11th Botany TM Full Study Materials Tamil Medium PDF Download

wwww wwww
ww
www.Padasalai.Net ww
www.CBSEtips.in
tt
jhtuéaš têfh£o
tt
i .
i N
. Nee nkšãiyla
- i .
i N
. N
Kjyh«ee M©L i .iN
.
a lala la
alaj;jpd;gb l a
l a
s
a sa a
(KO ghlj;
d a
js s
pl; J)aassaa
cUthf;fg;gl;ld
P Paa d PPaa d
w
w .. ww..
wwww wwww
2023 - 24
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
aadd add
a
ww P
..P w
w11P
.. P
wwww wwww
lai
jpUj;jpa gjpg;G
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
M¡f«
e t t tt
l a
l i
a .iN
.N e
lala Â.Ãuò .Nee
i.iN l a
l i
a .iN
.
assaa s aa (jhtuéaš)
s s aa
s
M.Sc., M.A., M.A., M.Ed.,M.Phil.,Ph.D.,SET.,(Life sci & Edu)
a
KJfiy
aa a
dd nkšãiy¥gŸë
MÁça®
aa a
dd a
w
w P
..PmuÁd®
w w P
.. P
wwwwnkšbrtsh«gho wwww
- éG¥òu« kht£l«.
brš : 9943437766
eet t eet t
.NN .NN
Kindly send me your study materials to padasalai.net@gmail.com
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t t t
nkyhŒths® FG
ee
lalai .iN
.N l a
l
G.T. ghyR¥ukâa‹ M.sc.,M.Ed.,M.Phil., i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
A. brªÂš nty‹ M.sc.,M.Ed.,M.Phil.,
assaa KJfiy MÁça® (jhtuéaš)
aa a
dd
Ïuhrh njÁ§F M©fŸ nkšãiy¥gŸë
s
a aa
s a s aa
s
jiyik MÁça®
aadd a
éG¥òu« kht£l muR khÂç¥ gŸë
brŠÁ, éG¥ñu« kht£l«.
w
w P
.. P ww P
..P
rhyhnkL, éG¥òu« kht£l«.
wwww
E.ghuÂjhr‹ M.sc.,M.Phil.,B.Ed.,
wwww
ghl xU§»iz¥ò & ÛshŒÎ FGéd®
M .ÂUehÎ¡fuR M.sc.,M.A., B.Ed.,M.Phil.,
KJfiy MÁça® (jhtuéaš) KJfiy MÁça® (jhtuéaš)
muÁd® nkšãiy¥gŸë muÁd® nkšãiy¥gŸë
et
e t eet t
et
nk¡fS®, ÂUt©zhkiy kht£l«. ntle¤j«, ÂUt©zhkiy kht£l«.
lalai.iN
.N l
V. éZQ Ãçah M.sc.,M.Phil.,B.Ed.,
a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
T. ÏªÂuh M.sc., M.Phil.,B.Ed.,
assaa KJfiy MÁça® (jhtuéaš)

aassaa as
asaa
KJfiy MÁça® (jhtuéaš)
.N
muÁd® nkšãiy¥gŸë (MÂe)
PPaadd P add
a
muÁd® nkšãiy¥gŸë
P
ftiu, éG¥òu« kht£l«.
ww.. w
w .. bef}®, éG¥òu« kht£l«.
wwww
E. bt§fnlr‹ M.sc., M.Ed., M.Phil.,
wwww K. jahãÂ M.sc.,M.Phil.,M.Ed.,
lai
brtyòiu, éG¥òu« kht£l«. bgh‹d§F¥g«, éG¥òu« kht£l«.
eet t sa
P. gh®¤jrhuÂ M.sc., M.Ed., M.Phil.,
eet t K. gHÜ°tu‹ M.sc. M.Phil.,B.Ed.,
l a
l i
a .iN
.N
l a
l i
a .iN
.N l a i .iN
.
l a
assaa s aa
s s aa
s
a
dd
nkšbrtsh«gho, éG¥òu« kht£l«.
aa a a
dd a
mDkªij, éG¥òu« kht£l«.
aa
da
P
.. P
bgh.fky¡f©z‹ M.sc.,M.Phil.,B.Ed.,
w
w ww P
.. P
E. fhkuh{ M.sc.,M.Phil.,B.Ed.,
wwww wwww
Pa
Mtâ¥ó®, éG¥òu« kht£l«. ÏšnyhL, éG¥òu« kht£l«.

S.Rªjugh©oa‹ M.sc.,M.Ed., E. uhn#Z M.sc.,B.Ed.,
eet t
eet t KJfiy MÁça® (jhtuéaš)
l a
l i
a .iN
.N
Ïuhrh njÁ§F M©fŸ nkšãiy¥gŸë
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
brŠÁ, éG¥ñu« kht£l«. nkškiyaDh®, éG¥òu« kht£l«.

P.Rªju_®¤Â M.sc.,B.Ed.,
ddaass a
dd s
a s
R. Áy«gur‹ M.sc.,B.Ed.,
P
..
Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
muÁd® M©fŸ nkšãiy¥gŸë muÁd® nkšãiy¥gŸë
ww
fhŠÁ, ÂUt©zhkiy kht£l«. vj¥g£L, éG¥òu« kht£l«.

A. r¡Ântš M.sc.,M.Phil.,B.Ed., R. gh®¤jrhuÂ M.sc.,B.Ed.,
t t
muÁd® M©fŸ nkšãiy¥gŸë
ee eet t muÁd® nkšãiy¥gŸë
l a
l i
a .iN
.N
j©luh«g£L, ÂUt©zhkiy kht£l«.
lalai.iN
.N l a
l a .iN
m©l«gŸs«, ÂUt©zhkiy kht£l«.
i .
assaa aa aa
éG¥òu« kht£l¤ij rh®ªj mid¤J KJfiy jhtuéaš mÁça®fS¡F« v‹ kdkh®ªj e‹¿fŸ.....
a
ddass a
dd
m‹ñl‹ s
a s
P
..Paa P
.. aa
Â.Ãuò
P
ww w
w M.Sc., M.A., M.A., M.Ed.,M.Phil.,(Ph.D).,SET.,(Life sci & Edu)
wwww wwww
nkšbrtsh«gho - éG¥òu« kht£l«.
T.Prabu M.Sc., M.Ed.,M.Phil., (Ph.D) P.G Assistant in Botany, Melsevalambadi -Villupuram Dist. Page 2
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t t t
ghl« - 1. cæç cyf«
ee
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
1. Ã‹tUtdt‰WŸ itu°fis¥ g‰¿a rçahd T‰W vJ?.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
(m) ts®Áijkh‰w¤ij¡ bfh©LŸsd (M) ãiykhW« x£L©âfshF«
a a
dd a
(Ï) DNA mšyJ RNA- it bfh©LŸsd.
a a a
dd a
(<) behÂfŸ fhz¥gL»‹wd
a
P
.. P
2. »uh« ne® gh¡Oça§fis¥ g‰¿a jtwhd T‰iw¡ f©l¿f.
w
w
(m) bl¡fhæ¡ mäy« fhz¥gLtÂšiy
ww P
..P
(M) bršRtçš mÂfsÎ bg¥onlh»is¡fh‹ cŸsJ.
wwww
(Ï) bršRt® XuL¡fhš MdJ.
3. M®¡» gh¡Oça« vJ?
(m) mr£nlhgh¡l® (M) v®éÜah
wwww
(<) è¥nghghèrh¡fiu£fŸ bfh©l bršRt®
(Ï) oç¥nghåkh (<) bk¤jndh gh¡Oça«

4. Úy¥gR« ghÁfnshL bjhl®ñila rçahd T‰W vJ?
et
e t
(m) ef®tj‰fhd cW¥ñfŸ Ïšiy.
eet t (M) bršRtçš bršYnyh° fhz¥gL»wJ
et
.iN
.N .iN
.N .iN
(Ï) cly¤ij¢ R‰¿ äóÁny{ fhz¥gLtÂšiy (<) ~ñnshçoa‹ jur« fhz¥gL»wJ.
lalai 5. rçahf¥ bghUªÂa Ïizia¡ f©l¿f.

l a
l i
a l a
l i
a .
assaa ssaa ssaa
(m) M¡OndhikÓ£fŸ - jhkÂ¤j bt¥ònehŒ (M) ik¡nfh Ãsh°kh-fHiy¤ jhil nehŒ
aa aa
.N
PPaadd
(Ï) gh¡Oça§fŸ- Eå¡fHiy nehŒ
P P dd
(<) òŠirfŸ- rªjd¡ T®Eå nehŒ
aa
w
w .. w
w ..
wwww 2, 3, 5 wwww
lai
kÂ¥bg© édh¡fŸ
eet t sa eet t
1. nAhänahäu° k‰W« bA£onuhäu° iy¡bf‹fis ntWgL¤Jf.
l a
l i
a .iN
.N nAhänahäu°
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
bA£onuhäu°
assaa aa aa
ghÁ bršfŸ iy¡bf‹ cly¤Âš Óuhf¥ gué tiuaW¡f¥g£l ghÁ, òŠir mL¡FfŸ
fhz¥gL»‹wd
a
dd s
a s a s
a
fhz¥gL»‹wd.
dd s
aa aa
da
P
.. P
2. bkhåuhé‹ Áw¥ñ¥ g©ñfis vGJf.
w
w
 bršè‹ j‹ik - bjhšY£fU cæçfŸ.
ww P
.. P
wwww
 clš mik¥ñ - xU brš cæçd§fŸ
wwww
 bršRt® - bršRt® c©L (bg¥onlh »is¡fh‹, äÍnfhbg¥il£fshš MdJ)
Pa
 czñ£l Kiw - j‰rh®ñ C£l Kiw (xë¢rh®ò, ntÂ¢rh®ò)

 rh®ó£l C£l Kiw - x£L©âfŸ, rh‰W©âfŸ
eet t t t
 Ïl¥bga®¢Á milÍ« Âw‹ - Ïl¥bga®¢Á milÍ« Âw‹ cilait mšyJ m‰wit
ee
.iN .iN .iN
 v.fh : M®¡» gh¡Oçah, ôgh¡Oçah, randhgh¡Oçah, M¡ondhikÓ£fŸ, ik¡nfhÃsh°kh.
l a
l i
a .N l a
l i
a .N l a
l i
a .
assaa aa aa
3. gæ® RH‰Á k‰W« fy¥ñ¥gæ® Kiwfëš cHt®fŸ byT« tif jhtu§fis¥ gæçLtJ V‹?
w.
ddaass a
dd s
a s
 byT« tif¤ jhtu§fë‹ nt® Ko¢Rfëš m[£nlhgh¡l®, iunrhÃa« ngh‹w gh¡Oça§fŸ
fhz¥gL»‹wd.
P
.. Paa P
.. Paa
 ÏitfŸ tëk©ly N2 I k©âš ãiy ãW¤Jtjhš cHt®fŸ byT« tif jhtu§fis
w
w ww
wwww wwww
gæçL»‹wd®.
ww
4. iy¡bf‹fë‹ bghJ¥g©ñfis vGJf.

 ghÁfŸ k‰W« òŠirfS¡»ilna fhz¥gL« XU§Fæç mik¥Ã‰F iy¡bf‹fŸ v‹W bga®.
 iy¡bfåš fhz¥gL« ghÁ cW¥Ãd® ghÁ cæç mšyJ xë cæç vd¥gL»wJ.
 iy¡bfåš fhz¥gL« òŠir cW¥Ãd® òŠir cæç vd¥gL»wJ.
eet t
 ghÁ cæç òŠir¡F C£l¤ij¢ jU»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
 òŠir cæç ghÁfS¡F ghJfh¥ñ më¡»wJ.
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 òŠir cæç cly¤ij js¥bghUŸ ÛJ ãiy¥gL¤j iuÁnd v‹w mik¥ig V‰gL¤j
cjÎ»wJ.
a
ddass a
dd s
a s
..Paa P
.. Paa
 ghèyh Ïd¥bgU¡f« J©lhjš, brhÝoa§fŸ, IÁoa§fŸ _y« eilbgW»‹wd.
P
 ghÁ cæç cw¡f efuhé¤JfŸ, Ah®nkhnfhåa§fŸ, efuh é¤JfŸ _y« Ïd¥bgU¡f«
ww w
w
wwww wwww
brŒ»wJ.
 òŠir cæç ghèd¥bgU¡f¤Âš <Lg£L M°nfh få cly§fis cUth¡F»‹wd
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
5. I«bgU«ÃçÎ tif¥gh£oid éthÂ. mj‹ ãiw, Fiwfis¥ g‰¿ F¿¥ñ nr®¡fÎ«.
eet t
g©ñfŸ bkhåuh
eet t
ònuh£o°lh òŠirfŸ Ãsh©nl månkèah
lalai .iN
.Nbršè‹
j‹ik
bjhšY£fU
cæçfŸ
l a
l i
a .iN
.N
bkŒÍ£fU
cæçfŸ
bkŒÍ£fU
cæçfŸ
l a
l i
a .iN
. bkŒÍ£fU
cæçfŸ
bkŒÍ£fU
cæçfŸ
assaa clš mik¥ñ xU brš
a
cæçd§fŸ
a a
dd s
a aa
s xU brš
cæçd§fŸ
a a
dd s
a
gybrš
a
aa
s
xU brš, ÂR mšyJ
cW¥ñ¡fŸ
ÂR¡fŸ /
cW¥ò / cW¥ò
w
w P
.. P ww P
..P cæçd§fŸ bfh©lit k©ly§fŸ
bfh©lit
brš Rt®
wwww brš Rt® c©L
(bg¥onlh
xU Áy
cæçd§fëš wwww brš Rt® c©L
(bršYnyh°
bghJthf brš
Rt® c©L
bršRt®
Ïšiy
»is¡fh‹, brš Rt® mšyJ (bršYnyhrhš
äÍnfhbg¥ c©L. if£odhš MdJ)
et
e t il£fshš
t t
(bršYnyhrhš
ee
MdJ)
et
lalai.iN
.N
MdJ)
l a
l i
a .iN
.N
MdJ) Áy
cæçd§fëš
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
brš Rt®
aa aa
.N
czñ£l
P aadd
j‰rh®ñ C£l
P
fhz¥gLtÂšiy
j‰rh®ñ
P Padd
arh®ó£l Kiw j‰rh®ñ C£l rh®ó£l Kiw
Kiw
ww..
Kiw (xë¢rh®ò, C£lKiw
w
w .. (x£L©âfŸ, Kiw (xë¢rh®ò) (éG§T£l
wwww ntÂ¢rh®ò)
wwww
(xë¢rh®ò, rh‰W©âfŸ) cæçd§fŸ)
lai
rh®ó£l Ãwrh®ò)
C£lKiw
(x£L©âfŸ,
rh‰W©âfŸ)
eet t
Ïl¥ bga®¢Á sa
Ïl¥bga®¢Á
eet t
Ïl¥bga®¢Á Ïl¥bga®¢Á bgU«ghY« Ïl¥bga®¢Á
l a
l i
a .iN
.NmilÍ« Âw‹ Âw‹ cilait
l a
l i
a .iN
.N
Âw‹ cilait Âw‹ m‰wit
l a
l i
a .iN
. Ïl¥bga®¢Á Âw‹
assaa aa aa
mšyJ m‰wit mšyJ m‰wit Âw‹ m‰wit cilait
vL¤J¡fh£L
a s
a
M®¡»gh¡Oçah,
dd s mÛgh,
a s
a
<°£fŸ,
dd s ghÁfŸ, Ãiunah fl‰gŠRfŸ,
aa aa
da
cæçd§fŸ ôgh¡Oçah, Ãsh°nkhoa«, fhsh‹fŸ, ~ig£fŸ, KJbfY«ò
w
w P
.. P ww P
.. P blçblh~ig£fŸ, m‰wit.
wwww wwww
í«ndh° bg®«fŸ, KJbfY«ò
MŠÁnah° cilait.
bg®«fŸ
Pa
IªJ bgU«ÃçÎ tif¥gh£o‹ ãiwfŸ

 Ïªj tif¥ghL Á¡fyhd brš mik¥ñ, clyik¥ñ M»at‰¿‹ mo¥gilæš mikªjJ.
eet t ee
 czð£lKiwæ‹ mo¥gilæš Ï›tif¥ghL mikªJŸsJ.t t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 òŠirfŸ jhtu§fëèUªJ Ãç¤J¤ jåahf it¡f¥g£LŸsd.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 cæçd§fë¡»ilna fhz¥gL« Ïd¥gçzhk FG¤bjhl®Ãid vL¤J¡ fh£L»wJ.
w.
dd
IªJ bgU«ÃçÎ tif¥gh£o‹ FiwfŸaass a
dd s
a s
P Paa P Paa
 j‰rh®ñ, rh®ò£l Kiw cæçd§fŸ, brš RtUila, brš Rtu‰w cæçd§fŸ bkhåuh,
.. ..
w
w ww
ñnuh£o°lh vD« bgU«Ãçéš it¡f¥g£LŸsd. Ïjdhš Ï›éu©L bgU«ÃçÎfS«
wwww wwww
ww
kh‰W¥go¤jhd g©ig bgW»‹wd.

 itu°fŸ Ïªj tif¥gh£oš nr®¡f¥gléšiy.
6 ÁWfh«ñ v‹whš v‹d?
 x›bthU gÁoaK« 4 gÁoaé¤J¡fis jh§»ÍŸsd.
e t t e t t
 eh‹F é¤J¡fëš Ïu©L é¤JfŸ (+) ufkhfÎ« k‰w Ïu©L« (-) ufkhfÎ« ÏU¡F«.
e e
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 gÁoaé¤JfŸ njh‹W« mik¥Ã‰F ÁWfh«ñfŸ v‹W bga®.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
7. mfhçfìš fhz¥gL« ikÓèa§fë‹ tiffis¡ F¿¥ÃLf.
 Kjš ãiy ikÓèa«
a
dda s a
dd a s
 Ïu©lh« ãiy ikÓèa«
P
..Paa P
.. Paa
w
 _‹wh« ãiy ikÓèa«
w w
w
wwww wwww
8. k¤js¤ JisÍila jL¥ñ¢ Rt® bfh©l òŠir bjhF¥ñ ahJ?
 k¤js¤ JisÍila jL¥ñ¢ Rt® bfh©l òŠiræ‹ bjhF¥ñ bgÁonahikÓ£° MF«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
9. MŒoa é¤J k‰W« »shäl é¤J ntWgL¤Jf.
eet
MŒoa é¤J
t eet t
 iA~gh¡fŸ ÃsÎ‰W¤ njh‹W« é¤JfŸ MŒoa é¤JfŸ vd¥gL»‹wd.
lalai .iN
.N
»shäl é¤J
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 jo¤j RtUila XŒÎãiy é¤JfŸ »shäl é¤JfŸ vd¥gL»‹wd.
a
dd s
a s
10. mfhçf° thœ¡if RH‰Áæ‹ cUtiu jUf. a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
w
w ww
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa a a
dd s
a aa
s
11. òŠirfshš jhtu§fëš V‰gL« nehŒfis F¿¥ÃLf.
a aa a
dd s
a aa
s
da
 beš fUfš nehŒ
w
w P
.. P
 fU«Ã‹ br›tGfš nehŒ
ww P
.. P
wwww
 nfhJik JU nehŒ.
wwww
12. òŠir ntçfŸ cUthf cjÎ« Ïu©L òŠirfS¡F vL¤J¡fh£L jUf.
Pa
 ignrhè¤j°
 ífh°nghuh
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
13. »uh« ne®, k‰W« »uh« vÂ® gh¡Oça§fS¡F Ïilna cŸs ntWghLfis¤ jUf.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
g©ñfŸ »uh« ne® gh¡Oça§fŸ »uh« vÂ® gh¡Oça§fŸ
w.
brš Rt®
ddaassjo¤J¡ fhz¥gL«.
a
dd s
a s bkšèa mL¡Ffshš MdJ
brš Rtç‹
cWÂ¤j‹ik P
.. Paa cWÂahdJ.
P
.. Paa be»œÎ¤j‹ik bfh©lJ.
w
w ww
wwww wwww
ww
brš Rtç‹ bl¡fhæ¡ mäy« M»at‰iw¥ bl¡fhæ¡ mäy« Ïšiy

ntÂ¤j‹ik bg‰WŸsJ.
btë¥ñw r›Î fhz¥gLtÂšiy fhz¥gL»wJ.
bgçÃshr Ïilbtë fhz¥gLtÂšiy fhz¥gL»wJ.
eet t
bgåÁèdhš
eet t
mÂf mséš ghÂ¡f¥gL»wJ. Fiwªj mséš ghÂ¡f¥gL»wJ
l a
l i
a .iN
.N ghÂ¡F« j‹ik
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
C£l¤njitfŸ äf Á¡fyhd C£lKiw cilaJ. äf vëa C£lKiw cilaJ.
firæiHæ‹ j‹ik
a
ddass Ïu©L tisa§fshš
a
dd s
a s eh‹F tisa§fshš Md
bfhG¥ñ k‰W«
P
..Paa Md mo¤ÂuŸ cW¥ñ¡ bfh©lJ.
Fiwªj mséš fhz¥gL«.
P
.. Paa mo¤ÂuŸ cW¥ñ¡ bfh©lJ.
mÂf mséš fhz¥gL«.
ww w
w
wwww wwww
è¥ngh ñuj¤Â‹msÎ
è¥ngh fhz¥gLtÂšiy fhz¥gL»wJ
ghèrh¡fiuLfŸ
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
TLjš édh¡fŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N a i .iN
.N
14. IªJ cyf tif¥gh£il cUth¡»at® ah®? mÂš cŸs bgU« ÃçÎfŸ ahit?
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 cUth¡»at® - R.H. é£lh¡bf®
a s
a
 bkhåuh , ònuh£o°lh
dd s a
dd s
a s
 månkèah
.. Paa
 òŠirfŸ, Ãsh©nl,
P P
..Paa
w
w ww
wwww wwww
15. éçah‹ v‹whš v‹d ?
 bjh‰W¤j‹ik thŒªj X«ñæç bršY¡F btëna bgU¡fkila Koahj itu° JfŸfS¡F
éçah‹ v‹W bga®.
16. éuhŒLfŸ v‹whš v‹d?
et
e t t t
 ñuj ciwa‰w t£l tot xçiH RNAfS¡F éuhŒLfŸ v‹W bga®.
ee
et
lalai.iN
.N
17. éUrhŒLfŸ v‹whš v‹d ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ïit Á¿a t£l tot RNA fis bg‰W éuhŒLfis x¤ÂUªjhY« ituì‹ bgça RNA
aass
_y¡TWl‹ v¥nghJ« bjhlÃid bfh©LŸsd.
as
as
.N
PP
18. Ãçah‹fŸ v‹whš v‹d ?aadd P Padd
a
ww.. w
w
 bjh‰W« j‹ikÍila ñuj¤JfŸfS¡F Ãçah‹fŸ v‹W bga®. ..
wwww
19. »uh« ne® tif gh¡Oçah v‹gJ ahJ?
wwww
lai
 Áy tif gh¡Oça§fŸ »uh« rha¤Âš ÏL« bghGJ, gof Cjh rha¤ij jk¡FŸ j¡f it¤J¡
bfh©L ml® Cjh ãw¤Âš njh‰wkë¡»‹wd. Ï›tif gh¡Oçah »uh« ne® tif gh¡Oçah
v‹W miH¡f¥gL»wJ.
eet t sa
20. »uh« vÂ® tif gh¡Oçah v‹gJ ahJ?
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 Áy tif gh¡Oça§fis »uh« rha¤Âš ÏL« bghGJ, gof Cjh rha¤ij V‰gÂšiy Ïj‰F
a .iN
.
assaa aa aa
»uh« vÂ®tif gh¡Oçah v‹W bga®.
a
dd s
a s
21. ãiy khwh fh‰W RthÁ gh¡Oça§fŸ v‹git ahit? a
dd s
a s
aa aa
da
P
.. P P
.. P
 Rthr¤Â‰F f£lha« 02 it ga‹gL¤Â¡ bfhŸS« gh¡Oça§fŸ ãiykhwh fh‰W RthÁfŸ vd
w
w
miH¡f¥gL»‹wd.
ww
wwww
 v.fh: ik¡nuhfh¡f°.
22. fh‰W RthÁ gh¡Oçah v‹git ahit?
wwww
Pa
 Áy gh¡Oça§fS¡F RthÁ¤jè‹ nghJ ÏWÂæš vy¡£uh‹fis V‰gj‰F 02 njit¥gL»wJ

Ïªj tif gh¡Oçah fh‰W RthÁ gh¡Oçah vd¥gL«.
eet t
 v.fh: °£bu¥nlhfh¡f°.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l
23. fh‰Wzh Rthr gh¡Oça§fŸ v‹git ahiti
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
dd ass
Ï›tif gh¡Oça§fŸ fh‰Wzh Rthr gh¡Oça§fŸ vd¥gL«. a
dd s
a s
 Áy tif gh¡Oça§fŸ j« ts®¢Á¡F«, ts®Áij kh‰w¤Â‰F« 02 it ga‹gL¤JtÂšiy.
a
P
 v.fh: »sh°£çoa«.
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
24. nf¥ndh~Ãè¡ gh¡Oça§fŸ v‹git ahit?

 C02 it ga‹gL¤Â tsU« gh¡Oça§fS¡F nf¥ndh~Ãè¡ gh¡Oça§fŸ v‹W bga®.
 v.fh: nf«ignyhgh¡l®.
25. mfé¤JfŸ v‹git ahit?
eet t t t
 gh¡Oça§fŸ rhjfk‰w NHèš jo¤j RtUila XŒÎãiy é¤Jfis cUth¡F»‹wd. Ïj‰F
ee
.iN
.N .iN
.N .iN
mfé¤JfŸ v‹W bga®.
l a
l i
a lalai
 rhjfkhd Nœãiyæš Ïit Kis¤J gh¡Oça§fshf cUth»‹wd.
l a
l i
a .
assaa s aa s aa
 v.fh: ngÁšy° bkfhÔça«
a
dda s a
dd a s
..Paa
26. M®¡» gh¡Oça§fŸ v‹git ahit?
P
 M®¡» gh¡Oça§fŸ gHikahd bjhšY£fU cæçfshF«.
P
.. Paa
ww w
w
wwww wwww
 äf fLikahd Nœãiyfsh»a bt¥g C‰WfŸ, mÂf c¥ñ¤j‹ik, Fiwªj pH ngh‹w
Nœãiyfëš thœgit
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
27. FnuhnkhÃshr« v‹gJ ahJ?

 randhgh¡Oçahé‹ éë«ñ¥gFÂæš fhz¥gL«
eet t eet
bfh©LŸsjhš mj‰F FnuhnkhÃshr« v‹W bga®. t ñnuh£nlhÃshr« t©z¤jh§»fis
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
28. randh~igÁfŸ V‹ ä¡n[h~igÁ vd miH¡f¥gL»‹wd?
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 randh~igÁfë‹ cly¤ij¢ NœªJ äÍÁny{ gly« fhz¥gLtjhš Ïit ä¡n[h~igÁfŸ
v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
aa a
dd a aa a
dd a
w P
.. P
29. bA£onuhÁ°LfŸ v‹gJ ahJ? mj‹ ga‹ ahJ?
w ww P
..P
wwww wwww
 Úy¥gR«ghÁæ‹ Áy Á‰¿d§fëš mséš bgça ãwk‰w bršfŸ, cly¤Â‹ Eå mšyJ
Ïil¥gFÂæš fhz¥gL»‹wd Ï¢bršfS¡F bA£onuhÁ°LfŸ v‹W bga®.
 bA£onuhÁ°LfŸ N2 I ãiy¥gL¤j cjÎ»‹wd.
30. randhgh¡Oçahé‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« ahJ?
et
e t t t
 randhgh¡Oçah¡fŸ tëk©ly¤Âš cŸs N2 ãiy¥gL¤J»‹wd.
ee
et
lalai.iN
.N l a
l a .iN
.N
 cæ® cu§fshf¥ ga‹gL»‹wd. v.fh: eh°lh¡, mdÕdh
i l a
l
 °igUèdhéš ñuj« mÂfäU¥gjhš mit x‰iw¢ brš ñujkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ.i
a .iN
.
assaa aass
31. ik¡nfhÃsh°khé‹ g©ñfŸ ahit?aa as
asaa
.N
aadd
 bršRt® fhz¥gLtÂšiy.
PP P Padd
a
ww..
 ts® Clf¤Âš bghç¤j K£il ngh‹W fh£Áaë¡»‹wd.
w
w ..
wwww wwww
 DNA éš Fiwªj Ftid‹ k‰W« ir£nlhirid¥ bg‰WŸsJ.
lai
32. k© cUthtÂš iy¡bf‹fë‹ g§F ahJ?
 iy¡bf‹fŸ ghiwfŸ ÛJ goªJ thG« bghGJ M¡rhè¡ mäy¤ij Ru¥gjhš ghiwfë‹ js«
mç¡f¥g£L k© cUth»wJ.
eet t sa eet
33. iy¡bf‹fis cly¥ ñwmik¥Ã‹ mo¥gilæš tif¥gL¤Jf.
t
l a
l i
a .iN
.N  by¥nuh°
 »uh°nlh°
l a
l i
a .iN
.N
- tiuaW¡f¥g£l òŠir mL¡F fhz¥gLtÂšiy.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
- XL ngh‹w mik¥ñ
a
 ~nghènah° - Ïiy x¤j tif
dd s
a s a
dd s
a s
 òU£onfh°
aa
- »is¤j ñj® ngh‹w bjh§F« mik¥ñ.
aa
da
w
w P
.. P
34. iy¡bf‹fë‹ cly¤Âš cŸs òŠirfë‹ mo¥gilæš tif¥gL¤J.
ww P
.. P
wwww
 M°nfhiy¡bf‹ - M°nfhikÓ£° tF¥ig¢ rh®ªjit
 gÁonahiy¡bf‹ - gÁonahikÓ£° tF¥ig¢ rh®ªjit wwww
Pa
35. khR R£o¡fh£ofshf iy¡f‹fŸ v§fd« brašgL»wJ?

 iy¡f‹fŸ fh‰W khR¡fhuâia (fªjf il M¡i[L) vëÂš czu¡ Toait. vdnt Ïit
eet t khR R£o¡fh£ofŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.

eet t
l a
l i
a .iN
.N
36. gš c£fU ikÓèa« v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 Ñœ ãiy òŠirfë‹ iA~gh¡fŸ jL¥ñ¢ Rtu‰W, v©z‰w c£fU¡fis¡ bfh©L
w.
aass
fhz¥g£lhš mj‰F gš c£fU ikÓèa« v‹W bga®.
dd a
dd s
a s
 v.fh: mšñnfh.
P
.. Paa P
.. Paa
w
w
37. oó£onuhikÓ£° mšyJ KGik¥bgwh òŠirfŸ v‹git ahit?
ww
wwww wwww
ww
 oô£onuhikÓ£° òŠirfëš ghèd¥bgU¡f« fhz¥gLtÂšiy. vdnt Ïit KGik bgwh

òŠirfŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd
38. KG clè òŠirfŸ v‹git ahit?
 òŠiræš ghèè ãiy k‰W« ghš ãiy Ïu©L« fhz¥g£lhš mit KG clè òŠirfŸ
eet tvd¥gL«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
39. v®fh£lik‹ v‹gJ ahJ?
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 »shébr¥° g®¥òçah c‰g¤Â brŒÍ« mšfyhŒL v®fh£lik‹ vd¥gL«.
aass
 ÏJ Ïu¤j¡FHhæid¢ RU§f¢ brŒÍ« kUªjhf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
dd a
dd s
a s
P
..Paa
40. òŠirntçfŸ v‹git ahit?
P
.. Paa
ww w
w
 òŠirfë‹ ikÓèa§fŸ k‰W« jhtu nt®fS¡»ilna V‰gL« xU§Fæç thœ¡if
wwww
mik¥Ã‰F òŠir ntçfŸ v‹W bga®.
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
41. òŠir ntçfë‹ K¡»a¤Jt¤ij TW.

 nkhndh£nuh¥gh jhtu¤Âš C£l¤Âid vL¤J¡ bfhŸs cjÎ»‹wd.
eet t eet t
 jhtu§fS¡F¡ fåk¥ bghU£fŸ k‰W« Ú® mÂfséš »il¡f¥ òŠir ntçfŸ cjÎ»‹wd.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 jhtu§fS¡F tw£Á vÂ®¥ñ¤ j‹ikia¤ jU»‹wd
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 jhtu§fë‹ nt®fis nehŒ¡fhuâfë‹ jh¡FjèèUªJ ghJfh¡»‹wd.
a
dd s
a s
42. ñw mf òŠir ntçfŸ v§F fhz¥gL»‹wd? a
dd s
a s
P Paa PPaa
 Ï›tifia¢ nr®ªj òŠirntçfŸ ciwia¥ ngh‹W ntiu¢ NœªJ«, ñwâ¢bršfis
.. ..
w
w
CLUéÍ« fhz¥gL»‹wd.
ww
wwww
43. randhigÁæ‹ bghJg©ñfŸ ahit?
 ÚygR«ghÁfŸ bjhšY£fU cæçfshF«. wwww
 nrä¥ò czthf¢ randh~igÁa jur« fhz¥gL»wJ.
 mséš bgça ãwk‰w bršfŸ fhz¥gL»‹wd. Ïj‰F bA£onuhÁ°LfŸ v‹W bga®.
et
e t t t
 randh~igÁfë‹ cly¤ij¢ NœªJ äÍÁny{ gly« fhz¥gL»wJ.
ee
et
lalai.iN
.N  ghèd¥bgU¡f« fhz¥gLtÂšiy.
l a
l a .iN
.N
 jiH cly Ïd¥bgU¡f« k£Lnk fhz¥gL»‹wd.
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 randhigÁ jhtu§fŸ Ú® ky®¢Áæid V‰gL¤J»‹wd.
aa aa
.N
PP add
 randhgh¡Oçah¡fŸ tëk©ly¤Âš cŸs N2 ãiy¥gL¤J»‹wd.
a P Padd
a
w..
 cæ® cu§fshf¥ ga‹gL»‹wd. v.fh: eh°lh¡, mdÕdh
w w
w ..
 °igUèdhéš ñuj« mÂfäU¥gjhš mit x‰iw¢ brš ñujkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
wwww
44. »uh« rhank‰W« Kiwæ‹ goãiyfis vGJf. wwww
lai
gh¡Oça§fë‹ ts®¥ÃèUªJ nk‰njŒ¥ñ jahç¡fÎ«
eet t eet t
gof Cjh rha¤ij¥ ga‹gL¤Â 30 édhofŸ rhank‰wÎ«
sa
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s a
thiy toÚçš 2 édhofŸ bkJthf myrÎ«
aadd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
»uh« mnaho‹ fiurèš 1 ãäl« it¡fÎ«
wwww wwww
Pa
thiy toÚçš bkJthf myrÎ«
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
95% v¤jdhš mšyJ mÁ£nlh‹ ga‹gL¤Â bkJthf 10 Kjš 30 édhofŸ fGtÎ«
l a
l i
a l a
l i
a l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
ddaass thiy toÚçš bkJthf myrÎ«

a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
rh~guå‹ rha¤Âš 30 Kjš 60 édhofŸ it¡fÎ«
thiy toÚçš bkJthf myÁa Ã‹d® <u¥giria mf‰wÎ«
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
E©nzh¡» têahf c‰Wneh¡fÎ«
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
45. Ãs¡l§ifkh v‹whš v‹d? mj‹ tiffis¡ TW.
a a
dda aa a
dd a
 ikÓèa¤Âš fhz¡Toa iA~gh¡fŸ beU¡fä‹¿nah mšyJ beU¡fkhfnth ÃizªJ
a
tiffŸ :
ww PP
ÂR¡fis cUth¡FtJ Ãs¡l§ifkh vd¥gL«.
.. w
w P
.. P
wwww
 ònuhr§ifkh
 nghèahd ghu§ifkh. wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
t t t t
46. gh¡Oçnah~gh{fŸ v›thW ÁijÎ RH‰Á _y« bgU¡fkil»wJ v‹gij gl¤Â‹ _y« és¡F?
ee ee
lalai .iN
.N
ÁijÎ RH‰Á
l a
l i
a .iN
.N l a
 ñÂjhf¤ njh‹W« itu°fŸ bršY¡FŸns bgU¡fkilªJ X«ñæ® gh¡Oça brš bto¤J
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
éçah‹fŸ btëna‰w¥gL»‹wd.
x£o¡bfhŸSjš
aa a
dd a aa a
dd a
w
w P P
V‰gL¤Â¡ bfhŸ»‹wd.
ww P
..P
 Kjèš T4 ~gh{ JfŸfŸ (itu°fŸ) X«ñæ®¢bršè‹ (v. nfhiy) ÛJ xU bjhl®Ãid
..
wwww
 bjhl®Ãid ~ghí‹ eh®fŸ V‰gL¤J»‹wd.
wwww
 ghí¡F«, gh¡Oça bršè‰F« Ïilna bjhl®ñ cWÂ brŒa¥g£lÎl‹ thš eh®fŸ gh¡Oça
bršfë‹ ÛJ e‹F bghU¤j¥gL»wJ. ÏªãfœthdJ F¤Jjš vd¥gL»wJ.
CLUÎjš
et
e t eet
 behÂia¥ ga‹gL¤Â gh¡Oça bršRt® fiu¡f¥g£L CLUÎjš eilbgW»wJ.
t
et
 itu° iynrhir« behÂia ga‹gL¤Â¥ gh¡Oça¤Â‹ bršRtiu Áij¡»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 Ïj‹ têahf ng{‹ DNA _y¡TWfŸ gh¡Oça bršY¡FŸ M‰wš bryé‹¿ brY¤j¥gL»wJ.
assaa ssaa ssaa

Ïj‰F CLbjh‰wš v‹W bga®.
aa aa
.N
miH¡f¥gL»wJ.
PPaadd P Padd
 CLUtY¡F¥ ÃwF btëna fhz¥gL« ~ghí‹ bt‰W ñuj ciw btW« TL v‹W
a
c‰g¤Â brŒa¥gLjš
ww.. w
w ..
wwww wwww
 ~ghí‹ c£fU mäy« cæç brašgh£oid jdJ f£L¥gh£oš bfh©L tU»wJ.
lai
 Ïªãiyæš gh¡Oça DNA braèH¥ñ brŒa¥g£L, Ã‹d® J©Lfshf cil¡f¥gL»wJ.
 ng{ DNAthš gh¡Oçahé‹ ñuj c‰g¤Â jL¡f¥g£L, ~ng{ JfŸfë‹ ñuj c‰g¤Â
õ©l¥L»wJ. mnj rka¤Âš ng{ DNA ¡fS« bgU¡fkil»‹wd.
eet t
bjhF¥ò« KÂ®¢ÁÍ«
sa eet t
 ~gh{ DNA-¡fS« ñuj ciwfS« X«ñæ® bršèDŸ jå¤jåna cUth¡f¥gL»‹wd. Ã‹d®
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
Ïit bjhF¡f¥g£L KGikahd itu°fshf kh‰w¥gL»‹wd. Ïj‰F KÂ®¢Áailjš v‹W
l i
a .iN
.
assaa aa aa
bga®.
a s
a s a s
a s
 bjh‰Wjš ãfœªj 20 ãäl§fS¡F¥ ÃwF, Rkh® 300 ñÂa ~gh{fŸ bjhF¡f¥gL»‹wd.
dd dd
aa aa
da
btëna‰w«
w P
.. P ww P
.. P
 nrŒ ~gh{fë‹ v©â¡if mÂfç¥gjhš gh¡Oçahé‹ bršRt® bto¤J, ng{fŸ
w
wwww wwww
btëna‰w¥gL»‹wd.
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet eet
47. gh¡Oçahéš v›thW kugQ kh‰w Kiwæš ghš Ïd¥bgU¡f« eilbgW»wJ v‹gij és¡F.
t t
 xU gh¡Oça¤ÂèUªJ k‰bwhU gh¡Oça¤Â‰F DNA Ïlkh‰w« brŒa¥gLtJ kugQ kh‰w«
lalai .iN
.N vd¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 1928 M« M©L Ãu£ç¡ »ç~Ã¤ vD« gh¡Oça tšYe® o¥nshfh¡f° ãnkhåna v‹w
a
dd s
a s
gh¡Oça¤ij¥ ga‹gL¤Â kugQ kh‰w¤ij és¡»dh®.
a
dd s
a s
P
.. Paa
 Ïªj gh¡Oça« Ïu©L uf§fëš cŸsJ.
P
..Paa
w w
 Åça« cŸs gh¡Oça uf« (S tif) - bk‹ikahd fhyåia njh‰Wé¡»wJ.
w w
wwww wwww
 Åçak‰w uf« (R tif) - brhubrhu¥ghd fhyåia njh‰Wé¡»wJ.
 S - tif gh¡Oça bršfis R©blèæ‹ clY¡FŸ brY¤ÂaÎl‹ mJ ÏwªJ é£lJ.
 R - tif gh¡Oça bršfis R©blèæ‹ clèš brY¤Âa nghJ mJ Ïw¡féšiy.
 bt¥g¤jhš bfhšy¥g£l S-tif bršfis R©blèæ‹ clèš brY¤Âa nghJ mJ
et
e t Ïw¡féšiy.
eet t
et
 bt¥g¤Âdhš bfhšy¥g£l S-tif gh¡Oça§fisÍ«, cæUŸs R-tif gh¡Oça§fisÍ«
lalai.iN
.N a i .iN
.N
fyªJ R©blèæ‹ clèDŸ brY¤Âa nghJ R©blè ÏwªJ é£lJ.
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 cæUŸs R-tif gh¡Oça§fŸ ÅçaKŸs S-tif bršfshf kh¿ÍŸsd. mjhtJ
aass as
as
.N
P aadd
ÅçaKŸs S-tif bršfshf kh‰¿é£lJ.
P P Padd
bt¥g¤Âdhš bfhšy¥g£l S-tif gh¡Oça bršfë‹ kuñ¥bghUŸ, Åçak‰w R-tif bršfis,
a
ww.. w
w ..
 Ï›thW xU tif gh¡Oça¤Â‹ g©ig DNA-it mjDŸ brY¤Â kh‰WtJ kugQkh‰w« v‹W
wwww
m¿a¥gL»wJ
wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
.. Paa
48. òŠirfë‹ bghJ¥g©ñfŸ ahit?
P
 òŠirfŸ bkŒÍ£fU bfh©l g¢irak‰w Ãwrh®ò£l cæçahF«. P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
 Ïit xU brš mšyJ gy bršfshš Mdit.

 bgU«ghyhd òŠirfë‹ cly« ÏiH ngh‹w iA~gh¡fshš MdJ. v©z‰w iA~gh¡fŸ
ÏizªJ ikÓèa¤ij cUth¡F»‹wd.
 òŠirfë‹ bršRt® if£odhš MdJ.
 Ñœãiy òŠirfë‹ iA~gh¡fëš jL¥ñ¢Rt® fhz¥gléšiy.
eet t eet t
 iA¥gh¡fŸ v©z‰w c£fU¡fis¡ bfh©L fhz¥gLtJ gš c£fU ikÓèa« vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 nk«ghL milªj òŠirfë‹ iA¥gh¡fëš jL¥ñ¢Rt® fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ikÓèa¤Âš fhz¡Toa iA~gh¡fŸ beU¡fä‹¿nah mšyJ beU¡fkhfnth ÃizªJ
aass
ÂR¡fis cUth¡FtJ Ãs¡l§ifkh vd¥gL«.
dd a
dd s
a s
..Paa
 ghèyh, ghèd¥bgU¡f Kiwfëš Ïd¥bgU¡f« brŒ»‹wd. P
.. Paa
 Ãs¡l§ifkh Ïu©L tif¥gL« mit ñnuhr§ifkh k‰W« nghèahd ghu§ifkh.
P
ww w
w
wwww wwww
 ghèd¥bgU¡f¤Âš _‹W goãiyfŸ cŸsd. i) Ïu©L bršfë‹ ir£nlhÃshr ÏizÎ
ii) c£fU ÏizÎ iii) F‹wš gF¥ñ
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
49. gh¡Oçahéš v›thW ÏizÎ Kiwæš ghš Ïd¥bgU¡f« brŒ»wJ v‹gij és¡F.
 1946 M« M©L byl®g®¡ k‰W« lh£l« M»nah® gh¡Oça§fëš eilbgW« ÏizÎ Kiwæ‹
eet t brašgh£il Kj‹ Kjèš és¡»d®.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
 Ïªj kugQ kh‰w Kiwæš, bfhLe® brš E© ÁY«ñfë‹ _ykhf V‰Ã bršYl‹ Ïiz»wJ.
.
assaa aa aa
 E©ÁY«ñfŸ e‹F ts®ªJ ÏizÎ¡FHiy¤ njh‰Wé¡»wJ.
a s
a s
 F + (tskhdfhuâ) cila bfhLe® bršè‹ Ãsh°ä£ Ïu£o¥gil»wJ.
dd a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
 Ïu£o¥ghd Ãsh°ä£ ÏiHæš x‹W k£L« V‰Ã bršè‰F Ïl« khW»wJ.
w w
 Ã‹d® Ïªj ÏiH¡F Ïizahd k‰bwhU DNA ÏiHia V‰Ã brš c‰g¤Â brŒJ bfhŸ»wJ.
w w
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa a
dd
50. gh¡Oça bršè‹ E©zik¥ig étç
aa
s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
 gh¡Oça brš _‹W gFÂfis¡ bfh©LŸsJ.
 I) btëÍiw
w
w P
.. P
II) bršRt® III) ir£nlhÃshr«
ww P
.. P
wwww wwww
btëÍiw
 gh¡Oça§fŸ ghèrh¡iu£fŸ mšyJ ghèbg¥il£ mšyJ Ïu©oidÍ« bfh©l gly¤jhš
NH¥g£LŸsd.
Pa
 bršRtnuhL äf beU¡fkhf mikªj mL¡F btëÍiw vd miH¡f¥gL»wJ.

 Ïit cy®jš, cæ® vÂ® bghU£fëèUªJ ghJfh¤J¡ bfhŸs cjÎ»‹wd.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N
bršRt®
l a
l i
a .iN
.N
 gh¡Oça§fë‹ bršRt® fodkhdJ, Á¡fyhdJ, JfŸ x¤jj‹ik bfh©lJ.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
Ãsh°khr›Î
dd ass
 gh¡Oça§fë‹ bršft® bg£ongh»is¡fh‹ mšyJ äónfhbg¥il£fshš MdJ.
a a
dd s
a s
P Paa P Paa
 Ãsh°khr›Î è¥nghñuj¤jhš MdJ. ÏÂš Á¿a _y¡TWfŸ, maåfŸ c£brštJ«,
.. ..
w
w
btënaWtJ« f£L¥gL¤jgL»wJ.
ww
wwww wwww
ww
 Rthr«, xë¢nr®¡ifæš <LgL« behÂfS« Ãsh°khr›éš mikªJŸsd.

ir£nlhÃshr«
 ir£nlhÃshr« ml®¤ÂahdJ. gFÂ xë fl¤J« j‹ikÍilaJ. ÏÂš çnghnrh«fS« Ïju
brš cŸsl¡f¥ bghU£fS« fhz¥gL»‹wd.
eet t
gh¡Oça Fnuhnkhnrh«
eet t
 gh¡Oça Fnuhnkhnrh« t£l tot, ÏW¡fkhd RU©l DNA _y¡TW MF«. ÏJ bkŒÍ£fU
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
cæçæš cŸsJ nghy, r›édhš NH¥g£L fhz¥gLtÂšiy
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
Ãsh°ä£
aa s a a s
 gh¡Oça§fëš fhz¥gl¡Toa <çiHfshyhd, t£l tot, Rakhf bgU¡fkilÍ« j‹ik
dd dd
P
.. aa P aa
bfh©l TLjš Fnuhnkhnrh«fŸ, Ãsh°ä£fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
P .. P
Ûnrhnrh«fŸ
ww w
w
wwww wwww
 Ãsh°khr›Î F¿¥Ã£lÁy Ïl§fëš cŸneh¡» koªJ Áy ko¥ñfis njh‰Wé¡»‹wd Ïj‰F
Ûnrhnrh« v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghènrh«fŸ mšyJ ghèçnghnrh«fŸ

 çnghnrh«fŸ ñuj¢nr®¡if eilbgW« ika§fshF«.
eet t eet t
 gh¡Oça çnghnrh«fŸ 70 S tifia rh®ªjJ MF«. Ïit Ïu©L JizmyFfis¥ bg‰WŸsd
lalai .iN
.N (70 S k‰W« 30 S )
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Vtš RNA (mRNA ) ÏiHæ‹ ÛJ gy çnghnrh«fŸ x‹W nr®ªJ fhz¥gLtJ ghèçnghnrh«fŸ
a
dd
mšyJ ghènrh«fŸ vd¥gL«. s
a s a
dd s
a s
firæiH
P
.. Paa P
..Paa
w w
 gh¡Oça§fë‹ bršRtçèUªJ njh‹W»‹w Úskhd, bkšèa kæçiH ngh‹w mik¥Ã‰F
w w
wwww
firæiHfŸ v‹W bga®.
 firæiHfŸ Ïl¥bga®¢Á¡F cjÎ»‹wd.
~Ã«çba mšyJ E©ÁY«ñfŸ
wwww
 »uh« vÂ® gh¡Oça§fë‹ bršRtç‹ nk‰ñw¤Âš kæçiH ngh‹w Ú£ÁfŸ fhz¥gL»‹wd.
Ïj‰F E©ÁY«ñfŸ mšyJ ~Ã«çba v‹W bga®.
et
e t eet t
et
 gh¡Oça§fë‹ Ïizé‰F E©ÁY«ñfŸ cjÎ»‹wd.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
51. ituì‹ cæUŸs k‰W« cæu‰w g©ñis g£oaèL.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
cæUŸs g©ñfŸ:
aa aa
.N
PPaadd
 c£fU mäy«, ñuj« bfh©oU¤jš.
 ÂO®kh‰w« milÍ« Âw‹.
P Padd
a
ww..
 cæUŸs bršY¡FŸ k£Lnk bgU¡fkilÍ« Âw‹.
w
w ..
wwww
 cæçd§fëš nehia c©lh¡F« Âw‹.
wwww
lai
 cW¤Jz®Î cŸsit.
 F¿¥Ã£l X«òæ®¢ rh®ò bfh©lit.
cæu‰w g©ñfŸ
eet t
 gof§fsh¡f KoÍ«.
sa eet t
.iN .iN .iN
 ts®Áij kh‰w« fhz¥gLtÂšiy.
l a
l i
a .N a
 X«ñæç¡F btëna brašgL« Âwd‰wit.
l l i
a .N l a
l i
a .
assaa s aa s aa
 j‹å¢irahd brašghLfŸ vJÎ« fhz¥gLtÂšiy.
a
dd a s
 M‰wiy btë¥gL¤J« behÂfë‹ bjhF¥ñ fhz¥gLtÂšiy.
a
dd a s
aa aa
da
P
.. P
52. Ãsh°ä£fŸ v‹git ahit?
w
w ww P
.. P
 gh¡Oça§fëš fhz¥gL« <çiHfshyhd, t£l tot, Rakhf bgU¡fkilÍ« j‹ik bfh©l
wwww
TLjš Fnuhnkhnrh«fshF«.
53. Ûnrhnrh«fŸ v‹gJ ahJ?
wwww
Pa
 gh¡Oçahé‹ Ãsh°khr›Î F¿¥Ã£l Ïl§fëš cŸneh¡» koªJ Áy ko¥ñfis

njh‰Wé¡»‹wd Ïj‰F Ûnrhnrh« v‹W bga®.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N
54. ghènrh« v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
 ñuj¢nr®¡ifæ‹ nghJ Vtš RNA (mRNA) Îl‹, gy çnghnrh«fŸ x‹W nr®ªJ fhz¥gL«
assaa aa aa
w.
ddaas
mik¥Ã‰F ghènrh« vd¥gL«.
s a
dd s
a s
.. Paa
55. ~Ã«çba mšyJ E©ÁY«ñfŸ v‹gJ ahJ?
P P
.. Paa
 »uh« vÂ® gh¡Oça§fë‹ nk‰ñw¤Âš kæçiH ngh‹w Ú£ÁfŸ fhz¥gL»‹wd. Ïj‰F
w
w ww
wwww wwww
ww
~Ã«çba mšyJ E©ÁY«ñfŸ v‹W bga®.

 ghèd¥bgU¡f¤Â‹ nghJ E©ÁY«ñfŸ ÏizÎ¡FHiy njh‰Wé¡»wJ.
56. m‹Dy° v‹whš v‹d ?
 mfhçf° fh«Ã‹ nk‰gFÂæš fhz¥gl¡Toa r›Î ngh‹w gFÂ¡F m‹Dy° v‹W bga®.
eet t
57. igèa° v‹whš v‹d ?
eet t
l a
l i
a .iN
.N lala .iN
.N
 mfhçf° gÁoafåÍW¥Ãš FéªJ fhz¥gl¡Toa nk‰gFÂ¡F igèa° v‹W bga®.
i l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
58. ghuhigÁ° v‹whš v‹d ?
aa s a a s
 mfhçfì‹ gÁoa§fS¡F Ïilna fhz¥gL« ky£L iA¥ghfS¡F ghuhigÁ° v‹W bga®.
dd dd
P
..Paa
59. iy¡bf‹fëš fhz¥gL« cW¥Ãd®fë‹ ga‹fŸ ahit?
P
.. Paa
ww
 ghÁ cæç òŠir¡F C£l¤ij jU»wJ.
w
w
wwww wwww
 òŠir cæç ghÁfS¡F ghJfh¥ñ më¡»wJ. js¥bghUŸ ÛJ ãiy¥gL¤j iuÁnd v‹w
mik¥ig cjÎ»‹wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 2. jhtu cyf«

eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
1. v¥ÃçÎ jhtu« X§»a nfÛ£lf jhtu rªjÂia¡ bfh©lJ?
(m) blçnlh~ig£fŸ
a s
a s
(M) Ãiunah~ig£fŸ
dd (Ï) í«ndh°bg®«fŸ
a
dd s
a s
(<) MŠÁnah°bg®«fŸ
(m) K‹cly«
.. Paa
2. blçnlh~ig£fëš nfÛ£lf jhtu rªjÂia¡ F¿¥gJ.
P (M) cly« (Ï) T«ò P
..Paa (<) nt®¤jh§»
w
w ww
wwww wwww
3. xU mŠÁnah°bg®« jhtu¤Â‹ x‰iw koa Fnuhnkhnrh« v©â¡if 14 våš mj‹ fUð©
ÂRéš cŸs Fnuhnkhnrh« v©â¡if?
(m) 7 (M) 14 (Ï) 42 (<) 28
4. í«ndh°bg®«fëš fUñ© ÂR cUthdJ
(m) fUÎWjè‹ nghJ (M) fUÎWjY¡F K‹
et
e t
(Ï) fUÎWjY¡F¥ Ã‹
eet t
(<) fU tsU« nghJ
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .
i N
. N l a
l i
a .
i N
.
assaa ssaa ssaa
2, 3, 5 kÂ¥bg© édh¡fŸ
aa aa
.N
PP a add P Padd
a
ntWgL¤Jf.
ww..
1. x‰iwkoa nfÛ£ cæç thœ¡if¢ RHiy
w
w ..
Ïu£ilkoa nfÛ£ cæç thœ¡if¢ RHèèUªJ
wwww wwww
lai
t. x‰iwkoa nfÛ£ cæç Ïu£ilkoa nfÛ£ cæç
v©
1 nfÛ£lf¤ jhtuãiy (n) X§» é¤jf¤ jhtu ãiy (2n) X§»
fhz¥gL»wJ. fhz¥gL»wJ.
eet t2 sa
é¤jf¤ jhtuãiy xU bršyhš Md
eet t nfÛ£lf¤ jhtu ãiy xU bršèèUªJ
l a
l i
a .iN
.N fUK£ilia k£L« F¿¥ÃL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
Áy bršfis¡ bfh©l nfÛ£lf¤
assaa aa aa
jhtu¤ij¡ F¿¡»wJ.
3
a s
a s
fUK£il F‹wš gF¥gilªJ x‰iw koa
dd a s
a s
nfÛ£fŸ ÏizªJ fU K£il cUth»
dd
aa aa
da
ãiyia j¡f it¤J¡ bfhŸ»wJ. é¤jf¤ jhtukhf ts®»wJ
4 P
.. P
v.fh. thšth¡°, °ignuhifuh
w
w ww P
.. P v.fh. ~ÃÍ¡f°, í«ndh°bg®«fŸ
wwww wwww
MŠÁnah°bg®«fŸ
2. ‘¥bs¡nlh°Oš’ v‹whš v‹d? X® vL¤J¡fh£L jUf.
Pa
 iryK«, ~ñnshaK« j£LfŸ ngh‹W kh¿ kh¿ mikªÂU¡F« °Oš, Ãbs¡nlh°Oš

vd¥gL«.
eet t
 v.fh. iy¡nfhnghoa« »shnt£l«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
3. MŠÁnah°bg®«fS¡F«, í«ndh°bg®«fS¡F« Ïilna fhz¥gL« Ïu©L bghJ¥ g©ñfis
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
vGJf?
w.
ddaass
 nt®, j©L, Ïiyfis¡ bfh©l jhtu clš fhz¥gLjš.
a
dd s
a s
bfh©oU¤jš.
P
.. Paa P
.. Pa
 ÏU éijæiy¤ jhtu§fëš cŸsJ nghynt í«ndh°bg®«fëY« nf«Ãa¤ij¡
a
w
w
 j©oš ó°Oš fhz¥gLjš.
ww
wwww wwww
ww
4. ghÁfëš gR§fâf¤Â‹ tot« jå¤Jt« thŒªjJ vd¡ fUJ»whah? cdJ éilia

ãaha¥gL¤Jf.
 ghÁfëš gR§fâf¤Â‹ tot« jå¤Jt« thŒªjJ. Vbdåš x›bth‹¿Y« bt›ntW
totKila gR§fâf« fhz¥gL»wJ.
eet t
t. v© gR§fåf¤Â‹ tot«
eet t v.fh
l a
l i
a .iN
.N 1. »©z tot«
lalai.iN
.N »shänlhnkhdh°
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
2. t£Ltot« nfuh
3.
aass
f¢ir tot«
dd ônyh¤ç¡°
a
dd s
a s
4.
P
..Paa
tiy¥Ã‹dš Cnlhnfhâa«
P
.. Paa
5.
ww RUŸ tot«
w
w
°ignuhifuh
wwww wwww
6. e£r¤Âu tot« ir¡Ünkh
7. j£L tot« kÎíèah
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
5. Ãiunah~ig£fë‹ fUÎWjY¡F Ú® mtÁa« v‹w fU¤ij V‰»whah? cdJ éilia
eet
ãaha¥gL¤Jf.
t
 M«. fUÎWjY¡F Ú® Ï‹¿aikahjJ MF«.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ãiunah~ig£fŸ ãythœ jhtu§fshf ÏU¥ÃD« thœ¡if¢ RH‰Áia ãiwÎ brŒa Ú®
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
mtÁakhjyhš jhtu bgU«Ãçé‹ ‚Ú®ãy thœtd‛ v‹W miH¡f¥gL»wJ.
a s
a s a s
a s
 MªÂßoa§fëèªJ cUthF« M© nfÛ£fŸ ÏU firæiHfis¡ bfh©L Ú® gly¤Âš ÚªÂ
dd dd
P
.. Paa
M®¡»nfhåa¤ij milªJ Ïu£ilkoa fUK£ilia cUth¡F»‹wJ.
P
..Paa
w
w
6. ‘Ã¡ndhirè¡’ g‰¿ Úé® m¿tJ ahJ?
ww
wwww wwww
 FW»a bkLšyç fÂ® bfh©L ml®¤Âahf fhz¥gL« f£il Ã¡ndhirè¡ f£il vd¥gL«.
 v.fh : igd°
7. ghÁfë‹ tF¥ñfis tçir¥gL¤Jf.
 ghÁfëš fhz¥gL« ãwäfŸ, firæiH, nrä¥ñ czÎ, clyik¥ñ, Ïd¥bgU¡fKiw
et
e t eet t
et
M»at‰¿‹ mo¥gilæš F.E. ~¥ç£¢ ghÁfis 11 tF¥ñfshf tif¥gL¤ÂÍŸsh®.
lalai.iN
.N  1. Fnshnuh~igÁ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 2. [hªnjh~igÁ
 3. »iunrh~igÁ
aass as
as
.N
a
 4. ngÁšnyçnah~igÁ
PP add P Padd
a
 5. »ç¥nlh~igÁ
ww.. w
w ..
wwww wwww
 6. ilndh~igÁ
 7. Fnshnuhnkhndhoå
lai
 8. ô¡ëndh~igÁ
 9. ~Ãnah~igÁ
 10. nuhnlh~igÁ
eet t
 11. randh~igÁ ngh‹wit MF«.
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N a i .iN
.N
8. nuhnlh~igÁ tF¥Ãš cŸs ghÁfë‹ ãwäfŸ k‰W« czÎ nrä¥ig¥ g‰¿ F¿¥ÃLf.
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
ãwäfŸ
a s
a s
 g¢ira« a, r, ig¡nfh vç¤ç‹
dd a
dd s
a s
aa aa
da
nrä¥ñ¥ bghUŸfŸ
 ñnshçoa‹ jur«
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
TLjš édh¡fŸ
Pa
9. khndhirè¡ f£il v‹whš v‹d?
eet t t t
 khndhirè¡ f£ilæš ghu§ifkh mÂfkhf cŸsJ. JisfisÍilaJ, bk‹ikahd mf‹w
ee
.iN
.N .iN
.N .iN
bkLšyç fÂ® bfh©lJ.
l a
l i
a  v.fh : irf°
l a
l i
a l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
10. igçdhŒLfŸ v‹git ahit?

ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa
c‰g¤ÂæY«, nrä¥ÃY« cjÎ»wJ.
P
.. Pa
 ghÁfë‹ ãwä¡ jh§»fëš fhz¥gL« ñuj cly¤Â‰F igçdhŒLfŸ v‹W bga®. Ïit jur
a
w
w ww
wwww wwww
ww
11. ghÁfë‹ gšntW nrä¥ñ czÎ¥ bghU£fŸ ahit? v.fh. jUf.

 jur« - Fnshnuh~igÁ
 yhädhça‹ jur« - ~Ãnah~igÁ
 ònshçoa‹ jur« - nuhnlh~igÁ
t t
12. Ãiunah~ig£Lfë‹ _‹W tF¥ñfŸ ahit?
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N  bA¥gh£ofh¥Álh - ç¡ìah
lalai
 Mª¤nuhbrulh¥Álh - Mª¤njhbruh°.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 Ãiuah¥Álh - ~Ãôndçah.
aa a
dda aa a
dd a
13. Ãiunah~ig£fŸ th°Fyh® ÂR¡fs‰w òth¤jhtu§fŸ vd miH¡f¡ fhuz« ahJ?
w P
..P w
w P
.. P
 Ãiunah~ig£Lfëš th°Fyh® ÂR¡fshd iryK«, ~ñnshaK« fhz¥gLtÂšiy.
w
wwww wwww
 ky®fis cUth¡fhkš é¤JfŸ _y« Ïd¥bgU¡f« brŒtjhš Ãiunah~ig£fŸ th°Fyh®
ÂR¡fs‰w òth¤jhtu§fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet rk ciw ntçfŸ

eet
14. Ãiunah~ig£fëš fhz¥gL« Ïu©L tif nt®fŸ ahit?
t t
lalai .iN
.N  cŸ tsç ntçfŸ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
15. Ãiunah~ig£fŸ jhtu¥bgU« Ãçé‹ Ú®ãy thœtd vd miH¡f¡ fhuz« ahJ?
a a
dd a aa a
dd a
 Ãiunah~ig£fŸ ãythœ jhtu§fshf ÏU¥ÃD« thœ¡if¢ RH‰Áia ãiwÎ brŒa Ú® mtÁa«
a
MF«.
w
w P
.. P ww P
..P
 fUÎWjY¡F Ú® mtÁa« v‹gjhš Ãiunah~ig£fŸ jhtu Ãçé‹ Ú®ãy thœtd vd
wwww
miH¡f¥gL»‹wd.
16. Õ£ vd¥gLtJ ahJ?
wwww
 °ng¡d« jhtu§fŸ äifahf ts®ªJ, ñéæš ñijÍ©L mG¤j¥g£L, fodkhd Õ£ Mf
khW»wJ
et
e t eet t
 ÏJ tl Inuh¥ghéš tâf ÝÂæš vçbghUshf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ.
et
lalai.iN
.N l a i
a .iN
.N
17. Ãiunah~ig£Lfë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« ahJ?
l l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
 °ng¡d« jhtu§fŸ äifahf ts®ªJ ñéæš ñijÍ©L fodkhd Õ£ Mf khW»wJ. ÏJ tl
aa s aas
.N
P aadd
Inuh¥ghéš tâf ÝÂæš vçbghUshf¥ ga‹gL»wJ.
P add
a
 Õ£oèUªJ ie£nu£fŸ, gG¥ñ ãw¢rha«, lhå‹ ngh‹w bghU£fŸ bgw¥gL»wJ.
P P
ww.. w
w ..
 °ng¡d« k‰W« Õ£ M»ait mÂf mséš Úiu¤ nj¡» it¡F« Âw‹ bfh©oU¥gjhš
wwww wwww
mil¡F« bghUshf, njh£l¡ fiy¤Jiwæš ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
lai
 kh®fh‹îah ghèkh®gh Eiupuš fhrnehia¡ Fz¥gL¤j cjÎ»‹wJ.
 °ng¡d«, Ãiua« ngh‹wit czthf ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
 Ãiunah~ig£fŸ k© njh‹WjY¡F«, k© ts¤Âid¥ ghJfh¥gÂY« bgU« g§fh‰W»‹wd.
e t t
18. ñnuh£nlh°Oš v‹gJ ahJ? mj‹ tiffŸ ahit ?
e sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
tiffŸ
l a
l a .iN
.N
 iry« ~ ònsha¤jhš NH¥g£L fhz¥g£lhš m›tif °Oš ònuh£nlh°Oš vd¥gL«.
i l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 nA¥nsh°Oš
 M¡ondh°Oš.
aa a
dd a aa a
dd a
da
 Ãs¡nlh°Oš
w
w P
.. P
 fy¥ò ñnuh£nlh°Oš.
ww P
.. P
wwww
19. nA¥nsh°Oš v‹gJ ahJ? v.fh. jUf. wwww
 ika¤ÂYŸs iry« ~ñnsha¤jhš NH¥g£L fhz¥g£lhš m›tif °Oš, nA¥nsh°Oš
Pa
vd¥gL«.
 v.fh. bryhíbdšyh.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N
20. M¡ondh°Oš v‹gJ ahJ? v.fh. jUf.
l a
l i
a .iN
.N l a
 e£r¤Âu tot iry« ~ñnsha¤jhš NH¥g£L fhz¥g£lhš mit M¡ondh°Oš vd¥gL«.
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaas
 v.fh. iy¡nfhnghoa« br®nu£l«.
s a
dd s
a s
.. Paa
21. fy¥ò ònuh£nlh°Oš v‹gJ ahJ v.fh. jUf.
P P
.. Paa
 iry«, ~ñnsha¤Âš M§fh§nf Áj¿ fhz¥gL« °Oš fy¥ò ònuh£nlh°Oš vd¥gL«.
w
w ww
wwww wwww
 v.fh. iy¡nfhnghoa« br®Dt«.
ww
22. btë¥ñw ~ñnsha« Nœ irgndh°Oš v‹gJ ahJ?

 iry¤Â‹ btë¥ñw¤Âš k£L« ~ñnsha« fhz¥gL«. ika¤Âš Ã¤ fhz¥gL«.
 v.fh : M°K©lh.
e t t
23. ÏUg¡f ~ñnsha« Nœ irgndh°Oš v‹gJ ahJ?
e eet t
l a
l i
a .iN
.N  v.fh. kh®Áèah
lala .iN
.N
 iry¤Â‹ ÏU ñwK« ~ñnsha« fhz¥gL«. ika¤Âš Ã¤ fhz¥gL«.
i l a
l i
a .iN
.
assaa 24. brhèndh°Oš v‹gJ ahJ?
aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
 Ï›tif °Oš Ïiy ÏGitfë‹ njh‰w¤Âid¥ bghW¤J x‹W mšyJ gy Ïl§fëš
w P
..P
ÏilbtëfSl‹ fhz¥gL«.
w w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
25. o¡onah°Oš v‹gJ ahJ? v.fh. jUf.

 Ï›tif °Oš gy th°FyÂR¤ bjhF¥ñfshf ÃçªJ fhz¥gL»wJ. x›bthU th°Fy¤
eet tbjhF¥ñ« bkç°Oš vd¥gL«.
eet t
lalai .iN
.N  v.fh. moah©l«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
26. ó°oš v‹gJ ahJ? v.fh. jUf
a a
dd a aa a
dd a
 th°Fyh®f‰iwfŸ ÃçªJ Ã¤ij¢ NœªJ xU tisakhf fhz¥g£lhš m›tif °Oš ó°Oš
a
vd¥gL«.
w
w P
.. P
 v.fh. ÏU éijæiy¤ jhtu¤j©L.
ww P
..P
wwww
27. mlh¡nlh°Oš v‹gJ ahJ? v.fhjUf. wwww
 °Oš ÃsÎ‰W bjëthd xU§fikªj th°Fy¡f‰iwfshfÎ«, mo¥gil¤ ÂRéš Áj¿Í«
fhz¥g£lhš m›tif °Oš mlh¡nlh°Oš vd¥gL«.
 v.fh. xU éijæiy¤ jhtu¤j©L.
et
e t eet t
et
.iN
.N .iN
.N .iN
28. irgndh°Oš v‹gJ ahJ? mj‹ tiffŸ ahit?
lalai l a
l i
a l a
l i
a
 iry« ~ñnsha¤jhš NH¥g£L ika¤Âš Ã¤ fhz¥g£lhš, m›tif °Oš irgndh°Oš .
assaa ssaa ssaa
vd¥gL«.
aa aa
.N
aa
29. ghèir¡ë¡°Oš v‹gJ ahJ?
PP dd P Padd
a
ww.. w
w ..
 th°Fyh® ÂR¡fŸ Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l tisa§fshf¡ fhz¥g£lhš m›tif
wwww wwww
°Oš ghèir¡ë¡°Oš vd¥gL«.
 v.fh. bgçoa«.
lai
30. í«ndh°bg®«fë‹ 3 FL«g§fŸ ahit?
 ir¡flh¥Álh
 nfhåbguh¥Álh
eet t
 Ú£lh¥Álh. sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
31. gtHnt®fŸ vªj¤ jhtu¤Âš fhz¥gL»wJ. mj‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 irf° jhtu¤Âš gtHnt®fŸ fhz¥gL»wJ.
a a
dd a aa a
dd a
 ir¡f°ì‹ gtHnt®fŸ Úy¥gR«ghÁfSl‹ ÏizªJ ie£u#id ãiy¥gL¤J»‹wd.
a
da
P
.. P
32. í«ndh°bg®«fëš fhz¥gL« Ïu©L tif¡ f£ilfŸ ahit?
w
w ww P
.. P
wwww wwww
 khndhirè¡ f£il - ghu§ifkh mÂfkhf cŸsJ, JisfisÍilaJ, mf‹w bkLšyç fÂ®
bfh©lJ. v.fh. irf°.
 Ã¡ndhirè¡f£il - FW»a bkLšyç fÂ® bfh©L ml®¤Âahf fhz¥gL»wJ. v.fh. igd°.
Pa
33. í«ndh°bg®«fë‹ éijfëš fUð© ÂR v¥bghGJ cUth»wJ?
eet t
 x‰iwkoa fUð©ÂR fUÎWjY¡F K‹ghf cUth»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
34. ghÁfë‹ bghJ¥g©ñfŸ ahit?
l a
l i
a .iN
.N
 Úy¥gR« ghÁfis¤ jéu Ãw ghÁfŸ bkŒÍ£fU cæçfshF«.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
 cly¤Âš ÂR¤bjhF¥ñ ntWghL fhz¥gLtÂšiy.
a
dd s
a s
P
.. Pa
 ghÁfë‹ bršRt® bršYnyh° k‰W« bAä bršYnyhrhš MdJ.
a P
.. Paa
 lah£l«fëš Áè¡fhthš Md bršRt® fhz¥gL»‹wJ. nfuhé‹ cly« fhšÁa«
w
w ww
wwww wwww
fh®gnd£lhš NH¥g£LŸsJ.
ww
 bršèš r›édhš NH¥g£l c£fU, gR§fâf«, ik£nlhfh©£ça§fŸ, v©nlhÃshrtiy,

nfhšif cW¥ñfŸ ngh‹w brš E©QW¥ñfŸ fhz¥gL»‹wd.
 cly Ïd¥bgU¡f«, ghèyh Ïd¥bgU¡f«, ghèd¥bgU¡f« eilbgW»‹wd
35. Ãiunah~ig£Lfë‹ bghJ¥g©ñfis g£oaèLf.
eet t eet t
 Ãiunah~ig£LfŸ vëa, ãy thœ¤jhtu§fŸ MF«. xU Áy Ú® thœtd – çašyh.
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 jhtu cly« nt®, j©L, Ïiy vd ntWghL Ï‹¿ fhzgL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 nfä£nlhig£ rªjÂna X§»a ãiyæš fhz¥gL»wJ.
aass a s
a s
 <uš jhtu§fëš rk ciw ntçfŸ, cŸ tsç ntçfŸ vd ÏU tif ntçfŸ fhz¥gL»‹wd.
dd dd
..Paa
 th°Fyh®ÂR¡fshd iryK«, ~ñnshaK« fhz¥gLtÂšiy.
P
 ghèd¥bgU¡f« fUK£il ÏizÎ Kiwia¢ rh®ªjJ MF« . P
.. Paa
ww w
w
wwww wwww
 fUÎWjY¡F Ú® Ï‹¿aikahjJ MF«.
 é¤jf¤ jhtu« ghj«, Ó£lh, btoé¤jf« vd _‹W gFÂfshf ntWghL milªJŸsJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
36. blçnlh~ig£Lfë‹ bghJ¥g©ñfŸ ahit ?

 jhtu clš X§»a é¤jf¤ jhtu (2n) rªjÂia¢ rh®ªjJ MF«.
eet t eet t
 blçnlh~ig£Lfëš c©ikahd nt®, j©L, Ïiy vd ntWghL fhz¥gL»wJ.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
 th°Fy¡f‰iwfŸ ñnuh£nlh°Oš tifia¢ rh®ªjit. Áyt‰¿š irgndh°Oš fhz¥gL»wJ.
.
assaa s aa s aa
v. fh : kh®Óèah.
a a s a
 Úiu¡ fl¤J« K¡»a¡TWfŸ ou¡ÑLfŸ MF«. bryhíbdšyhéš iry¡FHhŒfŸ
dd dd a s
fhz¥gL»‹wd.
P
.. Paa P
..Paa
w w
 é¤jfæiyfŸ T«ò mšyJ °£buhigy° v‹w mik¥ig cUth¡F»‹wd. vL¤J¡fh£L:
w w
wwww wwww
bryhíbdšyh.
 x¤jé¤J¤j‹ik cilait v.fh: iy¡nfhnghoa« mšyJ kh‰Wé¤J j‹ik cilait v.fh:
bryhíbdšyh
 MªÂça§fŸ firæiHfis bfh©l efU« M© nfÛ£fis cUth¡F»‹wd
 FLit tot M®¡»nfhâa« fhz¥gL»‹wd. bt©l® gFÂæš K£ilÍ«, fG¤J¥ gFÂæš
et
e t eet t
et
fG¤J¡ fhšthŒ bršfS« fhz¥gL»‹wd.
lalai.iN
.N  fUtWjY¡F Ú® mtÁakhF«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
37. í«ndh°bg®«fë‹ bghJ¥g©ñfŸ ahit?
aa aa
.N
PPaadd
 jhtu clš é¤jf¤ jhtu¢ (2n) rªjÂia¢ rh®ªjJ MF«.
 e‹F ts®¢Áailªj Mânt®¤ bjhF¥ò fhz¥gL»wJ
P Padd
a
ww.. w
w ..
 irf° jhtu¤Âš fhz¥gL« gtHnt®fŸ Úy¥gR«ghÁfSl‹ xU§Fæç thœ¡if
wwww wwww
nk‰bfhŸ»wJ. igd° jhtu¤Â‹ nt®fŸ òŠir ntçfis¡ bfh©LŸsd.
lai
 iry¤Âš ou¡ÑLfŸ fhz¥gL»‹wd. Ú£l« k‰W« vÃ£uhéš iry¡FHhŒfŸ fhz¥gL»‹wd.
 bghJthf Ïu©lh« ãiy ts®¢Á fhz¥gL»wJ.
 fh‰¿‹ _y« kfuªj¢nr®¡if eilbgW»wJ.
eet t
 ir~gndhnfä tif fUÎWjš eilbgW»wJ.
sa eet t
.iN .iN .iN
 gš fUãiy fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .N l a
l i
a .N
 X‰iw koa (n) fUñ© ÂR fUÎWjY¡F K‹ghfnt cUth»wJ.
l a
l i
a .
assaa a a s
a aa
s
38. í«ndh°bg®«fS¡F« MŠÁnah°bg®«fS¡F« Ïilna cŸs x¤j g©ñfŸ ahit?
dd
 nt®, j©L, Ïiyfis¡ bfh©l jhtu clš fhz¥gLjš.
a aa a
dd s
a aa
s
da
w P
.. P ww P
.. P
 ÏU éijæiy¤ jhtu§fëš cŸsJ nghynt í«ndh°bg®«fëY« nf«Ãa« fhz¥gL»wJ.
w
wwww wwww
 Ú£l« jhtu¤Âš fhz¥gL« Ïd¥bgU¡f cW¥ñfŸ _Ljhtu§fë‹ ky®fis x¤ÂU¤jš.
 fUK£il é¤jf¤jhtu¤Â‹ Kjš bršiy¡ F¿¡»wJ.
 Nšfis¢ NœªJ NYiw fhz¥gLjš.
Pa
 ÏU jhtu ÃçÎfS« éijfis cUth¡F»‹wd..

 M© c£fU¡fŸ kfuªj¡FHš cjéÍl‹ vL¤J¢ bršy¥gL»‹wd. (ir~gndhnfä)
eet t
 ó°Oš fhz¥gL»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N a i .iN
.N
39. MŠÁnah°bg®«fS¡F« í«ndh°bg®«fS¡F« ÏilnaÍŸs ntWghLfŸ ahit?
l l a l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
t
v©
ddaass
MŠÁnah°bg®«fŸ
a
dd s
a s í«ndh°bg®«fŸ
1
P
.. Paa
iry¡FHhŒfŸ fhz¥gL»‹wd.
P
.. aa
iry¡FHhŒfŸ fhz¥gLtÂšiy (Ú£nlš° jéu)
P
2
w
JizbršfŸ fhz¥gL»‹wd
w ww ~ñnsha¤Âš JizbršfŸ fhz¥gLtÂšiy
wwww wwww
ww
3 NšfŸ_oait NšfŸÂwªjit
4 ò¢ÁfŸ, fh‰W, Ú®, gwitfŸ, éy§FfŸ fh‰¿‹ _y« eilbgW»wJ
_y« kfuªj¢nr®¡if eilbgW»wJ.
5 Ïu£il¡ fUÎWjš c©L Ïu£il¡ fUÎWjš Ïšiy
6 K«koa fUñ©ÂR fhz¥gL»wJ. X‰iwkoa fUð©ÂR fhz¥gL»wJ
eet t7 få njh‹W»wJ
eet t få njh‹WtÂšiy
l a
l i
a .iN
.N 8 ky®fŸ fhz¥gL»‹wd.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
ky®fŸ fhz¥gLtÂšiy.
assaa ssaa s aa
s
40. njÁa fš ku¥ò§fh v§F mikªJŸsJ? m§F guhkç¡f¥gLtJ ahJ?
a
dda
 jäœeh£oš éG¥ñu« kht£l¤Âš ÂUt¡fiu »uhk¤Âš mikªJŸsJ.
aa aa a
dd a
P
..P P
.. P
 Ï§F Vw¡Fiwa 20 äšèa‹ M©LfS¡F« K‹ñ thœªJ koªj ku¡f£ilfë‹ v¢r§fŸ
cŸsd.
ww w
w
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
41. í«ndh°bg®«fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jtij TWf
eet tt. jhtu§fŸ

eet t
»il¡F« bghU£fŸ ga‹fŸ
.iN
.N .iN
.N .iN
v©
lalai 1 irf° Á®Ádhè°

l a
l i
a Rhnfh
l a
l i
a .
jur« ãiwªj czthf¥ ga‹gL»wJ.
assaa 2
3
igd° b#uh®oahdh
VÃ° ghšrhäah
aa a
dd s
a aa
s tW¤j éijfŸ
fdlh ghšr«
aa a
dd s
a aa
s
czthf¥ ga‹gL»‹wd.
ãiyahd f©zho¤ J©l« jahç¡f.
4
w
w
Munfçah P
.. P lhå‹fŸ
ww P
..P lhå‹fŸ njhšJiwæš ga‹gL»‹wd.
5
6
wwww
vÃ£uh b#uh®oahdh
igd° uh¡°gnuhæia
v~Ãoç‹
ku¡Tœ
wwww M°¤Jkh nehŒ¡F kUªjhf ga‹gL»wJ.
fh»j« jahç¡f cjÎ»wJ
7 br£u° m£yh©ofh ku¡f£il fjÎfŸ, glFfŸ jahç¡f ga‹gL»wJ.
et
e t
42. ãó¡óš v‹whš v‹d?
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l a .iN
.N
 nfuhé‹ bg© ghèd cW¥Ã‰F Cnfhåa« mšyJ ãÍ¡óš v‹W¥ bga®.
i
 ãÍ¡óè‹ nk‰gFÂæš IªJ FHš bršfS«, IªJ Ko bršfS« fhz¥gL»w‹wd.
l a
l i
a .iN
.
assaa 43. FnshÃóš v‹whš v‹d ?
aassaa as
asaa
.N
Paadd P Padd
a
 nfuhé‹ M© ghèd cW¥Ã‰F Mªjçoa« mšyJ FnshÃóš v‹W¥ bga®.
P
ww.. w
w ..
44. nfuhé‹ fQ k‰W« fQéil¢ bršfS¡F ÏilnaÍŸs ntWgh£il vGJf.
wwww
nfuhé‹ fQ¢bršfŸ
wwww nfuhé‹ fQéil¢ bršfŸ
lai
Á¿a bršfis¡ bfh©lJ. Ú©l bršfis¡ bfh©lJ.
xU c£fU bfh©lJ. gy c£fU¡fŸ bfh©lJ.
Fiwªj v©â¡ifæš gR§fâf§fis¡ mÂf v©â¡ifæš gR§fâf§fis¡
eet t
bfh©LŸsd. sa eet t bfh©LŸsd.
l a
l i
a .iN
.N gR§fâf« ÚŸK£il tot« bfh©lJ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
gR§fâf« t£L tot« bfh©lJ.
assaa aa aa
45. kh®fh‹Êahéš fhz¥gL« ÏUtif ntçfŸ ahit ?
 rk ciw ntçfŸ
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 cŸ tsç ntçfŸ.
w
w P
.. P
46. kh®fh‹îahé‹ é¤jf jhtu¤Âid gl« tiuªJ és¡Ff.
ww P
.. P
wwww
 fUK£il é¤jfjiyKiwæ‹ Kjš bršyhF«.
wwww
 é¤jf¤jhtu« jå¤J thG« Âwd‰wJ, nfÛ£lf jhtu¤njhL ÏizªJ thœ»wJ.
Pa
 é¤jf¤jhtu« ghj«, Ó£lh, btoé¤jf« v‹w _‹W gFÂfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.

 ghj« Fäœ ngh‹w mik¥ig bg‰WŸsJ.
eet eet
 ÏJ nfÛ£lf¤ jhtu¤ÂèUªJ C£l¤ij vL¤J é¤jf¤ jhtuÂj‰F jU»wJ.
t t
 F£ilahd Ó£lh ghj¤ijÍ« btoé¤jf¤ijÍ« Ïiz¡»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 btoé¤jf« XuL¡fhyhd ghJfh¥ñ ciwia¥ bg‰WŸsJ.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 btoé¤jf« v©z‰w vny£l®fisÍ« x‰iwkoa é¤JfisÍ« bfh©LŸsJ.
ddaass
 btoé¤jf« _Lftr« vD« ghJfh¥ñ ciwahš NH¥g£LŸsJ
a
dd s
a s
P
.. Paa
 KÂ®ªj btoé¤jf« bto¤J é¤JfŸ btëna‰w¥gL»‹wd.
P
.. Paa
w
w
 vny£l®fŸ é¤JfŸ guÎjY¡F cjé brŒ»‹wd.
ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
47. kh®fh‹îahé‹ thœ¡if RH‰Áæ‹ cUtiu jUf
t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
dda
48. ÛbsG« jhtu§fŸ v‹whš v‹d?
ass a
dd s
a s
P Paa P Paa
 bryhíbdšyh jhtu« tw£Á fhy¤Âš KGikahf RU©L éL»wJ. <u¥gj« Û©L«
.. ..
w
w ww
»il¤jÎl‹ gRik bgW»‹wJ Ï¥g©Ã‰F ÛbsG« jhtu§fŸ v‹W bga®.
wwww wwww
ww
49. irf° jhtu¤Âš fhz¥gL« ÏUtif Ïiyæ‹ bga®fis F¿¥ÃLf

 jiH ÏiyfŸ
 brÂš ÏiyfŸ.
50. irf° jhtu¤Âš fhz¥gL« ÏUtifahd nt®fŸ ahit ?
eet t
 Mâ nt®
eet t
l a
l i
a .iN
.N  gtH nt®.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
51. irf° Nè‹ NYiw mL¡FfŸ ahit ?
a
dda
 irf° Nš x‰iw NYiwahš MdJ.
aa
 NYiw 3 mL¡Ffis bfh©L fhz¥gL»wJ. mit
aa a
dd a
ww P
..P
 btëaL¡F - rh®¡nfhbl°lh
w
w P
.. P
wwww
 eLmL¡F - °»ënuhbl°lh
 cŸsL¡F. wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
52. irf° T£oiy¡ fh«Ã‹ cŸsik¥ig étç.

 T£oiy¡ fh«Ã‹ FW¡Fbt£L¤ njh‰w¤Âš jo¤j »ó£o»Ÿ Nœªj btë¥ñw mL¡Ffshd
eet tñw¤njhiy¥ bg‰WŸsd.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 Ïj‹ c£ñwkhf °»ëu§ifkhédhš Md ñw¤njhyo¤njhš fhz¥gL»wJ. ÏJ Ïiy¡fh«Ã‹
a .iN
.
assaa aa aa
nk‰ñw« Ïu©L mL¡FfshY«, Ñœ¥ñw« gy mL¡FfshY« MdJ.
a s
a s
 mo¥gil¤ÂR ghu‹ifkhédhš MdJ.
dd a
dd s
a s
.. Paa
 th°Fyh®¡ f‰iwfŸ jiy¡Ñœ Xnkfh toéš mikªJ fhz¥gL»wJ.
P P
..Paa
 x›bthU th°Fy¡ f‰iwÍ« XuL¡»š mikªj °»ëu§ifkhédhš Md f‰iw ciwia¥
w
w ww
wwww wwww
bg‰WŸsd.
 th°Fy¡ f‰iwfŸ xU§fikªjit, Âwªjit, cŸneh¡»a iry« bfh©lit.
 f‰iwfS¡F btë¥ñwkhf XuL¡fhš Md mf¤njhY«, Áy mL¡Ffëš mikªj
bgçir¡»S« NœªJŸsd.
 th°Fy¡ f‰iwfëš Ïu£il iry ãiy fhz¥gL»wJ.
et
e t eet t
et
 ikaneh¡F, ika éy¡F vd Ïu©L tif iryK« fhz¥gL»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l
53. blçnlh~ig£LfŸ th°Fy¤ bjhF¥ñila òth¤jhtu§fŸ vd miH¡f¡ fhuz« ahJ? i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 blçnlh~ig£fëš th°Fyh® ÂR¡fshd iry« k‰W« ~ñnsha« fhz¥gLjhš Ïit
aa aa
.N
PP add
th°Fyh® bjhF¥ñila òth¤jhtu§fŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
a P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 3 cly¥ òwmik¥Ãaš
eet t eet t
lalai .iN
.N
1. Ñœf©lt‰¿š gšfhŒ¥ñ¤jhtu« vJ?
(m) khŠÁ~bguh
l a
l i
a .iN
.N
(M) gh«òrh (Ï) äôrh
l a
l i
a .iN
. (<) mnf›
assaa 2. nt®fŸ v‹git
aa a
dd s
a aa
s
(m) Ñœneh¡»ait, vÂ® òé eh£lKilait, ne® xë eh£lKilait
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww
(M) Ñœneh¡»ait, ne® òé eh£lKilait, vÂ® xë eh£lKilait P
..P
wwww wwww
(Ï) nkš neh¡»ait, ne® òé eh£lKilait, vÂ® xë eh£lKilait
(<) nkš neh¡»ait, vÂ® ñé eh£lKilait, ne® xë eh£lKilait
3. Ãiunah~Ãšy«, lah°nfhçah - Ïj‰F vL¤J¡fh£L.
(m) Ïiy bkh£L, Eå bkh£L (M) Ïiy bkh£L, j©L bkh£L
et
e t
(Ï) j©L bkh£L, Eå bkh£L
eet t (<) j©L bkh£L, Ïiy bkh£L
et
lalai.iN
.N
4. Ñœ¡f©lt‰¿š rçahd T‰W vJ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
(m) igr« r£ilt« jhtu¤Âš Á‰¿iyfŸ g‰W¡f«Ãahf kh¿ÍŸsd.
aass as
as
.N
(M) mlyh‹îah jhtu¤Âš Eå bkh£L K£fshf kh¿ÍŸsJ.
PPaadd
(Ï) be¥gªj° jhtu¤Âš eL eu«ñ _oahf kh¿ÍŸsJ.
P Padd
a
ww..
(<) °ikyh¡° jhtu¤Âš kŠrç m¢R g‰W¡f«Ãahf kh¿ÍŸsJ.
w
w ..
wwww
5. jtwhd Ïizia¤ nj®ªbjL
wwww
lai
(m) äô[h – X® eL eu«ò (M) yh¥yh¥ - K¢Á‰¿iy m§if¡T£oiy
(Ï) mfhè~gh - Ïiy bkhir¡ (<) mykh©lh - _éiy mikÎ
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
i l a
l i
a .iN
.
assaa aa a s
a aa
s
1. ntç‹ gFÂfis¥ gl« tiuªJ ghf« F¿?
dd aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
2. Ñœ¡f©lt‰¿‹ x‰Wik, nt‰Wikfis vGJf.

(m) nt® bkh£LfŸ, Ïiy bkh£LfŸ
(M) Ïiy¤ bjhêš j©L - FW Ïiy¤ bjhêš j©L
m) nt® bkh£LfŸ Ïiy bkh£LfŸ
eet t
x‰Wik
eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
1. cly Ïd¥bgU¡f¤Â‰F cjÎ»wJ. cly Ïd¥bgU¡f¤Â‰F cjÎ»wJ.
l a
l i
a lalai l a
l i
a .
assaa ssaa s aa
s
nt‰Wik
1.
a
dda
g¡f nt®fëš ÏUªJ njh‹W»wJ
aa a
dd a
Ïiyfëš njh‹W»wJ.
aa
2.
P
..P
nt®fëš ÏUªJ k©Q¡F btëna
ww w
w P
.. P
Ïiyfë‹ eu«ñfëèUªnjh mšyJ
wwww wwww
njh‹W»‹wJ éë«ÃèUªnjh njh‹W»‹wJ
3. v.fh : äšè§nlhåah v.fh : Ãiunah~Ãšy«
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
M) Ïiy¤ bjhêš j©L FW Ïiy¤ bjhêš j©L
eet t
x‰Wik
eet t
lalai .iN
.N 1. gRik ãw, j£ilahd, cU©il tot
l a
l i
a .iN
.N gRik ãw,
l a i .iN
.
j£ilahd,
l a cU©il tot
assaa aa aa
j©lhF«. j©lhF«.
2.
a
dd s
a s
j©lhdJ Ïiyfë‹ ntiyahd j©lhdJ a
dd s
a s
Ïiyfë‹ ntiyahd
P
.. Paa
xë¢nr®¡ifia¢ brŒ»wJ
P
..Paa
xë¢nr®¡ifia¢ brŒ»wJ
w
w ww
wwww wwww
nt‰Wik
1. gy fQ¡fisÍ«, fQéil¥ x‹W mšyJ Ïu©L fQéil¥gFÂfis
gFÂfisÍ« bfh©LŸsd. k£Lnk bfh©LŸsd.
2. v.fh : xg‹Áah v.fh : m°guhf°
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
3. nt® VWbfhofŸ v›thW j©L VWbfhofëèUªJ ntWgL»‹wd?
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
t.v nt® VW bfhofŸ j©L VW bfhofŸ
aa aa
.N
©
PPaadd P Padd
a
1.
ww..
jhtu§fë‹ fQ¡fëèUªJ
njh‹W« nt‰¿l nt®fë‹ _y«
w
w ..
Ï›tif jhtu§fëš Mjhu¤ij¥ g‰¿
VWtj‰fhd Áw¥ò¤ jftik¥ñfŸ »ilahJ.
wwww
Mjhu¤ij¥ g‰¿ jhtu§fŸ
wwww vdnt j©L¥ gFÂna Mjhu¤ij¢ R‰¿
lai
VW»‹wd. Ã‹å ts®»‹wd.
2. v.fh: ig¥g® Õlš ig¥g® ie¡u«, v.fh: Inghäah, f‹thšÎy°, lhèf°,
Ëouh bAè¡°, nghjh° »is£nlhçah, Fé°Fthè°
eet t sa eet t
.iN .iN .iN
4. tu«g‰w »is¤jiyÍ«, tu«ñila »is¤jiyÍ« x¥ÃLf.
l a
l i
a .N t. tu«g‰w »is¤jš
l a
l i
a .N l a
l i
a .
tu«ñila »is¤jš
assaa v©
1.
aa a
dd s
a
Ï›tif j©L »is¤jèš Eå
aa
s
aa a
dd s
a aa
s
Ï›tif j©L »is¤jèš Eå bkh£L
da
P
.. P
bkh£L jilæ‹¿ bjhl®ªJ ts®ªJ
w
w P
.. P
Áyfhy ts®¢Á¡F¥ ÃwF ã‹W éL»wJ.
ww
wwww wwww
bfh©nl br‹W gy g¡fth£L¡ Ã‹d® jhtu¤Â‹ ts®¢ÁahdJ g¡f
»isfis cUth¡F»wJ. M¡FÂR¡fë‹ _ykhfnth, bkh£Lfë‹
_ykhfnth eilbgW»wJ.
Pa
2. v.fh: ghèahšÂah v.fh: irf°
t t t t
5. X® eL eu«gikÎ¡F« gy eL eu«gikÎ¡F« ÏilnaÍŸs ntWgh£il TW.
ee ee
l a
l i
a .iN
.N t.© X® eL eu«gikÎ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
gy eL eu«gikÎ
assaa aa aa
w.
1. Ïiyæ‹ ika¤Âš xnu xU ika Ïiyæ‹ xU ñŸëæèUªJ Ïu©L mšyJ

eu«ñ k£L« cŸsJ.
ddaass a s
a s
gy ika eu«ñfŸ njh‹W»wJ.
dd
2.
P aa
ika eu«ÃèUªJ gy »is eu«ñfŸ
.. P P aa
gy ika eu«ñfŸ Ïiyæ‹ btë¥ñwkhfnth
.. P
w
w
njh‹¿ xU tiy¥Ã‹diy
ww
mšyJ nk‰ñwkhfnth brš»wJ.
wwww wwww
ww
V‰gL¤J»wJ.
3. Ïj‹ kWbga® ÁwF tot tiy¥ Ïj‹ kWbga® m§if tot tiy¥Ã‹dš
Ã‹dš eu«gikÎ MF«. eu«gikÎ MF«.
4. v.fh: khŠÁ~bguh Ï©ofh, v.fh: F¡f® Ã£lh (órå), ÿ~gh (Õ®¡f§fhŒ).
~igf° çèínah[h.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
TLjš édh¡fŸ
l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
6. jhtu nt®fë‹ Kjšãiy¥ gâfis¡ TW.
aa a
dd s
a aa
s
P
..P
 ÚiuÍ«, fåk§fisÍ« k©âèUªJ c¿ŠR»wJ.
ww w
w P
.. P
wwww wwww
 jhtu¤ij k©âš ãiy ãW¤J»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
7. ntç‹ g©ñfis¥ g£oaèLf.
eet
ntç‹ g©ñfŸ
t
 nt®fŸ jhtu m¢Á‹ Ñœneh¡» tsU« gFÂahF«.
eet t
lalai .iN
.N  nt®fŸ gRika‰wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 fQ¡fŸ, fQéil¥gFÂfŸ k‰W« bkh£LfŸ m‰wJ.
 nt®¤õéfis¡ bfh©LŸsd
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa
 nt®fŸ ne® ñé eh£lK«, vÂ® xëeh£lK« cilaJ.
P
..Paa
w
w
8. nt® cUkh‰w« v‹gJ ahJ? Mâ nt® cUkh‰w¤ij¥ és¡F.
ww
wwww wwww
 Áy jhtu§fë‹ nt®fŸ Kjšãiy¥ gâfis¤ jéu ntW Áy gâfisÍ« brŒ»‹wd.
Ïj‰F nt® cUkh‰w« v‹W bga®.
Mânt® cUkh‰w« - nrä¥ñ nt®fŸ
T«ñ tot nt®fŸ
et
e t t t
 T«ñ tot« bfh©l Ï›nt®fŸ mo¥gFÂæš mf‹W«, Eå neh¡»¡ FW»Í« fhz¥gL«.
ee
et
lalai.iN
.N
 v.fh: lh¡f° fnuh£lh (nfu£).
ÏUKid¡ T® tot nt®fŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 Ï›nt®fŸ eLéš gU¤J«, ÏUKidfŸ FW»Í« fhz¥gL«.
aa aa
.N
g«gu tot nt®fŸ
PPaadd
 v.fh : u~ghd° r£ilt° (KŸs§»).
P Padd
a
ww.. w
w ..
 Ï›nt®fë‹ nkšgFÂ äf¥gU¤J«, Eå¥gFÂ ÂObud thšnghš FW»Í« fhz¥gL«.
wwww
 v.fh : Õ£lh tšfhç° (Õ£%£).
wwww
lai
9. ntç‹ gFÂfŸ ahit ?
 nt®Kid ghu§ifkh bršfshš Md Féªj mik¥Ãdhš NH¥g£oU¡F«. Ïj‰F nt® _o
v‹W bga®. ÏJ tsuh¡f¤ÂR¡fis ghJfh¡»wJ.
eet t sa eet t
 nt®¥gFÂia mj‹ tsuh¡f¤ j‹ikæ‹ mo¥gilæš _‹W k©ly§fshf¥ Ãç¡fyh«.
l a
l i
a .iN
.N  tsuh¡f¤ÂR k©ly«
 Ú£Á k©ly«
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa  KÂ®¢Á k©ly«.
tsuh¡f¤ÂR k©ly«
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
P
.. P P
.. P
 nt® _o¡F r‰W nkš cŸs gFÂahF«, ÏÂš M¡F ÂR¡fŸ fhz¥gL»‹wd.
Ú£Á k©ly«
w
w ww
wwww wwww
 M¡FÂRé‰F r‰W nkYŸs gFÂahF«, ÏÂš Ú£Á milÍ« bršfŸ fhz¥gL»‹wd Ús¤ij
mÂfç¡f cjÎ»‹wd.
Pa
KÂ®¢Á k©ly«.
 Ú¢R k©ly¤Â‰F r‰W nkYŸs gFÂahF«, ÏÂš KÂ®ªj khWghL milÍ« bršfŸ
eet tfhz¥gL»‹wd
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 Ï¥gFÂæèUªJ ñw¤njhš, ñwâ, th°Fyh® f‰iwfŸ ntWghL mil»‹wd.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
10. Rthr nt®fŸ v‹gJ ahJ? v.fh jUf.
w.
aass
 Ú®ãu«Ãa rJ¥ñ ãy§fëš fh‰nwh£l« äf¡ Fiwthf fhz¥gL«.
dd a
dd s
a s
.. Paa
cUth¡F»‹wd Ïj‰F Rthr nt®fŸ v‹W bga®.
P
.. Paa
 Ï›él§fëš tsU« fh£L¤jhtu§fŸ Rthr¤Â‰fhf vÂ® ñé eh£lKila Áw¥ñ nt®fis
P
w
w ww
wwww wwww
 Ï¢Rthr nt®fŸ mÂf v©â¡ifæyhd Rthr¤Jisfis¡ bfh©oU¡»wJ.
ww
 v.fh : mébr‹åah, iunrhnghuh.

11. bjh‰W mšyJ btyhbk‹ nt®fŸ v‹gJ ahJ? vL¤J¡fh£L jUf.
 Áy bjh‰W thœ M®¡»LfŸ, Áw¥ñ tif bjh§F« nt®fis cUth¡F»‹wd.
 Ï›tif nt®fŸ btyhbk‹ v‹D« bk‹ikahd ÂRit¡ bfh©LŸsd.
eet t eet
 Ï¤ÂR fh‰¿èUªJ <u¤ij c¿ŠRtj‰F cjÎ»wJ. t
l a
l i
a .iN
.N  v.fh: th©lh.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa a ssaa
12. c¿ŠR mšyJ x£L©â nt®fŸ v‹gJ ahJ?
dda a
dd s
a aa
s
 x£L©â jhtu§fë‹ ntuhdJ X«ñæç¤ ÂRé‰FŸ Jis¤J¢ br‹W r¤J¡fis c¿Šr
aa aa
P
..P P
.. P
nt‰¿l nt®fis cUth¡F»‹wd. Ï›nt®fS¡F c¿ŠR mšyJ x£L©â nt®fŸ v‹W
bga®.
ww w
w
wwww
 v.fh: f°»ô£lh, fÁjh, é°f«.
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
13. xë¢nr®¡if nt®fŸ v‹gJ ahJ? v.fh jUf.

 Áy jhtu§fë‹ nt®fŸ gR§fâf§fis¤ njh‰Wé¤J gRik ãwkhf kh¿ xë¢nr®¡if¡F
eet t eet
cjÎ»‹wd. Ïj‰F xë¢nr®¡if nt®fŸ v‹W bga®. t
lalai .iN
.N  v.fh: ilndh°nghuh (ÓªÂš bfho)
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
14. jhtu¤ j©o‹ g©ñfis g£oaèL.
jhtu¤ j©o‹ g©ñfŸ
aa a
dd a aa a
dd a
P
.. P
 j©L bghJthf jhtu¤Â‹ jiunkš tsU« gFÂahF«.
w
w
 ne® xë eh£lK«, vÂ®òé eh£lK« bfh©lJ.
ww P
..P
wwww
 fQÎ«, fQéil¥ gFÂfS« cilaJ.
wwww
 j©oš cly bkh£LfS«, Ïd¥bgU¡f bkh£LfS« fhz¥gL»‹wd.
 Ïs« j©L gRik ãw¤Âš ÏU¥gjhš xë¢nr®¡ifæš <LgL»wJ.
 j©lhdJ ky®fisÍ« fåfisÍ« jh§F»wJ.
et
e t j©oš »isfŸ ñwtsçfshf¤ njh‹W»wd.
eet t
et
lalai.iN
.N
15. j©o‹ gâfŸ ahit ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
Kjšãiy gâfŸ
aass
 jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ, ky®fŸ k‰W« fåfis¤ jh§f cjÎ»‹wJ.
as
as
.N
aadd
 ntçèUªJ ÚiuÍ«, fåk§fisÍ« k‰w gFÂfS¡F¡ fl¤j cjÎ»wJ.
PP P Padd
a
ww.. w
w ..
 ÏiyfŸ jahç¡F« czit¤ jhtu¤Â‹ Ãw gFÂfS¡F¡ fl¤J»wJ.
wwww
16. Ïiyæ‹ ghf§fŸ ahit ?
wwww
lai
 Ïiyæ‹ _‹W K¡»a ghf§fŸ
 Ïiyao¥gFÂ
 Ïiy¡fh«ò
eet t  Ïiy¥gu¥ò
sa eet t
.iN .iN .iN
Ïiyao¥gFÂ
l a
l i
a .N l l i
a .N
 j©o‹ fQÎl‹ Ïiz¡f¥g£LŸs Ïiyæ‹ mo¥gFÂ Ïiyao¥gFÂ vd¥gL«.
a l a
l i
a .
assaa aa aa
 Ïit tsU« bkh£Lfis ghJfh¡»‹wd.
Ïiy¡fh«ò
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 ÏJ Ïiy¥gu¥ig¤ j©Ll‹ Ïiz¡F« ghykhF«.
w P
.. P
 Ïit cUis totkhfnth j£ilahfnth fhz¥gL«.
w ww P
.. P
wwww wwww
 fh«ig¥ bg‰¿U¡F« Ïiyfis fh«ñil ÏiyfŸ v‹W miH¡»‹nwh«.
 v.fh : iAÃ°f°.
 fh«g‰w Ïiyfis fh«Ãè ÏiyfŸ v‹W miH¡»‹nwh«.
Pa
 v.fh : fnyh£nuhÃ° (vU¡F)

Ïiy¥gu¥ñ / Ïiy¤ jhŸ
eet t eet t
 Ïiyæ‹ j£ilahd gFÂ¡F Ïiy¥gu¥ñ mšyJ Ïiy¤jhŸ v‹W bga®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ïiy¤jhëš xë¢nr®¡if, tëgçkh‰w«, Úuhé¥ngh¡F ngh‹wit eilbgW»‹wd
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 Ïiy¤jhë‹ ika¤Âš ikaeu«ñ«, mÂèUªJ g¡fth£L eu«ñfS«, mt‰¿èUªJ gy bkšèa
w.
aas
Á¿a eu«ñfS« fhz¥gL»‹wd.
dd s a
dd s
a s
P
.. Paa
17. Ïiyæ‹ Kj‹ik gâfŸ ahit?
P
.. Paa
 xë¢nr®¡if
w
w ww
wwww wwww
ww
 Úuhé¥ngh¡F
 thÍ gçkh‰w«
 bkh£Lfis¥ ghJfh¤jš
 ÚiuÍ«, Úçš fiuªJŸs bghU£fisÍ« fl¤Jjš.
eet t
18. Ïiy¤bjhêšfh«ñ v‹whš v‹d?
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
 Ïiy¡fh«ò j£ilahd, gRikahd Ïiy ngh‹W cUkh‰w« milªÂU¥gnj Ïiy¤ bjhêš
.
assaa aa aa
Ïiy¡fh«ñ v‹W miH¡f¥gL»wJ.
a ss
 Ïit xë¢nr®¡if k‰W« Ïiyæ‹ gšntW gâfisÍ« nk‰bfhŸ»‹wJ.
dda a
dd s
a s
P
..Pa
 v.fh : mnfîah MçFè~gh®ä°.
a P
.. Paa
ww
19. Ïiy mL¡fikÎ v‹whš v‹d?
w
w
wwww wwww
 j©oš Ïiy mikªÂU¡F« Kiw¡F Ïiy mL¡fikÎ v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
20. FLit¤ jhtu« g‰¿¡ F¿¥ñ tiuf.

 be¥gªj° jhtu¤Âš ÏiyahdJ FLit tot¤Âš khWghL milªJŸsJ.
eet t eet t
 be¥gªj° jhtu¤Âš Ïiyæ‹ mogFÂahdJ Ïiy¥gu¥ghfÎ«, ika eu«ghdJ RUŸ f«Ã
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a i
ngh‹W g‰W¡ f«ÃahfÎ«, Ïiyæ‹ nk‰gu¥ghdJ FLitahfÎ«, EåahdJ FLitia _L«
l a .iN
.
assaa aa aa
_oahfÎ« cUkh‰wkilªJŸsJ.
a
dd s
a s
21. Ïiy g‰W¡ f«ÃfŸ g‰¿¡ F¿¥ñ tiuf. a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
 Áy jhtu§fŸ äfÎ« eèªj j©Lfis¡ bfh©LŸsjhš Ïit Mjhu¤ij¥ g‰¿¡ bfhŸs
w
w
g‰WU¥ñfis cUth¡F»‹wd.
ww
wwww wwww
 jhtu§fë‹ ÏiyfŸ ghÂahfnth mšyJ KGikahfnth g‰W¡ f«Ãfshf cUkh¿ÍŸsd.
 KG Ïiy - y¤iju°
22. Ïiy¡ bfh¡»fŸ g‰¿¡ F¿¥ñ tiuf.
 Áyjhtu§fë‹ ÏiyfŸ bfh¡» ngh‹W cUkh‰w« milªJŸsd. Ï¡bfh¡»fŸ jhtu§fŸ
et
e t eet t
et
g‰¿ VWtj‰F cjÎ»‹wd.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 Ã¡ndhåah c§»°nf£o jhtu¤Âš Eå¢Á‰¿iyfŸ _‹W T®ikahd, tisªj óid ef«
a .iN
.
assaa aa aa
ngh‹w mik¥ghf kh¿ÍŸsd.
a ss ass
 Ï¡bfh¡»fŸ ku§fë‹ g£ilia bjh‰¿¡ bfh©L VWtj‰F¤ Jiz brŒ»‹wd.
a a
.N
Paadd P Padd
a
 m°guhfì° (j©Ù®é£lh‹ »H§F) - Ïiy K£fŸ bfh¡»fshf¢ brašgL»‹wd.
P
ww..
23. Ïiyæ‹ thœehŸ mo¥gilæš Ïiy cÂ®it tif¥gL¤Jf.
w
w ..
cl‹ cÂ®git
wwww wwww
lai
 Ïiy cUthd clnd cÂ®ªJéL«
 v.fh : xg‹Áah
KÂ® cÂ®git
 ÏiyfŸ tsU« gUt¤Â‹ Koéš cÂ®ªJ éL»‹wd.
eet t
 v.fh : yhåah sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
gRik khwhjit
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ÏiyfŸ Óuhd Ïilbtëæš cÂ®tjhš jhtu§fëš v¥nghJ« ÏiyfŸ ãiy¤J fhz¥gL«.
cÂuh ÏiyfŸ
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 jhtu§fëš ÏUªJ ÏiyfŸ cÂ®tÂšiy
P
.. P
 v.fh : ngnfÁ FL«g jhtu«.
w
w ww P
.. P
wwww
24. Ïiyæ‹ g©ñfŸ ahit?
Ïiyæ‹ g©ñfŸ: wwww
Pa
 ÏiyfŸ j©o‹ g¡fth£L tsçfŸ MF«.

