Barış Gür, Tunç Çağını Sona Erdiren Halklar

Deniz Kavimleri, İstanbul, 2012, Arkeoloji

ve Sanat Yayınları, 315 sayfa, 65 resim
ISBN: 978-605-396-182-6

Erkan Kurul
Arş. Gör., Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma
Enstitüsü, Antalya. erkankurul@akdeniz.edu.tr

Tunç Çağı, ya da Bronz Çağ terimi, Avrupa, Asya ve Ortadoğu halklarının -ortak- ham-
madde ve alet kültürlerindeki üçüncü evredir ve tuncun yoğun bir şekilde kullanılma-
sıyla başlayan kronolojik dönemi kapsar. Genel olarak M.Ö. 3000 – 1200 yılları arasın-
daki tarihsel süreci niteleyen Tunç Çağı, kendi içerisinde de erken, orta ve geç olmak
üzere üç alt bölüme ayrılır. Bu kronolojik alt gruplamanın birbirlerinden kesin ayrım
çizgisi net bir biçimde saptanamamakta, bu çizgi bölgesel-toplumsal unsurlara göre
farklı zaman dilimlerine işaret edebilmektedir. Bu kapsamda Tunç Çağı’nın son aşama-
sı, Geç Tunç Çağı evresi de yak. M.Ö. 1550-1200 yılları arasındaki tarihsel süreci belirtir.
Bu sürece damgasını vuran ve Tunç Çağı’nı sonlandırarak yeni bir devir olan Demir
Çağı’nın başlangıcına neden olan başlıca faktörlerin başında belirli coğrafyalarda vuku
bulmuş olan bölgesel kıtlıklar ve bunun sonucunda ortaya çıkan kitlesel göç hareketi
faaliyetleri bulunmaktadır. Söz konusu süreç Avrupa, Asya ve Ortadoğu halklarının
siyasi-politik geleceğinin belirlenmesinde baş etmen olmakla birlikte, Tunç Çağı’nın
başat güçleri olan Hitit ve Mısır’ı da etkisi altına almıştır. Bu etki sonucunda bu çağın
iki süper gücünden biri olarak nitelendirilen Hatti-Hitit Uygarlığı tarih sahnesinden
silinmiş, bir diğeri olan Mısır ise sahip olduğu doğal kaynakların verimliği, tahıl rezervi
fazlalığı ve askeri gücünün üstünlüğü gibi avantajları sayesinde bir süre daha varlığını
koruyabilmiştir.
İnceleme altına alınan bu eserde, Tunç Çağı’nın sonlanmasında oldukça büyük bir role
sahip olan Deniz Kavimleri Göçleri’nin bu süreçteki etkileri, onların bu etkilerine karşı
da Hitit ve Mısır gibi merkezi güçlerin yanında, Ugarit gibi yerel yönetimlerin tepkileri-
dirençleri mercek altına alınmaktadır. Bu kapsamda konuyla ilgili arkeolojik buluntular
ve epigrafik belgeler, topografik analizler ışığında irdelenerek, Deniz Kavimleri’nin
kökenleri ve bu kavimlerin birleşme süreçleri, onları bu toplu göç hareketine sevk eden
birincil sebepler ve bu toplu göçe maruz kalan kitlelerin-halkların içinde bulundukları
şartlar çalışma konusu yapılmaktadır. Barış Gür tarafından Yüksek Lisans Tezi kap-
samında çalışılmış olan bu eser, 2012 yılında Arkeoloji ve Sanat Yayınları tarafından
basılarak Türkçe literatürdeki yerini almıştır. Eser çalışmaya katkıda bulununlar için
teşekkür maiyetinde yazılmış bir Önsöz (7-8) ile başlamaktadır. Bunu takiben Çalışma
Hakkında (9-14) isimli kısımda konuyla ilgili güncel görüşler ve de eserde kullanılan
temel kaynaklar ve içerikleri tanıtılmaktadır. Giriş (15-18) kısmındaysa eserin konusu
olan Deniz Kavimleri hakkında genel bir ön bilgilendirme yapılmaktadır.
Çalışma temel olarak yedi ana başlık altında sınıflandırılmakta ve her ana başlık konuy-
la ilgili spesifik alt başlıklarla desteklenmektedir. Yedi ana başlığın sonrasındaki Son
Sözler (272-289) başlıklı kısımda eserin tamamından elde edilmesi gereken bilgiler ve
çıkarılması gereken sonuçlar bir genelleme halinde yorumlanmaktadır. Bunu takip
eden Resimler Listesi (290-292) çalışmada kullanılan görsellerin referanslarını sun-
maktadır. Son kısım olan Kaynakça (293-315)’da eserde konuyla ilgili referans olarak
sunulan antik kaynak ve modern literatür bilgileri bütün bir liste halinde okuyucuya
sunularak çalışma sonlandırılmıştır.

