1-Ma’ruza:

Birinchi tur egri chiziqli integral. Birinchi tur egri chiziqli intеgralni hisoblash va uning
tadbiqlari

REJA

1. Birinchi tur egri chiziqli integral ta’rifi.

2. Uzluksiz funksiya birinchi tur egri chiziqli integrali

3. Birinchi tur egri chiziqli integrallarning xossalari.

4. Birinchi tur egri chiziqli integrallarni hisoblash.

Egri chiziqli integrallar

Yuqoridagi bobda Riman integrali tushunchasini ikki o’zgaruvchili funksiya uchun qanday
kiritilishini ko’rdik va uni o’rgandik. Shuni ham aytish kerakki, ko’p o’zgaruvchili funksiyalar
uchun integral tushunchasi turlicha kiritilishi mumkin. Biz quyida keltirgan egri chiziqli
integrallar ham konkret amaliy masalalardan paydo bo’lgandir.

Birinchi tur egri chiziqli integrallar


10. Birinchi tur egri chiziqli integral ta’rifi. Tekislikda biror sodda AB
A  a ,a  R
1 2
2
, B  в1 ,в2  R 2 
egri chiziqni (yoyni) olaylik (1-chizma). Bu egri
chiziqda ikki yo’nalishdan birini musbat yo’nalish, ikkinchisini manfiy yo’nalish deb qabul
qilaylik
y
B

Аk+1

Аk

А А2
А1

0 x

1-chizma

AB egri chiziqni A dan B ga qarab A0  A , A1 ,..., An  B ,
Ak  xk , yk  A B ,
k  0,1, 2 , ..., n , A0  x0 , y0   a1 , a2  , An  xn , yn   в1 ,в2 
A , A ,..., A 
nuqtalar yordamida n ta bo’lakka bo’lamiz. Bu 0 1 n nuqtalar sistemasi B yoyining
A
bo’laklash deb ataladi va u

P  A0 , A1 ,..., An 

kabi belgilanadi. k Ak 1 yoy (bo’laklash yoylari) uzunliklari
A sk k  0,1, 2 , ..., n  ning eng

kattasi P bo’laklash diametri deyiladi va u

P bilan belgilanadi:

P  maxsk 
k .

Ravshanki, B egri chiziqni turli usullar bilan istalgan sonda bo’laklashlarini tuzish
A
mumkin.

AB egri chiziqda f x , y  funksiya berilgan bo’lsin. Bu egri chiziqning
P  A0 ,A1,...,An 

bo’laklanishi va uning har bir Ak Ak 1 yoyida ixtiyoriy
Qk   k ,k 
Qk  k ,k  A k Ak 1 , k  0,1, ...,n  1 nuqtani olamiz. Berilgan funksiyaning

Qk   k ,k  nuqtadagi f  k ,k  qiymatini k Ak 1 ning
A sk uzunligiga ko’paytirib
quyidagi yig’indini tuzamiz:
n 1
  f k ,k sk
k 0 . (1)

Endi B egri chiziqning shunday
A
P1, P2 , ..., Pm , ... (2)
bo’laklashlari ketma-ketligini qaraymizki, ularning mos diametrlaridan tashkil topgan
P1 , P2 , ... Pm , ... Pm  0
ketma-ketlik nolga intilsin: . Bunday bo’laklashlarga nisbatan (1)
kabi yig’indilarni tuzib, ushbu

 1 ,  2 , ...,  m , ...

ketma-ketlikni hosil qilamiz. Ravshanki, bu ketma-ketlikning har bir hadi

Qk   k ,k 
nuqtalarga bog’liq.

1-ta’rif. Agar A B egri chiziqning har qanday (2) ko’rinishdagi bo’laklashlari ketma-
ketligi
Pm  olinganda ham, unga mos yig’indilardan iborat  m  ketma-ketlik k ,k 
nuqtalarning tanlab olinishiga bog’liq bo’lmagan holda hamma vaqt bitta J songa intilsa, bu
son  yig’indining limiti deb ataladi va
 n 1
lim   lim
 p 0
 f k ,k sk  J
 p 0 k 0
(3)
kabi belgilanadi.

