Türklerin İslamla§ma
5 Mu'tasım'ın (833-842) kendisi için Türk-
Sürecinde Mezh~plerin ve
Tarikatların Yeri
M. Saffet Sankaya)'(
Giriş
Türk-Arap münasebe.tleri dalaylı da
olsa İslamiyet'in ortaya çıkmasından önce
mevcuttu. Hz. Muhammed'in Türklerin var-
lığından haberdar olduğu bilinmektedir. 1
O'nun Türkler hakkında söylediği iddia edi-
len sözlerinin doğruluğu ne kadar tartışmalı
olursa olsun, Hicri I. asırdaki Müslümanların
Türkler hakkındaki kanaatlerini yansıtması
bakımından tarihi bir değere sahiptir. 2 Arap-
Iann Türklerle Hz. Ömer devrinde başlayan
teması3 sonraki yıllarda artarak devam etmiş­
tir. Emevtler döneminde Türk-Arap ilişkileri
genellikle askeri mücadelelerle geçmiş; Erne-
vi hanedan ve valilerinin, cizye ve harac
yoluyla elde edilen vergi geliri tamahı4 yüzün-
den Maveraünnehir'de İslam'ın yayılması
hemen hemen yok denecek seviyede kalmış,
çeşitli zorlama ve te§Vik sonuç vermemiştir.
Talas Savaşı'nın (751) hemen sonra-
sında Abbasilerin doğuda takip ettikleri poli-
tikaların sonucu Türkler Araplarla daha yakın
ilişkiler kurmuşlardır. Bu ilişkiler öncelikle
askeri gayelere matuf olarak yapılmış, Türk-
lerin savaşçı özelliklerinden istifade edilmiş-
tir.
lerden özel bir ordu teşkil etmesi bunun açık
bir tezahürüdür. Emevtlerin aksine Türklerle
ilişkilerin dostane bir tarzda yürümesi, ticari
faaliyetlerin doğrudan başlayarak giderek
artması ve gezgin dervişterin faaliyetleri, Tür-
kistan' da İslam' a olan ilgiyi artırmıştır.
Bununla birlikte İslam, Türkler arasın­
da ancak Samarulerin (892-1005) gayretiyle
IX-X. asırlarda Sir Derya ötesine, doğuya
doğru yayılmış ve Balasagun'a kadar dayan-
mıştır.6 Aynı dönemde Harzemliler vasıtasıy­
la ve doğrudan Kafkasya üzerinden: Araplada
ticari ilişkiler kuran İtil Bulgar Hanlığı, Müs-
lümanlığı kabul eden ilk Türk devleti olarak
kabul edilir.7 Karahanlılann Türkistan'da
Satuk Buğra Han'ın önderliğinde bir Müslü-
man Türk devleti kurmaları, İslamiyet'in
geniş Türk kitleleri tarafından kabulünü
kolaylaştırmı§; 8 Türkler X. asrın ikinci çeyre-
ğinden itibaren kitleler halinde İslam'ı
benimsemeye başlamışlardır. 9 İslam, Mavera-
ünnehir ve Horasan'da görülen ve daha son- 157
ra Anadolu'ya da göçecek olan Oğuz boylan
arasında, X. asrın ikinci yarısından itibaren
yayılmaya başlamıştır. F. Sümer, Gerdizi'ye
atfen "Oğuzlar arasında İslamiyetın ancak XI.
asırda hakim bir dın haline gelebildiğini" ifade
etmektedir. 10 İbnü'l-Es!r de 1043 olaylannda
(*) Dof. Dr., Süleyman Dmıiret Oniversitesi ilahiyat FaktUtesi /Türkiye
( ..) Türkler Projesi
(ll Os.ınaıı Turan, Tt1rk Cihtm Hakimiyeh" Me/kPreri Tarihi, 3. baskı,
İstaııbııl1979, 2ı5-211; Emel Esiıı, "Tüdderin İsl!ıniyeıe GUŞ",
74rihte Türk D~letleri, Aıılwa, ı987, I, 287·288.
(2) Turan, Selçuklular ve lsl4miyet, 3. baskı, İstanbul 1993, 10. Bu
sözler hakkına bk. Ci.hız, Fmilü'I·Etrı1k, Türkleri" Fazil~tleri, çev.
R Ş~en, Aıılwa 1988, 73-74, 85.
(3) İbnü'l·Esir, el-Kamil Fi't·14rih (İsl4m 74rihi), red. M. Tulunı,
!stanbul, 1987, m. s 35·36, 40. ca~ıız. 85.
(4) Esin, "Tiirklerin İslamiyeıe G~i", 289. Bunun tek istisnası halife
Ömer b. Abdülaziz'dir. Emeviler döneminde Tllrklerin Müslü-
maıılaı:la iJiPcileri hakkında bir monogra.6 için bk. Zekeriya Kitap-
çı, Orta Asya'tla lslt1miyetin Yayılıp ve Türkler, 3. basla, Konya
1994.
(5) Araplann Türklerin sava& özelliklerini takdir en:ipıe dair ömek·
ler için bk. Calıız, 61-93.
(6) V. Bıınhold, Orta Asya Türk TJJrihi Hoklıtntla Dm/er, haz. K Y
Kopranıan-A 1 Aka,İstanbul1975, 76; Turan, Türk Cihan Hoki-
miyen, 228; Faruk Samer, Oğuz/ar, 4. basla, İstanbull992, 59.
(7) Emel Esin, "Türklerin İs!Amiyeıe GUŞ", 268· Şaban Kuzguıı,
Htızar ve Kızray Türkleri, Aıılwa 1985, 94-96; Onver Günay-Ha-
run Güngör, &qlangıçtım Günümii:ı;e Ttirkkrin Dint Tıırihi, Istan·
bul1997, 225-229.
(8) Turan, SelçıJdultJr ue lsl4miy~, 167 vd; Sünıer, "Tiirklerin İslimi­
)"ete Girmeleri", Türk Dünyası 74rih Dergisi, S. 42, ı990, 7-9.
(9) lbnü'l-Esir, vm, 460. Aynaı Icq. Bıınhold, Dmler, 273·274;
Turan, Türk Cihan Hııkimiyen, 237, 239; Sünıer, Oğuz/ar, 59.
(10) Sünıer, Oğuz/ar, 60.
 Müslüman olan yirmi bin çadır göçebe Tür-
den bahsederken sadece Tatar ve Hıtaylann
İslam'ı kabul etmeyen Türk zümreleri olarak
Çin'de oturduklannı haber verir. 11 Türklerin
İslaınia§masına paralel olarak Gazneliler, Sel-
çuklular, Harzemşahlar ·gibi Müslüman Türk
devletleri birbirini müteakip kurulmuştur.
Maveraünnehir, Batı Türkistan ve Vol-
ga havzasındaki bu İslamiaşma hareketi,
Doğu Türkistan'a pek ulaşamamıştır. Bölge-
de hakim olan Uygur Türkleri VITI. asırdan
beri gelişmekte olan Mani ve Burkan dinleiii
tesirinde .kalmı§lardır. Onların İslamiyet ile
karşıla§maları ancak Moğol istilasını müte-
akip olmuştur. Moğollar Budist Uygur "bah-
sı"Iarının tesj.rlerinde kalmışlar ve bu tesirle~
İslam kültürüne de sirayet etmiştir. Tuğluk
Temür'ün 1353'te İslam' ı seçmesi Uygurlann
İslamiaşmasını hızlandırmış ve bu süreç TX/
XV. asır boyunca devam etmiştir. 12
Türklerin İslamiaşması yerleşik kültür,
158 göçebe ve yarı göçebe kültür grupları arasın­
da nispeten farklı diyebileceğimiz boyutlarda
geli§mi§tir. Esasen bu yayılma süreci sosyolo-
jik yatay farklılaşma normlarıyla örtüşür. 13
· Merkezi teşkil eden şehir, kasaba vb. yerle-
şim birimlerinde devletin himayesinde ve
eğitim geleneğine bağlı olarak Kitabi din
anlayışına paralel bir İslamiaşma yaşanmış;
çevrede, yarı-göçebe ve göçebe zümreler ara-
sında ise Kitabi dinden farklı "popüler İslam"
şeklinde ifade edilebilecek bir Müslümanlık
yayılmıştır. Bu durum büyük ölçüde kendile-
rini dine hizmete adayan gezgin dervişler
vasıtasıyla vuku bulması nedeniyle zamanla
dint hayat, tarikadar şeklinde kurumlaşan
tasavvufi düşünceyle bütünleşen bir yapılan­
ma arz etmiştir. Ancak iki çizginin de birbiri-
ne paralel geliştiklerini, temelde aynı inanç
kalıplarına ve motiflerine sahip olduklarını
söylemek mümkündür. Zira bu gruplar, dinin
ve devletin bekası için birlikte mücadele
etmekten geri durmamışlardır.
Türklerin Müslüman olmaları VIİI.
asırlarda başlamakla birlikte, geniş kitleler
halinde X. asrın ikinci yarısında İslamiyet
kabul edilmiş ve özellikle göçebe zümreler
arasında İslamiaşma süreci XV. asra kadar
devam etmiştir. Bu süreçte İslam dünyasında
kendini gösteren Sünnilik, Şülik ve tasavvufi
akımlar Türklerin de İslamiaşmasında etkin
olmuştur. 14 Bu nedenle konu, bu üç akım
çerçevesinde şekillendirilecektir. İlk olarak,
Horasan v~ Maveraünnehir coğrafyasında
önemli bir güce sahip olan, zamanla Türkle-
rin milli mezhepleri haline gelen Hanefi-Ma-
türidi ekolü geniş bir muhtevayla ele alına­
cak; bununla birlikte Sünniliğin dı§ında
·,görülen Kerramt ve Mu'tezlli hareketlere de
işaret edilecektir. İslam aleminde Süıuilliğin
yanında Şüliğin de Türkler arasındaki etkinli-
ği üzerinde durulacaktır. Nihayet Ahmed
Yesevi'nin şahsında simgeleşen Türk tasavvuf
geleneğinin İslamiaşma sürecindeki rolü ve
Anadolu'ya uzayan boyutları tespite çalışıla­
caktır.
Hanefi-Matürldi Ekolü
İmam-ı Azam Ebu Hanife Nurnan b.
Sabit (767) KUfe'nin kültürel yapısı içinde
rasyonel, hürriyetçi bir zihniyetle yeti§miş ve
görüşlerini de aynı doğrultuda ortaya koy-
muştur. O, fıkh1 ve irikadı görüşleriyle yaşadı­
ğı dönemde ehl-ı' reYin önemli bir temsilcisi
olmuştur. İman açısından bütün inananları
eşit kabul ederek mevali arasında taraftar
bulan Ebu Hanife, insanın, kendi iradesiyle
yaptığı fiilierinde hür olduğunu, dolayısıyla
davranışlarından sorumlu olduğunu ifade
ederek resmt ,otoriteyle ters düşm~§tür.
Bununla birlikte Horasan destekli olarak
iktidara gelen Abbastler onun talebesi Ebu
'
Yusuf'u Kadı'l-Kudadık görevine getirmişler,
böylece Hanefilik, arneli mezhep olarak ülke
genelinde yayılma imkanı bulmu§tur. Bunun-
la birlikte Horasan ve Maveraünnehir' de
Ebu Hanife'nin fıkhi görü§lerinin yanında
irikadı görü§leri de gündelik politikadan uzak
(ll) İbnü'l.Esir, lX, .396·.397.
(12) ~el Esin, "Tıldclerin İslamiyere Gi.rişi", .304·.305.
(13) Unver Günay, Di11 Sosyolojisi, Isıanbul1999, 287 vd.