210

BARIŞ GÜR, TUNÇ ÇAĞI’NI SONA ERDİREN HALKLAR DENİZ KAVİMLERİ | Erkan Kurul
Göçleri Tetikleyen Faktörler (19-42) birinci ana başlıktır ve iki alt başlığa sahiptir. Bu
bölümde genel olarak Deniz Kavimleri olarak bilinen göçmen halkların ne gibi sebep-
lerden ötürü ana yurtlarını terk ederek Hellas-Batı Anadolu coğrafyasından Mısır top-
raklarına kadar ulaşan bir göç hareketinin içerisine dahil oldukları sorunsalı inceleme
altına alınmaktadır. Bu kapsamda alt başlıkların ilki Doğal Felaketler (19-38), deniz
kavimlerinin yol açtığı bu göç dalgalanmalarının temelinde yer alan etmenlerden en
önemlileri olarak kabul edilen doğal afetler, kuraklık, iklimsel-tarımsal dezavantaj-
lar ve flora-fauna elverişsizliği konuları üzerine eğilmektedir. İkinci alt başlık Savaş
Teknolojisindeki Gelişmeler (38-42)’de ise Geç Tunç Çağı’nın son yüzyılıyla birlikte artış
gösteren demir kullanımı vesilesiyle farklı bir boyut kazanan askeri metalürji ve de bu
gelişmelerin sonucunda çeşitli kavimlerin-ulusların silah yapım teknikleri ve askeri taktik
organizasyonlarındaki gelişimleri açıklanır.
Deniz Kavimleri Göçü (43-64) ikinci ana başlıktır ve üç alt başlığa sahiptir. Bu bölümde
genel olarak Deniz Kavimleri’nin Akdeniz havzasında ortaya çıktığı M.Ö. XIV. yüzyıldan
III. Ramses’in M.Ö. yak. 1181-80 yıllarında Nil Nehri’nin ağzında bu kavimlere karşı ezici
bir üstünlükle kazandığı zaferine kadarki periyod inceleme konusu yapılmaktadır. Bu
süreçte ilk olarak Deniz Kavimlerinin Terim Olarak Kullanımı (43-45) alt başlığında,
Mısır hiyerogliflerinden ve modern araştırmacıların konuyla ilgili kaleme almış olduğu
eserlerden yola çıkılarak, Deniz Kavimleri teriminin ortaya çıkışı ve kullanımı üzerine
bilgilendirme yapılmaktadır. İkinci alt başlık, Deniz Kavimleri Göçüne Giriş (45-50)
Deniz Kavimlerini oluşturan halkların kökenleri, birleşme süreçleri ve bu halkların
dönemin üstün güç odakları olan Mısır ve Hitit krallıklarıyla olan ilişkileri üzerine bir
ön değerlendirmede bulunmaktadır. İlk Saldırı ve Sonrası Gelişen Göç Hareketi (50-64)
alt başlığında Mısır’ın komşusu olan Libya ulusları ve Ön Asya-Ege kıyılarından gelen
Deniz halkları birleşiminden meydana getirilmiş bir ordunun Merneptah döneminde
(M.Ö. 1213-1203) Mısır’a saldırması ve firavunun orduları tarafından geri püskürtülme-