2-ta’rif. Agar    0 son olinganda ham shunday   0 topilsaki, B egri chiziqning
A
diametri P
   bo’lgan har qanday P bo’laklash uchun tuzilgan  yig’indi ixtiyoriy

 k ,k  Ak Ak 1 nuqtalarda
 J 

tengsizlikni bajarsa, J son  yig’indining P  0 dagi limiti deb ataladi va (3) kabi
belgilanadi.
(1) yig’indi limitining bu ta’riflari ekvivalent ta’riflardir.

3-ta’rif. Agar
P  0 da  yig’indi chekli limitga ega bo’lsa, f  x , y  funksiya B
A
egri chiziq bo’yicha integrallanuvchi deyiladi. Bu limit f x , y  funksiyaning egri chiziq
bo’yicha birinchi tur egri chiziqli integrali deb ataladi va u

 f x , y dS

AB

kabi belgilanadi.
Shunday qilib, kiritilgan egri chiziqli integral tushunchasining o’ziga xosligi qaralayotgan

ikki argumentli funksiyaning berilish sohasi tekislikda biror AB egri chiziq ekanligidir. Qolgan
boshqa mulohazalar (bo’laklashlarining olinishi, bo’laklardan ixtiyoriy nuqta tanlab integral
yig’indi tuzish, tegishlicha limitga o’tish) yuqorida kiritilgan integral tushunchalari singaridir.
20. Uzluksiz funksiya birinchi tur egri chiziqli integrali. Yuqorida keltirilgan 3-ta’rifdan

ko’rinadiki, birinchi tur egri chiziqli integral AB egri chiziqqa hamda unda berilgan f x , y 
funksiyaga bog’liq bo’ladi.

Faraz qilaylik, AB egri chiziq ushbu

 x  x s , 0  s  S 
 y  y s 
 (4)
 
sistema bilan berilgan bo’lsin. bunda s  A Q yoyining uzunligi Q   x , y   A B  S

esa B
A

ning uzunligi. f x , y  funksiya shu AB egri chiziqda berilgan bo’lsin. Modomiki, x  x s ,
y  y s  0  s  S  ekan, unda f x , y   f x s , y s  bo’lib, natijada ushbu

f x s , y s   F s  0  s  S 
murakkab funksiyaga ega bo’lamiz.
  
AB egri chiziqning P  A0 , A1 ,..., An  bo’laklashini va har bir Ak Ak 1 da ixtiyoriy

Qk   k ,k  nuqtani olaylik. Har bir Ak nuqtaga mos keladigan AAk ning uzunligi
sk , har
 * 
bir
Qk nuqtaga mos keladigan Qk ning uzunligi sk deylik. Ravshanki,
A Ak Ak 1 ning uzunligi
- sk +1−sk =∆ s k bo’ladi.

Natijada P bo’laklashgak nisbatan tuzilgan

n 1
  f k ,k sk
k 0

yig’indi ushbu

      F s*k sk
n 1 n 1 n 1
 f k ,k sk   f x s*k , y s*k sk 
k 0 k 0 k 0

ko’rinishga keladi. Demak,

 F s*k sk
n 1

k 0 . (5)

Bu yig’indini 0 , S  oraliqdagi F s  funksiyaning integral yig’indisi (Riman yig’indisi)

ekanligini payqash qiyin emas.

Agar f x , y  funksiya AB egri chiziqda uzluksiz bo’lsa, u holda F s  funksiya 0 , S 
da uzluksiz bo’ladi. Demak, bu holda F s  funksiya 0 , S  da integrallanuvchi:

 
n 1 S
lim
P 0 k 0
 F s*k sk   F s ds
0 . (6)

Shunday qilib, (5), (6) munosabatlardan

P  0 da  yig’indining limiti mavjud va
S
lim    F s ds
P 0
0

ekanligini topamiz. Natijada quyidagi teoremaga kelamiz.


1-teorema. Agar f  x , y  funksiya A B egri chiziqda uzluksiz bo’lsa, u holda bu

funksiyaning AB egri chiziq bo’yicha birinchi tur egri chiziqli integrali mavjud va
S

  f x , y ds   f x s , y s ds
AB 0

bo’ladi.
 Bu teorema, bir tomondan uzluksiz funksiya birinchi tur egri chiziqli integralining
mavjudligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan bu integralning aniq integralga (Riman
integraliga) kelishini ko’rsatadi.
1-eslatma. Ushbu
n 1
  f k ,k sk
k 0

s 
yig’indidagi k har doim musbat bo’lib, B egri chiziqning yo’nalishiga bog’liq emas.
A
Demak,

 f x , y ds   f x , y ds

AB BA

30. Birinchi tur egri chiziqli integrallarning xossalari. Yuqorida ko’rdikki, uzluksiz
funksiyalarning birinchi tur egri chiziqli integrallari Riman integrallariga keladi. Binobarin, egri
chiziqli integrallar ham Riman integrallari xossalari kabi xossalarga ega bo’ladi. Shuni e’tiborga
olib, egri chiziqli integrallarning asosiy xossalarini sanab o’tish bilan kifoyalanamiz.

