PROJECTEN – STUDIES
Het project van Thematische Inno-
vatiestimulering Industrieel, flexibel
en demontabel bouwen (TIS IFD) ging
officieel van start op 1 mei 2004. Het
is een gezamenlijk initiatief van het
WTCB en de FEBE (1), in samenwer-
king met het departement ASRO (2)
van de K.U.Leuven, en wordt gesubsi-
dieerd door het Vlaamse Gewest via
het IWT (3). Dit project wil de fabrikan-
ten van geprefabriceerd beton, de
industriële aannemers, maar ook de
ontwerpers en bouwheren aanmoedi-
gen en ondersteunen bij hun stappen
om het concept IFD-bouwen om te
zetten in de praktijk.
" Katrien Putzeys, ir.-arch., projectleider,
laboratorium Duurzame Ontwikkeling,
WTCB
Johan Van Dessel, ir., hoofd van het
laboratorium Duurzame Ontwikkeling,
WTCB
1 INLEIDING
Industrieel, flexibel en
demontabel bouwen
(kortweg IFD-bouwen)
is een manier van wer-
ken waarbij industriali-
satie, flexibiliteit en de-
monteerbaarheid via
een geïntegreerde benadering gezamenlijk een
rol spelen. Dit concept, dat vanuit Nederland
naar België overgewaaid is, is niet beperkt tot
het fysieke gebouw alleen, maar heeft een
weerslag op het gehele bouwproces en de bij-
behorende organisatie.
Aan het einde van de jaren negentig startte de
Nederlandse overheid met een initiatief om de
innovatie in de bouwwereld te bevorderen. Na
onderzoek bleek dat de speerpunten indus-
trieel, flexibel en demontabel bouwen hiertoe
een krachtig hulpmiddel zouden kunnen vor-
men, dankzij hun positieve invloed op de eco-
nomische en milieubelangen van de bouw-
sector. Om deze reden werd in Nederland in
1998 het nationale programma ‘IFD-bouwen’
opgezet, dat tot doel had om de markt en de
industrie te informeren over dit bouwconcept
en de betrokkenen te stimuleren om het in de
praktijk toe te passen.
( 1) FEBE : Federatie van de Betonindustrie.
(2) Departement ASRO : Departement Archi-
tectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke Orde-
ning.
(3) IWT : Instituut voor de aanmoediging van
Innovatie door Wetenschap en Technologie
in Vlaanderen.
IFD-bouwen :
beschrijving, voordelen
en voorbeelden
Opdrachtgevers konden gedurende een pe-
riode van drie jaar projecten indienen waarbij
gebruik gemaakt werd van de kenmerken van
IFD-bouwen. De SEV (Stuurgroep Experimen-
ten Volkshuisvesting) selecteerde hieruit een
aantal demonstratieprojecten die in aanmer-
king kwamen voor een subsidie om de even-
tuele meerkosten als gevolg van de IFD-aspec-
ten te dekken. Deze projecten werden vervol-
gens gebruikt om de markt en de industrie in
te lichten over de voordelen van IFD-bouwen.
In totaal werden 71 demonstratieprojecten
geselecteerd. De laatste ronde van oproepen
in 2004 resulteerde in 91 aanvragen, waaron-
der 30 haalbaarheidsstudies.
Hoewel het concept IFD-bouwen in België min-
der bekend is dan in Nederland, vindt men ook
in ons land reeds enkele toepassingen ervan.
Dit artikel zal in de eerste plaats de drie kern-
thema’s ‘industrieel’, ‘flexibel’ en ‘demontabel’
wat nader toelichten. Vervolgens gaan we die-
per in op de voordelen van IFD-bouwen en
stellen we een aantal praktische toepassingen
van dit bouwconcept in de kijker.
2 INDUSTRIEEL, FLEXIBEL EN
DEMONTABEL BOUWEN : EEN
KORTE OMSCHRIJVING
2.1 INDUSTRIEEL BOUWEN
Industrieel bouwen is voornamelijk gericht op
de verhoging van de efficiëntie van het bouw-
proces en dit zowel op het vlak van de pro-
ductie van gebouwelementen en bouwmate-
rialen als tijdens de eigenlijke bouwfase op de
bouwplaats. Dit komt tot uiting door de hoge
mate van standaardisatie van het bouwproces
en de organisatie. Men dient met andere woor-
den zoveel mogelijk gebruik te maken van her-
haalbare technologieën in een gestandaardiseerd
proces. De reeds opgedane ervaringen dragen
bovendien bij tot een voortdurende verbete-
ring en stroomlijning ervan.
Een van de typische eigenschappen van indus-
trieel bouwen is dat een gedeelte van het
uitvoeringsproces in de fabriek plaatsvindt :
de gebouwelementen worden niet op de bouw-
plaats vervaardigd, maar wel in geconditio-
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 1
Ö
neerde ateliers waar ze afgeschermd zijn te-
gen weer en wind. Dankzij de industriële pre-
fabricage van elementen kunnen de werkkrach-
ten, de materialen en de machines op een opti-
male manier aangewend worden. Op deze wijze
kan men het productieproces zoveel mogelijk
standaardiseren, zonder te vervallen in het ge-
bruik van standaardproducten.
De talrijke voordelen die hierdoor geboden
worden, komen aan bod in hoofdstuk 3.
2.2 FLEXIBEL BOUWEN
Flexibel bouwen kan vanuit twee oogpunten
beschouwd worden :
• de aanpasbaarheid van de productie aan de
gevarieerde wensen van de gebruikers bij
nieuwbouw enerzijds
• de aanpassingsmogelijkheden van het ge-
bouw tijdens zijn levensduur anderzijds.
Flexibiliteit bij nieuwbouw houdt in dat het
gebouw en zijn onderdelen zodanig ontwor-
pen en uitgevoerd worden dat er op diverse
niveaus aanpassingen mogelijk zijn. Dit impli-
ceert dat de gebruiker bij de eerste ingebruik-
neming een grote keuze heeft tussen verschil-
lende mogelijkheden, die de eventuele keu-
zen van latere gebruikers echter niet in het ge-
drang brengen. Flexibiliteit betekent immers
ook aanpasbaarheid tijdens de levensduur, het-
zij aan de veranderde wensen van de gebruiker,
hetzij aan de desiderata van de nieuwe gebrui-
kers bij een eventuele tweede of volgende ge-
bruiksduur (4).
De aanpasbaarheid tijdens de levensduur kan
gewaarborgd worden door een duidelijke
scheiding van elementen met een verschillende
levensduur (5). Hierbij kan bijvoorbeeld ge-
dacht worden aan een scheiding tussen de
(4) Onder gebruiksduur verstaat men de periode
waarin het gebouw geschikt is voor het be-
doelde gebruik.
(5) Dit verschil in levensduur komt sterk tot
uiting in kantoorgebouwen waarin vaak re-
organisaties doorgevoerd worden, waarvan
de gebruikers dikwijls veranderen of waarin
regelmatig nieuwe technologieën moeten in-
gewerkt worden.
PROJECTEN – STUDIES
draagconstructie (die doorgaans een zeer lange
technische levensduur heeft) en de afwerking
(waarvan de gebruiksduur vaak veel korter is).
Men kan er ook bewust voor opteren om de
leidingen en technische installaties los te kop-
pelen van de andere gebouwonderdelen of om
van bij het ontwerp de nodige voorzieningen
te treffen voor latere veranderingen aan het
gebouw. Deze manier van werken houdt ver-
schillende voordelen in die belicht worden in
hoofdstuk 3.
A Gebruik van standaardelemen-
