!"#2 N a .

1 20 23

E KONA N
TEIMATOA ARA
BURANETI AEI?
Kakoauaan ae E
na Tamaroa Taai
Aika Imwaira
!"#2 Ko aki riai n riki bwa te tia
rabakau ni bwain te aonnaba
Vol. 104, Na. 1 2023 KIRIBATI
Mwaitini Katotoni Maekatin Aika
Boreetiaki: 12,787,000
ngkana ko na atai baika a uruana
A Tauraoi n Taetae Aika 252
ara buraneti. E a baareka ara
Awake! (ISSN 0005-237X)
November/December 2023 is published by
Watchtower Bible and Tract Society of
ran, ara marawa, ara buakonikai
New York, Inc.; Harold L. Corkern, President;
Mark L. Questell, Secretary-Treasurer;
ao te ea. E na teimatoa ara
1000 Red Mills Road, Wallkill, NY 12589-3299.
˘ 2023 Watch Tower Bible and Tract buraneti aei? Nora Bukini Kako-
Society of Pennsylvania.
Printed in Japan.
auaan ae E na Tamaroa Taai Aika
Imwaira.
For FIJI:
Jehovah’s Witnesses of Fiji
PO Box 23
Suva
For JAPAN:
Watch Tower Bible and Tract Society
4-7-1 Nakashinden, Ebina City
Kanagawa-Pref, 243-0496
Kanoana
Ibukin atureti ni kabane ni katobibia
te aonnaba, nora www.jw.org/en/contact. Te Ran ae Itiaki 3

Marawa 6

Taiani Buakonikai 9

Te ea 12

E Berita te Atua Bwa E na Teimatoa Ara Buraneti 15

Kanoan te maekatin aei ae te Taratara! 16

s
ke kanakoa am bubutii
Ko kani kawaraki ke Nakon www.jw.org, ni kamanenaan te atureti
n reirei n te Baibara? teuana mai buakon aika
i eta.

E aki kaboonakoaki te maekatin aei. E katauraoaki bwa kanoan te waaki n angareirei n te Baibara ae karaoaki ni katobibia te aonnaba, ae boutokaaki ni bwaintangira aika
aki tebonaki. Ngkana ko kani bwaintangira, taiaoka nakon donate.jw.org. Ngkana e aki kaotaki BG ke BK imwin te kibu, e anaaki ngkanne man Te Baibara ae Tabu—Te Rairai ae
te Aonnaba ae Boou. Ngkana e kaotaki BG imwin te kibu, e anaaki man Te Baibara. Ngkana e kaotaki BK imwin te kibu, e anaaki man Te Baibara ni Katorika.
 E KONA N TE IMATOA ARA BURANETI AE I?
TE RAN AE ITIAKI
E NA BON akea te maiu i aon te
aba ngkana akea te ran, riki te ran
ae itiaki. Ni koauana, te kabanea
ni mwaiti ni bwai i buakoni baika
maiu bon te ran. Taian nei, karaa-
nga, ao raan ake i aantano a ka-
tauraoa te ran ni moi ibukia ao-
mata ma maan ao tebokan naba
arokara.
TARATARA! Na. 1 2023
Bukin Aki Taun te Ran ae Itiaki
E bati riki te ran n ara buraneti. Ma ni
kaineti ma te World Meteorological Organi-
zation, ao “tii 0.5% mwaitin te ran ngkai n
te aonnaba ae tau ni kabonganaaki.” E
ngae ngke e tau te ran ae uarereke aei ibu-
kin te maiu i aon te aba, ma bon angiina a
baareka ke a aki kona ni kabonganaaki
ibukina bwa e a mwaiti riki kainnanoana ao
ibukini bibitakini kanoan te bong. A katau-
taua taan rabakau bwa i nanon 30 te ririki
ao e nang aki tau te ran ae itiaki ibukia ao-
mata aika nimaua te birion.
3
 E Karaoaki Ara Buraneti Aei Bwa E na
Teimatoa
E karaoaki te aonnaba n te aro bwa e
na teimatoa n iai te ran ae tau. A kaai
naba ni mwakuri te tano, baika maiu i
taari, ao taai, ni kateimatoa itiakin ara
ran. Iangoi tabeua bwaai ni kakoaua
aika kaotia bwa e karaoaki ara buraneti
aei bwa e na teimatoa.
aia ibuobuoki bwain te aonnaba. A kaiti-
akii baika baareka ni butin te ran ao a
kamaunaaki rabwataia ni baika maiu
aika bingingi.
˙ A kona maan aika iai nanaia aika mena n
te karaanga, ni kanakoi baika boitin man
te ran n tii tabebong, ao a baitii riki na-
kon aroka ake a kamanenaaki ibukini kai-
tiakan te ran.

