,

HISTORIA STOSlJNKOW
MIĘDZYNARODOWYCH

..-1945
 ~IJL Fundacja Studiów Mii,-,dzynarodowych
7;~ Founddtion of International Studies

Wiesław Dobrzycki

HISTORIA STOSUNKÓW
MIĘDZYNARODOWYCH

111,t-1~4
Wydanie nowe

•
Wydawnictwo NJukowe SCHOLA!~
Projekt okładki: Katarzyna Jums, uda1 1 ta(~ia prc:jekt11 J\ndraja Kulinm,.\hn;<.1

Copyright ą:) t 996, 2002. 2003, 2004, 2CKVi, 2006, 2007

b) Wydawnictwo Naukn\\L' ,,Scholar" Sp. z o.n.
;md hllld,1cia SIL1di(1\, t\1i~'d1yn;in,d11wyd1 h1unda,1un or ln1nn:111011;il S111d1c~

lVlapy: eopyrighl (cJ 2003, 200(), 2007 hy \Vydawnictwo Naukowe „Scholar''

Sp. z o.u.

Wychmcy: \Vydawnictwo Naukowe „Schdai'' Sp{iłka z o.o.

ul. Kra1<.owsk ie Pr1edrn ieście 62
00-322 Warszawa
tel./fo, 022 828 93 g I. 022 R2X CJ.'i 6 ·t 022 826 59 21
,ia1<. wyżej. ,\ew. 105. !OR
l' li1;1il· i111,i(, 1 „dmla1 l"illii.pl .whPl.tr 111 •111,P~lralb,pl

http:/ /w ww .se ho lai .cu11L pl

Fun<lacja S!udiów l\fo;dzynarodowych

Foundation of International Studie~
\Varszmva, ul. Żurawia 4
Id. 022 622 80 74. fox 022 WJ 59 S:

\'vyda:m' X ina puól. wyd. VI rnmcgo)

skład i lamanil' WN „Scht,l,,r" fSta1ii1/m,, fin, ,.1,_ \
Dru'k i n11rcma ,.htpc'I & Tin!;,··. \\/;,r~1.:1wa
 Spis lrcści

WS"Jł;P

( ·,r,c pit n\!'Za

I I'( li\;\ Kl ,M ;l{L,'-:l I \\'li-I 11 ~,'SK li ( ;( l I ŚVvl I ,·1 I l'JUYl\111 ·JU ,\
, n, ! " „
1 11111 x 11 1
(;(i

i. Cł NE7A FT NKCJONOWANII 11 PADF.K SYSTF.:\ll. Wll-.llE!\SKil.GO I i

\'.'rmw.:J"'l11<.'. St I1,111.h.i 1111,;d I; 11a1 Pd( I',,\ C 11;1 :111,.,l<'óll lt X\'H I I Xl X \\ I'
I LJ\. H' lt".'-.Pit:,·1,:: .lllil'l 1,k:ii ~.L, I ll.'.llCllsL; 17
I ') 1/rnl s_ą,. k Pu]cJ.i L mq,y Eur<>n
~ S\ •.,l~. . 111 n,,r\ih:un~Ll
I -, 1\1, 1,:1d.. : . .-'\i1 '. I 1 ,\ ·i;: 11.1 1:11drn1 I(' 1·. i,·k, ,1 ,I
1'1,·1\\ ;, p1d·,•. l\\('1;,_'lll,I 11,-,,.-·.'() l,,d11 ('IHPJl<'l'·k1,·;·1,
R,:1r·ad lllll''•'l'llll!1 n,:p1•k,,1 ,k1c[.'.l\
,,..k,,1,,v.,
]1'-'1'.L:r
ll'1_,-1,·1i:dne pr;,:d k, nµr\·,un ,\·h:,!..-mk1rJ
R,,,,1rr:,.'-'1-,<,·c1,1 1

~. K, .1):,:.1,:, v.L·th..n:,.,ki , !"-'.\ r,~hL 11t·\:.. 1t~.,·1::

1.1·,

·1_ (1,,,,11,a d:.:1.1k1-i1~l' k.1

Pr\-t,I .. m ~,,k•,,,; 11 1 Pd,k1
• .. 1Pr,,l,J,·n-- l\:,:l'·.1,,.
'l ~,. ,ilil I th:.;_'I r•o,(u1 f'll\'-,ki JJ
l{n1-.117\ I''~•- l-• ,. •J)l.1\ li' N1,T11I'.'(
' l'r<•l·-1,·, \\'j,,, :1 11.,1111.!11. S,\'. 'll,11\
l!il:( dt·t \ li(

'-+. S,· ,-;k' Pi I\ 1111, 111.·

·-. K,,..,c"-ltl nttrPdnv.. -,.: v.. ,t ◄ ·~twh.111l·łt r111,·dl} n;J(,d:)\\ \,, i1 ( I S}U- J ~"i-P•;,1

5. Sp.-:,·,,;-, J:•ied "·

·" :· R..:\\C>l11q.1 lir•··"'-'" VvC h·,c11LII i ,-..-w,u11c· Bd,•11
Si-r::v,:· r,ubk::
"--1
5.4. \V1.,~n,1 LuJu\\ ,1 Eurupc
r, 711•1t·11d. Śv.1,_·1 ·,·,, 1'11\PlllT/tl \V11p1.· h1\11·•k_· 1 I· 1 \.,: ,d,,, 11q,·
f, I l\1•.t·•.!i .. ,-.·-,, h".J111:1 ,,, l'nill1(ł' ,·i:1"i'"l'J.w1 f )~-- I J:·,-11,
1, '- Pr,vt ,,.n 1 1,·1,ilL:11\ W('Jt'} ~.r)m~k11.1
C1krv \lt'!'Y t·1.n>ft'J~k1t·. 1-'rr-,ce, w,lnuc1.,:, 1;· \Nlu1.h I i'n::1111,·,
1 I \\·'('Jlld j 1,:nu1~h.,,--,,trd\ mh.c. at ,tlWL L1. z,,.~;,,
k /cT,IC \\'I, ,eh
7 } \Vl -qll~1 pr u:,,11 ,-~'.U;-.ll ldL'ł-.t ·,. Uur'1,.,_l,.,_a 611
7 ..'\ r11u,k,1-;111~tnacl-ca
Wu111a
., 4 \\·",111,1 c1, r:~u:ch1-lrar1111,k:1, /,_1,Jm,..:1T1iic N1n11t:•·
IT !'RO( IS KS:IT.\l 'J C)\'1//,Nli\ SIF; /i\CJff)f):\lf,J IIEJ\llSl+RY
1,\~.!I IC1 t,;\ .V~(;1,1.1Si\SK/\ I I ,\!'IŃS~;;\J
I t SA: 11:i~•L·\ 11,,.,,..:.nq i \\g:IL:: B1~r: rn;,
] ] Z.1h.!.r LuuJ,TI\
1.2. W,,rn;; t An~:11,; 1 kw,:-11., K,:11;i,I\
1 { S1·r:iw:: 1-'h,i:;th 7J
1 l~l w11l1.,...·1.1 l11lTl•dl,.:p_l,,,..:1,,w:: w ,6ulll-l\c\· I :1l'111~k1<'I (]},I (I I:,.._,.,,
'I P"!\'· 1<' .,A1:,t•1\I-::: ł.,H ii',~la .. 72
 '.:.J. L11a1:11kP\'.,m·a mą,l/:,:li',·1,,.\C'i'·.L·
:• L l'lldli·,T 1 1v111llal)
-' U1 k:ry1,,. f\l, 11r,,c·q i-·,
1 1 1

4 ~:k,;,:u·,,1c1 1uy1,,n,d:1,, t SA
4 l Td-.-:1•.
-L'.. K\;cq1" ( ir,')'1·111, 1 \l:i111ln1 1,,-..,t:11\
.J ,_ i\1ds1 1.
. J .; ,\l;,,f"
'1 A~rd.ry l11i,/d1.\11,llt'lh 1 1q• \'.!'>_]Il) ~,:,,.-,2-i:11.·_1 l Jf;(il :f.(•',) ';I
(1_ Pn•,sLu11c K,,11k,\:ruc11 k:;'l~,d>f'hll'I ,_,.,I
Idca I rr;,~.l ', ";, fr,lcrnq pl;i \\ .\ml'f) Cl' J c,,·1n,k1l'_l •:ii
fe. Sllisu;J.1 r111\·d1)1",1,.ąh1·,\,' 1'- 1\1:,,·1-yn- ,\1t•,'.L11\·,·,'I 1 1,1 K;n;uk1l'i1 li·I
S.I -"ri:1,;,\ Kub\ liil
t:.:1. l<11'.;:i11:,c1:, Lei.'\ I \\1ci"l-'.I Bry1~_11n \'. _\ff1lT)ci.' Śr,:,dr,(\\•.:1 111\
:-; , f>n,1,:·. 1,·~·"l,>1,111,t ;r 1).,111111,ko:11\ li•~
!11:,·11'.c'lll [c' l1;1l1t 11,k1,· \\ ''11·}.•.1 I II li,,
Il.'. Riv,;i!11:1l1,1 ~11l_,1c!-':1,1,u11,, ,,. ILlt•II.,_· Li l'l;1L) 111'/

HL POCI.'\ TK! RY\\.'\LIL\CJ! f,I( l( 1\lts.,T\\

NA U.\11-Kli\1 l .\ROUK(J\\.Y\l \\ SCHCIDZII:::
I l:k,p;u1,j:1 hr:,I:, ,,":1 \\ l"di:,d1
! rr.,ncu,L1 Lf l(•I ,il.dl :11 A1p P1,ru,l11 I(•\\ I -\\\chr•dJ:h.'I
1 \\ 1dk11_· IIHll.;ir,l\\'1 ;1 ChJll\
4 .l:t['lll;1c1 I K,,1G,
'i. Fk,p:m,_i;1 RP,JI \\ AiJ, .Śrp(]k,-,,,,, __J i i'ć, l\.;1uk,1/1L· ] 21
t), R, \\'al1/;_k'li:L an~1chkl)--n·,;:;\ 1:::.ka 11:::L ~ffidktY1,\·y1r, \\',:-chr,d11c

I\ /\I In I<.. \ l'IUI I lKU! ()t\11\I ~,/,

I l'lic'I ,11:'I\ \', .1\li\ll' l'PII ' " :,q
., J\-h,·d,) 11:,r.-,:k,1,c ur,.:pil,1\\ ;:11:<1 I\ ,i-1:,\11t· 1.1,1,·,11·11·;: lic 1HIIL 111,·1•,1,!1 :l..i11.:
, l'w11•.,1v 111,,1:•dk,~,-. ,-u1,,v..:1,,.1c ,,. J\fl')LC Z:1ch,.,d:11•,'I P,··•1,\,L,i-.n.· l.il,.rn 111
-l C!;.,ar.r,,,,,111c Al1)k1 l'rludn:n-,r

DOK i 1;-.,11:-.:TY 1 15
I. f-'1,·:ck1llcklt:1:1111 Pr.:1\ćl J\11ęd:l:,11,1n,Jt•\\Cfl\ 1lt.1/1,ir--, K, 111\h'lil1'1-.1
N,,rp,h,11,-111:: r1:,11,· 11 ~1 , , .. 1d111:1 171.,-, 1 :-i·,
!ld11·1 r<.•1·1•ln,11;, "H,,!-.al/.ll' f.<·lll\1., 111:illl>'I. H,·1111 .''I IJ-,1(11-:1,I., l\1,r I 1··,
j l~L'~LILilLlll \\ ,,lldl\ll' ,1_q,111 111~·111.,1c1,,l\\ll d).!..:lllPI\ d)l 1t'lilLcl}LilJ)LI.
\\":,,·d,:h. :') ir,arc·a 1:-:15: I -1 1 ,
,) S1msl1. Bt 1lh;:,r. Ltst I J;,m,1_1k1 l-:.111;:'~;pn (:, 1\1/c::111:1 i:S,J<;: 1-l-:'
'i. Akr Św1~·tq.cP 1-'ri.:, 1111cu: .. !J;.r\ 1, 26 1-. f/(.'<,111il ':,S,: S I I;
(, lkpc,,:_ ,,k,,ln~:. A1:,,r:1, Rc~Jl 1 l'ru~. li} 1:,sn1:,_i,Jl'l1 1·1°1,· /j,1/dl! i'IP:i(lll"h(l\',
\'. (ip;,v, k' : 8~() r. 1 ;:,,
7 ()r:;-,'.71l' l'll'l\lh:li;,, SklHJ\'. LJt:di:1 1 CLt>J1yd1 .l:,11,c:,a fdP1:11•t'\.')'P '>'• ~Pr;:1-. Il'
1:1d:1y1,1 ~,h'llHl·n1,T1w1 \\';1...,/Jl1~'IPtL !_ flL:d111: 1:--,.)~ r 1.~n
~-- 'j 1 :1 l 1.I/\·, '-,1;,!,·_1 F.1•1,lnk1:1t_p 1·,()11,w,I:) l<q ,,1,l,I .,11·• F»i1 ·11b11
1,,1" l,'1
,\rn1·1-.,L1 ,'-;1t•t'.~p111·1. P,·ru I S1:u1:11ni 7_1L·,l11Pc,,,,·,:, 1111 /Ile~.,) ku. l'c11iarnc1 : ~
c1crv.:c11 1~~:?(, L l :~t;
', Traktat, .. sri,,v, 1c pdJ•_1u, J•l'I.') pi,:m. h:u,._ILt. ,·,J~1l.,,l1,w,a1 :td m1~·,.l/\ \\ 1-·h;,
Hr:,.t:1111,1 :1 Cl1111am1, N,11•k111, :'J ,n·q:111:, !:'·+.' 1 I ~I
10 Tl1\ty1,t,1 ALt ;'.\,m('J)f..1 JY,]nnrncI, 21, n:1:,·a ~b7 1 I~'
 7

Część druga
W EPOCE KOLONIALNO-IMPERIALNEJ {1870/71-1918)
\ l ;ROPA OD ZJEDNOCZLNIA NIEMlEC 00 I \.VOJt\ Y Ś\VIATOWEJ . I
Sojusz trzech .. ... ... ... , .... , . . . I :'i7
Kwestia bałkafo,k 1 • • • • • • • • • • • • •••••••• I
Powstanie ...... ...... . .... .. .. .. t
Formowanie s1;; f11•1pt,n•11w,ienia (Ententy) ......... )/(
4.1. Sojusz. fr", 1 , r, . •• . . • ••• . •.•.•••.•I 1
4 2 Pormurnicme francusko-angidskie . . . . . .. ... . .. .. ... . . 173
4.3. Porozumienie angielsko-rosyjskie . . . . . . ... .. . . ... ... ... . . 175
5. Regulacje prawnomiędzynarodowe w sprawach wojny i pokoju . . . . . . 178
6. Problemy Turcji i Bałkanów . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . .. . ... ... .. 183
6. I. RewolucJa młodoturecka . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . ... 183
6.2. Aneksja Bośni i Hercegowiny . . . . . . . . . ... . . . ... . ... .. 184
6.3. Dwie wojn 1 . .. .•.•.. .. . ........ 1
6.4. Idee i dąż1 r bałkańskich .• .. ..... .. I 1
1 Ewolucja Tr6J1•1 1 T16jporo1:umienia •........ I
W latach I woj11) •.••••••••• . ........ 21 ~ 1
Kryzys lipu
8.1. ... ...• ... . . . ........ 2(liJ
Cele wojenne
8.2. •.• , • • . • • . . • , ...•... 20",
Plany 1.awarcia pokoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3. 209
Rewolucja bols7.ewicka i pokój brzeski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4. 213
8.5. Rozpad Austw-Węgier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
8.6. Sprawa polska w cz.asie I woj ny ~wiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
VII. PÓŁKCLA ZACHODNIA NA PRZEŁOMIE \VIEKÓW . . . . . . . . . . . . . 220
1 \Vujna Pac')fiku i jej konsekwencje . . . . . . . ......... 220
Narodziny pani .•... . .. . . •..... . .. 2l
1 Problemy mied1,1 1 ,: !\leksyku w okres;;· I', 111,1111 i rewolucji .. 2'l<
Wojna ameryk,m,ko-h11,1p,,mka. Niepodległc•s, i Samoa 2:H
4.1 . Przyczyny ... .....•.. . . . . . .. . . . . . . .. 234
4.2. Wojna i jeJ . ...•.. •..•.. . . .......• 23)
4.3. Niepodlcgłos1., Kuby
................................. 237
4.4. Hawaje i Samoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
5. Kanał Panamski. Stosunki z Panamą i Kolumbią . . . . . . . . . . . . . . . . 239
6. Interwencje I dążenia integracyjne w Ameryce Środkowej . . . . . . . . . . 245
7. Wenezuelskie spory i konflikty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
8. Brazylia i Argentyna na prLełom1e wicków . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Kanada między Furopą • . . . . . • ........ 2<,2
Il Półkula zachod1m1 v, ! wojny światowe,1 ......... 2fd
10.J. Stosunki rn1(d1.yzm,c1ykańskie . . • . . . . . ........ 2n,
10.2. USA wobc,· l wo1n) ~wiatowej . . . . . . , . , ..... 2611
Vl!l DALEKI I BUSKI WSCHÓD W KOŃCU XIX I NA POCZA,TKU
XX WIEKU . . .... ... .... . ........ 211!1
l. Początek cksp,msji Japonii na Dalekim Wschodzie . . . . . . . . 269
2. Rywal11aqa mocarstw w Chinach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
3. \VoJna rosyjsko-japońska i jej konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
4. Problemy rniędzynarodmve A1.ji Południowo-Wschodniej . . . . . . . . . . 281
5. Na Bliskim i Środkowym Ws~hodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
6 Chiny i Japonia do I woim światowej .... , ......... 287
Geneza sporu n,; . ... . . . . . .. . . . . . . . . . 29 l
I.\. Al RYK:\ \\' J·P< lCł KUi .UNIALNi· 1
I \,n k., f',,tr,,( n;- ~·1w1>J,1 v ~,iJ,wi.,111,·1 l')h,:i1,:x11 111' 1 <.·:w-.1-..
l I F:i1p
I Su,~;,r
I ' lih \.dl 1\i 1, E"r,,d,1,
1 -L J t1,>r1a
'i Tu: v1i;1
I(, ·11-.p,d,L l l l , I ( i-·,,, 1k«
! !\Lnt•l.., i tnlt·111, ,,.,1d1.d, 1. L1i pidtl/1111,h'łlh 1~ :~,rn;,11,t
1

„ Upi.t1 ◄ ,1• :.rnc K, ,nf-" , Al!\ 7, .. h• -.Jm,_ 1 ,.t

2 ! K.1,t'
·, ' Afnk,1 Z;·., Jw,dtll.1
ł \VC!ll\ ,lr'OI( l<,k,1-n11f'•-•.II' ! 1d1 k1lll<,'\.l\('f1·,·1,
.t, R· w,-lu;lt·i:1 h1 \ !\ 1-,I.., •-1 11.·1· ,c, Li 1, Al ..,,· \\ ·ri ,, ,.)r1,1, 1
X. PODSl J\10\V,'\NII' Cli ŚCl nrn "CIFJ
IHlKtlr\ll ~,,'f'i
~. !I!'-,/ T,, .. , fi c>,,r;/\ l'c11./U!r,,III•. / ,',,:,l,,,nli11.1;11, [ l n,,_ '' I
T, ,1!,,t;,t !:lu 11;· -k1. l:krlm J \ lq,,.11 l :•.7X 1
T,:ktd;·rr-.JrK'1/ /\t.'ln· \\\·:1d I N1u,11<c \\1,·J,.:u. ,llh:f.,f..

l\l1i;d1\r!df11t'.,1\11.·1 l 11 11 RL 11uh 11k \11T1)Lll1•.k1d,, \\·,1~/ 111•r,11,.

1 ;. l \', L,'lf;J.1 I '.1,(/(1 i
t'\1td,~ dP K,_lf;\',dll jl l\• (i,,,,,/,!(\'! f'!ll\\ I
1;,; I ,;,/d/ll'I 111k~, l l;t J7 '
(,_ Z , ·,r,;d11;, r•t i vdcn! ·, ,v. 't1('.h '\\ ,1 \\' J! .,. ·Jl„ d- 'K1·•n~ !r.,''•,L St-.rl,,\\ z,~·l'.n(·,
,,\]; "!',l•d .I j ilf(tl,\,1\ \\',,,jJ;l/lllJI \ I 11 I., II ,

Częsć trzecia
I\IIl;DZY \\'UJNAl\11 i 1 1·; i'l,• 1
XI El ROPA l'il' 1 1''''' SYST! ~d \\'I.RSAISK! I .lrGl! I Pl.PfK
I KcnL·1;:1:, 1;, I'' ·k, 111 ,,., " \\ P,·r:, 111
:1 ·rr;.tkt,1t !q•L ·J(,\.\ \ f ~!l"!r,\ ~Hnl

'· T1:1k1,•1\ p1,k,·1.,,1,· / /\1.•,trr;, Buł_:•:1 1,: \\\rr;·,!111 I TIH\ I,!

\\f pi, ,,,u ►.1\i.·,u,n, .1-'\\ 1c·r:\ 11 d!:: 1:1111,,·1 ,d.,\l I lL!I ··dt·\
j Ll,l'.,I l'\.11lld'.'",
{·,. p.,[,J,;, I ll'1 '.'l"·fllc\:'
1,.l Gr,,u,:, ,.1d1,ldt,1,, 1 r••ł111·c:n,·
(,.' Cir:;111\ a 1u d,. 1,ir.,l'\•. ,,
(, __,_ Cr:1r'1l,' w,ch1_,.lr1111. \V1,1r.,1 ]"_:(i f
f';-;1•:i1•,· haliy(l.1, P,d~k.t, R,,~1:, P;,..i11, k.,
Kc-11h'1L'IK'rd I\ Uc:uu Tr:,kt,,t w R:.r::di,·
I/_ 1·1.11.l"J,1 I pi:1"1,I\',,_ I UJIIJ'\ ~,1, 1df...,1\,'I I\\·,,, il<. <11.11
](_, /," 1, ..1'. \\· ◄ ,l>L·•. J\" 1111-., 11 · 1ial,,1,., ,•.. 1•1_'H 1•.1 ' : ,
l l . ) ,1, )(~:tu,)
I . Z;;, l\\\d ,q1f-,__,, l\1cT',in I''' LPl.';1111, 1 i)() ;;; l 1i i\,
I ;!';ikt Hi1;!f1d;, K, !I,,;•:· I
!,l Rudi 1<m<'Lf"Jh·1,f..1
]_'i, ZSRR N:1n_,, 1,1w 1 11,1h,q,·11!,'
 <)

I f, l\.c,nl..:n.:nl·_i:, ;,•Lbn:_1cllH1\'.d \\ C,,·i:(·Wk' --i-Ofi

I h. P, 1l\k1 r,l,;;1 n_,;hr; •1c·m,1 r:·1, •rc1ln,·.,,:u ;1:)
IL. Dd,l.,r:1, 1,, ,. ,,:·,1.111K 1,:\111,,1:1,r,1\1111,ć111:i r\1,ć1111n \\ ,111L·d11n1c·
1hm1,·" ,.;.(!S
I!•.,. ! 1l.111) 1r;:11< wk,,. T.1r<l1t'li ,,1;u lkrr11·la P:1ul Bunu•1:1a .T(1'J
I()_.,;._ PLil: H,_,u,:r;i ..;J(I
11, \ Pl:,f'I I\ l:1cn, ,11,d, !,1 'T 11
h.,11. 1., 1 1 u,q,.1 s1, .. a.. ,,,.,,..,,,, 1, •.i,.1., 1:,
I . I h.lll' ,. . I'◄ ,J•,f" I! :1
;! ,<.;1,,,1,111.1 1 /Sl{H l',.H 1hd11·du +i.'
Ir-!'.,!,,.. ZSl~R N1..:J11,, il:'I
li.I. I': kl J••.:l,}u i;:,111,·, k, ..;1-;
1:--•.-·, n~t1.11„l_1;; p,,1,L,,-,,1,,1,1(:,k:: -~1<,
! 1.1. tlLł:t Li IL'ill:, l'l1H?1!,:u,·111L' ktH.ar,~,c ·+ lf
2( 1• b~., C1tcrcch .;21
i! lu,·n„ l{1c•,/,117,hll\:1 1 il'J\' l'Ht
'I /:1:·t,·l.1, · ~""' ·
2l l l 11ol•k11·. 1,11h1u1rn1a 1 1hrnr,·1:
.'.I .. < P,:11· tl1l::1) / ,lCJ,1 N.,J, 1:l.ll
fnH„'_l,t I '-f'LJ\-.., il CIL""-,f'llL
~-'- U, Blrlin 1-i.L\ll! Td.1,·
.', I /\•,J·c>l-.1\ u1,di)T,,n 1dc1•,r WlO_ll'\ du11111\\rl ,,. H1vp:,1:11
::.1.2 u~ Rn rn Dcrlm
1~. I P~1U :1rt\ ~ crcrnt,·rnuv.,l-.1
.'·+. Pid,1'-111l\u<.trn ,.,,! Samt-Gen:;arn Je .. \,·~, l!/,111i1
.) K,·11ki.'f:lT' 111•>11,,,h11,~" R"1hi;',; c·,,_,;ch,,l.,"'•·q:
''i : p,.1i1, j. ;i "l'l'l".l'-,,'llll'l:111
::·' :• I'",, .., d ◄ · 1\1, ,n;:1·1111111 l ł l
..:.~ L K1,nkrcn,·1,, rn,.,r:,c!iw:k. i 1c·1 kPn,d.,,c1,,:1e
~(,. Pr••hlc,r.y b:.1!1-•• ,r.~:l.1~·
.f. I SHS I J li).'! ·:J,,11 I.'
0 1•.} R, ,i :il1l:·,p 111Pc-1,lh 1" H.dka11:-,:h

27 P1(1hk'rn:, l·ur,,n P(1h1",1:,~ 1 ~Y•,c•,ti;, r;,·1:,r"lrn,~11

.::-: 1'.,k.,l:,vi,· ,1prc•,11 1•:·r~-t,,. o•.1
.'i-! I ( 'Je, he" t, •11-;,, I"
.;,.: . Kl.q1•,,!.,
;--: -~ 1i\lht11ll~1
2.4 Ko]e_ p1:, cel T11.t·t1cJ f{Lc·.. ;.\: Pobk,1 -~(,-~
J11 Pabct !~1bb.:1~tror tlld,,tni. ..;.(,7
,l L (h,btnl, l\).'Pdl'IL' pd_(,]l! .i(-,')

Jl I lTUaJ ,, p,rnuc\· \\/~qtTH'CJ r.,1~J7y p„J..,1-,,1, \\'1clk<, Br) ta1,1,1 .;u,

• l ' h,!•-k,, k,,11,t1,,11 ht>1;111\1,·11St11:1 ihu,n·v.q,:t• ..;:·,1(1
~-.· P1Phlt·Jl1\' 11111\l h 1>:lliq\\ I ll'l\lilf'!(\\\' ·,'/.'
1 °I I '11 •I •łt-111 li L1rn\11 ..; I 1

•4 .' I t'll,hk-111 C11h1;:!l<1J'I 4h;

JL3 !'ruble n: C\ prn . ..J. 7h
{) R.:1/\\\\1 {'lg~11111;:lJl lLJ~'dl)ll~llUdtl\\)l'h
~i r n1,,;:c,1;,c1 L 11:1i;:d1)1:"'"d"~1c r,ll' p:,n,111;11<"1:· .lf1 N:m·,'.u\\
_q_2. [\.[1~·d1y11rnHk•1\ y !<.uch CLCfl\Uf:Cl!o Krzvrn · Ci'Ll'\11.ll!Cg◄.
PnH.,-1,;1\,._c1
lO

XII. Al'vIERYKA ANGLOSASKA I ł.ACIŃSKA W OKRESIE

MIĘDZYWOJEI\I\YM ....................................... 485
1. U:c;,1, a traktat wt:rsalsk1 Konferenci,,t waszyngtońska .. 40'.,
2. US;\ 1 Meksyk . . • . . . . . . . . . .. 4X8
3. Polityka dobrego sąsiednwa . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
4. Ruch panamerykański między wojnami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
5. Pr, 1hlemy i kon!likty poiudniowoarnnvkańskic .. 500
:S. 1 w,,jna < :1 an Ch,,,,, . . . .
1 ( . . 51
5.2. Konflikt o Letycji; i inne spory 1ery1rnwlne w Ameryce l'ołudnioweJ 502
5.3. Brazylia i Argentyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506
6. fz<,1;,,·11 ,nizm I m:utralizm polityce L'SA .. 5U1J
7. Kanada . . . . . . . • . .. .• . . .. 51:
XIII. DALEKI I BLISKI WSCHÓD 1919-1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
I. R ywałizacp na Dalekim Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 I3
l.l R,·publika Dalekier,, Wschodu . . . . . . . . • . . • . . . 51
L?.. Smsunki 1:idziecko d1111skie 1 1::d:r.ieckt1 1:ip,,ńskie 51
1.3. Zacht',d a Chi ny ... ...... . ..... .......... . .... .. .. 519
2. Agresja Japonii w Cł1inach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
3. Wzr(lst napięt m1ęd.zynar,,dowycb na Dalekim Wsch<."J11c . . . . •. 52(·
3. l \.Vojna jar1•1isko-ch111,La . . . . 5.7J ..
530
3.2. ZSRR a Chiny i Japonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Mandaty hrytyjskic i francuskie na Bliskim W schodzie. Syria i Palestyna 531
5. Ałp,ni:,tan i P,·r~ia (Iran l 5Jf .••
XI\ AFRYKA Mll-;DZY WO.INAMl . . 54! ..
542
I. Problemy międzynarodowe Afryki Północnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Egipt i Sudan . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . 542 . ......
1.2. !\b.roko 1 L1hia . . 5-1
2. W; 11a włosk,, ,·110pska 5 H,
3. Problemy terytoriów mandawwych i Zwi,11ku PuludnioweJ Afryki 551
3.1. System mandatowy w Afryce i jego funkcjonowanie . . . . . . . . . . 55 I
3.2 Problemy Związku P"łudniowci .t,fryki ...•. , . . . 55-1
3.J N1c:mcy ,whec Afryki 1919 ]')3 11 . • 55.'i
XV. PODSUMOWANIE CZ~ŚCI TRZECIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 556
DOKU1v1ENTY . . . ................. .. 570
l Traktat pok,,ju z Niemcami. I. Pakt Ligi Nawdów, W,·r,al, 26 ,,ca
!919 r. . .. . . . . . . . . . . •• . .. . . . _• 5'/P
2. Traki.at między RSFRR a Niemcami. Rapallo, 16 kwietnia I 922 r. 576
3. Traktat wzajernnej ~rwararn;ji pomir,:dzy Belgią, Francją, \V. B1ytanią. Włochami
1 Niemcarrn (tzw. P;ikl Reński). Locarno. 16 paźó.iernika )</)~ r.; Londyn.
I grudrn,: I 925 r. . . . . . . . .. 577
4. Traktat o wyrzeczeniu się wojny (tzw. Pakt B1ianda-Kellogga), Paryż,
27 sierpnia I 928 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578
5 Akt Wyk,11,awczy du postan,"v1,sń Krndt:rt:ncji lmpenalnych 1 1926 i 1'130 r.
(Statut We~tmini:;tcr~ki), u:,ndyn. 11 1•rudnia I 'JJ l 1 .•• 5/'J
6. Przem(1wienie prezydenla hanklina D. Roosevelta: Polityka Dobrego
Są~icdztwa, Waszyngton, 12 kwic1111a 1933 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
7 !vliędzy;m1erykańska Konfereneia w sprawie umb.:n1eda pokuiu Dekhu;c(ia
Zasad Sohd,imości I Współpr;i('Y Międ1y,1rneryk;l11~L1ej, Bue110\ Aires,
21 grudnia 1936 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
8. Układ o nieagresji między Niemcami I Związkiem Radzieckim (tł.w. Pakt
Ribl:cniwp-Mołot<.•wL Moskwa. 23- si,·rp111a 193'.! . .. .. ..... s~..·:
 li

Część czwarta
Gł.ńWNE PROBLEMY )SUNKÓ\\ i\Hl-;DZYNAR( llXlWYCH W I ATACH
II WOJNY ŚWIATOWEJ
X VI. OD WOJNY DO POKOJl' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587
I. S11 1 ~ur,ki międ:,ynan:dowe od września 1939 Lzcrwca 194: ... 58'/
l Agresje rad/lei kie 1939- .... 587
' Pakt Trzecli .•. 59
l.3. Wsptildt.iałanie so1us ✓ nicze francusko-brytyjskie . . . . . . . . . . . 592
1.4. USA w latach neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594
2. Ukształtowanie koalicji antyhitlerowskteJ 1941-1942 . . . . . . . . . . . . 598
Przyst.ąpienH.: Stanów Zjednoc?Onych do 598
Zawią;t.an1e \\i,.:lkiej Koal1cp .•• 60(1
2„1. Inne porornm1cnia sojusnnc1e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , , . 603
2.4. Karta Atlantycka i Deklaracja N,midów Zjednoczonych . . . . . . . WS
:l. Wielka koalicja w latach I 943- 1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607
\\ spółdzir,1; .,merykafrJ,, 1n 1tyjskie .•• 607
konferenqc ll,; 1,-:kiewska 1 ,l"lk·rańska ... 609
4. l<, wojny nv:;t1zygniec11, •_iowe . . .. 611
4.1. Konferencja jałtańska . . . . . . . . . . . . , .... ... .. . 61 I
4.2. Powstanie ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . 615
4.3. Konferencja poc:tdamska . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . 616
Kapitulacja . . . . . . . . . . . . . . 6 Jl-,
5. P11ysdość Emcl'\ planach rn11•: ;Tstw • • . . .••• 621!
6 P\.lkula zachodma latach Il \\Tjny światov.vJ . . . . . . . . . . . . . . . . . 62,1
6.1. Kanada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624
6.2. USA i Ameryka t .arn'1~ka . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... 628
Argentyna ... .. .. . . .. . .. 632
7. państwa i w latach \\ oiny . . . . . . . • . • . . . . • .. 63'i
Jugosławia ..... , . . •. . . •. . . •. . . . . .. 635
7.2. Turcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638
7.3. His7.pania i Portugalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641
7.4. Indie, Australia i Nowa Zelandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644
XVII. I'< li lSI MOWANI! ( /.ĘŚCI C/\\i\lffEJ .. . .. 641J
DOKUf\lU\T'{ . . . . ....... ....... . .. 65:'
l. Pakt pomiędzy Niemcami, Wiochami i Japonią (tzw. Pakt Tr/ech), Berlin.
27 września 1940 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ........ 652
2. Ka11a Atlantycka. Pancernik „Prince of Wales" na Atlantyku, 14 sierpnia 1941 r. 652
3. Dekl::ualJa Narodów 1/icdnocronych, \\a•;zyngton. l slycznia 1942 r ... 653
4. Dekl,1c1q11 c1-terech ,c11r,--tw doty,· ✓ 11c:1. powszechne!," hezpieczefo11wa.
Moskwa, .lO paidz1em1ka 1943 r. . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . 654
5. Komunikat 1. Konferencji Krymskiej, Jałta, 11 lutego l 945 r .. , ... , .... 654
6. Międzyamerykaf1ska Konferencja w sprawie wo1ny i pokoju. Deklaracja
Wzaicmnc-,1 Pomocy I Solidarności \nKrvkańskiej i:DeklaraCJa Chapultcpec).
Mek,1 marca l L , • • • • • . . •• 657
7. Uchwat) Poczdamskie, Berlin, 2 SH„rprn,, 1945 r. . .. 65')
XVlll. CHROKOLOGIA WYDARZEŃ 1800-1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666
12

:';LOW1\lh I i..'.Rl\!INÓW HJSTORYC1/1\0-il.H~Jl1/YI\1\RODO\\ YCH

\\'YflRi\K\ BIBU(1GRAI L\
Ii\DEKS i\.\ZWI:-.K i li
Ti\lll L Ol CO'.\TL1\TS

l\;;ip;,i l,L:r<•p·: p(• k<.•r,µrl·,1, \\ 1cdc1~<.k11r1

},,JJ.pa ~ Z_icch•tt"il'l'll' \\'/<'cli
1-lapa /Jc:'.ili<'l /t"lilt' 1'<1,ll.ll'(

:I\ Ja],;, -I i\lf•er,1L: :-,;,,dk11\,·:1 1 P"h,,li:1<•\\;; '>', i'"c1:j\~:11·I· \.I\ 1-.1d1.

l\l;ip:, ~ \\,,ir,,1 l'.',,\ 1 il.-ld.~_,Linr· 1 11:t'f-,,1k:,n•:L:.- <r:,I\ lc-11·,;11::ln-
il. I:,[ . '
\L,,,., !·1:1,•1-11•lw l''""1111·w·111., ···11 .. /1.r, .-, ,lt ,.,,,i" l-.,IL„1 •.I 1tl
\L11 :, :. \li:1l) lc1\h.·11du· 11 q·,1:1.11. ..i_,.,1,;~11:J„q·,, 1 ., L\:_ilk:_i1.;,1-'1·
I 1 i I 2 1'Jl .1
il.bp:, '1 P)'.'.1.l11:_il.i'-' lill'L',_,_1q\'. \\ C.1ll1;1dt ,.,: pd1•1•,) )d\ ,-.
(:i_: I \\l'l1lJ ~\\'l~lłti\\CI
J\bp:1 I(,_ l·.k<p:_in,,j,, ,.,•lc:-rnain._1 h·a11r;1 11 111,l<'-.:.hm,Kh
l\far:, 11. Fk,pan,p L,h-,lf~:11 k,.,:c111alr:)d: \\ ,\fll(.C ćln 1 ,,.,,,r.1 :~1·.ial<1\\c·1
'.\1ar:, 12, h,r1.,ra r1 1 I \\1,'Jllll' ,,.,, litl( \\(']
i\laJX"l 11. Rn1p;id ./\l1...,l1tt-\\\T,cr ; 1(• I \\.(!jlllc ;\•.1;tłu 1 .tJ
l\[;q•:: I i R1l\\11 \\:1r•,1:1 1-' ,k;,
[\l,q,,1 I', l•f,•,11,11,,.1,, l1·1,l1111;-.i1J;, Hl l-'.11·,_.-\ l''ff-.111 -11,., •.1\1.,1>,1 1 ,
~'Lq ., li, :'--J'''I\ ,r11, 11.il1., ,,, ,\,.:,·1_1,.,, I :1111,,! ,,·
1•, ,,~n>:c 1r,1,·,ii, 1•.01c1<11\ 1n

l\f:tr:1 17. Zt!,{'\("?[' ter·, ((11'1:.tlr.e forcni \\ .-\111 ,,J I;,-: i I (\c, : •Hi l
[\l:_IJ·:.t I~- T1:r( nt I Hli'.ck1 \\',,. I ,,cl\', <1ką,n· l"l~',:/1 \'. 1•(t 111.',Jn
J\br-:1 I<; ,\r1e•,1e r.,d.71l'l kte : <.1_ltJ i <i.;(,
~-br,a .!(,. l-'oc'h11e "erytc,n1.i:1,, Jo11'"1 11 f'"'ck7:'i, II \'-','.li:~ 1,,1.,,... t'_]
 WSTĘP

i two1zy11crn niniejs,ci 1-~iążki są v,ykLd)' z hi'.(n1ii ,,1osunkó1\

In,~•JrćlC!,i-
międ:z,n<in•<.k,wych, kt,,rc 1, różrtym „1-,m1<1rze i zah1t''.11· niemal ud 1r1 1d.liestu lai
prowad/;, w lnstytuck s1,,:,u11ków M1,;d;yn"rodowyd, 11\\
DoświadczL1111a I obserwacje dydaktyczne w istotny 5po~{,h wpłynęły na ks;talt
leJ książki. Spowodowały m.in. dbałość o mo.iliwie szerokie wykou,ystanie i przyta-
czanie tebt/,;,1 trudno na op'.il do~tępnvch dokumentów i m.atcrialów źródłowych
z różnych cpók. Pr-dl'..a n,a charakte1 111,d1,;;.cznika, lin prezentuj<:- ,ys1c::matyczir,
i upov :iJkcwany wykb.,L , ,bejmujący caLt niezbędn:1 i:,ktogmfię 1 rntc:rpretaćję
potr.,_ebną do zrozumienia ewolucji stosunków międzynarodowych. Oczywiście, tego
rodzaju praca me rnoi:e zbyt szeroko drążyć posz.c1ególnych problemów, wychodz:1c
1. założenia, i.c wiedza, któr,t prezentuje, \Vinna być uzupdnimia i wzhog,1cana
peblikd•._1<u1n ,,zczeg6f;,,,,, y1111
K,,r11„q.•1..1a książki jest 1·1ochodn,1 dd1mcji zam1c,,c"o11ej p17..e,-c rnnic w pod
ręc,niku akademickim Stosunki rniędzynarod/Jwe (Warszawa 1994, !.. :,<n. Zapropo
nowałcm tam, aby „historię stosunków międ,.ynarodowych rozumieć jako relacje
między pańslwami i narodami oraz zmienny \V c7..asie proces kształtowania się
określrn1q<(' ,;topnia bdu w skali te_i'ionalnej i globalne( Konsekwcnc1ą takiegc
f07.A1minn:1 1,11.edmiolu w~t skoncentrowarne się n;, tych ideach I wydarzeniach
międzyuarcdPwych, k1u1t· "Yrastając pon,1d poziom narodowy czy hl:w..:ralny S,i
elementami zmiany porządku na szerszym obszarze geografiono-politycznym w da-
nym ukresie c.l11L·j!'rw. Zmusza to do selekcjonowanin problem(iw i pomijania widu
spraw, k1(,re były wa2ne dla pO&L-CL.er/,luych państw, rik rne v.·plyw;ły 11:1 proce!iy
w i;.7,ers1c1 ,kali. Najlepit·1 t,, ilustruje qit,,<",b ttaktowa111a 1, książce temalyk: polskiej
Nietrudno /auważyć, zt :,pra1\'a polska pt•rnvia się tu tyll.c1 wtedy, k1L·dy 1,·st ważn:;
dla stanu stosunków regionalnych czy globalnych. Inną właściwością teJ pracy jest
przedslawienie historii stosunków międzynarodowych popriez ich funkcjonowanie
w obrębie wielkich regionów: Europy, półkuli zachodniej (obu Ameryk), Dalekiego,
Środko11(')", 1 Bliskiero \\',-,bodu Or:!/ /\hyki. Sw,,1,.1\,.,._- biążki h.ird1aj będzie
widoc11:;i _ 1, li por6w11.1111\ 1 ą z od111w11n>111i spos,d,.,1111 11r.cedsta1\1<.1,u 1ematyk1
pokrewnej z zakresu h1stom dyplomaq1 czy historii pow~zechriej. Otóz .1..asad1iicza
różmca sprowadza się do tego, 7.e gdy dotychua,owe prace pokazywały proces
dz1eJc1wy głównie „w czasie", omawiając sprawy wszystkic.:h regionów w ramach
chronolog1c,.rne wyrózmor,vch .okreSc,w. praca ninier<1,, z-.,raca przede ,,.szystkim
uwagę „u111H·zc·str:zeń". w kil•rcjlształtu14 ,11,> stosunki n11ędn·t1arodowc \\ (,kreślonym
pr1ro1J:1lc dm·jów.Mo1111 bmvlem 7,dmuen1. u jęcie pnc'.tr,-cm10-regionalnc umożliWiil
pdnicji,;r.e wydobycie wzajemnych odd;riaływań czynników wcwnątrzegio1wlnyd1
1 pozaregionalnych.
Wycdręl~,nia_Jąc problem: A:1;11, Afryki i zachodmej hemi,fery ksi;,;k,1 j1·1,( niewąt­
pliwie mrnq europocentryc7JW niż uj~cia dotychczaso"e. Nic oznacz:1 li,, '<f,ywiście,
iż Euroi;,, J<>t w niej n,nk:ccniana. P1"i.1:uv;rne, .nietrudno ,-:mważyć, it' , ,I 1_1,;(ościowo
najwięcej rozważań poświęcono Europie i jej udziałowi w kształtowaniu się illnych
14 WSTĘP

region(,w, \\ynika to bowiem z sar11e1 logiki dziej(,\, Kiezaletrne _icduak od roli

Europy, chodziło o szersze ujt,;cic problematyki innych region<,w, ukazanie ich
własnych procesów międzynarodO\\)'Ch.
Ewoluc_ja stosunków międzynarodowych w poszczególnych, wielkich regionach
prred,;tawiona została \\ o,obnych rozdni.lach, w 1,u1wch czterech \\yróźnionych
okres(,\\ I:-! i5-l870; 1918; 191 1939; 193 1! l Każda kończy Sh'
obsze1,11111 podsumo\'. 11,"1, ekRpornq;:,ym najb:11 charaktn, ,/ne cech
globalnych i regionalnych slosunków międzynarodowych w danym okresie. lswtnym
wzbogaceniem ksi4żki, ułalwi,\j,1cym studiowanie przedmiotu, s,1 teksty podstawowych
dokumcntćm dotyczących dunego ok1c1u oraz mapy.
K,H1,k.i nie Zi;IW1cr11 przypisów, lcl7 tylko obqern1, bibJiograll<;; : d1rnnolog1ę
wydarzcf1. Publikacje, na które pov.utuJ<,' c.ię w t.el,{c1t" skrócomm ?;ipisie•. z;1-
znaczone są \V hihliografii gwiazdk4 *.
W niniejszej książce przyjc,:to zasadę, iż wszystkie nazwiska przy pierwsrym ich
wysu1pieniu - i',irt1\v110 w tekście :nt~adniczyrn, jak I w bibliografii - będr1 p<iprzul,1 ,ne
pełnyn11 11111onami. Jed11;1km,·oż od ki z;i~.1dy muszą ptwne odStqJ;.l\,c1, I tak,
karcie 1y1ulowej wiel11 publikacji (zwLhz,za w lileratur1c anglosa:,k1q rosyjskie1)
nazwisko autora poprzedzone jest tylko skrótem imion. '/ lego względu zrezygnmvano
z dązenia do ich rozszyfrowania. Z innym zaś przypadkiem mamy do czyrncnia
w{nvczas, gdy o~ohy dwojga imion używają tylko pierwszego z nich w pełnym
brzmkrnu. a drugieg,, \\ ~k1<icie. Zo<t;d,, w publ1 11trtymanc
N,iZ\\ i~ka i imio11:1 ohcojęzycznv wy-,tępują v, 1,·l1 narodowy.m hzrnieniu, al,.
znów z pcv.nymi wy1:11k,m1i, przew1dnc111ymi prze·1 pisoww ,/sUej, a od-
nosz,icymi się do osób szczególnie znanych \V historii i kulturze, których nat.w1,ka
przyjęło się pisać w formie spnls1czonej.
Jc,;Ji chodzi o i.nne problemy 'Z 111,1ev:nictwe1.r: his1u1yczno-g,q1 1:Ji,·znym,
trzeba ,1,kaLąć, iż w iWHeJSzej prały pr7yjęto na,·\v\: 1n1peńum (h111;11"'kie, che,,.
upr<1\.Yn iom icst teź nazw;i \Vysoka Porta, 1\ ystępując,1 s /czl·gólnie cz~·,: l' dokutne, 1-
tach z epoki. Od 1923 r. użyv.·ana jest tylko nazwa Turcja, ale w okresie przejściowym
I 919-1923 stosowane są obie n;17wy (tzn. Imperium Osmańskie I Turcja). Konstan-
tynopol i Stamhuł występują zamiennie, ale od 1929 r. tylko Stambuł.
Pt1}1:1lian(odbi ydziestych 1,1ekutylk, li , Wielka \L11n.a-Angh
r6wnk1 1;;,zwami """·1111.ymi. Prr,J\1,, 1eż. iżof, 11il nazwą ni-. 111, 1ącegoju1
pań~twa Jest ZSRR (do gnidni.i 1922 r. Rosja Radnecka).
Część pienrsza
,li

EPOKA KONGRESU \VIEDENSKIEGO

I Ś\\TIĘTECO PRZY1\,UE'RZA
(1815-1870/1871)
 I. (il·NIJ/\. H INKCJON< )\V/\NII·
I UPADl-:K SYSTEMU WIEDEŃSKIFGO

1. \Vprowadzenie. Stosunki międzynarodoHe

na 1n-1:ełomie XVHI i XIX w.
\\'1t H ll' ,·,'lun \\ h,,t, 1n1 1f( 1 ,rn1kl',\\' llilc'd!\ 17,Jr(•d,•\\ yd·1 m;,i;r \\;1r1,,~,· •\ni·

l·z,IH /11,1, 1•,·,,l .1,1,1,, h,,1\H 111 11.1 \\ 1d.11 /1·11i:1 111.jl•:u, 1 :u J 1,·!ilt'/,'IIL!I\ 1.,llt' dl;, • ._,:,•Il 11
1. ;,;',•\', ,1i111L 11r1unlt•\\.111c 1•: ,v.:i.uh,1111,,u /t110Jl,\\l'!
Dla lll\ ~lei ,n, lu~tnrn 1ncg,.· v aLnh.:JslL' '<J _1cdnak pre•( L',\, 1.:tón ,;h a111 Jll'C7.i\tków,
:1111 ~.1,ńc1 niL' rnu,11<1 w,J1.11:1c 1 1ll•kladi,f 1 śc1,1 de _1cdnCf'P dni11. N1•\I}' lad 11J1°'·dz)-
rn11cd,•1•,) \\') i'cht;I, :t\1:dJt 11,1 filii l'it' -lllh'!'(' I'' lli!dku i ['i' knh--jll\ll1 pr7el(ll'lic
d1i,:1,·,\ \'Il\ me 711ik:1 ,,.,,,, \l'frJ l1v1 ~Lu-Ju.
N,,.,,,,,i)ll1t' •,t,.",unk1 rnt,d/\lliHPdt,wv h1-·1(:'11tmah ,,1, \\'l1"l' \\' 1:u11ach u,lJPfH
knl:·lr ,:1·11, kll'•r\ U'J~T!i\' :1' !'ll\\'t•li rud 11:ąl(,f'l,:lli IHJ\\)1:I, idu I ,tł ,pukcn1~ch
\'v1dkw J>J('1:t·" d1J<·1••\\l.' ',\vk1.w;,q,1 l'(''/.d :,,ra1,1v<-' 1•;1t',qW(•W1: ;,1111,·111:11,ic rclaqt
1:H,, dl\ 11;,r,,1:;,1111 \V , 1,-f.. , 1t: ~,,t;,11111,· ,1,: 11<,1\ 1 ukb"I •,il ,,11,,, mk1, ,/,1•, I\ ,LJi
1qv1t•11,,ln,'1 1 ;.·l<•lul11,·•. "" \'.,.,.,,, ·-111,,1 ,.,, I" ·11,1,·r iii.tj< l111, 11·1 J , . / " 111,11,l,,i rn;;,:1,1d1
llldp\ pcltt',C711C!,
\\•,1)stl.1(· !c 11:rn1,ka 1~"\ 1,qpily llh:7\\1kk wyrai.111.: 11<1 pr7domtc XVlll
1 XIX\\', \\·')il!lt'!11'1\ ni,·k!urt", cha11:k1e1::,,l\Czn,· \\')d:ir,cnw I pt1•((''' c1,1s,'i1•,
1"17c· lc,rnu rn•~·dL\ ,LH'I m i rn 1,1·1 n, bd,·m · I d\\'ll' rcwnluc w: anwryka{1,k,1 1 tmncu,k,1,
nil',,\cc h1dL:rn:k nsd:d,,,ln~d1 1di:i ,pl„kcn y1 h i 1111, d?')n,m.,d(1\\')d1: · 1 ,,1,d..rm,n,:
0

Pd,k1 „
rnarv I .UJ•'P\: ,t '•.y~lcrn nq,,.1kc,1';,k1, L1t:•r:- ,n1.rn(uv:mc 1m1cE1l slP~unk1
I.', f lllt•jil(, l \',Il''/(),' ,,j>l/\',J'I<" /('IIJ\ l11'.•(1,1i1" \\ ,,t,11 .'\111,.•11,L;i<.!1 I l"·'l/liH:1· l·«i(·,
iii', 1> J'l\•11,MI \' LJCl,llild ,'dr:,l,,1 ! :\/li:,, ,,q,•i:1u rlcl>;tl11q.:c'.

Rc1•·uluc1,1 lllllt'f \ k11fo,ka. wrn1v, iHILaJ,wa ht' L t'" all(<\\ I bel rnr:1 11(1\\t-' pi;,wa
('h\ w,:tl'bk1c· l tq!llł) rkmd;r,1cp, b\j;1 r,,d\ kal11a \\' ,lt'r/t' ;.!;,,m,ki',1\ ·1c·1\ llt'ITill}dL
J'r.,c,,iv ,t11\·,il.1 ,i(· b"wi.:1n 12łl'>\111cj !'olt;'dh' ś111:1l( 1 \\cj Anµl11. Rc'\\\'hllJil ,Hl1LT\L11',
,,I ;I, 1:•,Lllll".',1,11,:,· J,,•1•11hlil ;,1,,k.1 l,,i Ili\ l/,>!111 lldl l i ' / \ l.1 ,,·1 1,·11 ;' ld1tJI\\', ,,,,1 ;;1d~11
, \\ wtu \\ ,:c'.l', l ·,p1,.:r.,f,let:p.' 'W 11;1 dPm11·,1c p ,y,:tcnm 1111. ,narchtt'71lt:,.,u. R,:,A duq,1 ta
,1ak.c ('Il lY',/,; \\ ~1111.'·,.'tc· prubuw da Lil~-lc~u\\ a;• \\ pr<1kl} ,:,: 1dl'ał:, \\ 1t:ku O, 11 KTCflHL
Dcklar:,.:,1a rc1ep1,dlc2"k'~li L 4 hrrn 1T7(, 1. i J...,,n~[)tuqa z l'/l-i'J r. były t;,k-1 doku111c11-
tarni idcnklg1c?.11) 1111. pro1cktu,1<1cym1 nm1 c p,11'ts1,1·(1 i ~pok,.?cti~I\\ o. co prób:i ud-
v ;un..::1 c 1r,fr•r1rnw. arna ~tosurJJm mii;:'dz: panq» arni. M0winn(, \\ ii:c o .,pNt 1t:hit"
 \\l,,(('l\\t·;l' r,·~pd.tu dl,1 q,m11 v ·•-L\>tL1d:·· ! ,_, 1<,v r.,,,L·1 11·•,1.},!k1cl1 iud:11 ;J,· uL,:
t• rt•\' m •'Cl 1uną;,:,,, l plći\:·1,· d,_. lih'[Hcdl, )ćl• ,;;n Pe j<,v:it,·, si,, tu \\ il~ z;tr(•\', n,., ha,.tv
~rrav,1,:-dll\\.,... <c1 rr,1,.·th·y rli,JU(tu1:1. Jlk l /,J-..,(H!:: '-ll\\t-rt~TlrH_·::,c1 f1;!f(,(k'\', ~re, \\ł..i~f'l~'
r~"'\"\ olLCJa ;u: 1c1yk~1{i;.J,{t \\ ljH 1:>łd th :- ~•-tu::,.,unl,J.··,v. Jl Llt/d/~ u:.110<.\)\\) vli P'- ilr/cł\_- [ !U\', zil:,\\ :n 11;1
~it,· Ld lc1L1-· ''-,itlC~l'I ! 1:, illll) \', t··\ Ili tetL/,' 1!1<1r,dr1,· _F,L dc1n<1k:.tc']<1, \\ ;bll:r.tr:L' rl?<'/
r: .. ,! ,'.iJ .. !L,1,k·w \,: ,., ()<.'n;,:,d1 ,1,,: L, i~l'lh J7.td7un:-d1'', p,l\\ ,' 1.k, bt:ntL f:C-?ec·1,1 L,.,-, k-11:u
1,;1d,•\',I, I.ter, . 11.tr,-, 1 1 1-1 r111\\\• 111:1,·1w !1111 \'i·,:il,._" 1.1/ J•l,11'-•' d,, .111·,11 /.:.1111.1 ·,1„
1f \Jl'/•:::-All_" \\ ~./~:·.tLH· l--· lu·-11 ,11.•.Jth:1,1 ',h,- \\ f I;~ L:· hp ~._;!l!h'tjL-,:Jti•.ti t' -l 11(•1_,1 >'<, i

l.11,r,, ~h,~.lla .. I \•,·,1,:,11,\ naf.l~r,1q;ice pra\\:I) 7d uL·7_,,1·1'.k ✓:,· \\,,}··l) h.d;·1,' ,t•:,wl1
l-,l\\.'fll,:cn1 rt•\\J1>1111j /'.. .:_ ~t\\'t,l\'d ,,,-)!--.d;:.11ył Jch ,_1c•.-..\l'i) l:t1 ,~1etwru"7Liln~,n11 pra\\,_ll 11

\\ ~kład tycli pld\\ \\'l'h(•dz1 :l)l'Le, v.c1liH_ 1~:c 1 ~~vd_-,!~H'·.J~1 l,b:,.1_c,u11:1 '--J't· \) '<z-..z,.;;1...h..' iL,.tt.
/_,hc'ri)'Ull(! Jiu· /'('J',fflt ll{:l:f' U:t_'S\J, l,'. \. .\_·k·.111 l;.tl_,1._:zr11t'Vi'l..'JH~ l_),l.'h pr~i\', \\),h. !lli_llH:
1 0 1• 1

,•pqah ~1-·11~n•d lu,'.n r,i!L1,. l. 1[,1 1 ,:h ,,r.•r;,v.i,:dhv.,. v,J.,,,,/;,_ -,\\\,\1,-.J/l <.J,· ,,· 1,:i:,;l,
u:1d1, ·•t'lcL, ;e F'<li k1e,h k, ,[ wwL J.1L1i,d-., 1<:L i, '1111.1 1·_--,;,d1,. 11111,.T11 •fil\• 1:tl;,!1, , >Ll,l'! 11,,·,. i,·
1)"1 ,d,,,.,_1,,,11,1;1,,:111,1,1•11\\l•[.1k11;.d,1111,.·111, i11ii«l1:l1,·11,1,·.,,L., li,\•,\ 11,-1!''\
I"'' l\,,il111,llill h,d,; 1:il-.1, /, :-,!•') I 1.d., l'l)c,illl;,:ł J, \\Lid,:, .,1-11. t \\\ d;1d,., '•" 1,,1·1,;I, ,, .. I

ll,qh1:·,_;z1v1 :•1•r/\'l•li<'li'(' Jlit J('./c (! ~-L., L;'~Cl,\ I b,:;,r k'u'.'11\l.\\,I I !" ( 'I' 1,'\'dc ! .,le:.\ Cl, ·::!'")li
I'' ,.-c,\'. J,1(1,'1en1, li tv:,:,1z,, H;pl!~ll1L\· \\_'Ntkc,,,·.. ,. t,,,jd.-,,k\'0.11\I,J ,·. d,1;,.1d1 , -' .~'r..11,111
,,- 11111v1111:\cd 11111,,n,d1,,1 I 1t:urc11clllcJll,I \1,·.,,.l/ .. '· l 1.11.-,p:, :\Id ,,u:c!c::1 lf,,111il1,·,1 Jc•kll
't 1i;1jl l1,,:.-.1d1 w,1:(,11·1 1c'1•\11 11 . 11\\ \\';,-l.,1 ;':PIiił. 1,1:,;il 11·1\IL ..I !i• n.,, ,;,b1:•11,J h•r',•111
t:l'·) l11,J1k1v1 I l I 1t.l:I 1·;i111 Ił• t:l:ll•ih\l'l r...
1I',1t'd li/\ 11;1,uv ;,\;11 <Jl\, i,,·,J:\ć/(lll>Lil ,, .'l 1,L,
I r1IL'f'lt/\\iLt/_J\\•d11;1 r~11i-..,-, \',\P\'ddJJd.łd v•~· \','/[:l~--.1~r:il: j•..:J11rfO, V l:::-ik1t'!_:•, ...,y·-.l::7i7ll' 0

,111wryk:1:1,L1,;,t•, ,ytutq,!,\'),u 1.1,; p,11;1d l.,,11U•L! 111 1, '•'('l:,11,1n \\Vdk1c1 ,1h l1,,:11,,1łi,1LI,',,'·
l,i,·j, 1.1;•1: idttlt \ !>vd111: <i)~ ll'\\,ł( \\,li .1,k1 lt·l.tL 1111'1\d/) :-:;;,, '111 l '.'J,,,',\11 ,\',!dl,·11i'
Ni,\\d .1111-:t\l...11,"J.1 1t·1nd>l1~.1 1111,I.: \\h,'t ,;h,\\!H.l/li /dJt,1.' ih 1111,L,d, ,,·,,., t

l k·-1.'l I IU.'lllli p<. 1 11!}1 /!IV;:,\, 1,il, I ' I/,·, '\ ',', ,:,1111,1 Id \·, \ 11 -~ \ \\ ( 11,;1I I •Iii,, ł I i I /\li

' 220) l·'r/c'-.\li,,dll('JH,' I<'• llllH·,·fllk• "'-' I ('lldl\\,11,, I', c·,dy,.li l"'/lll,1·-nd1 ;]·,1,·1.1,·i1
p:ulst\V~t. 1 11::u\)du. ~CL!J k·/: \\') \\'UdZI ~1~ 1:..:dria '/' v L~, L} l-h t -..Jc:h d) pk1r.1ct1-,_p ..tł 11l·r:, l-;1'.
,l,I<'], '711. pr'/)\\l,\:fce1Llt' ,h, \',.·,n1-,,c1 I i:•ll'illllt' !Tll"_ll rtulćilr.,·1.
\\ rczulc,tut' 111-\u, 1,lv,·,1 p1cn,,·s,TJ na z,1d1(•dn1,·1 pvlhd1 1tv-t•l1 ,·,11 1•1q· ..,'k;:
łt.:;.,:.1\·''-''-:I, \\ •,(,.,-\~,1;nkth:h rr,H;d ✓"yCL1r(,C.f'·\\;ch pu,1;1v,:1k: sit f'.('1 \ \ \ ' p:u·1...,l\\t} .\t,J1i:-,,
/,_1, dr,, ·;,,r,.· \11-11\l 1 111, ,1 !_.,,111 L, \\Ili\\ J·,\i11 !•• {',11,,l\',1 '1111,, ,l,.,,,,,11 l Ir,,
lln'·.111 '·,LIii"\'. 1•1•l•,':'l•!l\1 J1 li, ( J , I ✓,.,.,' .\!Lt11!\l-,1 ,.J,, l/1,~I f'di'.'·,l'.'l'I I I•,! k, I, •I •\\
,;_ł(1 i{t'C~-i \\\l\·tc·;;:u \i.\.v:r:.---y(ti.l. Pt-•\v1~·L;-,,/;dt 1 t'IH 1 d)L;,1n11c:;n1..:: S\\. t" 1!.:: tcr'.t(inu,-,;_
qall\ ,i\',,ll'.~ll)c\C \\ rt,-t·ali1)Cl'l ~[(\'l nk,tll llllcd7)llal'•H-1t,\',\l.h

\\'1l·lk,; (.'l'/ll I\' \\ d'/1:\ftdl [-'•U\\'\/L'!.111') d1 C>L.·1, _,,, I ! •.'\\ c•luc1a li 'tlll'll',!,:1 I -,:;, 1.1 j :' :4
(Jhil,tj4,' 11•,m,1r.-l11,;:: ;1L,nlutr1, 1 1 11st1 Pi il'll(l,tl11~-. 1, •ff•\-\ ,d;, h •\·.-1-:1': d1, 'E-',' ~ l' r,, 1\, (' r, 1u
u:--11 '.l_l\l\\ I 1-.,tFll:/J/ll:\I\', I
(J il, 1,\\1'111,1.1 .1111u)l,.i1c•,~,1 ,1k1c,l.il:1 d1"; q1'111;ko\\'.-' IH•\\c, 1-ier 1111,
ll,1'(•(:,1\\f I< l;'\'.;•lil( I•• fJ,11 (ll'-1•;1 f•l<'hl<\',iJ,: Ił' iii; ~1•d,J1L1>\·,.:,. ,i llu\',l'J \ ,\'',\ l\",'.\-

s'•,1•IU\\,l1,;/dl 1, ,,\I.Il. \\ 1,l,,l( \'.l•l11,·11 11,:11,·11,l.1,.1 •,,hll:,,ul,,·,\.11.,:0 v,1\,- 1··•· 1,-;

·,1v 11
~•Jt:IW~,7) IL-~1-,h.,,11kn_'l_','i11\\;,111,·,,j:1I-.,-, 1'1łl(H•F;•._ll' m,1111 p1,w.11_1d1. t,J,is: 1.1,,;:,:_, -,1,,,.1.,:1
k(,v, 1rii~·d1:. ri; 1n_ ►l k"\\·y,·h, _Fi~: /:1:--; 1d:t ~ll\\ ,;-·1 l'I 1r 11 ,.~~c:1 1:~• i t :du. n h::111h:r·.\·C( ,<.:11, ; 11~:11dt 1t\1,;,J
rn•~u tu:,-wr:il\\. f1,1Tn:11n,j n •\\11\J;.c, (',:r'1•,t1·, '-' drn·:,c I mi,tl 1 111 I. 1:ikd/,·1:,1;1><.l•.,•.,,y,:J,
c-1 az p,-L,;~·i-:nit· ,),rl',) v n> d: w1,it:11 1 lal·i,,ri,\\.
 Kon~lvt1JL 1.i 1. i v. 1·1r-m:, I i'<JI L ,d-,,ib. /l' .. n;1wd łlancu,ki \\''- 1 /.:La ':J<; wv., 'i)
n;u11;1 Ji1l-.1ch,..r,h, 1vL w, ,ren \\ n_•lu dc,ki:•t1\ \,,una F'-',ll 11 •Jr'•w I rngd} nic U/) r, ,. . ,·)·di •.tł
11r7o.1._:n•,l-.(J v,..,h "''' u11w;s:" n11:Pd11". l'r(Jjd:t J ldJ,ua:.J, l'uv. 1 1793 r. ,-. ,11, 2 p.•,.:k1-·(Jał
r.,11<>1:11,1•·,I. ,,Krn lll.l~Ld i111l\ 11ilr/Ki. ~Lll;: ·-1,· ',\i'-.lf,'lll1'. v;,-1,·,[l-.id· !-dl(),k·\•,"

Prt)[:'(·1111u1r:1:,. n·•\\l1lv~ kilka 7:l('•'\'•'.<. J'IT•id.lu l.JdJ,u11,p f'r:IW,t 1111t;-dt\1·;11ud1,

w,~;;r, 7 J 7qs; r · __ \\-\,y~tkic L,1rn,\~ ~,! \, ~10,111·k:·t('h W/.:t_l,'11111yd1 llll':t1,1,.;,-,l,a 1 :-11w,r,-n-
Jll', h,·/ \',/)'kd11 lid 1cl1 ·-U.,.• i1,1l,1 1\ ' , \ I 1,,1l, 1•I,,·., /,lllil(•\','JJI!('~•.,. ,,,,. .' 111,: IU':,l<-1111111

ł ",,,.(h 11;•,\•d 111~1 l'r,1\\,, u·-,t;u1.1\\'L1L 1 11111l·111,1t ii.ll1l1\ .._x, . :i,1 1/t1(lt, I /,t(h.·n
r.,tr 1 -,l m;: r:1« plctWd v.11,1,·a,•. :-:1,; dL• !7ą,.k,w lnlW<..h n,nc,d,_,,,, i i\lLu rz~1,'.v ,, 1,;. le'
fi,'j f(\\\Tll·•(l'I I \\,'OtJk)'.ŚL·l zrndnc '<i I rr:·1\V~Hlll 11an_,d11•,,,\

Sp(•\( ,I,\\ \'I 11:1/.,llll;1 1-'c-hkt. c·;dq•(, ,•, 1dk1c-vc p;ll:,.tw ... 1 pe •11 I\ ( ?11, r L'ill'\ I :11r,·1py
\ I l.il,i, 111 llll' ✓'\\ 'l l.h IJ. .,,, 1 1/1q.1, I, k,,;1f111111{11 ,''11,tł , 11 \'.'1c·lk, \', 1•h '.', 1111 11,1•,•,,•t
· l••),UJ1k,,1„ 1111-,_-1, 11111.11ud1,\\\•.l1. l,•,,•c;;i, l,l'U_lah1) H•dl.dJ I\IC/1 ·-,1111,,111 l.1,.l.1cl'.L'.•

,,d1;-tJ p11l·/ \,i.:k c!11l·,1;,T11'1l'(1 11:t\ 11H,c:11,tv.-,1. ]{1".K- 1'11:,-v i "·11•-.111~ f-ri:,,nlll:1
R<>',tw,,r,1\\ \kl /\\Tac11 u\, a,E,, na lt•. LL' \\ Lur, •pic· iu1dalnc1, aL pe· ,,;. 1ck XVlIL
pan~t\, ,, 1~:1 ..,I) .,tn:ktur.;· .. 7.1,.r111~1,. ·• <,Uad:.,h ·-.ie bcv,c1~T1; 7 [)L'\i nch L<,k,,u 1:1k1d1
1,,k n1•. b(c·:•,l\\a. l1rab•.twa L'7.\ prc•V,Jlk'JL'. J:,tot1r,, ceck! I urnp\ śl:1rcy, 1 l.1Ju l·,1h•
("1".','chud,crn,: ctł)d' L-i.;-\1\v (7\ pn.•\\llll.Ji pt.)d p:-mov:1.m1c n„w\d· ,,L1Jv-,, 1•1n
1:1d1t-',\,ll11U d(lf)d,,"/;1<,•wc,:.Iu k·,.rt.,ltu kr\lt>n;.1lt1c;.1 , \'.l~\'.'t\•ir111\,_l; ,,trul..1111 ( :or,,,
/. J_.t,1 1 J~~ł rThh..'.,H'•,lV.:1 pr: r~r. pi<..'f\\:O,Z\ fH!l'.,tr;p1t:~ IUJ'1.'l:11 •. n1:1vh'i, d11,.·L:c fq \:,'t.'(Hug
1

d1,\•.,il11;,1 I, lrn11 \\\'l)l /l•Jl\1 h 11;1 111:11·1,.· I I IL. ln1d/;il .,,,, 11,dl!I 1111 111"101::n'll)'llll ,.r,
111.1,. . 1 ,1111 111.,,,.,,lr,1,·11;.11111 t.1L1,1 d;, 7 111 •.!·'.1,/!11,,1, l',.·l·-.i.1 v. di1(..l11rn, ·.t,,·,ud,,1•.
11.1,d1_\ll,1ti1d1•wy,.I ,,1.11 ll\',d;- 11,1_1l,,11d1.1t·1 v.\lllt•',',L\ 1·1:t",11,1\- k1:.1.\l•U \i:11<",l'" L11!u,
'--p•ikl':- kl,1r.::'J r•rz;;->~i;1v~11i:<: (igL~tLl~\ '-.,]1'"{ r::t lll<ll}\V;-Lljt" h1~l(lł:~c/lH•-pr:1i,\t1\' ~: 1-.-'~•./,l./l'
V,

r•i,- r·rt•k,amt"i>-~lll'-' praw lud,,w I n,u1x11•\'. fl-Jt.,1,,u,_·ł:1.•v.1c. :,,,li,7dlll du 11c1,rv,yt>1t111q

,,:yc:11 lum 111,,: 7\ o·, \I, ICc,•ncgc, .::.t.,~1.dut\ 1mu, 7ari•\'- nr:• \l, p,.1l1 t, u~· \l.t_·v, n~·ll?.1.c 1. t,.I,
1 .L;i 1•r;m1c·i.nCJ r,t\\ ;ir,._ic 7.r\ v al 1 7:•~· ,t:11 \ n: L·•b, ,'7.aJcn, 1 7,· qar) m ··-') ~k1:,L-rn [Yd\\ r , 111"

Z:1,.,di:1u.c 1.rni;,11\ '-1,,<.rn1k1,\\- pc,]ityc1.11yc·l1 1, ł·1111,p1,·. 11:1'1,IJ)d) v; , ,l.n:-•,1L·

11;1puk<>i'-,k11;· \lf9tJ-li".l)). Cl1Pc1:,, 111,d! ur- 111c·•,pd11;1 d\\ll: '-kl.;11:), i!• wd11;,k
/, tt\'/a,~_·J UiJ Je',~,, i /Jl W. [l'Ele dla d11tj< ,-....v 1--:uHT') h) \v';t nal) v. (1r1} .;-'P' ,ką. l\,l~:-,{.J'\Vtt\'. ytn
ce-Iem") ,tnn11 n;1pr 1kl\i'1~kH ,'(• h\lr·, d,11,·111L' <111 u,t;irn•\\ 1,-ni,, r,,lit_H'?ner 1 n \,Ji1n,c, 1-
nc1 ht'/'l'ln!ll'ILi ł-ranqi \1, rurnr•ll' Cd 1,·n,, (' rr;,v.d:1 11.l krot~., .. rnl.1h, '"· , n;:• /()\\i
11< ;1l111•v,:1, (il,,,,, •ll'''/'''"'11 q,,,l.1 11.11",1,.,11 ,.J 1,_, l·r.111,_ , .. •.1.,l:i '.J:.' 111,· r 1 H.,, 1•:,11•,11 .. ·:·rn

t•.T•.f<,Lalrn,· wi,·b,-j m niL kil'd',k<_,lw·1d. \', •,wci J:ist,·,rii, :tł,· 1 lll"'-rn-,1\'><.m d1., >dup•
() m P )p•,ach J-.r,11ty ncntu. N:1 pr,,·1.1tl-.u i I' I'.: 1. de, pa1·:,1\\ a Irarn.ll~.1-.ii:J?P 11alc1.aiy
Bd_i:!i:\. Tlc,l:-ir·dia I WCJl lPlk ..., lipcu 181 n I ). p,·,111n,.:1.l' v. yhr;,,i, Nici llil·, ,1/ (ł(' 0

]J;11J1h111r:1, tl111:1 Lf(~l: S,war(,:lll. p,',jlJ(!\Jl(l·/:1(h,,dnil' \\lid·y, .I ,·.1,,. P1z·111,,11I,

I .1~·uri,1, T, ,,ka111:-1. ('(llt•LUJ!c' v, •,r, ,dL<i\, \<. h \\ li ,~,,,·di Pa1'1\l\\'1, Kc.,< 1d11,:
 Im per lllrn nap!.1lcun~L1c \\ t uruf_'ll , l\').',do r1or1u,:,, I< ,1,-~l'-'d_) \\-d, ::,1 :.v. ,La
aż de gramc H.o,1L \\' 1cg1_) ,Uac \\Chnd1iły takie NiL'111cy_ ):d:nc U hpu1 ],'-;(!(-, 1
ulwur1131y z,1~1,d '/.,,1,1:-:cl.. lfrm,k1 -; N<,pPl1·c,11L'1r pk,· ntiq:dr:yrn „pw1ck1rir,~11-"_
\\- ren ~pn,<ih -d1kv,s1dc•\\,1llC ;,;•,tałn Ś,\·1ętc C,·,<11q\10 R1,·1risL1c Nan·dn N1,·1111rc-
kie2''-'- l'unadtc, '/. Fr:111CFi ·,:1.,iw,m,1 hvla pnlmc,:nic- m rl11 I ,'-!Ur. S-,,:,1,:q,t. !'.1d
hevenwm,1 fram:_11 z1cdn0.:zor1a ,,1,c H 1,tda mv1c1al ce.la Furnp \\\·ding f-Plllqx-11
N:11•ul,·p11;1_ bd,, l''":1; 1lt'k 111,.1(1_-,u 11-,1 11'/\"lil" ''l" 1'.1dl.1,.1 l.1>11kd,_1;1q1 J .,llcl\1 I 1111 l"-
ku11l)l>l'lil;ilrn 1- 1 <!IIIILl!I !" 111\,/11\111 ,, l';1111u
lłeali1,,CJ<1 t;1\..1eJ hH1cq1.:_111\yr:1a_l',:ih1 ,rnar)-'Jm,h:,uv,.:lll,: ~•rn, __ ,\u::,1-11 1 1-:i,::,p ,,1;i1
p·,k,1J1ani,_ A11t·h1, ,L<.,ef'(,\111,_- f_'lA\.'l\\111.1_1 pl;111u111 N,11·,,l,:;,11,1, \Y ,111:-.1111ki, di· Prn~ 1 ,\u,1111
,,lrn!<:g1a ,·c·:-,au;; uLr1:,L-1 ,ą ,kulc'c111;1, ::li:'\\ t.bcc ,c\11y\11 1 R(,,Jr n,,.,tccnuc lil\:'1lr1;1
f-'111,), pt, f11-✓ t"flillit"J I\U]llit", H;!ll•-lr,{17_ \\)(!;!11<:' /(•~I.dy lla b,L<;: N:1r•ulc:TJl:1
i P"f'•il'< il:' cara Ah-k,;c1d1;i L cu plV\.,-1,hl(I 1111 pr1-.1ll'\\óll' k1 \()c"tJ:)' 11u,111en! :lrntc:,11,111:'
j,·J11;1!-; /c,'(:dy eh, ,,1plS/ll / rr,:11,'_11!, ;1 1d: n-la\\ rlHl'['lc' \\\1'11/lilC ,I\' /li,flk'I'/"':·
!\,dnb111,: U,;,.k:, :\uqr11 \'. l\•'lm,· IHl'! 1 1 jH•l•.l'I \\ S.-lu 11hu1111 Il 1·,1,:,111, 11·d-.1
l t·ill'J1. •-1,!\'1,tl) .-\u,u1~ 1, !-''·''-YlJI rnc111al \'- ,:,,,il;: i·iaiK JL
Pr1c-1 pei\ ten c1c,~ t,,kze , Ru~_1a z11,ilada ,,1,· ,,. uh,·,·oe Frn11q1, ;a1\ 1,Ta;,1r 1 1•1,1
,np~,z v. !)Izy\•, lb07 r. 1 jlrl\'l<,:f.1 UJILC C1P 111tlct' rnck111?\,tllć'J dla ,1eh1e hh•J..ad\
!-;ontyne11lalnc_1. \\- c1nc: l b l 2 r która miale, zbmać l'ulę-gę Rm_1i, pl7\ rnu,l,1 _1ednak
\kutek przer:rnn, ,z!bk1 upadek 1rnpenalne_1 ~1,mc_11.
f'ranq,1 obud,1\una z.-,qaJa (kli~lv,a1ri zv, a,alrzu,"myrni lub zcilcznyn11, ce bvlc_,
kule_p1) rn. 11 a1nyc1 dc111e1:te111 ~trnte,Qil naFoleo11,k1e_1. Za~ad,; olalo ,1ę buv 1cn
c,~adz:lrne, m, trL me czk,nk<>\\ rud11ny ce~arza lub I\ 1emyd1 ,n1u,z111~JJ\\. l hL na czele:
1

K1(dc,(\1,:1 \,\'h"!.11·1•", 11l111.•1·1.u11,_-,_,,, 1 pi1łllu!'!11 ,.1,,.ch·dni.·1 l'/t;~c-1 !Y·lv,1s1·11 \1·,·11111 1

'-kwy,1 ,l.11,;;I '>,1111 l'\:1p;,l,-,111, 1: l•o l.1,,I \\ r,,cl1 ł,1,11-rn,- l,H1l,·•1,,:1 N,-:1111,li1 "IJ/<.111. I
;a~ 11,:_11-111111 l,1 ,Jl Nc1111•k1_,11,, .lc1d L\1,11ap,11lc,'.t J1:1"l~11 1 J111. oz 11, .t,uu cc:,:u i:I h ;:,11111·

l\lLT,lt K:-ók,t\\ern \\'c~i!ulll 11h1 dal na,1111łr-dsz;, bwl N,117uku1,a, l i11Tu1111i:, 1,,1!01111:i,.I
na ciele Kr6k~t11 a f-lulcndcr~l-.1q,c1 ~t,,nał drup brał Napoleon,,, Lt,ck 1k 1.c\u I 1-: I(1 1 1
,k,,cf lknapartt'. pu u~t.)f'ic11it: ·1. Nea11olu_ zo,!,11 '-'/-'.łu~zoriy w 11,qu 1.'.0'1 r l-.rdc1
l-ll~,p;u,1i. Sw,tra.-.:\.',,U7a, 1•11:,:,_, rz,;dztla \\ b1,;·,I\\I,' LuL:11 !'1,:111bmn \ 1-l' \\h-•.1c_:d1
N,1 ciek 1~,; K~H;:c-11\,i \\'ar-,:c,\ 1.•,J:icrn Napolccn po:-la\•.il \d:1.kl,' s~1k,1,ni1 ł-r)d,-r;l-.:1
i\111·w-!:1 \\'vlllll::. \\ll'llll._! 1, 1111. :1.i du k, IIC:
1

l\1\\1; 11;1111;, (1yn;;\l_\l/ll-l.' 1 l\u,11v1,1l· 1nn / C\::--.:11/;1 1,,. 1 \\l'I ,11y:--11. 1 L1.11._1i '"·l'i.,<ftrll
'IIP!Ch !,'t 111:rai(,11, n,;,r,;allJ11\ 1 ,>11,:n(1,, [·11l·l:1,d·1.1c;,•-I, r,~·,111 'l 1111111 ,11,d,·c/11 1 ,:l,
rn1dc, h\{ naluraln) tr. q1u1wc111 rn:tk)-'.k~,, 1111r1<:'1:11111
Zna,·zmv 1n,al~'/.)lll 1cd11,1k r.lc'111e11krn t,,-,,,n 1 1:,:pnle111·:,k:1 rim,11ę ,.u,!.! :,1,;·
k1,ltura 1,1ezyk francu,ki, ktt",rl ~1rroko q1u11 ,·,,ccl11,dy ,1,: 11a kwil\ nn1,·1v \\' k r,11:1d1
r·odr•nri,fdl-:r•l',)\\anyrh Franc_1i \\prcv., 1 dn.c11,., k11,!•._J,, q1 1,ilny, l\\ar,y Kc1dd,;.,·n1
N,w,-,Jeona. oraz ogla:,,za1,o kun~lyluqe 1•,:,:111T\"m~· llc-l lr,:ncu,.k,,-1 Kn,~d.,. Nc1polcu1,,,
1111•~il I>J n,-. 1k1L k11d:1h1l ., _d, ,,.d 1,-,11, '" ,,:.s' 1', ,h,·,- pr :1 I\,,_ '-'-, ,ln,-,,ć- ,.111:111 ·rn;, ,,\\,,i,,_><:,
dy~pu1:,,11a111;1 ,1 b,11a u--ul,:1. ,pU;, 1al um,ncv11acp bu1u.r111 I 1111cc-1CJall•-lv, ,1_ I 11,:
L,ztallo11a111<1 "1.; 1h,11,r:c1e,n)ch ,p,_:lec1.toll'l1\ 1 p,.fr-,!11 Kodek, NapukL,na 1111: Clp1•n1
nc "dJaczerm' 1 przetrwał na,1dlu,c1 ,c 1;,~1y~tk1cil Jl')-'.<> Jd_1,11ar:.
Najbard1ic_1 11icprzejednanyrn wrugic111 ł-ranq1 r 1apulu foJ. •et byl,1 J\1,i:'11,l. Sur
m,1\ il;, ona ill,,r \'- sz1·stkKh koahq1 anl1 nq1ulco11:,,k1CI:, 1\ ,p1cra1c1c JC rne '.ylh,
 :l
1111IHarr,1L ak pr;.uk \\ ,t) ,n.rn,
!111;~"'"''- i• N.1p<·k,,n. mim(, róznych po111:, ,f.,,,,
w1,:d11,il. il' llh. !IW w:,.,u:·c1aj,jc.e1 flPl'y. iih:, d1,l.,,n;1( lll\\a/_11 na Anc:l1,. 1-'<"ldfl<l\\tl
'"·",: 11(\IP',\.1,· 1;1 w I 111pp1,: 1 1ła11tai. d.01l1,rn1(·1111,· Słuzvl tl"11111 "t>lt,,11·,11y p11c'/
N.,pi-l,·<111:1 'l IP-kpada I H:·,f. r ,, Berl1rn, dd.1 d 1, t>lula(:11~· l-.onl 1 r.c:ntal111.•j, kt,-ry
,I\\ 1,..-d1al rn.rn: .. \Vv~p) Bryt) i,-.J...1,~ c-~:L1s1..1 si,;:: za h~(L';l'C 1, ,t;unc: hh,k.11:)-· I . I
IL!lldcl l;·\•«H,il!il a11r-1,-l:,k11rn w•,I /.1L.11;11l} I \' •-.1dk1 1c\· dl 1:.11,·1.;1,) d1, 1\1,rl11 ,IIH,
l""'H•d!dl\ / 1::1 L1 b1\k i 1•·1 L„l,,1111 ll/j};1_1,· •,ą ,,, ,,,,, 111.:;\f,)(\' /,ll\•.. lll I I ·i,,d,·1:
„
"l-.l,I. J•ll:,b:,v,a1:;c) 11(•)()\l ! An,vl11 luh 1-."IPIIII dil/'td,k1,li l --1 IIIC b.;ti11<. l'il'y1•:ly
1, 1..idn)-l!l p1,r-:i,.-·
Pc,lk,-,,,1;; ,1, Il.i ''t''·,1 1,erat\ '-'· 11:1 fu1il.<_1i;- hl, ,1-..tdy k, ,ntyi:v,:t,dlltJ _j.1ku ,d1-.\\ rl•T"
111~tnl!le1:L11 1\alk1 1 1\ngl1.i 1'-tl' c,pdnila una wd1,.1L q,c11,1 ,-acb111:1 1 m,· L.t,,,kuJ,1ła
1byt11it' '.;<."•rnd«ll," brylyJ,kiv1. Bk,Lu:la k1•nl)m:nt.1l11.i, _1akr, \1azny d,'lliL'f,t '\ sternu
nap,,Jc,,mJ1erP. inia/a 1c1kzc ~\\(,1 .ispl'kt pP1yfywm A1u~ue1 7.1hnp.J:1 1au\1a1..i, 1t':
.,'.·~.-,,,.J;-,,11 d,·111.:I '-'· l·,ld,,,d.,11 llk 1,lkt> l;,1l/"d/1:' ,!, 1-..df.1 ," 1\1:,_•l1:., ;d,· li l\llh /
111<,,.Jn•.,, ... , •-.f1,11J/t'1,1,1 ,,i~•,:111u:1,_11 t<•··-[·t•d:!ll/l'_I. ,,h,·putl),)tlJ ,:dy kt,lll)rn'li1 ,·1m,[TI·
~kl. \V tdk rov. ·-,taly rn l'lll""P<'.Jc bm 71 Zt:.,JO.:J11ll f'l.'' p, -dar,/) n·, p;li°l.'•,l W;\ Iii<' l)ll:11)
pdn) eh rra,1. Na .•lO}l i.: lv_1 uq.:.amiac,i1 ~lab l·r;rnc1.1 Je_1 1e1 11t1;:1 1 puyp;1d,1L
, ty1du lit'p.'HLC•1111 11;1r,1·1t;-k-.,1L' 1:,.~k1'' ('.', pntl) 1h111ru1H:_I D:,i1.11c,· ·.ud,in Fw,·i'i".
:-. ._ ? ł~. L
I-ran, 1a r«1p 1 h:Tn~ku 1'- ,.ack1: ~pn~6b rnc: nwgla 1edr:ak ud11\ 1gn:1c tcgc, 1,1Jam<1.
i-:dyz JL'I fOSJ"od;irka, 1mtc int.: mmc.1 re ,1\1 m1(,"t:t (ą: c1nf',lcch,k1,·1- l!IL murb d, ·•,l:trL 1.y<'.
p(•l17,•bny,h l·un 1711.· 1,·\\at1,\1 pl.,~nn<;h,w\ch.

\\' ~1, 1...:c.1c p(•,:acurc•1w1~l-.lln na1v, i.;k"-7.: pr1cm1an;, na pti,don1i\' '-' 1,JJ}\\ ,Jt,k,,-
r.ah ,,it 1•. ,,hu Amcryka-.ll. Pu)pt•H11H_1111) v. \•.1dl,,1m •,kr,·ą-,e. h. 11.., llll•cy liakl:1tu
p;1n ,l-_1,·g,1 , l 71,; r Fr;rnc1a 11i•--tala 1,y11,gu,,ana , Ot:,:hvn1 1 1, l,'!I ~po,c'1h, ;1k
lvr:, 1<.ll II u11 K.m„d) ,--Lil" •I<.' knl< ,m;i bi) I) 1:-ką K,.ikJHl' 1.m1;11;y 11;1 rnapw l'L•htyc.11:,1
/\111L·1:;-k1 P(hll 1LT1cJ ,•,p1n,-.;1d1JI 1rnkt,1t ,1i.:r,,1lsk1 1 3 wr1L~n1.1 17~-.1 r, na 1ncq
k1,,1,·,·,, /\1:/']1;1 11n:;,b 1:w,,,,dlq·h ,, Sf,llll'\1 l.1,·d11.,, /<'11\,h, :i h.111,. 1:1 ,,111\1n11la
1-,dl,llh'.kH \',)"•ry "j()l,;1r1, I S.,nt;i l lltlll Nit jlil(/;Jlhll XL\\\ l11,1p,111·-k1 ! 1111_1:111.1
pr;,:,.zła nair,1t'f\l de Frar.c11, a J1dc,[l;'pnw Je Stant'1\\ 7j,:dllCC71'11)'Ch, 1.:.:. H,H"_:d,
.,u ,Ktb l lis1pan1.1 na r7,•c1. l 'SA.
N,1 r11,t1•.t.tl)d1 ,,1,,,,.,1ath d11. Amt'1yk, ,1 ko1·,n1 XVHl w .. upv,ml \Il,:' f:łębok1
kr: I).' h1vpa1\,k.<.,-porlL,gabkil·gu sy'-lt'mu k.,)t,,ni,dnt'l,'.O. Ndra~t."j;;<.:\ cd da,1 na •,v H1,-
r,rnnarn.:·n c,' rn, h ,•mancypa, ~-1nv pr1c<7,:·dl \\ t;v,,; ,1.ilk1 7.hr(lpl~J p,1d \\['ly\lt'ITI
r.,,1, ,l11cp :'.111e·rvk;11·1,k11·1 1 1ra11tu,.k1,·1 ()ra:-- pPiil)hI N;ipulc·r,n" v,1,ht·(· H1,11·,anll I ll'I
k, l, ,1111 ~1<.·11,·1 , , I\ m pr, ,, , ·-lt k ,,-1;,l!u1,1< 1 lll 11, n-.,'/\ 111,· dn, Il" 11,, h, 1d111,. I I 1u111• k1,
traktUJ•.' t'<i,1dział 11;1~ti.Tn).
\\ k(·licu \ut~ku \\ Afry,,: P,,łrn,c11e_1 dn1rnno',•,ali' l111pcnu1n O,ma11,k.lc'. de,
kll,rcci:1 1 n,ilt:li.ały ut>,zary ,xl EpptL t!u AlgiLri1 1 L7.ę;CK>\\t 1 tc:rdiy pt-. obu stn 1 nach
l\1c-rza C1cnYC,r:q n. NaJ\':li,;1-.,,,." k,,lomc "' A t1) lT p, •~1adala wó,,, 1..1,1., l-'cnt11r..1tu
1

Nale1;1ly dt• 11id1 Mc,1an1btk, Anp,la. Gv.m,·a 1-'ortugal,ka, \\\~pl Ś\\Wkt:c Tomasn,.
lT.tn, 1.1 ~1-., ,1<:rn1, ·wala JUŻ ,·z-,-~,·- Scn,:g;llu. a łlu[ar:dia ,dada la a, dt, l 7<.15 L K1a1t·m
22 EPOKA KONGRESU WIEDEi'SKJECiO I ,{Wll;TEGU PRZYMIERZA (1815 1870/1871)

Przylądkowym na południowym cyplu kontynentu. W tym samym roku Holendrom

odebrali ten obszar /\n;:diq. kt(,r7_y ponadto skoloni,owali Ci,nnhię i Sierra Leone
W Azji głównyni nh?:urn, rywalizacji były l11d1c Por1t1r;1lia posiadała ju„
11 zdchodniej części knlm;1(" (i(1c1. :i Holandia polożon;i w p(,bl11u kontynentu wysp,·
Ccj lnń, którą straciła\\ 179.'> r. n,, r,•ecz Anglii. Ostro k,)nh uru1:;c 7 Francją, przewag,·
\\ Indiach zdobyła w k01,c11 xvm w. Anglia. Op.mP\1ciki 1ui 1,na wielkie tereny
l\1_·11;·alu i wschodni;, li\'.'L J..l;qu Francja 7.achow:iL, ,,,,h,;d. t·11klawy: Mahe 11.,
wschodnim wyhr7eźu oraz Karikat, Pondocherry i Jancon na wschodrnm wyhrzczu.
Do hancji należały też do 1814 r. wyspy: Seszele i Ile de France (Mauritius) na
Oceanie Indyjskim. W regionie wyspiarskiej Azji Południowo-Wschodniej domino-
wała Holandia, posiadając Sumatrę, Jawę, Celebes i część Borneo. Fillprny były
hiszpańskie, a koloniami portugalskimi hyły: r-.Jakao na terytorium Clun, Malakka na
puludniowym cyplu h,h, y~pu Indochińskiego 01a, C/\_'Śl wy,.py Timor, Anglia
,J...,d,,nizowała do kom ;i,, ,d.u 11,-<ć Australii, na.z\1;:11,: N1 1 w,1 l'dudniową Walią
Do tego obrazu f;1„ 1.:1.1 1,, •/.11 111, ,pejskieg0Napok1111 I", ,1., ,,..,.,1 1\Pf9Wadzić korel
t) :':>ukcesu jak wiadome 11,c Psi:1rr1ąl, co potwierdzi lu tci\·. 1t' rr1111cja była mocan.1
11 c rn kontynentalnym. pudc ,.a, gdy Anglia miała wów,1:,, ~ L ,n;, Jn lynego lllO(;arstw,:
globalnego. I\apolconska próba stworzenia imperium w AmeryLe załamała się bardzo
szybko. Ameryki l\apoleon nie rozumiał i nie doceniał, za to Orient stanowił praw-
dziwą jego pasw i fascynację. Wielka wyprawa do Indii była nie tylko marzeniem,
ale i celem, do którego starał się stopniowo przybliżać. Świadczyła o tym m.in.
nieudana próha podboju Egiptu (1798~1799) oraz zawarcie antybrytyJskiego sojuszu
z Pe~ją \Y 1807 r., który przetrwał dwa lata.

L l'ier~e próby ł\101:1n1ia 110,\egoładu europcjskiq~o

2 i. RozPad imperium 1wp1,fN 11is/.iego

Nieudana wyprawa na Rosję rozpoczęła rozpad imperium napoleońskiego. Teraz
szybko następowały zmiany sojuszów politycznych, prowadzące do kształtowania się
nowego układu sil i nowego porządku europejskiego.
Pierwsze z ohozu napoleońskiego wyłamały się Prusy. General Johann Yorck,
dowódca pruskiego korpusu w ramach armii napoleońskiej, już 30 grudnia 1812 r.
7mvarł w Taurogach l:(,n\\Cnci1,: z l<oSJll. o zaprzestaniu walki. ł'ormalnie bior,te, by!
ro krok podjęty przez 1·Ncb: na własną rękę, choć w~;zystko 1;,sk:m1je nato, że mfal
;:,n cichą zgodę swe2•o króht. Fryderyk Wilhelm HL 1x,wsta1,1~:, wopanowanym
pr1,.:-1 Francuzów Berii me. nu1,iał przez czas jakiś „gr,,ć na d11 Lt rnstrumentach". NK
ui.11d więc konwencii p(dp1sm1c1 przez Yorcka, ale n1w1:oucś1ue zac7.ął sprzyja(
,,p.11 t1i patriotycwej" h;unni1 ,oin Steina oraz gener:ik,w Gcrhrnd.-i Johanna Scharn-
horsta i Augusta Wilhelma Gneisenau, d,1ż,1cych do sojuszu z Rosj,1.
Na początku 1813 r. król opuścił Berlin i przeniósł się do Wrocławia, gdzie miał
większą swobodę działania. Doszło wtedy do pertraktacji z Rosją w Kaliszu, a w efek-
cie do podpisania 27 lutego 1813 r. prusko-ro~yjskiego układu sojuszniczego. Król
pruski otwarcie zerwał z Napoleonem 16 marca, wzywając do „wojny o niepodległość"
(a flit' do „wojny o wolno~:'", j;ik rnu radzono).
 ! (;JiNl:,ZA, iONOV/ANJr I i'! ADl:,1( SYSITMll WIEDli!YSKIFGO 23

W N1,·11,l'ZCCh zr,,•, ,111t,napole, i idal poc,-:11 ograniu.,•ll) charakter.

Przystąpiły do niego jedynie ksicstv,ra Meklcrnhurgi1 1 Anhaltu, pozostałe zaś wy-
stawiły kontyngenty zbrojne wymagane pr.:ez ces,u-za Francuzów. Siły Napoleona
w operacjach na obszarze niemieckim nie ustcpowały wówczas wojskom prusko-
-rosyjsbrn 1-r,mcuzi nawet klika rnaczących z11:,l1ęstw, zwb,it1.a 21 maja
w bitw1,· Budzisz, Napoleo11 dnił jedn:il goihą, .cz.erwcll
1813 r. na wwies7e11ie w, co dah, J' g" prteciw1111, możliw, , . y1chnieni:1
i pr1egrupowania sil.
\V tym momencie kluczowe znaczenie miała postawa Austrii. Metternich wahał
się jes,-,.1,·. ,Jy zostać Napoleomc. czego .skłaniah go intere•,y dynastyczne
Habsbl1r."'c" i obawa d,:,minacją czy do obozu prA'llWników.
Stabośc11, ,.,,Ltniej koalicp ;mtynapoleufo.i, zaniepo1-,.-,jc,m1 była tał..7c A11f:lia. Stąd
jej przedstawiciel Charles Stewart zaoferował na spotkaniu w Reichenbach (Dzier-
żoniów) w połowic c1.erwca 2 miliony funtów na wzmocnienie armii Rosji i Prus.
Niespeł11:1 d,, :1. tygodni,· 1,óźn:cj tam -..1.b~11i,' 1,;C$ar1- Austrii Fr,tm:iwck II s1 <ltkul s.ie
1

z carem i\kk,andrem l pr,!Jtykami rni. Ponie s,v ,\ustńa otJ.7yrnab promesę

1

spełnierna ą·kszosci postulató\1 dos:dodopodpis:u11a w Reichenbad,tajnego

układu między trzcm,1 mocarstwami: RosJą, Prusami I Austrią fv1ettem1ch próbował
jcs1eze pertraktow,1ć z Napoleonem, ten jednak na spotkaniach w Dreźnie i Pradze
zdecydowanie sprzeciwił się przedstawionym mu warunkom. Austria prLest;;ła się
więc walui; 1 11 sierpma I 13 r. wyp,1w1cdnała wojn,,· 'rancji.
Sc,ju,:,e Rosji. Prus t Au~!rii. wzm,:,cmoll) został Ut,.;ladcm z 9 WT7cswa 1awartym
w Cicphcacl1, któryrno\1.1t wspólnym pru\vadzeniu \\t1.)11y i wzajen,m·J ,,hroniepo
ustanowieniu ptikoj11. Dalsze ustalenia układu cieplickiego pr1ewidywały odbudowr:
mocarstwowej pozycji Austrii, takiej jaką miała w 1805 r., zniesienie Zwi,11.ku
„
Reńskk:,._1 p11ywr6ce1,iL· nie1ależnosci p,111,twom niemiLYkim oraz 1--..siestw-d
Warszm,·sk1<'yO wedłur lim i, które będ,t ukn:ślone póirnCJ.
Pr:-ysl,Wll'nie Aus1 11 koalicji „1 za,,,dniczy sposób 1rnieniało sy!uacJ,\ zwłasz•
cza na południowym obszarze teatru działań. 8 października do sojuszu z Austrią
pr,ystąpiła Bawaria, a dnia następnego Anglia zobowiązała sic do przekazania Austrii
1 miliona font(,w na potrzeby nąjhliższei kampanii.
M1i , i,!kiego 1.1n,,, 1,ienia sił 1i zmaga1 / Napo)eo1vlł1 l,';l, dalekie
od rozsu1.n·1,1ęcia. Je~AA' 27 sierprna cc,4fZ Francu,:u\\ pokonał ureznem
austriacką annię księcia Karola filipa Schwar1.enberga, ale w wielkiej „bitwie naro-
dów" pod Lipskiem 16-19 pa.ździcrmka 1813 r. poniósł klęskę .

.2.2. Trut {'< rkojowy.

Wraz z wkroczeniem !.Il koalicyjnych 11;1 teren fr;mqi podstawo1, egc ,:naczenia
nahierah.i sprawa przyszłego 11okoju. Uzgodnienie choćby zarysu powojennego ładu
pokojowego okazało się niezwykle trudne, gdyż mocarstwa koalicji miały w tym
swoje,partykulame cele interesy.
Al'/:l1a. której wys1lck materialny wojen napoleońskfoh relatywnie
większy 1111 pt,źniej w I wojn 3 s,•,1atowej (P.\lv' Schroeder, L strzegła
p17ede wszystkim swych interesó,v globalnych i pilnie zwaź,1h1, ,iby nowy lad m
knntyncn, ie curopq~kirn \\ mcz 1 m 1m me za;,:raż:11. An_d1a ,Jr,ut·1ła Wi,. ,- p1q11.1, •"- !;
mediaq1 R<•s_11 w ""lnll'. kti'.·r:.i tGC/) ła 1,,v l t-, 12 r ZL Stanami 7.J, ,inr,, /ł ;m 1111. a tA, ,._
pn,pozy,.k z,,·cryf1k( 1 wa11ia 17.\\ pr;nv mPr\k,d1 J 11wz'!lędm,·111a 1di ,, l'rl\VI), h
e11roplj,;kJd1 pc•ro1urn1ern,11.:'1 pl1ku1,•wjl L An•-lri,1 b.,b ,,, n· R,.,~1a mu;,c ··t.tL '-.i•T
rHJW\dli l:q,emuncm ,.:urop-.:j~kim. ,1 1. Pru:,,.nrn ry,,--ali,,. ,\, ała ,, \\Tł:, wy \\' N 1. rnc ,,,_, i:
Ro~ja natomiast nie 1rn•pła p(ąwolic bv Ausrna n, ,1li11l\lala \,~z,sth.1,· :,\h'W ,,rnh,Li<-"
0

ti:rv!un,il11, .i \\'1dL1 lir\t,m1;1 dPu1m,,,v,1l;1 w ,_\, ,,_ ( 1,· 1·,.,1.1,·1un1•,.T--f-111i 11· I,._,,
fi\\ \\' /\ /jl

Mocar~twa dlu!-'o nie moglv r1on,zum1eL :-.1r ,akit n1 do 0~01°1 prz)~il,T,u \', bd,·:
F, ancji. Austria przt'z p,·wiL'll , za~ lic1yla 11a 11~tarn>\•·i,·nie \I;.· l·ranq1 r,·;:,:ncri 1\-1.im
Lltd\,JkL Anj:'!Ja La~ lan;z1\\·.:tla Burbon,:w. kt,1ryrn 1. koki prA·c1wm był A.kb.1r(k-r J
Pr1:: t:nt(lwanu: układu puko_iowep1, Jl'~Lczc rudLJ:_;:-: u:nalrn1 \1, '11.'rn , c h rn,p, ,tbl•,
na wielkie trudmi~n. Pokazały h 1 dwn.· kc,nfr·rcn, 1c \\ _,,rPml· l,._1_1alk 1,mt11\' . ,._ Lct1 ,::," .
:?9 :-:!Y1lllta lhl•~L I w T!ll\1·, 11d Il d,1 lr) ł111e,,, 1:,.,1.11 N;1jv-. .111,wr•-/\111 i,li
rc·1,ult1k111 I•\ I;, 111,1•11cl11h·111,·. 1,· 1,lc-w,\ 11:1 111;.:, nvf-..11 N;q,,,1,·,,,i,,,\ 1 1-1·d11,· l-.,,111-. ,11,,,
\,ana bez zaw1c'-Zcrna brom. Pmwadzonc mcmal rown,·,:.r-·srnc:. be, od -ł !ut,,·•t,.
rozmowy ,,:-jt1~.znil.J,w z prz:·d<.1aw1c1clam1 Fram-ji w Chatdlon nis· dt1pn1\\,1d11h, ,.t,,
,:mi:my tq Jecy/ ii, mmm że rn,irk11 /\rrnand d.: l ·uubincnurt tnt, •w h: i d,, /I 1:kz11< ._ h
usl~·pstw. ,,dyby zatrzyrnc1no działama zbroJIW.
EfdJowm: /,\,ycit,:~twa Na1wkun,, \, ka111pan1i h1lc•\',',·J l~I..J. r 1111n~tly kPai1c
janlL•W du por:tUL'L'ma ~por,:,\\ 1 1.,1clL":;rn,:rn<1 ··••Jth/U Za,_,w(•t••wali• t•.· z:i\\,,r., ·111
~trnlegicznegc, traktatu. ktPry w mic·_t~cuwu~.'--i Chaurnont n1d Mam,, p.-,Jpi:--;;11 'J 111c11, .1
ll-i!4 r · w imienni Anglii Rs",lwrt Sit-wart f'";1qlcw~H-h, Austrn K!t:rn1.11· I ,ithar
1\k!lnrnd1. 1{11\11 kari l{11he1t l\.cv,d1P,k i l'rw h..,rl !\11_"11' I '-"li I L.1d,•r,i1, 1
(lr.1kt;it n,--.1 \l'\ln'/11,[ d.il\· I 11i.11,.,1l :t,·,h,1\\•l,[l_\\\,il ,I,.,
1,n kP;,li, J,ln(ow iii' 1•, .ilk1 dr

zwyek~-twa i 111t"zaw1e1-aimi odn;l.m:d1 tiakl:11(,\, 1. Frnrn.·i.t- 111.padrnul v,;;tq,ru, . , !-.

,vo1ennc al1a1:11:,v,. m.in. dut}i.'.ZącL Fran1·ji, NiL·nun. i \Vkd1 1,rn:, ,. \l n.11\,...L/111e1' ,,_.
zobowiązywał cztery mucarstwa d,l w,puli:,· 1·.i pndlt7\11l\V;1ni;, p,,t,,w pu,,
dwadzi,·~,ia lal po WUJflll\ Tr;1krnt z Chaurn{ml by/ 1, ięc 111~-r,, ,:;ą pr.'1b,1 , ,J,:,_,, 1,·1 u:,
zasad m1\,<:f!O, powownnc-;•,o ł<1du I swcr(, rocl,a1u ':, ••.hTnu bc1p1t:L 11.·1Flwa ,lii\>n•\', -'.r'"
,v h1n,pa
(1 kwiclrlici !Sl-1 r. N,q11,ko11 ahdykow,tl. 1.a', _\ rn:tj.t 11,1 ln•lllt trallLU,l1m .1 ,i-.1;,dł
LuJ„vik XVIII z dynastii Burbc-nuw ( brat Ludwika X VI.i Tra~Ja! rpko1n1v: l (/\'.

picn;.,1.1 poh>j pary,ki. pc,dpi:,,ITly zosictl w P:1r~lt1 30 rn.:1a lfi4 r. Jll/ i pr1,d
;.;tawicidami m1weµu rz,1du l'rancw,k1e;:n, kh',!"}· n:-prctn H>\'.a·l J.t\,·n:, u1111P,kl !\;,! ,,_
kona biązę Charle~ IVhillflc•1. de Talkyrand-Pi·ri,:.1,nl
Pokonam, FrarKJt;' p()trc1ktl>v,arn, nit',wyklc- laF11drnc 0L17) md/;; nn;1 ;.:ranie,: 1,
stycLnia 1792 r., nawet z pewuym1 dodatLnrn tlił h·v, vm huc•:11 R,•nu (ln,·m 1,,11., ,I
I ;,miau, l\lulhou't·, l\lu11lhl:hard or,11 Sandlf11d,1, c'<> d;1I,, h,111lll l,(11) h'- rt, .. -.,,1,
mie~zkmi, {,w. Na Frat1l·_j,.- nic na11 1 ó ,no żadn,:gu 1_>(hzk1 1d1 ,wania w, •l<'llflL:-:', Jcl-
ch0wy\\·ala też. swe kolont(·. poza h.ilkorn:1„ które pr1cj(;'.ki Anp lia. i cz(~,-1;1 \\, 'I':
Hi~paniola. p(,wrac.11ącq d, 1 Hi~,:paui Sprawy Nicmie,. 11L,!andi1 1 S1\\ a_11 ,im pe,
traktowarw ur,'1lfllhll\\'(_\ gdy L pt..l~tanov, IL 1fl0 ZWL>i,1,:· W •c 1;1gu U\YU Tllll'~l~-1_·;, \\/ \,\- K·dLn
kongres, który mml podjąć ~z.czeµólow,: dccy71t: \-h' w~.zy~tk1L:h kv,t·s!l,,ch th t\,1,1, \,.I\ 1

nowej Furnn
 \Varh, .1edn,1t,e pr:c 1 pomrneC'. ie\\ trakue \ff•1<:n napnlc(>ń,lich I po 1th LakPn-
·. 1ernu. a i•,:,z, '.I(' pi:.•n! IO!p"c 1~-c1c11, l--t•lll:-'n.-~11. Wił k i•.tutnyd1 kv.c,111 kr::,1nnaln, eh
;c,,taJp lll/ rt"I'•" ,ypw,-1) cfr Na]\\ i,;,.q kt>rz) \U zl!dała \\' tym cza,JL' u,y,Lll :\nrh,1
.k1 p.'.')C1i1 p1c'n1v,:r" 11wr3L1q!n mrn::11~11•,;1 ~\\lala zu,tulu \C?n1nc111on:i \\~l,.wcl-:
,·.\,·l1111111n1.:1111:1 111h pPl'-li'/llc'/''-' n•.bh1t·111a Ili,! I 1:11l<'p. 111,bmln I lia1111 hl••,11<·111
11,-1111 \\'1dk:1 l-l1\L1111;, 11/ 1 ,kal., lkl1•,1Li11d 11:1 l'l-fo1,11 l',,1111,,m111: k, .... ikfll 11;,1:i 1d1i
Ce1ln1 1 K1,1,1 Pr'.l:,l:1dk(\\I) \\ Pdud1m1v.c·i Afr\Cl'' kv-lll'm Franq1 -- wy,p) na
l(araibad1 ·1 uką!(' 1 S:111ta Luua ,ll·a1. ,1y,py 1,a Ou:',llltt:' lnd) 1,km1· Se·-.1d,· 1 .:\larn1-
llll', A1,l:-'l,a ;a1~·h k'l \\ ,: ;a:·,ll' \\ dlc'II 11,lJ'P]l'l,,fokJCh J\lalt,· ! \\'y•,n Jofi.,kie na
.l\k>uu ś1,1d:t1dm1y111
Ro,_pi 11 11:,1111,.u \1r>1ny l:C:U'~ r. z,· Sz1•,-c1..i L.!farnda hn!anlcH; Uba paiistwa
,,'/)h!-.P '•li' ll'dn.il p11~rnd1d:, I l1il\\i;!,'.,il) '-UJU'-/111C/l! \',,p,',lpr(,L(.'' n11,·ki J'('j)ćll'Clll
l{<,,-11 wl:1k, ,,11· 1•,·H;c· .\11-.n 11 Hl\ •,L,ll· f\io1v-,cTLC, J..t,,1e·1 111t1,1;1l;i ,,1c 11·/,., I l,1111;1
11 liJkl,h.tl J...dun•,k11n I l-l ,t),llllJ l);[,J 1. H.11,1;,i. p,,11aJtu 1'JJ.,;l,1 Uc,.ual,1.,; 1 ukupu-
wab K,,1~•,l\1u \Var,-7;\\\ ,k,e ora7 Sak~(1mę Ausll'li.1 nar.-,mia,t 11· knnuw:c1 i;J..:K· w,11k
na1·uk·r11i,k.i,J1 od1)':k~1b Tyn 1 l or.r1 lh1:c, tP tyłku cz,;,ciowP ;,1,pokrnlu _wj ambtCJl'
I cri rnr:alr11:

3. Kongres wicdc11ski i jego postanowieniu

K1 1 11r1c>·• 11 iede11,k1 l'''!'llt'lłn1k, 't·•,1ll•,,H11,· 1,a <.,'.ic/)n,· 11, L,111d)ll!a:', w c,tT11u1
ISl-l L / udn;1k111 IH\l',J,klc'r•· li.t'-ll.'pc, ll\lllll k1<il;1 Jc'l/l'fll lV <.',Hd ,\kl,,,awl1;1 i,
u,,L1 prn-.k,,-~·•• l-ry1!,·1\l-;1 \\'1111, lri,:i li[ 1 1111111,[1;1 --111.11\ /:tf,1:111K11t)d1 ·\11"1rn

I\ lctrcrmcb:1. i'v!J3.k, ,,110 drnrnkter k.._,n,ulta..:y1nu-prze!!lwk>\\'). przygot,,11. UJqC) ro1-

,t1Lygmęua, ktt)rc 1111;1}) 73.r•a~:c: dq>IL~l'U \\' \\'tedllllL
/\ m,Ji,1, i:: IJ1 l,'l'Sp( ,JarL ,pml-.:mia, rłówną w3.p~ p17y\1·1ą1 1 11·ała do UL.),, 1-.ama
poparcia dla S\,Oj<.'J kt111u:pc11 ~Lwt·,rzc111,1 ~il11cgo p,,fo,lv,a niderlanJ7h IL'J".O, zk17t>llL'l'.•.1
i Hola:1d11 I Bclp1, ktllll' nJ r•'.>hWL11ć/:!0 w,l'htldu 111i;Jl;1 ogr:111ic'.l,1l' rr„m:_1~· I p!Zl'c'!\\
~l,1\1·1:iĆ 'Il; JCI c·J.,, ,pan~.:,, wnym d,11.c11wm. P, 1 lllC\'-i:II \\ L(,11d::, me /\ustna 1add. lanl\\ ala.
i.' )'l'II·\\;\ 1•,'',I /1('/\\'[((\\1;1,· I 111'1: li, ,,l.111 C,1.-,1l,·1,-:11•h;i IIH•;:l li,111 lid l"'\'.11d1r-111t·.

_'ii L'iL'l\,L,1 l(-;1,; 1 1, L"11dy111,· 111u<.,,1,t1'<a 111,)Jd) 1.h1ku111c1,L l/\'- ;-; <1tlyk1!1"1,,
Uł-re pu.e~,,d:rnl) 1' ut,;,,,rL<.:mu IJL'lhu-..·'.l,1n,·t,:u par\qw,1 l:1.Je111kr•,J.,,t1-bdgry,k1l'l,'.ll.
Pói111q~1: k.ungre~ 1mal l) !ko przy_1,1( c!n-yłJL' n, d1) ~truktury 1 gram, 1101,qzo
państv, a. l\atc,mi3.\t \\' ,prawie Sak,L'l1ll I p,._,1ski rolnice z,:a1i mu:dzy koahc_Flntami
b11y na mac nic de, usunii;:cia.

K,H1:rnlt.il'Jt:' lond)ii,.l-_i,- \1yl-.:11al). ,,,. k, 111!:'1c, \\ledcn·J.1 111t:' ,'apnw1:ula ,1~· 11a
krL'lkll' 1 lalv,,: ,pc•tkarnr. kt,:>rc po!l1 ierd1i t) lkti M>JU'-'.l c1ten:ch mt\.ctr,lw pko
,trazmkc 11 ładu curL1pe,1,kie,n1 i r,_,zv:i..il,' zary,uwam: JUŻ, ale 111eu~talo11e bvcstk
1

tcrytun:llm:. Tak~,,, kz ~lak,. Rh,kt' dzK,u;.: n1K,1,·,-y za1do 11rLc.d,taw1uelom pa11stw

1grnn1aJ7unych 1\ \\'iL•dmu uzgoJrnl'nll' p( (btm1 owych dec}Z,li I i.fokumentów_
1
 Kryty(', \V',kllJ:UF) ,7( du,~J C/l'St' k'l!I', U'ii:-ll prtc·,n:w:(,[',; ,1;, i'di:.· .,h.;v \
prz,ji;c1.1 tc1Wat"l\ •.ki,: ora1 llllf:·fl Bylr 1 to 1+'••d1,c I pr:md,1 .. tit I' Lh. n Il' 1:.:,:,:l!JI· ;:;

111, '>\\ I,H'.CI) ł(I_ D1, I. , 'll~•.rc~u \I 1n:c1'1•,k1q,1, nit· 11111111,1 h, 1\\ le Ili ,li "l•'>' <lL di, t1dz1c1\l•
w,, <'7r1) t h lvtlll ],onfc·1c1k11 d; j'h lfli:tt} ,·zny.·b. KPngrL·, ,.lilllCZ) I. ,ile r••'•UW ,·Jt
'•k d,:
prindu". a hryl)Jt,ki 11, . . turyk Harde NicuJ-.,,11 llWilZ,J, 17 h)łO t,, ,,.dn„ 7. r:1w1,,u,•,,1l
;;Lycb ;,,µrornadzdi curorer~k1d~. \Vlal~}'shm Zai1w\lj. ktury 1,r1vpu1:rn,:ił 1 ,pm1t
N1n,l•,1•n:1, f'hll'. u ,,d wucmu do k1•11i:1 •,l\l'/llld Ir.]·, 1 rn11·1s.11u,•,1c ·! r.,,, .. •·
!'l,IIIIC/L\dl Wk'ikH li llH','Jlr~I\•. >V"ld. .il! '•,Ir 11-1 "''Li<'.J:<. lJ 11l<'IJ1,il u•1!/t('l.llh' .).·,,:, /:·

t12ro samcgP dnrn 1w pdudmu ich ·p1;m,,1dama -.ui:111r,1cl n•Z\Hl! ·,1:,dar,'l'li 1., k,.11w,-
j;u li \\ ęd11.iv. aly d,, nw11,ll eh• ,1\ k1i',r,.y 1 •1 1 ,1tr:1 \\ al 1 1," , \I Plll II u 11 c1;.r:1r:11 1 ·P'· ,, t1.·c;r, •
mami oraz fonnukwali zakccma. Konfuenq, pr:,.v.:,tmch. pc,ufr:"' h I H:1111-i.f'lt1.:1
p,1Ji\lw mmcj,2.y~h nikt l'.h_ zilc?11"' 1,\V 7,J1L\,',,k1. \\ rraC} :zh, 1 r,1i.1,_; Fw,11,,: I ,111<1/
li ,po,,· lf'\(,fll/'!!f'/1„ JL,, '2'/1
'L1kil' I' \\' Sd11, li d, 'I ,.jd'li' I, 1w,lil: ,y \\' \\ li ·drn11 r:r:1( I,\' :!11 ,., \,Liw,. ,, I,,' ·I,_
k1111 l'.-,hki,,'>:,J..),,1;11., Nh·1,1H1 ,'/, ·-.. 1,,drn N;1p,-k••ll,1 \\1,il, i,11· 1•1!• 1,,q11,1,,l.,·•.,\1111
1.ag,,,iclil:1llll (;hi i,11\\•1'(;/.clll:1 J..,,1,i-r,·,11. N:qł1L1dfl,l',>/a, \ln!lt,v l:H''.'.", ln,b f<.11111,·,·
n~•,:, :zmrnll) )JW•·-,,h1. 111,if,·n1c1 1 1:••'-.!~T"\1«11rn \\J\'lkid: tr,P,·.11st11 ,,L. \1,::n,ur,,:h
,t1,-t:nkach ... ,RLt'\;Z) ,\l,I) m 1ULbtzp1u::z-:11,tv,l'fn ,w_1 4c: rn pu,·d kl'c.~·r-.·~,rn m. b\ L,
\\J(:C rnr,zli\\C-~( n,mq 11·1dki.:1 \\11Jrl) 1'7} nir".·1.'nln,,,r' l,chv,:il, 1\1;1 111k1t·i,1". Jnk1,1r,,·1.
lll, ak Fl'.\He[ J(I ~1arc_1 r,•ltt:,ki l_\waliz,1l'ii" IP \V. Sdm1,:1k-1 C, "I l,
RzcCZy\\l\U\', muifm 1~l' i kr,'( 1\,ar:11.· J,l\\11',:h luh talrl>(h L!Jnll/!U1:1(JI p•llt)c/·
ny...:h \\'n'1d tk ,,,1111k1•\',· siak 1.a_1.;ra1.:1I) 1-;i,ng1c•,uv,1. n,.1.11<-c?nit' l<"d1';1\. 'l'"ł.:1;,,
(i~l,jL'Ilc!c' r(i[OZllrliieni.- llii:" I) lk11 \\' ~p1aw;;,·li ;•1;1ni, F.ur,•p_'. JiClll,J('Pk-Oli~,h.h I 111,
1 :•.,·111'111111 1 , li 1:r,11,L 11;1 },IPl'\i.'ll 1111;d „j,, , 1,1u;1, l-,111ty1:s·nt:iln· "H :-•n111, 1,. 1 ,,_,_,\
l ~\\"llill,\\') jllll/,Jdd,.
P11droz cara Ald,,.andra I Jp Lon<l)rlil. a pn:in1s:·i p11,.,1,,1 do Rc,:,_11. n1;,: trn.!t't'
konsult.iqc mu;dz:, l"111L·dai Iwm c'.) pk•nrnly c zn', mi "PP\\ (1d, ,wal), 1,· ni,: n.1 pc..:z . 1tk u
skrpnia. pl,; pl.111( 1\hi11U, ,.ile dup1,·ro w~ \\TZl·.<nn.: /.:-tc7" li ; 1e,dri1< .IP \V111dm"'
pr1)w(,1.k) pa(i~tw. d)ph,m:1n 1 1-,,~,i,·. V,/ ~urn,, n \V1,,dniu t,!.'Wli :"'11/n ""· l~,1
mc,n11rch{,v, i k ,qż,LI pmu i,rt; d1 ""li 1 ,f<., •h, ·,oo d1 plom:1tP\\ 1 I O!J \Jt,,: :.:;;, ,·, t:
Dy:sku,j,· lflt'l)ll>ryLlll,: r.,;p.,,·z,;k: 1•11 w p,,l"wil' '.11:'v'llil! tn•,.,h J't'l•,·, , ,,f\
ri;vil/ll'llHk Ulh i;tl11c i•l\\;uut: 1--llll)'IL'\ll 1111.il" ·,1<_ "'"'\< I lhllljl,!d,1 .il<' (\n h"•·n 1,w

d11szh.l i nadal t'bradPwai:o v,L•clłur dut)dKLa~ow,:,c, /W'>cz,m:. N1,· liyk wi,:, 111:m-
guntLJI kt,ngn"',u i ofi,j.tlnt:g,, p(1,.i,·dze1:1a h,111c,·,1,1t:,•«. Nifd~ tu r11t ,,dl>\ t., ,k
pk11artk' 1.eh1 a111c w,;:, ~lktcll t;ct.. •.trnh.Pv, Zn.in:} J',',.'ynic dnkhidn\ , :/w1, !'<>L:pi-.. 1,1,,
Aktu kP11n 1\1·egu k, >r;,1t'\ll WIL'dl'fr,kK'),U. c,:, 11a~l,ą11k1 · 1 l lL'r\\ Gt I I:- roku.
Kon,rre~ w1cdc11~ki wyprnc,·•wał jcdrnh. c-k.w~lt,n4 p!!,11:du:;· 1 ',1•1·,,.,,t, ;•\,!,'
,1rnnw;1111;1 dL·,,zp. P111."1,1t~o,\c- \j)Pl\kali ,1r t\ll.n 1°·1u,tr,:,1,•,1t· •.p1aw Zl1;TU!l1c111\ h
•,'/H'tu:1: ).'l ◄ ''Wll\cll 1111'-l,ll'\I\\ l<c•\fL A11;·l11, /\u-1111 1 1'1w. ·r,, W\1.i.llih \•Pl 1,1hl!
de,')d(i\va, o ~p1;1\\1u·h 1,·ry1rorialnyd;, 11:Hu111i.1,t ptz,d•,t,,wiLi,·l, h.ir,, Jl 1 H11:Zpd11il
utrz)1:·1ah praw11 ,eh 1.1f'iflH•\\<1llh1. Za~,1d<; h; rierw,-zy zakwe•,l1P1~u\\i!ł k,1~v, Tal-
leyrand. w~l,;azLj 4'-· Le nowa Frnnc,1a p,•d rzącL11rn B11rh,in1,\, 1i:,1 part11s.r::-111 /\\ ,,_ 11. ••
kich ff(l(iff'-IW, \\' cfchil· po~tal:(1\l'Jllll() Z<lj'['ll)H 1'.CI d)sku,1i 1:1\.'nfl.'•f\l.dl' ,;h l,
pan,1w;1, które pndpi~:,ły pin\\ ~1:, p(1f..J,j parv,k1, ,t \, ,•.,'l pu„a l /kk1;1;1 nH \..tl~•tv„11111
FrclllCJ<' 1-h:,zpanir, Pnnuruli„ i Sz\l·,·,,1,', \\ h.'n \r,·-, 1 h puw\(;,I 17,\\', 1-,;,,,1)11,·l Ci•.1,1111,
 \EZA, F/\,<.;JOJVOh I \IE, (lP.\OU: SYSTIMI WIEDEASUJGO 27

który do rozwiązywania konkretnych zagadnień wyłonił dziesięć komis11 roboczych:

prmvr,,,. sta1y~1yuną. d() rang i. dyplornmycznvch, do spr,rn· handlu niewol-
nikan11. do spra\: żeglup ,ródlądm1e1. do spraw niemieckich, do spraw Wioch~ do
spraw Polski, do spraw Saksonii I do spraw Szwajcaru (\V. ZaJewski, s. 27). Po
powołaniu Komitetu Ośmiu nadal jednak najistotniejsze decyzje spoczywały w ręku
Komilc'fl.l CztcL·sh, zwanc: 0 o też Dyrt'ktoriatcrn Dop1,.:rc po in1rvd1e styczniowej,
oc1y1n późnk1, Tałleyr:ind 1ostał, 1SZCZOL, do kont1d,·1,cji z H111,111tram; \11,lłut:h
mocarstw I Komitet Czterech znuenił sir,; w Komitt:t Pięciu.
Wśród monarchów zgn·,madzun:,ch w Wiedniu najsilniejszą pozycję miał car
AleL,mder L 11wagi c,obist~· \\idory i r.,01i;-gę m1lnamą Ros11 /która p11~1adała
wówcrns 800-1ys1ęczną armię, podczas gdy arrme austnacka i brytyjska liczyły po
około 250 tys. żołnierzy). Hył on postacią tyleż popularną, co kontrowersyjną
W h,n,pie uchidzil za lthcrała, zgoła Jakobina, ch1,ć w S\\'mm patbtw1e oie
kw,q ,1ę· do \'>l'n •wadz:111111 refonn lil·"·rałizu1,1nch sysrern. Uwatann 1:o z.a\\ 1,1onera.
trnchc mistyka i fantastę, choć w sprawach intcrcs(iw Rosji zachowywał się jak
zimny i zręczny realista. W Wiedniu car otaczał sk niemal wyłącznie cudwziemcann.
Gł6M1ymi osc,b1,1ośeiam1 ddegac11 ,syjsk1cj hyli Wit/c Niemiec Nadrenii Karl
Robert Nesselrode, Polak ksiązc Adam Jerzy Czartoryski. Grek hrabia Joanis Kapodis-
trias, Korsykanin generał Charles Andn: Pozzo di Borgo; ponadto - zniemczony
ksi:v,c" /1.ndń,21 R,,zumowski i niec,l1cjalny ch,radca \\ ,prawach pruskich. haron
Heinrn Friedr Karol Srem.
Do głównych architektów ładu wiedeńskiego należeli jednak przede wszysłkim:
kanclerz austriacki, książę Metternich. brytyjski minister spraw zagranicznych Cast-
len::,111! oraz fr;;11niski li!J1ll,1er spr ,agrarnc,nych, b1,1;,ę Talln "'nd.
UogólnirlJąc catoś,' obrad. mC1zna powiedzie,, iż w 1rakc.ie ko11g1,·,u wiedn,,kiego
mocarsl\va kierowały się trzema generalnymi zasadami: l. kompensaty terytorialnej
dla 7,,:-,dęzców; 1. legilymi,:rnu; ,i.:,wnowavi curopci,ki;:j (i:ównc,wagi sill
O korzyk1ach terytorrnlnych. 1akie w \\yniku kongresu odniosły, zwycicskie
mocarstwa, powiemy nieco później. Pozostałym dwóm zasadom warto poświęcić
nieco uwagi już 1eraL
( ,lt,wnym 1/c1znik1cn1 zasady k:b.dtyminnu był w Wiedniu pr,cde v.,,ystldm
Talleyrand. Sformułował J4 przy ob-',J1 dy!'ók□ 1,n„ ania sp!:1wy Sak:c., •111i, brom;w prawa
\Vellinów do Ironu. Talleyrand wskazywał, iż władza monarchów nie tylko dlatego
Jest ni„narusz,dna, ze pcchodzi :z. ,,Ja bożej. Prawa rnonarch(,\, ,tanowia \vedle
nieg,, Jedyny. naluralny ,!aly punkt Pdhiesiema, organ17UJ4CY por:n1dek wewnctrzny
i międzynarodowy. l\1ówiąc o tronie saskim, Talleyrand myślał o Francji i o umoc-
nieniu w ten sposób pozycji Burbonów wśród wielkich monarchii europejskich.
l'1nanie równmvc1.gi sil wi,11.e się I d1iała.lno.:;n;1 nakonpcsie bry1yjskiego
przedslawiciela, Castlereagha. Tak pk Talleyrand, wychodzit on 1,'1wnież 1,d (1ceny
konkretnych problemów, które kongres miał rozwi,1zać. Dos1r1.cgł, -re z.realizowanie
wszystkich plant•\'- Alek\andl'll I ozn~1c1ałoby dc1n:inacj~ Rn,ji w Europie i zastąpienie
hegen1onazmu n,1poleońskic.~o - rusy1skim. Kluczowe 1mtczenic przywiązywał do
sytuacji w l\"iemczech, gdzie najlepiej byłoby doprowadzić do równowagi wpły\vów
Prns i Austni. Dla równowagi europejskiej konieczne jesl też, głosił Castlereagh.
uni,".11wzliwienh: odJC1dzcma ,;ię impcnalnych ambicji brancji. Tal...1 program. nawią-
zu.14cy do te,,tarnentu 1x,1itycznego \V11l1a1K: Pm,., z l f.Ci'i L, Castltrc;_.rh ,,t,,rd ••.H;
konc,ckwcnlnrc rc.,hzuw.,ć na luni.:n.:~1e. f\11rnu w 1dk1ch ~ukCL'~L'\'. ,akie , ·d1,11 ,,I
\\ \VieJmu, nic u·,trzt·gł c,ie JCclnak I bkdc1\\, kturc d:nclił :trc·,ftą cz\:ŚcHJ\\11 z .\ustni1.
l\'ictratne btlkul,,qc- ,puwL•do\,·ał} hC•\\ 1ct11, u c,ha niecar,;tw:l ('I 7) 1w1 ,hł;- 11,1 nv
ci,1pm:c1e parn 1 wann pru,J:iq•r, a, cło Renu Castlere~1ł1 11 me \11dnal v. li rn ,,,dn,:go
niehc"lpicc1 c11~T\\,1 dla r(,\\l1P\\:1f'l ~.tt \\. N1cmcf,·ch .1 ij lkc, vlcmcn1 ulriyt1,:m1a 1·r:.11, 11
,., r,1:1d1. Ndt,,1111;i,.1 0.h·1tern1d, 1111;il n11,!1n 11:. 1, l',u'\ /t1•,L1n:1 1'.l,;,.i ,.• ,l,d,11 11,· 1

!_'d)1 t.:k 1ltlll1k I t drn11·nnc kull11H•11u 1<·1yli·11,, llh·11t1l1')'1Lt,1 1 t•:-bhq '··(''11'-11,·,

1

paiistwa ~•ru,kie1cu,

\V prakt) ce \', ~Z)' \llie lt' z,,~ady Lu,wly ,k, 11d'n.1nlu\\ ~rn<: 1.. r Zl::'l' L)\'.-1~[.,~,: 1,1, k 1<:d:,
dus:tlu du n,1p,1!r)\\;m1a ~1•1-;11 1, ) S;1k-,,·n11 1 P,,bk1 r,;q1nidmcJ\/_'),l1 1 n,,,ł,<1,,L,, 1
•,kt1111phko\1:1nyd1 p1uhk-1111 ,\1· l,1.n, 1•1c .11 1

\V \11dkK_j gr;c dypl1,m:11::,o·rn'1. _i.1L1 r,·zL·1·raLt ~i\·\\ \V1cdrnu \'.nk1·,t k\•,, \tli
Sak soni1 i Pobki. wyraźmc zarys"\' aly ~,.,: udnHl'tmc mtcr-cs) mccar·,!Y,.
C\~~arz ro~yjski przyjcchd na 1-;ongrc, 1.. rnc,lumm, \I t•l,1 u,y~kama ..:.Jcgu K~t('-l\', a
\Var:-.za1v.,h1:t10 1 utwor1,::111a Kn·,kst\1:1 Pobk1t.:f(1 pod ~\\!•Hll h1:rk111. B 1 łn ir• 1,'dn:1ł
\pr:rec:n,t· p11.ed,· \1vptk1m I d,Jil'IIJ,lllil Pru,. 1-;11·,1, eh, 1:ił) 1•di)'I-::,,:· 1ieltl;,. 1.,l•,r:n1,· iw
p1zez Nap1.>kuna. a wtt;,· 11·i,,:l\, ,t u,:~t' K~1-/\lwa \V,11 ~-1a11 '-.k1e1•n. Dl:t Au~1 r:1 1 \\ id!-. lt'i
Brytami tak znaune wzc1ąp11i,:c1L· p:mu\1<1r1ia /\kbandr:, I 1•111„tl"t.1łt, dn111111;KJl,' R- 1,p
R Li.irop,c. co h::,łu równozn,Kzne I pr 1eh.rc~l,:rnv111 n·, .. ,.,11,w,',)~• rn1~·d1_1 11 111<';,r-,\11 ;11:,1
f'rn,_:, były ,.,,ju,imh.1,·111 R1•~11- dl.il<:!'.•• lc..· 1: .. 1 1,11'r«1·a11;,.,\1,:/ 1·1~dtT.k, 1'.1
\Villid1111•11i 111 1.tLt S;1k,11111,.-. j11ku rd., 111J1<.T"-.Lt1· 1.1 ,.11:tly 11· l\>1 1 .cc· /11·1.;/,.,t,. 1••
1

mocno ol,a p,uhlv>'a. ak _rt:~/C/e bard,1q p1 ,.ccm ,:tai, 1k: F c\u::;tm 1 \\'1t::lk1t::1 Bnl.m11
Ci.Ja Saksum:i w rd~~tch pruskich l,y!aby kaL'-lreti dla Au~trn I n~iruslt'niem IP\\ nu
,,-agi n~, terenie N1cmh:c czego me· mogla za:Jl-.cq>t1.1\s_,1,ć lak;, /\nglia,
\V ramach C1w<'>'1Jrl.) mhTi",t z;;rys(•\\ atu :,1t: \\ ii,:c pni,. ,w nic dv,(,ch [·,\d (-1~
R,,,_11 1 Pru:, ura, Au,1ri1 1 A11rl11 \V ~pra\,JC S,,k,r,1111 Huk :a,-Lnacku :111):::t<"l,f 1
v.-,p1cral Talk) r;1rnL 111•,ai:,_r:1,·. i, \\ 1111<.·1,.--,i,: F1„nl 11 me I, i_\ lh) lmL· 1•,,111od,1t·r,1<.
l'ru,-, 1'1/c, i"'\IIL'll C/,l! !\ku, 1111d11 ( ·,1'-lk1c;1 1,1, 1rndt 11;1d1.1::1\·, r_; ucl.11rn ,,1:_- l"·''''111h
Ru,j~- 1 Pru~)- Dlatc\~\, lcL upo1czyw1c ['l"Z)ptinunah, ze Ru\J<l I\ traktatach p,·d-
pr,,m::,ch \, Kaliszu, ReJChenbach I C1cphcad1 zc,bc,w1ąz,1b q:;; do podziału l(,.:,v:tv.ct
\\arszaw,licgL'. Srra\;-:; 11;'. puni:,z;t!o 11,emc,randcn, rz,1du hr_yty_1,k1qc:11 de: Al,:k,;mdr.: l
z 12 październik,, l X] 4 r., zaś na kc,ngrc~JL· dy~kutc\,;Jlll N nun. 2~ paźd,H m1L,
onv 29 i 10 12rndni:1 li<. l 4 wku.
1\-ktlcll1ich, pueciw,t;i\,i;,jąc ,1,rn,)_),1-.H:"J h1tll'l'l'L II dul\G,tCt'J P11bk1. L1t'.n•\1-;t!
\i~- dw1una ra,.i,1lllL 111, j'i,·r\\V'-'. d:1iyl d .. ,.,1,.-,,J,,1111;: 111:111. 1-.it'H,_· /q_.,\11,, ,t1.tl1L.
w Pubce \\' wyrnku V,Ulll} 11'09 1 Urup puv,ud L1yl .Jl'~ZL/.e \1,11n1,·1~,) K,11,vi,11
auHriad.:1 lllL' rnt11.:ł d, 'l'u,uc d11 lt::f.O, by A!eba11der i n;,duł Pul,u: ,I y1 du.,.,· '.•V" •ł~ ·d,
1

kon~t) luc)jnc. ,12clyz IIH.'/clOb) t,, wzn,,ic nan)cl, 11,c C:t) 1-. 1,:cz 1C\1·uluc 1_rnc tcndc111·1c
w tej cz,:~u ł:L:wpy.
Ca,tkrcai;h natum1ast chllal zmusi i cara du rczy-gnacj1 z pd~k1ch planów rcprzcz
"•ysunięcic jeszcze bardziej r,.1dyl-:al11q.:1, pDrn) •,lu Otu \, !ncl:l'ic 1-;cngrc,u bryt_\ 1'-l1
 /, i ,!\!-ZA, Jn .'Af JONO\< ':,/li, I UP<ldf SYS1L\ WIEDE.<S,-:IFGO 29

minister wystąpił kilkakrotnie z planem wskrzeszenia Polski w granicach sprzed

1772 lub 1791 r. Wszystko wskazuje jednak na to, że była to jedynie gra dyplomatycz-
na urgumem 1etarg,.,\1, Angl!,t rotowa hvła w,cofoć swr-1 projekt car
7rezygHuje z m:1k~ymal1;.lyL1nych 1,.;dań ter)lP11alnych Polsc,
Zamiar skłócenia Rosji i Prus na tle podziału Księstwa Warszawskiego nie
powiódł się. dużo elemt·rn,.•w łącl,1cy, h oba n,, 1,a11;h1 Prusy wiedziały.
iżpq1,•1cie R1 1•'Sł ni,: ilne db iększcrn.1 ich p, w N1,'rni,zech; 1 miały
lei. powodu, aby sprzeciwiać się rosyjsł..1m dążeniom do osłalm:nia lmpcnum Osrnaf1-
sk1ego. W tej sytuaqi Austria i Anglia skoncentrowały sic na umcmożliw1emu
przer,,.rn całe, S,tksQnii rnzc'Z Prus\ Wskutek popoz},p Castlena1chados;do nawet
do lii\V,ilcia taJm.:go sojusru wymkrznnego prLcdw Pnisurn i Ro~,1, Projekt brytyjski
wsparł Talleyrand. wysuwając argument legitymizmu, a wii;:c praw króla Saksonii do
tronu Td.lleyrnnd od ral11 ct,,~trzegl. i; moż.tiv1n,;ć bezpośredniego włączeui;1 się do
akcp m,~~arstw może byc pierwszym krokiem do wypwwadzenia hmhotisli.1c11-rancji
z izolacji Kalkulacje Talleyranda okazały ~ię trafne Angha i Austria dopu~c1ły go do
laJllego układu, zawartego w Wiedniu 3 stycznia 18 I 5 r, prt.eciw Prusom i Ro~JI-
Ukbd Z(•bowiątywał kaldvfO z si i,, 11ata:rius1y więc l\u~trię, Anglię i Fnmqę. do
wyst:n1 1,,nia 1:sn-1:: sięcznci annii i udzielenia ~uh1e wza1,·mnej porn, ,, )', .,gd1 h1 Jedna
ze stron narażona była na niehezp1eezeóstwo ze strony jednego lub kilku mocarst\l.F''.
Od 11ory Wicika C1w(rka przcksltalcona została Wielk:1 Pi:1tkę, Fmncja
uzyskał,, istotn:. wpływ podejmowane decyzje.
Układu z 3 stycznia. który mógł doprowadzić do fia!'>ka kongresu, me można
jednak traktować całkiem poważnie. Zawiązany sojusz był konstrukcją sztuczną, gdyż,
jak wydaJ,:. 1mierz:d d6wni,· d1 przeł:11nania impsi~u w ronnowach między
moc"1 ami kP1il1cji ani, 11;1poleo11,is1,j.
Mimo „tajności" układu styczniowego Aleksander I szybko dowiedział się 0_1cgo
istni\·ni choć znał SAn:gółów. Wiadomoś1' ta zbulwlT,owała cara, ale nastawiła
go rao". .1 koQL) liacyjnie, podchv, ynli inni prLywócky Przesikmc. jakie nast,.,piło
na kongresie jeszcze w styczniu, w wyniku wzaJemnych ustępstw, doprowadziło więc
nie do wojny, a do zgody.
Ani.cJia łat,10 zrezygm 1 11ała z, s,,cgo jll,mu odbud, Polski w przednv.bioro-
wyc!, ,1nicacll I zadowul 1b się oh1d r,icą pr /)'lnania l't 1J,.ce in,.1,111,ji da1:1c\l h jej
pewną autonomię. Car zrezygnował z t!.izenia do zachowarna dla siehie całego
Ksk.slw,, War,2awskiego, W nocie 19 stycrnict 1815 r poparł sugestie bnt>jskie
i zapc,1,1edzia1 nadanie Kn\lcstwu Pr,bkiemn h111stytu,:_i1. Jej prc,jd.t w nunc ..,sfor-
mułowany został tak cmgmatycznie, że Metternich uznał go za mozhwy do przyJccia"
(M, Wawrykowa, s. 151).
Rr'1ultat ns!.i,,'niętefu l<.omprormrn w sprav,1e Pohb 1 Saksonu zapis;im 1ostal
w Al<.ć1,. końc, m kon).'re,;u_ An:, ~.11ł pierwszy głosi! .,Kskst\1P Warvawskie.
z wyjątkiem prowincji i okręgów, którymi w nastl;,'pnych artykułach in au.ej rozp0-
rząd1nn, i. poł:1unne zo,,taJc z Cecms1wem Ru~vjskim" Aleksander 1, przybienijąc
tytuł Króla Pd,.k1, miał ,.11<1dać kmu krajowi. kortyci'lapwemu ,tJntinis,r:.tc1t od-
dzielnej. rozciągłość wewnętrzną, jaką uzna za stosowną".
Zachodnia część Księstwa Warszawskiego z Poznaniem i Toruniem - pod
nazv, \Vielk.ky,., Księstwa Poz:natd,i,~go, pr,cd1odził.a pano1,anie kró<l;J Prus.
 \u,tn;1 (ld/\,k111·;,b ~.illll) Vdt l1d.1c l1ł'i1L „r.,,1Id), klt',tc.· b;I; c:dd1,eJ.,•l)<, ..J
!,aliL I' \\.,l ht1d111q 11,1 11111,·:, l111klat11 \IH'l.kti·-L1..:J''·' I Hl') 1,1kt1 l<rd:•..\\\ \\T,,,, J r,11~
k,~•;;J<ł() IHI /H,'Hl!,11111 "1:•1t,,,, 1 1H 1 \llllfl) Ili 1111,J'il'lll rud uptd,,; Ft"]l \11,[111 I l'IL',
()L1c·:. \\ 1 1l11c,<.'(I hl1;1,ta Kr;,ku11a rraa! h>c' ,,]'U \\~Zc·ILtc· 1U1,y" J1Clllr.,lm cP (1/IJ;!
,·1al<1, 1,· 1adna ,.tł„ LbruJilil „lllC hętl,1c 1r1,.>gl.i nq.:d:, h)c lc1n, \\l'JC1vad1'111:, 1·,·d
Lad11ym p,,,'.,,rern··
I i,·,·;11, ł<. 111,.,1,· l'<'/11tq 1.11,,11,1111li•/l11<,111,, l'.,i1L1. 11\1.,.-.tlll' l,1h I u·,,,,_,
\', '·l'l(I\\I< :--ul.•.111111 r~11 k:111:'h"-I\' ,,,,•-,l,11Hl\lll•l•(1 1111/\l,I.J, 1·-IJll('Jllt J /li( 1:il,·. li'- ·c

h.11,lc~t111, ,'-,ak~umi. chonaz pudz1,k1111, y: 11,t dv1, l','\''<.'I 1•1~1,;, t1irl)rn.1L (\k,,l1·
puki\\') llT, wnum SaJ...~t'llll. ::le ,l,thlc1 ,,tludrno11l· ! d\1, 1,· p1,,1c o~•uh: ILdll,h,: 1 1·,,··.-
d\\, ',.-!1 rt(•\\JJ\Ch 1n1,1,t· Lq1,Lt l Utc'Zl::1 l'Ji.1" me h1 h \\ I~'( < alku\\h 1,- /,HJ \','( I( 11,
:t wzqrz1r11H,L co imało \\rJy1,, na pl),1.I,. ,1::·,unkt, ,~1.c:,111;i
DCL'_\/J(konrr,'".>\l'l' \\ 'fr;\\\11.' ;-,,;1k~crn11Pcl,k11:a1\'-1~·I.,,,. k::l/)~,-1 kl',{011alrn
pr;.\ nw.,h R11,11 i !'1--1~,r•m, a \\ ,1\ ·•.lkirn rnn,:11 .11.H,11, li! ,,I;·\', ,1111, · 1, I 1 ', 111,11,

'/,1pl.t, 11„ 1:1 '" 1,11 (l l'<1l 1 l. ..1 I ;-,,,11.,,,11:1

P1nl1k•111 lc-11 t,:,I Jl'cli1,i I tli1,·1u\\)d1 ~\'.,·,,(11 ~,,11r,1,"-,11 \\J,·1!,·11,-k1,:i•,1 .k,1,1,_

!'l!t"d Jl''.',P ()I\\;;(( !(·Ili ]l('\\',t;1t(1 l'1 I\ I.Lai p1
\111'1,- 1•n•1d,l11\\ !'l••rc•11111c1,·:,,+, li.I

v,1111T111,· JH'1L•dn,,1H1k,H"k1crt.1 ~111111., ,;w, 11.1 ub,ta11c· l',icJ111c, lll\'.urz,·111,: l.:d,:Lk:1

('/) lt'/ 1,1,·c'.rn,,·1(>JIL'_l'.() 1•1m,l11;1 llcll<X!Ul'-L'f,C1. l'n,11,tu1,111~ \'•. ku.KU I :-i:~ L t r•(•lZ;;tk1:
J:-;J,+ r rlL"fl"'J:,q, 111k,1,-ał'1 .1cd11ak, 11 ich rL,tin,"L. 1:du1 pit:·tk \1'•J'l'•lL11n ,-,_1
ul,l;1du ,il I mtcll:;.,i1-. At.,Hll I Prn,
N,1 k,,111'Jt'\I\' \, J,,·d,·11,I IIH d) ,J 11•,1,1 l',J(i l'i<ilil, 111\'III I Il iilic't·I Ili I• ill·, lllllll\,II';
,ą nc1 d11,,Lh _c·luv,c·)d1 :1,1 ,:l.t:1, !1 lL'1-,1u11,d11111, l)."l.'~lll, N1u111, ,. 1•1, 111, ,-,.,, -,; ..
1

111,::rnlLTkldl, !7U'-ltld/i.1c,c1 11111ych ra11sł.l\ \\ NILTKZL'Chi I 1Irnktrn .. 1l1:11·1 1f•.•L.·l)'U,:p

l Us[l'Olll l\Jl'llll,l' ).

PtK/.,llls.01\(l i\w.:t11;11 1'11:;.1 bl11kt· \','Tl'l!ll,ll'(•\\,ll~ \' rr,)~..c,1,·,1•.,ll!;l1 f\'/\'.i.,-,111

kungrc,,,1,_~ch !(- r,1/U/.IClllli-'cl Il,, lll;lU!__"Uldl),111\11'1 !)U'll'dLllll 1,\ kPILhj! d,· 11'<1,1\•,
"11t·rn1c-L„ co krnr.-1 \1chxl11ł:, 1•,,-,. ,., ;\11:-1n;i, ILn-. 11n,1. \\ 11:,·r,1!,,·11·1,1 1 ll:.111 .·1
piil dc:l;I\\ l<IJl<i 111;11. di• d\ I! lll(i[;:1--.l\\ 11!1' \!I /('Ili.I l\.\llil1·l;,-l,!1 li f\1, lllll '· f.1e I fi.J1,ił,1 '·11,1
li\, l.111,,11,1ll:ll''1,1J.1il\·/l!11l'il.l1j,l\'1lll:/l,11L '\\ \'.l\llldl\11,LJll'H.11-.,1, 1\1. -.\Ili
1 Pni"·- 1,1,,1. 11'.'.cd: !-.1d,:,t1, B.11\:,rn S::k,1·1tJ1 1 \\ J11t··mh,111r11.l"rA·111d:i \,c1111, tL l'Ll''-
1 ;\u,ln;: hęc;i \\' 11lCJ llll;Jł1 rl) d',\';J fi O:,:,, il r•CZC'',l,ll, ,1/c •nl,,u\l IC l'': JLlh,) rn I:; i ,d1..1
v:~r(lpra<:<1 dwu nH_i:.:;;n1 l\\ J,n,aL, 1111 \11ę~ p1c1'.;J,'\· i\ rad1:L', dL 1,:1°,aL tez l"l'Od1w.-1l
1')1\,tll/,llJl" p?ć\,l:J,:'fll\lfl fld •,\\11p1 ;,[](l(i<; r·c,/l•~tahch ,lkll'L\1'.'
Kunn·pq;1 h,nicd.::1.1, Jl ni,· 1,.,1-.,1t1 un1,H11s1 r afr.,11-, r11,·1rnL·d11c'h. !!U;,/ 1·•1'1,:1•-1--
1

<_h 1,. ,,1;,

11c•\\';t/l',\" ,,,.·1;1m,_,'('lll,,' ,eh ~(l\1('1 1.'llfi('"1.'l li" 111 )11',l\\il ,,1rnc1dn, ln.-·rn /,l, 1-ll

1:,111:1 \-1 '111'1/\ 1'/\ 1:i,1\',,,1d1,·111:1 \\('Jl'll!

lt_1 l1qor.1d:1 baruu \11rn Stein,\\ 1rn,cnm 2~! 11,,d}ll1 1 ~,ulrnd1 1·;wq1, 1:1<·11!1,,,-
k1s h. z!,,L) I \\ kuml~J 1 [X:l l ,:1ę dni 1,,Wd,F;L. 1 'li,' 1 t'>I'. Il), .L ]!I ,1\\ , 11 :1 v:,., \ ,1L 1d1 1 , ,; ,d,1111 ,,
lub j)ll)\\l(>n:111;1 ~lllhl\llit.JI dh k,1nk1,"II / r.11.,,l\\ lllc'l,lll\ k1,·I, 0

S1cn.1k1 \f'llc:ll'll', \\ul-,·, r:i)d11,·11:d._(l\\ł'~',(I !"J!"_jl'tlu d Likn.' 111m1q.1_1crcc· \\ cl.lf.i.12

ku11g1 ,,u cTJ 1,·,·1rn ''c, ,lllSUJ ,td-.,, !'P.1:-J..1c· ·,, k \', ,',li! Sak•,;;·u11 1 ! \,[.:l.1. ..:,,pt",\, .n!11i1
 Lk) J..i\\K.s.11:111:1 pr,tc k1•1t11,JJ. Oti kJ pm:, '\w.111a zaLitb J...011ct'nl,1>\'>;"· \li;' na
f;,h,>\l';,mu ku11cLr,,·11 lu;u,·1, 111aL/1:1e 1111,ieJ ~.ce1llrd11(>\1·;il1t·_1 1,1i pit'111·,1~ pff·_wkt
J...,.,rlukt,IL'_IL Ru\'.t:(,c1e~1:1e :\u,tr.a 1.,H'Jc·•.,1:JaL1 '\\c v.i,,;,.,. 1 pat'1,tw;11r11 1•uludrnu\v11-
111c11111:ck1m1. 11:dvrnia,t PHI\: 1.v,H·,,·tl1, \l'l\:k·-1,[ \l\',;1'.''ę 11a ,l:1lic p,(1,(1•c;i pd11uctll)-
1:1c~111i,:ckit·. p1hbl111cJ<.1.,: 11:, ll/.,ilt'tlllt'tltt"

IJ,,ku.,1,; 1:,nl kwc·,11,· 11Ll'Llllt'CL1 l J 1P1u,1,dy"11 ,prc,\'.;,1111 1.<Y-t,,I) w \V1nirnu

1:uL11,;rn,:, k11:dy 7 11..itca 11;,c\c\/la \\IilllP1::.,~,- ,, 1,ne,·,n· NapPll-111:a I rlh, tr;urn-
l,ilnv111 p,l\'IH•d11,: n1_1 ~'il\/ B)l lu 11c•11.1,:11( k.1_\lycn1y Lt(,n whr,·\, 11adz1L Jum cc,c111a
littc I) lk,, 111-;:- ,pn•,11,.!1,\',,d {:<•fl~·h1c111,1 rt.\1111c 1:11~•1!1.) kualil'j,1, le('/ pr1t:'1'1\\ mr, _1CJ
l,,1,11-.,,li,bq,;
N,,\\,1 \)111:1,·1,: \•,yl·,!d/\'Sl:d\ 111;1k l <rnli.11.· 1•ai'1-t\,a 111,-1.11u'"'"· ui:h,;;,J:;c
l'li\ •,1;111w1111- ,',, ,,,,,lt1 / h;11'd,·,-111111 ,,,I,
1,,q;,11;_, n1,·n·l,-d111„n, 1, Il
J'Ln•,.1_ '/1111,\fh,
lu I '111•,\ 1 1\u~ll 11.· ck· ':-Zł 1q:u Luuc·c·".11 ua 1d1 1/L\.,

I J rr_11r,·,1 prz) wól:,·y 1r.ucar,t1\ n.ek,tl1 w\\ 1cdrnu dekl,1rac:JI;' u "').li-.;1u Napuie-
oca ,pnd Pfo''.t. a 2'i 1n111ca tnrn;,.ini( c,drx,\'. il; ,u1u,L q·,;ff!'.I m, L:1:,a,!ad: 1r::ktc1n:
z Ch,,uri"ilJ\11 \\'1dk.a Br;,uu:r,, znbc\1i,.1ab \li: ud11d1l1 dc,1;1-·11 \\· 11y,L,Lu,u 'J uil1u-
u'. \\ funt-,,,, na \\ '-J)t•rncz..:·rnc: "ystłk.u 11 u1( mKi::c ,,,,. '.) c:h k.omync:nLln) eh partner,·•\':.
:/;,~<•t-.y finan~1,\\·e 1 11 '" lk, udnc,l \' (•J~k 1\1 :!111111 \\'cllt:"IL) a \\·dlin;drnta \\ puk.ui:ann:
0ap_•kuna z111ębz:, I) pre,tiz i f'l'Z\ q~- \\'1elk.1e_1 Br:) ta:m ,, śród koahcpm,:,w. Tu
,,.fa,n1c: 1dar1c l:lr)t)i<.:Z)kL'\'- 1dcqdt,wd,, c tym, zc puz•..-,olunu rnet«lnln:,111 Bur-
tv,n,_,111 11:1 1·r•\\1'6t \', llp,-u dr, 1';11\1.:-1, i1kt1('"\1a11eT" ,l'r',11·,:1.a~. J'l?<'/ ,!nili<' a11;·w!,,k;i
l jjlll'-J,;1

\\ \\) 111k u t ",lctln 1llcJ U, ,1- 1 N,t( :ukiil 1;1 ,,li;11 .c I J d /L'lhl,11\·!11 l !,U il li ..'.U,., !Lc'~1J1a
Ld,l ftaUatu J'<>ku1,mef<1, b:,I "'' t,,11d,1t·1 ,uff,\\) rn,_ 1•1!:"rv,,,1\ 1,uk,11 pv::,•,k1 K•.1,1Le
1\rP1:1:1d J~11111umwl d,° K1ehelu u, krr,p.- W O _lr'lllll l--r.-i1:q1 i;L"f<K'lll\\',d 1e ?\\)c'lt;.·zc.11111,
0

nk,val ,11; r„v, nie ·,tccn,\ 1: tk 'l;_dl,·, r:rnd I zddal wyu11 ::ov;ac 111d,· kurt\ ,tnyc/1
11~1,;•pc(\\.
l)f,,fl c•uk,>.J j<Uy,L1 pudp1,am1 :2il 1,..,w11z1d:-1 lc-i.'i I s11a1y (Cl\l1•11:1h,c_ JiiL1v
(!·1;11 h:11 <'Id, 11w hl1 /h1! d11/1, 1-IH•<'l,t'i. k1lk;1 ,1111,,h l111c·rd1 1::1 Jll·il,1nc11v111
("'lll' ,·-l.1
,,_ ·tl1,,d/1, 1111,-,.11,, ,,,,!I, ,J:1:t.!11Il'l1il11·•1'1.·1111,· _ l\l:111t·11h,1111,·_ linuill,,11r !'11,,\ u1\,k,ily
'S.,,1r;. ;\ S,1rd) ma ud,:brda Sabaud,~'. !\;1 IT<1th.:J,; mlluzom_, k.unll) 1:-•Ul'Je \'- CiJellli,!
11 W) wku;c:1 7[{1 mlli(,1:Ć,1\ lr:mfs(,\', uraz ub_iwittzch utrZ) 1:,y1Ya::ia pt 1u Fl~ć lat
,,mm ,_1ku[1<tL·:,jne1 l1L·z,t<.:<"J nk. l "iO I), lud1,i, l ranc1:1 1:1i,11a lLZ n,-n·•L·i,' /,1frab11>11c-
prte1 Nap1,lu>11;_, ,1 I 11n,p1e -.1;..rh\ l,,ulirny.
Tq.c ,,i1:1<:yu drna, 20 li~!ufada ISL'i t., prnlp1~a110 \\ P„1y111 t1,1klal ,uiu~tllle7)
1111,·di) 1h·. rna1111 i\uqi 11, \\ 1dL1e I Hr )l,il:11, Hu:,J1 i I 'ni,, l111t:ncF) 1an,,wta,F1cvch ,1,~-
·.11, ,1,_ Lt,,ll' 11 ptl'1'lllh1\•.:tl1 f\k1i,:1n1,_I, I f,,hallll l'illlif' \'v,·, 1 ,ł'f•l·,c1~- 1.c\1„.ln,-,1, ( ';r-,lk--
I( ,t;.:11 1 \\dl111;.:l<>t1 1./111gl1,ł); R,L'\llióU\\'~k1 1 J:\,q,ud1,l1,a, (l{u~J«J ura.1 l larJLi:L-<.:r).'.
i K,1rl \\ ilhd11 Hu1nbc,ld11Pn.1,y), bdu . .,n1pcwnK·mc pukoju \\ l,t,1op1e 1 111cdc'('11~z-

ue11i..: dn krkPKJ ,,r,jny" F\,t111urdz,_,nu \\J<:<.: w ,.imi~· Tn':ic:- Śv.iętq" wa111oc.L'

traktatu ;,- Chaumorn 1_,r,;,: pc\t,mowKnia 11 ,ede1i,k1t' o ,.w:, k luc 7cT1u; Nar,uleona
[knapartc i j(5:,, n"l,ill\ 1 rn,na r'rt'Cc·ndenl(>\, dn tru1·n Fr:nk·j1'· Anykut tnccl
traktatu ,olwv, i,1zywał ~y~natan1•~Z) de, w) ,ta11 icni;1 S7-,·,.i;dza ,1~·l'1,.1t) ,1,/011\ l r· k, ,1
pusó11 ohipac):inych. Gdyb) za~ \\OJ 0 ka oLur:u:yinc· ,,,,•-.t:th 1;~1takn1.t1,l'. Llh'1:,
urna11iz1j,1cc ,:i',' pa11,.tv,a nual) me,1viLLn11e \l)fH'\\h.:d1.ie~· ha11q1 1>u111,,;. Nuv,.:
postanm1·ic11ic: 11 fX(m adzal tak,'c: ait::, kuł ~n\,t), t'f, ""Il', 1, · ,.pPd :1u~p1q;,m1 1111,n;u
dK;11 b<;d,1 odby11al) sii; 11 okr6lonych 1c1mrnad: ~putkama 11b~c1\\)Ch nu1:1~!1t
dla oceny ptobkm<'•w p"kPju i "'rnlptdn 1n11;'d/\rnu,1dl•\\',1 il.I.ft Cl,,d;k(,
:, l(,l(, 1/,ll-,)

Stu dm Napuleu1~a 1) Ikt: IM krótko ,:akk,nh• ptac,: kt 'il~lc'~ll 111,dei'1sk1l'.l!1 ,. Iu1

bo\\KIH 11 k\'detmu nast,1p1ll> 11· \\'iedniu przy~p1e..;zen1e 11 ru1.pat1y11,mrn flK' l) lk(,
probkmu nicm1cckicpc, de 1 11 idu 1111:ych. 1al-: np. \pra1\) 11aw1galJl Gi I b.:kach
mir·dzynarod, )\\ ych. ~pr,1\\ y \Vłuc h i S11\ ,11rar11
\\ Lufa u rn;q;i lllllll~li{'\\lc ,p1;1\\ /;l:_'(;IIJI! /il\1'11 tllz:11<!1;!11 ll,ij\'»1 'lll\'jc-h. dlll.11
llkllt) dot)'LL<!lV N,l'lllk'l. at, Ul'1v,Larud1 11,,111u 11• \\1l'drnu A~I h1,,1d1:1L,) /v.1c1,,~t,
Ni~:rnicckiq'•'· Całoś( decyzji w spra\11c N1cm,e1.- :.:av.1cra nat(H~Hd~t ,\U ~.111.!L•,:,.>
krn;,ert:,11.
Pu~ta1wwi,·rn,1 K\'llfl'L'St:, da\\,lły P111~<1lll ,Jc,·ydnv,:11:,1 prJL·\\,tjc:<; 1•. pd1n,c11:,d1
Ni~·nwze,h. OtIL) mal) rn1t> .,(l S1wt>cj1 R.11g1<;:' 1 cz,~C Pomuua 1,1a1 l'/<;•,,· T\;altc-r,11,
m.in. okrt;::!,'.i Tr, \\Int, Kol unii, Al,\\ i1).:ra1,u. CnHm t' Pru, 1c1.1·r.,g:.J:, ,i¼· ltT,11 UL!
Kłajpedy po Saart;:'. C(' st,,lu ,1<;:: w ni~·ucik~łq puy,.1/u~,·i p,xLt,n1,i Kh i~'-''P' ,,!.u,·t,,
milnarnc1 pot.;g1_
I !,uw•\1,·1 p11,·L,1Lt!u,11u I\ k,,-,1; •-!\,,. p,,d11rn1,1dl-.,,1•.. rn, \',idk,q Hi ,1.11111 I .11:
c11h1:q:, 1 l!d,11,11 :--1:1ly --1v p1,~1.1dł<,:,u,1m1 k10L1 ll;n111. ,1 \\·1dl.1,_ k,,1t,--!1',\, J ,;I,,, 11,
burga oddam, krć·lcv.i Nidc1hmdó".
Cckm 11t\\•U1 z, :ncg,, aktun 1:L-.i-,1,nou\\') m Zwi,u'.kll Nicrn1c-ckll·g1, b_\ le. .,u-
tl7)- manit' bezpieL'Le1ist1\ a 7C\\ 11~·11 lllCJ!l, i \\ ,:\\ nęH7ne;::c N l,'n~l<"C. n1epcdkpłPic t
i 11it'lvkaiw1ści p,1(1\11> skm1fedt'n·\\.a!l)ch'' \V 11-d ."i r. du Z\, 1;vJ.1, \,c,11) i.,_ p,111
~l\,a 1 ,_;_ wulm· mia,ta. Ku111p(it)-d:i 71\1,1/ku N1t·1111L·,l..1l·p, b)la b.udt.(o 1J, ,._,,r:.1.
Znalazł) :,i,; \\ rnn, ... wdrn: n'~ar~t11·(, Au~n1a ldk t\ lk, t 1i,·m1,11111 1,1umn l.11n1
11 /\11,1111 11b,:,u11,·1 1 ,A·,.k11111\. J'1t;{ I 11•k:--.h1 l'n1·•,) rai, I,,., l\,/J,;t1'"L1,:,_,, "1.11
Piv, /'.adwd11id11 \\,d1ud1J1d1). B,1\1<-111,1, ll,11a•1h·1, Sabui11c11 \\1ill'J1L!Wl):1.1 I
d,dcj 1, it:lkie ksi:;~t11 a t b1ęst,1 a. Jedno hrab~twi.: i utc1) wdrc 1111a,ra. 1111.in, '\\ t·
cie: FnmUurt, Hamburg, Bn:ma i Lubeka. C:1!cnka1m z,,.
1ąlku h) 11 nwn .. ,1l hov Jt'
l!ol.tnd11, z iaq1 p;,,1ada111a L.111.•t"mhuqya, f);rn11, .t<"' 1\t)!ltd11 na lhll,11>11 1 l itliL't.-
bur_g, ura1 Anglia v,dit·,- ~K:siatl:m1a H,111u\,ut1 (du ll',TJ L, l'd) 1Pl.\\1;v::111,1 /<",lala
unia km( I\\LTsk,' aurid,Lt)" (W C1.apl11i~h I, .'\ C,;;!u~. w Ki •rta. ;,c .,.~ i I () 11:11·,', ,I'!
nit'j~I)-< h sp1a\\.1d1 cah,<ct ku1,kdl'1,,c11 miał 1t.1,t1'/ ,,-jrn 111 i.,,i.cw, 1l\u1;d,_,
I.i} ) 1 ,1ldt.1h,t \\l hd11Uu1c K n.id :\ kliLlll. !\rl: I. ul _'-. fe:, ,11,t) tu,. Jl /.\, 1,:1111 i\"-1111L·l
k1q;u rlc•nł: .. PrzL·wodrncl\lC \\ 7.gromadzc·111r; 711i,;zl-.n nakż) c1u 1\u~rr 11·
\\" rzcc,)wiqo.;u jedt.al-: przcwocinictwc 1\11,lrii byle, l'Ll.''!O nominalnL', "dcc)de1:.:-
cy rt.,s v. 7wi;1zkli miały ()hych,a n,l]\,i1;bL.L' pa11st1,,,: Au,a11a 1 P111;,). O•.t,a
l'}\\.;1li1,!l'ja 1111~·dz:,r rnrn1 ni,· ,przyi;1ła 1t>11dt"IK'Ju111 1111,_·r,ran Ili) m. a p11.,civ, rn,·
utnvalah1 nadal 1,lnil'J<łl.'l' 1u1.h1, 1c Niemiec
 l·,un;::rL'• \•,ic,lc111,L1 ru/[ 1.Jtn\1,Ji 1,,\\1H1_1_ pn,bkm \\.ltd1 \\ J'ICl\\\/l'l dd,c1dnc
).,IX \, nit,dd q~• t:1m ruL!1 /rn1cu:,VJc\ clił i]L·dn,•c,cnJc1 kr,qu. Rq,rc/L'Tllp\\c!h ):'!•
!i1p1c 1>f;,',dlll/,il11· k1rb<>n&1UVL VL/.<:)ć<•lmc· liczne n,1 [•Pludn1u \\'kd1, ,.HM ;;101\,\·
r1y,1L'l!Jd p,:,l11( cn,_1
1,mridH 7m· 1•. ,H,1H,,,\\c'l I 1 c,,
,~1 pc,11\ )"Pll A1nh1qt' \\'ł1icl1
,i,,l,u,. "d,/yl.d 1U1/U•.1•rt\ p11,:1 r,.,,1p1k1'11.1 \\ IH!~I 1 11:1 l-,1,,L1 N,·,q,,,\u 11i:11v,d, k
i,,,,111111 .'\lt11c11 \\' '.\\\!Il f,1, 1 k·,1\11,· /ail/,il •1·,1111111 11.11,,d,·•\'-"\III d,11, lll<llll p11dd.111\lli
I l'l'l'll'Lll ktid('lklc' n,·,h1i 1L/l'111(1\\l' li:,111 \\',1y,1k,, 'il<,' !L'diil\k Zlllll'llill> \',<.kutek
kl,·.,kr N,111,·ln,11,1 i\l11rc1I IK,lpl·lit:ii'1,b\,
, li, .JC /d \\\,/c·lk,1 Cl'IW ut11\ mc1c· kl>n-1111,·
j"(>l/llc·il ,,c,;H/,; 1--l- <,l)Ulll.t 1):-,14 r fl!Zl'\Zldl 11" 'ltnin,; _A.u,lrn, pl,d[•l'll_J<!( 1 111,!
le,_'o dni<i "')li\/ \\(>_l\h,1',,( 1·r,•lityu:ll\ f\a pc,u,1tku l11i\l'C.l ISi'i r i\lu1,1[ 1dud1Jt
/ kdc: /\wtr1c1l.1.-,\,. 1 !'f"<>\\ICd1.1,1t '·I\· 7,1 i's'.1p,·,lc;,ncm 1.1111,:1'/c1_pjGlll d,, P~1ry,:i
I" ni;11,11 i\lur;il 11y1H1111cdn1d \\t•ln:;· /\11,trn 1 ,,~J,,,.d m.1111lc•,t \\7\\\,q; 1v, d,, llc·d
11,,t1,.·111.1 \\l„d, lln,1Lil11,"c i\lw„t.1 li\'•,il" k1utl,, 1, f<hi 1•. l•1!1•.1,' l''",I ·1,,k111111<,
;i,•,Lil r,,l,111 j•i'/,/ ;'\ll',111,lff•\'. I illlli',/\'11) H 111,1.11, "" lll'll'('/kl lid l·u•IS)f.,_
S11kcl's\ <•l\'/d \\/llll!Ull,li\ ;,,le; •\u\ti'II \\ \1}[ 1LIU•\\,lf'IIU dcc:111 k,,n~'ll.\1)\\\Ch
d1,t:-c/ój(')<ll \\'Jp1li i\111,.,11•,11-.,1 111n,d1,, ,e '\11,ln;i nu 1,elne ]'f',l\•.u ,h, lt'k1,rn 11crbc1l1
t,.T1t,,n,dllc-J n,1 J1<•h-.1, 1,i,,· 11„J.1,1,·;,1 tł' u,L11•d11 1 lh'l1•11, ,1 1•,. J\il,c•,· 1 f\1u1K/c'lh
u1v;,k,1L1 m,'\\idL· N,tkz,t!,, tc1k,v t1,'..':'n,dz1.: pr,1\11>\\IL! d)tl,hll\/ burl·,(,n,k.-1, 1 k11,1ą
Lik h1.:'h'l:!Cll1\ •rn,,lnie p, l,l\"r'(l\•c,d I\,tp, 1k1. 1 n
Pccy/1e 1-.,,n,grt'\Li \,1cdcn~k1q,1, 1 r1::,111<1\'.,t!y :\w-ani L,,rnharcl1,; / f\kdHil,1111.·Jli
1

,'rnz \\~-r1cL_I\' z .Il'! pC1\1c1dl .. ~c1wn1 n<1d i\d1 le!!\ kicrn 1D,d1n.K 1:1 1 J;;m,11 Au,an.1.
1il!/\11Jllj;i, n,qł"•,,'.dh/,· /J,·(ilh' lid p,,hl(l('\ I 1·lm11tllll,ll' \lrhv.y ft1111,u,k1,·', ·,l,!\\,d,!
'Il' 111<1< ,ll'-l\'.1 111 11•.>llllllllfli< \lll \', l \\'t,,. 1,·, 11

\\ Lidl.i .\,\lll\1111, \\1kl111 Lllldlilld L U/\',l•,c!I ! l\lllll,, j\,1ll\ I ~hll',tlldl\ l'I/\

\\i'lXt•no [-'c:n,,tv,1, K,,śuclnc na tlelt- 1 p,q11c,1L·m l'1u~cm \'li N,1 tn,n r,,v.rnuł
h.:r,ly11.ind I\ 13urh,n. Lt<'il') ,,1r11rn,d p,,L;L- ✓ Pnc tc1<11 Kr61cs!IH'• Svnlu I KH'>ltq\1,,
N1,1pulu Nc1\v J',Ul'•l\'.t, 11,111•.,mu K1,,l,,!\'-Ci1I 01°<>1[',.1 -")~:111, .1 l·cr,l\n,md I\' od kJ
p,,1> /\\,il ,Il; l l'1dv11,u1dun r
Tc11dcnl Il' d1, 1111 i,IL I ll,tm,1 Jh >l;mdn I L'("i'u v11h•\'. ,1L1 n,1 f.1 >llt:rc>,it· ,\ ngli;1 f lt ,\.111d1,1
1111.1L1 h:•,c· \1:1111111111,1111w1<·111 \\1dk11·1 H11l:11111 ru l-.,,11l_111t·1,u,: 1 ',-,,pl\111d-.1,·111 IL!

I'\ 11;,d, L ]'<>l!,,\i lll ['.1' ]"'Jl\', 1,·1,1.1 •.,,,; '"'··'!'dlhjl•!ll/lllll li ;11,,11,l-.1,T(' ·1,d.1t· \ kil,·1 !11< li
!1,1kt,•v„d H,,b11d11; 1,,l,,o 1•.,11nc <')'lll\',U. pu~rcdm,, L1,J,jlc Au,tn,;- 1 \V1elk,t Hryl,Hn,1-
i'.JL· ]1C/i!C ,1;; zurdrn,· / .llllc!)ćl 1 lll/llll'lll h11kndn,k, 1 l•l'i.l"l_l,i-.llll, Jl,\ k,)11g1e,1t' [.'('
~1c1n,,11 H>IW ,,h1 le' kr,11c [.•PLil7)'-. \\ ten •;p;,,,,.,, ut1111r111m, K1,·.ic\f\q, J's'1dcrl,Hldl'\\
p,id l•.:·rkn, \\'llh,,Jm,1 I I d:, ndsln <.•1.11i,kiq Kn.dcst1\u t\'1dcrl,mdP1'- ]'rl,) \1 ncn,n1,
k,,lt1rn~- Ind«: \\',-:hnd111c 1 "'~l'-1 L1\\d (11,17 1•udpP11,1dkr,v,,111,, \\'1c:lk1v l<,1i;'~l1\1•
I 11k,,·1nł•rn)'.
l',,d<.1:11•-.,1\\c· ii,-, \/j,· d,i11,1.,,,· \11\,q<,1111 1,q:,,HI!\ Ili! l.u!l)'.11''11' 1111 1(i 111.111.:1
I :::.1 :=- r klc'ch (p ~; ru1i:,I\\ ,,g11c1t.;nU,?\ [.'ICl'\\',?t'~'-('• p1 1~••JII p,!l),k1,·g1• ... (1gh1\!I(',
ckkLmK 1~· , , U/n.1mu ~7.\1 ,qG11,~.. 1e1 tK·utr,1111,,~d S7\I .1_1L ,Hl:; poy,;t1p1L1 dc> ntLJ udw„\1;1
,11·,·/c'c' p,1rl;micn1u 1 27 rn,q,, \\' :\kclL' l-.,_,nu,11 yrn u~l;do1H1, Le ~/1\,qL,n,1 hld/ll'
r:1,· 1,,,r!lc;..:hrn 11 ,111,t\\Cm, ilP1,,111·rn 7 l'J d,n„nycii I J 11<.1\11·cli kcul1( 111óv, \',llc,rs,
:/Jl'lll! (_;,_llt'\1',Ll•,I \ 1Ei/ f\,1,·;;[11.1 f\,'llLlii1td
i/
 1. GENEZA., FUNKCJONOWANIE I UPADEK SY.ffE!\W Wll-IlfiiSKJECiO 35

o~Plii1) Akt uzn:.rH:, ,gwaraocp 1cczystej neut1alności i części

Sabaudu oglos:zony zost;1I Pary:iu 2U li~tupada 18ts r., dniu podp1,;.:.ll1,1 drugiego
pokoju paryskiego. Głosił on rn.in., iż: ,,mocarstwa, które podpisały deklarację
wiedeńską z dn. 20 marca, stwierdzają aktem niniejszym formalne autentyczne
uznank vieczystej neu1ral1Juśct Szw:dc,11 11raz gwarn11tuj;1 całość i ttszalnoś(
jej w nowycl1 rranicach" i\lucarstwa 1dkre:;Jity też 11vutrruooś::
Szwajt d! 1, kły ••w pr,1',' .Iii:, ym inten ·Utyki c:,k1 111opy".

3.7. Inne decyzje

A, I :1rtykułóv. •\kćie końc,m poświę,,,m, ,prawie ,lnoki żeglugi
narzekw. międzynarrnh,,\ych, a więc R,:111(:, Nekar7c, l\knie, Mózel l\h,1,ie i Ska
Idzie.
Dokumentem, który okanć się miał najtnvalszym dzjełem kongresu, był Regu-
lamin w sprawie stopni pierws1ei1stwa agentów dyplomatycrnych, przyjęty l lJ marca
181 Sr. , ostatni, l 1.ałacznik , AUu końcuł,q2P. Reguła, ,chwalony
z iniq,1ry:1 y Talleyranda. miał kłopot;, ,m. ;akie częstn pojawiał)
r Jakie mogą _jcszC7e wymknąć z powodu pretensJ1 do picrWśZeńsrv.a pomiędzy
poszczególnymi przedstawicielami dyplomatycznymi", Do tego czasu kwestia prece-
dcncji nie była uregulowana, co rodziło ciągłe spory prestiżowe na dworach europejs-
kich. Rq2ul;1111in. kt61)' p, 1dp1:,ali sygn:ti:1rni,;1.e pierwc,,q•u lrnktatu a w1,;:,
osiem mi!łł Ch,,r:,l-..tt·1 otwart: , jt>go przyiru:1 111proszom, Jednnk:że tylko
,.,przedst,n, iudi inny01 koronm,1;1
Regulamin podzielił pr7edsla\vicieli dyplornatycmych na trzy klasy: I. am-
basadorów, le!,'atów lub nuncjuszy; 2. posłów, ministrów i innych uwierzytelnionych
przy n1Pn:1rd1ach; 3. , d'affaircs uwierzyteJnionch przy is11ach spra1,
zagrani,.
,,Chiirak1er repre?1"11Uh )WY" przy;, jednak pierwszej dyploma
tó\v, uważając ich vdaśnie za bezpośrednich przedstawicieli swych mocoda..,vców.
którym przysługują z tego tytułu specjalne uprawnienia.
Nowatorskie znaczenie miał a11ykuł 4 Regulaminu. który głosił: ,,W każdej klasie
funkcj,,1,;11 11,ze dyplc11,,:lln1ni zajmc1
1 11.y sobą 11 według 11rzędowq
notyfiL:,,j1 i,h prL)'by, i;i Od tej , pierwim w"6d , 1,atów nk
decydowało JUŻ znaczenie reprezentowanych władców I potęga paristw, ale wyłącznie
data objęcia funkcji. Stwierdzono dalej. iż jeśli chod7J o „przedstawicieli papieża",
nic wprowadza sic 7.adnych zmian, a więc zgodnie 7 tradycją, nuncjusz miał zaw~ze
zajmo" pi,·rwsze m1e1c:n·.
Zn , też pien\Ylv krok w k1n1J11J..t1 demokr:1!\ słll:Ż\}y dypk,inatyczną
71.l:pisuJąc ,,rtykule (,; ,]wiązki p(,krl·,v1d1stwa luh ndi:eństwa dworan11
nie dają ich funkc1onariuszom dyplomatycmyn\ wyró:i.nienia w stopniu".
Tylko ostatni zapis (art. 7) nie bardzo ~ie przyjął w praktyce dyplomatycznej:
,,Przy i trak:t.a1:1ch 7::wieranhh 11uez kilka państw, które :zasad!;'
.altermuu. lo~owanie porządek jakim naluv "kladać podpi,,) pełnomoc-
ników" w Wied,nu Regu];mm, został pod nie zasady.
a zgodnje z porządkiem alfabetycrnym francuskich nazw paiist\.v. Generalnie jednak,
 16

n,ac,crnc Pcp:la::11m1 byk ugrL'Jrn1c. S!,uu~ht\\ hhv:.mi Nahl1~ Jl\' a>a. 1/ R~·_;p:hi:1111
.,ic~.t cpuL1 w WZ\\UJll pr;.\\H chplu1:·iar_1,cz11v~'".. 1S.F T'-:ihlii., .1 .ri) f-:Kd:, rw ~111
i:1:,:t'.dnc,1~·cH1 lr,LKh. \\ h .1(·!111u l f)(,l L di:,Lony\1 anc n \\ 1,·dwu ~.uh id.;,,· 11 l :J(I,,,
1

pta,\c: d 1 plcrnatyl:11,c;w. pu\•,t{•r1011u 1ap1,\ l~t·~•ul:m111;1.1.,.. 11'1.~ 1 ;11•n tlv,,11,a

artyhll::l',L ir/,w1;\v, 1r,1 c \', \ tm·,rn<ci rt'p1,:t.,111acypKJ't ;·l,;11·;1klcn. ,,1:1ba<u'1,1r··,,,
I ,;,,:a:v allt'rn:tlll.
( '111..'•!~ \ 1-'b,,i'J\\'H· tll'('lUt." ktqlfh'',, \\,l'{h'Ci~J.l 11:d~·1\ \\ 11:Jt !'lid 11\\:tr,· hlr"II~· IC"J'•i

,I' I TL I\ / ,,·d Il(' I ·-1 Ił' li\ ' I,\ I ' li I 'I< 11 l,I I''!; ,I'., /Il\'\'(' lt "l'f; I\', l<'I li, I : ]ł,' t pd": "'\' "'' i I
f

i h;:11q1 n:tJHiltcurd,,,_1- C:lla J.u1:strul.cp •::,•-11·1:111 \\Jt·,l6"l"f'' !'"•lyho\\;,:1a 11\ł,, d:,;1·,,.,J

P'/t'd ,,d[(•d/t'lllt'll' ii~· teJl(~t'l:l'_li, l..ttl]t' 11:orlyhy /(;(,\\ 1h11uyC· lq·1ly1! 1'łyn·111·H11\l1\;1··­
di1"'1yCZII\ Lid n:ru['' 1~k: St,1d Il/ 1.purv,. ', \\'i.' pr(>h\ udllcii\ 1«11Ja ,., 'lll'/ll t:, H.,, c ltc:'J\'Ch
111(1G11 \(\1, he:, FLu,q1. kt('.r.1 n:;_de ll\1aa,u< 1 za ['•c,tent,1<th1,1 Tlt•~1c1dki.; idei •,1 \ 11,rotc,·,\ycl,

f\, lt' 11,Je;,y _iedr.al. prnnir.<1L' t!n:gh'gu a~pd.tll kunpc~u 1, 1eckhl1L'f!', 1- t(,1y
l"'k)-'al 11;1 pH:ir1,,1•,:1n1u rn.rin p1.:v.1111rnięd,_111« 1 od"·;,,1•d1i(\\11,T11111 r.,.,,,.,vd: 111l•1
ln1.,,<,, r 111-1 1ulpu,·\ 1111,;,11.\ 11;11,·d1 11·,·1 I l\.'I L11;ic Jd ,, , J'IC!\\fl_ 11.i-·:•1,·1:1,1 l1;i1.dlu 1m·1•·1·I
rni-.,,ll'I. ,,1,,1d:1 1•-!llm,,,·i .1q:łu/J Il:, ud,,tdi 11J11·dL:,!l,llL'du11:,d1, dw11L1u11111: :,l,·1
11 ,ul, 111·:111:1 :,:1•,a1!" \\ ie, z:,. ,·lL'J nc11t1al11u,,(·1 ( \\ Zł'- 1:uk u '/ \\·,,In\ 1n id 1a,1cm l,,1;, ku\', ,·11,,

1 S;wa1carq). pd1·zt'111c· r,cdwaln, JlUd n_11\\'t'I rr,,w:1 dv1>l1 1 n:at)•·· ✓ 11e1·.u 1·1,· pr11i,!. dv
d1wła kun1"1't"•.t•\'''-';;'f' ,_, t1v,;1k1 '-1:ll·:u" 11 lllt'll\\l1'L111t·.p-t• v. dc:r;11rn· mt,·r,1,,\· ,,,·lllh:/1 ,.1
-1de1.1[,.,gJC1TK'. h,:11u, StC\\art L,:l;m,! I .\1,n:- n:: pr,ykł:1d 1n•,:va. 1·1 k11n,'-'rt':c. \\i!~d,·(1:,k,
:'.t:ll;t'\\Jl l'lll~k, wv1,u.-1 \', pH,ct'~lt' l\'.0J:1e111a m~l)llll'll 1:m;d7)L,t1,11_h1\\hl1. .. \\ 1ch•,1-
ll',fT: 1eniltatt·m b)la t,,_,LJ'T,:;·l'dt·c:,r\1:t lw1ha 1:11,·1.i/,11:PPd,,\\,Ydl ·,1ir•tf.:111, 1,1"1 .. ,·
J L: :.•U)(C 1,1icd:ty ! r,4(1;; ] <1] 4 ruktl'rn. 1_'];1·1. ut\, r_•I'ff!lll' \\ t, 111,,· q1:k,·1L pi, \\':.i, 1l11c,
pc,11;;,I .J'iO r7r\11,1tn\cłi :.Ibi· m,·1·1,1<h1\1j,•li 1H~•:1ni1,,,JI 11:11:d'/\l':1r,.1t!1··\',.,cli, !'111,·1<1
l(1,,r;•,:1111.1q1 ll,!d"\'\'<IJ I I„ i\\ /:q,'\' (: /1,1,,;.,, 1 •,1,,,,: '>Il

Tr ;1} 1:11 1 Clrnumo11t. krn1!:rc,. \\ H:1'.ct'<k 1. dt ugi p0Li1_1 f:·" y,k1 1 ,.,dn, ·1•. 11;111,2 :-•)Il •711
C 1H(1pr1y11i,T,.a tv.c,,,.:,1:, 1H1\1, lad eurq<.:J~b i r;1rnv \-.,p(,lpnc> ,tup1,y,h 11a.1ct•J•
-,(r,, I\ 1: ,,x·a1 ,!I, C',· •dl'/ ,\ kk ,:1:1d,.r ! 1. 11 ·;11al 1,·d11"L 11 tu·ą: 1111uv, ,v.1 I''>\,· 1:ik 11.11
1m·1 aL,, :, J.,, ,11in 1111. ,<,·,.,
•1 1:11 k·11:u na IJH ,,·:11, [\,, ,11 ,eh IClt,·1," ::d:, ,il,- 1 d,,-ł, ,I, 11·1 , .. , :111·111
l!ll lll<:J1!11<N1 1>1,d·. ••,(ltil\\;:, 1du,l,,~•11,,·11,,·11111i:1,•.·i 111,,,w,·11:·, 1111":·,.1 111:11.1111\ ·,.i!,1,

c:dc miał ,rdnC Akt Ś\, 1i;;tq:.u Pr1, 11J1c17a. ,a\, 1~va11q,:c 11 h,r:·, ,u 2t· \', r1e<111:, l EL'> 1
/,1 t\11·,rc1~ Ś\'.l(:·tt?O f'1z:,u,,crzic, a 11:l\',Cl a11tu1a te:k<.111 tcg1_, dd:urrcutu, LI\\.IDl
'-l<,' ,\Jck,:1,n,lra L B:,I t•n 1\u\1cz.-c, rud i:-lcl:>ukin: v,pływun 1nistyc'/T11• 1..:lq.::q: v,.h 1

k111l('l;pc1i r(]/\\'llclll)'l'h \\ \\!Cłu J'J~.J:Jadl hq;r,ic,ch r'" EurqlKi, (J!cL7 )7 ud hc:::tr1.•,IC(~l)]ll]

11d(i?Jal','\\iilllt'lll[•t'\'.llyd1 Uf•'·I:> Z ]l'fU 11:1qhlir:,,·1n1:<• <•ll'l'/t'l:la lntcr,·,.u\\,Jł '-H; Ili l[r
lll\ś:larrn J--ran,.a Ha,:dc'ta, r.lf,-;z:;ll'f." k,_,m,·,711t•'< r,1 w1,Jn1111:: rvlip1 1 r•1•h1,l,1 ._,, ,·,.lt,
:,1,1:•,:1111,·\'i,HtLI h ll'I'.\ i.;1 ;;1:-.;1d;,L'I, d111,<ui;11 •J.1d1 \V i..1·11u,1„111, ,,I 1t·:-,1,: ;•,,dl.

,. :'-.ap1der·nc:11~ duzy \',('h·w n,, u1ra 1d1:I)\ la hm,nc,v,:. J1ilrn11:t dt' l,rn1:cr:1:1, 11t\\ 11_'1-
1:Lap1c: ::1: \, pe, ,uc'lu m1sp zrav.1c1na 1:urc·p\
(\'\iii/ "\11,[lil l·r;;J)('[,/t'l. I I k1,:,1 f'w~ rn.d,;r\l. \\ilhcl1r, llt !·)li /;1:,J,t,il'l,I
!et,,,lt'lll p1·,n!~L,i\l l<1l')'t:1 JJL pl'l.l'I (·a1 ::, ;,le p11 kr{,tkh' li l.:('1t\ 1 1111:.lq;c, 1, , 111t·1•·1,. I~ :l'il
Zllilllii<ldi /fUd11l1 \hi;','.(' p,dr,sac
 Akt Świętego Przymierza to krótka, około jednostronicowa deklaracja s.1wicr-
d.1aj.wa, że !11,(j mon:1cchowie „JXł\l ;;,ięli gh,t,ol:ie przekonanie o konieczm,{ci oparcia
id1 lblszych 111:1jemnycL stośunb.,w na wzmosłych prawdach . ktl,,ych n:,:, na.uczy!"
wieczna religia Hoga Zbawiciela[ .. .]". Dalej, monarchowie mówili o it:h niezłomnym
postanowieniu „oparcia swego postępowania zarówno w stosunkach wewnętrznych,
j::!, 1 w st, ,•,11111.ach 1 111"ymi 11:1d:1mi n:.1 pndstawk h I świę1q idigii'' Pnniewa1
P1:c.1 , Świę1, 11akazuy v.szysH.11.11 ludzio,,, 11wa~ ,-11, za bm,,, ,,trzej 11111:1v,iając1
się mona:rt:howic hvdą złączeni więzami prawdzi\.vcgo i nierozerwalnego bratcNwa
[. l- "uwai:1iac si~ w,rlędem ,1vych podd:mych i ,,wych ąunii za ojcóv rndzmy.
t1\di.i. nimi k1tTr,wali v. tym samym duchu l>1.tlc1stwa, kll,ry ich n1y11ia w 11111,,' obrony
religii, pokoju i sprawiedliwości".
Przepojenie deklaracji frazeologią t:hrześcijańską odczytywano początkowo jako
up(,1dedź kn1cJaty arnytureckieJ /\Jcksandt'r I w spec_1;1!11Lj instn1!,,qi wyjc1iirnl Jednak
li 111, jest r,11;1 ,.kierO\\d[U prZC,1\1 11arodulil, .,które Ili<. mają ',h/1:ścią h\l' cihrze;
cijańslmni". Niemniej ogólnikowość sformułowań deklaraqi wywol.1la sceptycyzm
n:w,cL wśród polityków mocarstw •c1uszniuych.
Hrytyjsk1 minister Cd;tlereagh vważał Akt Śwktegn PrzyrrłluLa za O\\lX „wy-
sublimowanego mistycyzmu i nonsensu". Nawet Metternich me przywiązywał do
niego początkowo wir_;kszego znaczenia. Bardzo szybko jednak to on właśnie dostrzegł
w Śv,1ętym Puytnierzu ideę, ktcr'" jego Ldarnem - mogłaby zdyuamizowa, wspól-
dnaknie moc„1r,,tw pc,d!rtymujących nowy bd curopey,li. .,W ot1n1e postwicdeńskin,
Metternich odgrywał decydującą rolę VI' uuzymaniu międzynarodowego systemu
1 w interpretowaniu potrzeb Świętego Przymierza" (H. Kissinger, s. H'i). Austria, jdl;,o
p.111:.,two wii'i, 11,11.rodo,,, , , UU1C?11yd1 silach , ,, Lrodk,,wy, hi dcnrn,·gracypn, h, byb
szczególnie zamtcrcsowana , •.,. utrzymaniu konsrn1kc,11 ladn pow1edenskicgo opartego
na legitymizmie monarchii i równowadze europejskiej. tv!ctternich, jako główny
intc:1pretato1 ideologii Św1vtego !'17yinierza. cc,raz bard,.t1.j akcento\vał, iż róv, nowaga
europejska, pciza układcrn zewrn:·t1111ym. polq,a takie na równn,v"dze wc\1nętrzneJ
państw, wspartej na legalnych instytucjach utrzymujących spok~j i lad społeczny
Kissmger zauważa, iż l'v1ettemich musiał przyjąć taką rol<,:, gdyż „Austria najhar-
d11t'l naraż1 ,n:i hyla n:, ":11d~ burli,. a jej \,Twnętrzm· 1ristytucjc en raz mrne1 dawał)
się pogodzie z narodowymi i litdalnymi 1n·11,\ami ,, 1<. Lu" (ih,d,·111).
D,1zcme do utrzymania .1lli/us quo, zwaJczania idei narodowych I liberalnych,
wyty,;zyło hlrc1kgię poi il;, h:i Metllrnicha, ,1 z czasem i catego Świ<;;tego Puyir.1ierza.
Charalrn:r Świętegu Przym1er1a jako luh,c·go po1w11mierua państw, które poLa
kongresami nie powołało wspólnych iru;tytucji, kształtował sir_; stopniowo. Przystąpiły do
niego wszystkie monarchie europejskie poza Anglią, Państwem Kościelnym i Turcją, ale
gk,1„ nąrolę odegrały c1krv.a p611m1 pięć llH ,,:1rstw. \\'śród nich była rówmu AngHa,
kl(,r;-1 choć nic podpisała 1\ktu Śl', 1~·tego Priyrnierza, hr;ila udz1:!1 ,., jego p1 acach.
Skrzydło konserwatywne wśród przywódcóv, Świętego Przymierza rtprezentował
Mettemich. N,JirAU"dziei ubawiał ,;i, on hbernlno~komtytucyjn ych pomysl6w Alek
s,mdrn I, a p{,zniej długo miał \'- :1ipliwo~. c1 co do polityki jego następcy Przed-
stawiciele Wielkiej Brytanii: Castlereagh, a od 1822 r. George Canning, aprobowali
wprawdzie niektóre kontynentalne poczynania Świętego Przymierza, natomiast próby
.,1 1 ,xlpc,rządkuwania" ;v.ima po11,curopejsk1ero bezw:t.gh,·dnie tr-rpr:dowaJi.
38 t:POK1\ KONGRE.SU WIEDI'cŃSK//:'(j(_) I ŚWII;TEGO PRZYMIERZ,,, (1815-1870//Rll)

Spośród kongresów Świętego Przymierza największe znaczenie miały: w Ak-

\, if'granie (.listopad 1818 ); Opawie i Lublanie , 23 X 1820 24 XII 1820 or:1i
I 12 V 1821) oraz \V,romc (.X 14 Xll 1822).
Kongres w Akwizµ,r;;,111t· ndh)\iał się w okresiL ,,. ,.rlc:dncp,, spokóju w Europ1,.·.
chr<' Metternich już du~trz.cµal zati('Wie buntów na1 0Jowyd1 1 rewolucji, Podjt;:10
dcnzje o złagodzeniu ,11·,•,m,w n,ilożonych na Fr:mcię w dnTin pokoju paryskim.
<H.upacje, która mial;1 1nv;1l d" I r:. 10 r., postanowi< ,11" /;ił, i ,i11 l \ t w grudniu 18h: 1
Po kr6tkiq „kwarantannie" ponapoleońskiej hancja wracała do grona w1L'lkich
mocarstw, w wyniku czego powstała tzw. Pentarchia,. czyli Pięcioprzymicrzc. Nie
doszło jednak w Akwizgranie do nadania Świętemu Przymierzu hardziej zinstytuc-
jonalizmvancj struktury, co proponował car Aleksander, natomiast został tam pod-
pisany Protokół, który uzupełniał dyplomatyczny Regulamin wiedeński. Ustalono
w nim, że ministrowie roydc'nc:i hi;dą tworzyli. kia,~· 1H 1~red111;1 między ministrd1111
,11,pnia drugiego achu1 ,:r', if'u/i,1it, s. W poźniejsre, pr,,H\{',·, h plomatycznej ustal, •
111• 10 miało jednak
111, ll'll'lki, 111&zenie.
inna ,,ytu;1cp panov,ala w Europie w I)-:20 r. l-;1edy to obrado., :1!
2.upełnie
kPngres w Opawie {zakolic1<1rry \, Lublanie). Warto z;rn ,1 ar, c. n· ostrzetenia MLL··
tem1cha przed ruchami wywrotowymi znalazły rychło potwierdzenie. Oto bmviem
w styczniu wybuchła w Hiszpanii rewolucja, która domagała się przywrócema lihcral-
nej konstytucji z 1812 r.; w lipcu wzmecono rewolucję prz.eciw Burbonom w Króles-
twie Oboma Sycylii, a w sierpniu rnzpoczcły sic rozruchy antymonarchiczne \N Por-
tugalii. Opawa stanowiła zatem istotny przełom w kształtowaniu sic programu
Świętego .Pr.zymie[/.a. Au:tria. Rosja i Prusy pcidr,isały tam protokół. a następnie
dq,, ,i.ę okólną wyja,1u.q.;,:1 pudw1:· decyzje. W de1ą•:,/\' kJ l ,,,ri:11~howiestwierrl1.d1
11un: ,.Bez wątpieni;, l'I n\h11•111,· mocarstwom p1;!\v,, l"'d1. 111,,,,wania wspólny, i,
kroków. zabe.zpiecza1,1cyd1 par1\twa przed rew0Jucia111i, k1,·,;,, \,vstępują prz.eci\\h,,
u,tanowionymrządom, zwłaszcza.1cżeli duch niepok11.1u la po~rcd111ctwem wysyłany:.. h
w tym celu tajnych agenló\, udnda się państwom \,;\iL·dmm" Cele te mocarstv"
zamierzały osi,1gać „drogą układów czy też przy pomocy siły". Monarchowie stwier-
dzili ponadto w Opawie, że nie będą „uznawać rządów powstałych drogą rewolucji".
Sformułowania z Opawy, nie spotykane wcześniej w żadnym z dokumentów
kongresu wiedeńskiego, oficjalnie wprowadziły do stosunków międzynarodowych
zasadę interwencji.
Rewolucja we \Vlo\ ✓.,,c.h, w Neapolu i Piemoncie w \\ymku interwencji wor''k
au,tnackich wkrotce \li,' 1;,bum1h \V Hiszpanii nadal jt'dnah utr1.vmywało się wr7.em.v
rcwulucyjne, w GreCJJ ,:;1~ wvlmchlo powstanie narodowe . DlateJ.,'0 też na kongre,.1,
w \\\·ronie w 1822 r. ku11t ynurn\ anu wspólną strategą· mPL·,u„t ·,v Pustanowiono przrdt"
w~zvstkim przywróci.:' si h, wlaJL1, I erdynanda VII \', H1~1.p;rn11 7.;t,lania tego chętnis
podjęła ~ię Francja, licząc na sposobność zaprezentowania sweJ mocarstwowej pozyCJI
i ewentualne wh1czcnie Hiszpanii do swojej strefy wpływów.
\V Weronie Aleksander I pozbył sic już. swych liberalnych skłonności i całkowicie
popierał Mellernicha. Monarchowie zgodnie \Vięc podpisali protokół, który wskazując
na niepokoje w różnych częściach Europy zapowiadał, że ich głównym zadaniem
i ["Y,łannictwemjest pr1.eciw~1awicnie się rewolucji
S. K w1cstie narodowe w stosunkach mi!;'dzynarodcm yc·h ( 1820---- 1848)
Jcdn~ n' 1 na1hirc!nc1 (l\ nami- ni>, h, ,y11n1!.J \'>- \'.- ~11 ,\1mkad1 1111ędly11;11, ~:11 )\', ffh
J'Hn,,r·1 XIX\\. h;,I~ k\',L",llt' 11;11Pd<,v,, l'\,•,\·•la111;1 ,.., Ci,,.,,,, \Vlu,,,·ell,
pni,,\',)
13,lrii. P1,I,,,. Prns:1d1 i \\·\'j!l/t:'tlt p1d,1•\'.-,1I:, p<~l-.1:r.ij,' 11b11a/t,,v• .i11y 11.i k"rrr:·,1,
\ltnk11•-hm1 bd 1111~·d/\ll<1f1,dP\\\, 7 i.'/\'~-,·1,i11111, !l,'dl,1 ~.11k, c·-•-111

Sr1c111a F1nk,1. 1-1ku _1,·den z pue_Fn"·,,, ,,draLlt.1111" ,1<; tt·rnle1,q1 nan_,clc,1,ych

" Eurc,pic. miała \1 wk ,x'.ręh11os,·1 1 sr,uen tiunvd1 U1\anmkowa1~. L1<.1re ostatc,1nt,·
zd.·Lyctr·,v::.th cJ ie1 p, •\\ ,id,:unu
1-'rzc"de \\ ,zy~t:,:1m ('O\\'"lan1e gred:k t: rr :,li;: r:1/mlo oj mnych LI) 1, ,:,11 ncuodr>\\ 1 di,
'; \' \ 111wr1.on, bd,, p11,·, li\ l\11,·11. a ,,.i,;r i,11,, :1r\l\\11 pnln•l:IJ,JuT.-11 pu7.1 '·,Plll\t'l'l1:
\1,,,-1,·1·,,1'1 ·,11 W!/:1 lrn1,1 l•Y"'nli:1 h\h•i<•. /,·11/\',l.;1h,(1111,,,1·1c,mtl\ 1, 111111,111',1•1>1:1
ti11_·q,;. p11,·.: 11, 1·, [•.·>111) 1:1 1,1u111L·11, 1. '.,t,du \I~- lllt'll,,1J •,111,1\·,,1 ,,r,,ha,, UH•l'<'_l',k,~. l LI~.
pnc:c;;h gd:, ll11,:{'~,·11arn,_·_ \\ tym takn· katt,lic\, w n\2nyd1 krap,·h elllOjlCJ:-d,ich
p,,pier:.tl1 Gr::k/ns, p,Jli!e\\ az 1,;-,lc;,'.l·h 1,m z p•.>l(;,L': 1rnuzulrn,ui~k4. ~iły l1h:'t.dr,,· dcHr7,:fil-
l;, \\ pc,,1,tarnL pr!L'jav, d4ic:1\ v.olnn_;,:1n\\}'Ch. pricL·1\\~t,rn-bj,;-;_1ch ·•1,_- ah~llluty:nnowi
rnonard1ict:-1..zt:t'11n,_ P0pulam_1 -.,.(1\\C.ta~ tmh filolkllt·ri,ki rnohili'1m1a/ 1v,llk11nil,,·,,,,
p•1,~ta111;1 p11ypornma_Hl'. 1:,- f,L:q<1 it''·l kr>lt:'hL11-.ulhn:, 1 l·:,111i1nKj1 l'lll"['1Jsk1t'J l·kt
v,-:1tplt:'11ia \\'a/ ll:t rr·,J,: odcTrnh 1,. tyrn pn 'I.,.,.,,• 1111 ,.i li\, ,,;,-1 i111a1,~ov, ,· Cii d.1·,11-. k!1111.v
w1 ,,1qtr I Irrpt-'11',1111 0•,1'1.111~k1cp• uall-·1d1 do drl) lumllo11t'J, 111apw lrcnH' l"'''\l,;Jm~w
1, I,, ,L11r11 ha,il-.. , :\\ \ rn1 h1ri -p\· T;:L/._ I{, •\1:1 , ,pl!'r;il,, ~ 11 (·,1 11:11,dd \;, t,a,,;1,w t\ 1, ,r1,1

( ·;;1rm ·µ,, ,,., 1n, ,111\,, •\<'I L, ,r11 ,.1.11 1 1;1 1 I, dk11·-, I <..l.111,, n ~.!J\·, k ,, li. Lt, ,r 1 1, 1 „dnd,1b t ',li-,,,
,w.-,_1c1 bander:-,. L1Hm rn:- rnrn,dlo u1, :,_, t' nd rnor\k1c polozcrie <.ircc·u. ubt,, 1.-1F1c·e
dc,ctan.:1;ir1c r·omr,cy i napływ rdmtnitC:1\1 do pe,,,, ~tarn,1 z 1<idu I.rai•:>\, ,.·uropqsk:d;
\.Vvvstl.w it' C1\nr11~i przycz~111h ,-.1,• 1;1ew,1tr,l1w1c de, tcr11, ie ,1edm1r,!drne
p, ,w,tarm· gr,_·l k 11_· 1 l 1<21 l X2h1 lvl' Io 1::1,1dl11,s1v n· '•' 'I) \tkich dnv\'. r.,-lna\ttl\\'Jl, 11:vd1
pt•w,t,1ń nart•dt,\\ ych \\ hun1pi, ·
Dc,-\duj;JCc jt·('.nak ina, L,·n1t: 1r.ialy !l\\·arnnko\'.-:mm rnwdz:, nan•do•,1 ,~. ;1 \l'H,-..:
·,1,,1rn1d. \\'1di,11'11 lll(l\',!1),1',\· 1·rn1,p,·j,J.hli do \<.,dkt 11,lll'dl•\\t'I c:id,,-l\\ l',,r1.,11k,,,.,,,
111<. filc 1 ..1pu1•,1;11l,d11 l'<•\\L~llt'lll,I ~[>!d\\\ l'l\'c.ldc:I, l)l;i 1111'1l,IILl11111 Sl\l\·lq_•.1- l'il.)-

1111':rza w.iim('_l~Lil od ,{,hd„rno<v1 du16;,·i_1an,k1t'J \\yd:l\\ala Sit;' w(,\'>l'/,1, komt',-1110,c

1.vakL,llH,1 w,1dkid1 111,t1r,·kc:j1 11:,n,du\n d1, 1-. 11;1,-, rnugly d,·\!ah1 h1uwa(- rurz,;dek
rr•Wlt'lklbk1 f\a kungrt·•adJ Ś\I i,;tcgu l-'11.y1111t'lla \, o,,a\',11.' i Lubl:1111c du ta;jej
~1ratep1, dał ,1<;: przekollal; td„Lc' Ah:k,andcr I. Do tcg0 LZa,,u hriwic'n, mnmm:ha
rr-.,,vj,,k, wyó1w,d ',lt,' spr/\ 1m' \V\ 1v. olt'ńC7yr:1 d,jlrn◄ on1 (irt'ldm \Vn·d7rnl nn , , rn,1-
11,, h ,t, ,,-. ;,1 I\ ·-:n·!Jl:1<.h r,arndn1•. 1,·h 1·m1p .,111(·,1, /'H'l kld1 /w:11P,, h l•illi,1 Lkrw luh
lld,·111 1;1kl.1l';111\1l1 I'- (l!k·,,11' I 11111\d1 mt:t'dt1,·ll 1P,_\J\Lr,l1 ·11,l,-r1,1,,d ud11;1I
\', 1uchu !1cck1m \llt'tU pficern\\ \\\Cl armii, l ks11;c1ern Alt>ksan,hnsem Yp,.i!ai:ti,,em
n.-1 , n--1,. SUanial ~it wre,i'l lt' do iad nmegt> (irt'Li w '\\}l!I u,,.,'7z"mu, 11rn11,tra
Jn,ll11\,, KapPdl•-111;1,a, kt,•1) dąh l dri ,;10,tr,t'llia ,,1,l1t),J..1 1P,_\-j,L1,:j wd1,:l l'rnc-jL
\V O]',\\\it:' 1 I t:1,la111c .::11, :1an1t'pPkllj1111) \\)tfat"le111;,1r;r we \\.'ln,tc,·11, H1~7parnr
1 f',_,rllljc:,,li1, ,1 t.,kf.,• bm1km \\ pulJ..L ~1c11Ht!l:P\\',k1111 1 nm-trnprn1r \'- 1:l;;;ll h, ,q,u~u
 40 EPOKA kONc;UES(J WILIH,\Sk!EGO l ŚWJl;I li"' ł'RZYM/iFIA , i '15-1870/J -1

oficerskiego wojska Królestwa Polskiego, poparł całkowicie koncepqę Metternicha.

Kiedy wiec w marcu 1821 r. ksiątę Yps.ilantis na czele greckich em1gran1ów przedostał
1,1~· n~; teren Mold,n~ii, gdzie w~1·czął antylmc>. kii• powsta111c· l<osja nie ud„1,,lda mu
ł.adncj pom<,cy. Ypsilantis zoi;tal usunię1.v I v.ojska cn,bcpo, a jegu oddiiały
pokonane przez Turków.
Ofiara heterystów Ypsilantisa nie poszła jednak na marne. bo oto nowym ośrod­
kiem buntu antytureckiego stał się Peloponez, skąd powstanie rozprzestrzeniło sk na
Hllll ziemie ,,'tt, I.le' Walki 1,d l'"''zątku b\ ty 1n, zmiemk id, l\,'l'e j okr1111 il bar-

barzyńskich 1;,u1 ludności <lctnnywali nie ty Ikt, Turcy, ak I C:1u·y.

W grudmu l H2 l r. powstańcze Zgromadzenie Narodowe proklamowało konstytu-
cję wzorowaną na amerykańskiej, a 15 stycmia 1822 r. ogłoszono deklarację niepodle-
głości Grecji. Oba te akty miały charakter symboliczny, gdyż do prawdziwego
\\yzv,olenia lnqu było wcią.1. iesiue daleko . ~h 1yle jednak z,miepokoiły Tun:J\, i.e
pu~ianowiła (111a zddydowa111c 1,i1prawić s,1· j rn:,wekcją p1t1_Li. W zwi.vl.11, tym
~utL111 Mahmud 11 /wrótił s,1 ,, l"'moc do w., g,, Watiala, pii\lY I '.giptu Muk1, 11,ada
Alego. W konsekwencji wojska egipskie pod dowództwem Ibrahima Paszy dotarły do
Grecji w lutym 1825 r. i chociaż pO\.vstańcy uporczywie się bronili, powoli wczeły
Ldobywać prze\\ ,1gę. Tvrcja rniała kdnakc01;i1 mniejszą sw1ihtJd,i działania, p.,ncważ
pow~tanie gTl'ckn: ,,talo się prcbl::mem poi!!) L1 curopejsktq
Już w 182.1 r, Francja udzieliła znac1nq pożyczki tir,:kt,1n. AngJi;1 ,,:,< stale
rywalizująca z Francją w basenie Morza Śródziemnego, poczuła się tym zaniepokojona
i również skłoniła swoich bankierów do finansowej pomocy walcz,1cym. Do zmiany
ix,lityki brytyi,kiei wobec Grecji przyczyniili ~i,; jednak pr,cdc wszysd.i;1, Ph:,wa
1,unl postaw,, R.,·,ii, która 11,,rn:Lt. się obH•11L,1 ludów b,ill.;i",J.ich. Pon:1d11, l<osja
~Lil,· dążyła d1, 1,1,;i11"wania t ,c,,1111: czarnomrn,J. ,cl 1, co za,g1, ,1 d11t ,y domin.i, 11 h ytyj-
skiej na Morzu Śródziemnym.
Anglia zaś, chcąc utrzymać Turcję jako przeciwwagę dla Rosji, nie mogła
poi.woli(; na Jednostronną interwencje cara w sprnwy gi-eckie i płynące hląd korzyści..
Ro:nvój wy4ar,eri wydawał s1,,:, v,ięc potwie1dz:1ć obawy A11;., lii, gdy po <rn1erci
Alekoandra I 1\ rrudniu 18>5 r. 1,a tron ,,, •;t.,pl jego br1,t l\likołaj l. P1 ,1111<, il on
pasywną politykę balka11ską Aleksandra z ostatnich lat i wzmógł nacisk rosyjski na
Turcjc. W tej sytuacji Canning dos1.cdl do wnimku. iż lepsze bcd,ie szukanie
porozumienia z Rosją w sprawie Bałkanów niż pozwolenie jej na samodzielną akcJę,
Po intem:ywnych rozmo\vach dyplorn:1t)c?nych w htcr 1 burgu i Lon,l\nie.
4 k\\ietnia 1826 L, Wellington i. Nesselro<h: podpisali V\1 Pr,,.tokół pekr,hrnski.
który zawierał wspólną koncepcję rozwiązama konl1iktu greckiego. Na.1wazmej~zy
punkt Protokołu mówił o konieczności uzyskania autonomii dla Grecji, przy za-
chowaniu zwierzchności Porty, i podjęciu wspólnych działań, gdyby Turcja odrzuciła
t, pn ,pozycję
Układ petd,hurski ułatwił Rosji wysurn~:c,c dalszych, 1u1 ',\łasnych 1.irbli pod
adresem Tt1rq1. Wystosowano więc ultimatum, wzywające Turcw do nadama at1to-
nomii Mołdawii, Wołoszczyźnie i Serbii, Turcja niespodziewanie łatwo prLystała na
warunki rosyjskie, co potwierdzono w konwencji podpisanej w Akermanie 7 paź­
dziernika 1826 r. Sułtan miał boi• 1ein nadziq,,:. :c:e :c:aspokojL'mc Rosji da Tm,_p, hwilę
wytchnienia i 1mrw:·jszy zaangazowanie cara 1, kwestie ~;rccL1. Stało ~1\· ie dnak
 l. Cl:Nl,ZA, FUNKCJONOWANIE I UPADEK SYSTEMU W/l:l)l:A1SKIECO 41

inacze1. Mikoła1 f ckstrzegl mozliwość przejęcu m1cjatywy w polnyce woble

Turcji.
Brytyjsko-rosyjskie porozumienie petershurskie, zakomunikowane innym dworom
europejskim. zostało nawet opuhlikowane w londyńskim „The Times", c.:o hyło
ewen;·nk·mcm w czasach ta1nej dyplc,maq1
!\11,111;,. dla którq hdo ono m,:przv1enmym 1.i<.koczeniem, im- przyjęła za-
prosz,_i, Id tł, rozszer1c lll,I 11kładu. M11 Il• J l/ postępo,\ ;;Jlh takie Sp\ l h1lc, Austrię. J1;1

margines gry dyplomatycznej w sprawie Gn:cj1. Metternich podtrzymał swe stanowis-

ko, że nie można robić wyjątku dla żadnej narodowej rebelii. Uważał, że przypadek
grecki rnu;\ rodzać nicbopieczny rr,·n·dt·ns. Je~li huwicm dzisiaj dwa mocan;t\\:1
zmus:z:\ ~ult:ma do m-tępslw. lQ niewYklmzone. iż w przvszłośd ,::1ehowają_ się t;1i.._
samo v ul,;c._ cesarza ;mstnackiego, th1n11,icc:-go jakiś bum mirodowy w ,w,1m1 państwie
Austria prz.ekonala też Prusy, aby tnymały się z daleka od układu brytyjsko-rosyj-
skiego.
Francja natomiast przyłączyła się do tego układu, widząc sposobność zaznauenia
swej 11_il1 \\ rozwiązall,u 1w1Jlemu W:v.nego dla Eurupy.
6 lq:c, 1827 r. Anghd, Rosja i l•r;u1<J,1 podpisały 1, Londynie tr:..tl--:rakt zobowi:1-
zujący Je do wspólnego wcielenia w zyc1e Protokołu petersburskiego. Ta1nyzałąc:t:nik
głosił, iż jeśli w ciągu miesiąca Turcy czy Grecy nie zgodzą się na zawieszenie hroni,
wówczas trt.y mocarstwa wymusat na nich stosmvną postawę poprzez wspólrn1 akcję
swoich lh,1 na Morzu Śródziemnym_
W t\ 1n czasie preLJdd1tem fonnaln,~- prokhunowanq_:,_, w 182} r. p:J1\o::rwa grec
kiego, che{ w neczn,isrośd Utrzynmi;_,ccµo się na mn11elkim łe1y1ui 11m, był ud
kwietnia 1827 r. Kapodistrias, który wysc,1pil wcześniej z carskiej służby. Jego
przybycie do Gn:q1 ożywiło powstanie, choć i wojska egipskie nasiliły dzialama.
20 patd,iernika 1827 r plll.ączona I l.,t,1 i\ngJii, Francji. Rosji, dowod70na przez
brytyj,kH ru wiceadmirab l:·.dwarda Codrnigtona. pokonała w zatoce Nmarino flote
tureck(H_'gq,,ką. Birwa pud Navarino h la 1ednym z pn:dumowych w,daueń w cz.a-
sach powstania greckiego. Sułtan, któremu \v Turcji zarzucono nieudolność \V walce
z niewiernymi. wezwał do „świętej wojny" prLeciw Rosji, swemu głównemu przeciw-
nikowi. Po wypowiedzeniu przez sułtana konwencji akermańskiej, 26 kwietnia 1828 r.
Rosja (OJ !1.,,ila deklar:1q;, wnjny Z T11n. i:1. Oficjalnylll j,-, uzasadńierncm byty wpro
wadZOlll p1d'!Turcję uli ildrneniadla L111dlu rosyjskic-rv 11;1 obszarze f'\11,1,.• 1 Czarne/.'('
oraz odrzucenie prLez mą warunków traktatu londyńskiego.
Decy2;ja Rosji spotkała się z pełnym poparciem FranCJ1 1 Prus, wstrzemięźliwą
akceptacją Anglii i neutralnością Austrii.
Wo1na rusyjsko-tun:cka toczyła ;,i,;:· 11:1 obszarzi:· Bałkanów i K:a1ka1.u. W ciągu
maja I 00-t) qęczna anmd n,syjska zakla l\lołdawię I W( ,tt ,szczyzn,., 11,1,.t,.,pnie prze-
kroc:2yta IJunaj i zmieuala w kietuni,;u Warny. W rnku następnym, po opanowantu
twierdzy Silistra i rozbiciu na terenie Bułgarii kilkudziesięcior.y~ięcznej armii tureckiej,
feldmarszałek Iwan Dybicz zdobył Adrianopol (Edirne) i zbliżył się do Konstan-
tynopol;;
\\· t) 111 samym c1as1e wyraźnie p1,l, 0 ps2.yła si,: ,vt11acja pow,tarn;, greckiegu.
Wojska egipskie~ irohA\nn,· przez flot~· tr1.e.ch spnym,c-1-zonych pafal\\ od dosta\,
zewrn;trznych, ponosiły coraz większe klęski. Wreszcie 9 sierpnia 1828 r. podpisano
42 EPOKA KONGRESU WIEDEŃSKIEGO I ŚWl/JFGO PRZYMIERZA Wi!5-l870/IH71!

porozrnrneme ó ewakuaq1 wojsk egipskich z Grecji. p( 1 czym na Półv,y.,pie Pelopon,·,

kim wylądował francuski korpus ekspedycyjny. Dopiero wówczas sułtan uznał, ze
sprawa grecka jest przegrana i wyraził pragnienie rozpoczęcia negocjacji. Na kon-
ferencji londyńskiej podpisano 22 marca 1829 r. p.-otokół, który mówił, iż Grecja
powinna bvć 1llonarch1,1, całkowicie samodzielną w sprciwach polityki \1ew11ętrznc1
i zagt"3rnuncj, z obowiwk1em jednak płacenia sułtanowi rocznego trybutu. Prezydent
pows1;111u,·1 iepubli!-.1 r1nkiej Kap11d1;..1n,1s, który 1;11-,N 11czestnicr; I 11, londyńsk1,· 1
konferencji, bez zwłoki wyraził zgodę na ustąpienie ze stanowiska. Nalegał natmmast
na zakreślenie możliwie maksymalnych granic przyszłego państwa greckiego
Koncepcje utworzl'.nia dużej Grecji popierab \\ Londynie Rusj,,. licząc na
uzyskarne <luminujących wpływów I Lbhzenie się w ten ,posób du cit'~m n Bosfr1 u
i Dardanelt. Z tego ~amego jednak pmvodu pogląd przeciwny prezcntow4ła Anglia,
która nie była zainteresowana zbytnim osłabieniem Turcji i wzmocmeniem Ros11.
W rezultacie przywto kompromisowy plan utworzenia Grecji o okrojonym terytorium.
W lecie 1829 r. przewaga rosy_jska na froncie balkańsknn była ogromna. ale
w wo_1111c Hdstąpiła pr1u\\;t, gdyż w J'ctu,burgu uzn.mu, 11. Turcję u,li<:L} ,.,słabić, Je
ni_e pokona.' Oficjalne rn::ps,cjacje rozpoczdy się w kor!cu sierpnia, "Jll7 ! 4 wrześma
podpi„ano ',\ Adrianopolu układ poko1cwy. Straty teryloriaJne Turcj, okazały .,w
niewielkie. Do Rosji przechodził wąski pas wschodniego wybrzeża Morza Cz;m1ego
(rn.in. Abchazja). Potwierdzona została autonomia Mołdawii, Wołoszczyz11y i Serbii,
czego gwarantem miała byt Rosja. Nci Turcję naloi;;no kontrybucj~· \\ wysoko~,:
l0milinm,w dukatów holenderskich (później obniżomi de, 7 milionów) craz 1.51rn
1.iona dukatów jako odszh,dowanie dla kupców ioS)_lsk,ch. Tu1e1c1 zaJt'.klarow,:ta
również zgodę na przywrócenii: postanowień konwencji akermańskiej oraz uz.nanie
obu porozumief1 londyńskich (z 1827 i 1829 r.). Ważne było lei. przyznanie prawa
wolnego przepływu przez cieśniny czarnomorsku..: dla rosyjskich ~tatków handlowych.
\:Vn11K1 z Turcją i pokój adrianopobki wzmocmly pc,zycję Ru,,.11 11:, BaUc.anadi.
,v
Anglia tym bardziej baczyła. by koncepcje rosyjskie spr;.1wie rozwkt1,mia proble1nu
greckiego nie zatriumfowały całkow1c1e. ·
Od listopada 1829 r. do początków lutego 1810 r. w Londynie trwała konferencja
przedstawicieli Anglii, Francji i Rosji, na której podjęto ostateczne decyzje w sprawie
greckiej. Tr,1ktat podp1~:mv 3 lutei:,c IS\Or. głostl. 1/ .Grecja łH;d1il· państwem
niepodl,')'ly, i przy•.luy1,1,ł jej łJe(l,J w,z.elkie pl:l\\;I polityczne .. :tl11,1111stracyj1w
i han<llPwe jako pafotwu całkowic11.'. mepodleglemu··. \V qn:awk gr.:111c przyjęli•
ustalenia protokołu z 22 marca 1829 r., wyłączające z terytorium państwa wicie ziem
zamieszkanycłi przez Greków, w tym m.in. Tcsalic, Kretę i Samos. Art. 3 postanawiał:
„Rząd w Grecji będzie monarchią dziedziczną w linii pierworództwa: rz.ądy Grecją
powierzone bedą ksii;cciu nienafeżącem11 do żadnej z rudzm panująCycli w państwach.
które podpbały traktat z dnia 6 lipca 11<'7 r. [.. .j".
Już po konferencji londyńskiej mocarstwa ustaliły, IŻ pierwszym królem Greqt
bt;dzie osiemnastoletni książę bawarski Otton, którego kandydaturę zaakceptowało
Zgromadzenie Narodowe Grt'.cji w 1832 roku.
-Oslatvczn~e Wiec ,prawa grecka _ntnumfowała. co hyło istotnym naruszeniem
powicder1,kicgo status quo w Europlt'. Dzielność Gn:tóv, i ich determimtcJa w Walet
o wolnn~c zbiegła się jednak z wyJą1kc,wo spn:yjaj,tc,1 syluacją mi~'dzyrnuoclową. c,,
w końcu doprowadziło do sukcesu.
 GJ•;NFZA, FUNKCJONOWANIE I UPADEK SYSTEMU W!EDFf.'SKIFGO 43
- - - - -I- - - -
5.2. Re,, lipcawo Belgir
Wydarzenia, które doprowadziły do niepotlleglości Belgii, hyły kolejnym, po
sprawie greckiej, wyłomem w europejskim status quo. Zmieniały one porz,iuck
terytorialnv m,kreślony na kongresie w1edeń~k1m, negu1,1c zecsadę legityn111.n1u monar-
szego i dnpn,\1'adzając , taUego nasilenia ,ję sprz,,czrw.ici między mocarstwami
Świ~teg, I '1 /\ mierża. i, I" 'FI\\ iła sie OCII\TI
! ,żliwosć •lichu wojn) 111i,,L·y nimi.
Pmbtawowc przyczyny wybuchu rewolucji bclgiJskiej 1830 r. tkwiły w uwanmko-
waniach wewnętrznych. Narzucona przez kongres wiedeński unia holendersko-belgijska,
czyli Krok,lv,c, Niderlandzkie. nie tylko nic 1dolała wyciszyć kunlliktów naroduwościo­
wych i ,rą,lccznych, ak nawet je spotcg-owala. Nie jest prn\1da. ii tyn, związku
wszys1k1c· kurlyśd odn,,,tli Hdendrzy.1.aś Bclgowiebyh wylączniedyskry1mnowani.
Warnnki ekonomiczne panujące w Królestwie promowały bowiem szybki rozwój
bdgijskiego przemysłu, otwierdły holenderskie kolonie dla jego produktów, a zamykały
dla konkurentów , innych kraj(1w. tvtimo to Bcll2,owie czuli si<,: obywatelami drugiej
kategorii ,tarycb an!t1g(•1112m6w hukndc1sko-beJi'1J~k1cl1 doszły li,m1ern nowe:
opanow:;111e sl:11,owisk pmis! 1n,,,ych pnez Hdcndrów, ni..:sprav.iedliwy manda-
tów w [zb1e Wyższej iN1zszeJ Stanóv>1 Generalnych, narzucenie języka holenderskiego
jako oficjalnego, krzywdzące dla Belgów rozłożenie podatków, upnywilejowanic religii
protestanckich kosztem katolików. Król Wilhelm I okazał się ponadto despotą, który nie
miał żadnc.c:,, nozumienia narodowych ,unbicji Belgt,w. \\\zystko t,, ~!'("'-odowało
nie stłum1u1K umocni,rne ~\11adomośc1 n:11odowej Belgów I rozwój taJ11yd1 organiza-
cji dazących do liberafo,:q1 ~ystemu.
Zaistniało wiec pewne podobieństwo sytuacji w Belgii i są,~iednicj Francji. W obu
ha1ach rządzili bmvii:m despolyc:1,ni monarchow1c, którym przeciwstawiły ~i~: siły
hberalnl-, Belgii takle i narodowe.
We Karol X dnia swei ktminacji 29 l 825 r. zn1ir:11nJ do od-
budowy ab,olutystycznej monarchii, nit- rozumiejąc, że pre latach rew,:!1wy1no-napo-
lcońskich sprawuje v.ladzę już w mnym kraju. Doprowadził więc do mepopularnej
w społeczeństwie ustawy o odszkodowaniach dla emigrantów politycznych, przywrócił
cenwn;, rozwiązał paryską Gwardii,; l\arodową, a w 1827 r. takżi.: lzbi,; Deputowanych.
W nast1;p11y, il latach sy1u"1 Jd we E-ra1ki1 w~1c·ze się z; Na Cll'łl' 11;idu król
postawił 1:lt11:,,d•monarch1~1\· 1--,ięcia Juk-, ,, 1\rmanda dl I '<,l1p1aca. Wr, ,/1. 11. .'5 lipca
1830 r. wydał słynne ordonanse (dekrety) o rozwir1zamu miesiąc wcze.~mcJ wybranej
Izby, o wprowadzeniu nowego prawa wyborczego poJwyższ,ającego cenzus mająt­
kowy, a więc ograniczającego liczb1,; ludzi uprawnionych do głosowania, oraz o znie-
sieniu wolnuści prasy.
Dwa dm poźniej, 27 11pm 1830 r., \V 1'a1yżu wybuchła rewolucja. która ,musiła
Karola X ustąpienia foz 'iO hpca J,ranrnz1 mieli nowego króla, Ludwika Filipa
Orlcar'iskiego, popieranego przez ~iły liberalne, huri.uazję i mie~zcnu1stwo.
Obalenie repre~yjnej władzy Karola X zostało przyjęte w Wielkiej Brytanii
z zadowulvniclli. Natomia~t car Mikołaj I, puparty przez Prnsy i Austric, nawoływał
do intenvrnq1 1 prLyw11',u:nk legalnych praw Burbon(,\v do Ironu francusi-,icgo,
Wyd:u1ema paryskie iskrą, kti;n1 p11y$piesz}la \'-yhuch powstania narodo-
wego w Belgii. 25 ~ierpnia rozpoczi,;ły się rozruchy w Bmkseli, a następnie w innych
n,ia,tach l-::"IL1 Kr61 \\'ilh.::lm ! \\~~lal ,.,,_,,~L1 ~•IZ<:<.:I\\ zhuntr,\,a:1c1 pre•\'. IIILII -,I.·
nic zdclaty nnc ;-duby(· Bruk<,d1 i ~ó \\ 1z,.J111a ,1, <.:,•bi) •,1ę l'\1ep,,Jk,~I, ,,.C· Hcl;::1i
C>t'ic,,zc,11,: .,; pazdz1cr:-:iL1, ce pc,twterdnł l ;-; l1stor-a(!a I f(l() r v. LJl(••-i'.\ 'lt'i prckl;:11, ..1,. ·11
Kc,1.gr,·s Narudc•\I) 11 Brc1b,·l1. pL•zbw1a1,)c r,,\\Lc,czc:,.nic: \\'ilh::ln1,. I I d)11;:•-111
nr;_ui,.l-:te1 prav.- do trom: bdgq,klCgL'
Spr,11\a po1',>-tac1;i hcl1•11sk1er(' nmd" \'·1,:lk1 n:11-un1, rn1ę,:1,.:-_;uT,d(,\'.\ d,,
1•11•111,d/.·l•I' 11;,11,·1d,11„LI:, 111 1 t11 1·u,_,._1111"•1•,,111 lll11·d-1111•,,!1•!1-,;n111
:'!;ql·,111:11t1v,1,,i:;11>1-•,t.111,: \\dic·t Htl/'11 /;q;d c,; '-,'1l-1,l;11 I I li;- Ili<. 1·1• l1,'\>.l,-r:1 111.·
n,1wd ,.;11;'0 uh:!cUC Burl:ą•111·-v. 1 ll('.l~UL' wbd,) \li' 1'1a1,<.:J1 J)f'l.l', l_uJv:1k;: l··•ilq,;1_
.J.r(1l:1 h~11: kaJ". li:, I,, d,·,,LJH'cn,w n1C1_7c,kn1,1n rr ·,);-:1;;.1lul' l 1..1\c• w c'\,a rr11::,1,1cc
priżmc1 H111<1 Jllii\\l\\\JI;: c:)Gl,lia, L)rn 1;1nT, n1ari,k;1, ,'(·,,ta1,' r(11l,m-.,1i 1 :1,11ą,r.u. \V :i1,_
u~Lq1ln\(•~c1 <.:ilra 11 1)117 drit/!lll. p;,yr,:idku P,kpał n-,1,· 1c1k,c I rnnl)\\ v~uL'1'l).
na:-,t,;pc:1 l:(,nu h,kndcr,l-.:1c,i::c, l_,;I 1cg,__ 1 ~11,aJ,!f'Clll C';,,r, chc,Jc ,tlu1mi Jtbcltl_ h:l;:1_1~-k:,
sil;;, 1,1r1:1d1il 1i1Pbtl1/;1,·1,:. \1 Il niltac1c n:,] p,·,:1tl.11 h'-11·,p:1,:a :111r1,1 r,_1:-., 1,k,1 ·,:K 1,_·l.1
1-1,.-,·,.1 ,,.:., ',H; 11:11,,._li<1d l!., 11'-.1111 / l'n1>,\ !:')'li'/ih 11.ll 11•.,'1.,·1; 1h,,p1.1 11., 1 1·1.111, 1„
l•dpu\1Kdnald dd.:.11,KJ,: t.• f(•luv.,_,,u du \1(~111) 11 t b1u111,· Hclt•11 i') 1111·_1,1_,,:i:1 \1.~.1, 1.1.
1

n) rnhij,t..: [X'p,,tnc dla 1,1 ''" \\ ilh!m;: I, z,1dw,,) 1,, ab ~t,; han.'.11c1 ,., ,trl.t·ll:H:'i.in, •~-.
czd.•11:ic ll:.l rr 1\lÓJ ,, ) dat 1c1i. \la1:omi"q fliern lll('llarchc,11; ;1k.-,Jutny111 I ,u,: ,·11•- •,l:,v. tł 1
1

'd(;'. 11- S] L.i\'-1,' J,rJ;c:q:,l.1,j J,1;1 1;HW,ll,ll\il k,•1,,t)IIIC)!l.l> 111",L.d!lc I r,\llcTt I ,\11:--:,1111
N.:1łlaró·.1t·1 c-1~ 1111,, r"k ,.._kgrab !li wJi :1k h1trK1a, g1h i \\L,~111c- 1,11;1 1,:,1.t -,1u,:•t·l1,1,
1ai11k1rv,\1a:1;1 ~j•ld\1,11 Tl];, I-i:lllL_li l_;,1\\JLII1 11111,;td K1ul„H•,;1 f\,idc-1L1:.d,,1•. 1,:,1 \;\,l.1
1/l'lliUl' l"L 1 1Tl)'ln1-111. t~d')/. l''-']11,1\',lil' 1.:·1 111d(•/(llll q1:1IC)cll/llC

F',·11n,· 1d1iv-ll'IIIC 1·11,il· \11'•11,'.;i,· c/\ł:~:t :•k,q1l.1c'PI 1n:1a:, 11 N,dvil t!ld;,d, 1 R.-l/_:11
p11,-/ '\11)'11\' Tłn1,1:ll l\ lu ,,,.J11.1,, L:l l, 11 ,,.__ 1;,1,1,·1111· I '1 1 l.u,d11. ;1 il' t.,,,_,, ,.,, 1,-1 lt,111,i11 1
l:1r,1,1:1J,\ /lhTP l)Jlt dL1 ,\nrh1 L~iL·_\',1
1 1 1l' i(,t·\h \ 1 J\'l 1h\·~Jfll',i'l.1, / 1 ('L:rli 1,: llli' /;111 ll'f/,l

p(1\11d.,,1a,· ,1,t1,,• l:klt•-J1. 111'p,11b Jad:1,d/11c,· ,1111.1•1) /.hl:/1·111•.'

lt'l)ll'lll'lll k1',tlt·tn

fr,mcu~~ L•--bryl:-, j~kl,·, 1,,11 i,Jl.cme 11" r,•1q ·,l uc_i, l Ip,, 1 11 ,·1 1 v.) J:t11,:111ad: 11 !kic· 1,. "' Cl'\ 1·1
m:::mał) udnal n:ial t'1,1 c·z<.:~!l) a111t,;:,ador f-Irn,q 1 11 Lcnlly::tc ·l ;1IL} r,1Ld. dcp11 ,\', ,1-.!1.1 Il,
de p1crwszc1 <'1!/c'll/t ,·"uliafr (sc::1decz11ei;o pcwzernicuia,.
Rcwc,luq<; h::lp1 eh,, 1 pc1hó1 curcpcJ~ki urawwail' r,u\. :,tarlll IJ<,lc1J';.dL1,-. t' l'L'
jq.:P v,J hidm ,,1:1,m !(',,) ,,,1,,,,, ,l!11lu1\,1 d,· m,,1s1u 1u lkl!ci•;·. mu,.ic,Ll \\.1lc 0 ,' 1, l',1[,.c,,
S1l"11:11t'll!l' 1'1 1\\,l;IT,1.J 1-1•bkll','ll h, lt, I dt.1d d[;; f\l1h,•Lq.1 J l .q11,1:!llł l'./l dl::t, _1·1
1

\·,· ;,,1,1:t\'.!I' l:1•1111 h·l1·1r,l•ll_'f(1 ,,f_; /,,I ·,l-.l,_11,r,,,.,, ,IP,,,(,_ ,,--1,-.. \\ 11·11ill:ll li.' li, 1-,_ :,
fr1t'11c_11 lomhfr,h1c1 picem 17.111,L\1" l--ra1.,·11, .-\11gl11, :\w,trn. F111, 1 l<,,,:11 d,"./h•
2(; 12rudrna I t-d(; L dt• c,,11,1·u •::.u~u 1 uLm:nia nicpu1lkg~, '~ll H,:li,:11, a ,1, czrn,1 I b '1 1 'i,
de pi7) J\-'CI,• p1nlokl,tu ,, w,1:-u11hach pc„lz1alu hrólc<l\'. ,, Nid,:rl;imkl\. ,--1,1, ])d buc11
u 1\1coy~1c_j ncrnralnc•~ci !lclg1t.
\V 1r,1hu,· trwam;, h.•11fcn::m:p l()m\j 1is~ 1c 1 11,.Hk~zla ,, 1,1dui:·:u,:L-, J.' r·:11 l:t;LL'1 r1
ht'lriJsl-:t \\')ht,d r..1 hri,l,1 ~Sl\'c'L,1 dt· J\'t'lll''lll;,, drngt,'Pl' ,;,,,ll,I f.1:d111k.1 l·ilq,;t 'J,·1·,,
\\) j,lflll 111\"fl.li'~l\\d t!H' 111\'t'I) /;1;J,(l 1:,(1 \',;n ';-tlj/ jlli)l'.h)'--,ll•j iff /1 \i d11;~· I iej/\',\ l
1 1

rra11l'1i. Pu \\)'l'••forn11 k:,1,d)d"l111) 1,,.. i,:,·1:1 d,• l'\,111P11J',. 11,,,,·:,r-,.l\\,1 ,,u,~1,,Jy 1

jlf'l'(\('/;,l'_I<: h)l)J,Li, .tł'} krNc'lll R,lrt',\\ /(1,t;il k,1.1n: I c'( 1 1 lt! i d)JJ:1,111 S;,d1•-t'!I- r,
C<•li111):. '.2-, Ul'l\'-ca 1S31 1 k(l1:fcH.:11ci:1 J;,11d1{,k,1 1111\1\·la ddt111,,r,1 ['<Hl !l:'/11.J
lrc Art,kuh>\'., kt('irq,t• \\-1!l1d111 I nil' uzn;1L L:\qua1<1c. ,t· ,b)Li,!t• !av.111;1u,1c' 1,i:
[·kl_1.'l1; \\'n1~k:1 hnlcmk-r:-J.1'._· wkn1t"l)ł\ !1,1 IUL'L l'klt'll 1 pc•k1.111al) \'.- L·t:i~L: L1/tc''•l\'• 111
d111 ll'I a1:m,;. \Vn'>'Ua),, 1;i ,J'•'d:11m1,;ar~,l\1, Franq..1 W)>hJa lk lklp1 w,v v,,·1~L,.
, , , 1rrn1,1h, 1-J, ,!<>nclr<,\\" rk, , a',·:1ntu.
Wn1,w,1ur~,1 kunL·1t'11,i;1 h,ncJ:,11,k.:. •·,do~iła J~ p,1id;,.1L-rrHLa l!Ul r 11\l\\C v.a-
rn1 ii. J fl"d71ału krytu1 IO\'> , dlu,t:-u pa11qw1_:wc!-'u rn11;;clL) Iluland1~" 1 Bdp~·. IL\\.
2-, J\rtykuh·. K1vl \vii11l'lrn I tv~•,, dukurn1:ntu rc\11;1cz 11,,_, 11Lrn I I d,,p1c>u, !''· 0<1rnu
bt,,d1 l'l'f.•-·d;1 1ł >I\' .1 1,il, tam i.
l<i IJ ;,j<I I:-','/ I 111\·. 1,1,•c, 1:,1\V pt1tl1•1-1 In 11:1:,r,11 I ! IPL mk,. kl!1f1'/'" :lll I rh·\il
.. lq•<• h.11,k\\,J.,: I\!.,,,,. l-.1<,I l h>l,111d1J; \\ wH.1 !-~,1.11,; I 11~,,,111h1q•,:. 'l"h ,,.1.i,111, ,11_·
111t·1wkuml' 1::1\d?ti.: traku '/ .T"tc" Kn,!n1,l.ą 1\;c~,:i;;, b.',km lwl:•11sh1rn. \,t',li11r
:111:, kuk,\, n:l.1c i.• 11)\ c h d,:, p, ,rn, Slt't··, 1 ;1k111 I t:•,1:d, •il) <'11 i!.'t ą]ni.- , "i lft'~l1ai;11 ,h-,, 11< ,v,
h,,11! 11. A1:•:lri1. \V1t··lk1t'_1 B1~. LH,11, Piu, 1 Rn„11"

I\• !"•111\'•.111\1:, 1"1\\i:,1:111111 •,1·•1 111\ ;-1,·, f 1,·1 J'li'-'' I u11•11,· J'lłl'',,ł.1 11 l.1l,1< li
I tJI.' l ki I l<.11.J 1c·\\t duc p l pu11 ,t:,!1 ll,ll ut.lu\\')cL ku_,1;, ubJ,ld h,t:1cJ,". lk l.,.:11,:. \\. h idl\.
N1c:1,Ky I Pol-:h.1·-
Dl.1 prl) w, ,,I, Ó\', 1•<.11,k,cr(,111,.:hu n.:m ,dri\1 q:c m~riruJąc~ był Z\\ b~Zc.za pr(, Uat.1
Fr,11,._ p 1 H,·lp1 l-'1c_,11 \\\ ,p, k1 m1 ,1z.:il. 1ż ]'t'd \\'pl} \i (Tn francc~k1q 1t'"\\T1lucJ I IIJX,•WCJ

. .1lll\ rn11c,ti~nn ,1,. p11;-l,.n,; 11.1d11t'_1,i"'. N.111,1rn2s1 .lnad1i1r Ldewd \I Prniekc1c do

ff:m1tvst11 ,c1r:11_•\\'C).'l' p1sd. 7L c:11. pu, /!UIO\\'Uli!C arm1~ de ,.rlu1:m:ma 1•c,1,._·,.tanw
bdv11,l-.1t.'~:n. 7Zllrlh.TZ!il IJ/\(' laJ..J.\' \', q•-k Kit11c~1 \\ J Kull/)l'l',,11\H'j!< I. .. Porln~L, f h.-..r--
.J/(l bh,Lim v.) mars7u \\Cl_l~Lc. narol 111WC'f!P ,tab su; r,~td1114 pcdrncq uu \\ \ bud,u

,-. ,1,. d1t ,. ·• I ..-1<-1, ,·I \l'•,h ;11,ił ll·i 1,.i /\\ 1,17,·I, m1nl11 dąinnam1 I', 11;1~ ,·,w I lllrl\ cli
n,:1<•,lo\\ "lln•-... l.wd\ J,r;_u,, lL/1 ,idll !ia•-,l11 l111l·\t' ,. \\11111,"c, l'{ILK, 1;1:sl,,111,q,1 ,,1·c;1.11
J>1c1.,1..,_1i:1 l'UHp~· p11..:u\1. 11aJ-11.dt,\\i b01b,111)11:,h.1Lg1, dv~l'"l)l!llll
P, 1\'- \lJmc wd:ud1lo \\ PnbL,· 29 il~ll'[).'.ld,1 I :,.,,-11, 1 ;1 2"i \tyc;,-.m,:, 11'3 I 1 ,qm
r1•1km1! t\!1kd.1.1" I 1u,m1 pohk1,,:2,1
P, 1\\ \la1;1c 111 1bl. lt', 1-.!,,L: z.a1111cn1h, ,,i~• w woJn, pl1lsk<1-ro\y1sk,;, ud?Jc1krn rcfuh:-
1nvdi 1.1111111, p, ,1a tlzi:i!.11:iarn I J.1,n •Ili) 1111 rni<1J. · ,\,..,-,1 a\ps.:h.l d\ plnm,,ty,. zn: Pn,..1.,111<..r--
yc<> puyw(·,d,) )lP\'>~tania. 1_\l"la,1,..1a tt' ,J.11ydb., /JLlinwawc7.,:gn 1 d 1 1.t,:tm"t.'rL .T.'11.,·-

lun Clll"l''d.1111 11:i c1d,: li,_ ..-di 11;: 11,T"' I·" 1,· / 1·;,1,·111 Ddq 0 <1l 1.i v.y:,l:,11:1 111/l'/.
( 'hl,,1·,j( l.1,.]:'I' d, I l\·1.·1 ,1·,1:11.•,t d,111:,1~•;,l;i ,11· p, /t'd,· \\'',/\'>lk11:1 H'',l"'l.1,·11·,Hlld k1lfl\l\'lllt li
,: J b 1.'i r. J ,dw,1:anq1 dl,, 1·obkich p1 u\1 n;:n lll, ,,-.·:, di. N •~·1" •v,-, ,d1.l'11ic ll'J 1: 11~J1 p1 n-,.1\ -
r.ik ,·i.; d1, 1advL1l11aq1 puw~L::m1a. W 1:,amk~cie Towart:)~l\\a Patnuty~111c:gc l\··Jaury
<) !\1"..:hnack 1 \\ 7\ ,;,::tł JU7 dP uz11.:mic1 ,,niq,udlq.;k,S:cr 11,1r,du pobk1egl• me ty lkn
\\ i:ranu·;" h d/1~1,·1,f_q-!(' kr,,lc,t\, a, 11?nacz1 lll) eh na konp., L'~il' w11_·der\.,k1m, ,tk lak,e
\'- p.ranicacb J....ra1u. !..ton R,.,,, 1a lil('jlld\', 11\lill p1zywł.J,LCf.\ la ,cb1c zab,ri.:.1:11 cel n•k u
1

177'2". D 1plcn:,.tc_ia pr•l•t1q!l, L,,,c.111 pe,, Hań,: 1q-'.11, kt(1r,1 k1vr,1wal k,1,1h; .-\d111n { · mr-
1, 1., ,.f-.1 1„ I\Li 11.1 inhT'-'-< nc-.i 1·, 1••:111,..__ 11wL;ll",J\'- i:1dwd111( h. ( )l.111,iło •-ir 1,·,!111,i.. l.l'
\p11m·a Jl"l,k:i lllt' ll',1 tak ,pU)l<JJ4c:,d: uwarunk('wan m1\:'d7)n,,rndmn,-ch. 1ak grccka
L'I\ l·•~·li-'IJ~ka Franq111 A11Fh;1 ,,i::> 1:11:ncrz.,d:, dla Pobk1 n:·lla7ać ~1;; na ot,vart) kcrJl1t..t

1 R(',_FJ. l'l\ lt:, l p1•1.1·,11tły1111 1;ih()tt·,,mi: P111,1u111 1 Au~1ną D,pl<1111a,ja 1achcdrni1

\, \ k, •U\,,-, v,;ila j,",h„1k P<"\, ~I an1c J"l'•bkic \11> pe'\\ 1ncl1 n;,c1\k1'•w na ntr11, usiłt-FiC 1;a
pr1 1 L!.1d 1rnrnq,1yć· 1,·r(1 ntl,: \\ !l'/\1.1,JJ}'\•,lli!U k1,11!l1kl11 helg1_1~l-..l,-ln,lende1sk1t·g,;_
 Pc~:zątkcwo dypk,rna,'Ja pobk<1 nar·'· 1t.),s7, nadnc·k p()kladał:\"' Anrh1 \V · 1 tid
rnu lr,.lO r nw:p rn1d11 f1('W~l;n'1ue;,:". z n;:ir,l!J::h1,1 Alrk•,rndr.~m \\'1d,1pi'J,J...111; c.'
c:reh:, pr1.yhyla tfr, 1 nndymL \\' c:ra~•e <..pt1lk;1ma I hr:, I'\ i~k1i11 rnirn,tr.·111 '.pr:,v. 1,,;•i,U11·
cZl1)Ch lknr) 'm J!ilrnern Palmer~tnr:em \Vid,,p,,bh._1 rn,·,\\II '/ c1h1 Ill(>, a .. 'Il' 1·•·~1.t11P·
wn:'lllt' n:i,-1t- h1,L·ia 111epcdlq·l~.i-i1 .W'-1111,•zrn1e1,r.,·; l. v. :,-11 pi,·11,c d1•. h.1 11a1,x\11 I., •111,•,·
puh1z:,,,t mu nwz,•" Palmcr~t11n udp, 111·1cd11al. 7, Anrh,1 k1cTujl' '"'· 11 tt'J;Jth__·i.1 v. ,1tv„
pr1; J<;l; di p< -r, •n11111u1 1111~·d,v11:111 ·d,,,.,), 11. ,Śu • !,· I ,i ie'•! riv1·;11n,· 1r .11 l.•t, ,\\ I• · 1 I'",; I
,1;1v,..,,,,11.a•,.1d1J d:11:1!a111:1 11:1,l11 :111 1•Jtl•J.11_ 1 1, <H,., 1 t:, ,1-.•,, l'••l·.1., k1<11.1 ,,i .. ,1,11
pow qa!a prze u w I,\, ~ w emu 11; unar,,,._ prz) zr;;, n,1 ,c1,l,1ł.t H, •'-Jl na n,"-> tr,tkt,,,, ,\ , ·
prawda z c•hci,vcnil:m lt:f' ,L. m, ,n"H.h) r<:,;i-n 1 m1 l•IX•\\ i,vkan11 '-'· 'll•~tmlrn d,, P1 ,l.1k(\1
'/. tych v.zyl-,·dó\\ rz,\d am'.1el-.k.1 m(,zv W} •,c„,pl1\\ ;.;.~· dn ·•;1b1 ndu p.•r,:r<l •,ur:•J,H·;-,,
o tw..:hn,n,; pL1\1 P,,!akz",w, il!L' lllll'll' 11acn1111a:-.1 p;,de.1111Pv„a ~.1d11\d1 k1d..1iv, 1.1111 ...-; ':lF:
cych d.i pl1dwai1,1,1;1 ,a~ad\ Ull11P,,bls:11 E1•\l•l .. \\'1,·łupd 0.k1 :!l/.'ll!ll,"i1h1, ,/ ·,\1,;, ',: t,
c~H .,pli_'J\\'•./~ lłarn;d tr.:,kLd I h'\i.·11lc P1il:1"-{•\~ ,.,k 1 :i11('<1.;:1 ..,l\l,~1 d, lcJ'') h:~ld.1111
nakl,!LL 11p,,\1.1;;1!1 d<· 111111•.;,·,,·11111 w,.k111,111, , l1,,l.1.i1,·111 •,l.,11111·,1·,I-.., l'-.1< 11111, wł"
to ,1cdnak pcst,rn y Anglu. kLc,ra rn1Jb I mn..: pn\·. c1d), ab} ob.c.\\ ldc ·,t "Ubn(,
wpłyv, u p,1\l.'~tani;1 pul ~1'J,Tn n;.i \<H:dc11sk I P"', ądd, e11w1:c·.1~k;, i\'"" 11 w1,1. l-'.1hnc,1 •
ten, IL .,wie hardzc dob17.c ,, \tu,11n~.1L·h P,.,lakLw z par:,·n, Li Fa:,d!, 1 ,ah L! p:ir11: 1 ,,
Francu, kt(JrJ w rnrn eh n;oc ar,[wach cun •p1:,1,k1d1 na1w1,;k '-liJ \1 ?nH:c,1 , 1l•.1\\ •; P:tli ·,
r~tun ,2!vhuk.u 1.ani1:polo1c,n;1 bvl N'-1,;g1on publtLlll)'cl1 mar:1i,•,t.1L·11 ["'j:,JU.• ,'.li:
walki Pulak6w. ja1'1e w h,r:cu l 8JU 1. 1 w pi,:T,'.·'·,) eh 1111c~.ia,·ach I i<.i l 1 1111:ił> ;r:tl:J',, ·
Wt:Franc1i.Ż1c·11im·•,\dla~prav:) r,1hfd<",!h\kl'. ,woa~-d111;, 1:1•, 1)11.,,,,, cpd,,·, .. ,,
qw iv !1 ,HlL w ki 111. ;1lv laki,· ,1 ~r, ,d c,;,"·,L 1 p;,hf) k, w Pr c°ll ,1l"r , v, l,n,l,, /(h 11li,1·:,r,1 \\ ,Hi\ ,
bn,tlt'' I ;dlHlv \\ 11:1d,1t· i 111,uki1 i\l.ir1,· IP•,q•h I,: 1·11,dk ,,.,. '/.)'1 1• 1n1,ul11"1111, t,;,,,,,d,
\\'Vlll •.,11;fi 11;1 ,·1,'k „11,,bl-.li.'/''' J.,l·•h,' 1.L,,1, !• d11;1~i•. 111,· w1,.l1,,.\. 1h, I'•/:, l,n,1,l!ft,,,,,
nw ,1 yr~1z(,w ~} mpatii dla wal<.:z,1<.:q Pulsk1, a pc,,:r:il'i mc'l . .·n1t p1.•rnl 1Cy cmL r;.intl•El
Kr(,! Ludwik Filip, \\ CI,\i niq,c,, 11y ~\, 1.:1 p(:7) ( p ,., ,r, ,d nwn.111..h< •\' clll'I {'L 1,,f. 1,.1
wKd7!d dn,k,11,uk. ze\,\' ~rrnw1c· robk1q J;j( k(ir1ł.1t;,IIICldł• l)ll" JtJ)/(' d<,b1,· l\:qb;,r,
dziej d(lbill,ic W)r,rnl l(' ,unba~adPr fr,:nlw,k,, k,,1,J<: Ca•,111111 lh JvL,11,rnan. 1· (·n 1.,
w Pde1~hurp1 J„ dclcr:Kp pcbk1cr .Jak widię. P,,rn·w1,. b:Lrd,,, 11.1 n,h he,.' h' -<I•.
ndd:qnk q,· 1lud1,·11i11111 ( Il du n11~ N.hl<.' pPIPh'ntt· J\''I l·,;11d,c kt\l\C/li•.· .t 11<
r1:1(I 111t· i<"'·' ,,.,,,Il' d, ,'. t;ilc,:11 m· 11111," llll 111'> I\,...,,. :11 ]'li,._ Je', ;d 1 h.1111 1.: 1\ · 1 , il. .,. •·.
jal. naJ).'.C'ft;'tsz, ~;. rnpJl1..:· kr,,L rth\ mrn1',tW1\ J... ,,. ,z,. ,L.,, •,., w.1111 .,.y~·,!J,, 1 .-\!,
wh1~me dlate~•o rnu~z,;- pt,v.,ieJzie, ;Hun pr,n, J~·: nit n" ,zu11) dl,~ ,,, ;1, p11 ,v:,,<ln.
W('IJI)'. lv[uqt·ic wi,;c k1,nic•u•.ni,• uJroc,:,,,,- m)~I ,·, \> v,1.v,c,lemu. hl• rr•dz111a v.:J.'i,,
Jc..,7C7l' 1:ic wyb1l;1. f,lw,ldc p,., 1l·dna-: •;i.; z,. arem. J'( '>li-d111rtw1, ll·•t ni--k 1J•\J', . ;-.dr"
jab• :ż.e \V 7v, i,1zku ,c spr.,w,1 belg1J~k,J ,pr,t·ci\, il1~my ~k \, ~zdkll'J 11keJ ir:1 ,-rv, ,:r,,:p,
rn,· p11y,. 1oi wite mm1 zm1c11ia1. q•,c·vu Jlll~l,;pnv,,1111a 1, zv,i,tzk11 ,.t: •·,pr,I',\ 11 Pul,!,. 1"
\Vn,pc. eh,.,( /l·,·,z.i;u ,,\\,lllc \\1•l>1:,· pt>W',!:1111;1 l1•.!1,p;1,l1,\1, ;:1 •.1;111••\'.t',l,, 11r1'. 11 I·,
Jwa JH•Zll~Lak ll,l 1c.a!",!wa ,,,,h1uh'wc· PIU'-), lu1u1;:1li,1l· lllUilah,c • 1pu\•,kUf1,d, 1 1,
zdce:i, dow::mie p,i ąrornc: Rosj1. R7:id prn~.k.i ~kor;ccntrll\\ ał v..-,b',I '.:fi!IHC') ., K rcks.t
wem K11npn:,r•wvrn duzc •:ił\ w,il'·kc,v,;: m,· p, L,:pu•.:,z:il di• P11l 1.k1 hn ,m 1 11<.i:d ·
niki',w. a tu.:h, ,d7;1cc przed Ru~1anJJT]] udd11,1/\ p1i\', .,time z,· 11ih·n1nw.1ł.
Po~tawa Au•,tri1 ni, h}tl 1u1 lal. JnkPln,1c711.1. /\rn11a a11•,!11,1<.:k11 zarrl.1 tiyl;1
wówcza, we \\'łu~zcch. gJ.Lie \, 1murh ,.i,; nicpuk<1 1c i łl'.11:Ic',th. Au<11 "' ub„1>. 1ahi
 47

s1, \\ we, 1e dt·r>u ,n,tr<:1w,HHl v, r, ,g, ,,u \1, ,hec FolakL"',, mo?c \\ )'\\ d"ć bunt ,.,.. Gal1c11.
1•..d,11,/L·1.,11e 1str11.J;, pl,_t11\ 1r•1.~Ar:1cm;1 pn½sli:mil nc1 le ncimc_ l\a J1,urzc au,1nac-
kw1 1:;mm;tam· pr•11,;dtu 1, kc-nlH_>\\crsJc1cl: 1 1{1",J:ł L. ,_:z,r:,u kryzy~u .l'.rc·ckicgc,. a car
1\11',nbj n,idd !Hl' du\\ll'IL,J l\lcHcrn1d11:\,1, ta~ pt~ ;\Jd.~and,;_-r, Pe, lego dochodziły
ws1c1v ,pckulac_1c. ,1\las1c,:.i 7c ~ltPll)' r 1:idu po11 stai'icLt·~n. Lt który~ L Hd',,hurgó\',
tlchn [lfl\_F;{ ker Pn\' pcl,L1. Cl' 1,.1pe1\ m l'nlscc pPl{,'tr,q_'(' S('Jllslmka. V, 1t:::lop1._•l,ki
p1•.,ii I r ,,1,d1r1H \.', 111.lldl Ir.li I" /l' \',J.1.'lll\ ,1, .. 1!_, ,., ,.\ll.Jd<>llll•>,I \' PL1.J1s,11u•-
ll.l\.l,. k1<11, !:il)cl1_1li1,1,c1 . .,il•111du 11inl,·11,~1q<. dl.1 Jlds 1d,m,•h •-1t,· du1•.,,,i;""
0

R1 .... ·1 , .tł:: skur\. 1y/;1 sit; n:1 dvw;ą::ttJat il. ;, 11 miarę ld,;1,k prn11,,,1,11Hh 1111.e,
p,,,,,,'-l:1i'1,(·,v,, ~.,,,,w1<·k ,\u:-,t1,1 1,\1 ,·u1,1,: l•ar<lLl<"J \IIP)!,!
~\il,k1 u,1c! p,,v,swi',,·1) ,ah,y.tl lak;,·,, pq,;m 11: Sluh,·} Apc1Slllbk1tJ. cill ~p(1(kal
"~ 11,d1r1,·,\,ą J<tk rh;e 11i,!l'Cci ep,k1 ,Yap1t'i Gutgt,1z XVI polutbu11 ,cl w -cemych
\V!(,-1c,,h pup,11,-11. Aus1111 1 R\,SJI. 11 pt•lsk1d1 pu1, ,t;nk·ach 7;,; upatryv,ał buntov,
mk,,\, 11r1n1\\ p1,1\1\:\11!t1 11l;1dn \\' JS1.:' 1, lld 1,1cl;:nw I l'ct,·1,hur;:a 1 \\'1nlll1d.
Jll"l:,"I tł\', ,1,,d,hu I 11111 /'llf'l//!II J''"'···,l,lllll li-,lq1,ul\·\•,1 'I\. l·--.1,·1,1<.·\',I, /_ l"~U. · 11 \i
L•1,c1Jtk pu11 ,L,ll11,1 l1,tup,a..luv.t.EU s11,._,,.,uJ<..,11;d \1Jc!k,1 lal,,; I\ ythudL~lv,.i. LWdll:)
po?111e1 \\ wlk:; Fr>H.,·raCF/- Pd;1,-y_ uda1~,n -;1, ,.'km nh· de, 1-r.llKII. \111am h) li po
J1ud,:r· \1· Ntemcz,·,h L \\1dL,1 /VLth\\U'śU;_, 1 '".llllp,tl1;1, _1,1ku l,u1u\1tll,·•., 11uirn,śu.
\\' :,tn:,u11ka,·ll nw,:·dzy11;,rud,,v. •, eh 11,ll('m1,1~t I",.,._ ~larnt· p,,bf, 1e i 1agrottllll'
ur11\ m1 v. y'-l.tp1t'1,1.1mi n·\\<:1lucY111 1 1111 v. I .un ,pie ::--p<J\'- r.,d, ,v. .-1k, 1.,1ue<.rmT11e s,;,_111s,u
t, zech n ,oc._tr\[\\ ~thsulut:- .,tyczny ;·h: Rc,,_11, l'ru, 1 i\u"tn l. '/.\1 !,:,zo" 1\u,1m. zm,1ra-
J:kTJ ,,~- z t 1;1glym1 hunt,1m1 \\ p•Ar,t·•c·n;, eh \\· k,szc:J1 i 111cpukcp1111 \\ 11111) eh cz,:,ciat h
'.>'-\•·:!1, ,11d,,n.;1,ąk,wc1u 1mpttH111,. /Zill'L,ilu na pcp:Hcm l\lil,c,ła_Ft L V,ladca Rus]I

1 ~1 h ,_ ;·;dk<•\\1!..ll' 1;.·;1d1,:1,1, -.:1v I l-,1,mn nu ... c1:1 /\\;ik1;1m;1 l"•.lliii°11•, r1;11od1,\11,1;,y

/\\1,k11ct\lli.,l1c1,d 1.1\'-LIL l"'J',11",,I, ,\u:-,IJII dl,1'-.\Hl !"d11,k11\d•n 'lrnL_lf. \\' 1,·,-ul
l,Klt' l\l1L1,t11 Il cn.:1/ ,-\11,llll I ·1,111~1::--1tk I 11,: ,polk.111111 1,1 l\h.11d1u1J::1,1l/ (l\111td1,,111
1-l1; d1-.. 1, l Ili l\1H,1\•,.1.·li. pPdpl";tl1 i• ,,u,·,m:1 lX'I~ r. k.,m1e11c_1,.- ,. 11'.,11(:ld11atln11i
0

-.·. 1\1,1\1·1.11111, 111cl1"1, 1, v,ulucy1r1-,ch (fk ktt-,r,·-_i , •. pa,d11t"r111ku tlcL1~,yly Prt11'1-)

I ·.1:,,k.11\S'/} P"i'•'rut ,,. ::--pia" 1t· dl;i ~1d·11e \\(>\1c1..1,, 11111>1 .'lnir1~Lq_ '\u,t11a
.--ru.J11la ,,1, u:1 l'"l<•tlllllit·nit· dPl\c1.1,(· l rncp. 11:t l'U r1al,·~•.1l f\1ikPlal I. Pudl't~-.lllll
I:: \lfLL·:11u j)',j r d\1u-,tn,1m,1h.<11111n1<J;11)11,,u l/~'\l'l\•\'.\•_ll'd11;,k ~pllrnl.1 n;1dri-·1t'
1, ,. 1 r-J. 11 1\w,111,. 111•,· , .,.1l n 111, "._,_\;i 1, "\' 1,f." li I'< ".hd::h ,11 • ·,: cl, , H·~nm , 1.t: 1,rn 11, ,1,l.1cli.

,,,,.:,,1·1L111;11<,1111,i,-111;1'T''h, . 11,,1 ,·,ut,,, ,,,,p,,111111, !"'dll/\11,,·11·,11,111 1l/i/11•- 'i'"' 11·1111, 11

1 rrze.-:rn~ta\\kmu '-I<,. d~p;m~.1or1i,t)LLnym zctp,;d(>m pa,zy E/-'.1pn_; 11d1ec Turc11

\\ fZL'nie n,trudo,H: 1 rev. ult.q 1ne, uj;m nwn,· 1, latach tli\ wlzir~tyd1 i t1,yJ,:1<:,--
tych. 11 ,mur I,: SI\' l<'~A IL -.1 L'.un•pt· 1, deL1d?it na,h,'Pll<'i Pl, 1, yd,1r LCrnad1 ,, Pcd,cc
i \\h,•,;,·,. li ( lllNJ'I"" 1\l;L'/llll l•~l1"•.tl 1, L1\lll111,I ]~.11 I \\ ·"'''llll,1111 ;\1·1 llllilh _\Ili\
Mi<:deJ l..1;11.1py. 'L.v1,1u,k hn -'~p(,!t11c1rzyli crn1rran,·1 pols1..y, mcmK·ccy i wloSl),
kwrzy plw,uł.111 11·czc~rnc,i 01g;m1L;:,_1c n;1rndcwc. ,\rL I Aktu glo~d· .. l\flcdc N1nncy.
l\!łuch, !'1,lsl-,d t l\llcdc \\"łut h), St,,,,. ,n/.) s1crna R,·puhl1ka1i,t 1,:. dij?,jLc du _1cdnq•.r,
,.d11 I .udtk"·:u, L 1,:Jn,,.i \\ 1ar;1 \\ 1'. ol no~c\ rówrn:ść I pu',lcp h1cz,1 'I<,: brdtrr,t\n m
d1i', 1 11;1 1;,-,1s7t 1,t, v.',Z),,tk,m, ,,·, ~i,· ly,Lj 01_•t:d11ego celu".
 Wydarzenia \Viosny Ludów, które w latach 1848-1849 miały ogarnąć dużą
Europy i wstrz:1snąć pafistwami Świs:tego Prz\micrz.1. poprzedziło powstanie
krakowskie 1846 r.
W Krakowie, 21 lutego 1846 r. grupka powstanców zaatakowała posterunki
austriackie licząc, te będzie to iskra, która wznieci płomień walki wyzwoleńczej we
w~;ystkich zaborach. Nastepnu n dnia r()Wdaho
1 KrakoWtl' Riąd NLm,dnwy R,.,,.
',ypospo!llc'J Polskw1 / Janem \,soWStdlll na czci, ,,głOSil111<1 Maml, do narl!,;11
polskiego. Powstanie krakowskie tnvalo tylko dziewięć dm, ale odh1lo się szerokim
echem w Europie, zwłac;zc7.a zaś we Francji, gdzie organizowano manifestacje i ko-
mitety pom,.,cy dla Polski. Bezp,,sn·dnim kicm ,w,tania likwidaq:i Wolnl;''
Miasta Krakowa i wcielenie go do Austm na jesiem 1846 r. Przeciwko pogwałcemu

przez Austrię traktatu wiedeńskiego z 1815 r. zaprotestowały nieśmiało Francja

1 Anglia, ,.zybko W mewielk:i ziniane na mapie pt1li1ycznei h11opy.1aai, ,eptów:11\
Za h'1p1,~rcdm,· prdudiwn Wiosn) 11dów n;:ii'/\ uzn;11. n·wolucp; '48 r.
Francji. Wynikała ona zari1wno z kryzysu ekonomicznego i społecznego, jak i coraz
silniejszej opoz.ycji wobec władzy Ludwika Filipa. Wraz ze wzrostem auto,-ytarnych
tendencji pulitycc wcwnęt1zne1, jak 16v,nież stosunkach rniędzyn,irodowydi.
król prowadził Franqę w swych ostatnich latach do sciilejszcgo z,,,iązku z Wiedniem
i Petersburgiem. W ten sposób entente cordiale i zawiązany sojusz państw uważanych
wówczac; iibefa).m· Francji, Anf'.lii, Hi~1p;mii i ,11ugalii rozbiciu Tym.
poróżniło Francję i 1\nglię, był) n,tipier,v ni1nice pdityce wobec Tmcp, w Jat;Kh
1839-1841, późnieJ zaś próby Fmncji wzmocnienia swych wpływów dynastycznych
w Hiszpanii. Wbrew protestom doszło bowiem w 1846 r. do zawarcia małżeństwa
mi\ dzy swstr;, król, ,1H:j Hiszpam1 Izabeli I z fra1" 11:,kim h,,, iem A111"me'em
Montpcns1er,
Rewolucja lutowa trwała w Paryżu zaledwie trzy dni (22-24 UJ, ale jej rezultatem
upądek monan;J1ii i utwortcnic Drugiej Republiki 4 man:;.t Rząd mcza,;ov
n1Jrn,ił prngrnm polityk I zagrai 11cznej Fmnq I który nuędzy inny mi .IDÓ\\ il „Trdkt,li}
z 1815 r. nie mają już mocy prawnej dla Republiki Francuskiej, mimo to jednak
m,talenia terytorialne tych tr,tktatów są faktem, UZłlawanym przez ni,1 za podstawę
1 punkt wy1,c10wy \tosunk;ich innynH narodan Tak w pienv1ej czę•, 1
zdania zapowrndano zerwnnie z 11kładt·111 \dedeli 1111, ale drugiq próbow;:i"
złagodzić wrai,cnic radykalizmu oświadczając, że Franc_ra szanować be;dzie porządek
1.:-rytorialny u,tanowiony w lh l roku.
Po zdławieniu czterodniowej rewolly ludowe1 Paryżu 2.'l---'26 848).
wrześniu odbyły się wybory parlamentarne, a w grudniu prezydenckie, w wyniku
których na czele państwa stanął Ludwik Napoleon Bonaparte. bratanek wielkiego
cc,arza
l<.cwoluCJa lutowa we Franqt miała he1pośredn1wpływn.11lydarzenL1 Ausm
12 marca 1848 r wręczono cesarzowi Ferdynandowi I petycje;, domagaj,1cą si;; usunię­
' ia kanclerza Metternicha, a dnia następnego studt'nci t rolx,micy UICt~ li wz.no,.i,<
w \\iedniu b.irykady. B:,la to tzw. pierwsn11rwoluqa \viedeń.,,ka. która tak, ,,\czyła
po kilku dniach usunięciem Metternicha i nadaniem przez cesarza 25 kwietnia 1848 r.
nowej konstytucji (tzw. oktrojowanej, a więc nadanej z góry). Równocześnie ujawniły
"' ce:;mqwie au~1riackim silne antagrnii11ny i 'konl1ikty n,nodowoścu
 i (JNEZII, n Nł,CJONo\\A.\/E l Ui'AI /K SYSTLl/1 WlEl>U✓Silff,GO
1 49

Na wieść o wydarzeniach wiedefo;kich, w Krakowie od razu ożyły nadzieje

emancypiicyjne. Powołano Komitet Narodowy. który 6 kwietnia wydał odezwę mó-
W!iiGi o ,.Polsn· yzwok 111cj, Pohcc ;;zczęśln,\Ll], wie1k1c1, całej i nicpodleg!ci'" Kie.dy
jednak w 1me:,c1e ,vybudlły rozruchy uliczne, wojsko austriac:fcw intCf'.lc:mowało
hrutalnie i bunt stłumiło.
Dłużej utr1ymyw,da •ię sytua(·j[1 rewo!uc:,jna na /iemiacl czcsloch. marcu
J;,;i;.c, I WPr;;d1,miały isce)1tnwwiec,·. <i.JCU\5 Prychfo11 «ilowan,:,p,,,.tulaty
narodowe i. społec,.ne, ż<tdaj,1ce m..in, równouprawnienia Czechów z Niemcami w 11r1.~·-
dach i szkołach, wolności prasy i zgromadzeń, taJcnmicy korespondem::ji, zniesienia
pa6~1l'Zyzny marca ~:-i-8 r. cc„au przyJil delegacji;- pra~ką, ale postulaty odrzucił
czerwc;, 1848 . wzpocząl się w Pr[1dze przedst,wideU narod6w
słowiai1skich. llczestniczyła w nim także duża, blisko pięćdziesięcioosohowa ddcga-
cj,1 Polaków, rnit;dzy Karol Libelt Ryszard Bcrwiński. Lucjan Sia11ieński,
L1·1 sapieh:;. krzy Lnl11,111irsló /puil wypracował tvfornfest do m1rodów europejs-
l;ich, który głosił, :ie prawa narodów s,1 ważnieJste mż decyz1c monarchów. ,.\Vstę­
pujemy [.. ,J znów na scent; Europy, tudzież wysuwamy prnJekt zwołania :qa1d11
pow~7.1:chnero narodó,., ,-rnopejsh1ch dla Wy11ct·ocjov.,1nrn wszelk międrynarodo­
wyd1 :<praw, 1.eświadzzcni jestdmy zab,e, /C woli 11arody la1wiej si\· sobą
porozumieją niż płatni dyplomaci. Oby projekt len zna!a,ł zrozumienie, :r.anirn
re:,l:c::vjna polityka niekt,.'i")Ch d\1..,.1r6w zn6v.- doprow11d1i do tero. że narody roz-
nc1n11ę1nione ,,udrości1 nienaw1;c 1ą zac1n,1 się v,yrn~zczać. \\ imię wolności,
równości i hrnterstwa wszystkich narodów" (S. Kalembka, s. 206-207).
Wydarzenia \Viosny Ludów na \\\:grzech zacz~1.ły się od uchwalcrna 3 marca
18•l I petyq, cesarza doma;·1,F1,tj się owad1n11;, kons1w1cji i zv. t,;zenia
pr, 11arodo1„v, 1.1. 18 I,,,11ca sep v:egiei , 1,rzyjąl I,,,we a"f.1\ ,rawm. 1·,·odnie
z postulatami wysurnt;lymi w petycji. Dwa tygodnie później na wielkiej manifestacji
w Budapeszcie rzucono hasło walki zbrojnej i ogłoszono Węgry repwblik11. Od tego
czasu n.a czde węgicrskicro ruchu niepodlq;lo~ciowq,1.> stanęli dziennikarz Lajos
Kossuth i poeta Sandor Petof'i. Węgrzy zao.ęh wkrótce formci\vać swą armię narodo-
wą, która Już w końcu września starła się w pierws,ych walkach z wojskiem austriac-
kin1 Do atrnll v.ęgiersl zru;:i~;,iaii się emigr;mci z różnych europejskich,
a nich \1 idu Polat(11, z gen~-i;il,,mi: Jmd,:in Ben i Henn L"-m Dernbn1skim.
Kiedy 2 grudnia abdykował -:csarz Ferdynand I, a na tron wstąpił osiemnastoletni
Franciszek Józef I, Węgrzy nie uznali nowego władcy. Zaś 14 kwietnia 1849 r.
pa1la111ent W<;:'t,'Hsr ki og!,y:ił detronWKJę Habsburgów, nnstępnk ud1walil l kkl,irację
0

niepodleglosc1.
Wiosną 1849 r. dwór wiedeński zwrócił się do cara Mikołaja I z pro~bą o pomoc.
In1cTAcncyjn,, :1rmia ro,yjska, hu.,11,.a około 200 tysi ,:<::y zołnie11y, wkroczyła na
1

W(fT) w czer\H:U i po Ó\OCb m1, s1;1<'.'aoh c1t,;1.k1ch walk zdławih, powstm11c,

0

Wstm1sy rewolucyjne Wiosny Ludów ujawniły się tak7,e w różnych pai'lslwach

niemieds1ch, a zwłaszcza na ziemiach Prus. Bunty chłopskie i gwałtowne zajścia
poh,nzne przct,xzyły wówcza~ przez Radenię~ Nadienię, Westfalię, Bawarię,
Saksonię, Winembergię. Najwii;k:,,zy jednak w1.onatb 1 "iały wydarzenia bt~rlll"iskie.
Rozpoczc,;ly się one 18 marca 1848 r. jako demonstracje pokojowe, które jednak
prznudfiły si\: kilkudniowe w.alki z wojskiem. Krót Fryderyk Wilhelm IV ogłosił
 50

\\O\'d..·za, udczwę ,J)u mo1L·h dn,fiKh lkrl111czyk1>\\ ·, \\ 1,;cz hlaµ,q;,c pod,::u:H:h

n ,pnlu'iJ. ,,\\';ci",. Kn.;I I Naj\\1l'rnicJ,7) Prz)'Jaud hbra Wa~ I_ .. j p::rzuuw nicvt t,."th.'
bkd) 1 l'rz\Wril<.:{'iC ópokót. 11p1z:1u11jcic barykady L .r
Ah:, [)ll\\''.,tl"i\·rl\;tc" 11:hi1"1)),'
rev.ulrn.:yjm·. kr(1l z... pn\\1t·dn:1l rcforniy ku11H)lt11.:yjnL· i libL·ralu:11-_I<: ")'·,1,·rnu.
l~ rn:1j:1 WL· F1anklu1c·1t· m,d f,knnn r1>1pu,:zc,.·I) ~i<.,- obiad) '-'!ć''lnurner.ued;.i<c'f'·•
Zl:!rnmadzcnia :-<arndow.:,::o. dcbatu_1ąn:µ() przede wszy~tkim nad s1x,~nbarni t.p:cl-
llPcrcni:, Nil·1nic·,: lld1wal,,11,, lll 111.. tl „l•·• .. tff,·111 l'.1t·11h,'\\ .. l''' ltnh1,·,1t·11111 p,,,,_,
11w11 In, k1,:I !'111, hydLT_vl•. \\'11l1drn IV 1-.tPI; 1nl1i:.I. \\\ l•nr ,,dr/Ul 11
\\' \\1dk11n K~14•l\\ll' l\m1a11.,killi \,)cb11c111,i \\'i(•,ll} Lm!, w tf„p1t,\,·,,Ji1h d"
pul,ki<'j!.O /!)WU 11,m,dmĄc'_t:<1 I pud1,,·i.1 w:1llu /.l>1<'llh:j l(i mall·a l ~,-IX r p1N-tal
w P,,zmrn111 Ccnll,iln_r K,m1itd N;u,,du\~·:-,, ktur:, ,\1:/wal du tv,oucm:, pl,bk1d1 ,,ił
zbru_111ych P, ·w,tanie w1dkopobk1,· \.\ vhuchlr, w kvdt:tnm I 8·1E r Anrna pc•wstancza
odnio,la kilka zwyuc:·tvv· nad woi~Larm pru,k11rn, nun. poi:! wod,...ą L1uhv1kr. /\11t'll)~-
ław~kic~•o 30 kw1dm,1 ,,,. bltw1t· p(ld 1\lilo~ł:1w1.Tn O,u,tccn111: w1fo-1k 1> rna1:. 1;.... i:.., r
1w,,v\L;i11w wwłkup<.,l:,k1<· 11p:1dl,,

6. Zmirrzch Świl;tego Przymierza. Wojna krymska i jC'j konsckwC'ncje

T:.Jk ,.\.\:.Jn;1 k\•,c~tl,1 ,,.~chodm,1 ,, ktc":r.1 ).h;'bnb, zaan,c.iz,.,w,rn.: h 1 b, muutr-,1\,~.

eur, ·,p<:J?-.k IL, w~lr ;:ąsnęła podsta,varnt ładu \V1c·d1:1l~l-.__1,• t'<> 1 ,., 'I u~,u Śv. 11;kl:, 1 l'rz\ 1111<.:
rza. D\\a kr_vz;-'·)· \V lata,.·h PU'.2 1S33 uraz lh.,9 JL--łl. b)iy preludium (fo w•,JII}
kry111,k1q ,, tym ,en,.il'. t(' wvk:1;.1łv _;·h:h,L: •,pu,·,111o ,, lllf.'1,· ll\\ 11.1 ,,h,:11/,·
\\ wlk11To ;1k u·u, ~1.i11•,1q, !111f•t·1,mn ( h.111.,r,•,I,. 1, ,' ,,
lkzp,,~1u.lti11: prL)i.'L)ll\ obu kryzF,U\1 k,al 1 1~ ::mb1c1ach pd1l~,1n)'d: t r"d
bo1ad1 pŁ1~zy ł:.pptu /\1uh,1mr;i,ąl;i_ Ak·r<->. klt'fc.' '.het pu.ed'-1<,\' w1w ,., w n ,:,J;,1Ji,:
Jutycn\n m prPhkmo\v l::-,v1ptu.
Dn al arna pa,.r, l:g-1plu wy,1t,!ał: cały bnn1Ch v,, d.irzcn. I'" ,,-.ad, 1, "'d, d,
isH,tny„h przewarli1~u,,wań 1.1 em;:,p,:j,kich stunmL,ch rni-:dzyn.irc,dnv.), h. K1. d)
wuj:-.L, q•1p\J..il' Iat,;ly Sy11,. a l'•l puk<•11:,111u W<'i~k lu1ed,1d1 w ,'-'iudniu [:-, ~, 1
/llllt'l/,lh w r lcTtllll..i! łd>ll',1;1111\ 1111pul.1. lli\)t ,11',IW,; /llllll•/tllll' ,-,-,:.1;1h d, ,,k;,.--.1, Ili.·

:--W)-:h ,.t;.1w.,w1~k. ):d}Z K\h:\IIJ v.~dh,JJll;. llll:.Jla JL1 illLh p;;J~,l.rnt:\'·c' l l i u /1'.llh"
Ru~_1a uzy~k<.ł:. w p1Jku_1u ad11.111opul,.ki111 t.,k du:1s,,· k<.,n'y~u. I<: ,~,miae~,n..-. :m.1 h ł.
podtrzvmankm Hni<:nrn :,labq Turcji, pr1rna1111nk1 '" na1bliż~1t1p11, ,1k,,( 1. Z\,:, ,.t~•,i
wo pa:,/y E, 1ptu I llll:i\1wn,.,: /,;1·-..11l111t.7j,.h 71111:111 l--u1,ł1_!:llracj1 ll'n.t,·riałlH• pol1l)~'"/ll_l.l li
11a tym ob..,far1.e były 11id1:1r11eo.nc dl;,, intl'le~tiw rn~;, jski,:h. Dlatc,LT tez w kc nt.u I ii. ' 1
R..,~,a 7aofcri ,wala f'urcp 7hn ·,j11ą ptiiHIJL p11ed W r:1 .i pt uwi SulLlll l,;11 U/1' I ,t·•.1\·\ld ',(\
otw,·111,,,,i w,,,~.k 1.-i•,,1•,kidi \v ~W<1llll pafr.t1,1c l-'<,111,:;~.t, 1,·d11:1k '-\tll.!Lfah, lai..rvh,·ili 1,
w lut 1 m Io.U 1. ,ult;,;11 µ11.y~ta! na ukll;,;. p,. ,L) m ;1 d,!t'" d\,u llilc,r~q L,Lhl1\
ro~y_1~J...1..::I1, ,krętt-w 1 kilkan.t~cic l) ~i,:cy zdmc·rzy illal:t1ł~ Mt;"\¾ J'l\ hl1111 K, ·11~1a11i_1 Il< ,1 ·•. •L 1
1

A11t,l1;, 11ti1Jtere:-, >\\ana 11_, ł,. 1, ,w11ic'/ w ulrz, rnai:ur 111k·/1:1h111;,,·; unp:nurn tur._, i-,.;c r'' ,_
ak nić mo.cl;,, poz\vuhc. aby tylkc Ro~j<-1 przqi,;b nad flll:, ,1p1d;ę 1 \I \S:1:·1yn,.:-b dl,1 ~1,·l11,:
w:-zy~tkic kurzy~cL /\ngli;i d:tż.yc więc bt;dzi,~. by przt":d;.; \\'zy•,tknn dusfł,, d,, w~ pn1w„
dzenia wc,f~k ro,y,~k,ch L Tu1;..Ji, d1, czq:,= mc7b<,;dnl' byk P,1:1 0 ni1;cie lit'lKly z Lppklll
 \V l'lt.?h)( \l');,udn,:J ro,ry,JJ ltl:th17.ł)- '"i; \\(,'WL/:1~ l-r:111cp I Au-;(11;1. \V ti11Cli'-
\', m~m S\\ r •1cli w1ily\l't,i\\' 11 l·d,VCi(' <r{,,l/1rrn1H,m, 11,.ł,1111 r:r,mt1:1 , -d daw1:;1 fh'1~t;\\I 1L
11c1 l:gi17t, rupk-rała w I~'c Muharnciad;i A k·go. N;m-1:v~rn:1 11:1 puo,11~ 11 Id tr/Jd/1,-.<.t,t li
p1,:rw,n1 ,-ur, llf1 u,1d11tll' sUamaL1 1,:dna!._ d,, H"_ili~lll 1 \\· 1dL1 H1:, l:1r:1::. :1 okr~'\(11•·
ro~ 1 1sk1d1 r:1d fk,sfr,1c111 tak/<-' h:mq:1 11ic' mo!.'b /;iJL·,,J'll''-'·1r T:,k 1,1~"- pu,!<.L,1,
p1t'P,\'-/.1TU k1y1y•su ,-rq:,k1,-t11rt'c k1t'~•l\ v.- 11a1h:1rd11,:1 ~.f)l)<'tli}Tii rrH 111:t'lll,K'h hanq;,
/'11IP\·,,j l·1L d,, \\·•,,,,.,r.i,-1:11:1111,1 i ·\r·_i_,11,1
l\•r1,('d,\y',\;i dc,11111Ucp 1t,:-.\1:•L1t·J \\ Tt11t11 h1ł,: 111,·rn1L1 l.11.1<· db •\w.t,11, ,,I,·
v. !:etach tr,ydz1csrych AustrM b::, la t··a1dnei ,~,111<:'p<.•l,.;1,,,1,,11" "'-') d.,r1,'rnam1 \\ p(,lt,1,c
CT)Ch \V!c,,z~·ch 1:11 w Twq1 l l)'J.,1w~1y wrc;:c \l,)cp:,r,Hi ,wq pohlvk, nan.ctm, ,:-' -
l·iuv. ,·.1 Le' Hff•I:)' R,-,s.11, 17r1pr lcl traktat \'/ t,.Jum:h1·n11:11L, ,\u"1ncl /:,cli,,\\:- \',,oi.t '•Ir
v. cz.1sic- p1crw~z..:·;:•,, kr:,1:, ,u du~L b1c11 ,1L·.
KPr:Lr.:tna p,._,mnc, jal.,,1c1 ud11<.:hl car :,ułt,11~1,v, 1 v, k(,!J l1k1 it· , p:,1s1:1 ł· 1 !111tu,
11!.;twi!:1 dypk,111.1111 n"\T•kwj ,:,w,u h' t"nn:dr.q•1, 1:U.1d11.
l-'.1;1d 1l•1t·tk1 \\\1:111! /r111łt; 11:1 l:1ł.1 11U:ul. 1•1,cl \,:11rn1I 11·111 \\\•.. d.1111,L v.,, 1,J
1u,y1,k1cl1, u_, 11<1st,,pdu w J...1,11cu e,Ll'l,H,·, ![,.i.i n1ku.
S,,,w,nHcT\ uhlad 1111,;dL\ Ru~jq I Tu1l'_Fi pr-dp1sano X hpc, 18J., r 1\ J111c1,-
c1.,w.:..,.,ci l nk1,:r-J,;l-.dcs1 iw robhLu Kr-n~tant;,nc,p.-,la). !\l1ał on 11bm,i.17.y„1,,1i u~iur
lat i 1rn:mt1 n,,_jug,: lrnc_j o m!nt'laniu ~nlltl· W7.::IJL'll11lL'J p.-,rn.,,y v, r:111<· /,1g10?1Ti,1
1

Il'\\ 111,'l1711c'g( urctl pr('<.')LOWd .wdnc,stronnc Lnlw1,-1,11.:11:ia Rc,s.11 1, ,.pr,1\\'ll dr,~tar

1,

( NI: 1..1 Turq1 nd('1.,11 H.'drnq 1lo~C1 \\ C•J~-k lądm 1 ') ,:h 1 rnu1sl,. 1d1 na kJ prt'>):hę. I\ ,lJWa/•-
rnc_1•l,t h)ła_wdnd, t,1Jn,1 c,,,k·
układu (c ktor.:J po kilku tn~ndmach \\:-1.y~cy \,1,·d11dn
q\''!Cl'L17:,1,K,:. ii na i.:jdanit· R;,sp cit<.nrn) Ro~kni I D:i,d.mc'l1 ;u~;l:111,1 l,,1.'d,,r,uo,.,,t1
p:-', / u:1d t111,,·k1 ,.t111J...r1i\.'h', .:I·-:, lill1<T,.,ilt\,1,· wpł\1,-:,1111· d,, r·1t I, ..Pbt \111 ,,~wt, 1r: 1

v,,,1,·11r1y11, (H•d 1iiklli,l..,,lw1,,k p,·/t•11·11•

t kład /, l 11k1;u-hk,·k-•,.1 \\ /Jll,1l 111,d \', l~'l' hl'l!Jll'l /['1! 1-IWo ki ",Jl 11:, rvl• '1 /[I I 1:11 ·
n1-1:1 ł \\ \\')fainil' i,:ur~/l] p1•/yq1 ~ta111:.1ł nllll'iiJ:,tv.,. 1.d1,1dllh' \Vp:,vid/.h' u~L-.d
m,· E1<•v.Jl 111, u wnlnt•~n \,ypl)w"ma cki<,'t,:,w rnsyJ~kid1 pzt·L UL':~niny IL Mouc
Śr(,clz,,mnc „ale przJ,nilc1 len w,niL:l z s,,rne.1 Jq:r- llc•,c,. gdy;,. rcaln:, rui--,,·.._ Rn~1i
t) laby ml·rnt>:.drn a pr;;:c, Dn:1klll<,Tll' dla mq cic~nm., (!'-,I. Lmty. s. I•, l , I ,1:• ł.
Pr,c:·uwkc, uUaduw1 z l nklar-hJ..c·l·~,1 o~IIT, za11rritc,tc,wata I;r:m,_·,;,_ 1 ,\nrlta.
/.1, 1:i~1, 1.1 r1,,1;i I 1:Jn1cr:,u,1,.1 d,, r1,1d11 ltm·d."·:•1, / <, :•1 udr11.1 \I yk.,,:11, .:b 111d,1 · 1li •·,Ili<'
dl.1 Tui<p ,,(«111) .. l.1;1lr,,p, ,.,,1u~11i'' 1 p1P('o111•\\,1L1 I'''""". fll)l}J•.f.,i "/;Jd luwd.1
hn,ml Fdr:ak uf.:bdu I rn,· ukgl naci,J_c1rn p,111qw zachcidmch.
Drugi k:)7\~ 1111,:ck\>-cgip~kr za('(\{7,4tk(1\\,Ul) wpjn 4 Jl-,19 1 rmal,1cszu(· wic;:ks,y
\ 1• pływ 1u :c.lc-~ur"ki m1~·d1y rnuc;;rstv, ;1111i l'UWfll'jskinu. Prnv,1crd,il r,n pr7,:dc w~7y<;l-

km: '·Z)bko p{,st<;pująl:) ~padeh. rn1<,'dl)tl.1rndn\,·cj poT:,,·11 Trnc'_il 1 \1,!l,,,I v,plyw,·11v

\\'wll,.1e1 Br:,tanu, ktt',1 a 7.dda!a 1ah,uw ,\\-,:c. 1,a pt·11 HTI C/i1~ .,ft"11,\ \\·t' dypl, ,1caq1
ro'-\ 1sl,;1t'I n,1 Bli~kun \\'sd1cdz1,·. P,11·1,tw;1 /;1Clwdr:1t" d1.1:d:tł) 1t·r:11 u wid,· b;m:11ei
/d('\ \~,. 1\', ;Hill', 1;1-, l<l•'-_J;1 •,(r;,cił;1 '".\-\s•h1 ,dr jHłl./)'ll4!H, 1ał\fl !ll!~da \\ \ /łl'•ll· j'H. n.\ .... /i...'})ł I

k1:ntlikl11 !111l·ck,, t'f:1p~k1t'g(J.