(14) Günay·Güngör, 197.
duran ve sınır boylannda cihat ve irşad faali-
yetlerine iştirak eden Mürcie tarafından tem-
sil edilmiştir. 15 İman-amel ayrımından hare-
ketle Müslüman olduğunu söyleyen herkesi
Mü'min kabul eden ve diğer Müslümanlarla
eşit gören Milicil anlayış, VIII. asnn başlann­
dan beri bölgede kabul görmüş; 16 giderek
gelişip IX. asnn başlannda Matüıidi'nin şah­
sında sistematik bir düşünce ekolüne dönüş­
müş17 ve Ehl-i Sürınet'in ikinci büyük kolunu
teşkil etmiştir. Nitekim Ebu'l-Leys es-Semer-
kandi (983) Sünnilik için ilk defa Ehl-i Sün-
net ve'l-Cemaat terimini kullanarak bunu
açıkça ifade etmiştir. 18
Horasan ve Maveraünnehir coğrafyası
Samaruler zamanında (892-999) hemen her
yöne ulaşan ticari hayatı, yükselen ekonomik
seviyesi, kültür ve medeniyet hayatının inki-
şafı. ile altın çağını yaşamış; 19 Türklerle ticari
münasebet kuran tüccarlar, İslam'ın Tfukler
arasında en ücra yerlere kadar ulaşmasına
vesile olmuşlardır.20 Müslüman olan bu Türk-
ler, hem ülke sınırlarının korunması, hem de
kendi ırkdaşlanna örnek olma işlevini üstlen-
mişlerdir. Öte yandan Samarulerin, Huttal ve
Buhara'daki Budist viharalarından mülhem
olara,k oluşturdukları ilk medreselerde,21 ülke
genelinde yaptırdıklan cihat faaliyetleri
yanında medrese işlevine de sahip ribatlar-
da22 ilmi faaliyetler ciddi boyutlara ulaşmıştır.
Öyle ki IX. asnn başlannda bölgedeki Sünni
alimlerin sayısı dört yüze ulaşmaktaydı. 23
Bu ilmi faaliyetlere bazı dervişlerin fer-
di irşad faaliyetleri eklenmiştir. Dünya nimet-
lerinden uzaklaşınış, kendilerini İslam'ı yay-
ma görevine adayan bu dervişler uzak coğraf­
yalarda serbestç'e dolaşarak dini tebliğ ve
irşad faaliyetlerinde bulunuyorlardı. Sonraki
.dönemlerde Ahmed Yesevi'nin şahsında tari-
kat halinde sistemleşen bu tasavvuf geleneği­
nin bölgedeki ilk mümessilleri, İbrahim
Ethem (771) ve Şakik Belbfdir.24 (811-2)
Samaruler Sü.nnlliği benimsemişler,
resmi atamalarda Hanefi ulemaya öncelik
tanıınışlar; dini siyasetleri gereği bu mezhe-
bin dışında kalan mezheplerle mücadele
yolunu tutmuşlardır. Tfukler böyle bir ortam-
da karşılaştıkları Sün.niliğe, samirniyetle tabi
olup, Ehl-i Sünnet yolunda büyük bir gayret-
keşlik içinde kendilerini halifenin yeni koru-
yuculan olarak sayıp İslam'ı iç ve dış tehlike-
lere karşı desteklemek ve savunmakla sorum-
lu sayan bir mefkureye sahiptiler.v Nitekim,
rivayete göre Em1r İsmail b. Ahmed (892-
907), bölgedeki alimleri toplayarak, sapık
fikirlecin yayılma tehlikesine karşı Sünni
inancın yorumlanmasını istemiş; bu görevi
üstlenen İshak b. Muhammed el-Hakim
es-Semerkandi'nin (953) yazdığı "Sevadü'l-
Jlzam" Sünniliğin amentüsü ve ilmihali ola-
rak .resmi kabul görmüş~. 26 Ebu Mansur
Muhammed b. Muhammed b. Mahmud
el-Matüıidi (944), Irak'taki Eş' ari ekolünden
farklı olarak muhafazakar kelamcılann for-
malizmiyle Mutezile'nin rasyonalizmini
uzlaştıran, Ebu Hanife'nin eserlerinde ortaya
koyduğu inanç esaslarını sistemleştiren bir
mezhep oluşturmuşturY Y Ziya Yörükan'ın
Türk Sünnfliğı"28 diye ifade ettiği Matüıidili­ 159
ğin görüşlerini ana hatlarıyla belirtmekte fay-
da millahaza ediyoruz.
İmamu'l-Huda Matüridi Hanefi alim-
lerinden aldığı inançları, aynı doğrultuda
geliştirerek29 Ebu'I-Hasen el-Eş'ariye göre
daha doyurucu, makul ve anlaşılır bir inanç
(15) Sönmez Kutlu, Trükleritr İrltimlapna Sıir~lmm/e Miirci~ ve Tesir-
/m, Ankara 2000, 197 vd.
(16) Wı!Ired Mıı.delung, "Horasan ve Mıı.veriüııııehr'de tık Mlircie ve
HandlliAiJı ~yılışı", çev. S. Kutlu, AÜİFD, xxxm, 240-247.
(17) Miıuridi, Kittibu't.Jevhid; ıışı: F. Huley(İstanbul1979, HJJ/eyf'ıiı
Multadime.ıi, 5; Kutlu, 273-274.
(18) E. Ruhi Fığlalı, Çağmrrzda İtikııdi İs/4m Merkplm, 4. b3Skı, Anka·
ra 1990,55.
(19) Claude Cahen, İslômiyeı, sev. E. N. Erendor, İstıınbul, 1990, 196.
(20) Faıuk Sümer, "Tütkleri.n Islimiyeıe Gi.mıele.ri", 7-9.
(21) Banhold, Dersler, n-78; Esin, İslômiy~ttm 6~tctki Tıirk Kiilttir
Tarihi v~ İrlômiyete Giri;i, İstanbul1978, 151.
(22) Kl5prülü, "Ribat", Vtıkrfoır Dergisi, c. n, 1942, 272-273. Esin,
"Tıirkleri11 lslômiyete Girip~. 290; IGtııpçı, Orta AJya'do İslanıiyehiı
Yızyrl'l' ve Türkler, 115-116.
(2.3) Hakim es·Senıerkaodi, SI!Vtidu'I-A:ıam, İstanbul1877, 39. Ayna
~ .• Em.nıll.ah.Yüksel, ~·adier ile Mituridiler Arasındaki Göı:üş
Ayn.lıklan",Ata. Ü11i. İİFD, S. 4, Emırum 1980,96.
(24) Esin,İrlamiyeım Ö~tceki, 150-151.
(2$) Lewis, H4#ler, çev. A. Aktan, İstanbul 1995, 27.
(26) Mıı.delung, 247.
(27) Gilnalıay, "S<!Içuklular Horasan'a İndikle.ri Zaman İslam Dünya·
sının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu", Belkten, c. vn,
1943, 81-82, 84·85; Günay-Gilngör, 206.
(28) 'iUsuf Ziya Yönikan, İrlôm Akôid Sislemind~ Gelipneler, ıışr, T.
Yörükaıı, Ankara 2001, XXXI'l
(29) Huleyf'iu Mı1kadimesi, 8.
 sistemi ortaya koymuştur. O, inançlarui olu-
şumu ve delillendirilmesinde naklin yanında
akla da değer vermiş; 30 aklı kullanmanın
gerekliliğini vurgulamış, aklı kullanmaktan
vazgeçmeyi şeytam vesvese olarak nitelendir-
miştir.31 Zira, aklını kullanan insan, inançlan-
mn bilincinde ve farkındadır. Nitekim el-Ma-
türldi, kişinin inançlannın tahkiki olması
gerektiğini belirterek, taklidi reddeder. 32
Görüşlerini Kur' an merkezli olarak ortaya
koyan el-Matüıidi, Kur'an'da çelişki olmaya-
cağından harekede onu bir bütün olarak
anlama; ayederi birbiriyle açıklama usulüiıü.
benimsemiştir. 33 Bunun tabii bir neticesi ola- '
rak Kur' an' da Allah' a izafe edilen haberi
sıfadan te'vil etmeksizin kabul ederek, "biz
sadece ayette Allah'ın murad ettiğine iman
ederiz, teşbihi nefy eder, hiçbir yorum yap-
madan ilahi murad ne ise ona iman ederiz",
diyerek bu konuda Selef bilginlerine uyar. 34
O, Eş'ari gibi Allah'ın zatına nispet edilen
sıfadan ispat etmiş, kadere imanı, ahiret
ahvaline dair ayet ve hadis ile sabit olan
160 hususlan kabq.l etmiştir.>5
İrade hürriyeti konusunda meseleyi
ontolojik olarak ele alan Maturidi, fiilin
Allah'a izafe edildiği takdirde yaratma; insana
nispet edildiğinde ise kesb adını aldığını ifade
ederek/6 kulun iradeye dayalı fiilierinde hür
seçici ve yaptıklarından sorumlu olduğunu
vurgulamış; 37 diğer taraftan Ebu Hanife gibi,
yapılan şeylerin (amel) imandan farklı oldu-
ğunu kabul etmiştir. Çünkü ona göre, iman
kalbi bir eylemdir, psikolojik bir olgudur ve
kalb ile tasdik ibarettir. Dil ile ikrar kişiye
Müslüman muamelesi yapmak için gerekli-
dir.38 Bu iman tanımı bütün mü'minleri eşit
kabul eden evrensel ve engin bir hoşgörünün
eseridir; Türkler bu hoşgörü anlayışına eski
dinlerinden aşmadırlar ve tarihin her döne-
minde bunu sergilemişlerdir.39
Hanefi-Maturidi mezhebi Ebu'l-Leys
es-Semerkandi (983); Sadru'l-İslam el-Pez-
dev! (1100); Nureddin es-SabUni (1184);
Ebu'I-Main en-Nesefi (1114) gibi. alimler
yetiştirmesine rağmen İslam aleminde hak
ettiği şöhreti bulamamıştır. Bunda Ebu
Hamid el-Gazzali (ll ll) ile birlikte alimlerin
bu iki mezhebin arasını te&ik etmeksizin bir-
likte değerlendirişi ve Batınilikle mücadele
ortamında Eş' aıiliğin resmi mezhep haline
gelişi etkin olmuştur. Zamanla muhtemelen
resmi otoritelerin menfaati gereği, Eş'ari
siyasi doktrin ve kaderci (fatalist) zihniyet
.topluma yerleşmiştir. Matuıid1lik Osmanlı­
larda yeniden canlanma fırsatı bulmuş; İbn
Hümam (1457), Hızır Bey (1458), Kemaled-
din Beyazi (1687) gibi alimler yetişmişse bile,
M. Ş. Günaltay'ın da belirttiği gibi Mısır fet-
hinden sonra Ezher'den getirilen ulemanın
etkisiyle XVI. asnn ikinci çeyreğinden itiba-
renskolastik kadercianlayış devlete ve toplu-
ma yerleşmiş, ilmi düşünce büyük ölçüde
körelmiştir. 40 .
Tarihte İtil Bulgarlan41 ve Karahanlı­
lardan itibaren devlet kuran Müslüman
Türklerin hemen' hepsi,42 devletin dini politi-
kasında Sünni-Hanefi mezl;ıep çizgisinde
kalmışlar, diğer İslam mezhepleriyle mesafeyi
daima korumuşlardır. Daha Samaruler zama-
nında 931/942'de çeşitli telkinlerle Şllliğe
meyleden bir emir, Tolun Üge komutasındaki
bir ordunun hareketiyle görevden alınmış ve
yerine yeni bir emir getirilmiştir. 43 Daha son-
ra kurulan Türk devlederindeki hanedanlar
(30) MBtuôdl, 4.
(31) MBtuôdl, 135·136.
(32) Mıituôdl, 2-4; Huleyf'ill Mukadimesi, 26-27.
(33) Yüksel, 97-98; A. M. Eyyub Ali. "Mituddllik", tslônr IJütfillcesi
1iırihi, ed. M. M. Şmf, çev. A. Ünal, İstanbul, 1996, ıv. 298-300.
(34) Mituôdl, 74. . - .
(35) Bekir TopaloA[u, Kelamlimi Gi~, Istanbul1981, 124-125.
(36) MBtuôdl, 225-226.
(37) Bu konuda detaylı bir inceleme için bk., M. Salın Yeprem, İrade
HıimyeH ve İmam Matt~ridi, İstanbul1980, 275-310.
(38) MBtuôdl, 389, 395. Aynca kıt. Kutlu, 278-279, 281.
