Elivulu

ASAPULO EMBIMBILIYA
LIASAPULO
EMBIMBILIYA

my-UB
ELIVULU LILO LIA
 Elivulu
LIASAPULO
EMBIMBILIYA
 © 2004
WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY
OF PENNSYLVANIA

Elivulu Liasapulo Embimbiliya

Asonehi
WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY
OF SOUTH AFRICA NPC
1 Robert Broom Drive East, Rangeview, Krugersdorp, 1739, R.S.A.

Velivulu lilo, ovinimbu viaco

Viembimbiliya, via sonehiwa.
Ovio via sonehiwa lonjila yimue
okuti omãla va kuata elombolo-
ko liwa. Ovinimbu Viembimbi-
liya via tukuiwa, vi sangiwa
kesulilo liocipama locipama.

Lia pangiwa kunyamo wo 2014

Elivulu lilo ka li landisiwa. Olio, lia pongiyiwila

oku kuatisa kupange woku longisa Embimbiliya
u kasi oku lingiwa voluali luosi, lekuatiso
liolombanjaile.

My Book of Bible Stories

Umbundu (my-UB)

Made in the Republic of South Africa

Lia Pangiwila Kofeka yo Afrika do Sul J.G.
 ELIVULU LIASAPULO
EMBIMBILIYA

E LIVULU eli li lombolola asapulo ocili. Asapulo aco

vopiwa velivulu lia velapo okuti Embimbiliya. Olio li
lombolola ovolandu atiamẽla koluali tunde eci Suku a fetika
oku lulika ovina viosi toke koloneke vilo. Asapulo aco a tu
sapuilavo eci Suku aka linga koloneke vi keya kovaso.
Elivulu eli li lombolola ocili Cembimbiliya. Olio li tu sapuila
eci catiamẽla komanu vana va lomboluiwa Vembimbiliya
kuenda eci ovo va lingaile. Handi vali, li lombololavo eci
catiamẽla kelavoko Suku a eca komanu lioku kala otembo ka
yi pui voluali luokaliye.
Velivulu eli, mu sangiwa eci ci soka 116 kasapulo. Asapulo
aco a sokiyiwa volonepa ecelãla. Kefetikilo lionepa lonepa,
ku sangiwa ocipama cimue ci lombolola loku teta onimbu
ovolandu atiamẽla kasapulo a kuãimo. Asapulo aco, a lekisa
ciwa ndomo ovolandu aco a pita. Ovo a kuatisa oku tepisa ciwa
otembo kua pita ovolandu amue kuenda ovina vikuavo via
lingiwa vokuenda kuotembo.
Asapulo aco, a lomboluiwa lonjila yimue ya leluka. Kokuene
wamalẽhe, cika leluka calua oku litangela ene muẽle ovolandu
aco. Ene vu lonjali, uka limbukavo okuti omãla vene vaka
kuata esanju lialua poku va tangela ovolandu aco kuenda oku
pitololamo. Uka limbuka okuti, elivulu eli ka li kuatisa lika
omãla pole li kuatisavo akulu.
Ovipama Viembimbiliya, vi sangiwa lika kesulilo liocipama
locipama. Omo liaco, poku tanga ocipama cimue cesapulo,
tangavo ovinimbu viaco Viembimbiliya via tukuiwa.
Noke yoku tanga ocipama cimue, lingavo apulilo oku
pitulula a sangiwa noke yocipama 116, kuenda sanga
atambululo.
 CECI CI KASIMO

ONEPA 1 TUNDE KOKU LULIKIWA KUOLUALI TOKE KETANDE

˜
1 Suku o Fetika Oku Lulika Ovina 6 Omola Umue˜ Ukuesunga Kuenda
Ondingaıvi
2 Ocumbo Cimue Ceposo
˜ ˜
3 Ulume Watete Kuenda Ukai 7 Ulume Umue Ukuotoi
Watete 8 Ovindululu Kilu Lieve
4 Esunga Lieci˜ va Pumbila
Ocitumalo Cavo 9 Noha wa Tunga Ocimbaluku
˜
5 Efetikilo Liomuenyo Umue wa Tıla 10 Etande Linene

ONEPA 2 TUNDE KETANDE TOKE KOKU YOVUIWA KEGITO

11 Olukongolo Luatete 23 Olonjoi Via Fareo
12 Omanu va Tunga Osapalalo ya Lepa 24 Yosefe wa Seteka Vamanjaye
13 Avirahama wa Linga Ekamba 25 Epata Lia Yakoba Lia Ilukila
Lia Suku Kegito
14 Suku wa Seteka Ekolelo Lia 26 Yovi wa Lekisa Ekolelo ku Suku
Avirahama ˜
˜ 27 Osoma Yimue Yıvi ya Vialele
15 Ukai wa Lote wa Vanja Konyima Kegito
˜
16 Isake wa Kuela Ukai wa Sunguluka 28 Ndomo Mose a Popeliwa
˜
17 Omala Volonjamba
˜ Okuti ka va 29 Esunga Lieci Mose a Tilila
Lisetahalele
30 Ocisapa ca Taima
18 Yakoba wa Endele ko Harane
19 Epata Lia Yakoba 31 Mose la Arone va Enda
ku Fareo
20 Dina wa Kuata Ovitangi ˜
32 Ekui Liafengi
21 Yosefe wa Suvukiwile la Vamanjaye
33 Ceci va Isareli va Yoka Okalunga
22 Yosefe wa Kapiwa Vokayike Kakusuka

ONEPA 3 TUNDE KOKU YOVUIWA KUA VA ISARELI

KEGITO TOKE KOSOMA YAVO YATETE
˜ ˜
34 Okulia Kumue Kuo Kaliye 36 Ocinumanuma Congombe
35 Yehova wa Eca Ovihandeleko ku
va Isareli 37 Ombalaka Yoku Fendela Yehova
 ˜
38 Ekui Lavivali Kolondavululi 47 Ocimunu Cimue Pokati ka
va Isareli
39 Ombueti ya Arone ya Yova
48 Enyango Lia va Giveone
40 Mose wa Veta Vewe
49 Ekumbi Lia Talama Vongunji
41 Onyoha Yosipi ˜ ˜
50 Akai Vavali Vakuotoi
42 Ocimbulu ca Vangula
51 Ruti Kuenda Naomi
43 Yehosua wa Linga Usongui wa
va Isareli 52 Gideone Lovita Vitatu Kalume
44 Rahava wa Seleka Olondavululi 53 Ohuminyo ya Yefita
˜
45 Ceci va Isareli va Yoka Olui Yordao 54 Ulume Umue wa Pama
46 Ovimbaka Vio Yeriko 55 Kakuenje Umue wa Vumba Suku

ONEPA 4 TUNDE KOSOMA YATETE YA VA ISARELI TOKE

KUMANDEKUA KO BAVULONO
56 Osoma Yatete ya va Isareli 67 Yehosafata wa Lekisa Ekolelo
˜ ku Yehova
57 Suku wa Nola Daviti ˜
68 Omala Vavali va Pinduiwa
58 Daviti Kuenda Goliata
69 Kafeko Umue
˜ wa Kuatisa Ulume
59 Esunga Lieci Daviti a Tilila wa Kemala
60 Avigaile Kuenda Daviti 70 Yona Kuenda Ocimuandu
61 Daviti wa Linga Osoma 71 Suku wa Likuminya Oluali
Luokaliye
62 Vonjo ya Daviti Mueya Ovitangi
72 Suku wa Kuatisa Soma Hesekiya
63 Soma Salomone wa Kala
Ukualondunge 73 Osoma Yiwa ya Sulako ya va Isareli
64 Salomone wa Tunga Onembele 74 Ulume Umue ka Kuatele Usumba
˜ ˜
65 Uviali wa Tepiwa 75 Amalehe va Kuala ko Bavulono
˜ ˜
66 Isevele wa Kala Onasoma Yimue Yıvi 76 Oku Nyoliwa Kuo Yerusalai

ONEPA 5 TUNDE KUMANDEKUA KO BAVULONO TOKE KOKU ˜

TUMBULUIWA KUOVIMBAKA VIO YERUSALAI
˜
77 Amalehe
˜ va Likala
˜ Oku Fendela 80 Omanu va Suku va Tunda ko
Ocinumanuma Bavulono
˜ 81 Oku Kolela Kekuatiso Lia Suku
78 Ocisonehua ca Moleha
Vocimano 82 Mordekai Kuenda Ester
˜
79 Daniele Veleva Liolohosi 83 Ovimbaka Vio Yerusalai
ONEPA 6 TUNDE KOKU CITIWA KUA YESU TOKE KOLOFA VIAYE
84 Ungelo Umue wa Pasuisa Maria 93 Yesu wa Tekula Omanu Valua
˜
85 Yesu wa Citiwila Vocimanga 94 Yesu wa Solele Omala
86 Olumbungululu Lua Songuila 95 Ndomo Yesu a Longasaile
Alume
96 Yesu wa Sakula Olombei
87 Yesu Okasi Vonembele ˜ ˜
97 Yesu wa Inila vo Yerusalai
88 Yoano wa Papatisa Yesu Ndosoma
89 Yesu wa Yelisa Vonembele 98 Komunda Yoliveira
˜
90 Yesu wa Vangula Lukai Pocisimo 99 Vohondo Yosapalalo
91 Yesu wa Longisila Komunda 100 Yesu Vocumbo
92 Yesu wa Pindula Ava va fa 101 Yesu wa Pondiwa

ONEPA 7 TUNDE KOKU PINDUIWA KUA YESU TOKE

KUMANDEKUA WA PAULU
102 Yesu wa Pinduka 108 Vonjila Yoko Damasko
103 Vokati Kohondo 109 Petulu wa Pasuisa Korneliu
˜
104 Yesu wa Tiukila Kilu 110 Timoteo wa Linga Onuatisi
ya Paulu
˜ ˜ ˜
105 Va Talamela vo Yerusalai 111 Kakuenje wa Sunila
106 Va Yovuiwa Vokayike ˜
112 Onaviyu ya Nyoleha
107 Stefano wa Pondiwa 113 Paulu wa Kala ko Roma

˜
ONEPA 8 COSI CI POPIA EMBIMBILIYA CI TELISIWA
˜
114 Esulilo Liovina Viosi Vıvi 116 Ndomo tu Pondola Oku Kala
Otembo ka yi Pui
115 Oluali Luokaliye Palo Posi

Apulilo Oku Lilongisa

Elivulu Liasapulo Embimbiliya
Apulilo ocipama locipama a sangiwa kesulilo Liesapulo 116.
 ONEPA 1

Tunde Koku Lulikiwa Kuoluali

Toke Ketande
˜
Ilu kuenda ongongo via tunda pi? Ekumbi, osai, olo-
mbungululu, kuenda ovina vikuavo vi kasi vongongo
vieya ndati? Embimbiliya, lieca atambululo ocili. Olio
li popia okuti ovina viaco via lulikiwa la Suku. Elivu-
lu lilo, kefetikilo li lombolola asapulo Embimbiliya
˜
atiamela kovina via lulikiwa.
Suku tete wa lulika omanu vakuetimba liespiritu
ndeli liaye. Omanu vaco va tukuiwa hati, ovangelo.
Pole, ongongo ya lulikiwa oco mu tunge omanu va kasi
˜
letimba ndeli lietu. Suku wa lulika ulume lukai. Olo-
nduko viavo Adama la Eva kuenje wa va kapa vocumbo
cimue ceposo. Omo okuti ovo ka va pokuile Kokuaye,
˜ ˜
va pumba esumuluho liavo lioku kala lomuenyo.
Tunde koku lulikiwa kua Adama toke koku iya kue-
tande, pa pita eci ci soka 1.656 kanyamo. Vokuenda
kuanyamo aco, kilu lieve kua kala omanu valua olondi-
˜
ngaıvi. Kilu kua kalavo oviluvo viespiritu vina ka
˜
viletiwe okuti Satana kuenda ovangelo vaye vavi. Kilu
lieve kua kala omunu umue o tukuiwa hati Kaini kue-
˜
nda omanu vakuavo vavi oku kongelamo ovindululu.
Pole, kilu lieve kua kalavo omanu vamue olondinge-
sunga ndeci, Havele, Enoke kuenda Noha. Vonepa
˜
YATETE, tuka lilongisa eci catiamela komanu vaco
kuenda ovolandu akuavo.
 SUKU O FETIKA OKU LULIKA OVINA 1
VINA viosi viwa tu kuete, via tunda ku Suku. Eye wa lulika
O ˜ ˜
ekumbi oco li tu ıhe ocinyi kutanya, kuenda osai lolombungululu
oco tu kale locinyi kuteke. Suku wa lulika ongongo oco tu tungemo.
˜
Pole ekumbi, osai, olombungululu, kuenda ongongo, havioko ovina
˜ ˜ ˜
viatete Suku a lulika. Ove he, wa kulıha ocina catete Suku a lulika?
˜
Suku tete wa lulika omanu vamue va lisetahala laye. Ndeci ka tu
pondola oku mola Suku, haico ka tu pondolavo oku mola omanu vaco.
Vembimbiliya omanu vaco, va tukuiwa hati ovangelo. Suku wa lulika
ovangelo oco va kale kumue laye kilu.
Ungelo watete Suku a lulika, wa kala ungelo umue o likasi. Eye wa
˜
kala omola watete wa Suku kuenda wa talavaya kumue la Isiaye.
Ungelo waco wa kuatisa Suku koku lulika ovina vikuavo ndeci:
˜
Ekumbi, osai, olombungululu, kuenda ongongo.
˜
Ongongo he ya kala ndati? Kefetikilo, vongongo ka mua kaile
˜ ˜
oviendalomuenyo. Oyo ya kala no upolokoso okuti ya nualiwile lovava
alua. Pole Suku wa yonguile okuti vongongo mu kala omanu. Omo
liaco, Eye wa fetika oku lulika ovina vialua. Nye Eye a linga?
Catete, vongongo mua sukilile ocinyi. Kuenje Suku wa lulika ocinyi
cutanya oco ci tuile vongongo. Eye wa cilinga lonjila yimue okuti ku
kala epuluvi liutanya kuenda liuteke. Noke Suku wa kongela pamosi
ovava a kala vepuluvi lilu kuenje kueya ongongo yakukuta.
Voluali ka mua kaile lacimue. Oluali lua kala ndeci lu
˜ ˜ ˜
moleha vociluvialuvia cilo. Ka mua kaile oloneleho ndano oviti
ale ovinyama. Vokalunga ka mua
kailevo oviendalomuenyo. Suku
handi wa kuata upange walua woku
finisa ongongo okuti
mu tunga omanu kuenda
ovinyama.
Yeremiya 10:12; Va Kolosai 1:15-17;
Efetikilo 1:1-10.
 OCUMBO CIMUE 2
CEPOSO

T ALA ongongo ndomo yi kasi palo! Ocili

okuti ovina viosi vi kasimo via posoka!
˜ ˜
Tala no owangu loviti, oloneleho kuenda
˜ ˜
ovinyama ndomo vi kasi. O tela he
oku limbuka onjamba lohosi?
Ocumbo ca posoka ndeti, ca
tunda pi? Tu konomuisi ndomo
Suku a tu lulikila ongongo.
Suku wa lulika owangu oco u
tundile vongongo. Eye wa
lulikavo olombuto viosi
˜
viovikula vitito kuenda
˜
oviti. Ovikula viaco ovio
via posuisa ongongo.
˜
Pole ovikula viaco, ka vi
 ˜
posuisa lika ongongo. Vialua pokati kovikula viaco, vi eca okulia ku
pepa.
˜ ˜
Noke Suku wa lulika olosi vio vovava kuenda olonjila vi palala vilu.
Eye wa lulika ovinyama ndeci, olombua, olongato, olokavalu. Wa
lulikavo ovinyama vinene kuenda ovinyama vitito. Pokati kovinyama
˜
evi, ovinyama vipi vi kasi ocipepi lonjo yove? Anga he ka tu pondola
oku kuata esanju omo liovina evi Suku a tu lulikila?
Oku sulako, Suku wa pongiya onepa yimue yongongo kuenje wa
yi finisa. Onepa yaco wa yi luka hati, ocumbo Cedene. Ca kala
ocumbo cimue ca lipua. Ovina viosi via kalamo, via
posokele calua. Suku wa yonguile okuti ongongo
yosi yi posoka ndocumbo cina eye a lulikile.
Tala vali ocumbo ceposo
vociluvialuvia cilo. Suku wa limbukile
okuti vocumbo caco mua kambele
˜ ˜ ˜
ocina cimue. Ove he wa kulıha ocina
caco ca kambelemo? Tu ci konomuisi.
Efetikilo 1:11-25; 2:8, 9.
 ˜
ULUME WATETE KUENDA UKAI WATETE 3

YE o lete vociluvialuvia cilo okuti ka tua ci muile vocipama ca

N pita? Ocili okuti vociluvialuvia cilo, muli omanu. Ava, ovo
˜
omanu vatete okuti ulume kuenda ukai. Helie wa lulika omanu vaco?
˜ ˜ ˜
Suku eye wa va lulika. Ove he, wa kulıha onduko ya Suku? Onduko
˜
yaye, eye Yehova. Ulume watete onduko yaye Adama kuenda ukai
waye onduko yaye Heva.
Yehova poku lulika Adama wa linga ndoco: Wopa eve lioposi kuenje
˜
wa tunga lalio etimba liaye. Noke wo fuimıla ofela yomuenyo vanyulu
aye kuenje Adama wa kuata omuenyo.
Yehova Suku wa eca upange umue ku Adama. Eye wa sapuila
Adama oco a ece olonduko kovinyama
viosi. Adama wa sukilile oku pita
˜ ˜ ˜
otembo yalua oco a kulıhıse onduko yi
˜
sesamela ocinyama locinyama. Osimbu
Adama a kala oku luka ovinyama, eye
˜
wa limbuka ocina cimue. Ove he, wa
˜ ˜
kulıha eci eye a limbuka?
Adama wa limbuka okuti
ovinyama viosi via kala vivali
vivali ndokuti ulume lomange.
Olonjamba via kala ulume
lomange kuenda olohosi via
kalavo ulume lomange. Pole, Adama wa kala lika liaye. Yehova wa
pekelisa Adama otulo tuelume, kuenje osimbu a pekela wopa lumue
kolomati viaye. Olumati luaco Yehova opa ku Adama, wa tunga laluo
˜ ˜
ukai kuenje wo weca ku Adama oco a linge ukai waye.
Adama wa kuata esanju liocili! Sokololavo esanju Heva a kuata eci
a kapiwa vocumbo caco ceposo! Kaliye, ovo kavali kavo va pondola
˜
oku kuata omala kuenda oku kala kumuamue lesanju.
Yehova wa yonguile okuti Adama la Heva va kala otembo ka yi pui.
Eye wa yonguilevo okuti ovo va pongolola ongongo oco yi posoke
ndeci ca kala ocumbo Cedene. Adama la Heva va kuata esanju liocili
˜
poku sokolola upange waco! Anga he ove wa yonguilevo oku kuatisa
kupange waco woku pongolola ongongo oco yi linge ocumbo ceposo?
Ocili okuti esanju lia Adama la Heva ka lia kaile otembo yalua. Tu
konomuisi esunga liaco.
Osamo 83:18; Efetikilo 1:26-31; 2:7-25.
 ESUNGA LIECI˜ VA PUMBILA 4
OCITUMALO CAVO
˜ ˜ ˜
K ALIYE kulıhısa eci ci kasi oku pita la Adama kuenda Heva. Ovo va
˜ ˜ ˜
tundisiwa vocumbo ce Edene. Ove he wa kulıha esunga liaco?
˜
Adama la Heva, va linga ocina cimue cıvi. Omo liaco, Yehova wa va
yambula. Nye va linga?
Ovo va linga ocina cimue Suku a va sapuilile okuti ka ci tava oku ci linga.
Suku wa va handelekele okuti ci tava okulia kapako oviti viosi vi kasi
vocumbo. Pole vokati kocumbo mua kala uti umue Suku a va sapuilile okuti
ka ci tava oku lia kepako liaco, momo eteke vu liako haico vu fa. Uti waco wa
˜ ˜
kala wa Yehova. Etu tua kulıha okuti ka ca sungulukile okupa ocina cimue
˜ ˜
camale. Ove he ku tava okuti ocili? Nye ceya oku pita?
˜
Eteke limue eci Heva a kala lika liaye vocumbo, onyoha yeya kokuaye.
˜ ˜
Sokolola no handi! Onyoha ya sapuila Heva oco a lie kuti una Suku ava
˜
handelekele okuti ka ci tava oku liako. Pole, Suku eci a lulika olonyoha, ka
˜ ˜
vi lulikile lulono woku vangula lomanu. Omo liaco, onyoha ka ya kaile oku
˜ ˜ ˜
vangula lulono wayo muele. Omunu umue eye wa vanguila vokati konyoha.
Helie omunu waco?
Omunu waco, ka kaile Adama. Citava okuti, omunu waco wa kala
umue pokati komanu Suku a lulika tete osimbu handi ka lulikile oluali.
Omanu vaco, ovangelo, pole etu ka tu pondola oku va mola. Umue pokati
kovangelo vaco, weya oku linga ukuepela. Wa fetika oku sokolola okuti eye o
˜
sesamelavo efendelo ndeli lia Suku. Eye wa yonguile okuti omanu va pokola
kokuaye okuti ku Yehova hakoko. Ungelo waco, eye wa vanguila vokati
˜
konyoha.
˜
Ungelo waco wa kuata ulono woku yapuisa Heva. Wa sapuila Heva okuti
nda walia kepako liuti waco o pondola oku kala nda Suku. Kuenje Heva wa
tava kokuaye. Wa yunga kepako liaco, wa lia kuenje Adama wa liakovo. Omo
lioku lia kepako liaco, Adama la Heva va lueya ocihandeleko ca Suku. Eli olio
˜
esunga lieci ovo va pumbila ocitumalo cavo ceposo.
Suku wa likuminya okuti oluali luka kala vali ofeka yokaliye ndeci ca kala
ocumbo Cedene. Vokuenda kuelilongiso lietu tuka konomuisa ndomo ove oka
kuatisa kupange waco. Pole cilo, tu konomuisi handi eci ca pita la Adama
kuenda Heva. Efetikilo 2:16, 17; 3:1-13, 24; Esituluilo 12:9.
 ˜
EFETIKILO LIOMUENYO UMUE WA TILA 5

E CI Adama la Heva va tundisiwa vocumbo Cedene, va fetika oku

liyaka lovitangi vialua. Ovo va fetika oku talavaya calua oco va
sange eteku. Vovapia avo ka mua kaile vali oviti viapako awa pole
mua fetika oku tundila olosongo locambanda. Eci oco ca pita la
Adama kuenda Heva eci va lueya ocihandeleko ca Suku. Ovo ka va
kaile vali akamba Vaye.
Handi vali, eci Adama la Heva va lueyela Suku, va
fetika oku kuata elavoko lioku fa. Suku wa va sapuilile

okuti eteke valia kepako liaco, haico va fa.

Ocili okuti, eteke ovo valia kepako liaco,
˜
haico muele va fetika oku fa. Poku tomba
ocihandeleko ca Suku va linga uveke wocili!
˜
Adama la Heva va fetika oku cita omala
eci Suku a va tundisa vocumbo. Omo liaco,
˜
omala vavo va kula lelavoko lioku kuka
kuenda oku fa.
Adama la Heva nda va pokuile ku Yehova, omuenyo wavo lowu
˜
womala vavo nda wa amamako lesanju. Ovo nda va kala voluali lesanju
˜
otembo ka yi pui. Nda ka kuli oku kuka, loku vela ndano oku fa.
 Suku o yongola okuti omanu va kuata vali esanju otembo ka yi pui.
Eye wa likuminya oku cilinga. Oluali lu ka pongoloka ofeka yelau
kuenje omanu va ka kuatavo uhayele wa lipua. Omanu va ka
likuatela ukamba uwa pokati kumosi la Suku.
Heva ka kuatele ukamba uwa la Suku otembo ya lua. Eci eye
˜
a fetika oku cita omala, ka ca lelukile kokuaye. Eye wa kuata
olongembia vialua. Omo lioku lueya ocihandeleko ca Yehova, ocili
˜
okuti wa liyaka lovitangi vialua. Ove he, ku tava kondaka eyi?
˜ ˜ ˜
Adama la Heva va kuata omala valume kuenda omala vakai. Eci
˜ ˜
va cita omola wavo watete ulume, voluka Kaini. Omola wavo wavali
˜ ˜ ˜ ˜
voluka Havele. Ove he wa kulıha eci ca pita lomala vaco?
Efetikilo 3:16-23; 4:1, 2; Esituluilo 21:3, 4.
 ˜
OMOLA UMUE UKUESUNGA
˜ 6
KUENDA ONDINGAIVI

K ALIYE tala Kaini la Havele. Cilo kavali kavo, va kula ale. Kaini
wa linga ongunja yoku lima apako kuenda ovikula.
˜
Havele wa kala ungombo wolomeme. Eye wa solaile calua oku tata
otumeme. Eci olomeme viaco via kula, ocunda ca lingavo cinene.
Kuenje Havele wa kala lupange walua woku lava ocunda caco.
Ceya okuti, eteke limue Kaini la Havele veya oku eca ovilumba ku
Suku. Kaini wa nena ovaima aye ovepia. Havele wa nenavo otumeme
tumue tua velapo vocunda caye. Yehova wa sanjukila Havele locilumba
˜ ˜ ˜
caye. Pole ka sanjukilile Kaini locilumba caye. Ove he wa kulıha esunga
liaco?
Yehova ka sanjukilile lika Havele omo liocilumba caye ca
velapo okuti ca Kaini ci sule. Eye wa sanjukilile Havele omo okuti wa
kala ukuesunga. Havele wa solele Yehova kuenda wa solelevo huvaye.
˜
Kaini wa kala ondingaıvi kuenda ka kuatele ocisola la manjaye.
Suku wa sapuilile Kaini oco apongolole ocituwa caye. Pole
Kaini ka tavele. Eye wa
˜
temele calua omo okuti Suku
wa solele calua Havele. Eteke
limue Kaini wa popia la Havele
hati: ‘Tuende kepia.’ Osimbu
va kala lika liavo vepia, Kaini
˜
wondumuhıla manjaye Havele
kuenje woponda. Ocili okuti,
Kaini wa linga ocina cimue ka
ca sungulukile.
Noke yoku fa kua Havele,
Yehova wa amamako oku
lungula Kaini oco a
pongoloke. Havele wa kala
omunu umue ukuesunga kuenje
Yehova lalimue eteke a
ka ivala omanu ndava. Eye
wa likuminya oku ka pindula
Havele oco a kale lomuenyo
˜
otembo ka yi pui. Ove he
˜ ˜
ku yongola oku k ul ıha omanu vamue vawa ndeci Havele?
˜
Yehova ka sole omanu vavi va soka nda Kaini. Eci Kaini a ponda
˜
manjaye, Yehova wo fetuluinya poku u kapa ocipala lepata liaye. Eci
˜
Kaini a enda oku ka tunga kocitumalo cikuavo, eye wambata umue
˜ ˜
manjaye ukai kuenje wa linga ukai waye.
˜
Vokuenda kuotembo Kaini kuenda ukai waye, va fetika oku kuata
˜ ˜
omala. Vamue pokati komala vaco, va fetikavo oku kuela kuenje va
˜
citavo omala vavo. Noke omanu va fetika oku lua kilu lieve. Tu
˜
konomuisi ovolandu amue atiamela komanu vaco.
Efetikilo 4:2-26; 1 Yoano 3:11, 12; Yoano 11:25.
 ˜
ULUME UMUE UKUOTOI 7

E CI omanu va fetika oku lua

kilu lieve, valua pokati kavo
va fetika oku kuama elinga lıvi
˜
ndeli lia Kaini. Pole kua kaile
omunu umue okuti kovilinga wa li-
tepele la vakuavo. Ulume waco,
Enoke. Enoke wa kala ulume umue
˜ ˜
ukuotoi. Kotembo yaco ndano oku-
˜
ti omanu vosi va kala olondingaıvi,
pole eye wamamako oku vumba
Suku.
˜ ˜ ˜
Ove he wa kulıha esunga lieci
˜
omanu vaco va kalela olondingaıvi?
Kaliye sokolola: Suku wa handele-
kele Adama la Heva okuti,
ka ci tava oku lia kepako
liuti u kasi vokati kocumbo.
Helie wa va vetiya oku lue-
ya ocihandeleko ca Suku?
Ungelo umue eye wa va ve-
tiya oku lueya. Embimbiliya li
tukula ungelo waco hati, Sata-
na. Eye wa siata oku vetiya
˜
omanu oku linga eci cıvi.
Eteke limue, Yehova wa po-
pia la Enoke oco a sapuile
omanu ocina cimue. Ovo ka va
solele oku yeva ondaka yaco.
Enoke wa va sapuila hati, ‘Suku
˜
wa likuminya oku nyola olondi-
˜
ngaıvi viosi.’ Omanu poku yeva
ondaka yaco, va tema calua kue-
 nje va seteka oku ponda
Enoke. Ocili okuti, poku
sapula ondaka ya Suku
komanu vaco, Enoke wa
˜
sukilile oku kuata utoi
wocili.
˜
Omo liolondinga ıvi
viaco, Suku ka ecelele-
le okuti Enoke o kala
lomuenyo otembo yalua.
Omo liaco, Enoke wa
kala lika lomuenyo eci
ci soka 365 kanyamo.
Momo lie tu popela okuti
wa kala lika leci ci soka 365 kanyamo? Momo omanu vokotembo yaco va
˜
kuatele oloholo vialua. Kuenda va enda loku kala otembo yalua komue-
˜
nyo. Omola a Enoke Metusele, wa kala lomuenyo eci ci soka 969
kanyamo.
˜
Noke lioku fa kua Enoke, evıho lia fetika oku livokiya. Embimbiliya
˜
li popia okuti ‘ovisimı-
lo viomanu vieya oku
˜
vıha oloneke viosi kuenje
oluali lueyuka unganga-
la.’
Kotembo yaco volua-
li mua kala ovitangi
˜ ˜ ˜
vialua. Ove he wa kulı-
ha esunga liaco? Satana
wa kala lonjila yokaliye
yoku vetiya omanu oco
˜
va linge eci cıvi. Ondaka
eyi tu ka yi lilongisa vo-
˜
vipama vi kuaimo.
Efetikilo 5:21-24, 27; 6:5;
Va Heveru 11:5; Yuda 14, 15.
 OVINDULULU KILU LIEVE 8

DA ove wa kaile oku enda lomunu umue okuti wa lepa calua

N ˜
haeye wa pitahala olusoka luonjo yove, nye nda wa sima
˜
catiamela kokuaye? Omunu waco citava okuti ocindululu. Kua kala
otembo yimue okuti, voluali mua kala ovindululu. Embimbiliya li
lombolola okuti va isia yovindululu viaco, va kala ovangelo vamue va
˜
tundile kilu. Oco he ca pita ndati?
Satana, wa nenele ovitangi vialua. Eye wa seteka oku vetiya
˜
ovangelo va Suku oco va kale olondingaıvi. Vokuenda kuotembo,
vamue pokati kovangelo vaco va fetika oku yevelela kondaka yaye.
Noke va liwekapo oku linga upange wa Suku. Kuenje veya mulo
voluali, va li pongolola vetimba liositu. Momo lie va cilingila?
˜
Embimbiliya li lombolola okuti, omala va Suku valume va mola
˜ ˜
omala vomanu vakai okuti va posoka. Kuenje, va kuata onjongole
yoku likuela lavo. Omo liaco, veya voluali kuenje va likuela lavo.
Embimbiliya li lombolola okuti ovangelo vaco va linga ocituwa cimue
ka ca sungulukile momo Suku wa va lulikile oco va kale kilu.
˜ ˜ ˜
Eci akai vavo va fetika oku cita omala, omala vaco va litepele calua.
˜
Kefetikilo, ka va molehele ndu okuti va litepa lavakuavo. Pole osimbu
va kala loku kula, va fetika oku linga omanu vamue vanene haivo va
pama calua kuenje va pongoloka ovindululu.
˜
Ovindululu viaco via kala olondingaıvi. Omo okuti ovo va kala
omanu vamue va pama, va enda loku linga ungangala kuenda oku
˜
vetiya omanu oco va kale olondingaıvi.
˜
Ndano okuti kotembo yaco Enoke wa fa ale, pole kilu lieve kua kala
vali omunu umue ukuesunga. Omunu waco onduko yaye, Noha. Noha
wa enda oku linga ocipango ca Suku.
˜
Eteke limue Suku wa sapuila Noha okuti, kaliye ndi nyola
˜
olondingaıvi viosi kilu lieve. Pole Suku wa kala lonjongole yoku
popela Noha lepata liaye kuenda ovinyama vialua. Tu konomuisi
ndomo Suku a cilinga. Efetikilo 6:1-8; Yuda 6.
 NOHA WA TUNGA OCIMBALUKU 9

˜ ˜ ˜
N OHA wa kuata ukai kuenda omala vatatu valume. Olonduko viomala
˜
vaye vievi: Semi, Hama kuenda Yafete. Omala vaco va kuatavo akai
˜
vavo. Omo liaco, epata lia Noha lia kala leci ci soka omanu ecelala.
˜

Suku wa sapuila Noha oco a tunge ocimbaluku cinene. Pole, kotembo yaco
˜ ˜ ˜
omanu ka va kulıhıle ocimbaluku. Ocimbaluku caco ca kala ndocikasia cimue ca
lepa haico cinene. Suku wa sapuila Noha hati, ‘ocimbaluku caco ci kale lolo-
sapalalo vitatu kuenda vokati kaco tepamo olohondo.’ Olohondo viaco via kala via
Noha lepata liaye kuenda ovinyama. Vikuavo via kala vioku kapa okulia kuavo.
˜ ˜ ˜
Suku wa sapuila Noha oco a kulıhıse ocimbaluku okuti vokati kaco ka mu
˜
inila ovava. Eye wa popia hati: ‘Ndokisa kilu lieve etande liovava kuenje
˜
ndi nyola oviendalomuenyo viosi vi kasi voluali. Ovina viosi ka vi kasi
˜
vocimbaluku ndi vi nyola.’
˜
Noha lomala vaye valume va pokola ku Yehova kuenje va fetika oku tunga
ocimbaluku. Pole omanu vakuavo va fetika oku va yola epembe kuenda oku
˜
amamako oku linga eci cıvi. Eci Noha a va sapuila ovina Suku a laikele oku
linga, ovo ka va tavele kondaka yaco.
 Omo okuti ocimbaluku caco ca kala cinene, poku ci tunga cambatele
˜
anyamo alua. Eci Noha a mala oku tunga ocimbaluku, Suku wo sapuila
oco a kape vocimbaluku caco apata amue ovinyama. Ovinyama viaco vi
˜
noliwa vivali vivali ndokuti ulume lomange. Pole apata ovinyama
˜
vimue, Suku wa sapuila Noha oco a noleko epanduvali. Suku wa
˜ ˜
sapuilavo Noha oco a nole apata osi olonjila vi palala. Kuenje Noha wa
linga ovina viosi Suku o sapuila.
˜
Noke Noha lepata liaye, va inilavo vocimbaluku kuenje Suku wa yika
˜
epito liaco. Ovo va fetika oku talamela. Kaliye sokolola ndu okuti ove
˜
o kasivo vocimbaluku oku talamela kumosi lavo! Vepuluvi liaco o
pondola oku sokolola ndoco: Suku wa popele okuti ndi nena etande.
˜ ˜
Hanga he etande liaco liya muele ocili? Efetikilo 6:9-22; 7:1-9.
 ETANDE LINENE 10

MANU vana ka va kaile vocimbaluku, vamamako lomuenyo

O ˜ ˜
wavo uvi. Toke opo ovo ka va tavele okuti kuiya muele Etande.
Vamamako oku yola Noha epembe okuti kefetikilo ci sule. Pole oku
yola kuavo kueya oku sulila.
Vonjanja yimosi ombela ya fetika oku loka. Kilu kua fetika oku
tunda ovava alua ndeci omunu a pesela ovava a kasi vociyenjo. Noha
˜
eci a sapuila omanu catiamela kocipango ca Suku, wa va lomboluila
˜
muele ocili. Pole ovo ka va tavele. Omo liaco, eci ombela ya fetika
˜
oku loka, ka kua kaile vali epuluvi lioku inila vocimbaluku. Epito
liaco Yehova wa li yika.
Vonjanja yimosi oluali lueyuka ovava. Ovava a linga ndolui
lunene. Ovava a fetika oku lundula oviti kuenda ovawe anene loku
linga onjuvungo yalua. Omanu omo liusumba walua, va fetika oku
londa kolomunda vina via lepa. Kuenje va fetika oku livela okuti nda
va yevelile kondaka ya Noha osimbu epito lia kala upulule, nda va
kasi vocimbaluku. Pole ka kua kale vali epuluvi.
Ovava amamako oku livokiya. Ombela yaco ya loka eci ci soka 40
˜
kovotanya kuenda 40 kovoteke. Ovava aco a pialele calua okuti
˜
olomunda viosi visovi, via takatamo. Omanu kuenda ovinyama vina
ka via kaile vocimbaluku, viosi via fa ndomo Suku a ci popele.
Omanu vana va kala vocimbaluku kuenda ovinyama ovo lika va
puluka.
˜
Noha lomala vaye valume, va linga upange umue uwa poku tunga
ocimbaluku. Ovava a yelula ocimbaluku kuenje ca tunda posi, ca
telela kilu liovava. Noke eteke limue eci ombela yaca, utanya
wa fetika oku tua. Ca kala ocilunga cimue cinene! Kilu lieve
kua kala ovava alua. Ocimbaluku oco lika ca kala oku telela kilu
liovava.
 ˜
Ovindululu viosi via kala kilu lieve via nyoliwa. Kilu
˜
lieve ka kua kaile vali olondingaıvi momo viosi via fa.
˜ ˜
Olonjali viavo viakai laviovo via fa. Oco he nye ca pita
la va isiavo?
Va isiavo ka va kaile omanu vamue vakuetimba
liositu. Ovo va kala ovangelo vamue va tundile kilu. Eci Etande lieya,
omanu vosi va fa, pole ovo ka va file. Ovo va lipongolola vali vetimba
˜
lina va kuatele tete kuenje va tiukila kilu. Ndano okuti veya oku
˜
tiukila kilu, pole ka va tiamelele vali kepata liovangelo va Suku. Va
linga ovangelo va Satana. Embimbiliya li va tukula hati, olondele.
Noke Suku wa sikisa ofela yalua kilu lieve kuenje ovava a fetika
˜ ˜
oku pupuluka. Eci papita olosai vitalo ocimbaluku ca wila komunda
yimue. Noke yoloneke vialua omanu vana va kala vocimbaluku va
˜ ˜
fetika oku mola olonono violomunda. Kuenje ovava amamako oku
tepuluka.
Oco Noha wa tundisa ocikuamanga vocimbaluku. Ocikuamanga ca
˜ ˜
nuala nuala kilu lieve pole ka ca sangele apa ci liatela kuenje ca
tiukila ku Noha vocimbaluku. Olonjanja viosi Noha a enda loku tuma
ocikuamanga, oco ca enda loku tiukila ku Noha.
˜ ˜
Noha wa yonguile oku kulıha nda ovava kilu lieve a takata.
Omo liaco, wa tundisa vali opomba vocimbaluku. Opomba ka ya
sangele apa yi liatela, kuenje, ya tiukila ku Noha vocimbaluku. Eci
papita oloneke vimue Noha wa tundisa vali opomba onjanja yavali.
˜
Opomba ya tiuka kokuaye lemela limue li talala. Kuenje Noha wa
limbuka okuti ovava kilu lieve a tepuluka. Eci papita oloneke vimue,
Noha wa tundisa vali opomba vocimbaluku onjanja yatatu. Onjanja
eyi opomba ya sanga apa yi liatela kuenje ka ya tiukile vali kokuaye
momo ovava a takata.
Noke Suku wa sapuila Noha hati: ‘Tunda vocimbaluku ove lepata
liove kuenda ovinyama.’ Noha lepata liaye kuenda ovinyama va kala
˜
vocimbaluku eci ci pitahala unyamo. Eci va tunda vocimbaluku va
kuata esanju liocili. Efetikilo 7:10-24; 8:1-17; 1 Petulu 3:19, 20.
 ONEPA 2

Tunde Ketande Toke

Koku Yovuiwa Kegito
˜
Omanu va supuluka Ketande va kala lika ecelala.
Pole, vokuenda kuotembo, etendelo liomanu lieya oku
livokiya calua. Eci papita 352 kanyamo noke Lietande,
kilu lieve kueya oku citiwa ulume umue. Onduko yaye
Avirahama. Yehova wa likuminyile okuti Avirahama
˜
oka cita omola ulume o tukuiwa hati, Isake. Ohuminyo
˜ ˜ ˜
yaco yeya oku telisiwa muele. Pokati komala vavali va
˜
Isake, Suku wa nolelepo Yakoba.
˜
Yakoba wa kuata eci ci soka 12 komala valume
˜ ˜ ˜
kuenda omala vakai. Omala 10 va Yakoba, va kuatela
manjavo Yosefe ukuse kuenje vo landisa ndupika
Kegito. Noke Fareo weya oku lingisa Yosefe osoma
yinene Kegito. Eci vofeka mueya onjala yalua, Yosefe
˜ ˜ ˜
wa seteka vamanjaye oco a kulıhıse ovitima viavo
nda via pongoloka. Vokuenda kuoloneke, epata liosi
lia Yosefe okuti va Isareli, lieya oku ilukila Kegito.
Ovina evi via pita noke yeci ci soka 290 kanyamo
okupisa kotembo Avirahama a citiwa.
Vokuenda kuanyamo a soka 215 ana eya oku
kuamamo, va Isareli va kala kofeka Yegito. Eci Yosefe
a fa va Isareli va linga apika kofeka yaco. Vokuenda
kuotembo kueya oku citiwa Mose kuenje Yehova wo
˜
nola oco a yovole va Isareli kupika waco. Ci soka
˜
857 kanyamo atiamela kesapulo liaco, lia lomboluiwa
vonepa YAVALI.
 OLUKONGOLO LUATETE 11

N OHA lepata liaye eci va tunda vocimbaluku va linga ocina cimue.

˜ ˜ ˜
Ove he wa kulıha ocina catete ovo va linga? Noha wa tunga
utala woku lumbila Suku ocilumba. Tala vociluvialuvia cilo pombuelo
˜ ˜ ˜
oco o kulıhıse ndomo eye a kasi oku ci linga. Noha wa eca ocilumba
covinyama ku Yehova. Ocilumba caco ca kala coku lekisa olopandu
˜
ku Yehova omo lioku popeliwa ketande kumosi lomala vaye.
˜
Ove he o sima okuti Yehova wa sanjukilile ocilumba caco? Ocili
okuti Yehova wa sanjukilile ocilumba caco. Yehova wa likuminyile
˜
ku Noha okuti lalimue eteke a ka nyola vali oluali letande.
Eci ovava eya oku takata kilu lieve, Noha lepata liaye va fetika
˜ ˜
omuenyo wokaliye. Suku wa va sumuluisa kuenje wa
va sapuila hati: “Liciti, siati, yukisi oluali.”
Pole, vokuenda kuotembo omanu eci nda va yeva
 ˜
ulandu watiamela ketande, citava okuti ovo nda va kuata usumba
wokuti eteke limue pamue etande li keya vali. Omo liaco, Suku wa
eca ocina cimue komanu oco ci kale ndohuminyo. Ohuminyo yaco ya
˜
kala yoku ivaluisa omanu okuti Eye lalimue eteke a ka nyola vali
˜ ˜ ˜
oluali letande. Ove he wa kulıha ocina caco a eca komanu? Ocina
caco, Olukongolo.
Nda ombela yaca okuti utanya wa tua, kilu kua siata okuiya
˜ ˜
olukongolo. Olukongolo lu kuete avala alua a fina. Ove he wa muıle
ale evala limue liolukongolo? Vociluvialuvia cilo o letemo evala
limue?
Suku wa popia hati: ‘Ndi lisila ocisila ci kola, siti, lalimue eteke
˜ ˜
omanu kuenda ovinyama va nyoleha vali letande. Napa olukongolo
˜
luange kalende. Eci olukongolo lu molehela kalende njivaluka ocisila
cange.’
˜
Eci ove omola olukongolo lu ku ivaluisa nye? Suku wa likuminya
˜
okuti lalimue eteke a ka nyola vali oluali letande. Efetikilo 8:18-22; 9:9-17.
OMANU VA TUNGA OSAPALALO YA LEPA 12

˜ ˜
E CI papita anyamo alua, omala va Noha va fetika oku kuata omala
˜
valua. Eci omala vaco va kula, va fetikavo oku kuata omala
vavo. Kuenje vokuenda kuotembo kilu lieve kua fetika oku kala
˜

omanu valua.
Umue pokati komanu vaco, Nimuroti oneka ya Noha. Nimuroti wa
˜
kala ondingaıvi haeye enyanga liovinyama. Nimuroti wa enda oku
pondavo omanu. Eye wa kalavo ombiali yomanu. Suku ka sanjukilile
ovilinga via Nimuroti.
Omanu vosi kilu lieve va kala lupopi umuamue. Pole, Nimuroti wa
yonguile okuti omanu va kongeliwa pamosi oco eye a kale ombiali
yavo. Nye eye a linga? Eye wa sapuila omanu oco va tunge osapalalo
˜ ˜
yimue ya lepa. Kulıhisa vociluvialuvia cilo ndomo omanu va kasi
loku panga olondopi.
Yehova Suku ka sanjukilile elinga liaco momo eye wa yonguile
okuti omanu va tungila kolonepa viosi violuali. Pole omanu va popia
hati: ‘Enjui, tu litungili imbo; tu tungivo osapalalo, utue wayo
˜
u pitile kilu; oco tu kemalise onduko yetu.’ Ovo va yonguile
 ˜ ˜
oku sanda ekemalo liavo muele okuti
Suku hayeko.
Omo liaco, Suku wa tatamisa
upange wavo. Ndamupi? Eye wa
ci linga poku pongolola elimi liavo
okuti ka va liyevi pokati. Kuenje
va liwekapo oku tunga osapalalo
yaco. Eli olio esunga lieci va tukuila
osapalalo yaco hati, Bavele ale
Bavulono. Onduko yaco yi
lomboloka ‘Ombuanja.’
Noke omanu va fetika oku
li tepa tepa. Ava va vangula
elimi limuamue, va
enda oku va yongola
oku tunga kilu lieve.
Efetikilo 10:1, 8-10; 11:1-9.
AVIRAHAMA WA LINGA EKAMBA LIA SUKU 13

N OKE Lietande, omanu vamue va enda oku ka tunga kofeka yo Ur.

Ofeka yo Ur ya posokele calua, pole omanu va kalamo va enda loku
fendela olosuku viesanda. Ocituwa caco haico va lingaile eci va kala ko
Bavele. Omanu vo ko Ur lava va kala vo Bavele, ka va kaile nda Noha
˜
lomolaye Semi vana va enda loku vumba Yehova.
Eci pa pita ci soka 350 kanyamo noke Lietande, Noha wa fa. Otembo
yaco ulume u o lete ndeti vociluvialuvia cilo, wa kala lanyamo avali.
Suku wo solele calua. Onduko yaye Avirahama. Eye wa kala lepata liaye
vofeka yo Ur.
Eteke limue Yehova wa sapuila Avirahama hati: ‘Tunda vofeka yo Ur
kuenda kepata liove, kuende kofeka hu lekisa.’ Ocili okuti, vofeka yo Ur
˜
mua kala ukuasi walua kuenda olonjo via posoka. Anga he Avirahama
wa pokola ku Yehova loku sia ofeka yaco? Avirahama omo lioku pokola
ku Yehova, wa linga ekamba Liaye.
Avirahama wa tunda vofeka yo Ur. Vamue pokati kepata liaye va
enda kumosi laye ndeci: Isiaye Terahi, Lote ocimumba caye, kuenda
˜ ˜
ukai waye Sarai. Vokuenda kuotembo, va pitıla kofeka yimue yi tukuiwa
˜
hati, Harane kuenje oko Terahi a fila. Ofeka yaco ya kala ocipala lo Ur.
Noke Avirahama lepata liaye va tunda ko Harane va enda toke ko
˜
Kanana. Eci va inila vofeka yaco, Yehova wa popia la Avirahama hati:
˜
‘Eyi oyo ofeka ngeca komala vove.’ Kuenje Avirahama wa tunga vo
Kanana.
˜ ˜
Yehova wa amamako oku sumuluisa Avirahama. Kuenje Avirahama
wa kuata oviunda vialua violomeme kuenda ovinyama vikuavo. Wa
˜
kuatavo eci ci soka ocita kapika. Pole eye lukai waye Sarai ka va kuatele
˜
omala.
Eci Avirahama a kuata eci ci soka 99 kanyamo, Yehova wo sapuila
hati: ‘Ndi lisila ocisila love. Ove oka linga onjali yolofeka.’ Otembo yaco
˜ ˜
Avirahama lukai waye Sarai, va kala ale akulu vendamba. Oco he
˜
ndamupi ohuminyo yaco yeya oku telisiwa nda okuti otembo yaco ka va
˜
kuatele handi omola? Efetikilo 11:27-32; 12:1-7; 17:1-8, 15-17; 18:9-19.
SUKU WA SETEKA EKOLELO LIA AVIRAHAMA 14

˜ ˜
VE he o tela oku limbuka eci Avirahama ayongola oku linga? Eye
O ˜
˜
o kuete omoko peka kuenje ci moleha okuti, oyongola oku ponda
˜
omolaye. Momo lie? Tete tu konomuisi ndomo eye lukai waye va cita
˜
omola waco.
˜
Suku wa likuminyile okuti ovo va ka kuata omola. Omo okuti,
kotembo yaco Avirahama la Sara va kukile ale, ka ca lelukile oku tava
˜
kondaka yaco. Pole Avirahama wa kolelele okuti Suku oka telisa ondaka
yaco. Nye ceya oku pita?
Noke lioku tambula ohuminyo yaco ku Suku va pita vali anyamo alua.
Eci Avirahama a kuata 100 kanyamo okuti otembo yaco Sarai o kuete
˜ ˜
90 kanyamo, oco va cita omolavo Isake. Suku wa telisa ohuminyo yaye.
Eci Isake a kula, Yehova wa seteka ekolelo lia Avirahama. Yehova
wo vilikiya kuenje Avirahama wa kumbulula hati: ‘Amilo.’ Noke Suku
˜
wo sapuila hati: ‘Kuende lomola wove wongunga, Isake kilu liomunda
˜
yimue hu tukuila. Ka ponde omolove okuti o linga ocilumba.’
Olondaka evi, via sumuisile calua Avirahama momo eye wa solele
˜
calua omolaye. Handi vali, Yehova wa likuminyile Avirahama okuti
˜ ˜
omala vaye va ka tunga vofeka yo Kanana. Oco he, ndamupi ohuminyo
˜ ˜
yaco nda ya telisiwa lokufa kua Isake? Ndano okuti Avirahama ka
kuatele elomboloko liaco, pole wa pokola kondaka ya Suku.
Eci Avirahama a pitila komunda yaco wa tunga utala. Noke wa kuta
˜ ˜
omolaye Isake, wo langeka kutala kilu liolohui. Kuenje wa nyanula
˜
omoko oco a ipaye omolaye. Vepuluvi liaco, omunga ya Suku kilu yo
vilikiya yiti, ‘Avirahama, Avirahama.’ Eye wa kumbulula hati: ‘Amilo.’
˜ ˜
Suku wo sapuila hati: ‘Ku koluıle eka liove komola. Ku ko linge vali
˜
cimue. Cilo nda limbuka okuti ove o kuete ekolelo momo kua nimılile
˜
omolove wongunga.’
˜ ˜
Avirahama wa kuatele ekolelo liocili ku Suku. Eye wa kulıhile okuti
˜
Yehova o pondola oku linga ovina viosi kuenda oku pindula omolaye
Isake ko kufa. Pole, Suku ka kuatele onjongole yoku ponda Isake. Suku
wa linga ocikomo coku eca okameme ku Avirahama. Eci Avirahama a
petula ovaso aye, wa mola ocitupi comeme pokati kovisapa. Noke wa ci
˜ ˜
kuata kuenje wa ci lumba ndocilumba coku pinanya pomangu yomolaye.
Efetikilo 21:1-7; 22:1-18.
 ˜
UKAI WA LOTE WA VANJA KONYIMA 15

L OTE lepata liaye va kala kumosi la Avirahama kofeka yo Kanana.

Eteke limue Avirahama wa sapuila Lote hati: ‘Vofeka yilo ka tu
suimo lovinyama vietu. Tu li tepe. Nda ove wenda konele eyi, ame
ngenda konele yikuavo.’
Noke Lote wa petuila ovaso aye kofeka. Wa mola onepa yimue ya
˜
posoka yoko Yordao okuti kuosi ku kuete ovava. Kuenje Lote wa enda
konepa yaco lepata liaye kuenda ovinyama viaye. Va tunga vo
Sodoma.
˜
Omanu vo Sodoma va kala olondingaıvi. Elinga liomanu vaco, lia
sumuisile Lote la Yehova momo Lote wa kala ukuesunga. Noke Suku
wa tuma ovangelo vavali ku Lote. Ovangelo vaco va sapuila Lote okuti
 ˜ ˜
Suku o laika oku nyola imbo lio Sodoma kuenda o Gomora omo lievıho
liavo.
˜ ˜
Ovangelo va popia la Lote hati: ‘Katuka, ambata ukai wove, lomala
˜ ˜
vove vakai vavali va kasi kulo!’ Pole, Lote lepata liaye va simulapo
˜ ˜
kamue. Kuenje ovangelo va kuata Lote peka, lukai waye, lomala vaye
˜
vakai vavali oco va tunde vimbo liaco. Noke umue pokati kovangelo
wa popia hati: ‘Tili, popeli omuenyo wene; ko ka vanji konyima. Tilili
˜
komunda, sanga u nyoliwa.’
˜ ˜
Lote lomala vaye vakai va pokola kondaka yaco kuenje va tunda vo
˜
Sodoma. Ka va vanjele konyima. Pole ukai wa Lote ka pokuile
kondaka yavo. Noke lioku tunda vo Sodoma, eye wa vanja konyima
kuenje wa linga ongunji yomongua. Tala vociluvialuvia cilo ndomo eye
a kasi.
Nye tu pondola oku lilongisila kulandu owu? Ulandu owu, u lekisa
okuti Suku o popela lika omanu vana va pokola kokuaye. Omanu vana
ka va pokola kokuaye, va ka pesela omuenyo wavo.
Efetikilo 13:5-13; 18:20-33; 19:1-29; Luka 17:28-32; 2 Petulu 2:6-8.
 ˜
ISAKE WA KUELA UKAI WA SUNGULUKA 16

˜ ˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha onduko yukai o lete ndeti vociluvialuvia cilo?
O ˜
Onduko yaye Rebeka. Ulume o kasi loku nualehela laye onduko
˜
yaye, Isake. Rebeka o linga ukai wa Isake. Ndamupi ca lingiwa?
˜ ˜
Avirahama wa yonguile okuti omolaye Isake o kuela ukai
˜
umue wa sunguluka. Eye ka yonguile okuti Isake o kuela akai
va Kanana momo omanu vaco va enda
oku fendela olosuku viesanda. Omo liaco,
Avirahama wa vilikiya ukuenje waye kuenje wa popia laye hati:
˜
‘Kuende kepata liange ko Harane, ka vanje ukai oco va likuele
˜
lomolange Isake.’
˜
Noke ukuenje wa Avirahama wambata ekui liolongamelo kuenje
wa enda. Eci a pitila ocipepi limbo liaco wa talama pocisimo covava.
˜
Omo okuti ca kala kowola yokekumbi, akai vovimbo veya oku tapa
ovava pocisimo caco. Ukuenje wa Avirahama wa likutilila ku Yehova
hati: ‘Ufeko wosi ndi pinga ovava oku nyua kuenda ovinyama viange,
˜ ˜
ndi limbuka okuti eye ove wa nola ha lingi ukai wa Isake.’
Osimbu a kala oku likutilila, Rebeka weya oku tapa ovava.
Ukuenje wa Avirahama wo pinga ovava. Ufeko wa eca ovava kokuaye
˜
kuenje wa tapelakovo olongamelo toke via tela oku nyua. Ocili okuti,
Rebeka wa linga upange wocili momo olongamelo vinyua ovava alua.
˜
Eci Rebeka amala oku tapela ovava olongamelo, ukuenje wa
Avirahama wo pula onduko ya Isiaye. Eye wo pulavo nda okuti
ci tava oku lala konjo yavo. Ufeko wa kumbulula hati: ‘Isia
yange Betuele kuenda ci tava oku lala konjo yetu.’ Ukuenje wa
˜ ˜ ˜
Avirahama wa kulıhile okuti Betuele wa kala omola a Nahore manji
a Avirahama. Noke ukuenje wa Avirahama wa kekama kolongolo wa
likutilila ku Yehova. Eye wa eca olopandu kokuaye omo lioku u
songuila kepata lia Avirahama.
Vuteke waco, ukuenje wa Avirahama wa sapela la Betuele kuenda
˜
Lavane manji a Rebeka. Wa va sapuila eci catiamela kungende waye.
˜
Vosi yavo va litava pokati okuti Rebeka enda laye oco a linge ukai
wa Isake. Eci Rebeka a puliwa wa tavavo kondaka yavo. Eci kuaca
˜
omele, va katuka kuenje va wila kolongamelo oku enda ko Kanana.
Eci va pitila ko Kanana, ca kala ale kowola yokekumbi. Poku
petula ovaso aye, Rebeka wa mola Isake wa kala loku tunda vusenge.
˜
Isake wa sanjukile calua poku mola Rebeka. Kotembo yaco ndano
okuti pa pitile ale anyamo atatu tunde eci inaye Sara a fa, Isake wa
sumuile calua. Kuenje weya oku kuata esanju lialua poku mola
Rebeka. Efetikilo 24:1-67.
 ˜
OMALA VOLONJAMBA
˜ OKUTI KA 17
VA LISETAHALELE
˜ ˜ ˜ ˜
MALA va kasi ndeti palo, va litepa calua. Ove he wa kulıha
O olonduko viavo? Olonduko viavo Esau kuenda Yakoba. Esau wa
kala enyanga pole Yakoba wa kala ungombo wolomeme.
˜
Esau la Yakoba, va kala omala va Isake kuenda Rebeka. Isake wa
solele calua Esau momo wa enda loku nena okulia konjo. Pole Rebeka
wa solele Yakoba momo eye wa kala omunu umue womboka haeye
ukuambembua.
Otembo yaco kukululu yavo Avirahama handi wa kala lomuenyo.
Kuenje Yakoba wa solaile calua oku yevelela Avirahama eci a
˜ ˜
vangula ovina viatiamela ku Yehova. Noke Avirahama wa telisa eci
ci soka 175 kanyamo kuenje wa fa. Otembo yaco olonjamba evi vi
kuatele ale eci ci soka 15 kanyamo.
˜
Eci Esau a telisa 40 kanyamo,
˜
wa kuela akai vavali va Kanana.
Olohuela viaco via sumuisile calua
˜
Isake la Rebeka omo okuti akai vaco
ka va endaile oku fendela Yehova.
 ˜
Eteke limue Esau wa temele calua la manjaye Yakoba. Isake wa
˜ ˜ ˜
yonguile oku eca esumuluho komolaye uveli. Omo okuti Esau eye wa
˜ ˜
kala ukulu la Yakoba, eye wa kala oku lavoka esumuluho liaco. Pole
otembo yaco, Esau wa landisile ale ku Yakoba omoko yaye yoku
˜ ˜ ˜
tambula esumuluho. Handi vali, osimbu va kala amalehe Suku wa
˜ ˜
popele okuti Yakoba oka tambula esumuluho. Kuenje haico ca
˜ ˜ ˜
lingiwa. Isake wa eca esumuluho komolaye Yakoba.
˜ ˜
Eci Esau a limbuka okuti esumuluho liaye lia eciwa ku manjaye
˜
Yakoba, wa temele calua kuenje wa yonguile oku ponda manjaye. Eci
Rebeka a ci yeva, wa kuata usumba. Handi vali, wa sapuila ulume
˜
waye Isake hati: ‘Yakoba nda o kuelavo ukai u Kanana ci ndi
sumuisa calua.’
˜
Noke Isake wa vilikiya omolaye Yakoba kuenje wo sapuila hati:
˜
‘Ku ka kuele ukai u Kanana. Kuende ko
Harane, konjo ya Sekulu Betuele, oko o
˜ ˜
ka kuela ukai komala va nyohonu yove
Lavane.’
Yakoba wa pokola kondaka ya Isiaye
kuenje wa enda kepata liaye ko Harane.
Efetikilo 25:5-11, 20-34; 26:34, 35;
27:1-46; 28:1-5; Va Heveru 12:16, 17.
 YAKOBA WA ENDELE KO HARANE 18

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha alume ava va kasi oku vangula ndeti la Yakoba?
O ˜
Noke lioloneke vialua viungende waye, Yakoba wa li nualehela
lavo pocisimo covava. Alume vaco va kala loku lisa olomeme viavo
kuenje Yakoba wa va pula hati: ‘Wa tundi pi?’
Ovo hati, ‘Tua tunda ko Harane.’
˜ ˜
Yakoba wa va pula vali hati: ‘Wa kulıhi Lavane?’
˜ ˜ ˜
Ovo va kumbulula hati, ‘Tuo kulıha. Omolaye Rahele o kasi oku
˜ ˜
iya lolomeme.’ Ove he o lete okuti Rahele o kasi oku iya muele?
Eci Yakoba a mola Rahele lolomeme via nyohonu yaye Lavane,
˜
wa tuvula ewe komela wocisimo. Kuenje wa nyuisa olomeme
ovava. Noke Yakoba wa sipula Rahele
kuenje wa lisitulula kokuaye. Rahele wa
sanjukile calua kuenje wa enda konjo
yavo oku ka ci sapuila isiaye Lavane.
Lavane poku mola Yakoba wa sa-
njukile calua. Handi vali, wa sanju-
kilevo calua eci Yakoba a lombolola
˜
ocisimılo caye coku kuela Rahele.
Lavane wa sapuila Yakoba oco a vumbile Rahele
anyamo epanduvali. Omo okuti Yakoba wa solele
calua Rahele, wa pokola kondaka yaco. Pole eci
otembo yaco yoku kuela ya pitila, kua pita ocina
˜ ˜ ˜
cimue. Ove he wa kulıha ocina caco?
˜
Lavane ka ecele omolaye Rahele ku Yakoba.
˜
Eye wa eca omolaye ukuavo o tu kuiwa hati
Lea. Yakoba wa vumbila vali Lavane anyamo
˜
epanduvali kuenje wa tambula ukai waye
Rahele. Kotembo yaco Suku wa ecelela okuti
˜
ulume ci tava oku kuata akai valua. Pole cilo,
Embimbiliya li lekisa okuti ulume ci tava lika
˜
oku kuata ukai umosi.
Efetikilo 29:1-30.
 EPATA LIA YAKOBA 19
˜ ˜ ˜ ˜
ULIHISA epata eli linene ndeti. Epata eli omala ekui la vavali va
K ˜ ˜
Yakoba. Yakoba wa kuatavo omala vakai. Ove he wa kulıha
onduko ya umue pokati kavo? Tu konomuisi ulandu wavo.
˜ ˜ ˜

Lea wa cita Ruvene, Simeone, Lewi kuenda Yuda. Eci Rahele a

˜
limbuka okuti ka kasi oku cita omala, wa sumuile calua. Kuenje wa
˜
eca ufeko waye Biliha ku Yakoba kuenje Biliha wa citila Yakoba omala
˜
vavali valume. Omala vaco, Dani kuenda Nafitali. Noke Lea wa ecavo
˜
ufeko waye Silipa ku Yakoba kuenje Silipa wa citila Yakoba omala
vavali valume okuti Gadi kuenda Asiere. Eci papita otembo yalua Lea
˜
wa cita vali omala vavali valume okuti Yisakare kuenda Sevulono.
˜
Noke Rahele weya oku cita omola ulume kuenje wo luka Yosefe.
˜
Noke tu ka konomuisa vali ovina vialua viatiamela ku Yosefe. Momo
˜ ˜
Yosefe weya oku linga omunu umue wa velapo. Ava ovo omala ekui
la mosi Yakoba a cita eci a kala ku Lavane isia ya Rahele.
˜ ˜
Yakoba wa kuatelevo omala vakai, pole Embimbiliya lia tukula lika
˜
onduko yomola umosi pokati kavo. Onduko yaye eye Dina.
Eci Yakoba a tunda konjo ya Lavane oku tiukila ko Kanana,
wongolola epata liaye liosi. Wongololavo oviunda viaye violomeme
levi violongombe kuenje wa katuka oku linga ungende.
Osimbu va kala vungende woku enda ko Kanana, Rahele wa cita
˜ ˜
omola ukuavo ulume. Poku cita omola waco, Rahele wa tala ohali
˜
yalua kuenje wa fa. Pole omola waco ka file kuenje Yakoba woluka
onduko ya Benjamini.
˜
Etu tu sukila oku ivaluka olonduko viomala va Yakoba momo kepata
˜
liaco oko kua tunda ofeka ya Isareli. Apata ekui la vavali a Isareli a
˜ ˜ ˜
tukuiwa eci Yakoba a cita omala ekui kuenda omala vavali va Yosefe.
˜
Noke lioku citiwa kuomala vaco, Isake wa kala vali lomuenyo anyamo
alua kuenje wa kuata esanju lioku mola olonekulu viaye. Pole tu
˜
konomuisi eci ca pita lonekulu yaye yukai Dina.
Efetikilo 29:32-35; 30:1-26; 35:16-19; 37:35.
 DINA WA KUATA OVITANGI 20

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha omanu Dina a yongola oku nyula? Eye o
O yongola oku ka nyula afeko vamue va kasi vofeka yo Kanana.
˜
Anga he isiaye Yakoba wa ci sanjukilile? Oco tu sange etambululo
liepulilo eli, tu konomuisi eci Avirahama la Isake va popele
˜ ˜
catiamela kakai va Kanana.
˜ ˜
Anga he Avirahama wa yonguile okuti omolaye Isake o kuela
˜ ˜ ˜
ukai u Kanana? Sio. Isake la Rebeka, va yonguile he okuti omolavo
Yakoba o kuela ufeko u Kanana? Sio ka va yonguile. Momo lie?
Ocili okuti, omanu vo vo Kanana va enda loku fendela olosuku
viesanda. Ovo ka va kaile omanu vamue va sunguluka oku likuela
˜
lavo ndano oku kuata ukamba lavo. Omo liaco, Yakoba ka yonguile
˜ ˜
okuti omolaye ukai o kuata ukamba lafeko vaco.
˜
Dina wa kuata ovitangi viocili. Ove he o lete ulume u Kanana o
kasi ndeti oku vanja Dina? Onduko yaye Sekeme. Eteke limue eci
Dina a tunda oku ka nyula akamba vaye vofeka yo Kanana, Sekeme
wo kuata kuenje wa lipekela laye. Sekeme wa linga ocina cimue
˜
cıvi momo omanu vana vakuele ovo lika va pondola oku lipekela.
˜
Elinga liaco lıvi, lieya oku nena ovitangi vialua.
˜
Eci vamanji a Dina va yeva elinga liaco lıvi, veya oku tema calua.
Simione la Lewi va tikula olosipata viavo. Va enda toke vokati
kimbo la vamanjavo kuenje va ponda alume vosi kuenda Sekeme.
˜ ˜
Yakoba wa temele calua momo omala vaye va linga ocina cimue ka
ca sungulukile.
˜
Ndamupi ovina viaco vıvi via fetika? Ovina viaco via fetika eci
Dina a kuata ukamba lomanu vana ka va pokola Kovihandeleko via
Suku. Omo liaco, tu sukila oku yuvula oku kuata ukamba lomanu
vana ka va pokola Kovihandeleko via Suku. Efetikilo 34:1-31.
YOSEFE WA SUVUKIWILE LA VAMANJAYE 21
˜ ˜
ULIHISA ndomo Yosefe a kasi. Eye wa sumua calua
K kuenda wa pua elavoko. Vamanjaye vo kuatela ukuse kuenje
volandisa kalume vamue va kala oku enda Kegito oco a kale upika
kofeka yaco.
Isiavo Yakoba wa solele calua Yosefe. Omo liocisola o kuatela,
˜
wo tongisila uwalo umue wokovoko. Eci vamanjaye ekui va limbuka
okuti Yakoba o sole calua Yosefe, va fetika oku u suvuka. Pole kua
kala vali esunga likuavo lioku u suvuka.
Yosefe wa lotele olonjoi vivali. Volonjoi viaco wa mola okuti
˜
vamanjaye vo kekamela oku u fendela. Eci Yosefe a sapula olonjoi
viaco ku vamanjaye, ovo va fetika vali oku u suvuka calua.
Eteke limue eci vamanjaye va kala oku lisa olomeme
˜ ˜
Yakoba wa popia la Yosefe hati: ‘Kuende, ka kulıhise vahuvove
˜
kumue loviunda.’ Eci va manjaye vo muila ocipala, vamue
pokati kavo va popia
hati: ‘Tu wipayi.’ Pole
ukulu waco Ruvene
wa popia hati: ‘Ka
tu ka peseli omuenyo
˜
waye.’ Tu wimbi no
vocitunu covava. Noke
va fetika oku sokiya
eci va pondola oku
linga laye.
Osimbu va kala oku
sokolola eci va linga,
va mola alume va
Isameli. Kuenje Yuda
wa popia la vamanjaye
hati: ‘Tu u landisi ku va Isameli.’ Vamanjaye va tava kokuaye
˜ ˜
kuenje vo landisa lakui avali kolopalata. Helingakuolio lıvi!
Kaliye, nye vamanjaye va ka sapuila isiavo? Ovo va ipaya ocitupi
˜
cohombo kuenje va nyanula uwalo wa Yosefe va u yaveka vosonde
yaco. Noke vambata uwalo waco toke ku isiavo. Eci va pitila ku
˜ ˜ ˜
Isiavo va popia hati: ‘Tua nola uwalo owu. Kulıhisa nda uwalo
˜
womolove Yosefe.’
Yakoba wa limbuka uwalo waco kuenje wa fetika oku
˜
lila. Eye wa popia hati: ‘Yosefe wa takıliwa locinyama ca
tema.’ Eci oco vamanjaye va vetiya isiavo oku sokolola.
Yakoba wa sumuile calua kuenda wa lila oloneke vialua.
Pole Yosefe ka file. Tu konomuisi eci ca pita la Yosefe
eci a kala Kegito kuna a landisiwile.
Efetikilo 37:1-35.
 YOSEFE WA KAPIWA VOKAYIKE 22

E CI Yosefe a landisiwa Kegito wa kala leci ci soka 17 kanyamo.

