Osmanli Felsefe Bilimin Arkaplani

Osmanl felsefebiliminin arkaplan:
hsan FAZLIOLU
ir medeniyette retilmi felsefebilim dizgesinin ierisinde hayat bulduu zihniyeti idrak, o dizgenin rld balam mmkn klan madd Birinci Blm: Semerkand Matematikortamn imknlar ile Astronomi Okulu dnya grnn anlam I. Giri: Siyas Arkaplan anan ve dnya tasavII. Herat ile Semerkand: Farkl ki Dnya vurunun resim yumaIII. Riyaz Hikmetin Dergah: Semerkand n, unsurlarna geri gideUlu Bey Medresesi rek tahlil etmekten geIV. Riyaz Hikmetin Mabedi: Semerkand er. Zihniyetin oluuRasathanesi munda her zaman gizli V. Ulu Beye Elik Edenler deikenlerin olabileceiVI. Riyz limler: Kiiler ve Eserler ni gznnde bulundurVII. Timurlularn Etkisi: Sknete Yolculuk mak, dolaysyla indirgeVIII. ereveyi na Eden Adam: Taftazan, Kad-zade ve Seyyid erif meci ve atmac bir bak asndan kanmak kinci Blm: Kad-zadenin Talebesi Olarak Fethullah irvan kayd ve artyla Osmanl I. Fethullah irvan: Hayat ve Eserleri Devletinde teekkl II. Tasvir ve cazet: Nshalar, Tenkitli eden felsefe-bilim zihniMetin ve eviri yetinin madd ve tarih III. Muhteva, Yorum ve Sorun kaynaklarna geri gitmek, siyas yaplarn farkllna karn, Darul-slmda ulemann tad ilm sreklilii, bu ilm sreklilik ierisinde varlk kazanm mterek vicdan ve mteal bilinci tezahr ettirmek iin olmaz ise olmaz bir kouldur. Bu nedenle farkl siyas hakimiyetlerin grnte paralad slm corafyasnn derinliklerinde akan vicdan [anlam dnyas] ve ilm [resim dnyas] aynlik, slm medeniyetinde ortaya kan felsefe-bilim dizgesinin erevesini birarada tutmu ve tarih srekliliini salamtr. Osmanl felsefe-bilim dizgesi, doal devam olduu Darul-slmdaki bilgi retiminin btn renkleriyle bir terkibidir. Terkib bir
Semerkand matematikastronomi okulu
1
DVN lm Aratrmalar sy. 14 (2003/1), s. 1-66
hsan FAZLIOLU
kilim gibi kabul edilecek olur ise, bu kilimin tarih derinliklerden gelen ipliklerini, bu iplikleri birarada tutan ilmiklerini tek tek incelemek; bu kilimin rld mekanlarn muhtevasn ve ren insanlarn menakbn doru tayin ve tespit etmek kilimin btnln idrak iin vazgeilemez bir kouldur. Ancak btn bunlardan daha nemli olan kilimin karmzda durduu biimde rlmesini mmkn klan, baka bir deyile kilimin kendisine gre rld, dolaysyla yle-bir-kilimolma zelliini kazand kavram-anan, tarih balam ierisinde anlamaya almaktr. Bu almann birinci blmnde, yukarda zetle iaret edilen ilkeler dikkate alnarak, Osmanl felsefe-bilim dizgesinin/kiliminin nemli bir aya/iplii olan Semerkand matematik-astronomi okulunun kavramana, madd ortam ile tarih balam ierisinde tasvir edilmeye allm; bu kavram-anan ina eden filozof-bilim adamlarnn zihniyetleri tahlil edilmi ve bu zihniyetin Osmanl lkesine kimler tarafndan ve hangi yollar kullanlarak aktarld incelenmitir. almann ikinci blmnde ise Semerkand matematik-astronomi okulunun nemli bir yesi olan Fethullah irvannin erhut-tezkire fi ilmil-heye adl eserinde kaydettii Semerkand medresesindeki bir ders tasviri ile hocas Kad-zadeden ald icazet-namenin tenkitli metni ve evirisi verilmi; daha sonra birinci blmde izilen ereve dikkate alnarak deerlendirilmi ve bu metnin Semerkand matematik-astronomi okulunun bilinen tarihi iin yol at yeni sorunlara/sorulara iaret edilmitir. Birinci Blm Semerkand Matematik-Astronomi Okulu I. Giri: Siyas Arkaplan Maverannehir ve Horasan blgelerinde Aksak Timur (. 807/1405) tarafndan kurulan Timurlular Devleti, XIV. yzyln sonundan (771/1370) XVI. yzyln balarna dein (913/1507) hkm srd. 799/1396da Horasan genel valiliine getirilen Timurun kk olu ahruh (. 850/1447), babasnn lmnden sonra ortaya kan karklklar bir nebze giderdi ve 811/1409da Semerkand ele geirdi. Heratta yaayan ve bakent olarak bu ehri kullanan ahruh, Maverannehirden Kagara kadar olan blgeyi olu Muisuddin Ulu Bey (19 Cemaziyelevvel 796-10 Ramazan 853/22 Mart 1394-27 Ekim 1449) eliyle ynetti. Bylece Timurun bakenti Semerkand bir bakent olarak deil, bir merkez olarak varln srdr-
2
DVN 2003/1
Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu
d. Babas ahruhun lmnden sonra iki yl daha hkmdarlk yapabilen Ulu Bey ise olu Abdllatif (. 854/1450) tarafndan ldrld. Ksa sren karklklardan sonra Ebu Said b. Muhammed b. Miranah (. 873/1469) 855/1451de Semerkand ele geirdi. Akkoyunlu Hasan Bey tarafndan katledilmesinden sonra Ebu Saidin oullar ve torunlar tarafndan ynetilen Semerkand bakentli Timurlu Devleti 906/1500-1501de zbek hanlar ve beyleri tarafndan ortadan kaldrld. Semerkanddaki siyas, ilm ve dier kltrel birikim ise Hseyin Baykarann (. 912/1506) 873/1469 tarihinde kurduu ve lmne kadar otuz yedi yl hkmettii Herat bakentli Timur Devletine aktarld. Hseyin Baykarann lmnden hemen sonra, 913/1507de, Herat merkezli bu devlet de zbek kkenli eybanler tarafndan ortadan kaldrlnca Timurlular devleti tarihten silinmi oldu.1 II. Herat ile Semerkand: Farkl ki Dnya Timur, bakenti Semerkand olan devletini, anlam anan slmn belirledii;2 Trk-Mool-Fars unsurlarnn terkibinden oluan bir yap olarak ina etti. Timurun kendi geleneine mensubiyetini nemsediine dair pek ok tarih rnek vermek mmkndr: 799/1397den sonra Yesye giderek Hoca Ahmed Yesevnin kabrini ziyareti etmesi ve iki ylda tamamlanacak byk bir imaretin inasn buyurmas;3 btn siyas-asker gc elinde tutmasna karn kadim siyas kltrdeki ilah-seilmi-kosmik-aile anlayna bal kalarak kendisini han deil
1 Timurlular Devletinin kuruluu, gelimesi ve ykl iin genel olarak bkz. Hans R. Roemer, Timurlular, Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi (bundan sonra MEB A), c. XII/I, stanbul 1974, s. 346-370; Beatrice F. Manz, Timurids, EI2, New Edition, c. X, Leiden-Brill 1999, s. 513-516; Vassiliy Viladimirovi Barthold, Ulu Beg ve Zaman, ev. smail Aka, Ankara 1997 [Ayn eserin dier bir evirisi iin bkz. Akdes Nimet Tahirolu, Ulu Bey ve Zaman, stanbul 1930]; smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991; a.mlf., Mirza ahruh ve Zaman, Ankara 1994; Timurun ve devletinin ykselii iin ilk elden bir kaynak olarak bkz. bn Arabah, Ebul-Abbas ihabuddin Ahmed b. Muhammed ed-Dmek (. 854/1450), Acaibul-makdur f nevaib Teymur, thk. Ahmed Faiz elHums, Beyrut 1986. 2 Geni bilgi iin bkz. Tzkt-i Timurn ve Cengiz Yasas, haz. Alemdar Yaln, stanbul 1974. bn Arabh, Timurun ve dier Orta-Asya devletlerinin Cengiz Han yasasn benimsemeleri ile ayn dnemde ulema arasnda bu konuda ortaya kan tartmalara iaret eder; bkz. bn Arabah, a.g.e., s. 455. 3 Aka, Timur ve Devleti, s. 116-117.
3
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
ulu bey ilan etmesi ve lnceye kadar Mool-Tumanay olu Kaydu Han neslinden gelen aatay Hanedanna mensup gedey Hann soyundan Suyurgatm han olarak tanmas.4 Ancak kendisinden sonra her bir unsurun bu terkipteki arl ve yorumu ile her bir unsura gsterilen hassasiyet hakim siyas iradeye gre deimitir. 1. Herat: Din ile Sanat Kendisine Herat bakent edinen ahruh, babasnn Trk-Mool hassasiyetlerini nazar-i dikkate almad; bu nedenle aatay geleneini yanstan hibir nvan kullanmad ve yalnzca bahadr nvanyla yetindi. 813/1411de resm Trk-Mool rf yasalarn ksmen terkeden ahruh, slm dnyasnda yrtt siyas mcadelede faydalanmak zere sultan ile halife terimlerini benimsedi.5 Devletteki grevleri ehil ve yetenekli isimlere vererek istikrar salayan irfan tabiatl ahruh, Herat ve evresini ehl-i snnet izgisindeki din ilimlerin merkezi haline getirdi. ahruhun sk snn siyaseti kklerini, byk oranda dneminde yeniden depreen i din ve ictima hareketlerinde bulur. ahruhun bu siyasetini nazar seviyede Heratta kurduu medreselerde grev yapan snn ulema yrtrken; halk nezdindeki temsilcileri de Nakibendlik olmutur. Ancak XV. yzyln sonu ile XVI. yzyln bandaki randa balayan Safev hareketinde grlecei zere, hem ehirletirilemeyen hem de yanlarna gidilip ilerine girilmeyen gebeler ilik cereyanndan korunamamtr. Timur ile ahruh dneminde Maverannehir ile Horasan blgelerinde ehl-i snnet izgisinin hanef ve afi yorumu hakim olmakla birlikte pek ok blgede ilik, zellikle onikiimamlk (isnaaeriye) ile ismaillik yaygnd. te yandan tarih kaynaklarn da iaret ettikleri gibi, hem siyas iktidar hem de halk arasnda snnlik ile ilik arasnda gidigelilerin olduu bir kararszlk mevcuttu.6 Bu kararsz ortam yeni din ve mezheb yorumlarnn yeermesi iin uygun bir zemin oluturuyor4 Timur, ilah-seilmi-kosmik-aile anlayna birok konuda bal kalmtr. Nitekim Takprl-zadenin ifadesine gre Seyyid erif ile Taftazan arasndaki mnazarada Seyyid erifi tercih eden Timur, lm adan ayn seviyede olsanz da Seyyid erifin neseb erefi vardr demitir; bkz. e-ekaikun-numaniyye fi ulemaid-devletil-osmaniye (bundan sonra N), nr. Ahmed Subhi Furat, stanbul 1985, s. 43. 5 Maria E. SubtelnyAnas B. Khalidov, The Curriculum of Islamic Higher Learning in Timurid Iran in the Light of the Sunn Revival under Shah Rukh, Journal of the American Oriental Society, 115/2 (1995), s. 211. 6 rnek olarak Hseyin Baykara, Heratta iktidar ele geirince hutbeyi onikiimam adna okutmak istemi; bundan, Ali ir Neva bata olmak zere devletin ileri gelen isimleri tarafndan ikna edilerek vazgemitir.
4
DVN 2003/1
du. nk ehirleme ve okuma yazma oran dk olan konar-ger topluluklarda zayf din hassasiyetler nedeniyle baz gulat tarikatlarn, ifrat batn yorumlarn karlk bulduu aktr. Nitekim bu tarihlerde Fazlullah Esterabadnin yahud kabalist ile hermetik geleneklerden etkilenerek kurduu huruflik dini de bu zemini kullanarak gelimitir. Fazlullah, Timur tarafndan takibata alnm, olu Miranah tarafndan da ldrlmtr. Bu basklarn daha iddetli srd ahruh dneminde, ahruha 23 Rebilahir 830/21 ubat 1432de Heratta Fazlullahn mritlerinden Ahmed-i Lur adl bir militan tarafndan suikast giriiminde bulunulmutur.7 Herat bir yandan ahruhun hem doasndan hem de yukarda dile getirilen ortamdan kaynaklanan nedenlerle gtt siyasetin bir neticesi olarak din ilimlerin merkezi haline geldi; te yandan da olu Baysungurun (. 837/1433) iir, hat, tehzib, minyatr, cilt ve resme ilgi duymas nedeniyle bir edebiyat ve sanat ehri halini ald. yle ki tarihte hem hat ve resimde Baysungur denilen bir slup olutu hem de yannda alan btn sanatkarlar Baysungur nisbesiyle tannd. Ksaca, Heratta Timurlularn kltr hayatnn temelleri her ne kadar Timur devrinde atlm ise de zellikle ahruh ile olu Baysungurun dzenli ve srekli siyaseti neticesinde hem medreseler ve ktphaneler hem de bu mekanlarda tedris edilen din ilimler ile edebiyat ve sanat olduka gelimi; bu srekliliin sonucunda btn slm medeniyetinde etkili olan pek ok lim, air, musikiinas, hattat ve sanat yetimitir. phesiz bu isimlerin en nemlileri ve ileri gelenleri arasnda, aada iaret edilecei zere bir mddet Semerkandda da bulunup Kad-zadeden ders alan Ali ir Neva ile Abdurrahman Camnin zel bir yeri vardr. Heratn birikimi, 873/1469 tarihinde balayan Hseyin Baykara dneminde, Ali ir Nevanin8 de katklaryla, 913/1507de Herat-Timur Devleti yklncaya kadar devam etti.9 2. Semerkand: Platoncu Riyaziyat Dedesi Timurun bakenti Semerkand kendisine merkez seen Ulu Bey ise babas ahruhun tersine Trk-Mool yasalarna ve Cengiz Han trelerine bal kald ve Mool geleneklerine istinad ederek hkm srd. Heratdaki din ve irfan ynelime karn Ulu Bey, Se7 Aka, Mirza ahruh, s. 208-209. 8 Agah Srr Levent, Ali ir Neva, Hayat, Sanat ve Kiilii, c. I, Ankara 1965. 9 Herat iin bkz. Recep Uslu, Herat Tarihi, stanbul 1997; a.mlf., Herat, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (bundan sonra DA), c. XVII, stanbul 1998, s. 215-218.
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
merkandda talim-riyaz ilimleri ne kartt. Elbette bu cmle, Ulu Beyin bata din ilimler olmak zere edebiyat, sanat ve mimar gibi sahalar himaye etmedii anlamna gelmemektedir; ancak denilmek istenen, aada zerinde etraflca durulaca zere, ana-damar talim-riyaz ilimlerin oluturduudur.10 te yandan Ulu Bey ile kardei Baysungur arasnda, dier birok konuda olduu gibi, edeb tercihlerde de birtakm farklar mevcuttu. rnek olarak Baysungur, Emir Hsrevnin Hamsesini beenir iken Ulu Bey Nizmnin Hamsesini tercih ederdi. Bu ve benzeri bir ok konuda iki kardein ska tartt tarih kaynaklarda zikredilmektedir.11 Ulu Beyin bu riyaz-felsef ynelimi ve Semerkand riyaz ilimlerin merkezi haline getirmesi, Cemid Kanin babasna yazd iki mektupta da iaret ettii zere, yalnzca ocukluunda Meraa Rasathanesini ziyaret etmesi neticesinde kendisinde hasl olan etkiye indirgenemez. Elbette her trl meden faaliyetin siyas, iktisad, asker, ictima ve hatta ticar nedenleri mevcuttur; dolaysyla tarih bir olay tek bir nedene indirgeyerek belirli atma ereveleri ierisinde aklamak doruyu tespit iin yeterli deildir. Ancak her tarih olayn nisb olarak zemininde yer alan ve varla gelmesini salayan temel ilke ya da ilkeler mevcuttur. Bu gerekelerle, Semerkandn bu rengi almas, bata tarih ortam olmak zere dier pek ok neden yannda, bizzat Ulu Beyin ferd ynelimi ile kiisel merebiyle de ilgilidir. Tarih ortama bakldnda Maverannehir ve Horasan blgeleri slm medeniyetine mensubiyetleri bakmndan yaklak 700 yllk bir gemie sahiptir.12 zellikle Meraa matematik-astronomi okulunun
10 Nitekim Cemid K, babasna gnderdii ikinci mektubunda Ulu Beyin Kuran-i Kerimin neredeyse tamamn ezberlediini, tefsirlerin ounu bildiini, kendisinin de ayetler hakknda mfessirlerin deyilerinden iktibaslar ederek yorumlarda bulunduunu, dil ve edeb ilimler ile mantk biliminde behre sahibi olduunu, bahusus hergn hafzlar huzurunda tecvid kaidelerine uygun olarak iki cz okuduunu belirtir; bkz. Aydn Sayl, Ulu Bey ve Semerkanddaki lim Faaliyeti hakknda Giyasuddin-i Kanin Mektubu, 2. bsk., Ankara 1985, s. 77. 11 Devletah, Tezkiretu-uara, ev. Necati Lugal, stanbul 1977, s. 295296, 218-219, 418. 12 slm felsefe-bilim tarihi aratrmalarnda dikkat edilmesi gereken en nemli noktalardan birisi, zerinde konuulan corafyann sahip olduu felsefebilim birikiminin slm medeniyetine mensubiyeti asndan ka yanda olduunun sorulmasdr. Bu soruya, rnek olarak, Mool ve Timur siyas hakimiyetinin vcud bulduu corafya iin -ki 700 yllk bir slm corafyasdr- sorulduunda verilecek yant ile Osmanl Devletinin yeerdii corafya iin -ki ortalama olarak yaklak 100 ila 150 yllk bir slm corafyasdr- sorulduunda verilecek yant farkl olacaktr. Bu nedenlerle,
6
DVN 2003/1
izleri, nisbeten zayf olsa da, devam etmektedir; nk Nasiruddin Tus ile Kutbuddin iraznin etkileri rencileri araclyla srdrlmektedir. Ksaca, ortam, oran bilkuvve yksek bilfiil dk olsa da, tarih gemii nedeniyle byle bir teebbse imkn verecek artlar muhtevdir.13 te yandan Ulu Beyin merebi, ilm-felsef kaygs ve bak as talim-riyazdir. Ulu Beyin merebi konusundaki en doru bilgileri alma arkada Cemid Kanin babasna yazd iki mektubu ile Fethullah irvannin bu almada incelenen metni ve dier tarih kaynaklar vermektedir.14 Ulu Beyin bu ynelimindeki en nemli orta ise hocas ve Semerkand medresesi ba-mderrisi Kad-zadedir. Kad-zadenin almalar ve gnmze gelen eserleri bu mereb yaknl ve ortakl gzler nne sermektedir. yleyse konunun aydnlatlmas iin yantlanmas gereken soru Bursal Musa Kad-zade kimdir? sorusudur. Bu soruyu yantlayabilmek iin ise dier iki nemli ismin, Saduddin Taftazan ile Seyyidd erifin kim
yine rnek olarak, Osmanl Devletinin fetih ncesi dnemi ile Timurlular dnemi arasnda felsefe-bilim retimi asndan bir karlatrma yaplmas, bilkuvve tarih birikim asndan bakldnda bile, rahatlkla abesle itial olarak grlebilir. nk Timurlular corafyasnda yaplmas gereken, zaten mevcut olan mahall ve ferd retime merkez ve kollektif bir zellik kazandrmak, himaye etmek ve ynlendirmek iken, Osmanl corafyasnda yaplmas gereken icad etmektir, yaratmaktr. Osmanl Devletinin kadim slm corafyasnda istikrarl bir hakimiyet kurmas ise bilindii zere- Yavuz Sultan Selim ile yani XVI. yzyln ilk yarsnda balar; te yandan Osmanl Devleti slm medeniyetinin felsefe-bilim ambar olan Maverannehir ile Horasan ve ran blgelerindeki birikimden, alim ve eser dnda, madd olarak hibir zaman, kelimenin tam anlamyla, istifade edememitir. Bunun yannda Darul-slmdaki farkl siyas hakimiyetlerin bulunduu corafyalar ayr birer dnya sanmak birok mahzuru muhtevdir. nk siyas hakimiyetin farkllna karn Darul-slmda bir ortak-taban mevcuttur; ve bu ortak-taban birbirine balayan mteal bir akl, mterek bir uur ve bu ikisinde kk salan ortak bir dnya-gr ve dnya-tasavvuru vardr. Kelimenin en geni anlamyla bu ortaklk ulema snf tarafndan ina edilmi, korunmu ve srdrlmtr. 13 Maverannehir ile Horasan blgelerindeki baz ehirler slm ncesinde de belirli bir meden birikime sahipti. rnek olarak, in seyyah Suan Tsan, VII. yzylda Semerkandda be yandan itibaren kk ocuklara yaz yazma ve hesap yapmann retildiine ve bu ocuklarn yetikin aa geldiklerinde kervanlara verilerek ticar ileri renmelerinin salandna iaret etmektedir; bkz. Kishimjan Eshenkulova, Timurlular Devri Medrese Eitimi ve Ulum el-Evail (Matematik-Astronomi ve Tb), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi .. Sosyal Bilimler Enstits, Bilim Tarihi Ana Bilim Dal, stanbul 2001, s. 37. 14 rnek olarak bkz. Muhammed Bakir, Ez Semerkand be Kaan: Nmehai Giyasuddin K be Pedere, Tahran 1996; Sayl, Ulu Bey.
7
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
olduklarn dikkate almak gerekmektedir [Semerkandn Platoncu riyaziyat rengi iin aaya, Semerkand Rasathanesi ve Kad-zade ksmlarna bkz.]. III. Riyaz Hikmetin Dergah: Semerkand Ulu Bey Medresesi Maverannehir ve Horasan blgeleri, ilk medreselerin ortaya kt yer kabul edilir.15 Nitekim Naci Maruf, 457/1064de balanp 459/1066da tamamlanan Badad Nizamiyye medresesinden 165 yl nce, Maverannehir ve Horasanda pek ok medrese bulunduunu belirtir.16 Barthold ise, zellikle, Budizm ve Maniheizm gibi dier dinlerle yrtlen mcadeleler neticesinde ilk medreselerin Dou slm dnyasnda Amu Derya rmann Belh kylar civarnda kurulduunu ileri srer.17 Szkonusu tartmalar, seyri ne olursa olsun, bu blgelerin slm medeniyet tarihinde eitim kurumlar asndan gl bir gemie sahip olduunu gsterir. Bu erevede resm bir devlet kurumu olarak X. yzylda Karahanllar devrinde balayan medrese ina faaliyeti Gazneliler, Byk Seluklular ve Harezmahlar dnemlerinde devam etti. Ksaca Mool istilasna kadar, X-XII. yzyllar arasnda, Maverannehir ve Horasan blgelerinde pek ok medrese yapld; nesiller aras bilgi aktarmn salayan eitim ve retim belirli bir istikrara kavutu. Mool istilasyla byk bir ykma urayan blgede btn meden kurumlar gibi mevcut medreseler de nasibini ald. Mool ykmn hissedebilmek iin u tek bir rnek yeterli olacaktr: 617/1220deki Mool istilasna kadar Belhte 400 medrese varken Moollarla beraber hepsi yok oldu.18 lhanllar zamannda ciddi bir imar faaliyeti balamasna; buna bal olarak pek ok medrese ina edilmesine karn alan yaralarn uzun bir sre kolay kolay kapatlamad grlmektedir. Nitekim nl seyyah bn Batuta, Buharay 733/1333de ziyaret ettiinde camilerin, medreselerin ve pazarlarn hala harabe halinde olduunu; benzer ekilde Belh ile Mervin de hala ykk bir durumda bulun15 Barthold, Ulu Beg, s. 6. Ayrca bkz. Aydn Sayl, Higher Education in Medieval Islam: The Madrasa [Ortaa slm Dnyasnda Yksek retim: Medrese], ev. Recep Duran, yer ve tarih yok; [lk basks: Annales de lUniversit dAnkara (Ankara niversitesi Yll), c. II, Ankara 1948]. 16 Nac Maruf, Medaris kablen-Nizamiyye, Badad 1393/1973, s. 8; a.mlf., Ulemaun-Nizamiyyat, Badad 1393/1973, s. 56. 17 Barthold, Ulu Beg, s. 7. 18 A.K. Mirbabayev, The Islamic Lands and Their Culture, History of Civilization of Central Asia, c. IV, Unesco 2000, s. 38.
8
DVN 2003/1