(39) Günay, "Anadolu'nun Dini Tarihinde Çoğulculuk ve Hoşgörü",
Erdem TıirklerdeHo;görıi ÖUI Sayı1, Ankara 1996, 192-193.
(40) Günaltay, "Selçuklular Homsan'a Indiklerinde İslam Dünyası", ·
80, dipnot: 40. .
(41) IIT/X. yy'm sonlannda Bulgadann çoğu Islıim'ı ~!erdi
. ve her köy, kasaba ve ~ehirde Kur'an olrullıın mevcuttiL Esin,
"Türklerin ~ete Girişi", 268; Günay-Gilngör, 225-229.
(42) Kar.ıkoyunlulıımı istisna olarak Şiiliği benimsediğini ileri süren
görü~ler vıusa da Sümer ve Boswonh bunu ibtiyatla kacyılar ve
dönemin kaynaklanndaki bilgilerin _kesin olmadığını ifade ~er.
Bk., S!lmer, "Karakoyunlular"md., IA, VI, 304; Bosworth, b/4m
Derı/etleri 1iıribi, 210. Diğer bir istisna olan Safevi Devleti, Türk
bir hanedan önderliğinde kurulmuş olıtwına rağmen, Isliın'dan
farklı evrensel diniere ~Türk boylannın ınil!iyetleıi kaybetme-
lerine benzer bir ~t:kilde, zamanla buyük ölçüde ınilliyetle.riııi
kaybeoni~lerdlr.
(43) Turan, Tiirk Cihan Hııkinıiyeh', 227.
Abbas! halifelerinden emirlik beratlan alarak
ve ona bağlılıklannı belirterek Sünni çevre
içinde kalmışlardır. Selçuklu Sultanı Tuğrul
Bey, halifenin ricasıyla Bağdat' a sefer düzen-
leyerek Şli Büveyhi tasallutunda bulunan
Abbas! hilafetine eski itibannı iade etmiş ve
halife tarafından "Doğunun ve Batının Sulta-
m" unvanıyla taltif edilmiştir. 44 Sultan Alpars-
lan zamarnnda gerek vezir Nizamülmülk ile
sistemli hale getirilen ve eğitim ağırlıklı ola-
rak yapılan Batınilikle mücadeleler, 45 gerekse
devletin askeri hedefleriyle Selçukluların
"Kızıl Elma" sı Mısır Fatımi devleti olmuştur.
Nitekim Alparslan, hutbeyi Abbas! halifesi
el-Kaim bi-emrillah adına ve ezanı Sünnilere
göre okutmaya başlayan Mekke emirine ilti-
fat ederek, hazineden tahsisat ayırıruş; aynı
şeyi Medine emirinin de yapması halinde ona
da gerekli tahsisatı ayıracağını bildirmiştir.46
Olayın duyulmasından sonra Halep emlri de
Alparslan'dan çekinmesi ~ebebiyle aynı yola
başvurmuşturY Sultan Sencer Samerra'ya
geldiği zaman, bu beldede her Cuma günü
Şlllerin dönmesini bekledikleri Mehdi için
hazırladıklan ata yaklaşarak "bu at bende
emanet kalsın, imam her ne zaman zuhur
ederse teslim ederim" diyerek Şlilere zarifbir
cevap vermiştir. 48
C. Cahen, Anadolu Selçuklulanmn
Sünniliğinin, Büyük Selçuklulann saldırgan
ve yayılınacı Sünniliğinden farklı olduğUnu
ifade etmesine rağmen, akrabalarımn miras-
çılan olarak Sünni geleneği devam ettirdikle-
rini ve Anadolu'daki kültürel ortamın Sünni-
Hanefi yapılanmaya sahip olduğunu ifade
eder.49 Yeni padişahlar, Abbas! halifelerinin
gönderdikleri heradar ve hakimiyet alametle-
riyle meşruiyetlerini ilan etmişler; bize kadar
gelen meskO.katlannda Süruıi motifler kul-
lanmışlardır. Yeni fethedilen şehirlerin kadısı
da hilafet merkezi tarafından atanmıştır.5°
Şehirdeki dini hayat, Kitabi din anlayışının
hakim olduğu cami ve medrese çevresinde
Sünni-Hanefi formda yaşanmıştır. Taşrada
da, Cuma namazının İslamı hayatta vazgeçil-
mez bir veeibe oluşu ve pazar ihtiyacı, yeni
yerleşim birimlerini oluşturmuş, şehirlere
benzer mezhebi yapılanma popüler din boyu-
tunda sürdürülmüştür. XI-XIII. asırlar ara-
sında Anadolu'ya gelen alimierin ve din biz-
medilerinin inanç yapılan, bize intikal eden
az sayıdaki yazılı eserin muhtevası, bu
dönemde Anadolu'daki S~ğin hakimiye-
ti ortaya koymaktadır. Konya'ya elçi olarak
gelen Ş. es-Sühreverdi'nin (1234) Necmüd-
din Daye'ye (1256) "Ey genç! Dindar; ilım ve
tasavvufa bağlı
ve erbabını koruyan Alaeddin
K.eykubad'ın himayesine gir; onu ve halkı fay-
dalandır"51 diye öğüt vermesi ve Ömer b.
Muhammed es-Savi'nin eserinde "Ehl-i Sün-
net ve'l-Cemaat mezhebini yaymak için diyar-ı
Rum~a geldiğini" ifade etmesi bunun ömekle-
rindendir.52
Türkler, yaşadıklan bölgelerde, Sünni-
liğin yamnda az da olsa gayr-i sünni mezhep
eeceyanlarının tesirinde kalmışlardır.. Hora-
san ve Maveraunnehir'de Mürcil, Kerramt ve
Mutezili düşünce mensuplan, Sünni hakimi-
yeti ve Şli potansiyeli yanında az da olsa yer 161
bulabiliyorlardı. Mürcil düşüncenin Mavera-
ünnehr' deki konumundan zamanla Hanefi-
Maturidi çizgisinde ifade edilmesinden yuka-
(44) İbnü'l-Esir, IX, 462 vd.; M. Şerafeddin Yalı.kaya, "Selçuklular
Devrinde Mez8hib", Tnrkiyôt Mutmlll!1, c. I, İstanbul, 1925, 115
vd.
(45) Günay-Güngör, 247-248.
(46) İboü'l-Esir, X, 68·69; "Yalı.kaya, "Selçuklular Devrinde Mez8hib",
117. Melcke enıiri için defaten 30.000 bin dinar ve her sene
10.000 diruır gönderilmesi va'd edilmiş; Medine için ise, defaten
20.000 dirhem ve her sene için 5.000 dirhem va'd ~tir.
(47) İbnü'l-Esir, X, 70-71; Yalı.kaya, "Selçuklular Devrinde Mezahib"
117.
(48) Yalı.kaya, "Selçuklular Devrinde Mezahib" 118. Suvmı'l-Ek4-
lim'den naklen.
(49) Caheo, "Le probleme du Slırısme Dans l'Asie Mineure Tu.rque
Pre-Ottomane", u Shfsme İmômile, Paris 1970, 117; ııyru ınlf;
Osmanlı/ordan Önce Aııadolıı'da Ttirkler, 245 vd. Moelli6n Sel-
çuklular hakkındaki bu kat:ı~U~tiııe k.aolmak mü.mkü.n görünme-
mektedir. Selçuklula.rda diğer Türk devletlerinde oldugu gibi
geniş hnşgörii sahibiydiler, anak dinin, devletin ve halkın bekası­
oı tehdit eden wısuı:lara karşı mücadeleyi de bir görev addediyor-
lardı.. O dönemde bu ıehdid.in en belirgin desteksileri ise Mısır
Faıınilleri ve oıılann İran'dairi uzanıılan olan Alamut Batınlleriy­
dL Bu bağlaında Selçuklulann geçmj§ tecrübelerden de istifade ile
Şü-Batıııi devlet ve gnıplatla mücadelesinden daha tabü bir şey
olamazdı. Bu mücadelenin gerekliliği konusunda Nizamül·
mülk'ün değerlendİrn!elerc b:ılalabilir. Bk. Siyaset11ame çev. N.
Bayburtlugil, 2. baskı Istanhull987. 257-259.
(50) Kadılar ile ilgili nadir menşür örneklerinden bazılan Turan tarafın.
dan n~, bk., Türkiye Se/çıklulan IiıılJtında Resmi Vm-
kttlor, 2. basla, Ankara 1988, 41-47, XXXVI-XLI arasındaki beş
vesika.
(51) Turan., Türk Cihan Hakimiye{i, 299. .
(52) Ost!Wl Çetin, Anado/ıl'ya Is/4miyetin Girip, 2. basla, Istanbul
1990, 104, Siivi'nin "Akôid-i Ehl·i Sünnet"adlı risalesinden nak·
leo.
 nda bahsetmiştik. Kerramiye, Sufiyane yaşa­
yışı halk arasında yaptığı vaazlarla basit halk
kitleleri arasında taraftar toplamayı başaran
Ebu Abdullah Muhammed b. Kerram (869)
tarafından oluşturulan bir fı.rkadır.53 Horasan
ve Kuzey Hindistan'da İslam dininin kökleş­
mesinde büyük rol oynayan.54 Kerramtler
inançlan kaynaklarda kısaca, Allah'a cisim
nispet ederek O'nu teşbihe yöneliyorlar, ima-
nı sadece ikrardan ibaret sayıyorlar ve aynı
anda iki imaının varlığını kabul ederek Ali ve
Muaviye'nin imametlerine cevaz veriyorlar-
dı.55 Kendi fikirlerini kabul etmeyeniere kar-
şı, özellikle Mute:$1 ve Şülerle ilmi münaza-··,
ralar y~pan, fakat başansız olduklannda
agresif bir tavırla taraftarlannı ve halkı kışkır­
tan Kerramllerin dini tebliğ ve gayrimüslim-
lerle cihadı teşvik gayretleri, esasen Sünni
olan Gazneliler tarafından takdirle karşılan­
ıİı.ış ve teşvik görmüştür.56 Kerrfuni, Ebu
Bekr Muhammed b. İshak Sebuktekin zama-
nında itibar görmüş, 1012-3'de bölgeye gön-
derilen Patıml-Şii daisi Tuhterl'nin yargılan­
ması ve öldürülmesinde etkin olmuştur. 57
162
Daha sonra ·Gazneli Mahmud tarafından
Nişab~ emirliğine getirilmiş, ancak Şüleri
takip ve cezalandınrken gösterdiği taassup ve
bazı suiistimaller halk arasında rahatsızlığa
yol açınca görevinden azle~ştir.
İnanç esaslannı akli metotla sistemleş­
tiren ve böylece haklı olarak kelam ilminin
kurucusu unvanını alan Mutezile,. muhteme-
len Abbasilerle birlikte bölgede görülmeye
başlamıştır. Mutezili Sümame b. el-Eşres'in
(849) Türklerle savaştığı ve onların elinde bir
müddet esir kaldığı bilinmekle-58 birlikte,
mezhebi faaliyetleri hakkında bilgi bulunma-
maktadır.59 Bu bölgede yetişmiş en önemli
Mutezili alim Ebu'I-Kasım el-Ka'btdir. (931)
O, Bağdat'ta yetişmesine rağmen memleketi-
ne döndükten sonra da görüşlerini yaymaya
devam etmiş, uzun süre el-Matüridi ile tartış­
mış ve birbirlerine reddiyeler yazmışlardır. 60
Ebu'I-Hasan el-Eş'ari'nin (324/92)
kendilerinden aynimasından ve onlar aleyhine
reddiyeler yazmasından sonra popülaritesini
yitiren Mu'tezi.le fırkası, Şii fukalar içinde böl-
gede özellikle Zeydiye fukasıyla birlikte ve
kısmen de müsta.kil olarak varlığını sürdürme-
yi başarmıştır. 61 Büveyhi veziri Sahib Abbad'ın
teşvikiyle Rey'e yerleşen Kadı Abdulcebbar'ın
(1025-26), burada oluşturduğu Mutezili mek-
teple, XL asırdan itibaren Harezm ve Bora-
san'da belli bir olgunluğa erişmiş ve muhte-
melen Moğol istilasına kadar varlığını devam
ettirmiştir. 6~ Tuğrul Beyin veziri Mahmud b.