Rl"I-J'-k· p1(,ha prz,Tlil1:'lil~·,:1:1 Au<;trn na i,wu1,, qrun,: ,, ~pra1,,·ić turcd.:1q IIJL'
p,,wi(,d!c1 si,;. n,1 \vykazalo sputkcm1c /',likol"ja I z ccsarzci:: Fcrclyrwnckm l w Ciep-
li, a, h \I' liprn l 83); r. \V ICJ '-; tuacji R1,~ja pn',b(m d,1 r,adal ,arn1llldeltllt' rc~drn,w;1c
,,wr•1.:· .:cle \v Turqi.
 An~,J1a w wakc" ,·--2ra1:itz.:111c· przcwar1 W'-) 1-,ki,:1 za,t, 1,:1-wala 1:, m rnz,',fl ;;,11,;
stratvp~· Z Jedne1 ,trom nasiliła d.ononn(::1:n,1 fKT1i'·tra,. 1• · t handl o\\ ,1 w,p„lp;,i,,
, TurLj.1. N;,v,<" 111,uliw<-,,·1 V,· kJ dzi,·dnni.-, ,Ltl An,•l11 P"dpi~.•rny ]f, q,-rr,111,_1 I~''· r
układ handh >\\ y , Tuni;1. Dru;.:im k1,ru11kl!Cm wy, ilk. ,1\ bryt:, 1·•,k1< lt był, d"I'""\', ,,.
dzernc· do ,biuru we·~,·. ruz Wl<\ZY\\ ,mia konfl1ktc-\1 11-· d1udni- I:, ,, , , 1:1uer,11 li ,t:w
Lnac.:zenk Ro~1L An).'hd hc1.yla zwłaszcza na ,,., ~r•:•ldzwlani,_ z 1-ra,:...:Fi c:, ;,:dn,,kz,
1111· pr,n11,,,ln ,.11", ,··•U. l{1111m, •,v ]'"dq,, 11: d" I/'.•. ~111'1,[11 11,, L11d111, t I''/\,; 11d•
;,1r w 111,·lk1rn <.!npi:JU d, 1..iwa111,1 p1,·rv,·,.i,•1 <'i;f. ,11 , , ·u!1,:I,

Pn:mkr fram u~ki Lnu i, Adc•lpl1. Thivi-, b: r w, •\\l za·, zdvc\ d, 1 wanym zw.-.1 ·,,
nik1<:'m l\·111hammada Alc'/O, p,ip1<·raią, y •;, plan\ prP, l4,.,e11ia S: rn d, F ,1pl1
Zli1,~~'.I<> ~li;' I",: q1anPwan1<:m pu.,·, F1a1,q-; dui,·t c,,,,u Al:·i,:r I P,dllld'.t1•fl t ;:,::11
wi,:c· 2c franqa zrnu.Tta dr, h,-,<·m,,flii \\· b;,,.. •1H,.' •,111d,i,·rnm,m,,1•,Lrn ,.Ze.mu p,
"lano\\ Ił si~· prL.:ciw~tav. h. i 1-.\\ ll'tllla I :~3•.; r I łn,, f', ('~\.\'1a<lcP, L IL ł-ranc l<l 1:1,
dc-pu~,:1 d,, 1:1\ua pocz m<', ar<;twa ~iły pr11·1 1\\ pa, ✓'. I· ·1r1ti: . L ,.J, I 11n ,p,1 71rnc r :,
,h, h.Pl1f1nnt;u p, r1;11 H Jl!, 111.1111\' 11111• I 1,,,,11!\,",, 1111 ('L'\ i,H ( I , \ \ \ n· .1111, ,,,, ,!
1'1a'.d h,,11t1h!-c11.a,·,:ęla pud:,hdl p1. <.ZlKH La::c:t,•/;·111a k1<1JU ,:u1,-p,.J~k1w ··pd,1u1:
1

Kry1 1 , \\· s!,•~rn1kach bnty1~k(1-fran1:u,ki<.l·, 11dpPWiad,1I tvld,11!.qnv.1 L i.1°1\ d"·

,-tr 1ctgl , ,LllW d,, fH>g1,ęb1c-1:1a I rn1<;,'d,) mm ,h ,v. ,·.1 l'f, ll,h ;1 dynasu1 , :rl,. ar,. ki,·1. 1n, nnl,· 1
1

mu. b.1 V.')W~kj :t t,arykacl lipc\>\\)Ch. St<1h 1 '.>!~' h• Ji:d11\rn z ml"lj \\• •\¼ ,-:;1.tl.u:[ t: 1A,1.111;,
w Pć'.lersbur,ru brytyJ,.ki,·_1 t,• ;y , , kPkkt'} wn: m n-•Z\vl:!I'.\ wa1:n: prnbkm 1 , , . tun·t L1d1
15 hp ..·a l840 r. przcd~tawi ..·1t·l1. W1dki,·1 Bt)'tan11. R,,, JL Aui-tm. 1'111- 1 Tur,:1
p(•dp1sali w Lrind) m, kf,mv,'1ic11,' o ure,· ul"'"- anm ki ,nfliktu rnH;dzy Turq.\ , f'· :1rt. "'
ornz pl>\\T1xic dl' ·,tar,,~,o pm wa Jmp( r,um Chrnan,k1c. ::, , 7., ,ha711J,\< •. -,,, • 1 •l•t ', 111 , •k 1. I, •Ili
wply\\arna dP ~·1,··-m11 c1.J111',m(>f~.ki,li K"11w,.·11,1,t ·,mana b,:t 1111:11110 h;111- il
l'I/\ •. 11'''''1) l.t , 11,1,1, k Wtljo\\ 111c 1,·;·1, Tlu.·1•a. kt, ,fi:"" l.ud\\1k hlq :ii\ 1:11 ,, ,,, ,._ .. ·I
Pl'\,·icr LaJ:1,. kJc'I, •\\aniL" rn1d<'111 u i' ,d( ,w,.,rnu FraH,. · ,i,. Cirn,, ,t, ·,\\ 1
Dzii;ki t,mu. 1ui. z udziałem rrat:, 11. w ~I\,. zrnu J 8-l- I r. r- "Jl"u,:la ~h w ! 11•
dynie nnwa k(,nfrren„ja. NaJ\\ az11i,·1•"·:, m l<'l H.·zulL.tkm b) k, pc,clp1,łmi,,.· put·,: \\. ,,~tk4
Elr'ytarrn;. R,,,,~·. Prn~), An,tni,' 1 Fr;mqę. 13 Jip,a U:l,,ll r.. k,,,m•,e11-.p z T 1 :1, 1!
w sprawie ,,1c·,nm cLanH -mr ,r~-kich. l\lPwila ,.,na 1z. pm, -:t11-~, 1,1·1, ·,rn~1dz· •n.· v,· L, ,nd: ;11.
pn'-lar:<>\',ilj .. ,jcdnc,m}'·lnie. dn,r,,, f,.,nrndrk·,,,., :11.111" 1,n1.u ..I) .,Jr11" '/•.' .l.t1\lll 1·•1.v.,· 111
p:łl'"'l\'c;, \l',IJ1;,1·1,.l-h·)'" J'll.t'j,,,.d ,,hc\d1 ·,l;1lk,,\1. \\0!, 1111',d: p111·/ ,1>.·-11111\ ll..•,·,I, 111

1 Llarclanc'l1 za w:tbrumc 111 1 , dt'pt•k1 \Vyt,ka Pt·rla zna1du,1e '-t•; \\' '1mm p, ·k• ,,u
Druga k, 11:wenda lund: ń,ka zrn ,,iła ,,,.iyc upr,:~ \>,,\h ~,- 1\\,tną p, 1zycw, pJq UL' ·,k,dc1
I{, "J<l cJrn;k1 1rakt,11, ,w1 z 1 inkiar-hkck si, \'<i1,1c:nna fh ,ta n ,sy1~ka ,~ie miała h:raz w,.,,,,_ u
na l'vh•rzc Sródz1unrn:. a moc:arst\\a zachodnie !ak:t,· 11,y,l;ah tn\lzltw,.,,., lll;!,.T,.>w1,rn,1
\\ ~prawe ci,·śnil:. Kenwi:1K·ja mow1fa wp1awdzie l' \ za,acl~ polww, ;.il,, rn ... d,r J!a
11h-Jny1-h ;·waranqt.. Ja~- l.a, liPwa .-i~1 Tui, !<1 \\· wa1u11kad1 W"!"I i,- k1111 \\,. 1tl,1,·' ,,, •li·

Pe> dru,c>irn kryzysie \~ ,chc•dnim Mikołaj I był p17,J;.,nan:, 17 h ,., 'I ort..11 ,, ,t
prze..,ądz11ny, ~qdz1I w11;c. te trz,:ba przypituWaL ..,j~ IM c'\\entmilmh, l'-'1 U[Xnlku.
Koncepqe takrc ~zen.•~-' 1 prczentow,il ,\ cza..,1<'' w1,:, I) w Angin, , ·d 3 l m,,i., do
9 <.:Zen,1.a 18--H r., mowi,rc 1,u1L .Tur,.Ja t:o kPnap .. ) cZIP\\·1,k. l\lcvcnr- dąz: J„
 I VPADEK SYSTEMU WlEDEf(/SKIEOO 53
- - - - I.-OENEZII,. FUNKCJONOWANIE
zachowania jej przy życiu. ale to sie nam nie uda. Ona powinna 1,1mrzeć i umrze [ ...]"
Car głosił wówczas, iż Turcja na razie powinna być utrzyrnańa, ale zawczasu należy
opracować plan jej podziału. przynajmniej prowincji europejskich.
Do myśli o rozpadzie Turcji Mikohtj I wrócił podczas tozmów. jakie prowadził
w styczniu i lutym 1853 r. z brytyjskim ambasadorem w Petersburgu George'em
Hamiltonem Seymurem. Mówił wtedy m.in •• jż okoliczności mogą. zmusić go do
przejkiowego zajęcia Konstantynopola. a takźe oo powołania niezależnej Serbii,
Bulgańi. Mołdawii i Wołosa-zyzny pod swoim protektoratem. W razie rozbiom
Imperium Osmańskiego car gotów był jednak oddać Anglikom Egipt i wyspę Kretę.
Oferta Mikołaja I została odrzucona. gdyż dominacja Rosji w strefie deśnin
czarnomorskich i .Bałkanów była nie do pogodzenia z interesami brytyjskimi. Mimo
to car postanowił kontynuować swój kurs wobec Turcji, gdyż zgodnie z jego oceną,
sytuacji przed Rosją rysują się korzystne konfiguracje międzynarodowe. Jedynie
grotny dla Rosji sojusz francusko-brytyjski był według ćara niemożliwy. Zamach
stanu 2 grudnia 185 I r. i :zapowiedź Ludwika Napoleona odbudowy imperialnej
pozycji Francji wzbudziły bowiem w Londynie wielki niepokój. Mikołaj I przewidywał
więc, iż zaostrzenie rywalizacji tych dwóch mocarstw stworzy dla Rosji większą
swo~ działania. W realizacji swej polityki tureckiej Rosja liczyła talcże na w~parde
Austrii i Prus. ponieważ zawarta wspólny z Austrią sojusz w Mi.incbengratz, oba
państwa raz.em stłumiły powstanie węgierskie oraz współdziałały w łciganiu uchodź·
ców rewolucji węgierskiej w 1849 roku.
Wszystkie te spekulacje rosyjskie okazały się jednak błędne, a sojusze między
mocarstwami inne. niż się spodziewano.
Wbrew prognozom, Francja i Wielka Brytania zdołały uzgodnić swa politykę
wobec Turcji. Silniejsza niż: wzajemne uprzedzenia okazała się bowiem obawa przed
ekspansja rosyjską na Bliskim Wschodzie. Napoleon 111, który bardzo chciał złagodzić
niekorzystne wrażenie zamachu stanu. jakiegó dokonał. 24 maja 1853 r. zaoferował
Wielkiej Brytanii sojusz przeciw Rosji.
W tym czasie spór o opiekę nad miejscami świętymi w Palestynie, o co ubiegała się
Francja i .Rosja, przeżywał apogeum. Traktat rosyjsko-turecki, podpisany w Kajnardży
21 lipca 1774 r ., gwarantował prc1wa religijne prawosławnym w księstwach naddunaj-
skich. Stopniowo jednak Rosja nasiliła swe kontakty z Kościołami ortodoksyjnymi
(prawosławnymi) na całym obszarze lmpeńum Osmańskiego i pretendowała do objęcia
protektoratu nad wszystkimi prawosławnymi. Akademia Eklezjastyczna w Petersburgu
kształciła cor..iz więcej seminarzystów serbskich i bułgarskich, a w 1843 r. wysłała
specjalną misję do Syrii i Palestyny w celu zbadania możliwości ustanowienia tam
ośrodków kształcenia religijnego pod opieką Rosji.
Także Francja jednym z instrumentów swej polityki wschodniej jeszcze w latach
Il Repµbliki uczyniła sprawę opieki nud katolikami i miejscami iwiętymi. Po ustano-
wieniu cesarstwa. Napoleon III potraktował swą misję obrońcy katolicyzmu jeszcze
bardziej ambicjonalnie. Car 1.areagował wówczas ostrzeżeniami skierowanymi do
sułtana. aby nie ulegał żądaniom francuskim.
28 lutego 1853 r. Mikołaj I wysłał ministra Aleksandra Mienszykowa do Turcji
z zadaniem nakłonienia sułtana do przyjęcia rosyjskiego planu rozwiązania prt>blemu
miejsc świętych:
 EPOKI /CO V(;f?ESU w1rnr:v5KJE00 I ŚHJJ/T!_;{! PR2YMUR1: 1. 1l/li-l1fl0/i

W tracie negocjacji Mienszykow zaostrzył jeszcze stanowisko i wżądał zawarcia

w ciągu kilku dni bilateralnej umowy (konwencji), gwarantującej przj wilejc dla
Kc,kiola prawnslmvnego i prawił Rosji do nad prawo~l:iwnymi ,,. Za
rrn:.la Anglii i 4 cz.en, .,ultan wydal (dekret) prnwach i przyw,kjach
Kościołów katolickiego i prawosławnego w Turcji. Nie zaspokoiło to ambicji cara,
który chciał układu dwustronnego, dotyczącego wyłącznic wyznawców prawosławia.
Dlatego tc;i., zgodnie z wcześniejszymi ;-apowiedziami, wydał rozkaz. z11jęcia przc1
,101.,ka rosy1,k1t· L>iestw n;1ddrn1:11skich: l\1old.mii i Woh\,',/l/\Zfly, co I ~zeło
21 cz.erwca
W odpowiedzi na krol. rosyj~ki, flota brytyjska i francuska zostały wysłane do
wschodniej części Morz.a Śródziemnego, zaś 4 paidziernika 1853 r. Turcja wypowie-
działa wojnc Rosji.
Po zaję,:1u księstw naddu11:iJsk1ch zaktyv1/m1ała się polityk:, austriacka. W \Vied-
111u istniała spui rrnpa wpły,,,, ich polit,kt)h marszalkit'rn lohannelll N'1łtem
l{ac!,·tzky'm n;1 ode, która p;rnw;tała o po111n,,. rosyjskie1 I 1<,l9 r., ale pr1n„ażala
opinia, iż Rosja zagraża interesom austriackim na Bałkanach. Kiedy jednak okazało
się. że podJcte w lipcu i sierpniu wysiłki dyplomacji wiedeńskiej w celu pokojowego
ro1\viąZania konfliktu nie dały raultatu., Austria z.a.czela ,Jdaniać się do suino11isb
mocarstw zadiodmch. Mini~k'r :,praw zagranKLnych Aus111i Karl Fram Buol
?az.<Jdał wycotama wojsk n,syi,L\ch z Mołdawii i Wok,,zc:tyzny, na
możliwość podjęcia przez swój rząd bardziej zdecydowanych działań. Wówczas po
raz pierwszy, ale nie ostatni w czasie wojny krymskiej, postawa Austrii miała niemile
zaskoczyć Pdcr,bui:g.
Eskalacia h,ntliktunas1:q,il:1 bitwie S1nopą. 30 li,1n1:ada t8S3 ,!czas
~1<ircj wiceud1mr:1I Paweł Nc1d11mow poknml I l1>łe ture,L1. Na początl-.,, ,,t\'cznia
1854 r. nota brytyjska i francuska \vpłyncły na Morze Czarne, a 21 lutego Mikołaj I
wypowiedział wojnę Francji i Anglii. Oba państwa zachodnie wypowiedziały Rosji
wojnę 27 i. 28 marca.
Tak oto ro1prn.zęla się zwaną krymsk:1. w której Rosia \tarła sir:
z Turcją. FramJil I Wielką Brytanią,
Austria zachowała formalnie neutralność, ale na płaszczyźnie dyplomatycznej
blisko współdziałała z przeciwnikami Rosji. Prusy skłaniały si('. do zachodnich
propozycji pokojowego rozwiązania konfliktu, ale równocześnie robiły wszystko,
z.ademon~trować odrębność od Austrii 1 najmnteJ się Ro:1p
Oziałama wo1enne najwcześniej ustały mi obszarze bałkJ11skim.. Po )sianiu
przez Austrię WOJSk do Siedmiogrodu, a więc w pobliże granic Mołdawii I Wołosz­
czyzny, Rosja zdecydowała wycofać stamtąd swe woJska. W rezultacie we wrześniu
1854 r. oba księstwa, z.a zgodą Turcji, zajęł)• siły austriackie.
Pierwsz, dyplom;ilyc,nego rozw1;v;,n1a konfliklu v.ypraco\v;,m ,ostał
w kwietniu l r przez Wielki Bryt.inii:, 1 Prusy. w 1trneniu
mocarstw 18 lipca prz.esłał go do Petersburga Napoleon HI, a 8 sierpnia Au~tria,
również jako reprezentant pozostałych państw, zażądała od Rosji jego szybkiej
akceptacji. Był to tzw. plan czterech punktów, które głosiły: l, Francja. Wielka
Brytania, Austria, Prusy i RosjJ obejmą wspólny protektorat l-.¼ięstwarn1 naddunaf
przy zachowaniu tymcz:Nlwej okupac11 przez woj~ka au~1riackie. "ame
 SS

pd1scv. ,-,_ b~tL1 ~rra\, ,,,, ,li) 17n 1tl'Llu1al nad chrzc ~~·ipr:arn1 w Tnrcp. 3 Zai-:w,1r,.n-
tr,,1,1:1a h;·d71c ,•.nhwść 7t'gh,p handkwe1 n,1 rffce Uuna_1 r spra,H,wa,1il' ko1:1roh m1d
ll'l 111~c1l'rr: rn-v,1 p~·C ,,·:•Lej \'-yrnrc111un)d1 pcir',~1,1. 4. Zrc·111,:uv,ana Zl•,tanic kon-
11 cncJ a k11:d, n ska l I S-l I r ,,_. ,pn,w1,· nc~nm ,?ar: 1crnor~k1ch.
Plm1 tl'n 76 ~1crpma l SS,.J. r 70c-tdl pn:,::c R(i~Ji,' edr,:ucony, gdy1 1,vop1a d:1lck1
hvlr1 n('. rnlHr1y;:111~·,·1;,_ D:1i,,h1m,1 11,1 ;:1<'11,1nn: nhs/arzc tc:i1111 \\·,·1pl\'. n.1 Kr,J:dt'.
1u1p,,_ ,,\·ly .,,,· <.l<>pii 11, w,· ,,_r,•,·:-n;u_ i'" h1i11lt'lll1:1q1 1•:•T-k 1,_,,,., li 1•.111•!11 , j'li)
•·L!l>h'llll1 du ,,bl,,1,·111.i \,·v:.1~1 ◄ ·11,,l,1 :-Siły .il,,11.11,v. 1,,,.. 1.d} 1•.:1,11,,ul\·1w k1,·11 1 11.:
11\ilV\ dJ,1.\11 / 25 qyc/r,i:, 1s·1~ r d,1 \IOjll) ru,:c:I\\' R(1,p [lf/',\tjp1lc ~r(,le~l\"ll
S;iJ dy.1111 1 \1 \ ,Ledo r:a KI yrn 1 '.'-l) :,.i~c,fl) knJiJll,.
P,, strc,ni,;• :d1..r1L,',v: walc7ylo takn: w1cl11 Polaktll1 lic,.:ic, 1} d,itki l'np;11u11
rnu.:ar,.t\•.- l.a1 l1rn.lnid, nl\•-·nrty ,1.,- nuwa ,/.a11,.1 li/) ,k.1111a 111,·.pmll1')'.h•~c1. P,,l,k I pt:11.
pi 1d dr,w1·,,!/I ,,., ,·m ~ 111 hala C/1.11 knwsk 11•::1, ( S,11.!yb P,1,1\ ) Ul 1:e,111ic1.ył w 1,·u_1nH'
\'•, 1.-1111.11.h dl'lllli 11111·,l-,,1.•1. n;,11\1111;,,1 f.t'll'llJ, w·tnJv,.Lt11:, /1:1i:11:,-•.k1,·,•o. L1i,ry 1n1;il

,.\lT·, \\ ,j.ł;i,! ,.,I 111\1\l'•t.ltli Ili(' /11<( tł d, 11111•,1, /('i'I")' li.I 1"'111
\\' J'll'rl,,i:,111 t'l,,p1e \\t•JllY 11111t·r:1l ,1t; ',latu, 1\u,!n1 f-'rlt'Hafo u,a by{· p,nslwem
11c·11l1dll\\ lll. g.dv1 2 g1 ud1,1a l i-:5+ r podp1,ab układ ,u_1u,i:11K,y / Anglq I h,llll'.FI.
L tlał: zr,r,"\L.tłY''· ał Au,111(' ,J(' r1t..hr('ny l\lnldawii i \\-ok;szl :c 1 7!1)' 1xzcu agrc~1,1
IT'~)J~k!. nat,,miasl p:nst\\a ,1adwdnie prL)T/eUy rne 1olernwa( rndm rewoluqJrK·!'o
,1 p,~iłm1l'll)d'. \\'fo;.-,:ech, !_'.d;b) się- pe1aw1ł pour:ca~ ewen1ualne,1 1\ opl) ,,ustnack,,-
-n,,:, 1skic1. B)l te, Jednał; ~01us,: polityczn:- i ,-\u,1na \\ \IOpne kr) 111sk1eJ 1·lym1e!:'o
11dzic,tu me wzi<;'la l11:icz[i\1.1lo IO jc1 ude;,:ranic roli ~11.cg(' rud:cap, po~red1,iL1,
pwmllFKCl::t'.• nc,i:w~ 1acjc p,,ko1cw.:c \\' \.\ icdrnu rntt;:dzy pa:'1stwan11 zad1udrnrn1 a RoHą
(h.lhvh ~i1·, m· \\' ;•.rndni11 l~-"i,J I J ',l)C/1,iu lh';"i r..;, 11.1~1q 1 rn,· /. 11dn:ik1r. 'l1.1q, ,,d
111,,r,·,1 J>,·,··, 1. .,le- du /i't>dy l!H' d1·111\l\1„1dnh.

l--'r1.dm11 \I \I ,-,1rna:· k t \ rn,k1e1 naslz1pil 8 \\ llt"•:ma l b \'.') 1 pe zdobyciu '.',c\1,a,-

t,:,pnh1 1 zrnszucnrn rn~y1,l·.ie.1 I łut, cz,,1m,rncrsh1e1 l\hmc iz \\ ,t!Li b) I) Jeszcze-
L1 ,ntym;pwa1;1·, [,'.,,,;ja ,t,1b ~il:' leral u wiele bard:.-1e1 ~kk,1111<1 d<", 11;.lę-11,tw.
\\' ,rrnó1iu lo55 r. /\w.Ind 11;,gndtcił,'. ~ An!!lq 1 J--ra:1c1~ n,:my. ,,1:;cm1111nL1c,w)
plan pnk"1uv.·., i przcd,ta\nła i:n Ro,_11 v. rnnmc ullin,<lturn. \\ ~prawK· ksi,;:stv,-
rn1ddm1:q~h1d1 i wnlnc~ci ?q:1111:i na I h111:q11 h) I 1:n p,:d(llwy du rtanu czlcropu11k-
111,•.-t·1'11 / l1p·.1 I :-:<;4 r P1.v1,,:1;1I,· IH"l't,,yc ie 11 tal) l h;,1;1}.l,'r h:.td/H I r,·,lr\ Lcyp1\.
,)"-'Il) r11,·1 lł,.1;;_11; I Tim 1,· 1;,,1y \l'l•J<'lll"'J, fc'l}j'Jl,l(J\'
1;1L,1 IIIU)lll}W,11'1.I

Ro~11 7 ~ć1modzidr.q opieki nat'. prav,rd,w,T1v1;11 \\' Turcji 1 odq, 1pic,,ic 111-zc1 1-<.f!~j._·
,:1,;:;;u rolmlmo,1e_j Be~ardni. \\ 1d1.:1l I uz ·'" 01ą ru.egrarn,. Rosia pt:t.yJęb I<' \\ :11 rn,k,
Jaf.t, pt „Js1:,w~' d(i 1.m·::irna pckui11
Klll1gr,·s puki11t1,1·y, kof1c;,4,:) wo_111,: kr;,111,k:1. udhyl si;;- w Pai)711 n1: .15 luk'go
d!ł 10 111arc11 l 1''i6 1. z 11d1.1:1ł('lll pr,r,d~t.l\lH'icli Fr:u,,:ji. ,-\nrlii, T11rci1, /\1,~11ii,
S,m.ly111i I R,,~p. [117 110d kornn· Ph1:,d p1,~1a1:o\\'H1rn 1 1;1i:m,i,' f'rn~\' ldl•,lł ~} '.:11al1111u~1<1
ktłll\\c'IH'!l \\ ',p,i\\ i,·, i,·1,1111· 1 I~: l I I' l'th'l',111IJ11c/)ł l.1 1 11.1•11",t•\I-I l1:11 <"11~1, 1 11111,1,l!:1

,p,rn ;,a;:mni~-z,,yd1, hr,,bia Akbandcr \\"akw~Li

lilówny 1rc1Lta1 o „pob::iu i pr,:yjaim" pml)'isano \\ Paryżu 30 1~1a:·1·,c 1f-:36 r.
i\rt 1 kuły hczpośrcdnin dNy~·zącc Ro~.11 zobowiązały Ją d,J zwr,:1(L Turqi mia~U, K.ir~ 1

m, Kautazie c,rat pc,łud111c,we_1 l·,:,6~·1 Be,arnbJJ. k1t,r.:1 pr1:yh1c,:onn do l\lolc:<1\\11.

Barl1J:f' do1Urne dla RO~Jl był, art. Il 1 13, rn,"m1ą<.e ćJ neu!rnlno~li J\lc1rz,c c·1.arnc1,,,
56 EPOKA KONGRESU wnm:ŃSKJEGO I ŚWIĘTEGO PRZYMIERZĄ ( /8/5-l870/f87l !

i za,mkrn.;cm godła 1>kl\'tÓ\V wojennych 11raz:zakazup1,:: R.osji I Tun. li ,utrzymywarna

lub zakładania wojskowy,:h arsena!f,w morskich na 1c: o wybrz-'tu Natomiast pllt
stwa zwycięskie zobowiązały się do zwrotu Rosji Sewastopola i mnych 1niejscowosc1
na Krymie, okupowanych przez wojska sojusznicze.
W wyniku wojny i kongresu paryskiego poprawiła się międzynarodowa pozycja
TurcjL bardzo prrec1ez JUZ nadszarpnięta przei spnw, \' rrecką i dwa kryzysy w~. hozl
nie. Turq,.-' 11a kongr1·sn· 11aryskim t1:1k10,vano, przyn,11mniej fonnalrn,_· j~o mocar';,,1,,
równorzędne. Uznano Ją w1~c „za uprawnwmi do udziału w korzyściach europc1sk1ego
prawa narodów i koncertu europejskiego". Wprawdzie „koncert europejski" był w tym
czas;ie już tylko wspomnieniem kończącej się epoki kongresu wiedeńskiego, ale ważne
było ~ymboliczne nu::pko przyjęc.1e Turcjj do \V'•p•. 1lnoty eunp1,kkj. Moear,tnd
zobmvi,41.aly się też ~zanować nk7;nv1>IPŚĆ l tery1, ,nalną całO', lrrq•,,riurn O man
skicgo Jako „kwestię mteresu powszechnego". Mocarstwa doceniły więc proces refonn
wewnętrznych w Turcji, zwany tanzimatem. Jeszcze przed kongresem paryskim,
J 8 lutego 1856 r., sułtan wydał firman zapewniający równość i bezpieczeństwo
wszys1kich poddanylh rncz.ależnie ud r, !igii, jaka wywają i naro(1„w, ,,ci. Akc. pt,,
takiej pul11yki zawano \V art, 9 tJ:ak1am
Traktat paryski regulował ponadto wiele problemow bałkańskich. Wprowadzono
wolność żeglugi na Dunaju. a zasada ta miała być uwazana „odtąd z.a część po-
wszechnego europejskiego prawa narodów". Postanowiono więc, iż zasady ustalone
aktem k,m 1nesu wiedcmkKgo w sprawk· zeglugi na 17,_·kach mkdz) n,1rodowych
miały. pdne zastosowarne do Duna1u I wgo uj§ć'. Traktat mówił dakJ o 1.1twor1 1 niu
dwóch komisji międzynaródowych (art. 16-18). Pterwsza z mch, zwana kom1sJą
europejską, w ch1gu kilku lat powinna przeprowadzić niezbędne prace, uwalniające
od mielizn i innych utrudnie6 żeglowność w dolnym biegu Dunaju, oraz „usunąć
prieszkndy .1akiejkohv1<·k natury, kt, ,.-~· 111<· pozwah11,1 1, ,1.cze zas1, "' -\•. dĆ postam ,~ ·i;
traktatu v.-1cdeńskiego" l'u wykonaniu ty,:h zadań prznqdywanP r,,z\tiązaniek-,rn; -,1
europeJskieJ- Stały charakter przyznano natomiru.t „komisji nadbrzeznej", złozonCJ
z delegatów Austrii, Bawarii, Turcji, Wirtembergii oraz komisarzy księsrw nad-
dunajskich.
~~·~--,.twa Mołdawii t Woloszcryzm (•rat. Ser!,1t.· i'' /OStaWJPlh' ('l ul zwie11d li !.J
władz, 1 \Vp,1kiej Pony" ;1lcjako ter y1<ą1a całkowi, Il' ;unonomic,111 , "mieli gw,11 ,-11
tować wszyscy sygnatanuszc traktatu (art. 22 i 28).
30 marca 1856 r. podpisano w Paryżu osobną konwencję w sprawie cieśnin,
która jednakże nic zmieniała postanowień konwencji z l3 lipca 1841 r. Tego samego
dnia hanc,a i Wielka Brytania zawarły z Ros}, konwencje, 1.,,bowiązującą J.i d1.-
niefonyfikowania Wy\l' /\landzk:icli na Bałtyku i iLmilitaryzaq1 ( .:.1adne urządz,rn,1
wojskowe i morskie me będą tam utrzymywane").
Już po kongresie, bo 15 kwietnia, Austria, Anglia i Francja w osobnej deklaracji
potwierdziły swe gwarancje dla niepodległości i całości Turcji i ostrzegały, iż każde
naruszenie postanowiei'1 traktatu pmy~kiq•o uwaza11e b;;:dzie za a,i.s belli.
Pal1~1wa-sygnatarimze tr~tatu pary,k1ego ogłosiły 16 kwielma l t<:56 r. DekLir,kW
w przedmiocie prawa wojny morskiej. Poza potw1erdzcniem, ze „korsarstwo Jest
i pozostanie zniesione", deklaracja po raz pierwszy kodyfikowała pojęcie blokady
morskiej. stwierdzając w art. 4: .,blokady aby były ważne, muszą być skuteczne, tj.
 1. GFNf.7.A, FUNKC/OIVOWANJE I UPAD!ćK SYS7J:;MU WIFDFŃ'SKJEGO 57

przept,w "dzone przez :-.Iły zbrojne wvst:m·zające do skllttcznej obwny 1k,stępu d,,
wybrzcza meprzyj,\delsk1ego".
Wojna krymska wydatnie zmniejszyła znaczenie Rosji na Bliskim Wschodzie.
Straty Rosji byłyby Jeszcze większe, gdyby nic życzliwa wohec niej na kongresie
postaw,1 rr,rncji. Zbym1e osłabienie Ru,11 ulńtwiłoby ,Ldsze wzmocrnerne Anglii na
Bliskin1 \\,·,chodzie, a ETO Francja nic chnda. Nawiwane 11ooczas kongrc,u kontaktv
francu,f.11 ,, '"yjskie puy, 1y1,iły się d" p, •/litejszego „1,111rnia obu lr;q, ,\,
Najważniejszym dla europcrsk1cgo ładu mH,xlzynarodowego rezultatem wo111y
krymskiej był ostateczny upadek Śvv'iętego Przymierza. gdyż po przeciwnych stronach
star.ły ,i,· \\ r: iej pańshva lwnrzące jego p<xhtawę.. Ro7pocziił się w ten spos(,b proces,
proWad.r; 1cy wciągu mqbli,-,zych dwu dekad dorekonstrul.,Ji sojuszy I b;tdtoWanfa
się nmn'fP układu w h1rcpie.

7. Cztery wojny europejskie. Proces jednoczenia Włoch i Niemiec

1.1. M,c,fiw trancusko sordnisko:u.usim1d,!i. Zjednoc;1 m, Włoch

Po zalozeniu przez Mazzmicgo w 1l:>31 r. organizaq1 „i\Hode Włochy" (LaGiovlnc

Italia) oraz rozpoczęciu w kilka lat później działalności politycznej przez Giuseppe
Garibaldiego, ~prawa zjednoczenia Włoch nabrała nowego wymiaru. Włoskie Risorgi-
mento 1odrod1.enie) i mira,rni,.tcy społeczny ruch na 17ccz 1jctlnoczenia kr,1iu siały sk
czynniklt'lli ważącym\\ polityce europl'JSklC'J. Widać to było wyraznie JUL pu wy-darze
niach \Vin,ny Ludów. W lu1ym 1848 r, kiedy Au~tna u~iłowała me dupuścic do
wprowadzenia konstytucyjnych reform w Królestwie Obojga Sycylii i Królestwie
Sardynii, ostro protestowała Wielka Brytania. Krwawe walki w marcu 1848 r. ludu
Wenecji i Mediolanu ,1.ybk,; rozprz.es:tucniły ~ię na inne mia.i-ta i doprowadziły do
uwolnknia (,d Austriak;,1, du1.,~j czę~ pt,l11uu,ych WJuch Powstanie nan.>dowc· w Lom-
h-.utłii 1 \Vrnct ji wsparł,\'- yrn1 wojskanH hd Sardynii Kard Albert Wo1,ka ,ardyńskic
odniosły sukces pod Gmtą 30 maja 1848 r., ale w czterodniowej bitwie pod Custozzą
w lipcu zostały pn:cz annię austracką pobite. \:Vojna toczyła si<: JC!>Zcze ponad rok
i zakończyła pokojem podpisanym \V Mediolanie, 6 sierpnia 1849 roku.
Wyd;i, lenia Jat J ,\l,.; I,'49 wyL,l:dv, iż bez 1,,,f.ur«mia Austrn 11,·dnoczenit'
Włoch hyl,, niemożlhą_ 1•,zywódcy wt.-~kiego ru, 1111 111,rodower,, 11,u(U wię1
energiczme1 zabiegać o stworzenie banlzteJ ~przyjająC)ch \\arunku\.\ rrnędiynarodo­
wych dla swej sprawy.
Królestwo Sardynii, z któJ)'m patrioci włoscy łączyli teraz największe nadzieje,
starało ,w pnzyskać przede wszystkim Francję.. Dzt,.:ki zabiegom premiera Camillo
Cavour;, Sardynia wzięła ud,-iał w wojrnt krymskiej po stronie Francji t Anglii. To
spowodn\\,1h ,. re na kongresie paryskim eha państw,, nKhodnie pndnio,ly sprawę
wioską, choć bez konkretnych na razie rezultatów.
Sprawie włoskiej sprzyjał, i to już od czasów swej młodości, Napoleon lll.
Ważnir"i,.1.<=' jednak od osnhi,;tych sympdtii były kalku!acjc poUtycznc francuskiego
cesarw SLilt" zmierzał on do osłabierna Austrii i un1<xrncnia wpływów Francji na
Półwy~pic Apenińskim. !'uq(;',pował Jednak ostrożllk I unik.al jednoznacznych dek-
laracji, których oczekiwali od niego Włosi. \V pewnym momencie bierność cesat7a
 EPOKA!-. 1 ,RESfJ Wli.Wt,SI,l!GO I $'Wf!,.! 1 PR.ZfMlf.!<L"t i !SJ5-J870lJ.8 '!,

SZWAJCARIA
CESARSl'Wlł
IIUSTIIIACl(E

Mapa 2 . .ljcdnoczenie \Vłoch

I !<róleslwo Sard;N1il do 1859 r

.:
1.•.·;··.;·,··. • •. , •.•.~···.·
-
•.
Tereny odstąp10ne
Obszary ~ . .ne
(franc. od 1860 r )
przez króla Sardyn11
d. O Królestwa Sardynii.. pl) po
FrancJI wojnie
WOJnie francusko·.-sardyńska
francusko-sardyńskaaustriackieJ
. austriackie,
w. 1859 r.
Obszary prz)'łączone do Królestwa Sardynii od marca do października 1860 r.

I 1 _
Tere,,y pr c1·1,Jc.c0nEldo·Kr,d",;1w:i V\lłod, po W"I"'' rr„9ko-a!JS1ń.1ck1q w 1866 r.
.

-_ Terytonurn Pa1'1Stwa l<ośctdr1c,yo przyłączone do Królestwa Włoch w r.

_____,,.. Ozialama ,,czerwonych koszul" G. Garibaldiego w 1860 ,.
 I. GE/I/EZĄ, FUNKCJONOWANIE f UPADEK SYSTEMU WIIDFŃSKIEGO 59

sprawih styczni11 r. Felice dokonaL nieudanego 11esną. zamachu

na jego z" Cl'-' Cavour 1di1h1l ;ednak prn~kunać Napole, 111, Ili, iż Sardynia nie ma nic
1

wspólnego z radykałami i rewolucjonistami, a proponowany sojusz jest dla Francji

korzystny.
W 858 r. w miei,,owości Pkimbie~s w Wogezach odbyło spotkanie
Napoleom lll z Cavourcm, poJczas ktn1cp, uzgodniorw !ll(,wne punkt:') porozumienia
obu peńsrn, Napoleon 11:.d,cie. rozm n:ilegał. ab:, Sardynia ZO!H1\\1;1111ła sie, ze
L'WCntualna wojna o wyzwolenie Wioch nic nabierze charakteru rewolucyjnego.
Uważał ponadto, ii. stworzenie jednolitego (unitarnego) pafistwa włoskiego jest
pr:redwczcsne i niewskazane Najlepsza byłaby, zdaniem cesarza, jakaś forma kon-
federacji, , 1apewnien1cm pcv.:nych puy ilejów dla sabaudzkiej.
Ca\ dla k16reg,, z Francjc; miał podSti.1\\ U\1e, strategi une znaczenk
okazał elastyczność i chwilowo zrezygnował ze swego celu ostatecznego. Postano-
wiono więc, że we powinny istnieć cztery państwa pod przewodnictwem
Włoszech
pap1óa i faktycznym kierownictwem dynastii sabaudzkiej, czyli Sardynii. Francja
przyrzekl;i tez. ii:udzieli Sardynii pomocy 1mlitarnej ,,., iane wojny .z Au~!tti+. Umowc1
zPiombii:1T> 11abrała cll:ff:1k!L'ru formalne 2
.2n sojuszu, na mocy traktmu z 28 stycznid
1859 roku.
Napoleon III nadal jednak miał wątpliwości, zwłaszcza że wielu polityków,
z rmnistrem spraw zagranicznych Walewskim na czele, ostrzegało go przetl zbyt
mocnym uw,klaniem w >prawę wh,\k,;. Cesarz obawiał się przede wszystkim
izolacji lld\\el pOW,[<lllld wrogtej ibcc I rancji koalicji, którą mogły z.ainicjowac
Prusy czy Anglia. Dopiero zawarcie 3 11i;11ca 1859 r. traktatu z Rosja i znhowiązanie
cara Aleksandra li do neutraln<>ści w razie wojny z Austńą stawiało Francję w korzys-
t111ejs1ej sytuacji. W wojnę z Am,tri,J Napoleon Ili nie mógł sic jednak zaangai.nwać
bez znalezienia wiaryg; preteksi gdyż uznano go za burz:,dcla pokoju
europejskieg:1 Ryzyko,v11) hok pierws,J uczyniła Austn:L. formułując :J kwietnia
1.

1859 r. ultimatUm, żądaj4te natychmbs111,1t.'.gO zmniej~1rnia sił zbru1nyd1 Sardynii.

Ullimatum zostało odrzucone, a Francja - zgodnie z układem sojusrniczym - przyszła
ze zbrojną pomocą Sardynii.
Wyhud1ła wiec w,,in,:., której stutyskczna anni:1 trann1ska, z cesar1e.m Napo·
)eonem 111 11,1 ,z.ele, i w-.pi ,m:,gaJące j:1 woi,ka sardy11skic odniosły kilka 1wycięstw.
zwłaszCta ,as 4 czerwc:., Magentą i 24 u~•rwca Sulletił'I<>. P,1 tyd1 :--ukcesacll
Cavour nalegał na kontynuowanie wojny, istniały bowiem szanse 7.niszczenia znacz-
nych jeszcze sił austriackich. Napoleon Ili zaproponował jednak zawieszenie broni,
które Au~triaq z ulgą przyji,:li na p<M..Zątku lipca. Cavour protestował pr1,eciwko
prz,edwc.:zl's1iemu pokojowi. :.lle cesarz do szybkiq::u ,akot\.creni,1 w1 ,_iny, gdy,
111obili.zac1il , ,głoszona 1•rzcz Prusy I:'. llllWCa była dIJ Francji 8 lipca
w Villafranca Napoleon Ili i Frandszek Józef podpisali porozumienie roze_jrnowe,
a 12 lipca w tejże miejscowości zawarto preliminaria pokojowe, już z udziałem króla
Sardynii Wiktora Emanuela li. Głosiły one, ii. Lombardia włąc7.ona zostanie do
Sardynii. nalomiast Wem·, i;i pnzostani1° nad~ll pod panowaniem austriackim. Równo-
cześnie Wrnnja miała l·ztonkiem konlederacji wlo~kiej na C1ele z papieżem.
Korzyścią Francji z tej wojny były terytoria Sabaudii i Nicei, przekazane
wyniesioną
jej przez Sardynie jako zapłata za pomoc.
 Po \\ up11c, f1 aucu~ku- -:ard) n,kc,-,,w,tri ack1ej pr, ,u-, 1ec'r,nc7cr11;t \\ In(-!-, tilei·_ł
pt7\ ·Tieqeniu. W rwrcc I l-.6( 1 r \Vtr,chy ~n,dkri\\ ,:: Tr>k„mta, f\-: rn;1 1 1\ln.J,·rn1,
7<1dd.Ja1T:w:ttv f'l7)htc7ellle ,'.o ;'>a,dy111i !:lurbr,now1e, r7„1d7;-1q \'. 111n,1n 11;m~l\\lC
11-k,~kim, Krule,l\11e Uhn1t-:a ;'>'.)q-i11, h:,!1 p1Lt'C1\'-lll 11cd1:,x1t·1w \\ k\\'1l'111111 (H,(:
wybuchło na ;'>\'C\ Iii pPw,tcll,lt' wyrnierznnic- \\' Hurbc,11(1\1·, kiurc· w,p.11 I (1dd,,,1I
„c1crn·rn1:, eh kn,1td" Cl:1 ;h,!diL·;,r•. '.1.7 m;q.1 ( ::,, il,a\d1, ,tr:1,wv 11.1, 11:1 udc kliLu
li ~l,'l) llif'oll>_ll>ll\cli j'i>\\SLllll'<>\\ /,q;JI i',1il'1 lll!l_ .I 1,;1~.l\')-•llh' i ;,!;1 ''-\ '·I'\' \\ 1_· \\ l'/l \i'l11
1uF,L" (;;ml>,1\11,T" v-J.,n,1:I: ,!<, t'--i,·;,1i1d1:_ ;1 \\ 1,:1.,t!1wrn1L1- l!-:1,111 [\1<dv•-1,,,,
OhoJga Sycyl11 pcilriczyłr> :-,1.; 7 Kr{,Jc-,twcm Smd:, m1 17 r:iarcL 1c:t I L p,,rbm1c111
zc-bra;1) w Tur_\rn~· Of:l(•,il \Vikrnra I:ni,mud;;. li kn.:lcm \\'tnch.
Aki IL,r:,1i,l..1 nic h,fK1,yłd71ct.., ?Jcc.nrc7cnta Wtrn::h- S:(~\'1 pc'7,i la'f')t0Llllll IH ''-c~-c
11afo,l11ai;o;;u,W\,ahi \\',11,c:ja I P,1folwo fs:1,,,1clu:· \\ k1<·•1LT jednak p,,11~,l:d;, ~ytu;hJil
rn1ęd1.y11c111:Ju1,·;1,pr,yj:_lj;;c;11d: i111t1,'.1,Kp i 1c~1«-1 k1;1Ju Odiy•L:rnc \\':'1 cc11 l---:·1111
SI ,·d1110 ! \()\\'H' Jl, / \\ L!/ dllt' li, i, 1 i u,,.k,t i\m,I I 1i \\' \\, ,1111,· / ! '111., dl Ili l-~ I! ,l,·,tv. ł • \•, h ,, I
\·, 1.I i,Jt ;H J/,11:1, \ SI\" I, '•I il Iil·, I 1111,;d, y t \ li 11 i >,111\l 1'-;, Il 11, I" ,._1, I' 11, - I >l 1 ', \\I. l Il' I Id "•il;,,;

1 l'111,.m11 l-'ul\l:tUIIl1l'l1ll' 1•PdJ•1,;11w ~. k11·,d111;, I~.(,(, 1 11•h•l'.1,J/.)\l,1h, \\'łuc'l1~ iiP

11 1 ,uw1cm:, 11u ,t1,111it l'rn,. r'd)l'y dc-,1lu du '>'-'L'.J111' ,_ ,-~thtri.,. T;ik \\ł11,;1,1e •.1, ~-t:,h•
0

Arn 11a ,, il 1<k:1 ,,, ;1k1:1c 1. Au,11 ,:1,,,,1rn ,lin b ,.,,- ·; 1111111 -,,_. JH"lt',U:\11) cl· hH\\ .1d1:
::::,.:;. CLCT\\c'a l::S6t, J pml Cu,1L'1-1,1 1 20 lą,,·a n,1 HhH'tu (>h!,k \1\',py I r,;,;1 \\fp, l;y
,J;nr,y,lal} jedn,J. Ll' Z\\:,.,·ii;,twa l'ru~ nad A,u,111,1, c,d1y,LL1_1<lL- \\ c·11l'l'J\ rw 11"._-,
trakUlu pr:knJOWt!,'.U L \\Kdrn:1 J paid71t-r111La [:,6(-, L
Da1·d71q ,·knnplikm1·,m;, był;; ,ytuacja l\ui,m cC Kc•~Lit' lnqcLI, Pq:•LCŻ Piu, rx D\ i
przccrn111k1en; 7jednc1 c1crnz1, ;, f-'IZ)'\\c,dców S,,:·d 1 1m cio.Ltrz,tl c, rndvkah11:1 1 J-''-'f-'IL'-
1.u-w n·1,.-ul11cp ~;11n1•cl11,·l1"''•l !'.:11,,l\\d l,,u,lll'illl'i'''- ;,1,1l-,.,,\,.-,1nq'•-' t•LIL'/ 1,d,\, .. d:,
(,.111h,ildw••11, i111t1,w1d1,,11; 1,,:.1.d,1 1~, \lln'\I Id IH,-i, \\ f,-1,1\:'llcjl lt:111,11•.J,, ..
,du,.k1q. \\'p1,,b lra:Ku,L1e 1111:dy by-: \\\cc,tant' 7 J{7ymu" <1,1;cu L:\\ll l"l. 1-i.1k:nn,"t
rLąd 11łoslu g\\'.ira111c,w:d l,e1.p1cc;,_c11~l\\'O tc-ryto1Km l'"('le~liei:c• \V:nurJ,1 de- ,,r_d--
11iem:1 ,H;- 1_,statn1tfn :1klu ,-,1~·dnuc1cm:t \\ kd1 pow,,LI::, dc,p1c-w \\' c1a,1c- \'. !'_Ili~
tr.:rn:u~ku rnc1mcck1q. W lc,H:' l;-,7(: r \\C>J,k:1 fr;mcu,k1e ,\yu:,lam- Ll '1ały L. 1-~,-yinu
I :::o \\ l l('Ś!lla \''kl(•cLył,1 t;,m cli :nic1 wtosL1 _>, pil!d7lcn.1Li j'l7t'p1 l •\\';,d/UllU plcb1 ,, } t
v. kh'>rylll ludric,;l.. R1vnrn npnw1L'd11al:1 .,i,· ;,, 111_11 h1c1.l'J1Jl'lll ó · Krdc,tv, ;1 \\'h:l li
\\' lij'l li I\-, i I I l{/\111 ""1.d S[id!l,1 \\'hll IL 1:1< 1·;1 Hl,IJ'il' ]•t•hi\, /Il I I'' 1,1\\ ilu
sil,' Il\ \',\ J.dll .l \', ,--

K,1~·,lv,;, Hol,,l) n, ~,lu:wik I L1uv11l-uą• ,1·ch,d:til) \\' ,kL1l'. K11·,k:-.1w.i J),rn11, :ik:
ut,Z)I} "C.' ,;1·11•k,1 ;111101H:111i:1 H(ll,1!\11, n;1 111,,,:~ pn,L:111,\\1,1'1 l,;ur-,_•n·,.11 ,.1t"dt"1·1-
•:kicµl\ był n'i\ .-rJIK'?t<mc ,·iln1,k1un /11, 1:1,-k11 i\w11m·ck1v:_'t' .. 1 krid ó1r'1,k11(1101\1:/11.v
1

1,,,.L!I tł,, i:,,1,1_ lill'Jd l;u11 ,,drvhr q,,, ł/Tt>111.id1u11.1 ,,l,1u1\\tTu !' 1,d·,i;d 1\1 ll,,lu(\11
i S zlc1,._, ik b', l do~(: ,71m:.1.ny I Li,,-~twa te tr:1ktn\1 :1110 na1c7,;-~c1q :a~:r, 1~·(lr1,i całr-,ć
Pr:c, ,nle_JC p1zyn1a11e Hnl·,71\ rii:•v, 1 ,[•U\\ odt·,.,-d), ze dt1JI';t1•,1I ,1<,: ich w\1 m, 0
,

S71t'7wih.. Ta!,,że pud \Hµ l~'dl'1H 1~·,y kriv,) 1·1 b) i) f<, nc-1rnc u duł('/ udn,:t:rn ,,c1
v, ~lu,unkt du rc,7t\ IJ;m11 1-lul~Ltyn rn(T1ill 1.,- c,1t,•~c1 7,111.ll',,71..mał;i ludni"'-'
11icn11CTl•.n1i;,yc,na, a» lciqcyrn b;JJ'd71e.1 na ['óli,rll Sz!ez1qh1 l,}l,1 c11 nap1,111e1 5(1'-,
 I. GF:NEZ4., FVNKCJONOW/\NIE I UPADFK SYSTEMU W/EUE!v'SKIEGO 61

NietneÓ\1. W cbu księsrw,,ch t:stniały tu ,1lnt: tendenc_ie ,eparatystyc111,· W marcu

I 848 r. ks1ę~twa zbuntowały sic i Wystąpiły zbrojnie przeciwko Dann. Na pomoc
przyszły im Prusy, których wojska pobiły siły duńskie w maju I 848 r.
2 sierpnia 1850 r. Wielka Brytania, Rosja, Szwecja, Francja, Prusy i Austria
podpisał:v w LondynieprcHokóL który w u1tere.,ie równ0\v<1g1 n1ropejskki ~",var;mtował
nienarusrnhw-~,i Danii 1 rnepndzielnoi,f 1c1 1erytoriuri,. 1 zachowarn,,111 iednałże
autonom,uwN i księstw 1111 •1< •kół.stan,,wil ,,ukces dypl""';t1n7.ny Danu. ;de v ywołał
duż.e niezadowolerne. Dążenia sqiaratptyczne, ak1ywn1e podtrzymywane p17.ez l'rnsy,
nadal były przecie] w księstwach ży,ve. W Danii natomiast narastał ruch na rzecz
unifikacji kraiu i pełnej inkorporacji zwłi1szGa Szlezwiku.
W 11,wpadzie 1863 r du!'iski fnlkc11ng ( izba niżsn 1Mrlamenn1) przyJd nową
konstytucJ,', lil,,widując,; odri,_'lHtOść Sz1ez\;,iku. Bismarck, kt6ry od da\1r,a czekał na
dobrą okazję do interwencji w sprawy księstw, ostro zaprotestował przeciwko krm-
stytUCJI duńskiej. Także Austria 1aintcresowana hyla tym wszystkim, co dotyczyło
Zwią1ku Niemieckiego. Dlatego tei. oba pańmva, Prusy i Austria, skierowały I (1
stycznia I r,(,4 I. ultlmanm1 Ju Danii. ',\ L)'\\ ając ją do urncwainieni;, kum,tytucji.
Poniewai ul!1 maturo zostalc odrzucone. 31 stycznia 186; r. \\C11ska pruskr, austriackie,
pod do'wództwem pruskiego leldmmszalka 1-nedricha H. \Vra1igla, wkmczyly na teren
Danii.
Od początku wojna miała niekorzystny dla Danii przebieg. Już w lutym armia
duńsk.a ?,1C?,;'t1 od'wTót, w nw1cu i.aś poniosła kilka poratck. Na początku bvietnia
/awarto n,zt'Jm gdyż s!nmy walczące omz rrancja, RosJd t Szwecp pustanowiły
,potkaić ~i" lla konferencJi w Londynie w drugiej połov„1c lego miesiąca Omawiano
na niej głównie różne projekty pod;,iału Szlezwiku, ale zgody nie o~iągnicto,
\Vojna została wii;c wznowiona i już 28 k wil'l111a siły sprzy1111erzonych ;,-nów
uderzyły 11: Duńczyków.
0
,

Zwyrn;,k11' państW;; n,lt1ucily Daim warunki pob~tL który podpisany został

30 pai.dzi,.·rn1ka 1864 r 11 Wiedniu. Gl6wne postano\\"ls::nie traktatu pokoJowego
głosiło: ,,Kiól Danii zrzekł się wszelkich praw do księstw Szlezwiku, Holsztynu
i Laucnburga na rzecz cesal7.a Austrii i króla Prus oraz zobowiązał sii; uznać ws;,clkie
zarzqdzenia, jakie wymienieni władcy w sprawie tych księstw podejmą". Amtria
, Prusy u,,1;11H ,,._ ,ty więc 11 ,-r,<•l11y zarzą.ct Ci) li kondom1 rn11111 uad tr1..e111;1 b,v,twami,
;,. Dania111,1h;11\ ,onazosU;1 J'-dnej tnecw,1 p••1'-ierzchni ( )d ra1u po trak1;1rn' '"iedeń•
~kim Prusy rozpoczęły rozmowy z Austną w sprawie modyfikacji jegc, rnpis6w.
14 sierpnia 1865 r, oba państwa zmvarły w Gastein konwencje, na mocy której
Lauenburg przechodził do Prus za 2,5 miliona duf1skich koron. Zlikwidowano również
kondomimum, µdyż Szlezwik miał być odtąd zarząd,an') przez Prusy, " Holsztyn
przez Auslrl~'.
W \vymku wojny I l\ill1ą Prusy uzvsk;Jly nabytki terytorialne 1 \1zmocniły
maczme swą po:rycji;- w Związku Niemieckim, Bismarck, który rn;,.wi,1,.ania dotycz.1ce
I łoisz.tynu uważał ;,a tymczasowe, wiedział, że realizacja dalszych celów Prus hę<lzie
1.ależeć przede wszystkim cd wyniku wojny z Austri,r. Pisał więc: .,Wprawdzie
możliwo;ci hezpośredJlicgo, ,prowokowanego konfliktu zos1aly w wymku aktualnej
:-;ytuaeji w b11,>,tv.rach oó.rnH(·re. ale dcfimtywne rozw141,une kwestii I ostateczne
starcie 7 Austrią uległo tylko zwłoce" (M. Wawrykowa. s. 458).
62 EPOKA KO!KlRFSU WIEDEŃSKIEGO I ŚWIĘl'EW PR7,YMIERZA fl815-l87(JlJ871J

7.J. Wojna prusko-austriacka

Wojna, która miała zdecydować o dominacji na obszarze Niemiec, wybuchła
w momencie dla Austrii wybitnie niekoaystnym. Chociaz przegr.S:na wojna 1859 r.
wykazała słabość armii auslńacldej, w następnych latach zrobiono niewjele, aby ją
unowocześnić. W tym samym czasie w Prusach rosła potęga Sztabu Generalnego.
który dokonywał gruntownej przebudowy sił zbrojnych i tworzył zręby nowoczesnej
stl'alegii wojennej. Jeszcze wieks7.e błedy popełniono w polityce zagranicznej,. zwłasz­
cza zaś poprzez nieustępliwość w spl"ilwach Wenecji. co pchnęło Wiochy do sojuszu
z Prusami. Po wybuchu wojny Austria musiała wię.c walczyć na dwa fronty i właśnie
do Włoch skierować dużą część sił zbrojnych. z najlepszym swym dowódcą, arty-
księciem Albrechtem na czele.
W tym krytycmym mómencie Austria,. nie zdoławszy zapewnić sobie poparcia
.żadnego z wielkich mocarstw. pozostała samotna i izolowana. Wynikało to tyleż z jej
własnych błędów, co nietrafnych spekulacji Napoleona III. Zamiast doprowadzić do
możliwego pneciez zbliżenia z Austńą, cesarz postanowił popierat raczej Prusy, lraktując
Austrię jako główną przeszkodę do obalenia porządku terytorialnego narzuconego pr:rez
kongres wiedeński i odzyskania lewego brzegu Renu. Długotrwała wojna. jakiej spo:izie-
wał się Napóleon IIl. miała osłabić oba. państwa niemieckie, a Francji dać spmobność do
mediacji i umocnienia swej pozycji w Europie. Poparł więc słal:$ze z tvch pał!stw, którym
były według niego Prusy. ·Cesarz uważał. ie po wojnie krymskiej najsilniejS7Jl. po Francji,
annię lądową posiada w Europie właśnie Austria. zaś Prusy nie były jeszcze groźne.
W pnekonaniu tym podtrzymywały cesar:r.a mbiegi Bismarcka o życzliwośł: lub cłloćby
neutralno§ć Francji. Kiedy wiec na spotł<aniu w Biarńtz. we wrześniu 1856 r., Sismarck
usugerował motliwość pewnych korekt granicznych, Napoleon m uznał, iż jest to tylko
wstep do konyści, jakie Francja może wynieść z konfliktu prosko-austńackiego.
Wojna krymska. w której Austria co prawda nie walczyła. ale zajęła wyraźnie
proi.achodnie stanowisko, porożniła ją poważnie z Rosją. Jeśli jednak Austria nie
mogła liczyć na poparcie Rosji, to Prusy były jej pewne. Zarówno bowiem podczas
wojny krymskiej, jak i powstania styczniowego 18.63 r. w Polsce, Prusy były neutralne
(w czasie wojny krymskiej), bądź zdecydowanie prorosyjskie (podczas polskiego
powstania). Austria zyskała tylko przychylnośc większ<>ści państw niemieckich,
zwłaszcza południowych, w tym rn.in. Bawańi, Winembergii i Saksonii. W praktyce
niewiele to Austrii pmnogło, gdyż wskutek szybkości rozstrzygmęć militarnych siły
państw niemieckich nie zdołały odegrać bardziej znaczącej roli.
Wojna rozpoczęła się najpierw na terenie Holsztynu, .który wojska pruskie zajęły
w czerwcu 1866 r. bez większego wysiłku. Wprawdzie stojące po stronie Austrii siły
hanowersko-heskie próbowały powstrzymać postęp)' Prusaków, ale po kilku dniach
musiały skapitulować. Głównym teatrem wojny okazały się ziemie czeskie. Zgodnie
.z .maksymą szefa sztabu generalnego gen. Helmutha von Moltkego: osobno maszero-
wać - razem uderzać. trzy armie pruskie spotkały się pod Sadową (Hradec Knilove),
gdzie 3 lipca w wielkiej bitwie zwyciężyły armię austriacką. Z.ara.z po tym Bismarck
zaczął dążyć do szybkiego zakończenia wojny. szlo mu bowiem tylko o zwycięstwo,
a nie o niszczenie czy upokorzenie Austńi. Jut 26 lipca podpisano preliminaria
pokojowe, a ostateczny traktat 23 sierpnia 1866 r. w Pradze.
 Strat\' terytorialne Au,,trii \\ \'.) r;il--.u pr ;:qTaIIcI \\ ojtl) nit' b) !) du1e: \Vcncqt,:
l•lrt}ll.:.ti)\\'l(1d1y. a Hob"ftyn Pm,} \V:11111cJsh: znac:r.,Tll' u;ialu podpm:t:1dkow:mte
P1usu111 i.dku p:11·1sl\\ 11rcrn1c1.l--.id1: Hat1t)\1·eru, Ife.,JJ l·leUt,rc,l1,c1. 1--.,H,:stwa N.,,.~;111
1 1q,lnq:c 1m,i,;1a J'r,rnldt,ll11. Au;-t11a 1rnala t,J.Jl' ,apla, it'· f'nhrn11 4(! 1wl1l•ni•w tdhHi1\\
i;1h, ml~1l--.oó1w;u1ic 11,,1c1,nt..
/\1),·i,~1110 P111:s i n,:;11in1ar1t' na 1w,n tr,1ktatu p1ashc_1.·o 7,11i:;1ku Nlt'tl,lt'C-
1. 11·1·,· d111111n•11.ih :11bl11v /t· ,1,p,,ldn·,dP\\-1111111oJil/\'.-lł<1~11 .l\1 wn1H·,· ( )~I 11111 ,·L111
,11·,111,,,./.-111.1 ,,,11:,d p111 1111,-;11,·1 b·.1•, 1:1t>1111 1111hL.q I ),,,,r 1';11ist11
Jl'"-i<,!'''11,,I
poludmc\1·u11c11;1L'1."k 1cł-.. 1m1 ~,c prhTII'- Tl) d1 do11nnaq1 Pru~. ZLl'-lal rrzelan1.:,ny.
11 ,1l-r, 11na \Vlfll'll1bt'r!-'ia. 17 ,-,erpnia Radl:'ma 1 2.1 ~u.:rpr:ia R,nqiraa rodp1sa!y tajr;L'
układ) , Prn,:,rni n ,01u,,zu rrn!itarn) m 11 \\ 1 padku ,,, op1y :l\atumi",t pd11uc :l\1 1e1 IIILC,
a \I,'~'- 22 pa1·1~twa. zc,q~da ~ledern\vana z Prn,ami 1\ pcwnlanyrn 1,--; ~1eq,nia l },;f,f, r
Z1\ t,tLLu I-'(1lnucnL1 mcm1c~·l--.!w. \\' ut 11 ur:trniq pr,·cz Zwi;izck lu, w liricu l b67 r.
l ·r,11 {'ch1c1 , l\ul:m.c11(·w Z1\11,1ku Cl"lr1q•t, miały \ll"/l',t1,1c1y,·· 1a1'/.l' p:,r'1st11·a
1·,,h1d111u1-.,·1 ll'llilt'< l-.1,·
l '1zc:pa11.1 1 u~l,ib1u1:;1 :\u:,11 u niuc,1.il.1 ~I\JIIJd\u Uó,l,;p1c \\ t.:!-'!'l•III, ud ,L1111a
1adaj,,C\lll pr,w.a de 11~pddcc)dowan1a o sprawach 1110n,1rchii Na rnnc; lz\1. ugody
, I I lutt:').'O I B6 i r. 1__ ,.atw1erdz"r•c-i " komtyluq1 z 21 Xll Hi(, 7 r.) Au~!1111 pr,.c-
ks,Dk c,1,;1 zuslafo 11· duali~\ yczne paf,11\0: Au ,trll- \V,;,l'r:, J\lialP om, ,<lt;·1d v, ~pr"ilrwgn
mrn ,,r-,j,c no,;z,,l(§'.C lyllll ,.:c·:s;1;?;1 i\n~trn (zw:rnq te; !-'17,-,,dl1t:,w1,1 nd r7ek1 L1ta\1yj
1 krób r·" \\\,!!rzec II ( 1w,u,ych k'L L.al1taw1,t).

\1111H\ 1, ,,;1nt:,/clHt' 1,1\\11(1\'.,.1}'1 ;",d Itd ,ib:<l.ar[t' Nic1llH'{ J 1(1\','l!H1t'I 1;_t;tLilll1i;)\\'dl

11111l·,11 ,l\,.1 nil'-1(•CJ~l•.IL, :, 1 !UdL Jd 111H;di)ll,t1odow:1 \1- 1 Jaw:ib ,,11,; 11:iJ:d '•[)li) J,tJ,[L:t
clu~otalo\\')111 ,a111ian11:·1 I3i~1,1,i;d,a B/!,'dy 1 mdcn,cl-.\1c11qc roli ty ki fr~mcu,k1q
i .iu~t;-1,Kk1q, :i i.aU·.c zascanawia_1,1c:-1 t1 1crncą• Ro~Jl I Anglu urno:t.ln\"ll; Pru,<.11n
I- ,r1yrutc11 ar 1c H(,' de rc:,1lizaq 1 11a,t:;:pncgc; edu. ja},1 m byk, pokur1amc Frnnc_11 1 doku1-
' 1.,11;1c dllda zwdnnczemnwcg,,
N1cd:lubn\' l.(lJ:iec inll·n,cr1q1 11 !11d~ 1 ku uraz niekN1.ystne db 1:ranl'JI ,kutk1
11,,,r,\ 111u~t.,, ;i11,l1i:11ki,·1 ,1•u111·,k,\1.,:f\ le' N:1polt-or1 Ilf pl,lr;l'l,,i\\'al dorah1q'(,
•,111,, ,· .... 11, ;, w,1, 1c 1-:lldnq \•.111"'' 1qL·1,,:1 111i~·d1:, 11:1r,,d1-1\,·1 l'''lY, ri 1·.11is11•, "· \\' ,·i,1.,•11
r ;tihl1h1y\'11 I;:( h1, 1m:,n, z ty,h ct'lu\l' 111e ud:dn ''\' _1nliwi. Franl·ji c,1,1~11:tC
N,iJ[lWI\\ pcj,m1!., ,1.,; l,\'-l",li:, l .ub~rnh.1rg:1, k1{,1; Nap<,lern. 1.aprag11:1l pLylą­
uyC· dv F1.1m·_1i . .ill1.ik1 ,is: in dokn11:ll" drr•g:1 kt1p11a hądi. cc~-JJ 11ohlyt'LllCJ, g<lyz
c•,·<trl li!"l\l rrn jXI) dryl11u~ć lmhl< ,~vi b1~,,( wa dla ~11 yd· pl.n1t',w_ \\'1dk Il' K,ii;s!Wl'
Lub•,·mbur,c p<.,zoq<111ak, 11:1 moc) llakt:itu 11iedei,~her.o ; I r:J ."i r. 1 1rnl-.tatu
z 19 k 11 ietnia U-;J9 r pod par.o',\ anem krda 1!,_ilandh. l{ó11.nl1c·zcśmc Jednak 1\dm--
did,, ,,rn, w ,klial "/.111:111-.t: 1'-1u1,1n i.JL')''' \\" ,.[nlic ,- L11bu1d-,u1ra ,.!.,, ll'lll''-'- ah t,·1,
\\ IJ!ilt"lllll /.111ą1ku, 11111,-Li (ll"IJsk11; Po 1w.p,1dt.1l' Lw1~,Lku N1cnm·l·k1q:1• 11 1h00 1.
,,li pu~k1e 1i:1,fol 1·010,11;11,al:, 11 k:-.1i;:~lw1c. KH:th \\ lo(,7 r. W):-.zly n„1 jaw plany
N:IJH•ler,na HL B1,1r,H,·k \\)kou.:,qa! Je du \1Lt;1cCL't11a w Pcu~ach \\-1t.:H.iq lali pwlc,!u
1 , ,hurZl'r11,L ,l\'1e ,:dec', dnwaJ ,;ii; 1ednak na rr,;pnczęL·1e \\Ojll_\ p1ewenLy1neJ p7el"I 1-.
h·,111c11, n1 prnpr1ricwal generał idoltkc.
---· ::,,.
SZLEZWIK \SZWECJĄ 4"
'·\
f'AŁTYCK!E

c,Yo

o WLK. KS. l
MEKLEMBURGlf
\ /

..,;'ł-'~
,t-v

CESARSTWO
ROSYJSKIE

CESARSTWO ,-
AUSTRIACKIE
-:
KRÓL. KRÓL.
WIRTEMBERGI BAWARII
FRANCJA
 lJn,.h.m:t ant:-, il:m,11,kw nl,;l/,1ly -i1; 1rc:,1t,1 111q.>ritr1cb,:c. rd)i. JUL 11 lllap
I ::.1., 7 r <1,·~c 11 ,c... ar,tw 1chr:,11::, cl'. \, i. PIH '.)•Ili-.: p.,dr·i,~iiu tralst:11 1>u,l,.:i;K:-. 11 \\'i1.. lk1c
kw>tv, r1 ł ,uJ-:,c,11lm1r P'-'''lq~11:11• mdal v, 111111 1 Holamli,1 i „IW\111:,•, h;d1ic udt:1,I
pa,1 ,t\11 1< i,•1 l~ .<1·i,: 11,-111r.-d1k·". 7:-,~. ,I.. 111:utra\i,,):.:,·1 1111::L I·•}\' 1;1pt',•. ni.w:1 JW/r/
_1b11111 1 \•.:1 .~''' :11:11,, 11· 1111,('ar,.1,1 ··. ,\11 -! 11 . ,Lt..iu ,li• 11·H\1,J· .. Kn',I Pru~ u,,w1:1,\, 1, .• I<'
\H·l,k:t .l<'i:P 1,bl·l·1:1c' \111j:1cv 1:1l,1l':/ ,, l\ 1 n·1d1, h1b,,·111l 11n,kin ull/)111.:1,l 11.•1L.,
1,r,,·•.t:qll,·111:1 d, ,·v:,ku:1111 h·i h,11<·,1 11.:l\,l111,1;i•.1 I"' v11111<11111: 1.:hl1L:cp 11:.k1:,111
; 1!! :h"l ..... /\.'~.ł \'

',1c·1·1•\1·,,d;(·111c v. ,(')1:1\< 1,· I_ 11k"·111b111r1 l\;:pc,lvo1:,, JIL kT1>ry

1111· 11°1<:cl:ęrilo

\I 1ok111·.1,l,T!l)lJ: t:ll·/;;I 111,p1n:t,· "onn·1,,1<. rdrh:j tr:.,1.Lu~k.-. hl'l!,'tj,kHJ. J\11,di:1

lilii!
1:;r':il.: 1,' _i,,·,1 11.1 \' ,rq, ck• um, pPl1t\llllt'J, :t p(.ll.lllc:j :11:ck;,_11 lkli_:ii pr1c? I 1anqr.
1 c,;,,lr!.( 1:L. 11 \\ tal. ic.1 ;,> lll,,CJ i 7111th1.u1ia h 1 l.:b) 1;·;1•. un' ~-u,11.v , Pru:-.,11, ·,i. l\lo1li \\11";•
p(•,\ i~·h1c11i .. h:uh:'11 ( 1 lłrl~•i~- ,._ ,<\:·1• ::I: ,.1\ A11.~l1i 111;,l·11:i,· ,:,n11111civ,: 1:11 1•c1,pd,
i\l',d /),•1:ul\ l\'l'I:. l\i,•111i1·,

t-~,~· .i~,•,,1!tr l:d.h- th, ,/:!\~,:1n LI :1łi:111·... 1. !r;:11(. ! kt·, ,.\l:'-.111,'.tklL",":l•., ,:l11ll t.•h,L p~la't·•,IV.~l
J>•· lc.C,t· r 11 i.tł) \\11.:k pu ku1L J'l'\u.•du11. l'odtLc,i 111111 li\\ 11a\\l4",Lll)łi: 11 1·,\'ilt'LIIIU
I~;,,/ iI\ .-1r•,:,l,·ł'II lll pn>p( •111'<\\ al Au•,tru \\'q.:rn1:1 pr;_} [llJc·uc okll~) \\ lK W \ du Llli
\u·,·1l·r;1;; ,kurk1,\\ v,)d,t1LL'll IS(,(, J'. \\'11•lkrn1 /\\'11k11111k1c111;,lll)Plll~ki,:111,,lit)ki bd
, ,v,, /1··,11~ p1c11,rc1 .'\i:,tn, \\ l" ·1c·r l:,,iro11 h t('(\ri( h I crd1m1rnl Bc1:,t, ~de spr11-c1,nal ,,,;
1,:j pr~·rnil'r \\';·f:icr (iyuL1 .\11c\r,h~\ \\'qc:; .1, uv. .i1ali bov. li.'lll. iL v, ci;ą:,,11ic: rnrn'archi1
:.11·-lr1>-\',\''.2l1:1,,k1c·1 de· l'\\\;tlinK]l / l'ni-:1111i ,rn11iej.,v;: ,1a11,e pr.1watl1u11a ;J,.t:,v.-ncj
pcdll)kl h,1H:;i11.'-JirJ \\\kt11ek (>poru \',r'.!tl'r,k11.:I'P 11t·~•(Yj.iLie 1111rhwp:d:, nw,mawo
i d1•pn,,\,ul1d:, 1,11<-,h,.,\. dt· \-.1,i,11,,11) !i•.t\\\. \'.t' \\l/<"~11iu l.".(i'I 1. 11,i,;d1) \1ladc;u11i
;\11·-1111 1 I 1. 111, 11. 1„ k1i··1\d1 /;,f",'\,.111,d1 ,n·Lą v.1;11,:1!11•11_ ,, ,,.,,,t',1111 i.'ll i11IL·1, ,,,.,,_
\ \ 1.1, ,1,_ ,",;\ 1,,c,1\1\ 11· h,_;,,1,,-,1h· 11,11111,v, 11!111,1.,l,,-:,11,111,:1.l-.ic 11111>-1 nlt•l.th
.:a,,.r,11.c 2 1 rn.n~1 t:•:1,;,; r ta111y traktat 1 R.:,,.1ą \\ r1:-1k.l:,c1t h 111 111 ... 11111ch:1 lih) 1,ki
.l(,h,>,\'!,V) 1, ,.I,!\'., 1/ \\ 1, 1 p;.dkt. \' r-in) l1:11H u,ku-prn,kit·'i ,k1,11< t'f;fruil· '.\\t' \',ll_l',k::1
I'. J'"hli1r1 (i;di1 ji. ab) ;v,i.;;"(· ,it) :iwtr:,,d.1c. \\ [(:va11i1: (\Ctcki\,ał r"1:1,x1 pru,kiej.
t •._\\ D\ Rn'-1,, ,wuv,. 'L,i h; ł:· 1· r1LTI\\ qa.,, 1( _q\ ,:b1,an~Jt ;11:,tn:,d:icj na 13dlkanad:.
\V kJ ,_1, tt::ll:ji po1,:v, il..: :-..iv ,pr:iw,1 (•h~:1d,t•rn;, 11u1111 his1pc'.1iskil''łi,, hvdąc;-,
i·,·1pn;1c·d1•1r111 r .·1d.,t,'11, .Jp \' 11iL) Po11h,:le111u I'• IH,;~ 1. 11:;d,,11 kn':11Nc1 l1:-:!1L'li fi.
1 1

!111u 1,'.',1 11•. ·, 1;:1il l11vp:w,l.1 ,',:,d1·11•1-.. I.' 11111 ;, lc,70 1 Luł!,11,; l--',l1T11, !.1·"1'old„1, 1
Il, ,l.,·1 ·1"11111. '.'i,;:111,11111;•.,·11. ! •,,11 y-,1 1-11,1L v, il'l1t,1 I luL1·11Lo!lu 11>.1 11;t Lwi 11c LJ•.Jpcu ,•,k111
\.\)-,/,d1 ut! Ri,111,,n:I..;.. \\ 1:-:f/) 1 a ądu,11 ;;o\', rn:.11cu k1UI \\.ilhi:lrn I.\\' 1ami1·uc-
r11:1d1 LtndL'T/c_ 11ru„kiq,,_, )'•'-lllll~nc t" 11.i:tl,, udn1,;Ć- \1 prt,IJL dyria-,1t1 fnmn:•,kiej
1 fll'IHLl~/i..:· 1ci p.-,cLUC1c b1·Lp1ec/t·m,l\\:'. Lf'.odnic· 1 kalk1:lacj:11n1 H1,.111;ct1cha. fL,,hqa

'1a1h1:~L, b)b ,,Jct~dm1;u1,1 1 ;_:v.;-lrm111;1. Uccni1111•-.. 1c !C"' te, h.Plci1n 11(111ud

\\krw: ·r11:1 l--r,11 q1 pr11 1 Pn:,,). I 'i 11raj:1 I:-; 71.i r. rninhtrc·111 ,:pr;;,, 1;1p a11ic?11::, d1 l-r:,11qi
/P•l:il bi,11,· A,·,'•11•1 tł,· (;1;1111P111. kl!\t\ rr,11111·1:d )'I\' H1\m::rck: i 11:1k;::il 11a I\ 1110-
,, ,,·rin 11,·,,,.,.,.1<11··,1>11 ill1/\il1,\\'i,d111"111 (,]i1»,1(i1.11111111l1•'.\',l11,'.11,I 1;1,111·,1"•,1
11',v,11n\\,1L,, .,d \\ ł-uropic·. 1,1;
! ,,1,;·ci,1 rnv1111c·cki1·;:1, na tn,;:11:· I 1-,/p;111„k1111 11:mi...111
,.T'·,,.'.r/ Karukun Hl 111i'1\1il l',p11.•"I c, ..11<•\•.-_j prnw(•kacji Pru~··, ktorc, moi.c ln1t,,1(
łr,rnc 1~ cl,, \i ,·,in:,
l 2 l11•ca I ,'i1{1 r ;a l!!o1~ą \\'i lht!rna. bi:łL<;: l .111 ,po\J 11), ofal ,.,, 1'.k h;md) Udlll\".
R,, ,LJi ;-,inu ,r ) f\iapPlt c,11 Il] /;• /;.,d:il wdr·:1L pdnil']vl'i ,;1r1 ,.fakcii. :_'. in,,m_-,,, il H:'
i,I..:, ',\ :v1·p.1111Dlli \)Ili\!\\ ( lll.l•\,\\ ,\,1.-l \\, \1t1.fo1s ,j ! 11 I LJ:••. lllll'!cl {qu,od, (p:Z:11[.\.\\
.,upiq·pp (r1,1 (,.n, .1,1d'>1, 1 !N i t L':i [ P:u1n11 z np !:;1w1d ·.11.1n11 ".,,.nt::!!J 1,1,ipwq1111 ~
!Y•V•p~(·,\ \\ ;,t.nq 11111:l)j .)hrn,LJ "Il fl'[lEf"jl:11 WT(EII L jll'j \I.IV ·.. 111u11n111L I
u1ou.11w) .\\-)1Jn11w·i 1\'..'·''.W•"'I q.11:1p.HJ-WI 1.1qp1„1\ (,111::ui .-il!rn11\1u1,.1, i:11" .111p.,::i,
11\ l'fl;l'II l'Llll"l f 11Fll'll'7 \\ 11 lill!l.[ •I lil lflll!IJ \\ .llil/ l,lll'J\0r11n11·\l'J\il/<l•J ''.ll,11.ll'J
'il ,,1.111,I •łJl'IIII \\l.1(,11•1·1 .rt,>)'j 1.11,i.il'j•· I 1111.Jf·l:-f <)hlll(\j 11,i11.',;:1w, f I ).,.\/.l l.lllll' I
1l.11:11v .1.)llu.11N ,,p .,,u.1n111.{11d 01,{q ·:ihr1111:'1 ·::1,1)11.1,)d 1-1-c.rd ·1:11;11, 1:1s:f,1.,1h;N
11·1, >1 1:_ :-l l ,J,1.:iu11 ,1;:: 7 ,1 \u(:y·irJ.l Pl 11~rnu111.1.1d :11 :i,JP<;.1.J.\\ zm (1,lx_11, (nn•1 1Jx1r.1
i\,j 'I (Lil l:IEUI i)j 1.U.11Dj\) pl:U .11.llllflflPl.l.j :li\ \UllSllip:ld ',\',")fi)·'j•Hf ll'.l'jl~.11 \U7,1
-.1w1,,l ,,, ·;11,11.i, LU (1 \\ .n .~1, rll'!IYl ·(;:i,'.wJrpm 1~1,;211 .,f.)'.l;:J\\'P\tu·1 ;·,r:\\,in1ncd!u1u1z
JUii:·•, U,f z q.wr·.111,\i>'·jO.l \\ /l'.\\,1J11,l'I l;c,,LllllJ, pti:n l'j',:1E11Jq:1d.11 \.\\ ..'>,'✓ ']lllHlj l;!LDZ\
.~1:,\l!L 111.rn1c,1.Jprnl L ;::J\\ ·1 ll.~I 1:1u·1.1--:1, '.-\,: :,1, \j,C'..li)•'•:-p,7 .,U'.1:,[o,.\ 1:1u1)fl'.17(1
_,!/11.H.\\dd \\ .\p:n r.,"
1q1,' ,i )IIJ ,1·11·i l'_ lll•ll\l'\'I!) .~1:11,J,, fl',\\•>q1·11,1·I ·,;,/ 11·•1,l{1i "ł 1[-lllhjł:;i .lllll'\\11[1,\ l,lf\/,)lfl
w,Tt •,\ ·pa:ui,l\j ",:1 Id ··1·1.\11f;!uu1 (1.11 :,hll (pch Lf-' \/111 1 l (qz up 1o1u.H;;,1.1 br? ,1tu.{p.1I
FHLL -,u,:n·,p;)f!-) 1~1,1 -:1 ;;.1q 1.1 1tu•,_d " 'Jlll\\ \srd '11mr.;i1 .>n•, 1,11c.,1,1;p;,z d,n;:J ··,1.ir.11
lj-' -(::·;p,:j:-fl:7 ll.1,~ll!.il)J<;O )I \\qZ,_}Lll,>lllll I .(-Jr.J \\ ,:,lllJZ'.J'_lil'p;Z ]l; ·,\l)p,1.,\. ąl-:; .\qEjii•lUJ
Cl•)l'f '\\Js,;11.1,m1 1L,;-1p.1tu f;:i,\\tl.hH<-JZ :'ih p:1.\\Eq<l f;;i1zp1,:qli,u -p.,t:L:1,1R ·1;:iuz.1qqnd
llllldri l.;i1,1,I-J.J,unJ 17'j,\l-\l:j z .:'.11~ .lJWilOch -iSl1J,1 ZJL!d (111'0.11 ,;i1u:'.1,,1nu.\Hkl)f
-~•1q ,.1n.f ·1 }1
i:1·1 ,/1 I. 1;1 ,.\; ''i' "l'l"'"" 1 .'1111 rn:11.1111 "l'l'''I·' .1111~1 · H\•1p1q :1111::1,..1,,d ll!'\11',i 11
"I r'rLj\\\ i'11r,.111-.1 t· l.,q,111:;i.,-.. ),ł',,lJ'1 ''d ll,Jl'fl).1,111,l,i :1~· I,.,,.(.\\ Jlt llllll,ll"'h!\j lUJll,.l.)
,if,l\\,)111 \\ .'lr•.. )['ll'PP·• I l.)l'j,,Ulll!IJ lllllll! L,111.1.)1,(1-..;,.; .lllll'jl,l'-, .. , l.m•.)/l!l''f,1 l 1_)/j,[
1:i:1s.v.t.',\ ;: l;f_]\!fllllih:'j .)!, qt'JS .'llif<>\\ .',\ lllcll'Hl!,lll.-1 ·.1.łc1;q11J.-lllcl.i :11p!J1' \.l\lHI l
lll'l,>'/; 10.\\,lf' •.l'jl, (/',.\\ ..>pl!II 1: ",ll.1:lpP1 1 1Pjlll f..>up::1t1rs,~J,1JJ '1j.ll:.lSfcll 1 ,I :r.,(llll/.. 11:11/.
.{.-.1.111,ln-,1 ,.1:111 +Jl'il·'''•' 11HF)\\•.1.11:1.1:111n,1 '1f.,1,11pqJ)111 bqq{1, 1,W\llJ,~f'.1111111 1, 1'7.1
,'>' )/.,/,,{ \\ '!p)/l!'f' ,, 'l:J'-1 (1., E1Jli l,\\
-'/• l'.f-',\/ 1„1,1. 1, 1p1 '.\ 'l..>1111c1li \•,\ 1·1 llllj,l..ll l~l 'j'll.Jil
1:·1.u1:111,1H 1!.1{1P1b(p op ,(11, ..l!Pw, ,{11:pp:1 ..1.q1:1 .111,1.111u.1111011,1111p11f1.f
·-:•,11·,111:d ,, ·,:1.1d _,,1.1 . l.11·, 11d ..11u1:,,•.:,p,;.1.-i1)!. 11:111n, l'j.1;:1111.1,11c1ou 1'.lllf'.'d ~.-i•1i:1w,1, o,liq
, -,w,.w r ",.q :111,,' 1r,d·- , 111 1,1·,l,-,.1 111.\1r1 1 (j -,: r wd I U n•1d -, 1·111 .\,,, 1•1,{ t",.11 , 1:111, '.\\
l.'l'f,111<1 ,,·1,11.,111'1J ,.,L, ..... ),llj-l',\ 1.,··,<111p·.1111.111 .A l\111'1'1·'1' (11•p\•,\
'-:,t1_\\·i>11•:11\;! ,,.,,111 i.lG ,l/ Tj-1.'1\IIJtb tqsl.(,(.\J 1:qz,.l.I(J ·.<.-1:-l.'l:\\-ilJI~ 1v J.).·,,,,u LU\.l o
(Il lll[H'I\W/ 1 •· 1 '.,:,)81 1':rni,:1 LZ 1111;1:il:ll z lf-J\.)1,h:lJlll\.\\ ·,,ud ::,,;iq,J.\\ \l'.1zl:1\1uq,Jz
:111\1, 111.1;:1111f.::d•;I', ,1p h..lf -,1sw1:-I .11 •1.;:rl1w1.\\,c\ qsl<'->0.1 piu, ;•:idq LI lnf
·{ufo.\\ op 1qwd PL1u,~.1J
" ' 1 1 ·..im,:u,_1't-"' 1.! :i,,
,li'' ·,1'.lJ,lf' 1.-'i11 b -.1upoH:u (zp;:rnu 11:11.Jo \\ t (p::l ·.":1, .-ipzp.,\1:.1d,
:!'ł 'W 1.ll\l\j .,f:wpl'ff"t q,,1,01.h u.Jl ,\\ ur,J,'ild .1.1fł:,\ q1;1zp;11.w1d.{\1 r1f.:i1.,r:.L[ 1 llL ,i I
I' ,.!q ,,1 1/j-',J .,,,,u' I:/ .,1 ,1:::1 I .' l/ld 11111111/11 1:1111•,c\/ .• ::··1\1,1-1 1:1\.1,l ,p'' .lf,: 1.l \\
1:1111•1,1·1qq11d,) >lllll•)I I 11·11:1 :\\ !Il l'!!,,.,,,,dllN Hl!IIII'>'"' :111,1\il/lP" jll\\!IJll.1.1'~1:.\\\
,·,ri,;;,J I p.1„il'j, u,'l ,,up...11 \\Odp,) \.l<JJ"j 'L\\O'f.!.!l:tllSlfl .)Jlll\l.l{/,1p1 lU,{u1.1zsq:·1 \\ ,1ui,7
wp,:.11l 1·'1ILl.{1, lj.'! _111n;ip.,1J,7fl 1u;1qi1-J.1UT,\ 1hm1.q 1_,1.11np1:,np„H? 7 {,,muzm su1.11PJ
-,1.\\,Up.rn \\ jlcjp,1 I 1:q.1qp \\ j<ll'I '1~,Ucll!'l/ll'.:llJOH 1f-,1;1_L1,\7.. ll nm.11,n1;1z „ j Zlrn,z
-~1up1!s,T1Jd ;~/ o~j,--,l'f:in.=)LJCJJ ,.--;LJes~~J ·;;3Lur:pf~1: r: '.J:J~~~l-:-z:J
·JPJ, \ '\ EJ !11 'j,1'.Jd ,(JllF!il,\p!ll~ll ,Jllil)J<).)\,\\ •:p,u7!1 ,(1A:\\\ .,,111~nv I El,n}l .,,qju,;I
·1fY;Zc,d1ni :p(uqnp,-,.J 1.1,•>jL\\,'ld .',\ t!HW.\\n,\.\\,,HU ,1p l Elllj,lljjl\\ l:llll:71Jl\\(H.j,.J/

'-)'-,}
 I, CFNFZA, FUNKCJONOWAN/1:,' 1 UPADEK SYSTEMU WIEDEŃSK!f:co 67

okupacyjnych. Ostatnią ratę kontrybucji spłaciła Francja 5 wneśnia 1873 r., a więc
przed terminem. Upokarząjącą dla Francji konsekwencją prz.egranej woJny była też
dd1Lida wojsk niemic, I\,lach Elizejskich w
\V trakcie ostatn1c!-'" c1,1p11 11oiny Bismarck do mwarcia bilateral-
układów z państ,1 arni pulrn..lrnnwoniemieckimi: 1810 r. z Badenią
l Hc,ją-Darmsladt~ 2ł Bawarią i 25 ]hl, \V1rlembergią o Zjól
m" h niuich ze Związli,Tll P◄,111, ,rn,,niemietkim.
Na•.<'-·11111,· W,-h,,)u, gdzie mieśeit1
się główna kwatera króla pruskiego, zjawili się przedstaw1c1ele państw niemieckich.
18 stycznia 1871 r. w sali zwierciadlanej pałacu wersalskiego ogłoszono powstanie
Cesarstwa Niemieckiego, czyli Drugiej Rzeszy. Na czele zjednoczonych Niemiec
stanął dotychczasowy król pruski Wilhelm I, przybierając tytuł cesarza niemieckiego
(der deutsche Kaiser).
IL PROCES KSZTALTO\VANIA SIĘ ZACHODNIEJ HE:t-.HSFI-J{Y
( A1\!ER YKA ANGLOSASKA I ŁACIŃSKA)

L LSA: mic;:dLy lfr,Lpanią i Wielką Brytanią

\V t,,,·:n1 \VIII i 11;: I''" 1; 1tku \I\ \1 ,.i Lr i11łP,Jq_•,- p; IL'-tw;, ;,n"_·1 ,. k:111,l.:,:1·•,
11; I'-', .111.rt:_IVl' h\ I\ 1,1,,hk111\ ,. '- 111;,,-1··11;:_·_ ,:," 1:r,;1111_ , 1,-,;t.il·,•ą,,111l·11 •.1.: i•i1'1• ·,(1 1L111:
p(,lll;cznych. !c'.0~pod,crc7ycb 1 ~pc,lec7n 1ch \\ r111,1rę Jedna" pn~t\'('Ó11. \', tych dz1c::cl11
rn1ch, c,1r,17 bard,1e111Wtn,1 ,taw,il;, :,i1;; 'JT,1\1a k.,n,1lt11 ter\l1•n,tlnet•,. 11,:1\~t1•·;, 1 lt'!-''·'
puło,e1na ).:<"•·•pulit\L71lt'f:<l. Z11a1dL_F\l' ;,ii; \, N,_-v.y1r1 ~\\Jecw, Stai) Zjt:'1JJ'<1t":/11J"v
n,1;tl) 7i1 ~,,\IJ1d1,\\ pu,i:11!/r,~(·i 11,111:-I\\ lć Sta1c:y,· S'.1"1,11.l /\11gh1. fh,zp;11111, Fianq1 ,\,:
pPłul:111u 1 1•·~d11ąlzw \1 k,:11KL 1·. 1cLu ! 1S.t>. ,l'«!J:KF,h , r1cs1a( 1lr1;,u,11,,1 J---11~:rparni
a <.,1-;c· J-l,,nd:1 '/~1dit1d111;1 i LL'!?Ja1~,1 Ci:arnc,, z,:ś pdn,uw, ,,dd7Wiilkld !Tt) ,·d
hn t:,.r.J,lt'J 1--.~u,ah ,,·ytyczoi:,, nrdmc na \''Kli-.Kh JC'/H'rilCh \\ LraL!<tCI•. l•i\ I\ 1!,l.[ 1·

-a11:,_·ryk;if,, kim "L I 7l-U r... p(•\' .-,ckw. :11.~ Cl,J:,clc spr,r:, 1 1,.e:nl :1U:- .

.lcól) rn 7 na11•.~JllleJ~,Z)Ch \', )dilrZOI \'\ rn:,c;;,:.; bl:c',. ".\) J.'t't•.;.:;, l(T) Lt•nalncJ
St,WfJ\\ /]t'dnn..:z"nych b)I ,a~lll' l.lll7Jdly D71t;k1 kJ Jt'dne_1 tran,.akc_p, 7<1,k1ku1,ic·, 1

1at1\eJ. ~,7)1--,kiŁJ I k,·,rz),1nc1, 1·ił<.. 1 (:c p,u'1,twP pó111<,cn,·•c:i:,enkac~·kit' p,,,,.1i;.k,,vl1• ,,1,,:

n i'< ,n,1d I 3()( 1 t) ,. krn-'. ,~a k 1(,rych r ,b,7ar7t' j'<'W,tc1h • 13 Il<'" ych ,lam •I',. I-11.,1, ,r_, (7mt
L ui7p:1,1 t,, 111m" kr:: tu!llHI P1 / dn,1eJV) ~I.in L tli/Filia, •.it;.g:1f1! I··,, •\\'1(:i-1 11,1 \\ ~eh, 1tl1w
1/t·k1 l\11>,1 1 .q,1 ll\1 111d,,,dn,· ( ,.,1 Sl-.,il1•. i\t h, Ili 111 1 lwl11111 I '1< 11:I-,, 11,1
1 l'''ł111 1 C\ ,-,,:
Ellll;I\' K:111.HI) h:,1:,J'-kl<'_I ( hl I!,~/ I lUI l•)-',l< l\1II\
1 ,,1i,,,-;11 1,,,1,-.,.dd,, I !\l·I! p, ,' Il.i

,tc;pni(' na nwn· tr;J.J;1tu p,1:·:,,kk~''·' z lU ll I 7td r <:cbt,;pwn) 7c<,(al l-fr,71'a1111 ['1/t"f.

Lu1.fo 1k:i XVI. \V \\·> 11i ku tn,kwtu 1awar1q:o 1·- S,1n lldl'fon~,, I pa1.l1,1c1 :11L1 1Sf:11 r.
I11~z11,,111a ,) 1,odziła ~11;· 1/\', 1ó,,-iL' h·ancJJ kc-le-ni.,: LuJ7JJ1',1. lrancF1 7 k(>k1 1111:,1.'
utwP17\( l'lr1 ksi,ri ii Pm 1: 1}. hrak11ka L1 da l-11 ''I :11111.. krnk-,t 1•, c Tr,,ka1111 li il, 1·11.:111.
1 u• 11,:111,rnt:>11•1ili111w111 pP.ld,111)ch„ Picr11\T, knn,111 1<ap11kr 1 11 :rnho\',1,;1,11 ,1\· \u,\\'

1,··1,b. i'1 h;mqa mt:> 1•1·1r'k,,/r' I ui11a1:1 l'a(1·,flH1 lL'l.T1cm11

l'\lill'l'l'l,;c· l1.1kf,,I \I S:111 111 1,·f,·1,\i' 111~/jldlllll l,1,·111<.,,lł" '•li.' I'' ;d,1,11.1111< 1!1 I/
utr:cyrnm,w l,·_i kulc1mi 'l,li""'l\\'-1 ,byt 11u,r' d,1·1.11t'111t· :,k;irh11 k1i,ln•c,J;i,•i:,· N., p,•vkL1d
1.1 1797 r naó1)lk,1 \1.:-,cl,ctki•w nad dc-d1oda11,1 Lt,1,Ja-'} 1•,ynu,ila llkulc '.1 ~(1 Llc:,.H;n
dc,lar(,\1 JesZLZt' 11,,1z111c'_),zym pt'l',l>,k 1r było le·. iz Hi,zp,1n1a l>bil\\J:tla ,j~· ck-,p,m,_11
Stan{J\\ './jednoc7c1nyd1.. l'\•,aL,tl« wi,·c, tż ce~1a Lt11z,1a:~: na rD..'l'Z I·r,,ncj1 1171''''-T"
bc7j'ie-:7l'Ji~t1,·,, ll'J rw~ial:J<-,,;ci: T c:basu J KalJl'i:,rnii. ,·dL'llt-lapc' Jl' od 1:-opr,~r..:•,.'.mc;:,\•
,,;,1c-d1t\\d I l_ S•\ l1111~nn niul\\',;11111 l,1c1c 1 \\·;!la ,11,' ł-r;u~---_lil t\.;1p,•k<.·11 ltLi'.)I, 11.
L1;1/i.:11a n:,1/c •;1.1( ~l<,' sr1clilu7,•11, ·1ywm,~c1c\•,•,11: dln w1cll,1q ,,1nu1 \\ Lurupc.
l 1;1/.(.!lKl, \',f',JL Z „c·uk1(•\\;t \\')'r,1" Santn Dr 1111111r•· 1Ha1t1) <.>1',1/ f-'lpn·d:1, (' ~t,,q
l:.duT 'sJ;11ądcP1! Iahq~at. 111(lrlaby l.,IJ'•t•C1,1tl,.c\',,<· l,1,d11v.,· tra 1C1,,k1cg(, 1111pcrrnm
\\ N,.>W) 111 ś,\ 1cc1c Dltc,c:;n inrem r~ap,ilCi.'rl 1dcq d1.1\\';:ł ,k tnl-. ~Z) bh, ,przedać
len (-h<,1,ir'' '.\j1c\,;1trl1w1<· jed1:\1:1 7 1'-'1ill\ch pcw.o(:{·,1,, h\! zd,·,·,:lcw;:n;c \1.n,r1
'··l,•s1.11<:I. I!,\,\ d,, tr.111,,1kc li l:t'-.i( 1 dl,•,l.<' li,:11,.1.•l.1,·1 l'l/<'ll uc I .111,/,11·\ ('li,/ I ·1.,11, 11·
!llllt"f:l;d,- \\' 1;1>-. .idtill .:j ~,r~ ~.:-.I,
1 ~·,t.'1ff! 1 łlll)'--/f1;1 '·-)ll!.l(Jl._" SLH 111\\ /Jc~llHf\ j~t1;ycl1 /,'.

1111a,1 ,Jah~.i H,~.fl';,1;11. li fl'iil'lll I ·s,'\ '-1\' h1\'.tCJll ,i111;1 I el,,,1:;111,}\\JI,; f-'l,tlllF-r
l'''ld\lJL
I it':_tll<' lś! /nq;1l1• J,rl.<'/ ]'lt",,)dcnt;• Th·111;:,<1 .klkr,n11;1 1,1 11:11J'<1\\,llltH.'J'-LY dul}C:lt-
,,;i•- k1,·11·:-. 1111,;d/~ 11;11,>duv.y, ,;:rrnh1J,,,') r:1(:'11•.11 ,!lllł.'I: ka(1,ka:11n: I ISA u,Ju,:,:l)
V,ll:c f-ra111·1,·, '/,· ,11:11,1011<' hc;:>d:, d,• 1,1\1;m·i,1 ;111l~11:ą1,,lt''11':,k1cTu ,'1j11,:t11 1 Ant·l1ą
\'·.' 1y!II •;;~lll\ 11, c;;1,u: j•1•n11i,-b kl,;~-ki; v:.,J!,k,l\',,t d.~p1:, 1yl Ja 1,;1 I [;11l1 . ._._. 1<:1ultac11·
, /1'"'' J-i·;11Klld •,f1a,·i11 ,.,, 111..,111, t\;11,,d,-1,ri ·11;11il ,,,. ,_I<, k,,(,w1i ;111H·11l-.::,1•,tu.l1 l.l,'J1:·
1·11 1 111 ... 11\ •,;\111,· kt,•1,••I'·,, j•<·1uc(1<,1•,;,I (H'ild<ilu jll<'lli\'tl/', ' " '•"•li'\ 1, I lli<'(II' h.1,·,',·
\\l<,', dc,1qcJi1,:t ~1~·. tz rzad arneryk:1,,k1 1,y~Lł Hll'W z L;;lll''l'I'' \k1111c'e\·11',
upt>\1an1icn,t de z;;kup1 Nc_,1>.q!o Orluuiu z prl, lq::l:t ~tref,;. 1d,·c) do1,al rn; 11,,g-k
•-rr,cda.: ob~,ar 1<-1~1b:r~. r,iz n:c,rz~ lt A1m:n·L1111e c:ah; LuvfiJlt,, Na 111c•c·y uJ..bdu
r,1,dp1<a1·cf.''' ,,, Par:, zu, 2 maia 18('3 r Frn1,..._1a sr·rzedala t'S..:\ Lu1,p111;· ,a l :'i
n:1 ltc•n<'w. dol,tl'ow \V ten ',pl'::ob Nzr_-,Jc(1n 1larnal ~we ,ohPv, i,\i'cUIH:' t'1e, ,d~tt,·p,,1u,111a
le] k(1k,r11 ra1iSl\', U tr7CClcr11l1
l ,~ c!,amc Lt:111an: pr7ez l'SA miale, duie kon~d.1,CtKjC dla ksnaltcwarna ,1,,:
p>rz~1dl-u n,i~·d,) n;,wd(1\,C)-:,' mi kont: net:<:J<' p<',lnc<:1w2.meryL,1i~km1. !'d:L ;1m1crn:li(1
11kl.1d ,,il r 1•,·1v, 1:· ,1,.1t, Ul''"' 11/1·, I 1·,11,,11„ I \,\, I 11,,/1,:11111 1 l·r ,q1 ,,1,,1 '"J„h,d,,
/11,j('jfl<_' ..... '.1;·,,;,,·L [111,11•,111·1 l·,1 \',(il\\·.\ 1\li)'l11 \', lł'f!>III,' t,,,,,,,('_!'1• ()ili· .. 111.

1'.!11·1,, 17 v... ,p,a 1h12 J:,,_J,; L rod 1•,1,)c!l"'dcn1 n11l1tar:1)rn była 1:iewidka 1 1:a
r11.J,:d1 h1tev, me rrzym(/sła rnac,;-~()ch rnz~trL)'[:111~"-'· je,1 rezultaty dla swsuntów
1111c(11-, r:ar11t:t>\,·ich \\ /\rneiyc<" ł't':/t,(_,cr:q bv/\ l·-tPtne i dl11j:1•lak11·e. \\' 111n1ku 1C1
''-"li!\ I I\;\ ·J,l,11L·, /llll' .. 1;,,,1111\ '-,\\,I llltTllt'l,·;:111•,L' I 1uy,,l,,1ly \\,\1'1111 l dt> h11tl1l\ 1. \
d,,11,Ll!ll/:iUJ J•<•i)lJI 11;: l.1,11!\ti('!l{ \1' l'l•_1tJ ,-:11-.111:-. /\ 11111 \\'1('11 il l'.1)liit!l.l ,_ld11'll)\\lllt_'
pć>i:<1dziła sit,,' ze '-lral,l s,,.~·_j h\ lc1 kd(,nil ,llllLT\'k,11'1~L1q. a SW,1) l'.Jetlnc,,:;zc,rL'
/.1,,1unHał 1 . ze i-.:ar:ad) bryty_1,,k1e_1 pn11\ck•podc1 bmc, me uca sit; z:,.,nckwwac:. \\'(jt'<l
n11.· 1.11H,ą:(•lll'i1n•.,1!.i 1:,; dluieJ, u, c:z,;~lf' ~1,: 1.d,H'/Zi. oh1 11 ,,1i~1\\·, a przcc1wnic,
1,IJH ,,:1,11 k( ,,, al;: pn1„e,. id: 1 bh1crn,1.
W~rrnl p1v,·1\11 \\'0111, na L·zuh1 \\}St.WJ ~i1· najc;,cścicj uw1khm1c Stm:ow
l.1nhH·c,,,11h·h \\' •:1",J't'd,11r/:1 1,Ji,kadi,· i.1111ty1;en1al11,j, pn:\\'adl{,11:1 J>ri.e/ th'.,1d
1•.1dk1.-J1 !\\1-:il1 ,:1.11•1•:T,J..11 Jr ,\1wh,· i 1i.·1·••l1·,,11"oL! J-r,111< p: \\' 11·11rll,1cw ,1.,1!,1
!J11ndh_,11,· 11:·t.tralnCJ f.1'1) ,m1e1yL1t'ókieJ zrn1erz,11,1n· " łdlTtlllb.t, f:urnp\· 1,dJZ\11:)-
1\ah. rc111d,,wali, a Li'~'nc i kodi<k(•1"di ,an\\1'rn1 Brytyjcz 1 cy, 1ak I h,mcu„i
ZJ,:1L1io ,ie;· prz) tyrn 111ele drastyr.:zn)lh in._ydcnr(,11, obra1a1<:c1ch durne narodowa
i\rrcr i hirniv• Arnerykai'1sk: npiną p1:bli,zna na1hird,ic1 (A,er:r.:il prc1lcdcr imp1 <'S--
sm, nt ~t, ,,,cwm:y I\ li.,, ['17e-Z l:frylY.J<.Z\ k(1 1, . Cb:1 d1:1łf, ,, u„ 7C ri, 1 (,kaz11 rcw1d,,\\;:rna
70 EPOKA KONGRESU WIEDEŃSKIEGO 1 ŚWJI:,7EGO PRZYMIERZA I 18/5-/870/1871 I

statków porywano marvnarzy ame1yLd1~;kich. przvrnusc,wo wcieLq:,c ich do zah•1:

okrętów br) tyjskich, na których panowały prawdt'J'-' 1c katorżnkzc: w,,runki. Im,,,'
przyczyny konfliktu wydają się chyba ważniejsze. Amerykanie oskarżali więc Brytyj-
czyków o uzbrajanie i wspieranie plemion indiańskich, z którymi toczono ciężkie
waJki na północy kraju_ Także różnrn,1kie dywersje brytyjskie n;: pdrniniu p1,~
Sl;kad1ah hardZQ Stanem Zjeclnocz1,nym w dążł:m,1ch do opanowania Florydy './a--
chodrn,.j. I ,ł>by wo1, nm· w USA l11r;I" na zdob,, 11 1 włą~nk tło I nii iyzmd1
zicrn Kanady. Wydawało się. i.c nic będzie z tym większych trudności . Siły brytyjskie
na ogromnym terytorium Kanady były nieliczne, a ludność, jak sądzono podatna na
amc.rykańskie ideały wolności, spontanicznie zc;rwie <;ię do buntu antykolonialnego
Sytuac1a ,przyjała takim planom, ~·dyz Anglia zaam:awwana '-' owuas w WOJ!Li
z Napoleonem musiała kc•ncentrowac -il;' na spnn" o.eh europej~kid1 Choć cz,,",:
stanów, zwłaszcza północnych, sprzeciwiała się konf11ktowi, stronmctwo wojenne
przeważyło i 12 czerwca 1812 r. prezydent James Madison wypowiedział Anglii
wojnę. Jej przL·bicg nie był dla Amerykanów korzystny. Zawiodła zwłaszcza operacja
kanadv1~ka Społecz,·,i~t" u Kanady 111, p,,witało inw,1111 wojsk am, 1y kallsldch ży, 1
Hwie i opowiedziało ~,\: za koroną hrylv ,~ką.
W 1814 L, kiedy po klęsce Napoleona Anglicy nv ,gh przet'Zlll·11, "-'· c· zaprawkm:
w bojach wojska za ocean, amerykańska armia znalazła się w opałach. W sierpniu
1814 r, zdobyty został Waszyngton, a Biały Dom i Kapitol spalone, Amerykanie
odnb:IJ wfHBWdzie sukces, zwycjęnqą, Anglików w bitwie pod Nowym Orlean,'m
(8 I l 8 L'i L ), ale nie miało to już 1, tutnego zna, zc·nia. Dwa ł) wcześm .. 1
deleg<1cja amerykańska pnllpisała bowil'rn układ pok,,1nwy w europci~k1c1 Gandaw1•._
Dyplomatyczne próby doprowadzenia do pokoju rozpoczęły się już na jesieni
I 812 r., kiedy to cesarz rosyjski Aleksander I zaproponował swoj,1 mediaqę i ,vczwał
obie ~tum) do negocjacji, Prezydent Madison odp„wicdział pozytvwnic i. na wio:,nt
1813 r, W\'lał delegację de Petersburga, natomiast Anglicy odmi\wih przybycia dn
tego mia~ta, propomqąc rdcowania dwustronne bez pośredników, Tak -,ię tet stalu.
Na ostateczne miejsce rozmów wybrano flamandzkie miasto Gandawa. Rozmowy
były trudne, jako że przez długi czas strony prezentowały rozbieżne stanowiska
w takich kwestiach, jak: impressment. propozycja stworzenia buforowego państwa
indiar'd,i,g,, na pogr:1rnc,u kanady1sk,, amerykall,km,, status r11il1t;1111y Wie)kwl1
Jezi.01. prawa Angłikcw de, zeglugi.n« rzc1.~ MissisiJJ1 I\, kilłcu mie:,1;1, .i,li komprorn1,
jednak osiągnięto i układ pokojowy w Gandawie został podpisany 24 grudnia 1814 r.
Dla USA był on o wiele korzystniejszy nii. rezultaty zmagań wojskowych. W łonie
rządu brytyj~kiego przeważyło bowiem przekonanie, iż najlepszym zabezpicczcmem
Kanady b;,;dt:ie pok61 uparty nie na militarnym odstr,1sza11111, ale w111jernnym zaufarn11
i dobn,:.,1~1cdmch stu:;unkach. w drazhwych zawS,T kwc,tiach gr,HllU!IVCh Pl'ZYJ\'11'
zasadę status quo anie helium. Anglicy zgodzili :-.1ę więc wyc, ,ta~ ie zdobyty,.. h
n:_jcmów północno-zachodnich USA. Brytyjczycy zrezygnowali też z żądama utwo-
rzenia indiańskiego państwa buforowego, ale otrzymali prawo i.cglugi na Missisipi.
Pok<,j zawarty w Gandawie zapocz,1tkował proc,:, normali;-:,1q1 amerykańsku
-angiebki,j 3 lipca 181 'i r. c,bapaństwa podpisały układ handlowy, wc•sz,icy wszystkie
dyskrymmc1cyjne zarządzenia z )at wojny. Znaczmc ważniejszy był jednak układ
dotyczący statusu \Vielkich Jezior. 29 kwietnia 1817 r. amerykański sekretarz stanu
 11

Richard Ru,h 1 bi) l)_p,k1 re~el w \',;,~.zyn!-'Wme Ch;1rk, B:1;:rot pr,dpt\ah d.lad
o dc-x1iht:11)z,tcj1 \\idkich Jezmr (układ "';celt V.' :1:-,ci.:· 16 I\" 1:-;J;-! i.) Na Jq:c
ur,vy I_ SA 1 \\'1el!,;, Urytama zrez1 l-'mJ\\al) z Urz) n,y l',ania m,tr)T;d·ki \\T•JL'Elll'J na
tyd: ,tk\vt>cach. Na!umia,t '.i.O p:1Ldziernik;1 I h I\ r l'Si\ 1 \\ iclka Hryimn;, pcxlp,ały
b_,r,\'.'Ctk'.1(' o handlu 1 ;cranic,.:·h. St\\ 1cni7ala r•r1,, ni 1t1 ., i7 ~1x·rT,' 1crytr-nu111 r lregnm,
h;-d'llc \\' rr\\1, r1ri rrir·17r dr,qq,nc (.free,.,.. ,!, 'i'''ni db diu par'1,f\\'

Uhw r-k,1 :d). W,dwdrn;: i Zadl!)dma. ,rnały dla l ·sA zm1cL1·nw pr,:cdc w,7y,1
km1 ,1.ratq.:1c,m·_ Cz\"~Ć 1r,d10dma uwa1w;a była ,a z.-ipkt·1e i zal'L·,111tTZL'J11(' p11rru
rowonrlc;-ii1,kicgc_ w,d;,x]ni;1 ?a~ 7 ptł\, y,pcm ;2/i;·hol.n :c-1,T.:J,JC)'l:1 \I' Atlant:, k
d.m;ila p;mo,,,a:1il' nad /at11h1fl'.rbd.ari,L11 mo/li\1ość ku11trol1 Vict/'.J;ycłi ~thd .. \w
k:,r,11 h,k 1d1
(. ,1;1;11,,· 11ll\'d1, I ·ln1.1-,b .i I 1111,,:11,1 -1;1\\,·1,- I,\ h l'l) 1•11<.-. ;1 d11,·1,· ,,h11 l<T\li·r <'>\
I\JV,r:1e ~krn1ąd1k1,,-.u1e. \V re1ullaL1r: l1d,ktu, I'/(') r l·h•ryd:,. l><;d:Jli1 do łeJ p1•1y
,·1ęk1:1 m,pernm1 ln~/pa11~k1cj:-r> \\' l\:oY,yrn Ś\, 1<.Xlc'. p17cL11.a11a :,ostała ,\nglii, ta 'łaś
\'1lc!,1b ł-11,111:11111 okupr-,1:rnc l-ll7C7 ~wh1c ll:nY;rnę l !\bnilę <17ti2L ł-lnryrb wn'-nla
du Hi~1r,1r:11 d11;,d1ie~na lat f't',;itm:1, r,,1 rnu,·\· -1 rnkt,!111 \,cr"J~,k:cg,: 7 I ·1;'1 r.
\\ 1 fs(J(j r Hi•,1pa11ia ,,dd:d;; h,1nq1 L111zj:,1u;. ale ,;:,d:,,\1;d:i dl;, ~1ebw f-lnr)clt;'.,
r(,\\ llll',' ,h ~-l'lll:tF!'-' Jc'f rol,,; ~lrakic: tl'LE,1. l< it>d: Jt'\h1ak ,i>,n ,c>t yk;u-ie u,;1dn11 il! ~,.,.
,,- I:-,(), 1 \\ I 1:r11,1111e. ry\\altnqa u f-101;,dt 11:,hr:ila no\1ep1,, 11_1\·d1.y11,uuk1 11t")-'ll
/1:;ic.t<:'IH,1. I 1 c1,'str11oył\ \\ 1-ic_i huvit'rn 1,it- !) !kn l fSA I Hi~.zp<H11:t, alt' l;tk.i.e Anfli;,.

I ra11q,, 1 !<1•:-i,1 L1i',1,· ·1;11111,•"''''11;11:t hyl'.) \\ \l:dl''!c' l<')'I' 1,l,,.1;1111 I r1w,li1·l1111· 1•.1f11ylv
11;1 cJ..•..,11;111~>\'dlf" d;1)c111 ◄ l ~u·,1t:r}t;n'1(.,kiL

l-'oc?.c1t:..c,wo Stafl) /.Jednocz1_,ne zgla~zały prekm 1c tyll-.;ci 1k, H,,rydy /.;,cl:t'(lr111·j

,li do r?cki Pcrd1do, U\I aląi;tc, że <.11,m,111 1_111;1 rra,..mn1t l.ui/j,rny i nl•1,ta 1{1s!itla
trar1, akcp 7 H,CU r. Neg1_,qaqc w , prawic 7akuru tcic:t• tcr 1tonum, Jclk:t' 11 k\\ 1en1 1t;
1i-:.o.:;. r. rro\1adzilt" flladryne r,lnnrric I Chadc, 1-'mcknc::,. ?akor'1c1:,l) ,i1; rnepO\\o-
dzemem. \\.'ówoa, zac?GIO s?u~ać- innych ~pmuh(w '-'"El!-'111,'l'Ja celu. t.-,~·d<fCt'/:'U
„pr1L·drniote111 11~L}~Ll,ich n•ndl11w para J\ladi,cn,i'', jak za;wtcwal pt"d franrn,k1
\\ \\';1c:;y11p1<,nic l'w11dv111 l\bd11•PI p1•sli!rll'\\il 11vk1,11.y'1;1, takt. I/ fi,l 1-1,,ryd;_,,
m1,·,,L;il1, •,1" ,in \1111 ·1-yk,111, ,,c. _ kic •l/\ , ·_,ll'd 1.,11 ,--i,- 1;u11 ; 1d d.tw1;;1 /;1 1;.-, 1d,; wbd/
h1są1a(;~k1d1. \\'y~lano WK'C ag:cntÓ\\, którzy mieli JX'dbtirz\Ć o,,,drnh1\\ ame1ybh~k1ch
1 \\ ywolać ruch se parnty:,lyczny. \\'c ,nzc;niu I XI O r. os;,Jniq. ,H7llT\ kar1,cy 7i1j~·li
rmasw Baton Rouge t 1_,gk~1 h fk1r;, d.; Zachodrn,; rcrytonun, .. wol n:-, m I ri1cpodlcgly m...
Prc/y(.k:nt 1\ [a, hson r,~d: azat \\-(cd> \\ k rooy( ndd7 i alorn ,u ner) k;-1 iisk i tel, które \I p1c1 ,\'-
''lf I fo1ic c,p,.:rclCjt L,,i::I:, cześć spomCJ!O ten lonurn do r1cki Pcad. 1-rancyi, Ro~jJ i ,;nvha
11r,11cqc,1•._-aly pu.c,·rnln lym ,1k1Prn, alt" ,tkrdau slanll Rolit'rt Smith o~\\ wdczyL l ✓ I 1S,A,
111v,-,!1il:, I\H,, ;,,j,d,- l lv1,d1 1·111·/ !',11lv1, 1\l<"I l'l :,ty,·1111.1 l~-11 1 ~1•11;_•11 s !iSJ\
puyi;1l 1\·/uh1q,· rn{,w1:1c:1, ,; St;1r1::, '!Jt-d111·t,11J1t' 111t'dy lllt' Jll'/.\','PI.;, ;,liv H1,1yda
(\, więk„z1_,ści \\{l\\ cz,,, h1~zpa (,,ka) d1.1,t1iia ,1\· \I T\Tl' _1:1k1l.'),:l•k,,lw1d: pa(1,twa l"Z<.'cw;;-1.1.
Rezoluc1a ta z oa~cm nabrała egćh1icJ,Z<"/:'l' wymiarti, ~t,~j,1c st!;,' jedn,1 7 gkJ\, n;ch ?asad
pclilyk, an,eryka1i\kicj na r6lkL:li ?achndnicj. USA nualy w11;:c p17.CCi\, st,m 1ać ~1,;c l'i"':jt
Ftkie.cc-kolwick ter-:, tcnum w A rnCI") 1-::,ch na !7s'C7 paó~twa 111e,nnc1"} ka,i~kicrn Pc,zf"tal;i
część rtorydy Zachodniej - do rzeki Perdido - amerykańskie oddziały generała Jamesa
\Vilkinsona z,~ęły w ki\ietniu 3 roku
W Chts1c obrad kungresn w1edeńsl< Hiszpll1i;1 prosiła mocar;.J,\a o porrn,c
przeciw Stanom Zjednoczonym i zaproponowała negocjacje na temat Florydy. Po•
cz,ątkowo Hiszpania usiłowała wymóc na USA potępienie toczącej się wła.~mc w jej
, ,toniach ;1rnc-ryka(,l;ich rewPlucii nieprnllcglośc1nw1:j, ale skutkn l\a wio 11c
8 r. \\ui;-Ja genn,,L1 Andfl"\\ hcksor«,, 1\dgając 1 iowni( pierni, 1diań"1-!
atakuj,1cc pograniune mk_1s.cowości arnerykań~k1c, zajęły dui"ą cz.ę~ć I lorydy \V~chod-
Hisą,,u,ie, nie innych m9żliv,cści, przy,;tdi wreszcie na wanmki amer·-
k:111skie.
22 lutego 1819 r. podpisane zostało przez sekretarza śtanu LSA Johna Qilincy
Adamsa i posła hiszpańskiego w Waszyngtonie Luisa de Onisa porozumienic :twane
Trnktatem ,rydy Traktatem rranskontynental11y111.
Najl)'" H'!OC}I :ania /c·Lazyw:il:: ~-tanom Z1,"<lnocz, Floryd, /;,chod1
i Florydę Wschodnią wla~c1wie bezpłatnie, gdy:,, sumę 'i milion(iw dolarów USA
rnialy zapłacić własnym obywatelom, wysuwąjącym różm.' roszczenia wobec władz
h1szpańs},llh. W ttald;,c1e tym uzn::ly rranice pozostałych kolonii lw;zpańsk1,.
w Ameryce PółnócneJ, w tym Teksasu, natomiast I hszparria zaakceptowała ządama
USA dotyczące terytorium Oregonu aż do brzegów Pacyfiku,

2. Rewolucja niepodkglościowa w Ameryce Łacil"1~kiej (1810-1825)

Poj~tie „Ame1tia l,aciń.,ko"

Kiedy pocz:11! XIX . /,1emie ,żone: lontynrn1,wh obu '\necyk , ,,:

San Francisco do Ziemi Ognistej, uzyskiwały niepodległość, poJęcie „Ameryka
Lu.:ińska" je~zcze nie i,miało. Odi.ryte Kolurnba Wyspy Karaibskie nazyw·;1r1t
bc,,1 iem Indiami ZadK1drumi, p1>tniejs1c· i.dobycz'." knntyn,:nt,.:lne konkv,i:stador,,,v,
uzyskiwały własne nazwy, jak: Nowa II1szpania (Meksyk), Peru, Stały Ląd (Tie1Ta
Finnc -- północna część Ameryki Południowej), La Plata. Posiadlo~ci hiszpa11skie
uJ::<"'1nie zwanu. Hisp,rnos1meryh.,1• port11~1:l:-,kie Lu~u;,meryl-.ą Jeszcze począth:
\ 1 w. b111i„to silm· ,oczu,w ,1,spóh1ul\ ogól111 Herykai1,I, "j, SiJ 111 Bolf,
najwięhzy bohater walk wyzwolef1czych w I li~panoameryce, :t.awsze pisał: ,,My,
,1\rnerykank", ,,Nasz:" Ameryka", .,Lud} /uneryki" Stopniff,H• pojęcie .,Ameryka''
zaczęło być rrzejm1w.,rne i fou,une wyhicznie ze Stanami 1/wdnoczon) Nazv.,:
„Ameryka Łacińska" pojawiła się natomiast po raz pierwszy w 1856 r. w pismach
kolumbijskiego pisarza i publicysty. żyjącego i tworzącego na emigracji w Paryżu
- Jnse Marii orresa C:ucedo. i\1emal r(,11nucz.esn1t' /.i!Ct.ął UI',\Vać tej nazv.y pis,irz
chilijski frm1dsco Bilbao (A /1rdao, s 86). latach wieku franc
Napoleona III miała wielkie plany imperialne dotyczące również zachodniej półkuli.
N:uwa ,,,\meryka Łaci6s,ka", \1sb,.uj,1ca na pokrewic(1stwo tak:t,e franci1 z tymi
,.1t·11,iami, zu~tała rotlcliwycorn: upowszechniona przez pary,k;,, 1 szyb!:;,
przyjęta w całym świecie. Mimo v.ięc pewnej ahistoryczności, przyJmijmy dla
uproszczenia nazw;;: ,,Ameryka Łaciflska" takie dla czasów wcze~niejszych.
 Il. PROCES l(SZTALTOWAN!A SIĘ ZACIIODNIEJ HEMISFERY... 73
------

2.2. Przyczyn)
Przejawy buntu wc-ilev kclo1m:,ltotów występowały \V Arncrycc Łacit'iskiej juz
\', \-. icku XVU, a nasiliły si,•.: \, wicku następnynt. Świadczyły o tym choćby głośne
1oow:,1ania indiańskie pod \1odn; Tup-dCa Amaru w Peru. uy rebelia comuneros
1, Nov,ej Granadzi.e (Kolurni ,11) Wielki mch emancypacyJny. jaki na PQCząlkq XIX w.
, .. , •,Lq U niemal równu, 1., ·-r,w 1<. , :ilej Ameryce Łau1,~L1,·1, \\"~,:tuje, że musiały
zaistnieć także Je/lO wspólne źródła i uwarunkowama.
Do głównych przyczyn wybuchu wojen o niepodległość, z uwagi na ich radykal-
ny, antymonarchistyczny charakter zwanych takte rewolucją, należy zaliczyć przede
wszystkim dekadencjt;: systemu kolonialnego. \Vidoczne to było na przełomie wicków
zarówno w sferze ekonomicznej, jak i społeczno-politycznej.
Od początku konkwisty, uivrnal przez trzy wieki, t"kc1,omia Ameryki Łacińskiej
p<,dr•1,nądkowanabyła 1111t·n·,.(c1n, J'1,1.rzebom Hiszparn, 1 P,,rt11y;1l11. Otyrn.cobędzit·
\\ \ 1w1,rzać sic W kołon1.1cL, ,lcnd1 ,,,ano W Madrycie {U\ '->,:willt, !'dziemiekiła st
L1·1., de Contrataeióó, , \H !"u 1ud1.11u ministerstwo dt• ·'·Jll aw kuld1ti) i Lizoonie.
l'n,wadziło to do utrzyrnyv, anw ,14: w Ameryce Łacm~kJL'J prze, wieki gospodarkJ
p,u :J cudalne_i. Produknwa1n Lun h,, na co pozwalała cmopc_1,kc1 centrala, a wszystkie
inne towary potrzebne koloniom musiały hyć importowane z Hiszpanii i Portugalii.
Ten gorset nałotony na gospodarkę latynoamerykańską wywoływał z czasem 1.:ornz
większy protest oligarchii i elit miejscowych, które same chciały decydować o kierun-
kach rozwoju i korzyściach z niego wynikających. Nie mogły one pogodzić sit;:
zwłaszcza z monopolem handlu zagranicznego, a viięc koniecznością utrzymyw,mia
wymiany tylko z metn,1d1;i11ll k,,ls,11ialnymi. Monopn! tn1 ,,111,111,;zywał fonnalnie
: 1 ,!.. , końca. clloć już w , . ,.1d1r11,li dekadach XVIU \\ t,yt cn1c1/ t,ardziej sztuczny
, u11d11y do ut.-zymanid \\alL, ,.111 \, koloniach o zn,c~am, H1unupolu hiszpańsko
-,x,rt➔ igalskiegQ i uzys!utlllC \', olncgo dostępu do rynku (,wiatowe,ićt\ przede wszystkim
:11ifielskiego, stała się waznyrn usnmkiem wzmagającym tcnclcncjc emancypacyjne,
Motorem niezadowolema z systemu kolonialnego była główme warstwa Kreolów
(Hiszpanów urodzonych w koloniach amerykańskich). Bogaci i coraz lepiej wykształ­
ceni w rodzimych, a zwłaszcza europejskich uczelniach, tworzyli elitt;: micjscmvcgo
społeczeństwa, Związani urodzeniem i majątkiem z koloniami, stawali się z cz,tsem
patriotami swej hli1.szej i dalszej ojczyzny: Ameryki. W tej ich ojczyźnie grup,1
naiba,dzieJ uprąwilcjuwam1 byli jednak gachup.inl!:s - półwyspiarze, a więc Hiszp-.J.11ie
ul\1dzeni w Europie, \VyL!ornc dla nich zarezerwowane byly 11,qwyższe stanowiska
1 orn pko reprezentanci korony decydc,wali o najważnic_1,1ycll s1 11:1wach miejscowych

i\merykaóskiej oligarchii, wyhztalC(\nym Kreolom, b( 1g1,tuyrn i\1etysom coraz trud-

niq przychodziło godzić ,1ę 7 takim ,petryfikowanym e>d wiekt,\v porządkiem. Wierni
hvl1 n,, ogół królowi, ak -.,, td71eli te 7, ze zarządzenia płyn<,ce 1 Eurq,y nie przystają do
arneryka(1skich realiów i potrzeb.
Jeszcze inne przyczyny pojawienia się ruchów narodowowyzwole1kzych w1ąż,1
się ze sferą idei i przemianami świadomości społecznej. Upowszechniająca sit;:
w Ameryce Łacińskiej w drugiej połowic XVIII w. ideologia wicku Oświcccma
i przykład dwóch wielkich rewolucji: północnoamerykańskiej i francuskiej, odegrały
w1dL:1 rolę w przyspie~zernu (l.1zcri emancypacyjnych. lckT curopljskie prrenikaly
74 EPOKA KONGRESlf WJEDEfiSKIEGO I ŚWIĘTEGO PRZYMIERZA (1815-H,70/1871)

do Ameryki Lacińskiej w różnorodny sposób. Dzieła filozofów francuskich i angiel-

,lich, pisma encyklupcdy~n1v,· pizt:mycane były wrM 1 hamll,"'wą kontrabandą.
przywozili je także rntodz.i Kreole wracający ze stud1(,\\ cu101x·_1,kich. Myśli w nich
:n1\,·arte padały w Ameryce Larni~kiej na podatny gnml. Po!i,'J)1enie absolutyzmu
i despotyzmu, kult rozumu, 1·,1cdzy I oświaty, hasła pos1qąi 1 rac1,,nąlizmu inspirowa!)
pr,~tawy libertyńskie. l'ndmccenit' mtelekbJalne. sprzypwsc ;·:iw1ązywaniu się grnp
dy:-.kusyjnych, klubów, :1 1\rc,.1C1c u1jnych stowarey,/<·1 \11111t fl" ,ję w latach rcwn
1 1

lucji francuskiej. Uczony KolumbiJczyk, AnlonH) Nariflo, opublikował w 1794 r.

p17.etłumaczoną przez siebie francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, za
co skazany został na długoletnie więzienie. W Wenezueli młodzi spiskowcy planowali
wywołanie rewolucji i ustanowienie republiki podobnej do francuskiej. Pisma 1 mani-
festy rewolucji francuskiej były przemycane, krążyły w odpisach. Gorąco dyskutowane
- ,,szęd:tie swnowiły 1.:Hzcwic buntu. Jeszcze 1nocme1, hyc nwzc, przernaWiał tł,
k,ll1,:piratorów w Arn,·ryll" I ;icll1~kiej przykład rewd11q1 1•(,hH•cnoamerykańslciq
I 1<1, >\1•odnila ona bQ\\.w111 11 w:ilk :, antykolonialna 1111 ,1, I''d :J, 1111.'czna i zwycięsk;;
Pierwsze na zachodmq rołku 11 111ep1tdlegle państwo pul I,nenuarne1ykańskie nie tyn,()
mspirowało pnywódd,\1 ruch>'m 11arodowowyzwoll'fKzyd1. ak 1, )WarłQ tak:te prąt­
tyczny wpływ na przyjęte po wyzwoleniu rozwiązama kon!.tytucyJno-ustmjowe.

2.3. U,1·t1r1mknwa11ia międzynarodowt!

l\ajwiększy wpływ na wybuch w 1810 r. walk wyzwoleńczych \v Ameryce

Łacińskiej miały wydarzenia w Europie, a zwłaszcza te. które wynikały z rywalizacji
anr h ,-francuskiej. Tn~1.yb ~ 1\· una 1;1kze na obszaracl1 h',llvp:p1 lheryjsldego, Adan
1yt.11 i kolonii ameryk:111,k1< Il
Sytuacja na P6łwy~ptl' I.ki )J:--kim spowodowała, 1c n,rne nurty ruchu autu-
nmrncznego czy niept1dlcrluściDv,ego w Ameryce l.a--1fo;be1 u1.pckaly nowe warttnk1
dziabnia. Zmierzch potęf1 hi~1pa(1,kiego systemu kPl011ial11q,'n 1biegł się bowiern
z głębokim kryzysem w samej Hiszpanii. Po światłym. acz „spóźmonym" refommtorze
Karolu III (1759-1788), rządził tam nieudolny Karol IV, prowadz,1cy do anarchii
i upadku międzynarodowej pozycji państwa. Od 1804 r. Hiszpania była sojuszniczką
Frnncji, natomiast Pottugalia nie podporządkowała się ogłoszonej przez l\apoleona
blokadzie kontynentalnej i sprzyjała Anglii. Cc~mz Francuzów postanowił więc zruhić
,,porządek" na Półwyspie lbcryj,kirn i w wyniku jednej upcr:1tji osiągnąć dwa cek:
wyrzucić Anglików z Porlugai11 nra1 włączyć: Hiszpanię dD s,,.cp, imperium.
Zamierzając zdobyć Fm tugal!ę. annia napoleońsl-.:a wkrrczyła do Hi....zpanii, gdzie
1x,cz;1tkowo uważana byta za su1uszniczą i ptzyiac1cl,l-:L1. Po zajęciu Portugalii
w 1807 r. wojska frnncusk1c pozostały jednak w H1~zpa1111, zachowując się j:,k
c,kupanci. W maju 1;-;o~, r l\apolcpn zmusił Karola I\' ck, ,,bdykacji. a następnit'
zaprosił go wraz z ~ynem i następcą tronu Ferdynandem VII na spotkanie do Hayonne
(Francja) po to, aby obu uwięzić. Na lrorne hiszpańskim osadzony został w lipcu
J808 r. brat Napoleona - Józef Bonaparte. Usiłował on rządzić prLy pomocy coraz
liczniejszej annii francuskiej. Naród hiszpański nic poddał się jednak okupacji i stawiał
zbrojny opór, przybierający charakter wojny ludowej. Z opanowania tronu hiszpań­
,Lcgo Napoleon zan11ulal ''-JLią,znąć korzyści d:1le1 1(.1,1,e - 11h1ec Brytyjczykó\1
 Il .PI/OCES KSZTAŁ10Ri1NIA SIĘ Z4.CHOl)N/EJ HEM!SrFRY. 75

w rywah,acj1 o Amei)kę ladtiską i . .legalnie" przckć amerykańskie: posiadłości

Hiśzprum. W tym celu wysłał do Ameryki Łacińskiej swoich przedstawicieli, którzy
mieli stworzyć now;i, francuską administrację. Wysłannicy Napoleona - oficjalnie
Józefa Bonapartego - składali mgliste deklaracje pnyznania koloniom niepodległości
pod protcktoralem Fr.mcp, air. niemal nigdzie nie uzy~kah poparcia. Liberałowie
latynoamcnkańscy nie duw1erzali Napo[ct,nowi, znanemu 1c swoich imperialnych
dąźeń. l<m·111i,·~trzenia1<i'·,· ,.1, natomt,,,1 1,ko wiadoi1,t 1<d o uwk1wrn,, rodziny
królewskiej wzmagały wrzenie społeczne i ośmielały do otwartych działań. Powszech-
nie zaczęto zwoływać tzw. cahildo abierto, posiedzenia rad mie_1skich z udziałem
vecinos ,tkich płac,icych podatki). L'.chwalały one mniej lub dalei id11cc żądania
samodrie[nu~ci. ale pr7cdc wszystkim upuwiadały sio:; za 1iwięzionym h rdynan- 0

dem vn l rncu,nawaniem 11,ffL:UCanych \\ tadz napoleofokiclJ. Myśl O niepod-

ległości i całkowitym zerwaniu z koroną wydawała się większości bogatych Kreolów
jeszcze zbyt śmiała. Ruch patriotyczno-wyzwoleńczy radykaJizował się jednak stop-
niowo, m.in. p~xl wpływem zmian w Hiszpanii. Przeciwstawia]<jca się najazdowi
napoleon~kirm11 centraln,1 Julita hiszpan~L1 \1 Sewilli," l)(] 1810 r. w 1':.adyksłe, nie
chciała 1~w1n1cjszych zm1,m ~tawsu ['n~iadłosci zamorskich. Tal<.że liberalna kon-
stytuc.ia uchwaJona pr7ez Kortezy (parlament) w 1812 r., która oh>ran1czala władzę
monarchy, podtrzymała dotychczasowy system kolonialny. W Ameryce Łacińskiej
•.vywarło to jak najgorsze wrażenie i umocniło niclicz.nych początkowo zwolenników
całkowitego zerwania z 1,,,r1,1ią. Rewolmp wyzwoleńcn1 wyhuchła więc w Ameryce
Łacińskiej sprzy1a_1,1cyrn warunkom rmędzynarodc,wym. Wojsk:1 lmzpańskie
Wk.olonwch były nieliczne. \\'Skutek kuniliktu w Eurupie :u11 Hiszpania. am Francja
nie miały aż do 1815 r. możliwości interwencji.
I )la całego latynoamerykar1skieto procesu emancypacy.incgo duże znaczenie
miała pozycja t polityka Anglii. Już od dawna robiła urw w.szystkP. ,iby z.łamać
hiszpańsku-1sortugalski monopol handlu z kciloniami am,'1-ykatiskimL W rL,zuJtacie
osien'IDć1stuw1eczne_j rewo!uq1 przemyslowcJ. Anglia stała stę głównym rm1c,Hstwem
ekonomiczno-finansowym świata. Wielkie obszary Ameryki jako teren ekspansji
ekonomicznej były jednak dla niej nadal oficjalnie zamknięte. Anglia wspierała wiec
wszelkie ruchy odśrodkowe i separatystyczne, a z czasem sama nawet próbowała
zbrojnych d}\\l'fSji W rói,nyd, c ześciach pu,1;1dlości hiśzp;il1sk ,eh. DwuLrdllll' w czer-
wcu 180(, r I w styczn111 I ~;117 r. flot:, li1y1yjska za,1t:1k< ,wała Bue11"" ,\11es. Za
pierwszym razem Anglicy utrlymali się w mieście przez dwa miesiące, mimo to
próba zdobycia przyczółka na lądzie południowoamerykańskim nic powiodła się.
Angielskie Ministerstwo Wojny finansowało też ekspedycję wyzwoleńczą Wenezuel-
czyka Franu~,u de Mirandy, ,wanego „ptekursort'.m niepodJegłu~c1". Mając
trzy okr~'tv 1 fs1lkuset ludzi, dotarł on w kwietn.iu 1806 r. dó brzegów Wenezueli
z zamiarun wrniecenia ;mtyh1szpańskiepn powstania tldalu mu się wprawdzie zająć
jedną miejscowość, ale po paru dniach źle przygotowane prz.edsicwziccie zakoóczylo
się fiaskiem.
Pomucy w Anglii szukało wielu przywódców ruchu wyzwoleńczego. a wśród
nich Simt,n BuHvar. Już w l 10 r., kiedy gościł w .Londynie na czele delegaqi junty
patriotyC?nq Caracas, przedstawił rządowi brytyjskiemu plan całkowitq,:o udcrwania
kolonii od monarchii hiszpańskiej. Anglii, która w 1809 r. oficjalnie uznała anty-
76 EPOKA KONGRESU Wlt:DJ,;ŃSKll;'GO I ŚWIĘTEGO PRZYMIEHZA ( /815-1870/1871)

napoh,ń~kąjuntę w Snvilli. zamiary Ek1 lhara wydały ,i, zbyt dald,u ,d:ice. Bryty i
czycy chcieli wówcza•:. aby Hispanuamcryka uzyskała ,,\obodę handlu ze świat, m
(tzn. z Anglią) i polityczną autonomię. nie zaś pełną niepodległość.
Międzynarodowy układ sił zmienił się po kiesce napoleońskiej Francji w 1814 r.
NatroE hi,zpański wrócit l:-·1:rdynand VIL ltóry znii,sł liberalną kons[ymcję 1812 1..
~prowadził w kraju dc,potyczny rcz1111 1 siłą zanm::rzał zdusić rcbd,,· kolooialn:1
W 181.., r lliszpania wy~bla za ocean 11'•\\ij annie pod di!wództw 'lll ,l'<'riCrała Pahk,
Morillo w celu spacyfikowania buntu i rekonkwisty utraconych już ziem. Ferdy-
nand VII zapowiedział również, iż zamierza przywrócić hiszpański monopol handlowy
z Ame1yb. Anglia znalazła sic wówczas w niez.ręcznej sytuacji .. Nie mogła bowiem
pozwu hi na z.realizowanw tych plan(,w ak nie chciah1 k1 otwarck 1\ yst:,pić przecn,
l-liszpan11 FerdynandJ VII - swojer:c ,u1usznika I czł,.,nka Śwkzq2,., Przymie11,1
Spowodowało to pewną dwoistość polityki brytyjskiej wobec Iatynoamerykafok1eJ
rewolucji niepodległościowej.
Oficjalnie rząd angielski proponował koronie hiszpańskiej swe usługi mediacyjne
w jej kolllM.cie z kolrnmmii. Za zni.:~1cme monopcilu h,,ndlowe_L'u A11'",Ha goto,.,.1
była przekonać przywr,dc61,v walk wyzv, uh:ńczych w Anwryce Łacm~kK'J. by zrez-,
nowali z dązeń do pełneJ niepodległosci i zaakceptow:ili autonomię w ramach im-
perium hiszpańskiego. Z drugiej jednak strony. poprzez nieoficjalne działania, Anglia
nadal wspierała siły niepodległościowe, hojnie udzielając pożyczek, tolerując kontm-
bandę btr,m dla pow~tańc.Sw. dyskretme zachęcając · whh obywmd1. aby zaciąg.iii
się jakl) Vvclontariusze w c,zeregi armn wyzwóleńczvd1.
Główna Jednak barn ki brytyjska pt7.c1ciw restaUra.: 11 ~1arego porzL1dku w Latynu-
ameryce rozegrała się na polu dyplomatycznym. Kiedy ruch wyzwoleńczy w kolomach
zaczął triumfować, Ferdynand VI I zwrócił sic o pomoc do mocarstw Świ1,;tego
Przymierza. Hiszpania ?ilhiegała o zorranizowanie zhflrowej interwenci i w Amer)t·,
Łaciń~kil·_i najpierw na korn,resie w Ahvi1rranie. Uz'<~kuj;;c popar,·1c hanc:j1 i fyd
Iiwość Rn~p Późnie_, Jt·s1cze kilkakm1m,· (m.in. \'. Weronie w 1;--::·.~ r.) Św1;h"
Przymierze rozważało takie plany, ale zawsze dyplomacja brytyjska skutecznie
potrafiła je zablokować. Bez zgody Anglii i jej floty panuj,tcej na Atlantyku inter-
wencja ,:urupejska 7.a oceanem była nivrnniJiwa.
Zn:1r:n11c mniejsz:i. chi•\ pozytyvm:1 role w l~1nrn,:1rnerykań•kim p1oetsie v. \
zwolenczym odegrały Stany Zjednooutlt'. Amerykamk,i konstytulp l 1q1ublibń:,k1
system rządów były wielką inspiracją zwłaszcza dla radykalnego nurtu niepodległoś­
ciowego w Ameryce Łacińskiej. USA tradycyjnie udzielały gościny i schronienia
latynoamenkań~kim patriotom. którzv musieli szukać zagranicznego azylu. Rewolucja
niepodktlnsdowa, wymierzona w pa!imvunie Europy 11,I kl,ntynentid I a111crykańslach.
zgodna była z podstawu\,yrni strate~,icz11ymi inter...:,,ami USA. O ile i•:dnak Anrk1
była wówczas mocarstwem pierwszego rzędu, to Stany Zjednoczone były jeszcze
państwem stosunkowo słabym, pilnie baczącym, aby poparcie rebelii w Ameryce
Łacińskiej nie wplątało ją w konflikt ze Świętym Przymierzem.
Lin1,1 polityki Stanóv, Zjednoczunyd1 wobec I c,,.r,lucji niepcdk, 1<lościow\ eh
w Hispanoameryce me była jednolita, ak raczej falui;w,1 - od ży..:z!ll',"~ci, popr,,,,
ostrożne wahanie, az do jednoznacznego i szybszego niż. inni uznama nowych,
latynoamerykańskich państw. Pamiętać ponadto należy, iż w USA istniały zawsze
 77

r<",11,c ,,nvnl,fl jr· 1 lubh) f,'ll!it d1cid1 11r1 _1 \('r,~·1y,: upadd, tnszpa:1,kicgo i r'JJ::ć'rllar,
11m1 dlul'o uptm1 di 1,1 pnlit:, Li. mua.1nra/(111.11:i.1.
\\yhuch r,w()lucii 11i,T<lllkr,.1<,~n, 11H·_1 ,1 1c.LLd ,i\· 1 l)Wyrn z,.1nt.:-rc,.011a:11crr,
11,,d11 ;;rn,-r:-tar'"kiq:o. \\ pr;w,L1,1,· f',l'.k~,nnn 1:t:utrnlr11.,;c w praklyce 1etlnah: .-,d
Jl•'-'l,)tku Slar:y :l.1<:1:111.,czuw: rrzy_11T.<111ał) ,erdec?1c1e. dwc' 11!l·cfic.Ft'.rne, en"1~arius7y
11:,łlll lllr·pod!q:h,(,·1il\lt'fW 1 ill',p,c1l,;1rnLT,k1 <' rw11et ,,Wit' 1•,ys\bh ,11.-,1,h pr7ed
,1.i,11<1di. ;11,11,yd, ,,l,ITrlL:1111 Lil ,,,1a1, li.,11dlu 1 ;q•li!:·1" 1. 11, t-s1;i1, \'. ,,1.,1111w11,ll
rd,vl1,1. 111· 1•ur:,,1, a111nd,.11·1~J:,d1 /,.11·11al\ ,.1;,tL1 ,,.. /,tl•.llj' l•1p111, l!IL',Lll m;,lt-11.1!011
pc1rzd,n) cl: v. 11kz4cyL. Pn 7n11a111e s\tucc~ p 11 Europie i uk~Lt~1llnw,H,1U ~1,,; ŚwH;te/.'-"
Pr7\ m inD: m<•ll iv;c1~.:1 rrcwadn·111;1 pr 7CL Stan) Zy.cd11c,c7(11:l:' h.~t(i1.1q akt:\, 11q
piiltL)k1 ~·o,a ,\\\11ll i:n:111c:;nn1 n.-,. r,e\'.1Cn cza~ sit zmni,j~7)l) . .luz !c'l1nak ml k1-,fa:a
181 t, r. l!uw, Cła), pr L)'\"'ą\:a \\ il,'L:-.7n;L'I w l?r,11· Eą11,·1cnlant<'>\1, wzvwal dt·
1::.1tyd:r·11.t,t1_1,ctTO 11z11J",1111...: sll•pnW\\C, wyła111ąj.1cych ~1~· pai'i:,t\1· \, /\m~Tykacl1.
111111 v/1•li1\\I pilil\l.'\. ,::k \·lrn•ną· 1 .ld111 (_ 1,mll\ /\l 1:1n1,. ll\h fl',IL'/t' '-CcTl\(/11,
t 1,,•.J:·.'l·! ,q,i, 11,n/.ln,1•·,, 1 111,J,I\'· 1c111;1 \I<, 11w!.,,11\ ,tll\c I! 1-., 11r11·111:1! li n111·d/\ 11:11, d,,

\\ytłl. K1<:cl\ J<:cl!iak \\ ll-,l'i L \,),Ulllt,:l<.1 j'lt•pt1 /)lJt,. Lll\V\.'llc'IIW lJi,_1,li.:IIIIC:J 1,_,,.d1cp
tr,mcusku ,W1LT:, L111skc-h1~zp,111~k1,.·,i. t\ lni:me. 1,ó1, n:a:, jL:7 pre7ycknt. zdccydrn\ a111t::
F\ <.h„1JLLICII.
\\lsótcl' ll'L Stan) Z,1cdn0czcnc przekonały ,i\'. :it· 111oc;1rst1'.·u Ś\, 1;;:lq'.,, Prz,1-
rmnza, 1rnmn zabicp'1\,· li1,zpa1:11 1 fra1;cj1. 1:1c zam1cr.,aj,1111rc-rncn11A\ac' :re: oc,:,11f'1•1.
I\,: pccz.11ku lat 20. kl•;~ka Ili~z:pani, \\)t'.::11·;,;la ,it f'C\\na, a nn\,·c 11.4dy spru1\0\,al)
11,t·11· w1-I,\ \1 ł<1dit na ,.,·,111\·1 ilon,1,·h lt'I: Lnn<1ch. Sian) :l,1et1 1mu1 ,nt 7l'.,·c; cl(,\\ aly
~I<;' \\'I<;:', 1,;1 01\\art. ll/1\,111)(" ll(l\\}Ch p:11·1itl, I 1:,l., ~ 111arca IS!? I. Kolltrc·, ! :st,
1q•t'\l',lililł p,·/\1lr·1.(.1 .!1· \\\~d.1111.1 1111'>11d)rll·11.:1t1,1111,,l111(' /\rr1,·r1h1 I ,I\ 1(hk1q
I 1,, k,,11, ;, s.1\, 1111;, I h'.' i 1 .\l.tn) /1, ,li11•1 ;,,11l n:11•, 1,,,,;11\ ·•lt",111 k d) ,,1,,r1i.,11,·11w
1 l\kl,,)k1<·111, ( ·1ii1, 1 /.1,d111•<i1>1.y1·11 l'11•11111t,1:w11 I ;i J-'l;il; \\· 18.'-+ r I i;-iA u1.11al;
Hr:11\li\'; v. 1~2h 1. h·1:,; ,,. H,-i.:; l 111r1•.;1J; \\· IR,'i r. \'l't'llt"/11,I<;'. w 1~:iK r Fb1:1,:or;
1\ I RctX r R!1h1,i1°. Nal!1!l1i:N llarn 1111:al,1 t 1q,i,H, " !Rh? r 1:,( Dl,lllllllli!IH,'
11 l hhfi n ,ku.

'"'T'H'lq•!,.,., ,.,,,.,, \\ /\Jll('l 1( C J ,,!! lll',LllJ ddd,fl,il;, ',I\ I\ ly111 ',11111)111

l<t'\\t'III, 1:1
q.111z,. H.cil1). a v,1,:c \\ dr:1pL'J I lrLl'Clc'J lk·k,.dLR· XIX \\JC'ku (!X]{, lt(.'"J.
,·z;1c,1c·
~,:imu le lllt' mOL!:u 1m·,v,1( u r11L'I F~l.. I' iedn)Tll v,)Cl.1rzcmu l\u tyi:~ np1·mn)ri:
ob,1:w1e 1.:k,-nałtr•\",h 1,1~· h1,•.111·rn ronw n<rol1k1 nh..:hu \1')7\\'(lld:c7.l'_[-!L•, a I ll'J
11rzcb1c)! 1rn,ił ,,1L'1;! ,[•t·q·fik I Pdr\·!,noś1:.

Haiti

N:11\1, 16 llll'_l 1.!Ch niq:(,dkrk,;.c1u\\: l!J.!Wllll ~,~· !la J l.!ill, 11al,1;\lt'J dt' 1-'1;1 nep
ud iun I i /:1Jll1Ujac:,j /,tlLodlll,) u"<,' 11)'1') lli,p;t11ir•l,1. !-'ud łx-:1p1,~rl'd1i111, wpl)•
\\t'l11 lt'1,oh1l'_II f1.1llL'll~kit',I na ''')'•1'1'" W\budila re\H•lt,1, kl(ua 1,;i\..11r'1u::,la ,1, ll"·
,,~t.cr;w111 mep1Hllt'glt'g(1 11:11,~twa - drni,:rq,:u ,, N,myn1 Śv,1L·u,· (po T :sA) a pit:"I'\\
,lt'.f:u ,.,· ,Ą 111,1 yv, l .,ll'l ll~K 1,J P, 111 ,t;rnw 1;.1 Haiti, 1,1111~p1ruwa1 ,c· w1L·,c:1,llrn (, 11zrn1ll1U
78 EPOKA KONGRESU WIEDEfiSl<.IEGO I ŚWIIJ!.GO PRZYM/J-K/A (lli/5-IS70/lfi7!1