duunu belirtir.19 Blgede lhanllarn yerini alan Kert hanedanl Herat bata olmak zere muhtelif ehirlerde nisb bir imar faaliyeti yrtt ve eitli medresler ina etti. 782/1381de Herat alp Kert hanedanna son veren Timur ve sonrasnda imar faaliyetleri devam etti; Timurlular yeni messeseler ina etmenin yansra Kert kurumlarn kullanmay da srdrd.20 Timur, fethettii topraklardaki btn ykclna karn kendi lkesinde, zellikle bakenti Semerkand ile Herat ve Buhara gibi nemli merkezlerde dier meden kurumlar yannda pek ok medrese ina ettirdi. Timurun hemen hemen her ehirde bir klliye yapmas;21 kendisinden sonra gelen hkmdarlar ile mirzalar, hanmlar, vezirler, beyler ve ileri gelen dier kiilerin de bu tavrn srdrmesi neticesinde Semerkand, Herat ve Buhara geninde yeni bir merkez ilim evresi ykselmeye balad. Kishimjan Eshenkulova mevcut aratrmalardan hareketle Timurlularn Maverannehirde 50, Horasanda 10 ve dier blgelerde 9 olmak zere toplam 69 medrese kurduunu tespit eder; ancak mevcut tarih kaynaklardan elde edilen bu rakamn, baz karineler nda, gerek saydan dk olduunu belirtir.22 Bu medreselerden, aada incelenecek olan Semerkand Ulu Bey medresesi yannda, ahruhun ehl-i snnet inancn pekitirmek ve yaymak iin Heratta kurduu ve pek ok ilm tartmann yapld medrese (tamamlan: 813/1410) son derece nemlidir. te yandan Semerkand ehri yannda Ulu Beyin Buharada yaptrd sanat deeri ok yksek medrese (tamamlan: 820/1417) ise Orta-Asya medreselerinin mimar zellikleri bakmndan ana-rnei halini almtr. Kemer ve duvarlar astronomi ekilleriyle sslenmi bu medresede, K. Eshenkulovann belirlediine gre, Ali Kuu bir sre mderrislik yapmtr.23 1841-1842de medreseyi ziyaret eden Rus seyyah N. Khanykov medresenin tam kapasite faal olduunu ve hizmet verdiini belirtmektedir.24
19 bn Batuta, Rhlet bn Batuta, thk. Ali el-Muntasr el-Kettan, c. I, Beyrut 1985, s. 408, 425. V.V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan adl (haz. Hakk Dursun Yldz, Ankara 1990) eserinde Maverannehir ve Horosan blgelerinde bulunan ehirlerin Mool istilas ncesi durumu ile Moollarn bu ehirlere kar giritii mezalim ve istila sonras bulunduklar vaziyet konusunda ayrntl bilgiler verir. 20 Uslu, Herat, s. 215-218. 21 Tzkat- Timurin, s. 111. 22 Eshenkulova, a.g.t., s. 49-81. 23 Eshenkulova, a.g.t., s. 78. 24 Barthold, Ulu Beg, s. 54, 78.
9
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
1. na ve Tarih Seyir Timurlular devrinde Semerkandda kurulan ve yalnzca slm medeniyetinde deil, btn bir felsefe-bilim tarihinde nemli bir yeri olan medrese, hi phesiz Semerkand Ulu Bey Medresesidir. Semerkandn merkezinde yer alan medresenin inaatna 820/1417de baland ve 823/1420de tamamland. Medrese ii sslemeler geometrik ekillerle yapld. Devletah, Semerkand medresesinin estetik deerinin ok yksek olduunu; ierisinde yz rencinin okuduunu zellikle vurgular.25 Medrese uzun yllar eitim-retim faaliyetini srdrd. Ancak XVIII. yzyln balarnda kan olaylarda Semerkand kalesini igal eden isyanclar kaleden yksek olan medresenin st ksmn yktlar. Bu yzyln ortalarna kadar da medrese hububat ambar olarak kullanld. XIX. yzylda Emir Haydar (1799-1825) zamannda tekrar tedris faaliyetine balanlan medrese her ne kadar aslndan olduka farkllam ise de ksmen gnmze kadar ulamtr.26 2. Yola kanlar: Riyaziyyun XIX. yzyln ikinci yarsndan gnmze kadar yrtlen almalarn tespitlerine gre, Semerkand medresesinde ders veren mderrisler bizzat Ulu Beyin kendisi tarafndan imtihan edilir; baarl olanlar tedris heyetine katlrd.27 Nitekim medresenin ilk mderrisi bu greve bizzat talip olan ve byle bir snav geen Mevlana Muhammed Hafdir. lgin bir ekilde kaynaklar, Ulu Bey ile Kad-zade haricindeki 90 mderristen hibirisinin Haf tarafndan verilen ilk al dersini anlayamadklarn zellikle vurgular.28 Cemid Ka babasna yazd birinci mektupta, medresede Kad-zade, Mevlana Ebul-Feth ile Mevlana Muhammed Haf adl mderrislerin ders verdiini syler;29 kaynaklar ayrca Ulu Beyin bizzat kendisinin de medresede ders verdiini kaydederler. te yandan Kad-zade, Ulu Beyin zel hocas olmas yannda Semerkand medresesindeki mderrislerin de reisi;30 baka bir deyile medresenin ba-mderrisiydi.31
25 Devletah, a.g.e., s. 433. 26 Barthold, Ulu Beg, s. 103-105. 27 Bu bilgi Fethullah irvanyi doruluyor; bkz. Bu almann ikinci blm. 28 Barthold, Ulu Beg, s. 105. Haf, bu dersle dier mderrislere olan stnl kantlamak ve bunu da Sultana tecrb olarak gstermek istemitir. 29 Bakir, a.g.e., s. 41-42. 30 N, s. 16. 31 Cemid Ka, babasna yazd ilk mektupta, Semerkandda nceleri en nemli matematiki-astronomun Mevlana Muhammed Hafnin olduunu -dolaysyla bu nedenle medresenin ilk mderrisi olarak atandn- son-
10
DVN 2003/1
Ulu Bey haftann baz gnlerinde medresedeki derslere katlr; Sultan geldiinde mderrisler ve alimler de medresedeki derslerde hazr bulunurdu.32 Derse katldnda zellikle riyaz ilimler zerinde ders verilmesini isteyen Ulu Bey, hem mderrisler hem de rencilerle, Cemid Kanin deyiiyle tavsifi imknsz33 tartmalara girerdi; ksaca kkmdar ile mderris ve renciler arasnda pek ok ilm mbaheseler olurdu.34 Semerkand medresesinin kadrosunda, aada iaret edilecei zere, pek ok isim vard; ancak bu isimler arasnda zellikle riyaz ilimlerde Cemid Ka, Kad-zade, Ali Kuu, Seyyid Mneccim ve bizzat Ulu Bey dikkati eken kiilerdir. te yandan bu medresede ders veren veya alan, ksaca bir ekilde medreseyle iliki kuran Muinuddin Kaan, Mansur Kaan, Ali ir Nev, Abdurrahman Cam, Fethullah irvan, Abdlal Bircend gibi pek ok isim mevcuttur.35 3. Yolda Okunanlar: Dersler Timurlular devrindeki medreselerin retim kadrosu ve bu kadronun hiyerarik yaps, renci anlay ve sistemi, mfredat program yani okutulan dersler ile kitaplar hakknda ok fazla bilgi yoktur. Timurlular devrinde yaayan ve faal olan alimlerin hayat hikayelerinden hareketle oluturulan ereveler ise olduka eksiktir. Btn bu sorunlara, bir de, hem ynetici zmrenin hem de mderrislerin ahs tercihleri eklendiinde mesele daha karmak bir hal almaktadr. rnek olarak, tabakat kitaplar ile tarih kitaplar, Herat ve evresinde bulunan medreselerdeki din tedrisat hakknda daha ok bilgi verirken, riyaz eitim hakknda genel deerlendirmeler yaparlar. Semerra Kad-zadenin alarak onu getiini -dolaysyla onun yerine medreseye bamderris tayin edildiini-; kendisinin de Semerkanda gelmesiyle Kad-zadeyi atn ak bir ekilde syler (Bkz. Bakir, a.g.e., s. 42-42). Ancak burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta udur: Tarih kaynaklarn ve ortaya koyduklar eserlerin de ehadet ettii gibi, niin Cemid Ka daha stn olmasna karn hem Sultan Ulu Beyin zel hocaln hem de medrese ba-mderrisliini Kad-zade yrtmeye devam etmitir. Bunun nedeni Sultan ile Kad-zade arasndaki mereb yaknl olabilir mi? nk Cemid Ka bir hasib olarak nlenmitir; hendes bir hikmeti benimseyip benimsedii de ak deildir. Bu bilgi Fethullah irvanyi doruluyor; bkz. Bu almann ikinci blm. Sayl, Ulu Bey, s. 78, 91. Bu bilgi Fethullah irvanyi doruluyor; bkz. Bu almann ikinci blm. Bu isimler iin bkz. Barthold, Ulu Beg, s. 113-124; Sayl, Observatory, s. 265-268; Eshenkulova, a.g.t., s. 87-90.
32 33 34 35
11
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
kand Ulu Bey Medresesi hakknda ise tam tersi bir durum szkonusudur; nk kaynaklar buradaki riyaz okumalar zerinde dururken, din ve edeb almalar hakknda hemen hemen hibir iarette bulunmazlar. rnek olarak Ankara Savandan sonra Timur tarafndan Sultan II. Bayezidin maiyyetinden alnp kendi lkesine getirtilen nl kraat alimi bnl-Cezernin biyografisinde, Ke medresesi ile Buhara ve Herattaki medreselerde daha ok ilm-i kraat ve hadis okuttuu zikredilir.36 te yandan Ali ir Nevanin zamanmza gelen 886/1481-82 aatayca vakfiyesi37 ile Hoca Ubeydullah Ahrarn vakfiyeleri ve Kayin adl alimin icazetnamesinde vurgu de daha ok din ilimler sahasndadr.38 IV. Riyaz Hikmetin Mabedi: Semerkand Rasathanesi Cemid Ka babasna yazd mektuplarda Sultan Ulu Beyin Nasiruddin Tusnin 657/1259da kurduu Meraa Rasathanesini kk yalarda iken ziyaret ettiini ve bu ziyaretin Sultan zerine ciddi bir etkide bulunduunu dile getirerek, Semerkand Rasathanesinin bu etki neticesinde kurulduunu ima eder.39 Kanmzca, yukarda izah edildii zere, Ulu Beyin byle bir rasathane kurmas, merebiyle son derece ilgilidir; bundan dolaydr ki kadim dnemde riyaz ilimlerle ilgilenmenin doal sonucu rasathane kurmaktr.40 Zira kadim ilim anlaynda riyaz dil ay-st aleme aittir; nk esirden mrekkep, nefis ve akl sahibi, dairev harekette bulunan, dolaysyla ay-alt dnyann tersine drt-unsurdan olumad ve dorusal hareket etmedii iin, olu ve bozulutan uzak olan sabit ay-st alemdeki sre, ancak ve ancak, kendisi de akl olan riyaz dille okunabilir ki ay-st alem insan trnde akla karlk gelmektedir-. Mezopotamya, zellikle Smer-Ba36 Tayyar Altkula, bnl-Cezer, DA, c. XX, s. 552-553. 37 Maria Eva Subtelny, The Vaqfiya of Mir Ali ir Nav as Apologia, Journal of Turkish Studies, XV (1991), s. 257-286. 38 Ali ir Nevanin vakfiyesi ile Hoca Ubeydullah Ahrarn vakfiyeleri ve Kayinnin icazetnamesi gibi kaynaklar deerlendirerek bir makale yazan Subtelny ve Khalidova bkz. a.g.m., s. 210-236. 39 Sayl, Ulu Bey, s. 80. 40 slm medeniyetindeki rasathaneler hakknda genel bilgi iin bkz. Aydn Sayl, Rasathane, MEB A, c. IX, stanbul 1964, s. 627-632. Geni bilgi iin ise bkz. a.mlf., The Observatory in Islam and Its Place in the General History of the Observatory, 2. bask, Ankara 1988. Arapa tercmesi iin bkz. el-Merasdul-felekiyye fil-alemil-slm, ev. Abdullah el-Omer, Kuveyt 1995 [Bu evirinin en nemli zellii Aydn Saylnn ngilizce telif ettii eserinde klasik Arapa kaynaklardan ve astronomi eserlerinden ngilizceye tercme ederek yapt alntlarn asllarn iermesidir].
12
DVN 2003/1
bil-Keldan felsefe-bilim mirasnda astronominin matematiksel oluunun -ki Mezopotamyada bu matematik hesap-cebir, Yunanda ise daha ok hendese olarak tezahr etmitir-, nedeni byk oranda budur; ve ayn neden, Yunanda ay-alt dnya yani tabiat=doann, olu ve bozulu alemi olmas sebebiyle, matematiksel bir dille okunamasnn da gerekesidir.41 Nitekim kadim felsefe-bilim anlaynda ilimlerin yksek-orta-aa eklinde tasnif edilmesi, bir adan, Varlk-kosmolojinin bu l blmlenmesine dayanr: Ay-alt dnya yani tabiat, kosmolojide mekan olarak en-aada bulunduu iin doa-bilimleri ulum-i edna; ay-st alem ise ay-felei ile atlas-felei arasnda yani ortada olduu iin matematik ilimleri ulum-i evsat; atlas-feleinin st yani kosmosun bittii yerden tesi, en-ykseki Tanrsal alan olduu iin ilahiyat bilimleri ulum-i ala (yahut aliye) olarak adlandrlr.42 te yukarda sralanan nedenlerden dolay kadim dnemde riyaz bir dnya tasavvuru ister istemez, ay-st dnyay gzlemlemek iin rasathane kurulmasn art koar.43 te yandan yine kadim Varlk-kosmoloji
41 Ay-alt dnyann dili de mantktr; nk eylikte tezahr edenin/deienin yannda deimez olan, mahiyeti aratrr. 42 Ay-st ile ay-alt lem kavramsallatrmas kadim dnem bilgi anlayn olduka youn bir biimde belirlemitir; nk konu bir ilim dalnn ciheti vahdet-i zatiyyesidir ve her bir ilim dal kendisine konu edindii ne-isenenin araz-i zatiyesini inceler. Bu erevede, rnek olarak, ilm-i musiknin riyaz ilimlerden kabul edilmesinin nedeni, ses ile tel arasndaki niceliksel oranla ilgili olduu kadar, ay-st aleme ait ne-ise-nelerin kard seslerin tespiti ve taklidi olarak da grlebilir. Benzer ekilde kendisine byk oranda k konu edinen ilm-i menazr (optik) de riyaz, hatta hendes bir ilim dal olarak grlmtr. Bunun en nemli nedeni n kaynann ay-st alemde bulunan Gnein olmasdr. Sonuta ay-st alemden kaynaklanan herey ay-alt dnyaya inse de riyaz dille konuulabilir bir mahiyet arzeder. 43 Bu nedenlerle kadim dnemde bir rasathane niin kurulur sorusunun yant bir rasathane niin yklr sorusunun da yantdr. Dolaysyla modern bilim ve rasathane anlayyla kaytlanm zihinler bu noktay idrakte zorlanabilirler. nk slm ve dier medeniyetlerde hemen hemen btn rasathaneler belirli durum ve artlar ortadan kalknca ya bizzat yklm ya da yklmaya terkedilmitir. Bundan dolay belirli durum ve artlar anlamak rasathanelerin niin kurulduunu ve niin ykldn anlamak iin zorunludur. Hi phesiz belirli durum ve artlar kklerini kadim kosmoloji anlaynda bulur. Bu erevede rasathaneyi Eflatuncu/riyaz hikmetin konuulduu ve ay-st dnya ile irtibat kurulduu -cami/mescid gibi- bir mabed olarak grmek mmkndr. te yandan riyaz hikmete bal kalarak astroloji yani ay-st alemin matematiksel dille resmedilen konumlar ile ilikilerinin ay-alt yani fizike/doaya etkilerinin ne olabileceini tayin ve tespit ile, bu tayin ve tespitten hareketle gelecei ngrmek eklinde zetlenebilecek tavrn devletlerin brokrasileri ve fetih politikalaryla olan ilikilerini belirlemek son derece nemlidir. Son olarak, rasathane szko-
13
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
idrakine bal olarak akll, faal ay-stnn (ecram-i ulviyenin) pasif ayaltna (ecsam-i sfliyeye) etkisini tayin ve tespit etmek de (astroloji) yine bu alemin dilini bilmeyi gerektirir. nk meteoroloji biliminde olduu gibi gelecee ilikin olacaklar nceden bilmek ki bu olacaklar ay-st aleme baldr- ve buna uygun tedbir almak da astronomi yani ay-st alemin dilini bilmeyi zorunlu klar.44 Bu erevede tarihi kaynaklar Ulu Bey ile kendisi gibi astronomiye dkn olan olu Abdllatifin aralarnn bir tali (astrolojik ngr) nedeniyle aldn; bu talie gre birinin dierini ortadan kaldracan tespit ettiklerini, dolaysyla birbirlerini ortadan kaldrmak iin frsat kolladklarn; neticede Abdllatifin babasn katlederek yok ettiini kaydederler;45 dolaysyla Rasathanenin kuruluunda bu tr astrolojik saikler de katkda bulunmu olabilir. te yandan Cemid Kanin mektuplarnda dile getirdii gibi, Semerkand Medresesinde yrtlen astronomi eitimi ile bata zcler ve teorik almalar olmak zere o dnemdeki astronomi eserleri hakknda yaplan tartmalar da byle bir rasathanenin kuruluunda etkili olmutur.46 zellikle bizzat Cemid Ka, her iki mektubunda da rasathanenin kurulmas ve rasat aletleri hakknda bilgi verip eletirilerde bulunurken bu hususa dikkat ekmektedir.47 1. Kurulu ve Serven Semerkand Rasathanesinin kuruluu hakknda kaynaklar olduka farkl tarihler ileri srerler. Kronolojik tertib dikkate alndnda bu tarihlerden ilki Abdurrezzak Semerkand ile Hafz Ebrunun verdikleri 823/1420 tarihidir. Sayl, bunu kaynaklarda genel kabul gren bir tanusu olduunda hatrda tutulmas gereken en nemli noktalardan birisi de udur: Kadim kosmolojide, akl ve nefis sahibi, faal ve ay-alt dnyay belirleyen ay-st alemin sakinleri bir btn olarak kendilerine has zel bir hayat srme biimine sahiptirler. Bu hayat rasathane yoluyla gzlemlemek (rasad etmek) onlarn mahremiyetine halel getireceinden kzmalarna ve ay-alt dnyaya gazap etmelerine neden olabilir; bu gazap da ay-alt dnyada kt (uursuz) olaylarn meydana gelmesine sebebiyet verebilir. 44 Bu nedenlerle kadim dnemde astroloji, asker bilim olarak proje sahibi sultanlar ve fatih komutanlar iin son derece nemli bir disiplindir. Geni bilgi iin bkz. hsan Fazlolu, Seluklu Dneminde Anadoluda Felsefe ve Bilim- Bir Giri-, Cogito, sy. 29 (stanbul 2001), s. 152-168. Nitekim kaynaklarda verilen bilgiler Aksak Timurun da bir rasathane kurma niyeti tadn gsteriyor; bkz. Sayl, Observatory, s. 260. 45 Barthold, Ulu Beg, s. 124; Sayl, Observatory, s. 277-278. Sheyl nver, Trk Pozitif limler Tarihinden Bir Bahis: Ali Kuci Hayat ve Eserleri, stanbul Risaleleri iinde, haz. smail Kara, c. II, stanbul 1995, s. 217. 46 Sayl, Observatory, s. 272. 47 Sayl, Ulu Bey, s. 76, 80-81.
14
DVN 2003/1
rih olarak benimser.48 Baz mellifler Rasathanenin inasna Medreseden drt sene sonra balanldn ileri srer. Medrese 820823/1417-1420 yllar arasnda yaplmtr; dolaysyla Medresenin inaatnn biti tarihi esas alnrsa Rasathanenin inasna 827/1424 tarihinde, balang tarihi esas alnrsa 824/1421de tarihinde balanlm olmaldr.49 Bakir ise, Rasathanenin 825/1422 veya 827/1424de tamamlandn; Cemid Kanin rasat ilerini 832/1429daki vefatna kadar be ile yedi sene yrttn, Zcin de 841/1437de tamamlandn syler.50 Ulu Beyin muasr astronom Ruknuddin Amul ise, Rasathanenin inasna 830/1427de balandn; rasat faaliyetlerinin de otuz yl srdn kaydeder.51 Konuyla ilgili klasik kaynaklar incelendiinde Rasathanenin kuruluunun Ulu Beyin idaresinde ve Cemid Kanin nezaretinde tamamlandnn vurguland grlr.52 Ayrca kaynaklar Rasathanenin lnceye dein Ulu Bey tarafndan bilfiil idare edildiine; ancak ona vekaleten rasat faaliyetlerinin nce Cemid Ka; onun vefatnn akabinde Kad-zade, onun vefatnn ardndan da Ali Kuu tarafndan yrtldne bahusus iaret ederler.53 Yalnzca Devletah, Cemid Ka ile Kad-zadenin almalar bitirmeden lmeleri zerine, ii Ulu Beyin tamamladn syler; dolaysyla Ali Kuuyu i banda bulunan bir isim olarak zikretmez.54 te yandan hemen hemen btn kaynaklar Rasathanedeki faaliyetlerin otuz yl srdn belirtir.55 Cemid Ka, babasna yazd her iki mektubunda, Medrese ile Ulu Beyin evresinde bulunan mderrisler hakknda bilgi verirken hem Rasathanenin binasndan hem de aletlerin inasndan ayrntl olarak bahseder.56 Cemid Kanin ifadeleri hem Medresenin tamamlandn ve tedris faaliyetini yrttn hem de Rasathane ve
48 Sayl, Observatory, s. 271. 49 Ebul-Kasm Kurban, Kai-name: Tahkik der ahval ve sar- Giyaseddin Cemid Kaan riyaziyan-i bozorg-i ran, Tahran 1350, s. 8. 50 Bakir, a.g.e., s. 10. 51 Sayl, Observatory, s. 270. 52 Mirhond, Rasathanenin Cemid K ile Muinuddin Ka nezaretinde kurulduunu syler; bkz. Mirhond, Tarih ravzatus-safa fi siretil-enbiya velmuluk vel-hulefa, Tahran 1960, c. VI, s. 231-232. 53 Ebu Tahir Semerkand, Zcin Ali Kuu tarafndan tamamlandn zellikle belirtir; bkz. Ebu Tahir Semerkand, Samariya, haz. raj Afar, Tahran 1965, s. 45-46. 54 Devletah, a.g.e., s. 428-429. 55 Ulu Beyin lmnden sonra Rasathane olu Abdllatifin astronomiye ilgisi nedeniyle devam ettiyse de sre ierisinde ortadan kalkt. 56 Bakir, a.g.e., s. 41-42; Sayl, Ulu Bey, s. 88.
15
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
rasat aletlerinin ise henz yaplmakta olduunu gsterir. Btn bu karsamalar Rasathanenin inasnn ya Medresenin inasnn bitmesinden sonra ya da biraz nce baladna iaret eder; ayn zamanda Rasathanenin inaatnn bitirili tarihinin ise kesin olarak Medresenin bitirili tarihinden sonra olduunu ortaya koyar. nk Rasathane inaatnn Medrese ile ya da ondan bir sre sonra balayp daha uzun srd dnlebilir. Her halkarda Medresenin inasnn balang tarihi 820/1417 esas alnrsa, Rasathanenin inasnn balang tarihi olarak 824/1421; biti tarihi 823/1420 esas alnrsa Rasathanenin inasnn balang tarihi olarak 827/1424 tarihi verilebilir.57 2. Gkyznn Resmi: Zc-i Ulu Bey Semerkand matematik-astronomi okulunun ortak rn olan ve hem Rasathanedeki gzlemlerden hem de Medresedeki nazar tartmalardan hareketle hazrlanan Zc-i Ulu Bey hi phesiz felsefe-bilim tarihinin en nemli eserlerinden birisidir. Eserin ilk nce Farsa hazrland, daha sonra Arapa ve Trkeye tercme edildii kabul edilir; ancak Sayl, Sartona katlarak, Zcin ilk halinin Trke veya Arapa olabilecei zerinde durur.58 Drt makaleden oluan Zcin birinci makalesi Takvim ve Tarihler zerine, ikinci makalesi Vakitler zerine, nc makalesi Yldzlarn Konumlar zerine, son makalesi ise Astroloji zerine balklarn tar. Zc-i Ulu Beyin 841/1437de tamamland kabul edilir; nk Zcde gezegenlerin pozisyonlarn belirten cedveller 841/1437 tarihinden itibaren balatlr. Nitekim Ali Kuu da Risale der ilm-i heye adl eserinde gezegenlere ait cedvellerin balang tarihini 841/1437 olarak verir.59 Barthold da Zcin 841/1437 tarihinde tamamland grne katlr; ancak zerindeki almalarn Ulu Beyin lm tarihi olan 853/1449a kadar srdn, lmyle de tamamlandn syler. Ancak Bartholda gre Zcde dikkati eken ilgin bir nokta da Hicr takvim ile in takvimi karlatrlrken an-Ven devrinin balangc olarak 8 evval 847 Sal/28 Ocak 1444 tarihinin verilmesidir.60 Ebu Tahir Semerkand de, genel kabule uyarak Zcin 841/1449da tamamlandn belirtir.61
16
DVN 2003/1
57 Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. Sayl, Observatory, s. 270-271. Ayrca bkz. Eshenkulova, a.g.t., s. 125-126. 58 Sayl, Observatory, s. 272. 59 Ali Kuu, Risale der ilm-i heye, Tahran ts. (ta bask), s. 27. 60 Barthold, Ulu Beg, s. 116-117. Bu konudaki tartmalar iin bkz. Sayl, Observatory, s. 271-272. 61 Ebu Tahir Semerkand, a.g.e., s. 46.
