Mga Gunita ng Himagsikan

Emilio Aguinaldo

Mga Gunita ng Himagsikan is a memoir of Emilio Aguinaldo who joined Andres

Bonifacio's Katipunan movement in 1894 and became general of the Cavite area
when open war broke out in 1896. He had better military success than Bonifacio and
looked down upon the self-appointed president for his lack of education. This
tension came to a scene when Aguinaldo rigged elections and declared himself
president in place of Bonifacio. By the end of that same year, Aguinaldo would
have Bonifacio executed after a sham trial.

Aguinaldo went into exile in late 1897, after surrendering to the Spanish, but was
brought back to the Philippines by American forces in 1898 to join in the fight that
ousted Spain after almost four centuries.

Aguinaldo was recognized as the first president of the independent Republic of the
Philippines but was forced back into the mountains as a rebel leader once more
when the Filipino-American War broke out in 1901.

Iniwan ko ang aking kausap at nagmamadali akong lumulan sa isang bangka

upang ihatid ako sa Cavite el Viejo. Subalit habang ako ay nagmamadali ay kung
bakit lalo kaming humihina, gayundin ang takbo ng Bangka, kaya ako'y lalo
namang naiinip. Bukod sa mainit ang araw ay walang kahangin hangin, kaya't ang
aking sasakyan ay mabagal na mabagal ang lakad at dinaan na lamang ang
sapnay na kagagaod ng mga bangkero. Biruin ninyong umabot nang mahigit sa
isang oras ang aming pamamangka bago nakarating sa daungan ng Cavite el
Viejo! Tuwang tuwa ang mga bangkero ng abutan ko ng limang piso ang mekaniko,
sa halip na isang salapi lamang na gaya nang karaniwang bayaran subalit hindi nila
natatanto marahil ang kahalagahan ng aking mga lakad, kung kaya ako nag
bayad ng mahal.

Mag i-ika dalawa na halos ng hapon nang lumunsad sa Bangka. Pagdaka'y

nagtuloy ako sa kumbento upang ibalita sa aming Kura ang nabigo kong lakad sa
Kabite. Maikatlo akong kumatok sa pinto ng kanyang silid ngunit walang sumagot.
Nilakasan ko ang yabag ng sapatos upang matanto nila na may tao sa labas,
ngunit walang sumasagot. Naghinala tuloy ako sa sarili na baka ayaw na nila akong
tanggapin at natiktikan ang aking pagbabalatkayo sa kanila. Dali dali akong
nanaog sa silong ng kumbento at lalo ko pang nilakasan ang yabag ng aking
sapatos, sa pagbabasakaling sila'y magising kung sila man ay natutulog. Subalit
nang ako'y nasa silong na at palabas na sa pintuan, ay siyang pagdungaw ng Kura
at tinawag ako ng: "Oye, oye Capitan, ano ang labas ng iyong lakad?" Ang tanong
sa akin. “Wala pong nangyari! Bigung-bigo po ang aking lakad. Ngunit kung ako'y
binigyan ninyo ng rekomendasyon, dihin sana'y napagkatiwalaan ako kahit
sampung baril. Sinabi pa po sa akin na may pasiya ang Excelentisimo Capitan
General Blanco ng Estado de Guerera, sa walong lalawigan na kadamay ang
Kabite." Nagsimula na ang revolution

Pagkatapos ng ganyang maikling pag-uusap ay umuwi ako sandali sa aming

bahay, at bago dali-daling nagbalik ako sa tribunal. Halos kararating ko pa lamang
sa aking tanggapan, ay kasunod ko namang dumating na humahangos ang
dalawa kong Consejal, sina G. Candido Tria Tirona at Santiago Dano.
Ibinalita ko sa kanila ang pagkabigo ng aking lakad sa Kabite, at sinabi ko na
"Declarado na nag Estado de Guerara.” Hindi ko pa halos nasasabi sa dalawa ang
lahat ng nangyari sa akin sa Kabite, ay sinabat na nila ako agad sa aking
pangungusap at sinabing: “Tayo po ay magbangon na agad. Sinabi na namin
kanina sa ating mga kapatid sa Katipunan, na ilabas na ang mag balaraw at
humanda ng lahat sa pagbabangon, at kailangang ng pututin ang tatlong
Guardia Civil na pumapatrulya dito sa atin. Sinagot ko agad ng:
"Huwag naman..., dahil baka sa tatlong Guardia Civil ay guguluhin na natin ang
bayan? Hindi kabilang iyan sa labanan. Sa palagay ko, sila'y matahimik nating
maagawan ng baril mamayang gabi.”