Eye wa landisiwile kulume umue o tukuiwa hati, Potifara.
Potifara wa kala mitavaso yakuenje velombe va Soma Fareo Kegito.
Yosefe wa talavaya calua konjo ya Potifara cime caye. Eci Yosefe
˜
a kula cime caye wokundika onjo yaye yosi. Oco he momo lie Yosefe
˜
a kasilili vokayike? Eye wa kapiwa vokayike omo liukai wa cime caye.
˜
Yosefe wa posokele calua kuenje ukai wa cime caye Potifara wa
˜ ˜
yonguile oku lipekela laye. Yosefe ka tavele momo wa kulıhile okuti
˜ ˜
elinga liaco lıvi. Omo liaco, ukai wa potifara wa temele calua kuenje
wa fetika oku kemba ulume waye. Eye wa sapuila ulume waye hati:
‘Yosefe wa seteka oku ndi kuata oco a li pekele lame.’ Potifara wa
tava kuhembi waco kuenje wa kapa Yosefe vokayike.
Kalei kokayike wa limbuka okuti Yosefe wa kala omunu umue uwa.
Kuenje wa kundika peka lia Yosefe olomandekua viosi viovo kayike.
˜
Eci pa pita oloneke vimue, Fareo wa temela akuenje vaye okuti kalei
kovinyu kuenda kalei kolombolo. Kuenje wa va kapa vokayike. Eteke
limue va kalei vaco va lota olonjoi vimue pole ka va kuatele
˜
elomboloko liaco. Noke eci kuaca omele Yosefe wa popia lavo hati:
‘Sapuiliko olonjoi viene.’ Eci vo sapuila olonjoi viaco Yosefe wa
kuatisiwa la Suku kuenje wa va lomboluila elomboloko liaco.
Ku kalei kovinyu, Yosefe wa popia hati: ‘Pokati koloneke vitatu o
tunda vo kayike kuenje Fareo oku tiuwiya vali kupange wove.’ Eye
wamisako vali hati: ‘Eci o tiukila ku Fareo nukule kokuaye oco o ndi
kuatise oku tunda vonjo yilo.’ Ku kalei kolombolo Yosefe wa popia
hati: ‘Pokati koloneke vitatu Fareo oku teta utue wove.’
˜
Eci papita oloneke vitatu ondaka ya Yosefe haico ya telisiwa. Kalei
kolombolo Fareo wo teta utuwe waye kuenje kalei kovinyu wa tunda
vokayike. Wa tiukila vali kupange waye woku vumba soma. Pole ka
˜
lomboluile ku Fareo ovina viatiamela ku Yosefe. Omo liaco, Yosefe
wamamako oku kala vokayike. Efetikilo 39:1-23; 40:1-23.
 OLONJOI VIA FAREO 23

E CI papita anyamo avali Yosefe handi wa kala vokayike. Kalei

kovinyu ya soma ka ivalukile Yosefe. Eteke limue Fareo wa lota
˜
olonjoi vivali vi komohisa. Eye wa saluka calua momo ka kuatele
˜ ˜ ˜
elomboloko liaco. Kulıhisa ndomo eye a pekela. Eci kuaca omele wa
˜
vilikiya olonono viosi viofeka kuenje wa va sapuila ovina viosi eye
˜
a lota. Pole ovo ka va telele oku situlula elomboloko liaco.
Noke kalei kovinyu wa ivaluka Yosefe. Eye wa sapuila Fareo hati:
‘Eci nda kala vokayike, tua kalamo lulume umue okuti wa tu
lomboluila olonjoi vietu.’ Kuenje Fareo wa tuma okupa Yosefe
vokayike.
Fareo wa sapuila Yosefe olonjoi viaye
hati: ‘Tete nda mola olongombe epanduvali
via posoka. Noke nda mola olongombe
epanduvali via kopa. Olongombe epanduvali
vina via kopa via ina olongombe epanduvali
vina via neta.’
‘Vonjoi ya vali, nda mola apunga
epanduvali a pama hao a posoka okuti a ima
kocingenge cimosi. Noke nda mola apunga epanduvali a kupa.
Apunga ana a kupa a ina apunga epanduvali awa hao a pama.’
Yosefe wa sapuila Fareo hati: ‘Olonjoi evi vi lomboloka lika ocina
cimosi. Olongombe epanduvali via neta kuenda apunga epanduvali
a pama, ci lomboloka anyamo epanduvali. Olongombe epanduvali
via kopa kuenda apunga epanduvali a kupa ci lombolokavo anyamo
epanduvali. Vokuenda kuanyamo epanduvali, vofeka Yegito mu
kala okulia kualua. Noke ku kuama anyamo epanduvali onjala.
˜
Noke Yosefe wa sapuila Fareo hati: ‘Nola ulume umue wa
lunguka haeye ukualondunge oco ongolole ovilia viosi vianyamo
elau a laika oku iya. Ovilia viaco vi linga eteku lianyamo epanduvali
elambu ana a laika oku iya oco omanu ka va
ka fe lonjala.’
Fareo wa sanjukilile ondaka yaco. Noke wa
˜
nola Yosefe oco ongolole loku soleka okulia.
Yosefe weya oku linga omunu umue wa velapo
vofeka Yegito.
˜
Eci pa pita anyamo ecelala vokuenda
kuonjala, Yosefe wa mola alume vamue va
˜ ˜ ˜
kala loku iya vofeka Yegito. Ove he wa kulıha
˜
alume vaco? Ovo va kasi eci ci soka ekui!
Isiavo Yakoba. Eye wa va tuma kofeka Yegito
oco va ka lande okulia omo lionjala ya kala vo
Kanana. Yosefe wa limbuka vamanjaye pole ovo ka vo limbukile.
Momo lie? Momo kepuluvi liaco Yosefe wa linga ale ukulu kuenda
wa wala uwalo umue wolosoma.
˜
Yosefe wa sokolola onjoi yina a lotele eci a kala omola. Eye wa
˜ ˜
lotele okuti vamanjaye vo kekamela. Ove he ivaluka ulandu waco?
Yosefe wa limbuka okuti Yehova eye wo tumile kofeka Yegito
kuenda wa ci linga lesunga lialua. Tu konomuisi eci Yosefe a linga.
Efetikilo 41:1-57; 42:1-8; 50:20.
 YOSEFE WA SETEKA VAMANJAYE 24

˜ ˜ ˜
Y OSEFE wa yonguile oku kulıha nda vamanjaye ekui va
˜
pongoloka kovilinga viavo vıvi. Omo liaco, wa popia lavo hati:
‘Ene vulondavululi. Weyilili oku vanja usuke wofeka yetu.’
Ovo vo kumbulula vati: ‘Sio hacoko. Etu tuakuacili. Vosi yetu tu
˜
vamanji. Tua kala ekui la vavali. Kuasula wa siala la tate, pole
ukuavo keko.’
Yosefe wa lilekisa kokuavo ndu okuti ka va kolelele kuenje wa
kuata Simeone wo kapa vokayike. Vakuavo wa va tiuwiya oco va
ka tuale okulia kimbo liavo. Wa va sapuila hati: ‘Eci vu tiuka
neneli manjene kuasula.’
 Eci va tiukila ko Kanana va sapuila isiavo Yakoba ovina viosi va
pita lavio. Yakoba weya oku sumua calua kuenje wa fetika oku lila
˜
loku popia hati: ‘Yosefe keko, Simione layevo wa siala. Omolange
Benjamini ka endi lene.’ Pole eci okulia kuavo kuapua, Yakoba wa
tava okuti Benjamini enda lavo Kegito oku kopa okulia.
Eci va pitila Kegito Yosefe wa mola vamanjaye va kala loku iya.
Eye wa sanjuka calua poku mola Benjamini. Pole pokati kavo
lomue wa limbuka Yosefe momo eye wa kala omunu wa velapo
˜
vofeka. Noke Yosefe wa seteka vamanjaye ekui.
Yosefe wa sapuila ukuenje waye oco a yukise okulia volonjeke
˜ ˜
via vamanjaye. Pole ovo ka va kulıhile okuti vonjeke yamanjavo
Benjamini va kapamo okopo yopalata ya Yosefe. Eci va tunda
vofeka Yosefe wa tuma akuanje vaye oco va va landule. Eci akuenje
va va sanga va pula hati: ‘Nye wa nyaneli okopo yopalata ya cime
cetu?’
Ovo va kumbulula hati: ‘Etu ka tua nyanele okopo. Nda umue
pokati ketu wa sangiwa lokopo yaco a fe.’
Noke akuenje va fetika oku sandiliya volonjeke viavo kuenje
okopo yaco va yi sanga vonjeke ya Benjamini. Akuenje va popia
lavo hati: ‘Vosi yene ci tava oku enda pole Benjamini enda letu.’
Nye ovo va linga?
Vosi yavo va tiukila ku Yosefe Kegito la Benjamini. Yosefe wa
sapuila vamanjaye hati: ‘Ene tiukili kimbo pole Benjamini o siala
lame kuenje o linga upika wange.’
Yuda wa fetika oku popia hati: ‘Ame nda ndi tiukila ku tate
pole manjange o siala, isia yange oka fa momo eye u sole calua.
Citava okuti ame ndi kala upika wove kuenje manjange o tiukila
kimbo.’
Yosefe wa limbuka okuti vamanjaye va pongoloka kovituwa
˜
viavo vıvi. Kaliye tu konomuisi eci Yosefe a linga.
Efetikilo 42:9-38; 43:1-34; 44:1-34.
EPATA LIA YAKOBA LIA ILUKILA KEGITO 25

˜
Y OSEFE ka telele vali oku kandangiya utima waye kuenje wa
sapuila akuenje vaye oco vo tunde. Osimbu a kala lika la
vamanjaye wa fetika oku lila calua. Eci a kala loku lila, vamanjaye
˜ ˜
va yokoka momo ka va kulıhile esunga liaco. Noke wa va sapuila
hati: ‘Ame Yosefe. Tate yange o kasi lomuenyo?’
Eci Yosefe a lisitulula, vamanjaye va saluka kuenje lomue pokati
˜
kavo wa kuata utoi woku vangula cimue. Kuenje eye wa popia hati:
‘Kokeli ocipepi.’ Noke wa va sapuila hati: ‘Ame manjene Yosefe,
una wa landisili Kegito.’
˜ ˜
Yosefe wamisako loku popia hati: ‘Ko ka litemeli no omo wa
ndandisili kulo; momo Suku wa numa oku livanga kovaso yene oku
popela ovimuenyo. Fareo wa ndi kapa komangu ya velapo vofeka
yilo. Cilo tiukili ku tate ko sapuili ovina evi viosi. U sapuili oco eye
a kale kulo.’
 Noke Yosefe wa sipula vamanjaye vosi loku lila. Eci Fareo a yeva
okuti vamanji va Yosefe veya, wa popia la Yosefe hati: ‘Sapuila
vamanjove hati, Tuiki ovimbulu viene, katuki, kuendi kopilili
isiene lapata ene, enjui kulo. Ndu wihi eci ca velapo covofeka
Yegito.’
˜ ˜
Ovo va pokola kondaka yaco. Kulıhisa ndomo Yosefe a kasi oku
lama isiaye eci a pitila vofeka Yegito lepata liaye liosi.
Epata lia Yokoba lia kala linene calua. Eci va ilukila Kegito, vosi
˜
yavo va kala eci ci soka akui epanduvali komanu oku kongelamo
˜ ˜
Yokoba lomala vaye kuenda olonekulu viaye. Akai kuenda apika ka
va tendiwile. Ovo veya oku tukuiwa hati va Isareli momo Suku
wa pongoluile onduko ya Yakoba. Va Isareli va
kala omanu vamue va likasi kovaso a Yehova. Tu
konomuisi ulandu waco.
Efetikilo 45:1-28; 46:1-27.
YOVI WA LEKISA EKOLELO KU SUKU 26
˜
VE he o kuete ohenda lomunu o kasi ndeti oku vela? Onduko
O ˜ ˜
yaye Yovi kuenda eye o kasi lukai waye. Nye ukai waco a
kasi loku sapuila Yovi? Eye o
kasi loku sapuila Yovi hati:
˜
‘Sinala Suku yove oco o fe.’
Tu konomuisi esunga lieci
˜
ukai waco a popela olondaka
evi. Tu konomuisivo esunga
lieci Yovi a talela ohali.
Yovi wa kala ulume umue
ukuesunga haeye wa enda
loku pokola ku Yehova.
Eye wa kala kofeka yo Usi
ocipepi lofeka yo Kanana.
Yehova wa solele calua Yovi.
Pole kua kala umue wa
˜
suvukile Yovi. Ove he wa
˜ ˜
kulıha omunu waco?
˜
Omunu waco Satana Eliapu. Satana eye ungelo uvi wa suvukile
˜
Yehova. Eye wa kuata ulono woku vetiya Adama la Heva oco va lueye
ocihandeleko ca Suku. Omo liaco, wa simile okuti o pondola oku ci linga
˜ ˜
lomanu vosi. Pole ka ci telele. Etu tua lilongisa eci catiamela komanu
˜ ˜ ˜ ˜
valua alume lakai vakuekolelo. Vanami ove wa kulıha?
Noke yokufa kua Yakoba la Yosefe kofeka Yegito, Yovi eye lika wa kala
omunu ukuesunga kovaso a Yehova. Yehova wa yonguile oku vetiya
˜
Satana oku limbuka okuti eye ka tela oku vetiyila omanu vosi koku linga
˜
eci cıvi. Eye wo sapuila hati: ‘Wa limbuka ukuenje wange Yovi okuti
ukuesunga?’
Satana wa kumbulula Yehova hati: ‘Yovi o kasi loku lekisa ekolelo omo
˜ ˜
liasumuluho a tambula kokuove kuenje eye o kuete ovina vialua viwa.
˜
Pole nda ove wo upa ovina viaco, eye oku sinala.’
Yehova wa popia la Satana hati: ‘Kuende upa ovina viosi via Yovi.
 ˜
Linga ovina viosi vıvi o yongola kokuaye oco tu limbuke nda eye o ndi
˜
sinala. Pole ku ko ponde.’
Tete Satana wa vetiya omanu oku nyana oviunda violongombe
lolongamelo kuenda oku ponda olomeme viosi via Yovi. Noke wa ponda
˜ ˜ ˜
locipepe cinene omala valume lomala vafeko va Yovi va soka ekui. Oku
˜
sulako Satana wa veta Yovi luvei umue uvi. Yovi wa tala ohali yalua. Eli
˜ ˜
olio esunga lieci ukai waye a popela hati: ‘Sinala Suku oco o fe.’ Pole Yovi
ka tavele kondaka yaco. Handi vali, akamba vaye vatatu veyavo oku popia
˜
okuti wa kala loku tala ohali omo liovina vıvi a lingaile. Pole Yovi
wamamako lekolelo liaye.
˜ ˜
Yehova wa sanjukile calua kuenje noke weya oku sumuluisa Yovi
ndomo o ci lete vociluvialuvia cilo. Yehova wo sakula okuvela kuaye. Yovi
˜ ˜
weya oku kuata vali ekui komala va posoka. Eye weyavo oku kuata
oviunda vialua violongombe lolomeme kuenda olongamelo okuti vina a
kuatele tete vi sule.
˜
Anga he ove okamamako oku lekisa ekolelo ku Yehova ndeci Yovi a
˜ ˜
linga? Nda wa ci linga, Yehova o ka ku sumuluisa. Ove oka kala otembo
ka yi pui voluali luokaliye. Yovi 1:1-22; 2:1-13; 42:10-17.
 ˜
OSOMA YIMUE YIVI YA VIALELE KEGITO 27

LUME ava o lete ndeti, va kasi loku kisika omanu oco va

A talavaye. Tala ulume u o kasi ndeti loku veta vakuavo! Omanu
va kasi loku vetiwa ndeti, epata lia Yakoba vana veya oku tukuiwa
hati, va Isareli. Va Egito ovo va kasi loku kangisa ndeti vakuavo. Va
Isareli veya oku linga apika kofeka Yegito. Ndamupi ca pita?
Ocili okuti, epata lia Yakoba lia kala Kegito vokuenda kuanyamo
alua lombembua. Soma Fareo wa kapele Yosefe komangu ya velapo
Kegito. Pole eci Fareo a fa vofeka Yegito mua viala osoma yikuavo
okuti ya suvukile va Isareli.
Osoma yaco yeya oku kapa va Isareli kupika. Alume vana va tema
˜
haivo olongangala, wa va ıha ovikele vioku lava va Isareli. Ovo va
˜
kisika va Isareli oku linga upange wa tıla woku tunga olonjo vio
vaimbo a Fareo. Pole va Isareli va amamako loku licita. Noke va
Egito va fetika oku kuatela usumba va Isareli. Momo va Isareli va
luile calua haivo va pama.
˜ ˜ ˜ ˜
Ove he wa kulıha eci Fareo a linga? Eye wa sapuila akai vana va
˜ ˜
enda oku citisa akai va Isareli hati: ‘Pondi omala vosi valume
˜
va citiwa.’ Pole akai vaco omo liesunga liavo, ka va pokuile
kocihandeleko ca soma.

Noke Fareo wa eca ocihandeleko komanu vaye vosi, hati: ‘Pondi

˜ ˜ ˜
omola wosi ulume ocitiwa pokati ka va Isareli. Te lika omala vakai
˜
ovo lika ka ci tava oku pondiwa.’ Eci ca kala ocihandeleko cimue cıvi.
˜ ˜
Tu konomuisi ndomo onana yimue ya puluka. Etundilo 1:6-22.
 NDOMO MOSE A POPELIWA 28
˜ ˜ ˜ ˜
ULIHISA onana yi kasi ndeti loku lila. Oyo yi kasi loku kuata
K ˜ ˜
kumuine wufeko u. Onduko yonana yaco, Mose. Ufeko wa
˜
posoka ndeti, omola a Fareo soma Yegito.
˜ ˜
Ina ya Mose ka yonguile okuti onana yaye yi pondiwa la va
˜ ˜ ˜ ˜
Egito. Omo liaco, wa soleka onana yaye toke eci ya telisa olosai
˜ ˜ ˜ ˜
vitatu. Pole eye wa kulıhile okuti eteke limue onana yaco yi ka
kuatiwa.
˜
Eye wa nyanula ohumba yimue kuenda wa yi sitika ciwa oco ka
˜
mu ka inile ovava. Noke wa tikula Mose wokapa vohumba yaco
˜ ˜
kuenje wa yi soleka voloneva konele Yolui Nilu. Miriama mukai wa
˜
Mose, wa talama ocipala oku lavulula nda kuli cimue cu senga.
˜ ˜
Vokuenda kuoloneke vimue, omola a Fareo ukai wa lokila kolui
˜
Nilu oku yua. Kuenje wa mola ohumba voloneva. Noke wa vilikiya
˜
afeko vaye hati: ‘Neneli ohumba oyo.’ Eci omola a Fareo a tuvula
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
vohumba yaco, wa mola onana yimue ya posoka. Onana yaco ya
fetika oku lila kuenje wa yi kuatela ohenda. Eye ka yonguile okuti
˜ ˜
onana yaco yi pondiwa.
˜ ˜
Noke Miriama weya. Kulıhisa Miriama vociluvialuvia eci.
˜
Miriama wa popia lomola a Fareo hati: ‘Citava okuti ngenda ha ku
˜ ˜ ˜
kovongela ukai umue u Isareli oco a ku nyamisileko onana eyi?’
Eye wo kumbulula hati, ‘kuende.’
Miriama wa enda kuenje wa kovonga inaye. Eci ina ya Mose eya,
˜ ˜ ˜
omola a Fareo wa popia laye hati: ‘Ambata onana eyi, ko nyamisile
kuenje ndi ku feta.’
˜ ˜
Omo liaco, ina ya Mose wa tekula omolaye muele. Eci Mose a
˜ ˜
kula, wa tualiwa komola ukai wa Fareo. Kuenje eye wo tekula
˜
ndomolaye. Owu owo ulandu wa Mose ndomo a kulila konjo ya
Fareo. Etundilo 2:1-10.
 ESUNGA LIECI MOSE A TILILA 29

˜ ˜ ˜
T ALA ndomo Mose a kasi oku tila vofeka Yegito. Ove he wa kulıha
ulume oyongola oku u kuata ndeti? Eye oyongola oku u kuata oco
˜ ˜
o ponde. Momo lie? Tu kulıhisi ulandu waco.
Mose wa kulila konjo ya Fareo soma Yegito. Eye weya oku kala
˜ ˜
ulume umue ukualondunge haiye wa velapo. Mose wa kulıhile okuti
˜ ˜
eye ka tiamelele kepata lia va Egito. Eye wa tiamelele kepata lia va
Isareli vana va kala apika.
˜ ˜
Eteke limue Mose eci a kuata ci soka akui akuala kanyamo,
˜ ˜
wa enda oku ka kulıhisa ndomo va
Isareli va kala loku tatiwa. Mose wa
limbuka okuti, va Isareli va kala loku
˜
tatiwa lavi. Eye wa mola ulume umue
u Egito wa kala loku tipula umue u
Isareli. Kuenje wa vanja oku loku. Eci
a limbuka okuti ka kua kaile omunu
umue, wa tipula ulume waco u Egito
toke a fa. Noke wa lembikila etimba
liaye veseke.
˜
Komele yikuavo, Mose wa enda
˜ ˜
vali oku kulıhisa va Isareli. Eye wa
yonguile oku kuatisa va Isareli oco
ka va ka linge vali apika. Noke wa mola
alume vavali va Isareli va kala oku
liyaka. Kuenje wa pulisa una wa tipula
ukuavo hati: ‘Nye wa tipuila ukuene?’
Ulume waco wa kumbulula Mose hati: ‘Helie wa ku kapa ndosoma
˜
pokati ketu ale onganji yetu? Anga he oyongola oku njipaya ndeci wa
ipaya ulume una u Egito?’
Kuenje Mose wa fetika oku kuata usumba. Eye wa limbuka okuti
omanu va yeva ovina a linga lulume una u Egito. Eci Fareo a ci yeva,
wa tuma alume oco va ponde Mose. Eli olio esunga lieci Mose a tilila
oku tunda vofeka Yegito.
Eci Mose a tunda Kegito, wa enda toke kofeka ya Midiane. Eci a
pitila kofeka yaco wa sanga epata lia Yetiro kuenje wa kuela umue
˜ ˜ ˜
pokati komala vaye vakai. Onduko yukai waco Cipora. Mose wa kala
lupange woku lisa olomeme via Yetiro. Eye wa kala kofeka ya
˜ ˜ ˜ ˜
Midiane ci soka akui akuala kanyamo. Noke wa telisa eci ci soka akui
˜
ecelala kanyamo. Eteke limue Mose eci a kala loku lisa olomeme via
˜
Yetiro, wa mola ocina cimue ci komohisa. Ocina caco ceya oku
˜ ˜ ˜
pongolola omuenyo waye. Tuvula kemela likuavo oco o kulıhise ocina
caco. Etundilo 2:11-25; Ovilinga 7:22-29.
OCISAPA CA TAIMA 30

M OSE wa enda toke komunda

Horeve oku ka lisa olomeme.
Eci a kala loku lisa olomeme, wa mola
ocisapa ca kala loku taima pole ka ca
kaile loku pia.
Mose wa popia hati: ‘Eci ndeti
owima. Mambukilako oco ha ci tale.’
Eci a pitila ocipepi, vocisapa mua
tunda ondaka ya popia hati: ‘Ku
ka pitile kulo. Lula olohaku viove
momo apa o kasi ndeti pa kola.’
Yehova eye wa kala oku vangula laye
vonduko yungelo. Kuenje Mose wa
tuvika ocipala caye posi.
Suku wo sapuila hati: ‘Nda mola
ohali yomanu vange va kasi Kegito.
Ngenda ndi ka va yovola. Oco linga
hu tume oco o songuile omanu
vange oku tunda Kegito.’ Yehova
wa yonguile oku tuala omanu vaye
vofeka yo Kanana.
Mose wa popia hati: ‘Ame si
cimueko. Ndamupi ndi pondola oku
linga ocina eci? Ci tava okuti ngenda.
Pole nda va Isareli va ndi pula
hati, Helie wa kutuma, nye ndi va
sapuila?’
Suku wo kumbulula okuti ka
popie ndoco: ‘YEHOVA, Suku
ya Avirahama la Isake kuenda
Yakoba, eye wa numa kokuene.’ Va
sapuila okuti: ‘Eyi oyo yi linga
onduko yange otembo ka yi pui.’
Mose wa pula vali hati: ‘Ci tava
okuti pamue ka va tava kondaka
yange.’
Suku wo pula hati, ‘nye ci kasi
ndeti peka liove?’
Mose wa kumbulula hati:
‘Ombueti.’
Suku wo sapuila hati, ‘Yimba
posi.’ Eci Mose a yimba posi ya
˜
pongoloka onyoha. Noke Yehova
wa lekisa Mose ocikomo cikuavo.
Eye wo sapuila hati: ‘Kapa eka
liove vonete.’ Eci Mose a katula
eka liaye lia linga ndocikokoto.
Eka liaye lia kala lovilundu. Noke
Yehova wa eca unene ku Mose
woku linga ocikomo catatu. Kuenje
Yehova wo sapuila hati: ‘Eci oka
linga ovikomo evi, va Isareli va ka
tava okuti ame nda ku tuma.’
Noke Mose wa tiukila konjo
yaye kuenje wa popia la Yetiro
hati: ‘Ngenda kepata liange
˜ ˜
kofeka Yegito oco ha kulıhise
ndomo va kasi.’ Yetiro wa popia
laye hati: Kuende lombembua.
Kuenje Mose wa tiukila Kegito.
Etundilo 3:1-22; 4:1-20.
 MOSE LA ARONE VA ENDA KU FAREO 31

E CI Mose a tiukila Kegito wa sapuila manjaye Arone ovina viosi

˜
viatimela kovikomo. Mose la Arone va lekisa ovikomo viaco ku
va Isareli kuenje omanu vosi va limbuka okuti Yehova wa kala
kumue lavo.
Noke Mose la Arone va enda ku Fareo. Ovo va popia laye hati:
˜
‘Yehova Suku ya Isareli wa popia hati, “A ece omala vange, va ende,
va ka ndingile ofesta vekalasoko.” Pole Fareo wa kumbulula hati:
˜ ˜
‘Yehova sio kulıhile. Oku eca va Isareli si kuatako.’
˜
Fareo wa temele calua momo va Isareli va yonguile oku kuata
otembo yoku fendela Yehova. Noke wa kisika va Isareli oku linga
˜
upange walua. Kuenje va Isareli va temelavo Mose omo liohali yavo.
Omo liaco, Mose weya oku sumua calua. Yehova wa sapuila Mose
hati, ‘ku ka yokoke. Ndi kisika Fareo oku eca omanu vange.’
Mose la Arone va tiukila vali ku Fareo oku ka vangula laye. Noke
va linga ocikomo kovaso aye. Arone wa imba ombueti yaye posi
˜ ˜
kovaso a Fareo kuenje ya linga onyoha yinene. Olonono via Fareo
˜
via imbavo posi olombueti viavo kuenje via lingavo olonyoha. Pole
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
onyoha ya Arone ya ina olonyoha violonono. Ndano muele lovikomo
viaco, Fareo ka tavele oku eca va Isareli.
˜ ˜ ˜
Yehova weya oku eca elongiso ku Fareo. Ove he wa kulıha ndomo
˜
eye a ci linga? Yehova wa tuma eci ci soka ekui kafengi anene
vofeka Yegito.
Noke liovikomo vialua, Fareo wa tuma oku vilikiya Mose kuenje
wa popia laye hati: ‘Imula afengi ava kuenje ngeca va Isareli.’ Pole
eci afengi a tepuluka, Fareo wa li tiukamo. Eye ka tavele oku eca
˜
va Isareli. Noke liafengi ekui, Fareo wa eca va Isareli.
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
Ove he wa kulıha afengi aco ekui? Tuvula kemela li kuavo oco o
˜ ˜
kulıhe afengi vaco. Etundilo 4:27-31; 5:1-23; 6:1-13, 26-30; 7:1-13.
 ˜
EKUI LIAFENGI 32
˜ ˜
ULIHISA vociluvialuvia cilo afengi
K Yehova a tuma vofeka Yegito.
˜
Ndomo ci moleha vociluvialuvia eci ca
tete, Arone o kasi loku veta ombueti
yaye kilu liovava. Onduko yolui luaco,
Nilu. Eci eye a veta ombueti yaye kilu
liovava, ovava osi a pongoloka osonde
˜
kuenje olosi viosi via kalamo via fa.
Kuenda volui mua fetika oku tunda
˜
elemba lıvi.
Noke Yehova wa tuma anonga oku
tunda Volui Nilu. Anonga aco a
lamanela toke vofeka yosi Yegito. A
lamanela volofolono viavo, vovimanda
vioku panga olombolo kuenda volohondo
viavo vioku pekela. Eci anonga aco a fa,
˜
ofeka yosi Yegito yeyuka elemba lıvi.
Noke Arone wa veta ombueti yaye
posi kuenje oneketela yosi ya pongoloka
olona. Olona ovio via kala efengi lia tatu
vofeka Yegito.
Afengi aco eya oku veta lika va Egito
˜
okuti va Isareli havoko. Efengi lia kuala
˜
lia kala olonyi okuti via inila toke
˜
kolonjo viosi via va Egito. Efengi lia talo
lia veta lika ovinyama. Ovinyama via va
Egito olomeme lolohombo, viosi via fa.
Noke Mose la Arone va tikula etiko
kuenje va li waya vilu. Etiko liaco lia
kokela omanu ovipumbu lovisimbimbi
kumosi lovinyama. Eli olio lia kala
efengi liepandu.
˜
Noke liovina evi, Mose woluıla ovaka
aye kilu kuenje Yehova wa tuma
˜
ocilemılo lociwe. Ociwe caco ka ca la pita
handi vofeka Yegito.
Yehova weya oku tuma efengi
˜
liecelala. Efengi liaco lia kala apange.
Vofeka Yegito ka mua la pita afengi aco.
Apange aco eya okulia ovina viosi via
supa kociwe.
Efengi lieceya lia kala owelema.
Vofeka Yegito mua kala owelema
vokuenda kueci ci soka oloneke vitatu.
Pole va Isareli va kuata ocinyi.
Noke Suku wa sapuila omanu vaye
oco va nyile osonde yo kahombo ale yo
kameme kovikuli viapito avo. Ungelo
wa Suku wa pita kolonjo viosi via
va Egito. Eci a mola osonde kovikuli
˜
violonjo via va Isareli, eye ka inilile oku
˜
ponda olonunulu viavo. Pole, volonjo
viosi ka mua kaile osonde, ungelo wa
˜
Suku wa ponda olonunulu viosi ci kale
viomanu ci kale viovinyama. Eli olio lia
˜
kala efengi liekui.
Noke liefengi eli, Fareo wa sapuila va
Isareli oco va tunde vofeka yaye. Vuteke
waco haico va Isareli va tunda vofeka
Yegito kuenje va fetika ungende wavo.
Etundilo kocipama 7 toke 12.
 CECI VA ISARELI VA YOKA 33
OKALUNGA KAKUSUKA
˜ ˜
ULIHISA ocina eci. Mose o kasi loku imba ombueti yaye kilu
K liovava Vokalunga Kakusuka. Eye o kasi kumosi la va Isareli.
Pole Fareo lolohoka viaye, va kasi loku fila Vokalunga kaco. Tu
konomuisi ndomo ca pita.
˜
Etu tua lilongisa okuti Yehova wa tumıle vofeka Yegito eci ci
˜
soka ekui kafengi. Noke liafengi aco, Fareo wa sapuila va Isareli
oco va tunde vofeka yaco. Va Isareli va kala eci ci soka ovita
˜ ˜ ˜
epandu kolohulukai pole akai lomala ka va tendiwile. Kua kalavo
˜
owini ukuavo womanu va tavele ku Yehova kuenje va kuama va
Isareli. Ovo vambata oviunda viavo violomeme lolohombo kuenda
olongombe.
Osimbu handi ka va tundile vofeka, va Isareli va pinga ku va Egito
uwalo, ulu, kuenda opalata. Omo okuti va Egito va kuata usumba wa
fengi a sulako, ovo veya oku eca cosi va Isareli va pinga.
˜
Noke lioloneke vimue, va Isareli va pitıla Kokalunga Kakusuka
kuenje va puyuka. Vokuenda kuotembo yimue yitito Fareo lomanu
vaye va fetika oku livela omo lioku eca va Isareli. Ovo va popia hati,
‘nye tua linga ndeti oku eca va Isareli okuti ka va tu vumbi vali?’
˜
Fareo weya oku li tiukamo. Wa pongiya lonjanga akalu ovita
kuenda olohoka viaye. Noke wa fetika oku landula va Isareli leci ci
˜ ˜
soka 600 kakalu ovita kuenda akalu vosi va kala Vegito.
 Eci va Isareli va mola Fareo lolohoka viaye, va fetika oku kuata
usumba. Ka va kuatele vali epuluvi lioku tila. Ovo va kala pokati
Kokalunga kuenje va Egito va kala loku iya konyima yavo. Pole
Yehova wa kapa elende limue pokati komanu vaye la va Egito. Omo
liaco, va Egito ka va kuatele epondolo lioku mola va Isareli oco va
va kundule.
Yehova wa sapuila Mose oco a imbe ombueti yaye kilu liovava
Okalunga ka Kusuka. Eci Mose a imba ombueti yaye kilu liovava,
Yehova wa nena ofela yalua. Kuenje ovava o vokalunga a litepa
pokati.
Va Isareli va fetika oku yoka o kalunga posi ya kukuta. Omo okuti
˜
va kala owini walua lovinyama viavo, poku yoka okalunga va pita
eci ci soka owola yimosi. Noke va Egito va fetika oku mola va
Isareli. Kuenje va wila vokalunga.
˜
Eci va wila vokalunga, Yehova wo pako alola akalu avo okuti va
enda lovitangi. Noke va fetika oku kuata usumba walua kuenje va
popia hati: ‘Tu tili va Isareli, momo Yehova o kasi oku va kuatisa
oku yaka letu.’ Pole ka kua kaile vali otembo.
Ndomo wa ci mola vociluvialuvia, eci oco Mose a linga.
Momo Yehova wo sapuila hati veta ombueti yove kilu Liokalunga
Kakusuka. Eci Mose a veta ombueti yaye kilu liokalunga, ovava a
˜
likongela pamosi. Kuenje va Egito lakalu kuenda olohoka viavo, va
takata vokalunga. Lomue wa supapo!
Va Isareli veya oku kuata esanju lialua omo lieyovo liaco! Ovo
veya oku imba ocisungo colupandu ku Yehova hati: ‘Yehova wa
yula. Okavalu lomanu va endelako wa va imba vokalunga.’ Miriama
˜ ˜
manji a Mose wa tikula onoma yaye kuenje akai vakuavo vokuamavo
˜
lolonoma viavo. Osimbu va kala loku piluka omo liesanju, va imba
ocisungo cimuamue hati: ‘Yehova wa yula. Okavalu lomanu va
endelako, wa va imba vokalunga.’ Etundilo kocipama 12 toke 15.
 ONEPA YATATU

Tunde Koku Yovuiwa Kua va Isareli

Kegito Toke Kosoma Yavo Yatete
Mose wa songuila va Isareli oku tunda Kegito toke
Komunda Sinai. Komunda yaco oko Suku a ecela
ovihandeleko kokuavo. Noke Mose wa tuma eci ci soka
˜ ˜ ˜
ekui kalume kalume vavali oco va ka kulıhise ofeka
˜
ya Kanana. Pole ci soka ekuı pokati kalume vaco
˜ ˜
va nena ulandu umue uvi. Omo liulandu waco uvi, va
Isareli va fetika oku kuata onjongole yoku tiukila
Kegito. Ovo ka va kuatele ekolelo ku Suku. Omo liaco,
Yehova wa va kangisa poku ecelela okuti va pita eci ci
soka 40 kanyamo vekalasoko.
˜
Noke Yehova wa nola Yehosua oco a songuile va
Isareli vofeka yo Kanana. Oco va kuatisiwe poku
tambula ofeka yaco, Yehova wa linga ovikomo vialua.
˜
Yehova wa talamisa ovava Ovolui Yordao, wa kupula
ovimbaka viofeka yo Yeriko. Kuenda, wa talamisavo
ekumbi vokuenda kueteke liosi. Noke lianyamo epandu,
va Isareli va tambula ofeka ya Kanana.
Oku fetikila ku Yehosua, va Isareli va vialiwile
lolonganji eci ci soka 356 kanyamo. Etu tu pondola oku
˜
lilongisa eci catiamela kolonganji viaco oku pisa ku
Baraka, Gideone, Yefita, Samisone kuenda Samuele.
˜ ˜
Tu pondolavo oku lilongisa eci catiamela kakai vamue
ndeci, Rahava, Devora, Yaele, Ruti, Naomi kuenda
Delila. Onepa eyi YATATU yi lombolola ulandu wa
˜
pita vokuenda kueci ci soka 396 kanyamo watiamela
komanu vaco.
 OKULIA KUMUE KUOKALIYE 34

˜ ˜ ˜
NGA he ove o tela oku lombolola eci omanu va kasi loku nola
A ˜
ndeti posi? Ovo va kasi loku nola ocina cimue ca setahala ovasa
a yela. Pole ci tava oku ci lia.
˜

˜ ˜
Otembo yaco tunde eci va Isareli va tunda Kegito, papita no osai
yimosi. Ovo va kala vekalosoko. Omo okuti ka va kuatele okulia va
˜ ˜ ˜
fetika oku lisiosiola hati: ‘Hıse nda Yehova wa tu pondelele Kegito.
Momo tua kuata okulia kualua.’
Noke Yehova wa popia hati: ‘Ndi nena okulia ku tunda kilu.’ Haico
˜
Yehova a linga. Eci kuaca omele va Isareli va mola posi ovina vimue
vi yela ndocikokoto. Kuenje va fetika oku lipula pokati vati: ‘Eci
nye?’
Mose wa popia hati: ‘Oku oko okulia Yehova a eca kokuene.’ Noke
omanu va tukula okulia kuaco hati, OMANA. Omana yaco ya lisoka
ndakende owiki.
˜
Mose wa sapuila va Isareli hati: ‘Omunu omunu a nole lika eci a
˜ ˜ ˜
tela okulia.’ Ovo va enda loku ci linga omele lamele. Pole eci utanya
utua, omana yaco ya enda loku yenguluka.
Mose wa sapuila vali omanu hati: ‘Lomue ka ka soleke o mana
yoku lia eteke likuavo.’ Pole omanu vamue ka va pokuile kondaka
˜ ˜ ˜ ˜
yaco. Ove he wa kulıha eci ceya oku pita? Eci kuaca omele omana
˜ ˜
yina va solekele ya tunda ovanyo kuenje ya fetika oku leha lavi.
Pole kua kala eteke limue vosemana Yehova a va sapuilile okuti
ci tava oku seleka omana yeteke likuavo. Eteke liaco eteke liepandu
vosemana. Yehova wa va sapuilile okuti ci tava oku seleka omana
yokulia keteke liepanduvali. Momo keteke liaco, ka ku kala omana.
Keteke liepanduvali omana yaco ka ya endaile loku vola. Eci oco ca
kala ocikomo cikuavo.
Vokuenda kuanyamo va Isareli va kala vekalasoko, Yehova wa va
tekula lomana yaco. Etundilo 16:1-36; Atendelo 11:7-9; Yehosua 5:10-12.
 YEHOVA WA ECA 35
OVIHANDELEKO
KU VA ISARELI
˜
E CI papita olosai vivali tunde
eci va tunda Kegito, va Isareli
va pitila Komunda Sinai. Komunda
yaco ku tukuiwavo hati ko Horeve.
˜
Kocitumalo caco oko Yehova a
vanguila la Mose vocisapa ca
taima. Kuenje va Isareli oko va
kala otembo yimue.
˜
Osimbu omanu va kala loku talamela, Mose wa lamanela komunda.
Kilu liomunda Yehova wa sapuila Mose ocipango caye. Eye wa
yonguile okuti va Isareli va pokola Kokuaye oco va linge omanu vaye
va kola. Eci Mose a loka komunda, wa sapuila omanu ovina viosi
Yehova o sapuila. Kuenje va Isareli va kumbulula okuti va ka
amamako oku pokola ku Yehova oco va linge omanu vaye.
˜
Yehova wa linga ocina cimue ci komohisa. Omunda Sinai ya fetika
oku tunda owisi. Kua kalavo ovilemilo kuenda oviliakulo. Noke wa
sapuila omanu hati: ‘Ame ndi Yehova Suku yene nda ku pi vofeka
˜
Yegito.’ Kuenje wa va ıha ocihandeleko hati: ‘Ku ka fendele olosuku
˜
vini te ame.’
Yehova wa eca vali ku va Isareli ci soka ovihandeleko ecea. Omanu
va fetika oku kuata usumba walua kuenje va sapuila Mose hati:
‘Popia letu ove, Suku ka ka popie letu sanga tu fa.’
Noke Yehova wa popia la Mose hati: ‘Lamana kulo komunda. Enju
˜
kokuange. Ndi ku ıha itale vivali viovawe vi kuete ovihandeleko nda
soneha oku vi longisa omanu.’ Mose wa tiukila vali komunda. Eye
˜ ˜
wa kala komunda yaco eci ci soka akui akuala koloneke.
 Yehova wa eca ovihandeleko vialua komanu vaye. Mose wa soneha
ovihandeleko viaco. Suku wa ecavo itale vivali viovawe. Vovawe aco,
˜
Suku wa sonehamo ovihandeleko ekui vina a sapuila omanu vosi.
˜
Ovihandeleko viaco via tukuiwa hati, Ekui Liovihandeleko.
˜
Ekui liaco Liovihandeleko, via kuata esilivilo liocili. Pole kua
kalavo ovihandeleko vikuavo Suku a ecele ku va Isareli. Vimue
pokati kovihandeleko viaco vievi: ‘Sola Yehova Suku yove lutima
wove wosi, lomuenyo wove wosi, longusu yove yosi.’ Ocihandeleko
˜
cikuavo ceci: ‘Sola u o lisungue love ndeci o lisole ove muele.’ Yesu
˜
Kristu omola a Suku wa lombolola okuti ovihandeleko evi vivali, ovio
vinene Yehova a ecele komanu vaye va Isareli. Noke tu ka lilongisa
˜ ˜
ovina vialua viatiamela Komola a Suku kuenda elongiso liaye.
Etundilo 19:1-25; 20:1-21; 24:12-18; 31:18; Esinumuilo
6:4-6; Ovisila 19:18; Mateo 22:36-40.
 ˜ ˜
OCINUMANUMA CONGOMBE 36
˜ ˜
ULIHISA eci omanu va kasi loku linga ndeti! Ovo va kasi loku
K ˜ ˜
fendela ocinumanuma congombe. Momo lie?
Eci Mose a kala komunda okatembo kamue, omanu va fetika oku
˜ ˜
popia hati: ‘Ka tua kulıhile eci ci kasi loku pita la Mose. Tu tungi osuku
yimue yi tu songuila oku tunda vofeka yilo.’
Arone manji a Mose wa tava kondaka yaco. Wa sapuila omanu hati:
˜ ˜ ˜
‘Upi ovingelengele viulu vi kasi kovatuı ene, vineni kokuange.’ Eci va
˜ ˜
nena ovingelengele viaco, Arone wa vi yengulula kuenje wa tunga lavio
˜ ˜
ocinumanuma congombe. Noke va Isareli va fetika oku popia hati: ‘U

eye Suku yetu wa tu upa vofeka Yegito.’ Ovo va linga ofesta yimue
˜ ˜
yinene kuenje va fendela ocinumanuma caco.
Eci Yehova a mola ovina viaco, weya oku tema calua kuenje wa
sapuila Mose hati: ‘Yayulako loka. Momo omanu va kasi loku linga eci
˜ ˜ ˜
cıvi. Va yapuka vovihandeleko viange kuenje va li tungila ocinumanuma
culu.’
 Mose wa loka komunda yaco lonjanga yalua. Eci a
pitila ocipepi, wa mola ovilinga viaco via va Isareli.
Omanu va kala loku imba kuenda oku piluka loku
˜ ˜ ˜ ˜
nuala nuala kocinumanuma caco. Mose weya oku
tema calua. Wa kupuila posi ovawe ovihandeleko
˜ ˜ ˜
kuenje a tetoka. Noke wa nyanula ocinumanuma caco
culu kuenje wa ci yengulula. Wa ci
keleketa ndosema.

Ocili okuti, va Isareli va linga ocina cimue ka ca sungulukile. Mose

wa sapuila alume vamue oco va kuate volosipata viavo. Wa popia lavo
˜ ˜
hati: ‘Pondi omanu vosi va fendela ocinumanuma.’ Alume vaco va ponda
eci ci soka 3.000 komanu. Ovina evi vi lekisa okuti tu sukila lika oku
fendela Yehova kuenda oku yuvula oku fendela olosuku viesanda.
Etundilo 32:1-35.
OMBALAKA YOKU FENDELA YEHOVA 37

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha eci ci kasi ndeti loku
O tungiwa? Ocina caco, ombalaka yoku
fendela Yehova. Ombalaka yaco yi tukuiwavo
hati, otavernakulu. Va Isareli va tungile
ombalaka yaco eci va tunda Kegito okuti otembo yaco papita ale
unyamo umosi. Helie wa va tuma oku tunga ombalaka yaco?
Yehova eye wa va tumile oku yi tunga. Eci Mose a kala
Komunda, Yehova wo sapuila ndomo a pondola oku tunga
ombalaka yaco. Eye wa sapuila Mose oco ombalaka yaco yi tungiwe
lonjila yimue okuti ci leluka oku yi pangulula kuenda oku yi panga
vali. Omo liaco, eci va Isareli va tunda vekalasoko, vambata
ombalaka yaco.
Nda wa vanja vokati kombalaka yaco, muli ohondo yimue
yitito. Vohondo yaco muli ocikasia. Ocikasia caco ci tukuiwa hati,
ocikasia covisila. Kavindi ocikasia caco, kuli ovangelo vavali
va keruvi okuti va tungiwa lulu. Noke Suku wa soneha vali
˜
Ovihandeleko Ekui vovawe avali momo ovawe atete Mose wa
a tetola. Ovawe aco va kala vokati kocikasia covisila. Vokati
˜
kocikasia caco mua kalavo ombia yomana. Ove he ivaluka omana?
˜
Yehova wa nolele Arone manji a Mose oco a kale ocitunda
˜
cinene. Arone eye wa songuila omanu koku fendela Yehova. Omala
vaye va kalavo ovitunda.
˜ ˜
Kaliye kulıhisa vohondo yinene vokati kombalaka. Ohondo yaco
˜
yinene calua. Ove he o lete okasia yi kasi loku tunda ndeti owisi?
Owu owo owatale ovitunda via enda loku yokela insensu vi kuete
elemba liwa. Vohondo yaco mua kalavo olovela epanduvali. Ocina
˜
catatu ca kalamo omesa. Komesa yaco kua kala olombolo ekui la
vivali.
Kocitali cotavernakulu kua kala ombasia yimue yovava.
Pombasia yaco opo ovitunda via enda loku lisukuila. Kua kalavo
owatale yimue yinene. Kowatale yaco oko va enda loku yokela
ovinyama vioku lumba ku Yehova. Ombalaka yaco ya kala vokati
kocilombo ca va Isareli.
Etundilo 25:8-40; 26:1-37; 27:1-8; 28:1;
30:1-10, 17-21; 34:1, 2; Va Heveru 9:1-5.
 ˜
EKUI LAVIVALI KOLONDAVULULI 38
˜ ˜
ULIHISA unene wo cisiakata eci cayuva. Ocisiakata caco
K ˜ ˜
cambatiwa lalume vavali. Kulıhisavo akuyu ava loromeira.
Apako aco a posoka ndeti a tunda pi? Apako aco a tunda kofeka yo
Kanana. Ivaluka okuti, Avirahama la Isake kuenda Yakoba, va kala
ko Kanana. Pole omo lionjala ya kala ko Kanana, Yakoba lepata
liaye, va ilukila Kegito. Kaliye eci papita ci soka 216 kanyamo, Mose
wa kala loku songuila va Isareli oku enda ko Kanana. Ovo va pitila
komunda yimue yi tukuiwa hati, Kadesi.
˜
Vofeka yo Kanana mua kala omanu vavi. Omo liaco, Mose wa tuma
˜
vofeka yaco olondavululi ekui la vavali. Eye wa va sapuila hati:
˜ ˜ ˜ ˜
‘Kulıhisi etendelo liomanu va kasimo. Kulıhisivo nda va pama ale ka
˜ ˜
va pamele. Kulıhisi osi yaco nda yima ovina viwa. Enjui lapako amue
ofeka yaco.’
Eci olondavululi via tiukila ko Kadesi, va
sapuila Mose hati: ‘Ofeka yaco ya posoka.’ Noke
va lekisa ku Mose apako amue. Pole alume
˜
vamue ekui kolondavululi va popia hati: ‘Omanu
va tunga vofeka yaco vanene haivo va pama. Nda
tua seteka oku tambula ofeka yaco, tu ka fa.’
Va Isareli eci va yeva ondaka yaco, va fetika
˜
oku kuata usumba walua. Va popia hati: ‘Hıse
˜
nda tua filile Kegito! Ale hıse nda tua filile mulo
˜
vekalasoko! Etu tu ka pondiwa kuenje akai vetu
˜ ˜
lomala vetu va ka kuatiwa. Tu noli usongui umue
oco tu tiukili Kegito.’
Pole olondavululi vimue vivali via kolelele ku
Yehova. Omo liaco, va seteka oku tulumula ovitima viomanu.
Olonduko viavo Yehosua kuenda Kalembe. Ovo va popia hati: ‘Ko ka
yokoki. Yehova o kasi letu. Tu ka tambula ofeka.’ Pole omanu ka va
yevele kondaka yaco. Kuenje va seteka oku ponda Yehosua la
Kalembe.
Yehova weya oku tema calua kuenje wa sapuila Mose hati: ‘Wosi o
˜ ˜
kasi leci ci soka akui avali kanyamo, ka inila vofeka yo Kanana. Va
Isareli va mola ovikomo nda linga Kegito lo vekalasoko, pole ka va
˜ ˜
kolelele kokuange. Omo liaco, va ka nuala nuala vekalasoko ci soka
˜ ˜
akui akuala kanyamo toke omunu wa sulako a fa. Yehosua la Kalembe
˜
ovo lika va inila vofeka yo Kanana.’ Atendelo 13:1-33; 14:1-38.
 OMBUETI YA ARONE YA YOVA 39
˜ ˜ ˜
ULIHISA oloneleho evi lolomendoa via pia ndeti kuti owu. Uti
K ˜
waco ombueti ya Arone. Oloneleho evi lapako aco, via tundila
kombueti ya Arone vokuenda kuteke. Tu konomuisi esunga liaco.
Va Isareli va kala ale vekalasoko otembo yalua. Omanu valua ka
˜
va yonguile okuti Mose o kala vali usongui wavo. Ndano Arone
omanu ka va yonguile okuti o kala vali ocitunda cinene. Kora la
Datana la Avirama kuenda 250 kasongui a va Isareli, ovo va kuata
˜
ovisimılo viaco. Vosi yavo veya ku Mose loku popia hati: ‘Nye wa
˜
livelisilipo okuti owini ulo u sule?’
˜ ˜
Mose wa popia la Kora kuenda omanu vaye hati: ‘Hela komele,
˜
nyanuli oviyukilo viene viondalu. Kapimo insensu. Noke vi neni vo
˜ ˜
tavernakulu ya Yehova. Oco tu mole omunu Yehova a nola.’
˜
Eci kuaca omele Kora kuenda 250 komanu vaye veya toke
kotavernakulu. Omanu vakuavo veyavo oco va kuatise alume vaco.
˜
Yehova wa temele calua. Mose wa popia hati: ‘Tundi kolombalaka
˜
viomanu ava vavi. Ko ka lambi cimue cavo.’ Omanu va pokola
kondaka yaco kuenje va litepa lombalaka ya Kora la Datana kuenda
Avirama.
Noke Mose wa popia hati: ‘Poku ci linga tu ka limbuka omunu
˜ ˜
Yehova a nola. Osi yi ka asama kuenje yi ka ina alume vosi vavi.’
˜
Eci Mose a mala oku vangula, osi ya asama. Ombalaka ya Kora
kuenda viosi viaye via kalamo, osi ya va ina. Datana kuenda Avirama
lomanu vosi va kala lavo vosi yavo osi ya va ina. Eci omanu va yeva
oku litetela kuava va kala loku iniwa losi, va popia vati: ‘Tu tili!
Sanga osi yi tu ina.’
Kora lomanu vaye va soka 250, handi va kala ocipepi
lotavernakulu. Omo liaco, Yehova wa va tumisa ondalu kuenje ya va
lia. Alume vaco va fa va kala loviyo viondalu vina va lumbile lavio.
˜
Noke Yehova wa sapuila Eleasa omola a Arone oco a yelule oviyo
viaco okuti vi teliwa kuenda oku vi yala kutala. Utala waco wa kala
˜
ndelungulo ku va Isareli liokuti, Arone lomala vaye ovo lika va
pondola oku vumba ndovitunda ku Yehova.
˜
Yehova wa yonguile oku lombolola ciwa okuti Arone lomala vaye
˜
ovo eye a nola oco va talavaye ndovitunda. Omo liaco, wa sapuila
Mose hati: ‘Epata liosi lia Isareli, usongui waco a nene ombueti yaye.
Pole kepata lia va Lewi Arone a nene ombueti yaye. Olombueti viaco
vi kapa vo tavernakulu kovaso yo cikasia covisila. Omunu wosi nda
˜ ˜
nola oku kala ocitunda, ombueti yaye yi yova oloneleho.’
˜
Eci kuaca omele, Mose wa mola okuti ombueti ya Arone ya yova
˜
oloneleho. Kombueti yaco kua ima olomendua. Momo lie Yehova a
lingila ocikomo caco kombueti ya Arone?
Atendelo 16:1-49; 17:1-11; 26:10.
 MOSE WA VETA VEWE 40

K UA pita anyamo alua okuti, 10, 20, 30, 39, kanyamo! Pole va
Isareli handi va kala vekalosoko. Vokuenda kuanyamo aco,
Yehova wa tata ciwa omanu vaye. Eye wa va tekula lomana.
Lutanya Yehova wa va songuila lelende linene. Luteke wa va
songuila londalu. Vokuenda kuanyamo aco uwalo wavo ka wa puile
˜
kuenda ka va yevele evalo kolomai.
˜ ˜ ˜
Kaliye ca kala kosai yatete kunyamo va Isareli va telisa akui
˜
akuala kanyamo tunde eci va tunda Kegito. Ovo va tunga ovilombo
˜
viavo ko Kadesi. Eci va kala kocitumalo caco, oco Mose a tumile
˜ ˜ ˜
alume ekui la vavali oku kulıhisa ofeka yo Kanana. Otembo yaco ka
˜ ˜ ˜ ˜
va telisile handi akui akuala kanyamo. Miriama mukai wa Mose wa
fila ko Kadesi. Noke va Isareli va fetika oku kuata vali ovitangi.
˜ ˜
Omo okuti ka va kuatele ovava, va fetika oku lisiosuila Mose
˜
hati: ‘Hıse nda tua file. Nye wa tu upila Kegito oku tu nena
˜
kocitumalo cilo cohali kuna ka kuli cimue? Kulo ka kuli osi
˜
yolombuto, ndano akuyu, pamue ayuva, pamue oloromeira. Ka kuli
ovava oku nyua.’
Eci Mose la Arone va enda ko tavernakulu oku likutilila, Yehova
wa popia la Mose hati: ‘Ongolola omanu vosi. Popia lesenje li kasi
kovaso avo. Vesenje liaco mu ka tunda ovava. Kuenje eca ovava aco
kokuavo kuenda kovinyama viavo.’
Mose wongolola omanu kuenje wa va sapuila hati: ‘Yeveleli
ene amanu vosi ka wa koleleli ndeti Suku! Anga ame la
˜
Arone tu tela oku vu pila ovava vesenje lilo?’ Noke Mose
wa veta ombueti yaye vewe
olonjanja vivali kuenje mua
tunda ovava alua. Omanu
kuenda ovinyama viavo va
˜
fetika oku nyua toke va tela.
 ˜
Yehova weya oku tema calua la Mose kuenda Arone. Ove he wa
˜ ˜
kulıha esunga liaco? Momo okuti Mose la Arone va popia hati, ovo
˜
va tela oku upa ovava vesenje. Pole Yehova eye wa linga ocikomo
˜
caco. Mose la Arone ka va sapuilile ocili komanu catiamela kovina
viaco. Omo liaco, Yehova wa va sapuila okuti, va ka yambuiwa. Eye
wa popia hati: ‘Ene ka vu tuala omanu vange vofeka yo
Kanana.’
Noke va Isareli va tunda ko Kadesi kuenje va pitila
Komunda ya Horo. Komunda yaco oko Arone a fila. Eci
Arone a fa, wa kuata eci ci soka 123 kanyamo. Va
Isareli veya oku sumua calua kuenje vo lila eci ci
˜ ˜
soka akui atatu koloneke. Noke omolaye Eleasa
eye wa linga ocitunda cinene vofeka ya va Isareli.
˜
Atendelo 20:1-13, 22-29; Esinumuılo 29:5.
 ONYOHA YOSIPI 41

˜ ˜ ˜
NYOHA ya limunila ndeti kuti, anga he yocili muele? Sio, ha
O yociliko. Onyoha yaco ya tungiwa losipi. Yehova wa sapuilile
Mose oco a tulike onyoha yaco kuti. Eye wa ci linga oco okuti va
Isareli poku vanja konyoha yaco, va pondola oku kala lomuenyo. Pole,
˜
olonyoha vikuavo o lete ndeti posi, viocili muele. Olonyoha viaco via
˜ ˜ ˜
lumana omanu kuenje va fetika oku vela. Ove he wa kulıha esunga
liaco?
˜
Va Isareli va vanguile ovina vıvi vioku tomba Yehova kuenda
˜ ˜
Mose. Ovo va lisiosiola hati: ‘Nye wa
tu upila vofeka Yegito oco tu file mulo
vekalasoko? Mulo [vekalosoko] ka muli
˜
okulia ndano ovava. Ka tu sole okulia
kuaco omana.’
Pole omana ya kala okulia kumue
˜
kuwa. Yehova wa va ıhile okulia kuaco
˜
locikomo. Wa va ıhilevo ovava. Pole
omanu ka va lekisile olopandu ku Suku.
Omo liaco, Yehova wa tuma olonyoha via
tema oco a yambule va Isareli. Olonyoha
viaco via va lumana kuenje valua va fa.
Noke omanu veya ku Mose loku popia
 ˜ ˜
hati: ‘Tua linga ekandu momo tua lisiosuila Yehova kuenda ove. Omo
˜
liaco, likutilila ku Yehova okuti o tu upa olonyoha.’
Mose wa likutilila ku Suku. Kuenje Yehova wa sapuila Mose oco a
pange onyoha eyi yosipi. Eye wo sapuila oco a yi tulike kuti. Yehova
wa ci lingila oco okuti vosi va lumaniwa va pondola oku sakuiwa poku
vanja kuti waco. Mose wa linga ovina viosi Suku o sapuila. Omanu
vana va lumaniwa eci va vanja konyoha yaco yosipi, veya oku sakuiwa.
Kulandu owu tu pondola oku lilongisako calua. Etu tu kasi nda va
Isareli vana va lumaniwa lolonyoha. Vosi tu kuete elavoko lioku fa.
Tua siata oku vela kuenda tu kuka. Ovitangi viaco vieyilila omo
liolonjali vietu via tete Adama la Heva vana va lueya ocihandeleko ca
˜
Yehova. Vosi yetu tu mala vavo. Pole Yehova wa pongiya onjila yi
tuala komuenyo ko pui.
˜ ˜
Yehova wa tumıle Omolaye, Yesu Kristu mulo voluali. Omanu valua
˜
omo lioku sima okuti Yesu wa kala ondigaıvi vo valela kuti. Pole
˜
Yehova wa tumıle Yesu oco a tu yovole. Nda tua pokola kokuaye loku
kuama ongangu yaye tu pondola oku kuata omuenyo ko pui. Noke tu
˜
ka lilongisa vali ovina vikuavo viatiamela kokuaye.
Atendelo 21:4-9; Yoano 3:14, 15.
 OCIMBULU CA VANGULA 42

˜
VE he wa yevele ale ocimbulu ci vangula? Ci tava okuti kua
O la ciyeva momo ovinyama ka vi vangula. Pole Embimbiliya
li lombolola okuti ocimbulu cimue ca vanguile. Tu konomuisi ulandu
waco.
˜
Eci va Isareli va kala ocipepi loku inila vofeka yo Kanana, Balaka
soma ya va Moavi wa kala lusumba walua. Kuenje wa tuma ulume umue
˜ ˜
onono o tukuiwa hati Baliame oco a sinale va Isareli. Balaka wa
likuminyile oku feta olombongo vialua ku Baliame. Noke Baliame wa
tikula ocimbulu caye, wa enda ku Balaka.
˜
Yehova ka yonguile okuti Baliame osinala omanu Vaye. Omo liaco,
wa tuma ungelo waye losipata yinene oco a talame vonjila ya Baliame.
Baliame ka muile ungelo, ocimbulu oco lika ca mola ungelo. Ocimbulu
ca seteka oku tunda vonjila yungelo, noke ca kupukila posi vonjila.
Elinga liaco lia temisa Baliame, kuenje wa fetika oku veta ocimbulu
caye lombueti.
Noke Yehova wa vetiya
ocimbulu oco ci vangule la
Baliame. Ocimbulu ca popia la Baliame hati: ‘Nye nda ku linga okuti
oco o mbetela?’
Baliame wa kumbulula hati, ‘Momo wanomba. Nda nda kaile losipata
peka, nda nda ku ipaya.’
˜
Ocimbulu ca kumbulula hati: ‘Anga he nda ku lingile ale ocina cimue
ndeci?’
Baliame wa kumbulula hati, ‘sio.’
Noke Yehova wa patulula ovaso a Baliame. Eye wa mola ungelo
˜
losipata yinene okuti otai vonjila. Ungelo wa popia hati: ‘Nye wa vetela
ocimbulu cove? Ndeya oku tateka onjila yove
˜
momo ka ci tava okuti wenda oku sinala va Isareli.
Nda ocimbulu cove ka ca tundile vonjila nda nda
ku ipaya pole ocimbulu nda ca siala lomuenyo.’
Baliame wa popia hati: ‘Nda linga ekandu. Sia
limbukile okuti ove wa kala vonjila.’ Noke ungelo
wa sapuila Baliame okuti kuende. Kuenje Baliame
˜
wa enda ku Balaka. Eye wa seteka vali oku sinala
˜ ˜
va Isareli pole Yehova wa tiamisila esumuluho ku
va Isareli olonjanja vitatu.
Atendelo 21:21-35; 22:1-40; 23:1-30; 24:1-25.
 YEHOSUA WA LINGA USONGUI 43
WA VA ISARELI

M OSE wa yonguile oku enda

la va Isareli vofeka yo
Kanana. Omo liaco, wa pinga
ku Yehova hati: ‘Njokise
˜
Olui Yord ao, oco mbanje
ofeka yiwa.’ Pole Yehova
wo sapuila hati: ‘Ci
˜
tela, liwekapo. Ku ka
popie vali lame ondaka
eyi.’ Momo lie Yehova a
popela olondaka evi ku
Mose?
 Yehova wa popia olondaka evi omo liulandu wa pita eci Mose a veta
vewe. Ivaluka okuti eye kuenda Arone ka va ecele esivayo ku Yehova. Ovo
ka va sapuilile omanu okuti Yehova eye wa eca ovava va tunda vewe. Omo
˜
liaco, Yehova wa sapuila Mose okuti ka inila vofeka yo Kanana kumue la
va Isareli.
˜
Noke liolosai vimue tunde poku fa kua Arone, Yehova wa sapuila Mose
˜
hati: ‘Paninya Yehosua, u nena loku u talamisa kovaso ocitunda Eleasa,
lo kovaso omanu vosi. U kundika kovaso avo kuenda oku va sapuila okuti
Yehosua wa linga usongui wokaliye.’ Mose wa linga ovina viosi Yehova o
sapuila ndomo o cilete vociluvialuvia cilo.
˜
Noke Yehova wa sapuila Yehosua hati: ‘Kuata utoi, ku ka yokoke. Ove
o songuila va Isareli vofeka yo Kanana yina nda likuminya kokuavo. Ame
˜
nasi love.’
Noke Yehova wa sapuila Mose oco a lamane Komunda yi tukuiwa
hati, Nevo kofeka ya va Moavi. Eci a kala komunda yaco, wa
˜
mola onepa yikuavo Yolui Yordao kuenda ofeka yiwa yo Kanana.
Yehova wa popia hati: ‘Eyi oyo ofeka nda likuminya oku eca
kovitumbulukila via Avirahama la Isake kuenda Yakoba. Ndi ku
lekisa ofeka yaco pole ku
˜
inilamo.’
Komunda yaco Nevo,
oko Mose a fila. Otembo
yaco eye wa kuata eci ci
soka 120 kanyamo. Pole
˜
wa kuatele oloholo vialua
kuenda ovaso aye ka va
vuvalele. Va Isareli veya
oku sumua calua omo
lioku fa kua Mose. Pole
noke veya oku sanjuka eci
va mola Yehosua usongui
wavo wokaliye.
Atendelo
˜ 27:12-23;
Esinumuılo 3:23-29; 31:1-8,
14-23; 32:45-52; 34:1-12.
 RAHAVA WA SELEKA OLONDAVULULI 44