Mansur el-Künderi'nin (1063) Mutezili oldu-
ğu bilinmektedir. O, bölgedeki Şii faaliyetleri
bahane ederek camilerde bidat ehlinin lanet-
lenınesi ve takibi için Sultan'dan aldığı izni
kullanarak İmamu'l-Haremeyn Ebu'I-Meali
el-Cüveyni (1085) ve Kuşeyri (1072) gfui Sün-
ni alimierin bölgeyi terk etmesine sebep
olmuş, ancak Sultan Alparslan ~e birlikte göz-
den düşmüştür. 63
Yıne Arap dilinde bir otorite kabul edi-
len ve el-Kqşaf adlı tefsiriyle şöhret bulan
Ebu'I-Kasım Mahmud b. Ömer el-Harizmi
ez-Zemahşeri (1144) rusbesinden de anlaşı­
lacağı gibi Harezmli bir Mu,.tezilidir. Aslında
Mutezile gibi bilimsel, felsefi: ve kelami bir
çok akımlan birleştiren bir fukanın Türkler
arasında taraftar bulab~esi, Türklerin sade-
ce "gaza Müslümarılığı" veya "halk dindarlı­
ğı"nı ifade eden İslami zihniyetin· ötesinde,
karmaşık felsefi ve itikadi problemleri de
tartıc:an bir kültür seviyesine sahip olduklan-
~ • 1
nı gösterir. 64
(53) Ebu AbdulWı Muhammed b . Keırim, Sicistanlıdır, Nişabur,
Belb, Merv, Herat Gur, Gazoe ve Horasan'm köylerinde faaliyet
gösteaniş, Mekke ve daha sonra Kudüs'e giderek burada ölm~­
tiir (869). Bk. Şehrisı!ni, ~1-Mikl ve'n-Nihaf, tah., · M. Kilruü,
Beynıı 1986, I, 32-33; Bağdidl, Memqıkr Arasındaki Farklar, çev.
E.~ Fığlalı,.Ankara 199.0, 160-161; M. Şerafeddin, "K=imiler",
DFIFM, sene: 3, S. ll, Isııuıbu.l, 1929, 1·3.
(54) Henry Laoust, i.sfim'da·Aynlıkçı Gönijler, çe\'. E. R Fığlalı-S.
Hizmeıli, Ankara 2000, 135.
(55) Kc.ı:raıniyye'nin göı:ü§leri için bk.}Şehrist!ni,l, 108-113; BağcLidJ,
161-168; M. Şerafeddin, "Kerm.mller", 6 vd.; Henry Laoust, 135·
136.
(56) Margol.iouth, "Kemimiye",/A, VI, 595; M. Şerafeddin, "Keı:riml·
ler", 4-5; Günıılıııy. "Selçuklular Horwn'o Indikim Zlllmın Islam
Dünytm", 86.
(57) Günay-Güngör, 238; Kutlu, 239·240.
(58) Bk. Calıız, 75·76.
(59) Kutlu, 167.
(60) Huleyf'in Mukııddimtsi, 6; Kutlu, 167.
(61) Kutlu, 167-168.
(62) Nyberg. "Muıezile",lA, vm, 761; Laoust, 200. .
(63) İbnü'l-Esir,X, 45-46. Ayncıı bk., M. Şenıfeddin, "Sefçu}dt~lar Dev-
riilde Mı::rıihib", 101 vd., makalede vezirin, bilhassa Şafiilere ve
Eş'irilere karşı mücadeleleri o.nlaalır.
(64) Günay-Güngör, 198.
 Farabi ve İbn Sina gibi İslam felsefesi
tarihinin ve Meşşa! felsefenin önde gelen iki
büyük Üstadının Türkler arasından ve onların
yaşaclıklan bölgelerden çıkması bu kültürel
olgunluğun bir ifadesidir.
Şü Mezhepler
te varan iddialan ve bazen Tannnın, isyan
liderine hulul etmesi gibi ilhadf, İran kültü-
ründe görülen yakın akraba evlilikleri, içki ve
zinanın mübah oluşu gibi ibahf nitelikte
inançlard.ır. 74 Bu isyanlar Sünnlliğe değil,
Abbas! merkezi iktidarına karşı geliştirilmiş
hareketlerdir.75

Şülik, Hz. Peygamberden sonra ima- Bu isyanlardaki Türk katılımını değer­

metin nass ve tayinle Ali b. Ebi Talib (680) lendirirken, Türklerin İslam'ı kabullerinin
ve eviadına ait olduğunu ve bunun kıyamete bilhassa X yy'ın ikinci çeyreğinden sonra
kadar devam edeceğini ileri süren ve onlara yoğunlaştığı gerçeğini gözden kaçırmamalı­
yız. Nitekim Bağdadl, Mukana'nın isyanına
bazı insan üstü vasıflar yükleyen topluluklara
verilen müşterek add.ır. 65 Şülik VI. asnn baş­ yardım eden Türklerin inanmamış76Haladar
olduğunu açıkça belirtmektedir. Babek
lannda doğuşuyla birlikte mutedil ve müfrit
isyanında yer alan Haladannda aynı şekilde
pek çok fırkalara ayrılmıştır. 66 Şiiler, önce
ina.ıinlayan Türkler olması kuvvetle muhte-
Emeviler sonra Abbasiler tarafından siyasi
meldir. Sınır bölgelerinde oluşan bu isyanlara
nedenlerle takip ve basla altında tutularak,
Türklerin hangi oranda katıldıklan ve idcİia
muhalif bir anlayışla ve illegal olarak, devlet
edilen görüşlere ne kadar bağlı olduklan şüp­
merkezine uzak Kuzey Afrika, Mısır, İran
helidir.77 Türklerin bu ve benzeri isyanlara
coğrafyasında faaliyet g~stermişlerdir.
katılmasında, ekonomik kaygıların ön planda
Türklerin MÜslümanlarla karşılaştıkla­ olduğunu düşünüyoruz. Çünkü bu dönem-
n ilk dönemlerden itibaren çeşitli Şii-Batıni · de, Batı Türkistan'da Türk siyasi otoritesinin 163
isyanların içinde aktif olarak yer aldıldan, zayıflamış, mahalli güçler türemiştir. Böyle
bazı araştırmacılar tarafından ileri sürülmüş­ durumlarda otoriter kontrolden uzaklaşan,
tür.67 Abbasi yönetiminden Ebu Müslim'in kendi başlannın çaresine bakmak durumun-
intikamını almak amacıyla meydana gelen da kalan göçebe ve yan-göçebe kitle için,
mahalli nitelikli bu ayaklanmaların çoğu, önemli geçim kaynaklanndan birisi olan
İslam' a birkaç yüzyıldan beri zoraki teslim savaş ve yağmayı, üstelik de düşmanlan ola-
olmuş İran'da, Vlll-X yy arasında zahiri (65) Ştlli#(n tanımı haklanda bk., 5; Şehrisıiııt, I, ı46-147; E. R. Fığ·
!alı, lnıamiyye Şiast, Ankara, 1984, 9·13; Hasan Onat, Emevf
İslam cilasma rağmen, özünde hala Zerdüşti, Devri Şff Hareketleri, Ankara, 1993, ı5.
Şii fırkalann başlıcalao Keysiniyye, Zeydiyye, İmi.ıniyye (İsniıışe­
Maniheist ve Mazdeki kalmış çevrelerden (66) riyye), İsınill.iyye'dir. Bu konuda bk., Nevbabti, FırakuHia,
kaynaklanmıştır. 754-5 yıllan arasında Sin-
68 Necef 1936, 17 vd.; Bağdidi, 26; Şdırist!ııi, I. 147.
(67) Öıneiin bk., M. F. Köprülü, "Bekıişiliğin M~'leri" Türk Yur-
bad adlı Nişapur'lu eski bir Mecusi, etrafına tiu, c. D, Nu: 8 1341, l25-U6; İrent M~off, Abü Miislim Le
"Porte-H.ach~· du Khori1SSIIn, Paris,1962, 6ı; A Ya~ar Ocak,&ba-
sözde Müslüman olmuş bir çok Mazdeki ve ikr byanı, 2. baskı, İstanbul 1996, 154.
Şii toplayarak isyan etmiş; 69 aynı yıllarda baş­ (68) M~off, 61.
(69) Mes'ıldi, Mür!Jcu'-Zeheb, tah. M. M. Abdulhaınid, Beyrut, ın, m,
ka bir Ebu Müslim taraftan olan Ebu İshak 306; İbno'J.Estr, V. 392-393.
(70) İboO'n-Nedlm, ei-Fihrist, tah. 1 Ramazıın, Beyrut 1994, 418;
et-Türki (754-5) de isyan etmiş; 70 Hora- Me!ikoff, 56-57. Ebu İshak İranlı olmasına raAıoen, Tiir.kler arası­
na elçi olarak gönderildiği için "et·Tiirkı"" diye anılıyordu.
san'da 767'de Üstad-ı Sis;71 775-777 yıllan (71) lbnO'l-Esir, V. 477; Melikoff, 56-57.
arasında Mukanna' isyan etmişlerdir.n (72) lbnO'I-ESır, VI, 42·53; Bağdidl, 200-201; Şehristani, I, 153·154.
Mel.ikoff,57-58.
816'da Azerbeycan'da ayaklanan Babek (73) lbnü'n·Nedlm, 417; Nizamülmülk, Siyasttıı4nıe, 317-324.
(74) Bu zümıeleıe nispet edilen göl\iiler haklanda bk., Nevbahti,
el-Hurrem! adlı bir İranlının isyanı tam 22 yıl 46-52; Bağdidi, ı9S-206.
&baikr İJyanı, 154. Bu isy.uı)ann tarihi bakundan inceii!D·
Halife Me'mfuı ve Mu'tasım'ı meşgul etmiş­ (75) Ocak, di~ yeni bir monograli için bk., Cem Zodu, Abbasilere Yönelik
tir.73 Bu isyanlar görülen ortak inanç motifle- Dini ve Siyasi İJyanlar, Ankara 2001, özdlikle 123-166.
(76) Bağdadi, 200.
ri Ebu Müslim'in ölmediği, ve mehdf olarak (77) lbnü'J.Esir Üstid-ı Sis'in etrafına üç yüz bin lcişi topladığını söy-
lerken (bk, ei·Kdmil, V. 477), Köprülü bu isyana üç yüz bin
geleceği, bazen isyana kalkışanların nübüvve- Oğuz'un ~tirok ettiğini söyler. "Bclruişiliğin Menşe'leri",126-127.
 rak kabul ettikleri bir devlete karşı sürdür-
mek, bulunmaz bir fırsattır. Nitekim Türkler
bu dönemde çıkan diğer isyanlara da katıl­
mışlardır. Onların savaşçı kimliği, sadece
isyanlar için değil, Abbasi ordusu içinde bile
yer almalarını sağlamıştır. Babek isyanını bas-
tıran Abbasi ordusu Türk askerlerinden
mürekkepti ve başlarında komutan Afşin
bulunmaktaydı. Kaynaklarda zındıklık itha-
mıyla yargılandığı nakledilen ve Zerdüştiliği
vurgulanan Afşin'in, saray içindeki siyasi
çekişmelerin kurbanı olduğu dikkatli bir
mütalaa ile anlaşılmaktadır.78
·, ye başlamıştır. Bölgeye ilk olarak Rey yakı­
Horasan, gerek Zeyd b. Ali'nin (122)
isyanından sonra taraftarlan tarafından bura-
ya kaçırılan oğlu Yahya'nın Emevi takibi
sonucu Kerbela benzeri bir facia ile öldürül-
mesi (743); gerek Abbasi isyanında Bora-
san'dan hareket eden Ebu Müslim'in etrafın­
da oluşturulan menkıbeler çerçevesinde Ehl-i
Beyt sevgisi ve taraftarlığıyla bezenip; Kum
ve Meşhed merkezli olarak çeşitli beldelerde-
164 ki nakfblerin teşvikiyle Şüliğe mütemayil bir
potansiyele sahipti ki, Sürınlsiyle Şüsiyle
Türklerde Ehl-i Beyt sevgisinin oluşması bu
potansiyelle ilgilidir.79 Zeydiler Taberistan,
Cüzcan ve Deyleman bölgelerinde tutunarak
çeşitli mücadelelerden sonra Hasan b. Zeyd
liderliğinde Alevi-Zeydi bir devlet kurmayı
başarmışlardır (864-943). 80
Harun Reşid zamanında bölgede isyan
eden Yahya b. Abdiilah Maveraünnehr'deki
Türk Hakanına sığınıp onun yanında iki
buçuk yıl kaldığına81 göre bölgedeki mücade-
leleri esnasında Türklerin Zeydilerle ilişkiler
içinde olmalan kuwetle muhtemeldir. Ebu
Dülef, 992'de, Türkistan'ın doğusunda ve
Tibet yakınlarında, Yahya b. Zeyd neslinden
bir beyin idaresinde '1\.l.evi" bir topluma rast-
lamıştır. "Alevi" diye isimlendirilen bu Türk-
ler, Hz. Ali'yi, Gök Tanrısının Arap karşılığı
saymakta ve İmam Zeyd'e ait bazı hatıralan
muhafaza etmekteydiler. E. Esin, bu toplulu-
ğun "Bagraç" Türkleri olduklarını ve Kaşgar­
lı' nın haritasında gösterdiği Alevi bölgesinin
bunların meskun olduklan yer olabileceğini ·
ifade etmektedir.82 incelediğimiz kaynaklar-
da Bagraç Türklerinin akıbeti ve Batı'ya göç-
tüklerine dair bir bilgiye rastlayamadık.