Zce, hi phesiz, bata Ulu Bey olmak zere hem Medresede hem de Rasathanede alan bir ok alimin katks vardr. Ancak Ulu Bey, esere yazd mukaddimede kiinin adn zellikle zikreder: Cemid Ka, Kad-zade ve faziletli olum ve srdam dedii Ali Kuu. Bu ismin Rasathanede bulunmalar ve srayla rasad faaliyetlerine nezaret etmeleri hususunda yukarda gerekli bilgiler, tartmal noktalara iaret edilerek verilmiti. Ancak bu konuda dikkati eken en nemli nokta, Ali Kuunun kaleme ald erh-i Zc-i Ulu Bey adl eserinde yanllar tamamen Ulu Beye nispet etmesidir.62 Bu durum, Zcin hazrlanmas ve hazrlayanlar cihetinden, aada ele alnacak nemli sorunlar dourmaktadr. Zc-i Ulu Bey, felsefe-bilim tarihinde zerine en ok erh yazlan ve en ok allan eserlerden birisidir. Ali Kuunun erhi, hi phesiz, bu erhler ierisinde en dikkate deeridir. Bunun yannda Ali Kuunun torunu Mirim elebnin (. 931/1525) Dusturul-amel litashihil-cedveli; Abdulal Bircendnin erh-i cedid-i sultansi ile dier erhleri, haiyeleri, ihtisarlar, yeni tertibleri, Arapa ve Trke tercmeleri ciddi bir yekn tutmaktadr.63 V. Ulu Beye Elik Edenler Yukarda iaret edildii zere 137 yl sren Timurlular Devletinin hkm srd corafyann slm medeniyeti asndan ya yaklak yedi yzyldr. Dolaysyla deien siyas hakimiyete karn ortak-taban her trl meden faaliyetini yrtmekte; ilm srekliklik devam etmektedir. te yandan Timur hzla fethettii blgelerdeki alimleri zorla Semerkanda getirmitir.64 Mesud Taftazan ile Seyyid erif
62 Tofigh Haydarzadeh, Ali Kuunun Astronomi Eserleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, .. Sosyal Bilimler Enstits, Bilim Tarihi Ana Bilim Dal, stanbul 2001, s. 7. Haydarzadeh tezinde bu sorunu ayrntl bir ekilde tartr ve rneklerle eitli yorumlarda bulunur (s. 44-49). Ancak Haydarzadehnin en nemli sorunu, pek ok yorumunu Kad-zadenin lm tarihini, dier pek ok aratrmac gibi, Hamid Dilgana dayanarak 1840/1436 olarak kabul etmesidir; bkz. Hamid Dilgan, Qadizde alRm, Dictionary of Scientific Biography (bundan sonra DSB), c. XI, 1980, s. 227. almann ilerleyen sayfalarnda bu tarihin doru olmad zerinde durulacaktr. 63 Zc-i Ulu Beyin felsefe-bilim tarihi ierisindeki yeri iin bkz. Salim Aydz, Ulu Bey Zcinin Osmanl Astronomi almalarndaki Yeri ve nemi, Bilig, sy. 25(Bahar 2003), s. 139-172. Ayrca bkz. zgi, a.g.e., c. I, s. 414-420. 64 Seyyid erif Crcan, el-Misbah erhinin mukaddimesinde bunu aka dile getirir, Sleymaniye Ktphanesi, Turhan Valide Sultan nr. 287, yaprak 1b.
17
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
bata olmak zere bnl-Cezer, Siracuddin Muhammed Haleb ve bn Arabah bu isimlerden bazlardr. Btn ykclna karn alimlere gsterdii hrmet ve ihtimam baz alimlerin kendi istekleriyle de Timurun etrafnda toplandn gstermektedir.65 Taftazan ile Seyyid erifin mnazaralar bata olmak zere Timurun meclisinde yaplan ilm tartmalar da ulema arasnda mehurdur; yleki Simavnakadsolu eyh Bedreddin bile irazda bu tr bir mnazarada, bnl-Cezernin istei zerine, mnazrlar arasnda muhakemede bulunmutur.66 Mevcut ortamn tarih imknlar yannda Timur ve takipilerinin zel gayretleriyle fethedilen topraklardan getirtilen ve lke ierisinde alan eitim kurumlarnda yetien ok saydaki isim ile kurulan pek ok ktphaneyle beraber Maverannehir ile Horasan blgesi XIV. yzyln sonu ile XVI. yzyln balarna kadar slm dnyasnn en velud ilm blgesi haline gelmitir.67 Bunun sonucunda bata Meraa matematik-astoronomi okulunun, zellikle de Nasiruddin Tus ile Kutbuddin iraznin riyaz-felsef, bn Sinann hikmet ve Fahruddin Raznin kelam mirasn tevars eden bu blge ulemas Seyyid erif ve Taftazan arasndaki gerginlik noktasn yaatarak Celaluddin Devvan, Abdurrahman Cam, Ali ir Neva, Ubeydullah Ahrar, Hoca Parsa gibi pek ok isim yetitirmitir. Ulemann Timur Devletindeki yerleimi, yukarda iaret edilen, Herat ile Semerkand ayrmna uygun olarak cereyan etti; bir ksm ulema yalnzca Herat bir ksm ise yalnzca Semerkand tercih ederken dier bir ksm her iki ehrin temsil ettii zihniyeti kendi benimsedii bir st-dilde birletirmeye alt. Semerkandda Timur, Seyyid erifi ne kartrken, Ulu Bey Kad-zadeyi tercih etti; ahruh ise Heratta Taftazanyi benimsedi. Bata Cemid Kanin iki mektubu olmak zere hemen hemen btn kaynaklar, Ulu Bey zamannda Semerkandda bulunan alimlerin okluuna iaret ederler.68 zellikle riyaz ilimlerde uzman olan alimlerin okluuna vurgu zel bir dikkat ister. Nitekim Cemid Ka, Semerkandda ileri gelen altm-yetmi matematiki olduunu zellikle belirtir ve bu alimlerin seviyeleri ile almalar hakknda yer yer ayrnDVN 2003/1
18
65 bn Arabh, Timurun alimlere olan saygsn ve ilgisini zellikle vurgular; bkz. bn Arabah, a.g.e., s. 454-455. 66 N, s. 51-52. 67 Nizamuddin am, Zafer-name, ev. Necati Lugal, Ankara 1987, s. 289, 342-343; N, s. 43-44. 68 Sayl, Ulu Bey, s. 76, 78, 82, 91.
tl bilgiler verir.69 Semerkand matematik-astronomi okulunun birinci ve ikinci kuak ilim adamlarna bakldnda, kaynaklarn iaret ettii bu durum btn plaklyla ortaya kar: Musa Kad-zade, Cemid Ka, Muinuddin Kaan, olu Mansur Kaan, Ali Kuu, Fethullah irvan, Seyyid Mneccim, Abdlal Bircend gibi.70 VI. Riyz limler: Kiiler ve Eserler Maverannehir ve Horasan blgelerinde riyaz ilimlerin kkl bir gemiinin olduu tarih bir gerektir. Nasiruddin Tusnin kurduu Meraa matematik-astronomi okulunda yetien isimlerin, zellikle Kutbuddin iraznin bata Kemaluddin Faris olmak zere nemli rencilerinin, bnl-Havvam, Cemaluddin Trkistan, maduddin Ka, zzuddin Zencan gibi pek ok ismin anlan blgelere gidip-gelen rencileri, riyaz ilimlerdeki canll koruyorlard. Nitekim ilk tahsilini Bursada yapan Kad-zade, riyaz ilimlerde ilerlemek istemesi zerine hocas Molla Fenarnin ynlendirmesiyle bu blgeye gelmi; ksaca Kad-zade yerini bulduu iin bu blgeye bir nevi g etmitir.71 Yukarda da iaret edildii zere Cemid Ka, babasna yazd her iki mektupta da bu duruma iaret ederek Semerkandda ileri gelen altm-yetmi matematiki olduunu vurgular; bu matematikilerin almalar hakknda bilgiler verir; zellikle mektuplar yazd srada baz matematikilerin Secavendnin et-Tecnis fil-hisab, dier bazlar69 Sayl, Ulu Bey, s. 78. 70 Timurlular devri ulemas ve rettikleri eserler iin bkz. Hondmir, Tarih habibus-siyer fi ahbar efradil-Beer, c. III, Tahran 1983, s. 543-546. Ayrca bkz. Eshenkulova, a.g.t., s. 87-90, 103-114, 130-142. Eshenkulovann almasnda baz alimlere yanllkla nisbet edilen eserler; baz eserlerin dilleri ile dier baz eserlerin muhtevalar hakknda verilen bilgiler tashihe muhtatr. rnek olarak Bircendye nisbet edilen ve adnn ikinci blm anlamsz bir ekilde yazlan Tezkire al-ahbab fi beyan al-attalb(?) (s. 111) muhtemelen Kemaluddin Farisnin Tezkiretul-ehbab f beyanit-tuhab adl saylar teorisiyle ilgili ve Esasul-kavaid f usulil-fevaid isimli eserinin zeyli olarak verilen bir almasdr (nr. Mustafa Mevald, Kahire 1994). kinci olarak Kad-zadeye nispet edilen erhut-tezkiretin-nasiriyye filheye (s. 131) Bircendnin bir erhinin nshasdr. te yandan yine Kadzadeye nispet edilen er-Risaletus-salahiyye fil-kavaidil-hisabiyyenin (s. 108) ona ait olamayaca tarafmzdan gsterilmitir; bkz. hsan Fazlolu, Musa (Kad-zade), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi (bundan sonra YAYOSA), c. II, stanbul 1999, s. 255-258; a.mlf., Kadzade-i Rum, DA, c. XXIV, stanbul 2001, s. 98-100. Dier bir rnek eser diline verilebilir: Bircendnin Tezkire erhi Farsa deil (s. 138) Arapadr. 71 Bkz. N, s. 14-17.
19
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
nn emseddin Semerkandnin Ekalut-tessi, bir ksm astronomun da Mahmud aminnin el-Mulahhas fil-heyesi zerinde almakta olduklarn belirtir.72 Semerkandda riyaz ilimlerin bu derece gelimesi elbette, yukarda da belirtildii gibi, bizzat Ulu Beyin merebi ve bu ilimlere kar gsterdii tevecchten kaynaklanmaktadr; nitekim Cemid Ka, Ulu Beyin riyaz ilimlerde maharet kazandn ve kendisini gelitirdiini zellikle vurgular.73 Yine Cemid Kanin ifade ettii zere, Ulu Bey, Medresedeki derslere haftada birka gn katlrd ve katldnda mderrislerin riyaz bilimler hakknda ders vermesini isterdi.74 Bunun da tesinde Ulu Bey bizzat Nasiruddin Tusnin et-Tezkire fil-heye ve Kutbuddin iraznin et-Tuhfetu-ahiyye filheye adl kitaplar zerinde ders verirdi.75 Semerkand Medresesinde riyaz ilimlerde, aratrmaya konu olan, zerinde durulan ve ders kitab olarak okutulan eserler hakknda Cemid Ka nemli bilgiler verir. Bu bilgilerde dikkat edilmesi gerek en nemli nokta, bak asnn riyaz, daha da nemlisi hendes arlkta olmasdr. Yukarda iaret edilen eserler yannda Nasiruddin Tusnin, dolaysyla Meraa matematik-astronomi okulunun almalar, zellikle, daha sonraki asrlarda mutevasstat adn alan kitaplar nemli bir yere sahiptirler.76 Cemid Kanin verdii bilgilerden Euklidesin Usulul-hendesesi ve Batlamyusun el-Macestsi ile Nasiruddin Tssinin bu iki eser zerine yazd Tahrirler yannda Meraa matematik-astronomi okulunun ortak bir retimi olan Zc-i lhn; Nasiruddin Tusnin nl eseri et-Tezkire fil-heyeye Nizamuddin Nisabur ile Seyyid erifin kaleme ald nemli erhler ve Kutbuddin iraznin et-Tuhfesi yannda Nihayetul-idrak fi dirayetil-eflak; ilgin bir ekilde
72 Sayl, Ulu Bey, s. 78. 73 Sayl, Ulu Bey, s. 77, 86. Bu bilgi Fethullah irvanyi doruluyor; bkz. Bu almann ikinci blm. 74 Sayl, Ulu Bey, s. 77-78. 75 Sayl, Ulu Bey, ayn yer. 76 Mutevasstat terimi iin bkz. Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, c. I, stanbul 1997, s. 294-297. Bu terimin ieriinde dikkat edilmesi gereken en nemli noktalar yle sralanabilir: 1. Bu eserler Euklidesin Kitabulusulu ile Batlamyusun el-Macest adl eseri arasnda okutulduklarndan mutevasstat=ara-eserler adn almlardr. 2. Yaklak olarak on be eserden oluan mutevassitatn yalnzca bir tanesi Musaoullarna [Benu Musa] aittir; dier btn eserler skenderiye okulunda retilmitir. 3. Btn bu eserlerin, -Badad evirileri ve telifleri deil- Nasiruddin Tusnin zerlerine yazd Tahrirleri dikkate alnmtr. 4. Eserlerin tm hendes-felsefeye aittir; baka bir deyile mutevasstat, hendes-talim felsefe, yani Eflatuncu felsefenin giri kitaplar olarak grlebilirler.
20
DVN 2003/1
Ebur-Reyhan Birunnin el-Kanunul-Mesudsi Semerkand Medresesinde okunmutur.77 VII. Timurlularn Etkisi: Sknete Yolculuk Felsefe-bilim tarihi boyunca bilgi hem madd hem de manev gvenliin saland ehri yani skuneti tercih etmitir.78 Bu nedenlerle Ulu Beyin lmnden sonra Semerkandda, Hseyin Baykarann lmnden sonra da Heratta nazar-ilm faaliyetler kesintiye uramtr. zellikle Ulu Beyin lmyle Semerkand Medresesi ile Rasathanesinde retilen riyaz-talim bilgi, bu bilgiyi tayan alimlerin blgeden muhtelif corafyalara g etmesiyle yaylm; bunun sonucunda slm corafyasnn, bata Osmanl Devleti olmak zere Hindistan ve Msr gibi pek ok blgesinde etkili olmutur. ah smailin ran blgesindeki hakimiyetiyle Semerkand matematik-astronomi okulunun ikinci ve nc kuak rencilerini de saran bu yayl, ortak-taban paylaan dier corafyalarda kolayca karlk bulmutur. Semerkand matematik-astronomi okulunun alimleri ile rnlerinin etkisi kalc ve uzun sreli olmu; yalnzca slm medeniyetinde deil, Bat Avrupa ile Hindistindaki gayr mslim felsefe-bilim evrelerinde de iz brakmtr. zellikle, Semerkand matematik-astronomi okulunun ortak rn olan Zc-i Ulu Bey slm-Osmanl, Hint ve in ile Avrupaya tesir etmitir. Semerkand matematik-astronomi okulunun etki yollar, muhtasar ve mfid bir tarzda yle dile getirilebilir: Muhtelif corafyalardan Semrkanda renci gitmesi, tahsilini tamamladktan sonra geldii corafyaya dnmesi ve oradaki medrselerde ders vererek nesilleri yetitirmeye balamas. Ulu Beyin lmnden sonra ve ah smailin hakimiyeti esnasnda kan karklklar yznden alimlerin davet veya sorumluluk duygular nedeniyle Osmanl Devleti bata olmak zere, evre lkelere snmalar. Semerkand matematik-astronomi okuluna mensup alimlerin riyaz ilimler sahasnda telif ettikleri eserlerin dnyann drt bir yanna yaylmas. Osmanl Devleti szkonusu olduunda birinci maddeye, Alauddin Ali Kohisar ve Fenar-zade Ali eleb (. 903/1498) rnek olarak verilebilir.79 kinci madde yani ulemann Osmanl devletine snmas nisbeten srekli bir hadise olmu ve uzun
77 Sayl, Ulu Bey, s. 82-83. Bu gl astronomi eitimi Semerkand matematik-astronomi okulunun rettii altm astronomi eserinde aka grlr; bkz. Eshenkulova, a.g.t., s. 130-142. 78 Bu konuda bkz. . Fazlolu, Seluklu Dneminde, s. 152-153. 79 Bkz. N, s. 105-106, 181-185.
DVN 2003/1
21
hsan FAZLIOLU
yllar devam etmitir. Bu maddeye riyaz ilimlerde verilebilecek en iyi rnekler hi phesiz Ali Kuu, Fethullah irvan ve ikinci kuaktan Abdlal Bircenddir.80 nc maddeye verilebilecek en iyi rnek ise bizatihi bir btn olarak felsefe-bilim faaliyetlerinin Semerkand sonras tarihidir: Bata Semerkand matematik-astronomi okulunun ortak rn Zc-i Ulu Bey olmak zere Cemid Ka, Kad-zade, Seyyid Mneccim, Ali Kuu, Fethullah irvan ve Abdlali Bircend gibi isimlerin kaleme aldklar matematik ve astronomi rnleri btn bir slm corafyas ile Avrupa, Hint ve in blgelerinde etkili olmutur. Semerkand matematik-astronomi okulunun dier nemli bir etkisi, klasik slm felsefe-bilim eserlerinin ktphanelerde toplanmas ve mstensihler tarafndan yeniden retimi, dolaysyla oaltlmas ile bu eserlerin alimlerin hareketi neticesinde slm corafyasnn muhtelif blgelerine aktarlmasdr. Nitekim ahruhun Heratta, Ulu Beyin Semerkandda kurduu ktphaneler yannda Baysungurun ve Ali ir Nevanin yine Heratta kurduu ktphaneler, slm medeniyetinde sahip olduklar eserler asndan son derece nemlidirler.81 Bu eserlerin bir ksm ortaya kan karmaa ortamn terkeden alimler tarafndan gittikleri corafyalara aktarlmtr.82 Semerkand matematik-astronomi okulunun etkisine felsefe-bilim tarihinden pek ok rnek vermek mmkndr. Konunun ne kadar ge80 Bu konuda geni bir alma iin bkz. Tofigh Haydarzadeh, ranl Alimlerin Osmanl Devletine Gelii ve Osmanl Bilimine Katklar (Timur Dneminin Bandan Safev Dneminin Sonuna Kadar, Osmanl Bilimi Aratrmalar II, stanbul 1998, s. 211-242. Yazarn makele boyunca kulland ranl kavramsallatrmas, aratrmaya konu olan dnem iin olduka sorunludur ve modern ideolojik bir bak asn yanstr. te yandan yazar baz nemli Osmanl alimlerini, hi ilgisi olmamasna karn ranl gstermek iin zel gayret sarfeder. rnek olarak bkz. Mirim eleb, s. 222 (nr. 13). Yine makalesinin balna uygun olmamasna ramen yazar, eitim amal olarak ran blgesinde bulunmu, daha sonra lkesine dnm baz Osmanl ilim adamlarn da ranl sayar; bkz. s. 218-219 vb. Son olarak yazar, ranl kavramsallatrmasnn ierisine girmesine karn baz nemli alimleri, nedensiz bir biimde, verdii isim listesinin dnda brakr. 81 Bkz. SubtelnyKhalidov, a.g.m., s. 213; Uslu, a.g.e., s. 41. Ayrca Timurlular devri ktphaneleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Humayun Ferruh, Kitab ve Kitabhanehayi ran, Tahran 1965. 82 rnek olarak bugn Asker Mzede muhafaza edilen pek ok eser (Asker Mze Yazma Eserler Katalou, stanbul ts.) ile stanbuldaki deiik yazma ktphanelerinde bulunan baz eserler stanbula bu ekilde aktarlm; daha sonra bizzat Fatih Sultan Mehmedin istei zerine istinsah yoluyla yeniden retilmilerdir.
22
DVN 2003/1
ni olduunun ihsas ettirilmesi maksadyla bu almada iki nemli rnek zikredilecektir. Sultan II. Bayezid dneminde irazdan stanbula gelen Celaluddin Devvannin rencilerinden Hasan ed-Dihlev, Risale-i miratiyye adl Farsa optik eserinde Frengistan (Avrupa) alimlerince izah edilmesi iin Horosana gnderilen bir aynann optik zelliklerinden bahsetmektedir.83 Bu durum Maverannehir ve Horasan blgesinin ilm seviyesinin yaygn bir corafyada bilindiini gstermektedir. kinci rnek ise bata Nasiruddin Tus ile Ali Kuu olmak zere, Meraa ve Semerkand matematik-astronomi okullarnn astronomiyle ilgili eserlerinin Sanskriteye tercme edilmesi ve Hintli alimlerin Aristoteles-Batlamyus astronomisinin Nasiruddin Tus-Ali Kuu versiyonunu bu eserlerden devirmesidir. zellikle Nasiruddin Tusnin et-Tezkire fi ilmil-heye ve Ali Kuunun Risale der ilm-i heye adl eserleri ile Abdulal Bircendnin et-Tezkirenin Nasiruddin Tusnin Tus-couple denilen yeni modelini ieren en nemli ksm olan on birinci blmne yazd ve bn Heysem ve Kutbuddin iraz gibi nemli isimlerin grlerini ele ald erhi Sanskriteye tercme edilmi ve incelenmitir.84 VIII. ereveyi na Eden Adam: Taftazan, Kad-zade ve Seyyid erif Osmanl medreselerinde car olan mfredat programlarna bakldnda erevesi siyas otorite tarafndan belirlenen deimez nitelikte bir mfredat programnn olduunu sylemek olduka zordur. Bunun yerine tarih sre ierisinde ulema tarafndan oluturulan, ilim kamuoyu tarafndan belirlenen, mevcut siyas otoritelerin ynelimlerini de dikkate alarak itikad, fkh ve mereb ayarlar yaplabilen gevek bir mfredatn bulunduu grlr.85 Bu mfredat programlar arasnda XVIII. yzyln ilk yarsnda Fransz hkmetinin istei zerine bir Osmanl mderrisi tarafndan kaleme alnan Kevakib-i seba
83 Eserin iki versiyonu vardr. Birinci versiyonu iin bkz. Ayasofya nr. 2463; ikinci versiyonu iin bkz. .. FY, nr. 946. Ayrca bkz. zgi, Osmanl Medreselerinde lim, c. II, stanbul 1997, s. 129-130. 84 David Pingree, Indian Reception of Muslim Versions of Ptolemaic Astronomoy, s. 471-485, Tradition, Transmission, Transformation, ed. F. Jamil Ragep, Sally P. Ragep, Steven Livesey, Leiden 1996. Ayrca bkz. a.mlf., Islamic Astronomy in Sanskrit, Journal for the History of Arabic Science, sy. 2 (1978), s. 315-330. 85 Geni bilgi iin bkz. kran Fazlolu, Neb Efendi-zdenin Kasde f elkutub el-mehre f el-ulmuna gre bir medrese ders talebesinin ders ve kitab haritas, Kutadgubilig, sy. 3 (stanbul 2003), s. 213.
23
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
[yazm: 1155/1741] adl eserde, bnl-Ekfannin radul-kasd ila esnel-makasd86 ile Takprl-zadenin Miftahus-saade ve misbahus-siyade87 adl eserlerindeki yntem gelitirilerek medrese dersleri balang [iktisar]-orta [iktisad]-ileri [istiksa] eklinde ana blme ayrlr ve her bir blm de aa-orta-yukar biiminde alt-ksma taksim edilir; ve her bir ksmda okutulan eserlerin adlar verilir. Kevakib-i sebadaki bu blmleme ile yukardaki kabuller gz nnde bulundurularak Osmanl dnemi medrese mfredat programlar ile okunan ve okutulan eserlerin listelerine bakldnda, lisan ilimlerde Taftazan, mantk-kelam ilimlerde Seyyid erif ve hendes-riyaz ve felek ilimlerde Kad-zadenin adnn, byk oranda, ne kt sylenebilir.88 Kanmzca, aada iaret edilecei zere, Osmanl medrese mfredatnda grlen bu resim, byk oranda ve bir ynyle, Timurlular Devleti sahasnda izilmi ve daha sonra Ali Kuu ile Fethullah irvan eliyle stanbula aktarlmtr. 1. Saduddin Mesud Taftazan: Herat Adududdin c (. 756/1355) ile Kutbuddin Raznin (. 766/ 1364) talebesi olan, fkhta Haneflie, itikadda Maturidlie meyl eden Saduddin Mesud Taftazan (. 792/1390),89 bir ok sahada eser kaleme almasna karn Osmanl medreselerinde daha ok dilci, uslc ve orta-seviyede bir kelamc olarak kabul grd; ok st seviyede talebesi olmadndan etkisi daha ok eserleri vastasyla yayld. Riyaz-talim ve hikem konularda hemen hemen hibir eseri bulunmayan Taftazan, Timur tarafndan tercih edilmedi. Yukarda da iaret edildii zere ahruh, Timur Devletinin bana geince Semerkanddan Herata tad bakentte 813/1410-1411de byk bir klliye ina ettirdi ve iilie kar snn akideyi temsil eden ulemay buraya tayin etti. Devletin banda bulunan bir kii olarak tad sorumluluk gerei daha farkl bir siyaset izleyen ahruh, riyaz-talim ve hikem ilimlerde stn olan Seyyid erife kar dil ve din ilimlerde baskn olan Taftazanyi ne kard. yle ki, Herat eyhlslmlk makam uzun yllar Taftaza86 bnul-Ekfan, radul-kasd ila esnel-mekasd, thk. Mahmud Fahur-Muhammed Kemal-Hseyin es-Sddk, Beyrut 1998. 87 Takprl-zade, Miftahus-saade ve misbahus-siyade, I-III, Beyrut 1985. 88 zgi, a.g.e., c. I, s. 67-108, 163-178; . Fazlolu, Neb Efendi-zdenin, s. 191-221; a.mlf., Manzume fi tertib el-kutub fi el-ulum ve Osmanl Medreselerindeki Okutulan Ders Kitaplar, Deerler Eitimi Dergisi, I/1 (Ocak 2003), s. 97-110. 89 Hayat, eserleri ve ynelimleri iin bkz. Claude Salamnin Girii, Saduddin Mesud b. mer et-Taftazan, erhul-akaidin-nesefiyye [thk. Claude Salam] ierisinde, Dmek 1974, s. 6-36. Ayrca bkz. C.A. Storey, Taftazan, MEB A, c. XII/I, s. 118-121.
24
DVN 2003/1