LUME ava o lete ndeti, va kasi lovitangi. Ovo ci tava okuti va puluka
A ˜
ale va fa. Alume vaco, olondavululi via va Isareli. Ukai o kasi ndeti
oku va kuatisa, onduko yaye Rahava. Eye o kasi vonjo eyi konano
yocimbaka colupale luo Yeriko. Tu konomuisi esunga liovitangi vialume
vaco.
˜ ˜
Va Isareli va kala ocipepi loku yoka Olui Yordao oco va inile vofeka
yo Kanana. Pole osimbu handi ka va yokele olui, Yehosua wa tuma
˜ ˜
alume vavali oco va kulıhise ofeka yaco. Eye wa va sapuila hati: ‘Kuendi
˜ ˜
ka kulıhisi ofeka kuenda olupale luo Yeriko.’
Eci alume vaco va pitila vo Yeriko va enda toke konjo ya Rahava. Pole
omunu umue wa sapuila soma yo Yeriko hati: ‘Vuteke ulo, mulo mua
˜ ˜ ˜
inila alume vavali va Isareli oku kulıhisa ofeka.’ Eci soma a ci yeva, wa
tuma alume vamue ku Rahava. Alume vaco va popia la Rahava hati:
‘Tundisila posamua alume va kasi vonjo yove!’ Rahava wa seleka alume
vaco volusoka luonjo yaye. Kuenje wa kumbulula hati: ‘Ocili okuti, konjo
˜ ˜ ˜
yange kueyile alume pole sia kulıhile oku va tunda. Eci kua tekava
osimbu handi olombundi ka via yikiwile, oco alume vaco va enda. Nda
˜
wa yayuliko oku va landula, u va kuata muele!’ Kuenje alume va soma
va tunda oku va landula.
Eci alume vaco va tunda, Rahava wa lamana toke kolusoka. Wa popia
˜ ˜
lolondavululi viaco hati: ‘Nda kulıha okuti Yehova eca ofeka yilo
kokuene. Tua yeva ndomo eye a takatisa ovava Vokalunga Kakusuka eci
wa tundi Kegito. Tua yevavo ndomo wa pondi olosoma via Sihoni la Oge.
Kaliye ndu pingi lohenda. Lisili lame vonduko ya Yehova ndeci ame ndo
lingi ohenda. Popeli omuenyo wa tate la mai kuenda vamanjange.’
Olondavululi via sapuila Rahava okuti eci ovo va tunda, eye o sukila
oku linga ocina cimue. Ovo vo sapuila hati: ‘Kutila ukolo owu u kusuka
ponjanela yove. Ongoluila vonjo yove epata liove liosi. Eci tu tiuka oku
tambula olupale luo Yeriko, tu limbuka ukolo waco ponjanela yove.
Kuenje tu popela omuenyo womanu vosi va kasi vonjo yove.’ Eci
olondavululi via tiukila ku Yehosua, vio sapuila ovina viosi va pita lavio.
Yehosua 2:1-24; Va Heveru 11:31.
 ˜
CECI VA ISARELI VA YOKA OLUI YORDAO 45
˜ ˜ ˜
ULIHISA ndomo va Isareli va kasi loku yoka Olui Yordao! Volui
K mueyuka ovava alua. Koloneke viaco ombela ya kala loku loka
calua kuenje olui lueyukile. Pole vokatembo kamue katito ovava a
takata! Va Isareli va fetika oku yoka olui posi ya kukuta ndeci va
lingile Vokalunga Kakusuka. Pi kua enda ovava aco? Tu konomuisi
ulandu waco.
˜
Otembo ya va Isareli yoku yoka Olui Yordao, yeya oku pitila. Omo
liaco, Yehova wa vilikiya Yehosua oco a sapuile omanu hati:
‘Ovitunda ovio viambata ocikasia covisila kuenda oku pita kovaso
˜ ˜
yomanu vosi. Eci olomai viovitunda vi liatela Volui Yordao, ovava a
talama.’
Noke ovitunda via yelula ocikasia covisila
kuenje va pita kovaso omanu vosi. Eci
˜
ovitunda via pitila Volui Yordao, va liata
vovava. Vepuluvi liaco ovava a kala loku
yoloka kuenda volui mua longele calua. Pole
˜
eci olomai viavo via liata volui, ovava haico a
fetika oku talama. Ca kala ocikomo cimue
cinene! Yehova wa kotola ovava konano yolui
kuenje vokatembo kamue katito ovava a
takata.
 Ovitunda vina viambata
ocikasia covisila, via wila
volui toke vokati kaco. Tala
vociluvialuvia cilo ndomo
ovo va kasi. Osimbu ovo va
talama vokati kolui, va Isareli
˜
va fetika oku yoka Olui Yordao
posi ya kukuta.
Eci omanu vosi va yoka,
Yehova wa vilikiya Yehosua
oco a sapuile alume vamue
˜
ekui la vavali hati: ‘Kuendi
kovitunda vi kasi locikasia
˜
covisila vokati kolui. Nyanuli
˜
ovawe ekui la vavali, kuenje
vambati toke oku u kalala
vuteke ulo. Koloneke vi
˜
yako, eci omala vene vo puli
vati: Ovawe valo a lomboloka
nye? Vu va kumbulula hati:
˜
Eci tua yoka Olui Yordao
locikasia covisila via Yehova,
ovava a kotokele. Ovawe alo
a kala onjivaluko yocikomo
caco.’ Kuenje Yehosua wa kapa
˜
ovawe vaco ekui la vavali kuna
kua kala ovitunda locikasia
covisila vokati kolui.
Noke Yehosua wa sapuila
˜
ovitunda viaco hati: ‘Tundi Volui Yordao.’ Eci va tunda volui, ovava
haico a fetika oku lupuka.
Yehosua 3:1-17; 4:1-18.
 OVIMBAKA VIO YERIKO 46

N YE ca kupula ovimbaka evi vio Yeriko? Ovimbaka evi vi kasi ndu

okuti via kupuiwa latenda anene. Pole kotembo yaco ka kua kaile
˜
atenda ndano ovota. Yehova eye wa linga ocikomo caco. Tu konomuisi
ndomo ca lingiwa.
˜ ˜
Kulıhisa eci Yehova a sapuila Yehosua. Eye wa popia hati: ‘Ene
˜
vosi walume vakuavita, nuali olupale onjanja yimosi veteke. Eci
oco vu linga oloneke epandu. Ambati ocikasia covisila. Ovitunda
epanduvali vi pite kovaso yocikasia covisila loku sika anguena avo.
˜
‘Keteke liepanduvali nuali olupale olonjanja epanduvali. Noke
siki anguena kuenda kaluki londaka yovita. Kuenje ovimbaka vi
kupuka.’
Yehosua kuenda omanu va linga ovina viosi Yehova
˜
a tuma. Osimbu va kala loku nuala olupale, lomue
wa vangula ondaka yimue. Kua kala lika oku yevala
˜
onjuvungo yanguena kuenda yolomai. Ovanyali vomanu
va Suku volupale luo Yeriko va fetika oku kuata
˜
usumba. Ove he o lete ukolo ukusuka u kasi ndeti
ponjanela? Onjanela yaco yelie?
Ocili okuti, Rahava wa linga ovina
viosi olondavululi vio sapuilile.
Epata liaye lia kala vokati konjo
oku lavulula kumosi laye.
Keteke liepanduvali noke lioku
˜
nuala olupale olonjanja epanduvali,
va Isareli va sika anguena. Alume
va kuavita va kaluka, kuenje ovi-
mbaka via kupuka. Noke Yehosua
wa popia hati: ‘Pondi omanu vosi va
kasi volupale. Va yoki londalu. Yoki
ovina viosi. Opalata lulu, lovikuata
viosipi levi viutale, vi eciwa kovo-
kuasi ombalaka ya Yehova.’
Yehosua wa sapuila olondavululi
vimue vivali hati: ‘Kuendi konjo
ya Rahava, u neni kumue lepata
liaye.’ Rahava kumue lepata liaye
va popeliwa ndeci olondavululi via
likuminyile kokuaye. Yehosua 6:1-25.
OCIMUNU CIMUE POKATI KA VA ISARELI 47
˜ ˜

K ULIHISA eci ulume u a kasi loku

lembika ndeti posi vombalaka
yaye. Eye o kasi loku lembika ocikutu
cimue ca posoka, locinimbu culu,
kuenda olopalata. Ovina viaco wa
vi nyana volupale luo Yeriko. Pole
nye ovo va sukilile oku linga lovina
˜
violupale luaco? Ove he o civaluka?
˜
Ovo va sukilile oku nyola ovina
viaco. Pole ulu lopalata vi eciwa
kukuasi wombalaka ya Yehova. Omanu
ava ka va pokuile ku Yehova. Ovo
va nyana ovina via Yehova. Ulume
u, onduko yaye Akani. Vakuavo epata
liaye. Tu konomuisi eci ceya oku pita
lavo.
Eci Akani a nyana ovina viaco,
Yehosua wa tumile alume vamue oco va
liyake lofeka yo Hai. Pole omanu vaco
Yehosua a tumile, veya oku yuliwa
lovanyali vavo. Vamue pokati kavo
va pondiwa, kuenje vakuavo va tila.
Yehosua weya oku sumua calua. Wa
tuvika ocipala caye posi kuenje wa
likutilila ku Yehova hati: ‘Nye wa ci
lingila?’
Yehova wa kumbulula hati: ‘Votoka!
Va Isareli va linga ekandu. Va
kuata kovina via sesamelele oku
˜
nyoliwa kuenda kovina vioku kapa
votavernakulu ya Yehova. Ovo va nyana ocikutu ca posoka kuenje va
˜ ˜
ci seleka. Nda ka wa yokeli ovina evi lomunu waco, si u sumuluisi.’
Yehova wa likuminya oku lekisa omunu waco ku Yehosua.
Noke Yehosua wongolola omanu vosi kuenje Yehova wa lekisa
omunu waco okuti Akani. Akani wa popia hati: ‘Nda linga ekandu.
Nda mola ocikutu ca posoka, locinimbu culu kuenda olopalata. Nda vi
sola calua kuenje nda vi yelula. Nda vi lembika posi vombalaka
yange.’
Eci va lembulula ovina viaco, va vi nena ku Yehosua. Kuenje
Yehosua wa popia la Akani hati: ‘Nye wa tu talisila ohali? Kaliye
Yehova oku talisavo ohali.’ Noke omanu va fetika oku sosola Akani
lovawe kuenda epata liaye toke va fa. Ovina evi vi lekisa okuti tu
˜
sukila oku yuvula oku upa ovina viamale.
Noke liovina evi, va Isareli va enda vali oku kaliyaka lofeka yo Hai.
Yehova wa va kuatisa kuenje va
kundula ovanyali vavo.
Yehosua 7:1-26; 8:1-29.
 ENYANGO LIA VA GIVEONE 48

K ALIYE alupale valua vofeka yo Kanana va lipongiya oku liyaka

˜
la va Isareli. Ovo va simıle okuti va pondola oku yula va Isareli.
Pole omanu vana va kala volupale luo Giveone, ka va kuatele
˜
ovisimılo viaco. Omanu vaco va kala ocipepi la va Isareli. Ovo va
˜ ˜
kulıhile okuti va Isareli va kala loku kuatisiwa la Suku. Omo liaco,
˜ ˜ ˜
ka va yonguile oku liyaka la Suku. Ove he wa kulıha eci va Giveone
va linga?
˜
Ovo va sokolola oku likembisa ndolongende vi tunda kupala. Va
wala uwalo wa kuka kuenda olohaku via kuka. Va wila kovimbulu
viavo lolonjeke via kuka kuenda olombolo via kukuta. Kuenje va pitila
˜
ku Yehosua loku popia hati: ‘Tua tunda kofeka yocipala momo tua
yeva unene wa Suku yene Yehova. Tua yeva ovina viosi a ku lingili
Kegito. Asongui vetu va tu sapuila okuti,
ambati okulia kuovonjila, kuendi ka popi
hati: Tua kuenje vene. Lisili letu ocisila
 ˜
cokuti ka vu liyaki letu. Tala uwalo wetu wa nyolehela vungende.
Olombolo vietu via kukutila vonjila.’
Yehosua kuenda asongui vakuavo va tava kondaka ya lume vaco va
Giveone. Va linga lavo ohuminyo yokuti ka va liyaki lavo. Eci pa pita
oloneke vitatu, veya oku limbuka okuti alume vaco va Giveone ka va
˜
kaile olongende via tunda kupala.
˜
Yehosua wa va pula hati: ‘Nye wa popeli hati tua tunda kupala,
osimbu okuti u kasi ocipepi letu?’
Ovo va kumbulula hati: ‘Tua yeva okuti, Suku yene Yehova wa
likuminyile oku eca kokuene ofeka yosi yo Kanana. Kuenje tua kuata
˜
ohele yovimuenyo vietu.’ Va Isareli va telisa ohuminyo yavo. Ovo ka
va pondele va Giveone. Pole va valingisa apika vavo.
˜
Soma yo ko Yerusalai weya oku tema calua la va Giveone, omo
liocisila combembua va linga la va Isareli. Noke wa sapuila olosoma
˜
vikuavo vikuala hati: ‘Enjui u ndi kuatisi oku liyaka la va Giveone.
˜
Kuenje va linga olosoma vitalo. Kaliye olosoma viaco via lipongiya
˜ ˜
oku liyaka la va Giveone. Anga he va Giveone va lingile muele
olondunge poku sanda ombembua la va Isareli? Tu konomuisi ulandu
waco. Yehosua 9:1-27; 10:1-5.
 EKUMBI LIA TALAMA VONGUNJI 49
˜ ˜
ULIHISA Yehosua. Eye o kasi loku popia lekumbi hati:
K ‘Talama.’ Kuenje ekumbi lia talama. Ekumbi lia talama
vongunji vokuenda kueteke liosi. Yehova eye wa linga ocikomo caco.
Tu konomuisi esunga lieci Yehosua a pingila ocina caco.
 ˜
Olosoma vitalo viofeka
yo Kanana via fetika oku
liyaka la va Giveone. Eci
va fetika oku liyaka, va
Giveone va tuma alume
vamue ku Yehosua oku
pinga ekuatiso. Ovo va
popia hati: ‘Enju lombili
kulo! Tu popele! Momo
olosoma viosi via tunga
kolomunda via liongolola
oku liyaka lakuenje
vove.’
Yehosua lalume vaye va katuka oku enda kofeka yaco. Va pita
˜
uteke wosi loku enda. Eci va pitila ko Giveone, asualali volosoma
˜
viaco vitalo va fetika oku kuata usumba kuenje va tila. Noke
˜
Yehova wa tuma ociwe kuenje ca ponda asualali valua okuti vana va
˜
pondiwa lasualali va Yehosua va sule.
˜ ˜
Yehosua wa limbuka okuti ekumbi li laika oku inila. Eci ku tekava
˜ ˜
asualali volosoma viaco vitalo va ka tila. Omo liaco, wa likutilila ku
Yehova loku pinga hati: ‘Ekumbi li talame.’ Eci ekumbi lia talama
va Isareli va kundula ovanyali vavo vosi.
Vofeka yo Kanana mua kala olosoma vialua via suvukile va Isareli.
˜
Omo liaco, Yehosua lolohoka viaye va pita eci ci soka akui atatu
lamosi kanyamo oco va kundule olosoma viaco. Noke lioku kundula
olosoma viaco, Yehosua wa fetika oku tepa ofeka yaco vapata.
Eci pa pita anyamo alua, Yehosua wa fa. Eye wa fa leci ci soka
˜
ocita lekui kanyamo. Osimbu eye a kala komuenyo lakamba vaye, va
Isareli va enda oku pokola ku Yehova. Pole eci eye a fa, omanu va
˜
fetika oku linga eci cıvi. Kuenje veya oku liyaka lovitangi vialua. Ovo
va sukilile ekuatiso lia Suku.
Yehosua 10:6-15; 12:7-24; 14:1-5; Olonganji 2:8-13.
 ˜ ˜
AKAI VAVALI VAKUOTOI 50

E CI va Isareli va fetika
oku kuata ovitangi, veya
oku pinga ekuatiso ku Yehova.
Yehova wa va tambulula
˜
kuenje wa va ıha asongui
vakuavo oco va kuatisiwe.
Embimbiliya li tukula asongui
vaco hati, olonganji. Yehosua
eye wa kala onganji yatete
kofeka ya va Isareli. Noke
liaye, kueya Otiniyele, Ehudi,
kuenda Siamigara. Pole kua
˜
kalavo akai vamue vavali va
˜
kuatisa va Isareli. Akai vaco
Devora kuenda Yaele.
Devora wa kala uprofeto.
Yehova wa ecele ku Devora
˜
alomboluilo amue atiam ela
koviyaneke. Kuenje eye wa
lomboluila omanu ovina viosi
Yehova o sapuila. Devora wa
kalavo onganji. Eye wa enda
˜
loku tumala vemi liuti weva
kolomunda. Kuenje omanu
valua va enda loku iya kokuaye
oku pinga ekuatiso liovitangi
viavo.
Kotembo yaco, Yavini eye
wa kala soma yo Kanana. Eye
wa kuata eci ci soka 900
˜
kakalu uyaki. Olohoka viaye
via pamele calua kuenje vamue va Isareli veya oku linga apika vaye.
Kesongo kolohoka via Yavini onduko yaye Sisera.
Eteke limue Devora wa tuma oku vilikiya Baraka onganji. Kuenje
wa popia laye hati: Yehova wa popia hati: ‘Kuende komunda ya
˜ ˜ ˜ ˜
Tavore. Ambata ekui liolohulukai kalume. Sisera kuenda olohoka
viaye, ndi vieca peka liove.’
Baraka wa popia la Devora hati: ‘Nda ove wenda kumue lame,
ngenda.’ Devora wa katuka kuenje wa enda kumue la Baraka pole wa
˜
popia laye hati: ‘Ungende o linga ndeti, ka u ku muisa ekemalo, momo
˜
Yehova oka eca Sisera peka liukai.’ Kuenje haico ca lingiwa.
Baraka wa tunda Komunda Tavore oku ka lisanga lolohoka via
Sisera. Vocipikipiki Yehova wa kundula lovava olohoka viosi via
˜
Sisera. Pole Sisera wa puluka lekalu liaye kuenje wa tila.
Noke Sisera weya vombalaka ya Yaele. Yaele wo laleka kuenje wo
˜
nyuisa asenjele. Eci eye a nyua asenjele aco wa fetika oku sunila
kuenje wa pekela. Osimbu a kala loku pekela, Yaele wo valela kutue
ombambo yombalaka toke a fa. Eci Baraka eya, Yaele wo lekisa
˜ ˜
kokuaye. Ocili okuti, olondaka via Devora vieya oku telisiwa muele.
Noke Soma Yavini weyavo oku pondiwa. Kuenje va Isareli va kuata
ombembua vokuenda kuoloneke vimue. Olonganji 2:14-22; 4:1-24; 5:1-31.
 RUTI KUENDA NAOMI 51

EMBIMBILIYA muli elivulu lia Ruti. Elivulu liaco li lombolola

V ulandu wepata limue lia kala kotembo yolonganji via va Isareli.
˜
Ruti wa kala umalehe umue wa tundile kofeka ya va Moavi. Eye ka
˜
tiamelele kofeka ya va Isareli omanu va Suku. Pole eci a lilongisa
˜
ovina viatiamela ku Yehova Suku, weya oku sola calua Yehova.
Naomi wa kukile ale kuenje wa kuatisa Ruti oku lilongisa ovina
˜
viatiamela ku Yehova.
˜
Naomi wa kala ukai umue u Isareli. Eye lulume waye va kuata
˜
omala vavali. Eci vofeka ya va Isareli mua kala onjala, va ilukilile
˜
kofeka ya Moavi. Noke ulume wa Naomi wa fa. Omala va Naomi veya
˜ ˜
oku kuela akai va Moavi okuti, Ruti kuenda Arape. Eci papita ekui
˜
lianyamo, omala vavali va Naomi veya oku fa. Naomi lolondatembo
˜ ˜
viaye viakai va sumuıle calua. Nye Naomi a linga?
 Eteke limue Naomi wa sokolola oku tiukila kepata liaye. Ruti la
Arape va enda kumue la Naomi oco va kale laye. Osimbu va kala
loku linga ungende, Naomi wa popia lavo hati: ‘Tiukili kimbo.
Omunu omunu a tiukile konjo ya inaye.’
Naomi wa va sipula, kuenje wa vosika. Noke va fetika oku lila,
omo liocisola va kuatela Naomi. Ovo va popia hati: ‘Sio hacoko! Etu
tu enda love kepata liove.’ Pole Naomi wa kumbulula hati: ‘Tiukili
˜ ˜
no, amala vange. Ca velapo ene oku tiukila kimbo.’ Omo liaco, Arape
wa tiukila kimbo liaye, pole Ruti ka tavele oku tiukila.
Naomi wa popia la Ruti hati: ‘Arape wa tiukila. Lovevo kuama
vonjila yaye.’ Ruti wa kumbulula hati: ‘Ku ka seteke oku litepa lame!
Ame ngenda love. Oku wenda haiko ngenda, oku oka kala haiko ha
kala. Omanu vove, va linga omanu vange. Suku yove o linga Suku
yange. Oku oka fila, haiko ha fila kuenda haiko ha kendiwila.’ Eci
Ruti a popia olondaka evi, Naomi ka popele vali cimue kokuaye.
Noke kavali kavo va pitila ko Isareli. Kuenje oko va tunga. Ruti
wa fetika oku talavaya vepia momo ca kala kotembo yoku ungula
osevata. Ulume umue otukuiwa hati Boasi, wa ecelela okuti Ruti
˜ ˜ ˜
ungula osevata vepia liaye. Ove he wa kulıha ina ya Boasi? Ina ya
Boasi, Rahava una wa kala volupale luo Yeriko.
Eteke limue Boasi wa popia la Ruti hati: ‘Nda yeva ovina viosi
˜ ˜ ˜
viatiamela kokuove kuenda ovina wa lingila Naomi. Nda kulıha
˜ ˜
ndomo wa sia olonjali viove lofeka yove. Nda kulıhavo ndomo weya
˜ ˜
kulo komanu vana kua kulıhile. Yehova a ku muise onima yiwa.’
˜
Ruti wa kumbulula hati: ‘Acime cange, wa ndingila cimue ca piala.
Kuenda wa ndi lembeleka momo wa vangula lame lohenda.’ Boasi
weya oku sola calua Ruti kuenje noke wo kuela. Naomi weya oku
sanjuka calua. Pole weya oku sanjuka vali calua eci Ruti la Boasi va
˜ ˜
cita omola wavo watete. Omolaco voluka Ovede. Vokuenda kuotembo
Ovede weya oku linga kukululu ya Daviti. Noke tu ka lilongisa vali
˜
ovina vikuavo viatiamela kokuaye.
Vembimbiliya kelivulu lia Ruti.
GIDEONE LOVITA VITATU KALUME 52

˜
VE he o lete eci ci kasi oku pita ndeti palo? Ava ndeti olohoka via
O ˜
va Isareli. Alume va petama ndeti, va kasi loku nyua ovava. Ulume
o tai ndeti ponele yavo, eye Gideone onganji. Eye o kasi loku tala ndomo
alume vaco vanyua ovava.
˜ ˜
Kulıhisa ndomo va kasi oku nyua ovava. Vamue, va tuvika ovipala
˜
viavo vo vava. Pole umue o kasi loku nyuila ovava peka liaye oco a tele
oku lavulula eci ci kasi konele yaye. Ocituwa caco ci kuete esilivilo.
 ˜ ˜
Momo Yehova wa sapuilile Gideone oco a nole lika alume vana va tela
oku lavulula osimbu va kasi oku nyua ovava. Suku wa popia hati, alume
vakuavo va tiukile kimbo. Tu konomuisi esunga liaco.
Va Isareli va kala oku liyaka lovitangi vialua momo ka va pokuile ku
Yehova. Ovo va kala oku yuliwa la va Midiane kuenda oku pondiwa.
Omo liaco, va Isareli va likutilila ku Yehova oku pinga ekuatiso. Kuenje
Yehova wa yeva epingilo liavo.
Yehova wa sapuila Gideone oco a pongiye olohoka vimue. Kuenje
˜ ˜ ˜ ˜
Gideone wa pongiya akui atatu la vavali kolohulukai vialume vakuavita.
˜ ˜
Pole ovanyali vavo va kala eci ci soka, ocita kakui atatu latalo
˜ ˜ ˜
kolohulukai vialume vakuavita. Yehova wa sapuila Gideone hati:
‘Omanu va kasi kumue love valua enene.’ Momo lie Yehova a ci popela?
Yehova wa ci popela omo okuti, va Isareli ci tava okuti va yula uyaki.
Pole nda va yula uyaki waco, va ka sima okuti va ci linga lunene wavo.
Kuenda va ka sima okuti, ka va sukilile ekuatiso lia Yehova. Omo liaco,
Yehova wa sapuila Gideone hati: ‘Sapuila alume vosi vakuosumba oco
va tiukile vimbo.’ Gideone poku ci linga weya oku tuma vimbo eci ci
˜ ˜ ˜ ˜
soka, akui avali la vavali kolohulukai vialume. Kuenje wa siala lika leci
˜ ˜ ˜ ˜ ˜ ˜
ci soka ekui liolohulukai vialume oco va liyake locita kakui atatu latalo
˜ ˜ ˜
kolohulukai vialume.
Pole Yehova wo sapuila hati: ‘Alume va kasi love, valua enene.’
Kuenje wa sapuila Gideone oco a handeleke alume vaco okunyua ovava
vokalui aka. Alume vosi okuti poku nyua ovava va tuvika ovipala viavo
vovava va tiukila vimbo. Yehova wa likuminya ku Gideone hati: ‘Ngeca
˜
eyulo kokuove lovita vitatu kalume vana va tela oku lavulula osimbu va
nyua ovava.’
Otembo yoku liyaka ya pitila. Gideone wa kala leci ci soka ovita vitatu
˜
kalume. Kuenje wa tepa alume vaco vovimunga vitatu. Eye wa va ıha
anguena kuenda asanga. Vokati kaco wa kapamo ovimihi. Vokati
˜
kuteke, vosi yavo va nuala ocilombo covanyali vavo. Noke va fetika oku
sika anguena avo kuenda oku tetola asanga avo, loku kaluka hati:
‘Osipata ya Yehova la Gideone!’ Eci ovanyali vavo va pasuka, va kuata
usumba kuenje va tila. Omo liaco, va Isareli va yula uyaki.
Olonganji kocipama 6 toke 8.
 OHUMINYO YA YEFITA 53

˜
TEKE limue ci tava okuti ove wa lingile ale ohuminyo. Anga he
E ˜ ˜
wa limbukile okuti ca tıla oku yi telisa? Ulume o lete ndeti
vociluvialuvia cilo, wa lingile ohuminyo yimue. Eli olio esunga lieci
˜ ˜
a sumuıla. Onduko yaye, Yefita. Eye wa kala ukuotoi haiye onganji
ko Isareli.
Yefita wa kala kotembo eci va Isareli va liwekelepo oku fendela
˜
Yehova. Ovo va kala loku amamako oku linga eci cıvi. Kuenje Yehova
wa ecelela okuti va yambuiwa la va Amoni. Omo liaco, va Isareli va
fetika oku popia ku Yehova hati: ‘Tua ku lueyela. Tu popele!’
˜
Noke va likekembela ku Suku ovilinga viavo vıvi. Ovo va lekisa oku
likekembela kuavo poku fendela vali Yehova. Kuenje Yehova wa va
kuatisa.
˜
Omanu va fetika oku nola Yefita oco a liyake la va Amoni.
Yefita wa pinga ku Yehova oco
o kuatise kuyaki waco. Eye, wa
likuminya ku Yehova hati: ‘Nda
weca va Amoni peka liange,
wosi o tunda vonjo yange oku
˜
nualehela lame eci ndi tiuka,
ndu weca kokuove.’
Yehova wa yeva ko-huminyo
ya Yefita kuenje wo kuatisa oku
yula va Amoni. Noke Yefita
wa tiuka kuyaki waco. Ove
˜ ˜ ˜
he wa kulıha omunu watete
wa tunda vonjo yaye oku
˜
linualehela laye? Omunu waco,
˜ ˜
omolaye ukai okuti eye lika
a kala laye. Yefita wa kaluka
˜
hati: ‘Avoyo we, amolange! Wa
ndi nenela esumuo. Nda likuminyile ku
˜
Yehova kuenje si tela vali oku litiukamo.’
˜
Eci omola a limbuka ohuminyo yaco,
kefetikilo wa sumuilevo. Momo ci lomboloka
okuti eye o sia isiaye kuenda akamba vaye.
Eye oka pita otembo yomuenyo waye koku
vumba Yehova vo tavernakulu ko Silo. Noke
wa sapuila isiaye hati: ‘Nda wa likuminya
˜
ku Yehova, telisa ohuminyo yaco.’
˜
Noke omolaye wa enda ko Silo. Kuenje
wa pita otembo yomuenyo waye wosi oku
vumba Yehova vo tavernakulu.
Unyamo lunyamo oloneke
vikuala vunyamo, afeko va
Isareli va enda loku endako
oku u nyula. Kuenje va kala
kumuamue lesanju. Omanu
˜
veya oku sola calua omola a
Yefita omo lioku kala
ondingupange ya Yehova.
Olonganji 10:6-18; 11:1-40.
 ULUME UMUE WA PAMA 54

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha ulume
O umue wa pama wa kala
palo posi? Ulume waco wa
kala onganji. Onduko yaye
eye Samisone. Yehova eye
wa ecele ongusu kokuaye.
Osimbu handi Samisone ka
citiwile, Yehova wa popele
˜
la inaye hati: ‘Ocita omola
ulume. Eye oka popela va
Isareli peka lia va Filisiti.’
Va Filisiti va kala omanu
˜
vamue vavi va tungile vofeka
yo Kanana. Ovo va kala
omanu vakuavita kuenje va yambula calua va Isareli. Eteke limue eci
˜
Samisone a kala loku enda kocilombo ca va Filisiti, wa nualehela
lohosi yinene kuenje wa liyaka layo. Noke wa yi ponda leka liaye.
Samisone wa pondavo va Filisiti valua.
˜
Samisone weya oku sola calua ukai umue o tukuiwa hati, Delila.
Asongui va Filisiti va likuminyile oku eca ku Delila eci ci soka
˜ ˜ ˜
ohulukai kocita colopalata. Pole te lika nda eye o va lomboluila oku
˜
kua tunda ongusu ya Samisone. Delila wa yonguile muele oku kuata
olombongo viaco. Delila ka kaile ekamba liocili lia Samisone. Kuenda
ka tiamelelevo komanu va Suku. Omo liaco, wamamako oku pula
Samisone oku kua tunda ongusu yaye.
Noke Delila wa pinga ku Samisone oco o sapuileko ono yongusu
yaye. Samisone wa kumbulula hati: ‘Esinga liange ka lia la tetiwa.
˜
Tunde eci nda citiwa, Suku wa ndi nola oco ndi linge ukuenje waye
u Nasiri. Nda esinga liange li tetiwa, ongusu yange yi pua.’
Eci Delila a yeva ovina viaco, wa pekelisa Samisone. Noke wa
vilikiya ulume umue kuenje wa teta esinga liaye. Eci Samisone a
pasuka wa kuata lika ongusu yitito. Kuenje va Filisiti veya vo
wambata. Ovo vo tofola ovaso aye kuenje wa linga upika wavo.
Eteke limue va Filisiti va kala loku linga ocipito cimue
coku fendela suku yavo Dagoni. Kuenje va kundulula Samisone
vokayike oco a kale pocipito caco.
Otembo yaco esinga liaye lia kula
ale. Samisone wa popia lukuenje
wo kuata peka hati: ‘Linga ndi
lambe volongunji vi kuete onjo.’
Noke, wa likutilila ku Yehova oco
a kuate ongusu. Kuenje wa lamba
volongunji viaco. Eye wa kaluka
lolukandi hati: ‘Ndi fe kumue la va
Filisiti.’ Pocipito caco pa kala eci
˜ ˜ ˜
ci soka olohulukai vitatu komanu
va Filisiti. Eci Samisone a kuata
kolongunji viaco longusu yaye
yosi, onjo yaco ya kupuka. Kuenje
omanu vosi va kalamo va fa.
Olonganji kocipama 13 toke 16.
KAKUENJE UMUE WA VUMBA SUKU 55

K AKUENJE wa posoka ndeti onduko yaye Samuele. Ulume wo

kuata ndeti kutue, onduko yaye, Eli. Eli wa kala ocitunda cinene
ko Isareli. Samuele, isiaye Elikana, kuenda inaye, Hana. Ovo va kasi
loku u nena ku Eli.
˜
Otembo yaco citava okuti Samuele wa kuata lika anyamo akuala ale
˜
atalo. Pole vo nena oco a kale votavernakulu ya Yehova la Eli kuenda
˜
ovitunda vikuavo. Ocili okuti, Samuele wa kala omola. Momo lie
Elikana la Hana vo wecelela oku vumba Yehova vo tavernakulu? Tu
konomuisi esunga liaco.
Otembo yaco ka pa pitile anyamo alua tunde eci Hana a sumuile
˜
calua. Hana wa sumuile calua omo okuti ka kuatele omola. Eteke limue
eci Hana a endele oku ka nyula otavernakulu ya Yehova, wa likutilila
˜
hati: ‘A Yehova, ku ka njivale! Nda wa nyiha omola, ndi likuminya oku
weca kokuove. Eye oka ku vumba oloneke viosi viomuenyo waye.’
˜
Yehova wa yeva ohutililo ya Hana. Kuenje eci papita olosai vimue,
˜
Hana wa cita omola ulume wo luka Samuele. Hana wa solele calua
˜ ˜
omolaye. Osimbu handi omolaco a kala utito, Hana wa fetika oku u
˜
longisa ovina vialua viatiamela ku Yehova. Hana wa sapuila ulume
waye hati: ‘Eci Samuele a sumuha, ndu u tuala kotavernakulu oco a
vumbe Yehova.’
˜
Eci oco Hana la Elikana va kasi loku linga ndomo ci moleha
vociluvialuvia cilo. Samuele wa longisiwa ciwa lolonjali viaye. Omo
liaco, eye wa kala lolondunge vioku vumba Yehova votavernakulu
Yaye. Unyamo lunyamo, Hana la Elikana va enda oku ka fendela
Yehova votavernakulu yaco. Kuenje va kuata epuluvi lioku nyula
˜
omolavo. Handi vali, unyamo lunyamo, Hana wa enda loku tuala ku
Samuele uwalo wokaliye una a tongaile.
Samuele wamamako oku vumba votavernakulu ya Yehova vokuenda
kuanyamo alua. Kuenje Samuele weya oku soliwa calua la Yehova
˜
kuenda oku soliwa lomanu. Pole omala va Eli ocitunda cinene,
˜
ka va lingaile eci ca sunguluka ku Yehova. Omala vaco, Hafeni kuenda
 ˜
Finehase. Ovo va enda oku linga eci cıvi kuenda oku vetiya omanu oku
lueyela Yehova. Eli wa sukilile oku upa kokuavo ovikele vioku vumba
ndovitunda, pole ka ci lingile.
˜
Samuele ka ecelele okuti ovina vıvi via lingawaile votavernakulu, vi
u tateka oku vumba Yehova. Kotembo yaco ka kua kaile omanu valua
va solele Yehova. Momo tunde eci Yehova a vanguile lomanu vamue
palo posi, pa pitile ale otembo yalua. Eci Samuele a kula, kueya oku
pita ulandu umue:
Samuele wa kala loku pekela votavernakulu kuenje wa yeva ondaka
yimue yo pasula. Eye wa kumbulula hati: ‘Ame ulo.’ Eci a pasuka, wa
lupukila ku Eli loku popia hati: ‘Ove wa mbilikiya kuenje ndeya.’
Pole Eli wa kumbulula hati: ‘Ame sia ku vilikiyile. Kuende ka
pekele.’ Kuenje Samuele wa enda wa pekela.
Noke Samuele wa yeva ondaka onjanja yavali ya popia hati: ‘A
Samuele!’ Samuele wa pasuka vali kuenje wa enda ku Eli loku popia
hati: ‘Ove wa mbilikiya kuenje ndeya.’ Eli wa kumbulula hati: ‘Sia ku
˜
vilikiyile amolange. Pekela.’ Kuenje Samuele wa enda, wa kapela.
Samuele wa yeva vali ondaka onjanja yatatu yo vilikiya hati: ‘A
Samuele.’ Samuele wa lupukila ku Eli loku popia hati: ‘Ame ulo ndeya,
momo ove wa mbilikiya.’ Noke Eli weya oku limbuka okuti Yehova eye
wa kala loku vilikiya Samuele. Omo liaco, wa sapuila Samuele hati:
‘Kuende ka pekele. Nda eye wa ku vilikiya vali kumbulula hati: “A
˜
Yehova, popia no. Ukuenje wove oku yevite.”
Eci oco Samuele a kumbulula Yehova eci o vilikiya onjanja yikuavo.
˜
Yehova wa sapuila Samuele okuti, ndi yambula Eli lomala vaye. Noke
Hafeni kuenda Finehase veya oku fila kuyaki la va Filisiti. Eci Eli a
yeva ulandu waco, wa kupuka ocinyimaime, osingo yaye ya teka,
˜
kuenje wa fa. Omo liaco, Yehova wa telisa ondaka yaye.
Samuele wamamako oku kula kuenje wa linga onganji ya sulako ko
˜
Isareli. Eci a kala oku kuka, omanu va popia laye hati: ‘Tu nolele osoma
˜ ˜
yimue oco yi tu viale.’ Samuele ka tavele kondaka yaco. Eye wa kulıhile
okuti, Yehova eye osoma yavo. Pole Yehova wa sapuila Samuele oco a
yevelele kondaka yomanu. 1 Samuele 1:1-28; 2:11-36; 4:16-18; 8:4-9.
 ONEPA 4

Tunde Kosoma Yatete ya va Isareli

Toke Kumandekua ko Bavulono
Saulu wa linga osoma yatete ya va Isareli. Pole
˜
Yehova ko sanjukilile kuenje wa nola Daviti oco a
viale pomangu yaye. Vonepa eyi tu ka lilongisa
˜
ovina vialua viatiamela ku Daviti. Eci eye a kala
˜
umalehe wa liyaka la Goliata. Noke wa suvukiwile
la Soma Saulu. Avigaile wo kuatisa oku yuvula oku
˜
linga eci cıvi.
˜
Noke tu ka lilongisavo ovina viatiamela ku
˜
Salomone omola a Daviti. Salomone weya oku
viala va Isareli pomangu ya Daviti. Olosoma vitatu
viatete via va Isareli, vosi yavo omunu lomunu wa
˜ ˜
vialele eci ci soka akui akuala kanyamo. Noke
yoku fa kua Salomone, ofeka ya Isareli ya tepiwa
volosoma vivali. Yimue konano yikuavo kombuelo.
˜
Usoma wo konano wapata ekui, wa kala eci ci
˜
soka 257 kanyamo osimbu handi ka wa nyoliwile la
va Asuria. Eci pa pita 133 kanyamo, usoma wo
˜
kombuelo wapata avali, lawovo wa nyoliwa. Noke
va Isareli va tualiwa kumandekua ko Bavulono.
˜
Onepa YAKUALA yi lombolola ulandu wotembo
˜
yi soka 510 kanyamo watiamela kovina via pita
kosimbu ndomo tu ka ci mola.
 OSOMA YATETE YA VA ISARELI 56
˜ ˜
ULIHISA Samuele ndomo a kasi loku kapa ulela kutue wulume u.
K ˜
Eci oco ovo va lingaile poku nola omunu oco a linge osoma.
Yehova wa sapuila Samuele oco a waveke ulela kutue wa Saulu. Ulela
waco wa kuatele elemba liwa.
˜
Saulu ka kuatele ovisimilo viokuti wa lonolohele oco a linge osoma.
˜
Eye wa sapuila Samuele hati: ‘Ame nda tiamela kepata lia Benjamini
okuti epata limue li sule pokati ka va Isareli. Momo lie o nukuila oku
linga osoma?’ Yehova wa solele calua Saulu momo eye ka yonguile
˜
oku kala omunu umue wa velapo. Eli olio esunga lieci Yehova o nolela
oku kala osoma.
˜
Pole Saulu ka kaile ohukui ale omunu umue o sule. Eye wa tiamelele
kepata limue liolohuasi. Saulu wa posokele calua haeye wa lepa.
˜
Utunga waye wa pitahalele vakuavo ko Isareli. Eye wa kuatelevo
ocituwa coku lupuka calua haiye wa pamele. Omanu va sanjukile calua
˜
omo Yehova a nolele Saulu oco a kale osoma. Ovo va fetika oku kaluka
hati: ‘Soma a kale lomuenyo!’
Va Isareli va kuatelevo ovanyali vamue va pama. Ovanyali vaco va
kala loku nena ovitangi vialua kokuavo. Eci Saulu a linga osoma ka
papitile otembo yalua haico va Amoni veya oku liyaka lavo. Pole
Saulu wongolola olohoka viaye via pama kuenje wa yula va Amoni.
Eyulo liaco lieya oku sanjuisa calua va Isareli omo lia Saulu wa linga
osoma.
Saulu wa songuila va Isareli vokuenda kuanyamo alua koku yula
˜ ˜
ovanyali vavo. Eye wa kuatelevo omolaye ukuotoi onduko yaye
˜ ˜
Yonatao. Yonatao wa kuatisa va Isareli koku yula ovoyaki. Va Filisiti
˜ ˜
ovo va kala ovanyali va piala a va Isareli. Eteke limue olohulukai
vialua via va Filisiti vieya oku liyaka la va Isareli.
Samuele wa sapuila Saulu oco o talamele toke eci eya oku eca
ocilumba ku Yehova. Pole, Samuele wa cilua oku iya. Saulu wa
kuatela usumba olohoka via va Filisiti kuenje wa yayulako oku eca
ocilumba ku Yehova. Eci Samuele a pitila, wa sapuila Saulu hati, wa
˜
lueya. ‘Yehova oka nola omunu ukuavo oco a linge osoma ya va
Isareli.’
Noke Saulu weya oku lueya vali. Kuenje, Samuele wo sapuila hati:
‘Oku pokola ku Yehova ca velapo, oku lumba ovilumba violomeme ku
sule. Omo okuti ove kua pokuile ku Yehova, Yehova oku yanduluka
okuti ku lingi vali osoma ya va Isareli.’
Tu pondola oku lilongisa calua kulandu
owu. Ulandu waco u lekisa esilivilo lioku
pokola kolonumbi via Yehova. Handi vali,
ulandu waco u lekisavo
okuti, omunu umue uwa
o pondolavo oku pongoloka
˜
ondingaıvi ndeci ca pita la
Saulu. Ocili okuti, etu ka tu
yongola oku pongoloka oco
˜
tu kale olondingaıvi.
1 Samuele kocipama 9 toke 11;
13:5-14; 14:47-52; 15:1-35;
2 Samuele 1:23.
 ˜
SUKU WA NOLA DAVITI 57

˜ ˜
VE he o lete eci ci kasi oku pita ndeti palo? Umalehe u ndeti wa
O popela okameme peka lio kanyani. O kanyani ka kuata okamola
˜
komeme oco a ka lie. Pole umalehe wa lupukilako kuenje wa yovola
˜

˜
okameme kaco komela wayo. Noke wa tola pokati o kanyani kaco
kuenje wa ka ponda. Kepuluvi likuavo eye wa yovola omeme peka
˜ ˜ ˜
liohosi. Anga he ku tava okuti umalehe u wa kuatele utoi wocili? Ove
˜ ˜ ˜
he wa kulıha onduko yaye?
˜
Umalehe waco onduko yaye Daviti. Eye wa kala ko Beteleme.
˜ ˜
Sekulu yaye, Ovede omola a Ruti una a cita la Boasi. Ove he ivaluka
omanu vaco? Isia ya Daviti, Jese. Daviti wa enda loku lisa olomeme
˜
via isiaye. Eye wa citiwa eci papita ekui lianyamo tunde eci Yehova a
˜
nola Saulu oku linga osoma.
Eci papita otembo yimue, Yehova wa sapuila Samuele hati: ‘Tikula
˜
ulela, kuende konjo ya Jese u Beteleme. Pokati komala vaye valume
˜ ˜
opo nda nola umue oka kala osoma.’ Eci Samuele a mola Eliava omola
˜
a Jese, wa popia lutima waye hati: ‘U eye Yehova a nola.’ Pole Yehova
wo sapuila hati: ‘Ku ka vanje keposo liocipala caye pamue koku lepa
˜
kutunga waye. U ndeti haeyeko nda nola oku linga osoma.’
˜
Omo liaco, Jese wa vilikiya omolaye Avinadava kuenje wo tuala ku
˜
Samuele. Pole Samuele wa popia hati: ‘Ndano yu, Yehova haeyeko a
˜
nola.’ Noke, Jese wa vilikiya Siama kuenje wo tuala ku Samuele.
˜
Samuele wa popia laye hati: ‘Sio, u ndeti haeyeko Yehova a nola.’ Jese
˜
wa tuala omala vaye valume epanduvali kovaso a Samuele pole Yehova
˜ ˜
ka nolelepo layumue. Oco Samuele wa pula hati: ‘Omala vove valume
vosi va suapo?’
Jese wa kumbulula hati: ‘Kuasiala lika kuasula. Pole o kasi loku
lisa olomeme.’ Eci Daviti a pitila, Samuele wa limbuka okuti wa
posoka calua. Noke Samuele wa popia hati: ‘U eye Yehova a ndi
sapuila oku waveka ulela kokuaye.’ Eci papita otembo yimue, Daviti
weya oku linga osoma ya va Isareli. 1 Samuele 17:34, 35; 16:1-13.
 DAVITI KUENDA GOLIATA 58

V A Filisiti veya vali oku liyaka la va Isareli. Vamanji vatatu akulu va

Daviti va kala kolohoka via Saulu. Eteke limue Jese wa sapuila
Daviti hati: ‘Ka tuale lombili olukango ku vahuvove kuenda olombolo.
˜ ˜
Ka kulıhise ndomo va kasi.’
˜ ˜ ˜
Eci Daviti a pitila kocilombo casualali, wa enda oku ka kulıhisa
vamanjaye. Goliata ocindululu ca va Filisiti weya oku sepula va Isareli.
˜
Esepu liaco wa enda oku lilinga oloneke viosi komele lokekumbi. Eye wa
˜ ˜
ci linga vokuenda kueci ci soka akui akuala koloneke. Goliata wa kaluka
˜
hati: ‘Noli umue pokati kalume vene oco a liyake lame. Nda eye wa ndi
yula loku ndi ponda, etu tu linga apika vene. Pole nda ame ndo yula loku
u ponda, ene vu linga apika vetu. Etaili ndi lipandela olohoka viene.
Nyihi omunu ndi liyaka laye.’
˜
Daviti wa pula vamue pokati kasualali hati: ‘Omunu wosi o ponda
˜
ocindululu eci ca va Filisiti, o lingiwa nye oco a kutulule osoi va Isareli?’
˜
Asualali va kumbulula hati:
‘Saulu eca kokuaye ukuasi
walua. Kuenda eca kokuaye
˜ ˜
omolaye ufeko oco a linge ukai
waye.’
Vosi va Isareli va kuatele usumba
la Goliata momo wa pamele calua haeye une-
ne. Eye wa lepele calua okuti utunga waye
wa kala leci ci soka olometulu vitatu. Wa
˜
kuatelevo asualali vaye va enda loku amba-
˜
ta ovimaleho viaye.
˜
Asualali vamue va enda toke ku Soma
Saulu kuenje vo sapuila hati: Daviti oyongo-
la oku liyaka la Goliata. Saulu wa popia la
Daviti hati: ‘Ove ku pondola oku liyaka
˜
la Goliata u Filisiti. Ove handi umalehe,
˜
kuenda eye esualali tunde vutila waye.’
Daviti wa kumbulula hati: ‘Ame
nda ponda o kanyani lohosi vina
via yonguile oku lia olomeme via
tate. Ulume u Ufilisiti ndu u li-
ngisa ndovinyama viaco. Yehova
˜
oka nuatisa.’ Saulu wo kumbulula
hati: ‘Kuende. Yehova a kale love.’
Daviti wa lokila vokalui kamue
˜ ˜
kuenje wa nyanula o tuvawe tuta-
lo tu sielena. Otuvawe tuaco wa tu
kapa vocipete caye. Noke wa nya-
˜ ˜
nula epipili liaye kuenje wamela
ocipepi locindululu caco. Eci Go-
liata o mola ka tavele kondaka
yaco. Eye wa kala loku sima oku-
ti o pondola oku ponda Daviti.
Goliata wa popia la Daviti hati:
‘Etimba liove ndi lieca kolonjila
viovilu kuenda kovinyama viovu-
senge.’ Pole Daviti wa kumbulula
hati: ‘Ove wiya kokuange losipata
˜
lonjelia kuenda unga. Ame puai
njiya kokuove vonduko ya Yehova.
˜
Etaili muele Yehova o ku eca peka
˜
liange, hu tesola.’
Vepuluvi liaco Daviti wa lupuki-
la ku Goliata. Wopa ewe vocipete
caye kuenje wa li kapa vepipili.
Noke wa limba longusu yaye yosi.
Ewe liaco lia veta kutue wa Golia-
ta. Goliata wa kupukila posi kuenje wa fa. Eci va Filisiti va mola okuti
˜
onoi yavo va kolelele ya fa, vosi yavo va fetika oku tila. Va Isareli va kua-
ma konyima yavo kuenje va yula olohoka vio vanyali vavo.
1 Samuel 17:1-54.
 ESUNGA LIECI DAVITI A TILILA 59

E CI Daviti a ponda Goliata, Avinere kesongo kolohoka via va Isareli,

wa tuala Daviti ku Saulu. Saulu wa sanjukile calua la Daviti kuenje
wo lingisa kesongo kolohoka viaye. Eye wa sapuila Daviti oco a kale
kelombe lia soma Saulu.
˜
Noke eci olohoka via tiuka koku liyaka la va Filisiti, akai
˜
va fetika oku imba hati: ‘Saulu wa ipaya olohulukai, pole Daviti
wa ipaya olohuluwa.’ Eci Saulu a ci yeva wa fetika oku tema.
Momo omanu va kala loku sivaya
calua Daviti okuti Saulu ci sule. Pole
˜ ˜ ˜
omolaye Yonatao ka temele. Eye wa
solele calua Daviti kuenda Daviti wa
˜
solelevo Yonatao. Omo liaco, kavali
kavo va lisila ohuminyo yoku linga
akamba otembo yosi.
Daviti wa kala usiki
wolohalupa kuenje
Saulu wa solele calua
ovisikilo viaye. Pole
˜
eteke limue onyeno ya
Saulu yo vetiya oku
˜
linga ocina cimue cıvi.
Eci Daviti a kala loku
sika ohalupa, Saulu wa tikula onjelia yaye
kuenje wa imba loku popia hati: ‘Ndi tomela
Daviti vocimano.’ Daviti wa yandulukamo
kuenje wa puluka konjelia yaco. Noke Saulu
wa seteka vali oku tomela Daviti vocimano,
pole Daviti wa puluka. Daviti weya oku
limbuka okuti, kaliye o sukila oku lunguka.
˜
Ove he ivaluka ohuminyo Saulu a lingile?
˜ ˜
Eye wa popele okuti, omolaye ukai o weca
komunu wosi oka ponda Goliata. Saulu wa popia la Daviti okuti, nda
˜ ˜
wa ponda ci soka ocita casualali va Filisiti, omolange Mikale o
˜ ˜
linga ukai wove. Sokolola no handi ondaka eyi! Saulu wa kala loku
lavoka okuti, Daviti oka pondiwa la va Filisiti. Omo okuti va Filisiti ka
˜ ˜ ˜
va telele oku ponda Daviti, Saulu wa eca omolaye ukai ku Daviti.
˜ ˜
Eteke limue Saulu wa sapuila Yonatao lakuenje vaye vosi ocisimılo
˜
caye coku ponda Daviti. Pole Yonatao wa popia la isiaye hati: ‘Ku ka
˜
ponde Daviti. Daviti la limue eteke a ku lingile cıvi. Ovina viosi vinene
eye a linga, wa vi lingila oku ku popela. Wa mola ndeci eye a kapele
omuenyo waye kohele eci a ponda Goliata kuenje ove wa ci sanjukilile
calua.’
˜
Saulu wa yeva kondaka yomolaye kuenje wa likuminya okuti
ka pondi vali Daviti. Daviti wa tiukila vali konjo ya Saulu
oku vumba kokuaye. Eteke limue eci Daviti a kala loku sika
ohalupa, Saulu wa seteka vali oku tomela Daviti vocimano. Pole
Daviti wa yepamo kuenje usongo wa sa vocimano. Eyi ya kala
onjanja yatatu. Kaliye
Daviti wa limbuka okuti
wa sukilile oku tila!
Vuteke waco Daviti
wa enda konjo yaye. Pole Saulu
wa tuma alume vamue oco va
ponde Daviti. Mikale eci a yeva
˜
ocisimılo ca isiaye, wa sapuila
ulume waye hati: ‘Vuteke ulo
nda kua tundile vonjo yilo,
˜
hela o fa.’ Vuteke waco Mikale
wa kuatisa Daviti kuenje
wo pitisa ponjanela. Daviti wa
lisalamisile vokuenda kueci ci
soka anyamo epanduvali oco ka
ka sangiwe la Saulu.
1 Samuele 18:1-30; 19:1-18.
 AVIGAILE KUENDA DAVITI 60

˜ ˜
VE he o lete ukai wa posoka ndeti o kasi loku iya ku Daviti?
O Onduko yaye Avigaile. Eye wa kuatele olondunge viocili kuenda
˜
wa teyuila Daviti koku linga eci cıvi. Pole, osimbu handi ka tua
˜ ˜
lilongisile ulandu waco, tu kulıhisi eci ca pitile la Daviti.
˜
Eci Daviti a tila ku Saulu, wa salamele keleva. Noke va manjaye
kuenda epata liaye va likongela kumosi laye. Cimue ci soka ovita
˜
vikuala kalume, veyavo kokuaye kuenje eye wa linga usongui wavo.
Daviti wa popia la soma ya va Moavi hati: ‘Ecelela okuti tate yange la
˜ ˜ ˜
mai va kala kumue love toke eci ndi kulıha ovina vi pita lame.’ Noke
Daviti lalume vaye va tilila kolomunda.
˜
Vepuluvi liaco oco Daviti a linualehela la Avigaile. Ulume waye
˜
Nabala wa kala ohuasi. Eye wa kuatele eci ci soka olohulukai vitatu
˜ ˜
kolomeme kuenda ohulukai yolohombo. Nabala wa kala ondingaıvi.
˜ ˜ ˜
Ukai waye Avigaile, wa finile calua. Eye wa kulıhilevo ndomo a
pondola oku linga eci ciwa. Handi vali weya oku popela epata liaye. Tu
˜ ˜
kulıhisi ndomo ca pita.
Daviti wa lingile ovina viwa ku Nabala. Daviti lalume vaye, va
kuatisile koku teyuila olomeme via Nabala. Eteke limue Daviti wa tuma
alume vaye ku Nabala oku pinga ekuatiso. Alume vaco va pitila ku
Nabala. Kuenje va sanga okuti eye kumue lakuenje vaye va kala loku
pemula olomeme. Eteke liaco lia kala eteke liocipito cimue kuenje
Nabala wa kala lokulia kualua. Alume va Daviti va sapuila Nabala
ovina Daviti a va tuma hati: ‘Tua ku lingila ovina viwa. Ka tua lanyana
˜
olomeme viove, pole tua ku kuatisa oku vi lava. Cilo tu ıheko okulia.’
Nabala wa kumbulula hati: ‘Ame si eci okulia kuange kokuaye.’ Noke
˜ ˜
wa popia ovina vialua vıvi viatiamela ku Daviti. Eci alume va tiukila,
va sapuila Daviti ovina viosi Nabala a popia. Ovina viaco via temisa
calua Daviti. Kuenje wa sapuila akuenje vaye hati: ‘Ambati olosipata
viene. Kuenje va katuka oku ka ponda Nabala lakuenje vaye.
Umue pokati kalume va Nabala wa yevelela eci Nabala a kala loku
popia. Kuenje wa sapuila Avigaile ovina viaco. Omo liaco, Avigaile wa
pongiya okulia kuenje wambata ovimbulu viaye, wa enda toke ku
Daviti. Eci a pitila ku Daviti wa popia laye hati: ‘Acime cange, ku ka
yevelele kolondaka viulume wange Nabala. Ulume wange eveke kuenda
ovilinga viaye viosi viuveke. Nda nena ombanjaile eyi kokuove. Yi
tambula. Ecela ovina viosi tua ku lingila.’
Daviti wa kumbulula Avigaile hati: ‘Ove o kuete olondunge viocili.
Momo wa niula kongole yoku pesela osonde ya Nabala oku fetuluinya
˜
ovilinga viaye vıvi. Kaliye kuende lombembua.’ Noke eci Nabala a fa,
˜
Avigaile wa linga ukai wa Daviti. 1 Samuele 22:1-4; 25:1-43.
 DAVITI WA 61
LINGA OSOMA
AULU wamamako oku
S sandiliya Daviti. Eye wa
pongiya eci ci soka olohulukai
˜
˜
vitatu kasualali vaye oco va
sande Daviti. Eci Daviti a ci
limbuka, vuteke waco wa tuma
˜ ˜
olondavululi oco va kulıhise
oku ku kasi Saulu lalume vaye.
Noke Daviti wa pula vamue
pokati kalume vaye vavali hati:
‘Helie oyongola oku enda lame
kocilombo ca Saulu?’
Avisiai wa kumbulula hati:
‘Ame ngenda love.’ Avisiai wa
˜
kala omola a Ceruya manji a
Daviti. Osimbu Saulu lalume
vaye va kala loku pekela,
˜
Daviti la Avisiai va inila
uyombeki vocilombo cavo. Va
ambata osipata ya Saulu kuenda esanga liaye liovava lia kala kovitue
˜
viaye. Lomue wa va mola ale oku va yeva, momo va kala lotulo tua piala.
˜ ˜
Kaliye kulıhisa Daviti la Avisiai. Ovo va puluka kuenje va talama kilu
liomunda. Daviti wa vilikiya Avinere kesongo kolohoka via va Isareli
˜ ˜
hati: ‘A Avinere, momo lie kua tatelele cime cove soma? Kulıhisa, pi pa
kasi onjelia lesanga liaye liovava?’
Saulu wa pasuka. Eye wa limbuka ondaka ya Daviti kuenje wa pula
˜ ˜ ˜
hati: ‘Amolange a Daviti, anga eyi ondaka yove?’ Kulıhisa ndomo Saulu
la Avinere va kasi.
Daviti wa kumbulula Saulu hati: ‘Ame a cime cange.’ Noke Daviti wo
 ˜
pula hati: ‘Nye o sandela omuenyo wange? Uvi we nda ku linga? Cilo a
soma, osipata yove yeyi. Tuma alume vove oco veye vope osipata.’
Saulu wa popia hati: ‘Nda lueya. Nda linga uveke.’ Noke Daviti wa
enda lonjila yaye kuenje Saulu wa tiukila konjo yaye. Pole Daviti wa
˜
popia lutima waye hati: ‘Eteke limue ndi laika muele oku fila peka lia
˜
Saulu. Kokuange ca velapo oku tilila kofeka ya va Filisiti.’ Eci oco muele
˜
Daviti a linga. Daviti wa kuata ulono woku kemba va Filisiti. Va Filisiti
˜
veya oku sima okuti kaliye Daviti o pondola oku tiamela kolohoka viavo.
Vokuenda kuotembo, va Filisiti veya vali oku liyaka la va Isareli.
˜ ˜
Saulu lomolaye Yonatao, va pondiwila kuyaki waco. Kuenje, Daviti weya
oku sumua calua. Eye wa soneha ocisungo cimue hati: ‘Ndi ku kuetele
˜ ˜
upongo, a manjange, a Yonatao. Ocisola cove lame ca pialele enene!’
Noke Daviti wa tiukila ko Isareli vofeka yo Hevirone. Kua kala omanu
˜
vamue va yonguile okuti Isivosiete omola a Saulu eye o kala osoma.
˜
Vakuavo va nolele Daviti okuti eye o kala osoma. Omo liaco, pokati
kalume vaco, peya oku kala uyaki. Pole alume va Daviti va yula. Eci eye
˜
a fetika oku viala, wa kala leci ci soka akui atatu kanyamo. Vofeka yo
˜
Hevirone wa vialamo eci ci soka anyamo epanduvali kolosai epandu. Eye
˜
wa kuatele omala vamue valume va citiwila vofeka yaco. Olonduko viavo
vievi: Aminone, Avisalome kuenda Adoniya.
Vokuenda kuotembo Daviti
lalume vaye, veya oku tambula
˜
olupale luo Yerusalai. O Yeru-
˜
salai ya kala olupale lumue
˜
lua posoka. Yohava omola a
˜
Ceruya mukai wa Daviti, eye wa
kala kesongo kovoyaki. Daviti
˜ ˜
weya oku sumuluisa Yohava kue-
nje wa linga kesongo kolohoka
viaye. Kaliye Daviti wa fetika
˜
oku viala vo Yerusalai.
1 Samuele 26:1-25; 27:1-7; 31:1-6;
2 Samuele 1:26; 3:1-21; 5:1-10;
1 Asapulo 11:1-9.
VONJO YA DAVITI MUEYA OVITANGI 62

˜
E CI Daviti a fetika oku viala vo Yerusalai, Yehova wa kuatisa olohoka
viaye oku yula ovanyali vavo. Yehova wa likuminyile okuti oka eca
ofeka yo Kanana ku va Isareli. Omo liaco, lekuatiso lia Yehova, va
Isareli veya oku tambula olofeka viosi eye a likuminyile kokuavo.
Daviti wa kala osoma yimue yiwa. Eye wa solele Yehova. Eci eye a
˜
tambula o Yerusalai, ocina catete a linga, oku nena ocikasia covisila vo
˜
Yerusalai. Handi vali, wa kuatavo onjongole yoku tunga onembele ya
Yehova.
Pole, eci Daviti a kuka, wa fetika oku linga ovina ka via sungulukile.
˜ ˜ ˜
Daviti wa kulıhile okuti, ka ca sungulukile oku tambula ocina ca male.
Pole eteke limue kekumbi eci eye a kala kilu lionjo yaye yelombe, wa
˜ ˜
mola ukai umue wa posoka. Onduko yaye Batisieva. Esualali liaye
Uriya, eye wa kala ulume wa Batisieva.
Daviti wa sola calua Batisieva. Kuenje wa tuma oku u vilikiya oco a
ende konjo yaye yelombe. Ulume waye wa kala kuyaki. Noke Daviti wa
pekela laye kuenje wemina. Daviti weya oku yokoka calua kuenje wa
tuma ondaka ku Yohava kesongo kovita. Eye wo sapuila oco a kape
Uriya kovaso yolohoka okuti o pondiwa. Eci Uriya a fa, Daviti wa
kuela Batisieva.
˜
Yehova wa temele calua la Daviti. Kuenje wa tuma uprofeto waye
˜ ˜
Natana kokuaye oco o sapuile ekandu liaye. Kulıhisa ndomo Natana a
˜
kasi oku sapela la Daviti. Daviti wa livela calua omo lielinga liaye lıvi
kuenje Yehova ko yambuilile kolofa. Pole Yehova wo sapuila hati:
˜
‘Omo liovina viaco vıvi wa linga, vonjo yove mu ka kala ovitangi
˜
vialua.’ Ocili okuti, Daviti weya oku kuata muele ovitangi vialua.
˜
Catete ceci okuti, omola a Batisieva ulume wa fa. Noke Aminone
˜
omola watete wa Daviti, wa kuata manjaye Tamar longusu kuenje wa
˜
lipekela laye. Avisalome omola ukuavo a Daviti wa suvukile elinga
liaco kuenje wa ponda Aminone. Vokuenda kuotembo Avisalome weya
oku soliwa calua lomanu kuenje wa li lingisa osoma. Noke Daviti
weya oku yula uyaki la Avisalome kuenje Avisalome wa pondiwa. Ocili
okuti, Daviti wa kuatele ovitangi vialua.
˜ ˜
Ndano lovitangi viaco, Batisieva weya oku cita omola ulume.
˜
Onduko yaye Salomone. Eci Daviti a kala loku vela, omolaye Adoniya
wa seteka oku li lingisa osoma. Kotembo yaco Daviti wa tuma oku
vilikiya Sadoke ocitunda. Eye wo sapuila oco a waveke ulela kutue wa
Salomone okuti o linga osoma. Noke Daviti weya oku fa leci ci soka
˜ ˜ ˜
akui epanduvali kanyamo. Eye wa vialele eci ci soka akui akuala
kanyamo. Kuenje Salomone wa linga osoma ya va Isareli.
2 Samuele 11:1-27; 12:1-18; 1 Olosoma 1:1-48.
 SOMA SALOMONE WA KALA 63
UKUALONDUNGE
˜
E CI Salomone a fetika oku viala, wa kala calua umalehe. Eye wa solele
Yehova kuenda wa pokuile kolonumbi a tambuile ku isiaye Daviti.
Yehova wa solelevo calua Salomone. Kuenje eteke limue vuteke wa va-
˜
ngula laye vonjoi hati: ‘A Salomone nye oyongola okuti oco ndu ku ıha?’
Salomone wa kumbulula hati: ‘A Yehova a Suku yange, ame
˜ ˜
ndumalehe calua kuenda si ci tela handi oku viala. Nyihe olondunge
vioku viala ciwa omanu vove.’
 Ondaka ya Salomone ya sanjuisa calua Yehova. Omo liaco, Yehova
wa popia laye hati: ‘Omo wa pinga olondunge okuti kua pingile ukuasi,
˜ ˜
ndu ku ıha olondunge vialua. Lomue o lisoka love. Ndu ku ıhavo eci kua
˜
pingile, okuti ovokuasi lekemalo.’
˜
Eci papita otembo yimue, akai vamue vavali veya ku Salomone
˜
locitangi cimue. Umue pokati kavo wa popia hati: ‘Ame lukai u tu kasi
˜
vonjo yimuamue. Kuenje ame nda cita omola. Eci papita oloneke vivali,
˜ ˜
eye wa citavo omola. Pole eteke limue luteke, omolaye wa fa. Osimbu
˜
ame nda pekela, wopa omolaye wa fa wo kapa ponele yange kuenje
˜ ˜
wambata omolange. Eci nda pasuka loku vanja omolaco wa fa, nda
˜
limbuka okuti omolaco hawangeko.’
˜ ˜
Noke ukai ukuavo wa popia hati: ‘Hacoko! Omola o kasi ndeti
˜
lomuenyo wange, u wa fa eye wove!’ Ukai wa tete wa kumbulula hati:
˜ ˜
‘Sio! Omola wa fa ndeti eye wove, u o kasi lomuenyo eye wange! Akai
vaco va kala loku liyaka pokati. Nye Salomone a linga?
Salomone wa tuma oco vo nenele osipata. Eci vo nenela osipata wa
˜
popia hati: ‘Omola waco o kasi lomuenyo, u toli pokati. Va tepeli olonele
viaco.’
˜
Ina yomola waco o kasi lomuenyo, wa kaluka hati: ‘Hacoko. Ko ka
˜ ˜ ˜
pondi omola. Weci no kokuaye! Pole ukai ukuavo wa popia hati: ‘Ka ka
˜
linge wange pamue waye. A toliwe muele pokati.’
˜
Noke Salomone wa popia hati: ‘Omola ka ka pondiwe! Weci
˜ ˜ ˜
kukai watete. Ukai u eye onjali yomola.’ Salomone wa kuatele ciwa
˜
elomboloko liaco momo onjali yocili ya solele calua omolaye. Eye
ka yonguile okuti o pondiwa. Eci omanu va yeva ndomo Salomone
a tetulula ocitangi caco, veya oku sanjuka calua omo lioku kuata osoma
yolondunge.
˜ ˜
Vokuenda kuviali wa Salomone, Yehova wa sumuluisile calua va
˜ ˜
Isareli. Eye wa ci linga poku sumuluisa osi yavo okuti yima otiliku
yalua, losevada, layuva, lakuyu, kuenda ovilia vikuavo. Omanu va
walaile uwalo wa posoka kuenda va kala volonjo viwa. Vosi yavo va
kuatele ovina viwa. 1 Olosoma 3:3-28; 4:29-34.
 SALOMONE WA TUNGA ONEMBELE 64

SIMBU handi Daviti ka file, wa ecele ku Salomone oloseteko vioku

O ˜
tunga onembele ya Yehova. Salomone kunyamo wa kuala wuviali
waye, wa fetika oku tunga onembele. Poku yi tunga yambata eci ci
˜ ˜
soka anyamo epanduvali lolosai epandu. Kua talavaya olohulukai
viomanu kuenda kua pesekavo
olombongo vialua. Momo va
talavaya lopalata kuenda ulu.
Onembele yaco ya kuatavo
olohondo vivali vinene ndeci
ca kala otavernakulu. Pole,
olohondo viaco via kala
vali vinene okuti olohondo
vina viotavernakulu vi
sule. Salomone wa tuma
oku kapa ocikasia covisila
vohondo yi kasi vokati konembele. Ovina vikuavo viovo tavernakulu,
wa vi kapa vohondo yikuavo.
Eci onembele ya pua oku tungiwa, kua lingiwa ocipito cimue
cinene. Ndomo o cilete vociluvialuvia cilo, Salomone wa kekama kovaso
yonembele oku likutilila ku Yehova. Eye wa popia ku Yehova hati: ‘Vilu
lovilu liovailu ku suimo. Onembele nda kutungila ndeti ku suimo. Haimo
a Suku yange, yevelela kolohutililo viomanu vove eci ovo va likutililila
˜
kocitumalo cilo.’
Eci Salomone a mala oku likutilila, kilu kua tunda ondalu. Ondalu yaco
ya lia ovilumba viovinyama vina via kala kutala. Kuenje ocinyi ca tunda
ku Yehova ca tuila onembele. Ovina viaco via lekisa okuti Yehova wa yeva
ohutililo. Kuenda eye wa sanjukila onembele lohutililo ya Salomone.
˜
Onembele yaco ya litepele calua lotavernakulu. Momo ya kala ocitumalo
cimue okuti omanu vosi va pondola oku fendelamo.
Salomone wa viala va Isareli lolondunge vokuenda kuotembo yalua.
Kuenje omanu va kuatele esanju lialua. Pole Salomone weya oku kuela
˜ ˜ ˜
akai vokolofeka vikuavo vana ka va fendela Yehova. Kulıhisa ndomo
˜ ˜ ˜
umue pokati kavo a kasi loku fendela ocinumanuma. Noke Salomone akai
˜ ˜ ˜ ˜
vaye vo vetiyavo oku fendela olosuku vini. Ove he wa kulıha eci ca
pita omo liovilinga viaco via Salomone?
Vokuenda kuotembo Salomone wa fetika
˜
oku tata lavi omanu. Eye weya oku kala
˜
ondingaıvi kuenje omanu ka va kuatele vali
esanju.
˜
Ovilinga viaco vieya oku wengula onyeno
ya Yehova kuenje wa temela Salomone.
Eye wo sapuila hati: ‘Ndupa usoma
kokuove kuenje ndi weca komunu ukuavo.
Pole si ci lingi koloneke viove. Ndi ci
˜
linga koloneke viusoma womolove. Kuviali
˜
womolove, omanu vosi ndi va nyeha peka
liaye.’ Tu konomuisi ndomo ceya oku pita.
1 Asapulo 28:9-21; 29:1-9; 1 Olosoma 5:1-18;
2 Asapulo 6:12-42; 7:1-5; 1 Olosoma 11:9-13.
 UVIALI WA TEPIWA 65

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha esunga lieci ulume u a kasilili ndeti oku tola uwalo
O waye? Yehova eye wa tuma oku ci linga. Ulume u onduko yaye
˜ ˜ ˜
Ahiya kuenda wa kala uprofeto wa Suku. Anga he ove wa kulıha eci ci
lomboloka uprofeto? Uprofeto omunu umue Suku a sapuila ovina vika
lingiwa kovaso yoloneke.
 Ahiya o kasi oku vangula la Yerevoama. Yerevoama wa kala ulume
umue Salomone a kapele ndamitavaso yovopange oku tunga olonjo
viaye. Eci Ahiya a lisanga la Yerevoama vonjila, wa linga ocina cimue
˜ ˜
ci komohısa. Eye wa tola uwalo waye wokaliye vovitetele vi soka ekui
˜
la vivali. Noke wa sapuila Yerevoama hati: ‘Tambula ovitetele ekui, vi
˜ ˜ ˜
linge viove.’ Ove he wa kulıha esunga lieci Ahiya a ecela ku Yerovoama
ovitetele viaco?
Ahiya wa lombolola okuti Yehova upa uviali ku Salomone okuti ka
˜
kala vali osoma. Wa lombololavo okuti uviali waco weciwa kapata ekui
˜
a Yerevoama. Eci ci lomboloka okuti Rehovama omola a Salomone o
siala lika lapata avali. Apata aco ovo lika eye a pondola oku viala.
Eci Salomone a yeva olondaka Ahiya a sapuila Yerevoama, weya oku
tema calua. Eye wa seteka oku ponda Yerevoama. Pole Yerevoama wa
tilila Kegito. Eci papita otembo yimue, Salomone wa fa. Eye wa viala
˜ ˜ ˜
eci ci soka akui a kuala kanyamo. Noke omolaye Rehovama wa
˜
pinala komangu yaye. Eci Yerevoama a yeva okuti Salomone wa fa,
wa tiukila vali ko Isareli.
Rehovama ka kaile osoma yiwa. Eye wa kangisa calua omanu okuti
isiaye Salomone ci sule. Noke Yerevoama kuenda alume vakuavo va
˜
kemala vofeka, veya ku Rehovama. Ovo vo pinga oco a tate ciwa omanu.
Rehovama ka yevele kondaka yavo. Handi vali, wa vokiyako ungangala
waye okuti wa tete u sule. Noke omanu va vialeka Yerevoama komangu
˜
yusoma wapata ekui. Pole apata avali a Benjamini la Yuda, va kala
handi kuviali wa Rehovama.
Yerevoama ka yonguile okuti omanu vaye va enda konembele ko
˜ ˜
Yerusalai oku ka fendela Yehova. Omo liaco, wa tunga olonale vivali
˜ ˜
viulu. Eye wa vetiya omanu vatiamela kusoma wapata ekui oco va
˜ ˜
fendele ocinumanuma caco. Noke vofeka mueya oku yuka ungangala
˜
levıho lialua.
Kuviali wapata avali kua kalavo ovitangi. Osimbu handi Rehovama
˜ ˜
ka telisile anyamo atalo kuviali waye, soma yo Egito wa katukila
˜
o Yerusalai. Eye wambata ovikuata vialua vionembele ya Yehova.
Vokuenda kuotembo yimue, onembele yeya oku siala nda cina ya
tungiwa. 1 Olosoma 11:26-43; 12:1-33; 14:21-31.
 ˜
ISEVELE WA KALA ONASOMA YIMUE YIVI 66

N OKE lioku fa kua Soma Yerevoama, olosoma viosi vio konano via enda
˜
loku viala apata ekui a va Isareli, viosi via kala olongangala. Pokati
˜ ˜ ˜
kavo Soma Ahava eye wa kala ondingaıvi ya piala. Ove he wa kulıha
˜ ˜
˜ ˜
esunga liaco? Eye wa kala ondingaıvi omo liukai waye Isevele.
˜ ˜
Isevele ka tiamelele kepata lia va Isareli. Pole, wa kala omola a soma
yo ko Sitono. Eye wa enda loku fendela Baale osuku yesanda. Handi vali,
wa vetiyavo Ahava kuenda va Isareli oku fendela Baale. Isevele wa
suvukile calua Yehova kuenda wa ponda ovaprofeto valua va Yehova.
Ovaprofeto vakuavo va enda loku tilila kaleva oco va popele omuenyo wavo.
Isevele wa kala okuti, nda oyongola oku tambula cimue komunu, wa enda
oku ponda omunu waco.
Eteke limue Soma Ahava wa sumuile calua. Noke Isevele wo pula okuti:
‘Etaili nye wa sumuila?’
Ahava wa kumbulula hati: ‘Nda sumua omo lia Navote. Momo nda
˜
yonguile oku landa ocumbo caye cayuva. Pole eye wa numbulula hati: Siu
˜
ku ıha ocumbo cange cayuva.’
˜
Isevele wa popia laye hati: ‘Ku ka sumue. Ame ndu ku ıha ocumbo caco.’
Noke Isevele wa soneha ovikanda. Ovikanda viaco wa vi tuma kakulu
kuenda kasongui vofeka vana va tunga kumue la Navote. Vovikanda viaco
wa sonehamo hati: ‘Tumbiki alume vamue vakuesanda kovaso omanu vosi.
˜
Alume vaco va imbe uvangi wokuti, Navote wa popela Suku etonai kuenda
soma. Noke tundi laye kosamua yimbo. U sosoli lovawe oco a fe.’
Eci Isevele a yeva okuti Navote wa fa, wa sapuila Ahava hati: ‘Kaliye
˜
kuende, ka tambule ocumbo caye cayuva.’ Ove he ku tava okuti Isevele wa
˜ ˜
sesamelele oku yambuiwa omo lielinga liaco lıvi?
Noke Yehova weya oku tuma Yehu oco a yambule Isevele. Eci Isevele a
yeva okuti Yehu o kasi lokuiya, wa finisa ciwa ovaso aye kuenda oku seteka
oku liposuisa. Pole eci Yehu a pitila wa mola Isevele ponjanela. Kuenje
wa vilikiya alume konjo ya soma hati: ‘Wimbi posi!’ Alume vaco va pokola
kondaka ya Yehu ndomo o cilete vociluvialuvia cilo. Ovo vo wimba posi
˜
kuenje wa fa. Eli olio lia kala esulilo lia Nasoma Isevele ondingaıvi.
1 Olosoma 16:29-33; 18:1-4; 21:1-16; 2 Olosoma 9:30-37.
 YEHOSAFATA WA LEKISILE 67
EKOLELO KU YEHOVA
˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha alume ava kuenda eci va kasi loku linga? Ovo va
O ˜
limaleha oku enda kuyaki. Alume vakuavo va kasi loku imba.
˜
Pamue ove o pondola oku lipula ndoco: ‘Oco he momo lie alume vaco
va kuetele olosipata lolonjelia vioku yaka?’ Tu konomuisi esunga liaco.
Yehosafata wa kala osoma yuviali wapata avali a va Isareli. Eye wa
kala kotembo yimuamue ya Soma Ahava la Isevele va vialele kapata
˜
ekui liusoma woko nano. Eye wa kala osoma yimue yiwa ndeci ca kala
˜
isiaye Asa. Vokuenda kuanyamo alua omanu vana va tiamelele kuviali
wokombuelo wapata avali, va kala lombembua kuenda omuenyo uwa.
Pole, kueya oku pita ocina cimue ca vetiya omanu oku kuata usumba.
Olomunga vimue vieya ku Yehosafata loku popia hati: ‘Olohoka via va
Moavi la va Amoni lava voko Munda Seire, va kasi lokuiya oku liyaka
˜
love.’ Valua va Isareli va liongoluila ko Yerusalai oku pinga ekuatiso ku
Yehova. Ovo va enda ko nembele kuenje Yehosafata wa fetika oku
˜ ˜
likutilila hati: ‘A Yehova a Suku yetu, ka tua kulıhihe eci tu linga. Ka
tu kuete ongusu yoku liyaka lolohoka evi viakahandangala. Tua imba
ovaso kokuove oco o tu kuatise.’
Yehova wa yeva kohutililo yaco kuenje wa tuma umue ukuenje waye
oku sapuila omanu hati: ‘Ko ka saluki, momo haneko vu ka yaka, te
˜
Suku. Kuendiko, ka talameli no ha vu moli ndomo Yehova u popeli.’
˜
Eci kuaca omele, Yehosafata wa sapuila omanu hati: ‘Koleli Yehova.’
Noke wa kapa olonjimbi kovaso yolohoka. Kuenje va fetika oku enda
˜ ˜ ˜
loku imba ovisungo ku Yehova. Ove he wa kulıha eci ceya oku pita eci
ovo va pitila ocipepi lovanyali vavo? Yehova wa lingisa okuti ovanyali
˜
vavo va liponda ovo muele pokati. Eci va Isareli va petula ovaso, va
mola ovanyali vavo okuti vosi yavo va fa.
Ocili okuti, Yehosafata poku kolela ku Yehova
wa lekisa olondunge viocili. Etu tu pondolavo
oku lekisa olondunge viocili poku kolela ku
Yehova. 1 Olosoma 22:41-53; 2 Asapulo 20:1-30.
 ˜
OMALA VAVALI VA PINDUIWA 68

DA ove wa file noke wa pinduka, ina yove nda wa liyeva ndati?