˙ E kona te tano ni buoka kanakoani baika
bati aika kabarekaa ara ran. N aaba aika
aomwaimwai, ao iai aroka aika ataaki
bwa a kakatiinakoi kaeti aika te nitrogen,
te phosphorus, ao te pesticides.
˙ E teimatoa n iai te ran n ara buraneti aei,
ibukina bwa iai aroni butin te ran ae oki-
oki. Mani butin te ran aei n ikotaki ma
baika maiu n te aonnaba, e a aki otinako
te ran ke ni bua man ara aonnaba aei.

˙ A noria taan rabakau bwa e kona n

teimatoa n itiaki te ran i bon irouna man

KO ATAIA?
Te Tano—Bwain te Aonnaba ae
Raumeaa te Ran ae Itiaki
E oti bwa e kona te tano ni kanakoi biiti, boitin, bwaai
aika buakaka, ao baika baareka man te ran aika tiinako
i aantano. Man te tai are e roko iai te ran i aantano,
e a kona ngkanne n nimaki.

Bwaai n Raumea Aika Kona Raumeaan te Kemiko

n Noraki
E riki te tano ao te atibu bwa kaa-
nga te bwai ae kanakoi tabeua
baika baareka.
Bwaai n Raumea Aika Maiu
A kona baika maiu aika bingingi
aika mena n te tano, ni kanakoi
baika boitin iai aomata. A kona
mannaoraki tabeua ni kamaena-
koi oera aika boitin nakon te carb-
on dioxide ao te ran.
Te tano ae iai te iti i nanona e kona
ni kaitiakii boitin mani bwaai aika akea BUTIN TE RAN
te iti i nanoia. N aron anne, te boka-
boka ae akea itina e kona ni kaitiaka te
bwai ae urubwai ae te ammonium man
te ran.
TE RAN
AE ITIAKI I
AANTANO

4
 Te Bae A Karaoia Aomata
A taekinna taan rabakau bwa e riai
n tikotikonaki te ran. Ibukini kauarerekeani
baarekan te ran, a kauring bwa e riai ni bo-
notaki raranin nnen oerani baao ni mwa-
mwananga, ao n aki kabwakaaki bwatin
aika aki kamanenaaki n te kai n nakotaari
ke ni kabwaroi baika boitin.

A kunei aanga aika boou aika kamimi Inti-

nia, are a kona ni kanakoa iai te taoro
man taari. Tiaia bwa a na kabatiaa mwaitin
te ran ibukin te moi.

Ma e bati riki ae kainnanoaki. E aki na-

koraoi te anga ae kanakoan te taoro man
taari ibukina bwa e rangi ni bobuaka ao e
kainnanoa te korakora ae bati. Ni kaineti
ma te ribooti n 2021 ibukin te ran, ao e
taekina aei Aia Botaki te Botannaomata:
“E riai n taboro rikirakena n te aonnaba ni Ngkana a bonotaki nnen oerani baao ni
kabutaa.” mwamwananga ao n aki kabwaroaki n aki
akaka baika boitin, ti a buoka iai kateima-
toaan itiakin te ran
Kakoauaan ae E na Tamaroa Taai Aika
Imwaira—Te Bae E Taekinna te Baibara
“Te Atua . . . E katikiirake timtim n ran,
ao a bitaki man te buane nakon te karau,
ao taian nang a kabwaroa, ao a kabwa-
kaa i aon te botannaomata.”
—IOBI 36:26-28.
E karikii bwain te aonnaba te Atua ibukini
kawakinan ranin te aonnaba.—Te Minita
1:7.
REIAKINNA RIKI. Iai baika mena n
Iangoa aei: Ngkai e karaoa te aonnaba te te ran aika okoro aika e reke mai iai
tia Karikiriki ni kateimatoa itiakin ara ran, e te maiu. Nora te taamnei ae The
riai ngkanne bwa ti na kakoauaa ae e tau- Wonders of Creation Reveal God’s
raoi ao iai mwaakana ni kanakoraoa te ka- Glory—Water n jw.org.
ngaanga are a karikia aomata. Nora te
kaongora ae “E Berita te Atua Bwa E na
Teimatoa Ara Buraneti,” n iteraniba 15.