nnin ocuklar ve torunlar tarafndan deruhte edildi.90 Herattaki bu ilm zihniyet, daha sonra, Hseyin Baykara ve Ali ir Neva dneminde de devam etti. lgin olan dier bir husus, Taftazan ve okulunun irfan bilgiye, zellikle bn Arabnin tasavvuf izgisine ynelik sert tavrdr. Fususul-hikeme reddiye yazacak kadar vahdet-i vcuda kar duran Taftazan ve izgisi, irfan tabiatl ahruh tarafndan, mevcut durum gznnde bulundurularak korundu ve devlet, eriata daha bal olan ve o devirde irfan-i nazar ile uramayan Nakibendlii de bu nedenle dier tasavvuf yaklamlara tercih etti. Yukarda zetlenen erevede Taftazannin Osmanl medreselerinde okutulan eserlerine baklabilir: a. el-Mutavvel (uzun-birinci erh) ve el-Muhtasar (ksa-ikinci erh): Siracuddin Ebu Yakub Yusuf b. Ebibekr es-Sekkak (. 626/1228) tarafndan kaleme alnan Miftahul-ulum adl dil bilimleri eserinin Celaluddin Muhammed b. Abdurrahman Kazvin (. 739/1338) tarafndan beyan ve meanyi ieren nc ksmnn Telhisul-miftah filmean vel-beyan ismiyle yaplan ihtisarna Taftazan tarafndan yazlan iki nemli erhtir.91 Osmanl medreselerinde revata olan ve Osmanl aliminin dil anlayn belirleyen bu iki eser yenileme dneminde Abnnnafi smet tarafndan Trkeye tercme edildi.92 Kevkib-i seba yazar, iktisar rtbesinde Telhisin, iktisad rtbesinde Muhtasarn, istiksa rtbesinde ise Mutavvelin okutulduunu belirtmektedir. Grld zere beyan ve meande hemen hemen btn blm ve alt-ksmlarda Taftazannin eserleri tedris edilmektedir. b. el-Telvih f kef hakaikit-tenkih: Sadr-eria Ubeydullah b. Mesud Buhar (. 747/1347) tarafndan telif edilen Tenkihul-usule yine kendisi tarafndan yazlan el-Tavzih f hall avamizit-tenkih adl erhe Taftazannin kaleme ald erhtir. Taftazannin bu erhi rabet grd ve medreselerde okutulan en nemli kitaplar arasndaki yerini ald; zerine pek ok Osmanl limi erh yazd.93 c. erhul-akaidin-nesefiyye: Necmuddin mer b. Muhammed en-Nesef es-Semerkandnin (. 537/1142) Maturid akaidi izgisinde kaleme ald el-Akaidun-nesefyyenin Taftazan tarafndan yazlan erhidir.94 d. erhul-Makasd:
90 Subtelny-Khalidov, a.g.m., s. 211, 213, 214. 91 Katip eleb, Kefuz-zunun an esamil-kutub vel-funun (bundan sonra KZ), stanbul 1941-1943, c. I, s. 473-479. 92 Sadeddin Mesud b. mer et-Taftazan, Neful-muavvel tercemetut-telhis vel-mutavvel, I-II, ev. Abdnnafi smet, Bosna-stanbul 1289 1290/18721873. 93 KZ, c. I, s. 496-499. 94 KZ, c. II, s. 1145-1149.
25
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
Taftazannin kelam sahasnda kaleme ald el-Makasd fi ilmil-kelam adl metin ile bu metnin yine kendisi tarafndan yaplan erhidir95. Medreselerde Nesefnin Metn-i akaidi ile Taftazannin erhi iktisar rtbesinde, Taftazannin erh-i makasd ise iktisad rtbesinde okutulurdu.96 Bylece erhul-makasdn Osmanl ulemasnn kelam felsefe-bilim tasavvurunun orta-seviyede olumasnda nemli bir yere sahip olduu sylenebilir.97 2. Kad-zade: Semerkand Salahuddin Musa b. Mehmed b. el-Kad Mahmud el-Burusev elRum (. 13 Eyll 1440dan sonra), Osmanl Beyliinin baehri Bursada yetiti; Molla Fenarden (. 834/1431) okudu; matematik ve astronomi tahsil etti. Teekkl aamasnda bulunan Osmanl-Trk ilm hayatnn seviyesiyle yetinmek istemeyen Kad-zade, Molla Fenarnin de tevikiyle Meraa matematik-astronomi okulunun miras erevesinde akl ve riyaz ilimlerde nisb bir ekilde canlln koruyan Maverannehir ile Horasan blgelerine gitti.98 811/1408-1409 tarihlerinde irazda grnd; 814/1411-1412 tarihlerinde Semerkanda ulat. Maverannehirde Seyyid eriften ders alan Kad-zade, onunla, riyaz ynelimi dolaysyla anlamazla dt ve ders almay brakt. Kendisi de matematiki olmasna karn, Kad-zade hakknda tabiatna riyaziyyat galip gelmi99 diyen Seyyid erifin ifadesinin anlam, var-olann (mevcud) bilgisini elde etmede o dnemde car olan tabi ve kelam ynteme kar, Kad-zadenin hendes izgideki riyaz tavr benimsedii anlamna gelmektedir. Nitekim riyaz-hendes alanda verdii eserlere karn, tabi ve kelam sahada kayda deer bir eser telif etmemesi bu durumu aka gsterir. Yukarda iaret edildii zere Semerkandda Ulu Bey ile tanan Kad-zade, onun zel hocas oldu ve Semerkand Medresesine ba-hoca tayin edildi. Kaynaklarn verdii bilgilere gre, Cemid Ka lnce rasad ilerini yrtmekle grevlendirildi; vefat edince de yerine Ali Kuu getirildi.
95 Makasd, erhleri ve haiyeleri iin bkz. KZ, c. II, s. 1780-1781. 96 zgi, a.g.e., s. 72-73, 165. 97 Makasd, erhleri ve haiyeleri iin bkz. KZ, c. II, s. 1780-1781. Ayrca bkz. thk. Abdurrahman Umeyre, I-V, Beyrut 1989. 98 Nitekim bu tarihlerde teekkl aamasnda olan Osmanl medreselerindeki tedrisatn zayf olduu, Bursay ziyaret ettii sylenen Seyyid erife atfen rivayet edilir; bkz. Sadreddin Gm, Seyyid erif Crcan, stanbul 1984, s. 89. 99 N, s. 16:
26
DVN 2003/1
Kad-zade, dneminde Fahruddin Raz kelam izgisi ile Sadreddin Konev vahdet-i vcud tasavvuf izgisini biraraya getiren Molla Fenar zerinden slm medeniyetinde canl olan hem irfan hem de burhan yaklamlarla temas kurdu. Daha nce ilk Osmanl mderrisi Davud Kaysernin temsil ettii tasavvuf-kelam yaklam da o dnem Osmanl ilm muhitlerinde canlln korumaktayd.100 Fakat Kadzade merebi itibariyle, daha ok hendes muhtevadaki riyaz izgiyi benimsedi; dolaysyla zamannda bu izginin en iyi temsil edildiine inand Maverannehir blgesine gitti. Kanmzca kendisi de riyaz ynelime sahip olan Ulu Beyin Kad-zadeye tevecchnde, ikisi arasndaki bu mereb yaknl nemli rol oynamtr. Kad-zade, Fethullah irvannin de erhut-tezkire f ilmil-heye adl eserinde belirttii gibi, rencilerini Osmanl lkesine gitmeye tevik etti. rencilerinden Ali Kuu, daha sonra stanbula gelip Osmanl ilim zihniyetinin belirleyici isimlerinden birisi oldu; Fethullah irvan de Anadoluya gelerek, muhtelif blgelerde bulunan medreselerde Semerkand matematik-astronomi okulunun birikimini aktard. Kad-zade, esas itibariyle Osmanl corafyasnda yaamamasna ve ilm faaliyetlerini bu topraklarda ortaya koymamasna karn Takprl-zade tarafndan Osmanl alimlerinin en nemlilerinden saylp ikinci tabaka yani Sultan I. Murad dnemi alimlerinden kabul edilmitir. Kendisine verilen ayrcalkl yer onun, Osmanl ilim hayatn hem rencileriyle madd olarak hem de eserleriyle muhteva itibariyle beslemesinden ve ynlendirmesinden kaynaklanmaktadr. te yandan muhtemelen Ali Kuunun belirlemesiyle, Kad-zadenin erh ekalut-tesis adl eseri geometri sahasnda, erhul-mulahhas fl-heye isimli almas da astronomi alannda Osmanl medreselerinin orta seviyede ders kitab olmutur. emsuddin Muhammed b. Eref es-Semerkandnin (. 701/1302) Ekalut-tesis adl eserine Tuhfetur-reis f erh ekalit-tesis adyla 28 Cemaziyelevvel 815/9 Eyll 1412 tarihinde yazp Ulu Beye takdim ettii bu erh,101 Kad-zadenin teorik geometri asndan en nemli
100 Geni bilgi iin bkz. hsan Fazlolu, Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Dvd el-Kayser (656-660/1258-1261751/1350), Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu Teblileri, Kayseri 1998, s. 25-42. 101 Ayasofya nr. 2743, 31 yaprak. Ayrca bkz. Ekalut-tesis lis-Semerkand erh Kad-zade Rum, thk. Muhammed Suveys, Tunus 1984. Katip elebinin kaydna gre Kad-zade, Nasiruddin Tusinin Tahrir usulil-hendese adl eserine bir Haiye kaleme almaya balam, ancak yedinci makaleye kadar gelebilmitir.
27
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
almasdr.102 Eser, geometri tarihini ilgilendiren teknik ierii103 bir yana, konuyla balantl olarak, baz nemli zellikleri muhtevidir: 1. Osmanl medreselerinde uzun yllar orta-seviyeli bir geometri ders kitab olarak okutulmu, allm ve zerine pek ok erh ve haiye kaleme alnmtr.104 2. slm medeniyetinde gelimi olan farkl geometri anlaylarn iermektedir. 3. Euklides geometrik cebirinden baz rnekler ihtiva ettiinden Osmanl matematiinde, geometrik nicelik (aded-i muttasl) ile cebir ve aritmetik yapma geleneinin devamlln salamtr. Bu noktada Kad-zadenin, mensup olduu tarih birikimi dikkate alarak, yapt bir yoruma dikkat ekmek gerekir: Kad-zade hesab ve cebir gibi bilimlerin de hendese zerine kurulu olduunu syler ve ekler: Hendes ekiller hendes-nicelik yani mikdar/mekadir zerine kuruludur; ancak mikdarn adede/sayya nakli/aktarm yani tercmesi ok kolaydr.105 Bu cmle Kadza-denin esas itibariyle, matematik tarihindeki gelimelere dayal olarak, mikdar ile adedin birbirine tercmesini, Euklidesin Harizm asndan yani aded ve cebr, Harizm hesap ve cebrinin de Euklides asndan yani hendes/mikdar adan okunabileceini kabul ettiini gsterir. 4. Temel geometrik kavram ve teoremlerini vermesinin yannda, geometrik nazariye ve ispat anlayn da zl bir ekilde temsil etmitir. 5. Geometrik mant orta seviyede veren bir ders kitab olarak Osmanlda ve dier slm lkelerinde yzyllar boyu okutulmu ve ulemann orta dzeyde temel geometrik formasyonunu belirlemitir. 6. Ancak kanmzca eserin imdiye kadar nemli bir zellii dikkatlerden kamtr. Aada da ayrntl bir biimde zerinde durulaca zere, Kad-zade bir Platoncudur. Nitekim pek ok tarih kaynak kendisini Eflatunuz-zaman olarak adlandrmaktadr. Bu erevede esere tekrar bakldnda u soru sorulabilir: Niin bata Kad-zade olmak zere, Cemid Kanin mektuplarna gre, Semerkand medresesindeki pek ok mderris, hendese sahasnda daha nemli eserler dururken emseddin Semerkandnin bu kk eseriyle, aradan yzyldan fazla
28
DVN 2003/1
102 KZ, c. I, s. 105. 103 Ekalut-tesisin hendes teknik ierii hakknda yeni bir alma iin bkz. Gregg de Young, The Ashkal al-Tasis of al-Samarqand: A Translation and Study, Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, c. XIV, Frankfurt 2001, s. 57-117. 104 KZ, c. I, s. ayn yer; zgi, a.g.e., c. I, s. 275-284. 105 Kad-zade, erh ekalut-tesis, s. 35-36.
bir zaman gemi olmasna karn, uramtr?106 Eserin ad Ekal ve Tesis gibi iki kelimeden mrekkeptir. Modern aratrmaclar eserin adn ngilizceye Fundamental Propositions yani Temel Teoremler/nermeler eklinde evirmektedirler. Hi phesiz, Euklidesin eserine nisbetle ne temel geometrik teoremlerin Semerkandnin setikleriyle snrl olduu ne de seilenlerin en-temel teoremler olduu sylenebilir.107 Bu nedenlerle tekrar eserin adna baklrsa Ekalin eklin oulu olduu ve Teori anlamna geldii sylenebilir; ancak kadim Euklides geometrisi sentetik bir geometri olduundan istenen belirli artlara uygun bir hendes durumu varla getirmeye ekl ad verilir.108 Bu erevede ekl ayn zamanda form, suret anlamna da gelir; tpk mantkta kyas formlarna, suretlerine ekl denmesi gibi. te yandan Tesis, tek bana Temel diye evrilemez. Kanmzca burada Tesis kelimesinin kurulu, tesis, messese ve tekilat anlamlarn da dikkate alarak en doru tercmesi Var-olandr. Nitekim Kad-zade erhinin giriinde hendesenin hem ilm-nazar-fikr hem de ameltatbik tarafna beraberce yle iaret eder:
Sorunlarnn salam, kantlarnn gvenilir olmas ve hibir yanl iermemesi nedeniyle filozoflar, Gklerin ve Yerin yaratl [hakikati] 106 De Young bu durumu gizem olarak adlandrmaktadr; bkz. De Young, a.g.m., s. 58. 107 De Young, Semerkandnin teoremlerini hangi ltn temel kldn, yant olmayan bir soru olarak kendi kendine sorar; bkz. a.g.m., s. 61. 108 Geni bilgi iin bkz. hsan Fazlolu, Euclides Geometrisi Sreklilik Aksiyomu Asndan Eletirilebilir mi?, Kutadgubilig, sy. 1 (stanbul 2002), s. 215-228.
29
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
zerinde dnmek ve fakihler [hukukular] ictihadda bulunmak [fetva vermek] iin hendeseye ihtiya duyarlar; divan mensuplar ve kadlk grevlileri ondan yoksun kalamazlar. Nasl muhta olmasn ve yoksun kalsnlar ki hendesesiz Semann [ay-st alemin] merdivenlerine kmak, Yeryznde lkelerin ve yollarn halini kuatmak kolay olmaz. Bu ilme sahip olmayanlar ortaklar arasnda adil paylamda bile bulunamazlar. /.../ Ancak <Ekalut-tesiste> ayrnt mevcut deil; ilemler uyardan ve illetden yoksun; salam yntem ve doru yol inenmi. Demek istediim bu bilginin Piri ve <riyaz-hendes hikmet> cemaatinin nderi Euklidesin yolu ve yntemi (...)109
Neticede Kad-zadenin bu eserinin ad, Euklidesin Usulul-hendesesinin de esas itibariyle Platon felsefesine bir giri olarak yazldn gz nnde bulundurarak, Var-olann Temel Formlar eklinde evrilebilir. Byle bir eviri, eserin, bizzat yazar tarafndan iaret edilen amel-tatbik maksad yannda, bir Platoncu felsefe ierdiini de gsterir. Nitekim emseddin Semerkandnin Ekalut-tesis adl eserinin en nemli zellii, zaten, isminin de delalet ettii gibi var-olanlar dnyasn (Tesis) temsil ettii dnlen temel geometrik formlar (Ekal) incelemesidir. Bu erevede eser geometrik varlk tasavvuruna yani slm dnyasndaki ekliyle Platoncu felsefeye bir giri olarak hazrlanmtr. te bu nedenle, yani geometrik formlara dayal bir evren tasavvuruna sahip olmas nedeniyle Semerkand medresesinde zerinde durulmu ve Kad-zade tarafndan erhedilmitir. Mellif Semerkand bu niyetini, yani Ekalut-tesiste belirledii ereveyi es-Sehaiful-ilahiyye adl eserinde kelama uygulam,110 daha sonra bu eseri el-Mearif fi erhis-sahaif adyla erhetmitir. Bu erevede Semerkand slm dnyasnda hendes kelam denebilecek bir hareketin kurucusu olarak grlebilir. 111 Kad-zade, erh ekalut-tesisteki hendes yaklamn en iyi bir biimde, Harizmli Mahmud b. mer aminnin (. yaklak 619/1221) dnemin astronomisinin genel bir zeti ve ders kitab ola109 Kad-zade, erh ekalut-tesis, s. 31-32. 110 Sleymaniye Ktphanesi, ehit Ali Paa nr. 1688. 111 Burada kastedilen hem emseddin Semerkandnin hem de Kad-zadenin eserlerinde ift-gndem sahibi olmalardr. Hendesenin amel-tatbik hatta akl yann ihmal etmeden -ki hendesi/talim hikmet dilini benimsemeyen kiiler iin nemli olan budur-, ayn zamanda, eyann hakikatini tespit etmek iin bir hikmet yolu olduunu benimsemek bu ifte-gndemin gizli/batn olan yandr. Nitekim Semerkandnin kendisi de, risalesini hisab ilimler iin bir giri ve alet olarak kaleme aldn, bunun da Euklidesin kitabndan setii ve hendes burhanlarn zerine ina edildii temel teoremlere dayandn syler; bkz. erh, s. 36.
30
DVN 2003/1
rak hazrlanan el-Mulahhas fl-heye adl eseri zerine erhul-mulahhas f ilmil-heye isimli, 814/1412 ylnda yazp Ulu Beye sunduu erhte serimledi.112 Kad-zadenin bu erhi Osmanl medreselerinde orta seviyeli astronomi ders kitab tedris edildi.113 zerine mehul, on bir Osmanl astronomu tarafndan haiyeler kaleme alnan eserin en tannm haiyesi, Semerkand matematik-astronomi okulunun ikinci kuak yesi olan Abdlal Bircend tarafndan yazld ve Osmanl medreselerinde istiksa rtbesinde ders kitab olarak okutuldu.114 aminnin tam ad el-Mulahhas fl-heyetil-basta olan eseri, slm medeniyetinde bn Heysemin Heyetul-alem ile Nasiruddin Tusnin et-Tezkire f ilmil-heye adl almalarnn bir devam niteliindedir. Bu eserlerin en nemli zellii, Batlamyusu saf matematik astronominin (ilmul-felek) yannda, Aristotelesin De Caelo ve Metafizikinde ortaya koyduu; Batlamyusun da mrnn son demlerinde Planetary Hypotheses adl kitabnda ilk rneklerini verdii fizik muhteval astronomiyi (ilmul-heye, kosmografi) beraberce ele almalardr. Kad-zade, erhinde, riyz-hendes ynelimine uygun olarak, erh ekalut-tesis adl eserinde Semerkandyle yapt gibi, aminyle de bir hesaplamaya girer. Bu erevede, erhinin mukaddimesinde, aminnin cmlelerini kendi yaklam erevesinde tahlil eder:115
Bu tahlile gre Kad-zade, mellifin bu kitab alemin heyetini aklamak iin telif ettim cmlesini erhederken, heyet kelimesini cisimlerin eleri olarak yorumlar ve heyet-i alem terkibinin ulv (gk)
112 113 114 115 KZ, c. II, s. 1819. Ayasofya nr. 2662, 71 yaprak, mellif nshasndan istinsah edilmitir. Bkz. zgi, a.g.e., s. 370-392. Arapa metindeki keli parantezde bulunan ibareler mellife, keli parantezi takip eden cmleler ise arihe aittir. 116 erhul-mulahhas lil-amn, stanbul 1290, s. 4.
DVN 2003/1
31
hsan FAZLIOLU
ve sfl (yer) elerin hallerinin, nicelik, nitelik, durum ve hareket cihetiyle aratrlmas olduunu belirtir; ancak kendisinin, bata amin olmak zere muteehhirun astronomlarn yapt gibi sfl basit var-olanlar mutlak olarak incelemediini, aksine bu konudaki grlerini ksa tuttuunu syler. nk Kad-zadeye gre, astronomide, Batlamyusun da yapt gibi sfl varolanlardan sadece yeryznn kre olma durumu incelenebilir. Zira, sfl var-olanlar konusundaki kanaatler melliften mellife gre deiir -[ama ay-st aleme has riyaz kanaatler deimez]-; ayrca astronominin niha hedefi ecram-i ulviyenin [ay-st alem] incelenmesi olduundan, fizik cisimlerle yani ecsam-i sfliyeyle [ay-alt dnya: tabiat, doa] uralmas mnasip deildir. zellikle mrekkep cisimlerin, yeryznn kreliliini tahayyl etmeye yardmc olmalar dnda, incelenmesinin astronomi ilmi erevesinde fazla bir faydas da yoktur.117 Kad-zade bu dncesine, aminnin fikirlerini yorumlarken, srekli vurgu yapar:
ki makaleden birincisinde ecram-i ulviyenin ahvali [ay-st alem] ikincisinde ise sfl elerin [ay-alt dnyann, yani doann elementlerinin] ahvali aratrlr; ikincisindeki hasr aktr.
Kad-zade, hem ay-alt dnyadaki cismin yapsn Platoncu biimde yani hendes olarak tanmlar ve talim cisme tebih eder hem de astronomi ilmi konusundaki vurgusunu srdrr:
32
DVN 2003/1
117 Ayrca bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih nr. 3403, yaprak 2b-3b. 118 erhul-mulahhas, s. 5. 119 120 erhul-mulahhas, s. 5.
[Mukaddime cisimlerin ksmlar hakkndadr]. Cisimler yani doa ki onlar ferdi cevherlerdir ve her birinde dik alarda kesien izgi varsaylabilir. Cisim mikdara [hendes nicelik] da tlak olunur ve onda da zikrolunan izgiler varsaylr; bu taktirde talim cisim [riyaz cisim] olarak adlandrlr. [Bu hakkndalk genel olacaktr]. nk <ecsam hakknda> ayrntl olmas doru olmaz; zira ecram-i ulviyenin ayrntl bilgisi bu ilmin en yksek hedefidir; dolaysyla mukaddimede zikredilmesi uygun deildir.
Platonun Timaios diyaloundaki cisim tanmn benimseyecek kadar hendes yaklama sahip olan Kad-zade, dneminde, saf riyaz deil de, bn Heysemci izgide, tabiiyyun ile riyazyyunun grlerinden mrekkep bir astronominin merkez bir yer edinmesinden rahatszlk duyuyordu.121 zellikle amin ile Nasiruddin Tusnin eserlerinin temsil ettii bu izgi, Kad-zadeyi skntya sokmu gzkmektedir. nk, erhul-mulahhasnn mukaddimesinde u cmleleri serdeder:
Zamanmzda Hakkate ilikin ilimlerin retildii mekanlar/medreseler ile talme (mathemata) ilikin ikametgahlar/izler, ama zellikle riyaz olann kk kaznd. Riyaz olann suyu ekilmi, tazelii/zerafeti gitmi, yldzlar ve iekleri solmu, yurtlar ve mahalleri terkedilmitir. nsanlar onu umursamadan/yzeysel bir biimde ald; ve onu bilinmeyen bir ey zannetti. Onu sahrada bir iz gibi grdler: Menzillerine ulatracak bir yol, cedvellerinde rehber ve delil bulamadlar. Onlara dedim ki: Kardelerim! Ben bu riyaz ilimlerin vadilerinde bir ate grdm; niin ondan bir haber getirmez, bir tutam almazsnz; umulur ki kurtulursunuz.123 121 Bkz. bnul-Ekfan, a.g.e., s. 80. 122 erhul-mulahhas, s. 2-3. 123 Ayrca bkz. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih nr. 3403, yaprak 1b.
33
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
Kadzadenin bu cmleleri anlamca olduka aktr. nk eserin kendisi iin telif edildii Ulu Bey talim mereb ve bulunduu ehir/medrese, dneminde riyaz-talim ilimlerin merkezidir. yleyse kastedilen, genel olarak yaanlan corafyadaki mevcut medreselerde riyaz (Kad-zade iin hendes) tavrn ortadan kalkt, en azndan fazla nemsenmediidir. Bu cmleler durumun talim mereb Ulu Beye bir ikayeti olarak da grlebilirler. Nitekim Kad-zade Ulu Beye Muis= mdada koan lakabn verir ve onu Muisul-mille velhak ved-din= Milletin, hakkn ve dinin imdadna koan124 ve Muisul-hak ved-dunya ved-din= Hakkn, dnyann ve dinin imdadna koan125 diye nitelendirir. Bu niteleme mecazen riyaz hikmeti bulunduu durumdan kurtarmak iin imdada koan biiminde dnlebilir. Hem erh ekalit-tesisi hem de erhul-mulahhas Semerkanda ulat 815/1412 tarihlerinde yazp Ulu Bey sunduu hatrlanrsa, Kad-zadenin Semerkanda bu zihniyetle geldii, Ulu Beyle mereb cihetten kaynat ve onu kurtulaa davet ettii aa kavuur. Daha nceki bir almamzda da belirttiimiz zere, Kad-zadenin bu yaklam, bn Heysemci terkibin tabi tarafnn, rencisi Ali Kuu tarafndan el-Fethiyye f ilmil-heye ile erhut-tecrid f ilmil-kelam adl kitaplarnda tasfiye edilmeye alld gznnde bulundurulursa daha iyi anlalr. Nitekim Ali Kuu, kendi eseri el-Fethiyye ile hocas Kad-zadenin erhul-mulahhasn beraberce Osmanl medreselerinin mfredatna yerletirmitir; bunun nedeni bu iki eserin birbirini tamamlamasdr. 126 3. Seyyid erif Crcan: Herat + Semerkand=stanbul Seyyid erif Crcan olarak tannan Ali b. Muhammed, Taftazan gibi Kutbuddin Razden, daha sonra Kahirede onun rencisi Mbarek ah ile Ekmeleddin Babertden (. 786/1384) ders ald. He124 Kad-zade, erhul-mulahhas, s. 4. 125 Kad-zade, erh ekalut-tesis, s. 33. 126 Kad-zadenin hayat, eserleri ve fikirleri iin ayrca bkz. . Fazlolu, Kadzade-i Rum, s. 98-100; a.mlf., Musa (Kad-zade), s. 255-258. Ayrca bkz. N, s. 14-17; Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1334-1343, c. III, s. 291; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, stanbul 1308-1311, c. IV, s. 520; Badal smail Paa, Hediyyetul-arifn, stanbul 1951-1955, c. II, s. 480, DSB, c. XI, s. 227-229; Salih Zeki, Asr- bkiye, c. I, stanbul 1329, s. 133-139, 186-190; zgi, a.g.e., c. I, s. 275-285, 370-388; Ramazan eenCevat zgiCemil Akpnarhsan Fazlolu (ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Astronomi Literatr Tarihi (bundan sonra OALT), stanbul 1997, c. I, s. 5-21; Ramazan eenCevat zgi (edit. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Matematik Literatr Tarihi, stanbul 1999, c. I, s. 3-18.
