
•

gm dÜl lilk, yayla, yall)... t

agn)dcn genb _. 'Yak:"Jä"~ ~ ~l ~~ rc~ sozeu k lcr ~ Ö Ie 'St~ le olursa bg. anlamlara gclir.
ge.!çe.! anlammda, ole yanaan, gene eskl (Pe-~ihozü-Ttirk diline yann yoluyla gir-
Ya!!;1glr mez mu'tel:lf'r muhkem Tr.de s/z dönü,mcsiylc genis-genlz .
slg:ar Goz'd en görmt'k-göste rmt'k eylcm le rin- T ürKIe rde, ,!nd iç~e, sp.F'~!m..! , ka r ~t1_1kh di...
anta$ma, ban,ma gibl olayfa n yansllan, ,
So)le gin dir kJ y1di kat gök de göz-gór-gös biçimleriyle z.r-s dönü, -
blsar mesi. 6ifa~aca~~a-çlzilercksaplanan özel GERDAN M fa . gforde n (boyun)dc n grr-
- Ga. _ UI. gena (yanak, çenenÎn iki yam), Gal imlerc:. belirlilcrj ~ liirtiklJCnir ki dan _ ~
gün üm ûz _~ na dol u aW~n4.a_!9gt!!--Q.I~1!. {'oerda I (boyu na lakllan sus lala St,
di7(' lerinde gin SÖ1Ü grnl$ . engln kar~ lh . dilinde ga nan (aätz. kaynak), far s. ke- bu söze~k.,. gc.nc: _a~ac~.!.- duva~ Ii: ~ l~ ) rars. ge en/gerda n ilc Ir. !lk ckind cn
~d lr . $ö)-It gindir kl )idl kat gok sltl:a r nlz, Ci5zcl ~c l l rt~l~ r m a~ Hllt:.._ ~nl kertm ~1 gerdun IkJ_.
(öy1c e ngindir, öyle geni$lir ki yedi kat r...nzek (genizd cn kon u~an) , gt'nzlk deyimlnd e, çoeuk daha liël lk!eyken klj / .
gök içine girer, slga r)... (gcnzek) ... minle evle nece#i kon usunda van lan an- GE RDEK, far s..._.Jf rdU-(gd~M)cen
Kökc gelc n el e kinin, kimi dilcilc rin ile ri GEN ZEK. yu~ . genlz 't en Ir, gt"niz-genz/- la, mayt, verile n sözii bildirir. KJ~n G: / gt'r df rr=
silrdu kk rine kar $lt, da r dejtil geni$ bir i, . !"ganzek (gemzde n ko nu$iln, hlmhlm, bu r- nan h kirtgün mek (inanmak.), rtgu r· f an . glrd /ge rd (yuvarlak ), dek (çadlr,
lcr lièi vard lr: nunda n konu$iln)... mek man mak). kirtü (d~u , ge rçek, da m, çad n d i r e ~i) , gerd...k (yuvarla ~ ça·
Ö n'den ön~ l /o nel (sür c, alaeak-verecek ÇEOMETRt. gr. gel,~a-gt'o (yer)il e met- ina nçh) , kl rt ü lü~ ( i n anm l~ kimse, bepsi dir, kcm erli, kubhel j....çáJ lr). E~k~d e n ,
i ~le minde, karh ~lk h ola rak ta nman süre, n ro n (ölçü)dan fr. géométrle_ için bk. Uyg.). özcllikle ~a d l r liu d a-yá$ a na n, ~ Irs al bö lge·
ar. ' -ade. m llhlr tl. bitmek'tcn bll-n-t'J/ - Gt'omelri'ni n gcrçck anlaml yer ölçümü, Kirtll (a nd, sözve rme) . klrtgl nsemek (0- lerde ye~\'renenlcre aYr! blr çadlr ku·
bil ne! (vcrim li, çok bilki yeti$cn ycr, bit- Jrrl ó1çme. naylama k iSle mek), klrtgO nmt'k (inan - rul m.a~ nedeniylc hu adl a ldlltt a n la~ lh .
k.is~ ot u bo l yer, çok ot lu yayhm, otlak, Ana dolu T urkçesine rr.d an 19. YÜzyllda mak, ge rçcidc,tirme k), kJrt inmt'k (inan: ym. T~. ~,: ~ ~ Ia m gc ni$lcmesiylc, ~elm-­
ar. münbit), gUI-ermek (ye~rmek)len geçl~ daha sonra ~elim yoluyla butün ma k), k1rtülemt'k (onayla mak, he~1 guvey Ikll~mm ba$basa kaldlklan 11k gc-
go~-""I/go~'el (yc~c rmi\, ye, illenmi" ~jll yurt yüuyi ne yayJldl. E.~ ki G rekle r geo· için blo;. Ka ~. )... aye dendl .
ha$h ordr k, gövel örde k), ba~ ka söyle· melri kurallanm Mlsu'da, Nil klYlSlnda, Du ör nekle rin I$lät nda, konuya, ba ktl d~- Gt'rdek g«...sl. Jtt'r det:r glr mrk. grrdrk.
ni ~lc g~e l /göt~I-g~r l (gövc1, ye~ i l gO- su l a ~m as l n l ö nlem ek, sulama}'l de ncl im gmda gerçek sö zeügilniln agaca, t a' ~l -
\ , -- len çlkma k_
 GERDEL - 278 - GER) GE RI 279 GERMEk
GE RDEt., rum. khardori {aA:açlan yapll- mesini önlcyen, engel)... ~ yoktur. Elimizde bulunan en eski Y371' riltk, grri slngeriye_
ml~ sukabûd en kardor-k~rd~r/gerd ~I.., SözcüA:ün k ökün e getinlc n e-t-u ekleriy- I1 kaynaklarda kesin bir ya llll ~ l , son biçi- GERILLA. isp, guerrilla (ordu düzcni dl-
Anadolu Tütkçesine, Anad olu'da konu- Ie: kar·a-I.bjkaraltl, çlik-e-I-t1jçökr lti mi a lm l ~ dcnecck bir durumu yoktur. pnda saves, çet ejdan Rerillll (ordu d üze-
sulan, rum .dan haik a~\yla ge çti. Buyük bg..• Bu t ür s özcuk üretme nin en açsk Klrti (Uyg.) , ker ü ( Kii~ ) biçimlcrindcn ni d l~ md3 olusturulan "a'la~cl örgüt. çe-
illerd e ya~ayanlar bu SÖl cug:ti pek bil- öm egi ftr'rltl (egrclti·otujcgreltiolu) bi- som a. geru, giru glbi ya l l lt~lan da 'lar te),
mezler, gene llikle hayvan besteyen. yaz· çiminde yayglDdlr... (Tar. SÖ7~). f ars. kim sólCligu ise $akla:.. Gerillllcl, K'frillaClhk _
lan yaylalara çikan krrsal kesim insanla- GEREN, tr . grnn rk (bk.jten gr r~ .njgr­ ma, &Izleme, öl1~e ~ n~am mda ~~.), ge- GER ILMEK, Ir. germrk (bk.)ten gee-t-t_
n Oln kullandlklan bir sö7.cüklür... non (suyun sszmasrm önleycn killi top- "V nc es" tr.de kir 5Qzeul1:?, .-!Yr...P:!.lll_tl.al1!'1,; mek/ geril mek {açtlmak, genislemek,
GEREÇ, tr. grr-rkmr k (bk.jten gtr~/gt. rak, ekin ycli~mesini engeneyen çorak II~I. Ote yandan ~~kunde.~'~it~ge. uzanmak hg.).
rTÇ (gere kliolan, gere ken, bir i ~te kulla- toprak. görmeyi cngelle yen s i ~l i hava, r!!mek. u~tllm ak gibi glr kokuy e aA:. A~ya Tiirkçc..inde ker mek: açmak, geni~-
mlrnasi kaçmtlmaz olan nesneler, ar. anlamsrz kon ll~an, gökteki sissi km lllk, 1-- d~~m aya n lçen kIcr var. 1.- ( Ielmek, uzatmak . l<::ernÎek't en kerlk:
malzrm e). ay a~h, ovalarda suyun akmm durduran B17e kalnsa ~1~m~~.lI~'lk l a ~mak a nkl~l ' açrlmrs. geni ~lemî~, gcri l m i~ (Ká ~ . ) .
/
GEREK. es. Ir. kergek (yarasan, clvcr ijli çukur yer, giysi yikam a günü. çok su cm- n\gcl~n ei~m'rrm ko~em o~an ~~.rk tle Ger Umek sÖ7_cügünün, arka anlarmru
olan, yararlandan, kullamlan)ten gt' rT k. meye elverissiz top rak. aCI, tuzlu, kaba , a~ a ~~~l ' 6'\ 0 an ger , Rer e ~ 0 u- içercn Reri (keri) ile haglant\sl ancak
Bu sözcûgûn biri ba~aç, êteki gereksjn- yoz, iki dere arasmdaki düzlük, SDO). dur, Olim .y apls~ ba krmmdan U~<l'" ger/ ker kökü dola)'1slyladlr, yoksa geril.
me k~111A:J iki anlärTii:kullanim yen var- Bu örnelderin birkaçm dem ik anlaum- ?1~yleml g(nd~ barakmak anlamrm mek gerl'den I.mek/ ekleriyle türetilme-
dIr, aneak kök birdir. Ia aktardlk. '1 lçern. Uzak la~an blr nesne, yanmdan ay' ... .
Gen'k sözcütünün kökü olan ger Türk· GERENC, tt . germrk (bk.)ten gen'n~ (bk. n ldlA:1 büHin Öleki nesnelcr i geri de, arb. ml"i'lr.
çeni n en esk~ en ya)'gln. ~le k ürünletin· Ger-rn)_ da blrakJr. . "LGERINMEK. lr. germek . (hk.)l~ n. gel"
den biri ~, bunu ba~ka dillerde g~rülen l Ç ERGEDAN, ~ {Z$)den gergedan (an-
< Ger i, girii sözeüg:ünün ba~ka blr anlaml I n -ml:' kjlte~ n me~ . (kendl kendim ger·
bcnze.r1enyl.e ka n~t l rma m ak gereklr. AS' V/ lam\ de~~ memi~l i r). da llI!Jk d aba.- çok, artan'dlr. Artrnak m~ ~, kend.1kendml açmak, ~e rm ~_k : yle.
ya Tur kçesmd: ker,kek" gefJÇek. k.l ~_k, Bu yaratlk, gcncllikle, Cava, Sumatra,
l eylemi, kar~ltml gerld e hlraklr, arta n art. mml kendmc uyglilamak).,Ger kokunde
mayanm , nicclik baklmlndan, önüne ge· açma, yayma, ~ 7~m a, ge m ~Ic ~e, or t a ~a
~ bg. soylc m~lctl vardir ( Kfi~. , H ind, Afrika ülke1erindc ya~ar, fars, kar-
çer , ilerisine vam. Bu da bir yorumdur, ~l km~ bg. d C gl~ lk anlamlar lçeren bu
Uyg.) . "'" ~ ,,\~ olan g~dan SÖzcuP:ü de: H jnd kÖ- kcsin hiçim, gerçek kaynak. bulununcaya o"lclhk 'lardir.
Gel' kóküne gelirilen kek-gek-ge-g-gq kenlidir
eki ses d eA::i~ikl~lP. a~ a)TI~A:t sonucu· La'lrittn~ros, gr. ri ookheros , alm . deg:in... GE Rfl.t EK. Ir. grr e n i~lc m e, uzarna~S II .
d.ur. ~adolu Turkçesmde eb n kog-A: se· RhlnouNls, fr. rb inocirns _ ~ Ol dilesünTan fl 'dan gim blzl ~a. ya}'!lm;) bildircn 0 en ger. mek7·
SI du~erek ek kalm\~l1r: gt'r-gek/ . Bu sözcüA:e tr . bir kar ~ûlk bulu nmadl, Srl ~sllsün bulahm yohm uzl ~ g!'rmeL
gt' r(g~k, kr r-kOek/krr-rk. gr r-tek/. allll. Nasbo m (buru n boynuz: boynuzla. - $eyd. - Blinun ger-t-mek-gerime k biçiminde ol·
~ maSl, I sesinin d ü~m esiyle germ ek'e çev·
g~r(g)ek bg. n burnunun yanlannd a oldu~undan) gi. . _ _ .
glru sozcu~u, hurada, "ne bil' dah a, rilmesi de ola~ldlr. Ancak, ~imdi'ik, bili-
(.er-rk' len: ltC'r-rkçe. gerrkçeli, (tCr-rlJrd. bi bir kalllllA:t da ,<ardir.
gt rrki rdllk, ger-rkll, gerrkli k, gerrkJlIlk, Gergedanböcetl _ ? s!ll!!ll anlam mdadlr. ncn én eski biçimi kerm rk ' tir. (K.h .
Neyle,i m ~ u dünyanm zlynetln Uyg.), kermek, sonradan kjg dÖn U ~ü-
gerekmek, gerrksemeJc. ger-rkslnme, ge\GERGEF, f~r.ker (kärgäh/i~yeri)ten Aklbt't1 ölüm oldl1ktan geri mUyle germ rk olu'lcrdi. Klmnek (!:'.Z~I.
n'kslz, gereksizllk. gerektlrim, ger-rktlr", ~rker/gerger_
,.'l - Kar a - makL ge ni~lelf!.l~k, __kapamak,~_apa!!J1a~~
mek. ge~ktl l1meL _ ~ Tr.de kasnak denir, kadmlan n e1i~i yap- ger l SÖl ctigünün sonra anlammda söy· ürümek, hav~a ma k, Ka~ .): kermelt ~.
En de r kim nlee glkdOn dO ~u sen I1klan bir araç(u.
Icndiy belli. mek; gen ~e1më[. Uyg.), kermrk (blr
Gbrdü ~ n dil ~O genk klm aydas m Sanskr . plçAll, alm. SUckrahmen, fr. ml!.
(;erln 'k (son ta k ~ sona dogtu, en son), bitkinin adl, KIL).
- :}e:yd. - t1l:' r il bradee,gr. polkh llos.lat. aeu pin . ..,. ltcr!!!:!t (geriyc dogru, biraz gcri), g!!ii ('.er kokü fars.da var, ancak Ir. gel"
~ I kim götünne}T ata sözün gU'C_
t. dtirmak (u7.ak tutm ak, uzak bulundur· m e~ .anlam )'akml1 ~ l:üktur, ~erdtn
Gere k çok belä lar gbn' .gensüzün GERGIN, tr. gl:'r/ ker (kökünden germt k mak), gerij kal m l~ (a~a~'lk) , f rü ka r· (ya~~~ elmck) eyle mmdc n~ureye n
- Suh. - bk.), germek'ten ger-gin/ gergin (açll- t mak (irtilmek, gerÎ dönmek7 geru k.! kA r'da n ~zm.adlr . (~k . Ge/tgeO. gene
Konu kal~1 ~ö)ie kJm ger-rk anllJl l ~, uza l tlml~, ge n i~lcti l m i~, ge r i l mi~ 1- (SOna kalan, en ~(l n ) , gtrÜ kornak (gen fars. kir, RI sozlermm dy grr mek eylc·
Her kl gordii aC'Cbr kaldl cam
- :}eyd. -
hg.)
Gln/kln ekleriylc söleiik Ürclmc: bil.
1. tmakmak, crIclemek), gfrQfrkO(däha ge· ~iyle yakmll~ . hu l.amadl~. Tr; cl: ~~r,
'1- ri, dah a .';onr a), gerü lu rgu rmak (ga i hl' glr, krr. kir kOK nde .sure.kh ~o.n u~.
GERE KÇE, Ir. gere k(bk.)ten gen'k~/ge' mek't en bil-glnjbllgin, t og (bk. En)den v rakmak , ahkoymak), geril \larmllk (dön· me, kafl~rna ola n n1yle 11k blçlmlll
/ r-rkçe (ge re~ gibi). en1l.ln/engln (eui büyiik, çok geni}. enli. t,. mek, geri gclmek. Bûtün hu órnekler hangis! nl d u~urtu bulrna, ~arna~ ~a
Gt'r-rk.çe bl ~di kalya v{I bora m yaygm, denn), ' bilOlek {tükcnmek)len için bk. Tar. SÖ7.)... Anadolu haik al'7m. ~[jçle~ Iro'X"Y a ' m 7~ .g~ ,:," ek .cu~u n ~ D
.su denlU döktüll:'l' roktul' ora nl blt-kinjbltkln (çok yorgun, güçsüz, erk- da Reri SÖlC Ü~Ü arka, klç anlammda da lçerdl~a nl a m l a r dm.';I, a)TI blr e111k
- Dab. - siz) bg . söylenir. ta~ ld.~~IDI , d ön [j~mt n in Y37lya .~e çm e cn
~ G E RE LT1 , Ir. ltC'rme k (bk.)len ger~ -(lj. GERI, es. tt. kerü (geri)den keri/grrl- Gen'd en: gerld gerid lik. Jttrilek, gerlle. ço( (mc e oldu ~u k a nl~l nl <;ezdln yor.
~relti (bir nesnen in önüne gerilip devin· Bu söztügiin, ilk hiçimini saplama olana. nle, geri lemek, ~eriletmek, gerlle)ici, ge' Söz köklcrinc gelen, mek ckinin YChi (ft ·
 /
GETIRM EK -280 GEVSEK GEvlK -28 1 - GE zl
reunele re yolaçl l~m l biliyoruz, Góz'dcn me: (nmek 'lcn i n-i~ /i ni1. binm ek" c n bir ya ld a~mamn (lIaS lh~m l ammsauyor. GEZ, Ir. krz (ha~ka , ayn. dc~isik dururn,
górmt":. ~ rdc n ..alma k, gif ten, gitm ek bln-i.1/b1nI1. gen'dc n gt n-i1/ge ni1. bil- I K îi ~ ,d a geçen: ko rek evrck !11U-' hir eylemi ymcleme anlamlan nl içcr en
(bk .), gul de n Rulmek (b k.) ,..el de n )~ I . mek ten bll-11/bIli1 bg kt vmtk /Rt'V- ~ a k), kev re me k gevsc mc , Cl 11. asrnak , kilk).
mek bg. ger'dcn germek.; mek't en gev.i1/gevI1M' ankla mak), kevretmek (gcv~clmck), kev- (;ez/kel kökündcn türcycn sözcükfcrde
Ge r mek're n. gerg l. gergfc ek, gergln, ger- G E~IE K, e t k ~ I ~eme k (gevi~ getirmck), kejr emek, kêv- anlam genh le mc~ i . anlam kaymasr
ginle1 mek ; gerglnlc1ti rm e k, gerginll k" s. r, cv a~l ~)'U m u~a-:. reme k.kiirre mt'k (gevscmck, gcvis geur - Önemlidir. (Jzetlikle bir i ~i, bir eylemi yi-
'" 'I' '11 1I " I k, ....l ma, anklama, ge~em e .ldn en lWffden mek, gevremek). Anadolu a~1J n d a gev- nclemc, yapilam bir da ha yapma, eylemi
ge ~ • &kl'T1 rm, gerr m • gcon me ge •• n- k~~.m ek/kevmek/~"me L /
me (b .).. . Kok anla rtuyla, geni1lemdl; an kla mak, mek (ge~ mc k), ge ne Anad olu haik a ~ . sürdürme gibi dcvinlmscl olaylar sözca-
..,.G ET I RMEK. es. Ir . get ü l1" ek/keld ü ~(' k güçs üz ka lmak, raydm a l< uzanmak, gev- zmda gevr"tmek (gC\"iCmck, gÜÇten kesil- ~ün kökünû bclirfcr , Sö7.gcli ~i gezmek
(/ (ya klaan~. geli i bildircn':Itl kökilnden )- 1emeL /' mek, anklamak) , gC\'~ek (yumusa k, uy- eylcminde mek cki anlam genislcmesini
Icn kd -l-ü.f.mekfk tltiirmekfk e(l)lür. h l"5. ktb (a~) söztü~üylc keb/kt"v hiçi- sal, dircn meycn, yalkm)... saglar. Bir durumdan baska bir duruma
mek/keWnnek/getirmek (kök anlarru: mine giren (b/"A önü~m csi sonucu) Ir. GEYIK, es. Ir. ke)ik [yabansd, evcil olma- geçmcyi. ~ürc k li devinim içinde bulun-
yaUa~tlrmak , daha yakma ileunek, öm~.: kok ara smda lfenl-c rlik versa da anlam yan, ar . ~len geyik. mog. geyik... maYI anlanr. (Bk. (Iezm ek].
yt' d (l~ru la$lmak. Anlam Il:c ni~1cm('~iy- ba~kal l#l k ö,k1;l_dqli~ini ortadan kald m- A,ya Tur çe~ind c 1ili'JJi, kt )t k,l:ryik biçl- Si"lylrr eydür bil drAIl benim ~im
lc: bir ncsncyia lip gctirmc k, uzaktan ya- yor. Fars ./n~ lz anlamma gelen keb'tcn minde gcçc n bu sözcük evcll ulrna)'an, Uyur Iken düste uç kez gördüjtüm
kma tassmak). t üreycn ,gevu e (bk.) T urk dilinde ço k yaba ns ll, 1ll!s l bo~ , ormanda , da~larda - ~e d. -
Kd lürm ek/ gcldür mek (Kà~ .), kelirm ek sonralarl görülür. yasayan yarank anlammdadrr ( Kîi~. , Fars. çatal an1amml içere g.Al, gil· sOz-
(getirmek, gel irlm ek, Uyg.), keltünnek., ~ Kevmek/gtvmek sözcü~ü n ü olu~tu ran) _ Uyg.), Gene key/kiy kókündcn Iürcycn eükleriy1e Ir. gu/ kez hn~ll n mamah.
kdü rmek (gelir mek, Uyg.). Anad olu kev/gevk oku yanmak., kavrulm ak. SICak-) 1, ~e)ilg sOzcü,äü de ma)m u k ar~lhAld lr.
'~g kJ~i (yaba n~I, c: llllm em i~ . ~a~ktn
Tüfe~in , labancamn naml u~u ucunda bu-
lunan gn fars. d,r (gb.gi j), ~a Ir.
Türkç esinde kei kökü ge!'e dönü~ürk en laD~lemek anlamm a ~de n ko)me k ey- °
....It' in I sesi d ü ~ mü~tu r . Bu tu r ses du~ - leminin kliy olan köken! arasmda yakln- klmse), kr)ig söAul (yaban sóAüdü), b - gn/ bz ayndlr, ML yam l m l~l lr, pekçok
meIcri, dcp$mekri Tür kçcde ya)l~md,r . 11k dü~ün ülebitir . yikçl (a~ï Tur kIcr, evcÎl olma- ycrdc oldlljl;u gim.).
C.t'tOrmek (anbl mak, aklarma k, bir yer- KögOrmek (ya)ma k, Uyg.), kilyrnt'k,' yan, cvdc hc~ le nm eyen bülUn yarallklan GEZE(;EN tr. gnmek (bk.)len gez ~­
den ba~ka bir yere t a ~lm ak, öykülemek, k~ymek (yanmak, K ii ~. , Uyg.), gilynlek, 1 k~yik, ki~ik, ,~e)~.k ..o l~rak ..nilel.ediklerinc gt'n/gne~fn ...
söylemek, T ar. söz.). Du örne kte gttüro goyiinmek, gövOnmek., g~i1 nmek , (yan- gore ge)'!k sOlcugunU? kokcm olan ~ Günq yörcsinde, betli hir Çilgi ül eri n-
mek sözcü ~ü n ü n gosle rmek, kamtla mak mak, kI1.armak, 500.), kilye (yamk, de ):aba n, e~U1C~,~'!1_I~, avlanmasl ge!e- de. d ol a~ a n y,ld'llan n genel adl. Ar.-os.
anlamml i çe rd i~i görülüyor: °Tabibler as- SO O.). ken anlammdaolr . ~ ~ a ~,?l u Türkçcsm e Sf))'ll.no (se)T/d ola ~mak. gCl mek'l en)...
Slnl, ziyanrnl kila plarda ge l ü rmu~le r di r.o Köy-kOy-gliy-göv köklerinde yak l n l a ~ m a ge çc r k~ n a~la m de~J l kll~me u,är a m r~n . Gtn ckiylc kvklen sóz lürelme, Turk di-
(Yadigär, Tar, Soz). KeIIOrmek/ gelme- var, anlam Ilpktl@ yok... S_all " d l ll~nn~c, R!)'Im anla.~a gelen linde ya)'grn bir olaydlr. 11k örneklerini,
sini satlamak., gelmesine yolaçmak) e)ie- GEVREK, es. Ir. kevrnek/ gevmek (ge\1(- sozcuklen n kokem olan sansfcr. çlra h da en eski yall h kaynaklarda bulmalt.ta)'ll..
minde I ~si ni n ~k eskid~ n dü~tli~ a'!- mek, yumu~ama k, yaydmak, atlkl amak)- ba1, br)i n, a n l~ k . kar~lhfttdlt . Ge)i k' in Kelmek (gclmek)ten k el~1ttn /kelrgen­
la~ l hyor; ... kelurc: n/kelurgen, kc:lurdl- len grv-r-e-k/gevr"tk_ b~~l m d~:ma!a~ llgmç boynu7Jan !>anskr. gelegen (gekn), kes-l-l-gen/ktsilgrn (ke-
k cl(~~m ek eyleminde n ..: (Kil.)... Ge rçek anlaml ge\-r"tml~, )1ImU ~lt ml ~ , çlra h sozcu~uylc bu y~ra t l~m admm si1en), köz ~.(~en /k öutRe n (goleien)
ol u~ m a~ l ara smda doAal bn baälant i kur- bg.
(rl-Ilnlmek., getlrt meL an klamlt, bu ncdenlc de kolay km hr,
m u~t u r . Nilek im Avrupa dil~e r ind: gt'yik GEZELEMEK, Ir. gumek (bk.)\en
;, GE\ 'EZE, fars. kebbáu (keb/ a,äu:;bäze/ o- daftthr ol mu~ (bk. Gevremek)'M
k ~r ~.,h~l ..ol~'p sanskr. çirah tan lureyen gez-e-Ie-mek/gezelem ek (bir a~ a~ bir yu_
)1Ineu, báz)de.n ~veu :,," ' G ~E K, es. tr. küv~ ek (yu m u~ a k, söl- bulun sOl cuklerde bOynUl, bal anlaml karl d ol a~m ak ,elinmck. Durak samak
1? 9 P Tr. de b/v dö,!u~mesIY eb-kev (ba r-/ pük)len küv~ek.kev~ek/gev~eL sa kltd,r. k k • •
/f. '4l P1 .!"3k.varmak, blrme ermek), bau/Vl:'- Gev kökiînün içerdiäi )'lI)llma, yu mu~a - '-' ' ( 'k ' ' k k k u ~k u l a n m a ).
I. cen us ge)'! , ayn ca SIVTI al.l.' a- GEZENT I-GEZENTE u . zmek (bk,),
.. 1- 'Ie.. ke~bá u -ke", geveu_ . . ma anlaml kü\·~ k., kevte k sözcüklerini lIklaria yapllan engel), « na (dl~1 ge- ' gt"
, )~h N~te k l ~ (ar s ~bA n I.r. de ken'an bl~- ol~turan, Ic.Üv, kev köklcrinde kiv,. ü/ e Ok) r - ,_ 'k ~ 'I len gt'z ~-n .I l/geunl l ya da geunle (gO.
)1 , r'«" l,be)1 , come,vv],. ul lee~- - -d I kl kl ' k'
,y'" ~ -T m.tn.e S!.re n, bö~le blr ale, b/v ses do- dön~me1eri ile özünü koruyor. Ole yan- kökenli, RGH.) isp. clen o, it!. «rvo, nunu 0 a~ ~a a, gezme e geÇlren Im-
t..; , n u ~u ge rçekle~lr. da n grv~emek (ge\;~ gelirmek), kev5iri k alm . lli n ch (hutUn bu sön~ük lc r boynuz . se, gezme)1 sevcn)...
?o C.t'\ eu, gel·ereknmek., gtvetelik- ~ (aAJzda cil!.nenip yumuzalllm!5 vcsnc), anlam ma gelen gr. kera s i1e ba ~ ka r~lh - (. EZGE, IL, gelm ek (bk.)IC.n gt~~e(geZ8:e
GE\1S, cs. Ir. ke\'mek/ g.evrnek (ge\le- göyO ~ek~üyiltek (ge"1ck, Türkmenee), äl soylenen sanskr. çlra h'ta n kaynaklam- ( ~ oll u k gucu, kol ge7en guvenhk gorevh.
(I' lTië k~Yifil m;, k:-a rt kTanlak:-uiänm a k)tm. gÖyilnmtk-«üyiinm ek.kilmek-gilymek yor. Alm. Horn/boyn u7~ JIIm /bcyin, ~1, ar. devrlye)...
'H -I -~ -ke vl ~ 7 gev l ~ _ (yanmak), kOyr~ , güye~ (güne ~) sozcllklc- isp. -ilJ. cuemo, com o/boynuz sÖl cükle- GEZ(; IN, Ir. gezmek (bk.)len gez-gln/gez-
Ot yil en hayvantn, yerde ya)1hrcasma rinde goy-g6y-küy ile anlam yak m h~ . ri geyik anla mml içeren sozcükleric e ~k ö- gin (gezmeyi seven, çok gezen)...
olur duklan sonra, gövdesini $e~.!!!l- Du yakmhk, isler islemez, gev~e mek ey· ken li, RG H .), ar . gadl, fars. gevezn, Ir. Gezglnd, gezglncilik., gezglnIlL
Ic l ~ t!.k aldl~ bes lnlert yenleren atn na lemiyle kö)tJIek-küymek"löymek-gó)"Ün- slRm_ GEZ I, tr. gezmek (bk.)len ~z-t/gezl (gez.
golüriip çi~emesi sonucu ol u~n bir söz- mek"lövOnmek g.b i yanmak anlamtnl Ge)i kböcql, ge)i kdikeni, ge)1kdill, geylo me, ba~ka yerleri.ii1kc1ui dola~lp gor-
cük. Köke i~ ekinin gelm esiyle sOZ liirel - içereD kóy-kiiy-göy-góv kökleri araStnda kotu_ me, UlOn sürel i yolculuk).. Gezl (ipckli
GE zl~1 - 2R2-
bir do kuma tur u).
Gu id , grz icilik _
G EZ IM,tr. gezmek (b k.jte n gn A-mj gt-
zim _
Gezrne eylemindcn kavram . Dunnak'·
ta n dur-u-mjdurum, ynnnllk'l an
yoroll.m h orum. dirilm tk' ten dir-l .m jdi.
rim (b u sözc uk d~ruda n dt~rup. d ir
kök ûne gele n e ktcn d e tiireyehilir ), ver-
mek ' ten ' t r-i-mj u 'rim ornck lcrindc 01-
d u ~u gibi l-m o rtac klenylc k öktc n kav-
ram t äretme .•.
GF:7.IN . tr . gez (h k.)dc n ll:u.ln jJttzln
[kcz, ar . dt ral. Hu SÜTcü ~ ü n cs ki kny-
na klarda kee, kezln soyle n i ~i de var:
Seh eder- du run bu gezin glde lim
-Sü h. -
G IC IK, Ir. (::1 (dogal SI'S, yanSlma scs)da n
gl-elkjgutlk_
D (l~ l bir durumu, d c ~i n m cyi , cylc mi
yanMl ma dl ~mda kavram ol u ~lUraca k an·
hlml yoklur.
G IClkfa ma k. gU:lkJan mak. glclr, f:lclrda-
ma, glclrda mak. gU:lrdat ma k, glClr gl-
elr, gtel rt l_
G ID AK.lA\t AK,t r. gl (b k.)dan gl-da -k-
la -ma kj gld akfa ma L
Öullikle taw klan n çlkardlklan Jtldak gl.
dnk n i ldi~indc yanslma scs . G lda k (:1'
dak cIme k.
G IDIKLA..\ IAK,l r. gJ (b k.)dan gl-d+k.
la-m ak jgtd lk.lamaL
0 o#al bir IcpkiYl uyandlracak nilcli kte
gÖ\'dcnin ~urasma h urasm a do kunarak
~I gl ses ini çlkarmaya yolaçmilk... (:Idlk
gld lk ~ü ld ürmck . g.iikrkc n !'o u"" hen l er
bir scs çlkarma k...
G IPTA, ar. glbta (imre nme )da n glpla (im.
ren , imrenm e) .. T urk lO cd c glp la el mek
biçiminde söylenir, imrt'nmek an lam LO-
dad lr.
GIRG IR. tr. glr (dogal ses, Y<l nSlma scs)-
da n gtr-glr /glrg n:_
Glr k.,k urk ha~laya n "ülOn sÓl cü k1cr
yanslmadlr, doga ya öykun mc so nucu-
du r. Glrgl rla mak. glrla gilm tk. glr glrt
et mt k_
G IR11.A K. lr. glrt (d ogal scs, yanslma
ses )la n gJrt- lak / glrtlak _
lçerkr n, yularken bogazda n çlkan, gn1
C;IVERMEK
ya n..~ l m aSI vere n sosten dolayr lak ek iyle
gn1.JakjgtrtlaL
GIYABEN, ar. gaib (yok, nrtada bulunma -
yan, gö rünmcyen)tcn gryaben (kendi
yokken , ortada b ulunmaz kc n, ark asin -
dan ).
GI~llbi, glyap, glybt l, gIJ bC'lçi. (he psi, ga-
Ib'ten].. .
GIB I, es. tr, kip (Saman di ninde dc ri:.inc
ct, sama n doldurula n atue n kjp-l-klpl-,
gebl_
~am a n inaçianna ba~1 1 T ürklc rde, dc risi
do~ran madan f;1k<lrIlan at, kaur gihi hay-
vanla rm hir cr Im ularak saklanOl a.q için,
soyulan g önün içine ut, sa men dol du rup
özcl bir yere koyma gclcne/ti vardr. Kest-
len hayvamn d l~ göeünüsünü oldugu gibi
yansuan, içi ol, saman dolu göntere kip
denirdi. 0 sa man, o l do lu gönc oran la,
birhirine ben l cmeyi yanSltmaya kip i-gi.
bi dcnd i. lçi ol, sa man dol u gö nun dcri-
sine, soyuld ugu hayvana hc nl emesi nc -
deniyle, glbl. Hu sÖlc uAiin kim i biçimi
de vardIr. Kimi dilciler kim i ile kim (ki-
~i) ara smda ba~ antl kurar ak gibl' nin ki-
mi'den l üred igini i\cri siire rler. O)~
T ûrk d ilinde mjb dönü~mesi yanlOda
b/ m dön ü~m csi de Var. Uslc1ik kimi (ki-
~i) ilc gibl ar aslOd a kur ulmak isten c n
baglant l kip ile gibl araslOdakinc oranla ,
bir \'ar h~1 yanSlt m3 baklmlOdan, ço k )'e-
lersiz bin .
Asya T ürkçc sinde kip (be nu r, ~ü r, ka·
hp anla mlOdadn, Ká\ .) sözcüg ii, )lIk ar-
d a aÇlkla nan kip 'lir, b undan kipl ( Ká~.
da k a r ~lhgl gibl olara k çcvril m i~) türel il-
di. Tt k (gihi). mt'ni m lek (hc nim gibi),
bC'nim dek (bcnim gibi), lek /dek biçi-
minde.
GIDE(;EN, tr . 19i' mek (hk. )ten gid-e-
gen/gid~e~(bir gölden çlklp öte kine
abn su, bir gölden öle kinc gide n !>u, gi-
d ió)...
GI DERMEK, cs. lr. kil (so n, uç, bitim ye-
ri)tc n kll-t'-r-mt'k/ kltr r mfkj glder mek...
G e rçek a nlam l ula k1a~tl rm a k, bilirme k,
a}1rmak, görü nmez kilmak, o rla da n kal-
d Irmak, yokelm c k. Köke gelen e-r-mt'k
e klcriylc eylem l üret mc. Göz' den
gÖs-I-t'-r-m tkjgösl ermt'k. yemt'k'l en )e -
d-I-r-mekh t'dirmek_
GIRINTI 283 GIYES I
G idericl, glderilmek_ GITMEK, eS. tr. kil [sön, UlO , bitim, yokol-
G IRINT t. t r. gtrm ek (bk.nc n gir.l-n-tl/ gl- ma. uzakla sma bildiren kök )le n kU_
rintl (ilOilOe geçme , birbirine sokulm a, m(k-kllm ekj Rilmtk _
ini~ l i-çl k l~h o lma, a raya sokulma bg. du- Kllk a nlatm: so n uca deg;in varm ak,
ru mu). ulak la~ m ak , görü nmez olm ak, bilmek,
K öke i-n-ti ekleri nin geli rilmes iylc söz- son hulm ak, gitmek, göçme k. A nlam ge -
di k ürctme: çlkmak ' ta n çlk-J-n-tlj Çlk.lO' ni ~l em esiy1c : bir yerde n kalkip bas ka bir
n. ) t'mf'k'ICn )iy-l-n.ti/)i)i ntl, (ar. rü~ . yere vaema k, yc r de gi~lir mc k , ayulm ak.
vet), sa hn ma k't a n slll-I-n-t ij sa h ntl, sll - Aynca f.:t'Çt'rll nimall.. ylirurliikte bulurr -
mek tren sil -i-n-tljsllint L ma k:
Haik dilind e: gl rlnti [kiracr, eve dl~ar- HlziOl (In IIlnde b u êdet glder
da n bir gide r kar~d l~1 gire n kimse, asa - Klm " I günl er er avraf te rk Ider
lak, yaha ncr, dal kc smcye yaeayan ora k < Süh. >
biç imli aygn ), glr lnllll (sleak kanh, gir- glder yär ürlük tcdir , gcçe rlidir, uygula mr
g in. scvccen kimsc).. . anla mmda siiyle n m i ~ti r. (;llmek S(ilCU-
G IRMEK, es. IT. kirrnek (sok ulma k, d J~ - /tu, hu anlamda, A nadolu Türkçcsind e
ten iço dogru yûr üm ek, iki nesnenin ar a- bugün de gcçc rlldlr .
stna kaym ak)ten gl r mek.. GUmek'len lüreye nler : glder, gideray"k,
Kir kökü fars. kir (pislik, kar asakl'.., gidertk, "Merkl , gldeTilmek. gidt r mek.
zift) ik bc nzerlik göste riyorsa da ses iJ7- gidici, gidilmek, gldi mll, g i d i~ , gl d l~1(:e'
de~li~ nde n ö le bir ya kmhk yo klur. Ii ~. gldl~ mek. gltgide, git me, giUikçe.
Kir /glr kökündc e~m ek. aç mak, dal- Anad olu haik ay mda gilmek sözc uAu,
mak, yarm ak, a)1rmak bg. d eti~i k a n- nun hIOlek.gtIOlek,lOltmtk.c1tmt'k biçi.
la mlar var d ir; kjg d ön ii ~ mc siyle bu an- minde söylc ni~le ri de var.
lam varsllhgl da ha da ç~alm l~t l r. Söl ge- GhUIR.'\IEK, es. Ir. ktlmtk/gi~mek
li~i glri nti dcnin ce bir nesnenin ini~li-çl- (b k.)len ke)-d·ü -r-mek-ke)'dürmtk-ge)'.
kl~It, a Ç1 k-kapall, oyu k-d ul du rum uyla d lnnd .. /gi~ d i rm e k _
baglanlJ kur uld ugu a n l a ~lllT . Ou kl rjglr Tr.de ba ~l a nglçl a n buyana gör ü1cn k/g,
kökünde kerjger (b k. ("~nnek) ile dDgal l-dfy seslcrindc k a r ~lll kh dönü~me ile.
bir yakmhk sc liliyor. T ürkçedc Ij e, ej i U ygur aA7l nda kedürm t'k (giyd irme k)...
scslcrinin birbiri ne dönii~lügü nö gó.<;te- Giydirl ci, gi)dlrilmek, gl~dirtmt'k_
ren ço k ör nek vardi r: virmek /vermck, GIYECEK, u . gi)'mek (bk.)le n gi~ -t'-eekj.
virgüj vergi, ge)1l1ek/gi)1l1e k, e tmekj it- gly« ek- Ged-ked (sa~la m)tc n.
mek, e ri~mek /i ri~ me k, yel i ~ me k /yil i~. Söz kökünc gele n e-eek ekleriyle ad tÜ.
mek (b uyiime k. gcli \m c k anlam lOda), rclme. 'r1)'-t'<t'khi)«ek. iç-t'-eekjlçe_
ycrmc k/ yirmck (kötülcmek anlam m- Cfk, gt'I-t'-eek/JtelffTk hg..•
~~;es bc nl.crliklerindc n, dönü~üm lcrin- G IYF.K. lr. gi)mtk (IJk.)le n gi)'-t'-k/gi) ek
den yola çlkar a k glmu'k ' le gt'rmtk (kir- (gi )'~i, giyilec-ck nesne) .
me k/ kerme k) a raslnd a kök öl dq ligi d O- Gh'ES, Ir. !:i~m e k 't c n (b k.) giy-t'-sjgIYts
~ünülcbi1ir . (giysi, giyck, giye s).
!/Klrgfi i dön i, git ccek), kirgü cl G IYESI, Ir. giYOlek't cn (bk .) giy-e-si/gi~.
(gïn cl , kirigst"mek (girmek i ~t eOlek ) , ki- si (giysi, giyck, giyes).
rilm ek (girilm ek), klrl msinm ek (gire r T ürk dilim1l', ölcllikle A nadolu haIk a~-
göriinmck), kl rin mek (girin mek, girc r gi- r mda , kiikt;: d ~~i~ i k cklcr gClil erc k SÖ7'
bi göslermc k), klrl, (giri~, hepsi için bk. cük ürclim i yayglnd lr, süreld idir.
Kà~. ). "'Sölge li~ i: yemt k' ten r1"ek (ye nece k nes-
G irmt'k'te n: glr ilmek, glrlm, Klrlmllk, Ki- ne, yi)'ece k), bltmek'l en bitf'k ("e rimli
ri nti, giri ntlli , gi ri ~, Klrl ~lk, gi ri ~lIm ek. ycr), cör mt k' te n llürTsi (gö rülmes i islc -
giri ~im , giri ,imijlçer. glrl~l m ö lçm t'. gi- nen, ö/lenen. ( ;orcsi gclmck / öl 1cml"k)
ri,kl,'n, girl ~ke nlik. ~lrmt'Jlk_ hg.
 ctYIM - 284 - GÖ8EK -285 - GóçMEK
GORIL
GlvlM, Ir. gtymt'k (b k.)le n gly-I-mjgiylm nesne nin durum u de~i,inee ortaya çrkan GÜ8EK, es. Ir. k?p. (a rl m.~ , çoga l ~ a, ka- konup g5çmelcri nedeniyic, ke ndiler ine
(giyinme biçimi, giyilecek nesne, giysi). güç, gizli güç) . bar rna, ~i,m c biklirc n k ókjtcn k ob ~ ·k- knnUPiti"lÇtn lnpluluk, konup gi"lÇt'n ev
k öbekjgölK'k ~. .. .. , . a nlamm da kûçe r-eb a dend i, so nralan o r -
Glylm, glylmt'vl, glylm ii, glylmllk, gi)"im_ GIZILGÜç, Ir. glz ile güç'ten gldl-güç/gl. Kök anlarru: knba rmrs, ~I,m l~, buyumut , ta r, 0 scsicrin dü~m e siylc sözcük gÖÇt'bt
sb.. zilgüç (bir nesnede bu lunan aneak önle- a rup ilcri çlkml" S;f ' ( Bk. ..Ki'i~ük): ~~. biçimlndc girdi . . .
crrs r, es, Ir. bd/gt'd [ço k, sa~lam, ün, yici bir du rum so nueu o rtaya çika ma- kflplüg Üi" kaba r a. Gohel1ln 'I,klnhk Krçübt'itt'çlibt-kteübt' gihi fJiyl c n l~I CTI
giiç, dayanm a, koru nma bildircn kók) yan, engel kalkinca i, lerlik kaza nan güç. ya pa n çlkmllslyla d '11ha~I ;l n IlSI va r). de Vilt . Bu duru mda kóçt'r-Ilbll·kiiçübe.
den kedgü /ke)"gil (dh sesler inde görü- Bir ücrkenin iki be lirii yeri a rasmda aki- (;Ü I:EL, ar n., r um. khuplf (küçü k ço - krçübt'itOçübt'itÖÇt'bt geli ,m e ~i d~al ­
ten sürekti d önüs me ik), ~ygl-ge)"~l jgi - mm ortaya çrkmasrm sagJayan güç.) .. cuk jdcn kopi l -ko~l-gobtl/gi'i~L du .
)ql-gi~sl jglysl.
Ked.gü-gtdgü sö zcijkle r i, ked jged k öküy- GIZLEMEK, es. Ir. kb (bk . Glz)de n AnaJolu T ur kçesine, Anadolu da konu- (;ÖÇElGE, Ir. gi"lÇ mt'k'l cn gi"IÇ-e.Jitt'jgii-
le, bdmek (giymck) eylemi nd~ n, e n es- kh:-Ie-mek-kble mekjglzlemek _ ~u la n r um., arn . dan geçt i. Daha ~ok k ~ ­ çtlge_
ki T ur k sózlûkierinde var (Ki ,. , Uyg., Sandrk, kUIU, kap gibi bir nesnen in içine YI iiie rinde ye ric~ . a nl:3 -:n d.a söy!e m ~'H KI' Konup göçülc n ycr. gi)çebt'nin g~ü~û,
mi yord erde kop il biçi mindedir , {,obrl,
KiL,lbm .). . . koyarak kim ~ ye göste rmeme k, snkla- yeni geiip ot urd ugu yer, g5çü, yen , ko-
Ki(l:ü, kr)~5I , bdll:ü, grdkO, ke)'fI;ü hIÇ1nl:- mak, kapah, gö runm eycn yerde t utm ak . koptl. kopii gihi söyleni, lcr, al11T de ~i~ i.k ­ nut yeri... Di"m mtk'lcn diin-e-l-gt jdiintl-
Ieri 11.-13 . YÜ1),iiar boyunca geçerli. Anlam gcni,l cmc-\iyle, gunluk dilde giz- likicrinden kaynak lanlyor, kok bitdir. I;t'" jdü, t1gt (üle" pay, miras)...
T urk yaz mmda, An adolu'd a, 14. yüzyd- lemt L (Bk. Kopii J_
GÜBELE, arn . rum. khopili (kûçûk ço- GÜÇER, lr. gilçmtk (l'o k.)len grç-e-r/gö-
dan hu yana ! aygm. GOCUK, isl. kojuk (lürk, bol lûylU hay- euk) den khopili-koprlt /göbtlt_ <"-
AC'C'bledller ol )i)'"litl"! CV van deris ijtan kocuk/ gocuL GeneIlikie, Manisa, Fet hiye )'Örelerinde Sürekli ula r ak góçen, gi"JoÇt~, yazm yaz-
Su dt'nlO d6~t'kJer gi~slleri hkta, kl,m b , hkla konaklayan kimse,
babasl bilinm cyen çocu~ verile n ad.
- Süh. - () GOCUNMAK, Ir. koç (geri çekilme, Ork· (Bk. KopiJ. Göbt'l) _ lopluluk, (.oa...
dizclcrinde )"i)~sl ()iyeeek), gl~s l (giye- me, geri çekilip sald,rfl.1a, 5ar ma g~hi de· 'G Ü8 ELEK, a rn., ru m. khopi li (bil.. (; öhtl,
cek. giy~i) anlammda. ~, ik anlam la u lçeren kok)lan GÜÇERMEK, Ir. gOçmrk (hk.)le n giioç-e-
KopiI Jde n göbtl-e-k/giibtlrk _ . . r .mrk /gfJoÇtrm ek_
Vlu k.1 ~ 1 olgll i ~ le rd e n Ira k koç-u-n-m a~/koçun ma k/gocu n m a k (a-
I. 'Ii n i "ü . n in halka. blra k
)" gt) _ Mant. -
Immak, çeklnmek, kaçmmak, ku, kula n.
mak, ûrkmek, sa kmmak, gldlkla nma k,
H aik aw__ nda ycmel1i ya pllan, blral go-
bekli, ma nlar, bcs ili çocuk, palam ur ya
da mC§e göbcg:~ klymah biJrek hg. an-
Kijk anla ml: hir ynden ba,ka hir yere
aklarmak, hirindcn üle kinc gcçirme k,
g5çcu irmck, o!\ . de ~T cImek...
dizde~în~e yl)~sl (yiyecek), g1)~sl (giye- ~~D!Özc:Ük <:ski kaynaklard a koeu n- lam larda soylenir. An;"dolu T ü rk çe~.i n.Je
eek. glYSI) kar~III~. ma k/ koçunm ak biçiminde geçiyor, Go de- geçe n giibek sözeü~û Ilc ses benz e rill1ln- GÜÇE RTMEK , Ir. gfJoÇm ek (bk.)ten gi'iç-e-
El"! gltditf gibl grysl yumaz ~ k ile yanhyor. Nire kim haik dilind e den ö re bir baälantl51yoktur. r.l-mt'kj gi"lÇtrt mtk_
~ pi~kmtz muUas l1 Y8.lar uyur kocukl amak (k u~kulan ma k, SOO) biçi. GÖBELEZ, a rn., rum. kh oplli (hk. Gó- Gerçck anlaml: g5çmesini saälamak,
- Tlbr .- mi ,·ar. Kocu nmak (A V, ~S) .. bt-I) den kop il-kope l-gobtlitflbel1:.öbrl. g5çtiirmek. Anla m geni ,l em ~~iyic çök-
diz.elerinde geysl (giysi, giyeeek) sözcü- t -zfgöbrltz_ lOrmtk. YJkllmasma, çiikmcs me yolaç-
~ bugiinkü biçîmiyle silyleniyor. KJhclDdan koclD ur çarh-I gud un Haik a~ m da kö pck ya\T U~U, kuçük kil- mak, YJ kmak.
GIl, es. t r. kI z ' k ut u, boya kabl" ka p saD- baVJDl
Satak kor kud a n edtr- Seh _ hun pek, en ik anlamla rmd a. Bu 5Öteu~un,
'. " k id ~ I bt:r: ,olu
"'·'ÇKEN '
., , r. goçme
' k (hk l" "
.
gx...-kt n/,
""
dik, lor ba)den gil- . "opc yavru su a n am m a, go ! ' _ k ( ·.....üeü göçen la \'!jan yavrusu
gö~z (hk.), gOflu .~ bg. e, kökenh kar~ l - goç t n. gc~ " ,
Kok anlaml: hir ne.~ n e nin, bir kabm için- Gocun du rm a kj kocundurma k, Ir.goeun- hklan vardIr. AYrlca 1: ckiyle göjttz (ko. hc nckh la-.,an)....
de sa kll k alm a~l gereken, sakh olan, ma k (bk.)lan gocun.d. ur. makjgoeun-
kimseyc góstc rilmeycn, ö rlulü. durmak (guee ndirmek, incitmek, goeun - yu mor), gUvel (koyu mo r) gibi sflleük- (;Ü«;MEK, köç (sürc, yer d cl1i~l i rm c, gil.
Ar. Sir, rar s. Sir, alm . Gehtlmn ls, fr. s~- mas ma yolaçmak .). Ier çoklur. Göl1t'z, güvu sö zciJklcri J e me, aklarm a, 'g f>Çme hildire n kók)lcn
rtt,la t. SK:rt lus , gr . mysttrl on (genelIJk. giiger mek (gök rengi olm ak, ye~ r me k ). kilç.mt'kj ki"lÇmek/ gi"lÇmek_,
Ie din Slrrl Avr upa dille rinde, öze Ui kle GOL, ing. goal (amaç, kale)dan gol (ayak. len tür em i'lir. Bir yerde n ba ~ k a bir yere gitm ek, yer de-
fr. mystl!rt)_ t lop u, e1IOpu gibi iki kaleli oyunlarda, 10- GÖ8EZ, arn ., rum . khopili (yavru, kUçUk gi,l irmek, helli süreyi Y:"l,amak.(ki"JoÇ s~z -
GIzII, glzliC'C', glzllUk_ pu kaleye almak la sa~l a na n UYI).. çoeuk)den ha ik söyleyi, iylc gllMl (hk . cül1iiniin SU"; a n ~a ml? IISCr mes l nedem'y'
GIZEM, rr. glz/ klz (bk. )den gtz-e.mjgi. Goicü, goliüL . Göbe l)... Ic gflÇmek Im sureYI surmek de mekll r.
GÖÇE 8E, cs. Ir. k(içer-obll (göçc n·c v)da n Nilekim göz'd en g~r-mek .eyic.mi ? e ~n -
n m ,<f~l~efe i.~rel iler.i n e g(\~e usun eri,e- .GO NCA, fars. gona: (açllm aml', açdmaya
köçeroba.kiiçebe/ gflÇciJe... I ~ m g.~ ni~.k,:" e siylc l ü re ml~ hrr sozcuk-
mcdl~1 nesne, us Ilkclcn nc uyulara k v yöneim i, çiçek)den gonea (çiçek lo mu-
açlklan a mayan, çözümle ne meyen konu). ru) Eski Türklcrde. bclli bir yerd c, uzun yer · lur. S(Jze u ~u,n ya~l sl , k u ~.u lu ~u .bakll;l1l n-
Glumcl, g1umclllk, g1u mll, g1zii, gizil. . Ie,me ya,aml yoklu. U lus çad ula rda ya· dan giir mek 1~ goçmek 07:dc'!lr: ti ~ en
güç, glzll, gizlla:, gidlllL GORfL, Afrika yerlileri dilinden 8:0~.lia/. ~ar , yazm yayla kla, kl,m kl~lakt a l."t.ur~ r - a imlIk cyicmm.d? oldugu. glbl, kokc
GtzlL, Ir. giz (b k.)den g1z-i.J/g1z11 (eylem gol"!l (insammSl yarallklan n en m Sl, e n du o Evlcr de oba J enen çad lr blÇlm ln- mek, mak c kicrmm gelmeslYIc adlan ey~
dur umunda olmayan, içind e bulund u~ giiçlüsü)... deydi. Bu topl uluk lann, oiJalann yal.-kl' lc m).
 GÖCOS I - 286 GÓK GÓL 2il1 - GÖMEÇ
Uyg.da: köç (göç ). köçmtk (göçmck), likJe ar~a o' m kükrcyi ~i) arasmda bagla n- ~ i l ). kaft am kan (kl7ll) de niyor . köllik, k ülek" (Ki ) ,. Kil.) gibi söylc ni~le­
köçürn,,~k (göçür me k), Kä ~.d a ; k6ç ($oU' I1go rü lüyor, anca k bu nu g~ü s' e ya k1a~ . Gö ka da . gokbilim. giikçe. giikçii l, gökde- ri var, a ncak kol. kül kólde rinin a nlarm,
re, saar. göç), k óç nll~k (göçmek), köçür. lt rmak bi raz güç. San skr. pak.~a {kana t len, giikklr. giikkumnr, gökku,a~l, gok- 111 vere n yok (giilgc ilc t>a~l a nhh ola-
gen (g öç üre «, uza klasnra n), köçür mek sözcü~ü, kim l Avrupa dilleri ndc gö~ü s kutbu, gökkUresl, g êk men . gak sel, gökla. rak)..
(g öçürm e k, yazm ak, i.i r nc ~ n i çrka rm ak, anlammda söy1cnen sörcükferin kökeni- ~ I , gökyo lu, giikyiilü... Bizc knln sa gii l~J' ik gol sözeüäü esk ö-
aktarmak].. dir (R OB.) nncak Ir. puk / kök / gök bi- (;ÜL ~ . k Ol {g(11)de ri km/g;;!... kcnlidir. Bu koke n c~ l i ~i 'l i n kaynl!äl dl!
Göçme n. gêç menllk, g öçtü r mek, giiçü, çimli blr dönü~meye ömc k hulma 01as1l1- . ans r. u la i gi'll)da n fars. klH (til), uyg. dogal hir olay olan , gölu n, suyu n scrinle ,
gêç ük, göç üm, góçiinmrk, gi)çürm tk, go- ~l :'11:. m. gtll (c ayasl)... tici, sicagm aäl r el ki ~in i , yór ucu h asmca-
çürtmek, göçürülmek, gflçü ~ , göçü ~ml' _ A nadolu haik agzm da gil~ü s .!!!.öruc bö- GI-lla la s l, gmb:I ~I. gölcük. gillek . göler. r u gidcrici nilc!iklir. Kiil [dcniz, K4 )
Göç d ü andan yola girdi o l b oca lünere k e ki1e" larla), , ö'Aüsleme (~. mek, g êtet, gollemek. gölltnmek_ yanm da, a karsuyun.,lél)'lSmda se nnle tici
Bir ~th re girdi Î11t kavmt mee nak, dire Û gök h ubat. tlIr"g üvercin t ü- Yaylanu n c ümenln den nilcl igin \'a r h~~éd c n i ~"Ic köl ik gölge
- ~, y<I . - rü], 8ö1l:U s.k ögu~ (m avj gözlii), g~ü 1 Atlar gf'Ç" r yol olu r t>a~lant llJ kVriidl. Nite kim T ürklerde
Güzr llik arkasmda h o~ geçerdi <m-a~, këküs (taria bölmcle ri, su akma Akar- me meg u n bali e ka esu ütiiillüyû gidt ri r anlammd a bir
Nl' n')'C tst ese ko nar g~rdi ~. k~ü z-kö,..üz-kü)'Ü s (~. RÖ' Gu caG,u mda gol olur de atas özü var dn. Bu ned enle köl' ün
-Mih. - JÜ' (kc rl cn kdç)... - Ahd ullah Eyu~lu - golge' yc ya kla ~ l m l dnga ldlT.
, Alm. Bro st (go~us), fr. poltrlne (gög us) Köl' t.!e n kiil-i.k /kölik t ürcm e si ik e kiy1e
Gelln hO!j geçelüm kj bi r gün ola isp. pech o (gö~s) , lat. peerus (gogü s), G '"I sözc ü~ü nün kök eni t arli~ m al~Jr . nlagan, d ebnek'tcn del .i.k/ de Uk. blrl-
Góçl'~iiz adl mlz ciha nda ka la Ru n köl diye yazilmasi ge rc kt iJli dü- mek (yazmakua n bit .l.k / bit ik (yazlIml ~
sans kr. vabs (gö~us), pak~ <1.illlaD,
- Süh, - M., .w!..r (gögüs) , far s. ilite ~ ...) bu §iinec. 'nde o lanla r faTS. ik tr. arismda (,Ian, kitap, meklu p), çekmek 'l en
d izc1crind e g6çmrk ycr d c~i ~tir m ck . göç- diller de, gll~ü s anbm lnl içcrc n sözd i- kcsin ~, seçme y,apamlyorla r " imileri \"rk .i.k /çekik... bil ürn ck lere gö re kol' -
Ir. kiml cr a rs. 0 dug ll kam . <laUlr, oi- •
m ek, iilmek anla mmdaJlr.. . ~ü n , dolayh o la rak J u.,.k (a r. ka lb) ka r· Ie kim G D r I d o _ .. de n klik-i-k/kijlik (glllgc, K a ~ . ), i)le yan-
GOCÜs es. Ir. köküz (gö~ü s. )'Ürc k)d en ~.II I~ söykndi~ de var . . e r 1 ça I ~m as a sd ". s~zu dan killge' nin olu~mas mda: göl'den
f1 TT. kë>k.k Ö!t.kö411.öA: ki'k ünün tk~i1ik a n- GO K. cs. Ir. kok (gö k)len g;ik_ söyleye miyo r; . . _ r!ta, Ilmlze göt-ge/götge (ayna), üle) mek ' len
lamlan arasmda gölüs sölcii~ü n ü n yap'- M ~ lf!!..Iw (gOk), kuk t ok ma"-\ i fars.d an geçll ~l e~1 s ..Ic n, kaynakla ra .... UI-kt / ülkt' (üI kö künün ar. h l!"" pa y
öyle akt anla n bu "/ ~u n Ir. ol masi ge-
~~ta !ltth-01ani -:§1:- Uygur 3W:lnda sum o~ök ). guk gö mavisi) ak . . , ba~ ,an glçta '/k-'
re • Ir u
. dey d'I . k ar ~lII - d
b·IÇl·min " -
I -U11-unu ere
- -
arytca
b-I IU."--
kï (I :ge/Lï_
......1·
kök (ma\'\, gok reng., gok,~. ~ ~ a m u (gök), ar. sema (gok. ak .dan). hil. B - ..k .. . ge. zcubu, go gcmn. 0 tg""'O .....
I (iln. l ürk ~. üil ~ (Un, lür kü. ki)gl. ntpis (gok), al m. Himmd (gok). fr. ei..1 u sm eu o ne ars. ·a. g~çm l~~ 5O.nr.a· 7ifi1 sesIcrinde sürekli dönü~m eyle kfile.
_~
';) Ki, ~. (Ö,çÛ'~<0~~'lIç~"
k"
ce, ~1If o kur ke n ~e In vuh 11
(gö k.) lal. ca tl um (gok) , isp. c1elo. itl. cl-
d u- elo, sanskr. kb uh (aç lkhk. parIa kIIk),
ua n yazm y. uyla ~I . mll e gt lm l~l lT .
A r a ~l l rlCl la yam lta n tk!
. • . 0·· c'k . _ d
n 35Z1 I
yna k da A ze -
·k· 11,
a5-L1 Jr. u I I 31;>' Z
gt _ haik awmda d önditf'/d ön"lge (su-
. . .
yun çevrenllsl, kaslTga, hor t um .·~d o~
• l d ..
...... k'
)
'f' ze ni, koç ya da ba~ a h ayva nlarln k1~a faTS. b umAn. ger dOn, gr. ounm os (An.a· ·· •
I vo.;
.. "kl . f k '
. , ( "
e gc en e-I-ge e cn y c 3 lur ctme ,
T ur
r a km döncmde d i~i sini döl!em esi, ffi! a:- do lu k öke nl~ G rç k diliyle açlk1anam l- I'k ç .oz eu , cr m I ar s. saOl b' . ca mte d - kOl -köl -go" d0 5' fUI, usun da k 0' l lk •k"·Ige-
nln üSlünde bclirc:n pa~ kadm larm yüzle · YOT.).. . • I t ~ uegl~m c.~m c ~~) açan Irer.. aCI I r~ kjilr ge.külge/giilge'M
r inde çlkan çil), k ök (gö k, hava, gök re n· UygUT T ütk çesind c kü k, kok sözcü kleri (JÜU:K~. kOl (gol) dan gii l~ulol" Igl!o Giilgebah(:l. golgK iI, gmgelemek. gölge.
gi, ili k u~ at an ye~i l alan, eye r ba~, kök, de gok a n1ammdad lr, A nado lu haik as· lek._ . . . .. .. .. M lend irm ek. gölgelt nm tk. gölgtli, göl~-
lem el ). zmda . ge ne lllikle , g~ denir. Aze ri, ç a · Su bUlkm cslYIc olu ~a n kuçul go l. gol. 11k, gölgt(l lay
Bu örncklerdc , kök, kög köklcr indc, gü· gala y a~md3 gok sözC.~~li saG,la m. JaA.- .... cü k_ (bk. Göl). --
~ü s' ü o hw ur acak l>tran la m '. I ~ yeru - hkh . est n k ar~l~ d a soy c mr. ,. GÜLET. !3i.\ . Ui l (göl)da n Ir. gol- GÖM EC, t r giimm ek (b k.)tcn göm ol'~/gö-
ma kaI.Y'lr. C'riik .:kn ('n '~h ll~ n{lIU~lur . ~ütkçcsind e I=,ók s<îzü m:n'i, )-e- I=,ólol'-t/göld _ / mtÇ_
du~u l>içimlc p/ 'l1üs ar asm a \"arsayun a ~ i l gih i anbmlarda Y'lygm<h r. Nitck im S~ bi r~kin lilc ri nd cn o1u'illn ufak gi jl, Ri)l. O cakla küllcr in. ki"lI lcrin 1IIIma gilmüle-
d aya nan biT yak l~llrm a so nucu , ili~k i kur· gok ' len lüre ycn gÖj1ermek. gOH:rmek ey· cu k. gfllek (~k .) .. _ .. rek pi~ir ilen (k mek ya da ye me k. kül ek-
m a. Oysa gok sözcü ~ n ü n kökcni de ba~ ­ Icmle ri de Yt1erm ek, m a \'i1 e~mek dc- Tr.de et e klyle so,:. I ~ r.~ l me •• dal,a ~ok. m e~, ~ül P2SaçaSI, a~lea Mmm ba l YJA" ./
ka (b k. Gókl_ . mc klir. \ haik aglzla n nda go ru lur. G..mmek len / dl#l. du zgim gole nck~ mum kapçlk pt'.
Eski ka yna kla r g~s sözcü~ünü d e~ ~ ik , Bllurdan s,h '\"i diva ra dayam l§ göm-e-t-gö md (oe ak, içinc e kmc klik ha- ftlr.. balkabl_ '
biçi mlerde veriyo r: köIUiz, kögüs, ~ 5 Ala ka naOl m gög.e bOJaml1 m ur, klza rm ak için et gömülcn yer), göz· Tr .d e"~ e klcriylc kökl en ad, onad türe t-
(Ibm .), ko kü z, kögüz, kllgüs (Uyg .), kö· - I~k. - lem ek'l c n göt-e.t-giizet (gökgözlem le ri me: gülme k'ten gü lol'~/gü leç (boyun a
küs , k~üz (K ä ~. ) . ~ög-_kQ.! biçimin .
dizeler inde I?~e boyam l ~ ' t 'ln anla111an
y~ p l la n y'e r, c ~. ra~at ha n~) , ç flrme.k't~n gülen, güler yüz.lü evimli, I k' l
d e üç a)Tl söl., k-g-v scslc rinde dc~i~m cy­ g" r -e-t1lflr rl (a r. l! ya r et. blr klmscYI gor- Inol' -Ine en ku a mi , gü d • •
ma\'ly" boyam lf tlt .
Ie ... Köle e klc: ne n Oz-üs scsic ri lr.de ~ eyc glime )... mtk (lz1cmck) lc n ~d ol'5 - gU tÇ/gödb~i /
yayglDdl r, gö!l:ûs sözcü~ ne an lam kazan · Güyrgl al u kakar ya zi rd ba n ""ÇiQl G E. cs . Ir. kültge (gölge)den kiile- (kila p o kurke n izlene n so"/cuJdffttlir Ir
dlTan da bu ili ek oluyor. Far s.da kük Gelin clk gömlfti gok ka fta m kan ge-gö lege/ giilgt _ göste rmeyc yararan t uy ya da inee çu.
(yü kse k ses, ba~rm a, kUkre me) ile Ir. . - ç c ng. -