.--------,---~------,~TT'"--, 0:---7
-i:? ?.'.-"_:::,

~~~}~~ł
~ORYDA
oddam USA 1819

HAITI
riealt1, ' ' '
...
U---~
1:1 \, , Od_Fr~nc, 1604 i
UJANA
- bryty1s~a
PUERTO RICO
- holendecslci , ,
J
-. -liaroi!!l<a
IHlslp,)

ogroszerie
niepodległości 1825
Niez.aleV>ośt Zjedooczonycr
Pr,:.,Nin,cj1 La PIEtj

Mapa 4. Ameryka Środkowa i Południowa w początkach XIX wi.cku

pn,ez pary.,kąKonst)'t11;m1,; równości ludzi zan11e<7krjąt.-ych 11,,_ rozpoc1clc-

się w końcu maja 1790 r. 7akończylo się niepo'i.todzemcm, 'a _jego pr1y wódcy: M11lat
Vincent Og,: i Jc,m-Baptistc Chavannes zostali straceni. Mnicj~zc lub wicb,c bunty
ludności kolorowej wybuchały ml tej pory z.ywiolowo w różnych częściach wyspy.
Nast10Jt' buntu nasiliły si1: wówczas, na wysp,,; 1x1ybył wysfanmk rcwolucyJm'J
Francji I .0;:,er,Felicite Srn11honax i ogłosił w 1793 r, lllKSknie niewohrn:lwa,. Ruch(>\V!
aboli,yJuo-republik:111~" 1c1 nu przeci wsi aw i ly się od,l:.r d\ angielskie, 1-Jórc wylądo\qd:,
na Haiti, a taki,c wojska hiszpańskie, władaj,icc drugą części,t wy~py. Po kilku latach
 li PROI Av;TALFu\\ '1NIA SI( ;, WHOlJN!U liEM/$/Hn 79

zmagań sukces odnieśli republ1kańscy powstańcy pod wodzą cz11rnoskórcgo Frarn;ois

Tooss.aint-Louverture 'a. Faktycznej emancypacji \vyspy nic uznał jednak pierwszy
kmNil Napolcou, kt61:, t.;imierz:il n,tanow1..:· lrancuskic imperium w Amcr;,ce. Na
początku 18U2 r. fram.:m,kl korpus cl-..spedyC)jny pod duwodztwern generała Ch,des'a-
-Victora-Emanuela I .eclerca wylądował na wyspie i po kilku miesiącach walk pokonał
sih haitańskie Sum Tou~;;aint-Lom criure zc,~ml areszt;;wany i w,wieziooy do I rancji
gdi 180, 1 1marł. ll;,ncuzo1111n, udał,, 1ednat :•1•:1cyfikn\l wysp) ".olejne
powstanie Murzynów i Mulatbw pod w11dz.t1 Jeana-Jacques'a Dcssalincs·a trwałci (.'a!y

1803 rok, \Vojska francuskie, wzmocnione kilkutysięczną brygadą zołnierzy polskich

z I .vgiz,n6w Uql)rowskiq,p (częśt llich pr,e~1.ła na ~lronę pow;;,tańcówl. poniosl}
\\>kle ckżkich klęsk i opuściły v.y;,.pę. Całko" ita niepndkgłość ! lairi proklan1,-1wana
została l stycznia 1804 roku.

I lispanoanwryka
Główne centra ruchu wyzwoleńczego w I fo,pa11oarncryce uksz.tallował_y się
w ksyku. \'vcue1-Uel1 1 KP)urnb11, !c-'dzie liderem był S1m(,n Boll\ar. oraz I\ regionie
u1 !'laty, walcz.ącym ptl(J prrywództwem J11se de San f\ fortina.
W !\leksyku pierwszym przywódcą buntu wobec kolonizatorów hiszpańskich hył
wiejski probo,i'.cz Miguel Hida}gn. l 5 wrzefnia 1810 .r \, rniósł nll hasło: .,Ni,:ch Ż}je
A1 ka! Precz ze rzą.dem 1•• Wkrótce ksiądz Hidalgo std na czele ponad
50-tysi;;cznej armii, złożonej głównie z Indian i Metysów, która dotarła w pobliże
stolicy kraju, mia<;ta Meksyk. Po klęsce i śmierci I lidalga, na czele sił wyzwoleńczych
sta1!1;l w 18P I ksiądz h Mari:1 !\1Prefos W 1813 r. 111,olany pucz niego ł(pngrei;
po 1,.:1 pierw,-1.y prokbi",,,.,ał nkpndległo!.,, u1yskai;,i 1,dnak 11iewielk1111 tylko
obszarze. Po śmierci tv1orelosa \V 1815 r. rozwinęła się walka partyzancka z Hiszpana-
mL której pr1cwodził lmli,rnin Vil·e1;tc Guennn Wyd:1rzrnia nal1rały nOWCfo impetu.
kiedy na stronę powshu'icc,w przeszedł wr::11 h' swym nddziakrn oficer 1ii,1pański
Agustin de llurbidc. W 1821 r. ~iły pow~tancze odniosły zwycięstwo nad Hiszpanami,
a w roku następnym Iturbide koronował się na cesarza niepodlegkgo Meksyku.
Lid.-r,,,· komie n, ,,rywnq:1, ruchu Hiq•i1Jlegk,ściuwego .Arneryu: Ś1odkow,J poddali
te11 1, gron wbdiy cesa11.a lturbid,·. W 182\ 1. 1.ostał , ,11 nbalony 1 \<ygna11\ kraju,
a w Meksyku ustanowiono republikę na ci.cle 1. prezydentem Vkente Guerrem.
W tymże 1823 L odłąuyly się \leksyku i ogłosiły uiepodlcgłnść Zjednuczone
Pn1wi11cje Amer) ki Środkc,wej.
Re,volucja niepodległościowa w Wenezueli zaczęła się w kwietniu 18 IO r. od
zniesienia władzy kapitana generalnego. 7 lipca 1811 r. Kongres wenezuelski uch\valił
All icpodle,do;d. ale \1 alka z rojalistycznymi ,iłami hi-.zpańskim1 nadal si.; tuczyła.
Pr,, 11.ódca si rn-podlepJ;i;dowych :,,1món Bolivar pok,,1rnl w lipcu 1813 r. listów
i wkroczył do Caracas. Wówc,as, po ra„ drugi, ogłoszono nicpo<lleglość Wenezueli.
a Bolivarowi 11a(fa1tot.ytui liberta<lor:, 1wyzwf,liciela), kt(•rym Jo kuńcazyda szc ✓.Jcit
się na1bardzi'-'j Od 18l0 . ruch W)L\Aoleńc/y ogamął takze teM1y ,ąsiedniei J\owej
Granady (Kolumbii). W latach 1811-1813 niezależno&ć ogłosiły tu dwa ośrodki:
Rogota (pod nazwą Republika Cundinamarca) i Carlage[la (pod nazwą Zjednoczone
Pr.n\, rncje Nn" Granad\ Zala\11,rn ie nastripi In w 18 l 5 r. kiedy przybyła 1 1·UJop;
interwencyjna armia generała Morillo wkroczyła do Cartageny, Bogoty i Caracas.
a Bo)fvar schronił się na brytyjskiej Jamajce. Wkrótce Jednak Bolfvar stanął na czele
nowych sil wvzwokfa:,ych i w 1817 r. w mieści<, A11gostuu ,dziś Ciuuacl Bol1\
proklamował powstanie trzeciej republiki wenezuelskiej. Wyzwoleńcza anrna Bolivard
przeprawiła się następnie przez Andy i 7 sierpnia 1819 r. stoczyła zwycięską bitwę
z armią h1~zp;i(!Ską Royac,i. , zdecydowało o niqH1dleglu>1.i Kołu: W t}rlli
I 19 r. Ku11pes we11<·/11elski U( rnya(ił ·lanie •1•ego1p n' iwa zwu" ;·o Wi<
Kolumbią, które 1niało składać się, w przybliżeniu, z obecnych ZJcm Wenezueli.
Kolumbii, Ekwadoru i Panamy Był to wówczas akt o charakterze raczej symbolicz-
nyrn, gdy1 wielka wymicrnonych tortów pc,,osta\\.ab .1eszcz, pan,
niem hiszpańskim. Obszary podległe Quito (od 182,f r. zwane ],wadorem) w rzeczy-
wistości przyłączone zostały dopiero w połowie 1822 r .. a Wenezuela całkowicie
rnepodległ;i ~tała. sk l 823 1.

Wy,wolcniepcm,\taly ,ch krc11,\w.an<h J\kich: Ch1ll·. Peru Holiwii, 1\11:!zane

zarówno z rewolucją niepodległościową w p<iłnocnej c,..;śd kontynentu, kierowaną
przez Bolfvara, jak i wydarzeniami w wicekrólestwie La Platy (Argentyna}.
Proce:-. t'niancypaLyiny w wiu:krółestwk: La Plata 1, 1zpoc1:•,l :,ię w k\• 1c1,1iu 18111 i
od utworzenia w Buenos Aires patriotyczneJ junty, ktora przeJęld władzę w !micmu
Ferdynanda VII. Junta w Buenos Aires przez wiele lat rozdzierana była sp17,ecznościami
i konflikt;m1i Początk,,wo dorni11,,wali zwohnnicy pov.ulaniaj,10.ic włas11,·L
ninależn1.:j monarchii. p(;źoieJ umocnili , ,:w. radykałowie. N11.,okreit1 111 był
1

obszar, nad którym panowały nowe władze La Platy. Próby wyzwolenia Górnego Peru
(Boliwia) Paragwaju i Banda Oriental (Urugwaj) początkowo nie powiodły się.
Pai agwaj nh ,lał osi1 1 r11;;ć niepPdległośc paźdn c1111ku I r., nak1n1ast 8,H \1
Onental zaanektowana została przez portugal&ką Brazylię. W Buenos Aires zwydt;. \yla
ostatecznie opcja republikańska i 9 lipca 1816 r. ogłoszono niepodległość Zjednoczo-
Prowmc11 Ameryki Połud1w1"ej (La Platy). Joi ud 1812 !..'lówną w twor
niu armii I Platy odpywal generał J~tk: San Martrn Wlaśnw i staJ Sn:." 1·1ecznik1crn
pomocy dla ośrodków patriotycznych w Chile i Peru, gdzie panowame Hiszpanów było
najsilniejsze. Na początku 1817 r. kilkutysięcma armia, złożona w dużej części
z uchodźców chilijskich I dow<,d111na przt'z San Mai przekH ,1ylaA1,,h a w 1mm:
zdobyła stohcę Chile - Santiago.
Najtrndnie_isze okazało się wy„wolenie Peru, uwazam.:go la twierdzę rnJahstów
hiszpańskich Wprawd:ne w I I r. ammi San Mmtma zaj~la imę, w1ęks./
kraju była nadal w n;kach His1panów. kturn zach1 .-willi tu lk wojs! .. , Połącz1,m
sił Boh vara i San Martina 11iewątpli wie mogło zmienić sytuację. 26--27 lipca 1822 L
d,,~1lo do taiemniczern do dzi~ spotkania obu wyzwoltcielL po którym Sa_n Martin
wycofał sk ,. dzialalrn pubhuncj i W)lci:hal na ,ze do P:a·.ża. Amh,je i p!.11,,
polityczne wielkich przywódców okazały się nie do pogodzenia I dlatego Jeden z mch.
mniej przywią,.any do władzy, ustąpił.
Niemal dwa lata gromad:,d Bdivar do osllltc'i.1nej ro11 r 11wy zł , :piej z Hi:-:
panią. Główna bitwa.. kt(,ra zde,·) dowala wvzWokrnu Ameryki Łacinr,kll:I, rozeguL
się 9 grudnia 1824 r. pod Ayacucho (Peru). Zwycięskim wodzem był w niej najzdol-
niejszy z żc,łnierzy Bolivara - yrneral Antonio Jose Sucre. Na polecenie Bolivara
annia Sucret2'' wkrcuyla w roku następłlym do Górn-,i,:o Peni. N1epodl• fi,,,:.(; Repub
l1k1 Bol11"&a (Repu],]ikc1 de I3,,li\"an, /\;,,rnq na~trpmt' Rnl1\11:i, r,gk,1.on,1 "''-I.tła
(·, '.!l'IPJ11;1 I ~:'.i iuku
f-,;,w,11~·k,J,· p.11\,t\\u 1i.1 k(,nly11t'11nc> p;,h;d1Ho11,1.i11,c>1:,~:u·1,k1m fl1,uyl1d n1,.
r•( ,dlq•I( N' ur, ,Ltlo \, \, :, 11il, li ·1updllll' I rlliq:t\, l'/!L l'\'.'l,hic'Hll<"g(I I l'Uk('Jll\l l'~'l'
f'lt•c"<'Sll. \V J)';(l7 L k1t·lly \\\>1,Ja Naptdt'l\11,t 1l,li1"ały :,i<;:' d, 1 I 1·1bun}, r;;!Ó':tcy
l'urtu:•;1ha rr:•.cnl lo;'\t• p1,,•r1wsl '-I~ \\1;1·1 1 dw,,wn, 11a ppkl,1d11t· c-1,l<;'łnv, a1q:1t'l:,,k1ch
d,, ·,,,, I l,,>l,,r,11 llr,,1\ 111 11· ;.111,1111.1 lc:I SI i ""•·111 k,:1,, ,•; 1,,,,il 1•1•\\',l:1111,· Kn>l, ... 111,1
I \r .i:\ I 11 /\', 1-11:w•,')'• • 1 I '01 lt1}',tl1,1 u111 1 p,:1 •,, ,11,d11.i \\ 1, I u 11.1•.L:p,,·1 n, L, \1"()11, ,1, :tł ·. 11· f, /
11;, kr.'>1.1 B1az;, 111 '"kc, Jr>ar• \ L \V kwKl111U I ~21 r. fol,o VI opu~("li BraL.vl1t;, al'y nl•jąć
11 /adD; 11 Portu; ;du, Z(•~-L.11, il wdnak7e IM mk·,,cu :,11
0 er, ~
1 na ~•edra ,ako rej:'<.'nta.
K,>ttl'.I~ rs1·1tu,-.•:1l,kw ,:1L;d,1h \, LclllU! j :-: .1 1 I J't'\\T(l(ll do k1a111 tc1L/t' l'c'/:Olld Pedra,
1,·11 Jcdri.1kll' "1'111(1\1ił i p(1,c-:,t;il \'- Rm ce .la11cLrn Kr•f(l!llll,;,. ~·1,, L1. p;,,'d,1n111ka
tt:'.'.' r n;. •.·e'.,ar,a. 1akn h:un> L il'f\,dl, l'urtug,1lią I st,11,;tl na ciele r111·p,:1'lqdq
f',rat)łlt (',•;;;w,t\11 w Hrar,111 pr1d1w,d,, 1:P lr'.X'J l()LIL

J. Doktryna l\Tourot''t'go

Nt,'\• !(' k Jl'',( ,, hl\H>l'lf qc,,m~kóv, nu('dzyw:ff·du,1·) eh ~ ,:11n'j1CJl tak kurn:-u\,.:r

>\111,d·. ;1 i<'(h1t1C/.t'~ll1t' 1;1k ,,,.,1,t11yt.:h i trwałylh, Jak dPkt!)na l\h:inwc'q:o. Z,1p, 1-
rn111an11 pr /t' 1 dlo)!it' lal,1, Jil/. 1•, drnpcJ polowi, XIX ,, . nal"•rala nowci aLtuah:o~u.
„ w XX\', "i,·lukm11,1<" jH'l:'•'.t'ly\,a110 n 7.aró,1no n.J plm,lu.yźrne rq:ionalnc_1. 1,,k
1 ;ćlob.tlrll'J. ,, , :r!rn h;ó·w f">;/,,c: m1•\',i1 \\ 1,dpow1c'drnd1 rn1c>J,\.'<1ch

D,,kt1v11;1 J\'llllllilt''qin, ]:,S.;?, 1 lllt' hyl.1 k1,ncrpq;.t calkm11cil' mnq. l,;[olllC .11:J
d,·rnc1111 !'t j;n1 ity ,1,·
h, ,1q,1p \, ;u11,·1 d.,111-.l..,·1 111v~li I'' •lit 1 ( 111,·1 111i' 111 Ił''·' ,1,·1 N.1 1,1
,l,,11u111<,1-..;1111\ 1111,1!:1 111e·\1,1t11ln1w ,,,,l',1'. 1:1•. ;i,!,1 „d\\ch·li l11·1111·k1" 1111 1•, I /'I(, 1
pr,?1c'.,·nt Gco1J:"c Wa,,h11n,lul! v, ~11:..i11 1"!;11111111 t'rvdz111 111,,1111 u 1·-1111ernu S1:i1ef,'
1 Ku11 C),:l Sw1ata. 1 ridr.:bn,...,nad1 111i1·dr, ninH K:, p11ckH1,1c v, 1t·h:,,,, \\ S1a11ad1
71,·dnc,o.,Hnch zacz~·lo l:triacmać "~ pr,:d,u11arn,·, 1c an,c'I; kat~,)..; \}"•km pulityl·z11\.
"l"H1v 11.1 dvn,(,ł,;raq1 , P.(f(~Zll' rq:,ubltkar\~k1tr, J<"q, ;:rantu odm1c11n~ od eur,1rej~k,e-
;.:1 ,, dl:J ld1 •ltT•, charah:tery~t} c,nc ,ą f?i1 d:, mc,n~m:h!CZllC. ,1b,1,,lut::, 71ll i ciągle WOJny
;-abm:,( ·1 ("/_\ takit' W?\\ q,11 7\\ k1,,czi"l .1cdcn 1 "oic(,\\ · 1;ilozyucli'' ThonKb Jdktv,n
I 17,11 ]S 1/•1. Wyh1fm (ll•,:111 I l"'1i1,1,, '] IIPlll:J', !'.clił\' 1 I 7l"/ l.'.(l\/i 1:IP,il, /(' r1;m, 1n
11:, 111(11'.'• ;\11w1yl•.1 1,· IIIy11,;1111,: :,11· 1 d;1L1 "d "1'"'"1,. ,·111"1'\'f:•.l.1, li 1 11w,-.cliP,L1,"IH1'

.,., układ) 7 jaL,~ ~"Z~';,;r;1 ,t.Jrt'§:t, kP11l\ lll'lllll. ?dyi h~·d?ic tP 111,·t,chrunml' prov._1dnlo
dn ')lu:1,11 kcntliklo11c1 Pr:ypomrn_1m;, lakic, 11. \\ ltl Ir. Kl>ngn·, USA uLhv-.1hl
w.t;m,;:- " rneun1a1, anm tran,k111 In ,ą,ari,k1q \\Ó\\ l?a, H,•r) d) na rD:cz 11mq:o
p;1{i,.1 \• ,1 r1111 lf'c'I'•"- lt'ff\ co ~?) hko Z,K'/\'10 oó10,1ć du rnnyc h Jlll~1adln~c1 \\ Ameryce.
Z;m 1: 1,;1m,· ,1~· Ś" ii;-tt')'il Pr I) rnil'r .'.J ,, l ~ 15 t. ,trncrnlu 1c'!ohalt1c uwanmkuwarna
r·,,,t11yk1 am,:rd.a11,ki,·j P1N1 w1dc Lu /!n 1 ih;1 ·1hwrm,c>j i11k'11,t'11,'ji 111ll11:11d111
l'lll\'f't'.i'k1t li 1.1 (l/."l'dl1l·111 ,, 1ćlaw:1L1 •,11, 1u1ą·h11l· IL1l11,1 ( idvl,v d,, kp d, ,,,ilu.
ht'zp1c...:1er•<.t\1n I warunki rC>,l¾t,ju rari:stwa byłyby powali UC za1,Tc•źurK. Ta!,J,i na ,am;, m
l,Pnt_yr1t'lll"l<.' rt,/11ccn,,ameryl..an<l..1rn. Lll",,7 11 jefn bezpr•~rnlnun ~-1:.1-·d,.twK, ,ytuacp
ri,1,/.'"l:1 ,1, ,~1,111plih1\1:.t.:' Zauw,,1.ow,. 11 n,,y,~c) kup:\ pe ,kc,lon1ze\1ariu :\la~kl
Jł(Nl" all ~ą na poludnil'. t1,uc';1c tcd,wiw r ~laq,: handk>\H: \, pólno•:neJ Kd1lfi:,11rn \\'t'
1vuc,111 u I 1<21 1. ce,au ru~-) ,,Li ;\l,·bandcr l v. ydał rn7JX.n;;d,erne, t'.lo~z 4ce, 1z ~l,1tk1
 EPuJ\4 KóNG!<LSL' WIEDi: /VAJF.00 l

zagraniczne nie mogą poruszać się w pasie I 00 mil od granic Alaski. Oznaczało to,
ie chce on \\ praktyL:e przesum1.: gr.mice Alaski 100 mil południL· Sekretarz
John ()uincy Adams uznul 10 za w1eksze niebezpieczeri~lwu dla S1anow Zjed-
noczonych rnż Święte Przymierze. W odpowiedzi zakomunikował rządowt rosyjskiemu,
że Ameryka nie może już być przedmiotem kolonizacji europejskicJ.
Stosun,4: Świett,gn Przym,ci7a do latynoamen kańskich ruchów mepodległq,;.
n,,v.ych gh;lido zan1t•ppkoiłt;1U,· Wielk,1 B1 \tanie: I\.\ począ1k1: 1823 r \1Ui)'siec11u
armia francuska, działając w imieniu Świętego Przymierza, wkroczyła na ieren
Hi~1panii, by stłumić liberalm1 n:woluck wymierzcną w despotyczne r1ądy Fer-
dynanda l'rancja zgłosiła nasti;pnie intenvemji za "' t:cinem, 1.ccrozitob)
naruszeniem równowagi politycznej i zmweczeniem planów bryty_jsk1ej ekspansJt
ekonomicznej w Ameryce Łacińskiej.
W sfrrpmu 182~ min1·,.ter spra,,, idgranionycfi Geotfc,,," Canm
1770-182'! ;;iprop,,nov,ał a111hasadofo\\i ISA .nndyni l<1chardo\\1 Rushm,1
zawarcie porozumienia w sprawie u,.godnienia polityki wobec ,,kolom1 hiszp,u'bkich
w Ameryce" Canning pisał. że Anglia I USA powinny publicznie ogłosić. iż sprawę
od,.yskanb kolonii His,.pamę uwazaFJ za t,e,.nadziejn,1; same dążą
przejęcia w posiadanie 1akiejkolw1ek części ich terytorium, a!e nie bedą
obojętnie, gdyby miały one przypaść w udziale innemu mocarstwu. ,,Jeżeli jakieś
europejskie mocarstwo rnuje inne plany i zamiai upow21lf,i..,nia er. imieni11
Hiszpanii 7.l11llSić silą kolonie do zależno;,_"I albo rny<li O byciu Jii,1ciś czę,u
kolonii dla siebie, bądź to drogą odstąpienia lub podboju, deklaracja ze strony
Pańskiego rządu I naszego byłaby .zarazem najbardziej skuteczną, jak najmniej
,,br:111iwą podarn;i do ogólnej wiadom,,,,:i l13Sic. \',Spólne1 d,·zapr(l,;ti) odnośrtll"
do takiCh proJektów' pisał Cannmg, Rusi, przekazał list Can n, nga sw 11111 , ządo\, 1,
a z własnej inicjatywy zaproponował, aby ewentualną wspólną deklarację poprzedziło
oficjalne U711anie prze7 Anglię rq>ublik l:11ynoameryhd\.skich.
:zanim 1n1d Stanów ZjednucL11nych 1ddal ustosunkować do idei Canninf'"·
Anglia straciła zainteresowanie cała sprawą. Francja doszła bowiem do wniosku, v:,
nie będzie interweniować w Ameryce Łacińskiej, o czym w oficjalnym memorandum
powiadomił Anglię patdziermka 1823 książę Jult·s Arn,and de Pd1'"'1,ac, am
basador francuski w I ondynie.
W Waszyngtonie koncepcja Canninga wywołała duże zamteresowanie. Prezydent
James Momue popro,il opini,;: rniędey dwóch ,woich pq1~nik(;w: Madi-
,,,na i Jefle"""a. Ob:q dorad11h prezydt1111owi, przyjąć propozycw brytyjską
Madison uznał, 1.c taki dokument powinien mieć fonnę manifestu dwóch kraJÓW
anglojęzycznych, przeciwstawiających się absollltyzmowi i uciskowi narodów. Pro-
ponował tt :i, aby wy1Jm,iedzieć
0 w .nim nie tylkr 1 1a wolm,;,ią i i111qnnlnoś1·1,.1
Ameryki, ale także poprzeć walkę Grecji o \,y7wokrne narodowe. MinHcr wojny
John Calhoun również nalegał, aby ogłosić wspólną deklarację, gdy:t. inaczej me da
odseparo\'>HĆ Wielkiej Brytanii od Świ\:tego Pvymit·,rza.
Zupełnie odmienne stanowisko zajął sekretarz ~umu Adan1s .. Zda" ał oi) sol,,,,
sprawę, że wspólna deklaracja wiązałaby w przyszłości ręce Stanom :/jednoczonym
w polityce wobec Ameryki Łacińskiej. Zajęcie stanowiska w sprawie Grecji, ostrzegał
byłoby równonmczne mieszarnem się ¼prawy hm,py, ki,Hi:l miałah~
 lf. P/lOCES KSZTALTDWANJA SIĘ ZACHODNIEJ HEMISFERY... 83

wtedy pełne prawo do interwencji w Ameryce.. Adams zdołał przekOJlać prezydenta

Monroe'go. aby Stany Zjednoczone ogłosiły jednostronną deklarację i sąme wystąpiły
w roli obrońców półkuli i.achodniej.
To, co uważa się za doktrynę Monroe'ego, jest niewielkim. bo około dwuslJ"\r
nicowym fragmentem oredzia prezydenta USĄ, wygłoszonego w Kongresie 2 grudnia
1823 r. Najistotniejsze były trzy jego stwierdzenia:
- kontynent amerykański nie może już odtąd być uważany za teren przyszłej
kolonizacji europejskiej;
- system polityczny mocarstw europejskich jest zasadniczo odmienny od ame-
rykańskiego i wobec tego ka,żda próba rozciągnięcia go na zachodnią półkulę będzie
uważana za akt wrogi wobec Stanów Zjednoczonych;
- Stany Zjednoczone nie będą się mieszać do wewnętrznych spraw żadnego
z mocarstw europejskich.
Światowa reakcja na orędue prezydenta Monroe'ego była różnorodna. W Anglii
doktryna przyjęta została niechetnie. gdyż zmniejszała jej rolę w sprawie. którą
w pewnym sensie zainicjowała. Decydującą role w zniweczeniu interwencyjnych
planów ~więtego Preymierza odegrała przecież dyplomacja i potęga morska Anglii,
mimo to cały zysk propagandowy usiłowały zdyskontować Stany Zjednoczone.
przedstawiając sie jako jedyny obrońca Nowego Świata. Najostrzej zareagował na to
kanclerz Mettemićh, który wystąpienie prezydenta Mónroe'ego nazwał „nieprzy-
zwoitym i zuchwałym'", Mimo potępienia., żaden z dworów europejskich nie zlofyl
jednak oficjalnego protestu.
W Ameryce Łaciflskiej reakcja była na ogół życzliwa. a niekiedy wręcz entm:jasty-
czna. Zwracano uwagę na to. że orędzie Monroe'ego ogłaszało nienaruszalnoo; terytOria•
Iną pań&lw amerykańskich i niemotliwogć kolonizacji; blczyło także z Nowym Światem
takie wart(IŚCi,ja.k demokracja, wolno!ć i republikańska forma rządów, Młode państwa
latyOOllJllerykańskie od razu próbowały wyciągnąć praktyczne korzyści z deklaracji USA
2 lipca t 824 r. Kolumbia zwróciła się do Stanów Zjednocmnych z propoz.ycją mwarcia
sojuszu obronnego, proszą,c o wyjaśnienie, w jaki sposób doktryna Monroe'ego będzie
realizowana. W odpowiedzi Adams podkreślał. 'ie w przyszłości każda akcja rządu
amerykańskiego zależeć będzie od władzy ustawodawczej. Stany Zjednoczone nie będą
mogfy przeciwstawić się zbrojnie Świętemu Przymierzu -głosił Adams - bez upn;ednie•
go porozumienia z tą potencją europejską, kt6n:j za.~y i interesy skłaniają do współpra­
cy z USA. Oznaczało to, ż.e :zastosowanie doktryny Monroe' ego zależało nie tylko od
Kongresu amerykańskiego• .lecz także od stosu11ku Wielkiej Brytanii.
Z propozycją zawarcia sojuszu obronrego zwróciły się na.ętępnie do USA rządy
Chde i Brazylii. a Meksyk i Zjednoczone Prowincje La Platy prosiły o sprecyzowanie,
na jakie śtodki bezpieczeństwa mogą liczyć w sytuacji zagrożeń. o których mówił
prezydent Monroe. We wszystkich tych przypadkach odpowiedź USA była wymijająca
Jednostronrty i niezobowiązujący charakter doktryny Monroe'ego pokaz;uje tekst
instrukcji, która ambasador w Buenos Aires otrzymał w ł 828 r. od amerykatiskiego
sekretarza stanu Henry'ego Claya. Wynikało z niej, i.i trudno Uczyć na konkretną
pomoc USA w wypadku agresji europejskiej. Potwierdziły to liczne przypadki gwał­
cenia doktryny Monroe'ego w najbliższych kilku dekadach. o czym będzie mowa
w dalszych częściach tego rozdziału.
84 EPOKA KONGRESU Wl1"DEŃSKIECO I ŚWll;TFGO PRZYMIERZA ( IR/ 5-18701/Hl I/

4. Ekspansja. terytorialna USA

W wyniku dwóch tylko wydarzeń: zakupu Luizjany i wojny z Meksykiem, Stany
Zjednoczone pawiększyły się o blisko 3,5 miliona km 2 • Uzyskanie Kalifornii, Teksasu,
Oregonu. Alaski, i usadowieni<:' nad Pacyliki,,m, zmienik, Jc,·npolityczn,,
polo/cme państwa p(11m,cnoamerybdi41ego, st,\ar:1ap1C waiunk1 , osiągni,;ua
w p1:,y,Jk,;ci potęgi vk,,n,,micznej I pnli11·cznej.

4.1. Teksas
\V Traktacie transkunl.ynentaln) 819 r. USA wbL1wiązały uznawanw
suwer,_,nn,,1 władzy Hiszpania w stanow1cicym część nK·ksykańsbLJ
kolonii.
Ogromne terytorium Teksasu było niemal puste. Wedle danych hi~zpań~kich,
w 181 O r. żyło tam 3334 chrzcśc1jan. Pod koniec swego panowania, Hiszpame wyrażali
zgodę Ha osadnictw,, kolunist6w ,c11oameryL111~LKh W Tek\,Nc W 182U
\.onc,.,,Jc osfodłemc kilkuset i<olon1eqfav otrzyma! !V!n~vs Austin, zobowią7:_J
śię, że będą oni obyczajnymi katolikami, szanującym, kn'ila i monarcli1ę hiszpańską.
Każdemu koloniście przysługiwało 640 akrów ziemi (I akr= 0,4 ha), ponadto 320
akrów dla żony, po 100 akrów dla każdego syna i po 80 na każdego niewolnika. Po
śmier,·1 J\fo,,esa Aus1rn:1, czerwcu I r., konce!>ja p17ct,.da najcg,. >,:,na Stephena.
Cesau ni,0podległegn !\leksyku, Itu1b1de., w kontrakcie z 12 1823 r.
twienl:11ł uprawnienia Stephena. Au~mw. 18 sierptria l X:24 r. Kongrc, meksykański
uchwalił nowe prawo kolonizacyjne, zabraniające osadnictwa cudw;,jemskicgo w pa-
sie 80 km od granicy i 40 km od hrzegu morskiego.
Ludnos, anglosaska \V Teksasie ,,;1yhko się Z\1 id(szala. gdy; Austtn,,,n
25 innych Amerykan('W uzyskało kontrnkly, uprawn1ai,Ju' do werbov. kolonist,,,,.
którzy 1wn:idto napJywah na ten teren ws:zelk„I kon1ro)ą.
W 1830 r. żyło tu już ponad IO tysięcy Amerykanów, a po pięciu dabzych
latach - ponad 30 tysięcy, oraz 5 tysięcy mcwolmków.
15 września 1829 r. prezydent Vicente Guenern zniósł niewolnictwo na całym
•Q"SZ;tl/<.' l\kksyku, Ch'IIIII amerykan,;;·\ knloniśc::i ni,· 111erzali sii; ,rządkoW;i(
,zą próbe hrn1ru w Tek\:i'.ll podj41 H:uln1 bdwards. w 182'1
proklamował tzw. Fredoman Repubhc. Rev„olt,ł Edwardsa szybko została stłumiona,
ale rosnący w silę osadnicy amerykańscy stawali się coraz hardziej niezależni od
słabych władz mebykańskich. Niepowod:z.eniern zakończyła się także misJa specjal-
nego ,1y,lannika rządu arncrykańsk1egu Authony'ey:c Butlera, który październiku
1823 r. przekonywał l\frksykanów d( 1 ~pr1edania Td-:~:1s11 Tepdencw vr,1ratystyc1n,1
nasiliły się, kiedy jednym pnyw.',dców kolonist(\1 rostal Sam ł-li;n:,ion. I man
181(1 r. konwencja kolonistów zgromadzonych nad rzeką Brazos ogłosiła deklarację
niepodległości Teksasu, co zapoczątkowało otwarty konflikt.
Armrn meksyka(iska dowództwem prezydent,, Santa Anny u~ikm ała stłumic
rebelię kolonistów, pokonuJąc ich w dwóch lv,ach. Piern,1:1 nich,
Alamr marca 1836 r.. mczmiemie krwawa i zacięta, której m.in. bohate1„k1
Davy Crockett, przeszła późnieJ do patriotycznej legendy amerykańskiej. Dwa tygodnie
Jh•i.1,1c11\lck,vL11:1c LtW\\ tttumfov,,ilJ. l>,.:ryduJacc icac,uH,· 1111:1taJ,:dn,1k 1111:,, bllv,a.
pc-d Sar, Jac111tr-. ktć,ra m1:1la 1111CJ'(l' 21 k\,icmia t1·gn1 rd.u. S,:m l [.:,u~t,w p,.:·kc-n;il
-.1· rm:1 :nm1v 1m:byL1t'1~k:1 i wzqł do llll'\'-·oli ger:(Talc1 S.mlil ,\nr:.;:.
\V marni 1~_n r. S!ar:y :LJcdnul·zoi:e uzri,dy 1~u:1u11e Td:sasu Fkc- nićpndlcgk,:,:1
p,u'1,1wa. Pruśl:-a 1 ,·bd~11 r.1 pr·Lyl,1czenie dc, llrni zost,.la Jednak pr7:.? s~·na1 USA
nnr7ll(•. ,r:,1 \\ 1~- \,', r z,\
\'()p•yf pN:lad \Lrnr',w r:,'1li1(,c'li\'d1. Il.' pr1.vt1uc·111(· ld,1„hli
/,ill,HII, \l/111\)(llli,,t,, ~I.iii\ 1•1•l.1<i1111,\\\'. \\(Iii/ 1111/\l•IIIF!IC' Ll\'\\\•lr lll•,•,,, \\ 1:-.1•,1 I
IIH'[""lll-d1•··,, '!,·l,•-,1-,11 1111i;,!;, h;11,<f• ;• \', L\ Hl 1 \~'wlL1 H1:11;i1,r;1 ( 11·,: I,· p;ins,!w;i
d:.1•,(11.q:h 1·11,,.11\!,()~(' lll(' (,!ku K\:1/.)'~lll(.] ,.,,r(1!pr:,cy 1•11,pod1i1l'l.t'_I /. Teks;J~t'lll. :,lt'
1 u,:-~i...111111 tu \\ plyv, 1·11· J'"łil yc111yd1. W ,1vq,mu 1:,.:42 1. do 'kk,,1·,u p11\l·yl Ch,u le,
1-.l11d, j)lt"f\S'',/) cf,cj,dr·y 1,plt'Zl'IIU1nt \\'wlkiej Hr:,ta1111 h:'IICll'acj;i hrytyj,t;1 \\ Td-
,;1,1,· ,zc1n·(lr.1v 1.,11.iep ... k,•iła pPlitykt'•v. ,u1t,T) k;J(i,~.id1. \\"yktll7~•,l;1l1 w 111 /') \\(,d,·y
Td,":1~-1.. d;11:rc do 1ru1u1t11,·111:1. :re ll·:~11 llll· do_1( 111l' du puh\<."/l'l:ia / I 'n,ą, h,-,l;~ 111u<ieli
;1\i,1;;i,_ ,1,· ""f1:--,;,·1 1 1 \\'wiki H1d,:n1:.i 'L1k1,: ~,kk,:\k, 1.a l""'<1•.·•h11cl\'.v111 ,\11)'lll.
1:1<·[(.'l\l\\'id 1'1:f.,,.1,.1·,1-.1 ll/li:t:JI,.' J<.!'ll 11H:p,,tllq·h1,,l1 1:1 /\lh•\\1,)/lJllll' 1111.i,)('1,·111:1 ,.1,;
L. L SA W tt'J ,yttWl:Jl prezydent John ·t yle1 zapupuncwal w ku1;u1 l r:•Vi r prz::, Ją
, ,t'me 'l,ba~.u du t'rrn, cu lt:bi1 l{;.:pn:zcnl:mt,0 w w ,.1yuniu. a ScLJt w hd}m I X-Vi r.
r'ilt"\\'I,: lk:, 1·•t7<"\\ .1.~;l ,dc,., ,v, 7;,,1prdK>\\ ;,l). K,ir-,1elll'_lll pr1edq;,v, 1c1el1 '] eba,11 ,, p:r,i-

d,w rmku ).\4"i r. pc•t\\f,lt 11.it;1 a~i ,d:tcLe1.ia ,\\eFn ft'r)trnmrr: dll Sta:1(11,- ZietJ„
11ov:1<11 )eh. \\ !:1,·1::>,,1<:' ·1 d,~a'.,11 d,,, USA 11e~:.1ly\1 me ,Kentl 1 Anvl1a. h·..:1r.q,1 1 l:{"~]J,
11::1,,r;d<i'l l\kk~ 1 k ,cr\1;1! slu,ur;~t , 1n,J,.,rnaty(71K 7c ~•.,y111 póhc,n1 1 m ~,,,1adc11L

K1,c,.(1:1 ( lH')'_('llll '.Lil:, '•I•, l\'t.łil) [ [ I / l'l<'(L\di l'l\'''l-:111i,11 L;1111r•.Jjjll pn.·/\du,d ICJ
I,\ J. I 1 K," 11enc1;1 l-'arl11 l >cn,d.1al} une I u7nala. 11 11ak1) z;i\.uncz, w~pnldz1aht111c> c
7 Br_,tyJL'7)'ka1'li w zarL,,d,anrn Ureruncn1 tl1.1•,. \\•,,p<',lnc1 ukupacp,J l 7a,,1dala

pr,·, h,c1c111.J calq~o ter,1011rnr: d1, 1- 1SA. l'n„ 1•1arn ten pup1crctiu 7\\·!;1•,1,·za ,.Jinc
1

,._ pdudnic,,.·y,_-h i 7ach-•drnch ,łanach lc-H•) ;11wL,11„ r:1~lyc,nc. 1

\\-' pn·n•. ,,.q pn 111 :- ct(,"-.l 111c w 1 lx,rc7 1 m 1rn ,\\ ,e rrt·7ydent .l,:rne~ I,nux Pułk
<.'~\\ 1:,clc1yt. ,, p1;iw,! l ł.\1\ ,'.1, ( Jn:1,111111 .,,,, qJy111,lc I l,enly~k11\yJ11e" \\' (',cl

I''''' 1t·dn p1;·,\;1 [1,11,h ,:,.L,, ,.-,111<·;:I,,, ·1,· .'\r-,1l1.1 1·,,1,,1,.1 ll''I di, ,·h1<,11\ '·\\t 1 ,,h·,·11,,,., 1
\1, ( łJ("!'(1fil('

['f7) w(ldn c,1,u Jia1'1;. 1-., p1 (,bo-., ali pc,k cjc1 1, P

fd1mn \'-· l•JO'\ rnlL'> l h ll,btroJ1.;v.:.
11>1Wi,1nc nar.:,qai,llY konll1kt. Nefn,J,1ćje pro\\a(:zone przez <.:ały ruh: lrA5 nic
p11:,.1,1<,,J\ Jl'd1;:1I. ruultalll. Pr~·/vdenl Pułk 7\\n',c!l '.li:' \\l<;T do K,mrrt'~ll v. lh>r,w.·, ..
11ym nr,,!1.1t. v, rrudrnu l~>~S r » 11pPwa111H:111v ,.1d111m1slr<iql du ,muk:\,·a111,: ln1kt1t11
"W'-.j•<"drwi:; Hr'-·tvjuyL,rr:i o~.up.tcji Cl1,·gu1111 1 f(1'll'i,,,•11i,r·ie ;11 1·1t'I_\ l..:1{;,l.i, t•n pr,mu- 0

cl«\l ',l\'-·,1 ua kryt<,num <.akp Orq::<>Tll! 1 Td-,:N: P,,lk p< l\·1 lal ~1,· pli) 1vm L1
1 1 1

ild.11\I ~- J\l,.nr ..,·',.'):<• 1 ,1,,1 1·11],,11;,11, -., 11w1 /:.!-.:11 l.. <>l<>!111;1c1i (,·r,1,-110\\ ;\1,L<·1d.1
Była to Jllćrn ,za po dv. c',ch dz1e,iędolt'dach rn:,t:a ozy,\ 1Cma kJ dul.Jryn;,
\\' .:,tr,1,,~tcoe „,i::r,ql'7ki Oreµ<",nu" jak 11-hH.La~ móvdotK\ nanJ,;ziłii ,i,; mna
kuncepc_Ja północcuamcr-.. km1'-.La, zav. ana\\' h1,le „Boskiei:::o Przezna,:?ćnta" (Mul/{f<'Sl
[),·.win)). Jdm L. (_)' .'-,ulln;,n, rctbl..tur p1~ma „Llcmuc-ratic Rć\'lc\1·'·, 2 i )!n!dma l K-l'> r.
r.ap,~JI. ze prav,(:Zn\:, lylut l ISA , 1o (Jrc1!m11\ k / \ .,11· n:1,/vrn l·-u~k1m p1L<:,1:aczc:mL
86 EPOKA KON(;RESU WIFOFŃSKJEGO I ŚWIĘTEGO PRZYMIERZA .118/5-/870/187!)

do r,,1pfZl"trrenian1a ,,. l zajecia l ak'.'O kontynentu który Opatrm,v,,: nam ofom

wata·. ·
Terminem „Boskie przeznaczenie" O'Sullivan posługiwał się już w lipcu 1845 r..
kiedy nawoływał do aneksji Teksasu. Na początku stycznia 1846 r. je.den z kongres-
rnen, ,v. R, •bert C. \Vmthn p. uzyl kg•.' ~amego Okll, lenia mówlr,c 1,: Oregon rnuci
1

być 1t1lkrvkański, dyi ,, ,nika 1<1 , .prawa Bo, kii; o Przeznaui.rna do rozp1 ,.
strzern1mia ,;ie na calyn1 k, ,ntynenz H. •
Doktryna „Boskiego Przeznaczenia" nil· została więc zawarta w jakimś konkret-
nym dokumencie. Jest to raczej hasło, slogan i zespół poglądów sugestywnie głoszą­
cych, iz misją dziejow:1 n.irodu arncrykaiiskiego jt.'-1 opanowaniv c,h,zarów mi, d, '-
Atlantykiem i Pacyfik1c111. Liczni ,zwL,knnicy skrain:i d1 1nterpret,u,11 uważali jed11 ,;,
iż Moni/, st Desliny w,kazuje nie tylko marsz w k1ęrunku Pacyfiku, ak mówi or,,/
ciągnięciu systemu amerykańskiego na całą półkulę z.achodnią. W „The Annals of
Arnerica" z 1850 r. czytamy:
..Zadaniem .nas,ym k1<t spcłmć pi 1<·,,.naczeni, B, ,skie Przeznac:1, me. do p«no-
wani,1 nad c,ałym Mdsykiem, nad Arncryką Poludm::wą, nad (ndimm Zachodmnu
i Kanad:1 Można Ir tr,h\ zebrać cal, 1 antologię podubnych tek• tow z lal 40. i ,,.1 i.
XIX wieku, różniących się tylko zakresem postulowanych zdobyczy terytorialnych.
Prezydent Polk popierał początkowo maksymalistyczny program wpływowego
ruchu ,All Oregon", domagającego się granicy wzdłuż 54"40'. Oznaczało to, że
w ob1ebi,· tSA mala,h hv się nie tylko dzisiejsu ~,lam Waszyng1on, Oregon, Idalt,,,
ale t,kze ,,t"~cna kanadv.1,ka prowinqa Kolumbia Biytyj,,ka. Gło·,na bmpania prn,
amerykańskiej popularyzującej hasło „54 40' lub walka· (fifty:four, forty or fight) me
przestraszyła jednak Anglii, której dyplomacja zdecydowanie odrzuciła ż,tdania
amerykańskie. Nieugięte stanowisko Wielkiej Brytanii, mocarstwa wówczas o wiele
silnkj,7.c•i:;1• od USA. ,,~tudziło mecn dąi.enia ek,pan>ionistów. \Vi,lu polityk,,v
amervkarisbch wskazywało, że pl'Z}jl,'ck linii poniLcj 'i4 40', np. \\71.Hui 49° ró,· '"'
lemiL;, tdkle dałoby lJSA „k1ucz d,, Pa,vfiku" i nh'zilwość ekspam p handlowe1 na
Daleki Wschód.
Po czteromiesięcznej debacie, w kwietniu I 846 r. Kongres upoważnił prezyden-
ta do w',p(i1dedzenia 11Uw :u.z Angli,1 w 'prawieOr,,ponu ale zobo\, i,1zal go równi.·i
dozn1.il.11,11ia takie;-11 n /\viązania. kt,,n· przynio,l,,hy p1,kój. a llh' w,,1nę. Zgodni<'
z decy,i,, Kongresu, P, ,IL zwrócił ,,ię de, Anglii o w7n•lwienie n~'f•··•·F'~Ji w spmv,i,•
Oregonu, ,.aby uzyskać kompromis". Pojednawcze pismo prezydenta Polka zostało
życzliwie przyjęte w Londynie, zwłaszcza przez ministra spraw z.agranicznych lorda
Aberdecna który wiedziat ze tylk, ['•przez wzajemne ustępstwa można pokojcnw
rozstr,-vg11,i<' problern ' LZerwcu l i:146 r Aberdeen , ,fHjalnie zapn ,p, ,nował n, ·,w\
traktat w •.prąwie ·'r;ir,1c', wzdłu,: 19 równolezrnka. z poz<Nawi,·niern w1 i''
Vancouver po stronie brytyjskiej. W ten sposób Anglia zrezygnowała z dotych-
czasowego postulatu, aby na zachodzie linie graniczną stanowiła rzeka Columbia, za~
USA miał) by wycofać sie z chęci marszu na północ aż do 54 °40'.
hat). hmiastow,i. po1Ytywna reakc.ia Kongresu ~wiadczyła c, tym, u był t,
1<.omp11 nH wygodn', dla i.SA. 15 Cz<T.v~a 1846 r. 1mh.rykański sekretarz stańu Jam, s
Buchanan i brytyjski ambasador w Waszyngtonie Richard Pakenham podpisali traktat
Oregonu, zgodny z propozycjami lorda Aberdeena. Oregon aż do 49° równoleżnika
 p7) l~rc7c,11) ,u~tał du St<>n,,v, i'.J<:du>u.un:, cit. kt(we 1) m ,,ttri) m ?cacz111,;- \,Zmnc1:ił)
s\\.,, P("Y\CJ(;' natl l'acytih:1cm

Vv'l;1, '/t"l'W '! cl,,N: d;, '-1:w<'m Zjedrn·c/llllYCh m,· ;,al;,;'"7) In k<•nfliktu 1. ts.ld:-
•., k1e·m i'1t'J\\•./\rn 11 rt·1d.•-t1·1n d„ L,,111\IHH'\l'<IIH:111:,,·1·-h:1 1,:, r\1,·k•- 1 L -.L1L1 ~,,; ~!'l:l\'.:1
1\)1}<'/Clll.I r1:1111c '[1•hs,:1,1 [,'.;:,d 111,·k•,:,k:in·I.. J',l\\('•łu1;ic \I~ lid l11,1<,1y,1r1y ,,, .... /.11
Tek~w,u \'.' cza:-.ad1 hiszpańskich U\\,llaL 1c połud1:iP1,o-1,Klt(1dn1.: rnu11ca 111:1Jdt1Je
~.i,; 1;,1 r,_e(:e Frn.>. e~. rnuumiaH Am(:r) kanie W} ,uv, :tli prete11s1e d<: 11eu, u \,1eh-, d,1!~1
rc1c:iag.1)<ll';,'--il ~,i: 11;1 z.,Kh,id ,1l de rzeki Rio Gramlc
Pn1;1cwaz stcsud.1 d) pk1m,t1yl111e h:; l) ,ei-., a:1e, .idrn11Hstrat·1:1 1-\ 1lk:1 IV} slal:1
w k\11etrnu i:Y-15 r rnel>ficplrnc \\'illi:un:1 S. Parr(lla. ab1 1,11icntuv.a! sil;'\, sUon
LPiua,h r1;1d!i m,:l.::-.\L1t:1sk1t·_"'' do p,,t11~• 1a 11,·::,•t pqi E:qlPt:\ l':,111•1ii il" I lt'p;u
L1111,·ril1 S1:1·1u h,h /,1ll1:;,;q,;-:·, ,,.i,;,('IC/\1h·rrl l'tM. 11p1\\,1/111ł 1,,11111, Sl1d,·ll;i d,,
rr,iv,ad;t"!:l,! ultlJl'.tr;yd1 w1111,,,,. ; l\kl.,)k:ern. Shdt'li rn1:J 1;11,l, 101,a,' rz<1l'ow1 0

1,i,k~:, ka(hk1ernu p11,1~·c1e pi 10. ad1111111stracje Pull- d 111,lllt'!! ohywatt>łi ;irneryka1i-

,l1cl1 wubec !\lek,:, ku v, zamian Z<t u1nan1,;- gramcy Tek:,.,~u 11a Ri<, Grande on-cz
'.i nulwnÓ\\ dt,fa:(,1\- Di ,a,:ia<lt:FlC:• z Tek,a,em J-,:'uwy 1Vlebyk i 25 milil>n61,· dr,larów
1a K:ddnrnii;:. Pr\'/.ydt>1;t l\·kJ..syk11. J,,..,e J('aqu111 ! k1Tern, u,karj;rn) pr,:ez oruzyc_k
1 ,,pmi~- ptbhrzn,1 ,, karmiland1,o, me zdec\lll,1,d st<; oqatcc1r11e na ro71lHJI\)
1 Shdtllem, któr:, w mar,·u l i:...;.1, r C-f'\J~crl ,tc,h,,; J\lebyku
1-'u r11t:pu1·.od:re1:i11 liii~ji Sl1zk·lb, flrezydent Pu[k uLr.al. 11 ,p(>r z J\leksyh:icrn
;11<,111,. rn11-.1<1/.i( t) lkn ~11. 1 I )c. t,h:1cli t_!,,1,da11 ~U,11 1 1<!1\ 1:,, 11pl)l',t>\-.l' \\ ,;1cl1t1dn,di
~1,111.11.li Jpl•I:\ d,lc·k,1,11JJ~-l11.111t'. d1,r11df-.lJ,(U' · 1:,· 11·],f<./t'lll.t (:,, I IS.,\ IH'\l.)c l11t·1 •,[(,iw,1•,,
;, 111!.:~,Lcza Kahlorn11. Pud,Jbme 1ak \\· ·1 ek-.a,1e, lal-Je 11 K,d1h_,nm ruzrastaty ,ię
,kLpt~ka rn.,!dt:ihm amer, kz111sk1ch. Oddzclona bard?L, od Ct·n1mlnycl1 ll'h:dz l\frk~yku.
DtfL;;dt,,n:: p17eZ nwu<lulr:ych i c;ręctn ,knn_impow:u1ycll ur7ędników Kaltfurcia t•yb
\I t,il,ich -!O. XIX l\ll'kll kr~ tl,nmn rnuJko za!wJr,1un) m 1 rnenial ,:Ul<rnmmc1nym.
K1c<ly i,1,de1mu11,rne k1lkakmt111e cle1ty srrzedarn,1 1:.alitnnm 7nctały prn,z władze
mt·hyk;11·:,k1c, ,d1 /UC!Hll'. pt7l'\\ d/2<,' :td<"'h} 1t ,1, nl<:'n111c 1 a1reh:~1i zl>rnp1e1 :'-,;1c1 rn1,1·.ali
,·,111 """c·1a:-.. 11i.'n111e111c'111, Il' l\1d.·,1 J.. /,•u11,·1 ;;. 1Hkl:1,' ~,:ii1l!,n11,· :\11,:.111 ,,. 1;itt11a1, ,.,
lil, 1\1,l;u,1=: "''''.i' ć'" 1.1dh111·111;i 11 k('(' J','.11'.,l\"d. l'nlq'i<llll' llllt'/ i\11t•l1~ :1111 k•-Ji
Tck,c:1,u 1 ,pór c Oregon 1w1,·ndcą,,a!y. że grnżha 11:, dawał:i si~, rcain". Arenci
d::-plumat)LZl:1 llSA 1,. f\Jd.•:;J..u, LoLd\rne I Par)tll ,:,1,Y[')Walt Depa:1:11nt'n1 Stanc
infrnrn:•c:jarni, ie ir,trygi IT,11 1 qi, a ,wh:,.,c;,,a Anglii, 1.rn1eua.1,i b:1,:1 do pndsyl·a1H:,
llle11:-.t~:ph11·u~c:i t1ek~)~ll ,,,ol't't 1,i<laii ;1mer:,J..d1sk1ch, b:idź dn 111wrnzt'ni;, ,t'p;i1·aty,-
l)llnt·i Rqil:l 1 liJ..1 K:1hfon111 f'Pd pwtcktn111l11:1 hr\'t) j,ki11L
Pr!) •.p1c\1ylo 1P w:r1•<<1 i \',, d:,u,·1·1. 011, '1( 1 w1t·111 'J 11 ,:q:, I ))4(·, r J'It:Z\ dent Pc[k
11 111:;,bl il,, h,1J11•11·,1., \',J11< 1~d. ,, '''rl"-'\',1nl1,·1,1,: \1·,,111j l\kk,ylo111 !llw1al11j1tl
pl'\\'Udem r,rntlu b:ć- 1:1e~phicernt· pr;e; ;I.Jeb) k <llugu ,, 1, y~ok.L,~u ::< milinnÓ\\
pe\<-1-.. Teµ,,1 ~ameµ,-1 dni,i r.,1de~,L! v,i::domo;i.: l> polycAc ot:d?ia!u generała Za-
cilar:, · tyn Taylc,ra 7 wn1sk1etn 1:.eh:,;, kai~sk1rn, \'> kt(,rej 1g111ęk, h: ill-.unastu Amer) ka-
1·(,,,. l'znall(' to za agr,:,1ę, \\·c,hec czego obie 17b) Kunpe,:u 11 1 12 map J :-S4(l r he7
'<lli:bi)ch \,:il1cd1 (:-.!o,unk1em glo,(1 1\ 174 tk, 1,1 i 40 de 2) 11·)pn"1edział 1 '"']n~·
 EicL\ KONG!d WIEDUis,./1!,GO I S\\if;TEDO i/UIMIERZ' IS/5-l1F il' l)

Fmt la;iwe11w1111J1
•

■ Chihuahua l,
1111847 ®
·~w-
'

~ -
q
-
Spometery!orlum I ls,i,;
Roszczenia Teksasu

Fccd,y'MljłkV:)/'
}~;~•~·;=~
IIUlnil Vis
U-Dl Hl47

"
~ lTerytoria utracone pr,.,,: Meksyk wnaslępslwle
~ (traktatu,: Guadalupe Hildalgo (1848)

• . J;·,1·/rn:,,-mnabyc,,- pL·c·?.USA r.
(?<) S.lwy i wair11ejsze potycz~,

Mq-111 ). Wojri;, l ·sA z I\1cksykien, , ineksykai'i,kie strnl;, 1erytor1aluę

Meksykowi. W stolicy tego państwa także panowały wówczas nastroje wojenne.

Ar111ia mcbvkarusk11 o wki< liczniejv:1 niż am"-'rykańska, li,·101101.ukfr na pomoc
0

1\11rlii i h1i11,ji, co ,umie rn1alo prz)'1 zwyci,·s,wo.

Stało się jednak inaczej. Wojsko meksykańskie okazało się zupełnie meprzygo-
towarn: Jo dz:iala11, a jegu wódz, generał Santa Anna, w grudmu 1846 r. po raz
tnh:jny \\ ybrany na pn::·,:ydema iak zw) kunk111iorski i nieudolny.
Był) obs.1.:1ry. na h:Hll)Ch rozegrała sit; wojtw. Pierwsi) 1 nich, lu
pogranicze z Teksasem i północny Meksyk, gd1ic sukcesy odnosiły wojska generała
7achary'u•i, TayJor:1 Drugi, 10 ,iemie Nowego Meksyku i Kalifornii, rdzic miały
m i,,jsce z.:11 ,'wno dzi;1lada sił rc,.:iilarnych, i pryv, atno-wo1 ~kov:ych wyprw,
 Il. PROCES KSZTAŁTOWANIA Ml; L-'.C/JODN!EJ HEMISFERY...

nibustierskic). Najważniejsze znaczenie miały jednak operacje wojsk mnerykańskich

pud duv·ództwem generał:, Winfidda Scotta, które w 111:un, 1847 r. 1,dobyły port
\crasiu,: i od wschodu pu~l\:'J"-'\-.al) .,, kierunku miast;i f\kbyk.
l\hmo sukcesów fld puL;ch bitew, dla administraqi P1>lka 1;i1.· była to wojna
lat1'.i,. Wybitny poeta Walt Whitm,,n. czy zwolennicy skra_111q mllTpn:tacji:Manifestu
11,.wn. widzieli w niej ~pdni(:nic ""'kazanych przez Up,itr,m•~l n,dumlnychpraw
1_ '->.\ .\le głośne było 1;,~.1c P"'''' 1ei pr.1.eciwnik61• C/r,·- p<>l11ykOw -z Partii
Demokratyu.11e.1 1 Północy i wielu whig(iw gfo~do, ie wojna z Meksykiem jest
„prywaLn 4 awanturą pana Pt)lka" i zmową właścicieli niewolników z Południa, którzy
chcą rozszerzyć swe wpływy. Polk dążył ,...-ięc do jak najszybszego zakończenia
wojny. W połowie kwietnia 1847 r. z misją pokojov,·ą udał się do Meksyku wysłannik
pre1.ydenta l'\icolas P. Trist. Instrukcja upoważniała go do z.aoferowania 30 milionów
dolaróv w zamian za uz11.arnt grnrncy na Rio O.-ande i udcbn1c Starwrn ZjednoczQnym
kdit,n ,iii, Nowego Mek.,\ku. p,,tv.\.1 pu Dolnej Kalitorn1i 1ILq:1 Całifomia) ora1.
1,11111,:,nie Amerykan01;1 1'1.,v :, 11:1111\ LU pr7.e7. Pnesm1k ·1 d111:1111qwc.
H:,ly to żądania m:ii,~y111ali:•.t)crne, na które w ź;idc·r1 ~p,x.ub f\Ieksykanie nie
111ugl1 :-,ię :zgQdziĆ. Ofen,yl'-.a 1v,,j,k S10tla ruszyła pon,n\tHt· 1 1, pdowie ,.,lrze§nia

1847 r. miasto Meksyk zostało zdobyte.

Mimo ze Trist otrzymał pismo odwołujące go do \Vaszyngtonu, postanowił jednak
zostać i zakrnk'zyć swoją misję porozumieniem z nowymi władzami Meksyku. Po
trudnych rokowaniach podpisał 2 lutego 1848 r. w małej miejscowości Guadalupe
Hidalgo traktat z l\1eksykiem - jeden z najbardziej niezwykłych w historii stosunk(Jv,
międzyn:H'odowych, gdyż zmniejszający powieuclmi~ pafo;twa przegranego o polew,~.
:, 1,i\, •> ponad 2 mifo,11', k111' 1L1011ie z Teksasemi N;q1;,1„1rHq,,zy byt jednak
;:1 \ kul V traktatu, mówh, ', "Ili'\\ '"I )'i :,nicy między O~\ ,I\, I ,i11;1 l':111:lv.ami. Wynikało

1 do UliA przech,ll7:i tt'r)WI 1,1, na których stwor1rn1, 1 p<,;1111q stany: Ariz.QOa,

rnc:.:o, IŻ
NP'-'-Y !'.leksyk. Nevada. Ltd1, Kalrtornia oraz c:ześern11r, Koh_ąado i Wyoming.
Potv 1,rdzono aneksję Td;~:,~u wedle żądanej przez Arnt-ryh.arn'n, franicy na Rio
Grande. W zamian 1a to Stany Zjednoczone zobowi11wły się zapłacić 15 milionów
dolarów i zaspokoić mszczenia swoich obywateli \vobec Meksyku do sumy 3 250
tysięcy dolarów.
Kilka lat później przeclstawicicl US/\ James Ciad.-;den kupił pozosrnh1 jes,czc
prt.y Mebyku „rc~1.1ówkę" slanów: Arirnna i 1\'owy /\leksyk, zwaną Doliną Mcsill.J..
z:1 J() milionów dolar6v.. Rcp1h1\\:.t! 10 tmktat między ,,ti\dwurna państwami z 30
Frudn,a 1853 r. (ratyfik{,11,m;, f117C7 i\leksyk 30 czerwca l ~;5,.i Jl. Tr,lktat. ten dawał
to \111crykanom prawo do tranz) tu przez Przesmyk Ttc·hu,mLc:pc:c

Włączenie rosyjskiej Ameryki - czyli i\la;.ki - do USA dokonało się w ~po;,(,b

całkowicie pokojowy. Przy tej transakcji zbiegły ~ię bowiem intencje obu stron.
Rosjanie chcieli Alaskę sprzedać, natomiast szef dyplomacji północnoamerykańskieJ
William 11. Scward bardzo pragnął ją kupić.
Rosja administrowała Alaską poprzez instytucje zwaną Towarzystv,·o Rosy_jsko-
AutT:,kańskie (wyłączrnc ro~yj~kic), które na początku bi hO. XIX wieku stało
u progu bankn,ctwa. Rz4d rosy_j~kl 11di11Ćm il ud/iclema dot:11.:p. ktC·r:1 t:ratov. :1L1b\
T 0\1 au\~(\'. c . l po~tano\1 ił Ala~k,;; c•przedas' l>o tcg1, dcd:odnli ra, Ic pohtyL mo
-dyplomatyczne. Pn 1H1jnic kryrn~klq R(1,1a oha\,1<1la -.1r; dal•1ep.1, \'.z,-c,,tu po1,,,:1
brytyJ~LiCJ. \\7,,Jna pr/eknn:i.b l·ara. ze , flN,~ hryL i• 1,k;, tr;:dm, !<o• JilPPr:1 kunk w""''"
(idyh)· Hryt::,Juycy cbcit'h Ala~-1:~: 1,114t', l{rn;p m"" 1:1012bb) •1,· tcn:u 'Jll/1--c-11\1<
l<o•.yj~-k 1ej 1\l:1:,ct" r,runln wkii' 11wh:·zpi1·c /1·11,h\ c, ·11 •.In •ny •\n 11·rykrHw..
1\111h;1,ad,·1 IP'•IJ'-k: 11 \\.';i•.11n;·1,,m,· h:1·011 l·d1:;1rd d,· ;-,1._-, I, I <::.111,·,\•,11. ;,· I IS,\

1:11,i,· -,L,il,11111011.:, ,,\J:i-,1,,,' \\ L1i.1 ',illll '•l''"·''fl. Id"- ls.:ilil1lllli<,' ''/\' ( )11·!_.,.,. (,.hb, ;;1·
potv.ierdzily ,ir; kr.v,tlT JL:7 pn?lu,ki 1• ,nalt'11-,kach złota w t>d11ejonad1. 11;1 c,b,,2.1
ten r,1~,·)łlh, la,-,in(,w;, Amerykanie I nih:: hy ich me r(1\\cll'Z\mat. Rzć,d 1ro<\J~h.i
uznał w1rc, że lcp1L'J JUL --prznla( Ala,kr Stan<iln ZwdnPC/(111\'m, lll/ ,traL1.: F na
An12hi
11.r-L·z

P1crws1c oferty zakupu Ala~k1 Dcparlarnenl ~tam, L"SA ztc1.) I li'.1 ':--.I1 _1u, " I.\t,u L
Do ,r•r;m-\ p111,n'.r·nnf\ p, t'.,1L111i,·1('lllll I' 1>)11\' ~('-,'(''.\ )lll'J.
N;i i''" ,;1!kt· IH,7 r ;1111h,1:-.11d,,r :,1,,,·lf I 1,,-.1.d ll['''"'·;1,1111rn1\ d,, l'h'" 1dn·r,1.,
11,:t'<WJill'Ji \\ ,:p1mtt' ~pu.t'd:!L> Al11,l-.1. /:1, .l.'-J 1m11v:1 pn J'Ułud1111, Sh't'< 1-.1 ;,.111.tJl'Hi.
tt' u,.god111n11,, ccn:1 t1:insal-.cj1 1ostaL, \\ Pckr~burf.U rrz\ J,'t:1 1 rz.clJ li'l('/ll.l ,i 11'1.!111,.•.

1,a,'. Sekretarz ,tanu LSA S.ev.-a1d z..ą-rorono11·al. at,y me 2.1•. lek1ć I nal')clnrn;1,I·
v11y~t.1pic do prz:,2utt,w:mi:11".lpo1,it'dmrh duk1m1t'nt,;v, 'J :1i. lt'i '-H ,ulo O 1•11d;1111,·
-I nad ranern :w rna1c:, I.Cc(,7 1 !Ja\..!al f>fiLp1lrilt' Jn-lat 1:11,a:t, T,..1ytu1:u11, Al.1,k1
o p,n, icr,chni pnnad p<':ttor;1 rnd1ona knr zot,!alo ,przcd:mc t'SA /a 7,2 n11 Ir, •11.,
dolaróv.
Du;a t'.l,,;;;(· pra,y illllt"t}ka6,k1e.1 1 11,·zm pulit)<.:v u111ali !1;,11,al...:1~ z.; •.1y,1,,,.
11i.-l,,n1,,lt1,1 I l1 l\·d11,J. l\h\1111111,., llj', i<· 1;1 l•t·111;i1(u,,10··.'<'\· J„d.,.1\ln I jH\'\\;111.,·
L11ulw11l· 1,:11,11 \,-,.,;11d.1 p,·,bl111k ;1111,·ryL.111-J.1 11111,1 /"l'Lli 1, r1•11.ul ;- 1·1Jlt1•li<•I\

d1,la1r',11-. l:lrurn:i,· ,,,,-. S,·w,11d 1,ys1:w;il 1v,ł:1,1,·1a L/IL'I) :112:Ld1 .. ·1111· :-.l1;1/,·t;1L'111t·
i hanH,,w,· znaL-ZŁ'nic Ala~k, -.1 ,lrićllv P:1,·\llk11, 111;-1,·n:,· 111•w1<,·k,,·1,·111,· tn) turn1111
na:-0Jo1,·c12n. upow,zedm1e111e in,1)11.ll'Jl l\']'Ubhh::1fr.J:1L'i1 11;, n,,v,yr:1 ,,1 1,,;11-.,,·, wn·,,·,·i,•
w',klt.1czenic możliwo~,·1 ek,pa11•,1i t>ryt,J,ki,·J V,· (1·,1 cz1·ś,·1 A1111·t)I.: Pr,1",1, ..1111,·1:,u'l_'n
wply\\OWeJ KornisJl Spra11 7agr:111H?.r1:-, d: :--c11;1lll Cl:,u Jt,~.;1 'im:111t'1 ;1, ki<':1:, p,.,·1,11
ko\\O także był pr/l'U\'.lllkit·111 lr:ikt:ilu. Frtd,n1:aty u11,t· jt'~1l'/l' I<ll'J,· S,·1·,aHht
/w1<'1nl IIH,il'l<l\\'ll'll' ll\\!1/2<, 1111 (u. I/ k1111u1<1r .\l.,d,~ 1/,;d l s. \ \\\1,1/1 \\·dd<,c /li\"(
l~,,,.p ,.1 !'J ,,,,.-1!t11,,,,· db I i[ltl l'"li1"ui,,;1111<:1;.L:i(i;,ki,',I «L11;1n,1 " ,1.1•,i,: , . ,,,)11\
,e,e~\ 1nq, L'O uni(\, ni prz:,jaźri mr,;dzy obu paÓ,I\'> a11,1.
Senat amerykai'1~ki /;i11prnh,1,:1ł tr;1k1;1I •j kwi,·tnia I .\(1/ r, n:·1tnr1 •ta~,1 l1h,, Re
prezentanlt'W długu , ,cr;,~al:·, ,1r z J'l7)'/fl:lnll'tll , ,dp,,v. 1r·dn1d: tum1u.,1\' l'r,tl,.L_\\',:11l'
prz.ej<;nc Ala~k1 11 F1id11erniku I 'r-(1'/ 1. 1 W\ 11, 1c~,cn1L' fbg ;11m·ryk:,ihkrch przd.or,aly
Izb,:; Rcprc,entantów, która :1 , lipc;, I:-<(',;,. r. z.;1;1probo,, ala ,:-,.;utcczmc tr;m~,al.1·11·
Na y~i1·ni l M,7 r. ,<;(;,ny '/.,1,·d1111l70l1l' pn\\ i,·i...~, vh si!; lei o lc1qu· na K:,1:11l1:1d'
(1\ l'"hlr111 1'11,·n" l•'.11·0) \\\'•I'\ .'-.:11111 'Jh,'111;1,. 1 S,1in1 John. Lt,',r,: ,.,,.,1;,h ,,tk11pr,,r:1.

ud IJani i ,a 1.5 1m lwna dolaro\\. llk!ad \\ tej , pl'a\\ le ~-odp1~~lll)' zo:-.tal \\' Kopcnh:td, c
24 pa1d,·iernika l ~(17 1c,ku.
 PROCFS F,SZTAL'l'<'!H/u\1/A Sik \CHODNI.tJ l!EMISF!.h 91

5. Aspekty międzynarodowe wojny secesyjnej (1861-1865)

Kunffikt nm;:dzy ,.wolnymi" <tanami północnym a .,niewolmczymi'' st,mami
południowymi narastał od dawna. Wynikał on w dużcJ m1c17.c z pogłębi.ctjących się
odmiennośd społecznego i ekonomicznego rozwoJu. Kapitalistyczna Północ bazo\Cvala
na r"r1.cmyśk. h::ndlu, h,mkowo(,·1, podcz:i,: c<!y Południe produkowało ,nrowce
rol1Hcll dzięl.1 pracy n1nli,lnikó11. stopni, coraz h;m!ziej 11,1.111cowat,, c1<,; też
spułeczei1~1wo amerykańskie: pod wzgh,:dern sLylu życia i mentalności, modelu kul-
tun cywilincyjnego i pulitycznyeh idt:ałów.
\V sfen;e polnyki zagradczne1 również \Lidać b.111~ekwenq,i tych pmlzrnlów.
Południc tradycyjnie dązyło do ekspansji w kierunku Meksyku, Ameryki Środkowej
i Karaibów; na Północy zaś podtrzymywano koncepcje odebrania Brytyjczykom
K:anad; i roz;-;,•.e11tnia wpływów w s1ret'ie Pacyi1ku. Ro7pad Stanów ZJednuczonych
na państs,•, li 1nzpOC~;il ,1ę 20 pudnia 1860 L, kiedy s,·vesję OflP~;1ł stan Karolina
Poludniowa. Następnie dołączyło do niego sześć innych stanów, tworz,1c w lutym
I 861 r. Skonfederowane Stany Ameryki (zwane k:i. Konfederacją). Prezydentem
nov ,"g(' pa6si i.ostał Jdfrrson. Davis. Oi,1;Hecznie Kunlederacja .,kupiała ud maja
1861 r. 11 ~tanów, zajmujących 1,9 mrliona km'.
Konflikt zbro_p1y między Północą (zwaną Unią) a Południem szybko nahrnł
wym1cc111 mięt.1zyr1arodowep,. Przyczynił st~· , tego naipierw prclvdent Abraham
Uncc,ln, ogła,zaFlC w kwrerniu lll.<,I b]ok:tdt mor$k,i wybrzeży KonfedenKJ1. Od
tego momentu, wbrew intencjom Lincolna, wojna zaczęła przybierać charakter międ,:y­
narodowy. Zgodnie 7. ówczesnym stanem prawa międzynarodowego, blokady morskiq
nie 111<)/nabylP ,tusować he.bee wl"~nego tnv1t,ńum, d11,Cby naw,·I zbuntnv.,mego.
Cchwalona 1 , l.wiet11ia lit'i6 r. w l'ary:i:u I kkl:JTacja w przedm1,., H' pra:w:1 wojny
morskiej głosiłam.in., iż blokadc morską wprowadza się w celu „obrony dostępu do
wyh1c,a niepr1yjacielskicgu" (a Wi<;ćc: \,TOgicgo państwa). /.l"by b!ukada była legalna,
mu,,1 b 1 ć skrneo113. a rnc „papi,'.rowa''. glo~ila Deklaracja pary,k,1 . .,Nw r11ożna
:i.ądać od innych państ\v dostosowania sic do blokady, jeśli strona blokująca nie ma
siły na kontrolowanie wybrze:i.y nieprzyjaciela". Unia początkowo nie miała rnoż•
Iiwo,l·i utrzymy\,ania hlnkady efcl!\wnej. Wybrzeże. pozosłaJilcT we władaniu
PtlflHlrna, liczyło {500 11!11, 11a l.:t6ry, li zn~jd, :do się 180 ponów 1 miejsc 1d.itllych
do żeglugi. Flota Unii liczyła kilkadziesi,it jednostek i oczywiście skutecznej blok,u.ly
zapt'wnić nie 1t1ufla. Jui. jednak w kuf1cu 18fJ2 r. u wybrzeży Konfederacji czuwało
427 ck1t;:tów US Navy, a efcktywnn~ć blokady znaczni,: wzrosła. d1oć nigdy me była
całkowita.
Innym ważnym problemem była sprawa dyplomatycznego uznania Konfederacji
prza ,·11ropejs~ Cała S!ratcgia l<.unfederacji opierała sic na prz.ehonaniu,
,,aństw:,
że utrzymank p:,ristwa kdz1e mo,.lmc, jeśli sukcesy na polach bi!l'W wzi11ucnione
zostaną konkretną pomocą potęg europejskich. 1'aJwiększe nadzieje Konfederacja
łączyła z postw.·21 Anglii. Francji 1 Hiszpanii, kt6re z rMnych wzgk,lów nic:,hętnie
patrzyły na wzrr,,t siły prn::mysłowej Północy I Jej ekspansyJnistycnw i ~ y Anglia
od początku odrzucała żądania Unii, aby statki Konfcderaq1 traktować _jako Jednostki
pirackie. 13 maja 18(11 r. królowa Wiktoria ogłosiła proklamacji; neutralności Anglii
wol1t·1 wojny amerykaii,kici, przyznaiąc iówrnxześn1e Konfedcrnq1 status ~Irony
 Il. l'NOCES KSZTALTOWANIA Sfl·; 7ACFl0/JA'IE.J HEM/SFENY.. 93

walczace1. \\ ,l:fl sposdi. pisze 11\ badacz dyplon1,Kp: ,.Anglia

uznała, ze Południc tna ndpowied7ialny 1nid zdó]ny do prowad1.e11i,, wojny"
(A DcConde, s. 243 ). \V tymie I 861 r. podobne akty ogłosiły: IO czerwca Francja.
17 C?erwca Hiszpania i 29 lipca Ponugalia. Nie było to jeszcze dyplomatyczne uznanie
KonfederncJ1. :de pierws,y i,tolny krok kierunku. Sdretarz stam1 Kunfl:deracji
Robert Hunter instruk,ji Jamesa l'v!. ~,fosona, mw ,11:illego k0t11ts.!rll'm dyp-
lomaty,;::,1ą,1, Anglii. ..Naród jski ma glvh ,h politycz11y , 1:,ndlowy
interc~ w utrzymaniu nicpodległoki Skonfederow,111ych Stanów i musi być to oc1yw1s-
tc dla W'szystkich. Ich rzeczywisty cel w takim rozwoju wydarzeń jest tylko niernacz-
nie mniejvy 11i); nasz wt,sny".
Wsl;utck n1ewielkie,co, wydawałoby . incydentu .~to,u11k1 między a Unią
rnaJazły \,(,wczas nn krw.vędzi WOJll) \\\pomni.a,11 Mason , J,1lm S1ideł1.
mianowany przez pruydenta Jeffersona Davisa komisarzem dyplomatycznym we
Francji, dotarli \V p,1h11iemiku I 861 r. do Hawany. gdzie wsiedli na statek brytyjski
.Trent", zmierzaj,1cy do Europy. \V pobliżu wysp Hahama „Trent" wstał zatrzymany
r,rzez ol )Jenny Un11 Jacinto . , dow6d1.,1 nie tylko przcvubl statek
brytyjski własnej imcj:llywy zabrn! 1 pokładli. c:!l:1 delegację Konlcderacji.
\Vielka Brytarna uznała to za pnwaźne naruszenie Su\vcrenności i niernalze casus belli.
Floti; hr")1yjską p(lstawiono w stan gotowości bojowej, a silny korpus brytyjski wysłano
za ocean. Do wojny ostatecznie nic doszło, gdyż. komisarze zostali wkrótce pr1e1
władze l ni1 7n0Jnieni. a m,'-:lroje konfronlncyjne upad!:, 1Właszc:w
1 \1 Anglii
t.apanow:,fa z,iloba po męża kr'lilov, L:.i Wiktorii.
Za instrumcnl 1KK1sku na i Francji;. mógłby je skłonić do
pełnego i oficjalnego opowiedzeni:1 sit; za Południem, władze Konfederacji uznały
bawdn~. Już w połowic lat 50. n.i Południu sformułowano teorię „kn'ila bawełny'' (Kin.i.:
Colton Głosiła bawełn,, mnerykańska surowcem cJrnteizicznym,
rmwoju ekonomicznego europejskich. Dotyczyło to 7\1 !aszcza
Anglii, którd potrzeb11cJ h:n1ełńy impurwwała t USA, a ,11deokręgi",w p1-Ll'm}'sło­
wych pracowało w całości na surowcu sprowadzanym z Południa. Aby przyspieszy(:
dyplomatyczne uznanie przez Europi;, Konfederacja ogłosiła tzi.v. King Cotton Policy
i od J czerwca 1861 r. wprowadziła zakaz eksportu bawełny Równoczcf,nie przedstawi-
dele Pol\11 .Londy1,ic ·wniali, .:,1111acja będ11c /l1pełnie in11;1. wojna
:,kończy :,1~· p.1kujem. a n1q, ,tllc·gło.~ć Sk"11kduowanyc1i S1:rnuw zostanH p,11„ ierdzo-
na". \Vówczas, Jak pisał minister sprav,· zagranicn1ych Konfederacji Robert Hunter:
,,dostawy bawełny bi;d,1 tak pewne, jak gdyby Konfederacja była brytyjską kolonią".
,,Broń bawełniana" nic odegrała takiej roli, jaką 1>,yznaczyli jej przywódcy Południa.
Okazało hol\ iem, że posiadała spore Lapasy tegt, \urowca. a pM11il'J mczęła
~·o sprow;;dni!· l Egiptu !ndii.
KonJe,k·racja dó końca woJny nic 111jsLała dyplomatycznego unwn1;, przez
Angli\'., choć w pewnym momencie (zwłaszcza w I X62 r.) było do tego blisko. l\;ic
pr1e~1kodziło to jednak w budowie w stoczniach brytyjskich okrctów wojennych dla
Iloty Południr1. które odcrrały następnie rolę w wojnie morskią Dopiero na
1esieni (l-;63 r wskutek protestów Uni rząd brytv_1,ki zakazał budov, y okrętów
1lla Polullni:L \Vówczas to stonnie fra11cuskie w Nantes i Bordeaux się ich
budowy, w tym pancerników dla Konfederacji.
94 EPOKA. KONGRJ::SU W/fonr-ŃST<.11::GO I ŚWIF;_TEGO PRZYMIERZA. (1815-18701187/J

T,,kLc we Francji miliona ludzi pracowalc, pnemyśk tcbtylnym,

którego surowiec spro""adzano z południowych stanów lTSA. W tym wypadku jedn,J;
znacznie ważnieJszc niż powiązania gospodarcze były względy polityczne. Od grndnia
1861 r. Francp zaangażowała się w zbrojną interwencję w l'v1eksyku, doprowadzając
do w,tannwienia w tyn, pa1istwie ces,m,tw,i. Wobec francusk ,q w Meksyku
.ulecydrm:mie wrogi, ,tmowisko
0 Unia PólnocnPamerykaii\~ a uv,·ażając,
śtanm•,1 on;1 podwóp1,· l'"/'Walcenfr d,,kli\D}' Monr,., 'q•o (koltlii europej1L1
1 narzucenie systeniu monarchicznego). Zarówno więc Napoleon 111, jak I cesarz
Maksymilian zainteresowani byli sojuszem z Konfederacją. Już w październiku 1861 r.
Napoleon Hl zaproponował Anglii w,p(•lne starania, aby znieść blohdę morski
Konlt:der;icJi. BrytyJsk1 premier lord iknry John Palrnc-rstot1 rad1il, aby na ran,·
ograniczyć się do śkdzenia rozwoiu ,,ydarzeń. W l r.. cesa1r: trmxuski chciał
wspólnie z Anglią i Rosją doprowadzić do zawieszenia broni w wojnie Północy
z Południem, a później, w lutym 1863 r., zgłosił ofertę „przyjacielskiej mediacji"
w konflikcie, lnic.1atywy te 111e przyniosły rezultatów. Coraz wichze kk,ki Kon-
federa((>\\ na polach h1k1•, skJanialy ,4.rrElię do 11en:ięźliwm.,1 działanial I:
Nato1mas1 Rosja pQp1er;,la Onię. S1usu11k1 rosyjskrHmg1dskie był:, ,,wczas pefoc,
kontrowen.11, a \V Polsce od stycznia 1863 r. trwało powstanie. Rm,Ja me mogła więc
odegrać znaczniejszej roli w konflikcie amerykańskim. We wrześniu 1863 r. wysiała
jednak flotę bałtycką z przyjacielską wizytą do Nowego Jorku, a mną eskadri; do San
Franu~cu. demoostrn_1ąc w ten sposlih nią sympa1ą, Unii.

6. Powstanie Konfederacji kanadyjskiej

W listopadzie 1837 r. w llol11e1 Kanadzie (Quebec) wybuchło zbrojne powstanie.
Jego urµanizatoray; stowarzyszenie P;,tnotei." Louisem Josephc111 Papineau
czele. zreformuv,arna admini~IEKJI kolonialnci 1 11r1yznąnia \111;L ,1ych upra,,
1

nień prowincji. W na'1,;:pnym mie~1ącu zamieszlu przcrnosły się kren Oóm. 1

Kanady (Ontario). Chociaż powstanie nie wysuwało postulatów niepodległościowych
i miało niewielki zasięg, władze brytyjskie zrozumiały, że sposób zarządzania kolonią
kanadyjską powinien być zmieniony.
,koje kan:1dyi,,k1c' wywobly ,ywy oddźY. północnu ,,r,illach US,\.
ZbrOJIJt 1c'rupy Amer:, przedo;L,,.,,il:r się na k 1,.;inady, gd1w, hodzilo,
potyczek z wojskiem brytyjskim. Najgłośniejsze ~tarcie, zakóńczone klęską ochot-
ników amerykańskich, miało miejsce w listopadzie l 838 r. w pobliżu nadgranicznego
kanadyjskiego miasteczka Prescott.
W l r. wznm1 z.ostałzmczrnc groi.niejszy zat,11g kanad::, J\k, ,imerykań:,L
o grarnvv 1rnędzy sforn"n1 l'vlaine i prow111qą Nowy Brunszwik. Spor) 1.iemie nad
rzek,1 An" 1:.tock cią,:11 1 ,.Jv się od na, doprow,1d1::y1c na pocz,il 1839 .r.
konfliktu zbrojnego. Kongres USA, licząc, że może on sii; rozszerzyć. pr1yznał
10 milionów dolarów na wydatki wojenne. Już w marcu 1839 r. podjęto jednak
negocjaqt', które po trzc,ch latach.dopm,adziły do sierpnia l 1. brytyjski
minister handlu baron A,d,burton i sekretarz stanu USi\ Daniel \Vehster podpisali
w Wa,zyn,:;tonie traktat u granicy, na tym odcinku istnieje w rnezmienion)m
ks,:tałcie do dziś.
 \V ur1.1,:ue_1 połm, 1e lat ct-l! znó\l' 1w_1a\\1ł'.I ,1ę L,,p1ęc1a ''- q1,,w,L1d1 K:,;1;1d 1
1;1, 1'\l'JH, 1 i\t,fl 1,1. _ia', z l ,Si\ l..;u1p, ,cz','łt, 1c hr\ 1:-,1,f-.rL· za1 qd,A.:lllc 1. 1h4(, 1 111c-;,1.:in,
111w1.y\\ilt'Ju\1;.11,y dt'l_\cl:ua,; d!•,l,p l(:\,:m,,v ka1:,nl)_1~bd1. glt1\',ll1L' p,1ct11L), !lit ~,H-,j
r;-1:d.. (;1\.11l(>\\IJ;, 1rnia11,, r•,TUI h,u1dlr,,1:-,d: ,pu\-,ut'u\1ab glt;'lx,l" k1:,L':,, ck,,1H1J111c1.-
11) \\ K,,nad1i,·. Cz,;:-,L' h,l rtd11i1J_\ di /,1C/1,'.hi \\ {,,., 1.'l.c\' Iw ,()\\ ,tł purl:1d. /l' ll'll}'ll) n,
\',}1<ncn· z klPIH'I(-,\', ksi 1v.1,11;11:1t' ~i\· 11 1:1k1t'j 1.'l) 1111,r>J i1,n11it' 1 L'ś.~, \V 11,1)-
dz11·1111l·-11 1~--,'-' 1 ,,_ f\J,,11!1,·;tl11 uk,11;il 'd\' i,;i1\1·1 111;1ml, ,,I /In ,•\'lfl,,,/1, A,u ,.'1/,, 1•:11
,_•,:q.,,_ ,_ ,I,, ,,(li ;_1 l;H 1,·l,L1,-1 1 I'' ,I 1,11,1\1 1 ''''l'·u:1111 ,,d ,\11l'l11 1 1\·,1:q,1,·111;1 1,;, r,,1v11\1·1l
\\;,:1:nkad1 do,., 1dlJL'J Pć,łn,x·no,u1:c:ryL,;1~k1c1 fc'dnac·11 ~t1\1cr,·nn)Tb ,Lnó\1" \V kr6-
tl..1m c .::~1:-:ic· pud mam li ,lun pudp1~ak ,-1<;:' k11l,u,ct lrnam1~lt>\1 1 pulH;-h6,1 z Quebecu.
ale zJcc) dr,\'. ,,:ia 11 H;h,,:._,;.:- K,rn:,d;,J(L) !-,_(,,,. 1:,;dal deklarowała \I 1c:rnl1~,, kon,me
Dl) l} 1sk1c1. \\- I -SA na1u1:-iiaq kn-7)~ hr) tyJsk1egr, ':"temu\\ Js:a;iauz1e I n1ci111fest
n:untreabki 1, płyn;:ł) na r•L\ w1i.:nii: stari.:go rudrn ,rnchjc,m,I;, cz1:cgu. S:!, tUclL'_Ja była
1•·d1,:,k 111,'1,·d111"1n,1,·1n,, n ile,,. ,ia1uch pd1:!l(11:,ch p1?C\\anily tcllck·nqc d" z;ih,w1
k;111;i,I-. J-, •,J.:-1\ 1·.,11 ,'11101\l' h, h 1,·11111 p1 I n 11, 11,.· l'"·1,tl1·111 /;i, h.,1 \ I ,li li•r. 1111·
d1c:,JL 1.v.1d,,,1.ac I ldk iU/ qJ11 1 d, ~1:r,c,.JL-\!,ll rnąd,::, l'ul11, 1..:.t I l'uiud11u11, Lad1i111dl
\', ·,1 ·ra\1 ie ka11ad\_1,k1e1 dalcku id:1cą \I ,lrzi:m1ęilrn ,,ś1
Na1l·ardz1e1 skutec,:rnc do hi1•<_,dzL·n1<1 n:w1ęc pullt_l,(7.l')'Ch pr7:,c1y111h, ~1-; liit,1
lcrnc wsp',Jprac) t'n,pc•l:,1rc:1q L111;id:, 1~.ko a1;ien kari~!,, 1n W 7\\l~,7lrn 1 t) 111 f'.Ul:c-r
11awr f(;;naJ) łon_; 1-Jpn i ,cLrL'liXL ~1.a1:u L',:\ \\illiam L r\-larq '> uen,ca 18'."i~ r.
pr,d1 1 r~ali tr:t~t,,L htór:, prL:, LIJ,1\', ał 7ll,K711e prz) \\ 1le Je Pht k;;qc,111 ,1 dneJL1me
I'\ bc 11(,,,,.t,1a, 1:c,1·. t~cil'Jl 1 !Jamllt,_ Rcahz.ill_ld lr,:ktatu, kt,-,n Jl11al Phm,qi)wać: p11,·1

11: laL IHZ)lm-•~la wrcfkic 1,za1c1n1c Lc,u.y;ci. W 1Xt5 r l \i\ 1m- ',1\r;mty jcGnal-.
!)'(•dy Il.I w,·,• l'l/,l'dli,;·1:uc \\ f:i!.i!'l1 \',,,jr,\ \t'\l'\j IIIL'I •-,IP~llllk llll~'(_j/_\ iillll krdFlllll
\\(cih l,,_,\\l\'111 \\ ,J;1dJ1.11, l-< 1l!l1U1,\\C \\' (l1>hl<'i.llHl1 ',l:IIIIKh I '~;_I\ l'illl<l\\dln \\lc•J\
1 1

1•11tck1,!ldlllL. ;c k,i11ddc1, lak _1<1k A11;Jw, lll)-tl:a :-.11u11,· ,k1_111ln'.c1m-.;u yd1 -..L<11:u,1 1

P(,lud111;1 6.ge11c1 K,•Lfedera„_1L prO\\ac:zih 11a tcrc111c Kanady akt)\,n,1 c!nJhdn,-1~C-.

1_a,:lięc.,,:1c do zaatat0\1 cllll,t l'nn_ \\' pażdzic:rniku I S64 r du:-.zln do zhro1111.'i:''-' 7i1Jęcrn
i1:td.!.'1a11iuJ'cT'-' ;i mer:, k.m,k1er(1 mi.;~ta St. i\lbcin, przu dy\1cr~;_Wy uddz1a! l,on-
lt'dL'r;1l,•\1, rn,q:!,-: ;.\\:\ haz1; ,1 Kan<1d11e. /\le 11 tym ,,un\m cza,ii: 111iały tu!.;;ic
1,11,',1'-t:i 11)J•lc111) 1111\:t1)_J11c p,'1łn;,,·11)-cł: i\1111:r)k:,11,·n,. doko1mpqch n,ac7.nych ,;ó_(>d
,., K,,11.i,.l111_-_ ( Jl'}'.,llll/O\l'alo Il' ,1;,11;u11,1,•111t· h·ni;11:1>11, 1•11q 1u1;;,t· t\1111·1\k,111,111
lll;11;d,l.1<_.,,,, p,·,, ł11,d1c111;, I .J, 11,·111.11:11 11 1,,,,1.,d!t,,., 1 hi_,1,1•-J.w 1•, -\111!·11,1·, lw11 11

,_1111 d,_,prr.\\,1d1_ić uo 1:mhyrn.,]ncgu lau:-.tr1e1Jia ,to,t.1:J...(11 l'SA z \\'idk.1 B1ylanq,

a b1 c n:o;e llcl\Vet de, ,1l:1ny. cu ul.1(\\ 1łohy 11;dkl,'. lrlanda u 111c-rc1d\c~łu~ć N1q,c1J,_0J:il')
rnD1i,j 11ydarzc:11 \\ KsHKIU71C ,klonii \\',dh,1 Bryta111<;" du \\ysb,111a ,a tęt',H1 l l ty-,1<:c:,
;,olrn1.:rz 1 . Ohrn1<1no sic hnw1cm, ze am11,1 i_'11i1 po tW)Ci~'~k1n, z.aku!'1ue11111 \IOJII)
mok nic_1aLLl 7 rn,1r,ZL, ,•.kroc7) c do Kanady. Uzn,Hh} l,d,1c, ii priy w1a,anit' K,rnad:,j-
' ·;) k11\\ dn k, ,n •n) hr:. ty1~L1cj n,11t:7:', \\7mc•cnic przez HauaHie im nl•\\ yd1 ptdl'-.
\\' 1c:1111l;1, 11 · 2'J I ll,IH ;, I SI ,7 I I •n I') 1•J I p;!I J;1111,·11[ 11;u];il K.11:c1d111_· Lu11q \ 1lic 11;, I\\ <111;1
brytyJ~k1rn aktem !\rrcr)l•.1 l'dnucnc,1, kiom \\C'-7la w 7}Cle l lipca tcgu1 roku.
P,,11 ,mlu p,111~tw._, '-' nazi, ie Dr,1,1m1ui:-1 Kanady. L11<mc tal,;żc Kui;frdcrnc_Fl Kanacl)-J,-
~,\. 1h>i(,1K I c,lc'r,·ch JH O\\ mc_j 1- {J11chec. Onlanu. No11 y Brunsz,, 1k I No,\ ,1 Szkoq,1
K!!llfnlcracja pnLtc7J'na byl,1 7 \\ H:lk,1 Br) l<1111,1 urną pcr,c,11aim1 \\ c-,obie kr{-.Ja,
k1{,1,.-:1co 1v Olt,m ie 1cpr•.'LCntu,1al Gub.:matc,r (jeneralny. \\' odró.i'.rncniL: f\d liS:\,
nowe państwo kanadyjskie miało być o wiele bardziej scentralizowane, a władza
rządu krajowego W) raźnie nadrzędna w ;;losunku du u1'rawnidi prowincji PientVSl
pr(rnierern rz,idu kanad)jskiego wstał fohn A. Macdonald.

7. Idea i praktyka fedemc.yjna w Ameryce łaacińskicj

Idea 1,·dno~i 1cż foder.;<Ji Am, ryki Łacin:•J",·j nale/ 3 do.najb;i,d/1Cj ty,,
tnych i trwałych koncepcji. Narodziła się jeszcze w okre~ie walk o niepodległość i od
tamtej pory pozostaje niespełnionym celem narodów latynoamerykańskich.
Idee federacji Latynoa.mcryki, a zwłaszcza terytoriów. htr,re .b)ly kołonfarn1
Hiszpanii, nale:t.y wiązać z nazwiskiem Simona Bolivara (1783-1830). Sądził on, 7,e
istnieją wszelkie warunki, aby ukształtować na tym obszarze jeden naród, dzięki
w~pólnoctc pochodzema. jezyka. cywil1zaq1 i rel1p1 . .,Chua!bym - Bolh,il
w liście. Jiimajki ten n:itfal amer)l.:,fr;ki by! 1większ:-, narodn1, ~:wiata
tyle przez wielko~ć terytoriów i bogactwa, co przez wolność i chwal1,;".
Ta wyłamltjąca się wówczru, Ameryka Laci(!ska miała być republikańska, od-
mienna monarch1qycznej I imperiatne1 l:uropy \Valke o mepodleg!dć Amery&
h1szpafa,k1eJ traktował Bolfvar pko cześć batalii „lud6w przcuw tronom· i koluu1
przeciw metropoliom europejskim. Walki tej, według Holivara, nie można w :i.aden
,1)l1sób widzi,0ć wyLic1nie w kategoriach rcgionnlnych, gdyP krzyżUjri ~ie w
ogromne 111!eresy kolornaJne róinych c1ęśu świata
Wcale nie było wtedy pr7.esądzone, czy wyzwalająca sic Ameryka Łacińska prqjmie
system republikar1ski, czy monarchistyczny. W Brazylii ustanowione zostało cesarstwo,
wrueprnlkglym.!\h·~\y ku I1wl ,idi: prol l,!IIIOWał Sli;' cesarzem \\1clkim 1wuk·nnikk1i1
monmt'.hiJ hyl libertt,d, i Flary san Mm 11 li. W Pei 11 ,m·~tano,, c,".arstw11 , ,wiąz,
cym do władzy Inków. Takze w Chile wielu generałów optowało za monarclm1.
Emisć,riusze hisrmnoamerybrii;kich rnd16w niq,od.leglofriowych 1c:v.s7.ąd
nosili, że uznanie nowych paiistw przo mocars1 w:; euro1'<T,kie będzie o wide
łatwieJsze, jeśli ustanowi sic w nich system rnonarch1styczny. Bolfvar wiedział, ż.e
pokój i porozumienie z Hiszpanią przyspieszyłoby przyjęcie w Kolumbii władzy
prz,·z któregoś z ksiąó1t królewskiego rodu Burbonów. A liście Sucregu
:-w,-ierdzal 18251., ,l· Święk P,zymivrI,· fawor ce.~;ll1.1 Bmzyli, 1 zamie,

wzmocnić jego siły zbrojne „dla ujarzmienia Ameryki hiszpa11skiej w imię uśwu;conej
za~ady legitymizacji rz,)dów dla zgniecenia rewolucji" Zdecy,h,,•,any n:publik:anizm
Bolivara me wynikał z motywhv społecznych, .lecz wyłącz.nit· pai1stwo1, Boi.kir
dostrzegał bowiem zalety tronu, a nawet był zafascynowany trwałością, stahilizaqą
i potęgą niektfo1•ch monarchii, szczególnie brytyjskiej. Uważał jednak, 7.e każda
monarchia \I' Ameryce będzie cwzyła ku wzorom munarchii curopejsloch, co osfat,1
.WJ pozycJ,;· 1 ,prawi, ze latwie1 b~·d,ie s1;;- poddawać obcej dominacji.
Nav,młując do jedności latynoamerykańsk1eJ, BoHvar szybko zrozumiał, że utwo-
rzenie jedrn:_i, wiell;iei republiki jest nic111ożliwe. Przt'widyv.r;ił natornii1,1 uks:ll::J.
towanie się państw narodowych. połl!Czonyc·h wię/.arni federac)lnymi Pruponow:1!
zatem, aby jedno państwo narodowe obejmowało Ame11·kc Środkową; mne państwa
mogłyby stanowić Kolumbia, Chile, Peru i La P]ata (Argentyna). Wszystkie zaś
rai.em tworzyłyby Fedmicję Amerykańską Wspólny Parłam,0 111 Fede1;1cJJ powinirn
 •n

z,nkfr ,.1,:d,ih,: thl Pu,,srnyku Pan,im~l-tm, kli'I) jc~t pn.:(k~tyth:\,-an::, d!• udqna111a
~1ndc·bn,J rr-11 Jak Przc~myk Koryncki ,.,. antyc7tkJ Cirt'.,11 Pnąc~ cm;111cy11;11')jll)
\', A111,J'}t''-' I.a1.111,ktc·j v.idzial B11!i·-.ar ,, p,r',J't'kl)\\ic 1.1111·,,.cr·-..1hh:J 1.1ko 1\lctrt)
l/\lllllk 1mi:tll) ~t,,su11i..1·•\\ 1rn~·d,!11;1:udu\'.)-ch J 1.·kml.'lll l-.:,1.talt,,v,,ui1a nu,H-ro bdu
~-''-i.tli,._, q,:n. ,.J\mbicF, narod(,\, eur1:1x·,~k1ch Jnl na:- Luu.:nic \\ i~·zov, mt''·" cln1ct\\ ,1
puzcstał) m częsciom .:,\ 1ata; dlatcgc, też k 1_·z,:;ci ,., .•, iat~, pnw1nn) d;;z:,ć d( 1 u~t:1111-1
,, ll'ni;1 f(l\1•nc,,1 ar.i r,nrni~·dz'- nimi i Fu1. ·p:1 p1117. 1h11 A't1i, · d, 111111;1,. i1 1t·1 1,~1;11J,1q"
1,is:tl 'L1k1 /lll\',Jll>\\;1/łłll\ '•\\I.li \\c_·dł111' H!lll\·-.1:1 ',\'·-d .,,.·li,,·11}(•,l'lhv Jl;i( •..'
t.ik:tc 1•, l',111.11111c Ty lk!, lu .. 11:cnw t.:,Lt1H l'>,\ le :,t, •he~· .,v. 1;11,1" ..!c,d) 1 i'11.c.~n1~ k l',u,;1111-
~k I ZJ1,1jduw '•I~' \\· li')Wll<.'J odlq:l,i\(_'J m1i;<l,y f:.wpp;1 I A1_1:1 I jt'~t 11;qh,11d·lit:J
,pu!-Phl) m 1111L'IScl'm d,, .. rn11xw} \\ arna I nn:a\, iania d,,rn, ,~ly„li p11 ,blern(,v. \\, ,jnv
1 p,,h,j1;" fiy( 11:,,:t.r:', 11:il,:t;iłi•I·.) \\lt;'C u111a, R1,li\:J1d ;,a ·•.\\C~•-· r,.,d1a11, prd,,.ff•,,;r"

•,\~k11:1, l!lll\\t'l:-.alnr:'f<'
])\\a dni prz~·tl llltv,a p,,d J\~an,d1u, 7 rrudrn;, : ~2-i r„ B,.,11\a1 w,l·~ldl ri~ma
k, 11fynn1f.il1n ,i,., l';u1;111:_1 k( .. 1\ 1111,d u,1,·c,y
f:1p1.1,.:t.ij;;,T ll!•\\c' 1,;11i,f\',;1 na k"ll/_·n:,,
,•.P,11,1, 1dc,; h·dn;1q1 ;\1,w1;, l.:111,J •c1 I I!, 111n)d1 ,..,d:n1 K, ,1,p,''.,1, !il,,·1·:,d, ,1 ;,ilh 1;11
a) d,.>pro1.\adLenil' ,,do u,tanc,, ll'111a ~ y~tcn:u );'\, ara11q1, któr-:, 1,u·ównu \\ c1:,sic pokl1JU,
flk i \\Ojtl) 1,ytby tarcz;; n0\1eg,' przl'zna,::zcnia Ameryki Lani'!:-J.H'j"'; I·,; u~talcnw
;,rarrn: n,,w ych państ1, 7f'.l)dni<: z regułą 11!1 i •0.1.,{(frfi.1 i1111.1 7 I b I(., r . a 1,·11;:'1.· takich,
1aki, i ,tnial:, bt':tl'( ,,rednii' 1. 1r Led pru,_c~crn u, 1 i,k.n\ arna llll'f'OdlqJu<u, l' 1 1't l)'J~:C1t'
,._;bad :-.m\ r:'I r:'Illh ,{.n i rncrngcrcrlCJI v; \\C\', n,-1r1nc ~praw) p.lrl' t\\ Bt ,Ir· l'ar me pu.•.c\\ 1-
dyv.;d udziału\\ k1H1µ1c,1c Rr:uylii i S1.1rn,\1 ZwdrH,, tOll)l'h, ;lit' l'l!rnu lu 1:1p1u',,t'111;1
de ut,11 pafr,tv. \,yst,.,~1'\\al Sarnandcr r:, \\a]in1_i,1c_l' z widk11n IJl--•er·adi,r,·m
K,·,nrn::, \\ J';,nan:1c- wzpl'tl,ll \11; 22 ,: iLTl\·l·a Ir: 2(, r I rr \\ ,:I 1'" l :'i lq,ca lt:µn.r
11,k11. \\n1:li \\ 1•1111 ud1.1.d ddq:..1,1 l'dck,,-ku. \\1dl-.i,:1 h,•li,1r:l·,11, l'u, !l.)l1Jll,·

zB,,l,~u,p I h·dcu.:.11 J\rnuylc1 ~rudku\·, ..-1 Uboll\1,1tc11J\\ pti)\bl) ,\n;:11:11 lh,bndtc1.

natcrmas[ JC.cicn z ddc~atc'n•. l. SA zmail \, cz:1,1c p<'clrt',,y ;, drui.:i dntc1r! de Pan,il11)
ju,. po z,1krnkzc111u ,,brnd. :t'-ia,11\a,:nicj~zym t•1,i:Jg11i~·ci,·m b·nuc~,u I') In J:'('dpi~;;rne
1rnklatu o Urm. Lid,c i Stałej Konfcdcrnq1. Zuhn 1.•. iąL) \'. al en do\\ 1;1kmn:j pornOC)
w \\ypadku .J,aidr:'f'.<' ataku, kl(.,r) nara1all,y 11a ml'bczp1c1.zcń~t\'.n q•J)Slcncw
pc,\11yc1:rn( ~ln,n układu (a11 '.21. P,,,;1:rnu\1iPnn f'Ó\\J11ci sl\ii:17.)1 '-'-~p{1\n;1 arnrn;,
,JJ,1d;q,;, il ·,1r z (11 • 11 ,kc·y lud11. dtl•;f:lll'I< 111:, d1 1•!111·-111<· ['I I<:/ l\[d,·,yk I K, ,111n1bJ1;
!'!•d~.tni,,,\1,, l<,rnq l.<·<•fll)ll"CJI l".Jil)kl 1:q.:.r;11mn1<·j I 111nlf/)/':11,1;1 ''"P'·,111)tłi
prnblc,r.ów A1rn.:11 kt miały być k<•llf'.lc'~y. cdb)\\aj,1ct· ~il;' 1\ czasic pnl.01u en d11;1
lata i kaidq'.c roku w cza~.1c \'.<'Jll) Na rnil'jsn_• k.11kj11cg(> kn11pc·~u \,_')nuc1Pno
rnia~to Tacuh;.t)a 1t\khj-kl. PP1\·,zum1crnc z Panann ratyfih1\,afa tylkn \\Kika
Kch;mbia. l\\ag' innych pa1ist\\ lap1ząt,t!) \\tedy k,,ntl1kt) i \'.:tll.1 wt,-.n~·trzm:.
ld,•,1 lt'deracyj11a jr:'d1tal. nie 1r111,;la. \\ latach t1 :'yd11c1,lyd1 XJX ,,. 1rnci;11y1\ y
11,·d1111uc1111111,· p11dc1rn"•.-,al I\-il'bd,, śl;ic v. Il-dl r i lt--\K r 1:1••,11.a 1 11mJ'Plyq;,
/\1.,,bni;i 1/.p111n,1d,n1ia <:,-1wralm·1·,, p.11"•-lw b1y1H1:111,t·1-,L,1i·-k1cł! l\kk,,1-. 11,n-.,,1,.
wał do wpf<madzl.'.nia ,, życie mcdianizmciw \\'7.ajcmnq p,'rnOC) \\ cbhczu zarrozcni;1
mkfW-t'llC_jarni curnpeisknm. Póiniq na cztiłc d,11cri kdcrac) jnych \', ywni;-ł) ,ię Pcrn
i Chile, Npmizatorzy trzech kcnt'f\.',()\\' hi,p;mo,1rn(·rykań~kich_
P1crw,z 1 z nich 0b1ad0wal \\ Lm:Jc' c,d 11 grudrna lc.:-n r 1k n:arrn 11'4l:i r.
z tidzi:1lem <leleeathv Buliwii, Chilt', Kclumb1i, Lk\saduru I Pen; Podp1~,llH• Trdl,,tat
98 l<POKA KONGRESU W/EDEŃSKIEGO I ,fa'/IJEGO PRZYMIERZA (1815-1870//871)

o KonfederncJi, który mówił o ustanowieniu wspólnej obrony w wypadku interwencji

rnocarstw zagranicznych i <:rn,,z bc,rdzieJ dokuczliwych wvprnw flibustierów (prywat
11ych najemników). W Lnmc uzgodniono także traktat o handlu i żegludze oraz
konwencję konsularną Tr;tklaty te nie weszły jednak \\ zyuc. gdyż nie został:
ratyfikowane.
Drogi kongres hi cpnoamcnk:u'iski obradował ,v Sant1a)'C de Chile. Podpisano n.:
1111 r I IS września 185, r. 1rc,k1 ,11 Luwynentalny. który 1vl~"' ✓. 1,;,1 wy był kontynentalny,
sygnowali go bowiem reprezentanci zaledwie trzech państw: Chile, Peru 1 Ekwadoru.
Ostatni z tych kongresów odbywał sic w Limie, od 14 listopada 1864 r. do
13 marca 1865 r., z udziałem siedmiu państw latynoamerykańskich: Boliwii, Chile,
Ekwadoru, Kolumbii, Peru, Salwadorn i Wenezueli. Kongres obradowa! w okresie
zagrożenia niektórych państw latynoamel)'kańskich interwencjami Hiszpanii i J'ram:ji.
Dlatego też domino\\-ab na mm problematyka integra!!KNJ terytorialnej i niepodlef.'
lo<u. Podpisano: trak1at o 11011 1 so1uszu obronnym orał 11:.1k1:11 r, utrwaleniu pokoJn
'./,,,,:1rto w nich m.i11 'I'• ,,,b 1w,,11,,powania w przy, :1dk11 /:il'•l1mnia casit.<ifoederis.
1

pr1cwidujący autom,11.yc111c 1aw1,·,Lenie stosunków dyplun1u.lyc[11)'ch z pafi.stwern-

-ag resorem. O wspólnq :J:q i 1\0,~kowej mogłoby z;.idccydować cyi ko spotkanie ogulu
plem11me11cjarinszy.
Wszystkie te traktaty i porozumienia stanowi,\ świadectwo latynoamerykaiiskiej
myśli politycznej i odegrały istotm1 role w procesie tworzenia amerykańskiego
i uniwersalnego prawa międzynarodowego.
W pierwszej połowie XIX w. miały miejsce także trzy próby wcielenia w życie
idei federacyjnej. W tym czasie bowiem powołano: Wielką Kolumbie ( I 8 l 9- 1830);
ltd,-r.tcję Ameryki. <,1,.,,Ht•1-,q I tx. 1.3-1839) ordZ R·,h:u 11· P1.T1.111iańsko-B0Jiwjjsk:1
1

f i:,., i6-1839}.
Wielka Kolumbia .1e~t nazv,,i zwyczajową, c11,x 11a10::s,.1„j w historiogra111
ti1ywaną. Państwo. ktore po1\ o!dnn na kongresie w ;\11gus1t11zc' 17 grudnia 1819 r,
na1ywało się oficjalmc: Repuhl1L1 Kolumbii. Podz1dono Jt.' na trzy departament}
Wenezuela ze stolicą w Caracas, Cundinamarka (Kolumbia) re stohc,i w Bogocie,
i Quito, czyli Ekwador. Ten ostatni kra1 w 1819 r. w większości pozostawał jeszcze
pod panowaniem hiszpańskim, ale wyzwolenie jego wydawało się jui tylko kwestią
niedługiego czasu.
Panama, która wcześniej należała do \\•1cckrólestwa Nowa Granada (w okresie
tolonialnym tak nazywała się Kolumbia) ogłosiła pr,y,t:wienie dr, Republiki Kolwn
b1i ,, ł821 r. Stolicą nowego pansn,a została l3ogou, a prczyden1i:-m Simón Bolfv;1,.
l:tóremu na Kongresie 1v ,\ngcrnn:re nadano do;tywotm tytuł hbertadom. Na tyn1
D)cruntnym terytorium od poi:zątku występowały tendciit:Jc do silnej autonomii
''TH•nmnej. W Wene1.1Jd1 sa111od1.1elnie aądził generał .losC: Antonio Paez; W Ek
<.\adr,rze umacniała SI\' ,,bd1.1 /'enerała Juana .lffl Flore~:.:, w Bogocie rząd,
w praktyce sprawował wiceprezydent generał Frnncisco de Paula Santander, jako że
Bolivar przez całe lata poświęcał się sprawie wyzwolenia Hispanoameryki. Jednym
z pierwszych traklalów międzynarodowych, który w imieniu Widkiej Kol.urnbii
3 października 1823 r. podpisał Bolfvar, był układ z Meksykiem o współpracy
i szerzeniu idei federacyjnej. Oba państwa planowały przede wszystkim wyzwolenie
Kul,:,, która nadal była kolcrm1 hiszpańską i baz<!, sk,1d \\)ihodzily eki,')JOOycw
n..-ka14u· W}Z\\ ;iL1.1ąc.1 "1•; 1\nwryl,,i; I .an11sh,. \\' J i:-2,1 r. fi1,ta niebvLau~I,; kolwn-
l11_1~k,.1 s1nu.)la l1.1lh:, pc.\\c:7t!l 1 uk1c;lami h1~1p,111~l-.11111. R{wrH,, n·,ni.· pri\Jciot"'"Y
\',ó"łlll' ,,~r<,ln .. ;1;rni,; Jm\,l;')JD;J. kiura'•\ lt,2.'i r. 111iala ·.1yl,1d()\\',ll" na Kul>,,·.
\\':,,wnk!t~1c pr1i:1 ]MIJ~[v.;c latyr.1.1allll'l_)'h,111,k1c Kuti:, i n•.,11ti_;tlu: jlil)LJu,·1u,·
Jl'l d,, l\kb\ku lub K,1lrnnlm ,:·;\ 1,1",l: 1m,Jlil',a cc·~.i;: \\\~•[') t1d 1n·c1 l-i:1:J('Ji _1.1L1•
rc\\:tn/ 1.a zbrdnc 11odtr7y111,mk! 1n,1cu h-rd) n:rn<l,1 V lI b 1 łi, ~1 o1 fft 11:e il.' '>tr:tlvgi, 1-
r, 11111 111kr,,,1111i l S:'\. l")l;1 St,nit",-..-., l.1,:,h,,,\,1•11\t.h ~.,1r'Y'-l1,1··1•,1( ł,vi,, 1.11uy111.11,1c
·,/iii//~,,,,, .. lil.. -.1.rl·q \\L1d,-y lli:,11•,ll!IL kl1•lq \\ ,(i>l·,\0\,11\ll\ c.,',:l·,I• \'._,,.,.,. 1111 /11:1
f,t;".dti, Pddlldl Platc-1.••· to ,d„11:lc111 ,l.111u Ue11r\ ('fd) /\'.1,,ul ,11: tł, \\ 1dh"·1
Rr:la111l u w1,p{,l11e p1,nrwd11:!la1.1t· pl,murn rnd,.,:,kari~h,· kdurnh11~ł,,1rn 1,r_,_, im• 1,1
(11_;1mł \V gr.1t.'111u li--:::''i I rn1d \\ Bt•,_'.\•l"!t ff l SA nw d11ru~1•. ',.I d1• tllll<)I!\ "'dll!>L

pulityrznq~c, Kt:cy
Rcak1.J<, \\1dk1c1_1 Dr)ta1:i1 b\la mrnl'.J kakl,'.c•r-.,.n1a 111.' {15.\. ,tit·,, p1akt)t'e
i• \'.Jt:le- \', azni,:1~111. I3rv!\J~.k1 lllJm,ter c~mnrnr PJ:l'i.;IJl(?\·I 'il(' tylLt, d, ~llf..'L''-'Hl d,i
J\kh•,)k I f,,,,,h1111ł,1:i 1:t1m·cl1.1h 1tl.1111•\'. ,,11v,1,k1:1;1 K,;J,, ; tł,,, ,J.11nq•ll(,.,..,;ih l•·. t1• 1

\\" 111.1~1,/hl:-LI f:1\\,11!."ll" ('l'f.. lJJL 11111;1'1) 111•,;]'dlll,1 ;1 ,1,·, , 1.1\,11y1111 k,.d111:1„1111 111.,
lk•hY,:r<1 stanP1v1sLt.> Angl11 n 1,1li1 n,Ts;łl"l)f'.•1!;1,,· 111-.Il/<'llh. (\,.,:;;tł 1. 11 h,•.11,·n 11 1

w 1,wc:;c~i:yrn ,rnperialn~-lll !-,1,v1cnc• pan,l\\a l:tlJ1:,1;,mv1ykań:,kit: lllH'.,, ,,~ ,11,.; \Ili\

1

Jll,1,:· . .1dl1 nil· i)~k;q,1 J'(1tę1r.1.·rr• :•,1'fll~,flik,1. T.1L1 •"•1.:hrc-11~\ -.,,,.Jtu1: lll1.',Ł:"- niu):lab:,
/,lp'.\\'Illl' A1:rl1;:, vv li•ue tiu dt'le,<.',a[,.-,w lld k(1m•1c:~ [':-Hl,tlll~ł.' p1:-.:.1I. ,,Nas.- ied1:'.l<llfl
itlll<'.I:,LrnsLt 111e Jllll/,c' •~l,11ec l•ct l'l"/\f,:LJa ]lli'ld.cp An,1•111. Ki;_:,· li \\' ,r,f,i.· \\ll'k'.
rnebc·1p1,·cit'LSI\\, ,:lt" y:,t kl,11i,~c,rn· P11, trv.:11.it' jt''-l n;qw.ii.111cc1~:1.:· p1~.1I lllt' ;,,;
~Pl'\C•b q:z)~t1,wa111a: Jc',11 11\1;;zc111\ ,w I Arn•li;1, t,.;t:d"ll'" 1,lr1u:1\ !••·-.11 rn, I'' ,.,·11.ul-
rnull\ n11:uthn.•111:u·" \\1l'IL1 K,tlu111l,1;1 1,tl,h-;-;J,. 1111 1',lk,, " ,111U>t 11,•lil\,11:y
I Ai1r•li,1. ak l··\I:: tak1c· L( liV l·.1·,l11q d\ 1 111!."I /,:lclllil 111.;11.~1,\•,1•. \',cl,)/'"' I 1: ,lf.1(

111>\\"L 1:•·l\1../k1, pt•ludJ11c Il,: puwad.L-:mi.. \1'1,:1c11 \\Vl\',•.. i!i:11,1\d1 i lw.k, ,Pl!1Jv,.t111l·
)'aii~t 1,:L l r, \\ldbe paw.1,H, lederacyJnl' 1~trndh1 t:, lk1 · _1cckn:.1~c1,: !;;.c m,· ,J,1 ,aln
bi'\' 1t:111 1H·.1q~r(,11ac rctk:fł:, Lh /ll'rn rni,,;,Jr1 ,\tL.1ctyl.1,·111 ! hi,.') fih1,.:1:1 \\' I f-._'.c r
\\\hLcht: v, \\'cw:zueli ,d,fPlnJ r<.+,•,1,: _1".l'IJ,·t-.,ła P.tt'I,:, :1 -., 111.1111 li.'~.: 1hu,t1•\•:tlt
~1c· d(,,.,cdc:, w,'j~k\'•\\ 1 1, 1:ruw1r:,ji ł\1pa1 c11:. l'rl''.,i 11 ,·rn , , i-:1 •; :·nc l'l'i"u, ;_·,, dro-
pro·,,,tdntc• 1.\1> 1,u111) rlllę1_!n \>ti\l 1•a11~.twarn1. Z.tkt•ricz:da ,i:; 1_,n;. lul,T1• I;,,.. 1.

p,-,l1•1s,:lllt'III l,.1>1111-<·11,p \\ (illllll l'"·•l\,11·1.\1;:F,~'<·1 ;;i:-,.:d~· 11i,·i11(1'l'.\1'1:,.p \', '»,,:i,·r,,

11\lh •;lll¾l!llfsd\ li /\11\ ;;,11,tlll(I\\';;( dt /.11:l(')'lul, I(" f',11.',I\•,.(, l\1,II\," I•: f;.-.Ji '",' ',J, ł!<l:1,1

I h.':-: I. ,kkn:t \ lll l)J\',:iu \\ bd;-v d~- 1.1.lt( li ~ldfl Ni,' ll::h •\\ ;d, I li' !t l' 11:J. \\ l,. n !l'I
K(-ll:rnbi1.
. .Pc•łudn,u 111c p(1d0bała ,1~· Polnuc· 1-.)brL,'/t: 111, luh .,ic11; Wrn,·zut:lt 111c·
odp0\\·iaca Cundmamarka. la z;.:.ś n~karza \\'er:czuek· P nicrur7,ll'c:k. Du lL',i,:L' dcdwl'Z,J
11i(·zuspnk(•tnnc ;Lidarna J.'lt:'f\'- ~zyd1 IIIP"/t1111·;htdc,.'",'- [ ... [ .lt·dny111 ,k,1,em, 1:,u1 vt1m·
r:,k. k,1idy ,:z1d1 prn·knm1jl· lllntL', /<.' rcp;l•h I-,,: '-,1ę 11 '"lf'.i, 111·· p1,11l H, iii\ ar de
S.:11t.111du:1
'.'"i v.r,e•,ma ll-,.HI r \\.t·nJć71h.:la oglus,ta Ul:crwrnnc ~J~ cd \\1tlhtll .Kolumbu
1 uq::111 •\\ 1e111e ~<'Jk•r1da l-'.1eza (Ht:11, ~/) Ili pre/.ydeLtelll p,,1'1<;1\1 a. \\' I\ m ~.;imyrn rok u
st 1:,1r;,q,; 1 111t:pf'dlerł1•~t1 1;:dekl.unv;il f-b,aó<t, pL,ie plt'I)"iL•nlc'111 11 1'.l,t'. ,I'.-. nn<tl
Fh11<'>- K(.Jumh,a. v. rai 1. prn\, HlL i-t (',t11,uu~L1. /\ •~.t,,h, 111 ,11·\ rn pai"1:-.l'-'.<'lli l'P1 1 11:,1'>', ,i
R1:p11bl1k1 l\11we1 (in:11,td\. ·1 prt·1yde11t,·111 J1,aq111m·111 M1~qh·1.\. \ \ ('U,;llit l'l)Lłl
latach nazwa państwa jeszcze kilkakrotnie się zmieniała: Konfederm;ja Grnnadyjska
18S&-l8bl Stany Zjednoczone Kolumhii (1861-1886); Rc·publika Kolumbii \od
::i;':;6 r. do dziś).
Ameryka Środkowa uzyskała niepodległość w 1821 r_, choć Jedna z Jej prowinCJt,
a mianowicie Salwador, wcale tego nie chciała (tzn. obmviała się przede ws;r.ystk.im
,rnck.$jonbtyc:mych dąicń Mebyku). W 1'22 r. ddcracja salwadorska udała się
Wa,zyng" z pchc o prz;l:icn·nie d,, ,'i1;,nów '/wdnocionv, h. Dekr;iqa w
szyngtonie spotkała się z chłodnym przyjęciem i sprawa upadła \V 1822 r. Kongres
Cwatemali ogłosił przyłączenie Ameryki Środkowej do cesarstwa meksykańskicro
A.gustina l!mhide. Po icp-,rychrym upadku. Kc1ngres Gwatemali proklamc\,ał 1 lipca
1823 r. odłączenie się od 1\-icksyku i pełną samodzielność. Nowe pafistwo, riaz\Vane
Zjednoczonymi Prowincjami Ameryki Środkowej (często uzywanoteż nazwy Federacja
i\meryki Śn\dkowej). miało być ,,suwerenne. wolne I rncz.ależn,· Hiszpami. Meksyku
1 \v1.zystk1, h rnnych carstw Siarego Noweg,·, .Świata". 111styhlci,c. uchwal,
22 lipca 1824 r.. przyjęła frcleralny model republiki, zło/onej z pięciu członków:
Gwatemali. Hondurasu, Salwadoru, .Nikaragui i Kostaryki. Pierwszym prezydentem
lederalneJ rq,ubliki zcdał liberalny połity k ~alwadorski Manuel Jose Arce.
Państwo środkowoamerykańskie było osłabione I rozrywane c1ąg:łym1 konfliktanu
wewm;;trrnymi i zewnętrznymi, Z Meksykiem trnał spór o prowincję Chiapa.~, która
czasach kolonialmch nale1ala do Kapitanii Gern:1alnej Ciw:,temaii \V 182:l 1
\,ycofującc- z Amc:r:,ki ŚrocH.ovej wo1sk;, meksyk;u,~kie dowództwem komc1>
danta Vicente Filisoli przyłączyły Chiapas do swego kraju.
Wysiłkom zjcdnoczenimvym w tym regionie niechętna też była Wielka Brytania,
k11-,1a wobl.1 mieć uyniema I mnie1,1y1d jed11<1•,1kami 1urialnv1n Kons11la
brytyjskiego, mzi;duJącego w r ,wa1cmnli, , ,ha1cza "'• 1,1emał:1 ,_,, lpowie.l11.d1 ,ością
,,bałhmizację" Uak później mówiono) Przesmyku Środkowoamerykańskiego.
Wśród ,arnych paibtw. czk,nków Federacji, trwah1 przez z:;ily cza, ry,<alizacja
i wzajemna mepfno0(. Jbawianu się szczególnie dorninacJi Gwatemali. k16ra bvb
największa i najludniejsza (50% całej ludności Federacji mieszkało w Gwatemali}.
Na Clpisanie wszystkich sporów granicznych i tendencji odśrodko,vych trzeba by
1rn·111ało Wspomnijmy wu;;c tyłku. okn;r Quetzaltcnango odcn',ał się
kn-11ko od Cwattmali I ogłosd II1worzeIm· 11iepodk 1 •lt·go p,m"twa pod Ha.c.wą .,
Allos (1838-1839). Spoistość Federaqi osłabiana była r{JWnież przez walki mi,,xlzy
libn-alami ,i 1.nnserwa1ystami. latach t 1&29 tuczyła si,, w Ameryce ŚrodkO'-'-'<"i
w,;Jna don,ov,a, .7.akcllczona zwydęstwern wojsk hondurasl-;ich pod dowództwem
liberała Francisco Morazana, który w 1830 r. został kolejnym prezydentem Zjed-
noczonych Prowincji. W 1834 r. przeniósł on stolicę Federacji z. miasta Gwatemala
miasta Salw:ulP1
W latach tnydziestych pFiu ,,iły regirn1 (poza Kmlarylau fll7doczyly krwawe
powstania Indian, huntujący ..:h się przeciwko wyzyskowi, a zwłaszcza tzw. podatkowi
bczpośredniunu, wr,n1\\adzonernu w 18l l roku.
Wszystk te 1cndvncje dl:,mtegracyJne doprowadziły końcu ro7.pndu
Zjednoczonych Prowincji Ameryki Środkowej. Bezpośrednim powodem było uchwa-
lenie w 1835 r. przez Kongres federalny zwiększonych obciążeń poszczególnych
prowincji rzecz rz;,clu centralnego.
 li, PROCES ł(SZIALTOWANIA SIĘ VtCHODNlEJ HEMISFERY...

W 1838 r. wystąpienie z Federacji <,głosiła Nikaragua. a następnie to samo

uczyniły: Gwatemala i Salwador. a na końcu - w 1839 r. - Kostaryka i Honduras.
W 1836 r. dzięki wysiłkom boliwijskiego prezydenta, generała Andresa Santa
Cruz. doszło do zjednoczenia B.oliwii z Peru i powołania Federacji Peruv.iańsko­
-Boliwijskiej. Przetrwała ona zaledwie trzy lata. gdyż wywołała wrogość sąsiadów.
Zarówno Chile, jak i Argentyna uznały, że nowe państwo może zakłócić równowagę
sił w tym subregionie. Na zniszczenie Federacji nalegało zwłaszcza Chile,. które
miało ambicję dominacji w .strefie Pacyfiku. Już w 1837 r, atmia chilijSka najechała
po raz pierwszy Federację. zdobyła miasto Arequipa. ale ostatecznie pokonana przez
wojska Santa Cru-za musiała się :wycofać. Wtedy dyktator argentyński Juan Manuel
Rosas zgłosił pretensję do prowin':_ji Tarrija i Wkroczył zbrojnie w 1838 r. na teren
Federacji, ale również doznał porażki. Dopiero trzeci najazd podjęty pnez Chilij-
ciyków doprowadził do klęski armii peruwiańsko-boliwijskiej w styczniu 1839 T.
i do rozwiązania Federacjt Dzięki temu zwycięstwu Chile stało się pierwszą potęgą
na zachodnim brzegu Ameryki Południowej.

8. Swsunki międzynarodowe w Ameryce Środkowej i na Karaibadt

8.1. Sprawa Kuby

Kuba była zawsze, a od początków XIX w. już bardzo wyratnie, w orbicie
źywego zainteresowania polftyki zagranicznej USA. Już prezydent Jefferson sfor•
mułowal tezę. że posiadanie wyspy „będzie miarą polity~znej pomyślności" USA.
W 1809 r. rząd amerykański ostrzegł, że nigdy nie dopuści, aby Kuba przeszła w ręce
Anglii lub Francji. Dla strategicznych interesów USA byłoby to :znacznie groźniejsze
niż utrzymanie jeszcze przez czas j~iś panowania. hiszpańskiego na wyspie. Obrazowo
wyraził to sekretarz.stanu Adams, mówiąc ż.e wcześniej czy później jabłko kubańskie
wpadnie do amerykańskiego koszyka.
Przez pierwsze trzy dziesięciolecia XI.X w. polityka amerykańska wobec Kuby
była defensywna, jako że głównym jej celem było niedopuszczenie do zmiany
istniejącego w rejonie Karaibów ponądku międzynarodowego. W drugiej połowie lat
czterdziestych USA zaczynają prowądzić wobec Kuby politykę bardziej aktywną. Po
wygraniu wojny z Meksykiem. USA zwróciły baczniejstą uwagę na Basen l<araibski,
zwłaszcza zaś na Jukatan, Kube i Dominikanę,
Jukatan w latach 1839--1843 próbował oderwać.się od państwa meksykańskiego.
ogłasając secesję, a w 1846 r, zadekl.arował ne11fflllność w toczącej sie wówczas
wojnie Meksyku z USA. Na wiosnę 1848 r. gubernator Jukatanu przemianował się na
prezydenta i złożył. oficjalną ofertę USA przejęcia protektoratu nad tym obsz3rem
w zamian za przysłanie pómocy i stłumienie powstania Indian.. Podobną propozycję
gubernator Jukatanu złożył równocześnie Francji i Anglii. Prezydent Polk w piśmie
do Kongresu ogłosił. że Stany Zjednocione nie powinny teraz przejmować Jukatanu.
ale nie mogą też dopuścić. aby zrobiła to Anglia lub Francja. Wzajemne blokowanie
się wielkich mocarstw spowodowało, że Jukatan ostatecznie pozostał przy Meksyku.
Sprawa Dominikany :wydawała się Stanom Zjednoczonym ważniejsza Anglia,
Francja, Hiszpania, a nawet Dania i Holandia. miały na Karaibach swoje bazy
i r'(':-iadtn;c1 ,St,tll_: /}-:drnx'ZPl'c' chciał) \1. 1~·c takiv pl/c'J;tć· Jak,, '1raltTi,Jll\ p111,l..r
n;1 L:• ir 1,h,?a: 1c l :v:agc: J\\I ,>onn n,i 1a(c-l-:.i;- S:rn1~na. kontn:,iu_FlCiJ v. :t,h ~:L:k ,-.uó1:,
r:11~·dz::, v. y,p,t Hi\p:rnwl.i ;1 Punw l~1cn \\' 1S~4 r. rr,:z:,dcnt Franklin l'ierl·i; \\'\ ~lal
(lt·lef:,q~· do Sar.to Do1:1inp.P /. uppv. a.11Henicm du h1pm,. dzicr1m\\ lub u:,.ysl..arna
ce~ 11 k'f(• 1,1t·rn1 n,! ue,·1 USA Pruyckm Dmn1111kany Pcdn, S;mlmld -.klDnn l•ył
dd, Pil,,( I r;m• :1!,t ji l l lSA, ;1k pi oih1, Ar:t'_lll I fr;,nL il sku!c,?nt•:· l•\"1 prw, st11\ ir1al\.
~.,1v,;1;r11q•,/\ ,Il;, I IS/\ bił w.t11:1I. p1„H,T1 l,.;111,v w ll->lc: I pi.·J\dt·n! l',·IL
u1xw .tLrnl ,11'1b;";1dt.•r;; 1 'S;\ ,-. i'd;1d1y,·1t· do 11<·1 "<J.i,·_p \ 1• •·,1•r.1ww 1.1kq_;i1 "-11t.1 /.i
sumę IOO u:ilionć,v, dolaró,,, Sckrctar1 ~tanu Jamo.:, Buchanan p1\ał 1,· tq \atr1<:'J
c-l'fa\\ i,· 17 c 1:•,T\\C:1 l 8·lK i-.: ,.Cdyh, Kuh,: zn~t-i!a p17yi.-1umia d,, S!:mr'i,, Z1cJ„
nt~.· /<'flh h. llk' i) Il-..,, pnih) l rr•) ,rn) ~l\ Db,m o nas;c wla~:nc hczpicc?.::1\stwo i c bez.
pi1_'l7l'l1\lwn nas,t:,L'" h,mdlt: I, I 11wrl1b)."lli) pHW\\:tc nad v,y1,,·1c·111 z Z;1td...i t,ld.
,., l-..n(1:;k1q i;:1...;d,·y półv. y•;pur1 Floryda :, li1 \,) c,pą l>:1lohy to du;c hc1p1cczcristv. 1·
h.111dl,n1.i 1;1f,1\\;~,, .',11•1;.111c1rH·1r111 1:rk 1 1•11\hr:, ,n,1111. -1.1n1·•\'. 1.1Ll1, 1drnd, 1 rw,h
dn111\·,\,li lh,Jr' 1,,111,ktl_J:l tli;, '·.\\\'I r·;1d\\\1l.1 p1nd11k,·11 1,nl.11 /h\!1, f•l/l'/ pt•li'.
,,;1(Pk1 [ ]" T'IPJll. „
.m1t:ryk.,1i:,ka /◄ ',!;1!.1 1i.:dnak r•brn;,,-111,-r:1 pr7·.7 H1\1panis·
udrf11,:11n,1, :-, f>J)lt\.:,y unial) F! z,1 Jnic1,,1g.;: nar<xk1\,•a"',
\\' r,;ku 11;1,lo;-pn\rn. po 1m1,1111c .1d11•i111,1r;1q1, ml,.\~ ~ekrł:'11111 ~t;n1u John :l\l1ddl,--
lt>n Ch1)to11 \\\•,fal lli,lrnkci~· do ,H,1b;1,;1dP1a v. M.ul1ytic', ah) d1i:ilal 11.1 llct/
u,pt.1 k,:jrrn,1 o:,111,,cJI 1 /.tlK's'.!lll. :h. t SA r1i,: hęda 11,1 pod, jrn1,v,.,, pnlob11yi.h
0

111,cja(\'\i .• J',, t,rP \,~z:,,tkill:. c·.n z;,,zlll pr~ał 1-i1hh) H1-.1p,w1a pr;1_u;,;b pnzh\c
'I<,: ',,\) 'PY' prCj'OZ) qa udnsrr;pKrna i'-'J nam pe•\\ mna \\) 1:ś( ud H1,Ep;;111 I n

tvlur:1• tal-.1d1 dt>klar,K11. cią1.-k pr6bf'\\·an.-, nowyd1 ~P• 1\oh6\\ prrc 1~·rw Kuh)
\\' l;1LH li I i--.,() I h.., I 11 /\ k:r,(11,· ,.,· 1 I r,,\\·\ ! Iii ,u,11,·1 ,k ,.. • n,1 kul\· 1, -tp:.nu, •11·,11 N;,r,_ !1,
I up1·1. /;:1111v•,1;nn '-' ~111;,d. ,Hll\h1,1p,11" l.1 n;, l<11h1-.·, 11c1t·I.I dot I,'-;/\, -•dnt' 11/\ '.k.11
znac1nc p11rarcic 1;111:. er Sulh \~Jn.; Hwórcy h;,,/a Mon1i;•,·1 !), .\'{/n\ I. a pr7edv \ \ \ l \ ~-
I kim ()(llilykćm r hol:'.al)dl wbśricidi llll\H.>lnik61, 7 p(_lludmuwvch 'i:!fl(l\\ J\;ij
wi.;,-k,1a l··ył:.1 tr.•t:cia ''-)pr,n1,1 L\lpl'i.a. Dn~·ki fimm<n\h'l 11 nrn,x·:, lat}tUl1\l\,tr-•v
; Poh1dnr,, i·sA, 11·:•ckwipnwal nn ,idcłli,il :'iOO na1cirmil,fv. i \I ,IL'rpmu ll'L"l 1
\v 1 l;id1,1\;1ł n., Kubi1·· 7,ut'lW1W L.1 wyp1;m:1, .i;J. 1 pnpr;.::dnu. 1.. ,k,,,1icz:i,-ł~ \il.'. rnq,,•...
\I 1x1fc-r,i1·111. ,,r.; L6p1·/ /ll\t;,ł pol.Clli;lll}, 'ol h\,·\ l,111y i 101,trh'l:-1111,·
J\;l'.·i,.k1 n,, k11l1t; /\lit,-ł.,/11) ,i,· ,. c/:1·,1,· .1.l1u1m,l1;1111 !·I' ,,.,d, nl.1 h.inl.111"
P1ercc'r1 ( J o"d I t\57). Amba~adc,r.cr 1 1 LISA\'- .i\1.tdr1c1,_. rnan1,1wal t>n P1t·nć\1 Suuk a.
d1iałacza t·k,pan\J1 1ni~tyczm:gu L Lu1zpny. k1ć1 1) gll,..,il. :i<: L<r~·z j,:,t „fł.'<-lny11,
\uk, 't'~Uf(TI La !---;1} dt, · ;_1 1 1'ofrius1k1".
(ił6wn:; n; ,;,d,miL-rn S0u1c· a h tu ,;klrn11enu· u.:1du h1;,zpa1isk1cg,-, dP ~rr1ćda:i)
Kuby. tym 1aLem z„1 ~urn,; I .IO rrnlwn6w d{1l,1fn\1 Gdy I•\ d11 lq!u lllt' d11,1ln Snuk
11:iał d;v~ ć do .,wyląu.c'lll,l ,vv~py spod l11~zpafr,ltit· ro pamą1.m1;1 1 v,•:,1<.'ll.11.'_ł Lak/
11p•.,·, ()d 1;1ld1·!·1•koh,1,l ,-1111•1'•T•k1,· 1•u 1111,·a1:,111;1" P,1ni,·11.,1 r t\1111,1!\-lll lli:-.1p;,r,r„
,.,cillll•Wrl.i ,p11Ld.i1 1 . S,ą1!l /,1,11,lll/!>\·,,d '-l'OIL,111v 1
;11111>;1:--;,,h,r,r1:•1 ! 1S.\ w L1111d:,1H,·
Ja11 1 e~u11 l::h1ch,marK-·rn 1 w P,,f) zu Julm,·rn J. 11.Jasvrnim, :1hy \\ ,pć,lr11c· 11rr:1<·1 '\\ .1v
prnpuzylJL' ,t1 atqói \, spr;twi.:: Kuby. Kunkr<:'ncp lrD.'Ch ambc1sad(,r(,1,\ ruzp,.'l-zda
,.11;: ,, pażdncrniku 1t:<;.J r. \\ bclf'lJSl-:in1 uzdrci\1 i,ku 0~1c1:da, a zat.01KL: la 1,,· nad·
n·fr,l-..1q 111i.-1,:,-m„ n-;c, Ai :,--la-C'hapcl k. Dokument r,pra,·m,, an) rr:c1:·z arnba~aduróv.,
che>,:· IHN n:;zwt; .~f,w!/'n/11 __. 0,1tndv. 111, hi, l /;·alnym m~,nitc<tcm. ;-, 1·wufr1:, i 11
0
 1113

r;,porten, :,kw1,,,\-;ll1) m J,, ['f"e7HJellta ł'1t·tcr:>'c1. '/,\ tacal Ll\\:tg,; na 1,-1. /1: ulrz,11::w1<:
p:i;1rn, an1a H1,,:r;rn11 na Kubw w~t n·1az bardnl'l 111t'IK·1.p0czrw dla t 1S1\. '.\a v.; ,pic
mcvh,H· bvlu hl,,, 1cin t1balcrnc ,, La,·dc1 dn, d1 ,lahl'I adm1rn,1r:1cj1 li1~ą>:1(1,kwj
pr1ez p,,,,~tan1e ludP,1e I w,ta1·riw1erne w ten ~r•c~ób mur1yi·1•J-.1t'fu 1,ar·,[\\a, na \\t'.l'l
H:utL l\l1:1tc,b) to 11."ubn) ,,r~t 1 w ,u ~: 1 111aci,;:" l .'-i:\, ,:,da~1czn na l"',iłud111u lllalq:!.1>
lt'?',, 1:1dnli :Jrnl,,1,,1dt•JO\\ Ili. 1L:• I t ,,'-;,\ nw \\ ,,vlL ,c· pr:1\, a .Je- 17lll't ·.\ a1> 1a ,11:.1 ~ nh, ,,d
111,,11',II Jl, 11:1 ll'I •;,111,,·1 /d',1<L1 w, 1,d, . Ili'•/,/\ ,1,; r:l!ill,ll \' d,,,n ,.,,1:1d:1 :,1,, 1:11•1·h1t'
["•1.1n,,•1 ,,.,. wl:1,11)m d,,n:u· /,d1n1rn-11:1i'1:1 1 1,·1,,··:, Lill" .r,l,11)1;, "'i''''"',,d11\ l)lłl
1

p1(1p1·Z\cJi w 1:,c1c, ,i\\ latacl1 na,t,:pn:,cli n.ira,t,q,)C) kt1nhh1 1•.c1•. n,11rn, ,1 TTSA
ud1'.1,··•Lił u;1 pn11cn L·1;,~ 11\\;1f:o;c ud K11hy

(J(I l'J'adL1, li1s11':t1i~Ln.yt, ·" qcm11 k, ,l11malnq',1 d1 1 mm11L1ct· 11 J ,t, 11 \ cLilll(II 11t 11w
I r,>l1hc'/lll' \\' ,\1lil'[\l(.' -..:11•dL1·\HI !1/\'·L.11,1 \\'1, 1"11 lll\1:lllld l c·,k1;1q;1 :\11w1';I.
,'>11,dh, 11c,1. ,1 (od lo.i'J u 111,'L pa1,~tw tlpulitL 111.ak,HH•ll)di l•yh• 1, ,Ju,;11:1
JYLlllcJ
~ tt•f'lll u od pt•L),'Ll'f, 11; nhu lxytyJ,ki..:gn. P•.nf!!ia ,:,~j<;·la 1DhLt' ,tral'cp<..111e pn/y~·,e
na,l 1\ 1k,m, I,, 1,·m, trakltq, 1c w 1ako ,11 01c kdcnie. Gwatt·1·1a:a. z,1rów1w .,,, ,·..,a~acl>
Lukni11lmd1, 1;ik I p,, u,:, ,l..1,nm niq>P(!le1,łu~c1, lłw::t,aLI llelue ,a 11,•s(: ,,,eg(•
1erytu11111:L \\ p1;;l..tycT 1vdnak JUi r,d kll11,:a X\lll v. 11l•~'f.111e111 t:-11· wbd;1\:, \n)'ha.
1,at) v. "P!C lćl' HunJma,em R1:, l,',,i'.,kin,
h:11) 1;,H]atlant,d.1 te1en. 1m1JdUNCY ~,.;- 1, t'na11<.:ach Hcndurasu I N1k.01at'LII,
1wam fl,h,,qt111i11, Ppm;11wa11:, A•stal pr,c, ,.6..ngln;: n:i poc1:jlL11 XIX l'1ck11 :\ngl1a
1,1•1()~.Jf,I f!1>11d111;1, l l i \ l \ d l I 1\l1N111111,· V, is.n I ,1,P11:1i J"ll'll'ki1 1 1:i1:m11 ;[ \', l~fr, I
1·11.,11,,\,:1!.1 i:1.111\111t·lk1,\\T/'1 l.1,,L, r\l11,q1Hl11, firn\ 11 11,l 1, Wł 111,w11111 'J'Lll\1·1,:1,
\•.fad1.~· 1\\11:ll,,1 l:l1y(:;1,1,1 111,11,nla :\lu,qt11lll; ,, li- 114 1L 11,y~L,,b ,1 11"11 ,1 1c,nl 1
k,.,ntrd:; nad uj\clelli 11.d.1 :-;;ir, Juan 1.111 ,\ 1b11I) ku I purkrn ~an Ju;m dei f'.:urtt'
1p,zern1,rnnwan) n: na Circ:yluwn)
Na pacyficznym wyl'L'l'LU Nil,aragui k-1,du rni:1,1, 1 :-::m Juan ,:, 1 \w ( >dkL' lu(, 0

miedz" oce,,nam1 ',\)nl",lhi 11 (\111 m1e.1,cu :.24 klll. 1. l:11 1 h: h1dcm l)lk11 2-( km,
rc~z1';> 1ai; pucz .lczin,1 Nikc:ntfU.t11,h.1c 1 r,d,(,; San J uall Tak 1qi;:,: W) da1vah 1 'i(,'
\\t,\\c··1..1,. il 11.ql 1:11dnc1 '[''"'' l 11ll' 11111.·J'•lt.· d! 1 1ł 1 rnh,".:111i:1 1:1P1 1 1 \11·dm·1 !;i, 1,1n·.1

ll<,'.',111.\ lc·1) I\ h1l..11:q·111

\ta:l) /1ednc,cLc:nc , mcp(lt(qern ob\c·1°,1 c\1 aiy 1rnper,alne L..lf.\;t:y ,'\nt,'.111 \\ Allicry-
L, Śmdkn\,eJ. Same: ,;1< akl 1 "m1 pclttyk,;· wnh:·c tei::c re)2ionu zacz<;"ł) pwwadz1ć
dr'['it-ro w lat;,ch cLterdnc~t) eh, P:·11iqv, a ~n,dknvnameryk,,1i~kte. a tabe Kufumhta.
uwa:i,11:, w(1\\C?11~. 1, I IS,.\ n:r•g~1 być· pizccJ\\\\agą lub na,vcl ,:,dmill,J p11e,l apt.:~)V,JI)
nu planarni l:lryty1cz1 ~.l',w. l 2 ;!l"JL'ni;t Uv1(, L Stall\ Z1ninocLr1rn• prą~p1~,1t) z i\,pwą
G,arn1dq ( Kc,lumh,11 układ, klfry d:1,\;d im pr:111(• t~ilfll) 11, 1 h;.r'1A,) ~:tlaku k,,mtmika
, .\ pilTl' 11:1 1'111·1•111\h\l l'a:111111,,k111i I iw:1 l-11;1 (" 1111c·1. k1c,h I\ "1,d11<.,1 llll ,,dk1 , 11, /ł1 :,·
1 n 1/pu,:,i;la ,1,: v, 1dLa \, s'(:wwka na /.adH:d, u~pr:tw11tc111c kum1m1 k:lLp llHt;:dz),
\, yl,11,:>1:11111 l i.'iA ,Liło ,,1,;:: nicz1,11e11:ie wame. :\l,y dcstać ;·1~· drog:1 mc,r·,kc1 z Alb111,ku
n:1 P:tl yr1k, h1ch:1 h\ h, upł::, n:ic c:,I:, 1\111e1') k,: P11111dmmvą lc'o10,1aw:ib 1e\1C/c' nw li·
\HJ~Ć p1·1,'['r;t\vy l:1,km pr /e'/ PrZC\lli} k P;111;1rn~k1. ale t,y/t, tu 1::e/W} kle un;vliwt". I .u:i(:
k11kjrnlit na lt'I lla~it' ,\111,1yl,,,u1ie 1hudt,\,ali dup1c10 w IE.'i.'i rnLn.
l(Vi UOKA F'i)NGi!tSU if_DEŃ.,f:IEG<; ŚWILi i:GO n,ZfMJJ·RZA I i\JJ-1c;•,;1Jf:lli 1

Su~c1es arneryla11ski. akirn Kolumbh i n,hlroje antYIH:,tyjsk1t!

był układ
w Ameryce Środkowej spowodowały, że dyplomacja angielska w pewnym momencie
skk,nn;1 była de, pon,1.Umll da USA zw,,knnikiem zbliżeni:, był 1,,,łas1o;a
0

basador brytyjski w Waszyngtom e Henry Lyuon Bulwer, który doprowadzi! do

h'-·zpośru!nicl, negocjacji.
Trak.taf o przyszłym kanale mii;dzyoccan icznym na terenie Nik,sagu1 r.ulwn
p, !pisał se! "·1arz1·1J1 st.tt1,11 USA Johm·,n CL1.',ton, , .19 kwietnia 1850 r. Artykuł I
tego traktatu dotyczył jedn,1k prol,Jcm1 ,w h.,li1rieJ ugóli,yc:h. St,:OO\'> bo,, 1eni,
i;1d1 ,a ze: ,tror: nie t:,ę<izie "okupować"_ ..•kolonizować" lub sprawować protektoratu
n:,d żadną cię;uą An1ery~.1 ~rodk1 1we1. 1\ngl1a nie zamier,ała JeJ.nak rczygnuwać
swoich zdobyczy terytorialnych . uważając, że zapis) traktatu mogą dotyczyć tylko
pi 1yszł1 ,,.,i. N:1Jistotmejsz,1 czę~l tra~ tmu d,,,,yczył:, sprawy J.;anału Uha państv. ,1
zobowiązały się, że nie hędą dążyć do samodzielneg o budowania kanału, ani \vył.1cznej
n;d ni,n lonc,Ji. 1;iły 11;1tom1:ht w~półp1:1,ow.:1 ze ,bąi datwi, zbuc:,wa111,·
prrez kapitał pryw·atny takiej drogi wodnq, oraz gwarantować neutralno~.'.- i og{,lną
dustępn, ,,;,5 k~1ndu n:n'-et ,·zasie ewcntualneJ wojn 1 .
Traktat Clayton-Bulw er ,vywołal w Stanach ?Jednoczonyc h \Viele kontrowers.11.
Cn,ść p,_,htykz'," osi , at:1k(,wala administracJ<;c za ,przrniewic1z cnk ,ię ,l.tryr,i1'
Monroc'ego. Dopiero później uznano, iż w rzcczyw·istośc i był to wielki sukces
dyplomacJi mT1eryk,J1,kiej. SUmi11ł bPwiem na równej plaszcLyźniv inten":,y obu
państw w reg10nie, w którym do tej pory przcwagc miała Anglia. Lobow1~1wrna
z,,1„arte art. tral111tu 11,1,ieraly tak po pic:1wi;zy dobr11wolne zobmviązanie
mocarstwa curopejf>ktego I lo niekolomzmv ama Ameryk 1, co ,H•nm,, Io pr1:;redri1 v
U/11:,nie ,kt, M, 1roe't,,·o.
Irma spniwa, ż,· lH ,11.tyc,· , ,ba p11ńst,\ nie I ryni.ily si,, ~iśl, pod1 "i.a.ny,
zobowi11zań. Wicika Brytania rozszerzyła w 1852 r. swoje panowanie w Bchze,
i~~rnując Bay blanó, a 862 przd.szt,1k1ła 1:nitektPr:ll nad BeliLc. w h,Jom,·,
nadając jej nazwc Honduras Brytyjski. Stany Zjednoczone natomiast przymykały
oc,y, a nawet rrrez pewien czas nieoficjaln1e· pop1,rały hbu~tic:rsk1c: wypr ... wy
Nikaragui. Organizował je William ·walker, który otrzymał pomoc pr1.edc wszystkim
od polityków latyfnndy,tl1w Południa l'.";A, r,_das1;iiąc 111mia1 przy,uóce1
niewolnictwa w Nikara!!ui. Początkuwo dzi;iłalność \Valkera wsparła taki.e potcżna
k,,111panu1 Vanderbilu IM, :c:ana, ,,rgarnwją...1 prze1;i1d 11eryk,J116w wsd1odn1d1
stanów USA do Kalifornii przez Nikaragw;. Także i Partia Demokratycz na w sweJ
pkllform1t:' W)horczi;,J 1856 r. )Tażaht sympatię dia Walker:.,, który zm1,,r7ał
odrodzenia tej cz;;ści kontynentu". Walker na czele swych naJemmków po raz pierwszy
pr1:,był Nikaragui w 11'5 roku.
Wkrótce ogłosił sic wodzem naczelnym sil zbrojnych republiki, co oznaczało
w r•ralct:, pucchw,ceni c v.ładt\ w kr:iju. 1~1.ąd jeg,, lidzi11łvm pr-'zydt·lll LISA
P1erce uzn[tl w m;1j11 I 856 r., 12 hpc~1 teg!\z roku Walker zo~tal zap11yc,11;ż, 11y _j,il,,,
pn:1yden Nibr:igui, we \H1cśniu wydał dekrd ~yv, racając:, niewolnictwo. Walker
miał wielkie plany dokonania p0< 1boj11 sąskdnich państw i stworze11w pt,d SW(IJLt
wł;,dzą Federacji Ameryki Środkowej.
W:.p{,lna ,kspeciycja zh1njnyd: czkrech r:,·ń~1\, §rodk,1wo,tmeryk:ińskKh
pokonała jednak wojska Walkera i zmusiła go na wiosnę 1857 r. do ucieczki z kraju.
\\' 1,n,dniu lis'-i7 r. \\alkcr dnk!,nal rinH'l, rneuJaneJ m,\aZJI ri;i ;\1L11apu:, ,1 \1e
\\ rLL';'lllll I Hb[l !' na l-!or,dura~, J'C,dc:7a<, kti•re,1 n-~tal \\ 71~·l) dl' rnvv.ul1 t roL~lrz,cLmy.

\V I 1'4.,i r \\ e \\ ,ctwdr:1,c'l h1,1.paii~kill1;'i'\ CJ.llt'J czę~\·1 \\ ysp\ I-i hp;,.niPia. \'.Cho-·

d,:1,.,·1 \\ ,U,11,I 11,111'1\\:I l:.11c.1i'1··Lll'I''". \'.\h1,.l1ł<, 1"1,,.,1111:ll' I\, ,,11:1111111.11>11, \;111(,,
I 1< ► 11 1 111.•:" J'<'\1',l:,111,,, !-'"'iii "1kn,,111I\' .._.,, 01.I 11·1111 i, (\s.<>LTJHc· l<q,11bl1L ll,!1111111
k..1r y, \\ Lilach na:,,Tępn•, d1 a1L11a ha1ta!',,J; et pod '" ,J7ą u·~11f'La hu1'1\ na 1 thH1k1 ni nic
r~qc7d7ala U,n111n1ka:1.;'. (I~.;.•;, 1:-:'i'>l, ale pnrno,la pora;,kę. l)n1111rnkan11 7u~ ,:11u;k
c,ha\, ,ab ~1,; iri,,. a?Jl 7L ~uc111) I lani, \V,;r{d pnt1tyk611· tego ,,raJLi utrwah Io ~w
pi z,:J,unamc"s Ll:' muh·dnc' y~l LL~.!ll:'Lil'nil' Dl 1er,1mc,1 ,Jlnt>gc pwtcktrna, f,ic h) tn
1cdr·11L 1rnl), 1,ct11,· ~111kać· 1;1k1t>f() ,.nr:id,t:11~1"' t'71;'śl' pnl1tykr,w 1:w,·,1:ib, ie nqkpll'J
1> 1 1oll\ 1w1d;!l'/\l !)01::1111k:rnt,' d1, I i'.,A, 1111·1 ,;1< dH,Ll'li prnq,,,1,. 1•nd l1t·rh1 h(li;;
I !1·,/11:11111
\\ 1:·,,_,,, L IL,Jd Uu11J1111L111:, L\q(_:ul ',l\' ultq.illill' du lil,Lt'dllll L 11w,hcj u p1r,-
J\'Cll' pn,td;tc•ratu i:ad pa11,t \\'l'lll, lii~zp,111ia. obaw1aj,1, ,H;' 1, ć-1,czas nl'gatywnCJ
rcaL.,11 USA. odi:1c1s!la. \\' l8bl r. prl'L)dl'nt l'edrn Sanwn.1 .1ed110,tw1:111c rro-
klrn::f•\l. ,11 prLcic ie I), mm tkany pc•J wlad:o: l :1~zp,lllll. którn lyn: ntLcrn \I )Lizlia
;gnd,.;:, WL1 Ót."'c de, Santc Dum111gr• dotarhl arnrn1 hi~Lp,ui~ka. prZc'JlllLJ,Jt' kontrnls;·
n~,d t1,11L1m. St,my LJc·dmxL1.1ne. z,1J,;te ,., •.>_Jr,,) ~c'lt''i)Jn,,. l11l' 1l1len\l'Tlll11,al:,, Rz,1Jv
h1,J1xu'.,k1c. ,.::or,l7 ha:-d?tcj dckuol11,c dla rntc,7kar'in:.,,. d1,prc\1-ad?1ly w ki",11((1 en
,, 1 l>ucliu I)\"' ~1:i:11a 11iq•od lq:h •~Cll'•\,·egc,, Po dw{,ch latach walk I li,7pan1c H ,tal 1
1,,.J.1111:1111 1 1•, l'.1,1111 !.~.,.', 1, r>o1i11111kan:1 pop,·,11111t' łl/\•.L11b 11H·p1,dk:•ł,:,~1'
l•.1.11 l,d wdn,1:-. 11:ip11,11;1111.11 ",il:;i,1;i l'"lllH1P.111w11, ,11n \\'111,d ,,.i,·,· /rn:11.
p,,11,::, 1 ! ['ll}'l,tul·111a 1Ju1111111k,wy d11 \ SA \\1clk11 1 l\•,,,kT111k1t'1: (,1!.1t'1,:1: l{lt\1q1:1-

11i;i 1,)1 ['ll'/,)ch·1:I ! SA ITJ:,,,,cć'- (11w1t. k11,rt"f'O 1,r/ei.bl:micic'I 7,1\\,!ll m111d 11e
\'•,r1<·~11H1 IR(,<; r_ r•1d,11:11alr·e 1•1'H'tu1111t>1:1t· u a11d.,_11 1Jrn11ic1Lu1\ \\' n,ku 1w~(\.'p11y1,1
11, I Jo11,rn1L1r·1,· 11dbylo ,t<;' 1L'lt·r,11du111. \\ kc,,r \ 111 1,:,l,"-ujw·y "·, po,.,_ it:d11eh ,1," ,dt'-
ndov,;i11e,1 '•"l\'k'lo':u 1;1 1111d;J,'/<'.t'.lt'lll ,11c-;<u L··:iJII dn LS/\. \V tym ,·1a,11· w Sc1'..1l'!1'
US,\ liPIJ!JI'1n1:tl1 ,1ed11,1k 111/t'l'IWl'H'\ JlPl1(d.1 a11ek..,,1nnistyu11cj, ,L,d lc:t prnJd:(
11ki,1, 111 ,,,, 1,p1,,1,c1,· ;i11L·h•,1111,\Ld .,,,_ ,_;,·r\,dl I ~:7(1 r I d1.1 L1,Tll\ 1 l h•1n1111L,11:i ;,;1d1l,11al;1
111q,1llill'/-l11,.,.
\Va:·t,:, ndnotnwać. 11 n~, pncz,ili-:u hit ~,:e~(·dz1t'~i,1tych do~Llo du zbrc'.111egc1 Lutargu
Li~.?pa1bkn-pcru\11ari,k1q:rc. \\' 18L,3 r H1~zpat111i za_Kla penm1a1':,k1e wyspy Chm.:ha
1 ol.upcwab 1c pr7e7 J,1a lata, K,,ntnw.cr,jc n1ięd7y nht, pafo.t\\am1 ure)!uln1;J!
(rak!at pokuJt ,11-y pndp1~dll) '.!.7 ,,tycznia l S65 roku,

l'1crn ~7c knnta!-:ł) nm;:dLy mvpodkgl:, 11: f,.ld,~:, k1c•rn ;i lr~UKJ,l naw1:.vai:c 7f•stal 1
1\ I r::c~r,, c1 8 111,1Ja l S27 r podpi,a1w prnozunueniL' handlf1we_ ktćrc nzr,.1c7~tk'
t:7n,1uc d,Jw'tr:•, ch,,L' ,1c,1.c,t: l'lt'. de iwt mn1egc pa{i~t\\łL Kr{,I Lt.dv,ik filip U711ał
ricpr,dlcrlo:{ f,.[cb,yl.u " 1830 L ,,1; \', btad1 183 l-l8J: nm arte 7,,,,(;ity d11 :,
lrc1klaty Lnlt;-1Lypan~ l \\· •,J\I c'.
106 EPOAA KONGRfSI' WIEDft'iS!dEGO l f,'nntEGó N!ilMIERZA 1 /,' 15-187, ''i,''.i!'

Pierwsza interwencja zbrojna Francji w Meksyku miała miejsce w 1838 r.

W historiografii mebykańskiei nazywa ją„wojm1 o ciastb/' (la guena de
pasleles). llezpo~rednrn1 pretekstem d.o wojny reklamacje zgb,<tone pr,-el
obywatela francuskiego prowadzącego cukiernię w mieście Meksyk, który uważał, że
w trakcie zamieszek wevmęlrznych poniósł znaczne straty. Rz,1d francuski pcxi-
sumowal 11.szystlde pn·tensje Ji11:m,.owe Me}s; ku i 21 1narca 18Jx r zażąd.il
na1ychn1i11s1oweJ zapl:,ty 600 1r1ęcy pe:s, •c•. Pon·,, \1 :,i Me!,,yk odm""' il, Franq:,
zerwała stosunki dyplomatyczne i wy~lała za o,ean ekspedycję wojskową. Ostrzeli-
wanie portu Veracn1z tnvalo od początku listopada do .5 grudnia, aż momen!ll
bJ.pitulacji obrońców rnd;_sykmbkich. Dz1ęk1 póśrednKIWU bi:ylyJ:c-kiemu doszło w lu-
tym 1839 r_ do rozmów pokojowych. Na mocy traktatu podpisanego 21 marca I ~G9 r.
Meksyk zobowiązał się spłacić 600 tysięcy pesos, a Francja opuścić zajęte ziemie
meksykańskie
,,Wo_jn.1 n ciastb" 1838 r. może lll h, ,dzić r11, ·wielki sumie, I, cz bard/,.,
znamienny dla ówGesny,h stosunków międzynarodowych epizod. f'.;atomiast wyda-
rzeuia lat sze~(dziesi4tych w Meksyku przybrały pra\cdziwie mu Ili laterali1y charakk1
zaanga:wwane w nich w różnym stoprnu i chan1ktc·rze: hezptJŚrednm
Francja, Anglia, Hiszpania, a pośrednio - Austna, Belgia i Stany Zjednoczone.
Meksyk od dawna wstrząsany był anarchią i walkami wewnętrznymi, a w latach
1859-1861 w kraju trnah, wojna domow:1 liberałów ,1· 1--:onserwaty,tami (zwana wo1m,
reformę). W jej wyniku ostateGnie tńurnfuWali hbera!owie, władzę pn:,ydencL.J
ponownie objął Benito Juarez. Ponieważ wojna o reformę zrujnowała i oslab1la kraj,
rr,:czydent Juarez uznał, że Mebyk prze1 dwa Jara nie moż,· spłacać długów za-
rr;i111cznych. I laką dc·ty,ję ogk,',il 17 lipc:1 861 r, ·ku
Deeyzja Juareza wywołała reak,ję Anglii, l·"rancJi i Hiszpanii. W re:tullac1e
31 października 1861 r. w Londynie podpisana została konwencja, na mocy której
królowaHis1.panii, ci.:sJrz Fnmci1 i królowa Wielkiej Brytanii zohowiązal.1 s1i: wspólmc
wy:--.łać siły zbrojne morskie I l,1clowe ,dolne do "yegzel-.:wowania tvleksyh:u
ich należności. Artykuł 2. konwencji londyńskiej głosił, że żaden z sygnatariuszy nie
„arnierza u,yskiwat korzyści terytorialnych w Meksyku. u~talorm, iż siły trzech
!lHH..-;trstw spotkają si(' porcie hawat'i~kim na K,1bte i sir;d wyruszą 1:iLo jedna
ekspedycja. Mimo to, eskadra okretów hiszpai,skich. nie ,zekaJąc na sojuszników,
pierwsza opuściła Hawanę i fi grudnia dotarła do brzegów meksykańskich. Na pc)(;zątku
,sty<.:znia 1862 r. do purt11 Verncruz, który został wcze:śrneJ opanowany pncz
Hi~zpanów, wpłynęły floty francuska i angidska.
J\"a wiadomość o interwencji wzmogli swoją działalność monarchiści meksykań­
:,cy przeby\,aincy na uchodźstwie w Europie. Zmku,,li oni do usadzenia 11a tronie
1nebykań~kirn którego~ z przedst,micieli \\ ielkich r,,dów .europq~kich. Ju, \I 1856 1
przedłożyli Napoleonowi lif memoriał, który głosił, że anarchia panuj;tca w Meksyku
może sprowokować interwen,ję zbro1mt USA. Jedynym ratunkiem dla Meksyku byłby,
według nich, monarcha '/. jakiejś c-uropeJsk.lej dyna~t11 katolickH:J. pozn,ta1ący
opieką Frarn.ji, Angin i Hiszpam1. Zapewmali tez Napoleonct, że spoJ,,,·zeńsl\H1
Meksyku przyjęłoby takie rozwiązanie z wdzięcznością. Plany te żywo zainteresowały
Napoleona !IL który dąiył do ndb1uJowy imperialn(;'.j potęgi s\vego kraju. Cęsarz
że opanowanie Meksyku może ograniczyć po,ycję republikańskich Stan61i,.
 IU7

/'.jnlm,c,umd; 1 ułatwić l'hpam,_11,· lT,lllCJI na l,rn hunlyne11e1c. \\'~r(d r(,;,nych

k;,11c'y datl'·\, na trnn rnck,ykat'1,k1 .Jll/ nd ua1~1 I f;fl( 1 r. p1zc11 qałn ~lt;' na1w1~kn
:11c,k:,1~·ua l\Libynnlimw llal:i:-htr).'.:t, hraw cc,ai7a Au~lrn rran..:1,zlca .I(17cla I. l'u
nopPC7,;'Llc' 7brnp1c1 intcrwcnq1 tr7cch pa,i:,tw, '\Japolcrn; Ili przyd·yli! qt;' Lk' kJ
,.,1a~11ic ka1:dytl:1lury. /l.laby111ilian. _jako lcanJydal 1n LT,arz,1 ,\!kk:,~ku, uzy~hal kz
rnp;:rCH' pari< i'il 11[:l? kn'1h1 Bdf'.11 Ll't\!)Plda L kt,,ry h) i PJCCl~l JCflł :/, •ny Charlott).
S.t111 .ir,, kc.1,J/r 11 \r;i1.tl 1,rod,; n;1, ,hj,;u,· 111 ,i:11 1;1(·~•·,\L11·1~•.ki1·'.•11 1l(1d 1\<1l 1111k1,·n1. i,·
1,,,.t;um· 1:1.1kcq,t,,11'.1 1:, r•r1,·1 11.11,1,l nH ~ ') k;1n1J.,1, l<,111,1 1 ,1.11111,· :1n )k,1<;, 1.1 ;111.,(ri:1,
}.1,go 1yulw H' pm>. iub u~•~,'· kntN.:rw,11:,,1(,w n:ck~yki11id,Kh, kh1ryd1 ddegacJil
1 l11a ic'!ll f\. /1 lin, ,111" 11,1 ,:1elt: !'I i') hyl;1 w 1m,1cu I f.(<:. r. do h:wakry ,il 11rn·,11.) 1nycl1
1\ \'e1 ;,u u,. \\' ty1,1 ~a111:,, m rn1c~iqcu z,:rn a11:, zn~tał sc,jw'7 trzech 11wcar,t\1, gdy,
i'lll,l'IK'., 1 n,~zp;1111e p,1 p(ldp1~111111: 11~ąpncgo purnzumienia z rz~1dern Juc11cza,
p, ,,1;:nu1·. iii \\) co1:tć ,.i.; / 1\fd;~yku Napoleon I [I uznał !(I poroztrn,icrnc z~1 nlC\\ y-
•.L.tl l /,q,1u' 1 \\\:,.bł 1:1 ill.'\'dl! ck,,btl.n11c \'d'J,LL

( 1,11,· 1 ,· .. 1\ :1111,1c1 f1.111l 11.,.f„1 1,.0111.\1,unv„il., 1111·. .11w 11., 111, lk.1 ,..k.,k. 1:11,11'·11. 11 .,,
pndl,H' ,·ały kra1 \\' 1>1!1111c i'"c! 1,111chl;1 ) 11111_1a I Hl.'. r. wn1~ka Iram u~k1c p11111o~ly
kh;,,k,; \\ 11ak1c I w 1rn;1111,·k:•,) ka,\~L;. ale p(,i.nil'j z11CL.d) zrluby11ać ptze1,ag\·. Arnua
I ra;:ct:,ka 1 11 ·,p1e1c1p,ce j:1 ~ił:, zhrc,_jth' knn~lTI\ at:, q{,v, n:ebyk,11·1~kicl1 l O czen1ca
I H<-1 L z,~jd:-, ~!ulic,; kra1u. mw,lu 1\kb\ k.
\\'krćlce rr,,ncuzom udalu ~1~' pov, obł' !/.\\. Zgromad1erne Nulahl1. zluLone
L ~50 \lek') kanóv, akccplUJ;tC)Ch tlt'\\ ;, ,,, ład z~· '/ grur 11:1d1.,·rnc to 11 y~!c 1S01\ ;do do
dl'() k',it;•:la /1.bksyrnihana pro,b<; o pu:,w,·ic tronu rncb)ka{1~k1ern
\\' n·zullacie Ji.l h\ 1dma I Xt4 r. 11,, 1;11;1k11 l\!11m11;u q 1 (1ł;i11u1e \Vlt 1d1;) ,ircy
k,liii•~· /1.L:k~: 111ili;111 n).'ł",101;\ 10~1;11 ;:n;,:11·111 r'.kk;,,vkt: (1111:!I '"·1 ,1c1a, {/ lala).
'iq•11 , .. ,111,T'' d1i1;, !'"dl'i,s:d k1,1111,·1°, jr 11<1j,J.01\,I i h;1r1L1,1 "i:u ''l l"i,il ,k·k1<'l1

n iorrnc,11 ,mrn ocll{)ll!lc,:.ycll korpt,,m1·: au~tnackicp.o I belp.IJ,kkp.o Sa Kh mocy

stonm_,1,;my zri,.t;ił lcf'LU!l auslnad:1 1 bli,ko d,vuty~1i;;czn) korpus belpJsk1. ,1yp1_;;,;a-
z<>1J} przc1 kr,,la Ll'npnlda, pku ,,),'v,ar<l1:1 o,nb1,ta" cc":trzrmeJ Cbark,11y. \Vu1ska le
vc 1 t,(•, r dNarł) de, l\tcb) ku, \\ 1cl1 :,ZL·rcf'.ach 7.ilct]dov alo ;,1~· \\ idu Pubku\\.
/\lak~\'lnil1;m bvl c7k,\-,ick1cm 1\yk,Llak,,nym, pel:1}111 szlachetnych zamic17c11
1 7n;myrn I pu,l~·11m1ycll pc,;Jądu\',. jak 11a (N;c,,c:;,nc c1;1.s',. Po przybyciu 11 kocku maja
,1(1 /l.kk.\k11 l11d1d ,;1,;, / i ' l,~·d/ic' m,,;,! 11.:.:d11c \;ll,1!,diwl11w d!,1 (11>h1:1 '.,\lc')'il lH>\H')'''
l11ó1. S::d/11, 1,: I" •[>Il I ,I 1.'', I ,1,·1:1:il l',il \' 11;11i1, i 11,d,\) h,il!'J, I, d 1, W \\ l /t'l/) \\ ,,,[(l),l I \V l-.1.1y1

k\C 1.y la 1,1,; \\ c~pla z najazdcr:1 rrancu,kim, któq kicrnwal prav.nwil) prez) du1l Juarez.
\\'ladz,1 /'.bk~)n:ili,ma utrzymywab q1;· dn,;ki obccm,;ci kilkuclzic,i(,',jotysi(,'cznej
,li 11111 li i!l:Ll:~kieJ pnd doi, i'•dztwern .f!Cllcrała (1,<ifrncJ 1ncir,7~tlka) i\dullt: Fnrn\·oi,
ffa„:11111·',.1, kt<,ry dJl(\lli,ic ct'~,H1a. llle 1am1erzal mu ;,11; pudpo17:1ukować Ten gl~:huko
k:1lolid,1 \1bd,:.i pup;idl, 1·p z,,d,.11\ldJ:JCe, \\ k1mfl1kl, K(l~ciulern. T\a pucz;;lku jt')'O
11:11101·,:rnia i'iiflll'1/ 1wn;c.il ~h; ,1,1trnlnw:1r1w lnv.1 11.iw lt'lrnrny, ,.,p,01\,Hl1.11n,, h p11v1
lii:111·1:1. l';\'(ll\,I_\, /1111' ,1,!<lli,·Lq;1, \tli K,,(,·1,·,1 ,1d 11:111,!1\:1 I p,,1i 1:l\\llll•ll}d: /'O \\ll'lll

1n .1~·1, ilcJt:\,. ;-;fob:, m!lian L:lrzy111ał _1ed11ak w n1oi·y \\ i~·k~zt ,,{' p,,,tanL1wicr'1 Juarc·,a.
a ruv.d u"tanc,\\ il \,olnc,~C· ,., ,zyslk1ch 11) znar': 1, !\lek::,) kn f\uncjuu papie~k1 zlu2y!
wc:wc:7a, prutt",t u 1:m,1stra ,pra,,. zapamczn) eh, a w pok1 w1L· l 8(,5 r opuścił l\ leksyk.
Sytuacp Mabymilicuu stm1.ała ,i~ (oraz lrudrncj~z~L Partyn,1ci Juareza, nicufic
1:1lme 11'p1er,1111 przez Siany Zjednucwnc ryli nic du pc,kunania. \limo hu:n)clJ
I OK EPUK, KONGW:SU WIElJFi\SK!EG() I .~1'>11:,TEGO FiU,MIE{(ZA (f,J5-1871ili/lJ

klęsk, wciąż się odradzali i dotkliwie nękali armię francuską. Kondycja finansowa
ce~arstwa opłalana. a kilkakrotne po,1,czki udzidone pu,"I Franc1t rnewyst:11
czające. NajgroźnieJ:-za dla Maksymiliana ,taWała ,1.,. icdnak p,·1~pektyw,1 wycofanw
wojsk francuskich. Konwencja z :r-.foamar mów·iła, że oddziały francuskie będą
przebywały w Meksyku „przez trzy lata od spacyfikowania krnju". Napoleon III
n1n1z bard111·1 niecierpliwił si,· kmztown,1 rnterwenlFi w Ml'k11,tu. W 111 sam\
czasie sytuacJd mkdzynarodnwa w Europie lv.ndzo Mę skomphl-., •wała. "yv. aliza,p
z Austrią na terenie Włoch i zbliżający się konflikt z Prusami wymagały koncentracji
polityki francuskiej nc1 sprawach europejskich. Dlatero też iu:i w 1865 zacz.ęro
mÓ\siić o wycofaniu Sł';' ~'rancji l\Ic,ksyku. Załamany ivbksym1l1an chciał abdykować
ale ambitna Charlotta odwiodła go od tego zamiaru i postanowiła udać się do Europy,
aby skłonić Napoleona III do pozostawienia armii w Meksyku i udzielenia dalszych
pożyczek oraz rozstrzygnięcia z p;ipieżęn1 knnfliktowyth spra\, Ko..~da. Charlorta
opu~iłn l\kbyk 8 lipca 186" ., zaś Jui we w, 11u dot.irlv do l\liib\milbr1:1
wiadomości o niepowodzeniu jej misji.
Porożenie międzym1rodow,: ccsarstw,1 mcksykań:s1.it'goskPll:plilcowab jeszuc
bardziej po zakońcYeniu w 1865 r. wojny secesyjne.i Stanach Zjedn(xzonycb. l )r,
tego czasu USA, zajęte konfliktem wewnętrznym, oficjalnie głosiły neutralność wobec
wydarzcft w Meksyku, choć w praktyce stały po stronic republikańskiego rządu
Juareza. Amha~ador l 'rn1 P6łnc1n10;1meryhHiskiej w l\kL~yku ThC1masCorv.rn zapev.
nial w ~1etniu 1861 r., że jep, mid jest gleboko z„mneresowany tym. Meksyk
,,utrzymał całkowitą integralność i niezależność oraz republikańską fonnę rnidu".
lVwl.Juarc"ta ni.e uzn„ł tt'ż. nigdy Skonfedcn wanych StanÓ\-1' Ameryki. Po zwycięstwie
1

1'<,l11ocy n,1\\ prezyd,·n! USAi\rnlww Joli11~,,11 zajął 1d,·cydow:i:ll,· wrogi(' ,,iinowisl ,,

wobec interwencji francuskiej w Meksyku. W listopadzie 1865 r. śekretat7 stanu
William Seward o~wiadczyl, i.e USA sprzeciwiają się władzy opartej na bagnetach
nbcych woj,.k i będą utrzymywać „sen:kc„11c i przyy;111e" stmullki z repub
l1b1iskim. UyplomacJa francmJ:a rróbowah1 \vysomii 1 1'-ać, C:Zy SA uznałyby wyco-
fanie wojsk swego państwa za wystarczający warunek do zaakceptowania rz,1du
Maksymilian:;, W odpowiedzi Seward poókreślał zainteresowanie przyjaznymi slosun-
ka1111 z Fr:mcF1. ale r(11ym,c·zesme deklaro11 ,il, że ustrn, 1\, ienie cudzoziemskie monar-
chn w 1'\-leksyku jest me do pogodZl'i1ia z zywotnym1 interesami USA. Sewtlrd, za
pośrednictwem ambasadora w Wieduiu, powiadomił ct:sarza Fmm:iszka Józefa, że
Stany Zjednoczone me pozostarq obojętne \\ przypadku, gdyby Francuzów w Md.-
~yku 2ast,.\pih „ochotnicy austriaccy''. o n·ym glo<no mówiunu. W lu!yrn i marcu
1867 r. armia francuska ostatecznie opuściła Meksyk. Cesarz Maksymilian wkrótce
pntem udał sit do Queretaro, gdzie zgromadziła się re~zta jego WQjsk. Doszło do
w:dk z arnu. 1 repubHL11\,ką. która v. krótce ,dc,była n11;1sto i 15 m,11a uw1ę7;!;1 cesaPii
wraz z grupą generałów i oficerów. Po proce~ie trwającym od 13 do :'i cierwca
Mabyrnilian oraz v.·ierni mu generałowie meksykańscy: rvliguel l\-1iramón i Tomas
Iv!e_11a zosL<li ,kazaiu na karę ;llncrci. Papież, dwc,1y europej~kie i hczni polityc)
prn,ili o łaskę dla skaz,rnych, tirn11u to w;rnk został wykonany I. czerwca I b67 toku.
 1/. PRO<TS KSZTAJ fi Hl ANIA 109

10. Rywalizacja subregionalna w rejonie La Platy

Stosunk, rn1ę.dzymru<lowe ;:,tlantyckim wybrzcL"u Ameryki Połudrnowej zdo-
rnmowanc zostaty przez rywalizaqę dw6ch największych państw subregionu. Argen-
tyny (oficjalnie nazywanej w latach 1810---1852 Zjednoczonymi Prowincjami La Plata,
w buch ł8"i2-1862 Konfederacja Argentyń~ką i od l r. Republiką Arpcntyńską)
j te ;,;,rsf;We111 Brazylii 1889 ! Stany /1cdnoczon,· Brazyl11 l . ( iłównym 1erene111
rywali1.cic_1i był Urugwaj, zwany wówczas Banda Oriental (Wschodni Pa~) lub Provm-
cia Cisplatina (Prowincja Cysplatyńska), a od 1830 r. - Wschodnią Republiką Urug-
wa1 Ten bUIPruwy ob~zar między dwoma 1gantami rozciągał wokół rzel-.:1
La Plata i miał dla rywalizujących państw 1arówno prestiżowc, jak i ~hatcgicznc
znaczernc. Do tego dochodziły interesy ekonomiczno-politycz ne Wielkiej Brytanii,
k1,',rn uważała cały suhrqzion za k1en swoich wpływD\1. Później walki wpływy
w ugwaju wmieszał Paragv.aL co spt>\lr,dowalu niskakuJ;.,c;, zmiaw, ,jusz6\,
politycznych i wyniszczającą wojnę.
NaJwicksze wpływy rmala Anglia w Brazylii, która już w 1806 r. złamała
pur1ugalski monopol li:mdlu .zagrarncmego 1 dopuściki do swego rynku. \V Argen
tynie natomiasl pozycja kapitału brytyjskiego hyfa zagn,żona w~kułek rórnorodnych
ograniczeń i hai-ier stwarzanych przez dyktatora Juana Manuela de Rosasa
( 1~Q.CJ-1852). Tym bardziej uwożnic śledzili więc Brytyjczycy zmienne konfiguracje
polityczne rcJ,mie La Platy. Chqc z.doby{ stały przyc,ołek. \\' 1elka Brytama zajęła
ponownie w 1833 r. wyspy ~falwiny (Falklandy), które już raz w 1774 r. posiadała.
Tym razem okupacJa wysp miała się przedłużyć, aż do czasów nam współczesnych.
T;,I, Fram hyła pt1,, 1wna politvce Ro~asa. a zwbvcza n.,11111c1·niu 111pnrowycli
opiat ,elnych n11 towa,y 1agranium. Dial< leż od 11urca li' 1. do p:,;d1iemik:1
1840 r., bez wypowiadania wojny, flota francuska blokowała porty i wybrzeże argen-
tyi\~kie.
Rosa:s, myśląc o stworzeniu w1dkiej /\rt'.t'ntyny, umawa! ,,.mienia LrugwaJu
i Paragwaju, i traktował je jako prowincje swego państwa. Do zrealizowania takich
planów nic mogła dopuścić Brazylia i popierająca ją Anglia.
Pretekstem do interwencji ,prawy ·rngwaju były ciągle walki we\\nętrzflC
mwd1y strornm1wam1 hlnncos 1h;,lych, konsnwatystÓ\v I colom.!n1 (cze,
wonych, czyli liberałów). Kiedy w 1836 r. wybuchła w Lrugwaju woJna domowa,
wh,czyła sie 111ęJ Argentyna, popierając hlancos, owi Brazyli:.1 i Anglia_ trzymające
strnm; colornrlus. Zwycięski prLywódca cnlorados Frucruoso Ri,cra wypo\\iedzial
w 1839 r. wojnę Rosasowi i dzięki pomocy Anglii oraz Brazylu zmusił dyktatora
argentyńskiego do uznania niepodległości Urugwaju. Nie przyniosło to jednak spokoju
i "sprnwa unigwajska" midal była prtedm1ntcm gry rn1cdzynarodowej. l widocznilo
się , w cza.,1e kolejnej, 1ym rmem dziewitnoletnicj wojny do1m,wej ,.v ·n1gwaJu
( 1843-1851 ), w której po różnych stronach zaangażowane były: Brazy ha, Argentyna,
Anrli:1 i Francja W wojnic tej liberałów urugwajskich wspierahi hrygada ochotników
eurnixjskich wodzą Giuseppe Garibaldicvo.
Upadek dyktatury Rosasa w 1852 r. uspokoił sytuację 1 umożliwił złagodzeme
na pewien czas konfliktów argentyńsko-brazylijskich. Arnhicje czynnego udziału
w pcli~e suhrcgiona!ncJ zaczął Jednak p17.eJawiać Paragwaj. Na pOC7.ątku dążył do
11 U Fl'OJ:A kONIJRl-SI WJEDUiSKIF.GO .<;htf,iliGO i'!-:LlMlERl \ 1 l815-J8/i1 I.< 1)

skupienia wokół siebie małych państw, a więc Urngwaju i dwóch prowincji argentyń­
skich: Corńentes i Entre Rios, które chciały uwolnić się spod władzy Buenos Ain.:s
Z Rrazyli;:i za~ dzielił Parngwa1 ~pór terytorialny o Mato Grosso W lirugwaiu
w 1863 r. wybuchła kolejna woJna domowa, w której Paragwąi popierał blancos,
a Brazylia i Argentyna, tym razem zgodnie, wysłały swe 1.vo1ska na pomoc coloratlos.
Pe• ich zwvrn;sl'Wie wszystkie trzy, a WhT Brazylia. Argentyna i Urugwa1. zwrócii'l
przeciw h1ragw;q( któremu I map I x65 r. pPWiedn1il•, wojn~· I I wała
aż do pocz.ątkóv.· I łl70 r. 1 była niezmiernie krwawa. Mimo niezwykh:go bohaterstwa
armii i narudu paragwajskiego. L.\1ycięzca1ni. mogły być tylko państwa "PPLrójne;.:o
SoJtlSZU... \V czasie p1ęc1oletnich walk i zmarło 300t) ,1(·cy Par~tf\1111czyk, 1''0

a wiec memal dwie trzecie narodu (Paragwaj \.v 1864 t. liczył około 550 tysięcy
ludności), Od tej pory, przez kilkadziesiąt nastcpnych lat, kraj ten nie odgrywał
Ladnej Zllanc1cej toh w stosu11kach mi.ęd1ynarodowych.
 III. POCZĄTKI RYWALIZACJI MOCARSTW
NA DALEKIM I ŚRODKOWYM WSCHODZIE

1. Ekspansja bi;-ytyjska w Indiach

początku XVII wi,;•lrn. 110Holendrach, t1k1c utworzyli swoJ1
,111p:ini~ Wschodnioind\1,k:111, India Company) , 11; .im,1 spółł:.ę,
zaintere
handlem z tymi ,:ic11H.Jrn1. Kumpania musiała tou 1c u,trc! 1walizac,k z Por
111t•akzykami i Holendram1. a z Francuzami. W latach czterdziestych XVIII
wieku Francuska Kompania Indii \Vschodnich wy,z!a nawet w tej rywalizacji na
czoło, gdyż poza korzyściami handlowymi uzyskała w pewnych regionach Indii
przewafające wpływy polityczne. Bardzo dogodną hazą do wypraw indyjskich stała
się również Ile de France (Mauritius), wyspa skolonizowana wówczas przez frnncję.
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska szyhko zaczęła tracić swój czysto
handlowy charakter, przekształcając się coraz bardziej w instytucję polityczno-woj-
której głównym lckm , 1tk,bywanie nowyrli I administrowanie

1111111 ladanie to ułat1· 1,tlo K{ 11p,11ni ogromne roihl·1c 11,·v,TH,·tuilC::, powodujące

ry waliz:icje między ksk~tv, ami I pnistwami indyjsk.in-11. J uz latach sze.śćdziesią.tych
"'ieku Brytyjczyr> wielkie terytona Biharu i Orisy.
1-.:.ulc1nv gubernator Korn pan ii W,chodnioindyjskiej Warren doprowadził do
zdobycia w 1775 r. prowincji Benares.
Ważną metodą stopniowego opanowywania księstw indy,jskich hyło zawieranie
z nimi tak z,vanych umów subsydialnych, które ograniczały ich suwerenność i wcią­
gały do realizacji imperialnych celów Kompanii. Takie umowy w latach sześć­
dziesiątych i siedemdziesiątych XVIII wicku podpisano m.in. z władc..uni Hajdarabadu
i I\fara!hu, co zaraz wykorzy ~l,m(, w rozgrywce z dużym kr6k:stwcrn Majsur(Mysore)
~rodkowo-południo~tJ Indii. W lipcu 17R1 r. Ci,ote .rozbił annię
w bitwie pod Portu Novo. ;ile nie zclołał jeszcze z tego większych
Kiedy w Jatach dz1cwn;-ćd11esią,tych państwo lak.ze Hajdarabad
1 k~ięstwo Marathu, zac,1,;ły o sojusz z Francpr 1 pnrrn,1· )"1bernatora Ile de
France, walki zostały wzn{w. 0knsywa wojsk Kompami była tym razem skutecz-
na i doprowadziła do ustanowienia protektoratu hrytyjskiego nad tym obszarem.
Później przyszła kolej na ostateczny podhój ksicstwa Marathu.
W rezultacie, w końcu XVIII w. niemal całe południowe Indie dosłały sic w r~c
brytyjskie. W listopadzie 1803 r. wojska angielskie ,vkroczyły do Delhi, a inne siły
Kompanii zdołały w tym samym roku zdobyć wyspę Cejlon. W 1819 r. Thomas Stamford
Raf!k·~ kupił od sułtana Dznhnru dla Kompanli Wschodrno-IndYJ~kle1 wyspę Singapur.
 1-· 1,

f\Ja1;1c munt,· uparnL' v: pułudt,H>\',\llt kd1:1cli, R1)t:,,1c1.yL\ m,~1lal, \\ (Ht'l\'-'•it'I

ruh1\He XIX \\·. ehpan~,il;' 1:a pn;,p~t;tł}ch ( ,l".J,!l ,Il I 1 , ,rwrnner11 l't.,h\) i,pu.
Pl, wnj1,1,· 181(, r. 7 kr(,ln,l\H'm Nepalu i 1NanP\\it'Elll larn pwlt·ktu1al11 ,\1:rli.,
\',)'WOłda 11 ll:P..;. r. ,101n.;;, Rm11;1, \\ kH·1 1c-:i W)niku doląo)la d(1 ,,,.:,d1 po,,i,,,'J,·,•,,,

indyi~kich pw\,111cję A~sam. Trudrnej~;-;: ~prav,a b;,I,, / l'lrnralt'm Smdu, lo.<tC\'Tl' 1,a
północnym \,Sch,,dzie Indii. \Vpr;:wdz1e Jlll w I 803 r. f't'nl-ral Arthur \\dl,:•,I,·,
puh1i '" <.h·,()ch bit1.,;1,h ,·.,11,L1 nrnr,, S1ndu, .il, ,.1<• ,{<,lin IL11,Lu,il 1:1du Br,1\1</\l'\
\\ 1-dnC/) h dilPh'hl \'. 10 ,r;. i Nie Pi.rldl-Iidt'f tu IVl,,,.f,;_'/l· ; ,p:_11h,\ ::1rl1.J (dh.·r~· i·11·,n,du
1

Kil'd:, \\ lul}m 18,~3 r. barun Robert C,,rneli,. Napi,•r nvhd trzHl?l•.'\tni\'M;·o1q

anrni;: Smdu. ermral \\· eali ,śe1 1nstal 7aand.tm\ am·, ;1 l'm1n ,\\ 1,· W\ pt;dz,·111.
Nidat\\n rei\, nic-1 po~:.,lo B, yty)CZ\ 1-.nm z Pcmlzabem. ,1h1) 111 pamt•;, ,·m S1L:1< 1\<.
11;1 północnym zacbudzic Indii W latach "'1cmJzIC•;,1ąt)d1 wieku XVlll rrak1rad1.~1
Randżil Srng me t:,lko dt,ktmal 1,~ratec71,e/ćP 7]Cdmx7c11w 11l'm Sikhów, ale „
I,t1\\,
d:i.1'Pi1·m n ,1;,/(Ti.:tl ;,wo 1, 1•,11H1\•.•;1111,· n;, ,;!\H'd111d, 111,,,,ar:.i, li Pe, \llH,·rc, l~arnl111:1
SIil/'.' ( l!dlJ) \I Pnal1,Jb1,· 1ql,udil,1 ,,·,i11,1k ,•,;ilL1 101nd1 l1;:k,·1r Il ,../,:di., ""
Jopr<w.ad✓ tlu J<, P~lalm·nril p,n1;,l\\il f\l1rn,1 li' a, ima l',-ndnJm d11d1,11· 1„d,·1:,. h1
'i. 1.,pjsk:nni Kompami v, 111t>,v,.ykle k11.,a1.\C·j \\DJ!Hl' lS4:'i 1. Tfilklal :t rr,:chm1 16·~<, r.
p1 ,,oslawi,1! f1 ,1111,tlme Pe1Jd1,:b pul zarząd,·rn wv. on:m;1,1 \, Ó\\CZ,:i~ 1ady r~TL:lll)tlk'I•
,., J7t'Cl}WIStP~n zaś p0Jp,·11.;1dkt\\,:, \\ dl l,. ra1 diw. r·,d, 1 r;,rni11 ,i:u hr :d:J~k.1~-rP. O,ta-
rt'L.11,a an,~k~i;t Pendi;ihu n:,~1,w1hi \\ marcu H,..)9 r ,l,.u11'wrn < ,·ep 1 ri:·niL,·· pu~1 •• d-
1n;'..,:i b1yty_1~l,.ich ,, l11J1ach dDszly d1• A(<!:t111,ta1111.
\V pPl11\\ie XIX,, Iudie 11rakt:,oni,- 11,\tał 1 111i •,kulrn:inm:111e pu,·; 111_1.1\_1
CZ)ków. Kilkasl't dwl 111ych bii:stw, t'.luv.i1ie" ~wdk,,,,.l'J c,,:,u l--ra1u, ktt. 11i i, 1 11 1ali11t'
b_\l\ jl",/c/<: m,·1;1kn1c\ JH•tl1•urn1dk,1\,aJ1<1 ,\bd,y hr\t\1,k1e1 ;,, J••,1·1t 1,;! 1:111u1\
,11h,\d1;,lr,vLl1.

2. Franem.ka kolonizacja Azji Poh1dnimw- \\'~chodni,,j

N1qxl\\ ndLl'fllJ 1-r:,nq i \\ kolor,1;-aq1 ind11, sk4d skutec,IIK: \I Y1•rer ana hyla ('llL'i
/\n)clii;, p17.) c:t.yml:, ~11; d11 Z\\ rr,ceni;1 11 tt;l~Lc-J U\\· :1,·1 na 7Jerme A7JI Pnłud111,,v, <>·
- \\.'schod1:1cj.
lTa11u:~.k1 ;:t:hl'rndlor h:1,r11p;,11111 h1d11 \V,ch,1,lrnd1 J,,,.,·,,li l'ra, ·,·,i•,. Dupl,·1\ 1• ',j.,ł
1•: 17•1'.J t Jd,·;,:acJ-.: h;J11d[pv„1,,}, \V1clJ1,11l!tJ 1 ['t•k,,•1q,·11! 11,1,·/11,1111,1 ,,,-,;,r,u•;• '•,:.111..,, I'
p!,lit:,czrn,·1 11a l:,m "'"IJT/t', \V pc11d1c;c11 i p1,-r1m .anm p1,.e·1 Ft,JJKit Dalekie,•(•
1

\V,-, hodu 01.:rnrn11;1 rnh; ,ldfl)\\•ał~ lu rni,ie kat.di, kit' dPner.ij,1,·1· v, X\ 111 \\· do
Ch111 i A11i Polml1110\1'0 \V~l liodr:il'J \\ latach 'h'dt·ll1d111·,1.1t:i,d1 r t"H'IIHl1ie,1,11;d1
XVIII \\•leku 11a czde d;,1ala!nok1 111i~:,.1ne1 \, \\ idn.:m1e si,d hi:1d1 Pit>rr,' J.S.
Pir1wau de Rch;mw, ktl'I) otr1yina1 \I kn1in; fu11hq1,' \' ik.m.)'.,, .1p1."J<'l·,k1t':••P KPz hm
chiny Dnpm\,ad,ił on dn 1,l\1arcia ::''K h~tor:ad,1 l 7'K7 1. w \Vcr,alt: tr.1k1atu 1-'r,ifaJt
1 p11nui;1c,1 ,._ \\id11;,mi,· l\,li1d11"'\'.'\tli <hll,.·,11.1 NPuyc11<·ll1 !1,J.ł,11 p11y111,n\;d

l~ranq1 pvn,~ze upi,1wnierna handh",e, ale 1llh>\•..i;11) v.:il J,! le/ du rumn,c\ I\PJ'·
l.:nv.cj v. \'<tice N!;'.uycnów z 1eh \\ W,l'<!mi \H'\\Ilt;lr:..-nyrni.
B,irdz1ej al.:t~•wnq politykę l'Obec \V1ctnmm1 P"di.;ł:J Fr,mc,1a d1.1p1l'ff• ,,., d„rl'·•,Je
pam,,1 ,ima l.Ud\1 ika Fihra Il 8JO-! X..+XJ Chr0lllijl m1SJL' katoliddt' ,,. tyn lnqu ['1 tt>d
prLc.;JadLnl amami, f<ran.:.:j.::i kilkakrotnie 11 latach ( Zl('rdzicqyd, 11) ~yl.ih1 ol-id)
\'<'1.>JUlllC du p(•ft(:iw v.1d11,1rr:~kid1 \V k\\'id111l. l ;.;:.; ! r. \\ ,xlwcue za at,:,,:tl·•\';ilnh.:
rni:-._1•.>narzy frann„skKh. (,qrzdJ.ł) Pile' pert 1),1 l'\;111~. d1·pru,\;;.dLJJ,1c li,· zn„L:1 nyct1
,.trat I ud;d..:i( h.
Pd1t-lrm ja Imlt-,( hm '-Id.i ~H,' \\,t'/ll~ m n·km ll·am u~l..1c1 pr,l1ł\.ki tmp,·1 ial11q
\\ ,.ic1~..1<.h ~~;1p,.,l<'1•11.: !!I \\' J~;~/ r cc~ctr7 p,1\n,lał 17,,,·. k,,m,~1,~ k, 1dnrhllrn,k~1.
kt, -1 :1 1111;1i, t wy k1 ,1,•:, ~rac u,1!,! le: ,•.a;n\ 1rakti!t \,,T,;.l:.Ki I I 7'1-,7 r. du I l',d1,.·.a,·11 n,>\\\ eh
, I,,,,_ i 1111e p ,,. \\·1\'l11:,n;1<· \\' l'-11'1, llll\111 1<1~11 \\ 'ln11k11i11. /,:h1l\ 111,.1.11 lll:-.k11p
k,1IPl1, k1. I lt~-1p;1'1 .111,,· 1'l.111d J lJd1 \\'\<.k:1/•.'llll' 1.. "•!'"''"d1,\\,;I,., ,.,~,,,,111,1. l1,1rn !l'..i.,,
-L1~1pa111.k<1 lllłll\lCJLt:,I\ 1hu111,1 ,., W1-,--111.111;1<". kllk1tl)"i<,'lill} kvtj'll, d.~pnlyt~JII)
,' ,,. rrc:,11ir. l h 'i;-, r nh ,!,) I I );1 >-i,1111:. ; I,· pt',111ic·i,1\ 11;ar:-.1 \\ k1n1111ku Hue oLllal
,1,· 1,1c:t\\\hk ,.i,:,~i. 1~d)r d1,m1h\ lrup1L,ł11c' p1•\H>d1 1 \\d; widk11-• ~te.il). Dopicw
,., kl') 11: l \'i9 r. udah1 ),1,: ćlp,111t·,v:;;-'.· S,:,~.1-11. aiL du;,i ,irm11 "' 1Ltnarm,k1q 112.dal
1tch;1v,:ala Z\\:1r1,_,~1; 1 IKkał;:i \\'(']"ku intcn•.LnL·y1nc·.
\\'njli.J t,w,lta j1>,zc1.,· e► k,11(1 1rtt·c h l;il D,1p1cn, ·'i ,:z1T\\c·,t l i,n„ r. \I S;,1 1:,1ww 1

;>1-',·tiq,1•,.,llhl,· I 1„11,111 tłl'-,ip,:11111"1d111:-.. 1l1, \\1 . ·111;111,,·1111rakL11111,l.1•10·... 1. l /;'.(Hl

1111111(' \', llllli, l1;11<JJ Plli)lll;t lliy !'1!1\'.llllJ< '•.•.\1l11·tl111,_1 K,,,l1111d11t1) \·fil/

.Sat~< 111cm '/c1pc,•:rnor:r, S\\ i •l•od,: \\'}/J1;,1.\1. ~una rd1p1 hJIOhd,.it'I \.',· \\'1ctnarn 11.:. 11c:
~.tón 11at.,11.>1H> p1,nadh:, 1,\'~Pk, 1 k11nł1yl•11tl\' 1,·•:w1111q. C,·:•,;iu \\'icl11,rn1u D,ht \\1i\,.tl 1

.-1,' ll•\'.lll,~, d,, 1tit'i•chtęp,,,.,,1m.: h·, t_·.nd) r:1,,11, 111:1l-1c1~1,l\':1,.k I Zt;~ll 1•1,dlt"tiP.>"
.. ,,hi, rer•,H:1111111 11111,·111u p:rn:-l',•,u 1\\'. Of·.:1v1\,L, 1(,9).
F1,rn, m.k1..: 1111sJ,.' ka1"1t,·k1c ,,d tl.iw11,, ,~tniah k', \', K;1111I ,>di) P,:ibmu (u byt,,
,,,, t111d11y11, pu1u1u1it._ l_cd)z wL.H.k\ S 1jamu 1 \Villn,1mu pn·,br>\1.ah narzuu<'. mu ~,1,,1
prnk'kt(•rat. Brć rncLL' dbte,c.o kr(,I Kamhodż'..' L)C7[1\\K odnosił s1~ du ubecrn,~c1
trnn111sk1q 1, ryn: 1"1•1nruv \\. !l''-'1 ,· v,l:1d{ <1 1-,,;m,LPdly pr,·nld 11;111:·1 r,1,,b1k1
f.11,l,·1,,,lii ,! .. 1 l'<:11,,il.·,,11.: fil. 1 )l,;11,1;q;1, •-.1,: \\ i;.11•111 ,,11·1,1• \, '11., 1111111 H1 y111, 111,,,,,'- 1·,r,,1
l\.111 ,h_,d;\ I\, lit ,J,,111 pi I) •,l,tl w k,.1 ,n1 ilL 1~1v.,u <1c t,,1 •11;_111,n.,: p1·,1, ,,:u1111c111;,, 1 v, \.'-ł,11,111
k,uni frmcu~kim1. \-V 1:'7ultat 1c I I ,icrpni;, I }-;(ił r. 1, lllH.'l,U.l\',<.,~ci l. 1,k,11r r• 1dp1s,111,, 1.1Jli)
I: ;1:dat, ~tć,1) ustanawm1 irancu,ki pr . ,tcktt.•r.11 nau KarnbccL.:1. \\' pr:ikł), t' me b~ ł (·,n d1yh,1
:,-1', 1 1 r,.1jn 1 ~kPro n;:t)ch1rna>I zapn•kcl\•\\,:ły ,arrn1nc Angha, i,1k I Sy_pm.
K.n',J l\.'r:rndP!l1 p0dp1,al \\ięc \', pudniu l~(,ł r l,,Jny uU.-,d I Sy_jarncni. k1i,1y
1i11d za1p1,k,,1, ,;1dani;, Il':,, p.ui~(\\,1, pn·lluj,rc ri,\111, c1c 1:rn,· pt,11łrL)l!l) ,,;iv 1l(,llt,"
1

,.1,·,,u11k1 1 h;111t 1,1

3. Wielkie mocarsh,a a Chiny

Ju1 11 pt>IP\,H' :X\ IIl v, A11 f!h,1 L(li·,.\ tit 1\\;,1111.' 1\ \ pucdnla 1--.ur,:h\\ łw,lpa11...,k1d1.
11, ,rtup1Lk1cl: i hl>kndc1\k1cl1 w handlu z Cl:m<1mJ. z,1_1mu.1, 1t 111Ck\ą~t1urmw~mv
PKT\1,''l(' illhj/'.,:_( \\' le! dncd7.l1Hc
Chmmlll 7:1W\it' ;a111l<"l't'" ,w.111;; h la ,.,7y11 i,;c iL· Rn,Ja I\firn1 •. il llk']t"1h11>Lrnt11iL·
\\al, i\L: 1 ('11111.11111 ",p,,111, l('l\ln11;1_ 1d„11mJ1,1,·.il;1 lialldd, 1,111 11a11·,1wu11 p1u11.1

dz1.,m dn_,_!!<l hidu1'.·,i. Była picrw~L) lll pań~twcn: c:ur,.>pc'j,,.kim. które Zi:,warlo z Chuwrni
dicphl:, trakt::it, ce, n:ialt> miej~ • .:: \I' Ncn. L\'n, ku 27 ,,ierpni:, I 68(1 reku.
~1cc1, pó;:ni(·j dn 11. ~ ~,.1_1,u o ll;JCl,CC 11· l'hir1.1Lh p1y~tąpll) St;..m Z_1cdn,.1czc-.11c
\Vpn:.1Hl71c pi('tWS7y :=l.tkk .1rnc1) l.:1m,k1 .J·.n~pr,·~~ of (. 'hi11,:· pr1yb:-,·ł de, K.:n!onc
\\ ,.1,·q111111 17~4 1„ ;:ilc i•·~1,.,,_ _. prZLz p;;r\.· dzic'>1,rtk,'.l\\ LI kr·nt:il.:t) USA z Chrnann
11 EPOI, KONGRFSi WIEDI :::,Aił!XiQ I fo ILTEGO l'l(llMlb,1c:l ! /.;/5'-/S: , t 'IJ

nie były zbyt intensywne. Dopiero w latach czterdziestych XIX wieku Stany Zjed-
noczone skorzystały z rezultatów pierwszej v.'ojny opiumowej i uzyskały te same
przywileje, które wyrnw,iła wu,6;niej Anglia.
Francja zaczęła byt obecna w Chinach dopiero w latach czttrdzie~-l)ldi XIX .,
od razu wykorzystując argument siły.
Handel z .,barbarzyf,cam1•·. wlad,c chińskie 11uqwały cudzoziem::, podcLny
wielu, ,miczeni1 Do najb,irdriej dotk ii\,ych nak1,1io zarząd/, nieee·- 11 z 17~P
głoszące, iż handel zagraniczny może odbywać się wyłąct.nie w K;mtonie. Z kolei
w mieście tym jedyną instytucją upowwnioną do prO\vadzenia interesów z cudzoziemcami
tzw. K1, Hung, a grup" kupców I chifo l, ,h, mapc y,; h cesar, k;t licen. 1,:
Handel z Clnnarni był bardzo 101 zy~tny; ~prowa, !1ane z tegn !(raju towary: jedw,11\
herbata, porcelana osiągały wysoką cenę na rynkach europejskich. Problem polegał jednak
na tym, w spos6b zrówm)\1ażyć rosną,:y import arów d1i(1:;kich.
pnk'1ttjahuc nlbrzymirn rynku chirisklrn z tnidcm udm,;ik, :,ię spr1uh1wać ni,·1udkie il, 1•,, 1
towarów przywotonych przez kupców europejskich, a później amerykańsktch,jak hawełnę
indyjską. pewne rodzaje tkanin czy ubrań roboczych, póź111ej za.~ futer kanadyjskich.
h'udalna ekonomika Chm była ,1 ,,w,'Z!lS ff11nowystaoczalna, a v1po1rzcbowarnc na tow,u:,
europejskie merozhud:t.(mc. Cudzcz1emscy kupcy mus1d1 więc pbnl głównie cr,::brem,
powodowało dotkliwy deficyt w ich bilansie handlowym.
Sytuacja zaczeb zrnieniać diamcu illlie W k11(1cu xvm , kiedy i Olinach
up11,1szechml się zwyczaj palom, opiurn Handel nark,1tyk1em bv! 172' 1

nielegalny, mimo to szybko wzrastał. W tym lukratywnym, choć zgubnym dla społeczeń­
stwa i państwa chińskiego procederze bra1i udział kupcy wielu nacji, zaś dominującą
p1,,ycję z11J11!,,wała m1u brytvp,l:1. Kon,p:1111a Wsd;,,dnioindv1"ka,. Prz, długi en·,
miała ona munopol handel hrytyjsk, h.antor« m. Kiech 1833 parlamc
angielski zniósł ten monopol, od razu wzmogły się naciski kupców, aby zmusić Chiny do
\,iększego otwarcia i wyeliminowania uciątliwych ,,.,;r;1niciei'; liandlowy,h.
W 18,4 r. rząd brytyjski do Chin oficjalm, delegdqr; lordem Napien111
na czele. Nie uzyskała ona jednak niczego nowego, a nawet przez swą mezręczność
doprowadziła do zaostrzenia polityki dworu pekińskiego wobec cudzoziemców.
Ówczes11t· Chiny. rz:idzone r,d 1644 i przez m( ,nvolską dynastię T:/ (Qin_c:
przezywały głęboki k1y1ys go>pPdarczy I polityc;11y. lzolow"1w od śww11 państv,
chińskie kultywowało feudalne stosunki, utrwalaJące stagnację 1 zacofanie. Dwór
peki1'iski glu~ił jednak. ii Chiny ~,anowi,1 c:.:ntrurn ,,wiata, a przybywaJ1ce delegaci,·
państw europ,:Jskich wyrazem hułdu i v. w,:Jnej zalezności cesarza. t:ważano,
„barbarzyńców" można skłócić i osłabić ich nacisk na Chiny drogą przyznawania
przywilejów jednym, a odmawiania innym.
W latach uzydzię~tvch XIX . na dv.u11e pet.i11~kim górę v.zięła frakcja, ktoc.1
naprawdę, a nie tylk,1 fr,rn,alnie chciała duprnwadz1, znies1,T'ld handlu 1T1ium, D1•
tej pory bowiem handel ten był oficjalnie zakazany, ale prowadzono go niemal
otv.arc1e na \i iclką sbk, gdyż przynosił ogrurnne kPr?.yści kupcom i skommpt'waJł)
urzędnikom chińskim.
Jeśli w końcu XVIII w. przywożono do Chin około 4 tysięcy skrzyń opium
rocznie, to w końcu lat trzydziestych wieku XIX już dziesięć razy więcej. Wiązał się
7. tym wielki odpływ 1,rL"bra z Glin, co v,plywało na ,ałą gl•~pc,darkę dcprecja,i,;
 111. l'U(I'. \_TKJ Ri IIAUZACJI MOi ··,R8IW /,.1 i 1ALEK!J\f l SRODK, !\\. 'M WSCli(i/i!!E 11.~

wewrn;trznego pieniądza miedzianego, zwyżkc cen i pogorszenie sytuacji chłopów.

Otwarty konflikt wybuchł jednak dopiero \\(,wczas, ,t'.dv komis:1rl chiński w Kantonie
1.rn Tse~su w maocu I 8.W r. nu kar.al skunfi:,kowu( 1 ,niszc,.yc 20 ty:-H,TV skrzy(
opium, należących do kupców angielskich.
3 listopada I 839 r. brytyjskie okręty wojenne zaatakowały słahą flotę chińską
,,.., pobliżu Kantonu. W ten spo~,-,b rozpoczęL, sie lzv. pierw ,l:1 wojna upu1mow,1
1

\\ n,ku n,1•lq nym. k11d\ Izba Cnlln pop,1iL1 polityl, lorda .lluuy'ego l\tln1ersto11:1
1

wobec Chin, siły brytyjsku: zostały wzmocnione ~ilnym korpusem ekspedy'-'.yj11ym

pr1ybyłyrn z Indii, :zarówno na morzu, jak i na h1dzie przewąga nowocześnie uzhro-
Jun,ch WOJ,k bcytyjsk1d1 była pzv,;:niataj:1ca, wobec uegoCJJ111c?yćy przy~tąpili de
pertraktacji. Mnno, re pierwszy rozejm poptsanó w styczniu 1841 r., a następny
w maju, wojna nie wstała zakończona. W sierpniu 1841 r. przybyły z Anglii nowe
pc,1 lki i dnatania wrno\l'i.ono. Kiedy na wiosnę I }s,;2 r. dot;11I do Chin kolejny.
hn IYi~ki kx1;,u~ inter,,cm yjny, Cliniczycy 111rnszeni ;n~.t,li do 1i\LlleczneI l.::p1tulac1i
Dopiero w rozmowach w 1\ankinic ustalono tekst traktatu między Wielką Brytanią
a Chinami. Podpisano go 29 sierpnia 1842 r. na pokładzie brytyjskiego okrętu
v.01,:nnego '"Ccmwallis" 8yl to pierwszy tra1'tat, po układzie w t,cn,-:zyń~ku, zawart\
przez Chiny z panstwem em'0peJsk1m. Rozpoczynał r,11 długi p1oces 17.euywistego
ograniczania suwerenności Państwa Środka Na mocy artykułu 2. trnktatu otworzono
tlhl poddanych brytyjskich i handlu ~ porn Kantonem cztery inne mia~la Amoj,
hil ✓ <•U, Ninp-po i Szanghaj. Ce~ar:,: chiński gcidził s1z; na odd;m1c wyspy Hongkong.
która miała stać się „na zawsz.c posiadłością Jej Brytyjskiej Mości, jej spadkobierców
i następców". Traktat znosił instytucję Ko-Hongu, a kupcy brytyjscy otrzymali odtad
'l•r::1•.n „dok,,mwania 11:Hhakcji handlowy, h J każdyin , kim i\d:1 "Obie ,vuyli''. /';,
~1,/1·gólnk 11:11.ny m,,/11.1 uzna, ;i1tykuł Hi., iObow1:1111Jący r.,11d 1hińsk, d1, ustan;,
wienia Jawnych, a także „odpowiednich i zgodnych z przepisami raryf cd przywow-
wych i w.ywuJl1wych uraz innych opłat". \\' kilku innych artvkułach mówiono
~• od~d<ooovvamach. ktf,re Chiny rnają zapłacić Wielk1eJ Brytami W sumie ustalono
Je na 21 milionów dolaróv.·, w czym rn.in. mieściło się wyrównanie Brytyjczykom
kosztów ostatniej wojny i rekompensata za skonfiskowane w 1839 r. opium.
Postarwwicnia traktatu nankir",~kiego 1mtały ULu 1dnione purozurp.ienie1u pod-
p1,1,11ym w l llimencz;ii s paźdz1rrnika Ji!;J., r. o s11.""11aniu 11„hi'C A11.,:lii zasad-,
największego uprzywilejowania, a więc przyznama jej automatycznie wszystkich
l!prawnień, kt(nych Chiny mogą w przyszłości udzielić innym państwom.
Nierównoprawny tr:d,tat na11kd1ski przyniósł Wie Ik H:j Bry1an11 znaczne korzyści.
co ośmieliło mne mocarstwa do ządania podobnych przywilejów.
Stany Zjednoczone, ustępując znacznie Anglii skalą ogólnych obrotów hand-
lc\vych l Chinami, braty także udziaf. W puernycie UJnllln, które kupcy a1nerykańsC)
kupowali w Turcji i·/ \qelkim 7',,kjem ~pr,.edawali v, Makao I innych rn1ejSćach.
USA nie uczestniczyły jednak w wojnach opiumowych i nie prowadziły tak agresyw-
nej p111ityki wu bee Chi u. jak Anglia czy później Francja Przez wiele dziesiccioleci
XIX w. Stanv :ljednuum1e Qgramczały są do utrzymywania I rnzsz.ertarn;1 swego
m1e3sca na rynku chińskim, nie łącząc tego na razie z próbami ekspansji pohtycweJ.
Tuż po zako(1czeniu pierwszej wojny opiumowej prezydent John Tyler postanowił
,, \ ,h1ć do C11111 misje. 11a której u.ele stanął Caleb Cw;hing, poliLyk z Mas,ach.Qsett,.
l\!iała ,:na dc•tJ f r · ,ln Pd;.i11u 1 do<:tilrU\Ć' lisc od pr,:,ydc>nU ,u:1eryk,rn•,h.Jt'-'.() hćip,
~r, dnil' ce~.;ifn:\\ L
0 Okiuałc ,,,~· ,., Jt'dn:1k rnt:'11:uili-.•. i Cu~l:111:: 11H11.1ał 1,1d(,1.,,,1il·
r, ,k, •\', :111iarni z 1•. ·, ,l:mwkie11. ce~,au,1. Pr.,\, ,u!1,·,1, un,· 1,:, h v, 1·ur"1,,,( •I',"·' 1 \\/,111.,.h::
0

,~ l't hh,11 l\L1L.;c> l li{,l·.t ll·-'".-~ r. pudp1~.t110 Ili )'trt'-.',- ,1:-, \\ l,1,t1,rt1 obu kr:111·,w t1;,kt::I
rni~·dt.) l '.SA 1 Chir,ai.11. Na .W•'" rnPc) l 'SA 111.y,k:d:. kl,1u11 tlę 11:111'- 1,;:"b1cj~, 1 t:1:, /'1
1•.tkjn":1111,;, ;1 taL,· 01wa1crc liawllu dl:t ,wnid, ,!;11~Ji1„ 1 111<:1·111 rn;i•,I 1 1111,-1tl(Ht\, li 1, \

\'. ltc,kl,H 1,· 11:t11L1Jt<,ktlll

\\ f'/.l't/~\\'(>,lt·,~-._·1 \t;u,\ /jc·d1 11..10./(Hl(' dt1J•!!l\'•. Hl/1h {111 .... j.(1J1111:i\•\\'illll;l /,1r 1 l'.) 1

kt, ,re_c,· ," tr,tktacil' n,mkimL!rn nic b, k,. L:stalono b! \' llT't. z,.' <>by1\ak·il' ~tllld'YL:n<.c:,
L>~•d,-1 1rn~:lt ,, !yL:h n:1asuch pcs1ad<1,} dol''t), ~zp1rnl.:. kc·~cid:, , L·mu:tar:tL'. .t takz,·
zatrudnr;u· i:hiri,k1d1 tu!UCZ\Clcli do n;rnk1 f<,'.Z\\.;a. l\!1d1 ,H,1 '.',~.i,\Lll1k
IT1cd::(,1\'.1CJL'iou knn,ul",rnyrn l \i\, n:1\\<1 \\ t'"7\pa.:lku 1,u?ullw. pcrdrn,111,1 p11.:
,ti;p,tw krvrnin:dny, l1. 0:1i;1cz;du IP pr7\ iT,1rt1e i1:1 IH:t\'. ck,t:T, 11·,nah,1,,LI. er• T
,~ln~--c•-...\'dfh\ n:1'.',tęp111, r11\ i\\1·,r/1·uu, i n/,''"' nt('\· , I\ !1 n,u:dl1 ,_ udt{l/ltTn\LH_ h
\V ('la,u1_h ·t 1:1·•· 1:11 ; \\.11i~•l11:1 j'l.:,_·\\HI\ v.. i! 1::t:I•lii_•.,.r... , ~,,,111n·.·11t'f t il',hL1,J1:1 1,···i1
p1•ctaJj(\\\·1'"l, P\\ url: ',\ IL" d 1:,-u11:1,1u L,1
1. ·z,..~karn1.: ta~·h,r11,tnvch wan nt ,•w •,111,1vndo,,·,,i1>. /' , S:\ 111,tlill1·· wir, l\
~ \' ,:\ t'kspan~.w h,rn<llmq ',', !\ 111 fe']' ·flh' ·. 1•·im,,.
l'r ,.ikt ,li n;111k1,·1~k i ;,dr,r"·~·· \\\ ai ;:Li,. f t;11l( ,,· d, l t-,;rci11,.'; akt>\ li•. :"') ';,ni; I( / { fllll
•-w,_j pl•,t·, 1iu,,·1 w C'hin:11:l: .k 1,1,.--,.,· '·' tr;.1\.;,·i, [.'il'tW'•.cCJ \'.<'111\ l·]11Ut::1,,.1·v_1 ,1(' f 'hu:
p11.,b\l;1 ll!l'•l:t f1:11i-:,1,k;, 1 ,1,lll"' · !,·1··1 k·:1nem l3apli"-k L'lll <..\·ullc'crn. Ch1(1c l:•,
Hll'>i<;' p11y1di I 1c,.11., 1. · ci· i, 1rnc·1m1 11da \IL.' rr zh·i,t?ll;t( fr;111qt'. 11,1 w. c1,, ·•H nn~-
0

1 prit"c·1,-.c:t;1\\1{ ;:1 H1i.1·,.1LTy ·,r„ r·1,1,1c1111 1d,:.:,d1,1,,1111l" ,,,.\111111,:iit _iednat ,,,,11·1 ►,:,
Ch111tn111 l(•/lll,·,-.: 1<1'- tł, ·•1:,·111:111,· )),·l'i<:H• l.ulqn:11111-1.t l""I 1111, .., .. ,d,,:, t1',·ll,
'['IH..'llt.l(,r;i dr: I i.T.l'-1111·1 ~,,., ·11\·I:, ...,,,t\ 1-·,. J>n tt11J110\-,:h l1 ~1rti\'.:1d/i'lh1 h ,, lllHT,

cc\v;,,L., V,ham~·,,,, 1,:,t>11k Kc1nll,nul .! l patdi,,r111":1 J),..J, 1. l'''d(:1,,l't) /t,,td u,,,.1,1t

fra1;cu,hn:hiri,k1. l),,\lil.ł ,·,n Fr:1ncii 11pr.:1w1t,L'I 1,l 11ndPhn,· du /,!\\ 1 \', t11.k1,,,
mmbn.,klfl:.
Fr :,ncuzi n~·•\\Tiit:-z.. l~il~ ,.a~ ;\I t·1t>ryt-.:uJ1•:· uz·"' ·'"kala ,J.t:hJa.tko\\ :,, pr1:yv,:1k'_t. :i. 1,1, i1.
\\'icicpr,l\\(1 lmdt•\' y kr-~cinh,\\ ,, p11;ciu ,.111 1 ;ut,,.h p(',rt,i,h. ILaK_i,,. U\'.a.'. t_FI•: ,,,
l1bro11c;; idifll L1!nli,..:kic1 w 1\1 11 u111,1L. n-,;1 "d1,1tl 111:t\1.t' (\, J1d,1< i:m1; cici . 1·, 0

1111,y•1ta1 ;nr. Clim1,d1.

1.:n;,!;11.1< ·,, 1 ,.
11d ll,51.i I pu•:I kdk,, :.,,,, 1, Lit 1d" l:,c,,1 t \ ·,1 ( ·1,111;,,.·it 111•.. :i1 11. ··.. , ['''' •.,,,11!-
·i:·•JJHnf,,\\ \V p1,:1\,·<.t:-,ch l..11:1,:h o('.110~1k uno ,,·idkK ,11h.L" 1 ;:1g:·t lik• r,,·,.a,,,,,.
wl:ul1~ d1 n:tf,li1 '[\.'mg(,v. f'-.1e1ct.'.ll<:~t progr,mrn: '•1'.lll, ;,1-.,,:1,·•,!'-.·.. t 1.1,·h1 T:.111,111,-•,•,.
11 ,,,al,e I d_\11,1,11;1 rn;mtl,1:1,1:\. a taki<' /d,111/:'a,(w-.;,111(' ,, 1 •Jni, J..1:·m~ki,J 't',,v. 1 ,-
d,,1,,1h _,,_. A.11,h,11 Fran,:!,1 ,:i:ł, 1 ,ił; lk'Ult:tllll,<_" 'vą.h:c 1."•P!ll\ dn::11,11,·, \'· Ch,11,.1,I•
\\ ~n·., I 1'-,1:11:n l,;1111 ,\1· Jl( >\\'~I.Hlil"' ·, 11ip1111•(1'· h; ło p, ·,1 1:1tkP\1·t, pip11L1: Ile /.\\ r:1c.11111
111\di:',<; Il,! n;l\,i:,l_\\\'.'lllit· T:qp,n1,t'111' de l'l'',',!;;,,'!, ,r•,r,·l:i{,\I: d,t1e•.;:qa1',,.1v.,,. u• •I\,
i/dl,, 11;u!1ic1•:. 1,. \'. ''•\J'Ud~u lll1 ;\'.\lll,'·IW.t ( 11111\ 1·11,J•l\'i•\ 'H; q:11 l,;11t!n,·1 ,11\' ,,1
t bli,k.ie ZxhP,ll11\1. (Jq;i(t•c:znie J,:;h,.il , · ·n;i arnvryka11,L'\· un,ah. i,· · I· rn ,,,
!'-.lamli.u1t')1\ klllt') 1tid;orn,,1T1<.. 111/~<-k;,tll' Jl1L pr1 1 v,1k1c l.tl\'-1-:1 be(ł;, ·.• , 1 ,1,,
\\')c~gz\~hF,n•.,y;u._' stabcr i/,.)j.~u T:--: 111rl'\\:'. {)fJD',7,f1IH' \\J\:(~ llt'lll!,;!!1:,:i-c \'.'t
: 1t~
h.,1nll1l.:t11. , l:uć 1,· pl tktH ;· t Sc\, t:,:.. J„1k h,lll(J'.I 1 -\n;,h;L ··,Pl.,. jd· \, .\·f:; ;,,,1 ·
r:1.,tt 10\\'i 1wh.111~L1•,·t:H1 J),,.,1J.; 11m,,·1 ,,,, lq (, , ... •ih tr ,111·u_,;,,,: 1•...,1,,-ini, :1 ·1. 0
 i j';

cllm!'lq \\Zld) 1ui:o:Jł v: iU) rn I:~)., 1. \', ;1!;1k11 111; ,,p;11H11,;,ny \'.1:1v,111<.J f"llCZ
'L,ir.1m1•0',\ .\1,•nfhc,j. walmc J117\t/v1,1;1FJL: ilt;' do i.d(,hj, i;, 1r11;1•1lu
\.\'11!1;:c 1rndn,, \\ tu:,q,, rz:1d11 r·,.-k11,,k1,·.L·• ,_ ,u,:,,·,11, i I'::, ,·ur, •pqd. 1·. 1li,,1.1 '.q,I\
,J,,1,q ,,k;1,J,' d,:· l'<.'Z'-:lL'l7t'lli,1 ',\\}l'h upr,1v;mvr1 \l' Cl1rn11d1 /.;1,·1,•11, !'(1\ ,,,i.11\;J(' 'I\ 1

1::1 1:,.r1 1., tr~1k1..1tu ch11;,h,-:.1m,'.nl.:1,,~1... ,:~·c. ktt•I'- rni',1•:11 '·' 11:n)l1w,•,('I 1n·1·,1d,.•,.•;';1111Ł,
I''' d1•:tm:P,lt1 l11t:,cli ,!,,1,d11'/:H \'.\< h 11<;t:d,·i"1 \\ n·d•II<' l,11..i, d11 ~:!
1 .,.-·,•n
1•11•,lld.,tu
::,1,.·, .~;1.,1 1;1 \lt• 1 -·11nl. ◄ j\(,. d\f1i{11!1;1t\\./1;\,1 I,, 111.:,·,!, /\1!, < 1 11.y iL ,y. l1o .r· ,,.J,n. c'/111~
1

\I(/\-, zl 1 r;:111;d\

l'ntn1UacJl' I', tc1 'l'f',;\\'IC' (. 1 f'<.\\\adzc11:: \\ Jr-';4 ! 7 11;1,kr.1 (l1111,,l.·n1 ni,· ('t/~lll<!•,·
i} \\'\1:,hll'.. 7aLi\'lC \,(\\'L/,1~. /\d.i\7,.7.: J•(, 1...l.1·1iuv1:iL \•,1·11:1, I l\rn,l..,c·J -kl:11;1:il
>I\' '1,, hcnccp, 11 l.,11~(•wa11vi p1:::-cz t\;1r,>11•1,r:,1 III,:, 11,i:.11K,hil'1,/ ,,:,. ,--.c:,1,,·il ,h(l1,.q
,., ( hn:1d·.
f',..::11-,,;1,:d11q J'IZ)czyua J.nk_111c1 v,cj11:, 1'1111111.n\,t'f J•yly .I·•.•-;, ,,\,l.111, 111:1 \\ IL 0

1•,111 1:-',(,, 1 ...,,1;,1 •-k;:/.Jli~ 1 ,111a1,'"' \'., 1,11,:,ct, 1,:,1, 11'-.k1 1111•,1••1 .. , \, 1·,1·.1•.· 1 1-11r-
<1, 1;,ll:,· 11·J.11n li\ 1 r1•1\\:,dn1111· 1111, I: r:d11q ,i;,:,i,;11;,, ·-,1 \\ j ! ł/l1'IJ[[~l I,·,·,
1

1d,11 IHJ11ł 1,:i11,11,1:1•;i 1111t'1·•«:· ,,, ~.:mt1·1m· 11H }dt'n! ,,,, -t,1k1< 1,, ,. \1 ul· :,:;,L·h lu1
1:aki:d di· Clliucz:,k:1. :,k 1:,r~·1t.··)1cw:,m 11:,,I ,,. H1•11):-'l,Pr,,·:11 pł:, ..,1d 1·,,d iw,ty1,J:1
l-:~11hk:rą Pe ~tll"'-:/.tu\\'~t111u p1.,,1..":l v.,LHt/,l" clHfi,"kll'J z.du;,-·,t >.l~dlu pod~ 1l !tl{'ll1 11ir.icl·,\:t
k,,1,.-.111 l>rdy1,k, 11/1;:tl t,, /:i 1111n,:1}''.<: 1 ;'u,,u, /,i!/:.
\V l..(11:u1 J',i)dnc:rruL, I ;;-:5,., r hr:-, 1' d. 11;h 1v, l:k ·-,lfl•:lir :,,_
~.. a11t,.,r: \\ tnd1;1u l:.·11·z t<1ku An).'iI,1, i-1:n;d,, J"'df•l:-..it:, ['•'r<'•1.ltUt.111,: 11 ~j'E1i'.ll:
v:~.póh~t:· f atc ,:• rnllLtatT.t.j r::.t kT~'nh: C'lull ..,-\ngh:.t /\'; !·1_•{::L1. ~~•(/ tk" Stanó\v Z.1~·dn1.- ►t"il.'
n:, l h rn.'}.'I.'/\ ci,l prz:, li[l Zl'l!j,t \I\' di' l."f.'<. r;,,, i1 rn·,·,·rn· t'hll'lt•I ·1, ; d(' u:id ,ll'i,:t ·, I., :111,l.1
,,,1111,··,1,I ,,;1, .. ,1 '\'.', r.,,,11.1111,,,, \111t'l\h;1i.1<' \',\',l.1li 1,,111.il-. Lili:, ,,!,1,·l1•\\ \',1\j("li·
1l\t·h u., ,...,·1.1t!1i, ti·,i11•.J1:· / ;;uł.niH!li f,ł,:,c·r;.,,,-\ \\,11J1:11,,/\\i,p1 \\\,Li /C"ll /,1,.-l\1!,·\\:111;1

pr,.:\,:,/cc1 \''l'f:k CL:rr-J.'>C'f'-k1ch , ..::111.a r•::r•r,:kt.\ \i',t 1-'d int. zc<',v. ·:! 1.:,,;1b
( ··11111c1 1 kc-w .;J, w, 7;p;K ['ICT·.','sleJ v,:, ,jn,• d._• z.ab1e~1'>v, 1· l"PkC.J \\' 1rc1k, H: nrz:m1.,w
p1c\1::1.l?<•1;HI. \\' Ti,:nt,n:ic Ur::·t) J, z1,·y n1t· "17 11c;.:k~,l1 ,:1~ d:' g1<'id·, 1 <,,_,curne1r1.c11,1
ql•; h:, fJ łP111, · C h1;y d,:, uc1tq1~.t1,·. 1'<:,n.:•1'.·nic -k,11z) q,af) nc1 t\ rn ~t:,n:, /1ednc-c1, ,ne
i 1\_·:;;;:1cz~· pr 7l~d 7:Jk(,{1cz,~·:11l(·1 n nc.~( ►CJ~1c II prr1\\'?dzr1 nJ ct1 pt7.t·z .,\r~· 11.; 1 rr;.1r:c1t.·

peodr~i:,,dL~ 1~~ ClCI \\C:i I::-;>;", t_ \\' ! lelll'-llHl' i"l l~dlJH!Jt·} ,~V .'UJ hakL1t /, (_'ł11i:~.JllL
1 1

·,(,'/,'[\',''.i 1:-:,.-; I l"'"l'''•;:J:•: J<l\\111:'/ \', ! "'lli'-llill' 11.,f.1·,1 /, l'd-,·ll i'li',l,1/lll

1fi,1i,ll1, 1111\'iL';, \\1,·ll-,;1ll1\l.llilii,il 1!111.,1111 ".l,.,,.1l,,1:1:.qri:·1·.' ,·1:,rn l'/.,<H!ll,i\\l;l~I\

1 r·ptv.,1,:rd7<,-' trnktat t:t:1,k1fr,l. / I;-:..;.:, r \\ ,rysik w ,ll'dral.. d::l,,t: ()" ,1r:,kt;lc,•. llaU:,tL
I1cnt,i1',.,k1q,'O 1aw11:r;d:, IH 1\L' i:,,lak:t:i:t .\ l W(IJ ;:( ,no \, k, m< •,li\\'(\,,_ r1m,·1,,LcuH:1
qnq_11k:·,,., d~ pl( >11;;11~ cz1;yrh ;::,p1:,11j,1c. 11.: ,JCJ K1,'.,lcw~!,.d ]\ [, ,~ć 111c 1c. l'-'l'- 11 u71 ,,; L,, 1:1
,t(N>\,rn'. 1111:111(,1,\,1<: .11nh1":d<.,1(p.,,, r:11rn~t1'l>\', li 1_, mnHh pr1.cdq;i\\Jllcl1 dypltm1:it)c,-
mcl1 p!i., dl',\11/C 1x.:k1(1•:k1!11". \\-n,dni,: 7.,L:,1:~1L7om: 1:'i, 1i' m,· h·di1 ,,111 1111L,~-z,11,1 ,J,,
11, li:i:d11 ,,_,, t'I t'IIH •!ILH'I: 11v:ł:!L z;q;1cH l1 1cli r,··d111 ,~l 1 O?n:,c1ah, lv. 1, 111,: h;>d, 1'.:' ,.1\·, "l

lllth ,,,. \IH,t~·.;1t IJtt·/lt~ l••ll\.! I~ puLl<'i/U\\ i 1•:Hb11i:1 n;1 ill'IIIH; p1 /('d t C"'-.iH.:,.·111, l·t
,-.s:,c1a1r•\\<.: j'U\\111111 Ci')T:1( przl·d,l<11,1c·1,·k ,.l:x,rb1:/yn,l,1d: 1 \>'a,alr:ych" k:,q611,_
Chincl\C~, 7.,_:nln!J .,1,: ICL na :,t<tk rC7:t.k ·,,.. arnc br) ty1~k1d1 d:plumatfi\1 v. Pd.1111e.
1•rzed ~· zyrn n~,1~ilnic f ,1,,: tk 1tychou, b ( 1mh Lic?!:\: mta\l ,.,:.1-..,.. 11 l\ eh ' i, 1nzerz., 'Il(,
'·' c:110-v, a \\'krNce r, '-lCdem 11:nycl'., lc1k :,e \I' <urnie byk- ich kr,t7 ,1c~11;,,,c.1<;.
Br:,1:- 1-kr,: .statki bmdlc,\<,e liZ)'•Lalv pr<•l"<.1 zq::lu121 p<J r1ct,. bn~t,,,
 Dzień p<,źniej, 27 c,crwcd 185r: • p,,dpisany io\l:1t w lientsinie tn,Hat Iran~
cusko-chińsk1. Składał się on z 42 artykułow i był podobny do traktatu angielsko-
-chińskiego.
W odr6znieniu Jednak od mego, dyplomatom francuskim przyznano prawo tylko
czasowego prnibywania Pek.irlie „ieżeli v\ażLc spP1wy kh tam zawezwą"). Na
mocy jednak klauzuli najwickszego upny11ilejov ;mia, ranqa mogla dPmaga< }if
takic.h i.;;mych uprawnień. iabe uiy~kału An)'lia.
T;1L zwane artykuły J.odatkowe d\.• ttt1k1atu Frai1,·1ą mwiły, /er;. ch1w.ki
\\ vplaci po 2 milionv taeli jako odszkodowanie .i zwrot kosztów wojny poniesionych
przez d\, a pati:-,twa I uropqikie.
W październiku 1858 r. wymuszono na Chinach dalsze ustęp:-;twa. W rezultacie
rozinóv\ w S:tanghaJu n;1„tąpih leg,d1zać.F1 handlu opwm I ostakczńe t1stalcnie
(obniżenie) opłat celnych na 5% \vartości towarów (traktat z 26 czerwca 1858 r.
l111·,wit t1lko" 1akk1 mo7Ji\10Ś( i
Mimo uzyskania w traktatach t1ents1ńskich i pó:t.niejszych porozumienia ch dal-
SZ)'Ch duńsk.id, uskp~tw. p:1ńst\1. :1 inte1\1em::,Jne nadal p; 1 więbzały , .ve sil:, zhr}lrr,e
w tym rejonie. Napięcia ciągle wzrastały, zwłaszcza że teraz żądano przyspieszenia
urocty~tdci wymhmy dokumeut,·1w r:11yfikaqjnycl wcdrug ~G·nanu,:za 1godn1.To
dla Europejczyków, a następnie odszkodmvania za nowe straty poniestone w róznych
utarczkach z annią chitbką. Na jei,ieni l K60 r. ,oju•,n1.icy cUfOp<'jSCy 11zn1 ili
działania zbrojne przeciv.,• Chinom, W pazdztemiku spalili kompleks podstołecznych
zabudo\1ań cc~arskicgo Pałacu Letniego, grabiąc i niszczc1c w;,paniałt zabqki
a następnie wkroczyh do Pekinu. 24 pazdz1emika 1860 r. Anglia, a d7:ień p6żmej
Fi;1ncja podpi,,1ły l'ekini,· dod:1tkov, traki ,t (kn1:wem ię) .l Chin:n ,1. Podwy),1/11
on ocbzkodowani,i, które rząd chiński miał zapłaci, k,wlemu 1, dwi pa1c,tw ,uro-
pej,kicli ,jo miliunów t::eli. Miały v,ne być pubierane z opłat cehJych. którvch
ściąganie kontrolowane było od l 855 r. przez km 1w~ę Ha,;dzyn:nod, ,\\ą z i\nglikic'm
na czele Do li~ty portów ctwartych wł,,czono teraz Tientsin. Anglia uzyskała ponadto
wieczystą dzierżawę czc~c1 p1.Ślwysp1t Cziu!ung, oba mocarstwa prawP do
h,mdlu kulisami, a .vięc kontraktowania tanich robotników chińskich. Następnie 24-25
pa1d:zier111ka Pekirne d11k,,nam\ takz, wy1111„ny ,kurn,ntó\\ ratyt1L1,cyJ11vch :ik-
tatów tient~u'iskich.
Pftlpisanic ko11wcncji 11 eki.fokich kuticzyłu drn;~ą wo1nę opiumową (ll-'.:'i<1-h;1 ,1 ,),
która doprowadziła do przekształcenia Chin w półprolektorat wielkich mocarstw.
W tvm oh rcsie <k,szło t,i.kże dt• zawarcia dodatkowei•.o (poza tiem,ińsknn) ukbdu
między Stanami Zjednoczony mi a Chinami. Niezwykłe było to, iż jego sygnatatiu-
SL~111li :ta,óWi1c, w 1rnieniu Chin, jak USA był, /\m,,;1ykamc: Ai.1,un Burlingan1e
i sekretarz stanu Seward.
Binlinganw, pitTWSZy po:d Stan,,w Z1nlno, ,ny1 1 akr,·dytov, 11l)' \, Pek1J11e,
w czasie swej sześcioletniej misji dyplomatycznej (18(11-1867) zy,kał wielkie uznanie
władz chińskich. Po :1,akó11ueniu kadern li rzc1d chnhki poprosił go na\1et o tu, by ,1ał
się oficjalnym reprezentante m Chin i pomógł w rokowaniach z mocarstw·ami. Burlin-
game wyraził ,1od\ i na ode rn,·wielknj dekgacii ch1fli,kiej odbył kilka podróż:, do
stolic europejskich, a 28 lipca 1868 r. podpisał w 1mienm Chin traktat z sekretarzem
stai:u US/.,. S, ,\ardem, zawierajc1cy o~ivm art,kuł, ,\, które mó\1jły uznaniu przui
0
 SA ,.uwerennu~u 1 1mq,rahw~l:i tt'r:, Ll•nalne1 Chm PrL\ nKw·;J) t'ne L,,~.ze (lunom
kl.rnzul,.; 1,aj,11ęk,ze,2c, upr,:y,qJt'1C•\l'ar:1c'.. LlffllLliw1a1<1c:4 m IL w.obLJÓ1,; ernr!,'.1,kJę
Chi nu) kt.\\' du l S ·\

4. Japonia i Korca
\\' p,,lil\,c \'d•l•t ( 11111 l 1~,.\ p,,,t,;pu1·.. d1 w ·-Lid; .. .'u11•k11 J l,lllLFL rn111,·11·11·1t
I,' '1/\·,Lq,:t ,tł, d.,,,;,,1•,11 Ir,.[ /tj 'l•f'II\I,'\· '·.I\' 11111111 / 1,,,,111i.1 l'i,·11'.•./) Ili 111\1( ;11,(
\\Clił, kLOll ,,IJn1 !łt1 Fj dP Ll(W:11·(.;i;: si,;" j r,..\\'q7.JJllcl !-tn,unk(t\\' 7 7,1gr::t1HG!, h) I}
"t..~r11,· Stan, 1/ wdrnx1P11e.
\\' J)ICI\\ ~ld(,\\W XIX \\. foru111a 1,vta ktalCll' 1c~7C/C h:.u·dzicj t7nlui11,·) ll'i

1.11: ,,d ,11ia111 111i Chin) \V ko1·,,:01•.1i;, okw~1v p.:m:,warna •-h1.,g1.1L1•l11 D'c:z\·ty \\prnv:
d1.11.. f.'OJ..1111c1ć ,r,,.' n;• dv, ortt· Fipurisktrn nicv. ic!k,c fr~,1,;qc 111, 1lcn1.1kć11, kont:,któw
1, ,1d,,i111T1,·:,1nL :il,· nh,wi,1/\ \\.il\ n,1d,tl P'.(I\· 1;1h1,-1 1 np;1111e1.c111:1 w ty11; \\/,iJ,·
,1,i, lc-,Ti< 11 lf:.''i 1 1,1;1d F'l"'ll'•f,1iJ•nl.u/•111„1,Lil 1,1 ',II/ q 1, Li'1LI 1,,-1 os.1111•,t'llr:,
1

,.'.11 d.,Lyd1 ,,ldlk,.\\\ (I ·1ul.i1ckv,1L1., 1.2·11. Uu ku1:t,1ktu1,· l:,H1,llu11)'lll Lc ~111du11

\'. \·:tn,K:L( ,n:, l:wt \'-''.I lacznic pul'. Na 6 ,i~,,J:i. Sl,,th.i illlwrykai't,ktc. ar:g1ebk1e l ro:,,} 11,kH:
pr(,lin\\:tty JnlL:ik ',', [.'łv\\';\<; l.lk?e du inn:, d: pr,rt6w b,idcljc)C. j,1,.; dak..:c faJ:'OllCL;,C)'
I

,,1 1dt'lt'rt11iu1\\;111i i>nH1tt' t'.ll'-l,pu dl' '111:'f,( 1 paii<.twa. Picr\1.,z) 0 Utck a111eryka1iski
,J.11,tc". ,IP1,,>1.l1,,11) pr1e1 \\"1lli:1111,, R Stt'v.,:1111. dota1l d,, .lap,11111 11· 171:!7 r.: Stewart
1c,1.u,· <!1'. :, 1:1:;y \\ 1son 1 l ;,:.n., I l )d\,·ic(~Zlł Jq,urnę. ale L,,dnych J:'OEf{ULW.'11
h;,11dlm1 :,di 11w udalu 1;1L 1.J~· t'7.) ~.ki.li'·.
\\' IPkl, 1111,t•{l'I': 111 du N;1~:.1:-:1k1 /,:\\ Ir ,·ił '1alt:'k in~y1,k1 r1,id d(i\lJ1U71.\'.·Cll" Nik(ł•
l:q:1 Riv1,,·11,,,. .• , ~•, 111w1 ,1.'.IJ..1 1,1\1',i>kw krH:1( 1·,•rPil' dubij;;/y d,, li,1'/.ll\di prn1,',11
1;1r <,lhl•,I< li. ;di· /I :11,-1:11·,· l 1 yh d,, rnh\1<>111 \\' l;,,)-1 I. ,,1111,il1:,1 1111~1\ l,,11:dl<:1\,I
1,.ysł,il du J.i~'Ullll kwi H1>l1rr1.J11 \\ 1liwk1 li. \,\' l!J'lll l :-.:;.1, I. dut.1il s!P l;1pu11i1
,llll('l)L,1ii-k1 (lkt\'l \\UILlln\ ,,C(,lt1111h.11~·' /. kollldlll!fllt'lll Jalllt''t'III H1ddlt:', ~t,,ry rnid
cloprcmadziC c'<., 7il\\arn,; lo1,11c:lnefu lrakl:1111 l;1:J1dl<l\',tT11. Z:ll{,1\m, Crl'Ja hul,mk·r-
,(.,,, 1,1k amt:'nkm't,,kc: z,,knr'iczyly ,1,' calkc,1>.1!yr:1 1,1,To1\rnlll'n11·1r,. 11w 1du!;m,1y
,kk•nic Jap(,1',,_;,,:,kó\',: na\1ct du ru,'pc1c1\T11: ro:;111(J1, Dup1t'ru k1,lc111:1, ,tara:,nw
[·1 i) flllll\l :w,, "ypr;w;:: ,u:1cryk:c:i,-k1ei:u J...u11 · :H1dur a l\Li! tl lt'\\' Galhr.1111"1 1:-\,rr:,·· q:o
1:d, Pi'1111 t., ~,1,· •.:i,L, 1·,,t·1·1 l'r,'t'\'dn:I f\l!lla:d l-ill1.1,,n. 1 ,,·kwL1r1 :-1.lllll ll,1:·;11 I \\'d,<,1a
L,, ,:, 11 1 L) 11,11-,1.1 I\ rdkw 11:1dnql'
l'crry 1rn1:l \\t\C71< li,! ml pn:z)dcnta lSA dei ll'•,arza Japun11 ura1 uzy!,kać
p, 1tv:c,l, 11w na 1;1\, rpnw "latków ,aJ1crykal',~, kKh du i 1111) cl: portów poza N,1g.:,aL1,
0

,1 nav. er 11•.tar1Pw1c ,tal;1 ,taci,t 11,:ghJ,-. ,i na klurqZ 7 ,, ysp j,,pr,11sh.i;;h. lmlrukcja

v. n,.-c:.1u111, PctTy' en.u 1, ~L:1L} \\ ;1Lt. ze 1·,c1lc1y Lastc•~O\\ ac' 1t,zn:' śrudkc: 1"\ la::odnc1
pcr,1\az11 de> ).':rC,źb ui'; n~1 '11).
r~kadra Pt'tT/crn. hctdGl c:;lcn Pkn;-1v \IOil'IH1C, dntmb (1(', .li1roni1 \\ C/,-·n,cu
Is·, 1, 1 ,·d1ic 11;11•PiL1L, \', 1dk;1 lll< ,.!:\·,: l'''"['('cb i.\ d,, ,111k11·l1!,olv. id, ~(lnkr, 111_\111
11q'11c,111e11 PP dwur:,1c,,1"c111:-,Tl1, !Jc1,.kult'LLll~Lh \\'y:-lłkach, amcrykan~ki h 1 ff.andor
1;1rP~1 iet 1/laL ·;, pnn(,,·1 11.1 '"'''Ili;' 1 \\'1\'.k~z;, ,iti po n,.tatco,11~1 odpPwtcdi.
T 11 ;m';, pu,.,t;;1\.1 Pei Iv ·l')'P 11 (1bił;1 "r:rienic 11.1 fopo11c,ykad1, krurty 1.t!,d 1 ,oi 1w
1,·
'·1'1'"''' ,-wcj ,ł.1ho~c1 rnd1!;,;11ej. Pn ndpl) 111"c111 d;~,Jwdyc"jt ,h"!'.l'.tl pr1t'prow,,d11I
k,,11c,11ll;1q<" / prl) l'Odc,t1111 ]1_,k::l11y1111, kt(H/} \', w1\k~1.,hu op,,w1tcd11cli H,;: IZIU.tcJ
120 EPOKA KONGRESU WIEDf./li'SKIEGO I ŚWll~YcGO PRZYMJERZ4 {1815-1870/1871)
---
za l'Q7rn11w1nni niż w;,lkq cudzoziet1,carn1. .lapończyc1, dnhtze już zmdi kcnsekwenc
wojen opiumO\vych dla Chin, uznali więc, że pewne koncesje na rzecz USA s 4 dla
nich stosunkowo najmniej niehezpieczne. Kiedy więc w lutym 1854 r. Perry powrócił
do Japonii na czele dziewięciu okrętów, został przyjęty lepiej.
o pokoju. !Tl)Jaźni i handlu nnędzy Stan;rnn / 1ednocżomn1, ,esarstwe, i,
Japorm rceddsany z11,t:1r miejscowuu ,magawa 11111,ra 1854 1 ropienvsn
traktu 111\\·1,rty prze; ,r:n;: z pań·1 zachodni, jego m1•" , ,,, Shim,,,
1 llakodate otwar1e zostały dla statków ametykaóskich, które mogły odtąd zaopatrywać
się tam w potrzebne im artykuły. W wypadku uszkodzenia luh rozbicia statków USA
u Japonii, one prc:v.c, wszelkie.i pcr11ocy mi,:jscuwych władz.
a obpvalelr:m ameryka1"1k1m pi;zyzna1w ul:1twienia poruszaniu się określonych
rejon:1cl1 Anykul uaktatu Z,i\\icral klauzulę ri,,,w1,1kszego v-1lejowan1a.
która głosiła: ,,Uzgodniono, że gdyby w przyszłości rząd Japonii udzielił jaklemukol-
,.,,.iek państwu luh państwom przywilejów i korzyści nieud11elonych ninicjs1.ym
traktatem Stanom /jednoczonym i j<;;h obywardom, to takie same przywileje 1 korryści
udzielo11c h\.dą rówmu :-,t11nom Zjed11( 1c1H1ym i icll ,,watelom :ego poro-
zumkni;, 1 !,cz zwłoki''
USA doprnwadz1ły więc do przełomu w polityce JapońskieJ wobec Zachodu
i ułatwiły innym mocarstwom uzyskiwanie podobnych uprawnicf1. I tak, 14 pahlzier-
nika 1854 r. podpisana została konwencja angielsko-japońska; 7 lutego 1855 L traktat
rosyl,ko-j;ąwński; a ~tycznia 1856 r tr<Lktat hokmkr~ko--japoń1,k1
:-1y reprezcmant dypJomatvczny Stanów /.wdrn czonych u,1r1~t·nd Han
przybył Japonii w 1856 naiemiast pr/.1·1b1awicielstw,· ,i11matycz.11.
Japonii zainstalowane zostało w USA w 1860 r.
Japończycy początkowo robi li wszystko, aby rniechęcić .I larrisa do jego misji, ale
wykiu~, ł wiele ciei pl i wd,.:i 1 zreczno:,c L Harris dopro1;, adzlł do podpi :,ania I. 7 czer-
wca . konwencp 1c,z~zerzające1 uprawnienia kłlnów v. Po tyrn
suk<;es1s· rqi,czentant t 1ozpocząl q,1rania o osią,•rn,s·1( nastepnegc zawarc,,,
traktatu znacznie pełniejszego i dalej idącego niż pierwsze ustalenia z Kanagawy.
Naciski amerykańskie spowodowały na~ilenie się wewnr,;trznych podziałów trak-
cyjnych na dv.·or7.c cesarskim i ostry kryzys polityczny w Japonii. f znów zwyciężyło
prźek, że lepie1 wobe, ameryk:rn·Ldi_
\-.ca 185:· •:;A podpi>,1ly 1. .lapońią t,,d,1:,1 handlowy, w rzec,:)
wistośct był głównie traktatem politycznym. Otwierał on dla OSA cztery dalsze porty
japońskie. Od tej pOI)' już w siedmiu portach Amc1)•kanie mogli ustanawiać konsulaty,
prowadzić interesy, nabywać trwałe dobra, budować kościoły i wyznawać swoją
religk ..h111llnia, podd1H1,· Jak Chiry. wm1:1rn1:Ja :iię przed dopuszczenieir,
obcych ,lornatów , ,wojej stoi , :ile w koił, 1 w tym ustąpił:,
Cudzoncmrom przy:tn:mn :,tatus eb,tn)'1u11alny.
Traktat I 858 r. był piernszym tego typu, w pewnym sensie modelowyf!l doku-
mentem, otwierającym drogę Anglii, Holandii i Rosji do zawarcia w chu"'lJ kilku
miesięcy podobnych rHiro?umień. z W v.1·mu,1cmym przełamvwan1u 1zolacj,
Japonn dyplomacja kańska więc p1(,nierską.
zachodme posti;pow~iły pu(tartyrn Jlll ~zl,ikiem, W rezultacie
Chinach, zmuszona została do zawarcia nierównoprawnych traktatów.
 /li. POCZ4TKI RYWALIZACJI MOCARSTW NA DALtKIM J .{RODKOWYM WSCHO[JZJE 121

Mocne usadowienie się cudzoziemcó w w Japonii wywołało tam wielki szok

poh1yczny l sp, ,leczny Przer mko rolitycc rządu sho;una. kl\1reg,.1 l ,sk,Jr1ono (l :tdmdr·
interesów narodowych, występowali liczni samuraje i przywódcy lokalni. Wybuchały
Zbi<>1ne bunty,,, nrjś,1,i w Edo, J,,koharnic i innych m1astad1 ko,,nowaly życK kilku
Amerykanów i Anglików. Okręty wojenne USA i Anghi współdziałały z karnymi
ek·•p,·dyc;r,mi pricCiwko anhcud1,,zie1 mkim buntem. Dochod1ilo tr.:i do rt,tnyd1
incydentów. Między innymi okręt wojenny USA „Wyoming" wdał się w cz.erwcu
l81,h r. \\ \l)'ffli;11:e ou,1a 2. :;nyl, 1hja1•f'!1Sk:1 \\ ci; ·.11(nir ';him,,uoseki
Dop1ern upadek systemu shoguńatu w I 868 r. przyniosł zamk11ięt1e tego okresu
1 kqr.dtov.:,nie ,ir: n,.,\, ych 1.,sad •.tosuni,;6w faronii :1.. świ,1tem.
Korea była w tym cz.asie fonnalnie h1epodlegta, d1odaz uz1mwała zv 1erzch1ictc.,,
ces~n7,a chifiskir."''· KPntakty i.agr~mic:znc i handel Kc,rei Of!Taniczone bvły wówczas
wyłąc.znie do Chm. EkspansJ::i mOC.ll'Stw \\. Chrnach ,p,,w,,,h,waL, re .1.1111terc·.,,wan,1
się także Koreą. Pierwszymi b) li .tym razem Francuzi którzy w latach sześćdziesiątych
XJ:\ w. ki!l'.akn,tllie 1: y!iybh ek•j. :..:dyc 1, soulai.01,,, wo1,kow,. do· hPrei, p,xlcz,,,
któ1 >eh dochodziło do starć zbrojnych.
l'o kilku pi) v.atcv,h. W) r1raw,t:.h kupców arnei;kaósh. rh d,, Kor(;\J, Stany Zjed-
noczone, korzystając z portu Nagasaki, zaczęły wysyłać do tego krnju ekspedycje
woi:tow, · Do I., ,11ca lat sze<d:zie· 1atych żadne. mu z pJńshl z.ach, ,dnicl, de ud2.ło Iii<:"
jednak zawrzeć porozumień z Koreą.

5. Ekspansja Rosji w Azji Środkowej i na Kaukazie

Ekspansje w kierunku Azji Środkowej i Kaukazu planował JUŻ Piotr I. W roku
171; wysU on d,., Azu (,rodi.."wej, kspe11\ cje 1•., ,sk, '"ł\. k101a z:1: ..ńcn !a s11 iedn:11,
mepowodzen iem. Przez cały wiek XVIII I pierwsze dzicsit;ciolcc1a wicku XIX trwała
ryw,tliza<:j:,. Rosii i Pn·;..ji (Iranu) na terellie Kwkazu.
W ciągu wieku XVIII fonnalme niepodległe księstwa f;ruzJi zaclHdnieJ pozo.
stai,v:Jy \I' zale2ności (,d Tucji1 a Gruzja w:chodnia aż do lat osiemdziesiątych
uznawała zwierzchnktw ó Persji.
Pierw~zym krokinn. d" "pan,iwania Gruzji przez Rosie było skłonienie króla
Gtuz,11 wscl1odmeJ do /:·rw,,ua z lranern, w \\\fliku LZeg,, Kat.:i,yna Il ustar.owil:,
prot, ktorat nad t', m kraJcm w 178, r. Całkowite włączenie GruzJ1 wschodnicJ do
Ro;.11 nas1ąpiło w 181.H r. na mocy ,:dykrn Akk,.andr:, L lJ.:span~1a Rc,,1i Wy\:olała
przeciwdziałanie Turcji i Iranu. Najpierw, w 1804 r., Iran rozpoczął wojnę z Rosją,
a dwa Jata pćź1:Kj uuyniła to Turcja. PomtK w uiJzysbniu pi.ez S?atha Gru1p
zaoferował Napoleon Bonaparte, w zamian za prawo wolnego przejścia wojsk
fr:anuiskich przez Iran w kunmku Ind11. M<,wil o t}m traktat zawam p11,z ob:1
państwa na zamku Finkestein w Prusach Wschodnich 4 marca 1807 r. Rozwój
wyd;,1,::;eń 11 Eun•rie ··-r"•w,d1,wal ,e tr:,l:1at ku nie 111iał ,,1akt)cmeg,, mac1,nia.
Obie wo3ny: Iranu, a późnicJ TurcJ1 z Rosją zakończyły sił,: zwycięstwem Rosji.
N~ rnocy p,,koju 7 Turqą, podpisanc•go 1, maju 1812 r. w Bukarn;zcie, Rosja utrz)
mała m.in. Abchazje. Natomiaq wojna z Iranem przyniosła traktat pokojowy zawarty
24 p,u,dzicrnika 1813 r. w mi,:jsc.. ,\,o~i Gulist:m, W iego 1vyniku do R1,"_ji r•rD:szly
chanaty azerbejdżańskie. Iran zrzekł się ostatecznie roszczeń do GruzJi, a Morze
 in

Ka;,pihkH' './OSl.:ł(l calh1\\JCI<' (lp:t11l1\',;11:,· 11r1,·1 Ro~y,:- \\ lcT ~!''''""· \', drnrm,
dz1e~i1;,·10levi1, !\IX \.\ rt'):'J(1r1 Ka11ha/1: 1.11;:l;u.l ,1,," \\ ,:;,,:.dl!,· p, 1d panm,1 ;,111,:1:,
ws}j~k1111, kt/11< pr1e1 diun c1<,~ h)h' han!,1e1 tc,,111;1l11t· 11u ueu:,v,1,1,· l.11t 1\
1 plemic>11a !,,,rnka~h.1t· rncusl'!111111· ln ntcmatv ~1,· pr1,·,·1\1 rl'nt11n1\1 t·a1,k1<·11111
1

Najdli1h·11dad1) fl"Vi~kit'.j q11c1.il) M,; lud) 11;1 \\,d,ud11id, d11/t't.ad1 t'-;11,h.;1111

w l);·,pcstar:!l' t C1<·,·'./1·rni. \V J;;::;..;. 1. \l\łn:,·l:!1· la111 11r111~t:111i,· IH".ł \\(ldta m,;,r11a
(h1·i;;u1,1. S'/,111,il;i l.lt'!,·11,im;1<_j;1 l11dm", 1 1m,-1>c1n1,·1 11 ,,J-i,,111,· 1•,,il1u,<e1, ,'<'l'i\'\li'
!t·n··n ;-..JHl\\'tld(l\\"d1y /l' dfl"ill(I ni\)r·Jd pcil'/ C\\i,"!{" \ 1.1t'ku nit· 111,1,:·L1 11pt 1 !~lt ~-1\

z ir:<urckcj.,. \Var!o \1·~-i:;ommec, ze 11 <zc•r~·1:acl: p,: 1\ctai'1c(•v, czc;::71;•1·1skich wakLyi2.

1;;111x1 l'olakuw, kiura prz<:'szla de, rm:11 z a,11111 C:ll'-~·"'J Czcu1·11,: '-kaptul,.,\'. . ·,IJ
dupicrc w 18'>9 1., a Czerkic~; p1;c lal 1·,·,1n1l'_j.
Innym L1b,z:1rem eksp,tn~J1 fC'\}]"ktq >-.I>- \,. I·ył:i A1,1;1 SrL1 dk(,..,, .1 Na1\\ •~·ks;,;:
wli; na l)t,1 lcrcrm: c,d,'.'r·_1,v:1ty t11ezalc>zne cli:maL\ (panslwa1. H1:d1.11y (J!'alllL/.:JLl
; ;\ 11•arn~1am·111 ); ( ·111 \\, ( 11;1 ,,.-d11d111,· ,.-,d 1\ 1CT7:t ;\ral,h il'J'<, i I I:--:, ,kar, h, c1r 1,•d;\
~,1,,11<·111 i\1.11,J.. 1111 ,1 <·1111 ,,1:111 1c 1, 11,·1111,,1111 /\ \,,, 1111<·1•.·•., \\i'Li ,.,v 1:11 1,· ,hrl,,11,, .. '"
IHytyJ~k,,. Jucc111a_1.,ca ,llde!'tlLlll' pulcb:111l· 11J1.;,1L\ 1\l.l',,111q,,111L·1·,, h,111e11; 1 l11dJdllll
\V latach lr:c,dzit·"t~ch I ulcrdrn:q 1 cl· l1c1rn 1a1rn 1 1awrn \l)"larm1c) lfo:,11 1 r-\rJFIIL
u"du\1ah przcci,1gn.1ć ch.:nat~ na ~\,UN :•Iron<;
Puu.a\1"1.y od lal pi.;:Cdzie~iątycl1, z r\Yalizacji tej 1.11 yc11;~lu ,acz~·lil \',)dx11!z1c
kc~Ja- \\' l S"il r. c,de1 wala nna nd Kr,kandu tv. 1crdz,: Ak-r..:.:ud k z,;1. :i na f:rr:( ,!'li 0

Syr-da1 ii. Powstał \I len spo~ól, pl Z) <.:zólel.. z klt'•rl'~\• \\: cl1,::,d71ly liunc r,:,cy,,kw
t'ksp..:d:(JC 1•.t:1,kuv,c, \V ,·:,,,hit' \10111) kry11•ck1ci 1,zro~l;1 pc-r1ctr:1q;. cl::-.n::1r•11 a,7„
jal) rkidi. pue1 W) ,Janrnkt1\1 Anfl11 1 TurCJI, ,.le pd ic:_1 1akciiC?l't1iu lfr1:,F1 rrl'w
p11,·,·liv.), il.i rni, J;1l\ 11,·. Lik th11nau\ I 111mt\11:r ~11i.,1, /;l,!'l,11:Jl'fll'>Ch ,:\ld,,,11d11 1\J
( 11 ,1, 1,1!.. 1111, I·'., ''-1<1 1111· , IH'1,il;i I')'\ ,,, •t.,,- ;1 uJ 11,111 tli i,, ,11:,111· I•t 1•, 1d-.:·.1,J1<1• 1, I, I-' •11, 1.1··
,\H' L.t!t1hyll'.l:' hdu111,il!1,' i 7 ( /L'I \,c,i I('(,:,! \'-u,,k,t IU~\ 1:,kll' 1t!i,l,yly 1•.:d111,; _,,j, \\

r'ych 1:1ia,I K1.1kai:du - Ta,1kil'11L

6. lłp\alizacja angielsko-rnsyjska na Środkowym Wschod:.ric

\\' czas,,d, napuler•rhk1cl1 \1· f\ 11.·.'.i,,1t·p m1,ca ·~t" 11a ~11,dhr:1',)Jn \V,-d,nd/1c·
l1uvł:t ,,1,; 1.tl.1L·
h,1nq,.. Nap1il1·ll11 11l:,11ill\,d \'.\ p1 ,n,,·
d,., l1·d11, .1 f'"l,1\ -,i,·111 I\ 1,,
f(h l::l 1;1111t,·w ,,,t\\d , :,··d l";ml;i L 1\l11~i.tł \\ 1\,: 11h1,T"'-. '•I\·, l'"Jl;,1,.11· lr;:111'.
1. , \',,k

któ,·y lezal 11a <L.lakl: do 11,dii. Póżntt~j, kiedy /deksar·der I \1 l 8(J:'> r pr7y~t~l(1Ii ,k,
koahcj, ;mtyr 1:1pnlcnt',k1t'J. lran 11:(·•.dli) !:,yć ccr,n) n1 ~\l]US7tllhicm Fr,•ndi 1,\ fl'LL'
d)l.•lc11:1atyl'lnt'J pr7L'CI w H.1,s11.
l'o wsru1,m1.:Cn)m jui francu~kn-1r;irhk1rn l1a'.l.l;1c1,- sn111vmu\ m >. h11k,·n~t1·111.
\\ kn1icu 1807 r. za\, ana zus!da u11w\1·a h.:,m!lo\\ a 1:1i~'dz\ cb\ d111i:m.J r:wnc1rd11:11u
l '1;wv„1 ta, pv;i knr7v<lnymi dla k11pn1\, francwJ:ich zwnlnicr1am1 '.I opłat n·lrh:h,
/,t\\ ll'l,il:1 L1k1,· l.l,11 ·111łc· p,,111\l'/II\' 1\J<,\\lh ł•lll', /I' ha,1, I· r, 11.i, 11· li;11, .. 1,1 ł'li\l.1

„
u.vc (i11,z1ę. w z;111;i;w za ir-dną v.p,r \'; '/:,1tnu· l'e1~k1q.
Zabicpi lr:mn;sk1l' v. Jr:,nit' \',\\',nial, przeci11d1iab111e Anrlii K1edv N.1pn!en11
1:tJ<;ty h) I l"'f)'l-'.Plł,w:miern \\Plm I Rc~n. Ar,)! li a dPJHr•11.;\d·11k d1., ;,,w. .:1c1,1 JL, t:1a1 c.1
1Sl2 1 ukbdu ,,1111<.111ic1t','_.,, 1 l1,1n:n, Pe, kkM-,· Na]'(•kor,,, \,ply\',} r·1:rnc11 \~ r, !:_'I<> 0

nic lld dli11·u ,, J~kly /I il\\ t'iJUTlt:, a r" )\dl) 1:11 l:,'\I al,ii Iii qah q,• ki ;J '11 d1.1 I Roc jil.
 POU\rf.i RYWAUZ\('./1 M01AfS1WNA D,\LEKl!,f :',H(,DKOW!M H'SCHOJiZII 123

Anglia zawarła nowy układ z Iranem w 1814 r.; kiedy jednak Iran uwikłał się
w kt:1ch 1826-l 828 w wojnę z Rosją. Anglia nie udzieliła swemu .sojusznikowi
żadnv1 pomocy. Persja ,cc'lnę przegrała i obciqzona :wslala znaczm1 kontrybucją na
rzecz Rosji. Nastroje antyrosyjskie wzrosły wówczas do tego stopnia, że w lutym
1829 r. tłum zamordował w Teheranie ambasadora Rosji, znanego pisarza Aleksandra
Grih<.iif·tlowa.
1dawa!n \i~. że , l.,bia~, pływy 1u:,,jskie /\11,.lia z;,t1 ,foje. \Vl-,ótce
Jednak karla ~ie odwróuła. W 1838 r. [ran podjął próbi; zbrojnego opanowania Heratu,
jedne)'o z chanatów afgańskich (ale niezależnego wówczas od Afganistanu). Anglia,
która zmierza!;, do zdobyua kontroli nad Alganistam·111. potę.p1b działam:, tranu,
natomiast ROSJa Je poparła. Wyprawa irańska na Herat okazała się nieudana, v.obec
czego Anglia postarała się złagodzić swe stosunki z tym państwem. W 1841 r. doszło
do zaw,,rcia rnwrne korl".ystnego dla Anglii traktatu handlowego hanem.
\Vkrótce 1nlnak Iran wiócił dn swych pbn,,w pnyl;1czenia Hcr;ttu. Ty1n 1:,zem
wojskom iraf1skim udało się zająć w październiku 1856 r. tv.·icrdzę Herat. Anglia me
mogła na to pozwoli(;, wysłała więc komyngent wojsk angielsko-indyjskich, który
uderz.yl na lr,rn. Po zajccn: cz,ęści k1~rju wnp1a została jednak ,,,trzymana. /\nglia
musiała wówczas skoncenLrować się na Indiach, gdzie na~11iły się \\ystąpkrna anty-
brytyjskie, i na działaniach w Chinach. Rokowania pokojowe brytyjsko-irańskie
prow:,tlWne P:11-yżu zako1kzyły :,i,: zawarcirn1 4 mare~, 1857 r. traktatu, kLC,rym
zap1~;mc, iż Iran zrzeka qę wszelkich roszczcil do Heratu.
Chociaż w Afganistanie Brytyjczycy mieli mniej konkurentów, to jednak proces
podporządkowania tego kraju wcale nie był łatwy. Anglia była niezadowolona z rzą­
d6\, , mira AI.L:m1stanu rh,,t Muharnmada. kll 1ry dokim:1ł w trzyd11t"fych
XIX . zjednnurnia kr:1J11 1 dążył d,, 11i:lzysf."111;i zajęte , przez KPrnpanię \\\chod-
momdyjską Peszawaru.
\V lutym l r. angieb,u-indyjski,· wk.roc..-yły do Afganistanu i \,krótce
zajęły Kabul. l\1cwygodny dla Brytyiczyków ,:rnir Muha1nmad w~tał obalony, ale
nie na długo. Po trzech latach wojska brylyjskie musiały się wycofać I Dost Muham-
mad w 1842 r. powróci! do władzy. Tym razem lepiej odczytał on układ sil w regionie
jw; r:1ek.ł się prdensji do Peszawaru Umożhw1h, to Zflw,11cie w Dzamunfa 1ra1\sko-
•ang1cbl.iego t1,1L1atu pukPJU i prn 1.iiili 30 marca I r. Od pory wpływy
brytyjskie szybko ro~ly. W 1863 r., dzięki poparciu Anglii, Afganislan włączył do
swego państwa 1-lerat. Tc:ic;uż roku zmarł emir Muhammad, a jego syn i następc.a
usiłcwal zaharnować rosnące podpc,rządkowyv,anie pań~l\c afga{1skicg0Angili, lecz
bez większych rezultatów.
 I\'. AFRYKA PRZEDKOLO!\'lALNA

1. Przemian) ,, Af'qt'c PMnocmj

\\' kor'Ku .'\Vili w. 1-:'.gtpt t,,nn2.ln1c J-,>l L-,~-~-LI,! 11.u,uł11~;,11~kH:,'(' ltJq•crn.ri·

d1,,,· 1d:1d,;1 ~dt;,n;- [·,'),!;, lyl!.,, 1H'n:11,al11a. :1 ;al t"•: 111,,,,,.,1 111 111wr.
O,rn,111•l,1,·1·,,,
tl1\\tJJ 1 n:11;nc~,l11tL~1 11r1{H!UI\

\\ lr1 1n1 I i•;;, 1.. 11,· C/(;k J•l\,cd11c,1<:, tul\~1\·,_,;11c1 c1111111. 11cqt,L;d I ,l'lpl ~--,",1p.,k,•i1.
Up1m11,amt' L:y1pru rnklP l•)l J11t'l\\,7)m krd.1,.·p; <..k, widk,q d,:<pan,1, v, ktt.Tirli u
Ind.i. l ,1crpnia ;ichrnral b1ytypck1 flPrat,o Ncbc,n nm.,:c,:yl _1Cdn,.I: 111,tę /1.1:.ni:-k: 1

,, b11 I' 1c pt•d 1\h ,11 Km:rn. u, l'Pgc,r,,> ło ,yluaq,; ·-xc1~k tr,,ncmhli:, 111 •:·l·:,1, 1:IJ'l'··· w
La(,patrzema drq;;; rnor,L;. \\ Pll1<; 1,a1chli,·01;; '-'- \ 1·01, 1c,lnał ~ułtan turvd.1 Sd 11:: III
.i!!cN:,1<- ,c pz\b;c,. 1 ,i~ de t'Ui.•Pl.'_l~k:c_r kc;,liq1 antylr.:nn1,J,1,:1. J,J<., 1t' ',\01<L1
,uł!~•na 7;1(71,•h rrornnd71l' o-1c \'. S-:, 111. N,q,\'Jccn podąiył dn tl'gc l--.11y; ;,,,11,1,T1:1J.H
ru dnidn' 1·\rnicl1ć d,i ~!nt:;tr.rcd.1ch wy,l,)pic,·1 A1.1hi>I'-, f•u1"t•l\\ ,1 l1ha:1H.: 1 d11.'r,,
c'11;-rn \\ S)r,1 k·dn.1J..,,, rdd:,l dnr1,·ć- t;lko dl• Ci,1/\ 1 Lih \\ l';1l:·•l\1H:·. (" ,. 111,,
\\Tol Ił de, I fljdll 'j u '/,i', HlH",l.1t '.·,ł;:\\11., { /11L, 1,·J,.:,1•{',IYl'll \',1,1r,L llll,\ k1 ... I!, ! j/t, \",l'.'/IP

r1\d1 .111,,·.11:l,l.11:1i (•l..1,;11111,1 d1· 1:11i,k1 ,\t,1,u l-,.11

\\-'1d111c 11,;,;:11,,: ,lutlv a111111 11,ka:1v_1 ci;1,•ł:,1111 1,•,all..;11111 1 c-hurdi,,1,11 1rq•1Ld1:•. 1u:.
·1.1,11:1 IJC;'.Cćlll}' ,'\;;pflk:011 \\ ](·.:rl ,.lt' r 1a::q1. /!. •:,la'.\ 1;q;i,· l'/<,'<t' ,il \\ I •1•;).. •A\ vd1 \, F.~lf 11:1~
,t/ d(, n:1,1 L !t:v,;ui;t N:t[ldt'(lfl:t l!il Ll'.l)'I r;;1j\i11rd11q 1-. .. r:\,fll.- ,.l,;,.1al1_ ~!\ cib
Anylu, k1r.1ra fł.l/Jll•Ct,·la \\ l;1~r11r dl11r1 1i11i,·t·•, hudo\',:,111,, 1111lyv.111\ 11· 1•. . rn I, i:tJU
I ra11(j1·._1cdn:1kll' llll' n:/:,1:1<,v,:tb I t:iLie \I' ,,l,.n.,,ic r·,,na11,,l,:·n1·1~J..11.-, \'-\k,,_,.) wab
:l)"\\·c· fłl!c1h·Jt'~-l·•\\'liJ1H. LI l /( '~._·i;i J111[·,r-r1u111 l h111;n1~,J,.1l _1.'d I )ł;11c~•• [iPp:1d.1 .111ił,1111( __,'.t
1 1

!:,llllll''-11111-.:, lr1pl111\li.11::111111:id;- ,\le,·,,, kh•!\ 1·1,,h,,1,:il 1, t•/l'l/\c ',\\,: llh /,1',_1111 "-

;;kt:n.Km u:cgc, ])OF,dal \'- c;qp:k Lnntl1kty L st:lt«nt:m. \Y lat:.•.ch 1:~,:u lf-22 /l't,o
wo1,J..a L!J<,,I) \,ą·k\z; 1 c7,;sć Sudar,u i wbiczyly ,'1• du I v1plu
Pi,d 17ącbm1 l\luł',:trn111;1da ./1.k,l'c (ud I ~!_!'l 1 ) \\ h,:1pctt· d"kor,,tl :•.il; \'. idkl
pl1:C.lq1 r,11,podan-;,y I cy,,. 1lu,ky111y l\:va n:1t•,lcr:111l•1,1aJ z,:rz:,d,;_:r11e 1,;,fr<t\•.-cr,,
IHJU\\ ('\ ll'~llll I< ,Im,(\\'-'· 7;tJ)('l 1:1n...,v. ~•i t•t,dPWt' Zitl-..bdt•\\ \Xl('I <l\ ,h I\>. Id I, L::ck
11·,,.y,lk1 1;1~ pr7\ pPtnc'l')' fra11c11~~id1 ir1.,tri.kl<'n'.v, \'-Zlllilulll I J',•?hud,1\,,d .11'11:H,
·1,, \',1:i;,,11(· \\1•/J,:, ":'l[''~-11' jH•'['H'.1 /\•h 11:1 1·•11111,, >lllłll.,1•',•:I ,,. 111:1111, 11111 1·,1\'.•1;1111;1
1-'n.'('~.Jct"c. z:1 t:o pa,z:t t:·czd.1v. al nc,o\\ nc_1 11:kc111p211-:,:1t v lu, lt 1 _;,l1.e1. /:··/111'.1'. ,, l<;c
rrz.d:azarna mu Syrn, n::,wni:.'Z z11,,id1.,j:,n·1 •1c: ·,1 rrani(,<cl: lln1•u:1111: n,11,a·1~I.,(·)'''
Kicd) ,uł!ćm 1.:lrzu,·il 11 ,~1, 1c:111a I ,:1,z:-,, ter, :1.du:ydr,11;,l ~1, 111'. 111•p1~· \V ko;·" 1•
18'11 r 11-,,y-;!.. :1 t'gip~k,t: pud tłt•\1,,,d,11•,t.:11. lh1,1l111n,1 Pa·-1.y (',na l\111l1ctrr,111.id:, 1 /a:11:1,
k(l\',';th :-;)fit', \\,' ktlkt, h1t,1;,vh l'11;1l11n,, /\\:Ul\ p(•:1.11iq „Karokr,nt'tll W,cho..:111".
 IV.. AFl/!Kł .PRZII 1WNTAi

pokonał wojska syryjsko-tureckie, zdobył szturmem Akkę i do połowy 1832 r. zajął

cahi Syrię. PMnieJ annia ,:gipska ;;:1,·zęła pos11wać siv w kierunku Anatolii. gdzie 21
gnidrna 1832 pod m1,:,~cowoścq honya ( ,r,iah) 1.yła Z\ 1, ) c11vska bltwv z wo}
skam1 sullana. Drnga na Konstantynopol została v.·ó\i.·czas otwmta, a panmvame sułtana
poważnie zagrożone. Muhammad Ali nic zamierzał bowiem ograniczyć się do pod-
teryt0ri:tlnych I nilkowiiq,,, usamnd11elnien1a, rotów natOnH;1"1 zają,'
m1, 1-., e sułti11:1 1 p17.e1111 ,rzyw,,d/h, o w , ,1 i,·, ie m11,1ilu ,.atisk1111 /,mian, l( 1rządk11
terytorialno-politycznc go w Turcji miały Jednak \vymiar europejski. Plany Muham-
mada musiały zostać skonfrontowane z. polityką wielkich mocarstw. D1.iałania dyp-
Jorn111vctne mocarstw zm11•1iły Wit;'{; paszę Fg1ptu do \1cycofania ,vych wu_is~. 1'. Azji
MmeJszej i do kompromisowego układu w KGtahyi 7 maJa 1833 r., na mocy którego
otrzymał tylko zarząd nad Syrią.
Oba kr::qe 11watał) ten układ za k. u.ywdzący dla siebie paru h1Uc h doszk
d,, ,,,ej w, międYy 1-riptem i Turcją i k(•lejnepo lryzys11 c:urope11:k:1 sblę
\V końcu kwietnia 1839 r. armia turecka wkroczyła na teren Syrii, gdzie spotkała się
i wojskan1i egipskilfll. Decydu_jąca bitwa rozegrnla się 24 czerwca 1839 r. pod ]';izib
bliskc Eufratu", które1 z,1ycięży! 1az jeszot· Ibrahim P,isza, a 11·!.1<',tce flow 1urecka
skapitulowała w Aleks,mdm. Egipt 1,ddósł co prawda zwys:1ęstwo, decyzj(· pcó.:jmo-
wały mocarstwa W wyniku interwencji floty angielsko-austriackic:J. konferencji londyńs­
kkj :~41 r. /itmanu su luna z 1 czerwca te 1,,,,; i:oku, ivluhammad A Ii musi a! w·tcofać
S\v..· \\Ojska Syrii, ale czyslcał we \\ ladanie d?1edziczoc 1-'kspan,p Egiptu,
zagrażaj,ica równowadze sił w tym rejonie świata, została wii;c skutecznie zatrzymana.
Po śmierci wielkiego Muhammada Alego w 1849 r. nowym władq Egiptu został
Ahl,,1, Pasz;1, ldi>ry skfarn;d sie 1,rientaq1 probry1v1sh:iej. wro czasl'm firmy
b·,yt}J:,kie 1:1 ,wały 1w!lzą 11 kole,, 1 łącz;i, 1! Aleks„11.lrn; z J.:11n·m. Po
zamordowaniu Ahbasa w 1854 r. namiestnikiem Egiptu został Said, który z kolei
ot:1,zal sie hamuzami. młodych lat Said zaprzyjaźnicny był z J:-ierdynandcm de
Lcs,q.)sem, sprawujacym przez p1:·w1en czas funkcję.frnnrnskiego konsula Egipcie.
Już po czterech miesiącach od ohJęcia władzy udzielił on Lessepsowi korzystne.1
koncesji na budowc Kanału Sueskiego.
Pe ofic 1,iinym ogk,s/rniu knncc,ji w 855 r. rzz1d b1ytyjski zaptotestcw:il, oba
w1 q . 11 sie 111rn,jszeni1, ,wych L1u1dlowy•. polityunych w1 1lvwów n·11iooie
Tocząca sic jeszcze wojna krymska spowodowała _jednak, ii namiestnik Fgiptu miał
wii;ks,ą swobodę działania. Powołana wtcdv Compagnie Universelle du Canal Mari•
time- de Sue:: wypuściła akcje, k16rych pi ,nad 207 tysięcy ,k,stało s.1i;; ręce

francuskie. a ponad 96 tysięcy otrzymał Said. PóźmeJ llczha akqi pozostaJncych

w ręku kedywa Egiptu jeszcze się zwiększyła.
Budowi;- kanału JOlpoa.ęto ,,,. kwiecniu 'i9 r. Po ~nlletei :--,:1ida w 1861 r. nądy
w Fy1pcie wyks?L,ln,ny w Paryżu lccdy\, lsm:ul. Dzięki J('fO popcuc1u prace
szybko postępowały naprzód i 16 listopada w 1869 r. Kanał Sueski został otwarty.
slość obserwowało 6 tysięcy zaproszonych gości. a wśród ni(h cesarzowa
Eugcnrn. cesar7 ,\ustrii i pru,ki nru.ti;-pca tronu.
Otwarcie Kanału Sueskiego, którego polityczno-strategiczn e znaczenie' szybko
rosło, prowadziło do prawdziwie ostrej rywalizac.1i mocarstw w Egipcie, o czym
b..d11 mowa następnvn1 rozdzidle.
126 EPOKA KONGRESU WtfSliEŃ$KliiOO 1 SWIĘTEOO PRZfM,IE/łZA (f81.'i-l870/l81IJ

W pierwszej połowie XIX w. niepodległe cesarstwo Etiopii przeżywało kryzys

wewnętrzny, a tendencje separatystyczne lokalnych przywódców i gubemator6w
prowincji groziły rozpadem państwa.
Od północy zagrażał Etiopii ekspansywny Egipt. który po opanowaniu Sudanu
zaczął wysyłać od końca 1823 r. zbrojne ekspedycje na jej ziemie. Po powrocie armii
egipskiej z Grecji w 1828 r. wzrosło zagrożenie przygranicznych prowincji etiopskich.
W latach 1829-1833 ich czętć została zmuszona do uznania panowania egipskiego
(A. Bannicki. 1993, s. 321). W 1835 r. wielka wyprawa sudańsko-egipska dokonała
spustoszen w Etiopii. ale kolejna ekspedycja w maju 1837 r. została pokonana przez
siły etiopskie w bitwie pod Kalnabu. Wzmogło to tylko przygotowania Muhammada
Alego do podboju chrześcijańskiej Etiopii. Do zbytniego wzmocnienia Egiptu, za-
grażającego wówczas skutecznie Turcji, nie mogła dopuścić Wielka Brytania- Dyp-
lomatyczna interwencja Anglii okazała się skuteczna, a plany Muhammada zniwe-
czone.. Uwarunkowania mipynarodowe okazały się więc korzystne dla Etiopii i mimo
kryzysu wewnętrznego suwerenność pat\stwa została utrzymana.
7 lutego 1855 r. na tron wstąpił kolejny chrzekijański cesarz Tęodor Il, .który
zaczął wprowadzać ambitne reformy, umacniać spoistość państwa, a także aktywizo-
wać politykę zagraniczną.
GłóWnym ce.Iem Teodora Il było wyparcie muzułmanów z zajętych niegdyt
ziem i zapewnienie Etiopii dostępu do morza (A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko. s. 238}.
Etiopskie wybrzeźe Morza Czerwónego. w tym port Massaua, Turcy opanowali
jut w XVl wieku. Cesarz liczył, iż przy pomocy Wielkiej Brytanii uda mu się
zrealizować swe plany, co po<;hwalał konsul brytyjski w Etiopii Walter Plowden.
Do zawarcia sojuszu z Angli4 jednak nie dos.z.ło, gdyż na początku lat sześć­
dziesiątych zdecydowano w Londynie nie osłabif!ł Turcji, w obawie przed zwięk­
szeniem pozycji Rosji na Bliskim Wschodzie. Zawiedziony cesar.z aresztował konsula
i kilkudziesięciu Europejczyków, a to z kolei wywołało .retorsje brytyjskie.
Doszło nawet do wojny etiopsko-angielskiej. trwającej od października 1867 r.
do kwietnia 1868 r. Dowódca brytyjski, generał Robert Napier, bez trudU pokonał
wojska etiopskie. a cesarz Teodor n popełnił samobójśtwo.
Parę lat pćtniej Etiopia znów została zagrożona przez Egip1. Niegdyś etiopski
port Massaua, od marca 1868 r. należął do Egipw, dzieki wcześniejszemu zajęciu
Sudanu. Z tego właśnie portu armia egipska rozpoczęła w 1875 r. atak na Etiopię.
W bitwie pod Gundet 7 listopada 1875 r. Etiopczycy zadali najeźdźcom ciężkie
straty, Wkrótce nowa, jeszcze liczniejsza wojskowa ekspedycja egipska wkroczyła do
Etiopii. ale i ona w marcu 1876 r. została pokonana Etiopia obroniła swą niepodle~ę.
Algi.eria w końcu XVIII w. utrzymywała żywe końtakty handlowe z Francją.
W czasach Dyrektoriatu (1795-1799) była ona jednym ze źródeł zaopatrzenia Francji
w zboźe. Dwaj kupcy algierscy dos1arczyli wówczas na kredyt zboża za ponad milion
franków. Aż do 1827 r. dług ten nie został spłacony, gdyż zarówno Napoleon, jale
1 królowie dynastii burbońskiej nie chcieli odpowiadać za zobowiązania rządu rewo-
lucyjnego.
W Algierii, która formalnie należała do Turcji, a w rzeczywistości była niemal
niezależnym państwem. rządził dej Hussein Pasza Na którejś z dworskich uroczystości
 f'V. Af"RYKA PRZEDKOLONIALNA 127

.zniecierpliwiony dej uderzył konsula francuskiego chustką, co król Karol X uznał za

obrazę. i wystarczającą przyczynę wojny. W 1828 r. eskadra okrętów francuskich
przez pewien czas blokowała port. w Algierze; w sietpniu 1829 r. okręt ,,Provence"
usiłował wpłynąć do tegoż portu, lecz został odpędzony salwami artylerii. Wreszcie
14 czerwca 1830 t. armia francuska pod dowództwem hrabiego Looisa de Bounnonl
wylądowała w Algierze i rozpoczęła podbój kraju. 5 lipca 1830 r. Francuzi zdobyli
Algier. po czym Hussein Pasza i hrabia de Bourmonc podpisali tzw. Konwencję
2: Algierii Głosiła ona m.in .• że religia muzułmańska i wszelka własno~ mieszkańców
kraju będą przez Francję 57.anowane.
W tym czasie poza stolicą Francuzi opanowali tylko obszar nadmorski i nie
posuwali się v,r głąb kraju. Większ.e sukcesy w podboju zanotowano dopiero w 1833 r.,
a w roku następnym Ludwik Filip ogłosił utworzenie ,,Posiadłości Francuskich
w Afryce Północnej'', zarządzanych przez gubernatora podległego Ministerstwu
Wojny.
W lutym 1834 r. władze francuskie podpisały ugooe z emirem Abd el Kaderem.
który stał na czele sił zbrojnych skutecznie przeciwstawiających się okupacji kraju.
Wkrótce jednak walki mów wybuchły i dopiero uzmuńe autonomii Abd.el Kadera
na części terytońum umożliwiło zawarcie w Tafna w maju 1837 r; traktatu pokojo-
wego. W 1840 r. gubernatorem geneJlllnym Algierii mianowany został generał Thomas
Roben Bugeaud de la Piconnerie, który kontynuował podbój kraju. gdyż Algierczycy
ciągle się buntowali. W 1840 r, Francuzi mieli w Algierii 60 tysięcy żołnierzy,
a w 1847 r. już 108 tysięcy. Abd el Kader nadal przewodząc w walce z Francuzami
uzyskał zbrojńą. pomoc Mąroka. Jego wojska zostały ostatecznie pókonane w grudniu