34
DVN 2003/1
rat, am, Anadolu-Aksaray, Kahire, buradaki on yla yakn tahsilinin akabinde Anadolu-Bursa ve iraza gitti; Timur, iraz alnca zorla Semerkanda gnderildi (789/1387). Timurun lmne (807/1405) kadar Semerkandda kald; burada bata Taftazan olmak zere Timurun etrafnda bulunan Maverannehir ulemasyla birok ilm mnazarada bulundu. On sekiz yllk Semerkand ikametinde hem ok nemli eserler yazd hem de yzlerce renci yetitirdi. Timurun lmnden sonra tekrar iraza dnd; burada da 6 Reblahir 816/7 Temmuz 1413 tarihinde lnceye dein telif ve tedrisle urat.127 Seyyid erif, bn Haldun Maribde, ders arkada Molla Fenar Osmanl lkesinde Bursada, rakibi Taftazan Turan ve randa mehur birer alim iken hayat srm bir isimdir. adalar belirli sahalarda ne karken kendisi hem akl hem de nakl ilimlerde neredeyse ayn seviyede varlk gstermi bir bilgindir. yle ki, eserleri ve rencileri araclyla oluturduu ilm ereve/paradigma, Osmanl lkesi ile Turan ve randa beyzyl hemen hemen rakipsiz varolmutur.128 Bu ereve ierisinde kendisi Seyyid Sened lakabyla anlm; ann nemli isimleri tarafndan kendisine stadul-beer vel-aklul-hadi aer nvan verilmitir. Tam bu noktada Seyyid erifi biricik ve ayrcalkl klan noktann ne olduu sorulabilir. Kanmzca Seyyid erifin ina ettii erevenin en nemli zellii, slm medeniyetinde hakikati tahsil etmek iin uzun bir tarih sre ierisinde gelitirilmi kelam, tabi, riyaz ve irfan hikmete imkn ve hayat hakk tanyan bir yapda olmasdr.129 Bu yap temelinde Seyyid erif, Meraa matematik-astronomi okulu ile Semerkand matematikastronomi okulu arasnda kpr olmu; bylece slm medeniyetinde ilm-hikem sreklilii salamtr. Nitekim Meraa matematik-astronomi okulunun kurucu ismi Nasiruddin Tusnin et-Tezkire f ilmilheyesi ile ayn okulun ok nemli mensubu Kutbuddin irazinin etTuhfetu-ahiyye f ilmil-heyesine; bunlarn yannda bn Heysemci ilm-i heyet anlayn srdren Mahmud aminnin el-Mulahhas fi
127 Seyyid erifin hayat, hocalar, rencileri ve eserleri ile bu bilgilerin klasik kaynaklardaki karlklar iin bkz. Sadreddin Gm, a.g.e. 128 Bu tespitin en gzel rnei XV. yzyldan itibaren verilen icazetnamelerde Seyyid erifin en nemli halkalardan birisi olmasnda grlr. 129 Tam bu noktada Seyyid erifin eyh Bahauddin Nakibendnin (. 791/1389) ileri gelen halifelerinden Hoca Alauddin Attar el-Buharye (. 802/1400) mensub bir Nak olduu hatrlanmaldr. Kendisi bu zattan bizzat tasavvuf dersleri alm ve onun huzurunda irfan zevki tatmtr.
35
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
ilmil-heyetil-basita ile Euklidesin Usulul-hendesesine hacimli-seviyeli-nemli erhler ve haiyeler yazmas XIV. yzyln sonu ile XV. yzyln bandaki slm dnyasndaki ilm/hikem almalar tetiklemitir. te yandan Seyyid erifin btn bir felsefe-bilim tarihinin gelmigemi en gl matematikisi ve astronomlarndan birisi olan Cemid Ka ile mubahese edecek kadar riyaz/hikem ilimlerde uzman olmas dikkate deerdir.130 Bunlarn yannda Necmuddin Kazvinnin eemsiyye fil-mantk adl eseri zerine hocas Kutbuddin Raznin yazd Tahrirul-kavaidil-mantkyye f erhi-emsiyye isimli erhe kaleme ald Haiye;131 Siracuddin Mahmud el-Urmevnin (. 682/1283) Metaliul-envar fil-hikme vel-mantk adl eserine yine hocas Kutbuddin Raznin yazd erhe kaleme ald Haiye132 gibi eserleri hikem/kelam mantk sahasnda Osmanl lkesi ile Turan ve randa ba-eserler halini almtr. Ayrca dil ve din ilimler ile kelam sahasnda kaleme ald metin, erh ve haiyeler de slm dnyasnda yaygn bir tesir brakmtr. Timurlularn ilm zihniyeti, ereve-ii metafizik birlike karn Herat ile Semerkand, baka bir deyile Taftazani ile Kad-zade arasnda blnmtr. Her iki ehri ve ismi, dolaysyla bu iki ehrin ve ismin temsil ettii ilm/hikem zihniyeti belli belirsiz iten kuatan ve birarada tutan Seyyid erif olmutur. Bu ilm zihniyet muhtevas ve eserleriyle birlikte Ali Kuu, Fethullah irvan ve dier okul mensubu isimler tarafndan stanbula aktarlm; Osmanllar hiyerarik bir slupla Ali Kuu eliyle hem Tafatzanye hem de Kad-zadeye yer veren bir terkip ina etmi; bu terkipte her bir unsura belirli kademelerde yer verilmi; ancak kuatc isim olarak Seyyid erif ile eseri erhul-mevakf fi ilmil-kelam merkez bir yer edinmitir. Seyyd erfin Semerkandda 807/1404 tarihinde yazd bu erh Osmanl medreselerinde ileri [istiksa] rtbesinde okutulan bir eserdir; bundan dolay Osmanl ulemasnn st-seviyede kelam felsefe-bilim zihniyetini belirleyen en nemli metindir. Nitekim krka yakn Osmanl bilgini Seyyid erif erhi zerine haiyeler kaleme almtr.133 erh, bugn dahi klasik kelam felsefe-bilim zihniyetini en iyi temsil eden bir eser olarak kabul edilebilir.134
DVN 2003/1
36
130 KZ, c. I, s. 223. 131 KZ, c. II, s.1063. 132 KZ, c. II, s. 1716. 133 el-Mevakf, erhleri ve haiyeleri iin bkz. KZ, c. II, s. 1891-1894. 134 Mevakf metni, Seyyid erif erhi ile Hasan eleb ve Siyalkut Haiyeleri iin bkz. thk. Mahmud mer ed-Dimyat, I-VIII, Beyrut 1998.
kinci Blm Kad-zadenin Talebesi Olarak Fethullah irvan Bu blmde Kad-zadenin talebesi ve Semerkand matematik-astronomi okulunun bir yesi olan; daha sonra sahip bulunduu birikimi Hocasnn tavsiyesine uyarak Osmanl lkesine aktaran Fethullah irvannin hayat ve eserleri hakknda, ayrntlara girmeden, ancak aada incelenecek ders tasviri ile Kad-zadeden ald icazetin ieriini anlayabilecek oranda, bilgi sunulacak; akabinde ders tasvirini ieren metin ile icazetnamenin tenkitli metni ve Trke evirisi verilecek; hem tasvir hem de icazetnamenin ierii felsefe-bilim tarihi asndan yorumlanarak konuyla ilgili imdiye kadar geerli olan mevcut bilgilerle karlatrlacak; ve en nihayet tasvir ile icazetin Semerkand matematik-astronomi okulunun tarihi ile ilgili ortaya koyduu yeni sorular ve sorunlar dile getirilecektir. I. Fethullah irvan: Hayat ve Eserleri Semerkand matematik-astronomi okulunun bir temsilcisi olarak bu okulun teorik astronomi sahasndaki almalarn, yazd eserlerle srdren astronom, matematiki ve mderris Fethullah b. Ebi Yezid b. Abdilaziz b. brahim e-aberan e-irvan e-emah, Osmanl lkesinde, zellikle Anadoluda riyaz/matematik bilimlerini, Semerkand okulu izgisinde yaygnlatran ve pek ok renci yetitiren bir bilgindir. Bugn Azerbeycan snrlar ierisinde kalan irvann emah kasabasnda 820/1417 civarnda dodu. lk eitimini babasndan ald; akabinde Serahs ve Tusta tahsilini srdrd. Tusta i alimi Seyyid Ebu Talibten Seyyid erifin erhut-tezkire f ilmil-heye adl eserini okudu. 839/1435 yl ortalarnda Semerkanda gitti ve Semerkand Medresesinde Kad-zadeden matematik, astronomi, kelam ve dil bilimlerini tahsil ederek 15 Rebilahir 844/13 Eyll 1440da icazet ald. Medresedeki tahsili esnasnda, Semerkand Rasathanesinde, bata gzlemler olmak zere, yaplan astronomik faaliyetlere katlm olmaldr. Kad-zadeden okuduu eserler arasnda bulunan Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkire f ilmil-heyesi, hem Semerkand Medresesinde hem de Fethullah irvannin eitiminde et-Tezkirenin nemli bir yer igal ettiini gsterir. Semerkandda bulunduu esnada, ayrca, afi fkhna dair Cemaluddin Yusuf b. brahim el-Erdebilnin el-Envar li-amalil-ebrar adl eserini erh ederek Ulu Beye sundu.
37
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
Semerkanddaki be yllk tahsilinden sonra irvana dnd (844/1440). Bir sre burada bulunan medreselerde ders verdikten sonra hocas Kad-zadenin tavsiyesine uyarak Sultan II. Murad devrinin (1421-1451) sonlarnda Anadoluya geldi. Kastamonuda Candarolu smail Beyden iltifat grdnden bu ehirdeki medreselerde ders vermeye balad. zellikle hocas Kad-zadenin matematik ve astronomi eserleri ile et-Tezkireyi rencilerine okuttu. Hem ran-Trkistanda hem de Anadoluda pek ok rencisi arasnda Muhyiddin Mehmed b. brahim en-Niksar135 ile Kemaluddin Mesud b. Hseyin e-irvan de bulunmaktadr.136 Fethullah irvan, 857/1453de Bursaya gelerek tefsirle ilgili bir eserini Osmanl sadrazam andarl Halil Paaya ithaf etti. Yine bu tarihlerde Fatih Sultan Mehmede Mecelle fil-musik adl eserini sundu. Ancak stanbulun fethinden sonra deien siyasi hava ierisinde Halil Paa idam edilince hamisini kaybeden Fethullah irvan Kastamonuya geri dnd. Fethullah irvan bu olaydan sonra Kad-zadenin erhulmulahhas f ilmil-heyesine el-Feraid vel-fevaid adl bir haiye yazp Fatih Sultan Mehmede sunarak Osmanl sarayna yaklamak istedi ancak baarl olamad. 870/1465 ylnda hacca gitmek zere yola kt; Iraka urad; bu blgedeki medreselerde tedrisatta bulundu. Hac farizasn yerine getirdikten sonra Mekkede kald (871/1467) ve dersler verdi. Dnte Kahireye urad. Buradaki ilm faaliyetlerinden sonra stanbula geldi. stanbulda daha ok telif ve tedrisle urat. stanbulda umduu ilgiyi bulamayan Fethullah irvan 883/1478de memleketi irvana dnd. Safer 891/ubat 1486da emahde vefat etti. Din ve akl bilimler yannda edebiyat ve dil bilimlerinde de uzman olan ve eserler veren Fethullah irvan, zellikle matematik ve astronomi sahasndaki Semerkand okulunun birikimini Ali Kuu ile birlikte Anadolu ve stanbula aktaran ve yaylmasn salayan bir alimdir. Eserlerinin bir ksmn Fatih Sultan Mehmed ve Sultan II. Bayezid gibi sultanlara veya andarl Halil Paa gibi ileri gelen Osmanl devlet adamlarna sundu. Fethullah irvan dil, edebiyat ve tefsir, usul-i fkh
38
DVN 2003/1
135 N, s. 16, 108, 386. 136 Mesud-i Rum olarak da tannan Kemaleddin Mesud e-irvan (l. 905/ 1499) Heratta Gevherad Medresesinde (tamamlan: 837/1434) tedrisde bulundu. Mantk ve kelam sahasnda devrinin nemli alimlerinden olan Mesud, vakfiyye art gerei Horasan alimlerinin ileri gelenlerinin mderrislik yapt Giyasiyye Medresesinde de ders verdi. Bu derslere Ali ir Neva ve Herat alimleri ile ileri gelenleri katlrd. Bkz. Hondmir, a.g.e., c. III, s. 13; OALT, c. I, s. 66.
sahalarnda alt eser kaleme ald. Kelam sahasnda ise daha nce hocas Kad-zadeden okuduu el-Mevakf f ilmil-kelam zerine ayr alma yapt; zellikle bu eserin Seyyid erifin erhine yazd hacimli Haiye dikkate deerdir. Mesud Taftazannin Tehzibul-mantk vel-kelam adl eserine yazd erh de hem dnemin ilim dili olan manta hem de kelam sorunlara olan ilgisinin devam ettiini gsterir. Bu eserlerin metafizik, matematik, astronomi ve fizik gibi sahalar ieren almalar olduu dnlrse, Fethullah irvannin bu konulardaki teorik ve metafizik anlayn tespit iin nemli olduklar sylenebilir. Fethullah irvan dneminde matematik bilimlerinin bir alt dal kabul edilen musiki sahasnda Mecelle fil-musik adl nemli bir eser yazd ve Fatih Sultan Mehmede ithaf etti. Eser, Grek filozoflarnn konuyla ilgili fikirleri yannda nl slm musiki teorisyenleri Safiyuddin Urmev ve Abdlkadir Mera ile bn Sina ve Nasiruddin Tus gibi filozoflarn dncelerinden faydalanlarak geni bir tarihi perspektif ierisinde yazlmtr.137 Fethullah irvannin dier bir almas geometri sahasndadr. Hocas Kad-zadenin emsuddin Semerkandnin Ekalut-tesisine yazd erhe bir Haiye kaleme ald. Bu haiye muhtemelen Kad-zadenin derslerinde verdii ifahi bilgileri de iermekteydi. Ancak zamanmza herhangi bir nshas ulamadndan eserin ieriine dair kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Fethullah irvannin teorik astronomi konusundaki ilk nemli almas yine hocas Kad-zadenin Mahmud aminnin el-Mulahhas f ilmil-heyetil-basita adl eserine yazd erhe kaleme ald hacimli ve nemli Haiyedir. Kaynaklarda ve kataloglarda farkl adlarla kaydedilen bu Haiyenin doru ve tam ad el-Feraid vel-fevaid f tavzih erhil-mulahhastr. Fethullah irvannin bu eseri slm astronomi tarihi asndan son derece nemlidir. nk yazar erhin g ksmlarn aklamak iin hem baka erhlerden istifade etmi hem de Semerkand medresesinde Kad-zadeden konuyla ilgili dinledii ders notlarndan faydalanmtr. Nitekim el-Feraidin nsznde yazar eseri iin ilk notlar Semerkandda iken almaya baladn, eserini tamamlama aamasnda iken Anadoluya doru yola ktn, 878/1473 ylnda msveddelerini kitap haline getirerek stanbulda Fatih Sultan Mehmede sunduunu bizzat belirtir. Henz incelenme137 Eser, Fuat Sezgin tarafndan tpk basm yaplarak yaymlanmtr, Frankfurt 1986.
39
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
yen eser ilml-heyenin temel sorunlarn bata Kad-zade olmak zere Semerkand okulu zaviyesinden ele almaktadr.138 Fethullah irvannin teorik astronomi konusunda en dikkate deer eseri hi phesiz Nasiruddin Tusnin et-Tezkire f ilmil-heye adl nemli eserine yazd erhtir. Daha renciliinin ilk yllarnda Tusta Seyyid erifin bu esere yazd erhi okuyan, Semerkandda Nisaburnin erhini hocas Kad-zadeden be yl ierisinde okuyan, dinleyen ve inceleyen Fethullah irvan, hem renciliinde hem de retmenliinde bu esere nemli bir yer vermitir. Nitekim esere yazd erhin nsznde eserin hayatndaki yeri ve nemine iaret eder. Byle bir erhi de astronomi sahasnda ders verdii ileri seviyedeki rencilerin ihtiyalarn gzeterek kaleme aldn zellikle vurgular. 3 Ramazan 879/11 Ocak 1475de tamamlad eserinde kendisinden nceki erhlerden istifade ettii gibi, hocas Kad-zadenin ders notlarndan ve kendi tecrbelerinden de faydalanr.139 Fethullah irvan bu eserinde, aada incelenecei zere, Semerkand Medresesinde hocas Kad-zade, Ulu Bey ve bata kendisi olmak zere renciler arasnda Euklidesin Usulul-hendesesinin bir teoremi hakknda yaplan tartmalarla ilgili nemli bilgiler verir. Ayrca Kad-zadeden ald icazetin bir suretini kaydeder. Eserde astronominin yardmc dal olarak geometri ve optik zerinde geni bir ekilde durulur. zellikle fizik ksmnda ilm-i menazr konusunu geni bir ekilde ele alr ve verdii bilgilerin bir risale eklinde dnlebileceini belirtir.140 ncelemesinde bata bn Heysem ile Kemaluddin el-Faris olmak zere Nazzam, bn Sina, Kutbuddin iraz, Seyyid erif, rak okul gibi slm Medeniyetindeki ilm-i menazra ait hemen hemen btn birikime eser ve mellif isimlerini zikrederek gndermelerde bulunmakta, ayrca Batlamyusa atf yapmakta, yeri geldiinde kendi kanaatlerini de zikretmektedir.141 Fizikiler (tabiiyyun) ile matematikiler (riyaziyyun) ve ilm-i menazrclarn (nazirin) grlerini geni olarak ele alan Fethullah irvannin metni, bn Heysem-Kemaluddin Farisnin ilm-i menazr izgisinin, VIII/XIV. yzyldan sonra Semerkand matematik-astronomi okulu eliyle, bata Osmanl corafyas olmak zere, slm dnyasnda tamamen hakim olduunu gsterir. Bu
40
DVN 2003/1
138 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, III. Ahmed nr. 3294. 139 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, III. Ahmed nr. 3314; Sleymaniye Ktphanesi, Damat brahim, nr. 847; Kitabhane-i Merkez-i Danigah Tahran, Kitabhane-i Mikat nr. 493. 140 Kitabhane-i Merkez-i Danigah- Tahran, Kitabhane-i Mikat, nr. 493, yaprak 23a-42a. 141 A.g.e., yaprak 28b, 29a.
durum, ayn zamanda, bu izginin, astronomiye de tam anlamyla uygulanmas manasna gelir. Henz teknik tahlili yaplmayan metindeki Fethullah irvannin slubu kendisinin, bn Heysem ile takipisi Kemaluddin Farisnin ilim tarihinde, fizik ile geometrik yaklamlar birletirerek gerekletirdikleri devrimin farknda bulunduunu; ayrca bu devrimin Semerkand matematik-astronomi okulunda sk tartmalara konu olduunu gsterir. Fethullah irvan erhinde Nasiruddin Tusnin ortaya koyduu ilml-heye sistemini ayrntl ekilde ele alr, geometrik temellendirmelerini yapar, bata Trk takvimi olmak zere eski takvim sistemleri hakknda geni bilgi verir. Bu bilgilerini verirken hem eserin daha nceki erhlerinden faydalanr hem de Semerkand okulunun bu konudaki yaklamn kendi grleriyle meczederek ortaya koyar. lm elheye anlayn byk oranda bn Heysemin riyaz ve tabi izgisinin beraberce ele alnd sistemi dahilinde yrtr; ada ve yine Semerkandda yetien Ali Kuu gibi Aristotelesi fizik ve metafizik ilkeleri astronomi biliminden temizlemeye almaz. Fethullah irvan, Semerkand okulunun temsil ettii teorik astronomi almalarn okulun yntemleri ve sorunlar erevesinde devam ettirmi; konularna ayrntlarda katklarda bulunmu ve temsil ettii zihniyeti bata Anadolu olmak zere Osmanl lkesinin deiik yerlerinde eitim-retim ve eser telifleriyle yaygnlatrmtr. Fethullah irvannin Semerkand okulunun astronomisine bulunduu teknik katklar aratrmay bekleyen konular arasndadr.142 II. Tasvir ve cazet: Nshalar, Tenkitli Metin ve eviri Fethullah irvannin Semerkand Medresesindeki bir ders tasvirini
142 Fethullah irvan hakknda yazlm en iyi biyografi iin bkz. Cemil Akpnar, Fethullah e-irvani, DA, c. XII, stanbul 1995, s. 463-466. Ayrca bkz. emsuddin Muhammed es-Sehav, ed-Davul-lami fi ehlil-karnit-tasi, Kahire 1353-1355, c. IV, s. 340, c. VI, s. 166-167; N, s. 1516, 107-108, 273; Katip eleb, KZ, c. I, s. 36, 67, 443, c. II, s. 1819, 1893; Badadl smail Paa, a.g.e., c. I, s. 815; Bursal Mehmed Tahir, a.g.e., c. III, s. 392; C. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1937-1949, c. II, s. 255, 269, 279, Supplement II, s. 290; E. Neubauer, Neuerscheinungen zur Arabischen Musik, Macallat Tarih al-ulum al-Arabiyya wa al-Islamiyya, Frankfurt 1984, c. I, s. 290-296; F.J. Ragep, Nasr al-Dn al-Tuss Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fi ilm al-haya), New York 1993, c. I, s. 62-63; OALT, c. I, s. 42-45 (no. 16); Ramazan eenGlcan GndzM. Serdar Bekar (ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Msik Literatr Tarihi, stanbul 2003, s. 15-17.
41
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
ieren metni ile icazetnamesi, daha nce de dile getirildii zere, onun erhut-tezkire f ilmil-heyesi ierisinde yer almaktadr. Bu almada erhut-tezkirenin zamanmza ulaan nshasndan hareketle sz konusu tasvir ile icazetin tenkitli metni hazrlanm; farklar ile satr altnda veya stnde ya da hamilerde bulunan yazlar dipnotlarda belirtilmi; imla ve terkimde modern Arapa esas alnm, ancak bunlara dipnotlarda iaret edilmemi; tarafmzdan yaplan ekler ise <> ierisinde gsterilmitir. Szkonusu nsha ile tasvir ve icazeti ieren yapraklar yledir: 1. Topkap Mzesi Ktphanesi, III. Ahmet, nr. 3314. Talikle 368 yaprak, 23 satr. Mellif hayatta iken mellif nshasndan istinsah edilmitir.143 Tenkitli metinde be harfi ile gsterilmitir almaya konu olan tasvir ile icazet 15b-17a yapraklar arasndadr. 2. Sleymaniye Ktphanesi, Damat brahim Paa, nr. 847. Talikle 212 yaprak, 21 satr. Mellifin ld yl mellif nshasndan istinsah edilmitir.144 Tenkitli metinde dal harfi ile gterilmitir. almaya konu olan tasvir ile icazet 14b-16a yapraklar arasndadr. 3. Kitabhane-i Merkez-i Danigah- Tahran, Kitabhane-i Mikat, nr. 493. Talikle 242 yaprak, 25 satr. stinsah tarihi mevcut deildir. Tenkitli metinde te harfi ile gsterilmitir. almaya konu olan tasvir ile icazet 11a-12a yapraklar arasndadr. Elde edilen tenkitli metin Trke deyi dikkate alnarak evrilmi; metinde geen mekan, ahs ve eser adlarna, okuyucunun konuyu daha rahat takip edebilmesi iin, dipnotlarda iaret edilmitir. 1. Metin
42
DVN 2003/1
143 OALT, c. I, s. 45. 144 OALT, ayn yer. 145 146 147
148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162
DVN 2003/1
43
hsan FAZLIOLU
163 164 165 166 167
44
DVN 2003/1
168 169 170 171 172 173
174 175 176 177 178 179 180 181