TARATARA! Na. 1 2023 5

 E KONA N TE IMATOA ARA BURANETI AE I?
MARAWA
A AKI tii reke kanara aika bati mai
marawa, ma a reke naba iai baika
bati aika ti kainnanoi ibukini kara-
oani bwainnaoraki. A katiinakoa te
kaeti ae te oxygen ara marawa, n
te mwaiti ae raka riki nakon iterani
mwaitin are e reke n te aonnaba,
ao a toom kaeti aika boitin aika
reke man aia mwakuri aomata.
Irarikin anne, a taua naba aroni
kanoan te bong.
6 TARATARA! Na. 1 2023
Georgette Douwma/Stone via Getty Images
Bukina Ngkai Ti Riai ni Kamanoa Ara
Marawa
A a ruanikai ngkai taian rakai, manin
taari aika iai nanaia, ao ai manin taari riki
tabeua, ibukini bibitakini kanoan te bong. A
katautaua taan rabakau ni bwain te ao-
nnaba bwa tenibwi riki te ririki mangkai, ao
a kona ni mate angiin taian rakai ake i taa-
ri ake ngaiia aika boutokaa teuana kaa-
mwakoron te maiu i taari.
A katautaua taan rabakau bwa e nakon tao
90 te katebubua mwaitiia mannikiba aika
karerekei kanaia i taari, aika a tia ni kana te
buraetitiki, ao e iangoaki bwa a a tia ni
mate manin taari aika mirion ma mirion ni
katoa ririki mani buraetitiki ake i marawa.
N 2022 ao e kangai te tia Koroboki ni Kabu-
´
ta n te UN ae Antonio Guterres, “Ti aki ta-
raruaa raoi marawa, ao ngkai, ti a kaaitara
ma te kangaanga ae I aranna bwa ‘Te Ka-
ngaanga ae Karina n Ara Marawa.’ ”
 E Karaoaki Ara Buraneti Aei Bwa E na
Teimatoa
E karaoaki marawa ma baika maiu ake
iai bwa a na kona n teimatoa ni kaitia-
kiia i bon irouia ao ni marurung raoi,
ngkana e aki riao aia kabarekareka ao-
mata. E kabwarabwaraaki n te boki ae
Regeneration: Ending the Climate Crisis
in One Generation ae ngkana e kamano-
aki iteran taari teuana man aia waaki ni
karaobwai aomata, “e na aki kona n
uruanaki aroni marawa ni boni kaitiakia
i bon irouna.” Iangoi katoto tabeua:
˙ Maan aika bingingi aika taian phyto-
plankton a kakana ao ni kawakina te
carbon dioxide ae te kaeti ae karika raoi
rikirakeni kabuebuen te aonnaba. E kona
te phytoplankton ni kawakina mwaitin te
carbon dioxide are a kawakinaki n aroka
ni kabane, uteute, ao arokan aon te aba
riki ake tabeua .
˙ A kang kunin ao riin iika aika mate ake a
kona ni kabarekaa marawa, baika maiu
aika rangi n uarereke. Imwina a a manga
riki baikanne bwa kanaia manin taari riki
tabeua. Te aeka ni waaki aei e “kateima-
toa itiakini marawa,” n aron ae taekinaki
n te atureti n te intanete ae Smithsonian
Institution Ocean Portal.
˙ A bati manin taari aika a kabongana aia
digestive system ni bita taari ae iai te
acid iai, are e kona ni kamatei taian ra-
kai, manin taari aika iai nanaia, ao maan
riki tabeua, nakon taari ae raoiroi ae iai
te alkaline iai.