1847 roku.
J>ćtniej gromy bunt przeciw władzy francuskiej podnieśli Kabylowie. D<>piero
mecia ekspedycja zbrojna w 1851 r. zdołała spacyfikować ten region.
Po .kQlejnym powstaniu w ł 864 r. do Algierii wysłano marszałka &lme Patrice
Mac Mahona. który zreorganizował zarządzanie krajem i wzmocnił uprawnienia
dowćdców 10.kalnycłl garnizonów wojskowych.
Na przełomie xvm i XIX w. muzułmańskie Maroko, w odróżnieniu od Algierii
tureckiej, było państwem całkowicie niepodległym. Od drogiej połowy XVII w.
rządziła tam niepizerwanie dynastia Alawi16w, pod której rządami państwo rozwindo
się ekonomicznie i zbudowało armię uważaną za najsilniejszą w regionie. Ówczesne
Maroko utrzymywało otywione stosunki. z wieloma państwami Europy Zachodniej.
a zwłaszcza z Francją. Hiszpanią i Anglią. Rywalizacja tych trzech państw o wpływy
gospodarcze i polityczne decydowała o sytuacji międzynarodowej Maroka w XIX w.
Podczas wojen europejskich końca XVIII w., które toczyły się również na Morzu
Śródziemnym, Anglia zdołała paeciągnąć Mąroko na swoją stronę. wskutek potępienia
rewolucji francuskiej przez sułtana. Później jednak, w latach wojen napoleońskich,
Maroko starało się zachować pozycje neutralną. ognmicmjąc do minimum stosunki
z Europą. Był to okres tzw. izolacjonizmu, który trw;:ił do lat trzydziestych XIX w.,
kiedy to Maroko stało się wielkim ekspQrterem zboża i znów zintensyfikowało swe
zwiążki z Europą. W tym samym jednak cz.asie władcy Maroka udzielili zbrojnego
poparci11 Abd el Kaderowi. toczącemu walkę z Francuz.ami w Algierii. W odwecie
eskadra francuska zbombardowała 6 sierpnia 1844 r. Tanger, a 14 sierpnia tegoż roku
korpu, cb!1t·dy(')Jny pod c:h.1\\·{·d,ł\,e;:1 r,·ner:_ila Hu1x,H:d:1 1ad;il p11t~·,m ci,,,. 5!·-
·ly~k,..:zm·,1 ar 1:-:ii marokallsk1cJ h bitwie nad ucL1 bil.
Kor.1.yslają,· 7 rm\1lamcgP psblncma Mawka, p:ui.,tv.,1 c11rur::j~kll' /ilc't 1·1:, 11:,I, ~,;J,
11a /1111:,nt;- ,trn yd1, XVHI wie'., /ll)dl jt',fl'/<" 11:1!..Jak,w t 1;m;11,·1t' 110\\'}Ch J>un,1u11,1en.
h:p1q tm1rl1;d1,i,1_1qcych ,eh 111kl\',y. Sv>tij !'ll'l\\v.::, cd Arn:lia ,,,,,~::rn,:ht 1,· );l'c,dni11
1~;:'i6 r.. !!dy \\. ~·nci'()CJ<>wilłil n, ,,1·; !ral:.Jc1! h,1ncJk 1\ \ \ l >ł:m,1w1;1J , •1~ 11, m. 1,, ,Jnn,.,
h.i11dl11. d.:1\ .:ł p11dd:1ny11t h_, l) 1\k111, p1 ,n..,., n:,hn•, :1111.1 I'' ,·,1:1dh "' 1 ,.,, !\l;,11 •k1: "r,11
\\'y!,,,1.,I HII ,,,,,d 1111•,.d,l,.,p l'ldf'l1k,1wJ.iq. I\· I lllflc' Jlll\ll.d,·1l 11d11<l,,11,· .-'u1rl11
~pi•1111dnv:,1ł), 1; l\·Lllnkc; ~trac1lo ,,, du1,·11111t·1 /•· .J.1>ntrnk n,HJ p1.·11cli;1c1,11 llfl"f', J',l-.,1
\\) br7eża'· l A. llziubm~ki, ,. J 1r-: ).
Znac71lic o~lllt:JSZ,) poht) kc w1_,btT lvL,wka prn,· ;1dnl., ·v.-cza•; Ht-:/11am.1
Po~1adali1 ona n;i {>hz;117c tcgn p.H,~-tv,a dv.11: <:nU;w·:, Cciil,;, !vklilk· Z p,,,.1i,d1;
dwt'idi IH1·11·1dk1d1 m.:-:,-dcnU~\,, I l11,1pani;·1 ,1·, [){•\\ i,·d7iaL: ,, l1st.,pad71c l i-:'il/ r ,.,·p111,-;-
t--L11ok1:, Lt,·r.i lalw" ,n; 1 1;il;, T111~_1;,1 pPk<•11•1'., 1111,·dn Ph\d11·p11 ., p.111•!\1;111•1

/11\\,tll\ 11 \I l,d.,,· "' ~-·,11

111,1111 1:-.(,1! 1. 1111lui\l 11.1 1,1:1101." d11111 kt>11l11l,11q,., 11-. ,/< 1

cnk law his?panskich. Mawko mrz:, mało ,11,:\. niq,odlq:'losc ak 0.rav·ak, ~:~· kt<'!Krn
1 ,,raz u~tfi't'_l~ll'_I ry11·al11ad, pa1ć-t \1 e1:r11p,'J~ ki-::11.

2. 1\li<;dzynarodowe uregulowania w spranie zniesin1ia handlu

11invoh1ikami

N:~f\\'l 7.t·ś11ic1 w:ilka o n1it·,.ic111c hcilldln lllt'\ff\]lliLrn li / :l1' /t;l.t ,rt; 1, All!c:'.łll l li/
v, [H ,łowi o· bi v,•,c d?1c>,i,1t\, h X\'Hl 11. p11v,:;;1awalv pieni~/<. llf'l ll("l"1\'. ,1ni,1, cit ,m;ą•iJlll,
,i, \'.'('l1>\\'1:di,11i:, 11,l... 1111 Il'}''' il.irnllu \\1dk:1 1,1k \', u·,,,1.:d.t111i:,111u .,·,·t,T;,·,1,11·.1,
hr)'l\l'·Lw11111 ,. 1l'lllllyLh ,11,,11 h.1ndlu ..lY\\'\111 11•\\,111·111" ,,d,1•1;,l1, dn11Lli:,"1 Lil,, li
i11tdektuah~tów, _pk Gram !Ile Sharp. Tht'llEt~ CL1tksnn i Willi<1rn \VrlbL•Jfr,1n·
\v !:iurh ,-iedn11d1ic,q1yd1 X VlU "ickt. \\ .\n~:li, po\, -tat1 ,, pl),, ,,w;1 .'.\1·11--
·Sla,l·ry L,·a;:uL· :, w I 7X)-. 1. , P7poc7do d7i;1łalnn<( Stil\\',H'Z)\l.'111,.· dl;: Pr,:.1111n\'· 1m11,
OdkJ)C lntc1i0Ll Alnki, /\\,lf;l' tvJ Stt.'\\all)'l.l'lltl'lll AfT)Llll:..i..1111 {;\",,'('/1(/1/,1:; /1'/
P1 omoring 1he Disn,vt'I'_\ _for rhc h,rn i(•r /';1r1s , il ,\Jrra, Th,• \ t, i, m, :'1,.,:•,1 ,n,,n,n1 i
\Viclhit· ll1:1c1.rnic dla prq,;ę, ,,,, arna ri,dw anlyni,·v:olnint•,u·, 11,i;:/;1 b1,1ik:t Tfo,1:1.i~;,
h,\\clb H11.\l\llld '/J,, . . .1/n«,11 ,\luli' lrud, ,,1,1! ff' l,',·111, 1J,,
\V rezultacie w Anglu uk~i'lahowala ·,11,: ,p11.y}t1,1ca at1;w•-kr:, dla v:pW\\,u.l1.t·1.1.:
uregukm a1i prawnych. \.\' l 772 r. lorJ !\fan,ficld, lieruJący ,,. ) 1:·11,ut:1:; •;pra,'. 1ć'd!J I\, "d
\\ rz,1dzi,· JKJvl, o,dn,il, ze nt,•1,ol111ctw;·. k~t ;,al-..;:v.an," prN, pr.1'.v,, An_,:111 07n.c<Z;J,, fp
zmcsivrnc 11ir·v,nlnict1\i1 Ila tcr\lorium p;ni,Lw:;, a L1idy 11J(•1•.ulr11L "i awal s11; \H>h,\ 11,
c7h ,w1L·kicm. W I l:sU7 r parhmKnt uchwalił zakaz handlu 11iL•v,nlr:,L11:·1 piet p,;;Jcbn 1..-li
lxy1y1,kich, natomw\ł 1\· l ~-U 1 ?111,,,10110 11icwc,J11ict11 u w ,:nlym ,ną,,·nurn h-., t\ 1skit. ,.
1'11 1ak,,1·1, 1t·11i11 11 ,,1,·11 11,11-.,il, ,)11•,h1d1 11k1 1·1, 111 \ l) 1•k1, 1011«1, ,,·h p1:t1 ,,J,,. ... ,, w

v.yl111,,y Alryht L1d11 dlil<'.I, 11,tlu1<1L ~U);,ll I z,,lt/Vlll)'-.',dl l1all,p1•11\ ilh'\cl•llllki.'c\

1

Równoc11·snic r,:ąd brytyJ,kl nalq,:,J/ na inni· pall'.~f\",1, ~1by \, pwwadnly p1_,dubr'.:

pra\,odaw;.t,1T•. Okaz:Jo ~i( to skLHcc7m\ ~!dyz h.mdd 111c1111lmL111u zd,•lq ;d 11, ,v„J··, 1

Pnrlt1r;11i:1 w ]hlti J._ lfr,;.p~m1a \'1 1i-;n r i:-;ranq., \\ 11'11': r.. ,I ffr.11:-l::1 \y !.-,''") I
:,; I utq.:1.' Ir-: I 'i, w wikcie l•.(1 11f rr~t: ','- n·dt·11,krq.'.o. or lo.,LO!h' D,:khir,KJl' nw:. :•1 c.l'.1
w ~prawic 7lllt"~lt'nia liandlu Mur L) mrn,1 \\\ dały N l:, ll.n te p;,1·1,t,-. ,L l:1{,r<: ]lndp1,.,d v
JH1_-n, '.i} pol-Jl_i par:, •,k 1• .t 1,-1,T l{c>!-,Jól, ł'1 W,), A11sl; 111, Alif h11._ Hiv1.p.ir11;,, f '()r,11!-'1:h.i

1 S11,<-TPt ()la/ fr:11:lJL H} t 1,, d1 1 kt,11:e111 q:,_,[1:) ._ 11wz<1w1,'ll1!Z!CY kn11k1etmd1 :toh 1~

1-..-1a1,::1, a l) lku ,.UH·c,\•·1.l d1:kl,1r11c11; /<1!--.,ttl''_ 1· k 1.a111s1,·w w tvk~cll' l\!11uu!-,[\1,1
-,l_\\\,'ldi.al_,. h· ll\l'afa_l<) .. rO\','l,/l'd:11,· /fl(l"',i ◄ 'f,1,· h,rnll li -\lur;n, l;,lllil ,;: kl()L '/Cie
;c:r·lt,ll; i::0c:ny SWt:I l\Waf:1. zgr•dm- Z dud1en, Wieku I J' l i,tpe1\ m,,J, (J w;e_] rk,bn:'J
\''< ,I, y,a,r:, eh lc:~?C,t.~c, 1 ,:a.i .:_ku tt::'cznlt' 1s:rt'_~~:n rrzt>rrr•\~:~K1zer:ia tt-5·,n :t.ar:,,·(tt 1zt'n1a v.. S?t."l-
l- 111 ,1 l»/1•<•1'/,lllt::hl) 1111 ,,[( ,lk,!1111 I 1·
j '••/;I l{f\P„lt'/)k,i,:11, rn11t r:H·. ,,,,\l.d l'I'/(''/ tlłi1r1 ,.1.,;... rlll' ;,:1:<11{:\\,dy :i,,i~.- \-\ ) !:11,
1

f}'l71W 1walr11tnJt' p11,cede11J r:it·\'-''-'h1iczt·~:,_-,_ Ukole d\\'ud7.1c,tu d:r;r,,ą bt\L)'J!-,L1c:b.

( ,db\ w;: j;1cyL h ~tak p:itn_,lc 1. hr IC;.',C•\\ Afr, ki /achr,dmeJ. n1n>. ielt" 111< ,;: In 1d11,:'ac'.
pudu h;:m!vl kn 111,· 1y!kn •-lt~ 1:it" n1H'.WJ,1;1I. kc; 11;J\\cl ~p< 1 l\)'.,P\\·al. O ile 1·;:
rncz~HLII XIX\\-, \I ','\\•('•/(_•JW ,_,kr,J;, },': 1y,.1,~l \ 1\h:r1y11nw ]('c?J11t·. I(• W L!1,1d1 l:T1-
:'11,·,t)Ch JUL I .1 :i l)•l,;',·\' ;1 \\ l.11;1d1 c/l<'.n]z1e,.1yd1 13~1 l;~i~·c: H'lLl1lt'
.\1 _d1:1 '-1;1r;d.1 ,J\' 1•-:1,/1 \\ 111\-11,11 r.,1 J'IH 11('. i1· l .ud/11·1 kP11krvt1·yt 11 I 1<•ku11 1111.1·1
,,;11.'.,(l.\.l, ld(II\ ]'"''·"l:1h- Jlli Ll-,l,l\\ll<l,1\l',(\',(l ,llll\lJl('V:lllHH_'/(' l's· 111:·ll-.1,·I: ,r.11,Ull,lll-

lldc:\(! ,t\ Allgl111,1w11<:L , I 1!~111,1111,_,_ l',·1lug,1ha I l-l,u1c_i;1 l,:w. J 1,1l,.1c11 1 c v,zc11u11111d•

p~·~:?lLkt\\'C.Hllt..1t.'h il:.'t'(ij)/'"('dl .r.:..·e(,'l"rlt i',r•n1icx}~ Ltclr\· s1;1nc.\v1ly, 7c ~--tatl.1 br>ły_1sk1e
r,111ym11Ją p1,111·t1 z.llr:r)lll)\1,lfli:i. 1111cs7l:k111,1n1a 1 1.;i_1mi•1,ama !-,[,1t'-.,·,v. tych [Ul\;h
L.1t:dt>1 11 r;:zic podcJL'.,'ni,: ,_, 1:,k,1n111y hc111dd. l'odohm· pr ,iwo'-\ ,l(l'-l:f1ku d1 1 -''IJJCh
,t,,tkcw i\111,:lw prL)Zn;dd ,1,·n1rr p,11\tK-rr,rr1. l. 1~1c1111.·\,1<.>r<.1 l\..(11m,1, J\!1L',Z.tfl,i. kw1a
rn,ala \\),thl\'-;'., (!ccy7Jc w,_. ,,.,-,,- 1 ,tLICh ~pr,l\\ad· 11.,1t1di\1·yrl1.1'1c:n•,,7,• pnrc-zunmT11t>,
;1h:i,)1.c' orr.111tl'i(•n1u J'irf'CC(knt rnc\,·p[1;1CL<'i20 u1 \v:,brLcz11 1\fr\b \V:,cl1cd111c_1,
A11rli,, nrn,11111 1 ,,ulunc11, 011•;u,u 22 \ 1:11t:;11i,1 l~'.:'.2 r. (;\f(,1n/o_', Treiil' ). [\lraJo orK'
1-1·1.,111urn1\- ,l·.c1;1k1,·1, :•.,:~/ 1-,,,.11;11:tl,, 1,1·111·•/lt ni,'\\(•lr~ik,_-,1,- •'" 1•·.11,11lrt1;11·1,.J...llh
l.,.q,-11 ;11,1l".k1d· :: 1,il.;1/ dł\{Htd 1111-_I) 1,..--y, li d·,-.1;1:<1\\
l,\'1t!;;w 111ev.Jt'lk,1 ,l._u!v, 1.111 1~, tyd, v.y,1!1.. 01,, A11_!!l1c1 ,.;11111,_11 1 11·,1 1,11111'q'I' ruu1..11u
1r1;k !,\!, kl, or,, Jll.-)1, iły. 1c ·1:: !--.!,1kl 11iewt1h11u.y h;d:i 117na\\ anc wwystkll: _ic'dr:0\1.L
111t'i,'1t'11;1e u1 1 11;1~•-1, kl!ir1t'll 11·}p,,,.11:·Lit· (11p. l.:qda1;y1 11sb1zuF nc1 ich pr,:eznacz:c111..:.
T111. h1111pn1<-·11t T1 ,_,;1ty An gir :1 I 1r,t1pi,.ib ,- Fr ;mq:! ( 1.SJ, t, I il~1p,1111;1 f I i<.1 'i_). Por-
tU!'.11]1,1 ( I ~:47) l ISA,,,., ·--1-.utek ~p1zeL l\' 11 "\')'( il ~(.11•011 p, ,h :d111(>11 yc-J-.. \\ 1h ,miały , 1,:
p1cd r1,.y,t.1p1vri,·111 do 1;,1~·llzyn:11,,1 11,\\)lh 111\').',llltl\lili'I
l-'.,·111lt.Jt1· 1yd1 1w,11,/11111i, n 11;1.l,d h,i\ ,J..1r,1111H·. _1•_,h, utl.11-..:11" --.1,, ,i1lr,v1 1)\',.t,
1 k,,i,11,k,-1„.tL 1,iluilY1,: :u\,n n.: ,1t,:1,- •,L1lk1 r-1,·111,l11łl·1,: (l,,_111,1 "'-· /,. 1 H,-d·iv
I :-;,2:, r :1 I.St:; r. skc11f1skowanr• me mmtJ niL 12C:7 ,.tatk1:,1\' nic11·olr:u:iych I u1•:nl-
11i,•m, I l!i l:!-,l\'lY r,r7,:·1<.-r,1t•nyrh Ili.I lll(h t'1urLynu1>.
J:lupt·ru pr t) ·,t,1p1cr111: Stan1'1\\' Z1e,~110'-1,mych du pe_,1uz111:·:1en 1111\·dzyn;aut'.o,.,-~-ch
111 i,;)-,!-,/) l(I ,k11kunn~ć akcji ;ml) 11it'wulmcL) cl:. i Kl\ 1c1c1,1 I 86~ r L.'iA I W1clL1
Bt :,-tania zawarły " \\- a--,L) npll >llll' 'J ·r.,ld,:t 11· ~pr,111·1 c -;11·c1lr 1,,111a c1h·\ k.1h,k lt?ft, IJ;_mulu
I l('\\nlnil--.,1m1. I H,:1 r1111i,1wa z,c;r,dnl)- 'I\', /ł' 1d1 ukr._-t, \\'(1/('111',' ,J,\·d;! l11<1vlv dckt,
1·y1,.;t,· l<.\\1111 ~!.1tl,,1,1\ ,,l,u l'-il''t11. l,t,,1,· /,.· •-.hi-../ll\ll: 1"'1,ndt,1" 1n,,;n;1 l"''k111c·11;1ć·
tł uprc1\,1<1me v.brc'\', pt>~UllK1\\LL'l'l(1J11 tqw lr,1klall: hacdlu 111n1.clrnkmr;i <1tnkan~k11n-
h,h o 1•t7\.'l(•cm1;,rne dn le~(• celu I I"
Sr:•tki. i.1,.·,n n, 11('. 1 w:i ,d1:" ,Jlo len [H o~-.-,'.c::1, pt•<'.lt"f,.tl: kcnri~L1cw 1 11:is,.,1-<:'rnu.
\\.'r• \\'.,'\'1k1rli 'l'r:i\\ad· 1,;1lpl1\\\·ch, /.\1 l;,,,J.u;1dctyl1.:1c:yd11:~t.,l;rn1;: 1·d,,k1•c:(,w;1r'i
,a n1L·-~111,:n1;1 k,,n1·i,k,11t;, dt"t yt'u1;1L1e 111:1cA·111t' m1.1l we,tlykt l<'th'<:·gp 1 tucd1 Tryl,u
 L1<IJ 1,

nal6w Mie~zanych, których :-:icdz1t,y t,sta1ww1,:,no w S1crrc: Lt:L•m:. na l'rz:1 L!dku LJc,h:~I
l\iadzic1 i \V No\,}'ttl Jo1ku. Tra;,,,tal Obl'Wi<1zywal ,.\\ l)bn;-hic dv.ustu 11,d ,·,d b.-:v,Lc\,
Afr) ki 11., południc od tnydz1cstcfo ff'\\ nok111ik<1 ,:,:erukl•Śc1 pnlnc,cnt:1 uraz w ,·,b,;:bi~·
tr7ydzic-ru lig l.c•k. sm in1 I i ,,d \,} brzc1.y \1 yspy Kuhj ".
\\' I l--63 1. cb,, pansl\1 z. po,,1a1101,1·1ły ro1;;1ą~riąć IC/'.ll rn,1c 1:1, Pl:"7:,rn pd1,1nr"c
\\ r,hzi;h1c srn 1ml 1·,d \lad: 1i:a'J.;H,1, \'111·1tr: Rin·, i ~;m Jlorninro
1

J, Pic nisze posiat!lo..;t•i l't1ropcjsh.ic w A fr~ tT Z.ad1otl11itj. Powstanie Lilitrii

l 1,ta11Pw1<·111t· p1,T\\,?c'J kPIPilll lT,l,_J\k1q w ,'-,,1err;1 I ,"111:c \',ld/c ·-11· 1 11~lit'-'-O·
d,.ws1,1cm a111y111c\,uh,1L·zy111. \\" ..:,.a~;Jt; k1c·dy lord \l,111,:tidd u~•,l.1~za! \I 1·.'1} r
z;1:,a1. 1:a1wt1h:1ct\1,,, 11,1 \l;,~pic ,mqdPwalo SJ\· l'.'i r,,ą-.:y 1:1n,oln1l-.(111. llfl_\\,1cz1o.1•
il) eh (u p1zcL Ant1hk1:•w i'. 1óin) di c,i;,L·i 1\I r:, k1. \\'b tótu; oLualL' ~1i,:. t.l' lllt',\ (\iflln.
kr(r1y ,t:tl1 :-:11' 11 ll'I! ,p\,ol· \1(\111) 1111 lrnl1n11, nn c·l;-,·;1. l•:1d1 J1IL 11:id,11;1 :,I\' ,k,
o\inll,·111:, \\ i\1;rlr1 \\·(i\"1.1, 1,., < ,1:11nilk \h:1·1, 1 l'T1, l'li'., 1.1ucl, , 11«.1!11 ;,·,
l)'lllt'\\<lllllclt'f(• 1.ą,1,,p1L1.:\1';,l1, h) u,1c·dltl 1cl1 \, ,i1,,,1mk, 1 1,•p 11;,Jlq11q p,1111:,11,11.
Sic"rr:, I .co11c. 11a 1,:1.hod11irn b,zc;e.u ,1\f1yk1
\V 111aIu 17K7 1. cbpccl~, i;. ~1rn:.uN,1, a11:: pr ,cz rzad b,:, t)y,k 1 \'.) btk,,., .-!;1 11::
h11cp; Sierra l.ct>IIL. "iPqc 4.~fl [\furL)rn·,v. i)('11(1dc;1 ,~:,r,1::\1: ;.a~x:pił orl 111•r'1,c1,
wc2,o 1,lld1;1 ·_:;o mil kv.:.,dr,;w,,:,d: lt>rc;1;11 1 z:;h,;yl pir'I\\SZI" o,,:,·(ilt" l\1r' put"'t1";:fo
uno długo, t!d:,1 ci.;<( ('l't.)Wi,·1.i,,1:yd1 l\hirL)IH'I' mtp1t"1;,c:hl;i \It;, ,1 ,;111:1, i"it',llt
n1i ,1czu1:c: /ll'lal11 r11c1 <,;1s1r'c.l11i'"" plt:'1111Pr1:, ,,·01(•\•:111v/e.
1

l\Iiino art"'li Sharpa, rn,d (,1_,l)l'•"-1 udnr(,\\il sfina1,,,,v,d1,ia f1ll\l(.'f v-\l'r;,,,.y_

11uwol,111;-, 1,1\·•· 1, 17')! 1 pi_\\\;1{1111 Tl1<: \1l'lk I 1u1:1.' ( ,,111p,1111'" k11•1;1 \,i,n·1.·,·
'''"'dliL, 111 l.:'11\i ł\li11111111v. p11,.·1,11.111-111d1 ; /\111:111 ~<1",c "'" lit' ··-i\l,I.." .,,,
rL,zr~,,:talo pod spnt\1 r:yrn krcrcwrndwt'rn Zachary· e\!o ~.t.caulm d
Na po<.:z;11hu XIX w. rz,1d bryt,_r-:L, po,zukrnal du)c'.ud11q,:< 1 rn1,.J'<:a ck, L,d,•Ll'I 1d
b;;zy r1or,kie_1 ,., Afr)Ct' L1ch0Jmcj, .tby c,t:-~/upwat.'. c-kr.,:I) 111akz,,1acc lllL'1,ul111uv.u.
\\"~ branu Sierr" Leur,e, kl\~ra w I hC8 r. UZ) ski.Ja statm: kc,ll,nri bi) t1-;:-:k,e1.
Pnn:y~ł Sha;-•a zairbp1rL•11 d pr:, \'·i\111..:: .".mer) L::11i~L1e Stul\ arzy,;zerne Kull,r:121,,
cvj11e (A111cricw1 Cuhwi.,0!1,.11 S1,nd1). t:duil'lil' \\ 1·st\" l81() r. l'osl,HK•"it.-, 01,,,
,,•.1ulli(, w11,1, 11, :11,;:1dsl-.1111. ,•1!!p1: 11111'.1,l,,1:\LI, .,11,u1k.111·-k1<l1 t\l111n11,,,1 ,, .•\11.,,,
0

:l1tsl11,d111tJ l'u:1-..,v:, d-'·l"··d)'T1 11'1i.'111:1/<•\1:,11,1 1•11<"1 ,<..;1,,v. .11/}'·n·111l· d,o1.11I:, 1,;

afr) k,:fr,.I,: t--rzcg \\ l K2 I r. z:1k ł.idaJ,;c 1Y,1cdlc [\!,,,11m 1:1. l\)11U1:J 11•, n1:,c,r:, 1 dal:,l(
skupi:,ka c1sc:dmk(',,.,·, uqan,rn 1aJ,"JC zarzad po-:1adłu~c1 p„d 11,u\, ,1 L1bcn11.
W I :,;..;.3 r„ r1.:1d hl") IYJ"k1 7wr6cil \i<; du \V,1szy1'.gtortu , py1~m1cm . .F:k. J,q
!'ot rnalr:y ~iatus Lihcr,i I czy pL,zu,tajc Ol,d pud ,m1t'1yLt1'1,k.: p-N,-Lqa. Adn;1111,lrnqa
\, a~1.yn,·_tn1·;~ka ndpowicdzi;da, ,-_c z zalof.c:1:ic1:1 Lihcr;i 1:K nrn nic \, ,p:1lrttT1>. i'.(h,
w~,I 10 p1yw:1lrK' 11r1c1bi.;-w,.1.,-c1e A11wrvL1r1,kir·;~o Sto\1:t1/\ ,,1,.-11ia Koh11;i1:,.·\ Jl'{"l!o.
I )11:,l,i\'/(' \(l)\\',il/\S/("111.1 I /lll/:1d \l',.:d1:1l,,·\1, l'\l'·,l:1111•\',ill l\l\'\ \', 10-1'• I ,,1•i,-,11
po\\~lanic 1:i,:podkgkj Ht:publiki L1bcni l\"t,\\tlll\l p.:11<,l\,·u 1:;;d;.1111., mtlt•J wzuH>war.1
1:z, amer:, ka11skim. Juz 11 l S4S r. mcpc,dlegk)~._: L1bcri1 uznaL \Vie] ka Br) tz:111c1,
a nz,st,;prne wiele 11mych pa11~t\, t-urupe1,l.:ch. Star:y 7iednoczone ezn~dy L1hcq-
dop1ero I', ! 86l r„ gdyż ,,, cze~lllC:J było 10 rn<.:nrnLh v, e \',, kutt'k ,pr ,ec11, t, nie1.•, ul
rnczych ~tan6w i::ulud11iu\'-} cl,.
 N.i poc:1;1tku XlX \\. kup,· 1 bryt',J',,) z:1k1żyiI kilka lull(1\\ 11;1 iH:rniildl L,alllhi
1 /loll·_l:!l' \\\ br,:,._•;~a. l\·lm1aly cne pr;:cz dll1gic lata "l,1\\·'ia(: c,ok, aldhurn Wi'l~k p.1{1~t\\ :,
A~h,ml;. k'iilccg(1 1:a lcrcnic dx."Lll<'J Cli.1C) \\ l)., 17 1. Kornp:,n1a K11p1t', k;i {( , •m1•0•1', ni
,".frn-/}(,11r.1) ,av,arla pk:n1 ' i) trak!ill "f p:u·1'l\\ t'ln A~h<1Lt1. :1 \I I C:71 r rn·,,6taw1ud
r1:1d11 br:,f\J~"-1tT.P lost'ph T)11prn, pn11,;,d111 oliljaln· nq:ucja~]t=' 1'- jt'g(' ~tolic:, t.;.uma•-1.
\\' 111:1 u;,,.1t', pod rn1dam1 ,·1n:1y,c:r11el_'.'' )!Ubernatorcl Chark~,l l\lacCa11hy'q,n,
11·11;,,!;,l:i 'I',' lcr)!t•na!me I l11dn<'~c 1<>\\I' k<d<•l11<1 \1L'1L1 1.,·,.nc i',,, ,,,lk,1\1·,111,11-~1Ldy
lll i I\ '•ldll ,1,.;,.(rnk,·1\\- .. 1 \', l:-S.'_i J _1111 ,'' l1•1,t,:,.·. ( ,uhc111;1f"1,,1n S11_·11.1 I ,·,11:1·
p1 1dp,,iz,1dkn\', ,lnL' z, ,~tał) .,,.. :_id) br) ty 1~k t,· \\ ( i~111~ b11 1 ca / łnt) m \V y br Ll', L

\\" I k..2,/ r. do.,z!o 1,·dnuk de, h1rw) / ,ll 1m,1 Ashint1 pod B,,1;~:.isc. \\ kt1.,r,·1 ::''i(1-os0bO\V)
1.>ddn:11 pcd d,w,11dz!wem tvlacC,,r,h> 'qJ' 1c~!ał pd11ty. a on san: ;'.gnqt (J.D, I .we.
,. 1.~s,. Tak wkc me bm,a ped Admi i 1sc1()). ak q;i:,te pod B1,n~d-u 11· IR24 1
f'll\,mll,> bvć uv.aia1w 7a p1t.:rws1;1 1..:1,.~k, ll:ili1:-m1,1 wo1~k euwpe1,k1ch w Alr:,,·e
\\.\11~J.,a .-:\~.h;i::ti 7c,taly pnh1k pnd fkdP,1-·;1h ,, I )-..Hi r \\' n1k11 n:,~!qm') rn r,;1d
1111111•J,1 ("•,l,111,,,.,1ł 1·w 111•111,·k,.1,1,: 1·-t1aq,,,),·h n,wdli w /\Ir\,<' './.,.-l1,,dr11cJ . ., ,kur1c'
·•t\ i::i 1d1 111:ll•, r:1t·r1rn [',\-r,,, 1aq,· J:-H•Ll'.l'-A\L' L i\~11:mll rnL J1,pwwaJnl: buw1u11 J,·
11).'ll,h , utvyrnywał ~1, ,lwi wo1n).
Na Zl1't\ 11, \V) h-;,ezu zaluzyh ,1>,: mad: takie Holcr:dr1:. N1.:: hrnli "m ml11ał11
v. 1, ale e z A~hant1 i rcpul..1:rnc pr7ck.v1 v. :·,li de, Kmn;1~J ,fon my p1e111v11·,: Ró,,. 1::f'L
l )nri.:.:7\ q, pc1~1adari1l·1 11a ty111 t,·1 erne ,,,ads;: Chn~tl,mshc,q;, utnawali natJ17\•dm1śl'
v-lad7 A•.hant1.
· I r.:1k!,:! 1wk1 J,JW\ 1 p,11i~twew A~ltc1nti zlk,lc1I zavnzc,.: \\· l f.11 t ( ,ccą·.e l\lm:k,rn.
1

!'rL) zn awal cm Br) t)JCZ~ ~ om rn.rn. prnwn pr,,,v;1dzc:nia h,rndlu z rte1111cnarrn \V in-
r,T1Pr/.,' ll:111dd k11 bd l 1;11dl(1 kt'f/)qll\ 1 ~1,M,( 1 W/1;1•,lal O 1k w 11\\I 1 1\..1r1t,<.c:
,·k~-JWllil h\l\ ,~J1d1 p,,.,1:Hll1·,c 1 \·, i\11_\H' /;1s·l,._:d11h'I (l. jl.lll\lV, llllll/',W,!,,11 li \',\Jl'1
1

,d:1 il1l)'-. lrn1lm1, fi' v, IX,,(: J 1111 i)') t),. l1111l<·v,, ,1 warlc•,l' 11:11>1. 11l11 w1w,b 1v l;lll
~,ilil)lll l'/,1:,IC' le.' 1 2,1 I)\ fu111t1w d,, 4-.~ I,'. hm!O\\ {.I.n. hl),c.C',' 11'))

RDtd) i\ladt':ma na Ziut) lfl W)brll'ZLI W)Wolaly p{>ŻJ!H:J w11:le ,,,ka:J:lil :Za-
rzucann mu skłonndci autory!arne, W) kr·rzy~t~ \vanie plernwn \', mten017t\ a nawet
prtym1 kanie o~·zu na lumdel rncwo!mkam1. \V prawdzie ~peqalna kc,m1s_1a parlarnen
tama m,·.-,lniia w I l--42 1. Madc,m:1 od wi,;k \ZP~CI z:u7utÓ\\, Il• 1edn:1k w wku
n;1<.fqll1-, 11 \\\I l:111<' '/111 Nnr11/; f t-1. ·1,,:n J1,11.1d1, 1111,: :\ I"/ \\ k 1, ,1 vm ~pr,,') l"V, :11:<·
,,,,f,11) 1.,1:;1dy, J.i1'unr 1:1:1Jl k1,·1n•,ao. ~1, .1d1Hi11i1!1ali'I/) hyfyJ··l 1 \V i\lry,c.
\\' lr:'i0 1. 11;id hjl)Jt-k11m1r"Dtk1nil p,,,1adł1,(,·1 1:;1 Zh>l)ii, \\·')-h11t"/ll O(~ wł:1cl1 1
,!!lll'cl 11,1tura ~1erra Leunt' 1 l,1k11ptl nd D11{1l'/) hl',v 1d1 ,,,lc'dla \\ !)fi: tt'gitJmc
\\.'~ wul;1l11 to t,11:1t'p11k<~1t·111,: pa{1\lwa A~liai,!1.
N,11:>:,ue Chn~ll:,mb< :rgu zbłii) ł1, A ryt.\ 1, I) h>\1 <ki tzw Wybrzc·La Nie\\olników
1 11; ·1;1 p,u1~tw;, Pa!H ,rnv1 \Vyd,iłP :--1,· ,1rn · Anglikc>n, zb) t ~ilne, Z\, n'lcon,, \\ i~-~

uw:,.l'i; 11a mułe w(·,1„c1,b J ~!ahc pa1i,t\\f' Lar 0~. n:·1 b17t';•.11 (K·,•;,1111 \\' I r.'d r. <•k1\·t:,
1

br Il\ F,k1,· nluł,, h I :11•1••·, 1 11•,;id11h 11;1 11,,111,_ k1Pl:1 1\k1!cy1·. :1 \', I ~;{,I I n11ł(),./1•1lP
, >bp;·ci<:: pwtd.:tm,ttu 1'.ad l;, m ,,b1,7arcn~.
N:1 Jii"'<.' ✓ ,ttku bi ve,u1ztt'~t;tt:,ch A~hant1 7n{1w \\ 11wwil1 WOJII,;', Rryt) JU)LH:11.
rvtiriw t1• Angli;, tddala w tyrn c'za,1c· 1c,.~1e11y(· s\\t' n.1b::,lkL P1uv;;1d1(111t· ud 186'1 L
1ukuw;1111a, Ilrd:,mli,t dupn•wad1ił) dt• pr,·e_1ęua v, lx7 l r 1d1 f(,rt(iw 1 .. ,~1,·dl1 m,
7lll!) Il I \\.) h1 /\' l li.
132 liPOKA KONGRESU WIE:.'DBłlSKIE(;O I ŚWIF;TEOO PRZYMIERZA (/815-187()11811)

Wojna z Ash~ti nabrała rozmachu. gdy do Afryki Zachodniej wysłano sl}nnego

generała Gameta Wolseleya. Jesienią 1873 r. najechał on ziemie Ashanti, prowadząc
2500 dobrze wyszkolonych żołnierzy i liczne afrykańskie siły pomocnicze. 5 lutego
1874 r. oddziały Wolseleya wkroczyły do srolicy państwa Kumasi. 'Na mocy podpisanego
w fomena traktatu pokojowego nałożono na Ashanti znaczne odszkodow.mia i przyznano
Brytyjczykom wielkie paywileje, co doprowadziło do rychłego zmierzchu tego państwa.
Az do lat siedemdziesiątych AngHa praktycznie nie miała konkurentów na
obszarze Afryki Zachodniej. Mimo iż Francja od xvm w. wykazywała zaintereso-
wanie tym regionem, nie zdołała skuteczuie zagrozić wpływom Anglii.
Pnejęte przez Francję w XVIll w. przyczółki w Senegalu zostały w czasie wojen
napoleońskich zlikwidowane przez Anglię. W 1817 r. Francja zdołała odzyskać swe
dawne posiadłości w Senegalu. Do aktywnej polityki na tym 1erenie Francja wróciła
dopiero w czasach Napoleona lll Zaczeto nie tylko umacniać pozycje w Senegalu,
ale eksplorowac wnetrze kraju, posuwając się wzdłuż rzek.i o tej samej nazwie.
Fnutcuzi napotkali na swej drodze cztery państwa, kt6~ powstały częściowo na
gruzach imperium Mali: Rita (zwane też Tekrór), Kaarta, Segu i Massina. W paflst-
wach tych. formalnie muzułmańskich, rozszerzenie wpływów franct1skich okazało się
niełarwe. Natomi~t w czasie dziesięcioletnich rządów gubernatora Louisa Faideher-
be' a (1854-1864} Francja umocniła się w Senegalu, budując wiele nowych fonów
i penetrując coraz głębiej interior.

4. Opanowanie Afcyki Południowej

KoJoniz.acja Afryki Południowej rozpoczęła śię drugiej połowie XVU w., po

przybyciu tu w kwietniu 1652 r. trzeeh statków Zjednoczonej Kompanii Wsohodnio-
indyjskiej. Napływający stopniowo osadnicy holenderscy załozyli szybko osiedle.
które dało początek pótniejszemu Kapsztadowi.
Już w 1653 r. miały miejsce pierwsze starcia zbrojne między osadnikami wywo-
dzącymi się głównie spośród chłopów, określających się mianem trekboerów (chłopo·
-emigrantów). a miejscową lu&ością.afrykańską (Hotentoci, Bllszmeni).
Formowanie się społeczności białych osadników w odrębny naród nasiliło się po
wybuchu konfliktu .między trelcboerami a napływającymi z północy, pociąwszy od
łat siedemdziesiątych XVUI w.• plemionami Bantu. Stały one na tnactnie wyższym
poziomie rozwoju społecznego niż Buszmeni i Hotentoci.
Począwszy od 1779 r. paez niemalże sto lat trekboerowie, zwani od początku
XIX w. Burami, toczyli walki z ludami Bantu. Zwano je wojnami kafryjskimi, od
słowa Kafr oznaczającego w języku arabskim niewiernego.
Strategiczne maczenie Afryki Południowej zauważone zostało także przez. Anglię.
W 1785 r. w zatoce Ałgoa (na wsc;hód od Kapsztadu) Anglicy założyli pierwszą
bazę, nazwaną Port Elizabeth.
Wojny europejskie toczone na przełomie wieków wpłynęły także .na rozwój
wydarzeń w regionie południowoafrykańskim. W styczniu 1795 r. wojska rewolucyjnej
Francji wkro1,1zyły do Republiki Zjednoczonych Prowincji (Holandii) i utworżyły tam
Republikę Batawską,, która stała się ich sojusznikiem. W6wczas Anglia wypowiedziała
wojnę Republice Batawskiej i ząjęla m.in. jej kolonię kapsztadzką.
 ! .k l:,d fr~l'lCUsl;n bryt\]'" I \', .'\Jillt"lll· I_ I )',(12) 7\1 n_u_·1ł n l luknd11 ll'.'., ::k \'.' I HJ(, I.
_,\nµli<1 p••H•\•llll' ,1y~,L,b 111,t\' \<Pl\'IJII;; 1 ()11:11H.·1,·ab Ki;q l'u:>l,1,!f-.(lW). 1wc>r,1, 1r tu
--.1\~( ( 'apc Culn1iy 1Knlr,rrn.: Prt.\ 1nclkn1\,1I
1--..ui-tc'''-'' ,1·1c,_1t·1·1,k; po\l;_uw11 ił 1, 7"-T<_',.:H.' l---:11·lc~t\, l, I lPl.111cl11 Jt'J d;I\. n_1d·, kt1Jc_1n11,
pn,,, ( 'qlr,ncm I J•-i·,11c·1n l'r11, h1dknv ·l r-:, (, 1,-,,c 1:at1 Z) rnal,-1 .-\11gli::. ( id kgi.' ,_'/,l~ll
;;:u ,fi 1 .:r:1,1:,(- ki•1ill1kt 1r1,·,I,\ •Tł:17 11,:11,i,- 1 rai+, ,•.;q;:n m1 ,-,,,,Hl111L:,1T.1 ;1',r1ci'•.I, 1111
.! l\~ff:11111 l.hi11\ P,\!\n11/\l1 (11 •~1•-_·1'\l1•. .1!ltl (_\\.\'l!i/,1t·1,: 1-~~:111;: 11,1 1·•1.1 ·,f:ill'-l.1111
l::l\'.1111/1111,· 11,111,111 l,-ll(l;il11c, 1,1:·\s,t•l111,·,:,111. h1<d) 1· J;--;i\ 1 \\1<·ll.1 ll1\l:111:;1
11111,,la IHC\,,('lrnnwc w ,11c1 E(1 lcJ11JJ f'1L~-ladkP\\1'J 1agro111PC /(l~l,1h p,:11,,.1:my
c:, ,1 dl/.tc11 B1;1/,1\. Z;"; ,da ,ą 11·.:-""-'·'1~ ;,, ,'.cit .',11• ka Bim'\\' \1, ,,J;ih :11 i\ k: u, ,1: 1
na11, dl() \\-1dk11r Trd.h:11 ·
P, 1,,t.\'«;1,\r :-i..,- 11:-1 r,',!11P,: k1111t::,ne11l11, FlllrP\\'I(° 11 ·,11~1d1 1•:;·1k:-1)1:- / V,,,,,1-.:11rn
pai',ct11;.l Ba1Hi:. '.t'.alr-7_,l _ie 1,a p,,chtl..t, XIX 11·_ ,1·1,d1. [ 11111•.1,,.•,:-1)1•, a 111,,:-1, ,,1:it cd
J:•,P·- I )'11,,-;.- d1H'·•11·•' L11 \q,(); 711111,/w ('1:1L:,_ \\,,1,1,t /1Jl11,.c,11 J'"d d,,,,s1·d1111,T
111111',1,11,.1 1P'Lth 11111·., l\111,.11 1,,,[,,11;111, 11111<•/hwil,, 1.d11;,-.,,. 11.1 , , 1-,, 1 1,11
k'111c11111:1 l-<1:11td1l1k1 f\1H1du 1 ,~;~)'.,_
\\' lf.. ,C' I' pr!~\1'1-,dr:-1 r,11r,1\I' il•fl\.'<11-q,,,,1,·h "li,'.\\ \\Jfl ,1;1,i,· ',O{lrft,'i.!J'tf,!i!I
1,1,l1od11_:lll11) i\11d11(•1, Prclc,111!1• ;1\r.·1, ił ,i~· dn /11,r,ht, ,,f1,·j,t!na 111,d•:1 () 1111,w11c
l{q•11hli[,r N,:lalu. \V Jp1,d_v111,: 1.11padla y:d11ak dny.q;, P 1.111!:tkCl\•,t1i111 '<,H,du, ,·o
11a•,l.if•d1.• ,., lr,-l:2 1 T1,\ l,11,-- ,,,·- ✓ 111cj Kata[ /1-,1al 1d,;,·/1'1l) d11 :w;c:,d~l.1,-1 h.ck11u
Pu1 l,tclb,._-.,_.,_ u/1"1.up;,: ,latu•, dep, n1f,·1,n ip,_,dl,·1:k~,:11 a ,,d !S":6 1 ,,,,1,h1i.·1
k,JJ;_,nn
C1 1·,._ [kn'.,w. ni,·,_-ll'.;'lr;:,d1 1dad/\ r1\l,j:,l-,1,·1, rozpuczda ,1-1,:i.ly t'.O\I) \\·1df.1
'frd., Lw11q;w 'I\' r1:: 1,t!J,,:-,,. 1:, 1,d,<; \:11:l. !\:t i:q,;l\,11 lc:r,:11:1,.I, l\111<•\'-1, 111,.__,,1/111
11,11•,:· J•.111·,I\'.•, ,, 1,;i/1\fl• ·11:,11,.\.,tl_ , 1• ::11,- le·/ 1-'.,·Jn:l·,lil- ;i l',,l:,,11,11,1: ,11!11, k.11",.i- :1

I )rug,: ( 1.;~.c \\'1dl. 1cgl1 lrd:e. ro~t,;pupcc&c \i' k1uur:ku r·olmxno- ,:adwdr:rn 1.
Jurn1wad71hf do Ut\\\117(:'l)lc: Lrlilt'fC• r.tti~:twa bur,l.,,:f:(•, 7\\';:nq:c \\'c!nc Li1'1,l\\(1
( lr,,rne. Ohk· t-.:' r-::rul·,hL1 uLnane LC•.,taly c,J1,:_1alme l)t7t'7 V, i:::H::1 Br. t.::11t; f'tcr-,-.~,.-1
na 11wq- kc1nwt'nc11 z S,111d l{JVu· 1!,l),rt·ti IS52 r ,. d1up1 na 1•0cbta11.1::: h,w,1cnr1i
rr,dp1.-:,nt·1 11 bk,crnfontem ,1 lulym Jf,',., 1 (]. JJahd.1, "' 11,·1 H I'.1). t,l!:d) Pr:c
p, /('Lrv,:1,_: pil ,, 1d,L.
 PODSlHv10W A;\.JE CZĘŚCI PIFR\VSZ EJ
1. Począwszy od francuskiej i amcrykmiskiej rewolucji niepodległościowej, proces
kwtahuv,ania ~,ę rimvoż: 111ych ~1osuul.:ów międzvnaródc1 wych osi,~.c211ął ,,pt•~urn.
Interesy dynastii monarchiczny ch i osoba v.ładcy, utot~amianc w okresie feudalizmu
z 1,ańsh1 cm, ,uest,1, jut, ,dgr111,ać r, ,I¾· c2vnniki',1, spr,1\vczycli dziqt',w,
Idee wieku Oświecenia, rozw{Jj ekonomiki i techniki, a także awans stanu
łr7eciegu pro\,·adził\ do pzemiz1n iJ1stytuc11 państwa, wgo ~1n1.ktun i knncepci1
Wprawdzie monarchie nadal dominowały w świecie dzicwiętna~towiccznym, ale
1rn 1siały dost0sc1 wywać się do prn:"mian ,poh:-czeń~1wa i guspnr!arki kapitab1yczr nj.
przeto nie były już tym, czym dawniej. Rzeczą godną odnotowama jest jednak to, 21c
modernizowały się me t:ylkc państwa, ale .i rd,;cje 111iędz1 nimi. i to 1:1róv,11c w .sk;-,li
1

regionalnej, jak i globalnej.

Filozofia Uśwkccnia przełożona zu,tala przez rlwolu,:ię fra11l·usl<:t na pn ,pozy( je
nowych zaśad stosunków międzynarodowych. Zostały one wprawdzie zanegow,11
n:1 lomJt ,ie i,deń,,kim. I(, nie 111iw:·,·wne i ,top11iowo zaczęh v,;chod:t.ić do ob1e;,.u
nuędzynamdowego, wydatnie znnenia1ąc obiit ,e śv, 1:,ta r,:jwc1., ,nie1 ,,ddz1:1t:rły 1
mt kształtowanie si,· podstawowyc h wartości politycznych Sianów Zjednoczonych.
Do upadku starego, feudalnego Ldu między11arodor.L:go pr1yc:ty11iła raki,
krótkotrwała epoka napoleońska. Wojny napoleofokie ukazały wyrai.nie kryzys monar-
chi I kontynentalnej Europv,. zmu,z,1ąc ie do reform. Pocbtawow;; ceł IHilityki nap,
ońskicj. a mianowicie uzyskanie trwalej hegemonii Francji w Europie, a także
dP11rowadzenil· do pnlicy<;z11,·goi l;11ltu1·n\\ego z1ednn,,zenia kontym:ntu lako1i,.zył
niepowodzeniem. Okre~ rewolucji i wojen napoleońskich rozbudził jednakże w stopniu
dt•lychczas nk,11otyk:111ym ruchy 11arodowe 1 111epc.1dlcglo,.,uowc i p1u<-es jut
trwale ~lał f,ję jednym z głównych czynników kształtujących stosunki międzynarodowe.
Zauwaz\l tom m. Km,szt, ,f Po1rnan. pi~1ąc: .. Wojn:,: Rev, ducj1 1 Cesarstwa r,1zpaE!)
uczucia narodowe we wszystkich krą1ach Europy, by w ciągu dwudziestu lat nadać nn
żar jaktc):'O ni, osią~nęły rngdy prt.edt,:m" Pomian, 126)
Świat w lalach 1815-1870 nadal hył Jednak europocentryc zny, tzn. Europa
w 1lals1y111 ci:1,: u du:ydowala o i,tocit glohalnycl stos1,11ków rniędzvnan ·wyd
1

Konlynent curopej~kl stanowił wciąż główną siłę materialną, politycmn I cyw1 Imienną
ówczesnego świata. !\ie był to jednak model :,,tatyuny, c'Lego d1•wodt·111 jest fakt,
w ci,1gu paru dekad dokonały l>ię w nim istotne, strukturalne zmiany. 1\c1jpie1
przcciwkr Eurupie 1buntc1\vała się zachodnia hemisfera, a więc dwie Ameryki:
anglosaska, a późmq Łau11ska. Półkula wchodma w pm:esfr bud11\\anb ,vłasu.·1
tożsamości wvraźnie akcentowała odn;bnq~ć swych systemów politycznych w stosun-
 1.15

ku d(, Eu ren, cł·.oć k1,lturo,1 c I t yml1z,T\ JL ie h) la pr7cc1u jej c1m,:1aqą Pm1<,;puj,1u1

ek~11 :imp Furc,p) ,,, A,:ri 1 ,\iJ)('l: 11yda11ała :1~· r'tc7ym nu: z:,~rr-z,11;:1, .de ri;!m:t
J cna rm11-;cd71ł<, de nm;1ny , ricch,w11rn, -,,_ i::loL'aln_V<·h ~tr,~m:kr,\\ , n.,.dz) m1 :-r·dc,11 yc~ _
R; 11 a!JL:tc1c, moca1·H11, m;,gr) v. :qaca sic dr-tychc;a~- rY•1\ nw 11• I- m 1_•p1c, 1acz;;b
rc z,Luzr1.: s1<; na obsza,-:, ALtL I Af1) ki, co t\ ,ot1.yto mo/lt11·eo,c1 tł( w:,d- :1k1m.,:m
0 1

1 kP11tl1k((,,1 rr11;·,:l1yruroi:'(,·,1, eh_

( hl L,,,:;_;i :\\Ilf \\ q;1[,,· i!ILi,·111:d „i,; ldk/t ,,1,,1-,;d111 11kb( 1 •il I ,11;1\\ l1k:1q;1

111,,,:1·-.-.(1\ !'' 1,l1.1u,_ '-\',t!T 111q 1s111 1 11: .1111,·r',L1111,l,11JT. i 11,,1111 1·.1!1:1. i'"
lłr•Ji-.1111.1.
1_.;1,L1nru 111cp„cHcylu~c1 1-'fA'/ Hrazylt,;, D:pcLm,;·lt· 7!•qah du 11t;i:'11 pa(:~t11 rn::r-
;:!i ,dn:,ch hcn,:--1.yrn 1m:,c,1r~t1vcm ff10r~l,1111 1 1-'Cl<;pt l'kom>m1v11w-hnan~o,-.·1 stab
,i~· An)-:l!a_ Sbbl•ści4 A11:-_:l11 była i,:-dnak n1<."\\1l·l~-.;1 ;:nrna L1d,w.;!, CP 11m;~1alu Fl dr,
111,~tcrncj f:l'Y thrlc 1111.ityc1111."f 1 ~-,uL,na s,,j1s1111k(,1\ ,1 łuw111L' I', kk~cc Frarn.11
1~:ipnlccr·,~1.; :er w pwn•. ,zq połC'I\ Ic ,\,JX \\ rnq,, •1n Icm1e 11 zru,la polr t:-, czr:o 1:1111 rnrna
!(li;, t,,:;,J1. ht,,ra ,1n,1 'I ,\u,,t,--,, pilm•l'.:ela 1.1ic·d1_1·,-k:q·;: l;idn n11,;d1_111;.r()dO\\('/'t•
h,, /llH''-i\ ",I L,1 11u:,·.i'/1t'o.1:11,d1 \!'\ '<',. 111;1c,-,:111l /\11;.1111 ,,. l:111np1,· /l1CJ\·l11 •-1 1·

.u1alln\\[IJ( /lllllll'J~/ac·_ /.:1, 1/_\lil•.. (, 1(-~IJ,jC ,_Hl/\'C_la I j'l•(('fa [·'1:1"'•

1-r:nK Ja. ktt",r;1 J'l' kk~n· n,1polc(ll 11~k1L'I zacD;la od1y,,1, 1\\ac torm[1l1q po:z 1c_i:,:
uw,:ar,(,\ ,,. caill_(J111c1c ~1c mm ~Lala Jop1en1 11• u:: ,ach i,:q11.>lec>r:a 111. Kli;'~-ka 11 wo,1rnc
1 l-11·c:-.a111i 7f](',11 ()l:11izyła micd7yn:,mdc>11 e jej 11 :aczcnic.
\\' C7a'IC ,::dy n:·, 11:,kl..im \\':;_d1od1.1c ,_apoCtątkrn, :111y zo~t.d 1>rm e, o/:, yd,·11--
tuh. u, 11 <.7'-'h u7aJeżn1anm hu'.~-l\,a Ś.rodL; od rnnca:,l\, 7:Khodrncl:, w Ja11onii
I\\ ycitz) la rno1~en117aq rm r:"w1 ,[11,:_1,1 I\ 1eq1.

' 1'1,·11,1;1\ !'11,by l\\t11/1.·rn;1 n,·,,.v,"(' !:ul11 1111,,d1,t:,,J(1<lt:111r,, i:1•d"l111,-11;11H1

11 ,,L,, ',,11 11•1p:1d1111111•c1111111 1,,.,.,,1,, ,11,LH')'1•.
I I.bd,· 1 l{n1 l1t·11l1-" I, 1 ( ·,q:11(' 11,11·.I/\
R1·,H, l:-',u,,,,111 1 Aw,111,t 1·1d/ krnllctul, IL' Truyu, 1 ( l,altllrn,, 11111 ud,:aku:
1. l.a11i,:1c~.
A111•l11. p1r:\\a1J11!y du ,,,t~pll)Ch 11'/l:'l'dllllll rc·r,pekt_\.'\\ ica1yd1 n·l(,w aliar111'11\
Z.1~ad111ut' 111,K 1e111l· dl:! kfll J'll>ct',ll 1111al _1ed11al; t1,1kla1 ·1 Chau1111.n1(, któr:- zubc1-
\',1,\l) v,al L'lk r:, rrK11.·;1:-~!wa d,1 w~p<'ilnq,:c, pu,!t11) rnyw;rnia roku111 prz,·z dw,K17ie~cia
l:1I I''· ,,, 11_1rn,·.
l',;1111y pu11,1dek 111H;d1)r:arni!1,,1\ 11, F11WJHC pt1 :111:-,L·1\·,t11il' nad napulcur·,~k.1
111:tnc j:1 wl;ilony lt•'.-l:ił 11;1 kon,11l''L1' 111crl,-1·1,k1111_ ( lp;1r1u ;11111111:1,:H_:ad1 lq:il)llll/1:11:
, 11°11 1w11:I•'L J•••liIy,·11,,·j '/:1c,1<i:1 lc)·11y1111n1,11 l>vt:1 pn,lq ,,[;Ji,1lil';Kp r.1:1,J,_•11 111,,11111
d11(Lny,:h _1ako rochcdząc:, (11 od Beg" 1 q:.,no\\iących naturaln) p1:nkt odrne,ierna
dla I', ,.zelktcgi:, taelu wew11~·t17nerc i m1:;:('.7) rn~rcnJcmcgo. Zasi,cla r,'1" new agi poli--
tyc7ner (ri',wnu\\ap ,d) 1111ab rne clopu~ci.:· c'.o tep-o, aby kturc:ś z mcn.:a;·st\\ z:.,p;1nr:11ak
1,ad ł~1m,pą t zagroziło bczpi1."czenst11·11 pr·zmlałych p<11i\l\\.
!-'rccedur.1 1 \J](1~n1, pccle1 mPw<1ni:1 ,'n) 711 na kc1n1c'fl·~ic c>dsbm.tl) 1,tctnc rnc-
dw:·ir tł'\ rndz:iccTo ~1..- rn1\1 f'_f'.(' ładu rrnrdt) rian 1( 1(1\\ q-:o. l..t<'.T:, urnm((11\)'\\ ,,I ,zc7(-
y_, 1li1a f'()I,; \\ I 111"('1'H' 1 11 .,111,·,·1,· ,.ll<"k<"h /\\lcH;'--kid1 1111•,:11'--(\\ 1,:,,,,JI_ i\11c-i1:1,
An.du I l'rc1~. ~1c!ruduo dm.t:zct, ze lak, uUad ~1! ,-t;:,w1,il l·nmc_1.,. w ,y111aq1 me
11(cznq 1 1rud1:ej: hyla om, prze,:1ez p11bt,1em pok<,na:1)nL S1ci,;~lrn-it': wdn;i" na
k(lllff~·~ic: 1,r,rvze1·1,:w,d _F! pr'!ed\t,1111ciel 110\lcJ, hurhorisbe,1 1\·bd1y. ·111 d:t11;'ki
n,:, lr-n~n Tnlkyrnll(l:l, ktor: Jt:t. v. !lwyie_r cZ1,:ki kc,n~rrsu /dubl 11ej(ć d(, k·\'fll
,lee-:, I_') 11:ero, ,ile prt.cc!c °'' s1:, :-.tk1rn w;,k111ck p11y 1t;kl ,a,ady w~p1L·r;1ma kg:,lrn,l h
monarchii, Francja szybko znów uznana została z.a mocarstwo europejskie. Współ­
dzialame mucarstw nil' było pn:rbawi<11ie jednak u~1rych ,,p, /eczno:::ci interes,,w
'" lonlm!tnych sp@\\ ad1 porza_dk11 curope1sk1ego. P:ohleni Saks-:,mi i Poleli. ,t późn1t,J
kwestia niemiecka niemal zagroziły zerwaniem koalicji zwycięzców. Faktem bez
precedensu w dziejach dyplomacji było lo, że państwa sojusznicze \V trakcie wspólnej
tonferencp zav,ierai' t;qny tralJ;11 ,tawiaJ;iv, ie w p()r,cii pr:l'.eu,,ników Ot eretkO\\. 1
1m.,. o tral:1;:1 f&war1v 1v slyC'/11111 1815 1 przez: A,1,,.li,:, Au"1111,· ł Fri.:111q,- prz.ec1t·
Rosji i Prusom nic miał praktycznie większych konsekwenqi, ale wyraźnie pokazywał
formowanie ~ię w c1:r-;ie kongre,u dwóch bloków państw wewrn,trz jednej koalicji
Mimo to :tlrnnci zdołali \\yprau,wać na konprcsie WJC(kńskim r11. .,rozunnu1ie w gem:
ralnych sprawach, do czego walme przyczynił się strach przed mozhwośc1ą odrmlzema
hegemonizmu napoleońskiego. Sto dni Napoleona zmusiło koalicję do porzucenia
kló!ni i od11nwienia ,owszu op:;:lc1•0 na z::,-;:glach 11aktatu z Chaumont
Główuyrn osiągrn,;uem kp111•1,·su byli, uqafenk 1H1,\ej m.:r) rolityc✓.1KJ Euror\
zmieniaj,1cej w i,totny sposób struktur(,' stosunków międzynarodowych na kontyncnL·ie.
Najbardziej kunfliktowa sprn\.va Polski i wiążąca ~ie z nią sprawa Saksonii zakoóczyly
~1c komprurn1>em. l ,rwPrzono Krt,]estwu Polskie fH•d berł<"m ,\leksanrira I, chnc
znacmie hardziej okroJone niz w pierwotnych projeklaLh. Rr61estvio Saksonii, ktore
cesarz rosyjski chciał całkowicie zlikwidować, zostało utrzymane, ale zmniejszone
o połowę 1c,y1orium. które przck<1z,lliO Prusom.
Mocnr- zMnaczPnc w czas11: wojen 11apoleo1iskich natli·.rt'F· na 1Jc<'.11oczeli,1.·
Niemiec nie spełniły się. Utworzono wprawdzie Związek I\iemiecki (Der Deutsche
Bund) i Sejm Zwicizkowy (Bundestag), jednakże rywalizacja Austrii i Prus w ramach
/.w 1,izku w n1:iliła na dh 11'i cza,, ",il,icie.. I •111c' z:mian:, !'"lityci!:1..· 11prow;idi1ł k.ongr;·:
na P(ilwysp1e J\pcninsk1m. Zdecydowirno potmdw o polr1c1,u1111 Hola11(!11 1 BeJg11,
tworząc Królestwo Niderlandów. Szwa.icaria uznana została za kra_1 w1cczyśc1c neu-
tral ny, zło:?.om z 19 lk:11nych i , nowych k::mtonów
Systern u1wom,ny na kt>11;21csie wic,ddiskim \v:,kazał duz;1 trwdk1~(, czeg,1
dowodem było to, że istniał przez lat czterdzieści, tzn. do wojny krymskiej, a pewne
jego elementy zachowały sic aż do końca lat sz,eśćdziesiątych XIX w. Tuż po
~"11;,resie i\ld:sander J podjilł p1{1bt; urn,,1·1m:11ia sy;k'n'u, wi;i1,:;c go s1,,,r,, rodżn1u
spoiwem 1deologitznym, klóry,11 111iał by,. 111,tad Ś\\1,_wgo f'11\1111erza, c1„1i soju,1
chrześcijm'lskich mocarstw ~łojących na straży ładu wewnętrznego I międzynanxlo­
Wl'fO. Ogól11i1<owoś,: i dllCh n1i1tycyzmu, k16rymi ruepojony był ten dokume111.
1-vv,voływ:ily Ptl poc,.:1ib1 w I·uropie silne l.ontrowcrs1e. Na1aktywnieJ,z;n1 rzec1
nikiem i interpretatorem Sv.'iętego Przymierza stała się Austna w cz.asach Mencmicha
Austriapko państwo wielonarodowe najbardziCJ narażona była na mebezpieczer'istwa
1+, nące z: .Jib:ralnych lrt;'ndó\1 \\ ll,ku''. r:,k 1auw;1..iyl Heni} Ki,,,inger. 1\locarst\1·;;
Świętego Puymierza, D,\ierając ~lę w wnk\' z tymi 1,·ndencja1111, oficjal111cc przyjęh
na kongresie w Opawie zasadę interwencji w stosunkach międzynarodowych. /,;;1rnie-
r7aly więc .. drogą uklad(,w czy tti przy pon1,-,,:y siły" p1zeciwstawiać się rn,olucjon
nnrndowyrn t rządom pr:1,ez nie v, ylonionyin.
formalna solidarność chrześcijańskich mocarstw europejskich nigdy me hyła
pełna, gdyż już na samym początku wystąpiła różnica interesów między Anglią
,, pPzostałyrni mocar,1wami Św1ę1ego Pu.ymierza ,.,, ,prawic stosunku d;:, latynu-
 H7

ilmt"r) L",11~kic·h rucl1L'1'. 111cpudk.ck1::nL,1\ ;-,·h 1 p1 u1eklu1', mlcT,, cnc.11 11 a pnłkul1 7a-
chocln11'J.
I xn:c> F'· "", tdmi. 1 ruchy nz,mdo,, (1\i";, 71n,lc1\c"7f' w latach d\1.·t.d/J(':,11 cl1 J tr::, •
d1,f,t1ch XL\,,,._ c,,·;t? \\:Cb7cn,.1 \\1n,ny LudL·\>, 1g,:;r. r. 1akwc~trc,nc,,1~,:y I n;1ru
•>7Vł) pN1add: 11Hi;:d1ynatL'Lk11·:, u~taklfly tlćl kl'11_1,r~~.ic w1cdcii~:l,.11;·1, N,1.1w1ęk~7:
1• pl\ 1, n;t 1mEu,~· r, ,,, H'de1i--kkf<, sr;mr., quo rmal\ be/ 11 ,1lJlll'J~1;i pt ·W' Urna narP,h:•wf
\' (;,,.,i' ,)f",1/ lkl;.11 kil ·,1,k, l '• [l\, l 1,d,, I. 1,· lli(•",,li\\\ ,,•ł(l\\ llll' d111;~ I 'I'' iYJ,'i•I' \"Ili
ll\\,111111f-<•\\.I '1<'111 il\\1:1;11111~111 f,s1"1!.u("'.r,1h· '·"IW1 /\11/:li1. h.111<11 I l•'.<1•,p 11)11.lt

r,,.1,11 \ p1 /.l·t 11, Turq I m1:il L f'l'\\ 1u "Cl;J c!ccydu 1<1n· tL:JctL'.I,ll' dla pod\11\ rn~m1a
1 t1iu11lu \\;1]ki (r11•h·,1, ,. rn;'i''"-lk_\',ln,ć. f\,1t1,rn1;1,t pc-p;mJL' t·1;1m.11 1 /\11!·ln u1a;
"lalr/\111,llll\' lllłlT\',TITJI l('')J~LL'J r'rt('",,. Pll\\,(alil( r:nhl,ą· J:1"7\IH(•:,ło \\" f"L't'.liltitl"ll'
\\UIJW,Ć ndg1i 1'<•1•-kr il}\\ fil<Tt'dl1rłi.1~(IU\\\ ]('_;(l !., llllllJll ,:-rnr,1111. yk,1 hudz1I
\\ \\ idu 1-.ra,:.td:, rap<.1tl:ał nat·k<.'l?\sl]lt' 1.w;1:·1_11kPwa111a 1111~d7y11i.tlT,di:Wl' I dlal<'ro.
""\dl\ lllli\1111. 1:tl-,.-,m--:\ł \IV 111 . ·1><•1'-lld/\·1:w11, H1·1. \\,tlph'l!la 1,.;;:,,11,.,• 1:: 1)(1w,la111:,,
(H•/1,1,, \\\d,;1,,·1 I.I \\f,\',.i'.\ I 1,d1\\. "'1\L:li\ll\l\ ,, 1•<·';!:;1•11.1-1,(·1 l'h'/11 •,y•.. 1<-,1111
v-1cd,·n:,l.1, i'P-
fl,, ft'/c< · 11nwu.d111 i:rrfc1y11ib ,1~· lL'ż r:, 11 ;,IJ:,:,;.c_p muc,,r,1 v, l'lll"Op,:_1:-.k ich na
Bh,.Lrn \\ 'll:od1ie. a 11d1:,7c7.t n:·:. z1cm1ach lrnpcriu1,1 O\m,1;',,.k,c_l:u. l'\.c,rn1e11eJa
;,ket 111:1(1\k;i, 1, 1,_11.;1 I 6~0 1. l t1aktar :1dr,aropnl, ki "n:,11..:ni I) pt.•7) c:Ji;- RL'~Ji v:c,hcc
T1,1cp. Wrl:\\) lll',)i'ki" \', Turcji lt'·-7!.7t" hcLÓliCJ r,a~lłd) ,1:;: \\ 1,;d'lkL: t?\\',
l'l<'r\\~/1.')'" k1:,1•:'•il '•'l1i,,d111r-g,, \\ bt,IC!1 IL"Z)dz,c,t)Cb Pu1:1uc JdLeJ \ d1.1dił
rnPr ardt, 1< ,:-,:, 1-J 1 :,Lll.<1110\\ 1 \'-." Jc.',l'(, 1-:ont I 1l.:c1,: 7 p;1~.z,t F,l'ipl u_ ,.,IP\,, lC( '" .1l.1 I r,1~, lalf'm
; \ dj;,1-Ic.kelr-~1, kti":r:. !'tHh\;ll~ł m,·;;,ch\1i;,11;1 th•qd l"'l>lJt; IIJ\:car,I\'." 7,"h<">d1;1d1
..,.,. I\ 111 1. ·,, ,1 ,w I 111 w1 Li, 11·-, ,,,.,.. cltt ,d1 1 1, l:11,n I I I,'', \<J I ,'1.:I I , 'I'' ;11llt 11 ł f,'lh1:1k prl .'\\ ;1,1••;
l("'•\l'·'·•J, 1I/H,L1 '"'•!.' 111,-. Ili J'\ll\1/lllllll"ill,1 1,1-.11 F-f,, l1.111,·111J.1,•r11 I d,·111,",'.,1d/c'l.lll
f•lit' ✓ \•,· 1;•IL1 K1yL1111, tiu ,h1111i.>11·er,· 1i,1'.>141:1111;J kP111l1l.1t1 "I 111, . 11 / '-!c'll'it:111.
Kt·•n\\L'l1c_l,: i(·,11clyi":1,L1 \\" \('1111•,i,· ,·1t'~11111 ,:;;,11·01111,1<k1d1 l I :,.i! 1. /!;(,• 1ł., upr11·,.,,11~-,(1-
\,,1n:1 puZ)L_I<, RP:,11, ll"/Hl.;•n,1 d1i~,k; 11aU.·l()11·1 1. l 11,l.1<1· hJ.1,lc·~1.
\\'idki c,ris calc1 kun,truk,·ii '> 1 ~1.crn11 '" 1e.J: ·1:·-l.1, T." ,:ad.tł:: ir-d1:al- 11·,,i11:1 kr) rn,,L,
1. I h.',4„ I t:'.'tll. \p(:r ,_, c·p1ekt; 11ad 1111,T•<·a1:11 iwi,1) 1111 11 P,tlt'~t, 1: Il'. I' ul ,w.~: ,ty ,1, c,,
J",i,111L·i,,, Rn,ja, był t:,.lh.• prl'ld.,1c111. kr)ji!C)"lll /llaL·1.rne ,1d,,hve n·;111,·e 11:H;d11
1:1<•,;,1•-.l\\'.lllll. i\l.l\1,·11., f'l·,IJ11L1 ~.!il,,Lq., [ w,,h,· T11i-.J1 111,·PI., 1111H'lill' 111.1.id ,d
•'l 1<'11. i\11/ 111 1 1-i,,mfl ,.,,· , .• ,,h„di;1, J 1 /1·-.c I b, ,, 1111 lll,,1 -;1 .',r<>d,1,11:11q,,, \\np1;•,

I. h\rc1 l<c,~,:: mtN.:13 tc,cZ)C 7 'I urq,), A11gll4, 1'J'd11CFJ I S.:irdynią ,,y'k:u;J,1 głębol-.1
I, 1),) ,, 1111pe1 '1111 i Larsk1q:.-, 1 v. rezuhac1e za,.c•11c1ył.1 , 1ę .1cgc1 klę"ka. btull1 ,, kumek,
\I ,.'li~'}! tei:.n prf,cc,u b) lu le\ i.e pa1i~t\\ a, klcrc 1c~;7czc nicd1t11·i;u były fihtra:m h,dl:
\IILlld1c-kH fP, 1r,i.J;11ty ,,ą· 171C"L'CLc·krn·anf 11c \1rc,,1c1ch ob,vach pc•llt\c7nyd:. Inm
c ;kwck .Ś\'.t\"il'}'<, l'ri')"llllCl7a - Au,tn:,, Unra Jc,rcr,~dme me brała w w(,JlllC udziatu,
hl1-k11 ,,,pi'·ld"l1:,L1!a I p17cc1w111k:111:1 k,,,11. Pm',_\ ;;ichov;aly ,1.; l0 ;,rd71l'J llc,ll'7cn,11;i
ll\\ll, :,k 1 ,11 ,· ,.il:.1111,ti) 11· ~l1P11t: /\w.1111 l,1/ l{,.,,,p
,,n:\'..' 1111,, 1.1'·"· h:lldill'i
·11 atl,ti pM_, ~k 1 1 I b)(, r prd"►O\\
;J JC'LCLL' ulu) mac re,ztk1 dotyd,ua,u11·c,l'U
:,\•.l,·11111. 1a,,1n,u1, 1l idePIP,r•1,:znt". cele Ś1\1ęlcgt' f'rz:,rnic1L, po1ęc1crn ,J,onccrtH
,·t1rup1'i•kH'/'U·,, i ,.('LW('t'l,kit"fP pr,1\\;t na.1-ck",•·. Tur\'1;1, k11·:r:ij,:ko p,1i'1,t11,· 111L111ł-
111;11·1-,kw flP/J•~t;i\\';1b p<J/,1 ,l,·nt 11;,ki;11")',, 1'i,'dt:"1·,:-.k1d1, wL1c:"1011:1 1.c•~Ja\;1 kr:11 d,,
') • lt·1m1 t'lll P('t't~k iq:i:, 1,, h) k d,k:111 h:1nllw_i fc,r:1.;1h1) 111 r;,1 11.eu.\'\\'t',I) 111. \\' 11·\ -
 ErnK\ KON0Ff..'ff WIED!Jv:,r.lEGO J .i\\i!;TEGO l'ALiMIERZA iS/5-/87;;!<' i}

niku wojny krymskiej zmniejszyło się tei międzynarodowe znaczenie Rosji, zv.laszcza
na Bliskin1 \\'schodzie. Tl'udnc przyjęcia dla Ro, i byty zwłaszcza artykuły lJ i 13
lraktatu pary~kiego, mówiące 11eutralizac11 Morza Czarnego. zakazuj,;cc· uttzymy
wania na jego brzegach „wo_jskowych arsenałów morskich".
Ostateczny kres epoki kongresu wiedeńskiego stanowiły cztery wojny eurupcj,kie,
k1{1re doprnw:idziły ;;1ednoc1t·ni :1 Włoch Niemici:: oraz wyłonienia f1(,1•.cvo układu
I nałm111,1,c·11cie.\\np1;1Sard,11111Fram11 pzeciw .c\11~1:rliw r.byL, l''"'elom,·"
w długim procesie jednoczenia Wioch, który ostatecznie dokonał ,ie w 1871 r.
Natomiast woiny Prus i Austrii z Danią, Prus z. Austrią. a zwłaszo.a Pru,; z Francją,
etaparni wzra.<,tania potęgi pruskiej zwyci(·,1 BisrnaR kowsk1e1 koncepq1
jednoczenia Niemiec „krwią i zelazem'', a w11;;c przy uźycit1 siły.
Powstanie w styczniu 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego miało podstawowe zna-
' ,.cuie dfo emc1pejskicl1 i g)obaln:,-ch stosunków mi<,·dzynarodn,vych, których konsck
\\ ncje będ:1 11kazan,· drugi11 , z0•ki pr;,c,

3. W rorównaniu z innymi wielkimi regionami świata, !lynamika XIX-wiecznych

zmian teryturialno-puluyczn yd, na pć·1 1kul1 zachodniej była szc:regól.rne dui;1
W l 800 r. istniało lu tylko jedno niepodległe państwo - Stany Zjednoczone, pod
koniec zaś XIX w. łącznic z Kanadą i Kubą - już d,.vaclzieścia jeden. Terytoria
zależne na obu kontynentach <1rncrykańsk id1 - pow v. y~piarskirni Karaibami - miat;
wtedy charakter 111<:cwielkich cnHaw (tr,.y Gujany 1 Honduus Brytyjski, Koloma-
lizm swą pierwszą historyczną klęskę poniósł właśnie na zachodniej półkuli, najpierw
dzięki zwycięstwu rewolucji amerykal'iskiej, pój.niej zaś latynoamerykańskiej rewolucji
r111·11odlegh,<uowej.
Na początku wieku, w wymku wojny I i\ngm1 1 12-18 ), stany l..1,<inoc1.01
ostatecznie obroniły swą mcpodległość, nigdy od tej pory już nie zagrożoną. \V kolej-
dekadach w procesie ciągłego przesu1\ania granic zach(,d i południ<·
ub.zrałtowalo się paristwo północnoamer 1 ka(1skie, vm1oszą,cc pt,dstawy ytońalllc

przyszłej, mocarstwowej pozycji Stanów Zjednoczonych w stosunkach międzynaro­

dowych, USA mocno starn;ły nad Pacyfikiem, co dla globalnej strategii amerykm'lskiej
rnialo w przy,dośd f1mdamentalnc maczt"llll". Pozyqa ta bowic1n. otwierała kraj
sprawy Dalekiego W,cliodu, b,,L1,·ego ndl:Hl ważnym 1erene111 .tmeryk;1n~k1ch Ulk
resów politycznych i ekonomicznych. Mimo iz. w pierwszym okresie i~tnienia Stany
'/jednoczon<" w dużym ~lopmu uzależnione były od (,wczesnych n1ocarstv.. w1liejętni'"
r,ol1afiły v.ykorzystyv.ać konflikty europqslde dla umocnie111a własnei pnzycji
półkuli zachodniej. Dążąc do realizacji swych interesów, USA chi;;tnic posługiwały
się 7.aróvmo arbitrażem międzynarodowym, jak i pieniędzmi (zakupy terytoriów),
ci dopiero w(mczas, to zav. iodlo, ucicL;ly się również efo
W pknv~zym okr,·:,,ie kszia!iclwania obu Ameryk anplo,askiej I L:icińslciq.
więcej było elemenlów spr;ryjających ich politycznemu zbliżaniu sii; i współpracy niż
od(blaniu Geneza pafr,twowości na obu obzarach przecit':i podoha· 2Todzi!)
su; one z rewolucji niepodległoścwwych, ,kierowanych przeciw kolonialnym rńQC:;:
stwom europejskim. Podczas gdy ówczesna Europa była monarchiczna, w obu Ame-
rykach zdecydowanie zwyciężył system republikański. Bez wątpienia instytucje
polityczne I rozwiązarna koilSt}lucyjne US/\ były wzorem dla m,wych paó,111 )atyn,,-
dmeryka1i~k1ch. Ohe Amen k1 p0d?1elal) te? ,,, iar(: \\ lć: rn:nc \\'arto{u q v,·1hntc11
duzesci 1a1\,kie1. L,SA \', yrn1n1e c,) 1r.pat) zo,•, aly 7 rev, oluc,1c1 nicpecllq.do~CJc:,, ;l w Hi,.
p,1110;1mt-ryet". udnclaJc;C d: plonrnl)Czncw1 p,p,m.::ia HO\\) ir pan~I\'- mn lat), nnar: ,er:,
ka1i&bnL Dnklryna ~ h,rn ,,c' !,'(,, lcrn1L1 h:J,1c1 kollccpc 1ę ncln,-bm:,,;ci hcn:ii,lcr:, 7a,_ hr,d-
ll!CJ nd hcnl!stcr\ cumpqskic1. n,,,!3ła pt7yj(:la pt7ych) lrnc ,,, Ameryce Lac11\~k1e1,
ics1c1C h;ud?tq l\7ff.acni:1j,)c 1•0,:z1K1e ,,ntidanw~ci rtr,1onali:t111 r,hn,mc ,,.,p('1h,ycłl
1<,;,1'1·:., 1 \'.,,h·, 111d1,·1111n 11·11'.l\l ;i ,·l'•,l'!illldh1q 1,·k,.1łt•1111:I!. li ,·1:1<1('q:,hll'I
ls1111-q•11;1 1•1, 1\1l1·111;1!\l<1rn,,._.·,')'•.11q1;1;;1l;1 1nln:1L \', ty111 ,..1:1:,1\· ,1.·l,,,•,111C mh·11
cjc l SA. ;1 me 1:,cu) 1, lc,K r:1e,zliwL1~c1 rc~1li,aq1 .Wł ,,, ,f;;;za1'. l)l;llc[c'.n \\la~nit' Stany
Z1,·1h1ocz.1111c m,· W)'kpc·w::l) pu.ccn•.ke w1clnkir-t11y111 ph~h,m FJ )'\,akn11,L !'U)·
pc-11,m1lll) d:c,ćb;, tł \1 uqg.u kilku 11a.1bhz~1ycl1 dac:-1i;:c1olcu na,t,·ą_•tfy. (lkup:1cp
!\lal\\111 prn•; \\1l'lk,; B1yum11; w i,',1, 1, 111tc1\n·nc.1a lrancuska w n.'JOlllt' La Piat:,
11 l:1rach l-" 1,\ 18..J.l\ ukur(iCJ a \'crn.cruz pucz h:mq,,: w l ?-31:' t.. rl1g\'itłccrnc prn.>7
\\wH,1 B1v1:1rw,s 11akw11·1, p,Hl1·1\:rnyeh I ll1~1par,1;1 d11l:'.)l?,,nd1 1cnh111,'nv l1cl11L.
J'O]'l/l'/. 11,.1.1rn11„1c·111l· \\ I,\.\ i , pn1k~.l1'i;11U I !1111,lrn,1, l,ryl)T,L1 11·/:Jd ;i1nnyk;u·1,k1
111e ud/1-..:lil purn,,c:, (i\1;1h.:mali. kl1·:ra o [(1 pm iła). u,lc.lJHJ\1·1t:!lH.: pmtel,:t,Halt.. \\ 1elk1-.:_1
llryunii naJ tc1y1cr:um ivlu~qu1tc w 1'-"ika:agui w l 843 r., rckolonizac_i;:: Dnrninikan)
pu.cz Hi szpanu; v, li-i6l r., v.rCSLCIC rn11 at.J1 francuska I usl:1m:1wicmc n:onarchii
'.\1ak,)-milictn:: 11 Jvleks;ku 11 latach IHi'.2-18(,7 l\{1mn tak m,K,,:1C)d1 HlLhie:1.iH,(,·1
1:1ied1)' 1eon;1 a r,ral--.t:-L1. dPktt:,11;1 t\lr1rn1·e·e~'i' dobrze \\)t:.val:t ,1,r,t",ln, 111len:,.y
AllH:ryl,: \\ ty111 ukrT,il· \\k ··c,lce l'U i"'l 11).!łc 1 ,7elllll. ;1 ·1wl;1,7c:1.1 t•d c1a;.u aneh,,11
Tck~;Ni 1 \\·t•j11y .1 l\kb)l,H:m (ll-,4X), ·1:1'Lma11·1~ti;1,·c1 ~-,}hku 1;"?;1l pcst,.11uwa(
p I llT, 1(11rncuw,u :ia ,ię ,,hu A111t'ryl.. L1~A, klt ,r, w;.·1c1e v. latach dv,ud1.ie;.tyd1
.\I:\,,, h\ł, p1,d ,v1,1•.kd1·11: .. hv;,J1.11 h1drn1:'..1·i m1:m:d 1,'i1v11l· 1. Md.,\k1u11, 1 ka1.d\"m
c!,1<"-.J1:l'1l'in JlTI /\'cąJ...,1,tf) ',\\l.'I 111,ll'nq;d 1·k1111<1lllll'/l1} I 10,Ji·1 "lllq,J, J>;11 ,l1q1,
p 11kn, gd, A1r1t'I:, k:1 Lacll,•,ka pu/t1,t::,1-,1la \\· l)k l'tL)'CL) 1,1al) ,1t dP ll'l'l' llll'
ly lk,' l'Ol:ti. \\ yra1nic·i l)'',l'J<!Cc' ,,,: t1dn;rnur,:1 k111(11J'(l\\'(\·CJWI l11;1,·y1r1t', ,tit' I •ll 1j!l11(l\\ a
zr,licdlil pozycji lyl'h p,lll~l\1 \I' ,10,11nl;;,d: 111i~·d1yna•odov,yd1.
Tak jak kplf,nialne rnocar~t\1:1 u1rupl'J~kie ~lrZl',!.d) slrcf ~wuid, \q,lyv,(\1 na
ckn:::~lonycl, Phsnt,ach ger,gr,1hczn~ch. tak l:SA ch,f'l},laly, 1rnlil111p(,·1 m;iacrnara;;
~\\C.t: 1:~ :lł1ac1.cnia \\· k'I cz~~ci ,i\v1ata.
\\y1;i;1,·1L·k-111 !L"I ,11;11t'/'11 hyl /&,,v.-n, 1 Thr,11:a" _h·Jkr".,n, kt111\ 1111c1iaL /c·
,C.:1,111:, /.1ed11t11:/11II!_· \\lllll;- d{l111111111\;H \\ '.\\PJq hc·irn,.lu/1·, 1:1L i .l11I J1 (_J11111cy
1\darn,, ~- tór:: ,l'IP~11, 7e :-:v,1at musi byc ,,L;1roz1Km) L 1dc;1, LC koni\ nem północnu­
arnerykai'1~l,:1 Jt'!,t 11a,1ym wlas11ym donmirnm". Mmufcst flcst111) ( !S,J5), kll,ry
ptx7alkr!wr: kiL'In\1 al Amc1ykanow na Zad1ixL pólmq 1.acL:1! rodnć przckum,rna,
ic l'SA 111aj~1 rS:1v.nH'/ .,sp::-cjalm1 rn1~1~" C}\\Jl1z.ac::,,111,i na Fo!udmu.
l'r,'t'.7 par;.: d11c~1i;c1r1leu llf'\\C 1 ,lab<' 11a 0~!'11 p;ii1qv.a lat')-nnamt'ryLu1~ktt' ?aJctc
h) !) gk1\1 rnc u1rnalanicm ,wq nicpodlcgłu~c1. B)ć mozc dlalq,u l,1k zy\1 ntn,1 od
p1,,1,1\MI ,1; dl! tł/i~ 1,l,;i;,li;1 :-.I\ \> 1\11;,·1_vn· Li, 11·1,11,·1 lli('d lrd1-1;1,·nn1dlill'l.'l,K\ 111;1
Sl\\1w1:,I _t;t 1c~1czc w tn1kc1<' ,1salk \\Y/\l·Ldci'iuych Bolivar, kkiry 11ak:"c~l1I Jt'j 1,y1111,ff
1c~•1u11alny J Pluhah1 1 . TP ,111 1•,1a;1,il· \lj~u1i;1l pmp1 1 1yqę 1111,PUc'Hia Ft'.tkr:1qi
Alllt"i)ki\{1~kilJ, ~kladaFll'l'I ~I<;:'/ kliku ,!Jdll\',ych. ~1lnych pafat\',. frfO Us/::: .l!ll!l<'l//.:i
(I;,; 15) 1,n'.1<'r;il pwl-' ra11, no\',·t'!:',O lad11 1°1i1;"d1ynarrn_lr111e12(', k({,ry 1rn;1J h)c 0~1,1,;',1ll)
pt>pr1e.f hun.eme dun1in<1cji kuluuialnyc\; rnunaid1ii eurPpt'J~kid,. Z;I\\ 1t'1al Pn tak:tc'
140 EPOKA KON(;!iESU WlE:DEtiSKU,GO J śwn;mco PRZYM!FR:/..A (18/5-18701/871)

hasła óvema do r6wno\1.·ag,i śwfatmvcj. oraz postul:il usL'1nowiema centrum, gd~1v

można by rozwiązywać globalne „problemy wo_jny 1 pokoju". Warto podkreśfić, ze
podejmowane były także próby praktycznego wcielenia w życic idei fedenlC)jnych.
Można za takie uznać: kongres w Panamie (1826) 1 trzy kongresy hispanoameryka11skie
oraz puwuhmie pańSI\\ ledcracyjnych: \Vielkiej Kolumb,i. federac1i Ameryki Śrcd
kowe1. l ,·tl,·1acji .petuv, u(1\ko-boliw11~kie1
W pw1w!-zym f"•lv,1<.uU i!ltnłe111;i 1•;i11stw laty11<,;i:11,rykańskk1, /;r,sowała ,,,.:
wyraźna rywalizacja subregionalna. Na pacyficznym wybr.lcżu umbic_je przewodzenia
przejawiało Chile, natomiast nad Atlantykiem o wpływy współzm.vodniczyły Argen-
tyna. i cesarstwo Brazylii. Ciłównym ln,·m·m rywali1,1,ji 11spo~2111t'._! prl,:Z Angli<.·
i Franci,,. był Urugwaj
Nieco inny układ sil miał miej,ct· w Ameryce .~1udkuwej i mi K:uail·aL-'h. Poz.1
Kubą, która nadal pozostawała w n:kach Hiszpami, rejon ten wciąz jeszcze zdomino-
wany był przez Wielką Bi-ytanię. Musiała ona jednak coraz bardzie_j liczyć się
,. imcresami Stan(iw Zjednoczonych. które po woJnie meksykmi~k!ej zaktywizow,1ły
swą poltty~,· środkmvmunerykańską Rywalizację ,mgidsko-amcrykm1:0J:ą można
dobrze prze;ledzić puyk!adzie stara1i o zbudowamc 11 Ameryce ~rc.•d~uwej kanału
m1

mitdzyoceanicznego. Ustępstwa, j>ikte w tej sprawie musiała poczynić w latach

pięćdziesiątych Anglia (traktat Claytona-Bulwern), były pierwszym rzeczywistym
sukcesem i dowodem praktycznego działania doktryny Monroe'ego.
\V,u.r11:_• zmiany 1a~zly również w północnej c,_.(:,,ci zachodnie:i ht'.mi,fery, Ten-
dencje ,rnd.,jonistyc,-nc lSA wobec i,;.,,nady, dernon~.trc,wane w 181:2 r., 1838 r.
ornz w latach wojny ::ccccsyjne_j, Z<lc.tary por.lUCOne. :'-,kk,niły one 1cdnak Wie1L:1
Hrytanię do nadania swej kolonii nowych praw. W rezultacie w 1867 r. Kanada
otrzymała konstytucję, którn stała się wa:tnym dcmentem systcmu państwowego,
akceptowanego do dzi~;. Powołano r(,wnid Oominiun L111ady (Koflfeck'r:1CJę Kam,
dyjskąi u 1riacznym Ldn:s1c: samodz1clnc-sd.

4. Charakterystycrną cechą owych czasów była także ostra f}\Valizacja mocarstw

o wpływy na Dalekim i Środkowym Wschodzie. W Indiach już w połowic XIX w .
.Anglin v.-vE.rnłu rywalizacj(· z Portufalią, Holandią, a zwłaszcza Francją Głównym
instrm,11.·1;1<'111 eki;pai:,j1 '.1,da się B1„ lvi:.l.a 'Komp;1111:i \\"schodmi'1n<.h !''ka. któ1;i
zatracakt :,Y,ój pierwulr1y, handlowy ll1;u:1kter, sta1:1c >,H, insty1Ut1:1 u1,k0Wo-ad
ministracyjną W procesie podporządkowywania mezaleznych księstw mdyjskich
~losowano rótnc metody: zmus:wno je na pu.ykład do podpisywania tzw. umów
subsydialnych luh podbijano siłą. Najtrudniej przyszło Brytyjczykom opanowanie
emiratu Sim.lu i Pendzabu, gdzie S1kl10\,ic stwOl".lyh ,!111e państv ,L Oba obszar·
Anglhi wł:1uyładoswycl, posiadloś;::1 \V polowielah·1tt-·nl!iestych XIX w. zbliżaj;1c
sic do gramc Afganis1;mu.
Wyparta z Indii Francja sw,1 ekspansję kolonialną skierowała w stront; Azji
Południowo-Wschodniej. Głównym terenem kolonizacji fmncuskiej stały się Indochiny
(Wietnam). a zwłaszcza ich południowa część zivana Kochinch1m1 !'o zawarc111
pierw,zey!n 1rałtatu z W1cnrnmem w 1787 r., dopien, w u:,1sach pan,)\\ ,1rna LudwikJ.
Filipa 1:1c1.,;10 wysyła{ Larn ekspedyqe wojskowe hancuską pn·sj(;' 1rnlitamą na
Wietnam nasilił znacznie cesarz l'\apoleon III. Po trwającej trzy lata wojnie \Vietnam
 V. PODSLMm'/·1NIF. CZĘS("f Fill<WSZEJ
------
zmuszony został 5 czerwca l 862 r. do podpisania w Sajgonie traktatu, który oddawał
Francji trzy prowincje Kochincl1iny •,i,·raz z Sajgonem, Koleina 7debyczą stała sit;
Kwnbodia, gdzie· 1.v JS63 r. .ustanowiono proi.ddorat francuski
r-.iuno zawarcia I Rosją trakiatu nerczyńsk1e1:o w 1689 r .. U1111y długo .1cs1c1c
i skutecznie hroniły swej niezależności wobec świata zewm.;trznego. Pionierem i lide-
rem w eksploracji Chin od połowy XVIII w. stała się Wicika Brytania. Francja i Stany
Zjednoczone dopiero w latach czterdziestych XIX w. zaczęły intensyfikować swą
p,,lityl.,. wobec ( fo11 W proc:c\1< l"'netracji Ci1111. w pierw,,c1 !'"łowie x1·-; w.
\'. wlk,! role odeg1:1t handel opium. \V ktr'.,rym dominu1cic:.1 pozycj:; numowałaKomp;u11,;
WschcdnioindyJska. Był to proceder zgubny dla państwa i społeczeństwa chińskiego,
ale niezmiernie korzystny dla cudzoziemców i skorumpowanych urzędnikóv.· dworu
cesarskiego. Próba czasowego ograniczenia procederu przez lokalnego komisarza
,,, Kanwnie wy\1olala pierwszą v,oJm.; opiumQWć\ rni1,:dzy Chinarni I Anglią w latach
·1 ,';\'! I 1'"42. Traf. 1:11, 1::ki w jej wyn1 ku zawano w Ka11Unie, mi;d LL;n;1kter mod, ·I, ,wy
i "'1 1 ,,,,zynał p,i,,.T< ''J'-ranicza1,1,, ·,111-.erennog, 1 , p,·1retracji du111,111te2nej P:1n,1v.;1
Środka. Z przywilejów, które zdobyła Anglia, skorzystały zaraz Stany Z_1ednoczone
i Francja, zawierając podobne, nierównoprawne traktaty z Chinami. W tym czasie
Stam Z1ednoczonc ograniczały ,i._., do uzyskiwania korzyści h11nillnwych bez brania
udziału w ńlilharnych działaniach w(,beC Chin Dnprowadzily tl.·z c\, nietypo1\t'go,
jak nu owę cw,y, 11:cktant z Ci1in:u,1i w l8f,f c !Burlingam,:':1-Sewarda), bóry
uznawał suwerenność i integralność Chin oraz przyznawał im na rynku amerykańskim
klauzulę na_jwi(,;kszego uprzywilejowania.
Natomiast Francja dołączyła do Wielkiej Brytanii i oba. państwa wzięły udział
,, dr1:z•1tjwojnk 01'111111owej. Pi,di>1s;111ewjej tf;ikuL' 1v 1858 r 1ir1t·, Anglię, Fr,mq~·
i .'>i,11,, Zjednoc;;,,i,, I,11wemno1vy 11,,11siły Chi1,v ,h, .,,.Jelu dalvvd1 ust;pstw, 11 1y1,,
ln.m. do załegahzowamfr liandłu opium
Podobnie rozwijała się ekspansja polityczna i ekonomiczna mocarstw wobec
Japonii. Pomimo prób Rosji, Wielldej Brytanii i Holancli1, pierwszym państwem,
Jaórc ,kłoniło Japom,: do nawkizania stosunkóą z pa11stwem zachodnim, były Stany
/jtdnoczone. Traktat między US1\ i Japonią z 1851 c. który 01w1enl dla cudzczicm
c;(,vi kilka port6w. dav,ał im prawo !H>ruszania ~it; w określm1yd1 regionach kraju
i przyznawał towarom amerykańskim klauzulę największego uprzywilejowania, stając
się w ten sposób wzorem dla porozumień podpisywanych przez inne rnocar,twa.
W latach sześ6Jzicsiątych XIX wieku mocar,twa zainteresowały się tak1c Ko-
TG,. Wyprawy francu,kie i amcryL1fokie nie przyrnosły jewiak oczekiwanego '11·
lcesu, w rezultacie czego Chinv zdołały jeszcze zachować 7wicrzchnictwo nad
tym państwem.
Do wyścigu kolonialnego włączyła si(,; również Rosja. l\·ajpierw skierowała swą
uwagę na. Kaukaz, gdzie rywalizowała z Persją (Iranem) i Turcją. Kaukaz udało się
H, ''.,Jl i •panować rw \\ drugiej dd,;1dzie XIX \>, , llłllumiast poi \'11:11 ;ie oporu lu,k,w
] l,1rcstanu i Czeczcnn zajęło annu c;ir~kiej okol(\ ćwierć wiełu I doko11alo się dor1 1lTo
pod koniec lat pięćdziesiątych. W1elldm obszarem rywalizaCJi rosyjskiej stała się
Azja Środkowa. Istniały tu trzy niezależne p,tństwa-chanaty: Buchara, Chi wu i Kokan-
du. Ich położenie strategiczne między Afganistanem, Iranem i Indiami sprawiało, że
i11ttTc:,l 1 wały się rmn1 z:,równo Anglia. jak i R~ja. Z tq konkurencp powoli zwycu,:sku
)42 Ef>OKA l<ON(JRESU WIEDEŃSl<ll!GO I $Wll:,"'TEGO f>Rt:YM!El(ZA (1815-IQ'lQ/llJ71J

zac:t.t;ła. wychodzić Rosja. która w latach pięćdiiesiątych i sześćdziesiątych przyłączyła

cręść Kokandu i ustanowiła protektorat nąd Bucharą.
O wiele ostr1.ejs1A nalomiast rywalizacja angielsko-rosyjska toczyła sie na terenie
Persji i Afganistanu. W latach 1826-.1828, po wygranej przez Rosję wojnie. w Persji
wzrosły na..-.troje antyrosyjskie. które doprowadziły nawet do zamordowania w Tehe-
ranie ambasadora i znanego pi$aml. Aleksandra Gribojedowa W tej sytuacji Rosja
próbowała wzmocnić swe poło1.eitie, wspierając rosttzenia Iranu do Heratu. czemu
sprzeciwiali się Brytyjczycy, Działania wojsk angielsko-indyjskich udaremniły jednak
pr6by zdobycia Heratu. a traktat z 1857 r. dal Wielkiej Brytanii dobrą podstawę do
umocnienia swej pozycji w tym kraju. Również w Afganistanie szybciej rosły wpływy
Anglików niż innych konkurentów zagranicmych, i;właszcza zaś Rosji Główną
przeszkodą dla Brytyjczyk6w były ambicje wielkiego emira Afganist.mu Dost Muham-
mada, który dązyl do zjednoczenia kraju i odzyskania zajętego przez Kompanię
Wschodnioindyjską Peszawaru. Były to wszakże starania nieudane, pr~to w rezultacie
Afganistan popadał w coraz wiekszą zależność• od WieJkiej Brytanii.

S. Do 1870 roku Afryka była kontynentem w większości jeszcze wolnym,

a kolonie miały charakter wyspowy. Wyjątkiem była tu Afryka Północna 2.dominowana
w dużej części przez Imperium Osmańskie. Panowanie sułtana było jednak bardziej
nominalne niż faktyczne, a naciski mocarstw europejskich prowadziły do zmian
politycznych w tej części Afryki. Tak stało się z Egiptem, który formalnie stanowił
część Impeńum OsJt1ańskiegQ, ale równocześnie obszar rywalizacji francusko-brytyjs•
kiej. Na początku XIX w., z.a rządów wielkiego refonnatora Muhammada Alego,
wpływy francuskie w Egip::ie były znaczne. Plany Muhammada Alego, kt6ry zmierzał
do przyłączenia Syrii, a nawet przejęcia przywództwa w świecie muzułmańskim,
mogły zmienić porządek terytorialno-potityczny wę wschodniej części basei'lu Morza
Śródziemnego. Polityka namiestnika Egiptu dwukrotnie wywołała groźny konflikt
międzynarodowy, rc>zwią2.aJ1y w wyniku interwencji mocarstw europejskich. Przewaga
Francji w Egipcie zarysowała się ponownie w czasach panowania Saida. który.
zaprzyjaźniony z Fenlynandem de Lessepsem, jemu właśnie przyznał koncesję na
budowę Kanału Sueskiego. Od czasów Napoleona utrwaliły się w Egipcie silne wpływy
jezyka i kuJtury fmncuskiej. Walka o Egipt, zaledwie zapoczątkowana w omawianym
okresie~ apogeum osJągnęła jednak p6tniej - na przełomie XIX i XX wieku_
Swej niepodległości państwowej skutecznie nalomiast broniła chrześcijańska
Etiopia. Musiała ona w tym czasi(: toczyć ciągłe walki z ekspansywnym.. muzułmańs­
kim Egiptem, który po opanowaniu Sudanu zaczął ~grażać jej terytońum.. Sytuację
Etiopii dodatkowo pogarsz:ałyjeszc:re anarchia i tendencje separatystyczne Jo:kalnych
przywódców i gubernatorów. Mimo to bitwy z wojskami sudańsko-egipskimi były na
ogół dla Etiopii .zwycięskie. a przegrana wojna z siłami brytyjskiego generała Napiera
(1867-1868) nie miała większych konsekwen<:ji.
Główną stral:ą. jalcą w tym okresie poniosła Turcja w Afryce Półna<;.llej, była Algieria.
którą: na obiekt ekspansji kolonialnej upatrzyła sobie Francja. Po rekonesansie w latach
1828--1829, w 1830 r. rozpoczęła ofensywę zbrojną w Algierii. Opanowawszy &1olicę i pas
nadmorski, wojska francuskie jesicze przez parę dziesiątk6w lat toczyły ciężkie walki
z silami emira Abd el Kacferai tłumiły bunty wybuchające wciąż wróznych regiooach lqąiu.
 V. PODSUMVWANIF CZĘŚCI I'll:'RWSZFJ 143
------------- ------
S:1siaduj,;1.t, Algierią niepodJ, gte Maroko przez
0
wiek XIX było obsz.arem
1.ac1ętej rywalizacji mocarstw europejskich. Poczynając od 1870 r. główną rolę
w Maroku odgrywały trzy państwa europejskie: !-irancja. Anglia i Hiszpania, Dwa
picrn szc m,,u11,twa, sto~uiąc instrumenty pn'Sji mil1wrno-polityonej, u,1lowaly
skłm11c Marol-:c, przy1n,mia im przywilejów handlowych. Hiszparna zaś wyniku
wojny 1859 r. umocniła swe posiadłości w Maroku, rozszerzając granice enklaw
Ceuta i rvkhlla. Rywalizacja w Maroku ;wostrzyła sii; w następnym okresie i to przy
udz11,k więk-.,T1 liczby 1.111,tw.
1

f.l.splorac_i;: wnętr/;1 Ah)'·ki, zwłaszcza za; zachodnich, atlantyckich wybrzeży

kontynentu, związana była z hańbiącymi polowaniami na Ivlurzynów i handlem
nie\1olnikami. Walkę z procederem intdckmaliści curopejsq stowa1zy,zenia
sputcczne pod1cly już w drugiej połowie XVll w. Parl;uni-cnt bry,yy,ki w latc1ch 1772,
1807 i 1833 uchwalił kolejne akty wymierzone w niewolnictwo. Problemem tym
zajął się takie kongres wiedeński, przyjnmjąc Deklarację mocarstw w sprawie znie-
sie111.1 1Jand1u J\li1rzynan11 > wiei,- 111ększe 111.,czenk rn111ly triik1.11 o wsp1d; ,racy
w k:zaniu 111e1vołnic1w,1. jakie l,itach cz1en.lziestyd1 1 pięćdz1cs1ątych podpisała
Anglia z Francją. Hiszpanią i Portugalią Wskutek sprzeciwu swych stanów pulu-
dnic;wych, USA nie brały 11działu 1y,hakc1j1,dL Dopinu w latach 1\ojny :-;cccsyjnej
Unia P1ifnoc,!n1in1c'.I)'kafr,ka mogb przystiwi..: do porozumień mi;;dzynarodowych, co
znacznie zwiększyło skuteczność walki z niewolnictwem.
Pierwsze posiadłości brytyjskie w Afryce ustanowione zostały w Siem1 Leone, które
w r. uz> sL1ilo status k, 1lonii l'Y,1niej Brytyjczycy kolonizowali ziemie Ciambii
i Zk,1q:O Wyhut°za, w ld:.u I ięzkich walk z niepodległym pańStwen1 Ashanu, trwają­
cych z przerwami od 1817 r. do lat siedemdziesiątych XIX w. Brytyjczykom udało sic
także opm1.Qwać l'icrwsze 1Tzyczófki na ziemiach późni,j-,zeJ Nii:c:rii, usta11;m1aJąc
w r. protektPtł.\l nad niewielkim państwem Lagos nad Atlantykiem.
Dw;ki prywamej imcJatywie amerykańsk1eJ odalo stę stworzyć w tym reJonie
Afryki niepodległe państwo: Republikę I ,iberii. Grupę wykupionych z niewoli ame-
ryk:ui, kiej Murzynów przywieziono na zachodni brzeg Afryki w 821 r., zakładając
oskdk Monrm1,i Republikę Libenc, h.t6ra {)O\\Slała w rn 17 r., umata \Viellm Brytania
i inne paflstwa europejskie, zaś Stany Zjednoczone dopiero w 1862 r. - w trakcie
wojny sece.~ yjnej.
od poi, y XVn Afryh- !'ołudni(l11;1 kolon1.,,.,11,aJi os11d1l1cy hokrnl,rscy,
zwam trekboeramc, a późmej Buram1. Przez ponad sto fat walczyli oni z miejscową
ludnością afrykańską: Hotentotami, Buszmenami, ludami Bantu i Zulusami (wojny
kalryjsi<ie). W początkach XIX w. zrodził się kl111fli}.;t mi.;::dzy Buran11 i BrytyJczykami,
któu.1 także 1uzpoczę1i kolonizac1c Aftyki Potudniowc_i. Wędr6v,la Buró" w głąb
Afryki (Wiciki Trek) doprowadziła do utworzenia przez nich trzech państw. Pierwsze
z nich. Republika Natalu, p1·zetrwało zaledwie ki.łka lat (l838-1845), natomia~t
Tra11w A i Wolne Pańs11,,., OnmJ r<•ł wid.11

6. W latach 1815 1870 dokonał się postęp w rozwoju prawa międzynarodowego.

Już kongres\\ irdeński W')pntcowd kilka aktów międzynarodowoprnwnych o !rwałej
waru •k,. Nak1al do nich z pewnP~uą Regula1mn w ,prawie stoprn pierw,zc11stwa
agentów dyplomatycznych. Jego wartość polegała na tym, że t~jednolicał i wprowadzał
144 EPOKA KONGRESU WIEDE/1/SKIEGO I ŚWl/;TFX,O PRZYMIERZA. (1815-1870/1871)

po taz pie1wszy w pragmatyk<,' dyplom~liyc:,:n,1. a regubcJc nim zawcstic

przetrWaly przez cały wiek XIX i z modyfikacjami obowiązują do dziś. Akt kor'icowy
kongresu (artykuły 108-117) ~fonnułował zasadę wolności żeglugi na rzekach między­
narodowych.
W rezultacie tych p,,~umowie11. pm,ołano po zakr1llczeniu organi;;_,aci',
żegluri na Renie, w historn rmędzynarr,dn\\;! organiz:K11· 1ego typu
konp1< c.ic 11stalono dwukn,tnie zas,,d,· 1va czystej llt'lll1:1lności (d11y, 1,1, ą Szwaje·,;; 11
i Wolnego Miasta Krakowa) oraz opublikowano deklarację potęp1,tjącą handel niewol-
nikami- Później międzynarodowy traktat z 20 stycznia l 831 r. uznał Belgię za państwo
,.wicz·zyście neutralne", traktat z 11 1867 r_ przpnawal.ten ,.rntus Wie.lkic-
inU Luksemhur~kiemu, co m,ala zapewnk' _,zbiorowa gwaraik·p, moca~1-.,
Precedensowe .znaczenie w dzie1ach ,tosunkó\v micdzynaroduwyd1 należy p1
znać układowi mówiącemu o „demilitaryzacji Wielkich Jezior". Został on zawarty
29 kwietnia 1817 r. między USA i Wielką Brytanią (Rush-Bagot) i zachowa! swą
waz.nuść d,, dzi~.
Ko{iu,tcy wojnr krymską trakrat paryski l8'ió r potwierdZII \lvpracowanc
kongre~ic wiedeńskim 7,mtdy żeglugi rzekach nm:dzynarodowvlh , powołał dw,,
komisje międzynarodowe, które miały regulować żeglugę na DunaJu: Jedną - przewi-
dzianą na kilka lat, oraz „stałą komisję nadbrzeżną" (art. 17-18). Na mocy postanowień
traktatowych Morze Czarne miało być zneutralizowane, a Wyspy Alandzkie - zdemi-
litary1nw:me.
Pm1stwa-sygnata11usze tralctaru parydiego ogk,~11) tymże r. OekJanKJ,;
,.v przedmiocie prawa woJny morsl-;iej. Nawiązywała ona do dzialai'1 1 ustaleń I L1g1
Neutralności Zhrojnej z 1780 r. (z udziałem Rosji, Danii, Norwegii, Szwecji, Prus,
Francji, Austrii, Hiszpanii, Holandii, Portugalii, Królestwa Obojga Sycyh1 1 Stanów
Zjedm,,17011yćh) oraz n Ligi Neutrtdności Zbrojnei 1000 r; (Rosi-1. Dania. Pi
i Szwce pi). Państwa twornice obie rodpisaly mówiąco swoboó10
żeglup ::.Wtk6w neutralnych przy n.n-,.,,~,.,- państw bwr4,·ych udziar ,\ •:)me J W\
czcniu spod konfiskaty towarów nieprzyjacielskich (z wyjątkiem kontrabandy wojen-
nej) ze statków neutralnych. Deklaracja paryska 1856 r. rozwinęła prawne pojęcie
nwtralrK,ści oraz za,adv hl9kady
V/ nk1t>Sie do 1;-; t pojawili ul:1c 1e prawm-nw,dqnarodm,,
zmierza1ące do humani;;aqi woj-en :.,,·rpnia 18<'4 _ p,1dpisano Genewie K(,n-
wencję o poprawie losu rannych w polu, a 11 grudnia 1868 r. Deklarację w sprawie
pocisków wyhuchających małego kalibru.
W tym czasie za1:naczyl się po raz pierwszy udział Ameryki Łacińskiej w rozwoiu
myg)i pr:m nomiędzynarodowej. Najglośniejstą W)_)Tl(lamaykańs:ką..
oddziałała 11a praktyk<: konstytucyjrn1 widu krajów, była doktryna argentyńskkg,,
prawnika i dyplomaty Carlosa Calvo (1868 r.). Wychodząc od zasady suwerenności
państwa głosił on, że nie mo:w dalej istnieć „nieusprawiedliwiona nierówność w pra-
wach obywateli kraju i cudzoziemców". Podczas gdy Carlowwi Calvo prLyświecała
idea równości wobec pr<1wa wewnątrz wielki pre 1ydent Mek~yk u Benito luaru.
proponował (1866 r) uj,:dnolicenk współistnierna narodóv,- -,1„rh;-dem
tak, aby pokój światowy I wsp6łistmeme narodów oprzec na „po~zanowaniu cudzych
(wzajemnych) praw".
 lJOKUi\IENTY

1. Projekt Deklaracji Prawa Międzynarodowego,

złożony Konwentowi Narodowemu Francji
23 kwietnia 1795 r.
1. Narod) ,, . ,p,'iłtyj<L w ,tc1t11c 11atury; węzkm, Llć,ry je łąc,y, moralnośt r11,.,s1,chna.
2, Ws1v,1l1< narody są ,u11kachwza111,1n-,,l1niei.awi,J, 1 ·•"1,erenńe,bn ''l.J'lrdunaich
~kład hc1.bo\vy i rn7lcglośt 1.aJmuw,1111:go przez 11ic tcrytonmn.
Ta suwercnnu~ć jest niezbywalna.
3. Kat.dy naród powinien postępować w stosunku do innych tak, jak pragnie, i.eby z nim
pol>tq 1uw,mc,; to, co ułt 1 11•ick winien .icsl ;.,.,emu, to każdy ,mód winien jest irni)m.
4. W •koju n:w 1dy 1"·'·1,iMy sobie ✓ :11cmnie św1aduy(: możliwie dobra,
w cza:,.,,. wojqy wnz,1dzal: mozliwk ,wpm1tej zła.
5. Wła,11y mt:;res narodu pc,dporz.ądkowany F'' ,,gólnemtt mtcrc;,1,wi :ibiorow••~ci ludzkie.i.
6 K,ridy naród ma prawo ustanawiać i zmieniać formy swego rządu.
7. Żnden naród nic ma prawa wtrącać si<; do c7.ądów innych naru<lów.
8. Tylko rządy op,trl<: na równości i wolności zgodne są z prawami n,m1dów.
9. Coj,,t m,v,yc1.erpalnc "'"·ulegające 1~niu w U'i)c,u. 1,,k morze, do wszysl•
kich J llill'ie być wla,11<,,dlj ż.adnegu
IO. Kaixh je.'il panem ego 1ery1orium
11 Posiadanie od 1:zasó,v niepamiętnych stwarza mi,.,d1.y narodami lytuł nabyda prze1. pm.:daw-
nicnie.
12. Każdy naród ma prawo odmówić wstępu na swoje tcrylorium i wydalić cudzoziemców,
jetel1 wymagajegn bc1p1eczeństw ...
i,,
13.. CudznLicmcy podlega u,;Lm·om krajo-., yn, , przewidzb11yrn puez nie· kawm
14. Ban,,p 1hrodł1ię .s.1,,,11 v, 1 p,,średnie ab:nie cud1,,g,, il.:rytońum.
15. Poczynania pucci„vko wolnośó jednego narodu stanowią 1,amach na ws,ystk1e narody.
16 Pr·,ymicrzc mające na celu wojn<; zaczepną oraz trnk1a1y lub sojusze mogące s1kod1.ić
111tcrcsom jednego narodu stanowią 1mnach na zhiornwość ludzką.
17. K.iżdi może ucii:c się do wojny t+rony swojej ,uwcrenności, wol11o!ci,.
swoje.i whrn ,ości.
18 .. Nar,.,dy ,,ę,hice w slaJllc wr,iny powinn)d,.11wolić na swcl11,dne pn>w,h.b.·111,, rokowaf1
dyplom,1,yc,.nych mogą,ycli doprowadzi 1. cłu pokQiu-
19. Agenci d)·plomalyvni poszczególnych narodów w zahesie swojej misji nie podicgaJą
ustawom kraju, w którym ją spclniaj11.
20. Nic ma rótnic \V picnvszeńslWK porniędz;· agentami dyplomatycznymi narodów.
21. Trak1;,11 1,,,•,ienine pr1,1, ,dy saśwąk, 111<wuuszał11, ·

Źródło: f je(berg (r, d I, l' 11,.WQ międz_,. ·nm, ,<f ,m e i hi.stQ!i<i ii\ piumatycma. !V, h6, dokumen-
rów. Tłum. zespól, \/\tar,zawa 1954, t. I, s. 12-13.

2. Dekret l\"apoleona o blokadzie k,mlynmtalnej, lkdin, 21 listopada 1806 r.

Napl>l,·nn, Cr-~ Fran,:11d,w I Król Włoch. "":l7.,ając; .I, żr· f\nplia nie .uznaie n8l'Qd6w
( ... ); 2, u1muc ta nieprzv1:KK!a każdą 1111Ieżącą d,, 1•,.tfi.,1.wa niepr7,y1,.,.u,.:hf,.iego {...,)
oraz rnlogi okrętów hamllowych [ ... !; 4, ie rozciąga na miasta i porty nic ufortyfikowane i u_1~cia
rzek prawo blokady, które zgodnie z rozsądkiem i zwyczajem wszylilkich mmidów cywilizmv.u1ych
stosuje się tylko do lwienl1. f.. l 'i~ ogłasza 1.a objęte blukad\l miejsca, których wszystkimi silami
nie moglaby usaczyć [•.•]. pnstrn10Ytiliśmy z,dllM,wać do t\11,:li, ,wycz.aje, uświęciła
w prawodm•,~t,1 morskim I Dlatego ro1pllr1,;d1iliśmy [, .. ] 11a,tępuje:
An. w,.,py Brytyjski,· '-'~l,1.,za sie :r.a b.;d,i1.'(' w &lallie.tild,:,d„
Art. 2. Wszelki handel i wszelka korespondencja/. Wyspami Brytyjskimi są wzbronione. I... ]
14(,

Art. 3. Każdy poddany angielski wszelkiego stanu i zawodu. którego w krajach opanowanych
nStaną naslc- wojska .;-,!bo naszych ,puymiern:ńców, st,,,,ic ,,ię JCńcem wojennym
Art. 4. h:iLidy skład, Lu.dy lOW,lf. knz.da ,vtJ.<.ri(:ść ( •.• ]_ r,:·clcżąca r,,,ldafleµ,, :,nµielskier,,
będzie uznana di podlcgz~-1,ą zaj,;xn,.
Art 5. Handel towarami angielskimi jest zakazany i wszelki towar nak1.ąc:y do Anglii albo
pochodzący z jej fahryk i jej kolonii uznaje się za podlegający zaJ;;ciu. [ ... ]
Art. 7. !',ukń okręL I" _,Yb}'Wal'i' 1 wprost I Auglii lub I kolonii: ;i:!udskich nie. bed11,
,111 y ięty w /;,dnym po,,.".

Art. 8. Kat.dy okręt. k1óry przez fabzywe o~w1alkzcnie przckmczy pow)l~7,e 1.arnill1.cnic,
zostanie ujęty, a okrr,t i ładunek zos1aną skonfiskowane. {... ]
Art. W NmiejsZ)' dd.r<:t będ11t pri.ez n,,,z,
f:O mi11,c11a spraw 7agr:micznyd1 podany
wia<.iornoś;.;, k1(,la hi$tp"i"kiego, 11c:c;poliiańsk1cgc, holemkr~k1ego i c,rur)jskiego ordz nasż 1 ch
innyd1 sprtymim:cń-:ów. [ ... ] ,

7róJło: Izabella Rusin,,v,cl Torn:1,./ \\1tuch. Re\\'Oiu,jq Ftmuii,kq .(l Rn,u/ucją

;'doaniko,, ,1 Tdary :'n;.-J/owe d{i n,wczani,1 h1Y1prii pnw<,tthlttj Tli:lń .. tó·1"1 \Varsza,,,"
1980, s I H.

3. Regulamin 1ł s1irawie stopni pien~szeństwa agentów rlyplomat)cznycb

Wiedeń, 19 mareą 1815

Aby uprzedzić trudności. ktfac często powstawały I które jeszc:i:c n1oglyby wyniknąć z. powodu
pretensji d,, p;crwszeń,rn,,, pomięJzy różnymi ,,rentami r,lotnaty<Jw11,1i, pelnrn"ucnit;y
ccw,tw, któr,., p,xlpisaly cak1a1 pary<ki zgodz1l1 na n<1.',t;;pujące a,1 1 kuły i u,""~-'''I" za 1,wi",1
obowiązek zaprosić przedstawicieli innych głów koronowanych do przyjęcia tegoż regulaminu .
Art. L Funkqonariusze dyplomatycmi dzielą się na trzy klasy:
,,,nbasa,](,ri1 w. łegak•w lub nun, ,u:1.ów;
posłów . .,,11•1Slr(>w, ""'\eh. U\,Jt·u,telnioll\, pr;ry ,,,,_,,,,,,chach·
cliarg6 d'ałTaircs uwicr1y1d11ionych pr,,y ministr.ich spraw ·1.agranicznyd1.
Art. 2. Ambasadorowie, legaci lub ouncJusze posiadają wyłącznic charakter reprezentacyjny.
Art 3. Fu11hjonariu,lć' dyplo111,:,t_F1ni wys;hn,. w mbp rn1dzwyc,1;1j11c1 nie p,,,1:idają zte,:,P
ty1ul11 tadoq''' r1ierwszc1!,twa w swpniu.
Art. 4. W każdej klasie funkcjonanuszc dyplomatyczm zaJmą między stibą m1eJscc według
daty urzędowej notyfikacji ich przybycia.
Regularnin niniejszy nk wprowad1,, me ttmc)!l' w sto,11111.u do pr1.cd,.1awicie1i Fi1pieża.
Art 5. Lat.dym 11a:i,rwie będ1"" wprow,1d1, 1n)· now, I'' •rlAdek "vtńlO'l\h,n:,1 i11:nkcjoH,,
rmszy dyplomatyn:nych kaz<lc_j klasy.
A11. 6. Związki pokrewieństwa lub małżeństwa międl)' dworanu me dają ich funkcjonanu~mm
J)plomatynn\rn żadncµo v.yrói.llicni,, w SlOplliu
To same detyczy przymierzy p,di1yc:r.nycli.
Art. 7. Przy aktach 1 1rak1atach 1.,,wicctanych pr.:c.t kilka pa11~tw, kVH· uznają Z:,;,.,d~ allemn1,,,
losowanie określi porządek, w Jakim należy ~kładać podpisy pełnomocników.
Regulamin niniejsz1 włąc:i:a sic do protokołu pełnomocników ośmiu mocar,tw, które podpisały
tr~•Hat pary,,ki poskdh:rnu dn. 'J 1,,arca U: :i r

Źródło: L Gclbcrg (red.), Prawo .. , op. cit., s. 20.

 OOKUMENfY 147

4, Sim6n Bolivar, List z Jamajki

Kingston. 6 września 1815 r,
...
{ ]
Jest zaiste v.ielką ideą konoe pcja stworzenia na obszarze c;ałego Nowego Świata jednego
państwa, w którym jeden rodzaj więzi łączyłby wszystkie jego cze§ci między sobłl i każda spośród
nich z całoścut- Skoro Nowy ŚWiat rna te same k0l'14lie. ten sam język, obyczaje i religię,
powinien wobec tego mieć jeden nąd. który zjednoczyłby mające powstać rozmaite państwa - ąle
jest 10 niemo1Jiwc, bowiem o~bnold klimatyczne, rótnica położenia, sprzecme interesy.
odmienne chamk1ery dzieła Amczykę. Jakte pięknie byłoby. gdyby Plzesmyk Panamski stał się dla
nas tym, Czym Cie~nina Koryncka dla Greków! Obyśmy pewnego dńia mieli szczekie zwołania
tam wielkiego kongresu przedstawicieli republik, kr6lestW, imperiów. aby wespół z narQdami
pozostałych cześci iwiara rożpllll"Zyli i omówili doniosłe problemy wojny i pokoju. Zwołanie
podobnego zgromadzenia mogłoby nastą~ w jakiejś szczęśliV1--ej epoce naśZegó odrodrełria; inne
nadzieje są bezpodstawne, f ... ) Czyż.jedność nie.jC-$ł wszystkim crego Amerykanompotneba, by
byli w stanie pri.epedr.ić HiS1.panów. ich wojska oraz stronników zdemontłizowanej Hiszpanii i aby
mogli stworzy~ potłŻfle państwo - o wolnym rządzie i lagodtiydl prawach? (...J
Na pewno jedrto§ć jest tym czego nam brakuje, aby dopełnić 4zieła naszego odrodzenia. Mimo
to, istriiejące między nami podziały nie powinny dziwić:. bowiem stllilowią.cechę charakterySfyczną
wqjen domowych toczonych zwykle między dwiema partiami: konserwarystami i reformalorami.
Ci pierwsi są pneważnie liczniejsi, ponicwat siła przyzwycr.ajenia rodzi posłuszc11stwo Wobec
ustanowionej władzy; drudzy, chociat bardziej prężni i lepiej wykształceni, są zawS7,e mniej liczni.
W ten sposób siła łizyczna rownowaty się z wielkością moralną i tak konflikl prr.edluza się. a jego
skutki są bart1zo niepewne. .Na sz.czę§cie, w nauym pnypadku siła podątyla w ślad za rozumem.
Powiem Panu, co może sp-awić. że będziemy zdolni do wypędzenia Hiszpmtów i us1anowlenia
niepodleglyi.il rządów: jest lo na pewno jedność, ale jedooić ta nie spadnie nam z .nieba,
osiągniemy ją dzięki odpowiednio pokierowanym staraniom dającym odczuwalne efekty. Ameryka
jeSl wewnętrmle rozbita pa.ez to. te opuściły ją wszystkie narody, ze jest sarna pokód świata,
bez konlaktów dyplomatycznych ani pomocy wojskowej i aaakowana pnez Hiszpanię, któm
posiada wieeej środków na prowadzenie wojny nit fn)' mo.temy potajemnie uzyskać.
Kiedy sukcesy są niepewne, liedy pa{istwo jest słabe. a zamiary niejasne. ws:1.yscy ludzie
wahają sit, ich poglądy są podzielone i narasta ni~kój podsycany jeszcze pp.ez wrogów.
chcących tym łatwym sposobem osiągnąć triumf. Gdy otoczeni opiekąjakiegoś wielkoduswego
narodu slłlniCJtly się silni, wówczas świal zobaczy, jak zgodnie będziemy pielegnować te ptzyroiory
i umiejetności, które wiodą do chwały; pójdziemy wtedy drollł ku wielkim sukcesom •. które są
Ameryee Południowej przeznaczone: wtedy to nauki i szmki jakie narQdziły się na Wschodzie
i dały światłość Europie, dolrą do wolnej Kolumbii, gdzie znĄjdą schronienie i opiekę.
Takie oto są obserwacje i przemyślenia. które mam honor poddać Pańskiemu osądowi. aby je
Pan skorygował lub odrzucił - tak jak na to U1Sluguj1l, JcdrtoozeAnie gol'fłL'O pros29, by zechciał
Pan wzia,ć pod uwagę, t.e ośmieliłem się je pned.ętawić nie dlatego. iżbym się uważał za zdolnego
do poucmnia Pana w tej dziedzinie. ale po to. by nie wy~ sie nieuprzejmym.
.Pozostaję z szacunkiem e1c.
Simón BolfvaJ

Źtódlo: Simón Bolivar, List z Jamajki. tłum. M. Adamczyk, Warszawa, CESLA UW 1990.

5. Akt Świętego Przymierza

Paryż, 26 września 1815 r.

Wskutek dońioslych wydarzei\, które znamionowały bieg ostatnich lat w Europie, a w szcze-
gólności wobec dobrodziejslw jakimi Opauzność Boska raczyła obdffl7.yć państwa, których nądy
ufnośt i nadzieje jedynie w Niej pokładały, JCM Cesarz Austrii, IM J<roJ Prus i JCM Cesmz
Rosji powzięli głębokie przekonanie o konieczności.oparcia ich dalszych wzajemnych stosunków
 148 EPOKA KONGRESU Wll:Dt.ŃSKIEGO I ŚWIĘTE(;O PRZYMIERZĄ (1815-1870//871)

na wrnK11ctych prawdadi. kt,.'orych nas rniuu\LJ v.iec,..na Boga Zba111c1cl:1. oświadc2111"

urocqi1 ie, 1,e akt ni111q,;1y ma wyłą,: 1,rn(' celu zanrnn1fc,1:owanie w ~wiata
niezłomnego postanowienia oparcia ~wego postępowani<1 zarówno w stosunkach wewno;;tr1.nych.
Jak i w stosunkad, z innymi r1,ądami, na podstawie tej świę1ej religii, zasadach sprawiedliwości,
miłosierdzia i pokoju, których stosowanie nie tylko nic powinno być ograniczone do sarnego
życia prp1.mm:go,. ale rr1.c,:P-",nie pov.irmn wpływać bupo~ic:dnio na 1·,, 1enia ksL11.,i1
i kier,,\1:L \11,zystkimi f""
1,;naniami, stanov.ią 1ci!yny sposób 1nn, :, lenia instytl!,
llldzkKL, 1.liadzenia i, li ,il,,rnnoścl.om.
Wobec powy:is1cgo monarchowie, zgodzili sii; na następujące .u1ykuly:
An. L Stnsmvnic do słów 1-'isma Swiętego, nakazujących wszystkim ludziom uwaz:ać się za
braci, trzej umawiający się monarchowie będą złączeni więzami prawdziwego i nierozerwalnego
braterqwa I nważając 1vsp61zfomk{,w h,dą zaws;r.e i w;;11;dzie okazywał, ,;obie popar,_
i pom,x_ m,·ażając,się 11zµkdem sWych 1,nd,bnych i swych ,mrni Ul ojcó.,1 ·d11ny, będą T11111,
lderov,d1 tym samych duchu brateri\l\1 kt<',ry ich On;,,,,,, imię obn,m rdigii, pok,,,
i srrawiedliwości.
Art, 2- Pr,eto _jedyną zasadą obowiązującą rnróvmo pomiędzy tymi rządami, jak pomu,:dzy
Kh poddanymi hędzic wyświadcramc sobie wzajemnych usług, okazywanie sobie przez nie-
·znne, ; l j ~ w:,,,j,,,,,,,r:,o przywi;,,,, klÓf)'m pov,i„11i \ćotywi,,,,, , pow1,zec1,,,,
poczuv, """' ,ię do przy1wlcnw,§ci do jed,,cp,, 1,"rodu chrzr~u f"(i,Jiego, przv trzej książ,,t._,
sprzy1mcr ;,T11 sami UWMdfa tyll:o 1,,, ,v,l n,1,-ronych Opatrzność u,,dzeni.a trzern,,
gałęziami teJ samej rndzrny. a rnian(>wicie Aus1rią, Prusami I R, ,,Ją, przy7JlaJąr pr 1,.;: 10. 1.c na,{d
chrześcijański, w którego skład wchodzą oni i ich ludy, ma w istocie jednego Pana. który sam
tylko posiada władzę, bo w nim jedynie tkwią wszystkie skarby miłości, wiedzy i mądrości
nici;kończonci. tj. Boga. nasz.e,m Boi,kiego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, Prawdy Kajwyiszej.
Slow,1 Monarch,,w,c pnlecają pndn .1wrnm ludom 1. ,.,,ric/\1lszą trost.!n,,i,,14, aby um<1c-
nialy mcpr,:erwąnie 1,i:<1dacb i wypeh,1 obowiązk,m l:tc,rych Bo}L1 Zb:m 1ciel.nauc1.,1i
ludzi, jest to jedynv spr,,,ób kOrzy.,u:rn:1 1 dobrodzie_i;,: w 1•okoju, któt1 .1,ę .i czyste,..1,
sumienia i który Jedynie jest lrwaly.
J\r1. 3. Ws,ystkic mocarstwa, kt(1rc 1.echcą uroc/y.kic uznać św1i;tc lit~ady leżące u poJs1!1W
niniejszego aklll i kt(lrc umają jak ważne jest dla s,.c,~Scia namJ(,w ,byt długo trnw1!l11ych
niepokqcrn. aby prawdy l~ wjeraly odL,d tersy ludzkie nalo-ny im wpły" prqjęte
tego ś._,,,11Tu Preymieu;, ,alą go,owoś,ii 1 1yc:zliwoścq
Sp<::r1,id1cno w b"żcd1 cpcmplarzach I r,ndp~aoo w Pctry,_u ruku pafiskiq11, l '>,d11ia li·~;.
września
Franciszek - Fryderyk Wilhelm - Aleksander

(;dberg (red f'1«wo ..• , op. 0 (,-21.

6. Depesza okólna Rosji .i Prns, wyjaśniaj~ic:1 cele zjazdu monarch6,1

w Opawie, 1820 c.
Przewrót. Jaki dokonał się w Jlis„panii, Portugalii i Neapolu przejął troską mocarstwa
wysierur,:,cc przeciwko l\'WOluc ji. Dlatego (d \\,°,ród nich i='' m siała myśl O polrtxbic zapob1eżelli a
złu. 1a2rnzaFicemu Eu,,.·,p1e Zasady, kt,',H" tł, , 1 ,rowadziły rdą;:zenia s,,. rnn,:irstw Europi
w celu ) 1,,,,,,lenia śwLw wojskower,~ (k,p,~tyzmu c1k,w1rlr:1, którego rewoluc1n.
mow11 , ,dzyly, kiedy zagra111 nov,,•y bunt i n":pd,, ,je Zebran, i) m celu wOp:n, rnnnarcho•,,,,,
maj,1 11ad1ieje, i,c tel swój osiągn;i. Drogowskazem hcd<l im w Lej .,prawic poprzednii: 1rak1a1y,
które ustanowiły w 1-:uropie pokój I dokonały zbratania wszystkich pań~tw, llez wątpienia, pr zy~lugujc
mocarstwom prawo podejmowania wspólnych kroków, -,ahczpieczająi;yd1 pa11stv,·a przed.rewolucja-
mi, ktt,,~ 1'-)•l<,:pująp11,euwk,, u,tanowionym rz:1dom, zwłasz,:1a, _1czdi duch nie1x-,ko1u pośredlfu-
wem wy,Lmy,:h w ł)'m ta1nych agemo,,, uJ/Jela sie p:,n,Z\\1,m sąsiednim. Io wszys1,
przed 1-ebrani w 11.- monarchm•, ,,: i'"'1anowili u1 y, pc:·a, ,,ych wi!J,11 i 1d:ol1llllliko,\;l
li dworom w Paryżu i Londynie. w jaki sposób, czy drogą układów, i;zy też pr1y pomocy ~iły uda się
 c~i•t~n:Jt'.. z,,n11~•r;.··01.\ ccL \V Lyn1 c.rl:.1 \\'\'~łal, l~\) l::{Jld t)bC~lJ:!~' Sycyl11 zar,n)t.:?•.:·n1e :.ib~ prLyl-·\ł
dn I dl·1 l.c~11\', ~1~:it Stt: p{iSrcdn1kLcH1 n11i;:-d1y S'.\}ln 1l-\u,1h'•i.\i1ll)rll l1H~un ;1 r,:1r,.1 1.•:;i11·1 tlt'H' •,;;:t~/._'.,
/.C luJ ten r,ok(!JOV,! ~\)fll(' ,\'.::t/ ff\l]J~lh„LU\\K d11.:cyduV,dlH ':·-~1 Jlll' .J/flaV-~1t· r'i.;)dl•"•.,
1r.:~t ~)t7eCi\Vil:·• 1

p~,w~:aJJch dl;iti..:,gu h.-1 !ll\);_",.l v,yti-../1:h· po111'r:writ'v,:-< '·d\' / tr,',Jt!11 \\'nhn·

JH'-?~,J l-:-'\'.: 1
,Jlu-c_11
h.'l'lt, /C ':)'YlCnl, kh',r> Cl~I r\iill\)Ll]l,J upwr:· -~I\' \'.')ł<-)t'lf~H.' li,l L:\\l,.'~JL:)dl !'l('l'r7u1n1,_1 u.._J.c1wr..l":.

fHl' \',:;:tp1ii. tł' dv.t•r~. i.i: I J ,i:dyn,t· t P~ff;,'/ll \','\'f:1::,; •,WO:,-; /yC(l,:. J\11·n~irCb :\\'jf r1r,,rn,; V i't11(i(. rn,._
/\'.'J.Jf'ł. rl]\lLff'-1\\'. kt'/ 11H' /;.rn1, ·1 .7;:p.1 r· , . , i;~•l._.:1;1c \\.', .\ cJ1 l(T"\ l(ff'j(~\'. c,y :,,-,/ l)~'T~lfll('/,1, {ll(T,~ ,d
h-;·h,~1.J 11111\( 1111;rn••,!\\ F,i/lll!IIH' r,·lt;i ni\ ;1dr,H1i1·,(1,1c\ r1,i. '>;1d1:,. 1:1c 1:, ,,,_·11H1~· 11.q,(,!L 1 •.. ~l1\1_L

I r1 .. ~J 1t' 1:,n1._;n·-.1,::;1 In p•·li,w 1 ,,.,,\\d,,!~ \',,\'\l,;1,:11,iH· !'LI'.'"·' 1.dh c1i1,y11u,,·:1 pt I 'il'

ud:r T1ern;J I :dr,. py (td 1 JJ)\\ :, ~tł n1cpc,k(•t1.H J ll:\',\'dUl'll ! 1T.:.1ptllt1t'./r:11!d 1n1, (! lit' p::-.t Le n1~•fl1v.•f'

7. Or-,:dzic Pn-zydt·nta Stan1iw Zjech1oczonJ'Cłl Jamc;,a J\Iunn.1c\:!!;O

w ~pn1wic polityki nicintcnHnc,ii
\\'.,,., \ n1:1t 111 _, 1-'l 11d111;1 I ~.!_1 1
\\/_,,·,\,l~•l•\\';1!,,'li ,- ,\i'!; 111 i Iii•) ł·iq·,it'd'ljj;111łi·\', \\' ·1·,11 l•ll~'-/lłj !"\\ \\.1j, /V, ;,,1h•

\l'h,.'k ,,,,-,1/l')Th :-.pr._t\\ l..1r'i1·t_' p.;1s.l;-1('~\rll -~lf dnLł..1d1,i1..' r,rz((~':-{d\',.'!( V l)Jn ,'.)Jl/dl.LU. ~ll't t~l•fH'H~()C
\\".:1.1Ti v \\ a'·,1ych \:,J--rn.Lt:.:h j
c \;i,J11l1,1'l)'. 1,· d\~l.d',Jl. J,, u,·i:,d: I:, :,f•J:,,•.:, J,1L r·<'Wni I dł.,:h, l.l·,•l'L "" rl)ł.') I('

z.::i.'~on(Z)t, s(aPO'\.Vli:t ~~ot·r.c1 ':-,p(:•'>C•br'.(':•l,.., d(' -:_,l\\1c·1JLCJH~! Le i,i:')a,t~. 1 kh,r~i 1:w1;.\?<.H1c ,_,~1 I;r;i 1.\ ;1
1111ll·rc::::~,y St.iJH,\\ I_T1...'drn~l/l'•l':ycli,_w . . ! z~· bint~;1:t·11t ,11,1cr>k,111'-.t1 ,r-.: w1,t1kd11ri.11.•,;·,rlll:k11, . . -.. ·,~11•g.~1
, r H'f"•dll';,/u•c·1, Ui'•rc 1d11b:. I 1 <lifi}!ll'.Jc:, llll' n1<'/,' •:11 <'di.id hy, :1w:11am 1;1 1.-r,·1, 1•rr,•,1L l
(,,Jprn1;1v11 1•r·;e; ,;·,drn· 1. 11•,·«··,lv. .-i1n:pt'r•l 1,li [ .]
l \\' \\"1..)Jl,;wL rnt1cr: ,:;;tv,· CUHlJXT~t,ch cl pn\\t;1..JIJ ·~rn1v.. kt{\rf' 1d~ \\YL,1~71,ll' t11·ffLI.' 111r~·dy
n11.' h1:J1Sn-i) :1d11ału I ntc kl: to w 1dło/cn1:.1cJ1 n.i:,;:t1.'! r1)1łlyk1 l"':i<iptcn:, td\' r:_,·:_,;.::c p1':v. -;·1 -.-!
,.,1;1J•-.:'"i,1:j• ::1110 p1•\'.. 1 .1111t· 1;L;'1,,:1<1h (·{l~1{'\'.1,1darn\ 1,·, ~,111.•:",~ Id\ ~11/\ ;,,,1t·1,•:u1lll:) , ,,: ,,:~1 ".',( 1
,,!11•!:\ / •,-,,,d,t1/tl·1.111•11.,.ri.11·tdt1il11c·,,!t·,11,,, 1 i,11:,. 1111'·,,.1 J d,111·1 l1.ff'1'\r1•'.1rn,;\1.·1.11,1111
j'l,1)~-'>' ~li,ii· li ► U'./;1 I\~\'' J-1\lic_ iii:, i.''·/','·,l~L.11 11 '-,v:11u 11 1,,i I h.J·l!••1.1.\1.I 1,l.·-.n1.\,lh'i( \\

s~·,,Ieu; f'•. htJC/ll} trl( 1L'~tI':',l\V :-,pll.>r111erzu1:y\..:I. 1e::,l :l<.L\.:..t~I-IL,0.'• C:t~fflll'T;n~ r•~)d ~ytn \•,l.~l\.dcrn id
:unc1 y l.~1w;I-, h):..'l' Ta rc11JJc~1 pl~ i:11..· 1 r,_·,nucy 1d: 1, ,:.dl!V,. dL·i 1,In, -ny r!.t'-,,·.~·q \dihrl~'!_'•:• ll:-.(r•.>JlL
L1111~, 1dr+y1y l,P.'-Lh.--r·-, laku_·,~~ll rrD::'h-v.. i :..,l ,\i 1 (~1kich (14,1..H 1.':·,.\, dcp::11 dz1\:I• i rniill~::..,1 ~;\';)(b
,·:t 1h:1r ._!,1c·j r:-.\ 1:1cc< inyrh \ )b:·, ,,1.·dL1.:ll i \\' ktflr>n1 ~,_\ 1r 1y q l1:1<ff,:, 1 ~-r: 1pr„ykl:td11r_: -.../,. lt.:'.,11•, 1:, ,<d < ~1l:1
C,:Li ,d f:.(11tH \:J~' r(,~.\:'.L(,'UĆ z,._, \\L?ł~1 J.i na ".,L.CI~'H" l J_'(,~)T~/,J.t· ~{O.~ud\1 blld~'F)i ( ,r:1~d,l') Sltlll:ln,:i
Z:1cdnnc/• rri> r:t1 at) n11 1-ra . ....:aJ'.',lv,~1r111 ',\ 11w1<E·1y o(,\\'J<.. .dL"Ly~· . 0 Le L<1LC„L1 pr. . ,h": 1.. H„L: lJ\-\ll) ru..:•~·1~·;;n1v
c1:i '\\\t"j\\ ·•~<-c,l(·}lllJ radtt}\/l!{~f'' 11;1 ,,.. r,1,lkdh,' 11111'-,lt~ł:l)',llJ:, \IW.lt,:,' 1,:11.:1(1.t/,q,;•.,) r:;•·/1'.IJl
I ,1 ,! \ "I• •V· 1 1 I..;•, pwt /t·1·: ..f \\ 11 i\ 1·.11 Hl',;)\ \ f 1 1,11, 11 ·.:·\ ,I 1 :I wici. {"'''{'I'~· I !, u·.1'1 i
I, I , J1 ,nu \ /\ 11i )>,U, ;lt ,. .,,
1IH1t,!r:1t\\ 1tIc LHL',1dh;,,11:y ··,ą· 1:11.. 1\k v, ,~\is.unL~. d,i r,;11'-!\ 1 u\,rc
111.;t)/11..in:. :,L1,, uw:··J,I1.
I ,rokl,nn•:",\ "':· t ulrLym,ily ',\', 01,1 mq, ,dk·,duś:: i ~ t, n·ll• rnq~<:•dlL'µ I, <,: db ,., a,r·:- d1 P"'' <.•dm•.
1 ~-.łu::zriydr 7.a:--.,:.1.i uzr,ali(r,·1) na ·.,\~7dk1c n11c:r:f'an11..· :~1ę 1ak1Cgokch\'Ld eut1·,pe_r,L1cg(· t1H,,.::11s.1\•~·a
,,: cd:.i :1c1sLrn1:, ich Jul· I 1w1r<:·lov. ill:El 1•: J,J.1 l:.u:l 1111:y ,.r;o,,,-,b 1d1 !i:•<•w n:l fl!!'f!J~r:>) p.,tr1.<·1
111:~CLl'I 1hL n;t prLL'._1(1W r:1cprL)Jd1.r-yd1 t:ir:uaruv· w:r.g!~·dcn-1 Sl~Ult'\'- L1ed11(:-CL(~1,ycl1
\V \\o_w:1c n1i\:d1) 1yn1i nt•\1,y11,i p:u'i:\h\;•1rr1l a lii:,,lp;,111:i ns1i. 1-i,Hk1.yll\n1) --:·,',.(i.1, 1 r1,-·:1lr,·1h•, ;t
\'.' ch,\·ili 1Ch U/f);llli.i. rr/)'l\·li~,111; i~' /,l\;1d1/ j rf•/ff",L,Jflll'!l1Y 11:1 \1.lc1rn n tle llH_ ,,.;qd~'K :;,n11~·11a,
l.t(,ra ,d:ir1e-rn kcrnr,cleril n\ rl· v. ł:1d, pe1•:r·, /'O p:,r,tv.:: 1,ocr,1.- ""' 111 ·-P~•,1 r,dp, ",1 1c, lrn" ,mi.in~·
r1 i' 1::•,•;1, °'<L:IH •i.': '/ :cdi1,,:,( /j',li\ t 11 1lU.·l.h;1h1.) \I!: Il i. 1,,·1p1v,. ,Tlh[\\ ,'
l ... l :~,i</d p,1hi)k:i \'- ,.1,,,111•1 li (li; Lll'l•P) p1y1,i;1 \\ ['H'l'S';/)'n' l'K'C),ll'. WOJ, 11, kt( 1,· r:-d.:
dluro WV\\(lł)-'\\;,Jy 1..:thlll.ll'(!l;\ \\ h·1 c1,ę,\c1 f.,\<:Jat;:, I l)'/,(\\f;~JP fll~/HlH'T:T:h. L,k;1 •,,_:,r.1;1, l(f 1n;l(i)
11H' rn1..._•,';,1al· "''~ Lt '. \\'C\',r~r;:tr:,.':1)Th -..:prn\'r /t-:drn.-f_-'\) / rych HH'·t ,1, :-.tv,\
(k r~1c10 Ld [/_nd U\1, di:{_ 1 /,.).{~

kr:Jn~ dl;1 Jl(l.',~ n)/\\ ł p:, pr /)'J~-1;·,1w / prlf I '1n1:~·,rt;.), ~:ran(_'>\\-(.,.. I.)
nlrti Yh ~'~Ur~h ł 1:tpC'\\Tlk' Jl
, •n,;::i .: I ,(•ht') ~, .11.r,a1:)ca ,,·c w<J\ sti. i,:h ,,1.,,1J;·,uu;c1acl: ,;L1.0 7.r1( z;id:,11Jc1 k ,wJcl '·' i;1c·c11F,L w;1.
ni..:· n10SD!C C•hi:-i:Ty od z::..... !ncvr, Jr(~)"jd" 'S ·::-tt '.,,,-UJ1l·a: U< lc~rc, kc,ntyncntll (iko~h'/Tl(,5,CI )ó.j 1d(•i,, \'tK
1 1 •
\V;1me i 1a•~;ul111.:.: /,1i t i{lłllltTHle l!.:'".--.l r nT1:; nleri1u/livn1, i1hy "PI i,y1111t:rz, me ffl( 1c;!f:,.l '-L;;_1 r 11P\: 1 ł)
ron1<1;.·n;ić n,1 JDląk<:]wiek ,.·r,;<,'
(Cf'•• k,mtvnrntll ~\\i•f ,y.-.h'rn p,,l,tyctn\ THŁ' \,,.,1,·,w1.q:,, n.,
rueł--.ezp1eC.D.:ńsl\-W)
na·--7.Cf~"l) ::.pok(~Ju 1 s1\~z,;·~c1a: i nike nic· mfl/e s.:1dz.t, .1..:.. t1v nr,::,1 hr;K111 z Pchuh11ti.
rdyl·y id: p, ;.u~l,t""'m' .,.,m:,m :,\'l11,. ;.~11(!111! ··•- dr•l•rr•,,(•1111,~ 1111.y1<l•- ten "·.\'.tc-111 Dl-,l-.'1:1· 1• ·-1
r{w,!l1P7 11et1r1 111<·111111.l1w4, ;;hy~my d•t\lęlmc: ('!'l)J<,;lt l..Jkl) rnt-,rweHq,; ,, Jdki-,1k;,lw1<.J, ,.,,.,1au
J,.·1rl1 p11r{vwnar11y :-:.Jł-r t \nldk1 H1:"":l['~H)H 1 tych IIOW~·\łi pafr•.J\\' {)Lt/ dncl;~, :: Jl' (1dl::~ł(1:,.1·, ll11!"-l
b\Ć J,J~,nc. /'.: lhs;:panł: 1 1(li med\ 11jr• r- ► ken~, Pra,\·tllO.\.~"J pi•h1\k . ~ \1:in(vw Z~---'~hl':l.'/nll\,'h k"-l
11.~~Lil p1•/t 1 <..!i1wn.: ,1r,·,11y 11;·1 ·~.111l,·t11 w H„i.111t·1, li 11111t 1110:1,·;tr.. (w.1 {,f/[i•Ll kH ..... ~r11 kL.,_·1u11ct

1-L Traktat o Fnii, !,idze i Stałej Konfederacji pomi~dzy Republikami Kolumbii,

Arnf:i-yki Srodho,n•j, Peru i Stanami Zjednoczon)mi t\-leksyku
Pamml,L l '.; c,>crwn1 I h','r-, r.
An I R,·pulll1J..1 K,,lmnhii ,\ rncr, L, Śrndkowq. l'cr11 , Si,1116" 7.,n111h 1''"" h !->ld •,I,_:
1nl1v;',tJ;J ,...,1r, •s1.1w11,mc \<1:Jct 1i:1 (/,1-... p(1~p,1J i "-~•IH"• (1L1/ 111:<1tliu,q.1 ;, 1 l)IH ,.cłu \\H ,-.\\1·•
1·~1J,,t 1n~1t·nq, IJl('\\/Tll~./(1fl{_'J ]'l/),;L~lll l """')llkh' \L\h-• wd1nt,',{ ! /C \',-,/_\:\lk11111 ! I l:.1111..; / 1 1'-,,',illld

v.·yn-11tn1ctH:t ~trc1n:~.
•\rt :>. Celem tc.1:r, \,Je'.l)'~l<:fP h,krn bi;d7lf' w,,p61nc 1111;•yr:i)\\.i!rn<: pn--i,:nvy d,wr,r,q 1_1cch
hi;dLH: I<' b•mn7n-, ,cdlnq vbn•ll) suwc:1cnn-,<d I n1erc,<llq,k,ą·1\\sl,,tl..id11 k.1Diq,;_,, ,.,,,,bru
ze ~k,inret.k:rllv.-a11yrh pa(i~~tv,, .Aru,,r~.,J\l przeu\•.k-:.i \V~t.dk1c1 t•l)(CJ d,,,ul11a . . -p CL:u z~1.J)t:'\.,,rHernc
ndt.:_iJ na za\V\l.L.~ I<, 1fl\ ~ci I rnv:..tkt-:, 1 p:_1kn,u.
\V l)lll celu b,dnc: -"( p,,riern..: ,ak ną1k1 1 :-:n1 1.g„dr , ,.!(,hr,·. p,,r„11:111H·rn,· tak r,,1,11,·d1,
nw ,,,L:1ni. ,,J·} wa1dm11i I I" ,d,di-i(hl\ mi \\cwm11u tych pa,1stw jak te/ 1-.-.1,•~t:dnm r•ar'1,1-,,::m1,
t k1,,,-) 1111 1~rndv. ,,1111--e ,1~· :-:1r..1rr) r„w,n11,- ulrL) m\ w,:c cktyd1,za:,, '''-<: rd,K1 1: pr?.) 1.:1:,cl ,~ ,c lt,i··
tet v„Tłwid11t" \A' U{i\Ve H.:t-t•.Jl" (t.'~{1 typu
/\rl l, l rili.1\1.'l;q:;•.·t· ~.. •~· ,f..;ln•rP, /!•l•OWl'.;'lllp) ~,lt' l 111 ))f/1· ►,.in IH' ◄ lliH' \ 1,/;tll'll:Jlll' pr;i'd 1,,\''-,/l'!~ 1111

.1L1h1z-r11, Lh•n· /~t]-'.f4·ldi,y i. Il 1,c,l!!\t·/11c11111 1'-.lrnc11n1 (•r.\/ ut~,f p1 /c, iw~t v.•r,·.:·1H1 lll<'(lJ dl,:,1 •lp·-t 1
1

w~1y,IJ..1d1 .Siwił i 1<1},t,.Hu lly lt'r kh,1e_1J...,.,lw1 ..:k .,:.1;id1 W~Lc'lk1d1 -,v,ydt ,qllvwuv. ,r.._!k,,\, 1 ·-il
n1'-,r~kllh 1 lrp.lc,vych, .ff( ,Jnic- / k,;11Hy11gcnrt~r~1, 1_~4- 1 Lt(fft:'fo kluda 7:,,,: :\Iron t rou ,.,~, ;t Jł.:~C 11, {:,,".~ j.~;
1Jria [. J
Al1 Jfl. \V edu ,-r,ra1 lcp~1<.·i 1<lcntd1k.aq1 ,,.,,.,u:h 1ntcre,()\\ Str ,m 1:11H>v,\ 1:.,.t,tl:.t]:', 1!11,q
p,nc. z.· taJnd z nich m.: t-ędne m, gb z.awu-.ć- p,-,kl•iu li: v.-spi,lmr.;1 V.ff'['ctm1 L< h rnq,,,l!,.-,ln,, 1
be/ v. ·h1ctt·n1d tio rnet!f1 \\ \/.1,..J>..'F(lr1)' sp1 •~{,I', \\.'>ty :--.LJ.--tf.:h Ji( 1Z(1S{ał_:n:h ~\ 1Jos1ni kó•.:..•
i\ri 11. likladaJ,)CC ,;,, Str. ,uv, 1.l.11:Jc d, urn, •<:111c111;, ,w,,, t, 1111:1, ,t 1•., alnycl: ,:,, ,,,_1kp,·
I priv 1:·,,·,vl,l.1cł: ',(,,"1nlJ•"' J •llf'fl.<'/ l'l\'\h: r•r I', Fil I•. 1,k Il' ·-1•<•lf„11lld, ól/)'! d111h I ,,n·;11lr,1,q.,
ulhPJ/_i·nh" /i_'HdH.ul/1·1n.1 Cc11c1.d11cj_'n, ihH·tsq.J•, l'J.'', \H. \•. ;·1;1-,1<.: f\:1~d •i11 ~ p 1h1 ,\ l:iC1 1 k:,/ll1 :'(\
rnku \, (Z:1.,1c W[)_Jll), ;i knn,rylmw.an<:f.'-' p1,c:1 óv(,ch Pcim 1J:i, ,,·nyd: l\Jm,.,tr,,\,, rep,~ ;,:n1.u14,yd1
ka,·dą :-lrPn..;., dy-.,J1.:H'IUJQl'\,rh ,illpov.icd11in11 p1...'łrh1HH,~.nicrv,..-dit:1 ; ~-to,~w. ·H~• rn1 np;n\,rncrii:1r:11
}.l,c,,,·s.:, c:/,h, ft•nna I pr,u.ądck l)d1 ,pn!hni 1n.'L,ną urc:gulnw:rnc w n1.lr1·l,nc1 ,:rnn,"c: f l
Art I f.. l'mctwrap:icc S11· :-.twny 7.,.,t)(•Wląl.UI~ Się l UfflC.l} ~CIC rrzyrz..:-l,aj4 pUy 11·,cl11~ l.lg,...1/l('
w,zy,,tl,1e '·['·,,r\ kl(•re 1l/1-'•".I 1<;11,1t·_t:1 h:h m,,gc, ;,:11,llm:c ru11111,1J1., 1111·1 !ó1; 1ru l BJd1, Jw pr..-H_.:id- 0

ku rd 1 b, rne ✓ak••riuvł 1 · -'ą· rn1dźwii;+ 1 puirnędZ) 1yn l ra11,t\\ar.11 h~d/1!' ,,,; <l,1v a,' pH'nvv,·rh
two ws?cH,im sr,,,nbcm dnała111,i. 111,H-rnn;l y111 ,k- rni-·,,d1~111.i p1•1•110 ·-:,d Zp,,ma,:.,,:m.1.
ł,h'\Jq 1 (·• d,:\.}'/1<' 111l· I~vhl,ł ~•lh•\\-l~;1u,:1L'l•, fl:~.;lil,y 1c pa11 .... ,,\-;t llh.: /aw,111:, 1;1,11,1 ,1111t,\' y, t'l' tt1L
wła:'.11J<.' h,d11c.
Art. l 7. faktckr,!wi,:k byłyb} p,:wnd) ,,hraz.y, po\\aLm·rh k.rc,wJ CZ} ,nm: rnnt\\<\ !,-,.
t !X'"' 11fo k,,;rvcll pkię~ p.. (nw-1, l.hna" iJ_1ą,·ych ~ię .Str,-,n rn, ,gfoh\ 11~.,1.n,d<' rr ,ccmb·, ,h 11t•1crnll
lub \viclu p11fr..;nvt,1n tq:P ~P_ju~;11, ?adnL' /. u]ch nil· trIob::: \\ ~r\nV1cdziet v.«·•1n~ ;:,r)J ll'.t 1Hk,_v._:,. •//,:.tt'
d7L;.J.ł;·d1 rc-rrc:"yjn}'.:.'h rrzct i,.vb, n:puhlu.e. kt{)nt uv.~-1111 ~1,· n1 kll)"\\·lL"'.1..:acl~t h..:;, p1:l-,:'thl~1\v11,.-1,n
.-.'.\(•J 1ac_1i p<.'pm1q dt,kumcntar.11 1 nlC't!--•i;dnymi dt•\><'Jdm1 wrat ,,: '.,l,:zqi(,I<,") 111 f!rr,·d'1Jv,"·
r,11.:111 sprawy dn pc1e<lnaw,:/cf <l<:<')lJt Zf,.:r<'tll.ldb:lli;i G:-nn,tln("f'(·
 1'-1

1\1l IX \\ . p11yr:1dl-.u 1·dy _1ct111u I p;:i{i\l'•· i·,ł-.cL1nft'derPwan_J,.:h u,T,tt /;\ Cf•k.\.;.{:.. wypn\1:,'H:dLcrut·
wn111y rn.1I Cl;/'.._-ie v,,n•f~i1.:I! dadLu~ p11.cci'lsko pac1".'rv.,:u uhccrt1u rn111::j-..1ej J(nnfc(lcr;a„JL
LI', 1( 1

11u\•,'JJ\łl() rn•ą)lt-'f'\\ p~:11nH.1c· u d\· hl\.' t:~łurL l1(1~ri.:dn1ctV•'CI 1 rned1~1-t.J•,:· ,)\\ :i,t:L \,OJł1:SiI.1.lk{1\,' d L'l
1

h_y łib:, 1.;_1hJw1;~l:mi uc~:1tei1{ :eh \\' 111\Jr":tr{l'.IH..'J skuH..'CLE)" ~ro--(► I) l

,-\rt 27 L1n1;:y,.-J(ll~tt:1.· .st~ Slrc1ny Lc•hr1Yd:!7U_F1 ;:;11,; i pr7) r.-:::1~·k1:tJt~ \v~r"ółpr~K(:\i,;.,,C_ pi7y uzy\.·a1
·~,,,:--Jclb(h ,;,,ił i ~n.•dk(I\\. Jltt r1.-.-...'l l·;tłko 1,~. 1h::'~u 1111e\,H.'llt;-r
1 wytqn:..·111;t h;mdlu u1e1,,o!n1L1ff1l
l i\fr\ tL utriyn~UF!C 1;_;;rrt1eir, ;'\VCqe nb~Lne /ak~1,-::· pc 11.:h1brK"fq h~mti!u
I ;1,, 1.t~ 1,,1,•,/)if•-1--;r~11::,1,1:·111~·l 1.: •;·~, i lt\\,dd,,ll'l!,, ~_,!u ~11:,,11) f<..tml1;1L111 /~'a1l1;11,: :~1~· p.)11;id!l1
/,:t\·I L:11 1 \\.rl hl, _-(. 11:1,;,L·) ~.t,t•-! li/J'\Hhllh \\ '-lh>',,\!1 1.1L ,,,qt•.l!d./H_·, liH 1• /\'-.IV I {!t ► ff!lji\ /l'

I ,;uidl,,i /r: 1.!'L\\: 1111d, :\\-\' \\ 1;,i.·· Il' '.-l;ttkaun, ~ 1-. 11t' 1ydi tik·v,;~ 1 1111 l,.i'.iv, prLl'\~.."l•Zi} 1 pr!'.) hy"\\.-HJą I A tryk.i
p.-,J I·,,-, :de,a P111a,,1.,ja„\tli ,,; l':,1'1,[\'_.' h;cl.1 Ll/11<1,:1 ld r•:•r<::łl11:1p,;Hii Ll·ndlll\ f'll',ll:t,1., 11,,
\'>',.:n unk.tch. ~t• ·,ff• 7C1~:·1 an,i u~ rc;lunc \\ :.pcCjtth„cJ UJli0\\'1':'
A1 • -~t> Rq1ul·lik1. I<, •lu1:·l 111. i\1w.:ri ~, Śwcili, ,we 1, l'e1 u , s,.,,,t,,,,_ 7Jc0drn,. tlin\!.h l\:t'k,yku
ut.v\,i:1tll!t.~1ą1... tak Ot.~\\al,nu:.~- i :i:..1h11:.: SWO/i.: IIllL'n.:.',J ! ."..a,.;;td\' ,\. t_-1,-1,s1e pnkn1u 1 \\'OII') dcki;:ru1:_1
l1(.IH111w. /(; ru111f'J,·,1.y Tr:J:L:ll \_' ✓_1 ...·d1a1-1.:1,1..·111u. /,\'.'l;ifl-.L1 J \V1t·c:1_y,qe1 kc,11te-d,-r::1c-11 rnc rns1.1:,1~. t ru-c:·
h~·t1tJC' \'-' /a,_h:n :·•f'• J-.:t,1-, rH\.lC/\"ł ~u-...-c1\·nnn(L-1 ka1dq:~, 1 111j.31 \\' odn1c,1ct11L de 1cl·, :o,:..1c,1,~rd•,(-)V,
/<l]'f'.:llll"/ląl h !'ll/~l',(;11\ 111} ! ,ill',h\',;11):( h'\'dl1,·f1/n\ rl!l Wl)l1\'\' 1-'j k11nlnll'Lt~ j!, jt_'il:il l~ n.~, illt'
I-i.il.~ ·,1t,· \Hh' l'i/(', 1\\'-,l.1·,-.·1,1, ,h.,.l1t1\',1 1 l1k111· 11111H_'J\/l~~'~ łf,1\Ldu
1\r' 2'i. kz2lI ktnL,, a .'om·JJ 'lrcchlc!IL 71rnern ·,,· 1s1e1m ~pu;.,°Jb fL,rn1,· ,,,c:~u J7Z!du. tn p11e1
ten ;•,,tln j·akc ~'O~la111e v„ykluc7Ul.l~-~ 7 Kunc~-d~]d\.'Jl ! J'l-..'J IDtt,.·I li!(.' .::,:~J~:..nlc' ll/11:..illy .::u1J un,J :'-.illlLJ flit.:
t)i..'dLJ...' ro-..vto1rue JHL>Ję'Ld Ce- llH1le_1~1e.1 KorJeUt:nt.1,.,:il HittCh:J rnz lyłku popi:re7 _1e1..1riorr1ys!nq
ff(:.!s: '''l).,lk1d1 p,111,,lw. fJ(,r~ r, h1w!t'i'.e1:,q, 11'-<'l'I,! lub v,c"11,u<1:, ITd•i 11•,ui,);· I ]

Y. Traktat " sprawie pokoju, przyjaźni, handlu, odszkodowań itd.

międzJ Wielki\ Br_ytani~1 a Chinami
N.1 .1-,lfl '' 1! ',l<'IJ'fil:1 I~ I/ I

An Pc,ki'] , prL}Jill' 7:,p;,n1.J.! nd1:/ llll~ć!7', JKf\l Kr.\luw,, Z_1,·d11uuun,·gl• Krolć',tW>:

\\ idk1i:j llryt.1r;11 , lrbndi1 a JC[\I Cc<,1:-.i,rn Chu: urdL rrnrd,:) icl' p.Jdam rm. k1s',r7_y krn 7} ,!::(-
t~--dą 7 p:.:tn,.:~u Q4,,.?p1;,.·(.?i:.;-11st\\'d 1 1...id!r-.:,n_', osohSk.J 1 rch \\·h~:,nt,fi.:1 \V ubr,J•u.: pn;'>iitdłn,((t Urug1c 1
~•lru1,y.
Art. ..'. Jt''.11 lc:•,au l'hll_ L)2aclL;.. ,1<:, c1c,y pudd:n'.yr11 hr;n:,_1,(.in_ ,-.ra 1 L tell rn,b11,attl!
t t~r•rm ,'.;1 \\.'t'lll wnlnn hyt) pr1ch_·; v,al: v,: L\.: lu W\ k\ Hl\\\ aul;i l.a_1t'{ liandlnv, ych, w s..pnt.l\!ll 1 1-":i..'l
·,»'.IC:111( ,.,.,i.\\ IIH;i·;l;J:h i-;,,1111111, /rn101, ru ('/el,, Nlflt' pn l S7ilfl)?li,q i I
/\1 {. j\ ll!l.'\'•:1/ w·-1 (il/\\\1:,,tH' k1t1,H'tifll-t' i i't•t;tJi1tll', ,tbl lilldt:.ir(I lit_1l_\,'.--t:' illiVI! 1«k1•.
J1·)1l \~ Ui\.,i)-HI 11tti::;lll 1) 1.l.-)~•'-l'- l lt-.. j1Jd\·1td,, ·-we '>ldlk1, gtJy lil_lt.L1 1c kfi.' 1·1ul:/cl•.i t,t~ll Ull/}Hl)\\,k
-» !)f<I c~lu 1:,,,,_.,1/}lly. JC/\1 Cc,~lf7 C'hw t.d,l~·pq<: H,r,,! Krnluw<:J W1c:H.1eJ 61~,lmrn I lrlandll
\,) ~,1~: HlW1f-KC1Hf', krri~i :-..t.1r11e .\Jt,,' 11a L:n1,\1,e pn\mtHn\c1;_i .h~J Bryl)T"k1t>1 l\Tu~ ..:1. lt.:! ;-..1;adkub11.:r-
u'n,1. 1 na ,lt,:pc(,w L btdLlc r1~,1dLon;t \'>Tdh1~ l~ikich pr;J\V i prn:p1:J1\'>' j;ikLe JKiv1 Kr(l!nv,a \\'lcikH.'!
1

Hry1a1'.n I frLrndi1 11ni~-1 'l:-1 :,{O.\O\'. i:1e \\/_) da(·

.i\rl 4, Cr::.;ir7 Chn 1gaJla si\' 7.:Jph:cLĆ' :-.urnę 6 mk. d0]arc'1v„ s{arnJ\VJ;"J-l':t v,·dnu<C nr iurn, 1

h.t{ire 1n;-:,tnłn W\tLmr \V Kantc,ni..: v,' m.1n:u I83f) r,, 1~1kn Clkup 7a 7y,~·u: 1n~pt,;t\f()ra Jc.1 bryty_1,,;,be1
1\-l,fa·11_1c:11'\''chi:111\,I, 1m11·11;1ll\d1 I lafl<''ll\!1)~·11 \llllcTC"l:l l'f'lt'/ W):-Pk1rl1 ur1,·d11·k(m dn(i:-L1d1
,\1 l\1rnc-.-.:• · ri,F! drnt•,k1 /!lHt'.-..d l,lljh(t\\ h1\f\T"J1tii 1.q11 lq;p_'\t·h •.,,1( krndlt·111 \\ h:;111!(1llll'
1
) 1

d,, t1ll/11.:,11;t11L1 :-l,N111k>11'.' lld,lUh>v.ycl, ''}Lrct!IH: i !''-'"'!l)IU 1.upcdllll d111,:-.k11111, 11:!l),><•;rnyd,

l-.upc,n:·:1 I It,q: ( łut· Ko-I hmgJ. ,rn i,drn<" ilc·e1H·j(,llOY·,cUi} rn, " lyL: i:du prLcOL rLąd d11r'1sk,,
t,:-ctu t'hm Lg,_,dLa ,1 1· Lrn,,2 li:: prLy,Lk,ść lę pra~tyk, we "~zy,tk1ch porlac.h, 11 ~tond1 r:,:,g;i
p11,·l•)\\',:C- kur,) IH)l:J'-'], I jlll/1'.'Plit' lid m, d, k'1f!],\\':1lllc' lr:.111:-,.:k'.p l.'1lidlnv,),ll / kc,id)lll_
ku:• :n;:dz! <ohe 7)'c7:, li kJ.'o t c:<~trsk:1 ~~:o;<:- LJ.'l,dL,t :-1,, dalq Lllj'bctć· uą:k1 v-i hr)(} 1,f.2enm
l 11,ln dol;u(,w rn, r· ,uct dl11/'.<°•"' 11;1'r> ?.1,yd1 p(ldd:m\ 111 hr\J)'I ,k1111 od 111ekt61yd1 ku11,·(," I lung
152 EPOKA KONGRESU WIEDEŃSKIEOO 1 ŚWIJ,,78X> PRZYMIERZA fl81.5-l870/l87f)

lub Ko-Hong, którzy stali sie niewypłacalni, a Sil winni poddanym Jej Brytyjskiej Moki poważne
sumy pienietne,
Art. 6. Ponieważ rząd Jej Brytyjskiej Mości zmus2X>ny był wysłać ekspedycje w celu zat.ądania
i otrzymania .zadośćuczynienia za brutalne i niesprawiedliwe postepowanie wysokich władz.
chit\skich wobec urzędników i poddanych Jej Brytyjskiej Mości. Cesarz Chin zgll(.ba.się zapłacić
sume 12 mln dolarów na poc~t poniesionych wydatków. pełnomocnik Jej Brytyjskiej Moici
zgadza sie dobrowolnie w imieniu Jej Krolewskiej Mości Jl()tfąCić z wymienionej su,ny 12 mln
dolar6w wsielkie kwoty. kl6Jtl mogły otnymać poł$:zone siły zbrojne Jej Kr61ewslciej Mości
jako okµp od miast w Chinach po dniu I sierpnia 184 t r•.
(. ) ..
ZrodJo: L. Gelbetg {red.). PriJ'lll'tJ... , op. cil., ś. 42-4$.
ló. Brytyjski A.kt Ameryki Północnej
29 marca 1867 r. 1
Akt Qdn.osi się do zjednoćt.onej Kanady. Nowej SzkOćji, Nowego Brunszwiku, ich rl.lłdów
oraz kWestii z tym związanych,
Zważywst.y, że prowincje Kanada. Nowa Szkocja i Nowy Brunszwjk wyraziły swoje pragnie-
nie połączenia si~ w jedno federacyjne Dominium pod berłern Zjednoczonego Królestwa Wielkiej
Bl)'łańii i Irlandii z konstytucją 1-aSadniczo zblit.oną do konstytucji Zjednoczonego Królestwa;
Zw~szy, u Unia raka bedzie przyczyniać sie do dobl"0bytu prowincji i promował interes)'
Imperium Brytyjskiego;
Zważywszy. te przy tworzeniu Unii mocą decyzji parlamentu celem jest nie tylko umanowie-
nie władzy ustawooaW<,,"Zej w Dominium, lecz talcż.e określenie istoty władzy wykonawczej:
Zważywszy, te celowe jest określenie przepisów ewentualnego przyjęcia do Unii innych
części Brytyjskiej Ameryki Północnej.
Postanawia sic co następuje;
1. Wstł))!
t. Niniejszy Akt okteśla sic jako Bryt)'jski Akt Ameryki Północnej.
...
[ ]
II. Unia:
1. Bedzie prawem Królowej zgodnie z i poprzez zalecenia Wielce Szacownej Tajnej Ra(1y
ogłesić w fonnie proklamacji. il! w dniu 1ami.e określonym nie później nit 6 mie:śi~y od
ustanowiełlia mniejszego aktu, prowincje .Kanada, Nowa Szkocja. Nowy Brunszwik
st\YOl'Zą jedno dominium pod nazwa Kanada i od tego momentu te trzy prowincje bedą
saanowity jedno Dominium pod tą ffllZwą.
2. NaŁwa Kanadą bedzić rommiańa jako Kanada ustanowiona l'la mocy ninicjsttgo aktu,
ch)'ba. ze będzie się wyrażało lub implikowpło inaczej.
3. Kanada składać się bedzie z 4 prowincji nazwanych odpowiednio:
4. Ontario, Quebec, Nowa Szkocja. NOW)' Brunsz~ik2
5. Te ciek.i prowincji Kanada (istniejp w momencie ustanowienia tego aktu), które
poprzednio stanowiły odpowiednio prowincje Górnej i Dolnej Kanady zostaną podt.ielońe
i utworzą dwie nowe cdrebne prowincje. Część, która poprzednio stanowiła prowincje
Górnej Kanady utworz.y prowi.ntj.e Ontario. natomiast cześć będąca uprzednio prowincją
Dolnej Kanady utworzy prowincje Quebec.
6. Prowincje Nowa Szkocją i Nowy Brunszwik uchowają granice btniejp w momencie
ustallQwienia nińiejszego aktu.

1 Tekstuwi.ględniaja.cy poprawki z I stycznia 1957 r.

2 Obecnie Kanada skhidli się z IO prowmcji: ()nrąrlo. Quebec, Nowa Sz:kocja. ~ Bnmszwik, Manitoba.
Brytyjska Kolumbia, WfSPl ~ Edwarda, Alberta. Sasblchewan, Nowa Fundlllndla i d-wóch ter)'lOńów
(Terytorium Jukon, TerylOrium Pólnocnozachodnie).
 DOKUMENTY 153

7. W powszechnym spisie ludności Kanady, który zmianie przeprowad.wny w 1871 roku

i nastcpnic każdorazowo co IO lat, ludność wskazanych wyżej 4 prowincJi bcdzic
wyodrębniana.
ładza wykonawcza
Ustanawia. się nin,q,1\1,1. wL1,\lłl. wykonawcza i I nad Kanadą, nadal
pnysługuje i prly:,lup1w:1C Królowej.
PostllnOwienia nin1qs1n•,, , ,;\nosząc;e sic do Guhen:;11< ,r,: ( ivncrd, ,ego roz.ciągają sk
, mają zastosowa,, 1, d, ·. 1 ,ra Generalnego ci , , p, 1, 11 + 1gó te funkcji:. lu'
innego Najwyis1.cgo Urtcdnika czy J\drnrnistratora sprawującego tymczasowy na,l~br
nad rządem K,1nady z polecenia i w imieniu Królowej, bez względu na tytuł j;iknn jest
określony.
3. Tworzy sii,: Rad,;; celem udzielania pomocy i rad rządowi Kanady, nazwaną Królewską
Ta_1ną Radą dla Kanady; przyszli członkowie Rady będą wybierani i zwoływani przez
Generalnego Gubernatora oraz zapr.i'.ysii;:gani pko tajni radcy. Członkowie tcj.i.c Rady,
mogą być odwołyv.,rni Cul•,·n11:11ora Generalner,,
lad7.a us1awodawc1."
Istnieje jeden Parl.111" •J.ladający sie z Izb: .,,,1,... ,nej Senatem ilt.by
Gmin, którym pn:,--.q., f; , i.,wa.
..
(, ]

W. Dobrtycki, S1sffn, , ,,. 412-4U.

Częśtdruga

W EPOCE KOLONIALNO-llVlPERIALNEJ
(1870nl- 1918)
 VI. EUROPA OD ZJEDNOCZENIA NIEl'vIIEC
DO I WOJNY ŚWIATO\VEJ

I. Sojusz trzech cesarzy

Klęska 1 /jednfic:11.·im· Niemiec SfH>v,,,dnwały ist"t11, zmiany w lvcc
) wegiiersk1, 1{1«-cznik za Sadow,1
zwolennik 111nntOWania Lu;illlJI
I
antypruskicj, minister spraw zagranicznych baron Friedrich von Beust ustąpił. a jego
miejsce ząjął 8 listopada 1871 r. Gyula Andrassy. Nowy szef dyplomacji widział
knnieczność urnocnicnia monard1ii austro-węgicr~kiej na Bałkanach i tam \vb(nie
moi]iwo;d rckompensi,ty niepowodzcnw doznane na termie Włoch , Nie-
miec Sojusznikll w prowadzeniu takiej ekspansn Austro-Węgry mogły znaleźć
w Niemczech, które na razie nie miały wickszych ambicji na Bałkanach. Zwrot
dokonany w Wiedniu stwar✓ ał korzystną sytuację dla dyplomacji niemieckiej, gdyż
w tej sytuacji mogła ona zająć pozycję mediatora w nieuchronnej rywalizacji austriac-
yjskiej w I rejonie Europy.

N1ebezpiec1n,•.two rewanrn ;111':triackie1•0 ,n,,rało wk, n" dobre odd,iln11,-,

natomiast poktmana Francja ciągle była dla Bismarcka groźnym przeciwnikiem. Jego
zdaniem bowiem naród francuski nie pogodzi się z rezultatami wojny i wcześniej czy
później zwróci się przeciw· Niemcom. Niedopuszczenie do odwelU j zawiązania
111,pin,wanej prLcz l rnncję knal1CJi antyniem1ccktcJ srało sk podsta"owyrn
cclcrn 'Uategii kancka.a.
Po zbliżeniu zarysowanym w 1871 r. Bismarck już nie nh;nviał się lH1~11T1-
-Węgier. 1\'ic dopuszczał natomiast mmdiwości sojuszu francusko-rosyjskiego. Wie-
dział, iż mimo przyzwolenia 11a działania Prus w latach 1870-1871, w Petersburgu
nie hrakło polity kuw dnstrzegaj:tcych, że potężne, zjetln()Ctom: f'..icrncy mogą.zagro,i(
w przyszłości 1--:anclerz 111cn11ccki robił wl~T wszystko. aby utrzymać
i nie dopu;ci.: do jej s, 'Ju,zu , Rosją.
Najlepszą drogą, która mogła do tego doprowadzić, było mocniejsze związanie
obu dworów północnych: Niemiec i Rmji. Już w lutym 1871 r. cesarz Wilhelm
W\Słał do cara telegram z podziękowaniami :r.a życzliw~ć Ro~ii w c,asie wojny Pm,
1 l·1.1mją, Późniq H1,11rarcl( wid,,1-.n ,tnie wskw'i 1\,1! 1Ja :wsp6J11,,tv 11ueres6w k, „
z,1.!a,:,cza w spraw1C polskiej. \V tyrn właśnie czasie Bis.marek rnzv-ijał ośtr,1 walk,;
z Koścmłem katolickim i Polakrum w Niemczech, zwaną Kulturkamnf
Mocniejsze jeszcze niż kalkulacje polityczne okazały się więzy łączące obie
dynastie: IIohenzollemów i Romanowów. Monarchowie bowiem ,,łatwiej dostrzegali
1 1nZ11mieli intere,y dyna<;tycznc niż skomplikowane interesy 1nocarstw, kt6rych
polit)ka k1ew11al1. I w 1•a1hli/•;,Tj pr:;y,·1łt,;ci \1pływ d1 11:,,1l'1\', 1:,11;u 1 "" ,,,:,win·
1;,1ch ,(u,w:k;;ci'. 1111<,:dzy tr,c111a mo11:ud1iarni" (E \\'e1c,,1 1 cLi. l',(1,\, ~- :7 h01
Aleba1,de1 li "1ed11al, 1:1 nii rl:1\1 na pl.,no'.',,.ir:.1 J,·,I 11 rzyt;, Fr:m1·1,1k.1 J, ,·1::>:·;1
\s Ik1hrne. 1apr,lpc,rn,\•,;il \1·11,;,:. h1 ,pPłk.mw 111 11:01•.ln ,1,
,,dh:C: 1. J::>ro ud/l:1le11:
Z,i;tL.tl tr1xd1 ,:e~a:1) \\'ilhdm;, I, ,\lck,,u1dr:, [I 1 l~r:1nc1,·1L1 H•/(·la I <Hlh1ł ,1~-
1_1c \\T7("iniu 1f;72 1, Op11:1a eu1c,pe,1,k:1 od ra,u ,.irn-lla, 11 je,111• pn·,t•:• 1\,hr"·,:1i:111a
S1\ 1\·k;.:•, l'1,1v1111<T1:1. , (·, l1yl1, t1:tln1· _inii 111,· L/<,·-,,-,,.,,·1• f\11'w;itpl11",11•. ,,1 1 r.11•.-,1 I. 111
, Inw.1 db 111, ,11:11dH-,\I' c,1;il;, >1,· lll :iPtTllTH· ,1vyd1 111 n:1\111 1·. , 1;,,;;,d: ,,,-, /:Il 'T', ·-11·
libewlinu1 i lWćJt7cnia 111.c•owych ruch(:\'< srclecznych. Porozurn1cnn1 bcrhrbk1er11u
tk:lt'kt· 1ednak hyk, do umwersahzmu eurc1 pejsh:1q:o, j,,kl pracnwwał .. koncer· cuff,-
pc_1sk1" w cza,ac:l1 kcni;resu v. icdcńsJ...icgo.
Sp(,tk;mie !!zed1 ct'~Z.17.;, nic pl7j nio,lo _iednak zadneg:o f..,rrnah:eg:,) s1.1_1u,zu
\\' l::lcr!mie 1•ctwicrdzo1w jedyme bliskość 1n1~·dzy K1cinG,nJi ;1 Rncją 1 \\'Zrc,t 7.1uf<C11J.1
11,11;d?~ l\"icmc1mi 1 ;\w,tn,-\V,:µ1:11111, op:1rh')!f• n.i ,;i1'n1nicniach l"lc-rlin.l ,, ,1anc,1-.,1-
11111 11,1q__1.1l11u~-l 1 1t·11 !Ol 1:d11q Hll•1::ul hi1 11:nhlu,,. q~krq () 11 wh · 111 :d111c I I,\ I,,<, ,1·•.,p, ,t
dz1abrne ll>,y1,lu-at:,łr1alk1c. \\-"btky IS:c~ll 1 /\1 ~liL• \\\-)-21<1 p11)\[.d1 1cJn,tl: \I lk1
lnac na ogl·d11;i :ormul~\ il' (,ha p;:11,tw;: 11.;·d;, SJ\• ?c ~cb,1 poiozum1n1as.: ,_,. ,.pr;,1, ;1d1
pc,[ityk1 batka(1sk1c_j.
\Vpr,mdzic w Bcrlmic iadnl"~'.O tiak!utu rnc 1x1dri,anr•. ale .. Luop;, d(>\\ wdnal:J
:,1r. Zt" w :,Cln;1 rc,c7.r11cr pt'l-WSZl'l'I.' ro7biorc1 Pclsl-,1 pr•\,sLtb ko1:,tc!._1cF1 1111\dzy
narodow;.1, która dawała li7cm moca··slwom prLn,·a~ę 1:a k(n1tyncnnc, kl{,r.1 ;..:\\ :1r;_c11
wwala p(,~rL·Jnw nlobyczc rncrn1eck1e dokonane l'a 1-'rancp 1 1-.rc',ra 11c,lo\'.:1b \\ iclL1
Br::,tarn~·"ill. Wc1c,z:,ck.1. l'-l6'.'i,, ,t;SL
rnrm;dnt' ,:k1.,tki 1"(1:l111t,w (l'/c'!"li ct•,:JI:/\ ,11.11/,il;' 'I\' dof'l('I"() \\ 1d,1. ll,1',I\Tll\ 111
{, rn;q., lr-7\ 1 r'o<!l1:i, 1\1·1\!\ n•,;111;1 \\ tlh'li:11: I ,,_ h k1 ,h1111'11. 1'"'11'•1:-.;wo t:•11„1
1

lilt'l'lle',.. f,l!-l(i~:-,,L1 ~Ufi\\t"ll<.J\:' \,u1,kc 1\li! J'odr1,UJc)l l'-i, 1dd111:,1:,l,J, k I lcli,1cll1 \<!li

1\1dlkt' 1 g::>nuał fiodrn Findorcw1c7 Berg stv,icnJz1h na \\'1>!<;:p1c, Il cclcn: obu CTs,uz~
JCSt ,.ul1\valclllc ~tanu pok,,1u i,trnc,jc1cego c,becme \'< 1-:urop1c i oddalcrnt· r;Z)L1
\l'l!Jny·· .'.'lat1.11111a~t 11aj\,11,.me_1,1., art:kuł I. rlos1I· .,.k~li h;, Jt'dt'n 7 dwt,d: Cc<.a1z)
,c,"tal 1<t:itaku\,: 111y ~•!Lt'I \ 1,,( :ir,twu ,-,11H ,pej,t1t', h;:dl 1<" w,pomc·ton;, pr,c, dnipl'f(.,_
w mo;,liwic 11ajk1d~L'r m cz:1,i,>, arn1i:1 ,,,, ltcA1ic- ·:::ce I) q~·cy h;d11 \'- c,dd:,-1alad··
1,nj1•11 5d1"
h<,11wl"II( 1:1 pc1:·1;.l,111,I.;, h_\-1:i Lq11,1, :il,· 1.w dl:1 l,-,:1·1;, /\11 -il'-' \\,-;-1c1 1-.i"'' :·,
1

pm1iadom10llll ojej treści. rviie,t,jl' r,,h:rd rl'f"t•'./.Urlllt'rlll' rc,)j;J,,., 111,'llll<-ckt(:' li/IT• l

nieme zo,lak, uJ...ładc111 ;cu,lriacko·rl•~).i~kim, do którego \,'b{otcc pi z~ l,Jczi, t ,i~· r,)v,mcz
cc,arz me1:1ieL·h:1. W rcrnlLtcic 6 t·z,r\,ca l 'c-73 r. w p( dwiedeiJS1,:m w(,\\'C7a, Sch1.1n-
1

brunmc Franc,~zcL Jó7t:·1 I i _1\lcksanccr H zawarli porczurn1eme (' d;amkter,c:: ba:·dnc1

gcncialnyrn I dlui::o:alow~ 111 1:11' konwencja pelt'l,bufoka. \Ve w~l,pt::> ,lw1c:rdz:,n1,
tel111 bowiem_ 1z _1e1,l te, ,,porozw· 1ic-nic- h,--1-r (1~1 cdrnc I c,obt,lt" obu !\:!01:,m h, •li'.
['(ll"n/!tlllll'llic llll'/,ilt•·;rn' ,,d llHl/h\,ydt 1n,1;u1 \\ h I, 1al1:1m1~t1:ic 11" \\-l;ak, [•;11·111·l.d1

dobrze c, kontrO\\l'r,pch balka1°,k1cb. dbtq;c, !ez del-.larowali, Ll' .,~d,h 1 milTe~_\ 1d1
parislw \,ykaZ_\W~tl) pcw1:,1 rozb1eL1x1~ć \\ udn1c,1ernu d,_, p<.1,zc,t')c:<1lnych k\\t·st11 ...
hi;:d,1je u~uwdi, J...it·rL_jąc ,t<.c' ,.wz!'kdami porz1rdk1.1 ,\yż,ze,t::(1· l'dern roótawc,\'.) n;
ich rowzumie11ia 1: 1iafo t,yć .,zaclwwanic. a jc~h 1r,cb:.1. narzuccrnc roko_1u \\' J·uropic'··
Bardziq konkrctne zot,owiannia zaw1cr.1ł .111ykul :::: ,.Na wypadd gdyby .1grc·,1,:
 15')

,,,kh·gu~ tu.euego mncar,awa 7«f'TOZJ!i, p<-•kuyw,1 eurc1peJ,kicmu. kh l'J\l n,hnw1~:n,Ft

~1<; w,:2.icm1~1c pnrc,zumieć r.zqp1crn Ll'. s1•bi!, przed po~7uk,warncm lub Ila\\ q?;:micm
l'.owych -;r,y:~zv, \\ edu u~lalenw v_-,p(tlnej lum pu,1,..110\~,mia".
De, układu tegu pr7y~Utpil 22 17aźdz1er111k;-1 1813 r ccsai·L \\'ilhelm I ,t\\ 1c1zlzaJ<,c,
.:c c;_1.łlowic 1c 7fadLa s1<; ,: p, ,~t,mr•\I ie ni ami \\ nim za\varlymi. Tak \\ t:,·c dop1lTci 11a
11·,i,·ni ll-.'7 \ r. ,lonn,ili1n11:mc" h,,t:1ln pr7yt111L'f7T !r1l'l'h LTS,tr?y, 1-:t,·,re 11kn\tcc m1al0
l·\c i'"dd,,,11,,, 1c1k1111 11r<1hn111
!'1v1·,,,,:1, 1ud1 •,1:d,1 ,1<,: p(•lit)k:I lll\111,11,·L;i v.·,,h,·t I ,;;11q1. l\_,111, In/ 111<·u11,d,·
7 l'.!t'] x-,koy:m (k1110lP\'-) \\ał fakt, 'LC Fn1nc1a zdurnicwaj,ico ,zy bkc) rx:1d111 ,~i .'ilt;; :t. l\,i,111 lJU
kJ,,;"-k1 i "1mac111a ,v:r'JC stły. Jcdn::, ir: 7 ,yc·ipcurnL>\\ 1<::~,,, prnce~u było ,plac cni" pr:t.ed
t.:nrn1;cm o~"nl!1mcJ prz<·ncz kontryhuc_j, \,0_1cimcJ. P61n1e1, na v-it•~nę 1x7·, r., pr,iawila
~1t; ,pra\\illcknny ,,01~k(.1ł'C.J IH' Francji. \V marcu I87:'i 1 Zg11.'ll'iiid1t·11w :•,;~liodrnn·
I mncJ I ucł\\i .Al1lc, plan zrcfi:_,nnow,mia "rnrn. zm1erzaJ,1C) d1, .IC.l 1mm1 nc.teć;me1m1
1 1,111;k,1crn;: ,11 1 ho1P11q, ho pc1•. 1,;b,.tr.i,1 lic,d,11u~ci.
H1,.;.1;,1, k 1;1i1,,.p11111,;d \\i'\'.c'/,1,. \I 1dL1 k;i1111•.llll~' IH,h,•11,! 11,k.:111J;Jl', /!' !·1;111,·1,1
~1yk111c ,1, Ju Plh1-dc. Rm\ 110c 1e,:111c k,111ałanc1 dy1,t1 ,m,1tyca1ym1 ~PIKk,wai op1rnę
l{p~,1i <'P do rekuu,t1 c1!-cji ,ojm,;,u I lat l r-7 ;i - I ~T\. bh ,!a nnl,ill\ miała pnkp1{· na
;,111;11,111 ,,,,ilmj n;;lu NiemteL· rn1 zadH,d7,e Fun,py, \\ zamian 7a ,1,ubodę Kn~_11
11 poL'I') 11a11i;1cl1 hałb:6,kid1.
J'\ic c,cbtJ<ll' Ila Slc!ll\1\',[SKP R(•!-.Ji, V, c'\ieml'Zt:lh \\;..7('7\:'W kam11a111.; prJ,O\\il,
\\,11,H:1at:.m,1 \\)'pnwivl\71,illll dyplumal(ll\ t:los:1,,cyd1. ze na1lcpszyn: \,)_iśc1em dla
l\ien:1tY Jc''.I 11,1lyclirn1:1,lnv,e, pt,ki 111< j,,l :t.,1 l"'-1110, \\ ydamc rrnnqi ,1nJny pn:wen•
0

l)'Jlll-J
( 1dj1n\\'1t•dj rns_\ j,L1 na ,111tvlr;u;c11,"1,· 1;1h1L')'i lli.,n,,:rd:;, był;, wch1P711,1t:111rL·
ll<)l,d\\Ul,! /,'.m,1,t llH' 1111·rL1 1><·.1,1cli,· 11;i ;..11k,c, pl.u1111•,. U"1t· bu11ylyl1y l·;dki1111u,·
,losu n li euwpe,1,k1e l ,Lll\lały Ro,Ję \\ chec 1e,zc7e w1,;b1.q pul,;p rnciruec:kteJ.
Akbander H w tr.aru l ?i 7.~ r. 7 całi1 rncsut nśw1adc7\ ł, i tł, w Bcrhr,1c. ze R,-1,1a dn
\\u]ll} nie dnpu,c:i. Pndnbnc· ,tanrm1,ko zai<;ła \\:ielka Rr)la111a.
N~1,tc;pn,1 pruhct dla ,ujlh7U lrLech c·esarzy ll"dała ,tac· ,1ę k\,csl1a ba!Ln1:-la
1 pnltt} ka n:m,a:"11',· \\ PbCL Turi:11.

2. l,w(·sli.i halkmisk.1 i tm·l'drn

D;-1/crna do c1:1~UK) pa,;.11 11c:rodnwcj \'- curo[X'J"k1cj czt;,Cl lmpcnum Os1:1a11~.kiegu

u1,,1,,111t:, si,; z liO\\i"l ,d,1 \\ latach ~1<:dc1:,dz1e,1ątych XIX \\ 1eku. W pruLc,1c tyn
, 'fl'<1m1 I:! 1ol<; 11de~'ral bi,v.ę St:rbi1 Mil.m Ohreno1\ ie,, któ1 y wy,nac,:ał ,wow-11111
l,,i.,j( ,n i J"< ,1ę Pif'rn1111111 hali., a(1sk t<'fO.
J11J \\ l},;fl 7 r 111yśl;,ł o ,1 wouf'111u j'tHJ ,w1 •1r,1 k i1T( ,111:ichl't'lll antyture,:lrn,·_i
lf'dt"raq1b:,lk:n·:•.kir11ahie;<,lF1.1.', Jy1,kukc,::1iv nT,l.t:1, (' jl(llllO·.· l,1(,l.1 C,reqi i k,i(;'cia
F1 111111111, !' !{,·11!•!1\ m. 1 Il,, i,<.:(JI
Rt:l'h naroclc,wy ,_, Serbii mi,11 v. ielki wpl)'\\ na ,,1csicJrnc obszar) Bo~m i Her·
CCf:0\\·)11)

!','iem inne pudlu/e mi:tly nacumia,t tcmk:mjc nicpodlef!łcśum,c \\ Bułgar;1.

O ik \'i' 7ac!wdmch prowinc_iach balka11~kich Turcji v,ią,ały ~1,; one rnocno 7 wy7y~
k 1cn~ c!-(,norn1cznyrn I eh ski"} m11;aL·j4 ledno(u chłnp~k1e1, to w Bułgar 1i gł(iwmi rnl~'
 !(10

\, u1awrnc111u s1i; hunlC1\1 „11tytu1L-ck1ch udq·1c,I Kosci{,l rr:nq--la\1·r·y 1 /TU(J,1 11:-

tcligc1·qi 11c,mdu1h'J, W,v11;1. 111,pHllJ,,c.1 rnk 1111al) lu le; 1-.(llltal,t) 1 l~,,,ja J);;::1/.!Ffl\'
nć JR:'i1s1. \\ Mo•,kwi,~ i Clde,.~,e Sl(1\\ia(1ski t\.,'mild Dub1Pl'Z\lll1u~ci v, n;!f'I en
11ap11niq dwudzi,·,tu lat ,,:, k<ztalc il 500 t>utr1tr,k 1d1 c!udwwnych \V ku{1cu h:I
,zl·śl'dzic~i,!l)'ch r1od kH:n,1wmcl \H rn \V:1s yl,1 Lt:\\ ~lH:t'l' za,:zi;ly r1c\1 ~lawa~· 11· Bułg,1.: 11
tajne'. 1;anximw k()rn!l,:lv ff\1·oh:n,11k·. kl(1ff .i1·dna~ 1;1t: zy,1.ah ,,z1:r,zt>µr, wr,J,, \\ 11
'!11,k, /lll')'•.'
l<,,,1qq,·111 h,dL111~k1t ,,,, !lld1u 1i.:i(l(lo11,.')'J> ~,'l/l')'•:·11,ll' 1,<111lu,·,,<>11;:1.i !,yl,,
Ro- 1a, 1vid.-:4.:: w nim szansę na o,łahtcnic Turqi i \\ zmc,c111c1J1c SI\CJ ruzyq1 ,, t> ni
rq~·iorn,. Pn lit) ka ro, yj~ka by fa 1edn,1k przez pe1\ 1en cz;c, 111ez,:Je,·\ do\'ciH 1a. rdy I r :~1
dwrn,c reter,t>tnskim ~Llcrały si,;: nvnc fi,1kc1e. 1/.a ruy1\<'•dL1;: grnrv rmpLH'llJ,1CcJ
pod]l;cie radykalnych kr,1ków wobec Turcp ,rchod,tł an1basadur rp<.y1,k1 ,, S1an1bult-
).'.'t'lleral l\liknhlJ lp1ccl1e\, rv1rn1~ter sr-r,m· zat'n,nH:znych Akk,mxkr c;crc 1alJ•"
~kb1n;,! 11alrnnia"1 !\ld-:,:,ndrn li dn pnhl,k: nqn1:1nq 1 u1111:1rh,w:,:1c1. li1,n z:1!:<1\,
11w, liu;:I IH\\\H'fll J,(,\\l\'k~,1:u. 11w1·1,l,,,p1 1lll1\( I, lll(ILW,I\'-. 1,:k1 !H•\'.'LII p,, v \I'"

\\lt:dLL'IIIU pLeL lZ<.:'J,; lldt,ldu 11~uy,k1c:'l• / I:,)(-, L \\ , 1,.-~,_·1 dui.\, ló!ltJ uc,1111·

cz;1rnon 1111 ~kich.

l\a dwcr7c wicderi~l,,m1 t,:kż1- i,rnialy ii•nw qn,Jc w ,111av.1c "l1;1tcr11 b:1lkau,k1c_1.
Sarn ccrnu J:ranus7ck kvct ,kLJnial :,i,;- ku ,tmw\1 isku kt,I \IPJSk1.,\1 yd:. w~ka/Uli/1.) cl:
1:a [Ltlk,.m} jako najknrzysmicJ~Zj ob~zar du d:~pamp Z Kh msf.Hr,1cp rr✓ l'1 Ldl\
maj l ~75 L cesarz \V1zytował gan:iznny \\ Dalmacp pamcz,JlTJ z p1nwmc1am1
lurc:chi1rn - Bośnu; i Hc1regnwi11,1. \V czasie tej ,\ izyty 17rL:,j,1r dq1ut,1cj,· 1:1111e_1,z( ,:.ci
hmolick:e_1 v.· IIcrcegowi11ie 1 zapcw1:1al J<) fi ,wrnm 17,,parciu.
1\l1c~i,1c l"'llill'j \1yh1d1!:i ll'W,,lt;i il!i1',llllt'ck;1 \\' l!c1r('1'(,111mv. :1 I\ pnł,,ww
sir·1i1111:1 1\ H,,~111. lk,11p,,1u!111,1 p1,y,1)11;1 hu11l11 11 \I<, 11,1u11"·11w 1'1/l'/ T11d,< 1\ \
dodatk,111yd1 Jll•d.ttku\\ 1 IP 11 rnk11 11y1,11k1,w1, 1 itLl,,,gc kt)/)l•lt 11 101l11d1•.J,"
Pow~!.u11c p11ygolo\1} wał n',w1110 od pe11 n,go c;,a,,u Bulptr~k: Cci ,t;·ah1) 1:,mu-
kl Rc\\uluqp1y, d;,i;1laj:1c) n,, 11clmdź.'111·ić \\ !1ukarc,.1c1c Inc! \HZt'Ślllil lf-7.\ r.
kivn,wan} 11r,ez Chri,tu Bc,lć'wa hu 11c \\'ud.mu 1875 r. rrnpk1 bc,_1c\lr1kP\1 hL:łrar,.­
luch po ('rzcdc~-t,miu ,1i; m1 te1t>11 kraju pu-lb!,w.11) pod1,i 11alk.,: Lcp1c11 1r1~1:·ntm1an:s
m,U1L'kc1:1 w-, bucl:ła ,, K\\'ldniu l f:7f, L Odpmncd/. turecka na pPw~ia111c w Bdr.,11.1
hi l;1 \\)Jitlk,1\1·1· {'\litl:<:\l!l;t I c·l,1ulr1;1 \\'t11-k,1. :: 11•,l;,,1c1,, cd1<,lim1,· !1>1111,1, 1,· ,1'.,ll!l'
!,a,, 11•11:1,t. il111 l-i1_1i-f .. !lt.L 11,;l\;il,1u11·;i11 \\\li', 11 L1,,11(I: 111ll'Vk1!.1 l11d11,,<,· p,1111·
si.Hl na. \\' ci,tgu ,ze~ciu tn,c,dni 11) 1T1ordow,mu blisko l :'i t1 ~u:cy męLCZ) zn, kr,b1et
1 dz1ec1.
llrn!alnc rczpra11 iernc ~1ę z po1v,ta1:1crn hułp:ar~k11n \\) wdało falę ubmzcni:1 11;1
;,11cuc. Z11 łaszcz,, trasa bryty1,ka. arn,r) ka11~ka I ro,n,La pr7cz dtu~i L-zai f:::nHc,,z
czd, drasl)'C111c cp1,y ,bn_,drn lured"ch C•pnzycia lihernli,a \\' W1clk1q Hr:, t,,m1 na
11e,w,mK lorda \\'illi,ur1;1 (il;1rh,hH1c·1, \l)k017.)~l:11:! 11yd:,rLc1H:1 b:1lk:-u',,.k1c de, ill<1ku
11,: 1,.td ·1,: I',')'<> 1'"111\ k,; 1\nh.T 'I wq1 :,:llll ( ,L,lhl1>11t' ''f'lllil1k,111:d 1"' ~•.1;T•·,lllli
lf:;/6 L b1c,szun,: /li(' H1dgmum Horn!ls 11111/ 1Jw {h1estu 11 of the 1-wr ..;.u (\~lc'l'Y
0

na~;ładu hwszrny sprzedano v, Ani::hi \I cią,,u l)fOdrna. a w RosJI, ro ł"•ł~~~a\\'tu1·yrn

jej przcrhnm1czrniu - l Ul) s. L'gzempla17y ( A. !'almer. '.'. S.+). Sylu.'.cj,l na B;dkanad;
zaostrz) la :-.1c 1cszcz:e barl~zi.:::J po \V) pm11cdze11iu prze1 Sc:rb1,;' J Cz&Jh 1f'f•1,· 19 ut>r -
v,ca ( I lipc,) 11np1) Turc.11,
 \li H'ROPA OD ZlrDNOCZENIA NIEMlliC DO I WOJNY ŚWIATOWEJ 161

Mmw cbutzenia publicznc1 postępow1nnc Turcji. brytyjsl 1

Ber1jam1n D1sracli (lord Beacrntsfield) kontymJował tradycyjną polit) kę pcxłtrz)1ny­
wania integralności Imperium Osmańskiego. Kwestia bałkańska stała się jednak sprawą
angażującą wszystkie mocarstwa europejskie, co znacznie ograniczyło swohodę
póczynari hryt)jskich kryzys bałl:a11ski niezwykle mcclló uwiklilm:: były przede
wszystkim Austro-W,,gry i Rosja kh inicrcsy w pełne bvh 1 rr1ccZJJośc1
ale chi. Lalkulaćj11 1t,,1lnych sil ·1liw~ci , '! •wadziła j, 11iosku,
km,._ystniej będziL, l'awiesić na pewien czas rywalizację.
W grudnJU 1875 r. minister Andrassy opracował plan wl'.ywający Turcję do
pn:epro1,adzcniareform !Juśni i Her,.q:os,1inie. Plan ;rn1,trn-węgierski z,,stał poparty
przez H1·, Niemcy. W;;zniejsze jeszcz,, livło poro1un11erne(bez oficjał
nego dokumentu) w stref wpl)""'·lw na Balk:u1ad1, które osiągnąć'
,vla<lcy Austro-\Vęgier i Rosji na tamku w Reichstadt (czes.: Zakupy) 8 lipca 1876 r.
Kiedy jesienią antyturecki bunt w Serbii i Czarnogórze, wspierany prtecież
prze/ licznych od10tnilców ro::,yjskich z generałem Michaiłem Cz.L..-niajcwem na czele,
chylił upadkowi , ra:groził ot v,ml:t interwem.111. leksande1 11. ku,cy rzadko
ogłasz,it publiczne ośw111i.k1t,.nia, wysu1p1I 1 listopada k/6 r. w l\,!oskw1c z mow,.,
wojenną. Oddawał w rneJ chwałę RosJanom poległym w obronie braci Słowian
i ostrzegał, że jeśli porozumienie z Turcją nic wstanie osiągnięte, będzie zmusmny
podJąć samodzielne działania. Wyraził też puckonanie, że Bóg stoi po stronic Rosji
i jej ŚV, n1iSji.
\Vystapenie lO ,koiło szcit·g<'dl11e .Anglii;>.. zaczęła o zbio-
rowe pcrr11urnienie 1mxar;,lw w sprawi,, Tun.ji. Prop()l)'-'!:t brytyjska, Stambulc
niezwłocznie spotkali się pr.t.edstmviciele mocarstw, została puyjęta.
Konferencja mocarstw w Starubule rozpocz~:la wstępne obrady na poczl1tku
grudnL, w Turcji następowały burl.liwe przemiany. W ciągu tą,, jednego J876
roku Tun przeżyła lrzykrPlną zmiani;> władcy. Najpt(T\1, 30 maja, runiww~)
i uwiemw1y został sultm Abdiilaziz. następcę, J\lurn1a V, u:t.mrnu choreg()
psychicznie i 31 sierpnia 1876 r. pozbawiono rronu. Nowym sułlanem ogłoszono
Ahdiilhamida II, który wykazał duże zdolności dyplomatycwe. Zrozumiał więc, że
opieranie się zadekretowaniu żądanych prLez mocarstwa reform nieuchronnie spowo-
duje i111<r.vi.'ncję zewncl DlaJ.ego pospiesz111,, , l'racowano urcji now,1
konStylHtJ\' I ,.,głoszonn <; grudnia /i1 I W dniu nlHJ,il11egoOlW1tlt Stambuk
konferencji mocarstw. Konstytucja mówiła rn.in. 6 zapewnieniu wszystkim, a więc
i chrześcijanom, równych praw na lerytorium całego państwa. Abdiilharnid zaż.ądał
wówczas zakończenia prac konferencji wskazując. że jej cele są już spełnione \V nowej
konstytu,J1
Ud1waknie i ogłosze111c konstytuc1i tureckiej nie 01naczało jednak v,prnwadzenia
jej w . Reformy pq11,m·iające połnze11ie narodóv, ,.Jowiańskich chrzc~cijan nk
zostały zrealizowane, gdyż AbdUlhamid wierzył, ż.c opieka Anglii i nieporozumienia
między mocarstwami uniemo:iliwią akcję antyturecką. Rosja nalegała jednak na
rozwiązanie· problemu, zaś nic;dc>c1 dowanie rnccar~tw, rozpnt1</la pn:ygoto
wania sarnodzieln)ch d11alań. Swobodę poczynań praktyczrnc JUŻ 15 sty-
cznia I r kiedy to Budapeszcie podp11,ała tajną konwencję z Austro-Węgrami.
Zapewniła ona Rosji neutralność Austro-Węgier \V wypadku wo_jny Rosji z Turqą.
 1(12

C11 zapłacił za to zg(\d,1 na oddanie Austro-Węgrom \\ przy szlości Bośni i Her-

cegmviny.
Rosja zdecydowała się na rozpoczccic wojny wówczas, kiedy na początku
kwietnia Turcja odrzuciła tzw. protokół londyński, a więc wezwanie mocarst\v do
wprowadzerna refom1 w życie. Sytuacja w tym momencie była dla Rosji wyrnźnie
sprzyjająca. Dzit;ki zabiegom mediacyjnym Bismarcka, sojusz trzech ce~arzy okazał
się skuteczny przynajmniej w tym sensie, ie Rosja nie musiała obawia(· si(,' Auscro-
\\l,yier, a mocarsl'Wa 1;,,_L, ); hiw l I" ic'iażby ze Wl'.81cz1,,,.., li ,rn;i°ll\11 nie nrogły czynni,.
\\)St,ipić po stronie furcp.
Wojna rosyjsko-tureck;,. mzpocz.ęta 24 kwietrua I XT/ r, 1oc1yła się na dwóch
from,,ch: kauka,;kim I c'.uropcj,kim, pnede wszystkirn 11111c1rn1l' Bułgarii.
Na froncie kauk,,,l-:1m 1\0,ska rosyjskie. witane i.yulm1t: pi1rz Ormian, odnosił)
liczne sukcesy, ale na jesieni zatrzymały się przed twierdzą Kars. Główne siły rosyjskie
za zgodą Rumunii przemaszerowały przez ten kraj w kierunku Bułgarii. Tu również
ofensywa rosyjska, wspomagana przez powstanie Bułgarów. była pomyślna. :t,ato,yrna-
na została dopiero przez obrońców twierdzy Plewna i dzielnie walczące woJska
tureckie na przełęczy Szipka. Oblężenie twierdzy trwało 5 miesięcy I ostatecznie
zukol'iczyło sie 10 grudnia 1877 r. jej zdobyciem, 20 srycznia \'.oj<ka rosyjskie były juJ
v. Adrianopolu, skąd bez Wl\:k 0zyd1 przeszkód mogły i~(: na 51a111buł.
Ofensywa została jednak zatrzymana, po czym .1 l stycznia podpisano w Ad
rianopolu roz.ejm. Na wody mcrza Marmara dotarła j,u bow11.:1n flota angielsk:1.
a rz,1dy brytyjski i ;,u~t:iack1. w zdecydowanym tomc i nil ,1 lllP\'- ały Rosję. iż n1t:
dopus.zc:zą do !Jpadku Turcji.
Po krótkich rokowaniach pokojowych 3 marca l 878 r. w San Stefano (Ycsilkóy)
pod Stamhulcrn podpisany został tmktat rosyjsko-turecki. Był on wielkim sukcesem
dyplomacji rosyjskiej, ale zaraz po podpisaniu został podważony przez inne mocarst-
wa, które nie chciały zaakceptować tak wyraźnej przewagi Rosji. Postanowienia
traktatu z San Stefano o utworzeniu wielkiej Bułgarii, rozciągającej sic od Morza
C1;;rnego do Egejsldt"g,,, 1 cal;1 rnt'ltlal Tracją. i J•.faccdoma. rn,xarstwa uznały :;:;,
1;1i.:1ce naruszenie róv•, 110\\ai: i politycznej na Bałkanach. /rudmc -,: p.ostanowieniam1
!ra1' talu, Bułgaria tniahl JU/ \'>)l,iczme fonnalnie poicHać cz.;-śrn; lrnperium Osmafo
J...il!,'O. Zakres autonon111 1 dcnd11!"'yudział w two1zn,n1 11<i\1c1 ;cdministracji Rosji
k1<,rv_1 wójska miały t11 •1.1, 1,,,l(,\,;1< rnezdwa lata, ,_,dd11\\1ily H11l1•,"rie pod faktyczn,
jeJ protektorat. Turcja zmuszona została w traktacie do uznama mepodległosci Run1u-
nii, Serbii i Czarnogóry oraz powiększenia ich terytoriów. Do Rosji natomiast \vracała
część Besarabii, uzyskiwała też ona Kars, Batumi i Ardahan na Zakaukaziu.
Pr/.eciwko ustaleniu zbyt korzystnego dla Rosji traktatu ostrzegały Austro-Wi;gry
już w trakcie negocjacji, o czym świadczą liczne noty Andni.<;syego do Gorczakowa
i Bismarcka ze ~tycznia i lutego. W jednej z nieb Andrassy proponował zwołanie do
\V1cdnia konfęrencji 1111vdi1111m,,_1,,11.ej dla rozpatrz,e1111, ''<,11·-!kicl, problemów bal
ka1i sko-turecldch,
Początkowo Bismard. du<l' m,·chętnie odnosił sic,'. do 1dc:1 ku1ilt'rencji, obawiając
~,~· uwikłania w nieudm,imy sp(,r rosyjsko-austriacki. !'.1t' po'.lo;;(awiająca żadnych
w;ttpl1wości postawa _Ąnglii, k1(,1;1 nie zamierzała uurn: rut·v,,1gj; rosyjskiej na
Bałkanach, skłaniała kanclerza niemieckiego do zaakceptowania pomysłu konferencji.
 VI. EUROPA OD lJWNOCZENIA NIEMIEC DO I WOJNY ~IA1'0WEJ 163

Sprawę przesądziła nota Gorczakowa. zawierająca zgodę Rosji na odbycie kongresu

z obowiązkowym udziałem szefów rządów. i tQ w Berlinie, a nie w Londynie czy
Wiedniu.
Po decyzji zwołania kongresu.do Berlina dyplomacja wiedeńska zdwoiła wysiłki.
aby uzyskać przychylnośt Anglii, a zwłaszcza Niemiec. Austro-Węgry oskarżyły już
wtedy otwarcie Rosję o postępowańie nie fair i niedotrzymanie warunków Ugody
z Reichstadt.
Zabiegając o życzliwość Niemiec. Austro-Węgry łatwo zgodziły się na rezygn~ję
z artykułu V traktatu pokojowego z 1866 r., mówiącego o przeprowadzeniu plebiscytu
w Szlezwiku. Plebiscyt ten nie doszedł do skutku, co Austro-Węgry sankcjonowały
w tajnej ~onwencji podpisanej z Niemcami 13 kwietnia 1878 r: Wydawało się więc;
iź Austro-Węgry mogły spodziewać się na kongresie poprucia Anglii i Niemiec.
Przegrana Turcja liczyła natomia!it tylko na Anglię, za co zapłaciła jeszcze przed
rozpoczęciem obrad. Oto 4 czerwca 1878 r. podpisano w Stambule Konwencję
w przedmiocie przymierza obronnego miedzy Wielką Brytanią i Turcją oraz okupacji
Cypru.
Konwencja dotyczyła tylko .,zabei.pieczeoia na przyszłość terytoriów azjatyckich"
sułtana. Przymierze miało być w mocy dopóty, dopóki Rosja będzie trzyma6 twierqze
kaukaskie wspomniane w tra:ktae:ie .z San Stefano oraz „gdyby kiedykolwiek RósJa
usiłowała zawładnąć jakąkohviek inną częścią terytoriów azjatyckich JCM Suit.ana".
Anglia zobowiązywała się wtedy ,,zjednoczyć z JCM Sułtanem w celu obrony siłą
zbrąjną wspomnianych terytoriów".
W zamian Turcja przyrzekała pn.eprowadzenie niezbędnych refonn i poprawienie
położenia poddanych chrzełcijaliskich oraz godziła się na okupację Cypru przez
Wielką Brytanię.
Międzynarodowy kongres obradował w Berlinie od l3 czerwca 1878 roku pod
przewodnictwem Bismarcka. Wzięły w nim udział Rosja. Niemcy, Austro-Węgry,
Francja. Wielka Brytania,. Włochy i Turcja. Po miesięcznych obradach, 13 lipca
1878 r., podpisano traktat końcowy kongresu. Potwierdzał on ruelct<:ire ustalenia z San
Stefano, ale w większości je zmieniał i korygował,
Zniweczono przede wszystkim plany rosyjskie w sprawie Bułgarii. Na mocy
traktatu berlińskiego miało być utworzone niewielkie księstwo bułgarskie ,,autonomiczne
i hołdownicze pod zwimchnictwem JCM SUltana". Książe Bułgarii, swobodnie wybiera•
ny przez ludność, musiał uzyskać aprobatę Wysokiej Porty i zgodę mocarstw.
Południowa część Bułgarii. zwana Rumelią Wschodnią. ze stolicą w Płowdiw,
stała. się antonorniczną prowincją, pozóstającą pod bezpOśrednią władzą sułtana.
Ww,..ną de~yzją kongresu było uznanie niepodległo~ci Serbii i Czarnogóry. aczkolwiek
nie zarwierdzono ich nabytków terytorialnych zapisanych w traktacie z San Stefano.
Nieco inaczej postąpiono z Rumunią. Jej niepodległość została także przez mocarstwa
zaaprobowana, ale część Besarabii, którą Rumunia władała na mocy traktatu parys-
kiego z 1856 r., została zwrócona Rosji. Równocz.eśnie terytorium Rumunii powiek~
s:zono o dotychczas turecką Dobrudżę.
.Potwierdzono wolność żeglugi na Dunaju, co uznano za sprawę interesu euro-
pejskiego, i utwonono Europejską Komisję Dunaja. Art. S2 głosił wolę mocarstw
pneprowadzenia c:zęściowej demilitaryzacji Dunaju: .,,Wysokie Umawiąjąc.e się Strony
 164 IV EPOCE KOWN/A!.NO-IMPERIALN EJ (JB7017/-l918j

pu',irnawi,,Jt. ;,., wszvMk1e twit-·nlzr i fortyllt<acje wzdłuż bieru rz,)ki pŁ•c·z:1 wszy 1,d
Żd:unych \Vrót aż do uJśCia l)unaJu zostaną zburzone i że me będzie się wznosić
nowych. Żaden okn;t wojenny nie będzie mógł żeglować po Dunaju poniżej Żelaznych
\\'1,11. z W)j:pkiem JcHich okro;:t(llv przezmKzonych dla policji necznci , i;łużb)
n·lrnj. Okrl:'IY mocarstw stacjonowane przy ujściach Dunaju b;dą mogh wszelakc
płyną( w górę rzeki aż do Gałacza".
Wiciki sukces na kongresie odniosły Austro-Węgry, które otrzymały prawo do
,.(,k 11powa1i1:1 1 ,1dmił11,1 n wania"" p1 "wincJ,1"11 Bośni , 11crcegov 111\. Nat, •1111;1,,t Rosi;,
rn1alc1 zwr1'ic1c Turcji miasto BaJaLd (tur.. Bayezit), p11yznanc JcJ wcze§nll'J w San
Stefano, ale zachowywała trzy twierdze kaukaskie: Ardahan, Kars i Batumi.
Nakonrrc,ie berlifo.bm po nu r:ierw;;zy w histoi ·11 ,tosunków międzyr1mcdowych
.,kll estia or11m,11ska s1:11a ~;e ob1cklcm wid kieJ gry dyplomatyo11tJ międz\ nrOC"dl'Si-
wanu" (r. W1tuch, s. 62). Dó Berlina pnybył chrześcijański patriarcha (katolikos)
Annenii Vardzabc<lian Nerses, aby zabiegać o prawa swego narodu, co zaowocowało
p d ,nowieni::n,i zav.:,11\mi w .iii 61 t1:iLLllU, '.lo[·,n1dąeyw.il un TUff11· do ni,
i.,11,,LZlleg,. \,prowad,lrna w J-'W'>1mcjach unniańSL!d1 „ulep~1u1ia i ri:lornl" or.u
zagwarantowania Ormianom „bezpieczeństwa ze strony Czerkiesów i Kurdów".
Nadzorowanie wykonrmia tych pnstanowid1 należ,.tto do moc.n-siw, któ1i· ponadtn
puyjęły dn w1adomnC:n oświ:1d1."7cnie \Vys1Adaj T'Nty o pr1cs1rzeganw „zasad>
wolnosci rehgiJncj rozumianej w najszerszym znaczenrn·•.
Największe korzyści z kongresu berlińskiego wyniosły J\ustro-Wcgry, uzyskując
rnm,mcje Eu;111 i Hercq,cwiny. Decyzja l...1 ~.wiadczyla o tym, 7C v.ielkk 1110,,ao;tw;1
w ogóle nie w7,ięły pt,d uwag;; faktu, iż ludn~ć rych :ziem p,:rwsza lll v,ała su:
w 1875 r. do walki niepodległościowej, i arbitralnie postanowiły o ich losie. W ówcze-
snych stosunkach międzynarodowych nic było to niczym nad1wyczaJnym A nawet
p1:teciwnie. mcżna h1 u,.11ać za \\vcgo rodz,qu pra;., 1dl11wość. I k,yzje 1-.ungcesow,
dawdy Austro-Węgrom przewagę w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, ale
wciągały także monarchię naddunajską w wielkie konflikty regionu, które miały
zburzyć ład europejski i świaauwy Więcri korzyści 11iż strn1 wyniosfa L kryzysu
ba!kańskieri, \Vielka B,ytania Za1,;:ła pue,·ież Cypr maj:t=} \\Jełkie, ,ildtcgicznc
znaczenie na Morzu Śródziemnym, nic dopuściła też do rozbicia Turcji. Za główną
przegraną, poza Turcją, uwai:a się na ogól Rosję. Tl!k jednoznaczna opinia wyd,uc się
jul11,1k prze\;1d11a. Poz.i [·,,,Jesną Jll.'l.l)kaw \pr11wie B1ilradi, R, •p drzym.tl:i rnecie1
1

pewne nabytki terytona[ne, a co naj',vażnieJSZe - doprowadziła do oslah1ema Turcji,

umacniając swą sławę obrońcy ludów słowiańskich. Jednakże w opinii publicznej
t \V prasie rosy_i,kieJ, ze,.tawiająccj 7Wyc,ęst\,O milit:irnc swoich wojsk z nit'\\ielkim1
korryściarn1 kc,!Jcowymi. dominmvalo rozgo1 yc,·enie I poczucie pu1.'i;ranej. Spt1łecze11
stwo rosy.1skie nie mogło wówczas znać tajnej ugody z Reichstadt i gry dyplomatyc711ej
między wielkimi mocarstwami, skutkiem których już przed otwarciem kongresu
h,Tli 11skieg,, \•,:zystkit i''·"lstaW<.•l•t" decyzjt" 1, dały U/J'"dnione Nwprzych1 l11a post,
wa /\ustro-\Vęgieri Angl11, rnającydi przeciwne niż l<rn,Ja interes; na BałLmach, była
oczywista i dlatego nie wzbudzała emocji. W tej sytuacji całą odpowiedzialnością za
nicp1·,wod:1cnia dyploni;Hyczne oh;,tczono \'- R,,:,ji Bi,rn:m:ka. w~kazywano mianow1-
c1c, /.C jako prL,:wodn1cn1cy kongrc,u nie pop1nał wys1 ;H(zającn ,sneigiczml' m1eresó,1
Rosji sprzyjając jej izolacji. Takie opinie lansowali Gorczakow i cesarz Aleksander li,
 k11,u\ mz-' 1iJP:-il1 B1,111,:rck,1. pCld1.:?,b ,!Zdy 1rn:, ;rn.:l:ir2kt p(•l1t::, k1 ff)>\J~td,·1 h(ltJ
Szu\'.~d1.1\1 ;h,~il c, kancLr7u nicmi„ck1m ,ad) n;,dcr pochkb11,· ~;nn lfr,11;,rck, kt<.-1\
l'~i.d an1 b11.·1c oc:cr•c,l:Jt.1 rnh llC7c"l\'.c',f!i"> lllitklna. mCi,.:!'(' kunLrL"IJl•:'!fl pr7,;,;n, ""'.Jl
wtedy n,: LIL7\J11ł. Pr,d klllltcoc: .iH·1;, tt·:!11,1k u:1(1:tl l<.t>11fff', ,',I '-\\,I 11.111•.1,;~,1;1 Jl(>mylk,·
rd1 l ,~np11~ril tł,· r,•1,11·. i1·m;1 ,.1\ ;.ltlll<''.kr; 1:1cufm,,.u 1·, :--t, •~1 ;n kaci 1 1 R: ,,1:.1.
N:nhli1•-1<· hit;: fi"' kunrn·,rl' b,.'flrn~J...11n )'l"'\'J11, ,,ty d,d::/, 1\t11h1,· 11rn.111y ,,. q,,
·,111,!.,,1, 11 1·,1,·,l1111:11111!(1\', ,·1 li n.t li;:lk,11,, ,. il i, dit:: I !tit I, l,•clll I'' .J1·,,i i;:,!k,.,,_. :1111 · ,'-.,·i!,:1
11·ia1~H.._·l1!1 ,1u:~.11f, \\<'t'1t Lt._L1tJ

\\" Scrt-•11 IL,H!1.il \\()\l\ /ii.:, J..,1;v,· l\1ila,: ]V ()h,ct1('\' ,,·/ ()l,;m,::t:•c <,11· ,, I1, .• d(I:..(
· \'. ,·t" pan,·\\ ;,111.1. ',ui...al nw:11,T.u I,n •tc'.k Il ir:t k t<:rq_:< • 111,tl,\/I v. \\ 11 ,Jt, 11L /.l>lu,:111<.:
, /\11~tni-\\',_l');1n11 1,\•;1,:/c'. h;udnc-1 r1;,l,•1•:;;h, k:,,l,:L·,.1 ,,._] 11ar(l(!u. ktnry pPt, p1;,l L,.hc,,
B, ·,111 1 Hu,.·c_t'• •I', 111\ ::ir: <:,Tt,, l·;1 I :·•X I , 1\111.,n /,1,•, .11 I 1 .-",u~tn • \\\_irran11 UJll) t:·d:tat,
, H,,n111 P"LlatL,,\'><> ,,ic·d1i,tl tyH,,· J'tt1111n 1q_,c· r ✓ adu l\\c1n;1h·lu" 1:aJduu,q~ka
,. , .. ,c'11L1 ,,,,· I'' •p1t-r,,, ,il 11.,•.lu ( l!,n-11\ -,, 1L·,, ,\\ .i <;, , 1•1.1 /< ,h ,,•,1,,/,tL •.,.., , JO 1, 11·1, ,y. :11··
li •,1,·l•H· t:tl.w1l,,,lv, 11·h dn,d,1łt11", 1 \','\ lllll"l/!olh. I w ,\111,[1,1 \\.,. '.'', ilil, '.'. 1, ,,,.-.. ·.Lim•.
b< 1~J11 1 l-kru',l'C,1.\lt,\ 1\-ldan p1,sr?ckt pur_:1dr,,, ,,, Serb:;_, Pit' h,:,l:11:: 1.,,\ icuc 1.1d11ycl1
lr,,kt,111 ,1,1111,;c:z'r n;in ,do,, 1·ch lx, ll]'L'i·dniL 1 /.gody .'\u,.tn, \\\ ·1 1,, wk 11-•IL' zł.,;"·
d/(li~O \\' h:'11 .1...pc1 i..{,t~, ze Scrhi~t Lli)'J:;Ja pl.t\'.O ..:\\db<:d1:('t'P p,;~dj:i .yv,;n11;1 tr;:ktalPV,
r,•(l \\ arcmLvm ich '!'''(li1c,(c1 i ó1d1< 1:, •,, 'l'ółt!/.i;dama <-C"rt·,,.h t>-.1usl1 i:td.t-i!, ,.
I\L--1,JC tak n: pnpilflt(·, Ol·n:n(,l'• t•Z u;·lu~it '''i ,1
l l:sl-:: r. l.1,··lc·11;, pt I\ l1i1:t.11,iC
11111,, r-.td;rn,1 I. Byt un j,;(lnak kl(ii:;otln,ym ,,<•1u,z1,1k1c111, nrd:.,1c!( u,;::k p1c11t\dl'.
, \' -pm,-i:1 n·,r•l),:h 1\1::,k<1w1,y, h 1•,·c·1-.11a11, \l11ni\ f,1 /'Y;1ra111,,11,_:[ 1\11r,l1,,-\V,;p,
I;, 111·\',li"t! c/;;-.. p(:/hjc· f'ld!d.tnt.t ,<.:,rt,li

l'. .11ł,11i1,1·"1 1.·, H11l~·.u i !'{1 V,'1,,,,li fu1L·1,; llfl/\!.;\ ·,,,,d\ •,,,:· r.1',ift•J1. \lltl1,;111

1 1•"in1,·, n , , i tli., li.1,•.p \\ 1.1< 111 11-1.r-.;,,, li Ir,;, 1•1 ✓ 1·1,.-, 11 \;q,l.,1 h/111' ,1„11,, ,,t, ,h

;~t.'łlH'.1~j J1a L'f'c~( f1.1:-,.:~~JSku:h v,) L\ 1,·\··lt,~'lc'lL

\\\i.:Zc'lll t\dt na,11ojó\, bd,·· np L\ ze: :,u k\11.:tp1;_, 1,.-F,1 r i·:1riarnc1,t 1.•,";,,(Jl,/1')
\\ yhrd Alc:b1a:;ur,1. Bc1ttenhcrp1. l\J ,,.~nic·a 7 urnczcr 1;. I "l(\',\rz,, ,·,c~l 1.:1·-.:.ll /,11·. CI ro••,\ I 'I
i...1c1, Lt k1,1~·L1a Hul).'arn. IJv,:i klu<"1,·11, ,t;w„1·;1~L111 ,._1,'tlll r,;;dill'. 1 1111J,lr.1 \',up1:,
l n,1111st 1,: 'J'łll',,. ,.11'.t.ll ic711\ eh k q;1,•,, pn1 i; r,yl i•'') 1,~ 1rn )!t rwr;il1_11;L !\ ld.,,,u.k1
1-

11"c7:1tkc-\': i 11d:od1il ;;i pr,11,TO\', ,:lll'1'" ,;ir.1. ,iii ,t'\ bkn ;;1('"1;1l -;u1<·11:1,· d,· l11." 1]-
111:·rn., ,.,,· ,,,,,11 n:1.!1 11,-1111.-1,>1•11·~11<1,1.1· ki! 1 ~:-.1,11,. '·1•1/n n„1.,t 1,_· 1,111 I! 111!1 ;:l,1
1

;_1i1,,·1,w.1:· ;1rn111 hulr.ac,k1,-J ,,.w,

1 ,r•J ,-,h>('l:1;1 k.1prl,rn:1 11"d1,1d1 hh· l{,,,1a11,m,1
IS '. ,rt'<'~ri1a H,:-:~ r ,., PJ11v,div, ,,,.y1,11d1ł,, ('11\',·,l,ll"h ;111\\f,irc·,l,c ,1 ,..;_·, pr1·.
1

1•.i,dc·', ,.,.1'111~rlt 111>/.Jllt'lfH• Phil B1tlr:1111. t,n. pr,yh•,·zc·rnc Rurndu \\•,cb•dt~ll I,

Aic'barnk1 1aac n_·,•tc,,al /oit iii. cun,r,i1 , ,1;111;tl na cie Ir anrni Mu,J<J \I ak7) l 1 1cdn:1k
111," / rurl·1:1,_1a'.. 1mkz;d1_, ~k ,p,)dzic,\·dC, a 1: Scrht,,, która naJcchaia 1, Hul.~a·r,;.
l\111rn, 1ż Lar, ct>ra, h;udzicJ 111c1;1d,m, ,I, ,11\ 1 1wlityL I, 'h;,:1;,, 11. yc.-.Lil pfll_•.Tn\\·
1i•,.11•,k1d1 1 ,mn11 l,11lr,•1,h1t·J, .\c!l11•\',h \\ h1twH· 1•11d \)j\',111c·:1 ł Jt.,r,'l,:i, 1.1 1:-:S'.i r
f.,.,L.d1 puk1•lldJIL /'.',\Ll'.,:,J.1 1:udK,d Dul1-:.11 1.:>',1 11;1 11~11111c ~,·ll,11 l,:li,\111,:11• 1,H>,11.·
•.),if'I.Cl't'IHt: \'-)~l(l',f)\\;":tlc- prZt"I: .'\u,1t(1-\\\·571-,
Trnc1.1 7.t,1k,:t'J•t,,11.1l;1 1,h1c1:·nic R1111,l'l11 \\'M·h1d;11,·1 d,, Hul/'dtl! I łut,-;:,,
ł Sł-:( , 11 1•ul.,·,1 ,crh,l.,1-hd1·ar,k1 1.,v• .11 :,· " Ruk.11, •,1, 1,.- ~ 11„in. ;, l x~.1-. 1
0

K~1:1,\· :\kb.1111.kr. J'\\/łJ;l\'l<HI\ f:q 1:irc1a ,·:11:1. 111<: /(\11ld 1c1c/w•\\:1L' whidz:,.
S1,·,pt11U'.•,) :-p1,t:k 11 ~pmw, a11y J'IZ<"l ru,::, 1~kiq-:u r;1dc,.· \',c,_1,k_,,1, qć•' \\ .Sdi1. zn-,u;;Ił
 'M U'/iCE KOLn\7ALNÓ-/M!IHJALN EI Uh70/71-/'i/,\;
----
go do abdykacji, co nastąpiło 7 września 1886 r. Po ustąpieniu Aleksandra Rosja nie
ocl/yskala dawncgc, wpływu Bułgarii. 7 lipca 1'87 r. pzmowani, Bułgarii
/:,ofrrowa110 bięciu Ft'rdynardowi Sachscn-Coburg.

3. Powstanie Trójprzymierza

Wre11d1,,deko11gn·~u bc1lll1;;JJego \Ztrzech sarzy ,:,tałm, ,nadw:11

Jony, a nawet praktycznie unicestwiony. Austro-Węgry, zdecydowanie przeciwne
dc!żeniom ru~yiskim 11,; Rałkanacl zabiegały życz Ii wuść Anglii i aktywne sparci.,.:
Nic rniec. B1,rnarck, formalnie nęulralny w ,porach b,l ~aiisldch, 11;1 kongre:,1c 1:1thowa!
się tak, te wywołał w Rosji falę krytyki i irytacji. Nie oznaczało to _iednak, 1ż \V Ro:;JJ
porzucono już całkowicie myśl o kontynuowaniu sojuszu trzech cesarzy. C:zt;:ść
polityków dwo01 petu,hurskiegc,, zwła,1c1,1 nies11rnlzony S1m,alow. pracr-
\\i1L! nad ;.lilizeniem l Niemt:,1n1 Uw;c1;;l1 oni. 111 .,,worzemc· mnej ,nllgura(
politycznej niż związek trzech cesarzy )est dla Rosji wówczas mało realne. Rosję
różnLła z Anglią rywalizaqa o wpływy w Turcji i na Bliskim Wschodzie. Do sojuszu
republika1\skąFrnuqącesarz rosyjski. względt,w ideowych i opor6\, 11~ychic1
nych, nie był Jeszcze przygotowany. Ale I stosunki z Niemcami w okre~1e pokong-
resowym nie układały się dobrze. W Rosji uznano, iż Bismarck postawił na związek
z Austro-W,·gTami ko,.ztcm Ro~JL
Po kongresie bcrli!1,kim 11asti;powalo \Hęc prze~1knie ,tosunkach rosyjsk,,-
•niemieckich. Oha państwa nie wyrzekały się oficjalme sojusw zawiązanego
w 1873 .r., iednoczefoie zaś coraz bardziej były sobie przeciwne. Świadczył o tym
m.n1 memp11;il rosyjsk1t'"Ocha1r,' ,f'ajfait,·, Berlinie sierp111;1 1><79 r. 1 ,,L1rżająn
delegatów memit,ckich w konm,Jach. rcalizuJi!CYCh r• ,zne posianowic111.t kongfe, 11
berlińskiego, o wrogie wobec Rosji stanowisko. ,,Bismarck polecił odpowiedzieć
rn,yjskiemu dyplomacie 7imno i przypomnieć, jak to niemiecki kanclerz ,tamł się iśc
n;kę RosJ1 1, czasie kongresu 1arnias1 ,podziew3ne1 wdzięczności n,mml się
wrogie wypowiedzi prasy rosyjskiej oraz zarzut ze strony sfer rządowych ro,;yjskich,
że sprzeniewierzy! się przyjaźni rosyjskiej" (H. Wereszycki, 1977, s. 64).
Bism;1:ck uważał. gl6wnym wincm;qcą pogor~zmia ~tosunk6w z Rosj:1
Jest pr1ede ws7:ystk1m Corczak,,w, woh.c czego 1;1iądał , ara j,,g„ dymisp.
Oburzony Aleksander li wysłał więc list do cesarza Wilhelma wskazując, że to właśnie
Bi~marckjt·st główny1r1 przeciw11ikiem pu.yiaiJli ro:-yj,ko-niernicckiej.
W tym samym Ull,ie pow:;zHemu ograniczemu uległy ,to~unki gospodarc.7c
między obu państwami. W związku ze stwierdzonymi wypadkami dżumy w gulx:m1
astrachańskiej rząd niemiecki zakazał importu bydła rosyjskiego. Wprowadzono także
cła ochronne na rosy1-kii: zboże, uego d:1wna d, 1m1,gali się 11inkIZy prn,cy.
Podc,a~ gdy pr&a rosyjska hyła uskarżci', pod ad1 ,·~cm Nie 1rntc, pra,,;1
niemiecka publikowała artykuły o agresywnych zamiarach Rosji, czego miała dowo-
dzić podjęta w tym kraju reforma arni.ii. Mirno to Bisn1,nckowi nidatwo pneku-
nać cesarw Wilhelma do przygotowywanq ,ojuszmc1cJ umowy Austro Węgrami.
Nawet obszerny memoriał kanclerza z 31 sierpnia 1879 r. nie rozwiał wszystkich
wątpliwości cesarza. KanclerL starał sit;: wykazać, że porozumienie z Austro-Węgrami
jest 1,.oniec,.nl·, ponieważ chroni uformowaniem koalk,11 p,1ństw ckv,1cych
 l (,7

odwetu, a ,:.,ustro-\Vc:g1er Da1111 1 francji. \Vilhelm. li,1;c:le pt,el.onan) n ~zcze-

\.JCL·

,i:.c'ln)c'h \\!<;?,llh h1cZ,tl)Lh /!L' L carem. ll\'-,1Żal, że\\ :,,tarczylb 1 c•g(,h11kc•\1:,- trakt,11
z Au~trc- \Vq;r_,n·1, J...t(,r:-· me \\ \ n11e1:rnlb) :,·;q,;rn,.e11i;1 r, '~YJ~l.;t'go R1srnaTJ... arp1r:1cn-
lrn1 al Jedna", 11 11a l;!~.i l',!!Ć•h11ku\1) ~UJt:·,L Aust11•-\\\gt\· 1:1t' pu),larni I w \'.)padJ...u
1:1cpn\vodzcr:ia rc,z111óv; ? f',,1emca1:11 'l\', róc,t i-i<: \'c •-trun<: Anglii, która ch<:tme
I,', ,prww,T I; anfr: ant, 111fTl1lf'l. b1 l,;o,tlw]';.

/.1k,,rn1>.,11,· l>,-1 w11ilt.il11 ·-,p,,tk,u,w \\.illid111a l / ,\kk,.;111,li,:111 ll \\ /\ld ..,,,rnl-

1,,y„q h.lq,1\\'-,k1111 3 ~ \\[/c·q11;i I:'\/(} r, .. 1 Lti,/-t' fl'P;l,.1 u~t.ipłl·n1,: !-{1;-,1n:Htl·,,.1 \\Td/
i 1·,11\ 1;1 rz;,d,.-rn. Jlf Ll l,nnah \', koiku up,r LTS,17;1 ni..:-n:H:LLt,_l.'.t> C1sia1c1._ 711l' ['f)(J
1·,1s;mic 1,·,1klalu s1 1j11'.,71llC7l)-'(' i\u<,Jrr• \\'q.'tl'f i f\.1v11111_•c 1 7,1\\'1:1?an1,· Unupr7yrn1('r1a
J1<t~.l<1plu '/ p;i;;d·,1crnika I i,7(J r. \\· \\· 1ednu .
.S\l!I:Jł<Hlll,7l tr;:kl,1t11 r:e>dkrcsl,dt 1:a wst~'f'IC. [7 fl'cl nn charakter \\)h;cn-11C'
ul>rc,1111\ Artykuł pierw:,,~ dnt) ny t ?obo\, i~iz~u1 \\ LaJlTnc}ch na \', YJ'"dek <irIT~Ji
'"'-\l~k1q I ;.11-·,il Jirhh\ \\(·,11·\, 11.idlil'I 1 \/c,L·n·1111: pr;1)'l'Wf1Hl oh1 \\' 1 ,P~wl1
l 1n:11\111J,Jł _\, I ,1,; S11,,1• )':di·"/ ( ·,:,;i1,.I\, \1<110: •·,I\' 111/c·d1111<>k111 111q,:i•.c1 Il' .'-.11011\

l,1-~Jl. \\')V•Lc Urna11t,~Fl'-" •1i; Sllt·II} 1Pbłl\lfit/UJ,, ~1~· JHf)J'L ,,>i)lt:' 1. l-'"11ll•L,!
h<7y'lktmi silami 11(,j~bw,'t r111 ~\1ych Cc~ar~t11 : me zawierać pc,koju inac-z.q rnż
1•, 'l ,r,lmc 1 11 poruzumicniu'·.
l'.ih 1r ia~t " r.i1.ie 1,t,ilak1-.11·;1ni:1 jcdi:cgt, 7 ~} g:1atar:uszy prn·z ff1Pc,u-,t11 o ll--zcc:ic,
1

d11:p N ~J'lf) 1111,:11d,c1•\\ mi:il 1;id1P11,1,_' n, naj11111icj .t)C7li11:1 nc11tral110ść. \V p!7)'-

padki; J(:dr·.1k, :,,'1hhy Rr,,p1 r•oLw7}tl <i:;: z ;,gie<orern, \I cale1 rnn:1ąglP<.::1 po1,1rnen
t, 1 ć ,a,t1,,,,,.1;11n ariykul p1r'n1~1y 'Jr;,kt;lt 1n1,1l być 11a1nv r,1~,.' laL l 111ri?.l1v,o.;c1:1
J1"lllll'i~''- ,L.Cl 1•r1c-dh11r'nt,1, L' uym glo:-lł :u, r kul !rtt'ci. K<>lt-'Jll}' i.tpi, ln1k!all1 św1;1d­
,·,,:, I " /;1d11\\,a11111 li_',./ll'k lu1,,l1 '"1·1 \\'l•hT RP,p, fd,'/ 11~p,,111111;111ll \I' 11111, l> ino,
1111·1,,,, 1 1•1,Hil"llll1.111,1111;1 ,., 11111· ,;,·;1 "l;iL !, 1 ,11· ,.Lilo ,l.\1,· 1'1~1,, 11' 11,.,,hiq, lhl
,T~arza \V11f·dma dD Alt'b,,1:d1a 111' ,;un:,n, l1;,\Lal·1c- \'<"-(1Pll'll:a1 l,;11d1P Pgtdrne, 1.:1

te t,?eroku 'L.tpC\, nial u pr7yj;1in, rni(;'dLy trzema 11llmz1rd1anu

1vlimc, 7m1.:1zama Lh1upr1}rrHerza W)n,icrzoncgo \I Rc1~1~·. Bi~n:;ird. r:na! n:i-
dn('W, i.(: ~oiusz trzed1 cesarz} mozna odncwić V11az.al buwil'm, że 1,:uluwana Ro~_1a
rnc 1-•vdne m1ala rnnegc, wyboru jak ty lkn pr•dtrzym)'wamc zw1ą1ku, A1:•,1m-\Vn•1;1rn1
i N1vmcami t't l<"m zab1q,t'•v, Bi,marcka hylu \q~•c dupW\\ ad7t'lllt' do t-.:-labiema
0

i'('/\, p 1,.,,,p ,1oh ,· !',;1,.·1;,Wl, u, ,,, eh kc1c ri~,1,1;·11;1! P"l•r1c1 '/111,11d. 1 .A.1c,1ro-
\\'r,•1;11,11 \V)•,11111 11 1•,·i,c !'llll'"1:,, i, 1,·nm,11. J...1"1;1 •.t1PJ1.1 I(''.> 1;.I d 1'u:,_1d,1. 1~"1 "-
\, ani a rc,zpuc Zd) ~Il' \\ 1:ridnm l ;-;7,; r. 1 pocz;itkowo tccz·) h ~i\· t:, lko rnu~d7)
['r7cdstaw1ciet1rni T\1urnn: 1 Rri,11. a't" po kilku mic~qcach pt7.y~qpily do nich r{\\ nicz
J\u~trr>-Wt;gry. Skcrnplil-.:uwak, lL• nq.:nc1aqc, )!d) z nd r;11u \I ,~tą,ily nizb1c.:,nuści
au~tn,Kko-rc•~\ JSkic \, sprawa1:h bałkafok1d1, 1 wJ.. podczas gd 1 Austro- \\\"gry
fc,r,,,,11 aly plan uz.godmcma ~!ret \I ply\l'ciw na Balk,11,ad1, Ro~ja chc1ala stwurzcma
icdl'LKJI kdkai'i,k1ej 1ir,d npwk;i nw,·,1r,1\1 \V ICJ ,_,.,111.-icp Bismarck rn(,11 mu~1al
rnlq•,r." H1I,· 111,·d1.11<,1,1, 1·11 w 1,·111ltw1c· dP1•n,wad11h, d" v,\1·uL1rn;1 <ol,u l'tllptl'/1,·p
1 pon„ icrd?t"fl!a ,,-wru.1 ą1w na Rc1lLmad· Nrn,} 11Uad tn'·,1~trnn11y Nwmic"c, /\w,tro-
-\V1;?gier i RL•~ji podp1~anL• \\ Rcriinic' I},; l'lt:'rn c;1 l 8X l r Art) kul p1,rw~1\ r;!l··wil
n \\ZaJernnej r.eutralnośu ,1 \,::,padku 1,oin:, H(1rP.bo~ 1 :i)l.'.natanu,,y , Phcyrn
muc..m.t1'>cm. Na takim tapi~i, 1;d,iak, ~/ct,gi1l111c' Bi,rna,ck(lv,i, gdyi 1ap,·\,rnal nn
ncu!f<lh:q pt,~law~· Ro~ji. gd) h) tlL,ąk, du \'.l Jll} N1en11l-c z rr,UKJ;t. Art::,-kul drugi
1
r:a1barc?1c1 kei 7\Sli1) lr, I dla monćir.:h11 naduu1,a1sk1q, cot, (Z\ I be,, ,cm 11mLm1,,
spc,r{" na Balkan;:.ch 1 r,;~pckto,,,::iu,a pC•?};.,1, f,i~"ł 7cqrnmval) ,1\1,~tr.;, \Vs;).'r, \\ t',m
reJulile \\ \\) rnLL: pu~t,11:uw1e11 trc:h.t,tlu l:erl11:\l.1•,',::o. Natonm,'l al1) kul t:·:cu JJhW, d
c, zam'r,rnc;, iu ud ni 1: (I,, c,k1-,·1h\ pań:, l1\ 11lKy<:li, oyrn glt111111,· ,arnt<.:1\ .,.( ,v. ,ma b~ la
Rc,s_ia CC:yb:i, 11 i,;c sułtan 011, uJ7',ł c1eśnn dla fiol:, I\ ,,:kie1. cu ,tv,ar;·,,lcby
?a;-:m1t"1Ht' c'la Ru~-Ji. 11:nrh1 u1u h,·1.yi' na 1.-.sparcH~ --,wV< h '\'llJ~.,,11kn1 ( id,,,,11·1c1,1
,,hl.ni 1111·,:I ,,·•·,,li·;, i.lj"\"i,l:llbl i:11,111\'.\•C<i ,Li_:·,,,ln·111;1 Lllrdlil,1,,,,. 11,1c,d1) 11.,·1: .. 1
111·~•11;111 h1~u111_ /\\ Lt-,./.., .1a l\. 111..utd 1;--.;,\ i i ti/\ L,t,:
111/r,lti.rt(lf't• t'i\ l·d ~- 1,d<,,

B1q:1:1n-kuvd t:dal(\ 'I(' pcmidw ,IP['IC\\',ll'.tk dn 1:t1·:::i.·1a I); .:,c1 ,-. -:'J I i<.S'i ! li\\
tctk law rv:1~d<111:1l'\ lfll'?,U 11,,1,'Ót'.\ r,,]l.'lll.:;11111 l J<c~1ą /;1r'l'\\ 1n,:d (11 l.')C7llv,:1, w'l:IJL'lll
11a T1l'Ui:;1h11y'.c 11a wypaJcl-. \\ ,,,11\ kTt:1 ,:rr1~ 7 tyd· c'.v. Pd; !'.JfJ;,L\'- L mi:) rn n1uec,r··.l\-.c'n1.
\'v rA·.::,y\':1str,~c1 Jcdr·;ik cala l:1 rniqcn°,, kn1:---tn1L-:p, l..tu1:.1 11;1al;i rodu,.\ 111,::
nodL1111y L lial1)lll ,-:_\\H,:tq,11 l'nynucl7:t 71'·1,1,d. lr'/tTh dwt w,-. '-' 11u\\\,·h 1e.1li:1c:
,t,l\•-·:1L1 ,-J(,' 1-.,.{l1<.·n1 "l(lll"/1'\'m '/.T,\ 1;11.1111'· 1:1w1 ,:t \-.'1,·dl'r:;l-1, l,vrh11·-.l.hTI'
\11,· Il\\ 'IJ•l.'\

!Jll'li1 hn,1H11c ,-_,,_1.1_:.',,\1(1 ~-~H'lllC\ d,\ 1,·,d11·)L1 l ► ;t;l.;111~J1•.·J I l\i1;1J111t.ll'1t· 1P1\1.q:11,1~ •. ··,it,

1,·~1,dp1,,,d )!l>'.,J'('U:11,/,1 (•l<LI lllc'l;}Jc'( f..UJS,:L)l ,11:-,,!i J',111~(\'. I Llal',Lll(' JllUiJn·.,,,, l

cLspansj I kapitału llll'll1ied:, l'Fl' na Ualk,m:tl h, pr •CI,, 1'- ~LY ,.'d lat , •~1cmd1h. ~ 1,;I\, ·I·
,,. 11ati:rali1: sp(•::;{1b cc111.:·ntc1,-.ti\ !u, :,:1,,·1:vt'k. G1cnK\ me mugl) fl./. r,d1,T,1•.·,1r n.1h
r1,t'dial, ,rn \\ ~,J \i.naci; balkai:,:k i,::li. )!d\, , cr:17 bard1i,'J ,1.1hdar) ff•\'.: I:, ~ie I) IL(.\,: 11·dn:i
,t'. ~1ro1: 1 AL.'-t1c•-\\\1:•rn.1n1, Tu v,b,nic l·-~'c\\T•dc,\J.::li.l, ,,: ,:(1\\.irl\ v, J\ 7 c, r 1,a p1~c
lat t,a,:t:11 1.L11,al :-1t;: 1cd1:)1;1,: na,n-..val',7\Ch 1'. r1(·,.,,,,,\tr,•,d1 di1epd: d)plc,n::tl_ll
cum pe ,~t 1t'1 1 pr1e11 i\',tl :,1 de kor, 1:a I v., •Jl1', ,1.•. 1.c.!c\ 1• c'J-
l b.1,pr;:-, 1111e11t' ,.1,1:,.11c,-\\',,g1c1 1 :';icn11v1. 11ivnilt'Zli1t..' (',d pr,:n,.i\111\,il 1i:1c11,._11
I"/'-'' .,,1l\'11·,,,. l<•'lt•t" 11-I,, 1•1P,C' l\·,\'l/i'l'ild \!·-, IIP\·,\•,h hl1,L1"\ p,,l1t,,/IH•·l:11l11:tr1,\,I·
l,1<,11 1:,1,11\ '·)•1111,__ ,, ··11 r1.1J•1d:1,l1hlc1· ,._,,p1\ ··.\'c1,1l<\\'--,-I l-'Pi'./•'l/·.·"1-,·l•\'llj·I \
11,i,:u,1 I l-!11,,11c·111e lll•JllL')llll\.'U,1 11.1~1:wiłu \', 1:,..:-;_:·. I plic/ /,11\,·lllt' 1,,kt dl!
\\-lud:a1111 Squ,.1 lc'I' 11:1 ptt'I'\'- '-i) 1 /tti ui- a ,., \'1 I.n-, ;;i ,-.1~· 1:1{ ,l'ł 1,it> 111 >1u11,1;;/\.
;,,·a1;-\'.'Si\ n;i tr;rd:,,)11\\ l,,,1d 1ihl \'-lu,k11 a11q11a, k1 1 l'"l'"l'I<: Jll'll'/ hai-,:1~· ,J11,:b
,. 1c1.'.r,ec?u11a \\· łt<I:. J\.apr,:u li' •,11r,.u11k:1\'h 'I rr:,mJ:1 ia,::1;l1 ~,,, 1c·d1::1', li.I/ \\ L-'•l·
((\\'.}li' c1ar1,: pn:l'l'~I. mkgr;i,Ji \\h1,l.w1 Naj'l'•kl•f] Ili pu1::,ą-:d Vd1,:-h,1:1 \\ \\l•Jlllt'
1 ,\usc:.a, :du 1cdrc)c7d,1:ie ,i,,1,n ,.-bn.,1k:1 kaluhn•L.lllll \i lql pnd 11J•1t:k,, 1:api.·,:1. l.t· ·r,
j'dq,tl w',c,1ll-.1 /l<:d1.1,,/,'T "''-''' ,h11.1·-t11 ·.:11,hr1,J.w1 (l„111u,,,111,111,'11,[ 1 1,l;•"'li'l'1•i,,1!
\\ l<.·:,1:;1<. J ..,,·;il,1,l 11-..,,1\\' c_il,,11: ll,:r1ł·:ildi,:r:·,, u•,1l1q:1t_1<h .'l,J.t, \\w,111, r-.1,·.,11-
\\ k11'.. l\\lli h(\\!l' pod \Jcr 1 t~trl4 J 1,,.1ur,ada ixc,·; r \1_(1J:,k;1 lrar1n.cJ.1,· pd:, ,,d,
r,d·c,t111k11ł' <,:1rib,,id1t'.'Jc, ,:(• 11.y1'-c,Jak1 d·,1117t'llll' \\'łc>ch6\\ Je,LCLe 11:1 pucLa!f,u
l :~ 1U r kr,rp1', tra1:c11~ki Lk\,·1 I w R,y1rnc 1 \,) C\ ,faj c 11,. dc,p1crc p,, JllU\'. ~7yJ, kl 1,.ck:.11:I·
11 wo1nw, 1'11.,-,w,1. Krd \V1k(r,r h:1,:1llld li 1•1e ud71eltl v.1ęl p,,1ux:, N:111ulec,1·,u-
\•,·11111 ,w.'d.larc,\\:tl t\lku n:tl!ralm_,~l1 , •. ,.,,,,,11:ie lr:-11cusf.. ,, nic11:iccJ..1q.
Po z1,·,:lnn,·,:.c·rau \\'tncln qa]\ ~I\' IC111nal111v bwr,1c 1rn1c:1r:,1v·t·rn v1111,1w1-.k1111. I{\ to,
t,: j,:d11,tl• 1,11_1,.1 11,,-, .t1 .1-.,.._,, ,., ·'/'', l1:1nli,' ,,t'l,1, :•,q,1,. ,: p,>11·r ... 1:dc,n Pd 1,,,1p,,t:11\, h
, lu\'. nycl: J'3.JI.CI\\ ,;L1upcr,.kich. s bl:•,t ,twL,[ w li.,( h .1aku l1Wl:ti,t\\'il b) h1 [:f,, pud,.,, L:1,
,.Fod v,t!,'li,:ckr,l q:61!1e1 \\telLu<ci p1uó1k,j1 I ',\1dkr1~,l /c'i.,1.'>bo\l. f't'I ,,;;,.,r,,
,y,1::1,J,\
\\ h ,l'f; pr1) 1•c·1,,mab 1.1c/t'I ~y1u:1c_1i.: t,11, rdi ~pdc·1.1.c1,sl \1 1<1L I li,,1r<1111:i I h:1_1e I ·111 q ,,
\\ ,;:h\:d1:1t'J 1u1 ~}lt1ac_1~- N1,lciland{",\, T\ \\"cqt.tlii l- .] /., tc,,c, p1,v,udu k1;,_11c·11 ,11:tLii
,1.,-1 ] "1,1,,.l,(,1/.)~t11t'J ')tt:a,.11 «:-1,t1.111r>r;c1 c p11.\h:,c.;1:·1.," (~'- l<..c111:ctł), ,_ .WS 21!<,L
 .Ola1egu 11ł~me t.e11 ~trual się zrekumpe11~ow;ii'- nkdost:itki s,1 ojej gospodarki
umacniajając pozycję międzynarodową, zwłaszcza ,.a~ w basenie Mor1.a Śródziem­
nl·go. Na ohszarz,: t 1 WtOCh) musiały rywal1zo11.1ć I Fr:111cją, 1-.tór,, zn,Kmk
wc1eśnicj zdobyła tu sobie wielkie wpływy. Dążenia włoskie życzliwie trnktowali
Anglicy, ale stosunki z Francją stawały l'>ię coraz' bardzieJ konl:iktov,c. Zwróciło te
Wtoch\ w kierunku Nkmiec. skal'. spodziewały ,i,;: nic tylko realnej pumoe; przeciw
Frnncji, ale takze pohamowan ia ewentualne j agresji austriackiCJ.
P1,·rws,,, b1111oś"·,!nk konukty 1nięd;y tr1"m:: pań·-1wa111i na,,iąz,11,e z,,,,tah
już w 1873 r., kiedy to Wiktor Emanuel li złożył wizyty w Berlinie i Wiedniu,
a 1815 r. p1zy_1mowal w R~y1.r1c; re,d.eyty Wilhelma I 1 Fra11'1szb Józda I.
Włoch) widziały więc w związku z Niemcami najlepszą szansę na osi,1gniccie
t7Xl'.zyw1steJ mocarstwow o~n. i ich p:,rtnerzy d1~tnie przy,tal1 na ten suiusz.
Av,tro \Vęgr} po1hywały si,; w spoi,ób cbaw, że w wypadku wojny z Ro~ją h;dą
,mały wroga na zachodzie. Niemcy za§ dostrzegały mozhwo~ć- usbhiemc1
Fr-.incji,
h-1a )11usiaLil,y ,,dtąd ,--ią:;·;1{ c,,·,ć swoicl1 ,:.Jl I zeci WluciWlll.
W 1881 r. Francja opanowała TunezJi;, co bezpośrcdmo dotkndo Wiochy, które
tli właśme .·1.Hmi,.-r:tały ,kierr,wać SW,,! ekspansj:,·. Pr,yspic•,zyłr to zwi1vek \\/loch
z państwami centralnym i.
Traktat Ttójprzy1::ieTZd międ,.y i\ustn,-Wc framc Nkmcar111, i \Vłoch:uni pod
pi,,any znst:ll w Wiedniu 20 m:1j;, J 882 r. Wstęp do traktati1 zawiera! rzadko już
spotykane w tym czasie uzasadrnen ia 1deologicznc. Stw1crdza1:n bowiem, że ::-yg--
m!ariu,ze kieruj,1 ,ię prngniq1iern zaH,wnn ,.zv1ięksLcma gwrirancji pows7.echncgo
pokoju", _jak i „utrwalcrna monarchicz nych zasad, a takze dzięki temu :mbczpiecz enia
nk1rnknne g(l porn1dk1c ~poln zn,')'O i p, ,Jit\< zner11, w v,,·oich Pafi,,rwach". umiesz-
czeniu takiego zapi~u zall':i.ało zwłaszcza strome włoskiej, którn zabiegała umoc- o
nirnie ~ \\ej dvnać,111 purrze,: zw,~,zek , po11·/nyll m 11 11an 11am1 ,·ur, 'i 1<:js'k1mi,
mówił
A1lykuł pierwszy tr,;iktatu, poz<1 ogólną deklaracją o pokoju i przyjaźni,
o mepodejmo watnu żadnych zoboi1ią7.•1li, k1,1re bylybv 7Wrocone przeciwkc 1-:tórnnu~
z ,\gnat.iriu,L y. U1arah.1tT nbronny trd;Jatu pPdkrdlał artykuł drugi. który zapewniał
Włochom pomoc obu pozostałych sojuszników w wypadku agm,JI Francji. l\atorniast
Wloz:h:, miały przyjść ponw,c-~ Niemcom rnzie n1t:·spn-wokPwanej be7pośrcdnio
agresji Francji". Artykuł trzeci przewidywał, że gdyby któraś ze stron układu „znalazła
si1 W ~L,nie \\Ojm Z 1 om.i lub v.ię,q m, 1,.ars,v.am1 niel 11,dątvmi :-ygo:t1.1riu,,/;rmi
niniejszego traktatu. casm fol'deris ma zastosowan ie równocześnie dla wszystlach
umawiajil.cycli się o-tron". Gdyby _jedn;1k ktt,ryś sygnatarw~ zy znalazł si<;, -.1 w11_1nie
z j, dn:,
0
tylko .rnucarstwern. p(m-stali sojusznicy zobowiązywali się do życzliwej
neutralności. Oczywiście, nie dotyczyło to ewentualne J WOJDY Włoch z Francją
lub
artykuł Jrul'i N:1 :i:ądanie Włoch
Nu:mkc z Francją, gdyi wkdy miałby ,ash,,owan ie
dodano do traktatu osobne oświadczenie, że nie jest on skierowany przeciw WielkieJ
B1 '- !ami Tr;,l.tat /;twa, zo,,;;,ł ·n.1 pie, lal i 11ie \v;.mi, 111kow;1no "jeg,, pr11·dłu1t11iu.
choć w praktyce odnawiano go pM.niej czterokrotn ie.
Ua,pełnicnkn, T1óJprz1,mierza sU St<y układ obu paf1slw centralnych {a
wiec
be1 Włuch) Rumuru:i 30 października 1883 r. I znów może dziwić chęć Rumunii
zawarcia sojuszu z Austro-Węgrami, skoro mmla ona liczne preknsje do tcgu mocar
stv.:: o lraktov,anic ludności rumufr,kiei SinJmiurn,d 1.ie. K1ól Karol I Hołwnzollem
170 W EPOCF M!LONJALNO-IMPEIIIALNFJ (1870/'1/-l':)II!'./

za .sruźme1,zego pr?ccw:nika uwąnl 1cdnak Rosi,;, która odebrała Rumunii cz,-~,:

Besarab11. Rumunia obawiała się także Bułgarii, która wówczas była ramieniem
rosyjskim na Bałkanach. Z kolei dla Austro-Węgier sojusz z Rumunią mógł okazać
sic ważny w czasie wojny z Rosją. Przyciągniecie Rumunii do Trójprzymierza było
istotne także dla Nkn11c,, gdyż uttudnwło sytuację zwięksnło pływy bhAu
państw cc·11tralnych na 1-kdkanach.
[ ;iii! ,-.,iemdzie,1:11, XIXwieku,l:1!!! 1 WiłysZćZvl ;ikgiiBisnurd.l!\\Skiej,kt, ;;
miała zwh1zać z Niemcami wivbzość pań~lw europejskich I uniemożliwić ufor-
mowi"nie się pr?eciw nim wrogiej koalicji. Kanclerz doprowadził więc do odnowienia
soju~w lr7cch cesarzy. dzięki czenm utrzymał ali.rns / Rosją. zaś umowa
trzech rnonarchii zawwdla. :zbudowat 11r1ytńiene z /\u,tro-Węgiarn1. uzupelni,111,·
przyci11~1 .n1ęciem Włoch I Rumunii. z tym patistwcni. z~qęcie Bo,rn
i Hercegowiny oraz zdominowanie Serbii dawały Austro-Wcgrom i Niemcom silną
pozycję na Bałbnach. Wzmocni ~ię ona Jeszcze, gdy Bułgaria przejdzie ze strefy
wpływów ro.:;y_[sl,:ich do orbity polityki niemieckiej.
Nawf'.I Wielka w pew11ym momencie 1us1.ah, pośredmo ,1wIazana z Nw
mcami rc,przez zawarcie 12 grudnia r, z inspirnci1. Bismarcka 11ak1atu rnięd/.}
Austro-Węgrami, Włochami i Anghą o ut17ymaniu status quo w reJome śródziem•
nomorskim.
Wkrótce jednak (20 marca 1890 r.) sam Bismarck został zdymisjono\vany,
a Drnga Rzesza stanęła w obliczu I wy:zwa:n.

4. Formowat1ic si~ Trójporozumienia (Ententy)

4.1. Sojusz fnmn1sko-ros)j.1ki

Z,tw1~1;:,mie się Tn,wu.ymierza we pocmcie i zagróże11H,
zewnc-tunego. W te1 ~ylualji koncqx·p, pulityki n1granicznej znów się wazn;1
kwestią narodową.
Polityka ekspansji kolonialnej, jaką na początku lat osiemdziesiątych pmwadzjł
rząd Julesa Ferry'ego, miała wielu przeciwników. Był on ostro atakowany 111.in.
prze, pr1r1 ódce tzw I a<iykał6w <,L·111 g,·sa Clemcrn 1':1n,. który d,1wr~lził. it roi
praś1;i11i, ,il wojskowyd, W operacj;1cl! 11orskich bezpiecff11'1v,, narodo\'T
na kontynencie europejskim. Ek,pan:-;_ia w Azji i Afryce nieuchronny ,pos6b nasibL1
tab.e konflikty z Wielką Brytani,i, a to z kolei zwiększało osamotnienie Francji
w Europie.
\V sytuacji na1wa)niejs:zą ~prawą dla Franqi ~tało się pozyskanie
str.atcg1cz11cgo sojuszrn ka. Od czasu z1cdnoczenia N 1ćmiec najbardz1c1 natural"il}
sprzymicr1cńcem Fn11,c11 wydawal~1 się Rosja. Pri:",hy Hawiązant,1 !,1k1cgo alian,-1i
podejmował ju/ w latach 18111-18 82 premier Leon Gambetta, a po stronie rosyJskiej
generał Michaił Skobielew, który energicznie propagował idee zbliżenia z Francją.
Były 10 jednak próby przedwczesne Francja obawiała iż ujawnienie konkretnych
planów zwi,11.lm z Ros_14 ,noże narazić _ią na wojnę prewenc)jną wydana przez Niemcy.
Sprawy rne ulatwiab ta. odmienność ustro1owa-ti";HKla była pnecio rcpublikafuih,,
zaś w Rosji panowała autokratyczna i represyjna monarchia. Tradycyjnie bliskie
,trhLmh:1 rnt~d7) Ro~_i,1 a P111:<1t'11 nc epoh:i pnv:i::dui,h:icJ. a p(::i:mq udz1,il muml!"~·hc,\1
rn,~_1<JJCh \\ ,n_1u~zu G\\Pr(1,1 FNnnc_y. pnplr;:b1a'y 1e,;;:c7c nddale111e cb.1 p;1m,l1,\.
Sit'JWH.>1\-,, wdn:th: rur;:•-l;Jy Cl)Trnki ]'l"l'''•adz4,T dl• p<-.n.,:,:um1u11,, frc1ncu,ko-
-n,, YJ~l.1egu. Jednym 7. rnd1 h) la J,s-rnpltrner·tanw;ĆĆ mtnc<,w ,;u,1x1darć :.C:l•-f111a11--
,,.lw_yd1. Lille: c,,ten,d7tL ,,ątc tu C?.1, eksp,w,_1i L1pt;1'u fr,mc u,kIL,2l'. ,mpalu_1ącCf:<'
,,,: w 1,:',llK" D·:;·,tn nzyh,\1·nc i.•pcr;i~-jc w A7JI. Turc Jl (ZV Atr,nycc' L,ufrJ:1e1.
/d;:\•:.111•• ·--1-lq,· 1,·d1,.1k 'J•1<1\'-1, 1 k;·• n 1: ,•-.,di. ,-,,-11.r,llT-/,· 1 l,,11,l11,·1 l.<'Jl'.,111,
lllkH·,., 111,·;11;1 1ul•r, 1 1,,- •. ,,;. \\ 13 1, ·.,1111y1,1 ,_ 111•.1, li""" 111 l'"l'-'Ll\\,d11 ,,. 1<"'11
111,··Jc tabt)k I lum kdl'J'-''')c·h. Dla 1,·aliL.1<_11 c-11yd1 pl,w(n, i,:u,p1•dan:zyd1 Ak-k,an-
dcr III pc-trzdsri11;:I b:p1l,1h':\\, hlórc malazl bez !1tt<łl: \\C hat:C]i.
(_ '""-':. ,,,;,,niq,,7e qawaty ,1~ te;, \\ zi::lt:d) pnlityczne. SPJU~Z tl7e,ch cc-,,u7~, pr-
(•thw\'. ll'lllll i:,•'" J:-:l:,4 r. na t17y bla, me- 70,ta! \\" J:-:87 r prnlot1)-'•-·1wa1,y. N12 111,-1i:lu
b:, ć w,,~"lf'_), fdp ~tr-,1mk1 l'cter-,bu,fa z Ucrli1:cm ~tal) Sil:/ nie?\', ykle nap11;le i kc•n-
f'l~ t( ,v-1· ~l:)d ki" lr:,kl:a rc-:1,d:111,1< }li")' Ro,1i I l\1crn,-;1Jm 1 11'ii7 t. me 11,f-1)-'.l b\-(
\'- lh'J(I I. Pdl:(,\\"1(111\" l<,,:,1,1, pt•d,1lw1, i;1I.. ] 1,111, i:1. i>\ l;, 11:1 (llH"r:1n1, lal d11, w1,,·
d'l.1<",t,tl)d1 1>~.;11n"lnion:1 1 ,.:1111ep ,k( '.1(111,1 l• ,1H· h·;:p1n len,,\'- P. J<..1nl:, (i HJd_l<J I i11J I r.
Tn·•JJ"fl)'lllltT/r 1,,,taltl ,:d11\1hwm:, \\ p,ulamcncic wln~k11r: \•:,kazywa11(), 1, _1e,t 0110
1:n,p,·1t1rn1t" puu ptlroffmJ('lllC i11'.d71L·m11ornnr,ktc z Anµli,1. W l-'ete1~burf'U uznano
tu 1;1 p1>tv,it"1d,-.<"ni<" pu,rul111cr,1 /\'-Vittl..u A111cili 1 Tn·11p11y1111e11etn, L"P hylo fokkrn
" 11;1J\',y),1.ym ,1<1p11111 ;1i;11111uJ:!C)"lll. Alek~;11tJer Ili ,J,lc-,rny hyl t<"Lil (HH-ZLCll' ,wt"
11p11nl,vr1;1 \\- ,,t,,,unk11 d!I r::>p11hlik~nisk1e_j ha1,c11 i pulntl 111im,U(•\,i G1l'JsL•\1i
1P7J'"t·1,·c1t" 1ct'~ncpc1i. l"vlo1h\\'a stała ~i, jui. me lylk,, w1zy1a lTl111Ja,tyt 1.1nz· n;,
rn,1,,1lk11 s1,·rpnia 11'91 r. witanr_j \I Kw11:--.1t:illl.il' f1a11n1skJc-j L·,h.adry Pkn;l1,1\1 \1(,ju:-
11yt Io, ,1k 1 "''-cl 111k;·r:111w ,._ ,,1,,-, 11ll;t i A!d,,;11cd1<1 Ili 1cVdd11, yp1,-1 l\l;n,vlr:111!,1
\V;,tt,·1„11;1 1:n11.1\',1; 1 \\'\f•zdll1.1~1L111u1 lHdJl\l /l1l·► \\(1J~-~11\\~:111 (1!111 l\:11:"-ł\\ /it\\;1rl11
JL~-7C7e 1\ tym "amye1 rn1L,1an1. U1.,kun;,!,_, ,i:; 10 pupt./t"/ wyrm:H•,· l1,t1·w ml!IP,l!a
G1u-:-c?:, 7a pu~redntct,1em amba,adorc, lłus1i I\ Par):itt Artur:: f\k,hredwitr,a, du
mrn1~1ra ~pra11· zag1ani1.znych hanL"_Jl ,-'\lcksandra H.ibnta. z 21 ,ierpnm ! ~'1 I r ,xaz
udpt'\,Kui. mim~lra francu~bef'll z 27 ~;icrp111a l ::S':.11 roku.
i )nkument rosy_j~ki LWriK at Ul\-agi;· na t,-, iz „ro Ja11nym udnuv,icrnu Tró)lll"'/) mit'~
„
rz.1 L,w1_1:l;;'"dnieniern tr-tm j iuh h,nJziej pra11d,,pnd0hnl'P<' przylć1czu1ia ~i~- Widh:iq
Ili\ i ,trn I tł,·, /':kil -~l!lnv, ·II p1 11 "l !t I pt;~ r1:i1·11,- , cl< 11v pi ,I rl ',-, iii_) ,·h" J"'c>I\ ,1;tl11 \\ I '.Ili, 'Pl"
1 , 1\\ 11 '•) !l!.lt j<I '/.;11, ·\\ 1·-, li;..1 11 ,,._, 1•-J 1, y1I. 1 , ,dl',•\\ 1n!i I I c1111 u,1-.;i h) I) Il_"! ,,Im \\ d\'-:1 ,, 11
punl..tach. kt<',rc ( ha:·,1k1cryzowaly ,n1u~7, l'ren, ~7Y punkl mó1, iL ze .-.l,a tz;1dy ,J,~·dą q:;
p,.•n.l:.c:umi,.-,1.-;Jy w h:,l.7dcj ,pnmie 1m•g,JlCJ nmazić r•.lkój p,.•w~zcdrn) "_ Kawmia~l pL'tlb
l'.111g1 ,t1dnd7iil. .,11 r.111c gdyb) pnh:ój ten hyl rzcCl.)-hJ~uc zagwżllny, ;, zwla:,zCLa
rd) I,) jnlnc1 1c ,tmr1 Fn ,zi b napaść, d,1e st1T,11) porn1,mnicJ4 si.,: ;:·n do śi ndk<.'111, 12,kie
;,IJ:t t 'l,td) w ty, 1: wv padk II hylyh_v ·rmuq1dH.: 11atychmia~t t H·111-11oczcś11ie p(lc:1ąć'',
Orólna IP111,uLt '"111"11 \l.-y11ik.-lla 11 ,1:mmi·1sl--.,1 Ru,p, kl{Ha 11iv chu,1L·i J,:~1u.1'
ihyl f (lllf.ldll',·( ]1 /llh(•\\l,j"/,ill, /\',1;1~/l-,:1 111il1l:ll!,\< i ( łt1b1,T ,,d,1yt;d1 !11 I i!ifll"ll/1.
Htbt'! \\ ~WPll,I p1~1111e p,dkre<l.11, t.l'. lud,a {ł\j~ć d:1)c:_1 r _,po1•,wr,yL'
t 1i<lk,!!t' le/
\, yzn,:,lun 1 m _j;,k 11a_1pr(,:dn"1 "l'ecpdnyrn dt"lt'f:1l\llll pi aklyu.rw ,had:1111t' <:rndh.(1\,-,
ktt',re miałyby hyć pndJt:t:: na \'.ypaclck rri:'.l'l\-ic!z1anv \I. c!rupi1r: runkuc układu'"
Cl:lac wstępn) z Rr>,g nie dm1ał wprawdz1L· Frnmj1 ;1,1~ks:,:cp.' wzmocnienia
ł·,u.ptL'CZL'l'qwa, ale hyl p1en\'SZ) m kn,h:Jem w kierunku przelamama .1e1 17olac)I
172 W FPOCE KOI.ONIALNO IMPt;RJALNEJ (187001 1911')

w stornnkach europeJskKh. Stronn n:xrnkającą na ,kimkretyzo,vc,nie miliWmvdi

warunków sojuszu była wu;c hanqa. Począlkmvo me było to łatwe, gdyż minister
spraw zagranicznych Giers, znany raczej jako germanofil, namawiał Aleksandra III,
aby poprzestać na dwóch wymienionych zasadacl1 stosunków z Francją. W grudniu
189i r. pi\c1ł do cara. ze 11udejmowanie ,.0Lowiąza1i irnlitamychbyhihy pr,r,edwcze,nc
i ogra1,10:iio swobrn!v d1ii1lania Ru-:1i 11;1 arenie 1n1td1ynarodowe1
l,-,
/dck ·<1nder 111 d1•p111" 18 Jipc;i I~,'!.' r. wyra1,1. I ,dę na pn'- hut negocja1, ,,.,
do Petersburga. Byt nim generał Raoul Franr,:ois Boisdeffre, ówczesny zaslt:pca szefa
sztabu generalnego Francji (od 1893 r. - szef sztabu generalnego). Prowadził on
rozrnc,wy z rosyjskim szekm sztabu µuwralnego, gcnll alem Nikoł:,jem ( }l)fUCZCWtcir,
ż którym 17 sierprna 189) r.. uzg1Klrnl projekt k1H11,·ern1i wojskmtc1 Na oficjalne
zatwierdzenie musiała ona czekać :ii ,1,-s11a.~ie m1l',ą·,y Zwłoki, 1,yrnkała główni,,
'I oporów części polityków dworu petersburskiego, którzy wykorzystali skandal
panamski, żehy udowodnić carowi dekadencje systemu republtkańskiego we Francji.
Wojna lrdrm niemiecko-rosyjska i doktryna nowego mcrn1eckiego szefa sztabu
gern.:ralnet,o, generała Alfreda von .St:h!Jdkna o wo1rne na dwa fronty 1m,v, odmiernł)
nastroie \, Petersburgu, \V październiku I F93 r. esk;.,dra resyjskich d.r(;'li>\\ wojenny,li
przebywała z rewizytą w Tulonie, po czym stało się Jasne, ż.e trzeba wródć do
\vynegocjowanej, ale nie zatwierdzonej komvencji. Noty ministra Giersa z 27 grudnia
1893 r. i ministra Ribota z 4 stycznia ł894 r. potwierdzały, że tekst konwencji
z 17 s1c·rpnia 1892 r naleJy uznać za ml::tecznie prlyJęly i ob0\\1d1'l]lacy.
A1tykuł pterws1y konwencji wvra~me okre.(lał cusus foeden., .,lc,eli Franci,,
zosic!mc n:atakowamct przez Niemcy lub przez Whx.hy przy poparciu Niemiec, .Ru,.1n
u:i.y_je wszystkich bcdących w jej rozporządzeniu ~ił do zaatakowania Niemiec"
Współdziałanie wojskowe miało być tabe uruchomione w przypadku samej
mobilincji Trójprz)1t1icr·1.a, o czym mówił artykuł d111i:i. ,.W nili,_ nicbihzacj1 ,il
Trójprzynm.:.rza, albo Jednego z wchodzncych w je;•c, skbd mocanH\1. lra:icja i Ro·+1
11a pierwszą wieść o t:,m I bez potrzeby uprzednie\{'/ 1 p,: ,rozumierlld ~ l!/ ;,mobilizui;;
natychmiast i równocześnie wszystkie swe siły zbrojne i przesum1 je możliwie m0bhźej
swych granic".
Konwencja określała także, ii Francja wystawi przeciwko Niemcom I 300 tysięcy
ż0łn11 11y 11 Rosja od IP/i do 800 h-"''') ludzi, Sih h. miały być ,,. ,11 ,,,_e do wop,,
tak ~.z\ 1,1 . ,,, aby ,.N1rnh.y 1muszon\· h) ly walczyć 1"'\ 11, wześnie .11a ,, ,,, liodzie i 1.
chodzie". Dalsze artykuły mówiły o współpracy sztabów generalnych, o rnezawieranm
()(b·ębnego pokoju i utrzymaniu konwencji w tajemnicy, która miała obowiązywać
dopóty, ,,dopóki istnieć będzie Trójprzymierze".
1/.awarde konwcnc_11 CranCl.lsk,,-rn~qskiej zapo,·z:1tknwało prucL,. 1asadnjczyd1
przewarto~ciowań W;.t<<-1111kach międzv11an,dowych w F111 opi~. DoJJrnim i:1 Niemiec n11
kontynencie, trwąiąca od l:,t siedemd1i<:,,n1l1Th XIX v.. , dobie.gała ko(u1. Niemcy strani1
pozycję arbitra i swobodę działania, wikłając się w politykę balkat\ską. Proklamowana na
początku lat dziewięćdziesiątych pt-zez cesarza \Vilhelma II Weltpolitik tworzyła ogniska
konllikt,'m 1. Wielką Brytrnią. Europa powoli zaczęła ,beli..: się na dwa blc,ki. Naprz.eci11
TróJprLymierz.a, którego rd,-:cń stanowił 111iązek dwu pa1\,tw centralnych. ~tanął soju1l
francuskorosyjski. W re,1 ~ytuacji kluczowego zn:1czc11rn nabierafa po,tawa An~•l11
i odpowiedź na pytanie: po której stronie opowie się ostatecznie to mocarstwo.
 1:0ROPA ZJED/W •CZINJA NJFwrc DO OJNY ŚW!AUiW.e/ 173

4.2. Porozumienie j,·ancusko-ungielskie

Konwencp1 francushcH-osyjskn pierwszych latach po jej zawarciu jc~zcze nie
miała większego wpływu na stosunki europejskie. Nov.i s-ojusznicy wydawali się
zadowoleni z osiągniętego porozumienia. które wzmacniało ich poczucie bezpieczeńst-
Wci. nie z,u rm.Tzali ;1rigażo11 ;1( w dor::inc interesy i akcje partnera Z11faszcz.a
w silne t< • przd..,11:mie. u 111v należy d;iitJzad1 :i1111;1ć sto-.1rnkt",w z f\ 1crncami.
Vv'ojna byłaby w tyn1 momencie niezwykle dla RosJi ryzykowna, stąd tei. nie ekspono
,vano sojuszu z Francją. Początkowo wyglądało na to. że alians może okazać się
znacznie bardne.1 pożyteczny we w~p,'.ilnym p11,·dwsta11 i1ćniu się A11gHi niź !\"1e·n,p)m.
W swej ekspansji kolomalnej - Francja g!(,wme w Afryce. za; Rosja n:, Bliskim
i Dalekim Wschodzie - napotykały przecież tego samego przeciwnika: Wielką Brytani(,:.
SAzególnic drastycznit zaogniły się w ku1ku XIX stosunki lr;1ncuskr1 brytyj-
ski,· ncydem 898 r raszod, którą h,111,użi 1rn1~1di opuśrn wskutek poźby
brytyjskie_1, doprowadził do wielkiego wrzenia i wzajemnego antagornz.mu po ohu
stronach kanału La Manche.
prask francuskic1 długoroztrL,1sano pytanie. kto jest 11H,kszym \H<•giem
- Niemcy czy Anglia'! 111atego Buru\1 ie, wakz,,cy ż Anghkarni latach
1899-1902, cieszyli si(; właśnie we Francji wielką sympatią i poparciem.
Emocje puwoli jednak ustep<1w,1ły, gdyi. realia przełomu wieków zmuszały
Franq,,: i Anghc do przemy~lenia ~WOJtj strategii międzynarodowe, Przyczyny zwrotu,
który si(,: wówczas dokonał, były rfo-.norodne, prowadziły jednak w tym samym
kierunku, a mianowicie do stopniowego łagodzenia sprzeczności. Pie1wszym powodem
zm1.11,r było f1:1sko flir111 bryty1~k(' niemi(ck1ego. I układ c'.n,dziemriPmorsld
'I. i r., Wy11Jy~Jony pr1,·z Bi:-.illiilCka; 1111;il wcią,•.:11 Anglk <Jp. sfery pulityki
niernieckiCJ. Później część polityków brytyjskich Lywiła nadzieję, iż wyraźne JUŻ
konnikty koluni.1lne z Niemcami uda się \Vyciszyć przez zawarcie porozumienia
o pud:1iale w1+,wów w i Afryce.
Rzecznikiem porzucerna tradyq1 ,,\vspamałego odosobnienia•· (splendid isolation)
był minister do spraw kolonii Joseph Chamberlain. Natomiast premier Robert Salisbury
zajnwv,ał po~t"wę bard11q amb1\1 :ilef!łną. Wierzył 011 wprawdz1e w polt;g,; floty
bryty1,Jiej. ktl-r,, rwara111, ,\1ala be11 ll<'ll.eńStwn państw 11 .. de słabo,{ \,ojsk lq1k 1wych.
dająca o sobie znać w pierwszej fazie woJny burskiej, skłaniała go przychylnie do
my~!i o pożytkach <1lfon~u z Nierncami. Pierwsze kroki zrobiono, gdy w 1895 .r.
Anglw dość rne~podzie\\ arne zaproponowała cesarzo,vi \Vilhelmuw1 dokonanie po-
działu Turcji. W Niemczech uznano to za nieszczery manewr brytyjski. W 1898 t.
t,;iemcy i Anglia zawarły jednak układ o podziale w przyszłości kolonii prn1ugalskich
w Alryce, a w l r. w atrykańskiei transakcji wiązanej Rzesza oddalaBryty1c1ykom
Zanzibar w 1am1;m z.a wy~pę Hel).'oh1nd na I\forz.u Północnym. 1'a jesiern 1900 r.
Niemcy i Anglia zdołały uzgodnić wspólne stanowisko wobec wydarzeń w Chinach.
„Po\1·:-,tame bokserów zwkkszyło współzależność anglo-niemiecką. W drodze na
Daleki Wscht',d flota n1em1ecka zaopatrywała się jak z:nvsze wygiel w bazach
angielskich" (J.Z. Kędzierski, s. 314).
Wiosną l 90I r. Anglia podjęła ostatnią prób(,: generalnego porozumienia sic
z Nier mami. Wilhdn1 II propozycję brytyjską z iadc•woleniem l 1 ważał,
1'L'naJ,zeJI m1jwyzszy cza~•-, ahy p(1rzucic pod\v(,jn,l rr,·
1 z1.kL),'dO\i a1. :.;,.; niJ J< dn<'-
z11c1czny ~c_ju~z łx1ct,: z Anglq, b:.1dż z Ros1,1. Amha~c1da mem11:•,'ka 1,, L uml, mt·
,,strzef!ała natr-mw,t prLed odrzucL,niem ('frl1\ An1"hi. l;tna rnorlab~ wlt'Jy ,'\H[IL'1<
,ii; w kie111nlu Francp I Ru~ji J\i,1jbardz1q wpl:, \\C\\ 1 ludzit! na dv,mzt"' l:x:rl11\•:km1
Fr;,•Jrich Vl•ll Hol-tein I ka11ck·rz Hcrnhard n,n Huki\\' mieli JCdllak rn1w ;,(Jmm:, !\i,
wierzyli w r,·al11<1.<ć ,ilians11 J\nrlii;, Fiam i,1 u·y z 1~0~1:1, ll\li n;1101r11;1st put·b,nam
ii Alhi,,11. 1:,k 111t·1-•ch~ l(,11t1,•i11;i, pr1,·i\w:1 ,d1\k'k '\"<'I )'••lq•i ,I \\·1,s 111, \\•pd
d'/iał:11111' a l\\\,ill/,dlj,i i /\11:•li;J Jl''( ll,qkJ 1 \/)III i'('/\\l,[i,lllil'III dL1 r'd\'Jllll'l' '1,,1.;,
tt"i U)X'jd n\)'l H;•,yła,
Ek~p,rnsj<1 mum<:cka \\' śv.it·c'I,' p1.1zaeur, 1pc_1,km, n ,n11_1a11a li, ia \\ ąc ; , .. n·I; .i
enerpą Pr,l·fl\\Ja!a 'le <Jna IMJl'1erw "" ~fctL<' t'.l'\p,,cJ,11Lz,,,h,u1dluv.e.1. Tume ak
gl1 r,ze _1ah1:;uo\H' towary rn,·m1eck1e ,kutec·znie wy171enly z widu rvnk,~1\\ ,::ą:mir;1LZ·
nych produkty an~iel~ije. Niemcy stawały si<;; i::ro.2nyrn k0nktm·11!<:m na obv,tr,tc·h
,a,tr1L·i,,11vi.h 1h,tyLlu 1a, dla ha11dh v-,·1•u l'i1<•łl<T•••lt1 hr\'!\ )'kit')''·' .h-vv1,: )'H·1111,·1
1

,.1ym ••.\'lll)'lt1111,·111 Irnll;ll',1\1·,•1\ )dl ;1111hll p r-.Ji,·nH,T ·-.I.ił\ 'd(' Kli ilHPJt 111.1_ ,t n· b·-1
c7a btid~,wa v,ii:lkiej fiut::, w1 1jen111:1 Był n.,,\ rnal ,,C7t'f<llm,· ah:m,uj„1L'\ dla .-\nglii.
którt·j impn1u111 ,,p1e1ah1 \li,' prZel·iei. rn1 pot~·Jze f111r:, 111orskie1
Ku11cq 1cj,: budowy ucć;mic111e_1 fint';- 111emieck1e_1 ,11 1 1al·1,1\al ,1d11111,1ł .'\Jfr,·d 1·,,11
Tirpit,. J11i w lK<Jl--- 1 Reicl1st;ą• [HZ):tnał p1e1wv.e, z11a~·1ne lu11du,'fe na pn,;.•r;u,1
1111•rski. a 11aq,:p11it· \\ latach 190(1. 190(,. 19(!}; i 191 :i p.irla111e11l mt·rni"Tl-.1 udw.;tl,d
ogrnm11,· '.;urny na jt>go reali 1al·j( \V I >:Gł I N1ernr:1-- r111ały 1 \li.•l'Llli i 111c'\'-'idL1 11<-ti;
przybrzl'zn.i. nawmirn,t w krn1c·u wicku okz,łn .+() ,toczni. kt(1r~ kcr\czvh budc11'c
ki lkud1ie5it;"du r,kr,;·tóv, lininw\ch ,,ra, mał:, eh i du7\ eh kc-i/< ,wrnk(i\\' .I,·\•, /',wflq
'l :1!11.· 1rn;1/:1. /,t· \\ UiJ.L'll n~llllll I.il l I r'.(J)-; iii{)(,) ~, . _'llll';< •-.(;11\ ·•,I\ dnri·1111 •1· c\\ l•"llo·
111,,,.-,u,1w1·,11 1m11s,kn11 il' 'L111v . ., 1',i-:1 "(l
1•-10(,,, 1.,,-c1:,, 11,,:,,)J'-''.-'-) .,.,r•1,,1\ .. i1/i1,
tzw. dr,·udt1(•11gh1-,. który.:·h s1 !a ,,grna Zlll/lll'J~'/ata znac1,:n1<: duł:, ch,7,1~(1wy eh , 1krv
1(,,,, f'-.i1ernc:, 0d razu przcstawili się na ('.'f(1dukcw no\vcgc, typu par:c,·m1ł...u. Wpra 1,\dz;,.
Anglia wci,iZ hw:.lcwala dużo, a\'. tf'naźu fk 1I} handl1 1\\ ('j miała kilkukwtn;i p1 /1"\1';,f<;;
nad >lic"mcami. t11 jedn:ii-; !'rop, 1r( j,· k vy bkc ~k '/llltt:'.Jll,tł~
\V Anrli1 m,-ainie ulN:-1wnw,rn1, w,ru„I [h>t\·gi m1,1,k1e1 Nie1ui<"l , 'f,111ai,v
w ,,)<,halnym ukl:1dii1· ,il. Db ,11;11q,(ll1 hryty1sk1d1 ,t:ilP ,i, 11 rzl'lu j;is11,·. 11 ('l/l't'i\\ -
11il.1<:111 11;ql 1 ,inlJH'J /'.1)21.1/.'IJ.'ll'\'III 1"1 lllh.'rl'',(llll ,,;1 f'.ll.'lllC_\ \\ 1,., <\llld,JI id\.'/('l\
p11'-lrLe):!:1<'.- Fra,1ck; ialu pdenc ialneµu S( 'JLhznika.
Wt' Franq1 także doj1zew,1ła mvśl o koni<:rtm,~.n popra\\T stPstmkt1w, _,\1ą:d1; 1 .
S,1dzc1nu bowiem, iż ::-t1ju,z z RosJ<!, uczl-.olwick ccrn1). me Jest d<,statecznyrn 1,\,·aran-
1em bezpiecze11slwa wob1.-c Nit·rni<:c. Aktywne~, Rnc.11 na Dalck1111 \\',ch„iJ11c: t,,b-
biała jej udział w spra\,ad1 cmopcjskich. a wite 1 111n1.hwoM· rr,1hw1,<, 1a.111g<11, ,._._ .i111.i
,i(;'. pi' ~t1<1nit' ha11qi, ~;dyl>\ \\')h11chla wuj11a '/ N1c"111rarnL
RNc111iki,·rn odw,1111,y,, '/\\l,ilu w p1,li,,u· fr:ir1Lu,k1,·j ,tł! ,i\' 'I h,:,,phil,· I ),:ka"•
ktu1y w(,\1.uu, (l::c;Yb-190)) byJ 11iJJ1t,trern ,,p1aw ld.[!I<ltlllLil)'Lll, /hl1Lt'll!c; A11yh,1
uznał ('li za koniec zn<' nie tylk, ze względu na układ "il w Eu1u111c\ ale i ll\\'aI _mknv.:1m,t
1

francuskiej pt,lityki koloniat11<.-j, Niepo\,odzc:nia Framji w Afryn· W,chr1dn1ej ,:zymly

l'b pan,w w ,1\ tn ee P{1ł11ucncj je,zczc v,aillicjsza. Tu _il-dna!-; ~ytuac pi hy b-! J',HP\',d
1 wiekc niekcrzystna dla r,bu m(1c;1rstw. Frnncp1 prze~zkadz.ala A11flik(,111" I 1:ipcic.
,1 \V1elka Brvtania ,pr7.tl iw1a!a ¾li;' d( ,min,tep fra1K·u~k1e.1 w l\ la wł 11.
 VI. EUROPA OD ZJt:JJNOCZEN!A NIEMIEC DO J WOJNY c\WIATOWEJ !75

pokce111c· I)elcassego. amh;1.,ddor Frć1nqi w Londynie Pau i Cambon wystąpił

w sierpniu 1902 r. z iniCjatywą negocjacji. Premierowi Balfourowi, który zaledwie
przed miesiącem objął swój urząd, propozycja wydała się zraw zbyt śmiała. Niepo-
wodzenia wy,i!ków Ch:nnberlaina celu zbhienia z Niemcan11 stworzyły oową
iltmosforę do rozmów hancją.
Zasługę w uczynieniu decydującego kroku przyznać trzeba królowi Edwar-
dowi VII, postaci niekonwencjonalnej i wielkiego fonnatu. kgo wizyta w Paryh1
w 1903 1 ,akońc,:, ,.ię tak1111 ,.1.1kcese1 ie spra.,,y n:1częł) "zyć sk ,,,,ybciej.
Prezydent Emile Loubet I mińister Delcassć wraz rewizytowali Londyn, a dyplomaci
przystąpili do konkretnych negocjacji.
\Vybuch wojny rosyjsko-japofd.iej jeszoc ba{dZH:'J zwięks1yl zainteresowanie
przy!,p1cszenien1 porozumwrna z Angli:1.. Ud:ilo się je osiągnąć 8 kwietnia
1904 r., co stworzyło pods!awę do prawdzhvej, francusko-brytyjskiej entente cordiale.
Dotyczyła ona uzgodnienia interesów kolonialnych obu p,iilstw. a jej szczegóły
Ofl ,1,1ón() W 1ykańst 1111 rozdn,,!, ksiązh.1 - -

4.3. Porozumienie angielskn-ms}jskie

Skutecznns( enteme rordiafr osłabiały zie stosrn1k1 btyty1~ko-rosyjsk1c We
hanqi zdmvano sobie sprawc, iż flota brytyjska nie obroni w razie potrzeby Pa1yi.a,
a na Rosjc nie bardzo można było liczyć, gdyż zaangażowała swe siły na Dalcknn
Wsdmdzie. DL, lrąncJi nadzwycza1 więc ni,·1\ygodQe :-;talu się.sldóccnie jej daWńiej~
szei::u ,;ojusznil.:1 Rosji i,Pwym ,1Hzymierzd1t·em - Anglią,
Pojawiło się jednak niebezpieczeństwo, że Niemcy zechnt wykorzystać sytuację
do zniwcc:1~-.nia zarówno , niente , ,,1dial.e. j:,k i pray1ni,·rza fr;u1rnsko-ro"Yi'-k1ego.