“Aba!” ang sagot ng Consejal Tirona. “Hindi na po dapat pang palakarin ang oras,
at maaring bumigat pa lalo ang susulungan namin ng Consejal Dano laban sa mga
Guardia Civil sa mga kapatid natin sa Katipunan; sapagkat kaninang umaga kaalis
pa lamang ninyo patungong Kabite, at tumanggap na kami nang balitang
nagbangon at sinalakay na ang Tribunal at Kuwartel ng Guardia Civil sa San
Francisco de Malabon, at kaninang katanghalian ay sinalakay naman ang
Comandancia Provincial ng Guardia Civil sa Noveleta, na pinamumunuan ng
Capitan Antonio Redoblado.”

Aba gayon pala. Bakit di ninyo naipagtapat agad sa akin? Ang balak ko'y
mamayang gabi na tayo kumilos subalit sa ganyang sabi ninyo, ay dapat nang
tayo'y sumunod, ngunit huwag nating patayin ang tatlong Guardia Civil.
Pakiusapan na lang natin sila ng kani-kanilang baril. Tayong dalawa lamang
Kumpareng Candido ang aagaw ng baril, at si Kuya Tiago Dano naman ay uuwi
agad sa Binakayan, upang maihanda ang ating mga tauhan doon.” At lumakad
naman agad si G. Dano. Saka sinabi ko kay Consejal Tirona na maghintay siya sa
loob ng aking tanggapan at aking mamanmanan kung naroroon na ang dalawa
at nakaupo. Samantalang wala pa ang ikatlong Guardia Civil, ay ibinulong ko sa
aking kabo na si Cuadrillero, G. Honorio Falla, na humanda at aagawan namin ng
baril ang dalawang naroroon at huwag silang tutulong sa amin ng Kumpareng
Tirona, hanggang hindi nila nakikitang sinuman sa amin ay magipit.

Mag i-ikatlo na ng hapon ng dumating sa Tribunal ang ikatlong Guardia Civil na

aming pinakahihintay. Pumasok ako pagdaka, at sinabi ko sa Kumpareng Tirona na
naroroon na ang mga Guardia Civil. Sinabi kong pagtig-i-isahan na naming
agawan ng baril ang nasa magkabila-ang dulo at ang nasa gitna, at parang
masisikil na namin sa pakiusapan. Inu-ulit ko sa kanya na agawan na lamang namin
sila ng baril. Kailan man huwag sasaktan at lalong huwag u-utang ng buhay pagkat
sila'y kadugo rin natin, at ganito nga ang aming ginawa.

Nilapitan at pinag-tig-isahan na naming hawakan ang baril ng dalawang Guardia

Civil na pawing nagulantang Sinabi ko ang ganito sa kanila: "Mga kababayan
dumating na ngayon ang panahon na tayong mga Tagalog ay magbangon at
huwag paalipin sa Pamahalaang Kastila. Ibigay ninyo sa amin ang inyong mga baril
at sumama na kayo sa amin upang mahango sa kaalipinan nang ating Inang
Bayan.”

Ang aking kinausap ang nag-aanyong lalaban, kaya' nagbuno muna kaming
sandali bago inagaw ko ang baril at iniabot ko agad sa aking Cuadrillero.
Pagkatapos ay isinunod ko naman ang ikalawang Guardia Civil. Sinabi ko muna sa
kanyang: “Narinig mo na ang aking pakiusap sa iyong kasama at huwag mo nang
hintayin pang ulitin, kaya't ipagkaloob mo sa akin ang iyong baril.

“Ayoko po!” tugon niya. “Bayaan po muna ninyong makauwi ako sa aming
kuwartel sa Noveleta, at silang lahat ay hihikayatin kong makiisa na.”

"Oo," ang sagot ko. “Mabuti iyan ngunit iwan mo na lamang ang iyong baril sa
amin.” Nang aayaw niyang pumayag ay nagpamuok kaming sandali hanggang sa
pumayag ang dalawang Guardia Civil na maghubad sila ng kanilang uniporme.
Saka ko naman nakita ang makisig at malaking Guardia Civil na nakipagbuno nang
mahigpitan kay Consejal Tirona, na hindi maagaw agaw ang baril, palibhasa'y
kapwa sila matipuno ang pangangatawan.

"Bitawan mo ang baril!” ang pabulas kong sigaw sa Guardia Civil, ngunit patuloy pa
rin sa paghahamok ang kapwa tandis na lalaki, kaya't tumulong ako at siya'y
napalugamok, at tuluyang nabitawan ang baril.

Biglang naglundagan ang mga Cuadrillero na bunot na lahat ang gulok at balaraw
at tangkang uutasin ang Guardia Civil, subalit sinakyan ko agad sa ibabaw ang
nakahandusay, sabay ang sigaw kong: “Patawarin na ninyo ang buhay nito!”
Gayunpaman, hindi ko namataan na ang isa palang cudrillero ay nakasalingit at
nasaksak ang Guardia Civil sa tapat pa naman ng kanyang puso at dahil dito
patangis na nanikluhod sa akin na tutop ang dibdib at nasabing: "Maginoong
Capitan, mamamatay yata ako...! Malaki ang sugat ko sa dibdib."