KO ATAIA?
Uteuten Taari ao Marurungini Marawa
A rikirake uteuten taari i kabin taari ao e buoka kamatoaan te tano.
A kateimatoa marurungin te rakai ao ni kamanoa mataniwin te aba
man taian nao ao te kanakinako.

E a uarereke buburan A taui baareka ao atibu, E a itiaki riki taari are e

ao butin te nao uteuten taari roko i mataniwin te aba
ao e a marau riki te nao

A karekei kanaia iika ao manin taari

n uteuten taari ao e buoka kateimatoaan
itiakin taari 7
 Te Bae A Karaoia Aomata
Ngkana akea te maange i marawa, e aki
ngkanne kainnanoa kaitiakana. Ngaia are
a kaungaia aomata taan rabakau bwa a na
kakabonganai aia baeki aika kona ni ma-
nga kabonganaaki, aia bwai ni mwakuri, ao
nneni bwaai, n oneani mwin are a tii kabo-
nganai baika karaoaki man te buraetitiki te
taina, ao a a karenakoi naba.

Ma e bati riki ae kainnanoaki. N taai aika

tibwa nako, ao te botaki teuana ae tabe
ma te otabwanin a rikorikoi maange aika
9,200 te tan ake a karenakoaki i aon te
bike n aaba aika 112. Ma anne te mwaiti ae
rangi n uarereke nakoni mwaitin te maange
aika a rereke i marawa ni katoa ririki.

E ribootinna te National Geographic bwa

e “a rangi ni korakora ngkai te acid n taia-
Kabonganaani baeki ao bwatoro n ran
ni marawa n te aro are e a aki kona ni kao-
aika kona ni manga kabonganaaki, e kona
kaki n arona.” E rangi ni korakora kabue- ni buoka kauarerekean te maange ae te
kan te bwa ao te kooro irouia aomata n te buraetitiki n ara marawa
aro ae e a kangaanga kateimatoaan itiaki-
ni marawa irouia manin taari.

Kakoauaan ae E na Tamaroa Taai Aika

Imwaira—Te Bae E Taekinna te Baibara
“E on te aonnaba ni baike ko karaoi. Ao
arei taari, e rangi n abwabwaki ao n raa-
baba, e onrake ni baika maiu aika aki Blue Planet Archive/Doug Perrine

kona ni warekaki, aika uarereke ao aika

bubura.”—TAIAN ARERU 104:24, 25.
E karaoa marawa ara tia Karikiriki bwa a na
kona ni kaitiakiia i bon irouia. Iangoa aei:
Ngkana e atai baika bati ibukin taari ao
baika a maiu iai, e kona naba ngkanne ni
kaoka mwin te urubwai are e rotaki iai ara
marawa? Nora te kaongora ae “E Berita te
Atua Bwa E na Teimatoa Ara Buraneti,”
n iteraniba 15.
REIAKINNA RIKI. A karekea reireiaia
taan rabakau ni bwain te aonnaba
mairouia manin marawa ibukin aroni
kaitiakani kaibuke aika bubura n
akeani kamanenaan taiani kemiko
aika kamamate. Wareka te kaongora
ae te “The Pilot Whale’s Self-
Cleaning Skin” n jw.org.