 ÏiyfŸ j©o‹ fQéèUªJ cUth»‹wd.
eet t
 j©o‹ ñw¤njh‹¿fshf cUth»‹wd.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
 tiuaW¡f¥g£l ts®¢Áæid¡ bfh©LŸsd.
l a i
a .iN
 Ïiy _‹W K¡»a¥ gFÂfis¡ bfh©LŸsd mit
l .N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 Ïiyao¥gFÂ
 Ïiy¡fh«ò
ddaass a
dd s
a s
P P
 Ïiy¥gu¥ò MF«.
.. aa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
25. Ïiyæ‹ mik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿¡fÎ«.
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
26. Ïiy mij¥ñ v‹whš v‹d? v.fh jUf.

 byT« tif¤ jhtu§fë‹ Ïiyao¥gFÂ mf‹W«, gU¤J« fhz¥gL« Ïj‰F Ïiy mij¥ñ
eet tv‹W bga®.
eet t
lalai .iN
.N  v.fh: »is£nlhçah (r§F ó)
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
27. Ïiy mL¡fikÎ tiffis étç.
a
dd a
 j©oš Ïiy mikªÂU¡F« Kiw¡F Ïiy mL¡fikÎ v‹W bga®.
aa aa a
dd a
P
.. P
 Ïiy mL¡fikÎ eh‹F tif¥gL« mit
w
w
 kh‰¿iy mL¡fikÎ
ww P
..P
wwww
 vÂçiy mL¡fikÎ
 _éiy mL¡fikÎ wwww
 t£l Ïiy mL¡fikÎ
kh‰¿iy mL¡fikÎ
et
e t
 xU fQéš xnu xU Ïiy k£L« fhz¥gL«.
eet t
et
lalai.iN
.N  ÏJ Ïu©L tif¥gL«.
l a
l a .iN
.N
 fQ¡fëš cŸs ÏiyfŸ kh¿kh¿ mikªÂU¡F« Kiw¡F kh‰¿iy mL¡fikÎ v‹W bga®.
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
RHš kh‰¿iy mL¡fikÎ
aa aa
.N
PPaadd
 ÏiyfŸ kh‰¿iy Kiwæš RHš mik¥ñ Kiwæš mikªJŸsd.
P Padd
a
w
ÏUtçir kh‰¿iy ÏiyfŸ
w.. w
w ..
wwww
 kh‰¿iy mikéš Ïu©Ltçirfëš mikªJŸsd.
wwww
lai
 v.fh : ghèahšÂah
vÂçiy mL¡fikÎ
 x›bthU fQéY« Ïu©L ÏiyfŸ vÂbuÂuhf mikªJŸsd.
eet
tiffŸ
t sa eet t
.iN .iN .iN
xU ngh¡F vÂçiy mL¡fikÎ
l a
l i
a .N  v.fh : Áoa«
l a
l i
a .N l a
l i
a .
assaa s aa s aa
FW¡F kW¡F vÂçiy mL¡fikÎ
a a s
 v.fh : fnyh£uhÃ°, MÁk« (JsÁ).
dd a
dd a s
aa aa
da
_éiy mL¡fikÎ
w P
.. P
 Ï›tif Ïiyaikéš x›bthU fQéY« _‹W ÏiyfŸ mikªJŸsd.
w ww P
.. P
wwww wwww
 v.fh : Úça« (muë)
t£l Ïiy mL¡fikÎ
 Ï›tif Ïiyaikéš x›bthU fQéY« _‹¿‰F nk‰g£l ÏiyfŸ t£lkhf mikªJ
Pa
fhz¥gL»‹wd.
 v.fh : mykh©lh.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
28. j©o‹ cUkh‰w¤ij tiugl« tiuf.
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t t t
ghl« : 4. ÏdbgU¡f¥ òwmik¥Ãaš
ee
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
1. bt¡ìšyç ÏjHikÎ Ïªj¡ FL«g¤Â‹ g©ghF«.
m) ~ngngì
a
dd
M) M°£nuì
a s Ï) brhyhndÁ
a
dd a s
<) Ãuhì¡nfÁ
P
.. Paa
2. Ïizªj Nyf ÏiyfŸbfh©l Nyft£l« Ï›thW miH¡f¥gL«,
P
..Paa
w
w
m) Ïizah¢ Nyf Ïiy Nyf«
ww
M) gy Nyf Ïiy Nyf«
wwww wwww
Ï) Ïizªj Nyf Ïiy Nyf« <) nk‰T¿a vJÎäšiy.
3. ÂuŸfå ÏÂèUªJ cUth»wJ
m) gy Ïizah¢ Nyf Ïiy Nyf¥ig
M) gy Ïizªj Nyf Ïiy Nyf¥ig
Ï) gy Nyf Ïiy Nyf¥ig
et
e t eet t
et
<) KG kŠrç
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
4. xU kŠrçæš ky®fŸ g¡fth£oš mo Kjš Eå neh¡»a tçiræš mikªÂUªjhš, Ïs« bkh£L
assaa aa aa
m) m©ikæèU¡F« M) nrŒikæèU¡F«
Ï) Ïil¢brUf¥g£oU¡F«
aass <) v§FäU¡F«
as
as
.N
5. c©ik¡få v‹gJ
PPaadd P Padd
a
ww..
m) kyç‹ Nyf¥ig k£Lnk fåahf cUthtJ
w
w ..
wwww wwww
M) kyç‹ Nyf¥ig k‰W« ñšèt£l« fåahf cUthtJ.
Ï) kyç‹ Nyf¥ig, ñšèt£l« k‰W« ò¤js« fåahf cUthtJ
lai
<) kyç‹ mid¤J t£l§fS« fåahf cUthtJ
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a s
a aa
s
aa
jå¤j mšèt£l«, nkšk£l¢ Nyf¥ig, bfh©l kyç‹ ky® N¤Âu¤Âid vGJf.a s
a aa
s
1. óto¢brÂYila, ò¡fh«ñ¢ brÂy‰w ÏUghš ky®, KGikahd Iªj§fky®, jå¤j ñšèt£l«,
dd dd
da

w
w P
.. P
óto¢ brÂYilaJ - Br
ww P
.. P

 wwww
ò¡fh«ñ¢ brÂy‰wJ - Ebrl
ÏUghš ky® - wwww
Pa
 jå¤j ñšèt£l« - K5
 jå¤j mšèt£« - C5
eet

t nkšk£l¢ Nyf¥ig - G
eet t
l a
l i
a .iN
.N
2. Ñœf©lt‰¿‰F fiy¢brh‰fŸjUf.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
m) xU tsk‰w kfuªj¤jhŸ
w.
aass
M) kfuªj¤jhŸfŸ xU f£lhf Ïizªj kfuªj¤jhŸfŸ
dd a
dd s
a s
éil:
.. Paa
Ï) mšè ÏjœfSl‹ ÏizªÂU¤jš
P P
.. Paa
w
w
 m) °ländhL (ky£L kfuªj«) ww
wwww wwww
ww
 M) xU f‰iw kfuªj¤jhŸ
 Ï) mšè x£oait.
3. T£L¡fåia ÂuŸfåæèUªJ ntWgL¤Jf.
eet t
t. v© ÂuŸ få
eet t T£L¡få
l a
l i
a .iN
.N 1.
lala .iN
X® jåkyç‹ Ïizahj Nyf§fŸ
i .N
cUth¡F»wJ. x›bthU jå NyfK«
l a
l a .iN
.
xU KG kŠrçÍ« mij¤ jh§F« kŠrç¡
i
fh«ñ« nr®ªJ cUthF« gšT£L¡fåna
assaa ssaa s aa
s
xU vëa ÁWfåahf khW»wJ. T£L¡få.
2. a
dda
v.fh: k¡ndhèah, uh°bg®ç, m‹ndhdh,
aa aa a
dd av.fh: m‹dhÁ, gyh, kšbgç, ~igf°.
P
..P
ghèahšÂah
ww w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
4. Nš x£L Kiwæ‹ tiffis vL¤J¡fh£Ll‹ és¡Ff.
eet t
Nš x£L¤ ÂR
eet t
lalai .iN
.N éë«ñ Nš x£LKiw
l a
l a .iN
.N
 Nyf¥igæš Nš x£L¤ÂR mikªÂU¡F« éj¤Â‰F Nš x£LKiw v‹W bga®.
i l a
l i
a .iN
.
assaa a dd s
a
x£oæU¡F«.
a
aa
s
 x‰iw¢ Nyf¤Â‹ éë«Ãš fhz¥gL« Nš x£L¤ÂRéš NšfŸ
a aa a
dd s
a aa
s
P
.. P
 v.fh ~ngngì
w
w ww P
..P
wwww wwww
m¢R Nš x£LKiw
 Nš x£L¤ÂRthdJ FW¡F¢RtUila gy NèiyÍila Ïzªj
Nyf¥igæ‹ ika m¢ÁèUªJ njh‹W«.
 v.fh. iAÃ°f°
jL¥ñ¢ Rt® Nš x£LKiw
et
e t eet t
 NšfŸ Nyf¥ig Ãç¡F« FW¡F¢ Rt®fë‹ ñw¥gu¥Ãš x£oæU¡F«.
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 v.fh ã«~gnaì.
l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd
Rt® Nš x£LKiw
P Padd
a
 xuiw bfh©l gy NèiyÍila Ïizªj Nyf¥igæ‹ Rt®fë‹
ww.. w
w ..
ÛJ mšyJ NèiyfŸ rªÂ¡F« Ïl§fëš Nš x£L¤ÂR fhz¥gL«.
wwww 
wwww
v.fh : fLF, m®ínkh‹, btŸsç.
lai
jå¤j ika Nš x£LKiw
 gy Nèiy bfh©l FW¡F¢ Rt® m‰w Ïizªj Nyf¥igæ‹ ika
m¢Áš Nš x£L¤ÂR fhz¥gL«.
eet t sa

eet t
v.fh. nfçnah~Ãšnyì, ilahªj°, Ãç«nuh°.
l a
l i
a .iN
.N l a
l
mo¢Nš x£LKiw i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 Xuiw bfh©l Nyf¥igæ‹ mo¥ñw¤Âš Nš x£L¤ÂR fhz¥gL«.
aa a
dd a
 v.fh. NçafhªÂ, M°£nuÁ, khçnfhšL
aa a
dd a
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww
5. jFªj vL¤J¡fh£LfSl‹ rij¡fåæ‹ tiffis étç.
wwww
Pa
jå¢ rij¡få
 x‰iw kyç‹ xU Nyf¥igæèUªJ cUthF« fåahF«.
eet t eet t
 få¤njhš rij¥g‰WlD« rhW ãiwªJ« fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 få¤njhš btë¤njhš, eL¤njhš, c£njhš vd ntWg£L¡ fhz¥gL»wJ. nkY« ÏJ
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
Ñœ¡f©l c£ÃçÎfis¡ bfh©LŸsJ.

m. rij¡få
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
 Ïu©L mšyJ gy Nyf ÏiyfŸ ÏizªJ cUthF« fåahF«.
w
w w
 fåæ‹ btë¤njhš bkšèajhfÎ«, eL¤njhš k‰W« c£njhš
w
wwww wwww
ww
ntWghl‰W« fhz¥gL«.
 ÏitfŸ rhW ãiwªj gFÂia cUth¡F»wJ.
 ÏÂš éijfŸ ñijªJ fhz¥gL»wJ.
 vL¤J¡fh£L : j¡fhë, ngç¢ir, Âuh£ir, f¤Âç.
M. cŸ X£L¢ rij¡få
eet t 
eet t
x‰iw¢ Nyf Ïiy bfh©l nkšk£l¢ Nyf¥igæèUªJ
l a
l i
a .iN
.N cUth»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ïit bghJthf xU éij bfh©l fåahF«.
aass a s
a s
 btë¤njhš ÏW¡fkhd njhš ngh‹W«, eL¤njhš rij¥g‰Wl‹ rhW
dd dd
P
..Paa
fhz¥gL»wJ. P
.. Paa
ãiwªJ«, c£njhš fš ngh‹W fodkh» éijia¢ NœªJ«
ww w
w
wwww wwww
 vL¤J¡fh£L : kh, bj‹id.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
Ï. btë X£L¢ rij¡få

 Ï¡få Ñœk£l¢ Nyf¥igæ‹ Ïizªj _‹W Nyf Ïiy
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
Nyf¤ÂèUªJ cUth»wJ.
lalai l a
l i
a l a
l i
a
 få¤njhš njhš ngh‹nwh mšyJ fod¤ j‹ik bg‰nwh, .
assaa s aa
s s aa
s
rij¥g‰Wl‹ Toa eL¤njhiyÍ«, bk‹ikahd c£njhiyÍ«
aa a
dd aNœªJ fhz¥gL»wJ.
aa a
dd a
w
w P
.. P 
<. vYä¢ir tif¡ få
ww P
..P
vL¤J¡fh£L : btŸsç, j®òrâ, Riu¡fhŒ, órâ.
wwww 
wwww
 Ï¡få Ïizªj gy Nyf ÏiyfisÍ«, gy Nyf miwfisÍ«
bfh©l nkšk£l¢ Nyf¥igæèUªJ njh‹W»‹wJ.
Ïj‹ fåÍiw v©bzŒ Ru¥ÃfSl‹ Toa btë¤njhyhfÎ«,
eh®¤j‹ikÍl‹ Toa eL¤njhyhfÎ« ntWghlilªJ fhz¥gL»wJ.
et
e t eet
 c£njhš gy bjëthd miwfŸ bfh©L« rij¥g‰WŸs gy
t
et
.iN .iN .iN
rhWãiwªj õé¥ ngh‹w mik¥ñfshš ãu«ÃÍ« fhz¥gL»wJ.
lalai .N a i .N
 vL¤J¡fh£L : MuŠR, vYä¢ir.
l l a l a
l i
a .
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd
c. bghŒ¡få
P Padd
a
 Ï¡få Ñœk£l¢ Nyf¥igæ‹ Ïizªj gy Nyf Ïiy
ww.. Nyf¤ÂèUªJ njh‹W»‹wJ.

w
w ..
wwww 
wwww
ÏÂš ò¤js« Nyf¥igÍl‹ ÏizªJ få cUth»wJ.
lai
 ÏJ rij¥g‰WŸsjhf kh¿ c©ik¡fåia NœªJ fhz¥gL«.
 fåæ‹ btë¤njhš bkšèa njhš ngh‹W«, c£njhš FU¤bjY«ñ
ngh‹W« fhz¥gL«.
 vL¤J¡fh£L : M¥ÃŸ, ngç.
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
C. gyh°lh
l a
l i
a .iN
.N
 ÏJ xU rij¥g‰WŸs btoah¡fåahF«.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
 ÏJ Ïizªj gy Nyf ÏiyfisÍ«, gy Nyf miwfisÍ« bfh©l
a
dd a s
Ñœk£l¢ Nyf¥igæèUªJ njh‹W»‹wJ.
a
dd a s
aa aa
da
w
w P
.. P 
ww P
 Ïj‹ få¤njhš fodkhfÎ«, njhš ngh‹W« fhz¥gL«.
.. P
éijfŸ xG§f‰w Kiwæš x£o fhz¥gL»‹wd.
wwww wwww
 éijfë‹ btëÍiw (bl°lh) c©Q« gFÂahF«.
 vL¤J¡fh£L : khJis
Pa
eet t eet t TLjš édh¡fŸ
l a
l i
a .iN
.N
6. ãiw ky® v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaa
mšyJ ÏUghš ky® vd¥gL«.ss a
dd s
 xU kyçš kfuªj¤jhŸ t£l«, Nyft£l« Ïu©L« fhz¥g£lhš mJ ãiw ky® vd¥gL«
a s
P
.. Paa
7. g‹ghš ky®¤ jhtu§fŸ v‹gJ ahJ?
P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
 M© ky®, bg© ky® k‰W« ÏUghš ky® _‹W« xnu jhtu¤Âš fhz¥g£lhš mit g‹ghš
ww
ky®¤ jhtu§fŸ vd¥gL«.

 v.fh : thiH
8. iA¥nghifd° (Nyf Ñœ ky®) v‹whš v‹d?
 ñšè ÏjœfŸ, mšè ÏjœfŸ, kfuªjjhŸfŸ ngh‹wit nk‰k£l Nyf¥igæ‹ moæš
eet t eet t
ÏizªÂU¥gJ iA¥nghifd° vd¥gL«. v.fh : khšntì.
l a
l i
a .iN
.N lal
9. v¥Ãifd° (Nyfnkš ky®) v‹whš v‹d?
ai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 ñšè ÏjœfŸ, mšè ÏjœfŸ, kfuªjjhŸfŸ ngh‹wit Ñœk£l¢ Nyf¥igæ‹ nkšñw¤Âš
a
dda
ÏizªÂU¥gJ v¥Ãifd° vd¥gL«.
aa aa a
dd a
ww P
..P
 v.fh : btŸsç, M¥ÃŸ.
w
w P
.. P
wwww wwww
10. bghšèåa« v‹whš v‹d?
 kfuªj¤õŸfŸ x‹whf ÏizªJ xnu bjhF¥ghf¡ fhz¥gLtnj bghèåa« vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
11. ÁŠÁåîa° kfuªj¤jhŸ (m) ig ÏizÎ v‹whš v‹d? vL¤J¡fh£L jUf.

 kfuªj¡ f«ÃfŸ Ïizahkš jå¤J«, kfuªj¥igfŸ ÏizªJ« fhz¥gLtJ ÁŠÁåîa°
eet tkfuªj¤jhŸ vd¥gL«.
eet t
lalai .iN
.N  v.fh : M°£nuÁ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
12. KG ÏizÎ (m) Ádh‹lu° v‹whš v‹d? vL¤J¡fh£L jUf.
a a
dd a aa a
dd a
 kfuªj¡f«ÃfS«, kfuªj¥igfS« KGikahf ÏizªJ fhz¥gLtJ Ádh‹lu° vd¥gL«.
a
 v.fh : fh¡Óåah
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
13. uÁ«, ir« tif kŠrçfis ntW¥gL¤Jf.
uÁ« ir«
ika m¢R tu«g‰w ts®¢Á cilaJ. tu«òila ts®¢Á cilaJ.
ky®fŸ Eå neh¡»a tçiræš fhz¥gL«. ky®fŸ mo neh¡»a tçiræš fhz¥gL«.
et
e t
ky®jš ika« neh¡»aJ.
eet t ky®fŸ ika« éy»aJ.
et
.iN .iN .iN
KÂ®ªj ky®fŸ kŠrç m¢Á‹ moæš fhz¥gL«. KÂ®ªj ky®fŸ kŠrç m¢Á‹ Eåæš
lalai .N l a
l i
a .N a
fhz¥gL«.
l l i
a .
assaa 14. uÁnkh° tif kŠrçia étç.
aassaa as
asaa
.N
ika m¢R Ú©lit
PPaadd P Padd
a
jå uÁ« :
ww.. w
w ..
 »is¡fhj ika m¢Á‹ ÛJ fh«ñila ky®fŸ mo Kjš Eå neh¡»a tçiræš mikªÂU¡F«.
wwww
 v.fh : Fnuh£lnyçah
wwww
lai
fÂ® kŠrç
 tu«g‰w, »is¡fhj kŠrç¤j©o‹ ÛJ fh«g‰w ky®fŸ fhz¥gL»‹wd.
 v.fh : ehÍUé
eet
ÁWfÂ®
t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 »is¤j kŠrç¤j©o‹ x›bthU »isÍ« ÁWfÂ® vd¥gL«.
i
 fh«g‰w ky®fŸ mo Kjš Eå neh¡»a tçiræš mikªJŸsd.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 moæš Fq«fŸ vd¥gL« xU Ïiz kŠrç mo¢brÂšfŸ fhz¥gL»‹wd.
a a
dd a aa a
dd a
 x›bthU fh«g‰w kyçY« xU by«kh (òto¢brÂš) k‰W« xU ngèah (ò¡fh«ñ¢brÂš) cŸsJ.
a
da
w
w P P
 òéjœfŸ ãwk‰w brÂš (yho»óš) Ïiyfshf FW» ÏU¡F«.
..
 v.fh : beš, nfhJik.
ww P
.. P
bjh§FfÂ®
wwww wwww
 Ú©l bjh§F« ika m¢Áš ÏU ghš (mšyJ) xUghš ky®fŸ fhz¥gL»‹wd. ÏJ 'mbk©£'
Pa
vd miH¡f¥gL«.
 v.fh : mfhè~gh
t t
klšfÂ® (°gho¡°)
ee eet t
.iN .iN .iN
 v©z‰w fh«g‰w xUghš ky®fŸ, rij¥g‰Wila ika¤j©o‹ ÛJ mo Kjš Eå neh¡»a
l a
l i
a .N tçiræš mikªJŸsd.
l a
l i
a .N l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
ddaass
 KG kŠrçÍ« °ng¤ vd¥gL« t©z klyhš _l¥g£oU¡F«.
a
dd s
 kŠrç j©o‹ Ñœ gFÂæš bg© ky®fS«, Eå¥gFÂæš M© ky®fS« fhz¥gL»‹wd.
a s
P
 v.fh : bfhy¡nfìah
.. Paa P
.. Paa
T£L uÓ« (ghå¡»Ÿ)
w
w ww
wwww wwww
ww
 »isfis bfh©l uÓ« kŠrç¡F T£L uÓ« v‹W bga®.

 v.fh : khŠÁ~bguh
ika m¢R F£ilahdJ
 kŠrç j©L F‹¿a ts®¢Á cilaJ. Ïu©L tif¥gL« mit
 fhç«¥
eet t  m«bgš.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
fhç«¥
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 F£ilahd fh«ñila ky®fŸ kŠrç j©o‹ EåæY«, Úskhd fh«ñila ky®fŸ moæY«
fhz¥gL»‹wd.
a
ddass a
dd s
a s
..
 v.fh : ÓršÃåah Paa
 mid¤J ky®fS« Xnu k£l¤Âš fhz¥gL»‹wd.
P P
.. Paa
ww w
w
wwww wwww
T£L fhç«¥
 »isfis cila fhç«¥. v.fh : fhè~¥st®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
m«bgš
 Ú©l fh«ñila ky®fŸ kŠrç fh«Ã‹ Eåæš xU bghJthd Ïl¤ÂèUªJ njh‹W»‹wd.
eet t
 v.fh : mšèa« Ógh
eet t
lalai .iN
.N
T£L m«bgš
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 »isfis cila m«bgš kŠrç. v.fh : lh¡f° ( nfu£)
ika¤j©L j£ilahdJ
a
dd s
a s a
dd s
a s
.. Paa
 kŠrçæ‹ ika m¢R bgU«ghY« j£ilahf fhz¥gL«.
P P
..Paa
 ò¤js¤Â‹ ÛJ fh«g‰w mšyJ äf¢Á¿a fh«ñila ky®fŸ T£lkhf cUthF«. Ïj‰F
w
w ww
wwww wwww
ÁukŠrç mšyJ nf¥ÃLy« v‹W bga®.
ÁukŠrç
 M°lnuÁ, %ÃnaÁ k‰W« iknkhnrÁ FL«g¤Â‹ K¡»a¥g©ñ MF«.
 ÁukŠrçæš ÏUtif ÁWky®fŸ fhz¥gL»‹wd. mit
 t£L¢ ÁWky®fŸ mšyJ FHš tot ÁWky®.
et
e t eet
 fÂ® ÁW ky®fŸ mšyJ eh tot ÁWky®fŸ. t
et
lalai.iN
.N  ÁukŠrç ÏU tif¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
Xçd ÁukŠrç
aass
 xnu xU tif ÁWky®fŸ k£Lnk fhz¥gL«.
as
as
.N
aadd
 j£L ÁWky® k£L« bfh©l ÁukŠrç v.fh : bt®ndhåah.
PP P Padd
a
ww..
 fÂ® ÁW ky® k£L« bfh©l ÁukŠrç v.fh : ôhåah
w
w ..
wwww wwww
<çd ÁukŠrç
 ÏUtif ÁWky®fS« bfh©l ÁukŠrç.
lai
 v.fh : oiulh¡°.
15. irnkh° tif kŠrç v‹gJ ahJ? mj‹ tiffis gl¤Jl‹ és¡F.
eet t
irnkh° kŠrç
sa
 ika¤j©o‹ ts®¢Á jil¥g£L kyçš KotilÍ«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N a i .iN
.N
 KÂ®ªj ky®fŸ ika¤j©o‹ EåæY« Ïsky®fŸ mo¥gFÂæY« fhz¥gL«.
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
jå ir«
a a s
 xnu xU jåkyiu k£L« bfh©l kŠrç jå ir« kŠrç vd¥gL«.
dd a
dd a s
aa aa
da
 v.fh : Eå jå ir« : iAÃ°f°.
xU if¡»is¡F« kŠrç
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
 ika¤j©L xU kyçš KotilÍ«.
 g¡fth£oš cŸs Ïu©L òto¢ brÂšfëèUªJ xU f¡fbkh£L k£L« bjhl®ªJ tsU«.
 ÏJ bAèfhŒL, °fh®ÃahŒL ir« vd ÏUtif¥gL«.
Pa
bAèfhŒL ir«
 kŠrçæ‹ ika¤j©L xU g¡fkhf k£Lnk tsU«. Mu«gts®¢Áæ‹ nghJ k£L« RUŸ toéš
eet tmikªÂU¡F«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N  v.fh : bAäèah, cUis¡»H§F,
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
°fh®ÃahŒL ir«
aass
 kŠrçæ‹ f¡fbkh£LfŸ mL¤jL¤j¥ g¡f§fëš ty«, Ïlkhf tsU«.
dd a
dd s
a s
.. Paa
 gy rka« RUŸ mik¥Ãš fhz¥gL«.
P
jå il¡nfîa« (m) ÏUif¡ »is¤jš P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
 kŠrçæ‹ ikaj©L kyçš KotilÍ«.

 g¡f bkh£LfŸ Ïu©L« bjhl®ªJ tsU«.
 ÏJ _‹W ky®fŸ ml§»a bfh¤jhF«.
 KÂ®ky®fŸ EåæY«, Ïs« ky®fŸ g¡fth£oY« mikªjit. ÏJnt bkŒ ir« vd¥gL«.
 v.fh : #h°äd« (kšèif).
eet t
T£L il¡nfîa«
eet t
l a
l i
a .iN
.N  kŠrçæ‹ ikaj©L kyçš KotilÍ«.
lalai.iN
.N
 g¡fth£L »isfŸ x›bth‹W« jå il¡nfîa§fshf fhz¥gL»‹wd.
l a
l i
a .iN
.
assaa  v.fh : »ënuhbl‹£uh‹
aa a
ddassaa
 Á¿a mséyhd jå il¡nfîa« ir_š vd¥gL«.
aa a
dd s
a aa
s
gšif¡»is¡F« kŠrç
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
 kŠrçæ‹ ikaj©L kyçš KotilÍ«.
 g¡fth£L »isfŸ nkY« nkY« »is¤J¡ fhz¥gL«
 v.fh : Úça«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
16. Áw¥ñ tif kŠrç irah¤Âa« g‰¿ F¿¥ñ tiuf.
eet
irah¤Âa«
t
 KG kŠrçÍ« xU jå kyiu¥nghš fhz¥gL«.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Á¿a xUghš ky®fŸ nfh¥ig tot t£l¥ òto¢brÂš fhz¥gL«.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 M©ky®fŸ °fh®ÃahŒL Kiwæš mikªÂU¡F«. bg©ky® jå¤J, ik¥gFÂæš Ú©l
ò¡fh«ñl‹ fhz¥gL«.
a
dd s
a s a
dd s
a s
.. Paa
 kŠrç Mu¢Óuhfnth, ÏUg¡f¢Áuhfnth fhz¥gL«. P
..Paa
 M© ky®fŸ kfuªj¤jhŸ k£L«, bg© ky® Nyft£l« k£Lnk bfh©lit.
P
w
w ww
wwww wwww
 nj‹fu¥Ã t£l òto¢brÂè‹ nkš fhz¥gL«.
17. Áw¥ñ tif kŠrç iAgªnjhoa« g‰¿ F¿¥ñ tiuf.
 nfhs tot ò¤js¤Â‹ c£Rtçš xUghšky®fŸ mikªj kŠrçna iAgªnjhoa« vd¥gL«.
 ò¤js¤Âš fhz¥gL« Á¿a Âw¥Ã‰F M°onahš v‹W bga®. Ïit òtobrÂšfshš
et
e t NH¥g£oU¡F«.
eet t
et
lalai.iN
.N òw¤ÂY«, fyªJ fhz¥gL«.
l a
l a .iN
.N
 M©ky®fŸ Âw¥gU»š nk‰ñwK«, bg© ky®fŸ, ghš eLãiy ky®fŸ eLéèUªJ mo¥
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 v.fh : ~igf° Á‰¿d§fŸ (Myku«, m¤Â, murku«).
aa aa
.N
aadd
18. Ódh‹Âa« kŠrçæ‹ mik¥ig étç.
PP P Padd
a
ww..
 ÏJ xU Áw¥ñ tif kŠrçahF«.
w
w ..
wwww wwww
 t£lkhd j£Lngh‹w Âwªj ò¤js¤Â‹ ÛJ bg© ky®fŸ eLéY«, M©ky®fŸ éë«ÃY«
fhz¥gL»wJ.
lai
 v.fh: lh®°Oåah.
19. fy¥ñ tif kŠrçfis vL¤J¡fh£Ll‹ és¡Ff.
 uÁnkh° k‰W« irnkh° tif kŠrçæ‹ g©ñfŸ fyªJ fhz¥gL« kŠrçfS¡F fy¥ñ tif
eet t sa
kŠrç v‹W bga®. Ïit Ïu©L tif¥gL«
eet t
l a
l i
a .iN
.N
Â®r°
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ïit uÓ« m¢Áš mikªj ir«fŸ MF«.
a s
a s
 ika m¢Áš gy jå il¡nfîa ir«fŸ uÁnkh° Kiwæš mikªJŸsd.
dd a
dd s
a s
aa aa
da
 v.fh : MÁu« ( JsÁ)
bt®£oÁyh°l®
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
 ikam¢R Ïu©L vÂ® vÂ® g¡fth£L fh«g‰w ir«fis bfh©litahF«.
 Ïit °fh®ÃahŒL ir«fshf ts®ªJ fQit R‰¿ ky®fŸ T£lkhf fhz¥gL»‹wd.
 v.fh : èô¡f° (J«ig).
Pa
20. Mu¢ÓuikÎ ky®fŸ v‹whš v‹d? v.fh jUf.
eet t t t
 kyç‹ ika¤Âš bršYkhW vªj Mu¤Âš bt£odhY« ÏU rk ghf§fshf ÃçÍ« ky®fŸ
ee
l a
l i
a .iN
.N
Mu¢ÓuikÎ ky®fŸ vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
aass
21. ÏUg¡f¢ ÓuikÎ ky®fŸ v‹whš v‹d? vL¤J¡fh£L jUf.
dd a
dd s
a s
.. Paa
ÏUg¡f¢ rkÓuikÎ ky®fŸ vd¥gL«.
P
.. Paa
 kyç‹ xnu xU js¤Âš bt£odhš k£Lnk kyiu ÏUrk ghf§fshf Ãç¡f Koªjhš mJ
P
w
w ww
wwww wwww
 v.fh : rhšéah, MÁk«.
ww
22. nghkhyhí v‹whš v‹d?

 gH§fis g‰¿Í« mt‰iw¥ gæçL« Kiwfis g‰¿Í« étç¡F« njh£l¡fiy ghlÃçé‰F
nghkhyhí v‹W bga®.
e t t
23. bghŒ¡få v‹whš v‹d?
e eet t
l a
l i
a .iN
.N  ó¤js« - M¥ÃŸ
lala .iN
.N
 Nyf¥ig k‰W« kyç‹ Jiz ghf§fëèUªJ njh‹W« fåfS¡F bghŒ få v‹W bga®.
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 òéjœfŸ - gyh
aa a
dda
24. fUÎwh¢ Nyf¡få v‹whš v‹d?
aa a
dd a
w P
..P w
w P
.. P
 fUÎWjš eilbgwhkš cUthF« fåfS¡F fUÎwh¡ Nyf¡få v‹W bga®.
w
wwww wwww
 Ï›tif fåfëš éijfŸ fhz¥gLtÂšiy
 v.fh: thiH.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
25. ÂuŸ fåfŸ v‹whš v‹d? v.fh. jUf.

 gy Ïizah¢ Nyf§fŸ bfh©l xU jå kyçš ÏUªJ cUthF« fåfS¡F ÂuŸfå v‹W
eet tbga®.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 x›bthU jå¢ NyfK« xU ÁW fåahf khW»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 v.fh : ghèahšÂah.
a
dd s
a s a
dd s
a s
26. fåfë‹ gâfŸ ahit?
P
.. Paa P
..
 fåfŸ czthfÎ«, M‰wš jU« MjhukhfÎ« éy§FfS¡F ga‹gL»wJ.
Paa
w
w ww
 fåfŸ r®¡fiu, bg¡o‹, fçk mäy§fŸ, it£lä‹fŸ, fåk§fŸ ngh‹w ntÂ¥bghU£fë‹
wwww
Mjhukhf cŸsd.
 rhjfk‰w fhyãiyfëš éijfis ghJfh¡»wJ. wwww
 éijfŸ guÎtj‰F cjÎ»wJ.
 tsU« eh‰WfS¡F fåfŸ C£l« më¡»wJ.
et
e t
 Áy fåfŸ kUªJfë‹ Mjhukhf brašgL»‹wd.
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
27. ÏjHikÎ v‹whš v‹d? mj‹ tiffis étç.
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ñšè ÏjœfS«, mšè ÏjœfS« kyç‹ bkh£oš mikªÂU¡F« Kiw¡F ÏjHikÎ v‹W
bga®.
aass as
as
.N
bjhL ÏjHikÎ
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 ñšè Ïjœ mšyJ mšè Ïjœfë‹ éë«ñfŸ x‹iw x‹W jGthkš bjh£L¡ bfh©oUªjhš
wwww wwww
mj‰F bjhL ÏjHikÎ v‹W bga®.
 v.fh : khšntÁ (ñšèt£l«)
lai
ÂUF ÏjHikÎ
 ñšè mšyJ mšè Ïjê‹ xU éë«ñ k‰bwhU Ïjê‹ éë«ig¤ jGé¡ bfh©oUªjhš
mj‰F ÂUF ÏjHikÎ v‹W bga®.
eet t
 v.fh : br«gU¤Âæ‹ mšè ÏjœfŸ.
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
Fé‹F‹îaš
l a
l i
a .iN
.N
 Ïu©L mšè ÏjœfŸ btënaÍ«, Ïu©L mšè ÏjœfŸ cŸnsÍ« filÁ mšè Ïjê‹ xU
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
éë«ñ cŸnsÍ«, k‰bwhU éë«ñ btënaÍ« fhz¥gLtJ Fé‹F‹îaš mikÎ vd¥gL«.
 v.fh : bfhŒah ñšèt£l«
aa a
dd a aa a
dd a
da
mL¡F ÏjHikÎ
w
w P
.. P ww P
.. P
 ñšè ÏjœfŸ k‰W« mšè ÏjœfŸ xG§f‰W x‹iwbah‹W jGé¡ bfh©oU¡F«.
wwww wwww
 Ïjœ t£l¤Â‹ xU Ïjœ btënaÍ«, xU Ïjœ cŸnsÍ« k‰w _‹W Ïjœfë‹ xU éë«ñ
btë¥ñwK« k‰bwhU éë«ñ c£ñwK« fhz¥gL«.
Pa
 v.fh : nfîah
3 tiffŸ
eet t  VWjGÎ
eet t
l a
l i
a .iN
.N  Fé‹F‹îaš
 bt¡ìšyç
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
bt¡ìšyç (Ïw§F jGÎ ÏjHikÎ)
ddaass a
dd s
a s
 nkš g¡f¤Âš cŸs bgça mšè Ïjê‹ ÏU éë«ñfS« g¡fth£oš cŸs Ïjœfis¤ jGé¡
bfh©oU¡F«.
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
 g¡fth£L mšè Ïjœfë‹ k‰bwhU éë«ñ Ñœ g¡f¤Âš cŸs mšè Ïjœfis¤ jGé¡
wwww wwww
ww
bfh©oU¡F«.
 v.fh : g£lhâ.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
28. Ï¡fghdh v‹whš v‹d ?

 Ï¡fghdh v‹gJ ky®fis nfhz§fëš mL¡FtJ, t©z§fŸ jUtJ g‰¿a #¥ghåa fiy
eet tMF«.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
29. iAÃ°f° nuhrhird‹Á° kyç‹ ky® tiugl« tiuªJ ky® N¤Âu¤ij vGJf.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww..
30. kfuªjjhë‹ gl« tiuªJ ghf« F¿¡fÎ«.
w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww
31. gh¥Ãènahndîa° tot mšè v‹whš v‹d?
 IªJ jå¤j mšèfŸ t©z¤J¥ ò¢Á tot¤Âš mikªJŸsd.wwww
 nk‰gFÂæš mikªJŸs bgça mšè¡F bt¡ìšy« (bfhoašè) v‹W bga®.
Pa
 g¡fth£oš mikªJŸs Ïu©L mšèfS¡F Mny (Áwfšè) v‹W bga®.

 Ñœ¥ñw« mikªJŸs mšèfS¡F fhçdh (glfšè) v‹W bga®.
eet t
 v.fh: »is£nlhçah, g£lhâ, Õ‹°.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t eet t
ghl« : 5 tif¥gh£oaš k‰W« FGk¥ gçzhk tif¥gh£oaš
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
1. kuñtê tif¥ghL vjid¥ ÃuÂgè¥gjhš äfÎ« éU«g¤j¡f tif¥ghlhf cŸsJ.
(m) x¥Õ£L cŸsik¥Ãaš
a
dd a s a
dd a s
(M) c‰g¤Â brŒa¥g£l ò¡fë‹ v©â¡ifia.
(Ï) x¥Õ£L bršèaš
P
.. Paa (<) gçzhk cwÎKiw
P
..Paa
w
w ww
2. gšntW tif¥g£l jhtu nehbaÂ®¥ñ k©ly¤Â‹ x‰WikfŸ k‰W« nt‰WikfŸ ml§»a tif¥ghL.
wwww wwww
(m) ntÂa tif¥ghL (M) _y¡TW tif¥gh£L mik¥òKiw
(Ï) CÚ®rh® tif¥ghL (<) v©âaš tif¥ghL
3. òéjœ t£l« fhz¥gLtJ
(m) »is£nlhçah bl®ndîah (M) lh£Luh bk£lš
(Ï) mšèa« Ógh (<) bgh§fäah Ã‹nd£lh
et
e t
4. ÏUg¡f¢Ó® bfh©l ky®fŸ
eet t
et
lalai.iN
.N (m) Ónuh~Ãíah
l a
l i
(M) bjéîah
a .iN
.N (Ï) lh£Luh
l a
l i
a .iN
.
(<) brhyhd«
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
1. cæça¥ gštifikia¥ ghJfh¥g¤Âš njÁa¥ ò§fh¡fë‹ g§»id étç.
lai
 jhtu¤ njh£l§fëš cŸs my§fhu k‰W« mHF äif¤ jhtu§fŸ bgUkséš
gh®itahs®fis¡ ft®ªJ <®¡»‹wd.
 vL¤J¡fh£L bfhšf¤jhé‹ ÏªÂa¤ jhtuéaš njh£l¤ÂYŸs ñfœ bg‰w bgça Myku«
eet t(igf° bg§fhby‹Á° ) sa eet t

l a
l i
a .iN
.N  jhtu¤ njh£l§fëš
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
fhz¥gL«
l a
l i
a .iN
.N
jhtu¢ Á‰¿d§fŸ, jhtuéaš
l a
l i
a .iN
MuhŒ¢Á¡F¥
.
assaa s aa
s s aa
s
 Ra-tê f‰gj‰F«, brašKiw MuhŒ¢Á¡F« jhtu¤ njh£l§fëš cŸs gštif¤jhtu§fŸ
ga‹gL»‹wd.
aa a
dd a aa a
dd a
da
w
w P P ww
mid¤J¤ jftšfisÍ« gæy Mjhukhf¤ njh£l§fŸ és§F»‹wd. P
.. P
 jhtu cŸsik¥Ãaš, fUéaš, jhtu ntÂæaš, bršèaš, thœéaš, Nœãiy cæçaš g‰¿a
..
wwww wwww
 mçjhd k‰W« mêÍ«, ãiyæYŸs jhtu§fis¥ ghJfh¡F« ikakhf¤ jhtu¤ njh£l§fŸ
és§F»‹wd.
Pa
 M©L KGtJ« »il¡f¡ Toa jhtu¢ Á‰¿d§fŸ k‰W« Ïytr éij gçkh‰w« bjhl®ghd
m¿¡ifia më¡f cjÎ»‹wd.
eet eet
 jhtu§fë‹ Ïd¥bgU¡f KiwfŸ, bghJ k¡fS¡F é‰f¥gL« jhtu§fŸ g‰¿a jftšfis¤
t t
.iN
.N .iN
.N .iN
jhtu¤ njh£l§fŸ tH§F»‹wd.
l a
l i
a 2. ÏUéijæiyfisÍ« nfh¥ig tot¥
l a
l i
a ò¤js¤ijÍ«
l a
l i
a .
bfh©l jhtu§fis v›thW
assaa aa aa
w.
tif¥gL¤JthŒ ?
ddaass a
dd s
a s
tF¥ò
JiztF¥ò
.. Paa
il¡fh£oèlnd
P
ghè¥bg£lhny
P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
tçir fhèÁ~ònshnu
ww
3. óngh®Ãnaìæ‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt¤ij vGJf.

czÎ¤ jhtu«
 v«Ãë¡fh m~ÃÁdhè° jhtu fåfëš it£lä‹ C mÂfäU¥gjhš czthf ga‹gL»wJ.
e t t
v©bzŒ¤jhtu«
e eet t
l a
l i
a .iN
.N
kU¤Jt¤ jhtu«
lala .iN
.N
 buÁd° f«óå° jhtu éijfëèUªJ vL¡f¥gL« v©bzŒ kyäs¡»ahfÎ« ga‹gL»wJ.
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 Ãšyhªj° mkhu° jhtu« kŠr£fhkiyia Fz¥gL¤j¥ ga‹gL»wJ.
Ïu¥g®jhtu«
aa a
dda aa a
dd a
P
..P
 bAéah ÃnuÁèa‹Á° jhtu¤ÂèUªJ Ïa‰if Ïu¥g® »il¡»wJ.
my§fhu¤ jhtu«
ww w
w P
.. P
wwww wwww
 óngh®Ãah gšbrçkh jhtu« njh£l¤Âš ts®¡f¥gL»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
4. èšènaÁ FL«g¤ jhtu§fis, brhyhndÁ FL«g¤ jhtu§fëèUªJ v›thW ntWgL¤JthŒ?
eet t
t. v© bghJ¥ g©ñfŸ
eet t
FL«g« : brhyhndÁ FL«g« : èšènaÁ
lalai .iN
.N 1. tsçašÎ
l a
l i
a .iN
.N
bgU«ghY« xU gUt¢ ÁWbrofŸ ñj®
brofŸ, Á¿a ku§fŸ.
l a
l i
a .iN
. bgU«ghY« gy gUt¢ ÁW
brofŸ
assaa 2.
3.
nt®
j©L
aa a
dd s
a aa
s Mânt® bjhF¥ò
aa a
dd
bk‹ik ahdJ (m) f£il¤ j‹ik
s
a aa
s ršènt®¤ bjhF¥ñ
j©L jiu¡Ñœ Fäœ j©L,
w
w P
.. P P
..P
bfh©lJ. ãä®ªjJ Ã‹D¡ bfhofŸ
ww
Áyt‰¿š k£l ãy¤j©L.
wwww wwww
(m) CLUé ts®git
4. Ïiy kh‰¿iyaL¡fikÎ, jå Ïiy, ntu©ik ÏiyfŸ, fhiy‹
mçjhf ÏwF tot T£oiyfŸ, kh‰¿iyaL¡fikÎ (m)
Ïiyao¢ brÂy‰wJ, vÂçiy vÂçiyaL¡fikÎ Ïiz¥
aL¡fikÎ, tiy¥ Ã‹dš eu«gikÎ ngh¡F eu«gikÎ.
et
e t
5. kŠrç
t t
Ïiy¡nfhz (m) Eå ir«fŸ (m)
ee
jå¤j (m) »is¤j buÁnkh°
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
jåky®, njSU (m) iuÃoa« (m)
irnkh° (m) m«bgšny£ ir«
l a
l i
a .iN
. (m) °ig¡ (m) T£L uÓ«
assaa ssaa ssaa

6. ky® óto¢ brÂYilaJ (m) óto¢ fh«òilaJ, óto¢
aa aa
.N
PPaadd P Padd
brÂy‰wJ, ó¡fh«ò ilaJ, ÏU ghš
a
brÂYilaJ, ó¡fh«ò
ww.. w
w ..
ky®, ÏU óéjœ mL¡FilaJ
Mu¢rk¢Ó®, Iªj§f ky®, Nyf nkš
brÂšfs‰wJ, ÏUghšky®,
_t§fky®, Nyf nkš ky®
wwww ky®.
wwww
lai
7. ñšèt£l« (m) ñšèfŸ 5, mçjhf 4 (m) 6. Ïizªj óéjœfŸ - 6, Ïizahjit
óéjœ t£l« ñšè, bjhL ÏjHikÎ ãiy¤j ñšè mçjhf Ïizªjit bjhL
(m) jGÎ ÏjHikÎ
eet
8.
t mšèt£l«
sa t t
mšèfŸ 5, Ïizªj mšèfŸ RHš
ee
fhz¥gléšiy
.iN .iN .iN

ÏjHikÎ, r¡fu tot« (m) kâ
l a
l i
a .N l a
l i
a .N
tot« (m) ñdš tot« bjhL (m)
l a
l i
a .
assaa aa aa
ÂUF ÏjHikÎ
9. kfuªj¤jhŸ
a
dd s
a s kfuªj¤jhŸ 5, mšè x£oait
a
dd s
a s kfuªj¤jhŸ - 6. óéjH¡F
aa aa
da
t£l« rkÚsk‰w kfuªj f«ÃfisÍilait vÂuhf mikªJ ŸsJ.
w
w P
.. P ww P
.. P
kfuªjig ÏU miwfisÍilait kfuªjig ÏU klšfŸ
wwww wwww
cilaJ. Ús th¡»š
bto¥git. btë (m) cŸ
neh¡»aJ.
Pa
10. Nyf t£l« 2- Nyf ÏiyfŸ, Ïizªj Nyf 3 Nyf Ïiyfis cilaJ.
ÏiyfŸ, Ïu©L Nyf miwfŸ. Ïizªj Nyf ÏiyfŸ nkš
eet t eet t
nkšk£l¢ Nyf¥ig nghèahd k£l Nyf¥ig 3 Nyf miwfŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
FW¡F¢ Rtçdhš Md 4 miwfŸ, gy
l a
l i
a.iN
. v©z‰w NšfŸ, m¢R Nš
assaa aa aa
NšfŸ, m¢R¢ Nš x£L Kiw. x£LKiw.
w.
11. få
ddaass btofå (m) rij¡få
a
dd s
a s miwtê btofå (m) rijfå
P
.. Paa P
.. Paa (m) jL¥ò¢ Rt® tê btofå
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
5. »is£nlhçah bl®ndîahé‹ ky® g©ñfis és¡Ff.
eet
tsçašñ
t
 Ã‹D¡bfho
eet t
lalai .iN
.N
nt®
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Mânt®¤ bjhF¥ò
j©L
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa
 ãy¤Â‹ nkš fhz¥gL« , eèªj j©Lila Ã‹D¡bfho
P
..Paa
Ïiy
w
w ww
wwww wwww
 xUko¡T£oiy, kh‰¿iyaL¡fikÎ, Ïiyao¢ brÂYilaJ, tiy¥Ã‹dš eu«gik¥ñilaJ.
 Á‰¿iyfŸ fh«ñilait. Ïiy¡fh«ñ« Á‰¿iy¡fh«ñ« mij¥ñilad
kŠrç
 f¡f ky®.
ky®
et
e t eet t
 òto¢ brÂYilaJ. ò¡fh«ñ¢ brÂYilaJ. ÏUg¡f¢ÓUilaJ, ÏUghšky®, KGikahdJ,
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
Iªj§fky® k‰W« nkšk£l¢ Nyf¥igÍilaJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
ñšèt£l«
aass
 ñšèfŸ 5, Ïizªjit, gRikahdJ, bjhL ÏjHikéš mikªJŸsJ
as
as
.N
mšèt£l«
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 mšèfŸ 5, bt©ik mšyJ Úy ãw¤jhyhdJ. jå¤jJ, xG§f‰wit,
wwww wwww
 t©z¤J¥ò¢Á toéš mikªjit, Ïw§FjGÎ ÏjHikéš cŸsd.
kfuªj¤jhŸ t£l«
lai
 kfuªj¤jhŸfŸ 10, ÏUf‰iwfëš mikªjJ.
 (9) +1, x‹gJ kfuªj¡ f«ÃfŸ ÏizªJ xU f‰iwahfÎ«, 10-tJ kfuªj¡f«Ã jå¤J xU
f‰iwahfÎ« cŸsd. kfuªj¥ig <uiwÍilaJ, c£ñwkhf bto¥git
eet t
Nyft£l« sa eet t
l a
l i
a .iN
.N Kiwæš mikªJŸsd
l a
l a .iN
.N
 nkšk£l Nyf«, xU Nyf miw, x‰iw¢ Nyf ÏiyahyhdJ, NšfŸ gy éë«ñ Nš x£L
i l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
få
 ÏUòw btofå
aa a
dd a aa a
dd a
da
éij
w
w P
.. P
 ÁWÚuf toéyhdJ, fUð© m‰wJ.
ww P
.. P
ky® tiugl«
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ky® thŒ¥ghL :
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
6. äô[h ghuilÁah¡fh fiy¢brh‰fshš és¡f« jUf.
e t
tsçašñ
e t eet t
lalai .iN
.N
nt®
 gšyh©L ÁW bro
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 ršènt®¤ bjhF¥ñ
j©L
aa a
dd a aa a
dd a
P
.. P P
..P
 äó[h jhtu¤Âš jiu¡F nkš fhz¥gL« j©L bghŒ¤j©L MF«. mJ gy ciw ngh‹w
w
w ww
Ïiyaofshš NH¥g£L cUth»wJ. c©ikahd j©L jiuao iunrh« MF«.
Ïiy
wwww wwww
 jå Ïiy, RHšKiw ÏiyaikÎ, Ïizngh¡F eu«gikÎ fhz¥gL»wJ.
kŠrç
 T£L klšfÂ® kŠrç
t
ky®
ee t eet t
et
lalai.iN
.N _t§f ky®, Nyf Ñœ ky®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
 òto¢ brÂYilaJ ò¡fh«ñ¢ brÂy‰wit, ÏUg¡f rk¢ÓUilaJ, xU ghš (m) ÏUghš ky®,
.
assaa ssaa ssaa
òéjœfŸ
aa aa
.N
PPaadd P Padd
 òéjœfŸ 6, mL¡»‰F 3 Åj« 2 mL¡Ffëš mikªJŸsd, btë mL¡»‹ 3 ÏjœfS«, cŸ
a
mL¡»‹ 2 ÏjœfS« ÏizªJ 5 g‰fSila FHš ngh‹w mik¥ñ cUth»wJ.
ww..
 nkšg¡f òéjœ jå¤jJ.
w
w ..
kfuªj¤jhŸ t£l«
wwww wwww
lai
 kfuªj¤jhŸfŸ 6, mL¡»‰F 3 Åj« 2 mL¡Ffëš mikªJŸsd. 5 kfuªj¤jhŸfŸ k£Lnk
tskhdit, nkšg¡f kfuªj¤jhŸ kylhdJ, kfuªj¥igfŸ ÏU miwfisÍilait.
Nyf t£l«
 Ñœk£l N‰igÍilaJ, _‹W Nyf miwfŸ, ÏizªjJ, _‹W Nyf ÏiyÍilaJ, _‹W Nš
eet t
KoÍilaJ, sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
få
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 bg®ç
ky® tiugl«
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
ky® thŒ¥ghL
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa TLjš édh¡fŸ
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww
7. Á‰¿d« v‹whš v‹d?
wwww
 äf mÂfsÎ cUt x‰WikÍl‹ fhz¥gL« cæçd§fS¡F Á‰¿d§fŸ v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
8. MÁça® bga® R£l« v‹whš v‹d?

 xU jhtu¤ij Kj‹ Kjèš f©l¿ªJ, bgaç£L étç¤j MÁçaç‹ bgaiu¢ RU¡fkhf
eet t eet t
ÏUbrhš bgaU¡F mU»š vGJtnj MÁça® bga® R£l« vd¥gL«.
lalai .iN
.N  v.fh : brhyhd« mbkç¡fhd« è.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
9. ÏUbrh‰ bgaçlš Kiw v‹whš v‹d ?
a
dd a
 xU Á‰¿d¤Â‹ m¿éaš bga® ÏU brh‰fshš MdJ.
aa aa a
dd a
P
.. P
 Kjš brhš ngçd¤ijÍ«, Ïu©lh« brhš Á‰¿d¤ijÍ« F¿¡F«.
w
w ww P
..P
khŠÁ ~bguh Ï©ofh v‹gÂš khŠÁ~bguh ngç‹g¤ijÍ«, Ï©ofh Á‰¿d¤ijÍ« F¿¡»wJ.
wwww wwww
10. cæçd§fë‹ gçzhk tuyh‰W ngiHia v›thW kugQ F¿¥gh‹fŸ Âw¡»‹wd?
 _y¡TW tif¥ghL v‹gJ Ïd¥gçzhk ts®¢Á Kiwæ‹ xU ÃçÎ MF«.
 ÏJ ghu«gça _y¡TW ntWghLfis, K¡»akhf DNA tçiræš cŸs jftšfis¥ bgwÎ«,
gšntW tif¥gh£L FG¡fS¡»ilna cŸs Ïd¥gçzhk cwit cUth¡Ftj‰F«, gF¥ghŒÎ
et
e t eet t
et
brŒtj‰F« têtif brŒ»‹wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
 DNA efyh¡f« k‰W« tçir Kiwah¡f« ngh‹wt‰¿‹ ts®¢Á _y¡TW tif¥ghL k‰W«
.
assaa aa aa
cæç¤bjhif kuÃaè‹ ts®¢Á¡F äf¥bgça g§fë¥ig më¤J tU»‹wd.
a ss ass
 ÏªeÅd KiwfŸ _y¡TW tif¥ghL k‰W« cæç¤bjhif kuÃaš Jiwfëš nk«gL¤jg£l
a a
.N
Paadd P Padd
a
gF¥ghŒé‰F C¡f« k‰W« Jšèa¤j‹ikia¡ bfhL¤J¥ ñu£Áia V‰gL¤ÂÍŸsd .
P
ww..
11. ntÂKiw tif¥ghL v‹whš v‹d ?
w
w ..
wwww wwww
 cæ®ntÂæaš TWfë‹ mo¥gilæš jhtu§fis tif¥gL¤J« m¿éaš Kiw¡F ntÂKiw
lai
tif¥ghL v‹W bga®.
12. nfçnahlh¡[hdä v‹whš v‹d ?
 F‹wš gF¥Ã‹ nghJ fhz¥gL« Fnuhnkhnrh«fë‹ g©ñfŸ k‰W« ãfœÎfë‹ mo¥gilæš
eet t eet t
jhtu tif¥gh£L Á¡fšfis¡ fistJ nfçnahlh¡[hdä mšyJ ir£nlhlh¡[hdä
sa
l a
l i
a .iN
.N vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
13. FUÂÚ®¢rh® / CÚ® tif¥ghL v‹whš v‹d ?
a s
a s a s
a s
 x¤j g©ñfis¡ bfh©l jhtu§fë‹ tif¥gh£oš fhz¥gL« Á¡fšfis¤ Ô®¡f, ñuj§fë‹
dd dd
aa aa
da
mo¥gilæš tif¥gL¤JtJ FUÂÚ®¢rh® / CÚ® tif¥ghL vd¥gL«.
w
w P
.. P
14. tif¥gh£L ÂwÎfŸ v‹whš v‹d ?
ww P
.. P
wwww wwww
 m¿Kfäšyhj jhtu§fis¢ rçahf Ïd« f©l¿a tif¥gh£L ÂwÎfŸ ga‹gL»‹wd.
15. DNA tçF¿æLjè‹ K¡»a¤Jt« ahit ?
Pa
 cæçd§fis milahs« fhzÎ«, tif¥gL¤jÎ« DNA tç¡F¿æLjš ga‹gL»wJ.

 gšYæ®¤ j‹ikæ‹ msit tiuaW¡fÎ«,tiuglkh¡fÎ« ga‹gL»wJ.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N
16. gy brhš bgaçL Kiw v‹whš v‹d ?
l a
l i
a .iN
.N l a i
a.iN
 xU jhtu¤Â‹ bga® gy brh‰fshš Mdjhf ÏUªjhš mj‰F gybrhš bgaçL Kiw v‹W
l .
assaa aa aa
w.
bga®.
ddaass a
dd s
a s
.. Paa
17. tif¥gh£L Jiz¡ fUéfŸ v‹whš v‹d ?
P P
.. Paa
 tif¥gh£oaiy m¿a cjÎ« Jiz¡ fUéfS¡F tif¥gh£oaš Jiz¡fUéfŸ v‹W bga®.
w
w ww
wwww wwww
 tif¥gh£L ÂwÎfŸ, jhtu¥ g£oašfŸ, jhtu¤ bjhF¥ñ¡fŸ, jåtiuÎ üšfŸ, cy®¤jhtu¤
ww
bjhF¥ñfŸ, jhtuéaš njh£l§fŸ ahÎ« tif¥gh£L fUéfshf¥ ga‹gL»‹wd.

