SADRAJ

1. 2. 3. 4. 5.

UVOD..........................................................................................................................3 ANESKIJA BIH 1908. GODINE...............................................................................4 REAGIRANJA NA ANEKSIJU............................................................................... 6 ZAKLJUAK..............................................................................................................8 LITERATURA.............................................................................................................9

I UVOD Prvenstveno cilj ovog seminarskog rada jeste da se predoe i priblie cjelokupna deavanja u i oko Bosne i Hercegovine za vrijeme proglaenja aneksije. S tim u vezi prvo ce se objasniti deavanja koja su pridonijela tome da se proglasi aneskija BiH, a zatim e biti navedene i reakcije zemalja u okruenju te lanica potpisnica Berlinskog ugovora. Velika previranja koja su se deavala ustankom u Hercegovini 1875. godine, zapoela su Veliku istonu krizu. Ustanak je podiglo pravoslavno stanovnitvo koje je bilo nezadovoljno poreskom politikom osmanske drave. U ovaj ustanak ukljuila se Rusija i Austro-Ugarska, koje su pokuale ostvariti svoje dugogodinje ciljeve. Rusija Osmanskom carstvu objavljuje rat 1877. godine, a ve u martu 1878. godine uspjela je primorati Osmansko Carstvo da potpise nepovoljan mirovni sporazum u San Stefanu. Nezadovoljne odredbama San Stefanskog mirovnog ugovora kojim je Rusija ostvarila svoju dominaciju na Balkanu, velike sile su zatraile njegovu reviziju. Zahtjev za reviziju ovog ugovora podrala je i AustroUgarska. Da bi se rijeio ovaj meunarodni problem, predstavnici Engleske, Francuske, Austro-Ugarske, Rusije i Osmanskog Carstva sastali su se u ljeto 1878. godine u Berlinu. Odlukama Berlinskog kongresa Srbija i Crna Gora i Rumunija su dobile nezavisnost, a Austro-Ugarska je dobila mandat da uvede red i mir u Bosni i Hercegovini i ustroji novu upravu. Ovim se pokuavala rijeiti velika istona kriza, meutim to nije bilo pravo rijeenje, ve uzrok novih meunarodnih kriza koje e dovesti do aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1908. godine

II ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE 1908. GODINE Tridesetogodinji vremenski okvir od okupacije 1878. godine do aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, obiljeen je nastojanjima mjerodavnih faktora Monarhije da iznau osnove za aneksiju i utvrde modalitete njenog provoenja. Vrhovi Monarhije opredijelili su se za aneksiju zbog unutranjih prilika u Bosni i Hercegovini, gdje su se od 1906. godine, jasno razvile antiaustrijske tendencije1. Nakon priprema obavljenih u toku ljeta 1908. godine, austrougarski car Franz Joseph je 5.10.1908. godine potpisao dokument o aneksiji Bosne i Hrcegovine, to je u tampi objavljeno 6., a u slubenim novinama Wiener Zeiting 7. Oktobra. Aneksija je od poetka predstavljala stalni cilj austrougarske politike u BiH. Samo putem aneksije Austro-Ugarska je mogla ostvariti dalekosene planove vezane za BiH i balkanski prostor. Zato se esto kae da je aneksija starija od same okupacije 2. U tom smislu, mada se sa meunarodnog stanovita smatrala privremenom, austrougarska uprava je od poetka djelovala kao da je okupirana zemlja ve ukljuena u sastav Monarhije. Tokom 1892. godine prvi put je na zajednikoj vladi i na vrhovima Monarhije raspravljano o moguoj aneksiji BiH. Aneksija je zavisila od stanja meunarodnih odnosa, ali jo vie od sporazuma Austrije i Ugarske o nainu uklapanja BiH u dualistiku strukturu Monarhije. Maarska vlada je traila aneksiju na bazi podjele BiH tako to bi okruzi Banja Luka i Biha pripali Ugarskoj, a Sarajevo, Travnik, Mostar i Tuzla Austriji. Tome se protivila austrijska vlada. Rasprave o aneksiji obnovljene su u ljeto 1896. godine, u vezi sa krizom u Osmanskom Carstvu, izazvanoj Jemenskim i Kritskim ustankom. Zajednika vlada je na sjednici 26. Augusta 1896. godine, zakljuila da se aneksija izvri u asu kad Turska padne pod likvidaciju3, tj. kada se ocijeni da predstoji raspad Osmanske Carevine. Izbijanjem mladoturske revolucije u julu 1908. godine, ocijenjeno je da taj uvjet ispunjen te da je doao trenutak za aneksiju. Kada su mladoturci 24. Jula 1908. godine vratili u ivot liberalni osmanski ustav iz 1876. godine, pokrenule su Muslimanska i Srpska narodna organizacija zajedniku akciju da BiH kao formalnopravni sastavni dio Osmanskog Carstva dobije svoj ustav. Zajednika delegacija, koju su vodili predstavnici dviju organizacija Alibeg Firdus i Gligorije Jeftanovi, predala je predstavku, austougarskom ministru finansija J. Burianu 7. Septembra 1908. godine na Ilidi kod Sarajeva. Tu se zahtijevao to skoriji, savremen i potpun Ustav za pripadnike Bosne i Hercegovine, bez rjeavanja dravno-pravnog poloaja ovih zemalja tj. bez aneksije. Tim ustavom bi se garantirali jednakost, graanske i politike slobode, te uveo parlament.4 Po predaji prestavke Ali-beg Firdus je i usmeno naglasio Burianu da se ustav trai, ali da se ne dira u ustavno-pravni poloaj BiH. Vlada Austr-Ugarske monarhije je shvatila da je pitanje ustava u BiH veoma aktuelno, ali se davanje ustava nije moglo zamisliti prije aneksije.