N ˜
Eye nda wa sanjuka calua. Anga he omunu wa fa o pondola vali
oku kala lomuenyo? Eci oco ca pita kosimbu.
˜ ˜ ˜ ˜
Kulıhisa ulume u lukai kuenda okamola aka. Ulume u uprofeto Eliya.
˜ ˜
Ukai u, ocimbumba cimue co kofeka yo ko Sarepata kuenda omolaye.
˜
Eteke limue omola waco wa fetika oku vela. Omo okuti oku vela kuaco
˜ ˜ ˜
kua pialele calua, omolaco weya oku fa. Noke Eliya wa sapuila ukai waco
˜
hati: ‘Nena kulo omola.’
˜
Eliya wa tikula omola kuenje wa londa laye kosapalalo yu wo pekelisa
˜
pula. Noke wa likutilila hati: ‘A Yehova, tava okuti omuenyo womola
˜ ˜
ulo u tiukamo vali.’ Kuenje omola wa pinduka. Eliya wa loka lomola
˜ ˜
kosapalalo kuenje wa popia lukai hati: ‘Tala omolove o kasi vali
˜
lomuenyo!’ Eli olio esunga lieci ukai a sanjukila.
Ulume umue ukuavo okuti wa kalavo uprofeto wa Yehova, Elisia.
˜
Elisia wa kala onuatisi ya Eliya. Pole vokuenda kuotembo, Yehova wa
ecavo unene kokuaye woku linga ovikomo. Eteke limue Elisia wa enda
˜
kolupale luo Siuname kuna kua kala ukai umue wo lingilile ovina viwa.
˜ ˜ ˜
Ukai waco weya oku kuata onana.
˜ ˜ ˜
Vokuenda kuotembo, omolaco wa kula. Eteke limue komele, omolaco
˜
wa enda toke ku isiaye wa kala oku talavaya vepia. Noke omola wa
˜
kaluka hati: ‘Utue wange u kasi loku ndi vala.’ Eci vo tuala konjo, omola
haico a fa. Inaye weya oku sumua calua. Noke wa enda toke ku Elisia.
Eci Elisia a pitila wa enda toke vohondo mua kala ocivimbi. Eye wa
˜
liyala kilu liomola wa fa kuenda wa likutilila ku Yehova. Noke etimba
˜
liomola lia fetika oku kuata owuya kuenje wa ta ohesi olonjanja
˜
epanduvali. Eci omolaco a pinduka, inaye wa kuata esanju lialua.
Ocili okuti, voluali mua siata oku fa omanu valua. Olofa viaco via
siata oku sumuisa apata avo kuenda akamba. Etu ka tu kuete unene
woku pindula omanu kolofa. Yehova eye lika okuete unene waco.
Noke tu ka lilongisa ndomo eye a ka pindula olohuluwa viomanu vana
va fa. 1 Olosoma 17:8-24; 2 Olosoma 4:8-37.
 KAFEKO UMUE WA KUATISA
˜ 69
ULUME WA KEMALA
˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha eci kafeko u a kasi loku popia? Eye o kasi loku sapuila
O ˜ ˜
ukai u eci catiamela ku Elisia uprofeto wa Yehova. O kasi loku
˜ ˜ ˜
lombololavo ovina Yehova a kuatisa Elisia oku linga. Ukai waco ka kulıhile
˜
cimue catiamela ku Yehova momo ka kaile u Isareli. Tu konomuisi esunga
˜
lieci kafeko u a kalela konjo yukai waco.
˜
Ukai waco wo kofeka yo Suria. Ulume waye Namana wa kala kesongo
kolohoka via va Suria. Olohoka via va Suria ovio viambatele kafeko u u
˜
Isareli. Noke wa tualiwa kukai wa Namana oco a kala upika waye.
˜
Namana wa kala luvei umue uvi u tukuiwa hati, ovilundu. Uvei waco u
˜
pondola oku nyola etimba liomunu. Eli olio esunga lieci kafeko u a kasilili
˜
ndeti oku popia lukai wa Namana. Eye wa vangula laye hati: ‘Nda cime
cange wa endele kuprofeto wa Yehova ko Isareli, nda hise. Eye nda wa
sakula uvei waye.’ Noke ondaka yaco va yi sapuila ku Namana.
 ˜
Namana wa yonguile muele oku sakuiwa. Omo liaco, wa enda toke ko
Isareli. Eci a pitila ko Isareli wa enda konjo ya Elisia. Elisia wa tuma
˜
akuenje vaye oku sapuila Namana oco a ende Volui Yordao oku lisukulamo
˜
olonjanja epanduvali. Namana wa temele calua kuenje wa popia hati:
‘Olondui nda sia kofeka yange via velapo olondui via va Isareli.’ Noke lioku
popia olondaka evi wa enda.
Pole umue pokati kakuenje vaye wa popia laye hati: ‘Acime cange, nda
˜
Elisia wa ku sapuilile oku linga ocina cimue ca tıla, nda wa ci linga. Anga
˜
he kaliye ocitokoka omo a ku sapuila hati, ka lisukule?’ Namana wa pokola
kondaka yukuenje waye. Kuenje wa liyaveka olonjanja epanduvali Volui
˜ ˜
Yordao. Eci amala oku lisukula, ositu yaye ya yela ciwa kuenje wa kaya.
Namana weya oku sanjuka calua. Noke wa tiukila ku Elisia loku popia
hati: ‘Kaliye nda limbuka okuti, kilu lieve liosi ka kuli Suku, te lika ko
Isareli. Kaliye hu pinga, tambula ombanjaile eyi kokuange.’ Elisia wa
˜ ˜
kumbulula hati: ‘Sio, si tambula ombanjaile yaco.’ Elisia wa kulıhihe okuti
ka ca sungulukile oku tambula ombanjaile yaco. Momo Yehova eye wa
sakula uvei wa Namana. Pole ukuenje waye Gehasi, wa yonguile oku
tambula ombanjaile yaco.
˜
Gehasi wa seteka muele oku ci linga. Eci Elisia a tunda, Gehasi wa
tiukila oku ka tambula ombanjaile yaco kokuaye. Eci a pitila ku Namana
wa popia laye hati: ‘Elisia wa numa kokuove oku pinga okambanjaile
˜
kamue, momo eye wa tambula akombe. Ondaka eyi ya kala no uhembi.
˜ ˜ ˜
Pole omo okuti Namana ka ci kulıhile, eye wa eca muele ovina vimue ku
Gehasi.
Eci Gehasi a tiukila konjo yaye, Elisia wa limbuka ovina eye a linga.
Yehova wo sapuila ovina viaco. Omo liaco, wa popia laye hati: ‘Omo
˜ ˜
liovilinga viove vıvi, ovilundu via Namana vi tiukila kokuove.’ Haico muele
ca lingiwa!
Nye tu pondola oku lilongisa kulandu owu? Catete, tu sukila oku kuama
˜
ongangu ya kafeko aka yoku vangula eci catiamela ku Yehova. Momo oku
ci linga ci kuatisa cocili. Cavali ceci okuti, Namana kefetikilo wa lekisa
epela. Omo liaco, tu sukila oku pokola komanu va Yehova. Catatu tu sukila
oku yuvula uhembi oco ka tu ka kuami ongangu ya Gehasi. Poku tanga
Embimbiliya tu pondola vali oku lilongisa ovina vialua. 2 Olosoma 5:1-27.
 YONA KUENDA OCIMUANDU 70

T ALA ulume u o kasi ndeti vovava. Eye o kasi lovitangi viocili.

˜
Ombisi eyi yi yongola oku wina! Ove he wa kulıha ulume
˜ ˜
waco? Onduko yaye Yona. Tu konomuisi esunga lieci eye a kuatela
ovitangi.
Yona wa kala uprofeto wa Yehova, noke lioku fa kuprofeto Elisia.
Kuenje Yehova wa sapuila Yona hati: ‘Kuende kimbo linene lia
˜ ˜
Ninivei. Evıho liomanu vaco lialua enene. Ka va sapuile evıho liavo.’
Yona ka pokuile ku Yehova kuenje wa enda lonjila yikuavo.
Yehova weya oku tema calua la Yona. Omo liaco, wa nena
ehunguhungu liofela yalua vokalunga. Kuenje onaviyu ya fetika oku
enda lovitangi. Noke vakuanaviyu va fetika oku kuata usumba kuenje
va fetika oku pinga ekuatiso kolosuku viavo.
Yona wa va sapuila hati: ‘Ame nda siata oku fendela Yehova, Suku
una wa lulika ilu losi. Sia lingile ovina Yehova a ndi sapuila.’
Vakuanaviyu vo pula hati: ‘Nye tu linga love oco okalunga ka
˜
tulumuhe?’
Yona wa kumbulula hati: ‘Njeluli. Njimbi vokalunga oco okalunga
˜
ka tulumuha.’ Vakuanaviyu ka va tavele oku ci linga. Pole eci
ehungungu lia livokiya, va kuata Yona kuenje vo wimba vokalunga.
˜ ˜
Noke ehunguhungu lia imuha kuenje okalunga ka tulumuha.
Eci Yona a vomba kosi yovava, ombisi yimue yinene yeya kuenje
yo wina. Pole eye ka file. Yona wa kala vimo liombisi yaco ci soka
ovotanya atatu lovoteke atatu. Eye wa livela calua momo ka pokuile
ku Yehova oco a ende ko Ninivei. Nye ceya oku pita laye?
Yona wa likutilila ku Yehova oku pinga ekuatiso. Kuenje, Yehova
wa lingisa okuti ombisi yaco yu sanjela kongongo. Eci a tunda vimo
liombisi, Yona haico a enda ko Ninivei. Ulandu owu u tu longisa
okuti tu sukila oku linga ovina viosi Yehova a tu sapuila.
Vembimbiliya kelivulu lia Yona.
SUKU WA LIKUMINYA OLUALI LUOKALIYE 71

CILUVIALUVIA eci, oco ofeka yelau yina Suku a lekisile kuprofeto

O Isaya. Isaya wa kala uprofeto noke lioku fa kua Yona.
˜ ˜
Ofeka yelau, yi lomboloka ‘ocitumalo cimue ceposo.’ Anga he
ociluvialuvia eci ka ci ku ivaluisa ocina cimue tua lilongisa ale velivulu
˜ ˜
lilo? Ocitumalo eci ca lisetahala locumbo cina Yehova a pongiyilile Adama
˜ ˜
la Heva. Anga he eteke limue oluali luosi lu ka kala muele ocumbo celau?
˜
Yehova wa sapuila uprofeto waye Isaya oco a sonehe eci catiamela
koluali luokaliye a likuminya komanu vaye. Eye wa popia hati: ‘Ombinji
˜ ˜
yi tunga pamuamue lomola omeme. Onale leyove liohosi vi endela
 ˜ ˜
pamuamue kuenje okamola ka vi songuila. Omola o papalela keleva
˜
lionyoha.’
Pamue ove o pondola oku popia hati, ‘ocina eci la limue eteke ci
˜
ka telisiwa. Voluali muli enene ovitangi kuenda ovitangi viaco, vika
amamako.’ Pole, sokolola handi ndoco: Adama la Heva, Suku wa va
kapele voluali lumue lu kasi ndati?
Suku wa va kapele vocumbo cimue ceposo. Omo lioku sinila
˜
ocihandeleko ca Suku, ovo va pumba ocitumalo cavo. Va fetika oku kuka
kuenje va fa. Suku wa likuminya oku eca komanu vana va pokola kokuaye
ovina viosi Adama la Heva va pumba.
˜
Voluali luokaliye lu laika oku iya, lacimue ci ka nyoliwa vali. Voluali
luaco, mu ka kala lika ombembua. Omanu vosi vaka kuata uhayele kuenda
esanju. Ovina viosi vika kala ndeci Yehova a yonguile kefetikilo. Kaliye
tu sukila oku lilongisa ndomo Yehova aka nena ovina viaco.
Isaya 11:6-9; Esituluilo 21:3, 4.
SUKU WA KUATISA SOMA HESEKIYA 72

˜ ˜ ˜
VE he wa kulıha esunga lieci ulume u a kasilili ndeti oku likutilila
O ku Yehova? Momo lie a kupuila ovikanda evi kovaso yutala wa
Yehova? Ulume waco onduko yaye, Hesekiya. Hesekiya wa kala osoma
yokombuelo yapata avali a va Isareli. Cilo o kasi lovitangi. Momo lie?
˜
Momo va Asuria va lipongiya oku kundula apata ekui vana
˜
vatiam elele kuviali wo konano. Yehova wa ecelela okuti va
Asuria va kundula apata aco momo
˜
va kala olondingaıvi. Cilo olohoka via va
Asuria vieya oku liyaka lusoma wapata
avali.
Soma ya va Asuria wa tuma ovikanda
ku Soma Hesekiya. Ovikanda viaco ovio
Hesekiya a kasi loku kapa ndeti kutala wa
Suku. Vovikanda viaco va sonehamo olondaka vioku tomba Yehova
kuenda oku sapuila Hesekiya oco a tile. Kuenje, Hesekiya wa likutilila
hati: ‘A Yehova, tu popele peka lia soma ya va Asuria. Oco olofeka viosi
˜
vi limbuke okuti ove lika Suku yocili.’ Anga he Yehova wa yevelela
˜
muele kohutililo ya Hesekiya?
Hesekiya wa kala osoma yimue yiwa. Eye wa litepele calua lolosoma
˜
viapata ekui lia va Isareli. Kuenda ka kuamele ongangu ya isiaye Ahasi.
Hesekiya wa enda loku pokola kovihandeleko via Yehova. Eci Hesekiya
˜
amala oku likutilila, uprofeto Isaya wo tumisa esapulo lia Yehova hati:
˜ ˜ ˜
‘Soma ya va Asuria ka inila vo Yerusalai. Olohoka viaye ka viamela
˜
ocipepi limbo, ndano oku imbamo usongo.’
˜ ˜ ˜ ˜ ˜ ˜ ˜
Kulıhisa ociluvialuvia eci kemela lilo. Ove he wa kulıha asualali va
˜
fa ndeti? Asualali vaco va Asuria. Yehova wa tuma ungelo waye kuenje
˜ ˜ ˜ ˜
vuteke umosi wa ponda eci ci soka ocita lakui ecelala kolohulukai
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
koloh ul uk ai vit alo kasual ali va
Asuria. Soma ya va Asuria wa tila
kuenje wa tiukila vimbo.
Uviali wapata avali, wa pope-
liwa kuenje omanu va kala lombe-
mbua vokuenda kuotembo
yimue. Noke yoku fa kua
˜
Hesekiya, omolaye Manase
˜
wa pinala komangu yaye.
˜
Manase lomolaye Amoni,
˜
va kala olondinga ıvi
kotembo yuviali wavo.
Vokuenda kuotembo, vo-
feka mueya oku yuka
˜
ungangala levıho lialua.
Eci Soma Amoni a pondiwa
˜
lakuenje vaye, om olaye
Yosiya wa fetika oku viala
apata avali.
2 Olosoma 18:1-36; 19:1-37; 21:1-25.
 OSOMA YIWA YA SULAKO YA VA ISARELI 73

Y OSIYA eci a fetika oku viala

apata avali a va Isareli,
wa kala leci ci soka anyamo
˜
ecelala. Eye wa kala calua
˜
umalehe. Kuenje akulu vamue
vo kuatisako oku viala ofeka.
Eci papita anyamo epa-
nduvali tunde eci a vialekiwa,
Yosiya wa fetika oku sandiliya
Yehova. Eye wa kuama ongangu
yiwa ya soma Daviti, la
Yehosafata kuenda Hesekiya.
˜
Osimbu handi a kala umalehe
Yosiya wa lingile ale ocina
˜
cimue ci komohisa.
Vokuenda kuanyamo alua va
Isareli va kala loku linga lika
˜
ovina vıvi. Ovo va enda loku
fendela olosuku viesanda kuenda
˜ ˜
ovi numa numa. Omo liaco,
Yosiya wa tunda lalume vaye
kuenje wa tundisa efendelo liesanda vofeka. Upange waco ka wa lelukile
momo kua kala omanu valua va enda loku fendela olosuku viesanda.
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
Kulıhisa ndomo Yosiya lomanu vaye va kasi loku nyola ovinumanuma.
Noke Yosiya wa tumbika alume vatatu oco va kale olomitavaso
viupange woku semulula onembele ya Yehova. Va kongola olombongo
vialua komanu kuenje via eciwa kalume vaco. Olombongo viaco via
fetiwa kupange wonembele. Osimbu va kala loku talavaya, Hilikiya
˜
ocitunda cinene wa nola ocina cimue cisilivila. Ocina caco, elivulu
liovihandeleko vina Yehova a ecele ku Mose oco a vi sonehe. Tunde apa
elivulu liaco lia nyelela, papitile ale anyamo alua.
 Elivulu liaco lia tualiwa ku Yosiya, kuenje wa tuma oku u tangelako
elivulu liaco. Osimbu Yosiya a kala loku yevelela, wa limbuka okuti
omanu ka va kaile loku pokola kovihandeleko via Yehova. Yosiya wa
sumuile calua kuenje wa tola uwalo waye ndomo o cilete palo. Eye wa
popia hati: ‘Yehova wa tema letu. Momo olosekulu vietu ka via pokuile
kovihandeleko via sonehiwa velivulu lilo.’
˜ ˜
Yosiya wa tuma ocitunda cinene Hilikiya oco a kulıhise eci Yehova
˜
a laika oku va lingila. Oco Hilikiya wa enda ku Hulida ukai umue
uprofeto oku ka vangula ondaka yaco. Hulida wa eca kokuaye olondaka
via tunda ku Yehova oku vi sapuila Yosiya. Eye wa popia hati:
˜
‘Yerusalai lolonungi viaye, yi yambuiwa omo lioku fendela kuavo
˜ ˜
olosuku viesanda. Ofeka yeyuka evıho lialua. Puai ove a Yosiya, omo
okuti wa linga ovina viwa, eyambulo liaco ka liya vofeka toke eci o fa.’
2 Asapulo 34:1-28.
ULUME UMUE KA KUATELE USUMBA 74

˜ ˜
T ALA ndomo omanu va kasi loku sepula umalehe u. Ove he wa
˜ ˜ ˜
kulıha umalehe waco? Onduko yaye Yeremiya. Eye wa kala
uprofeto wa Suku.
˜ ˜ ˜
Eci Soma Yosiya a fetika oku nyola ovinumanuma vofeka, Yehova
wa sapuila Yeremiya oco a kale uprofeto Waye. Pole, Yeremiya wa
˜
limbuka okuti eye wa kala enene umalehe koku kala uprofeto. Kuenje
Yehova wa likuminyile oku u kuatisa.
˜
Yeremiya wa sapuila va Isareli oco va liwekepo oku linga eci cıvi.
Eye wa va sapuila okuti va kasi loku fendela olosuku viesanda. Momo
va Isareli va velisilepo calua oku fendela oviteka okuti, oku fendela
˜
Yehova Suku ci sule. Omo liaco, Yeremiya wa va sapuila eci catiamela
keyambulo Yehova a laikele oku nena kokuavo. Pole, omanu va fetika
oku u yola epembe.
˜
Noke lianyamo vamue, Yosiya wa fa. Pole, eci papita olosai vitatu
˜
omolaye Yehoyakimi wa linga osoma. Yeremiya wamamako oku
˜
sapuila omanu hati: ‘Nda ka wa pongolokeli kovilinga viene vıvi, o
˜ ˜
Yerusalai yi nyoliwa.’ Noke ovitunda via kuata Yeremiya loku popia
laye hati: ‘Omo lioku popia ovina evi, o pondiwa.’ Kuenje va popia
˜
lakulu va Isareli hati: ‘Omunu u o sesamela oku fa, momo wa popela
imbo lilo oku li pisa.’
Nye Yeremiya a linga? Yeremiya ka kuatele usumba! Eye wa sapuila
omanu vosi hati: ‘Yehova eye wa ndi tuma oku sapula ovina evi. Nda
˜ ˜
ene ka wa pongolokeli kovilinga viene, o Yerusalai yi nyoliwa. Pole,
ivaluki okuti, nda wa ndi pondi, vu pondi omunu umue ka kuete eko.’
Olombuale via liwekapo oku sanda omuenyo wa Yeremiya. Pole
˜
omanu ka va pongolokele kovilinga viavo vıvi. Noke Nevukandesa
˜
soma yo Bavulono weya oku liyaka lo Yerusalai. Eye wambata ko
Bavulono omanu valua va Isareli kuenje va linga apika vaye. Sokolola
˜
no ndomo ove o pondola oku kala, nda wambatiwa lomanu vamue kua
˜ ˜
kulıhile loku enda kofeka yavo! Yeremiya 1:1-8; 10:1-5; 26:1-16; 2 Olosoma 24:1-17.
 ˜ ˜
AMALEHE VA KUALA KO BAVULONO 75

OMA Nevukandesa wa tuala ko Bavulono omanu vosi va Isareli vana

S ˜
va longisiwa ciwa. Pokati komanu vaco eye wa nolelepo akuenje
˜
vamue va posoka haivo va lonoloha ciwa. Vamue pokati kavo vava o
lete ndeti palo. Umue Daniele, vakuavo vatatu va Bavulono va valuka
olonduko hati, Sadrake, Mesake kuenda Aved-Nego.
˜
Nevukandesa wa sokiyile oku pindisa amalehe vaco oco va talavaye
˜ ˜
kelombe liaye. Noke lianyamo atatu, eye o ka nola lika vana va lonoloha
oco vo kuatise koku tetulula ovitangi. Soma wa yonguile okuti
˜
vokuenda kuoloneke viepindiso, amalehe vaco va kuata ongusu
kuenda uhayele. Omo liaco, wa handeleka akuenje vaye oco va
˜
ece okulia kuwa kamalehe vaco. Wa handelekavo oku eca
kokuavo ovinyu yina eye a nyua nyua lepata liaye.
 ˜ ˜ ˜ ˜ ˜ ˜
Kulıhisa umalehe Daniele. Ove he wa kulıha eci eye a kasi oku sapuila
Asepenase kalei kakuenje velombe? Daniele wo sapuila okuti, eye ka
yongola okulia komesa ya soma. Pole, Asepenase kalei kelombe wa
saluka. Wa popia hati, ‘Soma eye wa sokiya ovina ulia levi unyua.’
˜
Nda ene ka wa pameli ndamalehe vakuavo, soma onjipaya.’
Noke Daniele wa vangula lomunu una Asepenase a kapa kocikele coku
lava eye [Daniele] lakamba vaye. Daniele wa popia laye hati: ‘Tu kape
˜ ˜ ˜
koseteko ci soka ekui lioloneke. Tu ıhe ovilia viano viocumbo, kuenda
˜
ovava. Noke vanja ovipala vietu levi viamalehe vana va lialia okulia kua
Soma oco o limbuke ava va velapo.’
˜
Kalei wa tava kondaka yaco. Kesulilo lioloneke viaco ekui, ovipala
viavo vieya oku posoka kuenda va
˜
neta ciwa okuti amalehe vakuavo ci
sule. Noke kalei kaco wa vopa ovilia
via soma okuti va lialia lika okulia
kuocumbo.
˜
Kesulilo lianyamo atatu, amalehe
vaco veya oku tualiwa ku
soma Nevukandesa. Noke lioku
˜
vangula lamalehe vosi, soma wa
limbuka okuti, Daniele lakamba
vaye va kuete olondunge viocili.
Omo liaco, wa va kapa kelombe
liaye. Soma wa enda loku pula
ovina vimue ku Daniele la Sadrake
la Mesake kuenda Aved-Nego.
Wa enda loku ecavo kokuavo
˜
ovitangi vimue via tıla
oco va vitetulule. Pole,
Daniele lakamba vaye va
kuatele olondunge vialua
okuti ovitunda via soma
˜
lolonono viaye, ci sule.
Daniele 1:1-21.
 ˜
OKU NYOLIWA KUO YERUSALAI 76

˜
UNDE eci Soma Nevukandesa a tuala amal ehe vosi
T ˜ ˜ ˜
˜
vakualondunge ko Bavulono, pa pitile ale ci soka ekui kanyamo.
˜
Kaliye kulıhisa eci ci kasi loku pita! O Yerusalai ya nyoliwa. Va
Isareli vana va puluka kolofa, va kasi loku ambatiwa ndolomandekua
ko Bavulono.
Ivaluka okuti ovina evi, ovio uprofeto wa Yehova a sapuilile va
Isareli. Pole, ovo ka va pokuile kelungulo liaco. Kuenje va amamako
˜ ˜
oku fendela olosuku viesanda. Omo liaco, va sesamelele muele oku
˜ ˜
yambuiwa. Etu tua kulıha ovina evi momo, Esekiele uprofeto wa
˜
Suku wa tu sapuila ovina vıvi va Isareli va lingaile.
˜
Esekiele wa kala helie? Esekiele wa kala umue pokati kamalehe
Soma Nevukandesa a tualele ko Bavulono. Otembo yaco pa kambele
˜ ˜ ˜
handi ekui kanyamo koku nyoliwa kuo Yerusalai. Daniele lakamba
vaye vatatu Sadrake, Mesake kuenda Aved-Nego, va tualiwa ko
Bavulono kotembo yimuamue.
˜
Eci Esekiele a kala ko Bavulono, Yehova wo lekisa ovina vıvi via
˜
kala loku lingiwila vonembele ko Yerusalai. Yehova wo lekisila ovina
˜
viaco vocinjonde. Ndano okuti otembo yaco Esekiele wa kala handi
ko Bavulono, Yehova wo lekisa ovina viosi via kala loku lingiwila
˜
vonembele. Ovina Esekiele a mola, vi komohisa calua!
˜
Yehova wa sapuila Esekiele hati: ‘Tala ovina vıvi omanu va kasi
˜
loku lingila vonembele. Tala ovimano ndomo via kapiwa ovisetahai
˜ ˜
violonyoha lovinyama vikuavo. Kulıhisa ndomo va Isareli va kasi
loku vi fendela!’ Esekiele eci a mola ovina viaco, wa vi soneha viosi.
Yehova wa pula Esekiele hati: ‘O lete eci akulu va Isareli va kasi
˜ ˜ ˜
loku linga vuyombeki? Kulıhisavo ovina viaco. Kuli eci ci soka akui
epanduvali kalume va talama oku fendela olosuku viesanda. Ovo va
kasi loku popia hati, Yehova ka tu lete. Eye wa yanduluka ofeka.’
 ˜
Noke Yehova wa lekisa ku Esekiele akai va kala kombundi
˜ ˜
yonembele ya imba ovaso ko norte. Akai vaco va tumala loku fendela
˜ ˜ ˜
osuku yimue yesanda Tamusi. Kulıhisa no alume ava pombundi yoku
˜ ˜
inila vonembele ya Yehova! Alume vaco va kasi eci ci soka akui avali
˜
kalume kalume vatalo. Esekiele wa molavo alume vaco. Ovo va imba
ovaso kutundilo kuenje va kasi loku fendela ekumbi!
Yehova wa popia hati: ‘Omanu ava ka va ndi sumbile. Ovo ka va
˜ ˜
siatele lika oku linga ovina vıvi. Pole veya muele vonembele yange oku
linga ovina viaco!’ Omo liaco, Yehova wa popia hati: ‘[Omanu vaco] va
˜ ˜
ka yeva unene wonyeno yange. Si va kuatela ohenda eci va nyoliwa.’
Eci pa pita anyamo atatu tunde eci Yehova a lekisa Esekiele ovina
evi, va Isareli va fetika oku sinila Soma Nevukandesa. Noke soma
Nevukandesa wa katuka oku liyaka lavo. Eci pa pita unyamo umosi
˜ ˜
lolosai epandu, va Bavulono va kupula ovimbaka vio Yerusalai. Kuenje
˜
va nyola imbo liaco. Omanu valua va pondiwa, vakuavo va tualiwa
kumandekua ko Bavulono.
Momo lie Yehova a ecelela ovina viaco oku pita la va Isareli? Yehova
wa ecelela okuti ovina viaco vi li pita lavo momo ka va yevele kondaka
yaye. Kuenda ka va pokuile kovihandeleko viaye. Ulandu owu u lekisa
kokuetu esilivilo lioku pokola ku Suku olonjanja viosi.
Kefetikilo vofeka ya va Isareli mua siaile omanu vamue vatito.
˜
Kuenje Soma Nevukandesa wa nola Gedaliya ulume umue u Yudea oco
a kale usongui wavo. Pole, vamue va Isareli veya oku suvuka Gedaliya
kuenje vo ponda. Omo liaco, omanu valua va fetika oku kuatela usumba
va Bavulono. Ovo va kala loku sima okuti va Bavulono veya oku va
˜
ponda omo lielinga liaco lıvi. Noke va vetiya Yeremiya oku enda kumue
lavo poku tilila Kegito.
Ofeka ya va Isareli yeya oku siala upolokoso vokuenda kueci ci soka
˜
akui epanduvali kanyamo. Pole, Yehova wa likuminyile okuti, noke
˜
yeci ci soka akui epanduvali kanyamo, vofeka mu ka tunga vali omanu.
˜
Oco he nye ca pita lomanu va Suku ko Bavulono kuna va tualiwa? Tu
konomuisi ulandu waco.
2 Olosoma 25:1-26; Yeremiya 29:10; Esekiele 1:1-3; 8:1-18.
 ONEPA 5

Tunde Kumandekua ko
Bavulono Toke Koku Tumbuluiwa
˜
Kuovimbaka Vio Yerusalai
Eci va Isareli va kala kumandekua ko Bavulono,
va lipita lovitangi vialua via setekele ekolelo
liavo. Sadrake Mesake la Aved-Nego va imbiwile
velungulungu liondalu, pole Suku wa va popela.
Noke, eci va Media la va Persia va tambula o
Bavulono, Daniele wa imbiwile veleva liolohosi, pole
˜
Suku wo teyuilavo poku sitika ovimela violohosi.
Noke Kuro Soma ya va Persia wa yovola va
Isareli. Ovo va tiukila kofeka yavo eci papita 70
kanyamo tunde eci va ambatiwile kumandekua ko
˜
Bavulono. Ocina catete ovo va linga eci va pitıla
˜
ko Yerusalai oku tumbulula onembele ya Yehova.
Pole, ovanyali va tateka upange wavo woku tunga
˜ ˜
onembele. Tunde eci va Isareli va pitıla ko Yerusalai
toke eci veya oku malusula oku tunga onembele,
papita eci ci soka 22 kanyamo.
˜
Noke tuka lilongisa eci catiamela kungende
˜
Esera a linga woku tiukila ko Yerusalai koku ka
posuisa onembele. Ungende waco wa lingiwa eci pa
pita 47 kanyamo noke yoku tungiwa kuonembele.
Eci pa pita 13 kanyamo tunde eci Esera a linga
ungende waye, Nehemiya wo kuatisa kupange woku
˜ ˜
tumbulula ovimbaka vio Yerusalai. Onepa YATALO
yika lombolola ulandu weci ci soka 152 kanyamo.
 ˜
AMALEHE VA LIKALA
˜ ˜ OKU 77
FENDELA OCINUMANUMA
˜ ˜ ˜
VE he ivaluka amalehe ava vatatu? Amalehe ava akamba
O va Daniele, vana ka va tavele oku lia komesa ya Soma
Nevukandesa. Va Bavulono va va tukula hati, Sadrake, Mesake la
˜
Aved-Nego. Tala no ndomo va kasi. Momo lie ka va tavelele oku
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
kuama ongangu ya vakuavo yoku fendela ocinumanuma? Tu kulıhısi
ulandu waco.
˜ ˜
Ove he ivaluka Ovihandeleko Ekui via tukuiwa la Yehova?
˜
Ocihandeleko catete ca linga hati: ‘Kuka fendele olosuku vini te
˜ ˜
ame.’ Amalehe ava va kasi oku pokola kocihandeleko caco, ndano
okuti oku ci linga ka ca lelukile.
Nevukandesa, Soma yoko Bavulono, wa vilikiya omanu valua va
˜ ˜
velapo oco va fendele ocinumanuma ca tungiwa laye. Eye wa
˜
popia lomanu vosi hati: ‘Eci vu yeva ocileni cenguena lolumbeta
˜ ˜ ˜ ˜
kuenda ovisikilo vini vini, wili posi fendeli ocinumanuma culu. Wosi
˜
ka wila posi kuenda ka fendela, haico muele a imbiwa vokati
kofolono.’
Eci Nevukandesa a yeva okuti Sadrake, Mesake la Aved-Nego ka
˜ ˜
va fendelele ocinumanuma, wa tema calua. Soma wa tuma oku ka
˜ ˜ ˜
vopa. Eye wa va ıha vali epuluvi likuavo lioku fendela ocinumanuma.
˜
Pole, amalehe ava va kolela ku Yehova. Ovo va kumbulula hati:
‘Suku yetu una tu vumba oka tu popela.’ ‘Pole nda ka tu popelele, ci
˜ ˜ ˜ ˜
kulıha okuti etu ka tu fendela ocinumanuma cove culu.’
˜
Eci a yeva olondaka evi, onyeno ya Soma Nevukandesa ya
wenguka calua. Eye wa handeleka hati: ‘Tokotisi ofolono olonjanja
epanduvali.’ Noke wa handeleka asualali va pama oku kuta Sadrake
la Mesake la Aved-Nego loku vaimba vofolono. Ofolono ya tokotele
˜
calua okuti ulienge wondalu wa ipaya alume vaco va pama. Oco he
˜
nye ca li pita lamalehe vatatu va imbiwamo?
 Eci Soma a vanja vokati kofolono, wa saluka calua. Kuenje wa
˜
pula hati: ‘Ka tua kutile he alume vatatu loku va imba vofolono
ya tokota?’
Akuenje vaye va kumbulula hati, ‘oco tua linga.’
˜ ˜
Soma wa popia hati: ‘Ame ndi lete alume vakuala va nuala
˜
nuala vokati kondalu. Ka va kutiwile kuenda ondalu ka yi kasi
˜ ˜ ˜
oku va timiha. Kuenda omunu wakuala o moleha ndomola o
˜
suku.’ Oco Soma wamela ocipepi lofolono yu wa kaluka hati:
‘Ene a Sadrake! la Mesake! la Aved-Nego! Wakuenje va Suku
˜
Tolo tundi!’
Eci ovo va tunda vofolono, omanu vosi va mola okuti ka
va kakukile londalu. Kuenje Soma wa popia hati: ‘Suku ya
Sadrake la Mesake la Aved-Nego a Sivayiwe! Eye wa tuma
ungelo waye oku va popela momo ka va yonguile oku
˜ ˜
vumba ndano oku fendela osuku yimue yini, te lika Suku
˜
yavo muele.’
Ovo va lekisa ongangu yiwa yoku kolela ku Yehova.
Etundilo 20:3; Daniele 3:1-30.
 ˜
OCISONEHUA CA MOLEHA VOCIMANO 78

YE ci kasi loku pita palo? Omanu va kasi kocipito cimue cinene.

N ˜
Soma yoko Bavulono wa laleka ohulukai yomanu va velapo.
Ovo va kopile olokopo viulu lopalata kuenda olombasia viopiwile
˜ ˜
vonembele ya Yehova ko Yerusalai. Pole, vonjanja yaco kua moleha
ovimuine vieka liomunu kuenje via fetika oku soneha vocimano. Vosi
vakalamo va saluka.
Belsiatare, onekulu ya Soma Nevukandesa, eye wa kala osoma.
˜
Eye wa tuma oku vilikiya olonono viaye. Soma wa popia hati: ‘Wosi
wa tanga ocisonehua eci loku situlula elomboloko liaco,’ ‘oka tambula
olombanjaile vialua kuenda oka kala ombiali yatatu ya velapo
˜ ˜
vusoma.’ Pole, lomue pokati kolonono wa tela oku tanga ocisonehua
˜ ˜
ca moleha vocimano, ndano oku situlula elomboloko liaco.
˜
Eci Nasoma a yeva onjuela, wa inila vonjo yaco yocipito. Eye wa
popia la soma hati: ‘Kuka kuate usumba, vusoma wove muli ulume
 ˜ ˜
umue wa kulıha olosuku vi kola. Eci sekulu yove Nevukandesa a kala
˜
osoma wo tumbikile ndusongui wolonono viaye viosi. Onduko yaye
Daniele. U kovongi kuenje eye oka situlula elomboloko liovina evi.’
Kuenje Daniele vo nena ku Soma. Daniele wa likala oku tambula
ombanjaile yaco. Noke wa sapuila Soma esunga lieci Yehova o pila
sekulu yaye, Nevukandesa ku Soma. Daniele wa popia hati: ‘Momo
eye wa kala ukuepela kuenje Yehova wo kangisa.’
˜ ˜
Daniele wa popia la Belsiatare hati: ‘Pole ove wa kulıha cosi ca
pita laye handi lopo wa lingavo ukuepela nda Nevukandesa.’ Ove wa
tuma oku kopa olokopo lolombasia vio vonembele ya Yehova, kuenje
wa nyuilamo ovinyu. Wa sivaya olosuku vioviti levi viovawe, kua
sivayele Ululiki wetu Ukuonene. Eli olio esunga lieci Suku a tumila
eka oco li sonehe olondaka evi.
Daniele wa popia la Soma hati, ‘eye wa soneha ndoco: ‘MENE,
MENE, TEKEL, UFARSIN.’
‘Ondaka MENE yi lomboloka
okuti Suku wa tenda oloneke
viusoma wove kuenje oka vi
imulako. TEKEL, ci lomboloka
˜
okuti wa pesaliwa kombalasa
kuenje wa lela. PERES ci
lomboloka okuti usoma wove
uka eciwa ku va Media la va
Persia.’
Osimbu Daniele a kala loku
vangula, haico va Media la va
Persia va fetika oku liyaka lava
Bavulono. Ovo va tambula ofeka kuenda va ponda Soma Belsiatare.
˜ ˜
Kuenje ocisonehua caco ca telisiwa muele vuteke waco. Nye ci ka
˜ ˜
pita la va Isareli? Oco tu kulıhe ulandu waco, tete tu konomuisi eci
ca pita la Daniele.
Daniele 5:1-31.
 DANIELE VELEVA LIOLOHOSI 79
˜
I MOLEHA okuti Daniele o kasi kohele! Pole, olohosi ka vi kasi loku
C ˜ ˜ ˜
u ulia. Ove he wa kulıha momo lie? Helie wa kapa Daniele veleva
liolohosi? Tu konomuisi ndomo ca pita.
Soma yoko Bavulono wa tukuiwa hati Dariu. Soma Dariu wa solele
˜ ˜
calua Daniele, momo eye wa kala embombe kuenda wa lonolohele. Dariu
˜
wa nola Daniele oco a linge usongui uviali waye. Noke asongui vakuavo
va fetika oku suvuka Daniele. Nye ovo va linga?
Ovo va enda ku Dariu va popia hati: ‘Tua tava A soma, okuti okuete
˜
oku linga ocihandeleko cimue cokuti vokuenda kuoloneke akui atatu
˜
lomue o likutilila kosuku yimue ndano komunu umue, te lika kokuove
A soma. Nda umue wa lueya ocihandeleko eci, imbiwa veleva liolohosi.’
˜ ˜
Dariu ka kulıhile esunga lieci alume vaco va pingila ocihandeleko eci.
˜
Pole, eye wa sima okuti ocisimılo cimue ciwa, kuenje wa tuma oku
soneha ocihandeleko caco. Cilo, ocihandeleko ka citava oku ci pongolola
vali.
 Eci Daniele a yeva oci-
handeleko caco, wa enda vonjo
wa likutilila ndocituwa caye.
˜ ˜
Anyali va kulıhile okuti Daniele
ka ka liwekapo oku likutilila
ku Yehova. Omo liaco, ovo
va sanjukile calua, momo va
kala loku sima okuti onjongole
yavo yoku pindika Daniele yika
˜
telisiwa.
Eci Soma Dariu a limbuka
esunga lieci alume vaco va
pingila ocihandeleko caco, wa
sumuile calua. Pole, ka ca tavele
vali oku ci pongolola. Omo liaco,
wa handeleka okuti Daniele a
imbiwe veleva liolohosi. Soma
wa popia la Daniele hati: ‘Suku yove, una o vumba oka ku popela.’
Dariu wa yokokele calua okuti vuteke waco ka kuatele otulo. Eteke
˜ ˜
likuavo lomele wa lupukila keleva liolohosi ndomo ci moleha palo
pociluvialuvia. Eye wa kaluka hati: ‘A Daniele ukuenje wa Suku
˜ ˜
ukuamuenyo! Suku yove una o vumba, wa tela he oku ku popela
kolohosi?’
Kuenje Daniele wa kumbulula hati: ‘Suku wa tuma ungelo waye, wa
˜
yika ovimela violohosi, kuenje ka via ndingile cime.’
Soma wa sanjuka calua. Kuenje wa handeleka okuti Daniele upiwa
veleva liolohosi. Noke alume vaco va pindikile Daniele ovo va imbiwa
veleva liolohosi. Osimbu handi ka va pitilile kosi yeleva, olohosi via va
kuata kuenje via valia.
˜
Omo liaco, Soma Dariu wa sonehela komanu vosi vusoma waye hati:
‘Ndi handeleka omanu vosi okuti va kuete oku sumbila Suku ya Daniele.
Momo eye o linga ovikomo vinene. Haeye wa popela Daniele kunene
wolohosi.’ Daniele 6:1-28.
OMANU VA SUKU VA TUNDA KO BAVULONO 80

UNDE eci o Bavulono ya tambuiwa la va Media kuenda va Persia

T kua pitile ale alima avali. Tala eci ci kasi loku pita! Va Isareli va
kasi loku tunda ko Bavulono. Ndamupi ovo va yovuiwa? Helie wa va
ecelela oku tunda ko Bavulono?
Kuro soma ya va Persia eye wa ci linga. Osimbu handi Kuro ka
˜
citiwile Yehova wa sapuila uprofeto Isaya oco a sonehe eci catiamela
˜
kokuaye. Eye wa popia hati: ‘Ove o ka telisa ocipango cange.
Olombundi vika siala upulule oco o tambule ofeka.’ Eci o Bavulono ya
tambuiwa Soma Kuro eye wa kala usongui waco. Eci va Media la va
˜
Persia va inila volupale luo Bavuluno vuteke waco olombundi via kala
upulule.
Pole, Isaya uprofeto wa
Yehova wa popiavo hati, Kuro
oka eca ocihandeleko cokuti
˜
Yerusalai kuenda onembele yika
˜
tumbuluiwa vali. Anga he Kuro
˜
wa eca muele ocihandeleko caco?
Oco wa eca. Eye wa popia
ku va Isareli hati: ‘Kuendi ko
˜
Yerusalai ka tumbululi onembele
ya Yehova Suku yene.’ Eci oco
va Isareli vaka linga.
Va Isareli vamue va kala
ko Bavulono, ka va kuatele
epondolo lioku linga ungende
˜
woku tiukila ko Yerusal ai,
momo wa kala ungende walua u
soka 800 kolokilometulu.
Kuenda omanu vamue va kukile
haivo vakala olombei. Kua
kalavo ovina vikuavo via tateka omanu vamue oku tiukila ko
˜
Yerusalai. Pole Kuru wa popia kuava ka va endele hati: ‘Eci ulu
lopalata kuenda olombanjaile vikuavo komanu vana va kasi loku
˜
tiukila ko Yerusalai oku ka tumbulula onembele.’
˜
Omo liaco, va Isareli vana va enda ko Yerusalai va tambula
olombanjaile vialua. Kuro wa tiuwiyavo olombasia kuenda olokopo
˜
Soma Nevukandesa o pile vonembele ya Yehova eci o Yerusalai ya
˜ ˜
nyoliwa. Kuenje omanu va tiukila lovina vialua ko Yerusalai.
˜ ˜ ˜ ˜
Eci papita olosai vikuala, oco va Isareli va pitıla ko Yerusalai.
˜ ˜ ˜
Papita muele akui epanduvali kanyamo tunde eci ya nyoliwa. Kuenda
˜
ofeka ya siale upolokoso. Ndano okuti va Isareli va kala loku tiukila
˜
kofeka yavo muele, ovo va liyaka lovitangi vialua ndomo tuka ci
konomuisa kovaso. Isaya 44:28; 45:1-4; Esera 1:1-11.
OKU KOLELA KEKUATISO LIA SUKU 81

MANU valua, va linga ungende woku tunda ko Bavulono toke ko

O Yerusalãi. Pole eci va pitĩla, o Yerusalãi yakala elunda. Lomue wa
tungilemo. Omo liaco, ca sukilile okuti va Isareli va tunga vali cosi
vofeka yaco.
Utala owo va tunga tete. Utala wa kala ocitumãlo cimue ovo va enda
loku ecela ovilumba viovinyama, ale olombanjaile ku Yehova. Eci kua
pita olosãi vimue va Isareli va fetika oku tunga onembele. Pole, ovanyali
va lisunguile lavo ka va yonguile okuti va Isareli va tunga onembele. Va
seteka oku liyaka lavo oco va liwekepo oku tunga. Oku sulako ovanyali
va linga okuti soma yokaliye yoko Persia o tumbika ocihandeleko cimue
oco ci tateke upange woku tunga.
Tunde eci va Isareli va tunda ko Bavulono peya oku pita eci ci soka
ekũi lepanduvali kanyamo. Noke Yehova wa tuma ovaprofeto vaye Hagai
la Sakariya oku sapuila omanu oco va fetike vali oku tunga. Omanu va
kolela kekuatiso lia Suku kuenje va pokola kovaprofeto. Ovo va fetika
oku tunga, ndaño okuti ocihandeleko ca popele hati, ka citava oku tunga.
Noke kueya esualali lioko Persia o tukuiwa hati Tetanai. Eye wa
pulisa va Isareli, u wa va tuma oku tunga onembele. Va Isareli va
tambulula hati, eci handi ovo va kala ko Bavulono Soma Kuro eye wa
va handelekele hati: ‘Kuendi, ko Yerusãlai kuenda tungi onembele
ya Yehova, Suku yene.’
Tetanai wa tuma ukanda ko Bavulono oku pula nda Kuro, eye wa ecele
muẽle ocihandeleko caco. Kotembo yaco Kuro wa fa ale. Soma yokaliye
yoko Persia wa tumavo ukanda. Eye wa popia okuti Kuro wa ci popele
muẽle ocili. Kuenda soma wa soneha hati: ‘Ecelela va Isareli oco va
tunge onjo ya Suku yavo. Kuenda ndi handeleka okuti va kuatisi.’
Vokuenda kuanyamo akuãla ovo va mãla oku tunga onembele. Kuenje va
Isareli va sanjukile calua.
Tunde eci onembele ya malusuiwa papitile eci ci soka akũi akuãla
lecelãla kanyamo. Omanu vo Yerusalãi va kala olohũkui, olupale kuenda
onembele ya Suku ka ya posokele vali. Esera wa kala ko Bavulono wa
 ˜
yeva okuti onembele ya Yehova yi sukila oku yi mionolola ciwa. Ove wa
˜ ˜
kulıha eci eye a linga?
Esera wa enda ku Aretasesete, soma ya va Persia. Omo okuti Soma
yaco wa sungulukile calua, eye wa eca ku Esera ovina vialua oco a ende
˜
lavio ko Yerusalai. Noke Esera wa pinga ku va Isareli vana va kala ko
˜
Bavuluno oco vo kuatise oku ambata ovina viaco ko Yerusalai. Ci soka
˜
olohulukai epandu komanu va tava kondaka yaco. Ovo va ambata ulu
lopalata kuenda ovina vikuavo via posoka.
˜
Esera wa kala lusumba, omo vonjila mua kala omanu vavi. Omanu
vaco nda va nyana opalata yavo lulu kuenda oku va ponda. Omo liaco,
˜
Esera wa kovonga omanu vosi, ndomo ci moleha vociluvialuvia. Kuenje
wa likutilila ku Yehova oco a va teyuile kungende wavo woku tiukila ko
˜
Yerusalai.
˜ ˜ ˜ ˜
Yehova wa va teyuila. Eci va telisa olosai vikuala viungende, va pitıla
˜ ˜
ciwa vo Yerusalai. Anga he eci ka ci lekisa okuti Yehova o teyuila omanu
vana va kolela kekuatiso liaye? Esera ocipama 2 toke 8.
 MORDEKAI KUENDA ESTER 82

T U SOKOLOLI konyima eci

handi Esera ka endele ko
˜
Yerusalai. Mordekai kuenda
Ester va kala va Isareli vamue
va velelepo kuviali wa Persia.
Ester wa kala nasoma, kuenda
epalume liaye Mordekai wa
kala omunu wavali vusoma. Tu
konomuisi ndomo ca pita.
Olonjali via Ester via fa
eci handi eye a kala utito,
kuenje Mordekai eye wo tekula.
Ahasuero soma yoko Persia wa
kuata onjo yelombe vombala
ya Susana. Kuenda Mordekai
wa kala umue pokati ka kuenje
˜
vaye. Eteke limue ukai wa soma
˜ ˜
Wasiti ka pokuile kokuaye, kuenje Soma wa nola ukai
˜ ˜ ˜
umue ukuavo oco a kale nasoma. Ove wa kulıha ukai
˜ ˜
soma a nola? Eye wa nola ufeko Ester wa posoka calua.
˜ ˜
Ove he o lete ulume u va kekamela ndeti? Eye okasi
oku li tunula. Onduko yaye Hamana. Eye wa kala ulume
˜
umue wa kemalele calua vofeka yo Persia. Hamana
˜ ˜
wa yonguile okuti Mordekai wa tumala ndeti u kekamelavo. Pole,
˜ ˜
Mordekai ka tavele oku ci linga. Momo eye wa kulıhile okuti ka ca
˜
sungulukile oku kekamela omunu. Omo liaco, Hamana weya oku tema
calua. Nye eye a linga?
˜
Hamana wa sapula uhembi ku soma kueci catiamela ku va Isareli.
˜
Eye wa popia hati, ‘va Isareli omanu vamue vavi ka va pokola
˜ ˜ ˜
kovihandeleko viove. Ovo va sesamela oku fa.’ Ahasuero ka kulıhile
˜
okuti ukai waye Ester wa kalavo u Isareli. Kuenje eye wa yevelela
Hamana, kuenda wa linga ocihandeleko cokuti eteke limue va Isareli
vosi va pondiwa.
Eci Mordekai a yeva ocihandeleko eci, wa kala lusumba walua. Eye
wa tuma oku sapula ku Ester hati: ‘Ove o kuete oku vangula la soma,
kuenda oku u pinga oco a tu popele.’ Ocihandeleko co ko Persia ka ca
tavale oku vangula la Soma nda ka ku lalekele. Pole, Ester wa vangula
˜
la Soma, ndano okuti ka vo lalekele. Soma wo wilika ombueti yaye
yulu, ci lekisa okuti eye ka pondiwa. Kuenje Ester wa laleka soma
kuenda Hamana kondalelo yimue yavelapo. Soma wa pula ku Ester eci
˜
eye a yongola. Eye wa popia la soma okuti oko sapuila no nda eye
kuenda Hamana va tiukilile vali kondalelo yeteke likuavo.
Kondalelo yaco Ester wa popia la soma hati: ‘Ame lepata liange tuka
˜
pondiwa.’ Kuenje soma wa temele calua. Noke eye wa pula hati: ‘Helie
o seteka oku ci linga?’
˜
Ester wa popia hati: ‘Ulume, ondingaivi, hayu Hamana!’
˜ ˜
Soma wa temele muele calua. Eye wa tuma oku ponda Hamana. Noke
Soma wa tumbika Mordekai oco a kale omunu wa vali kuviali waye.
Mordekai wa tumbika ocihandeleko cokaliye oco ci teyuile va Isareli
eci va setekiwa oku pondiwa lovanyali vavo. Omo okuti Mordekai wa
kala omunu umue wa velapo vofeka, omanu valua va kuatisa va Isareli.
Kuenje va Isareli va yovuiwa kovanyali vavo. Elivulu lia Ester.
 ˜
OVIMBAKA VIO YERUSALAI 83

T ˜
ALA upange u kasi loku lingiwa ndeti palo. Va Isareli va kasi loku
˜
tunga ovimbaka vio Yerusalai. Tunde eci Soma Nevukandesa a
˜
nyola o Yerusalai papitile ale eci ci soka 152 kanyamo. Eye wa kupula
ovimbaka kuenda oku yoka olombundi violupale waco. Va Isareli eci va
tunda ko Bavulono ka va fetikile tete oku tunga ovimbaka viaco.
Omanu va kala ndati poku tunga anyamo alua volupale lumue ka lua
˜
nualiwile lovimbaka? Ka va kolelepo. Ovanyali vavo nda va liyaka lavo.
Pole, Nehemiya wa kala oku kuatisa
˜
omanu oku tunga ovimbaka. Ove he wa
˜ ˜
kulıha helie wa kala Nehemiya?
Nehemiya wa kala u Isareli wa tundile
kolupale luo Susana, kuna kua kala
Mordekai kuenda Ester. Eye wa talavaya konjo yelombe
lia soma. Kuenda wa kala ekamba lia Mordekai la Nasoma
Ester. Pole, Embimbiliya ka li popi okuti Nehemiya wa
talavayela Soma Kuro ulume wa Nasoma Ester. Eye wa
talavayelele Soma Aretasesete u wa kuamamo.
Ivaluka okuti Aretasesete wa kala osoma yimue yiwa.
Eye wa ecele ku Esera olombongo vialua oco a ende ko
˜
Yerusalai oku ka posuisa onembele ya Yehova. Pole,
Esera ka tungile ovimbaka vio lupale. Tu konomuisi
ndomo Nehemiya a linga upange waco.
Tunde eci Aretasesete a ecele olombongo ku Esera oco
˜
a malusule oku tunga onembele, papitile ekui la tatu
kanyamo. Nehemiya wa linga kalei kovinyu ya soma
Aretasesete. Eye wa enda oku eca ku Soma ovinyu, oco a
teyuile omuenyo waye. Upange waco wa kuata esilivilo
liocili.
Eteke limue manji a Nehemiya, Hananiya kuenda
alume vakuavo va Isareli veya oku pasuisa Nehemiya.
Kuenje va popia laye okuti va Isareli va kasi lovitangi, kuenda
˜
ovimbaka vio Yerusalai handi ka via tungiwile. Eci Nehemiya a ci yeva
wa sumuile calua kuenda wa likutilila ku Yehova.
Kuenje soma wa limbuka okuti Nehemiya wa sumua, noke wo pula
hati: ‘Nye wa sumuila?’ Nehemiya wo kumbulula hati, momo o
˜ ˜ ˜
Yerusalai yikasi vekalo limue lıvi kuenda ovimbaka via nyoliwa. Noke
soma wo pula hati: ‘Nye ove o yongola?’
˜
Nehemiya wa kumbulula hati, ‘Ngecelele oco ngende ko Yerusalai,
ndika tumbulule ovimbaka.’ Kuenje Soma Aretasesete wo kuatela
˜
ohenda. Eye wa popia la Nehemiya hati, kuende, kuenda wo wıha oviti
˜ ˜
vioku tunga. Eci Nehemiya a pitıla ko Yerusalai, eye wa sapuila omanu
˜ ˜
eci catiamela kesokiyo a linga. Va Isareli va sola ocisimılo caco, kuenda
va popia hati: ‘Tu fetiki oku tunga.’
Eci ovanyali va Isareli va mola okuti ovimbaka vi kasi loku tungiwa,
va popia hati: ‘Tu va pondi, oco va liwekepo lupange woku tunga.’
Pole, eci Nehemiya a ci yeva, eye wa eca kolonalavayi olosipata kuenda
ovonga. Wa popia hati: ‘Kuka kuateli usumba ovanyali vetu. Yakeli
˜ ˜
vamanjene, lomala vene, lakai vene kuenda olonjo viene.’
˜ ˜
Omanu va kala vakuotoi. Ovo va kala lovimaleho viavo utanya
luteke, kuenda va amamako oku tunga. Kuenje eci papita ci soka
˜ ˜ ˜
akui atalo lavali koloneke, ovo va mala oku tunga ovimbaka. Noke
va liyeva okuti va kolapo volupale. Kuenda Nehemiya la Esera va
longaisa ovihandeleko via Yehova komanu, kuenje omanu va sanjukile
calua.
Pole, ovina ka via kaile handi ndeci ca kala osimbu va Isareli ka
va ambatiwile kumandekua ko Bavulono. Ovo vakala oku vialiwa
lasoma yoko Persia kuenda eye wa va kisika oco vo vumbe. Pole,
˜
Yehova wa likuminyile oku va ıha osoma yokaliye yina yika nena
˜
ombembua komanu. Oco he helie Osoma yaco? Ndamupi eye a ka nena
ombembua voluali? Eci papita ci soka 450 kanyamo ovo veya oku
˜ ˜
lilongisa vali ovina vialua. Kueya oku citiwa onana yimue ya velapo.
Pole, owu ulandu umue uka kuamamo.
Nehemiya kocipama 1 toke 6.
 ONEPA 6

Tunde Koku Citiwa Kua Yesu

Toke Kolofa Viaye
Ungelo Gabrieli wa tumiwile kufeko umue wa
sunguluka wa tukuiwa hati Maria. Eye wo sapuila
˜
okuti oka cita omola oka viala ndosoma otembo ka yi
pui. Yesu wa citiwila vocimanga. Ovangombo omo vo
sanga eci vaile oku pasuisa. Noke, olumbungululu
lua songuila alume vokutundilo toke kuna kua
˜
kala okamola. Tuka lilongisa helie wa va muisa
olumbungululu luaco kuenda ndomo Yesu a puluka
koku pondiwa.
˜ ˜
Noke eci Yesu a telisa ekui kanyamo lanyamo
avali, wa kala oku sapela lalongisi vonembele. Eci
˜ ˜
a telisa akui atatu kanyamo wa papatisiwa. Noke
yepapatiso, eye wa fetika oku kunda loku longisa
Usoma. Momo owu owo wa kala upange a tumiwila
˜ ˜
palo posi. Yesu wa nola ekui lavavali kalume veya oku
kala olondonge, oco vo kuatise kupange woku kunda.
Yesu wa lingavo ovikomo vialua. Eye wa tekula
olohulua viomanu lotumbolo tumue kuenda olosi
˜ ˜
vinaminami. Wa sakula olombei kuenda wa pindula
omanu kolofa. Noke tuka lilongisa vali ovina vialua
˜
viatiamela ku Yesu eci a kala palo posi kuenda ndomo
eye a pondiwa. Yesu wa kunda eci ci soka anyamo
˜
atatu kuenda olosai epandu. Onepa eyi YEPANDU yi
˜ ˜
lombolola ulandu weci ci soka akui atatu lakuala
kanyamo.
UNGELO UMUE WA PASUISA MARIA 84