18. DNA Ïd¡F¿æLjš v‹whš v‹d ?
 Éndhäš cŸs ãiyahd gFÂæèUªJ äf FW»a kugQ tçiria ga‹gL¤Â tif¥gL¤J«
eet tKiw¡F DNA Ïd¡F¿æLjš v‹W bga®.

eet t
l a
l i
a .iN
.N  m£nuhgh bgšynlhdh
lalai.iN
.N
19. brhyhndÁ FL«g kU¤Jt jhtu§fë‹ bga®fis g£oaèLf.
l a
l i
a .iN
.
assaa  lh£ûh °£uhnkhåa«
a a
dd
 brhyhd« £iunyhng£l«.
a assaa
aa a
dd s
a aa
s
ww
20. FL«g« v‹whš v‹d? P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
 x¤j g©ñfŸ cila ngçd§fŸ bfh©l bjhF¥Ã‰F FL«g« v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
21. ICN bga® N£Lr£l« g‰¿ étç.
eet eet
 jhtuéaš bga® N£LKiwahdJ, éy§FfŸ k‰W« gh¡Oça§fë‹ bgaçLjš KiwfëèUªJ
t t
.iN .iN .iN
ntWg£ljhF«.
lalai .N l l i
a .N
 xU tif¥gh£L FGé‹ bga®, bgaÝ£L tiffë‹ _y« Ô®khå¡f¥gL»wJ.
a l a
l i
a .
assaa aa aa
 tif¥gh£L FGé‹ bga® btëpL k‰W« K‹Dçikæ‹ mo¥gilæš mik»wJ.
a s
a s a s
a s
 x›bthU tif¥gh£L FGÎ« F¿¥Ã£l és¡f všiy¥gL¤Jjš, ãiy k‰W« ju¤Â‹
dd dd
P aa
mo¥gilæš xnu xU rçahd bgaiu¡ bfh©oU¡F«.
.. P P
..Paa
w w
 tif¥gh£L FG¡fë‹ m¿éaš bga®fŸ Ïy¤Ô‹ bkhêæš ÏU¤jš nt©L«.
w w
wwww wwww
 bgaçlš éÂKiwfŸ bjëthf¡ F¿¥Ãlhj tiu Ã‹ndh¡» kh‰¿aik¡f¡Toa
tu«òilait.
22. bA®ngça« v‹whš v‹d?
 mG¤Â cy®¤j¥g£L, jhëš x£l¥g£l, V‰W¡bfhŸs¥g£l vjhtbjhU tif¥gh£o‹go
et
e t t t
tçir¥gL¤j¥g£l cy® jhtu¤bjhF¥ò bA®ngça« vd¥gL«.
ee
et
lalai.iN
.N
23. bA®ngça¤Â‹ ga‹fŸ ahit?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 tif¥gh£oaš bjhl®ghd go¥ñ k‰W« MuhŒ¢Á¡F ga‹gL»wJ.
aass
 jhtu cy® khÂçfis Kiwahf tçir¥gL¤Â it¡f cjÎ»wJ.
as
as
.N
aadd
 òÂa jhtu khÂçfis x¥Ãl cjÎ»wJ.
PP P Padd
a
ww.. w
w ..
 jhtu gštif¤ j‹ik, R‰W¢NHš kÂ¥ÕL, MŒÎfis Mtz¥gL¤j cjÎ»wJ.
wwww wwww
 gšYæ® ts¤ij Mtz¥gL¤j thŒ¥gë¡»wJ.
lai
24. ngçd« v‹whš v‹d ?
 x‹W mšyJ x‹W¡F nk‰g£l g©ñfis¡ bfh©l gy Á‰¿d§fë‹ bjhF¥ng ngçd« MF«.
25. mnyhæ‹ v‹whš v‹d?
eet t sa e t t
 mnyh Åuh jhtu ÏiyfëèUªJ vL¡f¥gL« b#š ngh‹w »is¡nfhirLfS¡F mnyhæ‹
e
l a
l i
a .iN
.N v‹W bga®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
26. ~ngngÁ FL«g rha¤jhtu« Ïu©o‹ ÏUbrh‰bgaçid jUf.
a s
a s
 Ï‹onfh~bguh o§nlhçah – Ï‹onfh, Úy rha«.
dd a
dd s
a s
aa aa
da
 »is£nlhçah bl®ndîah – Úy rha«.
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
27. ghu«gça tif¥ghL k‰W« eÅd tif¥gh£o‹ ntWghLfŸ ahit?
ghu«gça tif¥ghL eÅd tif¥ghL
giHa tif¥ghL mšyJ Mšgh tif¥ghL ñÂa tif¥gh£L Kiw mšyJ xnkfh
Pa
vd miH¡f¥gL»wJ. tif¥ghL v‹W miH¡f¥gL»wJ.
eet t
ÏJ lh®éD¡F Kªija fhy«.
eet t lh®éD¡F¥ Ãªija fhy«
l a
l i
a .iN
.N Á‰¿d§fŸ ãiyahdjhf fUj¥gL»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N Á‰¿d§fŸ
l a
l i
khW«
a.iN
. ãiyæš ÏU¥gjhf
assaa aa aa
w.
fUj¥gL»‹wd.
ddaass
òw¥g©òfis mo¥gilahf¡ bfh©lJ.
a s
a s
òw¥g©ò, Ïd¥bgU¡f¥ g©ñ k‰W« gçzhk
dd
F¿¥Ã£l Áy P
.. Paa
khÂçfë‹ T®neh¡F P
.. Paa
cwÎfë‹ mo¥gilæš mikªjJ.
bgUksÎ khÂçfë‹ T®neh¡F mo¥gilæš
w
w ww
wwww wwww
ww
mo¥gilæš mikªjJ. mikªjJ.
28. jhtu¤ bjhF¥ñfë‹ _‹W tiffŸ ahit?

 bra‰if tif¥gh£L Kiw,
 Ïa‰if tif¥gh£L Kiw,
eet t
 Ïd¥gçzhk tê tif¥gh£L Kiw
eet t
l a
l i
a .iN
.N la ai.iN
29. äÍ[h ghuoìahfhé‹ ky® thŒ¥ghL vGJf
l .N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
P
..P
30. mšèa« Ógh kyç‹ ky® N¤Âu¤ij vGJf.
ww w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
31. lh£ûh bk£lš fiy¢brh‰fshš és¡f« jUf.
t
tsçašñ
ee t eet t
lalai .iN
.N
nt®
 ÁWbro
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
 Mânt®¤ bjhF¥ò
j©L
a
dd a s a
dd a s
P aa
 c£FêÍŸsJ, gRikahdJ, äFªj kzKilaJ.
.. P P
..Paa
Ïiy
w
w ww
kŠrç wwww
 jå Ïiy, kh‰¿iyaikÎ, tiy¥Ã‹dš eu«gik¥ñilaJ.
 jå¤j Ïiy¡nfhz irnkh°.

wwww
ky®
 òto¢brÂYilait, ò¡fh«ñ brÂ‰wit, Mu¢rk¢ÓUilaJ, ÏUghš ky®, KGikahdit,
et
e t eet t
et
<uL¡Filait, Iªj§fky®, Nyf nkš ky®.
lalai.iN
.N
ñšè t£l«
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ñšèfŸ 5, ÏizªjJ, gRikahdJ, bjhL ÏjHikéš mikªJŸsd, ñšèfŸ ãiy¤jit
mšè t£l«
aass as
as
.N
Paadd P Padd
a
 mšèfŸ 5, ÏizªjJ, gRik fyªj bt©ikahdJ, ÂUF ÏjHikéš mikªJŸsd, if
P
w ..
éÁ¿ ko¥ñ cilaJ, ñdš totkhdJ.
w w
w ..
wwww wwww
kfuªj¤jhŸ t£l«
 kfuªj¤jhŸ 5, jå¤jit. mšè x£oait, kfuªj¥igfŸ ÏU miwfisÍilait.
lai
Nyf t£l«
 nkš k£l N‰ig. ÏU Nyf miwfŸ, ÏizªjJ, ÏU Nyf ÏiyÍilaJ. 2 Nš KoÍilaJ.
 ÏU Nyf miwfŸ nghè FW¡F¢ Rt® c‰g¤Âatjhš eh‹F Nyf miwfis¡ bfh©L
eet t sa ee
fhz¥gL«, Nyf ÏiyfŸ r‰W rhŒthf¡ fhz¥gL«.t t
l a
l i
a .iN
.N
få
 ãiy¤j ñšèt£l¤Jl‹ Toa btofå
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa éij
 fUñ© cilaJ.
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
ky® tiugl«
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ky® thŒ¥ghL
aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
32. mšèa« Ágh kyç‹ g©ñfis ky® tiugl¤Jl‹ étç¡fÎ«
eet
tsçašñ
t
 Fäœ j©Lila ÁWbro
eet t
lalai .iN
.N
nt®
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ršè nt®¤bjhF¥ñ
j©L
a
dd s
a s a
dd s
a s
 jiuÑœ FäH«.
P
.. Paa P
..Paa
ÏiyfŸ
w
w ww
wwww wwww
 rij¥g‰Wl‹ Toa cUis ÏiyfŸ, Ïiz eu«gikÎ cilaJ.
kŠrç
 °nf¥Ãíu° tif mjhtJ kŠrç¡fh«ñ. jiuæUªJ cUth», mj‹ Eåæš bfh¤jhf¥
ó¡fis cUth¡F»wJ.
ky®
et
e t eet t
 Á¿aJ, KGikahdJ, ÏUghšky®, _t§f ky®, Mu¢rk¢Ó® óto¢brÂYilait, ó¡fh«ò¢
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
brÂy‰wJ, ò¡fh«ñilaJ, Nyf nkšky®.
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
òéjœ t£l«
a ss ass
 òéjœfŸ 6, Ïizªjit, mL¡»‰F 3 Åj« ÏU mL¡Ffëš cŸsd. bjhL ÏjHikÎ.
a a
.N
kfuªj¤jhŸ t£l«
PPaadd P Padd
a
ww..
 kfuªj¤jhŸ 6, mL¡»‰F 3 Åj« ÏU mL¡Ffëš cŸsd.
w
w ..
wwww wwww
 kfuªj¤jhŸfŸ jå¤jit. òéjêš x£oait ÏU miwfisÍilait mo x£oait.
Nyf t£l«
lai
 nkšk£l¢ N‰ig, 3 Nyf Ïiy, 3 Nyf miwfŸ cilait, m¢RNš x£LKiw
fhz¥gL»‹wd.
få
eet t
 miw bto sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
éij
 fUñ© fhz¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ky® tiugl«
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N
ky® N¤Âu«:
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
33. nf¤juhªj° nuhÁa° fiy¢brh‰fshš és¡f« jUf.
eet
tsçašñ :
t
 ÁWbro.
eet t
lalai .iN
.N
nt®:
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Mânt®¤ bjhF¥ò.
j©L :
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
 ãy¤Â‹ nkš fhz¥gL«, ãä®ªjJ, cU©ilahdJ, Átªj g¢ir ãwKilaJ.
ÏiyfŸ :
w
w ww
wwww wwww
 jå¤jit, FW¡F kW¡F kh‰¿iyaikÎ, tiy¥Ã‹dš eu«gik¥ñilaJ.
kŠrç :
 irnkh° kŠrç.
ky® :
 òto¢brÂy‰wJ, ò¡fh«ñ¢ brÂy‰wJ, ÏUghš ky®, Mu¢ÓUilaJ, KGikahdJ, ÏUghš
et
e t eet t
et
j‹ik bfh©lJ. Iªj§fky®, Nyf nkš ky®, nuh#h ãw Cjh, bt©ik mšyJ ÏsŠÁt¥ñ
lalai.iN
.N ãw¤Âš fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
ñšè t£l« :
a ss
 ñšèfŸ 5, Ïizªjit, gRikahdJ, bjhL ÏjHikÎilaJ.
a as
as
.N
mšèt£l« :
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 mšèfŸ 5, Ïizªit, mšè¡FHè‹ bjh©il¥ gFÂæš gy cnuhktsçfŸ fhz¥gL»‹wd.
wwww wwww
Ïj‰F fnuhdh v‹W bga®. ÂU»jHikÎ cilaJ.
kfuªj¤jhŸ t£l« :
lai
 kfuªj¤jhŸfŸ 5, jå¤jit, mšè x£oait, kfuªj¥ig m«ñ Kid ngh‹wJ, ÏU
klšfSilaJ.
Nyft£l« :
eet t sa eet t
 ÏUNèiy cilaJ. Ïizahj NèiyfŸ, nk‰k£l Nyf¥ig, xU Nyf miwÍilaJ, NšfŸ
l a
l i
a .iN
.N
få :
éë«ò Nš x£L Kiwæš mikªJŸsd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 xU òwbtofå.
aa a
dd a aa a
dd a
da
ky® tiugl«
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
t t
ky® N¤Âu«:
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa 34. fnuhdh v‹whš v‹d?
aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
w P
..P w
w P
.. P
 mnghÁndÁ FL«g kyç‹ mšè FHè‹ c£ñw¤Ânyh mšyJ thŒgFÂænyh fhz¥gL« cnuhk
w
wwww wwww
tsçfS¡F fnuhdh v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
35. m£nuhÃ‹ v‹whš v‹d?

 m£nuhgh bgšynlhdh jhtu nt®fëèUªJ Ãç¤bjL¡f¥gL« MšfyhŒL m£nuhÃ‹ vd¥gL«.
eet tÏJ jir tèia Ú¡f¥ ga‹gL»wJ.
eet t
lalai .iN
.N
36. ñifæiyæš cŸs MšfyhŒLfis vGJf.
l a
l i
a .
i N
. N l a
l i
a .
i N
.
assaa aa
md a
 ã¡nfh£o‹, eh® ã¡nfh£o‹,
ddaass a
ngÁ‹.
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
37. bghŒ¤j©L v‹whš v‹d? mJ äó[h jhtu¤Â‹ v›thW cUth»wJ?
.. P ww P
..P
 äó[h jhtu¤Âš jiu¡F nkš fhz¥gL« j©L bghŒ¤j©L MF«. mJ gy ciw ngh‹w
wwww
Ïiyaofshš NH¥g£L cUth»wJ.
 c©ikahd j©L jiuao iunrh« MF«. wwww
38. ~Ãšnyh»nsL v‹whš v‹d?
 ó~ngh®Ãahé‹ gy Á‰¿d§fëš j©L j£ilahf Ïiy ngh‹W cUkh‰w« milªJŸsJ.
et
e t t
Ï¤jifa cUkh‰w¤Â‰F ~Ãšnyh»nsL v‹W bga®.
ee t
et
lalai.iN
.N  v.fh : ó. ÂU¡fŸë.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
39. bfhoašè mšyJ bt¡ìšy« v‹whš v‹d ?
aass as
as
 ngngì FL«g jhtu¤Âš fhz¥gL« bgça mšè Ïjê‰F bfhoašè mšyJ bt¡ìšy« v‹W
.N
bga®.
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 g¡fth£L mšèfŸ Ïu©L T®ikahd <£o ngh‹W« tisªJ« fhz¥gL«. Ï›éU mšèfS«
wwww wwww
Áwfšè mšyJ Mny vd¥gL«.
 m¢R éy» Ïu©L mšèfŸ mo¥ñw« k£L« ÏizªJ fhz¥gL»wJ. Ï›éU mšèfS«
lai
glfšè mšyJ fhçdh vd¥gL«. Ï›tšèfŸ mo¥ñw« ÏizªJ kfuªj¤jhŸfisÍ«,
Nyf¤ijÍ« _o¥ ghJfh¡»‹wd.
eet t
 Ãôoah nkhndh°bg®kh,
sa eet t
40. ngngÁ FL«g my§fhu¤ jhtu§fë‹ ÏUbrh‰bga®fis vGJf.
l a
l i
a .iN
.N  »is£nlhçah bl®ndîah,
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 y¤iju° Xnlhnu£l°.
a
dd s
a s a
dd s
a s
a
41. brhyhndÁ FL«g¤Â‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt¤ij vGJf.
a aa
da
czÎ¤ jhtu«
w
w P
.. P
 brhyhd« oógnuhr« jhtu¤Â‹ »H§F czthf ga‹gL»wJ.
ww P
.. P
kU¤Jt¤ jhtu«
wwww wwww
 m£nuhngh bgšynlhdh jhtu¤Â‹ ntçèUªJ vL¡f¥gL« m£nuhÃ‹ v‹w MšfyhæL jir
Pa
tèia ã¡f¥ ga‹gL»wJ.

 brhyhd« oiunyhng£l« jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ ky®fŸ fåfŸ ÏUkY¡F kUªjhf¥
eet t ga‹gL»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
òifæiy
l a
l i
a .iN
.N l a i
a
 ãnfh£oahdh blhgh¡f« jhtu Ïiyfëš cŸs ã¡nfho‹ v‹w MšfyhŒL Áfbu£, Õo
l .iN
.
assaa aa aa
w.
jahç¥Ãš ga‹gL»wJ.
my§fhu¤jhtu«
ddaass a
dd s
a s
P Paa
 br°£u« ilóud« njh£l¤Âš ts®¡f¥gL»wJ.
.. P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
42. äónrì FL«g¤Â‹ 5 bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj jhtu§fë‹ ga‹fis vGJf.

czÎ¤ jhtu«
 äó[h ghuilÁah¡fh jhtu¤Â‹ fåfŸ c©z¥gL»‹wd. fhŒfŸ rikaY¡F
ga‹gL»‹wd.
 äó[h ird‹Á° jhtu ÁW fåfŸ äfÎ« Ritahdit.
eet t
eh®¤ jhtu«
eet t
l a
l i
a .iN
.N cjÎ»‹wd.
lala .iN
.N
 äó[h bl¡°ilè° jhtu¤ÂèUªJ vL¡f¥gL« eh® mghfh Jâ k‰W« f«gs« jahç¡f
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
kU¤Jt¤ jhtu«
a a
dda aa a
dd a
 äô[h ghuilÁah¡fh ÏiyaoæèUªJ bgw¥gL« rhW gh«ñ¡ fo¡F kUªjhf¥ ga‹gL»‹wJ.
a
my§fhu¤ jhtu«
ww P
..P w
w P
.. P
 uhtbdyh klhfh°fhçaÁ°, °blçè£íah buínd k‰W« bAènfhåah ngh‹wit
wwww
njh£l¤Âš ts®¡f¥gL»‹wd.
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
43. ngngÁ FL«g¤Â‹ 5 bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj jhtu§fë‹ ga‹fis vGJf.
eet
gU¥ñ tiffŸ
t eet t
 f#hd° f#h‹ (Jtiu) jhtu¤Â‹ éijfŸ ñuj« äFªj czthf ga‹gL»wJ.
lalai .iN
.N
czÎ¤ jhtu«
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 yh¥yh¥ g®òça° (mtiu) jhtu¤Â‹ fåfŸ fhŒf¿ahf ga‹gL»wJ.
v©bzŒ¤ jhtu§fŸ a
dd s
a s a
dd s
a s
P Paa PPaa
 muh¡»° iAnghíah ( ãy¡fliy) jhtu¤Â‹ fåfëèUªJ rikaš v©bzŒ bgw¥gL»wJ.
.. ..
eh®¤ jhtu§fŸ
w
w ww
wwww wwww
 Fnuh£lnyçah #‹îah jhtu¤Â‹ j©L eh®fŸ fæW jahç¡f ga‹gL»wJ.
rha¤jhtu§fŸ
 »is£nlhçah bl®ndîah jhtu kyçèUªJ Úy rha« jahç¡f¥gL»wJ.
et
44. lh£ûh bk£lš jhtu¤Â‹ ky® tiugl« tiuf.
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P
45. bgªj« k‰W« Ë¡f® tif¥ghL tiuf.
ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t eet t
ghl« : 6 brš xU thœéaš myF
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa nr®ªÂU¡F«?
aa a s
a aa
s
1. iunghnrh«fë‹ Ïu©L Jiz myFfS« vªj maå ãiyæš beU¡fkhf¤ bjhl®ªJ
dd aa a
dd s
a aa
s
(m) bk¡ÜÁa«
w
w P
.. P w P
..P
(M) fhšÁa«
w
wwww wwww
(Ï) nrhoa« (<) ~bg®u°
2. ignyhb#åia bjçªJ¡ bfhŸs Ñœ¡f©l vªj tçirfŸ ga‹gL¤j¥gL»wJ?
(m) mRNA (M) rRNA (Ï) tRNA (<) nRNA
3. gy bršfë‹ gâfŸ xG§fhfÎ« k‰W« ik£lh£o¡ bršgF¥ñ ÏUªjhY« Tl Ïitfis¥
bg‰¿U¥gÂšiy?
et
e t
(m) Ãsh°kh r›Î
eet t (M) ir£nlh°bfè£l‹
et
lalai.iN
.N (Ï) ik£nlhfh©oçah
l a
l i
a .iN
.N (<) fâf§fŸ
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
4. brš r›é‹ mik¥Ãš ghŒk Â£L khÂçia¡ fU¤Âš bfh©L è¥ÃLfS« ñuj§fS«, è¥ÃL
aass as
as
x‰iw mL¡»èUªJ kW ñw¤Â‰F Ïl¥bga®ªJ bršy¡ Ñœ¡fhQ« T‰Wfëš vJ rçahdJ.
.N
aadd
(m) è¥ÃLfŸ k‰W« ñuj§fŸ m§F« Ï§F« Ïl¥bga®tÂšiy.
PP P Padd
a
ww..
(M) è¥ÃL k‰W« ñuj§fŸ m§F« Ï§F« Ïl¥bga®»‹wd.
w
w ..
wwww wwww
(Ï) è¥ÃLfŸ mçjhf m§F« Ï§F« Ïl¥bga®»‹wd, ñuj§fŸ mšy
(<) ñuj§fŸ m§F« Ï§F« Ïl¥bga®»‹wd, è¥ÃLfŸ mšy.
lai
5. g£oaš I-I g£oaš II-cl‹ bghU¤Â¢ rçahd éilia¤ nj®ªbjL?
g£oaš I g£oaš II
(m) ijyfhŒLfŸ - (i) j£L tot¥ ig ngh‹w nfhšif cW¥ñfŸ
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N(M) »ç°nl -
l a
l i
a .iN
.N
(ii) RU§»a mik¥ig bfh©l DNA
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
(Ï) Á°l®nd - (iii) °£nuhkhé‹ j£ilahd ig ngh‹w r›Î
(<) Fnuhkh£o‹
a
dd-s
a s a
dd s
a s
(iv) ik£nlh fh©oçahéš cŸs ko¥ñfŸ
aa aa
da
P
.. P
(1) (m) : (iii) (M) : (iv) (Ï) : (ii) (<) : (i)
w
w ww P
.. P
wwww wwww
(2) (m : (iv) (M) : (iii) (Ï) : (i) (<) : (ii)
(3) (m) : (iii) (M) : (iv) (Ï) : (i) (<) : (ii)
Pa
(4) (m) : (iii) (M) : (i) (Ï) : (iv) (<) : (ii)
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
l a
l i
a l a
l i
a l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
.. Paa
1. CLUtš ä‹dQ E©nzh¡»æ‹ (TEM) K¡»a¤Jt¤ij¡ TWf.
P
 ÏU gçkhz¥ Ã«g§fis¤ jU»wJ.
P
.. Paa
w
w
 Ïj‹ cU¥bgU¡f« Âw‹ 1 - 3 y£r« kl§F mÂfkhF«.
ww
wwww wwww
ww
 itu°fŸ, ik¡nfhÃsh°kh k‰W« brš E©QW¥ñfis éçthf go¤j¿a cjÎ»wJ.

2. ònuh£nlhÃshr nfh£gh£il¡ TWf.
 ñnuh£nlhÃshr¤ij fh®o v‹gt® Kj‹Kjyhf f©l¿ªjh®.
 L#h®o‹ éy§F bršfëš xU cæUŸs rh‰¿id¡ f©l¿ªJ mjid 'rh®nfhL' vd
eet t miH¤jh®.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lala .iN
.N
 ÃZô® k‰W« Ah®o ñnuh£nlhÃshr¤ij xU gšT£L¡ Tœk¤ bjhF¥ñ vd¡ T¿d®.
l a
l a .iN
 g®»‹í jhtu¢ bršfS¡F cŸns fhz¥gL« rh‰¿id 'ñnuh£nlhÃshr«' v‹W bgaç£lh®.
i i .
assaa ssaa s aa
s
 ÏJ cæçaš K¡»a¤Jt« thŒªj Ú®k¥ bghU£fisÍ«, gšntW fiubghU£fshd FS¡nfh°,
a a
dda aa a
dd a
bfhG¥ñ mäy§fŸ, mändh mäy§fŸ, fåk§fŸ, it£lä‹fŸ, Ah®nkh‹fŸ k‰W«
a
P
..P
behÂfisÍ« cŸsl¡»ÍŸsJ.
ww w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
3. ñnuhnfçnah£LfS¡F« ónfçnah£LfS¡F« cŸs ntWghLfis m£ltiz¥gL¤Jf.
eet t
g©ñfŸ ñnuhnfçnah£LfŸ
eet t ónfçnah£LfŸ
lalai .iN
.N bršè‹ msÎ
c£ fUé‹ g©ñ
∼1 - 5 μm
l a
l i
a .iN
.N
ãô¡ëahŒL, c©ikahd c£fU
l a
l i
a .iN
.
∼10 - 100 μm
r›Îl‹ Toa c£fU fhz¥gL»wJ
assaa DNA
aa a
dd s
a aa
s
m‰wJ.
bghJthf t£l tot«, ï°nlh‹
aa a
dd s
a aa
s bghJthf ÚŸ tot«, ï°nlh‹
w
w P
.. P ñuj« m‰wit.
ww P
..P òuj« bfh©lit.
wwww wwww
RNA c‰g¤Â, ñuj¢ ir£nlhÃshr¤Âš eilbgW»wJ. RNA c£fUéDŸ cUth»‹wJ
nr®¡if ñuj¢nr®if ir£nlhÃshr¤ÂDŸ
eilbgW»wJ.
iunghnrh«fŸ 50 S + 30 S 60S + 40S
E©Q W¥ñfŸ Ïšiy. gy fhz¥gL»wJ.
et
e t
brš Ïl¥ bga®¢Á firæiH
eet t firæiH k‰W« FW ÏiH
et
lalai.iN
.N mikÎ Kiw
l a
l i
a .iN
.N
bghJthf x‰iw¢ brš.
l a
l i
a .iN
.
x‰iw¢ brš, T£likÎ k‰W« gy
bršfis¡ bfh©lJ.
assaa brš gF¥ñ

aassaa
ÏU ÃsÎWjš Kiw
as
asaa ik£lhÁ°, äahÁ°
.N
vL¤J¡fh£LfŸ
PPaadd gh¡Oçah k‰W« M®¡»ah
P Padd
a òŠir, jhtu§fŸ k‰W« éy§FfŸ
ww.. w
w ..
4. jhtu¢ bršY¡F«, éy§F bršY¡F« cŸs ntWghLfis m£ltiz¥gL¤Jf.
t. v©
wwww jhtu¢ brš
wwww éy§F brš
lai
1. jhtu¢ brš bgçaJ jhtu¢ bršiy¡ fh£oY« éy§F brš Á¿aJ.
2. bršRt® fhz¥gL»wJ. brš Rt® »ilahJ.
3. Ãsh°nkhbl°nk£lh fhz¥gL»wJ. Ãsh°nkhbl°nk£lh fhz¥gLtÂšiy
eet t4. gR§fâf« fhz¥gL»‹wd

sa eet t gR§fâf« fhz¥gLtÂšiy.
l a
l i
a .iN
.N 5. ãiyahd bgça th¡FnthšfŸ
fhz¥gL»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l
fhz¥gL»‹wd.
a
l i
a .iN
.
j‰fhèf¢ Á¿a th¡FnthšfŸ
assaa s aa
s s aa
s
6. th¡Fnthiy¢ R‰¿ nlhndhÃsh°L nlhndhÃsh°L fhz¥gLtÂšiy.
a a
dd
r›Î fhz¥gL»wJ.
a a aa a
dd a
da
7.
P
.. P
br‹£çnahšfŸ fhz¥gLtÂšiy.
w
w
Ñœãiy jhtubršfëš fhz¥gL»wJ.
ww P
.. Pbr‹£çnahšfŸ fhz¥gL»‹wd.
8.
wwww
c£fU bršè‹ Xu§fëš
fhz¥gL»‹wd.
wwww c£fU bršè‹ ika¤Âš fhz¥gL»‹wd.
Pa
9. iynrhnrh«fŸ mçjhf¡ iynrhnrh«fŸ fhz¥gL»‹wd

fhz¥gL»‹wd
eet t10. nrä¥ò bghUshf¤ jur« cŸsJ.

eet t nrä¥ò¥ bghUshf¡ »is¡nfh#‹ cŸsJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
5. jhtu¢ bršè‹ E©zik¥ig gl« tiuªJ ghf§fis¡ F¿¡f
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t t t
TLjš édh¡fŸ
ee
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
6. rh®nfhL v‹whš v‹d?
a s
a s a
 éy§F bršfS¡F cŸns fhz¥gL« cæUŸs rhW¡F rh®nfhL v‹W bga®.
dd dd s
a s
P Paa
7. Ãsh°khbl°nk£lh v‹whš v‹d? mj‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
.. P
..Paa
w
w ww
 bršiy R‰¿ brš Rt® KGikahf Ïšyhkš M§fh§nf Á¿a JisfŸ fhz¥gL»‹wd Ïj‰F
wwww
Ãsh°khbl°nk£lh v‹W bga®.
wwww
 Ïj‹ têna gy bghU£fŸ mUnf cŸs bršè‰F flªJ brš»wJ.
8. ñnuh£nlhÃshr¤Â‹ Ïa‰Ãaš g©ñfŸ ahit ?
 ñnuh£nlhÃshr¤Âš äj¡F« bghU£fŸ k‰W« ntÂ¥Ãiz¥ñfë‹ fhuzkhf "b#š" v‹w
et
e t e t t
miu Âl ãiyænyh mšyJ "rhš" v‹w Âut ãiyænyh fhz¥gL»wJ.
e
et
lalai.iN
.N l a
l a .iN
.N
 ñnuh£nlhÃshr« xU xë CLUt¡ Toa, kzk‰w gy ãiy bfh©l ÂutkhF«.
i
 ñnuh£nlhÃshr« xU gof¡ Tœk¡ fiurš MF«.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 ñnuh£nlhÃshr¤Â‹ ghFãiy 2-20 br‹oghŒr°.
aa aa
.N
PP add
 ñnuh£nlhÃshr¤Â‹ xëéyfš 1 . 4
a P Padd
a
w..
 ñnuh£nlh Ãshr« c¤njrkhf 34 jåk§fis bfh©LŸsJ.
w
w ..
 ñnuh£nlhÃshr¤Â‹ pH kÂ¥ò »£l¤j£l 6.8. Ïit 90% Úiu¡ bfh©LŸsJ
w
wwww wwww
 ñnuh£nlh Ãshr¤Âš cŸs JfŸfŸ th©l® thš° Ïiz¥ñ ngh‹w éirædhš
lai
Ïiz¡f¥g£LŸsd.
9. brš bfhŸifia¡ TW.
 mid¤J cæçd§fS« bršfshš Mdit.
eet t sa eet t
 V‰fdnt cŸs bršfëèUªJ ñÂa bršfŸ njh‹W»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 brš kuÃaš jftšfis bg‰nwhçläUªJ rªjÂfS¡F fl¤J»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 mid¤J ts®Áij kh‰w éidfS« bršY¡FŸns eilbgW»wJ.
a s
a s
 cæçd§fë‹ mik¥ñ k‰W« braš mo¥gil myfhf brš Âfœ»wJ.
dd a
dd s
a s
aa aa
da
 itu°
w
w P P
10. brš bfhŸif¡F éÂ éy¡FfŸ ahit?
.. ww P
.. P
wwww
 ituhŒLfŸ
 Ãçah‹fŸ. wwww
Pa
11. brš Rtç‹ K¡»a gâfŸ ahit ?

 bršY¡F tot¤ijÍ« tYitÍ« më¡»wJ.
eet t t t
 njita‰w _y¡TWfŸ bršèDŸ EiHtij jil brŒ»wJ.
ee
l a
l i
a .iN
.N l a a .iN
.N
 ñnuh£nlhÃshr« nrjkilahkš ghJfh¡»wJ.
i
 M°kh£o¡ mG¤j¤Â‹ fhuzkhf brš bto¤J éLtij¤ jL¡»wJ
l l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
 bršiy¥ ghJfh¡F« K¡»a¥ gâiaÍ« nk‰bfhŸ»wJ.
a
dd s
a s
 bk£lh br‹£ç¡.
.. Paa
12. br‹£nuhäa® mikél¤Â‹ mo¥gilæš Fnuhnkhnrh« tiffis¡ TW.
P P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
 r¥ bk£lh br‹£ç¡
ww
 m¡nuh br‹£ç¡
 Onyh br‹£ç¡
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
13. ‘Onyhäa® v‹gJ ahJ?

 Fnuhnkhnrhä‹ Eå gFÂ¡F Onyhäa® v‹W bga®.
eet t e
 ÏJ Fnuhnkhnrhä‰F ãiy¥ñ¤j‹ikia më¡»wJ.
et t
lalai .iN
.N
14. tiuaW : ntWgL¤jš Âw‹.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 Ïu©L ñŸëfS¡F ÏilnaÍŸs bghUŸfë‹ étu¤ij¤ bjëthf¡ fh£L« by‹Rfë‹
a a
dd a
Âw‹ ntWgL¤jš Âw‹ vd¥gL«.
a aa a
dd a
w
15. cU¥bgU¡f« tiuaW?
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
 xU Ã«g¤Â‹ msit bgçjh¡»¡ fh©Ã¥gj‰F cU¥bgU¡f« v‹W bga®.
 cUbgU¡f« = E©nzh¡» _y« fhz¥gL« Ã«g¤Â‹ msÎ
rhjhuz¡ f©fŸ _y« fhz¥gL« Ã«g¤Â‹ msÎ
16. TEM - SEM ntWgL¤Jf.
et
e t t.v© TEM
eet t SEM
et
lalai.iN
.N 1.
2.
ntWgL¤J« Âw‹ mÂf«
l a
l i
a
ÏU gçkhz Ã«g§fis jU»wJ .iN
.N l a
l i
a .iN
.
ntWgL¤J« Âw‹ r‰W FiwÎ
K¥gçkhz Ã«g§fis jU»wJ
assaa ssaa ssaa

3. cU¥bgU¡f« 1-3 y£r« kl§F cU¥bgU¡f« 2 y£r« kl§FfŸ mÂf«
aa aa
.N
4.
PPaadd
bghUë‹ c£gFÂia fhz cjÎ»wJ
P Padd
a bghUë‹ gu¥ñ gFÂfis fhz cjÎ»wJ.
5.
ww..
ntWgL¤J« Âw‹ 2-100 A
w
w .. ntWgL¤J« Âw‹ 50-200 A
wwww
17. firæiH v‹whš v‹d ?
wwww
lai
 gh¡Oça§fëš Ïl« bgau cjÎ« KW¡»iHahš Md x£LW¥ñfS¡F firæiH v‹W bga®.
18. FWæiH (Cilia) v‹whš v‹d ?
 Ãsh°kh r›éèUªJ njh‹W« Á¿a E©âiHfŸ Nœªj Ú£ÁfS¡F¢ FWæiH v‹W bga®.
eet t sa ee
19. ik£nlhfh©oça¤Â‹ mik¥ñ k‰W« brašfis és¡Ff.t t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 ik£nlhfh©oça¤ij Kj‹Kjyhf A.nfhè¡f® (1880) v‹gt® f©l¿ªjh®.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
tot«
a s
a s
 ik£nlhfh©Oçah Ã‹tU« VnjD« xU toéš fhz¥gL»wJ
dd a
dd s
a s
aa aa
da
 K£il tot«
 cU©il tot«
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
 nfhŸ tot«.
 ik£nlhfh©Oçah Ïu£il¢ r›édhš MdJ. mit btë r›Î k‰W« cŸr›Î MF«.
 btë r›Î bk‹ikahdJ ÏÂš nghç‹ v‹w ñuj« fhz¥gL»‹wd.
Pa
 ik£nlhfh©oça¤Â‹ cŸr›Î, ik£nlhfh©oça¤ij Ïu©L miwfshf¥ Ãç¡»‹wJ.

 btë miwahdJ Ïu©L r›é‰F« Ïilæš fhz¥gL»wJ. Ïj‰F ik£nlhfh©oça ñw btë
eet tv‹W bga®.

eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 cŸ miw ñuj bghUshš MdJ Ïj‰F kh£ç¡° v‹W bga®.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 cŸr›Î c£ñwkhf koªJ ko¥ñfis cUth¡F»‹wd Ïj‰F »ç°nl v‹W bga®.
w.
aass a s
a s
 cŸ ciwæ‹ gu¥ñ ÛJ fh«ñ ngh‹w JfŸfŸ fhz¥gL»‹wd. Ïj‰F F1 JfŸfŸ mšyJ
dd dd
.. Paa
M¡ìnrh«fŸ v‹W bga®.
P P
.. Paa
 x›bthU JfS« t£l tot jiy, fh«ñ k‰W« mo¥gFÂ vd _‹W¥ gFÂfis¥ bg‰W¡
w
w ww
wwww wwww
ww
fhz¥gL»‹wd.
 jiy¥gFÂæš M¡Áfuz¥ gh°gçfuz¤Â‰F¤ njitahd ATP Á‹nj° v‹w bjhFÂ
fhz¥gL»wJ.
 ik£nlhfh©oça§fëš ñuj« 73 % è¥ÃLfŸ 25-30% RNA 5-7%, DNA (Á¿jsÎ k‰W«
behÂfŸ (60 tiffŸ) fhz¥gL»wJ.
eet t eet t
 ik£nlhfh©£çah mÂf¥goahd ATP _y¡TWfis cUth¡Ftjhš Ïit ‚bršè‹ M‰wš
l a
l i
a .iN
.N ciyfŸ‛ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
lalai.iN
.N l a
l
 oiA£nuhínd° jéu¡ »u¥RH‰Á¡F¤ njitahd mid¤J behÂfS« kh£ç¡° gFÂæši
a .iN
.
assaa fhz¥gL»wJ.
aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
 ik£nlhfh©oça§fëš t£l totkhd DNA k‰W« 70S iunghnrh«fŸ fhz¥gL»‹wd.
w P
..P w
w P
.. P
 ñÂa ik£nlhfh©oça§fŸ ÃsÎWjš Kiw _y« njh‰Wé¡f¥gL»‹wd.
w
wwww wwww
 ik£nlhfh©£çahéš ov‹V Ïu£o¥ñ miltjhš ÏJ ghÂ j‰rh®ñila brš E©QW¥ghf
fUj¥gL»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
20. ik£nlhfh©oçah V‹ ghÂ j‰rh®ñila brš E©QW¥ghf¡ fUj¥gL»wJ ?

 ñÂa ik£nlhfh©oça§fŸ ÃsÎWjš Kiw _y« njh‰Wé¡f¥gL»‹wd.
eet t eet t
 ik£nlhfh©£çahéš ov‹V Ïu£o¥ñ miltjhš ÏJ ghÂ j‰rh®ñila brš E©QW¥ghf
lalai .iN
.N fUj¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
21. ik£nlhfh©oçah bršè‹ M‰wš ciyfŸ v‹W miH¡f¥gl¡ fhuz« ahJ?
a a
dd a aa a
dd a
 ik£nlhfh©£çah mÂf¥goahd ATP _y¡TWfis cUth¡Ftjhš Ïit ‚bršè‹ M‰wš
a
P
.. P
ciyfŸ‛ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.
w
w ww P
..P
 wwww
22. F1 JfŸfŸ g‰¿ F¿¥ñ tiuf.
wwww
ik£nlhfh©oçahé‹ cŸ ciwæ‹ gu¥ñ ÛJ fh«ñ ngh‹w JfŸfŸ fhz¥gL»‹wd. Ïj‰F
F1 JfŸfŸ mšyJ M¡ìnrh«fŸ v‹W bga®.
 x›bthU JfS« jiy, fh«ñ k‰W« mo¥gFÂ vd _‹W¥ gFÂfis¥ bg‰W¡ fhz¥gL»‹wd.
 jiy¥gFÂæš M¡Áfuz¥ gh°gçfuz¤Â‰F¤ njitahd ATP Á‹nj° v‹w bjhFÂ
et
e t eet t
et
fhz¥gL»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a
23. gR§fâf¤Â‹ mik¥ig gl« tiuªJ és¡F? .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 gRªjhtu§fë‹ mÂ K¡»a cW¥ghf¥ gR§fâf« fUj¥gL»wJ.
aa aa
.N
PP add
 gR§fâf« Ïu£il¢ r›édhš MdJ. mit cŸr›Î, btë r›Î MF«.
a P Padd
a
w.. w
w ..
 Ïu©L r›ÎfS¡»ilna cŸs gFÂ gR§fâf R‰Wbtë vd miH¡f¥gL»wJ.
w
 cŸr›édhš NH¥g£l gFÂæš b#šyhod° nk£ç¡°, è¥nghñuj« fhz¥gL»‹wd.
wwww
Ï¥gFÂ¡F °£nuhkh v‹W bga®.
wwww
lai
 °£nuhkhéDŸ fhz¥gL« j£ilahd gFÂ¡F ijy¡fhŒLfŸ v‹W bga®.
 gy ijyfhŒLfë‹ bjhF¥Ã‰F »uhd« v‹W bga®.
 ÏJ ehza§fŸ x‹¿‹ ÛJ x‹W mL¡» it¤jh‰ ngh‹w mik¥ig cUth¡F»‹wd.
eet t sa eet t
 »uhd§fŸ Nça xëæ‹ M‰wiy <®¤J¡ mij ntÂa M‰wyhf kh‰W»‹wd. Ïªj ntÂa
l a
l i
a .iN
.N l a
l a
 ijyfhŒLfëš g¢ira ãwä fhz¥gL»wJ. .iN
.N
M‰wiy¡ bfh©L °£nuhkh gFÂ fh®nghiA£nu£Lfis¤ jahç¡»wJ.
i l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 gR§fâf§fëš 70S iunghnrh«fŸ, t£l tot DNA k‰W« RNA ngh‹wit fhz¥gL»‹wd.
a a
dd a aa a
dd a
 xë¢nr®¡ifæš g§fh‰W« 30 ñuj§fŸ, xë mik¥ñ 1 k‰W« xë mik¥ñ II ir£nlhFnuh« b,f
a
da
P
.. P
bjhF¥ò, ATP Á‹nj° ngh‹wit fhz¥gL»‹wd.
w
w ww P
.. P
 gR§fâf¤Â‹ °£nuhkhéš fhz¥gL« K¡»akhd ñujkhf Rubisco fUj¥gL»wJ.
wwww wwww
 ijyfhŒLfëš cŸs Á¿a, t£l totkhd xë¢nr®¡if my»‰F Fth‹lnrh«fŸ v‹W bga®.
 gR§fâf« ‚ghÂ j‰rh®ñila brš E©QW¥ghf‛ fUj¥gL»‹wd Ïit Ãw cGjš Kiwæš
Pa
bgU¡f« mil»‹wd.
24. gR§fâf¤Â‹ gâfŸ ahit?
eet t
 xë¢nr®¡if
eet t
l a
l i
a .iN
.N  »uhdh - xë éid
 °£nuhkh - ÏUŸ éid
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
a ss
 xë Rthr« ngh‹wt‰¿š g§nf‰»wJ.
dd a a
dd s
a s
P Pa
25. Fth©lnrh«fŸ v‹gJ ahJ?
.. a P
.. Paa
w
w
 gR§fâf¤Â‹ ijyfhŒLfëš cŸs
ww Á¿a, t£l totkhd xë¢nr®¡if my»‰F
wwww wwww
ww
Fth‹lnrh«fŸ v‹W bga®.

26. nlhndhÃsh°£ v‹gJ ahJ?
 jhtu bršèš cŸs th¡FnthšfŸ x‰iw¢ r›édhš NH¥g£LŸsJ Ïj‰F nlhndhÃsh°£L
v‹W bga®.
eet t eet t
27. brhubrhu¥ghd v©nlhÃshr tiy (RER) k‰W« tHtH¥ghd v©nlhÃshr tiy (SER)
l a
l i
a .iN
.N ntWgL¤Jf.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
t.v© brhubrhu¥ghd v©nlhÃshr tiy tHtH¥ghd v©nlhÃshr tiy
1. iunghnrh«fŸ
a
ddass
btë¥gu¥Ãš
a s
a s
x£o¡ iunghnrh«fŸ fhz¥gléšiy.
dd
fhz¥gL»wJ
P
..Paa P
.. Paa
2.
w
ñuj¢nr®¡ifæš <LgL»wJ.
w w
è¥ÃL cUth¡f¤Âš <LgL»wJ.
w
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
28. iunghnrh«fë‹ tiffŸ ahit? ntWgL¤Jf.
t
iunghnrh«fë‹ tiffŸ
eet t
lalai .iN
.N  70S iunghnrh«
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 80S iunghnrh«
a
dd s
a s a
dd s
a s
t.v©
1.
P
.. Paa
70S iunghnrh«fŸ
Jiz myF 30S k‰W« 50S
P
..Paa 80S iunghnrh«fŸ
Jiz myF 40S k‰W« 60S
w
w ww
wwww wwww
2. 3 RNA _y¡TWfŸ 4 RNA _y¡TWfŸ
3. 30S Jiz myF16 Sr RNA 40S Jiz myF18 Sr RNA
4. 50S bgça Jiz myF 23 S k‰W« 5S 60S bgça Jiz myF 28 S, 5.8S k‰W« 5S
5. ñnuhnfçnah£o¡ bršfŸ ónfçnah£o¡ bršfŸ jhtu§fŸ k‰W«
ik£nlhfh©oça§fŸ k‰W« éy§FfŸ.
et
e t gR§fâf§fŸ.
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
29. ghènrh« (m) ghèiunghnrh«fŸ v‹whš v‹d ?
aass as
as
 ñuj¢nr®¡ifæ‹ nghJ gy iunghnrh«fŸ mRNAédhš Ãiz¡f¥gL»‹wd Ïjdhš cUthF«
.N
aadd
mik¥Ã‰F¥ ghènrh«fŸ (m) ghèiunghnrh«fŸ v‹W bga®.
PP P Padd
a
ww..
30. iunghnrh«fë‹ mik¥ig gl¤Jl‹ és¡F.
w
w ..
wwww wwww
 iunghnrh«fis Kj‹Kjèš f©l¿ªjt® #h®{ ghnyL (1953) Mth®.
lai
 x›bthU iunghnrhK« ÏU Jiz myFfis¡ bfh©LŸsd mit
 bgça myF
 Á¿a myF
 Ïu©L Jiz myFfS« x£oæU¥gJ Mg2+ br¿it¥ bghU¤jJ MF«.
eet t sa eet t
 iunghnrh«fŸ ãó¡ënahy° gFÂæèUªJ njh‹W»‹wd. Ïit Rakhf Ïu£o¥gilÍ«
l a
l i
a .iN
.N j‹ik bfh©lit.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ñuj¢ nr®¡if ãfG« Ïy¡Ffshf iunghnrh«fŸ Âfœ»‹wd.
a s
a s
 iunghnrh« r›Î NHh mik¥ghF«.
dd a
dd s
a s
aa aa
da
 iunghnrh«fŸ RNA k‰W« ñuj¤jhš MdJ. ( RNA 60% k‰W« ñuj« 40%)
w
w P
.. P ww P
.. P
 ñuj¢nr®¡ifæ‹ nghJ gy iunghnrh«fŸ mRNAédhš Ãiz¡f¥gL»‹wd Ïjdhš cUthF«
wwww wwww
mik¥Ã‰F¥ ghènrh«fŸ (m) ghèiunghnrh«fŸ v‹W bga®.
 ñuj¢nr®if ãfHhj bršfëš Jiz myFfŸ ÃçªJ«, ñuj¢nr®¡if ãfG« bršfëš Mg2+
maåahš ÃizªJ« fhz¥gL»‹wd.
Pa
31. ghèO‹ Fnuhnkhnrh«fŸ g‰¿ F¿¥ñ tiuf.
eet t t t
 E.G. ghšÃahå v‹gtuhš ounrhÃšyhé‹ cäœÚ®¢ Ru¥Ãæš f©LÃo¡f¥g£lJ.
ee
l a
l i
a .iN
.N l
 ãwk‰w g£il Ïil¥g£il vd¥gL«.
a
l a .iN
.N
 ÏÂš fU«g£il k‰W« ãwk‰w g£ilfŸ kh¿ kh¿¡ fhz¥gL«.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
aass
 ÏÂš bgça ñil¥ghd gFÂ c©L. Ïj‰F ghšÃahâ tisa« v‹W bga®
dd a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
 ÏJ cäœÚ®¢ Ru¥Ãfëš fhz¥gLtjhš cäœÚ® Ru¥Ã Fnuhnkhnrh« vd¥gL«.
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
32. és¡F õçif Fnuhnkhnrh« g‰¿ F¿¥ñ tiuf
t eet t
 xU brš Mšfh mÁlhñnyçah k‰W« ryk©lh® Cir£Lfëš o¥nyhO‹ ãiyæš és¡F
lalai .iN
.N a
õçif Fnuhnkhnrh«fŸ fhz¥gL»wJ.
l l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 f©l¿ªjt® Ãs«ä§ Mth®.
a s
a s a s
a s
 ml®¤Âahd Fnuhnkhnrh« gFÂ Fnuhnkhnrh« m¢ir c©lh¡» mÂš gy Ú£Áfis
dd dd
bfh©LŸsJ.
P
.. Paa P
..Paa
w
w ww
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww..
33. Fnuhnkhnrhä‹ mik¥ig gl« tiuªJ és¡Ff?
w
w ..
wwww wwww
 Fnuhnkhnrh« üš ngh‹w E© ÏiHfshš MdJ. Ïj‰F¡ Fnuhkh£o‹ v‹W bga®.
 Ïªj¡ Fnuhkh£o‹ DNA, òuj«, RNA M»at‰whš MdJ.
lai
 x›bthU FnuhnkhnrhäY« ÏU x¤j mik¥ñfŸ fhz¥gL»‹wd. mj‰F Fnuhnkh£o£fŸ
v‹W bga®.
 Ïit Ïu©L« x¤j mik¥ig¥ bg‰¿U¥gjhš rnfhjç Fnuhkh£oLfŸ vd¡ fUj¥gL»‹wd.
eet t sa e t t
 Ïašghd Fnuhnkhnrh«fëš fhz¥gL« FW»a gFÂ¡F ÏW¡f§fŸ v‹W bga®. ÏW¡f§fŸ
e
l a
l i
a .iN
.N Ïu©L tif¥gL« mit
 Kjyh« ãiy ÏW¡f«
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa  Ïu©lh« ãiy ÏW¡f«
a
dd s
a aa
s
 Kjš ãiy ÏW¡f¤Âš br‹£nuhäa® k‰W« ifå£nlhnfh® fhz¥gL»wJ.
aa aa a
dd s
a aa
s
da
P
.. P
 Ïu©L Fnuhkh£ofS« br‹£nuhäa® gFÂæš ÏizÎ bg‰WŸsd.
w
w
 br‹£nuhäaç‹ v©â¡if Á‰¿d¤Â‰F V‰wthW khWgL»‹wJ.
ww P
.. P
wwww wwww
 khndhbr‹£ç¡ Fnuhnkhnrhäš xU br‹£nuhäaU«, ghèbr‹£ç¡ Fnuhnkhnrhäš gy
br‹£nuhäa®fS« fhz¥gL»‹wd.
Pa
 br‹£nuhäa®fëš fhz¥gL« ñuj ÏiHfë‹ T£lik¥Ã‰F ifå£nlhnfh® v‹W bga®.