ten of toepassing van sys-
teem- of conceptdenken ?
In de context van flexibiliteit is het
belangrijk om een onderscheid te
maken tussen het gebruik van stan-
daardelementen enerzijds en de toe-
passing van systeem- of conceptden-
ken anderzijds. Bij het streven naar
een steeds grotere efficiëntie en een
toenemend rendement bestaat het
risico dat men vroeg of laat vervalt in
het gebruik van standaardproducten,
met het ontwerp van standaard-
gebouwen tot gevolg. Het telkens
opnieuw toepassen van dezelfde
elementen kan immers leiden tot een
zeer snelle, seriematige productie.
Bij systeem- of conceptdenken is er
daarentegen wel ruimte voor variatie.
Hoewel de globale bouwconcepten die
door sommige fabrikanten van gepre-
fabriceerde elementen worden ontwik-
keld meestal slechts een beperkte
flexibiliteit hebben, is het in vele
gevallen wel mogelijk te spelen met
de elementen die in het concept
werden voorzien : verschillende
modules, variatie van de breedte,
dikte en/of lengte van de elemen-
ten, ... Door gebruik te maken van
dergelijke ‘type-elementen’ kan men
met andere woorden toch heel
uiteenlopende gebouwen verkrijgen.
2.3 DEMONTABEL BOUWEN
Demontabel bouwen sluit nauw aan bij flexibel
bouwen en streeft naar hergebruik en/of
recyclage op een zo hoog mogelijk niveau
(elementenniveau) (6).
Het uitgangspunt van demontabel bouwen is
dat de verbindingen tussen de verschillende
gebouwelementen zo demontabel mogelijk
ontworpen en uitgevoerd moeten worden,
opdat men de componenten zou kunnen de-
monteren zonder ze te beschadigen. Dit im-
(6) Indien hergebruik/recyclage op elementen-
niveau niet mogelijk is, kan men overgaan
tot een lager niveau (materialenniveau).
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 2
Ö
B Procesbeheersing
Uit de kenmerken van industrieel, flexibel en demontabel bouwen blijkt dat een goede
beheersing van het bouwproces (zowel bij de voorbereiding als de uitvoering) van
cruciaal belang is om de voordelen van IFD-bouwen ten volle te kunnen benutten.
Deze procesbeheersing kan bevorderd worden door het gebruik van allerlei hulpmidde-
len tijdens de ontwerpfase, de voorbereidingsfase en het bouwen zelf. Hierbij zijn de
nieuwe communicatiemiddelen voor het uitwisselen van projectgegevens tussen de
verschillende bouwpartners (bv. het elektronisch doorsturen van bouwplannen, het ge-
meenschappelijke beheer van een elektronisch projectcentrum, ...) zeer belangrijk. Ook
de sturing van het productieproces in de fabriek kan efficiënter gemaakt worden door
het gebruik van deze moderne technologieën. De eigenlijke bouw op de bouwplaats kan
op zijn beurt in goede banen geleid worden door middel van gesofisticeerde program-
ma’s die de aanvoer van grondstoffen en elementen, het transport van en naar de bouw-
plaats en de organisatie van de bouwplaats zelf in detail ontleden en optimaliseren.
Dergelijke technologieën impliceren echter een niet te onderschatten investeringskost.
De geautomatiseerde sturing van processen en de elektronische uitwisseling van
gegevens leidt tot een vermindering van de meervoudige controles die vroeger
werden uitgevoerd door de verschillende projectpartners. Hierdoor bestaat het risico
dat fouten langer onopgemerkt blijven. Het is daarom belangrijk dat er snel middelen
ontwikkeld worden die het mogelijk maken om fouten in het volledige bouwproces op
te sporen en de kwaliteit ervan nauwkeurig op te volgen.
pliceert dat de verbindingen goed bereikbaar Het rendement van het bouwproces kan nog
moeten zijn en blijven. Op deze wijze wordt verder verhoogd worden door het herhaalde-
het risico op bevuiling beperkt en worden de lijke gebruik van typeoplossingen (7) voor
omliggende componenten niet aangetast. Zo gelijkaardige problemen. Op deze wijze raakt
kan men met een minimale inspanning van men beter vertrouwd met bepaalde technie-
mens en materiaal de gedemonteerde elemen- ken, zodat men ze na verloop van tijd sneller
ten geschikt maken voor hergebruik. en efficiënter kan uitvoeren. Hierdoor is er
minder nood aan geïmproviseerde gelegen-
Wanneer de structuur van het gebouw uit der- heidsoplossingen, die de kwaliteit van het af-
gelijke demontabele elementen bestaat, dient gewerkte gebouw negatief zouden kunnen
men voldoende aandacht te besteden aan de beïnvloeden. Door dergelijke typeoplossingen
stijfheid van de constructie, aangezien deze in meerdere projecten toe te passen, ontstaan
niet op traditionele manier kan verzekerd uitvoeringstechnieken die het projectniveau
worden door de verbindingen. overschrijden. Er doet zich met andere woor-
den een evolutie voor van een projectgericht
Vaak veronderstelt men ten onrechte dat het naar een procesgericht bouwgebeuren.
bij demontabel bouwen enkel draait om vol-
ledige gebouwen die uit elkaar moeten wor- Het gebruik van typeoplossingen kan uitge-
den gehaald of kunnen worden verplaatst. Ook breid worden tot het ontwerp van het volle-
het demonteren van de afzonderlijke gebouw- dige gebouw. Zo kan men bouwwerken ont-
elementen kan echter een meerwaarde bieden werpen die volgens een totaalconcept zullen
tijdens de verschillende fasen van de levens- worden uitgevoerd. Door van bij het begin
duur van het gebouw. Meer informatie hier- rekening te houden met de randvoorwaarden
omtrent is opgenomen in hoofdstuk 3. van dergelijke concepten of systemen, kan de
realisatie van het totale gebouw veel rendabe-
ler gebeuren.
3 VOORDELEN VAN IFD-BOUWEN
We willen benadrukken dat het gebruik van
3.1 PROCESGERICHT BOUWGEBEUREN typeoplossingen, bouwsystemen of -concepten
niet hoeft te resulteren in standaardgebouwen.
Een van de belangrijkste voordelen van IFD- Zelfs bij het gebruik van type-elementen be-
bouwen is de verhoging van de efficiëntie en staan er doorgaans immers nog talrijke combi-
het rendement van het bouwproces. Dit is natie- en variatiemogelijkheden, zodat de wen-
voornamelijk te danken aan het veelvuldige sen van de bouwheer en de architect gerespec-
gebruik van geprefabriceerde gebouwelemen- teerd en uitgevoerd kunnen worden.
ten. Deze elementen worden geproduceerd in
een fabriek in geconditioneerde ateliers en
moeten op de bouwplaats enkel nog gemon- (7) Onder de term ‘typeoplossing’ verstaat men
teerd worden. Hierdoor is men uiteraard min- in dit geval een bepaalde techniek of een
der afhankelijk van allerlei externe factoren uitvoeringsdetail (bv. een knooppunt tus-
zoals de weersomstandigheden. sen twee geprefabriceerde elementen).
PROJECTEN – STUDIES Ö