'1,
,
" , lWka mt k (yuk.sek ses le baWrma k. özeJ ·
, - dizelc rindc gelindk' in göm1e~ gok (yc -
Eski kaynaklarda kol, kül ,kfJki:i ndc n köl · bu k, ha rila da bir yeri gö.o>ter mek için kul-
gey ~aya l , gölge), kölge, köll ~. köl"k, lam lan de~ne k ), göl' den g",ol'~/l]!:iilt"Ç (u.

~\ s
GÛ MLE K '- 288 - "'V GÜ N Gü NDE R - 289 - G Ó NüL
fak göt, gö llük).. . V g2!r'e (ayçda rm gizl'-.n diklc ri çuk ur Jav 51- da söylcne n gün köküytc iii'.d e ~l i r. Ü le (ar. ä~ lk) . d~-('·n / dö~en [c kin dögme ·
H aIk aWlDda görnl'ç sözc ü~ü dOl!UJa ~ rasmda), gömme {küle gömülc ee k pi ~ i r i . "ti yanda n iyilik, do ruluk, tuze e . u yg~,:, · yc, ck ini sapmdan ayrrm aya yat aya n la -
c ~ n yel, dcgirmen olugune akan suyu Icn c k m ~ ~met (yerde açrlan c;ukur, V lu k, m ul u u • seVlOç, Ivanç, giJvenhlik run a racs], çI1~· n /ç i sell (si~l i gün lcrd c
du zc nlcyt:n yuvarlak a~ ç. c na bagh ka - oca k), eom eit::::aWium cuk uru . yer kut ü- --::;. bg. a nla mla n içe r(Ji~i , lüre\ilcn nde n ya~;l n ya~ ur , çicclcme, SO Ol, u ~·n/t·
~ lkl a rdan olusan arsll an la mmda da söy- besü, g§mgt.lL(m cla r), görncco k {pa nta- açlkça a nla$t lma ktad ,~. . . . . sen bg.
Ico ir. .. Ion, gövdc nin yansmm góm üld ügu giy- G o n/ kon ya d a kön 41;o n kok len ne ge ur t- GÖ NENMEK. es. Ir. kön (dogrulm a, d ü-
GÜ MLE K. Ir. go n (dc ri) ilc lek d ioden s~), g~iik!s [kuyu, çuk ur], Bir de, üze- /,/ Icn eklerl e saltlana J\ anla rn ge n i~le m esi, zclm c, iyi olma hildiren kok , ar. taüh,
, o' o.i. k/ gum
" _I ek/ gom " lek _. Innilcili
e as _.,linea üklba te n, çökcn
.. "ksulak( Ik ycrlerb - v anla m kaymasr ara stmcryr ba ska kaynak- Iers. baht, hk . Könllden kimm ekl ·
D cr inin (gÖnü n) üstunc g iyilcn, g ön ü ku- e I g I L SO: CU c r var: llomU sa.. I , a - I lara basv ur ma gcr egin de de buakabilir, kön -e-n.mek/ kö nen mek/ göne nm rk
k " /0 scs. tcrinin do- tak' hk), ~ {çamu rlu. bar akhk yer), anca k aykm b ir so nuca va rma olan agl (kok anl arm: dogr ulmak. dÜlel mek,
" '.0,o r u ya n ncs.0' l>~ ük ( b ik)
n ü~ m csi son ucu gonltk/ giimlt k. ~.!" ~ ça ~ur. a Çl . _ .. ~ yoktur, bi1CC. uyumlu o lmak, iyi o lmak, yo la gelmek.
Fa rs. an ba e, A nad ol u Tii rkçe sinde a m- GO MO, Ir. gomm r k (bk.)len go m-uJg". GÜN l>ER, rum . . khon tartn n-kho ntas-i A nlam gen i$lcm esiylc: sevinrnek, kwan -
ba r , n scs i m' ye d önustü. u k e ki de ya)'- m ü., _ ._ _ {sa p, Jirek , kargl. n nzr akjdcn kcnt ar- m ak, ha YlOd1fla$ma k bg.].
gm ROZ (Y:lId;\O Slm ra gele n dönem) ile G erçc k a nla nu: I Orra~a gomulmu$, h a$- snnter/gönder _. K önenm ek, A sya T ü rkçe sindc. nzelliklc
gOzlek (g Ül dóncmind c Olu rula n )'Cr), kalarm da n saklanml$,ola n ~c s n e , ~ r. h ~ . A nadolu T ûrkçc sine, An ad olu' d a ko nu- Ká$., U yg., Kit. gibi s özlükle ede yoktur.
ya zlak (yaylak), k l ~ la k, h irincisi yazm, zint , ~efj n:'M .:"-sya ! u rkç~ s~nde kom-ç u, $ulan, rum .dan geçl i. dah a ço k klYl iIle· Yalmz ca l bm . dil kö n tbah t, tallh ola -
ikincisi kl$1O ol uru la n yc r, giizlek (gÖi'cl' gilmçu . komu ç ( K a~ . ) glbl k a r ~l h k la n rinde söylene n b ir ~Ö7c ii k l ü r, ba)Tak dl· rak) geçmck lc , kllOen (lalihli, bah liyar)
Ie me yeri. he kçi yer i. gÖ7cii, bckçi). ~ar . _ ~I kar$lhgl kul1aOl h r. O smanltl arda. örne~i verilcrck açlklanma kiad lr. Mlo
H aIk dil inde go m "'k anlam10da gon« . GOMU K.lr_ göm mt k (b k. )te n gom- ba ,.-ra k d i rt~,i'ne , kargl hiçim indc OlmaSI da "es. Ir. kö nenmek' len " açlklamasmm
gonek M>llc r i de ge çer ki, bu nla r da , il - k/ giimük {gorniilmii$olan. gömiilü) . nedeniyle. gönd er den mi~e bc nze r. neye da yandlrlld l& bi linm iyo r.
gön' de n IÜ rem i~l i r . GÖM OLTO. t r. göm mt k (bk.)len glIm · GÜNOE RI.l r. gi'n drrmtk (hk.) len Gon tnmtk. A nadolu T iirkçesinde 14.n ·
K iln~ltk (Kä$ .) - giimlr k. ü-l-lü/gl.mllll ü (avcmln. góm nlüp s:lk· ~i;n - d er - l/l:l"ind er l ( u~ur lama , yola Çl' d i yy.d a n huyan a, kl"inenm rk hiçiminde ,
{;ilMME.l r. Rüml1lt'k (h\; .) l ~'ll giimmt:.., 1;~.OII ~~I , ~i i' le.OI~ i~i yer. gii rii n m ~'.r~.ll: ~. için kar ma ). mIllluluk. mllliu 1110lak anl<t mlnda geç·
Küle gö mülcr ek pi$iri1cn e kme k, po~a - go m u l m u ~ ~l.bl du.~d u~.u y.~ r) . SOI_~ugu n mekte, haik ~iirinJe ycra[makladn:
GÜ ND ERM E, Ir. giind rr mek (h k. )len gim·
ça. G Ü7iin ck ilen bugday (ya7ba$1Oa de . ~n un~ ~~lI r1lc nH t~ ~~ l T~rk ~.ede.. I$ l ~ k . dtr. me/gön de r mr / ha lk ap:lOda ar. hedl · liep çiçekler ba~nnllda ~ön r nir
~in lopraku kah p, kl$ bilin ce. yeJ c rdi· t l~: _gu rul -t..ü (~u ~ ll u; ..s u l.':ru n.l u!s~ p, ) t ka q lhg.r), a rm a~a n .
Pm annl l ça gla r a kl$lr d a ~l ar
~ nde n dolaY') . Ar. ddi nt. ha zin e ka r$lh. ~n l~. H ~.ok u n -tu /çoku n t u . do ku n· GÜ NDE RME K. es. Ir . ko n· kllO i (d<tru ,
- Kara . -
~. go mii (b k.) ... :u/ d ?kun t u hg... -\ dü z)d en kon.mek / könmt k (dü 7.c1mek, Ulu lJ~ i ni'm etindC'n gone nt
GÖMMEK, tr. ko m/ göm (dip, all, der in, GOM O~~ tr. ..g.öm.mek (b.~.)I.e~. gl.m -~- / dog ru lmak, d ii7. o[ma k, yola gcl mck. UIl)una lIçta r u )'llltn tnnana
kM . engin, Ter. Kam )de n ktim-m ek/ . tjglimut (olun un gö mu ldugu yer , SLO, Vnl' un uzaYlp gide n dü 7. hir yür üme yer i - Ga . -
kOmmek j gommtk_ ~ r . knb lr ), ~ . . ' .. olm asl ncd en iyle), kö nm ek't en dc Gehl urylln olur gahi t ona nllr
Kök anla ml, b ir nesneyi alla koymak. d i. GON 1. , es . Ir. ko n (at dem i. den, go n) . kim-d-t'·r-mek kiind rrm ek/giinder - Grhi ) r riniir ü gà hl gont nlr
he indirm ek . de rin e indi rmek , lopra~ln den gön _ _ . mek_ - ( i ul1cn -i Ral Çev. -
içine so kma k. b ahr ma k. A nlam gen i$lc · An adolu.Turk çcsLOde de ~ ~e n.c1 anla m· Kok an lam l: dii ll em ek , d iiz duru ma ge· Bu örne klcr göne n mck sö7c ü~ü nu n A na ·
mesiyle sa kJa mak, gizlt mt k, gömm ek. da). den denJ 3pllm l$ lur lv g~.~ kle r . l irmck . do~ru1t m a k , dosd~r u duruma dolu Türkçesinde yayglnhltml kamtl IY0r.
Fa rs. giim knk üyle ses he n7er! iiti var!>a Gon « ket. go n ba ~hk, ça n k gon u. sl ~lr gelirm ek . A nlam ge ni~lem e siyl e )'ola Çl- GÖNÜ t . es . Ir.' könj g,ün (hk.) de n k im~ ­
d:l :lOlam Y:l kLO I 1 ~1 y(\k, gilm (~ a ~m a , $a. giloü , kO)1J n g~"i o.~ (koyu n postu d ah a kllrm ak, )'nllllma k, bir ycrden ba ~ka bir niil - J,:ünf= ü1 /giin üL
~ l r ma, saprn a, ~a$ klnh k, gümrllh/ yolunu y~Jg~n dlr) , ~ t gnnu b~ .. . yerc gitmeslni sa gillma k... Kök anlam l: giillie haf=lanllh /lla n, gö·
~a$ml$ , ~a$ l r m l~) . .. Go n den : kon ek (dc r_IJe ~ ya p l~~ l~ s ~ka . Kök e gele n d. i. t . ü, t c kle riyle w 7ciik nu n all mtla <,a kh h lan. gnn ün içind e
Ha ik a~_lOda gom mt k (h alHmak. lo pr a . bi, mata ra. 5~la k ). gonc u {d c nc l~ g~n.c e türelm c i~le m i : in-d-l...·mt k/ lnd ir mek . o [<l n. Anl am gc ni$le mc si ~ le : gon iil. ~ii .
~ c~i p içine koyd ukl a n so ma ust iinii Ört. (~ön~c n •.denden yapl' ~ l~ sofr~ or t usu), bil-d-i...-mr k/ bildi rm r k. d ö n-d ~·,"­ rek , !>ezgi gücü , kanap'$ yeri. ki$inin Ml-
mek. olü)i1 Riimm tk bg.• oca~:J e kmck gon cuk .(IÇ c~ p. ko~un IÇlOd:kl ee p. _ko- mr k/ döndrr mrk (ki mi yerde dön d ür· yut cvrc nini ol u ~lU r a n du )"gu \·arhklan ·
ham uru k ll~1J p üst ünü küne. kii7\c Ört. ~1J n ce ~I). Rn oç ~.k (lçdonu) . gnnr k (go'." . Int'k. haik ;llt:f1 nJ a dflOderm t'k l, el i, O/ e nm hiilÜnÜ...
mek, öykce p;~ irmck. ) . . . lek), gO~C1'k (g0 m. I~.k).~ k~m çek (1.10 0, lÇ· sc~lc r i n de k a r~l h k lr J iin Ü$mc snnueu K lin~iil (giinlrl, ytirck , an[ayr$, Kh ),
Fa rs. dern krrden, ar. defn (dc fine ile ilo ~onu , I?:0n /kiln do nu$umuyle).. d iind ürmek / di)nJ ermek. kiingiil (yiirek, i_~lck , dO ~ünm e, iilkü, dü ·
j,!ili), fr. rn("ulr. al m . bt"p;rnbtn. isp. en· GON /KO N 11., kiikü, cs. Ir. kün, A nado· GÜ NEN. c s. Ir. ki;n / giin (h k.)dcn $ünce, Uyg.), k f,n~ üld t'j (giinül a rkada ·
tt rra r, lat. d e(odere. kn . köm mtk (ö le ki lu Tü rkçesinde gö n biçim ine gire " bu giln ~·n /göntn (mu tlu, klvilnçh , sc\·inçli. $1. gönü lde~, Kä$.). köng üll tnmek (gö-
T ürk a~l zla n nda da bunun bc nzeri ). kökt e anla m geni ~le m esi. anl am kaym a. içle nlikli..). nüllenmek, isle me k, dilem ek, d ii ~ü n .
A n ado lu h aIk ~17lan nda gom-mt (kie) SI so nucu de!i$ik içc rikler sakhd tr, f1 kin Kö kc ge lirilc n en e kiylc anlam ge ni~le ' me k, an lam ak. Ki $-). Sr.ilngüllüg (gonül .
ilgili wl'ciJkle r, ge neIlikIe, topr a~ e$ip ki$inin içi, YÜ re ro, lJzii, gonlü a nlam lm me si sa~la n m l ~ . Hu e k llc Tiiikçedc yay· Iü, Kä$.), J.Ongiilkt-rmt:k ( d ü ~ii n m e k, de·
o rada saklamakla, kor um akl a haglan llh: kapsayan, an eak de ri , a r. ci ld ~ a r~ lllgLO ' glOdlr: gijv~ . II /güve n , s tv~.n/sen n rin dÜ$ünccye dalmak, IasarI amak
 J
- 290 -
GÜ REMEZ
Uyg.) , kön glemek (a nrmsa mak, dalmak, m biçimlendir mcyc de olanak sa~hY(lr .
dÜ1 ünme.k. Uyg.), kiingü l1üg (uslu. anla - GÜRCEJ4t r. görmek (bk.jten gflr -c -
~1~ h . sevilc n. gönülc yakm, Uyg.). kên- I e k/görr eL
gübüz (USSUz. a n l aYl~Sll.. a nla msll.,~, Ar. ufk-ufuk sözcü êünün haIk aY.mua-
Uyg.)... . ki karilh~! çenen de druif. Ct"
eIiyle
A r. ka lb, fa rs. d.ll, ~ I m. Hert, fr: coeur, kökte n söz t ürcrm c. (Bk. Geleeekt..•
lal. ee r, gr. xoj-dia, ISp. corazën, rng. he- GÖ RE, Ir. gëe (bk .)den gör mek -gflre- j
IH: , ~.a n s k r. ~Hl.~as_ ~ ... ~.. göre _
~o.~u ld~~ •..go~ u ll e n~e~ go n.~ llü . gooui. Görm ek eylcminin kök ünc cklenen e se-
luluk.. gonu lsOz«, gonulsürluL siyle gór-e go",_ Gdmrk 'tcn gd - e/ge-
Aka rd tr- sa kah klza rt lr görl Ie, ya rm a k'tan yar - ajyara bg..•
Karardu - gönülii k.lZardlr )iizl Göreli, görelik. görel ilik_ he ~i gru'~'-
- Süh. - den l ü re ( il mi ~. giiz'den kaynakla nan, aL
Ol 1:\111 ~ lÏl k rit' r.:;>n lii kllJllldl izafel, Iznli E!-ihi k av r nmlarn k :lr~illk..
Yürg i la ld~nd l su seplld l Gein (a r., os. izufl'ten), giin'lik ('H., O~.
_ Da h. - lzan),görelillk (ar. os. iza ret)_
GÖ~1:E, gr. gonla (aÇl)dan gonyajgönyc_ GÖRECE.lr. gëe'dcn görmek; görm ek'·
I Anadolu T ürkçeslne, yakm ylliarda, bi. ren de gör - e - « jgörect (gör ii~ gore ,
lim k.wramlan mn l u rçde ~l irilm esi sonu. anlam ge ni~lc m e siyle anla}'1~ baklmln-
eu geçli. gencllilde okur - yaza rlarea bili- dan. ar. nazara n).
nir. haik açmda gcçerli degildir. Gö~ejk u r a m sa l , ki~ i ni n kcndi anl aYI~I-
/ GÖR- , tr. r;.özj gösj giir (her si özde~ kök- ~~g~~~~cesine özgü, fr, relalif kar~J1I-
lcn)den gör- (mek). Tiirkçed c ce ekiyle sözcük iirelme yay_
Köke.n.baklmlhdan ~ür ~çe ol.~u~u l arh~- gmdlr. ben - « jben« (ha na gore),
ma gotu rmeyc: n bu so? c~ k , T~rk topl!"lu. sl'n -«jsence (sana gore) .
gun un Sik SIk yer de~~tl rm esl nedenlyle, GO- RECI LIK, I - (bk )d
k d lo: 'kP lo r d -... r. gnre« . en go·
ço e&-,~l It;C Ut;' a m l ~~. ncr . eyse ozun· re -c1 -likjgörecllik (göreee olma duru-
den uza kl a~m l~ t l r. Su kok; klm ne derse f I ri k 1/\ )
desin. ~ gill kÖr, kUs, k Ü l~ k.iiz, kür. ~u, r. re a I~ ~ me a~~l 161 . ~ , rek sa~la n a n a h~ ka n h k (bk. GÖrenek)...
t'>g. yal lh kaynal lar da görülen dc#:iSiklik- GORELI, tr: goz de.n.g?rmek, .gormek (en
Icre u~ram l~. ba m l'oa~ka kökenli hir dil çón: -lIjgnre l~ ( kl~ m lO kendl .a~~a r~ ma
\·~rIrSJd,lr. A.sl a Turkçesindc För-g~,z-:: - ozg~, rr. rt'lahf k;tq,h~,. k7 ndlgih~lOdc n _
- guZ-kol-!or hg. kakle ba~ ayan ba tun ~ c gi l. ~c ba~ka hlr nes nen lO du rumuna ,
soÛ\ikler .Ql~el ~akhdlk' SÖlgeli~i: ~le1h~ne ~ayana~). . ~ .
~rd ~~ii n .u;or ü~u n) , _~{ir!L(gii lCltik1 GO RE~IL~ ~, Ir... gn~1 1 (bk.)den gllrell-
~orlu:d meTi ~lh:: ~ me k , körkrtmek Iikjgore hhk (gorcll olma durumu, fr. r~-
(gülc llqmc '). k'"lfkliig ~~ IIr- ~ath'l lf k a r~lhW ) ..
§rmr~lêillièKf, körknle k (gor- GO_RENEK, lr. gör mrk (bl..)(cn
ma:. a ma k), kÖfmi1 (gör m (i~), kör- go r - e - n -e kjgö~n rk_
l(inn ek (gördürme k). körülmrk (gorlil- Kole a~n lam l, gÖlJl' r) r da)lln an a h ~ ka n ­
mek), közrt mek (göze lmck), kóz almak 11k. Gorerck, gÓlle anla)'ip lamyarak ka-
(göl.clmck), közlüg (g6z1u), kÖl unmek lan llan, sonra bir kural niteligi ka7.anan
(görülm ek) hepsini K ä ~ . dan ald lglmll a h~ ka nhk. Ar. örf, ad el...
hu ëlrneklcrde gÖl-k,h-kö r - kös - - Gelmek'cen lüreyen gel - e - n -ekjgele-
kUl - güz hg. köklcrin de ~i~ rc k anlam nek (bk.) gihi.
ç(~al m :lSl na y(\l a çlt~1 a nla~d ly(\r.
Gor kökünün goz' e olan bagianliSlduyu-
sa! alglnlO labanlOl ol u~luruyor, ba~ka
Górt' nrkçl, görenl'kçllik. gönonl'kst l_
GÓREMEZ, fars. gûrm ast 19ûr/yabanq c-
ti, ma slj~urt), t a n görem ez-
J1 dillerde bunun örne~ n i bulamlyor ul .
Görj~öz bagiantlsi yalm1-ea kavram tür e-
tilmesine degil, Tlirk' un ya~a ma a n [a)'i~l -
Gû nnast - gurmas - gnrmas - ~n ra -
mas - goreme s - görem ez/gÖre mez...
Anad olu aj~7~gÎl...--söz Ün ü n giir'c dö-
GÖRES
/ /
- 29 1 - GÖRGO
~
nüsmcsi dogaldrr, nite kim Ier s.. kur, mekjgii1gü jgor ~ü /k ös (kÖ7 - gÖl. U )
haik a~Jnda kör biçiminc giid i, ólünün Ala gózlerlnl sr\ dl~lm dIlber Yg .
guru (ö lünün-meza n) elininkörü (bk.) Sent gilrmeyt ll gö~, hn geldl
oluverdi. --- AItun kemer slkml1 In ~ brlinl
•...Anadolu a~ ll ar mda ... gi'ilemn biçi- Usul oo)-lannl 5ara snn g~1d 1
mi de yaygm drr ... Konya'da gölemnj ek- - Kara. -
L ~imis süt,... Bilecik ilinde
ran hayvanlarm ilk süt ü
" pckmczl -
mez I sul.. gOlTmez
yenl dogu - Ö
Küt ah yada G RE , tr. görmek (bk.ue n gör - I'- t/gö.
A zen' agrz
" ,arm- A ret ., t t k ,., K ök I ki ,
, 1 'd k!!B:: r. z ' lire aql rgr. 0 e t e tmn eet
da d ua kxunaruur... T ur k me nere ' I k n (bk G- " -
mez kankla çi~ sul k a fl SI~ (H . Eren, mesly e avra m uret me . ,nl ~t) _
"
(),;jë, A.wn Aksoy Aml agam)..: GÖ REV, Ir. görmek (bk.u en gor - e -:v!gó-
; GÜ RES, Ir. görmek (bk.nee gör - e - sj gó. ! S~.V-" A_' . .,
ozcugun sonun a ge nn en v seslYIc ad
'
Z~;~ecgi gelrne, övlc m duyma, görmck lurctme: sc yrck de ok'!, . Türk di tin~c
iSlcAi uyanma, duygulanma... ,. vard.lr. ~~ lIce -v~ llcev ( Y" JlJl m a~I , edil-
. mest gcre'Ke"il.Ä na(J()l u haik atllmla ar.
Ala bl.nesu m geldl sün net ka~lhh söyle nir. Peygamberia
Ç~'ll ..mes~u~ ~Idl
Komu r gozll ,1Iruml
./ yaplJk!aTl, söylcdiklcrini yapmak uygula.
male gereksiniminc ar .da sûnnt'! denir.
G~nr göres um geldl Ualk ap: mda bunu n kar ~ l l l g1 v sonekiyle
~ ~. Ka.r. - . edllcev biçimindedir.), -geee - v/ i eeev
bur ada g?f t'Sum geldl (goreslm geldl)- (gcrçckte geee cvi, ta ria la r d a 'ya pJl an-,~
den i'i zledlm, gi'i rmek Istt'#lm uyandl an· ./ eelcyin ekinleri kollamak için kurulanj
~? m l çlkar... kulübe ).
GO Rf S[Ji. lr. grlnnt'k (bk.)len gör - Sondaki I st"sinin dü~ me ~iy1c r \ 1 söleügii
- / e- s- ekjgöreseL ev biçiminde ck durumuna gelm i~ _ Rile-
GÖrtS söleügüne gelen ek laklslyla gü - bilej!,ü - blItti - blle,i - bill'Y -
gö- res -ekj göresek (görenck), gorüle - bilev (b itc gil a ~l ). Pek yaygm olmama kta
biIev sÖl eügü bi1eyl kar~lllh söylenir, ,ra.
GÖRESIMEK-GÖRESMEK, kc. gönnek lav (hk. Aln) s07eligündeki v ek niteli-
/ (b k.)len gör- e - s - I-mek jgöresl mrk _ ~ n de olup ,.a~a~- ya l ap - pla v~- ~-a -
G örece ~ gclmc k, özlemek. HaIk avm- la - vhalav blÇ1mlne glr.dl, mteklm
da, daha çok. ~öres m l'k biçimindc 5Öylc· alav' - alev sözünde de v ('lln. Bunun ~'8-
nir. Dogrusu da böyic olsa gerek, giS- lav' (ya l a r, )'3.' ah)~an. y. sesi ~ i n d ü~me~IY -
lTs'ten mek ekiyle göres mek._ Ie alav blçlmme glrdlgl bclli. Al- ft- V -
GÖ RESME K, tr. gÖl (bk.)de n gör -e -s- a! -e -v jale-vjalev._ haik agzulda ~;
/ mekjgöresmek (göreee~ gelrnek, özle- _ I~ ~~, al~ale~ anla~ln ~a 0 aï,~
me k, gö rme k i~lc me k ) . e-~kök_lc n_ tu iëlrll~t l r , _ ~u l ~ k_Q~ u_;- Ji i-
Göresm ek daha çok haik dilinde geçer, ~e gul-:- e- ~h;ull' bç
aydmlar ara smda ilgi gör me mi~lÎr. Go. ~mdc~1T . Bu .or ne ~ lcfl n. ~I ~I pl'oan~
re smek yerinc, }i ne haIk dilinde, göresi Ieokenh olsa blll', T u ~k dllmm ~s u ~"U _
gelmek de soylenir. Bunun giirul gel. ~ u ~a u'y~ rak , sondakl l' - " seslefl}le ~
mek'ten tür edi~i ni ileri sürenlcr varsa hl bH blçlm k a 1a n ml~tlr.
da J o#.tu de~ild i r : göres! _ grl mekjgörl'- Görevdl'~~ k, göre\ ll'n d ;~ll mek , ~ö re~l ~n ­
slmek (el'in dü~mesiyle), göresl-A _ d~rmek, go~v'lenme~, gnf'l'v ~I, g"r~' 1Il1k.
? ml'kj göres ml'k. Da ha aç l~l: GÖresl-gel. gnrevsrl, jtnrevsil , gorevslzhk_
m l'k/&örtslg(k l mrkjgöreslj!,:m~kjgöresl GÓ RGO, Ir. görm l'k (bk.)len gor - gijj gö r ·
mek/ göres mek. Gör nmek'e gör kökü./ KÜ -
, nun gilz'dcn geli~i, TÜrl.çedc z/rj s scslc- SOl kOk üne gelen gil ckiyle ad IÜretrne.
rinde yaygm dönü~ ü mü YÜlündendir. Sünnek'tcn siir -güjsür"Rii, örmek' ten
Göz'dcn : gijzl~ me k, görmek, göster. ör-gü /örgû, vurmak'l an v\lr -gu j v'uf-
 / - 2112 -
IW, sormuk'ran ~ "r -l,:lI / snrg u , d üzmek" - lcmlorinde z - s - r dön ü ~m c.~ i . Bu ö rm'k-
te n d üz -gil/dülgÜ IJg... giir nlt'k'tcn Ier gilz ~ö!c ügü nü n bclli hir h içimdc kal-
I!;iir - gilI Je,;itltii... n~ ;l dl ~ ln\ agr/l;HiIgörc, surc kü J cgi ~t i gi .
(;iirgii lt nd ir mek, giirgül t'n mek, g,ïlllü, 111 g(l~l cr ~.r. ~~ ~ J(l n ü~m c net ede n h a) 1., .
lü.\.:iirgihüz. \.:iirgihii zliir ., ml ~. bugün rçm. k c ~h r m c ol..nag, ;l/u, r
/ I
(;()RÜNMEK - 2"J - ( ;ÜTÜ RME K
tJ GÜRÜ Nl\IEK. ~ r... giir mt k (bk .)le n giir- ter - 1- ~ /Rii s leri ~ ...
ü _ n _ mt'k/ gor un mt'k... I. ~ cklcrjylc kavrum üre tm c, gelrnek'tcn
Kökc gele n ii -n - mt'k ck1criy1c gc ni ~1c . gd - i- ~ /ge l i " gil mt k'ten gi d - i- ~ /Ri .
me giir - Ü- n - mek -g;irünmt'k, kendi d i ~ (lI d scsjcnn de d önüsumlc ], bdmek',