 Kjyh« ãiy ÏW¡f« Ïšyhkš Áy Fnuhnkhnrh«fëš Ïu©lh« ãiy ÏW¡fK«
eet t fhz¥gL»‹wd.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 Fnuhnkhnrhä‹ Kidfëš njh‹W« Á¿a gFÂ¡F¢ rh£oiy£ mšyJ SAT v‹W bga®.
i
 rh£oiy£LfŸ fhz¥gL« Fnuhnkhnrhä‰F SAT Fnuhnkhnrh« v‹W bga®.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
dd ass a
dd s
a s
 Áy Fnuhnkhnrh«fë‹ cU mik¥ig¤ Ô®khå¡F« gFÂahf¢ rh£oiy£ Âfœ»wJ.
a
 Fnuhnkhnrhä‹ Eå¥gFÂ¡F Onyhäa® v‹W bga®. ÏJ Fnuhnkhnrhä‹ ãiy¤j j‹ik¡F
cjÎ»wJ.
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
34. bršRtç‹ mik¥ig étç.
t eet t
 bršè‹ btë¥gFÂæš fhz¥gL« ghJfh¥ñ mL¡»‰F bršRt® v‹W bga®.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 ÏJ gh¡Oçah, òŠir, jhtu§fŸ M»at‰¿š fhz¥gL»wJ. Mdhš éy§F bršèš
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
fhz¥gLtÂšiy.
a s
a s
 Ïjid Kj‹ Kjèš Ïuhg®£ A]¡ v‹gt® c‰W neh¡»dh®.
dd a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
 jhtu¢ bršRtçš _‹W ghf§fŸ fhz¥gL»‹wd mit Kj‹ik¢ Rt®, Ïu©lh« ãiy¢Rt®,
ika¤j£L
w
w ww
wwww wwww
Kj‹ik¢Rt®
 ika mL¡F¡F c£ñwkhf¤ njh‰Wé¡f¥gL« Kjš mL¡F bršRtç‹ Kj‹ik¢RtuhF«.
 Kj‹ik Rtçš b#š ngh‹w E©ÏiHfŸ fhz¥gL»‹wd. ÏJ Ú£Á milÍ« j‹ik cilaJ.
 bgU«ghyhd jhtu§fëš Ïªj E© ÏiHfŸ bršYnyhìdhš MdJ.
 Kj‹ik¢ Rtç‹ E©bghUŸ bgU«ghY« bAä bršYnyh°, bg¡o‹, »is¡nfhñuj« k‰W«
et
e t eet t
et
Ú® ãu¥ñ¥bghUshf cŸsJ.
lalai.iN
.N
Ïu©lh« ãiy¢Rt®
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 brš KÂ®¢Á milªjÎl‹ Ïu©lh« ãiy bršRt® cUth¡f¥gL»wJ.
aass
 tot¤ij¤ Ô®khå¥gÂš K¡»a¥ g§F t»¡»wJ.
as
as
.N
aadd
 ÏJ jokdhdJ, Ú£Á milÍ« j‹ika‰wJ.
PP P Padd
a
ww..
 Ïu©lh« ãiy Rt® bršYnyh° k‰W« è¡ådhš MdJ.
w
w ..
wwww wwww
 Ïu©lh« ãiy Rtçš 3 JizmL¡FfŸ fhz¥gL»‹wd mit S1, S2, S3 MF«.
ika¤j£L
lai
 ÏJ btë¥òw mL¡fhF«.
 ir£nlhÃshrgF¥Ã‹ nghJ fhšÁa« k‰W« bk¡ÜÁa« bg¡nl£L¡fŸ goªJ cUth»‹wd.
 Ïu©L bršfS¡»ilna fhz¥gL« bkšèa Ábk©£ ngh‹w mL¡fhF«.
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
.iN .iN .iN
35. c£fUé‹ mik¥Ãid gl¤Jl‹ étç.
l a
l i
a .N  bršè‹ K¡»akhd E©QW¥ñ c£fU MF«.
l a
l i
a .N l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
 c£fU bršè‹ mid¤J¢ brašfisÍ« f£L¥gL¤J»‹wJ.

tot«
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
 c£fUthdJ nfhs«, fdrJu«, gynfhz« mšyJ j£L toéid¥ bg‰WŸsd.
mik¥ò
w
w ww
wwww wwww
ww
 c£fU Ïu£il¢ r›édhš MdJ mit cŸr›Î, btër›Î MF«.

 cŸr›thdJ iunghnrh«fŸ m‰W bk‹ikahf¡ fhz¥gL»wJ.
 btë r›thdJ iunghnrh«fŸ bg‰W¢ brhubrhu¥ghf, v©nlhÃshr tiyÍl‹ bjhl®ñ
bfh©L fhz¥gL»wJ.
 r›éš gy JisfŸ fhz¥gL»‹wd Ïj‰F c£fU¤JisfŸ v‹W bga®. Ï¤Jisæ‹ têahf
eet t eet t
mRNA , iunghnrh« myFfŸ, ñuj§fŸ k‰W« Ãw bgça _y¡TWfŸ gçkh‰w« mil»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 x›bthU JisÍ« mDy° v‹w xU t£l mik¥Ãdhš NH¥g£LŸsJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ïu©L r›é‰F« Ïilna cŸs Ïilbtë¡F c£fU ñwbtë v‹W bga®.
aass a
 c£fUé‹ cŸns fhz¥gL« b#yhod° gFÂ¡F c£fU Ãshr« v‹W bga®.
dd dd s
a s
..Paa P
.. Paa
 ÏÂš Fnuhnk£o‹ tiy¥Ã‹dš, nfhs tot ãÍ¡ënahy° fhz¥gL»‹wd.
P
 ónfçah£o¡ bršfë‹ Fnuhnk£o‹fëš RNA k‰W« DNAÍl‹ Ïizªj Ë°nlh‹ ñuj§fŸ
ww w
w
wwww wwww
fhz¥gL»‹wd.
 Fnuhnk£o‹fŸ brš gF¥Ã‹ nghJ RU§» Fnuhnkhnrh« v‹w mik¥ghf khW»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.NgâfŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 bršè‹ mid¤J brašfisÍ« f£L¥gL¤J»wJ
aass
 ghu«gça brŒÂfis nrä¤J it¤jš
as
as
.N
aadd
 DNA Ïu£o¥ghjš k‰W« gobaL¤jš ãfœÎfis el¤J»wJ
PP P Padd
a
ww..
 ÚÍ¡ënahy° iunghnrh«fis c‰g¤Â brŒ»wJ.
w
w ..
wwww
36. brš r›Î g‰¿a ghŒk Â£L khÂçia étç.
wwww
lai
 brš r›Î g‰¿a ghŒk Â£L khÂçia K‹bkhêªjt®fŸ Á§f® k‰W« ã¡nfhšr‹ Mt®.
 Ït®fë‹ T‰W¥go bršr›thdJ è¥ÃL k‰W« ñuj§fis bfh©ljhF«. fh®nghiA£nu£
äf Fiwthf fhz¥gL»wJ. ÏÂš cŸs è¥ÃL r›Î gh°nghè¥ÃLfshš MdJ.
eet
 x›bthU gh°nghè¥ÃL«
t sa t t
Ú® btW¡F« j‹ik bg‰w thš gFÂiaÍ«, Ú® éU«ò«
ee
.iN .iN .iN
jiy¥gFÂiaÍ« bfh©LŸsJ.
l a
l i
a .N a i
 è¥ÃL _y¡TWfŸ ÏUtçirfëš mikªJŸsd.
l l a .N l a
l i
a .
assaa aa aa
 Ït‰¿‰F Ïilna nfhs tot ñuj _y¡TWfŸ brUf¥g£LŸsJ. Ï¥ñuj§fŸ Ïil¢brUF
ñuj§fŸ vd¥gL»‹wd.
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 Áy ñuj§fŸ è¥ÃL mL¡»‹ btëgu¥Ãš fhz¥gL»‹wd. Ïit btëaik ñuj§fŸ
vd¥gL»‹wd.
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
 behÂfŸ, vÂ® cæ® bghU£fŸ k‰W« bršY¡F¤ njitahd _y¡TWfŸ mid¤ijÍ« fl¤j
Ï¥ñuj§fŸ cjÎ»‹wd.
 r›éš fhz¥gL« fh®nghiA£nu£LfŸ »is¡nfhñuj§fŸ mšyJ »is¡nfhè¥ÃLfSl‹
Pa
ÃizªJ »is¡nfhnfè¡° vd cUth»wJ.

 r›éš cŸs è¥ÃL bghU£fŸ r›é‹ xU ñw¤ÂèUªJ kWñw¤Â‰F¢ br§F¤J th¡»š efU«
eet t eet t
j‹ik¡F m§F« Ï§Fkhf ãfG« Ïl¥bga®Î v‹W bga®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa gâfŸ
aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
 brš rä¡iPfis cUth¡FtJ.
..P
 C£l bghU£fis Ïl«bgau¢ brŒtJ.
w
w P
.. P
wwww wwww
 njita‰w bghU£fis bršèDŸ EiHahkš jL¥gJ ngh‹wdthF«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
37. f£l ntWgL¤J« E©nzh¡»æ‹ K¡»a¤Jt¤ij TWf.
t
 bghUis e‹F ntWgL¤Â m¿a cjÎ»wJ.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
 cæUŸsbršfŸ, ÂR¡fis¥ go¤j¿a cjÎ»wJ.
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 bršgF¥Ã‹ ãiyfis go¤j¿a cjÎ»wJ.
a
dd s
a s a
dd s
a s
38. »ç°nl v‹whš v‹d?
P
.. Paa P
..Paa
 ik£nlhfh©oçahé‹ cŸr›Î c£ñwkhf koªJ ko¥ñfis cUth¡F»‹wd Ïj‰F »ç°nl
v‹W bga®.
w
w ww
wwww
39. Fnuhnkhnrhä‹ mik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿¡fÎ«. wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t
40. iynrhnrh«fë‹ gâfis étç¡fÎ«.
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
gâfŸ:
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a
 ir£nlhÃshr¤Âš fhz¥gL« fh®nghiA£nu£LfŸ, ñuj§fŸ k‰W« è¥ÃLfis¢ brç¡»wJ..iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 rhjfk‰w Nœãiyæš j‹Dila brš E©QW¥ñfshd ik£nlhfh©oa§fŸ k‰W«
a
dd a
v©nlhÃshr tiy ngh‹wt‰iw¢ brç¡f¢ brŒ»wJ.
aa aa a
dd a
da
w
w P P
 nehÍ‰w bršfis¢ Áij¤J¢ brš mêit V‰gL¤Jjš.
..
 KJikailjš gâia nk‰bfhŸ»wJ.
ww P
.. P
wwww
41. ik£nlhfh©oçahé‹ mik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿.
wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 7 brš RH‰Á
eet t eet t
lalai .iN
.N
1. brš RH‰Áæ‹ rçahd tçir
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
(m) S - M - G1 - G2 (M) S - G1 - G2 - M (Ï) G1 - S - G2 – M (<) M - G - G2 - M
a
dd s
a s a
dd s
a s
2. brš RH‰Áæš G1 ãiyæš bršgF¥ñ tiuaiu¥gL¤j¥g£lhš, mªj ãiyæ‹ bga® v‹d?
(m) S ãiy
P
.. Paa
(M) G2 ãiy
P
..Paa
(Ï) M ãiy (<) G0 ãiy
w
w ww
3. éy§F bršfëš ik£lhÁ° rçahf eilbgWtj‰F (APC) md~ng° Ãçãiy¡F K‹ndWjiy
wwww
APC ÃiHahdhš ÑnH cŸst‰¿š vJ ãfH KoÍ«?
(m) Fnuhnkhnrh«fŸ J©lh¡f¥gLjš
wwww
V‰gL¤j T£lik¥ñ cjÎ»wJ. ÏJ xU ñuj Áijit brašgL¤J« T£lik¥ghF«. kåj bršèš
(M) Fnuhnkhnrh«fŸ FW¡f« milahJ

(Ï) Fnuhnkhnrh«fŸ ÃçÎwhJ (<) Fnuhnkhnrh«fëš ÛŸ nr®¡if ãfG«
t t
4. brš RH‰Áæ‹ S - ãiyæš.
ee eet t
et
lalai.iN
.N l a
l a .iN
.N
(m) x›bthU bršèY« cŸs DNA é‹ msÎ Ïu©L kl§fh»wJ.
i
(M) x›bthU bršèY« cŸs DNA-é‹ msÎ bjhl®ªJ mnj msÎ ÏU¡F«.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
(Ï) Fnuhnkhnrh«fë‹ v©â¡if mÂfkhF«
aa aa
.N
PP
5. br‹£nuhäa® Ïj‰F njitaadd
(<) x›bthU bršèY« cŸs DNA é‹ msÎ ghÂahf FiwÍ«.
P Padd
a
(m) gobaL¤jš
ww.. w
w ..
M) FW¡nf fy¤jš
wwww
(Ï) ir£nlhÃshr« ÃsÎWjš
wwww
(<) Fnuhnkhnrh«fis JUt¥gFÂ neh¡» ef®¤Jtj‰F
lai
6. vj‰F Ïilna n#ho nr®jš (Ádh¥Á°) eilbgW»wJ.
(m) mRNA k‰W« iunghnrh«fŸ (M) fÂ®nfhš ÏiHfŸ k‰W« br‹£nuhäa®fŸ
(Ï) Ïu©L x¤j Fnuhnkhnrh«fŸ (<) xU M© k‰W« xU bg© nfÛ£L
et t
(m) o¥nsh£O‹ sa
(M) gh¡»O‹
et
7. F‹wš gF¥Ãš (äahì°) FW¡nf fy¤jš v§F Mu«Ã¡»wJ.
e e t (Ï) by¥nlh£O‹ (<) ir¡nfh£O‹
l a
l i
a .iN
.N a i .iN
.N
8. ÑnH¡ bfhL¡f¥g£LŸs kiwKf bršgF¥ig (ik£lhÁ°) fhšÁÁ‹ _y« vªj ãiyæš jil
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
brŒayh«.
(m) mdh~ng°
a s
a s
(M) bk£lh~ng°
dd a s
a
(Ï) ònuh~ng°
dd s <) Ïil¡ fhyãiy
aa aa
da
9. F‹wš gF¥Ãš x¤j Fnuhnkhnrh«fŸ n#ho nr®jiy Ï›thW miH¡fyh«.
(m) Ïu£ilfŸ
w
w P
.. P ww P
.. P (M) n#ho nr®jš
wwww wwww
(Ï) ÃçÎ ãiy (<) Ád®í£LfŸ
Pa
1. ik£lhÁ°Á‹ (m) kiwKf bršgF¥Ã‹ K¡»a¤Jt¤Âš VnjD« _‹¿id vGJf.
eet t eet t
 nrŒ bršfë‹ kuñ¥bghUshdJ jhŒ bršiy x¤J fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 gy brš cæçfë‹ cUt« ts®¢Á milÍ« nghJ brš bgU¡fkila cjÎ»wJ.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 Áijtilªj ÂR¡fis Ó® brŒ»wJ.
w.
aass
 jhŒ bršiy x¤j tê¤njh‹wšfŸ cUthf Ï¥gF¥ñ cjÎ»wJ.
dd a
dd s
a s
.. Paa
ik£lh£o¡ gF¥ghš njh‹W»wJ
P
.. Paa
 ò¡F« jhtu§fë‹ Fäœj©L, »H§F, k£lãy¤j©L, xL bfhofŸ M»a mid¤J«
P
w
w ww
wwww wwww
 e£r¤Âu Û‹fë‹ ÏH¥ñ milªj fu§fŸ ÛŸ cUthjY¡F« ik£lhÓ° gF¥ò cjÎ»wJ.
ww
2. G0 - ãiy¥g‰¿ F¿¥ñ¤ jUf.

 Áy bršfŸ G1 ãiyæèUªJ éLg£L mikÂ ãiy¡F¢ brš»‹wd. Ïªãiy¡F G0 ãiy v‹W
bga®.
eet t t t
 G0 ãiyæš bršfŸ ts®Áij kh‰w¤ij k£Lnk brŒ»‹wd. Mdhš bgU¡f« miltÂšiy.
ee
l a
l i
a .iN
.N ts®¢Áa‰w ãiyæš cŸsd.
lala .iN
.N l a
l a .iN
 G0 ãiyæš cŸs bršfŸ RNA k‰W« ñuj¢nr®¡if brašfis¡ Fiwªj mséš brŒtJl‹
i i .
assaa ssaa s aa
s
 G0 ãiy ãiya‰wJ. KÂ®ªj ãóuh‹, vY«ñ¤ jir M»at‰¿‹ bršfŸ G0 ãiyæš ãiy¤J
éL»‹wd.
aa a
dda aa a
dd a
P
..P P
.. P
 cfªj brš rhuh rä¡iP k‰W« ts®¢Á¡ fhuâfŸ »il¤jhš k£L« G0 ãiyia é£L¥
ww w
w
bgU¡fkilÍ« ãiy¡F¥ bgU«ghyhd éy§»d¢ bršfŸ bršy ÏaY«.
wwww wwww
 Ïšiybaåš G0 ãiyænyna ã‹W éL«. G0 bršfis ts®tl¡f ãiyæš cŸs bršfshf¡
fUj¥gLtÂšiy.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
3. kiwKf bršgF¥ig ne®Kf bršgF¥ÃèUªJ ntWgL¤Jf.
eet t
t. v© ne®Kf¥gF¥ò / Vik£lhÁ°
eet t kiwKf¥gF¥ò / ik£lhÁ°
lalai .iN
.N 1. bjëéyh¢ brš gF¥ñ v‹W
miH¡f¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
rkãiy gF¥ò v‹W miH¡f¥gL»wJ.
assaa 2.
a s
a aa
s
c£fUé‹ Ïil¥ gFÂæš ÏW¡f«
aadd
V‰g£L Ïu©lhf Kjèš a s
a aa
s
c£fUthdJ ònuh~ng° bk£lh~ng°,
aadd
mdh~ng° k‰W« Onyh~ng° ngh‹w
P
.. P
gF¥gil»wJ.
w
w ww P
..P
ãiyfis¡ fl¡F« nghJ c£fU r›Î
wwww wwww
kiwªJ, Fnuhnkhnrh« rkkhf Ãç»wJ.
3. Ãsh°kh r›éš ÏW¡f« njh‹¿ ÃçÍ« jhtu bršè‹ ika¤Âš bršj£L
ika« neh¡» éçtilªJ, ÏWÂæš njh‹¿ éë«ig neh¡» ef®ªJ
ir£nlhÃshr« ÏU gFÂfshf ÃçªJ ir£nlhÃshr¤ij Ãçtila¢ brŒ»wJ.
ÏU bršfŸ cUth»wJ. éy§F bršè‹ éë«Ãš ÏW¡f§fŸ
et
e t eet t njh‹¿ ika¤ij neh¡» ef®ªJ
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N brŒ»wJ.
l a
l i
a .iN
.
ir£nlhÃshr¤ij Ïu©lhf¥ Ãçtila¢
assaa ssaa ssaa

4. fÂ®nfhš ÏiHfŸ njh‹WtÂšiy fÂ®nfhš ÏiHfŸ njh‹W»‹wJ.
aa aa
.N
5.
PP add
Fnuhkh£o‹ bghUŸ br¿Î‰W
a P Padd
Fnuhnkhnrh«fŸ njh‹W»wJ.
a
6.
w..
Fnuhnkhnrh«fŸ cU¥bgUtÂšiy.
w
v.fh : ghÿ£ofë‹ FW¤bjY«ñ
w
w .. jhtu¤Â‹ j©L, nt®, Eå k‰W« M¡F¤
wwww
bršfë‹ gF¥ñ.
wwww ÂRéš eilbgW»wJ.
lai
4. jhtu¢ bršfëY« éy§F bršfëY« ir£nlhifåÁ° - ntWgL¤Jf.
t. v© éy§F brš ir£nlhifdÁ° jhtu brš ir£nlhifdÁ°
eet t 1. sa
éy§F bršfëš ÏJ Ãsh°kh r›Î
eet t Onyh~ng° ãiyæš ir£nlh Ãshr«
l a
l i
a .iN
.N RU§Ftjhš eilbgW»wJ.
l a
l i
a .iN
.N Ãça¤ Jt§F»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
2. Ãsh°kh r›édhš V‰gL« RU¡F jhtu§fëš bršj£L bršè‹
a
dd s
a s
tisa« M¡o‹ k‰W« iknahÁ‹
a s
a s
ika¥gFÂæš njh‹W»wJ.
dd
aa aa
da
nr®ªj E© ÏiHfshš MdJ.
3. P
.. P
Ïªj ÏiHfŸ cŸneh¡»¢ RU§f
w
w ww P
.. P
bršj£L btëneh¡» ts®ªJ ef®ªJ
wwww wwww
cjÎ« éir x‹W njh‹¿ ÏWÂæš g¡fth£oš bršRtiu mil»wJ. Ïj‹
ir£nlhÃshr« ÏU rk mséš _y« bršèš cŸs ir£nlhÃshr«
r›édhš Ãç¡f¥gL»wJ. Ïu©lhf¥ Ãç»wJ.
Pa
5. ònuhãiy I-š gh¡»O‹ k‰W« o¥nsh£O‹ g‰¿ vGJf.
eet
gh¡»O‹
t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
 äahÁ° Iš igthy©£ x›bth‹W« 4 Fnuhkh£o£fŸ, 2 br‹£nuhäa®fis¡ bfh©LŸsJ..
 Ïªj ãiyæš igthy©£ Fnuhnkhnrh«fë‹ eh‹fik ãiy (Tetrads) bjëthf¥ òy¥gL»wJ.
assaa aa aa
w.
dda ss a s s
 x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrhä‹ rnfhjç Fnuhkh£o£fŸ FW¡bfÂ® kh‰w« (Crossing over) eil¥bg‰w
a dd a
.. Paa
gFÂæš ÛŸnr®¡if¡F cjÎ« Ïy¡FfŸ njh‹W»wJ.
P P
.. Paa
 x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fS¡»ilna ÛŸ nr®¡if ãfœtJ KoÎ‰W¡ FW¡bfÂ® kh‰w« elªj
w
w ww
wwww wwww
gFÂæš k£L« Fnuhnkhnrh«fŸ ÏizªJŸs ãiy V‰gL»wJ. Ïªãfœé‰F çfh«Ãnd°
ww
v‹w behÂ cjÎ»wJ.

o¥nyh£O‹
 Ádh¥oåkš bjhF¥ñ fiyªJ fiua¤ bjhl§F»wJ.
 FW¡bfÂ® kh‰w« elªJ, x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l ñŸëfëš x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ
eet t Ãizªj ãiyænyna cŸsd.

eet t
l a
l i
a .iN
.N vd¥gL»‹wd.
lala .iN
.N
 Ï›éy¡»š ‛X‛ tot mik¥ñ fhz¥gL»wJ. Ï›éy¡FfŸ fah°kh¡fŸ (Chiasmata)
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 rnfhjç Fnuhkh£ofŸ beU¡fkhf ÏizÎ‰¿UªjhY« x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ x‹iw
a a
dda aa a
dd a
é£L x‹W éy»a ãiyæš fhz¥gL«. ÏU¥ÃD« Ïit fah°kh Ïy¡Ffëš Ïizªnj
a
fhz¥gL»‹wd.
ww P
..P w
w P
.. P
 Ïªj Jiz ãiyæš ghš j‹ik k‰W« cæçfS¡nf‰g eh£fŸ mšyJ tUl§fŸ tiu Úo¡F«.
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
TLjš édh¡fŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N
6. tiuaW : brš RH‰Á.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 òÂa bršiy cUth¡F« bjhl®¢Áahd ãfœé‰F brš RH‰Á v‹W bga®.
7. ik£nlhb#‹ v‹whš v‹d? a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Pa
 brš RH‰Á bgUFtij C¡f¥gL¤J« fhuâ¡F ik£nlhb#‹ v‹W bga®.a
w
w
 v.fh : í¥bušè‹, v¤Âè‹, IAA.
ww
wwww
8. G1 ãiyæš bršfŸgF¥gilahkš jilgLtj‰F¡ fhuz« ahJ?
 C£l« Ïšyhik
wwww
 C¡»¡fhuâfŸ Ïšyhik (m) bršfë‹ br¿Î rh®ªj jil
 ts®Áij kh‰w« milªJ G0 ãiy¡F¢ brš»‹wJ.
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N
9. S ãiyæš eilbgW« kh‰w§fŸ ahit?
 DNA Ïu£o¥ò mil»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 brš ts®¢Á bjhl®ªJ ãfœ»wJ
aa aa
.N
PP add
 ï°nlh‹ v‹w ñuj« cUth¡f¥g£L DNA Îl‹ Ïiz¡f¥gL»‹wd.
a P Padd
a
w..
 DNA msthdJ 2C æUªJ 4C Mf¥ bgU¡fkil»wJ
w
 br‹oçnahšfŸ Ïu£o¥gil»‹wd.
w
w ..
wwww wwww
lai
10. Ádh¥Á° v‹whš v‹d?
 äahÁ° 1, ñnuh~ng° 1, ir¡nfh£O‹ Jiz ãiyæš x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ Ïiz
nr®»‹wd Ïj‰F Ádh¥Á° v‹W bga®.
eet t sa eet
11. kåj¢ bršè‹ brš RH‰Á fhy mséid m£ltiz¥gL¤J.
t
l a
l i
a .iN
.N Ãiy
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
fhy msÎ (kâæš)
assaa aa aa
G1 11
S
a
dd s
a s a
dd s
a s 8
aa aa
da
G2 4
w
w P
.. P M
ww P
.. P 1
wwww
12. FW¡bfÂ® kh‰w« v‹whš v‹d? wwww
 äahÁ° 1, ñnuh~ng° 1,gh¡»O‹ Jiz ãiyæš eilbgW»wJ.
Pa
 rnfhjç Fnuhkh£o£fS¡»ilæš É‹fë‹ gçkh‰w« eilbgW»wJ Ïj‰F FW¡bfÂ® kh‰w«

v‹W¥ bga®.
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
13. brš RH‰Á gl« tiuf.
l a
l i
a l a
l i
a l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
14. äahÁ° II – rkãiy gF¥ig étç.
eet Ï¥gF¥Ã‰F ik£lho¡ äahÁ° v‹W bga®.

t eet t
 ik£lhÁ° gF¥ig¥ nghš ãfœtnj Ï›thW miH¡f¥gLtj‰F fhuz«.
lalai .iN
.N
ãiyfŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
ònuh~ng° II
a a s a a s
 Ïu©L Fnuhkh£o£fis bfh©l Fnuhnkhnrh« F£ilah», RU§», f©Q¡F¥ òy¥gL»wJ.
dd dd
P
.. Paa
 c£fU r›Î k‰W« ãó¡ënahy° kiw»‹wd.
P
..Paa
w
w ww
 ñÂa fÂ®nfhš ÏiHfŸ bršè‹ ÏU JUt§fëèUªJ« njh‹W»‹wd.
bk£lh~ng° II
wwww wwww
 x›bthU bršèY« cŸs x¤Âirt‰w Fnuhnkhnrh«fŸ fÂ®nfhš ÏiHfS¡F¡ FW¡nf
mikªj ika¤j£oš mik»‹wd.
 fÂ®nfhš ÏiHfŸ rnfhjç Fnuhkh£o£fë‹ br‹£nuhäaUl‹ Ãiz»‹wd.
et
mdh~ng° II
e t eet t
et
 br‹£nuhäa® J©o¡f¥gLtjhš rnfhjç Fnuhkh£o£fŸ ÃçªJ JUt§fis neh¡»
lalai.iN
.N ef®»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ÏJ fÂ®nfhš ÏiHfŸ RU§Ftjhš ãfœ»wJ.
aass as
as
.N
Onyh~ng° II
aadd
 Ah¥yhŒL Fnuhnkhnrh«fis¥ bg‰w eh‹F c£fUfŸ cUth»‹wd.
PP P Padd
a
ww..
 fÂ®nfhš ÏiHfŸ kiw»‹wd.
w
w ..
wwww wwww
 c£fU ciw k‰W« ãó¡ënahy° Û©L« cUth»wJ.
lai
ir£nlhifåÁ°
 c£fU gF¥ig bjhl®ªJ ir£nlhÃshr gF¥ò ãfH¤ bjhl§F»wJ.
 bršj£LfŸ cUth»‹wd.
 eh‹F x‰iw kl§F Fnuhnkhnrh«fŸ bfh©l nrŒ bršfŸ cUth»‹wd.
eet t sa eet t
 ÏiHfS¡F¡ FW¡nf mikªj ika¤j£oš mikªJ bk£lh~ng° j£L x‹W njh‹W»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 fÂ®nfhš ÏiHfŸ rnfhjç Fnuhkh£o£fë‹ br‹£nuhäaUl‹ Ãiz»‹wd.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
mdh~ng° II
a s
a s a s
a s
 x›bthU Fnuhnkhnrhä‹ br‹£nuhäaU« J©o¡f¥gLtjhš mj‹ rnfhjç Fnuhkh£o£fŸ
dd dd
aa aa
da
ÃçªJ JUt§fis neh¡» ef®»‹wd.
P
.. P
 ÏJ fÂ®nfhš ÏiHfŸ RU§Ftjhš ãfœ»wJ.
w
w ww P
.. P
wwww wwww
Onyh~ng° II
 Ïªãiyæš Ah¥yhŒL Fnuhnkhnrh«fis¥ bg‰w eh‹F c£fU cUth»‹wd.
 fÂ®nfhš ÏiHfŸ kiw»‹wd.
Pa
 c£fU ciw k‰W« ãó¡ënahy° Û©L« cUth»wJ. Ïªj c£fU gF¥ñ KoÎ‰wJ«
ir£nlhÃshr gF¥ò ãfH¤ bjhl§F»wJ.
eet t
 bršj£LfŸ njh‹¿ eh‹F x‰iw kl§F
eet t
l a
l i
a .iN
.N
15. äahÁ°Á‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaas
 cæçd§fŸ ãiyahd v©â¡ifæš Fnuhnkhnrh«fis bg‰¿U¡f cjÎ»wJ.
s
 FW¡nf fy¤jš ãfœtjhš ñÂa g©ñnr®¡if njh‹w cjÎ»wJ.
a
dd s
a s
P aa
 ñÂa g©ñ nr®¡ifahš ntWghLfŸ njh‹»wJ.
.. P P
.. Paa
w
w
 Nœãiy ã®¥gªj¤ij rkhë¡f cjÎ« mikÎfis bgW»‹wd.
ww
wwww wwww
ww
16. ik£lhÁ° k‰W« äahì° ntWgL¤Jf.

ik£lhÁ° äahÁ°
xU Kiw gF¥gil»wJ ÏU Kiw gF¥gil»wJ.
eet t
Fnuhnkhnrh«fë‹ v©â¡if jhŒ bršèš
eet t Fnuhnkhnrh«fë‹ v©â¡if eh‹F nrŒ
.iN
.N .iN
.N .iN
ÏU¥gij¥ ngh‹nw nrŒ bršfëY« bršfëY« ghÂ msthf Fiw¡f¥gL»wJ.
l a
l i
a fhz¥gL»‹wd.
lalai l a
l i
a .
assaa aassaa
x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ Ïiz nr®tÂšiy.
aadd aa a s
a aa
s
x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ Ïiz nr®»‹wd.
dd
(igthy©LfŸ)
ww P
..P
ifah°kh¡fŸ njh‹WtÂšiy.
w
w P
.. P ifah°kh¡fŸ njh‹W»‹wd.
wwww
FW¡bfÂ® kh‰w« eilbgWtÂšiy.
Ïu©L nrŒ bršfŸ cUth»‹wJ. wwww FW¡bfÂ® kh‰w« ãfœ»wJ.
eh‹F nrŒ bršfŸ cUth»‹wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
17. fah°kh v‹whš v‹d?

 x¤ÂirÎ Fnuhnkhnrh«fŸ x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l ñŸëfëš ÏizªJŸsd.Ïj‰F
eet t fah°kh v‹W bga®.
eet t
lalai .iN
.N  fah°kh X tot mik¥ò bfh©lJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
18. fhçnahifdÁ°, ir£nlhifdÁ° v‹whš v‹d?
a
dd a
 c£fU gF¥giljY¡F nfçnahifdÁ° v‹W bga®.
aa aa a
dd a
P
.. P
 ir£nlhÃshr« gF¥giljY¡F ir£nlhifdÁ° v‹W bga®.
w
w ww P
..P
wwww wwww
19. v©nlhik£lhÁ° v‹whš v‹d ?
 c£fU gF¥ñ k‰W« ir£nlhÃshr¥gF¥ñ ãfHhkš Fnuhnkhnrh«fŸ k£Lnk Ïu£o¥gjhš xU
bršèDŸ gy efšfŸ njh‹W« ãiy¡F v©nlhik£lhÁ° v‹W bga®.
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 8 cæç _y¡TWfŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a
1. Ú® xU JUt¤j‹ik bfh©l _y¡TW Vbdåš... .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
(m) mit xnu khÂçahd ä‹Rik bfh©lJ.
a
dd
(M) mit vÂ® ä‹Rik bfh©lJ.
aa a aa a
dd a
P
.. P
(Ï) mj‹ iA£u#‹ Á¿jsÎ vÂ®ä‹Rik bfh©lJ.
w
w
(<) mit rkk‰w ä‹Rik bfh©lJ.
ww P
..P
wwww
Ïiz¡f¥g£LŸsJ.
(m) N - mÁ£ilš g¡f r§»èfŸ
wwww
2. bršÿnyhÁš cŸs B - D FS¡nfh° myFfŸ x‹Wl‹ x‹W ........................................ Ãiz¥ghš
(M) N -mÁ£ilš D FS¡nfhrik‹

(Ï) 1 → 3 Ãiz¥ò (<) B - (1, 4) »is¡fhir£o¡ Ãiz¥ò
t t t t
3. if£o‹ v‹gJ B - 1, 4 »isfhiro¡ Ãiz¥ghš Ãiz¡f¥g£l ................ myFfë‹ Ú©l ghèk®
ee ee
et
lalai.iN
.N MF«.
(m) B - D FSnfh° myFfŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
(M) N - mÁ£ilš D FS¡nfhrik‹
assaa ssaa ssaa

(Ï) x 1, 4 FS¡fh‹ khšnjh iA£nuhny° (<) D - »isFnuhå¡ mäy«.
aa aa
.N
4. °é£l® maåæ‹ ãfu ä‹}£l«
PPaadd P Padd
a
(m) ó{ía«
ww.. (M) ne®ä‹}£l«
w
w .. (Ï) vÂ®ä‹}£l«
5. th£r‹ k‰W« »ç¡»‹ Ïu£il RUŸ DNA khÂç..............tifahdJ.
(<) 100
(m) A
wwww (M) C
wwww (Ï) H (<) B
lai
eet t sa eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
1. behÂfŸ - tiuaW.
l a
l i
a l a
l i
 bršfŸ k‰W« cæçd§fëš gšyhæu¡fz¡fhd ts®¢Áij kh‰w éidfis C¡Fé¡F«
a l a
l i
a .
assaa s aa s aa
nfhs tot ñuj§fS¡F behÂfŸ v‹W bga®.
a
dd a s a
dd a s
aa aa
da
w
w P
2. ãÍ¡ënahirL k‰W« ãÍ¡ënahilL - ntWgL¤Jf.
.. P ww P
.. P
wwww wwww
ãô¡ënahirL ãô¡ënahilL
xU fhu« r®¡fiuÍl‹ ÏizªJ ãó¡ënahirL k‰W« gh°ghç¡ mäy« ÏizªJ
Pa
vL¤J¡fh£L: vL¤J¡fh£L
mondhir‹ = moid‹ + iungh° moidè¡ mäy« = mondhir‹ + gh°ghç¡ mäy«
eet t
Ftndhir‹ = Ftid‹ + iungh°
eet t Ftidè¡ mäy« = Ftndhir‹ + gh°ghç¡ mäy«
l a
l i
a .iN
.N ir£oil‹ = ir£nlhÁ‹ + iungh°
o M¡ìijäil‹ = ijaä‹ + o M¡ì
l a
l i
a .iN
.N l a
l a.iN
.
ir£oilè¡ mäy« = ir£oil‹ + gh°ghç¡ mäy«
i
ôçilè¡ mäy« = óçil‹ + gh°ghç¡ mäy«.
assaa aa aa
w.
iungh°
ddaass a
dd s
a s
3. Úç‹ g©ñfis vGJf.
P
.. Paa P
.. Paa
w
w
 x£oizÎ k‰W« T£oizÎ j‹ik bfh©lJ.
ww
wwww wwww
ww
 mÂf cUF ãiy k‰W« bfhÂãiy bfh©lJ.

 Méahjè‹ cŸSiw bt¥g¤ij mÂfkhf bfh©lJ.
 Ú® Áwªj fiu¥ghdhf Âfœ»wJ.
 mÂf j‹ bt¥g V‰ñ Âw‹ bfh©lJ.
eet t
4. DNA é‹ mik¥ig étç.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 th£r‹ k‰W« »ç¡ fU¤J¥go DNA Ïu£il ÂUF¢RUŸ mik¥ig bfh©ljhF«.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 DNA éš cŸs ÏU ghè ãó¡ënahilL ÏiHfŸ xU bghJ m¢ir tykhf¢ R‰¿
mikªJŸsd.
a
ddass a
dd s
a s
cjÎ»‹wd.
..Paa P
.. Paa
 ÏU ÏiH¡fS¡»ilna njh‹W« ie£u#‹ Ãiz¥ñfŸ ÏiHfis f£LWÂahf it¡f
P
ww w
w
wwww wwww
 DNA éš 2O M¡ì iungh° r®¡fiu fhz¥gL»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
 DNA éš moid‹, Fthid‹, ir£nlhir‹, ijaä‹ vD« ie£u#‹ fhu§fŸ
eet
 t fhz¥gL»‹wd.
eet t
.iN .iN .iN
moid‹ k‰W« ijaä‹fS¡»ilna ÏU iA£u#‹ Ãiz¥ñfŸ fhz¥gL»‹wd.
lalai .N 
l a
l i
a .N
Fthid‹ k‰W« ir£nlhÁ‹fS¡»ilna _‹W iA£u#‹ Ãiz¥ñfŸ fhz¥gL«.
l a
l i
a .
assaa aa aa

ÃôçndhL ÏizÍ«.
a
dd s
a s a
dd s
v®é‹ rh®fh~¥ éÂ¥go xU Ãóç‹ xU ÃçäoDl‹ ÏizÍ«. mnjnghš xU Ãçäo‹ xU
a s

P aa
moid‹ (A) ijaäDl‹ (T) ÏizÍ«.
.. P P
..Paa

w
w
Fthid‹ (G) ir£nlhirDl‹ (C) ÏizÍ«.
ww
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w
5. RNA é‹ tiffis étç.P
.. P ww P
.. P
RNA tiffŸ
öJt RNA (mRNA)wwww wwww
 mändh mäy§fëš ÏUªJ ñuj« cUth¡Ftj‰fhd m¿ÎW¤jšfë‹ efèid¥ bg‰WŸsJ.
Pa
ÏJ äfÎ« ãiya‰wJ.
 bršè‹ bkh¤j RNA - éš 5 éG¡fhlhf cŸsJ.
eet t eet t
 ñnuhnfçnah£Lfëš cŸs mRNA (ghèÁ°£uhå¡) gy ghèbg£ilLfS¡fhd F¿pL
l a
l i
a .iN
.N a i
tçirfŸ bfh©LŸsjhfÎ« fhz¥gL»wJ.
l l a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 ónfçnah£Lfëš cŸs
ddaasmRNA
s
(nkhndhÁ°£uhå¡)
kuò¢brŒÂæid¡ bfh©LŸsjhf¡ fhz¥gL»wJ.
xU ghèbg£ilLfS¡fhd
a
dd s
a s
fl¤J RNA ( t RNA)
P
.. Paa P
.. Paa
w w
 öJ RNA- éš cŸs kuñ¡ F¿p£il bkhê bga®¤J mändh mäy§fis iunghnrhK¡F¡
w w
wwww wwww
ww
fl¤Â òuj« cUthf ÏJ cjÎ»wJ.

 ÏJ äfÎ« ko¥ñ‰W éçthd K¥gçkhz mik¥ñ bfh©lJ.
 bršè‹ 15 éG¡fhL RNA Ï›tifia¢ rhU«. mÂf¡ fiuÍ« j‹ik bg‰w RNA ÏJthF«.
iunghnrhkš RNA ( r RNA)
 iunghnrh«fis cUth¡f cjÎ« RNA- ÏJthF«
eet t
 bršèš 80 éG¡fhL RNA Ï›tifia¢ rhU«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 iunghnrh«fë‹ Jiz myFfS¡F toÎUt¤ij¤ jU«. Ïit 120 Kjš 3000 v‹w
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
v©â¡ifæš ãó¡ënahilLfis bg‰w Û¢nr®k§fshf cŸsd.
aas s a s
a s
 Ït‰¿‰Fça É‹fŸ mÂf ãiy¤j‹ik bg‰wit. vdnt iugnrhkš RNA-fŸ kuñ tê
dd . dd
PPaa
MŒÎfS¡F mÂf« ga‹gL»‹wd
.. P
.. Paa
ww w
w
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
TLjš édh¡fŸ
eet t
6. behÂæš fhz¥gL« bjhFÂ v‹gJ ahJ?
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 xU behÂæ‹ C¡Fé¥ñ braèš <LgL« fçk _y¡TWfS¡F Ãuh°j£o¡ bjhFÂ v‹W bga®
a .iN
.
assaa aa aa
 v.fh : iungh~Ãnsé‹ (it£lä‹ B)
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Pa
7. behÂfë‹ g©ñfis¥ g£oaèL.
a
 behÂfŸ mid¤J« nfhs tot¥ ñuj§fshF«.
P
..Paa
w
w
 Á¿a mséY« brašgl¡Toa éidó¡»fshf cŸsd.
ww
wwww
 behÂfŸ éidæ‹ Koéš khwhkš ÏU¡F«.
 äfÎ« mÂf¡ F¿¥ò¢ rh®ò cilait. wwww
 éid eilbgWtj‰F¤ njitahd C¡Fé¥ñ js¤ij¥ bg‰¿U¡F«.
 behÂfŸ C¡F« éidfS¡F¤ njit¥gL« C¡Fé¥ñ M‰wiy¡ Fiw¡»‹wd.
et
e t eet t
et
8. KG behÂ v‹whš v‹d?
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 ñuj« mšyhj gFÂ¥bghUSl‹ brašgL« behÂ KG behÂ vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
9. m¥ngh v‹i[« v‹whš v‹d?
aa aa
.N
PP add P P dd
 xU behÂæš fhz¥gL« ñuj« mšyhj, brašglhj behÂ m¥ngh v‹i[« vd¥gL«.
a aa
ww..
10. ñuj¤Â‹ Ïaš Âçñ v‹whš v‹d ?
w
w ..
wwww wwww
 ñuj« jdJ K¥gçkhz tot¤ij ÏH¡F« brašgh£o‰F ñuj¤Â‹ Ïašñ Âçñ v‹W bga®.
 ñuj¤ij bt¥g¤J¡FŸshF« nghJ mj‹ mQ¡fŸ mÂ®Î¡FŸsh» iA£u#‹ Ãiz¥ñfŸ
lai
k‰W« maå¥Ãiz¥ñfŸ J©o¡f¥gLtjhš ÏJ neçL»wJ.
11. behÂæ‹ brašgh£il és¡F« ó£L – rhé nfh£gh£il gl¤Jl‹ és¡Ff.
 behÂahš C¡Fé¡f¥gL« éidæ‹ Mu«g¥ bghUŸ js¥bghUŸ vd¥gL«. mJ kh‰wkilªJ
eet t sa eet t
.iN .iN .iN
éis¥bghUŸ M»wJ.
l a
l i
a .N l l i
a .N
 js¥bghUshdJ behÂæ‹ ÛJ cŸs C¡Fé¥ñ js« v‹w gFÂnahL Ãiz¤J¡ bfhŸ»wJ.
a l a
l i
a .
assaa aa aa
ÏJ ó£L – rhé Ïa¡f Kiwæš ãfG« behÂ brayhF«.
a s
a s a s
a s
 behÂ - js¥bghUŸ T£L¤bjhFÂ cUthF« nghJ js¥bghUë‹ M‰wš ca®ªJ Ïilãiyia
dd dd
aa aa
da
w
w
éLé¡f¥gL»wJ. P
.. P ww P
milªJ Ã‹d® éis¥bghU£fshf khWtJl‹ behÂ vªj kh‰wK« milahkš
.. P
wwww
12. ñuj¤Â‹ mik¥ig étç.
wwww
 ñuj¢ nr®¡ifæ‹nghJ iunghnrh«fëš mändh mäy§fŸ mt‰¿‰Fça tçiræš
Pa
mik¡f¥g£L¥ bg¥ilL Ïiz¥ñfŸ _y« ãiy ãW¤j¥gL»‹wd. Ã‹d® Ïit K¥gçkhz

mik¥ig miltj‰fhf cUkh‰w« milªJ F¿¥Ã£l tif òuj« cUth»wJ.
eet t t t
 ko¥ñ j‹ik¡F V‰g ñuj§fis 4 tifahf Ãç¡fyh«.
ee
l a
l i
a .iN
.N  Kjš ãiy mik¥ñ
 Ïu©lh« ãiy mik¥ò
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 _‹wh« ãiy mik¥ñ
ddaas
 eh‹fh« ãiy mik¥ñ.s a
dd s
a s
Kjš ãiy òuj mik¥ò
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
 gy mändh mäy§fŸ ghèbg¥ilL r§»èæš ÚŸ tçiræš mikªJŸs ãiy, Kjš ãiy
wwww wwww
ww
mik¥ghF«.
Ïu©lh« ãiy mik¥ò
 éid¤ bjhFÂfŸ btëah» iA£u#‹ Ãiz¥ñfŸ _y« Ïil¢brašfŸ eilbgWtjhš
ghèbg¥ilL r§»è ko¥òW»wJ. Ïjdhš ÂUF¢RUŸ bfh©l a RUŸ mik¥ñ v‹D«
eet t Ïu©lh« ãiy mik¥ñfŸ cUth»‹wd.

eet t
.iN .iN .iN
_‹wh« ñuj ãiy mik¥ñ
l a
l i
a .N a i .N a i
 Ïu©lh« ãiy òuj« nkY« RU©L nfhs tot« mil»wJ Ïj‰F _‹wh« ãiy mik¥ò
l la l l a .
assaa ssaa s aa
s
mšyJ fs« (Domain) v‹W bga®.
eh‹fh« ñuj ãiy mik¥ñ
aa a
dda aa a
dd a
 Ïit x‹¿‰F nk‰g£l ghèbg¥ilL r§»èfŸ bfh©l Á¡fyhd ñuj§fëš fhz¥gL»wJ.
ww P
..P
Ïjdhš xU bgça gy mL¡F òuj« cUth»wJ.
w
w P
.. P
wwww wwww
 ÏÂš cŸs ghèbg¥ilL r§»èfŸ Jiz myFfŸ vd¥gL»‹wd. Ï¤jifa brašgL« ñuj«
gy mL¡F vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
13. behÂæ‹ braš éidfis¥ ghÂ¡F« fhuâfŸ ahit?

 bt¥g ãiy
eet t
 pH
eet t
lalai .iN
.N  js¥bghU£fë‹ br¿Î
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 behÂfë‹ br¿Î
 ä¡fè° - bk©l‹ kh¿è
a
dd s
a s a
dd s
a s
 behÂ¢ braš xL¡»fŸ
P
.. Paa P
..Paa
w
w
14. x‰iw¢ rh¡fiuL v‹gJ ahJ?
ww
wwww wwww
 xnu xU r®¡fiu myif¡ bfh©l _y¡TW x‰iw¢ rh¡fiuLfŸ vd¥gL«.
 v.fh. FS¡nfh°.
15. Ïu£il rh¡iuL v‹gJ ahJ?
 Ïu©L x‰iw rh¡fiuLfŸ ÏizªJ cUthtJ Ïu£il rh¡iuL vd¥gL«.
et
e t v.fh : R¡nuh°.
eet t
et
lalai.iN
.N l a i
a .iN
16. ñuj¤Âš fhz¥gL« gšntW Ãiz¥ñfis és¡F.
l .N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
 iA£u#‹ Ïiz¥ñ
aa s aas
.N
 maåÃiz¥ò
 il ršigL Ãiz¥ñ
PPaadd P Padd
a
ww..
 Ú® btW¡F« Ãiz¥ò
w
w ..
wwww
17. ãô¡ënahirL v‹whš v‹d?
wwww
lai
 ie£u#‹ + r®¡fiu = ãó¡ënahirL
18. ãó¡ënahilL v‹whš v‹d?
 ãô¡ënahirL + gh°ghç¡ mäy« = ãô¡ënahilL
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
19. JizbehÂfŸ v‹whš v‹d?
 behÂÍl‹ ÏizªÂuhkš
l a
l i
a .iN
.N
Jiz¡fhuâfshf
l a
l i
a
brašgL«.iN
. fçk¡ T£LbghUS¡F
assaa s aa
s s aa
s
JizbehÂfŸ v‹W bga®.
aa a
dd a aa a
dd a
da
20. DNA - RNA ntW¥gL¤Jf
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
DNA RNA
o M¡ì iungh° r®¡fiu fhz¥gL»wJ iungh° r®¡fiu fhz¥gL»wJ.
moid‹, Fthid‹, ir£nlhÁ‹, ijaä‹ moid‹, Fthid‹ ir£nlhÁ‹, ÍuhÁš
Pa
Ïu©L r§»èfshš MdJ. xnu r§»èahš MdJ
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
21. behÂfë‹ tif¥gh£L cUtiuia¢ RU¡fkhf vGJ.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
behÂfŸ brašghL éidæ‹ bghJ¢ vL¤J¡fh£L
w.
ddaass a
dd s
a s brašKiw
M¡ìnlhçl¡nl°
ouh‹°~bgnu° P
.. PaaM¡ì#nd‰w - xL¡f éid
mQ¤ bjhF¥òfis xU P
.. Paa Ared + Box → Aox + Bred
A-B+C→A+C-B
oiA£nuhínd°
ouh‹°mänd°
w
w ww
wwww wwww
ww
_y¡T¿š ÏUªJ gh°~ngh

k‰bwh‹W¡F¡ fl¤J« ouh‹°~bgnu°
iA£nuhny°fŸ Úç‹ _y« js¥bghUis Úuh‰ A - B + H2O → A - H + B - OH brçkhd behÂfŸ
gF¤jš
Inrhbknu° xU _y¡T¿èUªJ A-B-C→A-C-B Inrhbknu°
eet t k‰bwh‹¿‰F
eet t
mQ¡fë‹
l a
l i
a .iN
.N bjhF¥ig
l
_y¡T¿‹
alai.iN
.N
kh‰¿, Kjš
kh‰¿akhf
l a
l i
a .iN
.
assaa iyna°
aa a
dd ssaa
Ïu©lhtij kh‰Wjš.
a
Úçid¢ nr®¡fhkš ntÂ¥
aa a
dd s
a aa
s
A-B→A+B ofh® gh¡ìny°
ww P
..P Ãiz¥ig¤ J©o¡»‹wd
w
w P
.. P A + B + ATP → A - B + ADP +
wwww wwww
iynf° ATPia M‰wš _ykhf DNA iynf°
it¤J¥ òÂa ntÂ Pi
Ãiz¥ñfis cUth¡Fjš
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
22. rh®fh~¥ éÂia¡ TWf.

 rh®fh~¥ fU¤J¥go xU Ãóç‹ xU ÃçäoDl‹ ÏizÍ«. mnjnghš xU Ãçäo‹ xU
eet t ÃôçndhL ÏizÍ«.
eet t
lalai .iN
.N
rh®fh~¥ éÂ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 A+T : G+C
23. RNA-é‹ tiffŸ ahit? a
dd s
a s a
dd s
a s
 öJ RNA (mRNA)
P
.. Paa P
..Paa
w
w
 fl¤J RNA (tRNA)
ww
wwww
 iunghnrhkš RNA (rRNA)
24. DNA-é‹ g©Ãid vGJ.
wwww
 DNA-é‹ xU ÏiH 5' - 3' Âiræš ÏUªjhš k‰bwhU ÏiH 3' - 5' Âiræš bršY«. vdnt
ÏU ÏiHfS« vÂ® Ïizahditahf cŸsd.
et
e t eet t
et
 5' Kidæš gh°~ng£ bjhFÂÍ«, 3' Kidæš OH bjhFÂÍ« fhz¥gL«.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 fhu Ïizfëš ÏUªJ r®¡fiufŸ 120° FW»a nfhz¤ÂY« 240° mfy¡ nfhz¤ÂY« Ú£o¡
assaa aa aa
bfh©oU¡F«.
aass as
as
 x›bthU nfhzK« 0.34 nm õu¤Âš mikªÂU¥gjhš RUë‹ x›bthU ÂU¥gK« 3.4 nm Ús«
.N
Paadd P Padd
a
bfh©lJ. mjhtJ xU ÂU¥gÂš 10 fhu ÏizfŸ cŸsd. Ï¥g©ñfŸ DNA-éš mÂfkhf¤
P
ww..
ÂfG« B-DNA-éš fhz¥gL»wJ.
w
w ..
wwww wwww
 DNA RUë‹ é£l« 20Å MfÎ«, mj‹ Fiwªjg£r tisÎ 34Å MfÎ« cŸsJ.
lai
 Ïu£il¤ ÂUF¢RUŸ ãiwÎgL¤J« fhu§fS¡F ÏilnaÍŸs iA£u#‹ Ïiz¥ñfŸ. gy
fhu§fŸ x‹¿‹ nkš x‹W bjhl®ñ bfh©L ÂUF¢RUŸ m¢Á‰F¢ br§F¤jhf¡
fhz¥gL»wJ.
 gh°~ngh il v°l® Ãiz¥ñfŸ DNA ÂUF¢RUS¡F¤ JUtj¤j‹ik jUtnjhL mit
eet t sa eet t
tèikahd rf¥Ãiz¥ñfis V‰gL¤Jtjhš, ghè ãÍ¡ënahilL r§»è¡F tèikÍ«,
l a
l i
a .iN
.N ãiy¥ò¤j‹ikÍ« më¡»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 9 ÂR k‰W« ÂR¤bjhF¥ò
eet t eet t
lalai .iN
.N a i .iN
.N
1. Ñœf©l gl¤Âid c‰Wneh¡»¢ rçahd éilia¤ nj®ªbjL
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww
i. A,B k‰W« j©L Eåæ‹ ï°nlhb#‹ bfhŸif MF«.
ii. A - bkLšyh, fÂ®fis cUth¡F»wJ
wwww
iii. B - òwâia cUth¡F»wJ
et
e t
iv. C - òw¤njhiy cUth¡F»wJ
eet t
et
lalai.iN
.N m) i k‰W« ii k£L«
Ï) i k‰W« iii k£L«
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
M) ii k‰W« iii k£L«
i .
<) iii k‰W« iv k£L«
assaa ssaa ssaa

2. Ñœf©lt‰iw go¤J rçahd éilia¤ nj®ªbjL
aa aa
.N
PP add P P dd
i. v¡[h®¡ vd¥gLtJ bk£lhiry¤Â‰F btëna ñnuh£nlhiry« mikªJŸsJ
a aa
w.. w
w ..
ii. v©lh®¡ vd¥gLtJ ñnuh£nlhiry« ika¤ij neh¡» mikªJŸsJ
w
iii. br‹£uh®¡ vd¥gLtJ ñnuh£nlhiry¤Â‰F eLéš bk£lhiry« mikªJŸsJ.
wwww wwww
iv. Û[h®¡ vd¥gLtJ bk£lhiry¤Â‰F eLéš ñnuh£nlhiry« mikªJŸsJ.
lai
m) i, ii k‰W« iii k£L« M) ii, iii k‰W« iv k£L«
Ï) i, ii k‰W« iv k£L« <) Ïit mid¤J«.
3. ÏUg¡f xU§fikªj th°Fy f‰iw fhz¥gLtJ.
eet t
(m) F¡f®Ã£nlÁ sa (M) èšènaÁ
eet t (Ï) ouÁdh (<) ó¡fh.
l a
l i
a .iN
.N th°Fy¤ÂR¡fŸ v›thW mikªJ ÏU¡F«?
l a
l a .iN
.N
4. ÏUéijæiy¤ j©oš th°Fy¡f‰iwæèUªJ Ïiy ÏGit Ú£o¡f¥gL« bghGJ, Ïiy eu«Ã‹
i l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
m) iry« nkšñw¤ÂY« ~ñnsha« Ñœñw¤ÂY« ÏU¡F«
a
dd a
M) ~ñnsha« nkšñw¤ÂY« iry« Ñœñw¤ÂY« ÏU¡F«.
aa aa a
dd a
da
w
w P P
Ï) iry« ~ñnsha¤ij NœªÂU¡F«,
..
<) ~ñnsha« iry¤ij NœªÂU¡F«.
ww P
.. P
wwww wwww
5. ÏUéijæiy¤ jhtu§fëš x£L¥nghLjš bt‰¿fukhf Mdhš, xU éijæiy¤ jhtu§fëš
m›thW Ïšiy. Vbd‹whš
m) tisakhf th°Fyh® f‰iwfŸ mikªÂU¥gJ
Pa
M) Ïu©lh« ãiy ts®¢Á¡fhd nf«Ãa« mikªJŸsJ.