Prob,; taką 1\ 1emcy 1:7cczyWi$cie podjęły, mtcrweniu_i;1c w spnm 1e Maroka. Nie
przyniosło im to jednak sukcesu, gdyż Anglia I Rosja na konferencji w Algcciras
w 1906 r. zgodnie poparły Francję. Znacznie gro7.niejsze były usiłowania cesarza
Wilhelrna w celu odciągnięcia od współpracy z Francją Zamierzał on do-
pro,i.,;dżić de „sojuszu kL•ntynentalncgo" łącz,ict'go trzy mocarsn,«: Rosj~c. l\1emcy
i Francji;. Cesarz, oczywiście, zdawał sobie sprawi; z tego, że najtrudniej przyjdzie
z,1łagodzić obawy Francji Postanowił wii:c, że najpierw zwi;1ż;;i si,, sojuszem Niemcy
i 11, a w,,, zastri,~,rn,a Fra11,y1. nie 1:1H, wył" ,ni. będz.i, musiała 1akźe
przyłączyć. O swoich pomysłach cesarz informował w osobistych listach Mikołaja n
już w październiku 1904 r., a następnie w styczniu l 905 r., znajdując u cara zro-
zurnirnie. Rosyy,ki mirnstcr spraw zdgranicznych Władimir Lam~dońf, tylko
do,,icdział SK prowadzonej korcspondencj1, ostrzegał władcę grą Olt'trnecką,
ale niewicie wskórał. Mikołaj dał się zwieść Wilhelmowi. czego dowodem hyło
spotkanie na jachcie obok wyspy Bjorko w Zatoce Fińskiej 24 lipca 1905 r. i pode
pis,,111,- z Nkn""·mi t11;k1:11U bel 1.. ,nsiJltaqi I rzą.cłc-111 Pierw\,', artyk"I 1111,owy
brzmiał: ,,W wypadku gdyby jedno z pafistw sprzymierzonych zostało napadnii;;te
przez jakieś mocarstwo europejskie, sojusznik przyjdzie mu z pomocą w Europie a:
ws,y~tkimi swrnrni siłami lądowyrni i morskimi'". Natomiast artykuł czwarty mówił;
„Gdy traktat ten uzyska rnuc prawn,1, cesarz Wszechrnsj1 podejn;1c niezbędne kroki
w celu zaznajomienia z nim hancji i pozyskania jej jako sprzymierzeńca".
176 W EPOCF l<.DLON!ALNO-!lllf'l:RIAUvEJ (187017! 1918}

Pn°1nit·rSiergk1 Witle. i minii.tc1 I 211nsdońfbyli Z:t>kOCzeni pm.1,;powaniem ,.· 1r:. 1

i długo mu później WYJa;:;niaJL iż „glóv. nym. _jcżd1 111<· jedynym. c, hT1t Wilhelma JtH
0

poróżnić nas z Francją i naszym kosztem wyc.lobyć się z odosobnienia"' (E. Tarle,
s. 179). Rząc.l rosyjski. spodziev.·ając się oburzenia Francji, nie podjął żadnych rozmów
ze ~',\" rn ~ojuszniki,n1 i ;,prawa rieączęsnego traktatu z Bjorkn v. kn'1ce wy~:i~.b
Tak wir,· dywersja nicrnJCcka maj,1c1 n;1 celu rozhicit· ~.-:_iuszu fr:mcu·,ko-rosyjski,Tn
nie [" ,1, H,dla się, a •-,1< h1111ki Ang1n 1 11-nc:ją były d:1iq 11iep12yja111t·
Najbardziej zaniepok{1jona ekspansją Rosji w Azji Środkowej i przc~uwaniem
sii; jej granic na południe była właśnie Anglia. Podbicie przez Rosjan w latach
sie:dem,!1i,·siątych XTX w.. Buch.1ry. Chiwy i Koh:1rn.lu uwahmr, 1,, potencia]nc
zagruzrnic Indii. Pnlltlbni,:. niekou},,111y dla stra1t·gi1 hrytyjskie1 h}l nacisk ro;.;"1ski
na A fgani~tan i Per\J~-. tnny. stały ob:,/,ff kontlikU.•1\ 1 u,:yjsko-br _, lyj1,.kich stan, n, 1la
Turcja. W końcu XIX w. dos1lajcszcze k<mfrontacja obu państw na Dalekim \Vscho-
c.lzie. Dominacja Rosji w Manc.lzurii, aktywne zainteresowanie Koreą i umacnianie się
jej r•":r,t ii nad Oce:1111111 Spokojny1 1 W\ woływaly sprzeciw b()'tyjski Na qgnu1iczeniu
obeuw;ci rosyjskiej 1m Dalekim W·ąh,,dzie zakD1h, także Japorm. R,,sja uniernw
liwiła Japonii pełne 'v1.ykorzystanic zwycięstwa nad ( 'hinami v L11:1, h 1894-1 Sł/.°'
i przeszkadzała jej w realizacji planów tlotyczących Korci. Dopn,wadzilo to do
zainicjowania rozmów prowadzących do sojuszu między Angliq i Japonią.
Rozpoczęły się one v. kwietniu 190 l r. i początkowo przebiegały niespiesznie,
gdy, ,)baw i rozbieżrn,~~i w kweqiach :,;zczegól1 ,wyd, nie bral.,mal(\ Dopiero p,1
nier,11w,,dzeniu misji I-łiroburi Ito 1\ Petersburgu 11 listopadzie te;:c,z wku roko,., :1111.1
japonsko-brytyjskie zostały poysp1eszone, zaś 30 stycznia 1902 r. zawarto układ.
Mówił on w artykule pierwszym o współdziałaniu obu pai\stw w obmnie swych
interesów w Chinach i Korci. Dalsz.e artykuły wskazyv,,aly, że Anglia i Japonia
zacl111v, :1h neu1ralttu~ć. gdy któraś I nieb znajdzie :,,11,· \V v:ąjnie z 1nnyrn mocarstv.ein
Nat,,111i,1\I w przypudku wojny jednc::o 1 sygnatarius1; 1 dwoma lub \1ięcej moc:.N
wami zobowiązali się do udzicleni<1 pom, ,cy wojsb1wl'J swemu s,,jrn,mikowi. Traki ;:t.,
kilkakrotnie później przedluiany, poprawiał wydatnie połoienie Japonii i zachęcał ją
c.lo działań wymier✓onych w Rosję. Zadowolona z tego była także Anglia, gc.lyż ciężar
rywalit,,l 1i Z Rosją 11;1 rhdekim w~ch,d:;je przej11](,v,ab teraz J;,p,wi,
T,·;'" ,,amego ,.,1 u \\ielka B1\L,11111 zawarła l"'"',.,1 ;•Burami."'' "'''alnialor, ,,.i
kłoputliwvgokonflik1u \, Afryce. Pov,,tawały wh:c v.;1nmki do -~011l1.Htrowam,, <.;~
na przygotowyv.aniu rozgrywki z groźnym pr✓ eciwnikiem: Niemcami.
Pierwsze, zachęcające sygnały w kienmku Rosji król Edward Vll zm;zął wysyłać
już,,. I 911l r. Kilkakn,1nit sugerowan,·, wredy amb:1sadorowi rosyjskiemu w Lond:, 11it·.
Aleksandmwi Benck,·.ntk,i ffowi, że 1s1111eje wiele 1110ili'vvr,.~ci rozwiąz:nm, spr7..ecznu~u
w A/p
Po zawarciu mienie cordiole aktywne zahiegi o poprawę stosunkó"" rosyjsko-
-brytyjskich po<ljda Francja, ułatwiając Lon<lynowi i Petersburgowi nawiązywanie
konkkt{iv;, Przełom nast:1pił jec.lnak d, ,pie ro po zakońc1eniu wojny rosyjsko-japońskie i.
K)ęska Ro~ji zachwmla _1ej pozycją iu I lakkim W:-oclirnJz1e, natomw~t \\ Europie Rn'i:i
byfo wci,,ż wielkim rnoczir,,twem. co \,vkc-rzystywalz; Anf'.lia w kon11iLtn· z Niem,;i1rn
Również Rosja inaczej teraz oceniała mozhwości zblizcnia z Wielbi Bryrnmą.
!\'owy rosyjski minister spraw zagranicznych (od maja 1906 r.), Aleksander l7wolski,
 VI. EUROPA OD 7JEntvOCZENIA NIEMll:C no I WOJNY .<:WMTOWEJ l 77

_/ I

CfSARSTWO
llOSY,ISII.IE

Mapa 7. Europejskie porozumienia sojusznicze do wojen bałkańskich

• Owu,,uymiemi (7 X 1879)
■ Trqpr7yrn1Ff7A (20 V 18,0 .2)
• $Qj1mzr:,cy p,:.ńślw Trójprzyrnerza
o Owupo,r_,zum1enle(21VIII 'lffd/27Vlll 1891
O Entente Cordiale (8 IV 1904)
Lćc. Porozumienie brylyJsko-rosyjsl<ie (31 VIII 1907)
I I Trójporo21Jmienie (Ententa}
CJ I.JcZ(_ ,;Ir 1cy L iqi BalkańskiPj ?)

rzeczn_ik ,,ktyv,nęJ poli!) L, i_ulkańskieJ. r.L,qwał n" p1 ,lopodob1l·1 starcia

z Austro-Węgrami i Niemcami. Wspierał go Benckcndorff, zapewniaj,1c z Londynu, Że
„sojusz z Francjq rnlezy w dużym stopniu od naszych stosunków z Anglią". W tymi.e
1906 r. zrujnowany skarb rosyjski wsparty zo~tał pożyczkami francuskimi, po czym
Mikołaj I I r,okdł, by W\Lu:is:: starania pndobną tran,ah·K 7 bankami ńskimi.
Od 1 ]906 r. przygotow,1111a oo poroz, ros)'.isko-ar1µielskiego.
Podpisali Je J I sierpnia I il r. miniśter lrnolski i ambasado, brytyjski Petersburg-U
Arthur Nicolson. Układ dotyo"yl wy/;)cznic uzgodnienia interesów w Persji. Afgani-
stanie i Tybecie. Znaczenie jego było jednak o wiele szersze, gdyi. położył podwaliny
pod gene1,dne współdzi;danie politycz1K:. z czasem 1 \101'.>kowe.
Ną11~101mcjszą czę.~( H:,ltatU stanm,do porozumienie. którym 111ocarstwa
dokonały p()d/iału wpl1,-,q"m w Pers.11 stery rosyjskich zaliczono
najbogatszą, północm1 część tego kraju, rozpościerającą się od granic Rosji do linii
 178

,,btL"glląu.] m! K,,sn-S11rn1 prn":,'. h11alwn, k,,: a;: du punklu leżacegr, nc1 p.:in1c\
pc:r,kJL"J pri) f'litTil;:'.l iu •ji;' ):',r,1:,ic ro::,yj::,kiq i alg,ui,;l.;1e(' Śrndl,:C\q cz:;-;L: hra1u
un,am, ,a strdr; neutraln,1, .1 pnluclr:ie tlH'l'llT1.1t1 11·,~rn_1 dla wpl) 11-('.I\Y br;·tyJ.~hrc!1.
.Slrai\ r11mc~1une przez Anglię v, Per,J1 nrnł) b~~: 1•.yn'wcace cz.;:-,-:·1m1<· l!..:1
rnnyrli tihz,iradJ. PrzeJe 11 szy,tkin1 k0s,.1a (_1~1,··ial1C,) la, ze u11:a1e Afi:arnsL,n 1a
(1b~,ar ,naylu.1w·) 'lę pcza ~nd,1_iej 1,ply,1.c,1\ 1 z,·,b,,1':1,,n,1..:· ~-1(· 1,<:'" H''.,7clk1ch ~1,1cii
q,,~1,nk1l'l11>1•lilH/l'.\d11 .1\l;:ai.i,t.111,·,1, 11,1:,v.,1, l'P\n:dr,1,lw.1 r,;1.!11 li·, H1'-hl'·f.1<.1
fdF,Cl N;:t,111.1.:,I i\li)}IJ;J ~l\\ 1..-1d1il:1 .. /t' _.Ili<.· 111;1 /dllll,1111 /]llll'l'l,il. 1,1.1!11• li ,,, lilil /
nepn Afgan1~tam/', J wu.:c p1,:cbnakac go 11 kdrn,Ht.
Dć'.C} ZJe 11 ~prawie /1.fg,Hmtanu h11 1 \\ H~C kur,) ,tnc dl.) \Yiclk1q Hn ta1c11, 1,,111 , ,
to w~h:;17~ \\ano pc'.z.llJCJ, że grl} h:, RP'/il cliuaJ;.: iedn;1~ /3J;!L Alg;1n1stai:, li' V'
1m1ocmeniu ,1t; \\ Per<p ,aJarne i mata ,1:uc·tm,: la!v, JCJ'Zl'. l'orozunucme ck,t\ c7;1u·
'Jyhctu p-/0~1ln, ;ie \\'ielka Hryta1d;: wq ,,czt'g1,lnw D111:lercsn\,an;1 ,~•.u,1ci;1 lei'u
,,h,1;:1u ()11;: r:1[]'1\',;1, ,\n;•.l1a I l~,,~j.:., ll/)'l'lll:1h, /•,' h,·d,11 11·,w<.,t1n1·1\\\·;1<c ,1,,: ,.·,I
i>n·h l'•Hl11,,r;:1,a,n\\,u11;1 •.,•hw ·1,h,·111, 1 l\lll 1,· \\1cll:1 1:1-"t:1111.1 1,1,ii.1 /;I\IH,,1.1<
~\H1Je upaw11,c1Ha \\'\t11haJ:l'-L' '/ v.uc~11tt:J''Y'-h uh.l.:idu,, 1 1.l1rn:.:t1t11
l't1w,urn1cr;1,: rusv,1<h(1 br,'l)J~k.c: n,,J\\ J.,;bz-: \\ ra:żernt' \, yv. :.u Je-.\\ ~1•.·ll cz..-:d 1. gJ..-1,1
uznano je z.1p11:t'J,l\\' 11nht) ki nkr;;za1,1a ich p1cr~c1c·rn,:1:1 \\'W!,':cl: n:oca:st,, \\• pły1Tk, te,
na pcgl<;:-hienic ~ię rć,1nic 111i;,:d1y dwoma b,talluF,C'\ m1 ,11; blek.Jmi v. E1.11-..1ptc.

5. Rrgulacjr prawnomi.;-d:1.ynarndnwP \\ sprm\ad1 ,,ojny i pokoju

\V drugie,1 pnłn\1iL' XIX w .. w 11\1,1,:~.u z r,,.-,1i;ic,, l1uh,.1 ,,fi:u w,,JI:\ r1V\·,JJ,-,l;i
~i,· dnal:diw<-,: di;:rYla!\\lll;\ I 1,H\'\'dll,/,1. r·>,);\l'l.lilL/('111,: \')(IJIIY f.l\ll!'kiq. r,,d,,·,,,
hh11..i 1,(I',, 1:111J1\, l i / ! ,;11r,, \ / \ h1l1\\ 111•d .\łll!1·1111,·,, )'(!/Je /)'lli\h' .;(i l\'l<,'C\ l11i!11,
n11w-1„111111dł)' :,.,,,1aJL,lld J,:111;: l1e111ł llull,11:1..,1 ,',, 1.1il\\•11..:111c1 I i h:le.~·.1· 1:•.,(,., 1
1, Gcncv,ie l\-l1tl!1)ll,11<"1d,,1-,t"go Krnrnl,111 Prn:,ut'y R,Hl!l)lll /.,d111e1,,,n1. \V 11'.SI, 1
1mi(:ml ,111 na1v.i;: na l\·li,;d,)t\31'11tl11w) K1)1llllt'I ("·1t'11H1llt:'1'•' Ku,,a. \\ 1H:~ r
i 1rncj:1l)'\'.,, /\\·(ll,11,i,1 t"lll'l'j'<'.isli,g1• t,111gre,11 mll>r,1j,·1l11•\'-'t"f(I wy•,1:u1il Nar,,k1·r: Jll.
llli<;'.kl ,ta1:1u11'lll [Ju11,:llt:1 i 11111yd, d11:1hic,y dt 1s1lt• ó, 11h1,1d ,111t;dl\11:u,1d111.,_i
t1,nk.1cmJ1 d)1'l1·111;;t}Ullcj w Ci1:11~·1,JC· v, \,ynitu któn:,1 2:.2 ',1cq 1nw 18(-,.; r pud
l'l'-,lllCl K,··111•,,·m·w ,, l'''('f;!\',ic l,1\(I 1,Jllll\di \\ r«l11. _l:ik '/,\11\1';1/., 1\-J;,·::1;·, I lc.11111.m,·_
k, ,11v.-,·rnJ,1 11•,,l.,•1t ,,,. il.· 11,1,·d, 111.,n ·d, ·w1 l'h, ,,,.-1,J/<_1. I ·r,L·\lr.,,:1:'"'ll.t w1,·J,. ;;1• .,, l I ,11
mam(,!IlJ)cł:. HK'\\lc/L')cll C:f. <) l)IE, zt;
arnbulan~t- i ,.7pit<tle- WPJ~:kc-wc pc\,·inr:y hyL lr;iki,11\'aflL" pk11 1,n1tlal1w i k,,.
rz.y,lać- z nclll'rn,y i roszanrw;ama ,c· ~trony w~n~tk1ch walc,;-!('\ d: ·,, q,k:
p,:;r,.oncl meJyczn) 1 r,hluga transp-irt1• 1 1~·d:,c71:t-f'r, ,: tak/c ~"lJ•Cl,H',1 ,,,,,1
~hu\\! wmm m1eS:· mu;i lrn c<'..c W\ hL1ny\, :1111a q,) cL tunkq1 1:;,•,q•t 1, kd\, ,!.'d\ znzq1'u1;1
q,;: \\'L" w ład,:, IlIC('f7) )<:cid::.
,1,/\''-'j 1::11rn 1 ( IH,111 n•l1111·11(· 11 .,,,, l'li11'.,' ,l11 t1pu:k1 h:1 \1/J L;,:,, n, 1,1 d,
ku:r~'J scrnny \\ alczacq rah.?ą ,. 1'"1 l ·k:rnnung. s. i..: l .i L
Kor:wcncp 1a. poi::t41k11FJC,1 f\'7.W(JJ lrnma111l,1rnegr· rraw<, 1n,_1c11ncrc. 10,t;<\.,
r. 1z,1.t"l'iOm1 1:a konferc>11q1 1:iitd,) m1rotlu\, eJ w Cc>ni:'wic \, 19()(, whu.
\\c,cśrne podwtr, te, prób) c:li1mrn1wania :-,ZL'7t·gt,lm, .,,k<,dłt\\)cłl lm,111 7, 1,11,-
_jat\W\ 17ąd11 ros~j~k,q:c n,1.,:dn11::11,·Hfrma kc·r, 1~Ja w1,_1~h1'\\'a\)pr;,d,w::Li 11 u11.J11,.,
 VI. EUROPA OD ZJEDNOCZENIA Nll!MIEC DO I WOJNY ŚWIATOWEJ 179

1868 r. Deklarację w sprawie pocisków wyhuchających małego kalibru. Deklaracja

t,, funnułowała pewne ug/,lne ,:a~ady ,,łagodzen•a klęsk wojny". Wskazyv,ano w ,niej,
ze .,1.:dynym uprawmunym celem, Jaki państwa powinny sobie stawiil.Ć w czasie
v. (11ny, jest osłabienie sil zbrop1ych rncprzyjaciela; że w tym celu v,ystan:zy możliwie
m1J\\11,;kszą liczbę h.1dz1 uczyrnć nieLdolńymi do walk.I; ze 11o?a ten cel prowadziłoby
u,)'\'- ;inie broni, która i1y niq1ntr1,·hnie zwiększała c1<"'rpieni:1 lrni·11 jut niezdolnycb
d,, v.:ilki albosprowad1:1L, / k,>111t,,.ności ich śmie1,, /1 \,1v1 Ll;wanie podobnej
broni byłoby sprzeczne z prawami ludzkości".
Sygnatariusze deklaracji petersburskiej, a więc 19 państw, wyrzekali się stoso-
wania w czasie wojny pocisków wagi mniejszej niż 400 gramów, wybuchających lub
zawieraj,1cych materiały piorunujące czy zapalne.
Pierwszą próbę sfonnulowania praw wojny lądowej txXljęła konferencja piętnastu
pa11,1 w w Brul<seli, Uchwalona tarn 21 sierpnia 1874 r deklaracja me została wpraw-
dl!t· 1 ;;1yfikowa.na, ale nit al;: wi,lk I wptyw na pózniejsz1 k;,,dyfik:,cjc międzynarodowe.
\V latachosiemdzie,,,. 11\,11 1 d/1( \\'J\•łdziesiątychXIX \\ tcch1ik.1 m.jennaszybkosię
n11\\11ała. Wprowadzorn.- w l,Jl:td1 ,,1etł<ttiesiatych f1m,l.usl-.1r bralliny Chassepota
pu\,1,duwaly wielkie 8trat) ludzluc Pi:mdziwy wyścigzhrqe11 nr1pc;,.1.: 1l ~ jednak nieco
póżmeJ i związany był z postępami nauki i zaawansowaniem mdustriahzaqi. Zaprezentowa-
ne w czasie wojny francusko-niemieckiej nowe rodzaje broni artyleryjskiej zostały znacznie
udoskonalone. W latach dziewięćdziesiątych do wyposażenia armii francuskiej i niemieckiej
zaczęto wprmvadzać wielokrotnie bardziej ,vydajne działa szybkostrzelne 75 i 77 rnm.1\a
przełomie wieków w dziedzinie zbrojeń morskich wciąż przodowała Anglia, ale Niemcy
i USA szyhko pokonywały ten dystans. Natomiast bardzo liczna annia rosyjską dysponowa-
ł., hn,i11ątechnicznie prz, ,,,:li :.;1b. pd); /modernizowani, 1ak w,dk 1, ł! s, I przekraczało jej
1111;111•,1,we możliwości. 1~,,,,i;: l,yti 1v1ęt szczególnie ..-.,11,1c,,·,,.,,..,1n:, w hamowaniu

nc,1·,,czesn)'Ch zbrojeń. prc1 pu11ui:tc zwołanie międzynafodowei kcnlc11::ncji na ten temat.

[rncjatywa cesarza n,~yJ~k1cgo f'vlikolaja ll sp(llk<1b si;,: mmi ze sceptycznym
pt t}Js;;'ciem mocarstw pu.oduJących w r6zwoju technik militarnych_ Nadzieje społecż­
ności międzynarodowej miały jednak swoją wagc, narastała też potrzeba kodyfikacji
wielu pojawiających się nonn i uregulowań stosunków między państwami. Ostatecznie
doszło więc do zwołania w Hadze, od 18 maja do 29 lipca 1899 r., konferencji
pokojowej z udziałem 26 państw europejskich, amerykańskich i azjatyckich.
W wyrnku prac pierwszej konferencji haskiej uchwalono:
I Konwencję w sprnwic poknjowegp, załatv.iania sporóv, międLynarodowych.
:i. Konwencję doty,:zac,1 prav, 1 zwyczajów wojny htdowcj.
; Konwencję w spra\\'i,, przystosqwania do wo1ny morsk1,,1 zasad konwencji
~•c'llf'.\l,kiej t 1864 r.
cl.. Deklarację dotyc1,i(•i 1:1karn zrzucania pocisk61v , ~.rodków wylluchowych
;- h:1k,nów lub 7,a pom,,c;; 111T1)Ch podobnych sposobóv._
5. Deklarne.ic dotyczącą zakazu używania pocisków, których jedynym zadaniem
jest rozprzestrzenianie gazów duszących lub trnj,1cych.
6. Deklarację dotyczącą zakazu używania kul, które łatwo rozszemij,1 się lub
spłaszczają w ciele ludzkim, takich jak kule \V twardej powłoce. niepokrywającej
całkowicie ołowiu, lub nacinanej.
7, Rezolucję w sptaw1c upsaniLzcnia budżetów \\-c,(;l,owych.
 Kc,n,\c-JKJe i deldara~'j<c' ha~tic ,Lu 00\•, iły \1·;_1rn) etap\\ rnz\1·q11 pr.:\'.;: 1;·,1,:d7)
nar( 1d0\1,eg,:,. \\l·dlu_c Ludwik,, El:rlicha. ,.w konwercp pi.-1--,•.-sz,·_1 utrc;,m, ,nl1LL1;T,,,,L
która łqc,y c1lc,11h:\1 ~pc,le<.:znn,c1 r:11\st11• cy\, 1I1n•w,.nych, 1\) ra?<.,n.:, ;.ycz,·rnt·
1czs7er7t'llla pam•\•.-am;, pra\•.-a I wzir:n<.:nie1w1 pc,1,mc1•.-a1m, ,pr;1\\'ll'cll1v. u~c1 1111:;dzy
na: od<.•\',t'I, \',') r:110K przd.1 ,rarnc. 7.c lnvak· u, z.4d7l'lll<' '-;)du n 111t·n:c1, p:c dL':-lq1neg1, 0

W"/\'Slkim p;u'1,l1·.11rn n1epodlt'gly1:·1 rn1171· q;tl':(l\l'I\' •:k11t1Y'711)' r'L')C/\lll'k \', \\J!l

ki\'1111 I 11.. 1•.:•.l•d/,1'11 1 .1l·.\ll/\''.11 •,(11"1"·111.1 l''"'•'·/1·d1111·1 .:1°:1rn1,:,·11 11,111·11, 11·1 I 1 ·
l,I 11.,11, l1. ,. ,; il
Knnw,·cci:1 dnrya rrt:h,w.ak ?chrat'· 1 11krc,1i..: dul)chc1.;i,(•·•'-L' pnipu,1·c_1,· pr._n1·-
1w1T11·d11 rr:1·, .d,:1\'-C dui;c1,1cc pn-nv;.1dz, 111,:_ 1, nj1·n h1du-.1)ch l ·n1:nk•. Z<: na ran,: 1111.·
0

cb :ol\' :,pc111,161c \', >czv1-;:iu_1<1, ·; ·gn knddc,L 11r:,,1 \', ojc1111:, eh './anni: 1c,h 1,~I-: te, n,t~l,tpL
nak-zy t'ltt·c t,il 1 \,;,dze pg-;'1lm· 1.a~ad) ... kti:,rl' \\)111L,,ią Lt' Z\\)lZi:_I(:\' t,,.t.:ln11;,cl·
m1i;:d1.y n;11·cdam1 n\\ tl1101\ :.tf1) 1-,-,1. 1. pra11 lml1k,:•;ci 1 1 r1c~1.1.1L1tó\1 ,111rn,·rna p11l,-
l1r/.t1t'):11·· Hvb ff l'/11 J.:l:1111111;: t,la111·11,:1, 1\\k:1,t:p1,·;1 r:, /11:1,1,·11i<' pr:1w,1 ·1.1\),1,,w
11,"f,• (n,1 1•.:1 I"" h11,'.,11 , d n:1/\•. i:,~;, ,klq·:11:i 11•-.11·-l h'f<> iTw1h1l'i.:. l\l:1111·1 <1, l.r, ,1 '-
.1< 1:tJH1·p1 1 JH·wał). l"''-.\lut1(111a l:1l.1t' w plt',t111h11lt' k,:111,e11c,i1 I\ ud:1,alt.11e111:1 ii111!'1r:J
~"nkrcm 11 J·,a~J.iq 11 ]•)(17 r.
Ró7n1cc tt·l(·,e~(,,., \'-·1dkich IIHKat si 11 '.J"P\\·o-:h ,w,J 1 . 1c. 1•. d·nt·t!111Ht' orr:.,rnc1t'1H,l
1l,r,,1t'r1 nd1:y1 li de,·;1Ji 11 Had/\' 1111• 11,blc ~i\'. 111rodrJt' f'11:·.1,;;ta 11''/olu, 1:1 1:1,•.ttd;i-
1'.;tl:: 1cd)r:ll: 1igr;,rJJC/clll<' ll).!;1[~1·:\\ n,t \l,'(1pJ.1:. Cll wvly111.:lnh1, r:;1 „pt,dl1H',l<Th'
111ah:11:rl11q!1: i 11,m:iln,·g,, dnhn'1,_\lll lul1hP~,j ·
I J1 .1ic:1 1,1ii·d1y1,a1rnli·w:1 kiilllt>renq., pchPl(•\hL .,1aprc•1 1(,n(•\ 1.-;H1:t n;qp1t:'r-... 111it'l
P:111:1 ł'll'/)(knta St,mć11•. Z1edl1l L1(111)d: ,\11w1d.1, :I 11;, 1.1rru~/CIH(' JCl\l c,,,,ll/,1
0

\\ ,nd111·~1111'.uł.111;1 J'lh'/ IK\: l<1d11\•,1· I lul:111,lu'· 11\łlwl:1 •-11 11· I l;1d11· 11,! I '1, 1,-r
\\(",I dli I); ,,,1),111,·1 1d,;, l'}!li ! / 11,111,il,·111 !'1/l"\k[;!l.',I( 11'11 .·; I 1•.11".I',, l's1dpi'•.,:II,• li.I
lllc'J 111y1,a,u,· kt11i\',cr11·_11. _ll'dll:1 dt"l-.];11::~J<;' . .Jnl11ą ud1,,;1\· i 1•1,·c /),"Jt"II.
A Kc·1•1q•n,:_1l''
\V ,pr,n1 lt' puLuJu\1·egu 1.1bt\-. i,.·1i:1 ,rwr,·1\1 1111i·d1yna:odu1, ycl 1
li \\' Tła\1·ic C/='fauc·zerna lli)L'i;: ·,iły 11 n·l11 ,,-1;1,:'lll,n,, c:l11gt'•1, 1a1•,a11Jw;11:vd1
umm-.. 1).
Jl l. Do1ycz, 1 cą ITJ7['DCLC<.:ia kwl,,(1w 11iq;r /)j:tc i,·\,kic/1.
IV I lt:f\l'/,;1_·;1 J'I':<\\ I /\\\l/;111',\\· \".1. lll\ l;;d,,11('].
V 1)01:,, l:,"1 ('LI\'. I (lbu111,1/J..1'1w llł\•L',111·,I\'. I ,,1,,(11, rw11l1;dn\Lil
lwlu\\l']
V L DPt)cLi;t,! "ranuw1,k:1 pra\v11qx, 11tr'('t7) jacit·b~1ch "la\UJ°11· ila11<'ln1·yct-: n,1
poc,-;41ku kn-l,,',11· v,nwnrycL.
\IL IJnt) c1:;c,1 1s1 L,·n:1any ~ra1k{,1\ J-:a1;Jlr,wych 11 .-:kr~•f) w111c11r,ć.
\'Ili Unl) c1.,c,1 7;ik1;1dain:·: mir puch, odnych 11 _\ hLchq,-!C\ d1 ,,ulrw1atycmic 1~: dni
~ lll\:c'J(.'lll
1:-.; \\' '-('I'; \\I,· l·,11,,h:1nl,,1•,;1111.1 1111,·1 ,1b: ;ln,,pH' ;,1,,r,J..1,· \\ ( ,;1q,• \','<'Ili.~
X \.\' ,rr::\11(' /.a,tll~lłV,,:fll,t d,1 1co11P, 1i'Cir,l.1eJ :t,t\;l(; 1.(,11\lt't'l..:JI ft'IW\\',kJl'_!.
XI. Dl'lyl'/ij_c•,1 Jlt'l'.l'}l'li 11,i:,r:c111\"/t'l l \I 11-ykonV\\.Hllll pr;11,,;, 'r.:1h11:1 \\ I\OJlll<' 11,(1[:,
0

~lt:'I
xrr \\' :,pal\il' 11(\\(•L1't,ld l\lr,dr, 11:m,du\VL'~;(' T1yh111:d11 K::p!"l',kh'f('
1

XIII. flut:,c/;/ ,j pr:111· i ,1hi1w1,11k1iw 11,c1c:u-,l\1 flt'lltraln)d: w r.,tlt:' \'.'(•_lny 111,,1•-,ki,·1

 VI. U 'I,(!!',\ OD ZJEDM•(J.f NfA NIEMJU. f 1<: l WOJNY (,,_J:, 1 t'l'-E./ I,•-; I

8. Deklaracja dotyczyła zakazu rzucania pocisków i środków wybuchowych

z balo!JÓ\1
C. Uchwala potwierdzała 1czolu,:ję konferći1cp 1 1899 r. \\ ,:pr:;,1ie og.-an1t ,·,·111a
ciężaró" wo1,kowyeh I Z\nacała uwag,; n;1 10, że wohn dalszego ,;,zn,,.tu
zbrojeń rządy powinny podjąć poważne studia nad tym zagadnieniem.
D. Życzenia dotyczyły m. in. przyjc;cia przez pa1'istwa projektu konwencji
(l 11tworzeniu trybunału srrawiedlhv<>~ci rozjemczer· ,_,p1,,cowania ,,,,., /
n8Stęj>L,1 kollierencję n.:i::ul:u11inu praw 1 1\1 yczajów \''"Jll) morskie1 ..-'-, ,_,
łania za ii la1 rrzeciej l,.onkrencji pokn1rm,·1, z tym ie 1J:1 dv.a Jata pu.cd YJ
rozpoczęciem powinien podjąć pracę międzynarodowy komitet przygoto-
\Vawczy.
Konwencje I. IV i X były powtórzeniem - - z poprawkami i uzupc/nienfami
Lrnv.encji pizv1~!\c!i w 189') i Kunweneja I ,,kh1dała się l •n cirtyknł6w zrn1
I'' I\'. 1111\'Ch w Cil,·1:·cli dtiałaci1 '' 111rzymani1, 1•d.1 ju p()W;,/n hl\ go. o d,,I H 'I 11
usługach i pośrednictwie, o 1111ędzynaro<lowych komisjach badań, o arbi11am mic-
dzynarodowym.
PI-a\vo proponowania dobrych usług lub pośrednictwa przyznano wszystkim
pa(,,twnm riiebior:icym udziału v, sporze. Dobn· ush.!gi lub p(,:,rcdnietwo, k1(1c
na~L!J11iy już po rozpoc:zęciu wr,.1ny, me pociągał;, z., sobą prze, 1\ y 1,- działanhd1. ,P
ile inaczej sic me umówiond'. /adaniern pofo--dnik6w powmno być pogodzerue
przeciwnych roszczeń i „załagodzenie niechęci, jaka mogłaby wyniknąć między
dwoma paflstwami spór wiodącymi". Ciekawą fonm; ,,pośrednictwa specjalnego"
J'H•P• 11 ,uwał art. ~• !-.:onwencjr, przvp,,minający me,,, usługi sd und1111tów przy I, ,1,
I l1k1.d1 persona11:y, I:
l'ws:edury puko1uwe prze1\il1/.Lllie w ty11 dL1:tle konWi..'ll(_II ,,slabiały 11, /Lil'
sformułmvania podkreślające ich fakultatywny charakter. I tak stwierdzano, że z dob-
rych usług i pośrednictwa będc1 korzystać pa{1stwa „w miarę możliwości", że mają
or;c „charakter ści~ll' lk,radczy", a nic 11bowiązuj:1cy, ;:e nie po·,\oduj4 ,,wstrzy1na11ia.
,op{rźrncnia Jub przeszkody w mobdizmji i innych dr1ałaniach prt)l.'UI0\\-'8WC-z}d1 (h1
"\\011"1}

W konwenc_ji szeroko rozbudowane zostały postanmvicnia dotyczące arbitrażu

międzynarodowego, a zwłaszcza sądowrnclwa rozjemczego, uprawnie(1 Stałego Try-
bunału Arbitrażowego, utworzonego m1 mocy dcc 1 zji pierwszej lrnnfr-rencji k1"l;iej,
pc,.,lępowania rozwmczego i skn,Lm1L:,00 postęp,,,.\;m1:1 rozjemoc~,i,
Konwencja Il, na której szczegi\lrne zależalr- ,!ale zadłużonym pai'1stwom)a!yno-
amerykańskim. uchwalona została w kształcie tylko częściowo je satysfakcjonującym.
Łączyła ona bowiem postulaty argentyńskiego polityka Llusa Marię Drago z propozyc-
jami amerykańskimi zgłoszonym przez Horacc'a Portera.
1111,ym, prak.1 v, 111vm proble1 1t·111 ~1osunkóv. 11111 dlynarQdo\._;, 1,, który próbu,.•.;1b
skud:,fikować druga k,,nferencja haska, b}'ły za;,ady rozpoczynani,·1 wojen. P:n,n·dcr
WyJX>Wiadania wojen juz od XVIII w. stosowano coraz rzadziej. ,,Obliczono, że \V latach
1700-1870 tylko w dziesięciu przypadkach wypowiedziano wojnc w sposób formalny,
podczas gdy niewypowiedzianych wojen było ponad sto" (R Bierzanek, 1982, s. 122).
KP11\\LTJCja III Y,1brumta wiec roTpoczyn;mia dz1alai'i wojennych .. bet uprzed111 r,;.u
18:2. W EPOClt KÓLONIALNO•lMPE/łlALNEJ (J870/71-1918J

i niedwuznacznego zawiadomienia. które bedzie mieć formę bądź umc;,tywowanego

wypowiedzenia wojny. bądt ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny...
Za najważniejszą i najbardziej kompleksową uważa się konwencję IV, do której
dołączono obszerny, liczący 56 artykułów aneks, a więc regulamin praw i zwyczajów
wojny lądowej. W preambule konwencja IV powołuje się na „idee Konferencji
Brukselskiej 1874 r. zalecone przez mądrą i szlachetną przezorność". Wtedy bowiem
przedstawiciele mniejszych państw. Belgii, Szwajcarii, Holandii i Hiszpanii, nalegali,
aby pojęcie kombatanta (,.wojującego") przyznać nie tylko żołnierzom regularnych
armii. jak chciały wielkie mocarstwa, ale takte ludności cywilnej walczącej w obronie
ojczyzny, Wzorując się na zapisie deklaracji brukselskiej z l.874 r.• w konwencji IV
z 1907 r. przyjęto następujące określenie wojującego: ,,ustawy, prawa i obowiązki
wojenne stosuje się nie tylko do armii, łecz również do pospolitego ruszenia i od-
działów ochotniczych, o ile odpowiadają one następującym warunkom;
1. jeżeli na ich czele stoi osoba odpowiedzialna za swych podwladnyc~
2. noszą stałą i dającą się rozpoznać z daleka odznakę wyróżniającą;
3. jawnie noszą broń;
4. przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojennych" (art. i).
Także 1.udność terytorium niezajętego. która przy zbliżeniu się nieprz.yjaciela
dobrowolnie chwyta za broń, będzie uwatana za wojującą. jeżeli jawnie nosi broń
i zachowuje prawa i zwyczaje wojenne (art. 2).
Istotne uregulowania dotyczyły również statusu jeńców wojennych, którzy według
art. 4 konwencji ,.pozostaja pod władzą J?.ądu nieprzyjacielskieg<>, lecz niepod władzą
osób lub oddziałów, które ich wzięły do niewoli". Uznano, że jeńcy mogą być
zwalniani na słowo honon;1, co jednak powoduje konieczność skrupulatnego wypel~
nienia podjętych zobowiązań. Jeśli jednak zwolniony na słowo honoru zostanie
ponownie pojmany z bronią w ręku. traci prawa przysługujące jet\com wojennym.
Intencją 1V konwe.ncji było przyczynienie się do bardziej humanitarnego sposobu
prowadzenia wojen. Stwierdza się więc tam, iż strony wojujące ,,nie mąją nieograni-
czonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi" (art. 22). Kolejny
artykuł wyliczał osiem zakazanych sposobów szkodzenia nieprzyjacielowi. Zabroniono
ponadto atakowania i bombardowania obiektów cy"'ilnych, które nie Są przedmiotem
obrony, oraz nakazano oszczędt.anie świątyi\, szpitali, budowli historycznych, służących
nauce i sztuce. Nowokią konwencji IV było uznanie odpowiedzialności państw za
praestrzeganieprav.a wojennego i możliwości ściągania odszkodowań za jego naru~enie.
Konwencje V i Xlll dotycZyły praw i obowiązków państw neutralnych w wojnie
lądowej i wojnie morskiej. Nawi~ywały one do deklaracji I i II Ligi Neutralności
tbrojnej z 1780 r. i do tzw. trzech reguł waszyngtońskich, sformułowanych z okazji
routrzygnięcia sporu amerykańsko-brytyjskiego z J871 r. o statek •.Alabama". Pa-
miętano taki.e o zasadach neutraln~ci zawartych w artykułach 2 i 3 deklaracji
pa.ryskiej z 1856 roku.
Tak wiec w konwencji V podkreślono, iż terytorium państw neutralnych j~t
nienaruszalne, a strony wojujące nie mogą przeprowadzać „przez terytorium państw.a
neutralnego wojsk lub taborów z amunicją lub aprówi:r.acją". Zapisano także, iż na
terytorium państwa neutralnego „nie mogą być na necz stron wojujących formowane
oddziały przeznaczone do walki an:i otwierane biura wetbunkowe••~
 VL EUROPA (i/ I 7 fF/ ),\'UC?FN/A NIEMIEC DO i li (i I\ l \" {,\ l I ,w.e, 1s.·,
Aż pięć dokumentów na dtU,('IC] konferencji haskiej pu~w1,;cono różnym, szcze-
gółowym 'kwestiom prawa W0Jny morskiej, uJętym w konwenCJach: VI, VII, VIll, IX
i XL Mimo to kodyfikacja prawa wojny morskiej była wówczas o wicie mniej
zaawansowana niż regulacje dotyczące wojny lądowej.
Postępem hyło ·więc uchwalenie 26 lutego 1909 r. na konferencji londyńskiej
bardziej generalnej Deklaracji dotyczącej prawa wojny morskiej. W preambule pod-
kreślono, iz odpowiada ona w swej treści „powszechnie uznanym Zitsadom prawa
i111,·d1yJU1rodowego''.
Już po przyjęciu ,kkLm1rp p;;rlament brytyjski ,lu~1cdl dn 11·niosku, iż zbyt
s1.c7.cgółowe regulacje lllPf'Xi c,('1 ,rnirzać swobO(lę d?id;nm1 liut y imperialnej, i od
rnówil jej ratyfikacji. Podobnie postąpiły wszystkie irn1t:' p,111\lwa, w rezultacie dek-
l:11acja londyńska ofic1:1!rnc rnc \1cs1la w życie. Mimu tu w hitach 11aqępnych wiele
państw nieJednokrotnie powoływało się na jej ustalenia.

6. Prohkmy Turcji i Bałkanów

6. ]. Rewolucja młodoturecka

Przegrana wojna I Ro,_1ą I post111owięniakongresu bnhr\~k1q,'c• pogłębiły kryzys

hnp,:num Osmat1skiegu. Pr1n1omrnJJny wiec. iżjeszcn' przt>ii i, ,ingresem berlińskim
·11m:p1 musiała Anglii udd:1( Cvp1. a na samym kui1grt'sie p<>ninsła dalsre straty
lt'J y lmialne. W 1881 r bram 1a Pdcrwała od imperiurn Tunis, ;; w roku następnym
iw•h,1 było pogodzić su; 1. Ilf yty_1sk:! Pkupacją Egiptu. I 1:,;urnn\1·irn1c· \\ grudniu 1881 t.
Zarządu Długu Publicznego Otomańskiego oznaczało międzynarodową kontrolę nad
finansami, a w dui.cj mierze i gospodark,t tmccką W 1885 r. Bułgaria powiększyła
się o turecką dotychczas prowincję Rumelia Wschodnia.
Lata następne przyniosły tragiczne pogromy Onnian, które wywołały wielkie
poruszenie w Europie. Mimo protestów mocarstw, Turcy krwawo tłumili narodowe
dą1n1ia Onnian w latach 1894 l 896. ,,Rzezif! ormiafo;kic lat 1894-1896 przeszły
\, ,zy stkie okropności. j,,kic pamiętał w tym zakresie \v1ek XIX: mimo to mocarstwa
;,-b~t skłócone pozostalv bc,c:;,-ynn,:" 1T. Wituch. s. 65),
L ,lwo uponmosk 1 (Jnrn:n::urn, zaraz zbuntowali ~;11· ( iH·, y k, deńscy. Od L868 r
1

h.w1;1 ,ieszyła sie 8Ul01H>lilld, kii>!.) Jt:dnakże sułtan ;rn,,,;1 li [x)','l r. Pod wpływem
wydarzeń onniańskkh I brutalnej tureckiej p6litylu narodowościowej Grećy, stanowiący
większość mieszkańców Krety, wzniecili w lutym 1897 r. powstanie, ogłaszając zjedno-
czenie (gr.: enosis) wyspy z Królestwem Grecji. W konsekwencji 17 kwietnia 1897 r.
Turcja wypowiedziała Grecji wojnę i w krótkiej, rniesiccznej kampanii odniosła zwycięs­
two. Swoboda działania Turcji w stosunkach micdzynarodowych była już jednak bardzo
ogranic1.ona, dlatego mocarstwa bez trudu wymusi.ty korzystne dla Grecji warunki
1ak, ,11czenia wojny w ,,,,hi 111 1.1:1111h1!1skim 4 grudnia I x•n , N:1\1q,nie, 29 kwietnia
1

I ~:tilJ r, mocarstwa ,ru1,udo\valy, il' .sułtan uznał Kret,: ,.za paósiwo korzystające
1. zupdnej autonomii", co r1aktyc711ic oznaczało oderwanie wyspy od Turcji. Po paru
latach, 12 październik;, 1908 r. Kreta ogłosiła wolę pnh1czc111a się z Grecją. Także
w lvh,c·edonii, gdzie w pierwszych latach XX w. wybuchał) bunty ludności, a mocarstwa
żądały wprowadzenia reform, panowanie TurcJi byto już bardzo osłabione.
184 W EPOCE KOWNIALNO-IMPERIALNE.l (1870/11-19JIIJ

Równie szybko narastał lcryzys wewnętrzny i sprzeciw wobec autorytarnych

rządów Abdtilhamida li. Opozycja zac?.ęła organizować się już w 1889 r. nie tylko
w kraju, ale i Wmxl uchodźców tureckich za granicą. Jednym z pierwszych jej organów
było wydawane we Francji od 1892 t. pismo .,Młoda Turcja" (.,La Jeune Tµrquie"),
nawiązujące do ruchu młodoosmańskiego z lat sześćdziesiątych.
W kraju konspiracja miała oparcie przede wszystkim wśród inteligencji. studen-
t6w i absolwentów różnych Sz'kół, zwłaszcza medycznych i wojskowych. Do s:ttan-
darowych haseł 0Pozycji należało przywrćcenie konstytucji z 1876 r,, modernizacja
pat\stwa i uwolnienie się od hańbiącej zależności zagranicznej.
W kot'icu lat dziewięćdziesiątych rząd zastosował brutalne represje wobec kon-
spiratorów. Po śledztwach i procesach skazano .na cięzkie w:ięZienie kilkudziesięciu
oficer6w armii, marynarki. służby medycznej i kadetów akademii wojskowych. Ruch
młodoturecki nie załamał się jednak w wyniku prześladowań, le.cz pneciwnie - zys~
kiwał wciąż nowych zwolenników.
Rewolucja młodoturecka zaczęła się w Macedón.ii. Tu właśnie młodzi oficerowie
założyli w 1906 r. tajną organfaację, zwaną Osmańskie Towarzystwo Wolności, która
w roku następnym weszła w skład Osmańskiego Stowarzyszenia Jedności i Postępu
(zwanego też Partią Jedności i Postępu). Początkiem rewolm:ji młodotureckiej był
bunt gn,py oficerów i żołnierzy. którzy 3 lipca 1908 r. uszli w góry i wezwali do
walki z despotyzmem. Uważa sie, że wybuch powstania przyśpieszony został propo-
zycjami brytyjskimi z czerwca 1908 r., postulującymi rozszerzenie autonQl!lii Mace-
donii. Młodzi oficerowie uznali. t.e jest to ostatni moment, by uchronić państwo
przed rozpadem.
Buntrozpoc2ęty w Macedonii szybko okazał się zwycięski. Juf 24 lipca 1908 r.
sułtan ogłosił przywtócetlie konstytucji z I 876 r., a rewolucja triurnfowala.. Chociaż
sułtana nie od razu zdetronizowano. faktycznie jego władza była już tylko nominalna.
Na czelen.ądu stanął Kąmil Pasza. uchodlllCY za stronnika orientacji probrytyjskiej .
.Przewrót turecki, zwany później rewolucją. największe poparcie zyskał zrazu w Wiel-
kiej Brytanii. Obalenie proniemieckiego Abdulhamida otwierało bowiem nowe per-
spektywy pned dyplomacją. brytyjską.
Sułtan Abdfllhamid II zdetronizowany został 27 kwietnia 1909 r.• po nieudanej
próbie zamachu stanu. Przywódćy rewolucji młodotureckiej, którzy prtejęli pełnię
władzy, dążyli przede wszystkim do utrzymania integralności państwa. W ra:czy-
wistości jednak to właśnie podczas kh diiesięcio]etnich fflldów nastąpił upadek
ogromnego Imperium Osmańskiego, liczącego jeszcze na początku XX w. ponad
3 miliony km2 •

6.2, Aneksja Bośni J Hercegowiny

Zwycięstwo rewolucji młodotureckiej przyśpieszyło pądjecie przeż Austro-Węgry
clccydującychkroków w sprawie Bośni i Hen:egowiny. W Wiedniu obawiano się
bowiem, iż nowe władze w Stambule, zapowiadające konsolidację państwa. mogą
próbować zmienić status Bośni i Hercegowiny, które pod względem prawnomiędzy­
narodowym pozostawały nadal częścią Imperium Osmańskiego. Skłoniło to Auscro-
-Węgry do radykalnych dzialati, kt6re zresztą były przygotowywane jut od dhJższego
 ZIEDc'd!CiENJA il/LAl!EC DO f ',\'OJNY ŚH'/A ! UWf.1 185

czasu. Dyplomacja wiedeńska już od dawna zabiegała o porozumienie z niektórymi

przynajmniej sy gnatariuszarni traktatu berlińskiego z 1878 r. i stworzenie dogodnej
dh, sn,bie konfiguracji rn1.,:dzyn;irodowej, Z lego właśmc względu w 1897 doszło
do porozum1ema bałkańskiego Austro-Węgier i Rm,Jt. Urhoc.,·mor1c zoslalo ono
w 1903 r. umową z Mtirzsteg o wspólnym stanowisku w spraw·ie refom1 ,,.,. Macedonii.
Zh1v, 11.lzenie ywalizącp uhu pań,lw hy.ło wn1liwe dlatego, że polityka rosyjska w tym
c1,1,u kom.c111 ,wała na pt;,hh·inach 11.d,·kieg,, \\schod11 I. :mowa l i\ustro
-Węgrami miała więc stabilizować układ sił na Bałkanach i nie dopuszcz.ać do
zaskakujących Rosję wydarzeń w tym regionie.
Po klęsce 905 r. ,ytuacjajcdnak się zrn1rn1ła i R1 ,s3c1 zaczęb, h1rdziej angażo
wać na Bałkanach. co prowadziło do rywalizacji z Au,tro-Wi;g1ami Już 907 r.
zarysowała się kontrowersja dotycząca planów budowy linii kolejowych na Bałkanach.
Rz,id a11stri,1cki nakłaniał Tutej<; zgody 11,1 budow" linii pótnuc-poludnic aż do
Sc1l(,rnk. Dak,ll) 10 Aui,tro \VęgronL więc i NiL'mcom, p1llączenic ,, l\lorze1 I ·,c:ejskim
i umocnienie wpływów gospodarczych. Wówczas Rosja zgłosiła konkurencyjny projekt
trasy łączącej Dunaj z wybrzci.cm Adriatyku na odcinku albar1skim.
Innym ob,zarem 1yw,iliz.acji ponownie się Bułgaria. Ro~ja niezrezyg11owal;1
bowiem z odzyskania ch\\vnej, dmmnującej po1ycji Bułgarii, Niemcy /1.ustro-
-Węgry także chciały mocniej przyciągnąć ten kraj do siebie. Mając różne intencje,
oba rnocars1.1,a zaczęł) lachęcać Bułgarię o.derwani,1 się od Turcji i ogłoszenia
pelneJ niepo( 1Iq:Jolici.
W tym czasie H.osja była już członkiem Trójporozumienia, co dla JCJ polityki
bałkańskieJ miało również i~totne znaczenie. Pokazało to spotkanie Edwarda VII
z \lihołajem ll Rewlu lv~t. Tailllll wdni;,ch <) IOcnmca vios gdzie' dPszłodll
m,gu,lnienia :,L,;i1owisk Lwesti1 ,blem11 11,;1c.edoń~ ,q_'O.
Zbliżenie rosyjsko-angielskiezaniepokoiło Austro-Węgry, skłaniając je do har-
i1fensyv,11ych dziafaf\, W Wkdniu uwai:ano, że poronimienic z Rosją jest jeszcze
rnuzh 1,e~ Ru·;ja :-.!arata IJ,iwiem Lmianę ,rnmsu cicśrn n czarnomorskich. a poynaj-
mniej o możliwość przeprowddzama sviych okrętów wojennych przez Bosfor i Dar-
danele, W wyniku wojny 1905 r. rosyjskie floty bałtycka i dalekowschodnia zostały
zn1~1_czone. Pu\1stała Iconiec1ność ich uzupełnienia przez: zachowane _pinostk1
c1;1rnumorsl, zysk;uu; popa1u.; obu pal1~1v. cem )·:itnych 1rn.i!(\ dla spore
111acze111e. Wymiana not z kwietnia, maja i lipca 1908 r. między Rm1& i Au~trn-
- \\\'.grami byfa z,1chęcając,1. Rosja wskazywała wprawdzie, że zarówno status Bofoi
t Hercegowiny, iak i cid,nin czamomorskKh, uzależniony jest wielf,~1ninnych
porozumień europejskich, a!e przecież oba pa11StWa mogą je omawi'ać „w duchu
przyjacielskiej wzajemności".
w stolicy nadduna1\bej pow,talo przekc,nanie, Rosja me· b1c"dzie ener
gkLn1c pro1c~tnwać pr:;eciwko ,11u.:hji B0<11i I Hercego\1oiny. a n,1wet mo,e ją za-
akceptować, jeśli podtrzyma sic rosyjskie nadzieje na rozwiązanie problemu cieśnin.
Taką taktykę zastosował austriacki mini,ster spraw zagranil'./.nych Alois Aehrenthal
w rw,rnowie rosyjskim nnnistrcrn spraw 7agranicznych Alel<sandrem Izw(,lskim na
zamku Buchlau (czes. Bucovice, obok Karlowych Warów) 15 wrz.cśma 1908 r.
Wprawdzie żadnego oficjalnego protokołu z tego spotkania nie spisano, ale obaj
m111i~,trowie ,,,,.1ali sii,: przekowmiu, że odnieśli sukces. Aehrenthal miał wrażenie.
 W FPOCE K0/D,".IALN0-!A!l'l:f:IAL'V L I i ti70/71-h'i ':!

re Rosja pogodzi się z aneksjq Bośni 1 Hercegowiny, natomiast Izwolski był pewien
pup;1rcia swego pannera dla planów rosyj,kich dotycz,icych cieśnin.
Kalkulacje lzwolskiego me pokrywały się ze ,tmmwiskkrn premicrn
Piotra Stołypina i samego cara, kt61·Ly byli znacznie mniej skłonni do akceptowania
celów austriackich. Zamierzali oni dobitnie uzmysłowić Austro-Węgrom, te status
Ifoś11i i lkncgowinv iest sp1;;\1q wszvqki,h SYf'li.il:1riuS2.y tr;,ktatu hcd1ńskieft:
I s7r: r. Z.11,11n _jedn,,k 11fic_jal1111 $ł8n0\'' 1c.l, • rosyp,l,w zos1.d,, ~f8WilH , cesa,
Franciszek Józef I ogłosił 5 października 1908 r. aneks.fe Bośni i Ilercegowiny,
czy li włąc7enie tych prowincji na stale do terytorium Austro W,yjer.
Oczywiste naruszcme art. trakta!u herliń,~1-..iego stwrnzylo głi;;boki kryz,~
europejski, o skutkach daleko wykraczających poza skalę regionalną. ,,W ciągu
najbliższych sześciu miesięcy istniało du:ż.e prawdopodobieństwo, że posunięcie Austrii
prowadzi do wojny•• (i\. Palmer, 111).
W tej ~v111acji 6 p,,1d.liemiL1 i\ustro..\\q:ry wys I noty u,1dów ,. ,ejskicl!
zawiadamiając o aneksji i v.·ycofaniu gilrnizonów w ramach rekompensaty z swulioku
(okręgu) Nowopazar~kiq:o, rozciągającego między Serbią i Czarnogórą Równ,_1-
czcśnie zarz,1dzono monarchii fladdun;,i~kiej C7ęsc1ową nwhilizacj;;:. nawet
w Berlinie wywołało irytację. Niemcy szybko Jt:<lnak uznały, ze me mog,1 dystansować
się wobec swego sojusznika Berliński MSZ zapewnił Wiedeń o pozytywnym stosunku
do zaistniałych faktów, niemiecki sztab generalny nmiadomil \\ 1cdeń mc1:liwośc1
1rnlitamego wsparcia. na wypadek gdyby Petersburg nrlosil nioh!lizacje
Natomiast reakcja innego członka Trójprzymierza - Włoch - była raczej am-
biwalentna, Wprawdzie włoski minister$praw zagranicznych Tomrnaso Tittoni .skla-
11illf sie)ui \',1:ześniei d,, austn1, kich pl11il\l\\. wyj;nvHinych czasw ,,potkani,,
w Desio z Aehrenthalem 5 wrześma l 908 r., ale poźmej radykalnie 7m1emł swoJe
stanowisko. Głosił więc, że zawsze optował za pod_jęciem uzgodnionych. zbiorowych
dzialafi wobi::c Turcjt .lako moc,⇒ rstwo śW1c2ci daty. \Vlochy bYh bardzo uc,.ulooe
punkcie. swego .miejsc,, w „lmoc,.:1C1e eUl(lJlCJskim".
Wśród państw Trójporozumienia najbardziej „miękkie" stanowisko wobec kry-
zysu boślliackiego zajęła Frallcja. Stało się tak dlatego. że w tym mo111encie znacznie
w,!tniejsza niz probkrny balkafo;kie była dl;; niej k\.,c_-.11a marnk,u1ska i prowadzone
właśnie 1Tizmowy z Niemcami. Iz wolskiego zapcwmono wiec w Pary tu og,. ,lnikm• , ,
o życzliwości dla planów rosyJskich dotyczących otwarcia cieśnin. Mmister francuski
Stephen Pidmn wyrnźrne jednak dał do zrozumien1a, na r:;zi<' r;rancj;1 ni, więcei
me może 7rnhć.
Posunięcie austriackie jednoznacznie negatr,mie ocemone zostało w Londynie.
Nota p,Lekazana do \Viednia nie pozostawiała żadnych w,1tpliwośC1: .,Rząd Jego
Bryt:,,jskiej \1o~.ci nigdy nie zaaprobuje mirus?.etJia zmiany 1„arunl,J1w tmktatu
berlińskiego bez uprzedniego uzgodnienia z mny1m mocarstv.am1, z kt(,rycl, Turcp
jest w danym pr7yfntdku bardziej dotknicta od pozostałych". Kiedy jed11ak pocz,1tkowo
iyczliwa Brytyjczykom orientaci,: młodoturków zmienił~, się, o~bbl także npt.r Anglii
wobec austn,;ckiej polityki faktów dokonanych,
Kryzys bośniacki postawił w kłopotliwej sytuacji Rosji;, która ostatecznie w jego
wyniku doznała dotkliwej porażki. W Petersburgu ?rozumiano, że deklarowana w pouf-
tożmO\', ach życzliwość austfr1Ckajęs11ylkodo1aźn::1 grą, obliczoną na komprom1-
 lb7
-------------

t,lCft;' i 1?olnv, anie Ru~11 na HaU:anach l'noątkc,\\ u \\ 1<;:c Rus1a. pudubn1e jak: A.ngh,1.
L(le()-Ck>,\anic put..;p1L pl ,um.;c1c au,;tn,:cL1e. ł\',źrnc1 _1.::-inak przyo-?ła gnd?ma pnm-
0

d1. Osłabwna kli,:o-Lt l 905 r. RosF me mr>gla w1ldać ,ię \\ nmq WP111t;'. ;1 (ak:J
fJt'r~pd.l) I\ ce hyblv,- rnt:tmilninna, 1:c~yby \-\ ,parła Serbi,;: 1 Cntrnngi,n,, n,qbardLLtJ
11 n-,git: A11s1rn--W~!'n,11L Zam1asl pllmm. y. Rn~1a udrnd1ła \11~c obu pafiq\\ om sic,
w1:111,Lrn ;'.tll"lkwr 1:,d), ;1ł·y l'l:wnd/ily ~11e :--1:mu\\1-,lr, Cbi:11, ,'lni, ww,.· '.0 '.l rnarc<1
0 0

J<){l•1 1 R,,·--1;1 ul1l·1;tiuw 1.111:11.i :11,d.,1, llu:•,i!I 1 !ln,,.')_'1,\'IIJ\, ;1 i) rn;:1c:1 l!l •,:1111<1

lll r\'llll.i ,\(.Jl•1.1

Kr;, 7)S hi~r;i"cLi 7akn11c7.yf ,1..; pdn) m ,1\)-Cl,:~f\\l'.rn obu p,11',~tv, t.Cnlrc1h1ych,
Hylu ln ,111 yu,-~I 1,0 zkn1 mgiL: dla ,,1zys7Jp\l I 1::urnp). gd)"l 7anslr7ylo ~11r1cczT1U~CJ
m1~ L'.7\ mnnuslwami, L\da,zcza N1um·:,m1 1 Au:-tro-\Vi;g1a1m ~i Rn~1,1. f'rncc, pnla-
0

1:,z,11_11 pe>IHycznu-mihtanK'J kcntynentu rrnbr:1t 1.'17)"~p1cvc11ia.

l<.uLpad lrnpuw111 U,111,ursk1n:u pu t\l)d~·,tw;c 1c111duq1 111imlut111nk1q 11;111

1-..;\I L.cTÓ\\nc., 7 IJ\l;J~un"-nwar·: m1\·d1 1 narnd,,v.ych,Ja1,. 1 zalt,ic11 pL1łrt)k1 ,,l'.\lnt,'lrzncJ.
l )<17:.ic do utrzymania rnll'~rnlnn:'-.c1 p,11':-I \\ a, llumHmu hi tHalme \1~zcH„1e a~pnaqc
rnc·t1:rcckich 11:Łmdmn·,k1. Prni;ram m!otlol!m-ck1 z 191 l L 1,J1_,,11 m.111.. .. Kumitct
,lcJm1śc1 1 J\,,t,;'pu, _1ak nakazuje artyl;nl pit.:n, ~ty Kons1y1uc_11. me aprobuje z.1dnvch
pr?ed:--1','.'-\ n~..:. któn: mogłyby zrod11~ d,!/Cnia do aulonr>mll pohtycL1KJ h,rJi ad-
mirno-lr:t<)Jncj 1>. pw11inc1a,J1 lmpcnum". l{cpresyjna pL'lll;ka rz,rd(,w rnk•,:!t,turcckich
Ól('l\•\1ad11li1 d11 /;J1htr1cn1;1 h:rinflik1(1w narodfi\\OŚCJO\\;dl l1cl niill)Ch ob~Z,:irili..b
I 111lt·1 ft';'•· p:;=':,l \\d
111,,1\111< f•l ,, 1v\l111111t· •.J.,,i1q1l1l. ,,1.,;111q ,1111klrn1t· lwlrnis,·H11-.q 11)!.: t\h, nh1111.i
W,H1c 1 \\11cl11 1:11n1,·, ✓ I-..up1L)d: 1411.111. d11v.-u~ci dllm111uH:Jl1 :,e1hm1t\ Uuigdll) 1 ti1e-
0

,·:,, ,1:1d 1rrt'denl:1 :.111y1111<"Ck:1 n,1;da tu muuq l>ui'.t;:. Lal\\t: prnJł,iLic T1ypolitim11
1 ( ·:,rt'n,jki !'fit:/ \.Vh-diy \\ l 1Jl l r \\/mnglo 11ad1icJl' lla ltl. ie UJ.. ;e 1\1.Kcd,Hn<; uda
..,,~· t ,,'.,-h·a( T urł,Pm I pm \I.ie I IL Illit;:('.;') ,łi,11 i:u'1,1.Je p:rnsrn il póll, y.,pu I C,rccJ,·

l\lJ,d/) l)Hll p:111,tw:,1111 h)lt• jt'dnak \,iek h,ntw,-.en-Jl I nuhleh1u~ci. 11 lyrn na

tle t,~uv,·duniJ. Bulr:ma, któi;1 ,;tlbr/e pa1111,;łal.. u nicne,Ji1u11:mych ,1l_i1dnicad1
11 :tk 1:.l1; / .'i:m :--.1, f-c111,,. \\ \'\li\\ ;1!:i n ,,,.,·n·ni:1 d,, L·,ilq,.1: , •L~1:11 u !\bcuh nllL l )u ~-,~-~u
~.!:i,vd,,11Jt p:.:1v1,dt11\,1ł,1 W1\1ll,: ✓ :,uf,1;1 i ( ,rcq-1
Pnme,\az 1edr:ak żadn,; z p.m~tv, balkall~bch nie rnLJ,rJu nsql:!,n:1c ,wych celów
,,arnndzielnit>, PU.FP,\ da ,1,;- 1de:1 soru,?u reponcdnei,:n. Plany utwot7.ema hk1ku bd-
k:,r11,k1cgu pL1p1ernb od pewnei::o ,:zasu Rn~Ja, \\ idL!C \I nirn gk,,, nic m,trc ment
połit:, l.:1 antyau\lnad; 1 e.1- Tal..1 m Lhai aktcrem ,o,it,~Lu z,m1teresL'\, ;ona b) la n',,, nicL
Serbia. pndcn~ gd) Un:qa uy Bu/1':ma up;1try\rnl) l'~Ó\\ nel"o v.rug;; me ,v Au,tro
Wq,:iach, tec1 \, Turl:p.
l'it·1\,,v;1 l'rt",111; pProd1L'11i:, \11,q,·111nvcil ,,pr/<'1111«.,u p11,l1<;l,111;111i,,1,11,· l 1!I I 1
Serhiil, r,n,ponujiJC llulgari1 ,.poluhr,\\ ny podzia: ~trd ,,ply\1mv ,1 l\laledrn111",
Ro11111 '") \\ teJ ,pr:mie trwały v. iek rn1e,ii;cy i doprnąadz1ły dP poclpis:mia l 3 marca
191) r 11!-sladu ~{l_lW•.frnczcru mrędz_y Scrhi,11 Dul.f:'arq.
,.'\rlykuly I 1 2 ul.chtdu mu,1il)- u ud1ielai1iu ,uhe fll'llll•cv v. \,ypadb, 1agrniema
ape,1,1. lul• 10:d1 hy Lt(m:~ 1 11Hicap,t1, pr(,łiow:do 1api1' J,,k:f- Ct<;'.śi': 1nyloriurn lx1i!-s,1(1-
,~ ·1ei:,, 1n;1_1dUFJ<.:q:, · .,ie 1w,d \' h•d·1,., TLnj1. _1edr'~ lll ,!, >\1.c111, ,j,.<li _1edr:,_, 1 ukl:.1d,tj,.1c;,c 11
\I~' SITO!' U71i,.c. 7{' k'!,;(' n•d7ctlll ;:kl gm'.,i \\ jeJ 7)\\(ll'iC 111ICl1::,~ I ,talH'\\I i<l.1/1,1 />,iii,
bt,,hi 1;:\1• .u-tq:ll pi:t111u111ien1a lq,wi ,,ddJ1\,d 1,,łan,·n\ d,, niq.:,, Ltf'~ pn,1d.1il.
P17i'\\ i,'., \I ;1! nn 11,.ir ., i,: rd 1 by \I Tu rej I d1-.s1l, • ;\<, \\ e\\ t\·t: 1111-cli -;:1r:m-s1d, 7..1/c"r:11;.
i:,,·:,vh p;J1,l\q1\•,y111111;,1t1duv.y111 i111,·1t"o,,,11, d!11111-.la,L1i;wy,l1 .,i,· ,l1<·1L 1:11,vr,:11;;d1;1
Pllt'- 11it"li'1·t!111- l-.1,r•1.1,ll11c·j,· .),·;,li dPjd/ll '11, l""l\'/lllillt'J,111 \ 1 "!'Iii\'. Il l"•<hl, 1.11 1/1:1b1·1.
lP 11;1lc/\ /.1\\'LHhtl!;h· i, !\1!1 l<,,•-,tc i ,;_:tł\ 11it· \\\L1/i -1q "'!1l'l-l'l'I\\I '-,l'.~li'-.../r11l \ !'tH :cp11:; 0

dLis1!<1:11,: L_,:1.,d111c' 1:1t:1CJc•L)l.l u~.l&kl I, ti,·iu1,11. •-Il \ą' \\'•,/i ,(klill lll-✓'lll!l'('i :-,,-1,,:.11
nu~t I J prL1.,trLC;:aF1l \'-~p,;llnHh mlcn·:,Ćn'.". Kl>lqn) z;,p, tamc;.c1· prntnk,>t.1 u~tal:,1
,pu,/,b pud,iillt: J Zctl D1d11 tef\ 1,·ru'm, k[i',rc ud,, ,,11. nt'd,r;,-: Tur, ji_ I\ •nal 1h • 1.:: rn:,_t,1
](Jl 2 L S,Th1a i Buli'a; 1;, ,-a11 :1rl:-, k.l>1n1 lTlf<c 11 q~ku\1.1. ru,,,. ll!LJ:1,·:1 111,,1lrn o,c
\'. ypp11 ied1en i,J Turq i \\ Pj1n
() 1lt' p11y 1:,\1;1rnll H•jll,1/ll ~erbcJ,11--hul)';n,i,.llJ'l' d(1\\lld 11.•k ,.,ó:i·1:,l;1 l,1.,,1,1. I,·
p111 lll'l1>11111m11111 1:tl',kP huh·:11•.k111c 1'ł'd1··1•.;11 :111 ••; 1 :111;i l'il. 1 i l'lll11,•;·L dq•
l,1111;:, I·' 111\·11-i--l.1
1\a~l•.,:pnie C:rcL·_ja 111, uk n•l 11iL' ntprnp, ,1-,; ą\ ała 1 •J 1 :':-: ,ic1 pni :1 I 'il:, 1 1 ~I t •\1 , :,1•,_
k:111 J'a11~1l'.rit:1 b,:łJ..;11'.~k1m lii\\ill\ ie ,7\\'Órp17:,1ml·11a. ~·lialu ,·11<· 1'.<11:,Li_vĆ .~k•wril'
\,,r1,lm·i pdit>L l\i•hu f'Pl\,IJ:tl!:, :db,.n'1,kil'~U I pr1_11Ll1N:i .A.lli;il)ll. R,\11.i, ,· lllh'-
re,1'1\\ 11 tt'J ,prawie h~l_1 je1 11111klc 1l')I d111,. hy 11eu ,finali1t>\\:I(

pn•\\;11ln·11t' 1 ,,-,111:. ir1lt"r •:~\'.IH,,,·1;) ud IYIP I f),,11H•\';;:d11l:, une· dt> p,,r,11111111e1:1:,

1;;\\:fflt·p• 1, 1:,,V 1,ic/11_1~ki. l11•t)li,,u~l1"·i t,,1-111'· . .l:11, l,11\\1('!11 J'I\/,· I k H111'1\'1,kr
.Y11fi1/lJll1h'l1i,: ;uq;,l,, 1.111;1rk, t,1k t<· \\~i)sl'\ 1,:,,d1 lt' ~n,it"1d/a1;,_ 1 ,11,1,· dPl'lt"l11
11,1·,l;ll!'I' d1,i1 '.,11'111111:1 1•;1 1 1 1111;;1l<>l\'.k1. ll/i 1i,, .;71 ( /!li '''.'!lll!1,ll1l1:11•,l l 1Jl111
/\\ 1<1/,illl, h t;, 11,1~ L:1, I' ,,()111'-/lil( /\ 1,1 / I~!)•,,,· i, 1•.:.r, 1 .:1< I: 11-., l<J I) I /,:\ 1 ;11ł;i l.1 1 'I' ,_·I, ; ,I
t_Serbq. ,, ldorylll ni'-·1,11dc \\ iallt•IIL<.>, pl.. ,, Le JL/2!, u-~-~<.: m;..::L') niL· L<.•,,tda uja,, r.i( n,:
Ta:.; v.1ęc. 1rn1r" l·•r;iku jedne,::,,, L'Tterc,stn·nr•e12,· tr:1'..:tatL.. ''- 1c1 I_' r p,,11~1.,l
,\;.lvrn bd;11,·r,1l1 )lli u~h,d1,1,, ,,,j1"7111c11d, 111,,11;,, ,, li ,;v;,.,,,, "'d1;qu 1n1:v'd·
1\1;:n: L 1/.'< B;1!L, '1,L,_
\\'(1_pll; ,·111,·,11 \l')\l(lV,IUll'.1ał.i 11;:_ipc>I'-'· ( /!llll''l:( 1 1,', 1/ r::/olLlf'i:llk:1 ! 1)1' I,_;, fi.I
,tq1nw Scrh1:1. lkl[.'.:m;i i (,11·,_i:, lll'i\JHI\ to 17 p.,ii 111t•1·•il,;1 \\,1p1:1 ht. l,,1,,1k;,
1 /\\ \1 11 •,L, c'l:1 ,d1.,111c-11 l,., 11.,.i'1:-Lh·li I :11k:11 /\ j'1•l,1i1 11,q:-.I, ;1 1111n t. , J'i', ! l·,d1•,•.,·
1 Buq.•a,: Serl1(1W1,: l1H1t1d1,1,1.al1 p1ą] Ku111.u1,,1·: 1. a l.r,·c\ p,, 1•·1nli (_l',:'.!•d111:.1cii
\•;k11•(7)ł1 dP Sali·nik :~ i•rndnia 1!1i;,la·11:t v:1,j..lllh' 7a\;r1t]L7\1\ 'li;,' r•n('.111car1t:Tl
;;n-.il',/l'III:, liiP11. \\',,j1:11 p1•k;•1:1L:. iv 1·1l,ll\· 1•;11·1,1v.;1 l,;,fl.am.k1, 1at1}1„1j;, 1'11;·1,\1;1(
i~11,111;: H>k 11;1 '-t'llir- 1,·:.:i,,11ah1e1. 1:11.,1':1, l-.<.·1Lpl1ku\,;•c pł.,11; ,,.,1dL1ch 1•1l•,·a1:-,11•,
i,,,,,
l\ lit'dl) 1.;u oclu11 :1 L1i11 J'elt'111 ·pt ;,1, 1ha•.;1t'.! 111_·,1-.. ;t1 .,j;w:· ,p, >111e· 1•1, ,1 ,i(-1 li) . 1,"

p,ą;,,:L: 1,hi.ł,h \\ l ,,r,d,11ic \\ pd, ..,1i,- l.'lt1d11111 111 1:1 1 l'i,.T 1.1:-.11,_1,1 d,T\/j11. 1,1·d1,;111
17 rrud111;1. d,,t\,1)L: 1\ll··:11111. ~tt',r:, 1111:1b 1111:-Lll ;,111,·,111·1:11,·
\\' 1.l)l/Jilll 111 1 \ I \\ i111,p l'''l\\l:il li\•\'.)' !/;),I /,11'•"'1:t,1;1_1,lc_\ ;,I,·, ;,(!,·11:dil
llLi;1L:1i:1 11 ,,J,wnie mte12rdm•~ci r:ni~.L, 1.;. •'di:1m1 1,~1lk;11i~cy ,,nw\,ili 11.i.,:t· 3 lukp.,
I (Jl-~ r. \'-''11·1~· p7r:c1v. T1m:·p. P,, dv.ud1 lllfL",i:rc;,c)I 1H1\\t' k !,·~ki 11171 ~il) T111,_k ,I,
7,,hte~il',\ "roH~llll. kri,ry l,.\\,:rt1• m1(·1 11y 1(1 a 2(1 k\\ 1ctnr:1
Lklad p••kt'_lu\\). kcllL'7,fc'.) t,lrinalni," p1erv•,La \\Pjnf· ha!Li1,,I,,;_;. p1>( 1p1<,rn,,
\1 L, ,mh ni,· 3t J m:t1a ! ') 13 r. \\ lt'!'" \\ ~ r11 fT 'I 1irci;: :,I ,·ac ił:, 11ien1:tl \\~1;, ,:th 1c· kr:, Il ,r
 / I

RUMUNIA

SERBIA
-..., ...
, ... ...., (
',,... BUtGI\RIA
l

,
IIU\ANI

-✓ ~:•-.
\
..
'11; IMPERIUM
OTOMAŃSKI!:
''
' ' ,.,.
,.,.
,.
' ......
I_,
:
'' Dodekanez
,_ (wł.)

\,. (
•
100 km

-
odslqpKJnE:
nur :un,,
190 W EPOCE KOLONJAUIO-fMPERIALNEJ (JS7Dn1-l9l81

europejskie. Macedonia podzielona została między państwa bałkańskie. a Bułgaria

dodatkowo otrzymała Trację.
Poważne rozbieżności między zwycięskimi sojusznikami bałkańskimi uwidoez-
niły się już w trakcie przygotowywania traktatu londyńskiego. Serbia, która nie
otrzymała dostępu do Adriatyku, domagała się zmiany na swoją korzyść ustaleń
terytorialnych paewidzianych w układzie z Bułgarią 13 marca 1912 r. Poważne
napięcia nast@iły miedzy Grecją a Bulgańą, która uważała. że ~ja zagarnęła zbyt
duży obszar wokół Salonik. Grecja i Sed>ia zawarły nawet I curwca 1913 r. tajny
układ skierowany przeciw Bułgarii. Pretensje do Bułgarii zgłosiła także Rumunia,
domagając się w zamiltll za neutralność - południowej Dobrudży.
Do podjęcia zdecydowanych działań pneciwko dotychczasowym soju..,;znikom
zachęcały J3ułgarie Austro-Węgry i Niemcy, pragnijce rozbić Ligę Bałkańską. Bułgaria
rozpoczęła wojnę z Serbią i Grecją 30 crerwca 1913 r. Wówczas przeciwko Bułgarii
wystąpiła Rumunia. zaś Turcja dostrzegła okazje do odzyskania części tetytoriów
1pnyłączyła się do koalicji antybułgarskiej ..
Bołgańa szybko przegrała wojnę. po czym kpnferencja pokojowa. obradująca
w Bukareszcie od 30 lipca do lO sierpnia J 913 r., ustaliła nowy porządek na Bał­
kanach. Serbia uzyskała teraz terytoria macedo(lskie. do których wysuwała wcześniej
roszczenia; Grecy utrzymali dotychczasowe zdobycze oraz zachodnią Trację z Kawal-
lą, a Rumunia południową. Dobrudżę. Ponadto, na mocy traktatU pokojowego zawar-
tego w Stambule 29 września 1913 r .• Bułgańa straciła na rzecz Turcji Trację
wschodnią z Adńanopolem-
W wynikµ drugiej wojny bałkatiskiej państwa centralne zrealizowały swój cel.
zaś Liga Bałlamska została rozbita. Bulgańa poróżniona z dotycłl<;iasowymi aliantami
bałkańskimi jeszcze wyrafniej zblityła się do Austro-Węgier i Niemiec,

6.4. Idee i dqżenia Słowian. bałkańskich

Skomplikowanych międzynarodowych realiów bałkańskich nie sposób uozumieć

bez wyjaśnienia idei i koru;:epcji, które od XIX w. at do dziś znacząćo wpływały na
dzieje państw i narodów regionu. Największą rolę odegrała wśród nich idta jugo•
słowiańska ijugoslawizm, panjugos1awizm). postulUjąca zjednoczenie wszystkich
Słowian południowych w jednym państwie. Af. do końca I wojny śwjatowej nie udało
się jej zrealizować, gdyż była z gruntu sprzeczna z interesami wielkich mocarstw.
Sprzyjały one pneciet procesowi odwrotnemu, a więc bałkanizacji, czyli różnorod--.
nym konfliktom. wojnom i podziałom między narodami bałkańskimi.
Niepowodzenie idei jugosłowiańskiej kryło się jednak nie tylko w niesprzyjają­
cych uwarunkowaniach miedzynarodowych. Ważniejsze jeszcz;e maczenie przypisać
trzeba odrębnościom cywilizacyjno-kulturowym, religijnym i politycznym, d:velącym
Sk,wian bałkańskich. Wystąpiły one wyratnie już w ·wieku XIX, ale przetrwały
przecież,. choć w pewnym okresie przytłumione, prz.ez wiek XX i początek wieku XXI.
Główny problem z ideą jugosłowiańską polegał na tym. iż nie była ona jednolita.
Występowały w niej bowiem różne nurty, koncepcje i strategie realizacji ostatecznego
c.efo. Można więc wyróżnić chorwacką wersje idei jugosłowiańskiej, i serbską wersję
idei jugosłowiamkiej, a mi~dzy nimi jeszcze skrajne (radykalne), odmiany i tendencje.
 J()J

l ibd, ró1111c ['H.'):'T,,IIW\\') eh. d,1L1·111ur:1 de inLeg1aq1 n Ic S[.1rzyp.lly tez ci,1gle ,r•ury.
,, t,,Lż1: ry\1ahza . .:Ja Churwaq1 z Serbt,1 .-, prz,wóc!zt11·c na Bałkanach Za:·ównP
Bd~rnt: _pk IZ,1rrzeb a~.plfu\1· ...tly ću roił c(·ntr(w Skw,1ai1szczyzcy połudrnowi:cJ
1 11;.1lc·\\•at ~kupi( 11ul-.<A ;.1cbic mne narcdy I zienie regionu. U h'ócllach i puyczyc,ach
k'J r:, 1·,ahzac.11 J,xrn1~a Rap.KL; pifZC: .. P1c1w,za ba:·1ern dzieląca Se1tc,w I Cl1C1n,a1ćm
re r(,7n1c;1 W\ nK,ma. 1-:t(,ra 1e:-;r ,?r;vcm baricr,1 cy\l'Illl,IC) ir1,1. Crnmc1 rm~·d7)
h.:,!<d,d„11111 ('11,,1-,1.:11:11.11 :1 pr:11111•-l:111-r:>rn1 S,-rh:11•1i 1<1 ;:1:11111;1 1111\·t'n /:1,h1,tl,·rn
., \\'~d1,,d,·111. 11,ll;1'.1y l'\'\'-1i1.1;1,1:1 r1y111~~:J :1 t,i'l:111ty1,L:. k1<,1y,I: ,,d1,1w11rn,,, 1:w
Cf'raMLLaLi ~1,· o<·,:, 11-i~c11:e d1, ró,rJc) v.yznarie11e.1, lecz 11,)?1:,imc· b)lu na1b:udz1t·J
v,yr,JZJ"fy1;1 v.v:rn,ic1n1l.1cm IC] n,'nii, rrnu~c1. h>IC1. \1okól nll'f'" ,kup1ab ~11; p1zcdc
1

»v,,tk.11n 11?a1cffn,1 nicutnc,~ć J n1ctck-ra;1qa 11ul•cc im;o<ci·· ( i lfapacka, ,. l l \.

C,_,111·1k rdipJny cdcpr,il za:<tdmcz:i nile v, urn,1c11ic:mu 1•udz.1afow balkarisl<1ch.
Scrbk,1 ccrkll~I\ pa\Hl~l;rn nu fll/. 1.1d ~rcdrmm iceza b) la c kmcr 1 tc m r,in~•t\H"' on, ór-
c, 11 ,. 11:m:qx 11 ·dnl'~t' lllH,'1 I,) 1.d.,d1:1 r, ·lirq11:1 r \I la1!,.:1 I" ,[11\( ,.11,J. ( ·c11 H'11· ,:,t r:111,, \
,,. ;,I;, 1,d:1<11,,. '·-1:Jd 1c1 111,·111:il 11,~;,_1·,,-_, kt<'\l,,wi,· 1 ,·1111·1-.1t· :.ni N\' 1n1,!.d1 I'' 'l'lll'H 1
l„rnu111Z.l,\\ćllll i 11aic,.,1 d1.1 i,:uil.l'Ollll ::,1\l.;lych h,suula ,,:1hl-.1cgu. Nat,.11ua~I ku::,upl
chon•. .:.1cl,,1 niŁ~d; 1al,.·1q mit nic {.1dp) wat. l'odlq:al papJL',.O\\i i rhoc cąqn w,pf:tdzia-
lal z. r:1fi,Lwcm. to JL'dnal-: rnc 1dcmyhkuwa! ~li'. z mrn całk.1.1\11ue Tak 111c;c w ChPrwa-
( Jl „Ko~ciól nic pdnil rL>li gló\\ nc:gc przckaź1:ika tradvc_,1 paJ\,.tw(1\1 ej" iihic!cir ).
D,,1ąc d,l pudporz;1(!k.u11arna Sim\ ia1i<1.czyz11y pc1!ud111u\lCJ Iklp:j(kl\',J, Serbia
11:,wi,11y11ala do 11acl)CJt ~11.ok1 pa1·1s1wc•1qJ~C1 z cza~<',v. cc1r.i Stefana Du~zana
, 131\fi-H.'i.'il \\'1l:1L1 Serbia nh 1rn011.ala 11Ledy ltn::n} dz.1~1ec1~ze_1 Serh11. Kosrma,
1

\lau:-LhH,ii 1 ,'\!barn,, ,1<;ra.14c i\d1i:t11ku i Morza l;.gt1~k1tfl'. Co Wl<;'",:t1, ~ercem l-;r:11u

11h · h !;i , '.11:-.1<:1,1:1 111·111111;1 c,,.-~;- .\,•rh11 1 lkl)'r;:d,·111, :,le \', L1~1 :1,· 1 ,l 1~1;;1 K1 ,,1 ,v.;1,
,,l·,·p11u1;1, \ 1\ 1,1,1,·1, 1,:v 11 l•d IH'I < '/.:1111<,1'1 1_1 1 :\1.11 nl,'1111 'I ;1111 1r«qd1q;1 ,i-: :,l,111,,.·
1 1 1

k!:1,1ll1L) , ),'[(11.·uv.,·c c",Huw I ki,,l,,w , .... d,,k1d1, la111, w L-'111.tt'll_lt. h)I,, ,luli,·;; c,11a
l)u, .. ri~11 tam I ."i ,·z1:rv.c1 i 38'J r n /t')'r:,la
1 ,i, '>ltt.H,d h1,1„1, TurLll111 fla Ko,1,v.y1:1
f'Plu. Prze,Lla Olld dP kfl'TKl) Jak11 k, 1111t'c fMll~l\\;t ~t't hktt'f'P, d1uua:i'. 1,1rnalu j,, tclc'
hH kilk,dz.iesi,,t. ,J,;, du l45'1
Od f(:/.!O czasL: Serb1,1 1 ,,-~z)qk1c 1.1t'111Jt' nalt'1,1c, ('.U [Ha\\\'da\,Tlt'fU kr';'gu
nwLu1:, ,1ę p,,d panc,1anicm Turqi. Pa1'1~lwuwu~ć ~crhl-.a Z,KZ<;la ~i,,: udr,1dz,,c.' na
11,,,1,:d.u \ l \ \lid.u. \\, lal;1ch l\l>-l 1:--.i I trw:tl(, \\ S::rh1 111nv.~ll' pu\\~larnc
,1111_\ 1111<·1 k1<· ('lld \\1ąl1,1 l,·uq•,· ( /lll 'll'i''' ( h,1,.1d1!>1d1v I. :-ił;it ,,11 11~1 1 dn N;if1\·l,·!ll':I

1 dt' cura Alck,.1ndra I, 111,kazuJ.'ll' na 1,:1rncmc Jednego narodu poludrn1w.,dm11ai'1s

k1c!"n, kt,wy nazy1„ al ,:nb,km~. Jui LhL, lata r<'•?llli:cJ, w r. I 8 t 5 \\)·bu.:hlo dru)ć!i:c
pt,v,,tamc ~erhkK p(,d diw. lidzt\\em 1\hłu,za ObrcnowKza. l\h,Jlo Ulll' ck;niosk
maczenic, rc1 1 , w jcg1 1 v,;nil.u i puerrancJ przez Turcy; ,\Cl11y z Ro~,_i,1, du~zlo do
utw;.-rz, 1:1;; aulunorniczccrc Ksi,.;~lwa Serb,kiegc.1, pud zwierzdmill\,e1<1 suhan;i
0

1 pmlck{()ralc'm Ro~Ji. f\h,11!1 ,, l\m irnkt:11 aclii,1rn 1rnbi,,i (ll-,2'J) t·•ra? akl pnl\\flV

,1d!:111; 1 1 I i-: 11) 1 , 1,>!:111:11\ ld_l,ll\ f\ hłn,1:1 ( ltlL'IJ<l\\ 1, i'.;1 d1.1l'd11u1·y111 ksi,nL·11, <-;,•1 li11.

T,tk 1v1,s. Sc>rbm,,w p1t.rw~1 n>?[•U< z,l1 pwcc~ przy1\ r.1carn.1 \~·hl~llCJ pan~,[W1lwu~c1.
k({,r;1,1~1;1ft,"1111e u~i,i:•rn;li r1a 111PC) tr;1!.tatu bcrl111.~l,,1cgo 11'7:,.'.roku.
·1 radH'Jt-' p.i1i~l\\\'\\(•~ci ch(l[wacf.,ic1 był) ,nac11,1c ~k1ullHHC]~/1'. Pc11i,tv.1, cllur-
\\:K k1c· (Ch1,1waqa D:d111a1y11~k:11 1~1rn.iłu od \'li w., p17t'l-:~1J:1k:iJąl ~1," laL1,:h 7(J.
\\lt'kL XI \I Krt",lc,1110 Ch1,1waqi Ptlel.i,,;,lo 1,11P do l !02 r, k1t'd) io pndl.'11 .lt'
192 W e"POCE KOLONJALNO-IMPJiRJALNEJ (I Kl<YlJ-19/BJ

węgierski król Koloman I i włączył do swego państwa. Od tego czasu Chorwacja na

stałe już związała się z zachodnim i katolickim kręgiem kulturowo-cywilizacyjnym.
W t 805 r. Napoleon odebrał monarchii Habsburgów ziemie chorwackie. tworząc
dekretem z 14 pazdziemika 1809 r. tzw. Prowincje Iliryjskie (Iliria). Nazwa nawiązy­
wała do starożytnych tradycji rzymskich, kiedy to Słowianie południowi podawali się
za potomków mitycznych Ilirów. Francuska administracja traktowała miajscową
ludnojć jako jeden naród. niezależnie od tego. czy oni sami uwaiali się za Chorwatów.
Słoweticów czy Serbów.
Eksperyment napoleoński nie trWał długo (do 1815 r.), al.e nie został zapomniany.
W 1828 r. powstał w Zagrzebiu Klub Iliryjski, propagujący jedność Słowian pod
berłem Habsburgów, co uważa się za datę narodzin idei iljryzmu. Poc11ttkowó głosiła
ona projekt połączenia Słowenii, Chorwacji, Dalmacji i Slawonii. Rychło jednak
zrodziły się też postulaty wolnościowe, które reprezentował wybitny dzi1llacz. hrabia
Janko Drask.Qvić (1770-1856). Poczatl<owo głosił on ideę zjednoczenia Słowenii,
Chorwacji, Slawonii i Oalmacji z Bośnią i Herceg<:>winą w jedno niepodległe państwo.
Później rozwinął ją w koncq,cję Wielkiej Ilirii, obejmującej również Semie. Mace-
donię i Albanię. I>rdković uważał, że: ,.przyszły język literacki, język. ilirijski, będzie
wsp61ny dla Chorwatów i Serbów, tym samym spełni rolę polityczną, którą mu
wyznaczał. Celem bowiem całego ruchu odrodzeniowego jest przygotowanie warun-
ków do zjednoczenia narodów południowosłowiańskich w jednym państwie, we
wspólnej im wszystkim Ilirii" (W. Felczak, T. Wasilewski, s. 289).
Ideę iliryjską rozwinął później arcybiskup Zagrzebia Josip Juraj Strossmayer.
Powołał on w 1856 r. w Zagrzebiu Jugosłowiańską Akademię Nauk, mającą za. cel
współprace slowiańsko--chorwacko-serbsko-bułgarsk.\.. Akcentował co prawda szcze..
gólną role kultury i języka w procesie unifikacji Słowian, ale konfliktów na tle
politycznym i narodowościowym oie udało si.e uniknąć. Jednym z punków spornych
była Bośnia. którą zarówno Chorwaci, jak i Setbowie uważ.ali za swoje przyszłe
terytorium....Wreszcie w Serbii patraono na Chorwację: jako na rywala w jednoczeniu
Słowian Południowych i nie zapomniano Chorwatom ich związków z Wiedniem.
Idea serbsko-chorwackiej Jugosławii jako państwa związkowego była od początku
obciążona walką o prestiż" (ibidem, s. 340).
Rywalizacje podsycał fakt. iż od łat czterdziestych wieku XIX Serbia rozwijała
własną koncepcje jugoslawizmu. NarQdziła się ona pod wielkim wpływem polskiej
emigracji połitycmej we Francji (środowisko Hotelu Lambert), a zwłaszcza księcia
Adama Jerzego Czartoryskiego. Uważał on, iż w niedalekiej przyszłości rozpąd Tun.:ji
jest nieuchronny. Wtedy jednak powsntnie niebezpieczeństwo pooziału Bałkanów
miedzy Austrię i Rosję, do czego nie morna dopuści-ć. W styczniu 1843 r. Czartoryski
opracował i wysłał do Belgradu ,,Rady co do postępowania Sęrbii". Ostrzegał w nich
Serbów g16wnie przed ekspansywnymi dążeniami Rosji. Również Austria była groźna
dla narodów słowiańskich. Dlatego Czartoryski radził, aby Serbia przyjęła „ońentację
zachodnią", gdyż tylko w takich mocarstwach jak Francja może mieć prawdziwe
oparcie. Jego zdaniem, Serbia powinna stać się centrum całej Słowiańszczyzny
południowej i preygotow~ program zjednoczenia przede wszystkim Słowian z chy-
lącego sie do upadku imperium otomańskiego, ale nie zapominać też o Słowianach
żyjących pod bedem Habsb\Jrgów. Emiśru:iusz Hotelu Lambert, Frnnciszek Zach,
 VI. EUROPA OD ZJEDNOCZENIA MEMIEC DO I WOJNY ŚWIATOWE/" 193

który w tymże roku 1843 przybył do Belgradu, odegrał istorna role w pobudzeniu
ruchu setbskiego.
Program Czartoryskiego przyjął za podstawę serbskiego programu jugosłowiań­
skiego Ilija Garasanin, jeden z najwybitniejszych polityków serbskich, ówczesny
minister spraw wewnetrmych i pófniejszy premier. W 1844 r. opracował tekst pt.
Naćertani.ji! (Szkic), uważany za najważniejszy dokume.nt programowy serbskiego
jugosławizmu politycznego, Projektował, że: ,.przyszłe, jut. nie słowiańskie, jale
w pierwow1..orze, lecz po prostu serbskie państwo, ma [... ] stać sie kontynuatorem
rożpoczętego szczęśliwie pr7..ez cara Dusana i przerwanego si.rocznie najazdem
tureckim, procesu 1.astępowania cesarstwa wschodniorzymskiego przez cesarstwo
serbskie. Nowe państwo serbskie ma pow.stać poprzez stopniowe odrywanie terytoriów
od imperium osmańskiego i skupianie wszystkich sąsiednich ludów serbskich wokół
Serbii." (J. Rapacka, s. 38). Państwo takie obejmowałoby Bułgarię, ale również
Chorwację i inne ziemie słowiańskie monarchii Habsburskiej.
Nacertanije mówiło ponadto o potrzebie wspierania pr,..ez Serbię ruchów narodo-
wowyzwole6czych Słowian południowych i prowadzenia aktywnej działalności propa-
gand.owej i wywiadowczej. Wyu1aczalo więc Serbii rolę Piemontu bałkańskiego.
Zgodnie z radami C7.art0ryskiego, Gara.l;anin opowiadał ::.ie za zmianą międzynarodowej
orientacji Serbii na prozachodnią. u s:r.czeg6lnym uw1,g lędnieniem sojuszu z Fmncją.
Nacertanije, które później wielokrotnie inspirowało politykę serbską. niedługo
po jej sformułowaniu wydawało się zapomniane. Garasanin 1..ostał 1..dymisj1mowany.
Do głosu doszli wtedy zwolennicy skrzydła wojennego. szukający pretekstu i sprzy-
jających okoliczności do wojny z Turcją. stopniowo ulegający wpływom panslawizmu
rosyjskiego. Oka7ja nadarzyła sie, kiedy w 1875 r. wybuchło powstanie hereegowińs­
kie. a w rok pMniej powstanie kwietniowe w Bułgarii. 01Jalając w porozumieniu.
Serbia i Czarnogóra uderzyły wspólnie na Turcję, planujac przyłączenie Bośni do
Serbii, a Hercegowiny do Czarnogóry. Podjęte dzi.ałan.ia wojenne zakończyły się
całkowitą katastrofą i gdyby nie interwencja Rosji (Wojna l 877-1878) pod pretekstem
powstrzymywania tureckich okrucieństw, oba kraje przestałyby ismiec.
Po kongresie berlińskim w 1878 r. d0szło do poważnego zatargu z Chorwatami.
gwiadomie wywołanego przez Wiedeń. Przejmując administrację nad oddaną Aust-
ro-Wegrom pod okupacje Bosniąi Hercegowiną. do pacyfikacji protestującej ludności
serbskiej (również z.amieszkującej te prowincje) władze cesarskie utyły pułków
etnicznie chorwackich. Przede wszystkim jednak oburzone było społecze61,1:wo w sa-
mej Serbii. natomiast oficjalne władz.e państwa przyjęły kurs zgoła odwrorny. Książę,
a od 1882 r. król Milan I, oddal swój kraj pod opiekę, a w praktyce pod protektorat
Austro-Węgier. Awanturnicui i nieudolne rządy Milanadoprowo1dzily nawet w 1885 r;
do wojny z Bułgarią. Za.kończyła się ona zupełną porażką Serbii. którą od znacznie
groźniejszych konsekwencji uratowała interwencja Austro-Węgier. Było więc oczywis-
te, it pod rządami Milana i jego następcy. króla Aleksandra J, program Nalertanija
został odłożony.
W Chorwacji natomiast w końcu XIX w. do znacznych wpływów doszła Partia
Prawa pod wodzą Ante. Suutevicia {później Czysta Partia Prawa). Głosiła ona program
nacjonalistyczny i wielkochorwacki, a Serbów traktowała jako ,,prawosławnych
Chorwatów".
 Pon,_·•\\ r:y Z\1 rut "l'
1dc·1 1u,r: .. ,!r,,1 Jćiii,kiq 1:,.•,lap!I \\' Scrh11 JK• r,,L u l 9(H. \, 1,: 7
z ol,; 1c1:1c11: pa1:u1~1ccj <\na,li1 Ol~renl•\11c:;,,\\\ c;rc,r,;1 lll1Lc1m1, "t(:ra dd ,._n;,L
:;,,1111;1ct·u. 11 yn1r,,ła n:-1 lrc-n f'1ot1a Kcerad,c,rdzt·11 i, za. p,-11umLi frrn·~• • C :;-~m1t'_1·•,
( Jznac2.-:lP tll J'll\,IN v, scrh•1k1c1 11uliryu· 7,11-'r,.rrn:zr1,·1 dr, lt'Z ,/l,'u/cr/111111, .. Jedn:d.z-.
11 u,icm lć1I pr':imc1 1,1 ~arna grnpa ,,1 tu·r ()\1. pPd w1 ,d7;·1 pull,c-1•.·ni"a I lr,.1!2ut,11;1 ..i\p1,1 ··
Dirnitn1n1i,1;1, 7:ilr>?yła ,tc,\\;•rz1·.:z,·m1.· .J1,Jrn,o·.crnv ,-iJ!,i, Śrn1vr(". hti>h· dn 111:,1,,m
p111·:-.1I,, 1,1(u .. (·;,arn,1 l{:J,;" k:J·.'·L1l1.11•1,,•.il ,L n·111,· d,, 11°., 111,,c/!'111,1 d1,,r:, ..,,1.lf.1
ll'\\1•li1,1_pll'_I .\, 1IHl\\ \\ 1, d11:,1i, J•,111·-h•.1, ,,1,1u11,, \\··,l',:,lk1,l1 S1·1h"-'- I"',.! \,·il•1,1
prz:,pd:ń z p,ińst11-«1111 ,p11yp,j:1cy1111 .Se1hi1 1 p,•111<',· n;u,1th1rn 1•.,,k11;c)ll' "11,·li,,N·
Jegu t",rg"n prasc•v,y „hcrnl•nl" 1\ Jlien1 :-.,_,r1 11t1111LT/1· 1-._~1 !":;tl, ,c .],1edCilc1e111c' ,tlh,
Ś111inć'' je-~! .,1,1x,,\CF; \\,.,hec 17,,du I qxJZ}CJI„ Pc_,wot:tl z,:t•.:lll t1.•1_;r,k-a111> 1 pc',l11f1c· ..
_1;iin). puen1 Lq:1,-\ a,ki ini~ll .-i,:w pa11,t\1 ,11, ;, i .::r :nii,;. rnflrl1uF,C\ mnc cr).'.,ciz,,qt
{w l)nl „.l\11,x1;t H,,si:w") 1-'llJd\l lt'!llt· ,lt;: ..( '7arnt'.I Rę~i'' \-:yk, rrnir.c: dla L:d.w.n:,
_11:1-·u•l;,wi,mu { l11• 11 p;•r1·,fw1, l•.H'i·:i:1,, 11: >Jt, 11:-.1.11"11\·111 k;i: ,,n1111 ;;".;ul 1.\·,.."n
l"'J·i\\'ILi ,,,, 111·,f\li.1< ,.,. !'1,,-:,,;u ;: ,. 11. p:,1 11"'•1,1, 11,11,•,·1h111111.1. !dl.L'l')IJ " " " " ' ''
!,:•:u,)
ie.dm 1.1 plyv, mi ,.t:ill ~l0\ur1k{n\ i:1i,;d1yr~.irod(,1',)<·h„ u CZ)T~ świ:•l hok~11i,· rn,:ił :-.11.
pr1d1:n;•;· 11 1Dk11 1C)]4.
ht(,tr11 pr.;d. !unl,c11,m1_p,,') \\ rarnllc·h _jug1,\l:•1111n11:, 11k,11;-dtl>\1;·,I ·1<; n;-; l'ild,,
mic XL\ i XX "lclu 11 1\c,im R:ł !<} t:,k 111.11:1 n1d1 mlodt,ho~niatki. kk,1·, 1w1:,·j;1ł
fur:1~,; \użnegc, 1_:gn1p,•warn,: clodyd1 1t'eali,t,1\\. W 1r•nw.111) n;; ..\]X-\'.Jc·,·m::,d1
„l\·!1,•d 1d1 \Vk1s,,,·ct•", 1_,ył rucl1c-1r 1r:telii;end:m'., t;1ł,/t· c_1<;\11at0\1·:,m Za ,,1>q j..\f'U)-.r,,m
mh,dubr,:rnac) puy1.;li ft'iih7a(·Jt;: 1dc1 juµ,»:k,11i;:m:0J.1q \\· 11er,j1 1-.rN.·CZ,b ckF·irllJ:I
,'t'I C7)'ll d<"•l-.rryny ~1'1h~k1c'f. <'f•,trt,··1 !I.i ,'ill(n/,11;//ii f),l r,,ku 19(1)-; ntdl pre>\\.1GZli
d/1;d.1l11<"-< ,...J,·,•1:H· 111l'l,,,!;,1111 1,,·,~,,,u,,,1111. ,l,,q,1.1,:1, 't,: n.. ,,,.,, 1,1,1, 1 l:111 11,·111l.
(1/l<IIIH••c'I 11:1łP( 1 n1"'J l1,•,p1,.111 I"' ;1n,l,·-,,11 1'.,,:,1:1 ).'I!,/ /,11',l1,,\',,,11\ ':11'.'l.,d i"'
11·1 rnr ind 1 11 idu.1lnv , 1:icudany 7;,mad1 na c,:-.,1:·1;i i :ranc1,/I, a J, ,,ct.1 1 ,.:"dZJl fi.'f1.,.'
\\Jr\l) \\ Hu..:1,i \I f<JIO 1., 1ab.'·1,tlll• pt.cf) ,.icy~.,1:u:\·u·.1 11 S;:rajc•,-.ic 1•· [',:]...; r
Zarnac·h ,,1ra1•::'\1~k1 •-;t.1I ~I\ dl,1 uł11n~•1\1 r,1ch1 du,J.Pn,11:'i d.,1z_1:1 1!0 pr1ypr,1:1n1t:'r:1.,
tradyc_1i 1;arr,d0wc_j. przu ud•.10l:n·11· ''"" dt.• ,·:t) nr: \·liłt,,1:1 l ll 11hu;1. l.h11•.-. _1;;,, 11k 1.i
lq:cr:da, tiu pr,t'd hh1ą na Kosl'l\)l".·: Pulu ;;•l 1 1ł -- l'.1>~ta_1:H.· \t,; p1,,!,l<:']K'11 ,k, i;; 1r11,,tu
cl11\•.odv1,' \,<•1•k \\IO/-'.•'· ,.1tlt.,:'1.i k,n') ,,.11·c rn,tn,:\•.r:, \ll•(\kll\\, r;;i ~t,-,1. p, 11 ..,·J
;1us1 H k \\ t.T.lt 'r:-J ! n.1\ll;J ą, 1 l n ,1 n: t 'l ;1 rh. ł ... . ✓ L ·l-. t 'HI\ n; 1: 11 L /1. :1 r.11111l, \•,·,1rn, '-~' ·-, '~; n,,. 1 r:1c•,
'j

bit\\) 1m l<.u:cow) Il! Pe-lu. h<.•_ll'\,ilW\. fl.llodc,1 b0:,m 1.11n;1 li t<, ,;1 P"''- 1,j._;:v1~·
Kakiy ,:aLrn ,111,c1<~11~, ,:c 1•, ramach rdi.'i _1ugo,low1a:_~k1v..11,1,v~.cd \:'1·1nl., ~1,
w;•dllau. rt'1ill)ci' k1•nffpc_11, l.tóryd·. ~kca1nc hq:un) \'-)Zlw,·zd) r,1c_1!lnal1~tyc·zn,
1, wl"lN:'lhi.tn v, wy<l.111111 ,,'Zwdnlll',t'lil,I ;,lho Ś111ic-1,: i" 1 111,,ll,11<.'h1 •rwaty1.rn dJ1,1bc1y
.:hon',,K·l.1t:'j C'7y\lt'J P;;1t11 Pr;1\•.;, \V t!111 IPthTlytn ,pt·ltn:111 lu11k,:y,nov.:,I,, rai.:--,
hc1lh.a inn,ch pr~1dów, n b<:rdZli.'I un,1,u-kcw. ,11:vch r11stuhitad1 h-1k·1;1lm· dd..t1. ,n
'11~k1.p;1 .'-:in",':t11;11Tr;:_ ,,1,1;·111;111, /IJY 111r1,,,l.n1·11rn ( ,,1r,1-.;:11rn;1 "f',111\ 11.1 •\., 1, , ,-1,.w;,,.
czy ulop1,1m· dc,U1:, ny 1lin·'-l!c11:c- Idca JUl!o\lrn„ 1a11:-ka l!o1ut·',',;da 1,rzcL L,_11) .\.1.\.
\l'lc'k, t,y v, okt,·si,: 1 v,,>..Jll) ~.1\1:M•1\('_I nat'r;,,: n1ac,,. 11i~, p1t'J1\:•:7n17•;,1nc.__.-, d!.;
0

,1<,,1m~J,w n1i;,:dzy1::1rodr,wych
7. E,wlm'ja Tr11jpnymitr.r.;_1 i 'I r6jporozmnienia

\Vk,dl\ \',b1s,m1e rn 1·,'.). 1'1<:" h\l\ .,pelnc1,;.uto~c1,,1•._';1:1'· ,,k,nL1c1:1 fn_.JFIZ)

Irn-:17~c. \V p1cnv,2yd, lat;·,d1 J'c z::wa:uu ukh:du pa(;'-lw:: Ct'n!r:tlr.t' 111>c; 111ly 1c~zczi:.
!C L.:I} hy I\) huclltc WL1J11a L Ru~_Jil lub hanc1r1. \Vlucln 11·,1 •,il I) h) ~11·c11d: ,pP_\ n11c·
Ut'!ll'(I\,. r--Jau,rrna<l li fiJ'i)T•adk1.1 \l,•(l)lJ) / Anrli;1., I\Jic,m,·y I /\11,tr.1-\\.',_pT'\' Plply Tli<.

1111•,:•., 11,,y, 1;,1 \\ l: 1.-!1\ '/..1•.11 ,·,Th 111 •.d,i,· /11·•,11:1 \\'l,,dn 111'/ 1\ I~:;-..' 1. :1 p1,n111_·1
11,I~.<> 1;1\111·1di;1h ·•,I<, 1•. J'l/t·L,·,i:;111111 ·1t· pu1 1d: p,d",,:1111: c'''Pz_'LIIW/11:,111 iq·"-'.1
1;i1d- tiol,; hr)lyJ,k,1 l'-'ł' ,1,,,j,.-j ,1,·c1n1t:.
Od poc1qtku ,cJn~,k całe Tr<,Jpl'I; rni,:r,t: J,)Jn 1\'.1,,1.ki~-111 np,,r:vn, na p.1rtvkt„lar-
ll)'d1 , pd.ulaqach jcgu ..-złe 11k.6w 1,1t:1JK)' pl::11owaty 1v1,;c v.) korL) ~tarnc \Vlt,ch
1111.c:c'.v \'.•i.,,tk:m ,k, d) w,·t,J1 "11tyfr,c1:..:usk1c_1: At;c.trc,-\\\1:r(,111 ~c:11:c, 1 \\'lncl·,,u,ii
z,:.pcv,m;J :-pd.<:,1 na .tnilmcy puludmo\\<.'-z,Jchodn,q w pr7.yp;,,.:ku \\OJn) , Rc~J,;. dl.i
\\'h,,·h 11;1l(IJ11l;hl 11111.·1,,·,: ,., T1,',jpli\'llli,-r111 ,,:;ili,,<'111:,tt, J•,,·1pll-c·n-r11•l\'d' pai'i,11•.,1
!'\'f\l/1.'1 ~,~•fll'-,I 1 .~-'ł<1\\·11yu1 d~ ,ty~-11~ /,I\ \\Tt\!.'H..·111· /\u~,tH,-\\.',·;_'!;ilnL
I >la ,·.~r
,.~,l~.1,·i1 parl1lt'n. \<· l'r\llPl'l\·1111,f/r'. m1:d11 w1,,· p,w1It' 1,1'.dy, ( c ~pr;:,·, 1,tl, ,,
il' b) h: OJi'1 ,,) •lrlll:,I) ,·; lllt' ,,d11:m l<tl1\"I 20 l111c>r\) I r'k 7 I • (i lll,!;il 18'/J I • 2i, C ic"l \\l.'a

1902 1 1 c; ;-:r'.1,!11i,1 191' ,,,ku.

J\1, il) 1<,IJ,1l turnali,ydi .,,.,., 1;vk1,1, 1 Tn',Jpt 1yn11t'u,n,, \Vlc;di) _111·1 ud 1::1
d1Lt",•,1~·Ld1ie,,:,t:,cl1 \tl'l'l:l(l\'-{I ,J,11,;1!:,.- ,11,· d1: 'i , .. ;p1.•IP/ldlllt'!Ha. (i,,uk, ld,ci:1
uirzyrn,•na l'l'd Adt:a ,1 [~911 r 1 rnn.da11:: pr(,ha l'j',11'.l'\'':t!lla Ll•,•1111 '.,)ll"'.,,, 1t,11aly b:
\Vludl\' ·- uzn,mt· w,;zak /,i ll11 ,,·;ir\l\i,., m11,1;dy ;::,'.zie 11:d,1,·1 '.,,·1:L1t· rnnih w, '~L·t
,pdr:1<:111,, 1111p,.-ria'.n),:·h :cmlHcJJ 1 1óih}ct;; :,tit'!) 1,p/yw<,\•. r\,1jhliz,i \Vi<',ll 1... :1ab
;\t'r:,k.: f\,h,n·11a, :1k na 1yi;1 1,l,~1«1n· l·L·; tl,·l,1,:j w..11 1\11rl11 :, ,.,d.1,1.,·,a !·r;111.·p.
n1,·1,·f.n 11Lt· uH1111t1 h\·lti llfV:--J,:tt
\\t.: 1iT1(:s1:n, I 096 r \Vfo.::h:i Lzr:,,I) pwld,toral han,JI n;1d ·1 Lllt"tFJ. Pu1111t-_J
:raa't-:ccptowdy ck.~r,,ms_]i,' l-rauc_11 \\ l\:ar(,ku. 1v zannan z,1 C(l l'lr:r) m,ił) ,.ap::1,nit'.llJ\'
P"J'ltr.::1a ~v,ych planĆJ\\ 11·c,bu Tryp1•htan11 1 C)Tt'liclJk, \\'za1(:rnnc ,c,b,1111ą:ran1a
\\ IVlll \\'rględ,te l"t')'Ulc,1•.-al t;·11ny trzJ:tat I I"+ ,urudrna l lJUO r. Oba rar,~t1 1,,,"c do,1/y
,,, ą·c de, P{'l'I ·1um1er:ia \\ ~pr:Hl'K' u1µ-cdnie111a ,tn~f v.-pł) 11(:,11
/\le 1,lnidy lakzc: 11:r1c pc\\lH.'y ·;;rn1k11•1i:: kunhhlu, F11u1L·i1;. 'i n,aj,,ca ,,d ~,c~CIU
l;,1 "'"11'·' ''··11111, Lf(IJII \\ll'lkw :-.11:d\ 1•11y1:< ~1Li ~•łt•v,111c: •-,l:1l·,,.ff.l l'"'·l'"d:11<t' ,,·!, ~k1c1,
/:1~,,11c,)ł:i ~1,· lt·,l,.•1•.id1.1,· l>-. 1 1>: 1 l't,w,!.d) 1•.1i,:,.
p,1111•1;",1111.·11, 11l,l;,d11 li:11.dl,.,\'-q·,, ,,,
11,.1nml.1 de ·1bl1ż.cma pt,l1lyczm:g(1, 11tn1,,dnnq:(1 w ukladacL fr~:11cu,ko ,dn,kich
1 l iiO 1 1 l 902 rnku.
\Viku,r Em:.1111:d 111, klf•I")' w,t,wrl r,a tren w I ()UO r po zal:i,_1j~h, 1t: Humberta [,
11 akll ,\, al dohr l' ,IP,unk1 z hcencj,1 pkn <.:Z) 11mk chroni,1cy \VlncLy pr:1.ed zb1 tnq
1,d<"11HN i:, ud !\1t>1111cL I A11,Lrc-\\\:pc1 Pesta\>.\:' laka J'r(:zCnluv,al ,,, ,.N1s1c w11yty
, .. 1-'.11v111 w 111()1 1 1 Jl'\1·1/.\I\ 1,1,·1~de111a Pn1iJ,..',1 I.1,uh:-1;, w l'lil.l r.. , kt<1rym
1111·,,,i111l. ,i\\· r:·,i,· l-.,Hdl1Llu I LIi\ 11 1 f'•,;n,,,,11111 \I, h,,I·} /;1, liu\',,q,; 1w1·!1;,li11,,,
Ri',v.J1Pc1.,:;mc· _1,:d11;ik \\'i kh ,r Lm:t1 1 ud 1:w d·,L·i,d 1i:,,1c'lv 1<:1:, ,L•111,wa< 1 k11n.yk1
u,:z,_'~lnlc'l\',c: \', Trójp11~T111L'l"rl1: nlw;m·1.: mi11yd: 1y1:~{,-,,, db prnd11U<,1•, 1•,ln,kl<",~n
rc!mclwa. r:,llk' 11~z:,,tk,, ·1.a:, ✓ ;tl'iH 1 1,arn:1 p1·,1nh1ict,\!1 mt·11,11.-d,-1,T•• w 111,·11J;wqi:1-
n) l h of:'( )J ,1d1 / . .'\ 11~1 [(1- \Vi,'t!lccll,L J<ajpnv ai.Jllc'f~ ✓.y I Ly,I, \I'\ ,rl,,,. d: :( )'l'Z\ł 11h~/i\J ()\I,,
kl(>rt' \Vk,chy lrakt,,,-,al:,. Jcikci ~,10,1e l:i:,lurytL!lt: dz1~·,J11cl'><'I" '11:,dentu, J>Pl11dn1,,v,i:gu
 l'-it,

lyrulu. póh'> yspu lsl1~,1 i Tncolu. l'P,0~lawał:, PJK· nadal pod panuv,,,mcrn atl',L: 1..11 I.. mi.
c.-1 rc,dz1IP napi<;cia L,rodc•wr,~unv.c.
\Vłc,ch:, ryw,,llzr,\\,tly pc,n:·1dro z Au-,trn Wq·r:m11 na Batkan:ich. gd11c· 1, h
1nk1e,y b~.ły \,y1ainw h,nfhkłP\\c>. A11slria był.i \hi\1c1.,1, p;m~I\Wnl nHw~l..1rn ie
\I 1µ l~·du na 11 ,. A' ,mała dn~tęp do Adnal~ ku. Zv;akzab 1vicL 1\sl,·i kic rrl'fcn.,,,·
\Vlnch dn hT\11,n(w n;i h:itk:,fak1m \\ yh1,-r-111 lq'.n 1111,rza. \Vlndl\ 1c,:l1:akn· m,
m,,1•.h ·,.;ir.1c.·li.11 T,n:.,t. ., ;d,d,-,,.i,· -.· l'h \',<1\\ 1·. C:,-.1111!•)'"1'1, ci\ /\lb.,1111
·,l:1r;i(1 n
11.1ł.-1;1h d,, •,t11\d1 11 l'"l1l}kl
1'li1>i)ldu11 1<

Spra11~ b;,IL,;i'd,tt· •t;dy i,it; p1,cbla11,1 ibh:t'nt,, \\'h,d1 d,, 11:nq!t• ,1lm:L, ·1ru1-
pun.Y1um1cnw· Rc•~.ii. Głt;bc,ka 1111:dtc·,:· ubu pai:stw dl' poc t\n,,ri au~lnacktch n;,
8<1fL1nac:h 11 zm,·,µb ~1~· JC~,zc Zt: podcza, kryz:, ~u bc,,mackit'.fn. Odi; ładar:.:1 kdk,:.krNmc
,'.11.)t.1 \l1kc1łrqa li \tała \i,;: teraz we \\'k,s7.xh hardn· p,·,:tqcl,,r:;·,. Chtale:11111', :1il 1,:11-
d:dc rnika I,;uo r. " m1q~u:.wn~c1 Rau: nnip1 rnon:trdm,, 1,: 1 1~·h E·,m1~11..-, ..1,c ~pcn1
;;1;-J;i1,1t II y, li 111,•,,drnl1 Lqll\ ukł;,d l\1l!111l "li. 11. \\'Inii\ ! R11•,Ji1 1,,.-d,1 <i,11~, d,·
/~h. 11~1\\;1::1;: \!n!n.~ ~f'N' 11~1 łL1łl1..111;h·h, (11\li~ ,.r;i:• do.Hl/łt 1 d~, 111t·p~}/;1d:1111,,.i·i1 \·\''.'(1:11/,'ll

.,pO\.\. u1n~ dr,,n;.-,gt-~~: ~-•ę 7,-_1sh 1~( 1\.\ ani a ·la1...:._1dy n~U'l.'lduv,,'U\l LO\\ ej z \'- yh)t' 1c11,LTil ohcc:,i !. \
p;•,Pm,·;m1a". \\"h ,di:, prz._',I l('.K,dy poptt·rnl' pc,stulaty n,~y_1~k ie I', ~,,1.11-t,: ci( ~1.i1.
L'/:lllH:•IIIUi\k:d1. 1;;Jt1,rn1,1•,I R•.:~p, 1;1dt'kL11,\1-,1b '/\clll',\'11~, \\uhu: llllt'lr),tl\\ \\·11,<.~h !1
W Tr}J!t'•lilarnJ I Cj-11:ll<1!<.'t'. hJt·dy \v1t;'l \\'l,:dn t>ddirnl~ IL' ,,hvaij, J)"parht ,,· R,,,i:1
i cak Tn:·,_ąą,rc.,,111111t11i,_·, a Tn'Jf'l7)-lll1t'1t',·. 1:i,· 'IW.::t:IJill na,,._,,,,, 1\,1;111.i Tu, 1a. „
ucz;,-rnln tr, .<min. Oba tx,w1cm f,](,ki ,<1biq.'a11 o rn,:,u,l· 7Wi~,1aml \\'łuch ,·c: ,ubą. L·,,
d:plun:,,cja ,1IP~k"- urni,~J\!łnlc 11·vkc,rz:,.~tjwaL1. St"\d te„ 1cszczc .'i rrudnia !'fi.i 1..
\'. p1;1tym 7 k1,ki l1akt.,u,· Tw1111r1m1t:T/a, pa11lltl'/) p1I,uvkal1 ,ot!<' ),, ni,· J:17',
,1;111i;1 du ,.id11,.;·" '-l>llh/11 \•,\Hlh_'t/111")-'' l'lln n,.k,, 1ak1, 11111",,1\',1," t I\, 11 l':11J'!\''
( 1L1,.·,.,l,.,1:1, 1..11,11111.,st. i1 \'.'·l"'·'ll_',111, !'l,.·111 _l(·•J ,.1:wl1,•1•.,11111· 1,·1yl,•11.d111·1••, <!i•/11•, ,11,,,
na \V.,,._hndzi,." A11,trii-W\'t2f} i \\'lochy prll.'W1dv\~aty Jcdm1k. t'I. gd:,b) 1rnu.,11.•11c
h)-1 1 ..du nrnall) flt"i ,,,,nc,;P .110111., 11110 p1xl r•P~lc1< i, 1 okup,,cJt tyrno:1-.,c,y,,.:1 l11b ~t.1li·1
c.,kup;iq;i (;1 11:i<.1,ipi ch•pH:11·, p11 l1Jll7c'd1·i111 ·1:1w:u,·1u pitt''/ ,,ba 111, ,,·:,r,l\·,;, ll~ Lld11
c,p,,rtc~c, n,, ;,;"aclzic \ll,til' IIHit'J k< 1mpr'.1 ,a,·11 v. ,zdkit' 1 k1 ,r, \ ·'.c1 kr\ t, 1ria Ir.~·., Iul·•
1

inne i U7;• ~kancj prz..:·;, kazck z. mdi pc,11;,d , ibecm ,uam 1Jfl; •. , 1:Hk~c11u\ m,·m, rn
11111·11·,,,111 i 1.;1lll\( i,· u1;is,11lr:u,nym tu\/< 71.T11ć•111 (lhll ~i1,,n„ likl:td 7<1\\1LT,tł iL·dn„L
\-.1< 11· /;i'.IJ/c/t'll l"'dk1,·•,Lq;1,·\•. li. 111.-J\;•.\ ;,,,·dni, d-,,i;;l.1 IJlk,, 11 l'l,\l'·'dk11 J!.iJ'o1',, I.

ZL ,tc-c,n) h1:d,1 r,,1rr11-urnic\1.a( \li;' 7 ,"h4 c,, d,, f1(>d, imowa,~vd1 d,1:,!a(1 m1hl;ur,yd1;
zt· będ,t ',(,t>i(' ndnd,dy v,-~,·clk1ch i11f1,rrnacj1, kt,·,1,:, mP)c'.it w:,i;,~.nil' im Tll<>\,·w, 1< il
wł:,:-1:t' 1arnicr·1u1i,1, _!,',k I imi)ch mc,carslw.
p11,tav,1~ \Vlt ,eh 1.dt>c.j do\\aly .,pt7t:c tCD'L i mlcl t·~,-,\\ 1 Au~tn •
(hUft·L 'Illit' 1,

-\Vęr1.1mi. Otll hn\llt:111 i \IL'IJ!ll!;, 191-1 r \\'lnd1y ovk,,ily d,·klaia,j,· lll'lll!:Jh1u•-., I

ar~ uml'.ntuj,,c. zc wbre11 O'.,l,i!lllt:mu traklatc,,vi ·1·ro1pr,ym1cr;a pr,t·d podl\'.c 1,:111
d,·, y·1 11 ,, w<>p11,· 1 S1·d•1;1 nil' 111,·1<,1d1,·1n, 'I 1.11111 \\· lq ,\111,11.ii 1.1,l1.v, l1 l.."11•;1111.11 ii.
]'nul nc W7m1,w:, 7 nl•,ydwoma hlnLurn pn\1 <,h :,kL.111,t!} Wk,dli de· pr1,:kr-r:am,1. ,,
Wi\:kwl' s1an,c uzy,k.ima kurz.y~cl lcryt,111a li;vch m,,j:, 11. ,, •Jlb7Ll 7 1--_ntcntą
Taj11:, układ Z R1-~ją, rrau J,; I WidL; Bl}tilni:ci \\'Juch: L,1\\illłV \I J (il:dyrnc
2(, k\, ,c.tni., 191 ."\ 1.. n,l:,ow1:-,1uJ:,( się. 7.(' p11yslz!Jm1 dr' ''-r:iiry pe, ich ~li<>r:1, .. nic
l'(,h:1<:j niz. \\ mtt'St, 1L JH1 [)(Xlpb:mn., 11irnt·1,1.1·1:n dokrnli<Tttu··. A11ykul -l. ukLdu
yl\l,,il: ,.N<t n11·,q l'l/)'~'lh-),S' lr:ildalu pnk11_1u \Vl1,c.ł1) ulrt)lll.1p1 p!(,\\iilq, T1c,;111rn,;
l,:h pd1.J<JllJ(•\1"·, 1\101 :tL dn j'.'go 11.:rurahrj rr:.u,iry :C,',l<1pal1,:11:Cj, 1,1~:t w~t r:r,11mcr;
1·11,1•-I•, 1 (,}ut,~• J'nc~lu. d,wnd:, I. ,,,n,.·p J Ur.,1d\ :,h.1 ,:.tł,; bl11t,· a, dt· (,H1a·r11:t\1 [ j'"
1'1;il,t;11 il fr( 1 1FL'\ll1ll'f'/U l"/a,.! \'-kd1·zu·,\ćtl31nai;: l':l"ir„ adc \•:1,111y \\h:,vi,,
('1/)~l:l!'i!) 2-l r1·.,1J:. llJ]~. n,kt!.
( i,! l 'J(:3 1. i~h ,tm· ·n ·11any 1•nl1t\ c'71t,· 1t:1~lq1,:,1.lly ,1 Serbii. W ocn'. ,:n 7.1 r,:,1
d,·,, ,111\' /( •ó-1:11 ki<',! 1\ld. ,;,m kr I '/ rrr 1,ll1• !fl;:d i,·1 ,h 1,:.1~lll C.•ht\'li(·\\ ]("/\'1•_.,. : I i'( ,n
, 1•1.d l't"!I 1,:.11.i,!)«1dic\\h 1, k1,·-r., ,;if1"' 1,11~.,,1,:,i 11,•1,·.-,. tur., i'' IJ11f. . .,. il: Lw1 1

\\'·•,('.l1'l;di ]_'1 .,:l1,,i_\1.'l1;_/;1:-1\\\! ~'l'\'/J•."jt Pl(1,_j ',,•,1 ► 11(

1 ( L.:,!d(.'\ 1. ( lb11...·11t1\.'•·h /'-'\', llh'~ ~1d'/,t,1..)
•-.i1· 11:t p1ds11:d,,·111l· St"rh1t \1 flll·f,,ni1:d11-. l'f'utd,t,,rd ;i11~tJP-\1\).'1L't'•,kt hl,,.111 ,,1,1
l"f'"L'r,111, l,udt \\\ v.1l'1k;1·1 SL'lhll. 1 h1;w,11i;1vc·1 ..,.., .. 1•·:slLtc' FI 1'tl'lllll' hi.fl:r:,c,·rw
/.1r11~p\,~t,1h1 tu 1'!·"11::tl',')11l..: 111tt~d11n::j:'-,h:t, k1(1r:1 !t\,.;t/ltit' (,l)...,~t'\\tl\\dt1 tl'Ctr p,;)l/)'l!;.11:1~t
fkl1-.1,.d11
I\, 1/,:1111·,v.1t'11111 f'J'/t"/ St"rf,,, ;1rn·;,f \,c" fr::1,l't1'.k1d1 '/:1\,1;1•];,, l, :--d1n,·,lk-r-:-C 1.:u-
., ,1,, :\w.llll \\ ,.'_!'I". \'. \·,i.111 Sed,11 \-.,,1111;, ,·111:1 1 H"-111\ 11 ,:h 111q1u1· h\,!I;, Sn!w\•. ""·
ł,,,,J/':>Lq:,l I !'1·!1U \\' ><,ilt•lllL,t•.. !: /;.,,/,li \·:·11\\i"./, ~, ,..,,)\'•.<Vlt '-\\(' rtllftlul,l\ d ( i /\ttfl!I.

1:-ralKJI 1 \'dud, tTaL \\ ~lIT~ tr,th 1111pcr! z Au~lnJ- \\ q,Kr. \\ l 1 11_•(:- r ba;:L paryst:c
udztdII) p1n'>'•·s1:,,·h pu,,T'/L'k Snhi1, st b1·,i1,J!y lra11cw,k1c 1:,u\·h I d~r:, \\;i,· J .1nn- 0•

nui,1c·a !Tle w gc~r•c,brr( kr,:,iu. Śv,i;Kkzyl.. 1_ t)11l L1.ll:. 1J.✓ 1d.1hll...,,: u!\1,.. 1·zr:,n<.:_l',.'
\'. Hclpad?iC l,,mku Jr:,ncu,;!;,:,-scrl,,LKgc,, •-1iaite,c1• ,, kapitały \\ Yłc,,:·n1ie fr,1ncu~k1c_
Ul.i 1\11~11t:, \\\·!!1cr 1;;q::,1..-d111c1s?, 1cd11:1k ~,:,v,~,;., ,1,:- p,,l!ty,~·n::,1 ff,I., Serh11 r:;,
H,1tkdkl li. (Jd llJl:"I r. pr7) \\'['11I, y "-·rb,,k·e1 m111c1.-,c1i., i lldffllh','.,',C] \\' du,!h'•.l)C'lllC]
[tl1-,r.;_,1d-i1 v·1cdcn,k1e1 Z:'KZ\·li z;1hiq.•a-.: u hudU\\ :lf11c /\\ 1,jih u• 7 l.. lwn\ al,,m1 ,';tu
\Vlff\
l'll('i •\11•,(11:, 1·:t.11<'•. illh' J l'i" l111d:1 <..,.-,I-i..-\\' ,.111 11.Jl,l h,t,·11(1 I li( /\'l:1L. l·l <11!1('(1< I
11\lllV.rt1_}'h·1H/\11'.f1r1' d 'j;ul{ .~~lj (,hH"ll r,n•\':!1t1..W /,.1111;:~,/~. dit·,.\ Hl\·l.~-,·t,.'·t!

['lll'/ Słt,vd,111, Sr-rb1a uw;_:,_;1la l,, S\\l rnczhy\1,;1h,c dz1cdndw.-·.

,'\11d.,w 1.\1,<rn I l„fcrcc_en•.sin:, Scrh;, musi:da .,,._,1Lcq,t,1\\•::1., ._, pu1•1,.1;ą,1,.,1 J,1.
Jl.c,.,,i:1 lllC mq:la \\ (\ tr ITl(,11'Clh'((_ ,,·;:L) {· ,,,· );,I \ll_lJJH,' z ]-\lllq\\',,11'11 ,:c·nti;.iln, I "I.
R,-,~._1,1 rnc ·n:ncrnb 1cd11;,k ,.\\ c.1 1x,l!t1 k1 1:.'1 H,.11-::,n:xl· t :,nbw dr_,hrzt. 1, 1,, dr;i 1.i. ·1<:
.. 1.ipL'VlliCf~/)lll .J,.',i ''f'c,l'clC'lrt Jc',l te \\l;i'.ml.' ~l,'.llsl\\'! :t '/('!'/,, Li:lci!LI.
A11,l1\--\\'vpy 111, '"I 1'1(1(1 r 1,.r;_\\',ti<1l) 111n1liwl''·c· ru1\•,i;11:11•1:1111d•lt-r1: 1 :,c1k
h1c:•1, :~tł.; .. f't' :11h.:L:-JL 1~11'•,lll i ltvnc:: 1. 1\\111~· kdL1 \\'11J;.,l.1 !'.t'1J11i:1 1 v~,(·'1111,1
,.,,f..1,'d'.. 11 1 11„ k1-1m,. .11i, .. ~ ,.q:l,11,1:, \,-11>11 ,,.,,Jl!) 1n,:i. 1·1:1:,:,,111, 1 l'l.11,\ l 1.. • 1.1 '" ,,.
,,dlP1l'fl1•, ,i!t" kndlt~I 11:iii•-l'>'. ccr:tral11):h z Snb1:.; nar.i~t,JL
Run1111,ia ,.,, i:11;111;1 ],yl,1 7 T11)J('l'?v111iL'l?C1ll pcpr7e7 lr:1kL1t / ,.;u,.tro--\\'e.L't,t1111
J I', ll'II 1c,:1: :1. /a\\'dl I i ,O pa1d1jt•1111k,1 I!,!-: l r h',i111c1 jednak Run 111111,1 1•• , ;~·/:, iJ: /a111,11'·
,1,c' d,, 1'1t'1_11',1 n,,un il'1:1;1., l11ą·1a'/ a1 d,· J .,,. ".I") -,,·:1,1t,,1,·lJ ,h,f 1 d1,. l,'I--J1\,q.•,, ukl,idu
f1-m1:1h,w 111e 1en,.;,ł.1 l<IL't 7rnl-,i1·1r1 "1111~·111 1 11:ii":,twa,11i 1y1111:1lt-y1 1i hył l'l lnlt--
,, 1:11 ;;tl,,111, kr d Kard I I !nh,·1171 ,!km, k1;11 \ id"l.:I c ,d11"'' 1,· /'.• · .ll'',,,:1·,· ,.. I') li r
I '1 ,li(•. J ,, [ I'\ 11.: O1d k, I',,;, !\I.\ \'. lid('' •IYl.db 11:t 11 >11,jl ,) ''l'••i\'1, Il,' ( ·,,,'.I.' /I• ,i111q,::l
~l,n",lv ,.;ę kc,nflikt) 7 r•·11,narch14 hah,,:hur~-lq 111:. !le r,;1rud,,11T~c·1c,,\ ym. \\') mk._Jv
1111,__ -;, 1ą11wrn:1 v,iclki, h pt;p lud11<,,CJ 11m:u11~k1cj ·i,11n1e<.?kltt4L\•.i '71ern:<'' naL:1a:c

dt J\n,t11·-\\,;;21er. \\ .',k'dtriC-):'ndnc. H:m:-,ci._, Buko..-,irnc

\\-' ,. z ,t:,Ic dn 1p1::,1 \<.·u1ny !_•,;dk:.11'1~k1e1 Runnmi;,, v.1-rew pl ,e•.n ngrnn A.u~tll •· \\-'c;fi,'.r
, r-;11:n:ie, , v. \ 11c1\;,:e,_lL.1:cda ,,, 1·1nę 11ut~;~,ni 1 ·1,d:,r;d:i Jt'J !'•1.,ludrno\'.._, I h_,hrnd1,;. Ob:ll, ,-,
rrzcd r,;\\ 1zją traktatu hukare:,ztc1lskrc/!f"·, ,ankqonuj,Jcego t,; zdc-bycz. wt,\!aia Eu
murn~ z Ro~ ją. ktfa::. czyrnła JC) mnc 1c~zc7c ohio:trncc tcryt,)n,dr:.;:_
Po wybuchu v:ojfl) <..\\'latowej Rumurna zai,;la po-ta\\C r:cutraln~. ak jU7 I p;-'.;-
d?iernika I 9 l ··I r zawada układ z Ro,.j,1, w kt0r) m otrz) r,ała z:1r•c:'-\'lllCT11.:· ,, rnp2.r.:rn
~wycl·1 praw do zi.:rn au,trc, w,;:gicrskich zam1cqkanych prz.n hrdnrn,c 111mu1 "h;1
Pn/n~t:1i:1c 1w11traln:1, H1im11111:1 pr{,h, ,w:!ł:! w, h;;d:!c k lt '1';1 ;,_. ,_[fl'lrl ki ,n[ l1ktu ,,., 1.1ln-
\l ,T, '· lll( 1/(' p1!)1ll<"•< 1,·1 1.1J\'k·-.1.t· ko,,,.,,1 (i\l:11<·,·.,,1w 1·i •.uq1111:• l'llr, 1_ l~u11111rn:•

/,'.\',:11L1 11kl:u.l I kn,ją. \\'r,·lk:1 Br:,L:11i.!, l'r:llhJ,I i \\'l,1,l1:w11 o l'l/\'•1:1(•1<'11111 d1•

\~01ny prZL'L!W Am.tro-\\-\·grom. n, 11.1,.1;1p1k '.'~ ,,1L'l'j'IHa. N;1~t,;prn:.':-'.l' dnia Rurn11111:1
\,)TJP\I 11·d11;,I:! wi'.jn~· T1u<.ji . .t 31 ',ll'lll11la - Bull,';:rii I N1c·r:1d1111.
RnH,lucja 111lndn1111,:d,;1 i Io yr~, bl1<ni,0c·h I')():-' r \\ pl) rn ly \\ 1,10(11, ,.p, '\Ili' n:1
d,.iej,· ['1lllttyu11t' Bul1;.,1riL Kryz)" Irnpermm Ch1n;u1-,kiq:1., 1 1:,dl\'l) Au,tn,-\\\'.·'H·r
, ,raz R, ''J1 , ,ś1mdil, l::\ulgart'\I d" p1xl1~·•, 1;1 zdl'l·_vd, n1 anych krnk< ,v, .'i rah1,n·r 111Ll
1<1()X r.. \1 dnm orh,,11·111:, :,11,-L,,11 BP,111 1 H,·1c,_1•1•H1I1\ prz,:, ,1\11,110 \\',;;•r_-.. 11· Tvr
nn.,_,-w l'n,kl,Hnu,•.,tn;; mq,.,dlq.-f<>,:._ l\ull'.t1•1, ;, ks1:1 ✓ 1: l·nd,n.1rn_l 11r1\b1al 1,1UI ,.u.:
Oha hlok1 t·uropej~ k1,· :starały ,1,: \1,,,,,_:z,1~ V,) kn1z1 stac. 11 _vdarzeni:, buh~;,r~J. w
db '-WPKh l'l'k,\1. Au~tn,-\\'q.'.•) 1c1pn•pnno,1·;_tł) Bułg._mi Il ,rycznra 1909 r_ 7,1\\ćlfLI,'
konwencji wnJ,k<mq, ,·r nnrn~t-.·r A1·hrcnthal llpracrm,:ł pl.m pnd,1alu ~ ..·rh, 1111,;dn
Au~t rn- Wnn). Bul~;mr i Run nr 111:
Rosja wl,..i,_ m1.' r,:zygrhw-.:1t:.1 z p11c,:1:JfJll(''- 1a Butrarn n:• o,<n_t; .. ,1io11~· K1<th
v. 1ęc po oglos?.L'niu rn,:pod lq_;lo~ci rmz1h~ nutrarn "0111,, 1 Turq,1. Rc,,.1.1 iwb1ł..
wsry,thi,. :-th) konll1kt zal;1gc,dzil'. Wy:-:ląptl:-1 \\611·0.:1~ Jak(, rz,:c,:1111: ! of-.n,{1c:i T1m•j1.
dd;lart1J,1c u11H>rt.,:111e kon1r:,huL-_ii 11dnlorn·j na T1.1ll'_ll' po vupm· 18Tl -1X7R L W l.\-
m1;111 1.i Io T1111·i;1 1p•l11l;1 •,1t; ,11!'1,Jj•ll "d •.1,y111 1u•.1,·h·r: l111.i:1~1•··1 )di \'c11!, c
B11ł!':,111.;, ,11r, •-,rn•; ,h,!\, h, 11, ,,11 -'\'111\w:111\1 11 1 1v111l11 11,1',,1l11q 1,do,,,.,. 1 I.· t\'' 1.1

hulg.tr~kicgo 0raz utraty m1,:nia 1ureck1cg1.1, a ,,1-·h1c::,·,·1a linii J...11!,·11,wej_

C'ar J1crd) mim! ( Sach<,.cn-Cobuq::--Gotha) był JednaJ..?,: LLkn dov-1.rny m r Lel·;
rnk1,_-m orn:nlacp ,.1aw1anc,:_1 rn1 p~,;\-;twa ,_.•ntr:.tlnc ..kgo plany m,·,dern1z;1cyJ11C i _i:n,-
podarczc wsparte zo~tały 11111·,k· ,1,;,v~tkim prie-7 L:pH.:ł) rnt:r·IIL'c:ki, \\• t1'.·i41k u
z hudo\\ą kolei b,!)!dadzk1cj i 1mvv"f)cpm1 1urcck1m1, N1('rncy uwazal) Hul;•:nw 7;1
nb~zar n straH-ric,nym 1m;c,,:niu. l)J;1 ,\11<,1n,- \Vq!llT HuJ~,:1ri.1 rn1:1h 7;1; \'1('1~1 w:d,-r
1.1k1, p1/y," kk ,h, ,·w,·1H11:1tnq,--,, :11,ik11 11,: S1·11>1r
\.Vła~1111: ~p,,r I St'1hJ;1 o r--.1.tn·donr,; b)I J1:Jny111 z. 1,10L11_vd1 rm1·0<.1<,,,. z,,1,.1tu
p, ,li1 J"' 11\t'fU \1 Bulp;•.ni. Jiu. 11 I! :1kctt' drnrit'j wo_1ll) halka11sk1cj. -~ lqx:;, I': U r..
w Sofii pnv.~:wl proniemi,,_.ki f't.id \V:i,jl,1 Radn,Lv.ima. l-'.l z:1kdt1./L·rn11 v.111w,,
nkro1r>na ze \\ :,Zy~tklch ,tron Bulgari.c. najw1,;:k~z,: prl'll'n:,y miała de SlTb11. J..tc,ra
UZ) ,kala więl;.\,c,;,,: f,,focednrn1.
!\-limo 1, E, ''Ja I pa:1~(\\';1 Enlnlly dm\'aly Dułg;1111 pni 11;1 n:id11,'1,; 11:1 ULlt 1 ,. L,i:11,
l 1·:~,,:1 ~ll:ll Pll')dl H-r\ Jonc',\.1. to wd11;1k /lhic·trn, ,· p:!r'1~l\~ , ,·11\r;dn1,.-l 1 ,,1!..bn:1 c,1:-r
M:iu:du1m, a 11:1wc1 C/.\:~u SL·1b1i, b)h b.udr.11.'J .tlc.1kqrnc. h.t,·::l·,1 .1111,11 111~,)t•,l.1.:1
,,. 1915 r. fOZ\11aly rc~ztk1 \•.,1tpl1wo~u.
Tainy 1rak1ai sr,ju~zrnczy mit;dz) Bulganą, Nicrncann i f\u,tro-\\'n'.r,1111i pH.l-
pi~.;rny '/1,,t,11 (1 wrt.1."~rua 191 'i r. Ter(' ,:m1eri• dnia pt,dpi~an\1 uak1a1 t1ll(,il\ Bulr,tt1:1
:1 Tmcj:i. l :derza111.: na Sl'rht~· 14 p:,Ltlt.i1.'rnika 191 'i r.. Bułgaria ~1ab s1,· ll('ie•-.t111ki1.·1'·,
WC•lll} świat0\~e1 po ~twni1.: L!Tlll'llionq:o Trr-,jpr:t) mierta.
 \\' u;i,,1L·h ri,f(kw sdtana Abdulhamida H (l 87(i I lJU.J1 ·1 LilJd v. 1:1mla ~1t· cnr,,7.
liar ,J,w1 1 Ntt·tm:arrn. Otcnsy\, a ekPnomic711c, fllwnsc\\ .1 J\. il'11u·c \\ ·11m·11 11;L,1hht są·
, ,d J SlJ:~ r. k1cJy I•.• popv,iła s1,;: ~prima kc,nn·s1i na bt,Ckl\\\' krilci ha,l'd,1dzk1c1, ,·z>,h taJ..
/\',.tlll:'I l.uk1 t11s:L·h 13. p,.,,1c1dn1cq „ Berh11a pPc1 l:l1zauc1um i Ha;_,dacJ ,w Zatd.1
l'er~kicj. Pnw,tał2. I\ ten ~rnsr-b m,J?liwc,~:c ,tv, l r7r111a rnar1:,11;th ł:krlm Barll,:d pr7t'I
Balk,mv 1 "! 1m·1<:. l<l,:,rą w irmc~l,,.,c 1:H 1,tP n:i p,·v,11ych r,('.,·111kwh n·:li1i<111n{ jm·
\I k,,11,u Lit ,,,,1,·11l!l11,·•,1,1l), 11. ( h.1.1k.111;i 1.,,1,n·,1 1· 11;1 h111l1,11·\ kł•l1·1l,a;·,l;1d,1kw11,!,1h1ł,

"' l'J(i,.:' 1 1,,,.,,:·1,•!11u rn,·1111<, kll' l-, ni" lii\1.111,· l"l•_'J i 'l,·11hdw IL·,k /11;,,,,w1111< hvłt,.
u. ,, (ltl'n,,1,,1 pcdwz zagrnnicLIEl 1•n d,_1\·c1t, lrc,nu cc~,117 \\'1lliel1ll H wybrał .,11;
\\ H--~<J r di:1 Turcp, 7,t\ pcn1 \Illit' v,i1yk1\1ał ll'I: kr,tj \\ 1898 r R(:1\l:1,oc~.11w
z ki,;11tc:l.tarn1 pchtyu.n) m1 1'()7\11pła si.; aJ...tpvm.,,.( h,-111dlr,11a I foi,111,,nva N1e1111c,.
\\prawJ71,1 im\e~.l)L'rJlit' i kapit<1lov.e 1;::i11rai111Hmic f-r:1i1q1 1 A11fl1J było 11uą1
11 TuH.Ji 11a111 li;k:-n·. ale pr'7)"C_Ji1 Niemiec uą,::le ru~ła. ,,\\"y~t,,n.:.1.y d(•dat. ie w ukn:,1e
! S!-,<1 ]l/(J5 n1,_•111i,,k. d.•,J•liil d1 frnp;•m:rn 0~111;,t'1:-,h i(·;•,, 111n,,J ,1t"di;:,ddul11i,·.;, t'k•.
('! 11 L',ilh:w,k, \\· l\d1 l.11,11.11 pn1•111,,r,l ,H,' l'Ull,1\! ,'(I 1,1;1. I 1,·,1111•,•i.111-.1 _l'<•'r,,Ll:111/c
1

11-;11,;11·11,ał:, ,1,· 11· t,1k 11111:'111111,', lt: p1 litvu11e 1.1pl:,\1y N1em1,·,_ ,l;dy ~li; u piPt'.11 XX \L
dn11,im:,F:cy1111 na1.! Bc~t,,1,:11/' (T \\•Jluch. ~- lOI).
P0 1w1l'i(,'~t\,·ic rc1,oluqi młudntu1c:rkic111C7)T Kfoml Pa~?a pd,bn1"al ,·JT11cmć·
pff.rncm1cck;:i p,,htyk,· ~uhana na crienlacy;: pre br)'tyj1.ką. Dlak/"0 kż dyplPrnac_ia
angtebka zdccydPwanic \I ,p-u-ła pr,:t'\1 n.:,t ll:red.1 \1 l 90z; r. Ak, JCZ \I h~l(,paclnc
l 9 IO r. kokp1y r7ąd Ihralmna 1-laki-:i u7y:,:Lt! oc ba:1ków mcmicckid1 bard1n kcr7y,tnc
1,r,zv,_1k1, kt1:,ryd1 1,ocśnie1 (•Ulllh\\ iii rr:inum. Odebranie 'J lm.:_ji Tr:vpclitanii I Cyre-
n:qki w 19 J I r p17C7 ~p1?yrn1cr;,:c,nc z pa1bt\1·,11ni cclllralr:ymi Wlr,chy na k wtkc,
,';•;;;urn:1•.,du ,,t!/\ .'kt\\';1111,: il.11'di\l.il l'"/}'-11 r··,i,,1:11l'(
I', ,!111,,·11·1 l\<•Plll' l,;1IL111\k1q, d111·l.1 ,,, l.i<"llllll 11•.11 .•\tl.'ll\J \Vt.:)'lt'I, ,lt :-./l<I d(,
,t,1t,v11ta ti::1e<.ku-hułrar~k1cgn, Ob:1 rai'1\t\1;1 połącz) ła fli;'tl\lka 111cu lnn;ć, a nawet
\Ht g, ,~t dn pari~l\'- b;ilkańskich, a /\\las?L7a Scrh1i. \\'t>1,c7a~ to ~1cnH·y, na p,1d-
q,r,1·H: rnrn,11) z "::.7 hstorada 11;1 _~ r., 1n7r,,c1.;I) \7knlcnic I pPrnnc v, r~icdcrniza„_ji
armi; 1ur::d:ic_1, Nadnew na 1_.dnwnnw ud Rn~_11 Kaukaz11, Kr;mu. a muLc I dabzych
lt'li lr>r:,_.•w, 1bltz.. ;y Ti,;rqi; t.lu [Xifr;tw ccntralm eh.
P1;rrn,il11) trakt;H sujt,ó-1.nio:. rni:/U7) 'i'un:_1:1 a l\1Crncmni pulpi.,,tn'r 11,;,tał
11 St.ili1h11I<' .,w1p1i.i l'Jl-ł I i\111m, 1;h,;11(·i;1 11kLtd11. 'Ju1Ljd pn,h,,11;1ła n;1d;,I
1,idl\_•\l.1, 1,1·1111.illH•'·'-- W kl,IILII I\ l/c·•111d I lid 1 1 ,,u.ąlL11 1•-11i.!,i,·1111k:1 !';!,.)I. ,h•,;t
ckn;I)' 111<•111i,·ck1,· i lll't,1 lt.ieL·l.a .1aaL1h, 1 \1\tly wd11.:ik S,·,,.a~l!,puL Orh·:,,,: i Nr-\\uH1-
,y,~L W(,wLza·; :2 h,tq:ada Fn,_1a 11yp 1 111ed11.iła T111c1i wujn,,, a 'i 1 (i li,t"('a('.a
uc?yniły te, ~arnu Anglia I rra1qa
\V latach rnpr7cJ7a_j4cych \I ilJll\? ~,,.iatu11 ą ~,r.-,li,_'puwała rów1m'i' l.ur:~uhdaq,1
'"]1,,,/,v. m1,;d?y rt01\'llvrn· m,•Gu,tw,11,1i. D,,t;czyk tri z11 ła,1,·z:1 Tn'wc•r<>,.llmicnia, l"dy7
d1a::1klt:'1 tr:i~ta1c,11 i \l'jllikaF1,·vd1 7 nich 7.:.f,owi:17:11'1 l\1cnyl 1w1c,1ćk driść lui.111 Tvlkr,
l.1,m•,,·11, i;~ 1•,,1r.l,,l\\,! 11,,;1, t:'.ku 11,,,T-f a ,,l.1,,,,[,d;1 i'i1.\/1s 1,,, 1/,-;" 111·-.ł, 1•,,l11;,:1.1 l! ✓ 1,:i.i11
pr7cciw l'\1cmcum i 1\u,1rc \\\µ-n_:m N.t1t,rn1,1\l pnrc:1umi,:·r~1c tr;1nc11,kr,-hry1yhk1t·
Jr,t;('Lyk pniblcmow l.ul1,n:alnych. /.4'-·•,'7~ttLPwalr, nn" wp1 .1wd7tt· ,:cw·rahK· 1hli1c111c
pnl1tyc.,:nc i \1sp,·11dz:1ałarnt' wtab:'m _L'l'rlt'f':Jlnrch, alem,· 11.:·i:uk,waly t,·gr, fur ;:1ai11e układy.
l 'nc'ubJK' p()ruzumi('Ilic' hryty1 skn-rus,, 1sk te, oparte na 11:t;.:nd111crn,1ch knlr:nia h 1vcl1,
t1\ orz) ln pt•C:'1m,ę du h1k1yc2J1eJ, choć nid, ,nnalnrj 11~ról111 :1c, w 1m1 1 d1 dzkd:t: nach.
200 W E:.'POCE KOLóMAlNO-lMPERIAl.NE.1 (iS7Ól'JJ-l9181

leszcze w czasie kryzysu bośniackiego Francja uchowała się do~ć biernie.

Minister spraw zagranicznych Stephen Pichon oświadczył 25 lutego 1909 r„ że
interesy życiowe Rosji nie zostały naruszone, a więc Francja nie mogłaby rozpocząć
wojny przeciw Austro-Węgrom u boku swego sojusznika. Wkrótce jednak Francja
dostrzegła konieczność zacieśnienia praktycznych. a nie tylko traktatowych związków
z Rosją. Wizyta Mikołaja li w Poczdamie w 1910 r. i rewizyta Wilhelma Il w Rosji
w 1912 r. znów tu1, krótko ozywiły przerażajacą Francuzów wizję sojuszu nierniecko-
•rosyjskiego.
Umocnienie aliansu Francji i Rosji wiąże się z polityką Raymonda Poincarego.
który 14 stycznia 1912 r. stanął na czele rządu. Doprowudził ondo podpisania 16łipca
1912 r. konwencji morskiej między Francją i Rosją. uzgadniającej dzial'dllia flot obu
krajów w wypadku wojny. Po sierpniowej wizycie w Petersburgu premier francuski
zapewnił swego sojusznika o gotowości do wystąpienia po jego stronie.. W listopadzie
1912 r., w okresie pierwszej wojny bałkańskiej. Poincare stwierdził: ,,Jeteli Rosja
bedzie prowadzić wojnę. Francja równiet wetmie w niej udział, ponieważ wiemy. te
w tej sprawie Austrię poprą Niemcy...
Nową tr~cią wypełniała się także angielsko-francu ska en1ente cordiale. Pierwszy,
pomyślny test przeszła ona w okresie kryzysów marokańskich. Dopiero jednak
niepowodzenie rokowań angielsko-niemie ckich w sprawie ograniczenia zbrojeń mor-
skich i układu o neutralności. które w lutym-marcu 1912 T- prowadził lord Richard
Haldane, miały dla polityki brytyjskiej podstawowe znaczenie.
W ct.erwcu 1912 r. rozpoczęły się rozmowy angielsko-francuskie, które trwdly aż
do jesieni. Ich rezultaty zapisano w listach wymienionych między brytyjskim mini-
strem spraw zagranicznych Edwardem Greyem i francuskim ambasadorem w Londynie
Paulem Cambonem z 21 i 22 listopada 1912 r. Dowodziły one, te na.'itąpiło dalsze
zbJitenie i umocnienie solidarności między obu państW-dlllL Jednocześnie Jednak pod-
kre.~lano, it rozwijająca się od kilku .lat współpraca sztabów generalnych nie ogranicza
,,swobody żadnego z rządów. który nadal może decydować w każdej chwili w przy-
szłości, czy chce, czy leż nie. chce przyjść drugiemu z pomocą wojskową". W wypadku
zagrożenia pokoju oba rządy miały najpierw uzgodnić. czy będą działały Wł>pólnie,
,.ajdli tak. to jakie kroki gotowe byłyby wspólnie podjąć...
O ile więc porozumienia wojskowe w sojuszu francusko-rosyjskim osiągnęły
wysoki stopień. tO zobowiązania francusko--brytyjskie były jeszcze w 1912 r. do~
ogólne. Jednakże rozkręcona machina zbrojeti morskich Niemiec stanowiła coraz
większe zagrożenie dla Anglii, co skłaniało ją do .:mcieśniania sojl!SZU z Francją i Rosją.

8. W latach I wojny światowej

8./. Kryzys lipcowy

Narastanie sprzeczności interesów wielkich mocarstw doprowadziło na przełomie
XIX i XX w. do podziału Europy na dwa bloki, których rezultatem stało się Trój-
prżymierz.e i Trójporozumieni e. Ugrupowania te ewoluowały i zmieniały swój skład,
ale zawsze do ich „twardego jądra" należ.ały; Anglia, francja i Rosja z jednej sn-ony,
oraz Niemcy i Austro-Węgry- z drugiej. Już parę lat przed wybuchem.konfl iktu we
 2()i

1, qy:~tkJCh tyd1 pan~lll'ad, 1rw,dy [( ,r~t•\\,JW ibrc,_1e111.:, kt1".ns \\"1111::raty j,\/C/, w1:1-
11:·mnc uprzcdz~•m;, 1 ,,baw\
J\.aJ\ltf.,'~rnq dl, :-1yk,,\,,.~1m:, ph111,·1v 1•11:,st.lt'J \\'1,jn1 p:r),t,1p1,1110 w Rt'.l~I.\'
hJ<·m1ecku.:_1. W lat:iel: 1:~•11 l 1J(i(1. luedy ,tclnn ~:rtabu ar 1·,11 1.,1/ /,'l'l,'-Tal ,\11[(:d 11•11
Sd:ltclkn. r,ow~tała dol:l1)'G1, ktt',ra tr:iala \\ d1.,·)du1,ll'\' ~pu~(,b z,111 :v,<'.- na p,\1.nH:J~Zl'J
'.tratq.:11 pnhtl ors,---11•ni~LPWt'J f<7e,7\ Zakl.1data (,r:a, -,,,: '.'-J1,·1;K1 pr< •\\ adz1ć b,,h1
\'.<1JJ1t, lid th1.i 11,,1,(1. / l\l:i /•.· h,·d/tc' 1l11;: l.1Plf,t i.,ł\!•1L1:1 l,h:l.;111·1,111:1•·1. ,,d :-, l(J
!:;'' '11:1 <11• f ill.11111w>1,:, \ \\ ly1111_1.1•,11. 11,ilc·,.d1, r,:qJ'WI \\, :1L1 •,it:: ;,1,1!.;k,.,1:.1t 1nl11.·;•••
/ f!D-'Cl'Art1k1·w, .: p,, 1q)P pnk1i11a11w pr;c.uun( ,nm:; r•ueuwku drnp1emn, kt,'•r)
n\i1H.t1t1111•T1\' i rlll'['J•i<'I\)' w~1.czc dn \1;1'k1 n.·,11rn,1/ ,11ll!~7.(lli) 7P~tarne ~Z)bl-.P ,:u
/H\'<'.t:Tia pt·,kPJll n,1 kP1zy:-.tn:,-d: dla hwmit·c 11<1n111k,Kh. Phm k,u,1p:tnli. ,,pr;1cuv.:1fl)
pr1;.·1 ·,naJ, \cł;i1dit'l.a w naJ<:ln,l.111ie1·,1 1 cL vczcl,'ólad:. przC'w1dvw,1!. i, p1cn,vc
11tkr11:111L· 1:1u~1 h;{ v.-ymic17c·-nc •.1c l T,lm J,. ;,h\ J'<-1 rei rDTh1u11 .,kom t:"111 :-1 •w,K· SI(' 1•,i
\' ori11-.· 1 lip:-,1,1 l•'.:1ch1h\ t<1h1,· 1'. \ 1-1hah I ki1L11 prl,",h11l'I, Pt, p11.·n•,i-1,· 1,111:111P. 11
j',111 .l\'.{'1111..l[>Lii•h'I ('li\l'•,l(\\\\;1111 l i \ " " \,1•11,y _,,·,.( !<1,:-.1:i, J.1„1:i l'lll1,lllli' / 11\1;11 I 11;1

\, 1L·lk11•.,. lt'r;,t, 11i11111 1.'lll11.d •ufc.' ,1a11, i\·c,:J l i.,l~ll i:a pt i.Cpi uwadn:111c 1,,ubtl ti.clCJI
1 k( ,r, r•111ra, _k' 111,y•L Fk1 \\ti;:bl.~ ..:h oh ..111 R.o.,ję 1::01 n,: J1y 7P~lawrć na 1,1.7.:t.' w spokc>Jll
, \I 1,1cn1,:;t'_1 t,-lt'Jll!'"I 1,1J,11: st, r•11,:c1v,nik·,t'rn ra ,.adwdzic>. BJ_vska111c1n> atak na
r,, a11<.J',' 11LP1,: \I\· Jt'<lr,d: pP11 ie<,' t l'I k(, \\led:,,. ;'d\ P111111i,.: <lrh7c urnc 1cnic,r«i f",rniu;: na
ł ą;u11ku ,\ l;.1,·11 i I .t ,, arv11;•1i I I'"jdlll' fl! /U fk.lr1,. ~Liu (•d p{,lnncy znaCZilIL' lat1'1t.:j
ru,111;1:1( .,t.,11~-}\l'ę rr;i ~•;,1)'/ . . ,P,, t(11;-1c,1:llL'lliu ~,1111i1 francu::,k:e.1 1 z.,l)L',;111 Pary1:1
I\J1t'IIK\ 111id11;nn1,:c I rr;11:(111.:11rn f'\lkoJ luh ff 7t'Jllt. którego 1·,1c1\,·:,1:,11: v,,tnml-.1L:rn
1

1.1\ lllh) \\ :,nd<1lll<' ~li,' rr.,IICJL /, 11<'.JII\, P;1H,rnit' 1lz1,·k, dn~.l,n11;1k l'(ll,\\,lt\L,;:'Lc;J \\,\,;\'-'llt;l''l-
11!.'( •. 11·, i ~. ,kj, •n,:11:,:ht ,:i 1111;i nh·11o1,:d.. .1 1 1i.lf\l'l,'k\1;1 •,;vl•J.., ,.:., 1.1 ,,,:,t:,::ihy [ 'I !l'll.11t'lll ,.1

11;1 !"i':1111(\' \Il',\ r•-.1.:, I \\L:r) 111,L:I:) ,i<, 1.:11\11 l'uL,·1 '/ J<i1,l,j lll\l/(I:\ b1!PI•\ /.\1\'.l,'l'(' I'"
1.,1r,;c1u z1t'm polskich zabnu n.,~\J~ktq.'c• (1r:11 k:a1c•.1 1,adh,1l1yd.1d1. \\ d,.n:rd~ ~1,
w rL1l' Ee~,, mt' b~l(Jb) r:otut'by, pc,.,·l',idy\',aLu h,v.il·m. 1, Ru•;_1::, ru1li;1w11111;1
p,·,11•tH_y 11,u1cu•J.1t'1. mć: txdz1e \I ::-tai:11.' pro11aL'zić dakJ 11·(,_111y'' tf-. T:ulc. ~- ·."!<")
lrmyrr1 w11runl.ic11: p'•V,l>dzer:ta planu tllt'ITlil'<.:k.q,(, 11) Io 1xl:01,;1111L· 11,:11tr,1lnc_1
11,,s1;1\11 prz,? ,\,The ·1 (' cclur„t 1\ y<lawato ~1~· p1.·1,,1l\ pdv1 ,..,. I ,11 d··, 111,:. ,1, tln
1q,,1:,1·'; 1,11,1 L lllt'' lt,l((lfl( m1dt1Ct 1"1 ron,zm:1it'l1lt' L l·L:rl111t'ITL (idylw /<I\ (I() h'/'1 1
lllt d(i:-..JI~!, {1l ! i;;l, ,_/\r 1rli:1 IIH' ;d,(l\' ,~-:i.i<\- pt.H\jJ/lh.'~'l) ud11;d,l \\ \\'ak.\_'. r•(lf1ll'\".';I/

nw 111,:,1.Hl:t l'""1d11\\t.'I 1\wll.1t·1, 111111 l.1,l1•11L'I- I 1:111<.ld I J,,,,1:1 I:tY,r;; p,•l·."J• :, ;1;;,ll,:
L,r:dJJ~L1 v,uąi ,1t·vc,:c b,·dz1l' w ~t,HJnun c,q.~;111 i1;;c11. Sz.vhkn,.;,' d7i:1lai' wc,jt'cnych
h:, ta he7\\dU11kc,w;; p11c~btr,L; w~7ystkid1 kalkul,cqi Sd1lw!kna I fefO ~1J,c1h.
i-'111.'wl1:~;1nit' \\11jli)' n',v,-11ah, :--i\:, Jc.h zdarjcm, 11r7e~rnniu całej sprn11.," (1bide1PJ
(-or,1cvrn 1111,lt'11nil.1c111 l'lanu Schlil'ift·L,1 hyl kdc_r11y \Pd 1')lifi r.) ~zd :--L!ilbu
1•crn·r.1:11t'Fo I kh:mtl! 1c,n l\fp]tkc 1\1imo z:.1v.an:ia prn1,nmllcma an1!1cbko-ff,SYJ~k1~·i:w
1-. I1,07 r r•;1d,1I wic·u.,I 1,11 11 hryr\'J\L 1 ,,.,/,·11d1<I H1.,/,11i1 •11 11a l,nn1y1 .:·nc,c curc,p,:t\k11P.
I 11,-r:•I( /Ili\' ;:1t1;1ł \\ I\'> /;1!11,'"•" ,, d.ii•-,1:1 1(1/l•tldP\I\' ,.11 1hrt'>[II)'( t1 l\,1 (I!,, 1;1tl·.I!
19)_'\ J. anrna llll'lili,Tka hcnh1 t•J....du 7.10 ty.,t\_'t) :inl1m:a,. ,1k- \\',kulek 11,h1,akr11;i
r,uet Rcichsta.i' rW\\ ych :,urn ht ·,ł'irl'_w111:,, 11illi11;1 b:-,k _i;r p<n11(·b1.y( 11· c1,;~:u rnk11
c, dalszych ~to l)•~i~·q
J'..a pn~u111ęci;1 rncnuc-:kil' c,d razu 1a1eaf('\1a/a hall(:ja .. '5 rnarca !911 r pre1111t'r
L1·-u1:, B,\"th,,u ,,1n;1.1111il w p«rlatnL'nck·: ,,F\,\1i.,k~Zl·n1e :,ii zbn,JnYd' ,k,kl'llane _Wż
202 W EPOCE KOWNIALNO-lMPERIALNEJ (}87001-19181

w innych krajach nałożyło na poprzedni gabinet obowiązek przedstawienia projektu

prawa o trzyletniej służbie wojskowej równej dla wszystkich''. Ustawę o obowiązku
powszechnej trzyletniej słUżby wojskowej parlament przyjął w siei:pniµ 1913 r.• co
pozwoliło na szybkie rozbudowanie armii francuskiej z 580 do 750 tysiecy żołnierzy.
Przygotowania wojenne nasiliły się też w monarchii habsburskiej. Jak stwierdza
Janu_sz Pajewski, w latach 1905-1914 stan liczebny armii Austro-Węgier podniesiono
z 360 do4.50 tysięcy żołnierzy. ,,zajęto się też lepstym wyposażeniem wojska w sprzęt
bojowy. Pod tym wzg)edem annia monarchii była zaniedbana. chociat armat) wyra-
biane w zakładach Skoda udiodziły za najlepiej sp0rz.ądzone w Europie" (J. Pajewski,
Pierwsza wojna•.•• s. 27).
Do wzrostu napięcia w Europie przyczyniły sie ponadto dwie inne sprawy:
polityka Niemiec wobec Turcji. i Austro-Węgier na Bałkanach. szczególnie wobec
Serbii. Obie sprawy łączyło to~ i;z uderzały bezpo~rednio w interesy Rosji i cemen-
towały sojusz wojskowo-polityczny obydwu państw centralnych.
Pod rządami młodoturków (od 1908 r.) rozpad imperium osmańskiego stawał się
coraz bardziej widoczny. Po stntcie Cypru. Tunezji, Rumelii Wschodniej. Trypolitanii
i Cyrenajki, Turcja poniosła ciężką klęskę w wojnie 1912 r. z koalicją pmstw
bałkańskich. Od końca lat osiemdziesiątych wieku XIX największe sukcesy w Turcji
§więdły Niemcy. które skutecznie zdołały ograniczyć tradycyjne na tym obs7ane
wpływy Anglii i Francji. Po drugiej wojnie bałkańskiej w 1913 r. ,,opieka" Niemiec nad
Turcją jeszcze się nasiliła_. Na jesieni 1913 r. zapadła decyzja. iż Niemcy dokonają
reorganizacji. modernizacji i czę~iowej wymiany uzbrojenia armii tureckiej. Całością
operacji miała kierował: niemiecka misja wojskowa w 1'orcji, na której czele postawio--
no generała Ottona Limana von Sandersa. Formalna umowa w tej sprawie podpisana
27 listopada 1913 r. przewidywałam.in., iż generał Liman von Sanders wejdzie w skład
Najwyższej Rady Wojennej Turcji, zostanie dowódc4 I korpusu armijnego w Istambule
oraz zajmie drugie stanowisko w hieran::hii armii tureckiej, po ministrze wojny.
Poczynania niemieckie wywołały głębokie zaniepokojenie mocarstw Ententy.
szczególnie zaś Rosji i Wielkiej Brytanii. Uznały ooe, iż Turcja przekształca się:
„w awangardę sił austriacko-niem_ieddch na Wschodzie" (E. Tarle. s. 306). Reakcja
Rosji na zmianę: sytuacji w Turcji była wówczas ostra i zdecydowana. Jede11 z dyp-
lomatów oświadczył. iż: ..R~ja uznaje misje generała Limana von Sandersa za
skierowany przeciwko sobie wrogi akt i nie §cierpi usadowienia się: Niemców w 1\ale•
żącym do rosyjskiej strefy interesów Istambule" (ZS. Zalewski. s. 48). Anglia i Francja
również protestowały, ale znacznie słabiej i po pewnym -czasie mocarstwa Ententy
wydawały się pogodzone z wielkim sukcesem dyplomacji niemieckiej. Tak więc
w wyniku misji Sandersa pozycja Niemiec i Austro-Wegier w Turcji wyraźnie wzrosła.
ale pogłębiła się: też atmosfera nieufności i nerwowo§ci między obu blokami europej-
sldmi.
Polityka Austro-Wegier na Bałkanach. a zwlast.cza jej stosunki z Serbią. prowa-
dzą już bezpośrednio do wybuchu wojny w 1914 roku. Konflikt austro-serbski
rozpoczął się: w 1903 r., a po aneksji Bo~ni i Hercegowiny w 1908 .-. wrogość między
obu państwami stała się otwarta. Serbowie zrozumieli wówczas, iż polityka monarchii
habsburskiej jest największą przeszkodą dla spełnienia się: wielkiej idei jedności
Słowian południowych. Austro-Węgry natomiast widziały w Serbii główną siłę
dcscabl11,:q_m,1 na Uałka1:c;ch I ek,pr,nc-nw i mcrcsć•1\• n_,sy1,k1ch s., r cµ iL,rnc- \\ in.~·.cś,'
dr, mcnarch,i naddun,t1sbq uŻ)\'>:l,1 WJne nq,iat11?JCW naqu,:,.li-t:,unc. (jł(,\<tl<t wie
,1-:;w,! mch odgn \Ida \1,pr,m1m111a JU7 „Czarna R~·k,1'', n1a:1a p(,d 11,1L1\~! ,,:LJed-
rw,-;;::rn,· lub Śmi,TC-", rcw,td" \\ I 1)1 I r N,: JCJ czele ,rat pnlk<,1\111L IJr,1,!.'ul1n
DrnutriJL'"'· i,:. U( ze~trnls. kr'-" 1!\\<.'.),'C zarr,achu 11 I Y( 1.1 r, na lH•h: Alek ,ar dra, u,Lh11c,'.c':n
7 d} n,1',ll t Obrcw,11 i,·1r•1'.- ,_( 1arn:1 P~·k:1" 11nw, a.J7j t:1 , ,~tr;1 prnp::1•:111c\· ilnl\ ,1u~tri;:d::1
; 1•1/\,i•, 1ft•\'·}'·\';d;1 .i~l 1v 1c11( 1 r\·:,,1y1. frw
\\ \\'1,·ti11111 __i·d/11 111,; \\ J',11 1>, I 1:,,•-l;111t, ,, ''·",llllc' i" :,1·il•1,1, \',li l'--!;d(• j'l'id.1,1:;;
111,·_ L,: wcze~rn,·1 tZ)' póżrn,j mtl'l de mej dD_1,ć·. Na 11ocz,11t11 c1en,ca 1')1-l r na
nmku t--:c,n,p,~lć' 1, Czech,1cl1_ ~1edzil::1e 11,1~!1:pq tronu. arq k,,1ęC1a frnnuvka
l-•ndyn;1mh1. r•dliyla ,1;: narada I lldzmlcrn l't',arza l rrn,u,11.:a Jci1cfa l PrLC\vag,;
u1,,k;:li fiil niq 1,,.dc1win open „ukarania" Serbii. \Viadcmn.~ć r· nmad?Jt' pntrnh-
1c1'>\ ,mo \\ Bt'lp-,1d11c _pk(, v, ll'lL 1c :;,~grl•ZCTHL' Pr Ly,\ó,ky „Czarnt'J R,;:h.:1" r-rz) ,p,csI.) li
v,i\',.- J>rl\)"(,t1,\<.;,1i1,: d1, ,:un:wh1 11;1 Frnm ivka Fndvnanda. kll'l1c)'1• 11v,,.-,1.i1H, 1.a
"-' I" 1c L ,..,,;-_,, \\ 11 •)·.i H'l'I 111,•1 ·,.I, •\11.1, 1:.I• 1,·1 I lt ,ki ,i1.1I ,1v, ·-1, ·_ 1 :-: , /, ·1 .,.,, ;i l 11 I l 1 , 1,, ,d, 1.i,
1111,u:,,ter1, ,1i;u1:u 1ln ,,tuli,v K1·,111 -- S,ira1n1a arqk,11;:Tla h,111,·1s,ka l--en\}11;rn,'.a
1.1r.i1 I. 111ali,,nką Pie111,,/)tL 111em:,u1ym 1,t1H:tch1•1,cnn h:,ł NL'dd1k,, C:-ab1mr,rić-,
d<•\'H:n, ,1uul> C1,l\-,1iJ,, P1i1K1r,, v,_\ m1t-i:1u1w I\ n:,,t~·I'<\' tn,1111 1 1q,1, 10111;,' ckazaly
'li,' ~lllll'l:.d11t'
~\, v.) 1'. .. 11.n:1ad1 " Sara1<:',11e n,e,tal l'l,i, fr,rąl zkl ,v. )'l'h k<,11,ulwq1 , narad
,., fl,,w1:yd1 ,1ol1c,1ch nm 'l '<T-k tł h. OC/d,n,·;1:H, pr,,·,k ,, ,zv,tkun q,mO\'.J,k,, \Vit'd-
111,1, tdzie jnl11;1I; _111i )'<' 1,y;;d11111 t',-''\' \\ 'li,:li, ,,Jr;1kc_ia I\U)l'nna" N,1 p,_,,iedzernu Rady
l\Iim,11(1\1 7 l1pc., 11·i111.,tn '['l'<t\\ '/,1gr~trtte?rtyd1 I _,·cpold Ben:ht<)kl c~wiadc?yl, 7(:
11:1tl,/vdf l"l,l', by 1;11 1,.1 /ól\1\/l' llllll'•:1k<>dli11iL \,,Th11·. Pc,t;111,,,-,i1•111, fl'<\\nlt':I w\,l.,c
,_h \l·1h111.1~_1,· ull11i,;tlulll. J.1,H,' ;,,•.J:1h,b1 1«ILru,,,1w, ;_lich\ ll!l•/11.; b\i<• )'łi')>-Llllll d,,
rad: kalnq,n rwstti'.}'f'.lll<;:Uil 1a pomoc1 \1, ) ~1~1p1c111a ,,, DJCt:nc:::c" i.f· Talle, s ..H9,i-
\V ,,ju11 mu,_-,,,c Wiednia ,r,rn od1•1\a:1.: była 1cfov. nic 1ad·.t;tarn1 pl) 11;-;q mi z Bt',
[111,1 , ?apc,, mcni,nrn <• ;:N,:wP;ci dn \\ s,clkic;:,r, ,,, \paru a ,rju,1nc,c,!.'! 1 _ J l'a1c-11 ,k,
p11}tav1a ,,,,1„1,:Ju•cnic· ni(·1rncc:k1q!o ,ckrNar1a ,tanu C,r-ttl1cba 10n J,ęm1 ,r „IIJ_
hard,1q Au,tn:1 pr•kazc !,it; zdecy (k,wana_ rn~ ent'ą 1cznieJ mv _I<! pr,prlt'rH), I\ m
rw,1·nk·t R1,s1,1 1:K!:l,,1 a spnk(11. --1 .k~li 1·1t· pm\ kdzi~· ~,i; l"ls.ahz;1qa konfliktu
1 IZ"'•FI 1;1,:t;d·dJI,· ,1\11,11,r. 11;1~1:1p1 cn,11,1 /011/,·n,-, :1 \\(1\1!'?,,·.. 1111· 1rn,1;·1n'1 {\l'll'-l'll
All'l111" (I l',1J,·1·,,k1, /'inn.1,,1 111111u1 , ,_ ·U,1 S1:1d k':i ult,rn,11!1111. pl.11· ~\ lqx-;;

w:, :-tr,,c.'w,1t rz,1t: au,trn-\\\·gitT!,ki byle, niezmiernie ,urrn,e. su~,dałn ,ię rilh' z IL
punk1ó1•,, ,, których 'i.:-1c:a110, ;1hv 1·n1d scrh,l.i potępił \1,zelb1 p1op:1rand.; ,,.;111i,·1,_;,11;t
'-' Au~ll(•-\\':;;1,ry, u~unąl _1 ,11,1~ka 1 ad111111i,ll:1cji ol1<e1Ó\\ i 1111~·dniVl\\ \1edług ]1qy
~p(,1'/,1d1:nnej ,,, \Vied111u, nrn, \, 1 el1minow.1I u ,i::bll' rnch ,1y1HOl011y. 11ym1n1,·11y
w 1Plt')-'ralrn ,.:,( hi!) lor· ;il n:1 1H01 'ilrTh1i 11;11_kluna1,k1q, \\' ( ,dp()wlt'd?1 1 2'i hpl';, 1·1,1d
:,l'll,,Li J"U}'F1l \1,'ly~tk1e lv ,,1d:1111.1, 11u1a w1!11 1111. 1a,,art::,n, 11 punkne ,:r<"istym.
\l,11\il c,n_ i)\'•,• ,k.l/(1\1,. kt,·1,· /ri:,1;1111,· v.yl(ic1,,11,· rn·l't·,rnil.,Hll 1:111.:1d111 ,,;r1,qc·\1'-
k1egl' u,·z:::,tm,·zyć- b~d,1 JTzc,bl<111-1,·1ele \\ładz au~lri,,d.:ich, na ce wlaśmc rząd se1t-~ki
ni•~ v, yrazil zµ(,dy. \\ ~kutek tegc, ;i.'i lipca Aunn·,-Węgr} 1\ ypow1t·dzialy \ff•Jll<;: Sc1 bii
1 mu.v,k,0111c ru1pocz,;h ,'.zialania zbrojnt'. l'1erw,1 1 akt tragcdll, U61a rr1,,la
p.-.chłcm4c kilkadzie,1,11 m1hrmó11 1,m1eń ludzkich, rr,:1gr) 1,al 'lę w1~-c z,-r•drnt· 1.c
cn°11a1:u:-.1em npncn1u:ny m \\ 1-kr!inic. Zakładał on, iż k,,nllikt ud;; ~1c ('gr, fl!CZ)Ć
20'1

l'u ~t,:rua ;n1st11achn-scrh,l-icg,1, kt{·,rcgn \\')mku (>ba p.111~(\\',11111·mit·d--ic u1v,,L,1,1

\\'

ln, .1 1,1 hq'.L'll-.Ulll(,' na lbll.._anach w Turc11. PmH•d?,.·nic La~ 1q .s\Ifalcr,11 ,,il,·;,tl, 1.

J
L'C:l)'\\l\CW. c,d ?;;vhn,1;11·.i,1 lło.,p 1 11111yd1 m<x-,11·-lw. ak ry7yk,.·, \l)"('.,,v.,,ł" ~t(
mew1clk1t· ( icc111,l'1<. 1 , i1 R(.sJ<1 dupH:r(> .:u kilk.1 lat muzc \la,: sit;: i~ICl'ii:,1. d ,'.id h:,11, 11
1 ,\11gh1 Sc1bw m,, ,1 grunnc r:,:L·czy drugorz<;cd11L: 7na( 7Clllł.' Sp1av.1 ,,,.• _kd11.1L
,;,yhkc, ~knmpl1k1>v.,1::-; ,,,kuld, ;,a~k;1~ui:1cci p,,,:ta\'.\ l<,l:-11 /.1rnl11,,.t 1•,,d111·\\1il,\lh „
,kkl.1r,.1l\\',ll)'<,l. ]>l<•IL,1'!\\ ,l,·pl<'llldl_,·,/u\~l1. I l\·11·1·1•1111•.: /,\c/d\ ll.tJ>l\\-.,1, \'.lll1l,·
ll,<•<.,.I \\ 111/yl_'<•i<•l·.ill \\i'·11·1111_\cl1 ~.l1k, L1,1 li .,f,1p1,,-.,.. ,I I('
,,,,,!,1,·,111 l'lll'f/'lc'/IIY<,h 1

/ 1:ll.t}TIII 1111ura1111. ;,k pr:tt:kr,n;rnu y_,,, te r•u111u!e11it' na ,11,,h111.:, d11at,1·, t\v,i11,-

-\\\·~•.iLT U/lldl Id w\cli1111m,w:.111Jt: Ru,J] 1 R:,H.ar,<,v, 2~; hp\·,, 11 "Yl•·ka l~ctd<1 I\! 1111slrt1,
<l['.ł11,;ib llll'l1ili:1<1t:j, "L"/tt'.lt'.L'h llkrt;f«L·l1 \\'111,:ku\1),.li. ,, ·" l,pc:1 11c1 tr:1u11t· c·ak\.',1
pafr,twa Ht'.,•~ ej.i Rr1 lm:1 była Hv•,k:iwiL '/Jl,: I 11 't'.1:\'d, '\\'iii' ,.1, JL'>/( /<.' lq:u.' ~ I lq·,,.-,,
\\_Y~k-1.110 t'.n Pt:h.:1~ł•u1t:~1 tl';1ht\ '/.ą(htJ.qc;; Pd\';ch-n11~1 \V ctą\ 1.u I ..~ ,;_~th.l'/Ht 111cbllil:,1~._l'
I,1;;d 1<•,;y1,k11 1tl11Hm1I. wo!,l', ł<:,•p I •,1c1p111a l 1 Jl·i 11111 R11 •i.t N1,·1111,d-.,1 \'I'•'
\\'H1'.11,d,1l{,.,p\,,11111, \\vd.:,>.:1J..,-iv,'-r,,·.1, i< ~l1,111,yn·1r.,,,;11:1l:,11,p:,1ll. J'I·.,·,,\·.
Ro,;p. Uc,ktr) n;:, .,WOJTI\ bly:,l-:a\\ K7nc( 7<1:,:htL:,da 1cdn,•k mr;1 l:r,lcm,:,sc dn·du1:
n,qp1ct",'·' -;;,yhkie ruzprav. 1cmc ,1<; :,: FrnmJ,1. " pózmq ~kc•nLC'!1lW\•. any ,,r;d, 11<1
l<c~.,Ę'.. Sn:f s7n:hL i::cneral , on l\foltk,-, i cluv. ,>L'c·;, amm :,:ó)łah p-zcJ..cna'- ccsarnt.
!/ 7.a późno ,iuz na zm1;m~· J.:l•Kwych l)d di,\'·llil plar:c',1\ 1 IL'~1h:,:c11,m\Lh pr:,:1·gdcw,n'
w1.' 1::-kc·wych.
'/mde71cnie forn1ctlnq'.L' prcllk:,IL: L'.l) v,t'fl1\ me b) IL, .1,·1l11dk bl1i·c:. Zaz,;d,u1c,
\\ię\.:, ab)' Francjct L•f.r!u,il., dcUar,KJ<: fl<.:L11laln,:,k1 1 1,,kc gw,,"anu:,' 1<.:1 f'l7t..'l!·IL.!.'.,·,·,1..i
L·ddała N1t:mcom c:\\l<.: 11,1t.rd71.. Tnd i \::rJun. ()_;:dc~7(>t)ll te, ,rrcparn1,mc 1nk·r-
1nt1cic ;:t;1t,1J kdk11 >a111uh1!t,1\\ h,11Ku:J.,..,,h 11.11111~1:--.L1 11it·1H::.:tl, 1t
1,_, '\1L·1,,11t...L~1J11f ,1•1••i

l\iL"'/\'" l'lll',11· \\[,'\/')'I jH<"IIIHl<•\\I łi.:11,1.•,l·,ll'lllll .,l.1 \\\J•i·\',l(d/tilld ',\, 1 !11\

JcJn,'C7t"~flle ILl:I Pd 2„i ~'.Pd,111 \•,u1,k,1 lllcn,!l', 1-:ic ,,qn11,1'.. ,1'. t,:rl'l",,1m1 \\-,cl
kicrn K~l<;~tw,, Lubcmhlr!,', i.t 1n,ll:pmc llCl.l!l',.:illl'I (>t! ltiY·i I Bt·lr11 l'(•lllt'\',;1;' li',\(!
tego par·_,t\\a uc.'i-zuctl uh1111d1.1111, dl'm,1g;q,1u" ,1t;. 7.ukct>ptu11.111ia .:;:rcc~p llll 1111.t'., I k'I,
Pd .i ~ierp111a Rzcsn, znćtlazb ,L\' \\ słanie w,:p1y t,1k:i,, 1 fkl)c:I,:.
Realtzuv,,m,, ,11~'l ,tary pLm \chl1c1tt'llil '.1111,ILk,:,l.'1•, 111,,i;;q· v.,;,i'•.,_ ,n'.n;1
.,f.,!-.oś(·. /.,1hlad:il 011. u J\1wli,; n1dw,,,,, 11(·111!alrn.:(( 1 l'il/\\\·11 >~1,_·111<.·,,,1, r1c- •,\\pl•rn'n,:

di1,d,u11.1 \'H•l~.c I 1,,11<_11 1 lkl!:'11 St:.11,·, ,.,,; 1,·1h1.,~ 111;i11v1 ]{,,;d l-r_111r-l-.1 i,1111,i.:1
I :·ll'll:lllct 1•,),1'l,u11,1 w,·i:-.L J11u111~d. i, li 111:,1,u1,,,.,,111,, ',!.iii.I:-.,. 11,.1111,.l11t,·-.•,1 1:,.1~·11
7; 1d,,:11c
k ,11•,1,,I,·, rn!u11c1111e, \\11LcL Lll"~'u :'i ~1l'1p11i:1 A11rli.c. 1•,:•l''''\kdilala \'·"J11i;
Nw111u1111. Otl IL'i ]'Ur:, w1,111<1 ,1„J,k,1 /,il·t~-ł:.t Pht'lllHJ\\,11.. ililit' 1•11i",,,11;1. .1,11, Jlli''.J'<>
rni11a .I P,,p:w~k1, (1 '.,JClj'lll,1 "lu,!1"<1 \\',.gł'\ '')l'''"it'.d71dly \\njli<i l,n,;1i, :., .'it'rl>1;1
N1e1ncurn, 7 :,ic·1 prna c ✓ .u ,·, 1,:.:<)ra w:,d,1b w,·,_jn\· 11" ·11;1H lii1 J,;1h,,lą,r•-kit·1. 1,1<
I,' ~:wr pr,1;•
NienH.'tHn, \Vn_.:.. 14-·h· I 1 sk r rnua rr;-;, 1cp.1, ;-1 ·1 -, :-.i~·rpnia \\ 1clkr1 f-1rył;tr11;1 \\') r:, 1\\ 1t·i~/L1f\
\l,'IIIC' AL:,trl!-\\,:rn,1r, (J J';q1;w~;l,1, I 101"·1·:·,1 P111u1 . , ';'i;
\\',,j1,., ,.,l'IJ1r11·b ,,l,var, l'''/,ll.lllP]•t·1>1L1,, i,11 c'.y ••: •ll'l)'lll;, l'•I, 1 l:11•,•l'.l;i
v.yp,,w1ed7i,,ła \1,,,jn\, "\Jicm.:cm, a 6 kwktma 1917 r. UC7)'1lll~ ff' Stan~ '/JLdnc,:;1,·1K
,\meryb.
 /o1,.1d1J1c1,1 1.J111,,11a '.,lrdkj.ll 1 ,-el,ą, r1c,li1yki ntl,'rc,mczricj II Rzeszy z.111r,cz41-
l,_t•\\,llia Zt•'iala w nfJO r p,, v.yt'llh:'.OIKJ n:zyrr:acji Bi,rnarcLa. PnlH)k~· iela.111t'/'.t•
L;ncle!Ll U/Jl.lfl(\ za zbyt zad1mn1\\C:Z,1- 111crw;:rcclltUFtL,( jLl7 Z.llt;'lia pl,C/ l\1ellhj
r:rrlt?llt')'n 11'1 nll,il~l <i \\ Ś\\JL'l:IC. J\lh 'Lh cc~arz \Vilh_·lr n !i ( w<,rq1u 1,tt 11:i 1, un
,,. IE1-./- r 1111.t! "1L1111 hokp;i Jl" fl1,11 .. mku L1,1;, kuv I n• \1•11 ( :q·111i, lk111l1111,'
\1 ,1; 1;1,I,,,,, I 1111·,,l\il, 1 ,, ,11 ll.:111111.11111 I full\'.\',"· 1,111~·11 li:I p111,1. 1,: ,.("'Iii') h, ·,\\ 1;11,,,,.,·1"
l-1 dr1;0/1uf.) ( >z11;1Cz,1h 011a 1.;iri°•\"lll' u111acrna111c puL)<'ll N1c11,1cc w 1~urq,1c. p,k
1 da.-cn1v dn uzyJ :n11., ra1:i::1 1rnca1 •cl\\a <w1atnv,c~o ( \I 1 {/1/11ic/11) prtl'/ ba:\ltH'J
,·11e·1y1c1T1:1 \\;_lik( n kulc,111e 1 h1,(lr,\',t;' pr,c_-p przc1T1),;łc,,,-,,, l,,11:dl(,\,CJ. \Vicd)- ll:7
rud.id~ Nicmq ir:IL-r·,,vwny prr,grarn zbw1,'1i mur~k1d1, ht(ll') 1cdna~ Z.1\·,H'ral 1yz)ko
,1:1:n:1 1 1rnpt"r:1111: hryl)J,hlltl. Ld,_,(,yn·c, _1a~ic irużc prz)nicść cbpa1,,1;1 z:•11:c1r,ha,
\\\(1.i\',.a!y -.ir w,'.11:1,, .. v.:11"11· ;\'cl\',:1( 1_, J•,,,.111lt,w;,11c1 \\ ivc l>f':dl<>\,:ll:i,· lid;.11,h1q,o
h., 111r; 1 i r,1 11H:,_,. d :-J, re I /\ Hf (,Ii, .1 \.'- l l ",/l ii· LI \·•."l ,r/cni1_, \\'ll'I ~, 1•:;:{) i 111p(·!"Hll 11 ~\l di ~ni~d• H·t-'t *
, .. ,A,i1yr,: :.11>&.1,wq, Cl) li 111e11111·ch1L'J Ji!1ll, /i:j11.l,1. \\ 1,!11a11u fe/. 1rn,1liv,1,,.,1 ru1-
'•t'<'l"/c11i.1 1111.:11>1td:icl1 pr1:,c1(11l,J,w v. Chi11ad1, l.t(,rc ',l,HIO\\ily p1t>\Vrt1,_1;3 Szat:Lun,c.
! /,ll(Jh.,1 Ki;ll.'-( l\lll.

Na pud1,1111e XlX , X)\ w. ,y111aqa Dtct.t;::b ~.i, _je( 111,tk ku1111,hk1·W1K1 1"t·1,de
v,·-./)',1'..111· n11 uL.--.zarzc Fi:mp_\ k1,nl) 11t--1,tilr:ej. \\'ielk1111 \',y-1w;rnrern dl;, pnl11yl.1
,Het: 1t·, h1e_1 l•yl(l W)l\\·a11ie ,i,,,: rr,rnq1 , i11,lavji \, Eun,pie pu 1.av,ai\:111 •uJW,LU
i T,u~!'l I nk-.11:1łtu1u11m T riJJ•1.1r,,1unc1cni3 Zaradził' ll"tnll rrnab 1,1,ran 11•, ;rua pr,c,
~-11:1ln,v,u·,\1 rnen,ievkrd. 1 11r,yw1:1 prze; (H>lil}~J,w dul,tr) na wujn) l·,ł}fl.aw1u.1 .. ·_j.
p1,,1 1.;11l,u11q 11;, dl',·1, f1,.,,1ty l(,,ra,·r•L'lil 1,)1;1 \':ll'lt.T 1:v,k1.:,)p1;1 I l i / \ \ 111\llltl'litic ICI
,.i, 11 11.ł,,1,;i•01;, S, l1hdl,·11 id;,,,. ;il ,.. ,,1,w 1 1,·;·1, ',1·1;1wv . .iii: l,~l 1·1rd.,,11„11\ 11· 1-.i /\'.1!.1
\'.'C•Jlld mL,q b:,c kr(>lr,,l. gd:,L kc_•'Lt) _ll'J pn,wad1,:111;, la'~ g1,;,lh>\1111,· ,,1w,11,1. 11/.
w dłu;i-,z 1 rn d,n.-,.ie .i:ddne paó:t\1·c, 1111 me pod1.Ja. SlralqDi wojny n;, 11yuc1pa11ie
me da ,,ii: za,w,u,HH: \', cn1~,ad1. /!l:Y „utr7'.) m:u,ic mil!u1;Ó\\ .i:ułnicrzy 1-1-yrna_i,:,;:,
1:1111,:nk,,1') d· v,yd;:,tk(w'' B:. łY _1ednak I mnc 1-;onLl'J'LJC, pk chudł) polsf..:1e&c'
hank1c-ra Jc:na Bh,cha. któr1 v. dziele l'r:_r.,1hi 11·0111c1 f'c'd ,,·:gfrdc!il 1echn1cZJnlll.
f'd11,·, .·t:'.li: 1 d:11nun.·i, .'i'\/!! (_\Var~zawa 1899) pisaL i.i: \VL>lx-~ cora,: ~zyb,Lcpo
, ';;,J, ,n ,111-111,1 hn ,11i 1u1, k111L'u11iL· j1,/ ,; ,.11.11q_•1,1 h·d11t· p1, •\•.;1d1t·111l· \,up1\ 1.k·kw:\ wrwj.
;1 \',I~'(_ '11t1r1,!l\\'liq l'11d,,f 1 11h \\'m•,lt1I: ( l111r1hill IL/\'. l'.1CI l ,,,.1111·.,•,;tl .l,·1;11
y·d11,iL gch pol','/N: 11an,d} row~wna Prz,-c1wk,, ~,,b1c, ;1 hai.d:; 1. t,.n,17,!C)-Ch Je

Jedm:--t,k JC<! c,soh1ścic pełna ura;·)- i r(•?i,.111 ;(,na. kredy 0~1qgm1x1,1 t:a11ki i C)- wtlizalJi
ustm:11,1 1 dwi::i w~1ys1ko, ce, rn.-,głol') 71LHl)t\,>\\,1L 1d1 t'Wahownr<C. curopc_1ska
1\ 1 •1n;1 im.si 1a,,01'1cz).: ,i,; ruin:, 1.wyc1~-Zl.>I:) cli, a dla LV./ycti;zców lj lko l1nch(· 111111q
1:l1:;lr1y1r \\ .,l.utk.1ch zamętem 1 ;,rnertdnym 1,ycteqx111ie1:·1. I.>ernukrn.:1.1 ic~t bardz1c1
1'1~( m:c1 1:11 ;:;,hnt'I:,. \\(lina n,1rodt,\•, Li;d11v sl1:1,.1.r,K1~.1a llll. \',(>Ili_\ kró\<i\1" 1ryt.
1;i I I !L1 kil , . '.1'/1
N;11\v.;n11t'J'l,J l>y{ 111t•it· 1.nm1n:1 \\' ,,kr,:~11: ruh,1:1;irckuw,J,11:1 ,..k;ualu 1,w
,,Lybk1t: nctr,1,l;um· k,,nf:ikh, 1 R(•~V!, l,1<",1)· 1ac1,lt· pu~lflc'g:;{: 111, tyrl,c, w k:11eg1,n,ąh
LW'.- Hc1 prze( 1d w C(X>L't' 1mpcnalix:1 rywalizacj1 mi1:dzy1110,·ar~twowej. HOS} iski(
z:-<ffl>ic:1,1c przc:dsi:11•Jiano how1Cm 1d,n c,wnL (lziqnwej ~prLcczn(i{u rn1i;:d1y ..Slu-
\\ i;n1ar:'.1 1 Ccrmanam1" Zabicga1c;c w latach 19 l 2 1913 c, fundu,ze r;,1 rozbuc:ov„i;:
2(1(,

,;rnii1 i :t.bn:,jcni..:. cc~arz \Vilhcln; Il i )..'.Clltral n,11 :tdr,ltkL" i:H',\1·tl1 " J.J1111t:.c/11()s, i
~') kc,\1an1a ~1~ do „dcc·yd111;1c('J l\i.Jlki" lub „c,~L1kcznej w;,ll;i" 1111~·,'.1\ .)sl(l\l'i.,11;:1111
1 Ttt:tr,11;1T:i". C't~au µJpqj ttz . .,\Vatki rni<;;d:t) Słf,wurn;1P11 1 C,en;·.an:11111 111t' iJ;, 'I\:
JEi: dłuJ:e111111kn,1, J•J7yJJ/ll· ,:111;,i n;,i pc\\·11,1. Ku:Jy'' T(, ~I<,' 1c,zcze c,L,1,···, t• h,d··::1.
w A. Czt,hifaL (red.). Hl'I,; l\''icmicc ... , ~. !il 1).
\V1clL1 rrur•; Il.',( ]~-ku na 17,!d ,l:1111 '>Wił\ \(:/ \\' nkrl'~ił' rr/Cd \\ yt,m I wrn \\ ('·Ili\
111;•a;111:1< I'' 11.ll 1,,11:111'.,1\1.,11,·. ]ll11mii1q:ą,· 1,111\'1,.. 1111, l'"')'l,:lll\ 1111"'1'-111,·111:1 .111,·111
<i;-/11)'" 1./l,11/1,l,/JJl"I I ,k.,.pa:1•,._11 i\1c·111)l·1 li,, 11;c1111d,"·l)<I· 1,q,11_1 lllcl 11.ik;,il
Zwinzck \\'~zcclmicnucck, (1\ll,fr111.1( her 1·,: 1/ymd: Cl.) Vmu iw:d.1r11rt,·1 1l'a!'ti.1 (
l·1y1.ninna'L Chi~tr•phcr Banlett \lu,.,nic ,amiaia, 1i <:ek \\1' icni1c l'IIPc:,u•;I,, v,z,:- 1

gólnic z::~ N1crn1cc. rodz1ty ,1v n,1 L'tuf:.!P przed \I yhuchcm kc,nfllkt11 zhT·'.111cg<:1 .J. !d
~arne!:'n pP,Z,)tku n:c,c,1r~Lwa po~lrzcgJty \l,OJlh,' _i.:ko c,L,zK d,, zm1ct11) 11a ·-.\1.1>1;1
korzy~<.'. ,,kładu ~il\\ EurL•pc. c1 \, pcv,T1)rh pr,,:ypadhJc:h l;;kż<. !,'.k,b,1'.ncj ri1\\llf•\ld!'I
~11. W I\T11 kc,111d;.,, 1(· 111:1, 1,1C,: \\ \d:11•-· !·I\' , ią!fp~,.' , t' t,··,v. ,_.,,j,'1111,dt 1 ,''1'11,1, 11
1 Pk!t',',,tl pllpllJ..'d/;q~!1. l'fl\ \\'irlll\·, /,\\ L1",/t /;1 '"·' 1 ,d111v>.1t·111u d,i ]\J1t 111h t "•i; 11. ltulll iL

' [ ()())
Je,·1c/t' pr1nl W)ł>lll'IIL'll1 v.,1.111), \\ Rc-rl111iC" l;ap,1< 1 11w,iło pue~,,11:m1,, 111~!<,v.11,n•
JWICC1\\'Jlikil"f1' I\Jt'llli,·c I uw;ip 11,1 „t,~,tai I p<1\,·11cJ,tl 11:tl1!.;1 ::11-d,(,1w11 1, /11\. hc·d,·H.'
Rosp. 1/:,klad:1110 ,11,v, Zł'['!,,., inna ( •11;,i ,c~t.( .. w,
rn~• ,11 ,111,1 -✓ , ,p.11 , ,,1 ;i11yd1 \,' XVI li
\\ 1eku ILTL'll\.1\\ ,!d!L~I' I ,a wsvh<,,r- Nir'll'l'\· I A11~1 n, .. \V,.:rn ,. 11:,h Pdd11,l:1, Pd R, •~.1•
rudrc1u,1dh:ll\\',!Ji<' RtTl1111\\\'l Jl:1'1'•,IWa 1,111,,11\\H' Z,ćllC/ll!III tło 111d1 h11l;11:d1, kr;,,w
nallballyckiL-. ł'ebk(;' ( ,l l\'lt;< · ,,łn.,;ir 1.'.1 •I) d1,·1iJ,O\\'t'1''' Kr(,lt'-l wa P, 1i:-k1,T, ,), { kr:u111;
i C,ruzj<;". Franqc; natm111,;,I 111u~1 l·:,t ,t"pdH,11;Lt I pn·t)'<'JJ 1:11xai·,t\,a <'lln'!'t·,1,L1t,l',n
dn ;:1upyp;1i'1i,IW drur-1,rl,;,hnd1. kliT,' 111,· h:d:1 ,, S1.:r1ll' p11L·•,1~1,d11,· \I' 11•,t,.1,.,1.,1.·u11
11\1\\l'fP L.Jdll l ,1rd1\ ii~lludn\\'C) ..'.,l• lla'I 1;11..'IH1d1it f !lll"•P\ l'11L~o11:.1•1..t ł;LJIK Iii illLJt:

Lc1plac1c \\'), eh" rep,raqe \\ c,,1i:111h:. a lak,,:: .. posta\\'u:' "Sł\ ql,;ie rtzen',> trna11\0\1't
tk• (!\ ,w,,:, cp Nieir.1ec, htórL· c"lcrr•ial~ \,\',1,u:,~ na brak kc1p1t,1l{w. a n 11d lralil u~k,
n-,idb) być ~talym t) 11kicrn 1byw dlc1 tnwar(,w 111;:r:m.:,..·k1dt pr:i) u1 r1·, 1d, 11r,,,pn me
t,ylt•) utrmhHPny pt7C:Z traucu~be da 11:1H•zr>wc:'" (d,:,1Jc:1::, ,, ll:<.S).
Pi(·1 \\ ,,z) prcgran1 cel(,\\ ~lri.JIC:gJC1nych Nitr:,rec, ~fonm:lr•w;:11) JL:L ro rt·,zp<•
L7,;-ctu dzi<iLn' W<'.JCJHl)Th, pr 1nlsr:m iPIi) 1c,;.lai \\ Rc1d·,,tc1.::u J't'7ć:/ b,11c lcr„a Bctl· ..
n,.1:11 1;1 lł<,lhn·/';1 (, l 1!l,! 1. 11 J(l,v,1111,·1\ I I ~-IL·q111i.1 1•1/ci ··,d,1Lla11.1 ··1•r:11',
1,1c·q1111;1

1;ip;111H /11),h """ J;'/.',u\\'a .lc-,hi: 1.1, p,cl,,1;,.,.,,.,\\',. 11111,. h'lll1' 1111,1 1 I;\,: J•l<'/'1.,111
wrz::~rnC,\I) (S,'f'llP1/-,np10,,:ramn:). :.i \\'ąc l.lJll\' 111cmnriał J,:c:11dcr:r;1 RIC,/) 1 1i IX
l 9 l 4 r i\kruin,il :1c1w1c-r,.tl g,·ner:J11c r de. Fki1; NH.·1,-.c·:, L.ollll ::n·aJd "~1,1c•n,ji: [•llv
1a1,1cramr, p1,kPj1: po ,.\',')Ti<;;.k1cj dla siebie \IOJnlC- \\\ 111blo z rncgc 1 . JL (,,iatcu.11:- rr.
n·lle'rn N1;:-1111,:c .1.:~.1 ;.l\1(:1'/.clllC 11 Fu1opll' swcg\\ 1r,dz:c,1u lll!Jli'lll!m Cn1nw,1u,n 1

,.I<, ,,1:i 11,us1 ,u\t:1( '') hkn 01b111:ii;'I.J Pd ,2rarKy N1cr111cc, :1 IL'I pa11ov,ai11c 11ad
111vn,,v1,~ill11 1,;in11'a1111 k1111yi:11 1!;1111;111L_,, h·;i11,·1, ll'lt'h,1 t11i 1:,.l:1h1C ;11',\ 1, pu,
<.tit<, 1 11.1 111r.<I) 1111 1;ir1;1/al;1 l.:1v~11 T111l·11 11<' 111111111.,kw. J•Ph·1,,11,· 11.1 I"''. 1.1·111 ,u
7 Kiemcarni, onu W)brLl'Żl' K,111:.1h. l ,a t\·l.,ndw ai do Rnull 1:,:11, nalo\ \'.litc1y1.' d1,
Rzc:,,,), rran~j;, l'.'U~i też być rnzbwil•II,: i zmuu1,11a du 1;11q~ci:.1 kurL,~lrq2,.1 lil:i
hc1ndlc,wegei.
N1e1rne,.: lriJU:.iH:;
KanclcT, pr,·.e\v1dywal pnn,1dlcl. JL \\.;elki\: ls:i,H;~l1\'1.1 Luk,c't 1burg ,kmc· ~1,;
kra,1c:m 1\\'EVkr•\\'\ n· Rze~z;,. a Bl'i)..'.W, p(,u:11du11a 1111td:t) lllllc' kraJć'. '"~tawv c ,11-
 2U7

kol' iLk' v;\ kn::;lom, z mapy J-•uropy lub za1:11t·1111_·,11a 11 ,,)'P~pndarc7,, pr<_,1, ll'IL I(
Rz .. ~z1 ". u~ia nr-we go pnrz,1dku eku11,,1111Lzm·gu b:, ll:11, utwn1znn 1 p, ,d p:11n·,uakm
Rzcsz1 , Ś n ,dk r•woeurnpc 1~-k: Z i., 1,17-ek G< ,, 1,,_,d~m.: L\
.lu;. ud pocz;,tk<'•1\ XX 11 r/,;norc,du· Lu11eer_1cje dom111acii Nin111l'L 1, buin11w
,-;tt-dkm,r-J k,rmu!.m:111t· b)h w Lr-.,-r;1ch rL,!dc,11·,d1. Jedn,::,tc c'.<_ipicrc• k:,1iJ)L1 l 'ncdncha
N;mc1a1u-;1 pl :,J,tt, fr11rnra, np11hliknv, ;u;a 11· Hcrlir:ie 1\ I 111 ~ 1 t1i1 dłiit'(> pn,.c,~r:11\ 1l;1
·-l.1c' 1•. rn,·r1,1nl-.1,'J 111'.,,l11••.J1IH/11,'J N:i,1rn;.ru1 \\\1·h1d.:i! l i:d(l;,·111d. ii 1'-llfll,: ,J.P11, 11
•-1\· h,·; v.:u11"-'Ł'-'' 1v y< 1<;~1w;1 k1,,1q•, 1,· ·-ln>11 I ll,11<'1:''' lv/ 1u11,·1;:1 N1,·1111.:, r,,1·.11111)
,..,rr:unc:,:.yt.' ~"'l' maks:, 1m1lnc plan; d,span~ii 1 ,:,1dnwohc'. •ir uzy~kan1t·n1 lwgt:rn,,r1iuJ1t'J
11pn-cJ1 w cn_:<., Luwp). \V 1y1n 1.t'11.-: 1t1.eh1 d,ti.),' dn po\,T•lania dnbr1J\1(il11t·i:•('. pk
pr,dkre~la t\«urnann. 7\1 i,_17-ku pai1~t\1. zar,<•oatku1, ane~:o 111lt'fl aLj,\ Kieirnec i r\uqn ,_
-\\\j:1er „Cl·c(;: 1;16wic P p,ll,1<..zt·11i11 <1ę l)\'h p,11iq11. ~tó11: nit· nalt-i_;1 am tł" HPl-,11
z~1d1:;.Jrnef·n a111:clu-francu,kit·.:x,. ,mil'.,, pari,J\,a 1, 1')l'~itT•'- Przede ,,·,1yqk1rn cli1>dn lu
,, ,,,·~1,,k111<· 1v ..-,;1 Nic11,1,·1.k1q i rn,,11,11, 111;1 ;111q ,, 1,·1_')'1ei,k1. 11,/_y~.tk1t· IK11, 11·,n i,l:ill\
/\\ 1.1.-L,,,-, ,., ,d' '''" .,·1111•1)(·1,I I, 11 ,,11'-1:, ,,,' 1,.,-,,_ l I) 11,l;i '-Il,- 1p·,h1,,, .-'\l ,,1,., lll•ll",1''·,l\1-.I
•:1-.nlk,,1•,c·" -1 ak 1•-ltl· rd:c·111ern ,·ęnln2111 l\lillelt:111"py uu,ih' h:,c wdcw, 11idk1t' p;m,lw<>
::1,·1:un·k1t· Z 111111 /a<; 111;,1_;1,·· ,1,· p,1,·i1111:, lllllt'. 11llllt'_l~•/C" rar"1,t11a l kr.tjt· L')!:{ 1 tltl () tym
<:111rirn k11TII l\lilldt·11t(lp:,- 111(v.i N;)uHiarn1 jui !llt'cP 11111ie_1 krn1krdl!ic .,Oc,v JW'>/l'
kl\Tili:1 ,1 1· ku J'ILt':,l:1t'11io111 frn<•fl\ Snidkowe_i Pd l\1Pr?a Pó/w,,·11t:'f<' I Ral:\ck;qI(l ck,
Ad11atd.L I połinlmow) cli k1,11ich\ 1(,v.11111 1 11addt.11a1~kie_i. Weim: rn,11\ de, 11-·k1 0

1 ,'.t'ba,zc1) kraw kż,;c·e pu1tll(;:d/~ \V1sl;l ,1 \Vt,ge-;_acu, (lt•nn~·dzy Ciahq,1 a kziorern

Bc,dc11sk1m. PrLe:--lr Hl'l lę IV)t,bra2rny ~ohc _i;1~ o jedno,(·. _ja"o krn1 bratni. p~.o L\\·1ą.a:k
(_•brunnv. jako rc:rct' rn,podarc:z:,-" (C)I. z.a: J. Pa_1ew,t1, J\!1ttd,-uroru .. _, ~- l l(J-1 ! 7L
i',·111,1,.,~ ,n,d~11\v,,, tllP]"-'.l'k1 p1,-,\,,1,Lilh\· \',~-p,',!n:1 p,,lil\·k, ,,hnn1n,; i 1.11 1 1„111,_·,11:1.
J'<>'.r;,,':d \\,puli,:1 \l,d11lv. j,_-d\'11 l,:11:f. ,·1111',\ pl\ 1 1;11_,-h l''-'1111·. ;1 \l.1<;. /,il,l.1d;,I P•-1:1_"11H,-, 1,·
v.y,okiqc,1 po11nnrn 1nrc-graq1 wewnt;'.llL.ne1. Pnrny~l Narnn,m1':1 lcZ),kal w lata<..11 ,1-n1ry
du,\ r,:zc,11an ,puk:czll) i pq>arcie wielu l',,u1,)--d1 o~nbi~lo~u te_!'P LZa.,11, ;; mąd1y
11,ny:111: l\lath,,,:-,1 ~,. 1her~:e1:1, Hurc, St".1m,-~:1. b, 1,1 a .lfuJ,.l ,a ,J\ l\l;na \\',·h. ra. \\' p1 :t~.l yc..:
j1°dn;1~. l'.Jl' ,.,,!,·gra\ w11;·ks,e1 J()ll_ ,'\J. ,+.11po1\·an)'\:l 7iem1ad1 1~urnpy Śrc,dknwo \\'se-hod
0

llll'f N1,:1;1v, p1111„::id1.ily h,ard:1 i n:-pn::\)-Jlli/ pnl1tyk,·, dal, k:1 ud liberah1)d: pomy,.!f,w
0

Narn11;111i:;1_ Cn p1:mda. pc, l1aklziul' h11l',k1tn (., lll J<Jib Li, h.11,r:, odn-\1·;_d ,,d R<1<sji
\\<t Il.i,· ,,h,,1;11-v. l-'1''1,1:i(',l;i;111n 1111,IPw:: 1,1,·1111( ,. k1q l\lilldt·11r,,p\ \',['·""'',,,I ,•.-;,d11•,hc1,T<1

B,dt)kU <J,, ~,lt 11/.,l c·1,\111q:,1. ,de· , 1. 1(-,,.: j'Jld'tq: ,,,,,111) pL:11) 1,: Wllt'lll(JLIJWlt.
l\lP11:,a·l11:1 A11,Jrp-\\t;:'flt::t'ka. pt1 ntikieJ klt,L<: 1,. 11njme /_ Pr~1,mni i ulr:K:i,·
p1,km 11\ch \\'lnt li, 1 tł u1lc·rn odbud()\I') wal;; ~w:1 p<VYl'J<;" llHl, ;,r,t\,n\, :1 I'< h:l(lplt'
J;1k_111z ll',LU)l\,1li,1n). ,-.:,sadniu,v /,1·u1l v, ,tra1t-yii p:11istwnwt>111a,1:wił 1, L11ad'.
llt'< 1t'llll!11t-:-.i;1t:,Ll1 \,it-ku XIX Wleli:, p1zccit·i d",zlu (!(, 1.bli,,-,ma na lmi1 W1c-
1lt-r'1-fk1 lin. , n('•, 1p1 <,1•,;,d1ilo <!,, 1:rn·:m ,.-1 \1 yr:,1111<: anly10,yj,1' in•n ,;np1,111. \\',p;1rcit·
11h·m1,·d,i,· rnt·1l·,cd11t· l'·yh, dl:i p11lil)t{1v. am.l11alktd1 1 \1'1;'/'łl'l\kicll 11 id: pl,111;1cl'
11;1„ii, 11ia d-_•,p,:n···li r1,1 il;dLw:1dL T:!111 1nl11:1i--.1,· 11;1 p1•,1:1ll.u XX \\ \}lii<1q:1 r,1,·
,1,. ykk ,ię skl,rnplik(,,,1 ala. Sc1f,1a z par',t\\ a 11 a,alneg._1 przd;_,;taldla ,ię w dó\1 negn
na B:db1n,1ch wrc,,:,a rnnnar,hii naddm,aj~kiej Ncma dynasua Karadżc,rdżewh-z{11,
111111,Js.ła b(,1, iem iJ.:i,h, lJt'dm,unna ws,-) q!-.._ich Sluw1a11 połudnu,v,) eh. wt) 1!l także
7 za:rnd:tnw;__inc-1 w i'.1(1;-i r. prze, ·\u,tro \\'ęgry Ro<ni I I ll-rn·g(1w11,y. Hohi P1nnnn1t:

ll;__ilka1i~l-. iq:P ndgr)·1, ana prza Serbk cnra? hard71ej 1ryk1\, ab \V1n'd1. fd) i \\ 1rna-
2(1f,

gda ter,dcncJe r;dśrcdl:cm c \\ \\·1elc,11a1ndnv. n,crr,,, CJ rnc,nardm. Ula n. ',•.ah1ac:11

\I 1elkn1::ocar~t\, owc,i wazrnc_J~7e JCdtMk niaocme rnt:tl \\ i mu,,r•n) pt N7 kl.;~J:,·
J lJOS r. pm1 ról Rm;_Jl do akty\\ nc·,1 pultl) k1 balka1i:,kic_1. Oµramcz; k te, ~\, c•boc,;
pr•CZ) na1i n;, Balkan,,ch otu ~przyn:1lTLnnyd1 pa:1H ,\ r,ic:1mcc·k1c h i pPµł.,:-bilc, ~przco-
nu,c:i rni,dzy dwoma bld:,.rrn ew-.:,pq~kirrn.
l-'11 '.\'\hudm v.,,iny cel n11mmu1,1 mcnar,lrn na<'dur,a1~k1<:·1 n~:,,v.al ~I\· nader
\\).ltt/lJll·. 11H· dPp1.:~-,c1t dP 11'/l1;1d11 \\,1L·h1n;1H 1d• \\u ...,,;_n 1\'-l'fl' p~11:1.._,,,\,~1 .1 ,,11L•-~ , H.'/.1

\\•,;l.rn1v:,I.I( d, lllliih IJJL'lll;, w,·,, :1111,,1.\l\']II I /\\;111!1:-.,.1. 1„1. 11,'IL! t ► kr ,,,Id (111111llJ·.L-1
c,pr;m ,.:1i=.1;1:11cn·;d1 ~tcpl:an vun Brn 1an 1•;1 p, ,-.cd1emu l{;,dY K"rr,r,m·.1 .1 ~-tyc/111:.1
l 1J 1(1 r .,\\'upl,; pn·v.acl'llrn\ 111/.edc- \\~,.ystL:m dL zap"v-1Hcn1:1 rntq:1c1lru_·,u I L·cL
picczcństv,a ffl(1r:arcl111"_ !'-.a!r,mia,I Leic d: .h:1 1d:1,·L·, okn,\\\ rw ,1111t~l!l,1t) ~1,,; v,r;.r
0

, ~ytu.i,;jq r,a hnnl:ich . .I u7 \I I1!1 ,1 r. .. \\ n1na z ku,.y1 zakt1,,du1_,,, ab k v.v,.u~· pcd •.:k:1
1 (Id Ji!LU 7ar,~,·w~1h ~-1,; 11ie1:,~11e pLny ruz»1:J/.UH.; c1u~.tn, JH1bk1t>,cn, r,,1\11;b.1t-111a
(iali,1i" l--.r(1l,",t1,,·1. ,·z,:k1(,1"'f(' ,ir!l,1d,,1,:,111:11'1+,k1 11 (lj',:1ci11 t, •\v.lnr 1"1,'. i~·ilt·111
\·c....,,:1r/;1 ,a1•~.1n:1 .. ·kit-r(1. ~~·T1;1h t•IH_· d;t\\:1!\_· 11:1d),:j(\ >,1111tt, w -., \\'H dn11 \\ -..,H 1 d111\·111
d11t'~it,wltYill l:1>1c:FIL')'l• 1.11Lkll l'1•11'H•,iły ,, wlu J<)J..;." ..J. l';1JLl•,~k1 /'1;11 •,,;
·,,,,;n,1.., , 91) .lc<~m1kl1· ,, 11l-,1l'~ii: naJl\l<,.h/)Ch trium!,.'·'>'-· <-1 1;ra :1usin,1ck11:;.,.
\\ 191'.'i r. i 1• yparc111 Hc,;1aL z 11cm r:ul$k1ch ;;:1 ,-,l1wc~c dla l'cil;:k,>1\ ,u: n·1mc1,·11 f,1
1-'1 /Cl\ I()), IV:111(' tble,i j:1L it',; 1cfp1 tri), :tli: r0111.:cri11, 1 T1l) ~l n I ;t\\ ,_,r,,_·1:1u l /lc'lll J'd ,I.. rei 1
t11f',·i,g1·. 1,\\1·11111/.i;-:dncgu c'ł(lllll rnnna:drn. Rnl. JH:,inn:_1. kH:•.h rokvi:111,· 1·•,ll',1'.i,
,·t>t'ilrdnych l1yh, n1ac,mc- n11,1e_1 lorz)~li1c, cgluSJuno ,tkl :'i llqnp::d:, <19)(, 1.J,
(,hit'cu_F,c) ut\\,il:tenic s:,nwd,1elne&u p,,11~t1•,a v1l,J,1cp,, ale- 11:1 ,Ktrn:1d1 1:tb,:1u
n•,yj,l,it>F" (hilt:~•rc',1·,wki1. Pod kcnir\' \,t:jll), ['(:j,'.\ltl} ,ii; rn:\\C 1•1•lll)~ł), ('l raz
11mi,·11,·:rlnc·, l''•1y:-k:11:1:i !',,J;J,·,w 1 ('t•\\'ll/)lllalli,: H•'1)'1u:u 1,,,,n;1:d111
p„,1,,l,11i,· ,-,.,,,liu,1\111, J>l.11,) ·\11~11t, \\'\'j'h'I ,-,, d, \,·11111 I'"' /,11}.. ,.,1'-c• r,1, 1·.Hh
warw calkuv,llc zhk wHh •wa111c- lq_,l• pat ,,I w:1. li:td, J)l•Jl-.,11 m· IL'!!(• /\\·,1~-,1111ll\', .11.w i ,,1k
było du I Q(13 r. ), 111;d kur:ll'C \'>< 11ny 1rn'1\\ iln ,11; JL' t•, lk1," 111.) :-.J...:u11ll 1w1, 1:yd1 nah:, tl.u1•.
1en1on;1lr:yd1 r:,. BałLrn,:d1- w lyrn kt::,1lcrn Scihu, H1m1111111 i ( I:t111u;.:,1n lh;1h1a
Ottnkar C?cr:1in, mmi,tlT sprce1•, ·1:.g1a11icil:)LII, 1:ie r,,iał JL1 ,łw'.,t'r. l" do \11:ir:v
rnó,,.i,Jc na pr,,1cdzcmu Ra(:y K1,11111t1t'I v, lll,\lcu f</J'/ 1 · ,.P1•1itd.,; 1afL\llKill;! 1:ik-1,
Lil J'l!•1\i1cl,ic, :ih,- Gicmcy dali pn1·11cgo 111dnlJll p1 ,,\·J...~· 1a 111t<T.1:.l11r,<ć· 111,,n,11d111"
,,;il'bl\\<• Il',,( lt/ 1nl11u11:11C/llll' l•k1c,lic ll'lt· l\••l\'llill' ,alq I-.Jil<.111\. ,..,i\; r,,·1,1
,.,_,p11•-.1)rn ,1; 11,·111, 111 ,:" 1,ul-.,,n.!111.. ,·.·-r1•l1il,:., \11,,1·:. ,., 1•-·\[ ·1.,,.,, J1.,jt:. 11·/1111
spui,,cm katdL'J ko;1[1CJ1. ,-;m11a·) (ll"/<.:zcy(,lr:ych c,!nnk61, znaczt:1:: qc 1u1rnl~
\Vsp(,ln,1 11ul,;- i\nt=ha. h,rncp J Rl•SJ:1 \,')r,'.7ił\ ,., pulp1•:a1:ci d 1•.11c~111;_1 l'il-1 J
11 Lond)IHC Ucklar.cc,11 ~(l_lt,~zmc:zq. Glri>1b nia. ,J{,:id b1\f'11,1,1, Jr:i1K.11~kt I rt"-Yl~k1
\\ ;:ajcm1:ię 7r,bm1 iazUJ<! ,H,: 111,_. 1aw1cr;1t: ,,. c1.:i,ic l ,bn 111:1 w, q r. ,. ·-,,:r,;1raty•,t: c,n1·::1,
roku1L:. Tr?\ rz4dv zptl::u1p1 q,·. gd\ b, rrnał) 1111cJ'L'L' pcrtr:,kt..1qe n:1d tern1tnen1
1av,:!ln:: rc,kn1ll, ,.e ż,1dnc :,Olll''llliC'l(' ,r,..1c,·,11,1wu llll.' l•,;dn:: llC/'.•·,·pw,:J,, \\ill'lilllJ..,,,
r1•kPJL• Iw; 1q11/\·dm,·1 q:,.1(11 k1<•r,·;•pk,,l1-.1d. 1 '·('lll'/1:If,..:I\,"
J;1k _11.J11ak 1.:1u1,,:,ia tli. Hactktl, t:L?cl1\v,rni,, 1 lnt<:r•:~.) ah;;nlu\, ,1 \\ldl.
i,toti:ydi ~rrav:ad1 I) wwah ~i..: rn:111it'lll1W. ni:·. r,:1rn:it, L:1 jll'l', kl:".d, ,,deh1an1t
01l'l11'-C•l!l 1\l1ac1i i l I ,tal: i:pi byk cc·lcn1 pr1I']> t.·tm\ y111, ;Jl,.. Hl/ dla \Y,1:ll,,kll Hr-, t;u:11
me 111i:Jp a1 1.1k1l'f'\' :m::c·1,"111:1. .,1/;11,•\\n1, \\'idk:1 Br'dar:ą. 1,1k i I r:1,1cJ,: rnuf·I)
111ep11l:1 •1<' n,,y_1~k11.· aml,iqc w 1:dn1L·~1L:11Iu tł,· <,\ ,.,-liP<'.11ir1 h111,1:,1 1 Ś11 ,d,-1 ,., •. t>,·, ·
 VI. EUROPA OD ZJEDNOCZENIA NIEMIEC DO I WOJNY tWIATOWE:1 209

Wschodu. Rozważania nad tym. co mus.r.ą uzyskać. aby zagwarantować sobie bez•
pieczenstwo wobec Ńiemiec,. Jub l>tzewagę nad nimi. w nieunikniony sposób prowa-
dziły każde z tych państw ku niepokojącej świadomości, że między samymi zwyciez~
cami prawdopodobnie pqjawiają się nowe rywalizacje i źrodła tarć" (Ch. Bartllet.
s. 102). Tak więc Anglia i Francja zgodnie akcentowały potr.r..ebe zabezpieczenia sie
przed zagrożeniem niemieckim na lądzie i morzu. Jednakże realizację tego celu
pojmowano już odmiennie. Francja od początku podkreślała, że Niemcy trŁeba
maksymalnie osłabić. aby nie miały jut motliwo§ci ws1.ezynania agresywnych wojen.
Natomiast wśród polityków brytyjskich formułowano poglądy znacznie bard.rJej
zr6żnicowane. C7.ęść z nieb dmarł'.egała. iż .,tylko oczyszczenie Niemiec z autorytar-
nych i militarystycznych tendencji może zagwarantować pr:qszły pokój". Wielu
jednak. byt może większość, przywiąUlna do starej koncepcji równowagi sil na
konl)11encie europejskim, uważała że Niemcy w przyszłości mogą się jeszca: przydać.
Gdyby bowiem .miało sie okazać. it któryś z aliantów zbyt urósł w siłę, Niemcy staną
s{e niezbędnym elementem przysiłej balance of pówer. W imię tej samej teorii
równowagi sił. politycy brytyjscy aż do 1918 r. skłaniali się do myśli o otrzymaniu
w przyszłości cesarstwa Habsburgów jako zapory ogranic7..ającej potęgę rosyjską.
Równoc7..eśnie jednak oferowano Włcx;hom w 1915 r. c:r.ęść austriackiego terytorium
nad Adriatykiem • .,aby skłonić je do zwt6cenia się praciwko mocarstwom centrdl-
nym". Przez pewien c7..as brytyjski minister spraw zagranicznych Edward Grey „miał
nawet nadzieję, ze uda się zachować imperium Osmańskie jako państwo buforowe
pr,1.eciwko .Rosji". Rosjanie natomiast: ,.chcieli zabezpiec.zyć się prz.ed Niemcami
popr;r..ez przyznanie Polsce autonomii (pr1..ynajmniej z nazwy) w ramach swego
imperium i w ten sposób wywrzeć na Niemcy nacisk od strony wschodniej. Robili
także nadzieję na jaku formę wyzwolenia rozmaitym narodom słowiańskim w Środ­
kowej Europie'' (ibidem).

8.3. Plany zawtlrcia pokoju

Już :po wrześniowej (1914 r.) bitwie nad Mamą plan wojny błyskawicznej
właściwie się załamał, gdyż ofensywa niemiecka zóStała zatrzymana i po raz pierwsiy
w tej wojnie wojska paeszły do działań pozycyjnych i obronnych. Tym samym pod
znakiem zapytania staneła sama istota i logika tak dokładnie przygotowanej niemiec~
kiej doktryny wojennej.
Sytuacja armii niemieckiej na zachodzie okazała się jeszcze trudniejsza, gdyż
s7.ef sztabu. generał von Moltke musiał przerzucić czę~ć wojsk do Pn.is Wschodnich.
gdzie w drugiej połowie sierpnia potężną ofensywę rozpoc7.ęły dwie armie rosyjskie.
Manewr się powiódł, bowiem wojska niemieckie pod dowództwem generał Paula
von Hindenburga. po wielkiej bitwie pod Tannenbergiem (w pobliżu historycznych
pól Grunwaldu) rozbiły 2. armię generała Aleksandra Samsonowa.
W 1915 r. sukcesy państw centralnych na froncie wschodnim były jesz.cze
więk$:ze. Druga bitwa nad jeziorami mazurskimi zakoń<;:zyla się w lutym ponownym
zwycięstwem generała Hindenburga. Rosjanie stracili ponad 100 tysięcy zołnierLy
- zabitych i wziętych do niewoli. Ofensywa wiosenn.a wojsk austro-węgierskich
i niemieckich doprowadziła natomiast do zdobycia twierdzy Pnemyśl i zajęcia Lwowa.
 ~l :-.lllj_ll1ld J';ll'i r R,,,;,;H)(e W}lTt,d1 Sli;' Z \V,llS7a\\·y. de u.:,rcJ ,-.k;p(-rd:, \\()J•J.;:
l~]l_'IT]]t'(kll·. N.i 11'\ll'lli ]l,i]j r. r,,fr,l\\,' (l'l:tr:tlm l'J.>,,lll>V><tl} l,1L1 CdKJ:;. ~~Jll],'Cf\'\l•
l'ol,k1r, L1t\1,; 1 J-;t;rl;;nd1~·- Z\1~ucst1•.,1 k y:dnd ukl.:ppr:-:: 7<'SWI) t,A 1-11r.lL11111
,1r;aa1,n. 1i:'. ,'\i1l·rr,c: 1,rn\1:tl), 1:J,rai ,,u dyv.iLji L J1,,11tt1 1aclH•:h111:',\.'.P. f\.1c ,.pr'.l111h '-'i'
t;:kże r:c1dz1qc. pPl..lad:.1nc w pt7,.H:h t\OJOI\), li. kt1>1:,d1 l\1c111C\ u1,h I"' r;u 1·1t'n,,,,,.
\" rq._,m,: Ypre,. (I bnd11:.1 /.:.1chodrn:1i 1>. ł.1\llltau l'll'> r Pc1~·<1P;11b ••t, r·,r1:::,1t,,
:,'-11•.t<'i,' llll\'l 1/\JI.L'•di,\'.',( 1•.111'-.I\'. c1·11li:illl'11 l1 \\ li111i:1 1·-11 ·) I !h,1;1 .111)'1<'1,.f.l' 11:,11-
1.wJ„1 i,1.1L1L,,11.1L. ll,ud.111d,· 1 (,,illq1cl1 1•. 111,:111 \\'l",11\ <Tl•'·'-'h ,, .. 1,,1,,1111, ·1·1,,1
pr1y1:11,·r1, 1 1111l's1ł:, du 1,ho111 h1lt•Jll), .1 RuP11,111:1 w-.1;:1.1lll' 11111,·u11ł.111111:1 ,.1:1,)r;;
k1eru11ku (R1.11llur1a t'.,, T1tiirP1u✓ u1·11r-ni.1 (-l'lt'',1lc1 \.\ rd,t. 11,i'.,l<:!'ll)ll1).
Tak .,,.i1;c ,11;; od ','.JH'i:111:, Fil-; r \',1111,:11u,,.-,i,1ab ',11;' \,et~IL:µ: ,n,,·,11ll.~Lil L1-, le,
Lid n ,iull'q,:o. 1117 DJ ł,ll:an:, p1Lez \LLh ,,,. u·\\ n1eff 1Lc k:di I LU.a' La \\ clhc1111,1 11
t', ,l-..,'l.ar:ie c.tll'J kc,1ltq1 ,l::.n-.-alo ,,1~· , uraz b,trdLl<-"_I \, 4t11lm e. ~Lltl 1:c,,•:q,tl L,trrnc1r
l'(•/łi!('l:t 1,·i ,,p•1~.t,/<.'J I /,.\',.';!Il 1,I ud1vhlll'f1'. 'I. p,.Hd[\ '·.l\'l /lll')'' 110l•,,ll/{l l\ 11 .. , 7 wdn\ Ili
1,·1 ,,._;,..,.1111l,ll'J·1 \\ lh1l111n 1111:;111••. i•._· 1,,11:1,,1·.! 11 l•.·1 .'•,1•1..1'.1,· 111<,111,1 i•'<lt,;•
\'i}L.~C/llJL: / kl'>lt.! S~ 1lid11c\\a]1i.._} ~I(,,, !/ 1/l'L/i•ddl!]J l..JLllf-'JJ tc•L\\'JL;.tdJllc, !1~c'tl/l;,_
SKr/JL'J \\·1lCv. v.yhnny pelit)~ ni\) 1•,k1. ł··ył\' pre1;;1er, .Tli,11') 1 \)'l1'1U11 de l'\1,-r111,:t
\\'yp(1\\'1ldt1 \\ 111cr,· p,, 1,·:,h11du, l',ll/11) r1<"1\-,1t'rd1:1t; ('\•,t' ll,ld71e1e .. tł,, n;, , ..,xr-1tku
I Si 15 t. pu) ,,I.i cl<' l:.k,1 l1n;1 1, 1~1llun1< :~t': , , itT(l ir:11t-rc·i \\ ew,, 1.1,, (,J f'\l',d rnc_'ll'll'CL1
\\ Si'L(1klid111ie. 1,:1mr.h·ied11d1 \uli ],{,~1t lwn:a.:, ulr/\ 1r„1I ruknn,v 1:1\.,Lan1;: _,,:,,,h
l,.c)lhl ·,/\\1,.!1k1er1• 1::t(•dt'/l'iU'!t' !Pil lllt'(~l;J[('[';I \\' L 11!11L Je/ 1,:,,,,i:; L, dri•:C:,l '\,._·li l.'\
l'l'l'f'Ull<·\1,d) l<c",/1 1,_m;1rue t 1\\IJ,trcnnt'f<l [l< k1_•1L', dd.kr,q;·,'- n_,wnuc1_c;llll' /;lI
Il\, ,,~i· dl:i asp11;1q1 rPsy1•-.1. 1l'I·, d" p;:ruN.11H,_1 1::i<.I ,·1c~111n;11111 c1c1r 1pn•,,r,l .. 11i11. •,:!il/
11d1wh'J:w \\ll'l(l1:1il1.11<ll'1,,·, J·<·1y(1J..i. I 1i'·,1;1 J 1<1/11;1 h· '1'(11)ll" 11;11.' 1,;1 .J< /\'.<'J
1

l•!I/ :1, I\\ I<'•_\ 1-kll li'' i l'.11,.·\'.'.l 1 " ' <'l!I.J 1,·11 jd.111 1:.1<.l\'IH,!lll I• ,.I'.\ L, f(, I 1•11 l111111, 1:1

J •,łi)ll._1.1 ldt:ld\lYlZll.1. 1.:,:-k1 J-'l,'.)lll(•\l<1l. 1:, l)IL .l\/11_·J1ccu111 Li.):-k,,ł:l,1 (•ll1. [. 1 PL,1,1 ll..i
11~cho(_IL.JL' 1 11 o Inc !\:Le na Li:di('dLJc N 1c t, ]kc, Ti: r,Jd b:, liib) 1d1 pilłkoln111, 1 .
PóH,111<,nią niei:·,icd,a ,.c~l,tbh t,,kzc i 1\(1,1,1. !rv.-ak pcrl•Zllic11,1 L rt~<Jl&-1v.:,n1
/11lli,,tl1111,H, 1110~111.11 1:r;sl-,ac' pl'lr1t"hl1<" .lt'J \',)>Of.lt' krnl 1 1y 1,ILn I\ lkti1111t·"
,:J. l-'a1n,,k1, fin,·, 1,u 111. 1/1.11 ... ~-. }.Ci7L Ni(' I', irL d,.i,•. i,cru. 1/ ! 1,1 J111:11 1\ 01.Lt 1<"i,1L1
\'. l'dtT,h1rp. H•1.<.,11l111v„11:c1 J il<'l'/ cab 1<1l..11r'.Ct)L1 ·-i\· f'1;,,ł.tc'lt'
l'l;,1:,~"· 1:111:acl.l VT.tL!l\:ol_\l'/lllT< 1i1,k1•111 i I<, ·•Ili F.ll·~;.11,·,111.,\. I 1, /,li i.:,11.11.,
11( /1•!J(',, /\" ".i)l1L•1 tit•\H:11\lj;;<.) 11r1.:1dt:k ,,;n.ih, \\)\\(,LI \\h,'L,,/:) ,.J lt 1IJJH•>\.. dt', 1.d.,,1,

uen1a \U•lll) Oli:'nc1 pc,k,:,jc,v,a pcd <1d1,;~.ur. hlll-~-bUJ_i:a t [,11c; 101hr ,:lu,1L1. 1z
rn,1/ll;J 1-:'.) ust,1łt~· p17q,c1, A11:1tn1, lmcLk1c·1 lic, P.(1,,1i, a (;;Lt,· LntL:tral1i.i1\\:_n,:,·
0

c·1d.rnn ct,_trn, ,mcr,L1d1. \qu:,L111c1;1 Tun:j.;· J\'h mcy u,pckq,d:,,' /d].•l'\', rnc·111,;1r,1 , · 1il',.
Lmm udpc,,11vd1,iLj 1L·kcmpLT1•<1ty 11 pzykp;:1,1•->ch rc·1onad1 P(T',p. P,,k{·1 ,u (,J.!t.11
1,1~;1cl.:d1 ,1 \·dc1\\~il ~·1•.; N1c111, cr11 pu,,_JlL,n, t;:I. /l· dL1tL gu, 11 r•o dwu l:,1ach \I u1n1 tł li
IL'7c'J'\\'\ I 7:t,t:h\ \\'\C7crr,d) •;ię \', ,',(llj'lllll n\\ 1<:1,, •:,1t:k'</)U m; /,lclH•drnn CliJ(T'.'l-
',kidi 1';,11_c.(1•. 1·111,·111\ . l';,11.-.ll'-.1 Ir 1t·111_1 h\i_1 ,., lq,·,1,·1 ·,\111:•,11. [ll·111<·v„1: w1:ii\
1:1h:1picc1crn1: \\ kclcru._1eh. ,. kwr:•dJ ,u,;;ał) m, I; lk<, Z)"iT\<"~1. 1 ,utc,\1,.;c 111c:7(;~,t1n-::
dP prcdukc1i [11/lll )Sfr1\\'(:1. llc7 t;t~.il id111vl7\, kt,.'>r7) pokm '.\,1k1yl1 •,;, okup.td1.
711:1'·11;\ ,,d,dd,. h•l111n/y 1-'r;mq,, \\'1Ll~1q nr:,1;11111 \', llil(· r ,1.111,,-,,il, 1"l111u"'
l,,c,lorow1. P,111~1\1:1 n"'11l1;:li:t". h)I_\ <Tr:1111('1,,11e v. 11H,1l11•,,,,u;ich l/<'l[l,HH,, l'<"'lt"II\
'[l<' 1;; ~· uro['y \\' l,;,,·d1-, I I ,1d11r.j •,,\ h;:tcJi /Jll1Jdo1', ;1'c1 :--1<,' l,11:,i;1. ~ h" ,I eh ,po11P\',;iłct
 ZlF.Di,OClE.NlA Nil-MIEC 00 i.lJNYŚ\i !OWEJ 211

znacznymi zasobami ludzkimi, ale wyczerpała swe możliwości ekonomiczne, or-

ganizacyjne i ideologiczne" (A Czubiński, Hi.worio. s. 94).
Po pewnym c:z&ic ,,k;1zało . ze i ta olcr1a nieu11cvka nie \zans f'l'\'d1dzenfa
Wó\l,czas, na Jesieni 1 I r. prezydent USA \Voodrow W1 Ison z,awrnJomił ambasadora
Niemiec w Waszyngtonie .Johanna-Heinricha Hernstorffa, iż zamierza przedsta\vić
plan ustanowienia r1nk0Ju, .kdnaJ(że icjalne jt·1211 ogłOStC·11ic :zostak odłożone
w l\\1ązku l ,zyde1 kamp"11i;, wybon1„
Wiadomość u zamiarach \Vilsona pr/yśpies1.yla zabiegi państw centralnyd1. Od
jesieni 1916 r. trwały bowiem intensywne konsultacje na limi Wiedeń-Hcrlin w spra-
v le' uzgodrn,-1 wspl'1 lnych cek•v. których n::Jleży bn111ic w trakcie ewcmualnych
rol.owań poLoJ,,wych. Pc,dstawą wważa11 ten kn,:11 stal sz.czeg,kv,y, 17
-punktowy plan, przedstawiony prz.ez austro-węgierskiego ministra spraw zagramcz-
Stephar,a von Bu1iaLa Zo:,l,il un, po pewnych nianach, ,aakc:eptmrnny. gdy1
pi/\ ,.,ódcy pansrw .cent1 alnych 11·,,dzili s11·, nale;•v ,lążyć , 1awarci:1 .. pokoju
kompromisowego na zachodnc i pokoju zwycięskiego na wschodzie". Oznaczało ro,
1ż na zachodzie przywrócorn: zostanie .1wws quo allte bellum, z pewnymi korektami.
M1,mu v;ięc z:vądać, alw Belg11, której sm\crcnnośl· /ustanie p1ywróco1 l\'ietnc)
uzy:-;kaly g\v,,rancję 1rahzacji „wych upra1,nionych interes(11 ", a t:J1c mogł:,
zaanektO\vać Kongo Uako kolonię). Natomiast warunki poku1u na wschodzie chciano
pod) ktować surowe, z,-,2,,dano oderwani;, od Ro~ii Litwy Kurlandii, uznam,,
n1..:'Podległok1 Królest,Ya i'olskiegu pod patron:,1em p:11~srn centralnych, skcrygowania
wschodniej granicy Niemiec kosztem Rosji oraz związania ROSJI korzystnym dla
Niemiec układem handlowym. Rosja de facto miała też zostać wył,iczona ze spraw
balL111skich. ,,pop1;1\\ I.i grarn,n,1e·'' kos,1,·1n Serb1, 1·1.amoi \11. 1 Rumrnw byłyh)
01, n,lone p1 pal'ist11 :1 , 1·,ntrak,
Planów tych na razie nic ogłaszano. Cztery państwa sprzymierzone: Niemcy,
Aw:t1<,-Węgrv. Turcja i Bułgaria. postan<"1·iły ho,vicm wystrwić tylko z ogóln:i
j111;,1.1tywą \,v,:zęcia rob,wań pok(jowych. Tekst w ki ~prawie 1ęczón1,
12 grudnia 1916 r. w Berlinie przedstawicielom państw neutralnych: Hiszpam1, Holan-
dii, Szwajcarii i Stanów Zjednoczonych, z prośbą o don;czcnie jej rządom Francji,
Widkiej Br,u1ii, Ro,,11. Wioch. fapunii, Humunii i Sc·rbli. Nota głosiła, "cztery
p,uI•1wa sp1 rnierzon,.· stały ,11szone ,hi chwy, za b,1 dla 01>1, swe1
egzystencji i swobody narodowego ni1woju" oraz zapowiadała, i.c szczegółowe
pn,poq·cje pokc1owe 1o~taną przcd,:tawione po zgodzie na rozp,,1e:zęcie rokowań
Not;, ponadiu ,,~trzeg:1la: ,,Gdybv pcmimo \lezwania pokoju pojedn"nia wojna
trn·ać miała nadal, cztery państwa sprzymierzone zdecydowane są prowa<lz1c jr1 do
zwycięskiego końca. Ale wszelką odpowiedzialność za to przed ludnością i przed
historią zrzucap\ z siebie uroczyśut-'".
7decydmv,mie odrnnwna odpnwiedź pa1istw J;nknty sfcrrnułowana 70stala
:m grudnia 1916 r. Podkreślała ona, iż nota pa11stw centralnych nie jest prawdziwą
ofet q pokoje,\,,,, lecz pochtępem \\ ujennym. pokoju nie można zawrzeć bez przy-
w1 liL·r:nia „pugwałconych praw i ilności''
W tej sytuacji iniCJatywę przeJął prezydent \Vilson, wysyłaJąC 18 grudma 1916 r.
notę do państw \Valczących, z prośbą o sprecyzowanie \Varunków pokoju. W od-
powk:dzi pmis! wa Ente my stanc11c1,0 zai:tdaly wyn"'· nania 1\~1ystkich ~,kotkó\1
,1gn_•,j1 !'<1l'm1cc znr_1c,\\1ć1d;1ł) walkc a; de, i'.\1y<:ll>l\1,1. l\at(,mia.<ł fqt'11:c~ r•11d
tr1y1,1ał) ~ ,, c11c \1czc.~mcj,zc \I ,irunk i 1 ,at' r-Vtł). , _ _, n:ni,:ą z,,sr ;1( 11: 111'-J.PIIC d,)
oghi~zenia nicograrncz(,nCJ \1c;1ny l'Od\\od11cj_
1:2 li,topada l 1)U1 r zmarł cc~a17 h.111u~lt'k k•1t>i' ! .k;,:1, 11:Nępc;1 K,m,] J
d1,szccH do wrnnskn. ie na1lcr,1: rn 11 :--j<cit>rn dl.i /,l,~fn, \\ i;·fin int ,k,pn_,w,:dLtTlle
dP ll.tf)1.-·lurn,;,,f,1,1l')-'ll 1:rn:nci:1 1>,,kPj11. Pwrw~/1.' pn'>l•) Ct"'-,1r1.1 K;1n,[;1 b\-1\ (c1<,k
k1·1il1dv111·1,>11;d1w 1,1,d,·p11,1\•.-;ail' h,·1 111c'\l11 11,11t111·L1 111<:1,11,"Lfsll'1'1•. CI "'"I•: l"""l<'d-
lll([\'C,l f'••jlrt•\ll ,_,·,;11,1 \\Il~•) kut\ ll,1, ! '-l,'Ll.t S_\ k:,łli',,I d,· n,,n1h1,11 l 1;u11·,1_ kf111'\ 1111<:I
przcL1z.i(· jq!o Lmrnar L,n1 ,1rcia odrębnt'!:"'.D pokoJu 7 Fn!cn!c!, \\' li<cit' z 2-1 marca
19 l 7 L 1.1\ raca! :,1(:' on o rwdaml' de, 11 iadrnm 1 ~u „w ~ekrcc1c I mcc-hc:J<drne r,anu
Pcrncut'·r:rn. r·,re?ydento\\ 1 RL'pt1hhl-.1 Fr.m1;u,J~K'.i, 2t· 11 \zdk.mi ,posoh.11111 1 u..-y11ai:1c
rrn:gc, l'SOb1stq::(1 wpl'.', \Hl 1m mrndl ~r·rzymit:-rzt't',c(,\\ p(1p1c:· ~111 1!'.ne re1\ 111d, k;1qc
francu~kic c,dnośmc de, Alzac_i1 1 L(1 f«ryn,l'11". Ce~au ,-•pcn11a1bl ,1~: pi.'} t, 1n 1,i
prly\1·Tt'•LC111em pl'lnl'j rnt'l.1k·;-n,·<.:1 1 ,11v.crcn11t1~.(1 lklr11 1 S,·d111
I '1·, 'I",,_\ L 1,· 1, · /n•:L,h J'l 1 ,_·I- ;l/c11 T i I I ll,llt·,1 111,·11 d,·111, ,,._ J I 'Pir, ,11, ·1•a1_ ,1 I lil'.f•;J 1111t·
\\, 1clk1l'_I Ur \!;11111 1 ,11:hrd ✓ ih t.iui pu1 Jll ;'dilJleJ l'~o1, :1111c-. \\'h 111lu: jl'dll<1k pi ,:)1"_11_;-
cy ł0_nlenly du1, icdndr :-,1;;- c• 1;1_pl)'J11 ną1t,ITIL\ jal-'1 ccs~!l 7'-1\\ 1 h.arulow1 zln2) l l 2 I,.111d-
m.1 1917 r rnm1,ll'J "l1ra\1 !'.il)c"t;'.•11cznych 1\u,tni-\\.\g1cr hraba Ottolar Czcrnm.
\'v, la?\ 1, al w mm. /(' 1\u,qri,; moi"c pn_'\\Ttd1ić ,,-c_11;,; naj,,. y2cj Lill~, 1:11cs1cc), ,l .'.il),
l\iemll'C takLl' s,1 rni \,yczcrpan1u. ! 1n(Jcmfo to 1x,lnyl{,\\ lcn!cn!y 1, prLd.011<1n1L, n·
z1,ycą·~!\10 wst call(;1,icie realne, a wcji;;: r(1 \'.1rn1,1 1:;-1ku1irzyc ,Hi lx:zwan:nl,,11:1
kapitulac_FI 11a11~!w cc1;1ra'11)Ch-
Spolt'ctt'1·1stwu nit'fflit"d,lc ,1 19l 7 hylt, u11:v h;ml11t'1 a11\'r1,,1-ic1 ''"Ili;!.,-; 1·•l
1
111(•'<'llllHll .'.11:1_ik:1ch ,1 '/,11.ład:1tll I, 1.d-Jt· v. 11,11l.,11w111 Il' ,.1l'1,,h,
li>H1J,•1111•111,
f)'Ll•/dl 11111 l:ll\'\1\ ,,.,1-,(!j,'l\t' I ,111,, .. 11:11! i(' 1111.,,./t /,I 111/\\\C'lk,1 1-;i!o,IH l,1q l'.. 1l11

('t•11111.11, MaHt1ia~ ~ubett'l'f 1 .'.\ll'_lilllkll1,·k1.tf,1 hl1p ~d1e1de11,a:111_ (,lo11nL' d11,;k1

!lloM ,r:-1 dqiutow,ir_yc·ll / Jt' h partii Rl'tl.-1-r~fd~' 1:dm ald li; hpc·a I 'Il 7 J. L'f<'l,_LL'.J(
11 zy11 ającą de zaLuliczt·nw 1,-uJn} 1 ZdV, an.1a ['' ,lc,Ju v. drl'dll' lumprumr,u m1c-dz)
11 akz,\C) mi r:1C>l",U-\t\1 ami
Rl·zolucp ta m,, rniala Jl'dt•ak 1\ 1rk~,-l·g,_, /fl,H'/l'łlW, t,'.d) L lT~«rL I ck••,,ódc:,
;mnii byli przd:nnani o mn:!-li\1oś;ci .:all,m\1tc'?('1 Z\\·y.:i~•qwa J\rcn,il'C (~cncralt•\\lC
l'anl \('Jl I li11du1l1111r I l·lllli I 11d,·mh11f1 1cs!..J/\ \l',di i;;1 ,k1,,n•;111i1;1i j'; ,:illlll Hl'\I~
l,w1. 11;1 \\J<'ll-1,· :,11.11:, fltll'; l11:,1yr-l.11·1 v, l\)lltl-,![ ;1\.c11 111:'Jllll'd,wl1 l,1d11 111xh1,'1!11:,, 11
a tak;i-e na sz,m~e pc-kr•nania b:tenty, z,1nim Stam 1/.Jrdm,c:1(w( etc kl; wrnc "bez,,
sH; dl' "<:1Jn: _Zld,cc\\ ;u uno 1\ icc 111iqatp1 ~: pl'kOJ( ,.,,·,1 pap1cLc1 Dcn1_.dykla X\' pc,dj:;t,\
11· !cne 19 ! 7 r. prZ) ~1ktywi;ym udz1.1k lll'llCJU~za p,,pie.s:k iL'f,'O Pugcrne> l'a.:-dk: 1:o_
l 4 .~iL·1p1ic1 1917 r BcnedyU XV tO,ffs!al nol~· ,,O roćlHa1\<t,'h \pr:1111cd 11\\ Cf', , 11 1\ :1lt>ft
,,okr,ju", k!(r;; mt·,,11b n mzbrowniu, 11nino,L·1 m<',rz I n11ct!Z)l'aff•dt>\l\-ll1 lryl,111•,dt>
rr·zjcrnc:rym, jako c't'l;ich pt-r~pd.tywicn1ych t~tlla 1ir.-,pP111•11-;iła 11".1111w1 d11„l.11ll.1
11;1!_,1 l11rn;1.•,f1•1H' ,.f1, 111ri,1 d,, ri.,1111 111,l,(1 1'11-l 11w111 1dlq·l,",- lklp11 he; ,,<1,1l.,-d,,11.ii'1,
1 e~zta spr,m m,1 być 1abt\1 HH:a kumpn 1111i~u11 o {i\ Izu-.:_1,1--Lt1 f,H)'i1t'W. re'\\ llld) l..ac_ic
,l!ciskicf· (l de L1una:,, s. l06 l. Odpowie,lź niemlt'c,ka na IW(G pa11icz,1 ł·•) b wynHFW1ca
i zniedwcaJ<\Ui do dalą:-ch wy.s:llhJ-,11 pokojowych. \V1an,: "· nstakc:111, 7V)CI<,'',l\\t, 0

Niemiec k,:1 ła mi l1tarystycz1,e JK•dtrYymy wały niemal dc1 c,.,tmmch drn \\\ •Jn:, a Cl'~,arz
i Kro11pri11: (na~-lępca IH•Jm) k.,141~ \Vdhelm pod11clah i:1 v, tale_) ru1c1~1glu~c1.
 2iJ

f',,o~;rck l 1)L\ r 1'17)11l<;,: ,n1;:k,,111e1•,1.j. ak I najba1dztc.1 ,..,~Zl'd1~lru1m) p1nJch.t

p, •,kqu I zasad p1 z:r ,7łych ,tnc;unkfr,, 1111~·dzy11~.r<.,duv..') eł;. D1Wm !) \\ l'l"Ll!triów1c111u
p1c1)dcnt,: Wilsrn1a w Kongrc~1c US.\ S :-tycznia .
.~7 \\ 17c~ma l 'i I~ r. pn,7ydcr.t Thoma,, \\'c1,drc,\1 \\'il,rn1 ,\ ygłc,,lł p17en1(,wit·me.
l-.t1•Jr: P"l''lltr,r> p(-?b,rnic: f'IZ)\\Óddl\\ pa1'1>11, cu111al11}d1 nm:lzici 11c1 11·)t,·1:/:owa11ic
1•ok1'i11 Pp&!t'f" ru w1:,j1·11•11','d, 11~tqist1\ :.:-IL ..7.1c:1d1;rn1\ ',1,· ,,,;1\':,1·y i,· J'l'/1·/ 1;idllt'
l.11:,·1 ,llll l,,'11,f'IPIIIJ\\ rn,· ("l.l)'llh' 'dl, l"'f ••li. i l/,jt!:n111 r•;iw.h•, ł ,·n1i;,l11;l'i1 1'<•111\'\<,l't
1111<·!i~11 \ JII/ / l11llll d(l 1"/\lil!'lll:1 l \'.11 1 11..ll\111)', .Jdk 1'<·'.l;![Hl\ <dit' \\ "1/1'\llll

Litcw~k;r:1 1 BuL:re,:zu~· 'L amyrn1 r1ąd:i11.1 h1or;i,·yr111 11d·11<il w IVJ 11·up1w H1:1,h
p.tri,n\ c,:ntralnych przekmnly ml.\. ie rne rnają h,,11or,1 i me dąi,! de· ,pr;1\1·rl'dl1w(,;c 1.
!\JL' dudK1\Hl.F1 lilii\'\\', 11ic U7Jl,1Jil innych La,ad pt<'ic'L prLemuc\ 1 \'<ia,11e_J kl>l'Z);ci".
Je,zczc: I•~ I\ rzdma 191,V. r. kolc,111\ n11nistcr ,pran zar,·,micznych /\u!>t1·,,. \\\gier
l:rab1a Stepl:an Run,rn 11ro1'cl10\', ał zw,,fauc \\ ktorymś 7 11:1fr,tw ncutraln) eł'. w~pt•lr1q
; hth'łlt,f l--,•11kr•._·1,cp J'Pk,,i,:\11•i I ltT"'-''" 'i 1·:iJcl1w1111l.;1 1'11 '-: r k:J11d,-r1 l{ ✓ t',/\
l\l.11 '·','I ,il10cn f,•,1;!/(,' 11.1d\'11,I I\\ v.•,Lił d,, p1,·1yd,·11L, { ',\,,\ 1,·lq;1.i11, \', kitli\,,,,,,,\\ 1;1d
c'L:1ł ni 111: ,.Hząd m,·rrHcc.·kt prz:, jllllllL' 11,;,n podsti1Wl' de rc,k,,wan J'CiknJ<1\\ \Ch
rrq2:rar11 sfo1mull1wan) pu.cz P1t·1.yder,V1 Stan{m '/.1cd11t,c1rn:)d1 w Jt')'O c,1.;·dz,11 do
K1.,ngrt·,u 8 ~l)c.Lma l ~.•] X 1. ,,r;17 11· 1cµn pó1mc_j;;J\ eh o~w1adcz~·111:1d:. nvbc,z
7 dr·,1;1

(''Lei W Jemu \\'}'!,'l(\',LUll) ff: r! \\ f/.l'ŚtllD I() J X r. Aby 7:tpC>hlt:cl' dalc,zeJJ>ll

J1f?l:r11Ć,\\
rrzdewo\v1 krwi. rz,)d mcmil·ck• rn.>"l , · zm, arc Il' narydm11a<;tn\, C/'-', z.:.1w1c"'Lcnia
brem na Ltd,tc. na \\CdZll' 1 ,, 11owict17u".
1~11/C:Jtn 7 l',;icrLGłllll rodri~E:Jl) zostai WC hanqt, w ITIICJ'-CIJ\\'OŚCJ Ct·mpil'),!J1l'
I I li, lop:;da 19 l X I(,kll

Oh,1lcLic ,.:11at11 dd,(\llałn ,,lt \\ \\)'1111-..u rewclucp lml1\\'CJ I(;] 7 1. Lap, .. cz,t\i,,01,al
1.i :1 I lutern ((, marca, str,1Jk \\ 1~a_1wi~·kszcJ fahrycc l'wlrup·,,.,du. w Z,d,Jadach
PutililW'J.ich. \V na~1q,n)cł1 dn1::d1 qra1ki i dcT10n\tr,1cjc cb1,;I) cahi $tnlic,; R,,,J1.
i., ,lmeue n ,rn, lic'lt,H· i \\ \ ,,1,;r 0\\ al1 pr7.ćciwt,C• ,,1 ym dowódc(w ,. a,\ kn1:cu ud.Jz1ał)
1

1c,11 ,•1/t ,mi ,.1ukc·,1.eµ11 1Jo1yl) h11111. 12 m;-,rca rem stal T) mc/.a~ov, y l<pc11tct Dum),
,,1011 111; d1.1 J'1rir11,·11111-.,·r/\l l<1,1d ·1\11" 1.1>••\'.y I',· :i:n1.ł1111·;,11111 r/11d11 c.11,.ki,·,:/1 1 •

I) 111,HS:,l l'.11 / 1., ,1l:J)k,,11«! l l ' ' i l l i \\,'./t'Ll1111',jl f\ltl,nL,J li, d 1)111 ,,dl,1)111 111· ,(, i
latac li 1,1kon..:zJ le, ~1;, panowanie dynani1 R,,n:anO\\ <:'.:,,·.
PowstaJc!CC w{iwc'La, Rad:, Delegar(,1\ Rohotnicz)ch I Żolnierskid1, w H,',r:ch
pn:,·~1iko\, t, pr7C\Yag,: zdobyli m1e11'1cwicy i e,c1T1\\cy, rniai) l:1k,:e ambiLJe rz,1dz,::ma.
J\a1t,1i,~,'l' rnic,1ącc w Ro~Jl cl1araktc1 1 zo\,·!'1ly 5it wi!,'c za:hniu s\,ego rodzaju
d\\U\\ład7ą, Ftk i \\fll'O\\':,d1:1rnem p1en°;q,,d, 7:-,s,x1 nr1·/11:me1 tu dem,,kracii, 1<7,Jd
T\mc/;Nl\\'\- nqpnc1.,,I dc'mol,,1:li)l,K'i\· :1p:1r;1lll r1:ickwq',(l i adn1i11i1,1J:1cyJ11,·go.
1,:1wv.111.q:1c ,1\pl,(,l¾·d11;il;au:1 p:irl111•,,lttyc·/11\cl1. f\n-,,v 1::1.I dl('1.1I lc:r L,1Ll\11t111\\.1c,
\\ujnc u h,,ku Entent). co ~pow odo\, <1k, rychtć JCgf, uz1wmc prze,: ~l:m) ZJt.:dnoczt11:c,
FI!alL:(t;:'. A111c'.l11; i \\'loch:,.
28 m:1r1:a R7: 1d l:-11,cza,rn1) u1m1! ~'la\\'o Pol,ki d1, niqJ(,dlcgl"~CI. ,1 n;;~h;-prnc
q;lustl <ll'l;'di!e (l]W, lt',li.'l<liciCl', /J,_' Jll'/)Cfł)' pult\1 ['0\\'llllt'll l 0 yć w,t,ll1(1\\io1,, ,,n;;
1°ud~1::v,it- "llltl'Okn·,ll'r'.ra r'.clf{1d(,,,."
214 W EPOCE KOWN/ALNO-/MPF.RIALNF..J( 1870/71-1918)

W sierpniu 1917 r. nieudolną próbe obalenia Rządu Tymczasowego podjął

zwolennik przywrócenia władzy carskiej generał Ławr Kornilow. W tym samym
czasie do ofensywy przeszli bolszewicy•.zdobywając Większość w Radach Delegatów
Robotniczych i Żołnierskich.
Na początku października, kiedy Włodzimierz Lenin wrócił z Finlandii. utwo•
rzono Komitet Wojskowo-Rewolucyjny z Lwem Trockim na ciele.
W wyniku kr6rkotrwalego powstania zbrojnego w Piotrogrodzie 6-7 XI boJ-
s2ewicy .ulobyli Pałac Zimowy, ares2towali członków Rządu Tymczasowego i ogło­
sili przejęcie władzy. Nowy rząd złożony wyłącznie z bolszewików, z Leninem na
czele, powstał na Il Wszechrosyjskim Zjeździe Rad Delegatów Robotniczych i Żoł·
nierskich, który rozpoc7.ął obrady w nocy z 8 na 9 listopada. Na zjeździe tym
uchwalono ~kret o pokoju, proponujący wszystkim wojującym narod.o.m i ich
rządom niezwłoczne rozpoczęcie rokowań „o sprawiedliwy, demokratyczny pokój".
Wstępne rozmowy w sprawie zawieszenia broni z Niemca.mi przedstawiciele
Rosji Radzieckiej rozpoczęli 28 listopada 1917 r., a 3 grudnia w Br1.ekiu nad Bugiem
do stołu rokowań usiadły dwie delegacje. Porozumienie o zawarciu rozejmu na froncie
wschodnim zawarto już 5 grudnia 1917 roku.
Właściwe rokowania pokojowe. kierowane przez Richarda von Kiihlmanna re
strony Qiernieckiej oraz Adolfa Joffe, a następnie Lwa Trockiego re strony radzieckiej,
rozpoczęły się w Brześciu n ad Bµgiem 22 grudnia 1917 r. W rokowaniach brali. także
ud;l:ial przedstawiciele śojuszni!(ów Niemiec: Austro-Węgier. Turcji i Bułgarii. Zgo-
dzili się oni z delegacją rosyjską, iż należy zawrzeć pokój „bez przymusowych aneksji
i kontrybucji". Praktyczna interpretacja tej zasady w odniesieniu do Polski. Litwy.
Kurlandii c.zy Ukrainy stała się powodem kryzyi;u w negocjacjach. Obie strony nie
chciały z góry wyrzec się wpływu na losy tej części Europy. pozostającej dotychczas
pod panowaniem trzech państw zaborczych. Niemcy miały jednak wówczas zdecydo-
waną przewage militarną nad słabą armią bolszewicką.
9 lutego 1918 r. pa11stwa Czwórprzymierza (Niemcy. Austro-Węgry, Bułgaria
i Turcja) podpisały w Brze~ciu układ z Ukta.ińską Centralną Radą o uznaniu Ukrainy
jako samodzielnego państwa, Na mocy tego uldadu. państwa centralne miały udzielić
Ukrainie pomocy wojskowej, ta zd zobowiąUla się do przekazania im znacznych
ilości artykułów rolnych (między innymi ,1 miliona ton zboża).
Po zerwaniu rokowań i wyjei.dzie :z Brześcia delegacji rosyjskiej Niemcy wzno-
wili ofensywę na froncie wschodnim. Już po tygodniu bez większych przeszkód
wojska niemieckie zbliżyły się do Piotrogrodu. Lenin zdecydował więc 24 lutego
o przyjęciu niemieckich warunków zawarcia pokoju. Wznowione w Brześciu roko-
wania doprowadziły do podpisania 3 marca 1918 r. traktatu pokojowego pomiędzy
Rosją a Niemcami., Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją.
Traktat zawierał czternaście artykułów i zaceynal się deklaracją zakońc~nia
stanu wojny pomiedzy tymi państwami. Do traktatu załączono mapę: obrazującą
ustalenia terytorialne. Wynikało z niej, iż Rosja traci Polskę (ziemie zaboru rosyjs-
ki~go), Litwę. Łotwę. Estonię. Stwierdzono też., iż ,,Niemcy i Austro-Węgry :zamierzają
określić przyszły los tych terytoriów po porozumieniu się z. zamieszkującą je ludnoś•
cią". Wojska niemieckie posiadały jednak w swym ręku znaczne tereny położone na
wschód od wytyczonej w Brześciu linii. Mocą traktatu wojska niemieckie miały na
 l\ d· 11u,w1cL f°(''"' •~-lal· ,'...-, u:;1~11, )-'.<-!\ .Ja\'. ;·r,) h.;·d ,.ie· pnv. ~LtTh1y i·,c,k,:1 1 f.'['Lc-
l'l• '\', :1d,c11:;1 dl'1rn,hl1 ✓ a,. i;i ,, l<P~jr"
,..\1 1 ykd C?\\ar:v trnkt,Hll pn~t,m;m1aL 1L Ro,ia ( 1dda Turq1 (1Lr1:p ,\rc!,,krnu.
K:1r:'l1 1 h,iturrn. l<o~Ja Z1.1 b.11n,t1<1la ~1~- ćc, U7Jhu11."1 tr,,kl~Hll za,, ,,r:c:rn pr/l·7 p,,r,~tw:i
C71\1'.1r;1u) 11·1lTL,l, Ludl•\'.,, J.zq1t:bliL1 l 'kra11i~k:; (•rat C'('t:~ictt'llld h11hr.d11 1 \\')'!'
1\bnd,~ 1: h (,1rl h) -;;,_ p,iil,Hrn~:,v tr::kt;;t11 hr7<'·"' 1n·f, 11 /1 kii ~1\- i-, ,11:1:!t,, ,/\', n 11, 1

'·,\\\c h \' :,L11k,_1\1 1\1•1,·1w,d1. 11 '.'.\d.1lk1•1•. j'llliq',·, 11:1 1•1<·,-.,ul:1·111\· \\1•p,1" ( ·1,,·;l,II'

11."11:1:k1 ptfku,u 1\!/'-.:·LJ•,'t~·. l''-')\\~·d~) J"'.;'>._p lCn\•·1c1 kltj /J\"/l ·li l-.,1.·,,i,:t,lH1IH,\'•.;1,. Pd
1

[/1/.\1 (li• lt'~•,, 11ud1,1,•,,illll\ r111ll,fl'~.1a_1.;c, j;- 11)1 I;, 1'.yk1;11 lill'l!lllTkl, ;1 "'lalt'("/111,'
;1111,:hn1,:tl1 .L''' !c',:1H•'-ll'<:1il:1c' U '1,,l,1p:1d.1 1910 r;,l,11,
\V tr :,kt;,., w n •kt ,1caf1 l'rlc"•· k11:h 1\:11·,~, ..,..., l ,·lllr <1l llt' ('nd1d:, 1,1,.,,· r,_,,1, "-'''- y L Ru-
1111. 1:1,;. klPLd i'''' \\)cuL111111 ,11; Rl>,,Jl:; \\,'_111) I ci1?kid1hk--k;,d111.1 [.'t.llL,)tLu l<ilS r
l'h,,;,·1 :ui \\alu.>" 11Jl' llll.>;).1 R,-zqrn 1:n,a·tn 11:1 l"'l?,,L,11 rn,u:·,1 ;;,; 7 mc1J;J ]ll]S r.
\1 ](11l. .. 11,·,11·1,· N,'- ll,c 1, :\wir,,\\\ '-'li. l'.i1h•:111a 1 1'1:r1·1,1 1111.:11/\ 1 F111,11111Jd 11.i! l:11

I'.~,., .. ,,\ !h J' li I,\', llll' l 1,:11-., dl.1 [{111,1111111. ,.i1. 11,,k,,1 l·-1 'l'I-LJ ,!l:1 ],'., '-li [·'.,1<l11c-. L11·1
dlatet"(' k7 pr,:7ydent \\'d~on L:11cal \', pr1crnc111c1:1t: , .:·; \1 rzc,.r.1:i I '.il:-; 1. ,,I,;,
pcH•/t:1111cni,, /.:1 n;i_iler,zJ d,,,-.,id 111e11()hi1111(w;a11q 1achbr.1H",C1 p,11·,~11'- s'ernralnych.
1\1;• lll(Jl\ leg,- lraklalu F:1111,rniia (ld1:av.:da Bul1·1u·11 ,;7<;:~,0 IJc,hr ,c'T,. a _1\11~\r,,, \\·<,.'fl'Pff
/WllHr" K,1111:itach l 1olt1d1Ji,,,,,:,dL l\1rr11,;\ 1y•,bl) p1.w1,dlt: pr:11\,_· '>1\t11.·znq cbp

1;rn11,.:n1;1') l<t:rn111:1t, \\ 1d, p1l.'td.l111,1L

l'n n;, W1<1'11~ I,, I), r. 11r/l"l \H•r\L1 1:1t'm1<'ck,c 111\.'m,11 c.1/q l1Lr,uny
lal\'t'lll
, pn•,,.,l;miu ,., "-'lt'\\J\.' r:(_,<ilq.:k1c,.' ~,Jbic r,:,;dll hclnwn,1 l'awb Sl,,_(,n>pa<l~J.wi:-c

1·1·1\,.Lif 11•1,,, d,, r-.·;d1·1,,.·p l-.,,11,:1:1•,:p .~!1/i, /, 1u"f'\' l'P,,luln1·-.:il,1 ,,1,,1 111\\1•1;-,·1111· p( 1: 1

li';·ł,·,·,, f\1u1i.,,111. h,:;p,,'.1,.-..1111,·, h 1 l· 11,,•.r,·,1111, /\\1,11ku f\1111-11·, \\ 1'·'~11. ,,d l·11,L11Hl11

ó1 :,,,f()l?a C7c1filt:'_['r:.

Le,~ i\t1sln•-\\\·~1cr ,.,,.i,;,:u1v hyl lill' t~lkt,, r~1t'm,·,m11, :1k 1 mrn,y-,yr11 ,.c-,1u,z
lilk,m,i lml,!.',lll.l I Tt:n:j:J.
hll',h ! i, ;,·11q ,1 i',])- I llJ•,Hil 1'. ]\1il1:.1111 1·11·llll'l!lin·l-,1 11.111 l·'.,1<li•,L1v,,,,,,_,;1., .ir
1),11·1, h·1d 1 1;111,: 11 1,1•,,·ial 11a J'lv11111·1;1 ,-\ld.--.,11,d1;i ,\l.,'1111•1'.d. k11-1·, 11·.ił()\\,JI L,1.
ly11uc·\va, \1nrrn; Kl~·~L, 1'<q'-.k l!ll'l!l1ed.1d1 1 huł_c.:;u~J..1d1 ,., pi,lt.•\\Jc' ~lt'f!'lild na
fn,111. w. v. !'"''' 1iu S;ilc-rn (.·/1111t·rnla rad:, L1h1il' ~\ luacJ<;:' C,ir Fnd\ n;md mu,ic1I rn•,ić
(> 1a\-.·w·-z, 1:1, 11 1, •111. k1;;1t' 1,•~1alz 1 1:1\'. ;u'., w Sall',111kad· :'9 wr·/t'Ś1;1,1 1•;I>::- r. klhi.;kżc
0

ł pa; d,1<:Tmk.1 F,r<I: 11a:1t' ahlyk{\v, al. a Hułt•ana "('illlP\\ a11.t /( ,,1:da pr1cz ukupaq 11,e
''·"F•J.,;i Fnrt'nl>
R,,zqm 7 Ttm 1,; 1awarP, ?( 1 ~1ał
iO 1x11d:;1(-rmk.. I '!I fi r 1:a p"kladzic h ·. l)l,LlTI'
t,k1\·!t., ,./\';_•,111u:11H:{111". \\ :1;1l(·l. t· ~ 1utlrJ\ (ili.:iL \'. \
:--.py J .L1r111,1\ l\1:-,-..l~11H•\\ 11.•IH• \\~·•\i.z 1.;1\,
ie ·1 m~'J:I srrar.1 1\rah1,;, /\k,n1•()la111i~·. S~11,~-. ;\rrnc1nq 1 ,7t''l CyltcJ1. Kt1n~t;111ty11,•pc-l
(',f:IL c16mn~ Bc.,~k,r I D,m:.I,mck· mr:ih h)(' ()kUf'P\\,tllC pr7t7 ,-.c-r~k;i h1l\.'nly.

h1!·,,hu1~J,.1t·.1 \\ l'!li, r. .,,.) 1akal Zdtl:\\JK' z S) Ula( 1111d frn1:tach

[{(','('.,1d nwn,Hchi1
pk I tc11dc·JKJJ 1\)'l\\C•lcrioy:.'11 poddan>cl; JCJ dOL)Chc·,:;1~ 11a1nd{,v.. Pola\.·y. Clt'.,1
S1<.-,\l.·u1m· bałka1·1sl) 1'.·)rai111e clr•rna~ali s1,· ,,·f.i:-ny~·fl. rnq.,odlq.-1:,di r,.u'!stv.- 1/.c,,r;11:1
} l (·

n~·. kndc·tellLJi \\ Wt r·-~·l11 ptzet!~la\vicidc' J-,111t-1·l; ~ ,,,·rnc:i 1(11)", L pqiarli i:ic t,lkc•
0

::-pr~m<; 17K'fY'Lllq:,!\1Śri l'Pl,l;;, ;il,_: IL':!' \Y}ra7.il1 _,r,ajv.y1,z:1 ,v111patr,; dl:1 n&oCk\,\Ch
dvc(: ludÓ\\ cLcl'ho,k,1ad,ir·/:n I iugc\~l(\Vl'i:,1i~k1q,P l:u ,s,r,li"'•~,1··- bnly1~k1c· I urc1p1
UlilL\: zav t:1\lmmk· tcg.:•t dni:1 t';,:chc0k ,,. acL1 l{:,d,,: 1\lan-·clu\',,\ \\ I '.1r1-·111. Lt: uzria1c·
N za organizatr,ra walki ,,. yz,1T•lc11,·zej. a lwr,rzr,n,1 v. c: fr,mcJJ od rc,cz,1tk11 l {Jl~ r.
,il 1rn<; ( ,ccl·,n~kw. :1rk1 ,:1 -;ił~- ,,,1w,,nicl,J. N,tt<,rnia,t f1,,11q,,, 1'·t,1, L1 1:J,1,•r,-,m
I .d11:11d:1 l\i llc-,1. ~'J, tel -.\l,1 J';I:•; r 1,b1,:c,il,t 111•1·:n i< ,il:1 1•Ln,,1•. 111,,,,111_111:1 111, 1·1,,;
lll'lt.t'.u p;11·:·-,lv,~, ,;. /\'1..·hłl'..,h 1 \·,,:;.:L1t~~•} ie\~, Ll•ll\..ll \\}./\\t1l,1Jh !'•1 .'-•J''-'{1 _1;1111~1.1 ,111>,lli
-\\ t;pe1~k1cg11'' Poddmc ,t;,IH •\\ 1,h, /:IJ<;'ly .l \\ r1e,111a l 91 :-- 1. St:111:,- '/_1,d11," 1, ,1:L
\V \\·tt'dli111 llldi.('11(· ,I<,_' 1,·dr;;:k 111,:111;11 tk: l;(,(1,:;1_ 'Il lllt>l,.i:·d11,;: 11('.:: c-1<;' \\ _1,J.11._i~
,.111(•d 1 f'1k,,v,;u1L_1 i1,i1111,: 11r.tl,·\,·a( W1,:ck1isL1 l{:.1,fa Pari,tv.,, Jc,il"/<"' \'.,.' 1•.r1L·~1•111
191 t: r (\\Urzyb n;ll1(X(1dnc l'J'PJd,.l) jej 1-:·, "1f,ll'.11aqr I p L) ·m,u11ct r1d,w1) 11, ,'anó,11,
mak, ,Lc,nkrl't_l, A·\•,w1e_1 :1utc,11c1 r:;ii.
p, •1;, \', ldh '"·' ll'; \Il l'.J,. li\'\', l' I'' 'I!,\ ,I\' I\ \'/\I· J,1l:lllt:l -,, •J ,!\\ \· 1•ul,I 1q N:.qdh1/\,'\
/}\\1•1 11:,d I llln,qc1·, ltll;iL. \\ l ;;i,,i-· I \',l•ll'I\ ',\' l,ll•.•\'·l'I li\\ 1.,11 ,·c·p I·' 1r,:i11,f\'\ ,li.i
'/aUacbl.: ,,i;,1, iL rnonarch1 .., d11al1:,tyczr1a rrLd.~ztdcc,n„1 ,cq&11e \\ r,r_l.'. ..tllln:1 tr•.•_1-
czlonc-,,.y ;111.,tn, -\1,picr,L(,-p,-.l,k1. .. rranc1 ,zch Jc,zd I JUL pudp1~ał 111;,,11 kol , lu
Pc-la!-..(,,1, r>h1eCL:j,1,:\' 111\1 c,rz-::rnc p.11i,t\•. a Fr,],k 11:"f'.C•. zk,Lotlc_l'<-' z rna_F;, 1..J by( /( 1,_1byli1
KlTJffl'~('111k1 ,,1:11. l,:dicj,, z odn,·b1:y111 r7c\dem .,, \\',m,Z,,\q,:" (1 ;_ flat('\'~-1:1. 19::<:.
s. '.2'i()J Koncq1cp tnali"lyvzna. ,fornrnk•\\cclla tk polz,1tb: wr-Jn). "~pcm1i:c:t1,, f.··)b
jc~zcZl \•,czc~n,1 Jnlt"lli,; I 91 S wł, 11.
kn)rn 17orn\,kr11 t')l IZ\\. ~11l>d1Mlur·1. lan,..-w~cn:-, pr2c:"Z prcm!CTil \\,;p.1Lr l,tY(1u
T1,L<;. Jc·p_u 1, 1:u11,·111. Pnbh.a 1,11_1plcd;) \\l°JSL' \\ duah,l),<.:71:y ff1 l,[Z•.:'k z ·0·,ll~l,!,i.
. 1 !',.-".!lid I I kii'(')'(•\\ 111a; \\',',l'r111111 \\ 1111i11:1c1t 111•\•.,t.1!"i•1· 11<·\' ,. ]'ld1'111,,, k,:n,dl!,
;h,·.1s•11,· / .\11\l1'!• f'.,J•,l..11 \\-,·;·1,, 1-,,_>Slll 1,-'.h'/<'\•, l'1f), I l"'Jll\\rl 'h,' IU\',111< lllll\',\:11;,
l'WJckl (•fdo.,zn11a I~arda J h,,- Iem ('< ,bLHn, che,,' ri1L' 1,kr,dn _1uz. \-,:,tplrn o;.('1. 1c:
Pc,J;;q· 1,,,akz:1 c, calkc,,,. 11,; 1uq,,1dit-1?k·~z'.'.
7 pan!llurnhi l91 ~- r. 1n1111~1c1 ~pi;:1•, zagranicznyd1 ~lq1h,,ri \'Uli l\11n:1·1 :;\·-.1,, d
,i;, du p1c'?)C'.l'lll:1 \\'ibc,na 7 pwśk1 r, v. :,.zcz,;cic rnzmoY, tł,/tJ111t·\•, H li /;11,m1
1:,t1k~1ła »lif'u1-.-1,·di. Wil~1 ,n.i. LC,.a:'l Kawi l ,··t!łu:,il I(, 11 ah!zic1~11La J ')J S r r: 1:•111ic,.1
,,dt' 111n1cl, \\ in1:yl'h lm I1--•\-, ;,m,lri.,vk IL I1". \\ J..11·,1-' 11; .,I\\ ,,:nizał rn.i1:. ,.i\i'i\tna lt'/•t\111,_•
_; ,:,1•!.J ,1,,,1eh h11~11\\ rn;1 ',[;1( ,u; 1•:i{,[1\1.·1·1 /\\l:11L,,,\'-·II, \'. flrn•.n, I ;-11'.) n:-n•,: 11.1
1;u:11L:,d,rn ,u:q l'flt'L ,,1d:1L z1L1111 l\1,,1,:vL 1_,i,:dnl· 1•, !.t,11:1 ('J),'.:UJ<',".I~ J•d11:,l\\,•\·,.1·
W c-dpcw, 1edn z I b p~1źdz1ern1!-,;1
l '11 ;:. r n:1 11r,1~· Hm1ar:a pr,·z) ;_knt \\ il·.c11
o<\\ ialh-zy I. :-'c •. rnc men· z;_, i,ic CJtrzyman,1 prcr,czvq;(. \\' uza,adnicmu Z\\ 1·al·,111u
~1,·
U\'>Ll!,'<,', 1i nd ~r:,tzna 11)lb r., k1nly prez>dent \\-'1bc,n ,tornrnłowal <\'.C•Jl· 1--+ pud.1,,v,,
1•rzc,11,h,_F!L ych ir„in i-:wzln, r>ść ..,utr,nPmicznc_,::(, rozwc_1L: narc,dóv. Au~tą,- \\-,;g;a,
,yt11aq;1 11lt'gb ,n~1:,mc Ohn 11w 17;!( 1 I lS,'\ 11?11a( 1z ..c11t,,r,,-·11l1a rn,· 11..·st _1111 \\ v,t:-s-
u·:IJ:,c:1 . .,Od c1;1,u. \1. 11, -1\ 111 le- ,d:rnll' ("P\I ~1:1J,, 1 \\ v I'( ,111cd7i.111c zn<tak· \\ kr•llf rc,h·
'.;L1rn,1\ ·11,·d11,,./nnnli, 11;i,'. ,\t:111<11·. /1,_,\n, ,'t„ll\1_łi 1u1,:1ł l.1L1 1•,11111111. :,1;11111 ,,1,111\
m1t;tlL,) CzccLn,k,,.\akam1 a Rzc:,.z,1 Nicmicd;, 1 lllHidZ\ Czcch,:,:,Jnv,a~_an,1 .-\11,l- ,1
n,-\\\~~ra1,11, nrnz i...c C1ccl:c\,J.-:,,acl.L1 R,HIJ Na·o('o,s,a y<t d1 jiio(, r?:.;dcn: \H:ll'Fl-

cyn:. k\(11:, pnq:11::1 c,dp('\IIL:cl111:1 \1-l:1\Cl\',t•~< p!?\'.11,j, I•~ bcJT•\',,h'. 1q,_1~k,•\\\ll:1

i fH>lit:,l 1ny1~1i ,p1,111a1111 Cin:IIP\h,.,,al.m-. ", Nd;., ,lll'if:I:, Lui~.k,1(•jl\•11 1;1r'.,1la ,1<; 1„k/..:
,a ('('f'""·ie111 „n:1n;d,w,yl'l1 11 :Jc:1·, Ju,i::c,łc,1\1:m tle \\·(,h:c,~cJ",
 217

·,ł;:\\(;:' p p,,11 \l;:lllll 111('/;tk/.fll'}'.() 11«,';\[\',;1 L:1cdKi.,łP\\;:d,1tgi) ,,ito~LOllt' 28 raź

dz1e1rnL, l r;J S r. 11 Pradze. a ::'i) psid:;1crn1L, l 91 i• r rrcUam( 11i.,rnu w Z,tgrzebiu
ul v.C'rzenic r,1ri~r1, ,1 Serrów. C!wrwatóv, 1 Shn, er\c(,w (Sl!S 1.
R} ł) le, 111/ n,titlni,· dni 111Pnard1i1 Hab~hrngciv.· . .i,L:~lw-\V,,;12ry tló,l;ilec-'IllL'
.,L,rituhn„af) 3 li~tupad" !<JJ:,., , .• al I 1i~.turc,d;1 Karol I zrzekł .,1,; 11ladn cl'~ar~k:t'j.
\\ 1\u'1m 1~mi,1t:, wl'•1<c:ra, ,line t:·11d,ncic do pd;1c1t·ni:1 ,1~· 7 i\f1crnc1rrn. St;id !c"i
l<11d;i l\111,11•,., 1wl(•,1';111\\'1c,ln11111t11p1/cl>1L· l{c1>uhltk1 'J1crn1l"Ck1c1 /\1,,1111 (/<ą111i•li/,
{ ), //{\, I,, 1/, //1 lt /•J. l'11:kl<1fll.tl,I;: ." [ ,' l1:,l!1]';1d,1 1•1 lx I. ,H, I( 11l1;d,1 lll.111. ... N1u1111 d .. ;
,•\u,t11.1 ic·-t c·z:,;ŚL'l,l 1-J.l:Hlu,q Rcp11hlik, Nicmin:J.,,c!. S11n 1alil(" 11,taw1 rvrultqą udz.1c1l
N1cm,LTk1cJ Au:;1111 v, 11·-tawnd,rn c,t \\ 1e I admint>lLKJI Republthi NierninJ...JL'J. pk
1 1u1L·i;1gm~:ue w,ta11 r 1,.,;pc'Jic,d1d1 Rcruhl1L1 1\1LTl1leckiL_1 Jht kntur111m N1urneck1c1
.\11~1rn".
Prokl,,rn,1CJi1 ut\1 crzcrna Rcpt:hl 1ki \V .;:pcr~k1q L,k,,zala "I\: " Bu1apL'7CJL' l 6 li~--
1n1,:,d;1 I •;I i' 1,,k,1

\:V 1c10::-; r. 11L:,ala 1-1~· b1,,Lka Rl'Irićllld llrntm~kiqJl ,\'1011n·. Nm_10 I /...., ..,.S/i(,
{"..J:,A,;. v.an1.: dla k:-,!.1ł10\>.a11l,1 •a,:,: cricr.tacj1 1x,l1tyunc_1 oruzu Narud1w,q Dcmo-
kr,Ky (n1dvq1 J. IJrn,,,, ,.I,. ;,t",!!lll'1,nl11\\,d, 11 d,,1cnic1 ,,,(· Pd.1C) ['il'\, nmi \\ i,v<1Ć'
z R1,~.1c1. gdy:,. rr,,\1dzi,1c 11icbt1pil·L1l·r',~t11P V,)ll:1tud<•1,·1e111a g1ol1 im ze qn,nv
k:p1cj zC't)-'.an1zc,,1·,m)Ch '.'i1cm1:x, me za~ R1.1 ~ji. \1c•bec htórL'J 111,1i:1 wide pr 11..·\1:t!_'.
c, wtl11 :11, Jll') eh. l w;v,1' on. i;,- cw:iL,t 1jednoC7) <.' tl7Y ;;ah(,ry t:,, lko d:t.1,·k1 jll'HK'C\
l!.<"•IL 11;,\\,·l ,, -.li 111< hrd/1.' 1" ,1111,1l·/,1ł(l 111\,k.1111.1 Jit'hu I J>,rn-..,11-..ll\\"st 1
!)" 1:il-.1;.li 1:;.d/H'I 11"1"dc1\',Hli 11,·bk1·v.. t1/\\IH>ll\d1 1111T1 \ql,11d1 '.\< 1p1\
,.\11,,t1,1H'j. ceLlrcs1.11\al q1,,ocl,·,.\1~· J..;. ~icrpm,1 l'JI..J. r nac:;l'ln:, ,1(',d7 ,,mrn ro~y,~;k1c.1,
\'.1,-lkl k<.tii7:<,: NikulaJ t,..1kulaJC'\'. I('/ Cifn,1l,1 r>r:a rn.H~ .... W) biiJ glldLLn..:. \\' którL'J
111fl'ka1a1.,, \\";1m rnarl.trtJC u1u',11 1 dL1ack-11 \\',,,z>,h 11<,:1( ~1,· mrii.c. l. i l\1cdrn_1
,1~· /;;Ir,, .~J,llllCC' f{lLLlll;tj,[C! jl,l C/(~Li N.11ód Pol,~1. Niffhaj Naród l'ol,J;1 rd,1C7>
~I\.' \, jedm.1 Cliik, 11cd berłem Ce,1,11:a Ru~)J'l--..ief'(I. Pod h<"rf<"rn 11 rn 1Klmd1.1 ,i,,
[ 1 uhka .".•.(1l,(1dn.t \\ '•\\Olq \\il'll.c', ]•,'L)'kll I ,,,1m•r·1,1d/i<' r .. ]"

N:, 1,·1,·mc (1,illl!I 11bdallP1'.,lf ,1,· 11,1[,,1111a,t 111>hki nith 111,p,dki-'_lo<ci()l'.J,

k((,n d1ual zrc;illzo11ać sw1: ecie pc1p1zcz zwią1el.. :; Austn_i-W,;_gram1. Ortl'!Hacj,:
LtLt p1, ZL·ntov.c1h1 m.m. kierowana ptzez Józda l'ibudskiq!o FPS-hakc_ia Rewo-
0

:11c', p:<1 P1budsk1 v· ~.11e1 d11afalrn,,;, i niq1(•dlq:lu.~c10,1cj oparł \t( na dziabi,!C~lh

ltTitllllt' ,_., (r.dll Jl 01r;m11.tc1.td-1 Tli\\-:llZ\\l\1it' "s11,-chc" I l'olskicli Dnri.ynach
S!rzeleckidL S!\1onona p1zl'7 P1l~mbk1q.(1 I l..1.1rnp;m1,, L:druw;i ~!r1clc{,v. ,1)-
n,,11 le: :; Krakowa ; t1 ,ll'rprnc: 1914 r. \1krLn."Ly!a na LJCllnt' Kruh-,lwa J\,l,J...iq'.t,.
kdn;J 1,•J,u1vh [lll\\l<lkiq•1· IH'!',IICl,l pllt'/ ~Jll'łt-Ll:<"li.,11,,, K1111rro,1\'.kl al.ci,:
w rnc , ,dm,,~l,1 \Ukn:~u
Prób.;: zjednouerna polsktcgu n:dm \1 (i:ihcji [X1dJ,tl Naczelny Kuc11tct Narcdo-
v.,, {NKN1 pt11111btn_', \\ Krd,u,,ic l(i ,ierpr.ia 19](, r. W y:dll)lll z p1crnsz:ch
rn.u11t,·,.,1i•11 ,,,L11.\wd ••n. 11 , .."111,tr1,1 \\ nlarinic w\'lnc~ci S\i',i..'h l11d(\1 \\'}'~:,!;, n;,
nu111c pulskic pd,;zną ,m,1i;: prLLTJ\,J...u ro~:iskiernu cie1m1,:ll'y'' R(,11m.1ut:~nic. bP
JII ✓ \\ kr,t'lcu ,1crp1;ia l lJ 14 r, Pil,ud.,k: rozp(lcz,d łon ,Jn\l'i!lll..: L1:gi()n6w PPlsk1ch.
218

7 pc,l,:l,11,1 dnv•,ć 1 dz.!\1cm I urn1mch1H,V,,1lli,·1,1. al,: pn,lk:rt:,Ll1 n:Klt'ir,J ~cqn;::ndn:

;11 ;,In •-\1 i'.!! w1 ~k 11:J
Krn•n·1 •cit· i-._·K:!\. polq,i,1!1 d11:1l;1u.t: ni.In cy 1 11.w 1,·ah,('1 ( Sl1(,11111LI\\ 1, P, 1 li1yk 1
Rc:!111,·1) \\ Kn'ik,l\',lt.'. \V Li1ku ,wq•n1:1 11)14 r Picln,!11 ,,;,1 ,';-.(1 rn•1:r:11,1 [.t,\1\
~t\,it·idz.;d Il! i1•. ,]11)C1\'~l\11, k,,aJ1q1 H"y1,k,,--1r;11,v1hl,u-;u1i,1t:l,~1t·_1 d:q,: 11:11ud,,\',1
p,,l~l,i,·11111 11iddi 1jnh;1·,·11:r11i1 1•,,11,(~l('h 1i,·111 l"'l•.kl('l1 1 dt"l<'Jll'l'I d,, l;;1ł1,1,
r1~·1d(/l1>, rd~ /\\'Yt'li,_'.')\\{) ]H'l_)ł lh.T/.'I l!lt'!H!t\'l,l, :111,1nac~h")!• 1 ll1ll:'s! dt·p1( 1 \ 11·,~d/h d,1

111•1\q:1• 1, 1i.l•ip1,:l'obl.1. (•l'd'.-tl1_,11·,u1 1.,;•.' 1:•11<.d1:

1·::,J)c,(f.111, 1-11/,;'i l'rn,,) ·· l{q:-1,_;,n
tantcn; ki kc-ncqKJI stal "I\: ut\Hil7Pny 11- l1storadL1c l 'J 1,ł r Kl·n,nn Nan,d\'•\'. y
Polski lKl\l' 1 z /)"f•llH.ll'lcn' Wic·h\1,c,I-J.nn J R('m,mcm Dmcn1 ,kim n,1 czdc
W !916 1. byle, c,czy\1i,i(\ iz 11cjna h;:JZJl' dlu,_:C'l1vc1b. JWZ>C\Jll,t i \\)UC1-
r,u1,1c1. I ICZ.[L n;.1 w,<;·bt.L' ,.-;1,m2_•a,C:\,,H,ic sr•dccz:::ri,twa ,,c,l,k1cfC I J'C·hór rd.r„ta,
) li,lop:1Jc1 l0l(, 1 (,_\'l,,s,or,o v: okupcwanc-1 pLu. l'iJL'lm:1:\\ \\";,r,L,1'-'-1, ;il.I d·,.q1
t·t·\;1r11 .. \\'ii!it·li·1;1 li , I 1:1t1c1•JI :1 l1·,1c'l:1 I. ( .l,,ql ,-11. 11 1111•11:uL·l,,,11·1< 1·"'-C:ll1••\. 111
1.1n1,111, p11l•,kw 11:111\(11,, •-.;!f, (,d11d1,,.· i d11,·(!11Lz1i:1 111,:11,,1Ll11., 1 I 1111.-.,: 1 111L\l11\111
u,.lrojcm". T,, :-,,m1udncl I-<.' r;1(1,(\'.'\\ (1,1c 1111 •-;ialP ((\ \1/Jl,\( ;_;1c rdr l'J lll'"'Jll>dlt:vl, ,1.c1 I
m1,1to r.1c,w:-.ta,; z z1<:m „17au,w,mi11 n,,)_1~k1nr.11 ,·,·yd,1··tyLh. :, l'.lt;L Kr,,l,:,t,1;1 l·'1•!-
sk1cgc\ ale h.:1 zabt ,n1 111cm1L-ck1q,•c1 1 at:~t11:1L:k ll.'fll.
klei ,·_1c riic1111cdic ")J,:i~nił \\ krótcc na tap1:> rr, i" ,,iLJzcniu 11 Rc1d1,.t: )!U k:md:·11
Th-~nh,1ld ,on Iktl1111,1rnc Jh,lh,c~'. mÓ\\'la:, 1; ,•,skutd pucc!łuza1,1,TJ s1~· \'-PJI,\ ,.r\lurnm
un1ch(\[11[(; \\~;;;ystbt: śr.:,dki pt'lllf>'.:Jll(.. l.l', ck> tyci; Z,!Ś m1k1-.1 (,,f.JC ,ił)', t,l,,rc \'oi•-Lt, \\l;!-}ck
~W;! p17) .'t!(\~,:, ,. 11,;~1.ą lliPh' pc,rn11 il' Jo dy~J1UL,) c 11 „ iJ l-lnl?c1, I i' lclcnda. ~, }.l(,i.
/\kl 'i li,tnpada. 111C7illc1:r•1c od intencji, 1rni1l \\1clk1c ,naL7l'111C. fd<,1. p,.\ 1;11
J'll'I\\\/\ 111td,1,·<ld ,.,,l1d;111,(•.~l ;;1h,1t'(,\\ i lll!ll!,(l/y11;1IT><l1>\\il f11·1·'111· r-,,1,.1 ... ,

\\'()\',1'/,I~, l;1f./\ l{,,,,,,I \','/f!li\)'/:i /;1l H ł'I U \ \ l i pd(li,' l',,1:,f., 1•,·. ,") !''""' 1:1 l'Ji(, I
1

f\likPla_1 Il 11· 10,},;111,· d1, :,1 m11 1:wm11nl11al , ,t\•,, •r11'1tH· P1 d\J.. 1 \\ r-im'_I, ;/(,,•(,ne1 1c
1\'-7y,tJ..1ch tizcvh o_-<c1 dnl)cLc1;1, 11,1d1H'i1,11\t.L"
Pk·r--,v,zym ,pu(.r,:'1d pr1,1 w1" dc\11, 1111(1,(11, 1:tt:!111d11iL h, f, li',1:, ilu> I dd. b,;Kh
\\ ~pl'ct\\lC pobkil'j był J.ll'ć'/)'(ll'III r SA \\'il,,111 \\ 1ll'l;'dlll1 do St·11; 1tu 2) c,l)'Lffli;1
1917 r. <ś!wicrJz1!, LL' ,.11·vt;d:tn: 11HJU\'dl' ,1,u·11 ~., 1;:,,d111 n,(h,t,·fl1), tl J"11111,11a ,q1_1(:c
,Jl·tlno,-:t, ,na, mciide1na. aulPnnm1c Ln,1 Pub ka". N:il, ,nua,l /\nr lta 1 1--rat ,qa, :,1.ll1,'::· \
/11!,JL' :,t,, /ł' ' , \ \ \ I l i \'.Pjl'llll\'111 '•l'll'•/lllkll'l•I ll/1!,dl, Il l-.1··,.-,1_1,11,,,l:-.f;1 ll''••I \',I \'.lldlillq

~k ll'I R(I, 11. ~) llldL_I.! _Il de clk II lllU Il L, ,,,· JL' 1IJ ic!dk t.: L.i[dlll \', I \.,U c u I'J I 7 r.
"!'i<.l\l ,, ldl

Proklamacje n,,yj,f.1cgt·, RL:1d11 ·1 )-ll'll'7a~1,11cro 1 l'10l1\•t-'rnd1k1c1 J{ady I >L'lci:::it(».1

Hoh(\\mc,) d1 1 'iol111cr,kH.:h, ,t 11,1,lt;pme Z\~), l<;"q11 ,, ffl\olucH t·dc-[C\':1d. 1cj '-r·r,1w!I,.
ze sprawa rc,lska ,lm1ala ,Jl,' l'Ut'clt _r· l1,ś1•1t-_i--.;a na ,11 cmc tllH;d7) na1, •u1 •WL'J.
\V tylll cza~tl' na~lq)O\\ctly 1,tc,tr1v 11rn;m_v t;1l,1c \\ p,_1b~1cli ~rnJ1,w1,kdcl, nicp,·d
1t-rt(,.(d11wych. l'o .Jr)l)''.•J<.' prl;-'-it;),'''\l)tr" \1· lq 1 u1 ]'Jl! r, 111t,·r,:n·,,:ini1: I ,:;_:h111•.,\\
l'1,l~l-id1 w 1h,1:Kh I r,,,1d1,·1,111 P1bud,~.łl-'/'I• 1 K:11imin1;, ~1-,11k,11•.,l. i,:f<' 1· (\11,:11111
1, l\1;1~·dd,1,1~·11. ,•ri,·111:1, i;, >.1;11'- r.,yll.,l ;1,1 1•.111•.l\\,1 ;·,·11!1;1!1 ;· ,.,J.111 .,/,1 \I\' \\ ·,1·,,I

prncuj,1la 7 11bd1,Hrn 11JL'lllll'l'h11ni 1 au•,lri;1d1111i p1,hka 'f)111c1;1\,·w;1 Rad.i Sl:111t1

~tr,,uht c.,nowicic autor_vtct \\ ,polcc·Ll'J1,11•:1t·
l'l lt~tOJ.'Ztda 19 l 7 r \I' Pic,trngn.1dzic •.>glu:oJUlll• I )d. l,;r:!l'J, rr;111 11a:od, ·-1\ !{{)~Jl,
kt(,ra &Jr,.tla nun. pnmc0 „de -,\11."bc1(h1c),'.P \a1m,,1k1L·~kc:1;: ,11 d1·- 1·du1,a1i1,1 :,H;
1 utv,1,17c-ria ,,ur,l,JziclncTO p,111~1,,_a \',·i,ll'7lliL·"
 Vf_ EUROPA OD ZJEDNOCZEIVIA Nll:M!EC no I WOJNY {\VJATOWEJ 219

Od 1917 r. pomy;tnie rozv. ,1ę polska dLiatalność niepodlt:glościowa

we Francji. Zaczęto tworzyć lll wojsko polskie, a w sierpniu w Paryżu rozpoczął
działalność Komitet Narodowy Polski z Dmowskim na czele. Wkrótce został on
uwany pr1.ez Francjc, Wielką Brytanię, Włochy i USA za oficjalne przedstawicielstwo
polskie. _ grudnia 191 niepodkptuścią Polski n,cwiedzi:,1 ~Hi francuski
miQister 1agranicznvch P1chon. a :'i qvcrnia 1918 r. uc1ynił to premier
I ,avid LI, ,y< 1 ( ;,•orge.

Największy jednak rezonan:,; micdzynarodowy miało orędzie prezydenta \Vtlsona

z 8 stycznia 1918 r., którego 13. punkt głosił: .,Powinno zostać stworzone niepodległe
państwo obejmui,1cc l~rytoria zamil",zkane przt·z ludność nie1apr1eczalnie
polską i kt(,rrn,u musi zapewniony wolny do~tr;p do morza: nicpnuległo.ić
polityczn;i. go11pódarcza mregra1no-'.l 1c1 ytoriów zarnic~zkanych pucz tę ludność
będą zagwarantowane przez konwencje międzynarodową".
Wprawdzie zwrot o „dostępie do morza" był dość ogólnikowy, co wskazywałoby
,;a to. ii ,, /; 11Lowo Wił 11 •kłan1al si\· d,, jl'go mmi111;,fo1ycznej m1L·1111L·L1cji (np.
uzyskania dn,:go port.u \I Gdańsku), , , cale Qr:J!71L' 7.nstało w PnJ,cc przyjete
niezmier.r11e ,yczliwie;
Po klęsce państw centralnych i powrocie Piłsudskiego do Warszawy IO listopada
1918 r. odrodziło się mepodległe pai'istwo polskie. Jego kształt terytorialny miał zostać
us.talony zarówno w wyniku wojny.,. Rosją Radziecką,jak i decyzji mocarstw Ententy
na konfen:ncp wersalskie1
 VII. PÓŁKULA ZACHODNIA NA PRZEŁOMIE WIEKÓW

1. Wojna Pacyfiku i jej konsekwt'ncjt·

Najważniejszym wydarzeniem międzynarodowym w ostatniej ćwierci XIX w.
w subregionie andyjskim była druga wojna Pacyfiku (187() 1883). W jeJ wyniku
doko11;ih ,ie nie tyfk„ n,B(;znc z111i,111\ tcrytor:ialrn· ;11:' utrwali i,,,v.\ układ
wpł;\12u,1cy na dzieJl' pull tyczne te.gr, nb~zaru w wieku XX.
\V Chile, Boliv,ii i P1.:-ru znajdo11,!ly ,u; bogate „i,,i,I ~aletry, k,(,n, l.aczęto wted)
eksploatować na skalę prremysłmvą. Kapitałów niczbędnych do rozwinięcia produkcji
dostarczyła przede wszystkim Anglia, ale i inne kraje europejskie miały tu także
swoje udziały. Trzy państwa andyjskie starały sic maksymalnie wykorzystać zasoby
tego sure-wca, a ich porty: Valpar,n,o (Chile), Ant11L1g;;Sta (Bolm1;;) 1 El Callan
(Pero) o•;tm współza11odmczyły o piernszeństwo na Pary Irku i )lenie silnw
foz\VtJaJąCeJ się żeglugi. NajbardzieJ stabilną i korz.ystną dla kapitału zagranicznego
p{llitykę prowadziło Chile. l\atomiast Boliwia i Peru, znacznie częściej wstmisane
przewrotami politycznymi, ~klmrnc były do radykalnych nawet zmian. Jednl' r1.ądy
przy111awaly duże prn wileje obcyn, 1m1cstorom, mne zaś ograniczały ich pra\, a,
podw) żnatv podatki i pr<,bowały z1, 1,;l,;s1nć rolę w gospodarcL·.
\Vszystkie trzy l:r-aw andyJ;;kie ry\\;dizowały w dziedzm1c politycznu
-wojskowej i pilniL: zważały, by nie wstała naruszona równowaga sił. W drugiej
połowie XIX w. zaczęła jednak powoli uwidaczniać się przewaga Chile, co \,·y,volało
nieufnc,ś( i obawę s,p;iadów. l'crn i Bo1iwia (, hH,·go 187 r t;1warły taj1n
T.rakLil , , •ruszu ob1111111, 111. ,.,w cel11 \\ / ,1y·mnego 1\1111, ,cnienia S\\ ,. 11i, podlcgło,<i

i SUwl·n°nrH1~ci". Artyk11l drugi traktatn 1 •.lustł, że „sowv \1c:hodzi w w wypadku

zaistnienia aktów zmierzających do pozbawienia którejś z umawiających srę stron
jakiejś części ich tcrytorium, przyłączenia ich lub przekazania innemu paiistwu".
Dalsze artykuły określały, jakie kroki należy przedsięwziąć w przypadku wystąp1l'nia
casu.1 fucdois, aż dli wsp,,lnego prow,t(llcnia wojny
Od 18(,H r. dzialalc1 1erenieBPlm1i potężna k1 ,11,p;im.a przem,:-k,m, handtov,
formalme chilijska, a w rzeczywistości chlli.isko-brytyJska, wydobywająca saletrę na