G() RK. l r. \.:,-, : (I>k.)den kiiz - ü -k/k;j- bu rün i) ym umb r<l k " l n\ l ~l l r. • ke ndini gözc sunmak, cylcmin ömeyc te n b i l -I - ~/ b i li, [ya km, tamd.k], glr-
Giirmtk'lc n: g{,rd iirm ek. giir r. g êrece, yö nc1 i~i yk / gör mek'in konu su o lmak. mek'tc n gir - i -~/giri ,._
/ liik - kiizk - k'-.rk/ll/lrk... Sürm",k'lan s ür - ü -n - mek/ sü rünmek, (;ÜSn: RMEK , t r. k'-Illg'-Iz (b k.)dcn kos -
Kök ;lnl" ml: gi\:lc cle n. ';Il e gör üncn. giireli. gnre nek, giirt' ..lmek, Rürr s mfk ' ) o~mek't cn ~- ü -' n - ml' k/ü~ü n m ek (fl' 0 I ~ .r.m e k/k ös l e rmtk - güs l ermek _
gril le ilgili. K iii~ si\ICÜ ünun u ortaso- garev, giire,d t~ lik. g"re\ leudu-ilm ...k, gf). vü nmek ], d êvmek'tcn d'-, v- ü-n - K'-II-kós-R,ïZ (h k.) kök ûndc surckli loS
t lnin hani!i di>nc mdc .I ü ~I Ü ~Ü kesinlikle re vlendtr mek, gilrt'\'II'n nll·k. giirt'\Ii, gil' mek/dö,ünnll'k ( d '-~ü n m l" k) bg_ dön üsrncsi giirühi)"I>t. O tc vanda n bu d ö-
revset, gi"lrgÜ, 1t"'1lüll'n di r mek , giirgUllI' n _
h ili n m i y,,~. nncak U n:.ur a~llmb h unun Giirünmek'te n: giirü nlü, g'-I rünüm. gÎirii. nü~m e)'e giirmek (bk.) e)ic mindc r scsi
~rü k/ "'-lrug hiçimi gÜlt! anlanundad rr,
mek. g iirk, giiri-t'III. \.:ö'r1Ilt'. giirm l:'(:C'.
görmrmi't. giirmnlik. göro.d . gi.r ii.r.:iirii - e ürde, górünürltrde. p.'-lrUnÜ" p.örünü ~· de c klcniyor, bi.iylece z-s-r scsle rindc sü-
;1 ~" IC :l p.'-lrü ~ h r~lll~1 lilly1c ndigi de U vg.
d a "'ili ni~'Ilt . Güzt! sÖ1Cü~ü n ü n kökeni c ü. gflrü lml'k. giirüm. giirümct', It',rüm . te.; reUi, kaq lhkh bir d l.n ü~m e ola vi be liri-
giiz'd ür (t> k. (;Ültll. l!:iirk'Ün gÜlcl, gê- lijk. görii ngii, gi.rün nlt'k. gijr Ü,, " ": z. go- ') (; ÜR Ü,s. It. g'-lrmek (b k.uen g'-lr -ü -~ /- ynr: giizll'ml'k, g.-.rmek., gii~ter~ek ö r-
r Ü~ aelamta nm içc rmcsj, körük'tcn t üre-
rüntü, g örün üm, giirün iirdr. l:'-'riin ii ). görü , _ ne kleeinde giiz-Riir-g'-IS köklcr inin lek
gi'rii nÜ't1f'. g'-.rÜ't. I:',rii)mf'. gi,rü ,mtk, Kóke gele n ü - , cklcriylc kavra m türct - k ayna ~l. gór mcyi saglayan, göz·düt. Eski
me..i. l!:iiz1e ola n ha~1 3 n llsmm kesinlil1i- me. nü ~mek't t:n dü~ - ü - ,/dü, ü, . ör· hiçimiylc kiiz. k'-I~. küz. küs gibi söylc n i~.
giirü~lürm('k. giirü~tijrü'md•• I,:'->tii ~ül ­
ni ~ó<'le r i r. Klirük/kórug sOlciigunde r IDek'ten ör- ü - ~/örü " öl mek'ien Icri anlaml dç~i,li rm cz .
mrk, giislrri (gos cki ylc ba~laya n lar için
"C~l l 'den d onÜ~ mu~l ü r . Göz'den gor-
iil- ü - , /ot ü~ , ~ml'k't e n ö~ - ü -,/'-~ü , Giisl ermek. agl7- a ~1"I! l kI3 Tl nedeni \l e,
mek. gii!'ll"rmek cylcmlc rindc giiz-· bk. Göslrrmrk )_ {iI\i!.1) iirne k1c rinde old u~u gihi... kiisl ermek, kü..türmek, g,ïZltrmek, kiiz-
~i;r - I!:,-,t d i'n u~ m cs i ~it>i .. .
(;Ü RNEK. cs. Ir. k,-,rtll.·nlt'k (lt' pl:mm;lk.
In plama k)lcn giir - n -l·kh :.i irm·k (t" p- O. (;O R U~I\IEK. l r . giirm ek (hlt.l le n I!:iir - lermek. göslennek !>g. hiçimkr de ",-'ylc.
(;(lRKl::\ I. It . R'-,rk (b k.)tç n Il.,ïrk-rm/. lanm a ye ri. tnrla nll yçri, h'pbm:!k). ü - , - m e k /Riirü~ mek_ nir.
/ .." or kf nl _ ~ usu • iirnt .,-It , Anaml
D lo6r ' Iu h;1Ik ;1g:/ln· Kük anta nll, kaf'jlllkh olarak blrblrlnl U(!.ur hl)l n )I git kirrnak nicrdür
[m ckiylc köklc n ad lürçlm e: ~kme k '- da gürnek de de nir. g'-,rm ek.. anlam ge n i~1c mesi yle bir konu Sana gösl erde}in bir bir bugü n
tc n çek - e m/çYkt m (su yollarlm o nara n, GÖ RNEI\1EK/(; ÜRNEMEK, cs. tr. kiir. ûlerinde kar~Ih lt h d ü~ün ce a h'\'l'rl,1 Cl- ben
kuyu("u. k U~ll dan su çckcn, su çlkaran ), nr mr k (Ioplamak, Ic>rl anmak, bir a raya me k, kltf'j lhkl l d Ü 1 ii nm ek.. d Ü~ Ü nd ü Jde ri- - Dah. _
lulmak'un l ul - am / lul.. m (i ki a\1lç do- gc1me k, blr ikmck)lcn g,ïr - n- t -mek / - ni birbirine söylcme k, kon u~m3 k . . d il eler inde giislerde}in söleü ~ü. kök an -
lu..u). oz'den oz - Iem/özlem (ö1:lcme k, gornr mtk -gürnemtk (w planm ak, ln pla. Vunna k"!an ,ur- u- , -mak/vu ru~mak., la mlyla, gürdiirt' }im. görmen i sa~ aya .
;l/dç n d~an özlem'dcn l üremi ~l i r) . . . mak, bir ar aya gd mck. A nlam gc n i~lc- konmak'ta n kon - u -, -mak/kon u, ma k )101 . hugünkii silykyi ~1e giist erl'}im·d ir.
GÜ R\ IEK. c... Ir. koz (gö z}tlen köz- mesi}le: uyum sa~am a k , a n la ~m a k , da · (b k.), ölmt'k'tc n öl - ij - , - mek/öl ü,- GÖsll'rml'klik. g'-"'I utme k.. gii~ le rll ir .
I IIltk - köz nlek - kiirm ek/ görm eL ya m~ m a k) .. mt k_ c y1c mlcrinde gör ülcn yap l ölc ll i~ mek.
A "~a T ürkçc sindc koz, kös gibi biçimle- GÜ RÜM, Ir. . gönntk (giiz'dc n g'-,rmek nede niyle Ö1:de1Iik. (;ÜT ~. &" 1 (arka klç)len es Ir köt!-
'ri \'ar ( ká~. , U yg.). k.QL(g,ü;~ oca klakij bk.)le n gö r- ü - m/görü m_. GörU~tür~ek~. ~Örü1tü~ l ml'k. giirü.,ü l- göl' (ar\ 3. klÇ), GD I ti sW~~ far s.
p;trlak hk' lan kaynak lam yor ). O ca klaki Söz kökü ne gele n ü - m e kleriylc, ad IÜ' ml'k bg . gor kok."n e ge~lfI le n arda rd3 ck- ya Ir.de n geçl i~i kamsmJ · 1. Bu s<)leük
köz' ün bir gOI. gibi 1 ~lm a SI, göz' ün açllip ret me, ölmr k'te n öl -ü - m/lllüm, s ür- !~ r.l~ anl~ ",l ge m:lc mesl.. . _ fars. g Ir. k ilc }"alllJr ' nin sa\l dog-
k:lp:mJlkça yu m u~a k bir parl ak hk goster- mek'ten sü r - ü - m/ sü r üm , bükmek'lcn O G () Sl E R(. ~" l r . gost ermek (bk.)len gIJ~ - r u ise t r. 1.'-11 kö ün baglmsu olmasl.
m ~' ~ i I,u iki d "~a \"a rl l~I ar asmdak i bal1- bük -ü -m/b ükünl (h u sÖ"lcüklct in sii · lt.r-gt'(gu~te~e ... . .... fars, gt',fle ' 1i hulunma masl gc tckir.
b nlly, olu , t unlu . rün mek, bükülmek cylcmlc rinJ e n gcldi- 1I.~l n.~c k lc n I.~ II ::-gl' / l"lg~.' s u pur mek'te..n Anatlo l alk agl"lran nda g'-'I sii"leügü
J Tü r k d ilindc giiz. g'-lr. Riis ilc ha ~layan gi söylenirse de d ol1ru dcgildir, kiik ~ ij r, s up ur- ge/s u pu rge, d unml'k'te n do.. d ip,l;t ~I n . lt'mel . uç. so n bg. an lamla ra
sÖlCük1c rin hcpsi giiz'den kayn:lkl:lmr. bük biçimindcd ir, s ür mek, biikmck ey- 0 , ~e~-~t'/diine~~ hg.. . • ~ a ~.c li r .
fl u dur llnHb z - r -~ scs1cri <lTilsmda sü- k mlcrî kökün birinci lürevlcrîdir, iinçc (.OS~~R,~.' l r . . glJs lermek (b k.)le n g"~- (;OTlJRI\IEK. es. lr. kiil (~r~.a l öle l ge rJ, ) IJ
rd d i nir d ilnii ~m c gilrülür: g,ïzlemek - biikm ek, ~n n ra biikii lmek gc1ir.)... / Ier .>/gnsten ... . ' u/ ak kl , ~lJ bc k cr , kol-u-r -mek - ko-
l,: iir~l(' k - l,:ii~ h:r"lt' k - l,:'-l~lü k - p;1Ï~~i ' lhlk :l~m d:u:.~rl: . C\:l i k ~dl \"n, .k l,lC ;L' I cK1Y1c kavram ltirclmc, gi;ndl' r mek'lcn liirme gnt ur mt' ...
- I:n ~ tt' rl ~ - guzt'lIt'k - gurc nek - kIJ- smm kll kMdq l. (, c1mhk gIYSI, gn rum · giillde r - i/ giindt'ri (halk..~~llnda ugurla . Kök anlanll llr ka)a ta~Imak, ii"dc n allp )
~ ii n m e k... çc;görüiiiIÇ g'ëI1cl gi\ r ii n ü~ hg, a nla mlar- ma, 'y0ra .k (l~m ;~,. bk: .( ,(Jl1 der lTlekl, bil· arkaya a klarmak. An lam gcn i~1c m c siylc
( )1<: yand:\n "'iidl'lll1t·k Jë\ Il' l m c_~..l!c klc.: ~~:l sóylcnir. . ~I~k. l~ n l" I - I / h ~! I (IllhOl)... .. hir )'rulr n bir rere î1clmek. Ula}II! ~
,ij; m~ k, ~kg..!.-U..'.!l;t k, IGw , Iilldmck (~Zl e~/; O R()MCE, Ir. giir mck (h k,)lc n l,:tlr- o(.OSl ~" R IM, .~ r. g,~s lt'n ntk (h k.)len gns - lajlm ak... Uygllr :lf!./mda ; kiitü rmek ü:ii-
(l~e l:, gö rmcK,'" KàfJ,}(liie.frilek-.:fg<izct- ü - m/ görü m - giirü m - ct'I giiriimce... l t'r -I -m /~(J~I t'nm ... .. . 11lrms:K. yuklc mc k, kardlrma W, kölnJî-
mrk ;- K:i f rd /z~ sl crind e, yallnm oku- Görüm siizcligline gele n ce d iy1c geni}- I, Ol c klcny lc k"Vlalll llirelmc, dlr'tk n mt'k (gtllü rülmek. vübeltilmek. kaldlrLl-
nu~ ill c1 l i~i ncdc nir le. d ün ü ~m c .. Ieme . Yeni -cefJenice: t'1t1 t'n- c t'/e~lt' lI - d ir .-i -~l /d irjm , H rl11t' ~ 'l l~' \('r-~: m l mak ), kiil iiriilmt'k (göt ürülme k), kMi-
Kozünmek - k rl~ün mek -gürü nme k ey- ce, ön -ct'/onct' hg. (hk, (;órüm). ~:e n m, rlllmt'k (bk .)tcn d ll-I -1I1 /dlll m... IIltk (Yllk<.cl mck, çlkma k, kalkmak. bin-
~ GOS TERIS,Ir. giis h'rnlt'k (hk,)I<;,' t:.iis - ~ Oll"k ), k2!-kl. (yiik<.l"k yer. Y:lyla. <fagM

GÖVDE - 294- GÖVEL
yer .). Ka~.da ; kÖtki lIe pe. lepccik, to p- ftJ ekli~, ~ncak nereden.gcldiAi (gö~ - c c ~­
ra k YlA:lm), k.óllemek (kêrülük etmek. ya- l~ n~I!ti) pek açlk eAI1. Du.nun k~de u-
k l ~ lkslz bir e ylemde bu l u nmak ), ~ çrmr de var . Boylece: kogd~ - k oltd e-
nd
mek (ke ndini ba~ka!>ma verme k. kaba kövdejgövde olusum u belli. A ncak
anlamda), këtrüm [oturaca k, oturak, kr- kög - kök - köy-köv - göv ba~lanll~l n l
ç i koym a yen), köl rü ~ m ek (g öt ürme kte (daha d~us~ e$3nlam hAml) __açlkla!"ak
yardrmcr ol m a~ , ya Tl~~a.k)~ ~ötO (d~m), k~l ay gor~lm.uy?r -, Yyg~ r Tu rkçesmdc .
kÖlürgen (gölu ren , gOIUrU(u), köturgü kovtOng sozcuAu gov~ , ar. beden ~ n l a .
[gótürge, góliirme aracr, raama araci] , m md ~ . Bu sozciikte. ~.v 'u n gö.vd~'yi k!'! .
kol ü"m:k (gólurmek). kölUn emtk (gO- ran kok olduA:u be lh, lun l esk! bir cktir.
IÜrme\<. i~l tmç k) ... Govdt ;i, bir t akim aA:Jl ae gi~l k h kle rln e
Vidi ~nd en sonra gerd $ g1 rur d~yanarak,. ~~v - I~ng~en çlka~ma..k .d a
Al-nim bu rka 'yüzlnden giit ürü r bir yorum 1~ldlr . Nitekim köv ~Olcu&u n -
_ M ant . _ dc hiiXUklcnme, ululanma anlam l dJ. sa'--
di 1 . , • - - _ Ol - }\ - " - 1' k, h (bk. Güvenmek)_
~zç erm e g l u~r __~lCu~U ..... rrma Öte yandan g~û s (Asya T ërkçesinde ,
bir yana atmak , onuyu açmak anlamm- kökiiz-kögfls -kögüz bg. biçimlcri ~a~.
dadlr. _ .. Bk. ~ ~.B ur a d a ûz-üs söleüklen bl-
TIz bu nu n l ~ l n bu d tm ~e b! I~~ n rcr e klir. Oyleyse 8ovde-g~üs baltlantl-
Rum lçindtn anln ~t rn n golu rn n SI orlada (ekler bir yana blTaklldIAmda).
ahntlSlnda gOlürün'den anla~ llan )'oke- Kit. Ie kök sözcii - nun 50 , bo 10 lu-
din, onada n b ld lnn·dlr. luk ar. süli le) a n a mml lçer I I yall I.
Buro n )i1zden göl ürü lmn tb m. da da kok soy, ar. a ~ 1 kar ~l httnda
mese1dür (köklüt/soylu)..
N'ola n hm ltstnü:r. br n Gövdtlü (iri yapih), göl'de baelamak (se-
mÜblel.lya mirmek, §~m anla mak ), g3y(1e (gO"·de.
- Lamii - bu iiç om e için bk. 1 a r. SOlo). Anado -
golürü lmn sözcü~ yokedil mez, kaldl - lu balk akLmda: gövdell (yûklü, gche).
\ nlmaz demc ktir. Alm..Rumpr, Ko~r, fr. corps, lal. cor·
Ata mlR soli nl ölürü mw im pus, 111. corpo. ISp. cur r po, 81· soma ,
fal's . ten (~), a r. beden_
•
Öni du rdum 8)T\Ik olurn _ S"h _ ma
,
110 r"_' ... )
,-""v C (~;;.
\bv~ ue
b·lçlml
· . , e Ana 'lu 0
Tu·,'·.
..
. _ u . ~ çesinde eskidir, ancak bu royley\§in de
bu dll elerde gotOnn.ek't en katla nmak, bir attz aynhttndan kaynaklandl1!,l açlk.
N '\ la ~ l mak, )"Üklenm tk'tlr. Ilr: kövjgövjkevjgev ok u n u~l a n öjc ses·
Sl!'C dtden göl ûrd û ba~ ln a~layu Icrinde süregelcn dön ü§me sonueudur.
Am gonn hayran old u lanlayu Ge rçekl e cv kev kökü a lima e ni Ic-
- ~eyd . - me, açtlma I m r .el' ~eme "
götUrmek, ~u rada, kaldt"rmak kar~lh!p- • . GÖVEK, Ir. goverm ek (bk.)lc n göv-e.k j
dIJ, ba~1R golfi rd~ ~a~LII1 ~.al.? lrdJ) ... ~. govek (ye~ermi§, yc~il olm u~ . CcYÎûn ye.
~ I ne ekse am golümr alasozunde de go· 'I k b 11 )
lÜrmek't e n a nla§l1an lopl a mak, ek t i~ni ~l a u6u .
blçmtk"tir... GÓVEL, Ir. gok (hk.)len gi,k-e.r.m ek-
Giitilnmtk, gi.lilrli, giilürülmek, götl1· gökennek-göl!;ennek (gök re ngini <11·
ro m, gölUriln llll, Rölürtl msllt_ mak, mavi 1c~m ek , ye~ e rm e k)l en gö{!.-e·
(;ÜYD E, C ~ . Ir. k1'>ltlkók <g" k l hntuk, ma - 1-göQ;etj güvel.., ..'
\i bir nesnenin le mel bölüm ü, ökü, ku- Tr . de yaygm olan k-g~'v dön u ~m e slylc
tu'~ bg .)te n !,-öydr/ kQvde/gol'dc (k /y{v kökel: kögel : köQ;el. kövel j Rökel · gö·
seslcrinde süre kli dön ü~m e : göge rçm/&,?- gel • gÖ#e1 . govel_ . ,
yc:rçlD /il'öVç rcm / güvçr cjn'l). Haik $ mda gövel ördek (ye ~ll ba~ ör·
Gövde, kimi kaynaklar da gel'de (faT. dek), göAerm ek (ye~e rmc k, mora rma k,
SÖL) sözc ii ~ü n ii n sonunda göriilen dl' ol gunl a~m ak ) .
GÖVEM -295 - GÖZ
GÖVEM , Ir. gövermek (bk.)len göv- dü rmek (yaktu mak, Uyg.) ,.
I' - mj gfJvem (yaz aylannda h~yva ~Ia~1 I~ ' GÜVNEMEK, lr. göymek (bk.)tl" n
dirgin eden iri, kan at lan ye~ 1I1 m sl bar s~· goy-n - e - nlekjgÖ)1Iemek (yatan ~n yu-
nek, delekaçlra n). E~k i ~ ay~ a k l ~rua go: narak s ll l a m a~ l. aAnmasl, gi'wdcnm ya-
~en biçiminde gcçiyor, mtckirn ymc CS~ I ra - çlban nedcniylc 1!>I... tnm yüksclm l"~i .
kayn akla rda , göverm ek de g.~e rme.k dl- SD D).
ye g örulmektedir . Bunun gj l' sesle rinde - (;ÖVNÛK,t r. gi,)m ek (bk.)le n göy-n -
ki dönü~m e sonucu olJ uAu açlktlr.
ü - kjgi,) nü k (ya nml~. yamk, ormanm
GÜVEME RIG I,lr. gÖl'em (bk.) ile eri k yakllarak - ~i"lkülc rck ta rla duru muna ge-
(bk.)lcn g.wem - ~ r~~ijg~l'em trl ~l. «('k~i lirilmesi, tarla. Aoh. äz ümü tü. O cak ta
dag e ri~i, yabane Tl~, yesil olur, iyrce ol: ya klhp kil arlli arak sa rrmst bir górün üm
gu n l a ~l lgmd a koyu sar rya dón e.r~. ~kl
alan ncsne, SDD).
kaynaklarda gö~e m-gü(!;e m blçlmmde GO)lIüklenmek, gf,) nükme, gÖ)Tl ükmek,
gcçc r [T a r, Söz.].
g.-.)-nümt'k, gil)iin dÜ rme, gi'i)iinmek
GÖVERt, tr. gÖl erm ek (bk.)le n g.... (SD D)...
.
ver-i j göl'erL (;ÜZ, es. Ir. kOl (görme, ba kma. se çme ,
Kök anla rm, g~e nni ~ jgöH'nn l t, yc~er ' anlama, lamma, hilme içcren kök)den
mi§, ye ~il olm u ~. A nlam ~en i~l~m esiylc !t _
Ol
)'e~ illik. fars. sebze, yemekhk ye~1 1 Ölebe-
M
A ätl ayn hklan ndan ka)1Iakianan kuz,
ri. k/'i "l, gilt biçiminde royle n i~lc r i de l·ar.
GÖVERMEK. If. kli kjgök (bk.)le n Oeakla 1~lyan koz (kor)la dogal ba @an l ~­
kok - e - r-rnekj kökenn t k - kögennek SI parla ma yonü ndendir. Kot ' ün goz gJ-
_ k ï~ermek - k ó~o:rmekjgokermtk - bi açlhr kapamrcasma pariamasi nede-
gVgerm ck - g~e rme k - gÖl'erm eL niyle yakla~l m . M _ • M
Ge rçck a nlaml gök nngl olmak, monr· Eyle m lüretmede kUl, kot , kos. kor,
ma k. )'c~ermtk_ gor, gös biçimler ine dön ii ~ii r. Bu dönii~­
Oaha çok haik a~Jnda geçen , aydlnlann me, ba~langlçta n her i, sÜreklidir. Küu -
pek bc~e n medik le ri. ?i ~ söl.ciikl.ü.r, .h y- mek (dile me k, i!>fem ek, öllemek), koze·
na~ d l~mda, Turk d.hn m e n eskl urun 1e: mek (dilemek, özlemc k, i~l e m ek), kor ·
rinden bifi olan kok/gok'1en lüremesl mek (görmck), kostennek (go!>l :r~ek)
de d~1 b ir varhAm sol.cüklerin ol u~ma' eylemlerin de küz, kol, k~r. glis blçlmlc-
Slnda ki elkisini, öne mini göslerme bakl- rini aldl. Görm ek eylcmmdcn kaynakla-
mlndan ilginçtir... nan bütiin söz1crin köke ni, bu dönü~m e
GÖVERTI, Ir. govcnntk (bk.)len gli. ncdeniyle, gÓl'dü1. Bugiin, kUz, kOl,
ver - tfgöl'ertL kos goz biçimleri nden han gisinin kök 01-
Kök a nlaml ye~e rmi~ ohm , 'ye~ lII l k, haik duA'unu, ba~ langlçla hangi...inin söylcn rJ~­
dilinde yem e~i yapllan, yenen ye~i l hilki, äini sapla ma olanaA:1yoklu r. Vazlya geçl-
fars. sebzc, zcrl.eval.. . §in çok sonra olmasl, ~~17. a yr ~ h.klan ~a
iklir-tijbelirti - silin -tij slllntl, gi. gore yazllmaSl, bugun blimen blçlmlenn
rin -ti jglrinti hg. bir yaplsl var. kalmaslnl sa@am l~\l r . Hu a)Tlhk, hir
GÖYMEK, Ir. kü)mekjkö,ymtk/gö,ymek al~Jl hiçiminde de va rdIr, kÖl, kÖs
(yakmak, IUlu§turmak, alevlendir mek). (Uyg.), kijl ( Ká~.), g01'. gijs (Anadolu
GO)Tllek sözcüg ü, kök olarak, kuya~ - kij· a~l ll a t1), kilz, kUs, gilt, gU s, gös (Rume-
ye~ -kline~jgO ne~ (bk.) i1e ölrJe ~t ir. A~ · ti aA17larl)...
ya Tiirkç esindc gllne~ k a r ~lli gl s.öylc.ne.n Alm. Augt , fr. oell, lat. oculus, g1. opht·
bu kUYll!} sözeügü yakma k eylcmlylc llgl' hal mus, 1I, se (gë171cr), go!. IWgo, ~a n~kr .
lidir. (Kà~ ., Uyg.) .. köymek (yanmak, lIkSIl S, ak sl (giizlcr), ing. e)'t, isp. ojo,
yakmak, Kà~ . , Uyg.), köylürmek (yak. il1. PechIn, i~k . spa u, a r. a)1I (pmar, kay-
mak, yakl1Jil,1rmak, K à ~. ), kllytlrm ek nak), fan. çt~m (çc ~me, pmar) , dlde.
(yanmak, K à ~ . , Uyg.), kóyOk (ya nm l~ , Góz'd en : gÏJla kJ, gom lil, gi,za~ l s' , gOl-
Kà~ . ), küyürm ek (yakmak, Uyg.), küy· bllf!(I, gözh a~l, giilbebeg,i. gÏJZl"Ü, giizda.
G()Z - 296 - G() ZE GÖZET - 297 - GRANIT
(::1, gözde, i:iJzdemirl, gö z d i k~l , gözdi ~i , gözlü kalbur ), goz ertml (görü~ ulak h~" niyle giiz ilc guee ba~lanI IS1. B u ha~la ntl ' ki\zlUk (at k U yr u~u n d a n ör il lmil ~ gözü
gêze, gêzemek, gözent', gêre nek, gêaen- görülcbilecek yer, görmc atam), giizerle. run kurulmasmda kaynaktan çikan incc komma nract, gi'lz k a ma~ m asl n l önlcyen
mek, gözer , gölt'rlml, gözelld , gözdil. mek (c kini iri gözlü kalbutda n gcçh- su ik gözde n d amla yan Yó1~ m tl()~a l ctkl- ortu. Kà~, ).
mek, göutlm, gön l lt'me, gêzetlemek, go- mek), gozet (gözlcm ye ri, ya zba ~ 1 o tla- si de sÖ7ko nusudur. A nadolu haik aW_In- Köd ilk ~e s, a~ll d eg; sikl i~i yamnda a n-
zeil enmek. göu lletm tk. gozet mek, gozd- ~), golttlek (takvim), gÖletlemt:k (kolla- da gitzt de nince yerde n çrka n, pek bo l la m ge nislcm csi so nuc u g ünü m uzde ge-
men, göuUl rm ek, gözevl, gözyuva rl a ~I , mak, be klemek] , gözg~ (ayna ), gfllg en olm ayan, az akan. yava~ aka n sular anla- çc rli ar acm adi ol m U ~ l u r.
gözka p"AI, gnzletl, g êzlern, gözlemd, (kapaksu ufak dolap), gêzgere (dola p- ~,] lr ... Aynca göze (ö rgil, örme, yama , KiIZ/gÖZ k ëk ünc gelirilen eklerle sözcak
gnzlt'mt', gozlt mek. gözlt men, gözleme- çlk, ocagi n yanmda, du vardak i d clik, do- Tar . SÖ1.)... urctm c: gilsler mek (bk.), gönnek (hk.)
'i, gözlem lt mek. gözlenmtk, gÖzlt t mtk, lapçlk), gozger! (kapkacak koyma yeri, Par s. k üze (tost i, sukabi], kOzeç [küçûk ki.rm ek (hk_ (; örm ek).
gnzle)1ci, gözlÜ,gözlükçü, gözlükJü), lan , ral, dole p), gozgör- (ayna), gozgöre (0- sukabr, ba rdak . küçilk I c ~l i) s özcûklcri(;ÜlÜKME K,lr. goz (hk.)den göz-ü-k-
gö z~ n ct"" gözp lna n , gouûz, gozta ~I, eek yam dolabr, ufa k raf), gózgül [knlla - a rasmda bc nzerhk varsa da anlam yakm- mek/ gözükmek (görünmek, o rtaya çlk-
gözükmt k_ ma, bckleme, gözetleme ij ini yapan), hgJ görti lmilyor pc k... mak, g örunür J urumda o lma k].
Anadol u haik ap' mda goz ile baslayan, gOI iliei (ufuk), goz i1iml (ufuk), gOI iri· GÜZET, Ir. göz (hk .)d cn göz -e-t .J~.m~ k/. Tûrkçenin ölClligini yansu an . adtan ey-
ondan t ür cvcn ~l7cük k r, gerck yarlh ~, mi ufuk, görü~ u lakh~I , giirüi ;lla nl), gilll"tltmt'k/gözet _ lem lürclmcyi giJslc rcn ilginç sözc ükler-
gc re kse tlo~al du rumlara dilcgcrir me, goz kaÇl!!:1 [ekinin, basak vcrmeyc basla. Gozellc mc ara ct, gövlc m a raCl, gözlcme den hiridir. Gi;z'e gelen ü-k-mck c klcriy-
yan ~ llma haklmmtla n ayn bir dil olayt- d l~nda, a~l la nmam li tancJe ri. basakla a)'gltl, ar. ra sat_ Ic ürel i\cn Ilu sÖ7cügün ocnle ri azdn .
dir. TOrk dilinde kar~ lhA.- yok samlan bir· hoi' kalan ta ne yeri), goz "eslml (gÖl ka· Kö kc gele n e·1 ekleriyle ad ltirelm e, Bunun d Ol gorii nmek'lcn scs de~~mesi
çok Ka\T3ml (göz le ilgili) haik a~nda ran.., ta bm ln), gÖl kJrpma k (gö7le isaret göl~-t/gol et bg... sonucu ol u~ u gu n u ileri sü rme k d~u
hulmak kolaydlr. et mek, i~m ar elmek), goz klMml (ufuk), GÖ ZETM EK, Ir. koz/goz (bk.)dcn göz-e. tlegildir. Goz'de n tu reyen gorm ek, gQ-.
GötaÇICI (ya n "e ~ici), gozaçma (yazba~l) goz kuyru tJI (gözü n ~akakla birlcsl i~ t-rnek/ gozelmek/killt'lrnek _ ril nmek eylcmlcrindc z/ r dönüsilmü
u/fi rn \'filuUcrinin tlirlc rini açma), gO- yer) , gödttl (av bekl emc yeri), gOzltk GÖ1'ü bir n e ~ne , bir )'er üzcrinde dola111- var, 0Y!'3 gÖl ükmek'l e höyle bir durum
'.al (iri ~il/l u h lhur ). gozba~ (gö7-C'limc- (gezinme yeri, saba b, gÖ1CÜ, bckçi, gÖI' ra d ula~l tra bakmak, gÖl ile i,l cmck . yok!ur.
,i / nu llrTl ba nr l, i: ib bll ~m l~ (g;:>7Je~mi~ Iemci, ra salha ne), (:iidekçl (çil~Tltuti a An larn ge nis1crncsiyle denellt mt:'k, Itnr u·
GRAFIK, )'Un. gr.. phein (yalmak, grapb!-
çocuk), gozba)-cl (göz ba~lcl / hokka ba z) , dÜleni sa~l aya n, gelen hmuklara yer mak, yardlm e lme k. Yob ulu gÖll'tmt'k kosfy al.l-çizgi ilc ilgili) fr. gra phlqut'/g-
goz bfl ertmek (öl\elcnmck), göz bulatJ göstcrcn kimse), gozle n g~ (av l üfcklc· i)idi r (yoksula yardlm d mek, yo ksulu ra r.k (Çilgi yaml, Çil gi, çizgi resmi),
(g.ö7ün hurunlu yapll~1 aÇ1), gözeten (u- rinde ozd n i~an a)'glll), gozlengiç (he kJe. korurnak iyidir).. kül ünçüm (kor u)'\l- graphto'l (yal ICl)_..
fuk). gözCTk (gözlük), gozeü (çaSllfha n. nen, gözlenen kimsc), gfizlilce (klTkha- cum). (; ra n kçl, gra nkçilik_
)T, cas us), gozeük (giysi do labl), gozd a~1 ytr), gözlilk (naza r tabsI, kabu~u alm· GÖ ZGÛ. l r. goz (bk.) de n gozmek (gör.
mli bu~day unu, urak pcnec re, iri laneli GRAM, )'Un. gra mma (yal.l)dan fr. gram-
(kor1ulma/ lt'hd iO, gözd ~d l (gOl de ~­ mek) - gÖl-gÜ/gÖzgü _
mesi), gózdetl (göst e ri /n ü mayi ~ ), gozd t'- bulgur, su gözcsi, dolOlP, delir men su· mt / gram (helli a~lr h k birimi) T ürkçeye
Göz ile ba klla n ncs nc, gözJe ba#Janllh ölçcklcrin düzc nlenme:r.iyle yakln dönc:m-
g:i Çf'kmtk (can S,klCl hir du rum lakm- )'\I), gozmek (çe~m e, ufak dcJik), gözsüz ola n, közmt'k (görme k) eylem indc n kfiz.
ma k), gözdekJ (ha yvanln, yem yiycn ba~­ (köslebc k, gör mernii, ulan mal ), gözsü z de girdi. Gram sÖl ciigiJ nün kökü )'al'
mek-golrnek/ kozgü-gozgü_ a nlarnlan mak a nlamml içeren grapbo (gra phein)
ka bir hayvan a ba kmaslyla, gözün dc he li- köpek (kÖSlche k), gozsüz se pt! (kösle- deäi~ik olmasma kar SJn görgü ile gölgÜ
re n kabarll), gozd ;>l j~l (ufak o)'\lk, çok bek), gözündekJ olmHk (bir nesneyi eltle olma..ma karSlll, a~lr h k l'lirimi ka r~lh~1
Ö7-(Ic~l i r. Göl'de n gör mek (hk.) - g0llt0 , söylenmesi kökc nsel dc#.ism e -geli ~m e so-
ufak pcn ee rc), goze (s u kaynaä l), göze- edemcyii1c n doäan sinir oo/.ukluä u, say- göz'den kozrn ~k .kölgü -gozgü _ billün ay-
nhk ), gozilne kemik (at gö,_ündc hir say- nueudur...
~i r (gÖ1C çckici ge\cn , göz alan), gonk
n iL k r-S-l seslerinde ki dönü~m ed e n kay- GRAttt ER; )'\In. gramma (yazt)dan fr.
(dü rbün, kaYTla k, o na n lmlS çora p), go' nhk nede ni ç,kan kc miksi nesnc), gMü nak lamyor . Gormt'k, gözlernek, gÓsler ·
u I (gü7el/iri delikli kall'lur), gonltk (Ie- yaSSI (köliI w Ie katlanan, yüreä l ge n i~, gramm al~/gram er (dilbilgisi)...
mek ey1emlcr inde kö k olan gÖl çCkimde Grammalikos (yanel), grammata (ya·
penin en rtikse k ye ri, bülün çevreyi gö- beccriksiz kimsc).. gor, gos biçiminc giriver.di.
ren yed ), gozelemek hiS lc ör ti lmü~ bir Zlll, edebiYll t) ..
Ala gozlerln i s evdl~i rn dilber Gözgil glml gördügünl s öylerne Gra mtrd, gramertitlk_
nesncyi göz ~öze o n:u ma k), gozelleme Senl gormeyt'1I gore slm geldl Su gimi irü ~dügünl eümle yu GRAttto rON, yun. gramma (yazl) i\c
(vcrcm, göz glbi deliklcr açmasl nede niy- A1tun kemer slkmli Ince bellnl - R u~ c n i ­
Ic), gozemek hi~ le örü lü nesnelc ri o nar- Usul boylarlfll sa ras lrn geldl pbon (ses)dan gra mrna-phon/ gra moron
mak, gozl;'lemt kl, gozen (gÖl alan, gönül dizelerind e gÖIgÜ sözcü~ü ayna ka r~ l häJ ' (kö k anlaml: sesle yaldan , ses yans\. An-
- Kara, - dIr. ..
ala n, çckici , sulak ycr, su kayn a~I ) , göze· [am genislerntsiyle: scsi çi7.giye, yazrya
ne (kovanda n ba l allrken, an ~ o k m a s' m dörtlügünd e goz ill', ondan kaynaklanan Gel lmd! gÖlgünUn ytlzO n sara kJ! d önü ~tilren ayglt).
;''I nlcme k için yi.\lc ~cç i r i k n (irlü), goze. görmeyt'li, göre slm sö/.cilklcri bir uyum Olarun buyru#unll iklld a kIl , T ürkçcyc ing. grarnrnophnne'd cn geçli,
nt'k (çok gÖ71û dolOl p, dclik, penc ere ), ol u~ l ur uyor ... - Tc nnuri - hall. kesiminde de yaYlldl.
g(Îlt nl;'r k (hahcak yer, delik), gOleni GÖZE, Ir. gOI (hk.)d en gÖI-e/ göze.., Tllljl kim se nid e gözügü lde Gra moroncu, gramoroneuluL
(lcvha. gÖl a lle,), gozenli (umma sayr,h- Eski biçimi gÖltg ya dOl k{)zek.kÓlt g. Silleek paSI gozügüden glde GRANIT, ill. gra nito (gra no/b uäday, lah,I
~. umm akta n do~a n saynh k), göu nü Yaygm biçimi göze, yerde n fl~k lTan su- " Fcrh. - tanesi)dan Cr. grllnlle/gra nll (deä isik ho-
(gÖl ahel, çe kici, guzel) , gozer (büyük )'Un, bir göz gibi parlamast, li ,masl nctle· GÖZlÜK, es . Ir. köz (gö7.)de n kOI.l ük/ , yamh, çok ser! bir tas lilril)...
GREV -298 - GUG l JL GULYABANI -299 -
Yaprsr gcrcj!:i, lanc1i bir görünümü otma- guduklayarak dele n anlammdadïr]. Bu
smdan dolayi bu adt alnusnr, hayvan guçlii, sivti gaga ssyla ageo dele r-
G ra n it l e~ m e k, granilli_ ken god gud diye bir ses çrkarrr, bunda n
GREV, îr , gréve (hir alanm adl )den Cm' guduklam ak (gagaslyla delmck, C-$mek,
(i~bl ra\ram l) ... gagalamak) eylemi doäm u~t u r.
Fransa'da, Parjs'te i ~ izleri n Ptaee de Gud uk (hurun, gaga, köpek yavrusu,
Gri ve adh alanda toplanmalan sooucu, SOO), bu sönük gUdUl (gaga. mem e
i~bJrak lm l k ar~lh~ Cnv SÖICU~Ü doäm u$- ucu, birini id eyen/ bu anlamda gUtntck
IUr.. Bu sözcëk Tûrkçeye, 19. yüzyJl or- eylcmiyle ba~lanllhd lr, burun , OS).
lala rmdan sonra, iKilcrin bilinçlenm eye Gud ukd rna (ag;açkaka n, guduktera,
bajladrklan ydlarda geçmi$. isçi örgëue - OS). Burada, guduk 'a cklenen drn a söz-
rinin kur ulusuyla yaygmla,ml$t lr. cii~ rum. ëendre n (agaç)den boz madu.
GRI, fr. gris (aÇ1 k kül boya mmda)den gr l Bu s özcükle ilgili olarak: dend r nkola p-
[açrk k ül boyamm da ola n, k ü hlm ~ Ü gö-ü- les (YC$il aäaç kakan), dendr otom os (a-
nü mde ]. ~ç kesen).