U FEKO u wa posoka ndeti Maria. Eye wa kala u Isareli vimbo lio

˜ ˜ ˜
Nasara. Suku wa kulıhıle okuti eye omunu umue wa sunguluka.
Eli olio esunga lieci a tumila ungelo waye Gabrieli oco a vangule
˜ ˜ ˜
laye. Ove he wa kulıha eci Gabrieli eya oku vangula la Maria? Tu ci
˜ ˜ ˜
kulıhısi.
˜ ˜
Ungelo wa popia hati: ‘Kalunga, okuesumuluho. Yehova o kasi
love.’ Maria ka la mola omunu waco. Kuenje wa yokokele, omo
olondaka viaye ka vio lombolokele. Pole, ungelo wo tulisa utima.
Ungelo wa popia laye hati: ‘A Maria ku ka yokoke. Yehova wa ku
˜
sanjukila. Eye oka ku lingila ocina cimue ci komohisa. Ove oka cita
˜ ˜
onana. Kuenje o yi tukula hati, Yesu.’
Ungelo Gabrieli wamisako hati: ‘Eye o linga unene, o tukuiwa
˜ ˜
Mola a Suku Tolo. Yehova u lingisa osoma, nda Daviti. Pole,
Yesu oka kala osoma votembo ka yi pui, kuenda usoma waye ka u
sulila.’
˜
Maria wa pula hati: ‘Eci cika telisiwa ndati,’ nda ame handi sia
˜ ˜ ˜
kuelele kuenda sia la kala lulume? Oco he ndi cita ndati onana?’
Ungelo wa tambulula hati: ‘Unene wa Suku u ku wila. Kuenje
˜ ˜
omolaco o tukuiwa hati Omola a Suku.’ Noke ungelo wa sapuila
Maria hati: ‘Ivaluka ngandiove Elisavete. Omanu va popaile okuti
˜ ˜
eye wa kuka calua oco a kuate omola. Pole, eye ndopo o cita omola.
˜
Ka kuli lacimue ka ci teliwa la Suku.’
Lonjanga yalua Maria wa popia hati: ‘Ndupika wa Yehova! Ndomo
˜
wa popia lame ci telisiwe.’ Kuenje ungelo wa enda.
Maria wa enda lonjanga oku ka nyula Elisavete. Eci Elisavete a
˜ ˜
yeva ondaka ya Maria, onana ya kala vimo liaye ya yolela. Elisavete
weyukisua Lespiritu Sandu kuenje wa popia la Maria hati: ‘Pokati
˜ ˜ ˜ ˜
kakai ove wa sumuluha.’ Maria wa kala la Elisavete ci soka olosai
vitatu, noke wa tiukila kimbo liaye ko Nasara.
 Maria wa yonguiwile lulume umue o tukuiwa hati, Yosefe. Pole,
˜
eci Yosefe a limbuka okuti Maria oka cita omola, ka yonguile vali
oku u kuela. Ungelo wa Suku wo sapuila hati: ‘Ku ka kale lohele
˜
yoku kuela Maria. Momo Suku eye wo wiha omola.’ Noke Yosefe la
Maria va likuela, kuenje va kevelela oku citiwa kua Yesu.
Luka 1:26-56; Mateo 1:18-25.
 YESU WA CITIWILA VOCIMANGA 85
˜ ˜ ˜ ˜
NANA eyi wa yi kulıha? Onduko yaye, Yesu. Eye ndopo
O ˜
a citiwila vocimanga. Ocimanga ocitumalo cimue mua siata
oku kapiwa ovinyama. Maria o kasi oku pekelisa Yesu pocililo
covinyama. Momo lie Maria la Yosefe va kasilili kumosi lovinyama?
˜ ˜ ˜ ˜
Eci he ocitumaloko cimue ca sunguluka coku citila onana?
˜ ˜
Ocili okuti hacoko. Tu kulıhisi esunga lieci ovo va kasilili
˜
pocitumalo eci. Soma yoko Roma, Augusto, wa ecele ocihandeleko
cokuti omanu vosi va tiukila kofeka va citiwila oco vaka lisonehise.
Vimbo lio Beteleme omo Yosefe a citiwila. Eci Yosefe la Maria va
˜ ˜
pitıla ko Beteleme, ka kua kaile vali ohondo va sikıla. Omo liaco,
˜
ovo va inila vocimanga eci covinyama. Kuenje veteke liaco, haico
Maria a cita Yesu. Pole, ndomo o cilete, Yesu okasi ciwa.
O lete ovangombo va kasi okuiya oku tala Yesu? Ovo va
kala vusenge luteke oku lisa olomeme
eci ocinyi cimue ca va tuila. Ocinyi caco
ca kala ungelo! Ovangombo va yokokele
calua. Pole, ungelo wa popia lavo
hati: ‘Koka yokoki, momo ndu sapuili
ondaka yiwa yesanju. Etaili, vimbo lio
˜
Beteleme muo citiwili Kristu Nala. Eye
˜ ˜
oka yovola omanu! Vu ka sanga onana ya
˜
muniwa ponanga okuti ya pekela pocililo
colongombe.’ Noke kueya ovangelo valua
va sivaya Suku. Ovangombo va lupukila
oku ka sandiliya Yesu, kuenje vo sanga.
˜ ˜
Ove wa kulıha esunga lieci Yesu a
˜ ˜ ˜ ˜
kalela onana yimue yilikasi? Wa kulıha
oku eye a tundile? Ivaluluka okuti
kefetikilo lielivulu lilo tua vangula
˜ ˜
eci catiamela Komola uveli wa Suku.
˜
Omolaco wa talavaya la Yehova oku
lulika ilu losi kuenda ovina viosi vikuavo.
˜
Omolaco, Yesu.
˜
Yehova wa sondoluila omuenyo Womolaye vimo lia Maria. Noke
˜ ˜ ˜ ˜
onana ya fetika oku kula ndeci olonana vikuavo via siata oku kulila
˜ ˜ ˜
vimo liolonjali viavo. Pole, onana yaco eyi Omola a Suku. Noke Yesu
wa citiwila vocimanga eci, vimbo lio Beteleme. O lete esunga lieci
ovangelo va sanjukilile poku sapula komanu oku citiwa kua Yesu?
Luka 2:1-20.
OLUMBUNGULULU LUA SONGUILA ALUME 86

˜
LETE he olumbungululu oluo ulume u a kasi oku ilika ndeti?
O ˜
Alume ava va tundilila Kutundilo. Ovo olonono violombungululu.
˜
Olumbungululu lua va songuila toke ko Yerusalai. Ovo va kulıhıle
˜ ˜ ˜
okuti olumbungululu olu lu kasi oku va songuila ku umue wa velapo.
˜ ˜
Eci alume va pitıla ko Yerusalai va pula hati: ‘O li pi wa citiwa ha
lingi Soma ya va Yudea?’ Va “Yudea” onduko yikuavo ya va Isareli.
˜
‘Tua mola olumbungululu luaye Kutundilo.’ ‘Kuenje tueya oku u
fendela.’
˜
Eci Herode, Soma yoko Yerusalai a ci yeva, co yokokisa calua.
˜
Momo eye ka yonguile okuti o soma yi kuavo yi pinala pomangu yaye.
Omo liaco, Herode wa vilikiya ovitunda vinene kuenje wa vi pulisa
hati: ‘Pi ku citiwila soma wa likuminyiwa?’ Ovo va tambulula hati:
‘Embimbiliya li popia okuti ko Beteleme.’
 Herode wa vilikiya alume vaco vo
Kutundilo, wa popia lavo hati: ‘Kuendi ka
˜
sandiliyi lutate okamola kaco. Kuenje nda wa
ka sangi, ndo sapuiliko, ndi yongolavo oku ka
ka fendela.’ Pole, Herode wa yonguile oku
˜
sanga okamola kaco oco a ka ponde!
Noke olumbungululu lua songuila alume
toke ko Beteleme. Kuenje lua talama apa pa
˜ ˜
kala okamola. Eci va inila vonjo, va sanga
˜
Maria lakamola, Yesu. Va eca olombanjaile
vialua ku Yesu. Noke Yehova wa lungula
alume vaco konjoi oco ka va ka tiukile vali ku
Herode. Kuenje ovo va tiukila kimbo liavo
˜
lonjila yini.
Eci Herode a yeva okuti alume vo Kutundilo
˜
va pita konjila yini, wa tema calua. Kuenje
˜
wa handeleka okuti, omala vosi vimbo lio
Beteleme vakualima avali kuenda vatitopo vali
va pondiwa. Pole, Yehova wa lungula Yosefe
vonjoi oco eye lepata liaye va tilile Kegito.
Noke eci Yosefe a yeva okuti Herode wa fa, wa
tikula Maria la Yesu kuenje va tiukila kimbo
liavo ko Nasara, okuti oko Yesu a kulila.
Helie ove o sima okuti eye wa tuisa
olumbungululu luaco? Ivaluka okuti,
olumbungululu lua songuila tete alume ava
˜
ko Yerusalai. Satana Eliapu wa yonguile oku
˜ ˜ ˜ ˜
ponda Omola wa Suku. Kuenda wa kulıhıle
˜
okuti Herode Soma yo Yerusalai wa kalavo
˜
lovisimılo vioku ponda Yesu. Eci ci lekisa
okuti, Satana eye wa tuisa olumbungululu
luaco. Mateo 2:1-23; Mika 5:2.
 YESU OKASI VONEMBELE 87

˜
T ALA no kakuenje u o kasi oku sapela ndeti lakulu ava. Ovo
˜
alongisi vo vonembele ya Suku ko Yerusalai. Kakuenje u, Yesu.
˜
Eye kaliye wa kula, cilo o kuete ekui la vavali kanyamo.
˜ ˜ ˜
Alongisi va kasi oku komoha calua omo Yesu wa kulıha ovina vialua
˜
viatimela ku Suku levi via sonehiwa Vembimbiliya. Momo lie Yosefe
˜
la Maria ka va kasililipo? Pi he ovo va kasi? Tu ci konomuisi.
˜
Unyamo lunyamo Yosefe wa endaile lepata liaye ko Yerusalai
kofesta yo Paskoa. Wa kala ungende umue walua, oku tunda ko
˜ ˜
Nasara toke ko Yerusalai. Koloneke viaco, lomue wa kuata ekalu
˜ ˜ ˜
ndano omboyo. Omanu va endaila posi. Oco va pitıle ko Yerusalai va
endaile oloneke vitatu.
˜
Cilo Yosefe o kuete epata linene. Ca sukilile oku tata omala vatito,
˜
vamanji a Yesu. Kunyamo waco, Yosefe la Maria kuenda omala vavo
va linga ungende woku tiukila ko Nasara. Ovo va sima okuti Yesu wa
˜
kala kumue lomanu vakuavo va kala oku lingavo ungende. Konolosi
eci va puyukapo va limbuka okuti Yesu ka kalepo. Vo sandiliya pokati
kavangandiavo lakamba vavo, pole ka vo sangele pokati kavo. Omo
˜
liaco, Yosefe la Maria va tiukila ko Yerusalai oku ko sandiliya.
Noke va sanga Yesu pokati kalongisi. Eye wa kala loku va yevelela
˜
kuenda oku va linga apulilo. Omanu vosi va komoha calua oku
˜ ˜
lonoloha kua Yesu. Pole, Maria wa popia laye hati: ‘Amolange nye wa
lingila eci letu? Isiove lame tua yokokele calua.’
˜ ˜ ˜
Yesu wa kumbulula hati: ‘Nye wa ndi sandiliyili?’ ‘Ka wa kulıhıli
˜
okuti nda sesamela oku kala vonjo ya Tate?’
˜
Yesu wa solele calua oku kala apa va lilongisa eci catiamela ku
Suku. Ku tava okuti, eyi ongangu yimue tu sukila oku kuama? Eci va
˜
pitıla ko Nasara, Yesu wa endaile kolohongele olosemana viosi. Omo
okuti eye wa enda oku yevelela lutate, wa lilongisa ovina vialua
˜
viatiamela Kembimbiliya. Omo liaco, tu kuami ongangu ya Yesu
konepa eyi. Luka 2:41-52; Mateo 13:53-56.
 YOANO WA PAPATISA YESU 88

LETE o pomba yi kasi oku lokila ndeti kutue ulume u? Ulume u

O ˜
Yesu. Eye o kuete ale akui atatu kanyamo. Ulume a kasi laye
˜
ndeti Yoano. Tua lilongisa ale eci catiamela kokuaye. Ivaluka eci
˜ ˜
Maria aka pasuisile ngadiaye Elisavete yu onana ya kala vimo liaye
˜ ˜
ya yolela? Onana yaco Yoano. Otembo yaco ka citiwile. Cilo Yoano
la Yesu va kasi oku linga nye?
˜
Yoano wa mala oku yuvika Yesu vovava, Volui Yordao. Eyi
oyo onjila yiwa yoku papatisa omunu. Tete, omunu
o yuvikiwa vovava noke upiwamo. Omo okuti eci
oco Yoano a lingainga, eye vo tukula hati: Yoano
Upapatisi. Momo lie eye a papatisila Yesu?
 Yoano wa ci linga omo okuti Yesu weyile kokuaye oku pinga oco
o papatise. Yoano wa enda oku papatisa omanu va lekisa okuti va
˜ ˜
likekembela ovina vıvi va lingaile. Anga he, Yesu wa lingile cimue
˜ ˜
cıvi okuti o li kekembela? Sio, Yesu kala linga lacimue cıvi, omo eye
˜ ˜
omola a Suku. Eci eye a pingila ku Yoano oco o papatise cimue cini.
Tu konomuisi esunga liaco.
Osimbu handi Yesu ka endele ku Yoano oco o papatise, eye wa kala
karpinteiro. Karpinteiro omunu o linga ovina viavaya ndeci olomesa,
olomangu, lovialo. Yosefe ulume wa Maria wa kala karpinteiro.
Kuenje wa longisakoYesu umesele waco. Pole, Yehova ka tumile
˜
Omolaye palo posi oco a kale karpinteiro. Yehova wa yonguile okuti
Yesu o linga upange umue wa velapo. Kuenje oco a lekise okuti
weyilila oku linga ocipango ca Isiaye, eye wa pinga ku Yoano oco o
˜
papatise. Anga he eci ca sanjuisa Suku?
Co sanjuisa, omo eci Yesu a tunda vovava, kilu kua tunda ondaka
˜
ya popia hati: ‘U eye Omolange, ndo sanjukila.’ Kuenda ilu lia
yuluka kuenje kua tunda cimue ci kasi ndopomba ya lokila kutue wa
˜ ˜
Yesu. Oyo ka ya kaile muele opomba yocili. Ca kala no ocindekaise.
Oyo ya kala espiritu sandu lia Suku.
Yesu wa kuata ovina vialua vioku sokolola. Omo liaco, wa kala
˜ ˜
ulika akui akuala koloneke. Satana oko o sanga. Eye wa seteka Yesu
olonjanja vitatu oco a lueye ocihandeleko ca Suku. Pole, Yesu ka ci
lingile.
Eci Yesu a tiukila, wa sanga alume vamue, veya oku kala
olondonge viaye viatete. Olonduko viavo: Andereu, Petulu (o
tukuiwavo okuti Simono), Filipu kuenda Nataneli (wa tukuiwavo
okuti Bartolomeu). Yesu lolondonge viaye va enda ko Galilea. Eci va
pitilako, va talama vimbo lia Nataneli, vo Kana. Yesu wa enda
kocipito cimue cuvala oku eye a lingila ocikomo caye catete. Wa
˜ ˜
kulıha eci eye a linga? Eye wa pongolola ovava yu a linga ovinyu.
Mateo 3:13-17; 4:1-11; 13:55; Marko 6:3; Yoano 1:29-51; 2:1-12.
 YESU WA YELISA VONEMBELE 89

˜ ˜ ˜
ESU palo o moleha okuti wa tema, siti? Wa kulıha esunga lieci
Y ˜
Yesu a temela? Momo alume ava va kasi vonembele ya Suku
vakuacipululu. Ovo va kasi oku nganyalela olombongo kilu liomanu
veya oku fendela Suku.
O lete olonale evi lolomeme kuenda olopomba? Alume ava va kasi
˜ ˜
oku landisila ovinyama evi vonembele. Wa kulıha esunga liaco?
Momo va Isareli va lumbaile ovinyama kuenda olonjila ku Suku.
Ocihandeleko ca Suku ca popele hati, nda omunu wa linga
ekandu, okuete oku eca ocilumba cimue ku Suku. Kuenda kua kalavo
apuluvi amue okuti, va Isareli va sukilile oku eca ovilumba. Pole,
pi ovo vopopa olonjila lovinyama oco va viece ku Suku ndocilumba?
˜
Omanu vamue va kuata olonjila lovinyama viavo muele. Ovo va
enda loku lumba ovinyama viaco. Pole, vamue ka va kuatele
˜ ˜
ovinyama ndano olonjila. Vakuavo va kala ocipala calua lo
˜
Yerusalai. Kuenje ka va kuatele epondolo lioku nena ovinyama
viavo konembele oco vi eciwe ndocilumba. Omo liaco, omanu va
˜
landaile ovinyama lolonjila via sesamela posamua yonembele. Pole,
alume ava va kisikaile olombongo vialua komanu. Ovo va nyanaile
˜
omanu. Ka ca sungulukile oku landisila pocitumalo conembele ya
Suku.
˜ ˜
Eli olio esunga lieci Yesu a temelele calua. Eye wa lenula
olomesa vialume kuenda wa pesela olombongo viavo posi. Yesu wa
˜
ina osikote yolonjita, kuenje wa va tundisamo vonembele kumue
lovinyama viavo. Oco wa popia lalume va landisa olopomba hati:
‘Ovina evi tundi lavio! Onjo ya Tate ko ka yi lingisi ocitanda.’
˜
Olondonge viaye via kala laye vonembele, ko Yerusalai. Ovo va
˜
komoha eci Yesu a linga. Noke va ivaluka eci Embimbiliya lia popele
˜ ˜ ˜
catiamela Komola a Suku hati: ‘Ocisola nuetele onjo ya Suku ci
taima ndondalu.’
˜
Osimbu eye a kala ko Yerusalai kocipito co Paskoa, wa linga
ovikomo vialua. Noke wa tunda vo Yudea wa tiukila ko Galilea.
Pole, vonjila wa pita kofeka yo Samaria. Tu konomuisi eci ca pitako.
Yoano 2:13-25; 4:3, 4.
 ˜
YESU WA VANGULA LUKAI POCISIMO 90

ESU wa talama pocisimo vo Samaria oco a puyukepo.

Y Olondonge viaye via enda volupale oku landa okulia. Ukai o
kasi ndeti loku vangula la Yesu weya oku tapa ovava. Yesu wa
˜

popia laye hati: ‘Nyiheko ovava oku nyua.’

˜ ˜ ˜ ˜ ˜
Ukai wa komoha calua. Wa kulıha eci a komohela? Momo Yesu
˜
wa kala u Yudea, ukai wa kala u Samaria. Va Yudea ka va solaile
va Samaria. Kuenda ka va li vangowaile. Pole, Yesu wa solele
˜ ˜ ˜
omanu vosi. Kuenje wa popia lukai hati: ‘Nda wa kulıhile u okasi
oku ku pinga ovava oku nyua, ove nda wo pinga ovava omuenyo
˜
kuenje eye nda wa ku ıha.’
˜ ˜
Ukai wa popia laye hati: ‘A Nala ku kuete ociyenjo, kuenda
ocisimo ca longa. Upa pi ovava aco omuenyo?’
Yesu wa popia laye hati: ‘Nda ove wanyua ovava a, o yeva vali
˜
enyona.’ ‘Pole, ovava ndu ku ıha a eca komunu omuenyo ko pui.’
˜ ˜
Ukai wa popia laye hati: ‘A Nala, nyiheko ovava aco! Oco si ka
yeve vali enyona. Kuenda oco si keyaiye vali kulo oku tapa ovava.’
˜ ˜
Ukai wa sima okuti Yesu wa kala loku vangula catiamela kovava
˜ ˜
ano. Pole, eye wa kala loku vangula eci catiamela kocili ca Suku
kuenda ku Soma waye. Ocili caco ca soka ndovava omuenyo.
Kuenda ovava aco a pondola oku eca komunu omuenyo ko pui.
˜
Yesu wa popia lukai hati: ‘Kuende ka vilikiye veyove kuenje
tiuki.’
˜
Ukai wo kumbulula hati: ‘Si kuete veyange.’
Yesu wa popia laye hati: ‘Wa popia ciwa.’ ‘Momo wa kuata
˜
alume vatalo, kuenje u o kasi laye cilo haveyoveko.’
˜ ˜ ˜
Ukai wa li salukako momo eci eye a popia ocili. Yesu wa kulıhile
˜ ˜
ndati ovina evi? Yesu wa ci kulıhile momo eye wa tumiwa la Suku.
Kuenje Suku eye wo sapuila ulandu waco. Eci olondonge via Yesu
˜ ˜
via tiuka, via komoha omo eye a kala loku vangula lukai u Samaria.
 Nye tu lilongisila kulandu owu? Ulandu owu u tu lekisa okuti,
Yesu wa solele omanu vakuakova osi. Etu tu kuete oku kuama
ongangu yaye. Tu kuete oku yuvula oku sima okuti omanu
˜
vamue vavi omo va kuekova lia li tepa leli lietu. Yesu o yongola
˜ ˜
okuti omanu vosi va kulıha ocili ci tuala komuenyo ko pui.
Omo liaco, tu sukila oku kuatavo onjongole yoku
˜
kuatisa omanu oco va lilongise ocili catiamela ku
Suku. Yoano 4:5-43; 17:3.
 YESU WA LONGISILA KOMUNDA 91

T ALA Yesu wa tumala ndeti apa. Eye o kasi loku longisa omanu
ava komunda yo Galilea. Ava va tumala ndeti ponele ya Yesu,
˜ ˜
olondonge viaye. Eye wa nolele ekui lavavali kalume oco va linge
˜
ovapostolo vaye. Ovapostolo, olondonge vina via noliwile la Yesu. Ove
˜ ˜ ˜
he wa kulıha olonduko viavo?
Olonduko viavo vievi: Simono wa tukuiwa Petulu, la manjaye
Andereu. Kuenda Tiago, la manjaye Yoano. Upostolo ukuavo wa
tukuiwavo Tiago, kuenda ukuavo Simono. Ovapostolo vavali va
kuata onduko ya Yuda. Umue Yuda Isikariote, kuenda ukuavo
Yuda o tukiwavo hati Tadeu. Kua kalavo Filipu la Nataneli (haeye
Bartolomeu), kuenda Mateo la Tomasi.
Eci Yesu a tunda ko Samaria, wa fetika oku kunda onjanja yatete.
˜ ˜
Kuenje wa kunda hati: ‘Usoma wokilu u kasi ocipepi.’ Wa kulıha eci ci
lomboloka usoma waco? Usoma waco u lomboloka uviali wa Suku. Yesu
eye osoma yuviali waco. Eye oka viala tunde kilu kuenda oka nena
ombembua palo posi. Usoma wa Suku uka pongolola ilu lieve liosi
ndocumbo celau.
˜
Yesu palo wa kala oku longisa omanu catiamela kusoma. Eye wa va
longisavo ndomo va likutilila. Kuenje wa popia lavo hati likutilili ndoco:
‘A Isietu o kasi kilu. Onduko yove yi sumbiwe. Usoma wove wiye.
Ocipango cove ci lingiwe posi ndeci ci lingiwa kilu.’ Omanu valua va
˜
tukula ohutililo eyi hati, ‘A Isietu.’ O tela oku tukula ohutililo eyi yosi?
Yesu wa longisavo omanu ndomo va pondola oku tata vakuavo. Eye
wa popia hati: ‘Ovina viosi vu yongoli okuti omanu vovi lingili haivio
˜
vu linga.’ Anga he ku sanjuka eci o tatiwa ciwa lavakuene? Yesu wa
popia okuti, tu sukila oku tata omanu locisola. Tuka kuata esanju lialua
eci omanu vosi vaka kuata ocisola lavakuavo voluali luokaliye.
Mateo kocipama 5 toke 7; 10:1-4.
 YESU WA PINDULA AVA VA FA 92

˜
K ˜ ˜
AFEKO o lete ndeti okuete ekui lavavali kanyamo. Yesu okasi
loku kuata peka liaye, isiaye la inaye va kasi ocipepi laye. Wa
kulıha esunga lieci olonjali viaye via sanjukila? Tu ci konomuisi.
˜
Isia ya kafeko u, wa kemalele calua. Onduko yaye Yairo. Eteke
˜ ˜
limue omolavo ukai wa kala oku vela. Kuenje oku vela kuaco, kueya
˜ ˜
oku piala. Yairo lukai waye va yokokele calua, momo va limbuka
˜ ˜
okuti omolavo o fa. Omolaco eye lika va kuatele. Omo liaco, Yairo
wa enda oku sandiliya Yesu. Eye wa yevele okuti Yesu wa kala oku
linga ovikomo.
˜ ˜
Eci Yairo a sanga Yesu, kua kala owini walua wo nuala. Pole Yairo
˜ ˜ ˜
wa inila vokati kowini noke wa petamela kolomahi via Yesu. Eye wa
˜
popia hati: ‘Omolange ovela calua.’ Yairo wa pinga ku Yesu oco a
˜
ende oku sakula omolaye. Kuenje Yesu wa tava.
˜
Osimbu va kala loku endela kumosi, owini wa kala loku u kuama.
Noke Yesu wa talama. Eye wa pula hati: ‘Helie wandamba?’ Yesu
˜ ˜ ˜
wa limbuka okuti unene wo tunda. Eye wa kulıhıle okuti omunu
˜
umue wo lamba. Helie wa kala omunu waco? Omunu waco ukai umue
˜
wa kala loku vela eci ci soka ekui kanyamo lanyamo avali. Eye
˜
wamela ocipepi kuenda wa lamba kuwalo wa Yesu, kuenje wa kaya.
Eci ca kolisa calua Yairo. Momo eye wa limbuka okuti oku sakula
˜
omunu ka ca kaile ocina cimue ca tıla ku Yesu. Noke kueya umue wa
tunda konjo ya Yairo. Eye wa popia hati: ‘Kuka sakalaise vali Yesu.
˜
Omolove wa fa.’ Yesu wa ci yeva kuenje wa sapuila Yairo hati: ‘Kuka
˜
kuate ohele omolove o ka sakuiwa.’
˜
Noke eci ovo va pitıla konjo ya Yairo omanu va kala loku lila calua.
˜
Yesu wa popia hati: ‘Ko ka lili vali. Momo omola ka file. Wa pekela
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
no otulo.’ Omanu vo yola epembe, momo ovo va kulıhıle okuti omola
wa fa.
Noke Yesu wa vilikiya olonjali via kafeko kuenda olondonge viaye
vitatu, kuenje va enda vohondo mua kala kafeko. Yesu wo kuata peka
liaye kuenje wa popia hati: ‘Pasuka!’ Kafeko wa pinduka, ndomo o
ci lete vociluvialuvia eci. Eye wa votoka kuenje wa fetika okuenda.
Eli olio esunga lieci inaye la isiaye va sanjukila calua.
Kafeko u, hamunuko watete Yesu a pindula. Embimbiliya
˜
lilombolola okuti omunu watete Yesu a pindula wa kala omola
wocimbumba vimbo lio Naini. Noke Yesu wa pindula Lasaru, manji
ya Maria la Marta. Eci Yesu aka viala vusoma wa Suku, eye oka
˜
pindula omanu valua va fa. Ka tu sanjukila he elavoko liaco?
Luka 8:40-56; 7:11-17; Yoano 11:17-44.
 YESU WA TEKULA OMANU VALUA 93

˜
UA pita ocina cimue cıvi. Yoano upapatisi wa pondiwa.
K ˜
Herodiya ukai wa Soma ka solele Yoano. Eye wa vetiya Soma
okuti o tuma oku teta utue wa Yoano.
˜
Eci Yesu a ci yeva wa sumua calua. Eye wa enda pocitumalo cimue
˜
culika. Pole omanu vo kuama. Eci Yesu a mola owini, wa va kuatela
˜
ohenda. Eye wa fetika oku va longisa ovina vialua viatimela kusoma
wa Suku. Kuenda wa sakula olombei.
˜
Eci ekumbi lia inila olondonge vieya kokuaye via popia laye hati:
‘Ekumbi lia enda. Mulo vekalasoko. Sandula omanu oco va ende
kovaimbo avo ha va lilandela okulia.’
˜ ˜
Yesu wa va kumbulula hati, ‘ka va endi. Ene muele va ıhi okulia.’
˜
Yesu wa pula Filipu hati: ‘Pi vu pondola oku landa okulia ku tela,
oco tu tekule omanu vosi ava?’
Filipu wa kumbulula hati: ‘Ci sukila olombongo vialua oco tu lande
˜
okulia ku tela.’ Andereu wa popia hati: ‘Ukuenje u, wambata okulia
˜
kuetu, okuete lika olombolo vitalo lolombisi vivali.’ Okulia kuaco kua
kala kutito.
Yesu ‘wa sapuila omanu oco va tumale powangu.’ Noke wa eca
olopandu ku Suku, kuenje okulia kuaco wa ku tepaisa. Olondonge via
˜
eca olombolo lolombisi komanu vosi. Ca kala eci ci soka olohulukai
˜ ˜ ˜ ˜
vitalo kalume, kuenda akai valua lomala. Ovo valia toke eci va tela.
˜
Eci olondonge viongolola eci ca supilepo, va yukisa eci ci soka ekui
la vivali kolohumba.
˜
Yesu wa sapuila olondonge viaye oku inila vowato oco va
yoke Okalunga ko Galilea. Vokuenda kuteke kua kala ofela yalua,
˜
kuenda ofela yaco ya tununya owato. Olondonge via kala lusumba
walua. Kuenje vokati kuteke va mola umue wa kala loku endela
kilu liovava. Ovo va kaluka lusumba omo omunu waco ka vo
limbukile.
 Yesu wa popia lavo hati: ‘Koka yokoki, Ame.’ Ka va kaile loku
˜ ˜ ˜
tava. Petulu wa popia hati: ‘A Nala, nda ove muele, maninye okuti
njiya kokuove loku endela kilu liovava.’ Yesu wo tambulula hati:
‘Enju.’ Petulu, wa tunda vowato kuenje wa endela kilu liovava. Noke
eye wa kuata usumba omo a kala loku vomba, kuenje Yesu wo popela.
˜
Noke, Yesu wa tekula vali olohulukai viomanu. Onjanja eyi wa va
˜ ˜
tekula lika lolombolo epanduvali lolombisi vinaminami. Vosi yavo va
˜ ˜
tela. Eci he ka ci komohisa ndomo Yesu a enda oku tata omanu? Eci
eye aka viala ndosoma vusoma wa Suku, etu lacimue tu ka sakalala
laco. Mateo 14:1-32; 15:29-38; Yoano 6:1-21.
 ˜
YESU WA SOLELE OMALA 94

˜
T ALA Yesu ndomo a kasi loku kuatelela okamola. Ndomo
˜
o cilete, eye o sole calua omala. Alume vo vandekela ndeti,
olondonge viaye. Nye Yesu a kasi loku va sapuila? Tu ci konomuisi.
Yesu lolondonge viaye va mala oku linga ungende umue walua.
Eci va kala vonjila olondonge via kala oku lihoyisa. Noke, Yesu wa
˜ ˜ ˜
va pulisa hati: ‘Nye wa lihoyisili vonjila?’ Yesu wa kulıhıle esunga
˜ ˜ ˜ ˜
lieci ovo valihoyisila. Eye wa va pulisa no oco a kulıhe ovisimılo
viavo.
Olondonge ka vio tambuluile, momo via kala loku lihoyisa nda
helie wa velelepo pokati kavo. Olondonge vimue via yonguile oku
velapo pokati ka vakuavo. Ndamupi Yesu a vangula lavo oco a va
lekise okuti ka ca sungulukile oku livelisapo?
˜
Yesu wa kuata okamola, wa ka tumbika pokati kolondoge. Noke
˜
wa va sapuila hati: ‘Mopia lene okuti, lalimue eteke vu inili vusoma
˜
wa Suku nda ka wa pongolokeli ndomala. Omunu wa velapo
˜ ˜ ˜
vusoma te una o lisokisa ndokamola aka.’ Wa kulıha eci Yesu a
popela olondaka evi?
˜
Ocili okuti omala ka va likapi kovonene pokati kavakuavo. Omo
˜
liaco olondonge via sukilile oku upa ongangu yomala yoku liketisa
kuenda oku yuvula oku likapa kovonene.
Onjanja yikuavo, Yesu wa va lekisa ndomo eye a solaile calua
˜ ˜ ˜
omala vatito. Eci papita olosai vimue, omanu vamue va nena omala
˜
vavo oco va mole Yesu. Olondonge via seteka oku tutuiya omala.
˜ ˜
Pole Yesu wa popia lavo hati: ‘Omala veye no kokuange, ko ka va
tutuiyi, momo usoma wa Suku womanu va soka ndava.’ Noke Yesu
˜ ˜ ˜
wa kuata kovoko omala kuenda wa va sumuluisa. Ka ci tu sanjuisa
˜ ˜ ˜ ˜
he oku kulıha okuti Yesu o sole omala?
Mateo 18:1-4; 19:13-15; Marko 9:33-37; 10:13-16.
 NDOMO YESU A LONGASAILE 95

E TEKE limue Yesu wa sapuila ulume umue okuti, eye wa

sukilile oku sola vakuavo. Ulume waco wa pulisa Yesu hati:
˜ ˜ ˜
Vakuetu vaco velie? Yesu wa kulıhıle eci ulume a kala loku sima.
Ulume wa kala oku sima okuti vakuavo, omanu vana vakuekova
liaye ale vakuetavo liaye. Tu konomuisi eci Yesu o sapuila.
Olonjanja vimue, Yesu wa longaisa loku ta alusapo. Eci oco a
kasi loku linga cilo. Eye wo sapuila olusapo lualume vavali, umue
u Yudea ukuavo u Samaria. Tua lilongisile ale okuti va Yudea ka
va solaile va Samaria. Olusapo luaco luolu:
Eteke limue ulume umue wa kala oku lokila ko Yeriko. Eye wa
kuatiwa lovingumba. Vonyana olombongo viaye, kuenje vio sia
lokamuenyo kimbanda.
Noke, ocitunda cimue ca kala oku pita vonjila yaco. Eye wa pita
ombamba. Nye ove o sima okuti oco eye a linga? Eye wa vanja
konele yikuavo kuenje wa enda lonjila yaye. Noke kua pita ulume
˜
ukuavo, u Lewi. Anga he eye wa talama? Sio, ka talamele kuenda
ka kuatisile ulume wa vetiwa. Tu lete palo ocitunda kuenda u Lewi
˜ ˜ ˜
va molehela ocipala, ovo va yapukila kumue kuini.
Kaliye tala helie okasi lulume wa vetiwa. Ulume waco u
Samaria. Eye okasi loku
kuatisa ulume u Yudea. Eye
okasi loku u kapa ovihemba
kapute vaye. Noke wo tuala
konjo yolongende oco a
tatiwe.
Eci a mala olusapo, Yesu
wa pulisa ulume waco hati:
‘Helie pokati kalume vatatu
osima okuti eye wa linga
eci ciwa kulume wa vetiwa? Una ocitunda ale u Lewi ale u
Samaria?
Ulume wa kumbulula hati: ‘Ulume u Samaria. Eye wa linga eci
ciwa kulume wa vetiwa.’
˜
Yesu wa popia laye hati: ‘Oco muele. Kuende ka lingaingevo
ndoco.’
˜
Anga he ku sanjukila ndomo Yesu a longasaile? Tu ka lilongisa
vali ovina vialua, nda tua pokola kueci Yesu a popia Vembimbiliya.
Luka 10:25-37.
 YESU WA SAKULA OLOMBEI 96

SIMBU Yesu a kala oku linga ungende valupale, eye wa sakula

O olombei. Ovikomo viaco via yevala kolonepa viosi. Kuenje omanu
va fetika oku nena kokuaye ovilema, olomeke, kuenda olombei vikuavo.
Yesu wa va sakula vosi yavo.
Papitile ale anyamo atatu tunde eci Yoano a papatisa Yesu. Yesu wa
˜
sapuila olondonge viaye okuti noke o ka enda ko Yerusalai, kuna a
laikele oku pondiwa loku pinduiwa. Votembo yaco, Yesu wamamako
oku sakula olombei.
Eteke limue Yesu wa kala oku longisa Kesambata. Esambata eteke
˜
limue liepuyuko ku va Yudea. Ukai o lete ndeti palo o vela calua. Eye
˜ ˜
wa kala ocilema ci soka ekui lecelala kanyamo. Kuenje eci Yesu o kuata
wa kaya, noke wa votoka.
Eci ca temisa calua asongui vetavo. Ovo va kaluka hati: ‘Kuli oloneke
˜
epandu vi sesamela oku linga upange. Enjui koloneke viaco oku
sakuiwa Kesambata hacoko.’
˜
Yesu wa kumbulula hati: ‘Ene wa kuambambe. Kuli he umue pokati
kene okuti keteke Liesambata ka kutulula ongombe yaye oku yi nyuisa?
˜ ˜ ˜
Ukai u, wa kala loku vela ekui lecelala kanyamo, ka ca sungulukile oku
˜
kayisa keteke Liesambata?’ Alume va kutisiwa osoi letambululo lia
Yesu.
˜
Noke Yesu kumue lolondonge viaye va enda toke ko Yerusalai. Eci
˜
va pitıla vo lupale luo Yeriko, alume vavali okuti olomeke, va yeva
okuti Yesu wa kala oku pita. Ovo va kaluka hati: ‘A Yesu, tu linge
ohenda!’
Yesu wa vilikiya olomeke vivali, yu wa va pulisa hati: ‘Nye vu
˜
yongola okuti ndu ci lingili?’ Ovo va kumbulula hati: ‘A Nala, ovaso
etu a patuluke.’ Yesu wa lamba vovaso avo kuenje haico va letuluka.
˜ ˜ ˜
Ove he wa kulıha esunga lieci Yesu a lingila ovikomo evi? Momo eye
wa solele calua omanu kuenda wa yonguile okuti vo kolela. Ovikomo
˜
viaco vi tu ıha ekolelo liokuti eci Yesu aka viala Ndosoma, lomue oka
vela vali. Mateo 15:30, 31; Luka 13:10-17; Mateo 20:29-34.
 ˜ ˜
YESU WA INILA VO YERUSALAI NDOSOMA 97

˜
N OKE lioku sakula olomeke vivali, Yesu wa inila vimbo limue
˜
ocipepi lo Yerusalai. Eye wa vangula lolondonge viaye vivali
˜
hati: ‘Kuendi kimbo li kasi kovaso yene, eci vu pitıla vu sanga
ocimbulu. Ci kutululi ci neni kokuange.’
˜
Eci va ci nena, Yesu wa endela kocimbulu caco, okacinala kamue
˜ ˜ ˜
toke vo Yerusalai. Eci a pitıla vo lupale, owini wakahandangala weya
kokuaye oku u lama. Omanu valua va yala olonanga viavo vetapalo.
Vakuavo va teta ovisapa vioviti weva. Ovisapa viaco va vi yala
˜ ˜
vetapalo loku vilikiya vati: ‘Suku a sumuluise soma iyilila vonduko
ya Yehova!’
Kosimbu, olosoma vio ko Isareli via enda
oku endela kocimbulu oku lilekisa komanu. Eci
oco Yesu a linga. Omanu va yonguile okuti
Yesu o kala soma yavo. Pole, havosiko va ci yonguile. Tu ci limbukila
eci Yesu a kala loku enda konembele.
˜
Konembele, Yesu wa sakula olomeke kuenda ovilema. Eci omala
vatito va mola ovikomo viaco va fetika oku sivaya Yesu. Pole, eci ca
˜
temisa ovitunda. Noke va vangula la Yesu hati: ‘O yevite eci omala
va kasi loku popia?
Yesu wa va kumbulula hati: ‘Ndi ci yevite. Ka wa la tangi
˜ ˜
olondaka evi viokuti: Kovimela viomala ku tunda esivayo liocili?’
˜
Omala vamamako oku sivaya osoma ya Suku.
˜
Etu tu yongola oku setukula ongangu yomala ava. Omanu vamue
˜
vaka seteka oku tu tateka oku kunda eci catiamela Kusoma wa Suku.
Pole tu kamamako oku sapula ovina viwa Yesu aka lingila omanu.
Eci Yesu a kala palo posi, otembo yaye yoku viala handi ka ya
˜
pitılilepo. Eteke lipi eye aka fetika oku viala? Olondonge via Yesu
˜ ˜
via yonguile oku kulıha eteke liaco. Tuka ci lilongisa noke.
Mateo 21:1-17; Yoano 12:12-16.
 KOMUNDA YOLIVEIRA 98

˜
U OKASI ndeti Komunda Yoliveira, Yesu. Alume ava vakuala
akasi lavo olondonge viaye. Petulu la Andereu omunu
lamanjaye. Tiago la Yoano haicovo omunu lamanjaye. Eci o letele
˜ ˜
ndeti ocipala onembele ya Suku vo Yerusalai.
Papitile ale oloneke vivali tunde eci Yesu a kala loku endela
˜ ˜
kocimbulu vo Yerusalai. Ca kala Vovali. Eci kuaca omele, Yesu wa
enda konembele. Ovitunda via seteka oku u kuata oco vo ponde.
Pole, ovo va kala lohele, omo okuti omanu va solele Yesu.
Yesu wa tukula asongui vakuatavo, hati: ‘Ene vu lonyoha
kuenda vu mbuto yolombuta.’ Yesu wa va sapuila okuti, Suku
˜
oka va yambula omo liovilinga viavo vıvi. Noke Yesu wa
londa Komunda Yoliveira. Olondonge viaye via fetika oku u linga
˜ ˜
apulilo. Wa kulıha eci olondonge via pula Yesu?
˜
Olondonge via kala loku u pula catiamela kovina via laikele
˜ ˜ ˜ ˜
okuiya. Ovo va kulıhıle okuti Yesu oka malako evıho palo posi.
˜ ˜
Pole, ovo va yonguile oku kulıha otembo yaco. Kotembo yipi Yesu
a keya oco a linge Osoma?
˜ ˜ ˜
Yesu wa kulıhıle okuti eci eye a tiuka, olondonge viaye palo posi
ka vi komola vali lovaso. Momo, eye wa laikele oku tiukila kilu.
Noke Yesu wa va sapuila ovina vimue vika pita palo posi, eci eye
˜
aka viala Ndosoma kilu. Ovina viaco he vipi?
Yesu wa popia hati, kuka kala ovoyaki, ovovei, onjala
lungangala kuenda ovilemawe. Eye wa popiavo okuti, olondaka
˜
viwa viusoma vi kundiwila koluali luosi. Anga he ovina evi via
˜
tukuiwa ndeti vi kasi loku telisiwa koloneke vilo? Oco vi kasi. Tu
˜
kuete ekolelo liokuti, Yesu okasi loku viala ale kilu. Ndopo muele,
˜
eye oka malako evıho liosi kulo kilu lieve.
Mateo 21:46; 23:1-39; 24:1-14; Marko 13:3-10.
 VOHONDO YOSAPALALO 99

˜ ˜
A KALA Vokuala konolosi, papitile ale oloneke vivali. Yesu
C ˜
lolondonge viaye va kasi loku inila vohondo vaka lila o Paskoa.
Ulume o kasi loku tunda ndeti, Yuda Isikariote. Eye o kasi loku enda
oku ka sapuila ovitunda ndomo va pondola oku kuata Yesu.
Eci kua kambele eteke, Yuda wa endele kokuavo yu wa va pulisa
hati: ‘Vu nyiha nye oco ndu kuatisi oku pakula Yesu?’ Vo kumbulula
˜
hati: ‘Akui atatu kolopalata.’ Noke Yuda wa enda lalume vaco oku ka
˜
lekisa Yesu kokuavo. Ku tava he okuti Yuda wa linga ocina cimue
˜
cıvi?
˜
Noke eci va mala okulia o Paskoa, Yesu wa sovola ondalelo
yimue yilikasi. Eye wa eca ombolo kolondonge viaye noke wa popia
hati: ‘Tambuli li, momo ombolo eyi yi lomboloka etimba liange lika
eciwa kokuene.’ Noke wa ecavo okopo yovinyu kuenje wa popia hati:
‘Nyuiko, momo eyi osonde yange yu pesiwili.’ Ocipito caco ci tukuiwavo
˜
Vembimbiliya hati: ‘Ondalelo ya Nala.’
Va Isareli va enda okulia o Paskoa ndonjivaluko, eci
˜
ungelo wa Suku a ponda olonunulu viosi via va Egito. Pole
˜
ka pitile kolonjo via va Isareli. Puai cilo Yesu, o yongola
okuti olondonge viaye vi ivaluka okuti, eye wa eca omuenyo
waye kokuavo. Eli olio esunga lieci Yesu a va tumila oku
ivaluka ocipito caco unyamo lunyamo.
˜
Eci va mala okulia Ondalelo ya Nala, Yesu wa popia
lolondonge viaye oco va pame kekolelo. Noke lioku imba
ocisungo cesivayo ku Suku, haico va tunda. Ca kala ale uteke
pamue vokati kuteke. Tu konomuisi oku va endela.
Mateo 26:14-30; Luka 22:1-39; Yoano kocipama 13 toke 17; 1 Va Korindo 11:20.
 YESU VOCUMBO 100

N OKE eci Yesu lolondonge viaye va tunda vohondo va lila o

Paskoa, va enda kocumbo ca Gesemane. Ovo va endaileko ale
olonjanja vialua. Yesu wa va sapuila oco va lavulule loku linga
˜
olohutililo. Noke eye wa enda okacinala kamue, wa tuvika ocipala
posi kuenje wa likutilila.
Noke Yesu wa tiuka apa olondonge via kala. Nye o sima okuti oco
ovo va kala loku linga? Va kala loku pekela! Yesu wa va sapuila
olonjanja vitatu oco va lavulule. Pole, olonjanja viosi Yesu wa va
˜
sanga okuti va pekela. Yesu wa popia lavo hati: ‘Ka wa teleli oku
˜
lavulula ndano owola yimosi? Noke onjanja ya sulako wa va sapuila
˜ ˜
hati, nasi okuiya. Momo ‘otembo yange yoku pakuiwa ya pitılapo.’
˜
Vonjanja yaco va yeva onjuela yo wini wakahandangala. Tala
alume ava va kasi lokuiya ndeti lo losipata kuenda olombueti! Ovo va
˜
kasi loku nena ovimihi lolondiyelo. Eci va pitıla ocipepi, ulume umue
˜
wamela ku Yesu. Kuenje wo sipula, ndomo ocilete vociluvialuvia.
Ulume waco Yuda Isikariote. Momo lie eye a sipuila Yesu?
Yesu wa pula hati: ‘A Yuda, o makula lesipulo?’ Esipulo lia kala
ondimbukiso. Lia ecelela alume va kala oku enda la Yuda oku
˜
limbuka Yesu, momo eye va yonguile. Ovanyali va kuata Yesu. Puai
Petulu, ka yonguile okuti Yesu vo wambata. Eye wopa osipata kuenje
˜
wa sonja etui liulume umue wa kala ponele yaye. Kuenje eci Yesu a
ci mola wo sakula.
Yesu wa popia la Petulu hati: ‘Someha osipata yove vocilalo cayo.
˜ ˜
Osima okuti si tela oku pinga ku Tate ha ha numisa ndopo olohoka
viovangelo oco vi ndi popele?’ Eye nda wa ci linga! Pole, ka pingile
˜ ˜ ˜
ku Suku oco a tumise ovangelo, momo eye wa kulıhıle okuti ya
˜
pitılilepo otembo yoku u pakula. Eye wa ecelela oku wambata. Tu
konomuisi eci ceya oku lipita la Yesu.
Mateo 26:36-56; Luka 22:39-53; Yoano 18:1-12.
 YESU WA PONDIWA 101

˜
T ALA ocina cıvi ci kasi loku lingiwa! Yesu o kasi loku pondiwa.
Va kasi loku u valela kuti. Vo valela lolopeleko povaka loko
lomahi. Momo lie omanu va lingila ndoco Yesu?
˜ ˜ ˜
Momo omanu vamue va suvukile Yesu. Wa kulıha he omanu
˜
vaco? Umue pokati kavo, ungelo uvi, Satana Eliapu. Eye wa linga
okuti Adama la Heva va sinila Yehova. Kuenda Satana eye wa
vetiya ovanyali va Yesu oku linga ungangala owu.
˜ ˜
Ndano muele ceci handi Yesu ka valeliwile kuti, ovanyali vaye
˜
vo lingaile ale ovina vıvi. Ivaluka ndomo Yesu ambatiwa eci vo
sanga vocumbo co Gesemane? Velie va kala ovanyali vaco? Ocili
okuti, ovanyali vaco va kala asongui vetavo. Tu konomuisi eci ceya
oku pita noke.
Eci Yesu ambatiwa lasongui vetavo, olondonge viaye via tila.
Ovo va siapo Yesu lika liaye, kumue lovanyali vaye momo va kala
˜
lusumba. Pole upostolo Petulu la Yoano ka va tililile ocipala. Va
kala loku u kuama ocituanyima oco va tale eci cika pita la Yesu.
Ovitunda viambata Yesu ku Anasi u wa kala ocitunda cinene.
˜
Owini ka wa kailepo osimbu yalua. Noke Yesu vo wambata konjo
ya Kayafa, ocitunda cinene. Asongui valua vetavo va liongoluila
konjo yaye.
Yesu wa sombisiwa konjo ya Kayafa. Va nena omanu oco va
˜
popie ovina viuhembi viatiamela ku Yesu. Asongui vetavo va popia
hati: ‘Yesu te wa pondiwa.’ Vo siyila kocipala, noke vo veta.
Osimbu ovina evi via kala oku pita, Petulu wa kala posamua
yocitali. Omanu va siakala ondalu, omo kua kala oku linga
ombambi yalua. Eci va kala loku yota, ufeko umue upika wamola
Petulu kuenje wa popia hati: ‘Ulume u wa kalavo la Yesu.’
Petulu wa kumbulula hati: ‘Sio, hameko!’
 Petulu wa likala olonjanja vitatu okuti eye ka kaile la Yesu.
˜
Olonjanja viosi eci vo pula eye wa likala muele okuti haciliko.
Vonjanja yatatu, Yesu wa vandekela Petulu. Pole, Petulu wa
sumuile calua omo a vangula uhembi. Noke wa lila calua, kuenje
wa enda.
˜ ˜
Votalo, eci kuaca omele, ovitunda vinene viambata Yesu
kekanga. Kuenje va kala loku likunda eci va kolinga. Noke vo
wambata ku nguluvulu Pilato, soma yofeka ya Yudea.
˜
Ovitunda via popia la Pilato hati: ‘Ulume u uvi. Eye te wa fa.’
Noke lioku linga apulilo ku Yesu, Pilato wa popia hati: ‘So sangele
leko.’ Noke Pilato wa tuma Yesu ku Herode Antipasi. Herode wa
˜
kala osoma yoko Galilea pole eye wa kala ko Yerusalai. Herode ka
˜
muile lacimue cıvi ci pisa Yesu. Omo liaco, wo tiuwiya ku Pilato.
Pilato wa yonguile oku yovola Yesu. Pole, ovanyali va Yesu va
yonguile oku yovola omandekua yikuavo. Ulume waco Baraba, wa
kala kaminyo. Ca kala ale kekumbi eci Pilato a nena Yesu posamua.
Eye wa pulisa komanu hati: ‘Tali, soma Yene!’ Ovitunda vinene via
kumbulula hati: ‘U wambata! A pondiwe! A pondiwe!’ Noke Pilato
wa yovola Baraba. Kuenje Yesu vo wambata oco a pondiwe.
˜
Yesu wa valeliwa kuti votalo kekumbi. Kuenje ponele yaye
˜
pakala alume vavali olondingaıvi, okuti va valeliwilevo kuti. Ka tu
pondola oku va mola palo pociluvialuvia. Eci handi Yesu ka file,
˜ ˜
umue pokati kolondingaıvi, wa popia laye hati: ‘Eci inila vusoma
wove, njivaluke.’ Yesu wo kumbulula hati: ‘Hu sapuila etaili okuti,
oka kala lame vocumbo ceposo.’
˜ ˜
Ohuminyo eyi ka yi sanjuisa? Wa kulıha ocumbo ceposo Yesu a
kala loku vangula? Pi ca kala ocumbo ceposo eci Suku a fetika oku
lulika ovina? Ocili okuti ca kala palo posi. Eci Yesu aka viala
ndosoma kilu, eye oka pindula ulume waco oco a kale vocumbo
˜
ceposo palo posi. Ohuminyo yaco he ka tu yi sanjukila?
Mateo 26:57-75; 27:1-50; Luka 22:54-71; 23:1-49; Yoano 18:12-40; 19:1-30.
 ONEPA 7

Tunde Koku Pinduiwa Kua Yesu

Toke Kumandekua wa Paulu
Yesu wa pinduiwa keteke liatatu noke yolofa
˜
viaye. Eteke liaco, eye wa moleha olonjanja vitalo
˜ ˜
kolondonge viaye. Vokuenda kuoloneke akui akuala
˜
Yesu wa enda oku li molehısa. Osimbu olondonge
via kala loku luluvalela, eye wa londa kilu. Eci
˜ ˜
pa pita oloneke ekui, Suku wa sukumuila espiritu
sandu kolondonge via Yesu via kala loku kevelela ko
˜
Yerusalai.
Noke, ovanyali va Suku va kapa ovapostolo vo
kayike, pole, ungelo wa va yovola. Ndonge Stefano wa
sosuiwa lovawe toke eci a fa. Pole, tuka lilongisa
˜
ndomo Yesu a nola umue pokati kovanyali vaco oco a
linge ukuenje wa velapo wa Suku, una weya oku
˜
kala upostolo Paulu. Eci pa pita anyamo atatu lolosai
˜
epandu noke yolofa via Yesu, Suku wa tumıle upostolo
Petulu oco aka kundile Korneliu lepata liaye.
˜
Eci pa pita ekui latatu kanyamo, Paulu wa
linga ungende waye watete woku kunda. Vungende
waye wavali, Paulu wa endele la Timoteo. Tuka
lilongisa ndomo Paulu kumue lava a endaenda lavo
kovongende va kuata esanju lialua koku vumba Suku.
Oku sulako, Paulu wa kapiwa vokayike ko Roma.
Eci pa pita anyamo avali wa yovuiwa. Pole, noke
vo kapele vali vokayike kuenje wa pondiwa. Onepa
YEPANDUVALI yi lombolola ovolandu vokuenda
˜
kueci ci soka akui atatu lavali kanyamo.
 YESU WA PINDUKA 102

˜ ˜ ˜ ˜
VE wa kulıha ukai u lalume ava vavali? Ukai u, Maria Magadala,
O kamba lia Yesu. Alume luwalo uyela, ovangelo. Veleva eli Maria
a kasi loku lengelela ndeti, omo va kapele etimba lia Yesu eci a fa.
Eleva liaco, li tukuiwa hati eyambo. Pole, cilo etimba lia Yesu ka li
˜ ˜ ˜
kasimo. Helie wa liupamo? Tu ci kulıhısi.
Noke yokufa kua Yesu ovitunda via sapuila Pilato hati: ‘Eci Yesu
a kala lomuenyo wa popele hati, kovaso yoloneke vitatu oka pinduka.
Handeleka okuti eleva li laviwa, oco olondonge viaye ka vi ka nyane
etimba liaye ha va popi hati wa pinduka.’ Pilato wa popia lovitunda
hati, tumi asualali oku lavulula eyambo.
˜
Veteke liatatu lomele noke yokufa kua Yesu, kua moleha ungelo
wa Yehova. Eye wopa ewe kilu lieyambo. Asualali va kala lusumba
walua kuenje ka va li sengele. Noke eci va vanja veyambo, etimba
lia Yesu ka lia kailemo! Vamue va enda volupale oku sapuilako
˜ ˜
ovitunda. Wa kulıha eci ovitunda via linga? Ovo va feta olombongo
kasualali oco va vangule uhembi. Ovo va popia lavo hati: ‘Popi okuti
olondonge viaye vieya oku u nyanamo osimbu tua pekela.’
˜
Noke, akai vamue akamba va Yesu va endele oku nyula keyambo.
Pole, eyambo lia kala upolokoso! Vonjanja yaco, kueya ovangelo
˜
vavali va wala uwalo uyela. Ovo va pula kakai hati: ‘Nye vu
sandiliyila Yesu? Eye wa pinduka. Kuendi lombili ka sapuiliko
˜
olondonge viaye.’ Akai va enda lonjanga! Pole, ulume umue wa va
˜ ˜ ˜
talamisa. Wa kulıha he ulume waco? Ulume waco Yesu! Eye wa
˜
popia lavo hati: ‘Kuendi ka paninyi olondonge viange.’
˜
Eci akai va sapuila olondonge okuti Yesu wa pinduka kuenda vo
mola, olondonge ka via tavele. Kuenje Petulu la Yoano va lupukila
˜
keyambo, pole eyambo lia kala muele upolokoso! Eci Petulu la Yoano
˜
va pitıla, Maria Magadala wa kala konyima. Eci eye a lengelela
veyambo wa mola ovangelo vavali.
˜ ˜
Wa kulıha eci ca pita letimba lia Yesu? Suku wa linga okuti etimba
liaye ka li muiwa vali. Suku ka pinduile Yesu letimba lina eye a fa
lalio. Yesu wa pinduiwa letimba liespiritu, ndeli liovangelo. Pole, oco
˜
a lekise kolondonge viaye okuti eye wa pinduka muele, Yesu wa li
˜
molehısa kokuavo letimba liositu okuti o muiwa ndomo tuka ci
lilongisa. Mateo 27:62-66; 28:1-15; Luka 24:1-12; Yoano 20:1-12.
 VOKATI KOHONDO 103

E CI Petulu la Yoano va tunda keyambo Maria wa siala likaliaye.

Kuenje wa fetika oku lila. Noke eye wa lengelela vokati
keyambo, ndomo tua ci mola ale vociluvialuvia ca pita. Eye wa mola
ovangelo vavali, vo pula hati: ‘Nye olilila?’
˜
Maria wa kumbulula hati: ‘Vopamo Nala yange, oku vo kapa si
˜
ko.’ Eci eye a nualapo wa mola ulume umue. Ulume waco wo pula
hati: ‘Helie ove o kasi loku sandiliya?’
Maria wa simile okuti ulume waco ukuacumbo, eye wa ambata
etimba lia Yesu. Kuenje wa popia lulume hati: ‘Nda ove wo ambata
sapuileko oku wo tuala.’ Pole, ulume waco Yesu. Eye wa kala letimba
limue okuti Maria ko limbukile. Pole, eci Yesu o vilikiya konduko,
Maria wa limbuka okuti Yesu. Eye wa lupuka oku ka sapuilako
˜
olondonge viaye hati, ‘Nda mola Nala!’
Noke osimbu olondonge vivali via kala loku enda kimbo lioko
Emausi, ulume umue wa endela kumue lavo. Olondonge via sumuile
calua, omo Yesu a pondiwa. Pole, ulume wa endela kumue lavo wa
˜
va sapuila ovina vialua viatiamela Kembimbiliya, kuenje wa va tulisa
utima. Eci ovo va talama oco va lie, va limbuka okuti ulume waco
˜
Yesu. Noke olondonge ka vio muile vali. Ovo va tiukila ko Yerusalai
oco va sapuileko ovapostolo.
Vokatembo katito Yesu wa molehavo ku Petulu. Vakuavo va
sanjuka calua eci va ciyeva. Noke olondonge vivali via enda ko
˜
Yerusalai oku ka sapuilako ovapostolo. Ovo va popia lavo okuti Yesu
˜
wa va molehela vonjila. Osimbu handi va kala loku vangula, wa
˜ ˜
kulıha eci ca pitako?
˜ ˜
Vanja vociluvialuvia. Yesu wa moleha vohondo, ndano okuti epito
˜ ˜
lia yikiwa. Keteke liaco olondonge via sanjukile calua! O tela he oku
˜ ˜
tenda olonjanja vinami Yesu a moleha kolondonge viaye? Olonjanja
˜
vitalo?
 ˜
Eci Yesu a moleha Tomasi ka kailepo. Olondonge vio sapuila hati:
˜ ˜
‘Tua mola Nala!’ Pole, Tomasi wa popia hati, ndi tava no nda ndo
˜
mola. Eci pa pita oloneke ecelala, olondonge via kala vali vohondo
˜
ya yikiwa, Tomasi haimo a kala. Vonjanja yaco Yesu wa moleha
vohondo, kuenje Tomasi wa tava. Yoano 20:11-29; Luka 24:13-43.
 YESU WA TIUKILA KILU 104

˜
V OKUENDA kuoloneke, Yesu wa li molehısa olonjanja vialua
kolondonge viaye. Eteke limue olondonge 500 vio mola. Eci Yesu
˜ ˜ ˜
a moleha kokuavo, wa kulıha eci eye a popia lavo? Wa popia lavo
˜ ˜
catiamela Kusoma wa Suku. Yehova wa tumıle Yesu palo posi oco a
˜
longise eci catiamela Kusoma. Eci a pinduka wamamako oku ci linga.
˜
Ove he ivaluka eci ci lomboloka Usoma wa Suku? Usoma uviali wa
˜
Suku u kasi kilu. Yesu Eye wa noliwa la Suku oco a kale osoma yuviali
waye. Ndomo tua ci lilongisa ale, eci Yesu a kala palo posi wa lekisa
okuti eye oka kala osoma yimue yiwa. Eye wa ci linga poku tekula
omanu, poku sakula olombei kuenda poku pindula ava va fa!
 Omo liaco, eci Yesu aka viala ndosoma
˜ ˜ ˜
vokuenda kuohul ukai yanyamo kilu,
˜
ongongo yika kala he ndati? Ongongo yika
kala ofeka yelau. Kaku ka kala vali uyaki,
˜ ˜
ungangala, oku vela, ale oku fa. Tua kulıha
˜
okuti eci cika kala muele ocili. Momo Suku
wa lulika ongongo oco yikale ofeka yeposo
kuenda oco omanu va tungemo lesanju.
Eli olio esunga lieci kefetikilo Yehova a
lulikilile ocumbo Cedene. Kuenda Yesu
˜
oka telisa ocipango ca Suku.
Otembo ya Yesu yoku tiukila kilu ya
˜ ˜
pitılapo. Yesu wa li molehısa kolondonge
˜ ˜
viaye vokuenda kuakui akuala koloneke.
˜
Kuenje eci ca va ıha ekolelo liokuti
˜
Yesu wa pinduka mu ele. Pole, eci
handi Yesu ka tiukilile kilu wa popia
lolondonge viaye hati: ‘Ko ka tundi vo
˜
Yerusalai, oco vu tambuli espiritu sandu.’
Espiritu sandu ongusu yapama ya Suku.
Olio li kasi ndofela. Espiritu liaco lia
kuatisa olondonge oku linga ocipango ca
Suku. Oku sulako Yesu wa popia lavo
˜
hati: ‘Kundi eci catiamela kokuange toke
kasulilo okilu lieve.’
Eci Yesu a popia olondaka evi kua pita
˜
ocina cimue ci komohisa. Yesu wa fetika
oku londa kilu, ndomo o cilete ndeti.
Noke alende ositika, yu olondonge ka vio
muile vali. Yesu wa enda kilu, kuenje wa
fetika oku viala olondonge viaye via kala
palo posi.
1 Va Korindo 15:3-8; Esituluilo 21:3, 4; Ovilinga 1:1-11.
 ˜ ˜
VA TALAMELA VO YERUSALAI 105

MANU ava o lete ndeti, olondonge via Yesu. Va pokola

O ˜
kolondaka via Yesu kuenje va kala ko Yerusalai. Osimbu
˜
va kala loku kevelela ocileni cimue ca yukisa onjo yosi. Ca
˜ ˜
kala ndokuola kuocipepe. Kuenje alimi ondalu a fetika oku moleha
˜
kutue wondonge londonge. O lete he ondalu kutue womunu
˜
lomunu? Eci he ci lomboloka nye?
Eci ca kala ocikomo! Yesu wa tiukila kilu ku Isiaye, eye wa eca
˜ ˜
espiritu sandu lia Suku kolondonge viaye. Wa kulıha eci espiritu
sandu lia va vetiya oku linga? Vosi va fetika oku vangula alimi a
litepa.
˜ ˜
Omanu valua vo Yerusalai va yeva okuola kuocipepe, kuenje
veya oku tala eci ca pitako. Vamue va kala vakualofeka, veyile
kofesta yo Pendekoste. Ca kala ocikomo kakombe vaco! Ovo va
˜ ˜
yeva olondonge oku vangula valimi avo muele catiamela kovina vi
˜
komohisa via Suku.
Akombe va fetika oku popia hati: ‘Omanu vosi ava va Galilea.’
Va kasi oku vangula ndati alimi a litepa okolofeka tua tunda?
Petulu wa fetika oku va lomboluila. Lolukandi wa sapuila
omanu ndomo Yesu a pondiwa, kuenda ndomo Yehova o pindula.
Petulu wa popia hati: ‘Cilo Yesu okasi kilu kondio ya Suku.
Kuenda eye wa eca espiritu sandu ndomo a ci likuminyile. Eli olio
esunga lieci ovo va muila kuenda va yevela ovikomo evi.’
Eci Petulu a vangula ovina evi, omanu valua va sumuile leci va
linga la Yesu. Kuenje omanu va pula hati: ‘Nye tu kuete oku
linga?’ Petulu wa popia lavo hati: ‘U kuete oku likekembela
˜ ˜ ˜
kuenda oku papatisiwa.’ Veteke liaco, ci soka olohulukai vitatu
viomanu va papatisiwa, kuenda va linga olondonge via Yesu.
Ovilinga 2:1-47.
 VA YOVUIWA VOKAYIKE 106

T ALA ungelo okasi loku yikula ndeti epito lio kayike. Alume ava
va kasi loku tunda ndeti vokayike, olondonge via Yesu. Tu
konomuisi ndomo va kapiwamo.
Pa pita otembo yitito tunde eci olondonge via Yesu via tambula
espiritu sandu. Eci ceya oku pita ceci okuti, Petulu la Yoano va
˜
kala loku enda konembele ko Yerusalai. Konele yepito kua kala
ulume umue ocilema tunde eci a citiwa. Omanu va enda loku
˜ ˜
tuala pocitumalo eci, oco eye a pinge olombongo komanu va inila
vonembele. Eci eye a mola Petulu la Yoano, wa va pinga ekuatiso.
˜
Nye ovapostolo vo wıha?
Ovo va talama kuenda va vandekela ulume ocilema. Petulu wa
˜ ˜
popia hati: ‘Si kuete olombongo pole, eci nuete oco ndu ku ıha.
Vonduko ya Yesu, enda!’ Petulu wo kuata peka. Lonjanga ulume wa
 ˜
katuka, kuenje wa fetika oku enda. Eci omanu va ci mola, va komoha
kuenda va sanjuka calua omo liocikomo caco.
Petulu wa popia lomanu hati: ‘Ocikomo eci ca lingiwa lunene wa
Suku, una wa pindula Yesu kolofa. Osimbu Petulu la Yoano va kala
loku vangula lomanu, asongui vetavo veya kokuavo. Ovo va tema
calua omo Petulu la Yoano va kala loku sapuila omanu okuti Yesu
wa pinduiwa. Ovo va kuata Petulu la Yoano kuenje va kapiwa
vokayike.
Eteke likuavo asongui va liongolola. Va vilikiya Petulu la Yoano,
kumue lulume va kayisa. Asongui vava pula hati: ‘Lunene welie wa
ci lingi?’
Petulu wa kumbulula hati, lunene wa Suku, una wa pindula Yesu
˜ ˜ ˜ ˜
kolofa. Ovitunda ka via kulıhıle eci va linga lavo. Momo ka va telele
˜
oku patala ocikomo caco. Omo liaco, va handeleka ovapostolo oku
˜
liwekapo oku vangula eci catiamela ku Yesu, noke va tundisiwa.
˜
Ovapostolo vamamako oku kunda catiamela ku Yesu kuenda oku
˜
sakula olombei. Ovolandu atiamela kovikomo va yevala kolonepa
˜ ˜ ˜
vialua. Ndano muele omanu vo kolofeka via kala ocipepi lo Yerusalai
va nenavo olombei kovapostolo oco va sakuiwe. Eci ca temisa calua
asongui, kuenje ovo va kuata ovapostolo noke va vakapa vokayike.
Pole, ovo ka va kailemo otembo yalua.
Vuteke waco ungelo wa Suku wa yikula okayike, ndomo o
cilete palo. Ungelo wa popia lavo hati: ‘Kuendi kalongisi omanu
vonembele.’ Keteke likuavo, eci asongui va tuma alume oku kopa
ovapostolo vokayike, ovo ka va kailemo. Noke va sangiwa vonembele
oku longisa kuenje va vambata Vekanga.
Asongui va popia lavo hati: ‘Tuo handelekeli, siti, ko ka longisi
˜ ˜ ˜
vali eci catiamela ku Yesu. Puai haimo wa yukisi o Yerusalai
lovilongua viene.’ Noke ovapostolo va kumbulula hati: ‘Cetu oku
pokola ku Suku, komanu hacoko.’ Ovo vamamako oku kunda
˜
“olondaka viwa.” Anga he eyi hanganguko yiwa tu kuete oku kuama?
Ovilinga kocipama 3 toke 5.
 STEFANO WA PONDIWA 107

U LUME u wa kekama ndeti Stefano. Eye ondonge ya Yesu. Tala

eci cikasi loku pita! Alume ava va kasi oku imbaimba ovawe
kokuaye. Momo lie va suvukilile calua Stefano okuti vo linga ocina
˜
eci cıvi? Tu ci konomuisi.
Suku wa kuatisile Stefano oku linga ovikomo. Alume ava ka va ci
solele, kuenda va lihoyisa laye omo a longisa ocili komanu. Suku wa
ecele ku Stefano unene woku linga ovikomo. Eye wa sapula kalume
ava okuti ovo va kala oku longisa esanda komanu. Eci ca va temisa
calua. Omo liaco, va kuata Stefano kuenda va vilikiya omanu oco va
˜
vangule uhembi watiamela kokuaye.
˜
Ovitunda via pula Stefano hati: ‘Ovina evi he ocili?’ Stefano wa
˜
tambulula loku linga ohundo yatiamela Kembimbiliya. Wa lombolola
˜
ndomo alume vavi va suvukile ovaprofeto va Yehova kosimbu. Noke
˜
eye wa popia hati: ‘Ene wa lisoki lalume vaco. Ene wa pondi omola
wa Suku, Yesu, kuenda ka vu kasi loku pokola kovihandeleko via
Suku.’
˜
Eci ca temisa calua asongui! Vo funguila kuenda vo takilıla ovayo.
Kuenje Stefano wa imba ovaso kilu, loku popia hati: ‘Tali! Ndete
˜
Yesu kilu o tai kondio ya Suku.’ Alume va sitika ovatui avo, kuenje
˜ ˜
volumuhıla Stefano. Vo kuata kuenda vo tundisa vimbo.
˜
Va lula ovikutu viavo yu va vieca peka liumalehe otukuiwa Saulu.
Saulu u lete palo? Noke alume vamue va fetika oku imba ovawe ku
Stefano. Stefano wa kekama, ndomo ocilete. Eye okasi loku likutilila
ku Suku hati: ‘A Yehova, kuka va tendele ekandu liavo.’ Eye wa
˜ ˜ ˜
kulıhıle okuti, valua va kembiwile lasongui vaco. Noke liovina evi,
Stefano wa fa.
˜
Nda umue waku linga eci cıvi, u fetuluinya, ale o pinga ku Suku
˜
oco o lingevo eci cıvi? Eci hacoko Stefano la Yesu va linga. Ovo va
˜ ˜
kala vakuacisola ndano muele lomanu vana vava suvukile. Tu kuami
ongangu yavo. Ovilinga 6:8-15; 7:1-60.
 VONJILA YOKO DAMASKO 108
˜ ˜