8 TARATARA! Na. 1 2023

 E KONA N TE IMATOA ARA BURANETI AE I?
TAIANI
BUAKONIKAI
A KABOTAUI buakonikain te ao-
nnaba taan rabakau tabeman, ma
maamaan te aomata ae kateimatoa
maiuna. Bukin tera? A raumeaa te
ea aroka, n aron te maamaa. A too-
ma te carbon dioxide are e kona ni
kamateira. Ao a katiinakoa naba te
oxygen, ae te kaeti ae kakawaki n te
ea ae ti ikeikenna. Tao 80 te katebu-
bua i buakon aroka ao maan n te
aonnaba, aika a maeka n taiani bua-
konikai. Ti aki kona ni maiu ngkana
akea taiani buakonikai.
TARATARA! Na. 1 2023
Bukina Ngkai Ti Riai ni Kamanoi
Ara Buakonikai
Ni katoa ririki, ao birion ma birion
aroka aika koreaki, bwa e na kaitiaka-
ki te aba ibukin unikani kaai n amwa-
rake. Man raabanen 1940 tabun, ao
a a tia ni bua iterani mwaitini buako-
nikai n te aonnaba.
Ngkana e kanakoaki te buakonikai
teuana, a a bane naba ni mauna aro-
ka ma maan ake a maeka iai.
9
 E Karaoaki Ara Buraneti Aei Bwa E na
Teimatoa
N aaba tabeua ake a aikoa buakonikai,
a kona ni manga moani bwebwerake iai
buakonikai. N taai aika tibwa nako ao a
mimi taan rabakau ni bwain aon te aba,
n aroni waekoani manga rikirakeni bua-
konikai n aaba ake a koreaki iai aroka.
Iangoi katoto aikai:
˙ E karaoaki te kakaae i aon aaba aika
buakonikai ake a kaitiakaki ibukin te
ununiki ao imwina a a manga kitanaki. E
oti n te kakaae i aoni buakonikai aika
2,220 i aon Amerika ao Aberika Maeao,
bwa a kona ni manga moan rikirake bua-
konikai ikanne i nanon tebwina te ririki.
˙ Ni kaineti ma te kakaae are boreetiaki
n te maekatin ae te Science, a katautaua
taani kakaae bwa tao i nanon 100 te ri-
riki, a kona buakonikai akanne ni manga
okira aroia are imwaini korean aroka ake
iai.
˙ N taai aika tibwa nako, ao a karaoa aia
ukeuke taan rabakau ni bwain te aonna-
ba mai Brazil, n noria bwa a kona ni wae-
koa n rikirake buakonikai ngkana a a ma-
nga unikaki aroka aika boou ikanne ke a
aki.
˙ Ni kaineti ma mwin aia ukeuke taani ka-
kaae, e ribootinaki ae kangai n te Natio-
nal Geographic: “A kukurei ni kaotia bwa
e aki kainnanoaki manga unikan aroka.”
I nanon tii nimaua te ririki, ao a onrake n
aroka aika riki i bon irouia, taabo ake a
tutuoaki ake a aki unikaki iai aroka.

KO ATAIA?
Man te Tabo n Ununiki Nakon
te Buakonikai
E noraki n taabo aika buakonikai ake a kaitiakaki ibukin
te ununiki ao a manga kitanaki imwina riki, bwa a kona ni
manga bon oki nakon aroia i bon irouia. E kona naba n
riki anne nakoni buakonikai ake a kanakoaki ibukini kabonga-
naaia n aanga riki tabeua.

E kaitiakaki te buakonikai ibukin

te ununiki, ao imwina e kitanaki

100 tabun te ririki imwina

10 te ririki imwina
e kona ni manga okira
e a okira maiuraoina te tano
10 arona ni buakonikai
 Te Bae A Karaoia Aomata
Ni katobibia te aonnaba, ao e karaoaki te
mwakuri korakora ibukini kamanoani bua-
konikai aika teimatoa n tiku, ao ni manga
kaoki aroni buakonikai ake a uruanaki. Ibu-
kin anne, e taekinaki n ana rongorongo Aia
Botaki te Botannaomata bwa “e a riaon 50
te katebubua uarerekeni korean aroka n te
buakonikai ni katobibia te aonnaba,” i na-
non 25 tabun te ririki.
Ma mwakuri aikai a aki naba tau ibukini ka-
manoan ara buakonikai. E taekinaki ae ka-
ngai n te ribooti are boreetiaki man te bo- A mwakuri kaain te tiim teuana n ribanai
taki ae te Global Forest Watch, “Akea te buakonikai n te aro ae riai ao ni bairei aron
bitaki ae riki ni mwaitini buakonikai aika rikirakeni buakonikai aika boou
koreaki i nanon tabeua te ririki n nako.”
A karekei aia mwane ae bati kambwana
ake a korei kaai n akean ana kariaia te tau-
taeka, ao aei raoi bukina ngkai a a kanako-
aki buakonikai.