Ï) iry¡FHhŒ TWfŸ xUKidæš ÏUªJ mL¤j Kid tiu ÏizªJ mikªÂU¥gJ.
eet t
<) fh®¡ nf«Ãa« mikªÂU¥gJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa
1. °»ëu‹ifkh k‰W« ou¡ÑLfŸ V‹ Ïwªj bršfshf¡ fhz¥gL»wJ? P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
 °»ëu‹ifkh k‰W« ou¡ÑLfëš c£fU, ñnuh£nlh Ãshr« fhz¥gLtÂšiy Mifahš Ïit

cæu‰wjhf fUj¥gL»wJ.
2. ršyil FHhŒfŸ v‹whš v‹d ? és¡Ff.
 ršyil¡ FHhŒfŸ ~ñnsha¤Â‹ fl¤J TWfshf brašgL»wJ.
eet eet
 Ïit tçirahf x‹w‹ ÛJ x‹whf mikªJ Ú©l FHhŒfsh»wJ.
t t
 ÏjDila Kid¢Rtçš ršyil ngh‹w JisfŸ fhz¥gL»‹wd Ïj‰F ršyil Jisj£L
l a
l i
a .iN
.N v‹W bga®.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ršyil FHhŒ TWfë‹ gâfŸ, Jiz¢ bršfshš f£L¥gL¤j¥gL»‹wd
aass
 KÂ®ªj ršyil¡ FHhŒfëš c£fU fhz¥gLtÂšiy.
dd a
dd s
a s
P
..Paa
 Rtiu x£oa ir£nlhÃshr« fhz¥gL»wJ.
P
.. Paa
ww w
w
 ršyil FHhŒfëš fhz¥gL« Áw¥ñ tif ñuj¤Â‰F °iy« cly« v‹W bga®.
wwww wwww
 ršyil j£Lfëš fhz¥gL« JisfŸ nfnyh° vd¥gL« bghUshš mil¡f¥g£LŸsJ.
 ršyil FHhŒ MŠÁnah°bg®«fëš k£L« fhz¥gL»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
3. °»ëiuLfë‹ tiffis étç.
eet
Ãnu¡» °»ëiuLfŸ mšyJ fš bršfŸ :
t
 x¤j é£l« bfh©l °»ëiuLfŸ.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 jhtu§fë‹ g£il, Ã¤, ñwâ, fUð© ÂR k‰W« Áy fåfë‹ jir¥ gFÂfëš
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
fhz¥gL»wJ.
a
 v.fh : ngç¡fhæ‹ js¤ÂR.
dd s
a s a
dd s
a s
nk¡nuh °»ëiuL
P
.. Paa
 fêfŸ ngh‹w brš mik¥ñ cilaJ. P
..Paa
w
w ww
wwww wwww
 byT« jhtu éij ciwfëš fhz¥gL»‹wJ.
 v.fh : Fnuh£lnyçah
M°onah °»ëiuL
 éçtilªj Eå ghf¤ij bfh©l brš MF«.
 Ïiy éij ciwfëš fhz¥gL»wJ.
et
e t
 v.fh : igr«, nA»ah
eet t
et
lalai.iN
.N
M°onuh °»ëiuL
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 e£r¤Âu tot °»ëiuL MF«.
aass
 Ïiy, Ïiy fh«òfëš fhz¥gL»‹wd.
as
as
.N
aadd
 v.fh : njæiy, ã«igah
PP P Padd
a
oiu¡nfh °»ëiuL
ww.. w
w ..
wwww wwww
 bkšèa Rt® bfh©l kæçiH ngh‹w °»ëiuL MF«.
 v.fh : ã«igah ÏiyfŸ.
lai
4. xU éijæiy ntU¡F«, ÏU éijæiy ntU¡F« Ïilna cŸs cŸsik¥Ãaš ntWghLfis
vGJf.
eet t
t. v© g©ñfŸ sa eet t
ÏU éijæiy nt® xU éijæiy nt®
l a
l i
a .iN
.N 1. bgçir¡»Ÿ
l a
l i
a .iN
.N
bgçir¡»ëèUªJ g¡fnt®fŸ
i .iN
.
g¡fnt®fŸ k£L« njh‹W»‹wd.
l a
l a
assaa aa aa
bgšnyhb#‹ k‰W« th°Fy¡
a
dd s
a s
nf«Ãa¤Â‹ xU gFÂ njh‹W»‹wd.
a
dd s
a s
aa aa
da
2.
w
w P
th°Fy¤ ÂR iry«,
.. P ~ñnsha«
Fiwªj mséš fhz¥gL»‹wd.
ww P
g£ilfŸ iry«, ~ñnsha« g£ilfŸ mÂf
.. P
mséš fhz¥gL»‹wd.
3. wwww
Ïiz¥ò¤ÂR ghu§ifkhthš MdJ. wwww °»ëu§ifkhthš MdJ.
Pa
4. nf«Ãa« Ïu©lh« ãiy K‰¿Y« Ïšiy.

M¡F¤ÂRthf njh‹W»wJ. Mdhš
eet t5. iry«

e
eh‹F Kid iry«
et t gy Kid iry« bfh©lit.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
5. xU éijæiy j©o‰F«, ÏU éijæiy j©o‰F« Ïilna cŸs cŸsik¥Ãaš ntWghLfis

vGJf.
ddaass a
dd s
a s
t. v© g©ñfŸ
P
.. PaaÏU éijæiy¤ j©L
aa
xU éijæiy¤ j©L
P
.. P
1.
w
w
ñw¤njhyo¤njhš
ww
nfhy§ifkh bršfshyhdJ. °»ëu§ifkh bršfshyhdJ
wwww wwww
ww
2. mo¥gil¤ÂR ñwâ,mf¤njhš,bgçir¡»Ÿ, Ã¤ ntWghL milahj bjhl®¢Áahd

vd ntWg£L fhz¥gL»wJ. ghu§ifkh ÂRthš MdJ.
3. jur mL¡F fhz¥gL»wJ. fhz¥gléšiy.
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
4. bkLšyh fÂ®fŸ fhz¥gL»wJ fhz¥gléšiy.
l a
l i
a 5.
lalai
th°Fy¡ f‰iwfŸ m) xU§fikªjit k‰W Âwªjit.
l a
l i
a .
m) xU§fikªjit k‰w« _oait.
assaa ssaa s aa
s
M) tisakhf mikªJŸsd M) mo¥gil¤ ÂRéš Áj¿¡
aa a
dda
Ï) Ïu©lh« ãiy ts®¢Á
aa a
dd a fhz¥gL»wJ.
ww P
..P eilbgW»wJ.
w
w P
.. P Ï) Ïu©lh« ãiy ts®¢Á
eilbgWtÂšiy.
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
TLjš édh¡fŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N
6. M¡F¤ ÂRé‹ g©ñfŸ ahit ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 M¡F¤ÂR bršfŸ x¤j é£l« bfh©lit
a s
a s
 K£il, cU©il mšyJ gynfhz tot« cilait.
dd a
dd s
a s
.. Paa
 E©Fäœ¥igfŸ Á¿adthfnth mšyJ Ïšyhknyh ÏU¡fyh«. P
..Paa
 M¡FÂR bršfŸ ml®ªj ir£nlhÃshr¤ijÍ«, bjëthd c£fUitÍ« bfh©LŸsd.
P
w
w ww
wwww wwww
 M¡F¤ÂR bršfë‹ brš Rt® bkšèaJ, bršYnyhìdhš MdJ.
 M¡F¤ÂR bršfŸ Ôéukhf¥ gF¥gilÍ« Âw‹ bfh©lit.
7. Ïiy¤Jis v‹whš v‹d?
 Ïiyæ‹ ñw¤njhèš fhz¥gL»‹w Á¿a Jis¡F Ïiy¤Jis v‹W bga®.
et
e t eet t
et
8. oiu¡nfh«fŸ v‹whš v‹d?
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 j©Lfë‹ ñw¤njhš bršfëèUªJ njh‹W« xU brš mšyJ gy brš tsçfS¡F
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
oiu¡nfh«fŸ v‹W bga®.
aass
9. ÏU¥Ãl¤Â‹ mo¥gilæš M¡F¤ÂR¡fis tif¥gL¤Jf
as
as
.N
Paadd P Padd
a
 ÏU¥Ãl¤Â‹ mo¥gilæš M¡F¤ÂR¡fis _‹W tiffshf Ãç¡fyh«. mit
P
ww..
 Eå M¡F¤ÂR, Ïilah¡F¤ÂR, g¡f M¡F¤ÂR.
w
w ..
wwww wwww
Eå M¡F¤ÂR
 nt®, j©L, Eåfëš Ï›thF¤ÂR fhz¥gL»wJ
lai
 ÏJ jhtu¤Â‹ ÚŸngh¡F ts®¢Á¡F fhuzkh»wJ.
Ïilah¡F¤ÂR
eet sa eet
 Ïilah¡FÂR KÂ®¢Áailªj ÂR¡fS¡»ilna fhz¥gL»wJ.
t t
l a
l i
a .iN
.N
 ÏJ fQ éil¥ gFÂ Ú£Á¡F fhuzkh»wJ..
g¡f M¡F¤ÂR
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 j©L, ntç‹ g¡fth£oš mj‹ ÚŸm¢R¡F Ïizahf fhz¥gL»‹w M¡F¤ÂR g¡f
M¡F¤ÂR vd¥gL«.
aa a
dd a aa a
dd a
da
P
.. P
 j©L, ntç‹ FW¡fsÎ ts®¢Á¡F fhuzkh»wJ.
w
w ww P
.. P
wwww wwww
 v.fh : th°Fyh® nf«Ãa«, fh®¡ nf«Ãa«.
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lal
10. ñw¤njhš ÂR¤bjhF¥Ã‹ gâfŸ ahit ?
ai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 ñw¤njhš ÂR¤bjhF¥Ãš cŸs »ó£o¡»Ÿ mÂf¥goahd ÚçH¥ig jilbrŒ»wJ.
a
dda
 ñw¤njhš c£ñw¤ ÂR¡fis¥ ghJfh¡»wJ.
aa aa a
dd a
P
..P P
.. P
 ñw¤njhš JisfŸ Úuhé¥ngh¡F k‰W« thÍ¥gçkh‰w« ngh‹w brašfëš <LgL»‹wd.
ww
 éijfŸ, fåfŸ guÎtÂš oiunfh«fŸ cjÎ»‹wd
w
w
wwww wwww
 ÁWK£fŸ éy§FfS¡F vÂuhd ghJfh¥ig tH§F»‹wd;
 ÁWK£fŸ Áy nuh#h jhtu§fŸ g‰¿ VWtj‰F cjé ñç»‹wd.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
11. th°Fyh® ÂR¡fë‹ tiffis étç
eet
Mu¥ngh¡F th°Fyh® f‰iw
t eet t
 iryK«, ~ñnshaK« bt›ntW Mu§fëš mikªJ fhz¥gLtJ Mu¥ngh¡F th°Fyh® f‰iw
lalai .iN
.N vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 v.fh : xUé¤Âiy k‰W« ÏUé¤Âiy nt®fëš fhz¥gL»wJ.
x‹¿izªjit
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa P
..Paa
 iryK« ñnshaK« xnu Mu¤Âš fhz¥g£lhš mit x‹¿izªjit vd¥gL«.
xU§fikªjit
w
w ww
wwww wwww
 iry« cŸñw¤ij neh¡»Í«, ñnsha« btë¥ñw¤ij neh¡»Í« fhz¥gLtJ xUfikªj
th°Fyh® f‰iw vd¥gL«.
Âwªj th°Fyh® f‰iw
 iry¤Â‰F«, ~ñnsha¤Â‰F« Ïilna nf«Ãa« fhz¥gLtJ Âwªj th°Fyh®f‰iw vd¥gL«.
 ÏUé¤Âiy j©L k‰W« í«ndh°bg®« j©L.
et
e t eet t
et
_oa th°Fyh® f‰iw
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 iry¤Â‰F« , ñnsha¤Â‰F« Ïilna nf«Ãa« fhz¥gLtÂšiy våš mit _oa th°Fyh®
assaa aa aa
f‰iw vd¥gL«.
aass
 v.fh : xU é¤Âiy¤ jhtuj©L
as
as
.N
ÏUg¡f xU§fikªjit
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 iry¤Â‰F btënaÍ«. cŸnsÍ« ~ñnsha« fhz¥g£lhš mit ÏUg¡f xUfikªj th°Fyh®
wwww wwww
f‰iw vd¥gL«.
 v.fh : F¡f®Ã£nlÁ FL«g jhtu§fŸ
lai
NHikªjit
 iryK« ñnshaK« x‹W k‰bwh‹iw NœªJ fhz¥g£lhš mit NHikªjit vd¥gL»‹wd.
iry« Nœ th°Fyh® f‰iw
eet t sa eet t
 ñnsha¤ij NœªJ iry« KGtJkhf fhz¥gL»wJ. v.fh : ouhf‹ jhtu«.
l a
l i
a .iN
.N
ñnsha« Nœ th°Fyh® f‰iw
l a
l i
a .iN
.N
 iry¤ij NœªJ ñnsha« KGtJkhf fhz¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 v.fh : bguâfŸ (ghènghoa«)
aa a
dd a aa a
dd a
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
12. j©L Eå M¡FÂR g‰¿a ï°nlhb#‹ bfhŸifia étç.

 Ï¡bfhŸifia cUth¡»at® ï°nlhb#‹ Mth®.
eet t eet t
 nA‹°O‹, °lh®°g®¡f® ngh‹nwh® Ï¡ bfhŸifia Mjç¤jd®.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 j©o‹ Eå M¡FÂR _‹wL¡Ffis bfh©LŸsJ mit.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
bl®k£nlhb#‹
 M¡F¤ÂRé‹ òw mL¡fhF«.
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa
 ÏJ ñw¤njhš mL¡»id¤ njh‰Wé¡»wJ.
P
..Paa
bgç¥s«
w
w ww
wwww wwww
 M¡F¤ ÂRé‹ ika mL¡fhF«.
 ÏJ ñwâ mL¡if njh‰Wé¡»wJ.
Ãënuh«
 M¡F¤ ÂRé‹ cŸ mL¡fhF«.
 ÏJ °Oš gFÂia¤ njh‰Wé¡»wJ.
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N
13. ^åfh – fh®g° bfhŸifia étç.
l a
l i
a
 Ï¡bfhŸifia cUth¡»at® Zä£ Mth®..iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 j©L Eå M¡F¤ÂR Ïu©L gFÂfis bfh©LŸsJ mit
aa aa
.N
^åfh
PPaadd
 ÏJ j©L Eåæ‹ btë¥gFÂ.
P Padd
a
ww..
 ÏJ òw¤njhèid c©lh¡F»wJ.
w
w ..
fh®g°
wwww wwww
lai
 ÏJ j©L Eåæ‹ cŸgFÂ.
 ÏJ òwâiaÍ« °OiyÍ« cUth¡F»wJ.
14. nfh®¥g® f¥ng- bfhŸifia étç.
eet t
 Ï¡bfhŸifia K‹it¤jt® Êba¥.
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 nt® Eå ÏU gFÂfis¡ bfh©LŸsJ mit nfh®¥g® k‰W« j¥ng
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
nfh®¥g® gFÂ
a
dd s
 ÏJ clš gFÂia c©lh¡F»wJ.
a s a
dd s
a s
f¥ng gFÂ
aa aa
da
P
.. P
 ÏJ nt® _oia c©lh¡F»wJ.
w
w
 ÏJ ÏU Kiwæš gF¥gil»wJ.
ww P
.. P
wwww
 jiyÑHhd T tif gF¥gilÍ« gFÂ nfh®¥g® vdÎ«,
wwww
 neuhdh T tif gF¥gilÍ« gFÂ f¥ng vdÎ« miH¡f¥gL»wJ.
Pa
15. ghu‹ifkh bršfë‹ g©ñfŸ ahit?

 jhtu¤Â‹ mid¤J¥ ghf§fëY« fhz¥gL»‹wJ.
eet t
 ghu§ifkh bršfŸ cæUŸsit.
eet t
l a
l i
a .iN
.N  bkšèa brš Rt® bfh©lit.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 brš Rt® bršYnyhìdhš MdJ.
aass a s
a
 tot« : K£il, gynfhz«, cUis, xG§f‰w, Ú©l mšyJ if totKilaJ.
dd dd s
.. Paa
 ghu§ifkh bršfS¡»ilna Ïilbtë fhz¥gL»wJ
P
 Ú®, fh‰W, fêÎ¥ bghU£fis nrä¡»‹wd. P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
 jhtu cly¤ij éiw¥ghf it¡f cjÎ»wJ.

16. ÏonahÃsh°£fŸ v‹whš v‹d?
 ÃÁ‹fŸ, nlå‹fŸ, fhšÁa« fh®gnd£, fhšÁa« M¡[ny£ ngh‹wt‰iw¢ nrä¡F«
ghu‹ifkhé‰F ÏonahÃsh°£fŸ v‹W bga®.
eet t
17. ou¡ÑLfŸ - eh®fŸ ntW¥gL¤Jf.
eet t
l a
l i
a .iN
.N t.v©
lalai.iN
ou¡ÑLfŸ.N l a
l i
a .iN
. eh®fŸ
assaa ssaa s aa
s
1. FW»ait Ú©lit
2.
a a
dda
brš Rt® jo¥ñ‰W ÏU¥gÂšiy.
a a a
dd a
brš Rt® jo¥ghdJ.
a
3.
P
..P
rhŒthd KidRt® bfh©lit
ww w
w P
.. P kG§»a KidRt® bfh©lit
wwww wwww
4. gytif bršjo¥ñ bfh©lit Fêjo¥ò k£L« bfh©lit.
5. gâ : fl¤Jjš, jh§Fjš gâ : jh§Fjš
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
18. nfnyh° v‹whš v‹d?
t
 ñnsha¤Â‹ ršyil j£Lfëš
eet tfhz¥gL« JisfŸ nfnyh° vd¥gL« bghUshš
lalai .iN
.N mil¡f¥g£LŸsJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
19. gh°£ eh®fŸ v‹whš v‹d?
a a
dd a aa a
dd a
 ~ñnsha« ÂRéš fhz¥gL« eh®fŸ, ~ñnsha« eh®fŸ mšyJ gh°£ eh®fŸ vd¥gL«.
a
w P
.. P
20. ghu§ifkhé‹ tiffis étç?
w ww P
..P
wwww wwww
fh‰W ghu§ifkh
 fh‰W ãu«ÃÍŸs ghu‹ifkh bršfŸ Vu‹ifkh vd¥gL«.
 v.fh. ã«~gah mšyJ A£çšyh.
ònuhr§ifkh
 Ú©l T®Kidfis bfh©l ghu§ifkh ònuhr§ifkh vd¥gL«.
et
e t jhtu§fS¡F jh§FÂwid më¡»wJ.
eet t
et
lalai.iN
.N
nrä¥ò ghu§ifkh
l a
l
 czÎ¥ bghUis nrä¡F« ghu§ifkh.i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa a ss
 v.fh : nt®, j©L »H§FfŸ.
a aa as
asaa
.N
Fnshu§ifkh
PPaadd P Padd
a
ww..
 gR§fâf« bfh©l ghu§ifkh Fnshu§ifkh vd¥gL«.
w
w ..
wwww wwww
 xë¢nr®¡if gâia nk‰bfhŸ»wJ.
e£r¤Âu ghu§ifkh
lai
 e£r¤Âu tot ghu§ifkh
 v.fh : thiH, fšthiH Ïiy¡fh«ñ gFÂæš fhz¥gL«.
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
21. fh°ghça‹ g£ilfŸ v‹whš v‹d?
eet t t t
 mf¤njhš bršfë‹ mu¢RtçY«, »ilk£l RtçY« Rghç‹ v‹w bghUshš md jo¥ñfŸ
ee
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
fhz¥gL»‹wd. mit fh°ghça‹ g£ilfŸ vd¥gL«.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
22. tê¢ bršfŸ v‹whš v‹d?
aass a s
a s
 ñnuh£nlhiry¤Â‰F vÂçYŸs mf¤njhš bršfëš fh°ghça‹ g£ilfŸ fhz¥gLtÂšiy.
dd dd
.. Paa
m¢bršfŸ tê¢bršfŸ vd¥gL«.
P P
.. Paa
 Ïit ÚiuÍ«, Úçš fiuªJŸs c¥ñfisÍ« ñwâæš ÏUªJ iry¤Â‰F fl¤J»‹wd.
w
w ww
wwww wwww
ww
23. ñnuh£nlhiry Ïilbtë v‹whš v‹d?

 xU é¤Âiy¤ jhtu¤ j©o‹, KÂ®ªj th°Fyh® f‰iwæš ñnuh£nlhiry« Áijtiltjhš
xU Ïilbtë V‰gL»wJ. ÏJnt ñnuh£nlh iry Ïilbtë vd¥gL«.
24. ó°Oš v‹whš v‹d?
eet t eet t
 ÏUé¤Âiy jhtu j©oš th°Fyh® f‰iwfŸ Ã¤ij¢ NœªJ XU tisakhf mikªJŸsJ.
l a
l i
a .iN
.N Ï›tif °OyhdJ ó°Oš vd¥gL«.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
25. Rthr miw mšyJ Ïiy¤Jis Ñœ miw v‹whš v‹d?
aa s a a s
 Ïiy¤Jisia mL¤J c£ñwkhf fhz¥gL»‹w fh‰wiwahdJ Rthr miw vd¥gL«.
dd dd
P
..Paa
26. nkš Ñœ ntWghL bfh©l Ïiy v‹whš v‹d?
P
.. Paa
ww w
w
 Ïilæil¤ ÂRthdJ ghènr£ ghu‹ifkh k‰W« °gh‹í ghu‹ifkh vd ntWg£L
wwww wwww
fhz¥g£lhš mitna nkš Ñœ ntWghL bfh©l Ïiy vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
27. FäGU bršfŸ v‹whš v‹d?

 xU é¤Âiy jhtu Ïiyæ‹ ñw¤njhš bršfëš Áy bršfŸ bgçaitahfÎ«, bkšèa
eet t eet t
RtUlD« cŸsd. Ïit FäGU bršfŸ mšyJ Ïa¡f bršfŸ vd¥gL«.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ï¢bršfŸ j£gbt¥g khWjY¡F V‰g Ïiy¢ RUSjY¡F«, ã§FjY¡F« cjÎ»‹wd.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa a s
a aa
s
28. xU é¤Âiy jhtu ntç‹ cŸsik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿.
dd aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
29. ÏU é¤Âiy jhtu ntç‹ cŸsik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿.
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
30. iry¡ FHhŒfŸ g‰¿ ÁWF¿¥ñ vGJf.

 Ú©l FHhŒ ngh‹w cæu‰w bršfshF«.
eet t eet t
.iN .iN .iN
 iry¡FHhŒfŸ x‹¿‹ ÛJ x‹whf mikªJŸsd. Ït‰¿‹ brš miw mf‹wit
lalai .N l a
l i
a
 iry¡FHhæ‹ KidfŸ JisÍl‹ fhz¥gL»‹wd...N l a
l i
a .
assaa s aa
s s aa
s
 iry¡FHhæ‹ Eåæš xU Jis bfh©l Jis¤j£L cUth»wJ. Ïj‰F x‰iw Jis¤ j£L
a
dd a
v‹W bga®. v.fh : khŠÁ~bguh
aa aa a
dd a
P
.. P P
..P
 Eåæš gy JisfŸ fhz¥g£lhš, mJ gy Jis¤j£L vd¥gL«. v.fh : èçnah bl‹£uh‹.
w
w ww
 tisa¤jo¥ñ, RUŸjo¥ñ, Vâ jo¥ñ mšyJ Fê¤jo¥ñl‹ fhz¥gL»wJ.
wwww wwww
 MŠÁnah°bg®fëš Úiu¡ fl¤J« K¡»a¡ TWfshf iry¡ FHhŒfŸ cŸsd.
 Ú£l« v‹w í«ndh°bg®« jhtu¤Âš k£L« iry¡ FHhŒfŸ fhz¥gL»‹wd.
 gâ : ÚiuÍ« fåk c¥ñfisÍ« fl¤JtjhF«. ÏJ jhtu¤Â‰F tèikiaÍ« më¡»wJ.;
et
e t eet t
31. ÏU é¤Âiy jhtu Ïiyæ‹ cŸsik¥ig gl« tiuªJ ghf« F¿.
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa a s aa
s
32. Âwªj th°Fyh® f‰iwæ‹ gl« tiuªJ ghf§fis¡ F¿¥ÃLf.
aadd a aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N a i .iN
.N
33. ÏUg¡f xUfikªj, Âwªj th°Fyh® f‰iwæ‹ gl« tiuf.
l l a l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet
34. xUfikªj, _oa th°Fyh® f‰iwæ‹ gl« tiuf.
t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
35. nfhy§ifkhé‹ tiffŸ ahit?

 nfhz nfhy§ifkh
eet t
 Ïilbtë nfhy§ifkh
eet t
lalai .iN
.N  mL¡F nfhy§ifkh
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
nfhz nfhy§ifkh
a s
a
 bršfŸ xG§f‰W mikªÂU¡F«.
dd s a
dd s
a s
P
.. Paa
 bršfŸ ÏizÍ« nfhz¤Âš mšyJ éë«Ãš jo¥ñfŸ fhz¥gL«.
P
..Paa
w
 v.fh : lh£Luh
w ww
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
Ïilbtë nfhy§ifkh
ww..
 bršfŸ xG§f‰W mikªÂU¡F«.
w
w ..
wwww wwww
 bršèil gFÂia NœªJŸs Rt®¥gFÂæš k£L« jo¥ñfŸ fhz¥gL«.
lai
 v.fh : I¥nghäah
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
mL¡F nfhy§ifkhwwww
 Ï›tif nfhy§ifkh bršfŸ mL¡Ffshf mikªJŸsd.
wwww
Pa
 Ïiz¥ngh¡F Rt®fŸ jo¥ñ‰W mL¡Ffshf fhz¥gL»‹wd .

 v.fh : Ëèahªj°
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
36. btëneh¡F iry«, cŸneh¡F iry« ntWgL¤Jf.
eet t btëneh¡F iry«

eet t cŸneh¡F iry«
l a
l i
a .iN
.N ñnuh£nlhiry¡ TWfŸ btë¥ñw¤ij
neh¡»Í«, bk£lhiry¡ TWfŸ
lalai.iN
.N l a
l a .iN
ñnuh£nlhiry TWfŸ cŸneh¡»Í«, bk£lh
i .
iry¡ TWfŸ btëneh¡»Í« mikªJ
assaa ssaa s aa
s
cŸneh¡»Í« fhz¥gL« fhz¥gL«.
aa a
dda aa a
dd a
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 10 Ïu©lh« ãiy ts®¢Á
eet t eet t
lalai .iN
.N
1. Ñœf©l th¡»a§fis¡ fU¤Âš bfhŸf.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
trªjfhy¤Âš nf«Ãa«
(i) Fiwthd brašghL bfh©lJ
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa
(ii) mÂf¥goahd iry¡TWfis njh‰Wé¡»‹wd
P
..Paa
w
w
(iii) mf‹w cŸbtë bfh©l iry¡FHhŒfis cUth¡F»wJ
ww
wwww
m) (i) – rçahdJ Mdhš (ii) & (iii) – rçahditašy
M) (i) – rçahdjšy Mdhš (ii) & (iii)- rçahdit
Ï) (i) & (ii) – rçahdit Mdhš (iii) – rçahdjšy
wwww
<) (i) & (ii) -rçahditašy Mdhš (iii)- rçahdJ
et
e eet
2. tH¡fkhf xUéijæiy jhtu¤Âš R‰wsÎ mÂfç¥gÂšiy. Vbd‹whš
t t
et
m) brašgL« th°Fy¡ nf«Ãa¤ij bfh©LŸsJ
lalai.iN
.N a i .iN
.N
M) brašgL« th°Fy¡ nf«Ãa¤ij bfh©oU¥gÂšiy
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
Ï) nf«Ãa¤Â‹ brašghL jil brŒa¥gL»wJ
<) mid¤J« rçahdit
aass as
as
.N
aadd
3. g£il¤Jis gl¤Âš F¿¥Ã£LŸs ghf§fŸ m, M, Ï, <- ia f©l¿f
PP P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
i) (m) ~bgšy« (M) ãu¥Ã¢bršfŸ
(Ï) ~bgšnyhbl®«
a
dd s
a s
(<) ~bgšnyhb#‹
a
dd s
a s
aa aa
da
ii) (m) ãu¥Ã¢bršfŸ (M) ~bgšy«
w P
..
(Ï) ~bgšnyhb#‹
w P (<) ~bgšnyhbl®«
ww P
.. P
wwww wwww
iii) (m) ~bgšnyhb#‹ (M) ~bgšy«
(Ï) ~bgšnyhbl®« (<) ãu¥Ã¢bršfŸ
iv) (m) ~bgšnyhbl®« (M) ~bgšy«
Pa
(Ï) ãu¥Ã¢bršfŸ (<) ~bgšnyhb#‹

4. KÂ®ªj j©o‹ ika¥ gFÂæš Ïu©lh« ãiy irykhdJ ml® k‰W« fodkhd mik¥ig¡ bfh©l
eet t
Ú® fl¤jh¥ gFÂ
eet t
l a
l i
a .iN
.N (m) mšg®d« (M) gh°£
l a
l i
a .iN
.N (Ï) f£il
i.iN
.
(<) oóubk‹
l a
l a
assaa aa aa
5. ÏUéijæiy¤ jhtu j©o‹ xnu Óuhd Ïu©lh« ãiy ts®¢Áæ‹ nghJ Kjš ãiy iry¤Â‹
w.
ãiy v‹d?
ddaass a
dd s
a s
.. Paa
m) ika¥ gFÂæš ãiy¤J ã‰»wJ
P
Ï) eR¡f¥glyh« mšyJ eR¡f¥glhkš ÏU¡fyh«
M) eR¡f¥gL«
P
.. Paa
<) Kjš ãiy ~ñnsha¤ij R‰¿¡ fhzyh«
w
w ww
wwww wwww
T‰W k‰W« fhuz«
ww
6. édh¡fŸ Ïu©L th¡»a§fis¡ bfh©LŸsJ.

Ïªj édh¡fS¡F éilaë¡F« bghGJ Ñœ¡f©l eh‹F fhuz§fëš rçahd x‹iw¤ nj®ªbjL.
m) T‰W, fhuz« Ïu©L« rç. Mdhš fhuz« T‰W¡F¢ rçahd és¡f«
M) T‰W, fhuz« Ïu©L« rç. Mdhš fhuz« T‰W¡F¢ rçahd és¡fkšy
e t t
Ï) T‰W rç, Mdhš fhuz« jtW
e eet t
l a
l i
a .iN
.N<) T‰W, fhuz« Ïu©L« jtW
1) T‰W
lalai.iN
.N l a
l i
a
- f£il¤j‹ikÍila j©Lfëš M©L¡fh©L itu¡f£ilæ‹ msÎ mÂfç¡»wJ .iN
.
assaa ssaa s aa
s
fhuz« - nf«Ãa tisa¤Â‹ brašghL jilæšyhkš bjhl®»wJ.
(m)
aa a
dda (M) (Ï)
aa a
dd a (<)
ww PP
~bgšnyhb#dhš eilbgW»wJ
w
w P
.. P
2) T‰W – ÏUéijæiy jhtu ntçš Ïu©lh« ãiy ts®¢ÁahdJ th°Fy¡ nf«Ãa«,
..
(m) wwww (M) wwww
fhuz« - th°Fy¡ nf«Ãa« KGtJ« Kjš ãiy njh‰wkhF«
(Ï) (<)
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t t t
ee
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
1. gy t£l nf«Ãa¤ij vL¤J¡fh£Ll‹ étç ?
a s
a s a s
a s
 méÁåah, irf°, Ú£l« ngh‹w jhtu§fëš gy nf«Ãa tisa§fŸ mL¤jL¤J¤ njh‹¿
dd dd
P
.. Paa P
..Paa
Ïu©lh« ãiy ÂR¡fis gy t£l§fëš njh‰Wé¡»‹wd Ïj‰F gyt£l nf«Ãa« v‹W
bga®.
w
w ww
wwww
2. jhtuéaè‹ go f£il v‹gJ v‹d?
 Ïuzlh« ãiy iry« f£il v‹W miH¡f¥gL»wJ.
 ÏJ T£L M¡F¤ÂRédhš cUth¡f¥gL»wJ.
wwww
 th°Fyh® nf«Ãa« fÂ®nfhš tot¤ njh‰WéfisÍ«, Ú©l nu njh‰WéfisÍ«
et
e t bfh©LŸsJ.
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
3. fh£oš kh‹ bfh«Ãdhš ku¤Â‹ g£il nrj¥gL¤j¥gL« bghGJ, mt‰iw¤ jhtu§fŸ v›thW
assaa aa aa
ñJ¥Ã¤J¡ bfhŸ»wJ.
a ss ass
 nrj¥gL¤j¥g£l kug£il¡F mUnf cŸs cæUŸs bršfŸ ~bgšnyhb#dhf kh‰wkilªJ
a a
.N
aadd
Âushd ghu‹ifkh bršfis cUth¡F»‹wd.
PP P Padd
a
ww.. w
w ..
 Ï¢bršfë‹ _ykhf jhtu§fŸ nrj¥g£l Ïl¤ij ñJ¥Ã¤J¡ bfhŸ»‹wd.
wwww
4. igd° nkhu° f£ilia ntWgL¤Jf.
wwww
lai
Jis¡f£il (mšyJ) t‹f£il Jisfs‰w f£il (mšyJ) bk‹f£il
v.fh : nkhu° v.fh : igd°
MŠÁnah°bg®«fëš bghJthdJ í«ndh°bg®«fëš bghJthdJ.
eet t sa
JisfSilaJ, Vndåš ÏJ btršfis¡
eet t Jisfs‰wJ, Vndåš ÏJ btršfŸ m‰wJ.
l a
l i
a .iN
.N bfh©LŸsJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a s
a aa
s
5. f£ilæ‹ ika¥gFÂ ml®ªj ãw¤Jl‹ fhz¥gL« V‹?
dd aa a
dd s
a aa
s
 f£ilæ‹ ika¥ gFÂ ilnyh[°fshY« mj‹ c£bghUŸfshY« mil¡f¥gLtjhš m¥gFÂ
da
w P
.. P ww P
.. P
t©zKilajhfÎ«, ÏwªjjhfÎ«, fodkhd gFÂahfÎ« ml®ªj ãw¤Jl‹ fhz¥gL»‹wd
w
wwww wwww
6. vªj¥ gUt¤Âš MŠÁnah°bg®« jhtu§fëš btršfŸ bgçajhf ÏU¡F«?
 trªj¡ fhy gUt¤Âš nf«Ãa brašghL mÂfkhf fhz¥gLtjhš MŠÁnah°bg®«
Pa
jhtu§fë‹ btršfŸ bgçjhf fhz¥gL«.

7. bjhl®ªJ gF¥igÍ« ÂR M¡F¤ÂRthF« g¡f M¡F¤ÂRé‹ brašgh£il ÏjDl‹
eet t
bjhl®ògL¤Jf.
eet t
l a
l i
a .iN
.N ts®¢Á¡F« fhuzkh»‹wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
 M¡F¤ ÂRthdJ bjhl®ªJ gF¥gilªJ, nt®, k‰W« j©o‹ Kjšãiy ts®¢Á¡F«, ÚŸngh¡F
assaa aa aa
w.
ddaass
 g¡fM¡F¤ÂRé‹ tiffshd th°Fy¡ nf«Ãa« Ïu©lh« ãiy iry¤ijÍ«,
a
dd s
a s
.. Paa
~ñnsha¤ijÍ« cUth¡F»‹wd.
P P
.. Paa
 fh®¡ nf«Ãa« ku¥g£ilfis njh‰Wé¤J, Ïu©lh« ãiy ts®¢Á¡F fhuzkh»‹wd.
w
w ww
wwww wwww
ww
8. xU ku éahghç fh£oèUªJ Ïu©L ku¤ J©Lfis¡ bfh©L tªJ mj‰F (m), (M) vd¥
bgaç£lh®. ‘m’ f£ilæ‹ taJ 50, ‘M’ f£ilæ‹ taJ 20 vd¡ bfh©lhš, ÏÂš vªj¡
f£il Úo¤J ciH¡F«? V‹?
 50 tajhd ‘m’ f£il Úo¤J ciH¡F«.
 mÂf taJŸs ku¤Âš itu¡f£il fhz¥gLtjhš Úo¤J ciH¡F« Âwid bg‰W
eet t
fhz¥gL»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N
9.
lalai.iN
.N l
ku¤Â‹ FW¡Fbt£L¤ njh‰w¤Âš 60 ml® tisa§fS«, 60 ml®t‰w tisa§fS«
a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
cŸsd. mªj ku¤Â‹ taij¡ fz¡»Lf.
a a
dda aa a
dd a
 M©Ltisa« v‹gJ ml® tisa§fisÍ« ml®t‰w tisa§fisÍ« bfh©ljhF«.
a
ww PP w
w P
.. P
 xU ku¤Â‹ tajhdJ M©L tisa§fë‹ v©â¡ifia it¤nj Ô®khå¡f¥gL»wJ.
..
 60 ml® tisa§fS«, 60 ml®t‰w tisa§fS« cŸs ku¤Â‹ taJ 60 MF«.
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
10. xU ku¤Â‹ FW¡Fbt£L¤ njh‰w¤Âš fhz¥gL« bghJ ika tisa§fŸ, ts®¢Á tisa§fŸ
eet eet
vd¥gL»wJ. ts®¢Á tisa§fŸ v›thW cUth»‹wd. mj‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
t t
 K‹gUt f£ilÍ« Ã‹gUt¡ f£ilÍ« nr®ªj bjhF¥ng M©L tisa« vd¥gL»wJ.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ã‹gUt¡ f£ilæ‹ ml®¤Â äFÂahš tisa§fŸ e« f©â‰F bjç»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 M©L tisa§fŸ ts®¢Á tisa§fŸ v‹W« miH¡f¥gL»wd.
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Pa
11. j©o‹ th°Fyh® nf«Ãa¤Â‰F btëna fhz¥gL« ÂR¡fis étç?
a P
..Paa
 th°Fyh® f‰iwfë‹ Ïilæš fhz¥gL« th°Fyh® nf«Ãa¤Â‰F btë¥ñwkhf Kjšãiy
w
w
ñnsha«, ñwâ k‰W« ñw¤njhš fhz¥gL»wJ.
ww
wwww wwww
 Ïu©lh« ãiy ts®¢Á Jt§»a Ã‹ñ th°Fyh® nf«Ãa¤Â‰F btë¥ñwkhf Ïu©lh« ãiy
ñnsha«, bgçbl®« njh‹W»‹wd.
 bgçbl®« v‹gJ j©o‹ btë¥ñw ghJfh¥ñ mL¡fhF«.
 bgšy«, bgšnyhb#‹,bgšnyhbl®« _‹iwÍ« cŸsl¡»anj bgçbl®« vd¥gL«.
et
e t eet t
et
12. Ú ñÂjhf ÅL f£l, ku¡fil¡F¢ br‹W ku« th§F« bghGJ ne®¤Âahd f£ilia v›thW
lalai.iN
.N nj®ªbjL¥ghŒ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 ÅL f£l ku¤ij nj®Î brŒÍ«nghJ ku¡f£ilæ‹ ea¡nfhL, ea« k‰W« mj‹ cUt«
assaa aassaa
ngh‹wt‰iw fU¤Âš bfhŸs nt©L«.
as
asaa
.N
aadd
 ea« f£ilæ‹ mik¥igÍ«, ju¤ijÍ« F¿¡F«.
PP P Padd
a
ww.. w
w ..
 ku¡f£il e‹F gj¥gL¤j¥g£L cŸsjh v‹gjid m¿ªJbfhŸs nt©L«.
wwww wwww
 f£il ml®ãw¤Âš fhz¥gl nt©L«.
 nj®Î brŒÍ« f£il itu¡f£ilahf ÏU¤jš nt©L«.
lai
 itu¡f£il Úo¤j ciH¥ñ k‰W« E©Qæçfis vÂ®¡F« Âw‹ cilaJ.
13. f£ilia gj¥gL¤J« bra‰if Kiwia és¡Ff.
 f£ilæš cŸs <u¥gj¤ij Ú¡Ftnj f£il gj¥gL¤jš vd¥gL«. ÏJ Ïu©L tif¥gL«.
eet t
fh‰W gj¥gL¤Jjš sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 bt£l¥g£l ku¤J©LfŸ Âwªj btëæš mL¡» it¡f¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Nça xëæ‹ bt¥g¤ij ga‹gL¤Â bkJthf <u¥gj« Ú¡f¥gL»wJ.
N£lL¥ò gj¥gL¤j«
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 bra‰ifahd Kiwæš <u¥gj¤ij Ú¡F« KiwahF«.
w P
.. P ww P
.. P
 bt£oa ku¤J©Lfis _l¥g£l Úuhé bt¥g_£o miwæš it¤J éÁ¿fë‹ _y« fh‰iw¢
w
wwww wwww
RHy¢ brŒJ mj‹ _y« <u¥gj« Óuhf, KGtJkhf Ú¡f¥gL»wJ.
Pa
TLjš édh¡fŸ
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l
14. rh‰W¡f£il - itu¡f£il Ïilna cŸs
a
l i
a .iN
.N ntWghLfis vGJf.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
rh‰W¡f£il (mšg®z«)
a
dd s
a s itu¡f£il (oóuhbk‹)
P
.. Paa
f£ilæ‹ cæUŸs gFÂ P
.. Paa f£ilæ‹ cæu‰w gFÂ
w
w ww
wwww wwww
ww
f£ilæ‹ btë¥gFÂ f£ilæ‹ ika¥gFÂ

btë¿a ãw¤Âš fhz¥gL« ml® ãw¤Âš fhz¥gL«
äfÎ« bk‹ikahd j‹ik bfh©lJ fodkhd j‹ik bfh©lJ
eet t eet t
.iN .iN .iN
ilnyh°fŸ m‰wJ. ilnyh°fŸ bfh©lJ
l a
l i
a .N lala
Úo¤j ciH¥ñ k‰W« E©Qæ®fë‹i .N l a
l i
a .
Úo¤j ciH¥ñ k‰W« E©Qæ®fë‹
assaa ssaa s aa
s
jh¡Fjšfis vÂ®¡F« Âw‹ m‰wJ jh¡Fjšfis vÂ®¡F« Âw‹ cilaJ.
aa a
dda aa a
dd a
P
..P
15. g£il¤Jis (m) by‹o brš v‹whš v‹d?
ww w
w P
.. P
 j©L k‰W« nt®fë‹ g£ilæ‹ ñwgu¥ÃèUªJ r‰W ca®ªJ fhz¥gL»‹w Jis¡F g£il¤
wwww
Jis v‹W bga®.
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
16. ilnyhbr° g‰¿¡ F¿¥bgGJf.

 gy ÏUé¤Âiy¤ jhtu§fëš iry¡FHhæ‹ cŸbtëgFÂ, iry« ghu‹ifkhéèUªJ njh‰W
eet t ee t t
.iN
.N .iN
.N .iN
é¡f¥gL»‹w gÿ‹ ngh‹w tsçfshš mil¡f¥gL»‹wd, Ïªj gÿ‹ ngh‹w mik¥Ã‰F
lalai ilnyhbr° v‹W bga®.

l a
l i
a l a
l i
a .
assaa s aa
s s aa
s
 ilnyhbr° Ïu©lh« ãiy ts®¢Áæ‹ nghJ njh‰Wé¡f¥gL»‹wd.

aa a
dd a aa a
dd a
e‹F ts®¢Áailªj ilnyhbr°fëš jurgof§fŸ, buÁ‹fŸ, nfhªJfŸ, v©bzŒbghU£fŸ,
w P
.. P .
lhå‹fŸ k‰W« Áy t©z¥bghU£fŸ fhz¥gL»‹wd
w ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
17. M©L tisa§fŸ g‰¿ F¿¥ñ tiuf.
a
dd s
a s a
dd s
a s
 th°Fy¡ nf«Ãa¤Â‹ brašgh£oid braèaš k‰W« NHš fhuâfŸ f£L¥gL¤J»wJ.
a a
 äj bt¥gk©ly¥ gFÂfëš M©L KGtJ« xnu khÂçahd fhyãiy fhz¥gLtÂšiy.
a a
da
w P
.. P ww P
.. P
 trªj¡ fhy¤Âš nf«Ãa¤Â‹ brašghL mÂfkhf ÏU¥gjhš mf‹w, mÂf v©â¡ifæyhd
w
wwww wwww
btršfŸ, k‰W« ou¡ÑLfŸ cUth»‹wd.
 trªj fhy¤Âš cUthF« iry¡ TWfŸ bkšèa Rt® bfh©lit.
 Ïªj¡ fhy¤Âš cUthF« f£ilfS¡F trªj fhy¡f£il mšyJ K‹gUt¡ f£il v‹W
Pa
bga®.
 Fë® fhy¤Âš nf«Ãa¤Â‹ brašghL Fiwthf ÏU¥gjhš FW»a k‰W« Fiwªj
eet t e t t
v©â¡ifæyhd btršfŸ, k‰W« ou¡ÑLfŸ cUth»‹wd.
e
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 Fë®fhy¤Âš cUthF« iry¡ TWfŸ jo¤j Rt® bfh©lit.
i l a
l i
a.iN
 Ïªj¡ fhy¤Âš cUthF« f£ilfS¡F Fë® fhy¡f£il mšyJ Ã‹gUt¡ f£il v‹W bga®. .
assaa aa aa
w.
dd ass a
dd s
a s
 trªj¡fhy¡ f£il ml®ãwk‰wjhfÎ«, Fë®fhy¡ f£il ml®ãw¤ijÍ« bfh©oU¡F«.
a
 K‹gUt¡f£il k‰W« Ã‹gUt¡f£il bfh©l bjhF¥ng M©L tisa« vd¥gL»wJ.
P
.. Paa
 M©L tisa¤ij bfh©L ku§fë‹ taij fz¡»lyh«.
P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
18. irnyhnlhä v‹whš v‹d?

 E©nzh¡»æ‹ _y« E©Ótšfis bfh©L f£ilia¥ g‰¿ go¡f¡Toa go¥ghF«.
eet t eet t
lalai .iN
.N
19. kutaÂaš v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N
 M©L tisa§fë‹ v©â¡ifia bfh©L ku¤Â‹ taij cWÂ brŒÍ« Kiw¡F
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
kutaÂaš v‹W bga®.
aa a
dd a
20. nghè M©L tisa« v‹whš v‹d ?
aa a
dd a
w P
.. P ww P
..P
 nkhrkhd Ïa‰if Ó‰w§fshd tw£Á, ciwgå, Ïiy Ú¡f«, btŸs«, fha§fŸ ngh‹w
w
wwww wwww
fhuâfshš xU M©oš x‹W¡F nk‰g£l TLjš ts®¢Á tisa§fŸ cUth»‹wd.
Ï›thW cUthF« tisa§fS¡F nghè M©L tisa§fŸ v‹W bga®.
21. ts®¢Á tisa§fis¥ g‰¿ go¥gj‹ K¡»a¤Jt« ahit?
 ku¤Â‹ taij¡ fz¡»l KoÍ«.
et
e t ku¡f£ilæ‹ ju¤ij cWÂgL¤j KoÍ«.
eet t
et
.iN .iN .iN
 fÂça¡f¡ fh®g‹ taJ fâ¥ig rçgh®¡f KoÍ«.
lalai .N l a
l i
a .N
 flªj fhy ãiy, bjhšèaš fz¡ÑL ngh‹wt‰iw¢ brŒa KoÍ«.
l a
l i
a .
assaa s aa s aa
 jlaéaš érhuiz¡F Mjhu§fis tH§F»wJ.
aa s aas
.N
22. bgçbl®« v‹whš v‹d ?
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 Ïu©lh« ãiy ts®¢Áæ‹ nghJ cUth¡f¥gL« ghJfh¥ñ mL¡»‰F bgçbl®« v‹W bga®.
wwww wwww
 bgšy«, ~bgšnyhb#‹, ~bgšnyhbl®« _‹W« cŸsl¡»anj bgçbl®« MF«.
lai
23. f‰iw¡ nf«Ãa¤Â‰F« f‰iwæil¡ nf«Ãa¤Â‰F« ÏiliaÍŸs ntWghLfŸ ahit?
f‰iw¡ nf«Ãa« f‰iwæil¡nf«Ãa«
iry« k‰W« ~ñnsha¤Â‰F Ïilæš fhz¥gL«. ÏU th°Fyh® f‰iwfS¡»ilna
eet t sa eet t fhz¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N ñnuhnf«Ãa¤Âš ÏUªJ njh‹W»wJ.
l
njh‰w¤Âš ÏJ Kjšãiy M¡F¤ÂRé‹ xU
a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
bkLšyh fÂ®fëèUªJ njh‹W»wJ.
njh‰w« Kjny ÏJ Ïu©lh« ãiy
assaa s aa
s s aa
s
gFÂahF«. M¡F¤ÂRé‹ gFÂahF«.
aa a
dd a aa a
dd a
da
P
.. P
24. ts®¢Á tisa§fis¥ g‰¿ go¥gj‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
w
w
 ku¤Â‹ taij¡ fz¡»l KoÍ«.
ww P
.. P
wwww
 ku¡f£ilæ‹ ju¤ij cWÂgL¤j KoÍ«.
 fÂça¡f¡ fh®g‹ taJ fâ¥ig rçgh®¡f KoÍ«. wwww
Pa
 flªj fhy ãiyia m¿a KoÍ«.

 jlaéaš érhuiz¡F Mjhu§fis tH§F»wJ.
eet t
25. M«g® v‹whš v‹d?
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 nfhå~bg® ku¤ÂèUªJ bgw¥g£l ñij¥got ku¥ÃÁD¡F M«g® v‹W bga®.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
26. gutš Jisf£il¡F« tisaJis f£il¡F« Ïilna cŸs ntWghLfŸ ahit?
a
dd s
a s
P
.. Paa
gutš Jis¡f£il
P
.. Paa tisa¤Jis¡f£il
w
w
Ïªj tif f£il M©L KGtJ«
ww
Óuhd Ïªj tif f£il M©L KGtJ« bt›ntW
wwww wwww
ww
fhyãiy cŸs Ïl§fëš njh‹W»wJ. fhyãiy cŸs Ïl§fëš njh‹W»wJ.

iry¡FHhŒfŸ Vw¤jhH rkFW¡fsÎ bfh©lJ. iry¡FHhŒfŸ mf‹wJ, FWfyhdJ.
iry¡ FHhŒfŸ f£il KGtJ« xnu Óuhf Óuhf¥ iry¡ FHhŒfŸ f£il KGtJ« xnu Óuhf
eet
guéÍŸsJ.
t eet t Óuhf¥ gué ÏU¥gÂšiy.
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 11 jhtu§fëš fl¤J KiwfŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N
1. éiw¥gG¤j« cila bršèš,
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
m) DPD =10 të; OP=5 të; TP=10 të M) DPD=0 të; OP=10 të; TP=10 të
a
dd s
a s
Ï) DPD=0 të: OP=5 të: TP=10 të
a
dd s
a s
<) DPD=20 të; OP=20 të; TP=10 të
P
.. Paa
2. Ñœ¡f©lt‰WŸ rçahd T‰¿id¡ f©l¿f.
P
..Paa
w
w
1) m¥nghÃsh°£ v‹gJ ntfkhdJ, cæu‰w gFÂfëš eilbgWtJ
ww
wwww wwww
2) r›éil tê¥ghij th¡Fnthiy cŸsl¡»aJ
3) Á«Ãsh°£ mUfikªj bršfë‹ Ãsh°khbl°nk£lh¡fis Ïiz¡»wJ
4) Á«Ãsh°£ k‰W« r›éil tê M»ait bršè‹ cæUŸs gFÂfëš eilbgWgit
m) 1 k‰W« 2 M) 2 k‰W« 3 Ï) 3 k‰W« 4 <) 1,2,3,4
3. tw©l ãy¤ jhtukhd xg‹îahéš v›tif Úuhé¥ ngh¡F rh¤Âa«?
et
e t
m) Ïiy¤ Jis Úuhé¥ngh¡F
eet t M) by©obrš Úuhé¥ngh¡F
et
lalai.iN
.N Ï) ¡ó£o»Ÿ Úuhé¥ngh¡F
l a
l i
a .iN
.N <) nk‰T¿a mid¤J«
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
4. Ïiy¤Jis¤ Âw¥ò vij¢ rh®ªjJ?
aas
m) bgh£lhÁa« maåæ‹ cŸ EiHÎ
s as
as
M) bgh£lhÁa« maåæ‹ btëna‰w«
.N
aadd
Ï) FnshiuL maåæ‹ cŸEiHÎ
PP add
a
<) iA£uh¡ìš maåæ‹ cŸ EiHÎ
P P
ww..
5. K‹¢Á‹ fU¤jh¡f« vij mo¥gilahf¡ bfh©lJ?
w
w ..
wwww wwww
m) éiw¥gG¤j¢ rçÎ k‰W« cŸÇ®¤jš éir fhuzkhf czÎ Ïl¥bga®¢Á miljš
M) éiw¥gG¤j« fhuzkhf czÎ Ïl«bga®jš
lai
Ï) cŸÇ®¤jš éir fhuzkhf czÎ Ïl«bga®jš
<) nk‰T¿at‰WŸ VJäšiy
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
1. e‹F Ú%‰¿dhY« k©âš cŸs mÂf¥goahd c¥ñ ml®édhš jhtu« thL»wJ és¡F.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 c¥ñ ml®Î cŸs k©âš v›tsÎ j©Ù® C‰¿dhY« mJ c¥ñl‹ fyªJ ml®Î mÂfkhd
c¥ò fiuryhf khW»wJ.
aa a
dd a aa a
dd a
da
w
w P P
ÏUªJ Úiu bgw Ïayhkš thL»wJ.
ww P
.. P
 ml®Î mÂfKŸs c¥ñ fiuriy jhtu§fshš ga‹gL¤j ÏaštÂšiy. mjdhš k©âš
..
2. jur -r®¡fiu
Âw¡»wJ? wwww
Ïilkh‰w¡ bfhŸifæš gh°ghçny°
wwww
behÂ v›thW Ïiy¤Jisæid¤
 fh¥ñ bršfëš cŸs gh°ghçny° behÂ gfèš jur¤ij Úuh‰gF¤J r®¡fiuahf kh‰¿ PH
Pa
msit ca®¤J»wJ.
eet
 Ïuéš Ïj‰F vÂuhd braš eilbgW»wJ.
eet
 Ïjdhš c£ r›ðL gutš eilbg‰W Ïiy¤Jis Âw¡»wJ.
t t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
3. jhtu¤Âš R¡nuhìid bgW« xë¢nr®¡if brŒaéayh gFÂfis¥ g£oaèLf.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 nt®fŸ
 »H§FfŸ
ddaass a
dd s
a s
 KÂ®ªj j©LfŸ
P
.. Paa P
.. Paa
 ky®fŸ, fåfŸ.
w
w ww
wwww wwww
ww
4. Úçaš Âwid¡ f£L¥gL¤J« TWfŸ ahit?