1 2

asopis za kulturu i historijsko naslijee HERCEGOVINA, Mostar 2001, str. 187. Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo 2004, str. 277. 3 Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo 2004, str. 278. 4 Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo 2004, str. 278.

Aneksija je proglaena 7. Oktobra 1908. godine carskom proklamacijom stanovnicima BiH. in aneksije se pravdao potrebom donoenja ustava iji je prvi uvjet jasno definisanje dravno-pravnog poloaja BiH. Car Franz Joseph je uvaavajui politiku zrelost stanovnika BiH, odluio da narodu BiH konstitucionalne ustanove koje e odgovarati njihovim prilikama i zajednikim interesima i stvorila na taj nain zakonsku podlogu za predstavnitvo njihovih elja i koristi, Prvi i neophodni uvjet za uvoenje ove zemaljske ustavnosti je jasan i nesumnjiv pravni poloaj BiH.5 Proglasom aneksije stavljene su evropske sile pred svren in. Kada je austrougarski ambasador Pallavicini 7.10.1908. godine predao Porti notu o aneksiji BiH i izjavio da e se u naknadu povui garnizoni iz Novopazarskog sandaka, Vlada u Carigradu drala se vrlo mirno. Veliki vezir amil-paa protestirao je vie protiv proglaenja nezavisnosti Bugarske nego protiv aneksije BiH, tvrdei da to Bugari ne bi nikada uinili da nisu bili sigurni u austrougarsku pomo.6 Smatrao je da bi se Carigrad i Be brzo dogovorili da je rije o Bosni, ali poto je pitanje aneksije bilo povezano sa deklaracijom o nezavisnosti Bugarske, njeno priznanje odavalo je lo utisak u javnosti. Odgovarajui na austrougarsku notu u vezi aneksije BiH, Porta je telegramom ministra vanjskih poslova Osmanskog Carstva protestirala nesamo zbog povrede lana 25. Berlinskog ugovora, ali vie zbog javnog miljenja, dok su se Porta i veliki vezir sloili sa novim stanjem. Izglede da e Osmansko Carstvo prihvatiti aneksiju BiH kao svren in pokvarila je deklaracija Francuske, Engleske, Rusije i Italije koje su traile da se ovo pitanje razmotri na konferenciji potpisnica Berlinskog ugovora. Sve drutvene slojeve u Turskoj zahvatilo je protivaustrijsko raspoloenje. Pod rukovodstvom mladoturaka odrani su protestni zborovi, mladoturci su nahukali tampu, organizirali bojkot austrijske robe i brodova ...7 Iako je Osmansko Carstvo osuivalo aneksiju, veliki vezir je bio svjestan da su aneksirane oblasti ve ranijom okupacijom za njih bile izgubljene, ali je za to oekivao kompenzacije. AustroUgarska je smatrala nadoknadom to to e povui svoje garnizone iz Sandaka. U pismima upuenim velikim silama, beka vlada je isticala da je bosanski problem interna austrijsko-osmanska stvar. Iz ugarskog dijela Monarhije slate su otre kritike Beu da je Monarhija uvuena u avanturu i ugroena egzistencija maarskog naroda. Istovremeno, obnovile su se suprotnosti i razlike u miljenju izmeu Bea i Budimpete, zbog pitanja u ije upravno podruje e doi BiH, te u pravcima spoljne politike.

Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo 2004, str. 278. 6 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 188. 7 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 188.

II REAGIRANJA NA ANEKSIJU Proglaenje aneksije izazvalo je u BiH razliita raspoloenja. Prvi izvjetaji o reagiranjima na aneksiju govorili su da je velika masa kranskog seoskog stanovnitva bila politiki nezainteresirana, prihvatajui novi poredak s jedinom eljom da im donese bolji ivot. Do nekog jaeg pokreta nije ni moglo doi zbog slabog dranja opozicionih politikih grupa. Na to su uticale i mjere koje je poduzela vlada prije aneskije, zabranjujui tampanje mnogih listova, obustavljajui ili zabranjujui rad velikih udruenja itd. Kod srpskog gradskog stanovnitva aneksija je izazvala teak utisak, ali je ono, prema preporuci politikih organizacija uglavnom ostalo mirno.8 Hrvatsko stanovnitvo isprva je vijest o aneksiji primilo sa velikim oduevljenjem, ali se to brzo promijenilo, jer je ekstremni hrvatski nacionalni pravac, koji se zalagao za prikljuenje BiH Hrvatskoj doivio neuspjeh. Kod veine muslimanskog stanovnitva aneksija je primljena sa zaprepatenjem, te se u ovom periodu deava prvi val iseljavanja muslimanskog stanovnitva iz BiH. Stav Njemake prema aneksionoj krizi bio je oznaen dvjema injenicama. Prvo, odgovorne linosti njemake spoljne politike bile su ranije upoznate sa planovima provoenja aneksije BiH kroz pismo koje je bilo poslano njemakom ambasadoru u Beu u kojem je bilo naglaeno da se austrougarska politika prema Balkanu potpuno odobrava i obeava potpuna podrka da u odnosu na pitanje aneksije u Beu ne posumnjaju na nae povjerenje ... Mi ne tajimo da je Austro-Ugarska izvrila aneksiju na vlastitu inicijativu, to je kod velikih i samostalnih Monarhija sasvim prirodno.9 Pojaana politika povezanost Njemake i AustroUgarske imala je vane posljedice. Austro-Ugarska je nastojala da Njemaku iskoristi kao sredstvo svoje politike na Balkanu, a Njemaka da iskoristi Austro-Ugarsku kao sredstvo svoje politike u Evropi. Ta diplomatska otvorena pomo poetkom 1909. godine bila je proirena i vojnom pomoi. Aneksija BiH u Engleskoj je primljena s velikom ozbiljnou. Zamjenik ministra spoljnih poslova, ministar Grey je reagirao izuzetno otro. Odmah je obavijestio britanskog ambasadora u Beu da protestuje kod Austrijanaca i naloio da se austrijska vlada podsjeti na Londonski sporazum od 17.1. 1871. godine, po kojem ni jedna sila ne moe kriti njene ugovorne odredbe i mijenjati obaveze, izuzev kroz prijateljski sporazum i s pristankom potpisnica ugovora.10 Ministar Grey je istakao da njegova vlada ne moe prihvatiti otvoreno krenje Berlinskog ugovora, niti priznati bilo kakvu promjenu bez pristanka drugih sila potpisnica. Iz tog razloga je savjetovao engleskog ambasadora u Beu da energino ukae austrougarskoj vladi na potrebi da svoju odluku o aneksiji jo jednom razmotri. Ipak engleskoj vladi je bilo jasno da je BiH jo aneksijom bila izgubljena za Osmansko Cartsvo. Proglaenje aneksije BiH u Parizu je primljeno bez velikog iznenaenja, jer je i francuska, kao i britanska, diplomatija bila upoznata sa namjerama Austro-Ugarske. Francuska je htjela mir, jer je malo prije 1908. godine bila izala iz krize koja ju je mogla odvesti do rata sa Njemakom. U takvoj atmosferi, radi dovrenja francusko-njemakog sporazuma u Maroku, Francuska nije eljela da zbog aneksije BiH zaotrava odnose sa Austro-Ugarskom. Stav francuske vlade zasnivao se na na stavu da se o bosanskom problemu iznae zajedniko rijeenje s Engleskom, i ukoliko je to mogue s Njemakom, da bi se sauvao mir u Evropi.11
8 9

Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 191. Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 191. 10 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 196. 11 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 198.

Rusija je otro reagirala protiv austrougasrke aneksije na BiH. Takav postupak oznaen je kao udarac slovenstvu i povreda ruskog prestia na Balkanu. U proglasima i tampi ukazivalo se na historijske zadatke koje ruski narod treba ispuniti prema ugroenoj brai. 12 Ruska politika prema aneksiji BiH zasnivala se na stavu da treba da se odri nova konferencija gdje bi se priznala aneksija BiH, uz davanje odreene kompenzacije Srbiji i Crnoj Gori. Rusija je smatrala da zbog priznavanja aneksije treba zahtijevati autonomni status BiH u okviru Monarhije, kao i vezu izmeu Srbije i Crne Gore podjelom dijela june Hercegovine. U tom periodu meu ruskim politikim strankama bila se formirala ideja o balkanskom savezu izmeu Srbije, Crne Gore, Bugarske i Osmanskog Carstva, koji bi imao zadatak da sprijeava daljnju politiku i ekonosmku ekspanziju Centralnih sila.13 Vijest o aneksiji BiH objavljena je u Srbiji 2.10.1908. godine. U javnosti je ova vijest izazvala niz protestnih mitinga, a politike stranke i tampa zahtijevale su od Vlade da se energino zauzme za srpsko stanovnitvo u BiH. Austro-Ugarska aneksija BiH doivljena je u Srbiji kao direktan udarac na nju samu. Smatralo se da austrougarske elje za osvajanjem imaju za cilj da Srbiji odsijeku ivotni prostor14, viena je kao daljnji korak za prodor Austrije na Balkan, te ekonomsko i politiko potinjavanje Srbije. Iz tog razloga srbijanska vlada 7.10. 1908. godine upuuje silama potpisnicama Berlinskog ugovora diplomatsku notu, protestirajui energino zbog aneksije BiH, traei povratak u preanje stanje ili odgovarajuu naknadu za Srbiju i Crnu Goru, koja bi obezbijedila nezavisan dravni ivot Srbije i opstanak srpskog naroda bar u onakvoj mjeri kako mu je to zajamio Berlinski ugovor. 15 Takoe srpski politiari u to vrijeme putuju u Berlin, Pariz, London, Rim, Petrograd da se obavijeste o raspoloenju velikih sila o njihovim zahtjevima. U isto vrijeme austrougarska vlada zapoinje sa vojnom blokadom Srbije, jer je Srbija zapoela vojno pripremati i mobilizirati jedinice. Zato austrougarske trupe zapoinju koncentraciju snaga na granici prema Srbiji i Crnoj Gori. Do otvorenih oruanih sukoba ne dolazi, na inicijativu evrposkih predstavnika vlada. Kriza je rijeena u dogovoru evropskih vlada nizom sporazuma. Nakon Njemakog ultimativnog zahtjeva, koji je bio poslan Rusiji, o prihvatanju aneksije i izjavom velikih sila o ukidanju lana 25. Berlinskog ugovora aneksiona kriza je zavrena, ime je definitivno priznato proirenje prava suvereniteta cara Franza Josepha na BiH. Poslije diplomatskog i unutranjepolitikog sreivanja aneksione krize, ostalo je i dalje otvoreno pitanje dravno-pravnog ukljuenja BiH u postojeu ustavnu strukturu Monarhije. U periodu od 1878.-1908. godine, od okupacije do aneksije, BiH je formalno-pravno bila osmanska provincija, ali je stvarna vlast u njoj pripadala Austro-Ugarskoj. Nakon aneksije BiH je formalno-pravno postala habsburka pokrajina, ali je u okviru Monarhije zadrala specifian poloaj. U dualistikoj strukturi Monarhije, u kojoj su sve pokrajine pripadale ili Cislajtaniji (Austriji) ili Translajtaniji (Ugarskoj), BiH je stajala kao tree zasebno tijelo. BiH je smatrana za zemlju Habsburgovaca, kojom po ovlatenju vladara zajedniki upravljaju vlade Austrije i Ugarske. Sa stanovita unutranjeg pravnog poretka BiH je bila trea drava unutar Monarhije, poto se njen pravni sistem razlikovao i od austrijskog i od ugarskog pravnog poretka. Stanovnici BiH nisu pravno bili ni austrijski ni ugarski graani, ve su statusno tretirani kao bosanskohercegovaki zemaljski pripadnici.16 Kao corpus separatum17 unutar Monarhije, BiH nije bila ravnopravna sa druge dvije drave. BiH sve do Ustava, koji je donesen 1910. godine, nije imala nikakvih samoupravnih prava, pa se u politikom pogledu nalazila u potpuno zavisnom poloaju u odnosu na Austro-Ugarsku.
12 13

Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 202. Centralne sile-vojni savez formiran 1882. godine, lanice su bile Austro-Ugarska, Njemaka. Italija 14 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 206. 15 Zijad ehi, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i evropska diplomacija, str. 206. 16 Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, str. 280. 17 Corpus separatum izdvojeno podruje

ZAKLJUAK Aneksiona kriza koja je izbila u jesen 1908. godine, kada je Autro-Ugarska iskoristila slabost i mladotursku revoluciju, da aneksira BiH, predstavljala je prekretnicu u meunarodnopolitikom ivotu. Njen tok i rezultati imali su aktivno katalizatorsko djelovanje na politiki scenarij Evrope do izbijanja Prvog svjetskog rata. Imajui u vidu suprotnosti Bea i Beograda, vieslojni junoslavenski kompleks i tekoe Habsburke monarhije ovaj rad prati reagiranja, kako unutar BiH, tako i u evropskim politikim centrima, izazvanim aneksijom BiH 7.10.1908. godine, te stavove nametnute njihovoj diplomatiji koji su trebali da poslue zadovoljenju njihovih viestrukih i viestoljetnih interesa.

LITERATURA

a) Knjige i lanci:

1. Knjiga: Grupa autora, (2004): Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo 2. Knjiga: ehi, Z. . Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. I evropska diplomacija 3. Knjiga: Imamovi M. (2006): Osnove upravno-politikog i dravnopravnog poloaja Bosne i Hercegovine, Sarajevo 4. asopis za kulturu i historijsko nasljee (2001), Mostar