Kakoauaan ae E na Tamaroa Taai Aika

Imwaira—Te Bae E Taekinna te Baibara
“E karikirakei kaai nako mai aontano aika
kan taraakia Iehova ae te Atua, ao kaai
aika raoiroi ibukin te amwarake.”—KARI-
KANI BWAAI 2:9.
E karaoi buakonikai ni kabane te tia Kariki-
riki bwa ti na kona n teimatoa ni kakabwai- REIAKINNA RIKI. E aera bwa ti kona
aaki mai iai. E tangiria bwa e na kamanoi ni kakoauaa bwa e na bon aki mauna
ao ni kateimatoai ara buakonikai ma baika ara aonnaba, man aroia aomata ni
maiu aika kamimi ake iai. kabonganai kaubwain te aba n te aro
ae aki riai? Mataku n te taamnei ae
E kaotaki n te Baibara bwa te Atua e
Bukin Tera Bwa E Karika te Aonnaba
na katoka aroni kabonganaani kaubwain
te aba n te aro ae aki riai, bwa e aonga n te Atua? n jw.org.
teimatoa ara buraneti ao baika maiu ake
iai. Nora te kaongora ae “E Berita te Atua
Bwa E na Teimatoa Ara Buraneti,” n iterani-
ba 15.
 Iehova bon aran te Atua.—Taian Areru 83:18.

TARATARA! Na. 1 2023 11

 E KONA N TE IMATOA ARA BURANETI AE I?
TE EA
TI KAINNANOA te ea, tiaki tii
ibukin te ikeike. E kamanoa ara
buraneti te ea mani korakorani
kabuebuen taai ae kamamate.
Ngkana akea te ea, e na rangi ni
mwaitorotoro te aonnaba.
12
Bukina Ngkai Ti Riai ni Kamanoa te ea
E kona baarekan te ea ni kamauna te maiu
i aon te aonnaba. Tii teuana te katebubua
mai buakoni mwaitiia kaain te aonnaba
aika a ikeikena te ea ae itiaki, ni kaineti ma
ae taekinna te World Health Organization.
E kona te ea ae baareka ni karekea te bono
n ike, te kaentia n te maamaa, ao aorakin
te buroo. Te ea ae baareka e kamateia ao-
mata aika e raka i aon 7,000,000 ni katoa
ririki.
TARATARA! Na. 1 2023
 E Karaoaki Ara Buraneti Aei Bwa E na
Teimatoa
E karaoaki ara buraneti bwa e na tei-
matoa ni katauraoa te ea ae itiaki ae
tau ibukini baika maiu ni kabane n te
aonnaba. Ma e tii kona ni karaoa aei,
ngkana a taraia raoi aomata bwa a na
aki kakorakoraa kabarekaan te otabwa-
nin. Iangoi katoto tabeua.
˙ E rangi n ataaki ae te buakonikai e
kona n tooma te kaeti ae te carbon dio-
xide man te ea. Ma e aki rangi n ataaki ae
taabo aika rangi ni mwamwaimwai aika
a maiu iai toongo, e kona ni karaoa ae ta-
maroa riki nakon anne. A kona toongo ni
kanakoa te carbon dioxide man te ea, ni-
maua te tai okiokina nakon are a kona ni
karaoi buakonikai.
˙ E oti n taiani kakaae aika tibwa karaoaki,
bwa tabeua aroka aika bubura aika maiu
n te nei n aron te tiuiita a aki tii rawea te
KO ATAIA?
E Kona ni Manga Itiaki Te ea
Ni katokan te ririaki n tain te COVID-19, ao e a uarereke
kabarekaan te ea man taabo ni karaobwai ao baao ni mwa-
mwananga i aon New Delhi, i Inria. E waekoa ni kerikaaki
baika baarekareka aika bingingi aika buti n te ea (PM2.5).
Baika bingingi aikai (.0025mm ke e uarereke riki) a kona
ni karika te bono n ike ao aoraki riki tabeua aika kakaiaki.
E ngae ngke e aki teimaan raoiroin te ea, ma e kaotaki raoi
iai aron te ea ni manga kaitiakia i bon irouna, mani baika
kamamate aika kabarekaa.
Raabanen 2019 Ni katokan te ririaki n tain te
COVID-19
Maing: ˘ Amit kg/Shutterstock; atai: ˘ Volobotti/Shutterstock
carbon dioxide man te ea, ma a boni ka-
mauna raoi. Iai ni baan taian aroka aikai
baika ai aroni katibu, ae e kawakinaki iai
te ea, are a a kona ni beibeti iai nakon
taabo aika raroa. E rebwetaua te bwai aei
ngkana e a raroa ma mataniwin te aba,
ao n iinako te aroka are e onrake n te
carbon dioxide i kabini marawa. E taunaki
n te tabo anne i nanon ririki aika bati.
˙ E oti raoi bwa e kona te ea ni
kaitiakia mani baika kabarekaa te ea ngke
e katokaki te ririaki n tain te COVID-19.
N 2020, ao e a rangi n raoiroi te ea ngke
a a bane n aki buti angiin taabo ni karao-
bwai n te aonnaba ao bao ni mwamwana-
nga aika kabarekaa te otabwanin. N aron
ae taekinna te “World Air Quality Report
n 2020,” ao 80 tabun te katebubua mwai-
tin aaba ake a ribootinna bwa e a itiaki te
ea n aia tabo, teutana te tai imwini kato-
kan te ririaki.
Mwaitini Baika Kabarekaa
te ea (PM2.5) i New Delhi
Tianuare 2020–Tebetembwa 2020
150 Tianuare ˙ 128.1
120
PM2.5 mwaitina (mcg/m3)
90 Aokati ˙ 35.5
60
30
0
TIAN. MEI TEB.
ˇ 55.5–150.4 ˙ E buakaka
ˇ 35.5–55.4 ˙ E buakaka ibukia aika a bono n ike
ˇ 12.1–35.4 ˙ E raoiroi tau
ˇ 0–12.0 ˙ E raoiroi
Man: “World Air Quality Report n 2020”
 Te Bae A Karaoia Aomata
A teimatoa tautaeka n tuangia taabo ni karao-
bwai bwa a na kauarerekea kabarekaan te
ea. A teimatoa naba taan rabakau ni bwain
te aonnaba n ukeri aanga aika boou ake a
kona ni kaoka mwin te urubwai ni kabarekaan
te ea. N te katoto, te anga teuana boni kama-
nenaani baika maiu aika bingingi ni bitii bai-
ka kabarekaa te ea nakoni baika aki kamama- Kabonganaan te bwatika e kona ni
te. Irarikina, a kaungaia aomata taan rabakau kauarerekea baarekan te ea
bwa a na rianna ke ni bwatika, nakon are a na
kabuta aia kaa, ao n aki rangi ni kabatiaa ka-
bonganaan te iti n aia auti.