 ÚçašÂwid ÏU fhuâfŸ Ô®khå¡»‹wd.
 fiubghUŸ cŸsh®ªj Âw‹
 mG¤j« cŸsh®ªj Âw‹
eet t Yw = Ys + Yp
eet t
l a
l i
a .iN
.N
fiubghUŸ cŸsh®ªj Âw‹ (Ys)
lala .iN
.N
 Úçaš Âw‹ = fiubghUŸ cŸsh®ªj Âw‹ + mG¤j« cŸsh®ªj Âw‹.
i l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 fiubghUŸ Âw‹ v‹gJ xU fiubghUŸ, Úçaš Âw‹ ÛJ V‰gL¤J« éisthF«.
a
dda
 ÏJ r›ðL gutš ÏašÂw‹ v‹W« miH¡f¥gL«.
aa aa a
dd a
ww PP
ò{ía¤Âš FiwªJ vÂ®kiwahf ÏU¡F«.
w
w P
.. P
 Úçš, fiubghUëid¢ nr®¡F«nghJ mJ Úç‹ jå M‰wiy Fiw¥gjhš ÚçašÂw‹
..
wwww wwww
 Â£l tëk©ly mG¤j¤Âš cŸs xU fiurè‹ Úçaš ÂwdhdJ m¡fiurè‹ fiubghUŸ
ÂwD¡F¢ rkkhfnt ÏU¡F« (Yw = Ys).
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
mG¤j« cŸsh®ªj Âw‹ (Ys)
eet eet
 fiubghUŸ cŸsh®ªj Âwå‹ brašgh£o‰F vÂuhf brašgL« Ïa§F éirna mG¤j«
t t
.iN .iN .iN
cŸsh®ªj Âw‹ MF«.
lalai .N l l i
a .N
 xU bršèš mG¤j Ïaš Âw‹ mÂfç¤jhš Úçaš ÂwD« mÂfç¡F«. vdnt Ú® bršY¡FŸ
a l a
l i
a .
assaa s aa s aa
br‹W brš éiw¥ñ¤ j‹ikæid mil»wJ.
a a s a
 bršèDŸ cUthF« Ï›tif ne®kiw Úçaš mG¤j«, éiw¥ñ mG¤j« vd¥gL«.
dd dd a s
P
.. Paa P
..Paa
 Ïnjngh‹W bršèš ÏUªJ Ú® btënaWtjhš Úç‹ cŸsh®ªj Âw‹ Fiw»wJ Ïªãiyæš
w
w
brš be»œÎ ãiy mil»wJ.
ww
wwww wwww
5. gl¤Âš fh£oÍŸsthW nj®Î brY¤J r›thyhd xU bra‰ifahd brš Õ¡fçš cŸs Úçš
_œ»ÍŸsJ. Ïj‹ msÅLfis¥ gh®¤J¡ ÑœfhQ« édh¡fS¡F éil jUf.
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
(m) Ú® bršY« ghijæid m«ñ¡ F¿æ£L¡ fh£Lf.
(M) bršY¡F btëaikªj fiurè‹ ãiy Inrhlhå¡, iA¥nghlhå¡ mšyJ iA¥g®lhå¡?
(Ï) bršè‹ ãiy Inrhlhå¡, iA¥nghlhå¡ mšyJ iA¥g®lhå¡?
eetÚo¡Fkh? sa eet
(<) nrhjid Koéš bršyhdJ mÂf¤ js®Î ãiy, mÂf éiw¥ñ ãiy mšyJ mnj ãiyæš
t t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
(c) Ï¢bra‰if c£r›ðLgutyh btë¢r›ðLgutyh? fhuz« TW.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
éil
 m) bršY¡FŸ Ú®bršY«
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
 M) iA¥nghlhå¡
 Ï) iA¥g®lhå¡
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
 <) mÂf éiw¥ò ãiy
 c) c£r›ðLgutš
Pa
TLjš édh¡fŸ
eet t
6. cŸÇ®¤jš v‹whš v‹d?
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 ku¥ÃÁ‹, °lh®¢, ñuj«, bršYnyh°, mfh®, b#y£o‹ ngh‹w Tœk mik¥ñfis Úçš
a.iN
.
assaa aa aa
it¡F«nghJ mit Úçid mÂf mséš c¿ŠÁ bgçjh»‹wd. Ï¤jifa ãfœé‰F
w.
cŸÇ®¤jš v‹W bga®.

ddaass a
dd s
a s
P
7. Úçaš Âw‹ v‹whš v‹d?
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
 Úçaš Âw‹ v‹gJ xnu F¿¥Ã£l bt¥gãiy k‰W« mG¤j¤Âš xU mik¥Ãš cŸs Úiu, õa
wwww wwww
ww
Úç‹ Úçaš M‰wYl‹ x¥ÃLtjhF«.

8. r›ðLgutš mšyJ M°khì° v‹whš v‹d?
 nj®Î fl¤Jr›é‹ têahf fiu¥gh‹ _y¡TWfŸ ml®Î mÂfkhd (mÂfkhd Úçaš Âw‹)
gFÂæèUªJ ml®Î Fiwthd (Fiwªj Úçaš Âw‹) gFÂ¡F brštJ M°khì° mšyJ
eet t
r›ðL gutš vd¥gL«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
9. r›ðLgutè‹ tiffis étç. mšyJ c£r›ðL gutš (v©lh°khÁ°) k‰W« btë¢r›ðL gutš
.
assaa aa aa
(v¡[h°khì°) ntWgL¤Jf.
a
c£r›ðL gutš mšyJ v©lh°khÁ°.
ddass a
dd s
a s
..Paa P
.. Paa
 õa Úçš mšyJ iA¥nghlhå¡ fiurèš it¡f¥g£l brš mšyJ M°kh£o¡ mik¥Ã‰FŸ
P
fiu¥gh‹ _y¡TWfŸ c£brštJ v©lh°khÁ° mšyJ c£r›ðL gutš vd¥gL«.
ww w
w
wwww wwww
btë r›ðL gutš mšyJ v¡[h°khÁ°
 iA¥g®lhå¡ fiurèš it¡f¥g£l brš mšyJ M°kh£o¡ mik¥ÃèUªJ Ú® _y¡TWfŸ
btënaWtJ v¡[h°khÁ° mšyJ btë r›ðLgutš vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
10. rhnw‰w« v‹whš v‹d?

 iry¤ÂYŸs ÚuhdJ ntç‹ fiubghU£fSl‹ nrU«nghJ mit rhW v‹W miH¡f¥gL»wJ
eet t eet t
 rhW nkš neh¡» fl¤j¥gL« ãfœé‰F rhnw‰w« v‹W bga®.
lalai .iN
.N
11. Ãsh°kh ÁijÎ v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 xU jhtu bršèid iA¥g®lhå¡ fiurèš it¡F« nghJ, Ú® _y¡TWfŸ bršèš ÏUªJ
a a
dd a a a
dd a
btëna¿, ñnuh£nlhÃshr« RU§» brš r›thdJ brš RtçèUªJ éLg£L be»œ¢Á
a a
P
.. P
ãiyæid mil»wJ. Ïj‰F Ãsh°kh ÁijÎ v‹W bga®.
w
w ww P
..P
wwww wwww
12. Ãsh°kh Áijé‹ K¡»a¤Jt« ahit?
 brš cæUŸsjh mšyJ cæu‰wjh v‹gij m¿a Ãsh°kh ÁijÎ ga‹gL»wJ.
13. Úuhé¥ngh¡F v‹whš v‹d? mj‹ tiffis étç.
 jhtu§fë‹ gšntW jiunkš gFÂfëèUªJ mÂf¥goahd Ú®, Méahf btënaWtnj
et
e t Úuhé¥ngh¡F vd¥gL«.
eet t
et
.iN
.N .iN
.N .iN
Úuhé¥ngh¡»‹ tiffŸ
lalai l a
l i
a
 Úuhé¥ngh¡F 3 tiffëš eilbgW»wJ. mit
l a
l i
a .
assaa ssaa ssaa
Ïiy¤Jis Úuhé¥ngh¡F
aa aa
.N
bga®.
PPaadd P Padd
 Ïiyæ‹ Ñœ¥ñw¤njhèš mÂf mséš fhz¥gL« E©âa JisfS¡F Ïiy¤Jis v‹W
a
ww.. w
w ..
 jhtu§fëš Ïiy¤Jis têahfnt äf mÂf mséš (90-95%) Úuhé¥ngh¡F eilbgW»wJ.
wwww
g£il¤ Jis Úuhé¥ngh¡F
wwww
lai
 jhtu§fëš Ïu©lh« ãiy ts®¢Áæ‹nghJ bgçbl®« cUth»wJ.
 jhtu j©o‹ nk‰gu¥Ãš thÍ¥gçkh‰w« eilbgWtj‰F VJthf¢ Á¿a by‹° tot¤ JisfŸ
fhz¥gL»‹wd. Ïj‰F by‹obrš mšyJ g£ilJis v‹W bga®.
 g£il¤Jis têahf 0.1 % msÎ k£Lnk Úuhé¥ngh¡F eilbgW»wJ.
eet t
»ó£o»Ÿ Úuhé¥ngh¡F sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 jhtu§fë‹ ÏiyfŸ k‰W« j©o‹ ñw¤njhèš fhz¥gL« bkGF mL¡»‰F »ó£ofŸ v‹W
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
bga®.
a s
a s a
 »ó£ofŸ têahf 5 Kjš 10 rjÅj« msé‰nf Úuhé¥ngh¡F eilbgW»wJ.
dd dd s
a s
aa aa
da
P
.. P P
.. P
14. f®o°ì‹ T‰W¥go Úuhé¥ngh¡F v‹gJ njitahd Ôik vD« T‰iw és¡Ff.
w
w ww
 jhtu¤Âdhš cŸbsL¡f¥g£l Úçš 95 éG¡fhL Úuhé¥ngh¡»dhš Ïa¡f¥gL»wJ. ÏJ
wwww wwww
jhtu¤Â‰F¡ nfL jU« brašghL vd¡ fUj¥g£lhY«, Ú® cŸbsL¥ñ, rhnw‰w«, fåk
cŸbsL¥ñ ngh‹wit Úuhé¥ngh¡ifna rh®ªJŸsd.
Pa
 jhtu§fŸ R£blç¡F« Nça xëæš gRikÍl‹ ÏU¥gj‰F¡ fhuz« Úuhé¥ngh¡nf. Vdnt

f®o° T‰W¥go Úuhéngh¡F v‹gJ xU "njitahd Ôik" MF«.
eet t
15. Ïiy¤ Jisæ‹ mik¥ig gl« tiuªJ és¡Ff.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ïiyæ‹ ñw¤njhš k‰W« gRikahd j©oš fhz¥gL« Á¿a JisfS¡F Ïiy¤Jis v‹W
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
bga®.
w.
dda ss a s s
 Ïiy¤Jisæ‹ Ús« k‰W« mfy« Kiwna 10-40 ik¡uh‹ k‰W« 3-10 ik¡uh‹ MF«.
a dd a
bršfshF«.
.. Paa P
.. Paa
 Ïiy¤Jis Ïu©L fh¥ñ tot bršfshš MdJ. Ïit Ãiw ãyh mšyJ ÁWÚuf tot
P
w
w ww
wwww wwww
 fh¥ñ bršfis¢ R‰¿¡ fhz¥gL« bršfS¡F¤ Jiz bršfŸ v‹W bga®.
ww
 fh¥ñ bršè‹ c£ñw¢ Rt® btë¥ñw¢ Rtiu él jo¤J fhz¥gL»wJ.

 Ïiy¤Jisæ‹ c£ñw« fhz¥gL« Fê Ïiy¤Jis miw vd¥gL«.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
16. Ú®tojš v‹whš v‹d?

 Ú® c¿ŠrgL« nghJ jhtu¤ÂDŸ mÂf¥goahd Ú® nr®ªJ nt® mG¤j« cUth»wJ.
eet t eet t
 Ïªãiyæš mÂf¥goahd Ú® jhtu Ïiyæ‹ éë«ñfëš to»wJ. Ïj‰F Ú® tojš v‹W bga®.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 v.fh: ñ‰fŸ, j¡fhë, cUis¡»H§F, f¤Âç k‰W« mnyhnfîah
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
17. iAlnjhL v‹whš v‹d?
a a
dd a aa a
dd a
 Ú®tojš Ïiy¤Jis ngh‹w xU Jis têahfnt eilbgW»wJ. Ï¤Jis¡F Ú®Ru¥Ã mšyJ
a
P
.. P
iAlnjhL v‹W bga®.
w
w ww P
..P
wwww wwww
18. rhnw‰w¤Â‹ ghijia nrhjid _y« és¡Ff.
 ghšr« (fhÁ¤J«ig) jhtu¤ j©oidÏnahÁ‹ vD« Át¥ñ ãw rha« fiu¡f¥g£l Õ¡fçš
it¡f nt©L«.
 Á¿J neu« fê¤J jhtu j©oš Át¥ñ ãw rha« nkny¿ ÏU¥gij¡ fhzyh«.
 jhtu j©o‹ FW¡F bt£L¤ njh‰w¤Âid E©nzh¡» têahf fhQ« nghJ iry bršfŸ
et
e t eet t
et
k£L« rha¤Âid bg‰W fhz¥gL»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ï¢nrhjidæ‹ _y« iry« têahf Ú® fl¤j¥gLtJ cWÂah»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
19. iA¥g®lhå¡ fiurš v‹gJ ahJ?

 br¿Î äFªj fiurY¡F iA¥g®lhå¡ fiurš v‹W bga®.
eet t t t
 Ãw fiurèläUªJ Úiu <®¤J¡ bfhŸS« j‹ik bfh©lJ.
ee
l a
l i
a .iN
.N
20. iA¥nghlhå¡ fiurš v‹gJ ahJ?
l a
l i
a .iN
.N
 br¿Î Fiwªj fiurY¡F iA¥nghlhå¡ fiurš v‹W bga®.
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
aass
 Ãw fiurY¡F Ú® tH§F« j‹ik bfh©lJ.
dd a
dd s
a s
P Paa
21. Inrhlhå¡ fiurš v‹whš v‹d?
.. P
.. Paa
w
w
 x¤j ml®ÎŸs ÏU fiuršfis F¿¥gjhF«.
ww
wwww wwww
ww
 ÏUñwK« fiubghUŸ rkãiyæš ÏU¥gjhš Ú® _y¡T¿‹ ãfu X£l« ó{ía« MF«.

22. r›ðLgutš mG¤j« v‹whš v‹d?
 xU fiuriyÍ« mj‹ fiu¥ghidÍ« (õa Ú®) miu fl¤J r›thš Ãç¤J it¡F«nghJ
fiubghUë‹ fiuÂw‹ fhuzkhf fiurèš V‰gL« mG¤j« r›ðLgutš mG¤j« vd¥gL«.
eet t
23. r›ðLgutš Âw‹ v‹whš v‹d?
eet t
l a
l i
a .iN
.N  xU fiurèš cŸs fiu¥gh‹ Jfë‹
lalai.iN
.N v©â¡if¡F«
l a
l i
a .iN
. mj‹ fiubghUŸ Jfë‹
assaa aa aa
v©â¡if¡F« Ïilna cŸs é»jkhF«.
a
dd
24. éiw¥ñ mG¤j« v‹whš v‹d? ass a
dd s
a s
PPaa P Paa
 xU jhtu bršèid õa Úçš (iA¥nghlhå¡ fiurš) it¡F« nghJ, ÚuhdJ c£r›ðL gutš
.. ..
ww w
w
(v©lh°khì°) fhuzkhf bršY¡FŸ bršY« Ïjdhš brš Rt® ÛJ V‰gL« mG¤j«, éiw¥ñ
wwww
mG¤j« vd¥gL«.
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
25. Rt® mG¤j« v‹whš v‹d?
t eet t
 éiw¥ò mG¤j¤Â‰F vÂuhf bršRt® rkkhd k‰W« vÂ® éiræid brš r›é‹ ÛJ
lalai .iN
.N brY¤JtJ Rt® mG¤j« vd¥gL«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
26. cUis¡»H§F M°kh°nfh¥ _y« r›ðL gutiy ã%Ã.
a
dd a
 cUis¡ »H§»‹ eLnt f¤Âæ‹ cjéahš xU Fêæid c©lh¡f nt©L«.
aa aa a
dd a
P
.. P P
..P
 Ï¡Fêæš ml® r®¡fiu fiuriy ãu¥Ã mj‹ Mu«g mséid F¿¡f nt©L«.
w
w
 Ïªj mik¥Ãid xU öa Ú® ãu«Ãa Õ¡fçš it¡f nt©L«.
ww
wwww wwww
 10 ãäl§fŸ fê¤J r®¡fiu fiurè‹ mséid c‰W neh¡» mj‹ mséid Û©L« F¿¡f
nt©L«.
 r®¡fiurè‹ k£l« ca®ªJŸsjhš r›ðLgutš eilbg‰wJ ãUgzkh»wJ.
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
27. nghç‹ v‹gJ ahJ?
l a
l i
a .iN
.N l a
l
 fâf«, ik£nlhfh©£çah k‰W« gh¡Oçahé‹ btë¢r›éš fhz¥gL« fl¤J ñuj¤Â‰F i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
nghç‹ v‹W bga®.
a
dd a
 Á¿a mséyhd _y¡TWfis¡ fl¤Jtj‰F V‰witahF«.
aa aa a
dd a
da
w P
.. P
28. m¡th nghç‹ v‹gJ ahJ?
w ww P
.. P
wwww wwww
 Ãsh°kh r›éš bghÂªJ fhz¥gL« Ú® fhšthŒ ñuj¤Â‰F m¡th nghç‹ v‹W bga®.
 bgça mséyhd _y¡TWfis fl¤Jtj‰F V‰witahF«.
Pa
29. Ãsh°kh Áijé‹ tiffŸ ahit?

 Mu«g ãiy Ãsh°kh ÁijÎ,
eet t
 cWÂ ãiy Ãsh°kh ÁijÎ,
eet t
l a
l i
a .iN
.N  ÏWÂãiy Ãsh°kh ÁijÎ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
30. tiuaW : gutš.
w.
aass a s
a s
 ml®Î mÂfkhd Ïl¤ÂèUªJ ml®Î Fiwthd Ïl¤Â‰F x£Lbkh¤j _y¡TWfS« rkãiy
dd dd
P
.. Paa
v£l¥gL« tiu Ïl« bga®tJ gutš vd¥gL«.
P
.. Paa
w
w
31. Ïiy¤Jis v‹whš v‹d?
ww
wwww wwww
ww
 Ïiyæ‹ ñw¤njhš k‰W« gRikahd j©Lfëš fhz¥gL« Á¿a JisfS¡F Ïiy¤Jis

v‹W bga®.
32. jhtu§fëš gutè‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
 jhtu§fëš M¡ì#‹ k‰W« fh®g‹-il-M¡n[L thÍ¥gçkh‰w« eilbgw cjÎ»wJ.
eet t t t
 xë¢nr®¡if¡F njitahd fh®g‹-il-M¡n[il <®¡fÎ« RthÁ¤jY¡F njitahd
ee
l a
l i
a .iN
.N  Úuhé¥ngh¡F eilbgw cjÎ»wJ.
lala .iN
M¡ì#id <®¡fÎ« gutny fhuzkh»wJ.
i .N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
 fåk c¥ñfë‹ maåfŸ M‰wšrhuh fl¤jY¡F gutny fhuzkhf cŸsJ.
aa a
dda
33. Ãsh°kh ÁijÎ Û£Á v‹whš v‹d?
aa a
dd a
w P
..P w
w P
.. P
 cæ®k¢ RU¡fkilªj bršiy Ú® (m) iA¥nghlhå¡ fiurèš it¤jhš, Ú® _y¡TWfŸ
w
wwww wwww
bršèDŸ br‹W, brš Û©L« giHa ãiyia miltJ Ãsh°kh ÁijÎ Û£Á vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
34. m¥nghÃsh°£ v‹gJ ahJ?

 cæUŸs bršè‹ Ãsh°kh r›é‰F btëæš mikªJŸs gFÂfis cŸsl¡»ajhF«.
eet t eet t
 bršRt®, bršèilbtë, iry¡ FHhŒfŸ k‰W« £u¡ÑLfŸ ngh‹w Ïwªj gFÂfŸ ml§F«.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ï§F ÚuhdJ brš Rt® mšyJ cæu‰w gFÂ têahf brš»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
35. Á«Ãsh°£ v‹gJ ahJ?
a a
dd a aa a
dd a
 cæUŸs bršfëš cŸs bršrhW k‰W« ir£nlhÃshr fhšthahd Ãsh°khbl°nk£lhit
a
cŸsl¡»aJ.
 Ï§F ÚuhdJ
w
w P
.. P
Ãsh°khr›Î têahf
w
ir£nlhÃshr¤Âid
w P
..P
milªJ m§»UªJ
wwww wwww
Ãsh°khbl°nk£lh têahf mU»š cŸs bršè‹ ir£nlhÃshr¤Âid mil»wJ.
 bršr›éid fl¡fhkš Ú® iry¤Âid mil»wJ.
36. nt® mG¤j« v‹whš v‹d?
 nt®fëš eilbgW« ts®Áij kh‰w¤Â‹ fhuzkhf iry¡ TWfëš cUthF« mG¤jnk nt®
et
e t eet t
et
mG¤j« vd¥gL«.
lalai.iN
.N
37. T£oizÎ v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
 Ú® _y¡TWfŸ j§fS¡FŸ tèikahd <®¥ñ éirædhš Ãiz¡f¥g£LŸsd Ïj‰F
aa s aas
.N
T£oizÎ v‹W bga®.
PPaadd P Padd
a
ww..
38. x£oizÎ v‹whš v‹d?
w
w ..
wwww wwww
 Ú® _y¡TWfŸ iry¤Â‹ RtUl‹ <®¥ñ éiræ‹ fhuzkhf x£o¡bfh©LŸsd Ïj‰F
x£oizÎ v‹W bga®.
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« :12 fåk C£l«
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
1. bghU¤jkhd Ïizia¤ nj®ªbjL:
lalai 1. Á£u° Eåao Ïw¥ò - (i) Mo

l a
l i
a l a
l i
a .
assaa s aa
s s aa
s
2. rh£il thš nehŒ - (ii) Zn
a
dd a
3. gG¥ñ ika¡ fU¡fš nehŒ - (iii) Cu
aa aa a
dd a
P
.. P
4. Á‰¿iy nehŒ - (iv) B
w
w
(m) 1 (iii) 2 (ii) 3 (iv) 4 (i)
ww P
..P
(M) 1 (iii) 2 (i) 3 (iv) 4 (ii)
wwww
(Ï) 1 (i) 2 (iii) 3 (ii) 4 (iv)
wwww( <) 1 (iii) 2 (iv) 3 (ii) 4 (i)
2. xU jhtu¤Â‰F mid¤J¡ fåk§fS« tH§f¥g£L Mn br¿Î k£L« mÂfkhf ÏUªjhš V‰gL«
FiwghL ahJ?
(m) Fe, Mg c£bfhŸÂwid jL¡F« Mdhš Ca jéu
et
e t
(M) Fe, Mg k‰W« Ca c£bfhŸÂwid mÂfç¡F«.
eet t
et
lalai.iN
.N (Ï) Ca c£bfhŸÂwid k£L« mÂfç¡F«.
l a
l i
a .iN
.N
(<) Fe, Mg k‰W« Ca c£bfhŸ Âwid¤ jL¡F«.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
3. Û©L« Ïl« bgauhj jåk« vJ?
aa aa
.N
(m) gh°gu°
PPaadd (M) bgh£lhÁa«
P Padd
a
(Ï) fhšÁa« (<) ie£u#‹
ww..
4. rçahdt‰iw¥ bghU¤Jf.
w
w ..
wwww
jåk§fŸ
wwwwgâfŸ
lai
A khè¥od« 1 g¢ira«
B J¤jehf« 2 bk¤Ânahå‹
C bk¡ÜÁa« 3 M¡Á‹
eet
D
t rš~g®
sa 4.
e t t
ie£nuhínd°
e
l a
l i
a .iN
.N l a
l
(m) A : (1) B : (3) C : (4) D : (2) i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
(M) A : (2) B : (1) C : (3) D : (4)
aa a
dd a
(Ï) A : (4) B : (3) C : (1) D : (2)
aa a
dd a
da
P
.. P
(<) A : (4) B : (2) C : (1) D : (3)
w
w ww P
.. P
wwww wwww
5. rçahd T‰iw¡ f©l¿f
I. Á°il‹, bk¤Ânahå‹ mändh mäy¤Â‰F¢ rš~g® mtÁa«.
II. N, K, S k‰W« Mo FiwghL bršÃçit ghÂ¡»wJ.
Pa
III. byT« mšyhj mšd° jhtu¤Âš Ãuh‹¡»ah gh¡Oça« fhz¥gL»wJ.

IV. ie£u#‹ Ú¡f¤Âš g§nf‰F« ie£nuhnrhnkhdh° k‰W« ie£nuhgh¡l®
eet t
(m) I, II rç
eet t
(M) 1, II, III rç (Ï) 1 k£L« rç (<) mid¤J« rç
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass 2, 3, 5 kÂ¥bg© édh¡fŸ

a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
1. ie£u#‹ tëk©ly¤Âš mÂf« ÏUªjhY« jhtu§fŸ mjid¥ ga‹gL¤j KotÂšiy, V‹?
wwww wwww
ww
 tëk©ly ie£u#id jhtu§fshš neuoahf ga‹gL¤j ÏayhJ.

 jhtu§fŸ tëk©ly ie£u#id ie£nu£, ie£iu£ k‰W« mnkhåahfthf kh‰¿na vL¤J¡
bfhŸ»‹wd.
2. V‹ Áy jhtu§fëš g‰wh¡Fiw m¿F¿fŸ Koéš Ïs« Ïiyfëš njh‹W»wJ. Ãw jhtu§fëš
t t
KÂ®ªj ghf§fëš njh‹W»wJ?
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N lala .iN
.N
Ïl« bga®tjhš g‰wh¡Fiw m¿F¿fŸ KÂ®Áailªj Ïiyfëš njh‹W»‹wd.
l a
l a .iN
 ie£u‹, gh°gu°, bgh£lhÁa«, nrhoa« ngh‹w jåk§fŸ Ïs« Ïiyfis neh¡» éiuthf
i i .
assaa ssaa s aa
s
 fhšÁa«, fªjf«, ÏU«ñ, jhäu« ngh‹w jåk§fŸ vëÂš Ïl« bga®tÂšiy. vdnt
a
dda
g‰wh¡Fiw m¿F¿fŸ Ïs« Ïiyfëš njh‹W»‹wd.
aa aa a
dd a
P
..P P
.. P
3. jhtu« A rh£ilthš nehŒ, jhtu« B Á‰¿iy nehŒ m¿F¿fŸ bfh©LŸsJ. ABæ‹ fåk¡
Fiwgh£oid¡ f©l¿f.
ww w
w
wwww
 A – rh£ilthš nehŒ – khè¥od« g‰wh¡Fiw
 B – Á‰¿iy nehŒ – J¤jehf« g‰wh¡Fiw. wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
4. ie£u#‹ ãiy ãW¤j¤Âš ie£nuhínd° behÂæ‹ g§»id étç.

 ie£u#‹ ãiy¥gL¤J« brašKiw¡F ie£nuhínd° v‹w behÂ T£lik¥ñ, khè¥od«,
eet t eet t
ÏU«ñ, rš~g®, vy¡£uh‹ k‰W« ñnuh£lh‹fŸ tH§F« FS¡nfh° gh°ng£ ngh‹wit
lalai .iN
.N njit¥gL»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ie£nuhínd° behÂahdJ fh‰¿šyh ãiyæ‹nghJ k£Lnk brašgl¡ ToaJ.
a s
a s a s
a
 nt® Ko¢Rfëš cUthF« by¡ËnkhFnshÃ‹ M¡ì#‹ Ú¡»ahf brašg£L M¡ì#‹
dd dd s
P
.. Paa
Ïšyhj NHiy cUth¡F»wJ.
P
..Paa
w
w
5. MŠÁnah° bg®«fë‹ ò¢ÁÍ©Q« czð£l Kiwæid étç?
ww
wwww wwww
 jhtu§fŸ ie£u#‹ g‰wh¡Fiwia rç brŒJ bfhŸs ò¢Áfis czthf c£bfhŸ»‹wd.
be¥gªj°
 ÏiyahdJ FLit ngh‹W kh‰WU milªJŸsJ
 Ï¡FLitæDŸ brçkhd behÂfis Ru¡F« tsçfŸ cŸsd.
et
e t t
 FLitæ‹ thŒ éë«Ãš nj‹ Ru¥ÃfŸ fhz¥gL»‹wd.
ee t
et
lalai.iN
.N l a a .iN
 FLitæ‹ _o gFÂ t©zkakhf fhz¥gL»wJ.
i .N
 ò¢ÁfŸ FLitæDŸ éGªjÎl‹ brçkhd behÂfis bfh©L cliy brç¡»wJ.
l l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
£uÈuh
aa aa
.N
PPaadd
 Ú©l jo¤j cz® Ú£Áfis fu©o tot Ïiyfëš bg‰wit.
P Padd
a
 x£l¡Toa brçkhd Âut¤ij RuªJ ò¢Áfis <®¡»wJ. ÏJ gh®¥gj‰F Nça gå¤Jë ngh‹W
cŸsJ.
ww.. w
w ..
Í£çFnyçah
wwww wwww
lai
 Úçš _œ» fhz¥gL« jhtu« MF«.
 ÏiyfŸ ig ngh‹W kh‰WU milªJ ò¢Áfis nrfç¤J c©»wJ.
lnahåah
 jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ t©zkakhd bgh¿ahf kh‰wkilªJŸsJ.
eet t sa eet t
 Ïiyfë‹ cŸns fhz¥gL« cz® ÏiHfis ò¢ÁfŸ bjh£lÎl‹ ÏiyfŸ _o mit
l a
l i
a .iN
.N Áiw¥gL»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s TLjš édh¡fŸ
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
6. ie£nu£lhjš ãfœéš ie£nuhnrhnkhdh° k‰W« ie£nuhgh¡lç‹ g§F ahJ?
wwww wwww
 m«nkhåahthdJ (NH3) ie£nuhnrhnkhdh° v‹w gh¡Oça¤Â‹ cjéahš ie£iu£lhf (No2-)
kh‰w« mil»wJ.
Pa
 Ã‹d® ÏJ ie£iu£lhdJ (No2-) ie£nuhgh¡l® v‹w gh¡Oça¤Â‹ cjéahš ie£nu£lhf

kh‰w« bgW»wJ.
eet t
7. nt® Ko¢R njh‹Wjè‹ gšntW goãiyfis TWf.
eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
 byT« jhtu§fë‹ nt®fŸ Ãdhè¡ ntÂ¥bghU£fis RuªJ iunrhÃa« tif gh¡Oçah¡fis
.
assaa aa aa
w.
nt® neh¡» <®¡»wJ.
aass a
 iunrhÃa« nt® õé têahf EiHªJ nt® õéia ghÂ¤J¢ RUs¢ brŒ»wJ.
dd dd s
a s
.. Paa P
.. Paa
 bjh‰W ÏiH cŸneh¡» ts®ªJ ghÂ¡f¥gilªj ÂR¥gFÂia k‰w ÂR¥gFÂæèUªJ Ãç¡»wJ.
P
 ciwahš NH¥g£l gh¡Oça¤ bjhF¥ñfŸ nt®Ko¢Á‹ cŸgFÂæš cUtht»wJ Ïj‰F
w
w ww
wwww wwww
ww
gh¡OuhŒLfŸ v‹W bga®.

 gh¡Oçah cUth¡F« ir£nlhifå‹, jhtu« cUth¡F« M¡ì‹ Ïu©L« nr®ªJ nt®
bršfëš gF¥ig õ©o nt®Ko¢ir cUth¡F»wJ.
8. bgUk C£l _y§fŸ v‹gd ahit?
eet t t t
 jhtu ts®¢Á¡F mÂf mséš njit¥gL« jåk§fŸ bgUk C£l _y§fŸ vd¥gL«.
ee
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
 vfh : C, H, O, N, P, K, Ca, Mg k‰W« S.
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
9. E© C£l _y§fŸ v‹gd ahit?
a
dd ss a s s
 jhtu ts®¢Á¡F Fiwthd br¿éš njit¥gL« jåk§fŸ E© C£l_y§fŸ vd¥gL«.
a dd a
P
..Paa
 v.fh : Fe, Mn, Cu, Mo, Zn, B, Cl k‰W« Ni.
P
.. Paa
ww
10. mnkhåahthjš v‹whš v‹d?
w
w
wwww wwww
 Ïwªj jhtu, éy§F v¢r§fëèUªJ bgw¥gL« ñuj« k‰W« mändhmäy§fŸ gh¡Oça§fshš
mnkhåahthf kh‰w¥gL« ãfœé‰F mnkhåahthjš v‹W bga®.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
11. ie£u#‹ RH‰Áia étç.
eet
tëk©ly ie£u#‹ ãiy ãW¤j« :
t eet t
 tëk©ly¤ÂYŸs il ie£u#‹ _y¡TWfŸ go¥goahf iA£u#‹ mQ¡fë‹ nr®¡ifahš
lalai .iN
.N xL¡f« milÍ« ãfœthF«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 ie£u#‹mQ¡fŸ _‹W rf¥Ãiz¥ñfshš Ïiz¡f¥g£LŸsd. Ïit Ãs¡f¥g£L
a s
a s a s
a s
m«nkhåahthf kh‰w« bgW»‹wd. Ïj‰F ie£nuhínd° vD« behÂ cjÎ»wJ.
dd dd
ie£nu£lhjš
P
.. Paa P
..Paa
w w
 m«nkhåahthdJ (NH3) ie£nuhnrhnkhdh° v‹w gh¡Oça¤Â‹ cjéahš ie£iu£lhf (No2-)
w w
wwww wwww
kh‰w« mil»wJ.
 Ã‹d® ie£iu£lhdJ (No2-) ie£nuhgh¡l® v‹w gh¡Oça¤Â‹ cjéahš ie£nu£lhf kh‰w«
bgw Ã‹d® ca® jhtu§fŸ m«nkhåahit ie£nu£lhf vL¤J¡ bfhŸ»‹wd
ie£nu£ j‹kakhjš
 ie£nu£ xL¡f« milªJ m«nkhåahthf kh¿ Ã‹d® brš ñuj§fS¡FŸ nr®¡f¥gL«
et
e t eet t
et
ãfœé‰F ie£nu£ j‹kakhjš v‹W bga®.
lalai.iN
.N
m«nkhåahthjš
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ïwªj jhtu, éy§F v¢r§fëèUªJ bgw¥gL« ñuj« k‰W« mändhmäy§fŸ gh¡Oça§fshš
aass
mnkhåahthf kh‰w¥gL« ãfœé‰F mnkhåahthjš v‹W bga®.
as
as
.N
Paadd P Padd
a
 Ï¢braèš ghÁšy° unkhr° k‰W« ghÁšy° tšfhç° ngh‹w gh¡Oça§fŸ <LgL»‹wd.
P
ie£u#‹ Ú¡f«
ww.. w
w ..
wwww wwww
 k©âš fhz¥gL« ie£nu£ tëk©ly ie£u#dhf kh‰w¥gL« ãfœé‰F ie£u#‹ Ú¡f«
v‹W bga®.
lai
 Ï¢brašgh£oš Nnlhnkhdh°, ijnahghÁšy° ngh‹w gh¡Oça§fŸ g§nf‰»‹wd.
12. rhW©â czð£l« v‹whš v‹d?
eet t sa eet t
 Ïwªj k‰W« k£»a clšfëèUªJ czit¥ bgWtJ rhW©â mšyJ k£F©â czð£l«
.iN
.N .iN
.N .iN
vd¥gL«.
l a
l i
a l a
l i
a
 v.fh : òŠirfŸ, gh¡Oçah, ãnah£oah
l a
l i
a .
assaa 13. x£L©â czð£l« v‹whš v‹d?
a a
dd s
a aa
s
a a
dd s
a
 X«òæ® jhtu§fëèUªJ czit¥ bg‰W mt‰¿‰F nehia c©lh¡F« czð£l Kiw
a a
aa
s
da
P
.. P
x£L©â czñ£l« vd¥gL«.
w
w ww P
.. P
wwww wwww
tiffŸ
KG x£L©â
 X«òæç jhtu¤ij KGikahf rh®ªÂU¥gJ KG x£L©â C£l Kiw vd¥gL«.
Pa
gFÂ x£L©â
 Ï›tif jhtu§fŸ Ú® k‰W« fåk§fS¡fhf k£Lnk x«ñæç jhtu¤ij rh®ªJŸsd.
eet t t t
 g¢ira« fhz¥gLtjhš fh®nghiA£nu£il jhnd jahç¤J bfhŸ»‹wd.
ee
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
14. iy¡f‹fëš fhz¥gL« T£Læ® czð£l Kiwia étç?
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
 Mšfh¡fS« òŠirfS« Ïizªj T£Læ® thœ¡if Kiw¡F iy¡f‹fŸ v‹W bga®.
w.
aass
 ÏÂš Mšfh¡fŸ czit jahç¡»‹wd.
dd a
dd s
a s
P
.. Paa
 òŠirfŸ Úiu c¿ŠR« clš mik¥ig V‰gL¤J»‹wd.
P
.. Paa
w
w ww
15. Ú® Clf ts®¥ñ mšyJ iA£nuhnghå¡° mšyJ k©âšyh ts®¥ñ v‹whš v‹d?
wwww wwww
ww
 fåk C£lfiurèš jhtu§fis ts®¡F« Kiw¡F Ú® Clf ts®¥ñ Kiw v‹W bga®.
 jhtu¤Â‹ nt®fis¡ fåk§fŸ fiuªJŸs Âut¤Âš _œ»a ãiyæš it¤J
ts®¡f¥gL»wJ.
16. fhšnkhLè‹ v‹whš v‹d?
eet t e t t
 fhšÁa¤Â‹ msit kh‰¿aik¡F« ñuj¤Â‰F fhšnkhLè‹ v‹W bga®.
e
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
17. nt® Ko¢R cUthfh ie£u#‹ ãiyãW¤j¤Â‰F v.fh jUf.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ñœ¡f©l jhtu§fŸ nt® Ko¢Rfis cUth¡fhkš ie£u#‹ ãiyãW¤jÂš <LgL»‹wd.
aass
 iy¡f‹fŸ - mdÕdh k‰W« eh°lh¡
dd a
dd s
a s
P
..Paa
 MªnjhÁuh° - eh°lh¡
P
.. Paa
w
 mnrhšyh - mdÕdh mnrhny
w w
w
wwww
 ir¡f° - mdÕdh k‰W« eh°lh¡
wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
18. nt® Ko¢R cUth¡f¤Âš <LgL« Ah®nkh‹fŸ ahit?

 M¡ì‹fŸ
eet t
 ir£nlhifå‹.
eet t
lalai .iN
.N l a
l
19. tif¥gL¤j¥glhj jåk§fŸ v‹git ahit? i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 jhtu§fë‹ K¡»a¢ brašgh£o‰F äf¡ Fiwªj msnt njit¥gL« jåk§fŸ
a a
dd a
tif¥gL¤j¥glhj jåk§fŸ vd¥gL»‹wd.
a aa a
dd a
P
.. P
 v.fh : nrhoa«, nfhghš.
w
w ww P
..P
wwww wwww
20. NPK cu« g‰¿ ÁW F¿¥ñ tiuf.
 ie£u#‹, gh°ng£ k‰W« bgh£lhÁa« ngh‹wit gy é»j§fëš fyªJ jahç¡f¥gL»wJ.
 cu¥igæ‹ ÛJ fhz¥gL« 15 : 15: 15 v‹gJ mj‹ é»j¤ij¡ F¿¥ÃL»wJ.
21. by¡ ËnkhFnshÃ‹ v‹gJ v‹d?mj‹ gâ ahJ?
et
e t t t
 ie£u#‹ ãiyãW¤J« gh¡Oça§fŸ nt®Ko¢Rfëš ÏsŠÁt¥ñ ãw¤Jl‹ fhz¥gLtj‰F
ee
et
lalai.iN
.N
gâ:
by¡ËnkhFnshÃ‹ ãwäna fhuzkhF«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 nt®Ko¢Rfëš fh‰¿šyh ãiyia V‰gL¤j by¡ËnkhFnshÃ‹ cjÎ»wJ.
aa aa
.N
aadd
22. jhtu§fëš ÏU«ñ¢r¤J Fiwgh£odhš njh‹W« m¿F¿fŸ ahit?
PP P Padd
a
ww..
 eu«Ãil g¢ir nrhif, F£ilahd bkèªj j©L njh‹Wjš,
w
w ..
wwww wwww
 g¢ira« cUthjiy jil brŒjš.
lai
23. ie£u#‹ Ú¡f« - tiuaW¡fÎ«.
 k©âš fhz¥gL« ie£nu£ tëk©ly ie£u#dhf kh‰w¥gL« ãfœé‰F ie£u#‹ Ú¡f«
v‹W bga®.
 Ï¢brašgh£oš Nnlhnkhdh°, ijnahghÁšy° ngh‹w gh¡Oça§fŸ g§nf‰»‹wd.
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 13 xë¢nr®¡if
eet t eet t
1. T‰W (A) : ijy¡fhŒLfë‹ cŸ Ïil btëæš mÂfç¡F« ñnuh£lh‹ br¿thdJ ATP c‰g¤Â¡F
lalai .iN
.N fhuzkhf cŸsJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
fhuz§fŸ (R) : PSI - Ïš fhz¥gL« M¡ì#‹ btëna‰w« T£lik¥ñ ijyfhŒL ciwæ‹ ÛJ
a s
a s a s
a s
°£nuhkhit neh¡» fhz¥gLtJl‹ H+ maåfis btëna‰W»wJ.
dd dd
.. Pa
m) T‰W k‰W« fhuz§fŸ rç
P
Ï) T‰W jtW, fhuz§fŸ rça P
..Paa
M) T‰W rç, fhuz§fŸ jtW
<) T‰W, fhuz§fŸ Ïu©L« jtW.
w
w ww
wwww wwww
2. v›tif g¢ira¤Âš ig£lhš thšgFÂ fhz¥gLtÂšiy.
(m) g¢ira« a (M) g¢ira« b (Ï) g¢ira« c (<) g¢ira« d
3. xëéidæš vy¡£uh‹ X£l¤Â‹ rçahd tçirKiw.
m) PS II, Ãsh°nlhFændh‹, ir£nlhFnuh«, PS 1, bg®çlh¡ì‹
et t t t
M) PS 1, Ãsh°nlhFændh‹, ir£nlhFnuh«, PS II, bg®çlh¡ì‹
e ee
et
.iN
.N .iN
.N .iN
Ï) PS II, bg®çlh¡ì‹, Ãsh°nlhFændh‹, ir£nlhFnuh«, PS I
lalai l a i
a
<) PS II Ãsh°nlhFændh‹, ir£nlhFnuh«, bg®çlh¡ì‹, PS I
l l a
l i
a .
assaa ssaa ssaa
4. C3 RH‰Áæš EiHÍ« x›bthU CO2 _y¡TWfS¡F« njit¥gL« ATP k‰W« NADPH v©â¡if
aa aa
.N
(m) 2 ATP + 2 NADPH
PPaadd
(M) 2 ATP + 3 NADPH
P Padd
(Ï) 3 ATP + 2 NADPH
a (<) 3 ATP + 3 NADPH
ww..
5. xë¢nr®¡if xëéidæ‹ rçahd T‰¿id f©l¿f.
w
w ..
wwww wwww
m) xërh® Ú® gF¥ò PS I cl‹bjhl®ñilaJ.
M) PS 1 k‰W« PS II M»ait NADPH + H+ cUthjèš g§F bgW»wJ.
lai
Ï) PS I - ‹ éid ikakhd g¢ira« 'a'- æ‹ xë <®¥ñ c¢r« 680 nm MF«.
<) PS II - ‹ éid ikakhd g¢ira« a'- æ‹ xë <®¥ñ c¢r« 700 nm MF«.
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
1. xnu mséyhd k‰W« rk Ïiygu¥ñ bfh©l mtiu jhtu¤ij ÏU ÃçÎfshf (m) k‰W« (M) vd
a s
a s a s
a s
Ãç¤J xnu ãiyæš ts®¡f¥gL»wJ. 'm' ÃçÎ jhtu§fS¡F 400 Kjš 450 nm miyÚsKŸs xëÍ«
dd dd
aa aa
da
‘M’ÃçÎ jhtu§fS¡F 500 Kjš 550 nm miyÚsxëÍ« tH§f¥gL»wJ. ÏU ÃçÎ jhtu§fë‹
P
.. P
xë¢nr®¡if Åj¤ij x¥ÃLf.
w
w ww P
.. P
wwww wwww
 bghJthf 400nm Kjš 700nm xë miyÚs¤Âš xë¢nr®¡if Åj« mÂfkhf fhz¥gL«.
 m ÃçÎ jhtu§fëš 400 Kjš 450nm miyÚsKŸs xë tH§f¥gLtjhš xë¢nr®¡if Åj«
Fiwthf fhz¥gL«.
Pa
 M' ÃçÎ jhtu§fëš 500 Kjš 550 nm miyÚsKŸs xë tH§f¥gLtjhš xë¢nr®¡if Åj«
mÂfkhf fhz¥gL«.
eet t eet t
.iN
.N .iN
.N .iN
2. xU kukhdJ Ïuéš M¡ì#id btëna‰W»wJ. Ïªj T‰¿id Ú c©ik vd e«ñ»whah? c‹
l a
l i
a l
éilia jFªj fhuz§fSl‹ ãaha¥gL¤Jf.
a
l i
a l a
l i
a .
assaa aa aa
w.
ddaas
 ÏuÎ neu§fëš ku§fŸ M¡ì#id btëæLtÂšiy.
s a
dd s
a s
 ÏuÎ neu§fëš xë¢nr®¡if eilbgwhj fhuz¤Âdhš ku§fŸ M¡ì#id btëæLtÂšiy.
3.
P
.. Paa P
.. Paa
xë¢ Rthr¤Âdhš V‰gL« ÏH¥Ãid <Lf£l ñ‰fŸ jtik¥ñ E£g¤Âid bg‰WŸsd Ïj‹ bga®
w
w ww
wwww wwww
k‰W« és¡f¤Âid TWf.
ww
 bga® : C4 RH‰Á
 fh®g‹ il M¡irL ãiyãW¤j« ñ‰fëš ÏUãiyfëš eilbgW»wJ.
 Kjšãiy Ïiy Ïil¤ÂRéY«, Ïu©lh« ãiy f‰iw ciw bršfëY« eilbgW»wJ.
t t t t
4. xU jhtuéaš tF¥Ãš MÁça® C4 jhtu§fŸ xU FS¡nfh° c‰g¤Â¡F 30 ATP-fis
ee ee
l a
l i
a .iN
.N lala .iN
.N l a
l a
mnj MÁça® C4 jhtu§fŸ jh‹ C3 ia él Áwªj jftik¥ñ bg‰WŸsjhf TW»wh®. Ïªj.iN
ga‹gL¤JtjhfÎ«, C3 jhtu§fŸ 18 ATP-¡fis k£Lnk ga‹gL¤JtjhfÎ« és¡F»wh®. Ã‹d®
i i .
assaa ssaa s aa
s
Ku©gh£o‰fhd fhuz§fis c‹dhš Tw KoÍkh?
a
dda
 C3 jhtu§fis él C4 jhtu§fns Áwªjjhf fUj¥gL»wJ.
aa aa a
dd a
fhuz« :
ww P
..P w
w P
..
 C3 jhtu§fŸ xë¢Rthr¤Â‹ nghJ mÂf msÎ M‰wiy ÏH¡»‹wd.P
wwww wwww
 C4 jhtu§fŸ Fiwthd M‰wiy ÏH¥gjhš Áwªjjhf fUj¥gL»wd.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
5. mÂfkhd xëÍ«, mÂf M¡ì#‹ br¿Î« fhz¥gL« nghJ v›tif tê¤jl« jhtu§fëš
eet
eilbgW«, fhuz§fis MuhŒf.
t e
 eil¥bgW« tê¤jl« : xë¢Rthr« (m) C2 RH‰Á
et t
lalai .iN
.N a i .iN
.N
 xë¢nru¡if¡F njit¥gL« fh®g‹ il M¡irL njitia <L brŒa jhtu§fŸ
l l a l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
xëRthr¤Âš <LgL»‹wd.
a a s
 xëRthr« jhtu bršfis M¡[#nd‰w ÁijéèUªJ ghJfh¡»wJ.
dd a
dd a s
P
.. Paa P
..Paa
w
w ww
wwww wwww
TLjš édh¡fŸ
6. Fth‹nlhnrh«fŸ v‹whš v‹d?

 ijyfhŒLfë‹ c£ñw mik¥Ãš fhz¥gL« Á¿a nfhstot mik¥Ã‰F Fth‹nlhnrh«fŸ
et
e t v‹W bga®.
eet t
et
lalai.iN
.N
7. xëRthr« (m) C2 RH‰Á v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
 xë¢nr®¡if eilbgW« bršfëš CO2 Ïšyhj nghJ O2 mÂfç¡F« braY¡F xë¢Rthr«.
assaa ssaa ssaa
v‹W bga®.
aa aa
.N
aadd
8. xë¢Rthr« eilbgW« brš E©QW¥ñfŸ ahit?
PP P Padd
a
 gR§fâf«
ww.. w
w ..
wwww wwww
 bg®uh¡ìnrh«
 ik£nlhfh©£çah.
lai
9. xë¢Rthr«, ÏUŸ Rthr« - ntWgL¤Jf.
xë¢Rthr« ÏUŸ Rthr«
eet t
g¢ira« bg‰w sa
xë¢nr®¡if
eet t
bršfëš mid¤J všyh cæUŸs bršfëY«
l a
l i
a .iN
.N eilbgW«.
l a
l i
a .iN
.N eilbgW«.
l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
xë ÏU¡F« nghJ k£L« eilbgW«. bjhl®¢Áahf eilbgW«.
aa a
dd
gR§fâf«, bguh¡Ánrh« k‰W« a aa a
dd a
ik£nlhfh©oçahéš k£L« eilbgW«.
da
P
.. P
ik£nlhfh©oçah¡fëš eilbgW«.
w
w ww P
.. P
wwww
10. »uh‹° cŸsik¥ñ v‹whš v‹d?
wwww
 C4 jhtu§fë‹ th°Fyh® f‰iw ciwfëY«, Ïiyæil¤ÂR bršfëY« gR§fâf§fŸ
Pa
fhz¥gL»‹wd.
 f‰iw ciw bršfëš fhz¥gL« gR§fâf§fëš »uhd« fhz¥gLtÂšiy.
eet t e t t
 Ïiyæil¤ÂR bršfëš fhz¥gL« gR§fâf§fëš »uhd« fhz¥gL»‹wd.
e
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 ÏUtif gR§fâ§f« fhz¥gL« mik¥Ã‰F »uh‹° cŸsik¥ñ v‹W bga®.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
11. xërh® Ú®gF¥ñ v‹whš v‹d?
aass a s
a s
 Nça xë K‹åiyæš ãwä mik¥ñ II (PSII) xëia¥ bg‰W brašgL« nghJ ÚuhdJ
dd dd
-
P
-
aa +
gF¥gilªJ OH , e k‰W« H maåahf Ãç»wJ.
.. P P
.. Paa
w
w
 ÏÂš Mn2+, CI- M»ait éid C¡»ahf brašgL»wJ.
ww
wwww wwww
ww
12. ÏUŸ éid (m) fhšé‹ RH‰Á v‹whš v‹d?