3.2 KWALITEITSVERBETERING
Het prefabriceren van gebouwelementen leidt
niet alleen tot een toename van de efficiëntie.
Een productieproces in een fabriek resulteert
namelijk ook in een kwaliteitsverbetering. Deze
kan toegeschreven worden aan het feit dat men
in een atelier een betere controle kan uitvoe-
ren op alle stappen van het productieproces,
gaande van een manuele of visuele controle tot
een volledig geautomatiseerde controle.
Doordat men in de fabriek bovendien geen last
heeft van de (soms hinderlijke) weersomstan-
digheden waarmee men op een bouwplaats
geconfronteerd wordt, kan men garanderen
dat de productie steeds voldoet aan hetzelfde
hoogwaardige kwaliteitsniveau.
De herhaaldelijke toepassing van eenzelfde
typeoplossing geeft eveneens aanleiding tot een
kwaliteitsverbetering. De improvisatie van
gelegenheidsoplossingen voor projectspeci-
fieke problemen kan immers makkelijk leiden
tot uitvoeringsfouten. Als men daarentegen
meermaals eenzelfde oplossing toepast, wor-
den de uitvoerders na verloop van tijd ver-
trouwd met de technische aspecten ervan, zo-
dat het risico op uitvoeringsfouten verkleint.
3.4 DUURZAAM BOUWEN
Industrieel, flexibel en demontabel bouwen
brengt niet enkel voordelen met zich mee op
technologisch en economisch vlak, maar le-
vert bovendien een bijdrage tot een meer duur-
zame ontwikkeling. Dit komt op verschillende
manieren tot uiting.
IFD-gebouwen zijn flexibel. Dit betekent dat
ze zodanig ontworpen en uitgevoerd worden
dat er achteraf nog wijzigingen kunnen gebeu-
ren. Ze kunnen met andere woorden makke-
lijk aangepast worden aan de veranderende
wensen van de gebruikers of aan een nieuwe
functie, waardoor hun levensduur verlengt.
Dankzij deze verlengde gebruiksduur zal de
vraag naar nieuwe gebouwen geringer worden,
wat op termijn een gunstige invloed heeft op
het ruimtegebruik van de bebouwde omge-
ving.
Het demontabele karakter van IFD-gebouwen
impliceert dat de gebouwelementen herge-
bruikt kunnen worden in hetzelfde gebouw (8)
en dat de elementen en materialen makkelij-
ker recycleerbaar zijn. Hierdoor daalt het ge-
bruik van primaire grondstoffen voor de
productie van nieuwe gebouwelementen.
IFD-bouwen draagt tevens bij tot een vermin-
dering van de hoeveelheid bouwafval tijdens
de volledige levensduur van het gebouw.
Dankzij de kwaliteitsverbetering bij prefabri-
cage is er namelijk minder productieafval bij
de vervaardiging van de gebouwelementen. De
demonteerbaarheid van de elementen verge-
makkelijkt bovendien de uitvoering van on-
derhouds- of reparatiewerken aan het gebouw,
met een aanzienlijke daling van de kosten tot
gevolg.
Ook aan het einde van de levensduur van het
gebouw kunnen de elementen gedemonteerd
en eventueel hergebruikt worden. Indien her-
gebruik niet mogelijk of niet gewenst is, kun-
nen de materialen makkelijk gerecycleerd
worden, wat een vermindering van het sloop-
afval met zich meebrengt.
Tenslotte heeft IFD-bouwen een gunstige in-
vloed op sociaal vlak. Dankzij de prefabricage
van elementen in de fabriek en de montage op
de bouwplaats worden de werkomstandig-
heden voor de werknemers in de bouwsector
immers veel veiliger.
Tabel 1 geeft een bondig overzicht van de ken-
merken en voordelen van IFD-bouwen.