Kinabukasan, umagang-umaga araw, ng Martes, unang araw ng Setyembre, 1896,

hindi pa halos sumisikat ang araw, ay dumating at nakipagkita sa akin, sa aming
Kuwartel si Heneral sa kumbento ng Cavite el Viejo, ang Pangulo ng Balangay Pilar
at Capitan Municipal ng Imus, na si G. Jose Tagle. Kasama ng nasabing Capitan
ang may isang daang kawal na gulukan at sibatan, na humihingi ng abuloy upang
lusubin ang mga kalaban sa bayan ng Imus. Sinang ayunan ko naman ito agad,
palibhasa'y ito ang
pasinaya at kauna unahan naming gagawing pagsalakay sa mga kalaban. Sa
galak ko'y tinipon ko agad ang aking tropang gulukan na may 600 lahat, kasapi at
hindi man, sa Katipunan.

Pagkatapos ay sinabi ko ang ganito: “ngayon lamang ang kauna-unahang

paglusob na ating gagawin sa mga kalaban, para sa kalayaan ng ating Inang
Bayan. Hindi ba totoo, na wala pa tayong disiplina sa tapang sapagka't baguhan
pa tayo, ngunit may kusang loob naman tayong humarap sa labanan kahit na
pang gulok at sibat lamang?”

“Opo” ang sagot ng lahat. “Huwag ninyo kalimutan na ang galing ng baril ay sa
pang malayuan lamang, ngunit hindi sa pagdi-di-inan, at talong gulukan, at hindi
ito ang gating susundin: MANUNUBOK muna bago biglang MANINISID.” Taglay
namin ang siyam na matatanda at mahahabang baril, ang tatlong baril na
“Remington” na naagaw namin sa mga Guardia Civil at saka sa isa pang “Eskopeta
de Piston", na pamaril ng ibon na hiniram ko pa sa Capitan Municipal ng San
Francisco de Malabon. Nagsama rin ako ng banda na pambuhay loob sa mga
kawal.
Pagkatapos na ma-iayos at maihanda ang kaka-samahin at mga dadalhin, at kahit
na ako ay natatakot, "lumakad na kami, na ako na rin ang nangunguna sa
tungkulin kong pagka Tinyente Abanderado, kahit na wala pa kaming bandera.
Pinatugtog ko ang mga banda, ng musika ng "Batalla de Jolo.” Pagtapat namin sa
aming bahay ay nasulyapan kong may mga nagsipanungaw sa durungawan
ngunit tiniis ko na huwag akong tumingin kahit sandali upang huwag makasira pa
ng loob ko sa aming layunin. Masayang-masaya kami sa lubos na mabubuhay ng
loob sa paglakad. Ang bawat lalaking madaanan, at makatanaw sa amin, ay
kusang loob at agad agad nagsipag-sama sa tropa, pagkatapos makuha ang
kani-kanilang, sibat at gulok, kung kaya't nang dumating kami sa may tulay ng
Balimbing, bago pumasok sa kabayanan ng Imus ay namasdan ko na ang kasama
kong kawal ay mahigpit pa sa dalawang libong katao. Kung bakit may totoong
yabang ang tugtog ng banda ng Cavite el Viejo, na kasama naming
nagmamatapang sa labanan ng dalawang tao na hihingas-hingas at ibinalita sa
amin na ang mga pare at Guardia Civil sa hacienda ng Imus, ay nagsipagtungo sa
kumbento, samantala'y sa torre ng simbahan lumagay ang mga Guardia Civil. Sa
ganitong balita'y napahinto kami sapagka't ngayon lamang ako makapag-aaral sa
sarili ng tinatawag na “estrategia militar” o kung paano ang pagsalakay sa mga
kalaban, at sapagka't sa tanang buhay ko ngayon lamang ako mapapasu-ong sa
ganito kalaking suliranin sa buhay. Sisikdu-sikdo man ang loob ko ay nagpanibago
kami ng paraan sa pagpasok sa labanan at pinagtatlong bahagi ko ang kabuuan
ng aming kawal na sasalakay, kaya ang kumbento naman ang pinagtalikupan
naming salakayin ng tatlong kawan.