Samantler döneminde Kuzey Afrika'da
devlet kurmayı başaran ve Abbasi bilafetiyle
rekabete girerek kendilerini halife olarak lan-
se eden İsmalli-Fatımiler, 83 kurduldan daılik
s~stemiyle kendi tırkalarını ve imametlerini
İsl~m ülkeİerine propaganda ediyorlardı.
Ho~asan ve Maveraünnehir de bu propagan-
da faaliyetlerine maruz kalmış bölgeye IX.
asnn ortalanndan itibaren datler gönderilme-
nındaki Kuleyrı köyüne yerleşen Halc~f gel-
mişt:irB" Daha sonra Ahmed b. Halef, Gıyas,
Ebu Hatim er-Razi gibi kişiler daveti devam
ettirdiler.85 İsmalliler, Hüseyin h. Ali Mervezi
ve talebesi Muhammed b. Ahmed en-Ne~e­
fi'nin (veya Nahşebi) gayretleriyle Samaniler
(78) Afşin ile ilgili rivayerler hakkında bk. İbnü'l-Esir, VI, 446-454.
Ebü Zelıra bunu Mutezililerin bir baŞansı gibi nakleımektedir.
Bk., Torihu'I·Mez4hibi'/.İslt1miyyin, 142-147; Yddız ise olayın
~daki siyasi ned~eri iıddc.ınişıir. . Türki~ ve İs/amiyu,
lswıbul1976, 96-105.
{79) Esin, "Türklerin İslimiyeıe Girqi", 293; M. Rami Ayas, Türkiye'de
ilk Tarikızı Zı"i11m/qme/eri OUTine Dut Sosyo/cjisi A;ısıml1111 Bir
Artljhmta, Ankara, 1991,27.
(80) İbnü'l-Esir, Vll, 114·116, vm, 71-73; Koınisyon,DoğUJian Gamı­
mii:le Biiyiik İslôm Tarihi, İsta.ııbul1987, V. 457·463.
(81) Büyıik İslt1m Tarihi, V. 459; Kııdu, 162.
(82) EM Dtile/Seyahatııômesi, çev. R Şeşen,İstanbul1995, (İbn Fa:dôn
Seyahatıtômesi içinde), 89; Esio, "Türklerin İslimiyete Giri§i",
293, 304; Şe~en "Bağnıç" kelimesini wBuğnıç" okuyıırak, bunlarla
Kar.ıhanWanıı kastedildi~, fakat onlaruı Süruıi ol.duklannı ifade
ile Ebü Dülef'io malumanna itibar etmiyor. Bk., ayru yer Dipnot:
153. Ancak KaraluınWan.n men~e'i ve KaralıanWıuda görülen
Buğnı ve Mlan ünvanlannın Kıtrluklaruı iki büyük bo~ olan
Yağma ve Çiğjllerin ongunlaı:ı olduAu göz Onüne alınırsa {bk, O.
Pritsak, "Kanıhanlılar• md., İA, VI. 252-253.); etimolojık benzer-
likten barekede y:ıpılan bu izahı !ubullenmck mümkün görünme-
mektedir.
(83) Batıniyye, islam d~ce wihinde hakikati ifade eden binnın
ancak masum bir imaının Oifeımesiyle (talimiyie) bilioebileceğioi
ve kurruitl§Uil zaıruuıın imanuna baA[anınakla miimkün olduğunu
kabul edip, nasslan te'vil eden ve 1slam'ın temel hükümlerini
bütün Müsliimanlıınn anlayı~uıdan farklı yorumlayıırak din anJa.
yı~l.aruu inkar ve ibaha sırurlanna kadar götüren, son derece gizli
bir ~ekilde te§kilatlanm.ış örgütler vasıtasıyla merkezi idareye ~ı
giri§ilıniş isyan fruıliyederinin ba~LQJ çeken siyasi gruplan ifade
eder. Batıniyye.H. m. yy'ın ikioci. yansuıdan itibaren münhasıran, .
İmam Ca'fer Sadık'tan sonra yedinci imam olarak onun büyük
oğlu İsmail'i {759) taruyanlar ve imameti O!lun nesiinde devam
ettire.ııleri ifade: e~ıir. Bu nedeıı.le onlara Ismailiyyı: de dı:ııilir.
Bk., Ahınet Aıeş "Banniyye• md., lA , II, .539 ve Avni İlhan "Ban·
ııiyye" md., DİA, V. 191.
(84) Nizamülmülk, 286-287; S. M. Stern, "Tbe Eady İsmaili Missione-
ries io tbe Non-Vest Pe:sia and io Khwi.siıı and 'liansoıcania",
Studies ıiı Early İsmô'i/ism, E . J. Bı:ill, Leiden 1983, 190-191; Far-
had Daftary, The Ismô'ili.s, Cambridge 1990, 120. Deyleml Hor:ı·
san daisiııin eş-Şiinini diye tanJiıdığını ondan daveti Hüseyin b.
Mervezi'nin aldığını söyler, bk., Beyil1111 Meılıebi'I-Bahniyje,' ll§r.
R Strothman, İstanbull939, 21.
(85) Nizamülmülk, 287-290; S. M. Stern, 194-201; F. Daftary, 121-
123.
arasında önemli bir yekılna ulaşmış, Emir
Nasr b. Ahmed'i etkileyerek resmi görevlere
getirilmişlerdir. Bunun üzerine ordudaki
Türk komutanlar Sipehsaların emirliğe geç-
mesi üzerine anlaşıp bir isyan tertip etiler.
Ancak isyanı zamanında haber alan Nasr'ın
oğlu Nuh olaya müdahale etmiş; bununla
birlikte, emir Nasr b. Ahmed oğlu lehine tah-
tından feragat etmek zorunda kalmış, Nuh
Nahşebl'yi alimlerle bir araya getirmiş, yapı­
lan münazarada ilzam edilmesi sonucu pek
çok İsmalli ile birlikte öldürülmüş, ve malları
yağmalanmıştır (942-3) 86 Daha sonra Ebu
Mansur Abdurrezzak'la yeniden güçlenen ve
tehlike teşkil eden İsmaililer, alimlerin ikazıy­
la takip edilip çeşitli mücadelelerden sonra
Veşmgir tarafından ortadan kaldınlmışlardır
(964). Nizamülmülk bundan sonra Hora-
san'da tek Karman'nin kalmadığını ifade
etmiştir. 87
XI. asnn sonlarında Şu-Batıniler Kuzey
İran Alamut merkezli Sabbahiler (Haş!ştler)
vasıtasıyla Müslümanlar arasında terör ve
anarşi havası estirmişler, önemli devlet
büyüklerinin ve alimlerin ölümüne sebep
olmuşlandır. 88 Nizariyye koluna mensup
Hasan Sabbah 1090'dan itibaren ed-Dave-
tu~l-Cedide denilen yeni bir teşkiladanınaya
gitmiştir. Başlangıçta Mısır'a bağlı olarak
kurulan bu teşkilat, kısa zamanda Mısır Fatı­
mi reisierinin otoritelerinin zayıflamasıyla
müstakil hareket etmeye başlamış ve Suri-
ye'ye kadar uzanan bir dm teşkilatı oluştur­
muştur.89 İsmatltler, Alarout ve civarı ile Suri-
ye' nin sahil bölgelerindeki bazı kalelerin
dışında hakimiyet sağlayamamışlardır. Onlar
ancak, cahil, akılsız veya ukala, mukaddesatı
inkar eden bazı felsefeeller ve adi suçlulan
kendi görüşleri için kandırabilmişler90 Bu
nedenle halk arasında kitlesel olarak yayılma
imkanı bulamamışlardır.
Bununla birlikte özellikle Suriye'deki
İsmaililecin gerek bölgedeki Türkler arasında
gerekse daller vasıtasıyla Anadolu'ya gelen
Türkler arasında etkin olduğuna ve hatta
Türkiye Şiıliği benimsediklecine dair görüşler
bulunmaktadır. 91 Burada resmi ilişkiler bazın­
da bir rivayeri değerlendirmek istiyoruz.
"Kutalmışoğlu Süleyman Süleyman Şah doğu
sınırlarını emniyet altına almak gayesiyle biz-
zat Kilikya üzerine bir sefer düzenlemiş;
1082 senesinde Tarsus'u fethetmiş ve Trab-
lusşam'da ~adı-hükümdar olan Şu İbn
Ammar' a müracaat ederek yeni fethettiği bu
şehir için kadı ve imam-hatip istemiştir. "92 Bu
rivayet, Selçuklu hanedam arasındaki reka-
beti göstermesi bakımından önemlidir. Zaten
bu rekabetten istifade etmek isteyen Patıml­
ler daha önce de İbrahim Yınal'a ve Kutalmış
oğullarına siyasi destek sözü vermişler, onları
akrabalarına karşı kışkırtmışlardır. 93 Aslında
bölgedeki melikler ve komutanlar arasında
bazen fiili mücadeleye dönüşen rekabet orta-
mında tarafların bu nevi bir desteğe yönel-
meleri tabüdir. Nitekim Süleyman Şah'ın
bölgede güçlenmesine binaen Tutuş, Müslim
ve Artuk arasında 1085 yılı başlarında Melik-
şah'ın tabiiyerinden ayrılma, Tutuşun "Sul-
tan"lığını benimseme ve Şu Fatimi hilafetine
165
tabi olmak üzere bir ittifak yapılmıştır. 94
(86) Nizamülmülk, 291-299. Ancak İbn Nedim olayı biraz faı:kh ııak­
leder. Ona göre emir Nasr, ömrünün soıılanııda bastalanınış v~
bunu İsııııiilileri desıeklemesind~n dolayı ilııhl bir ceza olarak
algılayıp pi§manlık duymuştur. Yerine geçen oğlu Nuh da İsııWli­
leri ıcdip ~P cezalandımuştır. tl-Fihrist, 234. Konuyla ilgili
değcdendirmder için bk, Barthold, Moğollstil4stna Kızd4r Türkis-
tan, çev. H. D. Yıldız, Ankara, 261-263.
(87) Nizamülmülk, 303-309.
(88) Davetü'I-Cedide hakkında geni§ bilgi için bk., İbnü'l-Esit, Vni,
25-50; Cilvcyni, Tarih· i Cihangi4<f, çev. M. ÖZtüd<, 2. baskı, Anka-
ra 1998, 512-577; Deylemi, &ylinu. Mahtbi'I-Britıniyyt, 19·25;
Gazzalı, Bôtıniliğin lç YilZıl, çev. A lllıan, Ankara, 1993; 23-90;
Lewis, 33-55; Günalıay. "Baıınilik Tarihi", DFİFM, S. 8_ı._ 1-27;
"fusuf d-G.ıvıinime, Gu/4tu'ı.Şiati'/.&tılliyyl! fii.şam, Urdün,
1981 22-41; F. Dafwy, 324-434.