W A KULIHA ulume u wa kupukila ndeti posi? Onduko yaye

˜
Saulu. Ivaluka okuti Saulu, umalehe una wa kala loku lava
ovikutu vialume vana va ponda Stefano. Tala ocinyi eci! Nye ci kasi
loku pita?
Noke yolofa via Stefano, Saulu wa kala loku lambalala kuenda oku
˜
kangisa olondonge via Yesu. Eye wa enda oku inila volonjo oku va
kuata oco va kapiwe vokayike. Olondonge vialua via tilila kolofeka
vikuavo oku kunda “olondaka viwa.” Lopo Saulu wa enda
kolofeka viaco oku sandiliya olondonge via Yesu. Eci
a kala loku enda ko Damasko, kua pita ocina cimue ci
˜
komohisa.
Vocipikipiki kilu kua tunda ociliakulo ca wila Saulu.
Eye wa kupukila posi, ndomo ocilete
palo. Kuenje wa yeva ondaka yimue ya
popia hati: ‘A Saulu, A Saulu! Nye o
˜
nangisila? Alume va kala kumue laye
va mola ocinyi kuenda va yeva ondaka,
pole ovo ka va kuatele elomboloko lieci
ca kala loku vanguiwa.
˜
Saulu wa pula hati: ‘A Nala, ove
elie?’
 Wa yeva ondaka ya tambulula hati: ‘Ame Yesu, u o kasi loku
kangisa.’ Yesu wa popia olondaka evi, momo eci Saulu a kangisa
olondonge viaye, ca kala ndu okuti eye wa kala oku kangisiwa.
˜
Saulu wo pula hati: ‘A Nala, nye ndi kuete oku linga?’
Yesu wa popia laye hati: ‘Votoka kuende ko Damasko. Oko vaka
˜
ku sapuila eci okuete oku linga.’ Saulu eci a vatoka ka telele oku
mola lacimue, momo wa linga omeke. Alume va kala loku enda laye
vo kuata peka kuenje vo songuila ko Damasko.
Yesu wa vangula londonge yimue hati: ‘Ananiya katuka. Kuende
˜
koluwa lua tukuiwa Luasunama. Ka vanje umue o tukuiwa hati,
˜
Saulu u Yuda. Momo ndo nola oco a linge ukuenje wange wa velapo.’
Ananiya wa pokola. Eci eye a sanga Saulu, wo kapa ovaka aye,
˜
kuenda wa popia laye hati: ‘Nala wa ku tukulukila kuenje o yuka
espiritu sandu.’ Vonjanja yaco vovaso a Saulu mua tunda ocina cimue
ca soka ndolombande, yu wa patuluka.
Saulu wa kundila omanu valua va kualofeka. Eye weya oku
˜ ˜ ˜ ˜
kulıhıwa ndupostolo Paulu una tuka lilongisa vali catiamela kokuaye.
˜ ˜ ˜
Catete, tu kulıhısi eci Suku a tuma Petulu oku linga.
Ovilinga 8:1-4; 9:1-20; 22:6-16; 26:8-20.
 PETULU WA PASUISA KORNELIU 109

U LUME u wa talama ndeti palo, upostolo Petulu. Alume ava va kasi

konyima akamba vaye. Momo lie ulume u a kasilili oku kekamela
˜ ˜ ˜
Petulu? Anga he eci ca sunguluka? Ove wa kulıha ulume waco?
˜

Onduko yaye Korneliu. Eye kesongo liolohoka vio Roma. Korneliu

˜ ˜ ˜
ka kulıhıle Petulu, pole wo laleka oco a ende konjo yaye. Tu konomuisi
eci ceya oku pita.
Olondonge viatete via Yesu via kala va Yudea, pole Korneliu ka kaile
u Yudea. Eye wa solele Suku, wa enda oku likutilila kokuaye. Kuenda
wa lingaile ovina viwa komanu. Eteke limue kekumbi, ungelo wa
moleha kokuaye kuenje wa popia laye hati: ‘Suku wa yeva olohutililo
viove kuenda oka vi tambulula. Tuma alume oco va kope ulume umue
o tukuiwa Petulu. Eye okasi ko Yopa konjo ya Simono, ocipepi
lokalunga.’
Korneliu wa tuma oku sandiliya Petulu. Keteke likuavo, eci alume
va kala ocipepi limbo lio Yopa, Petulu wa kala kilu lionjo ya Simono.
Suku wa muisa Petulu vocinjonde onanga yimue yinene ya loka kilu.
Vonanga yaco mua kala ovinyama viosi. Vocihandeleko ca Suku,
˜
ovinyama viaco viosi via vıha oku vilia. Kuenje wa yeva ondaka ya
popia hati: ‘A Petulu votoka. Vi ponda kuenda lia.’
˜
Petulu wa kumbulula hati: ‘Sio! Ame sia la lia cimue ca vıha.’ Petulu
˜
wa yeva ondaka ya popia hati: ‘Ca yelisa Suku kuka ci tukule ca no.’
Eci ca pita olonjanja vitatu. Osimbu Petulu a kala loku sokolola eci a
˜
mola vocinjonde, alume va tumiwa la Korneliu va pitıla konjo kuenda
va pulisa Petulu.
˜
Petulu wa loka kilu lionjo kuenda wa popia hati: ‘Ame muele vu kasi
loku mbanjiliya. Weyilili nye?’ Eci alume vo sapuila okuti ungelo wa
popia la Korneliu oco a laleke Petulu konjo yaye, Petulu wa tava oku
enda lavo. Keteke likuavo Petulu lakamba vaye va enda oku pasuisa
Korneliu ko Kaisarea.
Korneliu wongolola epata liaye kuenda akamba vaye va velapo. Eci
˜
Petulu eya, Korneliu wa enda oku tokekela laye. Kuenje wo kekamela,
ndomo ocilete vociluvialuvia. Pole, Petulu wa popia hati: ‘Votoka.
Lamevo ndulume.’ Embimbiliya li lekisa okuti, ka ca sungulukile oku
˜
kekamela omunu. Tu kuete lika oku fendela Yehova.
Petulu okasi oku kundila vosi vana va liongolola. Petulu wa popia
hati: ‘Nda limbuka okuti Suku o tava omanu vosi va yongola oku u
vumba.’ Osimbu eye a kala loku vangula, Suku wa tuma espiritu sandu.
˜
Kuenje omanu va fetika oku vangula alimi a litepa. Eci ca komohisa
olondonge va Yudea vana veyile la Petulu momo ovo va simile okuti
Suku o kuetele lika ohenda va Yudea. Eci ca va longisa okuti Suku ka
tendi ekova lalimue okuti olio lia velapo likuavo li sule. Eci ocina cimue
vosi yetu tu kuete oku ivaluka. Ovilinga 10:1-48; 11:1-18; Esituluilo 19:10.
 ˜
TIMOTEO WA LINGA ONUATISI YA PAULU 110

U LUME u o letele ndeti la Paulu, Timoteo. Epata lia Timoteo lia

Loisi.
kala ko Lustra. Onduko ya inaye Eunike kuenda inakulu yaye

Paulu wa nyula o Lustra olonjanja vitatu. Onjanja yimue wa endele

la Barnaba oku ka kunda. Noke wa endelekovo lekamba liaye Sila.
˜ ˜
Wa kulıha eci Paulu a kasi loku pula ku Timoteo? Paulu wo pula
hati: ‘Oyongola oku enda lame kuenda la Sila? Nda wa tu kuatisa
˜
oku kundila omanu kupala.’
Timoteo wa tambulula hati citava, ‘Ndi yongola oku enda lene.’
Noke Timoteo wa siapo epata liaye kuenje wa enda kumue la Paulu
˜
kuenda Sila. Osimbu handi ka tua lilongisile catiamela kungende
˜ ˜ ˜
wavo, tu kulıhısi eci ca pita la Paulu. Tunde eci Yesu a molehele ku
˜
Paulu vetapalo lio Damasko, kua pitile ale ci soka ekui lepanduvali
kanyamo.
Ivaluka okuti, Paulu wa endaile ko Damasko oku kangisa
olondonge via Yesu. Eye cilo wa linga ondonge ya Yesu.
Noke, vamue ovanyali va sima oku
ponda Paulu, omo okuti ka va
solele eci eye a kala loku longisa
˜
catiamela ku Yesu. Pole, olondonge
via kuatisa Paulu oku tila. Vo kapa
vocikasia cimue kuenda vo
lowila kocimbaka colupale.
Noke Paulu wa kundila
ko Antiokea, kuna
olondonge via Yesu via
tukuiwa tete okuti
˜
Akristao. Paulu la
Barnaba va enda
Roma Filipoi
Tesalonike
Berea
Torasi Antiokea
Ikoniyu
Korindo Atenai Efeso Kolosai Lustra
Miletu

Melita
OK Kurete
Antiokea

AL
UNG Kupro

(KO A KANENE Damasko

MEDIT
ERRANEO)
Kaisarea
Yopa
Yerusalai˜

oku tunda ko Antiokea oku ka kundila kolofeka vikuavo. Yimue

pokati kolofeka va nyula, ko Lustra, kuna kua kala Timoteo.
Eci papita ci soka ulima, Paulu wa tiukila ko Lustra kungende waye
˜ ˜
wavali. Eci Timoteo a enda la Paulu kumue la Sila, wa kulıha oku ovo
˜ ˜ ˜ ˜
va endela? Tala vo mapa, kuenda tu kulıhısi ovitumalo vimue.
Tete, ovo va enda ko Ikoniyu, noke va endavo kolupale lua vali
lu tukuiwa Antiokea. Noke va endela ko Torasi, ko Filipoi, ko
Tesalonike kuenda ko Berea. O lete olupale luo Atenai vo mapa?
Paulu oko a kundila. Noke va kundila vo lupale luo Korindo
˜
vokuenda kunyamo lolosai epandu. Oku sulako va puyukapo kamue
vo lupale luo Efeso. Va tiukila ko Kaisare noke va enda ko Antiokea,
kuenje oko Paulu a siala.
Timoteo wa linga ovongende alua la Paulu poku u kuatisa oku
˜
kunda “olondaka viwa” kuenda poku sovola akongelo alua Akristao.
˜
Anga he eci ove oka kula, oka kala ufendeli umue wa Suku ndeci
Timoteo a linga? Ovilinga 9:19-30; 11:19-26; kocipama 13 toke 17; 18:1-22.
 ˜
KAKUENJE WA SUNILA 111

˜ ˜
T ALA no! Nye ci kasi loku pita ndeti palo? Anga he kakuenje u
˜
wa kupukila ndeti posi wa lilemeha? Ulume u okasi loku
˜
tundilila ndeti vonjo, Paulu. O letevo he Timoteo? Anga kakuenje
u wa kupuka ponjanela?
Eci oco ca pita. Paulu wa kala loku linga ohundo kolondonge
˜ ˜ ˜
vioko Torasi. Paulu wa kulıhıle okuti oka pita otembo yalua oco a
va pasuise vali. Momo eye wa laikele oku linga ungende ukuavo.
Omo liaco, wamamako oku vangula toke vokati kuteke.
Kakuenje o tukuiwa Eutuko wa tumalele ponjanela, noke wa
˜
sunila. Wa kupuka kosapalalo yatatu toke posi! Ndomo o cilete
omanu va sakalala. Eci alume va yelula kakuenje, va limbuka okuti
wa fa!
Eci Paulu a mola okuti kakuenje wa fa, eye wa li yala kilu liaye
kuenje wo kuata. Noke Paulu wa popia hati: ‘Ko ka yokoki. Eye o
kasi ciwa.’ Eci ocikomo! Paulu wo pindula! Omanu va sanjukile
calua.
Vosi yavo va londa vali ko sapalalo oku kalia. Paulu wamamako
˜
loku vangula toke komele. Pole, Eutuko ka pekelele vali! Noke
Paulu la Timoteo kuenda ava va kala loku enda lavo va londa
˜ ˜
vonaviyu. Wa kulıha oku va endela?
˜
Paulu ndopo a pitıla kungende waye watatu, eye okasi loku enda
konjo yaye. Vungende owu Paulu wa kala anyamo atatu ko Efeso
lika liaye. Ungende waco wa luile vali okuti wavali ci sule.
Eci a tunda ko Torasi, onaviyu ya talamapo kamue vo lupale luo
Melita. Omo okuti, ca kala ocipepi loko Efeso, Paulu wa tuma oku
vilikiya akulu vekongelo oco va ende ko Melita oku ka vangula laye
onjanja ya sulako. Eci Paulu a londa vo naviyu ovo va sumuile
calua!
 ˜
Noke onaviyu ya pitıla vali ko
Kaisarea. Osimbu Paulu a kala
konjo ya Filipu, uprofeto Agabo
wa lungula Paulu. Eye wa popia
okuti Paulu oka kapiwa vokayike
˜
eci a enda ko Yerusalai. Kuenje eci
˜
ca telisiwa. Eci Paulu a kapiwa
vokayike ko Kaisarea wa kalamo
anyamo avali. Noke wa tumiwa ko
Roma oco aka sombisiwe la soma
yoko Roma Kaisare. Tu konomuisi
eci ca pita vungende waye toke ko
Roma. Ovilinga kocipama 19 toke 26.
 ˜
ONAVIYU YA NYOLEHA 112

˜
T ALA no, onaviyu eyi yi kasi lovitangi! Yi kasi loku teka teka! O
˜
lete omanu va kasi loku limba ndeti vovava? Vamue va pitıla ale
˜ ˜ ˜ ˜
kongongo. Anga he u o kasi ndeti palo Paulu? Tu kulıhısi eci ca pita
laye.
Ivaluka okuti, Paulu wa kala omandekua ko Kaisarea anyamo
avali. Noke eye kumue lolomandekua vikuavo, va kapiwa vonaviyu
oku enda ko Roma. Eci va pita ocipepi locifuka co Kurete, va li yaka
lehunguhungu. Ofela ya kala loku sika calua okuti vakuanaviyu va
˜
kala lovitangi yoku yendisa. Utanya ka wa kaile loku tua, ndano
olombungululu kuteke. Noke lioku pita oloneke vialua, vosi va kala
vonaviyu ka va kuatele vali elavoko lioku puluka.
Noke Paulu wa votoka kuenje wa popia hati: ‘Lomue pokati kene
˜
oka pesela omuenyo waye, onaviyu lika yika nyoleha. Uteke wetaili
ungelo wa Suku weya kokuange, kuenda wa popia hati: ‘Ku ka
yokoke, A Paulu! Oka talama kovaso a soma yoko Roma Kaisare.
Kuenda Suku oka yovola vosi va endela kumue love.’
˜ ˜
Keteke liekui lakuala vokati kuteke tunde eci va vetiwa lofela
vakuanaviyu va limbuka okuti okalunga ka tulumuha! Omo liohele
yoku veta kovawe luteke, ovo va imba olonjundo. Eci kuaca ovo va
mola osi ya kukuta. Kuenje va seteka oku kokela onaviyu toke
kongongo.
˜
Eci va pitıla ocipepi longongo, onaviyu ya
veta vewe, kuenje ya sakatela.
Akimba a fetika oku teya teya
onaviyu. Kesongo kasualali wa
˜
popia hati: ‘Ava va tela oku
yua va limbe vovava ha va tetekela
kongongo. Vakuavo va endela
kavaya vonaviyu.’ Eci oco ovo
va linga. Vosi yavo 276 komanu va
kala vonaviyu va puluka, ndomo
ungelo a ci popele.
Ocifuka caco ci tukuiwa hati
Melita. Omanu vaco va kala
vakuahenda, kuenda va tata
ciwa vosi va kala vonaviyu. Eci
ehunguhungu lia pita, otembo ya
kala ciwa, kuenje Paulu wambatiwa
lonaviyu yikuavo toke ko Roma.
Ovilinga 27:1-44; 28:1-14.
 PAULU OKASI KO ROMA 113

T ALA ndomo Paulu a kasi kalienge loku laviwa lasualali voko

Roma. Eye omandekua. Kuenda okasi loku kevelela eci soma
Kaisare a ko linga. Eci a kala vokayike, omanu va enda oku u nyula.
˜
Noke yoloneke vitatu eci Paulu a pitıla ko Roma, wa tuma oku
vilikiya asongui vamue va Yudea. Kuenje va Yudea valua veyavo oku
˜
u nyula. Paulu wa va kundila eci catiamela ku Yesu kuenda usoma
˜
wa Suku. Vamue va tava kuenda va linga Akristao, pole vakuavo ka
va tavele.
Handi vali, Paulu wa kundilavo asualali va kala loku u lava.
Vokuenda kuanyamo avali a kala kumandekua, wa kundila omanu
˜ ˜
valua. Ndano muele vakuanjo ya Kaisare, va yevavo olondaka viwa
˜
Viusoma kuenda vamue pokati kavo va linga Akristao.
˜ ˜
Ukombe okasi ndeti loku soneha komesa wo kulıha? Onduko yaye
Timoteo. Timoteo wa kalavo vokayike omo lioku kunda olondaka
viwa Viusoma, pole noke wa yovuiwa. Eye weya oku kuatisa Paulu.
˜ ˜
Wa kulıha eci Timoteo a kasi loku soneha? Tu ci konomuisi.
Ivaluka alupale oko Filipoi la Efeso Kesapulo 110? Paulu wa
˜
kuatisa oku sovola akongelo Vakristao valupale aco. Osimbu Paulu
a kala vokayike, eye wa sonehela ovikanda Kuvamanji vaco.
Ovikanda viaco vi kasi Vembimbiliya. Vitukuiwa hati, Va Efeso
kuenda Va Korindo. Paulu o kasi loku sapuila eci Timoteo a sonehela
˜
Akristao voko Filipoi.
˜
Akristao ko Filipoi va tatele Paulu locisola. Ovo vo tumisile
olombanjaile osimbu a kala vokayike. Paulu o kasi loku eca olopandu
kokuavo. Epafrodito eye wa ka tualele ombanjaile yaco. Pole, eye wa
vela calua kuenda wa puluka oku fa. Cilo wa kaya kuenda oka tiukila
konjo yaye. Eye okambata ukanda wa Paulu la Timoteo kuenda oka
vi tuala ko Filipoi.
Osimbu Paulu a kala vokayike, wa soneha vali ovikanda vivali vi
˜
sangiwa Vembimbiliya. Umue wa u sonehela Akristao vo lupale luo
 ˜ ˜
Kolosai. Wa kulıha ndomo u tukuiwa? U tukuiwa hati, Va Kolosai.
Ukanda ukuavo wa u sonehela umue kamba liaye wa kalavo vo lupale
luo Kolosai. Onduko yaye Filemone. Vukanda waco wa popia eci
˜
catiamela kukuenje wa Filemone, o tukuiwa hati Onesimo.
Onesimo wa tilile ku Filemone kuenje wa endele ko Roma.
˜ ˜ ˜
Onesimo wa kulıhıle okuti Paulu wa kala vokayike. Paulu wo kundila
eci eye a endele oku nyula vokayike. Noke Onesimo wa lingavo
˜ ˜ ˜
Ukristao. Eye wa sumuile calua omo a tilile. Wa kulıha eci Paulu a
vangula vukanda a sonehela Filemone?
Paulu wa pinga ku Filemone oco a ecele Onesimo. Eye wa soneha
˜
hati: ‘Nasi loku u tiuwiya kokuove. Pole eye ka kala vali upika wove.
˜
Eye wa lingavo manji umue Ukristao uwa.’ Eci Onesimo a tiukila ko
Kolosai wambata ovikanda vivali. Ukanda umue wa tumiwile ku
vamanji va Kolosai, ukuavo wa tumiwile ku Filemone. Filemone wa
sanjukile calua eci a yeva okuti Onesimo upika waye wa linga
˜
Ukristao!
Eci Paulu a sonehela va Filipoi kuenda Filemone, eye wa va
˜ ˜
sapuila olondaka viwa. Eye wa popia Kakristao va Filipoi hati: ‘Nasi
oku u tumisi Timoteo. Pole ndopo njiya oku u nyuli.’ Ku Filemone
wa soneha hati: ‘Njangiliyile ohondo ndikala.’
˜
Eci Paulu a tunda vokayike, wa nyula valua vamanji Akristao
˜ ˜
akai lalume kovitumalo vialua. Noke wa kapiwa vali vokayike ko
˜ ˜ ˜
Roma. Eye wa kulıhıle okuti oka pondiwa. Omo liaco, wa sonehela
Timoteo kuenda wo vilikiya lonjanga. Paulu wa soneha hati: ‘Suku
˜ ˜
ukuesunga, kuenda oka ndi sumuluisa.’ Eci papita anyamo amue
˜ ˜
noke yolofa via Paulu, o Yerusalai ya nyoliwa vali la va Roma.
Embimbiliya li tu sapuila ovina vialua. Yehova wa kuatisa
upostolo Yoano oku soneha alivulu a sulako Embimbiliya oku
˜
kongelamo elivulu Liesituluilo. Elivulu eli li sapula eci catiamela
kovina vikeya. Tu konomuisi eci ci keya kovaso.
Ovilinga 28:16-31; Va Filipoi 1:13; 2:19-30; 4:18-23; Va Heveru 13:23;
Filemone 1-25; Va Kolosai 4:7-9; 2 Timoteo 4:7-9.
 ONEPA 8

Cosi ci Popia Embimbiliya

˜
ci Telisiwa
Embimbiliya ka li sapula lika ovolandu ocili a
pita kosimbu, pole li sapuilavo eci ci laika oku iya.
˜
Omanu ka va tela oku popia eci ci laika okuiya.
˜ ˜
Omo liaco, tua kulıha okuti Embimbiliya Ondaka
˜
ya Suku. Nye Embimbiliya li tu sapuila catiamela
kueci ci laika okuiya?
˜
Olio li tu sapuila eci catiamela kuyaki wa Suku.
Kuyaki waco Suku oka malako ungangala kuenda
˜
omanu vavi, pole oka popela vana vo vumba. Yesu
Kristu soma yuviali wa Suku, oka linga okuti
omanu va Suku vaka kuata ombembua lesanju. Ovo
ka va ka vela vali ale oku fa.
Tuka sanjuka calua eci Suku aka pongolola
osi yilo voluali luokaliye, ale hacoko? Tu kuete
oku linga cimue nda tu yongola oku kala voluali
luokaliye. Kesapulo lia sulako lielivulu lilo, tuka
lilongisa eci tu kuete oku linga oco tu tambule ovina
viwa Suku a laika oku eca ku vana vo vumba.
˜
Omo liaco, tanga onepa YECELALA kuenda tu
˜
konomuisi eci Embimbiliya li popia catiamela kueci
ci laika oku iya.
 ˜
ESULILO LIOVINA VIOSI VIVI 114

˜ ˜ ˜
YE o lete ndeti palo? Olohoka viotuvalu tuyela. Kulıhısa oku vi
N kasi loku tundilila. Ovio vi kasi loku tundilila kilu, kalende!
˜ ˜
Anga he kilu ku kuete muele otuvalu?
˜ ˜
Sio, otuvalu tuaco hatuociliko. Momo tua kulıha okuti otuvalu ka
tu endela va lende. Ale hacoko? Pole, Embimbiliya li kasi loku popia
˜ ˜ ˜
catiamela kotuvalu kilu. Wa kulıha esunga liaco?
Momo kosimbu omanu va endaenda oku yaka lotuvalu. Omo liaco,
eci Embimbiliya li popia okuti omanu va endela kotuvalu kilu, ci
˜ ˜
lekisa okuti Suku oka linga uyaki lomanu palo posi. Wa kulıha
˜
onduko yocitumalo cuyaki waco? Ci tukuiwa hati, Harmagedo. Uyaki
waco uka malako ungangala wosi palo posi.
Yesu eye oka songola uyaki waco ko Harmagedo. Ivaluka okuti,
˜
Yesu wa noliwa la Yehova oco a linge osoma yuviali waye. Eli olio
esunga lieci Yesu a walela ekolowa liosoma. Osipata yi lekisa okuti
˜ ˜
eye oka nyola anyali vosi va Suku. Anga eci ci tu komohisa oku
˜ ˜ ˜ ˜
kulıha okuti Suku oka nyola omanu vosi vavi?
Tiukila Kesapulo 10. Nye ci moleha palo? Etande linene okuti li
˜ ˜
kasi oku nyola omanu vavi. Helie wa nena Etande liaco? Yehova
Suku. Kaliye tala Esapulo 15. Nye ci kasi loku pita palo? Ofeka ya
˜
Sodoma la Gomora yi kasi loku timihıwa londalu ya tumiwa la
Yehova.
Tiukila Kesapulo 33. Tala eci ci kasi loku pita lotuvalu kuenda
olohoka via va Egito. Helie wa lingisa okuti va pondiwa lovava?
Yehova. Eye wa ci lingila oco a yovole omanu vaye. Tuvula Kesapulo
˜
76. Oka limbuka okuti Yehova wa ecelela omanu vaye oku nyoliwa
omo liesino liavo.
˜
Omo liaco, ka ci komohısa okuti Yehova oka tuma olohoka viaye
˜
tunde kilu oco vi maleko evıho palo posi. Eci ci lomboloka nye?
˜
Tuvula kemela likuavo kuenje tala. Esituluilo 16:16; 19:11-16.
 OLUALI LUOKALIYE PALO POSI 115

˜
T ALA oviti evi via lepa ndeti loloneleho via fina kuenda
˜
olomunda via lepa. Eci he ka ca posokele? Tala ndomo o songe
˜
yi kasi loku lila peka lia kamola u. Talavo olohosi kuenda otuvalu.
˜
Ku sanjukila oku kala pocitumalo cimue ndeci o letele palo?
Suku o yongola okuti ove o kala otembo ka yi pui voluali
luokaliye. Eye ka yongola okuti o yeva evalo lohali ndeyi omanu
va kasi oku tala koloneke vilo. Embimbiliya lieca ohuminyo eyi
kuava va ka kala voluali luokaliye yokuti: ‘Suku oka kala lavo.
˜
Okufa kaku ka kala ko vali ndano oku lila lupongo. Momo ovina
viatete via pita.’
˜ ˜ ˜
Yesu oka linga apongoloko aco a komohisa. Wa kulıha otembo
 ˜
eci cika telisiwa? Ceci eye aka malako
˜
ungangala kuenda omanu vavi palo posi.
Ivaluka okuti eci Yesu a kala palo posi
wa sakula ovovei osi omanu kuenda wa
pindula ava va fa. Yesu wa linga ovina
viaco, oco a lekise eci aka linga palo posi
eci aka viala Ndosoma yuviali wa Suku.
˜
Sokolola no ndomo cika fina oku
kala voluali luokaliye! Yesu kumue lava
˜
a nola, vaka vialela kilu. Ovo vaka
tata ciwa omanu palo posi oco va kale
˜ ˜ ˜
lesanju. Tu kulıhısi eci tu sukila oku
linga oco tuka kuate omuenyo ko pui
voluali luokaliye.
Esituluilo 21:3, 4; 5:9, 10; 14:1-3.
 Elivulu
LIASAPULO
EMBIMBILIYA
a
a y
o l ili
K b
L bim
m
i
E
 NDOMO TU PONDOLA OKU KALA 116
OTEMBO KA YI PUI
˜ ˜

W A KULIHA eci kafeko u lakamba vaye va kasi loku tanga?

Elivulu eli ove o kasi loku tanga ndeti, Elivulu Liasapulo
Embimbiliya. Kuenda ovo va kasi oku tanga esapulo lilo: “Ndomo tu
Pondola Oku Kala Otembo ka yi Pui.”
˜ ˜
Wa kulıha eci ovo va kasi oku lilongisa? Catete, va lilongisa okuti,
˜ ˜ ˜
nda tu yongola oku kuata omuenyo ko pui tu sukila oku kuata ukulıhıso
˜ ˜
watiamela ku Yehova kuenda Komolaye Yesu. Embimbiliya li popia
˜ ˜
okuti: ‘Omuenyo ko pui wowu. Oku kulıha okuti Yehova eye lika Suku
˜ ˜ ˜
yocili, kuenda oku kulıhavo Omolaye a tumile palo posi, Yesu Kristu.’
˜
Ndamupi tu pondola oku lilongisa eci catiamela ku Yehova kuenda
˜
Komolaye Yesu? Onjila yimue, oku tanga Elivulu lilo Liasapulo
Embimbiliya tunde kefetikilo toke kesulilo. Li tu sapuila ovina vialua
˜ ˜
viatiamela ku Yehova kuenda ku Yesu. Li tu sapuilavo eci catiamela
kovina ovo va linga kuenda kovina ovo vaka linga. Pole, handi tu sukila
˜
oku linga vali ovina vikuavo, haku tangako no elivulu lilo.
O lete elivulu eli li kasi ndeti posi? Elivulu liaco Embimbiliya.
Pinga komunu umue oco a ku tangeleko olonepa vimue Viembimbiliya
vasapulo a sangiwa velivulu lilo. Embimbiliya li tu sapuila eci tu sukila
oku linga oco tu vumbe ciwa Yehova kuenda oku kuata omuenyo
ko pui. Tu sukila oku kuata ocituwa coku tanga Embimbiliya eteke
leteke.
˜
Oku lilongisa eci catiamela ku Yehova Suku kuenda ku Yesu Kristu
˜ ˜ ˜
hacoko lika ci sukiliwa. Ci tava okuti pamue tu kuete ukulıhıso walua
˜ ˜ ˜
watiamela kokuavo, pole ka tu ka kuata omuenyo ko pui. Wa kulıha
ovina vikuavo vi sukiliwa?
Tu sukilavo oku kapako ovina tua siata oku lilongisa. Handi ivaluka
˜
Yuda Isikariote? Eye wa kala umue pokati kekui lavavali komanu Yesu
˜ ˜ ˜ ˜
a nolele oco va linge ovapostolo vaye. Yuda wa kuata ukulıhıso walua
˜
watiamela ku Yehova kuenda wa Yesu. Nye ceya oku pita laye? Noke
 ˜
eye wa linga ukuacipululu kuenda wa pakula Yesu kovanyali vaye lakui
atatu kolopalata. Omo liaco, Yuda kaka kuata omuenyo ko pui.
Ivaluka Gehasi, ulume una tua lilongisa Kesapulo 69? Eye wa
yonguile oku tambula uwalo lolombongo ka via kaile viaye. Eye wa
vangula uhembi oco a tambule ovina viaco. Pole, Yehova wo kangisa.
Eye oka tu kangisavo nda ka tua pokuile kovihandeleko viaye.
Pole, kua kala omanu valua okuti va enda oku vumba Yehova
˜
lesunguluko. Anga he ka tu yongola oku kala ndomanu vaco? Tu kuete
˜
oku setukula ongangu yiwa yumalehe Samuele. Ndomo tua lilongisa
˜
Kesapulo 55, eye wa kuata lika anyamo atalo eci a fetika oku vumba
˜ ˜
Yehova votavernakulu yaye. Ndano okuti handi u mola, lovevo o
pondola oku vumba Yehova.
Ocili okuti una tu yongola oku setukula Yesu Kristu. Osimbu handi a
˜
kala omola, ndomo tua lilongisa Kesapulo 87, eye wa endele konembele
˜
oku sapuila vakuavo catiamela ku Isiaye Yehova. Tu setukuli ongangu
˜
yaye. Tu sapuiliko vakuetu eci catiamela ku Suku yetu Yehova kuenda
˜
Komolaye Yesu Kristu. Nda tua linga ovina evi, tuka kuata omuenyo
ko pui voluali luokaliye palo posi. Yoano 17:3; Osamo 145:1-21.
 Apulilo Oku Lilongisa
Elivulu Liasapulo Embimbiliya
Esapulo 1
Suku o Fetika Oku Lulika Ovina
˜ 1. Ocina ci pi o lete vociluvialuvia Cesapulo 3 oku-
1. Ovina viosi viwa via tunda pi? Ci tava he okuti
o tukulako vimue?
2. Nye Suku a lulika tete?
3. Momo lie ungelo watete a tukuiwila okuti umue
olikasi?
4. Lombolola ndomo ilu lieve lia kala kefetikilo.
(Tala ociluvialuvia.)
5. Suku wa fetika ndati oku pongiya ilu lieve oco
mu kale ovinyama kuenda omanu?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yeremiya 10:12.
Ovituwa vipi via Suku vi limbukiwila kovina a lu-
lika? (Isa. 40:26; Va Rom. 11:33)
2. Tanga Va Kolosai 1:15-17.
Onepa yipi Yesu a kuata koku lulika ovina? Kue-
nda eci ci tu vetiya oku u tenda ndati? (Va Kol. 1:
15-17)
3. Tanga Efetikilo 1:1-10.
(a) Helie wa lulika ongongo? (Efet. 1:1)
(b) Nye ca lulikiwa keteke liatete? (Efet. 1:3-5)
(c) Tukula eci ca lulikiwa keteke liavali. (Efet. 1:
7, 8)
Esapulo 2
Ocumbo Cimue Ceposo
1. Suku wa pongiya ndati ilu lieve oco tu tungemo?
2. Tukula olonduko viovinyama vimue Suku a luli-
ka. (Tala ociluvialuvia.)
˜ Ocitumalo Cavo
3. Momo lie ocumbo Cedene ca kalela ocitumalo ci-
mue ceposo?
4. Suku wa yonguile okuti ilu lieve liosi li kala
ndati?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 1:11-25.
(a) Nye Suku a lulika keteke liatatu? (Efet. 1:12)
˜ ˜
(b) Nye ca lulikiwa keteke liakuala? (Efet. 1:16)
˜ cavo ceposo?
(c) Ovinyama vipi Suku a lulika keteke liatalo kue-
nda liepandu? (Efet. 1:20, 21, 25)
2. Tanga Efetikilo 2:8, 9.
Oviti vipi vivali vilikasi Suku a kapele vocumbo
Cedene? Kuenda via kala ocindekaise ce?
Esapulo 3
˜
Ulume Watete Kuenda Ukai Watete
ti ka ci kasi vociluvialuvia Cesapulo 2?
2. Helie wa lulika ulume watete? Kuenda onduko
yulume waco helie?
3. Upange upi Suku a ecele ku Adama?
4. Momo lie Suku a pekelisilile Adama otulo tue-
lume?
5. Adama la Heva nda va kala komuenyo toke ote-
mbo yipi? Kuenda Yehova wa yonguile okuti ovo va
linga upange upi?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Osamo 83:18.
Suku onduko yaye helie? Kuenda momo lie okuti
˜
eye lika Tolo koluali luosi? (Yer. 16:21; Dan. 4:17)
2. Tanga Efetikilo 1:26-31.
(a) Nye Suku a sulako laco oku ci lulika keteke lie-
pandu? Kuenda ocilulikilo caco ca li tepelele ndati
lovinyama? (Efet. 1:26)
(b) Oku lia kupi Yehova a pongiyila omunu kuenda
ovinyama? (Efet. 1:30)
3. Tanga Efetikilo 2:7-25.
(a) Nye ca kongelele vocikele ca Adama coku luka
olonduko kovinyama? (Efet. 2:19)
(b) Elivulu Liefetikilo 2:24 li tu kuatisa ndati oku
kuata elomboloko liwa ndomo Yehova a tenda olo-
huela, oku litepa kuolohuela kuenda oku linyala?
(Mat. 19:4-6, 9)
Esapulo 4
Esunga Lieci˜ va Pumbila
1. Ndomo o ci lete vociluvialuvia cilo nye ci kasi oku
pita la Adama kuenda Heva?
2. Momo lie Yehova a va tundisila vocumbo?
˜
3. Nye onyoha ya sapuila Heva?
˜
4. Helie wa kala konyima yonyoha oku vangula la
Heva?
5. Momo lie Adama la Heva va pumbila ocitumalo
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 2:16, 17 kuenda 3:1-13, 24.
˜ ˜
(a) Uhembi upi onyoha ya sapuila Heva watiamela
ku Yehova? (Efet. 3:1-5; 1 Yoa. 5:3)
(b) Nye tu lilongisila ku Heva? (Va Fil. 4:8; Tia. 1: Apulilo akuavo:
14, 15; 1 Yoa. 2:16) 1. Tanga Efetikilo 4:2-26.
(c) Adama la Heva va tambulula ndati eci va puli- (a) Yehova wa lungula ndati Kaini okuti eye wa kala
siwa akandu avo? (Efet. 3:12, 13) kohele? (Efet. 4:7)
(d) Momo lie va keruvi va kapiwile kutundilo wo- (b) Kaini wa lekisa ndati ocituwa caye covutima?
cumbo Cedene oku teyuila uviali wa Yehova? (Efet. (Efet. 4:9)
3:24) (c) Yehova wa tenda ndati oku pesela osonde yomu-
2. Tanga Esituluilo 12:9. nu? (Efet. 4:10; Isa. 26:21)
Satana wa siata oku litunda ndati koku tindula 2. Tanga 1 Yoano 3:11, 12.
˜
omanu kuviali wa Suku? (1 Yoa. 5:19) (a) Momo lie onyeno ya Kaini ya wengukilile? Kue-
nda elungulo lie tupako koloneke vilo? (Efet. 4:4, 5;
Olosap. 14:30; 28:22)
Esapulo 5 ˜
(b) Embimbiliya li lekisa ndati okuti ndano vakue-
˜ pata lietu ka va vumbi Yehova lopo etu tu pondola
Efetikilo Liomuenyo Umue wa Tıla
oku amamako vekolelo? (Osa. 27:10; Mat. 10:21, 22)
1. Omuenyo wa Adama la Heva weya oku kala nda- 3. Tanga Yoano 11:25.
ti eci va tundisiwa vocumbo Cedene? ˜ ˜
Elavoko lie Yehova a tu ıha liatiamela ku vana va-
2. Adama la Heva veya oku pita lovitangi vipi? Kue- kuesunga va fa? (Yoa. 5:24)
nda momo lie?
˜
3. Momo lie Adama la Heva lomala vavo veya oku Esapulo 7
kukila kuenda oku fa? ˜
4. Nda Adama la Heva va pokuile ku Yehova, omue- Ulume Umue Ukuotoi
˜
nyo wavo lowu womala vavo nda weya oku kala 1. Enoke wa kala ndati omunu umue wa litepa?
ndati? 2. Momo lie omanu koloneke via Enoke va lingalai-
˜
5. Heva oku sina kuaye kuo kokela ohali yipi? le ovina vialua vıvi?
˜ ˜
6. Vipi via kala olonduko viomala vavali va Adama 3. Ovina vipi vıvi omanu va enda oku linga? (Tala
la Heva? ociluvialuvia.)
˜ 4.˜ Momo lie ca sukililile okuti Enoke o kala ukuo-
7. Omala vapi vakuavo va Adama la Heva ove o le-
tele vociluvialuvia? toi?
5. Kosimbu omanu va enda oku kala komuenyo
Apulilo akuavo: ˜
anyamo anami?˜ Pole Enoke wa kala lika komuenyo
1. Tanga Efetikilo 3:16-23 kuenda 4:1, 2. anyamo anami?
˜ 6. Nye ceya oku pita noke yolofa via Enoke?
(a) Eci osi ya sinaliwa ca nena ovitangi vipi ku Ada-
ma? (Efet. 3:17-19; Va Rom. 8:20, 22) Apulilo akuavo:
(b) Momo lie onduko ya Heva yi lombolokela ina ya 1. Tanga Efetikilo 5:21-24, 27.
vosi va “Kasi Lomuenyo” yo sesamelele? (Efet. 3:20)
(a) Ukamba upi wa kala pokati ka Yehova la Eno-
(c) Yehova wa lekisa ndati ohenda ku Adama la ke? (Efet. 5:24)
Heva eci va linga ekandu? (Efet. 3:7, 21) (b) Ndomo ca lekisiwa Vembimbiliya, ulume upi wa
2. Tanga Esituluilo 21:3, 4. kala vali komuenyo otembo yalua? Kuenda eye wa
‘Ovina vipi viatete’ okuti ka vika kalako vali’? ˜
fa lanyamo anami? (Efet. 5:27)
2. Tanga Efetikilo 6:5.
˜
Esapulo 6 Ekalo lipi lıvi lia kala kilu lieve eci Enoke a fa?
˜ Kuenda ekalo liaco li sokisiwa ndati leli lio kolone-
Omola Umue Ukuesunga Kuenda ke vilo? (2 Tim. 3:13)
˜
Ondingaıvi 3. Tanga Va Heveru 11:5.
Ocituwa cipi ca Enoke ca lekisa okuti eye wa ‘su-
1. Ovopange api Kaini la Havele va lingaile? ngulukile ku Suku’? Kuenda onima yipi eye a ta-
2. Ovina vipi Kaini la Havele va ecele ku Yehova mbula? (Efet. 5:22)
ndocilumba? 4. Tanga Yuda 14, 15.
3. Momo lie Yehova a sanjukilile ocilumba ca Ha- ˜ ˜
Akristao koloneke vilo va setukula ndati utoi wa
vele? Kuenda momo lie ka sanjukilile ocilumba ca ˜
Enoke poku eca uvangi komanu watiamela kuyaki
Kaini? wo Harmagedo? (2 Tim. 4:2; Va Hev. 13:6)
4. Kaini wa tuwile ndati? Kuenda Yehova wo lu-
nguile ndati? Esapulo 8
5. Nye Kaini a linga manjaye eci va kala lika lia-
vo kepia? Ovindululu Kilu Lieve
6. Lombolola eci ca pita la Kaini eci a ponda ma- 1. Nye ceya oku pita eci ovangelo vamue va pokola
njaye. ku Satana?

2. Momo lie ovangelo vamue va silapo upange wavo
kilu yu va lokila palo posi?
3. Momo lie ka ca sungulukile ovangelo oku lokila
palo posi oku wala atimba ositu?
˜
4. Momo lie omala vovangelo va litepelele?
5. Ndomo o ci lete vociluvialuvia nye ovindululu via
enda oku linga?
6. Ulume upi uwa weya oku kala kilu lieve eci Eno-
ke a fa? Kuenda momo lie Suku o solelele?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 6:1-8.
Elivulu Liefetikilo 6:6 li lekisa ndati okuti ovilinga
vietu vi sumuisa ale vi sanjuisa Yehova? (Osa. 78:
40, 41; Olosap. 27:11)
2. Tanga Yuda 6.
Ovangelo “vana ka va lavele olomangu viavo” kolo-
neke via Noha va kala ndati ndelungulo kokuetu?
(1 Va Kor. 3:5-9; 2 Pet. 2:4, 9, 10)
Esapulo 9
Noha wa Tunga Ocimbaluku
˜ (a) Eci ovangelo va sina va tiukila kilu, esombiso
1. Vakuepata lia Noha va kala vanami? Kuenda
˜
omala vaye vatatu olonduko viavo velie?
2. Upange upi okuti ka wa lelukile Suku a tumile
ku Noha oku linga? Kuenda momo lie?
3. Omanu va tambuluiya ndati eci Noha a va sa-
˜
puila eci catiamela koku tunga ocimbaluku?
4. Nye Suku a tuma ku Noha oku linga lovinyama?
5. Eci Suku a yika epito liocimbaluku, nye Noha le-
pata liaye va sukilile oku linga?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 6:9-22.
(a) Nye Noha a linga ci lekisa okuti wa kala ufe-
ndeli wocili wa Suku? (Efet. 6:9, 22)
(b) Yehova o tenda ndati ungangala? Kuenje ci tu
˜
vetiya oku nola ndati ovitalukilo vietu? (Efet. 6:11,
12; Osa. 11:5)
(c) Tu setukula ndati ongangu ya Noha eci tu ta-
mbula olonumbi vocisoko ca Yehova? (Efet. 6:22;
1 Yoa. 5:3)
2. Tanga Efetikilo 7:1-9.
Yehova poku tenda Noha ukuakandu ndukuesunga
ci tu kolisa ndati koloneke vilo? (Efet. 7:1; Olosap.
10:16; Isa. 26:7)
Esapulo 10
Etande Linene
˜
1. Momo lie ava va kala kosamua ka va telelele oku
˜ Esapulo 12
inila vocimbaluku eci ombela ya fetika oku loka?
˜
2. Ombela ya loka ovotanya kuenda ovoteke ana-
˜
mi? Kuenda ovava va pitılile toke pi?
3. Nye ca pita locimbaluku eci ovava eyuka kilu
lieve?
˜
4. Anga he ovindululu via puluka ketande? Kuenda
nye va isia yovindululu veya oku linga?
˜
5. Nye ceya oku pita locimbaluku eci pa pita olosai
˜
vitalo?
6. Momo lie Noha a tundisilile ocikuamanga voci-
mbaluku?
7. Noha weya oku limbuka ndati okuti ovava kilu
lieve a takata?
8. Nye Suku a sapuila Noha lepata liaye pana oku-
ti va kala ale ulima vocimbaluku?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 7:10-24.
˜
(a) Oviendalomuenyo vinami via kunduiwa Keta-
nde? (Efet. 7:23)
˜
(b) Kua pita oloneke vinami oco ovava Etande a ta-
kate? (Efet. 7:24)
2. Tanga Efetikilo 8:1-17.
Elivulu Liefetikilo 8:17 li lekisa ndati okuti ocipa-
˜
ngo ca Yehova catiamela kilu lieve ka ca pongolo-
kele? (Efet. 1:22)
3. Tanga 1 Petulu 3:19, 20.
lipi ovo va tambula? (Yuda 6)
(b) Ovolandu a Noha lepata liaye va pamisa ndati
˜
ekolelo lietu ku Yehova liokuti eye o tela oku yovo-
la omanu vaye? (2 Pet. 2:9)
Esapulo 11
Olukongolo Luatete
1. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, nye Noha a li-
nga tete eci a tunda vocimbaluku?
2. Eci Etande lia pita Suku wa tuma Noha lepata
liaye oku linga nye?
3. Ohuminyo yipi Suku a lisililile?
4. Eci tu mola olukongolo ci tu ivaluisa nye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 8:18-22.
(a) Koloneke vilo, tu eca ndati ‘ovilumba’ vi sanjui-
sa Yehova? (Efet. 8:21; Va Hev. 13:15, 16)
˜
(b) Nye Yehova a vangula catiamela kekalo liutima
womunu? Kuenda utate upi tu sukila oku kuata?
(Efet. 8:21; Mat. 15:18, 19)
2. Tanga Efetikilo 9:9-17.
(a) Ocisila ci pi Yehova a lisila loviendalomuenyo
viosi a lulika kilu lieve? (Efet. 9:10, 11)
(b) Ocisila colukongolo cika amamako toke otembo
yipi? (Efet. 9:16)
Omanu va Tunga Osapalalo ya Lepa
1. Nimuroti wa kala elie? Kuenda Suku wo tende-
le ndati?
2. Ndomo ci letiwe vociluvialuvia, momo lie omanu
va sukuila olondopi?
3. Momo lie Yehova ka sanjukilile upange wavo
woku tunga osapalalo?
4. Suku wa tateka ndati oku tungiwa kuo sapalalo?
5. Imbo liaco lia tukuiwile ndati? Kuenda onduko
yaco yi lomboloka nye?
6. Nye ceya oku pita lomanu eci Suku a pongolola
elimi liavo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 10:1, 8-10.
Ovituwa vipi Nimuroti a lekisa? Kuenda elungulo
lie tupako? (Olosap. 3:31)
2. Tanga Efetikilo 11:1-9.
Lipi lia kala esunga lioku tunga osapalalo? Kue-
nda momo lie oku tunga kuaco kua tatekiwila?
(Efet. 11:4; Olosap. 16:18; Yoa. 5:44)
Esapulo 13
Avirahama wa Linga
Ekamba Lia Suku
1. Omanu vapi va kala vimbo lio Uri?
2. Ulume u o letele vociluvialuvia helie? Otembo
yipi a citiwa? Kuenda pi eye a kala?
3. Nye Suku a tuma Avirahama oku linga?
4. Momo lie Avirahama vo tukuilile hati ekamba
lia Suku?
5. Helie wa kala la Avirahama eci eye a tunda ko-
feka yo Uri?
˜ ˜
6. Nye Suku a sapuila Avirahama eci eye a pitıla
kofeka yo Kanana?
7. Ohuminyo yipi Suku a linga ku Avirahama eci a
kala la 99 kanyamo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 11:27-32.
(a) Usitue we wa kala pokati ka Avirahama la Lote?
(Efet. 11:27)
˜ 6. Nye tu lilongisila kulandu wukai wa Lote?
(b) Ndano Terahi wa tavele oku ilukila ko Kanana
˜ ˜
lepata liaye, tua kulıha ndati okuti Avirahama eye
wa sovuile oku iluka kuaco? Kuenda momo lie eye
a ci lingila? (Efet. 11:31; Ovil. 7:2-4)
2. Tanga Efetikilo 12:1-7.
˜
Eci Avirahama a pitıla kofeka yo Kanana Yehova
˜
wo sapuila vali nye catiamela kocisila a linga laye?
(Efet. 12:7)
3. Tanga Efetikilo 17:1-8, 15-17.
˜
(a) Avirama eci a telisa 99 kanyamo onduko yaye
ya pongoluiwa hati ndati? Kuenda momo lie? (Efet.
17:5)
˜ ˜
(b) Asumuluho api Suku a likuminyile ku Sarai?
(Efet. 17:15, 16)
4. Tanga Efetikilo 18:9-19.
(a) Kelivulu Liefetikilo 18:19, ocikele cipi ca eciwa
kolonjali vialume? (Esin. 6:6, 7; Va Efe. 6:4)
(b) Ulandu upi wa pita la Sarai u lekisa okuti ka
tu pondola oku limbika lacimue ku Yehova? (Efet.
18:12, 15; Osa. 44:21)
Esapulo 14
Suku wa Seteka Ekolelo Lia
Avirahama
1. Ohuminyo yipi Suku a lingile ku Avirahama?
˜
Kuenda ndamupi Suku a telisa ohuminyo yaco?
2. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, Suku wa sete-
ka ndati ekolelo lia Avirahama?
˜
3. Ndano okuti Avirahama ka kuatele elomboloko
liwa lieci Suku o tuma, nye eye a linga?
4. Nye ceya oku pita eci Avirahama a tikula omo-
˜
ko oco a ponde omolaye?
5. Ekolelo lipi Avirahama a lekisa ku Suku?
6. Nye Suku a eca ku Avirahama oco a cece ndoci-
lumba? Kuenda wa ci linga ndati?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 21:1-7.
˜
Momo lie Avirahama a tetela evamba omolaye eci
˜ ˜
a telisa oloneke ecelala? (Efet. 17:10-12; 21:4)
2. Tanga Efetikilo 22:1-18.
Isake wa lekisa ndati epokolo ku isiaye Aviraha-
ma? Kuenda eci ca kuata elomboloko lie kovina via
laikele okuiya? (Efet. 22:7-9; 1 Va Kor. 5:7; Va Fil.
2:8, 9)
Esapulo 15
Ukai wa Lote wa Vanja Konyima
1. Momo lie Avirahama la Lote va litepelele?
˜
2. Momo lie Lote a nolela oku kala vo Sodoma?
3. Omanu vo ko Sodoma va tuwile ndati?
4. Elungulo lipi ovangelo vavali va eca ku Lote?
˜
5. Momo lie ukai wa Lote a pongolokela ongunji yo-
mongua?
˜
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 13:5-13.
˜
Catiamela koku potolola ovitangi, ongangu ye tu li-
longisila ku Avirahama? (Efet. 13:8, 9; Va Rom.
12:10; Va Fil. 2:3, 4)
2. Tanga Efetikilo 18:20-33.
˜
Ndomo Yehova a tata Avirahama ci tu ıha ekolelo
lie okuti Yehova la Yesu vaka tetulula lesunga?
(Efet. 18:25, 26; Mat. 25:31-33)
3. Tanga Efetikilo 19:1-29.
(a) Ulandu owu Wembimbiliya u lekisa ndati ndo-
mo Yehova a tenda ocituwa calume va lipekela la-
lume? (Efet. 19:5, 13; Ovis. 20:13)
(b) Avirahama la Lote va litepele ndati koku poko-
la kolonumbi via Suku? Kuenda nye tu lilongisila-
ko? (Efet. 19:15, 16, 19, 20; 22:3)
 ˜ ˜
4. Tanga Luka 17:28-32. (b) Oco Yakoba a tambule asumuluho a Suku, nye
˜ Isake o tuma oku linga? (Efet. 28:1-4)
Ocituwa cipi covutima ukai wa Lote a kuata catia-
˜ ˜ 3. Tanga Va Hev. 12:16, 17.
mela kovokuasi? Kuenda eci ci tu ıha elungulo lie?
(Luka 12:15; 17:31, 32; Mat. 6:19-21, 25) Ulandu wa Esau u lekisa ndati onima yi iyilila
5. Tanga 2 Petulu 2:6-8. koku pembula ovina vi kola?
Tu setukula ndati ocituwa ca Lote eci tu mola eka-
˜
lo lıvi voluali? (Esek. 9:4; 1 Yoa. 2:15-17) Esapulo 18
Yakoba wa Endele ko Harane
Esapulo 16
˜ 1. Ufeko u vociluvialuvia helie? Kuenda nye Yako-
Isake wa Kuela Ukai ba o lingila?
wa Sunguluka 2. Nye Yakoba a sukilile oku linga oco a kuele Ra-
˜ hele?
1. Ulume lukai u o lete ndeti vociluvialuvia velie?
˜ ˜ ˜ 3. Nye Lavane a lingile eci otembo ya Yakoba yoku
2. Nye Avirahama a linga oco a nole ukai womola- ˜
ye? Kuenda momo lie a ci lingila? kuela Rahele ya pitıla?
3. Ohutililo yukuenje wa Avirahama ya tambului- 4. Nye Yakoba a tava oku linga oco a kuele Rahele?
wa ndati? Apulilo akuavo:
4. Eci Rebeka a puliwa nda o yongola oku kuela la 1. Tanga Efetikilo 29:1-30.
Isake wa kumbulula ndati? ˜
(a) Ndano okuti Yakoba wa kembiwile la Lavane,
5. Nye ceya oku sanjuisa vali Isake? eye wa lekisa ndati esumbilo kokuaye? Kuenda nye
Apulilo akuavo: tu lilongisilako? (Efet. 25:27; 29:26-28; Mat. 5:37)
(b) Ulandu wa Yakoba u lekisa ndati oku litepa
1. Tanga Efetikilo 24:1-67. kuocisola cocili leci hacociliko? (Efet. 29:18, 20, 30;
(a) Ocituwa cipi ciwa Rebeka a lekisa eci a lisanga Ocisungo ca Sal. 8:6)
lukuenje wa Avirahama pocisimo? (Efet. 24:17-20; ˜ ˜
(c) Velie va kala akai vakuala va Yakoba okuti noke
Olosap. 31:17, 31) ˜
˜ veya oku u citila omala? (Efet. 29:23, 24, 28, 29)
(b) Esokiyo Avarahama a linga lioku sanda ukai
˜ ˜
womolaye Isake, lieca ongangu yipi Kakristao olo-
neke vilo? (Efet. 24:37, 38; 1 Va Kor. 7:39; 2 Va Kor.
Esapulo 19
6:14) Epata Lia Yakoba
(c) Momo lie tu sukilila oku sandiliya otembo yoku ˜ ˜
sokolola lutate ndeci Isake a linga? (Efet. 24:63; 1. Velie va kala omala epandu Yakoba a cita lukai
Osa. 77:12; Va Fil. 4:8) waye watete Lea?
˜
2. Velie va kala omala vavali Silipa ufeko wa Lea
a citila Yakoba?
Esapulo 17 ˜
3. Vipi via kala olonduko viomala vavali Biliha ufe-
˜
Omala Volonjamba Okuti ko wa Rahele a citila Yakoba?
˜ ˜
4. Velie va kala omala vavali Rahele a cita? Kue-
ka va Lisetahalele ˜
˜ nda nye ca pita eci omola wavali a citiwa?
1. Esau la Yakoba va kala omala velie? Kuenda va 5. Ndomo ci letiwe vociluvialuvia, Yakoba wa kua-
litepele kovina vipi? ˜ ˜
˜ ta omala vanami? Kuenda nye ceya oku pita lavo?
2. Esau la Yakoba va kala lanyamo anami eci pa-
˜ Apulilo akuavo:
kulu yavo Avirahama a fa?
3. Nye Esau a linga okuti ca sumuisile calua ina- 1. Tanga Efetikilo 29:32-35; 30:1-26 kuenda Efetiki-
ye la isiaye? lo 35:16-19.
˜ ˜
4. Momo lie Esau a temelele calua la manjaye Ya- Ndomo tua lilongisa catiamela kekui la vavali ko-
˜ ˜
koba? mala va Yakoba, omala valume kosimbu va enda
˜ oku lukiwa ndati?
5. Olonumbi vipi Isake a ecele komolaye Yakoba?
2. Tanga Efetikilo 37:35.
Apulilo akuavo: ˜
Ndano okuti Dina eye lika wa tukuiwa Vembimbi-
˜ ˜
1. Tanga Efetikilo 25:5-11, 20-34. liya, tua kulıha ndati okuti Yakoba wa kuata vali
˜ ˜ ˜ ˜
(a) Nye Yehova a popele catiamela komala vavali omala vakuavo vakai? (Efet. 37:34, 35)
va Rebeka? (Efet. 25:23)
˜ Esapulo 20
(b) Yakoba la Esau va litepele ndati kueci catiame-
˜
la koku eca esilivilo kununulu? (Efet. 25:31-34)
2. Tanga Efetikilo 26:34, 35; 27:1-46; kuenda 28:1-5.
Dina wa Kuata Ovitangi
(a) Esau wa lekisa ndati okuti ka kapeleko ovina 1. Momo lie Avirahama kuenda Isake ka va yongui-
˜
viespiritu? (Efet. 26:34, 35; 27:46) lile okuti omala vavo va kuela va Kanana?
 ˜ ˜ ˜ ˜
2. Yakoba wa tavele he okuti omolaye ukai o livala
ukamba lafeko voko Kanana?
3. Vociluvialuvia, helie ulume wa vandekela ndeti
˜
Dina? Kuenda ocina cipi cıvi eye o linga?
4. Nye Simeone la Lewi va linga eci va yeva eci ca
pita lamanjavo Dina?
˜
5. Yakoba wa sanjukilile he eci Simeone la Lewi va
linga?
6. Epata liosi lieya oku kuata ndati ovitangi?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 34:1-31.
(a) Anga Dina wa endele lika oku ka nyula afeko
voko Kanana onjanja yimosi? Ci lombolola. (Efet.
34:1)
(b) Momo lie Dina a kuatela eko lioku nyelisa ondi-
mbukiso yovofeko aye? (Va Gal. 6:7)
˜ Esapulo 23
(c) Koloneke vilo, nye amalehe va lilongisila kueci
ca pita la Dina? (Olosap. 13:20; 1 Va Kor. 15:33;
1 Yoa. 5:19)
Esapulo 21
Yosefe wa Suvukiwile la Vamanjaye
1. Momo lie Yosefe a suvukiwilile la vamanjaye?
Kuenda nye ovo vo linga?
2. Yosefe vahuvaye va yonguile oku u linga nye?
Pole nye Ruvene a popia?
˜
3. Nye ceya oku pita eci va Isameli va pitıla ocipe-
pi lavo?
4. Nye vahuvaye va linga oco isiavo a sime okuti
Yosefe wa fa?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 37:1-35.
˜
(a) Akristao va setukula ndati ongangu ya Yosefe
poku sapula akandu kekongelo? (Efet. 37:2; Ovis.
5:1; 1 Va Kor. 1:11)
(b) Momo lie Yosefe vahuvaye vo suvukilile? (Efet.
37:11, 18; Olosap. 27:4; Tia. 3:14-16)
(c) Nye Yakoba a lingile ci lekisa okuti omunu wa
fisa o kala lesumuo? (Efet. 37:35)
Esapulo 22
Yosefe wa Kapiwa Vokayike
1. Eci Yosefe a landisiwa Kegito wa kuata anyamo
˜
anami? Kuenda nye ca pita laye eci a pitilako?
2. Momo lie Yosefe vo kapelele vokayike?
3. Ocikele cipi Yosefe a tambula vokayike?
4. Vokayike, nye Yosefe a sapuila kalei kovinyu kue-
nda kalei kolombolo?
5. Nye ceya oku pita eci kalei kovinyu a yovuiwa
vokayike?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 39:1-23.
Kotembo ya Yosefe ka kua kaile ocihandeleko ca-
˜
tiamela kukahonga. Oco he nye ca vetiya Yosefe oku
˜
tila ukai wa Potifara? (Efet. 2:24; 20:3; 39:9)
2. Tanga Efetikilo 40:1-23.
(a) Loku teta onimbu lombolola onjoi ya kalei ko-
vinyu kuenda esituluilo Yehova a eca ku Yosefe.
(Efet. 40:9-13)
(b) Yipi ya kala onjoi ya kalei kolombolo kuenda ya
lombolokele nye? (Efet. 40:16-19)
(c) Ocisoko cukuenje wa lunguka haeye wa kolelua
koloneke vilo, ca siata ndati oku setukula ocituwa
ca Yosefe? (Efet. 40:8; Osa. 36:9; Yoa. 17:17; Ovil.
17:2, 3)
(d) Elivulu Liefetikilo 40:20 lieca elomboloko lie
˜
ndomo Akristao va kuete oku tenda ovipito vioku-
citiwa? (Uku. 7:1; Mar. 6:21-28)
Olonjoi Via Fareo
1. Nye ca pita la Fareo kuteke umue?
2. Momo lie kalei kovinyu eya oku ivalukila Yosefe?
3. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, olonjoi vipi vi-
vali Fareo a kuata?
˜
4. Nye Yosefe a popia catiamela kelomboloko liolo-
njoi?
5. Yosefe weya oku kala ndati omunu umue wa ke-
˜
malele Kegito okuti Fareo lika wo velelepo?
6. Momo lie vahuva a Yosefe va endelele Kegito?
Kuenda momo lie ka vo limbukilile?
7. Onjoi yipi Yosefe a ivalukile? Kuenda eci co kua-
tisa oku kuata elomboloko lie?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 41:1-57.
(a) Yosefe wa lekisile ndati okuti Yehova eye wa
situlula olonjoi via Fareo? Kuenda koloneke vilo
˜
Akristao va setukula ndati ongangu yaye? (Efet. 41:
16, 25, 28; Mat. 5:16; 1 Pet. 2:12)
(b) Anyamo elau lanyamo onjala Kegito a lekisa
ndati ekalo liwa liomanu va Yehova lekalo lionja-
la Yatavo esanda koloneke vilo? (Efet. 41:29, 30;
Amo. 8:11, 12)
2. Tanga Efetikilo 42:1-8 kuenda 50:20.
˜
Anga he ca sunguluka kafendeli va Yehova oku ke-
kamela omunu wa sumbiwa nda okuti oco ocituwa
cofeka va kasi? (Efet. 42:6)
Esapulo 24
Yosefe wa Seteka Vamanjaye
1. Momo lie Yosefe a lundilila vamanjaye hati va-
˜ ˜ ˜
kuakukulıhısa ofeka?
˜
2. Momo lie Yakoba a ecelelela okuti omolaye kua-
sula Benjamini enda Kegito?
3. Okopo ya Yosefe yopalata yeya ndati vonjeke ya
Benjamini?
4. Momo lie Yuda a liecela oco Benjamini a yo-
vuiwe?
5. Nye ca lekisa okuti vahuva a Yosefe va pongolo-
kele?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 42:9-38.
Olondaka via Yosefe kelivulu Liefetikilo 42:18 vie-
ca elungulo lipi kuava va kuete ovikele vocisoko ca
Yehova koloneke vilo? (Neh. 5:15; 2 Va Kor. 7:1, 2)
2. Tanga Efetikilo 43:1-34.
˜ ˜
(a) Ndano okuti Ruvene eye wa kala nunulu, nye ci
lekisa okuti Yuda eye wa kala kapitiya poku va-
ngula la Yosefe? (Efet. 43:3, 8, 9; 44:14, 18; 1 Asa.
5:2)
(b) Yosefe wa seteka ndati vamanjaye? Kuenda
momo lie? (Efet. 43:33, 34)
3. Tanga Efetikilo 44:1-34.
(a) Enyango lipi Yosefe a linga oco vamanjaye ka
va ko limbuke? (Efet. 44:5, 15; Ovis. 19:26)
(b) Vahuva a Yosefe va lekisa ndati okuti ka va kua-
tele vali ukuse lamanjavo? (Efet. 44:13, 33, 34)
Esapulo 25
Epata Lia Yakoba Lia Ilukila Kegito
1. Nye ca pita eci Yosefe a li situlula ku vamanjaye?
2. Nye Yosefe a sapuila vamanjaye lohenda?
3. Nye Fareo a sapuila Yosefe eci a yeva okuti va-
manjaye veya?
4. Eci epata lia Yakoba lia ilukila Kegito lia luile?
5. Epata lia Yakoba lieya oku tukuiwa hati ndati?
Kuenda momo lie?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Efetikilo 45:1-28.
Ulandu wa Yosefe u lekisa ndati okuti Yehova o
˜ ˜
tela oku pongolola ekalo lıvi vekalo liwa kuava vo
fendela? (Efet. 45:5-8; Isa. 8:10; Va Fil. 1:12-14)
2. Tanga Efetikilo 46:1-27.
Ekoliso lie Yehova a ecele ku Yakoba vungende
waye woku enda Kegito? (Efet. 46:1-4)
6. Nda tua kuata ekolelo ku Yehova ndeli lia Yovi,
˜ ˜
asumuluho api tuka tambula?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yovi 1:1-22.
˜
Akristao koloneke vilo va setukula ndati ongangu
ya Yovi? (Yovi 1:1; Va Fil. 2:15; 2 Pet. 3:14)
2. Tanga Yovi 2:1-13.
˜
Kolonepa vipi vivali Yovi lukai waye va litepele
koku eca etambululo kalambalalo a Satana? (Yovi
2:9, 10; Olosap. 19:3; Mika 7:7; Mal. 3:14)
3. Tanga Yovi 42:10-17.
˜
(a) Onima Yovi a tambuile yi kuete esetahalo lie lo-
nima Yesu a tambula omo liekolelo liaye? (Yovi
42:12; Va Fil. 2:9-11)
˜ ˜
(b) Tu kolisiwa ndati poku tala asumuluho Yovi
a tambuile omo lioku pandikisa kuaye ku Suku?
(Yovi 42:10, 12; Va Hev. 6:10; Tia. 1:2-4, 12; 5:11)
Esapulo 27
˜
Osoma Yimue Yıvi ya Vialele Kegito
1. Vociluvialuvia eci ulume o kasi ndeti losikote he-
lie? Kuenda helie eye a kasi loku tipula?
2. Eci Yosefe a fa, nye ceya oku pita la va Isareli?
3. Momo lie va Egito veya oku kuatela usumba va
Isareli?
˜
4. Nye Fareo a handelekele kakai va enda oku kua-
˜
tisa akai va Isareli oku cita?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 1:6-22.
˜
(a) Yehova wa telisa ndati ohuminyo a lingile ku
Avirahama? (Etu. 1:7; Efet. 12:2; Ovil. 7:17)
˜
(b) Akai vakuakucitisa va lekisa ndati okuti va su-
mbilile omuenyo? (Etu. 1:17; Efet. 9:6)
˜ ˜ ˜
(c) Yehova wa sumuluisa ndati akai vakuakucitisa
omo liekolelo va lekisa kokuaye? (Etu. 1:20, 21; Olo-
sap. 19:17)
(d) Satana wa setekele ndati oku tateka ocipango
˜
ca Yehova catiamela Kombuto ya Avirahama? (Etu.
1:22; Mat. 2:16)