Ang pangkat na pinangunguluhan ni Heneral Baldomero Aguinaldo, ay siya kong

inatasang lumibawa sa dakong hilaga o norte, sa kanyang pagsalakay. Sa dakong
timog o sur, ay ang kawal naman ng man ng Capitan Municipal sa Imus na si G.
Jose Tagle, na sa pangharapan o liwasan ng kumbento at simbahan ay
paghararap sa kalaban. Ang aming hudyatam o "consignia” ay ito: “Unahang
makasapit at makasalakay sa kumbento.” Unang kumilos si Hen. Baldomero
Aguinaldo sa hilaga; sumunod si Capitan Municipal Tagle sa timog bago ako sa
pagharap sa kanluran. Upang huwag kaming matanaw kalaban na nasa torre ng
simbahan na laging nakamatyag amin, ay pinatigil ko ang tugtog ng musika at isa-
isa kaming gumapang na padikit sa mga bakuran. Nang kami ay malapit na sa
bahay ni Juan Fajaro, na katabi nang liwasan ng kumbento, ay pinahipan ko na sa
kornetin ang AVANCE, saka ko sinabayan ng hiyaw na SISID!!

Sa ganito'y sumisid kami, at kami ng aking mga kawal na naunang sumapit sa

pintuan ng kumbento na inabot naming nakapinid pa. Pagkunwa'y nagpatakbo
ako ng maso at palakol upang maigiba namin ang malaking pintuan. Napasok
namin ang loob ng kumbento, ngunit wala kaming inabot doon, maliban sa Pareng
Pilipino na si Padre Buenaventura. Ito'y kapag karakang humarap sa akin nang
paluhod at humingi ng tawad. Sinagot ko agad siya ng: “Tindig, at hindi kayo
kalaban. Kayo pa ang aming ipinagtatanggol.”

Kanyang ipinagtapat sa akin pagkatapos na kaalis pa raw lamang ng mga Frayle

at Guardia Civil na nagpanakbuhan sa takot, ng kanilang marinig ang tugtog ng
banda ng musika at nang matanawan nila sa torre ang makapal na kawal naming
dumarating.
Sa ganitong pangyayari, ay muli kong tinipon ang aming kawal, at hinati na
namang muli sa tatlong pangkat sa layong kubkubin ang timog at kanluran ng
nababakurang matibay na hacienda ay nakukulong ng matitibay at matataas na
bakod na bato, at nasa pampangin pa ng ilog, at saan ka man manggaling ay
agad kang matutunghan ng nasa torre at ng nasa hacienda.

Matapos kong mapalakad ang dalawang pangkat sa kani-kanilang tatayuan, ay

sumunod naman kami ng aking pangkat, sa paraang pagapang at paninikit sa
bakod. Nang malapit na kami, sa akin ding pangunguna, ay bigla akong sumigaw
ng “SISID... SISID...!" hanggang makarating kami sa pinid na pintuan ng hacienda,
bagamat pinasalubungan kami ng katakut-takot na putok ng mga Guardia Civil
mula sa torre, gayon din ng mga Frayle mula sa bintana ng hacienda sa ganitong
pangyayari, at dahil sa kabutihan ng mga sandata ng mga kalaban, ay lubhang
marami ang nalagas sa aming mga kawal, at napauntol ang pagsisid ng aking
mga kasamahan. Walang nakasunod sa akin sa tabi ng pinto ng hacienda kundi
ang matapang na Sarhentong Cuadrillero na si Guillermo Samoy. Habang
pinapalakol at ibinabareta namin ang malaking pinto lalong dinalas dalas ang
pamumutok na halos wala patumangga ng aming mga kalaban sa pangunguna
ng balita ng Kurana na si Fray Eduarte. Dahil sa masinsin pa sa ulan ang rapido sa
aming dalawa, ang kasama ko'y nasawing palad na tinamaan, at nang makita
kong nakatimbuwang sa tama ng punglo ay bigla akong napaigtad, palibhasay
nag iisa na lamang ako at tuloy lumayo sa pinto.

Ipinakuha ko pagkatapos ang bangkay ng matapang kong kasama at ipinalagay

sa lilim ng isang pader. Sa ganito'y nagbago ako ng paraan. Nag isa akong nanabi
at naglibot sa pader na bato ng hacienda at pinag-aralan ko lalo ang magaling at
mabisang paraan sa ikapagtatagumpay ng aming layunin. Naisipan ko na ipabutas
ang pader ng hacienda sa dakong timog kanluran (Sur Oeste) sa tapat ng bodega
ng palay, bago pinabuhusan ng dalawang latang petrolyo at saka sinindihan.
Nang matapos ko ang ganito kong balak, ay akin namang nilibot ang kalahatan ng
kawal at inatasan kong kubkubin ang kalaban nang wala silang malabasan.
Samantalang pinaglilimi ko kung paano naman masasalakay sa loob ng hacienda
ang mga kalaban, ay siya naming pagdating sa akin ng ilang mga taga Imus, at
inanyayahan ang lahat ng kawal upang mag-sikain ang sinumang humihiling
sapagkat lahat ng bahay ay pawang nag-handa ng walang sinumang humihiling.