Ma e bati riki ae kainnanoaki, n aron ae oti n te

ribooti n 2022 ae reke man taabo aika kakao-
koro, n ikotaki ma te World Health Organizati-
on ao te World Bank.

E taekinaki n te ribooti n 2020, bwa teuana ka-

tenimwakoroia kaain te aonnaba aika a kama-
nenai baika kabarekaa te ea ngkana a kuuka.
N taabo aika bati, ao tii tabeman aomata aika A katauraoi titoobu aika boou tautaeka
kona ni kabooi titoobu aika boou ke ni karekei tabeua ibukia aia aomata, ni kauarerekea
kabarekaan te ea, ma a bati aika aki kona
bwaan riki titoobu ake tabeua.
ni karekei titoobu aikai.

Kakoauaan ae E na Tamaroa Taai Aika

Imwaira—Te Bae E Taekinna te Baibara
“E kangai ana taeka te Atua ae koaua ae
Iehova, ae te tia Karaoa karawa, ao . . . Te-
uare taakina te aonnaba ma ni karikii bwaai
ni kabane ake iai, are Teuare anga te ikeike
nakoia aomata ake iai.”—ITAIA 42:5.
E karika te ea ae ti ikeikenna te Atua ao bwain
te aonnaba aika kaitiaka te ea, ao iai mwaaka- REIAKINNA RIKI. E kangaa ni
na ae korakora ao e tangiriia aomata. Ngaia moan riki te ea? Mataku n te taam-
are e bon riai bwa ti na kakoauaa ae e na ka- nei ae E Karikaki te Iuniweeti? n
nakoi baika kabarekaa te ea. Nora te kaongo- jw.org.
ra ae “E Berita te Atua Bwa E na Teimatoa Ara
Buraneti.”