(4) sistema bilan aniqlangan AB egri chiziqda f x , y  funksiya uzluksiz bo’lsin
  
1). Agar AB  AC  CB bo’lsa, u holda

 f x , y ds   f x , y ds   f x , y ds


AB AC CB

bo’ladi.
2). Ushbu

 cf x , y ds  c  f x , y ds c  const 

AB AB

tenglik o’rinli.

AB egri chiziqda f x , y  funksiya va g x , y  funksiyalar uzluksiz bo’lsin.
3). Quyidagi

  f x , y   g x , y ds   f x , y ds  g x , y ds


AB AB AB

formula o’rinli bo’ladi.


4). Agar  x , y   A B da f x , y   0 bo’lsa, u holda

 f x , y ds  0

AB

bo’ladi.

5). f x , y  funksiya shu AB da integrallanuvchi va
  f x , y ds   f x , y ds
AB AB

bo’ladi.

6). Shunday c1 ,c2  AB nuqta topiladiki,

 f x , y ds  f c1 ,c2  S

AB

bo’ladi, bunda S  AB ning uzunligi.
Bu xossa o’rta qiymat haqidagi teorema deb ataladi.
40
. Birinchi tur egri chiziqli integrallarni hisoblash. Birinchi tur egri chiziqli integrallar,
asosan Riman integrallariga keltirilib hisoblanadi.

AB egri chiziq ushbu

 x   t ,   t   
 y   t 
 (7)

sistema bilan (parametrik formada) berilgan bo’lsin. Bunda  t ,  t  funksiyalar  ,   da

 t ,  t  hosilalarga ega va bu hosilalar shu oraliqda uzluksiz hamda   ,    A va
  ,    B bo’lsin.

Ravshanki, (7) sistema  ,   oraliqni AB egri chiziqqa akslantiradi. Bunda
 
 ,     ,   ning AB chiziqdagi  B aksning uzunligi
A


   t     t dt
2 2

bo’ladi.

2-teorema. Agar f x , y  funksiya AB da uzluksiz bo’lsa, u holda


 f x , y dS   f  t , t    t    t dt

2 2

AB 

bo’ladi.

  ,   oraliqning

P  t0 , t1, ..., tn ,   t0  t1  ...  tn   

 
bo’laklashini olaylik. Bu bo’laklashning bo’luvchi nuqtalari
t k k  0 , 1, 2 , ..., n  ning A B
dagi mos akslarini k k  0 ,1, 2 , ..., n  deylik. Ravshanki, bu k k  0 ,1, 2 , ..., n  nuqtalar
A A

AB egri chiziqning
A0 , A1 ,...,An 

A   tk ,  tk  k  0,1, 2 , ..., n  va Ak Ak 1 ning
bo’laklashini hosil qiladi. Bunda k
uzunligi
t k 1

   t    t dt
2 2
s k 
tk

bo’ladi. O’rta qiymat haqidagi teoremadan foydalanib quyidagini topamiz:

sk   2 rk    2 rk   tk 1  tk    2 rk    2 rk   tk

bunda
tk  rk  tk 1 .

Endi
 rk    k ,  rk   k deb olamiz. Ravshanki,  k ,k  Ak Ak 1
k  0, 1, 2 , ..., n  1 bo’ladi. A B egri chiziqning yuqorida aytilgan
A1 , A2 ,...,An 

 , 
bo’laklashni va har bir k Ak 1 bo’lakchasida k k nuqtani olib,
A

n 1
  f k ,k sk
k 0

yig’indini tuzamiz. Uni quyidagicha ham yozish mumkin:

n 1 n 1
  f k ,k sk   f  rk , rk   2 rk   2 rk tk
k 0 k 0 . (8)

Bu tenglikning o’ng tomonidagi yig’indi

f  t , t   2 t    2 t  funksiyaning
 ,   oraliqdagi Riman yig’indisidir.
Shartga ko’ra f x , y  va  t ,  t  funksiyalar uzluksiz. Demak, murakkab
funksiyaning uzluksizligi haqidagi teoremaga ko’ra f  t , t  va, demak,
f  t , t   2 t    2 t  funksiya  ,   oraliqda uzluksiz. Demak, bu funksiya
 ,   da integrallanuvchi bo’ladi. Ya’ni
 n 1 
lim  f  rk , rk    rk     rk tk   f  t , t   2 t    2 t dt
2 2
maxt k  0k 0  .