Nang matapos ang masayang pagpapaalaman, ang Supremo at mga kasamahan,

ay sumama na sa Pamunuan ng Magdiwang. Gayon na lamang ang karangalan
at kasaysayang naghari sa pagsalubong na ginawa ng mga bayang kanilang
pinagdaanan. Sa hanay na may siyam na kilometro halos ang haba, mula sa
Noveleta, hanggang sa San Francisco de Malabon, ang lahat halos ng mga bahay
ay may palamuting balantok na kawayang kinaskas at pinalamuti-an ng sari-saring
watawat, tanda ng marangal na pagsalubong at maligayang bati sa dakilang
panauhin. Isang kilometro pa lamang ang agwat bago dumating sa kabayanan ng
San Francisco de Malabon, ang Supremo Andres Bonifacio, sinalubong na agad ng
isang banda ng musika at nang nasa pintuan nang simbahan ay isinalubong roon
ang mga “Cereales” at “Pallo" ng simbahan at nirupiki ng gayun na lamang ang
kampana. Ang malalaking aranya at dambana sa loob ng simbahan ay pawang
may sindi ng ilaw. At ang kurang Tagalog na si Padre Manuel Trias, saka ang “Pallo,"
ay naghintay naman sa mga panauhin sa pintuan ng simbahan, at pagkatapos ay
kumanta ng TE DEUM, hanggang sa dambana na kaakbay ang mga panauhin.
Pagkatapos ng ganyang parangal sila'y itinuloy sa Bahay Pamahalaan saka itinuloy
sa bahay ni Bb. Estefania Potente.

Kinabukasan naman, ang Gabenete ng Pamahalaang Magdiwang, ang gumanap

ng kanilang malaon nang inihandang pagpaparangal sa pamamagitan ng isang
kapasiyahan ng pagkalooban ang dakilang panauhin, Supremo Andres Bonifacio,
ng pinakamataas na tungkulin sa taguring HARING BAYAN. Sa ganito'y lubusan
nang mabubuo ang pamunuan ng nasabing Sanggunian na dati rati'y wala ng
tungkuling ito at pagsamantala lamang nanunugkulan sa pagka Vi Rey, si Heneral
Mariano Alvarez. Ang buong Pamunuan ng kanilang Sanggunian, ay may
nagpupulong. Simula sa HARING BAYAN, hanggang sa kahuli-hulihang Ministro at
Capitan General, ay may mga bandang pulang ginituan nakasakbat sa kani-
kanilang balikat. Kung minsan sa kanilang paglalakad, ay nakasuot, pa rin ang
nasabing banda upang makilala ang kanilang katayuan marahil.

Lubhang masaya sila parati, palibhasa'y ang labing dalawang bayan na kanilang
nasasakupan ay di nakaligtas; sa anumang labanan. Sila'y naliliskub halos at nasa
likuran ng mga bayang maligalig tuwina sa Pamahala ng Magdalo. Nang matapos
ang ilang araw na parangal ng Supremo at mga kasama, dinalaw nilang lahat ang
labing dalawang bayang nasasakupan nila bilang paghahanda. sa gagawing
pagpipisan ng dalawang Sangguniang Magdiwang at Magdalo. Nag-talumpati sila
at nangaral ng pagka-makabayan at iba pang makagising ng damdamin at
pangungusap ukol sa ating kalayaan. Sabihin pa, ang galak ng mga taong bayan.
Kaya't gayon na lamang karangal ang pagtanggap sa kanila at para bagang
isang Haring Bayan ang dumating. Ang mga daan ay pawang binalantukan, may
banda ng musika at panay nang hiyawan ng “Viva Tagalog” magkabi-kabila. Ang
mga kampana'y halos mabasag sa pagrurupiki sa mga simbahan niyang
pinagtutunguhan, may mga awit ng TE DEUM.

Sa kabilang dako naman, sa gitna ng gayong di magkamayaw na kasayahan at

pagdiriwang, ang walong bayang nasa Pamahalaan ng Magdalo, ay laging
nagigimbal araw at gabi ng paghanap sa kalaban sa mga hanay ng Zapote,
Alamanza, San Nicolas, Bakood, Arumahan Pintong Bato, at Molino sa bayan ng
Bakood, at kasakit-sakit sabihin na sa masamang pagkakataon, ang mga kalaban
ay nakalusot tuloy nang napansin sa kabilang ilog ng Zapote, dahil sa puyat at
pagod ng ating mga kawal. Gayon man ang matapang nating sandatahan sa
ilalim ng mando ni Heneral Mariano Noriel at Heneral Pio del Pilar, ay agad agad
dinaluhan ang mga kalaban, kaya't putukan at tagaang katakut-takot ang naghari
pagkatapos.

Sa wakas, muli na naming nagtagumpay ang ating mga kawal, at ang Ilog Zapote
ay muling namula sa dugo ng mga kalaban. Ganyan nang ganyan ang nangyaring
parati sa buong hanay ng aming labanan!