(89) Lewis, 60 vd.; F. Dafıaıy, 385-392.
(90) Bu konuda bk., Bojdadi, 228-233; Gazzili, 20-23; Deylemi,
25-26.
(91) Bu iddia sahiplerinden birisi F. Babingtt'dir. O iddiasını Ona
Asya'dan ba~layan bir t~eyyü' likriyle ıemell~odirmektc ve Ana-
dolu'daki bazı sanat eserlerinde tezabür eden Şü moıilleı:le des-
t~emektedir. Bk, "Anadolu'da ~t", DFEFM, S. 3, 1922,
191 vd. Ancak mesela Barthold gibi ~cılar. Ona Asya'daki
Süo.oi yapılaomayı ortaya koymUf, ve bu yapı büyük ölçüde 4ei!i§-
meden Anadolu'ya ııkseımişıir. Bk., Tılrldstan, bilhassa Dcioci
Bölüm (194-343). Kllprülü'nün "Anadolu'da İslılıniyet" DFEFM,
S 4-6, 1922, makalesi de Babinger'i tasbih niteliğindedir; resmi
makamiann Şüliği bcniınsedikleı:i 6lai reddcdili.rken Anadolu'da-
ki Şüliğin farklı kaynııklan gösteı:ilir.
(92) Sıbt İbnü'I-Cevzl, Mirôtı1:ı-Zaman, (kayıp Uytlmı't-Tevdrih'ıen
naklen Selçuklulaıla ilgili bölüm), baz. A Sevim, Türk Tarih Bel-
geleriDtrgisi, c.:xıv, S. 18, Ankara 1992,234. Aynca laş, M. Halil
Yıoanç, Tt7rkiyt Tarihi Selçuklular Devri Aııat/4/ılnun Fethi, İsıan­
bul 1944, 116; 'II.ıron, Selçuklular Zamarımt/4 Ttirkiyl!, 3. baskı,
İstanbul1993, 69-70.
(93) Yıoanç, 50; Turan, Stlçuklular Zamamnda Türkiyt, 70.
(94) Ali Sevim, Suriyl! ve Filistın Selçuklulan Tarihi, 2. baskı, Ankara
1989, 98-99, 114-115.
 Dahası Suriye bölgesinde Abbas! veya Fatı.nll
hilafetinin bölgedeki hakimiyet potansiyeline
göre, mahalli idarecilerin sahip olduklan
şehirde hutbeyi Sünni veya Şu halifeler adına
okuttuklan vakidir. Dolayısıyla bu nevi teşeb­
büsleri şartlara göre oluşan siyasi manevralar
olarak değerlendirmek gerekir. Nitekim C.
Cahen de "Atsız, Artuk, ve Kutalmış'ın oğulla­
rı, şüphesı'z her türlü dinf firka
meselesine ılgisı'z olarak yayılınacı değil, içine kapalı toplum
kalıyor ve menfaatlerı' gerektirdiği vakit, sadece yapısına sahiptirler. Nitekim Massignon,
zararsız Şü İbn Ammar ile değil fakat Fatımfte­ Nusayrtlerin kendi gruplarına ait sayıyı sınır­
rin yayılmacı İsmaıliyye mezhebiyle dahi işbir­ ladıklarını ve bu sayıya X. asırda ulaşıldığı-
liği yapmaktan çekinmiyorlardı "95 diyerek: ·,,Q1102 belirtir. Bu fırkalann sahip olduklan
bunu ifade etmektedir. Süleyman Şah
1084'te Antakya fethini m~teakip, şehrin
büyük kilisesini camiye çevirterek, 120 müez-
zine ezan akutmuş ve C~a namazını kıl­
mıştır. Onun, Melikşah ve Abbasi hilafetine
fethini müjdelemesi,96 önceki davranışının
siyasi niteliğini göstermektedir. M.H. Yınanç,
onun Tarsus'taki tavrında Fatımilerle oluşa­
cak ticari münasebetleri de göz önüne almış
olabileceğini ifade eder97 ki, Tarsus ve Thab-
166 lus'un liman şehirleri olması dikkate alınırsa,
deniz yoluyla yapılan ticaretten anlayan bir
hukukç~un kadılığı ve tecrübesinin Müslü-
.manların lehine olacağı aşikardır.
Batıniyye fırkasınıninanç bakımından
etkilediği ve daha sonra Anadolu' da varlıklan
görülen fırkalar, Nusayrilik/8 Ehl-i Hakk v'e
Yezidiliktir. Bu fırkalardan Yezidilik, Xlll.
asnn ikinci yansından itibaren oluşum süreci-
ne girmiş Güneydoğu Anadolu'nun dağlık
bölgelerinde, Kuzey Irak, İran Kürdistanı ve
Azerbeycan taşrasında varlığını sürdürmüş,
Emevi gulüvvü olan ve adeta bölgedeki Şu
oluşuma tepki olarak ortaya çıkan bir fırka­
dır.99 Ehl-i Hakk da, Yezidilerle aynı coğraf­
yada Sultan Sohak' a nispet edilen ve muhte-
melen Yezicl1 aşiretlerirıllı dü§manı a§iretler
arasında benimsenme imkanı bulmuş bir fır­
kadır.1oo
Fırkalann uluhiyyet ve kainatın yaratı­
lışıile ilgili inançlan Şu-Batın1lerin nübüvve-
tin sürekliliğiyle ilgili inançlannın farklı form-
larda ifade edilen değişik versiyonlandır ve
bu şekliyle eski Mezopotarnya'daki Gnostik
inançlann, Sabüliğin ve Yeni Eflatuncu felse-
fenin yeni yorumlarla güncelleştirilmesinden
ibarettir. 101
Daha önemlisi her üç fırkada yaratılış
bakımından kendilerini diğer insanlardan
ayrı kabul ettikleri için Şu-Batın1lerden farklı
inançlar bakırnından Anadolu Aleviliğine
tesirlerinden söz etmek imkansızdır. Bunun-
la birlikte geJenek, örf ve adet benzeri inanç-
(95) Cahen, Ttirkleniı Alıadolrl'ya İlk Gıiiji, çev. Y. Yücel-B. Yediyıl-
dız, Ankara ı992, 56.
(96) Yınanç, ı23; Sevim, ıo9-112.
(97) Yınanç, 117.
(98) Nusayrilik, Muhammed b. Nusayr'a nisbet edilen, Iv. yy'da ·Baıı­
niyye'den ayrılarak Hüseyin b. Hamdan el-Hasibi ta.rafı.ııdan
sistemle~en ğall bir-fırkııdır. OlU§umunu tamaminmasından
itibaten Faıımilerin baslasıyla Suriye'nin dağlık bölgelerine çeki-
lerek, Anıakya civannda gfuıümfrze kadat varlıkla.ıııı.ı süıdilr­
mü~erdir. Daha g~ bilgi için bk., Adanalı Süleyman Efendi,
Kitıibu BakOrati's-Süleymaniyye, Beyrut, ı863 (içinde Kitıibu'/­
Mecmu' ne~redilınişıir); Massignon, "Les Nusayris", Opera
Miııora, Lübnan ı963, II, 619·624; A. Bedevi, Tıırihu'l-Me:r.öhi·
bi'l-blômiyyin, Beyrut, ı973, II, 423-502 (ilgili lasımda Kitabu
Diyôneli'n·NUSilyriyye neşredilmişti:r); Ahmet Turan, Ler Nuseyris
de Turquie da~ıs la ~gion d'Hotay, (Dr. De m e cycle) Paris
ı973; Fığlıılı,ltikôdi Islam Mahepkri, 141-143.
(99) Yezidilik, Şeyh Adi b. Müsafir'e (1162) nisbet edilen Adeviyye
tarikatının sonraki asırda torunu Şeyh Hasan b. Adi'den (1254)
itibaren sapık inançlara yönelmesiyle olll§an bir fi,dcadır. DSha
fazla bilgi için bk., M. Şerafeddiıı, "Yezidil.er", DFIFM, I, ı926,
1-35; Abbas Anavl, Tarihu'I-Yezidiyye ve Aslu Akıiletibim, Bağ­
dad, 1935; R Lescot, Enquete mr fes Yeııtlis de Syrie ~~du Djebef
Stiıdjôr, Beyrut, 1938; Mehmer Aydın, "Yezidiler ve Inanç-Esas-
lan" Belleteıı, Lll, 1988, 33-74; Ahmet Turan, Yezidiler, Samsun,
ı993.
(100) Ehl-i Hakk, 1272'de doğan, 1316' da mezh~bini yaymaya başla·
dığı rivayet edilen Sultan Sobak diye bilinen Ishak'ın kurduğu bir
fırkadır. Mezhep mensuplan, Hanedan-ı Hefteglne adıyla yedi
büyük aileden Sıidat:ı Hanedan-ı Hakikat denilen yedi pir tara·
fından idaıe edilınişlerdir. SulbUl Sohak'ın ölümünden sonra beş
ailenin ilavesiyle sayı on ikiye çı.kıırıl.oıışt. Bunun için Ebi-i
Hakk mensubu ber fen bu on iki aileden birine bağlaruruık
zorundadır. G~ bilgi içüİ 'bk., Miııonky, "Notes sur la Secte
des Ahle-Haqq", RMM, S. 40, 1920, 20-97; S. 41, ı921, 205-
302; Haınid Algar, "Ebi-i Hakk", DIA, X, 511-513. XIv. yy'ın
b~lanndan itibaten tarih sahnesinde.göiiinmelerine rağmen bazı
ara~tıımaalar Sultan Sobak ile Bab-a Isbak'ın isim benzerliğinden
hareketle Ebi-i Hakk'ı Babailiğin bir uzaotlSl gibi görmü~lerdir.
• Örnek olarak, bk., C. İbrahim Vefar, Elıl-i Hakk ve Btlebiyah,
İstanbul, ı978, (yayııılaıın:ıaouş Dr. Tezi), 8-ı4. Ancak wibi
hadiselerin g~imi ve o dönemin kayııaklanııda bunu telmih
edecek bir bilginin bulunmayışı, böyle bir iddianın asılsızlığını
oroıya koymaktadır. Fukanın olll§uın sürecinden hareketle,
ancak XV. yy'dan sonra kendileriyle ilişkiye giren a~iretleri etkile-
ı:ni§ olacağı tahmin edilebilir. .
(101) Bu konuda bk, 'ı:lı§ar Kiıtluay. lslô111 ve Yahudi Mezhepleri, Ankara
1964, 213-214; tfan Abdulhaınid, Dirasit 6.'1-Fırak ve'l·AkS.id,
Bağdat 1967, 51-55; Fethi M. Zağbi, .Gulatu'ş-Şia, Tanta 1988,
632-643.
(102) Massignon, "Les Nusayris", 620-621.
larda grupların az da olsa birbirlerini etkile-
diklerini belirtmeliyiz.
Ne zaman ortaya çıktığı bilinmemekle
beraber Toroslar'daki Tahtacılar'da görülen
Selman-ı Farisi'nin takdisP03 bölgesel yakın­
lıktan dolayı Nusayri tesirini hatırlatmalda
birlikte, Nusayrilerin Selman'a yükledikleri
fonksiyon ve bunun bazı Batıni zümrelerine
· yansıyan şekline -ki buna "Slniyye" denilir- 104
Tahtacılarda rastlanmaz. Nitekim yaptığımız
araştırmada, menkıbeye göre, Selman-ı Pari-
si, Türklere İslam'ı öğreten ve onlara Dede
Korkut'u eğitici olarak tayin eden kişi olarak
kabul edilmektedir105 Bu menkıbe Şeref
Han'ın Kürtlerin menşe'i ile ilgili naklettiği
menlabeyle benzerlik gösterdiği gibi106 tarihi
vakıalara da uygundur. Hazar Türkleriyle ilk
savaşan komutanlar arasında Selman b.