pustynnych obszara,:h okręgu Anlofagasta. Vv'krótce na tych niemal niezamies,kanych
dotychczas terenach pracowało ponad 30 tysii;cy C}iilijczyków. Boliwijskie były tu
tylko rostcnmki policyjne i wojskowe.
\V l 8/4 r. zawarto por,,zumieml'. \', k(órym Bolmia 1obowiązah1 >I\', że w ci;wu
2:5 lar nie podwy:>.szy puda1ków płacc,nyd1 przez finny chil!Jskie wydnhywąJące sale1rę
na jcj terenie. V,! marcu 1876 r. w Boliwii nastąpiła jednak zmiana rządu i prczyckmem
 J 1_:x:-l [ l)'jllll,117i1?Pd i)i7 'lHPll\f ,\\ ,il.J.\\dLl'jUll n111111:J1 ll[,lf;11:,1dp1id IF">\ILl?.lll•)'Fl
·q.11'j~l}l?I\\IU,)d-n1,frpq., 1p;,\\U'j1)J 1p1up.lJ)ildt;iq ll[l 11:trp,1[ tlfl\ilp f,llil(.~\1 '.:Jlll"•)l[I
-pn ,:,:i1,p:i1.1\odp,1 (qE '(po,1utl .111"JJ '!'!Up:1( i"qlP[t:11-' .:iq,1_,1:'j.\.J.J111eiu{w1 "'-\l,'H\I
,{ur,-).\\ r.:i1 1)[1 1:lcłl'jllll~•l), :11 \Ull-'lllłf'!) .:iu,11:i11.ptld ·1 ,ll'j',({p111: ;1111,11:.l.:u \\ 11r•l'fld 1'11
)ll'.p1:.<1u.1cL1p {q ·1YjUJ,L\\ {1..1.:i,11 ,\\ c '11;b1 •1,~n, 'i ( 1,11u1; ,; ,., e.1cl ,:i.'i,1,1\up,_1_1:;11 ,;L[.1;',1111 pe-,:,;,
l'illl:.\\lllll;/';.11.I ,q.n ,\\ .111q1:1,111•1 I I>{:-,'.[ lłlll\-1/J,\\ ·'·'-' ,llllllllllc,J \\ if.>1J.11,1111,1·1 !•·11,>1·,1
1:u 4,1r'1,rn:l<.1.1uwou.lw1 \11,111,d I 11rn.11:;,ud1:1 p:J,\\, '<HlLJl:N "'ll"lll\f ·11kq
VSil ,ip
c1tb1 e1qtrnqu:1 .rrr-,1 cp1_\\,\lJ_,'f \,\\ q 1,\111 ~:-ll.?L1,_)J.)11 \\ .>:w, \.\\ .:i 1;i1_\\
111.:ip (1.1.1d 1

-L,qS(_ll'.'JA.J'Jllll~•1u.JUllł•)d 11.:JHUiljd {p Elcll;łl;ll.!7 IJ')I )U,1/KJJ'..)IU rn,n \ZJcl IUCl] ,1q \\

,\UWj.\)Ods ~ljS.Jl:J.llU DL 'JlllJ,) us>1.:i1.Jd \nc! Ul'Jl•'l\\ LlllJ[l l; 'lll;'.JL}HL\\ JS;)f \Z,\\J.'.lld
;:ll ''jl,Up;)[ ;'n, OF]Zl:'JO ·c:puwdp:--J CUO'.i[lllf - ·'li'-!-) ,\\ I "13l[llcJJllH \' EllJ'-jcb1s
"l"' id , lij;)\\t]ll JIUWJ \\ jU\\OlHJllU ;:JUICJH ,.:Jl!r,,r mm1~ L11:J.::>rps .{ ,11)_\\() \\J.;:>:1;;,pz
·11'1rn(11 nb1rpPI F'kl z:1,11 "J ,}ł:~I ·:,p111.11.1p1P,.I ;~ nJ:\l'fO r1Ti.,1'j,!IP'[i..1.1111r .11/JWJ'j'.hl
1:11 ,\\k,lli:, I IJ-' \ w, -,p, 11 q.•,l/Ji q.11.'\1111•1,p,r; rd 1_11,.11• 1'[• u , ,p .">11p,v_1, L11 111/pP,\I, ud, 11. J

,,1m;1s i:n1q,,J'j:1S n;:i.111, 11:1_pn1,: 1,1:1:u;u

0 'IL11?,\1,qi;-iJ_q1: 11,q q.1.{.1,,1n ,\\ "\11,ih_Ti .~u,u1,
[,:,;.,11u '!l!1lp,1r 1p,.1q JU;)d 1 -'P'-LJ ,)\ \.)SLJl?'j,\J;lllll; ,11.\\d}'il\J 11'.wbn,1.-m i 1;1 t:\\)Sl,l'ld ,1,1!:r
-nkl.-,\ '.)lt['EWlld, 117 ,l!IIVU'jl.?'IJl'! {p.:·,1,·)(1•).ld ,'.)\J,J.ć.)lllljl,:ll'/ {11i,1s (ul, 1.\\ ;Ji>'!l;Jj ,\\

r:11s1,i;.10 lllJ.;łlJ'. l [I\J03e1cr1 ljJ'.)JPt.,qu l~ll \JllWJ3 łl Wl'jl).lj ,\ll,\JUJ;.l.11,,

l'IP .\dj"\Zlfl'i J I t:8 l t'.)dl( te ,,~Jl\f S,lll,)HU '!\ 7;s1dp,.id Jlll/.,C)Jd;,1icl :')1,; Djllp,dt.
Jp IL) c,i';;iJr([) ,,m1u ;;i.(fl ·upsulll?l j1, fl.,\q•JH ;:11:mJb oJ (u lo.\\ :,p
._1:1 >!U 'nJJd I
<:11\1,1.1,/.1v 1•111.H,ll•r,(nd "'11';1 .\I\ ,,p'!.\\,,, 1n .1p11, 1 ·.11111111h,)1..1,I 11d ,p:1""· 1:i1.,•,1 \,,;1
,)fi; ,p1:1,L111,1 q.,,11,,u ,\\ ,1s_1dn ,,.~_)/.,,1( l;jl'l>\l!J:, 1,·1,1_11!JI\IU,,I l!l',IIJI' \l'.11'! 111),\<fdJll
Od 'J l:'88 [ '1p ze Clfl?-\\Cldll'j(i i,,wn ,ll'{,fqq.1 1)'j~l11',\ J [ >l",{ !
'lUJd ;'i,}l(cljo '.'illl 17 l 11:,1i7
111111..,{1, \I 1, \11q,xl Ci'jqi;:,:, i:p~1so1 ;JL'j,tr \11fOLl \JIS 'ffiJl,zxd s"d,1m1,, pn 'jl:t)i)Jt
.'>1,; 1;p,1z.x>pr.,1n ·:111sf.(1.(1q .\p)ldn:-i z;izid .iil.1m,_1;nds:,, '·'flll.1 e 1uy:1i:i.n ;,cic:,P1._1c1
·,u,Jfaq lll,,7J) UIJ'i)S\/S,\\ ,\)EJl'i ,)1)!7,'lD l:jSillll (n,! l l:ICI .\.J,'.J)/.) ep:\\.11 J;IJID\\
-,\\9-irn;iod 1p{ \\ou ,11~:Huz ,1m e11\11-:in qod, ir · :'li, 1, JOJ.( \I ;)Ili ,17 ·•-'J!'p,i;;1 \\l''
::mz ,111ąJ -umu,11 (1.11 r.1f cu i,!C.\\ 14c1,:Jd Jl:f,hptp 1,'j,1011 l'iodop ·,11;,1\1JIJ,_1;:i;;iu Jr1p-'lq
;nu .11 ·cp111.p.Jr.\\,idr,J 1;1.11ri,11:1 -i1.1r1p.:irn ;1IJ,Zzudrnd n.?J e-r 1 ,:,;.ln11rns ';:mHq ,\
,{J,\f<)ł-1'. c1qu111i'r-i 1 1~1u1.;1,(_1H '=1J;JI\\ ·,1u,v.,oup;;,i/ 4-um~ mup ,lii.:iml:'11,Eu znr
!l'j,11 ,,L,~I l;lllt,JL'-\'I '- \,Jl,J',\ _)I q1:l,111
u1""l"tll'.l 1u,-,11p u1lJ ,i1 1 :11p.1111 Hl\,\\ ,J]'l!_) "111111•'H .1;1 .,1, ,11\ni:plid 1u->,I (p.11'-I
'() \\l, :'l11,{ \\7 ;)[,l,\\S \\ .:il,LldL\\ ·,(ur:1.1\ np q.rnd ,:l/'•Jl:J \,J, ~mr \\[1 Lld i,1,11:J, 1.\\ ,, 'I p \\ ',i'
·1)L\\Oc]O 7tD.\\ 'J °LL~ [ /. ll;l'jRll ,l[!; 'fofcJ.\\ ,lp \lll:,1\l)J;l;5\'/lcJ,J1:J ,llllj,1dll7 J,;;J fp l"j :.i1
'fl:IZ[i:ll,\\ ·1L1m11{, r.1:1pn11 ,\\ '1:/.,1\\l)\\ ,lh rn!p'll7 'c1p1?,icJ (lllWllgl 11:ww:i-\l 'il.J,\-j lll'Jjl
-\ZJJd \1ll?Jl\'\\\ uu11 1:p,11 1\' ,1pq,J -"UtO\\ i:p:up;11-,,ndt,,. 1:1.1\q•lU 1:.111;111 Il.' ':'iJ,":'il.'_JPl
-uv :1Hm:1il!!'. 'Jl<\lj,lU lPl"'l 1:u {1{n1)J'j,\\ ,,q,r11111.1 l::jSl•J\\ I (,L81 u./;1Jrq tł
·t:lllltlllj \li.li'.! '•h '!j!T<
,;11LL\\ 1ąv11I '1q,,s(·1\ 1l,L11qn~/ •,:;q1 ,i(!l .)(11:f)(t,L'iU ,lih11tn:.\\:1hl ,J,':\!!HU,HN ,)IUi'.'<\tHJi!L)

'jlltlj 1.1! ,lh[l'P _11•1!;1,,1q1,1ł1!,l!llll ,,;:,,-iq1; I <:1(1,l~lll [,l!U up ,ul:L,J[l:U ,)J'il" {J'.,\\
,;l~le,: .11 ·1,f11, q,.,q .:up1:ł,',\ , d.,n nq,)" '1rn1;:1J1;j(J ,JjJf qt11.;i1up,, l:'j':l'q np 1rn1;_d u IU':ł
,..\Jpp:, p:1111.11 'I 1p;P:j 1::; so.11~JUJJ ;) I" :n'jJll[)• d o:J,1,1\c1u ,11U,)Z[)i),11n.1cl .,, jl,- 11:'1,, r:rit J
p:J.)11.:l,i J SL::l I .:1 \)li[ ,\\ ·o,1;iunme_131;:; np111cfo'j PIP 1~rn,v.:i1u1:.1i,i ,lll7l_l.l jll'.pC,\\UJd.11
l'fS\HlL\\liJ,'.!d pirn ;1q1.:1 01~1)1..) u1.(ums llL\l :\\ -,\\J,Hllq,)JS[),)!Jcl ,p \,lljll :,.,q,:n1 [;UL) \j
-': . (Jo3.\.I (,llZi.lJl'.'] ,7'j,\J![' id :11zpc.wJ.1d Jl·"dlll?),nd \JLll'j 'e:,,:;:ct ll<H n11q f I PJ.:iu,:i,:,' p;J,•lt.

IZZ \IOF/1\i 1
 H Ci: K(.JUh\'IALŃO l;\il'IRIALNII ; 1870/71-
1

Na jego mocy Peru przekazywało Chile „na zawsze i bezwarunkowo" prowincję

Tarnpaca (art 2). N:1tumiast pruwincje T,,cna i Pero oddało Chile tylko
dziesięć lat Po tym okn'1;ie miat przep, owadzony plebiscyt de,,ydując) ostatc(z
nej p,-zynależności tych ziem Państwo, które wygra plebiscyt, miało zapłacić pa11stwu
przegranemu dziesięć milionów pesos (art. 3).
Traku kończący wojnę mu,dzy Chitc Bolm1,1 podp1\any zost;J kwiętrn;,
t. w ~.iwiago. NH' Lył to 1111t1at poL, •1t•u y, a jcd) de bez1, 111 ,inowc ll\\\iesze111t
broni, obowiązujqce at do podpisania ostatecznego układu Na jego mocy stwierdzono,
;ie Chile oh:jmuje „zar~ poli!)CZny administracyjny" całym pacyhczn,
\\yhrzeżu Hul1wii, licznie z A111d,1gastą (arl 2),
\V Ameryce Lac1ńskiej reakcJe na rezulrnry woJny Pacyfiku były na ogól me-
przyjazne dla Chile. Tylko Brazylia była zdecydowanie z3dowolom1 uważaj,1c, ze po
drugiej strPrnc Andt,v, wyrosi;, ,tęga 111::"pukojąt::i Ar,gemyn<;: 1 zmn1c1c;zająca
s1ar,sęw v.atizacj," \\pływy Paragv.11111 i Uru;",,:qu.
Traktat polrnju i pr.typźni mit;dzy Boliwi:1 i Chik został ostatecznie zaw,irty
20 p,źdztcrnika 1904 w Santiago. Najważniejszy artykuł 2 głosił: . .Na mocy
obecnego trah:tatu Z(hla.J<t uznane wtasnuś( ;;bsolu!ną I stałą terytr,r przez
okupowane na mocy artykułu 2. paktu o zawieszeniu broni z 4 kwietnia 1884 r!' Aby
umożliwić Boliwii łączność z morzem, Chile zobowiązało się zbudować na swój koszt
!mit: kolejową z portu ,",nca do L1 Paz (art. 1. Chile zgodziło też wypłacić Boli1,
odszkodov,anic w wy,ukości 300 tysięcy lumów szterlingów. Oh1e strony uznały,
wszelkie kontrowersje, które mogłyby nastąpić w związku 1. i11tcrpretacj4 tmktatu, ,.będą
poddane arbitrażowi Jego \Vysokości Cesarza Kicmiec" (art. 12),
Wojn11 ł':1cyfik11 11,1ała \.s,1, l"rnkie t,,111,ekwe1" Przed,, \\szys1L11, osłab,b
znac1..n[c Peru i l3ohw11.:, które, zaJ<;!t' odtąd zabiegami o 11tr.tymanit in1cg1,alnoi,e1
terytorialnej, zmniejszyły wyraźnie swą aktywność w regionie_ Dla Boliwii skutki
niezwykle bolesne stracib dustęp dn morza, a rncilowania rn";izji nkczczęsnero
trnklalu z Chile miały w prz)~ztosci stale absorbnw;ll' jej dyplomację. Z:igrożernc
samego istnienia pa11stwa peruwiańskiego w okresie wojny Pacyfiku nie spowodowało
ozdrowie11czego szoku; przeciwnie, przez najbliższe dekady Peru musiało zmagać się
itrznym1 huntami wojskowych I wyniszrzaiącymi walkami l\<'wnętrz.nym1 międz'r
hberałanii a konscrwaty1-,tami.
W wyniku wojny główm1 siłą na południowoamerykafokim wyhrzcżu Pacyfiku
stało się Chile .. Umot·nit taki.e ,we wpl) wy w rt gionie kapiteli bryi:,jski. Jeden
a11tor6w chilijskich ,,wierdz;i v, 1onie eufory,Jnym: .,Chile wy,Llo z wojn)
jako absolutny władca Oceanu, który łączy nas z Polinezją. Nasza flota wojenna stała
się najsilniejsza w Ameryce Południowej, a dochody z saletry finansowały Jlotr,;
handlową ,.clnlną współzawodniuyć z na1kp,zymi ~wicek" (l\t Barn s. 4611
W ISS~ r, Chile zajęło wy~py Pascua na Pacyflk11, które Wl'dh1g 1cji był)
czcści;1 archipelagu Tahiti i stanowiły Jej wł&ność. We wrześniu 1892 przybyło lu
kilka statkóv, frdllcu,kich. którt' pu napotkaniu okręrt,w chilij,kich - WH'ufały sir
Stosunki ameryk:n'1sko-chi]i]'f,ie Po \\ OJnie Pac 1f1ku nic 11fJadał) dobrze,
o czym świadcz,1 ciągle \\'}·buchające, z ważniejszych luh zgoła błahych powodów,
spory między tymi dwoma krajami. Pierwszy incydent miał miejsce \V 1891 r_, podczas
wuJny dotr1mvej w Chile między prezydemc1n Jost l\hrnuelen1 H,ilmact d:;, dążącym 0
do zwiększenia uprawnień władzy wykonawczej, a Kongresem broniącym pozycji
władzy ustawodawczej. Przeciwnicy aą.tlu wy~łali parowiec „lta!a" do Sari Diego
Kalifornii, n11ał zabrać 1.;1k1pione wcze~rneJ 8 tysięc) brahinów. Zarówno
jak i tran.si broni zo~taiy 1cdnak przu władze amr:r:,kanskie zatrzymane
Dowódca „ftaty", me zważając na to, że na pokładzie znajduje się już urzędnik
amerykański, rozkazał opuścić port. Za statkiem chilijskim udały się w pogoń okręty
wojenne LSA. Do ochrony „ltaty" Chiliju.ycy wysłali krążownik „Esmeralda".
,\/\ 1\·<liwie nie d, , do t;p0ir ,Jl , ,krętów ,i, rniych obu \'. i statek .JL,Li'
dobić do chilijskieµo. wyładował broń. Rewoluc) wa junta cln I
zdolalaju1 c,bd1c' prezydenta Halrnacedc, obawiała się, że może dojść do blokad}
portów chilijskich lub nmvet do otwartego konfliktu z L'SA Aby tego uniknąć, statek
„Itata" przekazano USA, ale po kilku miesiącach, po zapłaceniu grąwny, Sąd
,1_1wyzszy zdecyd,,wd o pón,,\,n) m zwrócenai fO Chile.
/racznie g,, ,inw1~zy w efrkia, 11, choć p0l;1,1tk1,,1,o zupełrnc błahy, był n:,11,11111,N
11 tłtlił z amer k"n~kim statkrrn 1 „Halłimore" < 16 pa1d1ic1 )891 r 1h,:,1i<,
w porcie Valparaiso do bójki między marynarzami amcrykaf1skimi a tłumem Chilij-
czyków, podczas której zginęło dwóch Amerykanów, a kilkunastu zostało rannych.
Prezydent Ilarri~on uznał, że nic jc,t to zw)ki} incydent, może zdaCtyl sir
porcw, przejaw cl11lii~k1cgo anty;unerylani~u. zmcwaga flagi i li1 ,rn,nr
Pra$a amcryk,J1hka i duza Kongre.'11 1,ac,,ęły WZ)waC di.> wojny 1 'llilc
Zarówno posd ameryka11ski w Chile Patrick Egan, jak i Departament Stanu wy-
stosowały do rządu chilijskiego ostre noty, żądając ustalenia winnych i wypłacenia
znacznego odszkodowania. Ostatecznie Chile zgodziło si(; wypłacić 75 tysięcy dolarów
,dowania ,,d,i1 m mary1i;11/ ,1meryka(1.d, co nie o.,L1hil,, iednak napi1·n,,
" USA i 'I

2. Narodziny panamerykanizmu
\\' latach ,,.qc1ndziesiątych XL\ wieku Zjednocwnc ,Lały się
yżej rozv, mii,:tych gospodarcze państw ~wwta. Potrzeba znalezienia
dla szybl,,n w.,uącej produkqi była wa1nym motorem polityki zagrarncznt:;I
USA. Mocno osadzone w amerykańskiej tradycji dążenie do izolacjonizmu musiało
ustąpić nowcj strategii. Efekty rewolucji przcmysłowc_1 1 skokowego wzrostu ekono-
mic,J1cgo,jakimtst<)Pil po z.ako(Kzcniu w~ny scce~yjnej, zmuszały Stany Zjednciez1,ne
szukania bardziej i',ktywneJ roli ówcze,,nych i:lobałnycli .,tu,unkach
n,.1rodowych.
Naturalnym terenem ekspansji lJSA wydawała są: wówczas przede wszystkim
Ameryka Łacińska. Wielkim rzecznikiem takiego kierunku amerykańskiej aktywności
był dwukrotny sekretarz stanu James Blaine. Inicjując ruch panamerykański, nawią-
"n zarówn" ,h' 1,11:!i Bol(;.;i, i swegn '1,dckiego popl/l d111l.:, na stanuwt,k11
,d.rctdza stanu llenry'ego Cła) który mnic,1 w1i;cej w tym ,,amym czasie
hbertador, a więc przed sześćdz1esięc1U laty, zgłosił pomysł utworzenia ligi narodów
amerykańskich.
Oczywiście Blaine te historyczne koncepcje wypełniał nową treścią, wynikającą
z półtloc'no,m",~rykańskici Ppq1 w postr<'c~amu problemow półkuli zachr,clni CJ
224 W EPOCE KOJDNlALNO-fMł'l-'.1!fAl,.NEJ (1870171 19/K)

Promując większe zbliżenie do i\n1eryki Ładó,i-.1c:J. Blaine mia! na uwadze dv.

główne cele, ściśle zresztą re sobą powiązane: umacniame pokoju i zwięk!>zanie handlu
USA. Mówiąc o pokoju, Blaine myślał o wyeliminowaniu europejskich możliwości
interwencji na zachodniej półkuli i w ogóle ograniczeniu obecności pozakontynental-
nych nweca,tw na tym oh~wi7.e. Niedawne interwem:.1c zbrojne Hiszp,11111 1 Urancji or;,1
zwiększcmc ekonom1cz11<, pOlityczmch wpływów\\ Brytanii 1\1neryce Pchl
dnio1n:1, .t lwłaszcza 11 < ·1n1e,,stano11il) dl.i Blaine•;: ,11L'.,\lywnearr1r11 1,-11tV. Ale ta}.:,·
w samej Ameryce Łacińskiej wybuchały ciągle groź.ne konflikty, które destabilizowały
region. W latach siedemdziesiątych wieku XIX zaostrzył się spór graniczny i konflikt
między fi.leksykiem i Gwatemalą, a toczyła "i,:;· krwawa wojna Pacvhku. BlainL·
w teJ sytuaCJi uważa!. ze Swny Zjednoczone mają ~craz wszelkie wanrnk1, aby odgry-
wać inie mediatora i arbitra. w ameryka11:,,k1dL Jego zclrnmH1, pokój
niezbędny dla inwestycji, eksportu kapitału i rozwoju handlu. Dlatego głosił: .,polityka
powinna być \V służbie handlu", postulując zweryfikowanie tradycyjnego spojrzenia na
zadania dyplomaci i. Zauważał, i:ż wprawdzie kn\ic latynoamerykańskie sprzedaj,1 swoje
surowce Stanom Zjed11oc·zo11ym, ale w1ch1.Pśóprodukt,,.,, pr2emysk,1v)d: ,:prowa<l,a-
ją z Uważał \\ 11;c, ,t" zmiana kT•, ,tanu rzec n w , ,g6le po1z:1dku ekonomie i
nego w teJ części świata nalezy do głównych zadań polityki zagrarnczneJ USA.
Pierwsze zaproszenie na konferencję w celu przedyskutowania wspólnych prob-
lemów Blaine wystosował do państw latynoamerykańskich 28 listopada 1881 L Trzy
tygodnie później ódwo!any został Jt'd11:;, ze stanow1,J,a. a jego Frederitk
Frelingłrnyscn pomrł ten zdyskredyt,_;,,al, wysuwajqc całą serię w tyn,
rn.in., ze wielką przeszkodą jest trwap1ca wciąż \1,•.1na .PacyfiLu 1 spotka111e
wyłącznie państw amerykańskich może wywr,eć złe wrażenie w Europie. Prezydent
Chester A. J\rtllur polecił wi<;c 1.aproszenrn odwołać, choć wiele państw latyno-
amerykań,kicb przyslah, już pozyt)'wnc odpowiedzi.
l\llmo niepowodzenia, idea przetrwała i siedc111 później, 1 188.8 1,
Kongres upoważnił prezydenta do zwulama konferencJi międzyamcr:, kar\skiej. Tym
razem jednak zaproszenia do rzqdów latynoamerył;ańskich wysłał sekretarz stanu
Thomas F. Bayard, wszakże w roku następnym, po wyborach prezydenckich, szefem
dyplomacji amerykańskiej znów został Blaine.
Tu l>11 1;,łaśnie w,t;il po:ewodniu;;c I I Konkniicii między1rn, •\>lej pańs!
amer:, l.;111,ku;:h. która i v,ddziemitd r. roz1,, obrady W:>.tyngtonw
'./anim Jednak to nastąpiło, delegatów siedemnastu państw latynoamerykańskich po.ez
42 dni wożono specjalnym pociągiem po głównych ośrodkach przemysłowych, aby
zaprezentować im możliwości gospodarcze Stanów Zjednoc7011ych. Mimo to jeden
z głównych celów krnk11c:r1cji, za l.tór y 111.nać nalczy pmvołanie m111 celnej państv
ameryka11,kich, ńie n,~tal , •siągnięty z;jednoc1nnc energicznie: zabiegały.
zdają(· sohJC sprawę, 1,· unia celna 1n(1rhby zmnir1,1vi" konkure11cvinoś,· towar(:,,
europejskich, osłabić interesy ekonomiczne i finansowe Wielkiej Brytami. Kraje
lalynoamerykańskie zgodnie jednak przeciwslawily się tej propozycji, widzqc niehcz-
pieczeń,awo ustano,vicnia dominacji pa1is1wa północnoamerykańskicgc,. które ogra
niczalcb\ ich sWobod;,: wyboru partncrfrw gospodarczwh I handlowych, Konferencp
zarek,,mcmlowała m,wrrnast zawiemmc oddzielnych, dwustronnycł1 porc,zumień han
dlowych pomiędzy państwami amerykańskimi.
 Vll. PÓLKVUt ZKllODNIA NA PR7.EŁOMIE WIEKÓW 225
- -- ----------------

Konferen<.Fl nie zdulal;t także wypt,1crnxać sposobu pc,kojowegr, n,zw1ązywani<1

~porów. C(, prawda, W tr;1kcw -Obrad J1:denaście pan~tw podpisaln Plan arbitraiu
obowiązkowego w tej dzi,.·dzuiie, ale zaden z sygnalarmszy nie ratyfikował tego
dokumentu.
Ujawniły się także inne ró?.nice interesów między USA a państwami latyno-
amerykańcknrn Jedną z n1d1 h;. ly prawa c1Hl,oziemcó" (,raz: moż.lji;; P:,c mierwenCJi
w ich obr:'nk Delegaci p,m•.tw latynoam,srykańskich, r"1a Haiti, uw;,zah. 1ź ńaleź:,
,rmat w tyrn i\ 1ględzie z.1,"1dy doktryny•· ;il\ 11. Oeleg,11 l .\:\ Willia111 I lrnr\ Trescm
byt jednak przeciwnego zdania: ,,Nie mogę zgodzić się z poglądami, które zmniejszają
lub redukują prawo państwa do reklamacji dyplomatycznych, co jest wyrazem jego
.i:y morahw1 1 l)'Wotn,.1;u w obronie pr;,v. 1 interesu,, swnich obywateli''. Od te1
pc•cy probkrn intetwenq1 w sprawy innych państw -,:tal -•~ jednyin z najbardziej
kr.,nfliktoi'r'nnydt 2.agadms.TI sy;;temu panan1trykańskir'}:l'.
Nie zdołano też uchwalić rezolucji zakazującej „prawa do konkwisty" (zdobyczy
terytorialnych), ponieważ zarówno USA, jak i Chile uważały, i.e prawo to mo:1.na
i,1stosowac ;:.◄ I) państwo111y~,kujeJak1e, k1y1,,riawforn,i,. <hJszkodow;mi,1 /,lagresr
wszczętą p1B>c1w niemu. Stanowisko Ciuk było zd,.knrnnowane d,,;-uą obronv
rn1hytków krytu11alnych tuy,kanych ko:,zkm Boliwii i Peru pu wojnie Pacyfiku; Stam
Zjednoczone myślały zapewne o korzyściach wyciągniętych z woJny meksykańskiej.
Mimo to, pierwszeJ Konferencji międzynarodowej państw amerykańskich zakoń­
•. zonej 19 h wictnia 1890 r nic: rnożna uzna,.' za niepowodz,:nic czy U.·,.hr ,x['anizato-
rów. Najwii;k,zym jej sllkce,,2111 było, L.<: p(• raz pierw1zy w dziejach doszło do tak
r•rprezentat) \vnq,o spotkarna pa.ństw Obu A rncryk, Skoro pmistwa tC)h' rt·y1onu I tak
skazane są na różnorodne kontakty lepiej było, aby przedstawiały swe najbardziej
nawet kontrowersyjne stanowiska i ostro się spierały, miast uciekać się do arg1uncntu
,i ry. Późnicj1:za historia mdw panamecykaibki,:go poka:rała, ;,, mimo zuarzne, róż111C)
m1eresów w1dc: 1:praw U(hrnatc, się zahitwic a stosunki midzynarodm,"c' ria półkul,
zc1chodnie1 b\h bardziej p,,k,,v 1we niż w innych wielk1d, n,gionach ~wiata
Konkretnym osiągnięciem konferencji waszyngtońskiej było stworzenie pierw-
szych instytucji, umo?.liwiających stałe kontakty między państwami tej części świata,
Artykuł I µ-łównego pon ,zumienia podpisane,vo przez osiemnaście państw gł(l,\,i, ii
p,woluje :•u: ,,f\1it;dzyri;u,,d"11;1 Unię lc.,puhlik Amerd,21n"kich w ,chi ,,,,ybkieg('
L'romadzenw I upowsze,.lu11anta informa,.11 dotycząc,d; !i,u1dlu''. l'H1a miała by,
reprezentowana przez biuro z siedzibą w Waszyngtonie, pozostające pod nadzorem
sekretarza stanu USA. Nazwano je Biurem Handlowym Republik Amerykańskich,
a jego organem ;;tal !:się .,Biuletyn Biura Handlowe;'o Republik Amerykańskich''
ip1.erwszy ntmh,r uk~ si;,; w paźdzkrmku 1893 r.,. 1)1rektorem \v 1 knnawczym
B1u.ra został /\merykaniR Wtlbant E. Cw1i,
Historia konferencji panamerykańskich wykazała, i.e na ich program t przebieg
decydujący wpływ miały ogólniejsze tendencje i zmiany w polityce amerykai1skiej,
Mimo .iż pierwsza konferencja bardzo wąsko określiła zadania tego stowarzyszenia
państw, p,xzynając od następnej widać byłe wyraźne rozszerzenie sit; ,ej zaintereso•
wań i dommaqę celów pc,lil\ ,.·1:n.ych nad handlowymi
Druga Konferencja międzynarodowa państw amerykańsk1cb odbyła się w mieście
Meksyk i trwała od 22 października 1901 r. do 31 stycznia 1902 r. W tym czasie
 EPOCE AUU!t,JALNO-lMfLRJAL \EJ (}87(1171

pozycja Stanów Zjednoczonych na półkuli zachodniej - po wo_1mc z Hiszpanią

- bardzo się umocniła. Sekretarz stanu Richard O)ney stv1icrd,ii nawet t'lpliwie
rnc bez przl·sady: .,Olxx:Juc Zjednocwnc ~:,, praktycnm: hiorąc, na1wy:iszym
suwerenem rn kontynerKic" (mając na I obie Ame1y~i Wcześn1q wd11ak,
przed obradami w Meksyku, odbyła się pierwsza konferencja pokojowa w Hadze,
która \.\,płynęła na postrwganie praw i międzynarodowych obowi,tzków państw.
W konfcn:nlji haskiej uc:rc:;tniczyły min. Stany Zjcdnoc;,.one i Meksyk, co znalazło
, •1e odbick iebiegu · spotka111;i r:n1arneryka1ł'h1 !'' ,, w któr„ 1 , !,iał
wszystkie rnepodłegk pa11qwa obu (Poza nieticz11,l111Cl.ąÓą
w tym ruchti).
Mimo że delegacja amerykańska nalegała główmc na rozpatrywanie zagadnień
taryf celnych i innych spraw handlowych, konferencj~ zdominowały problemy poli-
tycn:o-prawnc. Osiąi:znięto. na polu pew'icT1 pc,stęp, Szesnaście delegacji pndpi,,ało
i\leksyku pnnnkól w spr;nqe przystąpic.n1:1 do haskk1 kPirnencji, c1; 1,'ej
jowego •11 1 1;i„.ywania rniędzyr:;m"I, ych. Pii;1n"'' państw 1d1 11,,.;fo
także konwencję o prawach cudzoziemców i zakresie odpowiedzialności państw za
szkody przez nich poniesione, Stany Zjednoczone zdecydowanie jednak odmówiły
s11 ojej aprobaty i podpisani;i dokumentu.
Na konferencji w Meko,yku zmienione1 Biura I !andlnwego na itdZ)'-
nan,dowe Biuro Republik Amerykańskich, 11s1e1-iając równnc,c§nie jegP 1;id:1rna
poz.a dotychczasowe zbieranie i rozpowszechnianie informacji handlowych.
W latach następujących po konferencji meksykańskiej Stany Zjednoczone umoc-
niły swoje wpływy polityczne w Ameryce Środkowej, uzyskując protektorat nad
l',llic1mą i. Kuh,1 '!A.że podc:1,t, k 1 \'/ysu wen, /1:,·bhiego, w ,.aangażo" 1,yły
\V,, łka Bryt:, r~iemcy i USA dnily hl•F, ,minując:, ,;,,je
w regionie.
Trzecia Konferencja międzynarodowa państw amerykańskich odbyła się w Rio
de Janeiro i trwała od 23 lipca do 27 sierpnia 1906 r. Poza Wenezuelą i Haiti
uPcstni,;z,yły wszystkie pa1istwa ameryf.:a1,skie.. Ponicwaz wydarzenia śrndko-
wownerykańskic zwu;kszyły nieufność państw latynoamerykar.sk1eh wobec do
Rw de Janeiro przybył sekreta,z ~tanu Elihu który nie był 1l'm
delegacji. Była to jego pierwsza wi;,yta zagraniczna po objęciu li.mkcji sekretarza
stanu. Dzu;ki zabiegom Roota Rada Kicrovmicza uznała, że z programu konfercnq1
nak;',.y wyklun:yl' sprawy knn11TP,,ersyjne, )'Woluj;1 podziały wśr(d u1z,1st-
rnkCiw. Wshitd.. konferencra mogla si~ z rzcuyw1stymi pwblernatni
stosunków mą·dzyamerykańsk,ch
Najważniejszą sprawą tej konferencji było zadłużenie zagraniczne państw latyno-
amerykańskich, a raczej sposoby ich ściągania przez wielkie mocarstwa. Delegaci
latynoamerykańscy nalegali, aby przyjąć zasady doktJ)'llY Drago jako obowiązujące
I" 1łkułi za,. I11 11, j. Stany ,czone jednak, ,1 Jem ma , 111 r. J ter
1,dnb,lny i nab.y 1.ekatać rozpatrzema drugiej konfen.:11ep pokojowq Ha-
dze, której obrady przewidziane były na rok następny. Zauważmy, i7. konferencja
haska uchv.,aliła w tej sprawie konwencj~, która stanowiła połączenie zasad doktryny
Drago z propozycjami zło1.onymi w imieniu Stanów Zjednoczonych przez pułkownika
Hurace'a PorttTc1. fjłosila ona. wprawdzie ,;,iąganie długów zagranicznvch przy
 VJI FÓl.id LA HOD\IA NA f'RZEU;,cJIE \\'IIKÓr 2T7

użyciu siły jest zakai;111e, ,ż}il'.t· jest jednak w dwóch przypadkach: pierwsze.
jesh państwo-diużnik me zcd1ce p<•ddać ~ie ar!,J1rażo\d m1~,dzyn,11od o\;,cmu ll111- po
dru,cie - jcś.Ii nic uzna dcC)zii takiego arbitrażu
Na konferencji Rio Jane,ro uchwalP1lo 1•. unwe11cję w ,prawt1 pov,ołania
Międzynarodowej KomisJi Prawniczej, która miała opracować kodeks amerykańskiego
pra\, a pul,! 1cmcrw i prywatnego. E.z ·nwrncja zostab rat\ likow,rna p11ez w,n ~(k1,:
państwa, a ~arna Komisja rozpoczęła pracę w czerwcu 1912 roku.
Przed w, J11ą śv·1:1tow,:. od 1. lipca do sieq,nia '! Or , l(!b\ si~ 11 ~ / c '
jedna, czwarta konferencja panamerykańska w Buenos Aires. Dokonała ona istotnych
ZJman w ~,1mym funkc,1onr,w;:niu ,,I0W,H7yszcma panstw amerytańskicl:. P1,.edte1,1
w skład Rady Kierowniczej Biura l\1iędzynarodowego wchodzili dyplomatyczn i
pr1edsta,1. 1dełe państv.. latynu,c1ncnkań;;kich, ,tl,redytowam w Vv <Lszyni::Knie, Ozna
czało to, że jeśli jakiś rząd latynoamerykański nie został przez CSA uznany, me mógł
rnin sw,·rn reprezentanta Rad,ie KivrowniL"ZCj. W H11cnQS ;\ire, ustalono,
państwo, kt{irc me utrzyrnu1e ~tosunków dyplomatyczn ych z Wa.vyngtonc m. moze
upo•,vażni, ktlHt':',OŚ ołonkuw R;tdy Kierwoniczej , je q1 re.rcLl0W;ił, a WÓ\1Cza:,
będzie on dysponował dwoma glosarnL Niektóre delegacje zwracały uwagę na to, iż
za:.:ada r,iwności ws.z: ,;1kicb członków pl'Wim1J powodować obsadzanie sunowis.ka
przewodmczącego Rady Kierowniu,:j dingą ol,;rcsowych ybor6w. W Bueno,, Aitc~
IJ9dt11)·mano jednak dotychczasow > zwyczaj. zgodnie z którym przewodniczącym

był 1awsze amc·rykań,.ki sekretarl "łanu.

Czwarta Konferencja w Buenos Aires zmieniła nazwę „Międzynarodowa Unia
Republik ,\merykańsk1t h" n.i .,t'n,a Rt>publik Amerykafr,ki ch". n!ltnmiast nazw~,:
,.Międzynarodowe Biuro Repuhlik Amerykańskich" przemianowa no na „Unię Pan-
am,'1 \kard.:,". /11ala1!:i on,, ,,diąd :,,\ą. swdzil w G1 11,chu l<epul,hk A111cryka ,:;kkL
w Waszyngtonie , wybudowany m głównie z fundusq Andrew Camegic'cgo .
Hen\ ~zy okres islmenh, ruchu rana1rwrykafo,kie1:;o nie ;111.ynic'i,rwkkszych 1czul
tatów w zakresie regulowania stosunków międzynarodowych na półkuli zachodme_1. Nte
stwc,rzonu efekt:,. nego mechanizmu pokujowerł1 rozwiązy,\ ,inia spcrów rniędL}IUll·C'
uowych; nie potępiono jednoznaczni e interwenq1 w we9,nętrzne sprawy państw; nie
osi,1g,nietr, Lgo,i) w spr::wierozyc ji cudznzieinc6 w w p;i(isbv::c:h ,oa1ucrykafiskich,
Wprawdzie wprowadzono do prawodawstw a międzynarodowego zakaz ~iągnma
dłu;:,,w i'.dt,raniunycli pny 11życi11 siły, .ile lonni,· ogr1,11icl<:iK'j w ,.,osui,ku r.l,,
doktryny Drago,
WSZ) :;tkie slabri~ci ówczesnego ruchu panamerykańskiego wynikały z różnicy
potencjałów obu Ameryk I tch odmiennego ~L,diurn rozwi:_,ju. Amer\ka Łauńsb
(por.ii Arr,ntyną), nadal nękana anarchią i niestabilnością, powoli kształtowała swe
sttuktury ,1ewnę1rzne ekonomikc w nader nic,przyiając;ch m1arunkowan hu:h 7.e-
wnętrznych Stany :!jednoczone natomiast znajdowały sic w okresie niezwykle dyna•
miuneg,, pr,stę,,u go:,111tda1, 1,,go dG11:111sji /c'\'.'nę111..nej, którą 1calhPwały rllejed
nokrotnie metodami identycznymi jak ówczesne imperialne potęgi europejskie. /\le
na11·t'1 i w tym okresie ruch paname1)kai1 ,ki wy~,azal ,we ,.alcty; tworzył mechanizm
stałego dialogu mi1;dzyamerykańskiego i powoli, ale w sposób konsekwentny przy.
CZ) niał s1:;; dopo,;tępu ks:.rtałtowamu barL:zieJ ,syw,lizowanych" qosunkl,w rrnędZ)­
narodowych w tej części świata,
 I', IlPOCE /U! ',J ·,J,.NO-IMP! Iii,' l srJ (/870/'li '•\ ! '

3. Problemy międzynarodowe Meksyku w okresie Porfiriatu i rewolucji

Porfiriatcn, n:.1tywa się ter; okrc·ś w hisiorn l\kksyku, kredy dyktatorsLI \\ tc1dzę
~prav<owal Por!1no D(az (18 /6 I lJ i I). Okre~ Poriniatu i san:;1 u,Pba generała Diaza
do dziś wywoh1ją w Meksyku żywe kontrowersje i nie są łatwe do .1ednoznaczne1
oceny.
Z Jednej bowiem strony, za jego 11.ądów dokonał sit; Lnaczny postqi cywilizacyj-
w ;·• ,spodarc11, 1h11dowany ,..,,.r;il ,prawny 111 1:,r:11 państwo:\\. n•1winęła si,.- , \\ 1:,i.10-
mo:(l' nari:>dow:1 I r:rnstwowa, / drugiej zaś- narmly głębokie Sj)l/.cCZOOŚci ,pnlcune
i konflikty, które doprowadziły do niezmiernie krwawej rewoluqi 1910 roku.
Stabilizacja i postęp cywilizacyjno-ekonomiczny osiągnięty w czasach Pońiriatu
spowodowały, że umocniła się także międzynarodowa pozycja Meksyku. Szczególnie
p, 1n ,yślnie ks,1allc\1aly się w1:1v,,wnejsze dla 1\lck,yku St0\1111~.1 1 USA. 2:11.11111c1me
,,·dr 1:1k, iź poc1111 ko\'- o USA 1r;d 1,.,1, aly rząd ! >r:,F1 z wielką 11 ""' 1!11ością i d"J ,1, 1,, ro
,h,, ,, h latach oli, rilnie go za.,!" ,· 1 ll„wały. M11uu r/ USA z 1, Ttilv 11znawały u111 h de
fact<J, w p1-1.ypadku Diaza stało się jednak maczej. Wysmvano na przykład przeciwko
niemu zarzuty, iż do~zedł do władzy w sposób niekonstytucyjny, dokonując wojs-
kov.ego .zama('ht1 qanu. W 17h111'>istości j,·dn:1k obawiam, :-i 1·, że dykt:1111, n,,·k-
',)ka(iski moJe d.a.1ać się md1e1piecznym naqunalistą, 1ag1a1:~ącym mtcrt"snm
1rnw1vka6ski1:11. Puwodów d1 pud,jrzeń du,t:ll'uvl zreszt:1 ,;,11, Diaz, deklarn,1ąc
1

w pierwszych miesiącach sv.'ych rządów, iz anuluje „wszystkie kontrakty, które są

niekorzystne dla narodu". Innym powodem napięć ,v stosunkach dwustronnych była
wówczas sytuacja w strefie nadgranicznej. Przez pewien czas rząd Diaza nie mógł
,111,iL' poradzi( 1 wyrrawami n.i drngtl stron¾ p,,, <3nnde 1,(ddiil• ,eh Indidr1 l.t•.11,y

i;il:., 1„ali Arne,,, L:r1, ,m byd"to, ,,,y,1ili znaczn, · •,1J.. 11dy, a takl, 1 1111,,:ową ko1i1r . ,I •,111d.ą
0

1 ruznymi aktami gwałtu. Szyhł.o Jednak doprowadził do ~tab1hzacJ1: ogłosił ponadrn,

iż będzie regularnie spłacał wszystkie długi zagraniczne, dzięki czemu w 1878 roku
stosunki dyplomatyczne między obu krapmi zostały przywrócone.
Państwo Porfirfall.l było spadkobiercą i kcmynuatorem bz1almjącej sk, co 111,j-
rnn ic1 od czasów Juareza śwfadonwści narodm: c'J 1 obrońcą ( 1c1:zk ieszcze n1epewiiej
,iit'pcclleglości. l\linwpopraw11yd1, ;1 później bli•J,1ch 8tOSUnków lączący~h r,a,i I 11;,/.:1
z administracją północnoamerykańską, w Mebyku zawsze silna hyła świadomo~ć
potencjalnego zagrożenia niepodległości narodowej. Może dlatego dyktator meksyka11
,ki bvł podejrzli\, v woł:ec d• ,J:rryny Monroe' ego.
W orędziu 'L i h\ietnia J X'H, roku. a więć w okresie konfli ku między Wenc'Ludą
a W1dką Bry1arn1+. prezydent Diaz 11Qdkreślai pc7ytywne strony tej doktrynv „Rląd
Meksyku jest zwolennikiem tej doktryny, która potępia jako bezprawie inwazje
monarchii europejskich przeciwko Republikom Amerykańskim, przeciwko niepod-
ległym narodom. które wybrały ludową formę rządu [... ]" Diaz przeciwstawił ~ię
wdn;1k Jedno~,IIUIIIH'fflU char:il,h•1;,\\1 doktr,',11) l'••dkreślaja,. I/ r1te ma Ona l'iOJ.'Y
,1bu"cvlązując~1 mnt· państwa ;;unerykańskie. ,,J\:1c uważamy rn v,:la<uwe, aby dla ,do,
do którego zmierzamy, tylko na Stanach Zjednoczonych - pomimo ich ogromnego
potencjału ciążył obowiązek wspierania pozostałych republik tej półkuli przeciw
atakowi Emopy (o ile w ogóle jest on możliwy), lecz na każdej z nich, poprzez
1lui,·nie dekfar:1,ji pcdobflej ,h dddaracji pnl'ydcnla Monruc'ego''.. Tak w1,,,1 110-
 1lJ.iPi:t\! ·1:\\1:i:J .,.-.,~ t, .1.1;,:.,1 :,1 q.:i.{111)J!•-11h dru;ł :1:•l'fl<;\,'.•;., 1• :1" 1•u11::-.11·,n:nii11<1 .1:,''·"''I
Z1)lll [ 1p.•:,u·,..:llJ•>:l [IJll!d 1:1:.11:p?L'[l ql,J'] ,.w, .:,1·1<;!,)ll!',\c\,fl l.•:)1.Hqo,1 .·,,qm::ll)j .\fi'[\!)/
,,u,1Z(H?,\\,)l,T\\ Ti]l:'J1;1:1d :1u,11,{, p,1 ,1tu,11u1p-l :1p11:.1A / 11{q ·._,1!,\\11:nq 11:rHU ;1.101.'j
·, 1:,\J,l,ll!d ·L:t1111:,p.,.1.,rd 11:r,il1. \111:.1.,.\ n :t:t iJ /, ·,:~.-,11:·1111 :,.>i1[1?"d •,. I 1: '· 1 11 fd E 1.\\.1,11.:, .:_
11(1?.J'•j \.Jq1''1,1>p f,'\/.'hl.l'j\\ ·.1J..l[ll',\j I •1i"LllWi.1 '11•1110'.\,11 !;,,•,is-',11\\\l l!\10',\\lld
'lll)Pl
· 'i '<P p•,.;11uz \1•._in :wm.J , ,,_i,,1:11-11.,, ,. •p \t11.;11, 111J.1d, 1p ·,\1.1w1 \\ 1'1U'' ,,,,.,V.ich 1n.1,,J,.\,
d.H,'11J\:1,>.J /,,l1ll,W_ll ~El 'l,lll/.:,lfll•.I·- ,l/lllPflUI, ,\\ l'.Ul!lll!llll,'•/IJ 1: 11.U\'.l/.llU.lt)dłl'1 I

111,":1:,1,11d 11w: np, ld q 11:,1:11 ,\\ 1u \J.>11.1,ii:r•;n \/11:.11:.1 11;-1 •:.1/ 1,:nd, .:>.11d1:1q:.11:N ·l..:11: 111.s 1,
(,"Ti !..:1/,l,11u/.111 z,:in, l['lf 11,-,,1,1•1·,11;:1rd 1.:.1,.,.1,1·,1_11:,.i 1111.1..l/[lłl/i '.\ np:u,11.[1_,,J-..·,1, np 1111wn
-.",:1:l:1p..l111 ',\ ·111'1i1 :,1, i:.1Hi:/1:.1.\\\ .,.1:,,H1p:.\1n1u1"j->r;.i1:.1" 1:11.-'..11.'.l,1-·,\:1,•,1, 11.bl '111r:u1,1H\l
I ),;..l:i/ •\Ili'. I 11111.:,i, ,, 1:l.>1: l,::lllrl,l..lp 1:1 \q' .I I) 161 ::111;: f.. lj',1( I),,- 11:j \,:p,\J ,\\ ,'11', q.'.); )I ,,I/, li
l'l•ll'j 111:11,1•,1.">1 hi.\/l\nl i-i11q 1:·11111•1;1•; J q,:·-111•1,.11-. 11(1H1'/ll!'j1tl11 1 q 1 (n
'\ 11,1111 'o'jil,j-'i•i :,\ <>l[l<ll;' ,),\\·, 1.',1:,\ jillill l.111-11l''j\\'j.:'II lllll]•l,\\,11 llf/ljll,l1ll.-,:t\i
·1,:~1.· ··,; 'III 'l) ,J J 1:JUl,łljll,),'l
5:1,) 1 1,1-'LIZ 11.'uni"PL:.I n1 1 1d1J!IO~fl .,111.,1:<'•,1lUll1,11 1umilurn1.1J l 1 •,,,,n:•,1,i[Jl't\ ;1 ;:\;1,:,·-1
.1bl:'flJ <:p1i111 ·1::ll'.lll'"-) 1:wns 1 111.101,\J :,p 11','ll ·1::11rp1:c1 1\
1:u · ,i;':,1.ww_):l 1h '.j,1p, ·,11
:p.\Z n11.1c,:1 :,,1,;1n1q.~1-,p.111,.f 1111-r,,\w··1 ..;;,11111:,L1.),1u111,l L.1n1111!.l1w•~ ,1:p .. •1.1d·-; :pr:p,rf
ut:~: z 11111111.1.r::1,kd IU:'J~'. ir.-11J.1.ur: ~,-,i:•1.·11\J, ,·,:w,.)[\J ,.,,._1,u:1, .'.\11·,1:1 ,:;~p,:,nd, ł~up:pm,;
-q1: '.l?lfJll]l!\/ I l'l-.lfF'i,'>'j '•!;,.( 1:J,) l•\\O)l'IJ:,1 .ih:•JW'l)j 1!1.11:111•',)lll!'f', :1,\l·,_1,,,ll~') ]\\1'>llll
,\\<l'jl'l I ,:,llll:IIL I\\ l[,)\.·,\,11/l'·'"II \\<111:11.ll ·" 11'\\illl'j' 11· 11:,111 '1:1Hp::11p11 ) ·,\ '•,\llJl'.)'J,ll!

n.1.11•111111 !: ,11r 1·1 .H\\1:1,ł ,n,·,r,11:,,11 .,1111:/il'j,1,,d '!·'•"'L'fl:111 1.n,,·,1:1 ! 1,ui.·,11:1•:1

l,:,111 JC] .\ \\111uJ ,\:11 \\Jl:11)\ -''T'IUI 1)7. '.,p1:r,1:_przoz1.l1D rru1:,.l:u<.''1 ,)(cJ\';J1:j ',\
,'lltn),\\o)JC~!
:, ',\ \fz,,:,1,,Jd .11 11.\.':1,.•m :u,.,1:1 ··.u:,11
1 q.1 <:1h:,1p. un ,~11:1uLk1\
.11,c1.mrpq ,\\Olhll p1.u 11~;
t:.IUJ \J'J,\\l;_j : :;: iPp:>L.d' tlili l)Ul: ',1 <•,1,J.(1.rd „C)1:w.1.iir l .1,1q, );\\ ::•,PF1..:li :1 1::11)7lc01'.ll7 .11:1 \ 1

l:Z1'1<_J qr-;,w'1,n v;,,1ł,\" :C.ani(z., u .. /1\i'JV-'J' ,11.WJflff ,\\ 1.0 :1:;11w1\·,:p.:1

!111;:n,:111,:1 L,.11,J;,, ,.mu ł9'l 1 1f.'lu.1j 1p1u1 7 ,,m ·,1,·,1:-1 .~,, 1.;.1f17 ;•o 11 ( •,1 ·1.mn., 111,·d

{;-,1,J1o 1,,111'-\ ,:;1:,,,n;>.-J\1,•d .-,:b111„11111:J:fo/ 111,:11:li:•1 .,.1q,1·\ 1:11:1u ,1p 1:n 1:·1,11qo1c1
1,,-,J ,)'jl\l 1·-r;1_11:-1·,,i:1111 \jlco ,1:,1,p,,d 'iY,1>11:·, .. h.L!... jl''.\''l
:1,v:.r,.l·.1 (:urn11:i:111„ p:11,li:~ 1 ihi u1r,111.11:1111 .n 11•1C'Pl\J n 11,1(;1,1·1:p:111• 'I 1.-,.11\.)'11:
'I '11'1!· ,,!·. I 'I ·I' ,\),1·•1.1,,1 .,1. /Jil I l\/'•,'t,'H-.111•11 .'l_/ I \\ '.I,:,
1 I I •,1,·ol.111•·1 ,111,1d·.11i'l1

I
:11j(111.v.HI .',\ : 1.',,:'>ł/i :n,\\(:11u.11,;i .\\ [Jl!,lil[!..ll/ 11 q 1•;11,11 11 ,.'l'l'p:1 11:·,•,,)11
-11.u, 'I' (ui'.)rn1:.1.i,:,1 p:i1d",t ,,, <."1,~ 11:r:i.1 1·1c;1,u:v: 1;rr.1111 ,:u, 11q,i: ! ,,;pA · 1:,11p 11 I ·( 1Y,, •p:J
'', 1(1)1)'1 J'j'.! \J\J<i ł1·11dq 1u111 •,, 11·1.1?.\'1:ind l!'j,.U 1)1hl ·., ;v11,.,1 ·<:un11B:1,i1•~ 11•11d1:··1
/..l/1:I 1.(q S::.11·:,\11111.1111,1·1 p1:111,..;-1, 1i,I Ili", \', {·,\i_llJl·\1 ł'>',L,l,)/.11.I l;/111(] q.,w-.,1/') ,\\
l::.1 t.1 i,\11.-,u; 1 h1z 11-~:1,n:111 :·11.wl,llll(l:J, D-'F '!·::,1:-: 1 1zp
'111·,! /:i,11,I 11r:,1 ,\••q 11·,1 -;p:1111ud1•; 1111•11111.1.! I 1111 >\111,1d 111•1'·'1'11•1 >\.'>;, 1:iq1·1.1:,p11
(11..1 11·111,,1111:.1,·n:,1 1q1·11,li·1 .,1111:1,,1.,,r 1.... 1111 ,'IIJ ,r1111w11 1 q1(·,,,,l1: ·1 'jll'l',11111111,11:1
Ili.I.'.•!:• ·,u.11:,Jl) 1)../,;111,.11u11r.-ii:/ 1q1111 . k·1 ilc,1J1:o.h·p 1:1:1 ,,:·1•1J.11, 11\1,pr,'.J. ,Jflh,VJ•lll\\dl
[\Z.ll)\\)i) 11:\1 J·.'lWJ'i\il "l!'\J', 1)1?,] l.))•)117,'li'~l.11,J i.)cl/').{lll''"' ,,JiJ,1llD•llllt1 I) '·IJ[i:qo
r.,p:·, ·,, ,)\\1)pn:11.1.(zp.11111
0·\\1~Jd r:z ;11n~uzn ,~p.11(r ()A,},.)\)1~10!·\J Ju\]l"j1)p \p1_;\a:z ,:}~ln:pi~L ()~i;.:."lf .;l~]?l?l\.t\ i:u
r:u1q.)IL1)ll •1,tp,'lq IHUln:·f IHU,1llcl/ 1'1J;./1:1 '>1llll-.Hl \Jl,1 ',:1:·LJ.',\')',\ U'fi.\J I 1j ~1:lfi!IH'f\PIJil:
'iłj-:jll-_L:,r ,1- 1 1'·11'';7' ,\ l!ll,';lillli/lHth[ ,'lll!l!J';(lf ;''J,i\;',\l"l \il.O• j '~jl..:11\\ ''!J·\l '/1.!_1(1 flZ;JO\',

1: i
 lt EPOCE KOUWtALNO· !MNRIALNI i i 1<7(Jf7J-i ii.>!)
---
chciał stworzyć praworządne państwo, oparte na systemie parlamentarnym i cywilnej
kontroli nad s1łam1 zl,rljnymi. Ideały dum,kfatycznc Mackrn de zni!la;,Jy jednd;
111.1 ,ania u radykalnych 1,rzyw("ków ludu\vcgo nurtu rewolucji Frane;,1:;n, lPanchn)
Villi i Emiliano Zapaty. Stali oni na czele armii chłopskich, które domagały się
przede wszystkim podziału ziemi obszarniczej i wprowadzema daleko idących reform
,,p1 1lecznydL !<ozb\ld1,,ne przez upadek 1hU;.1tury 11;1d7ieje m;1, ludowych n1c·zost;1:,,
,, c /asach r, L1dero ,,1 d1 ilOTie, ,. , , ,.prawił,,, 1, lud cli, 1.il walc,1 ,· Padał , , ,,, oje cek

Innym powodem słahości rządu były stałe napięcia i konflikty z USA. IJważa
si<;, że Madero byl 11idkim wi1joneren1 politycznym. natr:rniast brnkcv,alo nn1
zro;:cznośc1 1 pragma1:, zrnu w ruz,trzyg;mw konk1e111ych problemów. Jc,go ogólne
koncepcje i ideały daleko \vykraczały poza ówczesne reguły panuj4ce w stosunkach
międzynarodowych. Niepoparte praktyczną dyplomacją, która mogłaby wiele spraw
vvyJaśnic. wywoływały zaniep,1!.,,Jenie 1 11i'"'ufno~( 1\iell<letu ,.iada I północy,
,dt·1oriem,•\v1inego '\ 1uacją w 1vkksyku 1111adek dyktatury 111.;,,,:, i zv y, 11'stwo ~d
Madero \vywołaly wielką konstemac.iv w Waszyngtonie i musiało mmąć sporo cr.asu,
zanim USA zdołały \1 ypracow,,ć bardziej koherentną polityko;: wobec rewolucji
n1cksykańskie1 .
Chwaląc demokrację amerykaihk4, głosząc potrzebi;; wprowadzcma w S\vo1m
kraju rządów pra,.va i reguł parlamentarnych, Madero na pewno blizszy był USA niż
radykalni i ,,mcpriew1dy walni" przywódcy ludowi, tacy jak Zai iata czy V, lht Made n,
mówił z ,:alei mocą ,., rodności 1 ,1edności narodowq, niezbędmch do :,kuteczneyP
przeciwstawienia się zagrozeniom zagranicznym, to zaś wydawało się tyleż niejasne,
co niebezpieczne. ,.Nasze stosunki z z,igranicą charaklerywwały się zawsze nadmierną
ukrlóścią 111°!•1:c sąs1,·,li11ej Re1111bl1ki zP,,h:ąy be1 11;v,iado1,,1,·,,1asob1,·, t,: międn
Narod,m,i, tak jak nucdzy ludźmi, uślępstwa tworzt1 preccdcn~y. a wiele p1,, ldens, ,,.,,
prowadzi do ukonstytuowania się prawa. Poszanowania są,<;iedzk1ego nie można
o,i;:ignąć pr7cz serwilizm, lecz puc·zwzajernne uznanie ,wych praw", Madau wyr:1t
11ic nawiązyw;,ł w tym rniejscu du myśli -.v1elkiego pruydent, [knito Juareza. któr)
głosił. ~ do zachowania pokoju między narodami konieczne jest poszanowanie praw
innych paf1stw (El respeto al derecho ajeno es la paz - w tych słowach zawarta jest
wb~nie is,01:1 dokuy111 Juarezą1
Dla admmistraq1 prezyden1.1 \\ illia111;1 Tafta 11. :1i 111ejsze , ą! , 1g6lny, I I koncepq1
Madero były konkretne posunięcia Jego rządu, rn.in. wohcc kapitału ;,,agrankznego.
J\fadcro zaś 1m",Y/il: ,,K;1pitałowi 1agranicznemu dam, \1.szelkic1-:e rodzaju u!;1twienir,.
lecL żadneg,1 przywil,~Ju, tak zr, w!;\jak i narodowemu, Uważa,1,1, monopck zagroźh,.,
0

dla przedsiębiorstw w małej skali i dla interesów ludu w ogólności, będziemy z nimi
walczyć środkami legalnymi, a jeśli prawa obowiązujące okai.ą się niewystarczające
dn lf'go celu, h;:dziemv ,vnosić dl, parlamn1111 inicjai,wy konicum·, aby je 1mieńk"
Najw1ęks1ymi mr,nc,polistarn I w ekon urn ice mt ·bykańsk1c.·1 l 1 yły koi ;,Prcja al11c
rykafiskic i brytyjskie, które w całości opanowały wydobycie ropy naftowej. W I 912 r.
40'.t wszvsti.;ich zarr,micznych inwestycji Stanów ZjcdnOC7unych znajdt,wało ',ii'
właśnie w I\kksyku. Nic więc d1iwnei•c-, 1z. decyz1c pierw~zero r:ządu P.'woluc1i
meksykańskiej w USA śledzone były niezwykle czujnie.
W czerwcu 1912 r. prezydent Madero nałożył na zagramczne kompanie naftowe
pierwsze !'(lth11ki w \1y 0,okości :io centav,,, za ton~- f)otej pl't}, poza 11iewielkin11
 Ud ~amq::n p<:•,'7,,cku 11,, c;,<:lc w;dk, prz,.-ci\' uzurpau,n,\,1 lfo:.:ru, ·,t;rnąl 2 ut,,:1
rwwr ---ta:·.u Coaln:ila. \'elluq1,uH1 Cdrr,rn,a k.1(·•n (11cd•-~il ~.1~" ~p.,dl•-.1·l,1t·rc,i \!~1,_l,:,-•1
t ~zdcrn ~ił I-JJ11~t\t11cj(•n,J1~t\cL11Hh. Ud H\ ~-a}d,1,:111ki1 l'Jl,.;. k:c,.I\ Can,,.n,,:
Ul\\Ur--iyl ~>.\ÓJ r;,•,td. \\ :\kks\ l,.1. 1<.1r1iiił)- d\\a 1·,n,dk1 ·-.d,,d,) Pc-d:n' tlP tq•;_, lr,d.-.:
,llllHl' dowuJ/(.11'<.' [.•r/c"t Villo; 1 /;,pal,;, ki(•r(' ilit· 111.rw,•.al:, :1J11 I fulTI;- ,11\J C, r:,!T"/\
1\h\ 7b11d;1S: bl1tt'J r..i7\\l'J \V\d111n·1·1 \\.' l\ld\,kll. rr..·7\dl'nl \\'d'.,1111 ,, \,ł,t; ''- b\1,:1
I Pl:łl\i\' d,, lq•n I. ;ip1 Kn1:ll· J.I (" ,l\;,·11:1,l;il.1 l<'(H::,,·111\ d,.11:d-t<:1 IH w,·,,, 1,:1111:11
:-.111;1:r,1_1,11 _1,:,lf·,,J„ il u,-.t,,lc, 11,ic 1.",_111,, li) i,,1-.) 1:•.• 11/1-;1<. ,l',!yl•\ I fu-_11.1 1,u,u, 11
1>17l'!)lll\ 0,,1d ✓ 1.·rnc· t1-·1u,,.,,l11•.:,h.1r,,w, ,,- kt,-,1 d1 -.;1111 li:, Lit' L111d:1d,·,w:!l l!un::111,,_
:t.a1111,·i1,d 1c,ln,J. ,Uada~- \\'1b1·1111\\J 1,,dr }'- li llb1l·(111,. ,,,, tli all'',1!1.\·:ai I Ili ,.,rc1y,:, 1-
i1)-d1 pt·,ff,w du rnd-.:,yLu:,"iei-:•-• l\u1 _c:rt:'st:
Put. /,tik \'Wy ukr,-,, I llt'/.1!<:'l} dd\\ ,H'.1,1 \',' 1·•1 hi:,,·c: l :sA \\ \ f ( tł /~·•,l:,ł d(' llJI:( KI lll'llli1
'\l')CI: wph ,,.{,w\\ ~,kh\ki: k;1p1tal l>r_yl)T-kl Pd:':, c/. I I pqlill\'W f11i;111,111,·c·. p'..1~
1.:1c(c1n\\';111n lh1vH·1:..:, .l'i(1\\llli' 11r/t'/ \; lt~lk,r Lu1,.p~1J1it' 11:tllov.. :1 S. l·t'.11·.nt ,:. 1 llHILl'»p..

li1.::1!-. dla li! 11 li1\l\l\~il'l1 l·,\I\ 1.1: d11/l, ,c· l.1p1t.d -1lllll\i.,11,1-.l-,1 1,n.-1.I ·-.I\, ,,1
gn_-,uny KH~dy JV(~r:;1k ł--'.ur-1:;1 l.itCt.tl zat·pttlf'Y\\dC ~:1,.: \\' l:rc11 \ 1„ N1t·111c:1r"", I:. :JV,)Cl~···
zyk, ,., ,_-SA 1,~dn1,Tan11ie uqWl\\\lll: ~-1,,:1,,,,,i,,I.,, ._,,J,n ,,.-,_.,1 r1<1d11 Sl:!ll\
nccz< ,nc zcab,:l:i h:z (!ustdę;;n11e du;o ar,;cn;c 11t1\\I'. ,1h, ,ldumć· \\ 1dLr łlt yl,H!1-; d•
W)(otć1111a prir»u-u,i c'.l.i Jl'f-'C r,:,idu. Pn:z.yccnt W1hc11 l'rzyrzckl rrun i\n~ilkt·u ,'.c·
nic dq,u~-.:i Jr r,n ,1dJcv..,nci. mdc,i zy,,t::q Jla \\ 1ell--,.1e1 lit) 11,:111 rtc\, 1zp ;:,(Jl ,.1zur:11l'm;1
Ha) 1-'aurn:cf"tc c T.,tsaJach •,i,·;; 1-:<-,rzF,t:,i:w J-.::andfU P,Jr:,,n::--l-,1L-i!'-'· \V łut_\ 1:1 I 9 I 1- r
pr,·zydcnt W1bot: zni(.,t cn,h\lf'.C> n,1 dc,q.;1,-y t--rc,n, dla q•,1zych ,.:-,ty!,ucrt,,\,'':l-.h'i
, ,,t-·1,1J bl,:,k&!ćf \l.') ),.-,,,::,,: l\1d.~yku. nd(inceićf<' dn~t;m v L La,t::r"1:1c\ ,Jl,. Hunt\
! )L!i..-/ol>,~_·111 .. , !- ,,·1l·t111.1 I\J],; r \\ ~\•'Ct..tt· ł'1i:'-1r'H l' ir11;d r;1tt·F,,:,,· lc,L~1h1~ lr'C\dt'J1L
I, t, I\' 11:il ,r.d ,,_·d11,•f !. lf1;il1, I ,,11 I dl1\\ ',)'' • \\'\ 11.1.:· li i J(<t/ )-'.l ,q-,1 ll1,'I -, il,11 '\ .tł. 'I I dl,-,
kich ru l'.l:J'-,u11 11.1 i,1d 1c~t,da 7;iCIZ\ll'<ili.: przez ,:,·,rr:1cr,-. 1:-.d-~}k,m·,Lch. pn •~z1,n:
~Z) 1--k,, z,n,ln1,Jm1 ich I pr .'t'f·fP•J1 ·n,_ l.>c,•.u_·-dc;; fk,t:-, ,JL:c-1 -,-kcu~k 1c-1 zc11.adał wd1::d.
c:,_,1 !mknv:o od1fa111,1 ~alutu .,_ .1 I t!1:iat db ul 11·,11,,1 u\\ ,rn1.: f!;,p :1rm:1 \ I .ti~I-.. Jt'J l\.1t·, I:,
1:Hl'l~lov.y d(,-,vódc.. 111cl-,;~yL111~,ht r•chtH•\\il. •-il:, :irncryk.11',l-,;1c· na n,1k:1;· r·n-,.,,.J,·1,t.1
\\'j]~Plhl q,arn \\'d/\ :2 l kw1,.:[1 1 i, f':1-1 I POI'. J rni;•;.111 \'n:1,s_:/ \\' i.,:r::1(:J 7.TilU
rn'1\d(•11t., c'11;d;\1H,: tn l\'\flil<'l7<•IK' h:,li, ._,, r1;1d ift.L'Il\' 1 rn1.d,, d,·f'n•wad11,· do_wgr,
1,1l,;d\·rq.:1 ( ·~·lu rd11;1'.-, 11il" ,i>,i.1;•:11~.l(•, ,'/ i.;dfli'.I :1',,-:. 1a \•,cr-,!.t1·, .~1 (,~.;(/; L1 '-.li' \", H. 'k1'
1

1-..11,,.,,llt\;',t dl,1 ,1,!1::llll'-ll,iL_ll ,-..J'.·,/)1 _!::[•··11\l-1,·_r \\',_,.p,11.h l,111• I( LI ,111111!~•111'"-l;C-'lll

w(,hn \Wh,,-. ,.1h v e:wrn„co.nc I\ 1d,~,yku ą'odm, 1:,11/c'U ''-q,11111 1 '-IC 1n1t·1 \\lT.(;_i 1 \',' lL''
~-}llli1lli \\-'d•,(\11 I 1:lr11 1,1•111UI 1;,nhacjr \_\ k1·11fliLctL' /,Wfcr(",',i1l1:; r•tc'.l'L r\rgtl l\lll',
H1,:/y(i,,- I Chd,-. (.,A3C")
K1-11t,:1,:1:qa 1::,:1'i,11,-n·,1•, ,,- N1df,U,1 l·,1ll~- ('.I\' ((J\'l l'.11'11 ). ;,·1a1 1. p11ul-
<.L1,ir1d:111,1 r1;1,l1'11 ( I<;,\ I 1-i111:·1t\, ndh;l;s ··-1\' łlt'/ 11d1.i;1!11 ,kl,:r:,tt',I', --.il k, 11\l\ll:-
(lt'il.lli~t\(711\Cł-;_ C,1rr.1rJ;: 111,_' c-hn:d 1;i,i;1(C- d,, \1-,,,(,!1·,·µ1, :,l()l11 ·1 pr1n 1,,1:1,-.·1c11·l:11111
i 111n t·-, \\ p ,.mi-: .-- .'I• ._ 1, ·1 ,\ ,.-.. I 1' I ; 1 ,t ,en,,, .111, r. 1 .J,i ,q,r,.·;,· 11L,111, ,,_. .'\H< '
p.\,d m.11· ie k(1nten-•nc:c1 u,-,r;i .Jy!0 ki.:n.:,~· spr:1v:y ',VL:'\',11ętrillL'. u\.-,c _:a',, ..zaucch,1rnc
\\ WFt,:,Ci I tlz.i;1L11i zhn-pąd1 rni,;ó:: u;,urp::h 1ru1, I-fL:cr:;1 1 \Vp1:-k1c11: Kun,-,cyttK
10: :i:i~t}CZl'!)Ir·--_ przcJ-.:1;1c:.-·.1 kc,mpl·kr:qe, Jakie p1,1w(, rn1,;d1)T1.;rc,,]c,\,,,. rr:-·\i'GlJc:
;111~j1 dr:b1vch u~lu.~ C7'- rneJ1,KJ1. K,,ntcre:r.qa w 1',1apa.c Ltlb ,:a:._onc.-:yb ,-,;c \-,Ji;,,·
11iq c-V:()(!zuw:m, 11:t: \,
1 .i,,
:1 l'--f'.(ló1ic f't',;,11iq Huut,~ 1 V') 1ccbJ J,,
 h1H'Jl) 2() •dt'IJ>1m1 l\•l•I I d1• st1iltl)' f.,,,111. \1k11,L1yly •Kkl,iały Ca:r:11:1.y, k1r,1y
\\l•_i:11 ~1;11:,n,i~k,, ~,,-.I;, 11:1d11 k1H,~lyl11c:_i111.;1li~l)C/llt'f" ~.ft"byk11. \\ pa1d:11ern1k1:
l 1S,\ ll/1'.dl\" de /11('/,1 1,,1d Cw1,\ll/\'
SvtuilCJd \\ \kbyku dald,;, l>da 1cd1,al-. (Ili IH1n11:ilu,11 Ji, rd)I lid r•Cłr.nc)
I J11•halr:i11 1-.r,qu np,.-n.•11,tl) d:IPp:-~"' arrPll' \'illi l /,:tr,:I), 11/l'L/lld)<,,·e \\ladi\'
C11rr,1111\ S,!'/l'/'(-,1111.- U1,]'Pilml' h\'lv rnd1v 1•dd11ak\1 \ illi, kt(,tt' p1,ckr;l(1:iły
{ /l,"--.h! rr:ll'lh ,,. /!'Si\ J [ito\'.'t•d~ \\;1lv \\'Jl..'lf,it :,,/Lt·d_\, IH r;w 11:t \("ll\l\\did'•\\';tllH' '.\l',,ny
1

111Ji;cl1, "h1 L1,q,111l1 1 1;,L r: 1, ,,_ \i\'1 n,111 11;11- 1 ,·"1111 .. ·111· \ 1111 11111/\'111:>11 1'"1111::.
n,hilt ~Lt'SLil~tu 1ad,1c,d~ nim ilJTtcr:, kansk1d1 1111,1 rncró,v )J,)rnik1'.,11, ;i 9 rn::m„a Lcgoz
rrl.u napadli I z1;1szc:z:, li 1ma,;11, CPlumbLc (N<•\I)' tl·Ick,yk. l'~,-\) PrCZ)dCt'.I \:\'tl<on
tdtccyd(l\',31 \\(I\\'· Z35 \\'\'~lać di· l\lckwkL tł\\' 1:~1iTq cbpedyc,1.,:, dc>\\'('Qll•m, rrzcz
r,:r 1 cr;Jl;1 .IPl1J1:1 J. Pt r~h1L/.:1, ktt',i;: rn1alu sd~\•.ytac Villę 1 '/111szczvć- 1c,rr1, qty. Tci:
0

1ul11;1U,-. nę..:111i,-. urny kal r,,,c1p, ,v 1. t:Jl< ,1rn;ict 21 cze n\ ca I', l (, 1 do~zło pc,d C.arriza'.
,],, , l.1 \\•;1\\ ..-; P ,,1,11, 1;1 1mcd1y , ,dd'/1aLu1u [',:1 ,l:ff/.t ;1 r;,1d; 1\\'\'llil \\·ll1,k,mu Ell'k
,,.,I .1w~11111 \V \•,v111k11 I<',\''' 11·"\' ,•. 1 i-i1,lil )'l<1/l1\ I 11·1y~:. ,.~1.1,•.1;q,11 'r <11•:t l.1,ql· 11,.
;<ldllll} \\(•111y' (J, l';;:11, ·'· ,, 1(•1
K1.qc l;ir,111.um·nka1·1~k1l' 1n,1:1n\m:: /~1otcn,v.;:dy mcdiaq~·. któ1ą \\'il$Pll od-
tZ.t:LIL ;,k ;:g.cxtnł i,11,' n,, pnv,nł;1111c wsp(dm1 arn,·rykan,b• md,svLai'1,k1q k1·,rrn~11
rl('!'')ljacyjnc1 MtliH' Lill--..rm1ec.icc.znq ptHC), f>OIO'l'.llllll\'l.1,1 l:lC 1>,1,;;rn~·IP. ),'.dy7
( ·::1:,,111;111alt'2al. d,,. pr;cd rr>dię;,,·1cm pk1chLi.,\1•,id, dccy,Ji na~laprlc, hu.w,u1mkc-1H'
\'.\'LPlai11c \\uJ<k a1nc,ryL111~l1ch 1. u·,) t(,riun jcgu krnJlL ])np1c10 ki,·dv \\' lurv111
191 7 r 1 ,<1,1,ka )'.f'11,-.1:11i:. f'o,h111r,: l',\'tPfały ~te z J\kk,, 1 kk d1_,~.zh1 d<.• 1wr11ialu.,1c_11
1

i,l\\,,11111•..<°JW l SA, ,ii;ily il,· ;1,1, u:1d C,m:1ruy. 1.a; arnbuqduru\vtc I knn P l"ktd1cr
I l1•111l! ifl 1\1111111.i, .1k1,·d\'ld\\lll1I /p;,(;,li \\ \V:1,/\'ll)'{i>III(' i \kk,ddi.
11111111, 1, ,r 11,,d1,1· 1 11,,, 11,;ili,11, 11. ,.,,,,, 1,~ i 1111,:dn ,,1,11 1,.111,1v-,:11111 11w l,\'h 1.,k ,h,h1,·
y:I, 1-1 l/_;i,a,:I: l-'url111al11. lt•I<"/ [l!l.<"I 1.:h ,,kH.:s l'h'l}<kl!IIIJ:, l,°d111,r11:-, Ulll)ll,.\'vc,.la
"t:' 1'-'i,,!t'lllc:a un1hll "•.
0),'r•lnc· konnT•l·Jc rn1•;d1y11;11pd1·wc <::mani; ,,. pew11y111 ~,-.n•.ic p1-iloli11c bvły
du idei t-.ladLTt': kc.lm,·111!1,w1t! \ltl h1,w!c'lll 11111t 11ka]it_1rn1 i \\ti:f) w l'IIPZlrn,,(ć
usrn1w\1'1e1,1:1 brun,twa 1111,,:d1y111111·d1·1•.,Lyo .. ,Juz _,,,1 L'iiL~ )_:łthil -- ahy AmtT:ka
L;ici1'1~ka zru.zumiała. 1c 11,,,,;a \','iJlki, 1s,n·. rn·tr111a lPl'/)' ~I<;'. /'" lu. ah) ·1w,·1 i.;:'i.yła
·-:p;,,.11,·dli,u,~,. 1 pr:l\\1 h' 1,1 11,dk.1 ,lt1'i\'1° h,-d,-a 1w1vkl..d1't11 l11tlrn11 lst1.1 11LIIJ1 ~'111
·,1-..1 r;w,.tl,·1u/,1. 1\,,1,/,; \\·;,H.1 h,,-d11,: ,,1,,1:11k1,·111 \1·,ill-.1 lllll\\1·1,;1'11q. 1<,1,,1T/111,·
,1,; ~p1:1\n,-.dl11ff,;Li , ,,,KlrnkL:, kt<'.:t') n:.m,dy rw1;,;1ne pml1I:n) mJCć \\l'h:c narod(,w
sl;J,ych". C;,rr,1111a \\tCrl')-ł w m1,1.zhwr,ść ~nmluwncJ r,r,chud1.,\\)' prav,3 llll:;'d.zy„
caruck·,,vq:,1 1 \\ 1msj;,;, pL, fvlcl-:~yk rrnat de :-reh:ierna \\' dzicd,inic refnnny dol)Ch-
c?,t.Lst•\';egt• pt}rz;_idł . . u.
·1 (• ,:.a cza~ów C;Jrrzu:,,·, 'i httq!P I 'I I 7 r., uch,\'J.it-,mi 7o,tda komi:, luqa kra1u,
1,:l h, 1Wt1F)Cce ~\'. i\11·ażmii:(· ;1 i de_, fl71 '· /\n 5 kul '.!..7 k 011~1 ytuqi 1'--pmwal~7at n1~:1drnuc
/llil,LI,_\, 1,·\h, l!,al11 , l'<•l_\'t_l\' ll,d11,,.1,·111l ,'1\'., \I tlkk"'l-.11. l't,\f.111!!\\'i!tl tli. h,w,1,·111.

u. l't>l]l'''lt:'dr,Hl dtl n;mld11 111eksyk;,nsk1cgu r.ulc:i.,\ rnc tyll:r, necuć 1 ,,ody, lecz
t,:;,'it• 11·,,y,ttll: 1;.,,1hy 11;,1111alr:e ,11a1d1.i;1cc si.,: pod 1i<':m1:1 lub \\\Klanu lt'I')h•ri;il1Jym1
tt"f< ► i ,utykuh1 „d,,~tł "Dt>klmu,e sit; pn.ep1l1\\adzcnic rc\'.11_11
k1,,i11 l'ar; .. fr,i'.' Il-i
1,~1"·,1l-.1d1 Ln1111.:kli,, 1 l-,;,nn"-JI '1.:,w,,r:n-J-1 pr1.ic,1 R,;;d poc,.,w~zy Pd l87f,1.,
,t Lll'.•r:,d1 l.c11t,l'kWtT,·_i;t l>:,ln 1,:)c.,11J:i·.;L1,· lil'lfl. w<"•d i hnf;H I\,· lli'.1111:d11yd1 N,;wdu
 \\' EPOCE AOIONIALNO-IMPI f'/Mi,E.I 1187()/JJ

przez osoby prywatne lub !:.półki; nadaje się uprawnienia Rządowi anulowania ich
wtedy. gdy starn,wi;1 krzywd(;" dla interesów publicznych", Postanowienie
rzonc było przedt' wszystkim w pu1ycję obceg,, L:pitału, zważyw,7y że zdecydc11,ana
\vii;kszo§ć boractw natontlnyd1 kra1u opanov,ana „ostała w kilkodzic11.;:c1u lat
przez cudzoz1emców. Zgodnie z konstytucją, cudzoziemcom wydano ponadto zakaz
nabywania dóbr ziemskich w pasie I 00 km od granic lądowych i 50 km od granic
morskich,
Po&taflOw1rn1:1 konstyru,11 1\)17 r. twoi 1 1 odstawę ) lflJ18COiania
ności narodowc1 t,kksyku i rnzpo,?ynały proces hansform:1c11 qp,unków
od zagranicy. Potwierdziło to słyn~e otwiadczenie prezydenta !\leksyku na fornm
parlamentu I września 1918 r. (zwane doktryną Carranzy). Do podstawowych zasad
polityki Meksyku zaliczył wówczas Carranza: uznanie równości wszystkich państw,
prze,tneganie tmiv;crsalńej nieintenvem·p oraz ró,~1 traktowanie
narodowym pr.n,,,daV1StW<·n1 n1dzoziemum I obywateli p;1n,1wa.

4. Wo.ina amerykańsko-hiszpańska. J\'.iepodległość Kub.Jl. Hawaje i Samoa

f. Przyczyny wojny
Do gló,rnych przyczyn amecybr'1~ko Hszpańsk ndeży zalkL) tcn-
denCJe ekspansJomstyczne w pohtycznej myśli amerykańskieJ, mtercśy ekonomiczne,
interesy strategiczne i wreszcie propagandę prowojenm1 w USA w latach dziewięt':­
dziesiątych XIX w.
Niemal h'lątku isu11ern;1 Stanów Zwdmązonych pPlitycznej mv,J1 11rn<·-
1yl ;i11skiej za1, iywy był m,n akcentu111, Kuba. ,1:i1uralnyn1 ,,,!( n1·m
dHi,tnsji i że ,ą,c~niej czy powin11~, 1u~1at odeb1 liszpanii. lda(h
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wieku XIX USA odwracają się od izolac-
jonizmu i zwiększają aktyWTIOŚĆ swej polityJcj zagranicznej. Najpełniej tendencje
z,witkszania zewnętrznej wyrażała wówc:ia:; i wpływowa t1,tHunść
Fr,:dcricka Jacksona Turnera, Zwolennikom ameryk1in,b:1 polityki hfon11ulo-
war1ci jeszcze przez „ojców-zalozycieli" pańsn, a :arum.entów dostm1::zę.ły tak;,e !H,ma
Alfreda Thayera Mahana. Wyznawców nowego ekspansjonizmu przybywało w Kon-
gresie, gdzie wciąż jeszcze działali ohro1ky tradycyjnych wartości amerykańskiej
pnlityb:i zagranicznej. Do tych ostatnich należał m.in. lider Kongresu Thomas B.
Rt'nl, który nad:il ,,ierzył r.m,rramowe >'>\b:c:anie Jeffrrsona: "Jeśli iakaś
1asmlanajgłętm.J zakorzeniona umyśle każdego i\merykanina. jesttoprzekonune.
że me powinniśmy mieć nic wspólnego z podbojem". Poglądy Reeda podzielało
wielu innych członków parlamentu i znanych osobistości, jak np. Andrev.· Carnegie,
Samuel Gompers, Edwin Lawrence Gotlkin, Charles Eliot Norton. W 1898 r. powstała
11awct Liga 1\111v1raperialisty,,ll,1 1Anti•lmp11 LeagueJ. , , Ltórej zap1,,d<> ,ie
ldkadzie.siąt ty Ameryhmm1. Zwolennicy .. Nowego B,1sl.:1cgo Przeznnczc:ma"
Netv Mumfest Destiny) zaczęli jednak zdobywać w Kongresie przewagę. Prze-
wodzili im m.in. Theodore Roosevelt, senator Henry Cabot Lodge i William McKinley.
O ponownym zainteresowaniu Kubą w końcu lat osiemdziesiątych zdecydowały
!:ib.c w istotny ,po,ób intere~y ekonomiczne. Hancid między Stanami Zjednoczonymi
 235

j Kub4 U',lą;Jlitł \',1>wcz.1, ,1.1r,1i; 100 r111hur:ew dulaów, u, ~1ano\1Hc c,k. 7',r L',1kgc,

ubrul11 L.1;,:r,1mcłncgu t S/,. Puv. .ilr:c· był) r(•\'.JIL'I'. tll\\'e:,tyl_lc amc-r:i ka1'1\k1t' ,,.. nic-
kt(,n·cl! cl,1c·cl11r:;:ch yc;:,pnbrk1 k11b;i{1,Liq. r\da:,1c1a \\ prz•,:rn)~k cuk,·c•\vr:1czym.
11 lrncl\',. ie. lwdowli. Kiedy \', l!:,C)/1 1 1daJze h1szparhk11: 1:a KuhiL pcdmv,!) ._., 25'ó1
do na tc,wat) Lagra111czr:e, ebpc,J1<'!'L) amerykań,C) gwałtu,\ nic zaprok~IC>\\·ali
1 ?;11.,dali nrł arłmi1;1~tracji w,:,zyn~IP11,k1t'I zar,~luema p(,111) k1 1•.nbc,· I lt-iparn1.
J,",/C/1 \\,u1:11·j,1c· WjtLt\•.,1' 1 ',.i,, l'.ifl,;d) .'11.11t";•1c/llc: I >L1 1n;1r\11,:1k1 li.111di< ,n:1
I \\\1J,J111c1 l :--:1\ !\lu11, K.,1,c1h.,k1•: /,t\1\/(_' llil.th• /}\\1'11:t /11.tt/t'IJll." I ,11,:k r·,,,,11,d
nich rz,,dt',w 11:,1k,11,1!0 za1q..:· 1u ,l;!IC pu)t?c,Jb. Na1w1,;-bzc J,;dn;i, \lliVCTm: wywarła
sn',1 ,trt\knk•1\ t'>fat~.111a, Urn) \\ ! ii'J7 1 dnwullz1L /C 1,o,1,'.dan1c Kub} 1 Hav,a11\w
JC''-1 kurn("L7llc d!a ~trakg_K::111e1 PhTn) plam•1\·ane:;n kanału mi~'c!Z) 1.•re;:111czne_L'.il,
i:d) 1 u ixzp1ccz;:L· ['.O b;-dLic ,,d ,tren) .1\tbnt) ku I Pac) tiku.
N1cff aly wl'I) w JW deq- tii; n-1lpcc z1,.·ua działar zbn:wych pu,·crn H1:-.:1pa1;11
W\\•.;11-ł., L.1l.1•.i11<..1 pH•p:!g;1rn!;1 pn,11;111.·1111;1 \',· I''.-,:-\ 1v l..n(n1 l::t d,1,·11ąt'·d:11c,1;1tyl'i:
,\!1'1< ,•,.lt 1,1 1:,11.t>Lq;;u•_j ,·,di,111 ,11:,·l,,,p•JH\lH /lic'! \'. \ Jlllhib 1t1q.1kn 11;1 ;1d111rn1•,1l;1,· 1r
f•l<'i.)-de11l.: \\ ill;:11:1;1 \kKtiilcF'. \\') ('(l\\'ll'lLt·111c \'.l•JJJ).

24 łulcg,, l t-,'J5 r. v.ybu.:htP 1,;_'. Kuhi.· ht•ll'Jl:e p,,w,tanic 1Jarc,dowc pt71:l·111·

hii,zr.ań,kmi k,,lcrnstoni l'rzyv. .:·,dcanu pov.~tar:ia b) h !\·!i..xi11:c1 (,t: 1rncz) Bacz, Cal1xto
c;,un;i 1111!,'lll'i' I Ant(1r:1,, M,:s·cc, Graial,>.;: gk•l\·llylll idc,,l,,pem Jo~,~ t-.farti )' Peri:z.
P,x14tklw.u pr,1 1.:,tdr:iv le\'. l."SA zklcc1\ai:rn:o," naptyv.aF;ce v,iad,:mr,~ci u akt,tch
.\.' 11..·;1llr1. I" ,p, ·lni;1m cl· t;i'tj(' ,., ,,] "·c t'-.rn, ·1 \ k:l'u·,". 111,· p17y,p;,1zal_\ 11 ,11 , \ rnp;\111.
,,t,·1•11H•I\I' wd11:1I, ;;1C/\"!\• ,1,,,t1rl''..'.,I\ J'PIUdll; j1I/_\_J:,l I.I / IH'llli'l'lj j'<)\\sll!llll•III,

p111',·11,q.1,,w1,tl'}ll1 ,,lt;' 1>k1uiJ1,J \Ił.Hit) hl'lu111;il1rt'J. \\' l), 1Jt, 1 lzl.M Fcp1,;1c11l.tJ1tn,,
;1 w ]l-:97 r S1.·11;it J'U}Jt;'ly ud1\\".ll\·, un1a1ąc,1 pow,ta1'1ct':w kuba-i,k1d1 7d stron;;
I', ,.!Ci,jl ą. SL1."l.lT,l'd111,· akty\\ Jl,! li ,]1,· \v r,1zh11d:tllfli!I lld,lroj(:\\' \\'Ojcnnych \\ l'SA
r-dq::rala pra·,a Lunrnrnr \\.'1ll1arna R;1rnhdl'h;1 lka1\la ura7 !,!llLC'I) .lu\cpha Pulitzn.i.
Prz<:d"taw1ly t•llc' drd!I:) it:l')•dc11l 1 :'i 11:arc:•, liN'i r., h.1ed~ 11.1 kanunink<i hi~zp,1:·1,la
qd/.: ,k Ll' Halhinr ai1llT) L,fr,k1m „A ll1a:1Cr··, i;1\.:(1 doHJiw,11,br;rt,.: h; ,m,n: n;1rnd, ,_
\',,. c'.l'. 1i,:r1•••~rr,lr11m 1nlnak p1,:td,•.1t·1·, <IP w,,111_1 \l,11" c-,1<; /,1lop1,·1;1c· I 'i l11i,')_'11 I ;-:•Ji-, 1

,l111tl)L;111~-k!t·::-.1· l-.1:,10,1\llik;1 ___r>.L11111:" v.,kuh'I,. W)l:i1cli11 111111:, \I. p,11t'll' l1;1w.ii'1·,l-.,11;_

!\lu,:c, 7.t: 1i,:mt;:lo \H'\'- c-z;-1, 266 r:rnr:, nar-zy amCJ) kafo,kich. ,,d1wwivdna!r1) eh za tu
lrat',ICznc W) d:,1 zelllt' rnrd) nic udało ; 1ę mtalić.
\V tej ') m:1cp ,1v11knnic y \IJclarna v. ojn:, Hi,zpar1i1 lriumfowah. l l hdctnia
I S'JS 1. pr,:zylll'r:l McKmlq v. yp.łi.1,il I\ Kc,npc.~,ic pr1cmówicrnc, r,rc,ząc l• Yf:cdę
na Ul)CK ,il zbroJn;ch rrz-:-civ. 111,,panii. z;i, '.'O l1qctma ot:1c izby K(,111,:rc~u
',\,Z\', .11) [ !1~zpa1;1;; do\\) cnl.:rna ,1,· 'l Kub:-,. IU,wnoc7l'~nw K\1t1fll'' pck-~·ił I upc,waf
1111 p1,·1\1k11!;1, ,,.1ł>\ 111,I \n!)'•lk1,h ,il l;11h 1\ 1.yd1 1 111nr:,L1d1 ~lari(>\\' /ydm,u11Jlylłt
ur;11. puwr,l;,I d(> c,y1irlt'J ~łu:th} rrnliq;;; 110,zczcgdcych ,l;cmi\v 11- takJCh rozmwrach.
F,i,,1,· uk.11;1 ,1ę kunieczlic rlla \\ pw1,~1dzema w życie tych p<,slanc\1'1('11". Uch1ala
K1•JJ!,'1t',u była wJ11ak:i'c' kLH111·•1om1,nn, gdy; pr:t.c·ci1,11ic) anebJi 11hcych terytrniów
ta\.i~- ndi,ie~li du") ',11kc,-,. \\'l:,c:ror:,, how1e111 du flic'] poprawki;: ,glo,,un,, p17cZ
':,c'lli!ll'fa !km:, 'cp• !\L J'rlkrc1 C,lu~il;, ona: ,,Sian) Z,1e<lr1t•cll•lle uinieJ~l')-Tll P;wiad-
,·1a1ą 1;' lllt' 111a1<1 1rnł;1 d1:,_·L·1 ;1111 1;inu;uu 11u w,dc11ia •,w,r1, p;1110\1:11:1;1 1ur:-,-~dvk,·11
lub krn1t11,1i 11,ul \IJ!l11,nu,n,1 \\'\~(),I, ;. jt'J)l1It' pr;11'll<t I'": \\T!llt"Vi!,t pul-'·111 1«h
l'll\llHt'/ p11lWit'lll/.aJ,, ~\\'llJ<.' [H••-tal1l•l.~l\'llll". j,· ~I.on• l\ li.o h,;dtil' ((1 d,.,b•n:·n,.
pc,zu<.la"'i,1 r1,1d) i ku111rul1; nad W)SJ',1 1cj 11a1odowi". D1i,,k1 tq ('U(.lW\•,c,·. -tuklnk
już &izenia zv,ntenmków lx::7pr,średrnej ,mcbj1 Kuby przo LSA h'~raly zlarnan,
1 K 11ha wk,t'tce rlll1gb t1Z\ ~1-ać formalną nicpodlq>.k,ść.
J\Lii;;,· up,,11;ii11H'ill!' f....1,11r1<.·~t1. j'H/\11!·1,I 1,tni;i11111· \\\1ł('\',1l'!!11:d •,,'.(IJlh Ili·,
,,,,1111 .1 'i k.,\ il1111a Is•,~ 1 frd,·11 1 , .. ·j 11.1111·1,·k•,J'\( lir.·, 1.·1111~,.,1. I lw„.i .. , .. I<'.,·,, .•.n ,·11
/.l'C?)fn,mal wtedy z Z.JJt11('W.l11cg,, od H'kll ~1.u11,11i,L1 1•.1u·1111rn~tr,1 1n.1·y11,Jtk1
l 1.aClijfll:1ł ".1 1: jaku Z\\}h.h podpulkP\IIHk dn r,ddz1,ilu. kr(,1 1 uda\\ctl ~IL' 11,, Kuh,
\h,pia trwała krótku. hP uh,lo nz,·ch m•t·~icn i 1ou,.b1 ~-11.: 11 ..1 l.;d1.1,:, n1; uu
Na W)"Pi_. Ei~,.11,,nH· sl;l\\1ali ~laby opór, v..i~·c n1,·w1d,· \'.-'\.'CJU.<°,v, k;,,11tP\1.1l,, R1'(,.-,,
\Tita ·1dubycH· ~la\~} v,ujv.1111t·j. k1(·,ra h.m.!1( 1 11111 p1,111ufl.t 1-. p,.;1111q,1HL v.\b(•iKh
prc1,tknd,1LIL R,·,.,\111l1 1rn 111,;r;u A11wrykall!l' ,,f.,;11;tl1 ''\' ,v.y,:1,,•;,.-a1111 l·i,,t, ;,11,n,
l\l ka ('•(H.l 1.l<,"<'"l,t\\t'[l1 k,,r,1.111d,,,r;1 \\"1111.1111.1 r S.111q>•,u11.1 ,,,,illl,1 111•,,,,;i,., ,'1\ li.!
\\'i;J.,d: L.1t11ki Sc1nllc1fll. Nc1.1 I\ .1Ln1c l'.·La u1J..: rJ,'JJ L,J \1·u,1nv r111'-!-'lJ.lc1 '>11,. JL·c.'.11:1L
w J'Ubl1zu a11,1t\d;te"J !cnlc,mi I !tszpan11 hlipin. I-lota a1T1cr~:·k~tnsl.:a ~ ;,J1r1r:.itcm
G1·1.1I}'t·\·m Lkw, )'l'lll 1111' t,lk,, 1r.1:,,'./C/\b l)k1rl\ h1:-..ip,1fo,J.to:·, die· (ll'll"llt· \",•,,\•,lk!Jil
ntl' d1•1lu~c1ła do z,11cci:1 hl1pin (i!/.c·L Ln:.1jdu_1:,c1 c1,· \\ pubhiu 11,,1., 111t·rn1P.:ki \1i,
Dv\l'l')U b)ly 1cd11ak7c /.t nuk. ;11,y Lap1c f\farnl,.; \\' lipcu 1w,,był n;1 hl1pH.1
jcdcnastory1,H,T7Jl\ ,unenk,ll J\b kurpuc d;~pcdil'\Jll\, któn b,·1 trudu p1k,n1l <.1h
0

l:1sLpw·1..,kie; w lym 11111rncnuc \\ 01m.1 na 1·ihpmacł" dl:: /\1m·r) k:m(iw \~ l;J\L m 1t· ,h 1pw1,,
~i~ 7aczcb. [)712łaj4cy w nd ,J;m n:.1 filipi1iski ruch niq•udh-.d11sl F\\h k1u ,1.1;1n \
(ll'h::I fmiliP Aq11in;ddn me u,11.11 \IPJ',kll\1\'-·I: r;;,d(,,;,.· :tllll'l,k:1wk1d1. \\';ilk:1 / p,·
i ,,k1ul11a ,1\1-.:11,1 ;i,1, •. ,_..1. :11i,J.. 1 "•I I 1lqH11.11 I,
11",!;1:H .111,1 1\q11111;ild11 hvl.1 h:11d11, 1-,,,.,;,11.:
0~1,tgnd,t ~{all 75 l}'•l\'l'_'t l11d111 dup11·1,, p(I 11 .'t'l'h l,11.1d1 nlul.da 11;1-1w ~p,1cd1~,,,,1,1<
Dz1::k1 mediacji pnkujuwc, ł-r,llh'il 111·,lp:1111:1 pt 1).'(\.l/ib ',I<,· '/ k, 11)1,;1 ,.11, ,,, I.I
,,ddarna p(l~iadlc,.;t:i arncryk,dl':ktdi: Kuby i PuLTl• · R11:,, Hak r,· 1.11,lq.:n ,,, iip<'H rn-,r: 1
pr-zl·z wuj~ka ~uT1eryLu\~ktt'), ak z Filipin nic zamicrz,1.la LfL"l', p11.1 ~a(' KlL"lh 1,·dn;1h
1 pa7.d71c-rmk,1 !S',r( r. rozp1xz,;·I\ ,H; ro\...r,wam;; pu~.uJt"~,- \I P.1ry·,,11. d,·lt':.:t•.Jd
aflll·l')'Lu'~ka L.:,1grn1il.1 H1wpa:1(lrn nov.,, w(,1114. w~li nic u,tq11,i z ard:1p,·la;.'.11 Ml.tlą
l-.1,Tt> ( l hhpmv I -SA n:,ll I \ h WH,T d,, t.,,i'.,:1. n,11,11111,11,,t Kuh\ l'llq;w !iw d,d.il\

\\' f/LTl;,w1slusu J1dn;1k. ·; uw:,L'' 11.1 1'"[11:t\\l•.1· ·1,.-11,·1.1. 1111· rnnrh l<T'·' tli 1-.111,.
Traktat pokoju rnit;d;:y Sranmni '.1_1:·Jrnx:7\111) mi Arnc·1:, kJ a hr, >le-st,\ ,·m h1,1pan11
:t,1\\.;1rt\ n1~t.J! w P;uyiu 10 ?rndnia lH98 r. Tiis?p,1111<1 717::cl.b '.•.li;'. ,,.~.a:lkkl• 1u,1~1en
w ,prav,k· K11h-y \V\•:-,pa miati bvt'. c1;1,o\l't' 1·,kupt>\.\•ana pr,L· 1 Stall, 7J.du„t<lJlt.
kt(11e p1 it'_li:I, n·,wnivi , ,buw1,,zl'k „uch1L111\ /\L 1.1 i \\ l.1~IH ,~u" ,,,, ,.J111,· I 1-.r.1,-. <'Ili
mąd'/\,T1a1odnwvm {,irl ł) H1~1p.1rna ndtlala St:111<1111 Zj,:di1<H"/<11'.\'Ill \\",'·f'I,' Pu,·,lo
Rko, jik równic, v.,,sp~' Guam\~ Ard1ipcl:w11 M,m~11\:,kim ian. '.2L l'<at,,rm:.,~t .111 ·;
1•h,qł, 11. ll1·.1p.ini.1 „11 .Lvpu1c Sl.111p111 'l11·dn,,. 1"11\11, .11d111,,·l;1f' ,·n:111\ pl-.. ,,\\,·.,•\
1

hhpifi~kic'', n1 i:u l :,A ·1~:(ldz1h ~1, ;;;ipł,1l·11: l !1c;ąl<lm1 surni;: dwud1icstu n111ln1K:\1•
d(llarów \\ przen,1p1 tun h Tllll'Si~Y:,. po \\ ynHaim· c!<.1ku111c11tuw iat, ills:1l'\JllYl'h
traktatu. Po1o~tuk 2.+ art) kuły traktatu pary~kieg• 1 dolycz,•h rnr.'.ia.1;1111;1 v, 11:iu
S7ć:ZCJ,•.ók,w:,.ch pwllkrnów zwi,iz.:imch 7 zakor:c,,:nicn, kilkm~ick.-,v.,-ru p;mm•,;u11<1
Hiszp,,rn1 na l\Ch ob,n1rach.
 2J7

K;,rntT pa·:n" ,ml<: l h,zpa1~11 nad Ki:.bą '-')!h•,,d p.cner:,ł ,t.,dcdl<1 Jnncnez l'a,,tel
!;::w,. \> !1111,:rju ~"Cf!<J lrć1 la I ,tycm,a 189Y 1„ c dwur;c:•-tq w połuó11e. \\ len
·-r·c~( b 1<.k(}t\c·z\ h.1 ,ii,· trwaj;1ca ru cztery \\ icl,1 cp,ka k.nlunialna Ud lepJ drna .i, ,;u
20 Ill<'tla I qo;, r Kuk, nl:ur,,wana by!~, !'tit>/ r,rl.-l,i:1!\ ,u--1n y! ..i(1~k il' f'ntl nadz(lrlT:l
\•,I.ul, 1,·,,,,,L,t\'-r'li ,-, \,J,1·<,r;i.1 l'l(Ki I J'l/<'l'l(l\\',Jd.1<,Jhl ,._,1,,,,y dn 1.11l•,11·1,k1(''.!(I
I; 11111 li,·111,1 !"11 ·-t,111, \lill)'." ! 1a1b111<·11t;1r1:," 1 kuh,1i",,1_·y 1.111><•, ,\'li \u,w,·1,1\ J•l,Cł\'
r,:1d ;n-,b~,.-,,,,,nicm h. 111~1vtm-.i1 po1i'i,lwa, kt(,r,11-.cln,alonn [4 lutego l'XJl r. \'-/ kPn-
,.t,trn·11 kJ ,,_•dn;J_ me 1.• ,,, artu hic;rnch p,1~kmJ\I, 1c!'i r,1Ó\\ i,1c ych ,, spi:c_j.il11)\.:h 1:rrn\v-
1•1i:mad1 l SA n;, K11b1,·. \V Kt·•nI!Tn,i,; arncryL111,.k11n na,llda ,i<; ,, i~·c k1ytyk:t
,1drn1rn,11a,.J1 p1t·11 d,·nt:. \kK111k_ya. 1n1zucaFJCil _JC_l lllć\Vlaścl\v;, ohru11ę /)'\hltn:1 dt
llllcr,-~<'.•\', \\ k~n,:r(' k1:,1u
;>.111111• ['-"['1:t\\'kl T,•lln,1, <1r,d,,1(111i,, i Jl'dt:,tt llh li."/\fl,"W,dl. ::J)'l:IPl'llllli;\c ie
\', iid\•.,·, ,.;l1.,1q11ud,,1 1„1 1,~.,"·,· 11'/\',.;i\< 1•1.J11d,: .,,,.,ll<.'1 h.111•) '"·k,d,11; ,..,,,,,1:,

I ·Ir hu Fu, •I \(\, tl'nlzlł, 11 11K1.l>1;dm- fC'l lrn 11,alm· ~-ut 11, Lt'J d,c>111e 1\, 1eucl 1111ct1\a I ISA
11.1,: Kuhą N:qpdi:1<'J 1,yia11l 1(\ '<'11,11u1 ,1:rn11 C(l1111<:d1cu1 01,ilk Il. Pli1lt 11,(,1,1:w
111.i11. ,.l'u\\'lllll!{.r,;y 1illluv•::1L' ~U;'., ie Opalr"t.11,,~C dalii 11:1111 spn,nhr"s_:( ,'.,1 ll'ill;1~:1,w-:1a
t:i:\/\di \•,rly-.1(,w. 11,t,/)dl 111styt11cji i lld•-/t'_l l)'\',il11::q1 W lr')!l(_ll_,tll:, k1111,· d1,()1.·l1-

C1a•, l•~l~ 1'.la 1,::~ 1.:,1:1k111\:lt'" Pwp,rtytjt' Plalla /i:\\Lt'raly (IS1t'1:1 ,1r1 1 ~1;/c',w l\lt'•v.ily
1:· in .. ,; K11h:1 {'\1\\11:11:1 ,-1~ ,ol,,1\•,i,u.:n.' lh, 1:ic1.:,,.,·w1.1111a i, Phcyr·•1 rnK·,:r·-t1.\i11111
1;ul1,q,:q f1;1kldr1, k1t':1 '> /.ll'l\'l/.,111>\ di: llilrtl\/.,.Ont,t l'-'1 r11q11,,:kr!P;c1 R1;1d k11b;:1isk1
111<.' r1·<1i:lby J'll)'llfJ(\\',,1l: .tr·i /,1ll,it')tĆ ).tclr11:r1> dlur,u p11bhc11Lt')_",\l, Ut',reg(, spfota
p1, l\\/',1;,Lih, d,d1<·,h w,,,,,\ St,1111 Zw('ru,o·,,11,· 1""'11·11:,, 11/1,L1, rw,,r,11w11·
l.11p11;i li1h ,-1111.i/d\l'\ lc'!<.'111•'.', lll<.'/h1,-dr1\cl1 d,., /,1kbd.t11i,• l•,11 lll<'l'·l,1d1 I /,c<lj';il-
rz,m1.•wych Na111azmq!,za CZ\'-C: pcupuz\qr ,e1~at,_1ra Pliilta glu,iła: .Yząd Kul:y
w:-ra;:-1 zgcd<,·. ,,by USA p<•'tadaly p1a11,_1 1111cr-..,c1K_J1 w celu zad1u1,ar:1a nicpudlq'.--
k<'.c1 Kuby 11trzyL1arua u.ądu nk-l11c:g,, za1,c:v.-nić ,d,runę ,:yc1a. wła~11,_1śc1 i 11·(,lnm.c1
u dyv,1d1.1alne_1 0L1} v,allh I v, ypdni,u•ia \11,b,.:c l\.uby ,_·,b1_>11qzkó1",, J,:klc 1~z1ł<V)I na
l iSA trd.lat pary~k1. a k11'n· t,\:dą prz,j.;te 1 1,·\ kc111,me pt7t'7. Rz4d Kuby" 2:i rG:1ca
l 1JP'.1 i hc--ni:_1,·, ;11ncc1yl...,11i~k1 1.:cl-1\\alil tzw, p,,pta1\k~· 1-'lii!Ut, a .'O 11 1aF1 19()} L
/.1•1,·•1i:ad1,·r:u· Ki:11•:11111,_',Jr,,: ~llh\ "l,1,11l11 H 1:,k,, ;:r1d,., du k,-.r1,1,111,11 k1,q11.
I\, "J•1i,,,·,. /c·1111.1 Kul,) ,, 111.1111 l'11i~ 1 pi,-,·, ,,·0_1-.L:, .1111,·1 1 k,:wJ,H· pwn<:',/)11,
p1ezydet,t,~rn tc,1 republiki 10:,1al T(_\1rnit> [,trada Pdrna. Aż du h11 trzydzic~tych Kuba
b:,ła p:,1i,t11·e11: o r,grar:iczonc-j ,.uwerenno~ct. całkow1c1e zdonunowan~ 11i przez St~in)
Zwdr!ouc•r<'. Pr·1y~b1dt'111 lt'!'u [,yJ nun. układ rniędi'~ Kuh,i i i:s,; z:':\ hllcgu
190.\ r. kl1·r\ Jl<"t\\1e1d11! r:u. _lt'S/( ;, til~,H:y /i1\,,1r'.c> w popr::v,rt' Piana. N;, 11·ocy
lt')'O 11kł.ulu i,;11h,1 "vd1ic>r:i.;1\\ iła St:,111'11: Zwdr:t1c/.011y11• ohw.ar C111a,,1:wdm1, \1, pn-
hli11: S:udlit.f't' \'. ct'h: ;,a/u:1, 1:1:1 t;1111 ·,l,H 11 \sn•Jo,,v11 lllPl',ki<'I \ ·u:,cl 111r prt"C\·/(\\1':tł.
0

,.,k ,H1,r,, lilii ll\\',lł 1:1 dn.-ri.t\\,i p,Lu /(' /d(ll', h\l PJ'lliltl~1•'•'\, ,l\\ll'id,;q,1,·)
1.akdw1c\ 1c: tr.u:~akcj1 dc,J..um._lc' ~,,.- ,,11,1 1_,dpc_l\, 1ed111 ukrc,·· \Varlo (cz po1lkrt'qić. 1~
Sruny Zwd1w~ 1,_,ne zohowt;izyw,dy \Ję do uzn:1wani,, ,,istnienia 1:,,dal ~t:wcru1 11<tści
Rep1hlik1 Kuha1iskiei nad \vFCJ okri:~lonymi ob,za1arn1 h1dowyrn1 1 v.oó1 1·mi"',
nwurnrn~I Kul'.: zro.:iziła s1t;\ by w okresie dz1euawy ~lcHl\ Z1i:chwczonl' w:, kony\\alv
.,pdr<t _1uy,t'.ykqc I kontrrdę n,11'. wym1ernonyrrn uh,7uram1 i wi:wm1tr, 1d1 p,rnic"
238 W EPOCE KOLONIALNO-JMl'ERI/\LNFJ (/870lll 1918)
---
Zgodnie z wprawka Platta, USA kilkukrotnie wyknrrystywały pr;1wo do intn
we11cji na Kuhie. Kiedy we wTt:eśmu 1906 r. po1ityczne konflikty wewm,:trzne na
wyspie nasilały się, prezydent Roosevelt ponownie wysłał oddziały marine.s, które
pozostały tam do 1909 r. Później, w latach 19121913, wojsko amerykańskie znów
zosta l1, \\ ys lane na Ku hę. l\iimo tych intcrwencji, Ku ha nie została jednak przyłąc;r:ona
do USA. LO w ÓWC/t·~11c·j impeńalnq cp,,ce, kiedy \,1cl~.1e-mocar:-:.,w;; 11Pwszechn1c
prak1yf.,•\•.,dy polityk\· h-1po§redn1di .,rn•k!iji - l•yl,, p,·wnym 1;i4,,,zeniem ,!L,
światowej op1111i publicznej. Dlatego też Roosevelt mógł z du1m1 stwierdzić·: ,,Co do
Kuby, przyr1ekliśmy wymźnie, "iJ2 z niej ust,1pimy i re Kuba będzie niepodległa.
Pn;ypu~zl'?afl4 te żadrn panujący, iadt·n dypk,1mata europejski nie wierzył, byś,1,,,
dotrzymali obietnicy O de wiem,. Sl,11ly Zjednoczrn1r są pierYiS/y1n mocarstwem.
które dawo:,y taką ohirtnicę, dotrzyrnak iej". Na pop:11c1c swych 1J:,w przypomt1i.1l
również przykład Anglii i Japonii, które zajmując Egipt i Koreę przyrzekły to samo,
ale nie dotrzymały zobowiązań.
W cią"u dwóch pierwszych dziesięcioleci XX w polityka wohcc Kuby wykazała
iż gkmnyn1 celem USA było umocmcnrc pozycji ~lra(c·gKznych \, 1t·1 n<;ści Karai
bów~ nie zaś bezpośrednia jej kolonmtcja. Dominac1a polityczna ułilt,viła szyb1' ,c
zwiększeme ekspans.1i kapJtału i inwestycji amerykańskich na wyspie. Wzrosły one
z 50 milionów dolarów w 1895 r. do 200 milionów dolarów w J914 r. i 800 milionów
dolarów w 1928 r. W 1903 r. Amerykanie w 30% opanowali produkcję cukru na
Kubie, a v, 1927 r. ·· juz w 62%,.
\V lalach 1900 1901 ponad 75'A eksportu Kuby kierowało się de, USĄ a ,:,d
1907 r. 1uz około 8"i'iic. Doskonale inleresy robili Amen kanie na cukrzL· kubafisk1111
w lat.ach l wojny światowej, kiedy jego cena wzrosła z 1,92 centa za funt do 22,5
cent(iw. Mówiono wówczas na Kuhie, iż nasiał czas „tańca milionów" dla wielkich
pJanlaŁor(,\\'

4.4. Hawaje i Samoa

Kiedy decydował się los Kuby i wojny z I liszpanią, swe apogeum osiągnęła
także kwestia Wysp Hawajskich. Istniało wiele podobieństw między obiema sprawami.
,1
Haw.1p1111 1,,kjak K1,f,;1 l 'SA intere,,,m ;dy się zaws:,,· ;, połowie .\! .\ \\, pojawi!\
się p.iu ,1 ~le koncep:11· i l'H'by ich 1'rzyl:1, 1enia. Tt, nm 111eż obec1 I!,,., d.onomicz11,,
Amerykanów, którzy opanowali w dużej mierze upmwę i przetwarzanie trzciny
cukrowej, poprzedzała działania polityczne. \V 1875 r. USA zawarły z władcami
Hawajów traktat, który dawał trzcinie cukrowej z wysp bezcłowy dostęp na amerykań­
ski rynek. ale też nic dopu~zczal przd.Mywania w przy,złoki jak1c1koh,iek czę~u
tęrytnrwm państwu 111cucmu. Już len traktat pr7el.:,zc.1!cal lława1c w protektorat
amerykafok1. W I8~A i. n1wano innv 11:ikU!t, który dawał ameryka{,skiq marynarc\
wyh1czność w korzystaniu z pot1u Pearl Harbor. Królowa L1liuokalani, ,v!adająca
Hawajami od 1891 r., próbowała ograniczyl dominację amerykańską i w.chować
suwerenność. I tak, 14 ~tycznia 1893 r., proklamowda rwwą kon~!ytucję, znosZ,il,1
pi:zyi.vileje rndzoziemc,'m. Trzy dni p<',źniej zbunw,vam biali os;,d1111·y wywobh
rewolt<; i oha1ili panowanie królowej. Tmk!atoaneksj, Ha\1,~6Wptzl'/ USA podpis:mn
w Waszyngtonie 14 lutego 1893 r., ale w Kongresie istniała duta opozycja wobec
 \ 11. PÓl.KUU z,,cIIODNIA NA f'l-'lLU1MJE W/l:.Ffłl',

jego ratyfikacJi. Drugi układ o aneksji podpisano 16czcrwca 1897 r., a ratyfikowano
(, lipca 1898 r. w trakcie wojny z I li~zpaniąo Kub\·. Podkreślono wówczas, że gdyby
US."1 nie zdeć)·dowaly się na Jeri kn,k, Hawaje· 1,rzcjcte zostałyby z pewnościc1 prze✓.
Nit'.lnty lub Japc,rrn;·.
USA wcześnie zwróciły uwagę na polinezyjskie wyspy Samoa. Już w 1872 r.
jooen z oficerów marynarki amerykańskiej zawarł umowę z wodzami samoańskimi,
ale nie trafiła ona do K1m,gn:su Wyspami tymi jednak zainteresowane były i Niemcy,
kt<'i, po 1884 r l\s/.poczeły eb1wr-;1•: kolonbln;t Na Oceam1 P•/,/('rzali taki<" '.,\\(i
piir:O\'c"anie Bryty1czycy. W kw1c1rnu 1899 r. w Berlinie rozp, ązęla się konferrnqa
przedstawicieli tych tr„cch państw, która po sześcm tygodniach przygotowała poro-
zumienie kolonialne. Ostateczny traktat w tej sprawie podpisany został przez Stany
Zjednoczone, Anglię i Niemcy w Berlinie 2 grudnia l 899 r. Dzielił on wyspy Samoa
n,,.,.dzy Ni:emC\ kH,reotrzym,il) dwie najwit;k\Zl' wyspy-oraz Stany Zjednoczone.
f.h 'I\ Ili pr;eyzna11,, kd~a innych \\\ \f\ Wtym .m1<;dz1 u1nymi Tur ud,;/ barozo sr•o,{)hrq
dL, ;, 1 lugi zatd :1 I ':i)'O Pago, l\n I YI' zycy żadn11 '· ,!iii sie 1mł, ,; (,,1yrni na połudrn1, Pil
Samoa v.ysparni Tonga oraz częścią Wysp Salomona.

S. Kanał Panamski. Stosunki z Panamą i Kolumbią

Pierwsze p(>my$iy zbudowama k,nrałn międzyoce~micznego 11.: Przesmyku Panarn

skim powstały już w XVI wieku, za panowania króla Karola V. W latach 1799-1804
po Ameryce Łacińskiej podrMował Aleksander Humboldt, pozostawiając odkrywcze
opisy i obserwacje, wśród których znalazła się propozycja przebicia kanału w Ameryce
-~" ,dk, ,wej. Ni<T', I" •rniej, frann1~1. 1wórca so, 1:1l1111111 utopijnq 1 11·11tuzjasta pu\tqiu
n;a,k1,1cego, C!:ind,, !lenri de ,\,iil!I \imoo. 1,~J:rty\\ał Wt'ęel ,,;Ili'/ ( Pana,n,· j:1'c.1,
naJlepszc miejsca do połączenia mórz. Wielkim zwolennikiem naukowo-techmcznych
idei Saint-Simona był inżynier Ferdynand de Lesseps, który jeden z pomysłów swego
mistrza zrealizował, a w drugim przypadku niewiele hrakowało, by r,-;ccz się udała
( D. B c•ersner, s. 1'!'2)
N;~bardziei 7:m,ll'resQWanc 7buduwaniem kanału tączącegn Atlantyk i Pacyli!-... b:,ły
~tany Zjednoczone i Anglia, które prLcz cały XIX w. n,tro rywalizowary ze sobą o ,vplywv
w tym regionie. Na pewien czas obu konkurentów pogodził traktat Claytona-Bulwera
z 1850 r., da_jący im równe prawa w kwestiach związanych z pr.lyszłyrn kanałem Po
v.pjnit· secei,-yjnei, 1,· okresie prz.;ss1°ic:,1pnej industrializacji, zbudowanie i posiadanie takiej
ctr, fi 1vodnej st:m,tlc, ,ie dlaSt,m(,1, Zjednoczonych coraz bardzici i,lntne. W czerwcu
1Sf>7 r sekreta11 ~I.inu Seward ;.;awarl z Nikaraguą traktat, który m,',1vił o mozl1wl,śCI
zbudowania przez Stany Zjednoczone kanału w tym kwJu. Został on jednak przez Senat
oorzucony. W 1872 r. prezydent Ulysses S. Grant powołał Komisję Kanału Międzyoceani­
cznero. która miała przeprowadzić stosowne badania i zarekomendować najlepsn1 trn~(:
I 111. I i\ •·,/'j r,t,pOrl K., ,rni,p przedst:11\ J('ll', w cztery L,t;1 I" ,:btiej opowi.id;d ,ieu NiL:i1.1g1:;i.
Do rywalizaci1 amerykańsko brytyjskiej wlqczyli się jednak Francuzi, co w Sta-
nach Zjednoczonych wywołało wielkie zaskoczenie i zaniepokojenie. Oto niejaki
Lucien Napoleon Bonaparte Wyse (pochodzący z rodziny francusko-irlandzkiej)
otrzymał w 1878 r. koncesję od rządu kolumbijskiego na zbudowanie kanału w Pana-
mie. Hcik pózniq ~.oncesje tęprLcjiJI ferdyrumd de Lesseps, który powołałFr.mcusl-:ą
 TTOCE KOll'l,/ALJ.IÓ /1\ff'l'RIALNf) ! !870fil

Kompanię Kanału Panamskiego. Akcje wyemitowane przez Kompanię sprzedawano

wielu r<LFKh, ak szlzególt1ie chętnie kupowali Francji tzw. drobni ciułacze
wierząc w Le,1sepsa i pewne zy~ki, kt(,n.: gwarantował. Pófa11c-j okazało ~ięjedn:.1L,
iż frarn.:uscy budownicwwic przyjęli błędne załoi.enia techniczne, popełnwno też
wiele nadużyć finansowych. Kiedy po dziesięciu latach zbudowano dwie piąte kanału,
fr1metiskc1 K,,mpani,1 P~•łosiła up11dłość.
Tnk zwami afcr:i p,11amsL, 111lleżafo na_jglo,111<Jszych ,,wcze~11y1n (wie<h\
Lesseps stanął przed sądem, a tysiące ludzi zostało zrujnowanych. Reszlki pozostałych
aktywów, zwłaszcn fonnalnc prnwadc, budowy, pr(,hował rnhmać Philippe Bwia1.:-
--Varilla, dotvchczasowy główny 1nzyniet, l1\nrząc Towarzy,two K,1111,lt; Pam1m
skiego.
Do 1890 r. Stany Zjednoczone nic zaliczały się do potęg mor:;kich. Na początku
hll dziew1ęćdziesiątych USA rn1stąpil _jednak prawdziwy put>h,m w d1iedzinw
S11yestyw11,· pogląd, ,11l111irala Alfred Mah;11111. ale wsz-,,!k 1m logtk11 \viełk:i:;''
otwarcia się na ~wiat i ekspansji wynib1ącej z potęgi przcmysłowq, wskazyw<1ly na
koniecznośc' wzbudowy floty. Hr,tęp w t,:j dziedzmie, o;;iągni;;ty w tak krótkim r.:zasie.
rzeczy\\·1~de zdun11c,,,,•ający w 190l r. Stany /_jednoczone zajęły trueJ,lt
w śv,;iccic pod względem wielkości floty, a w 1907 - drugie (J. Pratt, s, 396).
Na przełomie wieków Stany Zjednoczone uzyskały bazy morskie na Hawajach,
Kubie i Pucno Rico, ale komurnkacja między ocęanam1 odby1: się tak dawim"J
popnez oplyniec.e całej Ameryki Poludniowq. \\' cza.,it wojny Hiszpam,1
kanonierka „Oregon" potrzebowała czterdziestu dwu dni, żeby z San Francisco przez
prz.ylądek Horn dotrzeć na miejsce bitwy w zatoce Santiago de Cuba. Ale nic tylko
,,1ylędy 111,giczno l"'litycz11c decydov-.,i!y o wadi,· 1akiej ·,•i wodm1 dla U.Si\
Takzc gospodarka i amerykai1skt ha11dcl zagr.ink:r.ny wymagały ulatwierna komurn-
kacji między kontynentami. \V nowej sytuacji, kiedy potcga i wpływy amerykańskie
w regionie wzrosły, Wielka Brytania powoli wycofywała si, Karaib1 i Ameryki
Śrudkowei, liardzie1 ko11centruJcrc swoją t1wagę Jalekim \VschodtK I lndfach
- dotychczasowe ustalenia w sprawie kanału wydawały sic Stanom Zjednocwnym
niekorzystne
Postam,wienia lr;1kt1,m Ch1ytona-Bulwcra. ktÓh' połmvw wieku I wielkw
sukcesem dyplomacJJ ameryk:m~t 1ej, teraz wiązały J'J ręce, gk,,,ząc, ze i11dne z '"
carstw nic może uzyskać wyłącznej kontroli nad kanałem. Stopniowo Jednak w St,rnach
Ziednocronydl zaczęto umacniać się przekonanie, trzeba 11~.łady zwcryfikowc1ć
1 zmienić. Kwdypo pierw~z.y wyraził express1, 1·,rb"is ciydent Ru,11,.rford
Hayes. obawiano się wielkich komplikacji międzynarodowych. 8 marca 1880 r,
w przesłaniu do Kongresu głosił: ,,Polityką tego kraju jest uzyskanie kanału pod
;mwrykańsk;, kontrolą Stany 71cdnoczone me mog1 1 1.godzić na odd:iniv kont1 1
nad nim jakiemuś europeJskiemu mocarstw n [ ... )". r1n'zyw1,to:~ci kan,1' ,oże b 7 ,
dodawał Hayes, ,,wielkim oceanicznym przejściem między naszym atlantyckim I na-
szym pacyficznym brzcµiem i faktycznie cidcią linii brzegov <:i Stanów Zjednoc,r,-
ll) eh''. T<1, jeszcze w 1880 wydawdo się bardzo śmiałe. dwie dck;idy póŹl11r"I
dla wickszości polityków stało się oczywiste: kanał musi być wyłącznic amerykański.
Oficjalne rozmowy w sprawie nowego traktatu rozpoczęły sic w 1899 r. i pro-
wddzone przez :,nH:tykatiskicgo sekretmza stmm Johna i\lil1c,na Bay,: i btyty1s
 \!Jl PÓŁKULA 7ACHO/JNIA NA PH.Zl,LOMJE WJEK(J\\' 241

kiego amba,adora w \\'ci,i:V11gtonie lunl;1 Juliana Pa1rnn°lute'a. Sr,,d11nvano się

trudnych negocJt1cji, ale 1\nglia zaangazowana w woJnę burską 1 rywalizację
z Niemcami w Europie, okazała się uległa i skłonna do ustępstw. Nowy układ, zwany
traktatem Hay-Pauncefote, podpisany 5 lutego 1900 r., w istotny sposób zmieniał
poroztm1iernt Claytona Buhvcra z 1850 r. Pozwalał on mtdowi Stan(\v J)ednoczo•
nych na ~.;imodzielne :zburl,Z\lanie i zao.,1dzame kanakrn t:u.ącym br?i).,L Atlantyku
i Pacyfil Jl 11 altat \1Stal.1L /( icanał pow,1 ,1, 11 111ieć stat1 w1111alny, zg, ,dml l 1.eneraJ...
nymi zasadami zawartymi w traklane z 1850 r. Zasad nemralizacji było ~iedern,
a wśród nich i ta, zakazująca wznoszenia fortyfikacji wzdłuż brLegów kanału i utrzy-
mywani;, Lam ,ił zbrojnych
Ku za4:oczeniu H.,y;1, kli ry UVfaż1iL u\\ ynegocjow1d ukbd nieżwyk!e kur:zystny
1

dla USA t1u,;.1 część pra.,y I pr>lityk6w w K,,11gresie ostre, g,, ?aatakowala Na przykład
senalor Cabot Lodge i gubernator Nowego Jorku Roosevelt wykazywali, że naród
amerykański powinien nie tylko posiadać kanał, ale i całkowicie go kontrolować,
,I mocarstwa eumpeJskie, zgodme z dnktryną Monroe'ego, nie mają prawa do ud,.ialu
w nadZOH, ..1:111,ojakiegol-ulw1ck fragmtuu krytorium pclJ.uh zachodnH.:J. \V1,rawdz.ie
w koóct, ruku Senat J;1;;1:1Phnwał trakLH, ale pod 1varunkiem doł,1c1cnia trzech
popra\vek, ktore zmierzały do dalszego rozszerzenia uprawnień ameryka11skich.
Ponieważ jednak Brytyjczycy nie zgodzili się na nie, rozpoczęto negocjacje w sprawie
przygotowania kolejnego układu. Hay i Pru.mcefote podpisali go I 8 listopada 1901 r.
Stwienł:111110 w nim, iż 1r:1kta1 Clayton:i--rluhvera zos\aJe o~tateq,:nie zntbiony i za-
stąpiony rnzu traktat n1111t'l"'Y- Art. 2 yk 1 ,1ł: ,,Postanawia ~,ę, że kanał b~1dz1e mógł
być zbudpw:rn) pod au~p1c,1,1111i rz.ądu St,111<,w ZjednocnH1yrJi". Ponadtrc: ,,r,eczony
rząd będzie miał i wykonywał wszelkie prawa związane z tą budową, jako też będzie
miał wyłączne prawo wydawama przepisów i zarz.idzania kanałem". Podtrzymano,
re kanał b,·d,iv zneut1alizr,11any w rozumieniu konwn1cji konstanlyn, 1 pulitańskieJ
z 29 paźd1k1 mka 1888 r w sprawie wolne,1 zeglugi r;,i Kanale Sueskim. T,,k więc
kanał mwl hyc otwarty nu n. dla statków handltiwych i ,,"-rctó\v wojennyd I w,1ystkich
kn~jów na zasadzie całkowitej równości.
W traktacie llay-Pauncefole USA uzyskały jednak nowe uprawnienie. Stwier-
dzono bowiem. że państwu temu „wolno będzie utrzymywać wzdłuż kanału tak,1
policję \\ H4011ą, jaka d.a,, · ,cię, konieun;, tło jego ocl II lir,, przeciwk,, Hdn,,zeniom
prawa. i i;;l,i111cniom". Ni\' liylo to wk1 y':,1,·ze praw11 <1,, v,znoszen1:, 1t,1i:,fikacji,
ale USA uznały, że 'Wielka Brytania m1lcząco zgodziła sic JUŻ i ńa to. Tym razem
Senat USA nie miał JUŻ żadnych zastrzeżeń i traktat zdecydowaną większością głosów
zatwierdził w grndniu 1901 roku.
Kiedy budowa kan,i!u '1:d:1 się blhka I realna trzeba byk, ostateC1.E1e 1-r>:tstrzyg-
nąć, czy it>Fii lLiSa ma b 1 , \1 ytyczona v. !\1kuragui, CZ} w Panamie. Ob11: trasy miały
swoich _l'()L!CJCh zwole1m1U 1w i prze;,111r11ków, tWor7,\cych ostro Z\1,ak,aJące się
lohhies. Ci, którzy mieli interesy w Nikaragui lub w Panamie (7mówno Amerykanie,
Jak i miejscowi właściciele), zabiegali o wybór swego kraju wiedząc, że kanał od
razu zwi~kszy cenę ziemi i pomnoży zyski. Niezwyk!t zręcznym 1>tm 1 r'icą trasy
panamsk1e1 okazał się Bunau-Varilla, spadkobierca kompanii Lessepsa. Przez długi
czas przcwa;:-,.· utrzymyv,ali 1wr,Jennicy tr;:,y nikaragual'1skiej. Dwie ofiqalne komisje
w Kongresie w 1895 r. i 1899 r. wypowiedziały się za Nikaragm1. Zmobilizowało to
242

nv,,Ienników lra,) panarnsk1,·.1. któr l) zpornadzr li \uge\l) \\ ne ,1rgt:rntTl\ 1 n•l\\ m,·I 1

~tosn,, k,ullfl,HlH, pr1 •pa_;:andr1v,,;. l'rcz~ deni \\ j lharn ;\kK mk·:,- pt1\\, ,t;i 1 ,, 1,·c 111_1\1 ,;
kt,rn l~Jt;. k t,'.,ra miała nv\t f7) )2J1,1t' •.p{,L I< 1 ,r: 1i,J:.l v,r:ał.,. LC I1:,:,,, panam,Lt 1.·o\1:1d,,
\\ i(,'n·j zalet, ale )\ r,wc Tu\1'aL'.:, :,.t \1 r, Kanału l'ć,narn~I. '<'!:'.'' zaLądato l (h 1:-t1l1<mi·,\,
dolarc:111, za odqąp1cnit· \\\)Ch p1a1,. ce- spp1qxJo•. 1„1lu. ,:e k.:illal ,,. J\ik;Hafu1 byll,~
ta,',~7\ i te tn<.(· v. IJ;:r.-,p.,d7.i,.· ]Ci(q I K,-,rni,F1 z:11ch,11 ,·ndr·wala. <,: ;;\)l71Ha 190:> 1
l\,,11p,·~, ,:1.q,1,·l.,,-..•,.:d \".111,,•.,d.• I\'· li!<.' ;;,I, \•[·Il/\ 1,, !<'',/, /\' '1!1,1\",\ '\j,,1•,c I 1·1•.; 1/)'s(l'.I•

h..rn,1111 l',,r ,1111·.l,1t')_··• ,.l·,1\\l,q,11 :-,1,~, ,dl,111•.1iq kl,·:-J 1 1.,l,1111) I,,, 1·1., 1,1 ud,.i;ll'r,·1,w
s\l)d! al-.lywl·•\1 du 4C! r::ili1,rn'11', duh11ć"m. u> v. i,lul11y '.•p11:-.,,I: lJlll,r11h- kP11k111t'r:,·y1·
lh ,~,:- , ,hu plal'ilW
J\a \\TlH•~.d. ,t'11atrna .J..,h11a C Sru,H1cr:,. Sc11a1 lll""l)J:11 pPJH:t\\L; J:[H•'>''az1 r:11,,1·:1
Jllt'/),de111:1 d1, \\)'datl"'\\ar11.1 l:1l,.it'_l ·,111r1) 1 \\")l>rar:r:, l1a·,) p:11:ar11,l,1t"_1. p1,d wan111',,.rt·r11
1:1,,ka111a ,roJy la',.it' Kt:l1111d111 \\'krrtct' r1a,1:,pdy 1:'..l.'J\'d:t_l,1<·t' 111dar/r111:1, 1-.IP!c"
/UJ'dr·n: p, '/' '\'hl h ,wukr,rnk, ,11· , ra,y nil- ;11 a)'i:,11·1:,k Il' I l\,1j1·,il'11, 111r;d 1111q:., ,· ;-1, I/li\
,·,\hucll 11·t:ll-;111u r,., V.\','-'i'"· ,,t·,"I•. >,rl,a1.1r111 ,, ;; 1;.; 1••.•ln11 111,·,·1.11111\ ,1<1 ·,111 J;,,
11ulkan 1\1<:•rn(•t(,n:bc, \\ła~n1c \17JKl\1I \\\ą akt:,11nc<· K1ed) poczta 111J,,<1ragt:ac:;ka
\\ ydata znaczt'I, puczto11 v z d:, mi,1cym wulLuwm. Guc,1u--Vanlla pr,l'~lał g,, H ,,y:,l
kr r:1 :c.cnatc-rcm. (Jqate, znic 111i;:c 28 cz,T1•, ca I 1;02 r. SlT. .tl pu~ !,lł udl\\ ..;le u t:iud1.·1\ 1..;
L,nału 11111,:dzH>cC&:1lzr-cgc 11 Pa1:ar::1c.
Trai.,; pam1Jl·1sk;1 pc,rier,,ł r,d pewne pe• czasu ,,. icepr~zydent, ,1 c·1.: I\ rzt·,ma l <;i 11 r
pe nb,~jst\11e ;\ kKmle)a - prezydeu Theodc-re kc·u,-ndt. Z L·.i.l;! v, l,1kn, 4 ,1.,b1l'
ci;cr,ui, 1 zaang;vc,w.11 ,Hi v, dq:,n.J\I adze nie spr:my Jl> kmica \V '" yd, p,UT11~1ruLad:
pi ,al: .,Ale na]',1 a;;:nie1,zą ~,pra1\:1, iaka prL•,:,zła pr,:cz rnqc ącc pc,Jo.as ,pra\\ (1v,;;,.r,1a
11:p,h'l\\ 1fn··l\dt·nt~1 h:,l;1 ••,11[(1\\~1 K~t11~1h! l\u1a1n'.'-J.1LT'·'· f.1\ h\tł. 1 1:/c~·:1.~\1,,1-.,l·H·.
,I l•-·;c,· ;,1:,i11~r cll;i 11•,111111;, r.i I\ -/1·lk1< 11 I" 1,·,,1l•_!',I I IL/\ ,Lrn1;1 I'' n·; l \1\ I ,111,.111

llll'\\;jtp!J,\t'.
( idkupiernc ku1:c,'s1r p,1\1a(h.1w11-'lit'Z l\u\•.c I c,v.a17yo;t1H• han:1łu P~•.n:•1ll,kir-~n
niL· \I) ,tarczall1 di' ru'.lp1 ,, "l(t.iJ:1 p;w. Trzeh:1 b:, le, 117'.) ,ka, 7._,..,.,-,di; Kc•II:Jril·,11. d,, k1i'·,re_1
na 1efala l';1carna. \\ r:c·;c-,,q,,qacl: rPc,u11_\l'L w \Va,z:,n,i:t"nic- ~trc,rn; kr,lt1ril,q;.l.,1
1eprezL'ntowa 1 ·1 (Jr: 1.1, Henii1., '.I.a~ LSA ,i:k1crar.' stanu J,,łrn .\liltu11 ! la\. S) r1;;:c,;1
l lerr;ina <>d pou,111-..u byb 1r:1dm1. W Kol11111h1 IPc,vl:.1 ,,, 1c,,, ,e \\( •ina dcm,
rni,·,l,\ lih,·1,d:11:11 1 l.<•IIM'l\'.-;1t\~Ll1n1 ( I.'-'.'!', 1'11>:' 111•.. \',1'111;1 11~1,1,.:,1 d111J l'<•iil,t 1
J.. ,,lur:,l·1y,L1· h)ll ,,Ui>l,·111 1 1"·''11.ll·IL'IJI. ,l 1-1,1.:,d,:1.1 l'··•r -.11•.;1 .I""-' \l,.1,1:,.l \L:11<'<Jllll1.
n1:,i,1c: ,,pini,: \\)hitr·c·_12u linp~i,t) i pl',a1,a. Ili,: 1,0,iaJał taknlt',1\ l',,l1t)Uil)cl'.
Pu.t!i:m tlili\ \\1,k·,,Tf<,, ·,p:" era v. ,\1 l •11: 1 1z;td,1t", i Je, 1:i11 \\ inl,1:,l. /.e lllll:',J Ll),5LJL· y,k
11a_1kp,1t' w,1 u1ki dla k.(.Ju111b1 \\ Wa~1:1 nrtuut' 1111elb1a,, ,u11\> r.,11 wd1,:1k <·kil';',
l,:tóra 11:11:al za idccydnv,:in1l' 1111:kur,y,l1q \\: ! 9Ul r. kuh11:1!,11~L1t· 1111111~.lt't ~l\,·,, ~l':;ą,,
n1µ:r.rn1,-z11,ch 1>pul·l1k,,1\:ill• lin•,w,i p,H1;,d l-',()0 ~rnw '.\1chi,,~.,r K,i,.Tt, (I 1hn, A-11/)
za111er.tF1C,1 c:,ł,1 dl'ł:t:ff:<.T,laqę n,k,n,:,t'. tra\1,1tu r ,,T•;u:1c11 l'ana111\ \V\111kalu, r:h'I,
;,_. 11· rw,·• ,, 1,1q,lll 11,1,:l-.;11H, ,1, d,, ;11_;:rn111:L.l1: ,11_1, 1;, •,ih \\ p111 J'iidl.1! , .. l1rn•,· 1
pc-dpi~:,nia traktatu (cu pcr,1·1crd1.a1:1 1a:.;żc f.róula amcrykar:,k1e'f.
Uto w nocie z 19 i:r,1dn1c1 1902 r lkn:11. mrmnK•\1al Bc•!-'t'tc. ze senat,,r ShL'lh,
J'vL ( ·ulllm:, p1:t.e\',odrno:1c} K,,r,1~1i Sp1J\\ /,aµrarnc7n)d1 S,·nat1:, P~\\1:xk:1\1, ,i:
1c~!i Kolumbia n,: zgfąlz1 ,1c na \\~1runki an:l:'1ykan·,k1,·, l \!\ t>ft.11:llZą ~1:;· ck,
purozum1c111a 7 Ne,\\) n,
T,_n._ ar,)~!\\ l:'1:·1 1 ol"/c";z,1 Jl·,'m-,,trcrn';.J ,•k~pn>p11;1lJI;' ft:·d)
!'f'-':'.-.lh'fT "c1G,L ,s; 11111~, 111.) 1cc111oi,c1 rn1iwl'r1,;1[11c(, /.!, pr.:1:,d1.·lll .KoP,t'\'t•ll, .Jllil.ll)
;,• ,wq·.n ~;w;iltu\', r,,•~:(_, cl1arak1.•11_1"', h, lh:, wi ("T7)t·hyl11~. T;ik p1~.d lkn:,n 2(1 qyc1111a
! <J()' r. ,/rr-1ur;11;1lcm, 1-i d·,ić ra11c, 11u,•;_b\,m11mc• mi Jc,nnalrw ullm1atL:1c:": ?ac, 2i
,t\cn11a dunc,q/ kulumbIJSkH.:u:u J\lSZ Jc'dll\ n: zdanicnr „Dn~ ['r,dp1sak1'1 crakt:H.
iikccpl11J,.iC dl:m.ttum. d11c;;i~,i:- 1:·nlinnów i dwi,·~cic r1:;t'dz1.::si,1t tysit;:cy dolarów 1:-pb('
S,·n:-11 I I,'),\ f'i"'\(11<'-7111,' r;1t\ fiko·-.vał trakt.il 17 r~;irc:1. :de 1,'d1H,r.to~n11· 7(•~l;,ł "1.
"d1 :11< ,'IIY 1·•1.:,·,. S.·1,.11 ku'1111,h11.J, l ;' :-.1, 11•1,1,1 l"li, 1 l'.11 l.111w11t.11/\·:;\ 1 ~,•1111111,q,, \
1.i,, I« 1.·l1 c.1t: :,,·«L•H i ,-.1,·h,11.1 ,,,,,,f.111\,\,1\·1.i,•1111 11.•kf 111·, 11.•111,/,lll[,)ll'l ·-111111,·r;
t,(lic· 1d1 1•a1·1,t•,;,;1 \\' qr;•ti,· h.11;t/11. Pu,·dl' w,;:,,,tkir:1 /;1( 1•.,;w:11k1 li11,•lls.,m-.· 1:111:!11
/1, '.1)h1t11w 11i,·knr;:,q11<' Pnvprn1:11u11u, 11' fr;111ct!:--.kic11:11 '\lo\,'-'lllll T(•w:1r1)•,t·,•;u
i'(a11ału Pan,11 i:~ k,t·.Pu \1 Yl'bu •11l• 1a ku1;l't'>•l\'. IJ,",1 ,1 1 Lak 111m,1:1bb:, by(· ~•1 •l\, i1·rdn,r1;,
[•U.l'Z Knlu1:1bi.;. ,iC 111ilit 1m'i\'. ,h,J;lli·:w, 1·1,dc-1;1;; rd:-, ~ll\\·,'ll'[i]ll'Tllll \1Ll•,c1c1l'lnw1

1vd1 zr,.-·m p1111•nm,,,:lllu IO 11,1h1,1,1m 1.lt,Jar(nv j,'1.liw,1,1,:u\\\J uraz 2'iC1 l\,1\°L') duh,:(\•.
H'•./l1\d1, 1•k!I. ,,11.,~1P11\d: '"' <) r<>kli I'" 1•1•d1 11,an1u (l;,l.1;11U
J\, ,,d1111u·1.i1111,tl,(;![t: !'li,'/ L,,li11'1l,i,; j.;p,·s,·\'t li 1111,.,ł, ,.· 111, 1·11,/1,;1 jil/ dh,1,·1
czd,.:11" 1 trzeba przy~tarH: d(, ,:d,xydL•\\c.•1yd·. d1ialz,n \Vszyqk1c: dNycl;c1.:ts,•\VC
,, }'I lki l 'SA u:u;d> t,:, l.ost,1ć zr,1\v-2czc,r,c. at,,, dodat.::J... pJ... p1.,,1t w ~\\ ych pmn\!··
nk:1d1 ,1:, J...1 ,\\';1ł:, '•li;' przykre 1:11,;-dzyn,1rc•dm1 e kor:1phLtL'lt:. ,.GU) f:.y~1:1:, dłuzq
pn/\1:--.rah bt'/.C/)'nm 1---1 , d11pu~cil1 lk konfi~katy frnduszv T,1,,arzy~l1\a, kL(,ff•mu
z:,[:t'\vrnliln} pqxLedr.i(, cz1crdz!cśc1 r;11łi,,nÓ',\ 0cbzkmk,\v<1111,; za 1:,d0L,ff'll.•1w nmr1
p1aw.:i d(, hudrn,) k:. 11.du Fr:t11cj;1 b:, bh) na pe\, rH_• \,111;:la \\ t•hwnc 11,tcrc:,y
Tpv:~u-1:~n,;·1, ;1 \\lCd) n·,i,'11b:, ~1:,y 11a 1111,;:·dzymorzu j1.:;,- nie fr,1łlL'lJSLit· 1\ -wauy~tw<_,,
kei ,;1111;1 h;111L'_J\', LI> 1rn,,duhy \\)Y,nbc n:iędzyn:1rmlc,\\·) zat:11g bard...:u pu\\;:,,11et'u
, li:1rakll·111"
i(op:-,,,,'\'1.'ll ;~11',"\'.n1;il n\\1,n11·" ;·~· ,; .. 1.1r; i':111.1111.1 .... ;11~lP1./11tn11_ 1 lt'1_lllł)f-'tu,,n1l' /l'l\1..d

1 r,
Kc-l L:11:bi~; 1 cgk•,11 ~ \-,1 rn l'7.a kinoc,l'". B:i ln ,,. n: 111<·c,1 pr:J\\d}. l':rn;:111<1 uddz.1do11a
r,d p,,zr,~taly..:h prcmnKJI kulL:mbi_jsk,cł, ,,gn-m11)1 11, nicprzcb)l}llll pu,1cz.11m I bag
1

n,rn:1 pn, ,n,yku Dar·,vn, ,1 ('rakc,cc m1at:1 mc'\\1l'lk1 kunL\..I z rcsna kr~•p;: i)b \':1ę,
0

,-. la~nymi pn ,hlcmam1. \V Cli!fll :XIX \\. 1,ćd1C1um 1 , ,l,,c,lu pi~·cd1ics1cc111 r,1cwidk1ch
n:z111di:,1\ 1 ,,y-.taFic1i scpai,H)~l)CZr:)ch \\ l\111an:ic. lst1uała tah.Lc grupa bop1tych
P;111:m1o·)k<'i\V, kt;;i:,m h;11dn, zak,..iln, ;1by 'I.\ hk<.• r,a l)Tl r,·rctHc 1brn.k,\,,:,,:• k,mal
1111,,-d,·y," ;•;,111, 11,y /;if„1\li ulll S111v„11/\'-l<'l,h' l'r1,1a, IPI N1q ,.,dk_!'ł,,,d k1,·11,11·;111,·
~·1...:l·,: !.la11ud,1 ,\111adu1a C,lll'lil11,. 1·1;,1\d!l\l)lli JL'd11ak :,p11iu.1 11.,•1,11., 1,1,ln; sq,a
ral:,sl)'l'Lne1_:o slc1I sic; Pbdq·pe Bumn:-Vurilla, JKl/Pstai,1C} \, rli,,l..1d, k1,,11aklacłl
z admi1,1:-lr,1q;1 '.1·,1~zyr;gtoń~k;1.
Plan ('r7t'('W\\ adzcma ~cparaq I U7f:Odnic•n) 7_c,qal pnd,,bn,, \\ c wrzc~i,m l 9(H r .
,,. ppkc)JU nr 1162 l:otcle „\Vaklort-Astori:," w N1w,)m Jc1 rku. 11,1 spntk~u,iu Cucrn::ro.
B1:n:,u-Vanlli 1 i::r-JJ>Y 1ch z,, ,,lcnnilJ•\\· ffl. Boc:ri,r.cr, ~- J(h). Pol.k,a~ jedna',: i:dy
81:n:rn-Varilla 11·11•,:\\mal wvsyl;·,nych do !':man,') ,·mi,ariusz:,. 1c Stany 7.jcdnocwnc
111,· 1·,,11';1,Lt 11(',1',l ,1•1;m1,· 111<.1•udk;·l1•~<I, 111,.'/\cl<-111 P,,uc.n, I! ,,,,dl,,1,·,l.11. 1,· ,,.,,u
adm1111:-.trnqa me midla me \', sp< •lr1,',l'l• 1. p11yl:'ulu-., amcm tuh z;id~:;Tamc1r, dei rcv, o
lccj1 \\' tym miejsce. l"aUc1:1 j.:!,t _Jednak, 7C r1nd knrncc ra;',d11crnikct pr,~ b} I ,.i
p1·1)_1:1cielsL, v, izyl,( do portu p;1n:J1nk.:l'f'O Colón a11wr)k.J1'1~ki kr,Jt.i.l\\ ml,; .. '.'i~1~h-
\'ilk'" l)(w;ódLa okr.;Lu otr,j irat rr•l.bz c1q,r?..:pu~z<.:t.<'111<1 Jad11yd: woH, lima
k1•k1,,v.;1 z Colón dt, miasta Pan:nn:.1.
244
--- W FPOCF KOLONJALNO lMPl:.RiALNFJ (l870/71-J'Jl8!

1 I1,11,pada 19fU r. ('f,łoszona m~u.ł,,. niepodlei:Io,.ć Panamy I lćl se:paracj;i. ,.,d

Kolumbu. Tego samego dnia ,v porcie Colón zakotwiczył okn;t kolumbijski „Car-
tagena" z 400 żołnierzami na pokładzie. Oddział ten został jednak zatrZ)•many w porcie
i nieprzepuszczony do miai;ta Panama (niektóre opracowania mówią o łapó,vcc, którą
kolurnl,wcy oficero\,ie \,dęli za k 1n1y,lugę; ~i,. l Pratt, s. 401',,.
lu,- liswpadaSt,11i\ 7JednQC:tnne 11111ałydef11,1011;:dpanam~ki. a 131istr.>p,1d:i
prezy,k-111 l<oosevelt !, •111dnie przyr11 B1.11,.1u-Varilk Jd.,, ,!yploma1y, 111, go re11rezv,
tania niepodległej Panamy w Waszyngtonie. 18 listopada Hunau-Varilla i sekretarz
stanu Hay podpisali w Waszyngtonie Traktat między Stanami Zjednoczonymi i Pana-
mą: w ~pwwie Kanału Pan,1.mskiegu.
!\rt I traktatu ,,lwi(-rdzał.żeo,h,id StanyZjedn,,c1une będąg\\<11aiitPWać iutny-
mywa,' rnezależność Rqmbliki Pamm1~k1ci Zaś w art. 2 Panamapr1Y711;;v.ała Stanurn
ZJcdnoczonym „na wieczne czasy" prawo do zajmowania, użyv.·ania, kontroli i ochrony
~trefy o szerokości dziesięciu mil - pięć mil po każdej stronic od środkowej linii kanału,
którs, zostani.t: 1,budowam U.SA (Kidano ponadto „prawo okup<iwania i kontrnlc nad
wszystknrn innymi -~z~:0,uarni ziemi I wód, nieobjęt) 1111 pasem wyżl'.J up10,tnym. kton.
mogły był'. kQ11ieczne i pwyteczne dla lrndcwy, utrzynmrna, eksploot,iqi, rnpewniema
zdrowotności i ochrony rzeczonego przeds1cwzięcia·,,. Osobno wym1emono, ze Stany
Zjednoczone maj,1 prawo do utr„ymywania porządku publicznego w miastach Panama
i Colón {art. 7), a także używania w każdym czasie swych sił zbrojnych i budowania
fony I1L1c11 wojskowy, Il w strefie kanału (art. 23). Traktat w art. 14 mów1L iż Panama
:za oddane liemie i pr;,\v,1 ctrzymajednurazowo IO irnlh)nów dolarów r:1;1z 250tysię,:y
dolaróv, rocznej renty, począwszy r,d dne,iątego rohu Je;co funkcwnc-wania.
Przebicie kanału, a właściwie dokof1czenie jego budowy, którą w latach
1878-1888 prowadził de Lcs~cps - kosztowało ok. 357 m1lionów dolarów. Jako
piern~zy trasę od Atim1Lyk11 do Pacy!iku przepłynął l.'i -:ierpnia 191 •I 1 an.ierykań~ki
parowie, ..Ancon''. Jed11.il,że ofiqahm inaugurac1:, 1 całkowite z11knl11zenie prnc
nastąpiło 12 sierpoin 1920 r.
Od podpisania traktatu w I 903 r. aż do lat trzydziestych Stany Zjedmx:zone
dominowały w Panamie całkow1c1e. Po raz pierwszy USA interweniowały militarnie
w Panamie w 1908 r.. a w 191 O r. nadzorowały wybory prezydenckie. W 1918 r.
oddz111h ;;111erykańsk1t· ukupowały 1111;1~1;, Panamę I C,il,111.
\\ 1 l'a, zenia pan,.111c,łdt· doprow;,d1i!y ,dkie do 11:i_rt:Pr,/ego okr,·:-.n ,_., , ałej hist,,, 11
stosunków kolumhijsko-amcryka(iskich. Po oderwaniu Panamy w Kolumbii zapano-
wało wielkie oburzenie. Przypominano zwłaszcza, że nie został uszanowany art. 35
traktatu z I 846 r., zobowiązujący USA do uznawania niezawisłości Kolumbii na
obszac,e Przesmyku.
Napiec,a w stmirnkach kolumh1_1~k,1 -ameryka1\,l i<. I: nie trw:ih ,, ·dnak dłu 1•,,
USA, I lóre osiągncły JUl ~wój główny cel strategiczny na tym ob~z;117c, uznały, ie
należy dążyć do wznowiema tradycyjnie przyjaznych kontaktów z Kolumhią Ar-
chitektami ixmownego zbliżenia ohu rządów byli; amerykański sekretarz stanu \Vilham
Jennmgs Bryan oraz k,.,lurnMjski.mini<,tc1 ~,praw za:=rnnkznych (191 cl I 917) 1pre1;,
nent {l'il :, 1922)- !\late< Fidel Su,Ht'Z.
P,,-,v1ó1 do trady,y][iych zasad stP,.unk6w amcryk;i:1sko-kolUJnhq~k1ch przyp,e
czętowany wstał w traktacie Urrutia-Thompson z 16 kwietnia 1914 r. {ratyfikowanym
J'I/U t,S.\ \', 19.i.l r.L Na1,-T" llll'd K"lu:J-1 1;1 "'1/)r'i;,I;, "': i, S,,\ ~ptc'i,tlm·· l'IL\\\1-
lq,;, 1u1c, '.r~ tnll) n.1 I 'Ll\', 11 \\ <'111<:!'', 11<i w:-1zdl.. ich (lpl:it pr1,q,ł:, v. u c,k1 ;lnv. wuwuny,-i\
pr:lc-...,·nTeni~. inaten:__1t{1\\ \\Crj~•kt1\\·ycli ! u~_:dz1ak'r.v przv,,1 f\._an:,l l'~u-1;,,111>,h.l, '/'~ ,ohu~.:1n,., 1

.,11,; c,pld ln\';,W\\ ,v, ,t,n,c10' mi(,'L1 1) p(1rl~11rH 1-,,lurnhp-~ 11111 lc,,1,:1, 1111 11:-.d /\1Lm1\k:,:11,
1 l':tl'\ J1Lh'1:: J 11111L'. K11IL:1 ·1!,1;1 1:111:tła P;11:a1:·.,- 1a p,Ji1,(v,,_, rn,:/al-:-n,,,.: d 1.:111rl,·11•.. 11li,·
h'I J'l'l11' in, j1 „11r,111:1L: na 11:0C\ tr;·1kl:tlll ,,,,_ mil1<,11<'•\\ 111\l:!li,'\', \V ;ł<>c'h' \\'1'-1',c/:I\ 111
,",U~Ht'_t (1p1;tt_t·•\\;tł 111t.·n,.-...,,.:::i /,:1v:-, ;,\11•-lr\Ji} /\\ '·/•i,-.,, !"11-lun;. ~h-ir;i 1',,,iL1(L ;.; · d,, k1,1a,1
J;,1 ',!•.'-.((l/l\''.llll)1łi ,.kw1,l:u_ rlt'•1'..J1:1 l11ll\' 1'"111:, k,1 11!_-1;1 'ie ,i:<,! J,,,,lu ,lo11
IHt:il,-

Sn:1n", i:v,'ai:tł. ·i, (ISA ~.;i 1:1k ,, .. t,:i11<", 1,· p(,111\'f..~· ~,,,lu1.1h1 11:,k1.,_ ,-1iu1t"\\',.<.
\'-'t'lll:.1r •. \.\lt'l~1c:_1 t\\'ll:1/(ly 1 1 ,.1łnnt ili"'l., :1 v.t~'l Sl~11i,·,v. /,ju.h10L·1~1J1yl·l1 .. P1iy:-;,.tł1,;../
11a,/."j [•1,lil)h.l 1:1p:t11JL'ill,_I 1w1.v.111;1 liC'•,,I '/ 1,·111 1'd1JII\III ll,1:(,,k1n, ~ł<-1\' l>:,a\n,'j
1111 p,\s1~,,lv,1t-'I•, 111n\ •,1:11,.,,.,, \\'11·,r dl;, \',",,j,ll;:d1 l11d{,v, 1\111u\l-" C,dyl,\ ti,,-,1\111
d,1121L11ut 1111111aL1 p1
1 H:c;h..": Ftka~~ ,k'\\.J/;1, n~rr>\la_J:t~:;( 11:1 ..../t" ct-'I;;:-' i l(:_,;'t"""l'il~l 1n::1~LJ1y
]Il;! li\t t,·f,\,!lfl1" l'oh{IJI. 1i1 /H~ll./\ haL/l'Jlll'. ilh~· !ll;"d\' r lt· :,ł!ii\ ,~c· l ( 1,l:1 \·.ld/t'fH;l

i1,t',1\, 1, •,I< ,,,,,11L1.11 \\ wlt.,, ~.. ,,1:k,ki;1, 1,1 l',,111,,, ,· ~.1\l\1,,,11, 111•,,1,'IIJ.11 \ 111 1,,
kc'.ncL-T'{'Jr /~l :lh> t d:_d'--~.c, H::wą. ~u~,n~; pr/yp, nr11nał, :,.re pr,,:zyl'.i:nl f\Janan . _, (J:..:plna
l{u(:n~Jlk'/, "\\ ,.kit:•rl\'.t1 1_:(idnt)'.:t· ! patn<'1y:n:1 n,c rlJ(l)na y-.,;1tp11: • 1;1~1.:1na...--.·1;:ł ~.I\: Jl.Li
\\ I t-57 r„ LZy nic b: kb\ 11a1 lq'lc'j, .,ctby ~: \_•lll,:1_kr:Kja Gramd:J'.Ll p1zyłaoyl.: '1Ę'.
de L' ni 1 ,;IL<-'1';, k~tli:,kJCJ ·.

K,cd\ ,.,1cll..ic C'.c.c:11~twc,, Jll7.1:llll.:nt~·k' l'c,c1uc,,'i11 irti•Ji u,t,,1;;;, 1.,1._1111:, J''Ci/,)dl-u

\\ 1 dl11~· ~,\'d1J~·, \ L·d1 •. -.;,1j(1"-~'! ·,p:lf\t;, ,,1, )li! t•1i,, /~'li!I! >Ld,t' JIJ.'l1:11t:·1•1•,'J 1;111;p,i/;i1 1 ••

I 'i'.11\l\'. •' , ,, ,I,, 11•,;1 I i11.,Lir11:1 , 1:1)•' ',li,' /11111 /IL 'I :il ;, '\'I Ili ·•T' I ·i:d:1 li li\ Tt , \1 ',,,'I\ 1 ,_,
(,r,-,dh,(11•,l'i 1 1·a Ka::uh;,cb w 171,,'n'.~?\L'h dv,ol·h ,J.,:kad:1ch .\,\\\li.kl. J\.a,lq 11l:t wt,·dy
:,•,:n,, an11_r:,'L11i~~ Kh 111t1,•rwc11cj1, 11r,-,v. ::diaC) cl, d,, 11,t._rn, "-'· 1,·111:1 ,:\\,·l'(l 11 iClz:1JL,
c·.cl,t
J'tC•i,:ktura(frs idHK' 111t•,:y w <.>flc_pdnycł· d"i-,un1LT1l:,d; nl..,·~l,·nh' te• ,iem,· r c,1:1v,-1h11 1

(ih'.v.:r,y111 1u ,t) \\•Cm rn--: b:, h \,c:1lc ,,. it:k'dy ~·k, 1n"1111c:tm -łma11,o\\,.', k,/ r,1<7C_j
p,,!t1:,cznn-,11ali.'/'i,.;Lnc OcP,,.,i,ct,·, gr;:py a1:1tT,l,,afr,kiq1f' k,,r 1 11:.dt 1· i;d;- lu ·•-\\01,:
k, ,1 r\ ~. 111,· 11 1,:1-'~,y :1k w ,:tdny111 1 r,,1·1~1 ,, rq;1n11u lllc' b·:)\' CiH' \', 1cą.ll' l\:1\('I I11a~I
1•11 ll,\'kdlllll ·-,(1.-I\ 1·.,1i111 11,~ll 1 .t ]·1,,111,_ J J•l'1,:~,t·1•111JJU I l1i1,tl111 1,1/I'"' /\'t'III c,\'· i:.l, 1 \ \ , I
l-1,,.~l,;u1:-,J• 1111l,' l 1>.1\, \\dl\:J :-,.,tLthTtllU.\ P.flł, 1 JHI ll~lt•r;d d,:,,l:11~·,,1,.\1-'l_''' ll,1t .1~·,ll;

\V,,,,)•.. Lk1t' k \\'/f,l~·,l) r:uc"11, 1111.:p,,11,uc \1:, I) ,:;K'h(II' 11:,_,r:1li1:Hc!"J,<'1•11'.,f:J< 1n~.r,kin1,

wy111L,_F1L';-'III [l(' c·;~·~ci 7 i111p,·n:1l11t-'J 11•,1il11l11,,~, i p\'.')1'[ ,·1:Hc\', PuLtH!'i<" r,:1~11
d1it'JU\\t'J d1a111kk1_\/.t>\\·aln 1,,,-ht,,ll'/it JH•C/)lll.llld h:00•;1:1dUi i \\'1l1,,,11a, ('11,·c 1 '!aft,
l!h'\\ątplm it" 11rni, _1 t'd ui.-h wi1,1,,11n:sk; I.ck),: 111ial
0
),'.\l,t<.\<111.0<{ ',\',c',l_'l' 1-1·,la11rnc·h,a_
/ .. ;1~,tTb..'lllt\nc Jrh1\:nr\ \.\' htc:-·r:.tlllr/r"' "''kn:..:.leni(--\ P\(-.,Y\/1;~< ,:t'/ l~~~,, 1'-.,-•\i;:-~ltn\.\ <k:: ,.pc·Ji

lvk:: 1·. it:ll,1,:,-:,,, k1 ja" l h1r 1f1, J.. p<'ih \' 1 p,cr1r1cd1:d:1 J\rlr,n:11.:J(' ,',·l:1r,,1, ti'' Tat1:l.
D~lk·.l,.- ftj/lln11(·1~- 1.1L,_11_q1cp,11,_1.1i:łl') ·J1ł,I, \\"~.;u1_q;,t.1-, ht,n•/1•:1n:11·,1l'h,d\· JH/ •,t·łt
pi.1111:,lu US,\ w tym nk11_~1-:- ( l9tJ(I 191::,'.),
Dnl'l)T p1ykta1J.2m t.ii--KJ pulityk1 l•«-7C hv, llo1ni111ł.;11i:t. ('Lar,1k1cry,.tyL'lr,:
d!a tq·111,::11,,twa h:,I) 1-:-p1C··YJJ11: dyktaUJJ'\_ kti',rc nil 1·ol1;111i1 1,,dnak1,.: J'1'w~.t1zy111::<'.'
li,t,'1)":IJ v,:tlh WC\\T:~·tr,n~d1 t,,r~·wclucj1 ') 1 q,:idf..u ti11ansl'\\. IJominika11:1 h)ł.1
1:1<'.hun11;•, nil' 1\ lkc W l .S,-\_ :1k l \\ \I.H.'IU r,1it~\\\;:d1 CLlll\['Ci'-kt,i:_ N1,·11.C/1\ li,
 1·r.:mcji. Belt11, \\."łf-qcch l lh•,zra1111 DluftT,wy W}L::n\.~,11 ,:mll'l"'k(licrnv :,r.;,n:hia
\\ Uo1ninik:1111e 1 111,,:;li\H>(c1a ul1al\ •-1 1.\d· ,:;dc1rn•~c1. kti1r.· \\ 1')0..J. 1. \l\llU'-iłV
htc71ue _\}, rrnlinny dolarć,w. ~pod7JC\\·anr: ,1,· n:11',l'I, i1· rnc,1,; dCIJŚĆ do J-'U',\(61h·rn;1
,.wa,i.mtu \,enez11c·lsk1cgc,-·, lut'dy to 17;_111,t\1a L'Un'pl'J,J.1c ciT1al) zbn•JIII\.' 1,d7y,l:a1.
'-WuJ dlu,i'_. \V h 11·1dn111 I l)/H r 170,d :nnct) kar\sk, 11 Sa1:ll 1 l_)prnlfl,1.'0 Thom:h C.
f);111snn rlnnn<:il. ie\\ loch~ ,.;J hli,11,· \\ y,:l._1111a nkre1(1w Wf•Jc1rnyd1 c'P l'lP1mrnL,un
I 11, fl;lf\\l<'L•,;,,·ł: ;:11w.-yk:111·-k1Lli hl<.l1}li1:l1 w1k,:d.1 \;1111< (J,_,lllllll.;•• l11,i11111,·-
rn,_·111 ( <nll(•:11!}' '/ r,1,Wc'L'" 11·11,ll \\' l1p<'ll 11.11),j I. llllll,1 I.I l:l\\,!lł.1 j•l:l<,/\11111\'III\'
z rzqdcm c;\1minika1\,k1m n l,:ilam.1 1\JClllU knrn1,j1 1111,·,:r:111cj, hliira 1rnała u11w;1i :iii:,
du..:::hod) z ~ lku k1.1rnur cdnyd1 1.•1 l.,.·n·auanc h:, Iy 1:.1 ,pbli; '1i•h1,,., i.v:11'1 1,1r1:m11·1-
1::,ch. {xi} b) Jednak pnrn7urnicnK tu nit: b:,. le, pr'll:,117ey:mc, p n:d,1;,,.,
1, wł allK't \ ka 1-
sl-:1 miał pra1H' p7ej;1ć wył;;czny n:1d11,1 11.:d ~ci;wa11wrn cd,.,. 1'11crt,, Pl;1f;i, .S11rl('I ,·,
1 Sarn;r1;i .lu? w paidz1crniJ...u 190...j. r. rrn-cl,t.:m1c1cl ,rn,cryk:ud.1 ,:t\\1,·Hl11ł. 1i u.:,d
ll1.•111m1k.iny l'Jt' dHu,11:"I /(,h1•\11;r1.111, 1 pr11'i;1L l/'1•dr:1c 1 1111,._,,,:1 L,,1111,d\· l',i<I
cl.,1111 \\',,,,, ,,;1~ ,·11r<•i" i·-,·y dh:1TI( \ ,.,,1·11-11··-I• 11.,d1. /\'- 111! .q,•, •,1 1 ,•,, '-1\,-ll I 1 1'!,ld,,\\
1 J"l<'~li;, 1, rnlt:"1 \l't"fl<'J,;:'. 1-'n-Jydl'nl H111 "L'\'l'II. ktury do lt'I 1·ury v.~lll_l lll)- '',;d :,w
1 111g<'1t>ri.:_ją 11111ał. i<' 11yd:J1·1t>lll:1 11ahL'VilJ,! 1111,-,:1:.r11,11,(h:1,n•1111:a,-z,·1Ha I zrnus,:q;J
l'l.,)d a111t:1:,kai,,;ł.1 dP d11:tla111a. \\' 1c1'mm I lii,tt·,,1 ri:,,a' ,~tu'y· .,Sa:: Llomim:n /1111.:u,1
do l11au~1: [ .. 1 Z 11iclk.1 111L'l'h\'C1ą ale brdt 111us1ar cl,}ba pic111~zy pc•cl_Fc1.: krok;
i \\ł,w1y( "'L' d,· \'- y,;;,1 IL'1·, \\') da_11: 111i ,;1\· r1ie11cbw11m:', 1; --., c,,-;rnq ,·zy poźlilc'J
Stan} Zj,dr11,,:1rnw 11H1,1,i pu,·p;(· ,1ht,1•.i,11k1 nchrcn:, 1 n:gulac_1, v.ul)c\· 1,ch llli.!\<h
,;,-,iul111cl1 p:1{1sl\'. L,1,,1h,k1d1. CLn;11!,yrn udfoii,(- ((• v\, diL.)!(_l !:>,;c'.z1c· rnc'i.ln\e. ak
rny(l<;, 1, 1c·,t IIJl'IJi.'1 n,rmc".
\\ 1,·1 ,\l11;,q1 p1<:1y,h•1,I l .';1\ 1,11,1.,,w,\\rl 1•,y~,1.,p1c· ,_,. i1111c·1111. \'. ',1,,tk.ch ;;i
/'_1:ww11:·,l'l1 ,ll111111h,•1\ i 11rn1<,1< ,·l1ll'wp1y l/11d d,,11H111k;1r>!.1 <11 1•,lp1 --.-.wd11;,l11,,•.._1
2U ,t:, c·zrna I ')tJ'.:l r za11 a11u pien1·,1;; ll,1.'0d~: 7 Unnwnkan,;, 1, turn1i,; 17rn1_qum1cr11d
r1ądo\\q,o, a nie: Lraktatu, który pcdkp,1lt-y raryf1L1c11 prza SenaL Gk•~iła cna. ;(·
<,dt:1d Stan:, Z1cdnncz.n!lc pr1c1n~llfi! kc,nlloh,: nad p<>l,icramt·m ceł 11, lln11:1111k:m1c·
dcd10t'.y l:><:d:1 przeznaczone w 55•~, ,u •,r-br1· dh;,l'i,w \I '7\ ~.Lk 1m /dfl dlllCZfl;, 111
111CTL) ue:k,rn. z,;,. pozOi,lalc •1Y:., n:1 potrzd,1, hl.dzet u llrnnmtl. an).
R{,11,noc1.,·~mt' t1 --.1,:tly prace 11ad pIZ)'.!_-'.t:lt•11,,rnet:1 h,rn:alne~·u 1raktalLL 1/.11,t:il , "'
1wd1ll,,:i1,,,- 7 luh_-.'-''' 111(1_~ 1, .1 11.- l\dllc'I! 111,;,11Jl'j 1111l'l . .1_1:11,v d(> _'-;,·11:1111 I \1\. 1•.1;!;
/ 111<'1-li;III .. ,ll'/("·,bllll 11." 1111·/yd,·111.1_ \•,11(1<./,j, )'Ili,, p1'11:11;11ylrk.1cy; \\' !"''11111 ,h,
Senatu Rl11,~.,:·vcl! (-"O\H:>lyw~d ~ie 11:1 dc,h:tr}l1\' l-.1cnwe'q'o w~kazun,·, 11. Stan_,- Zy()
m1,·1:orw nie mogły po7'.\cl1ć, aby rrn.·,carst11:1 e:1.u-opcjsh:1c , 1(>ko11:.ily ,·1.a,(W,l'I chc<"h)
f kupac_i1 tef\ tc,nurn t'a lc_1 rólkuli. lob uczc~trnczyly n dy,pt:ci,- llll('(~7j 1•:n1,1n,11111
1

arn.:-ryLn1,hirn1. :\'ie n1,bilD lP 111.11.c1:1a na Scn.tcic, h1,·,ry 1111<:"1 dv.. , la1;1 :,·_v.ldal
7 7;,l\\1crdlc:11ie:111 l1,1kt111... \V [•r:1kt1,·t> je,!11:1k lr;1kw1 f'i,.:\;,i;,-;yw:d tu·; "d 1 l.\,idnia
l <)(I' 1 .1.1ku 1v111l'/:1•.l",VY mur/111 1·i1·1 ndi. \V l.',ullacil' da 1:1<-1\·ły h\,· ,:u,1,•;1r1,:.
:1 dh,)'! 1<T11i1•11:11,c \\-'11\·., 1:1,. Il' /:11·r.111w11\I ',',1c·11\udc 1:·,,dnii ',1<; ·1111t\lq:./\l1
1,dl11i<:'111t' I )nrninikany 11il·rnal u polo111;: I\ ydar:u tez ,!.'.\i ,!lanLc•\\ ane prze7 17,;d 1 ·s,,i,
f'i ,J ir.1cw Il;! Sllllis, :() rnili Cll(l\',- Ó ,larów. Po kilku btacl: \\ Ucirni111ka111t,:' 71l(•\\
,,, yhud1l} 1;Hrnt>,1k 1 wn, nttl 1.11,. Kc ,kpn prtzydcnu: _!c,se Bc,rd,1~ i gcner:tł han
l:,itll•n· J1111ćn,·:r ukanli ,ii; 1J,1d1 ;l,yt repr,',\Jlli, bad, 11,1,u~zah dotychc?cl'-fl\1,:.· za,:acly
,11 •~unkL'" z l SA. \V kwietn 11. 1916 r. pr1l·c 1\1·k11 rrl·z:, dentc,v,1 J1rncnc:rD\\ 1 zlll:nr, 1\\ ,il
 VII. PÓŁKUi,\ 7AUIOON!A NA PR7EWMIE WIEKÓW 247

się genc:ral Dcsiderio kraj źrlć,w pGgrążył si<; w ch,1osie. ....-,"7' n~,n Wilson
wysłał więc w maju 191 r. piechotc morską do Santo Domingo, zaś od listopada
tegoż roku ustanmviona została amerykańska okupacja tego pa6stwa. Na czele ,.vojs-
kowego rządu okupacyjnego stam1ł ameryka6ski kapitan Harry S. Knapp, który rządził
Dominikan,1 do 1925
hrnym kr,Jem reg1c1m1. który usilP\\ano zmusić 1slakiwego pn,tęrowania,

była Nil:11:ir 1.A, Wład1, , 1ydeacką d1w11ył tu od , r. gene1,:I Sanlos

Zelaya, który pot.a rządami twardej n;ki odznaczał się ambiqami przywódczymi na
skalę całej Ameryki Środkowej. D,1żył on też do pewnej s~modziclności między­
narodo\'<cj. k1(1ra zamier,A uLvskać prze; kPncesje ud1idanc raczej Wielkiej Brytanii,
lub naw,:! fopunii. niż Zjednouim)m. Min:11 ten spo,J,b ,ealiami
epoki. wkr{,tce srodze na nim zcn:(,cJ!o.
W październiku 1909 r. przeciw jego rządom wybuchła rewolta wewnętrzna, na
któreJ czele stan.tł nikaraguański biznesmen Adolfo Diaz. Zelayę udało sic nad-
SJXJdnewanie szybko obalić, mimo to Dfaz musiał czekać niemal dwa lata, :ż.chy
w maju I objąć s1:HH.>w1~koprezydem;i !w tym cza~ic Lyłokilku tyn1udsowych
prezyde11!(m Diaz wkri,lce udowodnił. slu~:mie uchodt.il polityka pr<. 1 mm:rykań,­
skiego, doprowadzając do podpisania 6 cz.erwca 1 l J r. końwenCJ1 między obu
kr..1jami. Mówiła ona m.in. o udzieleniu Nikaragui pożyczki w wysokości 15 milionów
dolarów, w zamian za oddanie Stanom Zjednoczonym kontroli nad komorami celnymi
w tym Konwencja mstała 1)rzez Senat l zaaprohowattil. wo~
tegó podobne porozumium zawarła z Diaza banków a111e1 ybńsldch.
W l l doszło do zhn ,_1nego buu t II mogło dop11w. ;1dzić do upadku
rządów Diaza, gdyby nie to, że na polecenie prezydenta Tafta dwutysięczny oddział
mmrnc.1· wylądował w Nikaragui i stłumił Il~woltę. W ten ,posób Dfaz, wbrew
ówczesnej kc,n,;tytucjt nikaraguańskiej nkarnjącej reelekcji. został c·iydenlem na
kolejną
Stany Ziednocżone, zachowaćdb siebie prawo do alternatywnej trasy
kanału międzyoceanicznego, doprowadziły do nowego trdktatu z N1karnguą. Traktat,
podpisany S sierpnia 1914 r. przez sekretarza stanu Williama Jenningsa Bryana i posła
nikaraguańskiego w Wa<;zyngtonic Emiliano Charnorro, dawał Stanom Zjednoczonym
,.wyłą.czn, •,11ileprdwo" , ,udowani;; t,·1enieNik;u kanałum1<;d1.;,1e,eanicz-
nego, wyd11vu;,1wienia ,1 wysp <·om i Lit1 ( , "n na Mouu K,11.1ibskim,
uti-l.ymywania prwz 99 łat bazy na nikaraguańskim wybrzezu Zatoki l'onseca, wreszcie
możliwość przedłużenia całego układu na następne 99 lat. W zamian Nikaragua
otrzymała 3 miliony dolarów przeznaczonych na sph1tę jej zadłużenia.
Tr,J.tat spotkał się widk,t opozyci<i w Kongresie t'.SA i ostateczmc ratyfiko-
wany ZP•,t1! dopiero w I 1<, r. NatOrrll;1•;t protestujący ~,1,iedzi Nikaragui wnieśli
sprawę międzym11p,Jt,wego, będzie /\meryka!'1,:k<i obecność
wojskowa w Nikaragui trwała trzynaście lat do I 925 r. W tym czasie USA nad-
zorowały życie polityczne kraju pilnując, aby na stanowisko prezydenta wybierano
wygO<lnych dla nich polityków: Emiliano Ch,morro (l 1920) i jei::o Diego
M. Chamom, {1920-1923)
Jeszuc bardziejjar;kr,l\vą formę rtólektonl! nad Haiti. Tak.te i państwo
było zadłużone i nckane dyktaturami, zamachami stanu i rewoltami. Amerykanie
248 W EPOCE KOWNIALNO-IMPER(ALNEJ (1870/ll-l'JJBJ

posiadali tu udziały w Bartgue Nruionale, kontrolowanym prr.ez kapitał francuski, Do

Amerykanów w całości naJeżały nat:omiast aktywa miejscowej kompanii kolejowej ..
W 1914 r; USA zaproponowały Haiti zawarcie podobnego układu jak z Kubą, i włą­
czeniem zasad poprawki Platta, co jednak rostało odrzucone. W 1915 r. rozpoczęła
się w Hwli rewolta przeciw rządowi generała Vilburna Guillaume Sama. Francuzi
wysadzili wówczas na ląd w Cap Haitien niewielki Cir;ldział wojskowy dla ochrony
swego konsulatu. Prezydent Sam. oskafZOny o zabójstwo 167 więźniów poli()'cznych,
został schwytany i zlinczowany pracz tłum na ulicy. Chaos ogarnął cały kraj. zaś
prezydent Wilson rozkazał oddziałom marine.f :zająć stobcę kraju Port-au-Prince,
uspmwiedliwiając swą decyzję koniecznością niedopusz.cunia do fr.tncustdej inter-
wencji na wyspie.
Wybrany w sierpniu 1915 r. na prezydenta Philippe Sudre Dartiguenave począt­
kowo wzbraniał sie prud podpisaniem traktatu z USA. Kiedy zagrożono mu jednak
ustanowieniem bezpośrednich, wojskowych rządów amerykańskich - ustąpił. 16 wrze-
śnia 1915 r. USA podpisały z Haiti traktat, który dawał im jesl.Cle więcej gwarancji
i kontroli niż wszystkie dotychczasowe układy i państwami reł?OOO- Traktat upoważ­
niał prezydenta USA m.in. do mianowania generalnego poborcy celnego, zakazywał
zaciągania długów zagranicznych bez zgody prezydenta Stanów Zjednoczonych.
zabr.miał przekazywania rządom zagranicznym jakiejkolwiek części haitańskiego
terytorium w formie sprndaiy czy dzierżawy lub zawierani.a z ni.mi traktatów, które
mogłyby umniejszyć niepodległość Haiti. oddawał siły policyjne pod amerykańskie
dowództwo, upoważniał wreszcie USA do podejmowania wszelkich działań, które
służyłyby utrzymaniu niepodległości Haiti i rządu zdolnego do ochrony ,,życia,
własności i indywidualnych wolności" {f.G. Gil, s. 100). Ponieważ tmktat wymagał
zmiany haitańskiego prawodawstwa, przygotowano nową konstytucję. któm pod
nadzorem amerykańskim została w plebiscycie zaakceptowana ·
Amerykatiskie wojskowe rządy na Haiti trwały do 1934 r.• wywołując kilkakrot-
nie rewolty, które jednakże każdorazowo były brutalnie tłumione.
Po upadku federacji. trodkowoamerykańskiej ( 1823-1839) idea zjednocz.enia
pięciu piństw nie zanikła. przeciwnie - ciągle była przypominana i podtrzymywana.
Im więcej wybuchało wojen. sporów i konfliktów granicznych w regionie. tym więcej
wysuwano inicjatyw zjednoczeniowych.
Wielkimi promotorami ruchu unionistycznego byli zwłaszcza dykta1.orzy Gwate-
mali - Justo Rufino Barrios (1873-1885) oraz Nikaragui - Jose Santos Zelaya
(1893-)009}.
Barrios postanowił doprowadzić do zjednocrenia wszelkimi metodami, nawet
silą. Dyktator Gwatemali był znużony niezliczonymi porozumieniami, które pod-
pisywano i natychmiast o nich :zapominano. lub wszczynano nowy spór. Na przykład
17 lutego 1872 r. w miejscowości ńomen omen Puerto de la Unión (Salwador) zawarto
pakt o utworzeniu unii miedzy pięcioma państwami, powstaniu systemu połączeń
drogowych i telegraficznych oraz wspólnym finansowaniu budowy kanału między­
oceanicznego na terenie Nikaragui. W•tej ostatniej sprawie przewidywano rozpisanie
subskrypcji „między rządami hispanoamerykańskimi, a gdyby było to niewystar-
czające. między wszyslkimi tządami ~wiata". Zaraz jednak w roku następn)11l Barrios
umai, że prezydent SalwadQni prowadzi niewłakiwą politykę. wypowiedział wobec
lq_'ll \,lip,,, w lt'Ztiltaut' tddal pu~,l;1v,1c 11a c:rt'lt· r:;a,h: lt'('U ki:tJU :r,1rnyj;,1.r:1L1m·gc
)•Ultl',ka. \\' l'.111 •,;1111\IJ' 1olrn (i\,ak111al;;, S;ilwadur I J\1l;n-;1gu,i pndp1,,1ly tr<1h:ta1
P p1l,n1u, p11:,_1a1rn 1 '"Ju,11., du k!('lt'f" d(;l;ic,vl HPml111a~ Spl/ec1w1ała ,ą mu
ll·óia: K1_,•-,l:\J ') ka
\\ 1d1,1c 1J1t:,kutl·,·n:t dU'.d1cL,1,,w.yd1 v.y•,dk(,w. c\ktawr Ci\,atemal1 pn-
1 :,:,

,i:.m •\\ 11 dJJ.',btt: 11;:u- L, ·1 2 S lul!.')!', I i,,>s': r opuhh kil wal J),·Lrcc o t:1,ll -'rodl-:nwr; ..
:111T1,L:111,l-.h_,_ l-.l•.11\ 1--r1t·,,J,d 11,11 1, 111 n_,•i-·1,11 ,·,r,u '-.t:t:1••111 /p·,_\l\1>,_·1,·11\1P I i,Id.
1

·\11•\'.l. .\11\~lll I ,',d1:111 !'h,·-,il ..'Jll l<,p1il,lik1 (_,\\:lli'lll:ILi !'llll•-l:111'llll' ,,,,1•,·,t.11111_·

l rn1 S1udkov,o,_u1K·1 1 1:c,11,k1t·J j::dw Jedrw1 Rq,11hl1ki, lllicjuw 1 h(-d,ie p0Jt17y1r-yv,cd

,,.,.,.,.,11:i(' pr:.ce. uper._,-:·1'-' J ,jnah11rn1 \\ 1'.m c:dtL przyprn:Jc_' tez s;t;-111u\\1,ku I\Jai\\)'7
'•I'-'/-'" llP\\c,1_k•. \\,-,_i,,k An••..:-r:d-i Śr,'t:h.c 1 \•,cj 1 \\Vk._,nuF1L· <\'.~! \,·ladze h,dz1(' dzuld,
,-,;, :,!<; 71cdrnx 1,1 \, ~L'r--tkw ,. ,.;;·<1 " 1cdcn J\;u(,d pc d wdna b:_,ndc'ra'·
\\ ',:n,tk11: r•.l~t_•,t:d1'. 1/.,Jd', :,n11~ku\\<i;tlllt'I) k:Hi~h.,e '-ultd,.1·11t' pr,e,:,wstav, iły ,11;
1-l.n11•1n l\;1rr11--:.,. 11\•.:,1;11;1, 1,· 1:1 1·11,I~• 1;:,r;11«·n1:1 ~.11;, ,d:,d1') (\\l-.1at11r:, /'\1:11<·11:al:-·-
! 1,-,,,, :,J;,1\,111:11:1,1 lei \',\''·"''<•\-.;,I;- p1,rn:1 ,_\11 ~,l,l••,\k1· 1 t::,.,_.\ 1111,,·.l,:1 "nvhul\'
l'1c1:,dc·11L l\•1'.11:u lltilf, •.:d1·,,v,1,;d,,pc IU 111,i:ca. UL11,tl 1-111 1_1d.t b,11111·,;, La „puLb1;
:,kii.·rc, .,1q pueu\, r:1q:,cJlqd<.,~u
1• 11,11Y•lk•\\' l..01:1:r11cntu ,rn;eryk:,(,h.1c)!l•". i"htun11,"~l
S,21-,:1\ \ is.-\ ,.-,,1,!ło,il ] <,1 1:1an:a I kE'i r dd:br,;L·_1r 1111~11.q,1ca. ze _1akakolv,1ck ,nt-.T\' rnqa
pud1,;1a p11t·1 G1,·atc1 rnl:;- lub Ja1r·i,1r ?Jcd1axzenrn ,1hi n.'publil-. śrcdkl1v,can'IC1) b1'i~-
k1,:I u1•,;1,ra1,:1 l,,dne. 1;i . .1:1cpoy_1a?11c 1 \1t(•i 1 1c l 1 ziałarnc". r,,;i,: pC\\Strzymalo le•
wdi,::I. R:u 11(''<c ht,'i1 1 w, ÓJ nrn:1ar przy12ulO\\) \\ al cd d,i\'·- na. T\',1_wckll Pn zbn,_p11e
\,,h.,;H'<')l 1 ?1-m,jl 1,- 1e1:11t'J zr1c1\\sz:,cłl IHll'.\,. S!-;rnz),l,il z te-gu ('::rl,u,1c11! f\\atcm..d-
•.k1. llllll.'•'•;1/l'Ji,li,Jl' r:(1~p1e~111ic: fJch1tl (1 ll!ll1.
lr,11v1n )'h,<1:',111 1.,11!;11,1·11w11, i1\',,/l·,11\d' l:.1 l·,ylu 111•d111~,;.111c P::k!li ,, 1·1111
1111,1. 1.1·,,-,,.1· 1 1,.i11•,1,·. . \11 ,·1\1„ s1s,,11,,•1q• 1 ( \ l ,,.,,,1: 11 ,11" 1·, 1,;i'/d11,,111L:1 1~:,-:11.
p clcz;1, ()ł,rad tr1n·1t')!l• l\.urlflntl ,1odkuwua1111.-1:,l.:i11~k1t'g1 \I .\:rn ,"ial\',,.d1,1 :'\a tle
1 1 1

1nn>cl1. ,k-t:-,chc·za,,11\yd, p1•n1,·ui:1i,'11 :r_jul11c-.n-nH 1 w:-ch, r1a~1 kn ,v,-r,u:,. ll\V:_1g1;

•,wa l-:c,11k1etr:1_":,:1,1 ,:ar(,11-nu w 1--kr,:;le111u ll'.-,lr<.11u 1 ,tn,~lur-:, 1,1·l:1dz pbrn.\var:t'J kdt 0
-

r:,q1, _1ak 1 pr,'y;S'.Ol(l\'.-amu dz1,il:11' n:alizacy 1n:,d1 (R (,,dlan 1u. L , 4ri-. --PX. I!.
I! -,,J .. [ [t.l:·i JJ,-,kt pot'pt\ah 1ednak rnc ,:rt'fuw1t' r:r:1dt',v,. al<: 1d: rq,n:tl'lllarllil. n,
'JH'il\\'il<·- /.12 Lu:d 1 tr?eha !,'•· byk rc,,hz<w.;1(. r:1v,,1ltn,1.ia 1r,i~·d1y p11y\1i"',·,im1
,,,,., .. "' 1 1 I-i lt r, 11,cc:1,·:,cj:lt) 1-•t(qdd
\ \ I ),Jl,. li i r: 1,., I \\ I\ 11.;, IJ I;, 1; li 11; I 1 ,[.•_li(,,·,\\ d ł..1 l /; ''" '\\,, ['', '1 I Jl\ I.;, I; '1' 1:; ,11,k 1 ( ,1 1111
IP. ,-:i1.b1:;c '-'-)rcbty 1>t',1kmk1\1,:ma :ta str::ity. 1ak1c puni,,~ł kc1:,11l I kliku pcddanych
h·) ty_1•,k;d1 \, l::\lucl11:k',. \\'nv.cza, !u pendc11t Hnndwa,u Pc-ltc,tr 1,n Hurnlb \1e7wal
dt• /Jcdrnxzcnw ,1,· \H'bcc grnit,> za1r:1:11,::tne1 1 Z\H1łal do m1cjsccwo::ci 1\11,apala
,.:r,) 1,,(Jdcó,1 s.;,1có1ich pafot\1. :.:io c1cn,c1 H,'J.': r. rrC?yucncr Hundrna~u. Nikamgui
i .S:ilw~1dor:1 p1x!psa 11 ui:h:d (1 et\\'(•1zcniujel!m,qk1 pohtvcznc_j pod n.iz\1e: .. RcpL,blu:a
l\iay, ,, dt" C't"r:tr11::111cu·:1", k1t,ra ri·1ink1 n11ala pr,eks;:,tatcil.'. ~i.;· \1 Rq,11hlikc P;v'.stw
\1,,dk,,.,,.,,:1111,·1\l.:11 •J,1111. I"·' ,'.,d.,,.11·11i11 c\w1,d 1·,,1,--·,!,d)1ł1 1';111-.iw ~.'111•,, /1
\\ I~.!)(, 1 dul.:,,11:11H, \1')111ian:, d()kt1111L'11t(,11 1;Jl:,liL,,:y111ycl1, nuwe p:1{,~r,111 w ,,r:d,iyt,·
111r· [10\\\lak• \V N1L,r:1)!UI \l)'hl'd,h h,\\le1r kulep1a .,lt'\l't•lmj;1" p11ec111 \\ład,)
/eL.1-1, u kt1,1oj l',',Jll<.'1:t1uv dykt;1t(>r u~kari:yl ~,t'.,ied11i .S.1h,:u:u1
Od rej pur:, !'Jt v.-11,; n .i\: \I d:1il·111ad: 111tq,1 ac·) jnyd1 7:!U',1l Pd)c!J) \\;u'.· prr:rydent
J u~f San!"'' Zehl} :i , J\ 1karnp1i. Z jc:~u 1111r1;_Hy11·, <.'/.ter} Fj1'1,,t ,1 a Kl>\lanka • .S,ll ·
250 W EPOCE l<DLONIALNO-IMPERIALNEJ f/870/11-19/8)

wador, Honduras i Nikaragua 20 stycznia 1902 r. w miejscowości Corinto podpisały

Konwencję o arbitrażu obowiązkowym. Na jej mocy postanowiono utwol'Z)'ć Środko­
woamerykański Trybunał Arbitrażowy, który miał rozstrzyg;ić wszelkie spory miedzy
nimi. Po kilku latach pokój w regionie został znów naruszony. W Gwatemali, która
nie ~yła sygnatariuszem k9nwencji z Corinto. wybll(:hła wojna domowa wymierzona
w dykt.aturę Manuela Estrady Cabrery, Dyktator gwatemalski, oskarżając Salwador
i Honduras o przygotowanie buntu, najechał zbrojnie ich terytoria. Ponieważ. konflikt
groził rozszeneniem się na cały region. swą mediację zaproponowały Stany Zjed•
nocZQne i Meksyk. W jej wyniku na pokładzie amerykańskiego okrętu wojennego
,,Marblehead", na wodach środkowoamerykańskich, podpisano wstępne porozumienie
pokojowe, a 25 Września .1906 r. w San Jose Traktat generalny o pokoju. przyjaźni
i handlu między Kostaryką, Gwatemalą. Hondurasem i Salwadorem. Na jego mocy
postanowiono stworzyć Międzynarodowe Biuro Środkowoamerykańskie z siedzibą
w mieście Gwatemala. Sygnatańusze zobowiązali się również wydalić u swego
terytorium emigrantów politycznych, odp0wiedzialnych za działania rewolucyjne
przeciw innym państwom. Przywódca nikaraguański nie uczestniczył w tym porozu-
mieniu uwai.ając, iż konwencja z Corintt> jest wystarczająca. Wkrótee wdał się on
w wojnę z Hondurasem, a wojska Gwatemali najechały Salwador. Pokój w regionie
uratowała inicjatywa prezydentów Roosevelta i .Diaza, którzy zaprosili pięt państw
środkowoamerykańskich na rokowania do Waszyngtonu.
Międzynarodowa Konferencja środkowoamerykat'iska, która rozpoczęła &ię w WJ-
szyngtonie 14 listopada 1907 r., nalei.ała do najbardziej owocnych w dziejach miedzy-
państwowych stosunków tym regionie. W wielu wystąpieniach na konferencji pod-
kre~lano. ie wypracowane porozumienia nie będą już zwykłymi kartkami papieru,
jak bywało w przeszłości, ale dokumentami popieranymi przez USA i Meksyk.
Zadecydowano na przykład. że zamiast uchwalać natychmfastową integrację. lepiej
będzie p0prawić dotychcza.'>Ową komunikację i łącznoś:ć między pięcioma państwami,
stworzyć. solidne podstawy współpracy handlowej, zacieśnić więzy ekonomiczne
.i &-poleczne w regionie. unifikować systemy prawne i celne, odbywać systematyczne
spotkania parlamentów środkowoarnerykańsldch.
Na konferencji w Waszyngtonie podpisany został Traktat generalny o pokoju
i przyjdni oraz osiem konwencji. 'traktat ten w nowatorski sP05ób wiązał pokój
między narodami .ze spokojem wewnętrznym w państwach. Art. 2 definiował za-
grożenie pokoju w republilcach środkowoamerykańskich jako takie działanie, które
wymierzóne jest w porządek konstytucyjny. Było to stanowisko zbli.żone do doktryny
sformułowanej 15 stycznia 1907 r. pn.ez ministra spraw zagranicznych Ekwadoru
Carlosa Tobara o nieuznawaniu państw powstałych drogą niekonstytucyjną. w wyniku
rewólocji.
Spośród wszystkich konwencji waszyngtoflskich, dwie były najważniejsze. Pierw-
sza z nich mówiła o utwor:zeniu Międzynarodowego Biura Środkowoamerykańskiego.
nawiąząią,c do decyzji z roku poprzedni.ego i szczegółowo ją rozwijając. Druga za§
dotyczyła instytucji zupełnie nowej: Sądu Sprawiedliwości Środkowoamecykansldej,
teorety<."Znie wyposażooego w duie uprawnienia rozstrzygania sporów i konfliktów
międzynarodowych. W p-aktyce obie te instytucje nie odegrały jednak niemal żadnej
roli. Międzynarodowe Biuro zajęło się głównie przygotowaniem dórocznych konferen-
 VII. PÓLKUu\ 7ACHODNIA NA f'HZELOMJE WIEKÓW 251

cji śrocU.-."" u,,merykań:--k1d i wydawarnvm publikacji, nalon,iast Sąd Sprawiedliwości

rozstrzygnął kilka spon'.,w, mimo re stumy niezadO\ic,lt,nc z decyzji z:,mierzały
sit; do jego postanowień stosować. Autorytet Sądu Sprawiedliwości Środkowoamery­
kańskiej (który, formalnie biorąc, można uznać za poprzednika Trybunału Sprnwied-
liwo~i i\1i1,_·d1.ynarodm, 919) zalm11dl zu_pelnitć ,wiązku z ,11tćsh-'m Hon
durasu I wadoru pr,cuwko traktat1111i Hryan-Chamnnc,
K, twierd11L1, traktat postano,\WI wcz.esnw1qycl1 porozu
m1e11 o nawigacji na granicznej rzece San Juan, które zobowią1.ywały Nikaragui;: do
konsultowania ze s,vym sąsiadem ewentualnych decyzji w sprawie budowy kanału
międzycu,anicznego. Salwador i Honduras. które razem z Nikaraguą leż,1 nad zatok,1
Fonsece' uwa1.aly, ie u1°rawrnerlia przyznane na mocy traktatu Stanom ZJl'Unocz.onym
w tym ahvc'111e zagroq ht,zpieczeiistwtt Sąd Środkowcamecykanskt przyznał im
całkowitą racje, zwracaJąc zwłaszcza uwagi;: na pogwałcenie traktatów z I H58 r.
i 1888 r. między Kostaryką i Nikaraguą, oraz traktatu waszyngtm'iskiego z 1907 r.
Zarówno Nikaragua, jak i Stany Zjednoczone całkowicie jednak zld:ceważyły wyrok,
nie sto~uFr'- ,,1ę do niegu ,aden sp1.N1t1.

7. Wenezuelskie spory i konflikty

Spór o południowo-wschodnią granicę Wenezueli istniał zawsze. Już w czasach
koloninlnyc Hiszpanil' uznawali grani..: s,1sied11ich posiadłości Holandii, a później
Wielkie.i lanii. Po niepodlcglcści Wenezuela stale wy:,uwala pretensje
tetytond11(: wobec Oupn) tkytyjskiej. \Vylyczenie grnnicy na tym trudnu dustępnym.
porośniętym tropikalnym lasem terenie było niezmiernie skomplikowane. Pierwszą
tak.t próbę podj,11 w I ł-:41 r. wybitny brytyjski geog.-af Robert Schomburg, ale Wene-
zuela jq,,., ptupozycje odrwtila. Trzy dekady później na obszarach spumych nasilił
się ruch ,,~1,dleńczy, 111hs1,za zaś ~tały się wyprawy poszukiwaczy złota.
które ostatecznie spowu{k1\v;1ły wzno1n"me konfliktu. Sprawa wygl4dala na s:zcze-
gólnie trudną, gdyż Wenezuela rościła sobie prawa do około dwóch trzecich pm-vierz-
chni Gujany Brytyjskiej, aż do rzeki Essequibo. Brylyjczycy chcieli znacznie mniej,
ale mvażali, że należy im si(: ujście rzeki Orinoko, najważniejszej drogi wodnej
w regi, ,111,· Kiedy w I stosunki Wenelu,·I:; 1 Wielką H, 11:111111. zostały
zerwan,·, Zjednoc1u11c· t,łpropon, ,.we u.sługi 111, di;1cyjne, k1,,w hvtyjczycy
odrzudli uwazaJąc, iż obszary znajdujące się wewnątrz lmi1 Schomburgu nie podlegają
arbitrażowi. W latach dziewiećdziesiątych, kiedy USA prowadziły już aktywną
politykę latynoamerykańską, wzrosły naciski na administracje waszyngtońską, skła­
niaj~ inrerwe111ow;1lu w spouc mi<,:.Jzy jednym z państw póltul1 zachodnieJ
a poteg,1 europejską. l\aswie antybryty1~k1c wzmogła tez głośna w,',wc,:a~: broszura
pt. Brilish Agressions i,; \i,w·zuela or Monroe Dm flmc on Trial, opuhlikowana
\V Waszyngotnie w 1894 r. Została ona napisana 11.1 zamówienie rz,1du wenezuelskiego
przez Williama Scruggsa, byłego posła USA w tym kraju.
P, republikai"iky a nawet deputowanycl, z Partii Demokratycznej,
atakowali p1\:1ydenta S1t"pl1c:n;, Cleveland a, zarzucając 1.nu 1wdmierne ust.;-i.1s1wa wobec
WielkkJ Brytanii, W 189.5 t, uhll' 11,by Kongresu je(łnomyślnit uchwaliły
rezolucję, wzywaj„1cą do rozwiązania sporu wenezuelsko-brytyjskiego poprzez arbitraż
251

amerykański. Cleveland upoważnił wówczas sekretarza stanu Waltera Q. Greshama

du paygotuv.ania stanuwczej 1111ly do \Viclkiej Bryt:mii. Gresham nie byt jednak
z\vulennik1e1L ,,ntagorn,owania z nią sto,1111fi'cw. T,1k ,.ię zkr1yki, że w tyn samyn1
czasie, w marcu 1895 r-, \Vielka Brytania zajęła nikaraguański port Corinto, us1łuJąc
wymusić odszkodowania fimrnsowe. Dało to prnsic amerykańskiej okazję do wszczęcia
L1mpanii :,rityhrytyjsk1t1 i sforn,uluwani;, 1d11utu, 1,: doltryri;1 i\1onroe·,Tu zostal,1
zm ,w pogv,a !eona. Gre!>I 1am pr6h, ,wał łag, ,d,11 C nastt<. •Je aqtum, Tl I IIHC, że li il I ·1 wencp
brytyjska w Nikaragui nie jest próbą kolonizacji, ma bowiem charakter wyh1cznie
lymcmsowy l'nniew~,2 nie przckc,nało to opinii publii:znej, adrninistracJa waszyng
trn14a prz,.-zywała trutlnc dni.
W maju 1895 r. Gresham zmarł, a jego 11a\tępcą został Richard Olney, znany
prawnik i prokurator generalny. Julius \V. Pratt pisze. że Olncy do końca we wszyst-
kllh spmw,,d, pozoswł 1uż raczc1 prokuratorem n1/ ,ędzią (J Pratt, s. 34b}. Nor,·
·1\zyv,ającą 11:1d brył\1:;t1 do odrL11,ia spon, , Went 111dą pod .,rb,traż :i;i1L1vkańsl.1
wystosował więc ju:i. nowy sekretarz stanu. Była ona ty lei m1wleldą, co wojowrnczą
\1 Innie inteq,1dacją dc1k1ryny Munn",'ego. 1. kl6rej Olney czerp;;ł wszelh· arrumenty,

icby uzasadmć praw,.,mocnośi'.· występowarna USA w imk11111 kai.der1 państwa 1

amerykańskiego. Nie licząc się z subtelnościami dyplomatycznyrm, Olney pisał wprost,

iż Stany Zjednoczone dominują już w tej części świata, a ich położenie i zasoby
sprn wiają. ze nie musi:..; się obawia.: 1miych rnc,,;arstw 1\nta wyf.lOs(,wana hvb w lipcu
I S'JS r;, a odpowiedź tDidi1brytyj~kiL·go.j11k podkreślał Olney,pn\v!llna byt nadesł~a
przed dorocznym on;dziem prezydenta USA w Kongresie, na początku grudnia.
W Londynie agresywne stanowisko rządu amerykańskiego wywołało konsternac-
jr /\1,glia l,q\:li1.byla \1imczas /11.1L 1nie w1r1m,,jszym1 dla niej 1,nil-iemam, 11.1rastaj,,
cym konfliktem z Burami w At'ryce Polud111owej i rywah1i1cją z N1e111cnm1 w ł:.urnpie.
Stany Zjednoczone są ostatnim krajem, z którym \Vielka Brytania chciałaby mieć teraz
Odpow1dlź bryty1~ka na notc
zie ,,tosunk.1. 111~at am111yL1.ński :in1hasador \\· L<)ndyrnc
amcrykańsLi nadeszł:i 7 rrudnia Ryła ona ty k-7 elegancka, co ?dccydowa11,1 l'odkre1,
łono w niej, że doktryna Monroe'ego w .żadnym razie nie obowiązuje Wielkiej
Brytanii. 7.aś Stanom Zjednoczonym daje w obu Amerykach takie same uprawnienia,
jak w każdej mnej Ci,'sL·1 świa1;1, ,ile nie w1</ksze. t 1nzvmyw;11HJ zatem, :b-' nie m;:
zadne_j fni•rnałne_j pod~tawy, aby Stany ZJednocmnc przy1mnwały , •tlpowic, !n;1 ln~,.,
niepodległe państwa na zachodniej półkuli. Rz4d brytyjski wskazywał, że gdyby
doktryna ta uznanym,. międzynarodov,ym prawem. nie m1 1gl:1by się 1 1 d1,osić d<.
była
przvpadku. który nie _ie~r ani prób:1 nowej kolonizac_i1. ani narzuceniem puht:,cznegP
systemu europejskiego. Sprawa polega więc na zwykłym wytyczeniu granicy na
obszarach należących do Anglii. zanim jeszcze powstała republika wenezuelska.
Po otrlymaniu udpc,wiedn hrytyjskw1 napięc;K polityczrJ(· w W;;,c,ngtom,
jeszcze btu-dzteJ wzrosro. W speqalnym orędziu do I(c11gres11 prezydent Cleveland
17 grudnia zwr{icil się o powołanie niczależneJ komisji dn zbadania sprawy grnnicy
wcnczuelsko-brytyJski cj i zapewnienia mo:iliwr,ści wpwwadzenia !ej decy1.ii w tyci,'
:Krn1gres zgod7ił się 'le "szystkhrn Jego prornzycjami 1 przyznał uilpr:wiedrnt:" liinduszc
na prace komisji. !',;atomia~t du.ża cz.ęść pra'sy i wielu polityków zaczęło wzywać do
wypowicc.lzenia wojny Wielkiej Brytanii, Były jednak także nieliczne glosy nawołuj,1ce
du upamie;tmrn,
 Dla Br) l) 1u~ k,-·,1 pr•Jmcc·cr,1c ;n:1,.:r)Lu1~:k1c v. zw1;!;,l;u ze sp1a,,:1 \\L'fll'/.t,cbk,1
1,yłc me całkiem ,H1/lllr:ale. 1\ 1m1ctc1 ~.pni w ta).'r:uuczn) eh. k,rd S:disbury, \v1dn,1I
14 \\ całc,k-:z1,1'c1c rmblt>r1ó,1· pcluvki br:, t} l''k1e1 i uw,:uaL /c' nn: mu;in;1 pn~,11i;cać
1:il.1e \\1 ,,, L?;1s F' ,lof'l•nt'.I pu:, jairn I ISA dl:t dnJgor2<;Jnq;,t' ,pL,rL. \\',)\\al du
P(Jlt'dn:_lWC/t'/!ll /,datv. lenl:t ryc1;j;1n·,'-'" SH: kL>nt,iktL I t'L•zrocZ\'Cia negucj;1q1 /_ LS -\.
,·1,h\ In 111) [ll<i1 w,:,y,~-, 1.,~I\T>'-lw,·1:-, h \ I) 1~kim. ~l'•llll<'\\ i !;1,.1,- \I kri,lcc r ,vpn~ /\'h,
1 h "I,•,., 111111 1, ,,,,dm,,n,'t 1,'l\'. q/;1nw k, llil',p 111 1eT, L11wJ.1<·1 1 J>l'\'.,,l;i 11<· 1111,·d1,
11.111,d,,,'-'-'I I ,,11,1•,p .1rl-1iLt-'''''- q ił1.,;1·,1i.·1 l ,J""'•-·li 1\1, 1·1\ ka111-\\_ d1.,,,._ li l\111_, 1• 1:k•·"
era, t!!odmc ,.,,c1kccpt1,11ancg:o pr:n,mL, 1nsy_1,k1e:-:n. l.'sta'.cma takll; ,_;,111crnl r(,11mv1
li'::kt~,t mi,;:dz) V, cnczud,, t \Viclh: 4 l3rylallir, z lutetJl 1~,t,7 r Mi,;:d,ynarndnwa kl:1111,p
przclbtav. Il:, r,_zdtat:, ~\,oJr:1 pracy 3 p,1źdz1crn1la I 89', r na ~roth.arnu \, P,,ryz,:.
l'rzyznar:, L•na ('kUll• ':l(_,r;; ~pc•mC[:O tcryle>Llim \\'iclh.1<'"J Gryc,1;11, przd.a1.Lj;1,._ \Vrnc·-
zHcli 11_1sc1t' rzeki On neku, c1,-;z,1r w.1zn~ ze ,,zgl\'.dów ,tratcpc/.ll;, eh t rn,JK,d:t1<:1.yc J-,
\\. I:,"!/\ 1ą1dd,1 kt'l111~p J'll\ i,·ln ij><,h.11p11,· J<,11ah /'1:1111( l wt·nc111,·l··.k,, :111
·1, !'..! 1, r 11111,11,, ,, •.\ 1•111111 ,,. 11,·, n 1,, 111.d" i\1"111\ \\ ,111,w1·-d t,.\ 1 lu ,.. 1111 l.1k1
11;u.1uc,:n11, p1111h.1t1 v,1d.1,·nia t ·s:\ na ·-rw,,"b 1,11w1:11:·lll;, \)'un. llllt;'<.L· 1 pc:11~t•,,,,_'I',
;111,·ryk:ti".~k1rn I t'IIJ<"f'l'l,klllL -,a~,e n1ko1w1,·11it· kP11fl1kt1. l'.7naLtl 1,i,;c 1:1 \\lt'lk1

tr1rml d:,pl1w1:1cj1 Slani'-w /.wdn,,,-,1,n:\ch i 11:1nll\11acll(h•\1t' p, 1 l\ł1udz,"111e 1,-,,J:m•~L'i

dd--tryny ;V1Pnu,,·',:)!o.
Spra\-.a ''•l·m·/.ud,k,·. me ,dnlal:1 1,,i,T pc,n'•Lnić dw1.-,ch l'll·C,H,lw aq?l1·,~•a\l\Jd1.
Kiedy nat,t,wit _1u1. pudon, 1, \JX1,l1 l.•rl' 1oz·,,i4Z) warna kc,nfhktll I\Cnt:zw. l,h.iq;:o.
H'ZP< •Lz~·I} się rozn:o\,, " L wc·stll rc•kp~1.cnia 1n·:1_1cnm:,cl1 stusunk(·w 11 ~I) c·zma
l ~l•/ 1.. Olr,C) 1 br: I) 1sL at:i b;:,_,;;,dc,r ·,v l.-S 1.'\. Pm:nl vfC>lc rodp1~ah 1, \\'a,zyn_Nl•llll'
[!,;\_1;11 ,., m-,;,111\ ,, . I! l:1l1,11LL \Vp1;11"1.ril- lal·,1c1l,J,.1 ll/Clh vl, ,,.,·•\\' w Sc·11:1n,: 1. 'S.·\_

;.li\ ,.,_, ,;11 1 ltl-,,•11,ll. ,,!,- ul-:1 11a,'1 nk·hly 1111 "n:,-,1,1L 1.1tk 1::tr1:J,.)d1 d1 1 h-1 1•,•r1

,11ra1 Kiedy w I ~lJ:,-; r ,.,, budila \l(•1na amLT\ k1m:k(•-h1v.pa!';,,ka, s> ,npatia hrytyj,k.1
tl\ł:i pn ,1r,,r,1f' l''.-,/\.
l-'P kilku k,tach 11) d,u zen 1,1 1\ cnc:ruel,be 1_nc 1\1 ~taly :,Il; puyczy mi konfliktu
nt~·dzvnan_,dowr•.o,_,_ \V \\ cnc,11d1 ud l :-.\Jlj 1 rz,,dztl d) kt«tor Cipt 1,uw Ca~lru Rrnz.
k1{1n· poz:11,p1P11·::d ✓ cfllell1 \l·)SPce reprc~1jnq:-o ,)slcmu 1',C\\·n,·tr1nq.;n, l11b1ł ,,er
1111 ,,,.. ;,(· łia:,Lu: 0 1 11;:c 11 ,11;,h:,tl c,n) nil 1 ,f"r0Lbam1 OJ:;r:mu:n·1,1;1 p1 ;1w k:1pi1:1h, /.;;p ;u'Jlc1
li(','( l \\',·11('/I ,,·l;1 111w Ili( ,;_,ł;, wdndf \', ', wi,J/ ;,, "1~' ','l' ' .. \\ ..\ ,-h ph1111 "l'L n• \I \'I\'· ,h \\ ;,lt-,

>LUI lli[,:kf,<' tljlllł\'' I.!/ p.,1.~111:11111 l'llll•Jll'J'kll'.I

·w 1900 1 J\ic111L y przc:J-tawily rz,[dnw1 wcncz11elsk1C1:n; cal} \ł·acbbrz rc-
k l;1111:1c:JI w ,p1:m lt' ,,,_h,(\d pu111e~10nyl'h puu ol"') \1:1tdi rncrnicd:1Llt 11 lym k1a]11,
1·u,1 ✓ ,Jlegl>d1 dlugm1, w.1ywai;1c do 1,al)chmi;1,tc,1,L'f.U 1d1 lll"t),:.lllow~m1a. \\'(:n·,tcc
rrnJ,,line h 1dama prn·d~1aw1ła W1dk:: Bi) lćt:11:i, :i p<>i.nlc>J l,1k1.e t \Vl1 ch') \V,,r1,, 1

1:rnw,i'i)L, i.i 1v11 r:uem 1:n"mrn1 Ni,·11":), 1ak i \V1clk,1 Br:,t,m1:1 JH1wi.1drnnil 1 St,111:
1

/wdrn•,/lJIIL" ,, ,·,11:1it:r1.1·-r1vcli ,t:tr1m1rlyd1 kr.,k;,r-11 1,ntie,· 11:1d1, (';1,l1n 'l l i : p,,1·1:-.lw:1

,·1111,,,,·1·-J_,,_ hk,ycl,•1v;1h •W , .. 1;,1,.-, /lllc' 11;1 11k;11,11Hl' i']'l•IIH')'.<' 1111tl11 ''-)'>lł.q:w il,,,,,.
1h,_1enne z~: ocean. (1 gn:dma l '102 r. zaatak1w,,,no ,1·cnc1uel:,ki port La Guwra,
:1 Li q~urna 190:1 1 - Puertr, C~J,el\o, za; czter> dni później nbce r,l,,ręt} wpłyn,)y
n,, jef.i(ln, J\1a,al.'a1hc• 1 o~ntu:, ,,rmatnlm próho,\ :tł) zniSZLZ) ć- twierdzi; S:m C,:rln, .
.'\t,1L n~, \\.:enen1d,· \\ ywdał 1, iclkic \H:1zcrnc v. /\mcr;'-c L,c111c.l:1ej. \Vo,,ua,,
1<>, ?·; 1,'nJdni;" l';(L' L. 11Igenty1~~k1 m1m•kr ~pr,:v, z;1gr:m1ćZ1J)cl~ Lu1, l\fana llta1-•.o
254 W !TOCL KOWNIALVC !MPbRIALN/:.'.!, i,'?'i/'J-1918)
~---
zwróctl ~11; dosekret:trza ~!:mu USA z ob~/tmym listt"rn putępiającyu, k mterwencj,·.
proponując ustanowienie środków, które zapobiegałyby w przyszłości gwałceniu
integralności jakiegokolwiek państwa latynoamerykańskiego. Drago dowodzi!, że
prawo międzynarodowe powmno raz na zawsze uznać zasadę, że zadłużenie jakiego-
kolwiek pa11stwa nie mozc być w zadnym przypadku powodem do 1r1terwenc11
zbroj11,·1 P(!rępiając 111.yv.;rnic siły fl/Y ~,-1ąganiu dlup,.',\'- Drago 11v.;11.d. że każe!,·
pań~two może w ratie komeczno~ci zaw1esK ,;pfatę sv.,yc!, długó\V na mocy 11iez:mvis-
łej, suwerennej decyzji. Ściąganie należności poprzez gwałt - pisał oznaczałoby
oddanie wolnego narodu w ręce prywatnych wierzycieli.
Stany /1ednoczonc rnc miały me pr1cdwko zmm1.arnu opornych dłu1nik6w d,,
płacema, hyly jednak b:1rdzo niezadowulune z wojskuwt,J ubecności p:ir',~t,, europejs
kich na ob~zarze, kt<,ry imażały 7.a ~,,.oją strefę \\pływów. W pien1CJ.ym etap1t 0

konfliktu Roosevelt, jeszcze jako wiceprezydent, nie widział nic złego w karaniu
jakiegoś państwa latynoamerykańskiego, jeżeli niev.'łaściwie się zachowuje. Doktryna
Mo1mw'q.'" - dodaw:ił ,1:1 pewno 11i1.· 11,.,że chronić tiki,h osobnikóv i:ik Castr,,
Oper:11J,1 Zbrojna pariq,,: europejskich w Wenezueli była niechi;tnic fT•Str7.egan;;
w spolec:1efo:twie arncrykaliskim, a prasa szeroko donosiła o ciornch. 1akie obce-
monarchie zadają państwu amerykańskiemu. Kiedy Roosevelt został prezydentem,
zmienił jednak swe stanowisko na bardziej zdecydowane wohcc mocarstw europejs-
kich. Zażadał np. od Niemiec, które były najbardziej aktywne \V działaniach zbrojnych
i miały na1większe prctcnsie w s1Ds1mku do WenezudJ. uddania spc•m pod arbitrn;~
amerykar\sk1. Wysłał taki.e Ilotę wo1enną pod d.owództwc1n admirała c;corge'a Dc-
\veya na Morze Karaibskie w poblize \Venezueli. Wobec zdecyd,w;:u,q postawy
USA mocarstwa europejskie musiały ustąpić i w rezultacie konflikt został roz\viązany
za pośrednictwern Stanów Zjednoczonych oraz ich gwarancji. Ostatecznie blokada
mbl:'Sł..a zc,ctała znies1nmL ,1:1ś Wene111rl:, 111us1ała ::rrodzic: się na u,1alone warunt:
spłat długów, w tym mm. ,,.Jdanie \\1e11yuełom cz,;<c1 wpływów I ceł
Wydarzenie wenezudsk it"', a także ~ytumy1. w Ame1y,e Środkowej, fd1.1e dcstahliza, -
ja polityczna i zła gospodarka finansowa prowokm.valy państwa europejskie do interwencji,
wpłynęły w za~adniczy sposób na ostateczne kształtowanie się koncepcji prezydenta
Roosevelta W naJbardziej klarowny spo,(,b [117.Cdstawił ie w dorocznym orędziu 6 gtudnia
1904 1 , 111< 1 wiąC wtedy 111.111.. ,,Każdy~ 1,q, kt(,regQ nar(,d d, hu,. sięprov.:1d.·1. ,1,,,żeliczy,
na na.,1,i ~e1t!eczną pu:, JMl1 Je§li .kra1 uka1.uje, iż wie 1.1k ualety dzdat ,,kutacmk,
z zachowaniem zasad w sprawach społecznych i politycznych, jeśli zac:howuje ład i spłaca
swoje zobowiązania, nie potrzebttje obawiać się interwencji ze strony Stanów Zjednoczo-
nych. Systematyczna zła wola, nieudolność, która prowadzi do rozluźnienia więzów
z cywilizowanym spoleucrist\,·em. możc v, koficu wymagać interwencji ,c strony Amer)!,; 1
lubimK'f'.I.' cywiltzowanci_:o narodu i,jcśL chudzi o zachu,1111;1 półkule, mr,1.,, nnusit Stany
Zjednoczone, zgodnie z doktryną rvfo11roe'ego, choć niechętnie, wja,krawych przypadkach
złej woli i nieudolności, do działania w charakterze międzynarodowej siły policyjnej".
Wystąpienie to, znane jako Rooseveltowskie uzupełnienie doktryny Monroe'ego
(The Nn ...se1·dt Comilmyl, niewątplm0 1c dobrze oddaJe nową fazę an1erykańskic1
polityki Iagranicznej. US/, dobimie dawały w niej do 11c,zumienia, ie przeszły ml
defen~ywnei interpret„c_J, teJ doktryny dP aktywnegu k,1taltowan1a qnsunk6w na
zachodniej półkuli, co adresowane było przede wszystkim do mocarstw europejskich.
 VII. PÓŁKUU. Z4.CHOnNfA NA PRZ!:LOMIE WIEKÓW 255

Inn:1 propozycJc uzupełnienia doktryny Monroe'ego zgłosił Henry Cabot Lodge,

przewodnicz.i<.;y senackiej Komisji Spraw Zagranicznych /The Lodge Corollary) ..
Z:miepokoił się on staram ami p1ywatnych kompanii japofokJCh. ktt',re chciały zakupić
Int, \\ ydzierżawić od f',,lek,yku Z;1tul-:~ Magdalena \\' prowinc11 DPlna Kalifornia.
L,).::rc wniósł sprawę dn St>natu wykazując, że gdyby tumsaL.:ja doszła do skutku,
1.1gnv,,ne byłoby w pr1i ,l!r,~ci he1p1eczeństwo amervkat\,J.1c1 K;!lifomii i Kanału
l'.l11:1111•kiego. Podchw;,, iły 1, 1•;r1:ly Williama. Hears1a. ,d1flT:11;:l przed •.żółtym
niebezpieczcóstwcm".
2 sierpnia 1912 r. Senat USA przyjął rezolucję zgodną z propozycjami Lodge'a,
potępiaJąn1 możliwość przekazania zatok lub innych strategicznych miejsc obu ,v
Amerykach w ręce prywatnego kapitału związanego z rządem nieamerykańskim. Tak
więc rezolucja, nie wymieniając wprost Japonii, rozszerzała jak gdyby doktrync
tvlo11rT1,,'ego i akt o zakazK ir,rnstcn: z 1811 r. na pailstw:.: az1,ayd:1c,

8. Hn11ylla I .Argentyna m1 111·1.domle wieków

l "maja 1888 r. znie~1rn1tc ,nsuh, osratecznie niewolmc111·0 w Brazylii, a 15 lis-
topada roku następnego bez wielkich wstrząsów, choć pod naciskiem wojska, upadła
monarchia. Okres Pierwszej Republiki lub, jak mówiono, Starej Republiki miał trwać
od 1889 do 1930 r.
W tym samym czasie wielkie przemiany dokonywały się również \V brazylijskicJ
ekonomii. Dominujący w gospodarce od czasów kolonialnych cukier został wyparty
przez kawę, która teraz stała się głównym produktem kraju. Ekspansja kawy zaczi;ła
,!'.· 11 ,,. wprawdzie w latad1 l:t.!,T,l1ic,tych XIX w., ak 111u~i;dn 1111nąć jeszcu parę
d11,·,,11ilioleci, zanim g"'•l''"°'ctrL1 1-rn·,4awiona została 11.l rw,w,· 1,,n·
Vvraz u: zniesieniem mewolrnu,;,a odchodził w prze.,ztos( 1radycyjny Sojusz
lobby cukrowego z monarchią Cukrowi/at,ettdeiros(widcy plantatorz.y) byli bowiem
n;qwi,:kszą podporą. tronu Pedrn n. ciesząc się jego w1dkirni h:t~karni.
Teraz władza ekonomiczna, a niebawem i polityczna. przechodziła do wielkich
producentów kawy i do stanów kawowych: Sao Paulo, Minas Gerais i Rio de Janeiro,
a więc południowo-wschodniej części kraju. Trzej pierwsi cywilni prezydenci repub-
liki, którzy sprawowali władzę w latach 1894 - 1906: Prudente Jose de Morais Barros,
Manuel Fcnaz de Campos Sali es i Francisui de Paula Rodriguez Alves, pochodzili ze
:,1;n1u Sao Paulo, Kawa swla sii,; ...-.ięc nie tylko podstaw,: gu~podarki kraju~ ale
1 !u11ibmentem kształtui,icym 11ow,1 elitę ziemsko-hand!ow,1. 1 polityczną. Kawa
,1,i.ą1.;da też mocno Bra1ylii: z 1ynkiem światowym, co pr1.ynio~lo zar6wno pozytywne,
pik i m·gatywne skutki. :v10111)l,;uln1ra tawowa doprow,:iclz1!a hmV1crn do uzależnienia
,Jnnomiki Brazylii od w~z,•lkid1 w:1h,16 koniunktury ·1rnędzynarodowej.
\V końcu XIX w. i pril'J pn·rwu.c dwie dekady w1ek11 XX Bn11;Iia z.aspokajała
75% światowego zapotrzebowania na kawę. Głównym rynkiem dla brazyliJskiej kawy
były Stany Zjednoczone, co sprzyjało zbliżeniu politycznemu obu krajów. Już wów-
czas jednak wystąpiły pierwsze symptomy słabości gospodarki brazyh1skiej.
W 1900 r. porty brazylijskie opuściło I O milionów worków kawy, zaś w kole1-
nych latach produkcja szybko WZJ"astała, zaczęły bowiem owocować - po niczbi;dnym
k!H,u!Gtnim okresie przygt*''\ c\Wczyn1 -:nowe wielkie pl;mtacie. \V 1906 r. zanoto-
w,:no ,\' B1azvhi n·kr,1L'r,wL· zl-1Pr\: 20 rn1lwnt'\\ \H•rki,v, ~,1\, \- r-1\ cdr, r:,rn·k
,:wiał(_>\\ v rnógl prL) j,1( /itlc(h, 1c I'.' milw11(n,. ,\ F":·u,·rac rr1vk1, ze Br;1/.\ 11;, 111,·
bv I;; jcd::, 11) I:! produn·11fl'lll I l'L ,pP11cnT1 L,\\). l'ucl:IW\L\ i'\J I ')(16 r., ;;:;;n;t,, \> il"'
wpr<.>v,adrnc rz,1L'.Pwc rcg:ulaql' ,cj prvdukcp, co 1("(!11,.kf,· 1:H' ud1ro111io k1;q11 l•<'.
l •~tr:, eh kryzy1-l•\1
\\' :,11rn1c wdn;J: c,hr,:, .,,:1 U d11<.·1,i\", 1 d,:il·,iatHh XI'\ w.;,: de- I \\'1,p1, -:v·1;1t1-,h•·1
11,1k1,,! ,I;, 111ql-.,1d11,·,1 l'"'-l)c.l1.1·ch \I 111,tul"II H1:1, I 111 \\\h1d1; li \\ 111;,1\dilc 111,·/h·r
i',1<1/ll(' IHIIII\ v:,TI,.,,,.._.,. 1 /l1J11ll"'-, L ,_,11,k-c11,c·, 1,1k \\ l>,'1; 1 l'10-l 1 1·11111,, 1, 1cd1 .,I

po~it;p t")"',1ili/11c)Jll, 1 r,,,pud111uy był nic·\12tt11liwy l:rnmll\,ilP ti, tl'.y1,:11n1/.1•1\.11,w

pn lityk1 /dfl 1,11iu f1l'l 1 1111 ,u<:lllt'.l llt' I·01:,:·_11 Ilw;vl11 w ~tus1111k1tch n11,·c\11-1 ,;11vdu\\ ', c·h
Put' 1 .-: ly nkrt'.~. k, ,lurn;1li ,v I lal,1 tn1·;m11, l c~;1r,twa, Braz 1 I 1:1 ;v. 11varn, l·,1 I:
1_:k>\llllt'. / r.llll)p,t: JlaJpl'i\\ / Portuf:,li;t, p\•llllt'.I ,.:i~; \\'1,lk,t B1:d;111ią \\" ~-d,rn
XlX 1-, A11fha 1ao,·b kdria~. lr,:ci,· sv,:, do1;11m1_i;t,-;-l l'''IYlk \\ l'"'·f''ll'.;,11.:t' 1 Jdll)CC
''Id/\ lii•J,i,·1 { 'd11;d \\ 1dldl"I H1\ 1,,1111 \', d,'sl'<Hl Il' I 11111 Pll"I!' 111::/\ li1,ki1r •,t.,l,- ',)O
/li lllcT,,-,J 1,,, u,·, I r'-.-111-.11 ;11,,,-1',LJ:11•,LI("_'"''

PPd,,t,ny z,not L'<)kun:o,11al sir 1;1'.,Jc· na pl:t•,1c1y1nrt' 1·olil:,,·n11:1. f'-<11 ,· 11 u:1lk1,

XX w BrnL) lia c,dv,rac,da ,ir;: l7"wd1 nd hll"opy. LJ1Kv111 nq:1, '•I\' 11:, '-l1 •MIi :L., h
1 par'1~twami rólkuh Lacbud1,ie_1. ,",d1 . ,:,u11 1.a~ Sl111km1 Z:cd11n1, 1 1:yrn,
Ard1itck1cr:, nu\,t'J ('>r 1 entaq1 JK,JitJki br,vyhy,l-.1,·1 1> 1 ł \',Pl\t"la~ fo~ć- \-1,:' 1d li,,
Sil v;, Par.tnh,,, jr.. ba:on R1u Bram:1 1 • Pr1,n1 i,tc 1:; n'>h1yd1 -,tJ11p111,k.id1 Lh plum11tyu.-
1: ych \\- A11i::li1. Fr,llKJI I J"<1crnuech \\ sumic prL1.'L 2/J l111 i_ lt:7( 1 -ilJ(J'.l) ~liił ,11.
;.di,:b,,l-.1rn Zlk\l·Gt i milu~ni kicrr kultury eurnrcj,k:c'_J. Ten r,11i1J I. 1 eruc'.yla. ,_,r,,v,a
cl Lete y cały1111 Iatam1 ,,. ni U i we ,.llldia hi ,t,,ryczno-,:,1:cJf.'T,d 1;Lill' lid) ,,:;11·,· :'\llllT'., ki
l',,l11d1.H•\\"1. ,,,,lr,q m1 !llt:I w1d1iat :1\,:11"- S(,1J1,,1·; t".1,-dn,,,/_1_,ny,h \'- 1·1,,l,:,1111,h
qn,1111k,1d, 111H;<i1,1111 ,,,1,,,,.-1, li
l{H· Br;rnco onzymal ,ta:a1111e w:,b·1talcc111c 1 ,,d rnłod\ch lc1t pr"Z)/-'Otov,:,'-'·;11:1-
t,ył tk stu2.h) publtcLnCJ. Jc~:u r--1c1ec, m1m-,tcr spr:rn z, 1i::rd11c-:,:nyd1 1 pruneL
1-\ i .':\1(: r. 7Cl'-tal miamn,1,11 1 \\ 1cehr::bią R1u B1 ;mu•. ( ic,Jności nad;. w;me r,r,ez ct',:1 1·1,:
ni,· t·,yły JCdm.k ,:L1l'dLK711l', 1,H;c rnlrnh .IPSĆ :-.1. da S1ha P,;ranh,,;; _11 (Jurnur1
mu~ial ~am•xlLJdllil" 7:1,:tui:yć rn1 ,.1·.(i1 ar11,td.r.tt),:,:ny ty111L e_;,,clt:u{;( bJll,n,._ f<1u
Branco ,,trLymal Pd Fedra l i \ \ lx:,:-: r., a kicJy w 1d,11 11:1,tq,1:yrn ,,·,.,11,l1'-<• up:1dk,
'l"'d/11:\,·;t! ,i,· ,t _i'-"J"<-' L:11 cr:1 d,pl,,ir"I\C/11,1 i<"la111l' 1111e1 1.1.111:: r'-;,,,.,-,, 1,_·p11hill.:111
,I.il· ,-,1.,d,T ull;)1::.1!) 1''' _1,d1u\. 11;; ,.1.,11(,1'.l\l,.n, :1 11 1!,1,•1,, d/1, 111 1"1 · 1 ,,.:,1.1I
1:1irnstrc111 ,pra\1 1:iriarnu11,-cll, któryn, h1 1 ,,, dr, ::mi1:rc1 \i 1'112 rd.11.
'/. 11a/\\ i,1-1c111 1-<11; 81 :1: 1co, U\l"il7.,mć§'.i, 711 n,l)Więk~zei::u ,trał,"_\!,, V, d/lt"_l,,ch
pol1tyk1 'l<1fr,,111,"/Lt'J Rr,t1:,·l11, w1;11l· \lt.; 1111 ot:nit'.rne pPl_\"CJI 11:11·1\tv::- \\' rq•.11,uw.
1al<1111·1,·nll' wi,L:-.1oi:ci sp111(1w 1-r,mici.n:,ch ur:rt 11:1111:\1:111i<" \JW,J,1'.u:,d1 ,t1°~.1111k1,1-.
·1t' Sw11,,m1 /j,:d1u 1c1n11J mi
Spr1m-a /'.r:i11i1· 11·iab ,'.l:1 Bi.,.•.vl11 nwd11w p,,d,t:1\,u\1·,, n11.,-1t'.l!Jt' '.\1t'rn:d w•,1\:-
1l,1c \\1•j11y \\ 1\111,·1\\\' I 11u1. .. [-,:l"I 'l'"'"""-w:1111· h,lv :-pu11,11,1 1•111• 1, 111\1111 l\1: .:vi1.1
,,1swdPw1ila wt",wcza~ 7e wsz:, ~lknm f',,Ó,11\ami 1'\111,·rykl l-'Piud1 ,1t,1H·1 !wz:1 ( 'h1k
(na przdonm, ,,·icków is1nic1h, _1e~zcze gr,.nica z Ek,vaLkirem 1.
IJ,, kr>r'ca c·pok1 ct',:llSbC] ud:,h, ,,ię Br;izylu u~Llic tylko ct,,
1e gr:11,JCc: z Par;,~:
\\;,_1,"111 i w 1a~ad?ie L l 'n1/'w,,jcn: (\\·Sl<;F)l\ trd:td o 1:r,lll1cv hr:17) 111,1<,-, t111,1:,,·1,1,k1q
1 1\51 t 7n,td r,,ta(eu:nit' pPl\lllTdZ(lli\ \U pai,Vi,:n:1~,1 1'-J(llJr1_ llw1l' l.wl'qll'
 \iii PÓŁKULA ZACHODNIA NA. .na.EŁOMIE' WIEKÓW 257
---
teryton:!111t' załatwiono:' byty przy decyduMtym udzi,"ile Rio Brancn. JC\zct.e pt7ed
objęciem przez niego runkqi ministra spraw zagranicznych.
W marcu 1893 r., kiedy przebywał na placówce w Paryżu, Rio Branco otrzymał
nominację na szefa specjalnej misji, która w Waszyngtonie miała prezentować racje
B.raz.yt11 w sporze z Arg,·rityną o terytnliurn Misiones l1d,·gacji argnd y11skiej prze-
wodnkzyl 11c1edy zna1.,y pr,,wnik i dyplrnnm;i Estanisl,1<, '/.d,ał]os. An:u1n,·11tacja ob11
wybitny<..!, mdywidualn,,<.d latynoam,.·ry~,:11c.kich irol,lł:, wielkie w,:11, 1111· na prezy
dcncie USA Clevelandzie, kt(JI"y był arbitrem sporu. Cleveland ogłosił swą decyzję
6 lutego 1895 r., przyznając Brazylii około 14 tysięcy mil kwadratowych terytorium
Misiones.
'.l:u:,z po tym dypk,ma1ycznym z1,yci,;;stwie R1u l:lranco powołany ZOb1:ał du
przygm1w·;,niadokumc,nl:1qi w spraW1t' granicy między Brnz.ylią i Gu1aną Francuską.
Po przeprowadzeniu studiów w archiwach kilku państw europejskich, 5 kwietnia
1899 r., Rio Branco został akredytowany przy rząd7ie szwajcarsk1rn jako szef misji
spe4;:jah".'i S1wa1caria bd.1 bowiem ,1,bit«'m w sp,H, mii;di.y Franci:1 a 13n1zyli,1
o ceryv.,r1um J\mapow Ciuj:inie Francu~k1q. Dzięki m;1tc11:ilnmprzed:-;t,,wH>11ym przez
Rio Branco szwajcarski rrczydent przyznał 1 grudnia I (,uu r. ponad l 00 ty!oiięcy mil
kwadratowych Brazylii. Te dwie wygrane sprawy przymosły brazyhJskiemu dyp-
lomacie ogromną popularność i prestiż. Kiedy więc I grudnia 1902 r. wracał z placó-
wki w Berlinie, aby objąć stanowisko ministra spraw zagranicznych, tłumy Brazylij-
czyków w1t:dy go jak bohmcra narodowcg,. >.
W krnicu XIX w. zaugmł się stary spór boliwijskn-brazylijski o tewny Acre nad
górna Amazonką, które Boliwia uwa:iala za swoje t:ie1mc. W czasach bnurnu kauczu
kowcgo jeden ze zbieraczy Luis G,1lvcz ogłosił niepodległość Acre, a następnie zwrócił
sit; do Brazylii z prośbą o pr.zyh1czcnie tego terenu W 1902 r. inna grupa Brazylij-
czyków pod dowództw,·111 Pbcido de C;Nrn ogłosiła pn ra,. drugi powqanic niezależ­
nej republiki Acre.
Praydcnt Boliwii Just'.- Manuel Parni" Sola{eS ,1yslał wtedy WC>J'ka do Acre
i uczyniła to także Brazylia. Mimo to udało sit; jednak doprowadzić do bezpośrednich
negocjacji i zawarcia kompromisowej, ale w gmncie rzeczy korzystnej dla Brazylii
ugody, 17 listopada 1903 r, podpisano w Petrópolis traktat, oddający Bra,.ylii wit;kszą
cześ~ ,1,n111,·,·o teryto:r i11rn "powierzchni p, ,nad 73 ty,1\ '-Y rnil kwad1 ;J{( ,wy,h. W6w-
czas Buliw1a utaymal1 lllt",11elkiqbs1a1 dudiodzący Ju tiLUMadeir;;. « dnęki cemu
także możliwość komunikacji z Atlantykiem, oraz IO milionów dolarów.
Przeciwko traktatowi z Petrópolis zaprotestowało Peru, mające także pretensje
do Acre oraz itu1ych słabo wówcza~ rozpoznai1ych ziem nadamazoóskich, na których
granica rne była wytycz,Jrn1. Negocjacje uwały piej: lal, podczas kroryd1 w Peru
wielokn•!llK' 7mieniali si,· zarówno 111rn1~ll, 1wie SPfi1W za 1:ranicz.nych, pk i negoc
jatorzy mezbyt dobrze przygotowani do szczegółowych dy~kusji. Natomiast delegacja
hrazyhjska, poci tym samym kierownictwem Rio Brnnco prezentuj,Jc coraz mornicjt--zc
argumenty, sprnwc ostatecznie wygrała. 8 września 1909 r. w Limie podpisano traktat,
który t>ddawdl 63 tysian' mil kwadratowyd1 ~pomego !erylorium Brązy Iii. Dyplomacji
brazyhj~k1ićj nie bardzo rnh,I się tylko sp61 u granicę I Gujaną Bry1yJską. Po fiasku
be:rpośrdnich negocj,icj1 z Anglią. obie ,,trc,ny zgod1ily ,ii; w listopadzit' 1901 r. na
oddanie sprawy pod arbitraż króla Włoch, Wiktora Emanuela III. Głównym negoc-
258 hFUCE K, .,u,1\IALJ,IO /<\trfR/ALJ,/1 .I i 187()/7/,

jatorem ze strony brazylijskiej był tym razem Joaquin Aurelio Nabuco de Arnnjo,
ambasador Londymt'. Doklimrntacja hr,uylijska zwykle 1Pstała przy:Jotow;;n,1
bard1,0 starm,nie. Tym \viększt' było zaskou.t"JJie, 6 czerwc1 1904 r hrćl w;·,b!
decyzJi; niekorzystną dla Brazylii, przyznając jej z terytorium poddanego arbitrai.owi,
o powierzchni 8500 mil kwadmtowy.:h, tylko 3500 mil. Decyzja ta wzmogła an-
P710uropej~kic tendenqc w Braiylii i ułat11ih1 Rio Br:1n,o jeg;, 111,,ameryL:11i,ki zwn
Pows1ale traktaty gra11kzne ustalone w tym ua,ie, a więc· w I q r 1 ·1 :k
wadorem; w 1905 r. z Wenezuelą; w 1906 r. z Holandią (GuJaną Holenderską);
w 1907 r z Kolumbiq i 1909 r. z Urugv.ajem (potwit,rdzenie traktam z I r.) byh
korzystne dh, Braz}l11. W cią!.!u piętnastu lat udałP ostateczme doprmv,;_dzić
tylko do szczęśliwego załatwienia konfliktów, które ciągni,;ły się czasami przez kilka
wiekfrw, ale i powiększyć terytorium Brazylii o 342 tysi,1ce mil kwadratowych, co
przewyższało powin?d,nię Francj1.
Wart1, podk1c·<lić, iź rol::-1rzygn1\·L,;,
dotyl granic nie zam"i''·'nizow:11\
Brazylii z sąsiadami. W dziejach światowej dyplomacji mewiele Jest pn:ykladów
podobnej ,kuteczności Nic wkc dziwnego, iż od pory dyplomacj~ brazyhj<k,i
1.,1c:t;ętO uv.aiać za 1ia1bardzieJ profesjonalna i zręczną w Ameryce Łaci(1,k1ej.
Dmgą wielką zmianą \V polityce zagranicznej Brazylii, Jaka dokonała sic na
przełomie wieków, było uznanie so_1uszu ze Stanami Zjednoczonymi za cel prioryte-
lnwy. Miało to wiek,rnkie znaczenie dla strategii m1ędzyn;!fudowej Braz)lii i JtJ
miejsca \, części ś111ata
W czasach Rio Branco Brazylia interpretowała panamerykanizm i doktrynę
Monroe'egu 1. gruntu odmiennie ni.ż \\'I~kszość pai1stw latynoamerykańskich Te dwa
lilc1ry amrryk:1llskieJ F"lityki n,1 1)(1lkuli z,1d1,,dniej ! dlaBr:11\lli kom11h·111entarna,
uzupelr1iaJącą sit; ideą Dla barona Rio Branco stanowiły one Jedno~ć „Panameryka-
nizm hył kontynentalną, multilateralną ekspresją doktryny Monroe'ego. Promował
bmviem dok1rynę Monrue'ego, 1;1 z kolei wyniż,ała podstawowe cele pa11arncrykan11
mu" (Bums L Branlord, s. l.'iS)
Rio Branco uważał wiec, że. dok1ryna Monroe'ego ma wprawdzie unilateralny
charakter, ale wyrata przel:ież interesy wszystkich Amerykanów ną Północy i Połu­
dniu; skfama do współpracy 1 odpowied11:i.lności \V ~kali caleJ hemislt'rv Potrafi!
zatem zrcczrne wyzyskać dt1ktrynę w praktycznej pohtyLe, posługując się: mą w cza,1e
negoc_1acji z Francją czy Holandią (w sprawie Gujany), mobilizując dyplomację
póhi.ocno,unerykańską do Wsparcrn swego slanowiska.
Pod,,bme było 'l. alcrą niermeckiego okrętu „Pant her" (głOśne!:'O później ,ncydemu
w Agadio.e w 1911 r.), który naruszył brazylijską suwerenność. W listopadzie 1905 r_
okręt ten zawinął do portu Jtajal. a żołnierze z jego załogi porwali z brazylijskiej ziemi
grnpę. imigr;ir,!ów nie1rncckich, pr dc1rzanych uciec7k.; przed sfożh,1 wojskc-v.,1 w Niem-
1

czech Rio Branco przekazał wówc1.as ambasadorowi Brazylii w \V,1,,1yngtn111e pnleceme

„wywołania serii »Monroeistycznych« artykułów potępiaj,1cych ten zamach". SekretarL
s1a1 ;u USA El i hu Root w rozmowie 1., ambasaduR!m Niemi.ee w Wa\zyngtOnie Speekiern
vr,n Stemhe1 g1em potępił ren int;) dent. Sprawa ,.akofK:zyta się oficplnym prL.cprnszeniem
wystosmvanym pr1.,ez Niemcy do Brazylii za narus7..i;nie JeJ suwerenności.
W odróżnieniu od państw hispanoamerykańskich, Bnl7.)'lia poparła tak zwane
uzupełnienie doktrynv Monrue'qJo, sfornrnłowane prze;z prezydenta Roosevell:i
w 19(14 1 l'1a,:1 hraz) l1J~k,1 r(ldkrc~lab 1,()1;-cz~1,. 11 me m~. 1.adncgo p(\v,,,d11, ab)
Br:,1yl1a d,aw1ala ,J<;' l ISA. lntcrp, ctacp ltamai-atv I h,azy l1j,.k,cg, 1 1\ IS1/'J ~,J, 1~Jla, 1.c
l,_c,11cc:p,-:1a Rnc,~nt'ha 11ym1crzc-11a Jt:'1 \, małe i 1:in,dp<•1•,1cdz1,:l11l' rcpobhk1 ~1Pdku-
1•,n:1mt:T) ha11,,h1e. h16llch złl' pir,1,;·:dzemc ~•v p1P\ll'~-t:ic hm,p,;· ,\,1 1111l'1\\cnq1, c·<,
1 L1łi:1 1rn11~1,1 l '"-A(!,, p(,dcpnu1\·,rn1;, r:natar'1 prl'Wl'IIC\'lll}Ch .lc:dm•1n;,cn1L' pDp:11ut'
l'Pli11l,, i<.(•\l',ł. vl'i(;,, kh--!l' 1::r,1,·/:•fi[1',\l';il ~;w n1,il1l(I \\' ll(illl•likt,11·;,11\Jll \l{)l•,c/;,,
;11 :rk1:h· Uu,', \-/U,', ,\h:ll\' /,.-.✓ .l!U 1 (', t•r:, f l\f,,n,0,,,,\1,1, \V)'ł!lk:ih• lt'/ /t" ~.\UTd H1d/;q11

,,,h,LHli11';, I \\ 1dk1.-l1 l';Hhl\\

Z" rac«ł w nm· 1:,k-1," 111c,ae,<;:'. 11:: ,yluaLJa uhu kr:,.11•w Jt'~f 1\ pnH1y111 ,t'n,1t-
p,,dl't11,a: l 'S:\ 111,._Ft ci,,t'k Ul'l'"I~- i 11 :u';,tev,ka1111 k,,1a1hshilni, a Bral)łla zagro1l'J1a
_l<"St prtć'Z pulityczny d1,w~ \\ ł',•rag\, a1u I l'n1gw'°ju PL1zwul!!u 1<.1 R1<J Bram:u
, 1 ticp'111e ~11nerdz1ć, 1e rnler\,'enc_ia USA nce Kubie ,v 1906 r była k0meczna. P,x:ub-

rne u,tci-u,ko\,ał ,1ę do dr,ktt~,ny Drag,,, którą potępił, podkre~lą1c1c 1.e długr nale,y
'-J'lat ;1( N;, Óll/'iq kt111kr,·1;cp li;,,hr,·1 \\ ](1117 J ,p,,,,ód p;u\,1\1· bl\llll,trill't\·k,111,.J.1d1
ly(I-_,, (l11k- I H,,.,,,.lid )'••jl-111\ l"'')'l'/\łf', 1;,J•,I.V\lll;I J"l'll'/ ,lt'lq,;if;1 {I,'-,,\ Jl,,1;1,T':1
I '1 Hvra. u~lah1iJ.i;Jc;J ,naczcmc d<•ldry ny Draf,,, Osamnt111,·,r,a r,vn,:t,Ja le;r Brazyl 1a
1,oJ. t \' ht,nkrenc]I p:msm ,,mery kar ,k,cl: 1,· Buenn, /,ire,, \\ l 91 O r Dele1'ac_ia
hr,11.',hJ,k," p1zyw1ozla nam,, prn1<'"ht 1ezc,lucj1 o c,ticFdnvm uzn:,rnu doktryny Mon
ll'c't.:f'" p1zcz r:.1d1 panar11cryka!',,k1. l'n11•uzycJ1 Huz:,h1 \\ Bucnc,~ 1\irc,: ul1cJ<dr:1L'
l'll' wzpat7L 1110. 1ah• 7C qano\\ 1,k0 ddei,:.aq1 latyr 10,1 mcryka11,l,_ich hyle, zdccydnwamL'
nq,,LI) 1, m· Sll"unck ł:l1azvlt1 du p,:narnnyk:munn1 b,ł całi-.:pw1c1e cdrrncnn) 1111
\>l\'k~LP;,_·1 pa1i~1,-, rqnumL ~·1,1gk c_,b,111 li'\Jąljd, SIi.' dt1111maq1 Slm;,~v. Zjl'dnoczn1:yd1.
R11, Br;,mc0 dctinw\1 at pan amer\ kan izm jakr- ruch, .,krórcgc' cdcm Jc.~I La-
,.1,1p1,·1:1c· 11ll'll/,1:-:,d1:1n11t'I pPclq11ll\\o~, 1 1 1m·1iln,,::<'I \•.11,1,1:1_1;,,;ł r11\'J<1/llli! 111t,;d:;v
\',>1v,tk11111 11.111,(b11H ,\111c1-.k" l\;,1t·1111.1sl /\1111111 I lrb11du. \\ p:tt\ 11.1d:111q 11· /\\1,JI
ku 1 111 Kc,J1k1er:.:1r1 pa(1s11, ctlllt'l)L·:i'1;.,h1d1 w r~,u
de faneJH' w 19C7 1.. w,dział
1•,1r1;,rnv1) k"111111, _1:,h, h ,ncą•c1,; p, ,;, ,:dm4 111i<;d;,-y pai ,lal) mzmem i pansak~nrnzrnL"m,
akce111L1,1;;c.1 w\p,\h1y lt •~ 1 p1 Zl'Znaczerne Pht: Amer) h.
Rra,yl ,a. t:l11a ,, .~1\ ą w1dk11~L', <1\:--,~•!ll<'wala I)' lko 11·<1.nu~c1 p("lJip, nc tego
rncliu. llył:i w.dnak w,,C'/.t'. rnna p11y,·1y11a hc;v, arunk(rncgn pnprncia p1zcz nic1 ru,·hu
p;,n;rn,c·ryk;ui~k1q•t> 1 prt'}\1(1tl11wa 1·s,i\_ \\'yrnkal;: Pn:t I m1,H1111k( 1w; 0 11 rcy11m;il11vch
1 ,t;1k1 i1,•,:1lr1aq1 / A1,1,u11111:1. S(,p1°.1 't l ..\i\ l'/lllallll:ił l"'•tltll'IL' l•c11o1,·l/1·1·1,1,1;,

B1c,z1- ln I J,mat JL! 11,uLlm,,~<: :,kulc:czuL·gu p1 t.•~c I1\ ,,ta111u11a .,ą c1'<•L11lualm:J \1 wgll'j
k,,,iliq1. k1e1 c,w,,nq rrLez Ari,'.Ent) n,;-
Dla Ar~l'nt',11\ L•~ta!me ćw1ercWH"(Ze dz1e1,·1vt1,;1,,tq·c, ~lukua I p1nw,.zc dekady
\\ 1ek11 XX b:-,ł) haidzr> pomyślne Oczyw1śuc, ,,. !')m cz~iSlC tai-:ZL· 1 w Ar_l!l'lll', nit nic
1-,iak,,11~1ln wewnętrznych i ze11 nęlrzn}d1 kuni hk1611, ale rnc zdt'łaly une zakk,c1ć
q't hk,er.-, tem1,:.1 pc,~tępu ).T-~rcd:irc/o cvwih,,1c) 1ncp1 1 1n,1unq:(1 ;'l\',an,u w ~·xwuL·
1\rw·n1,11a 1111;il;1 Pfff>nme 1cnll,11um. /\/11l' Lil'rml' r,,11,;pnc w rc'·,innh 'lrl'Utch
U1111;1l\c·/t:\cl1. ki111\,llll' 11~\'lllu\\dllll' !'<'ll/'lllłlt/lll', ;1k Jl'sll/t' \I laiac'1 s/L'',C
dz1c~qtych XIX w. b 1 1a mcmal ludnP~ciov,ą pu'lynt,J. 1\a r,h,zarzc pr,nad 2 70(1
tpu;-v,- kn/ am1c,L~.i\1 alu ,, ,n\ ua, uk(,ł(1 I l:,()(l I} ~1.,:~y lodzi. w zd~·c·ydowanc,1
\\ 1,;:k ~/P\1'1 p," hod,,111:1 ClltY>('<:"l,k H'TO
\\' 11d1t·•n11t"lll!J Pd umyci: pa1·1:,t\\ '11~pa11oa11u::1ykar\~htd1. k1(,1c po i:1y,,l,,:11uu
111c>p,)(llt'/'lu~c1 dli1ro ,1h:mi:d) q<;:' 1eko11b,i~ty t'lll(ljlt'J~k,,..J. A1t·u1ty11a ,-tal,.. ,/11l-.1il1,
26(i

ch11-ir,miczn,di, kulturnh,) di. ;i <'7,;:--1<> 1 rolit)t.zn)di Z\' 1,1zJ,J,\\ 1 Luwp,L 13\L-.

buwicm drnr,na z tcp' . .1,· JCI kultme 1 CJ\\ili/ac·11: 11b,1;-ilt,,v.al.·1 bm,pa. ;1 llllll<-1
]i,:.111,1 !U ludm,,.:· i11d1ai'1,k,1 tloś1· ,kutcn·rnc 1dPl:1l:i \\'yt11cb11' .l!ian H:11H1~t1 1\lhl'r,.h
(18i0-l~Ł.4J I llo111111gt, h11-;~1111<1 Sanni._·nto (il:<ll-l:C,88) 1.\1,,1j 11a11\it;k~1 p1,arzc-
pol1t;czni w h1~tor1i 1\rg.::1:L:,11), glo,1\i diwa!~· m,t~(•1wj crn1grac:,11 CUITTCJ:'ktcf.
Kh·d\ \\ JS(:/-, r pr,·n(~,·ntcrn kr;-q11 ·/c,q;i] ~:inrncntn, rC'IJ'OC"1.("t1, ,,. 1dk;; ~·;1!'1-
l';i111,: lt>/\\'l'•!I' ,11-:\\J;il\ I \s>-,,·ll-.1d1 111:,11•.ic.-1 dl.1 •"ih!lll, 1,,.;i ,·111,,,,,rJ.w1•,,. \l1t_·d,',
Ir.i:{! il 1•:()(. I .Jp 1\1gc·11ly11y jlli)h:,I;, l'"i'i,111 :· 11,iJ,,.11) ,·1r1r1,·11[m'. 1·1,",\lil,' \\'I,, lllf\1
, H1--: ✓ 11;111(,w, ,;1( H11c>111,, Air,·, podv-l,ilP lillłl<, lmlnu~c1.
\\- <1, •d( •11-i~-ku I.il) lh larncryka(1,k11r. 1\ r,Pr,1:I) 11,1 \\ \ r(,11:1;1!;, ,ii; 1;1r, l) lk,, 1,.-,,11111
karni ru ✓ 11-q1, tln:-,or.raf1c1.nu-t'.kunP1t11, ;n„g11, alt: 1 odw1t:111:)1:11 ko1:lt'I" 1a1rn l'C\lil:,i.1
,;1[r:,11iu1,r1. OdL1d Loliatt:1 w:dk \,),,,,,,k1',1 1,h \I rc-~li'ine I.a Pl;1ta .lv,t· dt" :-:a1:
1\1a1111: r,l o-p11lk:m1111 Bnliv:,:nn \\ IX2'2 r \',)1:,,foł ,:ii; 11:,,1;, )'lllil\"(,!1"p,,, !\J/'l'l1
t,11a (lf'/l"i w1,·k dn,·'•ll'<l<>k,1 /t' ~-,q>l\1'\/llcl. [\:111',I.: 1.1 l1dllTJ•11,· 1t·,li1,,•,,1·1
Li!·) Ll\l'I ,_·1 \h 11-:,I H'I \\' i.<>ll',.-l,\1,·1:q1 llh' \\, i,, 111 11.J/1:il I I', ,)1,.,11 l1 111,·1,, ·,/\< I, 1-,>ll
pt:~adi !usp,,nt,uliKr) kansk1ch: w l'm,anul' ,,. I b:.!t:; r 1 i_.ll'llh' ,, I r,.i I r UdnH,v, iła
lak 7t: rr,yst:!],icnia do traktatu k,J1,1:, 11c1a:_il1:q',,,, podp1sa11eyo " 1.!s.'i6 1 1111,:, Cłu le,
Pt:ru. F:h,.,aJ,,r. z, 11.:i~tępmi:: 13,Jln\ ii: i Ni h,:·agu~· q1.v 1erd,ai,1,. 11 utt wale1:w p,,L1 •1 ,i
'-" .'\mer'.cc Laci11,:kit:,1 lq_ns:.1 ,Jun1 UJ;'.O\\'> dwu>Lronn,· rnz traktal ,1-idt,~l!unn) kl,_'J'!
1,iozc by( rc,zuniaq Ftk,, d1ęc ,,-,,!owania ,11· L·pubhk hll)noai:-;cTyka1'i,kich.
Aq;:cntynis: nie c•dpowiadal:, takz<: cdi: ruchu pana :1erykai'1~k19•.t, 1, b,takJL·
lrn :,(l\\,n:yn ( ,d koi'1ca lat 0~1erndz1i::si,;t)-ch X!X w. 1·r,,:/ t"S;\_ Doktr) na i', 1r,nroe ·cgc,
~;z1.. zs:,['ć,h:1c ~uro11· 1 eh krytyków zm,Jtkl\1 ala ,aw~,e w !\rµentyme. Alberdi na:o:ywal FI
.,dPldi')n;;t)'iil/1:11: l:s;\'' l',1fol\,;1!i1:•,J',ll'l><IIH'l\k,u'1,k1c: rlu,J! J11'\\'lllll') d,fl'.\l "''
lllld'\\' ]1;111dhi\\ \eh I 11111.l;ili'I\\ 1 L,111111,1, 11ł·-1 l11<1JIH ~1,,- 111!t·d St:,11;1111J /1n!1J<"-'/1>r:::, 1111
1 Bra1 1 h,i. Na I Km:kr, 11cp 11ań~l\1 ;;1ner:-,kan~k1ch \', H,b'J 1. p1zt:dsta11·Klt"I 1\r,:cnt>ll\
0

Roquc S,10 l'ciia przcciw~lc1\\ ial ~,r c~1h,warnnn; uoh_,,,,:n:1:1 ,;Khodlllq pc,lkt:li ,:id
Fcropy. które· ubtwialoh::, )c;:u ,damen; d11minat_1ę .'-t:111t"1\, ZIcJnoounjch '/;,u1H,1·,t
h,1,1:J „Allxryka c!la J\rncr\ ka11(,w", l'ef1a l,1·,~r,1w1I ha•,lu ,./\rnl'n-k,1 dla luc!,i,os,:1·
Jt:~:,1c,c pud k.l·•mcc ;-yc1a. 1ako p1c:z)t!un p:ii':,-·twa. Sae/ l'e1k1 ~ta:1u\n z1.·• twierd11l 1w
pos1c(~zc-mu Kl'll/-'.R''ll N~1nH!P\1q:-r\ 12 płd ✓ ii:rn1k;, l 1! 12 r.. iz 1xJlityL:1 :11'/-''-'llt) 1:,L1
l'it· I" ,\\'1lll::1 b\ t ;1:11 ,-du Hh ,11':rnw I 'li 1;1111\T\ k;111:J,1,. ;1 lll \\ \ l:1( n'"' ,·11r, 'I'' ·,~k :, "'- illll\
1,,,,-.iu;. l'('llllc·H· ,,,,p,,Jrn•l) 1 ,.,,11<_!,1rn",;, 1 / w1,·IL:t 1"d111,;; l11d1k:1"
!\rge!ll)T<1, chci,· zachow:1.: 1•rawo do ~wobodnego W) b1cra1:ia 1•,trlr:~:1ów r•d1-
1ycz11yd1 1 gu~1 111(!a1,:1::,di. prefrrowz1!a polttvk, .rlub,1li11Lt1 1:1rn1c1~t z11-1;1,k(•\\· 1 :,,,p:-
1;,r I ,-r1111Jalll\ eh
Kr ,11,·e[T_W taki,· murła .\ r,r'e11l yn;1 1,,;tł11, ,,.1 a~ na przdurn1c> Wlt'k (1\1 d,.1t;k 1
r<srny~llw1 ~\\l:;11·11 /'_P~p<1d;,n-,·,·1 l ·1wi;i1hu111 l1:indl1>,,',111 '/ r-.11n1p;1 t,r;-,,111\l!i, \1',~)-
bb ,,.t,wcz,,, d,1 f'uropy :1 rt,:wr,1,· dr, 1\ngli1, ~ki'll\. rni\·~11 1 11>01„ Pu wprll\v:ul1c>1:111
\', l,,1:1, li 1,~1c·1111 1/lt·~1;1l\d1 \l;it:-.,,w I l,l„.J111, d,~p,,li_ 11'1' ,·,, ,d.,~il'IIIII ·,1~·- .1 r,,l;i, I<'
lć'l, 111i,dzy ebpt,rlc,wa,1 1 1ni ar1 1 kulan:i rolnymi a nnpurtc>\,l\ll)lli! pruduktrnm pr,, •
m', ~-111\'>) 111i b 1 ł_, dla /\rg<'ntyny bardzo korz~~trc:, \\' btadi ]9(l] ]9J.; argenty11~ki
,·k~pml do i\cglu ,naonie przekraczał 1rnpP1l z tq:.,11 kra1u. Na p1z,U:HI \\' l 1Jl i r.
/11:yli,1 z;1kupil.1 ~HTet1t}l':,kich tnwar,>w za -1t 1 7}(, tv~.1~·cy funtót<., :1 ,·Lpc•1\i.-w;i!;1 lk
/\ffl'lll\J:\ d,.,hta wa:1n(;u J :~ :>l'l') IF-i~·cy ln1t,_'1\,.
 Kl•l\111L'LW ~::ml·j ,\r&c11tyr11c \t\\cr7nrv1 lll~'Z\\}kk d('•~•od1.c ,,·..:rnuk, dl,11rn1c,·
1,xi:•\\ L<1yr:miunyi.:h. Ju, u~rnwa 7 :'i v, 11:.:śma I H,2 L. \\) c!,1:1,. \',· ua,c~, Il J'k/) dei 11111:,
Bartulu1m' .tvlilr;c, zarc10,niab v.idl.rl 7:, ski rinnc111 ,;i 1,,a,11czw,rn, 1·,11,h;1,tc:· 111 111 h111,-
koleJC•1vc. Dnpicrn re
zai;r11ic7cnil: krć•tk\'lrw::kj \\'t'•JLY dr>m1:·,1e; , .. l~,hO 1 11:,,.t.)prł)
1.ldc bt2 dl,, k:iritdu '/.tfl'lilli1..tlKfO. N.J p11n;J~.lJ 11-.KI: r. i'l)l~J,I.W 111\V(·,1\tfl'
\\' 1\rr,·111\lllt' \lll lll,llll' h\'h, 11:1 :" mili1111t'•\'. fu1M11•, ;1 ',\ 1°1] I Ili/ il' 1,;,p1,111<·111;,
,.H,lł) 11,ilh~111i1i., h!!l(ił\,\

I L:,1•n1<11·.; 1:•I' ~·••··l"''l.11(.11111>11.,1•,1l1J1•w;,1,11· l·.:11•1J;d: 'ill/'li1llhi111 ,1'•• ,.111111d,,-

11alv J•tll't dlup c;a,, t·kt'lllltlllłs.<; kra1u N:1 j'l'l'r:1lk11 X>., .. /\q.rc·11i1-r.a nak„al.::. de
r ajh.'.1d11t·J d') 1t,lllllL'/.r11L' n 1'/1:. l.JitJ',l'), h )dl;: r,,1·1,t\1 (" i;:ra, ,, B1·,T•J~ Am.:•. W) ff,;.ln n:1
1,:qw,,r,;11,i.~l•,1,1 111,·t1cpuli,: lal~llt',llllL'IYka!',L1. ,.\\' l 1 fll):lł.'J dd.ad11c· X>-\\ n.: kra,
le11. 1:1_1n111pq I V,, tcrytunurn p,,ludrnuwuamt'ryls.:1ri~Licf',• J rnaJ,.;c~. t.:.~1,: c,d,dd,
ludw '~Li ~.111,k, 11,t} 11u11u. pr1yp,!dalu -U':, dlugl·~u hrni kr,[q(•\,: eh. 5w;; c,1·,rd,'•v.
h:,11dlu 1a;.:1:111iL1IIL').:I', '.'(1,._, k,·,n,u111pt.·p l'"['I'-''" d111L11,,J1t.·,-,,. "ik, ~."1n,d,,,1:,,.,.
11·, 1:q·;,•.,,,\1·/l,,1a"(l~.. ~l<.1111·l1·\•,:,L1.\1 /!i,'i,, 1_,,,.,.,J,/,,,1,'-.l,1,,.1 li 11,Jl
\\ tym f,,•rnym c:'aS1t· J\rpc:nt·, 11:1 u,alczrnl:1 s1:;: 111~ \\ 1dktt'f'IJ kap1l:il11 z:·11'r:i1li, ,r c',"f'·
, l\')7<'] 'l•.•ii!L')C/1 pa1:,,I\, ,·ur·1pc1,k1cl:, ;: 1wb:•/·.·1':1 \V1l'I~ ''-I bryl:tt"ll I y·11111t· ~lrn \
tq:u m(lclr-lu !'lW, ią1.af 1.t'\, ru;-lrrnych Lm 1do,·l'mły •.i.; ;ul' ri.J i'<'1'/,;lk11 l:11 d11<:>' 11,·l
,.J11c,1:1tvd1. pu up:11.lku 11:q" i<;'k,.1cp· v. /\q,,·nt) 11i1\ 111\t\ i·J.iq..:c. b:11d-:11 l,am1r:,
,i 1•. w1<;>k'-'l.cj ,1,,-:11 ") ,qp1h pP pwr w,.1,· 1 11·011 <if• ~\,·1.·:t11\', ,·,.
L1.1Url)t.:l'11l1) t'lll Lullt,J lll, '· 1 C) \', Jli·;al') Jl I)' ! 1:kt·II\Jntiu'll)' .1\t,'t'lll) li) 111,· IJ/11:t( '/.1f
,11.1d11;tk iw,h1yl)CLIIU'o ;1kcq:l('\,;1111;1 (ll'lit 1 k1 J,,11,:-,I\\ l"IT11p·11,kid1. l<h·1h ,-. 1')0 1 r,
All)! li,1, l\i1t:mq· I \\'k1ch 111(CJ'\\c'IIIU\\·ah· 1.bn.,1111c 1,\ \V,:nc 1.uvlr, .'\t·ic'.•.'111 vna P\',((':,
1,,,,.;,I.., a fl._J 11,,,,1,. 1,:r :-pr;1\\' 1a 1:r:1rill','l \,h llr;1!:,, "l'r:1c,·1,.;d \,... 1·.·,·/:,,. ll't1u.pt1•,·
(d,,L11_111<;) ,,,,tqll,q,;c:J 11/\\\;1111,· ,.r1, 1·r·11 <,·1,1:::11,11. ,'111;:,11, .1 1•1;1t11< ,111,.I, \li;,:,, 1,
d,l) 1\11t,~c J\rf·cnt\11:, 11 A111c1ycc Lacir:,Lej 11ic hyb 'St:-, 111 f,kr-.·'·"-' Th) 1 c!u1~,, rn
itdt ak ;,trN111k1 7 clv.·<1111a ~,,>.1ad.::.1111· Br.uyl1,11 Chile:. za11·,z,, mid) :,1.,uJt zn:-tUL'illC
Pocl1ętc ,n p,,cz:itkt. 1.qcku prób;- wsp<.:•Jpi;tq arg,'111) 1\k1:-l·,r,,.-ylq~L1c11, 1dit\'':tly
,,,;; 1,:1, l:,;i:c,1,i,tLX. ,dv pe J 9(:5 r 11"'''- f'P\\'l'<\:ih k,H,flil.ty i ,puc.:11,ości rrn,dn ul:u
p,1thl\',:11111. "l1 1•e11l)rn; \\'_\~l\:'1 1 rnv,1ł:i J'l/l'ci11kc l!ra7}lij-L1,,1:·u prc~r::n" 1·.r ,l•i<•ld
llil'l'',l,,tdl I t'l,,,l'>i\11\p 11:1 1<-1yl(,f'111111 Acre·, :1 BI.1l.Vli:, l,,1,,l;.,·1111, 1,u'111.th 1!,l1it·11w
11,wd,'\ ,\,;·, r11:,i1t,; 1 1'('11 "1;11 :111.,,·111,1,,.1.. ,,· prd, "<l,·rv,:i111:, 1'111:1,L'\\;.111 1,· '·'"'Jl'I
, LI,.'!) \I J.,1) \\ l'\',. /\1),:c 111) 1,a 1,p1, cu,-. 1:d;1 :-,1\· L,·,: I,,.11,UIIL'l .\ L1: ,:,k1u 11u Lu1 -., \'.J p iii t:, k1
Rk, Brane,, c,h.::.\,iap;c ,t,;:. 7,e Braz)lia il~,\ pnd1ic·la \1.pl)W) 11a chi: kcnt:,11c•11tad:
rnr(;:d7} ,ieh1c.
\\.' l.::.tacl~ I 8K9- I f')') na:,tlil 11,: h,nl'.1kt gram,: zny d1ili1, L,,-a;-,ccntyii\l:1, u, ff>1 ,1·,1·
dr·wało. 7C nl·a ptfo,twa 7'.\ ięk,zyl) 7hl'Pfcnia i zam.',\, ił:, 111",1·c pa:,crn,1'.;1 v, ·•tPt 1T11:1Lh
/\1,m,lr!n 1 \\.'k,.:·h) l i \."1cker•: --;\nn1,lrnn[' r 1\nrli;1). Sp,·,r wl-Tsil, ,_, I<'' t:,I !t'dn:i',, 7:il:w, Hi·11,
II\ l '/ )-, I! lllj:I I 1!( i:; r '\IJ'l'I tł\ I lll I Cli ile r'rn '1111.:11, Tr:J.1;:1 il :! 1I li Ir. i/li l p:1~ I I' r, •'11·,r, ''''Ili li,
\\' T1:1l.l:1< i,· P :irhilr:1/11 du,, 1,11,1111 \l.'\/11:w111\· 1·111<1lw,1\1'11 Il''' ,111-il,,,
a );.'.t') h kkraś '/C ,tren zcrn afa sluc:unf;i d) pl omal) czm· 1 \\-1cl~a B1;, ranią ::rl>itrcm
,mal h)Ć 1·z,1d b.,11lcckrncJi sn,ajc:.,r~kicj. \\' [';ikcie o nvhroj,·111u 7:.1~ d,:: 1,:1f1,1,v~1
1.,·l·1(,v,i,fzal) ~ie "t:ranic7:1C- :,we ~iły nwr,kic 1uk. aby o,i:,rn,l) 1·1w rov.111:,i·. ur:i,
m,· prnkjm,l\1al' w c:i,t/.t. J'i;;ciu l:u 7.IHPjcrl 111111,kiclL Pd,I , llili_j,l;,,-,.. 1rgt·11l')1i,k1
i I •-,J[J:2 r. l:1 I 1vd111111 / Fll'I ',\~/)cl, lq•!) IJ['ll ll<,l(!/1,(lllt't'! ,1·,h(•jt'IIH!\\ ',l r, llit ,:11 ll'cll'
 !FOCE l<.011<,\/AVJO !Mf'l'RJALNU I IS70l71,

9. Kanada między Ameryką a Europą

O m11w,1zni~js1:ych sprawach Konfrdcr:icji Km1adyjskie1, ut\vorzone1 1867 r

nadal decydowano w Londynie. Dotyczyło to zwła_<;.zcza polityki zagrnniczncJ, która
rodpou.ądkowana hyla gcncrnlnym interesom i strategii imperium brytyjskiego.
Kan,1d11 1ozras1ab \ię je,h,L terytPn,:lnie i rP1\11Tzała ,pniow" l:1kres s11q
autonomii. Du:i. 4 samodzielność zdohyla zwłaszcza w polityce kontynentalnej i V.' sto-
sunku do swego południowego sąsiada.
W 11'.i75 r. kanadyJ ~ki Przedstawiciel Generalny ,ostał wysiany do rrancji j(ikc
1J1enficjalny, nieposiadc1JąCy statusu dyphmidycznet•.o repre1cntmt. W kn1i, u wid11
sfera handlu zagranicznego była _1ut niemal wyłączną domeną rządu w Ottawie.
W 1892 r utworzonn tu Departament Handlu, który wysyłał komisao.y handlowych
do wiel_u świat,; 1 przyrn1r 1wywal traktaty 1rnędzynarndn\,e.
Sprawę poszcrzema autonomii Kanady w stosunkach międzynarodowych ener-
gicznie forsował lihcralny premier Wilfrid Lauricr (1896 1911) uwa:i.aJąc, ie Kanada
puwinna 1111cć- swohodt angażC\1 an1a się \vojny prc1\1;1dronc prn·z Wicll-.,1 Bt)'lam1:
Gdyby egn:,,tcncja p,u1:,,twa był.i zagrożona, obowiązkiun Kanady było bwni.' Korony.
w pozostałych zaś prz.ypadkach - głosił Lauricr - np. w wojnach kolonialnych, nie
n1ni::ło być mowy o au!nmatyc.rnvm poparciu. Diateyo też, pomimo nacisków Lon-
dynu, Kanaói tylko symbolic1J,ie wsparła /\nglię ,,,., wojnie hu1,Uej (lx99 19021
Konfederacja Kanadyjska. składająca się dotychczas z tzlerech prowmqi, znacz-
nie zwiększyła swó_j obszar, dochodząc do Pacyfiku. W I870 r. do Konfederacji
p1:,)stąpił:1 p,owinc,:, l\l.anituh1 stohq w Wmmpcgu, 187.l Brytyj•-L,
Kdumbia / r ~:tolic: 1 \\ \anco,11,1 W t;-111 ,amym 1:-/J r. d,, Konfedn,,qi :rostd.,
włączona Wyspa Księcia Edwarda.
Najw,1i11iejsze dla l(anady n::laqe St_anami Ziednoczonymi h)ły w latach
sześćdzie,1.,1ych XIX pełne napięć i wza1cmnych pretensji Wynikały, główrnc
z zaJść, jakie miały miejsce po obu stronach granicy w czasie wojny secesyjną
14 stycznia 1869 r. podpisano konwencję Johmona-Clarendona , którn dotyczyła I)' lko
p1ywatnych skarg, a obej1nuwała lnncgu rodzaJl1 1d:lańlaqt. Konwb1cJ\-" tę Se1M
l odrzm il, co w K;ir,;1dzie i W1, lkttj H1v1anii zo,,t„J() bardz,, przyj1·k I 'ooiev.;i;-
jednak wola załatwienia spornych prnblemów hyła wyraina, powołano w~pólną
\Vy,oką Komi:,ję z imcncją przy,'Plowania nowego trctklatu brytyisko-amervkańskiep,
Kaida st1ona miała Kombii pięciu clłunków, z 1ym .:ie skład1.1t: deJeg:tq,
brytyjskiej znalazł się premier Kanady John Alexander Macdonald. W ten sposób
przedstawiciel Kanady uczestniczył po rnz pierwszy w negocjacjach mii,:dzynarodowych.
Wysnk,, Kombv nizpocn·la prdcę w lutym 87 l r., a rnajJł tegnz roku pc,d·
pi„ano tzw. 1raktat wa,zyogt,1(1,kt międn USA 1 \Vielką l,ry1.anią. Dotyczył

czterech kwestii. Pierwsza z nich związana była z budową w stoczniach brytyjskich

dla Konfederacji Południowej olq:lu wojennego ,,Alabama" i ~tratami zadanymi przu
mego w okresie wojny sccesyjne.1 ~ratkorn handlowym Unii. U zgodni-Ono przekazarnc
sprawy Trybunałowi Arbitrażowemu. Drugą uregulowaną k\vestią była sprawa upraw-
nień do połowów na wodach USA i Kanady. Później kanadyjska opinia publiczna
uznała, że ;,111eryb1i,J:im rybakom przyLnano h1cv, ,półmicrnic duże pr7.ywikw.
 l_)r,~n:JCr K.-rna,1\ 1ne Ldolal LIL'.I ~ka,.' c,d,zkć>dc,\•, arna La \I~ pra1, y fe man. ,, rraktacie
uz;c,drnc,110 tylko pc,\',olanic i:11c.-,z:rncj kou1~11 d(\ zhadarn.1 \'.,awm11)Th w,zczd1
\\; ,,rr:,w1, ,porll 1, pr1y1,alc-111u;ć wy,py s~1n Juan. kn1cc1 \\ 1at(1ce Vann,mcr,
puqanc,1\ 1um> nlać ,1ę n:1 arh1t1:-1i l(·,:a:'la nern1ecl, lt'f'O \\' p,vl111crrnk11 I :-:72 r
ci:,a11 fPt-łll)flii!l 'lir'-r 11:: I..Pr7),( l_ S;\.
( "h1t·1.1i 11 ~:111ad1w rr:1k1:11 \,·a,,y11glm\,k1 pr1\1;;h1 1·,ll',hl,'.'!lllc\ \'- ! r>n(l\mc
11111.1·w ··'" 1,1 \l,kn •.. 1111k,-i' \.\, I ,h·1iJ,,i:1:1< Jl I 1!11·, H' , u dp 1•::1i1,< ,,, 1 l'<•IP/llllllt'IIH"

_, 1. 1'-;/1 ,,.. \ I \ \ \ l\!111l!, 1•1><;111•-,:1111:1 !1,1k1.1111 1·,.i-,1) n~•t"11!,l.1q_·" 1 p11np:l111,• 1,,,✓

,,, qai;l( t 1 :,1ę 1.1 na,ti:pi) eh lat:ich 11·1 miany handlowl'J rnl!;:dzy I'\,:, dw(,111.1 1'ra_1an11-
1n r,11. pu_1<1\11,il\ ,1~· no·-.l'e 1'\\C,t1c ,p;,mc Jcdrni z ba~dzie1 ,ko111plll..(1\\-;i11:-ch b 1 /\
kun1nw,t-r,,1c a1:wrykań,ku kamtd)JSkit: i' rraniu,: w re.1onie ALisk1 W)171k:tl) une
z nicprcc:, 7)Jll)di t11·q'.l:IO\,a1i, 1awaily, li \\ kotm,.'1H:j1 amer) k:rn~ku-1,1,y_1,k1q
1 1;,;2-1-1 1 1r:,l-rac1c anr1cbko-rr,,y1,knn, Jf,'.l'i r \\' Ll!ad1 ~tt'de1rnl,ie,1,tl){h
1-S:;m,nb \'-V,l.1p1b I lllHj,d\\l;! dd111;it:1q1 :•r.1111<") 1\1111·1)ka:1w 111t· li'udnl1 '-1\"
1 lirn,1 r1„11H11,,1 l,IJ'"'l'llilt",'•d'"•I 1>111·1 ~ .. lf,1Hl\1, 1\f.1.1•. h1nl1 " l~-'!I, 1 ,,,ll,,i11,,
!lad 11eL1 Juk, 111 ,Inii 1da11,e 1111!a. 'J:;'>1 ,aogmł sir. l IPp1cru j ,!yczma I '.Jl.U r ~t'-
l.1etar1 ,t;11•u Ha) 1 a111ha~adur h1y1:,1-,k1 \\ \\'a,1y11,c:ru111c' l\l1chad He1liert p11dp1sali
I'' li 1'lllllll1c:1111c· fi< •~ni, e, t.c· n,L,lł"L) g1111,·t lt' ,pPru p, \\\ 1c-r1a ,,.,. 1•-~p{1lne_1 kl imisji
1lr.,,u11v_1 1 tuech Arnt'I)ka11i11, 1 trtt'd1 B1)ł)IC1)"k61,· 1.11 tvrn dw(,d1 Kanady1
uykt"·,w,. f.:l1m1,,1,1 1cb1ab ~i,;\\ I ond:-1m: i ::o 1•a:id,1crn1b 1903 r wydala 1\ię-­
hzu~c"l,l flt',Ó\1 decyz,K kur,::, ,tn,1 dla t:.SA. f'rze\1 ar-, t !,'ł(), An,c::lika. lorda Al--
' cr-,tc,na. kt6ry Eznal 1,1cjt- amen-kań-;k:e.
l O).'ÓllliaMC bilateralne ,to;,,unkt amcrykar1;,k(,. kanacl\.1~k1e uzm,ć muz.na za
'·\'-lTI' 1,1d1:qt1 t'.l\llll"il'l"IIL l,ll /!lt" >Jl<•f': I ko11fl1kt\ 11d;rn,.;r,, '•••~· i,,,v.,,·1;11"(1/\\"Jq ✓. \V,;,t
pu, ,.,, 1111 . · 111\"11,d.11111 p,,k,,1,. 111 v1,,1_ \V 1•l,,l,;1l11_1, 11 ,.(!,,1111L1, I, 1111\·d,111.1:,,d,11\ v, li
lll,:\\1ele ie~t lt'.f.•P n,cl1a_1L, p11:,kladu\1„
\\-" I 1\o_jllli:"' ~,,. ialo'-.,ej K:m,1d;1 (,cl sa1:1ei:::c, p,,u,1tk11 Lmar:111 ~tanęb Ldec)duwamc
I'" ~lrorne \\, 1ell..1<"J l:l1 \ta1111. l-'ten~Il't Kanacl\ w~Ledl 1\ skład Impet 1;1111e!'P Gahmctu
\\'oJL'llllq-:P 1h1:11(·rw! \far ( 'nhlm'T) 1 lmpenalne_1 Kunfr1t'lll_ll WOJellllt'J 1lmf'lT1td
\\ 1:r ( onfnn:cl'l. ll1y,l»li \\ ll'IJ ,pu~,.-,h mużi11\o::.ć \\ yw1uam;: 1, pty\1 li na pode
JtnP\\:IIIIL' na_r11ażnit'JSZ)d: dt'C\LJi. dot:,czanch calcgl' 1rnpew,m bryty_1,kie.~n. Od--
J11:1b, L111:1d')1,k1r. 11o1k1,1,,· 1, l 11,11rn1. ~, .i:11u,.,,j 11 r-1111.1,h .u,i1i1 i111111,,kw1.
1

·-1,llh•\'- I!) ··-,li) PdlldllY, ,.1,.h,J·,11_1 k•.1q•th.

JO. I. Srosr,nki m1rdz.ra111tT,·Aans/,,ic

P1,,;l11,, 111d\ widualm,~u \\'('(HJn:w. :1 Wli"nn;i Pdn,:11<,:ło '1<; wyra1.111c me t) lko na

:·!,,l1,1l11',,l1•J11,u11L1d11111,;d/\ll,1l(>d1•\\11l1 ;,h· I 11;11,-~•i,,11:tlrn·1 ,,,,111,,,, ;1rnn1L111\-
l.ie.1- Ju1 pP<.kD" Lunp11111 \\ yb1. r,·1t·J \Vib,m p1e,en1u,1al "1~· p~.o ,Lerrn1e1z. l'l'kPJLI,
1

dcn;Pkracj, i pr111azmch "w~un!J,11 rr1ęd1 1 namdar:1i, u~tru tu krytykcl\lal inter--

11enc ju111,ryum1 polit 1 kt,: swych pc,przeclnikó,,, - Rou,evellc, 1 Tarta. l I rna:ca l ') U r
\\'il,, 111 deklarc,1val. Le wdnyrn 1. r1<,w11yd1 ,elć,11 _1ei:::o adm11m.tracp bi,:dL1e kd
t1 w(,wame rrz) J,lŹnl 1 zd<.>bH 1e zautmna "11,,,,z,, h sm,uzanych lt'publik Śnxlku..,,·e1
 Południowej Ameryki". Natomiast w innym oświadczeniu w październiku tegoż
1 podkrdlał, iż Zjednocznne już nigdy nic usiłowały uzyskać choćhv
1m:dzi ter)tunum lai:,11oameryh:,lic;kiego drogą podboru.
Jedną z pierwszych prób realizowania takiej polityki były tzw. traktaty pojed-
nawczo-arbitrażowe, które lansował William Jennings Bryan, sekretarz stanu w ad-
11Sb11CJ1 \\'ilsona T1:1klaty USA clii1ały ?a\ 1,Krać z wielkimi rnPcdrstwarrn .
1,/tlr"gólm,' 7pWHv,;imi zatlw,dniejh, 11:11•,fery. Z,1,.1neone coołin, ,:tr'tretJt1., . ,
(ochladz,~ące, uspokajające), ponieważ do rnzwi,1zywania sporów mic;dzynarOlluwych
przewidywały powoly\\,mie mi,;,!1ynaroduwych ko11 z udziakn, zain1e1es1,wany,h
pal'lstw.
W latach 1913-1914 USA podpisały takie traktaty z szesnastoma paiistwanu
latynoamerykańskimi, ale tylko dziesicć z nich je ratyfikowało, a mianowicie: Boliwia,
Srn1ylia, Ekwador, Gwakmala, Hnnd11ras, ,~1aryka. P1nagwaj, i Urur
1. W p1:1ktyn~. po1;: 1.:1łatwk1mTn spoi Kanad:1. 1raktaty 1,ie Qd,rr:dv nien1::I
żadnej roli, ale świadczyły o pacyfistycznych tendencjach administracji Wilsona.
Rozwini,·ciem Wilsonowskich w1zj1 pokojowych był.a propuzycja zawarcia Paktu
pan:imeryl.a11::kiego, l<l!,rego pienvsza. po"suh1 w grudniu 19 l , Wils,
uważał, iż nawiązuJe w ten sposóh tlo dawnych ideatów Bohvara, jak I całkiem
świeżych koncepcji latynoamerykańskich, np. kolumbijskiego polityka Santiago Pereza
any z I r. P•,.Tl'.I lriana proponowćd, aby pafstwa amerykatiskie zobr,wiązal:,
że nk h,;dą praktykować nznawac' zmian [Ofia[nych dokon:.m;clh p1z1·z
podbój. Natomiast Wilsonowski Pakt panamerykański przewidywał w art. 1 ustano-
wienie „wzajemnych j:wamncji politycznej nicpodległośó i republikańskiej formy
1111du ora/ wlajemr11, gwa1:!!iq1 tC[)H :11lnej 11,,"ralnOi.., 1' Uwa;.11 •,ię, iż
sformułowanie wykorzysta! pMmcJ Wilson w pracacl nad pt11 tern Ligi [\.irodów. co
znalazło odzwierciedlenie w artykule dziesiątym,
Pierwotny projekt \\'ilsona jeszc,:e zrnieniany uzupełni:rny przed n\tateczn:1
pn.:zcntacj,1 fomin 1111,;rlz:ynanidowym. kwietm,. 9J6 r. Parstwa latynoawen
kańskie przyjęły pomysł chłodno i podejrzliwie, Chile, w ciągłym sporze z Peru
o Tacnc i Aricc;, nie chciało godzić ~ię na oddanie decyzji o sprawach terytorialnych
icjś korni',JI, Mek:,yk prze'iywał szcze;:,ólnie i okres swych ,insunkKli
z USA, a mne pa1'1stwa latynonmerykm1sk1e potępiały 1 •wczes11e 11,terwen,J'· w Am,
ryce ŚrotlkoweJ i na Kar,1ibach.
Choć zawarcia Paktu 11,mamerykm1skiego i doszl(!, jednak lson
podobnych koncepci1 wracał ic~,zcze łlie Mkdl) inny1111 1 czen,,a 1917
podczas spotkania w Wm;zyngtonie z dziennikarzami meksykańskimi samokrytycznie
przyznawał, że Stany Zjednoczone wicie zrobiły tlla ochrony państw amerykańskich
/"cd nieJ-,,,1p1eczeń,t\vami europejskimi. nie1•. , żeby pnwstny,1111{ włm,1,,.
interwenc3e - nic bardzo iic1:ąc się odczudami swych ~ąsiad6w. Jedynym wyJście111,
mówił Wilson, jest stworzenie wzajemnych gw,mmcji panamerykańskich, o których
1ny~le)i Bohv;,r, Alam(1ri i wtelc i11nych ocd,istości I LG. Zorilk,. t. Jl, , _( 18).
Wilsonowi nie brakowało szlache1nych i \\Z111osłycl1 1.:rn1iarów, 1 misjon;"
skich niemalże intencji, które jednakże w praktyce łączyły się z liczniejszymi niż
w czasach jego poprzedników interwencjami wobec słabszych, sąsiednich państw.
7:1j<;'.cie „ki1rna·• ekspedycja genu,ila Persh111ga, wieloktnia okllpal1ia Nili
 \iii. PÓlKUlA ZACI/ODNIA NA PRZEWMIE WIEKÓ\V 265

ragui, Dominikany i llml1 uzasadnfold 1wit'.rd2enie. 1:i la1ynoame1yl;,,i'1,,k;1 polityka

Wilsona była pełna sprzeczności, 1111eszcząc 1,v scbte zarówno w nowatorski czc~10
sposób formułowane nowe pokojowe idee międzynarodowe, jak i upodobanie do
posługiwania się marines. Sprzeczności swej polityki Wilson tłumaczył czasami tym,
że inkr w::nc1e podejmowane prtez jego administraqę me były wym1crzc,rie w dcmo-
kntcję. pm·ciwnie, 1111;1Jy ,,kłonić mniP ro?Winięte p;u',stwa do je1 \\prowadzenia.
a takz,- 11,,uczyć tam1tyi, -po~:te11t.1w" 1\ybieran,;1 ,d,,-,ciwych !tlllzi 11.a swoicl,
przywódców.
Pierwsza \vojna światowa miała poważny wpływ na rozwój stosunków między­
ameryl.ańsk ich. Dotychcz~1,owe więzi rospodarcze rni~·dzv Ameryk:1 Łacifiską a Ev
ropą 1vyclat111<· się zmnw1szyly, Przyc1:-, ni In ,1ę t() :Zarównc, do 2większc111;1 współpracy
gospodarucj wewnątrz Ameryki Łaci,bkicJ, między JXH1slwami regionu, jaki między
obiema Amerykami. Realia wojenne spowodowały, że Stany Zjednoczone wyparły
swego najgroźniejszego konkurenta w handlu z Ameryką Łacińsb1 Wielką Brytanię.
Wartość handlu z Ameryką Łaci11ską wzrosła 7 około 750 milionów dolarów w 1913 r.
do pr:m1c 2, bilionów duh;1ów w J(,11:,; 1. Stwor:zo11c więc zostat 1 pud'>taWy du
powC1j,,mw1 ,·kspansji rn~1x1darczej LSA V\ tym regionie.
Pozytywnn role w dziele współpracy państw amerykańskich odegrała teź ekono-
miczna Konferencja panamerykańska, która odbyła się w Waszyngtonie od 24 do 29
maj,1 1915 r. Uczestniczyły w niej delegacje \vszystkich państw amerykańskich, za
wyjątlicm t,leksyku 1 Hani. które Z<1Wtl' były wówuz;,, ,,woimi sl.ompilkowanymi
sprawmni wewnętrznvnu. Głównym celem konferenLJJ byk, przedyskutowanie prob-
lemów ,,:konomicznyeh I lm:msowych, wymkających z ,,,P1ny w .Europw. Do prak-
tycznego usprawniania warunków wymiany handlowej powołano Wysoką Komisję
Mi~·dzyamcryka11sk:1, która istniała ai. do 193:1 r. W dziedzinie gospodarczej nast.tpilo
wiec 2bli;'"nil: między obiema Amerykami. natomiast \,wC,łdziałanie pulityczne USA
z państw,uni półkuli Zachodniej było 1uz bardzi~j zró:n1inw!ane. P(,dPhml· iak USA.
Niemcom wypowiedziało wojnę osiem paiistw latynoc1merykańskich. P.n1.,.ylia. Gwa
tcrnala, Haiti, Honduras, Kostaryka, Kuba, Nikaragua i Panama. Nietrudno zauważyć,
iż, poza Brazylią, były to państwa szczególnie wówczas uzależnione od USA, Pięć
pań.stw zerwało z Niemcami stosunki dyplomatyczne: Boliwia, Dominikana, Ekwador,
PetU i 1:rn,'\',aj. Po20,,1,ilt· ,,wdem 2aciH 111,1t,, status 1•,u1,1w neutralnv, 11. N:,letały do
nich: 1\t)'t'lllyna. Chile. k,,li1mbia. Md ,yr. Paragw,q, S:il•,1ador i \\11wlrnla.
Dla Stanów Zjednoczonych n,~jważmeJsze było zachowanie sic bezpo~:Y.edniego
s,isiada: Meksyku. Z<l,tjac sobie dobrze sprawę z walorów strategicznych Meksyku,
krajcrn tym w czasie wojny zainteresowały się także Niemcy, próbując organizować
tu różne ;1nly:1meryka11,k1c działania dywns)jne. W jednym z nich główna rolę mia!
odeg.-:;c 11i,'tli1wny, krt,l!;olrwały dyktator Meksyku, generał Victoriano Uucrll:\. któr)
pnebyw;il ">,i>wczas w H;~z11anii. W kwietniu 1915 r. g1.T1cral Huerta dotarł do Nowego
Jorku i tam wspólnie z wysokimi funkcjonariuszami ambasady memieckicj, Franzem