Ang tagumpay ng ating kalayaan sa buong lalawigan ng Kabite, laban sа

kараngyarihan ng España, ay utang sa pangunguna at pagsisikap ng dalawang
Sangguniang Bayan. Una, ay ang Sangguniang Magdiwang sa Noveleta, na
pinamumunuan sa pasimula ni Heneral Mariano Alvarez, ikalawa, ang Sangguniang
Magdalo sa Cavite el Viejo, na pinangungunahan ni Heneral Baldomero Aguinaldo.
Ang
pamunuan ng Sangguniang Magdiwang na itinatag sa Noveleta ay inilipat
pagkatapos sa San Francisco de Malabon (ngayon ay Heneral Trias).
Binubuo ng mga sumusunod na pinuno:
Haring Bayan...................................... ........... Supremo Andres Bonifacio
Pangalawang Haring Bayan ............................Hen. Mariano Alvarez
Ministro de Guerra …………………………….......... Kgg. Ariston Villanueva
Ministro de Interior ………………………….............Kgg. Jacinto Lumbreras
Ministro de Hacienda …………………………………...Kgg. Diego Mojica
Ministro de Gracia y Justicia ………………...........Hen. Mariano C. Trias (mananagalog
at makata)
Ministro de Fomento...................................... Hen. Emiliano Riego de Dios
Capitan Heneral ……………………………………….....Hen. Santiago Alvarez

Ang mga bayan nilang nasasakupan sa lalawigan ng Kabite, ay ang mga

sumusunod: Noveleta, San Francisco de Malabon, Rosario, Tanza, Naic, Ternate,
Maragondon, Magallanes, Bailen, Alfonso, Indang, at San Roque. Dahil sa
panganganyon ng mga kastila sa Cavite el Viejo, nalantad sa mga kalaban, ang
pamunuan ng Sangguniang Magdalo, ay inilipat sa bahay hacienda sa Imus.

Mapapansin ninumang makababasa nitong ating kasaysayan, malaki ang

pagkakaiba ng uri ng dalawang Sangguniang nabanggit, Magdiwang at Magdalo,
bagama't iisa marahil ang aming layon ukol sa katubasan ng ating Inang Bayan.

Ang Sangguniang Mangdiwang na pangunguluhan pagkatapos ng Supremo

Andres Bonifacio, ay may uring MAKAHARI” (Monarchico) sa pangyayaring simula
kanyang Pangulo at tinatagurian nang "HARING BAYAN” at ang mga kasamahan
sa pamunuan ay pawang "MINISTRIOS ” Pinili nila ang taguring Magdiwang, pagka't
mahilig sila sa maganda at marangyang pano Samantalan ano аng Sango,
Magdalo av mav uring "REPUBLIKANO", bagamot, pamahalaan maghihimagsik na
pangungunahan ni Heneral Baldomero Aguinaldo. Ginamit namin ang taguring
Magdalo, hango sa aming patrona ng bayan ng Cavite el Viejo at sa
pangangagangahulugang dadalo sa pangangailan ng Inang Bayan.

Narito ang bumubuo ng kanyang pamunuan:

Presidente ............................................. Hen. Baldomero Aguinaldo
Vice Presidente………………………….…….....Hen. Edilberto Evangelist
Secretario de Guerra ............................. Hen. Candido T. Tirona
Secretario de Interior……………………….... Kgg. Felix Cuenca
Secretario de Foemento........................ Kgg. Glicerio Topacio
Secretario de Hacienda ..........................Kgg. Cayetano Topacio
Teniente General Abanderado ...............Emilio Aguinaldo

Ang mga bayan naman nilang nasasakupan sa lalawigan ng Kabite ay ang mga
sumusunod: Cavite el Viejo, Imus Dasmariñas, Silang, Amadeo, Mendez-Nuñez,
Bakood, at Carmona. Maipapalagay nating mapapalad nagsisipatnugot sa
Sangguniang Magdiwang, sapagkat simula Abril, 1897 ay minsan lamang silang
napaharap sa labanan. Iisang malaking tagumpay ang kanilang tinamo nang
magharap sila sa makapal na kawal ng Noveleta, noong Nobyembre 9, 1896. Doon
ay nakaagaw sila ng may 100 baril at lubhang marami ang kanilang nangapatay
na Kastila. Maliban sa labanang ito'y wala nangaligalig ng kanilang kinatatayuan
na gaya ng Sangguniang Magdalo, na halos araw ay may hinaharap na labanan
at laging maligalig. Ang malaking tagumpay na nabanggit ng taga Magdiwang,
ay kautangan, sa pagkamakabayan nina Heneral Pascual Alvarez, Heneral Mariano
Riego de Dios, Heneral Santiago Alvarez, Hene Aguedo Montoya, Kapitan Francisco
Montoya, at iba pa.