3.3 BOUWTIJDVERKORTING EN KOSTEN- (8) In geval van hergebruik moet het wel mogelijk zijn de verbindingen meerdere malen te demon-
BESPARING teren en te monteren.

Voor de uitvoering van een IFD-gebouw is Tabel 1 Kenmerken en voordelen van IFD-bouwen.
doorgaans een kortere bouwtijd vereist dan
voor een traditioneel gebouw. Dit is te danken KENMERK VOORDEEL
aan de toepassing van een bouwconcept (stan- PREFABRICAGE De gebouwelementen worden zoveel mogelijk in de
daardisering van het productieproces), de pre- fabriek vervaardigd. Op de bouwplaats gebeurt
fabricage van de gebouwelementen, het ge- enkel nog montage, geen improvisatie.
bruik van bepaalde typeoplossingen en aan het
INDUSTRIEEL

PRODUCTONTWIKKELING, LOS De ontwikkelde oplossingen kunnen in verschil-

feit dat men op de bouwplaats enkel nog de
BOUWEN

VAN EEN SPECIFIEK PROJECT lende projecten toegepast worden. De aldus

elementen moet monteren. opgedane kennis en ervaring leiden tot een
continue verbetering van het bouwproces.
Een kortere bouwtijd is voordelig voor alle
ONAFHANKELIJKHEID VAN DE De productie gebeurt in ateliers die afgeschermd
partijen die betrokken zijn bij het bouwproces. zijn tegen weer en wind. De randvoorwaarden die
WEERSOMSTANDIGHEDEN
Zo kunnen de aannemers en producenten bin- de activiteiten op de bouwplaats zouden kunnen
nen eenzelfde tijdsbestek meer projecten rea- verstoren, worden dus zoveel mogelijk geëlimi-
liseren en kunnen ze zich beter concentreren neerd.
op hun kernactiviteiten (minder projectspe-
KEUZEVRIJHEID Bij de eerste ingebruikneming heeft de gebruiker
cifieke problemen). Voor de architect betekent een grote keuze tussen verschillende mogelijkhe-
een bouwtijdverkorting een minder lange den, die de eventuele keuzen van de volgende
FLEXIBEL
BOUWEN

toezichtperiode op de bouwplaats, terwijl de gebruikers niet in het gedrang brengen.

bouwheer zijn nieuwe gebouw sneller in ge-
AANPASBAARHEID De volgende gebruikers kunnen eenvoudig wij-
bruik kan nemen.
zigingen doorvoeren of nieuwe functies toevoegen.