Esapulo 26 Esapulo 28
Yovi wa Lekisa Ekolelo ku Suku Ndomo Mose a Popeliwa
˜ ˜
1. Helie wa kala Yovi? 1. Onana eyi vociluvialuvia helie? Kuenda komui-
˜ ne welie oyo yi kuete ndeti?
2. Nye Satana a setekele oku u linga? Anga he wa
˜
litunda ciwa? 2. Nye ina ya Mose a linga oco a popele omolaye
3. Yehova wa ecelela Satana oku linga nye ku Yovi? koku pondiwa?
˜
Kuenda momo lie? 3. Kafeko u o moleha ndeti vociluvialuvia helie?
˜ ˜ Kuenda nye eye a kala loku linga?
4. Momo lie ukai wa Yovi o vetiyila oku ‘sinala Suku
˜ ˜ ˜
oco a fe’? (Tala ociluvialuvia.) 4. Eci omola a Fareo a sanga onana, nye Miriama
5. Ndomo o cilete vociluvialuvia cavali, Yehova wa o sapuila?
˜ ˜ ˜
sumuluisa ndati Yovi? Kuenda momo lie? 5. Nye omola a soma a popia la ina ya Mose?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 2:1-10.
Epuluvi lipi ina ya Mose a kuata lioku pindisa loku
˜ kuata ovikele vekongelo va lilongisilako? (Etu. 2:11,
longisa omolaye Mose tunde vutila? Kuenda onga-
ngu yipi eye a eca kolonjali vio koloneke vilo? (Etu.
2:9, 10; Esin. 6:6-9; Olosap. 22:6; Va Efe. 6:4; 2 Tim.
3:15)
Esapulo 29
Esunga Lieci Mose a Tilila
˜ ˜ ˜
1. Pi Mose a kulila? Pole nye eye a kulıhıle catia-
˜
mela kolonjali viaye?
˜ ˜ ˜
2. Nye Mose a lingile eci a telisa akui akuala ka-
nyamo?
3. Nye Mose a sapuilile ulume umue u Isareli wa
kala loku liyaka lukuavo? Kuenda ulume waco wo
kumbulula ndati?
4. Momo lie Mose a tililile Kegito?
5. Pi Mose a tilila? Kuenda helie eye a sangako?
˜ ˜
6. Nye Mose a lingaile vokuenda kuakui akuala ka-
nyamo tunde eci a tunda Kegito?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 2:11-25.
˜ Nye Fareo a yonguile oku popia eci a linga hati:
Ndano okuti Mose wa pita anyamo alua loku longi-
siwa olondunge via va Egito eye wa lekisa ndati
ekolelo ku Yehova kuenda komanu vaye? (Etu. 2:
11, 12; Va Hev. 11:24)
2. Tanga Ovilinga 7:22-29.
Nye tu lilongisila ku Mose, eci a setekele oku yo-
˜ kele nye? (Etu. 3:13, 14; 6:3; Efet. 12:8)
vola va Isareli Kegito longusu yaye muele? (Ovil.
7:23-25; 1 Pet. 5:6, 10)
Esapulo 30
Ocisapa ca Taima
1. Omunda ya lekisiwa ndeti vociluvialuvia yi tu-
kuiwa ndati?
2. Lombolola ocina ci komohisa Mose a mola eci a
kala lolomeme ocipepi lomunda Horeve.
3. Ondaka ya tunda vocisapa ya popia nye? Kuenda
ondaka yaco ya kala yelie?
4. Mose wa kumbulula ndati eci Suku a popia laye
oco aka songuile omanu vaye oku tunda Kegito?
5. Nye Suku a sapuilile Mose okuti oco aka tambu-
lula eci vo pula okuti helie wo tuma?
˜ 1. Tala vociluvialuvia. Kaliye tukula afengi atatu
6. Mose wa lekisa ndati okuti Suku eye muele wo
˜ a tete Yehova a tumıle Kegito.
tumıle?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 3:1-22.
˜ ˜
Ulandu wa Mose u tu ıha ekolelo lie liokuti ndano
˜ ˜
ka tua lonolohele koku telisa ocikele cimue vociso-
ko ca Yehova eye oka tu kuatisa? (Etu. 3:11, 13;
2 Va Kor. 3:5, 6)
2. Tanga Etundilo 4:1-20.
(a) Apongoloko api kovituwa Mose a lipita lao vo-
˜ ˜
kuenda kuakui akuala kanyamo eci a kala ko Mi-
diane? Kuenda ongangu yipi vana va yongola oku
12; 4:10, 13; Mika 6:8; 1 Tim. 3:1, 6, 10)
(b) Nda okuti tua tambula epindiso vocisoko ca Ye-
˜
hova, ulandu wa Mose u tu ıha ekolelo lie? (Etu. 4:
12-14; Osa. 103:14; Va Hev. 12:4-11)
Esapulo 31
Mose la Arone va Enda ku Fareo
1. Ovikomo Mose la Arone va lingile via vetiya nda-
ti va Isareli?
2. Nye Mose la Arone va sapuilile Fareo? Kuenda
Fareo wa va tambuluile ndati?
3. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, nye ceya oku
pita eci Arone a veta ombueti yaye posi?
4. Yehova wa lekisile nye ku Fareo? Kuenda Fareo
wa ci tendele ndati?
˜
5. Nye ceya oku pita noke yefengi liekui?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 4:27-31 kuenda 5:1-23.
˜ ˜ ˜
“Yehova sio kulıhıle”? (Etu. 5:2; 1 Sam. 2:12; Va
Rom. 1:21)
2. Tanga Etundilo 6:1-13, 26-30.
(a) Yehova poku popia hati, sia li situluile ku Avi-
rahama, ku Isake kuenda ku Yakoba ca lombolo-
˜ ˜
(b) Oku kulıha okuti Yehova wamamako oku eca
˜
ovikele ku Mose ndano okuti eye wa litendele ndu
˜
ka lonolohele ci tu kolisa ndati? (Etu. 6:12, 30;
Luka 21:13-15)
3. Tanga Etundilo 7:1-13.
˜
(a) Mose la Arone va sapula lutoi eyambulo lia Ye-
hova ku Fareo. Poku linga ndoco ongangu yipi ovo
va sila afendeli va Suku koloneke vilo? (Etu. 7:2,
3, 6; Ovil. 4:29-31)
(b) Yehova wa lekisa ndati okuti wa velelepo olo-
suku vio Kegito? (Etu. 7:12; 1 Asa. 29:12)
Esapulo 32
˜
Ekui Liafengi
˜
2. Afengi atatu a tete a litepele ndati lafengi akua-
vo eya oku kuamamo?
˜ ˜
3. Lipi lia kala efengi liakuala, liatalo, leli liepa-
ndu?
˜
4. Tukula efengi liepanduvali, liecelala kuenda lie-
cea.
˜
5. Eci efengi liekui handi ka lieyile nye Yehova a
sapuilile va Isareli okuti oco va sukilile oku linga?
 ˜
6. Lipi lia kala efengi liekui? Kuenda noke yefengi
liaco nye ceya oku pita?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 7:19–8:23.
˜ (b) Miriama lakai vakuavo eci va yoka Okalu-
(a) Vakualumbu o Kegito va tela oku setukula afe-
ngi avali a tete. Pole eci kua pita efengi liatatu
ovo veya oku limbuka nye? (Etu. 8:18, 19; Mat. 12:
24-28)
˜
(b) Efengi liakuala lia lekisa ndati okuti Yehova o
˜ ˜ ˜
tela oku teyuila omanu vaye? Kuenda oku kulıha
ulandu owu ci kolisa ndati omanu va Suku osimbu
˜
va lavoka ‘ohali yapiala’? (Etu. 8:22, 23; Esit. 7:13,
14; 2 Asa. 16:9)
2. Tanga Etundilo 8:24; 9:3, 6, 10, 11, 14, 16, 23-25
kuenda 10:13-15, 21-23.
(a) Ovimunga vipi vivali via kuatiwa Lafengi
˜ la koku nola o mana?
Ekui? Kuenda ovimunga viaco koloneke vilo vi so-
kisiwa la nye? (Etu. 8:10, 18, 19; 9:14)
(b) Elivulu Lietundilo 9:16 li tu kuatisa ndati oku
limbuka esunga lieci Yehova a kasilili oku ecelela
Satana oku amamako toke cilo? (Va Rom. 9:21, 22)
3. Tanga Etundilo 12:21-32.
O Paskoa ya kuatisa ndati oku yovola omanu va-
lua? Kuenda o Paskoa ya kala ocindekaise ce? (Etu.
12:21-23; Yoa. 1:29; Va Rom. 5:18, 19, 21; 1 Va Kor.
5:7)
Esapulo 33
Ceci va Isareli va Yoka
Okalunga Kakusuka
˜ ˜
1. Alume vanami va Isareli kumue lakai kuenda
˜
omala va tunda Kegito? Kuenda velie va endela
kumue lavo?
2. Fareo wa liyeva ndati pana okuti wa ecelela va
Isareli oku enda? Kuenda nye eye a linga?
3. Nye Yehova a linga oco a yovole omanu vaye
peka lia va Egito?
4. Nye ca pita eci Mose a veta lombueti yaye kilu
liovava o Vokalunga Kakusuka? Noke nye va Isa-
reli va linga?
˜ ku va Isareli
5. Nye ca pita eci va Egito va inila vokalunga pana
okuti va Isareli va yoka ale?
6. Nye va Isareli va linga oco va lekise esanju kue-
nda olopandu viavo ku Yehova omo a va yovola?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo12:33-36.
Yehova wa linga eliangiliyo lipi oco omanu vaye va
tambule ofeto yupange wosi va linga eci va kala
kupika Kegito? (Etu. 3:21, 22; 12:35, 36)
2. Tanga Etundilo14:1-31.
Olondaka via Mose kelivulu Lietundilo 14:13, 14
vi kuatisa ndati afendeli va Yehova koloneke vilo
osimbu va lavoka uyaki wo Harmagedo? (2 Asa.
20:17; Osa. 91:8)
3. Tanga Etundilo 15:1-8, 20, 21.
(a) Momo lie omanu va Yehova va sukilila oku wi-
mbila ovisungo viesivayo? (Etu. 15:1, 2; Osa. 105:
2, 3; Esit. 15:3, 4)
˜
˜
nga Kakusuka va imbila Yehova ovisungo. Oco he
˜ ˜
ongangu ye va sila akai Akristao koloneke vilo?
(Etu. 15:20, 21; Osa. 68:11)
Esapulo 34
Okulia Kumue Kuokaliye
1. Vociluvialuvia eci nye omanu ava va kasi oku
˜
nola ndeti posi? Kuenda ocina caco va ci tukowai-
le hati ndati?
˜
2. Olonumbi vipi Mose a ecele komanu viatiame-
˜
3. Nye Yehova a tuma omanu oku linga keteke lie-
pandu? Kuenda momo lie?
4. Ocikomo cipi Yehova a enda oku linga eci o mana
ya enda oku selekiwa toke keteke liepanduvali?
5. Yehova wa tekula omanu lomana vokuenda kua-
˜
nyamo anami?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 16:1-36 kuenda Atendelo 11:7-9.
˜
(a) Nye elivulu Lietundilo 16:8 li lekisa catiamela
koku sumbila vana va tumbikiwa kovikele vioku
˜
songuila ekongelo Liakristao? (Va Hev. 13:17)
(b) Vekalasoko va Isareli va enda oku ivaluisiwa
ndati oku pokola ku Yehova eteke leteke? (Etu. 16:
14-16, 35; Esin. 8:2, 3)
˜
(c) Elomboloko lie Yesu a ecele liatiamela ko
mana? Kuenda tu kuatisiwa ndati ‘lombolo yaco
ya tunda kilu’? (Yoa. 6:31-35, 40)
2. Tanga Yehosua 5:10-12.
˜
Va Isareli va lia o mana vokuenda kuanyamo ana-
mi? Kuenda nye tu lilongisila kulandu waco? (Etu.
16:35; Atend. 11:4-6; 1 Va Kor. 10:10, 11)
Esapulo 35
Yehova wa Eca Ovihandeleko
˜
1. Eci papita olosai vivali tunde eci va Isareli va
tunda Kegito pi ovo va kala?
2. Nye Yehova a sapuilile omanu okuti oco ovo va
linga? Kuenda nye ovo va kumbulula?
3. Momo lie Yehova a ecela ovawe avali ku Mose?
˜
4. Kovihandeleko Ekui Yehova a ecele ku va Isa-
reli kua vokiyiwile ovihandeleko vipi?
5. Ovihandeleko vipi vivali Yesu a popia okuti ovio
via velapo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 19:1-25; 20:1-21; 24:12-18 kue-
nda 31:18.
Elivulu Lietundilo 19:8 li tu kuatisa ndati oku
kuata elomboloko lieci ca kongela velitumbiko Lia-
˜
kristao? (Mat. 16:24; 1 Pet. 4:1-3)
˜ ˜
2. Tanga Esinumuılo 6:4-6; Ovisila 19:18; kuenda
Mateo 22:36-40.
˜ te vali esilivilo? (Va Hev. 9:1, 9; 10:1)
Akristao va lekisa ndati ocisola cavo ku Suku kue-
nda ku vakuavo? (Mar. 6:34; Ovil. 4:20; Va Rom.
15:2)
Esapulo 36
˜ ˜
Ocinumanuma Congombe
1. Vociluvialuvia eci nye omanu va kasi oku linga?
Kuenda momo lie?
2. Momo lie Yehova a temelele? Kuenda nye Mose
a linga poku mola eci omanu va kala loku linga?
3. Mose wa sapuila alume vamue oku linga nye?
4. Ulandu owu u tu longisa nye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 32:1-35.
(a) Ulandu owu u tu lekisa ndati ndomo Yehova a
tenda oku tenga efendelo liocili leli liesanda? (Etu.
32:4-6, 10; 1 Va Kor. 10:7, 11)
˜ nda epuluvi lipi ovo va kuata? (Atend. 13:2, 3,
(b) Momo lie Akristao va sukilila oku lunguka
˜ 18-20)
poku nola olomapalo ndeci ovisikilo kuenda oku
piluka? (Etu. 32:18, 19; Va Efe. 5:15, 16; 1 Yoa. 2:
15-17)
(c) Epata lia Lewi lia eca ndati ongangu yiwa
koku lekisa esunguluko? (Etu. 32:25-28; Osa.
18:25)
Esapulo 37
Ombalaka Yoku Fendela Yehova
1. Eci ci kasi oku tungiwa ndeti vociluvialuvia ci
tukuiwa nye? Kuenda mua enda oku lingiwila nye?
2. Momo lie Yehova a tumila Mose oku tunga
ombalaka yimue okuti yi leluka oku ya ambata?
3. Okasia yi kasi ndeti vohondo eyi yitito ya nye?
Kuenda vokasia yaco nye ci kasimo?
˜ 1. Velie va katukila Mose la Arone? Kuenda nye
4. Helie Yehova a nola oco a linge ocitunda cine-
ne? Kuenda nye ocitunda cinene ca enda oku linga?
5. Tukula ovina vitatu vio vohondo yinene yomba-
laka.
6. Ovina vipi vivali vi kasi vocitali co tavernaku-
lu? Kuenda nye va enda oku linga lavio?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Etundilo 25:8-40; 26:1-37; 27:1-8; kuenda
28:1.
Vakeruvi kilu “liocikasia covisila” va kala ocinde-
kaise ce? (Etu. 25:20, 22; Atend. 7:89; 2 Olosap.
19:15)
2. Tanga Etundilo 30:1-10, 17-21; 34:1, 2; kuenda
Va Hev. 9:1-5.
(a) Momo lie Yehova a lekasaila kovitunda vione-
mbele esilivilo lioku li yelisa ketimba? Kuenda eci
ci kuetevo esilivilo lie koloneke vilo? (Etu. 30:18-
21; 40:30, 31; Va Hev. 10:22)
(b) Eci Paulu a sonehela Akristao va Heveru wa
lekisa ndati okuti ocisila Covihandeleko ka ci kue-
Esapulo 38
˜
Ekui Lavivali Kolondavululi
1. Ocisiakata cayuva vociluvialuvia eci o ci lete?
Ca tundilila pi?
˜
2. Momo lie Mose a tumilile ekui lavavali kolonda-
vululi kofeka yo Kanana?
˜
3. Olondavululi ekui nye via sapuila Mose eci via
tiuka?
4. Nye ci lekisa okuti olondavululi vivali via kole-
lele Yehova? Kuenda vipi via kala olonduko viavo?
˜
5. Momo lie Yehova a temelele? Kuenda nye Eye
a sapuila Mose?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Atendelo 13:1-33.
˜ ˜ ˜ ˜
(a) Velie va noliwile oco vaka kulıhıse ofeka? Kue-
(b) Momo lie Yehosua la Kalembe va litepelele ko-
˜
visimılo lolondavululi vikuavo? Kuenda eci ci tu
longisa nye? (Atend. 13:28-30; Mat. 17:20; 2 Va Kor.
5:7)
2. Tanga Atendelo 14:1-38.
˜ ˜
(a) Momo lie tu kuetele oku yuvula oku lisiosuıla
˜
vana Yehova a ıha ovikele vocisoko caye? (Atend.
14:2, 3, 27; Mat. 25:40, 45; 1 Va Kor. 10:10)
(b) Elivulu Liatendelo 14:24 li lekisa ndati okuti
Yehova okuetele ocikembe omunu lomunu pokati
kafendeli vaye? (1 Olos. 19:18; Olosap. 15:3)
Esapulo 39
Ombueti ya Arone ya Yova
ovo va sapuila Mose?
2. Nye Mose a tuma Kora kuenda 250 komanu vaye
oku linga?
3. Nye Mose a sapuila omanu? Kuenda nye ca pita
osimbu handi Mose ka malele oku vangula?
4. Nye ca pita la Kora kuenda 250 komanu vaye?
˜
5. Nye Eleasa omola a Arone a linga loviyukilo vio-
ndalu vialume va fa? Kuenda momo lie?
6. Momo lie Yehova a lingila okuti ombueti ya Aro-
˜
ne yi yova oloneleho? (Tala ociluvialuvia.)
Apulilo akuavo:
1. Tanga Atendelo 16:1-49.
(a) Nye Kora lomanu vaye va linga? Kuenda momo
lie eci ca kalela ndoku sinila Yehova? (Atend. 16:
9, 10, 18; Ovis. 10:1, 2; Olosap. 11:2)
 ˜ ˜
(b) Ocisimılo cipi cıvi Kora kuenda 250 “kalume va
˜
kemala” va kuata? (Atend. 16:1-3; Olosap. 15:33;
Isa. 49:7)
2. Tanga Atendelo 17:1-11 kuenda 26:10.
˜
(a) Oloneleho kombueti ya Arone via kala ocinde-
kaise ce? Kuenda momo lie Yehova a tumilile oku-
ti oyo yi kapiwa kilu liocikasia? (Atend. 17:5, 8, 10)
(b) Nye tu lilongisa kondimbukiso yombueti ya
Arone? (Atend. 17:10; Ovil. 20:28; Va Fil. 2:14; Va
Hev. 13:17)
˜
suıla okulia ku Yehova? (Atend. 21:5, 6; Va Rom.
2:4)
(b) Vanyamo eya oku kuamamo nye va Isareli va
enda oku linga lonyoha yosipi? Kuenda nye Soma
Hesekiya a enda oku linga? (Atend. 21:9; 2 Olos.
18:1-4)
2. Tanga Yoano 3:14, 15.
Onyoha yosipi ya kala ndati ocindekaise coku tu-
likiwa kua Yesu Kristu kuti? (Va Gal. 3:13; 1 Pet.
2:24)

Esapulo 40
Esapulo 42
Mose wa Veta Vewe
Ocimbulu ca Vangula
1. Yehova wa tata ndati va Isareli osimbu va kala
vekalasoko? 1. Helie wa kala Balaka? Kuenda momo lie Balia-
˜ ˜ me o vilikiyila?
2. Nye va Isareli va lisiosuıla eci va kala ko Ka- ˜
desi? 2. Momo lie ocimbulu ca Baliame ca wutamela posi
3. Yehova wa eca ndati ovava komanu kuenda ko- vonjila?
vinyama viavo? 3. Ocimbulu ca vangula nye la Baliame?
4. Helie ulume u vociluvialuvia okasi oku li ilika 4. Ungelo wa sapuila nye Baliame?
˜ ˜
eye muele? Kuenda nye a kasi loku ci lingila? 5. Nye ca pita eci Baliame a seteka oku sinala va
5. Momo lie Yehova a temelele Mose kuenda Aro- Isareli?
ne? Kuenda ovo veya oku kangisiwa ndati?
Apulilo akuavo:
6. Nye ca pita Komunda Horo? Kuenda helie weya
oku kala ocitunda cinene? 1. Tanga Atendelo 21:21-35.
Momo lie va Isareli va yulila Sihoni Soma ya va
Apulilo akuavo: Amori kuenda Oge Soma ya Basiane? (Atend. 21:
1. Tanga Atendelo 20:1-13, 22-29 kuenda Esinu- 21, 23, 33, 34)
˜
muılo 29:5. 2. Tanga Atendelo 22:1-40.
(a) Ndomo Yehova a tata va Isareli vekalasoko tu ˜
Momo lie Baliame a yonguilile oku sinala va
lilongisako nye? (Esin. 29:5; Mat. 6:31; Va Hev.
Isareli? Kuenda nye tu lilongisilako? (Atend.
13:5; Tia. 1:17)
22:16, 17; Olosap. 6:16, 18; 2 Pet. 2:15; Yuda 11)
(b) Yehova wa tenda ndati oku lueya kua Mose
la Arone eci ka vo sivayele kovaso a va Isareli? 3. Tanga Atendelo 23:1-30.
˜
(Atend. 20:12; 1 Va Kor. 10:12; Esit. 4:11) Ndano okuti Baliame wa kala loku vangula ndo-
(c) Ndomo Mose a tava epindiso ku Yehova tu li- munu ofendela Yehova ovituwa viaye via lekisa
longisako nye? (Atend. 12:3; 20:12, 27, 28; Esin. ndati okuti hacoko eye a kala? (Atend. 23:3, 11-14;
32:4; Va Hev. 12:7-11) 1 Sam. 15:22)
4. Tanga Atendelo 24:1-25.
Esapulo 41 Ulandu owu Wembimbiliya u pamisa ndati ekolelo
˜
lietu koku telisiwa kuocipango ca Yehova? (Atend.
Onyoha Yosipi 24:10; Isa. 54:17)
˜
1. Nye ca limuna ndeti kuti vociluvialuvia? Kue-
nda momo lie Yehova a tumila Mose oku yi tuli- Esapulo 43
ka kuti?
2. Momo lie omanu ka va lekisilile olopandu kovi-
Yehosua wa Linga Usongui
na viosi Suku a va lingila? wa va Isareli
3. Eci Yehova a tuma olonyoha via tema oco a ya- 1. Vociluvialuvia eci Alume ava vavali va talama
mbule omanu nye ovo va pinga ku Mose? ndeti kumue la Mose velie?
4. Momo lie Yehova a tumila Mose oku tunga onyo- 2. Nye Yehova a sapuilile Yehosua?
ha yosipi?
3. Momo lie Mose a londelele Komunda Nevo? Kue-
5. Nye tu lilongisila kulandu owu?
nda nye Yehova o sapuila?
Apulilo akuavo: ˜
4. Eci Mose a fa wa kuatele anyamo anami?
1. Tanga Atendelo 21:4-9. 5. Momo lie omanu va sumuilile? Pole esunga lipi
˜
(a) Elungulo lie tu upa ku va Isareli eci va lisio- va kuata lioku sanjuka?
Apulilo akuavo: Apulilo akuavo:
1. Tanga Atendelo 27:12-23. 1. Tanga Yehosua 3:1-17.
Ocikele cipi Yehosua a tambuile ku Yehova? Kue- (a) Ndomo ca lekisiwa vulandu owu nye tu sukila
˜ ˜
nda ndamupi Yehova a siata oku tata omanu Vaye oku linga oco tu tambule ekuatiso lasumuluho a
koloneke vilo? (Atend. 27:15-19; Ovil. 20:28; Va Yehova? (Yeh. 3:13, 15; Olosap. 3:5; Tia. 2:22, 26)
˜
Hev. 13:7) (b) Eci va Isareli va yoka Olui Yordao poku enda
˜ Kofeka Yohuminyo olui lua kala ndati? Kuenda eci
2. Tanga Esinumuılo 3:23-29.
Momo lie Yehova ka ecelelele okuti Mose la Aro- ca eca ndati esivayo konduko ya Yehova? (Yeh. 3:15;
˜ 4:18; Osa. 66:5-7)
ne va inila vofeka yohuminyo? Kuenda nye tu li-
longisilako? (Esin. 3:25-27; Atend. 20:12, 13) 2. Tanga Yehosua 4:1-18.
˜ ˜ ˜ ˜
3. Tanga Esinumuılo 31:1-8, 14-23. Ekui la vavali kovawe va noliwile vo Yordao oku-
Olondaka via Mose via lekisa ndati okuti eye wa ti vongekiwa vo Giligali va kala ondimbukiso ye?
tavele epindiso lia tunda ku Yehova? (Esin. 31: (Yeh. 4:4-7)
6-8, 23)
˜ Esapulo 46
4. Tanga Esinumuılo 32:45-52.
Embimbiliya li pongolola ndati omuenyo wetu?
(Esin. 32:47; Ovis. 18:5; Va Hev. 4:12)
Ovimbaka Vio Yeriko
˜
5. Tanga Esinumuılo 34:1-12. 1. Nye Yehova a tumile asualali lovitunda oku li-
˜ nga vokuenda kuoloneke epandu?
Ndano okuti Mose ka la mola Yehova elivulu Lie-
˜
sinumuılo 34:10 li lekisa ndati ukamba eye a kua- 2. Nye alume va sukilile oku linga keteke liepa-
ta Laye? (Etu. 33:11, 20; Atend. 12:8) nduvali?
3. Ndomo o cilete vociluvialuvia nye ca pita lovi-
Esapulo 44 mbaka vio Yeriko?
4. Momo lie ukolo ukusuka wa kutiwila ponjanela?
Rahava wa Seleka Olondavululi 5. Yehosua wa sapuilile asualali oku linga nye li-
1. Rahava wa kala vimbo lipi? mbo kuenda lomanu va tungilemo? Pole nye a va
˜
sapuililevo catiamela kopalata, kulu, kosipi kue-
2. Alume ava vavali vociluvialuvia velie? Kuenda
nda kutale?
momo lie ovo va kasilili vo Yeriko?
6. Nye olondavululi vivali via popele oco ci lingiwe?
3. Soma yoko Yeriko wa tumile Rahava oku linga
nye? Kuenda Rahava wo tambuluile ndati? Apulilo akuavo:
4. Rahava wa kuatisile ndati alume vavali? Kue- 1. Tanga Yehosua 6:1-25.
nda nye a pinga kalume vaco? ˜
(a) Va Isareli oku nuala imbo lio Yeriko oloneke
5. Ohuminyo ye olondavululi vivali via lingile ku ˜
epanduvali ca lisetahala ndati lupange woku ku-
Rahava? nda Wolombangi via Yehova koloneke vilo via sula-
Apulilo akuavo: ko? (Yeh. 6:15, 16; Isa. 60:22; Mat. 24:14; 1 Va Kor.
9:16)
1. Tanga Yehosua 2:1-24. (b) Ocitumasuku ci sangiwa kelivulu lia Yehosua
Ohuminyo ya sonehiwa kelivulu Lietundilo 23:28 ˜
˜ 6:26 ceya oku telisiwa ndati eci kua pita ci soka
ya telisiwa ndati eci va Isareli va liyaka la va Ye- 500 kanyamo? Kuenda eci ci tu longisa nye catia-
riko? (Yeh. 2:9-11) ˜
mela kolohuminyo via Yehova? (1 Olos. 16:34; Isa.
2. Tanga Va Heveru 11:31. 55:11)
Ongangu ya Rahava yi lekisa ndati esilivilo lioku
kuata ekolelo? (Va Rom. 1:17; Va Hev. 10:39; Tia. Esapulo 47
2:25)
Ocimunu Cimue Pokati ka va Isareli
Esapulo 45 1. Ulume u o moleha ndeti vociluvialuvia o kasi
˜ oku lembika ovipako viopiwa ko Yeriko helie? Kue-
Ceci va Isareli va Yoka Olui Yordao
nda velie va kasi ndeti oku u kuatisa?
1. Ocikomo cipi Yehova a lingile oco va Isareli va 2. Momo lie elinga lia Akani lepata liaye ka lia su-
˜
yoke Olui Yordao? ngulukilile?
2. Elinga lipi lia sukilile ekolelo eci va Isareli va 3. Yehova wa tambulula ndati eci Yehosua o puli-
˜
yoka Olui Yordao? sa esunga lieci va Isareli va yuliwile lovanyali vavo
˜ ko Hai?
3. Momo lie Yehova a tumilile Yehosua oku nola
˜
ekui lavavali kovawe vokati kolui? 4. Eci Akani lepata liaye va neniwa ku Yehosua
˜ nye ceya oku pita lavo?
4. Nye ca pita eci ovitunda via pitıla ocipepi lolui
˜
Yordao? 5. Nye tu lilongisila keyambulo lia pita la Akani?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yehosua 7:1-26.
˜ ˜ ˜
(a) Ohutililo ya Yehosua yi lekisa nye catiamela
kukamba a kuata Lululiki waye? (Yeh. 7:7-9; Osa.
119:145; 1 Yoa. 5:14)
(b) Ulandu wa Akani u lekisa nye? Kuenda eci ci
˜ 2. Tanga Yehosua 12:7-24.
tu ıha elungulo lie? (Yeh. 7:11, 14, 15; Olosap. 15:3;
1 Tim. 5:24; Va Hev. 4:13)
2. Tanga Yehosua 8:1-29.
Ocikele cipi omunu lomunu pokati ketu a kuete ve-
˜ 13; Esin. 31:8; Luka 21:9, 25-28)
kongelo Liakristao koloneke vilo? (Yeh. 7:13; Ovis.
5:1; Olosap. 28:13)
Esapulo 48
Enyango Lia va Giveone
1. Va Giveone va litepele ndati lomanu voko vai-
mbo akuavo a kala ocipepi lo Kanana?
2. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia nye va Giveo-
ne va linga? Kuenda momo lie va ci lingila?
3. Ohuminyo yipi Yehosua lasongui va Isareli va
linga la va Giveone? Pole nye ovo veya oku limbu-
ka eci papita oloneke vitatu?
4. Nye ca pita eci olosoma vio vaimbo akuavo via
yeva okuti va Giveone va linga ocisila combembua
la va Isareli?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yehosua 9:1-27.
˜
(a) Ndano okuti Yehova wa handelekele va Isare-
li oku ‘kundula olonungi viosi viofeka,’ ovituwa
vipi viwa a limbukile ku va Giveone? (Yeh. 9:22,
24; Mat. 9:13; Ovil. 10:34, 35; 2 Pet. 3:9)
(b) Omo lioku kakatela kocisila Yehosua a lingile
la va Giveone ndamupi eye a eca ongangu yiwa
˜
Kakristao vo koloneke vilo? (Yeh. 9:18, 19; Mat.
5:37; Va Efe. 4:25)
2. Tanga Yehosua 10:1-5.
˜
Owini wakahandangala wa siata ndati oku setu-
kula va Giveone? Kuenda eci ca siata oku va ko-
kela nye? (Yeh. 10:4; Sak. 8:23; Mat. 25:35-40; Esit.
12:17)
Esapulo 49
Ekumbi Lia Talama Vongunji
1. Ndomo o cilete vociluvialuvia nye Yehosua a
kasi loku popia? Kuenda momo lie?
2. Yehova wa kuatisa ndati Yehosua kumue lasua-
lali vaye?
˜
3. Yehosua wa yula olosoma vinami? Kuenda ca-
˜
mbata oloneke vinami?
4. Yehosua wa tepisa ndati ofeka yo Kanana?
˜
5. Yehosua wa fa lanyamo anami? Noke nye ceya
oku pita lomanu?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yehosua 10:6-15.
Oku kulıha okuti Yehova wa talamisa ekumbi lo-
˜ ˜
sai kovaso ya va Isareli, ci tu ıha ekolelo lie kolo-
neke vilo? (Yeh. 10:8, 10, 12, 13; Osa. 18:3; Olosap.
18:10)
˜
Helie wa eca ongusu yoku yula olosoma akui ata-
tu lamosi vioko Kanana? Kuenda momo lie eci ci
kuetele esilivilo kokuetu etaili? (Yeh. 12:7; 24:11-
3. Tanga Yehosua 14:1-5.
Ofeka ya tepisiwilile ndati kapata a va Isareli?
˜ ˜
Kuenda eci ci lekisa nye catiamela koku pinala
Oluali luokaliye? (Yeh. 14:2; Isa. 65:21; Esek. 47:
21-23; 1 Va Kor. 14:33)
4. Tanga Olonganji 2:8-13.
Ndomo Yehosua a lingaile ko Isareli, helie kolone-
ke vilo wa siata oku kembulula ovohembi a vakue-
tavo liesanda? (Olong. 2:8, 10, 11; Mat. 24:45-47;
2 Va Tes. 2:3-6; Tito 1:7-9; Esit. 1:1; 2:1, 2)
Esapulo 50
˜ ˜
Akai Vavali Vakuotoi
1. Velie va kala olonganji? Kuenda helie wa kala
onganji yatete?
2. Ocikele cipi ca velapo Devora a kuatele? Kue-
nda nye ca kongelele vocikele caco?
3. Eci Yehova a ecele va Isareli peka lia Soma Ya-
vini la kesongo kaye Sisera uvangi we Yehova a
tumile ku Devora oku sapuila Baraka? Kuenda he-
˜
lie a tukula okuti eye oka ci telisa?
4. Nye Yaele a linga ci lekisa okuti eye wa kala
˜ ˜
ukai umue ukuotoi?
5. Nye ca pita eci Soma Yavini a fa?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Olonganji 2:14-22.
Nye va Isareli va lingile okuti ceya oku temisa Ye-
hova? Kuenda tu lilongisalako nye? (Olong. 2:20;
Olosap. 3:1, 2; Esek. 18:21-23)
2. Tanga Olonganji 4:1-24.
˜
Devora la Yaele va lekisa ekolelo lutoi. Ongangu
˜ ˜
ye va sila akai Akristao vokoloneke vilo? (Olong.
4:4, 8, 9, 14, 21, 22; Olosap. 31:30; 1 Va Kor. 16:13)
3. Tanga Olonganji 5:1-31.
Ocisungo ca Baraka la Devora ci sokisiwa ndati
lohutililo yoku lavoka uyaki wo Harmagedo wa lai-
ka oku iya? (Olong. 5:3, 31; 1 Asa. 16:8-10; Esit. 7:
9, 10; 16:16; 19:19-21)
Esapulo 51
Ruti Kuenda Naomi
1. Momo lie Naomi a endelele kofeka ya Moavi?
2. Helie wa kala Ruti kuenda Arape?
3. Eci Naomi a popia la Ruti kuenda Arape oco va
tiukile kuvangadiavo ovo va kumbulula ndati?
4. Helie wa kala Boasi? Kuenda eye wa kuatisile
ndati Ruti la Naomi?
˜
5. Omola Boasi a cita la Ruti onduko yaye helie?
Kuenda momo lie tu sukilila oku wivaluka?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ruti 1:1-17.
(a) Olondaka vipi viocisola cocili Ruti a popia?
(Ruti 1:16, 17)
(b) Ocituwa ca Ruti coku lieca olumue ca lisoka
ndati leci “colomeme vikuavo” coku kuatisa olo-
mbuavekua vi kasi palo posi koloneke vilo? (Yoa.
10:16; Sak. 8:23)
2. Tanga Ruti 2:1-23.
˜
Ongangu yipi yiwa Ruti a sila amalehe afeko ko-
loneke vilo? (Ruti 2:17, 18; Olosap. 23:22; 31:15)
3. Tanga Ruti 3:5-13.
(a) Boasi wa tendele ndati onjongole ya Ruti yoku
˜ 3. Momo lie Yefita a sumuilile eci a tiuka koku
tava oku u kuela ndano okuti eye ka kalele vali
˜ yula va Amoni?
umalehe?
˜ 4. Nye omola ukai a Yefita a popele eci a yeva ohu-
(b) Ocituwa ca Ruti ci tu longisa nye catiamela
koku lekisa ocisola cocili? (Ruti 3:10; 1 Va Kor. 13:
4, 5)
4. Tanga Ruti 4:7-17.
˜
Alume Akristao koloneke vilo va setukula ndati
Boasi? (Ruti 4:9, 10; 1 Tim. 3:1, 12, 13; 5:8)
Esapulo 52
Gideone Lovita Vitatu Kalume
1. Momo lie va Isareli veya oku kuatela ovitangi?
2. Momo lie Yehova a sapuilila Gideone okuti wa
kuatele asualali valua?
3. Eci Gideone a sapuila alume va kuata usumba
oco va tiukile konjo, kueya oku supa alume va-
˜ (b) Momo lie Yefita a ecela omolaye ndocilumba?
nami?
4. Ndeci ca lekisiwa vociluvialuvia, lombolola ndo-
mo Yehova a tepulula asualali va Gideone toke eci
pa supa ovita vitatu kalume.
5. Gideone wa sokiyile ndati asualali vaye ovita vi-
tatu kalume? Kuenda va Isareli va yula ndati
uyaki?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Olonganji 6:36-40.
˜ ˜
(a) Gideone wa yonguile ndati oku kulıha ocipango
ca Yehova?
˜ ˜
(b) Koloneke vilo tu kulıha ndati ocipango ca Ye-
hova? (Olosap. 2:3-6; Mat. 7:7-11; 2 Tim. 3:16, 17)
2. Tanga Olonganji 7:1-25.
(a) Nye tu lilongisila kovita vitatu kalume va kala
oku lavulula kuenda ku vana ka va kaile loku la-
vulula? (Olong. 7:3, 6; Va Rom. 13:11, 12; Va Efe.
5:15-17)
(b) Ndeci ovita vitatu kalume va lilongisila koku
vanja ku Gideone, nye tu lilongisila koku vanja ku
Gideone Wavelapo Yesu Kristu? (Olong. 7:17; Mat.
11:29, 30; 28:19, 20; 1 Pet. 2:21)
(c) Elivulu Liolonganji 7:21 li tu kuatisa ndati oku
sanjukila oku ka talavaya kuosi va tu ilikila voci-
soko ca Yehova? (1 Va Kor. 4:2; 12:14-18; Tia. 4:10)
3. Tanga Olonganji 8:1-3.
Eci tu kuata ovitangi lamanji umue ulume ale
˜
ukai, nye tu lilongisila ku Gideone ndomo a poto-
lola ocitangi la va Efarimi? (Olosap. 15:1; Mat. 5:
23, 24; Luka 9:48)
Esapulo 53
Ohuminyo ya Yefita
1. Helie wa kala Yefita? Kuenda kotembo yipi eye
a kala komuenyo?
2. Ohuminyo yipi Yefita a lingile ku Yehova?
˜ ˜
minyo ya isiaye?
˜
5. Momo lie omanu va solelele calua omola a Ye-
fita?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Olonganji 10:6-18.
Elungulo lipi tu sukila oku upa kulandu wa va
Isareli woku lueyela Yehova? (Olong. 10:6, 15, 16;
Va Rom. 15:4; Esit. 2:10)
2. Tanga Olonganji 11:1-11, 29-40.
˜ ˜ ˜
(a) Tua ci kulıha ndati okuti Yefita poku eca omo-
˜
laye ukai “ndocilumba coku pia elisi” ka ca lombo-
˜
lokele okuti wo yokele muele vondalu ndocilumba?
(Olong. 11:31; Ovis. 16:24; Esin. 18:10, 12)
˜
˜
(c) Nye tu lilongisila kocituwa ca Yefita catiamela
˜
koku telisa ohuminyo yaye ku Yehova? (Olong. 11:
35, 39; Uku. 5:4, 5; Mat. 16:24)
˜ ˜
(d) Ongangu yipi yiwa omola ukai a Yefita a sila
˜ ˜ ˜
amalehe Akristao koloneke vilo yatiamela koku
litumbika kupange wotembo yosi? (Olong. 11:36;
Mat. 6:33; Va Fil. 3:8)
Esapulo 54
Ulume Umue wa Pama
1. Onduko yulume u wa pama ndeti helie? Kuenda
˜
helie wo wıha ongusu yaco?
2. Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye Samisone
onjanja yimue a lingile kohosi yinene?
3. Ndomo o cilete vociluvialuvia, elumbu lipi Sa-
misone a sapuilile Delila? Kuenda eci ca kuatisa
ndati va Filisiti oku u kuata?
4. Samisone eteke a fa wa ponda ndati 3.000 ko-
vanyali va Filisiti?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Olonganji 13:1-14.
˜ kasi oku linga? Kuenda momo lie?
Manoa lukai waye va sila ongangu yipi yiwa kolo-
˜ ˜
njali kueci catiamela koku pindisa omala? (Olong.
13:8; Osa. 127:3; Va Efe. 6:4)
2. Tanga Olonganji 14:5-9 kuenda 15:9-16.
(a) Samisone poku ponda ohosi, oku tepa ovikolo
˜ 4. Momo lie Saulu a ecela ocilumba okuti ka ke-
vo kutile lavio kuenda oku ponda ohulukai yoma-
˜ velile vali Samuele oku ci linga?
nu lolumbanjo luocimbulu, ci lekisa nye catiame-
la kespiritu sandu lia Yehova?
(b) Espiritu sandu li tu kuatisa ndati koloneke
vilo? (Olong. 14:6; 15:14; Sak. 4:6; Ovil. 4:31)
3. Tanga Olonganji 16:18-31.
˜ Ocituwa cesunguluko ca kuatisa ndati Saulu oku
Oku lika kua Samisone lakamba vavi kuo kokela
nye? Kuenda nye tu lilongisilako? (Olong. 16:18,
19; 1 Va Kor. 15:33)
Esapulo 55
Kakuenje Umue wa Vumba Suku
1. Kakuenje o moleha ndeti vociluvialuvia onduko
yaye helie? Kuenda ava a kasi lavo ndeti velie?
2. Eteke limue eci Hana a endele votavernakulu
ya Yehova nye eye a pinga vohutililo yaye? Kue-
nda Yehova wo tambulula ndati?
3. Eci Samuele vo tuala oku ka vumba votaverna-
˜
kulu ya Yehova wa kuata anyamo anami? Kuenda
nye inaye a enda oku u lingila ulima lulima?
˜
4. Velie va kala omala va Eli? Kuenda ovo va tu-
wile ndati?
˜
5. Yehova wa vilikiya Samuele olonjanja vinami?
Kuenda wo sapuila nye?
6. Eci Samuele a kula weya oku kala nye? Kuenda
nye ca pita laye eci eya oku kuka?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 1 Samuele 1:1-28.
˜
(a) Ongangu yipi yiwa Elikana a tu sila yatiame-
la koku songuila epata kefendelo liocili? (1 Sam.
1:3, 21; Mat. 6:33; Va Fil. 1:10)
(b) Nye tu lilongisila kongangu ya Hana yoku li-
˜
yaka lovitangi via tıla? (1 Sam. 1:10, 11; Osa. 55:22;
Va Rom. 12:12)
2. Tanga 1 Samuele 2:11-36.
˜ Apulilo akuavo:
Eli wa lekisile ndati esumbilo lialua komala vaye
˜ 1. Tanga 1 Samuele 17:34, 35.
okuti ku Yehova ci sule? Kuenda eci ci tu ıha elu-
ngulo lie? (1 Sam. 2:22-24, 27, 29; Esin. 21:18-21;
Mat. 10:36, 37)
3. Tanga 1 Samuele 4:16-18.
Esapulo lipi lia tundilila oku kua kala oku yake-
˜
la omala va Eli? Esapulo liaco lio kokela nye?
4. Tanga 1 Samuele 8:4-9.
˜ 10:34, 35; 1 Tim. 2:4)
Va Isareli va enda oku wengula ndati onyeno ya
Yehova? Kuenda tu teyuila ndati Usoma wa Suku?
(1 Sam. 8:5, 7; Yoa. 17:16; Tia. 4:4)
Esapulo 56
Osoma Yatete ya va Isareli
1. Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye Samuele a
2. Momo lie Yehova a solelele Saulu? Kuenda Sau-
lu wa tuwile ndati?
˜
3. Onduko yomola a Saulu helie? Kuenda nye eye
a lingile?
5. Nye tu lilongisila kulandu wa Saulu?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 1 Samuele 9:15-21 kuenda 10:17-27.
yuvula epela eci alume vamue va kala loku pe-
mbula? (1 Sam. 9:21; 10:21, 22, 27; Olosap. 17:27)
2. Tanga 1 Samuele 13:5-14.
Ekandu lipi Saulu a lingile ko Giligali? (1 Sam.
10:8; 13:8, 9, 13)
3. Tanga 1 Samuele 15:1-35.
˜
(a) Ekandu lipi linene Saulu a lingile liatiamela
ku Agage soma yo Amaleke? (1 Sam. 15:2, 3, 8,
9, 22)
(b) Saulu wa setekele ndati oku liupa ekandu lia-
ye? (1 Sam. 15:24)
(c) Nye tu sukila oku yuvula koloneke vilo eci tu
lunguiwa? (1 Sam. 15:19-21; Osa. 141:5; Olosap. 9:
8, 9; 11:2)
Esapulo 57
˜
Suku wa Nola Daviti
˜
1. Umalehe u o moleha ndeti vociluvialuvia ondu-
˜ ˜
ko yaye helie? Kuenda tua kulıha ndati okuti eye
˜
wa kala ukuotoi?
2. Daviti wa kala kimbo lipi? Kuenda yipi ya kala
onduko ya isiaye la sekulu yaye?
3. Momo lie Yehova a sapuilila Samuele oco a ende
konjo ya Jese ko Beteleme?
˜
4. Nye ca pita eci Jese a nena epanduvali komala
vaye ku Samuele?
5. Eci va vilikiya Daviti nye Yehova a sapuila Sa-
muele?
Ovolandu a Daviti a lekisa ndati okuti eye wa kua-
˜
ta utoi kuenda wa kolelele Yehova? (1 Sam. 17:37)
2. Tanga 1 Samuele 16:1-14.
(a) Olondaka vi sangiwa kelivulu lia 1 Samuele 16:
7, vi tu kuatisa ndati oku yuvula oku kuata ocame
loku yuvula oku vanja keposo lioketimba? (Ovil.
(b) Ulandu wa Saulu u lekisa ndati okuti eci espi-
ritu sandu lia Yehova li tunda komunu eye o linga
lika ovina ka via sungulukile? (1 Sam. 16:14; Mat.
12:43-45; Va Gal. 5:16)
Esapulo 58
Daviti Kuenda Goliata
1.Goliata wa enda loku fuanguila ndati olohoka
via va Isareli?
2.Utunga upi Goliata a kuata? Kuenda nye Saulu
a likuminyile komunu wosi nda wa ponda Goliata?
3.Nye Daviti a kumbulula eci Saulu a popia laye
okuti ka pondola oku liyaka la Goliata omo okuti
wa kala umalẽhe?
4. Etambululo lia Daviti ku Goliata lia lekisa nda-
ti okuti eye wa kolelele Yehova?
5.Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye Daviti a po-
ndele laco Goliata? Kuenda noke nye ca pita la va
Filisiti?
Apulilo akuavo:
1.Tanga 1 Samuele 17:1-54.
(a)Daviti wa lekisile ndati utõi? Kuenda tu kua-
ma ndati ongangu yaye? (1 Sam. 17:37, 45; Va Efe.
6:10, 11)
(b)Momo lie Akristão va sukilila oku yuvula oci-
tuwa coku lipanda nda Goliata, eci va kala kolo-
mapalo? (1 Sam. 17:8; Va Gal. 5:26; 1 Tim. 4:8)
(c)Olondaka via Daviti via lekisa ndati okuti eye
wa kolelele kekuatiso lia Suku? (1 Sam. 17:45-47;
2 Asa. 20:15)
(d)Ndaño okuti ulandu waco u tukula uyaki wo-
lohoka vivali, tua kũlĩha ndati okuti uyaki waco
wa kala wolosuku viesanda la Suku yocili Yeho-
va? (1 Sam. 17:43, 46, 47)
(e)Olombuavekua via siata oku setukula ndati
ongangu ya Daviti yoku kolela Yehova? (1 Sam.
17:37; Yere. 1:17-19; Esit. 12:17)
Esapulo 59
Esunga Lieci Daviti a Tilila
1.Momo lie Saulu a kuatela ukuse la Daviti? Pole
Yonatão wa litepele ndati la isiaye Saulu?
2.Nye ceya oku pita eteke limue eci Daviti a kala
loku sikila Saulu ohalupa?
3.Nye Saulu a tumile Daviti oku linga eci handi
ka kuelele omõlaye Mika? Kuenda momo lie Sau-
lu a ci tumilile?
4.Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, nye ca pita
eci Daviti a kala loku sikila Saulu ohalupa konja-
nja yatatu?
5. Mika wa kuatisa ndati Daviti oco a puluke koku
fa? Kuenda nye Daviti a linga vokuenda kuanya-
mo epanduvali?
Apulilo akuavo:
1.Tanga 1 Samuele 18:1-30.
(a)Ndamupi ocisola ca Yonatão la Daviti ocinde-
kaise cocisola ci kasi pokati “kolomeme vikua-
vo” kuenda “okacunda katito”? (1 Sam. 18:1; Yoa.
10:16; Luka 12:32; Sak. 8:23)
(b)Ndaño okuti Yonatão nda eye weya oku piñala
Saulu kusoma, elivulu lia 1 Samuele 18:4 li leki-
sa ndati okuti lopo eye wa pokuile ku yuna Yeho-
va a nõlele oco a kale osoma?
(c)Ulandu wa Saulu u lekisa ndati okuti ukuse u
tuala omunu koku linga ekandu linene? Kuenda
eci ci tu ĩha elungulo lie? (1 Sam. 18:7-9, 25; Tia.
3:14-16)
2.Tanga 1 Samuele 19:1-17.
Yonatão wa kapele ndati omuenyo waye kohele eci
a vangula olondaka vi sangiwa kelivulu lia 1 Sa-
muele 19:4, 5? (1 Sam. 19:1, 4-6; Olosap. 16:14)
Esapulo 60
Avigaile Kuenda Daviti
1.Ukãi u vociluvialuvia o kasi oku ñualehela nde-
ti la Daviti helie? Kuenda eye wa tuwile ndati?
2.Helie wa kala Nabala?
3. Momo lie Daviti a tumĩlile alume vamue ku Na-
bala?
4.Nye Nabala a sapuilile alume va Daviti? Kue-
nda Daviti wo tambulula ndati?
5.Avigaile wa lekisa ndati okuti eye wa kala ukãi
umue ukualondunge?
Apulilo akuavo:
1.Tanga 1 Samuele 22:1-4.
Epata lia Daviti lia lekisa ndati ongangu yiwa tu
sukila oku kuama yoku kuatisa vamanjetu Akris-
tão? (Olosap. 17:17; 1 Va Tes. 5:14)
2.Tanga 1 Samuele 25:1-43.
(a) Momo lie Nabala vo sokisila okuti omunu umue
wa tatamẽle? (1 Sam. 25:2-5, 10, 14, 21, 25)
(b)Nye akãi Akristão va lilongisila kongangu ya
Avigaile? (1 Sam. 25:32, 33; Olosap. 31:26; Va Efe.
5:24)
(c) Avigaile wa teyuila Daviti koku linga ovina vipi
vivali vĩvi? (1 Sam. 25:31, 33; Va Rom. 12:19; Va
Efe. 4:26)
(d) Olondaka via Daviti ku Avigaile vi kuatisa nda-
ti alume koloneke vilo oku kapako akãi ndeci Ye-
hova a va kapako? (Ovil. 21:8, 9; Va Rom. 2:11;
1 Pet. 3:7)
Esapulo 61
Daviti wa Linga Osoma
1.Nye Daviti la Avisiai va linga osimbu Saulu a
kala loku pekela vocilombo?
2.Nye Daviti a pulisa ku Saulu?
3.Eci Daviti a tunda vocilombo ca Saulu pi eye a
enda?
4. Nye ca sumuisile Daviti okuti co vetiya oku so-
neha ocisungo cimue ca fina?
5. Eci Daviti a linga osoma yo Hevirone wa kuata
˜
anyamo anami? Kuenda vipi via kala olonduko vio-
˜
mala vamue va Daviti?
6. Pi vali Daviti eya oku viala ndosoma?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 1 Samuele 26:1-25.
(a) Olondaka via Daviti vi sangiwa kelivulu lia
˜
1 Samuele 26:11 vi lekisa ocituwa cipi catiamela
koku pokola kolonumbi via Suku? (Osa. 37:7; Va
Rom. 13:2)
(b) Eci tu likolisilako oku lekisa ocisola komanu
ka va kuete olopandu, olondaka via Daviti vi sa-
ngiwa kelivulu lia 1 Samuele 26:23 vi tu kuatisa
˜
ndati oku kuata ovisimılo via sunguluka? (1 Olo.
8:32; Osa. 18:20)
2. Tanga 2 Samuele 1:26.
˜ Apulilo akuavo:
Akristao koloneke vilo va pondola ndati oku “liso-
˜
la pokati” nda Daviti la Yonatao? (1 Pet. 4:8; Va
Kol. 3:14; 1 Yoa. 4:12)
3. Tanga 2 Samuele 5:1-10.
˜
(a) Daviti wa viala vokuenda kuanyamo anami?
Kuenda otembo yaco ya tepiwile ndati? (2 Sam. 5:
4, 5)
(b) Unene upi Daviti a kuata? Kuenda eci ci tu iva-
luisa nye koloneke vilo? (2 Sam. 5:10; 1 Sam. 16:13;
1 Va Kor. 1:31; Va Fil. 4:13)
Esapulo 62
Vonjo ya Daviti Mueya Ovitangi
1. Lekuatiso lia Yehova nye ceya oku pita noke lo-
feka yo Kanana?
˜ (b) Ndomo omanu va likolisilako oku yevelela
2. Nye ca pitile konolosi yimue eci Daviti a kala
kilu lionjo yaye?
˜ ˜
3. Momo lie Yehova a temelele calua la Daviti?
4. Ndomo o cilete vociluvialuvia, helie Yehova a tu-
˜
mile oku vangula la Daviti catiamela kakandu
aye? Kuenda nye ulume waco a sapuilile Daviti
okuti oco ca pita laye?
5. Daviti weya oku kuata ovitangi vipi?
6. Noke ya Daviti helie weya oku linga osoma ya
va Isareli?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 2 Samuele 11:1-27.
(a) Oku litumbika kupange wa Yehova ci tu teyui-
la ndati?
(b) Nye ca vetiya Daviti oku linga ekandu? Kue-
nda eci ceca elungulo lie komanu va Yehova kolo-
neke vilo? (2 Sam. 11:2; Mat. 5:27-29; 1 Va Kor.
10:12; Tia. 1:14, 15)
2. Tanga 2 Samuele 12:1-18.
(a) Nye akulu vekongelo lolonjali va lilongisila ko-
ngangu ya Natana ndomo a eca elungulo ku Da-
viti? (2 Sam. 12:1-4; Olosap. 12:18; Mat. 13:34)
(b) Yehova wa lekisa ndati ohenda ku Daviti?
(2 Sam. 12:13; Osa. 32:5; 2 Va Kor. 7:9, 10)
Esapulo 63
Soma Salomone wa Kala
Ukualondunge
1. Nye Yehova a pulile ku Salomone? Kuenda Sa-
lomone wa tambuluile ndati?
2. Omo okuti Yehova wa sanjukilile epingilo lia Sa-
˜
lomone nye Eye o likuminya oku ıha?
˜
3. Ocitangi cipi akai vavali va nenele ku Salo-
mone?
4. Ndomo o cilete vociluvialuvia Salomone wa po-
tolola ndati ocitangi caco?
5. Uviali wa Salomone wa kala ndati? Kuenda
momo lie?
1. Tanga 2 Samuele 3:3-28.
(a) Alume va kuete ovikele vocisoko ca Yehova nye
va lilongisila kolondaka via Salomone viocikembe
via sonehiwa kelivulu lia 1 Olosoma 3:7? (Osa.
119:105; Olosap. 3:5, 6)
˜
(b) Ongangu yipi yiwa Salomone a tu ıha yovina
tu sukila oku pinga vohutililo? (1 Olos. 3:9, 11; Olo-
sap. 30:8, 9; 1 Yoa. 5:14)
(c) Ndomo Salomone a potolola ocitangi pokati ka-
˜ ˜ ˜
kai vavali ci tu ıha ekolelo lie kueci catiamela ku-
viali wa Salomone Wavelapo Yesu Kristu? (1 Olos.
3:28; Isa. 9:6, 7; 11:2-4)
2. Tanga 1 Olosoma 4:29-34.
(a) Yehova wa tambulula ndati Salomone eci o pi-
nga olondunge? (1 Olos. 4:29)
olondunge via Salomone ocituwa cipi tu sukila
oku kuata catiamela koku lilongisa Embimbiliya?
(1 Olo. 4:29, 34; Yoa. 17:3; 2 Tim. 3:16)
Esapulo 64
Salomone wa Tunga Onembele
˜
1. Salomone wa pita anyamo anami oku tunga one-
mbele ya Yehova? Kuenda momo lie ca pesilile olo-
mbongo vialua?
˜
2. Onembele ya kala lolohondo vinami? Kue-
nda nye va enda oku kapa vokati kohondo ya su-
lako?
3. Nye Salomone a popia vohutililo yaye eci one-
mbele ya pua oku tungiwa?
4. Nye Yehova a linga ca lekisa okuti wa sanjuki-
lile ohutililo ya Salomone?
˜
5. Nye akai va Salomone vo vetiyile oku linga?
Kuenda nye ceya oku pita la Salomone?
˜
6. Momo lie Yehova a temelele la Salomone? Kue-
nda nye Yehova o sapuila?
Apulilo akuavo: Esapulo 66
1. Tanga 1 Asapulo 28:9, 10.
Isevele wa Kala
Ndomo ca lekisiwa volondaka via Daviti via sone- ˜
hiwa kelivulu lia 1 Asapulo 28:9, 10 nye tu sukila Onasoma Yimue Yıvi
oku likolisilako oku linga komuenyo wetu weteke 1. Helie wa kala Isevele?
leteke? (Osa. 19:14; Va Fil. 4:8, 9) 2. Momo lie Soma Ahava eteke limue a sumuilile?
2. Tanga 2 Asapulo 6:12-21, 32-42.
˜ 3. Nye Isevele a lingile oco a tambule ocumbo ca
(a) Salomone wa lekisa ndati okuti Suku Tolo ka ˜
Navote ha ka ceci kulume waye Ahava?
kala vonjo ya tungiwa lomanu? (2 Asa. 6:18; Ovil.
17:24, 25) 4. Helie Yehova a tumile oco a yambule Isevele?
(b) Olondaka via Salomone vi sangiwa kelivulu lia 5. Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye ca pita eci
˜ ˜
2 Asapulo 6:32, 33 vi lekisa nye catiamela ku Ye- Yehu a pitıla kelombe lia Isevele?
hova? (Ovil. 10:34, 35; Va Gal. 2:6) Apulilo akuavo:
3. Tanga 2 Asapulo 7:1-5. 1. Tanga 1 Olosoma 16:29-33 kuenda 18:3, 4.
Ndeci va Isareli va vetiyiwile oku sivaya Yehova ˜
Ekalo lipi lıvi lia kala ko Isareli kotembo ya Soma
lovisungo, ci tu vetiyavo oku linga nye koloneke
˜ ˜ Ahava? (1 Olos. 14:9)
vilo eci tu mola asumuluho a Yehova komanu vaye?
(2 Asa. 7:3; Osa. 22:22; 34:1; 96:2) 2. Tanga 1 Olosoma 21: 1-16.
˜
4. Tanga 1 Olosoma 11:9-13. (a) Navote wa lekisa ndati utoi lekolelo ku Yeho-
Ulandu womuenyo wa Salomone u lekisa nda- va? (1 Olos. 21:1-3; Ovis. 25:23-28)
ti esilivilo lioku amamako lekolelo toke kesulilo? (b) Nye tu lilongisila kulandu wa Ahava eci tu li-
(1 Olos. 11:4, 9; Mat. 10:22; Esit. 2:10) yaka lesumuo? (1 Olos. 21:4; Va Rom. 5:3-5)
3. Tanga 2 Olosoma 9: 30-37.
Esapulo 65 Nye tu lilongisila kombili ya Yehu yoku linga oci-
pango ca Yehova? (2 Olos. 9:4-10; 2 Va Kor. 9:1, 2;
Uviali wa Tepiwa 2 Tim. 4:2)
˜
1. Alume ava vavali va moleha ndeti vociluvialu-
via olonduko viavo velie? Kuenda ovo va kala nye? Esapulo 67
2. Nye Ahiya a kasi oku linga luwalo waye? Kue-
nda eci ca lombolokele nye? Yehosafata wa Lekisa
3. Salomone wa yonguile oku linga nye Yere- Ekolelo ku Yehova
voama?
˜ 1. Helie wa kala Yehosafata? Kuenda eye wa kala
4. Momo lie omanu va nolela Yerevoama oco a via-
˜ kotembo yipi?
le kapata ekui?
˜ ˜ 2. Momo lie va Isareli va kuatela usumba? Kue-
5. Momo lie Yerevoama a tungila ovinumanuma
nda nye valua pokati kavo va linga?
vivali viulu? Kuenda nye noke ceya oku pita vo-
feka? 3. Yehova wa tambuluile ndati ohutililo ya Yeho-
˜ safata?
6. Nye ceya oku pita luviali wapata ekui kuenda
˜ 4. Nye Yehova a linga eci handi ovo ka va endele
lonembele ya Yehova ko Yerusalai?
kuyaki?
Apulilo akuavo: 5. Nye tu lilongisila ku Yehosafata?
1. Tanga 1 Olosoma 11:26-43.
Yerevoama wa tuwile ndati? Kuenda Yehova wo li-
Apulilo akuavo:
kuminyile okuti nda wa pokola kolonumbi Viaye u 1. Tanga 2 Asapulo 20:1-30.
wiha nye? (1 Olos. 11:28, 38) (a) Ocituwa cipi Yehosafata a lekisile okuti oco afe-
2. Tanga 1 Olosoma 12:1-33. ndeli va Suku va sukila oku setukula eci va liya-
˜ ka lovitangi? (2 Asa. 20:12; Osa. 25:15; 62:1)
(a) Ocituwa cipi cıvi ca Rehovama olonjali lakulu
˜ (b) Tunde kosimbu Yehova o kuete ono yoku piti-
vekongelo va sukila oku yuvula poku telisa ovike- ˜
le viavo? (1 Olos. 12:13; Uku. 7:7; 1 Pet. 5:2, 3) ya ondaka yaye komanu. Koloneke vilo he ono
˜ ˜ yipi eye a siata oku pitiyila ondaka yaye komanu?
(b) Amalehe va kuete oku kolela kulie poku nola
cimue vomuenyo wavo? (1 Olos. 12:6, 7; Olosap. 1: (2 Asa. 20:14, 15; Mat. 24:45-47; Yoa. 15:15)
8, 9; 2 Tim. 3:16, 17; Va Hev. 13:7) (c) Eci Suku aka nena “ovita vieteke linene lia
˜ ˜
(c) Nye ca vetiya Yerevoama oku tunga ovinuma- Suku Tolo” ekalo lietu lika sokisiwa ndati leli lia
˜ Yehosafata? (2 Asa. 20:15, 17; 32:8; Esit. 16:14, 16)
numa vivali vioku fendela? Kuenda eci ca lekisa
ndati ekambo liekolelo ku Yehova? (1 Olos. 11:37; (d) Akundi va velapo kuenda olomisionariu via sia-
12:26-28) ta ndati oku setukula epata lia va Lewi poku ku-
˜
(d) Helie wa kokela apata ekui oku siapo efendelo ndila ondaka Yusoma koluali luosi? (2 Asa. 20:19;
liocili? (1 Olos. 12:32, 33) Va Rom. 10:13-15; 2 Tim. 4:2)
 Esapulo 68
˜ (c) Nye tu lilongisila kongangu yiwa ya Elisia lo-
Omala Vavali va Pinduiwa
˜ Mat. 10:8; Ovil. 5:1-5; 2 Va Kor. 2:17)
1. Omanu ava vatatu va moleha ndeti vociluvialu-
via velie? Kuenda nye ca pita la kakuenje u?
˜ Esapulo 70
2. Eliya wa likutililile ndati kueci catiamela ku ka-
kuenje? Kuenda nye ca pita noke?
˜ Yona Kuenda Ocimuandu
3. Onduko yonuatisi ya Eliya helie?
˜
4. Momo lie Elisia vo vilikiyile konjo yukai wo ki-
mbo lio Siuname?
5. Nye Elisia a linga? Kuenda nye ca pita la ka-
˜
mola wa file?
6. Yehova o kuete epondolo lioku linga nye ndomo
ca lekisiwa la Eliya kuenda Elisia?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 1 Olosoma 17:8-24.
(a) Epokolo kuenda ekolelo lia Eliya lia setekiwa
ndati? (1 Olos. 17:9; 19:1-4, 10)
(b) Momo lie ocimbumba co ko Sarepata ca kuate-
la ekolelo lia pama? (1 Olos. 17:12-16; Luka 4:
25, 26)
(c) Ulandu wocimbumba coko Sarepata u lekisa
ndati ocili colondaka via Yesu kelivulu lia Mateo
10:41, 42? (1 Olos. 17:10-12, 17, 23, 24)
2. Tanga 2 Olosoma 4:8-37.
˜
(a) Nye tu lilongisila kukai woko Siuname catia-
˜ ˜
mela koku yekisa akombe? (2 Olos. 4:8; Luka 6:38;
Va Rom. 12:13; 1 Yoa. 3:17)
(b) Koloneke vilo tu lekisa ndati ohenda kafende-
li va Suku? (Ovil. 20:35; 28:1, 2; Va Gal. 6:9, 10;
Va Hev. 6:10)
Esapulo 69
Kafeko Umue wa Kuatisa
˜ tiamela koku sepula ale oku kuata ovisimılo ka
Ulume wa Kemalele
1. Kafeko u vociluvialuvia, wa kala oku sapuila nye
˜
kukai u?
˜ Esapulo 71
2. Ukai u vociluvialuvia helie? Kuenda nye kafe-
˜
ko a kasi oku linga konjo yukai u?
3. Nye Elisia a tumile kukuenje waye oku sapuila
˜
Namana? Kuenda momo lie Namana a temelele?
4. Nye ceya oku pita eci Namana a tava kondaka
yakuenje vaye?
5. Momo lie Elisia a likalela oku tambula omba-
njaile ya Namana? Pole nye Gehasi a linga?
6. Nye ca pita la Gehasi? Kuenda nye tu lilongisi-
lako?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 2 Olosoma 5:1-27.
(a) Ulandu wa kafeko u Isareli u kolisa ndati eko-
˜
lelo liamalehe koloneke vilo? (2 Olos. 5:3; Osa. 8:2;
148:12, 13)
(b) Momo lie ci kuetele esilivilo oku kapako ula-
ndu wa Namana eci tu tambula elungulo konepa
Yespiritu? (2 Olos. 5:15; Va Hev. 12:5, 6; Tia. 4:6)
˜
cituwa cıvi ca Gehasi? (2 Olos. 5:9, 10, 14-16, 20;
1. Helie wa kala Yona? Kuenda nye Yehova o tu-
mile oku linga?
2. Omo okuti Yona ka yonguile oku enda oku Ye-
hova o tumile nye eye a linga?
3. Nye Yona a tumile vakuanaviyu oku linga oco
˜
ehunguhungu li tulumuhe?
4. Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye ca pita la
Yona eci a imbiwa vovava?
˜
5. Yona wa kala vimo liombisi oloneke vinami?
Kuenda nye eye a linga otembo a kalamo?
6. Pi Yona a enda eci a tunda vimo liombisi? Kue-
nda eci ci tu longisa nye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yona 1:1-17.
Yona wa li yeva ndati eci a tambula ocikele coku
ka kundila va Ninivei? (Yona 1:2, 3; Olosap. 3:7;
Uku. 8:12)
2. Tanga Yona 2:1, 2, 10.
Ulandu wa Yona wu tu ıha ekolelo lie okuti Yeho-
va oka tambulula olohutililo vietu? (Osa. 22:24;
34:6; 1 Yoa. 5:14)
3. Tanga Yona 3:1-10.
˜ ˜
(a) Oku kulıha okuti Yehova wamamako oku eca
˜
ovikele ku Yona ndano okuti kefetikilo wa tilile ci
tu kolisa ndati? (Osa. 103:14; 1 Pet. 5:10)
(b) Nye tu lilongisila kulandu wa Yona kueci ca-
˜ ˜
via sungulukile lomanu vocikanjo cetu? (Yona 3:
6-9; Uku. 11:6; Ovil. 13:48)
Suku wa Likuminya
Oluali Luokaliye
1. Helie wa kala Isaya? Eye wa kala komuenyo ko-
tembo yipi? Kuenda nye Yehova o lekisile?
2. Ondaka “oluali luokaliye” yi lomboloka nye?
Kuenda yi tu ivaluisa nye?
3. Nye Yehova a tumila Isaya oku soneha eci ca-
˜
tiamela Koluali luokaliye?
˜
4. Momo lie Adama la Heva va pumbila ocituma-
lo cavo?
5. Yehova wa likuminya nye ku vana va pokola ko-
kuaye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Isaya 11:6-9.
(a) Embimbiliya li lekisa ndati ombembua yika
kala pokati kovinyama lomanu voluali luokaliye?
(Osa. 148:10, 13; Isa. 65:25; Esek. 34:25)
˜
(b) Olondaka via Isaya vi kasi oku telisiwa ndati
konepa yespiritu pokati komanu va Yehova kolo-
neke vilo? (Va Rom. 12:2; Va Efe. 4:23, 24)
(c) Helie o kuete unene woku pongolola ovituwa
viomanu ci kale cilo ale kovaso voluali luokaliye?
(Isa. 48:17, 18; Va Gal. 5:22, 23; Va Fil. 4:7)
2. Tanga Esituluilo 21:3, 4.
(a) Momo lie ovisonehua oku lekisa okuti Suku oka
kala pokati komanu ka ci lombolokela okuti oka
tunga lavo palo posi? (Ovis. 26:11, 12; 2 Asa. 6:18;
Isa. 66:1; Esit. 21:2, 3, 22-24)
(b) Momo lie kaku ka kalela asuelela loku liyula?
(Luka 8:49-52; Va Rom. 8:21, 22; Esit. 21:4)
Esapulo 72
Suku wa Kuatisa Soma Hesekiya
1. Ulume u vociluvialuvia helie? Kuenda momo lie
a kasilili vovitangi?
2. Nye ca sonehiwile vovikanda Hesekiya a kasi
loku kapa kovaso a Suku? Kuenda nye eye a pi-
nga vohutililo?
3. Soma Hesekiya wa tuwile ndati? Kuenda olo-
ndaka vipi Yehova a tuma kokuaye vonduko yu-
profeto Isaya?
4. Nye ungelo wa Yehova a linga ku va Asuria ndo-
mo o cilete vociluvialuvia?
˜ feto? Pole nye Yehova o sapuila?
5. Ndano okuti uviali wapata avali wa kuata ombe-
mbua otembo yimue, nye ceya oku pita eci Hese-
kiya a fa?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 2 Olosoma 18:1-36.
(a) Ravesiake onumiwa ya va Asuria wa seteka
ndati oku honguisa ekolelo lia va Isareli? (2 Olos.
18:19, 21; Etu. 5:2; Osa. 64:3)
(b) Olombangi via Yehova via siata oku kuama
˜ (a) Ndomo ca lekisiwa vulandu wa Yeremiya nye
ndati ongangu ya Hesekiya kueci catiamela ku
vana va va suvuka? (2 Olos. 18:36; Osa. 39:1; Olo-
sap. 26:4; 2 Tim. 2:24)
2. Tanga 2 Olosoma 19:1-37.
(a) Omanu va Yehova va siata oku setukula ndati
Hesekiya kotembo yohali? (2 Olos. 19:1, 2; Olosap.
3:5, 6; Va Hev. 10:24, 25; Tia. 5:14, 15)
˜
(b) Nye ca popiwile catiamela koku yuliwa kua
Soma Senakeriva? Kuenda helie wa sokisiwa laye?
(2 Olos. 19:32, 35, 37; Esit. 20:2, 3)
3. Tanga 2 Olosoma 21:1-6, 16.
Momo lie tu popela okuti Manase wa velelepo ku-
˜ ˜
ngangala kolosoma viosi via vialele ko Yerusalai?
(2 Asa. 33:4-6, 9)
Esapulo 73
Osoma Yiwa ya Sulako ya va Isareli
˜
1. Eci Yosiya a linga osoma wa kuata anyamo ana-
mi? Kuenda nye a lingile eci pa pita anyamo epa-
nduvali?
2. Nye Yosiya a kasi oku linga ndomo ca lekisiwa
vociluvialuvia catete?
3. Nye ocitunda cinene ca sanga eci alume va kala
˜
loku semulula onembele?
4. Momo lie Yosiya a towilile uwalo waye?
5. Uvangi upi wa tundilila ku Yehova Hulida upro-
feto a sapuila Yosiya?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 2 Asapulo 34:1-28.
(a) Ongangu yipi Yosiya a sia ku vana va siata oku
liyaka lovitangi vutila? (2 Asa. 33:21-25; 34:1, 2;
Osa. 27:10)
(b) Nye Yosiya a lingile kuviali waye okuti ca veti-
˜
ya efendelo liocili kunyamo wecelala, kunyamo we-
˜ ˜ ˜
kui lavali kuenda kunyamo wekui lecelala? (2 Asa.
34:3, 8)
˜
(c) Ongangu yipi yiwa yatiamela kefendelo Soma
Yosiya kuenda Ocitunda Cinene Hilikiya va tu
sila? (2 Asa. 34:9-13; Olosap. 11:14; 1 Va Kor. 10:31)
Esapulo 74
Ulume Umue ka Kuatele Usumba
˜
1. Umalehe u vociluvialuvia helie?
2. Nye Yeremiya a kala oku sima eci a linga upro-
3. Olondaka vipi Yeremiya asapuila omanu?
4. Ovitunda via setekele ndati oku tateka Yeremi-
ya? Pole eye wa lekisa ndati okuti ka kuatele usu-
mba?
5. Nye ceya oku pita la va Isareli omo okuti ka va
˜
kaile oku siapo ekalo liavo lıvi?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yeremiya 1:1-8.
˜
ci kuatisa omunu oku lonoloha kupange wa Yeho-
va? (2 Va Kor. 3:5, 6)
˜
(b) Ongangu yipi amalehe koloneke vilo va lilongi-
sila ku Yeremiya? (Uku. 12:1; 1 Tim. 4:12)
2. Tanga Yeremiya 10:1-5.
Yeremiya wa lekisa ndati okuti oku kolela kovite-
ka uveke? (Yer. 10:5; Isa. 46:7; Hav. 2:19)
3. Tanga Yeremiya 26:1-16.
(a) Eci ku eciwa olondaka viesapulo koloneke vilo
olombuavekua via siata ndati oku kapako onumbi
Yehova a ecele ku Yeremiya okuti ka vopiko nda-
no ondaka yimosi? (Yer. 26:2; Esin. 4:2; Ovil. 20:27)
(b) Ongangu yipi yiwa Yeremiya a sila Olombangi
via Yehova koloneke vilo yoku kundila kolofeka
viosi? (Yer. 26:8, 12, 14, 15; 2 Tim. 4:1-5)
4. Tanga 2 Olosoma 24:1-17.
Nye ceya oku pita la va Yuda omo okuti ka va po-
kuile ku Yehova? (2 Olos. 24:2-4, 14)
 Esapulo 75 mbi? (Esek. 8:16; Isa. 5:20, 21; Yoa. 3:19-21; 2 Tim.
˜ ˜ 4:3)
Amalehe va Kuala ko Bavulono
˜ Esapulo 77
1. Amalehe ava vociluvialuvia velie? Kuenda
momo lie ovo va kasilili ko Bavulono? ˜
˜ ˜ Amalehe va Likala Oku
2. Nye Nevukandesa a sokiyilile amalehe vakua- ˜ ˜
la? Kuenda ocihandeleko cipi a ecele kakuenje Fendela Ocinumanuma
vaye? 1. Ocihandeleko cipi Nevukandesa soma yoko Ba-
3. Epingilo lipi Daniele lakamba vaye vatatu va vulono a ecele komanu?
˜
lingile liatiamela kokulia kuenda kovina vioku- 2. Momo lie Daniele lakamba vaye vatatu ka va
nyua? ˜ ˜
˜ kekamelele ocinumanuma culu?
4. Eci papita oloneke ekui okuti Daniele lakamba 3. Eci Nevukandesa a ecele epuluvi likuavo kama-
˜ ˜ ˜
vaye vatatu va lialia lika ombelela yamela, va kala lehe vatatu va Heveru lioku kekamela ocinuma-
˜ ˜
ndati eci va sokisiwile lamalehe vakuavo? numa, ovo va lekisa ndati ekolelo ku Yehova?
5. Daniele lakamba vaye vatatu veya oku kala nda- 4. Nye Nevukandesa a tumile kakuenje vaye oku
ti kelombe lia soma? Kuenda ovo va velelepo nda-
˜ linga ku Sadrake Mesake kuenda Aved-Nego?
ti alume vakuolono?
5. Nye Nevukandesa a mola eci a vanja vokati ko-
Apulilo akuavo: folono?
1. Tanga Daniele 1:1-21. 6. Momo lie soma a sivayela Suku ya Sadrake Me-
(a) Nye tu kuete oku linga eci tu yonjiwa? Kuenda sake kuenda Aved-Nego? Kuenda ongangu yipi ovo
tu yula ndati oku hongua? (Dan. 1:8; Efet. 39:7, 10; va tu sila?
Va Gal. 6:9) Apulilo akuavo:
˜
(b) Koloneke vilo amalehe va siata oku setekiwa
ndati leci ci sokisiwa ndokulia kua soma? (Dan. 1. Tanga Daniele 3:1-30.
˜
1:8; Olos. 20:1; 2 Va Kor. 6:17–7:1) (a) Ocituwa cipi camalehe vatatu va Heveru afe-
˜ ˜ ndeli vosi va Suku va sukila oku setukula eci eko-
(c) Ulandu owu wamalehe vakuala va Heveru u tu
˜ lelo liavo li setekiwa? (Dan. 3:17, 18; Mat. 10:28;
kuatisa ndati catiamela kelilongiso lioluali? (Dan.
1:20; Isa. 54:13; 1 Va Kor. 3:18-20) Va Rom. 14:7, 8)
(b) Elongiso lipi Yehova Suku a eca ku Nevuka-
ndesa? (Dan. 3:28, 29; 4:34, 35)
Esapulo 76
˜
Oku Nyoliwa Kuo Yerusalai Esapulo 78
˜ ˜
1. Nye ci kasi loku pita lo Yerusalai kuenda la va Ocisonehua ca Moleha Vocimano
Isareli ndomo ci moleha vociluvialuvia?
˜ 1. Nye ceya oku pita eci soma yo Bavulono a linga
2. Helie wa kala Esekiele? Kuenda ovina vipi vıvi
Yehova o lekisile? ocipito cinene yu va nyuila volokopo viopiwa vone-
˜
3. Omo okuti va Isareli ka va sumbilile Yehova eye mbele ya Yehova ko Yerusalai?
˜ ˜
wa va lipanelele nye? 2. Nye Belsiatare a tumile kolonono viaye? Pole ovo
˜
4. Nye Soma Nevukandesa a lingile la va Isareli ka va telele oku linga nye?
omo okuti ka va pokuile kokuaye? 3. Nasoma wa tumile soma oku linga nye?
5. Momo lie Yehova a ecelela olukundu luaco oku 4. Ndomo Daniele a sapuila soma, momo lie Suku
pita la va Isareli? a tumilile eka oku soneha vocimano?
6. Ofeka ya va Isareli ya sialele ndati upolokoso? 5. Daniele wa situlula ndati elomboloko liolonda-
˜ ka via sonehiwile vocimano?
Kuenda kua pita anyamo anami?
6. Nye ca pita osimbu Daniele a kala loku vangula?
Apulilo akuavo:
1. Tanga 2 Olosoma 25:1-26. Apulilo akuavo:
(a) Helie wa kala Sedekiya? Nye ca pita laye? Kue- 1. Tanga Daniele 5:1-31.
˜
nda eci ca telisa ndati ocitumasuku? (2 Olos. 25: (a) Tepisa eci ci lomboloka oku sumbila Suku lu-
5-7; Esek. 12:13-15) sumba Belsiatare a kuata eci a mola ocisonehua
(b) Helie Yehova a kapele ekandu omo liovina vio- vocimano. (Dan. 5:6, 7; Osa. 19:9; Va Rom. 8:35-39)
˜ ˜
si vıvi va Isareli va enda oku linga? (2 Olos. 25:9, (b) Daniele wa lekisa ndati utoi eci a vangula la
11, 12, 18, 19; 2 Asa. 36:14, 17) Belsiatare? (Dan. 5:17, 18, 22, 26-28; Ovil. 4:29)
2. Tanga Esekiele 8:1-18. (c) Ocipama 5 celivulu lia Daniele ca lekisa ndati
˜ ˜
Akristao vesanda va siata oku setukula nda- okuti Yehova eye lika Suku Tolo koluali luosi?
ti va Isareli vana va enda oku fendela eku- (Dan. 4:17, 25; 5:21)