Nang matanto ko na ang nabibilanggong si Dr. Jose Rizal sa Puerto Santiago sa

Maynila, ay pinarusahan ng Consejo de Guerra na barilin sa ganap na ika 6:00 ng
umaga sa ika 30 ng Disyembre, bagama't hiniya na ako ng Supremo Andres
Bonifacio sa San Francisco de Malabon, noong paroonan ko't hilingan siya ng
abuloy ng mga kawal, muli akong nagsadya sa kanya upang hingan ko siya ng
tulong sa mga Katipunan na natitira pa sa Maynila, sa balak naming agawin si Dr.
Jose Rizal sa kaarawan ng pagbaril sa kanya.

Bagamat muling sinabi ng Supremo na si Dr. Jose Rizal ay kasalungat ng

himagsikang aming isinasagawa dahil sa walang armas ay sumang-ayon din siya sa
pangangailangang damayan at agawin naming sa gitna ng ganitong
kapanganiban alang-alang una-una sa kanyang pagkadalubhasa at
pagkamakabayan.

Ang nasabi kong panukala'y nauwi sa ganitong kaparaanan na kanya naming

lubos na sinang ayunan:
1. Atasan agad ang Supremo ang lahat ng kasapi sa Katipunan sa Maynila upang
abangan at agawin si Dr. Jose Rizal sa oras na idaan siyang patungong
Bagumbayan. Ang mga aagaw ay magkukunwaring manonood sa pagbaril upang
makalapit kay Dr. Jose Rizal saka itakbo pagkatapos sa Pasay.
2. Ako naman sampu nang mga pili kong kawal na ipagsasama-sama sa ganitong
layon ay magpipilit sumingit na nakagapang sa hanay ng mga kalaban sa pagitan
ng mga “block house" sa buong magdamag at pipilitin naming makarating sa
madaling araw ng Disyembre 30 sa Ermita upang makilahok, makilaban at agawin
nang paurong sa hangad na maitago at mailigtas si Dr. Jose Rizal. Subalit
kinabukasan ay biglang dumating si Don Paciano Rizal kapatid na matanda ni Dr.
Jose Rizal galing sa Magdalo sa bahay hacienda sa Imus at pinatotohanan sa amin
na naparusahan nga si Dr. Jose Rizal ng "por felibusterismo” at babarilin sa ika 30 ng
Disyembre 1896 sa ika 6 ng umaga. Sa ganitoy sinamantala kong maipagtapat sa
kanya ang aming panukala na agawin ang kanyang mahal na kapatid sa
kaparusahang nabangggit ko na.

Subali't agad niya akong sinagot ng paulit ulit na"Huwag na kayong mangahas
upang huwag ng dumami pa ang mamamatay!” kasabay ang paghahalukipkip
niya at tungo ng ulo... saka idinugtong pa niya na ni isa pong katipunan ay walang
natitira ngayon sa Maynila. Katipunan po at di katipunan ay tumakbo sa bundok.

Dahil sa ginawang paliwang na ito'y napaurong ang aming balak, tuloy nailigtas
kami ni Bathala sa tiyak na kamatayan sa gagawin naming pag-agaw o pagliligtas
ating bayaning Dr. Jose Rizal. Sa ganito'y naghilakahot na lamang ako kung bakit
siya babarilin at naibuling ko tuloy sa sarili na walang utang na di pangbabayaran.

Nang ika 30 ng Disyembre kaarawan ng pagbaril kay Dr. Jose Rizal kung bagaman
hindi natuloy ang aming balak na siyay agawin sa kamay ng mga kalaban, ay
dumating ang ilang mga kapatid sa katipunan ng Pateros na humingi ng tulong
upang lusubin ng kampamento ng Cazadores sa kanilang bayan at gayon din sa
Tagiik. Buong galak kong tinanggap ang ganitong panukala kaya't aking
pinahanda ang aming mga kawal. Nang gabi ng ika 31 ng Disyembre 1896 ay
magdamag kaming naglakad sa tangkang matawid naming sa pag uumaga ng
bagong taon ng 1897, ng gubat at kaparangan upang lusubin ang mga kalaban sa
simbahan at kumbento ng Tagiik. Ngunit hindi nangyaring madaluhong namin nang
tuwiran ang mga kalabanan, sa dahilang naramdamang kami'y dumating at
namutok nang lubhang masasal. Iniutos ko na kubkubin na lamang ang bateriya at
unti-unting kulungin ang mga kalaban nang wala silang lalabasan.

Inatasan kong maiwan dito si Heneral Mariano Noriel. Pagkatapos ay lumipat kami
upang lusubin naman ang bayan ng Pateros. Sa kabutihang palad ay napasok
namin ng walang laban ang bayan ng Pateros kaya't sumuko kapagdaka si Frayle
Mariano Corcuera, Kura doon at Predikador Heneral ng kumbento ng Agustino sa
Maynila. Samantala'y pinaparoon ko at pinatanuran kay Heneral Pio del Pilar ang
pook na pagdaraanan ng mga kalaban maggagaling sa Napindan, sakaling
aabuloy sa Tagiik, at ako naman ang tataliba sa Pasig at Maynila.