Dit alles resulteert in een aanzienlijke kosten-
besparing voor alle projectpartners :
• voor de bouwprofessionelen wegens het ver-
hoogde rendement van de activiteiten
DEMONTABEL
SCHEIDING VAN ELEMENTEN Onderdelen van een gebouw waarvan de gebruiks-
cyclus sterk verschilt, kunnen ontkoppeld worden.
HERGEBRUIK De gebouwen kunnen (gedeeltelijk) gedemonteerd
worden om daarna opnieuw aangewend te worden

• voor de bouwheer omwille van de uitge- voor nieuwe functies.

BOUWEN

spaarde exploitatiekosten door de snellere RECYCLAGE De bouwdelen/materialen zijn geschikt voor

ingebruikneming van het nieuwe gebouw. volwaardig hergebruik of zijn recycleerbaar.

Zo neemt het concurrentievermogen van de
bedrijven toe en verbetert de economische
positie van de bouwsector in het algemeen.
MINDER AFVAL De hoeveelheid afval in het bouwproces wordt
teruggedrongen, zowel tijdens het productieproces,
de bouwfase als de eindfase van de levensduur.

WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 3

 PROJECTEN – STUDIES
4 VOORBEELDEN VAN IFD-BOU-
WEN
In dit hoofdstuk beschrijven we enkele projec-
ten waarbij het concept IFD-bouwen in de
praktijk werd omgezet. De aangehaalde voor-
beelden vormen slechts een greep uit het
(groeiende) aantal voorbeeldprojecten en zul-
len binnenkort voorgesteld worden op de web-
site www.ifdbouwen.be. Met het oog op de uit-
breiding van de projectdatabank worden ook
andere producenten en/of aannemers die wer-
ken rond IFD-bouwen uitgenodigd om contact
op te nemen met de partners van de TIS IFD.
4.1 RUNSHOPPING CENTER OOSTERPOORT –
ROOSENDAAL (NEDERLAND)
Runshopping Center Oosterpoort (zie afbeel-
ding 1) is opgevat als een multifunctioneel ge-
bouw met een detailhandelsvestiging en een
kantoorgebouw. Deze combinatie brengt en-
kele problemen met zich mee :
• zo zal de detailhandelsvestiging reeds na on-
geveer tien jaar een opknapbeurt vereisen,
terwijl het kantoorgebouw veel langer zon-
der renovatie kan meegaan
• daarnaast mogen verbouwingen aan een ge-
deelte van het complex geen nadelige gevol-
gen hebben voor de goede werking van het
andere
• tenslotte geldt er voor beide gebouwdelen
een andere bouwregelgeving en hebben ze
vanuit constructief oogpunt een verschillend
belastingsmodel, dat een specifieke oplossing
vereist.
Om een passend antwoord te vinden voor deze
problemen, werd in dit project geopteerd voor
de toepassing van een structuur van geprefa-
briceerde betonelementen. De losse, industri-
eel vervaardigde betonelementen (kolommen,
funderingsbalken, vloerbalkstroken en sys-
teemvloeren) worden op de bouwplaats zoda-
nig in mekaar gezet (met behulp van stalen
elementen en bouten) dat het gebouw later
opnieuw kan worden gedemonteerd (zie afbeel-
ding 2).
In het hoofdgebouw werd een stramienmaat
van 14,40 meter gehanteerd met relatief grote
Afb. 1 Overzicht van het project
Runshopping Center Oosterpoort.
[Bron : SEV, Rotterdam]
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 4
Afb. 2 Detail van de verbinding tussen de verschillende betonelementen.
kolomvrije ruimten tot gevolg. Alleen de ko-
lommen zelf zijn zwaar uitgevoerd (0,5 x
0,5 m). Deze dragen niet enkel de constructie,
maar zorgen ook voor de windstabiliteit. Hier-
door is de ruimte vrij indeelbaar en dus ge-
schikt voor uiteenlopende functies.
Doordat de gebruikte bouwsystemen en -ele-
menten bij alle toeleveranciers gestandaardi-
seerd zijn, is het mogelijk om uitbreidingen en
verbouwingen uit te voeren zonder de naaste
omgeving te storen.
Bij dit project werd veel aandacht besteed aan
de optimalisering van de procesbeheersing. Zo
werd een bouwelementenbibliotheek opge-
steld (steunend op internettechnologie) ter ver-
betering van de communicatie en ter vermin-
dering van de uitvoeringsfouten. De verschil-
lende partijen hebben zich bovendien verbon-
den tot een langdurige (maar niet exclusieve)
samenwerking, zodat de opgedane ervaring met
betrekking tot de producten en de proces-
organisatie beter verspreid kan worden binnen
de bouwsector.
4.2 SLIMFIT-WONINGEN – ALMERE (NEDER-
LAND)
Deze huurwoningen vormen een mooi voor-
beeld van flexibel bouwen, omdat hierbij opti-
maal kan worden ingespeeld op de individuele
wensen van de gebruikers.
Ö
[Bron : SEV, Rotterdam]
De basis van de woningen wordt gevormd door
een kern (bestaande uit drie bouwlagen van 6 m
bij 3 m), die de trappen, de natte zones en de
luchtverwarmingsinstallatie omvat.
De huurders kunnen er vervolgens voor kiezen
om deze kern uit te breiden (in stramienmaten