DVN 2003/1
45
hsan FAZLIOLU
182 183 184 185
46
DVN 2003/1
186 187 188 189 190
2. eviri mam Ali Rzann trbesinde191 Seyyid Ebu Talibden192 Seyyidin193 erhini194 okuduktan sonra Sultan Ulu Bey Grkann da geldii, medresesinin195 yce meclisinde, zeki ve stn kiilikleriyle tannan ulu insanlarn196 okuduu Semerkandda,197 felek felek olal alarn eini-benzerini grmedii hocam ve eyhim Kad-zade Rumden [Tanr hepsinden raz olsun] erh-i Nazzam198 dinleyen kiilerden birisiydim. Bir gn filozof Sultan -ki o gn derse katlmt; haftada bir ya da iki gn derse katlyordu ve o gn ders bu konuya gelmiti-199 yle sordu: Niin sathta kindir dedi?; onu <sathla> kaytlamasnn anlam nedir? Medresede grevli mderrislerinden birisi200 -ki Sultan derse katlnca mderrisler de gelirdi- cevaba yeltendi ve nk Euklides, kitabnda201 paralel dorularn yalnzca tek bir yzeyde (sathta) olacan kantlamtr dedi. O gnlerde Yce Tanrnn yardmyla- szkonusu kitabn on iki makalesini incelemeyi ve zmlerini zmseyerek/belleyerek bitirmitim. Kitab tatil gnlerinde gizlice incelediimden kimse bu durumumun farknda deildi. Bu nedenle o mderrisin yanlln ve boa konutuunu farkettim. Anlalan Sultan da bu kitaba vakft; zaten kendisi hem bu kitab hem de btn matematik bilimlerin ilkelerini (usl) ve ayrntlarn (fur) zmsemiti. Ancak mderrisin yanlnn hatrda kalmas iin hemen onu yanllamaya ve soruyu yantlamaya kalkmadm. nk ikinci ve nc kez sorgulamas Sultann adet ve alkanlklarndand. Bu yntemle sanki o ilk, orta ve ileri eklinde tertip edilmi rencileri snamak iin bazlarna elli, bazlarna krk kiinin verildii sekin ve eiz mderrislerin -ki onlarn nezdinde, borlu olBu trbe (mehed) Tus ehrindedir. Devrin tannm i alimi. Seyyid erif Crcan. erhut-tezkire fi ilmil-heye. Ulu Beyin kurduu ve Kad-zadenin bata Ulu Beye olmak zere evresindeki dier bilginlere ders verdii medrese. 196 Damad brahim Paa nshasnda krinin ad Hoca ihabuddin olarak verilmektedir. 197 Fethullah irvan Semerkanda 839 yl ba/1435 yl ortas ulamtr. 198 Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkiretin-nasiriyye fil-heye adl eseri. 199 Fethullah irvannin szkonusu ettii paralellik konusudur. 200 Damad brahim Paa nshasnda ad Mevlana Alauddin e- olarak verilmektedir. Semerkand medresesinin kadrosu ierisinde ismi geen mderrisleridendir. 201 Euklidesin el-Usul fil-hendese adl eseri. Medresede okutulan versiyonu muhtemelen Nasiruddin Tusnin Tahriridir. 191 192 193 194 195
47
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
duklar kiilere zulm dinden kmak gibi ar bir eydi- tayin edilmesinden sonra medresesinde bulunan mderrisleri bizzat kendisi imtihan ediyordu. Kri paralel yzeylerin tanmn okumada uzun zaman harcadktan sonra susunca Sultan sorgulamaya dnd; soruyu yantlayan ise ilk sylediini tekrar etti. te tam o zaman dedim ki: Tam tersine, kitapta dile getirilen senin dediinden farkldr. Sultan beni grmek iin ban uzatt; Sultana ve Hocaya -ki her bir kenar yaklak bir zir olan bir genin keleri zerine oturuyorlard- yakn bir ekilde benim ile Sultann arasnda gz hizasnda duran kri ise ban edi. Sultan Peki nasl? diye sordu. yle yantladm: Euklides kitabnn onbirinci blmnn dokuzuncu teoreminde Bir doruya paralel dorularn hepsi ayn yzeyde olmasalar bile paraleldirler der ve sonra bunu ispatlar. Sultan beni dorulayarak ve sylediklerimden honut kalarak birka defa Hocaya dnd; daha sonra oturan veya ayakta duranlardan kendisine muvafakat eden herkese bakt; ki ona elik eden sekin bilginlerin ou, kendisi medreseye geldii gn huzurunda hazr bulunurdu. Bu olaylar cereyan ederken cevap verenin ba zavall bir ekilde ne eikti. Sultan bu gzel hareketini tamamladktan sonra ban kaldrd ve yle dedi: Belki de Euklidesin bu makalede dedii udur: ki ann her birisinin karlkl kenarlar paraleldir; bylece bir yzeyde bulunanlarn tm eit olmazlar; senin nakletiin deil. yle yant verdim: Bu teori onu takip eder ve peisra gelir. Sultan nazik davrann tekrarlad; nk en gzel ekilde ikna olmutu. Konumay ikna olmu bir biimde bitiren Sultan kalkt (ve gitti). O gn haftann son ders gnyd; hafta sonunda kri grevinden azledildi; ve yerine ben atandm. Sonraki haftann ilk ders gnnde okumaya paralel yzeylerin tanmndan baladm. Grevinden azledilen kriye202 gelince: Olduka ar hastaland ve Herata g etti; cevap veren (mucb)203 ise bir aydan fazla bir sre ortalkta grnmedi; daha sonra tekrar ortaya kt. Kriyi delille susturmam esnasnda Hocann yznn gl gibi kzardn grdm; nk duyduuma gre kafasnda kar tarafn batl iddiasndan baz emareler mevcuttu. mknlar bulunduu takdirde byle bir hatadan dnmek Eflatun, Aristoteles, Batlamyus ve Euklidesin anndand. Sultan ktktan ve onu uurlayp dndkten sonra Hoca, ho bir tebessmle ve hayretle sordu: Sen Euklidesin kitabnn mcessemat [uzay geometrisi] ksmn da inceledin mi? yle ya202 Hoca ihabuddin. 203 Mevlana Alauddin a.
48
DVN 2003/1
nt verdim: stadmn meclisindekileri inceledim; ancak geriye makalenin mtalaas/incelemesi kald; nk <uygun> bir nsha bulamadm. Ders meclisini hazrlayan grevli hizmetilerinden birisine kendi nshasn getirmesini emretti; ben de o nshadan dier makaleleri istinsah ettim ve kitabn incelemesini Yce Tanrnn yardmyla tamamladm; nshamn sonuna da bu garip halimi yazdm. erhin204 okunmasna gelince, Hoca Burhann [Kad-zadenin] Sultan iin uzun zaman ierisinde azar azar <okunmak> iin setii yntemi izledim; ki bu yntemde okuma, zamanca ksald ancak derinlike katbekat artt; bu nedenle verilen anlaml rnekler oaldndan kolaylat; ve Yce Tanrnn yardmyla yaklak be sene ierisinde tamamland. Neticede erhin okunmasnn tamamlanmasyla ilimlerin tahsili, okuma (kraaten), dinleme (simaen) ve inceleme (mtalaaten) yntemleri asndan bitmi oldu. Bu srada babam -Yce Tanr onu cennetinde yce makamlara ulatrsn- beni almak iin irvan Melikinin -Esirgeyen Tanr onu irfan ehli gibi mkafatlandrsnelileriyle birlikte Semerkanda vard. Sultan gidiime izin verdi; Hoca da ilimlerde icazet... te imdi ben bu icazeti teberrken zikrediyor ve yazl bir senet klyorum. yle dedi: Rahman Rahim olan Tanrnn adyla. Hamd, ilim kaplarn, ovalarn ve patikalarn kat etme tavrnda ciddi davranan ehline aan Tanryadr. Salat ise inde bile olsa ilmin talebini emreden mm Nebye ve cehaleti recmeden ve yakni (kesin bilgiyi) ortaya karan ailesine ve ashabna olsun. Tahsili iin bu durumu kendisine rnek alanlardan ve bilgisini kuvvetlendirmek ve iyiletirmek iin btn zorluklar gsleyenlerden erdemli gen, bunun da tesinde erdemlilerin arasnda en erdemlisi, rnek insan, asil soylu Mevlana Fethullah bnul-Mevla el-Farad elFakih Eb Yezid el-aberan el-irvan -Tanr emellerine ulamay kolaylatrsn ve durumlarn dzeltsin- ilim elde edebilmek iin Batdan Douya doru yolculuk etti. Semerkand ehrine, bize gelene dek Necdi, Guru batan baa dolat, yksek dalar at. Tezkire erhini205 bize okudu; o zamandan bu zamana ders meclislerimizde cereyan eden her eyi akl ve gnl sahibi insanlarla beraber dinledi. Sonuta erdem ve eref sahibi kiilerin en ycelerinin arasna katld. Btn gnlyle dinledi; kulak verdi; tank oldu. erhul-muhtasar fi ilmeyil-usul vel-cedeli dinleyerek mit ve dileinin nihayetine [Muntehas-sul vel-emel] ulancaya dein kapal olsa da btn remizlere
204 Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkiretin-nasiriyye fil-heye adl eseri. 205 Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkiretin-nasiriyye fil-heyesi.
49
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
dikkatini verdi.206 Hukemann maksadn ve slm alimlerinin akaidini kelam ilminde erhul-mevakfna kulak kesilerek tahkik etti.207 Dier ilim dallarnda da usta oldu; k sat; bykler arasnda bilinir oldu; hreti yayld. Tahsilini tamamlaynca babas onu irvana geri gtrmek iin geldi; dnmesi gerekti; nk baba, olu zerine daha ok hakka sahiptir. Benden icazet istedi; ben de isteini yantladm. Benden duyduu/rendii, hatta nezdinde doru olan her eyi bana nisbet ederek rivayet etmesine icazet verdim; ksaca o, benden rivayete icazetlidir. zellikle rivayet ve fetva konusunda dindarlk ve takva zere davranmasn kendisine tledim. Tanr bizi ve onu sz ile eylemde yanltan ve yanlmaktan korusun. Ben, Tanrya muhta Kad-zade er-Rum diye tannan Musa b. Muhammed b. Mahmud 844 senesinin Rebilahir aynn ortalarnda telif olarak bu icazeti yazdm.208 III. Muhteva, Yorum ve Sorun slm felsefe-bilim tarihinde medrese ierisindeki eitim-retim faaliyetlerini ieriden anlatan, resmeden metinler olduka azdr. Fethullah irvannin erhut-tezkire fi ilmil-heye adl eserinde bulunan, medresedeki tartmal bir ders ann tasvir eden ve Kad-zadenin Fethullah irvanye verdii icazeti ieren bu metnin ihtiva ettii malumat, almann birinci blmnde verilen Semerkand Ulu Bey Medresesi ile ilgili pek ok tarih bilgimizi desteklemekte, zenginletirmekte, ayrca yeni baz soru ve sorunlar ortaya karmaktadr. Bu nedenlerle metnin ierdii malumat, aada, daha nce sahip olduumuz bilgilerle de karlatrlarak ayrntl bir biimde yorumlanacaktr. 1. Teknik erik Fethullah irvan, metninde tartmal bir dersi tasvir eder; ancak ne yazk ki tartmann konusu hakknda ayrntl bilgi verilmez. Bu tartma u ekilde zetlenebilir: Ulu Bey ile etrafndaki ve medresede g206 bn Hacib diye tannan Cemaluddin Osman b. mer (. 646/1249) fkh usulne dair Muntehas-sul vel-emel fi ilmeyil-usul vel-cedel adl bir eser kaleme alm; daha sonra bu eserini ihtisar ederek ismini Muhtasarul-munteha koymutur. Adududdin Abdurrahman b. Ahmed el-c (l. 756/1355) de bu muhtasar zerine bir erh yazmtr. Kad-zade icazetnamesinde eserin asl adnda bulunan kelimeleri kullanarak iham sanat yapmakta, bylece okuyucuya eserin ilk adn da hatrlatmaktadr; bkz. KZ, c. II, s. 1853. 207 Adududdin cnin kelam sahasnda kaleme ald esere Seyyid erifin yazd erh; bkz. KZ, c. II, s. 1891-1894. 208 Metnin Arapas ile Trkesini gzden geiren Mahmud Kaya Beye teekkr ederim.
50
DVN 2003/1
revli btn mderrislerin katld, Kad-zadenin nezaretindeki bir derste Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkire adl eseri incelenmektedir. Kri, Nasiruddin Tus tarafndan kaleme alnan et-Tezkirenin metninin hendesiyyat balkl birinci faslnda bulunan paralel dorular tanmn okumaktadr -nitekim Fethullah irvan de tartmay kendi eseri erhut-tezkirede bu cmleyi erhederken zikretmektedir-:
Her iki ynde snrsz bir biimde uzatlsa dahi kesimeyen bir yzeyde bulunan dorulara paralel dorular denir.209
Ulu Bey, bu cmledeki el-kaine fis-sath = bir yzeyde bulunan ibaresini ele alr ve dorularn yzeyde bulunmasnn ne anlama geldiini, baka bir deyile dorularn sfat olarak yzeyin art koulmasnn nedenini ve anlamn sorar. Mecliste bulunan Alauddin a, bu soruyu Euklidesin Uslul-hendesesinin Nasiruddin Tus Tahririne atf yaparak nk bizzat Euklidesin kendisi paralel dorularn tek bir yzeyde olabileceini kantladn syleyerek yantlar. Bylece a, yzey kaydnn paralel dorularn yalnzca tek bir yzeyde bulunmas zorunluluunu dile getirmek iin kullanldn, el-kaine fissath = bir yzeyde bulunan ifadesinin anlamnn bu olduunu ileri srer. Yanttan, yanl olduundan dolay, memnun kalmayan Ulu Bey sorusunu tekrar yineler; a de fikrinde srar edince Fethullah irvan ileri atlarak, anin dediinin tam tersinin doru olduunu syler. Bunun zerine Ulu Bey, Fethullah irvanden dncesini temellendirmesini ister. Fethullah irvan Tahrirul-usule atf yaparak Euklidesin paralellik iin tek bir yzey kayd koymadn, tam tersine birbirine paralel olan dorularn ayn bir yzeyde olmasalar dahi paralel olmaya devam edeceklerini ispatladn belirtir. Ulu Bey, Fethullah irvannin Euklidese nisbet ettii cmleyi, iki ann her birisinin karlkl kenarlar paraleldir; bylece bir yzeyde bulunanlarn tm eit olmazlar eklinde yorumlayarak itiraz edince Fethullah irvan bu yorumun da bir teori olarak Euklides tarafndan ispatlandn syleyerek karlk verir. Euklidesin Elemanlarnn Thomas L. Heath tarafndan yaynlanan modern nerine baklrsa -ki bu blm Nasiruddin Tusnin Tahririy209 F. J. Ragep, a.g.e., c. I, s. 94, 95. Ayrca bkz. III. Ahmed nr. 3314, yaprak 15b; Damat brahim, nr. 847, yaprak 14b; Kitabhane-i Mikat nr. 493, yaprak 11a.
DVN 2003/1
51
hsan FAZLIOLU
le ayn numaralar tar- Alauddin anin, Ulu Beyin sorusunu XI. Kitabnn 9. teorisine atf yaparak yantlamaya alt grlr. Ancak, Fethullah irvannin de doru olarak iaret ettii gibi, Euklides bu teoremde anin dediinin tam tersini sylemektedir. Ulu Bey 9. teoriyi farkl bir ekilde yorumlayp artmak istediinde, Fethullah irvan yine doru olarak bu yorumun XI. Kitabn 10. teoreminde ispatlandn belirtir.210 Ne yazk ki Fethullah irvan, konuyla ilgili daha fazla ayrntl bilgi vermez. Ancak felsefe-bilim tarihinde paralellik tartmasnn ok nemli olduu, daima gndemdeki yerini koruduu ve en nihayet Euklides-d geometrilerin bu sorun etrafnda varlk kazand hatrlanrsa211 Semerkand matematik-astronomi okulunda bu konuda yaplm tartmalar son derece nem kazanr. Fethullah irvan, bu tartmalar, istinsah ettii Tahrirul-usul nshasnn sonunda kaydettiini syler; ancak bu nsha imdilik elimizde deildir. Ayrca Fethullah irvannin hocas Kad-zadenin erhul-ekaline yazd Haiye de kayp olduundan, bu konudaki dncelerini renmek zordur. Ancak Semerkand okulu mensublar ile Osmanl matematikilerinin hendese almalar bu sorun erevesinde incelenmelidir; nk hem Semerkanddaki derslerde hazr bulunanlar hem de bu okul mensuplarndan ders alanlar ya da onlarn kulland nshalar grenler bu tartmalar kaydetmi olabilirler. 2. Tasviri Mmkn Klanlar Metnin medresedeki tartmal ders ksmn ieren satrlar incelendiinde Fethullah irvannin ncelikle, Semerkand Medresesine gelmeden nceki eitim-retim faaliyetine k tutacak malumat verdii grlr. Tus ehrinde, mam Ali Rzann trbesinde ders veren dnemin tannm i alimi Seyyid Ebu Talibden Seyyid erifin erhut-tezkire fi ilmil-heye adl astronomi eserini okuduunu zel olarak belirtmesi dikkate ayandr. Bu nokta, Semerkand Medresesine gelmeden nce kendisinin riyaz ilimlerde belirli bir seviyeye ulatnn gstergesidir. Nitekim Kad-zade verdii icazette Fethullah irvan iin elFaraz ve el-Fakih nisbelerini kullanmaktadr; bu nisbeler Fethullah
52
DVN 2003/1
210 Thomas L. Heath, The Thirteen Books of Euclids Elements, c. III, New York 1956, s. 290-292. 211 Bu konun slm matematik tarihindeki yeri iin bkz. Halil avi, Nazariyyetul-mutevaziyat fil-hendesetil-slmiyye, Tunus 1988; B.A. RosenfeldA.P. Youschevitch, Nazariyyetul-hututil-mutevaziyye fil-masadiril-arabiyye, ev. Sami elhubNecib Abdurrahman, Halep 1989. Ayrca bkz. L. Faber, Foundations of Euclidean and Non-Euclidean Geometry, New York 1983.
irvannin fakih olarak tanndn; zellikle hisab bir ierik tayan ilm-i feraiz sahasnda mesafe katettiini gsterir. te yandan Fethullah irvan bir renci olarak dnldnde, kaynaklarn Kad-zadenin medresede mderrisler ile ileri gelen rencilere ders verdii konusunda ierdikleri bilgileri dorular mahiyettedir. Bu durum medresede Kad-zadenin yetikin rencilerle yani ilim tahsilinde belirli bir seviyeye gelmi, mesafe katetmi kiilerle ders yaptn gsterir. Fethullah irvan, Semerkand Medresesinde, Cemid Kanin babasna yazd her iki mektupta da yapt gibi, esas olarak iki ismi ne kartr: Kad-zade ile Ulu Bey. Ancak Cemid Kanin tersine Fethullah irvan, Kad-zadeyi daha ok nemser. Gerekten de Fethullah irvannin, bazen birinci tekil ahs iyelik ekiyle, kulland stad ile eyh terimleri yannda, Kad-zade iin sarfettii felek felek olal alarn eini-benzerini grmedii nitelemesi dikkati ekmektedir; fakat el-Burhan yani akl-kyas bilgi sfat Fethullah irvannin Kad-zadeye baknn doruudur. Bu noktada, Cemid Ka ile Kad-zade arasnda, bulunduklar makam itibariyle bir ekimenin olabilecei uyars dorudur; nk neticede Fethullah irvan, Kad-zadenin rencisidir. Ancak, Fethullah irvan, her ne kadar hocas Kad-zadeyi Eflatun, Aristoteles, Batlamyus ve Euklidese benzetse de, satr aralarnda, yapt itiraz ve yorumla onun dahi yanln, en azndan konuyla ilgili tereddtlerini tashih ettiini ima etmektedir. Elbette Fethullah irvannin hem bu cmlelerinde hem de tartmayla ilgili dier ifadelerinde kendisine ynelik bir vg ve hatta kendisini stn grme tavr sezilmektedir. Benzer durum Cemid Kanin her iki mektubunda da grlebilir; o da Semerkandda Ulu Beyin etrafnda bulunan alimler arasnda kendisinin en iyi olduunu aka syler; ama buna karn Ulu Beyi vd gibi Kad-zadeyi pek de kendisiyle mukayeseye yaklamad dier mderrislerden ayrr ve hem insanlna hem de dier bilginler arasndaki stnlne iaret eder. Bu durum, Cemid Ka ile Kad-zade arasnda bir ekime olduunu gstermektedir; nitekim Cemid Ka ilk mektubunda Semerkandda en nemli astronomi aliminin Mevlana Muhammed Haf olduunu, akabinde Kad-zadenin ok alarak onu getiini, daha sonra kendisinin Semerkanda gelerek Kad-zadeyi atn sylemektedir.212 Ancak Cemid Kanin Birunnin nl astronomi kitab el-Kanunul-Mesudsi konusunda verdii bilgiler Kad-zadeyi yer yer zor duruma drmek, zellikle Ulu Bey nezdindeki itibarn sarsmak is212 Bakir, a.g.e., s. 41-42; Sayl, Ulu Bey, s. 90.