GRIp, fr. gr-ippe (burun akmnsryla besta- GUGUK. sanskr. kuh uka (gugu k)dan ku-
yan bulaster saynh k)lcn grip [anla mi de- huk.kugu kj guguL Anadolu haik agzm-
~$medi). T ürkçeye saglrkbilim arac thgsy- da bayku ~ ka r$l h~ da s öylcnir.
la girdi. ilk bak tsta dogal scs, yansrma ses olma
GR IZO , grtzu, fr. gré geols, Belçika'n m olasJlIg:1 a~l r basryor, guk guk diye çrkan
Wallon diline Ö7.gU sözcüklcelndcn grl- doäal sesten kaynaklandigrsamhyo r. An-
s e'dun grizu/gri zo (kömü r oc aklanndan cak, ba $ka dillcrle k :lr$ t1 a~t lrl l mea , do-
j!:al ses olsa bile belli bir kökeninin bu-
çrkan patla yrcr gaz ). Türkçeye kömür i,-
tet meciligiyle giren bir sözcü k. Gr lzo ga- hmdugu a n la~ l l lyor .
Lat. cucolu s, gr. kh okuksi , alm. Kuek-
21 (haik agzmda)..
kuck, Iars. mhtt , Ir. ceuceu.;
G RUP, fr. grc upe (kökeni itl. gru ppo/ yt- Ku-gu sesinin Hint-Avrupa dilleri nde C$-
j!:m, lopluluk)la n gru p (topluluk, bö lüm, kökenli olusu, gogok sözeûg:û ne, 0 diller-
takrm, bölük, öbek). de, bir kaynak arama olanaAl veriyor.. .
GnJ pla$mak, gnJpla$llnnaL Anad olu haik a~171artnda guge denir.
GUDUK, Ir. gut/ku t (yaesrma sesj tan Gugo ne baCltusu n
gud -u-kj guduk (gaga, sivri yer, bir nes- Bent mi )"C)T«Sun
nenin ucu, doru k, tepe, 500, OS). Yaru m Istam boldad ur
Bu söec ägü n erm. gi'd uts (uç. klyt, sivri Onl mi deyeeesun
yer, gaga bg .)lan tiired ig:ini söy1c~ n1c r - Kar.-
\'ar!03 da biz ba~ka dU$iinuyoruz. Ollimiz-
de, özc!likle Anadolu Türkçcs indc, Gugo (guguk) ba&rdl~nda, genellikle,
gud/ kud / kut /kül bg. yanslma scs1erdir, köt û, Ö7.ellilde iyi bir olaytn gerçek1c$Cce-
bunla rm yanSlma olmayan özdc , leri de j!::i inancl vardI r. Kimi yörderde guguk
\'ardlr. Anca k gud uk sözcü~ü tavuk, Im $ ötünce birisinin ölece~i. kimi yöre1e rde
gibi yaratl klarm yeri c$clc rken, gagalar- uzaktan bir sav (bilidiri, habcr bg.) gele-
ken çlkan seslc ri yanSlllr: "öyle ne gud eegi söylenir...
gok eder d urursun, dowu ka nu$san a". GUGUL, rum , khoulchula {ba ~hk)da n ku-
Oilimb:dc kö ke uk cki gctirilcrek ~özcuk kula -kukul / guguI.M
ürclnte slircklidir, hu ncr.!cn1c guduk ' un Genellikle Dogu Kamd eni7. yö re!crinJe
uk' una to:l kar ak h:l$k:l hir ki\kCcn Iüredi- giyilcn ö7el bir ba$llk. Buna kukul a, Ril-
g,ini savun mak inandlrlCl IJcg,ildir. gula.da denir. Ayr!ca lavuklarm ba~la n
Guduk sözeü~ü nde n Iüreyip a!laçkaka n üzerinde ol u~an yumu$ak luy yuvariaSJ-
dene n ku~ un adl diye bilinen gud uktera na da gugul de nir. Bunun kqkuleta ile
ise rum. tera. (Ka radeniz apoJnda apç e~ kökc nli olduäu he m. hl. cocoleUa (lcu-
kar$ l h~) ilc gud uk bir1e$imidir: guduk- kulel a) ile rum . khoukh ula (ok. kuku!a)
ter-a/gud uktc ra (a~aCl gagalayan, ataCl a rasmda köken birlij!:i var:
 (; OL
/ - 30 1 -
/ GOLMEK
(;()ÇLENMI-:K - 300 - / (;Üc';ÜM
ku ku ma ) ile gr. kuuku mlon (tik. kuku - ycmek, sül yc m c~i) gihi gül ik , üsc rine
hl:. gr. dyn em js, ~n ul:t i a _ Krtllk. gedük Mlnuk1cri gl"dik a nlamm- m inn ) q köke nlidir. (; ü~üm denen ara - gülsuyu scrpilcrek yaptlan bir ycme k 1'1-
Guç lendlrmc:k. güç ll'nme k. gü ç1e1m('k, dadrr ( Kit.), a nca k gedik' lc gii dük' lc ctn, Roma y(\neli mi dön c min dc, A nado- rnasr YÜ/iinden gühic (gülhÎl;) biçimin e
güçll'~lirml'k. güç lü. güçlük. g.üçlÜ!ük. kesilme, buda nma, yanl rna, c ksiklik ba: lu'da çok yaygm oldugun u müzclcrde gi rdi~i kamsrndayll. [bk. A, }... lI ~ -aç söz -
gûçs ûz, güç süzl ük _ krmmda n, anlam gcni1lcm esinc d aya - sc rgilc ne n kap la rd a n ti:re niyorul. Bi- cuklerinin q kukcnli tll u~u bu ka nlY' pc-
G ÜÇ lEN~ IEK . Ir. gü" (b k.jtc n na n, blr yakmhk var. A nadolu haik <lS:- za ns döne mind e. o/d likle. ma nasnela r- k i ~liriyor . (; UI'311_
gÜ ç.I~-n -m l' khtüç l l' n mt'k _ zmda güdük [tan dirda, Imn da pi1irilcn, da gü ~ü m ha~hca sukab syd i, G er ck al m- GÜLLE ""' k ' I ( ibi ••, h "
Köku iz1cyc n c kle rle gc ni11cmc. dil' dcn yagh, ya~ 17. çörek , Iaiz, arabozuc u, dc di- hk r d ge rc kse mus
l laa rua, " '"lima n1aroa cvle ne - / •
da cv . '? "- U t to p gi I Yl!>, lp lI!>a -
I k 7 <: )" 11 I '"11
d il-I-c.n .rnek/d illen mek (d ik dÜ$ffiC k. kodu cu}, g üdükc ü (raizci), gü dü l (krsa, ee k kszm çeyiLi a rasmd a gügüm ün (lI d na.n sa ç. o pu ' """'i e n gu ~ .gu, t ,~ .
çok ko nusmak ], gm ' den gü . I .I~. n. gcliscm cmis, ho du r, kmk ICSli, kiraz ku- L ' ' d (j " " '" k Kok anla rmtopar lamp lop biçimin c gen-
mr ycr t va r Lr. rugum , wa n. tc nccr e . 1 I '" I k b"'l- .- B
mekjgüll enrn l'k (iki ayn anl amd a, gü[ ra- rusu, rmstr c kmc!ti, e ksik, kuyruksuz , MI- suc aya k, birhirin i b iuü nleyc n cv gcrcçlc - Tl. en, s,aç, °p ~bu n yuvar a o umu. U
kmrn ak , güllc ~ü slc m ck, gü l açrlmak ), kabr, ufak testi, ku mbara, oyun ca k to pu. ,,' Ouëu bi k la-ak A " nllehgl ncdcniylc savas aruct ola n tnpun
r nnr, sug um , ur a p 0 ara , nauo- <'I I d 'I
bel'de n be.l_l-c_n_mr k/ bel1e nme k [t arla ked i yavru su, çirkin, be~i k ISIIm a aygill), lu'da ilkçaga de~in gider a ncak b ugün- atugr nes~e ~e, ar,. merm (bk.) c m ene,
bellen mek, b ilgi ö~re n m ck ) , s üs't cn güdûl ük (agll kmk tesl i), gü dü lrk (aWJ
kû d k ki u êildi • h u ad vcrlldl. Eskidcn toplart a aulan l a ~-
u a l'p e cs I .~b~. IT.. lar yuva rlak l a~ ll fl l l r, bi r küre h içimine
süs-I-c-n-m ek/ sü slenrnrk _ hg. len·mek klflk te~t i . klip, hep si için bk. SD D,)... Bul. g1u m, az. kll~ll m , lIl. c ucrun lll, Cf) - SO k IJ1ur"u. ' , .u
,, ,, e , nm
. "L u au.1l a ' maSl ua ,.
c1der iyle güç ' tcn güçlenmrL Bu ö rnc klerc b akillrsa, An adolu'd ;l gü- ? uma . h u {llav YÜ/ ündl'n nl"'-1 gcr ck.
GÛ DE K. l r. güd/kü l'tc n gü t mrk (b k.)le n dük'l e güd ül e~a n la mh d lr , haik awmda GU L, far s. gül (çiçe k)de n gü l_ _" -. _ ..
glid -c-k/ gü dek (gü dli1en yol, lutu la n yol, glid iil da ha yaygmd lr... An ad olu T ürkçesine ya/Jn Y{lluyla geÇli- (. U~M E K. e~. Ir. k,~'m rk (gulmc k)le n
c rek, lx:nimscn en yönle m, ul a ~l l m ak is- G ÛDÛM, Ir. giit mek (b k.)le n güt ·ü .m /gü- ~i sa mllyor. D ivan ~iirinin sa)'1h. e n yay.y kul 'mrk/I!:ul:mekjg,ul~e~ -'" .
te ne n yer, amaç, ar dl nca gidilcn d ü~ü nl Uim/glidû m_ gm bi rbç kan amlndan bi ri ba~ta gele - E., . Ir. de ku l (oca k kulu ) ko~l e gü l-
cc l-g.). O rtada b uluna n t sc sinin d' yc yumu~aya' niuir. ' mek (kûlmck) e ylemi a r;\.~m~, il;e rik lt/(-
Glit köküne gCliri1cn ~k e Ue riyle kök- rak dön ü~ me.,i so nueu gü tm ek' lcn gü- Alm. Rose. rr. r oo;e. lat. TOSll , ill. r oo;a. klmm dan ~ b~r y~ k m.lil~m3 hula,:" ad~ k .
le n :\ll l'l u~lu T nla : dile mek '! l-n d il-c-k/d l- l üm {llnlaSl gcrcki rkcn , giid iim ltil;inlin e isp. rn SlI, gr. rl Uldun (Roous adasl ilc Bu cyl~.m lll k.n~ em Ihnl - A~'r u p'l d IIY'
lek, isl emek' te n IS-I-c-k/ isle k, gl'Çmek'. giru i. T lirkÇ\:de gülmek, g&.nclli klc, y~ b aglanlJiI. Rod os'un ~i kk cle r i n de gül \'ar . I: sc~s ~ldqlll1lfi: .day~l.~, raTS ui l~u,l)
Icn gleÇ-c.k /gt>Çt' k, çökme k' le n çö k-c.k/- nel mek, cvirmc k, bakJmlnl ~a lamak , d l), ar . ~'erd, ra rs. guL so~eu~~ d~ .nl;lhdlr. ( . ul . . e yk ~ l n l n
çökek bg . ko!tiî1la a n a m arlnl lçc nr. Giil me ey- Giil'de n: giila ~ac l . güll)('~eker, ~iÎlh al . doga.~ Il;~ "i!.l. hu ~u gc llfl Y(lV~nea.k
GÛ DE lEMEK. lr , güt mek (h k,)le n lemini ol u ~l u r a n güt-güd köküne ck le- mi, ~ü1ku rusu,l!:ü IY:l~Cl, giilYlt~I... b~l ku l-gul k(lkle r m(~ . yans~~es 07ell~-
glid-e _le_mek / güdelemek (b ir nesneni n, nen Ü-m e klc riyle güd-ü -m/güdüm kav- rü l EÇ "1 k .. gl ue açlhn. T ur k u ~JC"bir ad o lan kl'
bir dü~ünc e nin an l mea gitmek , kovala- ~ '~ 1 , lr:_lgu nlc ," (bk)l e~ gul ~ çjgü1 eç mi kiiklcrc md. ; ki-!-!c lcTc k e !cm luret -
mak , il-lem e k, siirm ek).
ra ml yönet ml', denetle me ka q lhgml ka -
~ndl.
rul
I (gu en, .~u c r lu, ~c v ' m h )... . me olaYl vavgnflflr,;Kll u , wn, stOlr bT-"
, Asya T UT kçcSlnuc kulmek blçlm mde gc- I§tcn -kij-mek/ kllme gitm ek ( k )
Gül kök ünd e e ck inin c lkisiyle d scsine Olm ek'l en ól-ü.m j ölü m, görmek ' len
çe ~ ,?ü1m~k' i n k.~lk ü (ll~ n kü l' e eç ekinin ~;, z' dcn giir -mr k/ I!;ü r mo:k (z/ r dön ü~m~:
dö n ü ~ m e (t /d dön ü~ü m ü ), lu lm ak ' lan giir.li-m / gikü m, sürmek' len s ür -ü-m/ -
ge lm lmeslylc k u l~ç/g~leç A n a ~?lu a~. siylc, k;;zjkiir. kiirmek /I!:iirm ek gih i),
tu ta k/dudak (bk.) gibi. Hu roz cük, ua - sü rü rn, bü km ek' le n bü k-ü-m/ bü küm or -
b~ d:nya ygm(h r (Ivcl hklc 14. ytu yL!uan Jmz.:ili:n bllz .nl_a~u !.n2 :l k J.H>gl.!kU!!!.-JI~:.
ha çok haik dil indedi r, aydrnla rca b ilin- neklc rinde old ugu gib i gü lrnek' te n
m el~ bilinm edi~i nde n de küçüm ~ nir. · gü d-ü m/gü d ilm_ y a):. . ...... .... .!,1;n ak. ' .Imek , h UI k , ilme L:LSD D.). ~
Bu n~ n ~ l1 l~ ".ç. l!:ü!l'1'. )~ 'du , gu l~.n ç )~z1 u (L'ul:)da n bu y-mlikjhul mak _(~k_ü~ u-
GÛDE RI, gr, küdarlon , kü di on (koyun gö- ~ü d ~mc~, güdümcülük, güdümlü _~u ~-. o~ n e k1c Tl o lJ u glh l, T ar . S07~ , gu lek ml:~ do na r gihi ü~üm c k . SD D.). ) ~ e-
nu, de ri) dan g:üdari/gü derL ooze~klcfln, ha.lk ~g.;m~a yav~I~~gu- , ~l ç l m ~ J e .vardlr ~S D D). se n yd)Jcn ) t:!.mekbelmek (}'d gibi git .
T r.d c, ge neIli kIc:. me~in, geyik gÖniin. n1! bd m~ ycn klm l d,l_ ~ . urk ullm.de ( .~ L [ Ç l I K.l r . ~Il l m e k (h k.)len giil ~- mek ku~m 'lk). mndTCiTriiJê ~rlTuld u~
de n yap lla n nesne , üze rine ()(urt ulan yay- ~ylc b.lr ka~T , gu du m, yoklu r dlye ,/ h k/gü lf'çlik (gü le r yiil]Ü!ÜL:. ar . hc~ - ~ihi gül \ k n 1!;ii1 .m rk l!:ii1mek_
gl , orlu ... SO}'lenu ula r...
~t). Slim . hu l ( ~~'\ inm c ). a ~ . ullu ( SC ~ i n m c), }
An adolu Türkçesinc, A nadolu' da ko nu- Ar . sn k, ld a re _
G ÛLEC,E N.lr. gül mek (b k.)le n gül-c- rum . 1;f'lo (SI.·\·inmc) ~cl/lc r i)' 1e Ir. gül I
~ula n r um.d an geç ti. GÛ FTE, rars. goRen (roy lemek)dc n gur-
/ ~e n /gü lrte n (ço k gille n ho yuna gülen). (mek) a ra~ m(b , t ns . gul (gijl) w:rc ü~ii -
GÛ DÛ. lr. gfil mek (b k.)l e n güd.üj güd il I te/güRe (wy!c n m i~ S~l, ~~y lc ~e,n), 'U" LE .. .', nh de içcr en , b ir Y'lkmhk va r. Nitc\cim
(k i ~iyi yiin lendir ici e lki. Bunun k ayna~1 Sonra da n, blr elgm m sOlle n nl olu ~l u­
d ürlü , du ygulamm dc!~i l ak ll gücüu ür,).

güdümcü, gÜdilm cü lü k. gÜd ilm lil...

ran , "olii.m ~ u,e n.ir ~I ~.u . Gü n e (söl)n in
(; iidti eü . ~ üd ikill ilk. ~ ii d i i l mrk. ~i i d il m. e:r~\yc d l~l\lI~l l1ru lmu~une hl' S I ~ (b;l!'tlan-
nll ~) Ucm r. .
/
(•
"' l kK,lr.
(" 1 gu lmek/
" 1
gu I' gu e n, gu cr YI V u .
S
kül
" me
I" ) k len g ül ~ .k / .

B UIllJn kiil l'k hiçimi de va n II r (T af.

'" S D D )
.:.11'., . ' . .
hU 1-Il~f'I ' ku' k'-c nv
hir inc çn k ,'" ,kUl .
A lm. ladll' . JI,
" c k u'" ..gu'" k0"k 1eTl. h'Ir-

' b ..I. . ru, h'u, fars. Imndldr n, /

r llm . ge l ", ;t r . (I; I ' l k. lr . ri rr . i ~ p. r i , a,
J
G ÜDÛK, cs . Ir, kedük (kmlml ~ , I((;,pm u~ ) GÛCÛM, gr. !,-ouku mion kü ük ka l an / (. UllAÇ, l'),r;.. gül:ic (güllaç, ij/ er ine gtil- ihr. !til.
a çtl m l~)l en k etük~dük/güd ük, sukabl, te nce r an ~ul~,~ I..:~u u m-gu· suyu dji~ lèrck yaplla n h ir yeme k (llma - ( ;iilmrk ' len: l!;ii1eç, giilürük. gülü mse -
A nla m geni~lcme~iylc. yele ri nce geli~e. gum-güll:ümh!:f1~ür1'!"__ -.. - S I_ n ~d~ myI9I a n gü ll,áç_ gü l . l ü - a~. S u me. l!;ü1 iim ' em l'k, ~Ü lü n ç. I!;Ü l ii n ç, ü k , gij.
me mi~, bü yüye m e m i ~, klsa k al ml~ kim- Ai1äOOT~e, An ad olu'da ko nu- M)lCU~U n su llaç (~u l IIc yapllan a~, sülhi liin ml'k. gü l ü ~, ~ii liÎ ~ ml'k. gü lü ~ü l ml'k,
sc. ha~\3n log. (hk. Ged ik). ~u l an , rum.d an gcçli. La l. cucun,a (ok.
GOMR ÛRl"Ü -J02 - GÛNUEM G ÜNES -303 - GONLOK
gülOl, gülü tç û.; kan, parlayan. güne§), ku)'3§ (küyc$, gü- Eski Türk aglzlan nda dem ekiylc kav- gr. eftos (hclyos), ar. ~ e ms, ak. 18m1U,
nt l )_ ram türc tmc lanrl-demjtll.nrldem (tann- Iars. mlhr, hor ( ' Îdb~ , k ' l a birbk tc her-
GÜMBÜ RTÜ, tr. gU m (bk .)dcn güm-b-ü-
Ötc yendan könükmek (yanmak, U yg.), sal, ar. iIilht), mog.dan almen er- lÎd jgün e ~ l~'~l, süylenir), Ar (tilb jl ~lk 'l a
r.tUjgümbürtO _
Gürültü, bögürtU , çal!:lltl, ~anglrt l , §In- könürmek (yakmak, dagla mak, Uyg.). dem/erdem, bu nun ertem biçimi de var. birliktc flrtäbj gUnq 1$lgl, söylenir ), fr.
Böytccc küy-küy köküodc kön-kü n kökü- Uygur agnnda kü ndem (güncsle ilgili, s oleil, sanskr. mitru, siim. utu .;
glrt l bg. be lli d ier a larak d o~al sesfer- ne d ön üsme. Nitekim ba lk ay mda kUn,
den ~ö7cü k t üreme si..• günq gib i parla k, parlayan, günesli). Bu Anadolu haik aglzlarmda kJnel, kOnq ,
kön, g üe só7cükle ri c~an l amhdl r. Kü- öm ekle re görc gündem sözcügünun könt 1, göoe~ , gint} hiçimlcri var.
GÜt\t ROK, ;11. cnm mercln (ah~vcri ~)d a " nes , gunt $, kÜne§. günel gihi ~üyleni~lc r Tu rk dili kuralla rma , yaprsma aykln sa - Günel 1tmr k, gÎine~l t'nmek. gOne ~lC't-
güm rük (SYB). Anadolu haIk a#zmda, 13. yüzytldan bu ytlmamast gerekirdi, cysa kimi dilcilc r mek, gOnelti, gijnellI k. gUnelsiz, g{inet-
Anadotu T ûrkçesÎne. hal yen ahsvc risçi- ya na yaygm dir (bk. GÜ nt~ ) ... Türk dilin de böyle bir söz c êk yoktur di- sizlik, günC'~lop u _
leri a rac l1 l~lyla, haik dilind en. ha lk söylc - Hint-Avrupa dillcrlndc gUn, giinr-§ anla- re kar~l çrknla r.c. G1 ne§ aluyi gloei
yi~i~k gcçti. (j eçi ~y(Jlu klYI iIIcridir. Olm, içcren stil!c rle Innn k ar~lh~l ~iiylc ­ Pars. r üz-näme (r ûzj gün, näme /y all h MUl,'kn ermanla rlna
H alk agzmda k ëmruk, kümru k, g1"lm- nenlc r ar asmda aydmlat ma , 1$10111, par- beige, mcktup, "r uz na me ise gündelik i$- $In di grzlar gldeyi
r uk. gömr ük,g<i mru k,güm rük bg. s öylc- lam a cylcmlc rini yansüan sÖlctik1c r e s- !crin ya711dlgl beige)... GlIgen yapraklartna
ni~k r i var. kökc ntidlr . Dei, deu, den kökjc rin dc G ÜNES, es. Ir, küymek (yanmak)t en - Hasan T unç. -
Pa rs. gömrük. alm. Zoll, Ir. doua ne, isp. gun, tann kavramlan yanya na bulun ur . k üy-e"1j k ü)l'l j k ü nr.j jgü nt~ _ GÜNH. lr. kOn/gün 'de n kün -e)".künty / -
aduaea, ing. cu stoms. lal. cc mmerc lum Nitckim alm. Tag (gün), lal. dies (gün), Kök anlamu yakan, ya nan, euan. kavu- gün ey_
(a!lmp sai llan ne ~ne ) ... isp. dia (gün), il!. di (gün), fr. j our ran, parlayan. Anlam geni~l emesiyle : ay- Kök anlaml: gunq c, gü ne ~i n dogdu ~
Gü mrü kçU, gûmrükçÜIUk.. gümrükJe- (giin) ile lal. deus (Iann), gr. dios, th eos dmlalan. 1~lk saça n.. . yere y{)nclik olan, giincle bakan, günese
mek. gümrükJtnmek, gümriiklU, gUm- (Iann), fr. dit u (Iann, bu ~ÖlCü~ü n kö- Küy, köy kökü niin, eski T ürk aglzlarm- kar§l, gü n e~ göre n. Uygur aVlllda kOn-
riluüz- keni göz.önûnde IUluldu), sa n~k r. dh'a, da, yjn seslerinde gö rülen kar§lhkh dó- din, kilndlnl (guney, giineydc), künd lri
GÜM ÜS, es. Ir. kiiml"k ( ~ak la ma k, giz!c· isp. dios, itJ. dio (hepsi la nn a nlam mda) nü~ü m lc d egi ~ ik söylenisleri vard lr. Kö- (güneyde), Anadolu haik a~zlannd a gO.
gibi kavramla rm kokeninde 1I)'dlOhk, 1$1- yürnll"k.kiinflr mek (yakmak, da~lam ak ) , neç (günq görcn ye r, günqe )'önclik
mek)lc n küm ·ü ·~ /kümü ~/itii nlil ~ ...
Kok a nlaml gömü lcrc k, gill enerek , biT ma, pari a klik bg . anlamml içcrcn bir ni- kö)1ik-könük ( yan ml~, yamk, daglan- )'er, giin c~ ), güney (gUney, güneyi, gü.
ye re sa klana rak ko runa n, yerde n çlkan tdik vardir . Hit. s iva z (gün), ing. day m, ~), köyirmek (yakma k), kiinUkmek ney, gUney, günq görco )...
nesne. Köke ü ·~ d lerinin gelmesiyle ey- (gun), 4 roç (gUn), uyg. roç (gUn... ) (ya nma k) eylcmlcrindc küy.ku n köküylc Gü ney sÖlciigü, Anadolu T ürkÇe5inde
lemde n ad IU rct me : ülelmek (böl û~­ fars. ruz ile so~ roç q köke nlidir. a nlam degi ~ mcsi sUrekli. Nilckim Uygur eskiden ocri söylcncgclmi§tir : •_ pr_
mck)len ü1 -ü '1 jü lü ~, kösemek (i~e ­ Uyg.da geçen roç ahntl söleu ktu r. atzmda kUn (gu n, gün es, guney, zaman , tev/belev: ol yere derIcr ki mulla~11 gij_
mck)lcn kös-O·,fkö,>Ül (islck, dilek, Gûn ' den: gÜn8§1". gijnaydln " gunbah . süre), kündln (güney, güzel), künd Uz nq toku na, Tiirkide ç~aç vc guncy la'.
Uyg.), Ulmtk (ycnmc k, ü ~I Ü n gdmek)- günbahgl, günbahSi. günbC'rl, gU nee, (g ünJ ul ), kUnlnle (surck li), kü olem ek bir olunur... d(J~u anlamlnadlr, bali ka, -
te n üt -Ü1 /ÜIÜ~ (ycnm e, ü ~liin gclmc, günct'k. gOneel, gün (Tllk, guneül, guo çi. (sürckli, hergün), kÜnlüz (giindUz), kij- Slhdlr vc ol yere dahi denür ki boyuna
ó tO ~ de den ir, Kä~ . ) bg. kiimmek-küm -
çegl, gÜ ndelik. gündelik çi, gündtllkli, nUk (gii m ü ~, pa rla kll~1 ncde niyle), küy- günq ala, T ürkide ço~a ç ve güney... de-
mek (gi71emc k, saklamak, gö mmck)te n gilndem, gündfllj, günd t§te mek. gündo~. dürmek (yakllrrnak), küyml"k (yanmak ), nir. BÜrh. s. 102, 146" (dili güÎ1 ümiize
kUm.ü .§jkümül (kömü§ biçimi de r usu , gü n do~us u, gündiinü mü, gündüz, küyiir mek (yakma k), köyruck (yanm ak, .
gore b'Iraz d)Ç "' ml"~llr .. . T ar. ,S'01...
e5 1 ~t lfl )
var)...
günd üzcü. gündiizki , gtindüzlil, gilnd üz- kavrulma k), köydUrmek (ya k mak), kn- (;ü nl"y'd cn : güneybah~I, güne)ball, gO-
Lat. arge nlu m, $r. 1U'l;uslon. argu ros SeraSI, gUndiizün, gün ebakan, gün t l, gü- )irmt"k (yakma k), Kä~.d a köymek (yan- nl")'dogu, günt)'1i-
ned~rulum (güncsle ilgilidir). mak, yakmak), kÖ)1Ürmtk (ya kmak. yak-
(Argos' la ç, kl l~1 lçio 0 adla bagla ntlh), tIrOl ak), kö)ilrmek (yanmak, yak!lf' GÜN(;E N, t r. gün'den gün-genjgüngen_
ill. a rgenlC', alm . S ilbC'r, fars. si m, ar . GÜNAH, fars. gün àh ($.uç)ta n gün ä h (di n mak), kö)ük (ya nm ' ~. yamk)... (Jün u göstcren, gün ün döne mini, dilim ·
fldd ah, sUm. kubabbar. Uyg. künüL bakl mmdan suç, yapdm ama ~1 ger ekcn). Bu duru mda köy-kiiy-kül\ biçiminde bir Icrini bildi r~n nesne, ar. takl"lm kar$lh-
G ümü§ba hC:I, gümü ~ çü, gÜmün ün. gü- Fan . da gün lh söz..cü~ü n ü n, islam inan ç- d ön ü~ m c, a ncak, ha~langlçta hangisi var- tJ., aynca saa i a nlammda. Tiirkçede gen
m G ~ ltmek, gü m ü~le nmC'k, g(j mü~ let­ lannlll nitd edigi içcriklc ilgisi yoklur. dl? Bu so runun yaml ml bulmak, bugün ckiylc kijklen kavram lu rcl mc sürckli-
mek, gümüllO, g ümü~serv l _ Bu nede nle sö1.cü~ii n koken ini "l<l nn için kolay dc~i l pek. Çin. kütn (a daM Ia· dir, yaygmdlr.
buyruklanna aykln dü~ e n davram ~ , ML" rm bulu nduäu yer, O~m anl l toplumunda Giirmek'l en gür-genjgiirgen (iyi gilren ,
GÜN , cs. tr . köyj küyj kün (aydmlatma, I~l ·
ma, yanma, parlama içc ren kök)cle n . diye açlklamak ,yamhieldir. SÖlgel i~i : hltft'm dairl"s i) sil7ciigünüo Uygur agzm. 50 0. ), gfzme k'ten gez-genjgezgen (çok
Ze rdü ~1 inançlarma gö re suç, Zerd ü~ t' e
kün jgü n_ da kU n biçimi var (Uyg.). (jene Uygur gezen, geziei), düzmek'lc n düz-genj d ür-
aykln davranm aktlr; ona sövcn hir mus- aV tnda kuya l (günq), Ka~, da kUYil§ ~~n (düzc nli, uyumlu, J erli toplu , hepsi
t\.Gn/gü n sözcü~ü n ü n kökeni kö,mtk j -
lümam dövmek yasaldlr. (gu ne~). Büylcce kUJa1, kü)'e§, kÜ~t'l, lçm l>H k. SD D.)...
ku)mtk (yanmak. kavrulma k, t ulu ~­
mak)lir. Köyjküy kökünden koymtk. GünahUr, gOnahUrh k, günahh, gü nlh- güntl, kün , gün gibi ku-kü-gü köklenylc GÛNLUK.I ., sanskr. kundunrka (gO nlük
l>a5IaY'P özde~ a nlamla bir dö nii ~me gö- ' de ne n bitki, agaççl k)(ta~ d u fU k _
,, ~
kü,mtk. köYÜnnC'k. kü,iinn tk (hepsi de
ya nmak), kü,iinnek (yakmak anlam m- G ÜNDEM, Ir. gOn'den gun-d emjgün. rülü yor. kundrok - künrük • kîlnlük _gOnnOk /
da) . ko)iik. kü)iik (yanml ~), küyt'l (ya- dem_ Alm. So nne, lal. '> 01. isp. sol, itl. solt, ' gUnlük_
GÜNLÜK - 304 - GÛRLEMEK - 305 - GÛTMEK