van 1,20 m bij 6 m). Aan de voorzijde kan de
kern maximaal met 4,8 m worden verlengd. Het
bebouwde oppervlak aan de achterzijde mag op
zijn beurt niet groter worden dan 70 % van de
terreinoppervlakte. Op de verdiepingen kan de
kern met maximaal 4,8 m worden verlengd om
de lichtinval en de bezonning van de naastge-
legen woningen niet te belemmeren. Ook de
hoogte van de woning kan door de huurders
(binnen bepaalde grenzen) zelf bepaald worden.
Het architectenbureau stond bij het ontwer-
pen van deze woningen voor een moeilijke op-
gave :
• de keuzevrijheid van de toekomstige huur-
ders moest doorgerekend worden in een huur-
prijs per maand
• het was niet mogelijk te werken van groot
naar klein (zoals gewoonlijk wel het geval
is). Alle mogelijke details moesten daarente-
gen reeds in een vroeg stadium ontworpen
worden, aangezien de aannemer de huurders
vooraf een prijs moest kunnen opgeven voor
elke uitbreidings- en geveloptie (met bijbe-
horende aansluitdetails).
De woningen worden uitgevoerd in hout-
skeletbouw. De puien zijn verplaatsbaar en de
wanden kunnen vrij eenvoudig verlengd of in-
gekort worden. Bij de gevelaansluiting en de
constructiedetails wordt rekening gehouden met
de gewenste flexibiliteit.
Als de bewoners willen uitbreiden, kan de tuin-
muur op de kavelscheiding omgevormd wor-
den tot een woningscheidende wand. Hiervoor
dient men enkel de betimmering te verwijde-
ren, het element te plaatsen waarmee de uitbrei-
ding wordt gerealiseerd en een aantal aanpassin-
gen aan te brengen aan het buitenelement dat
nu dienst zal doen als woningscheidende wand.
 PROJECTEN – STUDIES
4.3 ‘LEVENSLOOPBESTENDIGE’ WONINGEN VAN
FLEXLINE – HENGELO (NEDERLAND)
De woningen die in dit kader ontwikkeld wor-
den sluiten volledig aan bij de persoonlijke wen-
sen van de woonconsument.
De grootte, de opbouw en de afwerking van de
verschillende woonlagen zijn immers zonder
problemen aanpasbaar aan de individuele eisen
van de gebruikers.
Aangezien de woning opgebouwd is uit modu-
les, kan deze in een later stadium aangepast
worden aan de eventuele wijzigingen van de
leefsituatie van de gebruikers. Door modules
toe te voegen, is het zelfs mogelijk een extra
woonlaag te creëren tussen de bestaande woon-
lagen (zie afbeelding 3).
De productie van de modules gebeurt in een
fabriekshal onder geconditioneerde omstandig-
heden en binnen een tijdspanne van een week.
Vervolgens worden de modules naar de bouw-
plaats vervoerd waar ze worden gemonteerd.
Normaalgesproken kan de nieuwe woning bin-
nen een termijn van drie dagen worden betrok-
ken.
De woningen zijn zodanig ontworpen dat hun
indeling nog tot een maand voor de bouw kan
worden gewijzigd. Ook wanneer de woningen
reeds in gebruik zijn, kunnen ze makkelijk aan-
gepast worden. Op deze manier wil de huisves-
tingsmaatschappij haar toekomstige huurders
een optimale vrijheid geven in de opbouw van
hun woning en de huurprijs die zij verkiezen.
Bovendien kan de woning aangepast worden
aan de evolutie van de levensfasen van de ge-
bruikers.
Afb. 3 Constructie van de Flexline-
woningen.
[Bron : SEV, Rotterdam]
[Bron : SEV, Rotterdam]
Afb. 4 Zicht op de afgewerkte
Flexline-woningen.
Door de sterke vereenvoudiging en versnelling
van het bouwproces kan de prijs van deze wo-
ningen concurreren met deze van traditionele
woningen. De kosten ervan kunnen zelfs 10 tot
15 % lager liggen. De eerste 18 huurwoningen
van dit project werden tijdens de zomer van
2004 afgewerkt (zie afbeelding 4).
4.4 DISTRIBUTIECENTRA VAN PTT POST
(NEDERLAND)
In de komende jaren zal PTT Post over heel
Nederland 120 nieuwe distributiecentra in ge-
bruik nemen. Deze centra zullen worden opge-
trokken volgens het programma ‘Formulematig
Bouwen’. Deze aanpak moet het mogelijk ma-
ken om binnen een zeer kort tijdsbestek ge-
bouwen te realiseren die niet alleen voldoen
aan de eisen van de opdrachtgever, maar ook
makkelijk aangepast en uitgebreid kunnen wor-
den volgens de wensen van de gebruikers.
In dit project zullen enkel de vloer en het hei-
werk op traditionele wijze uitgevoerd worden.
Voor de andere gebouwelementen zal men ge-
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 5
Ö
[Bron : SEV, Rotterdam]
Afb. 5 Constructie van een
distributiecentrum van PTT Post.
bruik maken van staalprofielen, sandwich-
panelen, glazen zichtgevels, geïntegreerde dak-
panelen, leidingsystemen, luchtverwarmings-
units, glazen systeemwanden en sanitaire een-
heden. De meeste elementen hebben standaard-
afmetingen van 0,6 m (of een veelvoud van