siyle başlayan ve gelişim gösteren Deniz Kavimleri varlığı kronolojik bir perspektifte
incelenmektedir.
Deniz Kavimleri Göçü Öncesi Anadolu’nun Siyasi Yapısı (65-76) üçüncü ana başlıktır.
Burada Deniz Kavimleri göç dalgası öncesinde Anadolu’nun merkezi gücü olan Hitit
Ülkesi’nin M.Ö. 1350 yılından, Kaşkalar tarafından yak. M.Ö. yak. 1180 yılında yıkılışına
kadarki gelişim süreci ve Batı Anadolu devletleriyle olan siyasal ilişkileri araştırma
konusu yapılmaktadır. Bu kapsamda büyük göç dalgasının başladığı M.Ö. 1200’lü
yıllardan yüz elli yıl öncesinin bu bölüme dahil edilmesinin sebebi, bu göç dalgaları
öncesinde Anadolu’nun siyasi ve politik konjektürünün net bir şekilde algılanabilmesi
ve neden-sonuç ilişkisinin daha sağlıklı bir biçimde yürütülebilmesi çabasıdır.
Deniz Kavimleri’nin Kökeni (77-129) dördüncü ana başlıktır ve üç alt başlığa sahiptir.
Bu bölümde genel olarak deniz kavimlerinin ana yurtları ele alınmakta ve bu kapsam-
da Mısır’a karşı saldırıda bulunan bütün halklar ayrı ayrı ele alınıp incelenmektedir.
Mısır Kralı Merneptah Döneminde Göçlere Katılan Halklar (77-93) isimli birinci alt baş-
lıkta on dokuzuncu Mısır hanedanlığının dördüncü firavunu olan Merneptah’ın iktida-
rının beşinci yılında (M.Ö. 1208) birleşik kuvvetlerle Mısır’a saldıran Deniz Kavimleri’nin
içinde yer alan ulusların-toplulukların sosyolojik sınıflandırması-analizi yapılmaktadır.
Bu doğrultuda da alt başlık içerisinde Lukka (77-81), Teresh (81-84), Sherden (84-90),
Shekelesh (90-91) ve Ekvesh (91-94) kavimleri hakkında bilgi verilmektedir. Mısır Kralı
III. Ramses Döneminde Göçlere Katılan Halklar (94-109) ikinci alt başlığında yirminci
Mısır hanedanlığının ikinci firavunu III. Ramses’in iktidarının beşinci ve sekizinci yılla-
rında (M.Ö. 1181 ve 1178 yılları) Mısır’a sefer düzenleyen Deniz Kavimleri istilacılarının
sosyolojik tabanları araştırma konusu yapılmaktadır. Bu kapsamda Peleset (94-100),
Denyen (100-106), Tjekker (106-108) ve Weshesh (108-109) isimli kavimler mercek altı-
na alınmaktadır. Kökeni Aydınlatmaya Yönelik Hipotezler (109-129) alt başlığında da
belirtilmiş olan Deniz Kavimleri guruplarının kökenleri incelenmekte ve bu kapsamda
Anadolu Kökeni Hipotezi (110-122) ile Balkanlar ve Orta Avrupa Çıkış Hipotezi (122-
129) irdelenmektedir.