M (l~. küdjl. uyg. küjl , kihl , a lm".Wei~ rn . limbde vanhr, yigil, ~a rl>l l maf, yürc kli, bizc g öre, gürt'~ ~e n i n ce. iki k i~in in hir- kild u ~ mek ·ködii , m l'k [bc klcsmc k,
uch, ];11. rus. th u ~. nliban (u rn), I ~ r. I.nd - kabada yi anlnm md ad rr ( K;;~ .). ( j D h u birini göz dc ngcsme vurmast, tanmao. Kh ). gû tmek [jzlc mck, uymak, kolla -
enso, itl. inC( llsu, fr. ,,,,"cens_. 6 ;111 dille- sönügün Ir. · m o~. oldugu kamsmd ndrr gö z!c görü p ölçrn c... i anla~l l mahd l r . G ü- mak, T ar, Siif..)... Bu ome klerde, küt,
rindc gcçcn, lal. ciln~ er~ (y;l.mr 1 ~ llda : (mog.d a güç, crk anlnmuu içc t ir ). 0 Y"''' rC!j' i yapa n kimseye Iars. pehleva n (b k.) küd , gül kiikü nün kcllam ak, be kjerne k,
makjdcn rareyen ",u7(:u k1cr m kökcni h u sözc ük "kut" hiçiminde Sumc r dili n- de nir, b u söz de kllruyueu. bekçl a nla- Izlemek, Ilözelml:'k. uyrnak bg. antamla-
sa nskr. ka ndnl h (p;lrlam al)l1 r... de de gö rülüyor. Far sça "kUT: , "gur" ... ii7- mmdad lr. x oru yucu. bekçi ise kor kusu7, ra gele n eylem1crin kaynaAI oldugu bel-
cükle riylc IJ . kür/ gUr arasmda a nla m ya- güç]ü, yÎ~ 1 kjmse ler arasmda n .se çilir, li, belirli. Gülmek eylemini izll.'ml.' k anla-
GÜNl ÜK 11 ., Ir. l,!.Ü n (hk.jdc n. T ürkçcdc k m h~ yokt ur. Faesçada gur buz i...e alda- mmda al d l~m lzda kül k ókunun ba shca
gii nlük (gü nq lik. ö rlü, ~ m~.iye , gund_e- no, oya laylCl. hilcci anla mm da drr (Z$). Ir. d e göleü (be kçi, ko ruyueu) kimscle-
rin de güçlü, korkusuz yÎ~ t olmala n ge- bir öle ll i~ ortaya çlklYor. Izll:'mek, bir
lik, ra r~. rut nam e k a r ~ll l ~1 gundl"llt, gol- Ö te yan da n dilimi7de "cc rbczcrnin köke - nesneni n, bir dirinin, bir 013.)1" a rka slll ~
gelik, çadir Ör t u~u) . reg:i va rdrr .
ni olan ar. cür büz de Iars. "gurbu/ "da n GÜTl'fl en: gÜTl'ni. gÜTl'1çilik, KÜTf1i1· da n gitmek, yürümek, a rdmca~­
GÜR, sa nkr. ku r (M: )J an kürjgür_ ya da türemi\l ir (Z$). Gürbüt (ya~lIldan ziya- mek, gÜ~!imek. gÜTl'ltlrme L mak, kovala mak anla mmdadu. O )·le
doëalsc.... gür'dcn l,!.ür_ de gösl e ri~l i, !oer pilmi$. gen ç irisi-. SS) GÜRlEMEK. sa nskr . kur. (ya da Ir. do- olunca kül k fJk Ü flIka-;-IóJ \k ar~J11~ ola n.
Sölün Y;lfll"'l. d"i!:al scs, Y.ln",lma se s 01- açlkla ma"l da "gür" kilkiiniin te.dcki .111- #al scs gilr)d an gür-Il:'-mek/gürll:'mf'k_ g<ttü rmek (bk.) eylemml {~u ra n kol kö-
\hl ~u s.m l ~ 1Il 1 U\.ullh fl ~'t' r . ancnk ~a nk r. lam içe rigini venyor. AV Sïvlllgilndc Kök an la mlyla yiihek 5CS çlkatmak, an- kuyle e ~a n la m l l d l r. Bu d urumda küt ·
ku,. k .u'i I I I~J Ir: kür, I:ür i...le r i... te mCl: "gür" SS ile özde ~ içe riklidir. ~ far.... la m geni~lcmcsiyl c: bol, verimli o lmak ml:'k/köt mek bi, nesnenin, bir ('1a~1n .
bir yakmllk i/ 1cnimi d~u r uY\lr. KUT, "gurb uz"u "gurk/ kurt" iJe -b Ul-/kcçi" söz- (Ir.d ir). GÜTl'lmf'k (az.gm l a ~m ak. a~1l11l ­ bir k i~ill i n a rkasmdan gitmek k a qd l~ ­
kür , gür. gUT. gor. kökic rinin ö"dc~ l igi eüklcrinin bi rle~m e ...i 50nucU olu~a n !ta kaçmak), gü~ mek (kISra k, ayglr Î5te- dIr, gi"llürmek eylcmini dogur an köklc
gÖ/ ün ünde t u l ul ur ~ , 'frimli, bol an ~a: "gurk-bu z/ kurl klllkh keçi (dtllaYJ<;lyl~ mek. d öl1en me eg:ilimi gö<'ler mek (Tar. birdir.
mma g.elen gü r ile giirleme.k ey1cmlOl kurn az, aldallel, hi1cci)" diye açlkhyorkl SOz.), gü rle~ m ek (gü r. ' ·er imli du rum a Anad olu haik a!7mda gUt (iSlck, erek,
d ~ uran gÜT' U ayu mak ge re klyor. . bu inandlflCl dc~i1d ir. A nadolu haik ag- gelmek. bolla~mak ). gû rlük, (' ·l:'rl mllllk, dilf~" SO D.) anlammda-drr,- gu l hn ek:giit .
Sa nkr. " ur (M:..... ~iJ he k "cs), kurn ml zJnda gÜbÜI (gü rbüz.., OS), gürü.t (gÜt. bolluk. geli~k inlik ), gÜTÜldl:'mt k (gü r md . bu kökle ba~anllhdlT. hit e re ~e "'ar ·
($I.'''' "lk:'lrn1;lk. l!urlc nK k). Ir. kürlemek, hüz. DS), (lür ( kcsi l m i~ altacln sürllunh, gür -"Cs çlka rmak), gUTÜI gOnl L T ürk çe. mak. bir i ~l c~i n olma"'lm, bir d ilegin ge t·
l,!.ii r lc- ml:' k (yu k.<;.e k M'~ "Ibmlak) c ~lc m 1c ­ OS). d e gü rlemek; M' S a nlammda ya n ~lmadlr. ç (" k1e ~ m csi ni beklem(" k anlammdadlr,
ri öl-tlc\. c ~ a n l a mh. verimli kar!jl h~ almd lwnda kök ü l arl l ~ ­ Asya TiJrkçe sindek i kül kök ü)-Jc özde\
Gü r I ....;m... kr. kur ile Ir. ~ür (kur) a ra· GÜRE.S. c!>. lr . kü r/ kór (yi~il, ylire kli. sa r· ma hdlr. Bu e kahr..a gür. olsa bilc anlam ge ni!jlemcsin (" u~ra m l'­
Mnda \'akla~m a d~"l kayn" khdlJ. Gü r s llma 7~ Ka ~ . )de n kü r-e·~ /kü~~/gürt'~ GÜRÜLTÜ, gür1cmck (b k.)le n gtir-ü-l. II r.
TI. \l"r lmli, bul anla mlnl içc rmc...i ge ni ~lc­ (a nla m gc n i ~lc m esiyl e : yÎgil i~i, güçlü tü / gürült ü_ Sumer d ilinde gud SÖ1CÜ~Ü likiiz. s l ~l r
me ned cni\k d ir. (;ür (hol, güçlü, yo - gençlerin yaptlklafl ka r ~lhk h güç de ne- Koke gelen ü-I-W, I-I-IJ bg . eUe rle ge ni~. demekl ir. kül -güd <;,Özcükleriylc a nla m
gun, Sik, \'C·rimli. T:lr. S6z.). mc...i). ba~a n ll<'l içinded ir, kiit mt'k, gütml.'k ey·
Ieme. Çag.la mak·t an çajt-I-I-tl/çattllll, in·
Sü m. gll~u r (gu rk mc, H'ri mli. boll. A ... ya T ürkçcsinde kör ·kiir-köI ·kil t -kös leml:' k' te n in-l-I-ti /l nllll, gu ruldll mllk'- Iemini o lu, l ur ma ha klmllldan, T ürk çede
ru.... l,!.Ur.1 (w rinlli, 1...,1, l,!.iirl l·n'e), Uygu r sÖl eük1c rinin, aglJ: aYflhkla n stln ucu, lan gur-u-l-t u/gu ru ltu , I ln ldllmak 'la n küt mell., giit ml'k çoklllk Slglr. koyun. kc·
altl1nd a kü rlc- mek (;)Id:l.I ma k, kand lJ- he r got anlam ml içe rd igi biliniyor. ui!.uldama k'lan ujt-u-I-IU/ ui!.ullU_ çi lüründen evcilleri kollamak. ol lal -
';ak. ~a~ l r lma k) , k ürlüg (aId alICl, ka ndI- Kür.kor kök1crinin yanSlma ~se ... old ugu mak, hal mak. hck1cmck anlam mda söy-
GÜTMEK. cs . Ir. küt (izlcme, bakma. kol· Icnir. Sümercc gud ilc hirlq me, özde ~­
n el. 0$. hill:'Ii)... A...y" T urkçe<,inde güdl:" d a belli. ...an...kr. ku r (...es ). O le yand an 'a la ma. yi.inet me. bck le mc. uyma anlamla-
ml:'k k ar ~l h !!.l kiik ir l'ml"k .<;.i iylcnir. "K:u a- gür (verimli, hol, çok, T ar . .<;.i iz.), kiir (0' lik d~a l d lr. Nilekim SÜmer dilind e gud
Tl içe ren kök )le n k ü(.mek.küt mek/gÜI· (1)1~1t), glldmah (boAa), guda m (yaban
la r h ulu iiJler kukirep/ka ra hulu! yüksc- yon. alda tma, kamh rma, ar. hilt , U ygJ mek- .
lip g.ürk yere k"... ., Kiirt'!i.kort'!i (gü re~, KiL). kü rt !imtk (gu. lx:~a sl) , guda b (inek), ~uda pmlal (çift
Köke gele n mek c kiyle eylcm t ürcl me: iikülü) ...ÖzcÜk!cri giitmt'k.kütml:'k cylc-
Gü r kök unün olu~ ma<,m d a, dogaya oy- rc~m e k, Kä ~. ), kÜ Tl'!i /gü rt'~ . ol-mek/o lml:'k gül-ml:'k/ gillmek, kJl -
künm cnin. J nltal ~e~k ri n yarallcl bir Cl ' GÜ~!i Sii7cü~ü n ü n köke ni Ir, kür ·kiir'· minin dl'ital h,k ü ohm, kiit .kiid1tüt1tüd
mek/ kit mek (gilm ek), kiir-rnl:'k /kö r mek ile d(l~ al hir ;.'ahnhk içindedir.
ken olJ ugu, d e g:i ~i k d illeri ya k l a~l l rl.ltgl Jü r bu kiJk de giil'le illdq l ir. Köke ge- (gö rmek, gö z'd cn t /r d iin ü ~ü m ü y [c , hk.
~Cl i l i ynr ... (b k. T KS) Ien 'e-~ . m e k hirer eklir. Kiir ' ün yigil ;In- Bilc kahr ~ a, ~ ü m . gud ile cs. Ir. kü t,
Göz), üt- mek/ ülmek hg. dogruda n dllA' giil. küd kökler i özdc~l i r. Bunun ka r~l ll
GO RRÜZ, Ir. giir (ho l, verimli, gcli~kin, l~m lna gclm esi, k 'l r~ l llkh olJ"tk l-oirhiri- ruya ktiklc mek e kini al lp ba~l aya n cy'
ni gorm ck, tar lmak, de ngc1cmck , ...ma· dogruysa külrnek eylcmi ile götürmek
sa ~l a m )de n I:ür·ü .t / l,!.ii rü t / giibü l/ gür- [e mie r arasmda küt -mek/ külm tk (gu t- c ylcmini o l u~l u r a n kök bird ir, kütmek.
bü t (g üçlii, ~il ~IL k IL , yig:il, genç, gcli ~k i n, mak an lammdadlr. S u ncJ en lc gü re ~ mek, güdmek )..,
SÖ7CÜgÜ, güç dencmesi ha klm mdar.l, hi~ ­
giilmek ar kada" gilmek , ar kadan yü rü-
an1:l ~1 ~1l. k nrkll ~ u f l . .. . Asya Tü rkçe~ i n d c kiilt'çi (gUde n, sakla· mek, i/ lemek an lammdad lr, iiyre olunea
Gil rbil t 'ü f;lr.... I:U r bHt (Tur kçc"'lyk: c ~ biriy1c ü ] ç ii~mc k , larll~ nwk dellll.'kllt . Nl' yan, koruya n, U yg.) , k' te durmIl (be k- Ja far.... gevl (b k. Göl ) ik c ~ köke n l i l i k
antamIL) ~ü/ cii ~ü n dc n tü rele nler vardlT Ickim, A nadolu haik a,o/lIlua, ~ii rt ~mf k le mek, Uyg. ), külm ek gu me , bak- si)7 k on u.~ u d U r (geut Ir. kökcnlidir, GD ).
(Ml, F. D ~· \·e 1li o~lu ) hg. Biz h u gör u ~e d en ince, birbirini la rlm ilk, ü lç ü~ m e k a n- mak . k~ , ti7cn l;ilslcr mc k, l29!e.
b l1ImlY\lru / . (;ür'e ~c1e n bUl ck inin lamlaTl dü~i"mülür . Oti rqle, iince llen, ~ Uyg.), kiilmd. (g~l m ck . K a ~. ), lier klm ~ü t vlrt' i,itmek geTl'k
J glz aYT11lkla rs Sllnul,"U (ll u~\Ugu, ..rar~. birbirini lartma, hirl;irinin güdi n ~ yokla· kültii rm ek (gÜ(lürme k, K á ~ . ) , ktldmtk UhJlIlTl n ~ü d ü n güt mek geTl'k
bUl ik k:1 rl~llnl d lgl kan l~ lIl d"Y1 Z. Kur dl- ma, a~1Thgm l dene me vatd Ir. O yle y...e, (d ur ma k, be klcmc k, gÖ7.leme k, K á~ . ), - Kei. -
 GOV - 306 GÜVERCIN GÛVERTE - 307 - G ÜZ
Geel' u zu nun a ~ kJ gûden bllü r mek).t e.n küvenç/ güvenç (ki/k a nla nu: Bnynunun, ka natlannm mor, mavi, yqil mek • (lr,kt'r mek - giiRt rmt k . R~trmt k
~t kt r n i d ij ~ ün a(:u yuda n bilür kendim bc~cnmc, ulula nma , l>iiyiJkliik gibi llc ~i ~i k renk kanjrrm olma st ynzun - . p;il\'t r mt k . günrmek / g üvee.,
- Sijh. - tas lam a. Anla m gcnislcrn eviylc: övü n- den g[~ermek (mora rmak, mav ilcsmck , Anadolu haIk aYlnJ a Z Sllhckini alarak\ '
Da(:da dav a r- gÜdt r im me, ke ndin i gülOlii sayma, kendin o ycni- ycscr me k], eylemiyle baglan hh . Kük an- l il re m i~ sövlcr epcyccdir. GÖl t .z/gölcz -e
Emint'mt' set äm eder lm ~ini sa nma , kcn dl ki~ i~e1 gucünc dayan - lam t mnra r rms, morumsu , ma \ imsi, ,-eo (köpck yavrusu. c nik. Ru m. khoplli'den
Emm e'm kJtm l l't r mUSt ma). lilimsi dem ekt ir. S özlük a ularm isc bili- tu re mcsiec karsrhk, sonuna gelen Cl d i
Ba srrm da a hr gldtri m KÜlU (ögiinmc, b üyü klc nmc. Kä ~. ) . Kö- nc n ku~ u n adr. "ligt'r'e gele n çm-çln Ir.dir, bil.. Göbd, (; ö~ lez, C;öbez).
_ HI t. - kc gelen N I-ç ckler iy1c kün nlO /gültnç. c kiy1c gi~t r-ç i n/g~r~ l n , R/v scslcnn - GÛYA, Iars. goOt'n (söylcme kjdc n gQ}i
G ÜY/ GÖ \,/KÖ V köld cri, es. Ir. Ul', kög:, {küv+n-ç{k üvt nç/ gü\t nlO)' de olagele n sü rek li d ön ü ~u m lc gÖl'U' (sö)'leye n) _gÜ'3_
k ' S('Vi-n -ç/~l' inç, kJv.a-n-ç/kJv a nç, ut-a- c1n-gÜltrcln_ Tii rkçede çm. çln eki yay' Haik agzmda sözdt', s ëeëm ona anla mm-
Og, küg k ökleeinde ses dcgi~m cl cri)'1e n-ç/ulanç, US-<I-fl-ç/ usanç bg.
b,l~ a n l l h anlam d egi~m elcri de görütü- gmd rr: ''lII-çm/)'allOm, hlr-çm/ hu"çm, bil- dadu. Anadolu Tü rkçcsmc Divan yazi-
yor ( Uyg_ , K ä ~. ) . Bu köklcre gelirilen G Û\'E NMEK'- e-~. Ir. kü\ tnç (lcndini !>C, d l r~m /bild ITCm , t l-çin/ t lçin (e kin hilOi- r undan grçti. Haik awmda g üyam biçi.
ck1crin I>a ~mda en, mt k gelm ektedie. Ay- gcnme, I>uytiklc nml', a r. guru r)tcn, ç se- lirke n elde tutute n sa plar)... mi de var .
nca PJg/ k/\"/ r seslerinde de dünii~m c sinin dÜ~mcs iylc, kÜ\t'n.mtk /kliH·n . Alm . Ta ube, ti . pigeon, cnlombe, lal. co- A1di Iaba ncasl nl
vanhr: kMt nç{k o\ tnç, ko\ tn/kü"t n, mtk/gül't nmtk (kok an 1;t ml (l~ bli Jumba, isp . pa lnma , ilJ. cnlomba, ing. pl. Güya m çakal l urac.ak
öte yanda e kiiftn ç/köl t n (gü\"e n) ömc k- yiik görmek, a nla m ge n i~le m esiylc: ken gt nn, rum. peristera, fars. kebîHtr {ma- () benl vurdu rusa
~ Ii), ar . ha ma me, çu v, kala ka lTa n.
• lcri, öl c!likle Uygur T ürklO csinde gOlf - dini guçli;! sayma k, yctcrli oldugun u gös-
kÖl köklcr inde sure kli bir d cgi~ me yi \"ur - lerm ek, kendi kendin e yeUigini hildir-
guluY(lr. Aglz d c~~m cler in in de et kisiy- ml'kJJ
3 GUYE RTE, Itl cnpe rt a (a nbar kapa~l )da n
ku \e rta -gû~erta/ç Û \t' rtt' ':' . .
Sora kimlan du ra ca k
- Kar. -
- (j OZ, es. Ir. küz (gölge, günq i al yer, Sl -
Ic bu köllerd e anlam ge ni~lemesi olu- K ä ~. da kü~nmt'k/öä~_nm~ k. kC':'I di_ken . A ~~d~l~ Tu rk ç~sme , klYl Illermdcn, ge- caklaun alaldl~ döncm}den gUz.
yor . Bk. Gü \'enlO, G û\t' nmt'L d~Ç.J'etmek...bü)Ïlk lcnm ek ) . Asya T iirk· mlCI dll.lyle geçli, haIk ajp:mJa pek yay' En eski Tu rk sözliiklcrindc, yaZl h belge -
Hu koki e, kendi ne gü\'enm e, dayam~ ma, çe-~inde kövtz (kend ini be äe n m i~, huyiJ k.- ~In degil.. . lerde kûz së)J:cü~ü yaldan sonra gC'i t n
Ó#ünme, da yanak }>g. degi ~ik ilO e rikli an- lük taslaYä'iÇ Uyg.), kö,·t nlO (h üYÜ klen. GUVEyl, cs. lr . küd t'gü (konuk gelen, \<;0- dönem, so n}az., sonbaha r k ar§l h~dl r.
lamlar sa khdlr: bunlann da a&" a}Tlhkla. me, ulula nma, Uyg., k ~ nJm l u, K á ~ _ ), kir
n ndan. ses de~~mel er inde n geldigi bclli- l ulik~uml uluk, kernr.ni hcgcnmi~.
nuk olan)den küdtgi -küd ~i1tii lrf.l /gü . Sii7ün \<;flkeni d~a l bir ("!Iaydan ka ~l1a k - t
le,i _ lanlr. Anad olu haIk a~.7ln d a kuz. gUz
dir. lik,"1<a~. ). Yine K ä~. da kür/a (kendini Uyg.da kü d (bk. "ûl mtk) kö kiinden lü- sözcüklcri gü n e~ görrne}en u r, gÜ n e ~
GÜ\t:.. es. Ir. kü,.e (kök anlaml: ~)'uÇ!lA- begenm i~, kurumlu). Uyg ur T ürkçesin. reyen küd en (ko nuk, gelip geçici, kahel dotunca gelO ayd mlanan, gclO ·I ...man , er-
!ja, kemi rici)de n gÜ \ t (at;alO kabuklan- dc ~~ (iw, ,8,n). Bu dur umda olmayan, dl~ardan gelen) ill' e~ k Oke nl i. ken sctuyan yer anlanun dadu . Kuz ,"er
nl. J (lkum ala n , giys ile ri kc mirip delen k.!!!-k2,Y-kcl sÖ7cükll'ri}-'Ie k!!g.ki!t:'<il &.-- Ye ni cvlene n kimsc nin hu adl alm a~ I, ay' (gü nc~ almaya n ycr) , guz aga L ~
N lct' k ). ~ sözcüklcri nde dö n u~ mc, kiikcl an - rl cv t ulur la§mma st, ala oca~m dan ay· g(lrlT1~ rdl<. \ e li~en a~a ç. Hu lOr
lam ölde~l i~i gör üliiyor. Anad olu T ürk. n imasi olaYI}'la bagla nllh bulunsa ge rek. a~l a r e'" ya plmlnJ a dayamkh degil di-
E~.ki b ynaklarda kU l t , g!il..tu:,0C:t I>içim- çesinde k/ g dönü~mesi yaygm: kóz/ l:iiZ,
ler inde söylenir, Anad olu Tü rklOesinde I G Ü"t,i' nin küd egü bilOimiylc M n~olc a ye kullanllmal, Ixlyuna günl'Y , erin alla-
koze göu, gönnr k/könntk, kOn/gOn, küregen (gül'l:yi) a rasmda kö k ba~l an h sl '
gü H' den ir, . ... T ür kide gO)'e' (Cat), küne~/giinr~, ötc yandan Ir./ l· dön (j~mesj Cl aramr).
' gü~l:' (TaT. SÖ1~ ), An adolu Tiirkçesin- ( k~ma k/kovm a k, ö~mck/ilVme k, diig. nln bulundng u .'<Öylenir. Nitckim ABI Kiiz ( Kil.) , kÜI (ihm.), J<.ûz ( K;'i ~ ). küz
de ~ü(:tk"'---- i:ü\j' lt k, ~ aJ:L.gRÇ:_I\. hay\"a. kid bir çah~m as1hda bu Sfl1c ü~ü n · çoban", (Uyg.) hep güz (mnha har) anlamrndJ _
mn de risini de1e n, yc~ilim si bir sinektir me' olmek bg.) yaygm, Bu ned enk ya da "giidücü' anla mmd a söylc nd i ~i n i Künm t k (g Ül olmak), kûzl'rm ek (gÜl-
kövenmck-- küve nmek· kiigenmek· köge n ileri sü rere k, e5ki Tiirk1crde ( Mo~{ll1a r . lqmck, gÜn c~ al mam ak, soAumak,
(qeksinc~i, :tl...inegi)... Ql;!1!!S o}'l!1a_ey- ml'k/ govenm ek'gi:lgenmek/ gOvc nmek
Iso "!leri I>a ktmmdan gü"t, g U\-dt k, bülte· gcli ~i m.i olaga ndtr . d.a ol ~ u ~u gibi) gü.... ey.ini~ klz evinde hir ",Uz/kUz olmak), ..k~zll'm tk (SÜ7Ü gcçir-
I ~k,-.§Yde k~-) O" t l;la~ an l lsl açiklli: G ü- sure lmormekle yukumlu bu lu nd u~u nu , mek), ",ü ldt k (gu7un yumU rladan lOl klp
vegen, güvegen (TOlT. SOl .)... Vay ana k1 güv endü ~ü d ü ~ "I ur bu neden le küdegü/ güveyi sÖl cük1crinin ycterince ge l i ~c mc Yl' n cin iv, yanu). güz.
GÛYEN--, Ir. kÜ\'en (ç)/ ke ndini bÜviik gor- Dü~ün dahi binde blrlln ~ olur köken olarak 'çoban " anla mml ilOerdigi- lek (gUl yagmuru), güzle (güzün e kilcn
-me -, - bü}iikle nmc (kök a nlaml gövdesini}- - Süh. - ni savu nur (Maka/clcr I'C Iltcelemtkr, e kinin ye~e rm esi) , küzlUk (güzliik, gii--
bir ycre daya ma, yaslanma, ke ndini gülO- S~.n ~ ka n..agl.?d.~r so nucu rl'lek
1987, s. 335-340). l ün kullanlla n), gÜllük (giizün e kik n
Icndirmc. kendine day:tnak I> ulma).. Yuwne guldullunr gth' rnmt' Lat. prllgenef, rr. gendre, alm. St"hwie, ckin)...
GÛH' n/daya nma, va ~l a n..m~ .~, \. - A~ k l-
gtfsohn , isp. yer no, ar. hal rn , ra rs. dà· Ru 6r neklcr kÜZ/RÜZ sözciigiinün, ba ~-
a r. iIImRl:'\;n\ 't'n (t.9.~t~ ~ GUvenilmek, gUvt' nmt'm ~ ád , gr. gamdros... I ~n~l ç.l a n g~.nü ~~.le d c~n (y~ z~y~ g.~ç e n
~ GUVEZ, Ir. göj;\ermek (morarmak, ye~e r - blçtmlyle) sozçugun d egl ~m cdlgim gosle--
eY.Jll~i k. Yab an vi~nesi, idrisagael, GOVERCIN, tr. gok/kök (gök, mavi, mek, mavilqmek)te n ~"~u1(:û lltz/gü , . riyor. Yaz döneminin so nnna kUz/güz
SI?D). .. .. .. . mor, ye~il a nlammda)tc n köger mr k.kii. l'el _ denme...i ilc küz/güz 507üniin içe rdigi an-
G~ul't'ne-e, g1! vt'nll lA;i, .g ü"enli~ guvenhk, gennek-g~nnrk (ye§e rmck, mavilq - Morla kmI arast olan. Si/zeügiin kö kü lam arasmda ki ba~an t l giinqle, güne~in
gu' t'noyu, gO vens b:, gü"tnslzhL mek, morarma k) g(1I1e ~l n /giile rcl n /gü . gök (mav!, mor, yqil anla n,larml içe· aydmltät, ~tcakhgl, bilkilcrin, ekinlerin
GÛ\'ENC, es. Ir. kü \ t nmtk (bk. Günn- verd n_ rir), Iür, kök'l en kök-('-r-mek • köktr· durumu, günlerin degi~m esiylc ba@anll-
GilZEL - 30R - <;ÜZ Ü NGÛ
l,d,r. Dur um ba~k a dille rd c de ~öylcdir: scvimli görüncn. gUleI, gÖl. alan , goz çc-
Alm . lI ...rlJslen ( ~ki n ekip biçmck)den ke n...
lIt'rlJsi(gü7, sonl1ahar), sa n~k ~,' ~ n ll.~ ö.a !>c!olerînde, kar ~11lk h dÖnü~m e s ü-
(skip h jcer, alm. Herb st SÖlc~~un~n kö- r~Idîdîr: yürü mt'k'te n yiir.Uk/yör ük' (yü-
kc m), gr . ketrn (kesmck. c k,p h'çmek, ruyen, boyuna dolasan , ko nar.gllçcr, g ö-
kr nal l ik e ~kökc n l i), lat. curt alT ~ çebe ], g~erç l n /gü ve rcl n , kóymek/k ü)'.
H
l!!!k, \l.Isall mak , t:>î ç m~ , k;n a~ i i1e ba~- mek bg ...
lanl1111, Ge rmcn-Ci tlll olille n nde ke~- Güz..ela vra tolu, güz..el« , güulh.;d unç içe.
sker k óküylc ba~la yan b uriin !>~leüklcr~ n ~I, gOulleme, gilnllt nme k. güzelle,mek, HABDE, ar. h abbe (tahll ra nesi, kabarcrk, [ stam dininin be~ ko~ulun da n biri; art-
kayn a ~1 !'oanskr. krnat i (0 kesryor, ekip güulle,tlrm tk, gü ullik.~ ufak ~i,)de n h abbe,
lam gcni~lc mesiyle, Kurba n Bayramt ö n-
!>için .,r) wlc u~ü d lir . (Bk. RG H) ... Val geUp de bt1 a) I" ra d "~IIOC" Türkçedc, ge neIlikIe. "habbe yi kubbe cc!>iodc Ka'bc'ye gitme . orada gcrekf
far s. holAn (glil )1ll k ûke ni olan heliden Açllm'$ bahçtnln gülleri güzel ya pmak" dcyiminde geçer, lah ,I ta nesi ycrlcri dola~.p din tören1crine kaltlma ...
de sa ra~ . klm.ld anmak, s ûrü ner ek Vakt , btnl Fa dimt'nin nlll a n anlam ,nda pek SoÏlylcnmC1_ tt ACAMAT. ar. had mat (dog::rusu: h ici -
vur umr k. dl"külmck xnla rmndadtr. Gu- Zülüht n ayn lml$ lelltri l:Îiu l
HARER , a r. habt r (bilmek, yoklamak, Sl- met. gövde nin a~f1ya n ycrinc boynuz ya
zun yapra ktann sa ra np dökülmesi, yer- - Ka ra. -
narnakjde n h a ber (bir konuda duyulan,
da ~iiC ile kam toplayrp yarmak. kan al-
Icrd é öt eve bc nve !>avrulma!>l olaYlOda n GÜZE RGÁH, fan . güur (gcçmck, gil- mak. Eskidcn uygulanan bir sa~lh i m isle-
do la yi h3Zän_ - . mek) ik gäh (yer)da n güur-gä h/güur- söylenc n. bild irikn).
Ar. ha rif (gül ) sölc ü ~ii ye m l~ toplarna, gàb (geçi~ yeri, yol, gidi$ yeri). Ar . daki a nlarr undan hiraz ulakla~ ml ~' miydi). hacama t _
k l ~ ba~lamada n ya!}ln yagmur, guz ya~- GÜZEY, lr. kuz / kü:r. (güz, sonba har. gune-
nr. Kok a nlaml : bir nesneyi Î};ce ~re n­ lI acam atl ama k, hacam atl almak_
mu rlan bg. anla mlan içerir (Ter. ~in azaldlp dönem }den kÛl~y/güny~
mek. bilmek d üsün cesiyle denerne k, evi- IIACET , ar. h acet (gerc k, dilek, dl ~an ç,k.
rip çc virip !>mama kllf . lI abtr almak (hir mallen h acet (gcrek, dilek, bîrinden be k-
Kam .). Bu w l cük de d o~al bir olaya da- Kök aelarm: gû ne~ s,cakhp mn az yans'-
~'a n ;na k (t ÜT dë>ncmin in adr ol m u~lUr. dIp ycr , d önem, gÜne~in dogd ugund a, konuda hilgi edinmek, söyle ne nleri duy· lenen ya rdlm, gereh inme) ..
Bu açlklamamn ' ~I~mda . konuya ba k- alna kalan, güne ~ s'ca~ n dJ n . ayd m h~m- mak ). ha M r n rmek (bilolirmek, bilgi lI acetlll' mek, hacellenmrk, haeetli. haeet ·
\'Crmek). lik. haeeh Îl _
mak gerekir!>C, gül. küz wllerinin gÜnt . dan yele rince ya rarlanamayan }'er. dö--
~ I al. gölgt li. ku)1u, erken IMnma)-an, ne m. Güney (bk.r in k a r ~'lI . gölgt liL Hil. ha tf?s!>a r (habe r, buyruk). ha trl)lI'S ' IIACI. ar. ha« (bk. hac)dan haCI...
t:>g.. anlam lafl içeren kûuy. kun y. kul. Anadolu Tü rkçe!>inde kUle, wlc ü~ü n ü n 'S a r (babcr, hu yruk)... IIAClz, ar . h" el (a}l rma, bölme,lutup al-
l:uz s(ll cü1r.lcri c ~ k ö1r. e nli old u~u !>onuc u dc~~i k wylc n i~i. i:üny_ K.1 pisl nun ;~l nM ma}dc n hacll _
('rla~'a ~l k a r: Yarraklann sa rarma!>,-.dó- GÜZ IDE, fars. güt1den (seçme k)ole n güli- Var yaba nl t ut la rl Türkçede. gencllikle, borca k a r~ ,hk ya-
k.ulm eSi. ck m' ~T1 !, .tor lanma!>I, ycml ~I~- dt / gilt1de {!>Cçkin)... Yolla ba na bir ha btr s~ 1 yollarla borçludan ahnan ne!>ncyc de-
TI n dc rlenme!>1 g,abl do~al ola)"lan n gu- GÜZLEK kü I ij 'd ij ·1 -kl " • K~!>e)i m omut ian mr .
ne$k ('Jan ba~lanhs' kü t. gil t, küley, gü - ' ' tr . 1 g 1 en g 1 ~ gUl - Kar. - lI acitli. hacil: ko)durmak, haciz koy·
z..ey, kul, guz !>öl eiilrJeriyle de d$ 1 bir
.,. '.' .. d d'
I
t~ .. • •
HABERCI , ar. habe r (bk .)d en ha ber- c1/ ma k, hacu Uirm eL
1 , ~ ...I IÇIn e 'T...
H'I as alm Herbs l (kö kcni açlklan-
,GUl • don emmde konaklanan ye r, )al -
b' .. I. I I C
Ik lan sonra Ir sure ...a man ol a.... yay- halwr cl (habe r getirip gölüren , bir kim- HAÇ, fars. hi c (put, ta pllan ne!>ne)dan
dl): ;:~. hazj~ (kökeni açlklandl), La- hm . ya.~1 (b~: GÛz).. G~t1tk (gül ya~~.u­ seye bu konuda bilgi vere n, d uyuran). haç_
Islam inanelna göre, T ann 'dan ba~ ka, la-
tin kaynakhla r: h . a uto mne. itl. a ut un. ~~)" ~ut1ek In ba~ka blr kar$lh!a da g U l · Tr. duyu rucu, duyuran, ulak _
no . i~r. fltono, ing. But um n. lat. a ulu m· . k t ur... . .... .. .. HADERDAR, a r. habtr ile fars . dir'dan pllan varhklarm he psi... .. . .
Hri!>tîyanhkla, h a'mn ça rmlha ge rth~lO l
nu~ (kökc n SÖlc ük)... Anadolu haik a~- GÜ~ÜN,. tr. g~l (hk)den gUl.u-n/gul~n_ haber - da r/ ha berda r_
lI nda derim-a)'1 (e kinlerin, yemi~lcrin G Ul don emmdc. g~l aylar~nda. y~z .~an Kök anla ml: buyr uk getire n. bildiren, bi- !>imgclcyen özcl im. h aç .~
topianmasl. derilme!>iyle ilgili.). yal.m/ Yalln, ..gOl dc n gÜl-ln/gul un_ Icn, olaya bik n, göre n. Anlam geni~l eme ­ HAD, ar. hadd (Slmr. uç, bilîm yeTi, kl ~1 .
GÛZ EL. IL gilz (bk.)de n gÖH.I-göz..e1/ gü· ~alkü av.IÜnda gud n da ha yaygmdl/L .. siyle: bir i ~in, bir olaym ol u ~u n u bilen, de~ e r, ce7.a)den had...
lIaddinl biJmtk, haddini bild lrmtk, snn
leL GUZ Nf; ,Ir. gÓl'de n gÖl.U.n-gü gözü n. bilmesine k ar~,l lk ba~kalar Lnda n sakla·
badd e "annak, hadd ini geçmek (had di.
Kök anlam•. gÖ7.lc ilgilî olan. göle deg:-
gin. An lam geni~lcmesiy1e gÖl e iyi, tat h,
t Ü
(g?,g,Ü~.aynaö ~~~)'b" . de vard ir
(S~~).cu un g l un e lçlml
yan.
Ya nll$ olarak, ha btrda r olma k. ha btr· ni a~ ma k) ...
dar edllmek deyimlcr i lüreliloli. San'a t· ItADEr.1 E, ar. bid md (hil met, i ~ görc n,
kAr (bk.) gibi... yardlm, yarar)te n hädim ( h i? m e~ ede n,
" ABtS. ar. hab s (kötü, ug::u rsuz, y,klm ge- hizmctçi) - ç(l~ . hadem t (I~ gorenlcr.
tirici)d en habl s (anlaml d eg:i ~med i . Sa- hil.mel edenIer. yardlmCllar).
kmcah).. IIADlM , ar. had lm (e n e n m i ~ erkck, üre-
UAC, ar. bace (yönelme , erek ed inme, bir me güeü yoke d il m î~ erkc k.
Su sözcük, Türkçcye, Osmanh sarayla·
yere varma)'l d ü ~ünme )da n hac_
lI:\OISE -3 10 -
nnda çahs unlan, saray kadmlanyla sevi ~­
mesieler diye c rkc klig i gid erilcn kimse -
Ier dolaymyla girdi . Oz c lliklc kad mlann
b ulundu gu "hare mede g öre vli er kekler
bu i ~ lc me ugrauhp çall~llflllrdl)..
ftAD ISE, ar . hudûs (o rt aya çlkma , olma,
dogma, gö rünm e )la n hadlse_
Kök anlarm: clan , ortaya çlkan, dogen,
götü nün, ola)'_
HAFAKA."'1 , ar. hafakJlan (~I k mll, aCI, dar-
l.k. \"\I tU~, ça rpmtl)dan hafakan_
Türkçede yOrt k ça tplnlm, )'Ürtk O)l1a-
ma ..t, ~i1rtk d a rh~l_
ItAt-11.. IH . hlfz (~, k b m a. t utma, korum a,
t>ululldu rma )Ja n hl'lflz_
Kök anla rm: s.aklayan, lutan, bul undu-
ran, beneye n.; an lam geni~1cm esiyte :
Kur'an 'l be llc ~i ne yc r lc~li ri p bir yere
bakmada n okuya n, u bforl em lJ olan _
HAFJZA. ar, hlrz (bk . It aflz)dan hafa -.
hafus _
T ulm a, saklama. bulundurm3, belleme
yer i. 11. bfollek _
HArir, ar . huret (ye~i klik, uça nh k, a~t­
h~ olm am a)le n hanL
A~rh~ olmayan, yetde n kolay h ld ln -
la n, iz b lrakm aya n, I t , ,q:nl, Yttnik, uça·
n, h op pa, an la m gen Î~ le mesiyle : pe k gü-
ve nmeyc, inanm aya gelmeyen, bo~, den-
gc~iz, ö lçüs üz. ..
Hanfçc, han n emek, han ne~mek, hanf-
I ~tinn e k, h an n et ld , ha nnlk, banrs~
mek, banRen _
HAFIYE, ar. han (gilJi, sakll)den haRyc
(p7Ji i~ le rde görevli kims e, gltll po lis ).
Han~"tllk..
H.o\F'TA, far$. heR (ytdi)de n heRe/harta_
Yedi gilnlil k süre b irimi . A nad olu haIk
a~ nd a ycdll (h afla , yedi sa)'lslyla, fars.
hen k a r ~lll ~, ba~an ll h ).
Alm. Woc he, fr. sema lne, sans kr. sa pta
(ycdi), gr. hepla (yedi), go!. slb un (ye.'
di), i..p. slet, ill. $etle (ycdi), ar. usbO'_
Bül Ün d iller de hana ile ~d l sa.)'lslmn
h~la ~ lmh oldu ~u gör ÜnÜyor.. .
HaRadan haRaya, hahah k, ha na h kfl_
HAHAM, ib r. hoh m a (bil ge/ik )d an haham
(hilge. Ibra niler de din i~ le rine bahn
kimse) .
Hahamb a ~l. ha hamhanl' (fars, hA-
ne/ cv), ha hamhk..
f1AKtMI YET
nAIN, a r. hi)'à nl' (bir nesneyi eksih me,
azaltma, birin e yrkun gel irme )J cn h û-
in/ ha in_.
Kök a nlarm: b ir ncsncyi azaltan, c ksll-
ten, birinc Jlk lm getiren, birini gözle-
yen, kendi köt ülü~ünü gizlcmek için gëz-
cü lük ede r g ör ûnen (T er . Kam .)...
Tr. kJ)1ncl. kJ)l CI, haym (ha in'J c n OOl-
ma )...
Hai nll'~mek, ha inlik, ha lnlik t't mek.~
HAK. a r. hall (do~ u, ge re kti, uygun,
T a nn )lan hak_
Kö k anlame bir ki m ~ yc, hir ne~nc yc ge -
rck li elan, uygun tl ü ~'n, ycln li, IÜ7e. ya -
ubg.
An adolu T ürkçc sine, i..la m inançla n yla
girdi. Tann, tüze, d~u, gerekli, ü le~
bg. kar~llltJ söylenir.
HAKARET , ar . haklr (d ü~ii k , a~a!I, yok -
sul, d~kün)d e n ha kartt _
Tr. )'tnne, a ~atllama, küçüm sem t', de -
~h:sa)ms_
HAKEM, a r. hlikro (yargr)den ha kt'm (ya r-
g.n, b ir olayda ge rçekle ge rçe k o lmaya-
m a)1np sonuca baAlayan).
T iirk çed e, ge ne/li kJe, ka r~l'a~ mah oyun-
larda, çah~malarda yöneti cilik ed en gö -
revliye deni r.
HakemliL
HAKIKAT, ar. ha U (d$u, uygun, gere k-
li, ii1e~, Tann)lan hakJkal _
Kök anlalm: d$uluk, uygun luk, gerek li-
lik, bagh hk, bi r nesnl'nin, b ir olay m ÖlÜ,
kayna&, yaplsl, içl'r i~L.
ltakJkaten, hakJka th , ha kJka tsl z, hakJ ki
hep hakk'tan...
HAKtM, ar. hükm (buyru k, aYlrma, ..cç-
me, yargr, sa~am , dayan lkh) de n hA-
kl m _
Kök anlaml: pcki ~tire n , s a~l a m l a ~t l r a n ,
ayrran, seç en, buyuran, yargl ver e n, ge·
çerli kllan...
Tr. ya rg lÇ, cs. Ir. yargucl (yarg l ver e n,
sa~a ma ba~ayan, pek i ~t iren , aYlra n, ..e-
çe n, buyuran)... (bk. Hekfm) _
HAK IMIYET, ar . hUkm (bI<.. hAklm)d cn
hAkIm/hák..iml)'et_
Kök anlaml: b ir konu da, bi r ye rde , bi r
ülked e, bir loplumda b uyruk verm e ye! -
kinli~, egcmenliL An lam ge ni~[e m e ..iy-
Ic: kendi b a~ln a buyruk ya~ama yetkisi,
HAKK INDA -3 11 -
ball:l mslzhk. ke ndl kendlne ) et erlilik _
HAKKI NUA, ar. hak (h k.)ta n hak -k -In-
da /h akkJnda ( ko n u_~u mla , konuye d c~­
gi n).
IIAKKIYLA, a r. hak [h k.jta n Ir. i1t'/.
hak - k - I/i le/ ha ldu - y-1t'/h aklu)'la
[ha kkr i1e).
HAKLAMAK, a r. h ak (b k.) ilc Ir. la- -
mak'ta n hak -Ia-mak/h akl am ak (ho7-
mak , yikm ak, ku mak . An lam geni~kmc ­
sÎy1c: bi r ola yd a üSlünlük saglamek, ye-
nilgi}c u~ralm ak . Hak sö7cii~ii nde bu
an lamlar yoklur.)..
IIAKI A~MAK. ar . h llk ("'k.) ilc Ir.
181 - mak ekle ri ndc n hllk - h'l - maki·
ha kla~ma k (ka r~l hk h o larak hirhirine
hakkun verm e k. ahp vcrcce kleri kalm a-
mak )...
HAKLI. ar. bak (hk .) iJe tr . h ekinden
hak -h/hakll (hak kl olan, hak k! hulu-
nan, döWu yolda ola n, döWu söyleyen).
lI akilhk, hakslZ, hakslzhL
HAKSEVER, ar. h Ik (hk .) ilc Ir. n\ er
(se\mck'l e n)d c n hak - n\·t'r/h ak.w\'t'r
(dog:ruyu, dtl~r u l ugu seven).
Hakse\'erlik_
ItAKSI NAS. ar. hak (hk.) ile far s. 11nAs
(b ile n)d an ha k - ~ I na s/ha lq ln a' (döW u,
lugu b ilen, haHI t amyan , hakl amr)..
HAL 1., ar. häl (d urum, bir yerde bu lun·
m a, davra m ~, devinme, tut um) de n h81_
Tt. du rum, t utum, davnn i' blç iml,
içinhde )'a,amhm SÜrT_
HAL 11 ., ft. halle (üs lü kap ah ah ~veri~ ye-
ti , gene llikle yeme klik yqil1i klerin, ay"-
ca ye m i ~ler i n sal lldliJ yer).
Bu sözc ül!; ü ar., fars . hal (ar. du r um,
far s. deride çlka n he n) ill' k a tl ~lIra nlar
va rdIr . G e rm en dilind e ha lla / sara y)...
St'bze hali , meyve halL
HALA, ar. hAle (annen in k1Zkarde ~ i)d en
h al a (anlam degi ~ m c s iyle h aba nm kll -
kardc1i).
IIÁLÁ, ar. MI (~imd i, imdi, ~ i mdi k i)den
hAIJL
Sim diki, ~imdilik , ~u durumda, içinde h u·
lundugumuz du rum , ge ne ...
HALAT, rum . xalos (ip)d~n khalos-ha·
Ins - halot - halat (gem icilerin kullandl k-
HALls
la n kalm ip.). X/kh /h se ..iyle
kh - h -ha _
IIALAY, lal. alae (birlik)len al a)· (lal. de
ae/af )·
A nad olu l oplu l u~u d l ~l nda bi1i nme mes~
h sesinin C.I.. l t . bulu nma mast, An adolu
T ürkçesinde SÖl cük ba~l nda ki seslilerin
önüne h,)' seslc ri nin gclm esi alae-h - a -
laf /h ala)' haltla n l l~m l d~u rabilir.
IIALAYIK, ar. hal a'ik (ya ran kla r. Ha",,/-
yaratma, halikJl/ yaratlk, ha la'ik/ yarallk -
lar jte n ha la)lk (sal m a!J nm~ kadm köle-
Ier . Türkçede tekil o larak söylenit ).
lI al a)'lkhk_
IIALR UKI, ar., Ir . hal ·b u·k1/.hlllhukl f. r.
hal , lr . hu -kj eklel iyle) ...
HALl, far s. kali (yiinde n dokunmus yer ör-
tusü)den hah. Kali çc (küçük hah) . Es.
Ir. h sc~i yle ba11ayan sozcük olmadl& gi-
hi. hah anlamlm içeJen, ha h sözcü~n e
ka}-n;rk olabilccck bir dil var!t& da yok-
lut. Bun un Ka laç (bi r T ürk boyu) adm-
da n gcldi~i ni söy1cyen1eJ de \·ardlf, a n-
cak fa rs.da kali biline n hah anl arnLD!
içerdiA,i ne go re, so7-ciigiin kök eni kalaç
olsa bile Anadolu Tiirkçesine fars. ka-
It' den ge çli~i açlk.
f r. tapis, î..p. la plz, ill. tap pdo, alm_
T epplch, lat. tapts, gr. tapt'S ((ap kökii
ö rl mc k an lamm dadll, bu ned e nle büt iin
bal i dillerind e tap orlakllr.).
Tapls sözeü~ A nadol u dillcrindendil.
Fr ig dilinde lapis (örtü), lapts (ö rt ü, ye-
re se ri1en nesne, yayg.) rozcil~ n ü n bu -
lu nrna"l, ör l mek, ka pla mak anlam latl m
içe rm esi, BalI dilbinde geçen tap kökü-
nün Anado lu kayn akh ol du~n u göste -
rir.
H om er os 'da geçen lapis, taption, tapt-
In sön üklcri Anad,)lu kaynakh olu p,
so nradan, gr.ye geç m i ~l i r.
IIALlftAZIR. ar. hal (bk.) ile ham (bk .)·
dan ha l·1 hax lr/ha llha m (~ irn d iki du -
rum , içinde hulullulan durum).
HALls, ar. hu lös (armma, kalklSlz o lma,
sÜlülme) la n hiilb/ ha ll'l'_
Kök an laml: arlnml1 , süzülüp bütün ka -
hnl ilard an, Il'lrtular da n avrtlmlt kalk l-
Sil. Anl am gc ni ~l c m csÎy le: olgun , aydm,
açlk seçik d ü ~ünen, ölçülü, oranh k~i.. .
Hall s Insan, halis dü1ü nct'_
 •

HALK -312 - HAMA) " AMAM -313 - HAMUf

Halk a~mda hali s m uhlis (eksi~ a rtl~, med i).. . lI a ma lba ~l , ham alhk_ me ).
te nusu katkl sl o lmayan, pml pml, arm- HALTER, fr. ha l t ~re {kökü yun. ha lde. It AMAM, ar. ham m äm (sicak yer, y,kan . IIAMLE , ar. ham le (kllkü. ham l /yU k , l a ~' ­
rmj ]... re~/I 3f l l 1a r, tarn aygllla n )de n halt tr (a- ma yeri)dan hamam.; malden ha mlt (ènc dl>gr u yükk nme, yü-
It ALK. a r. hik (yara tmak)tan hai k [yaratil- itlrllk kalduma e ~i t i mi n d e kulla nlla n A r htmnl ('O ok srcak, ailTi srcakjdc n kü ónc atrna, sald lT1 ~. ilc ri anlma}...
ml~ olan va rhk} . özol aygll)... h a~nll'm (ço k steak ola n ycr), tr.ye is- Ha mlect, hamletmek...
A nlarn ge n i~1c m e !>iy1c toplum un hem bir 1I111Ierel_ lam dini c tkisiy1c geçti . T r. )'lma k... II AMSI, ar. h am ~ f (bcsjdc n hamsl ( Oo~
kcsimtni olustu ran lO ogu niu k, haIk. Ts-, HAM, Ia rs. ham {clgunlasmam rs, pii me - Ham a mm üçtil r ku enasr Kar adc niz yörcs inde avla nan oir küçük-
bud un. m i~ , çi~)d a n , ham [ycterincc olgunlaq, ÜçU ndt üç k1'l yunaSl ha~ bahk}.
HAlik (haik ede n, yaraucr . yarata n), hal- mamli ). Üç krzm biri ben im nlasl lIamsi,Oogu Kar edenix y(i re~i nde, ythn
lilk [yarat an, Tann]. Anadolu T ûrkç esinc yazm yoluyla girdi . A benl m es mee gOltlim sogu k gcçe n hei ayinda avla ndrgtndan,
Halk't an: h alks\ clh~ (de magoji), hal- Ham adam (kaha , olgunla, mam1i, gcli~ ­ - Hlt. - bu adt alensur . Ham s! s07cÜ~ nû,
I....n rm (de magog). ha'kbil~ls i (ing. m emi~ ada m), ham halal htri( (kaha, Ocak' tan ha~la}'l p elli günlük sürc yi ka p-
Ha r ua man ass, · h a ma m W~I . ham amcr,
folkl haik. l o~fhi lgi -roiklon: /h a i k bil gi­ Silygl S1l, incdmemi~ kimse], ham mad - sayan d önc mdc hol olu ~u n d a n dola yi ar.
ha ma mcthk, ha ma motlam, h amamotu,
si'n dc n çevirj ], halkçl. ha lkçlhk., hal k~ de (i~lcnmem i~ madd e, i ~' e n e eek olan hama mtase.; ham vin (dli) l..a)1!>ma bagla yanlar da var-
\ i, halkodase, hal kO)lI, h al koyunl a rr.; madd e), ha m sotu (bilgisiz, kal i, yalmz du .
IIAM ARAT, lal. emertt us [be ccrikli, "a ~a .
HALKA, ar. hal ka (çc mber )da n ha lka .; görü n ü~te dine hagJl kimsc ). Tl h)da n, eme ret-h ~n' ere(ls . hemtret / hll' Hnm al ku rbn n n göu
Fars. çerb, t r.dek i ça ek' m k a yn a~ (Bk. HAM AIl..-HAMAYIL, ar. hl mäle [krhç ba - marat. Ra ~ll n bakar- dtniu
Ça r k). ~, nusha / m u ~ka , krhç kaytil )de n harna- Ata rlllr sana su çma
T r.d e h ses inin basa gelmest ola gan, El-
lIa lkadizi1i ~1i, halkalanma k, halkah, 11 (halk a~m d a ham a)1I),., len / Hellen. So nd aki us ckinin düsmesi Alull'r sent ytlze
haikah damar. hal ka) ay_ Kök anlamu kibç ha~la n, klhç k a YI ~ l ar l , - Kar. -
de ola~lln, lIemkleitosjhera klit, Hero-
HAL KALANMAK, ar. ha Iks (bk.) ilc tr. gebe kadmlar (hAmllt 'n in ço~u l u ola ra k dot osjHerod ol sözc üklcrimle o ldugu gi- Stil Ut Z<lnn ~ tti n a lu r nam
lan -mak c klc rindc n halka.la n.ma k/hal- a n lail1dl~mda), muskalar. bi. ha msi-)i etl n '~"' tri
kalan mak (halka biçiminde o lmak). HaIk a~.lnd a lekil o la rak m uska anla ·
mlndadl r, óteki an lamla n bilinmel . G r. t u ma rn (bc cc rikli, ba~aT1h , i~ il i r), lI a m ~i)'i tk l t imenin dl'
HALLAÇ. a r. ha le (yü n. pamu k !>avur- lal. enltre O(be ce rme k, ba$ilrmak, i~gör ­ ) olu ' ar T\'IÎzanl "ar
ma )dan hall ä c/ha llaç _ Ha ma)ilun zenciri mck )dcn emeri t us. - ZÎ\"cr Bcy-
Kl,1; anlaml; ~lIn , pamuk gihi nesn elcri Vurdi ~Ieü~tzunl Emerilu 5~ mt ri t -hemerd ·ha mllra t gcli.
Uu ndu m mt mn int flAM UR, ar. h am ir-ha mÎ~ (hamur )dcn
~\Im u ~ala r a k açan , !>a\1Irup ayuan, yün ~imi , hai k d iliy1c o laga ndlr. Ergatts/ lr- ha mur_
T uld l eleügtz uml gat, khorlatn/ ho)Tat (Bk.) sözcÜklcrin·
la rayan. pa muk ata n. - Kar.- Gc r'O e k anlaml; mayalamp kabar ma, e k-
II ,~ LLE N MEK. a r. hol ile Ir. Itn _mt k elde· de górüldii~ii n ce. Bu SÖ7c ü~ü n Anadolu ~iyip gelmc (ham ur gcldi/ekmek yaplla-
Avnl'yA mt kr ·1 mklb-i di vl nlt n T ürk'Ocsinc, An adolu'da ko n u ~uran ,
rinden hol.ltn ' n1 tk/hlllltn mtk (ka r~1 1 1k­ ilsiln d lyu cak nitcligi kal a mh). lI amur ile hamr
h ola r3k bir hir inc dur umlan nl an lat· Ru mc:! ara elhglyla geçtigi hcJli. h arap q kü kcnfidir, ikisi de ha-
Pe)k.1 àhun boymna takdu m H a mllrll tl ll ~ m a k , hlllTlllr nth k...
mak, anl a~mak , yeni bir durum a gir- hamà il 1j:\h ~a h mim-rl'jh-m.n liçlüsüyle rall1n, ha ·
mek, uyum saglamak.) .. - Fatih Mcdmed - n AMI , ar. himàye (k or um a)dc n hami (ko· mir"in ) 'a ' SI kijkc som adan ck1cndi ).
flALLE.S~ IE K. ar. hal (bic) ile Ir. h'~­ HAMAK, isp. ham aea (kökeni Kar aip di- ruyucu, g()lclici, gÖl.clen, p rdlm eden ). II AMURROYA, ;H. hamu r (bk.) ik Ir. bo-
mt k ek1crinde n h al -l t~ -mtk /h all t~m tk linde hamacu/ sahnca k)dan ha mak (ge· IIAM IL. ar. ha ml (yük)dcn hä mil (}ii k1c. )'11 (b k.)da n hamu r-bn) a /ham u roo)'a
(h r~l h ld l ola rak birbir ine du rumlanm micileri n, iki yandan iple rle tavana bath ncn, ül c rine alan , d inde b ulunduran ). (res.l..amm boya tahla!>mda ol u ~t u r d ugu
anlalmak. sö)le~m d.) .. . yalaM··· "Hamilinc"I ya!>al i~1cml crdc kullaTlllan hamu r ni td i~i nd e ooya}...
flAl LETMEK. ar . ha ll (çözme , çö7.Ülme) Tü rkçc}c gemicilikle geçti, haik ~nda bir ro zeük o lup "d inde bulunduran" an- IIAMURKÁR, ar. hamu r i1c br!>. kIJr (b k.
ile Ir. tlm tk', e n hall~tm ek/h allttmt k sahneak (sallOmaklan) denir. lamlOdad lr. Ha mur ) dan ham ur ·kllr /hamurklir (ha -
(çöz me k, aÇlkla mak, sonu'O la nd lrmak)... Hama kta sal hyorum ey guzel IIAMILE, a r. ha ml (yük)d en hAmil (yükü murcu, h;\lTl ur yog:u rucu ).
II ALLO LUNMAK. ar. hall (b k.) ile Ir. çocuk senl ben o la n, yükü b ulunan), • hàm lle_ IIAMURLAM AK, ar. hamu r (bk.) ilc tr.
ol·u·n-ma k e k1c rind en ha!l-o-Iun. ma k/. - Ha mamil ade Ihsa n - Yükü ola n kadlO, gebe, karnmda bebe~i la-mak ek1c rindcn ha mur.la mak /ha.
hlillolun ma k (çöz ülmek, be lli bir so nuca HAMAL, ar. ham l (yük)dc n ha mm al /ha. olan, haIk a~tnda yiiklii, a~l raya kl l _ murla mak (hamu rla slvamak, hamu r
ba~la n m ak, bir ncs nenin yapisal ö~cler i­ maL HA1\I INNE, tr . hamm-nlne'de n bOlUlarak sürmck, hamur J urumuna gClirm ck, yo-
ne ;\~TIlmaSl) ... Yük la~l yan, yük lailytcl, yük'Oü ... kisal trna, ham lnn t ... ~ll rm a k) ...
HALS IZ, ar. hal (b k.)d en hal-slz/hals iz EskI yari etd iler Büyüknine, hüyüka nne, annea nne, baba - lI amurlanm llk. ha mu rla ~ mak, hllmur·
(gtiçsÜl, bitkin). TIrabza na blr ham al anne bg. yöresel söylcyi~ler ... su, ha muru msu _
Ha lsizliL Ya rum un yuruyl 11 HAMIYET, ar. ha mlY)'f't (kök anlaml; yük- lIA!'ollIT, ru~ . khom out ( k o~um )ta n ho-
IIALT. a r. ha lt (k.:ln~ll rma, bozma, uygun- Dersun Mustafa Ktmal Icnmclik, üSllenmdik)ten ham i)d (yüce - mut /hamul, kh sesi tr.de h ses ini verir.
~Ul ro z sö~k mc)la n halt (a nlaml de~~- -Kar. - lik, koruyu eu luk, ulu~1 görevi iisrlcn- As. sa madu , i"r. çf mtdh sQlcükleri ha·