0,6 m) en kunnen droog gemonteerd worden.
De voorziene bouwtijd per distributiecentrum
bedraagt slechts 12 tot 16 weken (zie afbeel-
dingen 5 en 6).
Door het gebruik van typecomponenten be-
schikt men over tal van mogelijkheden om de
bestanddelen te veranderen en te combineren :
• de sandwichpanelen kunnen vervangen wor-
den door ramen
• de binnenwanden zijn verplaatsbaar
• de leidingen kunnen makkelijk worden
omgelegd, ...
Op deze manier kan de levensduur van de ge-
bouwen sterk verbeterd worden. Bij de repara-
tie of aanpassing van het gebouw zijn breek-
werkzaamheden immers overbodig en is de kans
op beschadigingen minimaal. De gedemon-
teerde gebouwelementen kunnen bovendien
hergebruikt worden binnen PTT Post zelf, maar
ook bij andere bouwprojecten. Daarnaast zor-
gen de geprefabriceerde gebouwelementen voor
een minimum aan afval bij de fabrikant en op
de bouwplaats.
De omvang van het project en de nog af te
sluiten raamcontracten maken het voor de nog
te selecteren toeleveranciers mogelijk om voor-
uit te werken.
Afb. 6 Zicht op een afgewerkt
distributiecentrum van PTT Post.
[Bron : SEV, Rotterdam]
 PROJECTEN – STUDIES
4.5 INDUSTRIËLE HOGESCHOOL – DIEPENBEEK
De gebouwen van de Industriële Hogeschool
Diepenbeek (zie afbeelding 8) zijn het sprekende
bewijs van het feit dat bouwen volgens een
bouwsysteem niet hoeft te resulteren in mono-
tone standaardgebouwen. Bij dit project wordt
gebruik gemaakt van een Belgisch bouw-
systeem, bestaande uit gestandaardiseerde
geprefabriceerde elementen (kolommen en
plaatvloeren), die (quasi) droog gemonteerd
worden. Deze werkwijze leidt tot een zeer snelle
uitvoering op de bouwplaats (zie afbeelding 7).
Afb. 7 Industriële Hogeschool Die-
penbeek : tijdens de constructiefase.
[bron : Marmorith]
Het systeem bestaat uit twee standaardmodules
waarop kleine afwijkingen in de maatvoering
mogelijk zijn. Bovendien kunnen er desgewenst
kolommen weggelaten worden. De functie van
deze kolommen kan namelijk overgenomen
worden door een stalen balk, waardoor men
een vrije oppervlakte van 50 m2 verkrijgt.
De toepassing van dit geprefabriceerde bouw-
systeem biedt verschillende voordelen. Naast
het snelle (tot 1500 m2 per week per bouw-
ploeg) en weersonafhankelijke (tot -15 °C)
montageproces laat dit modulaire systeem tal
van kleine afwijkingen in de maatvoering toe.
Hierdoor kan men zeer gevarieerde gebouw-
oplossingen creëren die uiterst flexibel kunnen
ingevuld worden. De verbindingen van het sys-
teem werden bovendien zodanig ontwikkeld
dat ze makkelijk demonteerbaar, recupereer-
baar en hergebruikbaar zijn.
Deze werkwijze komt ten goede aan alle be-
trokken partijen :
• een snelle ‘return on investment’ voor de
opdrachtgever
• een korter toezicht voor de architect
• meer omzet met hetzelfde aantal mensen voor
de aannemer.
In dit specifieke geval kon het project maar
liefst zeven maanden sneller dan voorzien wor-
den opgeleverd.
4.6 PROVINCIEHUIS – LEUVEN
Het nieuwe provinciehuis in Leuven is een open
gebouw, getypeerd door het overvloedige ge-
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 6
Afb. 8 Industriële Hogeschool Diepenbeek : zicht op de afgewerkte gebouwen.
bruik van glas en een grote mate van
transparantie. Het bestaat uit drie delen : een
plein, een torengebouw met elf verdiepingen
en een langgerekt gedeelte met twee verdie-
pingen. Het geheel is verbonden door middel
van een ‘publieke gang’ op het gelijkvloers.
Het gebouw is gekenmerkt door een verre-
gaande, strakke modulering, die de flexibiliteit
ervan verhoogt. Het gebouw kan namelijk
voortdurend aangepast worden aan nieuwe in-
terne ontwikkelingen. De moduleerbaarheid van
de ruimten zorgt ervoor dat elke verdieping
inwisselbaar is, terwijl de flexibiliteit ervan (o.a.
door het gebruik van verplaatsbare binnen-
wanden) waarborgt dat men voortdurend kan
inspelen op de evoluerende ruimtelijke noden
van de gebruikers zonder het ontwerp op zich
aan te tasten. Ook het meubilair is flexibel,
demonteerbaar en aanbouwbaar. De flexibili-
teit gaat zelfs zo ver dat een mogelijke uitbrei-
ding van het gebouw nu reeds voorzien is in de
onderbouw. De toepassing van al deze maatre-
gelen resulteerde in een strak, tijdloos en
modernistisch gebouw (zie afbeelding 9).
Afb. 9 Het Leuvense provinciehuis,
bestaande uit een torengebouw en
een langgerekt lager gedeelte.
[bron : www.leuven.be]
4.7 AUTOMATISERING VAN HET BOUWPROCES
Het bouwproces kan zodanig herdacht en
geïndustrialiseerd worden dat het grotendeels