211

BARIŞ GÜR, TUNÇ ÇAĞI’NI SONA ERDİREN HALKLAR DENİZ KAVİMLERİ | Erkan Kurul
Deniz Kavimleri’ni İçeren Yazılı Belgeler (130-176) beşinci ana başlıktır ve üç alt başlığa
sahiptir. Bu bölümde genel olarak Deniz Kavimleri ile ilgili çalışmalar açısından önem-
li bir veri kaynağı niteliğine sahip olan epigrafik belgeler-antik kaynaklar araştırma
konusu yapılmaktadır. Birinci alt başlıkta Deniz Kavimleri konusunda birincil referans
niteliğindeki Mısır Kaynakları (130-146) incelemeleri kapsamında Karnak Yazıtı (130-
131), Medinet Habu (131-138), Harris Papirüsü (138-140) ve Diğer Mısır Kaynakları
(141-146) analiz edilmektedir. Bölümün ikinci alt başlığı Mısır Dışı Kaynaklar (146-159)’
da konuyla ilgili ikincil öneme sahip Amarna Mektupları (146-150), Ugarit Belgeleri
(150-153), Hitit Belgesi (153-154), Kıbrıs-Minos Belgeleri (154-156) ve Miken Belgeleri
(156-159) yorumlanmaktadır. Hellen Kaynaklarından Deniz Kavimleri’nin İzleri (160-
176) isimli bölümün son alt başlığında, Deniz Kavimleri göç hareketlerinin Hellen sözlü
ve yazılı geleneğine ne şekilde yansıyarak ne gibi izler bıraktığının tespit edilebilmesi
amaçlanmaktadır.
Arkeolojik Kanıtlar (177-251) altıncı ana başlıktır ve üç alt başlığa sahiptir. Eserin en
geniş kısmını oluşturan bu bölümde genel olarak Deniz Kavimleri’nin varlığına kanıt
oluşturabilecek arkeolojik bulguların son on yıldaki Anadolu kıyıları menşeili kazılarda
yoğunlukla bulunması sonucundan yola çıkılarak Deniz Kavimleri ve Anadolu bağlan-
tısı üzerinde durulmaktadır. Bölümün ilk alt başlığı, Deniz Kavimlerine Ait Arkeolojik
Buluntular (177-232)’da öncelikle bölgesel kazılar sonucunda ele geçirilmiş olan
arkeolojik materyal kültür kalıntıları coğrafi bir bütünlük içerisinde Anadolu (177-201),
Kıbrıs (201-208) ve Kenan Bölgesi (208-222) biçiminde kategorize edilmekte ve ulaşılan
sonuçlar Bölgeler (177-222) başlığıyla irdelenmektedir. Alt başlığın devamında ise Deniz
Kavimleri göçleri sırasında kullanılmış olan deniz vasıtaları Gemi İkonografileri (222-229)
başlığıyla stilistik form ve de benzer üsluplara sahip örnekler çerçevesinde incelenmek-
tedir. Alt başlığın son araştırma maddesi Kirpi Başlıklı Savaşçılar (229-232)’da söz konusu
denizsel ve karasal göç hareketlerinde hizmette bulunmuş elit bir askeri kesimin varlığı
araştırılmaktadır.
Geç Hellas IIIC Seramiği (232-149) altıncı bölümün ikinci alt başlığıdır. Burada Miken
Saraylarının yıkılmasının ardından ortaya çıkan ve Deniz Kavimleri göç hareketinin geç-
tiği ya da ulaştığı bölgelerde izlerine rastlanan GH IIIC Seramik grubu biçimsel özellik-
leri bakımından Ambar Stili (234), Kapalı Stil (234), Figürlü Stil (234-236) Aegean Koine
(236-239), Anadolu (239-244), Kıbrıs (244-246) ve Kenan Bölgesi (246-249) yan başlıkları
altında kategorize edilerek inceleme altına alınmaktadır. El Yapımı Perdahlı Seramik
(249-251) altıncı bölümün son ve üçüncü alt başlığıdır. Burada araştırma konusu yapılan
seramik grubunu kullanan toplulukların sosyal tanımlamaları ve coğrafi dağılımları
incelenmektedir.
Deniz Kavimleri Göçü Sonrası Yakındoğu’daki Durum ve Yıkım İzleri (252-271) yedin-
ci ve son alt başlıktır ve de altı alt başlığa sahiptir. Bu bölümde genel olarak Deniz
Kavimleri göç hareketlerinin sonucunda, söz konusu göç faaliyetlerin etkilediği bölge-
lerde yaşayan halkların ve hüküm süren krallıkların bu etkiden ne şekilde pay aldıkları
incelenmektedir. Bu kapsamda konuyla ilgili Anadolu (252-259), Yunanistan (259-262),
Kıbrıs (262-263), Suriye (264-266), Kenan Bölgesi (266-268) ve Mısır (268-271) alt başlık-
larında bu etki bölgesel bir bakış açısıyla incelenmektedir.
Esas itibariyle bu çalışma, günümüzden yaklaşık 3200 yıl öncesine damgasını vur-
muş kitlesel göç hareketlerinden en önemlilerinden biri olarak nitelendirilen Deniz
Kavimleri Göçü’nün kapsamlı bir araştırmasını içermektedir. Bu bağlamda incelemenin
amacı gelenekselleşmiş Deniz Kavimleri göç olgusu hakkındaki verilerle son yıllardaki
kazılar sonucunda elde edilen güncel bilgilerin harmanlanarak konu üzerinde neden-
sonuç ilişkilerin daha net saptanabilmesini ve karanlıkta kalan noktaların aydınlatı-
labilmesini sağlamaktır. Bu kapsamıyla söz konusu eser, bir taraftan Deniz Kavimleri
konusundaki antik ve modern literatürün bir arada değerlendirilmesiyle genelleyici bir
tarihsel bakış açısı sağlarken, diğer taraftan da arkeolojik, epigrafik, jeolojik ve sosyo-
lojik verilerin ortak bir potada incelenmesiyle inter-disipliner anlamda bütünleyici bir
araştırma birikimi oluşturmaktadır.

212

BARIŞ GÜR, TUNÇ ÇAĞI’NI SONA ERDİREN HALKLAR DENİZ KAVİMLERİ | Erkan Kurul