53
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
tediini akca gsteriyor.213 Btn bu kaytlara karn Cemid Kanin Kad-zadeye zel bir yer tahsis etmesi ilmi, Ulu Bey nezdindeki itibar, dolaysyla Sultann zel-hocas ve medresenin ba-mderrisi olmas yannda, kendisinin irazda sonra da Heratta ahruhun yannda bulunurken Kad-zadenin tavsiyesi zerine Ulu Bey tarafndan 824/1421de Semerkanda davet edilmesiyle de ilgili olmaldr. te yandan Fethullah irvannin anlatm, Kad-zadenin, kendisinin dnceleriyle elien rencileriyle bile yakndan ilgilendiini ve ilm ihtiyalarn karladn gstermektedir. Fethullah irvannin metninde ne kard ikinci isim Ulu Beydir. Ulu Beyden dorudan Feylosof Sultan diye bahseden Fethullah irvannin hem Sultann ilm seviyesi hem de medrese ile olan ilgisi hakknda verdii bilgiler, bata Cemid Kanin mektuplarndakiler olmak zere, tarih kaynaklarla ittifak halindedir. Bu bilgilere gre, Cemid Kanin de mektuplarnda dile getirdii gibi, Ulu Bey haftada bir ya da iki gn derse katlyor; onunla beraber btn mderrisler de derse geliyor ve derse katld zaman riyaz ilimlerin tedris edilmesini istiyordu. Fethullah irvan, Cemid Kanin de mektuplarnda ifade ettii zere, Ulu Beyin bata Tahrir usulil-hendese olmak zere btn riyaz ilimlerde uzman olduunu ak bir biimde vurgular; bu vurgu Cemid Kanin ifadeleriyle birletirildiinde, Ulu Beyi alim deil yalnzca ilmi koruyan bir hkmdar gibi grmek isteyen aratrmaclar tashih eder. Ayrca metinden Ulu Bey medreseye geldiinde yalnzca mderrislerin deil, idar erkana mensup kiilerin de kendisine refakat ettii ve ders meclisinde mderrislerin otururken idar erkann ayakta durduu anlalmaktadr. Fethullah irvan, metin ierisinde adlarn dorudan vermese de, iki kiiden daha bahsetmektedir: Metni okuyan (kri) kii ile Ulu Beyin sorusuna cevap veren kii. Fethullah irvannin erhut-tezkire fi ilmil-heyesinin Sleymaniye Ktphanesi Damad brahim Paa nshasnda, byk bir ihtimalle bu tartmada bulunmu bir kii tarafndan, metinde ad verilmeksizin geen bu isimler satr aralarnda iki kez kaydedilmitir. Bu kaytlardan krinin Hoca ihabuddin adl yetikin bir mderris olduu anlalmaktadr.214 Ulu Beyin sorusunu yantlayan isim ise medresedeki mderris kadrosunda ad geen, kaynaklardaki bilgilerden de nisbeten nemli bir isim olduu anlalan Alauddin e213 Sayl, Ulu Bey, s. 81-82. 214 Yaptmz aratrmalar sonucunda Hoca ihabuddinin kimlii konusunda herhangi bir bilgiye ulaamadk.
54
DVN 2003/1
adir.215 Fethullah irvannin bu isimleri ak olarak vermemesi, kendisinin onlarla ahs bir sorununun olmadn gsterir. Son olarak, Fethullah irvannin Cemid Kaden niin bahsetmedii akla gelebilir; ancak Cemid Kanin 832/1429 tarihinde vefat ettii ve Fethullah irvannin de Semerkanda 839/1435 yl ortalarnda geldii hatrlanrsa, Fethullah irvannin Cemid Kayi hi tanmad bile sylenebilir. 3. Erdemli Gen-rnek nsan Kad-zadeye ok zel bir yer tahsis eden Fethullah irvan, hocas tarafndan da benzer ekilde bir muameleye mazhar olur. Nitekim tartmadan hemen sonra, kendisi farkl dnse de, Kad-zade rencisinin konuyla ilgili kitap ihtiyacn bizzat kendi zel nshasn vererek giderir. te yandan verdii icazette Fethullah irvanyi erdemli gen ve rnek insan eklinde nitelendirir. Fethullah irvannin ilim tahsili iin katland zorluklara iaret eden Kad-zade, Semerkanda ulatktan sonra rencisinin nasl bir ciddiyetle altn, mesafe katettiini ve yetitiini dile getirir. Kad-zadenin icazette kulland Benden duyduu/rendii, hatta nezdinde doru olan her eyi bana nisbet ederek rivayet etmesine izin verdim demesi rencisine olan gvenini gstermesi asndan son derece nemlidir. Ancak her eye karn bir hoca olarak rencisine bilgi aktarmnda drstlk ve sorumluluk ilkesine uymasn da tlemitir. 4. Seyful-munazirn: Mnazaraclarn Klc Fethullah irvannin, Ulu Beyin dersteki sorgulama tavryla ilgili olarak verdii malumat Cemid Kanin her iki mektubunda kaydettii bilgilerle uyumaktadr. Buna gre, Ulu Bey ilm konularda idare-i maslahat kabul etmez; renciler ile btn ilim dallarnda karlkl mnazaraya girer ve tartr; bir ilm mesele ak-seik bir ekilde zme kavuturulmadan, nezaket gerei, kabul edilmesini uygun grmezdi. Ayrca kendisi yanl bir soruyu/sorunu ortaya atar, samimi olmayan bir tarzda cevap veren kiiyi, sorunu yeni batan ele alarak mahup ederdi.216 Yalnzca riyaz deil din ve edeb ilimlerde de ayn uslubu izlerdi.217 Ksaca, Cemid Kanin ifadesiyle Ulu Bey tavsifi imknsz bir mnazarac ve mnakaac idi.218 Bu erevede,
215 Bkz. Eshenkulova, a.g.t., s. 89; ayrca bkz. Barthold, Ulu Beg, s. 100, 10 numaral dipnot. 216 Sayl, Ulu Bey, s. 76, 78, 82, 91. 217 Devletah, a.g.e., s. 428. 218 Sayl, Ulu Bey, s. 91.
DVN 2003/1
55
hsan FAZLIOLU
metne gre, Ulu Bey, sorduu soruya verilen cevabn yanl olduunu anlamasna karn sorusunu tekrar yneltti; Fethullah irvannin yantndaki seviyeyi, kendisine ikinci bir soru ynelterek tartt; akabinde ise farkl bir yorumla Fethullah irvanyi yanltmak isteyerek bilgisindeki bilin ieriini lt. Her bir durumda da, en azndan davran, jest ve mimikleriyle, memnuniyetini ders meclisinde bulunanlara gsterdi. Bu erevede, Fethullah irvannin Ulu Beyin sorgulamaya ilikin tavrn aklarken verdii bilgiler olduka nemlidir. Bu bilgilere gre medrsede renciler, ilk, orta ve ileri eklinde blmlenmi ve her bir blm rencileri iin bir mderris tayin edilmiti. Metinden anlald kadaryla her bir blm iinde farkl saylarda pek ok renci bei olabiliyor ve her bir bek bir mderris tarafndan idare ediliyordu. te yandan Ulu Beyin sorgulama eylemini mderrisleri imtihan etme olarak yorumlayan Fethullah irvannin ifadesi, Cemid Kanin mektuplarnda medresede grev alan mderrislere ynelik sk snama srecine ilikin verdii bilgilerle uyumaktadr. Bu erevede mderrislerin kendilerine salanan ilm ve idar imknlara ynelik tavrlarn yorumlarken Fethullah irvannin kulland benzetme, mderrislerin ilm ciddiyet ve sorumluluk anlayn en gzel bir biimde dile getirir: Mderrisler grevlerini yerine getirmemeyi Ulu Beye kar yaplm zulm olarak gryor ve bu zulm dinden kmak gibi ar bir davran olarak deerlendiriyorlard. 5. Dersler, Kitaplar, Yntemler Kadim felsefe-bilim anlaynn erevesini iyice belirlemeden, bugn iin birer bilim-dal olan eitli alanlarn niin okunduu ya da niin okunmad sorularna verilecek yantlar bolukta kalacaktr. Bu almann konusu, bu sorular yantlamak olmadndan ayrntlara girmeden u noktaya iaret edilmekle yetinilecektir: Kadim felsefe-bilim anlaynda tabi, riyaz veya kelam yaklamlardan hangisi merkeze alnrsa mfredat ona gre dzenlenir; ncelik ve sonralk ona gre ayarlanrd. Bu ilke erevesinde, bata Cemid Kanin iki mektubu ile Fethullah irvannin bu almada incelenen metni olmak zere tarih kaynaklarn verdii malumatlar biraraya getirildiinde Semerkand Medresesinde, kanmzca, hemen hemen btn alanlar okutuluyordu; bilgi retimi de yalnzca riyaz ilimlerle snrl deildi. Bu durumun en gzel delili Semerkand Medresesinde okuyan ve orada yetien Ali Kuu ile Fethullah irvan gibi isimlerin telif ettii eserlerdir. te yandan, dile getirilen kabule karn, Semerkand Medresesinde ana ynelim ve mereb riyaz yaklamdr. Nitekim medresede renci iken bu yaklamdan rahatsz olan Ebu Said Evbih, ilim hususunda urad
56
DVN 2003/1
hayal krkl nedeniyle medreseyi terkederek lkenin idar ve siyas ilerinde byk nfuz sahibi olan Nakibend eyhi Hoca Ubeydullah Ahrarn yanna Herata gitmi; Semerkand Medresesindeki kitaplarn dahi -ki muhtemelen riyaz kitaplardr- arkadalarna brakmtr.219 Ksaca sylemek gerekirse, Herat Medresesi ile Semerkand Medresesi arasndaki ilikilerde, karlkl gidi geliler yannda, bir medreseden dierine kamak da ska grlen bir olayd. Bu aklamalar nda Fethullah irvannin metnine bakldnda mfredat erevesinde u manzarayla karlalr: Fethullah irvan, Semerkanda gelmeden Tusta bulunan mam Ali Rza trbesinde i alim Seyyid Ebu Talibden Seyyid erifin erhut-tezkire fi ilmil-heye adl eserini; Semerkand Medresesinde ise Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkire fi ilmil-heye isimli almasn hocasyla beraber okumutur. Tartmada verilen bilgiler nda Fethullah irvan, Euklidesin Usulul-hendese vel-hisabnn Nasiruddin Tus Tahririni hem hocas Kad-zade ile hem de bizzat kendisi mtalaa etmitir. cazette ise Kad-zade, Fethullah irvanye pek ok konuda metin okuttuunu vurgular; ama zellikle usul-i fkhta Adudduddin cnin erhulmuhtasar fi ilmeyil-usul vel-cedeli ile kelamda Seyyid erifin erhul-mevakfn, astronomi de ise Nizamuddin Nisaburnin erhuttezkire fi ilmil-heyesini zikreder. Fethullah irvan medresede derslerin nasl yapld konusunda da baz ipular vermektedir: Kad-zadenin huzurunda, mderrislerin ve ileri seviyedeki rencilerin katld ders meclisinde bir kri metni yava yava okuyor ve karlkl aklama ve tartmalarla konu inceleniyor. Kadim gelenekteki hoca-metin-renci denklemi arasndaki ilikiyi, burada, kri salyor. Fethullah irvan, bu yntemle metin okumann zaman aldn, ancak yaplan aklamalar ile tartmalar ve getirilen ayrntl rneklerle konuya derinlemesine nfuz edildiini hibir yoruma mahal brakmadan syler. Nitekim bu yntemle Nizamuddin Nisaburnin erhut-tezkire fi ilmil-heye adl eserini be yl ierisinde okuduunu, bu okumada da kendisinin kri olduunu belirtmektedir. Fethullah irvannin verdii bilgiye gre medresede bir metnin tahsilinin bitmesi iin o metnin okunmas (kraat), dinlenmesi (simaa) ve incelenmesi (mutalaa) safhalarnn tamamlanmas gerekir. Semerkand Medresesindeki mfredat hakknda Fethullah irvannin metni erevesinde verilen bilgiler ile okul mensuplarnn telif ettikleri eserlerden ve bata Cemid Kanin iki mektubu ile dier ta219 Eshenkulova, a.g.t., s. 56.
DVN 2003/1
57
hsan FAZLIOLU
rih kaynaklardan derlenen malumat yorumlandnda, XV. yzyln ilk yarsndaki slm medeniyetinde, Semerkand rneinde, felsefe-bilim faaliyetleri ile bu faaliyetlerin seviyesi ve zihniyeti asndan ortaya kan manzara riyaz ve dier ilimler asndan u ekilde yorumlanabilir: a. Hendese ve Hesap Yukarda zikredilen btn kaynaklarn ittifak ettii zere Semerkand medresesinde hendese sahasnda ana metin emseddin Semerkandnin Ekalut-tesisi ile Euklidesin Usulul-hendesesinin Nasiruddin Tus Tahriridir. Nitekim Kad-zade Ekale, yukarda dendii zere, 28 Cemaziyelevvel 815/9 Eyll 1412de tamamlad bir erh yazm, Fethullah irvan de bu erhe bir Haiye kaleme almtr. Sehav, Seyyid erif Crcannin de Ekale bir Haiye kaleme aldn belirtir; ancak bunun hangi erhe haiye olduunu sylemez.220 Byle bir Haiye yazmas Seyyid erifin, astronomi de olduu gibi, Semerkand Medresesinin ilgilendii hendese kitaplaryla hemhal olmas asndan da nemlidir. Kad-zadenin erhi, ana-metni de ierdiinden dolay daha sonra pek ok Semerkand matematik-astronomi okulu mensubu tarafndan zerine haiye yazlmtr. Bu haiyelerden zellikle Kadzadenin rencilerininkiler dikkate deerdirler; nk, bizzat Kadzadenin medresedeki tedrisinden izler tarlar.221 Nasiruddin Tusnin Tahrir usulil-hendese adl eseri, Fethullah irvannin de dile getirdii gibi, Semerkand Medresesinde incelenen en nemli metindir.222 Bu adan Seyyid erifin bu esere bir Haiye kaleme almas son derece anlamldr.223 Semerkand matematik-astronomi okulu mensuplarnn telif ettikleri eserlerde Nasiruddin Tusnin bu eserinin izlerini her zaman grmek mmkndr. Hendese sahasnda Semerkand matematik-astronomi okulunun dikkatle ele ald dier bir eser Apolloniusun konikleri inceleyen Kitabul-mahrutatdr. Nitekim Nasiruddin Tusnin Tahrir kitab Apollonius fil-mahrutat fi ilmil-hendese,224 Ebul-Huseyn Abdulmelik b. Muhammedin Tesaffuh Kitab Apollonius fil-mahrutat225 ve Mahmud b. Kasm b. el-Fazl el-sfehannin Kitab telhisul-mahrutat filhendese226 adl eserleri tedris edilen kitaplar arasnda yer almaktadr. Bu
58
DVN 2003/1
220 221 222 223 224 225 226
Sehav, a.g.e., c. V, s. 329. zgi, a.g.e., c. I, s. 283-284. zgi, a.g.e., c. I, s. 285-294. KZ, c. I, 139; Sleymaniye Ktphanesi, Hsrev Paa nr. 127. Askeri Mze Ktphanesi nr. 3023. Askeri Mze Ktphanesi nr. 3025/3, yaprak 29b-43a. Askeri Mze Ktphanesi 3022/1 yaprak 1b-74b.
tedris neticesinde Semerkand matematik-astronomi okulunun nemli yelerinden Muinul-mneccim el-Kaan olarak tannan Abdurrezzak b. Muhammed 840/1436-37 ylnda Buharada el-Ekal elleti yuhtac ileyh fi teshil fehm Kitab telhisil-mahrutat fil-hendese227 ve yine ayn okulun ileri gelen yelerinden Seyyid Mneccim 837/1433 tarihinde Ulu Bey iin Farsa Risalet-i ekl-i Muni ve Zilli228 adl eserleri kaleme alabilmilerdir.229 Semerkand medresesinde genel anlamda hesap sahasnda [hisab-i hind, hisab-i heva, hisab-i sittin, ilm-i misaha ve hisab-i mechulat (cebir, drt orantl say, ift yanl hesab vb.)] incelenen temel eser, Cemid Kanin bildirdiine gre, Meraa matematik-astronomi okulunun bir mensubu olan Nizamuddin Nisaburnin e-Semsiyye filhisabdr.230 Bu eser zerine Semerkand matematik-astronomi okulunun ikinci kuak yesi olan Abdlal Bircend bir erh kaleme almtr.231 te yandan Cemid Kanin kaleme ald felsefe-bilim tarihinin en nemli hesap kitablarndan birisi olan Miftahul-hisab adl eserinde adlarn zikrettii Nasiruddin Tusnin rencisi bnul-Havvam, Kemaluddin Faris ile maduddin Ka gibi matematikilerin eserleri de okul mensuplar arasnda mtedavil olmaldr.232 b. lm-i Felek ve Heyet Semerkand matematik-astronomi okulunda mtedavil olan astronomi eserleri byk oranda Merea matematik-astronomi okulunun mensubu iki byk alimin ismi etrafnda younlamaktadr: Batlamyusun el-Macestsinin Nasiruddin Tus Tahriri; yine Nasiruddin Tusnin Batlamyus sistemini tashih ettii, astronomi tarihindeki en nemli eserlerden birisi kabul edilen et-Tezkire f ilmil-heyesi ile rencisi Kutbuddin iraznin Anadoluda iken kaleme ald ve Batlamyusu olmayan astronomi modelleri aray ierisine girdii et227 Askeri Mze Ktphanesi nr. 3022/2, yaprak 75b-251a, mellif nshas. 228 Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, nr. 1362. 229 Bu eserler iin bkz. . Fazlolu, Hendese: Osmanl Dnemi, DA, c. XVII, stanbul 1998, s. 199-208. 230 zgi, a.g.e., c. I, s. 233-234. 231 Bkz. . Fazlolu, Abdulal Bircend, YAYOS, c. I, s. 33-34. 232 Bu eserler iin bkz. . Fazlolu, Hesap: Osmanllarda Hesap, DA, c. XVII, s. 244-257; Osmanllarda Hesab- Heva, s. 257-260; Osmanllarda Hesab- Hind, s. 262-265; Osmanllarda Hesab- Sittin, s. 266-268; Hesap Yntemleri: A- Hesab- Adad-i Erbaat Mtenasibe, s. 268-269, B- Hesab- Hataeyn, s. 269-271, C- Hesab- Tahlil ve Teaks, s. 271. Ayrca bkz. zgi, a.g.e., c. I, s. 234-237.
59
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