Rab"ıa'nın adı geçmektedir. 107 Kanaatimize
göre sel.ınfuı adının Türkler arasındaki şöhre­
ti de bu olaylarla ilgilidir. Ancak zaman bu
adı daha meşhur olan diğer bir sahabeyle
Selman-ı Farisi'yle özdeşleştirmiştir. Sel-
man'ın Hz. Ali'nin yakınlanndan oluşu,
fütüvvet ehlince meslek piri sayılması108 ve
Alevi ananesindeki "Kırklar Meclisinde"
nakib rolü üstlen.ınesi1°9 onun adının takdis
edilmesini kolaylaştırmı§tır.
İsnaaşeriyye Şüliği, imamların ziyaret-
gahları çevresinde ve Abbasi hilafeti tarafın­
dan oluşturulan nekabet kurumuna "binaen
özellikle seyyidler ve nakfbler etrafında
kümelenerek varlıklarını korumuşlardır. Sel-
çuklular, Sünn11.er kadar mutedil Şiliere karşı
da bir aynm siyaseti gütmüyor; seyyidleri ve
şerifleri himayelerine alıyorlar; Alevilere han-
gah ve hatta medrese inşa ediyorlardı. Kısaca
halifelere küfr etmeyen mutedil Şüler, Türk-
ler sayesinde tam bir hürriyet ve himayeye
mazhar idiler. 110 Bu nedenle Türklerin bu
fırkayla karşılaşması ve o~ann inançlanndan
etkilen.ıneleri tabiidir. Ozellikle Azerbay-
can'da yaşayan Türklerin, ilk dönemlerden
itibaren Şllliği benimseyen Deylemlilereuı
komşu olmalarının bu mezhebe ilgilerini
artırmış olması muhtemeldir. 112 Ancak, Spu-
ler'in de ifade ettiği gibi, Şüliğin takiyye
prensibiyle faaliyetlerini gizlernelerinden
dolayı, sadece resrıll ilişkilere yansıyan unsur-
ların tespiti mümkündür, halk arasında Şiili­
ğin hangi ölçüde hakim ol?uğu ise bilineme-
mektedir.m Resrıll olarak Isnaaşeriyye Şüliği,
XII sonlannda Abbast halifesi en-Nasır lidi-
nillah'ın (saltanatı: 575-622/1180-1225) siya-
si gayelere matuf olarak Şitliğe meyletmiş ve
Şü faaliyetlere fırsat vermesiyle kendilerini
gösterme fırsatı bulmuştur. 114 Bu fırsat, Nası­
ruddin et-Tus! (1274) ve talebesi Allame
el-Hasan b. Yusuf İbni'l-Mutahhar el-Hıl­
li'nin (1326) gayretleriyle canlanmış ve bazı
Moğol Hanlannın himayesiyle devam etmiş­
se..de; İsnaaşeriyye Şüliğinin, Türkler arasın­
da bariz etkilerini görmek için ıxzxv. asırda
Şeyh Cüneyd ile başlayan Safevi hanedanının
Anadolu'ya yönelik propagandalarım bekle-
mek gerekecektir. Bu propagandaların arka
planını ise .xm:.
Asır Anadolu'sundaki dini-
tasavvufi hareketler oluşturmaktadır.
167
Tasavvufl Hareketler
İslam düşünce tarihinde tasavvuf,
ortaya çıkış tarihinden itibaren fıkıh ve kelam
ekolleriyle sıkı bir birliktelik içinde geJ!şmiş­
tir.m Göçebe ve yarı-göçebe Türklerin Islam-
laşmalarında gezgin stlfi ve dervişler önemli
(103) SüleytnAO Filai, "Teke Vılayeıinde Thhıacılar", Türk Yurdu, V.
Mayıs 1927, 486-487.
(104) Massigııoo, "Selmaıı Pik et !es Premices Spıiıuelles de !'Islam
İtaoi.en~ ~~~ Wnora, II465-470.
(105) .Kırzıojl~. Kıpçakl.ar, 213, (Teviı:ih-i Cedld-i Mir'iit·i Cihan'dan
naklen).
(106) Şe.ıefHıııı, Ş=fn6me, çev., M. A. Avni, Kalıire 1962, 16.
(107) lbnu'J.E$ir, m, 33 vd.
(108) Bk., Sankaya, XIII-XVI. Aıırl4rti4 Amu/olu'da Fütüuvetn4mekre
Gö~ Dini Inanç Motijlm, Erzurum 1993 (yaymlaomamış Dr:,
tezi), 72·73. o
(109) Kııklar MeclW b.akkuıda bk., Buyruk, ş., S. Ayıekin, Ankara.
wibsiz, 7·12; Noyan, &Ju4ilik Akılilik l'_ledi~?, _65-67.. ~
Medisini.ıı prototipini oluşturan daha ~ .!>~ ı:ıvayet ıçın bk.,
A. Gölpınadı, "Burg#d w Fü~ln4mesi, IUIFM, XV, 19.53-4,
136. L "''--u_,_,_. .
(110) Turan, Sel{uldu/4r Tııribi, 317; aynı mlf. Tür~< <..inan C"lllKUITıyetı,
264. •- . •
(lll) Günalıay, "Selçuklular Horasan'a .ındiklerinde Islam Dünyası ,
82·84; Lewis, 36. .
(112) Zeki Velid! Togan, Umumi Türk TArihine Girit, 3. basla, Istanbul
1981, 110·111.
(113) B. Spuler,lran Mojoll<zn, çev. C. Köprülü, 2- baskı, Ankara 1987,
268. 6
(114) en-Nisır hakkıııda bk., Ciiveyııl, Törih·i CihonguJ(i, 559·5 1;
Celaleddin es-S<IyOti, Tlirihıli-Hul41i, Beyrut trz., 413-421; F.
'Dıesclıoer, "al-Nisır li-Din Allah" !A, IX, 92-93.
(115) Laousı, 136.
 rol oynam.ışlardır. Bunda sıililerin hayat Türkiye Selçuklulan Devleti de onla-
prensipleri kadar, Türklerin eski dinlerinden nn gelişine zemin hazırlayıp şehir merkezle-
bildikleri din adamlarına sevgi, saygı. ve tak- rinde cami, medrese, tekke, imarethane vb.
dis anlayışının 116 etkisi olmuştur. Nitekim sosyal yapılan inşa edip buraların idamesi
Karnların Türk topluluklan arasındaki rolü, için gerekli finansman, vakıflar tahsis edile-
İslamiaşma sürecinde gezgin dervişlere, tari- rek sağlamış; taşrada ise çeşitli kervansaray-
kat şeyhlerine ve plrlere atfedilmiştir. Böyle- lar, hangahlar, sınır boylanndaki ribat benze-
ce ata, baba, dede denilen, belli aşiretlere ri derbendler, tekkeler inşa ve imar edilerek
mensup, zamanla seyyid nisbesi de verilen bur~an gönüllü kimselerle doldurmuş, civar-
veli tipi ve bunların etrafında Kitabi din anla- 1arındaki toprakların işlenmesi sağlamış ve
yışından farklı veli kültü oluşturulmuştur. 117 buralarda yerleşenlere bazı vergi muafiyetleri
Böylece Türklerin İslfunlaşma tarihinde onla- . sağlamıştır. 124 Bu dönemde Anaolı:ı'ya gelen
ra dinlerini öğreten Aslan Baba, Korkut Ata, ' ll!eşhur sılfllerden bazılannı şöyle sıralayabi~
Çoban Ata gibi azizler hep var olmuşlardır. us lir:l.z: Medresderin hakim olduğu şehir çevre~
SUf:i.yane görünümleriyle halk vaizi olarak lerinde Muhyiddin Arabi (ö. 1241), Bahaud-
faaliyet göste~en Kerramtlerin Gazndiler din Veled (ö. 1228), Burhanuddin Muhak-
tarafından benimsenmesi de bu anlayışın ki.k-i Tirmizi (ö. 1240), Evhaduddin .Kirmani
eseridir. Bunların yanında Gazali'yle (1111) (ö. 12.37), Necmtıddin Daye (ö. 1256), Ahi
birlikte Sünni irikat ile hanşan tasavvufi Evren (ö. 1261), Mevlana Celaleddin Rfuni·
düşünce, yerleşik kültüre mensup çevrelerde (ö. 127.3), Sadruddin Konevi (ö. 127.3), Ebu-
de gelişerek varlığını sürdürmüş, çoğu kere bekr Ni.ksan (ö. ~); Fahruddin Irak! (ö.
resmi kabule mazhar olmuştur. 1289) vd.; 125 taşrada, köylü ve göçebe nüfus
kitlesi arasında ise Baba İlyas (ö:1240), Hacı
168 Türkmen göçebeler arasında en fazla Bektaş Veli (ö. 1270), San Saltuk (129.3),
taraftar bulan ve münferit dervişlik faaliyeti- Barak Baba (ö. 1.307), Yunus Emre (ö. ·
nin ötesinde tarikat haline gelip teşkilatianan 1320), Aybek Baba, Kumral Abdal, Abdal
tasavvuf hareketi Hoca Ahmed Yesevi'nin Murad, Abdal Musa, Geyi.kli Baba126 gibi
(1167) kurduğu Yesevili.ktir. Hace Ahmed şeyh ve dervişlerin talimleri doğrultusunda
Yesevi menlaheye göre bir sahabi olan Arslan yayılmıştır. 127 :x:ın. asır Anadolusu'nda. tasav-
Baba'dan nasip almıştır. 119 Hz. Ali neslinden 1 vufl düşünce İbnü'l-Arabi kaynaklı vahdet-i
olan, Hacegan'dan Yusuf Hemedani'nin ter- vücud, Horasan Melamıliği. ve Irak sılflleri-
biyesinde yetişen120 Hoca Ahmed İslaİniyetin
(116) J. Paul Roux, Türklerin ve Moğo/lamı Eski Dini, çev. A. Kazancı­
evrensel değerlerini kavrayarak, Maturidl'nin gil, İstanbul1994, 93-94.
Tıirk Edebiyahnda İlk Mutosawif/ar, 4. basla., Ankara
itikadi düşüncede yaptığını tasavvuf:i düşün­ (117) Köprülü,
1981, 18·19; Roux, Türklerin ve Moğollıımı Eski Dini, 57. M.
cede yapıp, Türklere kendi örf ve gelenekle- Eröz, günümüz Alevi kültüründelô dede ve babalaı:ht, eski Tiirk
d.inindelô kamlar arasmda geniş bir karşıl.aşıımıa yapınışnr, bk.,
riyle örtüşen, anlaşılır bir dini zihniyet sun- Tıirkiye'de_ Alevilik ve-Bekt14ı1ik, Ankara 1990, 257-286. ·
(118) Köprülü, Ilk Mutasawif/ar, 19; Ocak Kalenderiler, 23-24.
muş; dini, Türk ruhuna uygun, mill1 unsurlar- (119) Köprülü, aym eser, 28-29. ··
la aniayıp yorumlam.ıştır. 121 Divan-ı Hik- (121)(120) Köprülü, aym .eser, 62-63, 64·65.
Yıkıt, "Hoca Ahmed Yesevi ve Tü ek :0Uşünce Tarihindeki Yeri",
met'inde, .Kitab ve Sünnet'e bağlı bir din SDÜİFD, I, 1994;10-11. - · .
(122) Kemaleddin Eraslan, Hoca Ahmed Yesevi ve Divan-ı Hikmet'in-
anlayışını Maturidi ekol çerçevesinde, edebi detı Seçme/er, Ankara, 1991, 30-31, 36-37.
(123) Bk. Köprülü, aym eser, 174-180; Bayram, a.g.m., 540-543.
kaygı.dan ziyade öğreticiliği esas alarak, halk (124) Barkan, Kolııtıaa/ör Tıirk dervij/eri, 299-302; Turan, Vesikalıır,
Türkçe'siyle didaktik ve manzum !?ir şekilde (125) 66, 79; Ocak, "Zaviyeler", 267-268.
Köprülü, aym es'er, 195 vd.; Ayas, 47-48; Fı&IaJı, Türkiye'de Ak-
_

dile getirmiştir. Onun Orta Asya'da yaktığı

122
vi/ik Bektaşilik, Ankara 1990, 102-103. ·
( 126) Vefat tarihleri zikredilmeyen bu erenler xrv. asnn ilk yansınds
meşale Türkmenler arasında dolaşan ve yaşaııuşlardır.