Esapulo 79
Daniele Veleva Liolohosi
1. Helie wa kala Dariu? Kuenda wa tendele ndati
Daniele?
2. Alume vamue vakuanya va vetiyile Dariu oku
linga nye?
3. Nye Daniele a linga eci a yeva ocihandeleko co-
kaliye?
4. Momo lie Dariu a sumuilile calua okuti ka pe-
kelele? Kuenda nye eye a linga keteke likuavo?
5. Daniele wa tambulula ndati Dariu?
6. Nye ca pita lalume vakuanya va yonguile oku
ponda Daniele? Kuenda ocihandeleko cipi Dariu a
sonehela omanu vosi vuviali waye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Daniele 6:1-28.
(a) Ukuse va lingilile Daniele u tu ivaluisa ndati
eci ovanyali va siata oku linga oco va tateke upa-
nge Wolombangi via Yehova koloneke vilo? (Dan.
6:7; Osa. 94:20; Isa. 10:1; Va Rom. 8:31)
(b) Omanu va Suku koloneke vilo va setukula nda-
˜ ˜
ti ongangu ya Daniele yatiamela koku pokola “ko-
lombiali”? (Dan. 6:5, 10; Va Rom. 13:1; Ovil. 5:29)
(c) Tu setukula ndati ongangu ya Daniele yoku vu-
mba Yehova ‘otembo yosi’? (Dan. 6:16, 20; Va Fil.
3:16; Esit. 7:15)
Esapulo 80
Omanu va Suku va Tunda ko
Bavulono
1. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, nye va Isare-
li va kasi oku linga?
2. Ocitumasuku cipi Yehova a popia vonduko ya
˜
Isaya ca telisiwa la Kuro?
3. Nye Kuro a sapuila va Isareli vana ka va yo-
˜
nguile oku tiukila ko Yerusalai?
4. Nye Kuro a eca komanu oco va cambate ko Ye-
˜
rusalai?
5. Ungende wa va Isareli woku tiukila ko Yerusa-
˜ ˜
lai wa ambatele oloneke vinami?
˜
6. Kua pitile anyamo anami tunde eci va Isareli
va sile ofeka yavo upolokoso?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Isaya 44:28 kuenda 45:1-4.
˜
(a) Yehova wa lekisa ndati okuti nda weya oku te-
˜ 1. Helie wa kala Mordekai kuenda Ester?
lisa ocitumasuku catiamela ku Kuro? (Isa. 55:10,
11; Va Rom. 4:17)
˜ ˜
(b) Ocitumasuku ca Isaya catiamela ku Kuro ca le-
kisa ndati okuti Yehova Suku o kuete epondolo lio-
ku popia ovina via laika okuiya? (Isa. 42:9; 45:21;
46:10, 11; 2 Pet. 1:20)
2. Tanga Esera 1:1-11.
˜
Loku kuama ongangu ya vana ka va telele oku tiu-
˜
kila ko Yerusalai tu ‘kuatisa’ ndati vana va yongo-
˜
la oku inila kupange wotembo yosi? (Esera 1:4, 6;
Va Rom. 12:13; Va Kol. 4:12)
Esapulo 81
Oku Kolela Kekuatiso Lia Suku
˜
1. Omanu vanami va lingile ungende woku tunda
˜
ko Bavulono toke ko Yerusalai? Pole nye ovo va sa-
˜
nga ko Yerusalai eci va pitilako?
˜
2. Eci va Isareli va pitıla nye va fetika tete oku tu-
nga? Pole nye ovanyali vavo va linga?
3. Hagai la Sakariya va kala velie? Kuenda nye
ovo va sapuila omanu?
˜
4. Momo lie Tatenai a tumilıle ukanda ko Bavulo-
no? Kuenda vo tambulula ndati?
5. Nye Esera a linga eci a yeva ovina via sukiliwi-
le koku tunga onembele ya Suku?
6. Ndomo o cilete vociluvialuvia, nye Esera a pi-
nga vohutililo? Kuenda nye tu lilongisilako?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Esera 3:1-13.
Nda tu kasi kocitumalo cimue okuti ka kuli eko-
ngelo liomanu va Suku tu kuete oku amamako oku
linga nye? (Esera 3:3, 6; Ovil. 17:16, 17; Va Hev.
13:15)
2. Tanga Esera 4:1-7.
Ongangu yipi Seruvavele a sia komanu va Yeho-
˜
va kueci catiamela koku yuvula oku tenga efende-
lo liocili letavo liesanda? (Etu. 34:12; 1 Va Kor.
15:33; 2 Va Kor. 6:14-17)
3. Tanga Esera 5:1-5, 17 kuenda 6:1-22.
˜
(a) Momo lie ovanyali ka va telelele oku tateka
upange woku tunga onembele? (Esera 5:5; Isa.
54:17)
(b) Elinga liakulu va Yudea li kuatisa ndati Akri-
˜
stao vana okuti akulu vekongelo oku kuama olo-
numbi via Yehova eci va likatanga lovanyali? (Ese-
ra 6:14; Osa. 32:8; Va Rom. 8:31; Tia. 1:5)
4. Tanga Esera 8:21-23, 28-36.
Ongangu yipi ya Esera tu kuete oku kuama eci
handi ka tua lingile ocina cimue? (Esera 8:23; Osa.
127:1; Olosap. 10:22; Tia. 4:13-15)
Esapulo 82
Mordekai Kuenda Ester
˜
2. Momo lie Soma Ahasuero a yonguilile ukai
umue ukuavo? Kuenda helie eye a nola?
3. Helie wa kala Hamana? Kuenda nye co temisile?
4. Ocihandeleko cipi ca eciwile? Kuenda nye Ester
a linga eci a tambula uvangi waco ku Mordekai?
5. Nye ca pita la Hamana? Kuenda nye ca pitavo
la Mordekai?
6. Va Isareli va yovuiwa ndati peka liovanyali
vavo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ester 2:12-18.
Ester wa lekisa ndati esilivilo lioku kuata ‘utate
kuenda umbombe?’ (Ester 2:15; 1 Pet. 3:1-5)
2. Tanga Ester 4:1-17.
˜ Apulilo akuavo:
Ndeci Ester vo wıhile epuluvi lioku teyuila efende-
lo liocili epuluvi lipi tu kuete lioku lekisa esumbi-
lo lesunguluko ku Yehova? (Ester 4:13, 14; Mat. 5:
14-16; 24:14)
3. Tanga Ester 7:1-6.
Afendeli valua va Suku koloneke vilo va siata oku
kala ndati kohele nda Ester? (Ester 7:4; Mat. 10:
16-22; 1 Pet. 2:12)
Esapulo 83
˜ 11:2)
Ovimbaka Vio Yerusalai
1. Va Isareli va li yeva ndati omo okuti o Yerusa-
˜ lo liaye lia lekisa ndati elomboloko lionduko yaco?
lai ka ya kuatele ovimbaka?
2. Helie wa kala Nehemiya?
3. Upange upi Nehemiya a lingaile? Kuenda momo
lie upange waco wa kuatelele esilivilo lialua?
4. Esapulo lipi lia sumuisile Nehemiya? Kuenda
nye eye a linga?
5. Soma Aretasesete wa lekisa ndati ohenda ku
Nehemiya?
6. Nehemiya wa sokiyile ndati upange woku tunga,
˜ ˜
oco ovanyali va Isareli ka vaka tele oku va tateka?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Nehemiya 1:4-6 kuenda 2:1-20.
Nehemiya wa sandiliya ndati onumbi ya Yehova?
(Nehe. 2:4, 5; Va Rom. 12:12; 1 Pet. 4:7)
2. Tanga Nehemiya 3:3-5.
˜ Apulilo akuavo:
Nye akulu vekongelo lolonuatisi viavo va lilongi-
sila koku litepa kua kala pokati ka va Tekoa kue-
nda “asongui vavo”? (Nehe. 3:5, 27; 2 Va Tes. 3:
7-10; 1 Pet. 5:5)
3. Tanga Nehemiya 4:1-23.
(a) Nye ca vetiya va Isareli oku amamako oku tu-
˜
nga ndano lelambalalo lialua? (Nehe. 4:6, 8, 9; Osa.
50:15; Isa. 65:13, 14)
(b) Ulandu wa va Isareli u tu kolisa ndati kolone-
ke vilo?
4. Tanga Nehemiya 6:15.
˜ ˜
Oku tungiwa kuovimbaka vio Yerusalai volosai vi-
˜ Esit. 11:15; 14:6)
vali kua lekisa nye catiamela koku kuata ekolelo?
(Osa. 56:3, 4; Mat. 17:20; 19:26)
Esapulo 84
Ungelo Umue wa Pasuisa Maria
˜
1. Ukai o moleha ndeti vociluvialuvia helie?
2. Nye Gabrieli a kasi oku sapuila Maria?
3. Gabrieli wa sapuila ndati Maria okuti oka kua-
˜ ˜ ˜ ˜ ˜
ta omola ndano okuti ka kulıhıle ulume?
4. Nye ca pita eci Maria a endele oku nyula nga-
ndiaye Elisavete?
˜
5. Nye Yosefe a simıle eci a yeva okuti Maria oka
˜ ˜
kuata onana? Pole momo lie a pongolokela kocisi-
˜
mılo caye?
1. Tanga Luka 1:26-56.
(a) Elivulu lia Luka 1:35 li lekisa ndati okuti Yesu
˜
ka pinalele ekandu lia Adama? (Hag. 2:11-13; Yoa.
6:69; Va Hev. 7:26; 10:5)
(b) Yesu wa tambula ndati esivayo osimbu handi
ka citiwile? (Luka 1:41-43)
˜
(c) Ongangu yipi yiwa Maria a eca Kakristao vo-
˜
koloneke vilo yatiamela koku tambula ovikele viu-
pange vekongelo? (Luka 1:38, 46-49; 17:10; Olosap.
2. Tanga Mateo 1:18-25.
˜
Ndano okuti Yesu ka vo tukowaile Emanuele, eka-
(Mat. 1:22, 23; Yoa. 14:8-10; Va Hev. 1:1-3)
Esapulo 85
Yesu wa Citiwila Vocimanga
˜ ˜
1. Onana eyi vociluvialuvia helie? Kuenda pi Ma-
ria o pekelisa?
2. Momo lie Yesu a citiwila vocimanga?
3. Alume ava vociluvialuvia va kasi oku inila nde-
ti vocimanga velie? Kuenda ungelo wa va sapuila
nye?
4. Momo lie Yesu a kalela omunu umue o likasi?
˜
5. Momo lie Yesu a tukuiwila okuti Omola wa
Suku?
1. Tanga Luka 2:1-20.
˜
(a) Onepa yipi Augusto Kaisare a kuata koku te-
˜
lisiwa kuocitumasuku catiamela koku citiwa kua
Yesu? (Luka 2:1-4; Mika 5:2)
(b) Omunu o pondola ndati oku kongeliwa poka-
ti “komanu Suku a sanjukila”? (Luka 2:14; Mat.
16:24; Yoa. 17:3; Ovil. 3:19; Va Hev. 11:6)
(c) Nda okuti ovangombo va kuatele esunga lioku
sanjuka omo lioku citiwa Kupopeli, esunga lipi lia
velapo etu tumanu va Suku tu kuete lioku sanju-
ka koloneke vilo? (Luka 2:10, 11; Va Efe. 3:8, 9;
Esapulo 86
Olumbungululu Lua
Songuila Alume
1. Alume ava vociluvialuvia velie? Kuenda momo
lie va kasi oku ilikila olumbungululu?
2. Momo lie Soma Herode a yokokelele? Kuenda
nye eye a linga?
3. Olumbungululu lua songuila alume toke pi?
Pole momo lie ovo va tiukilila kofeka yavo lonjila
˜ ˜
yini?
4. Herode wa ecele ocihandeleko cipi? Kuenda
momo lie?
5. Yehova wa tumile Yosefe oku linga nye?
6. Helie wa tuisa olumbungululu luokaliye? Kue-
nda momo lie?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 2:1-23.
Eci vakuakutanga olombungululu va nyula Yesu
˜ Oku lonoloha kua Yesu koku tukula Ovisonehua
eye wa kuata anyamo anami? Kuenda pi Yesu ote-
mbo yaco a kala? (Mat. 2:1, 11, 16)
Esapulo 87
Yesu Okasi Vonembele
˜ 4. Tanga Yoano 2:1-12.
1. Vociluvialuvia eci Yesu wa kuatele anyamo ana-
mi? Kuenda pi eye a kala?
2. Yosefe lepata liaye va enda oku linga nye unya-
mo lunyamo?
3. Eteke limue eci Yosefe la Maria va kala oku
enda konjo momo lie ovo va tiukililile vali ko Ye-
˜
rusalai?
4. Pi Yosefe la Maria va sanga Yesu? Kuenda
momo lie omanu va komohelele?
5. Nye Yesu a sapuila inaye Maria?
6. Tu setukula ndati Yesu, poku lilongisa eci ca-
˜
tiamela ku Suku?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Luka 2:41-52.
˜
(a) Ndano okuti Ocihandeleko ca kisakaile lika
alume oku endaenda kovipito viunyamo lunyamo
ongangu yipi Yosefe la Maria va sila olonjali ko-
loneke vilo? (Luka 2:41; Esin. 16:16; 31:12; Olosap.
22:6)
˜
(b) Ongangu yipi Yesu a eca kamalehe oloneke vilo
yoku sumbila olonjali viavo? (Luka 2:51; Esin. 5:16;
Olos. 23:22; Va Kol. 3:20)
2. Tanga Mateo 13:53-56.
˜ soma? (Yoa. 2:15, 16; 1 Va Kor. 10:24, 31-33)
Olonduko via vamanji vakuala va Yesu va tukui-
wa Vembimbiliya velie? Kuenda vavali pokati kavo
˜
va enda oku talavaya ndati vekongelo Liakristao?
(Mat. 13:55; Ovil. 12:17; 15:6, 13; 21:18; Va Gal.
1:19; Tia. 1:1; Yuda 1)
Esapulo 88
Yoano wa Papatisa Yesu
1. Alume ava vavali vociluvialuvia eci velie?
2. Omunu o papatisiwa ndati?
3. Omanu vapi Yoano a enda oku papatisa?
4. Nye Yesu a pingila ku Yoano oku u papatisa?
5. Suku wa lekisa ndati okuti wa sanjukile eci
Yesu a papatisiwa?
6. Nye ca pita la Yesu eci a kala ulika vekalasoko
˜
akui akuala koloneke?
7. Velie va kala olondonge viatete via Yesu? Kue-
nda cipi ca kala ocikomo caye catete?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 3:13-17.
Olonumbi vipi Yesu a sia kolondonge viaye viatia-
˜
mela kepapatiso? (Osa. 40:7, 8; Mat. 28:19, 20;
Luka 3:21, 22)
2. Tanga Mateo 4:1-11.
˜
ku tu vetiya ndati oku tanga Embimbiliya olonja-
nja viosi? (Mat. 4:5-7; 2 Pet. 3:17, 18; 1 Yoa. 4:1)
3. Tanga Yoano 1:29-51.
Yoano Upapatisi wa vetiyilile olondonge viaye ku-
lie? Kuenda koloneke vilo, tu kuama ndati onga-
ngu yaye? (Yoa. 1:29, 35, 36; 3:30; Mat. 23:10)
Ocikomo catete ca Yesu ca lekisa ndati okuti Ye-
˜
hova ka limıla lacimue ciwa kafendeli vaye? (Yoa.
2:9, 10; Osa. 84:11; Tia. 1:17)
Esapulo 89
Yesu wa Yelisa Vonembele
1. Momo lie ovinyama vi kasilili oku landisiwila
vonembele?
2. Nye ca temisa Yesu?
3. Ndomo o cilete vociluvialuvia nye Yesu a kasi
oku linga? Kuenda nye a tuma oku linga kalume
va kala oku landisa olopomba?
4. Eci olondonge viaye via mola eci Yesu a kala
oku linga nye va ivaluka?
5. Yesu wa pita volupale lupi eci a kala oku tiuki-
la ko Galilea?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yoano 2:13-25.
˜
Omo okuti Yesu wa temele la vakuakutolokala olo-
mbongo vonembele ocituwa cipi tu sukila oku kua-
˜ ˜
ta catiamela koku vanguila olomılu Vonjango Yu-
Esapulo 90
˜
Yesu wa Vangula Lukai Pocisimo
˜
1. Momo lie Yesu a talamela pocisimo vo Samaria?
˜
Kuenda nye a kasi oku vangula lukai o kasipo?
˜
2. Nye ukai a komohela eci Yesu a popia laye? Kue-
nda momo lie?
˜ ˜
3. Nye ukai a sima catiamela kovava Yesu a tuku-
la? Pole ovava aco a lombolokele nye?
˜
4. Momo lie ukai a komohela eci Yesu a popia ca-
 ˜ ˜ ˜ ˜
tiamela kokuaye? Kuenda Yesu wa kulıhıle ndati
ulandu waco?
˜
5. Nye tu lilongisila kulandu wukai pocisimo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yoano 4:5-43.
(a) Loku kuama ongangu ya Yesu, tu kuete oku te-
nda ndati omanu vakuekova lia litepa leli lietu ale
ekalo liavo? (Yoa. 4:9; 1 Va Kor. 9:22; 1 Tim. 2:3, 4;
Tito 2:11)
˜ ˜
(b) Asumuluho api eyilila koku linga ondonge ya
Yesu? (Yoa. 4:14; Isa. 58:11; 2 Va Kor. 4:16)
˜ 1. Tanga Luka 8:40-56.
(c) Tu lekisa ndati olopandu ndukai u Samaria
una wa sapuila vakuavo eci a lilongisile? (Yoa. 4:
7, 28; Mat. 6:33; Luka 10:40-42)
Esapulo 91
Yesu wa Longisila Komunda
1. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, pi Yesu a
kasi oku longisila? Kuenda velie va tumala pone-
le yaye?
˜ 3. Tanga Yoano 11:17-44.
2. Vipi via kala olonduko vio vapostolo ekui la va-
vali?
3. Usoma upi Yesu a kala loku longisa?
4. Nye Yesu a longisa omanu oku pinga poku liku-
tilila?
5. Yesu wa vanguile okuti tu sukila oku tata nda-
ti vakuetu?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 5:1-12.
Tu lekisa ndati okuti tua kuosuke wovina viespi-
ritu? (Mat. 5:3; Va Rom. 10:13-15; 1 Tim. 4:13,
15, 16)
2. Tanga Mateo 5:21-26.
Elivulu lia Mateo 5:23, 24 li lekisa ndati okuti uka-
mba tu kuetele vamanjetu u pondola oku sanjui-
sa ale oku sumuisa Yehova? (Mat. 6:14, 15; Osa.
133:1; Va Kol. 3:13; 1 Yoa. 4:20)
3. Tanga Mateo 6:1-8.
˜ la Vusoma wa Suku?
Ovituwa vipi ka via sungulukile Akristao va kue-
te oku yuvula? (Luka 18:11, 12; 1 Va Kor. 4:6, 7;
2 Va Kor. 9:7)
4. Tanga Mateo 6:25-34.
Nye Yesu a longisa ci lekisa okuti tu sukila oku
˜ ˜
kolela ku Yehova catiamela keteku lietu? (Etu.
16:4; Osa. 37:25; Va Fil. 4:6)
5. Tanga Mateo 7:1-11.
Ulandu wa sonehiwa velivulu lia Mateo 7:5 u tu
longisa nye? (Olosap. 26:12; Va Rom. 2:1; 14:10;
Tia. 4:11, 12)
Esapulo 92
Yesu wa Pindula Ava va fa
1. Vociluvialuvia eci helie Isia ya kafeko? Kuenda
˜ ˜
momo lie eye lukai waye va sumuıla?
2. Nye Yairo a linga eci a sanga Yesu?
3. Nye ca pita eci Yesu a kala oku enda konjo ya
Yairo? Kuenda esapulo lipi Yairo a tambula vo-
njila?
4. Momo lie Yesu vo yolela epembe konjo ya Yairo?
5. Nye Yesu a linga eci a vilikiyila ovapostolo va-
tatu kuenda olonjali via kafeko vohondo?
6. Yesu wa pindula vali elie? Kuenda eci ci tu le-
kisa nye?
Apulilo akuavo:
˜
Yesu wa lekisa ndati ohenda lesunguluko kukai
wa kala oku pita osonde? Kuenda nye akulu veko-
ngelo koloneke vilo va lilongisilako? (Luka 8:43,
44, 47, 48; Ovis. 15:25-27; Mat. 9:12, 13; Va Kol. 3:
12-14)
2. Tanga Luka 7:11-17.
Ekoliso lipi vana va fisa vangandiavo va sanga vu-
landu wo henda Yesu a lekisa kocimbumba co ko
Naini? (Luka 7:13; 2 Va Kor. 1:3, 4; Va Hev. 4:15)
Yesu wa lekisa ndati okuti oku lila eci tu fisa nga-
˜
ndietu hacıviko? (Yoano 11:33-36, 38; 2 Sam. 18:33;
19:1-4)
Esapulo 93
Yesu wa Tekula Omanu Valua
˜
1. Ocina cipi cıvi ca pita la Yoano Upapatisi? Kue-
nda Yesu wa li yeva ndati?
˜
2. Yesu wa tekula ndati owini wa kala oku u
kuama? Kuenda okulia kua supilepo kua soka
ndati?
3. Momo lie olondonge via kuatelele usumba vute-
ke umue? Kuenda nye ca pita la Petulu?
4. Yesu wa tekula ndati olohulua viomanu konja-
nja yavali?
5. Momo lie oluali luka posokela eci Yesu aka via-
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 14:1-32.
(a) Elivulu lia Mateo 14:23-32 li tu lekisa nye ca-
tiamela kekalo lia Petulu?
(b) Ovisonehua vi lekisa ndati okuti Petulu weya
oku yula ocituwa caye co siata? (Mat. 14:27-30; Yoa.
18:10; 21:7; Ovil. 2:14, 37-40; 1 Pet. 5:6, 10)
2. Tanga Mateo 15:29-38.
Yesu wa lekisa ndati esumbilo keteku lia tundile
ku Isiaye? (Mat. 15:37; Yoa. 6:12; Va Kol. 3:15)
3. Tanga Yoano 6:1-21.
˜
Ongangu yipi ya Yesu Akristao koloneke vilo va
˜
kuete oku kuama catiamela koku lekisa esumbilo
kolombiali? (Yoa. 6:15; Mat. 22:21; Va Ro. 12:2; 13:
1-4)

Esapulo 94
˜ koku papatisiwa kuaye nye a sapuila olondonge
Yesu wa Solele Omala
1. Momo lie ovapostolo va lihoyisila vonjila?
˜ ˜
2. Momo lie Yesu a vilikiyila okamola yu waka kapa
pokati kovapostolo?
˜ ˜
3. Ovapostolo va sukilile oku li sokisa ndati lomala?
˜ 5. Eci Yesu a kala ocipepi lo Yeriko kumue lovapos-
4. Eci papita osai yimosi Yesu wa lekisa ndati oku-
˜ tolo vaye nye a lingila olomeke vivali?
ti wa solaile omala?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 18:1-4.
Momo lie Yesu a longasaila lalusapo? (Mat. 13:34,
36; Mar. 4:33, 34)
2. Tanga Mateo 19:13-15.
˜
Ovituwa vipi viomala tu sukila oku setukula poku
kunda Olondaka viwa Viusoma? (Osa. 25:9; 138:6;
1 Va Kor. 14:20)
3. Tanga Marko 9:33-37.
˜
Nye Yesu a longisa olondonge viaye kueci catiame-
la koku li kapa kovonene? (Mar. 9:35; Mat. 20:25,
26; Va Gal. 6:3; Va Fil. 2:5-8)
4. Tanga Marko 10:13-16.
Yesu wa lekisa ndati esunguluko? Kuenda nye aku-
lu vekongelo va li longisila kokuaye? (Va Fil. 2:1-4;
1 Tim. 4:12)
Esapulo 95
Ndomo Yesu a Longasaile
1. Nye ulume umue a pulisile Yesu? Kuenda momo
lie?
2. Yesu olonjanja vimue poku longisa wa enda oku
linga nye? Kuenda nye tu lilongisila kulume u Yu-
dea kuenda u Samaria?
3. Volusapo Yesu a sapula, nye ca pita lulume u Yu-
dea eci a kala vonjila yo ko Yeriko?
4. Eci ocitunda ca va Yudea kuenda ulume u Lewi
va pita vonjila yaco nye ka va lingile?
5. Ndomo ci moleha vociluvialuvia helie wa kuati-
˜ Yesu?
sa ulume u Yudea wa lemehıwile?
6. Eci Yesu a malusula olusapo luaye nye a pulisa
kulume? Kuenda eye wa tambulula ndati?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Luka 10:25-37.
˜
(a) Ndano okuti ulongisi Wovihandeleko wa tambu-
lula ciwa, Yesu wo kuatisa ndati oku limbuka esu-
nga liolusapo luaye? (Luka 10:26; Mat. 16:13-16)
(b) Yesu poku ta alusapo wa kuatisa ndati olonje-
˜ ˜
veleli viaye oku yula ovisimılo vıvi? (Luka 10:36,
37; 18:9-14; Tito 1:9)
Esapulo 96
Yesu wa Sakula Olombei
1. Nye Yesu a lingaile poku enda kimbo limbo?
˜
2. Eci Yesu a telisa ci soka anyamo atatu tunde
viaye?
3. Omanu ava vociluvialuvia velie? Kuenda nye
Yesu a lingila ukai u?
4. Nye Yesu a tambulula kasongui vetavo okuti ca
va kutisa osoi?
6. Momo lie Yesu a lingila ovikomo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 15:30, 31.
Unene upi Yehova a lekisila vonduko ya Yesu?
˜ ˜
Kuenda eci ci tu ıha ekolelo lie liatiamela kohu-
minyo ya Yehova yoluali luokaliye? (Osa. 37:29; Isa.
33:24)
2. Tanga Luka 13:10-17.
Ovikomo vimue Yesu a linga vo Casapalo via le-
kisa ndati ocisola aka kuatela omanu Vuviali waye
˜ ˜ ˜
Wohulukai Yanyamo? (Luka 13:10-13; Osa. 46:9;
Mat. 12:8; Va Kol. 2:16, 17; Esit. 21:1-4)
3. Tanga Mateo 20:29-34.
Ulandu owu u lekisa ndati okuti upange walua wa
Yesu ka wo tatekele oku kuatisa omanu? Kuenda
nye tu lilongisilako? (Esin. 15:7; Tia. 2:15, 16; 1 Yoa.
3:17)
Esapulo 97
˜ ˜
Yesu wa Inila vo Yerusalai Ndosoma
˜
1. Eci Yesu a pitıla volupale lumue ocipepi lo Ye-
˜
rusalai nye a tuma kolondonge viaye oku linga?
2. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia nye ca pita eci
˜ ˜
Yesu a inila vo lupale ocipepi lo Yerusalai?
˜
3. Nye omala va linga eci va mola Yesu oku kayi-
sa omanu va kala olomeke kuenda ovilema?
4. Nye Yesu a tambulula kovitunda viatemele?
˜
5. Tu setukula ndati omala va kala oku sivaya
˜ ˜
6. Nye olondonge via yonguile oku kulıha?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 21:1-17.
˜ ˜
(a) Oku inila kua Yesu vo Yerusalai Ndosoma kua
litepele ndati calua lava kesongo kovota kotembo
ya va Roma? (Mat. 21:4, 5; Sak. 9:9; Va Fil. 2:5-8;
Va Kol. 2:15)
˜ ˜
(b) Nye amalehe va lilongisila komala va Isareli va
˜
tukuiwa Kosamo 118 eci Yesu a kala oku inila vo-
nembele? (Mat. 21:9, 15; Osa. 118:25, 26; 2 Tim.
3:15; 2 Pet. 3:18)
2. Tanga Yoano 12:12-16.
Ovianja viuti weva peka liomanu va kala loku yo-
lela Yesu vi lomboloka nye? (Yoa. 12:13; Va Fil.
2:10; Esit. 7:9, 10)

Esapulo 98
Komunda Yoliveira
1. Vociluvialuvia eci Yesu yupi? Kuenda velie va
kasi ndeti ponele yaye?
2. Vonembele asongui va yonguile oku linga nye
ku Yesu? Kuenda nye Yesu a va sapuila?
3. Nye ovapostolo va pulisa Yesu?
4. Momo lie Yesu a sapuila kolondonge viaye ovi-
na vimue vika pita kilu lieve eci eye aka viala Ndo-
soma?
5. Nye Yesu a popia okuti cika pita osimbu handi
˜
eye ka malele ungangala kilu lieve?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 23:1-39.
(a) Ovisonehua ka vi pisa oku li tukula olonduko
viesumbilo. Pole olondaka via Yesu kelivulu lia
˜ Vohutililo ya Yesu nye ca lombolokele kolondonge
Mateo 23:8-11 vi lekisa nye catiamela koku tuku-
˜ oku kala “vamuamue”? (Yoa. 17:11, 21-23; Va Rom.
la olonduko vioku likemalisa vekongelo Liakri-
˜ 13:8; 14:19; Va Kol. 3:14)
stao? (Ovil. 26:25; Va Rom. 13:7; 1 Pet. 2:13, 14)
(b) Nye va Fariseo va seteka oku linga oco va ta-
˜
teke omanu oku linga Akristao? Kuenda asongui
vatavo va siata oku setukula ndati atutu aco ko-
loneke vilo? (Mat. 23:13; Luka 11:52; Yoa. 9:22;
12:42; 1 Va Tes. 2:16)
2. Tanga Mateo 24:1-14.
(a)Elivulu lia Mateo 24:13 li lekisa ndati esilivilo
lioku pandikisa?
(b) Ondaka “toke kesulilo” yi sangiwa kelivulu lia
Mateo 24:13 yi lomboloka nye? (Mat.16:27; Va Rom.
14:10-12; 2 Va Kor. 5:10)
3. Tanga Marko 13:3-10.
Elivulu lia Marko 13:10 li lekisa ndati esilivilo lio-
ku kunda lonjanga olondaka viwa? Kuenda tua ko-
ngeliwa ndati volondaka via Yesu? (Va Rom. 13:
11, 12; 1 Va Kor. 7:29-31; 2 Tim. 4:2)
Esapulo 99
Vohondo Yosapalalo
1. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia momo lie Yesu
˜
kumue lekui lavali kolondonge va kasilili vohondo
yosapalalo?
2. Ulume u o kasi ndeti oku tunda helie? Kuenda
nye eye aka linga?
˜
3. Ondalelo yipi ya velapo Yesu a sovola eci va mala
okulia o Paskoa?
4. O Paskoa ya enda loku ivaluisa nye ku va Isa-
reli? Kuenda ondalelo eyi ya velapo yi ivaluisavo
nye kolondonge via ˜ Yesu?
5. Eci Ondalelo ya Nala ya pua, nye Yesu a sapui-
la olondonge viaye? Kuenda nye ovo va linga?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 26:14-30.
(a) Elivulu lia Mateo 26:15 li lekisa ndati okuti
˜
Yuda poku pakula Yesu wa ci linga muele ocipa-
ngo?
(b) Osonde ya Yesu ya pesiwa yi kuete esilivilo ko-
lonepa vipi vivali? (Mat. 26:27, 28; Yere. 31:31-33;
Va Efe. 1:7; Va Hev. 9:19, 20)
2. Tanga Luka 22:1-39.
˜
Satana oku inila vu Yuda ci lomboloka nye? (Luka
22:3; Yoa. 13:2; Ovil. 1:24, 25)
3. Tanga Yoano 13:1-20.
(a) Ndomo ulandu welivulu lia Yoano 13:2 u leki-
˜
sa, anga he Yuda wa kuata ekandu omo lieci a li-
nga? Kuenda nye afendeli va Suku va lilongisila-
ko? (Efet. 4:7; 2 Va Kor. 2:11; Va Gal. 6:1; Tia. 1:
13, 14)
(b) Ongangu yipi Yesu a tu sila? (Yoa. 13:15; Mat.
23:11; 1 Pet. 2:21)
4. Tanga Yoano 17:1-26.
Esapulo 100
Yesu Vocumbo
1. Pi Yesu lolondonge viaye va enda eci va tunda
vohondo yosapalalo? Kuenda nye eye a va tuma
oku linga?
2. Eci Yesu a tiuka apa olondonge via kala wa va
sanga okuti va kasi oku linga nye? Kuenda eci ca
˜
pita olonjanja vinami?
˜
3. Velie va inila vocumbo? Kuenda nye Yuda Isi-
kariote a linga ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia?
4. Momo lie Yuda a sipuila Yesu? Kuenda nye Pe-
tulu a linga?
5. Nye Yesu wa sapuila Petulu? Pole momo lie Yesu
ka pingilile ku Suku oco o tumise ovangelo?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 26:36-56.
(a) Ndomo Yesu a enda oku eca elungulo kolondo-
nge viaye ongangu yipi yiwa a sila akulu vekonge-
lo koloneke vilo? (Mat. 20:25-28; 26:40, 41; Va Gal.
5:17; Va Efe. 4:29, 31, 32)
(b) Yesu wa lekisa ndati okuti ka ca sungulukile
oku yaka losipata? (Mat. 26:52; Luka 6:27, 28; Yoa.
18:36)
2. Tanga Luka 22:39-53.
Ungelo poku kolisa Yesu vocumbo co Gesemane ca
lekisa okuti Yesu wa honguele kekolelo? Ci lombo-
lola. (Luka 22:41-43; Isa. 49:8; Mat. 4:10, 11; Va
Hev. 5:7)
3. Tanga Yoano 18:1-12.
Yesu wa teyuila ndati olondonge viaye kovanyali
vavo? Kuenda nye tu lilongisilako? (Yoa. 10:11, 12;
18:1, 6-9; Va Hev. 13:6; Tia. 2:25)
 Esapulo 101
Yesu wa Pondiwa
1. Helie o kuete ongole ya velapo yolofa via Yesu?
2. Ovapostolo va linga nye eci Yesu ambatiwa la-
songui vetavo?
3. Nye ca pita konjo ya Kayafa ocitunda cinene?
4. Momo lie Petulu a tundila loku lila?
5. Eci Yesu a tiukila ku Pilato nye asongui va po-
pia?
˜
6. Nye ca pita la Yesu Votalo kekumbi? Kuenda
ohuminyo yipi eye a linga kulume umue wa vale-
liwile kuti ponele yaye?
7. Ofeka yokaliye Yesu a tukuile yika kala pi?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 26:57-75.
Asongui va Yudea va lekisa ndati okuti vovitima
˜
viavo mua kala lika evıho? (Mat. 26:59, 67, 68)
2. Tanga Mateo 27:1-50.
Momo lie tu popela okuti oku likekembela kua
Yuda ka kua kaile kuocili? (Mat. 27:3, 4; Mar. 3:29;
14:21; 2 Va Kor. 7:10, 11)
3. Tanga Luka 22:54-71.
Nye tu lilongisila ku Petulu poku likala Yesu vu-
teke a pakuiwa yu ambatiwa? (Luka 22:60-62; Mat.
26:31-35; 1 Va Kor. 10:12)
4. Tanga Luka 23:1-49.
Yesu wa li yeva ndati omo liungangala vo lingila?
Kuenda nye tu lilongisilako? (Luka 23:33, 34; Va
Rom. 12:17-19; 1 Pet. 2:23)
5. Tanga Yoano 18:12-40.
˜ 5. Nye Tomasi
Ndano okuti Petulu wa konyohele omo liusumba
womunu nye ci lekisa okuti lopo wamamako oku
kala upostolo umue uwa? (Yoa. 18:25-27; 1 Va Kor.
4:2; 1 Pet. 3:14, 15; 5:8, 9)
6. Tanga Yoano 19:1-30.
(a) Ocituwa cipi ca sunguluka Yesu a lekisa kueci
˜ Anga he kelivulu lia Yoano 20:23 Yesu wa yongui-
catiamela kovokuasi? (Yoa. 2:1, 2, 9, 10; 19:23, 24;
Mat. 6:31, 32; 8:20)
(b) Olondaka vipi vioku yula Yesu a popia poku fa
˜
kuaye vi lekisa okuti eye wa tela oku teyuila uvia-
li wa Yehova? (Yoa. 16:33; 19:30; 2 Pet. 3:14; 1 Yoa.
5:4)
Esapulo 102
Yesu wa Pinduka
˜
1. Ukai u lalume vavali vociluvialuvia velie? Kue-
nda pi ovo va kasi?
2. Momo lie Pilato a sapuilila ovitunda oco va tume
asualali oku lava eyambo lia Yesu?
3. Nye ovangelo va linga keteke liatatu noke liolo-
fa via Yesu? Pole nye ovitunda via linga?
˜ ˜
4. Momo lie akai vamue va sumuilile eci va ende-
le oku nyula eyambo lia Yesu?
5. Momo lie Petulu la Yoano va lupukilila keya-
mbo lia Yesu? Kuenda nye ovo va sangako?
6. Nye ca pita letimba lia Yesu? Pole nye eye a li-
nga oco a lilekise kolondonge viaye okuti wa pi-
nduiwa?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Mateo 27:62-66 kuenda 28:1-15.
Eci Yesu a pinduiwa ovitunda vinene la va Fari-
seo kuenda akulu va lueyela ndati espiritu sandu?
(Mat. 12:24, 31, 32; 28:11-15)
2. Tanga Luka 24:1-12.
Ulandu wepinduko lia Yesu u lekisa ndati oku-
˜
ti Yehova wa tendele akai ndolombangi viocili?
(Luka 24:4, 9, 10; Mat. 28:1-7)
3. Tanga Yoano 20:1-12.
Elivulu lia Yoano 20:8, 9 li tu kuatisa oku limbu-
ka nye nda ocitumasuku cimue Cembimbiliya ka
ca tu lombolokele? (Olosap. 4:18; Mat. 17:22, 23;
Luka 24:5-8; Yoa. 16:12)
Esapulo 103
Vokati Kohondo
˜
1. Nye Maria a popia lulume umue a simıle oku-
ti ukuacumbo? Pole nye co kuatisa oku limbuka
okuti eye wa kala Yesu?
2. Nye ca pita lolondonge vivali eci va kala oku
enda kimbo lio Emausi?
3. Ocina cipi ci komohisa ca pita eci olondonge vi-
vali via sapuila ovapostolo okuti va mola Yesu?
˜
4. Yesu wa moleha olonjanja vinami kolondonge
viaye?
a popia eci a yeva okuti olondonge
˜
via mola Nala? Pole nye ceya oku pita noke liolo-
˜
neke ecelala?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yoano 20:11-29.
˜
le oku popia okuti omanu va kuete omoko yoku te-
tela akandu? Ci lombolola. (Osa. 49:2, 7; Isa. 55:7;
1 Tim. 2:5, 6; 1 Yoa. 2:1, 2)
2. Tanga Luka 24:13-43.
Tu pongiya ndati ovitima vietu oco vi tave ocili Ce-
mbimbiliya? (Luka 24:32, 33; Esera 7:10; Mat. 5:3;
Ovil. 16:14; Va Hev. 5:11-14)
Esapulo 104
Yesu wa Tiukila Kilu
˜
1. Olondonge vinami via mola Yesu vonjanja yimo-
si? Kuenda nye a va sapuila?
2. Usoma wa Suku nye? Kuenda omuenyo uka kala
ndati eci Yesu aka viala Ndosoma vokuenda kuo-
˜
hulukai yanyamo?
3. Oloneke vinami Yesu a moleha kolondonge via-
ye? Pole cilo otembo yaye yoku linga nye?
4. Eci handi Yesu ka silepo olondonge viaye wa va 6. Nye ovapostolo va tambulula eci va va vilikiya
tuma oku linga nye? Kekanga?
5. Nye ci kasi oku pita vociluvialuvia eci? Kuenda
Apulilo akuavo:
nye ca sitika Yesu?
1. Tanga Ovilinga 3:1-10.
Apulilo akuavo: ˜ ˜
Ndano okuti koloneke vilo ka tu tela oku linga ovi-
1. Tanga 1 Va Korindo 15:3-8. komo, olondaka via Petulu kelivulu Liovilinga 3:6
˜
Upostolo Paulu wa vangula ndati lekolelo catime- vi tu kuatisa oku limbuka ndati esilivilo liupange
˜
la kepinduko lia Yesu? Kuenda ovina vipi Akristao woku kunda? (Yoa. 17:3; 2 Va Kor. 5:18-20; Va Fil.
va kuetevo oku vangula lekolelo? (1 Va Kor. 15:4, 3:8)
7, 8; Isa. 2:2, 3; Mat. 24:14; 2 Tim. 3:1-5) 2. Tanga Ovilinga 4:1-31.
2. Tanga Ovilinga 1:1-11. Eci tu liyaka lalambalalo kupange woku kunda tu
Upange woku kunda u kasi oku lingiwa ndati ndo- ˜
setukula ndati ongangu Yakristao kocita catete?
mo ca sonehiwa kelivulu Liovilinga 1:8? (Ovil. 6:7; (Ovil. 4:29, 31; Va Efe. 6:18-20; 1 Va Tes. 2:2)
9:31; 11:19-21; Va Kol. 1:23) 3. Tanga Ovilinga 5:17-42.
˜
Omanu vamue okuti Hakristaoko, ci kale kosimbu
Esapulo 105 ale koloneke vilo va siata oku lekisa ndati esungu-
˜ ˜ luko kupange woku kunda? (Ovil. 5:34-39)
Va Talamela vo Yerusalai
1. Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia, nye ca pita Esapulo 107
˜
lolondonge via Yesu via kala oku talamela vo Ye-
˜ Stefano wa Pondiwa
rusalai?
2. Ocina cipi ci komohisa ava va kala vo Yerusa- 1. Helie wa kala Stefano? Kuenda Suku wo kuati-
˜
lai va tambula? sa oku linga nye?
3. Nye Petulu a sapuila omanu? 2. Nye Stefano a popia lasongui vetavo okuti ca va
4. Omanu va kala ndati eci va yeva Petulu? Kue- temisa?
nda nye eye a va tuma oku linga?
˜ 3. Eci alume va tundisa Stefano vimbo nye vo li-
5. Omanu vanami va papatisiwa ko Pendekoste ya nga?
33 kotembo ya Kristu? ˜
4. Vociluvialuvia eci helie umalehe u o kasi oku
Apulilo akuavo: lava ndeti ovowalo?
1. Tanga Ovilinga 2:1-47. 5. Eci handi Stefano ka file nye eye a likutilila ku
(a) Olondaka via Petulu kelivulu Liovilinga 2: Yehova?
23, 36 vi lekisa ndati okuti va Yudea vosi va kua- 6. Loku kuama ongangu ya Stefano, nye tu sesa-
˜
ta onepa yekandu kolofa via Yesu? (1 Va Tes. 2: mela oku linga eci omunu umue a tu linga cimue
˜
14, 15) cıvi?
˜
(b) Ongangu yipi Petulu a tu sila kueci catiamela Apulilo akuavo:
koku situlula Ovisonehua? (Ovil. 2:16, 17, 29, 31,
36, 39; Va Kol. 4:6) 1. Tanga Ovilinga 6:8-15.
(c) Tete Petulu wa talavaya ndati “lolosapi viuso- Ovohembi api asongui vatavo va siata oku popia
˜ oco va tateke upange woku kunda Wolombangi via
ma wokilu” vina Yesu a likuminyile oku ıha? (Ovil.
2:14, 22-24, 37, 38; Mat. 16:19) Yehova? (Ovil. 6:9, 11, 13)
2. Tanga Ovilinga 7:1-60.
˜
Esapulo 106 (a) Nye ca kuatisa Stefano oku lonoloha koku te-
yuila olondaka viwa Vekanga? Kuenda nye tu li-
Va Yovuiwa Vokayike longisilako? (Ovil. 7:51-53; Va Rom. 15:4; 2 Tim. 3:
14-17; 1 Pet. 3:15)
1. Nye ca pita la Petulu kuenda Yoano osimbu va
(b) Ocituwa cipi tu sukila oku kuata lovanyali va
kala oku enda konembele?
tateka upange wetu woku kunda? (Ovil. 7:58-60;
2. Nye Petulu a popia kulume umue ocilema? Kue-
Mat. 5:44; Luka 23:33, 34)
nda nye Petulu o wiha okuti ca velelepo olombo-
ngo?
˜ Esapulo 108
3. Momo lie asongui vetavo va temelele? Kuenda
nye ovo va linga ku Petulu la Yoano? Vonjila Yoko Damasko
4. Nye Petulu a popia lasongui vetavo? Kuenda ovo
vahandeleka nye kovapostolo? 1. Nye Saulu a linga noke yoku pondiwa kua Ste-
5. Momo lie asongui va kalela lonya? Pole, nye ca fano?
pita eci ovapostolo va kapiwa onjanja yavali voka- 2. Ocina cipi ci komohisa ca lipita la Saulu eci a
yike? kala vonjila yoko Damasko?
3. Nye Yesu a tuma Saulu oku linga?
4. Olonumbi vipi Yesu a eca ku Ananiya? Kuenda
˜
ndamupi Saulu a tela oku letuluka?
˜ ˜ ˜
5. Saulu weya oku kulıhıwa londuko yipi? Kuenda
nye eya oku linga?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ovilinga 8:1-4.
˜ lilo api amalehe va sukila oku li pula ovo muele?
Elambalalo lieya oku iya kekongelo Liakristao lia
kuatisa ndati koku kunda olondaka viwa viatia-
˜ ˜
mela kekolelo lia Kristao? Kuenda ocina cipi ca li-
˜
setahala ca siata oku pitavo koloneke vilo? (Ovil.
8:4; Isa. 54:17)
2. Tanga Ovilinga 9:1-20.
Ovikele vipi vitatu Yesu a eca ku Saulu? (Ovil.
9:15; 13:5; 26:1; 27:24; Va Rom. 11:13)
3. Tanga Ovilinga 22:6-16.
Tu kuama ndati ongangu ya Ananiya? Kuenda
momo lie ci kuetele esilivilo? (Ovil. 22:12; 1 Tim.
3:7; 1 Pet. 1:14-16; 2:12)
4. Tanga Ovilinga 26:8-20.
Epongoloko lia Saulu li eca ekoliso lie ku vana va
˜ 4. Tanga Ovilinga 14:1-6, 19-28.
kuete olohueli koloneke vilo okuti hakristaoko?
(Ovil. 26:11; 1 Tim. 1:14-16; 2 Tim. 4:2; 1 Pet. 3:1-3)
Esapulo 109
Petulu wa Pasuisa Korneliu
1. Ulume u vociluvialuvia wa kekama ndeti helie?
2. Nye ungelo umue a sapuila Korneliu?
3. Suku wa lekisa nye ku Petulu eci a kala kilu
lionjo ya Simono ko Yopa?
4. Momo lie Petulu a sapuilila Korneliu okuti ka
ca sungulukile oku u kekamela?
5. Momo lie olondonge va Yudea va kala la Petu-
lu va komohelele?
6. Nye tu lilongisila ku Petulu eci a pasuisa Ko-
rneliu?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ovilinga 10:1-48.
Olondaka via Petulu kelivulu Liovilinga 10:42 vi le-
˜
kisa nye catiamela kupange woku kunda olondaka
viwa Viusoma? (Mat. 28:19; Mar. 13:10; Ovil. 1:8)
2. Tanga Ovilinga 11:1-18.
Ocituwa cipi Petulu a lekisa eci Yehova o tuma ku
vakualofeka? Kuenda tu setukula ndati ongangu
yaye? (Ovil. 11:17, 18; 2 Va Kor. 10:5; Va Efe. 5:17)
Esapulo 110
Timoteo wa Linga
˜ 1. Tanga Ovilinga 20:7-38.
Onuatisi ya Paulu
˜ (a) Tu pondola oku liupa ndati eko ‘liosonde yoma-
1. Umalehe u vociluvialuvia helie? Pi eye a kala?
Kuenda helie wa kala inaye la inakulu yaye?
2. Nye Timoteo a tambulula eci Paulu o pulisa nda
wa yonguile oku enda laye kuenda Sila oku ka ku-
˜
ndila omanu kolofeka kupala?
3. Pi olondonge via Yesu via tukuiwa tete Ndakri-
˜
stao?
4. Paulu, Siluano kuenda Timoteo eci va Tunda ko
Lustra alupale api ovo noke veya oku nyula?
5. Timoteo wa kuatisa ndati Paulu? Kuenda apu-
˜ ˜
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ovilinga 9:19-30.
Paulu wa lekisa ndati utate eci a liyaka lalamba-
lalo poku kunda olondaka viwa? (Ovil. 9:22-25, 29,
30; Mat. 10:16)
2. Tanga Ovilinga 11:19-26.
Ulandu u sangiwa kelivulu Liovilinga 11:19-21, 26
u lekisa ndati okuti espiritu lia Yehova olio li kasi
oku songola upange woku kunda?
3. Tanga Ovilinga 13:13-16, 42-52.
Elivulu Liovilinga 13:51, 52 li lekisa ndati okuti
˜ ˜
olondonge ka via konyohele ndano lelambalalo?
(Mat. 10:14; Ovil. 18:6; 1 Pet. 4:14)
Ondaka ‘va va kundika ku Yehova’ yi tu vetiya nda-
ti oku tepululako asakalalo etu oco tu kuatise
ava va fetika oku lilongisa ndopo? (Ovil. 14:21-23;
20:32; Yoa. 6:44)
5. Tanga Ovilinga 16:1-5.
Onjongole ya Timoteo yoku tava oku tetiwa eva-
mba yi lekisa ndati esilivilo lioku ‘lingila cosi onda-
ka yiwa’? (Ovil. 16:3; 1 Va Kor. 9:23; 1 Va Tes. 2:8)
6. Tanga Ovilinga 18:1-11, 18-22.
˜
Elivulu Liovilinga 18:9, 10 li lekisa nye catiamela
kekuatiso Yesu a siata oku eca kupange woku ku-
˜
nda? Kuenda eci ci tu ıha ekolelo lie koloneke vilo?
(Mat. 28:20)
Esapulo 111
˜
Kakuenje wa Sunila
1. Vociluvialuvia eci kakuenje wa pekela ndeti posi
helie? Kuenda nye ca pita laye?
2. Nye Paulu a linga eci a limbuka okuti kakue-
nje wa fa?
3. Pi Paulu la Timoteo kuenda ava va endela ku-
mue lavo va kala? Kuenda nye ca pita eci va tala-
ma ko Miletu?
4. Elungulo lie uprofeto Agabo a ecele ku Paulu?
˜
Kuenda eci ceya oku telisiwa ndati ndomo eye a
vanguile?
Apulilo akuavo:
nu vosi’ ndomo ca lekisiwa volondaka via Paulu
kelivulu Liovilinga 20:26, 27? (Esek. 33:8; Ovil. 18:
6, 7)
(b)Momo lie akulu vekongelo va kuetele oku ‘li-
mbuka ocikele cavo coku kolela lika ondaka yoci-
li’ eci va longisa? (Ovil. 20:17, 29, 30; Tito 1:7-9;
2 Tim. 1:13)
2.Tanga Ovilinga 26:24-32.
Ocikoti ca Paulu co ko Roma co kuatisa ndati oku
tẽlisa ocikundi a tambula ku Yesu coku kunda?
(Ovil. 9:15; 16:37, 38; 25:11, 12; 26:32; Luka 21:
12, 13)
Esapulo 112
Onaviyu ya Nyõleha
1.Nye ca pita lonaviyu Paulu a endela eci va kala
ocipepi locifuka co Kurete?
2.Nye Paulu a popia lava a kala lavo vonaviyu?
3.Onaviyu yeya oku nyõleha ndati?
4.Olonumbi vipi vakuanaviyu va eca? Kuenda
omanu valua va pitĩla ndati konele yokalunga?
5.Yipi ya kala onduko yocifuka caco? Kuenda nye
ca pita la Paulu eci ehunguhungu lia tulumuha?
Apulilo akuavo:
1.Tanga Ovilinga 27:1-44.
Ekolelo lipi tu kuete liokuti Embimbiliya lia sua-
po eci tu tanga ulandu wa Paulu watiamẽla ku-
ngende waye ko Roma? (Ovil. 27:16-19, 27-32; Luka
1:3; 2 Tim. 3:16, 17)
2.Tanga Ovilinga 28:1-14.
Ndomo olonungi vio ko Melita via tata ‘lohenda
yalua’ Paulu lava va kala laye vonaviyu, ci vetiya
Akristão oku lingavo nye? Kuenda va kuete oku ci
linga? (Ovil. 28:1, 2; Va Hev. 13:1, 2; 1 Pet. 4:9)
Esapulo 113
Paulu wa Kala ko Roma
1.Helie Paulu a kundila osimbu a kala kumande-
kua ko Roma?
2.Helie ukombe vociluvialuvia o kasi ndeti kome-
sa? Kuenda nye a kasi oku lingila Paulu?
3.Helie wa kala Epafrodito? Kuenda nye eye
ambata eci a tiukila ko Filipoi?
4.Momo lie Paulu a tumisilile ukanda ku kamba
liaye Filemone?
5.Nye Paulu a linga eci a tunda vokayike? Kue-
nda noke nye ca pita laye?
6.Helie Yehova a tuma oku soneha elivulu lia su-
lako Liembimbiliya? Kuenda elivulu Liesituluilo li
tu sapuila nye?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Ovilinga 28:16-31 kuenda Va Filipoi 1:13.
Nye Paulu a linga osimbu a kala kumandekua ko
Roma? Kuenda ongangu yipi yekolelo eye a sila
Akristão vekongelo? (Ovil. 28:23, 30; Va Fil. 1:14)
2.Tanga Va Filipoi 2:19-30.
Olondaka vipi violopandu Paulu a sapuila Timo-
teo la Epafrodito? Kuenda tu kuete oku kuama
ndati ongangu ya Paulu? (Va Fil. 2:20, 22, 25, 29,
30; 1 Va Kor. 16:18; 1 Va Tes. 5:12, 13)
3.Tanga Filemone 1-25.
(a)Paulu wa tumile Filemone oku linga nye oku-
ti ca sungulukile? Kuenda eci ci kala ndati ndo-
numbi kakulu vekongelo koloneke vilo? (File. 9;
2 Va Kor. 8:8; Va Gal. 5:13)
(b)Olondaka via Paulu vi sangiwa kelivulu lia Fi-
lemone 13, 14 vi lekisa ndati okuti eye wa sumbi-
le ovisimĩlo via vakuavo vekongelo? (1 Va Kor. 8:
7, 13; 10:31-33)
4.Tanga 2 Timoteo 4:7-9.
Ekolelo lie tu kuete ndeli lia Paulu liokuti Yehova
oka tu sumũlũisa nda tu tua pandikisa toke kesu-
lilo? (Mat. 24:13; Va Hev. 6:10)
Esapulo 114
Esulilo Liovina Viosi Vĩvi
1.Momo lie Embimbiliya li tukuila otuvalu kilu?
2.Uyaki wa Suku lomanu vãvi kulo kilu lieve u
tukuiwa hati ndati? Kuenda uyaki waco u ka li-
nga nye?
3.Ndomo ca lekisiwa vociluvialuvia Helie oka so-
ngola uyaki waco? Momo lie a kuetele ekolowa?
Kuenda osipata eye a kuete yi lomboloka nye?
4.Nda tua tala Kesapulo 10 kuenda 15 momo lie
ka ci tu komohisila okuti Suku oka nyõla omanu
vãvi?
5. Esapulo 33 Lesapulo 36 kuenda 76 li lekisa nda-
ti okuti Suku oka nyõla omanu vãvi ndaño okuti
ovo va popia okuti va fendela Suku?
Apulilo akuavo:
1.Tanga Esituluilo 19:11-16.
(a)Ovisonehua vi lekisa ndati okuti Yesu Kristu
eye muẽle wa lekisiwa ndeti kokavalu ka yela?
(Esit. 1:5; 3:14; 19:11; Isa. 11:4)
(b)Osonde ya liñisa uwalo wa Yesu yi lekisa nda-
ti oku yula kuaye? (Esit. 14:18-20; 19:13)
(c)Helie wa kongeliwa volohoka vi kasi oku kua-
ma Yesu kokavalu kaye kayela? (Esit. 12:7; 19:14;
Mat. 25:31, 32)
Esapulo 115
Oluali Luokaliye Palo Posi
1.Ekalo lipi Embimbiliya li lekisa okuti olio tuka
kuata Voluali luokaliye palo posi?
2.Ohuminyo yipi ya lingiwa Vembimbiliya ku
vana vaka kala Voluali luokaliye?
3.Otembo yipi Yesu aka tẽlisa apongoloko aco?
4. Eci Yesu a kala palo posi wa lingile nye ci leki-
sa eci eye aka linga poku viala Vusoma wa Suku?
5. Yesu kumue lava vaka viala laye kilu, vaka li-
ngila nye omanu vaka kala palo posi?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Esituluilo 5:9, 10.
Momo lie tu kuetele ekolelo liokuti vana vaka via-
˜ ˜ ˜
la vokuenda Kuohulukai yanyamo vaka kala va-
kuacisola kuenda vakuahenda? (Va Efe. 4:20-24;
1 Pet. 1:7; 3:8; 5:6-10)
2. Tanga Esituluilo 14:1-3.
Nye ci lomboloka onduko ya Isia kuenda onduko
ya Kameme oku sonehiwa kovipolo vio 144.000 ko-
manu? (1 Va Kor. 3:23; 2 Tim. 2:19; Esit. 3:12)
Esapulo 116
Ndomo tu Pondola Oku Kala
Otembo ka yi Pui
1. Nye tu sukila oku lilongisa nda tu yongola oku
˜ ˜
kala otembo yenda no hu?
˜ eci ci tu vetiya ndati oku linga akamba vaye? (Osa.
2. Tu lilongisa ndati eci catiamela ku Yehova kue-
nda ku Yesu ndomo ca lekisiwa la kafeko u ku-
mue lakamba vaye vociluvialuvia eci?
3. Elivulu lipi likuavo o lete vociluvialuvia eci?
˜
Oyongola he oku tambula vali a sapulo akuavo?
˜
Sonehela Olombangi via Yehova vonumbi eyi www.jw.org.
Kuenda momo lie tu kuetele oku li tanga olonja-
nja viosi?
˜
4. Oku lilongisa catiamela ku Yehova kuenda ku
Yesu hacoko lika ci sukiliwa oco tu kuate omue-
˜
nyo ko pui. Oco he nye vali ci sukiliwa?
5. Nye tua lilongisa Kesapulo 69?
˜
6. Ongangu yipi yiwa ya lekisiwa lumalehe Sa-
muele Kesapulo 55?
7. Tu kuama ndati ongangu ya Yesu Kristu? Nda
tua ci linga, cika tu kuatisa oku linga nye kovaso
yoloneke?
Apulilo akuavo:
1. Tanga Yoano 17:3.
˜
Ovisonehua vi lekisa ndati okuti oku kuata uku-
˜ ˜
lıhıso wa Yehova kuenda wa Yesu Kristu ka ci lo-
mboloka lika oku patekela ovina? (Mat. 7:21; Tia.
2:18-20; 1 Yoa. 2:17)
2. Tanga Osamo 145:1-21.
(a) Esunga lipi tu kuete lioku sivaya Yehova? (Osa.
145:8-11; Esit. 4:11)
(b) Yehova wa lingila ndati “vosi ohenda”? Kuenda
145:9; Mat. 5:43-45)
(c) Nda Yehova ekamba lietu, cika tu vetiya oku
linga nye? (Osa. 119:171, 172, 175; 145:11, 12, 21)