+ +
 Xë éidæ‹ nghJ cUthd ATP k‰W« NADPH H ga‹gL¤Â CO2 I fh®nghiA£nu£lhf
xL¡fkila brŒÍ« ãfœ¢Á¡F ÏUŸ éid v‹W bga®.
t t
13. xë¢Rthr¤Â‹ (C2 RH‰Á) K¡»a¤Jt« ahJ?
ee eet t
.iN .iN .iN
 xë Rthr¤Â‹ nghJ cUthF« »isÁ‹, Óiu‹ ngh‹wit Fnshnuh~Ãš, ñuj§fŸ,
l a
l i
a .N la
ãÍ¡ënahilLfŸ cUthf cjÎ»wJ.
lai .N l a
l i
a .
assaa s aa s aa
 xë ntÂéidæ‹ nghJ mÂfkhf c‰g¤Â brŒa¥g£l M‰wš Twh»a NADH+H+ ia
ga‹gL¤Â¡ bfhŸ»wJ.
a
dda s a
dd a s
P aa
 »is¡nfhny£ bršfis M¡ì#nd‰w ÁijéèUªJ ghJfh¡»wJ.
..P P
.. Paa
ww w
w
wwww wwww
14. xë¢nr®¡if ãwäfŸ ahit?
 xë¢nr®¡ifæš <LgL« ãwäfŸ.
 v.fh : g¢ira« a, g¢ira« B, fnuh£odhŒL, rhªnjhÃš k‰W« ig¡nfhÃè‹fŸ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
15. Jiz ãwäfŸ v‹git ahit?

 g¢ira« a mšyhj Ãw ãwäfŸ Jiz ãwäfŸ vd¥gL«.
eet t eet t
 v.fh : g¢ira« B, fnuh£odhŒL, rhªnjhÃš k‰W« ig¡nfhÃè‹.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
16. RHY« xë gh°ghçfuz«, RHyh xë gh°gçfuz« ntWgL¤Jf
l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
RHY« xë gh°ghçfuz«
aa a
dd s
a aa
s RHyh xë gh°gçfuz«
P
..
PS I k£L« g§nf‰»wJ
w
w P ww P
..P
PS I, PS II Ïu©L« g§nf‰»wJ
wwww
éid ika« P700
btëna‰w¥g£l vy¡£uh‹ RH‰ÁailªJ wwww éid ika« P680
btëna‰w¥g£l vy¡£uh‹ RH‰ÁailªJ
Û©L« ñw¥g£l Ïl¤Â‰nf tªJ nrU»wJ ÂU«ñtÂšiy
et
e
xërh® Ú®gF¥ò eilbgWtÂšiy
t eet t xërh® Ú®gF¥ò eilbgW»wJ
et
lalai.iN
.N ATP k£L« c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a i .iN
.
ATP k‰W« NADPH + H+ c‰g¤Âah»‹wd.
l a
assaa gh°gçfuz« Ïu©L Ïl§fëš
aassaa assaa
gh°gçfuz« xU Ïl¤Âš k£L«
a
.N
eilbgW»wJ.
PPaadd P Padd
eilbgW»wJ.
a
ww..
btëñw¤ÂèUªJ vy¡£uh‹fŸ
w
w .. H20 k‰W« H2S èUªJ vy¡£uh‹fŸ
wwww wwww
bgw¥gLtÂšiy bgw¥gL»wJ.
lai
17. C3 k‰W« C4 RH‰Á - ntWgL¤Jf.
C3 RH‰Á C4 RH‰Á
CO2 ãiyãW¤j« Ïiyæil¤ ÂR¡fëš k£L« ãiyãW¤j« f‰iw ciw k‰W«
eet t
eilbgW»wJ sa eet t
CO2
Ïiyæil¤ÂR bršfëš eilbgW»wJ
l a
l i
a .iN
.N l a
l
CO2 it ãiyãW¤J« bghUŸ RUBP k£L«. i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
PEP Ïiyæil¤ ÂRéY«, RUBP f‰iw
assaa s aa
s s aa
s
ciwæY« ãiyãW¤J« bghUshf cŸsd.
aa a
dd a aa a
dd a
da
njh‹W« Kjš éisbghUŸ 3C - PGA njh‹W« Kjš éisbghUŸ 4C - OAA
w
w P
.. P
»uh‹° cŸsik¥ñ fhz¥gLtÂšiy
ww P
.. P
»uh‹° cŸsik¥ñ fhz¥gL»wJ
Ïiyæil¤
wwww
ÂR bršfëš
gR§fâf§fŸ »uhd« bg‰wit.
wwww
cŸs Ïiyæil¤ ÂR bršfëš cŸs gR§fâf§fŸ
»uhd« bg‰wit. f‰iw ciw bršfëš cŸs
Pa
gR§fâf§fëš »uhd« fhz¥gLtÂšiy
eet
xU tif totKila gR§fâf§fŸ
t eet t ÏU tif
fhz¥gL»‹wd.
totKila gR§fâf§fŸ
.iN .iN .iN

fhz¥gL»‹wd.
l a
l i
a .N cfªj bt¥gãiy 20°C - 25° C
l a
l i
a .N l a
l i
a .
cfªj bt¥gãiy 30°C - 45°C tiu
assaa aa aa
w.
a
v.fh : beš, nfhJik, cUis
dd ass a s
a s
v.fh : fU«ò, £çòy°, mkuhªj°.
dd
P
.. Paa
18. Át¥ñ Åœ¢Á mšyJ vk®r‹ éisÎ v‹whš v‹d?
P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
 vk®r‹ MŒé‹ go 600 Kjš 680 tiuæyhd miyÚs¤Âš xë ntÂ éisÎ mÂfç¤J.
ww
 680nm ¡F nkš Át¥ñ miyÚs¤Âš ÂObud Åœ¢Á f©lJ.

 Át¥ñ gFÂ¡F m¥ghš xë¢nr®¡if ÂObud Fiwtj‰F Át¥ñ Åœ¢Á mšyJ vk®r‹ éisÎ
v‹W bga®.
eet t
19. g¢ira¤Â‹ mik¥ig étç.
 Fnshnuh~Ãš jiyÃu£il tot« cilaJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a i .iN
 ÏÂš Mg - gh®~igç‹ vD« jiy¥gFÂÍ«, ig£lhš vD« thš gFÂÍ« fhz¥gL»‹wd.
l a .
assaa aa aa
 gh®~igç‹ jiy¥gFÂæš eh‹F iguhš tisa§fŸ C-H Ãiz¥Ãdhš Ãiz¡f¥g£LŸsd.
a
ddass
 iguhš tisakhdJ eh‹F fh®g‹ k‰W« xU ie£u#dhš MdJ.
a
dd s
a s
P
..Paa P
.. Paa
 gh®~igç‹ tisa¤Âš fhz¥gL« g¡f bjhFÂfŸ ãwäæ‹ g©ig kh‰¿aik¡»wJ.
ww
 ig£lhš thš gFÂ 20 fh®g‹fshš MdJ.
w
w
wwww wwww
 ÏJ eh‹fhtJ iguhš tisa¤Â‹ VHhtJ fh®gDl‹ ÏizªJŸsJ.
 thš gFÂ FnshnuhÃšiy ijyfhŒLfSl‹ bghUªj cjÎ»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
20. »uhd« v‹whš v‹d?

 yhbkšyh¡fŸ ehza§fŸ ngh‹W x‹¿‹ ÛJ x‹W mL¡» it¡f¥g£l mik¥Ã‰F »uhzfŸ
eet tv‹W bga®.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
21. ãwä mik¥ò I k‰W« ãwä mik¥ñ II Ïilna fhz¥gL« ntWghLfŸ ahit?
l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd
ãwä mik¥ò I s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s ãwä mik¥ò II
éid ika« P700
w
w P
.. P
RHš k‰W« RHyh gh°gçfuz ãfœéš
ww P
..P
éid ika« P680
RHyh gh°gçfuz ãfœéš k£L« <LgL»wJ.
<LgL»wJ.
xërh® wwww
Ú®¥gF¥ñ
eilbgWtÂšiy
M¡Á#‹ éLé¤jš wwww eilbgW»wJ.
vy¡£uh‹fis PSII éèUªJ bgW»wJ. vy¡£uh‹fis xërh® Ú® gF¥ñ _y« bgW»wJ.
et
e t
22. xë gh°gçfuz« v‹whš v‹d?
eet t
et
lalai.iN
.N gh°gçfuz« v‹W bga®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 mondhÁ‹ il gh°ng£Ll‹ (ADP) fåk gh°ng£ (Pi) ÏizªJ ATP cUthF« éid¡F xë
assaa aassaa as
asaa
.N
PP add
23. RHš xë gh°gçfuz¤Â‹ tiugl¤ij tiuf.
a P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
24. RHyh xë gh°gçfuz¤Â‹ tiugl¤ij tiuf.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
25. C4 mšyJ Ah£¢ k‰W« °yh¡ tê¤jl¤Â‹ tiugl¤ij tiuf.
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
26. C2 RH‰Á mšyJ xë Rthr¤Â‹ tiugl« tiuf.
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
27. xë¢nr®¡ifæ‹ K¡»a¤Jt« ahJ?

 xë¢nr®¡ifæ‹
eet t»il¡»wJ.
eet
_ykhf cæçd§fS¡F neuoahfnth mšyJ kiwKfkhfnth czÎ
t
lalai .iN
.N  tëk©ly¤Âš M¡ì#‹ rkãiy V‰gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 xë¢nr®¡if M¡ì#‹, fh®g‹ RH‰Áia¢ rkgL¤J»wJ.
a s
a s a s
a s
 xë¢nr®¡if jhtu§fŸ _ykhf ñijgok vçbghU£fshd ãy¡fç, bg£nuhš ngh‹wit
dd dd
bgw¥gL»wJ.
P
.. Paa P
..Paa
 xë¢nr®¡if cæçd§fns K¡»a c‰g¤Âahs®fshf brašg£L M‰wiy cUth¡F»wJ.
w
w ww
wwww wwww
 xë¢nr®¡ifæ‹ _ykhfnt fhšeil Ôtd§fŸ, eh® ÏiHfŸ, ku¡f£ilfŸ kUªJ bghU£fŸ
bgw¥gL»‹wd.
28. xë¢nr®¡ifia ghÂ¡F« fhuâfŸ ahit?
btë¥ñw fhuâfŸ
et
e t
 xë
eet t
et
lalai.iN
.N
 xë¢br¿Î xëæ‹ ju« fh®g‹ il M¡irL
 M¡Á#‹ bt¥gãiy
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 Ú®
aa aa
.N
 fåk§fŸ
mf¡fhuâfŸ
PPaadd P Padd
a
ww..
 xë¢nr®¡if ãwäfŸ
w
w ..
wwww
 ñnuh£lh Ãshr fhuâfŸ
wwww
lai
 Ah®nkh‹fŸ
 Ïiyæ‹ cŸsik¥ñ.
29. fnuho‹fŸ g‰¿ ÁW F¿¥ñ tiuf.
eet t sa e t t
 MuŠR, Át¥ñ, kŠrŸ k‰W« gG¥ñ ãw« bfh©l ãwäfshd Ïit iA£nuhfh®g‹fshf¤
e
l a
l i
a .iN
.N Âfœ»‹wd.
l a
l i
a
 it£lä‹ A é‹ K‹ndho bghUshf cŸsd. .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aadd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
 iy¡nfhÕ‹fŸ j¡fhë, Át¥ñ äsfhŒ k‰W« nuh#h¡fëš fhz¥gL« Át¥ñ ãwäfshF«.
a
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t e t t
ghl« : 14 RthÁ¤jš
e
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
1. xU _y¡TW igUé¡ mäy« KGtJkhf M¡ì#nd‰wkilªJ cUthF« ATP _y¡TWfë‹
v©â¡if.
a
dd s
a s a
dd s
a s
m) 12
P
.. Paa
M) 13 Ï) 14
P
..Paa
<) 15
w
w ww
2. Ïu©L _y¡TW ir£nlhnrhè¡ NADH + H+ M¡Á#nd‰wkilÍ« nghJ jhtu§fëš cUthF« ATP
wwww
_y¡TWfë‹ v©â¡if
m) 3 M) 4 Ï) 6wwww
3. »is¡fhiyÁ° k‰W« »u¥° RH‰Áæid Ïiz¡F« Ïªj¢ nr®k«.
<) 8
m) r¡Áå¡ mäy« M) igUé¡ mäy«
et
e t
Ï) mÁ£ilš CoA
eet t
<) Á£ç¡ mäy«
et
lalai.iN
.N eilbgW»wJ.
l a
l i
a .iN
.N
4. T‰W : M¡ì#nd‰w gh°gçfuz« ik£nlhfh©£çahé‹ vy¡£uh‹ fl¤J¢ r§»èæš
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
fhuz« : r¡Áidš CoA gh°gçfuzkilªJ r¡Áå¡ mäykhf js¥bghUŸ gh°gçfuz¤jhš
aa aa
.N
eilbgW»wJ.
PPaadd P Padd
a
w..
m) T‰W k‰W« fhuz« rç. T‰W¡fhd rçahd és¡f« fhuz«.
w w
w ..
M) T‰W k‰W« fhuz« rç Mdhš T‰W¡fhd rçahd és¡fkšy fhuz«
wwww
Ï) T‰W rç Mdhš fhuz« jtW
wwww
lai
<) T‰W k‰W« fhuz« jtW
5. Ñœ¡f©lt‰WŸ »u¥° RH‰Áæš eilbgwhj éid ahJ?
m) 3 C èUªJ 2 C ¡F ~gh°ng£ khWjš
eet t eet t
M) ¥u¡nlh° 1,6 Ã°~gh°ng£ cilªJ Ïu©L _y¡TW 3C nr®k§fshf khW»wJ.
sa
l a
l i
a .iN
.N Ï) js¥bghUëèUªJ ~gh°ng£ Ú¡f«
<) Ïit mid¤J«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s a
dd
aa
s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
1. EMP tê¤jl¤Âš gh°gçfuz« k‰W« ~gh°ng£ Ú¡f« éidfëš <LgL« behÂfis vGJf.
wwww
gh°gçfuz éidæš <LgL« behÂ
 bA¡nrhifnd°. wwww
Pa
 gh°ngh¥u¡nlh ifnd°.
gh°ng£ Ú¡f éidæš <LgL« behÂ
eet t
 ~gh°ngh»ërnu£ ifnd°.
eet t
.iN .iN .iN
 igUnt£ ifnd°.
l a
l i
a .N l a
l i
a .N l a
l i
a .
assaa aa aa
2. rij¥g‰WŸs jhtu§fëš Rthr <Î kÂ¥ñ ò{a« V‹?
w.
dda ss a s s
 rij¥g‰WŸs jhtu§fshd xg‹îah, Ãiunah~Ãšy« ngh‹wt‰¿š fh®nghiA£nu£
a dd a
.. Paa
M¡Á#nd‰wkilªJ fçk mäykhd khè¡ mäykhf khW»wJ.
P P
.. Paa
 Ï§F Co2 btëælgLtÂšiy. Mdhš O2 ga‹gL¤j¥gL»wJ. Ïjdhš Rthr <Î kÂ¥ñ Rêah
w
w ww
wwww wwww
ww
cŸsJ.
2C6H12O6 +3O2 → 3C4H6O5 + 3H2O + M‰wš
khè¡ mäy«
rij¥g‰WŸs jhtu§fëš Rê _y¡TW CO2
eet t
FS¡nfh° Rthr <Î
eet t
3 _y¡TWfŸ 0 2
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N = 0 Rê
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
3. FS¡nfh° cilÍ« kh‰Wtê¥ ghijæ‹ bga® v‹d? mÂš eilbgW« éidfis étç.
a
dda
 kh‰W tê¥ghij : bg‹nlh° gh°ng£ tê¤jl«
aa aa a
dd a
ww PP
 ÏÂš Ïu©L ãiyfŸ fhz¥gL»‹wd mit
w
w P
 Ï¢RH‰Á th®g®¡, o¡fd°, è¥nk‹ v‹gt®fshš f©l¿a¥g£lJ.
.. .. P
wwww
 M¡Á#nd‰w ãiy
 m¡Á#nd‰wäšyh ãiy. wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
M¡Á#nd‰w ãfœ¢Á
 MW _y¡TWfshd MW fh®g‹ bfh©l FS¡nfh° - 6 gh°ng£ MdJ çònyh° - 5
eet t
~gh°ng£lhf kh‰wkil»wJ.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 Ïªãfœé‹nghJ 6CO, _y¡TWfŸ k‰W« 12 NADPH + H+ cUth¡f¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Ã‹ñ eilbgW« éidfŸ M¡ì#nd‰wäšyh éidahF«.
a s
a s a s
a s
 çònyh° - 5 gh°ng£ _y¡TWfŸ gyju¥g£l Ïil¥ bghUŸfis cUth¡F»wJ mit
dd dd
P
.. Paa
 iungh° 5 ~gh°ng£ (5C)
P
..Paa
w
w
 irYnyh° 5 ~gh°ng£ (5C)
ww
wwww
 »ëruhšoiAL - 3 ~gh°ng£ (3C)
 brnlhbA¥Lnyh° - 7 ~gh°ng£ (7C) k‰W«
 vç¤nuh° - 4 - ~gh°ng£ (4C) ngh‹wdthF«.
wwww
 ÏWÂahf IªJ _y¡TW cila FS¡nfh° -6- gh°ng£ Û©L« cUth»wJ.
et
e t eet
4. ik£nlhfh©£çah c£¢r›éš eilbgW« éidfis étç.
t
et
lalai.iN
.N _y« eilbgW»wJ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
 vy¡£uh‹ k‰W« iA£u#‹ (ñnuh£lh‹) fl¤jš eh‹F tifahd gšñuj T£lik¥ñfë‹ (I-IV)
assaa a
T£lik¥ò 1 (NADH o iA£uhínd°)
assaa as
asaa
.N
PP add P P dd
 ÏJ Ë« mšyhj ÏU«ñ ršg® ñuj¤Jl‹ (Fe - S) Ïizªj ¥nsnthòuj« (FMN) bfh©lJ.
a aa
ww.. w
w ..
 ik£nlhfh©£ça¤Â‹ NADH + H+ æèUªJ ÍÃFændhD¡F (UQ) vy¡£uh‹fŸ ñnuh£lh‹fŸ
wwww wwww
ngh‹wit Ïªj¡ T£lik¥Ã‹ cjéahš ãfœ»wJ.
 NADH+H+ + UQ = NAD+ + UQH2
lai
 Ïªj¡ T£lik¥ig¤ jéu, jhtu ik£nlhfh©£çahé‹ c£r›é‹ btë¥ñw¥gu¥Ãš mikªj
k‰bwhU NADH o iA£uhínd° T£lik¥ò fhz¥gL»wJ.
 ÏJ ir£nlhÃshr¤ÂèUªJ tU« NADH + H+ fis M¡ì#nd‰wkila¢ brŒa¡ fhuzkhf
eet tcŸsJ. sa eet t

l a
l i
a .iN
.N
T£lik¥ò II (r¡Áå¡ o iA£uhínd°)
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a
 ÏJ FAD ¥nsnth ñuj« Ë« mšyhj ÏU«ñ ršg® (Fe-S) ñuj¤Jl‹ Ïizªj mik¥ghF«..iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 Ïªj¡ T£lik¥ñ, »u¥° RH‰Áæš cŸs r¢Ánd£oèUªJ ÃÍknu£lhf khW«nghJ btënaW«
a a
dd a aa a
dd
vy¡£uh‹fŸ k‰W« ñnuh£lh‹fis vL¤J¡bfh©L ÍÃFændhD¡F fl¤J»wJ.
a a
da
P
.. P
 r¡Ánd£ UQ -- + ÃÍknu£ +UQH2
w
w
T£lik¥ò III (ir£nlhFnuh« bc1 T£lik¥ò)
ww P
.. P
wwww wwww
 Ïªj¡ T£lik¥ñ xL¡f ãiyæYŸs ÍÃFændhid M¡ì#nd‰w« mila¢ brŒJ Ã‹d®
vy¡£uh‹fis ir£nlhFnuh« bc1 T£lik¥ÃèUªJ ir£nlhFnuh« C ¡F fl¤J»wJ.
Pa
 UQH2 + 2Cyt c M¡ì#nd‰w ãiy

 UQ+2Cyt C xL¡f ãiy +2H+
t t
T£lik¥ò IV [ ir£nlhFnuh« c M¡ìnl°)
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 T£lik¥ò IV v‹gJ ÏWÂ M¡ìnl° Mf ÏU¥gJl‹, Ïit _y¡TWit H2O thf
i
xL¡fkila¢ brŒgit. Ïu©L ñnuh£lh‹fŸ xU _y¡TWthd H2O it cUth¡f
l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
njit¥gL»wJ. (ÏWÂ M¡ì#nd‰w«).
a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
5. fh‰W RthÁ¤jè‹ nghJ xU _y¡TW R¡nuh° KGtJkhf M¡ì#nd‰wkilªJ cUthF«
w
ãfu éisbghUŸfŸfis j‰nghja gh®itæš v›thW fz¡»LthŒ.
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
TLjš édh¡fŸ
eet t eet t
lalai .iN
.N
6. RthÁ¤jè‹ x£Lbkh¤j éidia vGJf.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
C6H12O6 + 6O2 ------------------> 6CO2 + 6H2O + M‰wš
7. tiuaW : <L brŒÍ« ñŸë
aa a
dd a aa a
dd a
w P
.. P ww P
..P
 RthÁ¤jè‹ nghJ btëæl¥gL« CO2 it xë¢nr®¡ifæ‹ nghJ ga‹gL¤j¥gL« CO2 vªj¥
w
wwww wwww
ñŸëæš <L brŒ»wnjh mJ <L brŒÍ« ñŸë vd¥gL«.
8. js¥bghUŸ gh°gçfuz« v‹whš v‹d?
 js¥bghUŸ _y¡T¿èUªJ fåk ~gh°ng£ (Pi) ADP¡F kh‰w¥g£L ATP cUthtJ
js¥bghUŸ gh°gçfuz« (m) neuo gh°gçfuz« (m) kh‰W gh°gçfuz« vd¥gL«.
t t
9. M¡ìnd‰w gh°gçfuz« v‹whš v‹d?
ee eet t
et
lalai.iN
.N gçfuz« vd miH¡f¥gL«.
l a
l a .iN
.N l a
l a .iN
 vy¡£uh‹fŸ fl¤j¥gL« nghJ ADP - Íl‹ gh°ng£ ÏizªJ ATP cUthtJ M¡ìnd‰w gh°
i i .
assaa 10. »is¡fhiyÁ° v‹whš v‹d?
aassaa as
asaa
.N
Paadd P Padd
a
 6 fh®g‹ nr®kkhd FS¡nfh° 3 fh®g‹fis bfh©l Ïu©L _y¡TW igUé¡ mäykhf
P
ww..
khW« ãfœ¢Ána »is¡fhiyÁ° vd¥gL«.
w
w ..
wwww wwww
11. EMP tê¤jl« mšyJ »is¡fhiyÁ° RH‰Áæ‹ tiugl« tiuf.
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
12. »is¡fhèÁ° rk‹gh£il vGJf
eet t t t
 C6H12O6 + 2ADP + 2pi + 2NAD+ ---------------------> 2xCH3COCOOH + 2ATP + 2NADH +2H+
ee
lalai .iN
.N
13. <ndhnyr‹ v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 »is¡fhiyÁ° RH‰Áæš, 2 - gh°ngh»ërnu£, xU Ú® _y¡T¿id ÏHªJ gh°ngh <dhš
a s
a s a s
a s
igUnt£lhf khW»wJ. Ï¢brašgh£o‰F <ndhny° behÂ cjÎ»wJ. Ïj‰F <ndhnyr‹
dd dd
v‹W bga®.
P
.. Paa P
..Paa
w
w
14. »is¡fhèÁ° g‰¿ étç¤j 3 m¿éayh®fŸ bgaiu vGJf.
ww
wwww
 v«l‹, nka®Ah¥, gh®dh°.
15. M«Ãnghè¡ (m ) ÏUtif ãfœ¢Á v‹whš v‹d?
wwww
 »u¥ RH‰Áæ‹ nghJ Áy _y¡TWfŸ Áij¡fgL»dwd. nkY« Áy _y¡TWfŸ
et
e t t t
f£lgL»‹wd. ÏªãfœÎ M«Ãnghè¡ (m ) ÏUtif ãfœ¢Á vd¥gL«.
ee
et
lalai.iN
.N
16. fh‰¿yh¢ RthÁ¤jš v‹whš v‹d?
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a
 O2 _y¡TW ÏšyhjnghJ FS¡nfh° KGika‰W¢ ÁijªJ v¤Âš MšfAhyhfnth mšyJ.iN
.
assaa aassaa
yh¡o¡ mäykhf khWtJ fh‰¿yh¢ RthÁ¤jš vd¥gL«.
as
asaa
.N
P aadd
17. »u¥ RH‰Á mšyJ Á£ç¡ mäy RH‰Áæ‹ tiugl« tiuf.
P P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
18. bg©nlh° ~gh°ng£ tê¤jl¤Â‹ K¡»a¤Jt« ahJ ?

 NADPH k‰W« bg©nlh° r®¡fiufŸ cUth¡f¤Jl‹ bjhl®ñilaJ.
eet t t t
 iungh° - 5 - ~gh°ng£ k‰W« mj‹ têbghUŸfŸ DNA, RNA, ATP, NAD, FAD k‰W«
ee
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
ÏizbehÂ A cUth¡f¤Â‰F¥ ga‹gL»wJ.
l
 Mªnjhraå‹, è¡å‹ k‰W« Ãw mnuhnko¡ nr®k§fŸ cUth¡f¤Â‰F vç¤nuh°
a
l i
a .iN
.
assaa ssaa s aa
s
ga‹gL»wJ.
a a
dda aa a
dd a
 xë¢nr®¡ifæ‹ nghJ RUBP _ykhf CO2-it ãiy ãW¤Â¡ bfhŸtÂš K¡»a g§F
a
t»¡»wJ.
ww P
..P
19. Åça Rthr« v‹whš v‹d?
w
w P
.. P
wwww wwww
 gG¡F« gH§fë‹ mrhjhuz Rthr Åj mÂfç¥ñ Åça Rthr« vd¥gL«.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
wwwww.Padasalai.Net ww
www.CBSEtips.in
20. Rthr <Î v‹gij és¡Ff.

 RthÁ¤jè‹nghJ btëæl¥gL« CO2 -¡F«, ga‹gL¤j¥gL« O2 ¡F« Ïilna cŸs Åjnk
eet tRthr <Î vd¥gL«.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
btë¥gL« CO2 msÎ
a s
a s
Rthr <Î = -------------------------
dd a
dd s
a s
P
.. Paa
ga‹gL¤j¥gL« O2 msÎ
P
..Paa
w
w
21. fh®nghiA£nu£o‹ Rthr <Î x‹W v›thW?
+w
ww
C H Ow
w w
6O
6 12 6 2 6CO + 6H O + M‰wš wwww
2 2
6 _y¡TW CO2
FS¡nfh° = -------------------------- = 1
et
e t 6 _y¡TW O2
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N
22. fh‰¿šyh Rthr¤Â‹ Rthr <Î KoÎ‰wjhf cŸsJ V‹?
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 fh‰¿šyh Rthr¤Âš CO2 btëæl¥gL»wJ. Mdhš O2 ga‹gL¤j¥gLtÂšiy. vdnt Rthr
aass as
as
.N
<Î Kot‰wJ.
PPaadd P Padd
a
ww.. 2CO2
w
w ..
FS¡nfh° fh‰¿šyh Rthr <Î = ------------------ = ∞ ( Kot‰wJ )
wwww O2
wwww
lai
23. äjit RthÁ¤jš k‰W« ñnuh£lh Ãshr RthÁ¤jš ntWgL¤Jf.
äjit RthÁ¤jš ñnuh£lh Ãshr RthÁ¤jš
fh®nghiA£nu£ mšyJ bfhG¥ñ Rthr js¥ ñuj« Rthr js¥ bghUshf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
eet t
bghUshf ga‹gL¤j¥gL»wJ.
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
e¢R bghU£fŸ cUthtÂšiy.
l a
l i
a .iN
.N
e¢R¤j‹ik
btëæl¥gL»‹wd.
bfh©l
l a
l a .iN
m«nkhåa§fŸ
i .
assaa aa a s
a aa
s
24. ATP v‹whš v‹d? mJ V‹ bršè‹ M‰wš ehza« v‹W miH¡f¥gL»wJ?
dd aa a
dd s
a aa
s
 moid‹, iungh° r®¡fiu k‰W« Ïu©L gh°ng£ _y¡TWfŸ ÏizªJ ATP cUth»wJ.
da
w P
.. P ww P
.. P
 ATP Úuh‰gF¥ñ milÍ« nghJ M‰wš btëæl¥gLtjhš bršè‹ M‰wš ehza« v‹W
w
wwww wwww
miH¡f¥gL»wJ.
25. fh‰W RthÁ¤jš v‹whš v‹d?
 M¡ì#‹ cŸsnghJ eilbgW« RthÁ¤jš fh‰W RthÁ¤jš vd¥gL«.
Pa
26. bg‹nlh° gh°ng£ tê¤jl RH‰Áæ‹ tiugl« tiuf.
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
ghl« : 15 jhtu ts®¢ÁÍ« gok ts®¢ÁÍ«
eet t eet t
lalai .iN
.N
1. jtwhd th¡»a¤ij¤ nj®ªbjL :
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
m) cUth¡f f£l¤Âš bršgF¥ig j¡fit¤J¡ bfhŸS«.
a s
a s
M) Ú£ÁÍW f£l¤Âš ika th¡Fnthš bršèš njh‹W»wJ.
dd a
dd s
a s
.. Paa
Ï) KÂ®¢ÁÍW f£l¤Âš jo¥giljš k‰W« ntWghL miljš eilbgW»wJ.
P
<) KÂ®¢ÁÍW f£l¤Âš bršfŸ nkY« ts®»wJ. P
..Paa
w
w ww
wwww
ÏUªjhš jhtu¤Â‹ c©ikahd ÚŸ ts®¢Áia¡ f©LÃo.
m) 3 m§Fy«
wwww
2. f¥Ãæ‹ é£l« 12 m§Fy«, F¿KŸë‹ Ús« 10 m§Fy« k‰W« F¿KŸ ef®ªj õu« 5 m§Fykhf
M) 6 m§Fy«
Ï) 12 m§Fy« <) 30 m§Fy«
t t t t
3. xU ghš ky®fŸ bfh©l jhtu§fëš Ïªj Ah®nkh‹fshš Ïdkh‰w« ãfœ»wJ.
ee ee
et
lalai.iN
.N m) v¤jdhš
4. rçahf¥ bghUªÂÍŸsij¤ nj®ªbjL
l a
l a .iN
M) ir£nlhifå‹
i .N Ï) ABA
l a
l i
a .iN
. <) M¡Á‹
assaa a
1) kåj¢ ÁWÚ® - i) M¡Á‹ B
assaa as
asaa
.N
aadd
2) k¡fh¢nrhs v©bzŒ - ii) GA3
PP P Padd
a
3) òŠirfŸ
ww.. - iii) m¥ÁÁ¡ mäy« II
w
w ..
wwww wwww
4) bA®ç§ Û‹ éªJ - iv) ifdo‹
5) Ïs« k¡fh¢nrhs« - v) M¡Á‹ A
lai
6) Ïs« gU¤Â¡ fhŒ - vi) Áaho‹
m) 1- iii, 2 - iv, 3 -v, 4 - vi, 5-i, 6 – ii M) 1-v, 2-i, 3-ii, 4- iv, 5 -vi, 6 - iii
Ï) 1-iii, 2-v, 3 -vi, 4-i, 5-ii, 6 – iv <) 1-ii, 2-iii, 3-v, 4-vi, 5- iv, 6 - 1
eet t
5. jhtu§fë‹ éij cw¡f« sa eet t
l a
l i
a .iN
.N m) rhjfk‰w gUt kh‰w§fis¤ jh©o tUjš
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
M) tskhd éijfis cUth¡Fjš
assaa aa aa
Ï) Åça¤ij¡ Fiw¡»wJ <) éij¢Áijit jL¡»wJ
a s
a s
6. Ã‹tUtdt‰WŸ vªj Kiw éij cw¡f¤ij Ú¡f ga‹gL¤j¥gL»‹wd?
dd a
dd s
a s
m) éijÍiw brJ¡ÑL
aa aa
M) nkhjš ãfœ¤Jjš
da
Ï) mL¡fik¤jš
w
w P
.. P P
.. P
<) Ïit mid¤J«
ww
wwww wwww
Pa
t t
1. ir£nlhifå‹ thœéaš éisÎfŸ ahit?
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N l a a .iN
.N
 M¡Á‹ (IAA) ÏU¡F« nghJ brš gF¥ig õ©L»wJ.
i
 xë czU« j‹ik bg‰w éijfëš mj‹ cw¡f¤ij Ú¡» Kis¡f brŒ»wJ.
l l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
 v.fh : òifæiy¤ jhtu«.
ddaass a
dd s
a s
 M¡Á‹ ÏU¡F« nghJ, g£lhâ jhtu¤Âš g¡f bkh£Lfë‹ ts®¢Á õ©l¥gL»wJ.
P Paa P Paa
 jhtu§fŸ tajhtij jhkj¥gL¤J»wJ Ïj‰F ç¢kh©£ yh§¡ éisÎ v‹W bga®.
.. ..
w
w ww
 ir£nlhifå‹ ñuj nr®¡if Åj¤ij mÂf¥gL¤J»wJ. f‰iw Ïil¡nf«Ãa« cUthjiy¤
wwww wwww
ww
ö©lÎ« cjÎ»wJ.
 ñÂa ÏiyfŸ, gR§fâf« k‰W« g¡f »isfŸ cUthjiy õ©lÎ« cjÎ»wJ.
2. ky®fŸ njh‰Wé¤jš xë¡fhy¤Jt¤Â‹ brašghLfŸ g‰¿ étç.
 xë k‰W« ÏUŸ fhy (xë fhy) msé‰F V‰g ky®jY¡fhd braèaš khWghL xë¡fhy¤Jt«
eet tvd¥gL«.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 ky®jiy jh©L« xë¡ fhy« jhtu§fëš ntWg£L fhz¥gL»wJ
l a
l i
a .iN
.
 nkçyh©l khK¤ (òifæiy uf«) - 12 kâ neu« rhªÂa« bg‹Ášntåf« - 10.05 kâ neu«
assaa beL« gfš jhtu§fŸ
a a
ddassaa
a a
dd s
a aa
s
 mtÁa gfš Ús msitél ky®jY¡F mÂf xë¡fhy« njit¥gL« jhtu§fŸ beL«gfš
a a
P
..P
jhtu§fŸ vd¥gL»‹wd.
ww
 v.fh: g£lhâ, gh®è, X£°.
w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
FW« gfš jhtu§fŸ

 mtÁa gfš Ús msitél ky®jY¡fhf Fiwthd xë¡fhy« njit¥gL« jhtu§fŸ FW«
eet t
gfš jhtu§fŸ vd¥gL«.
eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 v.fh: ñifæiy, fh¡èg®, nrhahbkh¢ir, beš, »iurhªÂk«.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
gfysÎ rhuh¤ jhtu§fŸ
a s
a s a s
a s
 xU Áy jhtu§fŸ mid¤J xë¡ fhy mséY« ky®jiy cUth¡F»‹wd. Ïit gfysÎ
dd dd
.. Paa
 v.fh: cUis, nuhnlhbl©£uh‹, j¡fhë, gU¤Â P
..Pa
rhuh¤ jhtu§fŸ mšyJ tu«Õl‰w jhtu§fŸ vdÎ« miH¡f¥gL»‹wd.
P a
w
w ww
wwww wwww
xë¡fhy¤Jt õ©lš
 24 kâ neu RH‰Áæš nghJkhd xë¡ fhy msÎ xU õ©lš RH‰Á vd fUj¥gL»wJ.
 jhtu§fŸ ky®jY¡fhf x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l õ©lš RH‰Á njit¥glyh«.
3. Â£lä¥g£l brš Ïw¥ñ (PCD) g‰¿ ÁWF¿¥ñ tiuf
et
e t t t
 KG¤jhtunkh mšyJ mj‹ gFÂfnsh bjhl®¢Áahf _¥giljš _y« Ïw¥gij Â£läl¥g£l
ee
et
lalai.iN
.N brš Ïw¥ñ v‹»nwh«.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
4. tw£Á ãiyæš jhtu§fŸ vÂ®bfhŸS« braèaš éisÎfŸ ahit?
aass
 twŸãy jhtu§fŸ tw£Áia vÂ®¡bfhŸs ešy jftik¥ig bg‰WŸsd.
as
as
.N
Paadd P Padd
a
 tw£Á fhy¤Âš mÂf¥goahd Ú® ÏH¥ig vÂ®bfhŸS« nghJ« Ï¤jhtu§fë‹
P
ww..
ñnuh£nlhÃshr« Ïw¥gÂšiy.
w
w ..
wwww wwww
 Ú® ÏH¥Ãdhš V‰gL« Ïw¥ñ ãiyia jé®¡fnth mšyJ jŸë¥ nghlnth Ï¤jhtu§fshš
ÏaY«.
lai
 Úuhé ngh¡if jil¢brŒa Ïiy¤JisfŸ Ñœ¥ñw¤ njhèš fhz¥gL»‹wd. nkY« Ïiy
JisfŸ ml®ªj nuhk§fshš _l¥g£LŸsd.
 Ú® MH¤Â‰nf‰g nt® CLWtjhš Ú® cŸbsL¥ñ nk«gL¤j¥gL»‹wd.
eet t sa e t t
 fl¤JÂR¡fŸ bgçjhtjhš Ú® cŸbsL¡F« Âw‹ mÂfç¡»wJ.
e
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
 mnf› mbkç¡fhdh é‹ ÂRéš Ú® nrfç¤jš eil¥bgW»wJ.
i
 tw£Á ÏW¡f¤Â‹ nghJ ÏW¡f¡ fhy ñuj« oiA£ç‹ k‰W« M°nkh£o‹
l a
l i
a .iN
.
assaa cUth¡f¥gL»‹wd.
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
5. cæ®rh® ÏW¡f¤Â‹ braš E£g§fis és¡Ff?
w P
.. P ww P
.. P
 itu°fŸ, gh¡Oçah¡fŸ, òŠirfŸ, x£L©âfŸ, ò¢ÁfŸ, fisfŸ k‰W« ngh£o¤
w
wwww wwww
jhtu§fshš V‰gL« fLikahd éisÎfns cæçaš rh® ÏW¡f« vd¥gL«.
mšènyhgÂ
 cæçd« c‰g¤Â brŒÍ« x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l ntÂbghU£fŸ Ãw cæçd§fë‹
Pa
Kis¤jš, ts®¢Á k‰W« Ïd¥bgU¡f¤Âš bgU« jh¡f¤ij V‰gL¤J»‹wd. Ïj‰F

mšènyhgÂ v‹W bga®.
eet t eet t
 nehŒ cUth¡f« - E©Qæçfë‹ éisthš jhtu§fëš nehŒ c©lh»‹wd.
l a
l i
a .iN
.N  v.fh - rhªnjhnkhdh° Á£ç
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa TLjš édh¡fŸ
P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
6. í¥uè‹ thœéaš éisÎfŸ K‹¿id F¿¥ÃLf.

 brš gF¥ñ k‰W« brš Ú£Á fhuzkhf mrhjhuz ts®¢Á cUth»wJ.
 F£ilahd jhtu§fë‹ F£il¤j‹ikia ngh¡F»wJ.
 í¥uè‹ Ah®nkhdhš ÂObud j©L ÚŸtJ«, mij¤ bjhl®ªJ ky®jš ãfœtJ« nghšo§ vd
eet tmiH¡f¥gL»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N
 í¥guèid ga‹gL¤Â éijæyh¡ fåfŸ cUth¡f¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 v.fh : j¡fhë, M¥ÃŸ
aass
 í¥guèid ga‹gL¤Â äf¡ FW»a fhy¤Âš ky®jiy V‰gL¤jyh«.
dd a
dd s
a s
..Paa
 cUis¡ »H§»š bkh£L cw¡f¤ij Ú¡F»wJ.
P P
..
 r®¡fiuæ‹ msÎ Fiwahkš fU«Ãš fQéil Ú£Á õ©l¥gL»wJ.
Paa
ww w
w
wwww wwww
 éij Kis¤jiy¤ Jh©L»wJ.
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
7. M¡Á‹ thœéaš éisÎfŸ ahit?

 Kis¡FU¤J k‰W« j©oš bršÚ£Á õ©l¥gL»wJ.
eet t eet t
 M¡Á‹ br¿Î mÂfkhf cŸsnghJ ntç‹ ÚŸts®¢Áia jilbrŒ»wJ.
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N
 M¡Á‹ br¿Î Fiwthf cŸs nghJ ntç‹ ts®¢Á õ©l¥gL»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
 Eåbkh£L ÏU¡F« nghJ g¡fbkh£o‹ ts®¢Á M¡Ádhš jilbrŒa¥gLtj‰F Eå MÂ¡f«
v‹W bga®.
a
dd s
a s a
dd s
a s
P
.. Paa
 M¡Á‹ 'cÂ®jiy' jilbrŒ»wJ.
P
..Paa
w w
 fisfŸ Ú¡FtÂš Ú¡FtÂš K¡»a¥ g§F t»¡»wJ - v.fh : 2, 4 - D k‰W« 2, 4, 5 - T.
w w
wwww wwww
 éijæyh¡ fåfis cUth¡f¤Âš bra‰if M¡Á‹ K¡»a¥ g§F t»¡»wJ.
 éij cw¡f¤ij Ú¡F»wJ.
8. m¥rÁ¡ mäy¤Â‹ thœéaš éisÎfŸ ahit ?
 Ïiy¤JisfŸ _LtÂ‹ _y« Úuhéngh¡»‹ msit Fiw¡»wJ.
et
e t
 bkh£L k‰W« éij cw¡f¤ij ö©L»wJ
eet t
et
lalai.iN
.N l a
l a .iN
 ÏiyfŸ, ky®fŸ, fåfŸ cÂ®jiy õ©L»wJ.
i .N
 jhtu§fëš éiw¥gG¤j¤ij Fiw¤J Ïiy¤Jisia _l¢brŒ»wJ.
l a
l i
a .iN
.
assaa ssaa ssaa
 cUis¡»H§Ffëš Kis¤jiy¤ õ©L»wJ.
aa aa
.N
9. j£g¥gjd« v‹whš v‹d?
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
 ÏU gUt k‰W« gy gUt jhtu§fis Fiwªj bt¥gãiy¡F (0°C Kjš 5°C) c£gL¤Â ky®jš
wwww wwww
õ©l¥gL»wJ. Ïªj brašKiw¡F j£g¥gjd« v‹W bga®.
lai
10. nghšo§ v‹gij tiuaW.
 í¥uè‹ Ah®nkhdhš ÂObud j©L ÚŸtJ«, mij¤ bjhl®ªJ ky®jš ãfœtJ« nghšo§ vd
miH¡f¥gL»wJ.
eet t
11. ç¢k©£ yh§ éisÎ v‹whš v‹d?
sa eet t
l a
l i
a .iN
.N bga®.
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
 jhtu§fŸ tajhtij ir£nlhifå‹ jhkj¥gL¤J»wJ. Ïj‰F ç¢kh©£ yh§¡ éisÎ v‹W
a .iN
.
assaa 12. Eå MÂ¡f« v‹whš v‹d?
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
 Eåbkh£L ÏU¡F« nghJ g¡fbkh£o‹ ts®¢Á M¡Ádhš jilbrŒa¥gLtj‰F Eå MÂ¡f«
v‹W bga®.
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww
13. xë¡fhy¤Jt« v‹whš v‹d?
wwww
 xë k‰W« ÏU£fhy msé‰nf‰g jhtu¤Âš V‰gL« ky®jY¡fhd braèaš khWghL
Pa
xë¡fhy¤Jt« vd¥gL«.
14. Á¡khŒL tisÎ v‹whš v‹d ?
eet t t t
 X® cæd¤Â‹ mséš V‰gL« ts®¢ÁiaÍ«,ts® fhy¤ijÍ« tiuglkhf tiuªjhš mJ S
ee
l a
l i
a .iN
.N l a
l a .iN
.N
tot¤Âš ÏU¡F«. Ïj‰F Á¡khŒL tisÎ v‹W bga®.
i l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
15. Á¡khŒL tiséš cŸs goãiyfŸ ahit?
w.
 nj¡f¡ f£l«
ddaass a
dd s
a s
 kl¡if¡ f£l«
 Åœ¢Á¡ f£l«
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
 KÂ®¢Á¡ f£l«.
ww
16. v¤Âè‹ thœéaš éisÎfŸ ahit?

 få gG¤jš k‰W« RthÁ¤jš ãfœ¢Áia õ©L»wJ.
 bkh£L¡fŸ k‰W« éijfë‹ cw¡f¤ij Ú¡F»wJ.
eet ky® cUthjiy jil brŒ»wJ.

t
 Ïiy, ky®, få cÂ®jiy ö©L»wJ.
eet t
l a
l i
a .iN
.N  j©L Ú£Áailjiy jL¡»wJ.
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa 17. ig£nlhFnuh« v‹whš v‹d?
a
ddassaa
 ig£nlhFnuh« v‹gJ xU Úy ãw Ãè ñujjhF«.
aa aa a
dd s
a aa
s
P
..P
 ÏJ Ïu©L tot§fëš mikªJŸsJ.
ww w
w P
.. P
 Át¥ñ xëia c¿ŠR« Pr k‰W« bjhiy Át¥ñ xëia c¿ŠR« Pfr v‹gdthF«.
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
18. ~ig£blhb#u©lhyí v‹whš v‹d?

 tajhFjš,
eet t cÂ®jš, _¥giljš
~ig£blhb#u©lhyí v‹W bga®.
eet t M»at‰iw g‰¿ go¡F« m¿éaš ÃçÎ¡F
lalai .iN
.N l
19. jhtu ts®¢Áia mséL« KiwfŸ ahit?
a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa
s s aa
s
 ÚŸ th¡»š mšyJ FW¡fséš mséLjš
a
dd a
 cy® vil mšyJ <u vilia mséLjš
aa aa a
dd a
P
.. P
 msÎ k‰W« gUk‹ mÂfç¤jiy mséLjš
w
w
 bršfë‹ v©â¡ifia mséLjš
ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet t eet
jhtuéaš - tiugl§fŸ
t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa 1. ntç‹ gFÂfŸ
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
2. Ïiyæ‹ mik¥ò
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass
3. iAÃ°f° nuhrhird‹Á° - ky® tiugl«
a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
4. kfuªjjhë‹ tiugl«
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
5. jhtu¢ brš - E©zik¥ò
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
6. br‹£nuhäa® mikél¤Â‹ mo¥gilæš Fnuhnkhnrh« tiffŸ
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
7. ghèO‹ Fnuhnkhnrh«fŸ
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
8. és¡F öçif Fnuhnkhnrh«
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
9. Fnuhnkhnrhä‹ mik¥ò
aass as
as
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww .
Pa
10. ik£nlhfh©oçahé‹ mik¥ò
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
11. DNA é‹ mik¥ò
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
12. ÏU¥Ãl¤Â‹ mo¥gilæš M¡F¤ÂR tif¥ghL
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
t t
13. xU é¤Âiy jhtu ntç‹ cŸsik¥ò
ee eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
14. ÏU é¤Âiy jhtu ntç‹ cŸsik¥ò
t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
15. ÏU é¤Âiy jhtu Ïiyæ‹ cŸsik¥ò
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
..
16. Âwªj th°Fyh® f‰iw Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
17. ÏUg¡f xUfikªj, _oa th°Fyh® f‰iw
t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
18. xUfikªj, _oa th°Fyh® f‰iw
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N
19. nfhy§ifkhé‹ tiffŸ
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa s aa s aa
nfhz nfhy§ifkh
a
dd a s a
dd a s
aa aa
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
Ïilbtë nfhy§ifkh
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
eet
mL¡F nfhy§ifkh
t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
20. ilnyhbr°
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa 21. M©L tisa§fŸ
aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
22. Ïiy¤ Jisæ‹ mik¥ò
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
23. RHš xë gh°gçfuz«
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
24. RHyh xë gh°gçfuz«
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
25. C4 mšyJ Ah£¢ k‰W« °yh¡ tê¤jl«
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
26. C2 RH‰Á mšyJ xë Rthr¤Â‹ tiugl«
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa aa
27. »u¥ RH‰Á mšyJ Á£ç¡ mäy RH‰Áæ‹ tiugl«.
a
dd s
a s a
dd s
a s
aa aa
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N
wwww wwww
ww
www.CBSEtips.in
28. EMP tê¤jl« mšyJ »is¡fhiyÁ° RH‰Áæ‹ tiugl«
eet t eet t
lalai .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
w
w P
.. P ww P
..P
wwww wwww
et
e t eet t
et
lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aassaa as
asaa
.N
PPaadd P Padd
a
ww.. w
w ..
wwww wwww
lai
eet t sa eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
dd s
a aa
s
aa a
dd s
a aa
s
da
w
w P
.. P ww P
.. P
wwww wwww
Pa
29. bg‹nlh° gh°ng£ tê¤jl RH‰Áæ‹ tiugl«
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a .iN
.N l a
l i
a.iN
.
assaa aa aa
w.
ddaass a
dd s
a s
P
.. Paa P
.. Paa
w
w ww
wwww wwww
ww
eet t eet t
l a
l i
a .iN
.N lalai.iN
.N l a
l i
a .iN
.
assaa aa a
ddassaa
aa a
dd s
a aa
s
ww P
..P w
w P
.. P
wwww wwww
eet t eet t
.NN .NN
.N

11th Botany TM Full Study Materials Tamil Medium PDF Download

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11th Botany TM Full Study Materials Tamil Medium PDF Download

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

wwww wwww

assaa KJfiy MÁça® (jhtuéaš)

assaa KJfiy MÁça® (jhtuéaš)

Mtâ¥ó®, éG¥òu« kht£l«. ÏšnyhL, éG¥òu« kht£l«.

brŠÁ, éG¥ñu« kht£l«. nkškiyaDh®, éG¥òu« kht£l«.

fhŠÁ, ÂUt©zhkiy kht£l«. vj¥g£L, éG¥òu« kht£l«.

(Ï) oç¥nghåkh (<) bk¤jndh gh¡Oça«

lalai 5. rçahf¥ bghUªÂa Ïizia¡ f©l¿f.

 czñ£l Kiw - j‰rh®ñ C£l Kiw (xë¢rh®ò, ntÂ¢rh®ò)

4. iy¡bf‹fë‹ bghJ¥g©ñfis vGJf.

5. I«bgU«ÃçÎ tif¥gh£oid éthÂ. mj‹ ãiw, Fiwfis¥ g‰¿ F¿¥ñ nr®¡fÎ«.

assaa clš mik¥ñ xU brš

IªJ bgU«ÃçÎ tif¥gh£o‹ ãiwfŸ

kh‰W¥go¤jhd g©ig bgW»‹wd.

9. MŒoa é¤J k‰W« »shäl é¤J ntWgL¤Jf.

brš Rtç‹ bl¡fhæ¡ mäy« M»at‰iw¥ bl¡fhæ¡ mäy« Ïšiy

 Áy gh¡Oça§fS¡F RthÁ¤jè‹ nghJ ÏWÂæš vy¡£uh‹fis V‰gj‰F 02 njit¥gL»wJ

24. nf¥ndh~Ãè¡ gh¡Oça§fŸ v‹git ahit?

27. FnuhnkhÃshr« v‹gJ ahJ?

35. khR R£o¡fh£ofshf iy¡f‹fŸ v§fd« brašgL»wJ?

eet t khR R£o¡fh£ofŸ v‹W miH¡f¥gL»‹wd.

 oô£onuhikÓ£° òŠirfëš ghèd¥bgU¡f« fhz¥gLtÂšiy. vdnt Ïit KGik bgwh

41. òŠir ntçfë‹ K¡»a¤Jt¤ij TW.

thiy toÚçš bkJthf myrÎ«

ddaass thiy toÚçš bkJthf myrÎ«

rh~guå‹ rha¤Âš 30 Kjš 60 édhofŸ it¡fÎ«

thiy toÚçš bkJthf myÁa Ã‹d® <u¥giria mf‰wÎ«

assaa ssaa ssaa

 Ïit xU brš mšyJ gy bršfshš Mdit.

 bršRtnuhL äf beU¡fkhf mikªj mL¡F btëÍiw vd miH¡f¥gL»wJ.

 Rthr«, xë¢nr®¡ifæš <LgL« behÂfS« Ãsh°khr›éš mikªJŸsd.

ghènrh«fŸ mšyJ ghèçnghnrh«fŸ

 gh¡Oçahé‹ Ãsh°khr›Î F¿¥Ã£l Ïl§fëš cŸneh¡» koªJ Áy ko¥ñfis

~Ã«çba mšyJ E©ÁY«ñfŸ v‹W bga®.

ghl« : 2. jhtu cyf«

 iryK«, ~ñnshaK« j£LfŸ ngh‹W kh¿ kh¿ mikªÂU¡F« °Oš, Ãbs¡nlh°Oš

4. ghÁfëš gR§fâf¤Â‹ tot« jå¤Jt« thŒªjJ vd¡ fUJ»whah? cdJ éilia

5. Ãiunah~ig£fë‹ fUÎWjY¡F Ú® mtÁa« v‹w fU¤ij V‰»whah? cdJ éilia

9. khndhirè¡ f£il v‹whš v‹d?

10. igçdhŒLfŸ v‹git ahit?

11. ghÁfë‹ gšntW nrä¥ñ czÎ¥ bghU£fŸ ahit? v.fh. jUf.

eet rk ciw ntçfŸ

22. btë¥ñw ~ñnsha« Nœ irgndh°Oš v‹gJ ahJ?

25. o¡onah°Oš v‹gJ ahJ? v.fh. jUf.

33. í«ndh°bg®«fë‹ éijfëš fUð© ÂR v¥bghGJ cUth»wJ?

 bršèš r›édhš NH¥g£l c£fU, gR§fâf«, ik£nlhfh©£ça§fŸ, v©nlhÃshrtiy,

36. blçnlh~ig£Lfë‹ bghJ¥g©ñfŸ ahit ?

 ÏU jhtu ÃçÎfS« éijfis cUth¡F»‹wd..

41. í«ndh°bg®«fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jtij TWf

eet tt. jhtu§fŸ

lalai 1 irf° Á®Ádhè°

 é¤jf¤jhtu« ghj«, Ó£lh, btoé¤jf« v‹w _‹W gFÂfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.

 btoé¤jf« v©z‰w vny£l®fisÍ« x‰iwkoa é¤JfisÍ« bfh©LŸsJ.

49. irf° jhtu¤Âš fhz¥gL« ÏUtif Ïiyæ‹ bga®fis F¿¥ÃLf

52. irf° T£oiy¡ fh«Ã‹ cŸsik¥ig étç.

ghl« : 3 cly¥ òwmik¥Ãaš

assaa 2. nt®fŸ v‹git

2. Ñœ¡f©lt‰¿‹ x‰Wik, nt‰Wikfis vGJf.

M) Ïiy¤ bjhêš j©L FW Ïiy¤ bjhêš j©L

2. v.fh : xg‹Áah v.fh : m°guhf°

2. v.fh: ghèahšÂah v.fh: irf°

1. Ïiyæ‹ ika¤Âš xnu xU ika Ïiyæ‹ xU ñŸëæèUªJ Ïu©L mšyJ

7. ntç‹ g©ñfis¥ g£oaèLf.