Modomiki, y   t  funksiyalar  ,   da uzluksiz ekan, unda

x   t  ,
maxtk  0 da xk  0 , yk  0 va, demak, sk  0 . Bundan esa P  0 bo’lishi
kelib chiqadi. (8) munosabatdan foydalanib

lim    f  t , t   2 t    2 t dt
P 0


bo’lishini topamiz. Bu esa



 f x , y dS   f  t , t    t    t dt

2 2

AB 

ekanini bildiradi.
Bu teoremadan quyidagi natijalar kelib chiqadi.

1-natija. AB egri chiziq ushbu

y  y x  a  x  в , y a   A, y в   B 

tenglama bilan aniqlangan bo’lib, y x  funksiya a, в  da hosilaga ega va u uzluksiz bo’lsin.

Agar f  x , y  funksiya shu B da uzluksiz bo’lsa, u holda
A
в

 f x , y dS   f x , y x 

1  y 2 x dx
AB a

bo’ladi.

2-natija. AB egri chiziq ushbu

      0    1 

tenglama bilan (qutb koordinata sistemasida) berilgan bo’lib,    funksiya  0 , 1  da


hosilaga ega va u uzluksiz bo’lsin. Agar f x , y  funksiya shu AB da uzluksiz bo’lsa, u holda
1

 f x , y dS   f  cos  ,  sin          d

2 2

AB 0

bo’ladi.
Bu natijalarni isbotlashni o’quvchiga havola etamiz.
1-misol. Ushbu
  x 2  y 2 ds
AB

egri chiziqli integral hisoblansin, bunda AB -markazi koordinata boshida, radiusi r  0 ga teng
bo’lgan aylananing yuqori yarim tekislikdagi qismi.
Ravshanki, bu egri chiziq quyidagi

 x  r cos t
 0  t   
 y  r sin t

sistema bilan aniqlanadi. AB da f x , y   x 2  y 2  r cos t 2  r sin t 2 funksiya
uzluksiz. Demak,
 
 
2 2


2 2
x  y ds   r cos t   sin t  r cos t
2 2
 r sin t dt  r 2
 dt  r
2

AB 0 0

bo’ladi.
50. Birinchi tur egri chiziqli integrallarning ba’zi bir tatbiqlari. Birinchi tur egri chiziqli
integrallar yordamida yoy uzunligini, jismning massasini, og’irlik markazlarini topish mumkin.

Tekislikda sodda AB egri chiziq berilgan bo’lsin. Bu chiziqda f x , y   1 funksiyani

qaraylik. Ravshanki, bu funksiya B da uzluksiz. f x , y  funksiyaning birinchi tur egri
A
chiziqli integrali ta’rifidan quyidagini topamiz:
n 1 n 1
 1ds  lim
 p 0
1sk  lim
0
 s k  S
AB k 0 p k 0 .
Demak,

S   ds

AB (9)
2-misol. Ushbu

x  x t   a cos 3 t ,

y  y t   a sin 3 t

sistema bilan berilgan AB chiziqning uzunligi topilsin. (Bu chiziq astroidani ifodalaydi).
Yuqoridagi formulaga ko’ra astroidaning uzunligi

S   ds

AB

bo’ladi. Astroida koordinata o’qlariga nisbatan simmetrik bo’lishini e’tiborga olib, yuqorida
keltirilgan (9) formuladan foydalanib quyidagini topamiz:
  

 3a cos   
2 2

 ds  4  x t   y  t dt  4 
2 2 2 2 2
t sin t  3a sin 2 t cos t dt 

AB 0 0

  
2
9a 2 2
 cos 2t 
2

4 2
sin 2t dt  6a  sin 2tdt  6a     6a
0 4 0  2 0 .