von Papenem i Karlem Boy-Edem, a także kapitanem niemieckim spełniającym różne
tajne mi~jc Franzem von Rintelenetn opracoww plan zamachu stanu w Meksyku,
a nastqnm· ,,rłoszenia wojny re Stan,m11 /jednoczonymL Von Rintelen p1,ał późnieJ
„Wedhir !fa po planu, tvkksy:k powinien zaatakować Stany Zjednoczone w tym
mmm:ncie, kiedy my bez uprzedzenia ogłosimy totalną wojni; podwodną na obszarze
266

cc.lq.-o <,\', 1ata \V tyn: pr7) padl,;u Stan> /.1ednoczcne pr7) st~1p1łyhy do ,w,Jn\. a r 1:
moi::lihy0my m1s1ei::0 110\\efO \\ ropa zaatakri\,aĆ na JefC• wht~11y.::h grarncach. w~1r~
t~:o tn hyłcby n,ozhm: lylko wtcd'.), gd:, by I !uuu dc,h:dl d,, wlad1y. me byto bcw1cm
Ladnc1 1m1Lj !l~(,Ll1wo<e1 prn,konania tcgn kraju o k,,nieczrwi-c, ork1~1ema "f1111>
z l;SA"
Na potr,chy akqi l !t,l'lty 7.,l'rnrnadznno \, hankarh amcn·kar',skich I Banku
r,1n111cd.1111 ]H•l",;1/lll' :,llllly, /;[lll,'!tl Il'/ p11-·11u:1, l·,11,11 j'i/l'/ )'l;Jllll<, I i'łlll'l.l('./H
1!11,,_illl' !-'nipy 11;1 lt'lt'!lH' !\ld.,yk11 .'7, /l'J\11_·;1 I'' I·,
I hw,111 1 •'T'' 1•,,111,11,1:i, 1:\'.:11d
1

Pabln Onvcn m1eh przekroczyć gramq· ,1mcnLmsko 1:1<:k\ykarisk., 1 U).'.ło::1ć \\ Cl::

hua:1ua pnw~tanic nn,\qW rz,1du l\1c doszło 1cdPd,-Jt· do t,·gu, pomc\, a-J cba1 /<1q;1I 1
arcsztowarn prL.cz pohcy; an :er:, k~111,k;i w m1qscn,\·0~c1 l\'ewman ( st:m !\(w, y I\. kb) k)
Inna, znacznie pov.a1111c_1,za dj plomatycLnn-dywn~nna ,11-cp mcmtecka \\ ,r-.kk
syku, w1a1c su,: z naZ\\'t~bcm 1111111<.lra ,praw 1apa111c111;ch l<.1e,7\ A1thLra :limmcr
manna l'r,d::11.,11 (in u1:-1ha~adnrrs1•,1 NwmirT •,, l\kk,ylrn v,idc· pouluvch rn~!rd.q1
\\ ,,i;1:1w1c· ,Uornt·rn;1 t'f:1du l\kk•-.\k11 ,i(, 1:,1,;i1u;, ,,,.1uv1: ''··''l'f,.1,1•:c·'.'I' I IZ11.·,1:1.
w,polnq:\' ud11alu \, .i:...L·Jad1 1rnllt.u1,ych I LlLC~lrnLiTl1l<i v. pu1\q,·1111 1 d1 [l,1Ll,1l,Kh
\\' sły 1111) rn tdq,r amie 7 17 styczma 19 I 7 r. pi ,al rn. i n.: ,.nale7) pnn:,dll• z:totcrc," a~
!'vkk~ykov, i ,;,eruL1 pomoc fin:U1,(l\1<f, :1 tabe gv.:u:m,:J(;'. 1:c prr:, j'Ol:lfiL}' n1cm1u„k1c1
odb1u7c od St.1n(,w 7Jt>dm,.:znnycl1 1.1cn11r>, k1óre :stra,·:d w \\\1i11il' l 1( 18 L, a n1 lavu:1
tc1', tori,1· Teb;1~. 1\', •\\} l\kks} I.. 1 An1.nna·• ·1 elegrarn Z(i~ta1 upw11i(lll) 1 upul•-
li ku wany w pr;,~1e iUHU) l..arhk iq Ch;huh ir> wrai'ernc i zaniq10],,r1,1l·111c, Jdlle w yv, nl:,l
u arnt'r) ka(,,kJe,1 opum publte111eJ, hylt, Jednym , c'/ynmlJ,\\ 11bl\\laJ;;Lycl1 \1 vpc-
\\tedzr>nic w1,j1P, l\1t'111n1m
l\kk,yk w ,·1:i:•,JL' 1,qny pu111,1;,l \li<;:: m·111i;il11v, Llioć, Ja~ p1i1·111al r1L1 1.l,111
{ ·,11 i';Jl1/;I, " " "')'l•\',11 /,11/LL ;!11 Iii!, ]!il~ li C/II\(''' uL,/1;11 11, I/ l{111tl 1\11'1,•,ylu:lli-,k, llh
był ~ci~le neutralny" Lachcw.1lu ~lt;' wiek d,,klaldCJI J 111~t11,l-q1 11ąd11 1nd,~ 1 L111~I.. Je')!',
nakazu1<1cych gul:ernatorom I komendantom portć,w „ah,nlu111,1 11cu1mtm,~c· l\luu,
to autnrz) l-Ji~ro1w genaoi de M/x1cn ~IWIL'rdza1,1. i;, Carranza „1\ mr,mentach
najbard11e1 kryl) Lzn 1 eh ,,, ~t0Rmkach między l\kby klem I Stanami Zjedncc?nnym,
kokietował N1<2rncy" (t I\. c 87)

\\'ybuch eurnpeJ~k1ego kunfllktu 1brop1egn. któ1 ;• w}.r (,(c',· m1:1l 1',l'.trli:tc' ,wt;,!,
zaskoczył 1L1d amn) ka11sb. \\'prawdzk e1:;ść pt•ht:, ków od pcv.nl'gc, Ga~L: z 111l'Pl•-
knien: r,hsęrwnwała \,Zra,ta1.c1ce napięcia i zbrojenia ,1· l:::urop1c ale pr1ev.ażała ,,pmi:1,
t'.l' nic groincgo się me ;;tanie. Nawl'l zabó1stwo arcyks1,:cia ferdynandct, jako\\) da:-Le-·
nie lol..alne w odlcglc1 e7ę(c1 ~wiata, me w,hudz1io ,, USA \1 iębzcgu rn111l;,:rc,ov.ann.
Robert H. l;cncll pi~,c, 1i. aml·1ykar\,q, dyplnmac1 me rc,z1m1tel1 zhhza1:,rq ,1,·
L1ta'iwly 1\111ha,adu1 l :~A w lkl~•11, Id, ,1 \ \1 1111,,11 I 'J I •l I wbl ,1,; 1::1 lll l<1p, :,h
pbaĆ J1<1w1e~ć c LjCIU w11.:_p,k1m w {_Jhą,, \\·)Znal p(vn1q, 1::: nigdy -,,rzc,rncJ r•lc'
sty~zal o SaraJe\\ 1e i nic nual po1i;,ua o JCgo pol0zc111t1. Kawm1ast raport wKck cnsula
L:S/\ w lludapt>,znv z p(,c1,1tl.11 l1JK,1 1914 1.. r116wi:.1cy n m,-i:11!v.n~ci \,·yhuchu wn111y,
uzmrno 1;, ,by! blal:y, aby p1zck;11,ać go dmguni pdączenum1 ~ahk,\¾) rni, wubc·c
Clt',e;O rni,ktial ,1)chpedic,\,a110 1wykL1 pc,czt2, (RH. fcndl. ~- 457J
 \ !I f'i 1u·1 '/.1 I' t'iili{).'vJ,.; N\ PR?FI OMIF l\'lfł:Oll 267

~am p1 ... zyde11l \V1bn1: c•~wrad,:,'}l k1l!u lal p(,1nieJ, ,,, p<>cz,tt"cv,u nt. rr,zpl,znal
J,I(,() ll,u:;icq ~i1; jll/ W(>lll\, UWil/d_l,JC J<1 nt /\\')"-ft' u1awf!lU1Jc· ~Il' z;1w1,ci I r:1walt-
/;1,·p. tak dm1aldvry~(}Tll1}d1 db ~i-.1,rnpltk<•wanq fH>lit 1 ki l"UrLl'lJSi-.1q
,,. ~1u prna 1f/J 4 1 ( ·sA "gk,~ily !11:'lllralno~{: \.,·ubn: ~!run h1d1iktu woJcnnc;::u
AmtT) kafo.k1c ~polecze1i~l\l'P. zwla~zcza na południu i zachudz1e kra1u. byłu wtCd)
przt"ciwne wildarnu ~ą l"SA \\ konllil,.t CllruJX·i:,k1. \\ 1br,n d0hrzc odczyta! te na~tro1e
I dn p,,n,,\,·Jl\·ch. l\\'Ylll''kllh \\\b»1c',w l'l'<'l)'<kt1d-.1d1 w !<Jl(, r \\')',l.t1l(1W;d 1111d
11.1),lt·,11: .J hl 11.,~ IJ/VilJ;l / d;,I;; (,d \\"!)Pl\,.
St.my w,ch, idme t ,d r<A'Z,·Jtku Jcdr:ak były pn ,aliand ,e. a I w p,_17(,st,d) eh
,.lc~(·iaL·I: l 'SA ,1u\l1!1l'k ~polcczc11~tw:-i do wu1ny zrn1cn1al ~1.;:. Jui. rn1 ~am) m rocz.ątk11
pizyt:l\nth w; do IL!'.<• w1ad,Hm•~n u pt1rwalccrnL puez J\i1crnn ce11t1:tlm,<,:1 Hrlg11
lmt'pudl<'i,'.łt'J ud l Si I 1.), a pc'i:i111t"J u hr.1lahw1 p()ltt 1 ce u"up.1cvp11.-1. n• \s. l lSA
r,1\\''ś/<"l'l:11it" p11tęp1:mo.
\\' p1c1w,1y, h mw\1;,c»d1 \lllJrl) g()~.p1xlarh,1 .tlll<Ty"ali\k.i p1.>m,,,l;i ~p,,1,: \!tal:,
v.:-,klltlk 1;d"11>.1111;1 ,i 1· łl,111dlu 1 N1n11ca1111. \\' l1c,h11•ad11e ]'l],J 1. H1_\l)'l<'c\l'y H•:tp<1
cL1;li 111mu,\,llllC f\luu.a l'ulnuulLfU, d 11 111,111..a 1915 1. q;lu~lii (!iug4 li\tt; tuw,ut',w.
kt."1rt" n1c· będ4 dnpusz, zane do i\hem1ec zarówno bezpn;rc::dnw. pl I pn(rednin q,rzez
1-11·1ty !ll'Ul!aln,·). Ozn,K1,11l, t,, rzeczyw1~1a. cl](lĆ formalnie mgcly p1A·z W1clk,1
l.lrytLllll<' nie zadcklarnw;ma. blokad.;: mor\~<) f\:1c:1mcc.
Praktycz1;e zen\amc handlu z pal'i~twmm centralnym USA ~zybkc• nadrobiły
n.sn;wym1 po\\'14zan1ami łinans(,\1·u-handll1wyrni z p.-1ń~twaim Enh:nty. Od p,.xz;1H,u
wr,pl) Angh.1 1 FrancJa zgla~zały orn.nnnc zapotrzebcw;inic na amcrykmi~ką bron
1 ,1111u111cj_-, ak uh1q'.ał 1 q~· 10 1> rHl"tl~(h1r pniyuki. Sl"krdarz. ~!Jmt William J Bryan
sp11,·c·1w1;il ,1~· mll1,L1rnu jli!L',,l'lll pai'1~lw1 1 rn wak1;1nm, uw;11,q,1c 1,, 1.1 kP111n?l1\'
db 1,1dH•w,1rn;; ,1.:lll\łl 11cu1r;,lrn," 1 ltu 1,·d1ul-. w p;i)d1H·1111!-.u l'!l-'1 1 I lq>;11L1111t·n1
Stanu do:-,zdl do wniosku, 1z udz1dam,: kredytów (ale me pwyczeki przez prywatne
banki amen ka1isklc \, niczym me naru~za neutralnofu. Sekretarz ~karbu \V11lforr: G
t\lcAci,.>o prn·koi:ał tc>i pre7ydenta \V1buna. :i.c uni,·n" ,;,l1w1emc aliantom zakupów
brnni mnzc pc)c!fZJZ)Ć gospoclark;;- ar:1n) L1ós"4 w kryz} sic. \\'obce lege, zaczętr,
przyznawać wid kic kredyty na Lakup arncrykań~kicj broni. co inkn~} l 11.,,wa!o pn 1cluk
c'I\' i ratowali, kuniunkturc gc,spodart z4.
Du ~ w1l'l11ia I rq i' 1. p,u1s(w;i h1tcnly Plr,yrnał) p, ,nad :.','i 111ili,11d;1 ó ,lan'1w
p1·L\,:L.d. I krcdyh•\\', L !q•u j ,:i Illlli,lldd d\llall',w \\·1t'IL.1 Bl)l,tllld (J. l'1;itl, ~' ,r/UJ.
\V latad1 1915-191 () pt1lnw;1 c1łt'g_(, .mx-r:-kafok,et'.l) handlu zagranii:Lneg,, realizo-
wała ~it,: i'L'f'fZeZ l'Dl'Cl)' z \Vielk4 Hr) tanią i Francją B) ło v.,ii,.:c o,·,yw1,k:. i I ulu) m;mil·
1wi4zk!'nv z tymi pai1slwami ma zywc>tne znacz,:nic dla Stanów Zjeckoczonych.
\Vo1na mnr,ka stawała :-;ię cur,1z harcl7Jl'.f zacięta i ,vkrótce zaczęła prz:y11os1L:
szkody taki1· Amvryl.;,nPrn. Rz;ic! rm:·rni,'cki •1- luregn I 'Jl.'l r u,ca! wod~ wol-.l,1
1\q:li1 ;a s1n·k \\01,·nrn1 i Pstr:t,'fi. ie statki wplyw;1j,,rc c!u lqw (',hs,;1rn, równic;
l'a1'1,,lw 11el1!1,1h1)1.IJ, h1-d,! 11al-:t,.,w:tr!(' 1ako 11iq1r/)_l;ll'tf'i,.kw. f'\<1('llllnl-.1,· !,,d1i( pod
wudrn„ rn,pm.zęly w{mczas „nicugrarnczun4 wn_1n~·", atakując tak7e ~tatki handluwe,
I m;1_ia I q I 'i r. slorpednwam, 7( ,q;cil arn(:I}'kai'1ski ~tatc:k ,,C.iulłnght", a 7 ma1a
)IU\,,L·JI na dno brytyJc,kl ,takk „Lus11ania", na którym ply111;łu 128 obywateli arnery-
ka{1~k1d1. Pwtc~ty i u,lt7e,cni,, prezydenta \VilstH:a ~kłonił) Nicrnq do zawit-'slt"llla
nteugraniczunej w,•jny p, ,dwPcinej. Jednakże 24 marc..i 1916 r. na kanale La i\.fanche
rm:mu.:d.1c: ludr:i,- rudw1_1Ók ,atq_1dy pa,~1n·rsk1 ~t:ilt>k ,.s,.~,cx·· \I, pawt!11c uw'
memtcd.t W) r,vil nJl, ;c st.:itd, ~toq1cduv, ;111u be, o~trn·iern:1, ;1it: ,cv.-1c1dził tez, 1z.
zmieni S\VC po~llc'pmv:1rne, 1e~h Stan} Z_1eJnnc7c11.e spu\\ ,xh,1:1 ;;n11cchanw pr IL'
All,l,'h<; ie.i praktyk \\' \', OJllil" rnorsk1e1.
\\\,1!1.1 \\ edu ,:aw;ncia puku_1u \\'i!,cn podc1mc\,;il kilkal,_rctrnc. 1-1s.·1,f\\.,7v 1,d
rrndnia 111 J'i r. \\' lutvm l 1) !(•. r. 7Jlf1f,~rnwal mc,kK j,· 1 rucw, f'rl\ 1n1 ~.:ir1n-,, :rn111 0

I p1.1<_T11 11111d1cmu ls1,nl,·1,·n,·11 po~.,,p,,•.q 1:rn·dq;111 I( 1di •ll.-i1 \\lik 1,1, )t·k '-, ·-Ile'/
ni:, l'il I I it_'l(l•-.d \\' \c:1·.1,·1L· j'H>J,:kl 11--111111•\\'Jclll.l ]"'~"_IL ~11·1.,11,1\·cT1 Ll<>I 1 11.1d
7nrc:walahy rrr,p(•nm,:an:, ,.Liga dla Pnko1u".
!',;a ('CC7.,1tku 1017 I. t7;_1st;1pila ciab7J l,kabc1,i l':1)Jll} llllll,kic:1- kr,,,:, Nli-'llil"\
,,.LI10\1ily l lutet'O I tn na nMuc1e \\'itbh, ,,kal',', ?dn rn1;,h ,u,
ktlj..,akr(,tllJ..: \\i\:'l'<'I
okr~t('1\1 n11. \1 1914 1 Z,t1,1pim:r, L'PL az w1ęc<"1 ,:t:llls.1'!\'-'- n.J k11ir>d1 gm~·h tak,c>
r-h\-V:atelc an;eryl.:m',~n-. \\ tym c7as1c amer> kJi',,kJ Ul'lilld puhl1C111:11hLl··,',<'l',P\\·:111;1
/('~1:;:!.i uj;t\\ flit •li\ lll rdcpr a11wll\ /,llllllll'l lll,llll!,J.
I',',;\ 11·1\\lil\' :-,l1>1,1111ls1 ,h-plu11 .t(}l'/111· / Ni1-111, ,:11.1 i h·I<",,-, .. 1,1:,(1 [\lll'!•11,1 l'JI 1" 1

'''YJ'tw,·ięd,-1:ily tlll \\q11,;:. Pien,·,1t" ndd11alv ,111,,·rvka11,k1l' pt•d d1,wud1tWl"J11 .~•,11,-r:da

Johlla Pt'.rshi1:g:1 nd,uly s1~· we Frar1Lj1 _1u1 w 11:,iju 19 l 7 r N,i jc,1c1:i L't!"' ,, iku liczył)
one około 300 tp,ięcy żołnierz). ,J ,ki .ics1cm l 91 H r. USA w:
:,hdy rn, frc,nt \\ lu1 11·1c
hiis"o 2 rniliun:, ludzi. l',lzic1l SW!lÓ\\' Z_1cdnoczc1r1,ch ol.:azał ,;rę h,trc!7r- ~kuttx7n:,
w c,~1:1t11ich mks1,ic,~d1 \\'l'IIJ::,, cu opJacilc zy,-1cm 112 I'.' s1~T)' żclmnzy a:1,uyb11i::bd-
\V 1·st11tn1m rd,u WUJ!l), f; ,l)Ulll<t l')lf.. prez)d,·11t \\'ll,1,n zg_ł,,,tl 11 Kungre,i,~
~w.:,_1 11.:Jgłt-:~niqsz) prqckl ('okoJo\v\ UJ•,'I) \\' I.~ punkL,ich. Zn,Jct:•:nic peopamu
\\'ll~un;; pokgalo mi ,f1 1 rn,uł1'w"11iu 1arów1,c, m1\\·;1(u1skid1 :i:t,,ill JH"/\1·,'/hch s!Oo-l-11-
1,,,,w n•1~·d,\n;u,11!(iwyd, (p1111kt) 1 'i i 1·1L pel, 11•11•1•1"/H'll tc,w1;,111m.i ~,,d.wt111,·h
p1,_,l,k111i,\1 p.11·1,(\\ r 1·.,_,1,dr",,v t1w11k1, (, I\) l'r„i-•••1·1,w,il \\' 111d, '/,1111cth,11lll_· l,1111c·1
(!yplomaq1, u,tat1u\v1cmc \<·olnr,,c1 ,eglugr na nH'f7ćKh, 7me~1e111c W~-7elkicli 1,.-,~1.:1
ft•:,pudatl.,ych 1 ,:a1 1cw111cnic li'J\,n)ch c:la w~,ystk1Ch warnnkuw h.-11,dlu. 11u'.uk,;l\\;l
nie 7!,1 nie1'1 dt, minimum, uwL,,!-'.lt,:dntcmc u:tcrc~,:i\1• lud, 1w p /) 1<_1D;tu_y_l'd111u !,_ ,·.-c1,t u
kr,l11nialnych. Punkt H z::v. 1ci;d i,:eę, ktt,1c1 ur 1.,·c,,
1\ 1,1rnu1w \\'1bun ru:-;v, 1,:,·1·!

n;qw1~Tcj W) silku. ,, \\ op;tJ c,u o frnr :a!ne kfW\', enqe pn\\ in n,: n•,tat' t,l\'i1-:11, ,n;.
p1:w1,1cchna Li)!a Narnd{w,, któ1t' 1 cdcm bt,>,L!71C" ;,ape.v:rm· \'- ,;1k"lllllt' '.,\\ _.. :ll'Cj,'
111q,.,dk,L•_lt',•,u pdllH/lil'I I rlllt';'r:1cp ln,1„11:·lt·'-1 l.11. 111.1hr 1:11 I 1,wH,11
j'dll-l\'., Ili

Chnć mcl;:t.',rc punkty prnpnm:F:cc s?ocgd1•\,c rr•l\',-1,11,u:1a, t,rr. pu1U I; ,1

m1i,,. i,1cy n Pol sec, wywołały \\ iele polermk I k,,ntrr•\'- e.r~iL jedn,1k v. :c?ystk LL- r,nc
1•drgrały 1st11trq rnk w p10ct'~if' us1:1n.cw1ar:1a JH1\h:g.-,, p1,v.-1•1c1rntl,-'.1• l.1du ~\\L<il<)w,:pi_
 VIII.
., DALEKl I BLISKI \VSCHÓD
W KONCU XIX I NA POCZĄTKU XX \VlEKU

1. Początek ekspansji Japonii na Dalekim Wschodzie

Zapocz,1tkowana \V 1868 r. tzw. rewolucja Meiji (od imienia cesarza) hyła wielkim
procesem modernizacji państwa i społeczeństwa japońskiego. Dokonywała się ona na
wielu płaszczyznach. Początkowo dotyczyła przemian politycznych, które umożliwiały
postęp w pozo~tałych dziedzinach. Przywróceme efektywnych rządów ce~ar-skich
łączyło ~ię ze skruszeniem feudalnego gorsetu krępującego rozwój kraju. Hakufu, czyli
1,tnivjąca 250 lat władza szopm(,w. została zniesiona. Zlikwidowano tetautonomię
leudalnych księstw i uprzywilquwam1 pozycję samurajów, a wszystkIC klasy zrównano
pod względem prawnym. Na w.,1 \1drozono wielkie refom1y społeczne. i ekonomiczne.
\V 18.89 r. Japonia otrzymała konstytucję wzorowam1 na ustawie zasadnicz.ei
Kn··,h:.c:tw.a Pruskiego. Rozpoczl;'la ~,.,.. prawdziwa rewolucp w gospt>iJarce. Postawiono
na szybki rozwój przemysłu, w tym pai1stwowych fabryk, które miały prezentować
modelowe rozwh1zania. Stworzono pierwsze mechanizmy prowadzące do koncentracji
produkcji. Pojawiła się fascynacja Zachodem, którego wzorce cywilizacyjne i osiąg­
nięcia gospodarcze zaczęto intensywnie studiować i zręcznie adaptować. Pierwsza
programowa proklamacja cesarska z I 868 r. głosiła m.in.: ,, Wiedza będzie poszuki-
wana na całym świecie. dzi~·k1 czernu wzmocnione zostami pod~tawy cesarstwa''
(J Tuhidewicz. s. 345)
\Vszystkie te czynrnk1 \,ynmszaly prawdziwe otwarcie ~1,· Japonii na świat.
Nuwa Japonia potrZebP11.1ł.1 t,-r.11 me tylko zagraniunyd! zr,,!ld surowców, ale
1 w11,b,ych rynków :zby1u. 1Limld zarranicmy lap.oni1 nadal l,y! JLcdnak ograniczany
starymi, nierównoprawnymi traktatami. Japonia zmierzała więc do zweryfikowania
dotychczasowych z1tsad stosunków z mocarstwami, przede wszystkim jednak do
budowania swojej strefy wpływów.
W latach siedemdziesiątych XIX w. Japonia dołączyła do państw, które dotych-
czas rywalizowały na Dalekim Wschodzie, a więc Anglii, Francji, Niemiec, Rosji
i SLm,·1\1 Zjednocr;onych. N:;jwai1Jicjszym terenem ekspansii Japonii stała się Korea,
;ik- 1;;k/,. Chiny. rozdzier;im puc1 \\1c·lkie mocarstwa, ,1u.,·.•,11w_1 uy pófniej musiały
znak1c się w orbicie jej po lit_\ ki.
P1nwsza próba nawiąz<tnw stosunków z Koreą w 1872 r. me powiodła się.
Zorganizowano więc w IS74 r. zbrojną ekspedycję 11a Taj\van. \\'yprawa ta nie
doprowadziła wprawdzie do opanowania wyspy, ale Japoma zagarnęła sporny ar-
chipelag Riukiu.
27()

Pn \\ ypra\\ le' [aJI\ afisk1t'J n16w 71\ rón,,w t-ac7n~1 U\', ag,/ na K, ,r,_-~-, par,t,\ ,_,
tnni-.almc nicpl>dlcgk_ clwć l•d da\1 n., Lck 1mmc\, ::nc rrLcz ( '!-;my \\' l 'i:-'".75 i .tr:rn.,
1 liuta ppn11>ka z;q1,·ł) 7hmJ!11C cn,<ć Korci 1 \',)'ITIW,lł) 7:11,a1c1c 2h lm,_,~•11 J~:·,:,-, r

\\ rn1q~cn1,n;n Ka11gh1,a naktatu c pnLn_1u I p17)J:,im l'1,,)p1,1unal 1,r1 ucd.i\',11,·

pr ald) ki mncarsrn \\ pn"1qx,11 ;,mu 1_ Japnnią
TraH;n nswn;m 1:11 \\ nl!•('>.~l' handlu I ct11 wr;il tr?\ rc,n1 J.:1,rc;m•,kw. 11 kt{,r '-C h
.L11•1111<:1\'h,111 111 /\ /!/,111\\ l'I ,l\\,l d,'-kl\1(,11;il111· \\' ll/llf"'h•1;q,1, )di l'i'lł•/!llllh'IIJ.t, I;
J.ir1•llld lll)'•J.il,11,11y\llłt-! l":1,.1<,·,;,c;_•(· p11)''-''"II f(\'.\dl!•\\ 11•1•·-lu;·t\\,llll.! ·-I~,,. l·--1,n·1
s\w1j:1 nalutą N:1jw;1iniLJ~ty111 Jnlr..tk l'l'7uh:1,<'m !r;,tJ;Ju I K:tt1fll\\:1 hył,, 1ł;11nant<"
11obc_11 Knn:>i 1 1·,11 arciL ie'! 11;1 1 \ ,,:1li1,1c1,; ,li 1,v, 11,11111yd1
N:1 tr,1U,1t \1 K:111gli\\.' p1r,1\1',/r ;;u-c,agl•\\al) Cli111'), p1,llc·,1u1,;c p11cT111k1 1
wT;m1u K\11r,1 1.a ,,,,111 H~l11d11r p:11·1,.f\1•1," A1 I) kul t,·11 .ra,,ur:1;1 11 pwv• .:dtd.: du !r:1LL1I 11
,·t'lov, n, ;1h) 1;1tkrn1 ,r 1.'l1 <l\, ;1('., IL 111e u1na1c: 1111c:11.clrn1d 11 :, chi11•-k l<"f<, 11:.1d l,cr<',t
\\\ 1,1'1:tl,, (I, l"lr'- ,1•1·,1 1;111p11,h.1,-clufr-J,1, IJ 1,a1;i,·1 k lL1 L,t
Sl,1,r11,L1L I lq•,, S1;,111 '/.1,·d11n, h>11,-_ l.1tw1• 11/),l·dlJi!' l'''l'·,1, w ( ilrn \I •·l,11.,-
niacl, o za11arue tr,;klalu L KL,rc,i. l h1t1) cL,·1aJy h1,\\1trn 11ok:11:1e·, N I\ ,pr:111;icl:
Knn.:1 nad,d ma.FI wiele dei rem iedzcm,1. \\' wyniku p._,śri:cl11ict" 1, d·11•,k1t·g1 1 11 \ ,h:11r11k
S1,u1t',w 7Julm,c11•ll)ch, kLHnandr,r Roi:'eit \Y Shukk!t. podp1~al 22 m,lJa I :S82 1
tr,1kli!!, i,,_tón 1•t\11,,ral K,,reę dla handlu :imcr) k.,11sk1q.':l, 1 po7\\ ald na pr7ebywantc
:\men L1rn:·,w \\ h1 !ku p,,1~ć1t.:h
W,dka frakcji 1:a d\\cJrZl kr{,lewskun, ?aClll'SLk1 1 mq::>vkc,Jc \,L·wr 1 ętr1r1e ,p<1\H•·
d,,\\i;/y_ ZL' w btad: l !\8, I !śX4 zarl'>\\ 1w Chmy, _pi~. i faJ•crn,, \I ptT·V, ,,d11ł) dr, Kr1 re1
,v,l'Je \\CJsi--a Pc,mew,iz 1cdnak zc1dncmu / r:, \\alt me udak1 s;ę u,:y,kać zcll"i:)dcw,m1.·1
11r/c'\\:lfl. lh k\\ll'tllld li'\;-;_~ I d,,vh 1 .I,, Ll/'11<!') \V T11·11hlllt1· (T1,1IIJ1llll"), ( lllll\
I 1;i,,,,111;, 1d,,,111,11;il1 ',H: W 1'11 I;!,, \',\'((\l.1111,1 ,., .. ,~1. / J,,,,11 L l ~l:111 ,.,, ..,tł Lil;',
„L ·"Lgud1,H11w, ?l' \\ wypadku. )=:l!yby w Kc,rci na~t:ir1ly pl; 1r, z,J11uYvlll .i,, p,,,, .Uli', ltl
charakterze, kk,rL' 7musilyby Jt'dncgc' z ~'l ,l'!,at;intbZ) luh nl,u do\', y~Lm:t w,11,k,1 d,,
Koru, uba krnJL' pn,11adPrnią 0H;' uprzcdr;w c:.i 1w'.1111,., 1, , WP1ch ,1;111 1cuv111:,ch !-\ ·
czym. gdy komplikaq," 7n~t,rn,; u:..um,·,c, \\·yprr1 wad1;1 ,we \H'F;I,;:".
Trai..tat \\ Ticnt~lllK L:t(1C\\llll blh.a lat \\Lflcdnq•,, :..p,,ko1u, p,,dc,c1, k11',1ych '-k-
na,!,il {()u,iccj \lę n 1, altzacp Fip;,1·1,k0-chiu~k1q fln·,htl\\ da :,l.tyw111c \',L/l'I) r ·,tł'
1,1 ,,; 1,1
\\' li-;')J l \\ Kl•ll'.l \-.yl_,ud1h, \\'1<•lk1,· lld!<'d«1•.1· !'l'\\'.L,111c,l!l<,r-,k1,.. 111•-,1•11,,\'.,;11,·
p1ze1 ,ekt<;" relit_ 1jn:1, !tW lllllfhakćm
Uha p:111,1\, ;1, Chrny I L,pr,111a. un1al) ,, tedy, ze na.,t,ąnla nk,,licznr,,ć prt<:,\ 1-
d11a11a 11 11;1kuuc 11u1hi1 "kim "l,: p11,:1,1tk11 unwc,1 l:~9°11. Cl11ny pr•w1:1d,,111tl)
rz,1d jap,_,(1,I-.J u ,klf>l'P\larnu ,1H11d1 \,,,1~,k d,, K,,re1, :1 111t_,rn;il rfr,•:111,r1<·~r1k· Jap,,111:1
UC"7)1lib t<' ,;mw. Pt• ,_1p:,1H•v,;mi11 ~rnh1.T kr<iJII. Sc11l11. L1r"1c,·1c\ ["•l'll'Chl.1\11'1
,dadn,m kon:,111c.l-.1m ultm,.1turn, 1,1<~c1F!CC n.1tychm1c1"tP\ICf'<, \\'\ dakma I l<Pffl \\ P_J,~-
t h111'sk H.I'
l tah., 25 hpc;L bez u1717ed1em:i, fluu ppt,ri:..k:1 zhpmba;·dowafa okręt) clmi~kc,
a dnricr,: późnrL:J,I ~ierprna, fapum;, W) p, 1\\ H.:d11ah: \\ cJnę Chwom. W1•i11a ppcnsl.n,
ch1(,<,ka, tn":F[Gi okdc- pól roku. rnzegrala <ię 1an:',w1~0 mi lnernc Knre1. _1-1h
i I\landn1rn. \\ r;:z ,__ 1701\\ y<,pcrn L1,K1tunr. DrclZfC•c4e:1 klę,kc pl,mo.,I} v, m•,J \\ ,·1,k;c
clm1,ktl', u· ~111,,,nck,,,;dn. że zwyuęzc;i mó,d j'udyl;tl,\'<ilĆ c1,._,rde waTnl-.1 \\' \\\111k1,
 Vfll DAU'KI I BLISKI WSUIÓD W KOŃCU XIX I NA POCZĄ1KU XX WIEKU 27 J

rokowafl pokojowych, toczonych od marca w japn11~k1m mieście Slmnonoseki.

17 kwietma 1895 r. podpisano traktat kończący woJnę. Chiny musiały uznać „o•
statecznie pełną i całkowitą niepodległość i autonomię Korci", co oczywiście wy•
kluczało „płacenie przez Koreę Chinom daniny". Traktat przyznawał Japonii, kosztem
Chin. znaczne nabytki terytorialne, a \\H;C: półwysep Liaotung z Pon Arthurem
i miasrcrn pc,rtowym 'Llie11 (Dairen). wy~pr .Fonno,ę CL11wan) i Rybackie
(Peskadui\ Chiny 1apłacić „u,kilodówani;, \\!ll"One" w wy,.,,~ości 200
milionów chińskich liangów i zawrzeć z Japont<t nowy tmktat handlowy. Japonia dala
wyrafnie do zrozumienia. że zamierza odtąd prowadzić wobec Chin politykę taką jak
inne wici mocarstwa i chce uzyskać podobne przy\vilcjc Artykuł 6 traktatu głosił
bowiern rn.111 · ,.Trak.trny. konwencje I pnmiumienia nbow1ążujące obecme mię.dz/
Cbina11,i 11;ocarstwam1 europejskimi stanowić będą pod,tawę dla wspomnianego
traktatu i konwencji między Japomą a Chinami".
Poza miejscowościami i p011mni już otwartymi na terytorium Chin, traktat
.zapewniał Japotkzykom dost,cp do czterech innyd1 portów. Gwar;tncją dokładnego
wykonrnm: postanowic11 lla"Lltu pru1 U11ny miała okupacja pnllu Weihaiwei
w ptt,,,, mcJ1 Szantung. l'v11eJ~i.'OWOŚĆ tę wn_j,ka japońskie upuściły po l1zcch lamch.
Wojna z Chinami I traktat z Shimonoseki pokazały, ze na Dalekim Wschodzie
zaczyna wyrastać nowe, ekspansywne państwo, które może naruszyć istniejący układ
sił. W tej sytuacji szczególnie zaniepokojona poczuła się Rosja, granicząca z Koreą,
która uznab za niebczp1eczue dla interesów usadowienie ,H,'. Liponii nn
półwyspie Liaotung. rosyjski stal ~ię zatem imqatorem i or1:2an1,,1tnrem an-
tyjapol1sk1eJ akcji micdzynarodowej. Nie chciał w m('J uczestnk,y,' tylko rzą,:;1
angielski, który uznał, że skorn traktat z Shimonoseki godzi głównie w interesy Rosji,
zatem jest dla Anglii korzystny. W tych latach rywalizacja rosyjsko-brytyjska w Azji
była szc1q"6lnie dramarycma. Do współdziałania z Rosją przyst,1piły natomiast
Niemcy i Francja. Niemcy doszły do wmo~ku, że 01u nadai:u się dobra okazja do
zwiększ(:ma swych wpływów na Da!ck11n Wschodzie Chciały ponadto mocnieJ
wplątać Rosję w konllikt na tym obszarze, co mogło odciągnąć jej uwagę od spraw
europejskich. Rząd francuski zaś nie mógł odmówić Rosji poparcia po zawarciu
sojuszu polityczno-wojskowego w Jatach 1892-1894.
W ltaćie, 23 kw1,·tnia przedstawiueJe Rosp. ha11cji i NirnmT w Tokió
za.żądali q1\tębnych 11utKli ustąpieni;, 111ii z pófo y-1111 I iaotung. \\ Hit.te zgodne
działame trzech mocarstw, rząd japońsld zrezygnował z aneksji terytonum na kon-
tynencie. Zaś I O maja 1895 r. ukazała się proklamacja cesarza Japonii, deklarująca
przyjęcie „przyjacielskich zaleceń" mocarstw i zwrócenie Chinom Liaotungu.

2. Rywalizacja mocarstw w Chinach

.Szeroko opisany w zachodniej literaturze przedmiotu proces „rozdzierania Chin"
(break up of China) lub „krojenia chińskiego melona" (carve up (!{China like a melon)
dokonał s1i; ciągu trzech lal. między 1896 a .1899 rokiem
Tym uLem inicjatywę przejęła Rosia, która chc1t: ograniczyć ;1pe1y1 Japonii po
wygraneJ wojnie 1895 r. i n,Tóceniu C'hlnom półwyspu Lrnotung, zilrnL wystawiła
swój rachunek.
272 W EPOCE KOlDNIALNO IMPL,R/Al,/\'EJ ! 1870fil-J9J8J

Trnkl:11 z ShimrnHJ~cki nałożył Chiny obpw1ą1d., spłacenia ogromnej kon·

tryhuqi. Ponieważ Chiny nie miały takich funduszy, musiały je uzyskać ,._a granicą
na warunkach dyktowanych przez kredytodawców, Pożyc,..ki, o których udzielenie
zabiegały mocarstwa, były skutecznym środkiem finansowego i politycznego pod-
porządkov, ,mia sobie teru ugromnegn, ale 1najdują.cegc, w stanie państw"
Pr,mo 110 udzielt·11i11 i" \:tyczki 11:1 ;.pl,1lę pierw,,:1c1 kontryb11v11 sumę 4nn
milio11,'.w lr:,nków w ,h,rn. zdobył:! 1,.,,,p na podsL,v.w protokołu lipea 1895 1.
Pr,.y realizacji pożyczki mi.iły współdziałać największe banki francuskie.
Sukces rosyjsko-francuski rn10bilizował Wielką Brytanię i Niemcy, które także
chciały hrać udział w I) korzystnym procederze. Kol1:jnych poź.yn'.d,. i 10 na co1:u
cięższych dla Chin wanmka.ch. Udzkhly więc niemiecki Bank Wschud1,wAzjatyd,
i bry1,j~k1 bank Hongkong-Szanghaj.
W sprawie Chin Rosja miała jednak znacwie dalej id,p: plany. rv1imo iż
głównym jej celem było oderwame od Chin l\fandżurii, na razie wysuwano projekty
skromnieisze. Rm;.1;1 z;Josiła wiec chęć p1'l.eilluJ.cnia przez zil;!llie chiń-:;ki\; Kdei
Tran,~yhunskiej do Władywostoku. ktlkdset kilometrów na południc granicznegc
Amuru. Lmia taka, k'dmicmfo o wiek l.11\viejsża do p17.eprowadzema krótsza o sec,
kilometrów, ww1acmałaby niepomiernie rolę Rosji w połnocnych Chmach. Negocjaqe
z ddegacją chińską przeprowamono w Petersburgu w okresie urocqstości koronacyj-
nych Mikołaja II w maju 1896 r. Przewodniczący delegacji chińskiej Li-Hung-chang
za obiclmcc 3 milionów rubli łapó,d.:i (w rzeczywistuśc1 otrzymd I nll}ion rubli 1
oka.zal ~ie bardzo u,tępliwy i 3 czenvc:1 1896 r. pndp1~ano w Peter~hurgu trak.lai
sojusznicz) między Chinami i Roąią Oddawał on prawo do zbudowania prze,
Mandżuńę szerokotorowej linii kolejowej „w celu ułatwienia rosyjskim wojskom
l,1dowym dostqm do zagrożonych punktów i ulżenia w ich nmpatrzeniu". Trakrnt
zapewniał Chin.om wojskową pomoc w razie iapońskki, dopiero
wejścrn w 1,ycie kon1rnktu kolejowego.
Ebparn,ja rosyj~l-.a zaniepokoiła \\!elką Brytarm,:, która do tcJ póSiadal:,
w Chinach najmocniejszą pozycji;. W handlu z Chinami Brytyjczycy znacznie wy-
pn:cdzali inne mocarstwa, kontrolowali ponadto chińskie komoty celne. Anglia
posiadała swoją stref, dominacji w Chinach, ro:r,ciągającą .się wzdłuż rzeki Jangcy.
a pon;1.J1,, :rd,·;ydowa1,;1 utn:ym,H dotychc,;1~, przewagi, ,miczne 1
całym IU) turium Pam,lwd Środka. Biyl)Jc/YCY prze, I \',~[.iwiali się ,;neksjonh
tycznym planom RosJi. Dotychc,..asowy stan rzeczy, a więc istnienie słabej i skorum-
powanej władzy Ts'ingów, łatwo ustępujących przed żądaniami mocarstw, najlepiej
odpowiadał interesom brytyjskim.
Podobme postępmvaly i one mocar,1 a. Już 20 czerwca 1895 r. wymogła
na O1111ach podpisarm dwóch konwEnqi. Pierwszd mówiła o zrrnarne f·ranicy
korzy~< kontrolowanego przez Franqę Tonkinu: druga - o przyzwmn, kapitałm, i
francuskiemu nowych przywilejów w chińskich prowincjach graniczących z Indo-
chinami. W zhytnim rozszerzeniu francuskiej strefy wpływów skutecznie pn:eszka-
dzała Anglia. która lakże zainteresowana była prz:, le,2:iiącymi do obszarami
Azji Puludniowo-W::;chlxJmL·j.
wspóldziah1H_'e w 1895 r. Francj:; 1 Ro~ją w spnn,1t· Liaotungu,
czekały tylko na dobrą okazję, aby zażądać także i dla siebie odpowiednich koncesji
 VIII. DALEKI I BLISKI WSCHÓD W KOŃCU XIX I NA POC7,\'fKU XX W!FKU 273

w nach. spo"c,bność n;al;JT1yla si,,: wówcw,. fddY w prowincji

zabito dwóch m1sJonarzy niemieckich. Ohurzony Wilhelm Il postanowił Chińczyków
surowo ukarać, a przy okazji zdobyć dla Niemiec odpowiednią strefc wpływów.
Updrmnym dawna terenem n;, założeni,. mcmieckic1 bazy :1-kiej byia zatoka
Kiau 1ou leż;trn w prowmcji Szantung, W li:,!upadzk 897 r. flpt,1 11iemkda :zajęła
port Tsingtao w zatoce Kiao-czou, a 6 marca roku następnego Niemcy zmusiły Chiny
do podpisania traktatu l'odotmcgo do uzyskamch przez inne ,-xarstw;: Niemcy
,.wydnd"!awih ,1i~ flit lat zatul_;., Kiao·u1 11 i obsf,11 proll ,1rn1u 50
1 ietrów
od niej oraz otrzymały wielkie przywileje w prowincji Szantung, w tym miedzy
innymi prawo do budowy i eksploatacji linii kolejowej i nahywania kopalni.
Sukces mumecki. zrnubilizowal przede ·,v,zystkim Rosję, któril dążyt1 uzys
kat11c1 rn1 póhvHpie L:,;;. 1tung niuamarzajacych porl,l\,·. Najp11Tv, flot:1 m,;yjska
wpłynęła do portu Liiszun i opanowała go, później zaś rozpoczęły sic „rokowania".
Władze pekińskie 27 marca 1898 1odpisah k<>11wencj„ oddają• R,15ji w d1krżawę
pori 11-zun (I Arth,11 i I po.rt I i1:·n (zs11l11\ też I ,·n łub Dalnij) 01 11moż
liwiaJącą kontrolowanie przyległych obszarów nazywanych „neutralnymi".
Swój stan posiadania w Chinach postanowiła rozszerzyć też Wielka Brytania.
Najp112nv więc Chiny inu1ialy potwierdzić durninację hrytyjsk,; dolinH Jangcy.
stwierdzając 'ik\jalnt,j dcklanicJi, iż „żadne teryłoriun1 w tym ,,'jonie będzie
zastawione, wydzierżawione ani oddane jakiemukolwiek bądź państwu". Kolejnym
krokiem Anglii było żądanie: wyd1krż.awienia miasta i Weilrniwei, ki,ic,,go na
półm,, od Tsingtao na póh-.yspie Szantung. Gluwną trud11ością nie s11mowisko
Chin, lecz ewentualne zastrzeżenia Niemiec, uznających cały Szantung za strefę swoją
i Japonii, która notabene przez pewien czas okupowała tę prowincję.
wyniku 1,1gocja, /,nglia 1dolała 1.t,:y:;kać aprnlx11ę obu rnocarstw. czym
Chi11y musiały podpisać· lipca t:'J8 r. umowę nu \1ydzier1.av,ieńie \V"'1l1aiwei
Wielkiej Brytanii na tak długo, jak długo Port Arthur będzie w rękach Rosji. Dalszą
zdo!l',L-z,1 brytyj\k4 były zwane Nowe Teryhilia. kt(,re włączono') czerwca 1898 r.
do Knwloonu. przejęte;.e-:, .,wil'<zystą dzicrL,iwę" mocy traktnlu peb!'1~kiego
z 1860 roku.
Now4 dzierżawę w prowinc_ji Kuantung zdobyła także Francja, uzyskując ponadto
dekL11 ::qe Chlll " nieod'-IIT' waniu p.,t'istwu ,., ciemll pi, ,wlncp 1ylegai,1,"1Ch do
Tonk1m1. Nato1111:1st Jap, mi;1 konce1111c,wała się pilnowarnu swych interesu\1 pro-
wincji Fukien, położonej naprzeciw zdobytej przez ni4 wczcśnie_j Fonnozy (Tajwanu).
Swoj,1 strefę, czy choćby ,,clzierżav.:,:" w Chim,lh usiłowały zał;nwić rak.że \Vlochy,
Pekin jednak dobrze wkdzial; iż razem rncże sobie pozwoli( odmuw;;:-.
Ostatnim mocarstwem, które najpóźniej rozpoczcło aktywną politykę wobec Chin,
były Stany Zjednoczone. Po zawarciu traktatów w 1844 r. i 1868 r Stany Zjednoczone
prze1 p,:wien, nie pr,) wiązyw;il'< prai. więk,.:1,·ro Z1'18(..ll111a do •,11nk6w
z Chinami. O ile na początku XIX wieku udział Chin w handlu zagra11icznym USA
wynosił 7%, to w latach osiemdziesiątych spadł do I%. W końcu XIX w. sytuacja
jednak ,-ie zrnic11iła. Po wojnie secesyjnej Stany Zicdnoczone przeżyw,dy okres
dynam1 ... żl\ego rozwoju. się koniet· ,,tuleda pierwszą pu1,,,gą przemysłową
świata. Ekspansja handlu amerykańskiego skierowała się wówczas przede wszystkim
na obszary Ameryki Łacińskiej. Na ten okres przypada również renesans zaintereso-
 274 W EPOCI K()l.0N/AL\'O IMPERIALNEJ ( 187()/11-1918)

~ -
ROSJA
l~c--A1
I i
I

.;%••· / ~r, i
.. . . ··. ·. · ·. --··~ /,' > ·. 1

/ •· /, /. / / Q . 1'1111Tlmlll. , I .• ( \

r t.a f.....;·'.kl:~~::':' o.· .,d'vw

;;:!, . I
.. . 1/, . ..·. .
CIETIO
;, :'i'.~,
i,i)j·:: 1:: ..

''.:: ~~i;)~stlNłAJ f? WYSPY

..... ::.... ~ING·PO ? IIIUIIU
u ' )

Mapa 9. Rywalizacja mocarstw w Chinach od połowy XIX w. do I wojny światowej

- • Grr,rnca Chin do XIX w

- ,-., •• Granice strefwplywów mocarstw

Francuska strefa wpływów

Bryt,F.k:1 $trefił ·,•.•pływów

Niemiecka strefa wpływów
Rosyjska strefa wpływól,v

Obs,; ,ry wplywt,w rnsyjl:kich 191}5 r,,jar:<.. nsl<ieh po r.

OIY.:.wiy rywalizaq, brytyjsko1apcóskrej
Terytoria japońskie

■ Mia,,1c1 ctwar'ledl:01 h:1ndlu br-tv1s~1c,go po !rdkł2cie-i'la,110.1/:sf.im (11;!4: r)

1,,,11:1;, {h;u1lv1 1. l',,1:-.;1 1 L,1',1 p11v11,n,lt>\'.t> h;u:dl,>\\c" u"1l111v l;,1,>,(>V„11\ llh1;11 'hn
1„L,, 11i(·111·r;1t:1c1u1:c·;·1, 1:;1:k11 t.;1 1,,11:1,\· 1:11:,·nLu·1•-.l.w. I\, p1)L1,.-11·niu f·),1\\dJ<·,,.,
1v:;:11)d' ,,1•,11lL11L1 l'a,ylil,u". 11•.la~1v1;1 ,,,!ch,m1u f-11~-/p;u,('lll hlip111. ,',1:111:,
/_1,·drn,t·101:,.· 1r1y~L11\ d•. 1f11l'n:1 J'i'l)<J\' , 1c pi1Tl1,11·11 Ll;dd.1t't''' \\',cl!i•du.
\\' i;:'.<J5 r 11l\H·r11.-11,, ~,.,r;,1.>1;:,.Jc ,\111,.·ri, ;,11-Cl:i11<1 [)nc1t,1,11ic11t (01111'--il:y !..11,1;,
1:1hi1·!:,il; 1, l1wt1:il-t1 i1:1-,,·'-lyn111('. ;ile ·,,H1iki r11u:1tl,.1,11.,, rnc h;I; /;,d1 1T:'i:1,·,·
1'1.,·-.1 ,,111, 1 •. L,,1:,-I. . • L.11.11 •\\ ,I:, ,,_ 1,, 11 dli1" 1 111, 1111 'ill,1 1111 /'.\ ld,;11_ ,. 1·,.,'1,·1. w111
1„111.1 ,, L,<1,1 ,·,,ie cl,11,,.f.1,- , \' l.,,/1 r,, ... ,- 11:1Jl· 11e,·,,o1·-l1'," ,111,-!11\ ( -i1111:, 11,1 '-\'-''il"
,llt'1) 11pł) \\(-)\\", (_"\I /111111('!',/;d,, ~/lll!~-,· ł I~:\
( ·i,.1 IL",- Tlc11h'. 11 .J\urtl· 1\111,·ri,-,,1 l~,-11,-.,1 • 11 :-.1y,:11:1u I R9S 1 ,.11111-rd1a 1 ,111'L"
„t,dy lllP\1.,, L• Cirn1,:<.-h. tu ,·un_,,,,·j:,kic pP111rn::, 1·,,b1:,.: pn·.11u ,t i. 1c
111n,·d1s.t11,1 1

1:ICL:tlc'Llill' (•d ~tatu:-.11 ;,,,1:ll,\lct\1:S L'h prlC/ 11ic tCl)HTlc>\I \\ ( ·11111,,d: hc1:1dcl lllll'-1 '-lal
11(\'-1·,rcrn ,.Jb 11,1:~tk1d1. a t:11..,c. u 1adne u.-t,11111\\H>llC \ pr,·)~1.h,,,·i 1: 11a1,ct 1<, l<.,nmc
u.11.,11,11-.·1 l.,1\1\ l'll' r,11_i•;1 , 11.c.kr\·1:11111,1'.. "-. \Lnll'•-., /jnl1,,.-,·1(•Jl\d1 A111\·1_1,l.;J1,k1
l.tq 11n 1•1•11.11t1<·11 1111,·, pt'\'-11<·1,_, 1,- I'-~" 11._r,l l'"l'l!'l,i ;.11 .11111d dtll''-'-1 l't:l\llll\'11 1>1,

·-~\\ i~~d('-nl) 11 1Jtk'h''",y k~p·dc,r,1 1lhy\\;1tck1 ◄-•rr1t·,.,., k~J1;1~kH.'~'{) :--.:.-1 \\ ccn1run1 u\var1
\\ ,1:,L)t;~lc1:11 (Jl1q;d1:t· l'"P,,rc1c. l.t"H' IIL)'ł,u1:1 l'IH,Tl'J'L''r l:.,111!1,,1•,c1, ,,,'. 1,111,ch
11,11k·1,, )'('1'-11'1:C h1C 1,1-.-.m,.,1:11,,1:,: ta~, ',a rn, n\lnrr:1:1111,111~111 p,,par,:H·111 dl,:
1·,:,I) d: ktqx-(111 /,:d" ( 1-,,, /1.(id:,dd„ l 1.J\I.~, '· ,,'7-- ,,;,:-.).
1'11('7 Jl;[,'/ I

C: i,"'' ,11·y 111-1_~111c1H 1,,win,1 wiek 1~I; ,tr·-,,:17 .,pv,trrcici'i \\-,v11:,d1 cl L 1rciu11: 1L:1 :1,:
d11,;i;;i'1 dypl;:111;1-:ji ;,mer:. k,,n:--.h ici. I_ SA r.'rL> ,1;1pil~ du r•. 11.;;li1;1q i \\ Chi11,:ch l:IL'U,
r1un,1~-J- I) 11: h,Hl'./1<.J \\ 1r<: 11(,:--.111h111,,I:, 1'•1:llll'l(,\I, cło "'l'(·•lp1,,,::,. 1:,; 1y1:: ,,],,,7;;1"/(',
'-.11,;n,,l 1u11·.11\I\', 1 .... 11ra1,ll,,,11\cl, \', Cl11ll,:,ii. ,1,n::-) 11:, r,·1\1,,- 1l•l11,·1:1v 1·,:-\
1111,i•I\ •,1uk,,, 1\11.,, 11 \\ il'll,11·1 l11u.,:11, 1 l:11 1"11i1 ( Jl,;, kr:q,· :n:1·!,,-,:--,l.11· p,.,l111·L1h
1,1,d.•. 1,,,111· ,1· 11:,p 1,,;1•w1·-/\ 1·, fH/1·, 11· 1L1l.1<·111 "I. 11,1<·1,·•.111, 1,.1 I 1,,ld.:1
1 \\~., 1,,•,lil<
11·,f R""I•'- ·1,, 1 k11łt·, :--.1-.Llli:,lu Jl' ,h, ,,. ·,pin,111ic, Ta[l\1llii. ,i„ku 1:i,:1i 1('d11,·1.-,, , •1·1a11 ;,
1, ',) ,-f,Tllt· 11 1,1•.1:<"\\ ,:J;i rq:i(1n.:l11t·1
\\'yd11ll't4l· ,,d ":,i-n:;dr prA,L,11d:. St:;11~ 7i,L'11uuun, i\\ iclka Hr-.l,ll:,,1, rni,lly
t:J,L,· P"L',1b1i) (:'"f!l;ll' 11;, Lai,,,d) h;;m]lu L Clrn:a1:1 i. \\'idk,, Br:,1:uu;,_ l.tór.1 \\ 7U',,-
' 'J:1,llil •V ;:I:, ry11d,_ ch1t1J--kl, IIIC liKi,lł.1 d,1pu~1.ić. ab) :--.lrcl)- 1,pl)\',O\', r·<•:--.1,:Ll,1)\\.!I)'
( 11111\ 11.1 11.,,n1•111-l1,f\clll<' 1u,·d,H1T1li' dl:1 11,11yi'!1 ,,\'1,1,,1_1 "J1,·•.1); u,h:,: I" l')k·
11·1•.1·11·1 dl., I,<-,,\. kt,'11· 1''"1"'''--•1-. ,l,,p1u11 1d,,h,, " ( h11:id, '\'.1,1,· 11L1•cr:1:-l\'.11ł'-<'
11,1v1"u·. J\111 11, lu 1,1v1-.,.:--.,:. 1:1,,t-., ,1:--1•<-l11q c1Ll11 IH1l)1:--.kP" r c1d.. ,1·~k11_·_1 l•)b 1·1l'-
Llb1a. Sd.. n·l11r1 ,l,.llt. Joh1 ::.liv1111;,11 uduucd bP\\Il'li-, 1, n ;1Ku 1119/:- r ('ll1pt>i')'Cj~-1

\\'ąll.ll'[ fk,L:i11i l\~pdd,_i;,l:mi,, 11 Chin:,ch. v; ~inpr1iu 1q:07 1nku nnv.yn ~ck-

1l'1„1tn11 ,1.,:nu l_ SA 1,>:--.1:II John J\hil('ll H,:). dulychc,:;1,1.'\\) ;,mh;1:--::dn1 1'- l.1.,nd:,11ic,
uch •dt:i,) 1., 11nt•luf1 L. Z,c .,171 a\1cL111i Dalch1c~•p \\\d11 •du l-l,1:, rnc b; I t[·,y1 dobr7l'
<•hcn·.11:), ;,le ,,d r,11·1,ttkn \' 1ul,11,I. 11 _11•'f t,, ;:[,~71_1 ,:,l'Plll) db p1,l11yk1
;11n,·11 f..,11·,l 1q
\\ 1q_,, .<'.luL:11 p. il,1ld,<>\1',1 l·,,d1'1<'J d111.- 1d,: 1111,·11 .,,lqi:11 ,\1,,:lil :\1111·,.I
L f-lippt,,lc) i A1:1t·r) L,rnll \\'i lli,:11, \\·. R, •,.l.liill. P1t·n1 ~/) 1 !lid,. p1 a,:,,,., !lik Jn•,pd.-
t; ,1 .tle' I\ h·r--:k ich Cel .,,, ( ·11111,,l·I,. ?\1róc il m1, ·'le'~- ~\', cT:u a:r1crykct1'1~h1urw prLYJ,,cięJ, •111
R,,L·khill, ,wi. 1c _,\r:gl;a 1-,_·d1ic t··1u1 1 il'. 7<1,ady , ,tw,i:-rcs:u h,t1,dlu. ,lic 7 \1-yh1ucmcu
f.~,,.,,-1,wnu. P,,r•r7,7 I<· nuwuury\k„n,· lll)lt>num cilin~kic :\11:;li,11.w·1icuaL h(,W!Clll
,p< ,v. ;,(;,a<'. 1, •\1 ;,r\ '11 dy1,k1c hl'/ 1:11!nyd1 (d. 1-\i,k ·hu· p1 ak1yk1 m,l_!21: ,ic,1nak brn,,
 )'1/)'_l;,c.: 1111,v rn1.1c;1;:,l\',:t \', .\\\cKh ,1n·fadt, ,.,, 1,b1,117 1 1nb:, (k:l\dll·1.:,,P\\\ ~,·qi:1•1,
R,-,ck111ll. H,>ry I,'. I dnradc,; Ha,:t dn ,pa\', dald,c•\\~ch,,dmd,. z<1jTPpn11,,w:d, hv
L S,\ nzn,_1!\· 1•.[rnc ni.-· stref wpl)\'.,1\\ \\ ( 'h111c1ch, dnn:c1raF)l :,L\' wr'.11;1\, ('.1;1 \'>V\·,tk1d1
pdnc·,1 ,,_·•\\ 1iu~u \\ dust,,:-pic du I) nku dti11,kiep,,.
L or,~lnLq<)l te lwnccrc1c, Juhn Hay ('pr 1c,w.,tł i:ntt; 1\' 11,;d1:'\\ Wwlk1q li ryt;, ·,1,,
Nic·1111c.:· ,~ .. \ji, l'17l'"d,a1,:1 i1n (, ,,o,<nia J~:•/J r :1 n,1,lęp11w h,:11qi, W]p(iJ
l J;qH'ILII

,, 1,11,:I:, 'I\' tln l'L•'r"-ll'/•';.•,m1;1 lri:·, 11 1,t\:1,I

f'll't·11,1.a :t 1,1c:h l'ł,l,i/a, ii 111oc.:i1~l\>.·a pov...,1111·11,ai,1 '.li;'. ud 111Jxn•1,;rn1a w <,p1,,v,:,
l1a;Hlh. p1u\\'ad1c11c·•_•u puc:t 111111: pa(1,·twa ,.,. 1.nnac.:h ich ,1rcf inh'n',.(l\\ l11h ,,,,,,tu·.-.
tra1-..J;HO\\'~···-h· f\l'ti/ in 110 •,1·r.1\· H:!ctfc;c ,,itli 01,y Ltc,.t·· 1 urt ,,.,, ,,fi\ \'f',o.,f,•'rl 11.h1c\!
1

q'tliuJi {!/i\ .~,,)--('(i.l/(r! ',\11l,c1c <~/ Ud(lt q, •'f' fttiS(I,, /(T!ii(•t\ il Nit.i\ r,u,·,: Ili ( l,•tn,. I

D111ra prc•ponn\\ala_ .iL-y t,11\I;- poh1L:r.i11Ł· w pP11aL11 l1i1kt;ilP'.\'-<.h i ~.1,,·L,1h

111lt·rr"•\·•\\ l,1 h dl,, \\\/\'.1k1d, 1•.·1 111,J.,,,,.,. I /~·,·diw / \·, \,,,h,>,t'lif lar\ f jH,1•11·1,,11-,, I:
jH"/:'/ !,/,,,I' 11111'-.ki \\."n-··,,/\sil' p•.t;,(111,1 / /;tl,,lll 111nv.d;t !/ l"•ł1L11:, ! lltl\fy l'{1 '.1-:d,tf\';

:r,,\\ 1,1,q,;q vh Ju [H.,n,_,w ; c,1 tc·1•,,;111:,v, :r,,t"1,1111v 11;y, li prL<. 1'. uzun) ('i, LL'lqam1 1:a
nb~:r,uc 111.•~1.C,l,'<:,lr1yd1 ~ltd 111tnc·<·1, 1h111wi p,Jwirn:y b!,, dla \\~l)'lkich r{,111,,•,
Z.:,aJ:- ll n1...,zt;t<.: uJt,;d nazyv, ..ll ó.,l-..tr:, n4 c,t1\·,,rlyd1drzv.11 li1<:z1,, z naLv i:,k1cm
Ea,:, a. dm( podc-bnL' koncqx:: w d,.:c1 ,,. by l:- 11c z,:~111<:_1 11· m> ;1i br1t)Jsk,,.. , 1 r-u blK) ~t)
r.:t: arn,,·ryk,,ń,J-:n:1 RL'dh.:1a 1nc,.:ar;.t\1, lli.\ rrcpc11)CJ<;" arnl'1:~·ai·1sl..ll·go ,d:rl'tarza •!am,
~,yJa amJ·,1\\ctlc111n:,. _jaku ,c 1111'.t jc,i me ro1-.p1I. ale tc7 mLl (nwzc pul'.:: Włcxha1111,
JL,Jrnvnac;,rnc nic ix,parl. Na\\Cl \\'1cll-..a Bryl;mia. Zf'.adza1,,;; ,11;:- z ,IC.1 1,tuL1, chu.Ja
hrl'llJĆ '·"'> <:h ,p.:qalnyd1 UJ>I.i\\1111.:'n 11a k:1 \ tc•r:L.1n Kcv. lonm'.. f Ja:, 1:znal icdn;,;,,__
\\ '"11,w 111n·•-l.uw1 •,/t"),<.JH 1111 1,.i1•,l1'<,1r1 . 1(1 J11;11v;i 111(1() 1 I/ '-!.1.11 /1nl1,,,, /<'ill'
11\\·;11.:q.i u1 ,!n, t 1,t lu i /,;1 jlłI\·l\·1.;
1, , : 1 1

l~n,,1,·ć,1 W)d,1rLc1: w l'hm:;ch ~klum! ,,,krdn' ;w·1cnLui~L1q:,, ',l'trd,11za ,,1;11m

d,) 1stnncg(, un,pel111cllla tq doktryn:,, Nast,1p1h, lu \\' czas,IL' [Z\',. J•, m ,t:c11;1,t h,L,cr, ,w
(Y1hc411an), wdrn l11dt_mq,u \\)'llllcTzc,m·g,' \\ ,Lu1111r-ą11',\',,c11Jt' wL-,d,c pdJ1·•-l.11:,
a zv, la~1c ;,-,, ,1 11p,,k"r1.:q:1t il zal,:znu:;.:• ls:i.111 , 11.\ n1<.lznz1,:1--:c,:1\\ l't,·,11,,q,1rnc n 1111 Jl h;k,
,11,: pl'C/,1tku\\u v, p1,,\vinq1 S1;1:1ttmg, rc'J1L' ,k-1n111:1qa r.w1·11cd,;, ł>)I;, ,,/c,.t·r:, 1 li1"·
Ja:,krawa. 1<1cn_:1<itT r<.J\\,t,m1,-1·; qn1•.;1:'l\'s·1.c111t· l H<> < ·111a1:, ktri,,,- 1·u,h1f1\1ak1 ,1,-
, y111l•1•l,-111 \\illll'c-H•ll•.'J l'll''l'L, /\IPbh, ,pu111:rdr1( /11;,c;u· .,11', 1IH•. 1 pw l\",'·'-l;111H 11;1
_w,H·ni lb')'J 1, L<'/'•/l'll)ł,, ',Il; li.I llllli l'"'\\IIH.',1" ( 'Llli, :, wf,,,.I(, /;lu\l,1 1.1g1:L·,.1
qpJ1c:, ł'rn,1n>.,li' .mnia .:1:,ar,ka nic- rnogła ~nl:ic 1•nrad11i: 1 qJ;u ,; lud-n1:,111i,
rncGu,lwa !"''l,,m,111h ,a1111· ru}~t,wil' dn ,li111n1,,ni:, hu1tu
P11·11•,v;1 111(1T,,l'lll'_l:t 11ashpd;1 w l'/tcJ\\U. l')(!O 1., k1e\'.j ]•Pw,i;,1'1cy 1aJr·:u1•,ali
l'l'l __ n, 1::.bpcd:,q;; ,hl'Jll.i , 1~1--.11.1 p,(:,t11 (\\'1t,)h Wf Hryt:11H1, Frar!l'JL N,t,11111·,·, Jap1.,n11,
R1.,~11. St:mń\\' ZJt dnc~·71,nych. i\\.•.rn, .. W,;1'ic·r i Wind;) \'.-yr:1\,:-, la 1 ·1 ll·r,t~irll, 11" p1•J1Hh'
r,bl','7('11) m pth'7 l-•Pbt-r,-.1,· 1\ ~h·•hn· ,1,•.J71 r•<'>n pn•,l'lct,,· >'a;.::r,·,mc,1:y-:h Z:.,.,n'1,z>·l:1 ,,,\·
111:.·1 1 ~•\\'\,d/t'llll'l11, 1·d)1 prn·/. {\{ld_,.1:11) l'•l\1'(:tr-11,,./t '(J „ il•r\-..(_._,
i~l'-,LJL.: /~llrly111:t11:1

I l)L( I 1 11,1d )'l'k11r,k_ \'. yp.-,11 1cd1 iał \'-'n1n1· i•,.1 r iL ITIL•c'.a: ~twi'ln i 1c·po1 dm:; 1ahnc pi- ,ta
mt·11n1·l:~ll'!-'" w< 'hillach, b:Hnna ~lt·, 1c11~,a \'un l<cttclcr:, Wpl\1'1\'k te, 1:;: 1ao,,tJ1l·1m 0

kL'•lll !1 ktli I l'l'I) gutl:1v;1·1Jl, I ,17v;, 1· 1r·,::ar'{\\;1 1.11:-,.: ✓ 1:,c p. ,wa_.-111q~/yd1 'li I utnv.v11C) lllVL !"
\\' lyrn \\b~r:r,· c,as1v .1mc1)k;-nbk1 \ckrvt;.,11 q,1m pr,,,:ka1ał 11r,\1., 1wt,; 1'<1111a
r;,j,f('ćl ,;~· ,,,adK'\\;:111;: 111tq:1:1hH"•'CI ll'P. tunalw:.1 Chrn l ctÓllllllS!l;JC\ llll'J ',ill)t~!/,d
f)f'\c'l ... \\' t>\\ttC'-llCI .,\lt1acp lii_>l:1 Ha);, Z I !1pl·:.1 ltJ( I()!. 1rn,d,1 /.ll.i\./.tT11t" .!'10•,'.1:W
11:,iralnc. l'S,\ me mu~h J''IZCLic, 1•u.,:-~,:h.1tl1it'· 1:.1 J)ll)kla,' 1•ktq,;1;_·J1 t--.~;111d1ur,1.
Ltc,1:1 R(,>Fl fi' ;pnc·,,;h '-\ kL 11; i '10(1 r„ lt1t:• J'tHloh,y111 ,iklPlll 11:ll), h m<,c:H-1 \', r.d:-, h
'· I(;' na lll<' 11_.'cc\ d, \'. ~,h.

N,1 i'CL?:jtl:u .,1Ltj."11i.1 19CH1 I. .•Ju1111l'\•,',d,y /11~,lal tł"\'•\. liu,,c·\ l 1J t:,>•i<;'.,y 11 i

i!l,'11\ l.,·rpw. :·t·,r~·1h, ,p,\ l",lllll f•ill'.''"•· '/ 11d1i.d,·111 Iii Ili d\'.lll;>I•,'• ,1,,·1·,, ,,,kl,1.,l1

,j h li >,il) /ti\,L I: y '·h ./(' \\ /llł1"1"rll1ilil' jH/t..'/ Ili'\\{• jtJ/~ł)y lt· / r,~H r!llt'\ \\!T L;1 ,"-.;ii 1:,, :,
11;1 1d, ,·td,· lc·ld111ar•Jakk l!r,J·,1a i\ltrt'd ,<,n \Vald,.·r,,·,· m1Jny,,,1!1\' zc:1tal
rn ąh •\'- ()J..:/:icy111 ·,'Jt'llii•: ,ci'.< ,nyd1 •.1 I ,,·.1 uvn1, ·1-, di
.\lirn" 1z p<.•l\~larac buk,,,.r(,v. Jll,. )'l'i)_l-:a~a1,,. \\ :dcer·,ec ,:ic,4ł ,,kr;:puh1tn1c
'.n ]'ehiiac in,.truL:1c \\ 1lhel rn,1 11 naLazuja,. c huv. l!,'.l(;dnc. 1 brnl:drn: lt,d·,IO\\ ,mic
Ch1111.:-z::kr 1 \ \ , p,,J ier,, 1.hw.0dzt\\t"Jll k11,e ek,:pcd)LJC l-:c!S:'C. ~klacdj<LC \l<,' i:.k'v. r,rc
,\,ł1111·r/> r:Jc·uH-..··l kil IL :--JHłt't/LJ:: :--:r•;:-..\fiL(•\\;1h lc_-1:·-n\ 1•1 \\'---.L!n1_/t1

1-!,·,-.\'l'. 1·111, kl 1.11."1" 1.·1,1. k„1i1l1f tu 11 l-,11, 11i:11 1111: •.t,,1111p!,·,-..,l1 ,,1 ·,·•.1111:

'.'-. lClflL \', •.•, 1-;1iL:111. rmku I-i ,m:;1111 l',, 1.11.,,d, 1111c'l:-JL;,~ I 1 '.-l'OlP\\ 1v::,, 1~-;,., 1111•.< "lru 11
')'I I Hhrn1 I 'i(i(: r \•, ,p,·•lrq r:o:l<,' d, , 1.:_i,.!11 ['d 1r' ·-1.1q·(I. \\',u .,1:'-.1 I·) ł_, ~1.n 1\c :1 n'-
_1:,.·1,: tn·.11h 11 iclc rrn,:,;i~-c,.
['i(,]'ll'IO I \\f/.,<u1<1 !•,()] :. l'1.·dp1,,;110 l'I! Id.<! l.01;._·n,1.--. J"lll'i.lll!ll'.'J:lil 1111,·d;y
jt•dr1 it1qcrr:.:, pi;i'1:,;.f \'..';.:nn { u,;trlł ,_.1 r,;., .,.,.,czc·~n,cj \\') 11 det uor::., ! ni t ,1 ~r:.1 1}t:l[:lt\ j iJ,J:f li:tllld
1 H, .l,111J1,1·1 a Chi r:am1. ck•t1 L·1,;1·1 1,Jal\'- ic,,1:1 '-P' :1v. l\\ 1,ti.dl,) ,:h / ,-. 'd.t1r1crna111i
I li( '.(J r \\ ~11 t, hx le p1,:r--;, Si', m l'r(,t„l;,.-łu r1c;.d chifr;k i D •h1v, i;,,.,-J] , j~•- 1.l _, \\ 11;1c\ic
\'. rnici~~-u 1arnn1d, 1 \'-a.11a .lq!,.., f:h.:clcn.:ji huur:a ,01; K::t1clc1a !-'"( 111', c-tm,:11s1:-.Lt
,iilll11, :·•· 1•,:i11!,llk1•\\\ I" il 1111. 1· .. ł1,·,n11111r1111.,,/<.1<·11,· l,\·,1.; 11.lf'L· ,-., ,f,11 l.1, Ili:
!.1!1 lll\11 ll•.l·.1111 I ,lil1!\-k111 •.• ,·i:1.- •. 1:1" 1i1·.. ,1<-,• . .1)J\ J('[\1 ,;· l',1 '!,111; ,.,,,·,_,,,,.I
d( JL, 111;tt:v1~ 1 ,, li Il inJci ~.l \':~1·
]·'r,11<,I :.,ł nal,la, 1,d 11a Cl:11,~ ,.-.,!,1k,ą!1:-.111!1ll' \', \•,·1,,,·h,os, i ..j'),, lll,lt,,n,·, ... 11td1
\'. 1l,·cH' \ \ I l i / ! rn. 1:,1:(l.,;:1tll ,.,,L:,·.u )1111 !'Lil'/~') l;il {\\ L1lln'łi 11,1112 ]'J Im. t·,.i; 1,,,,,,. li'.
11;; 1·,,,,1ll h,l1 :-,lilii ::n;tt•1,11,~ l•~·d:1 ,.11•Lu:, , cd 1111lf,kJLfl I k:11jn1•.\cłl ( '!111,,111,
lahror.il•JH1 p1/y•.-.(1'i.t'I1L1 n;-1 ~-\'.'l" (v1yb111u111 hn1J1t I a11n.;;l('I•· JJ,1n::dłu r/itd thit'11.,k1
1~•nd1d \!\' it: t.111d111l·:1 ;·,,w•1·\',I 11:t l'lit'/ J'i\1,1:bl\-,;, /d)'ll.lli<..rli..' \', Pd.i1:J<.' . 1,,·,.!111:
1,,·,dd.:tr:.t i,,_łi \\yltjcfrK I ~t,n1r,d1. ( ·1!111,·/) ·y 1,i1· l',~;,.L11111(·11 pL1\\;1 /,!i11!< :-./Lit'.;" ;\ h I
d11cluiL·:.• I b,;di.lL l.'lld 1nu,d,1 l,\L Ll!'/.\11w1w IY :-.l,c11tc ,,l.'Hd1l!~!:1··. \\1•1··k, 1cJu,,,··,IU
17;11\,;t\, 11!uy111;:I_) t;,!.h, J1l,:\'<f> 1a1•;:LL:t J\'.u11;1~lu 11unkt,·,.,.,... 1\ •~du Llfl)I ·«1.1;1 \',clm·1
l..01111m1i-.acp 11111;·,J..,-) .,1cl1c;_, ,, nh,r✓ t'lll .. hlot,w 1JJ,JL·1.erm· 1111:d ft•:r. ,:lt', kul 1cdc11;:'-l,
i,,f 1,r:. 11w,·:!1 ,. 111(,j,_)i w, ,(c1 \'.'] ,n ,1•,·;1dn·11i:1 11,upcl1;1t'1· 1 i'''P' :1wt·I.. d,· tr;1kt;,k•,-. h;m,JI, ·,
\\\cil I n,.\ :1_l':t,\j1·,yd1. ,;martyd1 dnt)dH·,as pr✓,'/ 1·1,c,,- r1:111', ; Cbir:,uni 1'11
1

,11t11111;-11111 )lP\\.sf:11.i:i 1,,,~·,,:lf>,•. I ['1/)l','<'I\. !'rntnl,(•hl .,, 1')1:I r. Chlll), /,WhP\\l.F!('

IP1:1.; 1111,• 111(p<··dkl'11·:~t. '-l:1h 'h' \', l'.'1\/\\'-l'<l,.,.;;·1 :-•1,H,d,·r:ia 11l1,,·;11,t1•·

F:(\\li(1,-,t',,lllt' i \'.ic'!,,,,tJPllll)lfll lltc/'<•cp,cJ.11111 j'P ,lhlllildllU pc:wsi,,:11;, [·pl,.:-,, n·,v.,

1~1·,ra pn··•.1;1dn!;1 ,v.01r· nvr11u1 . . , 1 11,1d1·1n pc-kin,1-.irn !\;1 [>t'lcr--hm,kirn d\\'0,1;;,_-
;< Jl';,,l\ ,1,_- \1(1·:t·/,1•; fr:1k, 1,· ;\\ ,,lcnrnkm\ ulrl) ma1:1a /;1J,.·l\,h tu,·ni,1\ t\l:11Jdzu1i1
 IPóC KOU ''>IALl,1' IMP!RJALAi l (/fr'/, ·,·J-/i1fi,i
---

i popagatoróv, łagodniej~zych metod, 1,ustulciąc) eh um,n:nianic przt:de

ekonmniczne j dominacji Rosji. Rokowaniam i ros 1jsko-chińskimi żywo interesowały
sic;: inne mocarstw;:, zwłaszcza Wiell-,;1 Brytania i Jap,,nia, kl!,,e ok,wialy się.
Rosja moic wymóc na Chinach zbyt duże przywileje. Kiedy warunki, na jakich
.Ru,;janie hylihy gor, ,\1 i wycofać ,,ię z l\fandiurii. ,t,ly si,, znanL·, mc-,a1~tw,1 zrohih
wszystko, aby Pekm je odrwc1ł. Jednym bowiem 2 naJwazrnc_jszych wanmków
ew; kua, ii woj,J. ro:\ hkich miał,, hyć ,bowi:,i.ank I hi11 do ni, 1dziel. ,da zgod,
Rosji przedstaw1dc lom panstw trzecich mdnych kol'K..e~j1 w Mandforn. Ctlyby :został
on przy_i1,ty, l\1,indiu,:a byłaby r•raktvc1nie 1amk11h_ta dhi mnych mucarstw, poza
Rosją. Rokowanra zostały wt(;:C zer,vane, wskulek czc:go W(:JSka rc,yjskic w l\la11dżurn
roz,,staly Po kilku miesh1cach rozmowy w:.mowiono, co ponownie zaalarmowało
inne m(,carStwa. Tytn m:zen, z głi11,nyt:1 ,,śwh1dczern<"m wystąpiły Stan) Zjednoczone.
zwracając 3 lutego 1902 r. uwagę, iż uznanie monopolu rosyjskiego w Mandżurii
n,11uszald,yz;1',,cdę,,twart\chd1:1d. ISAs1"'d.zie'l,;1łys11· że ,az Rosp 1xxJd,
nych praw od Chin za1,1daj.ą Niemcy w Szantungu i Japonia ,...., prowincji Fukicn.
Osirzeżernc atnerykar,skie zbiegk, ,ię niemal zawarcie111 10 SIYLZlli.. 19():'. 1
między Anglią a Japonią sojuszu wyrnierLOneg o przede ·wszystkim w Rosj;;. Zanicpo-
k1.1Jt1na rnckor7ptnym dla 'lebie ruzwo1em wvdarzei'i Ro,ja slab sięb:,1dzie3 ';kłom:11
do ustępstw. Warunek nieudzielania koncesji cudzoziemco m w Mandi.urii został
wycofany, co umoziiwiło podpi,,<inie kwietnia 902 1 uk• .:du miedzy Chinami
i Rosją. Przewidywał on, iż Rosja wycofa swe siły z Mam:lżurn w trzc<.:h etapach
sel,.\•.cn91eh SL'.c;i;iomiesięcrnych, aż d,, jesieni 1903 r. i-"waku11t ja m1crła
jednak pnerwana, gdyby w Mandżur11 wystąpiły rozruchy lob „nieprzyjazna akqa
m, arsr \\ ".
Zgodnie z ukłr1dem, po szdou mie~1qca<.,l1 RosJa wy<.olafo ph,rw11,1 cz~;;,, swy, 1
sil ·1broinych P..fondżurii. ale dalsza ewakuacja spotkała się z silnym oporem
Petersburga. Kiedy zHit.at się t\'rmiń drugieru etapu ew;,kuacJ1, RosJa pm·d•taw1b
dodatkowe ż.tdania. Najważniejsze z nich dotyczyło zobowiązania Chin do nie-
ods!ępo\\ ;mia żadncJ for:n,etcr)tor i(,\', zwr.1c.an)ch im przez Rosję. 1 do mt'lldzH·-
fo.nia jakichkolwiek koncesji cudzoziemco m W gruncie rzeczy Rosja powróciła więc
di pocz.1tkow·-, w:uunków. które- Chin\ pon,wnie < drzunly, cnqąc parc1c. innych
1 0 0

mocarstw.
Uszty-1,vnicrne w 1903 1 stan,wiska 11 ,~yjsi, 1cgo ~pra\1 ,e Mu1:dżu1 !,ylo \vamy, 11
sygnałem zmian politycznych na dworze petersburskim . Ostatecznie górę wzięła opcja
r111litary,tycmo-ekspans_jom;,tyczn,1. szuk.1Jąca n ,zwiąLania kryzy,o ćaraH1 w uzyskam
zdobyczy na Dalekim Wschodzie. Jej celem hyły nie tylko północno-wschcxlnie
Chiny,
ak przede wszystkim Korea. Ten 1niew1 k,ny 1 ,i,: łatwym łupem, nccącyrn
wydawał
amatorów wielkich interesów. Już pod koniec wieku przedstawicie le kapitału rosyjskiego
un ,kali Lonce,1e: na t·ksplo.11acj,, bóg,!< na c,bsz:11 kilkuset ilomd1ow dolil)i,·
rzeki Jalu. Awantunuczy rzecznik polityki podboju woh(,c Korci Aleksander B1ezobra-
zo,,,,v mim,owam został prze,' cara sekretarzem stanu. Ctworwno takżeK,,rnitet Specjał
ny do spraw Dalekiego Wschodu, nadzorowany bapośrronio przez MikolaJa II. Dora,ky
prl,'kon:ili monarchę. ii skierowanie eh1,ansji Dakki W,.chód me ty.lko korzyst-
ne, ale i bezpieczńe. Porównanie potencjdu ludnośuowo rn1litarn,·go R,,sji fapom1,
klórą uwai;mo za głó\\ 11cgo 1-:, wala. wypadało ZM.cydowanie na korzyść Rosji. Zwycięs-
Li \'d>Jtla hyl:1 Ru~1i hardl'{' polrzcbna iakze ze \,zgl~d(,\\ we:wn,;lrznych. L1czorn, 1z
~iJ.n""•·Y urn:a rPo)J~h.1q~o wphn,; na zL1gudzemc c;,:,raz (>Slrze.1s2.yd11mp1,:ć i konflił.tu\,
"J"1ltYll;)d1 /.apotrzL·bu\,,1I11l· na \,,_:,nc i et:fona r:111ita~,SI\C/Ll r:an(-w.:;fy n~wmcź
\> JapontL Od cza,u lrah.tatu 1. Sh1mr•nci<,cki Ja11om;1 ~L1Li ,11: \\~u'.ll)ll1 C7\nrnh.1c111
sto~rn,h.uw 1~11~dzynarncow:, eh 11~1 l.lale:kin1 \\ sctK1d;,.1c. W,.ii;b 1·11a dl)\\ 11) 11dL1:1I
\': pnx-e.Jc:r7t- ,,1"1dz1erarn:1" l'.11',,:tw:i Śr,,dk:1. ;1" c1:1sit· [H"\\.st,11•1:1 h1bcn·,,\ ,lai;;la
'-,Lt, 1:1dL·11h1l:'-,,(111\\:u.. ~-,\\';j 1111•1.';ll."-,ł\·;"\I\\',,, ![ 1\\'l:;l ,•.111;-,(\'.'tl.l) t'ld\P)'lT'J_,1111\(\/\l'J\° \\· -...,111 1 ,1t'

1.q ·,, •111., d, "' :111 /\ l;1 11, li" 1~·,·v 1 ,. "'d11:d, ,w dl.1 \q p1:111 d ,r,1:d; c\ fll\Th 11111 ·,
I,, 1•:11 l\\

11 1a11tun1. po11:1c1 du11';h.1c"_1 :1111111 n'.-~11"'-J.1l'J . .l;1p(llna me rogodzda sit; tez z po-
c1

1b:1w1cmcm Jl"J zdohyczy n:i r,i,111) ,,_,JL' L1„1otur,f, ;i unwcn1crnc ,1,; Ro,Ji w I\landż.t:t ii
lwktm\ :11:t ,1aJ...o v.) zw.i:m· dla ., 1,·picf1 dald orn;żnydi cdó\1 Kub rrn lirnmc ,·Lck;1ly
"1vo.· l) lko 11,1 p1cn1,z;1 nadmzaJ,tC,! ~i,;: d,azjc. b1 wyrównać I ath11nh.1. CiJówLy1n
tcrl'r1,·111 1:,11,1lizac_11 L Ro~j:1 ~t,nval:1 ,,tę h.urt'a. k1ó1ą Japonia p1L_1w_1h.b 1.1,;11:it' z;1
,,.,,,,,. lc11110. \\. 1U.1•\\':1ruad1 1 RP'-l•L ,,..,i.-q-11111 I "(i"i I W\·1:1)111<' d1,1 1;1r;1/:i ,,1,·
li"ill:Hll,1 j,·1 ,h,111111:1< 11 \y ,,.,,,.I.I, /()'11 1t·d11;i;,1,· dill_!'.,I ),IJiill:1 1111· pli) 1,·l.1 \.\' l/.iil,·11·
I t"II t;1d1 1,qH lit~ k1cl1, f,Hl1 1h1 IIL" _1;1k W kU'->Jl, pl /t'/. ()t'\\'lt'll (' /~I,, '.l"IL'taly \Il;' 1:KJt'
/\\ nk111iki:\1 ku ,11 k1 •1d 1rn11acqnt'1:u I f,urst, ~Olll :· [i,1v\_lllL"t'L' ( Id _1c,1,·1H I lJt:3 r
hyk, llli ,ed11;;k \JC:i\111,lc. 11 ft•r, 1•,1.i,;'li , i prt:'1 Wo.i I bill 1rna 11mL:11:1 d1· \•,oj11:--.
I', •lit:, l"} JP'._\ToL")'. _F1J... \Vbd11,1:r I .a11i,;dorlf i Stt'IBlt'.j \\'lltL', kt(,u.y ha1d1it'J 1eali~l)!'.llllL'
'"'t'lll:ili ~y111.iq, ~1,·11w1_:,· kra1u. w·11111•gli \,(,wc-,a:, n1b1q.'i o p,•dtt/) rnar:1c dialcgu
1 J:il'P111;;. l):du tu l'L'WIIL" ro:r:ltat) i ~:hkulaJ li Lgu,Jzil ,1ę na mac11:L' eqt,:pstwa
Eo~I" p1 .'y,t;ib tlTdL n1 u1.11arnl· L'WlTlt«\lnc~o pwtcl.tL•r:11u fapot:ii 11ad Kor1;,J w zamian
'Dt '''}TZCll'.lTll' sto; przez rn,J prl·Kn~J! do wply11·ów w 1\landzuri1, hóra r,ozc•stałaby
~-IL'liJ 1rJL'll':,,,". ro~\ 1,k,d1. L1p,1111;1 „Jcrl~· uduunb, \\, F1 ,,d1m1"·,·i IJ< 1Lic· 11y~l:1nq du
l'ct,_·1·,h11q:;1 1111.d1111/IUL·1111L d.d,1 de, /ll'IllllHU1111. 11 ~\"ll'W,! ic:-t d(, .,dn·yd11,.111!,·ll
d71dła11. \\ ~ty1.·zn1L: I 'JO-I r. rnrd nw1J~k1 \, ys:, łal ~ygn:tJ) o gotowos1.·1 de, 1:stq1s!w,
all:' b) Io Jl:7 z.a późnu.
Japoni<t rozpn..:z:nał..1 W(•Jn~· w rcadcr l,.,ouystn) m db ,1e:be nwrrt'nc1c. ~01u~.z
„ A11rh,;_ ze ~lyczma 19()2 L 11-zn,occ,il JCI pr::~ti,: 1111,;dZ) narod,•w~. Sp1zyjdl) lt'-J
1, yraźmc Stam Z.1cd11c,czorn:· 1 \\ 1c!L1 B1ytama, które wierzyły. że 1xiprza .bprn;i1,;
111n11:a h~:d11c l)~łahtć naJ/!tOi111c_1,zc!-'l' kunkeiu1t1 na ob~z,1r1c chiiisk1111 Rn:,k,
\\ _d•11,·h1, \\()_Ili\ .1 11:11l11q;, ,,(";d_nl';dy 1;ik11· N1,·111,·\, ·'l'lldl'i1·wo1i:;,x cl<;, /L" li\\ 1kbn1L'
1-:,,'.-JI 11.1 I 1:ild.111, \\',.d1<•d·,-1,_ ·/111111cj:-.1) Jl".I r,dr 1,. ·1ur,,11111<1 J:;1IL,111dlli. 1.:u,.J.1 /:1i,
pon•,,tawc1ła c,,;an1<1t:1ion,1, gd) z ,ojmzucz:i l r;ncp nic 1110f•,la, J't>Z:1 pe;,, Il) m w,p;,1
c1c111 hnall:',O\\ y1,1. i:d,id1, ll'J 1:1d11c.1 J...pnJ...1dnt'j pm11oq.
\\".inilt'l~/t' w~zc;, dl..1 .lnpc ,1111 b) Io kc•mpk:tnc rncp1 I.) i-,ot,m:m1c R, •~.ii do WPJll)
P1ogr:111, 101J,1ulo11·) fioły l"Ot-,}'Ji~lt'J ·1ost;:l dopwro z:.1poc·1:11k,1wany, a ,iły l:1du1,e,
1d1 u1h1,,1-111t' i dPwod1,111, W)T'.a;,,:11) r;1dy1.,aln 1 d1 ·n11i;111 Jarrn11;1 :1d:1w:1b ,nh1,·
,p1:m·t; 'ft' S\\"t'J pr1nv:1p 101:1,t,,01:L·i ll'alr d1i:tlar1 Wlllt"llll)dl lt-:ial w pohh211 .IL'J

,•1.11·i,· ,1 Ro,.1:: 111ot•-I;, prl',·r111l :1: ;o11111v 11;1 I );,Id.i \\,,d1,\I tyll.,, 1uln:1 111,i:1 kulqo11-, 1.
R:tąd _1apensJ...i zerwał swsunk.J dyplc-H1at) one 7 Ro~i;1 6 hltef'O 19( 1,l 1 , ~1 w nocy
," :· 1:1 X lutego flota adrni1ala Hc1had11rc, T,,go hcz wypc,w1ed1.em;1 \H>jll} napadb na
,,kręty J()') 1~k1c ~t,11ąn: ,,a n:d11c \I Port i\r\łn:rzc. \\- .~um1c lk-l;i ro~:-J~h.a byl,1
;:, \, idt· lto.1:1e,1~za c,d pp1.,11,k1~·1. all' 1na1dr:wda ~11.' przc(IL- w~t) ~thn:; 11a Hałt) ku
1 l\h 1 r1u Cz;1rny111. W wu1111e 11wr\k1q 11a Uccame Speh.01nym J,1po111a Pd wz11 7}~kala
wirc 11:1,:1,tt)V.c; 1 J'L'e'""/2<;'.. fl,l ,,.i;;'.J.,,,,:,ch J ue•.,·kPd ,.,(,i,L, i,111,:(,,ki,: ,.q 1:h ,.,ł: 1
1

Kurq· 1 1•, l'l"\\,1ll1dy t.111, ,v.,·q ,.11,.,111. t•;,, 111\:cy uU.1d(m , l<c1<·,t: "l111\-,'.0, ··:·
·•.1t:rp111<1 JL.li).; r J„1u•rn;1 JH:ewl.1 "l'l<'k 1· 11;,d r,"'.1.11.,1 k11.Jt·\•,'.,k:, i r,,u!,,,1 11;1,l d11;1J;,I.
r1;;~n:1 l11Wn>-t,1-,) J d\Jiłt1111::1:,c111<111.,Jdt, kcrL·,:i'1\k1q ,,
\V1·1n:; 1°)!;1 1,d J)\Tii/lk,1 dl;, Rt•'·ll rni:cpu111:1<l1i,L 1-'<i ','ildkicil kl<;:-J.:;cl1_ _i;J,.c·
w I,,,, 1d r:111 I•;(). 1 r 11r 11,1 , ... 1,I, ;i l '' ,111, 1·,/;1 I\ 1•. .iH.,11'1 11, ,d )-'I' ,r·w 11 1,11 :d ,1 fol u , :pc·r.1, 1•.:
Jllil l!hl',h '"· I:, 1<·1 ·11 f\1:111.11111 I \\ 1111, 1111 i''""\ ·si')· I l,i\lfllll)c \\ lll,1111 l 1 11, i I

Lq:1,nc,::,cy L<.k•l•_1t, )'1.•11 ll . 1111,,1, il J't· :,H:,:111u 1111<;'-1,, ... 11.I, ,..t.·l,;,,.·111,1. · ,,t:,L,:1111: J•Ji•5 J
padł l'('fl Ar:hur R,1\\lllC nicpr,rny~lnc ula Er, 1:j, h::- ł:, U\\t1r.;1e~JGc1r:.: ,, alki pc,l
J\lukdencrn. Ul'·rycl1 \\) p ,u1i,· u1r.c•1 lrn lin J ;tr•.'!l:ii op;u1(,warnc 11LJLe.1 c ,,,, ;u I\ 1ar:.L•urn.
J>ww(:;m 'dll ,1d.1t.rn 1ll,1 1c,,1~k,CJ (,pirni publ1ur11:1 b, L1 llll \\rJ 111( 11,J,;! l'' Hl C u:-.nrn,,.
J./i;/l'),i,lla j;1 f1( la j'(•(! dc-.1·(11łt:1v,,:lli ;xlr,1iwi.1 './.11,1\, iF• h'.1;1d,,.sfw1, r,~k1q•1
0 k,1„1;1
pr1e·1. o,,ern mrc~1cc'.)· pljn~•li.t 7 Raltyk,, t,,1 l\k,ae .laix,ri~k1e <,p.-,tk,tia q,, (,11.1 ,:,ł:c,k
\\'\',)'( 11'/lli,•·il'.Ji /1Ji.11f,ll :i l;tj'<ll''J.11111 l ,·,;,; lliltlll Jl)(I·· I l< 1'i•J!.111•1)'tl•!,IJ!•Jlll

\\',,.-,., t kh•,._, r••d ( 11•.1111,11 J·łi\',J·l">.l\!:i \\ I,: . ·.p ,,,,l,111 I, 1,v.<·lu, 11 illl•·, ,,,I,"
\:lnuo l\\'YCH/~•fV, 1 \1.u_111:l h~LJ dla L-,J'ill1!1 nh ZL!llTrth.: kl)t~/h,\vn~-1 1 v-.\·l·/t'qs;il11
JL.I !l'/tT\\) ~-1 Jcdn;J, ~-v1t1,:~"J~-: l<f•'.'-Jt by Ja _1es:.,-,_ ,c r,cr:~1d, 1c \\·/µJ,l·du n;i tt i, 1c· ~- lr·<L1
1 11,1~fr(1J r:·w,1111,_p ,-. k1dJU u1Hl'J11111.li,•,1,1 1) ,!;ll,1:1 \'· .dk,; \\' c;u . , u l lJfJ:; i ,, !rlll
Jal; 1•,: 1 pd,(1J•>•,,;1 \v,,1,w1i 1:11,·1.:-1,kr.1 t 1~A TlH:1,l'•,rc H.,·••'.,l\,:IL l'!\'iH ,:vc,1;i .,.,,,t;d«
1,1,y,1,:w I i:d q ,i1:1p111a "· l'Pl'l,111cu1!1 tł ·SA) rc,1pucz,;la ~1,· L 1 mli.'J1:1!c1;: !"•k1Ju',,,1.
N1,111:1l \\ 1y111 \:tlll',lri c:.,,1~il' l:1 ~ll'J'['łll,1, .1:tj'U!il..t udrnw.ila \\ Lnndyrnc W1ktll
1 Wi, 'IL1 Br;, l:11 ,i,1, , i· ,1·1.1:1(1•;;1:1k, Jl'J pe>t)CJ,; \\ rd. c,,'.,1.11,a.:I' 1 Rr,, Pl Ncwn ,, u,,::
lraL!,llU hry1_q,kC-Fl['l'l l~t.lCf<" n.':I, li'l_,:,dł,1 \\SJll' lc;;1,1l.:1:w (•l'li r,:1i',,1v, l'll !\ Il,,(, n:,
1 1

1 I ,i:1,11 I l,1h f, 1q ,, \\':-.,.J11 <111. ,1k , 111,!11 .\,1, k11l dn1,•1 11,1~.1;1!11 i1,, \'•,il l"i 1,11· , 1w,1
11; 1 ł1:•.1~,c1, 1.d-, f1.1~L:f l ! 1)f,.,1 1 . I~,,, \\/.1.f1·111il:. J l'l'llHH-\ \q,1·J.•1\.',\'I \'. \\>I•,nll-.1.1

\',Ulll) ll:l\\("I t 1,:,.]11_1111 1:,,fo,l\\,.'li f),,li:1 !l'!JHSW'\ \\'1,]wc te~:-. !·,: i1:trr,•~:-. !:.tpo111t
\', 1(,,11·1 11„1,J:1 j'l/,C,l:t/tilt' clta:,'!ktcr r,,,iit)cln, r11iłll.trt1) I 1••.1~rud,ii'C/:a, \\;•,:ih:1
Hr:,t:uw, p11y111aj,· J•.. J p1:n•,-: 1,u1:,.,1111i', 1,1,1ni;t \\· K1,i:"1 Utk1ch ;;,n.dko\, \\ 11:.ki,,1,,
l.1,TU\\lllc!V,;J, },,ntr<.!11,,1'11H•II) J,1~1l' !,/1111 /,i \,ł.1~e1\',t' l pd11.,l,r,~ I I" hat11l.ill.c·(
Japcl1la 'i.,Ud/d~1 (,,te '.'t' \Vielkzi Hryt:1rt1;1 --IH)::-1;1d~1 j,,:pt:c,i,1h.y Uitt'ft':-. \" c>. \\:--/:, :~.1k111L 1" 1 ,

dulyct~ l,e1p1,T11.T1-l1\;1 ri.1111<· l11di1"

\\ r\;i.,{ 1 \\,l[i!dcJi 1(·1_/;l(\o.li -....1,,- \\ i\·1!~~l1i11l!lh llh-'-1..h.ici;1 h~til i:11;1 ,,l,,;1,·.1L1 \,!t.

il,nl,11 1•,·i)ll'Lll c1 Ju.!1• \\)c-.rłk1 uituL<1!, \<.,ie.,· L</•lal) LtC·Llq \\ l'.ii.'C 1 )"ul,\.Jl 1'1;,
l\<1,Cr(,dą 1'/1,i•l,L l<P.,) J'.k1,-JapP11,L1 !r:iLlal pd, .:.1u pcdp,,,anc \\ l\1rt~1H,uu, :'- \'-T?,c,nia
0

1,x,., 1. ',b tt:~:•.• ff,<•LY 1~1,•+1 1r111:.J,1 l<,,r,·1, ,a o:,bs·;nr \\,VL!czn)d1 11pl)wc,v, .bp,,m1
l((_,-., J:, 11nt1~/1. ir:d hyłL1 przy zn;k~, ie „rnc p(1~.1dd~.1, \\· tvlanJzun L 1aćn) ci: pr7y,v1 k_i{,v.
k1'.t011al11:,d1 ar; 7~1Jrych p(1:r11s1C1btw luh W)J,Jt:lll(1<;u j .. i\rlyL11ly p1,1!',1 1 vrd\ r·
t(,hnv,1,),V\',:d.,- l\0•;1,;- dr ,:,,J<;t<![IH'llld J.ip,·.1111 d71tT/,1,,y 1-'1,n ,\rth11i',1 1 )l\lJ•11 I l;,11,11
,,',\l,ll I Jll/\lq,J,11, i>l"l:lrt'III, \\(l(!;i:111 lU\(r,11i;dn\llll I v,•:1y:,tf,11ni r>1:ll\;:11,1", ;·: t:ik

\ 11h!,11i1:I [·,,:, 1 il,1L, ,i, H,l!ll,1 l.1 I,·, 11·l.1il • f !11, /l1•Ti I /,li)' i /';I, I ('i,1 .\,il 111, Ili ( li;:

l,u~,1i dntl.lm y b) ł t.\', la,1Lnt a1 t) kuł ÓJC\\ i,ity u t,~1:tfHs:t 1u Ja1,c ni1 xc1 "k'L?t:1:- 1

u,1~y 1 '/ p<'lri;1 ~u\1c1,·r111;,.,_1 p,,lrn\t 1P\lt'J t'7;""•" \\)'."!", S;1.chal1m11 .r,,; / 1'Jl)le,Lł)1111 1

I',) c,t•;Hlll
/ar;111·u pl,dp1<11·111 t1a},t;t111 \1· Pl' 11>moull J:1pn111;·1111\ 1,,111.i 17 lr,IPJ'i!d.i !ł)l.'''i 1,
0

"11.1~t,·p111t· :, l llJ:U i ')(17 1. 1 l<or;·:1 utl;·KI, 11st.i1h1111;-11,\Llc' p!d.J,cc;;,1 n:1..i ty,,1 l.i.11c•1,
 \Vop1:1 t(•sy_1,k11-1:1pc,1\,L1 nn,1L \\ 1clk:c knr,t:hi·erK ie dLt 1"<::gH-rncinych I p lohal-
r )lh ~IP".111f.tl\', 1::iedZ)ll:tIC11k\\\''.\d1. H,1',j;, p(IIHO,la r·re,tiznw:1 kit;:\!..;· I jer Zllil(7etle
, a IJ;-,ld_rn, \\ ~dx,dzlC' wvlbtnit· \I<; 7n1r.it·1,n·lt •. Od kl pni y pr,·u dliivi cz;1,
(1.dcl,, ,,,~d1oth11;, polityL: rn,:,.1~-J.:1 h,ó·1,· 1n,dn ~1.utccziw I dclc11s::, wr·a. './.;, w1clk1
'.,11kc.:, chplw,1;•.c:;1 rP·•H'k:1 1:n1,1l.1 \\Jl;'C dor:1.:,11.cć',c111c (!c, 1.pnd} ,· J;,pn111;1 na
J'•·1dq; ,,.11· )i111•,•.,_T.,·p 1·')·1·•1n,,p„l111,·111r11 lt, ltpt·:i l',07 1„ thL1l:,1:;,·c1 qi;··tv wpl\v.i,v;
, 1-:, 1•,111·,I\, \\ ~.1:11,il/11111 { l'.,L11'1t·111, I"'/\• fi l>'.P!.fl iid I J:1lll.111, \\ •,dii11l/l, '·l'"·'""'h'
\\:il,,_ /1' :·l1•\'.'l1,; ll',\d) \' ,,i-1:1,1\\:11., 01-:1 l,'l:l/ li.I l\;ill-.1,, . .,- l l\li--l-.1 \\ .,,_l1<,d .'-:l\',l•l/',l1,
h> 1·01,·c 11·;,nn1k1 do ud,-i;.lu RP"JI 11 pnltt 1cc t:ur,pcj'.,kiej, a 7\''hc,.,c,:, 11 na::,,ttFiq111.
1•lt-1'- 11::, 11: kunfiJ...1:ic l-,Plll\1wnlalnylll rn1,;J?) 1·r:tnci,1. ,\nglią a NIL'il\Car:11. A11glia.
, 1, ,,r,;1w1:.. p11· 1 1, _IL/ Ri,,.11 n;i T.1aL'kun \'l'schc.d1it\ 1::c?,la ~?ub:: w lllL'J ,,:,_1u~znik.;
ru,. 1.'! \\ i'i1c'Jll(.'(H'. I <l /,li)\\'(•,·1·\\iiłl\ dJ.,dc11, I I f;\)7 L Rc,11ltaty \\'Oli) \\rtyn,;ł}
,, J',ll ·li :, "i'•i ,._.,·,1, 11:1 n·.t ,Iuck :,LP',llt:k{,1, ;une,_\ k;u\,J:c,-_1apn11~k1ch. t·sA L r:tcpokc'.icm
/:1._ ,rl•. ,l·,.,·n\,,,-..11· 11111:11 r11,:r11t· I\' Lq1c,1111 1 fl'I JllllllLji ln·rc·1,1c,111,11 \CL\·. r,·1·1"111c·,

"1. l'robkm~· międ1:ynarodowc A:Lji Polmlnim10•\Vs;dwd11it'j

] 1akt1l ._,,n;,:c-11\kt I J :-:(,2 I , J..(o"·r\ d;1! I 1:llicp pic·l'\','',j,:- 11:th;,l~I kr; 1(!11,:lllt:'
'.\ lnt:c,chin.cch 1\V1<.'.tn;;n:h'l, du1 11u1·, ,.,,,·1::,1111i J'l'il\•.-1'n1v1., d,•,r:111,y; llTI' nh1c.11q\\i1
l 1;·,:crn:1_1<1, panO\',aflle ,,. p1•iudr:1<A,q , L<;,u "-r:qu, 1\\arn:j Kudu11d,1111. r1aucp1
-J.1,'.11,\,·:th •:\':.~ lJ\',ag,,, n:, cz.;,.:· ~rndk(l\\il •l..nr1,1r1; 1 11(1/nocrn1 - ·1,,nktll
:'~1cnncrn12 r11•r1:ocn<ć 11 cbpkr,1c1i lndć•chin hyl} \\>pr,m) ha,1tll<.•\\'l.'-1:,':,T•fr.Ji,-
_. n ,_·, l-.1,11::: pe-pt 1cdnly I dal\\ 1;1ły 11 (,;ni,~js?L d:spc:-d 1 c_w ·,. 0_1~ku,\ ,· \\ I C:67 r
\\)J•J.•\'.:1 J 1<,v,:11l1,,111t p1n·1 l·1.u;l·1,.1 ( ;;1111iL·r;1 i le11"·~L, I )1,11darl.: d,· I ,:!:r, 1,· ,,dkr)ł:1.
li!, d.: ( ,,·11u,r,:, 1,'-.:011)' ( •.<1) \ \ l , J 1,.,,lr ,·,r:11.11 L!L/') 1,,,1,'1'11111\ /, l11111,J..;1 ('I<•,\ llil'jil
.lu1,;1n. k11,1c_, h.11':tt'I\\':: 1,_,•.cvr 1'W:tl•1 l·rar~ct:7L·W. l.l0Lda1t de Lai,::n:cc c,kupil lę cl-;,kur,_1,
cho1-.-,ht tr,.·,pl..1111,11 \I11Jcr,i:1, :ilt" r:w 1r;ui1<:, to (,arn1ćra. \\'raL·:,i:1c Zt: S\\CJ poc'r,,zy,
:,puk,1 , ,r \\ I:,(,;-: , l1 ;1111..·11,~ ,ego, ki11'c::1 .li-ar,a Uupt.i~,,'.. kt(1r~. miał odcgr;ic 1stclr'<1
,-.11,; \I rr•.1(;.;,ic r:cnctr:icJI lr1dc-cl11r I lt,pui·,, ,pccy„lizu_1;wy ,.,~· \\' bmdh: brcni;.;. c,d
l:,111; (J7i,:,1c;tk(1\, Lt kr:11)l ,,,.; L:dyn1 \\ id:ian,1c t 1•r>ludrrm1ych r-r,·•\\IIKfach Chm
!c'r11 l'"dr,·,1.L <.\lt'lu· p11yc,\rniv ~,L<.' do zb,1da111a 1c-p.lc 1\111\clt 1,:117[n1·1_,,L·i R1dd
( ·,-, 1 .·., ,111 i I w.l,111, ,\\ w111.i "I.li- 11 l1:111,ll, ,,.., , !'<, ,11, J, 1n,1m1. I l11i-1w,. 11:!11-.p, ,i 11 q:1, hn 111_

·,, I. 1111•,dr, I! li\ lt'\\,11, dl• 'i•.111L1111 I ( '1111,, 111, /'»:li.il 11.1 ['ł/'·'fT-·Y .:t:l11,· \\!:1,.I,·)
:\r,n:11;111, 1-.11··11y liyli ;1,1e11..-J111iL11•,r T,·1 11ku1u. rntt:n1cmu\'.'ah \\I(,',.' 11 guhen:11tor:1
tr;mct ,,ktc",i'l\ \, S:qf 1·111l· 1\11 r ł\l /t' \', ł:t(!Lł f1 ,11;cu~l,.:1e prr',llnv,ilj \'' l'~:11 nyrJ: r;;omcnc1c
1

ł1,r1,dl'i-'· k1111fl1kt:, njv,Pi 1 11·am· 1'11~'7 Dup111~,1. 11 rru11c·ic: 17CC/) pnpit:raly jcgr,
c:1i.1lal[i{ 1~{. C't'k11, ,l1ater1,·1.11y1'1 h} li, l,;111 icll\ ro7~.1,ur11i<' d, )l\J111,Jcj1 w pr-11 -~tałych
C7C~CJ.•ci. \\'i,:l11;,m11 1 11sL111n1\ w111,· 111 1·•111ld:1nr:H11. R,·: 1 li1:1;:j;1 11·1·1 1 /:t111r1.-rn:11i:t n1,·
pl7) ,1b l-r;nc11,,-111 lat1,c
t 11111\ /;1\\'~·J1.· l:\\'d/tth \\ lc-tr,;1111 y:1 ,.;\\(ff1: k·11r:(1 J •,,ł(1,,t•\vr11t (1(r 1cr,;i lt;il, h1\',·:1ł)

1,ial'.c,,,., ,\nr:;u:111 W kr:c1u •,,c:"1/d:i ,1, ;t•11uc:h11c i diac,,, Jl( fl.;b1a•:;; rrzcz ,:ipcrni.:.12
1

!,\\ CL.t:11ycl1 CZU'łłi•ll), h C/\ :i'.c,/lych ł·L1r. B)łj t,, 7bro1ne i::n:p) \l·id:,am1,k(,-
-,h11i,k1c. c, n1:11:Lnc1 c?~,11, ,1l<e. 1.i,·,11_,~błc r"-' L'/asach p,·1'.\•.,ta111~, t1Jpmi,::,'-.1. "-la ol·,.,za,
r,:,nk,nu v:b;\l'/aly, a 1,;ł\< ! lu ,("'c1nm,,.,:dy \\1•_1sk:1. chni,kie l\-1urn:- 1<·, kolqra
\\ yp1av. ::, l...1,rT~)\Xara pr:1vz lT!Hll'l\~-- Ciał n1era1 t) r~J razern \\T•r'k\ 1\\ a. d(1l;'.rłi.j n.:t ro
 CHINY

BIRMA
(bryt)

CHINY

SYJAM

Prow1nq,1
B,nl·, Thu;m

_____::_::'.__(,----"-----'--------

Mapa I l";lllC_II I mloclmrnch

f !

ILrytono uzyskrn1c z r)

XIX
l t.JI Lu h st1 •p:1, 1:t I:-- 7, r cit., I farn ,1. a 11:1~u;111 lll t'.,h •l1_1 ta ~durmcm n t:iddi,:. ~ 1a11d,1n 111
11,1tl1.;,c) \'. Jh,rn,1 11c/v,,1l1 "·'"1u;,.~ 11a p111m":· nddn:.,I) C,:,,1:C)'l h fh1f. k.tt,rl u~lu-
d1aly \\C/\\,:,IH<i, 1 1flcl(11ll,111'rl I \', hl111e r:a 1'11C('.r•cfad: llaLC>J rrar:CULl ponic~li
~ k·iJ.~._ a ~,.:111 C,,1rn1cr 7/rnd. c) 1,H!el<:· Jednak vJ,r.i..a fra11n;1.Lić' uLiyrn:11\
\\ 11mm 1~:7.:: 1 v,"J~,l.,;1 lr:1r,,·11,f,1v ,.,,.-,,fo111 /(1•,L,.h I ll1i111,1. 111111;i;k1111y111
i l l,111\'l,11al,1, :•:teł J•,11 1 p,··,:lll!c' ll<ll\l')'<• l1;1klal11 p,,li11,·111,;•,· \\'1;,,\t-;, 1\11111111,11. 111,·

1•.11L·IJ\ 111'/ll\•,1•'·1'1 j•ll\'ll\',•,l:11\111.1,1 11· !1:111,,,, j'l/',:·Lil 11:1 ,,,111.il,1.,,,,, 1. 1,,1,·

,1,,,,,,,,,.,,,1111\ l·i 11·,,1,,: l~I: 1 d, 1''"'1 11··.,·111,, 11 \:qt·,,,.i, 1,l,b,!11 /,q„1·,1111,I ,,r,
\\ 1ctr'..:J ·01" 1 pnrnr.: r11il1t,,1,·ą 1-'r,,nqi I UT17) n,~,nie jc120 ,u,1crcnnn~ci \Vbt'.c:, \\'i,:l-
n:1rnu 11,ht ,,,. 1ą1ali ,,ą: nd,,mi~,q d(l u1,;:.ar1niL1nia w. q pnlrt) !,;i 7'licla111c7r1eJ 7 fl'ancj,!
1 rnv, ,,b1,;p(,11.an1a lx7 112,,,:1 1-'r::nvp 1adnq l 7~:.sn :.,1,:µ,, tcr:..-rc,riurr rnncff.U pan:,,l\\t:.
\\ !r·n ',['•C,•.,·f·, 1:u[\\ H'ld/llll\\ \\ 1·,1,d:1111c rrancj1 \\ K1Jdl111dmHc·. dajqL' le'.! pr:t\'.\I de,
;,')' iuri r·.~• 1•, 1t'lna11:~k,111 1.11.kn:tu / t',lt,·.1 R1, k,
0 knrt\ ,l;,m,, L 1:t •nvw, ,r;1L u,,law •\\ 1v111a
1

l1.1rl\·11·.k1d1 l.,>1•:-1il. 101•, 1„ kilki 11:1:1:,1.1d1. \', 1,11, 1,;1,·t!1\ ir·m1111 \', ll:1w'i I '1u11,·I
111,111,·111 11kl:.il1 ,,,d1l\•.·11"')-'" in I 11:d.l:11 l1:111<il,m \ I. 1• .. 1 I\ i I : h'll'lll:1 h :•·1,1 11'1.1,_
d;li,W) h:,n(ii wiLlkic: pr7\\,illJ'-' t·knm•rr.iC'7m,-tim,n~P\\C. \\' ~umie unmwy nic
Pfll,t<./ah fL,;,,·1,: f'llLbLl,1kvnic1 \\ 1dnaL1u" pn.,tlkl(>r:it l'rć1ncu,k1. :ile'" 7nac7r;1~·1
•,t,,p11111 ";:,r:11:1ual) ,i,:1•1• ,,l,\'-l'l'l'I:111•<
F'!, I :CJ4 I '•'· L,ky \\'wll':;tllllL dohrtt' l(J/111 111'.f,ll', 1,·
rlu\\lH ll1t+•cq•tt:l'Ll IISl\\\l
µi,, ,1i 1111 ie· •,I 11 ,11\ d,:,11;,.11,11•. 11,·1 I r.rnq 1. ,111 n't,:1 I 1 ,,~· 1, si 11111v Chn / 11adlil'j4 ntrt) wa11 ::1
,.,[;111!1:,d l'"llll•l'_I \\l::tll_\ i I ilil' ,lali \\l~ll' tł(\ ~\·ki1,t1 , 1,tnill) i /;Jfit>\\tllali \l \',l·<,ahw1
JH1t\l'_II ,,, •,J11•,1wku 111• ,·,·,.,,1,a ('Lil' !~1;:d d;i11~h1 !lll' 11/m:l 1r;i\.ta111, in;11c;a lS7~ 1.,
, , c'/ \ 11 ()1 !l'_F:h:w r lilllcJ~' I"' •lfl li,, ifl(\\\ al. (li\\\ l,'llh' k(1nt;1k[{," \\ id1•;w1~k1 q•i11fo.h wh
h\t., 111,·d,,ł,11·1 1 "');'11:tl,·1 1 ,'L1 11,1d11 l111r:u1c-J.1t('"· kl.lir\ ,, l:,1ad1 "'"·111,ln,·•,1,1111'11
hL·.. 1t1"1\,d •,11. 1,,. 1,,..,11<1·1,· i11q,,·,111111 I., l<,111.dr11')'.< \\' k1\1<l1•11 1~;~.,, .,,.,,F,k:1
lr,.tncu\k 1c rnc,,,, nic nlnb) I) H.:J,r,i. a kanonierki i an) \cna WLE\'·\\Jh ataki na pv·rty
11eu 111: i r:ia•,rJ ,\1111anrn F\ 1d1,;·1e ,fri:tl,rnk ,,k1,1al) •.i~· ,kureo'ne ,,. roku n:1Hq,n) HL 21
',.,u pr;1a l :-.t-.' r 1dd_,, tt • :..li .J 1n: I Jul, a 2> ,1ur,rna pnd1,1~;.r1) 10,tal iw,, y ul,.h,d
francllc,l,c, \\ll'ln;:n1,k1 ł_1,t L<' w 1•,l<'l'!i.' d.J.11.t "pr„k'klur::vic, ~d)i pnck1a11al 1x,lityki;
1a;:r:wir111,J i 1<v,·lk1c k1,nu1kl1 \\ 1d:11,:1'l! t mi:11111 pan~l,11:11 11 c;dk111•,ill'I hr,n1rc,li
f·1:,rll'ji. l lo tr;,111·11•,ki1·1 !s.nchind 11·, \I l:11·1,i11<> wh'd') J'I 11k~•l:111n1\\ll'L'il' Brnl: 'fin.an
/d,·, \11<•\\,ll.•.I I ' \·.:,,1,l:11·111 \',,'.,/\',il-i, li ,,,ldll:il,,\·. ,,,·,,!l,,;•11,11 l/:,1t't,11,i :llll',il1i'•,l,1,·11111
1 h•11kr11L. kt,•rq:.P hLlJ'iltT/·,'.l11-.l1,1, \lu /11,K/)' ·1P11k:1:u1 ;:11.1ra11lo\,·ab Pd lej poi:,
I 11111q:1 \\ 11, l;"Jiku 11 1 1H l r111 1 qa ll1t ,gła m u~1ana11 id:'· ga,·1111ony, ., re?) dcnct fr.tncuscy
1-. _\ l;,L'tl'lli l< dal, ,,p, ,d 1m, ...,:, kq 1 1-, 1d·:am~I; iq, 1\hy p, ,kryć h, 1\1t) nkupaq,. I\\ .:kim::,,
,t>r,,pi)cłi )'.HIP i 1•11acl1111. "l:1Lll' ,·1,v111tdrq 1,gr,·,,1 1:,g1a11H 1111:_1, r,cki:mo rran,ji
k, •11tr, tł.,· 11„d kor'11•11ur.1 ,-L hn 1u1 A11m;111u.
7 d1 1111illll\j,1 l1a111·1,1.k:·. v. T(l1iki111,· 11i,· r;•a"l:1h :,J\' Cii111), ktt,1,· •,, J 1u1,.;.(;,fl,I
>.1111,·.,·p 111·1,,1Td 1 ',1\:1 ;;f,n 111,ć., r1·ili1;,111,·, 1111 1)1'1 ()łht:111,· N:11,!111,:,n 'd',' k,,11llrld\
,.1111,.,,J.. ,, l1111w11·k1, \\ \\1,111„111i, 111,,l,,1\\:111,, H•/1\11/:"· 1·11c·1 lll'lll.1',,1:lly·. :,le h·1
11 ic•L.,1> d: ,kL1lk1;11 f'r:11:qa ,111:, ,w1L, \I ąc a1-1k i l'd J, ,ny I m1a:,t,t hrnnmnc rue1
,,,Jy •,11, t1•1n:-,,L1 ,-eh ri'1,k1c. Tc nic,\ ypt>111c·dLi1,n;; \\ upl\' L;dah, --1<; 1nlnal,; 11c1 pe 1, ie11
1,
0

,J;,, 7,•I' mac. ( Jin hm, 1er11 I I maj:c. I )-IS..) r. v. l iaq1111e pr,dpi~;ma L, Hab \\ ,,t<,:p1:;,
L,>111\l 11ua rn1rdry 1-ranCF) ~, ('limami ( ilo,,ila r,na, i/ Chin 1 11Lnaj:1 uLlach La\1·a:k
p11,·1 I T1111q(,: 1 \\ 1dn:1mu,-1 "ra7 \\ \ u,J;tF, ,v.c ,.i/:, 1 'I onk1nu Fr:mcj:1 natrnrn:1~1_
 ',\ EPOCE U)/ ON!ALNÓ-IMPL/1/1] \U łl87orlt-/W/Sl
----

przyrzekła szanować południowe granice Chin i w razie konieczności gwarantować

im bezpieczeii,tw,,_
Sytuację \V1etnamu, zalez1w12u ietaz całk( ,\vi, n' od wynik(1\1 rywalizacji fra.11c11s-
ku chińskiej,pnf'nrszyl układ I I '1 czerwca I r,i'A r. podpisany pFez władze w I lue
z przedstawicielami Francji. Oznaczał on ostateczne potwierdzenie protektoratu Francji
nad Wietnamem. Północna część kraju: Tonkin (Bac Bo) przechodziła pod bezpośredni
za!7..ąd frano1ski, uzy~kując status kolonii czy też po~iadlości zamo[~ldt:j. Natomiast
w /\11namie (1111111-· Bo) zad1m1,11;0 jesZCiv :1tl11·1nistracJv ww111amską. r::I11t1 że
francuski rezydent ,.-, Hue decydnw,,ł o wszy,tk 1 rn
Układ czerwcowy nie oznaczał Jeszcze praktycznego opanowarna całego Tonkmu,
tym bardziej że siły chińskie nadal tam stacjonowały i wycofywały się z wielką
niechęcią. \V c.zerwcu 1884 r. pod miejscowością Bac Le zupełnie niespodziewanie
doszło do starc1;1 nm;,lzy kilku,:,,tchuh,wym oddJ.i:d::s111 francusi-;i111 ,, il'dnostką t-c·g11L1n,tj
;1.rrni1 chińskie 1. kt(,, ,· Francuzi ('llt')'Lili. trdCąc I'' 111;;d 20 żołnkrr, I\, niepow1,d/,·rn.1ch
.i, 1,l"matyczn,T" '"1.wiątani,1 1,,,,i1 liktu r24d .lul,·\'ll: Ferry·•·!'" :decydow,d ,,,, l!8
faktyczną, choć niewypowiedzianą wojm; z Chinami. Hota francuska zaatakowała
Formoz~: (Tajwan) i w marcu 1885 r. wyspę zdobyta, po czym zajęła należące do Chin
\\\:,r,y Rybackie (l't·,kadory). Natot11iru,t wojna !i,duv, a raczona na 7i, miach Toni inn nie
0

byb dla armii tranrnskiej łatwa I\liędzy innymi w marcu ]SS5 1 Francuz, fH•1i1c li 1

ci~:i.ką i prestiLow11 porażkę w htw1c pod Lang Son. Mitnotc 1rnch już w W1t·n11!f1 ie
takie siły, że Chiny zaczi.;ły zabiegać o pokój. Próba mediacji USA i Wielkiej Brytanii
była nieudana, ale bezpośrednie rokowania przynio~ly rezultat. 4 kwietnia 1885 r.
podpisano preliminaria pokojowe. które zdecydowały o wycofaniu ivo1sk chińskich
" Tn11kinu. a ir:111c114ich z· F, ,rn1, ,1,.
Traktat f„1 ,1,:il111e kończą,_ 1 \\'1 •inę .mie,Vi 1 "" 1cją a Ch111111 ,11 uwano ,,,, 111 11t~
Mme 9 czerwca 1885 r. Chiny uznały \N nim zwierzcłmicbvó FranCJI nad Wietnamem,
zobowiązując się do oslalecznego wycofania z Tonkinu. Jedynym hegemonem w Wiet-
namie pozostawała odtąd Francja.
Pacyfikac1c1 kr,qu była Jt·dn;ik ilciążliwa. \V lipcu 1885 L w 1\;mamie v,yl •11thlo
:mrvkolonialm· !"'''- ,1anie, k1(1rcl''" ~tłumień1r- ZiJt;IQ FranC111un, niemal rrl.y l.11a
I 'i p;1;•dziemik:1 i:-:K'/ r. zdec, dnv,:1110 w Par> i.11 1: lltworzeniu 11c11lJ jednostki knio-
nialnej, nazwanej Zwi,vkicm lndoc.hińskim, w którym znalazły się Tonkin, Annam,
Kochim:hma i Kambodża.
Laos w picn•,szq połowic )<IX '-V~ był ter,~Tl<.'m rywaliza,;.ji eh, 6ch potężnit i<i< ,h
pa.tistw sąsiednich: \Vietnamu i S;,y1rnu. Pownli f'orę w tej 1:,w:iliz.acji zac1.:ąl br,,ć
Sy1am. Już w I 828 r. Syjam ode1·wał od L<ttlSU królestwo Vier111an. ~chuwiqąca
formalną niepodległość północna część kraju, królestwo Luang Prabang, stała się
również wasalem Bangkoku.
Po ustanowieniu pr:otektoratu nad Wietnamem, Francja zintensyfikowała renet-
1;111<: ziem tao1111h~id1, W maj11 J:-;r:r, r. ustanoww,111 /Ostał w I u;uw Prabang 11,n w-ki

wiec konsulat. Celem Francji stało ,Ię wyeliminowanie dominacji ,y1amskiej \, I a, ,,c1e
i włączenie tego obszaru do swoich posiadłości. Pierwsze ustępstwa na rzecz Francji
poczyni! Syjam w układzie z marca 1889 r., wycofując się z częśó terytoriów nad
Mekongiem. Obecność militarna Francji w regionie była coraz bardzieJ widoczna,
a w 1893 r. m, wodach Syjamu pnjawiła się .WJ 110111 dalekow,ch:dnia. Król Sypmu
C /l:lalr,11gkorn, nic w1dzqc r,::-alnych s:rans pr7cc1\\sta,1.1cn12. Sl•i z4dat'tcu, Fram:ji.
l'r7yqa 1 na /2.11aruc I" nic1 układu. /.P~t;,tł or 11ndpisan;, 3 paid11crnik2. l :-:,,.3 1.
\ 1, Ltngkuk1:. '."-b W/~O lll(K)" Syprn zrzekł Sit, :-woll:h praw ck, L,c,,.u I uzna! z, 1.1cr1-

dmic1\\u fr;1m:j1 nad lylll Lra1c1n S)p,rn puyzna1 ukic fra:1LJl na ~\\oirn leryt11nurn
1 (.,nPn•dnc pu~ "1 k1c-, ktorc FP\I 2.znic r•pra1:1c zaly ic,;:rn rnwcrcrmn.~c.
\V I ol,.11 11:,qn>r1) rn h :111q:·1 11ud11cl il:, l:1n,. n;, d\\ lt'' r·w\\ m, w· L,o,. Cii,rm
'/ il'd«dl, 1,·111 \\' \'1("!111,•lll" I I ;10•, I h-111\ / 1,,;11•ill-,,i·111 \\ !'.1111!11' \\ I i'.'J'J I 111,1(·' li,·,( I
;11:-l-11_1 11ni; 1,_;.,11<_ \\ 1'11 ld,lł\ll1I I, ,,,.11
S)Jl,Ui tT,ij]andia.) od poi<>\\Y XL\ 11. n,ala.zt SI(' 11 nrl·,1cit· za11,tcrcstw,arna
An;-:111 1 fr,\ncJi. W I l:<'i~ r krt'•I 1\lnr:gJnt ;,mc,;znn) H•st:d dn ,;1\1arcia nic10\1nc,-
f'l"J\ldll'[,:O Trakt:irn r, pr1:pźni i h,,ndli1 z \\'ielh, En ta1m1, a w rcJ.u na~tcp:yrn
'i l-rancJc1 i St.::nam1 /,jcd1,c1czonytm. Ka rnrn.:y p{,źmej~zych 11k\1dów: z fra1x"j4
\\ F;C..J. 1 1 W1elk,: llryLm1,1 li 1',09 r„ Sypm -trw.:il ~ llka prowmcJ1. al:: zacho\l al
111<'IH>dk·1'lP::..:. \V r,,•,7v111:-tc,;ti 11:dna,.. ~1:11 q,, l-r:1i,·111 1•(,łkl,l1,ni.dr1\1t1 P d1l111imq,,.
,:,,.I· ''·1'1-,,.-.,:,li l>l\"t)i'l-1,.li. "11\111 11.T1-.11d1:il n1111 11.J.1.11 l1.11,d1:~"lw,l\j,~1
1 l,.\111·t111a llJO,t 1 (/\li.Ul)-' ,·nttt1f1· n,rrhufr).
[',;;il(tf':ia,L llm11:1 l'll,' '/.d(IL1ti 01,10111, 111q 1 ndlerł, 1\l'I Podd11:H ,1;11,. \\ Sy1c11lHl", lak
0

1 tu :•,cwrc:h ,. 1~· \,pi:,\•.:, fr:,m·11,-.h1-bry1;-i~kil" l:i ,tyulll:1 l~r..'i 1 \\ P1w,iu pue(bl.t\\1-

cte:k l111111y pudp1~ah LrdJal. ktc'.•rv cl;w,al l-ra1:q1 ,did1111 rodq11\1', do 11rn,,n11e11111
,.,\;, eh pwyc_11. Zaalat rnov, ak, Io Anrh~. f~d;ie ('(J_J:1\1 dy ,1,; opmic, ii 1-tancja fl!(_·bcz-
p1ecz111e zbhzce ~tt;- do Indu Znrgani;.n\, am, \\ 1:;c bez Z\\ k 1 k; sih:t:' ek~pedyqe h1duv,e
i rnor'->Lie, kl<'.,rt· d,,rrn\,.ad ✓ it)- rod k,,rnec !885 1. do zajcua kraju. ll1rn::1 pn,l,,c,11;nv.:1-

n:1 zo~lah, kl'lum,; 1 prowinc1ą Indu hrytvJsktch I '1)c·znia !bbó r.

\\ I \7-1 r I h,b11d,.i (l;'.lt",ił:1 pr;vl,fL/l.'llit· Srn1,:1lry dn ~\,.),·li rnd<>11,"1\j,Lid1
1·,,•.1:1<łlt1,,( I 1l11dl1 lł,dt·1:dt"l',k1d,1 r,ti \\)",f11!_' \\ 1h11, 1,1,.• 111,·dy :1lll)~-,,h1n;il11,· I"""

v, ~t.1nic, kr1 ·r,· Hnh:nli 7)' thnrn 11 1. \Hclkm1 trudem przez po1:ad dw,,dz1e.ŚL'la lal.
\V1dk1 ł:lr-, lania tal,7c 1.dnłab 11zrJ :,ć 1cry1r,r:a w tym rc_1or:ie. rozci,;.~a1<1c \', l U;.'i r.
qv, jl' p:mu\>.·ame n,,d Borne,· Pc,l11LKny111 orc::.z p1 ,łod111rw. ,1-11 sd1odrn4 c,·,;>~<:1,1 Nm\.t:'J
(.r\\ tll( 'I

5. 'la Bliskim i Środkowym \\ scho1bk

U 1!.: 11.1 ł >;1'<. l.1n1 \\\,li,., ;/Il' I•) I,, v. wl,1 [, 111 ,l-.1 w111i,1\, li, 11:: ,\1, ,dl., ,1'.) 11: \\ •,, ht ,J;-w
f'h,\1 r:1 rol::- r 1dg1y\1aty tylkc• th•.a p.:fon1~1: \\'1clka l1ryc,l!l1a I P.0~_1:1 Wałcz)!) t>r1c me
tylk,, n <ln·l\ \1ply,.1(:11· i rynkL ·1by1u, ale I o panm\ame n~, r-b~z,u-:u.:h ~trategl<.:Zn)ch.
w;c1n:J..11.1-1cyclt utn· 1 n:;uHe jui. lll),J. .i11ych zdohyct.). i\fga·1i~1an i Per~1:1 pP:sl!'legarn.'
b\ ly FI /.e/ A11rl11,- J1\...u hi ,lfl',1 ck, hid11 i /.,ltoki Pe, ,L1e1, il Wlt'l ll'!l'Jl(l\1, O p1i,bl,l\\'()\',yi;1
71·: ,,01111 dl:i i11:pcr1111.-1 hryry_1~tie,-1c, Dla Rn,p \'.:t_f',,1 Afo:,r1i,t:m11 1 Pr·r~1i w1,11ał:t ~I\'
z k\,·c,u:1 turc..:k,1 1 ,ahc1.p1,•c7e1:iern l'b-;pc1r1, n \1 i\,Ji Śrndknw,·1.
J.:,,,.J.1 1w1,,, il., .,1(,- 11;1jp1<·1\\ J'LTU\\ "<d:•d~> H11cli111, \.\· fh(',(-• r. 1dt,l,,I ,,i,
1.1t·du ,czyc na h6tkn wiele przy_l'rarnczn) d· ple1rnnr: 1 1.ll\ 1.c,rzyć pod,..,,) m k:crn\Ynte·
l\w1;1 .,Św1~·tą L1gc" ,,pnr,: rrzt'L't ,, ko Ro~11. l-'r7)'1\'i'1dc;, Ligi \\ 1cuyh je,1ue. LL'
:,r11:,y\;, ne: 1x.:,y11a1· ta \\ n1'-k ""~) .1~hd1 ~,i dzide m a\, unurn1uych gcncrałi'm, a nil'
1L'll,,1L(1\\ ca:·sl:ich. \\\~tau, w1:;c ll'isj\:' do l'eler\bur!'"· aby o \\szyqkim pL•\\i:1do11m:
rl\\'lT .1\ld,,,,rnJr~ IL lklct·,1c1,1 1:luch:11·) zc~tab w 1-'cter~hwgu ll\\'t~·1inna, na ,·n char:
286

Amu odp'-1\\ 1cr_L1,wł z,n:.:-1tuw,m1t m c1l1 ·nkó,1,

0 t ,-~ )J~i...1c·j 1::i~Jl, k 1[·1 a \I k r,,1n· pl?\ h t;1
de, <slclicv chanatu'-', celu zawarcia t1:1llalu hamlll_1 ,1c,co. Vv'o,1c,a, to ).:Clin.tl \h,hdd
Czc:1 maJC\\ p11ck111oyl S'. 1 d:irię, pr,bil chana Fuch ary I zaj:11 kilki, fcrl{,v•. \\· wku
na,l,'fn\rn ( I :.,(J i I.i IW\\ ym dnv.,,Jc;1 wc11sl .. tui,\ 1~kid1 \I J\zp ~rrK 1;,l•Wt'l /t•~(.,!
g:1.:m·ntl KPn"1,n1lm Kaul1;1,1mL /or)!',n:i,,,.,1,d on ~iln:1 ek,pedyc1c p;,cc1w Bcch,1r1c,
która ;;qdn Sarnnrkmid~·. li, Ci'.l'n1c1 1!'<61' r Krn1f1r,,m1 1av.,1rl tr:,l.ti1I I cl1;111,:m
Bu,:11,11_, N.t 11·.cu 11•,,c_\ ,-f',_-:-.1 kl\lorm111 cl1111111l11p1.1n·ln•dl:l,111;111,_-,-; J:,,.,p_ ,.1<,1„
p1111;id1<1111),,k.ił.1 11d1-.1k1-di,\<-:111i.o 1,,y·11m· i \1.1dkil' p1,cy"lłL_1,: lt.i11dh.,,1c

Niep11k1 11wy 1-.,1w(1.1 1\:dar1c{1 pr(,hmab ,aham,,\1;1ć An_r.11.1. mK_111j,tc 11.,1·

kon-~.pcnLkltl.Jt pt'lt'rsbur,J:c~. pn 1 \1·ad1.oną micd,y 1-.icd:róle1;1 I11dii R1cl1ank,m S1-ut-
hwdl R,,mkt''e111. lonlcm 1\byn. a rz,1dl·m l(i~y_i,k11n. L(>rd 1\fa>t' pr,,pcn(>wal \\ rnc_1.
al>y pn,iadlu~u R\\~j1 1 A11E·l11 1llklzieli1' ul :•1t'hic ruu ,h,a 1nli.~1jv hut.,•1(>w:.cl1
p,~:'1~1\•- hi.1 parisma p(,hH,Lllt': CIHwa. Budmca I Kr,Lrndu byłyb) l'c,d prctd:tor-ttl'J,1
R,,-.p, 11,ih,1111:1,I ltl) p1,lih:111n1·1· Alj•;,11i~1,111. l,d.11 i Y;11L;111d. 1•u/ ◄ 1Sl.111;1t\l1\ pn.J
op1d ,; \\'wlL1q 11111:11111 J,11t1,\'.;,111:1" lq ·,111,,\\lt' 1m 1>111111"'-h w,h1,:k r,:111lt.1l11
Koleina \1:yE1i,1na k1_11\·s,;pu11delll'_ll, rn11;d1.y lun.tern ( 11:,m ille , bttnt'lll i\ld.'...:11,-
dre m G,,rczahn1nr1, Jak.i Irm.la 1rne_1,1T 1ąl 17 pa1d,11:rnik;, I ~7'2 t. do .11 sl\u1,i.1
l ST) r.. puynic,la L:zrodrncmc p,·jęcia i przcbq,:u p(-h11_1c11,.·i ~Tat:it) Afl:1111\t1rn1.
Anglia uwazata jedn.il-.. 11 Rosp ,tale gwaln pow,Lrrit'1:1e. 1,c1,·1-,kahL- 11a cltaJ1,1ly
11.;k1:-r,1wJąc Afga111q,m1_1111. Potw1erdzil1_1 ,1,; 11- JLl/ 11· t:,m ,,utt)'lll n-ku. kn:,I\ )!,'1H:r.ił
KaufP1arn: 1,pwv.adzii ~"U.l<l l·f·t:,,1i;:cz11,, armi;; 11<1 lctcr~ ch;111at11 Cl11\1a 1 /a1;1l /Y
be;, więbzych lrudnc,c1. 2.S 11Tz,~rna 187:, r K,1uln,a1:11 /;Jv,arl I d1;111c111 tr:1kl:1L
przcls,taka_F!c) Chi v, <; 11 proldJ, ,r ;11 ru~ YJ~lu ,_ ,adu ·w,1:.rv111 r:::d;,I ,., 1elL lt'_J .1utl'.11, )-
n11, 111y1 h u1„r1n1nil'i'1. Chnv •. , p11/t"t:il:i "1~, :v d" I()[ 7 1 ...,,,·,·,·1, 1nl1,q1 11 ,,,:d11v111
i-:;u1;.,ft•\~. kH'!J ł\u~<p, 11;1łi11;11.1\,l / i,:li;.111.1h:111 l\.t k;111du p,),,l:ąt1\Hit·1 111;1<·/cl ·1 (·11/1' r,r 11vrdł
1

Kautma::n w lulku l111\\ad1 ro,prm1 tł ci('. z k,k;1lny mi -1b1m. pe czym ,-h,u1;il 1lik-
w1do11 ann. Dekret cani c wtączcmu do R,,.,j, Kt>k,mdu ]itko p1c,wirn:11 t,·1gc,i'!,J,1l-1
ukazał s11;: 17 lulq,,_, IX76 r.
Zas,1dmczyrn terenem ryv,;:rh/ac_11 a1,,clu-n_·,yjd:1eJ n,1 Śn_,,H_,,v yn, \V<,chr,dztc
b) l _jt-dn,,kJ_v nm ,,c Atµani~;tan Na pl·•cz~\11-cu łac ~1ede1:1cl11c:.ir1t)ch rol\ 1,l1 rnrn ,tn
,praw zagr;.1111c11,\ch l ;,,rc,:A,·,w "'ll'C\'< ni;;l w1>ra\\d,,c r,,1d anrktJ.1. ż,: tl\1,1/<i
i\lf.,llli~Ltll ·1..i 1>:1i'1-l1'.,·- ,k:i'q,r_' ('!l/il ,k1;1 ill11d,111 J<p-.11" ,Ile f,d;, '" i;1u 1.1 1-r,-,h,1
w,1•L>k(,ll'lll.l ,\11,i:111 J\I' J•Pcl_l\'ó'lll [11/l'/ ]', ,,_ i,J 1rnr ,,l,.·11,n, 11y,. I, d/1,,l,11 \\ _\1,1
Ś 11 •1H. m, t'j.
Zaang,u11,.,1,nie Rl'~Ji .-. 1\'C'llile z Tun.._F, w I S77 r ~taln .,i1; d,,ri.1 <.•k11.J<J d,·,
um,,u11l·111a 1w,yq1 hrytyj,1<.1d1 '.\ Afr.a111sl,Hlic Clrnita \1ydawala ,,,;- sJ'TL)'Ji1J<,C1.
1\da~1rzc1 .i1.· c11·1r AJg:,rn,tanL S,l'r Ali 11d1l'd11! 1a wl;-,dcę , alkn"ic1c pr,,, ,,Incrn
Anglii. \\-' r1cuywi,1n,1·i li) in 1,i,·, ,, lłli1,:'1t'j. Stt'r Ali ci1\:f111c brał J:ll'tmtdLt' <Hi
/--.11glik6,'. 1 ,1nll n;; w1dt· 11,tq>,.I\,-_ nil' rt''t~'f,IILF;c wd11aL:; \L\'-'Cf't'1111ni.c1. \\' l? 1 1
,\11,-,1111 /:,;:Jdd);, pr1yjvua ,,1\111,:1 ,,f;.11·1 1·11,.11 ,, l·-.. 1l 11l11. 11.1 ,·,, t·1i111 ·-,11· 11ll' rl'<•<i11l
1

pode1rzewając. iz n~zydc·nu a11gicbr) , ..,dic,1 mKl1.on·v.ać' 1e.t,:u JXK'/)ll<1t1i,1. l:{oko\\'ani;i

at1-•a1i,kri--anricbkic to,zcne 11· tej ~prawie na te1enil· Ir,di, w J-\·s,a11·ar ie 111e r•u.\'lw·,t:
rezult;;!ów. Nm1: wicekrol lndii, l(,rd Edward Rober! L\ (!1.'n. zac1i1ł 111,-c prt'.g11t1," :,--
\\ ać; wr111w pucciw 1'\fganrst:111011 i. Rć,\11wc7e,me .1cdnak sklt>nil ,qu~,1,11<.<1 :\11f:li 1.
st:lta11a lurqt, du pt1~rech11cf\\'il Su-l!w1 wysłał \I' b, ietniu l S77 r. f1C~c1'.11• o de
 K<thd LL propom,J,fC Afr-:u,1stJ1wwi zaw:m.:i.:: ;, /\11gli,J uk l.:dt: \\ ymiuzuncro w R,:<fQ.
Szu Ali odi;r-w1{'dz1:1l odn,nwrne. ;1i1c <ygn ..tl}. i.e gptfrv, byli)} do ,l.,]ii.c>111.:, / R,,~p\.
l\:l1tvL1 emir~, byl:1 typow,i próbą \\)lT_''\\:ltlla ~pr1t·,:,no~ci 1111\'ó·y 1rn,c,u~t\v,11rn,
ak v. kJ ryzyho\\11<:J g11e m~· n,iala \'.ąksz)d: ~,.an.,. \V C/t:n\cu IE/i\ i ll:nl.:l 1•n
rrt)J,[C \'. Kabulu Hl\) ;~1...l rni~j~: \V(lf~hu\1',j I ic:t:lh'ldein .\'d,1,la1t:i :-,tpld<1\\tiPl, :1!,:
ti<> 1111•11\'.•1 ··Plll'i'lltC1t'f ·1 R"'+! 1111· <lt>•,·11". S1(,kto1\ 1vh1t•l1,· \,,·11•,·a:1\ ·1,,,1;-,ł !.h,
I', r,·1-,111111·,11.1h· 11 l<,1ln.l11 1<,•.1:d l•T• 1.1,11·1•,·.1). 1•dn,· ,1,,,11nln:1I '•I\. n-,·:,· 1nu,L,I
'·,lt / 1-.l'liil<'!lLi,·)Jli('_I [lilii i) J..1 / ,\1:1J1:J
\\1dz,w lr11drn1 ~ylLc.KJ~ Rt"Ji. Anglia zdtT)lkl\\ula \1~· na atak. 20 li~toi1ada
!t"it, r \•.ci1~L rn1h,,~Jo-brytyj~.kic \,knxz}ly do Alr,mistam,. Rn\ja c,J razu pc,dJęb
d) pl(,11:cit',~·zrn: t'zida::ic:. zm1erzai~1cc de c1tr;:rnczcnia ko11riktu. \\" grudi,w do~zlr-
d1, pe" ncl:'.r• zbh1cnia :,,tannwisk. ~d) z Ros.Ja ,obo\\ iązala sio:;: ,,ycufa(· m1s,1ę woj~ko\\ą
\vci,t?. pr,zost,,j,\c:.t w Kc:bdu. z.,.~ \V1c!La Bryc1nia pr,twicrdziła dotycliczó,owc pc1m-
:1111rn,,·111,J I ,~ . . ,.,:, \\ T[',l\\ i,· ,\j 1 :•1w (;11 lll. ( )ii:n' \' \\';i \\ uj:- f. l•ryl yi~.k,d i l ') l;i ,h utu. :111:1,
1

,1lllK·~. ;,:)'<' n,·,,1 u1t11 l;1J..11h cl·,u11,:1,1i1 '.,;u /\l1 /111"1I w h 11 111 t.",''J Ll 1,ud1w•,;il

w 11,ia!,l1:n 1d1 G:md,nnak 26 n,;1p l :,')(J r. u!J:1d poko1ow) z An&h, 1. l 'ld:1d zuhow1~i
1, 1,1ał 1\ly,!rnqan de, rnc11,1\\J.!l1\1;1111a ż.Jdnych <tl,<unkt>\v z nbcym1 p;11\~lwam1 bez
1,s:1:th Art)!lu \\· ter, ~pn~1\h ,\t)!a111q,1r1 ~lawa! s1~· 11H:fr,m,::lnyF, pwtddo1,1lcm
\\'1elk1ci Hryta1111. Od tej pnry zachP\1:mic 11icpndlegtc,ści panq,,a lwło ClT«z b;udZICJ
duzcr\czr;c, gtJy;, p7cJqaw1c1c:I 1',n!'lii \\ Kabulu podcjmnY,al n:q,1aznic1s,:c <lccyz1c.
\\' ,.,1,:q,mu l !-.7') 1. ,, , huchlo ,, At&an1~!dllll' po,,q;u,ic ludowe. Prz) ~pnrz) te,
om_) An&lll \\ idu klopol{:\v, ,:,1 k1,7CZ,1 gdy prn lqczył sit; t'u rncgu Abdunahman-cha:1,
J•Pebyv,aj;:ic't na cmigr:icp pod r1p1d:ą n•~)JSką ,vi,uk \\Jdh:icg:(, lhan::1 Lln~t !\'luham-
111,nb. Jq•;, 0.1!,, 11'.<1L11\ "l•.1uk,· "l'-'"'''•s:1(' pt,ln(lu1;1 c.1v<, ,\lr.an1:;t.1rn1. An1:licv
11,·11.d1 w!nh. 1<· lc1•1q h·d11c 11,11.1(· !\l,d1111,1hrn:111,111",.,.\lll ,,l.,d,.,11\l1•.;H1i~L11111, 111;
v.;111 i:< 1 ICfO ~iłami, c1c<;z,1<.')Hll s1i; poparciem narodu. ,\hdurralm,an ubp1l \'.11,:c
1"1:1<.!y ,, K;1hil11 ;:, c,,11.,. potv.ienl1.er.ia pudst;1\, uv.) cl: i::stalc(1 unwwy, Gandamakn.
N 1q11 ,wt,d1-21,ia 1•. 1\fg:,111nan1c 1rd:01rpcn~r,\1,ab sc,bic Ro~ja na ob,zarad: AZJI
Śn,dkr'\\tJ. N;1j,1ainit:j~;,"1•m u:lcrn 1c1 po,:zy11;111 <Wk ~ii;: k1;u ()[l.ll10\\i1nie Turkmenii
(I rnk1t·~t,m11,. Z1em1t· Turi,;1n,:rni gr:11;1uyly za1(l\\Bl Z Afg:rni~t;:Jlt:111, j:1k I Pe1,F1,
!''lały wwc i¾tnlnc, ¾tr.itq,ic,ne 111;1c,,·11it·. Fbp,dycja pH:wal'.,,011;: [J11,1;, rcnv1,da
~l1,·l1,11l.1 s~.. ·,l,11 l('l":I ,':IJdd I\ l11l\tl: l~~:1 r f\,.;di.·J,,:.I, i\11.·1\\ I S:11;1L Z1\·,·111,,~ll
w,:-,,1,k1q ,'.)[Ji,_\ll,,K,11 11alci\ :,,_,:.\\U/l~u.ac !,,, iz \\ kur,,v..:1\1.Ji;, ..'l 1;rud111c1 ]>;:-C'I r
Fc-r~p1 poµndzila s1~ z tynu 11,.1bytka1m, chodaL zn,niejsz:ilo tu jej pocztKK bcz-
p1ec:?ei'1~1\, a. Chtatcc;,ncgo pr,dbc,u Turkic<t:1m: dokc,nah:. Rn~.Fi \I lk:-:cl rc1ku.
\Va111, rn f'b"zarcm I) w~!lizacj, Angin i Ru,,11 b) la taLie Pcr~p (lr;,n) Zawarcie
knl<,rnalnq ugnd, 11 lq Sl'Ll\\ic mit;dzy r•bt: mcca'stwan,i ~Lilo ~ię istctn)IP opiiv,crn
Tr(>IJ•<·,m11;m1c111;1, c'.l:1t,Tr• 11hl;rne przed,1~1w1ri1w 7r,qak w rn7d7iak c11rnp,~j,knn.

h, { hi11y i Japonia do I nojn) świalmnj

\V1j11:t !904-1 <:iO.'i rd-:u \\ zas,1dnio-y ~pcsób zmicni!J rn1i;d1ynarouc\q 1x,zycję

J:trp111i I lt'I rui..: \\ rejonie D.,1t,k1cru \V~ch,du. C7,i•y, kiedy z Jap(111i:1 zawicn,nr,
! titTi\\-, nu!'r;, 1-. 1lt' tr,1k1 .1t v, d;; \tT,,, j 11i mi nd:>, ;1 p;.11istw1, t,, ~1ah: , 11,· u,11ny m parł nei1•11:

db 1:1u,:a1,I\\ u:wpejs~.KIL '\ie <.Y1n"cz;1Jc 11·. <','.l}\,i~'i,·, z;m1l.:11 ry\"1!i1;1~.jr i w,,1_1ę111-

288 - ~ - W EPOCE KOLONIALNO-IMPFR!AUVl:,J (1870/71-19/R)

nej nieufności. Ważniej~:,:,. jednak c,kazywały sk \Yzgli;dy strategii Pkbalnej ,,t,u

coraz bardziej konfliktowych bloków: Trójprzymierza i Trójporozumienia. Japoma,
najpierw poprzez układy z Wielką Brytanią z 1902 i 1905 r., zaczęła "viązać się
z Ententą. Trudniejsze wydawało się przełamanie wrogości w stosunkach z Rosją.
Szyku1,1, ~ię do rozprawy z Niemca1ni w Europie, R.o~ja 1nusiałajednak zabezpiec,:1 (
się 11;: !bll'l<im Wscb,d,1t" Przesłanki du \\Spółdzi,1ia!lia ~tworzył j11z ukladz 1907 1
w k1,,ry111 laponia 1g,,dnł;, się reśpekl1mać intere"y E",.ji w M:11„ku1i1 północ1""J·
Japonia zdołała też uregulować swe stosunki na Dalekim Wschodzie z kolejnym
członkiem Trójporozumienia - francją Traktat z I O czerwca 1907 r. dotyczył głównie
uzgpdnit"nia stref wplyv.(,w obu pai'lrnv 1.v Chinach. dt· wiązał też pn~icdnio Japoni,;"
z Ęntcn!,1
J\fano iż w 190b r pojawiły ~1~· S[HI.ecznośu r,,~y1sko-japrnbk:<". wynikaj:11 r
z planów budowy linii kolejowych w Mandżurii, nie wpłym;ło low zasadniczy sposób
na rysujący się nowy układ sojuszów. 4 lipca 1910 r. Japonia i Rosja podpisały
koleiny ukh1d, stwarzaj;1cv rnncmeiszą podstaw~ do wsp6\pracy mocarstw. l;kład
nawi:ilywal do uslalo11euo JUŻ wcześni ei podziału 1.vplywcw W Mandrnrn 1 stwierdn!·
,.K:1.żda L Wysokich I [mawiających ~w ,tron ZObf1 \Vli:jZUJe Się utrzyma(' i szanO\v;1l'
.1tatus quo w Mandzuni oparty na wszelkich traktatach, konwencjach lub innych
porozumieniach zawartych dotychczas bąd:1 między Japonią a Rosją, bądl między
lymi dwoma mocarstwami a Chinami". Artykuł kolejny przewidywał możliwość
urud1cm1eniadwustronnych konsultacji rniędZy Stron arni, .,aby porozumieć się co du
poczynar\, jakie uznałyby za koniecrne prnfiąć w celu utrzymania tegoL status quo''.
Układ zobuwiązywal ltćz partnerów do przyjacielsk1e1 pomocy ,,. ctlu ulepszania
swych linii kolejowych w Mandżurii i powstrzymywania sic od rywalizacji w tej
dziedzinie.
Zbliitnie do Entcnly dawało Japonii \\ iększą swtJbc,d,: poczyna1'i w tym regionie.
Wykorzystała to Japonia, 11ajpierw do całkowitego opancmania Korei. Na mocy ukfa,:h:
o prokkloracie z lipca 1907 r. urzcdniq ;ąpońscy pr7tJrnowali kolein(, 1,arząd r,;1l~
poszczególnymi sferami życia kraju, Po mianowaniu Terauchi Masatake rezydentem,
przedstawiciele Japonii zaczęli brutalnie tłumić wszelkie przejawy tendencji narodo-
wych w Korei. Wreszcie 22 .sierpnia 1910 r. podpisany został w Seulu trak.tal o aneksji
Korei 1\11vkuł pierws1y lraktaw nic iH'"/Cl;tawiał u, (!p 1ego żad11Yth wątpliw06iL
glos1,1c: ,)CM CeSdl 1. Krnei odstęp111c JCM Ces:u11.,\, 1 Japonii w pd111 i na st.tł,
wszelkte prawa suwerenne nad całym obszarem Korei". Natomiast artykuł szósty
stwierdzał: ,,W wyniku wyżej poslanowionej aneksji rząd japoński przejmuje rządy
i administrację w Korei i zobowiązuje się roztoczyć całkowiH\ opiekę nad osobami
i wfa,nc,~ch, Koreańczyków, którzy !,ęd,1 posłuszni prawom obowi:vuv,ym w Kor,·,
(... j"
Czwórporot.umJt,nic 1\nglii, Rc~i. rrancji i Jap,,mi na Didd, im Wschodz1v
stawiało w trudnej sytuacji dyplomac_ję amerykai1ską. Stany Zjednoczone znów uznały,
że inne mocarstwa wyprzedzają je w dostępie do rynku chińskiego. Szczególne
zainkresm,anie inweslycjami W Mandżuńi wyb,ywaI wtedy ~1merykański „k1lcl
kolei" Edward Henry Harriman, ale Japończycy zdołali zał)lokOwilL jego wysiłki.
Stosunki amerykańske-ppor'isłtie po 1905 r uległy pogor~zeniu. Japoi"ic ,ycy obwimali
Roosevelta o to, że uniemożliwił na konferencji w Portsmouth uzyskanie kontrybucji
pc111i:zr:e1 c,J Ro,JI, ,1 Sla:n L1cducczc1r:c z rncpd":'JCl11 obsc'rwc11,.,ily wzrc~l pol1;:_::1
fapc,111i. Chc,dz1h, me tyłku o \\ vpiera:1ie !.,1p1lalu ,1111c:r) kaii,k!CfC• 7 l\lanJ„uri,, ale
" mPLlm c~(' pup,1·iaua ~,.;: Lhp,n, jc)t'.i~tyvzr,ych pla111'.m Jar,01111, kt..'.,re rnu):!łyby
,-;__ prziC he,pi,·L:/.e11~twu Fi!1prn, n;ik7,)cy,_h dt· I 'SA
f\licw to 31_1 '1,tnp:1da ! '10:-: r. pr1ed,t,1\\ 11:wlt· l lS 1\ 1 fapcm1, L.hht. Ru(lt 1 ·1;,~;--
h11:1 K•·.F1•n1, lli) rnlrnli \'' furr11w dd,Lu:wp. iż dia pa:'1.,t,1·;111n:;-q;1 ,1,,,1 ,,!an p,,;1;1d;11,1::
\\ I1,1:"t Ul(' IJ;1l•,,l1kll i:1r;1/ n; L:-,z.;q;, dt·1c11111f:;a I\.' .. v. pt 1~~1;1'!l•\\'.tl!i!! 11 lcH_·~,l•\\: ,i,,;,;y~,.t
1

k1ti111·,,t:11 ,t\'. 1\· ( 'lu11::1 li i l'"fll<'r:11,11 f"•L•.•1••1,v1:11 ,111dl,,11111 11,,-,,,,,'.lt 1·111•-.c1 1 11:1,T
r.ilW-'CI Chin ()f._t/ za,ad) n',1,1:yd1 ,;ar:~ t:la dn,ilalucśn l1arnll1.·\HJ 1 przc111,,lowq
\\ ~Z_\ ,1kid1 nan°c{,,, \', t) lll Cc~ar:,rnh•"
\\'alb.: kapica!ó,,, o kor cc~Jl' w Ch11,ad1 b) h1 rn1d,tl '-'~Lm. \\ lcca I tJ(l\1 r.
Sj:t"rj:tlnit· ul 1•.1 ,r;cuc kc,i1~orTJUm angid.,ko-frar:cu~ko-mem1eck:c zdoi-:) lu kcrnrnkt
11:1 h11d,111·t lrrni k,11L1r-wc_j w p-c,11·1m'_II KuantLt1:g, Naci~k niillt'rc,,c,11·.Hi\·ch ~nip
L1p11.1h :111:, t\k:,r'1,J.,q'•• 11;-, ad111i11i,tr;1q,· \<.:h/\lJ:'1ui'1).La \,>,! 11·<',1,,/:1~.1;;',, ,:1:1\, I<'
r1• 1,dtr.1 ·1.,11 n 1n '-dt,1•.. 1! ,1r 1.• 1 '.',\'J-11kt•I'.\ l1<,k \kH.1<-v„,I 1·11 ( l1p,1 11;(1'11

1•~pl11,1y 11:,I du k~tt,:l'la rq:_c11t:1 tr,ar:-.1\\'d vlirn,k1q·1• I. p111,h1 li l'l•(::11c1c 1ll1c'll',P\',

,m:Lr:,L11·1,kid1 . .\('r;m;1 1;1~.t 111tzyla ,i\· ,uh,·,vn1, n: i(•lt'n, 1:111,w,1,·11•11(, di•
ul,1,du ,,, ku11tr;ikc1t· kapLJ.I l'SA, a 11;1,li;['lllr rm.:,i:•:h1 1 1,1pd1,k1, 1\IPl/,[C f/11
l<(>11,c,1q1,1n Szv~LHJ f\:("',H•,l\\ 1111:11 u:1rF1lyh.1 dlilt'l\k:,1bL1, ti111,1•11·;rna 1:rzc1. ,d,
n·L,11.,1 ~tiH'.ll l'l·,ilctndna Kuux,1, h,ia _ll'dt1;,k 11it'11('.:ma. I• li~f()p: .. la I 1J(J'J r 1aprt'(lPllt'
\'.al ,_,r urnkdzynarcu1_,wicnic uy lt>i „/l!t'1:lr:1l11nwa1,w'' lm11 k1,lqnl',\'lłl \I' 1\Lrn-
dt'.Unt .l:.1pm1ia J Ro~1a. które· ua 111uq J'<;w,.1L111ii-m;i , l'>P7 1. 1:1\:l/;11\ kr: t,'WL 1a
, ,,, '-'!• ~lOrJX'dO\\ al) ph,m K11ox;;. Rubrrt F,,rrcl I 111, il.l,1, i 1: ,.Ph,u rn·ult ah1,:l YJll\
Kr11•\d hyi 1nli1:1 f 11:111 hą•"-1\'lh r:rq-,,,.1\l·j1 llc'/\11ll•ll)d1 kttd,1-.td\',llk 1·r:l"/ ;1111,T\

I :1111,l,,H_!'ł' 1hJ'll'111::1 ·•· 1·d\/ -1•-i.1dc1\I 1, k,,111( 11• 111\lfl li1,.·111,flllllli'llllf 1··1,lrl\l'll'\'d
r,·:1lm11· ma11dzur·-k,,:1·, (]{ 1--<:rrdL ~- JoJL
W Chmach 1achcdnly 1cdn.:'.-, pr ✓ en:1a1,y. które- Jc,prnwadnh du 11p1dku nii-11i:d
tr,,,,1cb,\\'q::c ((,c lt,.J,11 ra1K>\\c1ma ir•andzu,kiej Jy1;aslli Ts'in!''-''°' i u~t,u:owienia
rrp.1bl1 ki. ( i!i',11 nym 1Jeolcpiem n;chu. któr\· zmierzał J,._. dJalerna cc~arst\l,d, bvl Sun
J;it-~c11 (1,r. ! isU,). Jul w I :-;94 r. z.1luL 1 I cu na 1-h,wcqach Zwi,;zek Ocruclzcn1a Chu:.
:1 w ll!()'i 1 1_1cd1,ouył rt,111,· 1·q:;11:1,.iqc d,il'\ktej d1<,,pury. lw1,1z~ic w T1Aiu

/.jnliw,.,,,11,J l il',; ('liir',~ka l\ą',1;1w;! 11n 11:r:i11,11\1;1111dl111<.·1•.. 11lutvp1q·, ln,ly (•(Tli

,.·u\'.dlH pl.l, Sui. _l,1t-cx11;1 „lu._y /.i·-«d) lu,h1" l'11·n-.·,.1;1 l;,,.1d;i r1;w_1ll1:;i11/1111. tl<>•.il;i
k••1:1c,·/11u~c d1:ile111;i t'.)11a~lii 111,mOur,kicJ I usta1:e11·1e.1lld rzdÓI CZ)~I(> clm·:~kiL:!'u,
'/:1~ad;1 dLn;ukr~1cJi, t'/\ tez ,dadZ) !uch::. m.-,wila o likw1dac_11 uslrllju 1,1c1wrch,czne)!'o
i 111v,ur,u1iu 1q,uLl1ki \Vn--,znt> 1rzec1a za,ada. doh1d1:,tu ludu. najmniej ,pr,:·cpo-
w,11::,, d< ·1ycl.) la rdorn1 ,.fit ,łt>c7T'.) eh. 111la,zcza za~ w ,akr,.·~ic 1, Jadania zic1rnq.
Ron1•c·h·; \l'\1111<·11,,rw w-:--. wladt,: T<iL)'!'•\I' ro7poc7d\ sii; ,1,· ~1cr;11:il IYI I r '•"' pw-
11.1111·p S:11·1t.:11: P1„1•,d11wK· yr,,~·11L· dl:1 l't>,;ir,tw;1 uk:11,1łt1 ,11;' jt>1'.11;1k ilopit>n1 pm-.,t:111w
1•, \Vm;,111~u. \',· f1<i:id11,1r11ł,,111,·i•,,11<•l.t1 R1,1s1,1/v!,- ,1~· ,,111, n:1 llllll' pn,1•,im1c·
Cliw .~r(),lkowych I Pc,Judnwwych. klóre c,glosily r,1ezala1;u~ć l'U Pekrm:. l T1,adc1J.::1ce
-x~,;;r,l\vo 1i11<1ly uatowilć tzw. dywi:z_1c rcija11)!U i char•-,zmatyC?ny p0li1yk Juau
S7.\ k'ai, kt,)rc~·n 11:i:ttH_'wa110 premie-rc1r.
I '·1_\C7JHa i 'J 1·2 r. puywódcy n chu rcwc•lucyj1:q_u z,1::-n:·maclzcni \I' l\1;ml.imL'
pr1,klcm1cw~1li rcpubh k,; z Sun J;1\ ~cl,L'rn Filo 1) ll"C L<i't •\I') m prczydnikm. I 2 luti:t'"o
29G

1912 r. Pglo~1rn.n ,.1bdyh:acii,:' małnktr·.1cgo cc,aua l'u-i. a n., Cćde rn1d11 1e1111hlih:,u::-.-
k1cgn ~t,m,,t Juan Szy-k't11 Nastq:ncgn d11id Sun .lat-sen /.11.1)rnw,,1! 1, ~,:,11m, 1s~:,
p1.:·zydcr.1a rcpubhk1 ;~~ S1ol1c:; w I\dnkirnc 1 włal1za ,1 (l11riad1 pnrn~1al:t 1•.. 1~·L1t·l1
rz;!du pd.ir'·skrc):!n Juan S/) k',!l,l, l.1órv zmicr?..il dr. UIIHlCIHC'r,ia wł.,d1y dykL1!( 11,l,1e1
i rrnl iia;y ~l)C/1 ,ej. l ,l{,1'. 11,1 :,H:1 n1 •n,y1.') jl' ,f .'•I al..1 s1, l'il,'d) 1-'an 1.1 Nan dP\',a ( K 11t1111111-
1

larit> l. l'(1\\·.,1a!.1 11 .,i,·rpn111 I') 12 1 l\!Pc:il~l11a du11111111F1•.'l• 1, Cli11 ;,eh l'''l';uh r ::1,11,
(u;tn :,-.:,1:,,--k',11;1 l1c1ą'- 11 l';Jlfl''.\'r11 PIi \L1Ld1/;Hlr 1 11'11y1H,H11t· di·l'clll'l:l:-...111.-( !'l1
1

\)",l,'1'111 1•r !) w1l,·1(\\·. 'ld['"''"•·/11)1 h

Po wyliudlli I 1.1 ujr,y ;wi,,fo\\'tJ 1 1:,:111r,;,;1,wa11111 rm,ca1,I\\' \\' dz1,1l«md('h Ik
frontach e1:wptjsk1ch, .bpnma t.h ,sfl Lt'f la 111akurn11,1 S(l!'S( 1 hr:,y;c du Ldc,hyn.1 ,Jum mu·
14ceJ p, 1zyq1 w Chin;td1. 6 ~1erp111a JlJ]4 r 1z.:1d clirn,,kt llfh,,ił 11eutr]lrn.<.,: i 'I\H(:.;11
~ię do stn: n konflll;tL: o meprz2m1~zc111e dz1<1hn\ \,OJc>ntr-,ch na Jego teren .!aporna me
zz,rniernib Jttfod: re),ptktować kg-c, apelu i \\ p1n\1 ~z,.'.1 kt ,k·jnoi;u chnala (lparn.•\i a,'
11h,•iar:,· ( hir· 1•1,Ju!,t:ii,iu· ['"d k,,111n·,l;i nil·n,ic•.Li l l „1,·q 1 m.1 [(jJ.J r .l.tj'(ltJ1:: l'')f', 1
,1n·d/i;:l;t \\oi111· ~11.·111<.1•111 i r·:,1vd11111;1\l ,J.11.:1<11\,d" h1Hud/1e·,1\·,.11 l\•,11·,·111\ k,,1;·,1.,-.
cksrcd) cy1r) r:a p1".ł11) sep ~:1,H1tung. W l1~to1x1dz:e 191 ·+ r. Japor',:L\C)' ,Jp1·1owa'.r p,,rt
'Lm~'.ko. a Ll',L<;'fl•~ic \, yparh N1cn.c{v, 7 cak'J pn)w111c.1, .',1ar1tun;::. Fnu;1t'.,1w, u
Japoriczy,.. y 1ar,w111ali. i',· celem ich aLc,1 1cs1 puyw1\,1_C111c Clm.OI : par·111v;111ia nar'
1yrn1 uh1,z.cr,m11, ale puirnej zapornrnch c: w, ycl1 przy rz.cc:1c111ach. l l,!iCkn~1',',r , 111
cck-tn ,t1a1q:11 Lir•rn1i1, llr'!llc:ow.,11e1 w,iem,1 1,,1,; r., l,y!t b1.1\\ ie11, sh•pnrP\\'t' Ppc1m•-
1

\·;,11:ic cal)cl1 C'llln, dotzq•u \I L1t.,ch l \1011,y (w1a101•1q JXl\1~,1.d;, ,fHLYFllctce w.111,nk,.
1/,a:")·s k'j swrll'g11 dohr 1.e (11..ldawala r:Pta. kt;",rą I:- siyc·; rn,1 I ,Jl 5 1. 1)u,cl J,~ro1i,:~ 1
\\ n.·c1vl rrcm1cTr,11·1 Ju,111 S:r) k'~11r,,1-i
i";t•I" .11 1:1d.11· l:11•,11111 pPcl11d(,11a hyb 1,.1~11v•,,·1 1'1,·1 ,,.,1;, ·1 r,11 '1 l,11-. 1,:1,d;1
,·11,:n ;i11d11h ,1t>11·, .:11u· .',,·;11,1::11;'11 J.11•••111.t cl1n.d,1 , .. ,v, il·•\· 1,.1'1 d1111•.L1 1 /'·,•I
zg1,dz1I na w.,zy,1;,0, ce, ,,rz~td fw.Fl n:,:k1 r:w,zc w pr1.1~,;d.,;c1 u,gud111ć: z rz;1J::r·1
c;i\· 1

11ic1>1icd:1r:1 1,· zakn•;;1e wzp:Jrz 4dzcma 11szclkimi p;_:wam1, 111tlTCca1r1 1 k1·-11u_•,+:11:1

ktć,rc Niemcy nabyły nu mocy tr,1~.L1t('-\,·, lub r,a mnc_r po<.bt..:.11 ie, w ~W\lll:k11 1h1
pw\1 in<._11 S,-;rnt1:11g" Rząd dm·•\ki 1rn:,l iic t<:z l('bo11i,\L.t1.'_ iL nic u,L 4('1 :rn r:1<:
W)dt1e11:iw1 lt'lccic11111 1:1pcar<,1wu żadnegc, obzar:1 11 prow1nc,11 Sza-:tur.g.
(',~•,(' ,lnw.t, ~kl.al.iNCl \I<;' z siedmiu artyki1lów, doty<.:z\la 11,nm:i;, ,.sp,x1:,h1,:r1·
'1,1110\',l~k;, l:q,,•1111 \', 1~>i1al11,111\q ;\'J.,11dl1111111,(' w,., i1<"l111q 11 1··11 :\11,r1)'_t·l:r \',1·w11,·t11-
11c( Z,1,b111, \\ 11;,. ,tl.•y dtll'l/ d\i\' I 'u1 I i'111111:1.1, I" 11i1d 1111)\\'\ ,1 lldlldl.111 J,w_J Kl ,k·1 /1 l:11 I.I'.)
ł.ll'M kołu ich11rv1 At1Lll',L-l\!11kdtT ruedltuo1111 do 1)'J Lll. Kur:twla i n11.,1d k1iki Jd111r VJ
K1rin-Cz<111gcw1; laki:t 11":1:ily b:J· 1:dd,,m- .lapoui m lJ(J !c1I. !l:,b1c an~ kuh \'.- tq CJ,.<ci
rn(,wtl: c 1ó:i.11Pwd11yd1 1•11y11il,_,:1cl1, ktur1' l11el1a pri.y111ać „plldd:111:,111 pp1,11,J.1111"
Cz~·,(· 1rLt:,·ia, skladajm ,, ~Jl' 1 dw(d1 artyk1dc \1·. rn(,v. il.: 1, ~p(ilc, 1 kurnlimau,,
1

nwu1lurt-;1czcy1:1 l bnjcpm/!, k1(w, pn1pp11n11 ,u111 prwk,11ak1, \\ ,: "-'T(•lne pr1.cdqę.

hi.-,1 ,I 11 <:• nh1 kr:1j,~11·
( 1v,, c1,1,11lc.. r 111l,;i1dn,·1 l:-l.t,111c11111 11.1,w11tl<1 1nk1 ,111yk1ił '·J·<·c1,1ln l<'l;Jd
clm',h.1 zobow1 4 zl1JL' s1~· m,~ od~1q,c-w,1C· ,irn wyJnc-rz,1{v1a(· trzt-ci,·mu rn>C,ll'~l 11 u
żadrTJ p17y5t,1111, 1.atok1 lub W)'l1Y pdozomch u brzq:.:,w Cl1111-·.
Cz,;:Cć piała, ~-klc1daj,1ca ~ii;: 'l ~1edmrn ,trl'r kul,'.11·,. L<l\\'Jcr,:la ż,1da111,,. ktt',rvd1
~peł1,1c111c c,zcaczatc,by laktyunc pod('or1 4dhnvar:ic ( 'hin Jap.n,11 Art) ktJ pcc1 ws,;
mówi! wiec, iż ,,rz,rd chir1s!.:1 z:1trudni 1-. ply\\'O\\)'<:h JapoiK'.-' 1- k{11.i. 1a':-.:u dora<k-1.':1,
 VIII. DALlKl I BUSKI WSCIIÓV W KOl'.1CU XIX I NA POCZĄTKU XX WIEKU 291

w spnm ,1eh polityc,nych. imansowych i wojskowy,:h". Komendy pohc11 w „ważni ci·

szych m1e1scowościach ' miały być administrowane przez Japończyków i Chińczyków;
broń kupowana przede wszystkim w Japonii, a eksperci japońscy zatrudnicm w chiń­
skich fabrykach. Japonia chciała uzyskać prawo zbudowania trzech nowych linii
kokjnv,ych i pierws,-,•1htwo nakonu·~1r, w prowinqi I-uh.ien. Artykuł ,.ióclmy zawkral
zap1~ u r:n•wadunlu d,1ałalności mi\jrn1arskiej w Chrn.-1,:h przez Japdiczyków.
l l!·,uu,··niechi11•J,11·1 ,,pinii puH1u1w1 przeciwk,• 1;1d:1niomJal'""111, 1 toogrtH1111,·
l\1ocarstwa zajcte wojną milczały. a Stany Zjednoczone, wówG11s jeszcze neutralne,
~precyzowały swe stanowisko w nocie z 13 marca 19 l 5 r. Protestowała ona przeciwko
niek1t'1ryrn nadmiernym ż,4daniom. ak uznawała też. spcrjalne prawa Japonii w pełu·
dtliowq !'vlandżurii I Srnnwngu. 7 rmqa 19 I5 r. Japonia ~kierowała do Chin ultimawrn,
któr<' w1ywało do pr7.,',-J~da noty 1. 18 ,.tycznia, ale w złagodzonei formie - hc1
więkswści ai1ykułów z c~ści piątej.
Chiny przyjcły ultimatum Japonii 8 maja 1915 r. Natomiast 14 marca 1917 r.
Chiny zerwały slllsunki dyplomatyczne z Niemcami, a 14 sierpnia tegoż mlrn - już
po pr,.ywr6ceniu Ccs;uslwa i osa1l1e111u na tronk I !ip~·a 1917 1 ! I-letniego l'1H
- \\)P' '\""·działy WP111.,;: p:;ństwom centra1nym,

7. Geneza sporu o Palestynę

AL de końcaI wup1y światowei Pait'styna znajduwa1a się w er;111ic11h Imperirnn

Osmm'r~k,ego_ Ten rncw idki obs1ar ( ukuło 26 tys. km), leżący na s,krzyżowrn11u
57Jah.ó1, z Europy, Az11 i Afryki, wai.J1y był nie !ylku ie względ6v, strategicznych.
Miał także szc11~gólne znaczenie dla trzech wielkich religii: chrześcijaństwa. islamu
i judaizmu, co wywoływało ci,1gk napięcia i konflikty.
l'1ot,Jem Palestyny nabrał szerszego, międzynaroduwcgo wymir,1u, kiedy w kd;cu
XIX \\' pDjawił się rnL h s:, jonistyczny. Powstał on z irncjatywy dziennikarza Wiedei'i
skierr,, leodora Hcrzla. który doprowadził do mwor.::cnia Światowej Organh:acji
S)•jonistycznej na zjeździe w Bazylei w sierpniu 1897 r.
Najwickszy ośrodek ruchu syjonistycznego powstał w Niemczech. W Anglii,
gdzie od drugiej połowy XIX w. istniało już Stowarzyszenie Angielsko-Żydowskie
(An1•/o-./1 •1 ish Assai Jl/iii'/)}. działal1H ,~, ,,yjonistyC/11<1 ll,thrała l'OZll!il( liu na początl li
XX 11 pu 1,siedleni\1 ,,.,. 1u przybykgn / Rosji Ch,111n,1 \Vcizman11:1. ll)I on zwo-ll'II
ńikiem powiązania ruchu syjonistycznego z polityką brytyjską. Inny silny ośrodek.
syjonistyczny, kierowany przez Eugena Meyera. Nathana Straussa i Felixa r-rankfur-
tcra, powstał w USA.
Ch,wnym celem rud n.I syjonistycznego stało si.; z. czasemdążeme du utworzrn1a
pruhtw,1 i'ydowsk.ie»P Początkowo ied11ak plany b) I) skromniejsze: pow~tanie osiedli
żydow~klch w Pak~tyml'. Sułtan udrzm ił jednak 1:,h 1e projekty, rch I obawiał ~lt;'
wzrostu konlliktów narodowościowych.
Na początku XX w. Herzl wystąpił więc z inicjatywą osiedlenia Żydów na Cyprze,
a na· 1,;1mic badano mol li" oścl kolonizacji żydowsl-..iej na półwyspie Synaj. W 1902 r
brytyi~h.i ~ekretarz do 'pr.aw kolonu fo,eph Chamlx:rlain zaproponL1wał osiedleme
Żyd6w w Afryce Ws,hodniej.na terenach Ugandy. Kiedy ruch syjoni;.tyczny odrzucił
i te propozycję, powróciła idea Palestyny jako siedziby narodu żydowskiego.
 W EPOCE KOl.ONIALNO-lMPl:RIAL\'EJ (/870171 19/R)

\\ oasie I wo111y ~wiatowej c;dv Bliski W~dK,d, a więc i l';,k,tyna, nabrał

nowego znaczenia dla mocarstw euro~Jskich: Ro~JI, Niemiec, Włoch, a z\vla,zcza
Anglii i Francji, Rywalizujące ze sobą pai'1stwa chciały ·wykorzystać zasoby tego
regionu w toczących się zmaganiach wojennych i doprowadzić do nowego podziału
stref wpływów.
Dl:1 ;\nglii i Franc11 1<tntne byłri z1rn 1hiliz0Wan1c ,1\r:1 hów doanP, tmcckjch wys1:,
pień, ''T'''\odowało !n 1;•'1 1;,rcie dla 111,1>1«lległościs,,,.,·11<> ruchu a1:1h•.l.1,·ro. które11111
zaczęto czynie.' pewne obietnice. Kównocześme jednak w latach wojny mocar~twa
alianckie zawierały różne tajne traktaty, kreś!.1ce plany podziału Impeńum Osmańskie­
go•. kdr:y1n z glównycL n!'-rodków niepodległościowego ruchu arabskiego kier0\1 .d
szarir 1vldki Husajn Hą1 i\lt, który w 191 S r. kontaktował ~ię wielokroi.rnc z wysokm1
ł:om1;,1u1crn Wielkie1 Brylanii w Kair/C I kmym MclVfaiionem. Zach<,'c.,I un Arabów du
wsparcia wojsk hrytyjskich na Bliskim Wschodzie i zgadzał się z planem utworzema po
wojnie zjednoczonego państwa arahskiego, które miało również ohejmować Palestynę.
W korespondencji między Husąjncm a McMahoncrn zarysowały ~IC wprawd,:ic r(i:inice
w sprav.1c granic, ak spt•nie probk111y hrytyjskiegu Adtc1,u, Kuwtc1!11 fvluskatu 01M
Syrii u, 7ćKi16d odD1m,<1~:1ku i Aleppo pc•11 ,stawioni, d,, 1 1 ,,źiliejszer,c nr1.:-.1rzygnięc1;,
MaJąc poparcie Brytyjczyków, szanf Husąjn ogłmił jcdnostronrne 5 czerwca
1916 r. powstame pańsn.va Hidżaz (Hijaz).
W tym samym czasie, kiedy wielkie nadzieje robiono Husajnowi, mocarstwa
aliand11c planowały zupdnie inny podrn,ł Turcji. w tym jej zit,n: 1u1,bskich. P,,
tajnych 11,,ktatach z Ros_p1. 12 marca 1915 r. i JO k\\1d11ia 1915 1, nuz traktauc
londy1isk1m z Wlochairn z 26 kwietnia t 915 r. dOszk, de, pndpisani,1 wwrneż tajne111,
traktatu francusko-brytyjskiego. 26 kwietnia I lJ 16 r. Mare Sykes w imieniu Anglii
i (icorge Pico! w imieniu Francji podpisali porozumienie o przy~zlym podziale ziem
między !\h,rzem Śr{;,<lziernnym a Zaroh1 Perską na kill,;a c:zę.4<:1. ktorc miały znaleH
się pot! bczpośrednfo luh pośrednią kc•ntrc,ląjednego z tych państw, Uztękl naciskom
Rosji. a,puującej do roli strażriik,1 rn11:_i~c świętych dla ehrześcipn zapisano, :t•,
powojenna Palestyna będzie pozostawać pod zarządem międzynarodowym.
Traktat Sykes-Picot, kiedy został ujawniony. zwiększył narastającą u J\rahów
nieufność co do rzeczywistych intencji poli~yki hrytyjskiej na Rliskim Wschodzie.
\\ (('I •,ycuacji p11hhc me ogł0!,,,·111v \\ 1917 I L,\. 1wanej Dd:l;11:1c1i BaJfotn:1
Stlill(,\'. 1h, p1awdziwv 1•1ldOtn w n,:rno,111 kwestii J'dk~1yńskiej. Hy!.1 "na wielk1111
sukcesem teJ części ruchu syJonistycznego, któr~i pmtawiła na związek z Wielką Brytamą..
I -iderzy brytyjskiego ruchu syjonistycznego poparli m.in. koncepcję stworzenia z Palestyny
strefy buforowej, zahezpieczająccj Kanał Sueski. Zaowocowało to listem. jaki minister
spraw zagranlcmych .A11g:l11, lord Arthur J,1tnt•:; Balfou1 ~J.1.::n ,wał do lord:. , I .1011ela Walk1a
Roth,chtld;1 2 listop,1d11 Fi 17 r. Zapewniał ,.,. nim o 1;\ rnp,11ii rządu JKJ\1 „dla aspin'lcp
zydow,k, \yjoni~1ycznych" oraz o peh,} 111 poparciu pl;1nt,v. ustanow1v111;1 v Palesfynn·
siedziby narodu ,.ydowskiego (the esta/Jlishmcllf in Palestit1e of notional home frn the
Jewish people). Równocześnie Balfour pisał. :i.ew niczym nie mo:ie to ograniczać praw
istnk_i;.Jt yd, w Palestynie cywilnych i rdigijnych w,r·,6lnot metydow,J:id1.
Tak w1,;C, mimu wuc::niejs:r.ej 71,'Cldy na pozo0l,nv1crne kwestu pale,tyńskiej de,
powojennych rozstrzygnięć, rząd brytyjski już w I fJ l 7 r. ogłosił iedno:crronną dek
larację, której konsekwencje miały okazać się wielkie.
 rx. AFRYK/\ \V EPOCE KOLON[J\LNFJ

1. Al'Qka l'ółnocna i Etiopi._1 w koloni,1lnej t) w.1lizmji mo<·m·stH

/l·,11d"\;,;,111< L;111;ii:1 S11<·\.l-..11·1•.•· 111•d 11;il1<>11.lll'III I 1.111, 11 l,\!i pr;,,:,l.,1\·,y,,. \'. ,

.'.·:·,n1c111
/ 1 dla d,r:k 01naq1 bryh j,J;1q. i)7ięki lt'! •;7ltlc71lCJ drnd:o: 11,,(11,L'I \\/lc••,111
1n:llll'll.JC 1\11117<1 Śrudncmnq.!.t' 1 l\l1,11a C ·,e,--.,ur,cJ71i j::ik11 n:11k1i,U.,q••· · li,1'.,, pw·
\'-dd:t.<ll'CF,• 1 d,, h,(111 1 na Dakh.1 \\'c;d,1'1(1. ( 'l.ouai. 11;11,hu a:,1„1:11:Kh Ar1ł'li;1, d d:,·,•.n;t
11 bdal,l JU/ ,1rn1t:t•1c11;-ini pu11kL,nru. 1111. (,1hra1Ta.c111. t,1alq. i\dl.'r,1.·111. 11· _1c,h,:1k h:1
~~:111iilu ict: 11:u,.c-~, h\la 111cpc/n;1. St,,d lct cl,11.1.·111c ,k- nJr•bvua kc,r,lrc!! nad :,11-:l:i
K,udu Suc~kiq•,., qałf' :,1~· prior:-tc!J\11·vrn c,:lcm b1yt1J<.l. ·q J•i,lrt,k1 t,1:11n1,1111c1
Jak p•,at pt',iI11cJ lc-rd Sah\,l·,ur;. 1;, , .,,;.ucl,n,:J ·,ytu:tcp mc·h1a h ft 1,_·n1.1iać t r1:,
,.,,,·1ln,(·~c1: Zlt'7.)f'll('\'.,tc' v. ()gPk z L!:'If!lLL d1ui· O\ll.1 1·\ le• 11J1:z\1,Uc S!~( din•,,.: dla
1111c1, .,.,., h1:-1'-.1•k1d,. 11r1 :-.ka, ·-;11111.ll.l111.l11;1. d1·11·11111;1c:1 1\, 1 .1,-.1,. 1\ l·i:11,,1,.-. ,,,
llhl)''•·'··\ i'll',11 \',1.'lll•I 1111• llll;\llll L, 11q,l1k."·1<11111 1·11,,-d/\lllll\•d1·\'.\l"I I \'.1,·,;, li'
1

v, yb1,n. rt1/\', i,[i.:illi<" 1-.urnpwm, ,., 1\\ c. p,,lq·,1j:;c-,· n3 J •(>\iZiL' k·n1u ,ię I', ph ,·.,ur"
\\' rahtl,1.'clll' 1,1ytv1·-~111· /\\',·t l(iy'b I:, ll/t",1111 ,·p·_1:,. 1111 ► \\,Hl/,ll,l d.•. ,:·1.1~,,·\•,C<'(',
p1 1,11111"1L·rn:, 1 han,:i;;.
v, )..'I<' ,.1rl1,n,.11-.,,·.111i:-k1•łt·11i,d111-'j ,, E?.tl'l \Jlh>llilu\l 1cd1::1bt' 11111-, !l'•./\'/t-
1,kk1. kk,r-:.~•u 111Cl11,11:,m,- dh d1'.i',d· p1!'l1ą,.,n1·-t1:1 1, hd,, 1,i<"11 ► ,1t•tiiit· 1•.1l'11·;t'. 'i".l
J g ,,('/l 'fJl' Ntl"IIH.'\

li,,,J,,1111h-1 ,,l-..:1/11 ,i,, 1111,·1\1,·11, Il 111,,c.11'>(1•. 11. •,1,1111·.1 1· 1 n•111 t!,,.,1.,1, ,....,1,, 11,1

111.1tna ;;:t•\p1,la1k.1 l111cu1:,,,11" 1-..,·d)'-ld l-:.1u,1Jb. l..11,1.l ,,,.,t!,l.1. l1,1111cl1 1•,:dll:,•\ -.!,·
[11rnp\ i lst:,n•hulu ,ad71\IJ,,I ~wym pzep}chcT' i kr,Je.,, ~kHm r•cda:b,m1 \'. Lrr'.'•lcl·
~i...irb E;:ipt11 opu,wszal. ak kc(h \\ pc,r1·;-,:bnwał \\ U,!Z nu,\\ eh ricni,;di.). \\ "oncu
l,rnail zdec:, ch,v,al sit;: sprzcdai'.· pc-s1adanc prz.:z ,icbtc .J.LJC Kan:;lu Su.::J,1q',i•.
\\'(,1,c7a~ tn prcrnicr D1,1:1eli. nie 17d:a1,ic na p,dj~'Ut' k1malne1 dccyiji r,111.'7 11:1,l.
1:.1L1<J;:n:1I pn,)t'llt.' 11 hanl,11 R,,tl1•,child1·1, 7:1l.npit ;id "cd,<1:-, pu11,1<1 1'1!· ty-.i<,\i)
;Jq1. l\·IJ11H 1 11 [l"'-'·"/11, p:1h.1l·t ud11:tłn\', ,-11;-i1d1•,11·ał ·,1~· L:l:ll' \\ 1,;k:i,.I i1:ir,v11:..l-.1.ł1.
\\'11.·lk;1 !11:,t:1111.i :,tal., •.. 1,: ,:,l<,1'.1J1,111 „l-cw1,,111n·-1,.-11,
K r)Zy, pa1iq\1·a cpp<.k 1CJ!,) r:c•gkbtl 01(-. kiedy l' k 1,11c·tn1a 1 ~:7r ,. kt'd\ \V ",'.lo,tl
1:,prA·qarnc ~rlaly 'l:tdlui.:nrn /Jgr;,niczm•go. 11 1,11ęc: r'r,iktyc,.nil' rn1.·w\ pla,·,,lm,;.,
ny! re pt,,.1,Jd. <11(1/'l p1tw,ad1,fl(:J d,, ul 1uv,la,nP1•.Phucr11a Ff,1pt11. f'l11a lat.1 pui.111e1
Bi)IY.I' t\.C', !•1_'1<tr,i,1vli di, 111i11111:rn:1 \\ładt( kt'd) 11:1. d11pn,11·:1d1,q:1,· (I„ 1,1_1\\l'lil,11.1
.1 x •·,l<"l'f'lll:t I ~-7~ r r;•:tdu ft' ,,,. } 111 p11,lt')cl",'.-,tll,111 Nubars·n1 l-'a~1:, na ur!,· C,11:11
294 W EPOCE KOWNIAU(O-JMPERIALNEJ ( 1870/71-1918}

bardziej osaczony kedyw próbował uwolnić sie od kontroli europejskiej, czym tylko
przyspieszył swój upadek. 27 czerwca 1879 r; kedyw Jsmail zmuszony zmtal do
abdykacji na ff..ecz swego syna Tewfika Paszy. Nowy władca miał jeszcze słabszą
pozycje. ulegając wszystkim żą::laniom państw europejskich.
Dekretem nowego kedywa z I 5 listopada 1879 r. powołana została tzw~ Kontrola
Dwustronna (Dual Control). składająca się z przedstawicieli Anglii i Francji, do
nadzórowania ekonomiki i finansów Egiptu. W ten sposób ustanowione zostało
kondominium. czyli wspólńy zar7..ąd Egiptu przez Anglie i Francję. Miało ono
przetrwać trzy lata Na mocy tego samego dekretu utworzono Miedzynarodową
Komisję Likwidacyjną do l<.ierowania obsługą długu zagranicznego Egiptu, złożoną
z przedstawicieli Anglii, Francji. Niemiec, Austro-Węgier i Włoch. Pn1wdziwym
władcą kraju stal się teraz Evelyn Baring, znany bankier brytyjski, zwany często
prokonsulem. ·
W .Egipcie narastał głeboki kryzys wewnętrzny. nie tylko gospodarczy. ale
i społeczny. Pojawiało się. coraz więcej manifestów cpoeycyjnych, skierowanych
zarówno przeciw panstwom europejskim. jak i nieudolnym rządom kedyw-tł. Najgroź­
niejszy ośrodek ruchu opozycyjno-nacjonalistycmego wyrósł w wojsku, zwłas7.cza
w środowisku oficerów garnizonu kairskiego. Jego nectnik. pułkownik Ahmed Arabi
(zwany Arabi Pasza) sformułował petycje żądającą poprawy warunków materialnych
oficer6w oraz przeprowadzenia niezbędnych reform, a następnie stanął na czele buntu.
Kedyw powołał wówczas nowy rząd, który podjął próby niewielkich zmian.
Ruch opozycyjny, pokrzepiony tym pierwszym zwycięstwem, 7.dobywał coraz
większe poparcie społecme, a Arabi Pasza wyrósł na przywódcę, wyrażającego
interesy ogólnonarodowe.
Pozycja mocarstw europejskich została wiec 1,agrożona., co przyspieszyło tylko
bieg wydarł.eń. 7 stycznia 1882 r. Anglia i Francja zdecydowały sie na pnekazanie
kedywowi wspólnej noty. która głosiła, że oba państwa nie dopuszczą do obalenia
dotychczasowego ładu, najpewniej gwarantującego pomyślność Egiptu.
W następnym miesiącu ódbyła się: w Konstantynopolu konferencja ambasadorów
pięciu państw, na której stwierdzono, że byłoby najlepiej, gdyby sama Turcja zdecydowa-
ła się na zbrojną interwencję w Egipcie. Turcja propozycje jednak odrzuciła
Kedyw znalazł sio w6wczas w trudnej sytuacji. Z jednej strony naciskany był
przez mocarstwa, z <lrugiej 2aś c7..uł się zagrożony przez cor.tz silniejszy narodowy
ruch opozycyjny. Chwiejny keidyw chwilowo wziął stronę wewnętrznych sił refor-
matorskićh, powołując nowy rząd, w którym ministrem wojny został Arabi Pasza.
Zaogniło to jednakże stosuńki z mocarstwami. W ich imiemu wystąpiła tym razem
tylko Anglia, która postanowiła rozwiązać kryzys samódzielnie, 7.a pomocą siły.
W tym momencie Francja wycofała się z walki o Egipt. Wciąż zmagając się 7,e
skutkami przegranej wojny z Prusami uznała, te nie może wysłać wojsk do Egiptu.
Wieści o przygotowywanej przez Bismarcka wojnie prewencyjnej i odnowieniu
sojuszu trzech cesarzy w 1881 r. skłoniły Francję do 7.ajęcia się przede wszystkim
swym bezpieczeństwem europejskim. Okręty francuskie 7.o&tały odwołane z Aleksan-
drii, za§ cały ciężar interwencji wzięli na siebie Brytyjczycy.
Po krWawycb zamieszkach w Aleksandrii w czerwcu, oktęty brytyjskie w lipcu
zbombardowały miasto. Kedyw, który uciekł z Kairu, oddal się pod ochronę Anglii,
;-. 11:i udc ,.11 p1u.1\1',l:.\11,11.c1c:, eh ~•~· inlc-rwcnc,1 :•.larq\ 1\, :1l11 P:.;,,:L \\' ,icrpniu
ndd; 1:il) 1,ryty1·-k ie 1:ql;'ły Surt I n 1:rp1 ,.:1,ly i '"'ą,acJ'i:' q• l'f:. l,,u:;.1łu. Rudi ~lall,Jm na
l,an,1lr• l11~t1l 11a c1kry drn 1atr·1y111;111). I i 1•.-r1c>śrn;; w hil1-11c J'tlll Tdl d-l(d1ir
wl,_1,,ka l'~'.tp~Lll' pud d1·11'\-,d,-J\,l'l:1 Ar,1t,1q!11 P,hL) 1u,tal) pdHlc. a dma ifr.:,t.;:pnegc,
Kitir 1p;1:.1•wal) ~il)' hr:,t)i,ki•: r\1ah1 Pa;,1,1 z11,t,d ,11t·,1.lu11-:111 1 i zesl:111y 11:1 Ce_ilt111
l'Pln~k(' hr\t\J\k,11, Frirc1e 1dccyd,,w:11m· l'i'rail Hi,n::,rsk, pr1t'd,- 11·\zy~t,irn
,~b11·1•1·-- .d,\ 111i,·k1,/)l f1:111c1t•-k,1 111,·ui11<,<t w,,l,,_.l Am·li1 1 ,,,l:ili1i'· 11,1,,,ld;,;il:,11"·
I\<. i, I ''li 1\)\\
Kondumm1un• br) r:-,_i,kc-fr:m1.u~k.c w Łgipuc fonialnic zn1c~i.:•nc z(1,t,1k• w gru-
drnu I ,J-.2 r, Odl,t'1 prze'/ ronad p,',1 1\ 1cku nual:t pa:ww:,C w l\c,1p<.:h: pn~rcdmn luh
l·c,J •( ,:c-1.xlrno \V 1clka B, ytania. \V ladze ked:, wa \\ pra1, dzie m11.y m2JH\ \\ 1(:.:: (•hcp11mc
Fppl n:1dal ,lm:cm Il p1(,11 mq(: lt:rcck;i, 11· 17ccz) wi~l<:,~Cl _1cJnak pra11 dn 11yn11K11:11c,
lrnk1cm Efiplu h)I l11)l)jcL)k, ,ir l,\t:l)II Ba1inf' ((,d Jtil,JX r. L11:my p,ko k,rd C11:mcrl.
'.l:1;·.:,rni~·cw I ':•1p1n p1 ,1·or,1111, ,l11<,1111k i /\11rli 1 1 T111d,1 T,1k1t· hai 1,p 1 1 t\ i1·1m·y
u1;1h \\ lq •,pl:ll\h' \\1!'11· ;;;~,llic'/<'11 :\r1~·l1:1 IJ'll',.1;tl:1 1nl11;il 1,· 11a1 1;!1 11··,,.,·,1t111;,l:11·
1 111u1 ~,1sl1,~1n11 1, ~J.ll,11,<1d1 Hnlll'Ll'H lllt,ll1~11w:,lli Lg1plu. \\'~;:piku lu \,J)l;11~·łt, Ila
konc, liac),jn:ł pc·-~tc1w<;: A.ngli1 \\ cza,tc kentcrcncp kc:1n'1a11t)m 1p1_:]i(af1~J..:iq. Jq ckk-
tcrn byk, z,tw,,rcic· : 11 pażdz1crmka l 808 r. Trakt:-Ju 1\ 'f'T.11, w K.1nalu Su\',k1cgl•,
i~udp1~.anq:,, pr tt:z Angh(,', l ;rancw, Nieme), Au,tl'<>-W ,;gr j, R1 1 s_1ę. \Vlnd~y, J !J,.,pa111,;,
1 Jt,l;;ndi,; 1 Tur..:h·· Tr:1k!a1 g.lu,11, 1, Kan;1I „h,;·d11c: zawi,;,e wl'lnv I on,ar:y \\' czc1~1c
1• ilJIIY i w <.?.a,1,:, pc,koju dla w,z) ,tkich st:.:!U,w ban,1lcw) eh I ok:.;tr''•\\' \l'\1Jctm) eh lx,:
ró:rrncy bandc1y". [)3kj slwicrdzc,no. Ll Kanał nic h,:dz.JC rngd 1 pcddany i1 lckad,.ic
t,ra7 że hcdzic utw::u1y w l'lc,,ic \VCJII)', jakc 11-olrn: przcJ~<.:ic nm,u dhl uk1\t6w pari~t,1·
h<>lll_l,1, \1 Il
·11;d,1:,! ,, 11c11ł1;,li1:1,·p l•"111,d11 S1w,k1q'1, ~.Lil ,Hi 1•,1/111c:i ._,_,,,i.·m ,li:, i1111_;zl:
pul\1/.lllllll'II 11,1ęd1) 111lf1>dmv;cL 1lu1y~1;,Lyd1 ll'_l',1· l]·JJI, d1ug ,1·1"l11yd1.
f-ur:n:Jny ,111l11' F,t:1pl11 nnir'rnl ,i\ 1t: !-'I udma 1 lJlcl r., ~1nl) 11, w I , ,11dynw uL11,dlc-
,i..,- dcklar,·.cj?, r::1d11 hr:,1n,k1tf,, )!łu,1ąc::: . . ,7 11\1 ,1f1 11~1 ,l:111 w,,j, 1111) wywul:111y
0

pt1 ,1~-pl1\\,il11t'!:J T111cj1. 1K!'v1 w,.i;il 11ud c,\',;; upit'kt; FfipL 1-;t(iJ) od1;1d ~1:t 1 ,i,; J>IOlt:'ktrnc1-
[c'TJI t,,) ly1,k1rn. W IL'n ,1•11,J,[1 ·11,it'rl'.cimicl\11, lt'llllt" "f11rcji nad EFipku wyr:1~lu I l"

Przez cały wiek XIX Sud,n pczo~tmvd w orbKie ebpans) wnych J;1żd1 \I ładdl\V
Eg1pl11. \V bL1ch dwudzie,t:,cł: XI:\ 1;, _ l\luharnmad Ali ~lat zbrojne ebpcdycJc ck,
Sulfonu I zo,td uznany przez ~dt2.m, za z,vierzd:mka tego kra1u Późnie1 J..:eJy"
bmail próbc,wał 1-cz\zerzac' ek~p311,_1ę w kieEmku l\1crz3 Czen\ot:eµ-o. Od lat :-1ede111
U/le,ii[lych d1.i,lł.Jy w .Suda11i, ek~ped)qc hrytyp,k1e Samuela Bcckera. a na,tępnic
0

( 'l:;1rl, ~a (irnduna.
0

1111 1d11mm11\1arnu I _t•1plt1 1\11/'łi;, u1n:d:c, ie ll'I ldf..fl• rdL·ty :-,i~· \m::111 ()k,11:1!1
~,..; 1cd11::ik, iz upano\\amc tego kE,JU \vyn aga \IJ~Tq wy~ilk1._•w I c1t1ar.
W pudniu l~lSl 1, w okresie i;lirdzynawd,,,1-cgl• kryzy,u w Eg1pcit'. w Sudanie
\,·yhuchlo wielkie powqanic narodo\10-rclig1jn..:. Na jego c?clc ,laną! IVlulw111mmJ
.A.Lrn,1d, kl6r:, ogł(),11 <1-.; Mahdim, czyli Pwn,kicrn lub l.k,jas,cn'. D·1rnl.,,11;1 tPUJly
,jt ]'\fi mil na puludnic ud Chartur:iu i przo. JlL''I i..:11 c1a, 1ą1w~la 1 J1c 111<' v,y\v11lyw<1lu
29(,

\vi;;k,;ze~,, zaintcr,·\f'\\'c:llW Lt:\,t:ętrznt:f,'.<l. Dopit:rt• [''-' pr7c,,i kn1e q.:ip,kml. \\. J,.1 •tKU
l 882 1., ~e.j, v· Tewfik \\ ys:1.1 bryty1,Lqzc• ,.'c:ll•:rala '\\ illwma 1 licLa. aby d,j,,t
J,,\,;Ództwc, nm'. ,iłami :tbw1n) nll \•, S1.:danic. Sd) lt: 1<Yla'.) 1<.:d1::,k p1l1J ,m,11,;
ivlal-,l!iq:p rx_•blh: I 1<,,pr\--,'-./1_1f1t'. j,_\elyn H.1:rnr 7;1pH1pc•l1(\\\';t} \',imc1;1,_ :1b, l ;,łk,!\\'IC-lt'
L.l'c'L)!:-'ll<",V,Hi L SL:dw1u I wy:nf;:, 1'1°'71,;: wo1,k tTLf'~J..., .. hl)'l)T-k1clL ( ):,l:1k•. lilie' Je( 111;1~-
1.v.,, g·n L, l..,·,r,c,.pq,1 111•d11,-('i:1 1•.·; !k1 1 p111,•_•,ta·-·w111 1r:1lllh,lnw
.,\[1\ 111, .!»Jlll'·,l_ Il ,_h 1·1•;1111,11 ( 'li,11'111llll \', I:,,:: I I \','\'•,l;ic11• l.111· 'lll'J,d.1 I i,•rdllll:I

'i ,1„w:,1··1 ·-il:111 1 ]',,.,,,,lu "'"-•:1.,1 ;1, li ,•bi,.:,: i11:1 /1>•-.I: 11· ,,n,, 1,·,lt1:il J'lil 1 , 1':ll1,
tfohd1cg,_• ,J._,t,) le ?( ,t 1 czr 1,: I~:~:" 1 • a ;,;1-i-1t:r,il (ic>nl< •11 zpmil_ 'I numltij .. r,.) 11:ahh ,:c,
utw,x,:) li 1,\ Sudanc te<.,kr;:t)CZ11<:, wuzuln:.;1i,t..tl p,111~!\,\', Lt1:-i<. rr;1ak p1,cL1\1.:,.
ktlk,w:1ć,c1(: i:11 I\a czek ,,1,1n.1l bill Ab.!L:llat:, ia~,c, ·1, l'vkiu.11 11 ;;1rl v, I ~w; r.
Dlt1!:_'.(, prz)gctm,·y\\llllil l..,.-11tn. 1 lc11;y\VH bnC)1~h•-q,•1p,~;i ą,zp(•Ct'(,'iil •,1,·
\I l ~9r, r. FPd dr,v.-(Klztv:vm ftncrnl.; I lcr,Jw J krh·rla l<if( ilc11;-r:c. \\ 1clka 11111,;: pcd
( 1md111 · 1,·lll'I, 1 ' v„1„ci.1,i;: I ?''il• L l'' -;, 11H .-.ł:1 v,f,•fi.·,·;n,1 l:li:'•,k,· 1·1·,_•l:th -..i, 1w I IIJ\1,lc'!-
1, I, 11:111•.l',1, :
.'-il;1lu:-, SLd .11u 1.,,,1,d u·-l:1l<•!i) v, 1:,,n,·/UJ111:--"11111 ,llł/!l:--"bk,,-t~·.q1,.l.11:,. 1.,11•,,111:,11,
,.... K:1:11c· l'I :,l\<."lllia I h')'I r Cii,,,,!(, u111,. IL .<.::ud:111 ,,1,,,:rd 1x;11e>wn1c pc,d;,c,11,;d-
km•;:1T) p11t:/ 11,1.l k1 K11 l~1•:•,k1~1 I\'(,,, 1 1 11.:1d q.•11-,.;t d11:·il:.i:1ct· 1•.,,,;',lntc·"
f,11:liulp1, hH1r,1c, r,1n,11111m·111c lsa·f·-kll u:,t:111:1v:1:_ik, kPt:dnn111 i11rn t,i•.-1~,,k-,,.
-q·,1psL, 11::d S111ł;1111·111. clHll' \'.- pra~l}d' \',•,p1-,1,1d/1::l f.~•1pm w i<1:.';:;d1,l11lli ł\n,
k1::J<'ll: 1:)11yH,1• ':1·,htd1c/ll) C:1li1 \'.l:J,l,.., ,\'u1,,k(•'.1,•:, 1 cy1•, 1 h,,:i 1, Sudillile c,1d:1n<.·
\\ r,;ct· (i11!1l·11.;1iu1;, (,,.11i:r;il1,q•,,. kl,·-rt'F(• 11a/\',1~l:u ,,_d:h,,lł 1,pr:11,dl.l-t' kl'd)"· iilc
\\')-/f'l;:t:tal r,1,;cl ll!_\IYl'-l.J ( ldi;,d 1• pr: 11:t:.d:w,(wlt: I c:\',t'IIIL1:il11yt h q(,~1111k:1ch n,-
c'f:1•,j,_ /ll1c l1 ::,ud,,111 rn1:d: ,.k, 1,,J,,1.:1t w-,l,1, 1111, \\'1c·lk,1 H1-.L1:!1:1

Arnbit i,· li':p,~r1.1ł11c .t\1i_d11 /(!c·J/;1l 1 --it;_ c1<~·-,h• / l.•,Jkw;,l11_1·n1J 1J1!,:1e:<11,i 11111)d-
mc•c, r•.(11,, K,,111,·:: XIX v, t< : po)'~lllll 1u11l11t'1,1ni,1 ,\r1 ·, ki. " kiery 1, hr:J„ uin:il
\\Jt:k p:111,11\, \\,-',- rt,'11'-'JI, ,,. I.' <,\•\('ie11:., 1\\'l(IIIU. 11 lht:tl'lt'.111, ,,\orl,i ,,,·I:, \l, ri:1r:u1··
byk\ hh;·dc1n. 1Jórl',~(, n;:k·i.v ,.i.,,~.ct;J/fVi;l> \:,f,H.l'.J,1,
J,.,,1t111:,ln:1 ,·-.1•.-:h, ..tq,, f1dt1l11,J,,J-.r•,1-,1-L, ,11,_l,111.1 ,._,,, •.t,,,!,,,J,(··11\ ·,.\1:1:'
\\ L,t• i \ \ : H ' ) i I Jlll \1.k11t.1t \\ j ~.,,'/t·dln
! I ·11: ,, '.t"ł "iilL. 11:1 1'1 ,!1.;d1.1u :,.,i.:;(br,u, k;~ab mal;, r 11q,:r,_,v.<·<c l -:11,z.-.Ja Ht'r.-,
]U lir,:,\ I /'Jr. T 1;1j;ił 11ii·w1cik1. ,,k,,k, ,w,.,,,c,[x·wy oddL1al ,dnKI/) fra::ct1•J,lCh rud
Jc,w(1d11,.c·111 k::pi1a11:1 J::a1,;1. Har:11st;-';, \laidrnnda. \\'(: 1,-1,1:<rnu. ru,: p(, h1tl',1t: r,,d
( )1:1d1111:1,mcn, ,, \'- yc'.u ,enit: dc,wic:-,'.1ial ·-.i,; c',:11erd K1tci'l"T1c:1 : 11211:1!, 17 1, q te•
\V\TiL~II y p11cJet\v ih.1ncus~Jf· i dy \Vt"i :·! 11 n:_• :, ,b~,,L.ar1c p~1nc\v:1 r11(1 br} ty 1--:kL·f'.( ,.
K1td,.,·n,·1 ,;1111 ~,l<'.11:;l 11,1 c1dc ,ilnq ek,p,0 tł)CJI, ktnr,1 -.d.ri,i,:c- ,'.(,(: 1h1 d,, ! i"/i'ih
I 1,',1q1i, i ;;1\'-h".Jl;i 1;111, ,,_,,,,,,., ll:1)\' 11;1r,-d,,1•.,1 ~.1.111ł.1,·!li1 l"•l ł' t,._ , 1,, l.1,r,, 1111\J•.
t:o-,-. ( ''t: n;;k zy. ,, kw pn,, 111IlT1 ,1\· 11 H dac. pr.:l·rc,d11 I ,:ii; w prc,.,li/( '\"> koni li kl
<.1'.,pl(llll:tlH/,11). jeden/ il,lJgJo,_n,ej"'l),cll \\, Ó\,(Ll'i',11)1'.'I ~\ll(:(K, \\':,z),n,\l' 1.:r;;L)
11pv,·,,t;,ic-- 1c tPkL 1;,-1,ali:r:1cji k.,l1,111:il11fj /11;tl;11h ,.\\C:'.J \l)T,1/ "· 111,: 1 dclll'I, v. la,;\,
(!lit"_\\' \\\(:l':t\\)t' i:a1,:hrn1d; rr;rn,·j,1 (]oslr/,).'h n,c1.l1w,,<.c· ll',l:ćlll>\\·ic:fl!:1 H:.HC}'IC/.llt-'J
1

\Il\' ry ~\'. yd I p, ,~.i:1dl< ,;c•• \I '•1UIH,m, ;:' I ,\I I ) U ' (), [ K(•11v:1 d.-1 J"( ·L1d11a,'.\\\ /,,dh ,d111t-r,,'
 IX. AFRYKA W EPOCE KOUJNIAlNEJ 297

Sudanu. natomiast Ant:l!a wciąż o szfok11 h1cz.ącym .południową

Afryką. Na skrzyżowaniu obu drog el;spansji znalazła się właśnie Fasz(,da. Do tego
dochodziły nowe nadzieje francuskie, re może sprawa egipska nie jest całkiem stracona
\vobec rysujących się możliwości współdziałania z Rosją i bardziej aktywnej, antyb-
ryh_1~k1q postawy Wreszcie ,1tnbicje i obrona honoru narodowcµo dopełniał:,
cał,,śc1

qawnieniu 1c\1h·ntu w E,• . /," sprawa rozwij1:c d1'-"0ma to1:1m1

Na forum pllblicznym prasa obli krajów wzmagała patriotyc-.ne uczuciu do tego
stopnia, iż szeroko spekulowano o możliwości wybuchu wojny francusko-brytyjskiej.
Na zaś pbi1i, tP_z.yły się n,/rnuwy i dyplom,H\czne, gdzie
czrn1c miały inne ,1rgul!1tcąty. WiadumP było jednak, 11 lmnflikue I Francj:1 v~1
na straconej wojenmi wielokrotnie ~labSZE\od IJ1ytyi;,kiej i w
sposób nie mogłaby sobie pozwolić na konfrontację militarną z Anglią, zwłaszcza że
pogłębiał sic jej konflikt z Niemcami.
b 1dent za.końud ,~ie wiec W\i'ofanicm oddziału Mun:hmida z Fa;,zody \N lis-
topadnc 898 r .• p.',fs1icr,ze mś roh1\1ama złagodził k\lnflikty frnncw,ko-hrytyj,,kic,

JA. Etiopia

Po odparciu najazdów kedywa Egiptu Tsmaila, Etiopia zdołała porozumieć się

z Brytanią. n11ien\jąc z tyrn pa11,twem traktat czerwca Czynnikiem,
który zbli:i.ył oba był cel - zwalcw11e ruchlJ i\lahdiego. W
czasie Anglia ponosiła ciężkie klęski w Sudanie. a Etiopia hiepokoiła się rajdami
mahdystów na jej zachodnie pogranicze. Cesarz Etiopii Jan IV miał nadzieję, iż
w zamian za udział w walce z mahdystami otrzyma port IV1assaua nad tvlorzem
Czenru11Vm, jednakir w lutym r. zajęli. \Vlosi.
Pr,q;rywając 1y1Vcd1zację zFrm1cp1 północnej Afiyce, Włod1y przywiązywały
wielką wagę do ckspanSJI na wybr7.eżu l\lorza Czerwonego i w Etiopii. umocniL'l1iu
sic w Massaua, Włochy rozpoczęły ekspansję na północnych obszarach Etiopii.
Popierały też tendencje separatystyczne, ,vspółclziałając z Menelikiem, władcą dziel-
nic) z kt6ry1 pru:d kilk11 zawatly J7 lute; 1 Y,Y7 r-. Włucln
~Y!"'111,ddały wonji/ 1opii. Do I jednak li dP\1ło i dzk11 11,,diacji A,q,111
ura1,_,w.;110 pokój.
Po śmierci Jana IV nowym cesarz.em Etiopii został w kwietniu 1889 L Menelik,
dotychczasowy władca Szeua, który miał z \Vłochami dobre stosunki. Z tym właśnie
panui,,cym, który imię Mcndil.c1 II. Włodiy zawarły 2 Jx89 r. traktat
paforn mvy. Zawierał on _JCdnonieprecy;nne sformu tr,w,rnie, które \it; za:rzewi1,n1
lub prerekskrn do konfliktu. Artykuł 17 1nóv,il bowiem, Wysol;cść
Cesarz Etiopii może uciekać się do usług rządu Jego Wysokości Króla Włoch
w zakresie wszystkich spraw, które posiada z innymi państwami i rządami",
lckście włoskim 11aktatu słowo „może" zast 4 piono określeniem „zgadza
\Vłodry uznały, iż to prawr, rrotektora1u 11:id Etiopią I pr1c,ecia kie1 (J\\-
nictwa jej politykc1 1.agraniczną, c1ym oficjc1lnic w pat.dzii.-111ii, l 889 r. p,,i1 1
formowały inne państwa (A Bartnicki, J. Mantel-Niećko, s. 297).
298

\V I 89fl r. \\'h,chy usta1,m1 iły 1°a \\ yhrzeżu F\krza Czt'n1•c)JH:'t2C• new,\ knlcrn,~
Erytn.:a, która stała si.; bazq do r117y,cctoW)\\,a111a imva1ji ,~a Etit:•pi•;:, 7\d.:szcz;i pu
l:r;icw,,Lnicrnu w l 893 1 JT7t'7 l\lenelika d;ładu 7 l lZ89 r. n1w1er,qąct'go Ć,\1 k,,nt
n,\,CT\)'Hl) zap1~.
1\11111~, wlc,~ka przt:'krr,c,yla )-'.t";cmu;:1 Ettup11 \\ ;:.nr dnu l :;_w1 r N;q11 ,,., 111c:1sn
him ;1 kj 1vujm n,1e1•.1da si(· I marGi I i--'!(, r. p,,d m1qsccm cśr i;i i\ó1i, \\ l.1t'n·1
.,1u1y,1t:ci11.i ;i,1111;1 t·l1!•i'-'·k.1 1,,1,1·11·111ił;: 11,1j•.k;: wl,1•k1,·
/.11y, 1,:•,l\\l• I !1111•11 11.1d IW><,,1,t11u11 vu11111q,l-.1111 11yv,d,1l,, v.wll.,c \\l,:.t·111,
w ó11·u,;&cym ~\\ll'C'IC'. \\' IL').'U \\) rnlrn 2b p;'.idzit·rmka I is'Jf> r. 1a1u11u Jr;1kt;11
poi,;nww:,·. któn c~latcczmc zno~il nic,zcz-:sny LEI~ tal z Ix~•J r. 1 ,;1\,1tT:il how:,•1..11k1_,
\\'l' uznanie przez \Vlochy mcpul 1 lq::lośc1 EtioJ1ii. l'robkm.:,. \\ ytyu,'l!J.! 1-•rar,1t· m1<,'d7\
l;riopią a \,lo~kq E:rylrq I Somali \1/k,skim rc,7~fr7y!-'al 1·aktal, lh 111d_F i<Jc::, r
\Vluchy 111usir1l\ w1cc uzm,ć r,brnt,Hm,: rl!L'Z..iieżrw~c biur11, ale me Zffl.H'rHW,;,h
;c ~w,1h intcn•.,1·,,, kolonialnych 1, tej u,Jl'I t\11\l-1. lł,',\n110 .l\ll).d1: 1 1:r, 1 ric·1::.
kli'-r,· 11,,,L1i\ I'<' L.111:dku ;-,1•111;d11 l-:1Llllic "l·-.,-1,,..,.,1,.11\· 1n1,11.>1 ·-.y111:1c1i 1•. l·11,T'11.
ll1.:,.lyJc1.yk1JW nic1u:ku1L1 1\1L,~A/,1 k1,11ccs,1a h,111c_11 na lmdc•\LI,' li1111 kok-Jul\CJ
D11hu11 Ac1di, Abeb<1 i '')t:,Llic próby ckonom1u.11c1 ckspar,~ji l\iie111icc \\ l'.tiupi1
P1,.ccrn-ici'btwa i blnkpwa;m: s1,;· v,1elkid1 rnnCi11":<-l1\ na tvm terenie sr-.:,,,._ ndu1•. ai}.
i-; I "I r111d1;i;1 J <,1()(1 r. h ;mc1a, \V1dkc1 llr) l,rni,1 i Wkcll) pc 1dp1sal) w Lc1,d1 1 1c
uUad, v, l.l(11-y111 1.;ulckl:n1•,1<tły \Hlli;:: w~p(1lpr;1cy \\ sprawie cd11·(,ll) polll) cn;cy.-,
i kryl(1ria:negP si11i11.1 ,1110 w Fliopii, n• ,,z.n;1u.:1lo w [!l"ilktyLC, tt' dm.zły de, 11cI071L-
mit'11i:1 w spr;m iL' stref S\, }eh wply11 {,11. To ,.a~- ie 1aJr c 7 mf,,:,!f"~t\,· r-it" d1ci,1!(, hyć
v, ypu.L·,1 1c ,nc pr,cz mnt', ,lew. :do l'.L1opi1 ~,;rnsc l.acm ,1;,;;wi:t s1•. tcJ ra1ist 1,111, 11,.: 1.

Ln,. Tune1.1i ;p~.tal fakt)C?nic JH7cs,.,d7ony n:, konfc1..:r:c11 bcrl11'..sL1<.] \, 1~;-it, 1..
prn.!u.;1~. kti:,rr1 l--ra11cj;1 11.1kgala na ode.rwarne ICf:!P (1bsnrn r,d Imperium Os1:1ai'isktq,o.
( ·u l'nm,b dC,"}'71i 11 lt'1.'y Jt'~7cte nic pC!tlJęto. m, m(, u, pe,\\ -ct,1/a \I <',\l'C?,h !-pr11 FIP!C,1
Fr :llll"J i k1•niunktta ,1 11111::,l1yn;i11_ąl11wa.
Pl,m:, Francji 11 (ldnicsiu1iu du Tum·1Ji i.yc1.li\,ll' \\"\p1cr;1Lt Anyl1;1, w,',11p::111. 1
z:1 l'l'lllll(" \\ :-.pr.1\\lt' <.\rru. \V11r.i11-d1i,· I', i\111.lir /,ll"/<,I_, /dl,1/ j'('1,I\\J;1,· 'I<' ,_,Jr,,.\,
/L /ll,l(""/i1ic k-r1cj h!nl'\ lllr/\lll;I('' ·11111("/IV \\ ri;L.1cl1 ,L1h·1 ·11111.·11 llli ,-d,l.1\'.,I<
strnk:f!1czny obsL,ff hancji, ale me miał) une jedna:... 111,·b1e,;:c, /11;H:1e11i<1. _1,,:..u ff
v-,ypal!ki w uąi;l: tych tr7ech lat wc,:yly s1i; Sz)bkc.
Td-:.--c Bismarck dyskn.:lflic. ale \\')r:tfo1e ncl1<;:'Ccit rranc.1~ lk d,:iabni,:, majac
nadLicję. :re ,kłóci 1,1 \\ ten .sposób z \\'lochami, a te 7 kdt'i pr1yc1,!f'111C de sc1 1L:c7U
7 l\.ierncam1 i 1\u~ln_' \Y\'.~l"dllll.
T11nc1ja l:;,li1 dla h,,ncji w;:,11,1 -z wielu p1,11< 1dh\. \V dJ"11:1,ięc ];il l"(' kl•:~c,_•
cr,.;H ,l\\;1 1:r.1111. 1,1 , hu;1L1 ,,,.1l-.cc11lov,;,;' .',\1·:: 11wc,t1~cw11\1 ,; l'"/)°1·1•,' \•,· c_J(l:,11111 :•, h
m1~d7ynarndm1·)Ch, a ckspan,1a kolonialna na \\'tclk,t skak: miał,., b)1.' t<:·go v. l,1~r1c
dowodem. Tunezj" gr,,mczyla z i rancusk4 A lr1ena. ,1 .ll'l v,:ybt7cze k· ,alu \\ n:-tJ\\'CJ-
~Z') m rć_1cr1ie l'vlnr1.a Śród7.icrr,ncgc. Cdyh)' Tt.t1K'ZJ,' np,mm1-,tl1 \Vhd,y, llMJ.tet'
\\ pohhrn Sycyl1~-- mcgloby to uln;drnć rrallCJi dm,t.;p do rrn~ktC_l!O l n~i'.c·k,qrn
\\7-,..:·hoc'.u. Wres,:cie l1cz.yły S1i; ,,ąli;d, rospc,daruc i ulatwi(·rlir"dl,, ehp,ns1i kap1taL.
 i.\ 1\fldL 1 \\ U'/,( L M1LU/.,/:\L\U

Tur;e7ja była \1·azna ffJ\\'1;1e, dla \\'łoch. Tc napr/odSLL'. 1 n;1jslabsLe rnornrstwu

eurc•pej,kie hard?c1 pc,trze lxmałc, poi\\ ierdzenia ,WL:J pC•L) ej, 1111\'.dL) n,ffLKlowe 1 \Vto
eh~ l;1t ~•ede1::dn:,i 4\~ch I c,s1ć•rnd71c,,q1ych XL\. w. uwaiał) ,i.; La Lr;11 prtdudmony_
, , t t} rn {111adc1yły fole e1:1igraq1 ,7 ;t un·an 11· pr"zuk1 wrn11u d1lelx1. ·1 t.m.::z.1a, pokw._1n;1
ria1h!1?cj hr:1e.•c1·m \1·ł(lsk1d1, 11vda11.1ht ~,t; 11atur,iłn)n1 ten·1;ci;: d,pan~.Jl
\\'1)r,md,1c \\ \L\ ,,_ T111w11d hvb rr·1'c11cj;1 pP1u,t,1J;1q 11, 1arn:·1ch lmpcnum
( 1,,1:11111-J.1,·1., I,·,;,,-, 1/t'l/\·11·1•,1,,.•u 11:1d11la ,,K ,.n11,,dnt'1111,·- 11·1;!111 1\1.i•,nq li"!''·
I jll()\•.. 1d11b p(\IJl\kl, /dfl,llllt'/lill, lilii.\ 1rnq,)l l,\1f]~llk•1•, \\ rl1•1',!.\tli l'lll(']'"l"l-1\'li

s;wlic"ch. Uv,1 Tum·z11 Ahmed ( lKf/ ]i'l'.:l'.:ll p1zL'L dlu,"1 uas bardL1<.>,J c,ba1\ia1 sit;·
Tllt'CJt ni'i l·uropy l \,,i/.ilł bm,·Ki;:, 7C to TurCJcl ,1.tc1~mi: rnoti: podjc1c' pn:\bt;: ponm,-
r:,,rc p,,dh,,_iu jcgu kr:t_iu 1 ,lik\\ idcwać fo,:t 1 C:lll<I nieLali:.i:r:u~ć. Zwróul 'li;' \\ H,x- do
Fnmvji I pio~b~t o pnnK'C, r:a \\ ypadek gdyby sułtan chciał takie pbny 7rca\i7(,wać.
I 1:11:cp1 n,c:o,:lc1 l:\1antC Tur:u_1i;: 7a paf;~.1110 huforLmc na _µranJL')' 7 Al!!ieną De
1q1.1tlku ·1 u11,·1p flll\U\ rnb ~1\· Lii:ll11,1 ru,p,111,tr~,1 frnari,mY.i hl'Ja f\.lulmmmada
,·,. \;1d,·k,1 i f}\','i n;~.'), ,1, d,ilo I 1;111,11 t1k1t/J<,' ,lu l<>/,/('l/1'11111 ~-\\\'1,li I\J'ł\\\4•1'-
11 l)lll l<~l<m1t•_ /.ap1Pk'-IC\\';1ly p1Ncrnkt• k1L11 \Vk:cłt) 1 Anglia 1,,ka1u):1.l, .1.c: h,tlll'_F1
I" ,d JlPI, ·11·rn rr:n1}:;m1,:,qi I11 1 ;.t1,,·,\1 T1111e1 ji 1J11ier1;1 du Jt:'J wyl4u11q kuni rol1
\\' I! J'L'll I i'I(>'! r u,t:111m, 11 •;w \I' l~'L 11 ,,1,,b n 1ird1:, 11:u rnlow,1. d?i,·1,1·i,ci,Jmohrn\'c1
Lu1;11,p do nadzu1u nad f111an:-;1mi INj;i, 1lu1.ona ·1 pr1e,.bl:11v1vielt i-:ra11cp, Anrh1
1 Wluch. \\ kdejn,j dekad/i, walka u ,,..pły,\} \1 Tum:'1j1 1uos1111 h, :,1,·_ a ,1,j
~lćiwnyrrn uvA·~t111k,11:1i h;,ł) naddi I--ranqa 1 \Vlc,chy
W km\o·u n,z,rca l X8 l r. _µabinet lranrn,J,j pc•dnl de,·) ,ję o 1lm.'111e1 Hllerwe11,·jl
\'. 1·u11c?i1. Za prctek,t pu,luz: ł) \\ wdurnuś,·1 l\ 11apadul'li t111:e,)_1skit·t:u pl(·1111,nw
Kl1rnn1i1,.i1\\ 1·.1 pu~ 1 1„mu·nt· P,inH,1 w Al/'H'ni Vi k\,il'1nm d.,pni\·l·yj11i k1,rrus
l1.1m·11,k1 H•/1"•<'<.t.,jt 1;1_j11u,1\ć1n11· l 1111,·;ji
\\ tq sytuac11, .5 1mqa b,J Tumsu \\'Y~LO~O\\ał błagalny list do Angin 7 proślx1
,~ po111r,c. Turcja i Włochy róv, niez L\HÓl'II) ~1~: do Lcndynu z prc~hą o inlerwenC]<;.
r<.7:Jd hryty,1Sl.1 Ll."'
arnczył ~•<,:' jedna~ tylkP do zaufc:·rowania ,\\ mch u~lu!: \\ n<:'gocjac-
J.ich llll\'d7y ubu k, apulli.
o~. amotrn<111y b,:_J ,:rnu~1.Cn) hyf pc-dpisa{ pr?ed,ta\1 JL>TI) mu przez I--rancji; tnktat_
co 0,t,tl<• ,1c 12 nmja lh1'1 r. \\ ,c,ytkncu Uard,,. Traktat ,dc,sił_ ie Tune7Ja 7),!ad?a Sł\'
11a ck11p,K_l, klillll 1 :,.1,r11,\,•11·;111w p11c1 l1;111n1,k1q•<> ll'iid,-i;t;1 11,1111,,l 111111111,11a ,.pr1111·

/.,1;:1:u11u.1t}dt hy1. hl',1,,-JII) 11;1kl.11, pudp1,;,11y w 111w_1,,·n110,u [\l;i1,,1 1--, ,,.1,·11H11

I x~.l 1., ust,,n:m ial framu,ki protektora! nad Tunc?j.1.

N1ep<",vodzeni,t \\ l.t1cp1i I Tunc-211 zrckompL·nsc-1,at) sob1i: \\. loch) \\ Trypeli -

wmi i C) f't'najn· ( L1hta), T) Cl r:,Nrn l·k,1xm,ja I dkrn1uyla ,1,;- ~11kn°,t'lli, do Cle/,\'
1,·dn.1k 1 11\1."l)IHl;1 ,i\· 1•l,,1\1111- ,l.11,u,L ·1111qi I ,p1·1.\1.ij:11l' \\'l1,1 li<11, m1;111111k1,w;1111;1
1

rni!,,'dLymu,xl,11\l' B:,,I le• bcwi,11: ukil',, l,,ied) oba hluk1: Tn'.,JJH't)n·11·11<:' 1 Tr(,j-
purozu1:1ic'm<:. kukJt:'l(IWały \Vfochy i d;tiy I) du us;tatt'l'/llt:'t',o 111 i:1n1111.i ich '/t' ,ubą
\Vlc_,ch) furmalmt· były crlo11k1tclll T1<•JptzynHe11;i, co polw1e1d,tl) it·vuc
uUadl!Jll z 28 l'/i:'f\':t ;, 1902 L, ;111.:' \\hllhllllo było 1 · \\ 1elu ~rueono~c1<icl1 ich
mlert'~('>11 , Au,tro- \\'\gran;i. Ś1,ic1durna ll'fU l::nlvnlci ,larala ,it; \Vlc,chćl\\- me Lra2ać,
czyni;.1,·· rn1 wiele 11:idzie1 Na pr7,lom1e \1,· td:ów p, •1:1:1\\ th- rn:: q(l\1111k1 V, k( Il
1 Fra1ic_Ją \VJodty 111n,dy p,ąy<.:_1\" F1,ilKJl \\ 1\fan,h11. (·o '['\•1 1•. ud,m,d". 11:: 111 1 ,kah
JLJ pnpMCll'. dl;1 \wych ;,a1111,,1(,v, Wl'•łwc Tr;,pc>l11.a1,11. Fodd,11;1 t\clli\\c..\ z:q•< v.rnty
,chi,: \,\'fr,ch) ze ,ln•II) Rl>!-JJ i i\11gli1.
\\ J„cl,y pr,:, f:l ,tr·11·aly w1,·<.: ~1arc111ml i:11m! 1:·1i,·d; yi:anx!Pv. y, ,1 11a.1 l,J'V.) 111, ·t: ttTI
d,1d11:ib11i;11,.1•,t,11HI. ;,.>th 11.t1,:,r'1•.1d 1..1j~·1t ł>\h hd,·111,1 f,1/,J l..,_111:,11111:11,·k:,1·,,ki,T,•.
\\"1,1.·1:11,. ·_,:,., 1,11,·•111:1 1'11 I , \\"l,d1., ,•.-;·,1,,•"•1•.:,h ,,,, ·1 rn, I' 1il!1r"1dw1·. id'·
11:1'11;p1i,'1_:'' drn:1 \'-)]H'\,·1,·d.111.I} J"J \\1'_1111· .1111 [''' 111,dt l)/••d111.1,l1 ;1111,1" 1•,l,,•.l,,1
pc,1:onala ,!are ~iły lll!"c't"klt \\" Libu. ;, id; fioli, ,.1 JXlfll'\i da ,, y~rY I. \ud1.:L,mzu
i humhard,,wala D:,rdandc'. \\'ludn nlrnu~ly v 1~-c IW) ,·i,;'~l\1c, ak prN, w;ck· Jtc,/l'Zl
lal zci,ą:aly ,;1~ 7 rccł,ern "J.>"rll i próhat:11 ht:ntu
\\ j;y,1.:(,-turccLi traktctl JXJkc•J<1W)• pndp1,,,ny 18 pa2tlz1crn1L1 l 912 r \\ L uzanu,:
<,dda11. al Lih,ę \\lud1un,, któH' ,1.1hn1·i,i:td) i;ą pr n"~tc /t·~•a~- \\\ •l11, •~c1 1t·li,:'.1111yd,
rur:t11ln,am·,,.1 i 1.\', 1,·,u.:· I), ,tld.. ,m·1 'l'wl·p

/. i,h:rot.(l 1 1 nrc11t1· <t,1r!iofr !l,t.r, f"'<'lfl.:)<1' 1,·nic (ol{l1w;/nc

Tcru1..:m v,1dkllJ n'1gnwi.1 J)pl,,1,1,.,t1cznl·J rr;,,c;,r~tv. ,t.tk' ,ą na p11.uc•1:11t

wi<"ków '.\-1.trd.c,. Na11·wcrnej,7,( pl 1 lyc_1ę 7dchjla s, ,htf' tam rri.rtcJ,,. dt \\ Il.JL;
Brvtarna c'.!1Cf!,'ICZl1K d11ałah. na 17ec7 , ·,crarnczct11d JLJ nKnup1.,IJ~1, CZl1) eh arnb1c11
G'ó\1 me dni;l.:1 n,h1e&<"m A:1gl11 ,ulun \\>razi/ Zf'Clll,,: n;, ,01p,,m?u1,:LJ,1s.' nm;J/\ ru-
nxk,wc1 konfrr.:ncji \\" i,prnv.k 1\laruL:. Odbytz, ~1~· c,n,. ,,. l\fad1y·cie od I ':i 1:1,q,1 d1·, ."\ lir, '.l
1~;;..:() 1 7 udz1dcrn ddq::atów 12 pa11,t11· Au~tri .. \\\r1er, Bclµ1i, Frnnq1, lh'>zrxn~u.
I [o,,L1wlii, f\l.11,•kll. Ni,·1 11<·c. l'tll1lt/.'.,!l11. S1"11i'n1 'l1nlr1•, /1•11\1 li. S,w,·, Jl. \\" 11,HJ
H, \ I.Ili!! J \\"ł, ,, IL 1. 1,111,'lll\"1'' ll:l li!( .1 f '· ·1111>11 '1/11:,. 1. '"' ... :·h ,·sil. I,· 1:h \11,· I I'-" tł.I\\ 111, Il,,'"
,:icu:1 m:,c: \', iębLyd1 rui 11·1 k 10\1 ekl 11"1< ,mrcz11yd1 J p, ,lit\ l zn) ch w 1\Llr,.1ku rnz p•.:>z,.,:,t,dc
H.ó,,·1 H ,v;apl t1hcych ,,, f:"l} 11·l·,w 1•, '\l arc-ku me Utl7)r~u:a '·I\,' dlu?,C•, c1<·,_'u d, 1\•. ,_,.
dcn hyle te, ,.c na c1nh, ni611 1.•IX>h. li1~1p;11>11 111.~unęh ~I;;' Fi:.1IL<.:1,1 1 A.ngl1;1. d,,
kt{,rvch dPłaczyły N1cmn· \', cza~i1ch n.l,,dq-''··' ,dtan:, /,t,d cl Ari?a (, d I 'i(I(, r _;
f\,a1Pł. ,, pt1p1dłu v, 1-,i1·lbe k!t'['d\, lm:m~,,w,·. (tpr~,c,11\:111> pfl.t'/ Ani:i:kóv,. a 11pr,·,
wad7(,lly pt7,~7 ,1.:lla:1,, m.,w\ \\ ~Iem J'l 1datko1', y ('!""Il'/ i\,t\ hJ 1,Il· p17ym ·,.1 I 1e;,itlrah •\',
/.,u: 1,•1:1H• 1>.1<,c p11/\< "1k1 v. ha11~:tcli /;i 0•.111111, ../1t\c li. 1•J„1.,·1,L<· l1:,11111,L1<.l1 \\" ]'111.' 1
w l',;1', /U J"'\n,1.1':1 ! 1;111, lll•.k.l l~,--1 11>,1111:1 i1l:.1,,L1 11<.I-.• ,. J-.1,,1.1 111>·.J:1L1 ,,. 1-. ,,,1, ,_ · :,·,, !_."
krnfyMn)<..h k,-,11cc~j1. Tak -.,H;C na rn.trcka11~h1c: r\n.hu L1('1lah \' 1n 111ucr1:1 J"!<H\ 0 }

1.di"I.J) ta suhie l'rancja. nzm.:1111,1~\ \\" handlu ;,ag1a111e/11yrn d«1rnthl\\ ,.tł.,\\ i,:lh,, Bt\lJ·
n1:1 W l 1JL1 r. pu1tad lW1, 111,1wkaf1sk1c1:'l' ckc.pnrlu kicrnwało ,1,.: d1· A11rlii, <k:.;d h:l
pud»1d1.1la I-K>11,1d p,,h,v,a 11i;110Lw'1~k1i:r,1, 1rnp11r111
R6w1'l('/ Nit'n:\'\ pr1y'1:;pih di> c·,lr,.'j 1\·,•.;,li,;w11 1-'"~l''·d,1:,;,,j \.', r,,.,,J1uh1,.
l\lifd7y mnvrn1 k,:ncl·rn l\turnu,1;1am,:1 ,w1,J1:d si,,- 111,1d,:1cy111 \I' r-.Lt11;1L,·,·111 h1atcrn
1 rv11·:1h-111~11!!;,;1.11\11,l:q 11:,iid,·r: ""! l'l(>C: 1 .,1111. ·"·111) u: ,.'.;d,· 11,11111, I~ w J'I/\ 11il,·1,
w gć,rn1clwic
},1irno 1v1,,:c: pu1(,LWrneni:, 1r,adry,._kić 12u. tracyLypia l;wahL,KJ.i 1,w~·arn1;, w !\:a
rek 1. nw_dah} tnvać jeszcze dh11-',:,, ~c'vby me za~adrn("7l 1nuny \\ ,,(rarcgH ,cló11 nycr,
pari ~l\1 euru11e1~ki:. h, pkic v. óv. cza~ ~,ę dd:r•n) v. ał). t.: '<ll'l) cli iródci tych nr,an
le,:al: L\\ć'~tie kulrn11;1l11c, ,k,l)C7,;CL: 7wla,1cza 1\1,'.rnka I Egipu.
 3l: !

I-\, t,p,-L,rz,,1~1c qn IIT\ dcnL tf' \\ ba~Z.(H_1z1c. p1 /f'7 Jw\'. wn Cła, 1,,tm,da we hw ,ji
lL:lllk-11c1<1 d(, ruwn11:11<:·rn:1 ,1.,; 1 i\'1cmcan11 1 1.;m;:icia, m1·11 kol{_lmalncgn koi:lraktu.
ufcrt1; L;•.":1 zk,,:, h1 d:,pl,:,m,.cJa frann,,l;;, \\ r,a1d/.let111ku J'!(i) L 1 ,1 stytzrnu ]<,(l:1 r„
;ilt· \\11nid.1 1J1L·1:1ą·d.1L· ~,ył\ Llllt'Lh'°c;1J.1ce.
Nwmal ,.-n, m,,1c~111L·, bu \\ hrcu l •J(J:.:: r.. arnb;:,ador I rn11cu.,l-.1 v. L.c,nd) llll' !\ml
( ;w1l··•.H 1•1,,,,,,rn1\\';ił r1;1drm1 hnr,j~Lit'nm 11n1Tu1m,1cnic w sr11a,.,ic 1\1:Jr,.i"a, Jtd1:1,L
bo ·1 1<·1Hll1.!11 \\ hw1c _'-';1hu1< !li lk'\l 1!11:d:da h(J\\ w,11 1•. 1\ 111 , 111•,1,· ,dna l1,1L, j;,
/\'•.,-h-11111L"'-· l"'1"1111111c111:1 1 N11·n1,:111,1. .: 1 i, / h1,rn_1,;
Pudmn dor1i,'IT> \\ ]l/(l'\
!lllq,,pil l.iuly lP \\' A11gli1 111:,1.l\'/jlU n,L,tn'71]!('
I'.,
111<'kn11.1t1JL\ 11 mc11iit'cL1 Wd1110/111t
1 i 111.,1,,·1<,k,;e 1;:_l!IU/L'llll' dl;, 1nkrs:,11\\
,[;1110"
h)L)J~ku.lJ. N..1 ~kuteunc J't7,'< i\\c-l,t\\tt'lllt' ~li:' ll'J 111,-- 111\lill,, b:,-lu ltu:,-(. 1:,aJ<W
\', "'i it· ,1P:,unk1 i I-ram 1;1 1 l{,1•;1<c. T,tki ukla,I 1/ul<l\\:II Ar1;J1,;. n> 111(!1.ilo p1lr1,1
r;otl/l h- dd. .-,1i:11:ia r1.'n-.zu1n<u11\1:ti'i 1ej str:ilf')cll rn1,;d1yu:11P,h>\\t"J \\'ll·<ly ,1 ła~n1l'
1,1, ,1-1<·, ,,,,.,;11kn•. ,Il ,1,111.,111 '/ l :,.,," J:! r RP1-1,t

F1 111•'" /\11,q,:, \\ lq 1u1 l 1Jli1, 11q'"' I·" 1,· 1 1·1.,11' ,.,, .\11111., 111,· l.1<·1,,1.,;1l;i :,it·
1•·: 1,1, 1:1,•.Lt :,h\1·,11e111.r v.,J,Ph ,-10, ;11:1::,n1t·1:m·l·ł--1lTI' t1u11t11. h1,·1c1t"u11u chudzdo
lt'J 1•!t 11\11ir u ,,yk1111y,1:,11H· h: 11il 1i J<1k,_1 pu~1cd1uL1 11 1hlt1e1_i1, 1 l<u~n1. f-fo1 1 cj:_;
/aw:id, 1ui h '" it·m ,u1 u,1 1xilit) l"Ll'.1_1 - \ \ u1,h"'•) z Ro\Ją 7 h:t(1r,; Anglia ,_,stru ~1~·
·,,·1c·1,cl:1 11:1 I h:ld,111i. Środkuw, 11: 1 Gh~km; \\'schodzie.
!\ltmu z, v, spraw<1d1 dut 1cz:1, ,ch kwe\ti1 rnamkari,k tL·_J Bryt)JCl'.)'c) p17) 1,:c:h
ra,.n·1 po,l,m,; kor:qhc1c)_1n:1. rokow;m1,; Lrv,al) v,1elc rnte\Ji,ct') 1 m11J:, kilka l-.1:,L)cz-
t:\ d1 rnornentfw
Na1p1tT\\ rn1m~ter :,r11aw 7cl):l'dllC71lych i--;rancji Th<.'.'ophilc Deka>,\•~ wy,un;.1!
111,,p,11y1 I\', al 1 _1 1•r,\1t1:1t jn•,-, kL,_l'.-,,,,i 1c.yL1,·n:e pr:1v:,, 'ttd1,1n1<1\\,t111;1 ,,d11:11H,!r11Z Jl
1 l'''"l''·,d.t;l.1 ~'1,11,,f .. ,. \\' 1.:n1i,111 Pil-101\ .,I /Piw\\ 1,1/:,im h,1:,, Jl du 1•1'11!1.tl1.1at Jl

111,n,)L:1i~k1q,1_.-, \ \ ) hu,t"Zl.t uzt111mc· rll'I)'<. Jl H1~7p,:t'11 \\ 1\1.irolu ornz zape\vmc1 1 1t

n,·hrnn) handlmnd1 11'lL·rc•,,,(m \ 1,1clk1q Bryl;um \\ f\larr,1-.u. llc-JawaL iz hancp
\',',l;a>c pt1)chyh1c~c' dla pd1t)k1 ,\nglu 1, L1gipc1c. Lr1:,d Jn Spra11 Kolonu (lhc
( n/01,w/ Ofricc\ 1 krd Cru1m t. L 1-.t(,rymr sptal\t.; k_r,t1sultowa1:r1• pr,pad1 1,ropozyci,.
111,1<1mi:1s1 dov..:,u7l\vu ;:mrni i t:ol) br)t)1sk1q był:, _jej zdcqdo\\ctllle pr7cci\1Te.
\V1.'r,ku\\ 1 "" ~hai.i wali_ 1.<.' niczak żnie ud zt,bo1\ i,1zmi. l•r;;ncja 7hudujć'. h,17) tW
1•1; ·nk:1wJ-.1111 \\ \"l>l'/\'/1,, ,.o 1·1,,·1< \\ IJ!/) ,/h•~ll 1a, 1 l,l/lc lillJ\\'ii)ll1,·1~1<'1 di\\(l1l'
'-'·, -dr<q I 1<,1,1, r,., 1,1..,,,l,1~1.i 1111LT.\c(I, 1;1 l.. n_1l,i LLl\1.,u 1b \'Il 11111_\'-,dJb J"IIC/\'.)'l t~·/)c
i1q)as \I' 11erOlJclllcll'h Póinicj. \\ 1ne1;10lcll1Ćlll'I 7. 27 lipca. F1-a11cp llalegi1J;1, ,11,y
7<1\\'t7e..' r:nrnnurnerne t) Ikr,\'- ,pra\\ 1c l\brn!,i,, ;1 Egipt insi, ,1 ić: uo da\s7ych H 'trn{m.
Ka tu ,.1161'- 11ie 7!-',ll'.1aJ;1 si~· 1\11Fli.1, pc•1.'.k.rc1J;1j;,l ilm,·lim rni'°J7) :tvbwkiL·rn I l'.fi11ten1
NL1\\'l' lllt'lllU1J1W:u111 Fr,,m j1 1 ;4 pahl11t·rnil," pn•puu,,11,do. ;,h) 1 pr·t}'f,'.C'!U\1a-
11<:pP 1d.<s111 w~l'(,111,1 dt"kl1,r:wp 1,,111:;/ p,11agr,11 o uttli 111ai:m p,.,li1ye1m·120 i terytorial-
11, )!<' ,ł11t11s1, !\1:1mka i 11):ra:1iC1LUll 11nlnn~.._-j handlu dla innych kraj0\1 do pii:;:tlla'<l11
l:11 l,n11·1·,l 1 1,,1111,tu ,1111.1\ 1i1: 1ai:1,n11,li !,,nil ;1r·,.d<l\lll\' 11:,:!1111 :•.11· 11 kl,,pu!lmq
1 1

sy1uaq1, p(,m,waż 1H1rnnl-ców l)ch cie n,ćigł r,T7Yl<!Ć. Z\\łaszcza \\ohec po<.ll!\\)
Kc11111tdu Ohrc,n:, J111n, s<1,,, B t) l)JS!-.ic h \\ i\1arnku i prii'.) bryty.1skie_1. 11;1le,s:,._l<!C)Th
0

n,_ lC'. Jh} pr ;:, j,-IL: tł\ ard;: p-1~!c:l'-t;: ,,. rc,ko1\ ~mi:11,_h 7 Francją Jc~LC/c wi,;c-c1 kon!
1,.,,-.er,j1 \\')'>\<:1łc1ł pmkl c, l!n1LrahLat,11 mawL11hktefC1 \\}brzcz.:. któr:,· u7godr;rnno
dr ,pt re, \\ pc,!(_1\\'Jc' nMrl ;i l ,J(J4 rnk tł.
302 W EPOCE KOLON!AL'VO-IMPERIALNFJ (1870!7!-f'JJH).

W negocjowaniu kwestii mamkar\skiej Brytyjc1ycy na ogól u,:ttpnwaii Fwn

cuzom, licząc na podobną postawę partnera w kwest11 egipskiej. Tak też si(; stało.
Delcasse zgodził sii; na propozycje dotyczące: Kanału Sueskiego, francuskich urzęd­
ników pracujących w Egipcie i postępowania \V sprawie tzw. długu egipskiego. Projekt
dekretu kedywa. o którym mówi ~i;; w ostatecznyin tek,cie Deklarac11 o nowydi
zasadach administrowania finansami fa11r1u. dwukromic hył opiniowany przez Q11a1
d'Oi,:;1y. l ':,ryskie k,,I;; b;!llkowe takie 11n1:1ły, żeprPpnm 1wane TOZ\\'1.,1:i:11a zwi~k:,.1:1
warto~ć egipskich obligacji I przyspieszą rozwój ekonomiczny Egiptu.
Ody wszystko zostało już uzgodnione, pojawił się jednak nowy kryzys. Foreign
Office ,aJ,idało oowiern. aby w tekfrie Deklaracji rnnicfrić zapi, o stałej okupacji
Egiptu pr1cz Ariglię, na cu Francja rne wyrażała zgody. nie otrzy1naw~zy takie[:t>
samego prawa wohec l\laroka. Po yrn qczkowych negoqacjach 1rialc11ono jedn:,k
fonnułę kompromisową. ·
Oto bowiem 8 kwietnia 1904 r. ogłoszona została Deklaracja Francji i Wielkiej
Brytanii dotycz,,wn Egiptu .i Maroka. Akt ten uważa się za p(lq...ątek tzw entente
cordiale (serdecznego porozumieni,1L
Oba rz,1dy stwierdzały w niej, ie nie zamierza1c1 11 n1eniać st:1lu,11 pD1ityczne1:P
Egiptu i Maroka. Wynikiem km11prom1su hyło sfonnułowanie art. I, iż Francja me
będzie utrudniać poczynań Anglii w Egipcie „przez domaganie się określenia terminu
zakończenia okupacji brytyjskiej lub w jakikolwiek inny sposób".
Ze ~we.i strony i7ąd JKM umaL 2e ,,Prancja, zwl;,,szcza ja'ko rnrn·.ar~two gram
czącc z l\larokiem m1. znai;;znej przestr,cni, powołruw 1e,1 do czuwarna 11:HI. spoko_jelll
w tym ~rn1u i do udzielerna mu pomocy przy przeprmvatlzaniu wszelkich p1,trzebnyd,
reform administracyjnych, finansowych i wojskowych".
W Deklarac.ii uzgodniono wiele spraw szczegółowych, dotyczących między
innymi długu egipskieg:o, ,-.a,ady wnlm,,d handlu \V t.gipcie I Marnku oraz ułatwie11
w t.ranz\cic na obsl„uLc posiadłotci mocarstw w Al ryce, uprawnie1\ funkLjQnańUSn
frańcuskicb pracujących w Egipcie i hrytyi~kich w Marnku, wołnegu pr,eplywu przo
Kanał Sueski, zgod11ie z traktatem z 1888 r. Długo dyskutowany art. 7 ostatecznie
otrzymał nm;tępuj,1ce brzmienie: ,,Dla zapewnienia wol11ego przepływu przez Cieśninę
Gihraltarską oha rządy ustalają, że nie dopuszczą do wznoszenia fortyfikacji i jakich-
kolw1d rn11ocnidi ~1ra1<1 1cznych n;: u,·~ci wyb11ci;1 marokań.,ki,·;•u. polożoJ11·1
1

międ1.:, f\Jd1llą a wzgn, -✓ :1111i wmos1:1<) 1111 si~ na I";,\·::, 111 brzegu Sdn, ,\łącmie'•
Kolejny artykuł mówił o uszanowaniu interesów Hiszpanii w Maroku, wynikaJą­
cycb z bliskości geograficznej i posiadania swoich enklaw. Szczegółowo sprawy te
miało regulować osobne porozumienie francusko-hiszpańskie. Podobno w ostatniej
chwili, 111,. rrzed oglu~1e111em Dekfarncji, dodano t.lo mej jes:zcze :11 tykuł głosząc 1
„01:la midy udzielać ~nhit> będą wzajemnie pomocy dypl,,1natyczne1 pr;y \vylconyw:1
niu po:,.tanowień niniq:,zcj Deklar:tcJ1 ud1;oszących ~1~· do Egiptu 1 ;-vi;;roka t.l.
Wówczas nie zdawano sohie jeszcze sprawy z tego, iż pó:t.niejsza, rozszerz.ona
interpretacja tego zapisu stworzy mechanizm politycznej współpracy w sprawach
macrnie ważniejszych (Prosser Gifford, W.M. Roger Louis, s. 364 365).
Tego samego dma podpisano również deklaraCJę tajną, .która mriwiła o po
stępowarnu obu rządów v, sytuacji, gdyby 1rnuszone były „pod naciskiem łAoliczrtt,śn
do zmiany swej polityki w stosunku do Egiptu lub do Maroka". Przewidywano, że
 \FP!hil W EPOCE KOLOt,IALVlJ

t"dyby władza sułtana nh·,kutecma, p6łnocna umana będzie

hiszpańską strefę wpływów, z czego wynikafo, i1. w pozostałych regionach fmncja
ma swobodę działań militarno-politycznych. Szczegółowe porozumienie francusko-
-hiszpańskie w tej sprawie podpisano 3 października 1904 roku.
Wobec entente cordiale gwałtowny atak od razu przypuściły Niemcy. Zaryso-
wujący się zaledwie sojusz francusko-brytyjski Niemcy postanowiły zniweczyć w za-
rodku, domagajll(; :;i,- mi,;dz 3 narod"w~•jfk\haty nad M;,wku I zastosowanie,
[U .!ak w Chinach, ,yc h drzwi.
Tymczasem 31 , zupełnie niespod,:1ewanie, z,i:iwil się w Tanger7e
cv"'arz Wilhelm TI, tu na swoim .,H\lhcnzollern". Przem6-
w1..-nie, jakie wygłosił, głośny kryzys grożący ,vręcz
wy! uchem wojny francusku-niemieckiej. Cesarz
1 s1,,,· n·1wności wszystbJ1
państw w dostq,ie do Maroka. ,.Przedmiotem mojej wizyty jest powiadomienie
wszystkich, ii jestem zdecydowany uczynić, co tylko w mej mocy dla obrony
interesów Niemiec w Maroku, uwai.ając zarazem sułtana za władc1; całkowicie
niezależnego, z którym pragnę porozumieć si~ celem zabezpieczenia tychże interesów".
Niemcy zaczęty też zachęcać sułtana do przeciwstawienia się dominacji Francji.
<>~mieliło to sułtana odrzucenia przedstawionyd1 mu planów zreformowania
pa(p;twa, co zapowiadała z 8 kwietnia 1904 r te? kanclen Bernhard
Biilow zwrócił wszyslktcb sygnatariusz)- madryckiego z 1880 r
zwołanie miedzynarod(1 wcj konferencji w sprawie l kwietnia 1905
i Francja odrzuol) Billowa. Głównyni k1cm p:rzeciwstawietrni
się naciskom niemieckim był minister Dclcasse. Uważał on, iż Francji - chronionej
sojuszem z Rosją i Anglią - nic nie grozi, a pogrM.ki Niemiec są bl11ff<'m, Niemiecki
sztab generalny donosił jednak, że jc~t to najlepszy moment do wojny, gdy:1. Rosja,
zajęta na Dalekim Wschodzie, nie może udzielić Francji żadnej pomocy, a flota
angielska nie obroni Paryża
Choć Anglia, i król Ldward VII osobiście. zdecydowanie za
hancją. premier Maum:c Rouvicr poważnie potraktował Niemiec, że użyJą
swojej potęgi marokańskiej. Na czerwca Rouvier dop-
,wadził do rezygnacp nie11H<'l:k.iego ministra l ,. o,obiście obejmuj:w
stanowisko. Za1111 'I" ,n, \1 ;il
1 Niemcom rek, ,rn11ni,:it,; r,i1taci przekazarna
rn, części terytońum 1\Liroka i zgodził sic na międzynarodową konferencje pod
warunkiem, że uzgodni się wcześniej jej program. Niemcy propozycje te odrzuciły
sądząc. ii mogą otrzymać znacznie więcej, jeśli powiodą się ich plany. Był to
szczytowy moment ofensywy niemieckiej.
Od lipca kanclerz Btilow przyjął jednak postawę bardziej pojednawczą. Anglii
i Francji nie udało się bowiem poróinić, ;J. nadzieje Wilhelma II na pr1.cciągnięcie
~-11!.nłaja II na swoj;1 ,11n11,: 1111- 1,i,wiodly się. Wp1:111il,w , ;;de spotkania dwu
,x,arzy na Bałtyku w wy;,py Bjtirkti (23-24 n podpisał układ
Niemcami, ale Ro,ja z niego wycofała,
16 stycznia 1906 r., m1e1scow05ci portowej na południu Hiszpanii,
rnzpoczęła się międzyn:iroduwa konferencja w sprawie I\1aruka z udziałem przed-
stawicieli 13 państw (12 sygnatariuszy traktatu madryckiego oraz Rosji).
 FPOCE KOiONIALJ,{0 !M!'FRI/IL:>fi} 18:JOllJ

Konferencja w Algeciras przyniosła wielką porażkę dyplomacji niemieckiej. Do-

pwropojtcj ,:;1koticzcniu okazak, ,ię,Jalc dui'ym błędc1n byłonieskorzys:1,nic zuste1·Ii
wo~i w1,!x:c Niemw, ,.aprezcntowanej pu.ez premiera Rouv1crc1 w Cl.l-rwcu 190"
Poza rekompensatami terytorialnymi w Maroku, Niem1:y według pewnych źródeł
- mogły otrzymać v-·tedy gwarnncje Francji otwarcia drzwi ,,na zawsze" dla ich handlu
part'.),·yp<1cji wv ws1ystkicl1 111,,estycjad1 rzą.dowyd1 w Mar·nkudo wv~nkości 4.-:;:;
Jeszcze w piei fazJ, kónfern1,J1 kanele u Btil01\ ierzył, popa1,
WielkieJ Brytanii dla Francji nie jest szczere i może ~i(;; zmieni(. Liczył takzc na
pr,:ychylrn,ść Hiszpanii. Włoch. Stanów 'ljulnocz,1,Hy,·h i oczvwiście Au,.lw-Węgier
N1ewątp)iww na tewlla1y konferencji w Algedras decydu,1,wym stoprnu wply111;:b
polityka Anglii i jej stanowność w opowiedzeniu się po stronie Frarn.:ji W rezultacie,
Niemcy podczas konferencji znalazły się w izolacji. Tylko Austro-Węgry podzieliły
inl eresy Niemiec. · ktc',h· oficjalrnc hyły c:d„ddem Trt',J[•tzymie1 skłonił:,
ku Fi:im i1, mąj:tc iuż jej na /;(lc"ie Tn ,litanii. Zjed1 ,zone,
niedawnym sukcesie od111cs1onym w Ponsmouth, gdzie doprowadziły do pokoju
mii;dzy R,-,c;j,, i Jl:lponi, 1, odegrały r:a konfrn'JKJJ w Algedras rek „uczcnvego maklera"
hą.;odząccgo kontrowc1s1e francmkc,-nienHeckie.
Akt generainy konferenq1 mii,.:dzynarodowcj w Algeciras podpisano 7 kwictma
1906 r. Potwierdzono w nim „suwerenność i niczawisłoś( Jego Sułtańskiej Mości,
całość jeg<' państwa równopmwne woJno;u ekonorrnczne". jednak oczywi~le,
nastąpiła dalsza internacjonalizacja we,, n~trznych problemów ~k;l, gdyż pań:,•
twa u<:zestniczące stwierd7aały, że ich celem jest prLeprowadzenie reform w tym kraju
i „zbadanie sposobów uzyskania dochodów niezbędnych dla ich przeprowadzenia".
l'P,tanow11,rn, dalej. policj:1 111arokafl,:b W oom111 l'<Jrtacli b1,dzie z,,1;_•;l11iZóW;1n:,
przez oficerów francuskich i hisipai'iskich, którzy udzielać bę, !ą swe; pomocy przez
okres pięciu lat. Hył to jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów konferencji.
1\fo110 iż N1e1ncy i Auslro-Węgry złożyh klika odrnicimych rcropozycji, 1,,tatecn1ie
przvjęto 1ap1, faworyrnjacy Fraiwję i liszpanię. Jedynym u~1ępstwn11 na rreo
Niemiec było \\')'Znaczenie oficera armii szwa1carskicj na stanowisko inspektora
generalnego po)icji marokańskiej (art. 7).
Inną kluczową dtTyzją ko11lerencji powołanie Banku l'rnistwOM'ET Maroka.
1m,tyt11di meznanej prze<ltcm w I ym kruJU, Miał 1, u I ,yć koni 1nh ,wany prnz Ba11i. 1
Anglii, Francji, Hiszpanii oraz Bank Niemiecki. W art. 44 stwierdzono jednak, iż
„Billlk ukon~lytuowany za aprobc1tą. 17.ądu Jego S11!1ar'iskiej 1\tu;,,i w spółki
akcyjnej podlega ustawodawstwu francu~kiemu w rnateri1"
Ustanowiono komisję kontrołują<:ą ściąganie 1:eł, do której wprowadzono ,,trzech
członków wyznaczonych przez korpus dyplomatyczny w Tangerze", z tym że na
granicy z i\lpierią nadd,rpow,rnwiono wyłącznie Franc.ji i l\fon,ku, a d,ręgu
- Hi~zpami I M~troku_
Konferencja w Algccirns była pierwszym, poważnym testem funkcjonowania
ememe ccrdiule, ujawniając: tym sarn:ym rnocne pods!av,'y :zbliż,:nia francu,ko-bry,yj-
,k 1cgo. Nie rozwiązała (•na problemu Maroka. który nadal miał ab,:orbowa,
dyplomację światową.
Hunt Mulaja Hafida przeciw sułtanowi, a zwłaszcza zamieszki wewnętrzne,
\\ których ofiarami także l:urop~jCZ)CY- dostarczały w Jal:Kh 1907 I I) okaz1i
 IX. i!RlKA W l:1'UE KOI ( 1Nh\LNEJ

do zhrojnych interwencji Francji i I Iiszpanii oraz przyczyniały do ponownego za-

ktywizowania s,ię Ni,,rniec_
W I r, franrn~k1e okupuv,,1ły stol!u,· Mai(,k,1 fez pretekstem
ochrony swych obywateli w czasie lokalnych zamieszek, r-.;1emcy uznały wówcza<;,
że także mają prawo chronić swoich rodaków, tworzących dużą kolonię w Agadirze.
Pr1yl;lycic I lipca 19 l r. do kp:o ix,rtµ kannniedd mcmieckie1 „Panther'' ,wodo"v.11<,
, ,lejny 11ys m:111 ,L,,ński. 1,., \j t)'StaJ1l I napi,;, i:. miedn11,,rodow, i'" Nie1
wróciły do żądania rekompensaty terytorialnej w Maroku. Zdecydowana po~tawa
Anglii, .która zmobilizowal,i całą flotę wojenną i nipowiedziala swój stanowczy protest
spuwodowala szybki upadek koncep1
Choć kryzy~ agadirski, formalnie biorąc, zakończył sic kompromisem. w rzeczy-
wistości jednak umocnił dominacje Francji w Maroku, Porozumienie podpisane
listopada 1911 r, 1efdzalo, Niemcv uznają protektorat Francji IVlarokicrn,
co ot,7y1nały CZ<·<t francu~t. iq.'0 Ko, 1p powi-, ·1 zchni 250 t y~1~·1.y km
Prawne ustanowienie protektoratu nad Marokiem nm,tąpilo 30 marca 1912 r.,
kiedy to sułtan I\1ulaj Hafid podpisał w Fezie traktat sankCJonujący woj~kową okupację
aju ot::11 konrrolę Francji nad wewnętrzną i zagrarnczną pnhlyką pati:,twa.

2. Opanowanie Konga i Afryki Zachodniej

, Kongo

W sposób zupełnie nietypowy, jak na tę epokę, doszedł do panowania nad

K,1ngiem Belg,':w Leopold
Od, ,dości :,L1lom1,L1niujak" kolo1111, :ilew sied,11:d/iesiąt';d1
i miemdziesiątych XIX w., kiedy podziału pozaeuropejskiego świata dokonywały
widkie 1m,carstwa. :un.tiorskie poczynani:1 Leopolda v,ydawał) pozb,1v:iunc szan~.
dyspu1,,,,,.ał sil;1 /.lnojną m(gł licz) wprawdzie na nienmlc. ale g16wnie swoic
własne zasoby tinansowe.
Początkowo Leopold myślał o nabyciu Filipin od Hiszpanii, ale kiedy okazało
to niemuiliwe. /1'o"r(idl tiW<1J.'\' na Afryk\:\ zwla~zcrn na dorzecze Konga. które
1, 1.1pach ieszcz,, hi alą pbi rq
W 1876 r. król Leopold zało:iyl Międzynarodowe Stowarzyszenie Afrykai'iskie
zorganimwał w Brnksel.i 1.nkdzynarodcmą konferencję geogrnficzną W 1877 r.
kn\l.zam1cua! ustanu\\ll'. stacii: hai1d)ow,1 Kamernn;e. ale \,kn\tce doszły go słuch)
o odkryciach, jakich dokonywał w Kongo Hem)' Morton Stanley (był on obyw·atelem
amerykaflskim pochodzenia brytyjskiego). W czerwcu 1878 r. Stanley przybył do
Brukseli, gdne opracowano plany dalszci ckspło1ac11 lego obszaru.
W sierpniu 187'! r Stanley pnprow11d1il pierw,,;z;i ckspedyq,; do Konga, już jako
wysłannik Komitetu Studiów Górnego Dorzecza Konga (Comite d'Etudes d11 łlaut­
Cu,igo), który firmowa! królewskie zamiary. 13 czerwca I 880 r. doprowadził do
man::ia lokalnyrni 11odzam1 w Kongu pt<.:Tws~go układu, zbieżnego po,:;i,ątkmn1
koncepcją króla Leopolda. Otóz polecił on Stanleyowi zawierame wyłącznie mk.ich
umów, które ustanawiały monopol handlowy Komitetu na danym terenie i wykluczały
1 1 ustęp pr,cdstawicid1 mnych Po~t;;p11jąc Z!frnlnie 2. k1(dewskimi u1:;trukcjanu,
306 W FPOCF KOUJNIALNO JMPLRIALNEJ (!870171-1918)

Stanley zawarł w l:nach l b80-1882 v.ielk,r liczbe traktatów sformułowanych w tyn,

duchu.
Jesienią 1882 r. król Leopold zaczął zdawać sobie sprawę, że popełnił błąd, dążąc
do ustanowienia monopolu handlowego, co nieuchronnie doprowadzi do przcc1wdzia-
htnia rn(1car;,tw dec)d11J<icycb o porządku 1ruędzynarodowym w Afryce i 4,1o ópadk11
całer,, 11u.,.·d~ięwzię, ia /rezygnow,,l wi,.,c ze swych 111unopolist,c,nych zapedó11
i ogh •~d apel do kapic du ;111gielskieg", ll;;m oskiego I lwlg1Jskiego o\\ '·I' >111edzialaru,.
Od końca 1882 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Konga (pod takiel nazwą
występowało teraz przedsięwzięcie Leopolda) deklarowało wprowadzenie zasad
wolnq:o handlu dla wszy~tkich parhm ,,Międzynan11Jowe Stowar,y~z,,nie Konp,
- pi,ał Leopold - jcst zgromadzerucrn J·,ugatych fi lantrupów i fudn 11:iuki, którl)
bezintere~ownie pragną szerzyć cywilm1qę i postęp. daz,1 t~·-ż do udosh;·11111enia basei 111
Konga Stowarzyszenie zmierza do stworzenia, za własne pieniądze i bez jakiejkolwiek
pomocy, wolnej dla wszystkich drogi od morza do górnego biegu Konga oraz do
ustan, ,wienia nad tą rzek;! plac(1wek. które stm1,1 ~.ię ośrodkiem cywilizacii Wszyslkie
swe cele P~iąga Stowauyszenie w ~posób legalny, otrzymując od miejscowych
wod,.ów zrzeczenie się ich suwerennych praw lub ,zerc,be. koncesje"
Niewątpliwie król Leopold nuał w równym stopnm talent do mteresów, co
i umiejętność prowadzenia subtelnej gry politycznej, skoro zdołał przekonać wiciu
współczesnych, w tym polityków, że chodzi mu wyłącznic o cele altruistyczne
i poznawcze. W tym cz;1,ie bowiem Slanley zawad kilkaset dalszych umów, dającyd,
Stowarzyszeniu. czyli królowi, protd:iornl nad ogrornny1,1 obszarern Kc•nga.
Wielkie talenty króla nie na wicie by się jednak zdały, gdyb} rne sprzyjaj,wa
sytuacja międzynarodowa. Zabiep1j,1c o wpływy w Kongu, każde z wielkich mocarstw
zważało przede w~zystkim na to, aby uniemożliwić sukces ~wcmu rywalowi.
Naibardziej zaawansowana w ek,p!orncji zachodniej części dorz,,oa !\.Onga byb
Franq:;, kt(,rej przedstawindPierre Savorgnan de Braaa zawatł z \\.cdzem wielkievn
plemienia \lak.oko traktat. ustanawia_F!CY protektora! nad tym obszarem Dawało to
możliwość dalszego prowadzenia ekspansji Francji, czemu postanowiła stanowczo
przeszkodzić Wielka Brytania. Już lepiej byłoby - uznano w Londynie - gdyby
sojusznicza i słaba Portugalia rozszerzyła tu swe posiadłości niż pozwolić. aby Kongo
wpadh, \\ 1,;ce Fra11,p l{uip<,Cv;t,, \',l\'l w kotkn 1~;~,,lr. neg,.,,p1,j(' brytyjsku
-portugabkic, zaś 26 lul,gc 1884 i 11udp1sano m1.i.,;11, 11 którym \\ 1clka Bryur:11.:
uznawała prawa Portugalu do Dolnego Konga. Traktat miał wielu przeciwników
nawet w Wielkiej Brytanii, gdzie przedstawiciele biznesu ostrzegali przed możliwością
wprowadzenia protekcjonistycznych praktyk portugalskich.
\VIC!ką akcję przeciw traktatowt prowadził kr6l I n.1pdd, z.ankrl•ko11,ny niebl:t
piecznym dla niego n,z\1r-1cm wypadk6w. Jego apele I zapewnieni11, ic> w federaq1
wolriych państw Konga, kt(,rą :ramicr:ta :-.tworzyć, ,.rnc 11,'dzie niewolmct\1a, przyw,.
lejów dla nikogo i żadnych taryf celnych" - najbardziej przychylne poparcie uzyskały
w Stanach Zjednoczonych. Nieprzypadkowo więc Stany Zjednoczone były pierwszym
państwem. które 22 kwietnia 1884 r. uznało Miedzynarudc,we Stov.a17ys:tcnie Kony;1
za suwerena tego kraju.
Porozumienie brylyjsko-portugal,kic: wywołało zdc{ydowane pn.•tl'sł) j przecfo
działanie Francji i Niemiec. Inicjatywę przejął kanclerz Bismarck, który zaproponował
 1\ .lf/d'l,.\ h l.i'('(L f.!.'LC'i'i/Al \/J

7wdar1e do Berlina m1,:d..:: nar,,do,.•, eJ h>nkrcm..:_JJ ~1 sprawie Kc_;nga. l<.ozpo,;zęla or:a

,1hrad) ] 'i li-tupada I SI'\··+ r 11 t1n·adrn na Willwlrns!r,,,,e (l,,m, gdzię cdbyła ~i,;:
lunicrc11c:p I 8 /'6 r. 1 prz) mlndc rcpraent:ntów 14 pa1i~tw: Austro Węr1cr, 1\11,1.di1_
bd,1!11, U,,rni, l·ranlJI, I h~Lr;wu, llut,nd11, l\icrr.1ec, ł-'urtugaln. Eo~j1, Stz,rn",v, L.Jcdnu
, /(•11) cl , Szwc,.·11. 'l Ufc:Jl 1 \\'!odi Obr..idurr. p1 zcwodnic7yl bncler<' l1i~rn;1 rd,. k(óry
,t,,rn,lllo\\:.tl (r/.\ c,··le k!'•nkr(,nep, :: \\;n··,d nicli clr•r:rn\1'1:dzenit" dn pP\\'nł;rn1:1 r:H~·d1y
11;c11 ilt •\Vt_ /('f'h,1••: 11;, 1:d.i!,·li f,,'d 111\'(l I r·,;r~'U ,'>1 1111·,_n\'IL1 ~-I•; IL'l•H.
I f-01111',p ll'.1<J/<H'.1lll!TI
dclq.•,1q.1 h \ 1y1>L1 /- h,•,,;1,·. ,, l. ,>11:1H·l,·11cw 11111:111\ n:111,(\011,·1 fd't1•10,p r.·1,111 dni\<')'
t) li.o rzeki l-(011i;,n. natrn•1ia~t rzeka Niger _Jest 11 w) lqu.r:cj gestii !\ 11gl11 Argrn:1cnt)
,c..,n,gli1 '"u do p:.n0wania nad rzek.i Nircr miały duprn\HI) w,111,1 pud~taw, Upierały ,1ę
b(,\I, !Cni tylkn n,t llllH ,w~~ch h;u:dlm\ ych za\',1cra:1ych p l.('7 br:;, ljjsk,t i\;;1tinnd /\ fnean
C\,111par1y ,. \\f•dzanu pkn1ic·nnyn11 w ob,zarze lCJ wiclkic,1 rzeki. l<.,_izczi:c,mc ~yma ....11
·,, 1ejor it" I\ IfJ J rr1c ,. i rn:c p;11i~1 \, a b) ło Jednc:k \\ tym mumcns:ic slab,:. a perm tym i tak
,h·\ dn•.-. ;il LI.lad -il i \\ 1;qc11111') eh 111tc1 c·,,',1, \V lrak,1,· kPnlncnl'j1 Br) l'r JC/')l) liluh:li
, ,,,, -.L,h 1, 'I'"" w h,~., 11:11, k;, dl .. ,.. ,1 ,.,,,, \L,11, ,,\ 1\k.1. ddJ,,,, q:1< -.1 ,,1, ,11:111 11-•• ,d,: ,·., r,· 1:,,
k l•lll't'['l!, 11\ •lncgu h,tnllu ,., Kn11g11. ·1 ak wi,:, c,~!:,lt'c tlllc :,łanu 1, ".l,u An);l11 •s ,j'Et\\H.:
uck1 l\t/Cr /.\·,talu pr7t"/ kunfe-1n1q, l,crhmJ,;l 11uyi~·te
D1;q wł, udq•rał 1;;: lPllkr<'Ill'._li St<1rky. c1.lu11ek dclt"u1,ji :1111e1_,,.k;ir'1\kWJ.
L' kt<',ryrn W~i)'\l')' \\ ,vd,idi. /c 3c,t c1lu\, icki,-rn kn\l:1 Lenpolda. fr):.O \I y\,·1 ld)
111,d,,1;ur1cc, ·1e 1,dda11ie Knn!,'a i\li,;:dLyna1uduwc11:u S1t.mar1yuu11uJL''l 11:jb 1d,1cJ
i')c(Cdne 1 ,a,aJ,1 \1-c,lrn:gc handlu i równyd1 praw \VU),tkid1 p:11·1~1>''· \l'Ptkały ,ii: li:'
zrc,zumitcrnern. Berli1i,ka k0nferer;c:ja u:,,mk.C:J<-'lll'Wab wi,,:c islnit'nic \\'1 lhlt'f,O P::r\,1 wa
Kc-np-a. Jt:z \v trak..:.ic kor,fcrcncj1 1:1ektórc ddcgaqc zaw1crdy różne p,Jro,urnicr:ra
/ llli;•d:,l;mtlwl-11:11 Sh•11.11ly•,1,·nr:, 1,;I-,,, i(,rmaln)'n1 ,u\1,:1c11cJ11 '·' K,111).'11
h.1111 l<'I','.· n .. ,, 11 r11t· dl;, 1,n ;1111.1 J\1wd,)n;,11,d<:11T)'1• S!u1,<1U\ ,,,·11i.1 1 !<','.''
~•a1i,t\,a 1111ć1łr, ,umm,1sk11 W1e:lk1q li1)t,n11. a hylo ,,n,, pc,cLćrlkr,wn W)razrnc mc-
cłwtll;-. BrylyJCZ)C) dobr,c pam1.;:tali aµi!cicJt;: króla Le0polda 1.1rzcL·1w porozmrncrnu
f·,rytyj~f-.u ~,(,1LL)-'abk1cnll; i podejoewah gn c, kDkictowarnc Fr~111cp. I tak, 17 11,tc,p,da
l~1~r:1arck ?ctpytd wpro,t bi\ t\ 1,kJCgc, ;1mba,adur:1. CZ) An;Jia akceptuje pari~\1\0
u 1\1 u1 zunc przez l\lit;J?) 11~c1odc\,c Stnwarz) SLcnic. Ocipc,w1cdf. ne)c'at\ wna oznaczała-­
h::, \\/11{'\,1t·nil· 1,~l1t'j nw,tli„1qi. 11ll'rntl/nuśL· \>Tmwad,e1·1a \1olnego handlu 1 11·)
t,d:11.1\' 1.1(·1,11,·L·l1c,L<, i'P!',IIUd dl.i h1_1l),Jl,kiq•,P ~t;11•,,w1~k;1 \', ~1,111\\'L\' N1y1 ;1 \\'l\'l'
:-.,k, ,dy 1111•111ć1I dl,1 ,_,:-./.:,~li. 1d1. Lklq;..1c,1.1 hytyy-k,1 dl:.tgu ~",; 1,bl.111.111 i;;\;,, ;1k- c1~lak, ·1-
lllt' I(, I rndni„ l ~:,q 1 1'-') pc,wicc!,iala ,i1;: za u1nanicm \Volnegu Pa1\qy, a Kong;,.

1-'ut"wazyły pndolmo naciski bryty1~k1ch li;1:1dk 1 wc61v i 1111s,1unan.y. któr7~ \1·pr:n,c!z1c

oh;nvi:1h ~il;:' F1;111q1 1 Po1111galii, le,·1 hi1·,11ocze~1,1e do,tr7eg,1li w ha,lilch kn1la
Lu,1,, ikl;1 1:1p,w K'd; kutT) ,t I')'('h 11;·,rur,l,'m dla ~Wt"J dna!.1irn'>.<c1.
nrvt:,1,k tł'11/ll,lf ie \\lolriL't'll Pa(1,1wa 1'rn1r:1 pr1t"klt'~laln pnrnlllllllt"lllt" / 1-'lll-
ltl) :di:1, dHlt' ni,· dn k11i1L:1 (,i:micc leg,, 11afol,, ;1 były jl's,l'/L' flll'P}dL';loiK·, "Fn:11LJ;1
1 l\,1tm•,1h;, 1-.y~1111,d\ \\l•f'('<' tc,'P n!,,1,1n: 111dl11· 1u•,1c,,·1u11 1\'1'.'!,,r11d1w H',I 1,1
,1cden z 1Mjbardziq l.r•nlrt-" crsyJil) eh problemów konkrcncji. który pczosta11 inne• do
p(:irnt.:j~z; c:h rnz~tI7)'f'lll<;'Ć. Sylu,,cJt;: zala!!odzila niew,,tpli wie DeklaraL'Ja neutralno~c1
h,:~.crni Kunr;1, uflt -~zona pc,dL:7,1' konfcr-:ne 1i pr7e7 króla Leor,clda.
/,kl ko1i,·1l\',) ko1cfrre11c_p J,erli1i~k·1e,1 podp1~:u:y zp,tat 2(i luter o l SS:, r_ N~:iważ
nci'-'t: u,;tdenie ?a\\ler:tl art. L kt6ry głosił, ,e: .,Handel \\~zy~tk1ch krajów l,;r,r,.y~t.-:C:
h!;'d71t· 7 calkc,1\1kj 1,olnośc1 1w (lb,·,;-u-1,., dor/1·1 /,I K(IIIJ,;-'. ,trd) 111111•.i·1q I hT,q{,\,
sas1cdmd1" ·1.,1 wK·,: •. \· Hcr!1rn,· pc,l,tllrl\'iff1110 111\\·0f/,l' \\ ~~1,111:2u „t:mO\\f1;, ,trch
\\ dno~u h,111dlc,\1Tj'. I Jale, ~,v.-1vrd,ri111·1. 11 11,-, oh,h11ach drnzl:,-z,1 Knrą·a h,rnh I
111cwril111karni jci,l zd,.izany
Dn p!a<l,la„1nv:.d1 d<:-::,z1i Lonkrt:nlJi 11ak1afo u,nan1c, ri. ,,LTit:.<rn m; 1·1.(·.:c
K,>11)'''· filc 1•.,t,u,1i;i1 ;i«d11q I ,,dn(·,r ;1ni u1~{ td rtd,L I(",( j h,:d7i<· calk(l\\l('IO.' \\Clll,I
dl;, -.1..tkn, li.,11<llt \\')·, I. 1•.~, ✓ )',.lk1lll L1;i1,,,," I l('C\111 !q 11;rcl.11u: \\)°',"k,1 r,111)'•: j•<Hł
k1, -.l;1J,1•. /l. !1'1 kJ J•\11) q,q,· '·I\' <1J1,1 ,.,r,;,c1<11111,di1n.111·dll11·1.:·1 J'L'I'.'"' J11d 1 l1\ iii<'!'""
\Vr,hi;J /t'i, ILt'\' 11a 1"/C< ,· Kuugu udd,m" p!,d 11;,dr.t•r Ko1:W•JI l'llii;'ll/} 11a: 1:d111'. <:I,
kh-11 t'.I kornpdt·11c_iv. V<-1~:r,'ilow1·, ik1<:'~lu1w. \\':-tr:,, Jt",h1ak tll\J\\ :11) ,:. u pu 1ak1 ,1\ 1;:>1:111
k,111k1vll<-Ji h·lllh!L l;,k1,•_1 111/!dy 1111c (ll'\\'"la111,.
\\' ',fllct\\lt' L'.dd r<iy,·r J'UYJ\.'hl /il[W- (' \l'(\lllt'J ,·t",l'llld/t". ,dt' wyl,Jl'l(•llll .Fl '!'i•,I
j.:l1c_ikflh\ 1ek koi 11J, ,11 111i,;'d,y11.rn ,dr1\\ t"j. K1 ·11ktt'I ,c1,1 Iw1 !J1:,k:1 111r1·1 ,w 0 ł:t \\, 10,1
f>l<::-lli11 lllH;d1,11;-,:,,d,l\\"1'•' lfr.iH;-,, k.1 I [h'/\c·i• /\1c11m··c, 1;1ku 11 11•llll•;l\\;11 ,, 1dk1,l1
,ll•('ll:llJdch l.,,l,,111;il111,,.I, \\ lh·1l11JJ< 1111ki,il1• /,1.,jl1<·li• 1·;111<• l',11'1<'111'' 1'11,·.1:·i'''
1,,-cru pa::,twr•11,q::c, a w rzclzy,1·1,to,u kolonu 11:,k1:1nJ l,.1nr,;1iniv d,, l\·11,d'l~
11,:rndc\\'epo Sto\'.-;,rzy~zcm;; hPnpt, ;.a< n;1pr,,v,d, dP kr<·la Leqit:l,b lL Sukct", l.1,' h
Bcl!',',w b) I w p,,, ncj mH::rzt' n·,ult,,k111 J<:;cn da,tyczl!O~l l 1 z1c,-cz1w;u puhl',·, n1e1.
p,edt \'.·,z\·,tl-.1111 Jedncek pawwcj ~ytuaq1, Jc,ka 11 yt,vurzyla ,1<; 1•. teku r·- ,,·,.diz,":11
m,,uir::lw 11 Kongu.
Pod wzgl,;dcm pra\\ 11y1 n ,ytuacJa \Vclnego P,111'.,l',i a Kcngc, 1'r;D· J'C111vn ,:,;a"'
była 11iej;,,11a. W zadncj z w:;ów m1ęJzyn:1rouow) d, a, do \\ ,,Hl\ I /<;,,'i r me
W) <t.;puwalo imię kr(,[a Le,1pc,1<.b 11 1akc; ,,1111 crc:na hr·n12a, a tylko nazr„a !\fo;:dn·-
11;_·11d, ,v. t·1•11 Sl•.l\\;11:,•, ✓.r-111:1 KP11y;i l!,,plllu \\' k1,1d11iu I~/<', r 1-.:rb1:w111 l\d).'11
li/li.tł, J't· \\ ,.J11<· l\111•.(\\'[1 l<<lll/.';I J(''.I ,,1,•.1;1dl,·1.,·1;1 k111I., I .·,,1·tdd,1 li. ( l' l•('P\\,,J•,l\\;1I,,

IL>L\.\'l,;/alllC \·11.;d·1.ynarndc,1l.")'.'.· \lo1vc1r1y,1c111a h..,11ir~,, k1i,re 1:ik n:1p1av,d.; ud p1·

o,,tku t,ylo CT)'!~1111zaq;1 I tkq 111,J
15 '11,lPl'ada I '>(JX 1 . jL":JL7.,· :u, iyt 1a ki <"·,la l .,_·opultb, kl(,·., 11nad rd; J)(>,u1,·1.
\\\,Inc Pafr,lw(l l\.onp; zo~;l,110 ,a,111ektc·wane przez Hcl~.:r,.,: 1 i:ud:,,tak,,1ie \\' krd, ,rn.;
(Cf<' r.11i,t11 ,L Kic było lP '/c'.' ,dne z\\ nl:i k1{,la, kt<'Ty ·1.arrncr,al wpra11dz1c przeL11;1,.'
Ko11~.o Bcl.,:,ii, ale fić1dal cl:cwl utr,) ll!aĆ tl'n krnj pc<l S\\ ,J nsnJ-1,1,1 wł.1d1.i. W k1 ·1i•
1 [ ' \ \ )\L bl:1,L L':1d,•1\ ) ,.,,,,1·,]d.1 K1•11r11 ( 11.'('/\11;,1( 1 wd11ak )'ł::ł 1 1 1 f.i l,1\,\'- t\l1,·d/_y-
11;1:,,d1•\\d h.•.11111'-J;i 1;a1.bv.,1.<1 "publit1,,,,1I,: .,,. !'Hl."> r ll11111,i,:1 1 ,i, l.r::11c,11;1 di;i I, ,·,,I„
,,ct'r1e 1,')luacti II Kl'll)ł'l, a \\w.]k;, R1')t:,11ia 1.bv.ala \\H,rt.lil(' do 1.rn1un,ic1,1a. re i1ic
b,·d,!\· cll1.1t"I 11 drw\, a( 1.Jt,1 ,d1c1a•,1 ,v,c·rc 1 .1/0//11 11110 Rt,1(1 hd,1.'IJ,.k1 111 nal w,,·c. /t·
jnl}ll)l11 •,pn•,()]ll'III Ulf/\11!;11:i;1 K1,11ya \\' \1'.t'lc'L 1,.-·k:,ch w~;l l"l:11:•.)\llCllll' tall' h·r
11,dllC] Ld,,1,1i p.ii'tsl\l'C\\t'_l.

F111;,I k"lu11ia'.11c·1:20 p(.ld11alu Ah_ykt /.;id11,d11tt'J (h,kc.-11;,/ ,1,.- \\ """11111·11·11wll 1

wid..:u XI\ 1\01_11-. i.;k,;c 7Jcbyc?,; ll.'.r'., lnri;,hit w kJ czi;~u Atn kl ,iaty ,H; u!z1alu~,
hanq1.
I-J;spa.1i-_ja h·.:ttlLJL pr, Lnaczn:,-m roz,,zcrzemu pc·,1adlc,,L·1 ,, S,:nq::alu prz1..',:
_cL!Jcrnat,,ra L,,u1,c1 LHdeherbe.t! v: latacł, l 85.+-·l\f>'>, ,·c·~talc, 11,, lllc'lli,;I 1•1,.-111a:;,·1,:
 i.,( .,ah,urn ,wana. De ,p1tH·1 \\ !:rnicu lat ,1cdv1nc1,1c-;1.-tT} eh na,1,;plu \\ ·11·(1\\ 1,··ni1.· hdc.,
111al11r:·1 ufrt1S_',\\)"1-'ostm;,J;,c q.;-, p<.>IL(lLy. 1 b:u \', ,-\lg1t·111.. hdllUIZI zn;1c17.a]1
\\ 1._1L'!Ulll-;u 1u1r,ra C,ad. :\;•tr•111iasf I Scn,·_Pal11 ,.;J') w:,pr;t\',v 1,•, gl;;b .\t;d:1. dq:\tc
dn ·;ach< •d1 1v)c'< · S11d;tn11.
U\,;: lau,. po urnn\\·1c ck B1,v,, l \,(,( 1,u11 1\.1:i~t,l,(l, ._._ 1,-.:--, 1 1. ,t:tnP',•.1,m:.,
, c,,.ut:1 h·.,!r:m:,, 7\\;w:-, 1<,,n~!k"II harn.'-~JIU. W l XX') r l"r;u,q:1 c, 11,,il:1 f"Hi'td;tn:1(
11:.d l\l:1d:1r:,,J. .1w111 h1,111 \'. l~- 1!f1 I /:lllilll"l<•II•• 11,1 L,.,1,.,]!1,; li, I \\Id',/\ h 1111.Jn, '.I,
11:tlllfll \\ 1)-,~.(- 1 llJ•,tl,t1\\;d;- t/,'',I.\ (;\\lfl(i, (/\\ (1\\llll\" i·1:111<11•; ►.. L . I \ , l~-:•;I l

1a1,.+: (lSl::t('Cll~I(' w~ lw11 h' Ko~u SkTl\1\\1.··1.

Zna:·1111c· f',1>17\'_I r•us,h• IL'f "/ Dałll'll'il'flłlli., ,:dnt [ 1()d l/,[(!,:1111 l.n:ia Clll'h.
1 I ;;,:,~-1 SK 1!) i k1óla Bei·.:mnna 1 1:-:hlJ I~<; 1 t funl..q.-.nr>'.\:1!11 'Pl :t\\ 11r p.111•-.I\\ P N;-1-
p1e1 w I tattCll'/1 /ddt'd,1nw,1]1 \\ l R:--.2 r (1t,•,1;11 \.\·okuł 1·:ttllli( ,.-,,1-; ie[',, h ,rtn ]\'( •\ ,:
f>n,(.-,h wtH.!,y Dahlltllljud11p1n\>.·;uL,tł\ I', J;-,.tn r du WPJ11y. \\ k!i,,,·r 1,1,1llt;.tn•1',<:ilt
"/<",1,tly l,,ilkul\'J\'t""/ll< ',ił-, 11:111,·uski, \\, 1,·11·lt;1.-1,· [ 11,I ikh,·T/111 .,,q;il ,,1,;,i,,, \·,
,m 11,1d ,:,h L1:q n1:d:,:I ,1,- 1•1·d l-,-1,11,,J,; h:111,fl ,i"" 1't,1•1<:1< .. ,._,l<.11, l:11 I" ;i,11_ 1
)-Ltl ,t\· fl' 1 LL·lom:,.
\\' !', 111 ~,.mym u·,i~K rrn:.: cb(H!) l"Jl trarKu'ld..: plMJ\\ ,li} i,t<;.' \\ .l'i<,t: k,-,1,t~Tdltl!
\\\ pr,,\\'11 .I .S. (j;tl<::"1:1ego ;,awia \\, I /',}·U I fbrn,d,;_;_• w:,r:n n: b!l,::u tzd:i
,1 ll,1,t~·prnc ,ktCn,v, :11:, ~te przeciw pafr,m u Sarn(lr~. le1- cc·n ,u 11.-:: p,:,ludrnc ,Xi 1,:1
0

rz,·kt, Uót-s C•I.Jctncwala w ! 1N I r Trz:. lata pc:f.nie_1 • iły francu, Lv z:11,;:ły '1 rn,bu~ u·.
a I\ I ctJ;', (lr,muwarw zc,"-tda Gór:ia \\'ulta, W ten •·1,n,i,t·· i:,d sc,.-,ny ,:1chr,d1t1,:)!n
1, \ hrze1a 1w1,q,J i'"' h,ic-111; na"/w::n) ,·t· ! ·1 ancu:-J.,1 Afr) L; /.11-hurln1;, ( I R•n) n1 c
Jlli0\\,1t on w 1-:oncu XIX\\, nh<tar· 4,t, n,ilic,n;0 1,ru!. a \\ u;c ,.,Lnlu dzt-,'M\',_- 1,,r,·
\•-1\'<' I lll7 1111\\II lhilrn:, {u\1111111111 l-i,111q1
I >i11_1•11 '-'' d11 ,.._1, ll-.<1•., 1 11,•kl!l:dn, I ,,lt,111;tl11')n, \\ /di-,,_,_. /;1c l·11,h1i, 1 ·-111\.1 -,1,·
tk r•r:,t,, f<,mll_' \\Jd,:-w An,l'll,,. l:lt,l)-_lCZ\'L)' n111·-.wł: 11,:1r11l'I\\' n,7p:1v,1,· -~I(,' I pa• '(\,("'Ili
,\1,li,tnlL z kttT, n; c,d c.1:-:\\ n;, pn,warlnh mLH'JVl lub \\!~-~ ,ze ,-.1,1n:. 1-'1 et,_,~ sll'lll d{',
11u 1.\l"l lll{u-... c1K11 ,tałn 'I<,' 1•~k.Hżl-r:>c (1 nan:v,m1c /TL<."/. A:,h,rnli ~rnm-.. 1 bryt:-J•,k1,·t',1
Z lulcg, 1 \\'y 1,11,·ia. W I :,.:<i) r Bn rqnyq \\, ,l;d, 11ltI11i:J11m ,I\, H. n.1;.-<1_i;;c,_ ;c ka··,1
l 11:_rnpd1 pn[\'-.;.icd tra'•Jiit -; f·•t,111c·i:y i I ~-"/4), 1 w1:y'.\·;1.j,fcT \((:,bee t• gc d;: rr-1v11:c1,,
1d1 ptufd. 1i 11;11u. Pnr:in1a1 .-\,h,n;t1 111lc~ali pr<T•('Jlll_l,tc m·.u('-_Fi•:1c 'dl\ hf\l'-t'-b,·
·,d 1, 1 ,•,h li,: 1.·li kl 11 1 l,,·1 1•,,.lf-1 1,q\'ł, 11 1:-:•1(, 1 •.rpJiq· l',111·•,(\•.:1
1 l\11111,l'.t
\~ l'J1,111 1,\IH1, I 11· \', l-.111111 \·,li.11111 \11,:il IL pt•\','•l.il.ll" h1d,,1-,, i'l,.,·, 11-. I.li ,l)J
1

c:1y!-.1w1 ~1(111· dup1t·11, 1=u dJtt'\ll\'Z'lll 1ni1.,i.:c.,Ll1 Lii:1.k1C!1 \'"Jl,, ul.tiu ,1\- 'IL 1·,j(-
P:1i,~I\\(.' A,haJ:l1 z1.,~U:k• zlikwid1_1\\,1Ill', ~ta 1,,c: si~ v, f li( 1I r. h_-,io111,1 t:J · , t 1 j::,L.J.
Kult-_11:y1'1 (ll•,1arc>111 t"b[i,u:~1• hr-, tyhJ..1q h\ł, ZIUllll' <..!z1:-1e1~zc:_i Nig(TIL Juz
w ]~hl r Hr_,t)_Jt'i)T) 11st,111uv,1l1 lt-i<1,·,1 1wd cxc-a11un L,_;lt 1 t1ię L:1µ0,. W l~-l<:-i r.
J'L'\ b1, ·11,11c ·,,-,"(aly ft'l<:'ll) poludm1i\\"-w~d11,dl'ic. zwar·,: wtcd) ( •il Hn-,:·r:· . ;-, nrl
1:--.cn r. l'n1(1ktoratt·m !<1pr111 J\'adhr/(·1.llcj l\,qq:i111ac \\ vb;r :\fnhL ,·J.,f(d',q,·
1,n[\f\kh· '·.(\l[ 111(1\\i) ;;q111('\\,.I\ illlldt. ll\11\ll!tl 1„rul 1;: \\' 1:-::---t-: I 1·1•df'l'.Jl.ll: \',1•
(!:1dn Alafint111 ot ( ljc 1 !iak.1::!, w Un\lll 117·1ai r,n z\1 H.rzchr:1,,{ h:,t)1~k1.;, ,. \, l t:t,h 1.
1·1 tiu~;,' z1,:111 .l(1rub11 p,_1dd:1rn, \Vłac:lz\ p1bcrnatnr:: Lap. "·
\'v i,·lkw ,a~tn:,:_i dl:. k1 ,l(\rnzacj1 br:, t\j~l-;1c1 \V ckk) 1'1 tw.r.u ud i ~~1~!1'1 1111al
h I) ( ,! 1n·1. a p(,1111q l..ur,1<.'c Gcl>rgc t,oldic [\·,,Jró?ll[<,C v,, intu"~al 1·. pu I\ rn , ,b\1ao,·.
d,-~-_,1•dl d1, \\ni,"1-;u, ,c
1irn1\ h)tyj~kie me \,-y;;rap, korJ,111-Ctkii , l-r.H·,·111:,1,11
310 IV EPOCE KOI.(}NIALNO IMl'EHJALNEJ (1870/7!-J9Nij

i Niemcarni, jeślibędą dziafać w rcizprnszcniu. Dopruwad?H wiec do i.eh połączenm.

powołując w 1879 r. Z1ednoczoną Kompanię Afrykańską (Uniied African Company),
przekształconą w 1882 r. w Narodową Kompanię Afrykańską (National Afi-iran
Company). Instytucja ta, wspierana finansowo p17.ez rząd w Londynie, zawarła na
pocz,itku 1885 r. z muzułmańskimi v,lmk.1mi serit 1r:1~L1tów, kt61c da>1nły Bryty1
czyknin wyłączność handlu nad N1r1cm. Tr.tktat\ tt· hvly podst:.\1.t ,11gument;1t 11
dekgaq1 brytyjskiej 1ia I, ,nferencji lx r1111,I iej (188; I :,r:5} o wyłą, /111111 r:zelci Nig, ,
spod kontroli międzynarodowej.
Goldie zwrócił sie też do rządu brytyjskiego o nadanie Narodowe.i Kompanii
Afryb,isl-dcJ uprawnie11 wtadzy admini~1r;1cyjno-sąd, ,wnicz(j,powoluj:w ~ięnadłuyic
tradyqc wykonywania funkcji nądowych przeztegu lypu organizaq,·, czego najler
szym przykładem była KornpamaWschodmoindyjsKa. Prawa r:ządowt' n;,d;mo Koml'a
nii w 1886 r., zmieniając równocześnie jeszcze raz jej nazwę na Royal Niger Company.
Mimo długich tradycji związków handlowych z Afryką, Niemcy do wyścigu
k0Jopi:1l1ll·1·.• przystąpih późno, bo .dopiero w I 884 r Nadrobiły Io po części .n1ęzwykłu
szybko~ci,; działania \V~zy~ikie trzy kc,lorne niemieck1c na atlantyckim b1·zcgn Afryki·
Angrn Pcqucfia, przeLsztalcona nast1;pmc w niemieck:t Afrykę Południov. o-'.ZadtodJrn1
(Namibia), Togo i Kamenm ustanowione zostały zaledwie ·w ciągu kilku miesięcy
- od wiosny do lata 1884 r. Zdumiewa też łatwość, z jaką tego dokonano. Był to
przecież czas, gdy w Afryce zaczynało się już robić ciasno dla rywalizujących
rnocrustw. a nowe posiadłości niemieckic 7nalazły .,1~· \\ rejonach z.:1rezerwowanych
jm. W)dawdoby się, dla Frnncji lub Anf'li1.
Za oficjalny początek utworzenia NwmieckieJ /\!ryki Południowe Zachodnic1
uważa się telegram kanclerza Bismarcka z 24 kwietnia 1884 r. do niemieckiego
konsula w Kraju l'r,.ylądkowyrn, ogłaszający objęne prolektoratcm Rzeszy obszarów
zwanych wówczas Anpa Pequefia. Był ro teren rnit'UL)' brzegami rzeki Orani,
a atlan1yck,t zatoką; /rn1:•rn Peguei'ia, zwany również '/.n1ok,1 Liiderit7:1 łl.1,derilz Bay)
Niemit>ck1c misje rełiri11K I handlowe isrnrnly tujuźod początków XlX w. Najbm:!W.'J
jednak dla rozwoju osadnictwa niemieckiego zasłużyli się kupcy z Bremy Heinrich
M. Vogelsang i Adolf Fritz Uidcrilz, działający tu od lat sześćdziesiątych. Zawarli
oni kr,rLystneuklady z miejscowymi wodzami, po czym Lfideritz zwrócił się w 1882 r
do w1:1d, ,1 Berlinie,, w,1:mowienie 111 n1c·miecl:.ieg" p1i!l:·ktoniw.
21 ltstupada 18::;J r. ui;łoszono 1.1 Londynie, iL· u!J,-,1,1ry międl;, \Vahis Bay 11;1
północy a Krajem Przylądkowym na południu, a więc tereny, które zamtcresowały
Niemców, należą do brytyjskiej strefy wpływów. Na kierowane do Londynu z Berlina
pytania o prawne podstawy takich twierdzcó nic było odpowiedzi, więc Bismarck
zdecydował się na przcjęue inicjatywy i o,,':łoszenic prctektoratu mur11c-,kiego.
Od tej pory Niemcy 7,-;częły szybko JH!Większa..:' terytorium koif,nii, rn.in. wyko-
rzystując konflikty m1ędzyplcmiem1e. Jednym z pkrw,1,ych posumęć tego typu był
układ, jaki 21 pa1.dziemika 1885 r. przedstawiciel Rzeszy dr Heinrich Ernst Gćiring
(ojciec hitlerowskiego marszałka Hennanna Goringa} zawarł z wodzem plemienia
Mahercwc lldad m6wil o opiece i pornocy Niemców w walce MalK[cwn z plemie-
niem Nanm. Działania pc,htyczno-mtl1tarnc wspierane bylJ przez n:o7wri_1 osadnich>.a
1 dzialaln11 ~ć- gospodann1 prowadzomt przez Deutsche ł:olonialgesel!schaft jur Sw!
We.5! Afrika, założone przez LUderitza w kwietniu 1885 roku.
 W T,T,o, 11in·,1t'lki1J1 krylC111u111 p;;11iu;1cy111 ni p,-1!110, 1 i J,;r;111t'l1~k;1 1\lryk,1
Z;1da,d11q nd 1aclu 1du /. htylyj~ką b,lrnll,! Zł(lll'I'•' \\) h11.t'i;1, a od \I •-.d1od1; L fra:c
cu~kirn 1'1,1(11 N1•\o I Palll>lllt"jern. rncmi,Tklt' 1111~,1, r,lig1,in, i placó1\k1 ł:,,ndluwe
c-bl'dlt' były LO r1a_111111i,"j (ld pPl1 1 v, y ),J::\ \\ Dyplumata 11ie111ieck1 (był rn 111. kcm~.ukm
\\' Tum:,1e) 1 pudrfo:rnk dr Gt:,,taY ~acht1g,1I Zćl\\ arl traktaty 7 micjscu11'} 1:11 v,udzam1
1 i tircc1 I l:<S4 r W\ wies ił t .afi rncm1eckic w I .cn,f :,,.( v1,;drna 18!-,:i r '\J1e1m:y
1.11-..111:, 1 I r.111, ,,,. ;: 'i·, !q·c1 IS:·,/ r 1 1\1'fli,1 tr;,i.1;1ty 11111,q,1,1· 1d, pn,t<'kto1"I
1,,.,. 1;1!l.1•\l1, 11,1(.1 r,1',l'LII li yh .,,.i,I ,, dh11·,,,.,,_, '),, k111 f'-.1:-.1„p·w lll<'IIIJ1:. kw d,--Jll ,l',ljl'
1 ;1ud) pc,,1q,,_,wać w ,2łąh krap1, ·111·,nerc wó11·c;,-as Schutzgehiet-1ug1,
( 'hnl' \\')LbJc rn: to mt·pr;rndo~•cdPh11e. ale jui. 1s dne,1~·,C: dm pn n_głoszl·n1u
prLe/ :-.-ach111·al<1 pwkklu1alL. 11.1d Tu,,'O Ldubl c:n dc:ltzec do Karnerum: i [,~ lipca
I r,;,vt r. pndpi,ać. trakt;il, na mocy ktL>rerc 1111e_1,co\\l \1·ladc:, pueka:c:, \\;di Nicn cm:·1 1

:,we c,1_1\'<l'l'LTlil' pr11\\i1. H:,ło tu nwzłiwe, _gdyi: podF1s:rny w Uu::ila !ra\lm b)I JUŻ
11 Ul \IIWf \', vnq.·cc1c-,\ ;111:, pt l.l', kq,c;: t11<.·m1('d. ''-'J.'O hlu;mla \\'t 'l'rlil.im1d.
~,;1 l"'ll,llku .\\. \\. (,dd ,-\l1vk.1 /;1d1nd111.1, fll'/,1 l itą·11,J. l·;L1 j!.'t (' ◄ Jdtid1·1:,1

111J~·d1v 11,,K:u~t>1;1 t't,111pt>J,kw. l'u;;1 kryloir;:1m h,u1q1. i\11rl11 1 f;,ie1111ec. le,,,1)- lu

t;1Ue, ,],:,,,iły b:lcrnzow,.1m• przez l'or,uga'.u;: _1ui. od XVl!l ,1., tzw. Gwmca l'(•rugal-
~1-..1, \\- y,p,1 <\1. Tomasza. enklawa Kabimla i Angola.

3. \Vojny angit.:lsho-lmrskit i kh komtk\H'ntjt·

S1ah1h1:.1,·i;1 pt•,1:.i,tlyd1 1, l;1tad1 p11;cd1.1e~i,1tyd, XIX \I d1\11 republik hur,kich
po~t,;pu1111fo I w1eil-,11111 lrnd11P;ci,.1111i l\1ll~i;iły u11e i.maga,: ~i, nie I) H.t, 1. po\\ ah1y1ri
p1nhk-111;11111 ,'.'"i""J;n·L-1y111i, ;1k lak11· 'I n11·,11r/\ pq;w\TI 1•(1ą11·rn1·111 1,·1~r1,·h111)rn
\\,.,Im· l',11,·-.t\1,• ( 1r,11q.- p1•1•:1d.Jh1 \\ ,·1,,1·ł,· i-.llnl l1kly 1 ·,:f-,tnlrnrn p,u'.,,111,T·
ba,ulo. \I. d,Hx·h wo1n,Kh: Il:,:,:-; r 1 I H:,5-l r,ht1 r. ludy HaM:1!1 1.c\laly P~laltT:trne
['Obite, a w(,1~CLa'> tL·h \,(,d,; 7'.k~he;,h 1wr(,cił \il;' do I3r:, tyju.ykó11 1 pt1>~h,1 o uchron<;
przed l3urnm1 Pomne tal-.4 nzy~kal. a'.e slrac-il 11i<:'LaleLno~ć. \V I l:,(i:-, r. _t';t1bernatur
K,._,11_,rni Pu:,, l.:1dknv, ej rnzciągn, 1 1 nad rafo,twem Ha,uto brylyJ;,k;i wladzs;. JH11csta-
\'. 1apc l} I ko t'e\\'IH\ autcnorni(:: lukalnyrn \\ od10111 mrn 1y r\ski rn. \\' re:tu llacie Bryt :,_1-
< fjCJ ,.hl11) li ~lę du pa{1stwa Oranje. co zapPwiadaln nowe kunflikty.
W l;1t;1d1 I 't'.<,7 I 't'.7(1 v. ( Jr,11q1· . 11;, 11,·1rn,1cli 1,11nit·,1~.. 111)cl11 11111 1•łt·1111,· ( :11ku,1_