14 TARATARA! Na. 1 2023

 E karikaki ara buraneti aei iroun te Atua.
E Berita te Atua “N te moantai ao e karika karawa ma te aonna-
Bwa E na Teimatoa ba te Atua.”—Karikani Bwaai 1:1

Ara Buraneti Te Atua bon ana bwai ara buraneti aei.

“Ana bwai Iehova te aonnaba ma kanoana
“E korakora te Aonnaba nakon nako.”—Taian Areru 24:1.
are ti iangoia.”
Anne te bwai ae a kunea te tiim teu- E karaoa ara buraneti te Atua bwa e na
ana ni kakaae ibukini bibitakini kano- teimatoa.
an te bong. Ngkana ko kakoauaa te tia “E kamatoaa te aonnaba i aon aana, e na aki
Karikiriki ae tabeakinia aomata, ko bae kaingingaki mani nnena n aki totoki.”
ni kauringaki ni mwin te kakaae aei, aa- —Taian Areru 104:5.
nga aika bati ake e kariki te Atua ibu-
kini manga kaokani marurungin ara ao- E berita te Atua bwa e na teimatoa te maiu n
nnaba i bon irouna. ara buraneti aei n aki toki. “Te Atua ae koaua,
Ma ibukina bwa e rangi ni korakora ae Teuare karaoa te aonnaba, . . . e aki karaoia
uruakan te aonnaba aei irouia aomata, bwa e na matebuaka, ma e karaoia bwa e na
e a aki kona ni kamarurungnga i bon maekanaki.”—Itaia 45:18.
irouna. Bukin tera bwa ti kona ni kako-
auaa ae te Atua e na boni karaoa te E berita te Atua bwa a na maeka aomata n ara
bwai teuana ibukin te baei? buraneti aei n aki toki.
“A na abana te aonnaba akana raoiroi, ao a na
Nori kiibu aika karinanaki n te bwaoki maeka i aona n aki toki.”—Taian Areru 37:29
aika a karauaki iai nanora bwa e na bon
teimatoa te aonnaba ao ni korakora 
naba. E a tia te Atua ni karika te aonnaba ma bwaina
nako aika kona ni kaaitarai mwin nako aia
mwakuri aomata. E a kaman taekinaki n te Bai-
bara bwa Iehova ae te Atua e na katoki mwaku-
ri aika uruana ara buraneti, n ana tai ae e a tia n
namatia.—Te Kaotioti 11:18.

E beritanaki n te Baibara bwa te Atua e na

bita ara aonnaba aei nakon te bwaretaiti ae ti-
kauarerei ao e na kaurea baina ni “kabaneia
aomata ma maan aika maiu, ni katoki nanoia ni
OlehSlobodeniuk/E via Getty Images

baika a tangiri.”—Taian Areru 145:16.

 Iehova bon aran te Atua.—Taian Areru 83:18.

15
Kanoan te Maekatin Aei ae te Taratara!

E a reke n te
kangaanga ara
Aonnaba aei.
Ti na teimatoa ni maiu ma ara buraneti aei?
Wareki kaongora aika karinanaki ikai ao noria
bwa tera ae e a riki nakon ara buraneti aei,
ao iai kakoauaan ae e na tamaroa taai aika
imwaira ke akea.
Tera kanoan taai aika imwaira ibukini
bwain ara buraneti aikai:

˙ Te ran ae itiaki?
˙ Marawa?
˙ Taiani Buakonikai?
˙ Te ea?

Xuanyu Han/Moment via Getty Images

REIAKINNA RIKI.

Mirion ma mirion aomata aika onimakin

raoi ana berita te Baibara ibukin te maiu ae
kakukurei ae akea tokina n te aonnaba.
Mataku n te taamnei ae Ti na Kangaa ni
Koaua Raoi Bwa E Eti te Baibara? n jw.org.

s
Ko kona ni karekea E tauraoi te
n te maekatin aei ao p Baibara n taetae
Nakon te atureti
n te intanete
o ake mai mwaina aika irabubua ae jw.org,
g23.1-GB
230731

naba n te intanete mwaitiia n te ke scan te code

n akea boona intanete