Tuwang tuwa ang mga taga Pateros sa aming pagdating sa kanilang bayan, at
ipinakilala nila ang mataimtim na nagdamay sa amin sa pamamagitan ng
paghahanda sa bawat hahay ng pagkain sa aming mga kawal. Gayon din naman
ang mga taga Tagiik. Nagpamalas rin ng buong pagdamay hagama't ang mga
sandaling iyon ako'y sa kumbento ng Pateros nagtuloy at kinausap ko ang Kura.

Nang katanghalian ng araw na iyon ay sa darating ang abuloy sa Tagiik ng mga

kalaban na galing sa Pasig, at nang nalalapit na sila sa kabayanan ng Pateros, ay
naabangan at binulaga namin silang pinaputukan at sa kabiglaan ay madali silang
umurong at nagpanakbuhan. Naiwan sa amin ang sampung bangkay na pawang
barilan. Samantalang ganito ay sumasal naman ang putukan sa Tagiik at ayaw
naman lumabas simbahan at kumbento ang mga kalabang nakukubkob.

Nang hapong nagdidilim na, ay dumating naman ang abuloy na galing Maynila
sakay sa isang bapor. Nang nalalapit na sa pampang ng Pateros na kinalalagyan
namin ay biglaan naming pinagsabay-sabayang putukan at bahagya na lamang
silang nakatugon nang pumutok at sa ganito'y umurong kaagad.

Pagkatapos, kami ng ilan kong kasamahang opisyales at kawal ay umurong naman

sa kumbento at pinagharap-harapan ang bangketeng ipinihanda ni Fr. Corcuera,
Kura sa Pateros, at dito na tuloy kami namahinga hanggang sa kinabukasang
matapos mag-agahan. Gayon na lamang ang kagandahang-loob na ipinakita sa
amin ng Kurang ito. Katulong at kaagapay pa niya ang mga tanyag na maginoo sa
Pateros, tanang may mabuti siyang pasunod sa bayan. Sa ganyang pangyayari ay
natahimik ang loob ko at sa tuwa ko ay naglumagi kami sa kumbento at siya
naming ginawang kuwartel heneral hanggang ika-2 ng Enero ng 1897. Samantala,
nang maghapon at magdamag na iyon, ay napaisod at napakipot ang pag
kubkob na ginawa ng ating kawal sa mga kalaban sa kumbento at simbahan ng
Tagiik; na ayaw magsilabas at lumaban nang lantaran, at walang ginagawa kundi
ang paputukan ang ating mga kawal. Hindi nila halos kinaya na hindi gumanti ang
ating mga kawal sapagka't tig-25 at 30 kartutso o bala lamang ang dalo bawa't isa
sa kanila. Kinaumagahan ng ikalawa ng Enero ay dumating naman ang dalawang
lansta ng mga kalaban na galing Maynila upang umabuloy sa mga nakakulong sa
Tagiik subalit wala silang kamalay-malay, na abangan at napaputukan naming sa
malayu-layo pa sa daungan ng Pateros kaya dali-dali silang umurong.

Subalit noong ika 3 ng Enero ay napaghahalata namin na parang nanghihina na

ang mga kalaban sa Tagiik dahil sa dumadalang na ang mga putok nila saka di sila
masapit ng abuloy sapagkat lagi naming nahahadlangan at minsan may natanaw
pa kaming isang panyong puti na iniladlad sa isang kamay ngunit nawala
pagkatapos. Kinahapunang araw ding ito sa kasawiang palad namin ay
nakalunsad sa Wawa ng napindan ang malaking abuloy ng mga Cazadores at
Guardia Civil na galing sa Laguna. Ang mga ito'y hindi nangyaring maharang ng
comando ni Heneral Pio del Pilar at kahit na aming pinagtutulungan ay wala rin
kaming nagawa dahil sa kanilang kakapalan, kaya't iniutos ko agad ang pag-urong.

Samantalang tinitipon ko ang lahat, pati ng makapal na tauhang sumasama sa

amin sa isang parang na malapit sa Tagiik, ay ipinasaya kong umurong na kami
patungong Kabite. Sa pag-urong naming ito, ay buhos ang bayan ng Pateros, sa
pagtangkilik at pamamanhik sa akin na iligtas ang kanilang Kura at huwag nang
bihagin. Ang Kura naman nangako sa akin na hindi payagan na mapreso ang mga
mamamayan, Katipunan o mason.

Kaya't hindi na naming siya ginambala. Natalos ko pagkatapos na katakut na

kalungkutan ang naghari sa Pateros at Tagiik pagka-alis namin.