Tuhfetu-ahiyye f ilmil-heye ile Nihayetul-idrak f dirayetil-eflak adl iki muhalled eseri. te yandan, Ebu Bekr emsddin Muhammed b. Ahmed el- Haraknin (. 536/1141den sonra) et-Tabsira fil-heye ve Muntehel-idrak f tekasimil-eflak adl eserleri gibi bn Heysemci ilm-i heyet ile Meraa matematik-astronomi okulu arasnda bir kpr olan erefuddin Ebu Ali Mahmud b. Muhammed b. mer al-amin el-Harizmnin (. yaklak 619/1221) el-Mulahhas fi ilmil-heyetil-basita adl muhtasar eseri de Semerkand okuluna mensup astronomlar tarafndan en ok ilenen eser olmutur. Bu erevede bakldnda Kad-zade Nasiruddin Tusnin Tahrirulmacestsine Nizamuddin Nisaburnin kaleme ald Tabirut-tahrir adl erhe bir haiye kaleme alm;233 Semerkand okulunun ikinci kuak yesi Abdlal Bircend ise dorudan Nasiruddin Tusnin Tahririne hacimli bir erh yazmtr.234 Kutbuddin iraznin eserleri ise, Cemid Kanin her iki mektubunda vurgulad gibi, sk bir incelemeye tabi tutulmakla beraber zerlerine erh kaleme alnmamtr; Sehavnin Seyyid erife nisbet ettii Haiye yannda,235 daha sonra yalnzca Ali Kuu et-Tuhfe zerine yarm kalan bir erh kaleme almaya balamtr.236 Semerkand matematik-astronomi okulunun zerinde en ok durduu, mensuplarnn okuduu, rencilere okuttuu, tartt, erhettii ve slm felsefe-bilim sistemi ierisindeki astronominin merkezine yerletirdii iki kitaptan birisi olan Nasiruddin Tusnin et-Tezkiresi hem Cemid Kanin hem de Fethullah irvannin zerinde en ok durduu eserdir. Nizamuddin Nisaburnin Tavzihut-tezkire adl erhinin Semerkand Medresesinde ders kitab olduu Fethullah irvannin metninden aka anlalmaktadr. te yandan yaygn olarak kullanlan dier bir erh, Seyyid erifin irazda 811/1408de kaleme ald erhut-tezkiresidir.237 Fethullah irvan, Semerkanda gelmeden nce bu eseri Tusta okuduuna gre Seyyid erifin erhi geni bir corafyada kullanlmtr; nitekim Cemid Ka de mektuplarnda sk sk Nisabur ile Seyyid erif erhlerini anmaktadr.238 Bu nedenlerle Fethullah irvan hem renci iken okuduu Nizamuddin Nisabur ile Seyyid erif erhlerinden hem de Semarkand Medresesinde Ka-
60
DVN 2003/1
233 234 235 236 237 238
KZ, c. II, s. 1595. OALT, c. I, s. 109; hsan Fazlolu, Abdulal Bircend. Sehav, a.g.e., c. V, s. 329. Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya nr. 3643. KZ, c. I, s. 391; Sleymaniye Ktphanesi, Mahmud Paa nr. 325. Sayl, Ulu Bey, s. 82.
d-zadeden ald bilgiler ve kendi tecrbelerinden hareketle et-Tezkireye, yukarda zerinde durulduu zere, hacimli ve nemli bir erh yazm; okulunun ikinci kuak yesi Abdlali Bircend ise ayn eser zerine daha sonralar, 913/1508de geni ve nemli bir erh kaleme almtr.239 et-Tezkire ile zerine yazlan onlarca erhin ve btn bu eserlerin nshalarnn yaygnl yannda G. Postelin stanbula seyahatleri esnasnda bu esere gsterdii ilgi son dnemde aratrmaclar et-Tezkire ile Copernicus arasndaki ilikileri aratrmaya kadar gtrmtr.240 te yandan, yukarda iaret edildii zere, et-Tezkireye Hindistanda Sanskrite konuan dnya zel bir ilgi gstermi ve eseri Sankriteye tercme etmitir. slm felsefe-bilim tarihinde astronomi sahasnda en fazla ilenen, okunan, erhedilen ve Semerkand matematik-astronomi okulu mensuplarnn zerinde en ok alt eser, hi phesiz, aminnin elMulahhas fi ilmil-heyetil-basita adl muhtasar kitabdr. Bu eserin astronomi tarihi ierisindeki yeri, muhtevas ve nemi zerinde yukarda Kad-zade ksmnda geni olarak durulmutu. Burada belirtilmesi gereken ilk nokta, eserin zerine Kad-zadeden nce ve sonra ileri gelen astronomlar tarafndan onu akn erhin kaleme alnm olmasdr.241 Bu erhlerden nemli bir tanesi Seyyid erifindir.242 Kad-zade ise erhini 814/1412te kaleme alp Ulu Beye sunmutur.243 Kad-zade erhi, zellikle Osmanl astronomi tarihinde, ders kitab olmasndan dolay oka ilenmi, zerine haiyeler yazlm, belirli ksmlar zerinde zel almalar yaplm ve Trke ile Farsaya tercme edilmitir. Bu haiyelerden birisi Fethullah irvan tarafndan yazlp 878/1473te Fatihe sunulmutur.244 Semerkand okulunun ikinci kuak temsilcisi olan ve ah smail iktidarndan sonra Osmanl lkesine snan Abdlal Bircendnin ayn erhe kaleme ald Haiye de Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulmutur.245 Kevakib-i se239 Rap Paa Ktp. nr. 922; KZ, c. I, s. 392. 240 et-Tezkire iin bkz. Ragep, a.g.e., c. I, s. 24-88; a.mlf., Tusi and Copernicus: The Earths Motion in Context, Science in Context 14 (1/2), 145-163, Cambridge 2001; ayn yazar, Freeing Astronomy from Philosophy An Aspect of Islamic Influence on Science-, Osiris, 16 (2001), s. 49-71. George Saliba, A History of Arabic Astronomy: Platenory Theories during the Golden Age of Islam, New York 1994, 282-284. 241 zgi, a.g.e., c. I, s. 389-391. 242 KZ, c. II, s. 1819; Sleymaniye Ktphanesi, Hasan Hsni Paa nr. 1294/2. 243 Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud nr. 5685. 244 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, III. Ahmed nr. 3294. 245 Yusuf Aa nr. 308/3.
61
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
ba iktisadn orta rtbesinde okunan erhin Bircend Haiyesi ile birlikte okutulduunda istiksa rtbesine yaklatn belirtmektedir.246 Astronomi sahasnda Semerkand medresesinde ders kitab olarak okutulan ve zerinde allan eserler elbette bunlarla snrl deildir. Semerkand okulunun, Cemid Ka, Kad-zade, Ali Kuu, Fethullah irvan ve Abdlali Bircend gibi isimlerin astronomi sahasnda kaleme aldklar eserlerinde daha pek ok isimle karlalmaktadr. Bu isimlerden en ok dikkati ekenler eyhur-Reis bn Sina ile Meraa matematik-astronomi okulunun nemli bir yesi olan Meyyeduddin el-Urddir (l. 664/1266).247 Ancak en ilgin husus, Cemid Kanin mektuplarnda iaret ettii gibi, Gazneliler sahasnda alm olan Ebur-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Birunnin Kitabul-kanunil-Mesud f ilmil-nucum adl eserinin de Semerkandda aratrmaya konu olmasdr.248 te yandan Zc olarak Semerkandda, bahusus Cemid Kanin almalarnda grld zere, Nasiruddin Tusnin bakanlnda Meraada hazrlanan Zc-i lhan incelenmitir. Yukarda iaret edildii zere Semerkand matematik-astronomi okulunda ana ynelim riyaz olmasna karn, her medresede olduu gibi, deiik sahalarda pek ok eser okunmutur. Fethullah irvannin icazeti bu konuda yoruma mahal brakmayacak kadar ak iaretler tamaktadr. Her nekadar Kad-zade icazette yalnzca Adududdin cnin erhul-muhtasar fi ilmeyil-usul vel-cedeli ile Seyyid erifin erhulmevakfn zikretse de bu eser isimleri daha fazla olmaldr. Bu iki eserden zerinde en ok durulmas gereken phesiz Seyyid erifin erhul-mevakfdr. Kad-zadenin, bir ara rencisi de olduu Seyyid erifin bu eserinin muhtelif fikirlerine tenkit yazd, ancak bunlar temize ekmeye vakit bulamad bilinmektedir. Fethullah irvan ise, yukarda dile getirildii zere, bu eser zerine ayr alma yapmtr. Semerkand okulunun dier mensuplarndan bazlarnn da erhulmevakf zerine almalar yapt anlalmaktadr. Bunun en nemli nedeni, ksaca, Seyyid erifin kelam-fikr erevesinin riyaz-felsef bir bak asna imkn salamasdr. Semerkand matematik-astronomi okulunun mfredat ile ilgili buraya kadar verilen bilgiler topluca ele alndnda u deerlendirmeleri yapmak mmkndr:
DVN 2003/1
62
246 zgi, a.g.e., c. I, s. 381-388. 247 The Astronomical Work of Muayyad al-Din al-Urd, A Thirteenth Century Reform of Ptolemaic Astronomy, Kitab al-Hayah, thk. George Saliba, Beyrut 1990. 248 Askeri Mze Ktphanesi nr. 87.
1. slm medeniyetinde tarih sre ierisinde, siyas iktidarlarn deimesine karn ulemann yklendii bir ilm sreklilik szkonusudur. Bu durum siyas zaman ile kltrel zamann ayn tasnife tabi tutulamayacan akca gstermektedir. Szkonusu ilm sreklilik slm medeniyetindeki hem dnya-gr hem de dnya-tasavvuru kavramlarndaki srekliliin de temelini oluturmaktadr. 2. slm medeniyetinde ilm srekliliki byk oranda XIII. yzyl ve sonrasnda yazlan eserler salamtr. Bu eserler yine byk oranda Fahruddin Raz tarafndan kurulmaya balanan Nasiruddin Tus, Necmuddin Kazvin, Siracuddin Urmev ve Kutbuddin Raz tarafndan gelitirilen mantk-kelam terminoloji ile bn Sinac tefekkr anlaynn mantk-hikem kavramlarna dayanmaktadr. 3. slm medeniyetinde XIII. yzyldan sonra saynn kullanmn esas alan hisab anlay ile mikdarn kullanmn esas alan hendes anlay yerlemi ve birbirine tercme edilecek esneklii tam anlamyla edinmitir. 4. slm medeniyetinde, Semerkand rneindeki astronomide grld zere, temel ilm yaklam bn Heysemci anlaytr. Tabi ve riyaz izgileri birletiren bu anlay el-Harak ile el-amin zerinden Nasiruddin Tusye ulam, onun et-Tezkiresi ile Kutbuddin iraznin et-Tuhfe ve Nihayetul-idraki bn Heysemci ilm-i heyet-i alem anlayn zirveye tamtr. Kad-zade ile zellikle rencisi Ali Kuunun Aristotelesi fizik ilkelerini astronomiden temizleme almalar, bn Heysemci terkibde, zellikle Semerkand ve Osmanl astronomisinde, ortaya kan nemli sorunlarn kayna olmutur249.
249 Yeri gelmi iken ada aratrmaclardan Muhammed Abid el-Cabirnin bn Heysem ile ilgili bir n-yargsna iaret etmek istiyoruz: bn Heysemin grleri ve bilimsel metodolojisi Arap Kltrnde karlk grmemi ve hi bir ses getirmemitir. Dolaysyla Arap Aklnn oluumunda da en ufak etkisi szkonusu deildir [bkz. Arap-slm Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, stanbul 2001, s. 397] ve Evet, bn Heysem Arap Kltr iinde gerekten bir yabancyd ve bu kltr kesinlikle etkileyememiti [a.g.e., s. 398]. slm felsefe-bilim mirasn, muhteva ititibariyle hibir kkl yenilik getirmemi, tersine Yunan felsefe-bilim birikimini basit bir ekilde tekrarlam, yalnzca ideolojik kullanmnda deiiklik gstermi eklinde tanmlayan Cabir, [Felsef Mirasmz ve Biz, ev. Said Aykut, stanbul 2000, s. 9] gazeteci-aydn tavrna uygun olarak slm felsefe-bilim mirasn, slm kktenciliini tasfiye etmek ve slm kltrn seklerletirmek biiminde iki maddede zetledii kendi ideolojik amacna uygun olarak kullanmak iin tahrib ve tahrif ederek ada dnemde en arptlm okumay gerekletirmektedir. Bu nedenlerle, Sosyalist Arap milliyetilii ile bundan neet eden Trk ve Fars amansz dmanlnda kklerini bulan kendi ideolojik projesine
63
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
5. Platoncu riyaz hikmet ile bu hikmetin dili hendese, Semerkand okulunun, Kad-zade eliyle, ana yaklam halini alm, daha sonra bu yaklam Ali Kuu ve Fethullah irvan eliyle stanbula tanmtr. Unutulmamaldr ki kadim astronominin dili de byk oranda hendesdir. 6. Teorik astronomi konusunda Semerkand okulunun ana metinleri aminnin el-Mulahhas, Nasiruddin Tusnin et-Tezkiresi ve Kutbuddin iraznin et-Tuhfesi ile Nihayetul-idrakidir. Bu eserlerden zellikle et-Tezkire slm klasik ilm-i heyet-i alem anlaynn da zirve eseri olarak kabul edilebilir. 7. Semerkand matematik-astronomi okulu Meraa matematik-astronomi birikimi zerinde kendisini konumlandrm ve bu birikimi gelitirmitir. Hem ereve hem de bu ereveyi tayan eserler byk oranda Meraa okuluna mensup isimler tarafndan ina edilmitir. 8. Daha nce iaret edildii zere Meraa ile Semerkand arasnda kpr isim, ilgin bir ekilde, nl kelamc Seyyid eriftir. Onun hem kelam anlaynn tabi, riyaz ve irfan hikmete imkn tanmas hem de bizzat kendisinin el-Mulahhasa, et-Tezkireye, et-Tuhfeye ve Usululhendeseye hacimli-seviyeli-nemli erhler ve haiyeler yazmas XIV. yzyln sonu ile XV. yzyln bandaki slm dnyasndaki ilm almalar tetiklemitir. 9. Yukarda dile getirildii gibi Semerkand matematik-astronomi okulunun bu ilm zihniyeti, muhtevas ve eserleriyle birlikte Ali Kuu, Fethullah irvan, ge bir tarihte Abdlal Bircend ve dier okul mensubu isimler tarafndan stanbula aktarlm; stanbul, Semerkand ile Herat, ksaca Taftazan ile Kad-zadeyi Ali Kuu eliyle terkip ederek kendisine temel almtr. Bu terkipte her bir unsura belirli kademelerde yer verilmi; ancak kuatc isim olarak Seyyid erif ile eseri erhulmevakf fi ilmil-kelam merkez bir yer edinmitir. Bylece stanbulda, Timurlularn, Herat ile Semerkand, baka bir deyile Taftazani
uygun olarak eserlerin iine girmenin gerekli olmadna inanmakta nk ona gre bu eserlerde muhteva itibariyle bir yenilik yoktur- yalnzca ideolojik kullanm tespit iin dibaceleri okumakla yetinmekte; cehalet kiiye cesaret verdiinden slm felsefe-bilim tarihinde karl olmayan yarglarda bulunmaktadr. slm felsefe-bilim tarihinde, yukarda iaret ettiimiz gibi, bir bn Heysem okulu vardr ve bu, Trk ile Fars ve hatta Arap alimlerce yazlan eserlerin dibacelerini okumakla deil ilerine girmekle tespit edilebilecek bir keyfiyettir. Yalnzca, Yunan ve Helenistik mirasda ne muhteva ne de kelime olarak tam bir karl olmayan heye kavramnn slm felsefe-bilim mirasndaki yerinin tayin ve tespiti bile Cabirnin rklkla malul bak asnn doru olmadn gsterecektir.
64
DVN 2003/1
ile Kad-zade arasnda blnen ilm/hikem zihniyeti belli belirsiz deil, ama sk bir ekilde Seyyid erif tarafndan iten kuatlm ve birarada tutulmutur. 6. Yeni Sorular, Yeni Sorunlar Kad-zadenin, rencisi Fethullah irvanye verdii icazet-name 15 Rebilahir 844/13 Eyll 1440 tarihini tar. Bu durum hem Kad-zade hem de Semerkand matematik-astronomi okulunun tarihi ile ilgili baz yeni sorular tevlid eder. Bu sorunlar ve muhtemel baz yant teklifleri u ekilde sralanabilir: 1. Kaynaklar Kad-zadenin lm iin pek ok farkl tarih verirler; bu tarihler 814/1412 ile 840/1436 arasnda deiir.250 Ancak icazetname Kad-zadenin en azndan 15 Rebilahir 844/13 Eyll 1440 tarihlerinde hayatta olduunun kesin delilidir. Bu tarihten sonra bir sre daha yaad da dnlebilir. 2. Kaynaklar Semerkand Rasathanesi kurulduktan sonra rasat ilerini yrtmek zere mdr olarak Cemid Kanin atandn; 832/1429 tarihinde vefat edince yerine Kad-zadenin getirildiini Kad-zadenin de 840/1436 lmesi zerine Ali Kuunun mdrlk grevini stlendiini sylerler. Bu durumun tek istisnas Devletahtr; o Kad-zade lnce rasat ilerini Ulu Beyin tamamladn belirtir.251 Kad-zade 15 Rebilahir 844/13 Eyll 1440 tarihinde hayatta olduuna gre Rasathanedeki mdrl meselesi de yeniden incelenmelidir. Kad-zade grevden kendi istei ile ayrlmadysa, ya da Sultan tarafndan azledilmediyse -ki bu ok uzak bir ihtimaldir- lnceye kadar mdr olarak kalm olmaldr. 3. Kaynaklarn byk ounluu Zc-i Ulu Beyin 831/1437 tarihinde tamamlandn kaydeder; modern aratrmalar da bu tarihi byk oranda destekler. Ancak, Bartholdun iaret ettii zere, Zc zerindeki tashih almalar Ulu Beyin 853/1449 tarihine kadar devam etmitir. Bu bilgiler, ikinci maddedeki bilgilerle birletirilirse,
250 DSB, c. XI, s. 227-229. Kad-zadenin lm tarihinin 844/1440den sonra olabileceine Cevat zgi Osmanl Medrselerinde lim adl eserinin birinci cildinin muhtelif yerlerinde, Fethullah irvanye verilen icazetnameden haberdar olarak, dikkat ekmi; Cemil Akpnar ise, yukarda atf yaplan maddesinde, benzer ekilde davranmtr. Ancak her iki yazar da bu tarihin dourduu sonular zerine gitmemitir. Bu satrlarn yazar da ayn tarihe dikkati ekerek, Semerkand matematik-astronomi tarihinde baz yeni sorunlar yarattna iaret etmitir; bkz. hsan Fazlolu, Musa (Kad-zade); a.mlf., Kadzade-i Rumi; a.mlf., Ali Kuu, YAYOSA, c. I, s. 216-219. 251 Devletah, a.g.e., s. 428-429.
65
DVN 2003/1
hsan FAZLIOLU
Zcin birinci versiyonunun Kad-zade lmeden yaklak yl nce tamamlandn gsterir. Dolaysyla Zcin birinci versiyonunun hazrlanmas esnasnda Rasathane mdrnn Kad-zade olduu, Ali Kuunun mdrlk grevini stlenmedii sylenebilir. Ancak Ulu Beyin Zcin nsznde yardmlarndan dolay zel teekkr etmesi Ali Kuunun rasd bir astronom olarak Rasathanede altn aka gsterir. Ayrca bu karsamayla Ali Kuunun erhinde Zcteki pek ok yanl Ulu Beye nispet etmesi daha anlalr bir hal kazanr. 4. te yandan 831/1437de biten Zc-i Ulu Beyin tashih aamasnda Kad-zadenin en az yl daha alt dnlebilir. Bu da phesiz Kad-zadenin Zc zerindeki katksn artran bir durumdur. Neticede, Kad-zadenin Fethullah irvanye verdii icazet-namenin tarihinin dourduu, yukarda sralanan sorular, Semerkand matematik-astronomi tarihinin yeniden ele alnmasn zorunlu klmaktadr.
66
DVN 2003/1

Osmanli Felsefe Bilimin Arkaplani

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Felsefe Bilimin Arkaplani

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Osmanl felsefebiliminin arkaplan:

Semerkand matematikastronomi okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

163 164 165 166 167

168 169 170 171 172 173

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

174 175 176 177 178 179 180 181

182 183 184 185

186 187 188 189 190

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

220 221 222 223 224 225 226

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

233 234 235 236 237 238

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

Osmanl Felsefe-Biliminin Arkaplan: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu

You might also like