_.
IIAN - 3 14 - IIAPls HAPSIRMi\K - :H5 - HARIKUUDE
mut ka r~lh~ d lr . tl aherin vlr bana, di r, bir sö)kRIl bapse girmek bg. dcyim1c r. UAR<,.', ar. ha re (dl~ at rlan, lükelikn, kul-
Alm . Kummt t / Kumt l (hamut' tan alm- KankJ IIdtnsln h iká)~t t )'legil Ha pixha ne ( fars . hán e/ ev ile), ha pislik. laml an jdan harç_
ma ). - ~yd.- hapsetm ek.; Ah)verit l('. yap,m i)lt:rinde lüÎclilen nes-
HAN I.,~. hA n (.rt, k.9 "a\, kç nilkta-ma Haflz olur ha n kJ)1nda et urvr IIAI'SI RMAK, Ir. ~ (yanslma scs)lan ne, du var hare. (duvar ör mcde kulla ru-
yeri)da n ha n _ KankJ a~ta n dller Ise golür ür hap -t- Ir-ma k/ hapt lrmak (a kSlTmak). lan ge reçlcr), ev ha m [evin geçimi için
Yolcula nn konup gcçlikleri yer. Anado- - Ga.- lI a p!jlrt mllk, hap~u ... gere ken gelir)...
lu T ürkçesinc yazm yoluyla geçti. Besdan ayaCa yamYlm ...'(; ; " ARA, Ia rs. här.i (kal i tas, mer mer , ijle- IIAR(,:UK, ar. ha re (Bk.) ik tr, hk ekin-
Ha n'm Ir. kat an ( s u ltan,l!~~ip h) s özün- Kangt du de atlaya)1m '" m CI; kum a ~)da n hara _ den han; .hk /harç hk (Iükelilmek. için ay-
den gele n han (khan) i.!~.j lz!-sL)'Q,ktur, 1. - Ali - Anlam dc~itmesiyle a t a jtlh, a t }~I I ,l i r- nlan beul bir para ).
Tr. ha n {ha yvanla rm y~ttltt )!r, koytl!! ' Ikhty ala gözlü dilbf r me }'erl. Çewes i ta, duvarlarla ör ülü ol· Yol harçh~1 (yolda lükelikcek nicelikte
ban!L-dÇ,y.!.lta nl}, fan. hAn (so rra, yc- -, Kangl baRln gülüsOn se n du~un dan . para), cep harçhgl (günlük gideri kattda·
l11Ck: ycnen yer) . <Gevhc ri > HARA8E, a r. hamba (hrb, ytkma k, boz- yacak para ). Hl. ha )h k.
Han CI, ha nClh L --maf)dan ha räbe (bozulm us, ytkllmlt, Ra!jundll ga ra btt!jluk
IIANIM, es. Ir. kl.l n/ ha n (bk . Han tt.jdan devr i~m i t . esk i m i~) .
HAN 11.• çin. h.a..!'A (bir i !!! p~~ ~r_ allesi- ha n-u m-ban umj' ha rnm.; Gei olalum garde sl uk
nin ad l) diln_lIa n _ Fars. virä ne a nlammda. _~ h n ll , )'Iktnl', Tüktndlsa ha t lu!!:un
'- - Han'm, kaAan'lU c~i, bayan han, a nla m
Es. tr . Ka~n'-kaD (bir lop lulugun b~ln- -- lI aráb (ytkllmlt. boeulm us, i1r ranml!j, \'ert~i m sa na ha lluk
da-bû1unan yönetici, otuz Katan, Cen- ge n ~l e mesiyle bayanlara verilen san , ba· e.~k i m i~), ha rab olma k (ytkllma , ytpran- - Kar. -
ra....!!. brt111RI. IIARJ)AL, ar. hardal (ç i~1i satllllm itle·
giz Katan bg.)dan ha n _ ~ö~~ çin. 01- lfa-mmbOct'C:i. ham mefl'nd l (b k. F.fendi l, mak, eskim ek, oo zulmak ).
masma kart lltk eski T ürkl er a rakasmda(~. ha mmell, ha mmgobe{t:i, hanrmparma- HARAÇ, ar. ha re (glde r, liiket im)dan ha- rinde kuJlamlan bitki)dan hardal-.
mm senen b, r ~\ ol'Jra k Ir. n ,,-sQY.. räç/harllç (islam ülkc lerind c müslüman Hardaliye [içine hardal kanla u üru m t l-
so p) ile, sl's yakmll~l neJenty!e~olen. l!;1 - • olmayanla rdan top lanan özcl vergi). rasI).. ,
lliamIJI .. I! ANI I., es. Ir. ka nS! (bk. Ifan gll dan ka - lIa raç n r mek (ge rchiz ycrc öde mck, HARE, far ~ . härr (tJya, parlak Çi7gi, kimi
HANÇER. a r. hanen (ueu sr.Ti blçak, bii- nl/ha nl_ e me k kartl h~. olmaJa n ve rmek), haraç nesnele rdc Itl)'an çizgi)den han' ( üzerin·
}iik blçak)de n han Ç't'r_ BD ci han gövdt bigi a nlar ca nl a lma k (aÇlkla n almak, e mek t üketme- de dalgah çil gi1cr bulunan dokuma. oya,
Fan .da da han e-et" biçimindedir, fan. . Gövdeye baluna lçl gór ean ka nt den almak), hamea bagla ma k (emeh iz örge) ..
dû,ne_ (ZS .)... . - Vcle d- parastnl almilk) bg. de)'imlcr. Hartlrm ek. ha rtll'nm t k, ha n'! l.-
Han Çf'r1emek, ha nÇ't'rl l'nm t k- IIANI 11 ., ar. M nl (km i rcnkti büyük ba· IIARAM , ar. hur m (bir n e~n e n i n yasaklan. HARF. KET, ar . hartktl (devinme, dc rre n.
HANÇERE, a r. han el're (glrtla k)dcn han · hk)den ha ni (hani baltgl)... ma sl)dan harAm/ha ra m (yasaklana n). me, sa rsllma)len ha rr keL
,,~ -
."Arapçada hin l/klrmlzi büyü k bahk, kü· Dir kimse nin batk alannca gi\rülmc si uy- Anadolu T ürkçesinc yal ln yoluyla geç-
Ar.da han e-tre (bogazlamak anlamlnda- çiik hani, AV.~ gun olmaya n. gizli ye rle ri. Kimi yöreler. mit tir.
dIr, Ter. Kam.)... IiMITAJ-.., ar . banta l (aglf, kab a)da n han - de e r ke~ n e,i, kBd m, çocukluk ça~m ll a N kt tlenmek. hartkttli, ha n'kttslz,
HA."lE, fa rs. hAnt (ev, yuva)de n hant_ tal (a~r, kaba, J,I~!!IS~l. AV ).. gcçmit h l. ha Nktt etmtk, haft'k tl t lt irmeL
HANEDAN, fars. hä nedá n (soy sop, aile, Hantallat mak. han tal hL IIARAP, a r. harib (ytklk, baYlndlr olma· HARr, ar . har{ (sö:r~ yalJ)ten har{ (ya·
hä nt 'si/eski bir so yu, evi ola n kimse, llANOMAN, fars. hän-u mA n (brin/ ha- ya n)da n hara p (ytkllnut, baklmslz. lI)... - -
so)'lu)t1a n han l'dan _ ne/ cv, män / ötebc r1 a r. et.ya)Jan lulOü- lfa rllpla1ma k. ha T'd pllk _. HARr IYEN, ar. harfl yyen (klit kilma, en
IjNiGA~.lr . han5tar (anba ye ri, araba- man _ IIARARET , ar . ha rä ret (ISl, slcakltk)tcn uf;tk bir dcGJ1iklik yapmada n, oillugu gi_
, hk)d;," han gur _ Gc rçc k a nlaml, ev lil' lçlndt bulunan ~l' · hara n t ( ISI, sICa kiik., s u~ ma, lat km- bi.J,.
Tr .~·3 pkm dö ne rnlcrde gÎrd i. Tr .de sa- reçltr (e,ya). - 11k)... \!fARIL~loIACR""LW "\ Ir. ha n l (yanSlma se!i)dan
lat · An lam genitlemcsiyle varltk, varltkh 01- lI ara rttltnm tk. ha rardll, ha ra rd s lz_ hanl, hanl (arall1r:slz, durmaksll.In. SIC3-
HA1''iGI. es. tr . kBngtf ka nlcJ (? )da n ha n- ma d uru mu. HARRE, ar. ha r be (klsa mlzrak)den har- l!;.I 5tca~na) ..
gt/h a ngl_ Kan..g;/k angJ (ncre de) . IJ M Lar. hl!lbb (Iane, tohum , çekirde k, bit he (cs ki bir savat ara Cl, klsa mll-rak)... lIarllanm a k. hanla ndlrm a k, ha nl tl, ha -

l
Ana dolu T ürk çesinde D-<-----yürytldart bu yututTIlUk nesne, cm)tan hap _ HARBI, ar. ha rhe (bk.)den ha rb l (lüfck nlllh._
)'a na, ya7JIt kaynaklarda göriiliiyor. An- Bir yutumluk nesnl', i1aç, ~aytl l a r a yuf- namlusu baklmmdan kullanllan mll rak HARtÇ, ar . hàr k ( dl ~ la kalan , d l ~ a çlkan,
eak, Ir. ka n/ka nil; ile hagla nllslDl hul- malarl için veri1cn, bir yulumluk em , biçimli u:run araç, torek ç uhu~u . Do~u, içle olmayan)den hllrlç (a nlaml dcgit me·
mak biraz güç. Kan kök!int!c:__ nerrde, bap_ açlk, kcsin )... di)..
':Ieme gibi so ruÎulJ an n kart lll~ var. Hap i ytlt ma k, hap! )lI tt urrna k bg. de- HARBIYE, a r. ha rb (savat, vurut ma)de n Ha rlcen, ha rlci, harlci)'t , hariclyte iiiL
Kan_-da (n_(:!de), ~.!!~a n (Ilerede n). Bu yimler... . h a rbi~ (sava ~ it1eri . Subay Ye lÏtliren HARIKA, ar. hA rl ka (ola naklaTi a}1n, kiti -
köke daya mlara k yorum ya plllrsa gl/ kJ ItAP IS, ar . habs (suyu kesmek, aklt l d ur - YOksek O kul, Harp okulu). de tatkmllk uyandlTan)d an hArika (Ian- I
ekiyle ka n-g1/kan.kJ sÖleük1cri bir so m- durmak)den ha ps (içeri al ma, öl,giirlii· HARCAMA, a r. ha re (tükel me) i1c Ir. stk, olaganüsfü, usu atan)...
JU içerir, nl'rd tki, nt n'deld (ka nda -kl) giinii kaldIrma, e ngelIeme, alakoyma ). a ·ma cklcri nden ha re-a-ma (t ükclmc, gi- IIAR IKULÁUF. ar. hA rlk'ul-àde (aht llanm
kaq l lt ~ n l yansltlr. lIa plsl' at mak, hap is yat ma k, hap i~li k, der) . han-anacak ola n, (Bk. lI arç). üslündc olan, oiaga nüstü )deo ha rikulA·
 f1ARl s - 3 16 - IIASIR IIAs is -317 - HATIRA
de lol aAa n ü~tü , góni l mcmi~) ... ma ses)tan haet-a-da kyhartadak (ha rl pllml~ taba n ö rlilsü). da kulla mlan hitki.} ,
HAR S, a r. hl r5 (1!!!l!J. asin islck . açg özlü- diye çrkan ses, hirde nbire, bc klcnme ksi- Has lr a lti et mek (bir nes neyi, bir olayt II ft ~ h a ~çl , h a ~ h a 1Çlhk _
lük)la n ha risjha ris [t utkulu, açgö7lû. zin}, örtbas et mek, savsakla ma k), haSlr al nn - H ~ I N, ar. h u ~ unet (kauhk, klflahk, ka.
dovm abilme z, gönidoymal)... Ha rt ha rt, hart h urt.c, da gizlenmek (önbes ed ilmek, sakfan. bahk)len ha\injha ~in (kan, kmcr, )'Umu.
IIARIT\- lat. cha rt a (t:'c1gc. kan1l}dan, gr. HAs ; ar. hls (ölel; ·ö7gii)dan ha s (Ö1.gÜ, mak , atl anlmak, savsakJanm a ~. k I
khll rta , Ir . h art a / ha ril H. ëzel, kailKsl1, sah] .. HASls , ar. hlssel (e1lslklllk,Cimrilik, kiS' ~a 0 mayan)...
KIl sc slc rinl n h ola rak oku nmas i Ir. de HASAR, ar. hUli r ()'lkim, çökü~, dêkul- mlkiJk)ten hasls (kISmik, e1i'ilkl, cim- Ha, lnle,mek, h a~l nlt'1ti nnek, ha, lnliL
yaygm dl r. me)da n ha sa r (yikrlma , çöküruü , çö kü~, ri)... IIAT, ar. ha U (çizgi, yol, yazs, buyruk , e r,
Alm. landkart... fr. ca rte. isp. ca rt e, il!. )'lpranma) ... - -- - Has lslik- ç ü, yön) ta n hat _
carte. ing. cha rt, Iers, na k..o:t'.J c~rafi)'lÎ. HAS.4.T, ar. ha saL!~ n, kaza nç)la n ha - HASPA, ar. ha s bi (kar'l1JkSll., gön üllü)d en Anadolu Tiir kçcsine yazm yoluyla girdi.
ar. ha r tta , sa t (genellikle l!.a n.!!!J ürünlcrinin topla - ha s pa (k a r~lh k beklemeyen, bir i~e gö- Fars. hli.t (çaylak), ar. hatt ät (han jya·
HARK, ar. hark (yarma, )1nma, suyolu, mp kaldm lmaSL, tarrm alamnda n ürii n nüllü o lan kad m). zr'dan gÜ7e1 yen yazan, yan ustasl)...
ark )lan ha rk ü arlala rda sulama i ~1crini ahnmasa, ds.ri!gi).. . HAS RET, ar. hasret (e rilemeyen bir nes- Hit. hatta tar (yazl, beige)...
sa .!!.laY:Jn su yolu, aka cak ]. lI asa lçlhk_ neye ka r~l duyu la n e~i l i m)t en has rel {öz- lIal {I'kmr k (yol yapmak, bitirmek, so -
Tur kçcdc a r k (suyolu) SÜlCÜ ~Ü bu ndan HAS8 AIfÇE, a r. has (bk.) ile Iars. ba~çe lem, egilim, ul a~ m a k isle me). . nunu giiSl ermek, buyruk salm ak, yazl
t Ü r cm i~ (hk. Ark l. so m a Ir. ark (b k) ilc (ufak bagjdan h u .bll~çe/h a sba h çe (Sa. Has reut , has retf tk.; yazmak, ö n1cme k, yasaklama k)...
kar1~ll rl l ml ~ ll r. Eski T ürkç edc a r ma k ray bahçesi)... HASSAS, ar. hiss (duYU)len hassa [duyar- ~ hatt atft...(y~I). ..
(bk.u an gele n a nk/ a r k ilc kans unla n, HAS8IHAl , ar. hasb (göre, gereginc e) ik 11, duygulu)... RATA, ar. hal li' (sa sma, ya n h~ yola sa p·
bu nedenle Ir. sanlian hu sözc ûk kimi h ál (durum)den hasb·l.hà ljhasbihal Anadol u haIk agzmd a 'à1i, duygulu, e tm- ma. e ~i l m c , yanilma)da n ha ta. ;
dikile ri yamlur nsur . Bunlar arasmda Av- {du rum gc rcg ince. BiT dur urnu ka r ~ llikll ga n gibi kar ~1 1 1 kl a n va r Ir. -- _ .- - Anadolu TÜ r k çe~i nc yazlO, bilim yoluyla
Tupalt uzman[a rm da hulunmilsl gcrçc - oJarak görü~ m c , dii~iince ah ~vc ri~indc
HASTA ,t[a~ hasle (~ r "; n)de n hasta gird i, kimi yerde ar . güna h ka r~lI l~ söy.
~i n sa r llrJlmasmda güvcni lir kantt ~a n l l­ buJunma).
n\l ~t lr. Ziya Gökalp, bu ark S(l7eÜ ~Ü n ü n HA.<O;ET, ar. hU ~ l't l~l~:!.nç li_k) tc n hll ~1't
(sayrl, sagh~ bozulmu~).= Icnir. cA.\\ .#ç. .sv'\
a r. ha r k ilc ba~anl1SL nt "eski arapçlhgm (klskanma, kt.~k a nç h k , çeke meme). lIastala nma k (h a~l a olmak), ha stahk HATlL, ar. ha ll (aga ç direk, duvan bagla.
bir nelieesi..: saymakladlr (Tiirlc Mede- Hasl'tçl, ha sl'tçilik. hasl't1enmek, hasl't · (sayn llk) gibi t r. 1an mak, 11k ekleriyle lü· ma Ji regi)dan ha t.!!...(di re k~ Qa~ a J!l a dire-
re m i~ far s. Ir. sö zcükle r. ~i ). -
1I~\'('li Tarihi. 1976, s. 339). üstelik bu sa- liL
\l nt Kä~ . )'a daya nJuarak kanttlamaya HASIL I, a r. husftl (iirün, o rlaya kona n). HASTABAKIC I, fars. has la (b k.) ile Ir. Anadolu Tü rkçesine ar.d an geçli~ iler i
ça h~ ma kla dlr (agy.) O~a K a ~. da a r k den hasll (orlaya ko nan, orlaya çlka n, ba k!cl'da n hasl a.bakJ clj ha sla ba klcl sürüle n hat ll sözcü~ü ne ba ~k a bir kay·
ro7eu~ii pi~ l i k k ar ~lh~l d l r. Suyolu a nla- ürü n). Bu ~lcil k anlam ge n i ~1c mesi y1c (haslaya bakmakla gö revli kimsc) ... nak ar a ya ca~ z. Hilit dilinde hattal u (ha ·
< mlnda söylc nme m i~( ir ( Kä~. e.1. ~ .42). Anadolu haik a~ll nda ckinlerin yc~i l. Hastaba kll:d lk_ ht, d uva r dirc~i ) sÖ1eügüyle ar . ha tl ara ·
1l .-\ R lA~lA K , l r. har (yan~lmJ 5oC~}dJ n ken, adl ol m u~t u r. Ye~i l ckin daha 01- HASTANE, fars. hasta.IJà nr (hasla-evi). slOda hll ba~la~ lm l geli~igÜ1.d ol m a~a ge·
ha r-1:t-mak/ ha rl am ak (ha r har diyt: scs gUnJa~m aml~, topl anlr duruma gclmc· den hastaha nr /hasl a ne (saynevi). rek. Uygarllk lar ihinde, d uvar yap.mmm
çlkarma k). m i~tir. Bu ncde nle, aradaki a nla m ba~ka ­ Hastan rli L Araplardan e n a7~ birka ç bin yll ö nce,
Harl atmak . hlPna aldanarak, ha~ka köken aramak HASUT, a r. hasl'd (k~~ka nan, çek em e)~) · Anadolu'd a bilinip uygulandllP yazlh be l·
Har sözeû~nii ar. , far s. be nzerlcrîylc gc reksizdir. den hasud/ hasut (klska nan, h <ikanç, {e- ge1erden, esk iça~ ev kahnlll anndan anla·
ka n ~l lfm am a h (a r. hä r/ )'lklk, fa rs. Hasd la mak (01gun, c1VCf i~li durum a ge· ~e ,!, e yen , iç! alma )'.!!!}... ~ I hyor . Arapla rda duvar a rme çok so nra
ha r / dike n, h är/a ~a~I, baya~, ha r / e - tirmek), haSllla nmak, ha si lla nml ~, hasll- HAS"" a r. h A ~A (olm a 1~ olamaz, uuk ol. old u ~ gabi, hal ll gelen:~ d: ~e nidlr. Bi-
~cJ;) ... la tm ak, hasllIa Ulr ma k_ su n, tann gö~l e rmesin)dan hJ ~;\ (a nla. ze kah~ sa hahl-ha tl so1lcrlO m kayna~ ~ I '
HARMi\N , fa rs. hlrm tn/ha rm a n (har- HÁSIL 11, ar. hu sûl (ortaya koyma, uret· mlOda öne mli bir deäi~iklik olmam l~, a n- hatlalu d ur. J-.J,v
ma n, lah lhn sapta n aynld l ~ yer)de n har- me, ürün, ortaya konan)dc n hàsll (ii· e~k .Ir. de kul1a m h~~~ni bi1 i ne.!~~5ie' ':I.!, ATl R, a r. hutur (dü~ii n m e , i7~ kaltnll). ..., ~{'
ma n (Iahlh saplan a)'lrm a i~i n i n ya plld l ~ riin, o rtaya ko n mu~ , ürct il m i~, yele rince gild lr.) .. 1.. . wd~n hAt lr jhal lr _ . ·~ l'l ... ii'''
lP yer. De!1;i~ i k t ürde n e ~ ncle rd en birer ol m u~) ... IIASARAT, a r. h a ~ l' rA t(h a ~ a re/a Tl , kann · T urkçcye yaTl n yoluyla gCÇII. ( Bk. Hal (. '..,v (
ölçck ahp ka n~l 1Tma i~l emi) . Hásll a, hASllat, hàslh _ ca, güve, ö rüm cck ile bcnzer; böccklcr). ra , Ha ll rlam ak)._ v ~ )"
Il armane l, harma nClhk , hllrm an lam ak. HA.'i IM, ar. hu ~um l't (d ü~ m a n h k, kLska nç· lan ha~arat (böcckler, genellikle ölebcri- II ATI RA a r h utur (içle kalan dü\ünme ,1 <',
harma nla nm a k. ha rma nlalmak_ 11k, çckemem ezlik)len haSlm (dü~ma n , yc doku nan böee kle r)... !ortu,j~~ kahnll)dan hai ira (;m, bcllek: "~l)
HARP I ., ar. harb (~a vas)dcn harp (sa·
VJS)·..
klskanan, çekcm cycn, kötülük e tmeyi
dü~ün cn , k llr~ 1 ç,kan )...
IIASARI, a r. h a~ a re (boce k" a~a!1;1 haIk). Ie1z hlrakan, unutu lmaya n). 0'" I
den h a ~ an . (ya ram al , ye rmdc d urma l , AL da, bir ki m~ c n i n içine kapamp ke ndi ~,y
HARP 11 ., i~ p., -itl. a r pa (ha r p denen çal- lIa Slmllk_
.i-i!Y~).. . H a~ a n : a~agl haIk dem ek kcndisiyle k onu~mas ma da hutur denir. , ,,,,'V L
gl)dan ha r pa (d ik lulu lara k parm akla ça· lIAS IR, a r. hasir (s l k l~t1T1lml~, ba Sl lTJ lm l~ olan ar . ha ~ :1re' d en olsa ger e klir, ~S. · Bu kö kle n liireyen ha llra 'da kcndi ken. ~ ,,''''''
hnan, üç ldli büyük çalgl)...
Alm. Ha rre, ger m. ha rp a.. (R(iII)_
n.e~ne)d e n haSlr (bildi~i mil., sazuan ya·
pl1ml~ ö rlü, uö~emeli k ) .
Ha~anla~mak. ha~arlla~tlnnak, ha~arl. d i~iyle konu~l1p, geçmi~i anma anlaml ,,') (
I1 k._ . da sa khdlr. Hatlm (ge rçe k a nlam da, ''!:J
fH.RTAD~K.:HA ~T~DAN , Ir. hart (yansl' Hasr (Sl k l~l lrmak , ba ~l lTmak yoluyla ya·
JlASH AS, ar. h a ~ h a ~ (uyu~ t urucu yaplmm- ~ ~n_I ~l n~,_he~tii n ~ l a n ' d l r ) . 2
 HATlRL\I\IAK :\18 - IIAVLU IIAVSALA -319 - HAYDI
HA.llRLAMAK. ar . hall r (içte o lan , go- Burada gcçcn lI aluncuk sözc ug:u cuk kü- IIAVSALA, ar . havsala (kalça kemiklcri den hö lgcsi)...
nül, içte kal an ) ilc Ir. Ia-mak e klcrin de n çûltm e eieinden dola yi "küçük ha tun" a n- a ras tada ki bo~ lu k, lege n. Anla m gen i~ lc. IIA\', Ir. hal (yansrma scs) dan ha,.
hatlr-la-mak /hallrlamak (a nmak, amm. lammda dc~i1, kadmm adrdrr (b u kad m mc siylc: a nhw n ka vram a vetisi, anlafl~
; ' sa mak, özü ndc du ymak ). yazann yakmlannda nd i] ... lI a)' SÜ1eü ~ü n ü n ar . Iers. ik ilgisi y" k.
kapsc nu)... lur , yanstrna scstir, öleilikle Anadolu'da
ty
',]
tlAIJM, ar . hatm (Mir m e• .son, bilim)- •• V • •, h .•
..... d h t l f1..• • • bit ." . · b·,d· - A ~ ..... ava (bojluk yerlc go k arass}-
" . UAvuç, Ia rs. h evtc (h avuç)len ha" uç (b ili- tavuklan )'Irtlel ku~lar," satdrrurn dan ko-
\ :: /1 ' en a lm tmr 1~l n uugrm I rrmc, än- ---a~ ha ~' (bo I k I ' luk] nen iri k öklü, yeme klik bltki]. Tr. de ha- rum ak için "hay hay ha)'" diye çl,tnlir.
./ lam gen i~l e m e s iylc Kur'am bcuege yer .Ór art, a ~u ". ye,.so u " .
t'uç a nlam mda gelü r, gezer, ~Izri sözcük-
,-....J . Ic~tirmc, kilah a bakrnadan o kuma], ~ Pcygambe r Adem I n C~I Ha w a ilc ar . ha . !lAVA 1., Ia rs. hA)'C (yumu rta)d en hal __
" ( I ' vA ara sinda baAlanl1 yoktur kadm ad r leri var.
z, -, tl~T P,..ar . ? i.tab (s öylcme ku a n hatl b/ h ll' olan .!!!Y@.JBaWa))'lin l.lb r~n! dille-in- (erkek yumu rl ali!tl, l a~ak . Yumur taya
IIA\-'UZ, ar. havz (çcvres i duva rla örülu,
;; ~ lip (SOylc\CI, kcnusrnacr, camilcrde h ut - dcn di A, cevr (b luk , ') . bcrocmcsi ned cniylc).
/ , C ''-'<'" a dI venilen ko nusmayr yapan k·nnsci.. )'" ." o~ U , eza .
üstü açrk sul uk)d an havuz (ÜsIO eçrk,
T,~ ~'~ l ,,' soluk
) ' U tl I' L . J '. • . , a ,m. L u ft , f r. ..alr , çevresi duvar örülü su ycri, sutuk. Bü- !IAYA 11., ar . ha yA (uta nma, ut, utanç).

J/; , 'f a lp I • ' ) sanskr. vêyûh , vä tah (esmeklc ilgil i, est -

{ HAT M ET I\IE!<, a r. h al m ll c rr. etmek Icn yor), gr. avra. Lar. aee, isp. aire, itl. a r ia ,
, )...... ~ nlm~lm l,'k/h ll t ~ el n\l· k ~~ Ik~c YC'flq .
urmc k, s(>n~ crdir mck, bitir mck, ~I'n uç'
a lm. Wind (esmdJ cn), !!.ol. .. imh (c v.
yiik gemilc rin . on anrm için çeki ldi!i
ye r. )
lI aVUl ba ~m da h unna
dan ha ya {UI , utan ç, utanma yeri) ...
lI ayah , hayasJl, hayaslzhk_
IIA\·AI., ar . ha) á l (dii ~, d Ü ~l c gör ülc n, var -

')l.
'/ me klen). lfi nl-Avru l'J di lteri ndc hala
;.... la ndlTma k, (\~r:nmck). ... L Cvel) anlam ma gelen sölefiklc rin kökün-
Ça pk lO kar~ lmda d urma
KirpikJeri n ok oim ul
hgl t asar lana n, go rünurdc o lmaya n, ku·
runt u)dc n haya L
HAIT.\., a r. ha lfa (da ha. l-IIc, b unda n ba~- de esm ek cylc mi sa kild lr. Veter kalbl me l'urma. Hal al n , hayalha ne (rars. hä ne/ C'v ile) ,
• ka)dan halta (anlaml de~~medi). . . •_
11ATTA. T ar. hat IÜ3ZI,
. · . .....zullar a lçak a lçakk - H1I.- ha)lIli, hayalirener, (rum. fen er/bk. i1c),
Çlzgl)lan haItAt/ . 11 . d Idl g lI a \ Ul cu k. h anl zlamak, b nuzlanma k, hayal ptrn l (rau . pu~sl i1e)...
battat (güz d yan ya7,an, guzel yall yau.- 0 ~~~~k ~Ie:a ha"uzlat ma k_
rak geçlO co n, van usla sl). .. I.' ri l k UAYAT, ar. ha,,- (diri)da n hal " (di rilik.
Ha ltathk . "ca .... m sa aca . HA''VAR, ru m . J~!"b l a r (balt_k _yumurta sl)- ca nhhk, dcvingenlik )..
Türkçe ~;;r~lh~i ~\ilr, a r. liö1CÜ!til - Kar. - , dan - hl1 biyarfharyar · (ba M yumu rl asl). Tü rkçeyc ar.dan isla m inançla rlyla gire n
ab artar ak , T ürkçe e ka r ~l l l gl yoktur de - HAVAOIS, ar. hadise (ol ay)de n çog . ha\'a- Burada b/ y scs le rind e dö nil~me görülü- ha)'al SÖlcü ~ü n ü n cs. Ir. ka~lhgl t1ri ll'
mek anlam Sl7.dlr. Nilco kim, e skide n, d is (hadiseler / o laylar). yo r. Bas ileus /vas iltus, ba slii kon /t'a ~ iII­ lik/ diriii k' t ir, an eak inanç ka\lh~l ncode-
Ara p sa rayla rmda yazi i ~ 1c r iyle ugr a ~an , . . . ko n bg. rum. b sesi Ir. v sesiyle dönü- niylc Türkçe kavram gcri ililmi~lir.
b uyruklan, bcl gcl en yazmakla go revii ~IAVA~~, ar . h l\~à1e (bl r l~ l. ba~ka sm a yuk- \ ~ ü r. Ha V)ïu' sÖl eOgünün ar. · ra rs. .nl - H aya la ~ae l (tr. a ~llç i1e), hayat1 (d irilik -
klmseJcrc h allat da dcnird l Ya7mm gu. ~reme, akla rma ! o leye gcç lTme)dcn ~ava- ~ m ur ta anl am mda söylene n háye ile b a~' Ic ilgili olan), h llJ1ltlYfI (O smanh ea uy-
zei, okuna kll (llmas lOa ~ gosler ildi- Ir (an l~"!, l ge n l~ le d l . Eng 71, gor ~ cYI o n- la nlls l da olasllllr , an ca k hah kçllik ge nel - durma SÖ7(ük), dlrlllk a nlammdadlr, ;10 '
glOdcn b u konuda el i 1~1e klmseler seçl- lemek IÇ IO konIIn ortu, çll, cg tllm, go n- likic kl)'1 insan larmlO, de nizcilerin i~ i d ir . cak k u ral d l ~l d l r, ha)'At Ji rilik dem ekk en
lir çal l~ ( ltlll r di derrn e). A r. hat' kök ü t Uy a nlamlnl içc rir. Ö le ha)at l)et gc reksi7dir.).
HATUN, ~d. h val lQ (ka dm)d an katu~/' lI ala leii (akIarma h, yuklc! meli. Ylklla- yanda n fars. hlItye (yumurta) SÖlcü~ün c II A\'DA, Ir. har (hk . yanslma scs )da n
h at!l~a d lQ) . cak gibi d ura n, ço k yiihc k o lma51 ned e· .vár (gib i) d i gCli rilcrc k háye .dr/hA )e -
hay-da / ha)da ( ~a~klOl.k bildircn , ha y-
H alun sÖ1Cügiinün Türkçeye, d~rud a n niyle )'Iklhyor korlusu uyandlran , lul a· ~ i'l r (yu murta gibi. yumu rta ben7eri) ure ·
vanlan yiirülm eyc y3ray an içcrik ~il SÖ7.)
dll~r uya ra TS. h.ilun 'dan geçti~ini ilcri rlkll, dcngesi7..)... tilebilir. Böylece hA),t\Ar / ha)"',ar / h a,,- Ha)'da la ma. ha) d ala mak. ha)'da mak
sür me k dni!;ru de#i ldir. SÖ7Cüg:ün kayna . HAVA~, rars. há \'en (hava n den en d~m e )'ar gcli~imi de dü~üniJl ebili r . An cak ha ·
~I ~d . di li gil-i Farsça' nlO di l öbc kle- ...... a rae l)den hal·an. Itk yumu rtasmJan yara rla nma k, bail kçl' IIA\"ol I, Ir. ha )' (yanslma scs )da n
r i n J~' n t>iri 1\lm asma hr~m, TÜfk~e- lIa Yan eli /h avan~ i1 (l r. el ilc rOirli. ha . !tk, A nad olu ' d a ge nd!ikle rum. konu ~an hay-di/ha)'dl (klmllda lma, iSlekle nd ir·
Çiii C'skid ir, <;l'~d. d an dir. ( l\Ieydan . Laro- "a n/h ä~ n ) ... ~ r lli~Ii!!IO , a71nhklann i~iyJi . BUlün me ünicmi, hag:.rnsll. içcrih cl bir anla -
~k_IaG göz ön ü nde lutulursa bu sö 1;- mI yoktu r).
u~C" u n i:'o ~nu ar.-rars' ,hä t un 'dan gc,mi~ HA\-'LAl\-IAK Ir. ha v an slma sc. de n Hay'di n di, hll)dl hSt'ht, hadl sene...
go sler mCOSI yanh~l l r . G er çekte ar. halu n ' u,;~-~~{!'~ cug ün A nad o lu köken li old ugu, san h içl-
<;özcü~ü d e s(~d . kök enl idir, ar .da hiiyle h ~ v-l a -m ak/h a \'l a m a k .()pc g~n av h ~: m ini A nadolu'da ald lg:1 a nla~lhr . 11,\ \"1)111 , ar . hil e (gd in, gc1inil)de n hay.
h ir SÖlcük Y(l ~aUr ; A rap dilinde há - d~ye . se~ ÇlkarmaS'. A nlam. ~ 'l.ym as lyl a . A lm. Kaviar, rr. . . a ~' ia r. ilJ. cat'ia le, isr. di (gdin, bu ra ya).
t u n'un ha ' a li n biçimi ndc çogulla}llnl . bItlOl ko rc~e .ben7(~lm ek, !)[ftnlO k n n ll ~ ' cat' ia r -ellvia l, rars. hav)'iir (yen i rar s. da, Ar . hile ' nin T Ürkçe söyle n i~ i h el1e' de n
ma~l kö kcn ~apl a m a ~'a y'-'Imeï".). An aJo . maSlm k opc~tn ha vla~a~ ma bcm:etm ek eski rars. J a hiJyle hir SÖ7cük yokl ur, h k. heyde/hayd!.
lu h;tlk ill!n nd a h lll\in ' d:1O f{nlun ('uk h i. yermck. apg:tl ama k, sovmck).. 7}j. ). Av, ~S sÖ7Ju kic rinde ha VYllr a çlk l ~ . H aik agnnda hayd l (gel), rum . ede
çi minJl' LJm ;uh lirct ilm i~l ir : II AVLU, ar. hh (inC(: tü y, kimi YCllli~lcri m asi yok , Ir. ol d u ~ u da söyrcnm em l~ (gel), haydi n (gcl in) sÖleükleri ~ r . da n
Kar ,-aga)l patu lcuk kabugunda gi.i rülcn lüy)d an ku ru lan ma}'1 (hangi dilden gcldig:i bc l i r l i l me mi~) . kayna klamyor. lI aydin a rt lk (gdi n ar ·
Ner de b ld un Hal uneuk kolayla~l trdrg:tndan b u adl alm l~lIr. (Ü7:e- HAVZA, ar . ha na (iki le pe a rasm da, sula· lik), ha)'dln nam a za (gd in nama7a). Kj.
o g lnnizl ya naga rinde ince ince ipliksi t üylc r bulunan, rIO a kmas lyla ol u~ a n oylum)dan hana miicr ine gö re hal'dl ar. de ~il rum, ede
Tak.acag um a ltu neuk IÜyiü). (çel'tes i yfikse k d a~l ar ya da Icpc lcr le kö ken lidir: ede (l.k. hed r l. Rin"C' ar. hl.
- Ka r. - Halo lueu , ha ' luculu k, ba,lucu luL çevrili, suia rm içinde n akl lgl yöre. Ma · te' den.
lIAYul - :120 - - 32 1 - HEM
lIAYRET HAIT'
UA\ '() UT, ar. ba yd û d (ko kü Macarca"- z/ haylaz ( k~k anlamu haylan an, sa~a so - HAlTA, ar. hayte [ip , ka zrk, çadlr k ~ll ~, ya prlan i~l en olumlu sonu ç alam amak.
d lr )lan haydut (d a ~ hlrsill, ..oyg un cu , la sahna n kimse, b a~ l ho~, i ~sil. gÜÇS Ü7. çadlr direäi)dc n hayta (ha~lbl.~ kimse, A ync a heder (lçi boe , çiirük, kof)..
ynlkcsici]. dolasan]. Ib)laz SÖ1.cü~Ü n ü n so nund aki savruk, d en gesil~ saygls ll~ kaba). IIEDtYE, ar. hedlnt (d eger, ka r~ lhk , he-
M aca rca (ha) d u k) olan hu sö zcük Tu rk- z scsi ö nad yapmaya e1ve r[~l i bir ektir: HA\'V AN, ar. haY"'Iln (kö kü ha)')'/ d iri)d an ~e n ilm ek için birine vcrde n nesne, arrna -
çcyc ar. dan gcçmijt ir, bun un mac.dan utan-m-a-z/utan maz, SlklI-m.;\.z/ SIksl- baY"'.n (diri, kcndi kendin e devincn ). ~a n )den hedlyt'_
a l mdl ~l n l (Turkçcde) söylc mck dog ru mal, usan -m.a. z/ ul.8nmaz_ Ha)'Va na l (hayvanlar), harvanea, hay. Anadolu haik a~," da göndtnnt (hedi-
deëildir . A V sÖ llü ~ü ndc , haydul ar., Bu ö rneklerde z ekinin ma' dan sonr a "allesh k, hayvankomOI"O. hayvan lat mak, ye ), sungu , su nuL
fat';.. t-öl iimü nde gcçiyor. gelmesi d Ü~gele hi r olay dc~i ld i r. A nado - baY"anhk, h ayvan ~al. flEKIM, ar . ha khn (hikm tt / bilgelik'l en
HA'I'IR, a r, hayt- (iyilik, se çme yardrmj- lu haIk a~Jnda kaymaz (c ~i1im l i yc r, ka- HAZ, ar . ha z (he~cnme, duygu la mm, içi hilge, bilgtn, çok bilen , ince sezi ~li)de n
dan ha n r _ yan yer/ kayma k cy1cminde n), a la-z/a _ . çekm e)dan haz (h ir nesneden , bir olay- ht kl m._
Ru sÖlc ii ~ü n tr.de biri olurnfu, biri olu m- la z (yalavtyalal.) hg. dan ladalma, e~lim). A ra p dilinde. kök nlarak, heklm ik h ê-
Ila)l a:r:la~mak, ha) la zhk- UlO Öldqlir. Deg:i~i k okunusla r a g öee
SUl iki a;n anlarr n va rdn. I)ilik. yardrm Ha:r:lanma L '
ik " Imai, ~ ...k , dttil, HAll.! , ar. ha)'1 [at jd an ha)U (lOo k, kala - HA7.AN, a r. hazAn (güz, sa rarma, sara np h ükm (yarp)den hi ki m (p rgu;, egeme n
.·\ n:1<I.,111 Till l~· l'i nllc . A ra!, Y;'Illbnyla. dök ülme)da n haun (güz) . ile hlkm (hikmei, hilgel ik)dcn hakim
bah l.:). (hilge) ayn görul ür..c de, bu aynhk, kö k
"allian hll" r (iyilik. yarJ lm) ik ha)u Ö nce Iars.ya s ür ü, a l SÜT"ÜSÜ, bir lik a nla- HAZIM, ar. hazm (si ndirme, e rltme,
(ol m al~ dc~il, yok ) Wlc üklc ri birdir, iki- sögeü ~ n ok u n u~ de~~ ikli~Dden gelir.
miyla geçti, son ra fars.da n t r.yc c~a n l a m ­ özümseme)da n haz lm [ ózûmse me, sin-
(h k. IUkhn)_
si de "t1oklala· h ilc yallhr. Bu durumda, la, yazm yolunda n girdi . dirme, yeneni e rilme).
ha)T sOlcu~u nü n iki ka r~1 1 an laml hang i O nun ha)·n ) 'trl ,ar (o nun çok yeri var), Tr . ota%taçl/otçl (es. Ir. ol/ ilaç'l an ),
Hazlmh, hazlmSIl., hazlmslzhL
yotl3 kal.and l~lm sa pla mak Iw lay de~i l­ t mçl (es. tr. rm / ilaç'l an).. .
ha)li ka labahk (çok kalaball k)... HAZIR, ar. huzur (ortada bu lunma, görû -
dir . Ar . d a ~a~ kllli lk bildiren hal T (ha- HELÁ, ar. h a IA ' ~, lsslz)dan ht liL
nurde olma, yan mda -yaklnlnda du rma ). T r. ayak)"o lu_ ki~ini n tek ba~ma , ~, !S-
y'r) isc ' nokl aMZ" h ile yaZlllr. Demek HAYRAN, ar. ha)T'tt (bk.) le n ha)rin /hay- da n hallr (o rtad a o lan, önde du ra n, dal-
a nlam i-ak lmlndan iki ha) T" yanya na ge- ran (~~Ip kalan. ~a~lran, harnt ede n, SIZ o lan hi r yerde, öld i~ini gör mesin-
IInda bulu nan). den dola)'l. halii' (hot, lSSll:) ile batlanll '
lirm e ol a n a~1 yo k. kendinden geçc n, nc yaraCa~n1 bilcmc· Hazlrenap, haz lt'Cl, hazlrelllk, balIria·
HaIk a~lnda ha}u ola (i~in iyi gelsin, yen, geçici bir surc kendini to parlayama - mak, haz lrlanmak, hazl rlalmak, haZlr · h.
mUllu ols un) ilc ha)lrdlr i n ~a llah W1JC- yan bg.). Tü rkçcde lanlam ak, d anla - IJk, hazlrhkh, hallrhkslz, hazlrlnp _ IIELÁK. ar. hein (ü1dürmc, yokct me, or-
ri c~anla m hd l r, ikisinde de ha}u iyilik rnak. ~a~mak sözcükk ri ha)T'tt k ar~I I IAI tada n kaldlrma )la n hrla k-
k a r ~ lh~ld lr . Qysa ha)l r grlmem'dc "ol·
HAZIN, a r. hOzn (h k.)de n haz ln/ hazl n (a·
söylenirken lan layan, ilI~k m, ilI~an , da n- clkh, üziicü, dokunakh)... IIELÄL. ar. heli! (bir yere konmak, kon -
mal. gcl mcyccegim" git>î bir yadslma a n- lava n da ha)Tan anlammda di lcgeli rilir. dur mak, bir nesnen in kullam lmaSlD1 uy-
1am l ' ·ar. Osmanla açlllda, ha)ir d iye )"3- H~)Ta n la nm a k, ha)TlIn la ~ mak. hayran- HAZINE, ar . harille (gö m ü, gönül, sa kh
gun gö rmek)da n ht lal_
lJllp incir anla mm3 gelen bir sö zcük va r hk _ yer, kuyu, devIele özgü varhkla n n lu· Anla m geni ~1c m e siyle din hak lmlDdan,
l Rurh:m ·i K;lli), ;lnca k kaY'n:l!h kCl'in de- mu) dc n hazl nt (a nlam l dc~~m ctli ) ... hir nel'ncnin kullamlmasm l, bir ye rde
~l. HAYRAT, ar. hn)T (iyilik)J an Ç~lt. hl,)'r'lt lI a:r:lned. ha zln« lIIk, ha:r:ln tdar (fars . oturulma..mt uygun giJr mek. A nlam d e~ ­
H angi anlam da almlTsa almsJn ha)u (iyilikler. halkm yaraTl na yapllan i ~lcr ku- dir ekiyle), halintda rlrL ~i ll ik 1c r i, ki.>lÜn a)Tl a)TI oku n u ~u n dan
Tiu kçe ol m a d l ~ gibi, ne y....l1a i)ilik. ol· r ul u~lar ) . HAZIRA N, sÜr. ha za ran /ha zura n (s leak, ka)T1aklanlyor (Te r. Ka m.)...
ma z, dttil (T iJrkçede) anlamla Tllll ka- hallfan)da n ha:r:lran ()'lhn altmcl 3)'l, 51- HELÄL~MAK, ar. heli l (bk.)dan he,
l:lndl~ l da açl k d l'gildir. ft AYRET. ar. hU)T ha~ma ke ndinden geç- ea klarm yüh el meye ba~ladl~ ay, ck inle - li l -I a ~ -m a k/h el ä lI a ~m a k_
f :lIs.d a gcçc n hal T ~Ö1CÜ~Ü de 1Içlk de- me, ne ya paca~ml bilmcme, dcngesi ho · rin olgunla~ ma döne minc gi rd i~ ay)... Anlam ge n i~ 1cm e ..iy1c; ah~\'e r i~te , bir i ~
~ildi r . Anla m gc n i~k mcsi Ol:l)'l 1111 bu
l ulma bg. dc ~i~i k aniani içcr cn kiik:
IIE8A OLMAK, a r. IItbA (Ioz)dan, htba kon lr-i unda, süzlqmcde, yola çlkar ken,
sÖl cüge pe k uym uyor. hayr nokiasI]' h [lc)dan h a)Tt'I /~ a ~k mh k ,
olmak (toz o lma k, yok 01mak, ort ada n k a r~ l h klt olarak anla~m a k. birbirind cn
ken dindcn gt: ç i~, nc yapaeag,lnl bilc mc-
H.o\YKIRI, Ir. hay (yanslma ses )da n me, klsa bir sü re kcndini lopllrlayama· kalkrnak), deyim . iyi yiirc kli ola rak a}Talmak..
hay-k-l-n / ha) kJrl (çlglrma, baglrma, ses- ma, ilginç bir o lay ya da nes nc k a r ~l ~ m ­ HECE, ar. hed' (sö z, yer me, a~a~t1ama , IlELVA, a r. hu lv (tath)dan heh a (~e ke rle
len mc ). , da ~a~l p kalma bg. Illtyret si\lcüAünü n bir sol ukta söyle nen söz}da n h tc t _ un k arl~ lml lal b).
IIa)klrl1, ha)k l rl ~m;lk_ ha)kl r lllólk, hay- haY1 r (hayrf scçm e, iyilik, yard lnl bg. •w - lIececi (heee denen ölçüylc k o~uk diizen Ile[vacl, helvac lka ba~l , hehaClkökü, hel-
}urt l, ha)k lrtma k." lam ma gele n, aneak noklah h ik ya/ tlan ozan ), h«elemek , heeel!... vaclhk....
lI.o\ YLAMAK, Ir. hllr Ü;ln.\lma se s}da n SÖ7cük1c) araslOda anla m b;lghmlll'1 ypk- Jl E DE F, ar. hedef (o kçulukta n i ~ an ye ri. IIE M, fars. hem (daha, dahi , hih:, ile)dcn
11U)'.11l '1lI 11 kj hll)l n mllk (h:l)' hay l'lkre k tur. (Bk. IlU)'"l nl . ni ~a n alman yc r)ten ht def... hem...
ça~l r m a k , se~1c n m ck , biri ne hay hay Hayret elme k, hayrelle kal mak, hayret- An lam ge ni ~ tem e si y le en-k, van lma k is- Birlik, yanyanah k, q lik, özdqli k bg. bil·
e dip söz söylcme k, ta,'uklarl ha)"la- len ne ya p ac a~m l bilmemek,.. Tr. tanill - lenen yer, amaç... diren, cski T ürk dilinde, ta kJ, dakJ , Ana·
ma k). mak, da nlam ak , ~a ~ m a k , d u m ksa ma k, HEDER OLMAK, ar. heMr (ho~, ho~a gil- dolu T ürkçc sinde da ha, dah l, sti7le riyle
U a ~l am ak, ha)'latmak , ha)'latllrmak-. durala mak (he p hayrel cl mck anlamm - me, yok olma) dc n heder olmak._ kar~ l l anan bagl aç. halirt eç.. .
HA''J:1A Z, tr. ha)'lam ak (hk.)l an ha)'-Ia - d adlr). Anlam ge n i~l em esiylc sonuçsuz kalmak, lI em bu hem" (bu da, 0 da l, hem-