automatisch verloopt. In België werden reeds
verschillende stappen in deze richting onder-
nomen. Bij bepaalde geïndustrialiseerde proces-
Ö
[bron : Marmorith]
sen is het zelfs mogelijk een aantal traditionele
bouwwijzen, zoals metselwerk, te automatise-
ren (zie afbeeldingen 10 en 11). De betreffende
traditionele materialen worden met andere
woorden in de fabriek verwerkt tot grote bouw-
elementen die op de bouwplaats enkel nog ge-
monteerd moeten worden.
Dankzij deze doorgedreven automatisering is
een permanente kwaliteitscontrole en een vol-
ledige beheersing van het bouwproces moge-
lijk, vanaf het binnenkomen van de grondstof-
fen tot en met de aflevering van de afgewerkte
eindproducten. Bovendien laat het toe weers-
onafhankelijk te werken.
De automatisering van het bouwproces heeft
voornamelijk betrekking op muurelementen
[bron : www.danilith.be]
Afb. 10 Verregaande industrialisatie :
geautomatiseerde plaatsing van de
bakstenen.
[bron : www.danilith.be]
Afb. 11 Schematische voorstelling
van buitenwanden in een productie-
mal.
 PROJECTEN – STUDIES
van metselwerk, geprefabriceerde sandwich-
panelen en schrijnwerk.
De muurelementen worden doorgaans liggend
gefabriceerd. Dit maakt de automatische uit-
voering van het metselwerk mogelijk, waar-
door de productie aanzienlijk versnelt.
De automatische samenstelling van de gepre-
fabriceerde sandwichpanelen omvat de vol-
gende aspecten :
• betonnen buitenblad met ingestorte baksteen
en afgewerkte voeg
• isolatieplaat
• binnenblad uit licht beton met vlakke afwer-
king
• wapening voor het buiten- en binnenblad,
extra wapening rondom muuropeningen en
ankers voor de verbinding tussen het bin-
nen- en buitenblad.
Ook het schrijnwerk (ramen en deuren) kan reeds
in de fabriek in de wandelementen worden inge-
werkt. Op de bouwplaats moeten de verschillende
elementen enkel nog gemonteerd worden, waar-
door het bouwproces vlotter verloopt.
Dergelijk geautomatiseerd productieproces
hoeft niet noodzakelijk te resulteren in stan-
daardgebouwen. Er blijven immers ruime
keuzemogelijkheden bestaan, zowel wat de
maatvoering als de materiaalkeuze betreft. Zo
kan steeds worden ingespeeld op de individuele
wensen van de klanten. Met deze techniek kun-
nen verschillende gebouwtypes gerealiseerd
Afb. 12 Voorbeelden van gebouwen die gerealiseerd werden met volledig
geprefabriceerde gebouwelementen.
[bron : www.danilith.be]
Ö
V
worden, gaande van individuele woningen tot
(kleine) appartements- en kantoorgebouwen
(zie afbeelding 12).
NUTTIGE WEBSITES
• www.IFD.nl
• www.sev.nl/ifd
5 BESLUIT
• www.sbr.nl
• www.bouwpraktijkinnovatie.nl
Hoewel de toepassing van het concept indus- • www.marmorith.be
trieel, flexibel en demontabel bouwen in de • www.danilith.be
Belgische bouwsector nog in zijn kinderschoe- • www.leuven.be
nen staat, blijkt dat de sector wel degelijk aan-
dacht begint te besteden aan de verschillende
deelaspecten ervan.
i
Met dit artikel hebben wij getracht aan te to-
nen dat de algemene toepassing van het totaal- NUTTIGE INFORMATIE
concept IFD-bouwen heel wat voordelen zou
kunnen bieden aan alle bij het bouwproces be- Voor meer informatie omtrent het
trokken partijen. thema industrieel, flexibel en demon-
tabel bouwen verwijzen wij naar de
Zo zal de invoering van het concept IFD-bou- website www.ifdbouwen.be.
wen in de Belgische bouwpraktijk zonder twij-
Contact
fel gepaard gaan met een reeks innovatieve
Johan Van Dessel en Katrien
ontwikkelingen bij de verschillende actoren uit Putzeys : info@bbri.be
het bouwteam (fabrikanten van geprefabriceer-
de producten, aannemers en ontwerpers), die Voor verdere vragen kan men
hen in staat zullen stellen om hun concurrentie- eveneens terecht op het volgende
vermogen te versterken. Hiertoe is echter een e-mailadres : info@IFDbouwen.be.
goede communicatie en samenwerking tussen
de betrokken partijen vereist.
Door de voordelen die geboden worden door
t
IFD-bouwen optimaal te benutten, kan de
bouwsector een toekomst vol nieuwe uitdagin- LITERATUURLIJST
gen tegemoet gaan. n
Bouwmeester H.
Demonstratieprojecten IFD-bouwen
2002 op de drempel van een
doorbraak. Rotterdam, SEV Stuur-
groep Experimenten Volkshuisvesting,
2003.
Van den Brand G.-J. en Vos H.
Uitgangspunten van IFD bouwen :
industrieel, flexibel en demontabel
bouwen is een gezamenlijke strategie
voor bouwpartners. Doetinchem,
Bouwwereld, nr. 22, p. 58-61,
11 december 2000.
Marmorith Betonindustrie
Technische catalogus. Houthalen,
www.marmorith.be
WTCB-Dossiers – Katern nr. 2 – 4e trimester 2004 – pagina 7