Köprülü, İlk Mıttasawif/ar, 205-207; aynı mlf., "BekttJ[i/iğin Men·
onlarla beraber Anadolu'ya gelen dervişler (127) ıe'leri", TY, Il, S. 8, 1341, 133-135; aynı mlf., "İslam Sıifi Uırikat­
tarafından söndürülmeden canlı tutulmuş­ lamıda Ttirk-Moğol Şamonlığının Testri", çev., Y. Alwı, AÜİFD,
xvm, 1970, 148-152; Togan, a.g.e., 333-335; Fı&IaJı, Türkiye'de
tur.ıı3 Alevilik Bektaşilik, 104-117, 127·132.
nin zühd anlayışlannın etkisinde tarikatiaşma
sürecine girmiş, Sühreverdiyye, Mevleviyye,
Kübreviyye, Halvetiyye~ Kalenderiyye, Hay-
dariyye, Bektaşiyye gibi tarikatlar oluşmuş­
tur.
Ancak taşrada, Türkmenler arasıdaki
oluşum, başlangıçta dönemin sosyal şartlan
içinde farklı bir tepkiyle, Babai isyanıyla ken-
dini göstemıݧtir (1240). Baba İlyas ve halife-
si Baba İshak önderliğinde, mesiyanik karak-
terdeki bu isyan, Doğu ve Orta Anadolu' daki
nüfus kesafetinin artması, sosyal ve iktisadi
dengelerin bozulması, siyasi yönetimin keyfi-
liği ve devletin halkına yabancılaşması netice-
si ortaya çıkmış, bölgedeki Türkmenlerin
çoğunun iştirak etmiş ve Kırşehir Malya ova-
sında kanlı bir şekilde sona ermiştir. 128 Ken-
disi hakkında bugün de çok fazla bir şey pil-
mediğim.iz Şeyh Ebu'I-Vefa'nın halifesi Baba
İlyas yaşaYl§ı ve faaliyetleriyle tipik bir halk
suflsi, aşiret velisidir. ~ Tarunu Elvan Çele-
bi'ye göre Baba· İlyas, kendilerinin de atası
olan Dede Garla.n'ın halife~i ve onun izniyle
diğer dört halifesiyle birlikte Rum diyanna
gelmiştir. 130 Babai hareketi, dini bir hareket
olmadığı gibi, Şiilikle de bir alakası yoktur.
Ocak, hareketin İsmaillk tesirinde kaldığına
dair "en ufak bi'r veri'ye" rastlanmadığını belir-
tiyor. 131 Babru bakiyeleri daha sonra diğer
Türkmen sOflleri gibi Bektaştlikle bütünleşe­
rek varlıklarını sürdürmüşlerdir.
XIII. asırda Türkler arasında en yaygın
ve etkin oluşum şüphesiz Ahilik olmuştur.
Fütüvvet geleneğine bağlı Şeyh Nasiru'd-Din
Mahmud b. Ahmed el-Hoyi Ahi Evren'in
(ö.1261) şahsında temsil edilen Ahilik, eski
Türk akılık ve alp geleneğinin, Arap ve İran
fütüvvet idealiyle islamı bir sentez içinde bir-
leşip Anadolu' da ortaya çıkan kurumlaşmış
şeklidir. Örgütlenme biçimiyle şehir halkıyla
göçebe halk arasında köprü vazifesim de
gören Ahilik, Anadolu'da şehirli-göçebe dini
hayatını bir ölçüde birleştirmeyi başarabildiği
için, bu dönemdeki dini tezahürleri büyük
ölçüde bünyesinde toplamıştır. Ahiler, Moğol
istilasına karşı özellikle Orta Anadolu' da
örgütlenerek diğer Türkmenlerle birlikte bir
savunma hattı oluşturmuş; m XIII. asrın ikin-
ci yarısından sonra şehirlerin mahalli idare-
sinde söz sahibi olarak halkın asayiş, sükun
ve huzurunu temine yönelik çaba sarf etmiş­
lerdir. Ahiliğin klasik tarikat örgütlenmesin-
den farklılık arz etmesi, mensuplannın Mev-
levllik, Bektaşilik, Halvetilik, Rufaılik gibi
tarikatiara da incisap etmesine fırsat sağla­
mıştır.134 Dahası Ahilik XV. asrın ikinci yarı­
sından itibaren esnaf I oneası haline gelinceye
kadar fütüvvet geleneğine bağlı olarak esnaf-
ların yanında dervişleri, askerleri, ulema ve
umerayı da bünyesinde barındırmıştır.
Esnaf loncası haline gelip yan resrrıl bir
yapİya bürürıdükten sonra ise, taşradaki zavi-
yeler büyük ölçüde Alevi-Bektaşi dervişleri
tarafından doldurulmuştur. Bu itibarla Alevi-
lik ve Bektaşilik, Ahiliğin zaviye geleneğinden,
erkan ve adap olarak pekçok unsur ve inanç
rootili almıştır. Fütüvvetnômelerde yer alan,
merasimler esnasında veya çeşitli merhaleler-
de talibin bilmesi gereken sorular ve cevaplar 169
ile ilgili fasıllar, Bektaşllikte musahiplik adını
alan Fütüvvetnamelerde yol ata ve yol kardeş
edinme diye anlatılan erkan, kırklar cem'i ile
ilgili rivayetler ve şedd kuşanma, hırka, tae
gibi özel giysiler hakkındaki yorumlar Fütüv-
vetnamelerden Bektaşi-Aleyi literatürüne
geçen motifler arasındadır. 135
Anadolu'ya gelip zaviye sahibi olan ve
Yesevi geleneğine bağlı dervişlerden birisi de
Mevlana ve Ahi Evren'in çağdaşı Hacı Bek-
taş Veli'dir (1270-71). 136 O, Baba İlyas'la
(128) Ocak, Babailer /syam, 37 vd.
(129) Ocak, oym eser, 101-105.
(130) Elvan Çdebi, M~ıakıbu'l-Kıtdsiyyefi' Mnı4smi'J.Onsiyye, haz., i
E. Erüıısai-A. Y Ocak, İstanbul, 1984, XI.n-XUII, beyit, 190,
194, 208-210.
(131) Ocak, Babailer lsyam, 146-147.
(132) Sabahanin Güllülü,Ahi Birlikleri, 2. baskı, İstanbull992, 30.34.
(133) Bayram, Ahi Evren ve Ahi Te;kilat11ım Kıınılupı, Konya 1987, 102
vd.
(134) Bk., Sank:ıya,agt., 93 vd. Ancak siyasi te.ıcihle.r bakımından Kon·
y:ı'da Ahi·fürilwet ehlinden bazılannın Mevlevil.ikle mücadde
bıılinde olduğu bilinmdct~. Geniş bilgi için bk., Bayram,
89·96.
(135) Bu konuda bk. Sıınkay:ı, "Ahilik Kültürünün Aleviliğe ~an
Boyuılan", II. Alltalya Yöresi Ahilik El Smıatkın Semporywnu,
Antalya ll Ekim 2000, 18-28.
(136)Ahmed Efliki, Ariflerin Mmkıbdm, çev. 'I: 'Wıa, 2. baskı,
İstanbul1989, I, 411; Aşkp~azade, ~ot!u Tıırihi, ~r. N.
Aısız, İsıaııbull985, 195.]. KingJey Birge, Bekt.i;ilil: Tıırihi, çev.
 görüşmesine rağmen, isyan teşebbüsünü tas-
vip etmeyip Sivas-Kayseri-Kırşehir üçgenin-
de dolaşarak Kırşehir yakınlannda karar kıl­
mıştır. Vilayetname'sinde onun seyyid olduğu
nakledilir. 137 Hacı Bektaş, hayatının kalanını
Suluca Karahöyük'te geçirmiş, "Hatun
Ana"ya el vermiş ve vefat etmiştir. 138 Tarikat
Hatun Ana'dan Abdal Musa vasıtasıyla
devam etmiştir. Kendisine nispet edilen eser-
ler, onun medrese tahsili gördüğünü, şer'!
ilimiere vak:ı.f olduğunu, Arapça ve Farsça
bildiğini göstermektedir. Eserlerini, Makalat,
J.(jtabu'l-Fevaid, Şerh-i Besmele, Şathıyye,
Hurde-name, Üssü'l-Hakfka şeklinde sıralaya­
biliriz. 139 En 'fazla bilinen ve nüshası bulunan
eseri vtldyetndme'ye göre Molla Sadeddin
tarafından TürkÇeye çevrilen Makaldt'ıdır. 140
Hacı Bektaş da tıpkı Hoca Ahmed gibi, hitap
ettiği Türkmen kitlesine, İslrum inançlan kar-
maşık felsefi izahlardan uzak, basit ve anlaşı­
lır şekilde ahlaki öğütlerle birleştirerek akılcı
ve anlaşılır bir üslupla açıklamıştır. 141 O,
dönemin geleneğine uygun olarak görüşlerini
170 şeriat- tarikat-ma rifet-hakikat kapılarının
onlu makaıp.ları halinde açıklayarak sunar. 142
Sonuç
Bütün bu açıkl~alardan sonra diye-
biliriz ki, Türkler, İslam'la karşılaşmalanndan
itibaren bu dinin zihniyet bakımından kendi
dünya görüşlerine, örf ve gelenekİerine
uygunluğunun hissederek onu benimsemeye
başlamışlardır. Bu benimseyiş, sıradan bir
kabulün ötesinde bütün benlikleriyle onu
özümseme, kavrama ve anlama şeklinde
tezahür etmiştir. Böylece onlar, daha ilk
dönemlerde İmam Maturidl'yle İslam'ın
düşünce ve inanç bazında; Hoca Ahmed'le
ise duygu ve yaşama bazında kendilerine
uyM bir yorumunu yapmışlar, kendilerine
has bir Türk Müslümanlığı oluşturmuşlardır.
Bununla birlikte Türkler, diğer mezhep ve
tarikat hareketlerine de kayıtsız kalmamışlar,
'oluşturdukları kültür çevresinde Sü.nni-Ma-
tuıidl mezhebin dışındaki mezheplerle tem~s
ederek onlann fikirleri tartışma fırsatı bul-
muşlardır. Esasen Türkler, sahip oldukları
geniş hoşgörüyle asla inançlannda f~atizme
varacak bir taasuba sahip olamamışlar, ken-
dilerinin dışındaki düşünce ve inançları hoş­
görüyle karşılayarak onlarla bir arada yaşama
öz verisini göstermişle~dir.
R. Çamuroğlu, İstanbul, 1991, 36-56; Y Nuri, Öztürk, Tarihi
Boyunca Bekta;ilik, İstanbul1990, 53-54; Fığlajı, Türkiyede Ale-
vilik Be.kıJıflik, 140-142. · ·
(137) Menalab-t Hüttkar Hacı Bektaş Veli, Vilayet-name, haz. A. Gölpı­
ruırlı, (tıpkı basım) İstanbul1990, ı. E. Coşaıı, bu nis_petin doğıu
olabileceğini bel.i.rıir, bk., Hacı BekııJş Velf Mıtkalôt, Istanbul trz.
:x:ıa.xxn.
(138)Aşıkpa~azıide, 195. Müellif Hac Bektaş.'m iqat için Bacyan·ı
Rum'u seçtiğini belirtir.
(139) Bk., Bedri Noyan, Bektôplik Akvflik Nedir?, 3. baskı, İstanbul,
1995, 37-42; Fığlalı, Türkiye'de Alevilik Bekta§i/ik, 159-160;
Güzel, "Hacı Bekıaj Velr, Kadri Eroğan Hac Belruş Veli Arma-
ğanı, Aııka.m, 1997, 30-31.
(140) Eser ilzeı:inde en ciddi çalışma M. E. Çoşao tara6.ndao akademik
~ir araşnrma olarak yapıl.ınışıır. Hacı Behaş Velt Mıtkalôt.
(141) Oztürk, Tarihi !3oYunca Bekta;ilik, 99 vd.; Fığlalı, Türkiye'de Ale~
vf/ik Be.kıJıflik, 168-178. '
(142) Hacı Bekıaj Veli Mıtkalal, 19·22, 23-28, 29-30.