_.
HEMEN - J22- 1IE.'i AP HEVE S -323 - IIIRÇIN
~e h-ri /he m~eri ( il-de~), hem-stre (SUl.- (hep). Anadolu T ürk çesinde H . yüzyal- IIJ-:VE..~ . a r. beves (bir ecsncye du yula n dIT ). Islam dUj üncesinde. Ycni-platoncu-
l e ~ /kI 1ka rdq), he m yerde hem giikle dan. hu yana hep. hep i, heppl sOl(:üklcri c ~il i m , istc kjte n ht " n _ lukla isc hyle (hcyula) di ri l i~in, tinin kar -
(yerde d e, g öktc de], hem onu nla hem gcçryor. Peh. vesp {hcp], hen es p Da ha çok gefip geçici, sürc kli o lmayan , 1111dlr, CamiolJ"d lr, Iin üll.lc~i n dl~mda , as-
bun unl a (o n un ik, bun un ile birlikte )... (he p)... iste k, krsa surc li e ~i li m .. . t ûn bir varhkur.
HEM EN, Ia rs. he mán (birde n, ive d ice. a r- Vesp-het'\iesJt-apa s_kop-küp_hep t p sesi It rl eskir. Fars, (kA rfyapan. isteyen, lIIÇKIRIK. tr . hlç [yansnn a sesjtan
drsua . olur olmaz jda n bemen.; d e~~m iyor ) ... e de n ik beves 't c n Istt klil. ht\' eskär1lk hlç-k+r-lk/h lçlunk (~zda n hik hik
T r. ye yazm yoluyla girdi. Hl. arasmd a HER, Iars . her (hep, tekil ola ra k, ki~i , bu- (a r.• Iar s.• tr.) hevts-kàr·h k. bevesten- yansrmayla çikan scs. Dctrusu hlklun k
ha man de nir. Ha rnan ca kfhementtk. he- lün )den bee.; mek. hevestt , ht'l'r ss lz_ olmah, a ncak kj ç dönii~ m esiylc hIk/-
mencectk, Iars. Ir. kan ~lrnl hemen-eek, Türkçedc, lek basma pek kullamlm az.. t1EYRE, ar . ha kl) be ya da aybetden hek- çlk-klrlk )...
hem en -cectk . yamna baska bir sözcük ahr; her biri , be/hegbe/ hr)be (A V). Yolcu lukla kulla- IlIçlormak. hlçlorh. hlçlul1 mak _
HE MP A. Ie rs. hem-pay ( a )llk ~a~)d a n hem- her a da m, her )t:rd e bg. mlan, özcl likJe at m ikj yanma asrlan iki HJMBl l, lr. hlm (}'a n~l m a ses )dan hu n -,
pa.; Anadolu Tbrkçcsindc, e n yaygm yaban cr go/l u torba. bll/h lmhll [a nlam ërc tmc yoluyle: bcce-
Fa rs. hem (ilc, birhkte , Ö1dq, c~), ptJ/ . kökc nli sözcü klcrden birid ir, ara pça. Heybelemek, heybelenmek, he) belr j ' riksil, hun m cdip dur an, ürkc k, turar-
pil)' (ayak) -hem-piljpar (aya k d a~, ar ka- T ürkçe sözc üklcrlc birlqi r, yeni sözlcr mek, hey belet me k, ht')'bt'Ii... .0.11.)...
das, e ~ gör U~lc olan) . An adoJu Tcrkçc- t üret meye yara r. lI e r.~ e)' (Iars., at.], II EYBET, ar . heybet (ürkütücü, nhclikte Hun anl amsr v bir scsIir, bIl ise Ir. de
vindr-, hiraz yc rici, küçühücü anlamda her-g ün (t r.), he r-ta r nt (a r.) , her-zam a n büyuk g ör ünüs jrc n heybet (gö rkemlilik, ya nstma scs tc n olusa n hir cktir , bun u
söylcnir. [ar.], her-yer-(te.).. sayg r-ko rku d uygula nmn birhiri nc kans- ha~b diller de bcnzcr lcrlni ar ayara k yo-
II EM SER I, fars. h e m .~ e h ri (ildq, bir il- BERIF, ar. hrrret (i~, \lgra ~ )t cn herif (bir masnn dognrun görün um}, rum lama k gn t'km cl.
den ola n)J en hem~ehri/h em ~e rL. i1iolan, u ~r a~ 1 olan)/herif (Tür kçcdc an - IIEYECAN, ,Ir. her e (tu/mak, 101. lu prak I>lnlbll, IImbll, Cimbil, dambu l, dumbul
Bir ilJ en, hir vii rcJ cn olan kimscler e vc- laml uc~i~mi~ , kim olm adl ~1 pek a n la~ lt ­ o lup u çu ~ m a k , bfl~m ak )den heYt'dln/ _ (d umbul dum hul) hg. hirçok örnck var-
rikn c.cncl niicl ik. kiOl i \"C rde ad . mayan, gö/c gcl meyc n c rkc k, bha d.w- ht') ecan ... dir.
nr:'ol::dRE. Lus . h(' m.~ I~ tl,('mjl'~, i' J"- ra m~11 kimsc, yCIl'Tinrc c jl. i l i1 nH· m i~ . Ki·,k a ulamr: tCll. nlm ak, IU7mak. 11171a n. J1l mbIIl D ~m ;l k , hl mllllla ~ l lrmak. h' mbll-
11k...
J q , ~ i rh i re -süt / h tm ~ i re ' sü tt q )de n a)1). mak , k a n ~m a k , a ll ü.~ l (llma k hg. An lam
h em ~ i re_ lferi fç io~lu . h r rin t nmt k. he ri ne ~mek. gc n i~lc mcsiy1c co~ ma ; la1ma, a~ l rl se\'1o- HI MIII M. t r. Illm (yanSlma es)da n h ml _
Kök an la ml; bir anada n, bir me mede n herinel mtk, herinik_ cc ka plima hg... hlmjhlmhlm (l>urn unJan kn nu~an.
e me n k11~ kI:{.karde ~ . A nlam ge ni~lcmc . HERK ETIl-t EK. e rm. herg (Iopra~ sü r- HEYKEL. a r. heJk el (yühc k yapl, büyük hlmm diyc scs çlkaran kimse.)
siylc, ba1ka la rlna kafll kJlka rdt1Î gibi me) ik Ir. t l mek' ten herkei rnek (lo pra - yapl)dc n he)kel _ Hlmhl mlanm a k, h l mh l mlft~mak, IlIm _
d aH'anan bayan. Iuzlla )' h t m ~ irt's i _ g:1 sü rme k, lar la sü rme k). A nlam gen i ~lcm c siyle ; t>ir varlljtm de~i ­ hlmh L
IIE:"iDEK. ar. ht ndek (SUl·olu. U1un çu- Tr. d e sürmtk (ta rla) 1 sürmck, e kin ck - ~i k ge reçlc rden yar,lan be nleri, hr)kt l. tII NÇ. lr. hmç (yanslma ses)lan hmç (do-
ku r. ark). lcn hendek. mck için larla)'l sa panla e~ me k). Ir. ) on t u. yonu l_ lu, dopd nlu. An lam ge ni ~1cm e ~ iylc ; bf·
A r. la fars. kende (suyolu, al k) sö7ün- HERK ES. fars. her (he p) ilc kes (ki~ i)tc n lI e)kelci, he)keldlik, he)ktllräj (fars. kc. kll lp nlik. Kök a nla ml; birine kar ~1
de n de~iC rck geçm i~, so nra An adolu her-kes/ht'r kts_ lri.jiden j yontmaklan lrá , / yonla n. yon- içi dolu 111mak, sc\g i. yakmhk duyma .
T urkçesine gir mi1. Ge rçek anlaml, hrp kl ~l. he r ki~ i , her in- lueu ilc, hr )kel.tn1j / heykd yonla n). mak). ttmç ()Ian!>lma scs. d olu, dopd o-
Kende (Sl&r a~lh , koyun aälll i ~i go ren. san. hütu n insa nlar (hk . IIr r )_ hr)keltra1hk.., lu, h meahlnç. A V).
genell il:le yi.iksd ya)lala rda , Ji,o~u kt an Da~l ard a m e~t1e rd e . fl E\lJ LA, gr. h)"lt (ma dde)d en, ar. he)u- HI NZIR. ar. hlnzÎr (do mu/)den hmnr (do ·
h 'runmak için yerde aç,hp ÜJi,lü ö u ülen G ül)"iI~1 ~i~r lr rde I• . m Ul , kali yurckli. d UygU SU1~ dÜl enei.
,",üytik banna k). Herltes ald l yari nl O rtaç aäd a. isla m fclscfesine, Yu nan d ü- açlkyürekli olma yan. ort a h~1 k a n~t I Tl '
IIE NÜZ, fars. henü z (al ö nee) den henu z Beft kald um kö~elerde 1üncesini n maddeye verd igi hrl e ad l, hl'- Cl)...
(daha, az ö nee, ~ i md i li k ) .. . - Kar. - yula oya rak girdi. A r. okunu ~ uyla he)"O- f1mll rh k...
HEF. Ir. kóp /küp (çok, bu lûn) le n H ERZE, a r. herise (kok ulu ot lardan yapl- lä ' ya dön ü ~ cn hyle yer kapla yan varhk, lIIRl,:I N, tr. klJçlll (kIT Iel. köt ülük ede n.
k/h -ö/tj p-(k) h (ö) ejp-hep. lan bir yem ek )den In' n c. so mut nesnedir, gr. hile/hOle okunur. gcç im ~ i J" , öç alma Yl s('w n hg,)dan kt h
As)"a Türkçesinde kiip/k iih silu üklcri Tr. ye anlam J cgi1Iin' n:k, hiral da yer i- l la lk d ilinde heyultl dcoin ce dogaü slü. se~1c r i ni n Llii n ü ~üm ü y 1c hlr çm.
h tp an la mml içni )"t,r . f\ n;,uolu a~l/ b r m­ ei bir içcr iklc gCÇli. ll ern ' yw 1t:k (ge re k- gii r ü l m c m i~ bir yaral lk JÜ~Ünü1ür . fl e)"II- T ürk dilinde kt h ar,lslnda Lliinü ~m c o io
ua kt h dïm ü ~ m esi ue flit uünü1nll:si de sil i ~ yapma k, yanli ~ i~ gö rmek). Uer ze la gibi, karjlma 11t')1IIa gIM dJklldl. en açlk llrncgi klq~l l /fllrslz bag la lllr~ l '
yay.\!md lr. Elinin kflr ü / f>lUniln ~ uru (ij· wkili (saçma sa pa n i~lc r yara n, de nge- Islam dÜ1üncesind e n ih kavramLnIn kar- dIr (11k . Ihrs lz). Burada SÖ/konusu hlr-
lünOn mezarl ) de)'imi [1l/t1 u önü~ü m ü­ sil. ki~i ). ~Ill 0 1;111 heyula, daha çok, Yt'ni-plato n- çm' l yan ~m"l ses olan hlr(la mak)la ka rJ ~ -
nu gö!>le rir. (Bk. Elinin körü ), alqa m If ESAP. ar. hisilb (saym ;l, d i"lme. sITula- cu fclscfenin gc1 i~ i miylc yaY I [ m l~. sonra- llrmama h. I
ja h ~a m s6 / cüklcrinde kt h don ü~m e s i . ma)tan hesap _ lan ölde k ka \lram ma ycrini hlrak nll~llr. Köke getiri1cn \·' n ckiy1c: Jn l~ mhTIlç m,
Bö)"lece kjh. öje dönü~ mesiyl c kfip/ - Ht'sa pça, hesa pçl. hesa pçlhk, hesa pIa - A nadolu'd a d( ,~up gcli~c n do~a<:1 relsefe blld ,r.<In/ blldl rem. gü\u.dn/gü \ercin
hep. mak, hrsapl anm a k, hrsapl a1ma k, ht - a ... laYl ~ma giire h)'le ( heyul.i) de nen yapl- bg...
Far s. hemt: (hep. boyun ca), g r. apas sa ph. hesap Mz. h t Sa pSll h k_ Cl. kurucu öz. var Iik ilkcsi, d irid ir (canh- Ulrçlnla nmak, hl~ln la~mak , hlTÇlnl:Jl·
.ffIR DAVAT 324 III RSI l. Hl RSLANMAK - 325 - HtIE
ma k, blrç ln hL IURPALAM AK. tr. hu-pa (halk dilind e HIR SLANrtt.<\ K, ar. hrrs (bk .)tan hln· Bu sÖlcü~n, $-z de#i$iklikleri eedee iy-
H1ROAVAT, Iers. b u rda (es ki, YJprak, d ö- güçsüz, çclim~ iz. dü~kün)dan hrrpa-Ia- l.a_n.mak/h ll"5la n ma k_ Ie. kn biçiminde söylendî#i de var. T ûrk -
mak/hlrp alamak ( örsclemck, güçten du- Dfk ele nrnc k, öfke si kaha rmak, ku. çede bI k, k{h dönülmesi eskldir, b ue ua
kün tü) ik ar. vAl (çogu l ekijreo h ur da-
$ürmck. ezme k, YJpratmak, c tkrsiz dur u- ma k... e n açlk ör1?:e~ de kU"gtzjblrslZ (bi.) sö z-
"ll/ blrda\'al (d öküntükr, kmntrla r, es-
ma gctir mek). mRT ÇIKARMAK, a r. hl n (sayn lanan in- c ü~üdü r . Ozejhkle A nadolu T üriçcsin-
ki pü.,küler) .. Hirpe sözcügünün kökü yansrma scs
Hlrdu at çl, hlrda \'a tçdl L sa mn, hayvan m mernesinden çlkan sari de k ses iein h ses iee dönÜ$ümü yaygID-
ola n hIT' dir, bu kökte a~l z aynhklarm- su, irinli su) ile tr. çlkarmak't an deyim, drr. Süre klidir; aqa m/ a b,am. yn""I/-
HI RGÜR.l r. tur-gü r (yansuna !>Csler)dc n da n (A nadolu yörc1crinde) kaynaklana n hu-t çlka rm a k {arabozuc uluk ennek, yohsu l, bakma k/ba b mak, yakmak/yah.
blrgür (gcçimsil.1ik, la tsllllk, çek i~ me). anlam degi~ikli~ vardrr . Bu sÖ1CU~Ü (hIT' de ngcyi boz mak, uyum suzluk yaralma k mak, Ç1 kmak /çlhlllla" lig. Nite kim Aze ri
HI R I LOA~t-\ K. Ir. blr (yanr.. ma scs)dan r alamak'l ) ar. IllTba l (kalhur)d<t n t ür c t - bg.). • aälmda da k/ h, hfl- sesle ri dönü$ür: Çl'
hrr-r-ê-d ... . mftk/ hlnldftma k [hir diyc scs mck ( BK) yanh$lIr. Or c yan dan. ,\'ya I",:, .chc:~ccr.i ksil. balan S l7~ d e n~e$.iz l"tg.) klyor / çlhlyr. bakt yorfba hl)T
çllarmak) ... T ürk\erinde çokrarmci inançlar m c gc- ycncr bIT soz ola rak da SÖ)"lenu . Hlrtl n Stliu s Dla r ça blldaY1 P a ha nda
Hln ld alma k, hlnll l, hlrl ltlCl, hlrlltl h _ me n old u~u lo rl uluklarda hüyü anlarm- blri (arabozucu, d engesiz, becerikslz, ba - - ~eh r iy.ir­
m içc rcn harpe, a rp;.l j!: (/\ V. ~S) Ml!cük· ~ n.W hi ri), bin herif_
Klláb-t kO\1n IIt hem...if"l otub [[ltland l/al rla ndJ/luz.la nd l/blzia ndJ ör-
. hlnlda$mak lerinc da yamak da yamluc nhr ; hu-pala- HIS IM, a r. brsm yakm. kan yakmltäJ, soy.
Varu b bet minde Tah ma sb'm
mak Anadolu haik aw_mdan geçmcdir. da$hk}dan hrsrm (aralannda yaklblii hu- ne#inde g-g-k-h seslerinin dönii~tii~ go.
Nitck im Dot,u Karadcniz yörc~ i nde guç- lunan kimselcr )... rülüyo r. Burada Iuzarmak-ltinnak gibi
gaze lba n olma da n let:di r sOl cü1r.: lerin hlzarm. ..·fll zma.. biçiminde
süz, çc1im sil~ crhv, soluk almada güçliJk
-nsu - çekerck "hit h,," diye ses çkar e nc da 111'
Hlslmhk_
söylendî#i de hiliniyor. Öle yandan a r.
H1R L~T1YAN , VUD . Khristus (Isa)dan Kh· H1$ILDAMAK, Ir. hl$ (do#a l ses)ta n h ID. (hln na) tr. luna. faN;. hayglnl' Ir.
ra deni r. hl$-'I.J-da -mak /h1l llda ma L
ri sliuM lt sa')"a ba~a na n), lT . h rist l· Hlrpalamak, hlfpa lat mak . hITpa ni ka)'ga na _
:"..n ,
Kök a nla ml, hl' hl' diye d$1 scsle r Çl' Burad a seTgi1c nen k/ h dö nülmesÎ, bu-
(fars. nÎ nilc\cme ck iylc YJ rllk r lrtlk (tiyi. ka rmak . An la m geni $lemesiyle. $Oluk $0.
But un Bali dillcrindc Khri stl ftnos' tan hj.- nen, dü~kü n. gÜçsÜl, ha$IIw.~ , d;I!tmlk. lun ktz köküyle ba$layan sOzcuklcr in
reme sölctJkle r, H ristl)lInhk an lamlnda yolsuz). hITpaniiik (kuraldl$ldlr. yanh$' lug:a gclm ck. huh so luk almak . ' h li lti. hlz' la özdq o ldu ~u a nlam ma ge1mez.
hl-lllt lh _ fllzi and lnlma k, hlzlaadlnnak, hlzlan ·
sö)"1enir. ti r; hlrpani sö zcügu hlrp a du rumund a ol·
IW,):I RDAMAK, Ir. hl' (d~a l se s)l an mak, huh, hlzhhk, hlzölÇTr_
HIRKA. ar . hlrka (kalm yünd en ö rülmü$ mak demektir)... hI1+r-da -mak /h I1Ird am aL
gisyi, çuha )dan hll'b . HI RS, a r. hll"5 (a$1l1 islCk. al glnhk, a$lfl H111(" hl1lf seslcr çlkarmai. Hl ç, fars. hîç ()'O k, o lmayan)le n hlç, anla-
Lat. ciliciu m (Kilik)"a, Adana yöresi ) )"Û-
eäilim, tUlku)tan hl rs_ Hl1lrd atma k, hilirIl, hl-llam ak,... hl''''I- mi deti$m emi$.
nünde n ö rülen kaba gl)'!>i, cilicia (Kilik- lIIçiik (fars . hlçi -yokluk kar$lliäJ), hlç
Bir nesneye kar$1d U)lIlan a$IrI istek. a~l ' -Ilr kä kiinden c klerl e tu ret me1er ...
ya), keçi klhndan ör ülen iistlü k. tlkçat,-
d a gemiciler le e rleri n giydil1eri kalm giy.
rI cäilim (Ter. Kam .). HIYANET , a r. hlyA n~ (b k. Hal n)den hl)1lo k1msl' (kimse deäil. kimse yok)...
HIT'S ' ta n: hl rsl anmak (kilmak, a ~m is· net • nIUDET, ar. hiddet (keskinlik, öflee, S101-
si, ciliela so nral an ge ne! bir gi)'si o lur. tek duymadan dolaYJ aZltmak, an lam ge -
T r. de , a r. häl n'd e n boz ma ha lnil k/ha. TI a$ma)t en hlddtl (kil ma, ö fle ele nme)..
Ar . kträb, ktrrA kt h (l)lrka. tr. ku r k,
ni~le m e siyle), hITslan dlfmak (a$ln hir i~­ ym hL denir. Hldd ttlendlrilmek, hiddt'ti tnd lrmek,
kürt . kt rlk sö l eü kleri cilicia ile e ~a nl a m ­ tek uyandlf mak, kizd lrma k, azg1Ola$I" - hldd ttltnm t'k, hldd rtll _
hdlf. HIVAR. ar. hl)"ár (yaz lh$ma gOre anlamla·
ma k, anla m ge ni ~lcmesiylc ). hl rsh (IUI- n demir, ba~ l m slZ h ll, da n anl l lizgürl U. HI KÄYE. ar. hikà yt' (anla tma, açlklam a,
Bas. sa rica. fr. ca ntCO (kalm, kadln ce- kulu, azgm, a~ l n j<,lckli)...
kcti ), fr. e111«, (keçi kJlmdan ör ul m ü~ ~ü . iyilikltr, sa latahk de nen bilki.)da n akta rma)de n hikà Yt'/hl ka)'t (öykii. söy-
gi)~ i. M.f). ing. d oa k. HIRSIZ, t r. Klrg lZ (hi r Tiitk lor.l ul u ~ u) · hlyar (sa la tahk. islam hukukunda Olgür- lence, anlah) ...
Imdi e11iela -clll«-çarlca-ea nt co--kerilke- da n Iorg u -hll"5lz (~ll la fln IrgarCI, sa l- luk, ba~ m SlZh k, iyilikler ). IllkAy« I, hlka )'«1II1l, hl kA)'tltmt'. hlkA-
b rlk ·kÜ r k·h lfka (cot,. hlr i k) sö ;o;cüklc ri dlflCI, ahp kaÇICI olO'a ar mda n). Tr. de sa latahk anla mlnda söylen ir, hir yt'!t'mt k, h lkäYt'l e~t1rmek_
araslnda k6k bag ian tlsi belli. c·h-k scs le- l{:IiaOri ij~o-nm: ok~a m ak-o~ m a k. ak· bitkidir, yerici, kÖlü[eyici nitelik ta$lr, hl'
III KMET, ar. hlkm tl (b ilgclik, gizli i~ l eri
rinde d önü ~ m e x sc sinin de~i~i k oku nu~­ ~a m.a h~a m: kokmu $ .kolim ll ~ hg. kir' ra r herlr (kaba, sayglslz, bilgisiz, görgü ·
SUZ ad am bg.). bilme)len hlkml'L
la n \ii lUndcn dir, c k h x (kh, h ) ses le- . glz-hlrs lz. , ItIkm etll , hlkm tlsiz _
rindé dönü$me yaygmd lT. e / k (t'a ra co- .k.( ula nma, slkllma), hunda n IrSIZ(Ulan. ) Alm . Gurk i , lat. cucu mls, fr. conw m·
karako ), k/h.klf"gI Z/ hll·slz. (Bk.) Bu. ne- mal., Slkilmaz, sayglSIJ) lüre mi$. Kir' bre, it!. cocom ero, isp. cohomhr o, IlILÁ.L, a r. hliAI (ayça, yeni ay)da n hilA!
d enk hlrka < a rnco· sarlca ~özcük 1c nndc gll.hl l"5U h!l!tlanllslnl Ir'l a hirlq lire nlc- Bahçes lnde hlyarlar (Tü rkçede, geneiiikle yeniay kar~ lli~
h-ç.s ~es lc r i hirhirine ayklTl degi!. Khrls· re görc k. lr-slZ/kl rs,,/ llInl z il i~ k i ~i do - ) Usul söyle d uyarlar süylenir, buna ayça da denir.)..
los.Urlstos/ kh-h d ön ü ~m e si. .. gar. Irh (u tanan. sayglh), lTSIZ (ulan- Ikl gö nü1 blr olsa UILE, aT. hilI' (yol, fars. çArr kaq lh~)de n
H1RLAl\I AK., Ir. hlr (dogal ses)d an maz, sayglslZ), h ITh (Ula na n, . ~ a Y~I I I ), Bize niká h layarlar hile (aldalma , kand Ir ma, tuzak). Ar. da
hlr.la-ma k/ hIrla ma k_ hlrsl z (uta nma l.. sayglsll ). Ih ngl ;lO lam- - HIt. - hir i}in kolaYJ nl, olurunu bulmak , ola·
HIT diyc dogal ses lcr çlkarmak... da ahnlrsa almsm, saJün kökü klf / lllr' lr HlZ, tr. IIIZ/ kiz (yanslma scs, f" lalilan siv- nak ara mak an lam mdad lr, tr. de an la m
Hl rlanma k. hlrla$ma k, hl rlat mak. hagla nhsl içind e ka hyor. ri hi r nesneden çlkan ses) dan hlz. d eti~i k l itine ulYaml$.

•
II ILEHAZ 326 - 1I0 RA "OROZ - 327 - flÖPÜRDETMEK
IIIL EHAZ, ar . hile ik Iars. bäz'da n hlle- arabozuculuk ]... çcd c Ban'd an almma kor o si'lIeUi'!:Uniin uzun kdlar da kutas ~ölCukle riyle an ~
ba z [aldanc r, kand lrJel, IU7ak kur ucu, hi- f1izipçl, hlzipçllik, hizlp l e~mc k, hlzlple'j' kökc ni de gr.dir. .. dr. Eski T Urk sfl7Jüklerinde (Kan k~/r-
ke i). lIrme k_ 11 0 ROZ, Ia rs. h us-ûs (horol)la n her ez (Ia- J iye hir söz cuk yok. Kuta s1a khutos ar a.
ItILEK.Á. R, a r. hile ile fars. kA r'd an hile- HtZMET. ar . hidmet (iS, isgörmc, yar - vu~un erkcgi). smdaki benle rlik de alO lk, khutos-ku~
kii r (hilcci, hik ya pa n, Iuza k kurucu, al- dtrn , çahsma}len hizmel [a nla mt J egis- Horozla nma k (yigitli k tavlamak, erkck- (hangi yotla gelOligi hclli degil), ancak h:
dau o , kand lflcl hg.). mcdi )... Jcn mck). tne'Ia kulas q anlamh degil, tJy~a khu-
1I l.\I.\n:, a r. hima >e (ko ruma, gÖ7culük Hizmetçi, hizmetçilik, hlzmclk :i r (fars. lf orn za)af:I , horozbin a, horozcuk, huroz· Ins' la h"lI.z csa nla rnh. Rus. kub ç [k u-
c tmc. yardrm , b ynm:l)dc n hlmà)l' (ka- ki r e kiyle], hlzmel kllr hk, hizmell1_ giizü, horozibitti, horozlu k, hoe-ozma nta - tas, tr .de n gc çsc gerek), san skr. cuda
ytrma . kosuma, yardrrn, yeli~li rm e, g öa- r1, Iwrozsikh' k_ (tcrc lik, i' rtu) ik kh u los-kuta s ~uda
"OCA, Iars. häce (~rel mc k, usta. U7.· lf üRTLAK, lr. hort (dogal scs, yanum a bilglanllsl.
cülü k ct mc ].., man}dc n beca.
fl i m a)~i , hl ma)"f'dliL Far s, ya1J hSI hevêce hiçimind cdi r, hu - ses)ta n ho rt -1akj hn rt lak_ 1f()\'ARUA, Iars. hu\ Ar (yi ~i ci, \i \ip içi-
nun ok u nu~ u 0 scsini de vcrir. bu ncdcn -
II I:"i DI, H i n d i ~l a n ' m kuaca ~\-Ic nc n IIin d Hortlama k, hortl at rna k. hort lalhr mak _ ci)(lin hll~ á r-de/h o \a rda _ •-
admda n hi ndi / hindi (lavulcgillcrden ev- Ie, ar. ya7.llan mn hir öl c1lil1;i ola rak h äee JfORT UM, a r. hort ûm (ril bumu, hor- Kök anla rm: hur den (ye mek içmek)den
eil hayvan], hoc a'ya d iln u~I U (elif, va v sesleri yan yn- tum )da n hnrt um_ yi}en lçen , anlam gen i~1eme si)lc, C~e n_
f1ind l' nin yurdu Ame rika'd lr, 16. }ii7)o11 - na gelince, u, 0 scsi vcrir]. Fa rs. södu k- JfOR ULDAl\1AK, Ir. horul (d ~alscs, yan- cc, lO Jrk.nhk için rol bol }-iyip ycdire n
da n sonra oecc D~u ulkc1cri ne gÖlOr ül- lerde huväce biçimind e de geçcr. Ge ne srma sesjdan horul-da. mllk/hor uldll- yedirir içirm ckte e1iaçlk da vrana n Hu:
mu~, T urkiye' ye de H indistan yoluyla Iars. da horoz ibij!;i' ne dc hä ce·hu \ Ace mak., \ Ar st\ICÜ ~Ü u .yc halk aWlyla geçtig.in-
gclrnistir. Hindî adrm almasr, Aeado- den ir. HO!), Iars. h fj ~ (guIcl, iyi çt:lc ici)da n hn, de n epey dcgisikli~e ugram1S, ~,"daki
lu' ya gc1di~ ülkenin adl do laymylad lr. HOK KA. ar . hokke (hoya kabl) den fars. beg('nile n, )ara)l~ h, ta lll bg . de ekini almasmda yöre ~1 aglz elkisi
"Mlm " denen ekin in t-h$.lr ülkesi yoluy- hukke,lr. hokka (boya kabl, yan yalm a· lI o~a gUmek (bc j'!:enilmck, sc'·ilmek, ilgi aglr basmtS. Far ~ .d a do{l:TlJ, a ~ a~lhk, 00-
la gl" l i ~i git-i. ya yarayan boyamn konu ldu ~u Ul e1 çekmck), hos lanmllk (hcgenme k, ilgi }"aC;I, gij ne~, ay, d Ü'i ük, ) obul bg. anlam-
1l1:\'u IR-\. ~r . hr nl)b.. n (hin.lit-a}dan hln · kap.). dllymak). lan da va rd,r...
diba (hindit-a. toilinen t>il kinen ad l). HOKKABAZ., fars. hukkehá z (holk a ilc 1I 0~ Á "-, fa rs. hû~ -äb (tatl. ~ u, içimi gU/ci " .."afdat·a, hm ardala 'jmak, hm·a rda-
UI. lnt}-bus, alm. Zlchorle. ing. ehlcorr, su)lan h ,,~a L hk_
oyun gÖSlcr mek, hoHa oyunu oyna-
h . ("h ico~, i$.p. achiênria. fars. hindi· yan)dan, hok kab a z (alda!ICI, kand lTlel). Fars. hû ~ (!allt, gU1C~ I), àb (su)...
JfOYRAT, gr. kr orl at es (köylu, dagh. klr-
bL Bäzid en (oynama k)de n bi z (oynayan, IfO$R E$, fars. M S (ho~ ta!h ) ile tr. bc'l II)le n hor lal /hof)-al/ho)"rat (kaba, ined-
T r. ik fars. ö/de~ old u ~ u n a gore birbi- oyun gösterc n), hokka· bàz (ho kka oyu · (ya h~t l rm a SCS, hOS ile uyum saj!;lama
me miS, dagc.lan gel mi$) hilOiminde anlam
rinde n a lma l.lahilir, anca k kök gr. c.I ir. nu göslere n, ho kka oyuncusu), hokka· scsi)te n hoS ·bf''j/h o'jht-~_ d c ~i sm cs iylc. (J r. kh scsi h de (lkunur,
III S, ::I r. h1 ~ (duyu-du}lw )den hb (sczme , b'L HaIk ai7mda ü 'jbl.'~ (üç·bcS), e~ I)f' (e~ . khor /hor .
dU~ll, du}'gu).. HOM URDANMAK, Ir. hnmur (yanslma bq , birbir iylc es, a rkad as olma ) !Jg. lU·
Ili sl r nm ek, hlsll , hlssedllmek, hissd· ses)dan homur-dan -mak/homurdan. rct mele r.•. IIÜD ÜK, i ~1. haiduk (kalm, kaba , köylü)
mek, hisselt irtl mek, hlssdtlrmek, hlsslz· mak (ö(\cden dola)'l a nla~ l h r anlaSllmaz HO$GELMEK, fars. h û ~ /ho'j ile Ir. I:el. lan hödllk _
liL sÖ7.lcri ba~rara k wylemek)... mek 'tcn hO'jgelmck _, Haiduk/hayduk j hödük llilOiminde, ~s
HI SAR, ar. hlslÎr (kusatm a, ~ar m a , kusa\l- Homurtu._ F~rs . hû ~àm('den (hoS gclmek) ey1cmi. c.I c~i~ m csi , a~ll aYTl lt ~1 ik . Hal du (r iya·
Cl büyük d uvar)d an hlsar_ HOP , tr. hop (yanslma ses)lan hop (bir . nm karSl hgl... de cri, mac.), heidullue (Maca r pi\'ade-
HOS GÖRÜ, fars. hO ~jh o~ ile Ir. görü si, k ). -
HISSE, ar. hlsse ( ü le~, bölüm) den hb se den, bcklenmed en yerinde n flll<lmak,
(bölüs med c, bö lüse nlere dü ~en nieelik, ayaj'!:a kalkrnak)... (gör me k)den hO'j-görü /hosgörll _ IIÖL, tr. öl (bk. ÜIUm)lIcn höl (I ~l ak) .
üle~). Hoplamak, hopl aiJlm ak, ho pla lmak, HOSLA NMAK, fars, hO, /ho, ile Ir. lan· Tür kçede, kimi l\özcüklcrin önün e h sesi
lfi ssedar (fars . dAr e kiylejhissesi hoppa, hoppala, hopp ahk, hopurdat, mak c kle riyle ho~ .lan .makjhll~l an. gc lcre k yeni hir biçim ol u ~! u r m a kladl r.
ola n)... m.L mak_ O/d liklc haIk ae:lmda hu yaygmdlr. Ol,
111TAP, a r. httnb (birine katSl konusma, HOR 1., fars. hArj Mr (asaj'!:l, düsuk)dan IlOSNUT, fars. M snfld /ho'jnud (bege· yine haIk aw mda lslak anlammdadlr
söylcmc, söylev) hlt ap (söylev)... hor (anlaml dc~ sm e d i ) .. ncn, onaylaya n, uygun gören)ta n hoS' (bk. JlölfUk),
HIZA, ar. hi za (d üzlü\, d ~ru hir çizgi Horlamak, horlanmak, horluk.., nut_
il7crindc ('lIma, d('l!'!-ru )lob girme)dan hl· flOR 11., Ir. hor (Y'lnSlma ses)dan hor HOSSOll8ET Fars, hûs/ hos (bk), ile ar . IIÜl.LÛK, tr. öllllk (1 ~la k toprak, ö:rellikle:
za (dü7ey, dU7 hir Çil gi Ulc rindc hulun- (hor hor diye ses lOl karm ak). sohbet (süylqi)te n hO'j-sohbel ho,soh . çocuk larda ho yeri" c gelOer)te n MUftk
bet... • ( nel yerine kullanrlan 1 ~l ak topra k)...
ma duruma). Horlamak (hor diyc ses çlkarmak) ...
llizalam a k, hlzah, hlu SIZ- HaRA, gr . khocosj khorela (birço k kisinin IfOTOZ, gr . khutoz (i'trtU)den hot oz (ör. n ÜP ÜRDETM EK,I r. höp (yanslma scs)-
Hl zlp, ar. hlzlb (Iopluluk, öbe k, ta klm, dele l u tu~arak oynadlklan haIk oyunu). tü, ba.shk). , te n höp.ü-r-det-mek/höpürdetmek (hi)-
bö lüm}den hlzlp (hir to pluluk içinde <l Y- dan hora-boro_ Eskide n Türklcrde, at tiiyi.inden ö rUlen pUr höpür seslcr lO lkarmak, özellik1e SM
fl t-ir öt>c k oluSl urm 3 e#ilimi, a}'1flcallk, KarJdeniz kl}'11armda horon de nir. T ürk · örl ü, basli k, bayrak t u~ a tm boynu nda ki hir nesne içerken). ~
HÜYKÛRM EK -328 -
Tut up u ysln kena rm da n a m ö)i~
hêp ürdet kim
DlsOnla r kay1~ lçmekte bu emt
a mma mAhlr ba
HÖYKÜRM EK. lr . höy-k (yansima ses}.
ten h öy-k.Or-m~kjhó)·k Onn ~k (he p bir
a ~lda n yüksek ses çlkarmak eskiden
tc kkelerde d üze nlene n törenlerde arusa
geçe n de rviste r hoyk diye d~a l bir ses
çlkanrlaTdl)...
HO" lK, es . u . O~ij k (le pe. )ii h ek yer}.
ten h -ü)iik / hü)ij k/hö~ii k b "Üh ek yer,
tc pe}, Ü~'Ü ... (tcpe, ~"Ü kse k ~ r. K ä~ . ) ..
11I1RllRAT, ;IT . habb (ranc, c;d .ink k, I.....
hum )dan çog. hubub (tanelc r, çekirdek -
Icr, lohu mlar); ikinci kez çog. hu-
bub-a tfh ububat-
Çogul olan bir SOl eü!ün (hubub/habb-
lar) ikineileyin 11 ckiylc çogulu hubu-
""l_
HaIk a!7mda Inct' ekJn de nen arpa. çav-
da r_hug.day gibi!crin gene! ad!...
ta hll-
HUD..\. far s. hodä /h udA (Ta nn , efendi)..
dan huda _
Tan " . Alla h _
Hl'DUT, a r. ha dd (sIOn, uç)m çog. hu ..
du d _
Uçla r. slnlTl3r, hir ülkeni n k om ~u ulke-
!crle l>irle$ip a)T l ldl~ cgemenlik Çil.gilc-
ri...
f1udull andlnnak., hudutlanmak. hudud-
lu, hudu t!luz_
HUe, a r. kOh (göçe bc çad m , s.azdan yap;..
lan çad lT}dan hu~_
Tür kçeye e$a nlamh olarak ge çl ~ "-101
~v ki kaml ~tan dOzerl ~r, dtligi olmaya.
Türklde la hrlne (bozarak) hug Il'l'blr
t dt rler _ Ah!. · .
IIUKUK. ar. hakk (b k. hak)lan ço~. hu-
k,"-
Ge rçe k anlaml, baklar, anlam geni~le­
mesiyle lOze, )'asa, gene! geçerlik la$lya.n
kur allar büt ünü, yasalara dayanan yetki-
ler to plamI...
lIukukçu, hukuklu bg...
HUW" a r. hAlls (b k.)le n huIA!la_
Gerçe k a nlam l, talklsiZ antllml$ olan,
içinde yabanCl bir nesne bulunmayan, sü-
züImÜ$, annml$. Anlam geoi$lemesiyle
öz, out, bir nesnen in öro, ö zeti...
IIUZUR
I HOeRE - 329 - HOZON
HULYA, gr. kholia (safra)dan hulya_ ru kaçmak, huzurunu kaçrnnak _ Tr . lIzgür, batJmslz, kendi ba$lna buy -
bk. Hülya_
HOeRE, a r. h ücre (odaclk, ufak ode, go- ruk, kimsertin hU)Tu{tu, egemcnligi àltm -
" UNI, gr. khonl (koni)den koni/huni.. . ze}den bucre.; da olmayan...
An adolu Türkçesine, Anadolu'da konu - Doku, göze, ufak dclap, odac sk... IfÜRMET, ar. haram (dokunulmasl yasak
$ulan, rum .dan haik a(7 lyla kunl biçi-
minde geçti, kjh dön ü$mesiy1e honl/hu. HOeUM , a r. hücOm (ak ma, sahhe ma, bir - olan, k i~iye ö zgü, sakh)dan b8nnet_
den ilcr ! alllma)dan hücum.; Kök anlamu k i~ i n in iSlegi drsmda giril-
nl oldu. Haik a~nda honl denir ...
" URO" fars. hurdt (Ieln ntl, ufak, kalmn, HOKOM. a r. hükm (bk . hAklmlden h ü- mcsi, gi'rülmesi, bilinmesi dinee yasakla-
kOm_ nan, gil li - sakIl kalma st gereken. Anlam
önem siz nesne)den hdrda _
Anlam geni~1e m esi)"ie, ufak tcfc k gereç- Tr . )'lIrgl, bU)TUk., ltsln s êz, ku ral , )'lIsa gc n i~le m csiylc h tlrm~l de hu ya~ga, bu
bg... gill i l igc -sa k hll~ uyma. saJg1 goste r-
Ier, kullamlm is, dcgerdcn dÜ~m ü~ ncsne- me. Tr . ~a)lI:l _
Ier. Fars. )'tnml$ anla mma gele n h ürde HOKOMET, ar. , hijkrn (bk . lIi klm)dcn
hOkOmt'l /h ükOm~l_
It ÛRRl nT, ar. hOrT (hk.)den hürrlytt_
ayr u hr, 0 bard e n (ycmd. yemck't en ge-
lir)... Kök anlarm: buyruk verm e durumu, ril- Tr . l'ngü,IOk, kcedi ba$ma buyrukluk,
Hdrdacl, hurdacshk, hdrdah a1 (ktrlhp nctme, sa!!;lamhk , güçlül ük. Anlam ge- h~ gl m sll h k ...
d ökülm üs, Yipranml$). nisle mc sjyle, bir ülkeyi, bir ulusu yöee t- noruur. ar. hüdhüd (ça\1J~ku$u)den
H U~IA. fars. hurme (hurma) Jiln hur- me, cgemc nlik altm da bulund urma , yö- bütb üt (ça\1J ~k u~ u. Ibiblk ).
ma.; net im bg... Anadolu T ürkçc sine yazln yoluyla girdi .
HUSUS, ar. hu sOs {bis'm çog,u lu konu, 1I0 LYAjHULYA. gr. kh olla (~ rra)da n Uü\'ln;T. al . hÜl~ (0 , üçüncü tckil ki$i)-
özel, bir nesneye bagh olan, ilgili)tan hu-
SdS_
ar . hulI)'lI- huly ajhülya_ d~ n Iyyt'l e kiylc h Ol'ln~l/hüli )'C't _
G r. kholla (bk. Ma lihülya), k i~ in in niteli - Osmanhca biT sölcüklür, kök anlaml: 0
Kök anlaml: his (ba~kasmda, ba$ka bir pni ranSltan dort ~ed en biridir (kan. (üçüneü tekil ki$i) i!c ilgili olan, o - Iuk.,
nesnede olmayan, orlakhg. bulunma- balgam , sevd., sa fral, a r. ahlal (hlltlar) anlam geni$1emesi)"le: bir ki~i nin kimli-
yan) olan, bir ki$iye, bi, ncsnc)"C dcggin. denen bu nileliklerin biri de kholl a (saf- ~i. k i1 il i ~i, bu nitelikleri gösleren kanlt ,
d e ahmp i$lenen, üze rindc çlla$llan. An - ra)dlr. Arap dilinc hul)'lI/h ülya diye geç· beIge.
lam geni$le mesiyle konu, sor un... Ger- m i~, so nra Ir.re gi r mi~ (SVB)... TT. kImlIk. haik a ~lnda kara UA:ldl_
çekle, KOr~ ili dolaylannda bir yer adl - IIONER, fars. hOner (be cer~ bilgi)de n hij- JlOZÛN, ar. hüm (üzünlü, iç kara nh~ , iç
dir (Ter. Ka m.). ntr _ bu lanlk h~I, daralm a)d en hüzfin_
" USUSi , a r. hu sfbl (bir kimsc)"e, bir nes- Hüntrli, hün erslz_ Tr . üzünl ü, silunlr. içdarh~ , gönüllur..
neye bath, o nunla ilgili, orlakhgl oim a- HOR, a r. hOrr (hoi. çozük, bagslI, ba~lm . glnh~r _
)"an, lIz~l )den hu susl _ l'ik. Husus slz)den hür_ Jlüzünl enmek. hüzünlü _
TT. özel, ozle, ki$iy1e ilgili olan...
HUY, fars . M /My (yara llh$, davram$ biçi-
mi, lör e)dan huy_
Anadolu Türkçesine yavn yotuyla girdi-
§ samhyor, da ha ço k davr am~la rda o rla-
ya çlkan ah 1kanhk a nlammda sö y1e nir.
Huylu (he lli bir ah~ ka nhgl olup onda n
geçmeyen kimse, geçim si7~ dcngc siz),
huysuz (geçims iz, d üzcnsiz, lalm).
Huytandlnnak., huylanmak. huylu , huy-
SUl, huysu:danmak. huysuzl a$mak, huy.
suzla,tinnaJt. huysu:duL
HUZUR, a r. huzOr (orlada olma/ haZIT bu-
lunma, iç açlKllgl, gönül ge n i~ligi , sevinç
durumu )dan huzur_
lçi aÇlk, tedirgin olmama, birinin ö nün-
de bulunma, kar$lSmda dur ma, kalm a
Çlkma, hazlr olma . Anlam geni$lemesiy-
te ba~ka durumlar için de söyle nir,
Huzunvl, hnzunul, huzu rsuzlu k., hu zu-
 ILGI N - 331 - IPAR
ca k gûn lcrde çukurca nvala ra yaslanlp mak. Burada sÓlcli~ü n d~al bir olay-
su gibi gö runmcsi. AV.. dan kaynaklanarak Soyutla$ll~ , kavram
Asya T iir kçcsind e Ilgln/Yllgm, )'Ilt gj l~ , k , klltgm3 girdig; göriilüYllr. hk. Ihm a L ),
Ylhma k/lhma k, yrhrmak/rhmak ( Kan Ihmh, Iltmhl a ~ m ak, Ihmlan ma k, Ihmh·
sözcü klc rin dc n an la$lldlgma gö re I/ y ses - 11k, 11I ~l l rmak, IlIlma k_
I ler i s üre kf d önüj üycr, kimi yerde 1 d ü- IU MAK, Ir. IlIk (b k.)lan Ihi-mak /lh.
~üyor, kimi yerdc , scsi nin önë oe gdi- mak , Bajka t ür!ü: II-I-t-ma k/l h-f,-mak/l-
yor. SÖ/gcl i$i Ihg/)lhg (al. srcak, steak, hmak, or tada ki lik sc~ini n dÜlmer.iylc_
Ka$.), yJlI$mak / lh1mak, IlIkla$mak, ILiMAN, Ir. Ihk (b k.)ta n lh-ma n Ih-
ICRI P, rum . grjpos (bahk a~l )d an gri - i gmdlr. Sözg clisi giiz'd en görm ek ( Kä~. ). manj lh ma n_
po~-Il!:rip 05 -1~rip4i'!:n p (ba hkçrhkta kulla- (g öz' ün z'si r'ye d önü~ t û ), t ür t /tül l' (tö- ILG IN, Ir. rhmak [tsmm akjtan II-gm/ llgm Ih köküne ge le n ma n ekiyle Ih.man /lI l'
edan b uyiik a~ bahk aAI). Anadolu re-t ö- e ), tör!loz bg . Burada geçc n IIgal [steak. lsmmlt · Ihk ycr), Ihca k (T ar. man (d ilin geli§me kur allar ma uyan du -
T ûrkçcsinc, Anadol u'da ko nusula n, ~7Cü ~ü n ü n sonunda z scsinc alda mla - Sili.), Ih/lllk (Tar . Sö7.).. . rum hudu r ). Tr . de man eki)'1c ~7eü k
rum . y<'luyla gcçri, r:lk gr. kale. k OTllDó!L ;m b m lO j' gele n 111-:10 [koku yllm ak 'llr. )'1 '1/.10, $S.) Of - ürct mc : k"cll-man /koca man , kara-
IH LA ~1 U R . )lJn. pha lamouri (.hlamur u os' dan dönü~n ~a~ [Burgaz ma nda )'l.'l i$Cn bil a~ç, Ilgm a~c I , }'II- ma n/karamll n hg...
agacüd cn phlamur jnam ur/ lh la mu r. a aSI I e kan~llnlm am a ~ i r. gm agao. Y seslntn d ü§mes i, bu SÖ1CÜ- IMIZGAMAK, tr. mil [yansrma scsjdan
T ürkçeye Anadolu'da koncsulan rum ." ILGAZLAMAK, Ir. Ilgaz (llgar )da n 11. gün kökûnde sakh thmak anlarmm degi§- l-mll 1;am ak/lmlzga mak [kók a nlamu
da n gcçli, A nad olu' nun kim i yörelennde gu:-la.makj llgalla mak (a km ct mek, sal - tir rner . yavasça ke ndinden gcçer ck mil miN Ill'
Ihlambulj nam bul diye de söylcnir. du mak. Doärusu llgarla mak 'l lr).. ILG IT ILG IT, t r. )l 1SII (yava$ e sen ycl)lan ml~ d iye scsler çikanna k, mil mil er-
I . NMAK Ir. Ik (d ~a l sc:s)ta n Ik-l-n_ ILGIM, Ir. Ihg (slI;a k)da n Ih~lm /II~lm /ll - y sesinin dusmesiyle dglHlglt (yava$ ya- mek . A nla m ge nislc meslyle: )'Umu$8k
m.ak I n~aL . . . gin (Ismml$, SIUk. Gü ne$li, nca k gûnler- vas ese n ycl gibi). hir uykuya dalmak, 1I,}1u ile uyamkhk
~ lr eyk ml ge rçek1c$linr ken, o~ u n etki- de ycrdc n yûkselc n bugulann degi$ik. bo - Bu s özcügu yan stma ses o larak nhel e- ar asmda olmak, pineklcm ek.].
Style ag,zd.an çlkan Ig'l h-Ik sesmde n m- yamlar da, akan su gibi görün mesi), mek (M L) yanh$h r, Asya T ürkçesind c y T ûrk çedc, kimi köklerin o nline I scslnin
mak ekleflyle eylem . . jl.lm1;lm .kJm c klir; 5al.kJm/ sa lkl m_ Es. ses inin d Ü1tügu, I scs inin ö nüne bir y sc- geld igi, l> unun yerine gü re y ile (onll:'1li#:i
S a l-H I-ma k/ sa lln ma k (sal dan m- ki sözlüklerde buna Ilglm sa lglm/ J1kJm si gcld igi biliniyor. lh g/ }'Ihg (Kä$.), )'1 1- görülüYClr: }'Illk/d lk, Ir / }'Ir, Irm3k/), r-
mak.la), al+n-mak/ahnmak (al'da n sa lkJm denir, açlk anla ml bu~ nu n, S1ea. gm / dgm ( Ka$.), yir / ip ( Kh ), }'Irla- mak !>g. Burada da mll' ln onüne gelen I
In-ma k-Ia) hg... _ . ~m et ki~i yle bo$lukta sal klm gihi dura n mak / lrla mak ( Kä$.) bg... ile mil Imll hiçimine girdi. Köke gelen
I!-~t r. 11 a ma k alla dort nala ltmc., bir görünüm ta$lmaSldlf. Sa lk lm si"!jtÜl Sfue ügün w nunda gör ülen gil eklir; Il.a-mak hi rc r dl ir: Ir~a .m a k /l rga ma k,
1l .anmak )ta n II ~-a -r 11;:8r_ 'n 11- sözeügünde de böy1ed ir salklrn gihi dalia- ay-glt/a)gll (SO O) .. . çal-ka· mak/çalka mak, " ita -ma k,

1 gar m mD#,. Ugar ,le baglan llslnl gm e rc k n sarka n s~Ü t. IIgll Ilglt nldu a klyor ka nlrn 11-gIl-mak/ J1gamak (b k.). Bu sÖleük. es-
t;.un un If. • m~. old ugu nu söyl ü~·or . Bu sözcük 14 . yüzytldan bu )'ana kaynak- - Pir Su Ilan - ki Tü rk sÖi"lüklcrindc yoklu r, A nadolu
Kök anlam~ : .iI a lma!l, bir yere: sa ldlr- lar da T ürkçe diyc geçe r, fars. se rà b, nCl- Hir In(Kik }o lu m glde r Yemen'e T urkc;esinde, 14. yiîzytlda n soma, Imll -
mak, atla blr yere a km elme k. 1/1 ses le- se, hO, e. kurab kar$l ll~ wyle nir. A n- IIg11 J1glt kamm aka r çlmr ne gan mak biçiminde geçer (Ta r. SÖz.).
ri nde dön üjm e yol uyla i1/l1. Tu rk dilin- eak, ar. el·Alü sözeü ll.il llkJm salkJm kar · - Hlt.- Anad ol u h.alk at1_mda ise Imlrgamalr
d e el-tl· iJ kóklerinde kar$lllkh dö nü$me $Ihgl söyle nip "bu se ra p dcg ildir, buna 11· IUCA, Ir. Y111A/ 1I 10; (111k, slcak)dan Ihea/I ' olara k var (5 0 0 ).
eskiden he ri sü reg elmc kledi r. YI1-)i l-yel klm salklm dcrler "' d iyen kaynakta r da hca (sleak yer, lilk yer, yuna k, ar. ha - IMIZGANMAK,t r. Imillt-ama k (b k.)la n
(an b rnlan ayfl (.Imasma kar$lhk, birbiri · Var (T er ecrnan )., mllm )... Imll -gan-mak/ lmIZglInmllk (uyuklam ak,
ne dö nu$t üklcr i gö ru!üyor), 11~I -d (il, IIgJm (Ana dolu haik atzmda : sc ra p, gO- l lIca k (az lhk, az Ilmml$)... ano k uyumak .)
el, II a)TI anlam h, birbirine dön ü$uk). w n so n gö rebild i§ uzakhk, SO D), rl- lUK, es. Ir. ylll~ (Ihk)dan yahA-yahg-ya- Sabah olunea kamu ol sebebden
Ih k / A na dolu haIk a!7.lDda i1ik/lhk su · gam-llgam (yava~ yavat belli belirsil, hk jlllL Imlrga nma ddar aYl ij 1a~bden
iIlk s u, i1i$mek /dl$mak ), ~I ~ u /il otl u_ SO O ), Illman (11lk su, Ihk hava, kaynak, Ba§laki y ses inin d U$mes iyle yip jlp, yi~. - H ur~. ­
Köke gelen ga -mak (Jl-ga mak) e kleri de göze, SO O ), J1ikma (~evme, göniil ycr. nc/ ilt-ne... Tar. Stil , de vcrilcn örncklcl c göre,
yaygln: ça l-ka -mak/ça lka ma k (ya)'lk ça l- me, SO O. Bu ~ülCii ~un kük anlam l SI- I hkI8 ~ mak, Ih kIa$l lrmak, Ih khk, Ih m, Imllga nmak 14. yûzytlda n buyana büt ün
kamak )...
1I bas mak/b ir ülke ûze rine )"Ûni mek (."
cakh k d uyma, Ismm a).. , Ulkma (e vrne,
ivedileme, urak gal: la mbas l. SO O) . IlIm-
Ihm ak. Ihman, Ihmll , Ih mhh k, Ihnd lr- dille i'~il i ka)lIak larda, bugünkü anla m· .I
ma k. Ih~hnnak, lIltm aL da geçlyor. Ana dolu haIk apmda: ImlZ_
f.ir ycre Jlg:ar idüp gitme k \ 'C il ha~mak rel (Ihk rÜ7gar, SOO)... "I1 kJm sa lkJm: IU M, Ir. 111 mak (isinmak, Ihk olmak, 1l:8mak, Imlzganmak., Imllka malr, ImIZ-
ve akm elm ek, Ba b.)... SIca1: mevsimde b uharm çukurea ovala ra uyumlu bir ISlda b ulunma k)ta n II-I-m/,. ka nmak, Irnlzlanm a k (SO O)...

~
L G AZ' lr . llgar (bk .)dan Iigal (saldm, yaslamp uzak tan su gib; gür ünmesi. G e - hm (a nlam ge ni~ l e m e siyte : iSlek lcrde, IPAR, es. Ir. yapa r (güzel koku, misk)dan
ak m). I1ga r SÖ7çü~ü n ün ~ ~e s.i I se.sin.e re kli hir SÖlcük oln: asi n ~ .k<I ~$l ~ I s~ an bll i - d a vr a m~l arda ölçillU olma k, Ihman du - y sesînin dÜ$mesiy1c Ipa r (gu/cl koku .
dönü$ünee ligar/dgtl% blçlmme gu dl. ca bu ak llml~ tl r SS . (Dlh gu n\lmllze a k- rumd a b ulunmak. Daha aÇlgl: a$ln Sleak misk, Kal .) )'Ipllr / {J)lpar/lpar_
TUr k d ilinde hu lur ses dönü $meleri yay- l anl ml ~tlr. ) ilium salkJm : pu~n~1h SI- ik a~l n so~u k a rasmda o rla )'Crde ,,1- E.s ki T Üf kçe kayna klar da )ipar, yfpin .

IR -332 - I RG AI.A M AK
y1 pkl n, )1pa r sözcukle ri va rdrr ( Kä~, . tir, Irlamakf)1rl am a k, Irma kj ytrm ak
Uyg.) ae cak YIP/ylp kökün ün güzel kc- (hu sözc ükle rin k a r~ ll l da do~a l dl r :
ku yaymak gib i bir an larm gó r ülmedi YU/ lr, YJrmak/ n mak !>g.).
(yip/ ip bilinen bat1al!l3 nesnesi, bugü n T ürk dilinde, yaygm aätz ayrrhkla rma da -
ip. iplik dedi~ m i l) . Ot e yandan .par·y1· yamlara k, söu ük!c:ri belli bir kaynata
pa r' la ba~ant lh górül en ylp !n ( m en ek~ go re 3Ç1klamaya giri~m e nin a nlarm yo k.
reng i, U)'g.) sö zcüklerj ilgiye de#er . Bi- tU T. Biz-c kahrsa, Ir kök ünde, ag,.zJ an çi -
ze kahrsa bu sözcükfer ej kökenlidir, kan sese dayamlarak , üre tile n hü tün söz-
Ipar/ Ylpa r biçi mi Ylpjyip'i n söyleni ~ ay- cüklerin dogal ye pea s özko nusud ur. S Öl ' ./i;
n ht mdan gelmistir , sözcü#ü n ·çiçe k" gelisi aralill~ ka rakter anlarrunda Wy ; ij
kar~lh~ old ugu bcl hdi r. lenen ITa a\'fam l Ir)1r ökünün dl~lO-
- - - - - - - - ..·,,'- ......""'·"""1IllIlI1llI
IRG AM AK - 333 -
mak , 9)'!l_~1s ye rini, al da olsa, oyna-
taruk dcgl~tume k , sarsma k.
KiJke gelen ga-Ia-m'"ák bleer d lir, bit e k-
Ier dizisidir, çal-k.a-la-ma k/çalbla _
mak_
IRGAI\IAK. Ir. Ir (bk .)da n Ir-ga-mak/lTga _
ma k.;
Bundan. Irganrn Hk...
IRGAT, ~e rga tn( i~ç i, ç a ll~a n )l c n Irgat .
Ge rçcfa nla nu: köylu, k lll~ähk bölge-
ler de o tura n, ilde ot urmayan kjmse.
Anadolu Tür ~çcsiRdé tanmla gcçinen
/
IS INM AK
lik açik. Aynca ISsl/iss l d egi ~i kli~i .
T urk dilinc yaban o, Tiirkçe nin scs yapl-
stna uymayan, TÜlk'ü n bulmadl~1 bir ya-
11yla yazrlan T ürkç e söle üklcrde h., IÜr
scs dc~i~mdcr i. 3)"km hllal d~ld"".
() ncdc nlc Turkçc sa mlan bir sözûn t.a~ -
langlçta, yazrya geçmedcn önce, söylcni~
biçimlni, sózû n olusurn unu kcslnbkle e r-
raya koyma nlanagl yoktu r. Ar àpçaya uy-
gun gcleo "ha rc kc" yönlemi dc bu koeu -
da yeterli de~ildi r. "Hareke",Arap yallla-
nyla r;l11lml~ ISM sÖ7c ü ~ii n jj n Issi olarak

t
IR 1., tr . Ir / )1r (d$ 1 ses, yansrma scs]. !fa aranmarna h.
dan lr _ IRA, es. t r.JL(utantVdan Ir-a -/ ITa (utan. e mekçi anla mut(fad lT. Kimi yörcl c rde ok u naca~1 da açlkllr. Yallél SÖ7Ü "hare-
Birçok w te ü#ün olu~ maSi nd a köken du- ma, S ir d U.!Vm...J9.ll!~da kendini l..gli )lrgat, )1rj1al, Irjlnl bg, sfly1c ni~le li var. kelemîfsc okunus ge ne açlk1lk kaza na-
r umuna gelen )u /l r anlam genislemesiy- ~e. Bunun ha~la hir ka r~ l h~J da )'ara - KClh.1 ga md a çUn ezel ben il~ kJ maz. "Harc kc" yömcmindc I ile I scslile-
Ic: a )TIhk. türk ü, kopma, u zakJa~ma, hh f llr. K á ~. da Ir, Ir käk leri til-(Ic ~ti r, bOnyäd eyled üm fini ayn mak pek kolay dé!i'dir. Ar apça-
ü zültn---e;-1(J nl ri"-~1inma, vurina, sa" · uta nma a nlam lOdadlr. Ir holma k... Ir ra Anda dutd um ücrete Ferhäd'l da I ijl' i scslilcri "hard :é"yle dcgil ha lOe
ma, ba ~nna bg. dcäî~i k nIleliilël' dil (ulanma), Ir bul ma k utanma k hei Irgat eyled üm aYTl hr. S ii7gcl i~i Idám ' (c kmekle )'enen
varhkla nm d~u rmu~l ur. lçln bC l<à~ . Intt Ir diye bir sölcük - Muhibtoi- kallk ), ile I'da m (t.irini ölJ ül mck, yoket-
I R 11 ., tr. Ir (~i!..~u ~)d a n Ir _ Va r~ -dil ur 'O e Ira anlamlOl iÇt:r miyor, Irga t sözcügü Divan ~iiri nc de gi rm i~ . me) yeni yall larda ölde ~ harncrle, Arap-
Eski biçimi lru t..l:! r a#.12 ayn hklanyla Ir, bir boyun (obanm) adl olarak gcçiyor ça a)TI harn erlc ya71hr. Birincisi ellr,
IR K.·a r. Ir k (.<;oy, damar, so p, kan)'oo d.' , ~_"" , m"m ,' ,_'" , Iok'lnelSI
. . .Ise e' "l , a)n,

1
'ir t.içimi. a nlam dcj%k1i#i y\,k. - (Uyg.). Bk. Kara kter, Irk_. dal , eli!, mim 'lc ya71 hr. Bu Ara pça söl.le.
\"Irln )1rllldl ,·U )"Crin bekJedi l Asya T Ü rk çc ~ i n d c In! anlamml içcrcn, Irkçl, lrk çJllk, Irkta ~ .... rin kö klerini bilmcycn bil kimse T ürkçe
S lnlkJUgön ülcüQ;ünl ek.ledi I luhk, klik sözcügü vardlr (l i~ini n doga· IRLAl\-IAK, 11. Ir (t ürkü, ~ r . ~ a r kJ )d a n yal l h~ l a r lna bakar ak anlamlan m da pek
( - Süh. _ SI, a r. tabl at 'm k a r~ ll l ~ d l r. ) Ir -la-ma k/lrlam a k_ seçcmel , bunu · ha rd e· denen ozel o ku-
dizelerinde 11~1rladl sözcükleri IÜr· [ Yank tOue bud nl begl Iolk Iüur Es . Ir. )ulamak (t.k. Jr)_ ma belirtilerini kulla nsa da ba~larnaz.
kOsün ü s_ÖJ leai (~i1r inr okud u, bir tui kn KJhk IOn e ~Ier tOzün I1 süu r IRM AK. es. tr. Irlarnak (yIrlamak)ta n lr- Durum T urkçe 1. 1, Ö, ü scslilerinin Arap-
. - d- - (V lus IUl umunu dÜl cltirse bey de ma k (Irlayan, lürkü söyle reesine sc ~ çlka· ça yil7l h~l nda da böy1cdir. Gök!ürk yazi-
IUllur u)... IraSlm dü zc ltir.
Ylr/lr kök ündcn Irlam ak h1 rla mak cy- ra n). lann da I ik I a)"T1 degildir, Uygureada
lemleri dogar ken. antam! ses dcgi~i k l igi - BeyIer lTalan m dÜlelt irler se ulus Jr-}u kökJeri ses çlkarmak , çaglamak a n- da no~ lali ,/n okl aSl l seslilcri göstere n ay·
nin yara{( l~ seziliyor... C le yanda n tOr. 'da ülkeyi dÜlel tir. ) laml annl içerir, doga l se.<;lere öykün me Tl, kesm harne r yo ktur. S u ncde nk isler
kO, k01Uk anlam llli içeren Ir/ )1r kökün- IRAK, tr. Ira ma k (u7.a k la ~ anlmak - so nucud ur. eski T ürk yaZllanyla, isler Ara p, Iran ya-
de n lra k/xJ rak ' Ul..ak), Innak/)1 nnak lan In-k7i n L Anadol u haIk a ,"da )1· Irm a k. boyu na aka n bir su orma sl, be lli 711anyla yazlls1O, t.ir T ürkçe yapltla ge-
(lrmaf). l!J!ma k )1rga mak bg. a)TI an. rak (Irak), )1ra ma k·Ylnna k (uama k, Ir· bir dÜl.cyde ses çlkar masl nedeniyle Ir- çc n silll cri kcsinlikle, kt,kcnlcrine uygun
lam lan içere n sozcuk!cn n dogdu~ görü - ma k / akarsu). - - - )u köküne baghdlr. Hu yüzde n n1a- olalak' t>c lirlcme ola n a ~ yoktul. h S'I, Is-
lüyor. Hu durum da, Ir /)1r kökü, hangi - i~ t deru m sa Ca mak/)1rlamak' la Innak bagJa nhsl d~a l si si}lJcri t.u cski yalilalln hangisiyle ya·
içcr illi görülürse góriilsün, sc~ de&~ me- Coel J'lnna jla )1r mal1a scslerc öykünrnede n o l u ~an bircr eylem· 1lhtsa ya7l!sln kesin biçimini bulma yolu
!crinin, a~z a)Tlhklan nln yaplY1 bozma. - Kar. - dir. kapahdlr.
dl~ gerçek ... dizelerinde ' Inna k/ )1nna k biçimind e Irl am a k/ yarlam a k (türkü säylemc k), IS I, es. Ir. ISlt (slcakhk}dan ISIA;-tSI (sleak-
T ürkçe de Ir sesini içeren, yanslma ses- (b k. Jrmak)... Ir·)U , «(ürkii, k~u k ) . Jnna k (a)Tllmak, 0 hk).
Ier epeyced ir: JRAJ\.I AK. tr . Ir (a)Tllma, t an lma, ~op~a / u zakla~mak, Kit.), eylem olara k Ira k (u- h SI-tSI (Slcak), ls lca k/I-sI< I k., s lcak-t/ sl-
mla mak (('-Ir_ kökü yle ), htdamak (h-lr bildiren kök)da n Ir-a-m aliJ u'8mak_ ,..ak)la bag lanlll1. ( Bk. Ira k). cak-slcak., ISlcak söleügüodcn, 1 scsinin
ki:>lüyle), ZJIlama k (t-t r köküyle), aurla- Es. tr.de )1ra mak cylemi, y sesinin d ü~ ­ IRZ, ar. Irz (Örlü. knrunm a, dokunulma . d ü~ mesiyle (hk. Sleak).
mak (m-tr köküyle), du:Jan ma k (d-tr kö- mcsiyle Irama L T r.de )1r/l r köklerinin yan nesnc, namus)dan Ir l (bir kimscnin lSlNAKJ.1 1. ISlnmak (bk.)lan Is+n-ak/ Isl-
kuyle). bunla rm hcrsi de yanslma SÖZ- dogal seste n t üredigi betli. Akarsuyun Ç1- ha~ k alannca dlll unulma711g1 olan varh/ na k (Anad olu haik aWlnda soha, evdc
cükJer _ k ardl ~ J!./yJr seslcri, ~yun uzaklasma- _ .gl, sam, na mu.<; u, k i ~i se ll i gi ). ISlnmaya ya layan araç , Ismma arae l).
IR 111 , Ir. Ir (ulanm a, slh lma, ke ndi ken- SI, hu ses.lerm uzakta n gëImcsl gibi do- ~ cs. tr .. IS, as (b jc ncsncyi c1indc bu! ~ I SI ~ l\I A K . Ir. ISI (slcakhk)dan ISI-n-
dine çckilip kal ila~ma bildiren bir kök). ~ I olaya bagIanhhdlr (bk. Inna k). / ~.!!....!1c, a r. sahlb . mak/ Isl nmak (kendi kenJine slCa k ol·
I . Ir kökünde n tü reye n sözcukle rden ki~i - IRGALAMAK. lr. Ir (bk.)dan Ir-ga.-1a- JSiil1aS!'1 I~'e, sa lp . mak). Ah·n-mak/a hnmak , sa l+n-
sel yaralil~ biçimini, nitel iäîni biJdirc n- mak/J rgala ma k.. Ze nd. llhu (iye), sa nskr. lça, asu (iyc). ma k/ sa lmm ak g,it.i, In ya da ft o rla ekiv-
Ier dl ~md a kalanlan n hepsi yanSlma ses· Kök anlaml: bir nesneyi yerinden a)'1r-
...... T r. IS, as ik sanskr. a su arasmda ben / cr· Ie. .
 / /
IS IRGAN 334 ISPA NAK ISPANAK - 335 - IZGARA
ISI RGAN, t r. ISlr ma k (h k.)lan IS+r-gan/l' ISLlK, u . IS ( do~al scs, yansrma scs ua n IS PANAK, lal. spi nacla (Ispanya ad'yla il- 1!)II.GI ,lr. I ~l m" k (I-k.)lan IJ-I-I-grj ll lll:l
/ ~( k ök anla rm: lSln Cl, hep Iman). 's-hk /lshL KI)-h k, çll!:-hk bg. gili), Spnna-S panla-Spanut (alm.) fpl. ' (IKak ya da lamf-a I~ I ~I ) ...
Isn gan dcncn hitld nin dcriye, elc bauct Aj;l/da n çlka n do~al sosten lak ekiylc
na rd . ( fr.~. T r.yc gcçisi: s panae/spa. ISI MAK. Ir. II I (a ydlnhk, rarlakhk)tlan
~~eisj lüyle rinin yaralt l~ aCI d cyma ne - sözc ük t üre t me, pat ·lakjpallak, par- nllk-Ispan a k_ _ . . ~ 'll-mak /'llmllk_
. cniy c, ISIrmak ey lcm inin a n la m d a~1 sa- lak /parlak. e1r-lak jelrlak bg... Is pan ya adrnm, lal. so)'lcnl~lnden kay. I~I kökü aydlhh~I, gunun dotu~unu,
yildr. SÖlCü~ü n soouna gele n j:aR e ki
naklaMlp, gc~çck an~a!,u I spa~J'lI ~llkl~i onunla ilgili parhkh~I yansnan, yaplSi
T ürk çed e ço k yayglnd lr. lfflCurgan , 50- ISMAR LAMAK, Ult. s rmartamak [uya r-
bakrrrundan, dll~al M':S nil cli~i lal l}'Or.
kulgan, a tllga n hg . sö zcüklcrdc görûle n I mak, bi r iii, blr ncsncyi I; rine g üvene - de mokür. T u r.kçe gibi Bali dll!cr.me de
gan e ki bu yaygm h~lh kamudrr. l ek ver rnek, geçici o la ra k blTaJ.mJlk hp.:mJ''a (spama ) adm da n geçmrsur . 1~_I~j1~I~ "l~-I~hIJI~ bg. biçimlcr 11 1
bg.)la n rsmarla mak [hir i~i biri~­ , lSSJL,. c s. Ir. IS .Ia~. (a r. sa hlp)lan 1"'- ilc, scs uyu muna g örc, hal'1:da~an têr ct-
ISI -, Ir. I"'Irm nk (M .)lan I"'Ir....k/lsink ~ hir di lc~n yerine gctirilme sini ~'- .":~ SI.ZjISSIZ (~. iyc.~i olmaya n). f~. ten- mclcr dir. G c rçck kók ün IJ olma e, hu-
/ I~ nl a n yerJe kalan il, di) izi}. leme!"'bg.). .. . .....:J ha, ('IS : sa~ps~fi'lI1t ~~, nun da dl~11 hit ya nslmaYl gÖSlel me!>Î
IS IR.\IAl\. e s.lr. IS (bk.)d:lh IS-I..,..mak/ I' Simarlamak-ismariamak stlICulicTl ara- ~ klmM:Sll): ge re~i vat
/ sl ";;'~k (J i ~k kt'ra lnl ~ k , dislcmck, J i~le­ smda yalmvca 'Is ycr dcgi~lilm e ~i var - ISTAKOZ,gr. aShlkosj st ak.r>s'lan rsta- .
rin a T:I ~m J., c / md .). drr. Burada Slmar.I:;:WlIr o;ii / cbl lc rinin kcz , Anado lu T ükçc sinc: A nadolu kl)'1 il. I~~N, 11. 1}lmak ( ~k .)la n I ~I-n jl ~l n :­
Is l ökünJe n ive. elJ e bulundu ran. ar . kök ü açl k de~llir. Uyg., Ka}. siJ/t uk1c- leri nde kon usufan rumca ynluyla gcçli. ' Snna gele n n c ki yalnll nlma\it , 111e ha#.
sa hib anla mlan m içe ren si'Jlcilklc r urelil- rind e böyle bir nesne ~ r, S1mar-ls , I ~ IK , tr. Il lmak (ayd mhk saçma kjta n dallk bul unsa .. g~ Tc.k ~ )'R.r + n( )'3n n,
di, bu ndan I S~ I , a) ~ L g ibi Wl:cüklcrin mar Talar ea o lahilir, ancal Kit. , Ih m. gi. () I}-1-k/I~lk (1~lyan, I~lk sa ça n, aydmla - Ill.!.n/ a h n (hugu.n~u biçimtcriylc] êrne k-
J ogd ug:u biliniyor . Asya T ûrkçesindc hi sö71üklcrdc Is ma rla ma k (bugiin, giin- ta n). Açmak' lan a ç-l-lt/ aç lk. kaçmak'- lenndc oldugu gihl...
yaygln o lan bu kü kün bir de yanslma scs cel anla md a, var ). An ado lu T ürkçesin- tan kaç-I-k/kaçlk gibi. (I ~ I N I M , Ir. I)Imlik (I'> k.)la n I ~-1-n-lm /I ~ I -
ola n IS (!Slik) henze ri vardi r. Bil e kallr· de, sImarIa ma k biçiminde, 14. yU7}ll- C 1!)IL\K,lr. 1$lmak (bk.) lan 1~1 -I"k/I~ Ilak h1m (1 ~ l k itl:lCg:i dUTumunda ya)'Ilma). 1$1-
sa ISlrmak sÖlcugünü n kökü ola n IS da da n bu yana gcçcn b u sö7cük U\-a r mil!t. (Il lya nm yayd l~I aydml lk, l'arlakllk. Par - h1miilçer,
Öl:dj kilklcrl c ö7de~ l i r. Bu nede nle ISlr- I.L ,.iikle'!'!.-Ii an lamlannlla só;leniyo f. la k, a)'d mhk. G öz, süsla kisl, SDD). ..
mak, bi/cc, ko p.m p otlmak, kCTId inin nes- Oys..1 dilimllJe, - allah a-Ismar b dll " deyi. , I!)II.AMAK, Ir. Ilmlak (b k.)la n IJI.I,,- I I ~ • Ir. Illmak (h k.)Ia n Il -la k/ I_l la k (1-
neM yapmak, iyc si (sa hibi) (llmak gibi mi ya)'gmdlT. Bu deyimdcn yola çlkarak mak/' lilamak (I~In saçmak, p:ulamak, l ik VCle n, aydLn I~la~ , ..lamba, g07, 1 ~1I -
/ ' ~ l ldam ak). . - - - - - - dak, SD D). Bu sOl Cligun dogrusu Ilrl ak
a nla mlar içe rm ek led ir. Bunu, ISIr ma k söy1cmck gerckirse, :uma rla'!!a.k' la ~ l .
e yleminin ko panp a lmak la e~ n la mh olu- ~~ far.;. sIparlJ (bk.) a nlaml sa kT.'- IJddamak, 1:;lldan mak. Ilild atm a k, 11 11• o [ m a l uj~r .)
~unda n çlkanyor ul . SÖ7cuk iye o lma a n- dir. gt (oc.ak ya da lam ba I~I~I), IJllil, 11111111. ZGARA ~. ~~ (u7erindc Öl:cbcri kl-
lamln a gelmiyorsa , bütun " kökü yle ba~­ ( Kit. çcvirisinde dayanllan lazlIr Uuda - Illlh sl Z_ l ar l ila n al,lç, yara kahu~u )dan Iq; a ra _
laya n (su' da n tur eyen I ~la k dl~ mda) bü· go", W, Radi...", W. Hang bg. kaynaklar - ISI LDAK. Ir. '11~k !P!r1amak. aydlhhk E!>khara - e!>hara _ Iska ra • Iq; a nr . G r.
t un st.zculde r yanslma !>cs üriinüdür. dIr. Ancak h u kaynaklarrn köken bilim I ~çka.k) lan 'J' .I-IIa k/ '1Ifd aL de kh .\Csi h scs i vetir , kimi agil lal da k
Is kólüne gct ir ilcn I·r ·m a k eUe ri T iirk- alam nda, hirc r varsaYimdan öle yc gcç· (, e gelen I-ila k e kIcriylc, Clr-l.I-IIak/C,. ik ka r ~lla", l . E-I diin ü~m csi de ola(:an-
çcJe yaygmdl r: a~ ... r 'makja~lrmak, meyen yarglla rmm agll aynhklarmJan nldilk, çak-I -I-dak jçl1kJldak, YlIpl-l-dak / d ir, ffl,:ll lf 'l'I'ltal si"i7cuklc rindc er-Ir dil-
kJ\"I.r.ma kj kJn rm ilk, ka)" 1·r·ma k/ka- d~d u~u d a unutulmam ali.) . Japlldak bg. .. nü ~ü m ii gihi.
J'l r~ak, 5 1)'-I.r-m a kj~ I)l rm a k bg. Bin kahrsa: . Isma rla ma k, Sima 'Ihluk
o ISJTMA, t r. ~Ilnla (ISI ile gelen 1X'1li saYTl- sÖl eügiiniin kökü smr seslcri c n ol u-
hk)da n (hk . S limu ). ~n 5ümilrmek/silOl Ürmek ,1 k.)lir. Scs
d e~i ~melc Ti so nucu s imIIr lmmk / Is mllr -
__ IS L\J.i., I r. su {hk.)dan su-luk· sullik us-
-r;kj,sla k_ lam nk o l mo~tu r. Bu sü.. . Iklcrin kök an-
lamlan dü~ünül û rsc r kimsc nin e me ·
Kàk anlaml: s u l a n m l ~ , üstii ne su dökül -
ginden yararianma~l a (sömürm ck) i~i hi-
m Ü ~ , I sl a n nll ~ .
risine btrak mak (isma rlamak, slmarta-
./ S u sa l cii ünün o lu l u rdu~u eyle m1c rde,
mak) arasm da yaplsal hiT ayn m yoktu r,
s SCSI Önünc u., ;scslile rindcn birinin
ge mcsi Ól a~a nJ l r. .1h m a k /s u s a m ak Cevahir s l m a rl a m a~a kl ~1 d Uz
(Uyg. ), 'W!JlIIla-kIsusamak (U yg.), su- Ve)'ä ra z,"1gizle stn ,.-ah nlz
sa nmak. hunun gihi s ulamak/J!Jila n- - Fer h. -
rnnk-Islllnmak. Ou ses Jl'gi~m esi siirc kli-
;.-- dir (b k. .fuJ.J:nA, 1.1!1It!-il). K ä~ .da Isla n_ Dedi lmdl dur Vlir Sllllllr iu IIlla
Dû rü ~ sÜn yilrü mt'lle sa{!.da n y.ma
ma k (islenrnek, Ij l scs leri ndc dön ü~m e,
Is-la n-mak / 15.len."ek... ), Islanmak is- - Süh. -
lennlek-I~ le nitü.·k ' ( K à ~ . ) eylcmlcrinde Isma rla nmak, I s m a rl a ~ m a k , l ~m ;lrllIl.
1 -i 'S.~ -a ~ ses lerind e dö n ü~m e . m,"-