()dl-.1 ;, li, h •r,,rl' / łoi ,i d1,11n,·r1lil\\. l \1 yl\ I<'/)•·:, 11/J\;I\\ ;1!! ,_t.,iyd1, 1;1, lt'I> h'll'I I iii ('/l,\C
pa{1~t\, :1 Or;1i:_1c, ak 1.m1em!J Ldarne. gd:, wódz mrnzy{,ski 7i,:łnsil pre!ensw de pól
diarnenluwych. Władze Kclcni1 Przyt1dbweJ poparły wlc<ly jcgP ż.,1dania I udLiclily
mu np1ek1 przed Burnmi. \V n.:zullacie di;irnenlcwe zie1rne, l7\\. Zachodrnt' Grikua.
zcstaly \\ I 871 r. ,a,mcklm,·,me pr b:L. Brytyj..:zyk0\1, rr inl() rrc-rcstów Oranii:. \Vpmv-
dz1,: cztcrv law póL.niej Sc1d Kolonii PrL_\ h1dkr>\\e_i uddahł rcs1u.en1;1 1,0:!1;1 Gnkl,al,m-
d", il tym .,;1rnyrn prnbl:I\\ y brytri~kie1 ;u1ek 0]l. 1iw rn1,i!1, lo jed11,1k JU? 1nac1cJ1i.i dla
d1,ku11;1Jl\t·l1 11111;11, kr, 1,,1 :.1lll\! L
W h1lad1 ,1edt'md1ie~i,rl'., eh u,1d ,mg1ehk 1 1:tkly'<\ i:tuwal ~.,., ,1 puhtykt: pc,tu-
d111e,v,t,af1yka1isk,1. Premier Benprnin D1~mell ( 1874-11178) i ~ekretarz st,rnu do ~pnm
k.ulurni lurd Carnarn.;n hyli rzecznikami stwcrzenia jedneJ, sfederowanej knloni1
bnLyjskwj, <Jbejn1uj,1cej r(,wnie:t pa1istwa bur;;k1e. Rył 10 pbn minimum. W 1875 L
\p1d C,rnarvu11 pi~al huwiem, ZL-: kolonie hryt)jsk1e powinny ruL.ct,1!,'~1c ~1~ uJ f'rL)h:1d·
312 KOLONIALNO-JMPERIALNEI (l870l7!-l9ll;!J
- - -W EPOCE
ka Duhrq /\adziei do Eg1p1.U. Nalezalchy też -· gło~ił cpracowt,L bryty1ską wer ..1c
doktryny Monroe'ego, odnoszącą się do Afryki.
Najpierw jednak Camarvon zajął się znacznie skromniejszym planem fedemcyjnym.
Raport Jamesa A Froode'a, złożony rządowi w Londynie na jesieni 1874 r. potwierdzał,
iźje,1 to koncepcja cnlkc 1 wicie realna. Lord Carnar,on zc11ganizowal więc w sierpnu
1875 r. w I ondynie kcnlen.ncję, kH 1 r:, rniala doprnwadnc do utwnu,·rn,, federacll
Ostakr /I lh nic z tych I 1bnuw nie wy,,,!,', ! ·dy:i w Londylil,. źjawili Sh, 1,dvnie deleg.11 I
Zachodniego Grilrnalandu i Katalu. Brytyjczycy nie porzucili Jednak myśli o federacji,
wzmagając naciski na drugie pa11stwo burskie - Transwal, przezywające wówczas
głębPki kry1ys. Skarb p,,.ii,.rwa był pu\ty. n bezpiec,c1h1wo zewnętrzn1.' z;;grożone I''-'
przegranej w 1876 r. wo1nn;1 z plemieniem Bapedi. SzylO\vala się r<,w111ez. ofensyw;,
Zulu~nw, Clcgo Tramw;il mógł nie wytrzymać. W tq ,ytuacji Carnarnm wysłał dr
Pretorii misj~ z Thcophilusem Shepstone'em na czele, aby skłamać władze hurskic do
przyjęcia planu federacyjnego, a jeśli to się nic powiedzie - ogłosić likwidacje Transwa-
lu. Tak te7 sic; ~lalo. Shepstonc przybył do Pn:torii w styczniu 1877 r.• a po nieudanych
rokov;an1adt. l2 kwid1JJ,1 lqoż roku, ••Fh•~1l włączenie I r.,m,walu do krn,:,1,y brytyjskiq.
Na~,L1p1l.wtedy d/1wny kilkułet111 1,kre,, dwuwł,;d;.y \'delka Bry1rn1;1 uważała, 1L
par'istwo Trarnwval juz nie istnieje - zwłaszcza że dotychczasoivy prezydent Thoma~
Fram;ois Burges opuścił Pretorię i zamieszkał w Kolonii Przylądkowej, a oddziały
angielskie zajdy dużą część kraju. Pozostałe władze Transwalu, z wiceprezydentem
Paukm Krugerem mi oek, nie zaakn•l'(mvaly jedrd, /lllf•ksji.
l\cgc,cj,icje bursk,1-anr1elskie w L, 1mlynie w laldLh I g77;...1878 rne doprowadi1h
do uzgodnienia stano\visL Zaś naslrqe l. untu spuict'Hvaly się, ['dy Brytyjczycy
1

usiłowali wprmvadzić w Transwalu swój system podatkowy.

W grudniu 1880 r. na we,.wanie Paula Krug:cra rozpoczt,:ly się walki z silami
brytyj~kirni Garnizony brytyjskie zo,l.ały ot9ezone. ;, t,,m, gdzt<. dc,,·ło do sta 0 1

w polu 1,nkomme. f\;qw1,;kszy sukcc 1 odnieśli Burc,\\Jc 27 lutegr H:~: I r .• zwyci1·

tając 1cgul,;rne siły br:IYJ'kie w bitwit p,,d Majuba.
Była to pierwsza wojna hurska, zakof1czona podpisaniem w sierpniu 1881 r.
w Pretorii konwencji, wstępnie określającej status Transwalu.
Od 1883 r. rokowania z Brytyjczykami prowadził Kruger JUŻ jako prezydent
republif,1 \V ich W)'rnLu pudpisąno \\ L1 11,lynie 27 lilljll! 1884 r. k,•11'.\l'll,ię, Głos1L1
1

ona,/.,· T11,J1sWal zacl,o\\·11_1c niepodlq:L,. przy uzn.l111t1 1,wierzch,1<•·-., i c„uzerain•, 1

korony brytyjskiej.
Samorząd terytorialny pozostawał w ręku rządu Tnmswalu; miał on także swobo-
dc w określaniu sv.-ych stosunków z pańsl\vcm Oranje. Transwal zachO\vał prawo
ur:rzyn1ywan1awłasnych rqlrezentac11 dyplomatycznych. Brytyjczycy 1dg,,arantow,,l1
sobie jt·d11:1k możliw,,ś,' pewnego m1d,or1.1 nad polityka zag;raniczną n.,publiki, prze/
prawu 1,da w stosunt11 di, 1.rakrató\v ,a,vieranych p17c:ł Transwal.
W latach nasti;pnych konflikty między koloniami ang:1elsk1mi i republikami
bursk.imi stale wzrastały. Ścierały się wówczas dwie wielk.ie indywidualności: prezy-
denta TumswaJu Paula 1--::rngera i twór<.:y BrytyJskici K,,rnpanii Afr, ki Południowlj
i od l 89U r. premiem Koh1nu Przyl:\dkowci Cecila Johna Rhodesn
De \uelkich celów pPlityki J,rn,.:cra należało tJdrc-wienie ctonomiki kraJu.
uzyskanie bezpośredniego luh pośredniego dostępu do morza (Oceanu Indyjskiego)
1 /.,, ą·b/t•fllt' ,,11rn 1d11elr11,~u 1,a11,l\,.,1 \I' stc,-1111k:,cl1 ll,H;d,) 11;1rulll•\I :,eh. mimo ('gra-
11K1t·n 11,il\ 1D'll\tli l'flc'/ k1·11\\c'lllJ\,' l,,r:ll)II''"•;.
JuL " I Sb4 r dclcpac.1a burska c,J.,, tednla kilk.i ctolcc 1·urorq~,k,Ll1. \\ I) 111
111h;d7} i1:ff\ 1111 Be1 lm na .1·;,prc~,-cr,1c H1srn.ircka .
.'-.L:11:1111;, o zakup cd l'or1ug;:lr1 71crr, nad 7a\r-L1 [ldag(,;, 1:i!' ul'.al\ ~,ię \\Sl-.ull'k
,r117c,:iv.11 i\n)'lll l1;111,1• ,-i) U/),;L,l jvdn,1k pt,1\q1 ,h111fo\"1111a lm11 kc,l<..'1,,11('1 ł:1\1, 1 ,·,,1
l'1,.·1t,1 '\ / r•-Hll'III ] ( 1111\'ll\1' •\l,11q1n·,, "'"•I'-' 11, 11.id ;;,1,,1-.., [ ),•l.1,1•1,;i \, 1:u1 l111•,il•,k1111
v1 ..,.,1··,1>,k11 1:11.!\.l1•.•ll,l('l1d /l''•-L:l,1 "Il.I ,, n:•J i I 1:11t,l I l--.q,1l.ił ◄ ·111 l1ult·11d1·1·J.1n1
1 11i,·r11iel'Li111.
Na_1b;mln,J Jt'1:11at (!c ro/\\l'.JII go,pP,la1 L 'i r;m~-., ,1h1, .1 l) 11·, Sdlll) m 1\ Lmou11cnt:t
pa11,t\1 a. pr,_:•CZ} nile- ~k ,,dkr1 ,:1t· ,Jc,t:, 11 I l:186 r.. zakd,vic cztcrdzk,ci nni ,:a
rl(•luc:n1c {1d l-'rctcrii_ S,-:owcuc,,alc, w 1w\, )- H•id/,i I rd. a 111,;c \\ ,;,'.11·,\'- k(' ty~it;:t')
111»,111kiw:,v,y 1luL11 c<1l<'pu r·H 111:d 1,\\Jal,1. Fk~porr 1lda w krnlk11n LDlSle pr,LTtir..1zil
d-,!ll'illlllk\' k1-q11
\\' l.1i.1Ll1 l"'''·-1'<·111; 'i 1.11'·,,11·-ilu 11,1-.1lił,i '", 1·,1•.:,:11,<1, I•' 11,1,·d;:111,.11·d,,1\., 1 \\11h\'\

Jl;jr,,l11d11111 Af1:,J..i, Cik1\\ll)III krn1J..111•:111!•fl, Aqilii sial-, ,1i; 1'11:lll('), ~tiirc, [•("lada1,w
Jlli IH 1y, dH.i \\ ,\lry,T \V,.d1utl111<·j, L,,ra1 111ocnie1 ,ll'fi•/u\1·,Jły '.,1~- \I' ~,p1,1v, y (liJ11,l\1
hu1,f.id1.
( )h,·, r:c,~<- N1,,·rnd1\\ \.\ I '('ł.1t:lll(I\\ •J ,\ fr, l ,· ,i~·r,1 ko(:c.i hu d11 ud,lól)dl XL\. \\ ,
d...tad) tu pierw,;ze L1errne1:L1t· mi:-._ie I',-1źnic-J n::d rzek~ Vaal n«Jt;-li ;ci.:ig,1<:
t 1rnp Jn,:i 7 Prus i inr,) eh kra1n1 ri,·mi"._J„ich. Sz,:cuie si,;. Zt' n;, pc,cz,tLlu h,t
,J:.rw,,·il,'L;,:1i,-~i;1ty, li )dX \\. w Tran~\'- ;,h1 1w111r·~1k1w;:d(• Ph•lr· l '> t:, 'l\'LY N1e!l1C1·•11.
l'rc·ndn1I J1rc'l1.>n1•- Ili/ 1•: 1Shc) i 7\',lr',cd ·;)(' d1· l,:n',[;, l'r;., 7 {11\•~h\ (l \l/llilllK

1·r-111-,v„h1 I 1/•<l<k- ll,l (•l/\_h'1·11· n lkil111i\' l-.,·1,-.11Lt l{t'J•11hl1l.1 l'"h1cl1:1u11:1s.1f1 1 k;11·1:-l-1<·1

(]1„11'-\'- tl111'--.i,,lc1;11;11 p••ll'H! 11,\111:-,;I 1 ),·1,-c1, 1 11:, 1•r.-r,,l,111 i1,,11i,·I I 1:--11111,
11 111~1111<· do l'e',a11a \\'1lhel1:1., ,,p,11>\'. ;ił 1· /\\ h;ks11"ni, i1w.. ·'1)CJ1 lllt'll11t'Ck1Lli
1 ]'IY) ,/i(:tit' / Holnw ~(·11:,11la r• l'l'l,,h11-r\l, .,t'<I ,,~·d,1e Uiil'i,J Hq•uhliki !'U<'ll br~hj-
·,LiJrn ll~kt \\ ei:cp,m1 I 111tryµ.,111i"',
t·,c1qq11:1..: B,~rna:cl-; zar:n-,,,1 do Ikrlim, pL,cln.>,:uj::,·:1 p,_; Łur•.•p1t' ddeJ:,ll:J<; Trans
,, .. il11 7 f\ru,1•dt·n·, na (:7dc. [Jde1',1c:F1 ,n~tala p1r,-1ęta 11r1c1 Lcc,:n,a ~ c,cr,-,c,:. N.1

l·.n1ki.·,.-i, v.,11',111yn, 1•t1<·/ T1·w,,r;>,I\'-·•· "'1,·1111n~1,·1 l,olonil,hll (l;,_1,/i 1 d,,1/: 1:11

f),,ul.\1 !:,,• ł,.":,!,.1 1•i'.t1l1, 1 1,) \s. ,,h1'CJH1;<cl ('{'\,111;1, l~!i.lJ1t'I u,t· . ,.\d .,, \\•,~,·1.h /\\,:j/ł;1ch L1\\'t

;,c N1en:,:,rni , 1 ,·n,Lv:1 ;ą,clm•.al· .,Ti!l. _i;J. ci1i,·c1 lic1:1 n:1 prn1;P, 1nVid•11, t,11,._
n;lrnlc- )'.tfr,lll'o Ti.111~•.-:;,l ~,:111L1 (ld111•11:, , łlld 11dr,;1 11;1d1.i,-jl; j;! 1•(11:rn;;(, od S\\l'J
CJU)/11}, f\1<'1,-lit·c·, 1 _1,·1 \1,,p;;11i,1k1 dy11;ist1i" (Pru~s,T Cillunl. \\.- '\I l<cger Luub,
,. I \śJ L Kruger podri~al leż w Berlm1e trak lal o przypźm i handlu. da_F!c: Niemcom
I. laul'.ldę 11,1j1, 1,;ks,ego upl7_\ \'- llcjc,wania
1-'1' odkr~c111 1il •L1 c-1.lt•J)' LtjWJ,•ks,t· h,rnk1 n1eml<'·cl,._1t' 1a111\1'1•,tc·\\ al) ,,,.,\\',!/lll'
L11•1t11\ \\ ,•.1>tnt<.l\\l,' l1<111•;,,.,il,J1111 1 1,•,111,ll•xP11yl\ lLrn~ '.'\J;i11·d,>\'.\ ,._ l'1cln11.
LJ.,p(,rt, N1i.:n,1ec do 'J rnnsv, Jiu \'. la1nd1 l 8~':i-l 8'J) wzn\sl· 1:1emal dz1n1·1(-.-inkrotmc.
>.:1e1111e,kie 11:\,·esl:,-cje 1, t:,m traju oceui,mo w,,wc1;1,, od ł()(_) mihud>\\ rna1t'l
t "·"·tllu.1·. d,111) eh 1,n I) 1,kid1 l -- d1, '.'i( I(! n;i I i, ,n(,1-1 111,111:"~ ( v.,·dlur. dat I) di i11em11:"ckid1 J.
Po chit;,·iu 11c·nu prZL'Z ir,ludep_' i ~,mbilnt'f!O \V1lhelma Il I og!o,zc:1:lll n d111t,luil-..
!'<H-n:c_\ ,..,,,.c:,e ba:cLdt'f siwili) ,i,
umc,c111C::· \\ poluclni(me1 Afryet-. "fab. ,,,,-am· kula
]14 ¾ 1./'!iCE KOLCW!Al/V0- 1Ml'iRTALNFl ;f,i7Cl7l-Vilt.'
---
wszechniemieckie prowadziły wówczas głośną kampanię propagandową, usiluJącą
wykazać, że Burowie są odgałę,ieniem szczepu gerinańskiego, który Rzesz;i powinna
1ni c!Ć pod opiek,.;
W tym czasie Niemcy starały się czynnie włączyć do wydarzeń południowoaf­
rykańskich. Kiedy we wrześniu 1894 r. oddział żołnierzy brytyjskich wylądował
w 1,1toce fkbgoa. aby chronił .,wój konrnlat podcz:1' lokałnq,(, powstmi,L Niemt
1,d i.1Zu wr,l.dy na s,1me w, dwa ol.11·1, woj,·111w z. Afr) 1 Wschud111c1.
W dniu urodzin cesarza 26 styc1.11ia 1895 r. Kruger urn1dził w Pretorii umczysty
K{liserko1mJ1e1.v (banl,.ie!), poduas ktćirego ;ipdował pomoc Niemiec, chwriląc oby·
waldi nie1rneckich zam1eszkuJ,1cych w Transwalu z,i Kh lojalnc;ć wobec republiki
Cztery dni później cesarz podziękował :i.a te obchody amb,1sadorow1 Transwalu w Ber-
linie. 2 kwietnia tegoż roku niemiecki minister spraw zagranicznych wygłosił
w Rcfohst.ag11 nowę. w k16rej '.i.apt°wJliał, i,c cde Rzcs1y nie wykrnczają podtr1:,
111ani.e ,,polll)cznego i ckonom1onego s1n111s quo ll'Jc'ionie AfrJd Poh,dniowef'
W Anglii uznano, iż Niemcy w len sposób zmierzają do objęcia dyplomatycznego
p;1trnnatu 1wd Transwalem. Wywołało to głi;"bokie za11iepokojenie nic tylko w .Kolonii
Przylądkowej, ale i Londynie. \Vsk:azywa110, że u'ksz1a!towai ,,ojusz rallswałsh)­
-niemiecki, grofoy dla żywotnych interesów Anglii. Cecil Rhodes, wys.tępOJąc
w 1897 r. prLCd specjalną komisją Izby Gmin, mówił o „intrygach Niemiec", które
mp1awiedlm1.:tlą pod1,;:c1e wszelkich krf1k,iw wobec Tnms,ndu Właś11ic: Rhodcs,
człowiek, ktfay w Afryce Południowej doszedł do u,;nł>istei:11 majątku, l ,ył od
osiemdziesiątych niekwestionowanym przywódcą i wielkim rzecznikiem brytyjskiej
ekspansji w tym regionie.
Okrąza.11it· republik burskich rozpoc1,,;10 już 11'84 r.. I. it·, ry w, ,1,,k, •wa el,:-.
pcdycja hrytyJ!>ka 7.,tjęla czc;;§ć kraJu Beau ana, dtJty I aJącegn nd r• ,łnocn, g,, zach,"
granic Transwalu. Później, w latach 1888-1895, ekspansja brytyjska pod wodzą
Rhodesa skierowała ~ię na kraj fvfarabele i na w kienmku rzeki Z,1mbezi.
Ju.ż w 1895 r. ,ajętei podbite ziemie naz,'l\a1w Rodezj,1. Wreszcie we wrzcśmu 1894
BrytyJczycy zbrojnie opanowali niewielki teren między Swazilandem a oceanem,
ostatecznie pozbawiając Transwal szansy na uzyskanie własnego portu.
Przygotowując ~1ę do ro,prawy z paihtwami hurskimL Rhodes wyh.orzysta!
również pn,hlcm uiiluml, rów (luli ,,utlandn,'lr'), czyh u1dzozi1·11w(,w, Tak 11:1zywa,1"
przybyszów z różnych krajów, którzy napłynęli do Transwalu głównie w cza~ach
gorączki zlol;1. Byli to prrede wS:t.ystkim Anglicy, ale raki,e Nicrncy, Ż:dzi j ludfic
mnych namd(\wości Na \ll'lelu oh~;zaracli Transwalu przew~,,:all oni 1101,hnie nad
Burami, ale - jak twierdził Rhodes - nic mając pełni należnych irn praw obywatels-
kich, byli dyskryminowani. Rhodes liczył, że uda się podburzyć uitlanderów do
\VywQfani,, pc,wstani11. kl(re obali rnidy Krugera Put'w1dywano, pow~1an1e wy/)i1-
d1rne przed końcem grudnia 189:'i 1. i natydHniast h;;dz1ewspa1 internencią wo1i,-
kową. Na dowódcę oddziału inwaz,y_jnego wyznaczono Leandra Starr Jarnesona,
jt'dncgo z hli~kich wojskowych w~pólpraccmników Rhodesa.
Nie czebjąc na rr,zpoczi;;cic antybur,;I.Jej rewolty, 600-osobowy ,xklzial
dowództwem Jamesona 30 grudnia 1895 r. przekroczył granicę Transwalu. Inwazja
okazała się nieudana, a oddział Jamesona zmierzający w kierunku Johannesburga
,-nstal przez siły Burów otO<:ZOn) 1 pobity.
 !\' /1/'/,'ll, 't 11· ITO(L MlLONl/,L.\·FJ
---------

Pulilyrznl' h..-,11~eh.\,-~•fa:1c ra1ch1 Jami:~'-'lla ,1k,_·_,aly ~1,: IH_\\\,1im·. Rh,xks ;,(,q,,J

71lll:,.,u11y (k11ezyµnaq1 le q~m,,wi,ka ,,,da 1z:ick Knlnn11 f'r,yl;;dkc\\'CJ. a Traw.\\1:J
7\\t,k\:tyl m1prnt b10111 z Emnpy, pk>\\lllC 1_ r-;1u111,-c. 3 ~rynnia li:1LJ6 r. ccs,117
\\, ifhclm 11 1.\ yslcd dn Kruiecra tclcg1m11 1_•ratuhtC)JII) / l'•kalli Z\\) u,,:stwa r,ad obc;i
mt,·n,e1!CFI, \\ kt6rym cl:t\\ ,il cln 1_rozun:1cnia. 7C NiC'mcy 11rzncl.i z p0rnoc<1 Tran,-
·.,: l,1,q \\ \\\']'adku z:1P1Hic111:i lll(")'•ndlt·filn~C'i rq111hlik1. h 11HJ,I Knlft'r,,. \,ybr:n:,T"
1•. 1111\111 Ir,'!:-; r r•,1 l.,,kp1;1 L11,!,.·11q,·, n1;wn1i<.· ~•1· \\/111p,_11iL1. lk-1 1 1u1\11<l1il 111• d"
1,11 w~11wn1:, 11r1ly111 ~·h+J.i,_T" ~ ..J11,111 1 \\'dnym 1',m:-.1\\clll ( li;111J,· tli.I\\ 1111.11 ,,,-pul
d,iah,mc 1 /\try~ar:enuni (lltii,lllli) 1:·1its1.L1pw;, mi \, pP~iadl6u:,.:h h1y1y_1~k.ch
W oa:,1c gdy 1,-)buch km,l11kl11 1 ,\nglq \\')d,,\,-al ~ii: u1raL t,Jizs1._r. 11wan1ri-
k,,11 dnw nw;:-dzy 11a1Y1dm\c zrn1cnił-y ~i, 11:, ll!Ckrn ') ~C: Tr,m~" alt 1. lloh., rnal ~1, bowiem
1q·,1\c1,1~ n1:.;-,d1~ic1y I d(:(c 11i,:~J",H.l1.1u,-a11)- l\\ rot w ~h,,unkach ,,:1gu:bh.1,-nitrnicc--
k1Lh. V,- W)lllku lHu11ad1unych nd pn111cgP ua~u 11,1rn(111 cl:,,-plc,111atyczn~d, (]p~;,t(,
,i", 1:•·,,·\1·,·1•" ll/)'lld11w111;i 1, Il mt,·11:s1'm- k1,l,lni11luycli r ,;m;,r,_-i;_ 30 ,.,u;,111:1 Jl-,())-; r
11.il-.1.:111 l1d:!1,·1;,l1,q•_,,_
( ilC\~il on rrn~dz) wn) m1, ze c-ba pali~tv, 2. pnd:r1clz1 si.; pu~1c1dlu~uam1 !'nnt1,l'.al11
1, All :;c,-, y~h ni,· hiid111.· cna ,płaca( ~,, :,,-eh zobc-wic1zar\ finan~,x, ych. t'a!uh.a Del arna
m1al:1 pr,:e/l t!o \\- 1cll:1c:J Bryt,1n11, a 1','n:mcy zapc,1 nily. Ż<: r<:7Yi:','.lll_l;i ,c 11-sp1cnnm1
rqcubl1k bur,LJch: w zamian 1:11;,t\ u:rysh.ać Samoa /.iidiodmc i br) 1)-_j,hc dómll1,s.1,
rucnr v. ~pr.m K' budrn, y k,-,lcl bat!dad7k1cj. Pt7('\\•idy\\i!l1(' 1,,;.,;(,; JK,dzial knk>11 1 1 1-,,nuga
lsk1ch \\ _.\fryct· t'ad;od111c_1. Tr,Atal b) I lajny I przywódca Tran,wa 1u o nc1r1 111c 111cdz1;:l
Pc11ic11a111.uj~k1 ,mrtcbLie p1--zcm1e~ztzaly sic\\ Lenmku Tr::tn,1\2-lu, prezydenl
Kru~er 1\yqu~owd 9 paLdz1en11ka lt<99 r. ullimatum z:1daj;icc tch udddcnia \\ CEJic'U
,IX )'1 'd/111. P1>11w11 ;1.• w,!11;, ~ u,lp( •111t·(!-; 11;1 1:1[' h\ ła 1:t·g;,h-w11a. pr1,·1" 11 pajdn'-'111ih:1
I ~-' 1'1 1 1,,-;1111, l<:L1 ,,i,: \\1•p1;1 1w\·d1, ,,l,w11:11 !('lllihlik:11111 IH11~~ 11111 i \\'wlL1 lli_11;i111;1
B) J., Io Lk L\\ ana druga\\ 0_1na hur,.ka.
Wo_1n;;_ 11 któ1c1 Bum11ie pnczatknwn tr1urnfr,11 alt, wy,,nt;ila \\1clbc reperkusje
\\ c,1h 11; ó1,czc~n)-m ~\\H.:cie. S) mpalla rni,dzyn::rndnv.ej opimi puhliL71l<:_1 hyb ru ugól
p;, ~tromc m;ilcgo nawJu Hun)\\, \\alcz:1cq:,_, z pol1;ż11ym 1rnptT1um. l'rez)denh, 1--:rngcra
L'r:rn;ja'1ynmc pnyjmm, ann \\ oas,c Jc'f-(' podrófry eur;1pcj~kiq w I <JUU 1„ Z\da,zcza
l\l' 1-:rnnqi I lidandi1. l\'ulonm1~1 \\ _'.\liemczcch przyj<,:ll' g.n chk>dnn. Lln~ć wspnrr,nieć, ?C

, , • 1 .,1r, 111r· 111,cl;11I 1.1.,·-t1 n11 ,pPIL111i,· 1 rn111 l\-li1n(, h,--111\ch ,,yr.11,-,1\ l""l'd:1.·i:1. H11H1\11,·
1111. ,dlt-)llld\l,1:, 11;ivdz:-,11.1ną!t•11q 11u11:•.h.), 11u_1u1; 1,,.1.:11·u11Jt· 1•11<:g.1al1.
Tr,1kt:Jt pul:1 •J('\\ \ p(•dpisd11c, 31 m;1i;1 l 9112 r. \\ 111i,:1~co1\ o;~-1 Veree1~1grng nad
11th:;, Va:1L B111rn11t" ,luJyl1 broń I ulllal1 \\ladz,; króla Edw,,,da VfI. Anglia nalliff!iast
p11::,in-lda !111<111,0\111 pum,,r 1•. 1>dln1do\1u: 1111~zcze1i 11u1e1mych i wpny,1adzeml,
s:,1111,11:,dll lok:1lntgu. Rcp1,lihk1 lą:r,k1c zo:o-lal) Wł!,''-' zlikw1dr,wanc, u:ry~h:_i;1c statu~
~ r--1< ,m1

\\' 1901' 1. władze br) ly_H.;ie 11:id.-łv Trans11 Zti,J\\ 1 pnl\,·a <tlltn11om1c,1H:· 1 pu\\ohdy
r,,;d; i\l1:;l.:>i1,-1, 111 ,1ć,_lH'1;ikrn l.,·1.1,,·111 H"ll11111;, c1d,: \\' rnku l'.JU/ Ji\ld1ilH1\ ,.t,t111;
._,tr7> n-,ak, d,1\\ ne \\\,ln,c: I'arbtwr- Oranje, i:;-cl11c puw'lal rz:1d L pre1mcrcm Abrahamem
r,,chere!T:.
Na"l<;'!::m·rn L·h:pcm t'.ll1ld!1 byk, LJc·dnoc,cnrc czlcn:ch kr-!nni1· Tr,ms1,alu, Oranje,
Klli,,ni1 l'rLyl:~dkn\\l'J I Nat; lt; i pc,,1ohu~ll' 31 maja l9HJ r. Urni l\:,ludniP\\eJ Afryki
,, •,\:1tu,ic dr•u:11111111:.
 p,,d11;,I .\11„L, \\ ,1.l111d111L'I lliH;d/\ \\ 1dL •.. llr)I 11'1\' I Ntt'll'l\ por11<:d;_; 11l', lv,]
lc'i _.k,1•lor;wi,1 p11r-l l,11111·1,,,. 1ci1',_lf>11,111.\ 1 pndr6niknv. r, :1mh,.:1;a'li kd,.,111.il11:,,l:
Pu :-l11ll'll' ł•nl_\1,k11:1 11;1lt"t;il1 1 '1) \,·ir,· /,itl\\;i/_\ł d11:·l.ii11P",t' k1,11111;u111 ktq•:<·:·L1cl1
,Ltl11<'11\cl: \\uL,,l l:,111,",,;, 'ilt'\clhll!ld i \\1l11;i1 t\L11k11.11,111,1. 1,r,1; 11kt\1'1H••.,
1· ..dH1/lllk.1 IL11_1 ITP 1,-111;-,[PI!, Lil I\ lld \.l.1111;1 l\'I 1· /,l\'11·1 li iii LH:\ 1111-..dll\ll'I
\,,,..,11:111H111;dJ,u11,l11l,1dL•,·l11_,,.\!•k1,.d.,1d.L,d,111.,k,_;l",111 \\ lq„1 1~;;,, 1 l,,lw--.1,.,,
p11,at du l;,rda El11nunla ht1m11utin:'·,. \\ Lord) 111..: . . ·i: r111,;dh, <'•JK11l(•\'-,K J1t·1,"t'
,n,h·,ł ~.11rn1;n,d1,,n, 1 w.r;_mp1,·11: h)t)1,l•.i p1n1d.1,,111!. µ_<.";)h'. 117\1•,! ;d odp1•\'-·1cd1.1ć
pdn;:,11·oc111< 1'-XJ le -,tn,n\ r.>:1.iL.

1\11:11:1 \\1~·,·q 11, ty11,,111,_1,1n11;1,,1e .\11_,l-:1, \\11ch,ą\ll11_ 1:1i11tc-1,• 1.(11:alt •.i,, hi11ć;
f\11l'l11C·\ I p;11d-;1c11·il,,,, l0X-l r _1x1 r-r,il11)ll, km ,11lr•1p t:lt't:11,-d.1111 \'. /:,!111i·,;·11,:
/(1\j;,I 11·:1111 1·,,11'111111d 1 11•. ,,l,·1·1111-. I 11h1111.ilm·1 d ·,1•.111·,11 ( ,,·il1;i;d 1:,,111•-. ,, Ili:
\\ ll:-,lt,~);1,L·11_ !-~lll'-,lll ➔ ł1\ll1 (\ l:1:111:11.1(ll 11·-.l.1lht\\h 111,1 111 j1Jtd1·Ll~q. Il 1,'./1' /'\

l-:P11,1:I l>n 1:,1,~-.i \I z~rn1.if.,,ir;c .loh1 Kul '·J'' l\\ Hlt \\\;,I \\ ,,'1\',\ "·' 1'),:łP,/,'111,'
prh'/ •-11l1::n11 [Ln1•::,h.1 dd,l.11acji !'lc•,1a,i:J. I\' r,c ,-_:ir.1h::r1:1 mh,rnn 1•1,d.:11: ,·, .1,
w. n·!: \ll\\'t~l\"1111\1 11 pr;1\1 l•,r-; ;~nd\ ,\11:_:111. 1-11·,v li('(;,,, Ir" wd11ak !'''ll,\i•J.1·1.1
1 j'l\1p1>J\c·1<.: .lt,1111,.11,11;1 ł•_\I~ pr1:,p1'-u\•,;11w '-,1<"pP,,·1r1t'. :::d·,1rr-1 Jtr\ljl'•f-1 dlu•:•
v:~k.1,~\,;d b11:11111,( \I ipL11 1.:alt ,\fr\!.1 \\,d11•dlli1.'I ·1,1~ v,1.;, lv.,,..,<1,,:1,ir- !t' od
,,'/;1-,,1 un,,:t,,-,,,11L'll111 krn;1l11 S11v,kll'>"11, lrl1'-J1 Pp,t111,1•.,-11il' \lr:-,L1 \\ ,,·i:111'.m,:1 h1łi,
pr11 H}łi.:lu\\ y1:1 l"l·k·111 \11gl11, ::dy 1 \\'/I 1;_-it·111~du ht·/pu:;:/t''ll,,ł\',U 1!1(~11 i 11,1\; ,:,;.'.P.
:,11..t,:1,1,:11·,T•' •-1!:-k11 kłl1r111111k:1c\jn,·;~" 111<: /11111d11il' 111t"l11 d1ą,11d!l\i '/1•1·1·/1·,,·
\•11/lll<'l>t,I \' \d;w· ',Ili [1, ',11,hl ]<1;·d,,i d11,:l.11 I.I f 1.1,J-,1·1 l,.11ł<,111.ii11• J, [ lt•I 1- I,, '.I\

;d;,_11' ln1d11n h\ 111 ·/.iii"/_\ i;i;a· \\ :--,} 111.il_lL ''th 1·.1111;d:, \', i ,l1h· 1t·11.-11> d1, dl1 ,11,-, 1.1 !\H

he1 /llaL1er:1:1 b)h: tu ta~.JL' ••,t)1m1h:L::_1r.-, n•l:t r;\\:di1.-...:11 ll'l•;d1:,1r.,,,.,r••t\,11'·ą•1 T,~n

u•,kl1·1 11111t\·1•. \\ \(l:"llć ,1(· •,1oc;J,li,1c \\ 1dnun ''- ·\tnv.: \\ .,.,_ ht'11i1·1(·!-
l·1 l1111up11Ll.1 1r::,.:; 1 1_\\l /::n11l,;,r., pl!)ł>}I d1 ( ,111 fcln:,, 1· \hlll\ ,\11;,I:,,.·,
·1~dl)'l.'.OJH•_t'l) \.\ rn~lH,"11 J ~<X·J J r-<u~; 1[-:_'C~ll:vt, 'l'n\\;1~/J si\',,, ł<.ol(il':/;ll'\,"tf'.Cfll { {,i'·(!/
,1,·!10!!)1ir /Jc111.1,·.11, F1•i,,1:1\,:li"I'), Ll{ 1 1_\ (l/\\\d 111,.·11:1LTl:1: 17i,!i11f-\' l-.1,10111:dn:1. :\11111,,
it 111,· n11-1_',1·1;,l ]'••li'<'<\ ,,d I.Pn,111.i 11w1111,·,•I, 1,.·,•<1 l'vhT· 1 :.r1q·: .,., '•I :>11·1:I( 011 nil:,,\.
",11 11 ,11:11 1w1w11,ic ,,.· ,_,I,-.·.,,,,,,. I ,111::.:"11.1 q;; 1 .lt'I- ... ,-1 I „111, 11111 il I :.11,,\111.
l"·'\' t(Wil l\(, /.,11 11iia1 l 1si.1_1;;,, p«dp1°„111l' ukl,,d:, 1 v., 1,;1;11:11 l •.1g,•r,1. l 1dL,. l /I;. u.,
1 l lJ..a:r1 i'· pr7_\ 1l·;,1t ilH'.Llled:.11:J !'l'(1kL 11 / 1 ;1·c,•,\·.11,11 I\ 1,11 ud,.t si-; 11:1,.tq,111c J,·,
lkrli11:,. 1,d11<: 2(, luk;'" I~~;_') i .-,1·1)111.,I pu,lpl\;•:i\ puc1 ,l'',.111:1 .\·, /:,,r. /,,u'/.
prI\iLiltlJ;,,·1 łcT1.:n\ \\\ILll'lll<'l1l' \\ 1.11 1, 1 v„1,.I- 1-'vkh.1 l',1d 1111:111ll·,I.;, 11p1,:kl' h1cd'.
, ,·,1„1, w: d,:h:c••" ,,_. 1a:-,1.11•1u 11,-· v. Y'""" i,:rl, 1 Ht·1I111:1 1•1•J..1 111 kl(·, "· 11 \\ , 1,, .i,,_ 1,· l:-;011_,,,,.
li,t /u,l,1/ upt1hlil, 11\'.1·11\ I' 11 1.1.-.i1.· li 1.1,11, ,1 I;,~::, I I
\\ '-,_'/\'·~tktt l(1 (l/!~dl1 >H,"" !r!1(\11\ 11·1 ~u;, ,;\\l'•lllll!.1 1• ,, b, \ l\1',k!•,:! (1L 11.·-.. ,~· \J...' ~-.1\~. /1·1111

l~\h_1..., ! 11;.1dl ( 'l,:11!1111·1. /;I\ ·ii~; b1:,l_\l'J 1t 1"11",1'!"•!!~ tl\'lkLl Ll\ ,I

10 ! \, \\,.IL.·i· 1•11\\\l,illlt'lli

1n;•.hl_\ •11>1, R;:,,i;,. \\ 11;/:f, ldc,17nt_\ An):'.111 1, S1.d::mc, 11:1,,JiiJa cL-1·•.,n•,1•;

L.~'.ll'l'IL I
\\ :\l1:;1r,1•,L111•.:. c;11h111d C,Ltd•,ll·lle·a. d1<.:1c L< /:,plliil R1,,,1i \'.•,l]lla.
1:1[0\\,JL I\'.;
choi: 1\ladnu,:, h~ In. Il l)Jl' tT1u1.c :,(,bic n:1 111:: 1•r•/I'- ni ie 1 •.\11 ,:.q1, pd) \'- L111np1c 111c 1

111;: /,:,:h 1,.:1,:u ~OJt , 11:1h;, \\'t,:d\ \'. b~1-il' ,.,,,,,;11:: dol) t J1<.--1;,,, 1•1 ·,I i() I,;, IT) 1) jil-.11 ,,· ,\j t >, ,·
\\'sdmdnieJ ',p1·,1k;1b ~i<,.·/' c,r;J h:11d71el llk'.'),.tl,',\,.111\l!\I l"'''/)Ji,1111„r,1 ~knil<T
 W EPOCE J(Ol.0\1 3I

....
{~- ł't:RSJA

Pmiadłokl kolonlalne:
UIISł' ~.•181Sr.

■
.. ■
~
llclgia

fomia

)i1·,:i1&r')UI,

Mapa 11. Ekspansja mocarstw kolonialnych w Afryce do I wojny światowej

W kwietniu 1885 r. Clemens Denhardtwym;gocjował traktat o przyjęciu zwierz•

cłmictwa niemieckiego przez wodza Simhu, władającego nadmorskim regionem Witu
(część dzisiejszej Kenii), choć był on lennikiem sułtana. Zaraz tó. dr Carl JOhlke
.11ł podobną umo11 "obszarach wokół 1<111111:,rn które tak nieda11
1. hiał zaanektował Juhnston.
Dopiero jednak \' 13ry!)jc:,yków do działania
tym miesiącu bowiem okrętów niemieckich.
pr1cstra.'izony suhan Sułtan m.in. wyoofol
SWOJ sprzeciw w spra\\1e transalq1 tlotycząccj ziem Witu I przyznał j11 Niemcom,
nadając im korzystne przywileje celne, a nawet oddając kontrolę nad Dar-es-Salaam.
 EPOCE 1'C!L(t1\JALNO-IMPUIU;/ NEi (1870/; i
--------- ------ ----- ----
W czerwcu 1885 r. premierem brytyjskim zoscał lord Robert Salisbury, który przyjął
bardziej zdecydowaną politykę wobec Niemiec" Sprawa rywalizacji niemicc·ku brvtyj-
w Afryce Ws,-hpdniej przerncsiona zostald na szczebd u,1duwych
Powołano wó1,c:z.as wspoln;1 brytyjsko-ni,,mi,,cką korni,,Ji;;. htóni miab ukreśJić
granice sułtanatu Zanzibaru, a także uzgodnić strefy wpływów. W wyniku negocjac_ji
prowadzonych w październiku-listopadzie 1886 r. uzgodniono przede wszystkim
strefy wpływów. Na północ od linii poprowadzonej między rzekami Pangani i Gałana,
od l)rzegów ,ą:c&111 d0Jezior;1 W1~torii, wym11uono strefę ty1ską; na od
n (a wiec na ziemiach <J71~iejszej Tanzanii niemieckit Ziemia Wirn uznana
Z.OSt<lla za protektorat Niemiec. NaJbardziej radykalnie postąpiono z państwem sułtana,
pozostawiając pod jego władz.ą tylko wyspy Pemba, Zanzibar i Mafia oraz wąski pas
wybrzeża na stałym lądzie. Wyspa Lamu, przyznana w sierpniu 1889 r. sułtanowi,
zo~tala wkrótce od niego pr7e2 Imperialną Bry1yj~b; l<ompam( Afryk.i
W,,hodniej, utwor1.onąprze1 l\f:wldrmona w l roku.
l'orozumirni,· 1886 r. me· vWiązało id11 kontrower,11 1,ryty_isko-mrn Lich
w Afryce Wschodniej. Brytyjczycy nic mogli się pogodzić z oddaniem Niemcom
ziem Witu, gdyż całą Kenię uważali za swoją strefę wpływbw. Niejasna pozostała
sprawa Ugandy. któr.ą obie strony starały sk· zaanektować.
Jesienią 1889 r. rząd niemiecki zapropun1>wal podjęcie nowych negoc1<tq1 ałe
doszło do nich dopiero w marcu roku następnego, po ustąpieniu k,inderza B1 ~rnarcka
z urzędu. Odbywały się one w napiętej atmosferze, g:dyż ciągle dochodziły wiadomo-
ści, że obie strony próbują rozstrzygnąć spory metodq faktów dokonanych. Okazało
się wla.~nie, iż w lutym Peters zdołał nakłonić: kabuk( (wod1.a) Mwanga, wład:,hwego
l"illfilndą.jedr1y111 / rlównych łl'/ilt>IIÓW Uga11dy, d,, podpisani11 lra!-..tatu o„prlVFt/llyCh
~lllSllllkac.h Z ( '(',,,111em Niemi,·," Brytyjc1.ycv ndpowiedncl1 wyslanie111 /l>H•i'nej
ekspedycji, któni w kwietniu poprowadził Fredeńck Lugard. Pozbycie się Niemców
z Ugandy było dla Anglii tak ważne, że zdecydowano się na bezprecedensow,1
propozycję: oddania na prz.etarg części swego terytorium w Europie.
Na spotkaniu negocjatorów l maja Brytyjczycy wyci:1grn;li swą kart;: atutową.
ujawniając mozliwość oddania Niemcom Helgolanu na Morzu PóhH><nym.
Jeśli chodzi o wielkośc terytorium, Uganda I Helgoland były zupełnie meporów-
nywalne, ale okazało się, że dla Niemiec jest to propozycja atrakcyjna. Stratedzy
niemieccy wskazywali bmviem, że po rozpoczęciu budowy Kanału Kilońskiego,
h1ca,cego Bałtyk z Morzem Północnym. konicona jest baza db floty do
czego Helgoland bardzo się naJa\,~tł.
Poroznmieme brytyjsko-niemieckie o nowym podziale Afryki Wschodniej pod-
pisano l lipca 1890 r. Linia rozgraniczająca strefy wpływów obu państw, która na
mocy porozumienia z 1886 r. dochodziła tylko do wschodniego brzegu Jeziora
\\'1kh,rii, popr1,w;;dzona zo~tati kraz dalej od :zachodni,T bnegu , t'r.tnic
\Volnego Pafbtw:t l<onga. Orn,1uAJ!o to. i;e w b1ytyjskiej ,11d1c wpływów zmtl,clła
Uganda, w niemieckiej poza 'tangamk,i, także RwanJa i Burundi. Zlik-
widowano niemiecką enklawę na terenie Kenii (ziemia Witu), a Zanzibar został
protektoratem brytyjskim. Za niemiecką strefę wpływów umano natomiast wąski,
kilkunastokilornctrowy pas wybrzeża na terenie dzisiejszej Tanzanii. Wielka Brytania
oddala także Help,!and Niemcom. W sumn· :Brytyjczycy n zyskali A fryce
 IX. Al !!!AA W EPOCL fJ1f('NIALNEJ 319

Wschodniej więcej, ale Niemcy byli także zadowoleni, licząc na przyszłe korzyści
Helgolandu, ,ię raczej nir p,rwierdzi!o.
Parę łat Anglki ustanowiła dwie wdnostki administracyjne, ogłasz,~ąc
,.zerwcu l . Ugandę protektoratem, a \V hpcu roku na~li;:pnego powofuF1c na
obszarze Kenii Brytyjski Protektorat Afryki Wschodniej.
Niemcy zaś utworzyły w 1890 r. w sw~j strefie kolonię o nazwie Niemiecka
Afryka W schodnia Zanim ,Jednak udało sit; Niemcom iaprllwadzić całkic.rn kolonialne
>11ądki, m11,wli 1mierzyć / wielkimi 1,11,1ttmi micr,,, ludności K"kjne
p,.,wsta11ia nawet .R,:1di~1ag do wy1.n;1t:z<"nia spe<.;y1lr1ego fundu;;,u na ich
stłumienie. Pierwsze antynierrneck1e powstame miało miejsce w latach 1888-1890,
drugie trwało od 1891 r. do 1898 r., a największe, trzecie, zwane Maji-Maji, od 1905
do 1907 roku.
 X. PODSUl\10\"/ANIE CZF,:ŚCI DRl;GJEJ

\V latach l ~ 70-1918 znaczeme Europy \\ gll,billrl\ cli ,t._,~tmk,cl, m1ę.Jz') -

n:::·,,dr•v,ych c~1ąL:ndo apcgt'um Lbpamia mul,lr',11\ n1n.·•pt·.1,-k1d: tk•1-,r,_;v.ac'nla de,
h:c_,i<_,nialncg,, pud7i:-1le ~\, i.,rn i llf'.K•crncnia nic 1:1 lkn pr•ht} cznq . :-ile d:n1wc11c-zm•-·
fill,111'\l\\t'J I k1d1111,,1•,c,-( \\•.1h/:l!')jfll'I .l,·111l11,;•."fl ]·1111,11\ ,,, ll,·1h•IIIIII, I li' ', l"i)

1,,. 1,,,·1-.•\, ,,,1,11111,.1 t,1.11Ji .\I.\\\ i 1,,.,,l,:t~."'' ·\:,," /I 111,r;: /.Hl\l\ 1,,-.,1,•,,,·.,•
,_1,,;1 w~d1,·d,,1y,• rnoc:r,t,,.a: Star,,_ /wdrn,czc,nt· i Japor:1.:1. 1-',\:ack·k'.,al,w.. \', 1111·
:--:,111ym okrcsi,· 1,a:--1,,piln 1.,da111;u:1e ,y,lcrnu ~t,,:--i:n]-J.\, n·1t;d7\ll:t1T:u,_·,,,·\ch" hirq·1c·
ce dnpc1\,a.Jzilu du h"t•Jny n;1 ~\11,ttch,,\ ~kal,, /,,1,17anc. fe t·yln 1' kt,k1n,1 f,•J,;
~(n,u11J.J•11 1111','( 11.ynan.·,k-••,··•'-l'll pt, 1~7(} L, cha1~1h:tc.r:,7uF1,,t ,1..; 1n;,c,111c ht•,!,.1',/,,
,1:.t1L1 rn1,·rn~,c11 1111~·dz\ ra11,(\\a1:11 1 p<q;,\, icrnc.rr ,i,;· irc',dcł 1:r•w\d1 b•n1 1L1(,\.
RozwL•J t·h.cnf'1111k' i lcdm1kt_ rcwnluq:t prtcn:nk•\\:t I pnxhJ.cJ,1 n:, 11:,-_,pw,1 ,Ld\·
1-,a~1hły pc•,z.ukiwani,. nnl:-.t:,,, zb)!u, r:.,1;il17i!CJl;' 1 rncul1wśv 111i\'d1) fll''C\11"'·,l\'.;-u-1·1,
walk~· P ~h.·r:- ,,,,l')\\l'\\ 1 7Wl,,7,Hlc ·; 1m:11 i'JJm:mw ;iliaw,l' 1 ukhdy. J\,Jit:-).;-
l'tllll('''J,h.,t. h.tPLI !'11.l'/ ('dl\' d·11l_':,1:11l-.011 l:1I l•,w:j:, 111111H, \\··/.\'·-ll::d1 ;:d:-111:111
',', \I\( /<'11)11",i l'l"i·,·1 L,·,11r1c••, \'.ll'(kli•k1 1,,1:u-11. J''\' d,·11•1,1:11)•.11 :, ,.,··I.i
jl-/ \\ 1,11,1< 11
te orne r-r, n ,ku l k7(1, 1wi'r ::la 1:1,) ,,JHe,1e11ia. qa1w· ,i<; r•ły1111:1 1 Le>ra1 er rnc_1 H.;.hrln,·,
R,,d„k;t!nw i'llliL:nib ,i, tirit"nl:1<.:p I pt 11qa n:H;d11n:1:r-d,w. .'. ,l•k1\c,nyd: 1,·r~_-a1it1•.
1

,·1:mpey-J.1ch. \','1elk:1 Hr:.1;,ni:, rnusiah, ptl1:tt1c1C ~'" :1 .,p/nu!ul i.-,, ,J,.-11m,

C1.111,1,· p, r,u p1c.rw,;;y ut·c1.yw1,1t' 1.;11,•rPi't"111,· i111pcni:1:1, tdt'l)U<1\•,,,b ,lt' 11;,
/Wl,,lt"k L Ftitlil',Fl I Rt,,J,! ( 1 r:u /;t\\'illli<" f'll'l \','Vt'f:(' \', ,1, n·ll d71l'Jadi, dald.n lć'.,,d'j!C•
''']liV,11 /. p:tfr•l\'•t·n: lllt't"l'.ll 1r,·,,k1111, ,.nil J:'.1'(,lltij.
h:ull j:,, ,·~·-.p:llh\\\11.I \'- \\•,1,·, 11·. 11 h:w1,w \\•./1,lk" l"'q11,·1•,,L1 111,;I L,1,·111
,\\\Lh ,llNlllLuv, L. N1u11c.;;m1
l,:n,p za~ P'-' z:1larn,miu ,1, '''JUS/li Ul.ć-cl, cc,ar/) pze:t dh1r1 l'La~ s,uL,!;111<'''-<'.I
konccTl'JL ,,l\t'/'<' Dlt'jsca 1\ h:rnpe i na ~11 icc1e. L:n1al:1 1,ft'~zcie . .i:e d:,1,an, p \'. 1\1p

Śr„di"-,we1 1 na Lhtlekirn \V~cllc::l1ic najlq11c1 \\ zmod11 .lt'l moC,lf",twuv, ,; pt•Z\<.'J, KJę,.~ a

11){,) r. ,J:icrc,w;t!a pd1tyl.,· n,,y,,Ją 7111'"\I w k1en111kc eurc,pe_r-L,m I In\\ cz,,,,1c., h1n!1
'f'T7C,'111<·,ś,1 1:m;·cl?') k,71.1lt1.1y1l·ym1 ,1, hl,,k;nlll :rnt,'VP111H\< 1.nym1 hit• ,·c,r;1 •_rkh,,,,
/\11,r1n \Vq.•1 pu d:l\•:110 ,lral'lh l'"11q,_\ kit',r: 1 11,i,.h ,, , l:1~.-, h s;,,1\·k:_•,,
1'1/\fllli'l,';t I ,,, ,·L•,11;111,,11 l,,ilL.•11•J l!'I I,, /\h ._,j,,\\Jll(' 11:1 1·:11 111·1:1 [-l•'lllll', I,,_!'(

l)-c_11Hlllac_1a 'ltctr:ic'C w L:"tm.1p11.'. \, H.!P,Jlla 1e~1c1e ,1-yrai111c w lau1d: n"'1c.r11u11c,1atvch.

:--7:, bh:r, Z,će7t;la si,:; zm111c1sz,1ć_ a ąali7PV, ark nd br dztc\\ 1i;ć-d7ic1>1ąl) cl· W, l![-n/111/
i zhn>JC"lli,1 111nr\klt' zw1,;k~zaly p(,ll' kunfrr,nt;1c_11 7. \'vil'lk,1 Bryl tmą
\\\1, ,lkP 1n dPprc-w;1dz1lo d" tak1c.g(' na~dcnrn f-pt7c.czno~ci. i? ?aL ,1'1c7) le, ,1 1;

PIIP kPnfiikk1'1 _:.•.lol·aln:,11,.

 X. PODSUMOIV1~NJF rz1,:<:CJ DRUGIEJ 321

2. Powstanie zjednoczonych Niemiec miało ogromne znaczenie dla europejskich,

,.i " konsekwencji .j g lohal nych '1osunków międzynmodus.1 ych Silne, zjednoczone
J\·1 c1ncy zac~ły od tej por:, wywierać przemożny wpty,, 11a polityk,; europejsk<i
\V zasadniczy sposób znucrnla się zwłaszcza syrnaqa 1Ta;1r11. ktwa tradycyjmc
cr:miczyła z wielom;: p:uistwami niemieckimi Po 1871 r. Sll\iiadem Fra.rej i
słabymi
·.1;tl,1 się jedna, coraz 1'.1rd11t'! pn,ina Rzesza Niemiec k,1. K, ,nfl 1k1 francusko-niemicck,
l,yl odtąd - aż do L,1 p1'-''d1.1,).1:i1ych wieku XX :Ltł:, 1,1 u\Lnikiem stoqink,,v.
międzynarodowych w Europie.
Pogorszyło sic też położenie strategiczne Rosji, która zamiast o wicie słab­
szych od siebie Pms miała teraz na zachodzie znacznie potężniejsze państwo. O ile
jednak we Francji świadomość niebezpiecznego sąsiedztwa była od razu po I 87 I r.
wysoka, to w ogromnej. imperialnej Rosji zjednoczenia Niemiec nic postrzegano
w k<ttegoriach ~grnzc·rn,t a nawd przez długi czas \\ yr:11.nJC rnu sprzyjano. Ro\i,1
1.c' lwycięstwa Pru\ n.tel IL.u1t1:1 odnosiła nawd 11111:1:itl.111,,, pewne korzyk1
l(·,1cze pr.zed zawa,,. 11.11 11;d.1:,111 pokojowego i aktu,, /JLd110(1enia, rząd rosy}l.1
1:1,nadomił 31 paźd;,1cn11 k,1 I ;,;·;(Ir; mocarstwa. kLórc podpisały traktat pary:;.U
I;,,._,., r.• iź wypowiad,1 artykuły zakazująee Rosji utr1ymn,arn,1 i zakładania wo1)'
kowych arsenałów na wybrzeżu Morza Czarnego.
Akcja rosyjska zakończyła się powodzeniem, gdyż międzynarodowa konferencja
w Londynie przyjcła t 3 marca 1871 r. nowy traktat w sprawie Moo:a Czarnego
i Dunaju. Traktat ten uchylał dotkliwe dla Rosji artykuły 1 l, 13 i 14 traktatu paryskiego
i postanawiał, że sułtan będzie miał teraz „możność otwierania r,:eczonych cieśnin
w czasie pokoju dla okrc·tów wojennych mocarstw zaprzyjaźnionych i sprz1micrzo-
11yd1".
Mimo źyczliwo,(i 1i,,~11. L:1m lerz Bismarck w1i111,il. 'i, ,n.,;,e ukształtował\ ··1<,
rndorzystna dla zjednocb ,nych N1e1niec konfigurac1a cw-..,1x·J,ka. Najbardziej obawiał
~1~ ,awiązania koalkp od\, etu, Llwonej z patistw pncgr:rnych: Au~trii, Francji i Dam1.
kt(;r,i zapewne wsparłaby d 1ęt11ie /\nglia w imię skorygowanrn narctszonej równowagi
europejskiej. Podstawowym celem strategii Bismarcka stało się więc izolowanie
Francji w Europie i niedopuszczenie do sformowania inspirowanej przez nią an-
tyniemieckiej koalicji. Strategię taką nadspodziewanie łatwo udało się Bismarckowi
przez pewien czas realizować.
Austrn-Wi;gry już w końcu 1871 r. zn:zygnowały z dążenia do rewanżu, gdyż
ro~ tanowiły nasilić ~\, ,, ekspansję bałkańską. W Wicdni u uznano. że Niemcy, kt{ąi:
do tej pory nie miał1 większych mteresów na Bałkanach. rnugą hyć cennym soju,z-
111ki,,m. Ulatv..iło to Bt~marckl,\\1 skoncentrowanie imap n,, problemie stosunki',"
z łrancją.
Pierwszą próbą '-l\\PrJTni:i nowego układu e1m 1pcFkJq'.(' hyło zawiązanie \I\'
soJu~zu trzech cesirrzy. Niemiec, Rosji i t\umo-Węg1er w I 'KT:.-1873. Porozmnicme
to europejska opinia publiczna uznała zrazu za próbę wskrzeszenia Świętego Przy-
mierza, zwłaszcza że trzej monarchowie deklarowali „zachowanie. a JC~h trzeba,
narzucenie pokoju w Europie". W praktyce sojusz funkcjonował w ograniczonym
stopniu, a?. miweczony został przez spncczności nie do pogodzenia.
Już pierwsza próba z I 875 r. był znicchęcąj4ca, gdyż Rosja ostrzegła, że nie
du puści do wojny pil. wl·m·:,Jncj p11,·ciw Francji. W Pet n ,b111p, l.n,zumiano bowiem.
iż kolejna klęska Francji 1 triumf Niemiec miałyby katastrofalne skutki zarówno dla
Rosji.jak Europy. Nawmias1 czasie kryzysu baH,,lliskiegu i\ustro~W,;·t'rJ i Rp,
dlięki ffHcdi,tcyjnym zabiegcm: Hismarckil zdofoł:,- llSiągn,w c1asowy k,,mproi111,.,
o czym świadczyły układy z Reichstadt (1876) i Budapesztu (1877).
Rosja zapłaciła jednak wysoką cenę za życzliwą ncutrnlność Austro-Węgier
p, 1 t1cżas z T,11qą Było uznatm· Bośni i I krcegow1 za str,.·!( wpływ,,\,
Austro-Węgier, co zaowocoWalo przyszłymi konfliktami.
Zwycięstwo Rosji w \.vojnie z Turcją i traktat z San Stefano nic ucieszyły jej
usznikóv.·. którzy pp,;iaridi si1· pomniL:jszvnie sukcesów or~,za rosyjsJicgu. Wyniki
obradującego pod Bismarcka kongi vsu beri Hiskiego r. po~wły ziarn,.,
nieufności między Niemcami, Austro-Węgrami a Rosją.
l\'atomiast sojusz Berlina i Wiednia oparty był na mocniejszej podsta1,1,ie. Oddanie
pr,:cz traku berliński Bofni i Hercegowiny pod okup:,c,1ę Ausu \Vęgier, zmian)
onentacji pdi1yczm1 S(rbii i Hulgarii p, .unie z1\ 1,·kszyly 1•hwy ohu monarc!Hi
centralnych na Bałkanach.
Form:1lnic istniał jc,,zcze sojusz trzech cesarzy przedluinny w J88 J 884 1
choi po k,,1,pesie berliri,kim m,.· miał on wi,kszego rraUycznego 1naczem.L Podobrm·
traktat reasekuracyjny niemiecko-rosyjski z 1887 r. był już tylko spóźnionym echem
bliskiego związku obu „dworów północy".
W tyrn czasie iem um,Kdał SH/, zawiąz.aw. w 1879 ., v.viąD:k Niemin
i\11stro-\Vt!'.1er, ro?,zea.ony 1882 r. przez przystąpienie Wioch. Pewstał w
sposób pierwszy blok polityczno-wo_jskowy w Europie, zwany Trójprzymicnem.
S1r,1tegia Bi,rnarck0\1,ka święcił.l wówcn.s 1,,-vc naiwiększe triumfy, a dominacja
t\ i, ·miec I 1ropie wymh 1;i
W I 890 r. Bismarck został zdymisjonowany, a młody ćcsarz Wilhelm II skierował
Niemcy na szlaki Weltpolitik. Nasilenie ofensywy w świecie pozaeuropejskim, zapo-
cz,1tkowancj połowic lat osit111dziesiątyd1. ,1eszcz,, czas.ac! fi1smarck;1, zwłas1.-
wielli prngtam zbrojeń moP,kich. stw,.xzyly źr{,dk1 tdębokirh konflikh,\• Niemll-, ·
z Anglią i Francją. Z drugiej zaś strony, sojusz z Austro-Vlęgrami pozbawił l'\ierncy
rdi arbitra :,prawach bałkat'iskich, którym były jesZC''c w trakcie kongresu bcrlińs­
k1q:o 1871' r i nieudimnnie wciągał je konfliktr w wt:, n:gjonk 1wła<izc-;;,
z Ros_jq.
Pierwszym ogniwem drugiego bloku europe1sl<iego stiił się so1usz fnmcusko-
. ro,yjslci,. 1av, iązany w latach U-:l/l-189,i Ze PS7y,tkich puruzumień ni orzących
TróJporozumicnie za1qcral on mqwitcei . , •kremych zobow1:p,ń woj,kowo-poli
tycznych. Podstawą bowiem sojuszu frnncusko-angielskieg o z 1904 r. i angielsko-
-ros)jskicgo z 1907 r stało sit.' !lzgodnif'ni'." interesów kolonialnych, co ułatwiło
r1.rn"rałne 1hltzenie 1t.yczne 1 zawiązani,· Tcćjporr>?umienh
!)ystans I rywalizaqa rniędzj d.v.0,1~:i ugra:x,wan,amr powiększyły się wskutd
wydarzc11 tureckich i b,dbr'.sk:ch. Rcwnlu~ja ;11łotloturccka stworzyła Brytyjczykom
nadzieję .m1 zmi.ane du!ychcz.ai.uwl:.i. promci·1!eckicj urirntacj1 sullana Abdulhamicia
Dc,piero anehp B~ni i Hercegowinv w pa:"'dnemiku 908 r. pt7yspieszyhi
zmiany w polityce europe,jskiej. Rosja, która znów wielką wagę przywiązywała do
sytuacji na Bałkam1ch, poczuła się szczególnie zaskoczona. Moment aneksji był jednak
dobr1,e -przez Austrn-\V:;:gcy \\.ybrany. Rm,J,t nie prnlrnosła 1eszcze skutk{,1,
 X. PODSUMOWANIE CZĘŚCl DRlJGlEJ 323

przegranej wojny 1905 r„ a sojusznicza Francja uwikłana była w kryzys marokański

i rozmowy z Niemcami.
Wroga początkowo wobec aneksji postawa Wielkiej Brytanii szybko ósłabla,
gdy oka.2:ało się. że młodoturcy skłaniają się· w stronę Niemiec. Rosja nie mogla Więc
spełnić nadziei najostrzej przeciw aneksji protestujących Serbii i Czarnogóry - uznając
wiedeńską politykę faktów dokonanych. .·
Kryzys ~niacki scementował sojusz państw centralnych. ale poglebił tet pola~
zyzację polityczną kontynentu. Proces ten przyspieszyły kontrowersje zademonst-
rowane w trakcie dwóch wojen bałkańskich 1912-1913 r. Serbia, po aneksji Bośni
i Hercegowiny przez Austro-Węgry, coraz bardziej zbliżała się do Rosji i Ementy..
Bułgaria zM. poróżniona .z państwami bałka6skimi. znalazła w Niemczech i Austro-
-Węgrzech oparcie, stając się osta1eemie ich sojus;mikiem. Także nad Bosforem
przeważyły wpływy niemieckie i Turcja od 1914 r. znalazła się w obozie państw
centralnych.
Długą ewolucję przeszła polityka. wioska. Od 1882 r. Włochy były c~ónkiem
sojuszu tworzącego Trójprzymierze, czterokrotnie. go odnawiając - ostatni raz
w 1912 r. Różnorodne interesy skłaniały jednak WJ«:hy do stopniowego zb1i1.enia
z państwami Trójporozumienia.
Pned Anglią i jej potęgą morską Wiochy zawsze eZl.lły respekt Z Francją. po
kcytysie tunetyjskim. porozumiały się dzięki korzystnej współpracy gospodan,-zej
i poparciu francuskiemu dla podboju Trypolitanii i Cyrenajki. zaś z Rosją zawarty
układ w Racconigi w 1909 r. W tym samym czasie pogłebify się różnice interesów
z Austro-Węgrami w zachodniej części Bałkanów, co pchnęło Wiochy do Trój-
porozumienia. przypieczetowanego układem z 1915 roku.
Droge od Trojprzymierza-00 Trójporozumienia przeszła tak.te Rumunia, o czym
świadczył układ z 1916 roku.
Konso.lidacja sojuszów między mocarstwami i coraz większe sprzecznoki między
nimi znalazły swe ujście na polach bitew l wojny świat0wej. W jej trakcie powstawały
przesłanki nowego ładu światowego. Rozpad wielonarodowej monarchii austro-węgier­
skiej i klęska Tun:ji zmieniły mapę Europy Środkowej i Południowej. Nier,odleglość
uzyskała C7.echosłowacja; utworzono Królestwo Serb6w. Chorwatów i Słowek6w.
Nowy b'Uałt terytońalny uzyskały Austria i Węgry. Ostatecznie rozpadło sie Imperium
Osmamkie. Drięki koreys1nym uwarunkowaniom miO(itynarodo"')'m i walce Polaków
odrodziła się niepodległa Polska
W Rósji zwyciętyht rewołUcja bolszewicka, a stwonone przez nią państwo Rosja
Radziecka zdolalopnetrwać dzięki zawarciu wmarou 19.18 r. w Brześciu nad Bugiem
traktatu z państwami centralnymi.
Klęska państw centralnych w 1918 r. umożliwiła zwycięskim mocarstwom kon„
sttu()wanie nowego systemu śtosunk6w międtynarodowych. którego ~wy·zary-
sowano na konferencji pokojowej w Paryżu.

3. Przełomowe dekady XIX i XX wieku stały pod znakiem interwencjonistycznej

polityki USA na półkuli zachodniej. Wynikało to z różnorodnych uwa.runkowa6.
Pamiętajmy najpierw o naturze ówczesnych stosunków międzynarodowych, które
określała imperialna polityka mocarstw europejskich, usilnie dążących do zdobyczy
 !•,:ryl(ll :_iii 1y,.·li p,,,,1..:1 /\:nra ~,\" <11i:h ,.tref \';pl)\\ ów. Sta11:,· Zjedm uPne. j:iko r·,1w, ,·
1:11.•,;1:~tw1.1. 1,:alilr,1\i1h ,\'ie, p(>iit)h:C ,1:\Vf'l\'tr·1.ną r:K:1r,darrn wł:l~c1,,::,,r:11 e,,cl~. \V,1-
rc:nki t:h hu.Jo,, 3 IH:t•,•11.CJ1iur.1·_1 p,>,:Hji l.'SA 1·;1 1.•id1od111q 1:t'1łkd1 hvh \',''\\li,:'>
spr1:,·ia1:1cr ..n1L1',tt.:/.,1 Żt'. i111,1· lllilcarst11a za1ę1,:: 1,) ły 1y1•,:1l11aq:1 v. F.111ur1r. n.1
Dalck,n \\\chcd1i,· i\\ Af1 )Ct'. \\ ielka f11)L1n1;,. dl 1111r>q,ica <:lll)Chl'/i1, 11 A11,,·r1u·
.'.;rc·dko\'•.-:·1, J<:11:uha,h, uptti,, ił.111i,·111;1l I·-,•; ":dh1 \'.i,·11· •,1•,1,1,·h [H•,1.1111".,, 1. ,·h,,,· 1;,1
k,•11111:-.·11,11· ,,,,!ird111i•1-.., .111·, 1\k,1·1•,l· II,1 fl'I l'''/\l i,1 r1;i,L1I ii\l,1 rn,,,·11„
I', i11d,:1 I ',\1\ 11:r (, Ili) 11,·111.1, h ,IIIWJ)L111i\hll'il t11I:, \\Il,'< 1111<;,,•;1111,.; I)( li \l.''.,L)·
1k1d1 uv111nkt11•, c,dJ;1('1l'ITI pn111·1d/i.1 11o~vi imrenalt:eJ cpuki. s:1:1anac1,t nowe, t'..:)\
h.,,r1q :,1 h. "n''.,l•:1<: pr 1,J;iwur' 1111,_p ~łlT..:n11.; lak1ch \1• arlc~u ,1ak dc1;·1dJac1a Lty
llllJ ie1,;:ttJC•~(:- \\ \ bie, llllla 1.>dpcw1s:dLi...il rych J'Lijd(1\\
t\,1 prLdc1rn1e wtd:t',w pq,dt~blla \JC d) '>prcpCICJJ rczv,nw t:} "1li,:acy1mh,kc,nu1rn
urn-;:'.'' r:11,.,,.,,.} dv, h't:m Arrwn k,.IT.1. P.(\1 n,xz.:'~nie 1edn.ck na,t,ąli lu ruy~p11:~,:s;n1,
('flli1._·1.':,,;.,\\ 11~H,)dl'\Vc•l\\1,111·/~,., hi u111•.•t'f1h·t11t' '-.J\· )ld(1<..,l\v 11.1n~dn\\ \t...h \\' .\1:;\.T)'t,· ł dl 1n

·,(''·I· l'.111•·11 .. , bl\lit•llllll'J\l·.:1·,•,l.1,· ]" 11,,, i\ ',l,; • ł>,l\\ 1111111\111;1111\· ',\'. 1111q·,dlc·;.·l1,,,, I
i 1\ .,:c,,Llv
,1uz 111.1 t:·\, ale do !,'.le bal n) ,·h ,:tc•cut:l~, 1rncdz) n;~Tdc,11 \ (·h. \\'11,:U.10,t Flll<.tw
1\ ' :

p1di:·H,11ala \\'J'Lt\\Cllle 11da,·j1.,n11rn. ;c,lt: n1d 1.t·,11· 1 rnd1, ja~ ,\q:entvna I B1a,:\li,1,
:J ,,. 1111:w,1-1.vm ~tr:p:iu /\kk•-yk I Ch1k. 1., 1 ra.iJnl' L1n1cH.:,yly ~.\1,·1 L•l'ClTt>sc w ~-:\\t<.TJ('

Vv ckrc,1c l)lll ll~\:tlilo ~-1,: (•cr:,kn,tR'. llll~·1~l·t' /1.mc,)kl Lacin,k1t.'J \V ~w1etl<. 1 w,1r,·
~Y\h'rnrc ,cT•spnhul..1 k11pitall'-l\l'Zlll'J H) I.i ona n:1dc1l rm?w> kic 11°,xno i:z:llc.,r1101 a 1

,,t.1 t·•,•,;,runk1,v,.,11 Z('\H:,·full)('h, a \\1ę, nd pupy\\! r·;i ,,\Ol(' ,un1\\l.i: \, ~\\'Jc·cH.: 1 nd

napl;wu ka1•11:1lu 1ap11111um·1.·(\ . .k,L('L,· w I '11 1 ; r. na1~1l111,·,1~t:1 ('l.'IVlJl.' \1 c:i'.kJ
;\nc·ryu2 lac111,.k1q L,1j11:,,wal ~;1J,1tal br\l)J~:k1 c,k )ll'1i Lah,<l1, p(ldu:;:,,F,LI} !IS,-\
0

',,:' I LIile ra ,,I, I •i'.,, I f\li('ll( \ ul• I I'' I\., ob<,/;1:;1t 11 1\1·11·(\[ I ,;" ąll <•\1,·1
I ]\,.:11.i<l'P\' l'•"l't 11( 1,· I,· 1• 1 I I dl,1 ! '\,.\ ,. \'. 11·k i ,,i r,
•,lf:hT·/•.'

N,1Jbanlz1q charnktL'r\ ,t:-,,,zr,\ rn ~) mpll:111c1T1 rwv.cg(I ct;-1pc ,tosw;kfr>'; m1nlL)

nan~:dc1 1v)ch i;a potl,;l:11 Lachodllll::'J b) Io pojawiu11c. s1~· mchu pa1:amcnl,ui,l,;1ci::o.
\\·· 1:, 1:1 ,1,1\1c StJll) 1/jednc,cznnc ~t:::il) ',ię J",:dn)m z 1;a11v:,,i.c.1 rczwm1et)Ch p::im,111
,,w1;11a, t l i ,u .. , ial<• 1c ó: L\\1ęb11.:r,ia durH11ric1.11,J 1 11ul1tyc11tt'J d.,pan,,11 /.l"\\ m;l-
rll'vJ Skwrc 1 \,ala ,,ę u11a 11a111Jrrw \, ;;t11H1ę 1.\rnt'1)k1 L;1c11isl,,w,1. ak. 1,1bt' fJ;ilt'k1ep.
\\\,:h(, .. !t:, na kti,r\111 ,1,cdtit'.v::111,1 ,ie· 111alt'i( w1,H,1 nr:t'k clh 10,.,,111·:11 ,m1e.1yk:11·1,
klll, l l:1•,I,, 11:1, 1.111·1,1111,l1111•;111;11,1<'i\l•;111,;l.1<'J'I• l;i:1,,·~,1 HLu11c·.1. lf „p1,l11\k.1 j't'\\.'11111,1
i•)l , .• ·,h:,1 1 1,, h,t1tdlu" dul111,· 1,ddc1\\,11l, Ili'\"') kui:-. ]'t•lll:, k1Ldl.',ldlll1111,·1 llS;\ Uk1
nd I K, nk! :t:,.·p r,ai'1'1 \\ all:t.T) k;1fr,hd·, \\ I /:,8'! I 1.'.c I '.l Il:, r. n;i Ji:;,,11 d11 na1trud1:H:'_I
'.,Z) eh , n.:.ih,u·dzit'J kc111tli ktcwych 1, cal::,ch d..:it:jacL ruchu pana1rcryka1\5k1cgc,.
V, ł(,nrc tqx, md1c c,d rocz.ttku tocz) ly si(:· o,trc ~pery. Pari,Lv, a IJI) noair1s:r:,ka11sL,1:
d:11::, I\ ck, \\'f'ri::w,1dzeni,, Laka,u Jntawclll'JJ I\ \\("\\'llęlrzne ,pra11) panMw 1 ZTHc,Jć·rna
upr1'. v,1lqn\1;1r11·1 r"P7)TI' ,:11(170,1<:m,Jn1-, 7 c,c,,-,·. najc1,:,,·w1 \\}Tlk:11) rnr:crL'IKI,·
":1•,·11,'llilll'. /;1•,;1d l)l'h nw u,bln ,.11; w,,r1v 11 om;m1a:·y111 ohn.",ll' \11.tl'l)t' ,'1·
111, l1!1 p.1•1,111, 1yl ,111•,l 1< .l''' N1,· !''"'1<,dh ,1 1· tal.;,' d:1:,,·1 1:1 .\1.,11,,,, /.Jnln<•l !'<•11,l li
J,.1 '.>tl'.C·rll·rna og(,!J1nc1rnc1) k,lll,kll'J u1111 n·l1:ci. ZmrncJsz;:iłab: crw bow1c1T kcH,
kcn..•1'1,'\Jl'()Ś(' [('v;cll{l\\ cmc1pc1,kid1. /\\i(,'~.\,'.il.lfll' J'l'lC\',,lg<; US/\\', tt.'j \]l'~l'I ~\',Ld.l,
lT W', wnl) ,i.atu ..:n:Lurn1al) '·FI ?eci 1,· rari,t" lat) n1,amcryk,l11s k1d1.
( l)!.,:iln:• l:itlan~ LJChu pa11arncryb1i,kicgu. na\1ct 11 I> n: nkrcs;it• pdll)Lt m!vi-
wen, Jl 1c11 n~:tr:-n)dl. ic~I jedna~: pc,zy I)'\\ r.y. /a(lwd11ia p,\lk ul,1 1,L11.ała ~1,; h11\', l<"t 11
Jl"~kw•;t•tt>lfl tt·rnk11cJ1 1r·tl'/T:1c\Jll)di \\ ,k:tl1 l: lol•:'.111e·_1 T11 \ ,l:1~,1-w, u \'.lc'it· ,,,,.·;c;rnq
0

iii/ 1, 11rny,·1i v,1t'lkid- lt')_',lt•ll:1d: ~1-.iiil,1, ~(1,,,1/,'1:1- ntl~ty111,-_1(,11:d1/\11-.:111y 1 ,(;i''\

H1cTk11:l/11; d1d1°:L'.1. illl\'d!'\f'<lfot1•.u1\L'_I!., f-\,1,-,,(1 ;J:: 1,·,h:;1k \\\id11111: -..•,(·hv-,alP i,
11;1 L-,,,,_,lt;q,- '-h:~ur:IJ,11 111i\·d1y11w(ld111\yd1. k1,'.,1l- 11 :,ur:H,_ h\h U 1, \1;,_h l.;111l1iq
p,1k,,j,111c 11i;- \\ rurq:11t·· u'y Jtl!l)rł: l'/<;~ci:.d1 <w1af,t. :11!,i'11_\l'(l (::,, r•L'l\1'.,_/\ ł-.rck.
: 1--\ l•\TH•k:al) 1,;11:1'' fn11l,c1\111,:w:wrt· \\'-,fl•1111, p:-.11,11:,,·11L:111,t HYC,_ c1,,~.,-,,;J 'Il
/r ;..\./Jl>· ~1(1,.,li,.T1 \\ /~1l(!l''··Jl: u..,t,d.;u11;11;1'<1C~ \,•.:1.. 1,:;;irn;i dh1~,t··•\'- /.:n.•1,1111l/l1\ .... 1 /;11·(1,.,:1,
k;\\\;lll\i L( ►dyld\;I\ !\' 1,1;,,•,;1 ;11IH.'l_\t,11·t,J.1t. ~~(•

\\' prakty,·,.., ,l!kmn:,m [•,,Iem krn1J:iktt:1 1, 1,rn;:1'..iyZH:.c·1:-k11'.,ijLh l"-f) n:1 p11,·i,,111k

,·.1,;km\ ~,tek,,yk, •\1:1tT,ka Ś1/ldk(lv,;, 1 K;,1o1ili\. L(')~Ił. il d,.<~1;,·1,11 ,·t'\IIIC'IILf, I 1 \'-)·
rnur1 ht•,.:T11t·c1t,1·i~.l\vr~ pafl~1\\.-~ v,}:~~n;.1czi1ły \\;•,g~: l<:ru ~i1brt_,~i,_,1H1 .;.~la US/\ < .1dzr;; ..~·zat
,iv ,,t: \\'\~•-•kim :--fł'PLIL'C11.lnlatilf1,;1cp ruhlil'/Jll']_ llli.ll)tl'I '/,.lll:llh,,1111
,v,':\',c'L:ts

,l.111•1 '·'[-•<:1an1 tn:,11,n;ilnyr:u, kun1p( H c1-,<c1 d,r l·'<.·dt·1m,1w:1r-,, \\\/;1\;·1t' JTt',[1-,

rd1·:i11 \\l'\\Tc<,1r111vd11 111,,clt·rn1;;,rp 1'-11 :-.1<.1;•, k11,n· Jdh-:,1· 1m,(; r,.11•,:: ,!c,1111nq.,,--·
l,:i 1c ,. l \n;.•I,,, 1 l s;,.\ 1111,·qw•fi,\\1 h 11:111·1.;•, w, i;.l.11 I- w,;;\ 11.H 1,·11:d1n1: f\.ql,·,•
~..:\1;1 l::/_T (:l!)i-.ladL·111 L1)l \lck,)k kt(>I_\ \, ,,11,,1,·1,ll1)1I1 1.,h1,_:,1c 1•u,•:,11·tli d·,,1,
,1wlkH1 ln,:y :-.\11:gc n:,:1•.. •_1u: Pnrhrid (Ji-;7f1 l 1.i1J11 ,,krc~ rcr-,c.Jn.Ji (J';J(, i'll~i.
I-\ ,rfil 1at. c_;yli l:.it,: c'.) l- li,tt.ry rcnc:r,11.-: Pi:•rli rip l)i;17,_1. dopml',; d71l di, ,q;1h11 ,.,1,·_11
11;-H:\~t\\11 1 lr'f\1 ~}~tt'ILIL pt:i-l11yc111Cf(1 t"•Lil zr~ru.'?.t1C'f'.t. 1 11ostt.;:·JJl: c~.\;,i1J/.ac)Jl1t··l"kc,,H·
1:.i,.11H:I'" l\kl,,yk \, 1yn1 ,·;;1,1t" ::r:1!•( r,II ,,,-,,1 P''l)Ci<; 11 i:;d,-:,11;;,i-,,\,,v,:, i,;,1v,,;h il,i
n,d <11'.11it>j (11.dk1:l1, 1:d. 1 1•· ~,-,w,.it>. l.:c',1\rtf-dL<1 1 il.' J<.dil:tk -.,. ,:?,C-ir• 1" !t"tlil\.'I C'.)·k·
1:111:•\ 1:ar:1,L1h fl,l•uhlt' L,1111'il,l\ \! ;,)u:/Lc'_ \' _\lllL:11:1,t> (:1f-.i<:' i l''.'('.d,1111, /''"l',,d:,,fr
k1:qi: 1,r:IL,,l,,111:dm:1 1ah.:iu1~,1 ,·d ,-,ą-r,,111,·y l·~s•"1,J11cp1 1 wl,•,~f„11"k:i l·}b >.1-1,t 1

!\ I,·; -., wl~1111 l,11111,·11, lud,-·,•-\ 111_ , :· (•1,,!-,,1 n ,.,.'.,-r111,1;i, li I i!,,11,nl,1;,{\ ::,, 11 f ,:''·,I,,.,
l'lll, ,\l::11,k1q•(I 1(,-1,,111._'t, j<ll11<' \\l'lll\\lh!/,111•' ,,tł 1'11 I I '•l"'l\f; 11 ·11,- :;,11-1\ll
1

'L ,·rwn:rn ,1t \\LWr:,;ll'/ll)'c'L pk I '/c\',-11','lr/ll)d:. l (;tł .. '-!'-\', { ,,\ f'[/\!ill{•V,:11 ,: l·,yi·.

r,_,cz,1tkcwp 7 1-,ielk:i nin1Jr:c;cu) Lv,:,t·i,;:,t\,u 11111111 k\,n,.1y1uc_11·11:d1•,1}t.'llll'~''' 1::\\1

111(:p 1 1h:h1:·derne \\ !'Jl 7 1 t>laW) L<l~,Jdr110,:j krap1. \1aillt'J d" ti1i• .• ··'-
n,•\\:_, c•nc:r:t,,qt; '.vld.,,ykt: \, ,h•<IH:Lac:l~ n.11,-dz\ n::.r,._,d,.:-,, ::eh. kt6r:; ,,, V! ,u: !,,
11\1 _ d< ,ktr-., ,:,~ C\1rr,u:?y l l 9 I f; rnLL'
1',_,,-)c1:1 IS.\ \\\d,J1111<'· :..,,.;. 1>.1111l:cnila \,, kzuit,tur· v,c,1r1) z tl1_,L;1,11,1:· 1v'J,,,
\\-'!,,,,,,, hJ<.l-.t1,s.;1111\ 1,,·,l111,11•_tf\ l l / \ 1.l,.1„ n;"1\l'f['l-.li·11;,11, __.\1l.u\~11J I' 11tl11·
l 11r_'t l,. l\1t_1•, I l;1\1,;1J~', 1. /\'~·' \;1111(,;L I 111('11!), ( ;,:,llrL l\.1il,:1 /," i.tfJ /> 111.d., !11t·,,, t'k
1

,d-: 1·u,:7. p,Jr~· cid,,1d ,17 ,j;_, ll'krn J-!rn_"c'\'l 1!.1 0 hyt,, n1t'i,;11n,dr:\JP pn·!t:k1,,:;t,;, ·,
I_ SA .. J1!(1dd kuh,m,k1" Sta11v Z1ednc,n,1w 11'iln1\;,I) \\ĆWtt'lt:, ['ib.111:>.,i ::,, 11 1m:
r:11 1,,v :1 rcf_i,_,nu_ l<luc1.o\,;,,1 k\,c~tu; (il,, \:SA qah •;i,; to 1•t·Y,y~lqr1c r11<I\'- t'.,,
1hrnl(•\\,:lli:: kanału 1ni:,:-d,-:-,,·,l:c,mio11q_P i \1)1,(,r ll'fO lf'il') i\q•l!i,. Ui',i;, .,_, \J\ ,,
v„yt.a/}\\:1L1 \\telki~ /d1111c1(.,::,;,.f'.\,3nic :--.pr:n,.;,_, h1t,~.{) teru/ u~tq:!ł;1 p1C!\\~lc!1~;t\\d
SL.J11,111 :l,1L·d11,,c1<11 vn1 lh1;1 tr:,kli:t\ li:-\ P:11.mcfut(· (!VI(! i l'iOI) 11;,,,il\' 11.1kt.,1
( 'l:1~dt1n;: Huhn.'f;I d Hc)\\U{1~'"' J ('I.;!\', \ 1 hu (:!(•\al ,1\\ ! ~,,.·,•,f.u1;:\\!dh /(' L;111; j lu;d/h'

Lbuduw;m\ ,.r\'CI w:,pic,arni rz:1ó1 S1,m{,v, Zp:d!il•l·z1_11·y(·r,'' t',1t"\\;J!1'!11\ll-. 1 rn,pH;1rp

amcnl,,,,ń,hi<ćJ dz-kondo ~i~· 1.-, flj((l r_ Ul'c-r\1,rnw Pa1·::11,1 Pd K(,ll'l;,!111. ,·,· ,l;,l,· J '\1\
h,:,1?)Stn)' trd:ta1 ,, kar:de i rnclurn1,1'm prL,(dtorat 11ad 11{'11'\ll' p, n~t1wn \·lin·,,
f'f''lc,th, Kclm:1bii, ,er·a,aqa I\m;11~1;, LCY,Wb ic·c'.11ak pn,:1 /,;11,:ryl,\ l ,,ci
, .• ui.nTlt ,,. ;rna_ F\, Per:;. kt{,rc, pl,( 1 l'ie111·,n· z r•an\l\i Lt) n(,:u~-:LT, Lu;,l-ic L uL11ak·
32(i (1870171-l'ilX)
----W EPOCE Jf()lONJALNO-/Mf'ERIAlNE.I
18 Xll ] '){lj r. Pańam~', uczyniły to ~;11no: Kuba 23 XI! I 903, Kostary k,l N xn 1903,
Nikaragua I I 1904, Gwatemala 15 I 1904, Wenezuela 25 IT 1904, Chile i Meks}k
I Ili 1904, Brazylia i Argentyna 2 i 3 Hl 1904 roku.
Uogólnieniem celów polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej było słynne
„uzupchm:me" doktryny Mooroe'ego przez RoosevcJ1a \V 1904 r. Pn:zydcnt USA ud
dawn:, 1,yt zaniepolwjr,n) ,,ytuacją w Ameryce Śr,"!k(,wLj i Kara1h:1ch. W jedn)m
Z list,1w l'hal więc. Il .,\\Cześniej li)' p,iźniej S1:,11y '/1alnoczo11L· IIHl~Zą przej,,,
obowiązki ochrony i regulacji wobec tych małych sąsiednich państw karaibskich".
Stąd też w dorocznym orędziu do Kongresu z grudnia 1904 r. powołał się mi doktrynę
Monrue'go uznając. ie.: d:iie ona USA p1;;wo do d;,.ialania „w chi1raktcrze m1ędzy­
narodowc1 srły policyp1cj" Oznaczało t.o nie tylkozobo1\1,tzaniedo rcgu!owaniabdu
mię.d1y11;11T1dowego \v ,\\'uJc j strefie wpływów, ale i t1Slr1czc11ie pod ,u::lrc,en1 mocarstv,
europejskich, aby zaniechały tu ingerencji. Nieco wcze.~niejsze wydarzenia wenezuel-
skie (1902) pokazały, że USA potrafią już skutecznie ograniczać działania pafistw
europejskich w swoim regiomc,
l11t,"n1,"ncjeUS,'\ w Dominikanie, N1~aragui i H:u,1 do 1918 r . były kontynuaci;i
zasadmczych kierunk()1.1 ~t1ategii Rtą 1 ,;cvcltowsld~1- clio{ Wilson ł,ju:.1 ją z wiar;i
w przyszłe zwycięstwo zasad demokracji i pokoju w obu Ame1ykach.
Stosunki międzynarodowe na kontynencie południowoamerykańskim kształtmvaly
się odmiennie na wybrzeżu Pacyfiku i na wybrzeżu Atlantyku. \Vśród państw pasa
pacyficznc-andyjsldepo ćk>konywały się daleko id;icc lnJiany ich pu;,y1.ji w suh
regiome. Kolumbię niumiemie osL1b1ly ciągłe walh.i między liln:1iil:11111 i konsc;
watys1am1, .i zwłaszcza wt~na ,,ty~i,Jc,i d11i'' (1899 I<J{t:1 ). OderwarnL· Panamy 11;1
krótko tylko pogorszyło stosunki lrnlumbijsko-amerykańskie, które w drugiej dckadzie
XX w. zaczęły sic poprawiać. Od tej pory Kolumbia tradycyj111e uważana była za
państwo najbardziej 1wi,11cu1e z USA. obok Brazylii. Osłabł bardzo w tym okresie
.Ekwad1,,r, a samo istmcnic państwa peruwiańskiq,'t' w czasie 1i-ktmq okupacp
chilijsklq zostało iagrozunc. Boliwia ,,!rauła dostęp tło morza i pr,zr,~tmvała już JM
stałe w kręgu swych kłopotów wewnętrznych i seryjnych niemal zamachów stanu.
W wyniku wojny Pacyfiku ( 1879-1883) pozycję mocarstwa suhregionalnego zdobyło
Chile i miało ją na długo zatrzymać.
N;i ,, ) hrzei:u All;1111yku stosun~ 1 1111ędzynar/ld1m,· określały ,h, d Hajwięksff
państv,d Ameryki Poli1,h111 wej i Ł11C1wJ,tt'J Brazylh 1 1\1r1,ntyna, l.t,,ic 1•11cchodzil:
1

wowczas proces historycznych transformaq1. W Hrazyl11 zmesiono w l 888 r. nicwolm-

ctwo, a w 1889 upadła monarch1,i i powstała pierwsza republika. W tym samym czasie
skończyła się monokultura cukrowa, a gospodarkę oparto na uprawie kawy, co mocno
zwiąt.:d,, Brazylię z rynki,:111 światowym. Początek XX \\.,czasy barona Rio Bmnco
(1902-1912), to okres 11:1jh;i1dziej dy11am1onej polityki 1.;,granicznei, \I, \vyniku którc1
Brazylia w ,pos6b pokc:Jowy powięk~1shi ~ięookoło .'.iO!J 1ysięcy km Nowadoktryn;1
polityki zagranicznej, sformułowana pnez Rio Hranco, była bliska ,1merykańskicj wizji
panamerykanizmu i zaowocow,iła trwałym sojuszem z USA. \Vynikało to zarówno
z ,aspiracji mocarstwowych Brazyhi na kontynencie poludniowo:m1nyb(:skim, j,tk
i logiki rywalizacji subregionalnej z Argentyną.
O de więc Brazylia pc,,;tawiła na współdziałanie .1, l'S1\, Argentyn" na pr.rełom1e
wieków wierna była swej opcji europejskiej. Nie popierała więc koncepcji jedności
l;;tyrn1arnen l,.,m\kleJ. d rym ban!1.1t,,l t.dc,tLtrl()\\ <l!H')-'C• ]'I Lei L'S.-\ 11_;d:u p:t1Mtć1en l:a:1
•;~.1l'r(' PrD_-,:1wi;l:t\\l;,l;1 "" k/. l/,\kwa1111: p,.'>lkul1 z;11_h<,dmc1 c_,1! l-,,1:r,,ry, ~l,qd przccu::i.
p!) n,I) tak· c·1ni;-:r;111tów zzd11J111;1J,1cycl1 i \\ zhr>)c,1l·~tJ,1cych jq <>)cff,nrnc ter) Im ll!'1
I )z1rJ.; 1 h,idzr, knrL)~lnc1r.u handln\1·1 z 1~1irc,p,1. k1 ,q dyn; m1c:zrnc ,1,· rr,zw1,,:tł I tc·n
,11"1} \11ck" miał lnv~1i· J„ kc,n,.a I \\Olll) ;\11,1tnwq.
1/,1c!:,-•dma hcm,stcr.=. J<Ll..r: c;::Jn<c al,t> \\Ttll' 1a7n;:-cz1 t:i sw;i nhccnn(c'' w \tu::-unk:ch
1:J,d,;d11y,,li l't•( 1tt:-, I \V(•Jl1\ •-1\1:11•1'1,j, 1:i,n•.111,· ,11.11)1 ( 1\:\ I ((;1n:ll!111· /;11,,111tn
\\\•ild. 1l11op1\ :-1;111,·,1\ :l1,·dn1-c/\'lt\cl' ,, kt•llu•1·,111 ,,11,·\1,· I\PIIII, 1,1L 1 1,L
k,!n,.epi.Jc m ,1-. ego ł.1d1: rni :;:dzynan·,dp11c i,'O ,·,dq;1 :1ły i,1 ntn,1 rei~· 11 cp( ,,:L' r'r7dt •11.u
di.i, '.I''\' q_'., 1 •

l lk 1y\\,1l11aq1 1,,1 Daiek11:. \V\dl!1d11c, \~ kt(Jtt'_l m·zc\lnczyiy d1,1:,d:o.,1s

!'Y,1•.111<c 1:1,,,,nqwaemopt>p,kll', \\ lalach 1:~HI ](Jlfi ._,t;1oyly ~.1,:,kly,11111•dwa 11111'·
l'·u·,,1•,\;,· Sl.lll\ /j,·,'.rn,,--1t1t1<' 1 l.q,1,rn:1
l .'-,\ " ,-.;111w1 ~'"" (l\\d' \I:\\\ 111y~.k.d\ 1•<"•l;1tll"··<·1 j1olt·•,P11<· 11;1 l'.1< \ 11~1
I b11 a1c I l /~·,,,. ,;1<. liqA l.t,,:1: :>.Ili.(•,: ( <) ; : / /11.iJd!:J[l\' ~-f\' \',' l·,c11 l(J'.,I nl11111: ,-.;,•.1,-d,1 \\ ll'
Chm 1 .h:poni1 Filiprny Od ICJ p:ry ,':ta11:, /jvdt1PC1011,· ,-.lał} ,-.i, jednym 1 11,(iWai'-
rncj~Z)lh 1Az•.',lrnl-..ó1, ,1,,,1.;nl..ó11 1:1ięd,:y11;,md"wyd, na ILJckm1 \V~cli<>Jz1c. Ja1:onia
za::: UZ) ~Lda \\ tyir. okrtc~ię ~tatu" mocarstwa regionalnq::o. a \He„znc ,-.1,., ato11 ego
(1, ukim wla,-.me d1arakkTZl' wy~,tępowala na kPnfrrencj1 parysklq L
ProLt'' JTH•dem1zaq1 pa11:,t1\a 1 ~po leczem I\\ a j,,pc,n~k,egc n-11r,JLZi!i ~1:; L'd
re\•,olucp Mc1j1 w 186:< r. \', iellJe 1eformy pl'hty"'zne 1 ck0nomic/llC, pk1c \,·6wc1a,
rx,d1,:tc,, "plym,:ły w iswtny ~,pos(,b na bztaltowanic ,1ę m'\\(:_I roli Jar,om1 w clo,u11-
k:1L h 11-.1~·,:1\11:uc·dP\l)dL Rl1.<:n,1LY rotc1Kpl I produkcja :-Uanial) fopnrn~ dn sznLmia
111",,\cl: 1v11l.,•\1 1h1i1J 1 !·mh1,;,;11l1;, ,11,,1,·1 :,.lich 1111!_111.uw, ✓ )'t,d111,· 1. rcr11b1111
1.adtu11~1111L, 1110La1,t1q1\H'f'.C q1uk1. 1'1cn\·:o1:i ITI 1,tzq.11\nli 11m1.q ,,ll:ill:p1 li) lu pt1d
1~·cie r\11d1taLji z Chinami r-- wpl)") ',\ KorcL Traktat z l<,1nghwa ( 11'1i6_i, a nade
w:-zystlJ' rauhaty WOJl1) z t'h111am1 1 trak rat z Sh1mc1w,ck1 ( l ~'J'.:l) dal:i, jt:1 w) 1a:,-nL1
pu,.-1,agc Jar,r\ni1 w t>m pafr,tw1c. Ponadto (7 L>kc,n,ml' Chin) ,tracił) 11c1 L7 .·cz fa11nni1
1•. ysp~· !-'(,rnwt,: ('L,jwan) 1 \\': ~11) R) bcicL,· ( I 'l':-kadnry l. Zamepokc11on,1 Ro~.1a, pr,:,
p,,111<,n Frnm:.11 i Niemiec. zdnlata 11i,:n_; o,t:ranic7)Ć "ukcc, JapP11i1, nm1,,,1y1c Jil d(>
11•,1<,Ju ( l:i11,,111 p(,lll'\''I'" I .i,1u111n,.•. Od (l'I pon· CL111y /111d11/h ,1:,: \I , 1 1łi1ti,· ('~·'111111
\\11.\'I pPlll',1.1 l,11'llllll
i\a. 11r1d01,:ie ·,1 iekt--,\, w pnxe,,1e „w:td,terania" Chin Ja11nn1c1 ju;, akt)'\\IHC
uc:t,·~tniL·Z;,ld obok rnrn·,,r,..tw t·11w1:c:p-l-..1Ll1. Na1w1~:k,z,1 n,1~· 1, Chimich 1 1dgi')w:tb
\\'il'lka Brylarna. klórn w 7()<;;- l'pa1;1 1 \1ala 1rney,u1wy 1yneL a dulin~· J;,11:,:c) w ~md-
kc,\1cj cz•;·~,1 !-..raju uzm1la za ~1•,oj;1 ,tr,·ft;· 1•,plyw<,w P(,żnu·,1 Bryl),Jt'Z)t') \\)lm:~ili
na Chmach dzicrża11~· p(X'.ll Wetl;a1wei i le,,,1L·c·gt> 11apr,.ce111 1--longkc-ngu p(,h,y,pu
!(.-,,,. lc,on. Ro,;_,a natomw,t w I t:s9f• r i;zy~kala pra·,H, zhudPwarna pr1c1 '.Vl u1d1.unę
.,,·11·k,,,t>li•\\l'l l11m kPki••\\l'J,;, \\ n,()),, I d/H'f/il\\\' 1'1>1t Anlitllil i 'l:d1t'li (1);1111111
hrn11wl,· 11ad L1autuupen1. Swu1c ~ttdj \11,f)\\u\1 u~l<1llU\ILI) pu1ic1dtu: ha11<:Ja
Pr:_11
w p!<•\',HICj;1c-h Chin rrL)le,;::;u4L)d: ,IL1 Indochin, Japonia w fll'L\WlllCJi Fukli:'ll, polo
11.mei w rr,hlri.u Ta.11„am;, Niemcy \\ prowirn.:Ji Szanning.
„R,vdzicranic" Chin h\ In jcJn,tk nil'W) god11c dh, Stani',1,- Zjl'dnoL ✓(>mLh, l,.tórc
najr,'J:imc_1 rc,zpoczt;:I:, ,1,
,1 ęl-..s17an~.k Pen in,,,_;; otrdy wpł:, wc',w byty Ju:1, rzcczy,H,-
 EPOCE !\OU 1N!AlNO•IMTI-HPL\F.J (llUO."

tością, USA musiały JC uznać, zależało im jednak na tym, żeby mocarst\va z,aakccp-
towały zasadę równości handlu w Chinach. Z taką propozycją, zwaną doktryną
,,rw;;rtych du.\11, vystąpił sr·kr,:t,u-z stanu USA lfay w 1899 1900 r umpdnii
notą domag,uac11 się integrdności terytorialnc1 Chin. W ,amym Husja
1:,Jęla zbfojnie ~,tandżurię, a ekspedycje woJskowe o~miu państvv stłurniły ludowe
powstanie bokserów_ Protokół końcowy, jaki Chiny musiały podpisać w 1901 r.,
świadczył. iż Państwo Środka. zachowując formalną niepodległość, stało :-.ię de faoo
,, 1 oJonią n11
Zasadniux' 111;;czenie cwulucji sł(h1rnlsJ,w mi,edzynarc•dowych nn LJ:dcldm
hodzie, cdniodla I mocarni\, ,·uropejskii.:h Scan(:wZjednoczor:YCh,
miała wojna rosyjsko-japońska 1904-1905 r- Była ona rezultatem procesu nasilania
się agresywnych tendencji z,arówno w Rosji, jak i w Japonii. Rosja ociągała się
wyprowadz,111icTn swoich z Mandiurii, poniewai dc1i:1c do ro1>A'1zcnia
wr+,w6w w rnypuszczak _ ll: zwych~k.1 ,vojna na i, 1.ch1-dzie złagc,dn k1y-::ys
:11u. Woj1 także lch1a Japonii. umocni\_ ,, ,;ucie rod, . J,q się
mocarstwowości, utrzymać dominaLJi; w Korei i ml' dopuścić do zbytniej eksparL\j1
Rosji Ila północy Chin_ Ten konflikt zbrojny ujawnił hez wątpienia wszystkie słabości
carskiej Rosji, ale wyczerpał też Japcmic. Nic więc dziwnego, że obie strony zaakcep-
!o\v,1ły inicjalywę ukojową J'l<'zydt°nta USA ,,c•velta. Pn,wm'Jona pod t 2-1dą
11erencja •uk n wwa w P, 1rn!h (US/\ 1 >1 •rowadzib I a:,dpisanh1 1r,J, 1:,tu
pokojowego, kk,ry dawał Japon11 wielkie korzyści, ale nie nakładał na RosJę kon-
trybucji wojennej, o co zabiegali zwyciczcy. W rezultacie przegranej wojny Rosja na
długi czas zmniejszyła swe znaczenie na Dalekim Vlschodzie, co starała się zrekom-
I •10mOWf;IĆ w1c'k aktywno'<-L! polityc,· ,pjskiej, h./c·za na ltdLinach
/ wobec l'rowadz1h, do nasila, konflikt,,,1 f'Jiemcami, ,\u,tf"O--'
\\q'rami i 11ania soju,Lt1 Francją Wielką Zmiana. sil
na Dalekim Wschodzie zmuszała także Stany Zjednoczone do przeorielllowania swej
strategii politycznej w tym regionie_
Na poczatku XX wieku zrnienila się rr,la J,:tponii w rc:,,"ic-11alnych i. ~h,hdnych
:,tosunkach mi,,cdzynarodowych. Dokonało si,; takt,e poprzcl ,ązek z
Trl',Jpórozumicma. Japonia z Wiel"k,1 y1anią trakLh ,oiusznit:z,·
l 905 i 191 1 r., a z rrancj.ą w 1907 r_ Zdołała również porozumieć się z Rosją,
o czym mówiły traktaty z 1907 i 19 IO r. Ten ostatni układ przewidywał nawet
możliwość prowadzenia statych, dwustronnych konsultacji politycznych między nic-
d,1\vnymi Uzyskanie pot~"znych so1u~zrnkcw Japorna wykorzyśtal,:,
rn1eksji Knr,·1, nastąpiło 910 r. wzmogła swe ~pazuv,,nie
na terenie Chm, gdzie tn.\·al prawdziwy wyścig mocarstw europejskich i USA o kon-
cesje, kontr.1kty i wpływy polityczne. Skorumpowanie dynastii mandżurskiej i domina-
cja zagraniczna doprowadzity do powstania 1911 r., upadku cesarstwa i proklamowa-
1epubliki
W Jatac11 ,jny śwj;i1, kiedy rnuLaI:,1wa eur, zmagał\ na
'!ach, pow,,laly ,,przyjającc" wa:11nki do zw1,;ksrenia eksp::nsJ1 japoński<'] Chi-
nach. Już w końcu 1914 r. Japonia wyparła Niemcy z Szantungu, a w styczniu 1915 r
przekazała Chinom notc zawierając.i 21 żądań, które \11 złagodzonej formie Chiny
ntce przyjęły.
 X PODSUMOWANIE CZĘ.{U DRUGIEJ 329

W omawianym okre.sie dokonała się kolonizac1,1 Azji l'l,ludniowt,-\Vschodnie1.

(iU,wnym konkurent::m mocar_m„ europejskich: Fra11LJ1 i Angin hyły na tym obszar-.te
Chiny, które zwasalizowały wiele państw regionu. Po uzyskaniu Kochinchiny
1862 r F1cmcja knntynuowala c,kspansję cesarslwu An.nm1111 (środkuwe lndochi··
władąm,x także północm1 czę,:dą - Trn1ldnem. \\/ładcy 1\m1amu składali jednak
daniny Pekinowi, a ziemie Tonkinu penetrowały wojska chińskie i zanarchizowane
oddziały tzw. Czarnych, Czerwonych lub Żółtych Flag. Proces opanowywania lndo-
pl'Zei l 1;11.1Cuz, polegał c tyle/ podbti;111i11 tych I1,·111, co Lonflikt:id
1 p16bac'l1 11.ozun11c·111,1 się 1. Linami. Traktat) Francji Arm.amem L 187·l r.,
z 1883 r. oraz z 1884 r. doprowadziły do ustanowienia protektoratu francuskiego nad
Wietnanwrn. Natomi,1:'I z Chi FranLja ugodzib ~ię w Tientsinie 084 r.,
u:,m stoczyh z nimi wojnę I 884•-1885 r. Dopiero lraktat korkz,JCY woini,:. zawhn;,
równiez w Tientsime, przypieczętmvał hegemomę Francji w \Vietnamie, który
w 1887 r. wszedł w skład nowej kolonii francuskiej: Związku Indochińskiego.
Prot, krP1>1t nad sem.! 11ja us1.111P\1·iła w I ,".'19 r.: s, za::J11,1uł niep,ąl
k,dość, ,nałazi w bryty1~kiej Slll'l wpłyv,uw, a Bmna zost:,la 1886 1.
kolonią Wielkiej Brytanii.
W Azji Środkowej rywali:rncja się gł6wnie mi<;:dzy Angfo1 i Ro,;ją
\V północnc1 czętci obszaru przewag.; 1dobyL1 Rnsja, podporządknwu iąc so! 11,,
mepodległe chanaty azJatyckie: Bucharę (1868), Chawę (1873) 1 Kokandu (1876), zaś
Turki est an podbiła w 1884 r. W Afganistanie góri,;: wzięli Jednak Brytyjczycy. Traktat
(,andam:iku (187'1) przeksz1a!ul Afgarnstan w n,cformalny protekto1a1 WieDm J 0

!11)łllllii.
W końcu
XIX w. i w początkach XX w. narodził się spór o Palestynę. Jego
genezę należy wi,11:ać z po1a w i.en iem ~i.ę ruchu S)jonist I czncgo, któn;go dalekosiOźnYm
celem byłu ut1\orze111e państw1 zydowskiq•u, oraz11 ,1dzintHn1 111epodkgło~ciowych
tendencji arabskich v. latach I WOJDY światowej. Konflikt międzynarodowy wokół teJ
kwestii rozpoczynał list ministra spraw zagranicznych Anglii lorda Balfoura z 1917 r.,
pupierający plany u~t.mcwienia w Palestyrnc sie.d11hy narodu :,,ydowsk1c:go.

5. W wyniku wojen i podziału kolonialn~go ustalona została \V omawianym

okresie mapa polityczna Afryki. Mimo korekt, jakie wprowadziły I i U wojna
1;rtowa n1llenifa 008 d(•l'lc'fO W dd.,1dzie 11iq,,',dłeg),,1,t I - W h sze•,,
dz1esiątycl1 XX wicku.
Po zbudO\vaniu Kanału Sueskiego głównym obszarem francusko-brytyjskiej
rywalizacji kolonialnej stał sie Fyipt. Znaczenie Egiptu, na którego tercmc powstała
,lrategiczna droga pni\, adu\ca Indii i 11a Daleki \V,chód. wzrosło niepomiernie.
co zmobilizowało Anglię do ;;-de.cydo\vanych d;;-iała11. Pierws;;-ym sukcesem brytyjskim
było wykupienie kontrolnego pakietu akcji Kanału z rąk kedywa Egiptu, a nast1;pnie
lłi,[llll.OWie11w w 187'! kondoi11111111m fra11rn,ko-ł>r:,1 y1,J.iego. I',\ trzech laL1c h Wielb
brytania Juz oamodzJClme stłumiła rnch emancypacyJnY Ahmeda Arab1ego, co spo-
wodowało zniesienie kondominium i rugowanie wpływów rrancji. Egipt, formalnie
bicąąc, nadal pozostał prowincj,.1 wrecką, a1t" w rzeuy\vistoś,·i był Cldtąd zarząd2.an}
JHzcz AnI' FfllltcJ,t ukfad11c .z 19(}~ r całko" tcie pogodziła się domina,1ą
brytyjsk~l w Egipcie, który w 1914 r. stał się oficjalnie protektoratem Anglii.
330 W EPOCE KóLONIALNO-IMP/!RlALNF.J (1870/J/-1918)

Ofensywa kolonialna stała się priorytetem polityki brytyjskiej SY.Czególnie w latach

rządów Williama Oladstone•a (1880-1885) oraz Roberta Salisbury'ego (1885-1892).
W tym czasie, w toku dętkich walk z ludowo-religijnym powstaniem mahdystów.
Anglia opanowała Sudan, gdzie ustanowiono kondominium brytyjsko-egipskie (J 899).
Polódniowy Sudan był jednakie przez pewien czas obiektem zainteresowania
również Francji, która chciała skolonizować Afrykę Środkową od Allantyku do Morza
Cterwonego. Dóprowadziło to do incydentu w Faszodzie. który s~ sic; symbolem
kolonialnej rywalizacji francusko-brytyjskiej i wpłynął nie tylko na aftykam;ką, ale
i europejską politykę obu mocarstw.
W okresie dzielenia Aftyki, jedynym zwycięzcą: w obronię niepodległości na
kontynencie była Etiapia. Wprawdzie i Liberia pozostała niezależna, ale to niewielkie
państwo wyzwolonych niewolników arnery:kań.~ldch leżało na uboczu interesów
kolonialnych_ Natomiast Etiopia. tak jak poprzednio. musiała walczyć o przet.rwanie.
Nowe mocarstwo europejskie- Włochy, które pojawiło siew latach siedemdziesil;lłych,
także chciało mieć swoje kolonie. Ponieważ nieuregulowane początkowo stosunki
z Francją uniemożliwiały Wiochom ekspansje w Afryce Północnej,. postanowiono
zdobyć Etiopi;ę. Po zajęciu portu Massaua nad Morzem Czerwonym Włochy opano-
wały Erytrei;. Etiopii nie udało im sie jednak zdobyć. Władcy Etiopii unieważnili
kontrowersyjny traktat z t 889 r., który Włochy uznawały za wystarczającą podstawi;
do swej hegemonii. a w marcu J896 r. w bitwie pod Aduą armia etiopska rozgromiła
wojska wł.oskie. To glofoe w całym ówczesnym świecie wydanenie pozwoliło
wprawdzie Etiopii zachować swą państwowość, ale nie zmieniło generalnych tendencji
stosunków międzynarodowych w tym rejonie.
Los prowincji nalezacych do lmperium Osmańskiego: Tunezji oraz Ttypolitanii
i Cyrenajki (Libii) przesądzony został bez wiekszych komplikacji międzynarodowych.
Zbrojna interwencja Francji w Tunezji w 188 l r. była jednym z czynników skłaniają,­
cych Włochy do aliansu z Niemcami i Austro-Węgrami. Konflikt francusko-włoski
nie trwał jednak długo. Francja poparła pretensje włoskie do Trypolitanii i Cyrenajki.
a. pozostałe państwa Trójprzymierza i Trójporozumienia. uczyniły to samo. KolZ)'Stając
z wyj,ltkowej koniunktury: międzynarodowej. Włochy osiągnęły wreszcie sukces
militarny w walce ze słabymi siłami tureckimi•. w wyniku czego Libia w 1912 r. stała
sie ich kolónią.
Niepodległość Maroka, nadwąłlona już w poprzednim okm:ie, z.ostała zlik-
widowana na początku drugiej dekady XX w. Ostra walka mocarstw o wpływy
w Maroku nasiliła się w latach osiemdziesiątych XIX w. Po konferencji madryckiej
dwunastu państw {1880) próbowano iachować rownowage przywilejów ekonomicz-
nych i politycznych w Maroku. Nie utrzymała się ona długo, gdyż Francja i Anglia.
a po pewnym CZlł!,ie Niemcy z.aczeły wyraźnie wyprzedzać innych konkurentów
w wyścigu marokańskim. Także Hiszpania miała swoje stare interesy w Maroku,
wzmocnione przez posiadanie enklaw terytorialnych.
Po długich rokowaniach sprzeczności francusko-brytyjskie zosł.ały rozwiązane
w deklaracji z 8 kwietnia 1904 r., która uznawała szczególne interesy Francji w Ma•
roku i Anglii w Egipcie_ Znaczenie tego klasyc?nego porolllmienia kolonialnego
daleko wykraczało poza forJf!alne ramy jego ustaleń. Stało się ono bowiem istotnym
ogniwem w procesie powstawania ańtagonistycznych bloków: Trójporowmienia
 X. PO!JSUMOWANIE CZl:,"ŚCl DRUGIEJ 331
---
i Tr,ijpuymierza. ,ypadkowu Niemcy przypuściły o,try alak na umc,w,;
inarul,a{1~ką, widzą, rn(j próbę naruszenia układu nie tylko :iwiccie kolomal-
nym, ale i europejskim. Manewry Niemiec przymosły zresztą częściowy sukces, gdyż
doszło do postulowanej przez nic konferencji międzynarodowej w Algeciras (1906).
Nat(1rniasl sama konferencja, utrzymując przewag,;; rnrncuską w !\lar oku, oznac,.al:,
niepowodzenie dypk 1 mdlyczne Nienm.T Zwartos.: dupiero co 1;,w1:11anego blok11
fra,11c11,k, brytyjskie.'-'', ni,- została 1,-1,.m natus1,
1 :i pr:reci~ \1zmocni,
Po konferem:ji w Algeciras, Niemcy z Maroka jeszcze nic zrezygnowały. Po w1:ześ­
niejszej, niespodziewanej wizyt:ic cesarza Wilhelma li w Tangerze (1905), do Agadiru
wy,łanc kanonierke niemiecką „Panlher", wywołując kolejny kryzys mmokański
(19 l Ostatecznfo w 1912 L !\laroko stało si.,: protekto.ralem Francji.
Rywalizacja i zccmości interesów mocarsi'W europejskich zdecydowały lo-
sach Konga. Ten ogromny kraj poznany został dzięlu ekspedycjom Henry'ego Mortona
Stanleya, finansowanym przez króla Belgów Leopolda 11. Zat:hodnią część Konga
penetrował i zdohywał dla Francji Savorgnan de Brazza . Zwołana z inicjatywy
Niei1 rniedzynaruuuw" konferern.;1c1 państw\\ lkilinie {18o'Jl un1ała ismkim
Wol.nCg\. 1 Państwa jako prywatnej posiadłośu L.·upolda n i uzgodniła iasady
żeglugi na rzekach Kongo i Niger. Pozostałą, zachodmą część l:1,uu Francuzi prze
kształcili już wcześniej w swoją kolonię, zwaną Kongiem Francuskim (1882).
W tym samym czasie nastąpił też podział Afryki Zachodniej. Na początku lat
osiemdz1esl4łych Francja dokończyła podboju Seńeg~du. później zaś zdobyłaGwinc~­
Francu,k;i (l886), \\\ br;cże Kości Słomowej (1891 ). po trwająceJ siedem lat wo1nic
(l 8\n 900) ustanowiła kolonię Dahomeju. wreszcie zajęła w górnym
biegu Konga i Górną Walię (1898). W ten sposób powstał pas kolonii zwanych
Francuską Afryk,1 Zachod11i,1.
Duże sukcesy oduosili w lym tc·giunie także Brytyjczycy, opanowując etapami
wielkrc !uytorimn it (1896) onv kofa~zac wiclolclme wojny siluym państwem
Ashanii, na któregt, gn1nKh założyli ~w,1 kolonię Ghana (1901).
Później niż inne mocarstwa, ale niezmiernie energicznie, do wy~cigu kolonialnego
w Afryce przyst,ipiły Niemcy. Po słynnym telegramie Bismarcka z kwietnia 1884 r.,
jeszcze w tym samym roku Niemcy opanowały Togo i Kamcmn, a w roku następnym
ogk;tl', rrotektorat nad obszarami m1<,.-d1y rzeką Ora,qc j atlantyc'kj /,rloką Allftil
Peq11rn;1, które naz"· ,il'i Nietniecką Mi yką Południ, Zachodni,; \ 1'✓ ;11„ibia).
Decydujące przemiany nastąpiły tez na południu Afryki Na drodze ekspansJ1
brytyjskiej stały tu dwa pa11stwa burskie: Transwal i Wolne Państwo Oranje. Po
przegranej pierwszej wojnic burskiej (1881) premier brytyjskiej Kolonii Przylądkowej
Rhodcs gtówną uW,1g,; skierował m:c w złoto Transwal. Do rywalizacji bursko
•brytyJsk1q włączyły Niemcy, z\dasz1:za po ogtoszeniu przez \\'ilhdma II Wclt-
potmk Ambiłlty prezydent Transwalu Kn1ger dosrrzcgł, iż zwrot w stronę Niemiec
może dać jakąś szansę ognmiczcnia nacisku brytyjskiego. Telegram,. jaki otrzymał od
Wilhelma II w styczniu 1896 r., umocnił Krugera w tych kalkulacjach. Krótkotrwałe
i nk~prnlziewane pukp~zcnie stosunków brytyjsko-niemieckich pozosl;,wiło jednak
Transwal w osamotmeniu. Druga WOJna tiurska ( 1 899-1902) zakot'1c?y!a się kk~ką
obu republik: Transwalu I Wolnego Pafr,lwa OraJtjc, i u~!~owieniem \\ 1910 r. Unii
Południowej Afryki, o statusie dominium brytyjskiego.
332 W EPOCE l{OLONJALNO-IMPERIALNEJ (187Ml-l9181

W okresie tym rozstrzygnęła się także rywalizacja brytyjsko-niemie cka w Afryce

Wschodniej. Po pierwszym podziale. dokonanym przez oba .mocarstwa w 1886 r.,
nastąpiło kolejne porozumienie w 1890 r. Kenia i Uganda przeszła do Wielkiej
Brytanii, a Tanganika. Rwanda i Burundi do Niemiec. Porozumienie z lipca 1890 r.
miało także swój akcent europejski - wyspę Helgoland na Morzu Północnym przeka-
zano z rąk brytyjskich w niemieckie.

6. W historii prawa miedzynarodowe go lata 1870--1917 zajmują ważne miejsce.

Miały bowiem w tym czasie miejsre liczne inicjatywy prawnomiędzynarodowe. dokt•
ryny. konwencje i traktaty. zawierające nowe regulacje !>1osunków międzynarodowych.
Dwie konferencje berlińskie: w 1878 r. i 1885 r. roiwinęły zasady dotyćzące
żeglugi na rzekach międzynarodowych. Konferencja 1878 r. powołała Europejską
Komisję Dunaju i postanowiła, iż „wszystkie twierdze i fortyfikacje wzdłuż biegu
tuki (...] zostaną 'Zburzone i że nie będzie się wznosić nowych". Berlińska konferencja
1885 r. proklamowała zaś wo)noś~ t.eglµgi na rz.ekach Kongo i Niger,
Istotne znaczenie miały także ustalenia konferencji konstantynOpolitańskiej, na
której 29 października 1888 r. podpisano traktat o neutrali:zacji Kanału Sueskiego.
Wprawdzie już traktat Claytooa-Bulwe ra z 19 kwietnia 1850 r., dotyczący planowanego
kanału międzyoceanicznego na terytorium Nikaragui. mówił o neutralizacji, ale był to
tylko układ dwustronny, a sam zapis jeszcze mało precyzyjny i ogólny. Natomiast tmktat
konstantynopolitański. podpisany przez dziewięć państw, rozwijał szeroko pojęcie
neutraliz.acji wartykuładi 4-7. Zasady przyjęte w 1888 r. służyły za wzór późniejszych
uregulowań. Między .innymi powtórzone zostały w art. 3 traktatu z .18 listopnda 1901 r.
zawartego przez Stany Zjodn<)czone i Wielką Brytanię w sprawie Kanału PanamsJdego.
oraz potwierdzone w art. I 8 traktatU między USA i Panamą z 18 listopada 1903 r.
W omawianym okresie szerszy. ponadregionalny rezonans uzyskały niektóre
idee i do.ktryny zrodzone na półkuli zachodniej..Przypomnijmy, ii latynoamerykańska
doktryna Drago z 1902 r. zaowocowflła konwencją przyjętą na konferencji haskiej
w .1907 r.• ograniczającą_ utycie siły w celu ściągania długów zagranicznych.
Duży rozgłos zdobyła koncepcja Ekwadorczyka Carlosa Tobara z 1907 r. (dok-
tryna Tobara). Sprzeciwiała się uznawaniu rządów wyłonionych przez rewolucje,
dopUs'l.C'Zając nawet zbiorow4 interwencje państw w celu wymuszenia poszanowania
porządku](onstytucyjncgo. Doktrynę Tobara przyjęty państwa środkowoamerykańskie
na konferencji waszyngtońskiej w listopadzie 1907 r. i włączyły do Traktatu general-
nego o pokoju i przyjaźni. Do koncepcji Tobara nawiązywał - choć bez nawoływania
do· interwencji - prezydent Wilson. ogłaszając 11 mareą. 1913 r .• iż USA będą
uznawały w Ameryce Łacińskiej jedynie te rządy, które doszły do władzy w sposób
legalny (doktryna Wilsona). Innym kluczowym problemem stosun{{ów międzynaro­
dowych było wówczas wprowadzenie zakazu interwencji w wewnętrzne sprawy
państw, czym stale zajmowały się konferencje panamerykańskie. Mimo iż zasady
takiej jeszcze oficjalnie nie uznano, artykułowano ją cor.tz wyraźniej, m.in. w doktrynie
Carranzy z t września 1918 roku.
Do n:ędu tych idei, które ni.e miały wprawdzie fonnalnoprawne,go znaczenia. ale
torowały drogę nowej koncepcji ładu światowego, zaliczyć trzeba 14 punktów prezy-
denta Wilsona z g stycznia 1918 roku. · ·
 X. MOWANli. TDRUGIII 333
Prawnomiędzynarodowe maczenie miały natomiast uchwały dwóch pokojo-
wych konferencji haskich. Poprzedzała je konferencja brukselska pictnastu państw,
deklaracj,1 z 27 sieipnia l 1s74 t., dotycn1ca praw ludności cywUncJ woJme,
bezpośrednio oddziałała na nll.v✓ iązania haskie, Pierw;;za konferenCJd pl'l.;.1_,Jt>wa
l ladze w l 899 r. wypracowała konwetKJe o pokojowym załatwiam u sporów
międzynarodowych, prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz zakazie używania
niektó11rch pocisków.
Wszyfitkrc le dokurne:11l} /c>~tały wykuuystane i rozwin11:1e przez dn kon-
lcrcncję poko1ow,1 w Hadze w 1907 r. trzyna:<lu uchwalonych puez nią
knnwencji, !\zu.eg(,lną uwa2ę trzeba zwr(1<:i( na I i IV. Konv,encja I, w sprawie
pokojowego załatwiania sporów micdzynarodowych, skodyfikowała podstawowe dla
późniejsz•~j praktyki problemy dotyczące dobrych usług i pośrednictwa, między­
n;no<lowych i badafi arbi.trazu międzynarodmvcgo. KonwencJa IV.
prawach i .zwy1.zajacb wo111y h1dowej, wra1 szczególz•\\) m regułamirh.'11L miała
lkie znac1a11c p6fnie1wyd1 swiatow 1ch 1,.,nfltktach 1hn11nyeh. zwb:-10,1 z.at
w sprawie statusu jeńców wojennych. Nowe ustalenia zawierały także inne konwencje
haskie, w tym mówiące o zasadach rozpoczynania wojen, pojęciu neutralności w woj-
lądowej i morskiejt czy pewnych zasadach wojen morskich.
 OOKUME1'TY

1. Soju~z Trzl'Ch Cesarzy . .Pornzumi,en.ie z Scbonbrunn

6 czerwca l 873 r.

JCl\l Cesarz 1\ust111 1 Krtd Węg11·1 ora, JCM Cesarz \V,zechP<ji, 1.1grrąc ,udać ;-,rakty, i!,ą
lormi,: Z.ilmyslom kierującym ich 1x,ufnym poro,.umicnicrn , w rnmiart.e umocnienia stanu pokoju.
·ry ii1rncje o,,c,:nie Eur,'J'". i n,.11ąc n,1 •.,·rcu ,111.lale,11,· J'YZ)L, mo,·_., ego II sui,, zakli,, ,,;.
Przekonani, ii. cel laki moi.e być osiągnicty najpcwniCJ przez porozumienie he:t.po~redmc
i osobiiuc Pbu \fonardl•w, pcrczumkl)ie nic;.ale;inc od rnużb,..)L·h Lx w kh adrni1,istra,ji·
Porozumieli sic w punkt,u.11 na~tępując.yd1:
I. kh CM przyrzekają wzajemnie, nawet gdy interesy kh pać1stw wyk<1zywalyby pewną rmbicż-
n(IŚ,'.· odn,c.,ieniu do po,"reg,:ilrych kwestii r,,ro1umiewuc się, takie roz.binT•OŚC·' 11,e
mogł)' pr.lewai.yć nad wzglętlami porządku wyższego, o który dbają przede wszystkim.
Id, CM zdecydowar,,· zapol•i,·gać s\'luacju11c, kt(,,.; m,phhy Je odw,cc;c od z.as,id u711awamch
prLe7. N"· za:Jcdy1,e, z,t,lne 1.,d,ow:,, apli zcb:i, 11,an:u,·"'• p,,k,,1 w.I ,,opie. wbre\', ,,.szeJ ,111
wstrzą,om, bez względu na 10, sk,1d by wynikały.
2. Na wn,:idek, 1:dyb) :,gresri 1akie0 (,s. tr1c(icgo mr,carstw:: za:,:n,zila i"'kojow, curopc1skienw,
kh CM zobowiązują się wzajemnie porozuinicć się najpierw ze sobą, przed po~zuklwamem
lub nmnązaniem rw,wych ,,,.jus1.y w cel II ust.i!cHia v:s;..r,Jnej lima rc•"tepov,ania.
3. Jeśli. wyniku niniq~zego roro1t1r"icnh, okaże stę komcczn<11akaś ;:keja mil,rarn:, ,,,stal:.h1
ona okrdlona pr.lCZ specjalną konwencję, którą zawrą w 1akim wypadku Ich CM.
4 Jeśli .1~Llna Wyi,ok1ch l',naw1ai,1cych ,ie :,,;1rnn. ,,1agru,r odzy;J,ać sv,obodę ó;iałarnd,
chciałaby wypowiedzieć mniejszą umowę, będzie zobowiązana uczynić to na dwa l.u:a
wczcś11iej, H,k, aby dać d, 11~iej Strome czas na przedsinnięci<: kroków wydających :;i~
jej
właśuwymi
Schłinbrunn. 25 maja/6 czerwca 1873 r.

Żródto: L Rusinowa, T. Wi1t1eh, Między l?ewolwJą... , up. c1L. ~. 222.

2. Traktat Berliński
Berlin, I lipca 187:::;
I .] JCM Cesarz Wszechrosji, JCM Cesarz Niemiecki, Król Pruski, JC i KM Cesarz Austrii.
K,ól (:,,·ski itJ I Apo,1olsk1 Król Węgier. Pfe;ydent r;c•publiki F11mrnskid. JKM Króluw11
ZJcdnoi:zoncgo Królestwa Wielkiej Brytanii 1 lrlandi1, Cćsarwwa Indii, .IKM l,n W!,,, i JK/.I
C,·,,:trz OI011iar16w prnrnąc ure1•ul9wać w myśl porządku curopcjskicg1, ,goJrnc z po~1anow1cn1ami
trnhllltu raryskicfo zdma 30 marca l 8:i6 t. ,prawy rodnk:,1one Wsch1d7je -mz 1,vd!\rze1,u1
lat ostatnich i przez wojnę zakończoną pokojem preliminaryjny m w San Stefano, zgodnie umaJi.
że 1wol;111i.: kongresu b)loby n,~JepSt)ID Spusobe11• ułatwienia por.,zumienL1 (... I
Art. I. Bulgana tworzyć będzie księstwo autońom1one I hołdownicze JCl\.1 Sułtana. posi:.,'.ać
J•,;d1ie 01,d c;hr1dcijaf1,ki i mtlicjf narodową. [... J
Ań. :-. Ksiąic Buli'arU h;;dzie ,v.obodrnc W)t"tran)' pt7..e, ludn:<<" i z;1t\11.enl;:rny p1
Wysok,J Portę za zgodą mocarstw. Żaden członek dynastii panujących w wielkich mocarstwach
e11,.,pej:,1 ,, h nk hedzk 1116gł hć
W\ hrany ksi,n.t But1carii.
Art. 13. l\'a poludme od Bałkanów ,ostaje u1worz.011a prowincj,1, kt6ra otr'Y) ma l'lazwę
„Rumeli.t Wschudnia" i ['Ozostanic pod be;,pośrcdnią polityczną i wojskową władzą JCM Sułtana
na "'aru11kach awonon,11 001rnrnstracy1nej. B,dzic cna m,11!a g,·1,eraJn,.,," gµt,crnatw., chu,•,.
cijanin<1. [...]
Art. ~,. Nie1wlocw1e po wymiamc iatyt'ika1..ji niniejszc,g(l trakt:·ctu ut1,·nr7,on" wSta11ic komi,j;:
europejska w celu opracowania w porozumiem u z Port,J Otomańską mgamzacji Rumeht Wscł,vd­
ni,:} Komi.cja ta określi w cią:,:u .3 rnicsięcy władzę i uprawnienia gubernawra ge11crnl11cgo oraz
 DOKUMENTY 335

ustrój administraC)jny, sądowy i skarbowy prowincji, bion1c tll punkt W)J~Cia ro:.me ustawy
, , ,, dajetach i 171, ,,,,,·1vcje poczyni une n,1 ósmym l'""icdn'niu konferencji kon,'tllntynqioii l cn1,kiqj. (...)
Art. 25. P1<.•" ,mj1;: Bośnia , Hcn·1.·gowina h·,L1 okllpow;me .i udmrn1strowane p;::, i\usiro-
\.\ ęgry. Po11i,·wC11 r1.ąd austri2,·kn w~gierski nk ,,ci:, soQie fJOd1ą" "~· adminisir,h.JI Sandż:aku
r~. ,wopazarshcgo to7.tiągającego się mi,;;dzy Serhą a Czamogl•r4 w kierunku połudnmwo­
•wscho<lnim ai, za Mitrowicc, pr.r.eto administracja otomafaka czynna tam b~dzic nada]. Niemniej
jednak, ahy zapewnić utr1ymanie nowego stanu politycznego oraz wolność i hczpieczcń~lwo
kmn11nikucj1, Austro-Wq;ry :t.,astr1.c,•;1 ~obie prnwo ulrzymywuuia ,•arniwnów 1 po.•:iild.llti:o dróg
·.,, ,/skowych 1 1,,,.,,,11, ,wyeh na rcih •11 ubSzarze l'I , n·,,, dawneg" ąil:i1rtu bQśniacL,1.[,
W tym c;-ln r1:1dy auru,c1,·kc,.•,v,;gierski i tmcd;i zascrzegaFl ><1r11c JlOI02Ull,1c:1wc ,,o do
,,czegółów.
Art. 26. Niepodległość C:1.amogóiy zostaje uznana przez Wysoką Porte i pm.;z te wszystkie
z Wysokich Umawiających się Stron, k1óre jej jeszcze nic u.mały. [ ... }
ArL 34. Wysokie Umawiające się S1rony uznają niepodległość Księstwa Serbskiego.[ ... ]
Art, 43 .. \Vp, ,k1ll lJmawiaj;icc: ,i,· c.:trony Uzll~Pl 11t,:pndległość F:rnrnm11 wiążą(; jn I warunkami
11.\·,1U1Ymi w dwu ll;1StępUjącyd, a11,kubM;;h.[.. ,I
Art,45. ,, ,{,,·,l\',ł>Rumuili,;l.1, 11•11,4JCłdCc,:,u,,w, Wszech,, "•Il u,·sćteiytoou,11 [k,;i!ahii;
o<ld/1clrn1ą od Rosji na skutek traktatu paryskiego 1. 18.56 r., ograniczoną na zachodzie korytem
rzeki Prnt, na południu - odnogą Kilia i ujściem Starego Stambułu. [ ... ]
Art. 52. Aby wzmocnić rckojmie zapewniające wolność 1.cglugi na Dunaju, uznaną ;r,a sprmv,;;
inc:resti europ,j,hii:go, Wysol!c· Umawiające •li'. S1rn11y postąnuwia14, 1.e wszystkie t"ierdw
, l«rtyfika.cjc ,·.1,,\!1u biegu r„d" 17cn1,ąwszy ,.,d Żelaznych Wrnt ;11 d,, uj§cia DunaJJi 1.o~taną
,h11Wne i te rnc bcdzie sie w:1n,,si.: nowych. Żaden , 1kret wojenny m~ h,d7ie mógł icglm,ać po
Dunaju ponizeJ Zelaznych Wrót, z wyJątkicm kkk1ch okr~tów przen1aczonych do pohq1 ra:czncj
i slui.by celnej. Okrcty mocarstw stacjonowane przy ujściach Dunaju bcd,1 mogły wszelako
płynąć w górę rzeki aż do Galac;r,a. ( ... I
Art. 61.. Wv,:,,,k;i Porta :t.0b0\vi11zu,ic się wprowad,ić niezwlocznit: ukpv.enill i refurn1y, Llórych
"ymapjąm,,·1,,1,·w, potrzeby w 1•1, \dtlCjach :1:c1i11<,1k:tłyCh prac, 011111dn,owza1•v.. ,11,n10W!IĆ
"'' bezpiecze1"i.1 w,, 1,· stronyC'h·d.,c" ,w i Kuni, •w J'"' 1yni9nc w 1v",, du z.ar:zęd'll', ,,,. \Vvsoka
!'urla będzie\', v:11,h okrcsacl1 ,.,,d,n,ać do W10uu111J 1id mocars,,,, kiur~ nadzorowm: L,·dą ich
wykonanie. [ ... J
Źródło: L. Gelberg (red.), Pmwo.... op. cit., s. 129-139.

3. Traktat przymierza Austro-Węgier i l\icmiec

Wiede11, 7 pat.dz1crnika 1879 r.
I... J
Art. I. Gdyby wbrew nud,.ici i szczeremu pragnieniu obu Wysokich Umav.·rn1<1cych się Stro11
jcdnu z cc~arslw stało sic przedmiotem nupaśi.:i z;:. strony RosJi, Wysokie Umawiające sic Strony
lChowiązują s1,;- pFyJ§ć sobie z pomocą z całą pot,;:gą wojskową s\vvch ,:esar5lW i sio,rmnie do
ls::,co zawrzeć pckl1J tylko wspólrnc • 1.c1 obopólmrn prnuzumienkrn.
Art. 2. Cidyhy wdna 1, Wysol.1(h UmawiuJ1,cych się Stron hyb napadnięta pr1u inne
mocarstwo, druga Wysoka UmawmJąca sic Strona zobowiązuje się ninicjsryrn nie tylko nic
użyczać pomocy napastnikowi przeciwko swemu wysokiemu sprqmier7.cńcowi, ale zachowa(
w stosunku do tegoż sprzymierzeńca co nuJmniej życzli,vą neutralność. Gdyby Jednak w nikim
1,11ypadkµ lfl,lt\11llWO naplllhtj+c hvłt, popierant· l'lll'l RQSJę,CZY fc, w liinnieczynm·v,, wsp6ł­
il11.iłania,
CZ\ .,,. 1,,11nie akcji,,, l,.,111Lten.e mil,1;i,11y,,, ąrt1Z11.j:1«· 1 """·arstwu n11p."1,.,,·1emu,
w,>wczas we11l1K mnychmiasl w ;ycic u:,bowi47amc pr,.yjkia sob1..: w1a,1cmnie z pnmoq 1. ~ą
po1ęgą wojskową. prze,~idziane w art. I niniejszego traktatu; rówmez I w tym przypadku obie
Wysokie Umawiające sic Strony będą wspólnie prowadzić wojnc aż do zawarcia pokoju.
Art. :l. Czas trwania niniejs,.,ego traktatu ustala się na razie na lat pięć licząc od dnia ratyfikacji.[ ...]
Źródło: Bohdan Winiarski, ll\L,;1 [rt5del do ""1,J:i prawa mitd,:,,1111,,dowego, Tłum. r6żni,
\\ ;irszawa 1971} ,. t19-J4J.
 LPOi KOL1 '':/Al.\1' IMPl:i!IALSU (JIJ7i 1 1-1'1/S;
----
4. Pierwsza l\lięd:zynarod ◄JWa Konl'crencj:c1 Pa11stw Amerykańskich, powołanie
Międzynarodowej Unii Republik Amerykańskich
\Vaszyngton. 14 kwietnia !890 r.
[ ... ) Komitet zaleca. co nast<;:puje:
l. Pa11~1wa rcpreze111uwa1,c lltl kJ konfen:ucji u! worzą; ,viązd. pod 1!'11w.ą ,J\ 1iQd1) n11rod, ,wa
Uma Repuhlik Amerykafakich " w celu szybkiego gromadzcnra I upowszechnian ia mforrnaqi
h;indlow,, h,
'Z. J.l11;,i2y11,1codow., UnLi ,cprc/c11tow1;; ,• będ11c pu, 1, Biuw, kt, 2'.0SL1111c u,.1 ,1,ow1•
w Waszyngtonie pod nadzorem sckre1aua stanu Stanów Zjednoczonych . a którego obuwi,11kic111
h·d?.ie za1mow,,mc Się ,,,,zelk,m1 rluma,·zen1,1ml, pu:.likacprni i k1 1 1,spc,11,k1cją l\liędzy,·i.,ro<k 1 v,r,J
Unu ,
3. Hiuro to zwać si<; hc<lzic ,Biurem Handlowym Republik Amerykańskich", ajcgo organem
li~d1ie 1•uhlikac1~ pod Mule1n „Biukl)n B, lfanulow<:g(• Republik /•,n,c:ryL:,nskich·
4. Biulcl)'n puhlikowany będzie w jczykach angielskim, hiszpańskim i portugalskim.
S. B1nletyn 1:,wie,,1, będ11,:
(a) Aktualne taryfy ,~elnc p,ir1stw-czlonków mi i ws1.dk1c zmidny tycii1, w , i:wili "
wprow.idl',niu, wrnz. z wyJaśni<:niami które m,,g.:i zo~iać uznane za kunicc1.11c.
(h) W,1.elk,c przepisy um;:dowc. kf(\rc maja v.pły,-, nt wc1ście , odpraw,; sl,HJ...,,w ,
import i eksport towarów w portach reprezentowany ch kra_16w; ponadto wszelkie okólniki
z m.stml-.<:Jami :idresov. dne dr, celnH:{,w i 1'1~1iące ?wiązek [ prcccc;ur:c1 cdną l•adż kla„yfikaci,1
towaru, od której uzależniona 1esf v.ysokuść cła.
(c} Ohs1.crnc cyiaty z. umów bandkmych i pocztowych 7awicranych miedzy repuhlikami
ani,·ryk~1\skimi.
(d) Wainc dane dotyczącego handlu zcwnctrznego i produkcji krajowej oraz inne informaqe
o 1;,iotn_; rn znac1cniu hanJk,wców i nadawców ladunl.." z r,:p1,czen11„wany,:l1 pań•:1w.
6. W celu umo;div. 1erna Biuru Hai ,dloweurn osiągn1ęci:111,k na1\'- ,ęks-.r,,J 1goikc~ci Bniletynu
sianem faktycwym, każde państwo naleiące dol 1nii bezzwloc,nie prześle bezpośrednio do Biura
d"' ko,,Jcwsz,ILichd,,.um,111,;w1,,,,,ący, ódn, się ,spr.n• zwi:1,.:;n;ych ccla,,11Un11
7. Hiuro to, jakli ośrodek h1czności i kurcspomlcncji , h<;:dzic do stalcJ dyspozycJi osóh
pusLulrnJ,i,,ych ,r,lorrm:cji odnc,<inie 'r•raw 1w1ązamch 1 1acyfo11 1 i i p,Hpisan,i ccłr.:,mj,
handlem I zcglugą w repuhlika:1-h amerykańskich : ... J
1.3. Pierwszego dnia lipca roku 1891 oraz w latach następn)'ch, dyrektor Biura Handlowego
pr7ckażc r7ądom ws1 1 .c1l;ich palish,. czlonhPwskid, Unii ,zczc,,,-,fowc zestaw,cni.e "·}datL,
poniesionych na ecie Unii, nic mogących przekroczyć $36,000, i naloi.y na ka,.dy z wyrmenionych
oądów Ph,wi.,i,ck po~, 1cia wkiej ,.1dci , :1!kowi1cro ,1dJOdu. klórn oJpov. i;ida ,,101unk, ,wi
liczny m1cszkuńcow poszczcg, ,lnych l.rajóv, do :,11111y li, 1b mic,,z.kar •, <>W Y.•,r,stk,, paiN
reprczt:nlowany ch w linii. Wszystl,.ic rz,1dy podkgającc remu obowiązkowi 1,eu.wlocmie prrtkat.ą
schetaoowi stanu St.111, '" ZjcdnOCZ< •nych. gL1 ,6wl,; lub ",wn,w.• rtne.1 h •mtk hWot\ "ałożui:,
na nic przez dyrektora Biura[ ... ]
14. \\ celu zapobivcnia 0p,:,źnirnium 1Jstau11\,ianiu wyżej Unii, delegCLci 1,eb1:TJil
na konferencji hezz\\'locznfo powiaJumią ownje r,:qdy przyj~·tylll n:; llJCJ riame ,,rganiaćJ<
i działaf1 praklycznych, i poproszą je o puinfonnowani c sekretarza stanu Stanów Zjednoczonych ,
za 1°ośredmctwcm sw,:,1d1 punlS1aw1ueli ah re~ytuwanyd, w tc1 stoiki· bądi inr,y spo,i,b,
o zgod7ie bądJ. braku zgody na zaproponowane warunki.
JS. :wkrctau stanu Stan,',,,. Zjedrn,cw,,>,h pr,,,.1ony j,st o ,rgani1nwa1,i, 1 us1m1owi,,ni,
Biura Handlowego tak szybko. Jak to mo:Hhn·, po wyraJoe, p, w~L,,1,•ść ,eze111, •Wl1th,
[na konterencjij państw zgody na przystąpienie du Mii,,dzymtrodowej Unii.
16. Pą,rawk; i mudyfika•.JC plimu tin11 mogą być dekony,.,"ne dowolnym 1n,,men,"
poprzez glosowanie większości członków Unii, oficjalnie zakomunikowa ne sekrctarLOWi ,tanu
S1:,,,,~w Zjcdnoc?nnych
17. Unia ta 1st11icć będzie przez dz1esicć od d:,ry _/eJ powstama i i.ud en z kr:,jów ,1lonk"\' -
~kich nic hcdzie mógł z niej wystąpić przed upływem tego okresu. Jcicli na dwana~cic miesięcy
 r.i ?,_•tł I' ·gp / ,lt,;:-)[IC'/1._'Llt',l)l 1, 1:1;;k1..,1 .-)~1:· czkir~~ (-)ą ( _: 11i1 n;,' ,~ 1~ hl ~ck l.'t(\"r / 1_)\\. ~I ;tliu Sum.:.· 1\ \ z ,ed-
r. (".(. /( ·nych chi.,·._. 1 r, ·,,1 '" 111 l:m 1a t :r,t1. J~-J i unktJCiTif•\\':1 n,c 7·.-J~•JiltH c flf7f··-~ h1)c-nc n~1 r•~tSb._'pnc dL1c:..:1..._,(·
br,;-, r,c, •·~·h L~il!\\tl'-, un·z.gh;d1u-::q;_l'·· ~h..l\•,,./·:~J•..' D~~ll:'.l'Zl...'.Cill', Ila ~.r.1kJnc d11<..·:... 1,,:c·i.;1lc(n1r nk,,.:s:,:

.S. i\1wb do Kon\H·mji I\ lłol)l'/;\('lj 1irn,1 i l\\)U;1j1i,1 ,,ojny l;1dm1ej

ll:1)'.i, I" p:1/diit·1111k.i !''/\/ I

1\1 l t ·-.!:1\1.;- pr.1v.-:1 1 ;_,l,cv,1ąd-1 \-',t•l\:ILrtc ,..,11_1\11y.: "'"·•-' 11ic lyli, ,:J,· dt11111. k,·1 n')v,:r1L"i tk•
1·••'-l'"ltk~•,· 111,:cnu 1 "dd11.,lr"','• Cll.,,1111;·,:),·l1. ., 1k. , d1•n•,•,1e,1lr.J 4 ,·11c 11a•.r,1•1.jaq1110 v.;,r_mb,111.
l '; Je ,:eh rt:t ]dl C/C k ·~h•l \1',,(fh:1 odr•.1\-. 1cdilitln:1 1a SH yc.J, p, .,~wtulnyd1.
n1·,:-::a (,t .11.; 1 d:lF~,,_;_l '.1(..' r-olpnzna{ z ,lalcJ~1 od7JI,'~ l' \V}'r·\/m~1J1t~d,
•, • 1_1V:E1v r!\1,/ .\ l·.i-:111,
11 1/t·',l[h'J',11·1 \', ·~1. 1,Ji.J! d/i:1L::11,1,h l'ld\\' i /\'.3/l/;11~ 1 \'. \\.•Wllll\ih

\\ l\1_! L1;qd, li, rd,h· pu·-.r,ill'{ !11:•J\'l.ll' 11'1 ;,d('.!1.1h 1H h~1l1rn :T l.ll•d\\ Lj ,\llllii., !111 \\d1, .. d1,1

\'- w_1 -,kład. r!\V\\;t :1rm11 r:)/( 1;Jv:1 :.:1..,., r::1 r.1e
\l'I ? T.udnuSi (er~~1_1r:wr nie zrt1~·t1:f~!• kt(11·•"t pil\' :,-t,i1,cLiu .\I<,-' lll...'.p1.L,:-,_1a,:1d~1 ,.k1t·,r.;_,, l111e
1. \ 1

dn•. -,·L~ 7a hr\~.it .:th:,. \::z~L:.1.y{ z ,.1i:k a,'7,7iJti.,_·~-n·11 \Vf'il':J;,:.H:u 1 ni..:· n-11ab L.7.a-:-u zc.1,~.::1.:·111tf\\;;1:· Sł~ Lf!"tl(Jrnc
/ a:; J, bi,;dzH.: UV.'ail:U;;.1 L~1 \J,{'_ll'l<.'.,\.I.}, l'l,\:'..dL f•\'-•'.·llh: U(\:'.-,I b!utl l L1<.h(1\•.l'.Jt' r1f..l\.'.d 11\\')'Cli:~lt' \'dJt'lllll'
/\11 1; ~1ły .Li:njJll..: Sllc1 r: ~.,t.1lli.FJ'-:,1,..L Lnt 1,g,1 ~Lt1<.b..:. :-.J~ L \'-.Jl•-L-+•<,·~-ti ! rue v. ·;_ikl4L)dL
\'·/ ld[t-.: 1;1}'~1lłlH,:L1;1 1tJ1 l'~I\..'.[ mcpu~.. 1;1L1cb 1,;-i:tn:i..·nu ly1u. 1~1k ! !:t111ty1u pr.,--.~f:T.łl_lt-' pr;1ni1
lr;_J lu\\'_tn1a Jakt_, 1e1\u\w wl11ennycl"

\11 ! .k•ll 1;- H•.lj . . ·Li;, 111 ► /.,r--t 11,1 1"·111 ,•,ł;id, .. 1 1/.,1111• rnq,1/\J,1 1
. h'i•~ ll'f•' k, IIH' 1,,-d \,L,~11,1
,, ..,,1, 1111, uddt.Eti, \',, klLl< 1, I• '.111,·h di 1m"-,1ul1.
P, 1w111m h} ~·· tr.1kti'•,}. :t;11 ._., :~1·{,,t~)l·, I :11u1;1:11ta1 n~
V,.· ..,l!'.-.I_L(J, Cu ,.1~,n·~J\l, I ll'h wti~;nt·►~i:· {''. . t',ł:llqłł.' \,,')J;1ikH'l".'"1 lTtHH, ki--►HJ i r\,pJc: ,,\.\' l.l,c11"kl"lW\'t'h
fH:11 l',C:~,c n. h ._.,.,{;1 :-ri•J~l 1;1.
iut 5 _J.._·,ic:,. \\.•.'JclH11 l:H-'~4 hf~ !IHt"f'lK'.\o..J'n ~., 111H:_•~c·1c· f,Hl.e.._'}, nfy,:,ic luł· 1akuuht.•h 1.:h.1
1HJ\\ rn r:11Cf,Lll r,u.J \\::-~nrnhern 1t1e 1,.1,,·~·<lal::-1.r,1:~1 ~;!ę pc·La pev.cne cLn;:~,_·znne ~ran .....:e. !ec1 zarnL11H.,.'•..:~E
Kh r!h 1/-;:- 1,y.,'· 1,:11;1t'.:t, •J1t-' I; lk.,; J,J.u 111~/l•~dr:y ~l u>1.lt'k ł 1 tLJ11e.· 1.er;~t•.. 1, ;"... 1 , 1,yk,:1,111e- 11:.1 ,..'J.,h 11 \'\ mi:,.:
1-l-nl1t·1.1hi~~·L kh.\lt.' l:tł.1 •.,i,.·,tkl. -..·1,•.1\l,Cit\1i\\:!ł} !
\11 t il1/:,,·111.11m· 1t·1:\..'t\'. ',\1•1-.·1111\·. I l1l 1 '.1,v,1 !/,Jd, \\ ~,t/ 11q·1• 11H 1 K) ~.1,,· /11,1111111~,
w l>lcl'.,lł 'l"X_FIIJ1cg,, l">i\'/l!lcll\"1.1:, llll~U/\ :-:tl<lllill'II \',llll_l'l'-":,1111 Jl'IK} '"'.1~111.1 ,•lr/\lllLJd
f'UL}\'d('TIIC. rl)lllh.':-.l1.LO:.:flJC- j ubr,.rnlł: \', l('\\f!l..\l ll!.LCJ"?(.' _J:,k \\l-,,sk~t rL~ĄJU. ~tt,1_:, \l.:zi1t lt.h 1_h_,
r,1e1q•Ji I
\rl lfi J,:_•11l·-;.· t110L'4 t,'t,: ,;>_\•,uirn{•i·! r.:-t ')tr·.-.•.,-1 fu,ft(Jf;:, _1c.~h ij_, dc•t,~(ll•Jnl' ,1cq ptl'e7 prav,-.-1 hl,
~;·;,y. 1 \\ lal.1111 r.11.Jt-\ r~1'/,k 1a lu '•\.\'1„1111 l1unc,rnn f ►S< ► bl'. . lyr:1, p(~\.\'Jnni \k1upul~--Hn1e \\)pein1t.:
f'· ·,,;t. /,h,'le' :.,,c,ł'(',\\'1.:_!/<"ir.1.t :,;)l"{\\\'r~n V, ,J(;~unku Je v:ła,:,;ni:~~r,_, J'D.J,.dU, _1ak l {l.'}!(\ lLll,~ll, i.!(,1y leli \_J,'/,!4ł
tl-1 I llJ•,:V,t•II
\\ ly1n ',\yp;tdkt, 11..11 \'-·I.,..,,:) l/,1,d 11 h,n·1a1.i11) Jl·~.i me ),~1L, 1 u,,. 111/\11t·t•\\.1l· 1•d 11h.l1
1 ,:d11,·tl1 ll'•.hr,t' '•Ili /\_'!_l'.',l,l!dt)lh ',,11,; ,_\u11_·11111 ',,,h,\\l!

11 J..·nleL v,:(1Jl.'.flll}' f11t-· 1,-h-in· ł')~, n111::--h1t1) d,, /V,·~•l111eru;1 "'' 11:t -..,h,\\C1 h(~ri,.,ru, r:·,,\'TIIC·.1
:\1'.
c,..ąd 1nq_,r,> p.tc1t.:l·:-k~ nic uws1 r11I', cllyli(· s1i1.,-- dt• pr,._,f-by .1c1ic1 Ci L\•:nhue1•le !~(\ t'.._, ~h_,.. ,·'-) honc,n_,_,
/\n 11. h~iLdJ y~·rae,_· Wf•Jl"nn) L\\..'CJnion) na s},_-.\~.:c, łK\r.c·ru 1 7n,_.wu -...,,.·Lu,,ly . . .~..--. n!C\\nh
i l•11.•J1J.I! ...., I~ku (.\< L 1U1L~, pl/1;;-'(P.l,i.t,
0
1''/;,d,.1 \ 1.1. ', 1,/,gl~·LleJIJ klt'H\'~1{) /{i(-i{\\-',J;j',;-,ł ,1ę :--h•V.-1;"!11' h1,111•rq
lt, i_, pl (CCP,•, ł:c.' ':-~_li -~y1nh:1 /Cr"ll'( Fl tc:l=-(._l/ I L;Jdll~ [LIU ~-'r~1V,.'~I ~_1J~•~) ~lur Lq;--1:1_'t~ w1·1u Htl \.\ t•iCflTI)'Jll l lllfllt'
I,:., Jhi1,.,,1;-..\1.:h,Jl;' r,r;,1.•d '-;:.d.
 338

Art 13 ()sob) lt.lV,'tu7.y~14ce a1r:1l1. k·c1., n1t nak..-:,:g.\: di_:_!'-'! \>.L1(l_\\\.t"l-'.-..1 :~kL,.lu j,t~. h·,rt
:-.pc,J1c!-::·nn l 1cp(tfl.Cr/: f~/d, 1n;11t1t.:(i1Hl'J I ,lt,\l.J.WL). _i..:it:l1 1-,i,:!\ pcd1\;:ycen1 pr/• nh.'f"rL;,; :,...,d.:.
1 _1ezelł k.:r1 tt_\f~Jlr11 11\v; 1/t-t :,~t \\·.1.J.;az.;:1iK" zatr,,yn:;•l·. lf_h, Pi.~qu pr:;\VO du trakt(1v,-.._;n1-d 11JJ 1d~-- 1i:{l't1\•.
\'a-'OJ ... J myc·f I I 't w.) ".,.\'~t!':.'.nkJ;:rn, IC 8~ da l,\(';p~t(f7('1)~ ",.\' l<- i-=Jl) nH.:..:J,.: 1.,,, yJ;_,r),;; rr, •.: /, \d,.1d"/L
1
k\ J.\>, ,'" 0

\\ r~,--
lej m:1,h, ~t6rcJ tnwar,,v<.1.yl). [ .. I

,:\1t ··1 ( •l)(>\'<'1,Jlł-.1 :--,,fi••II \\t•it 1;1( ~t ,, !\,1;,, .. ·,.l l'l'lt:ł I fl,H.I ; l:1•~ ,,i; " !.•1111\il,, 1•L·t·•.! I

k t Hl\\ <:'li<, Jd gt'llt'\\ ,~, ;1

t' nł ... k)c11tJ1 I· 1 h.-rrih:.id,n,i.. -•ll'.~\.ll

;\tł. . t.C~- SlH łll): \',( 'llll,1•-C I ]li: •11.11:1 ! I:\_ i •1'1:rn1c1•·•rl'1:ri ·, 11r:l\\ ł! \\·::h •i u'-:' -d~' ,\\ \/,,,, •:L,: l!',i ''h·111 /\. ,,)I I• ·I,
J\1 ! .1 ( ( }i 11 \ ,: / f .1t.11, \\ U',LH!" WH 'Il}'• ! !11 ',: l \l '· -, yil11,: ł, - ·I }\\~:Ul.!\"
1
i ,1l •Lll il,, 1;: \\' ~.i.~ i,:·::;:~ .J1 il,:,'..
a,1 1_uv\•,:a( uu,_·11ny Id~ brPfll ;;,,..:11n1(-.·_1~
h1 ,-ahpi( luh r;.r,1( r,Jr;1d/lt'd;<; t>:<oh::, n;:kt<J,:c ,Io h1drn,<u lub \\(•1s\ 1;1q:r;-yi.,•-1du,
-.·; taht)dr lt~b Zi"ldaw . i 1ctny HJf'f.'l'L~j~,,-·ii:h•\,t ~:.1,\1:, ~1~.,;y .. -.•."· ..·:: hn:.:1 lub 1;1..;: 1!:,if:H.: Jll/ \H,~!b
obrc,ny ,:J,d su; 11;1 la,k~:
d} n°:w1ack:,·aL·, , ,~ rnl...oT!lll [Ut' d(1 'il\'. pa1do11u:
('~ 11zy\\.':_1( br,:n1. roc1:-.i,d,,v lub r~rPtH.0\v 111op_,,f'ych z-::dal· 1,b:..r(·,::7,H•.' ,..:u.T~·,1(r11~,,
f: 11<.'zpr,mrw: 111y\• :.ć tlai:, parl,nn,'ntauć:_ n,lfo(!C•\l'<'J, ,xlLnilk 1A·L,J'k,_,v, 1 ch 1 td1,fr,rrncv, rn,·
i'fl},Jil:1d,1, JJk 1.,w11g·1 , )(l.-:11Jk u~um,,11P11) .:h pr, ,; , L,,,:,,. cIH'J'.' g, ;:,_ ..,, ',k,,,
i!) n1~7t?)( h1b z,-1h...:~r-,tć wtistln.(( n1cpr1t.-l.iK'idsb:1. nprnc7 \vyp.:.-,dh· f ..}~ Citkh.·~!O .•jl]\t· lnn;_1 lu(-.
/::Li:iHl,l \\ ynL1i·;: k1 ,rn,·\·1r11 ~ \•:,•p:ri11;, I 1

6. Z on;:dzia pn:zydcnta \\oudruwa \Vilsona do Kongn·su St:m(,w Zjednoczonych

ArncrJki 04 punktó,.,)
\-Vasz)n,;::ton. 8 st)cznin 1918 r.
."ł Prngraru:rn rw•<11n1 lt':-t rr1 gr..Hn, t(lif.\' 1 :1.1r_:,·\vtH ~v.:1<1tu fH•h'•J~ pn·,::-~"s,, kn n;1•< }I!' :r·,_L1rn,:1ri
,,·d,·Jll\' l!l(l/lJ\\ \ fl".I ,1.dq111i;,, \
I I.J\.•,t1{' 11.d,.1.,•y 1111J,l,jP\'d' ,1::\\H!1' /,l\' ant· J'◄ i ł-.fl'I>! f1 IHL l•\·d.'H' !il/ 1di;,\.__r11.1,;ny: i',.,;, n;

111],·tl rn1\·'dFynar1)dn\.\'}'<.:h. dyph.,rnat.]a ,a,( ł,~·dnę L!z1r1lal ,taW½/t' "-i'CJr:-r,re 1 _11c1wnlc.

' 7 l,pr.:łna \\ (lin eł(( 7.c:.'ghJ.f1 H~-;. lll0f7l" rr-.:,a nrn.:l"•:rn \l,.'(:td t.cryh 11i;dn) .;:L. /:u/,wnn \-', i.~.ra:•H:
pok•.•Ju ,al,\\ L/;,•,11:' w,:1ny, hl ")Jitlk11:11: n:(,r1 l.t(d',' by z,m1K1.,r1,, t,,lk<>\IH:1c· kl, ,,,,,,,,u,,v,•,,
prb.' /_, i:ikl:ł~' !Hi(.·dzy11arnd1 '•\••rt c~l-:n, \:I.) nll,:•dl.~ni.-: p• -~-'/~;l':(iV. :111ia dl;1 urn,;c1\I; l~ll\,'(l.1) 11;u,_,~h '\I.,) l'łi
.l. Znit:,J<:ilJ<: !Jk tylko t\·d,'-ll' moJl1 w.: \', ,,.el~ 1d1 h;irier )!< ,\ptl();:1- ,'.F'l 1 1 w-l.;rn 1\\ 1rrnc
r5Wl1\c+ w;minh',w w h;1r.,ll11 tll;i WS'/v,rkicb n,;c,"1di'1w )!Pd,,1,yd1 nil rol,{,j l wdnc,·;,,iq,·h ,1,
sit/ t:ck.·111 1q;r• Llf7\ll):JiHd.
\V1,qc11;n., \\.\'lll!,.fl,l d(1\l.Jl'l't_'/.l})'Cłi }'.'•;,~1r;tr1cp. f\_' ,1h1i.1frll:1 J .11,l, r•·· H,!f:1;:hi ;,,•,1.1r,:1 /j;_'jloJ.,
V.'i11lt' du r11uur!111111. ~(i 1r~· U;1 ,l~· p<.•ro1dJH. ! l 1<:lpk·1.. /.e1b·t\-..t:n1 v,:.1.,•v,I'Hl-lL-:.r1}tl1.
5. Sv.nbt<lm:. '/ciele i 1updn1,· l·,e1.,,Lrl'1;m· ,.<1l;,lwia111e w,,F,fl-.1d1 pckr,;-_\,i k,,l11111,t111,,d, .,,,,,.,,,
n._1 •,c,~l)fll pu ....,,rzq:,J'llll 7,,1:,ad) n: poy rn~slfl}'l,!,;nu, WSL)-'!hch ly,·h r,r...t,km(,,,. /\\ll'f/
...:lmiLtv..r:t tnlcre•\y h1dno'~_.., ITlll'i:-..:c(,\\-CJ hęd::1 •,;,~l'?)'IY t\ kl'. ,~c, słi1·,1n(· pr•:'"KnS1t' r1~tlł11, kt\·,11~·c.:,.•
rytLJ m,1 l,v{ p11.. ,drn1u1cn, ,!cq•11i
6. 1-·.\vakudLli:l cał,~g,., L'Iytonun: rtJS)J~-k11..:~o l h1k1L· u1c·,::L:lo\\.::.rlk w~,1.t·ll,1,.:r1 spr;l\\' dntyl·,~-ic, ·I,
Ro:'-,JI, kl(trt:; h:-,. z;;pL:ivniło JH-1.ikf'\Z<' i 1w_1:'-:\v( •h! :-l!HICf·,>.•~ \' .'{'•'\ldii<Ał.irnt: lfH!yct, 1·.11: ·, k',\\
 \v.,1,-,t;.::~. eden: ur:lcihw1el,ta l-!c•~.11 r1-:Jt..1Ji.._·u~-- bęz ~.kt·'"-p1'\\.;_tr11a 1 f'l.•'t'-~,,-.1,t·1d ~.wobc:~~r1c1 ik:cytp
,·,; d~: \\\'e~(' \\ła-..:11t'J"(" It•/v,~1,111 i 1 I;u pt•l1tyL1 11a1t1od1•we1 h1tli.1t. . , t:1p.:·\'>LIcn1c !l""" ~lrlet1.2
1;,c,:hwc~r.(, p11;_1,T·c1~1 \'.;~11'1d ~pukcLr:o.(c1 \'n.•lnyt::h nar,:ldÓ\\, gd) \\(Jdnc 1.tlll .l. U_~ tn1n1,~j
r1•l•S)\ 1: rnL;. :.-, ~hic :<-1.rn:t t ihi."-r:tc. /;tpC\\'l1h...'-nl~t lt:'1 Y',1\·C~t'ł 1111 l_) c1hv•.\'~t- r1 L) jęnt.1, r::',v.-ruez
['>·, :r,,x, W'.•ic-lk1,:~o 1s.·dz.,J11 1.J,llJ l} IL• h,d:1.i,. 1:,,,glz1 [':'•111.d·,,w.:.:( 1 ,;:t1 ta 1:,/,!,lilc. ·11:1t-
l(•\'..-1J!1t.· H.(•!::,jl ~irb..:L i,ri..illtL:..: J1d1,_1 dy \': tu.1~11 r::'l.Jhli.1..c,Lych :rnC!·,H;L·\· h~ . . ~1.ie prl1h1crD:u; 1cli
;h_ h 1:1 \l,dli H 11 /' \ '.'lllHh.Tid p; ;fJ n·I· r~c;,p i,.,: lllrJJ.'\i."h '-ih,' 'rd Il L v.-'l;;·-,11.-l;( I lldl'fl'",(',', h,"'(~ilr,_
1r1,d11n{,'llt L1-l1 \' 1 /Hl1!1:\'_I ! ll('/lli{ł !i \ll\\l!~ j ,:1:sr•.tlli

!'.,( l 1•i;1 ':,h '-.\\Lli; 1\\11 :-,.11, 'nitl/1 \'dllf·:· i.-,,,('\', JHi•\\';111.1 i {'•.lliu. 1\1\\',1!1.! h, /.-,!,1v1 r1 ,1,...
:+T.1111c/cr11;1 K 1 -..11,\crcnnu~c1, 1 1-:r(,rc, l,P1/)~J:-1
1 i,;_lzc-n1 / \\'~·1)~lk1p11 lJJH\trn \',olnJn11
n;ir,;,-,,Jarni. )~,Hien ir,cy akt r11c rr1yci.ynL :=:.1\' \\ r:iht'_I nui.;·rn~ dc1 pr?) v„Tóri::-·n:i1 zal1L.1n1a ni.ff\1{.h' \\
d,· p1:1,•,, Ui',ic: s:.w:,: ,cb1,: J1ct(bly I u.,t,:1!1} \\ u:lu lt:)!ulov.·,.u11:1 '\\)lli l"Lo1Jt:L':ll)dl !;((',_,L,Lll ,,,,
H-t'/ lt:fC' ;Jklu /.d( 10~-tUL/"; 111em~J ( ~1ł) g:nacl1 r11 tł\\ d ffLii:.,:dzyn~ncd·C1v,;qJ{' pun;slt1łl•y L~l trt\0,, "/l'
/:icl1,•,·,;-11iy
:-: ·_1 et:, 1(1r1u1~1 ll<JIKH;l?l' \', lJili~_- b)1..'. \..'alk(•\\'Klt' 1_):,.;\1 .-oł_'lod.1,_\ll(' a c1,.-f:1..·1 K~~\ hll·,re uJę~ł)
i1;:11,v1\t,\"r'I :11.U·~,\. 1t\\l,;'nr: tr/\Hdtl, ~f,r;1 W\"llli~\;,11,;, /jl\.t:,h rr;nH p prlt,'/ Pn, . . ~ \4; ! l'r.71
ii ik , 11, 11\n n ,\ll;i,. ;:: 1 ! ~)Lli ll}'h;, t.11-1.1 JIL:j 1b 1·•tf~_,., c,i!i /''Il •.• \'.i;1l.1 p1 ., .._., ~,:I pL1\',11_'

1111,'td/,.•.>1,;l, ,, 1[!1:.11i\\, .ą•,;1u-1i,1· .. 11·,) rlll-1'1 1 1:,,,~,, hy, 1t.:•,i•.-...-,. ~ 1 ,.-111,·, 11,n /Hi~\'. 111k1t·~-H.
\V~ t.y •-.I k.1cl·
_Fu1•1~t\\'Ll.'lilt' rr~1lllt' \\ j(,t:łl \'-'IJ;f,(, h~,•- pt,1epn,\\.::.td/.llLe \ 4,'/dłu1.dZą)t'L'i .'-I\. \',_\·ra~·.BI(" u1.n;:u.:·l)L
IH111 :~11;;ra1,1,.1.eJii.;_1 r.;11t•dnv-.'\.1~,.i
;u I Ulhrrn /\u~rn ► \\,~g:ef' ~:t{q~,.-ch rnll'l~Ct: n11ęd1) n~1rnd::un1 rr~ą!rnc:r,y (k'~;n_•[·LL: I z,1hc,-,p1cc.t.yc~,
~.\ inr1~1 h_-.( prt)':tn..111~1 1,:ałk\'\\lt:1 :r1(v11c,::t: :wl-1Jrwn1H·1nc~·<.1 rFl\U~,11
Il. r~_urr,111n;t Serbia l Ct:~rn<.~gl\r~1 \vnmy hy( cw..ikc-.1v:;_mc-, ol·1\/ary ekupt1\1.;.tnC- .1\vr,--,_~1.me, Scrh11
,,, m1c11 t,> c , .. ~1(-w1,1,:,n) ~" ohcc',r:) , 1,,,.p,t:c1r.:, dc•,,tęp d" lll<'rta: \\ 1,1wrnr.c .,tnsunk! r,·s/['.}cll
l 1:-J1~-l \', hi1H-...l1:,,,łui:h, v:11111:. t~~. t: ustnl{'I',:;- r li:l podstn-v 1c pr.:y_1aLJtCJ \-V) n1ia11:,i :1da1l, :+:•:-.{',\\'111e
,.tri J-1,~.t . . H~, C/flle u~:t.:ltHJ\', L1.lJI) ,,.-h \\\-·Lłfr'-;, prLynaleln0~,;.:1 i r{,znic 11an·,d(\\\' 1,)ŚCLt)W')t::ł1. !vl1ętjzy--
1 :,H,thrht" t'\'.• J1;,1:"- W lllv/;1\\l\łt1i....{ 1 j' i•hl\l 1.l,q ! flr.\1·•ut'..11l'/l'.f ~•J,U !llh 1·r.dt,~1:.1._J h"l_i-h•ftd1rn.:J
1

h._ 1l:j 11'-l:rn11\'. 101w 11:1 rll·1.,.. 1:, i !1 t•;1;,:-,I\\

J..: l~iP,'t~H,-, tl\_'',,_,~H,: ,,h'll':1'11 (\'\dl',I\\',· {}tH,n1:m:-J,11T1·, \\l1111;1 11)1 1,q"-·\•,UHHi.1 ,,dLl 1 \\!!,1
,11\''l'l'Cnfr: .~t\ lecz lrinyrn n::1:-oduv, u~c H',n1 1.na1du.Mc: 111 sit c•hcc1nc pud \\·ł.-1di.ti turcl-:k~t n al czy
IZtJl('\l,'(llC llł(\\l'.Hrll\VIC be1r'•C:-C/Ct)s.tv.r• /',)'CJa ! hCl\',,./J:1 kdrnc rne~h.n;,l1{"1\\;.~7;1 HJt)/,łH!({' m1h•-
ll\)Lilllllt'~( Dardanele \•.11111) b)c' n:, ,l:,tc \''"~cle Fk, \\(',Im·. drug:, dfa _,t:,1ii,w
J1>Z',\l•_I\,.
1 i,,,:1rlh. ,., "': stt.1d I paf1~(\\ na JX '1'.'iav, 1e· rni,dzynawdo,) di i.'\\ ,uanq-1.
N~/ct) :--;1v,1.1i1}1:· rne-1d\·,L:--:łe p;1fr-.t\ 1,-c, pcbJ,h.:, ~11··.rc \\lrni._:, {1be.1nH.1\\·;;1l: H'l)"l(tf!,1 ,a,111c~1k:.:ik-
puc, h1drn•:c 1110:1rr1,-c1 ilr11c r,,1,,k,1, k1,-1t·rnu n;11l'1y 1;,r-e,•,111(· w.-,·,bndn} 1 h(·zr1vur:1
.._h1'.>l\;(' ,ki lr,t•f/;1 I Ltt'H~:,1 11"1 JHC/:l\\1:,.,ł(•~l· polity,:111;! I ;;,)~rlo(id:111"/;j ('ltl/ 11n,·; 1 1;1l1.(f;..,_,. ln)lcn~dltlJ
u:ilc /\ 1:tr\',- ;11;111h ,\',, ;11,,1 ~ 1.ikl•. ! I [ I i 11,;d1) 11,lfj fl \i \w:·1 1
Il \\"11d\C, h_~1: lll\'1 (ll.ft•Jil'. ~ą_,\\.':,j:,'. ... IJrn„ J,IJL"I/L'IIIL' u;.1-11'1.l\~\\ u„1 pud.)LJ\.\'!l.- ::-Llf,(;_µUL,. 1\\"w\\...J1 U~IJU\',,

.._·l·ll·rn l:1L--·1clf·r:111 \\\/)'~ll-.1:n (\:t'1'-.lW(~n,, Ian.·,,\ nu \\n:U. . 111; 1~:k i 1nał;rn1, \\.11..i_1cnH1)Lh !,!\tar-ci:H.:y
111c1ttv.J~b:i~;;,_'1 ~•uli~ycnH:1 1 c~11n;ct fct~/tC\rlair,eJ

11 12
( .l'\'~Ć tLflTi8
l\HĘDZY WOJNAMI
1919-1939
XL EUROPA 1919-1919. SYSTFl'vf \\rERSALSKI l JEGO UPADEK

L Konferencja pohojowa w Par~żu

fl.l1t·j~ce powr,1,:11nLj konkrcncp pd;_u,11_)\'.t"_I l,yk pt7cdmiPtcm \.Jciu spm·,w

\\·rnl:li\\\ ,,h\c·111.;1t,,1 1,.'j p(,h11,·1~1,d1 ob1:1d. /\111,·r,·h:1r:1n Fn,1I,· .l,,~q1l1 i)1IJ,·n, Lil.
"l\111 J'l1,;il .,\\r,",/l'l\' 11_\n:;,. /"Il<• (11.·11,1',<,'; \',]'11\,,,,,,1 1klq•:1ll l··-,l; I.tł- !'<.'\',111
U/Hctllia 1cli \-\yh 1ru pr1v.1 l-\~,1,,tk1d1 ;1i1anl<•\\. I1: i:,,.,t;i11,>1,1h·m ;;,tl'iq11:d,,•-.-.. 1, d,

GctlLW)', h:, llll \\Vllaj(;:'11 1 li:l pól wk11 dorn W lt>lll 111al,mn1,1,·m llill''.,LIC"' (1-.. J. Dilh•11
'• I), o~t,h:l/JIK' JL'd11ak (p Fr:111lja 1.dc,·Hl0\,;1hi (I 1) lll, h_' kt11dc:tcm 1,1 ,_,dl,) la '•]{,
w P;,1yiL. Poni,w;t1 naJV,i1/nicis1y ('I/\,!-'.l'll'V,,111') na mq traktal z N1cn:cam1 1x,J--
p1~arw w \Vnsalu. ,,-~t cna nazyv.ana par~,\L\ knnferer.c_1a pc;kr:11n 4 lt,b k,,nkn;m:1.1 1.-

wer~alsk:.1.
Glc'-,wm1 za:<Kht k<•nlt::renćji pd:.oj,,\',ej, rw.pnc:1.,;te.1 I~; ,-t'. c·niia 19 I') r., Il\ 1-.,
pu,tanl•w1eE1e, JL traktaty 1-ic•knJO\\'e h(;.'d,1 fnrmulowanc'. \ 1( \ hl( 7rnc· pr.rc 1 /\\ \Cl~/c·._,\\
l',trl:·h•,;, r••k1111;1111 11/1'-Llh 1vlhn llH'/ll\1'"'·'· \\'\[H>\\J;1d;:111:1 ',\•.vd1 I j'lllll, J..l,lf-.' d,,
lllcrC)-',• llh' J',,h,,v,1:J/;\',.11\ /\\\cl<J<_n1, \V Ln1tf-. 1-·11cp \,111:ł" 11.Jn:,I '! 1•-11,,.1,,
nn; .'i dn1mniów hnl)j~-kich, ~tt'>r,· W)q\'{lt>\,ah 1akc, ,alk,,1>11iv ,,amndndm ucxcq--
rjcy ,,bud. l\lirno h1rrnnlrw1 1(m r,v;,_ i pati~,t,, org,,n1;aqa I pr,:.·bK·,.: kunll:l\'.r:,11
cd7wierciedlah ówue~m 11kł21d 1,il. Dt•.·\.du.i;1cc lnarLeEH" pudcza, loc1.4c\d·, i.1,.;
tam ob1:1d 11:i;J!p pie;.: widkid1 llll 'car~tw \',idka Brvt..t:,i,1. 1·r:rnq;1. St.,nv Z1ul-
Jhic1P11c. \\:lnd1 1 i Jap1,1J1;1. Ofll·_p-1h:1v na,j·•,,al) .••k \\Le' . .",k,w11y111i ;i;cc;,r•.1'.1,,rnu
sprnrnicuonymi 1 ~tPwarz\vPn)mi ... l\1(lc·ar~.l\\Tm ,t1•war1y~:turnrn" 1,-, hm )'fl'l11l'
l,vh ,'-.;t,1J1y l.1uhw,,./clll' ktu1l· / U\\'d'.'I 11a 11;11\\, ,,- 1/"b,.-1,•111/1m1 1 1·.1·111<•~•1 l"'h1-,l,1
lldH,d11\\'t_J, liu;il) 1,1111,11ulc,lU\1.IL d1~LJJ1~ wubcc \,H:k·:-ll!!IIIl)dl 11,1 4 1k,1h l \\d
ż,inn, 11 widkrt' moc~11,t11·a maj;\ llHt·re~y „g,·m1al1w", L!1Jtyr1i.!Ct W!,,p-tk1,·h r . •.1r;il
ryv, ;inyd1 na k,Jr.łl-rl'nl_li 7<11-=adi:ien. 'I yl:.:n nm· mq.:l) m1anP\\a( pe pi,.;·, n, (lj 1cj,iln d1
t!dL'gat6w na k,.mJcrcmy;. Pcz.,,~t.!lc pafr,t\'.;1, ,, 111tcr,·:saL.h „parlykul,,n,, h'' 1•lf/\n,al:,
pta\\P dc~ 1 gncwania od trz<:c:h dp jt·dncg,, dckg:it:i. Orprncn; kiucv, 111( t: 111 \, il'lkicl1
llH ,, ;11 ~l w b) la Rad:, N;1j\\) i-.za. ut'" ( ,r,011.i \\ ko11c11 l 1il ~ 1 Sklad;,ł.1 ,it,: / ~,le km
1/(jl!I-\\' i 111illi~11,·,-., ,p!,I\\ ,;,rr:IIHl'/ll\tli. \\-':,,h:pllw;.11 l'lll i.a ~,-1it,T,ll1'ji j.1\.,, li,t(b
J)1i,·,1'c·,·111. ~li<1111-..,,11yli p1·,_11llt'I (i,·,·11_:, ( 'lnncr11·1·:,1_1 i 1111111,1"'1 •.pr.111· ,,11-:1.11,1,111),.I,
Stcp:1ci: P11.:lwn 1Francjal. pn.:rn1cr D,1\1d Lk,)d Gc"f/'.L i mm1~1ć:1 ,pni\\ 7~,_;.:r.um1.n,c:h
i'\rtb11r Janws B,illut,r ( \Viclka Br~, ta1~1a). prc•zyL:ent Tlwr:ia•, ½',,odr,,\, Vl'ibo11 r ~ck
reta17 stanu Robert! ,a,1.:11,g , Stan:, Z_1nlm ·C;,\ •11c 1, p1emier Vittnnn Emm:ueJ,, Url,11;d1
1 m 11:1:c.k·r ~praw 1.a!:r:micz1n eh Ciwrg1n \1J11e 1 Sr,nninc (\\'locl1\) (•I ;v d, plun:.,u

l\faklu1 l\<>buaki i \iJin11_1i Kirmn,cht 1.,lapnnia).

 Xi F:UROPA 1919 ./939. SYSTEM WERSALSKI/ JEGO UPADEK 343

R,ub Dziesię(.'.a1 rzadko zbierała sF; w pełnym ;c.kh1dzie. u wzrkdu na to. ze

najcz,'.:1 t,z,1 ronną byiy ,,potkania szdl'm- rządów. Ponad te, delegaci japof,scy wyka;;y-
wali słabe zainteresowanie problematyką europejską, angażując się głównie w oma-
wianie spraw azjatyckich. Zaś premier wioski opuścił na pewien czas obrady kon-
ferencji (podobnie ztcsn1 jak Wii,:.(:cn!
W 1zcczywistn~ci największą rok na paryski1.:i konterencji 1iol-;cjcwcj odegrała
,,widk;i 111jka': Clc-111,·1i1 eau, Llo1d Gu11ge i Wih,,11 Spośród ni. h. l'n·zydent l. 'S/\
zainteresowany był przede wszrtkim urzeczywistnieniem idei Ligi Narodów. Nieco
mniej aktywny wydawał się natomiast Wilson '.V dyskusjach dotyczących systemu
mandatowego i kolonii. a pc:zy ustalaniu mapy Eurnpy. choć bardzo liaył się jego wiei.ki
auturvtd dównym1 .iktz,r:1mi okazali ~!\: Clemenc...·;w , r .lnyd Geoq c- t'rohlem poktal
jędn,:,k na tvm, iz ci chva1 wybitni pn)I\ ,·,dcy gl(boko [i.•i"lll h się W spr:m ;ich dQtyczą, ydi
~tosunku do Niemiec i wielu istotnych kwestiach powoJennego porządku europejskiego.
Pozostałe paf1stwa uczestniczące w konferencji, choć w dokumentach nazywane
~,t najczęściej kurtuazyjnie „mocarstwami'', miały znacznie mniej do powiedzenia.
W paktycc· ,,państwa \1:tk:ląee". a.,., ~11,J uich Polsb, i,dcgialy na l,u1fr1vncji więb1,1
rolę niż pmistwa neutralne w wojnie Polska otrzyrnala prawo de,ypiuwania dw(,d1
delcgc116w, którymi byli; Ignacy Jari Pc,dcrewski i Rr,111a11 Dmow,ki
Do najtrndniejszych zadań konferencji paryskiej nald",ało ustalenie granic Nie-
miec. Jedna tylko kwestia od pocz,itku nie podlegała dyskusji i przez nikogo nic była
podw;iżana: konieczrn):,(: ,wrotu Alzacji i Lotaryngii. od ...,rwanych ud [rcuKji po wojnic
z Pimami 1870-187 l r. lnne zaś terytorialne problern:i Niemiec wywoływały o~tre
spory I konttowersJc.
Jeszcze przed otwarciem konferencji, w listopadzie 1918 r., marszałek Ferdinand
hJCh domagał sic wytyczenia granicy na Renic, a dokładniejszy memoriał na ten
lemat złoż) I IO stycznia 1919 r. na posiedzeniu międzyalianckicj konferencji w Lon-
dynie. PrZ<.1widywal 011 różne warianty. w tym m.111. u!v,orzenie 7. zcen1 niemieckich
na .lewym brzegu .Renu osobnego p:11\~rwa pod q:1d4 przyszłej L1t"i Narodów lub
kilku państewek poddanych nadzorowi wo},kowemu pań~tv,i zwycięskich. Projekt
ten, jako nierealistyczny i sprzeczny z zasadą samostanowienia narodów, od razu
wzbudził sprzeciw ametykańsko-brytyjski. francuscy wojskowi wspierali jednak ruch
sep;11 ;11 ;~I yczny, jak i 1q;11,nil się W(l\H z:1, na tym lcTc'li!(".
>c, lu1<go 1911) I 1\11dre Tan:l1n1. hl iski wspćlpr.H m1nik pte111nT1 ( :temenc,·:111.
prze1..btawil przywód, 0111 konferen,ji o!"i<Jafne memorandum francuskie, wzywa1ącc
do ustalenia granicy na Renie i przekształcenia obszarów na zachód od rzeki w „strefę
bezpieczeństwa". Tardieu dmvodzil, iż rozwiązanie takie byłoby korzystne nie tylko
dla Francji, aie·tak'::e dla L-SA i Wi,"lkicj Brytanii, ponirn,1ż tworzyłoby kontynentnlny
przycz(,!ck dla ich systemu bezpieC1d1slwa. Propozycja pr1ekazana ,miała telegrat1,z-
nie prc>.zydentowi \\'dsonowi, który właśnie przebywał w USA. Odp(i\\ iedi Wilsona
przesiana do Edwarda Mandella House'a nakazywała, aby wszelkimi sposobami
hamować zapędy francuskie. Sprawa była jednak nadal dyskutowana w gronie eks-
pertów lrzcch mocm,h\.
Kiedy Wilson p1.w,rt'•dł do PnryL:1, premier brytyjski przedstawił mu swój ptmkt
widzt·nia. wedle kt(,rc·gu należy dai_' 1-rancji mocrnqszc gwarancie bc>zpiec:ze6stwa,
w zamian za o<lstąpieme przez ni.i od żądań \V sprawie Nadrenii.
 25 marca 1919 r. Lloyd George przesiał przywódcom swe opracowanie zatytulowa-
;\'iektórr: 111: agi dla k,m(erencii fl1.,kojow,i celu sfi 1n1:ulowanin 1 ,.1·tatecm'1:1, projektu
H'arnnków puA,"ju, Zwane memonakm z Font1.111ebleau tej podraryskiej 1111c:ji.cowosc1
ulokowano brytyjskiego premiera na cza<; konft:rencjt). Apelował w mrn, aby me
narzucać Niemcom zbyt surowych warunków pokoju, ponieważ może to prowadzić do
1Jszłej Niepr:1widłown~,' popełnwna w g<,dzm1e triumfu -dowud11!-rod11
zemSi', PbC8fflJl\t ,No11,;1 f~iemc\n\ ,,be(ir;:; l / koloni, pisał LI, Geor1'
-ograniczyć ich 1.brojenia tylko do sil polrzebnych do użytku wewnętrznego bezpieu.cń­
~hca, a marynarkę. zmnieiszyć do jednej piqtei W istocie jest to obojętne. Jeżeli jednak
czult pokoiu 11919 i r1,1raktow1u,oichn1e,prawiedliw1e,znąjd:i~posób.
kazać to sobie prze.z zwyc1ęz(;ÓW wynagrodzić[...]". Premier brytyjski ostrzegał także, 11:
zdesperowani Niemcy mogci zwrócić sit; w stronę bolszewizmu i połączyć z Rosją.
"Na1większy111 niebezp1erzetistwrn1,jakie dlisiejSLtti ~ytuacji dr,,trzegam. jest to,
Nie1ucy m,,1 1 :1 połączyć 1:1ę z ,l,.1cwikam1 1 oddać ,ie środki rozum I nH zwykh
zdolności organizacyjne na mługi rewolucyjnych fanatyków I... j". Dlatego też Lloyd
George zdecydowanie przeciwstawił się żądaniom Francji w sprnwie lewego brzegu
i zapn,111-nowa! ud1ie.lenil' w za1.nian za łt• przez i USA gwaran,11
bezpieczefatwa. Projekt traktatow gw·arancyJnych omawiany był na posied,-cnw lconfr·
rencji 6 maja, po czym Wilson i Lloyd George wręczyli pisemne zohowiązanit: w tej
k we,,,tii.
Rówrnc v;tre sp,,r swyn,1 11ajbli:ższymi soj1,~,:mkami fr;i;1cJii w spi,,
wie Saary. Paryz przywią1.ywał szczególne znaczenie do tego wysoce uprzemys-
łowionego i bogatego w wt;giel okręgu. Clemenceau uważał, i,e bogactwa Saary
,ązywisty .1 p,,sób 1:.ą się ;i111ji, eh, jako ,,,l,1kodow:11,1, za sy1k1n11tyczn11.
1 celowo mszczone p, Nie11 w C111:1; woj11v kopalni,: francusl dep:,1
lamentach północno-wschodnich. Premier francuski zgłaszał jednak postulały dalej
a mian1,1,,:icie ,hlerwania od Nicrniec i w!:1,Jr"Oiajei r'r.mcji I Tzasadniał
le. r~1cjami ,rycznym1 c7.ęŚZ: do r. była gmnic;;d, Francji zwłm.;
cza bezpieczeństv,•a
narodowego.
przechvnikiem Clemenceau w lej sprawie okazał się Wilson,
Nąjwiększyrn
mHomiast pre 111ier b, ;t 7I' ki zapn'l"'nowat Iuwiązanie kompn,rni~owe.. m rn, 1r
!ohy byt stv.uucnie au!I ,micr, pańs1 1, Saary 11adzor,,111 111iedzyn:1n,dowyn,
W nocie z 29 marca Francja złagodziła swe stanowisko, proponuj:1c przeka:t.anie jej
,.1łasnofC kopalni ,.;1gkbia Sa:,1y, ustaw ll.vienie spec jnlnej politycznej administracji
i 5 letnią okupację franrnską.
W sprawie Saary zarysował się głęboki kryzys w łonit: koalicji, gdyz prezydent
Wilson zdecydmvanie optował za pozostawieniem jej w granicach Niemiec i przy-
n,:m1em Fr:rncii wył1w1nie rekuną:eJ1Sat ek,,nomicznych. Lloyd George razem
by! c,ktonny , i,wzgkdrncnia frc111111skiego punktu \\1d1enia. zosial
przerwany dopiero 9 kwietnia, kiedy to \Vilson zgłosił nowy plan oddania administracji
pod nadzór kr,rnicji Ligi N;1rodów, która rmt,111.ygałab:, równie/ \\~Zystkit
dotyuqce ,iprawni,cń ekonomiczny, h Francji. Suwerenrn Niemiec: nad t)rn
okręgiem miała być zawieszona na 15 lat, po czym o jego dalszym losie miał
zdecydować plebiscyt Zarówno Lloyd George, jak i Clemenceau zgod?jli się wów-
aby WilsoHa ,lał się podstawą pracowar.i;; ostak, dec)l1i.
 XI. EUROPA 19l9-l9J9. SYSTEM WERSALSKI I JltGO UPADEK 34S

O ile w sprawie Saary i Nadrenii Wilson odgrywał rolę pierwi,'i:oplanową,. to

w sporach na temat wschodniej granicy Niemiec i zachodniej granicy Polski uczest-
niczyli przede wszystkim Clemenceau i Lloyd George, Różnice interesów między
obu zachodnimi przywódcami w tej kwestii były wyjątkowo dut.e. Brytyjski historyk
R.A.C. Parker zauważył: ,Jueczywiście, foonalnie biorąc traktat wersalski był dyk-
tatem pokojowym, ale nieprawdą jest, iż niemieckie interesy od1ZUcono w czasie jego
przygotowywania, gdyż premier Wielkiej Brytanii repre7.ełllowal Niemcy.. (R.A.C.
Parker. s. 12).
Jeżeli nawet ocena fal.a jest zbyt daleko idąca. to jednak dobrze oddaje glet,oki
konflikt interesów Anglii i Francji - i odmienność osobistych przekonań ich przywód-
ców. Clemenceau energicmie zabiegał o jak najlepsze warunki bezpieczeństwa dla
swego kraju. Chciał więc osłabienia Niemiec i wzmocnienia potencjalnych sojusz-
ników Francji na wschodzie. Ponieważ. jednak perspektywa politycznej i militarnej
dQłllinacji Francji w Europie była nie do przyjęcia dla Lloyda GeOt"ge'a. dlatego
dążył on do zachowania pozycji Niemiec jako ważnego elementu równowagi euro-
pejskiej i tradycyjnego, gospodarczego partnera Anglii.
Problem granicy polsko-niemieckiej na konferencji paryskiej rozpatrywano po
raz pierwszy 22 stycznia 1919 r. Postanowiono wówczas wysłać do Polski komisję
międzysojuszniczą pod przewodnictwem senatora (poprzednio ambasadora Francji
w Petersburgu) Josepha Noulensa. w celu zbadania sytuacji na miejscu. Żeby
sprostać temu zadaniu, członkowie komisji pnez dwa miesiące podróżowali po
Polsce, przygotowując gruntowny raport. Po powrocie do Pacyta, mimo zabiegów
i pism składanych na ręce Clemenceau, nikt ich jednak nie chciał WYSłuchać.
"W odpowiedzi na to wydano polecenie ~ill2.8nia komisji łlez jej wysłuchania"
(E.J. Dillon. s. 112).
29 stycznia delegaoja polska przedstawiła Radzie Najwyższej swe postulaty,
W kilkugodzinnym przemówieniu Dmowski przedstawiał arguJllCnty za przywróce~
niem granic Polski z 1772 r. oraz przyłączeniem Śląska, Rezultatem tego posiedzenia
było powołanie przez Radę Najwyższą 12 lutego Komisji do spraw polskich pod
przewodnictwem Julesa Cambona. byłego ambasadora Francji w Berlinie, 1 marca
Komisja wyłoniła podkomisję pod kierownictwem francuskiego generała Henri Le
Rooda do wytyczenia grnnicy polsko-niemieckiej.
28 lt;ttego delegacja polska w Parytu przedłożyła Radzie Nawyższej note, w kt6Tej
stwierdzono m.in.: ,.Odbudowanie państwa pOlskiego powinno być uważane za: 1. akt
sprawiedJiwoki i odszkodowania za zbrodnie rozbiorów (1772-1793--1795); 2. wynik
rozwoju polskich sił narodowych, które rosły mimo destrukcyjnych wyśilków mo-
carstw rozbion,)wych, i konsekwencja rozpadnięcia si~ Austro-Węgier, rozkładu
impeńum rosyjslciego i klęski Niemiec~ 3. konieczność utworzenia między Niemcami
a Rosją państwa silnego i prawdżiwie niepodległego".
Jeżeli chodzi o ziemie byłego zaboru pruskiego. to delegacja domagała się teryto,
. rium liczącego 85 644 km2 o zaludnieniu 6 678 OOO osób. w tym 06mego Śląska,
Pomańskiego, Pros Zachodnich z Gdańskiem oraz południowej części .Prus Wschod-
nich. Przygotowany na poczlł.lku marca raport Komi~i Cambona stal w zasadzie na
gruncie postulatów polskich, zmniejsmjąc obszar, który miał być przyznany P<>lsce, do
58 632 km2 i zaludnienie do 5 469 OOO mieszkańców oraz proponował pneprowadw-
346 MIĘDZY WOJNAMI 1919 ,1939

nie plebiscytu w eru~ad1 \Vschodnidi. z'rcny najw;,)rneJ~ze: Górny i Pomo1

Zachodnie z Gdańskiem Komisja Camh,,na proponowała oddać l'olsce h,;:'Z żadnych
zastrzeżeń. Raport Cambona został rozpatrzony przez Radę Najwyższą 19 marca
1919 r. Wywołał on gwałtowny atak Lloyda Gcorge'a, któl)1 skoncentrował sic na
podwa,aniu poswla1(1\1 sprawie pr1y?nania Pobce (idańska. 5 lc\1 il'l[1ia 1919 i
przyhył do Paryża prenucr Paderewski. raz jeszc1c prznlstawić ,!:in,. ,.,11sko Po)sk i.
W wy\\ i;1d/1e dla a.;•,·11, 1 tavasa "'ówczas •.Posiwf„nic <;(lańska j, ,1
dla nas kwesti,1 hytu, poniewaz bl'z tego dostcpu do morza Polska byłaby skazana na
uduszenie. Historia wskazuje, że pomiędzy Polską a Niemcami nie moga istnieć ani
trwać żadne kondominia. 11ależy.zatem p7cciąć ~ i przyznać Gdań,k w całości
jednei lub drugiej stronit'. Sprawiedhwo{<'.' nakazuje aby przym,<' Polsce ,,
co w przeszłycL w1ek(1w było je1 własnością". Padcn,wski miał wpłyna,
na złagodzenie stanowiska Lloyda George'a, zwłaszcza re Wilson wydawał się po-
dzielać w tej sprawie polski punkt widzenia. Takie stanowisko rekomendował mu też
pułkownik House oraz główni rzl'czoznawcy delegacji amerykańskiej do spraw granic
Niemiec R(,bert Hov,ard Lurd i lsahh Bu\vman. ktou.y w ,wym p11.qcl1;"h wląc1;il1
Odaósk dn Polski. Prcz.ydent Wilson, broniąc spr;rn polskich. Ui.yl 1e,h1ak wieln
znacznego określenia;,,[ ... ] posiadanie Gdańska w teJ czy mnej fonme··_ Lloyd Georgt'
podtrzymał s\vój jednoznacznie negatywny pogląd, wyrazony także w memoriale
z Fontainebleau. Pisał tam m.in., że naród niemiecki należy do najżywotniejszych
i najp;,trinicjszych na śv;icLie. Nie wobec tego dopuścić. cz,,-ść ludno;;ci
niemicckie1 dostała sir panowarnc narodu o odmiennej religii, przez cały
ciąg historii r:vu nie 7.dulal wykazać i1zdolrnenia do utrz:,mania stale1
samodzielności".
I tak, 7 maja 1919 r. wręczono delegacji niemieckiej pruwkt traktatu pokojowego
Conditiom de Paix m•ec J'Allemagne, który pr.zyznaw,ił Polsce: Górny Śląsk (bez
powiatów niemodlińskiego. sycowskiego i namysłow,;kiego>,. Poina{1,J.1t' (hez powialu
skwic17y{1skiego i części babimojskicge. międzyrzec·k1cg(1 i wschuw~k1cgo), Pru,y
Królewskie i Wam1ię (bez powiatu Lidzbark, czi;ści powiatu elbląskiego i złotowskiego,
całego powiatu człuchowskiego i wałeckiego); z Prus Książęcych i Pomorza postanowio-
no prryłączyć część powiatu malhorskiego z Działdowem i część powiatu lęborskiego.
\V ru11ltacie, z ✓ :,boru p1 , propom,w,11,,. Polsce 'l6 479 k.H/
zzalwhmr,i,mniem;tl 111ll1on6wm,v•A.;u,c6W(be1· \V, 1,egoMiacu ;d.c1iską,kt61,·
miało 1968 km7 i liczyło 332 855 mieszkańców). Tereny plebiscytowe na Warmn,
Mazurach i Powiślu wynosiły 14 990 km 2 i zamieszkane były przez 720 155 osób,
Trzy tygodnie później, 29 maja 1919 r., przewodniczący delegacji niemieckiej,
hrabia Ulnd1 von Brockdkurff-Rantzau, przedstawił Radzie Najwyż\zej uwagi o pn,.
~kcie ir;1~t:11u Bemedw1ge11 der Deutsclwn Delegarion zu den Frialenshcdingungrn
(,,Uwctgi ddegacji nicmaYk1ej o trakt:ic1e pnkojowyin"J. Strona nierniccL, ,.:1wietdzila,
1.e nie zgadza się na proponowane warunki traktatu. Najgwałtowniejszy atak niemiecki
wywołały fragmenty dotyczące Górnego Śląska. ,,Uznanie proponowanego rozstrzyg-
nięcia hyloby aktem gwałtu doko11:111yn1 na wielkich ubsz.irach 11i,·1api:zeczal11i,·
niemied:1egu terytorium'" - głosiła snona 1i.iemieclc,.
\V {)Upowiedzi. dclcgacJa polska c'.lc'J wca przet:,1ab sekretariatowi reneralnernu
konferencji swoje uwagi Obsen1ations de la Delegation Polonaise au sujet des
 XI. EVROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSKI I JEGO UPADEK 347

Remarques de la DelegationAllemande sur les conditions de Paix (•.Delegacja polska

o uwagach delegacji niemieckiej na temat warunlcqw pokoju"). Odpowiedź polska,
opracowana przez komisję z profesorem Eugeniusum Romerem na czele. była
rzeczowa i obszerna. Argumenty polskie nie znalązły jednak zrozumienia w Radzie
Najwyższej. 2 czerwca Lloyd George zażądał przeprowadzenia na Górnym Śląsku
plebiscytu i korekty wsch9(1nich granic Niemiec zakreślonych w projekcie traktatu,
stwierdzając: ,,Wschodnia granica Niemiec. o ile nie zostanie zmieniona, jest nie do
przyjęcia. W takich warunkach, gdyby Niemcy odmówiły podpisania traktatu. ws~lka
operacja nacisku wydałaby się Anglii niecelowa"_
Clemenceau, popierając postulaty polskie, uważał projekt plebiscytu na Górnym
Śląsku za niesłuszny~ Na konferencji nie załatwiono jednak jeszcze wielu żywotnych
dla Francji spraw, musiał więc zabiegać o głosy Anglii i Stanów Zjednoczonych.
4 czerwca poproszono delegację polską na posiedzenie Rady Najwyższej, gdzie
zakomunikowano jej decyzję przeprowadzenia na Śląsku pl~scytu, zaś 16 czerw~
wręczono delegacji niemieckiej nowy. poprawiony tekst traktatu.
Paryska konferencja pokojowa zajmowała się także sprawą polskich granic
wschodnich, choć ostatecznej dęcyzji nie udało się jej uzgodnić. W tym czasie na
północno-wschodnim obszarze trwały zacięte walki polsko-bolszewickie. a Lwów
był zagroto11y przez ataki ukraińskie. Marszałek Foch wezwał wówczas Ententę do
natychmiastowego udzielenia pomocy Polsce, jako jedynej zaporze przeciwko bol-
szewickiej ekspansji. J1 marca 1919 r. szef brytyjskiej misji wojskowej w Polsce
przesiał sw6j raport. Po zapoznaniu. się z nim Lloyd George stwien:lził: ,.Sprawozdanie
dotyczące Polski. jakie otrzymałem od niego dowodzi, te sojusznicy powinni zająć
się sprawą tego pafistwa możliwie szybko. Polacy nie mają pojęcia o orgaruzacji. nie
posiadają zdolnoki kierowania lub rządzenia.. Premier jest pianiSlą. Prezydent jest
i.dealistą p<rlbawionym praktycznego zmysłu. Oerteralowie działają w wojsku każdy
na własną rękę; riie mają pojęcia o wyćwiczeniu 500 OOO żołnierzy, których powołują
pod broń, ani o koordynacji rożnych jednostek, z których składa się armia".
Konforęncja paryska powołała 20 marca podkomisję do spraw wschodniej grailicy
Polski. która w połowie kwietnia przygotowała wstępny projekt rozgraniczeni.a między
Polską i Rosją Radziecką, Rada Najwyższa wyznaczyła też komisję pod kierunkiem
generała Louisa Bolhy'ego. z zadaniem doprowadzenia do rozejmu polsko-ukraińs­
kiego wGaJfoji Wschodniej.
Jednym z gł6wnydl problemów paryskiej konferencji pokojowej było uzgodniertie
formuły Ligi Narodów i jej mi~jsca w powojennej strukturze stosunków międzynarodo­
wych. Idea Ligi Narodów stała się głośna w okresie wojny światowej., a róme jej koncepcje
pojawiły się w wielu krajach. W Stanach Zjednoczonych od 1915 r. rozwijała dzi.ałalnoś;ć
league ro &force Peace (.,Liga do Wymuszania Pokoju"). Organizacja ta, kierowana przez
b)'łego prezydenta republikańskiego Williama Howaroa Tafta (zwana dlatego Ligą Tafta)
opracowała czteropunktowy program zrzeszenia wszystkich narodów cywilizowanych,
które mogłyby „narzucać pokój.. (S. Sierpowski. 1984, s. 54). W tymże 1915 r. grupa
polityków z Wielkiej Brytanii z Dickinsónem G. Lowesem na czele podjęła studia nad
przyszłą organizacją pokoju światowego. Na początku 1918 r. minister Balfour powołał
w Anglii Committee on the uague ofNaticns, a lord Walter G.F. Płńllimore. st<>jąc na czele
komi~i ekspenów. ju:t od stycznia 1917 r. przygotowywał szczegółowy rap::,rt na ten temat.
 \\'c Frar:cj1 udn,·ala I ib) Depulm\',ll1)Ch pok:c1b 1 ;,:rd1 ,,,, 1 \1 1·-._,k,1• Il' 1111 ; ,
rc,dj,:nc 1:irctc r;ad lr,nu:-pi::1<1 p'-1\\'C•lac1a t•q.w11izacji ~wiatr,11~,j. s,,._Iq.i:lru,.· ;1H),111;
w kJ dziedzm1e byli \\') b1tn 1 pr,litycy: Alc\amlre l<.1bu1. Ak~ar,dro·· \li Ik-rarn'. i pu, ·d,·
w,t)'tlnn L:;r,n Hour_c:L·rn~. ;w(llcflnik l'>)l7U'ab.:0111~1 przy,zkJ r-r~;111u,1c11 \< l"k
11;qwięhz:t, 1dasn,1 sił,;, 1t-ru1nq.
\\' J\ i,·mcnTh ,,, k,irlL'ć'\\ ym r,k n_'\h · wnjn1 rP1•, 11ic- i k„m kr/ Thc,-,h1id vc11
l{dl.111:1111, ll,•.11,1,·1· ,,,,,,,,r;HLd ,1v 1.i 1·1:1•-.1; 11,w11H·11, ~\\''T'' kr.,_111 d" /\' 1.i,11.u 1i:11„i1 .. ,, .
.i JH1)V,i1(I, ;i l':,1·11 ( ·.·111,11,1 \1.:1(111,1\ I .11b,:q:c1 1'j'1,lilik,•111il l•n1•./1 tł', l.r,.11„ u.•,l'•,:d

niata pc,1.yt.kl pcdolmcgn ~ Lllln\,·1~ka: no \'o!k, tl•1•n.l [)11 W, g . :111, \\ ,1,: 'i i, do
(.Z" i,;zek Narc,d1',w Drnr,1 de, rnknju ~;\'. 1alu\\ ,:gn"L
1-( 1cd y l , grudnia l 1! l t r t'r,.?yder:L \V tbun pr,.) (,) I dr, Fw np}. 1IHJI 11: ,. :./<:/e).'"·
k,w~1 lnnu:p,·j1;: !.ii,:i Narodó\1, oparu1 na \1la,n>ch 1·1 ,,unl.!.ich 1,1a,: n,a1t·n;1:, fili\).','
lc•\\clnym przez ~,1e_cc prz:,Jacicla, pułkownika Ld" a:·cta ;<·! fJpu,.e':1. J,-s1c·1e 1,u1·d
H 1/1"' lt./~'l'tl'll'I b ,11le1c11cji \V1b,1 ,11 i.1p, ,11L1l si(' r. i 1111v1" pn ,1d.t,1 ,1 :1t1l, :J •.l\1 ;1 I'' •łiH 1111, ,_
\l,,'(~;d1y~.. ;1t'1>ikh.)''' 1•,d!i;l,.d I r~·1n·r.1l.1 .,\1L1;;1 ;"-.n1t1l'-.. t {{ i.~.'{,' i\,itthl< H
1 /';,Jl' u, q,r·,'
/tri/ li• grud1:w 191:-. r.. kiury /.J!il~f'trmvał fl' do v, !'rl"',,1d/•,·11a 111-rrav.ek ,,, phlf'h'.
Pocl Jt'gl.• 11vh wen1 ]() s( 1 c/11ia 191'1 r \Vib,n 1;-l"s1ł 1,1m} 1•n:id.1 P.1f.111 I 1g1 n,,,
pH;rws,y siki,: pary~ki\ a ]4 ~tycznia lc,rd R1•ht-rt Ccul p!Lc·J,,tc1\,d ,1h,rc· upa,:,0,11;1
rnc, ha?UJc,CC 11<1 rapor,·ic Phill1more' .t Prnponowan,:,. aby ,:zlonko~l\ff1 -,,,. Rad,·1c l.;1,:1
'.\arodÓI\ c,grar,1czyć I) lko dei w1dk1ch nwcar:,lw (Seth P. Ttllrnc1n. ,, ] i:,..) Tef'•,
~a111egc, dr:1a rz,1d br:,lyjslsi ,łn7yl $\\(lj lllic1,tlr:y rn:jd.l Lie·• l\'an,(l,'·,-,, ;1 )(: ·.,l')e:tr.1<1
\\ ilsr,n ujawrnl Lnkjr.y. LZyli drugi F"ry~ki ,zk1c P,,klu.
Pn raz p1ć"r1,-·,zy ,rra\\ y Llt,'.t l'<arnd,:,w c'•,~kulc-wa'.K' 1w c'rupm pku1rnyrn
('ll.'-IC'" ✓ l'l,ill 2."i ~l)C/nia ]'li" J Na r<',ll'lll,:1111.: lyr;, l"l' ✓ ')l'.(1.' 1,_i•d! .. J (:'1 uł1·. ,T ,,I I,!'.;
f\,11,,.J, •\\' 1,,;d/1, [\\)'I/\ I., 111kp,d1i;, ( /,''.L )'l'll('l;1h". F'' l1:1kL1l11 I'' ,,._,,:1t1. ,,1,1 · (''''•'''-'"'
~pc:CJ,iln;J kum IS)(; ( 1(', \ 1rf;t,_'( •\\';ll11;1 PaklLI I .I !.!I. \Vilsorn l\\ I ~·1.cn:p,lm1· '/.dL' /1Jh1 rlli
td;im pcląoemu obu dc,ktdncritc,1•., ).'d',7 \\icJ11;t/. iv ~:un P;1tl Lip 111111,1 l1c,-n:.
kontrn\\"cr,jc· ,,. l_'SA, ak razern -✓ tra\l;1rc111 p,,k,,p,,1)!11 m;1 \ll~k,1.,· v~,: ,,,· ,,;:
akn:ptacj, Kon_i::re~u.
:\a czek f-..:p1tlls1i Lip N:.1rnc:t',,•, ,ra1111I p1u1 dcJ1l \\.11•,,11 r,r1.:-r"is·1,;c ,bl·-1v
prace dt.l swuJc'J ,i,.-d„ih ,,. hr,f!'lu ( 1ifJc,n (sL1d 1i.u1,a: l--:,•1:11,p1 11 1.•h-it, C1.i1 1.111i
K,·1tll'-I.I •-U:irl;il:1 'i\' I l'L·((is,11\',lc'll'I! 1,11 1:1i":•,(\\, \\ IY1'1 l't 1hl.1 [1111,1 l•'j>l, ,•,·rn,11 1 .•.i
1_1111\'\"·.~J.1. ;'-,,1.i\\<1,1it• \ ,,1 i-.·I,: ,,,'.!,•1·:-,, ... ,il \\ lll!J,JC'<łll,lk.1 1 i,;;1 I''' '°)'I, rih,'11, \\il-.,,11:·111
,t,11gl1q I Arnc1_1 k:1111e: hiw:ml ]\'~. f h,use, i luntu 7\filler. }(,I.n Smut-:, CeL"il llm·l
Ta 11•!;,. rn, rrnpa 1dulał:1 1'> n 1r;;,·, >w:1i· th, ·., luk_l!t • pn 'J1:.k1 knmrn,mi';( •\(, L,,: 1;1c,
rlolyclrc:t,1"P11·e 11u111\,I~ ;ingi,:.l•kil.', : :11m-r-) k:di,ki,·. ! r,l1i;1' ('' ,1,,:,t:1w1cwli h:uu._11
\\ ! 11/) t-'"'' li\ :il 1m l-'.1klll liył slu~t' nl--.11-,, P rnalj l\akyalt urn 111.11. .. ah1 pr1c'\V id,1,·(
,, sln1l1urA' Li1:1 k1.11~1i,w dc,ra,kt',w 1-1<·i,k„1,ych. ('f• p(,-ini,:i w:-,k.-.u\-st,n~,·," tff'i,:i
artykułu l)_ Paklll. Fr:mcun. a 11d:1s10;-1 B1 ,urµc(•i '· ci,' ,dcil:tli jcdnae: pr.'eior•C\\ ,t{
,\\1.•l<'l kPIIL'<'I'< p I ll'l J.ik" ;'l)'.tlll/,il_jl \\)('t•s;!/;>l\•.'j \\' (,,,i-,11, ,,.,elki ('l"/\ltlll",11
1 d) spum,j,.,~·ci n11,:dI} na1..-,dn1\':, 1111 s1lmrn 11·c,,1•,kn11 ym1. Zwyc1ę1yl hu,., 1cn1 I" ·•,c:l:;d
aq.."l<.•;1meryka1\sk1, qawi1ij~1c:) na hc·1.pic.·1.c,11sl\\ c zhcrn\\C, :t.lik7nc· p ,CJt' w,;•yqk1111
cd \\nit 1•os:1.c ✓ C_!.!t:,lnych pai'i~tw. I\a plcn~~mq sc~j1 knnfctcncp r:;,r\ ~kll'.,I \\ ,'.111u
J 4 Jut,Tu pr,:1ydcnl \\ ils1 •n r11cd,ta\lil ;;pr,.v, o/t'arnc k 1c-n,1,·ancj pzc, -td,n: ko1rn~,JI.
/awicr:,j~,('(_' uk(\J,IC/(11!)' juta prl•jckl PaklL: L1ri i\'iJf('(lc\\'. P1njvkt /O~tal Jt."dll(,Eij~]nc
 !)1/Yf,;:'1\ .1k· .ii:',.l'.LZ,' 111e11dl\lalt,11) TeF" ,amq,u cl11i;1 rrz,.·zydent \\"1hon 1•1n1~nl
fr;,nc._1<: 1 lllbi :-.1e n:, 1:11e,i,,,· cl,, ITSA. ;iii) zal,1t·?at' n w11,;k',7,i 1117yd1) lrw,<,: Kl'•ll)!lt.'11
, (lfJic,i, p1.1hl1t·,nc1 dh: '\\L'J cun1pq,l..1e_1 d7!alillrn1~,-i Pu f"'P\vnl(_·ie \\'1buwllh, Pary:i'a
11;1stq 11! 1>'t;1tm dap p1ac 11dd Pakiem Liti Narod{1\\·, kt,:,ry /t"-1:11 _1eJ11um)~irn,·
w:hw:Jt111) n;, plc11ac1,c_i ,1",ii ku1,fnl'11qi :'.:C, kv,wtrna 1919 roku.
W trakciv rr1yt'1 ,tPw,·w,m1a I'"ktu w 1 k 1 rnh 1 si,' kilka ,praw i1czert1Jrnc kont-
1""·, r,\ 1nn l1. .kd11.1 I rnd1 l•yla J..\\\'~li,1 1(),,11 k<llu1111 llH'll)!('•_k,d1 I z:1!,,11·1·1 ,;\,f<lllll
it,llld.1(1 1\'.<')'I•. l'dl1<•'. 1:;1ł11 \\'1•W1 id), pt,\\',/( 1 lim: r1·1d.1,11.111i,·, I/ Nic 1111.1•11, n.il,:1}

.'abr11< il h krilorn,' A1ą;h.i i Fr„n,J,, ()Pl'L;itk(m n uw;r1ały, że n:11pn,~ciej byłt ,h\

doł.(,n;i, pod11..ilu k11IP1111 rn~m1,·ck1ch mH;J1} 1;·1c1<.·,.tr~ll\ :1. :1 k·1yfl,nam1 a,·:Jb~l..1rm
I rnpt·m1m Osman~f.. Wf!,O zad) ~ponn\\ ~tć z1:c,dnw z ,,sl;dL·niami pc,.l_1ętyrn1 w lrakc1e
v ,-,pl'> U,,:,d Gc,,11,· pnv.(lł:,wal •,1,; 11rzy tym 11:1 st;mow1~.ko Austr:tli1. l'<fl\\CI /',c,l.:indi1
, ·t:, I 11111 Polud111< 1\,i'ł Ałryk1. ktorL' me zam1nzały (,dda\, ac z,Jl.;lych \\ czasie wojm
k< ,!; ,1111 llh't;11, '< kidL l'tc'?Hkn( \\ dson. "(1 ,ry j11z v, S\\ vd1 I •i ['llllkl;.,:h jll"/('\'. 1dV\\ al
1, 1,, 1.,1.:, , ._ :11m· I 'li ,I >I, ·111\\w k, ,I( ,111alll\, 11 , U\s11: l,,:d111<.-r1w111 ..dl ,1>1 d h1d11P,TI 1:1111tn ,·
·1,-.,·w:e1 · ,pkt ')), ,,d po,.1.:11"11 ko11k1L'llCJI hyl 1zec.z111k1crn ~yslcmll lllalldalo\\CfO-
h,,p11.icw w tytn w,flędnt' ,-,npal put·de \,:-.;y~lt111, z p10,eHu rcncrala Sr:ii:tsa
1 I f, t'rud11i.: 191 x r "lory 11w11,;1I ,,. cal1,.,ci po(wii;:'Ct111y był 11 rop1>1yq1 ~tv. ·n1n·rn;1
>y,:tc 1:m 111;nda!O\H')'11 pod 1,p1eL1 l .1r1 N,,wtl(1\\ Pl~m S!llulsa pr·1.1.·v, id::, wał 1edn,1k,
i; ,._,. ~km taki oheJrnowalby ,.ter'. ron:1 u:,lt·h1n° dawni,:1 d,, Ru,JI, Au.,tm W,r,1,·r
1'Iurc11" 11a[1_,m1a~1 kc•ln1ic 111,·m1tTk1," prnpt1nuwal rPzd:11chć rnH;dzy domrn1.a hrylyj
sL1,~. \Yil~on Zt'cxlz1t -.ii; z v„d, 1 111a ~11)_'.1',,tiami Smut,a, ;1lt' u,.nd. ,; z ,v,l!.·111u
mar:d;,1(v,1 q;o nall'zy \\') t~CZ) (· !tT) Il ,11,1 n·•~)y,kie I au,tw-w~t it·1 :-b,· ;1 \,-l:.4ny(
I 1itT m·, kll'.

l'1<1l·ln.1\ kr,h,111:ilm· ,h:-.kuh•\ldlh• I'" 1:tl pH.T\\'',/'\ 11;1 l-.,,11k1<·m"_11 1 J ,t,i: ✓ 111:t.
LI< •\d { it·1upt' , ,p11\\ 1t·dz1al ~11; \\ ov,, cza~ za pow1e17cmc:m uandaH,w poszczegr,lny1,1
pafrst\v1_·,111 p,".l nadznn,m Ligi K,m-dóv,, ale z pewnymi w y1ątka1rn NiL·rnicd,.l:. Afryka
l',,tudmowo Zachodnia pi.N, nllla hyc. według: premK1 a hrytyj,ka·!'n, na \,tak za,11:ek-
towam, przez t:m~· Afryki l'dud1111>\\<'f. Nnwa G\\ mea pr1c7 Au„tral11;-, a N1em11'l'k1e
Samna przv, N(I\\,\ Zvla11d1~·- hancia i \\'lochy hyly \\idee \(eptH·zne wob,;c
propc,111.1wanych rozwiązar1. nalmma,I .lap(•nia pn11arla pomysł ancksji 1e1ylonow
11w1: 1i,·, k1d 1 ('I 'f.1::t d, ,mirn.i 1)1 \ l)'l'-k 1c. li,"1.-1c 11a JH ~I( 11,rnv k• •f/\ ·,tn,· dla <.1,:h1v 1k, \"'l.f<'
,,. :·,('Id\' Jl' Sl.,IIL(llll)'U.
\Vil•-:pn n~lrn ;cum1f.. 1apn•ft•q<l\\·al I IHf~rt-,.il l'Pll~zucrncm kf,nfc1encp, jeśli
odr1U,nna zu\ldlic nadrz,,.dna rula L•?• NarudC•\l' w 1a1ząd1,m111 i [H11.lzialt· hylyd1
t,..oi(,nii_ .,Cidyby dopuśnć de, anebj1. cal,J idl',J LI):'.I Narn(l(iw byłaby zd) skred:, tow,rna
1 xl c.amcro początku"·· rn(,wił \Vli~0n_ Jednak:r.: Ckmrnccau i Orlandt' wsparli Lloyda

Cl',11,L'(·· a t\,i.:nl7:\C. ze pc\:,,,'nl' \\}'Jatki \\' :,~stem1e rnandarowym byłyby u,1 1 rhwicd-
li,, tPfh•. 1'1, min bryt} jsh nalepa! pc•nadtc.. ah od razu na kr·,nfrrencji dc,konac
111/\1!,i,:lu ,,l '.,1.,11m, 111,111dah,,1ydL Vl'd,1111 1 11.1 11, 111t· rn"rl 1•11y,:t.1t 1w1c1d1,1L, i1
1

w ,,1 ,;,eh ~\,-Jata kC1nfi:n:11c1a rnt-."ft' z, ,stai'. uzuana 1:a „1rne,1~u· 7\\ ykki dy~tryt>uqi
1111 l\ '>\\· '".
!\limo 7'-' 111,p1~ wydav,al s1~- nic du ro,wi<1z„mia. 7.9 ~tyczma 1919 Lm, JKNc
d/\'lliu Imp,·nalncgo Wojennego G,:bmdu bryt:,jskieg0 udałe, ~i,; uzy~kac· 1lag0dzc111c
~-ldmw,i,ka pcmien·,w dm,1iniów. Km11' memoiandurn brytyi:-.1..ie. op,:n,warn: prz1·1
350 MIĘDZY WOJNAMI 1919-1939

generała Smutsa - proponujace podział terytońów mandatowych na kilka kategorii

w zależno§ci od stopnia osiągniętego rozwoju - zostało prżez Wilsona zaakceptowane
i przyjęte jako podstawa ostatecznych rozstnygnięć.
Uzyskawszy zgodę wszystkich na powszechne stosowanie z.;asady mandatów.
prezydent USA odniósł sukces. Nie całkiem jednak udało mu się odłożyć sprawę
podziału mandatów na czas późniejszy. Ju:t. bowiem 7 maja 1919 r. przywódcy
mocarstw podjęli ,,nieformalna decyzje„ w sprawie takiego podziału w przyszłości,
a zwłaszcza powierz.enia mandatów trzeciej kategorii Unii Południowej Afryki,
Australii i Nowej Zelandii.
Innym trudnym momentem konferencji pokoj.owej były dyskusje nad postulatami,
które prezydent Wilson przywiózł do Paryża w połowie marca, po swoim powrocie
z USA. Najważniejszym .z nich bym propozycja włączenia wtmianki o doktrynie
Monroe'ego do Paktu Ligi Narodów, ponieważ tylko wtedy cały dokument miał
sz.anse na akceptację Kongresu USA. Spowodowało to gteboh kon$temację wśród
przywódców konferencji. zwłaszcza że Wilson proponował, aby passus o dokuynie
Monroe'ego zamieścić w przyjętym już artykule 10, Paktu. Zmieniłoby to jednak
w zasadniczy sposób ten kluczowy dla Paktu artykuł. a nawet prowadziło do jego
sprzecmych interpretacji. Podkreślano też, że zamieszczenie poprawki odnosze_cej się
do jednego tylko kraju psuje hannonię i uniwersaln~ całego Paktu; skłania też do
podej17.eń, że Stany Zjednoczone nie zamierzają partycypować w polityce europejskiej.
Obawy takie żywiła zwłaszcza Francja, wskazując na motliwości odrodzenia się
izolacjonizmu amerykańskiego. Państwa latynoamerykańskie domagały się zaś nowej
interpretacji doktryny Monroe'ego i uznania, iż w niczym nie ograniczy ona nadrzęd­
nośei uniwersalnych zasad stosunków międzynarodowych zawartych w Pakcie Ligi.
Rozważano póf.niej motliwo§ć dołączenia d.o Paktu aneksu, mówiącego o doktrynie
Monroe'ego, bądt stosownego rozszerzenia artykułu 20.
Ostate.cznie jednak IO kwietnia konferencja zgodziła śię, aby sprawie doktryny
Monroe'ego poświęcić osobny, 21 artykuł Paktu.
Skomplikowanym problemem paryskiej konferencji pokojowej, którego nie udało
się całkowicie rozwiązać, było ustalenie wysokości odszkodowań wojennych, czyli
reparacji. Odstąpiono więc od nałożenia kontrybucji na strońe przegraną. jak to było
dotychczas w powszechnym .zwyczaju. Wyznaczenie reparacji wymagało jednak
oszacowania strat wyrządzonych przez Niemcy innym pafistwom, co było niezmiernie
trudne i wymagało czasu. Od początku zarysowały sie też różnice w tej kwestii
między delegacjami amerykańską i francuską, a częściowo też i brytyjską. Już przed
rozpoc;zeciem obrad amerykański ekspert finansowy Norman Davis apelował, aby .nie
wysuwać wobec Niemiec nadmiernych żądań. przekraczających ich móżliwoki
płatnicze. Natomiast szef wydziału ekonomicznego delegacji amerykańskiej propo-
nował, aby reparacje rozumieć jako odszkodowania za straty Poniesione przez kon-
kretne osoby cywilne. Francja domagała się jednak szerokiego rozwnienia reparacji,
które powinny wyrównać wszystkie szkody wyrządzone .przez. Niemcy. W intencjach
francuskich reparacje miały znaczenie nie tylko eko11omiczne. ale i politycine, jako
instrument osłabienia Niemiec i ich roli w powojennej Europie. Początkowo w dele-
gacji brytyjskiej dużą role odgrywali ,,radykałowie", jak lord Cunliffe czy premier
Australii Thomas Hughes, domagajacy się wysokich sum reparac)'.jnych. Szybko
 Xi. EUROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSKI I JFGO UPADFK 351

1vinak gór,; wzięli um1arkowa:ni cbperci brytyjscy. John 1V1aynard Keynes, który
wskazywał, że jeśli Niemcy maJą odgrywać ważną rolę w europejskim systemie
gospodarczym, nie można ich rujnować nadmiernymi reparacjami. Do takich właśnie
lądów p17 1 chyJił {1Statecznic Lloyd Ciecirge, którego wmosek plenarna sesia
Lonlerenci "ybrala stycznt,t 919 r. Komisję do ,praw Reparacji i StraL
Każde z pięciu wielkich mocarstw delegowało do niej po 3 przedstawicieli,
a Belgi,1, Grecj,1, Polska•.Rumunia I Serbb - po dwóch, K,żda dek;•;t, ja mi;d;i
pierw(,[/\ tistawi, ,.~je m~rn,,andum kosztad1 ""':iny. Kinly przechtawiono Je
IO lutego, okazało się, ze istnieje ogromna rozbieżność w rozumieniu tej kwestii.
Na posiedzeniu Komisji 21 lutego John Foster Dulles, prezentując amerykański
widzerna, zaproponował, aby ko.:,,tó,v prowadzenia wu1ny nie wh1 czać do
reparacji. w tej ,prawie Amerykanie odnieśli ~ukce~. to Jednak inna ich koncep-
cja, mówiąca o tym, żeby już w traktacie pokojowym określić umiarkowane, ale
konkretne sumy reparacji, nic została przyjęta. Przeważyła bowiem opini;i, iż trzeba
, , , 1;1jrnnk1, lat, ocenić ,,,kody wvr1:1dzone ,dii111tom Niemcy w wynik,,
WoJny. Postanowiono więc, aby najpierw sprecyzować kategorie (rodzaJe) strat,
a dopiero później uzgodnić metody ich oceny. Udało się to osiągnąć na plemm1ym
pu,.it·dzeniu Komisji Rq1aracyJne1 l<wiclnia 1919 1 Zarówno w łonie Komisji, Jik
i w~ród przywódców n,ocarstw zdołano Jednak porozumieć ,,ię w sprawie oceny
niemieckich możliwości płatniczych, co bezpośrednio wpływało na wywaczcnie
górnej granicy reparacji.

2. Traktat pokojowy z Niemcami

Trakt,1 pod1,i1,J:11y zosL.il Wer<,il11 28 C'ff1,s.ra 191 1 Deltg;1<i Niemic,
pcdpisali hnienw Rzeszy N1emieckici uraz w:-.1y~1kich skh1dającyd1 j,1 Państw
i każdego z nich z osobna". Miał on wejść w życic po spisaniu pierwszego protokołu
ratyfikacyjnego, co nastąpiłoby „natychmiast po ratyfikacji Traktatu przez Niemcy
Jt·dnej strony i prze;, iny spz,śród Gl6wnych Mocarstw Spuyrn1erzooyd1 1 Stowa•
rzys:ronych drugiej si rrnry". Warunek ten zu•tał spełniony JO ~I'.), znia I r., kiedy
to w Paryżu złożony został pierwszy protokół stwierdzaj~1cy ratyfikację traktatu przez
Ni, ,cy or,11 Frąncjr Wielką Brvuni~. Wln,hy, Japi,11i~ i Pol\ki:
częgć uaktatu µukojoweru ~,lanow!I Pl.ikt Li12i Narodóv, J-2(1), n;1tomb~1
część U zawierała opis nowej linii granicznej Niemiec (art. 27-30).
Podstawowe decyzje terytorialne zamieszczono w części III, zatytułowanej
!'ri,.pisy polityczne europejskie (art 31-1 Straty terytorialne Niemiec cil;ai!.ały się
mezbyt duzc, zwłaszcza jeśli prnównać je z analogJCznymi dccpjami dotyc:zący1m
Austrii, Węgier i Turcji. Tracąc siódmą część dotychczasowego obszaru i około I 0%
ludności, Niemcy zachowały nh:m1ruszo11;.1 historyorn1 struk1rn,;- państwową. gdyi
1ie odd;111v poch, ,d1il y z zaJ ,, uw. Mi111i, 10 rew1,·,, 11 ,izm te, ywńalny najglo:,
meJSZym i stałym motywem polityki niemieckiej w okresie międzywojennym.
Niemcy straciły na rzecz Belgii niewielki obszar Morcsnet, natomiast w powia-
El,1pen i flvlalmedy w ciągu miesięcy mi,1ł być przeprowad1u11y plehi,c)t, który
p1zvnióslsnh:cc~ Belgu, Wielkie K~ięstwo I .uksembur1., wylącz,,1 zdniern l stycznia
I 9 I 9 r. z niemieckiego Związku Celnego.
352 MIĘVZl 1/\' IM/ 1919-1'11 1

12. Eur, ,pd I wojnie ~;1\1;t11>wej

Natomiast Francja uzyskała od Niemiec tylko Alzację i Lotaryngię, które straciła

w l r. Posiadłości nicn1ieckie
lł,!7 lewym brzegu Rem! oraz v. 50 km
wsch(,d llj .rzeki Ldemilh,·11y1c,11 c\ne (art. ). O wad·lc. zwycię'lc·1
pr:ryJJm'iali do tych 1;,wień. św1a(kt) t artykuł na1,I\THY, głosząLy; .J'c,gwakemc
przet Niem1.:y w jakikolwiek sposób przepisów art. 42 i 41 Lmar.ane bi;d1ic jako
dokonanie aktu nieprzyjacielskiego w stosunku do Mocarstw, klrirc położyły podpisy
swe na Traktacie niniejsz\m oraz jako czyn ;,mierzająi.:y do /.a.kłócenia pokoju świata".
O „gw,mmcjach W)'k,.,mmia" postan,,1, 1eti w spra11 ie Nadrenii mt,1\ c2,ę§ć X\
traktatu i an 428--432.L Pu:c::widywala jż ziemk· m,·1meckie polo1P11,, na zach,Jt!
od Renu będc1 okupowane pr1cz wojska sprzymierwnych przez pięć do piętnastu lat.
Obs:t.ar ten pOlfrielony został na trzy strefy, ze ViSkazaniem, iz okupacja pierws:1.ej
/ 111Lh h1'·1'.nc 1:-_1;11.i 1·•1,;c l.iL drng1c1 d7ie,i,-:-, :1 Lrzel'iej--rci1clna~C1L·, J'(1d \1an11;k,em
/t' t::d.L,I b.;L'.z11 :d,k przc:,,t 7q.::;,ny p17ć'7 N 1enK). \ iirno 1, 1dk,d1 ~tarn{L Fra1Kji

111<" ucLliu :--1~: przyL;u) _:. ,!u ~11 q--'c- FH1't,,.•1 /;1,::.-ł,;,hi,1 S,1,11·). Clddc1m1 ie.i t:, Ikr, 1'npalmc
'.'s.t;1r\ j;-1ku \\y1,;1,L:ną'7e11ie ,-,,1 zm,,z,;zl·rne lra1KL~k1d·1 kopal111 111c)::la (lJ'a/ 1:,,ku „up(
n.ilt tll":-CI pr, ~ 11a1"aja,:t'J Pd l\ienm_•c tytukrn 11) Eaµrc,dzL·111a ~, ✓ kn,' 11·11_w1111:- di'.
< 11,,1:•1 '.-.;,:::\ 1·,,dd.11::, 1,1,t:11 1,l.1d1\ t 1,,i N:-rud<,11. ,'.11.1l;q:1u·1 ,.,, d1:11:il•-.l1·11,·
l''""· 1,·11m111 I... ;, J•ll 1•i 1·111.1•-.111 I: l:H 11 1,1;,--,, 1,111:11:P l'll'"!'ll'l'•.:1,l1c·111,· 1>lclll',L \ 11. I.tu, 1
n11.,I 1.11k,:-,h•11.1, ,: 11~l;,ln1.11::,u _1,.1,0 hi:,1c (:ut.-+')). Ul,~/L'III) ,lllC:k',. >kidd,,.F,L:', '.-il·
1 111 p:11 :,!,'.r:,li ,,., . n:'i•uhm :il ~111 ,,,-J]-, n11 l,td1a11i,1 /.igl,;:hicm w c,k IL':ilt' prtcj~L·ic1\1;, 111.
l\.i rt:-,J C1,,·IH•,;J.,,,.,1c1i f\:1r>lllLY „1ra(1I) 111:11:t Ct\·S:,t" C,,',rncg\1 Śl;1,k,1, 17\\'. Ki',,j
ł-llllu'\tl~ki. (' 1./) 11: li'\\\\ 1ly :1. tyk11l) l', J S/1.
O 111,·k l•;:l\l11,·.11.;1:,:1d1 llt)dt 11111:1·1 dt1l;p11:d 11·akL1t \\\T~:1bk1 11 /ak1,:,tl" ~r:rn1q
]'Pl:-J.1,-1.inLir>d-.1<·1. Pllbk1 1>d1.)~L1h1 w,·,v.~1;1~ pra\,'it' v;1LJ \\1,H,llp,,]•,h·, c;i;-.:.,: I/\\
1'111·•, k:ri•k·\\'-J.1th (},~)llJ\'ll. .i :1.~t>._·J1(ll11,i,_·~.;)) t ł\H1H,r1;1 i'J,uh\1„J:J11'.'-.k1l·J'\l ,.r;u ~·;v-..l

( ;pn•c:...•( 1 SL,.,,I\;, (. •.:'~ dt·1

0
111;1 /.1ll,,·,d/11.· 11•ld11n1_) /\\l'l,n.. ·ti!iP l <d··-:l·(·-
1 ·/1~·1n1i;. ;; jl\1\\H'I/

d1tn b U,, kr11' 11aludnic11icm 3 (,3,] IJ.lll (lS\·,h. Artykuł Bł:, J'<",,t.rn:.\,1:tl. 7ć' w cze~ci
( ,.,, n:·,1•r> ~ht:--~;i, ,, p11\1'1t'ud1111 I(: 7:,, kL, 1 ,:ilml111cn 1u I 'JJ() ..; l(I c,~óh. ,,mie,1.kc11ic)
p, ,~,, il.u 11 lt_•~l.:n:1 d1 · \•:yp1_ 1\-. 1ccl/c11 i:1 ~i, pn· 1 i•h ,,.1 i11 arnc. CP, l)'LZ:[ ',(1 h1e p1 7yl,,
L7cnic1 do ;',1c1111L''-'· (·,y ll'L c'u Pol~.!..:".
Cb,,hny ;•nl'k- d(\ ;_r'. :-Si, ret'ulc,\\,d "l'l'~11]1 ('f/c_,;i,11,icji I J'rlepn:\\.1d?e11ia pkl,1·
~,:'\'IL l\"t,111c.1\•:1tirc \\'IL'C nh,7,11' pkl 1 i,,;:,LP\\)' J1ULk'ać· \\bd7y -1 t1suf,p,,.e_i lu,11:i~.11
n~H;dzy1,;ir11lk>v.cj.11lm•n:j71•111'd,Lm,iLicl, USA. \\'idk1c1 Lk·,t,11,ii, ha1,L·1i i \ 1/lud,,
,1r:11 \1:,:,L:, t.1ll: 11('_1~L, ~p17\T111c17P!Yc'il. l'r7c\,td\'\\:tllo Ili, 11 1•ld 1 i,L·:,t c,dh!,dtic
·,Il 111111 1,,/111<·1 I"-' I," 11i1,"·,1:1,;,d1 P,l ,1.1,.11 11, 111'1,L1111.1 L,,n1i,11 1111nl1\T.11t>, 1 J\\1·,·1.
l'kl11~,) 1 l"··-l.1111 1\1 l<'t"' 1:,l..11 1·u, 1111,1• ;:d;i.- "' l'rn•-,;" li \\',, IH,dr rd„ Sh11, 1
d;, :110 JH>n:id1,,. /t' \1 u:1,•u rd.. 11 Pd 11,·1~ci;, \\' iyc1t' 11111,1:Hu p,1t,(,j(111q•1, ,O'.-,b1111:
l,:\\;,r1a k,111\lc'lll_j,, \', ~111awit' h<11ill.lltk,1q1 knłlJl'\\C_I, lvlf'.f_l",lriv111ri I tt-lrlOIIIC/IILJ
rnu;dzy r·c•11J:,tal;1 u,•;l 1;1 i';1r1111r1· :i Pru~a:ni \\-~chu,_111111:1 l'rt,·1 kt\ll1ri11rn p,il,l..it"
t'f,,L rr,1,;, 11, Pul~ka 1 \\'!ll11:111 l\11:~lrrn (;,h1(1,J.:l·1n !'11.l'/ ln_\t(lrium 1:if'1nit'd,1r-
1an (i .J <Jf. 1
(),1;,tni,1 u1·~l t,r:-,11111;,ir.)<.h dc„y11i do1::,o.i,},I· PPhk1 1 l\11'1111LT k1 1r':t·1)l)
.,, 1 I, !!i\ I iH1 IC~;) N1, llll \ /1'/c l.h ~i,' 11., I/< L / 1•1,·111 )' tł
11„I- l.1111 I• ( ,d.:11,.k11 1.:1
n, a;:1:-,1" ~J'17y,n1r·11,,11\ cii , ,1.-,v. arz:, ~,Pn) d, v:,t.dL1ch praw i tytułów eh, ter) len urn
(_,._l;imk, 1 uh1aru pr7) lq..:!t:')::P P pl•II it"rLd:rn li-'9.2 J...1:1 · Arlykul 1()2 \raktatu glu,il:
,.(iI,,,,.m· i\Jl,cdr~!\\il Spr1y111ia71111e I Src,11ar7)\l'l'ne z11hu111a1u1a .,11; u[W017y(·
1 ui;,~t;1 Cd,,1'i~,k,1. ,1 r.J 1 teryh ,rium u111:1t71111\ 111 \\ ,d L I ( 1! ,, \I olnv 1P1,,,ro. Rcd7ie

ll1:c1 uddanc JX>L': c,p,c~,; l.ip '.'\;11od1,,\ ...

t pra,, llll'lli:: l\,bk1 t>l-,..:c~Lll ,,nykuł I0-+ 11ak1arn, kt(1r:; f'P~la11~11, iaL 11 rn1Ld,y
r1,id1111 1•ul,l• 1il " \\'ul11\ li' \k,,ll111 ( ,.!.1fo,k1t·111 {\\'\1( ;) 1:m: r1.1 10..,1;1111,· p1 I)
1·1 1:-,1,d11i,[1\ll' rl,11\ll)\II 1111;,:11\I\\ kPLlllllLJ;L klol,l 11[!/)llld llill<. ol1()\•,l;j/UJ.j<.;J
_w.\11\'l1l',111l' 1 1 k1111~1y,11u\\:lll1t'rn \.\,,l11r-,::,1 l\li:i-;la (,d:1i'1sL1. 1'(•1n,:cncj;, t;-1 miała:
I ,,l;i, /H \\ Plnc l\!i.,,;tu C,b,;,k d1 1 d•,/,trli uhjl:lt'go j'Pbh.,J r1·cll'IL:t ,·f'l11; 1 I ,ap,:\,lll<-
!1\la111·11 i,.T1ir °'' r11:1cil' 1111l11c1 ~trd): 2 11:pl'\1ni( P1dscc l•t'/ 1;1cin)d1 ld::-lr:l'l'tvn
-:,;. ,,b,1,l11r> ll/)Y,;111i, 1 kt,11,..,l:11iit' 1 d1<'1t' v,ndll)<:IL ,:r,kl';\\, h11::-c111·1\\, 1,:J,r1e1y i 1111,ych
b1.;ck1\di 11,1 ter:: n-riurn \\'ol1·egl, T\lia·-l:1; 3. Lapc1111jC· P(,b<:l· 11::dd,r i 1a11al1 \\i,ly
 M/f,.IFY WOJNAMI 1919

i całej sieci kolejowej w granicach Wolnego Miasta, z wyjątkiem tram\\ajów i innych

śr(){lków hiczności miejskiej, jak również nadzór i zarząd kornunikacp pncztowq,
telegraficznej, telefonicznej miedzy Polską i portem gdańskim; 4. zapewnić Polsce
prawo rozwijania i ulepsz.ania dróg wodnych, doków, basenów, nab17,eży, dróg
Jekunych oraz prawo wydzierżawiania lub nabywani a w tym celu terenów i wszcl.kiej
,vl.i~ności; zape,1 mt. iż ż:1d11L różni,,, nte będq ciyntone \,Wolnym Mieś, 1,
Gdar1sku na niekorzyść obywateli polskich I mnych osób polskiego prn:hodzenia lub
mówiących po polsku; 6. zapewnić prowadzenie spraw zagranicznych Wolnego Miasta
Gdaóska oraz ochron1: Jego obywateli za granką przez rząd polski.
Inne rniasto m1dbaltyckie Kłajpeda, także zo~lało wylqczone I tecytotiurn
Niemiec i oddane pod tymczasow,1 kontrolę głównych mocarstw, a następnie Ligi
Narodów (art 99).
Granica między !\iemcami a Danią miała być uslanowiona .Jgodnie d4zeniam1
ludności'', a więc poprzez plebiscyt w Szlezwiku. Plebiscyt przeprmVadzony w marcu
1920 r. zdecydował o włączeniu północnego Szlezwiku do Danii.
Czę..~ IV traktatu wersalskiego dc,tyczyła „praw i inlcrc,.ów N1em1ec poza
!\1emcami"'. Ogólne po,tanowicrna w tej kwestii zawierały artykuły lt8 w tym
m.in. decyzję, iż ,,]\:iemcy zrzekają się na korzyść Głównych Mocarstw Sprzymierzo-
nych I Stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów do swych posiadłości zamorskich"
(art. .119). Ponadto skłoniono J\llffiCY do zrzeczc11l,\ się przywilejó\, i korzy;c;
wynikających z dawniej zawartych traktatów I konweocJi: z Chinami (z I IX 1901 r.l,
z Syjamem (wszelkich zawartych traktatów), z Liberią (układów z 1911 i 1912 r.),
z I\laroldun (pnt:pi,ów traktatu z AJgcciras odno,.zących sil/ do t\1cmiec orai
1H,mZUmit11 ha11custu 111emieckid1 z91I 1902i4Xl l'!II r. 1 l·gipteJn (wszelki,li
traktatów). Artykuł 156 m{nvił o Szautungu: ,,Niemcy z.-zekają sic na r~cz Japonii
wszelkich praw, tytułów i przywilejów, w szczególności dotyczących terytorium
K1iKHzao. dróg żelaznych, kopairn i kabli pndwodnych, które nabyły moec\ Traktaw
zawartego z Chinami 6 rTiarca I R98 r., oraz wszelkid1 innych aktów, do1yczących
prowincji Szantung". Przeciwko tej decyzji ostro zaprotestowały Chiny i w rezultacie
nic podpi.s,,ły traktatu wersalskiegr„
Cześć V traktatu pukojowq20 pośwkcon,1. zostab .. posta11P\vieniom d(,lyczą.cyn
wojska, marynarki i lotnictwa", a więc rozbm_1cniu (art- I 59-213). Niemieckie siły
zbrojne miały być zdemobilizowane i zredukowane. Najpóźniej od 31 marca 1920 r.
armia niemiecka mogla ficzyć nie wię.ce1 niż sto l)~lęc)', h1czrne z oficernmi (ml:
więcej niż 4 tysiące) i służyć jedynie do utrzymania porządku wcwn~'trznego I pilnow,,,
nia granic. Powszechna, obowiązkowa służba wojskowa w l\'icmczech została zniesio-
na (art. 173), a przy,posobienic wojskowe zabroninne (art. l 7/l, Sztab Generalny
i ,.pndobne 011:,aniucje" rozwh1z,mo i zaznaczono, ze rne mogą od1ódzić \V żadnc1
innej formie (art. 160). Twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech, zarówno na
terenach zajętych przez wojska sprzymierzonych.jak i na pozostałym obszarze, miały
rozbrojone i zburzone. Do tego tneb:1 dud;iĆ wc:;d;niej ujęte 1~ traktacie postanu-
wienie zburzenia urządzeń WOJskowych 11a wyspie Helgoland (arL 115).
Dopuszczalne maksimum posiadanej przez Niemcy broni palnej, artylerii o okreś­
lonym ściśle kalibrzs: dział, amunicji i materiałów \1ojennych p1,rewidL.ianc zostało
w dołączonych do trakt,1IU tablicach. Wyznaczono też liczbę i wdzaj okręt(m· wojen-
 ----- ---- -----
355

11)Ch Niemiec, których załop ora,: personel obrony wybrzeża i aJrnini~tracja me

r,io;;dy przd,rncz) C: h1cz111L: pi\'tnastu tysu;cy ludn ( a1i. I K 1-1 KJ) Ponadto Niemcy
('(VhawH,no catknwicie lotnictwa WOF ko\\'ego I rnor,klego (art. 198- 202 ).
\\) krn1a111e wszystkich postam·,\, 1e11 rnzbnJ_1cnm\vych prze? Niemcy puddano
luml! oh i\lI<;dz) SPJLISJ'.mczych Konm_1i: \VoJ~kowcj ( ,ui. 208 ). 1\lor~kie_i (ar!. 209)
1 l.1 1l111c·1v1 (an. 2101, :1 kos1(ar111 ILL utuy111a111.1 nt-iciąi.PnP N1l'rnn
r·1,·,,,- VI tr;1k1;1w d<>l',,/yL, j,·1·h,1\\ m,jlt1ll\-d1 (iill 21-1 22(,l. ;1 ,1ę;,- VII
.,d11kcj1 \an 2.t/-23()). \V !,:j o~ta111icj u.,;sc1 mówi ,I!; u pu~Um1u1111 p11nl
Tr)bunakrn lvfo;uzynarodowym byłego cesar;:,a Niemiec Wilhelma Il oraz ~:1dzcrnu
przez trybunały wr,_1skowc tych NicmCll\V, którzy ?ostali oska17cni „o dokonarnc
,:,ynÓ\\' sprz<.::onych z prawem i 7,vycza1ami \vnjcnnymt", Art)kuły le nigdy nie
1nH;i!y zrt'al11m1·<111e i •'}chlo l'rzesLd) 11:,ć akwalne
C1<;:i;(·, VIII ,.awil·tala ru.ult.lly cly,l-w,ji w sprawiv ucl,1k.xh,v,,u'J locznnyd1 na
h,,nl,H'll,JI rary~hiq. ],;n/[>\ll. /\11,d j:1 ,uiykul 2,1, f'llnl\lk1, ktt'-runu N!l'llllV !i,q
lli<ll 111q p11>lc·<.,l,1v,:1ly 1:11,\wrn1 !'lil'll l'nd1i1•-;1n1l'lll t1;1kl.illl. 1,1k i 11(1i11w1 \I c:11) 111

okrc1~1c rni~·JL) \1·0_1e1111ym. ot,ciainł on bowiem Niemcy i 1cl1 ~prz) mil·11.cr'1ców

udpu1\1,dnalm,~u4 J.a \-\~t)~tkiL· st.kody i stratv, !-'llll!esionc przez rzwly iv!ocarslw
Sprzymierzonych i Str1\1arz)~zon;ch ora,: przez ich obywateli na sku1ek wo_piy, która
zo~tała 1rn narzucona w wyniku .-,gres_i1 Le st remy N iern1ec I ich sprzymierzei\có\1 ".
Ustaleme wysokości 1,~zyslk1ch szkód pozostawiono mi,;-dzyrmrodoweJ Korrnsji
Oózkodmiar\, która rrnala ?akm1czyć· prn..:i;c do I rn,:p 1921 L Przewidziano rozłotenie
splal reparaqi na Im 30, a do uasu ustalenia id1 ostatecznej wysokości 70bow1ązano
l\ic:rncy cło wypłacenia rÓ\\nr,wanc~ci (w złocic, towarc1ch. okn;taLh itp.) 20 miliardów
rn,1rl'k \I 1lnc1,· Alld,•,i, I! VI dnl;,,:;oth' dn trakl;Jtu Pk1l·;l,1!) 11;,11,,~:, r,,111y,Ji
,,r„d11k111,\, ,1-~!-'L1, IIPI} liandlnwq, hh>rl' N1v1my 1111;1!,. 1111d;;,/.al· ~1,11y1111cT/<>t1)-lll,
przy c,:ym 1ch wartośC· bJlaby oclhczona ocl gEneralncj sumy reparn,:_1i.
C7t,;Ść IX traktatu c!Pl)czyla pu~tanowień finansowych; czi;c~ć X po~UHIO\\Jeń
ckom•mic?nych; cz;;-ś,: XI zeglug1 pow1drzne.1- Z czi;:;u XI I, m6wir1cEJ o portach,
c)n,gach wpdn)ch i drn),'.ach :i.elaznych. zwrónć [fl'.eba mvagę na artykuły o um1ędzy-·
narodpw1ernu rzek: Laby, Udry. Niemna, Dunaju (art. 327 3t,,~)- PMmeJ kr111wc:nc_1c1,
podpi~:;m,t przez I?. r:111:.;tv; 2.1 liprn 1921 r. w Pary;iu, \\ prnwadnla ostateL·111y Slatlll
I h111.1111 1 u!rl) rn:1b 1;.t11inrn· l<mul'q~ki,·i k,,n11,.1i l Jrn1;iju (IIPzrn1,·_111 111,·(b!:1\'lltl li
\V1elkie1 Hryt;,1111, Fra11c11. N1crn1cc, \\.loch 1 Rumu mil (mu l\·ltędzynaroJpwcj KormS.Jl
Du11a111 (7ło/ontJ I llf'fl:,btaw1uch Au~lr,i, C1tchoslowacji, Niemiec. \Vęg1L:r, Jurll-
~lawn. Rułyari1-_ Ru1111m11, \VidkieJ Bryt~,mi, Francji 1 \Vłoch)_ 1/.:1p1arantowanu kl
wnh1:,- do,h;:·p do Kan,tłu K1lo(Jsk1ego na za~aJ71c zupdnq równości dla ,latkó1,
harnlluwych I wr,_je1111yd1 \\szrtkich pafatw.
Cz1;~ć XIII Trnkiatu 1, u ,.,tł;.,~ 1q·u 1.a wi,·ralii Sialu I 1'.li,•dzymn 1dc1 1\t:J ( )rpmll.iL.Jl
[';;i, y
Ci,--;,: X I V In „C\';;tr:IIKJl' w 1 k, ,11:ini;i" 1r.1kl: 1111, " U,,ry,h J''' 11 ;.,p<1mm1tr10.
Ostatnia XV czvŚĆ traktatu publikuje „rózne pinpis," (,ut 434- 0140).
Traktat wep;abki 1731,;ladał wi..,.c na Niemcy surowe warunki pokOJlL Prz:,-~do~ć
rnwla _1ednak poka1ać, 1:i widc 7 mch mgdy niL, -zostało ~pdrnonych
Tego same!'O dnia, 2~: c:t.L:rwca 1919 r., zawarte zostały w Paryzu traktaty nHęclzy
Fr,nKJ,t a Wielk,i Brvmm::1 uraz Frnnc_1łl a Sumami Zjednoczonymi. l'vlialy one zlago-
cl7iL' pn·,!170\,;1 1-ouikę 1-r:u;L'Jl n:1 k"nkrcncp Jlc:l') '-h.lCJ \\ ·,r·r;,\\ 1e lc\ll'!'P l·•r"/1'f'l1
Rem I l\l 11:k,7'.-: pool1cic ll'l hc7p1c-,?cr1,t1·.a. Uha traktat) ,k bd;,ł\ ,ie I l'H,Till
1dn:t:,,·znH·ll ,t:-lykulów. I lak. rrLyLlat'm11•. trnkl,t! tr,11Ku,l,.,,-tw,t\1~k: dP,il 111 IP.
Le· •. \\" pr, >1,adku a~rc,p l\ 1,·n:itc rrLcTI 1\ 1T,111l'll I ml·,1 1n. 11'. Pl-,1 '\'- ,111l'J pr1c / , : 1, 1
\\' 1c lk~1 flryt;Hu,1 pt1)_id71c 7 nat) chmi,,,tm, ,t po11:nc:1 rr:11:qi I ... ]. Trnktal nit· wqt' ,:1v
I', 11, 1,· ;c/ , \ , , I 11ili. _•·1h /l''-,[:1111t' 1:1{1!1hu11.111\ l!ll,li<'/'ll"/1'\ i" '1d,·11f\.,•1111,·l1 ,·,,l:,,·I,
111,kL,I 1·11,1111··.l•II) 1·•(/l'/ l,q,1 11 111..,· I 11:II\ 11',L:, I \11111\ /.1,,!1111, /(>lit" ,\11 ,·1,L1 I I.
\\) 1111a1i;; dukut11t't1lu11 l,il) l1k;11 ),lll)l'il !1a~{;1l1, l1;,11t u,k<1-lll) l) 1,Ltl't''' ,,dl·\1,,
•,1.,-, 1•, Par,iu ,?Il li~top1d,· J<;:~11 r l\;11011111,~1 ll.:ktat lt:rn, u~k•'-,JJl'i.'J) k,1i'.~~1 Jcll" /P~lal
1;-.t)fik"'-\:ll'). a llill'd lll)',l~ rnc b)I rni'p, t1y11,lll) pi:1,·1 l\.1>E):'l<'~ l S.'\ J l)l!l ~.1J1J)l'1
0

taluc J1PJJl'LCd111c F'' >!'<">"/llllllC111C ~lr,,nh, Lll,JLLCl11<:

J. Traktat~ pohojmn: ; :\11-;trią Bulg:trią \\'\•grnmi i 'funjq

\\ r."1,,11 1q1c: 1 1,·1,,1,111 w"'' r•,il:1,1,·1,111 1 ,',1,-1„l:11111 ,1:111:11 t•\li ,. •\11·.11,,

'linl·. Z.111p11·\\.IIW .'\l ,l11a \\lllLia:a \\ lllll'/'r:!l'(l I l\1crnc·:11m 1•.1,·lk,1 ,Dili~<; dl;,
ndh1dP\\\, ''-"'l g1>~J'O('.;;rk1. N;, roc/,ll~L !()1 1.lr. ddcracj;i :1w-ll:a(k;1 p111,•:1,'11ł;­
\\ Bcrlrn1,· r(),1111,'-\) u 7_j,·drm,·1t·niu 7 lł1c·~7,; .,i\Jo11rn l')lo \\'1'i1\l'7:t, "<Hi7H' . .,,,·
An,clilu,s _lt'~l L1v,·,.ii,1 n;qbli1,r1d, tyg,,dni 'lep•, rrnl1a1t1 ('f:f\( 1UPl'IL'lllC l(J;n,al:,
•L<;: p1..iv ind,:,1ć Ukt'.l' lKlnrnla ,w~lnad,H'f:l.' ZgrP111,ą\,.cm;1 t ,1,,1\Pd,rn,1,-)::P 1·,"l1vi:.,
12 111,Hca. 1,,1,,°,rn akit•\\ i I dni:: I.:': liHPp,1\l,1. (:,:r:;1_j::-·,·wu Au~,n~- 1;, u~·~c R('pt,hlil i
l\w1ni,Y, u:1dawali1 11:n, 11,t,:\1·)'' /\V Bakt·1;t~,. ]'J74, '-.. 1<11,';.
f'pc111t1.., ,11. n .-\11°11:i i St:1111 /.jnl1H )('/; >l!l' 1 I'<'\', 11., /i ,·;]rn, ,~,·1,; p,il 1/\I\ 11a pl:11'\
111·il111" /l'llln1'.',' :"\11-.1111 ll\•a;;q:11. 11· ,',11<:l-1 11·11111 11111<·111 ,,11- l..nrn1•••1\1 1:1 11,,,.-..1,I,
,\li.'1!11,T I 1111111q:-:r_\ 11,,,,.il'llll' 1:,111,,h1 1•1111,k11'),'.'' 111111<"1'• I \\J,,l"I·) 11 )1:, _1,:,i11;11-
Lt1tT) do\\ ai:JL' ['rLl',"I \1'11'' \\ Lrnacni,11:111 l\ 1cn 11,·c·, ,1 <.a mod1icl n,,"· ,,\u ,t: 1 tra\, Io\\ :,I:,
pko J~t(itn~ c7) nmk ~,,,cg<1 bc,:piccLc11,:t\1 a.
\\' 1mit·niu ,,,•,y:·i1,·sk:d, m1•l',11"~1\1· Clvrncn,cau lll?" ,., c7Cl'\h'll 1',1J() r. \Hęu:,I
ddq.::1t·p m.,,ln:id'1L'J. 1 prl'micrcrn K;::·1>1ur Rc·rni,·r,::m na ,_7cle. rn 1_icl-.t 1,·al1t:1tL.

p1k"j1,1nT1,. l-'1>l1akU,\\1m, 1 \'- nrn Au,lni; ; v:il:1 <.11r1111u~c1:1. F1kn 'l'•iHlk()hlc'll\'

11H11 ,11-.11•.a. kll•łl' ł'ct/l'łll / N1t·111c·:t111i ,,l>:i1c11•rt1111d111·\\Jl'(i/1:il111,<c 1:11;1 1-..,11rw '·.'.'.1111,,
,, ·, 111·,,1,"•.I\ ;\1hl1,:1!,,111 1,1\' 1111:·I\ \,J1·L·./1':•,, /lldl /t'lll,L :1k ,,,f,11,-, /fil' 111/\ !'t>l!l\' :1111,·
traktatu 1:r:tcL·i:,!ill1'ło ',I\'. JC,Lc'.lc o kilka l)L'f11.l111 ,,~kutck za_1,.;'. n:11,Plt1cy11P,d, n;1
\\"~:gr?cch 1 1, Ba,,c1ri1 ,,ra7 prP~'1.";11 P~lct_!c:at'ia knmpn11m,u \\ ~:n11:tt.' Ll\),·iv,u,,
P:111,1\\<l ,puy1riru„r.,· i ,1m.,, 1 ,1,~7p1~,: pndp1~;Jy trd:td 7 .,\uc.lTJd ]() 1vue~111.,
I 'J j (J I \', j'{ )d,,;11 _\ ~k il"_I 111i,-_i ,,·1 \\\ I ,(ci S:1 i n!-Ct·nn;i i 11-,· n-I :,:, ,· .kd!~) lll / '-' :r;111c1 'i) t."I 1
J<TI> p,,1,:11P\\l<'l ·1 l>)l,, p1°l\1·w1d1crnv ,:u11ndn,·IL1•~l"i AH,1111. Nic1:1k1rnt· 1·.1~.1. ,,il
0

:lf'l. l-10 11:1', l:1łU '/ ~,i,•111,·:1111,, kl,'I'\ 1nhP1\ l,jly\\'.d _j,· ilP ",1:11·,11,:rni,1 ~i'l;Jt' I lt'/'.l\1 i',·
h,:-,-.:1 /\l,,1111·', \l~J;i\\ll' lt·I p~~~v1i\'i..-tdh ~11! ;..;~; tr:1kl:1fu / :\l,-..111:1 (;h,·'"'d i>JL /-.·
1

. .lilt'(.'<'lllq;h,,.1. Au,,t111_1n.t 111c·Lbl.\\ah1,1. l'i:)1 1,t !:,11"' 1,, 1g,ą'.1 l..:iui) I 1121 1\.1/ł>d,,,.,·
('r:tL i.c .. ·\u,lri,1 Luho1.yi,1,:u1c· ,K 1.· , ,lu~·11:ilć' Ol' \I ~1cll..1cl ;,kit>\\, J..1t",rc ll'<\:::I:, t··\
n,,ru ~L) (· jej 1111.·1xąlkµli ,~~- hl'LJ71.•~rcd111u ,·L) pc,<rcdcH ,". 7'.1 l.1,7c'7,, i';;< .,pr7C7 ud11d
I'. ,pr~m ~Kh inneµ<, !\!(1lar~!\1 a"'.
(·,ta lenia kT) trnialne lra~.Li!u , S:,mt-( ;n-rnai II I,) ł:, 1·. v. 1:;k v, »,ci I'"'\'- il'rd7<"l:i._-rn
,r~1:·,1.1 f:.1Lr:-,-,nr·_ci\ jaki t:\..~1ta!fp\\·:11 '-lt;:' najt",ie11i !'J IS 1. , .. n~1e'-,tt· 1,vpad11 111un:1rd1u
 EUROPA f<d'9. S.YS1L\, 1,\Fl<V,LSKI I ;/[(;(i 'f'ADEK 357

i NIEMCY
I

WtOCHY

KRóliWSTWO SERBÓW.
CHORWATóW I SŁOWEŃCÓW

7~,--.......
Mapa J 3. Rozpad Austro-Węgier po I. wojnie śv,ri.atowej

l""""".'7 Kra_ 1 ""',111acl<lewk.h-'11"/1 ,.;czenfu prz:yp:.iii,_,H więl<śZos,, h•·;,t1Hlo!l Atlsłfi,,,J,._-,

~ Po:, , ię6t }esh" ,, ,. , między 1/1/ł, ,1 .hy ( 1, vdent. Tyr, ,1 f-', ,1t1.:, ,,CMY, Triest ,
sl011Vt11 ,~hit „ziJpleeze•, , ,,;ia~to Zi'lra u wyL, ,c<,i:a Dalmaq1)
oraz Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (w przeważającej mierze składające się ze
Słowenii i Dalmaqi wyłączając miasto Zara).
Część krojów cesarstwa austriackiego przypadająca Czechosłowacji
(z wschoclnięJ Zlemlcleszy1·1sl,icej. klóreolrzyrr,u;t P,Askaw 1920 r)
1111 GaHqo przypr,da Pd~c·

1111 Bukowina przypada Rumunii

CJ Częśt Królestwa Węgier tworzy nowe Węgry. Pozostałe jr,~10

części s,ą podzielone między:
-Cz01hoshwację, która otr·zyn-,uje,górne (Słowację, Uk1u1i·1ę zakarpacką1
- Krul0sts.vo Serbów, Cr,omatow. Slowei',c;c,v, Banatu. większośt Baczki, okrę[)
które. w 1924 otr "i1n,ją Fiume (cu 8 był ro port f<rólestwa Węgier);
Austriack::i (E'.clfgu;land z. wyjątk1P111 Sopronu, lltbry puzost,;;ja węgie"sl,
Chorwacja i Bośnia-H0f"cegowina przypadają królestwu Serbów,
Chorwatów i Słoweńców
Austro-Węgry w 191_ 4 r Granice państw- po I wojnie świalOVllej

:, ustro-węgichk tej. Już wte<!\ P"""stały pań:-tw:L które w cal o.~c i lub czę§ci dz1eddczy-
ły ziemie duahstyonej monarchii naddunajskiej: Wi;gry i Czechosłowacja (ta ostatnia
w 99,8'.1), Królestwo SlIS (57,6%), Rumunia (38,3'k ), Polska (21 'i'r) i \Vłochy (7'k.).
Traktat z Saint-Gcnnain sankcjonował ten stan rzeczy. ustalając terytorium nowej
l\ustńi, wync~t,1ce terai ty,.iące km2, ~tanowifo isko 12% Au~I r \\'ęgier
358 M_JĘD:D W0JM4.Ml 19/9-1',;39
_____

i ok. 261.f cesarsk1cj Austrii. Mak (obejmujące uk. (J mdionów micszkar,cÓ\\ ),

pozbawion e do~lępu do moH.a państwo miało nadal "ielką bli:,ko d\1umilionową
stolicę, zupełnie nieprzystosowaną do nowych, skromnych funkcji.
W pnrównaniu z terytorium ces,irstwa austriackie go. nowe państwo :t.mnitjsz1 lo
sic o: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, część Śląska Cieszy6ski ego na rzecz
C'zechosł0wacji, Kraine, \,ieksz,1 C'lt;ŚĆ Dalmacii, południow,1 część Styrn - rz,,_z
Królestwa SHS. które ponadto otrzymało Bośnię i Hercegowin ę, hędace formalnie do
l'Jl8 r. w~pólnym 1nytorium ces,11-;tw,1 au~1iiaclueg11 1 kn,lestwa \1\·gin,,kie ,:,,
Buk.Pwine - na rzec1 Rumunii, południm,y Tyrol oraz część Dalmacji z Triestem
i Istrią - na rzecz Wioch, Gahcjc i część Śląska Cieszyńskiego - na rrecz Polski.
Poza rnzs1uyg11ięciami SAreg61owymi, traktat z Saint-Gen,1ain 1awierał też
postanowie nie ogólne: ,,Austria oświadcza, re już obecnie uznaJe i 1.gadza sic; na
t1kie granice Bułgarii, Grecji. \Vęgier, Polski. Rumunii, Pa6stwa Serb~kr,Ch ornackc-
-Slowefoki ego oraz Państwa Czechosłowackiego, jakie ustalą Główne r-.focarstwa
Spu,ymiern,ne i St0\\arzpzo t1c'' (;1r1. 8')).
Z kwcqii terytorialny ch 1wrócić trzeba jeszcze uwagę na, decyzje w sprawie
Burgenland u i południowej Karyntii. Niewielkie tcrymrium Burgcnland u (43cHJ km )
zamieszkam:· było w większość.i przez ludność nieniieck.ojęzyczmi. ale histo1:,-czcic
należało do królestwa Węgier. Traktat z Saint-Germ am i późniejszy traktat z Węgrami
pr1yznawal ten obsnr Amtrii. Pro1esty Węgier, mediacja Włoch I plehiscyi pr:,e-
prowadzon y na części terytorium w 1921 r. zdecydowały o tym, i:!'. niemal cały
Burgenland (3965 km 2) przyłączony został do At:strii, a tylko okręg Saprunu
Węgier.
Południowa Karyntia ze stolicą Klagenfurlc m t·,yła prze<lrnio,,·m ,pflFU mied:n
Austri,1 i Królc,1wei11 SHS. T1;1kta1 , S,1ir,t•G('rm,1i 11 d1idil 1,1,omy ohc,1_.ar dv. i,
strefy, w których miały być przeprowad zone oddzielne plebiscyty. Ponieważ plebiscyt
pri.eprnwad zony w pierwszej strefie w pa1Jziernilrn I 920 r. wygrała Aus1,ia, J111gk1:'0
już nie przeprowad zono, ostatecznie wiec cały obszar pozostał przy tym państwie.
Artykuły 120 i 121 traktatu z Saint-Germ ain ugrirniczaly armię austricKką
30 tysięcy żołnierzy, a pow.szcchn y obowiązek służby wojskowej został zniesiony.
Austrię obciążono spłatą odszkodowań wojennych (reparacji i, kll,rych os1a1ec?.n:i
\'-'i:SOk11~ miab hyt 11~tal1111a dP 1 mija !921 roku

Dunaj uznany został za rzekę międzynarodową, Ostateczny status Dunaju ustallła

konwencja podpisana 23 lipca 1921 r. w Paryiu przc:.z J pah~tw. \Vpn,1,adzi !a
dość skomplikow ane rozróżnienie kompetencj i: ,,Wolność żeglugi i równość
bander
mają wpewniać dwie różne komisje, mianowicie fain,pe1ska Kom1,1a Dunaju. którc>J
II, rozciąga się na cześć rzeki zwaną
właści\\OŚĆ, tak jakje,t określona w Rozdziale
Dunajem morskim i Międzynarodowa Komisja Dunaju, której whli,ciwnść, tak J,1k
Jc~t określona w Rozdziak Ili, rozci,wa na Dunaj że.~!nwny rl.i'ony nraz na ii.11w
drogi wodne uznane za międzynarodowe przez art 2.. (art. 3).
Kolejnym chronologicznie układem pokojowym z pafi~rnem pokonanym
traktat z Bułgarią. podpisany 27 listopada 1919 r. w Ncuil1y-sur -Seine pod Paryżem.
Podczas jego przygotowy wania rni,dy Todora Todorowa. a puczątku l1~1op,,d,1

l 919 r. Aleksandra Stambolijsk icgo, próbowały uzyskać lepsze wanmki. ale Bułgarię
ostatecznie potraktowan o podobnie jak powstałych soJuszników Niemiec. W rc1Uh:K1,
 359

p07ha\~1rn1a 7c,qara lotnicl\\il i floty wojennej; mrnia ochotnic?c1 rnogła liczyć tyl!,_o
20 ty~iccy i:ulnicrzy. ,1 powszcchna slu1ba wo_jsb,wa zP,tała zniesiona. Dofh liwtc
b)'i'r tez reparacje. które Bulgana miała ~plarnć zan'Jwno \\ fornm:· kwflt picrn,in)cl1,
;a1' du~tawy wi;gla. spu.,;tu kolejowego i zwierz,!! hndnwlanyd1.
\V wymku puqan<a,\v1C11 lrnkt,HO\\ych obszar Bulgani rnm1e1,;,yl s11;- 1.c 114
ty,11.xy km„ do I03 tysicc; km'. Na rzecz Królc~lwa SilS Bulg,,1i;i ,11,1c1fa C f!llll! n,1
·,\,"J'-1 1,1cl1i.•d111c1 i:J:111Kj Banltll'I dutfd1w<1 h 1 Li ,;!ral:1 T1;1qi 1/.1clH1d1,1q. klt>J.I
,i„1vd1u;i, d:mab BulFdiH du,1q, d1 f\-l"r;;i I ;•q~kiq•1i. lr;1kl;1! 1v Ncuilly 1111
,;lc,1M1,1.1!, u obs,,il ten b<;dz1,.· z;u-z,i<l1.any puf'.t Komisję i'vl1ęd7.ysr,ju~zniczą. Kun-

fcrcncja alian,.:L1 w San Remn wypt•w1cdziala ,ii,: w Lvictniu 1920 1 Dt oddaniem

C,rcC)l Tracp Zad1od111c_1. CU putw1ndz.ily lE,ktat_y \', Scvre~ I LOZćU111ie 7 T111c1,1.
Straly Bułgarn dopełniała Dc,brndża Poludniowa. któr,, - lak jak po dmgicj wojmc
h.alLu1,!..1eJ przyznano Rumum1
~

Traktat,. \V,,:12rami zu~tal pl1d111~.,my nic-ni później. ho d(>piuo 1 czln1ca J()20 r.,
\\ (ić•dp.11 1 \kiq 11m·j,,rrn11•~u T11a11t111. \\)111k,du lu i•l,,w111C" /. l,1!11.l!l,·i,d1 •,vvdaun1,
_1,ik,c 1111aly m1q~cc 11a \'n,:grtcch pu rut)'ad1.1c duc1foLyLt.11Lj mullan,;hu \v l1slupad,1L:
I 911-; r.
Pock,h111e 1ak w Austrii. takle na Wę).'.rzech upwml) się z cah; ,tlą emam:) pacyine
dążenia róznjch narnd(,w. Już w ko,icn ! 918 r. i na poc:z,ttku 19 i 9 r. Czecho~łnwacia,
Rurnurna i Królestwo SIIS zawły zbrojnie tereny, do kt{1rych zi:la~zały preten~ie:
Slow,,cjt.:. Ru; Z,ikarpacką Banat, Huknwinę, S1edm1ogn~d. a wie,, większość 7Jem
krnlc~lwa \Vęg1cr. Ententa w 1 kazywała duże znvum ienit> db a,pitacji ncw 1 d1 pań,tw.
Rz,1d hrabqc:n l\l1halya Karclyiego. istmcj,JCy ud 2 llstopatb l 91 ~ r., ~Lybko
tracił rnparcw spukc:1n1', f'(h nl. ;uah, ~i<;, Je En!C!l!,1 1.arnicrn1 u1n;1ć w1,,:k,1u<..:
1<>\il/l·11 ,;1,1;11k,w \Vq'wJ N;1 poc1;;tk11 111.11c·;1 h;11"ly1 11,!;ąnl. a wLid1i; 11;1 \Vrrrn·cli
[Hf.l'J:;ly ~•I) sl!a11icJ le" 1q. l-1L:rPWcllll' pr1.u kuH1um~I~· 13dt; Kuna.
21 marca 1Sl1 1J r. nc,wy rząd, w którym mini~trcrn spraw zagranicznych był Kun.
proklamował \\\gicrskr1 Republikę Rad. Na \Vt;grzc..:h rnzpocz<;la sit; 1nvolucp
kornurnsl )L"?m1: \,,1.y~tkic przcdsi:;hiorst,1 a zatrudniaJ,1ce ponad 25 osób zostały
upahstwowione, \vl,t,no;ć Kościoła skn11fiskow,ma, utworzono Anrni; C,crn·0m1,
,zknlmctwo miału bztaitowa( ,,snc:_jahslyL1.n:1 świ,1dOJ11(1ść". ,,Polityczna r,rganizacja
Rqmhliki \\'q,_11·1sl,.1eJ 1,p,Hl.t /(•sial.i n:, ~)~h·rni1· Rad Rnlml111c 1 1 ch. /11h11tT,~id1
1 (T,ł<,1ds1d," 111 St"lo.,11 \Vah,,11, \. l},;i)_
De, \h1lki z wę-persk,1 At rni,1 Czerwon,1, któ1,1 kunlral,1kt1JąC zdołał.i up,1now,1ć'
.1.11ów nienrnl całą Slov,acji;:, \\y,t,wiły we>_iska czeskie. rurnrn\,l,_ie 1 siły Lhrojne
npozycy_p1cgo wcbcc kornunist{w rz,rdu z Szq.:cdu, p(xl dcwództwcm admirała
Miklusa Horthycgo. 6 ~1erprna wojska rurnufiskic opanuwaly Budapeszt, a po ich
usqpieniu 1,1 li,topad,1 do ,tolic) wlroczyla armia Horthyego. Węgierska Repuhlib1
Rad zn,tala znicsiorw, ,1 I marca 1920 r. admirał Ho11hy został regt>11tem i sz.elt'm
11;111,!\\d

Ud pocz,rthu l ~12() r. prnhkm W<;gicr ZIW\\ stal ,1t; 11rzedm1otcm mtcnsy\vnych

pr,K konfcrtncj1 pnkl1_1c,wej \V Pat)ZLI. Przttblawic1ck nowych Wi;t-'lcr złożyli w marcu
li(1nc zast17cżcnia wobec prujcktu traktatu J propc,n0wali rrzcprnvv-adzcnic plcbi,cy-
lt',w m1 sp1.,rnych terytoriach. Na pocz,1tku maja premier lrancuski 1\lcxarnJrt' M1llercmd
przcd:-,tawrl w imieniu mo,ar,tw wan_mki poko_ju. odrzuca14cc uwaf:i węgier~kie.
 Trakt,I poknJtl\\)' ustalom w Trianon 11nniL'j:s:t)I pow1crnhni,,: \\<,:p1·r, .(.'.'•
ty,11;·,') km: ,k, 93 ty~1<,:cy km;·, a w1i;c c, 71 c,.
J\ aj\\ 1ę,.c1 n,1 ,rniamc rr,1n1.: V.\:gwr
zy.,kała Ku munia, do którq prz~·~:tedł Siedrnio,Eród 1 \\ ~chodniu CJ·.;,ć lL11atu I ponad
102 tysięcy km'). Chorwacja·Sla\,1.>nia, \'-.'01wodina i zachodni B:rnal 16.l l)'. kr:. 1
przcst.ly dn Kn·,ic~twa SHS; Slcrnacja i l<u~ Zakarpacka dl, Clcd1mlm,ac.Ji ((11.~
tr.i4la km I: J\u~tria otrzymała terytorium Burp,:cnlandu, a Pobka mcwielk,1 n..-,,,
S111;,n1 1 ( lr;I\\,
T,1k 1;ik lfHll •.ujtl\/llH.Y t'<ll'llllu„ LI~ I \\\,l'J', lllll',L;d\ 'f'L,;1< !,d,/~•.•dc 11·.1111,1,
a id1 ~iły 1brop1c Oi-ranil::t(lno <lP .iO ty~,ii:,) ludn. pu1haw1ai:tc je brom u.;:·,.k1cl1.
Trakt~l! 7 Trianun ,powod<•w,ił, 1i ukuło jcdneJ trzecie.i \Vi;gró11 tpon;id .~ n:ilwn,, i
1nal ;vk, ;..1i; w rranicad; mnych pa1htw. Przez cały okr,.:s m1c;:d, )\\ c,1crn1y n,'f-'.' ,,1;1ni,·
i żądama re\117j1 traktatu należały Jo stały-:1~ punkt/iw pohtyl-1 \\<,:1c1t'r,k 1e1.
;\la kontcrcnc_ii poko10\1'e1 w Paryżu dy~kutow;in1, lakLt' pmbl1·n1 lurep S\ tL•;_1c1a
iu nl'S7,ll7t' Imperium n~1;1;111~kiL"f'u w ~.,,fa o\\ym ul-rc~.ie Wl>Jll) h\l,L "h'IC)'•>lri1c·
~k<llll]'hk11\\,ll),I_ !';111~!\IP 1111,·d..i,· w~/,'/!' 11\\;ilo, ;1 ,u, lll(•ca1•·,lW;1 ;;1\\1,·1.dy !'''i"ll!

1rncma dy~pu11u_i;1ce Jcgu l 11-.,Jad Syke~·-Ph..ul L h WH'IJ11a J 91 I, 1 U/f',ad1,1;d

11c1111c11111
pud.Ila! \1;11,:bzości arabskiej czi;~ci llnp,riup·1 1111ęcJ7y Franc"· i Wit·ik,1 Rry1.i111i,:.
Zachęcany prze? Anglików emir \1ekk1 l111~,1j11 w tymi<' I 9 l (i 1. 01'.lmil niqlndhTI, ,,,,.
Hid·,;vu. \.\' roku na\ltpnyrn lord 13,ilfour puyuekl p(!pai, ie bi: l:,T-k'c dla u,;l,:m„
w1e11ia \\ Pak,tynic ~icdziby nawdu L) dl>w:,kicgu. \\. k.w1etm11 l 917 r. w p, ,w:rur,H,:
niu z Samt-Jcan de l\laurienne mornrsl\\a obiecały \Vk,chorn okr;;p- lnrn111 ( Sm 1 rn, ,
zarnie~7kany \v "1.,:k~zPst:1 pr7e7 ludno~c grecką \V m,1JU l 919 r. mn, :,:,rn" 7.1rnu1il:•,
z,HIUZH} 1 dn..;J.i naleganiom Wiclkrq Brytan11 po~lanc,wib, udtbc lnrnr v, t} rnu,1~, ,_,,.
v,l.,d:,rn1· {iwc1i /,llh\·,·1,n;1 l\111 Cin·q:1 \IF·I.Jl;i ~v.c· "-l'l'·k,, d,, T1Hc.p 1 1,111·!1, ol-.n,1•
111111 ni. \\' tym c1,1>1c ;-,l;11nb11I 1 , 1c~111nv ,:~ ll[" >li ,ir-i,· b1 I\ p1 ,,,. , ·•1 ty ;!11,:111( ,11, t.•ł• ,.,., n1,:
Brytyjczyków . .i oddz1aly francuskie z baz w Syn i \\ :,ru~zyly na pr7) kf k ( ,h<./<in·
tureckie.
Ru1pad pafo.twa pról'(l\'.'al p,,w~,tuyrna\'.' /'.l'llt'1,1l M11~taf;1 Ke111al Pa.,1:1, ,.,r/.',,t!ll
zując oJdziały zbro.1nc d<-1 walki z zcwrn,'lrzną inw,,z]c! 1 ~kupia14.:. \'.okf,t ,.id•1..:.
politycmc, które wkrótce rniuly prze jąć ,, ładzę. fc,rrnalmc· rząd7il jcdn:ik nadal ,ult1n
i I l<-',l'.l" pr7erbtawiciclami ,pr1)Tnin1nii 1:rn·:lfh pieni '7\ 1rnki:11 J'Okt•JO\I'\ H Si._·,·,c~.
r1·d i';uy1,·111 l(J ',l('!pm;1 11).'(l I l'Pll.!kl(l\\,ll'C, \\ 111111 T111cp; J'Cld(,l,il(I· pik l'll.•rl;ifdH,;
H,tb.~burgc.1\\', Ll!Jllll',l~L;.1Jąl p:m~l\\u l' U1.y U\~artc IC)o'U lc'l)lu1 Jlllli. DL>l)cL)lu t,•, rut·
tylko ws„y~tkld1 L1em arnbskidi. ,.Il' 1 !zw. Annenn Tu1h·k1q. kt<na m1,iła Ul}'k.iL
niepodległość. Nic do•.zło \~i<,:c do re:11izaqi pl,,nu Wiclk1e,1 Brytan11, b) Arn,u11,1
~t.1la •it; mamhi!em ! ISA. mimo a11w1yka11~ki,·1 ;gody 1,a tak,l· w111·i:11,1rnc Prtd,,i
~c1ww1u natrnnia~I p1<11x,zycw premiera Eleuthe111_,~a Vl·n11e]c,~a pupiL·rancgo cncr•
giurne prze? Lloyda Gcorf•c'a, kt1)l)' widziar w Gn::1.:.1i wai,nq:i' .,oju~m,~a \Yi,:lk1:. i
Brvt.u111 na B:ill..an,1d1. { :n:qi l"''·l;llld\l'iorn, pr;yd1i\'h,· Tr:JCI'.- \\'~lh1·d111;1 / \d
na11upuk111, d d.1,;t: lll:1i1u ,,uc!du,· g1L:,:kil'J ul-.upa,.:,11 Il.i 11 rLcc1<1; 111~·,.;11 bi. po ~.l\ 111
prze\, i dyw ano pueprowadzenie pleb1\,:) tu.
Kurdy~tarwwi nadanc, ~tatu~ auH,norn1t1.11 1 a c1,,,,,,· A11a1c,li1 (rq:i,;r1v ( )h,:p
i Ad:tlii) uzna11n ,.a ~lwfy wplyw!,w hlOsf..ich i fr:mcu,kid1
13ard:m ,UW\\e \\anmk i traktatu w S(,,. n:, pr:ty,pic,,-yly nb,1le111,: lllL111md:1i
w Tun.:,11. Osarnolniony su lian pu?osla\'.ał \\ Stambule pod ochroną wr:isk bryt) 1sl..1, h_
 prawd1iv,y zaś o<rodd, \'vladz) k~ztJlto\,al ~i~ w Ad.arze pod kicrunkil"rn Kemala
Pa\7). \Vlad?c: w 1\nkarzc odm owiły u11:a1:1a traktatu w Sevrc~. z,tpnw iaclai,/C walk~·
u 1er1; zniL ,H:rnc. I h;zcni,1 k pop,irla Rc,,ja Hadz11.x-ka. kUira pu ,, 1 rn1uniL· no! r,li\:dz1
0

k,·,rn1c•,l!/t'lll C,i1·nri1.iem Cnczcrmcm I Kemalem Paszą w clc:11,1.11 i li~tupad,.w

19:20 L. ,:av,ilrla z rz;,.dcm w AnkJ1zc układ o prz_)Ja.i:111 i grantc,1d1 I(, nu11v:i 1921 r
(rnt1\\ił on ni.ii~. o grni:11..) i,a ,.i;;--1Piad1 Arn1t:1uij.
Sil) lllrt', "lc pud dn\\-/1d11w1·m K,·rnala P.tvv r.i1p11c1,:I\ d11.1la111a 1,, ~.ufa·u
1'1:•1 1 1 \v n,"u 11:1,1.,;J>ll)lll ,,0 1:.L1 !1:u1u1:,k1t_· 1 1d11,k1L· /lllllV1llk' 111,t.il:, dn 11,t:q11u1L1
i l\111.,11 1 :\dalll. 1,alu1:11.1:,t a1rn1J g,,.ckJ k1·u1y11uLm,1!.1 /\\)Lll,'.>,k.J uh:1:·•) 1,,. dPu1·
fi.lJ,JC pod Anka~ę. Osli.Jtm,1 faza \,u1n:, f!rt':dJ1-tun:dicj hyt;.i pun,y(,h1a dla \\oJ,k
h..crnaL 1,,1~L), klfoe 22 ,-,1erpi:1a 192·2 r. 1\ygraly btl\\,; pod Aln:m-Ka,ah1~sar f\a
i'("_-z-1tku v.r:1,1:::ma ldła ,\natnh,1 była nH'>w ,\ rekach lt:rcckich. Suwc1cnrn,.:..: Turcji
,., .'-.ra1'1hu le i rc11 :me CH>llln Bc~irn I lh,rdam:le [Ti} 11 n',1:u11a Zt"•lda 1·. paźd,-1crniku
·in , ,
I a ,11) bryty,1,ki~: v,ycot.1ly ,1,; z le~:o rqonu
W1<·lk1,· 7.)'.11,111;1dn·111,· Na10,k11\,· v. 1\111-.ar11· I li\lupada l'P' 1 1111,",h· 1:11·1,;1r-
, 1,,,;. a I/ il·,lop,11L1 ,1111.111 1\kl111wd VI 11.1 1•111 bd1w tH)l') r,k1q'P, Ln;lu uda!,,\. 11.1
I\-lalt\· Mur:ar.:hil;' v. pra,1 dnc :mic,mi:o. alę na czde rz4du parlament 170,,ta\'. ił kuz)Tld
~ullan,1 L1liła Ahdtilmccida.
Dop1ern w paiJzien-,iku 192, r. KL mal Pa,za (L.\\any p()ini~·i ,\t<1turk1crn) wvbra-
0

11y lc,c:tl 11r~r'1',knt,:m repi:hhk1. 1:1; k;;ldut zni.:sicnP ohqalrne \\ lll,HTL l •J:!A roku
Zg1 1dllll' z ""runkmm wle1mu z;manq.:P l l pa1.dz1l'rnika f (.JL~ r, rnii:dz) Tt,rcj,;
., Wi.·lk.1 Hl\tani,1, Franq,; 1 \Vlrd1an1 \, l\.ludany1, z,vnbm, do L,,z.,HHl) kcnkr<'IKJ(;
m 1<;di) na[(>dov, 4 <lla pn: 1 golu w anrn m ,,., <Tt> trakluu pc1kOJO\H'fC, ( Jh1ad,1wda un.1
Pd:: I 11',lt,pad,1 l 'J'.)·• r. dP::: 1 lip,·;1 l'-1]:; r I wl11:ilt'n1 ,\11)'li1, f1;1m fi, \\'lod1, laporn1,
1<111,,1.1111. Krd, .. ,tw;1 SI rs. Bul,1•,1[!J. c;,,.. p I T!IH li /.;1p10",/(>IIU L1U, dd,:)!.tq~·

radn„d.,, .. tk l)lh, dv J::,,,ku,Ji !lad \(alu•,~·rn ,1L·:--11i11.

K,:intcrdKia w Loz;.inmc zcn„ała z dotychczasow,1 z:1sad;:i. 1godrn,:: z ktf.rą
ti.iktat 1 pob,10\\C 1'17))!0to\,uJ;; ,.,:,.launii;; Z\\)cii;c,cv, iako z,.· Tur, pt rmal,1 11.l rnq
n>w11e prw,;,a I 1nr:ym1 ll1.7l',tr:1"arni.
\'v 1r;1kth' k,,nk-r::r:c11. .W ·:t\C71ll:l 11J23 1.. 111rc1a 1 (irc(1.1 r•oclpi',,1ly uLl;.id
,, 1,\miarnc· łudr:nśn, \\' w_1,11ik11 l'/('fO liwqa 1uy~k.1!.i p,'dlor;i 1111hrn1a ch1 watd,
:i Ter,.!,! ""o!!' u.lt·1y,.lll ty,.1,,c\
( ih•l'.11\ l1;1l,!;1I / Trn,·1;i pPdi>hallO ::4 lipc;1 1,1:·. i I s"'" '.fl\\\.il ,·11 \'. /11~.;1d111t ty
,p,·,~,·,1, lr.il<..tal z Si:'H,'·•. puywracajw ~mvercmni(,:· TunJi nad caL1 i\nalulq i Trncj,,
w~chodni 4 , hkv.iduJąc auLonom1.,: hurdy~tanu i u~t:tlap,c gran cę mH,:<lzy tLw. Armcni,1
turec Li I radz1cLką, l,1egnąc{J zgodrm: z traktakm z 19:21 r. Turq;1 z17ekl;1 srę \\ •zdkich
I,ra,, de, ziem :iml ""-ich I t:71Mb wcz.1..·~1:1c1,,zc (c1d r is 7-X r. l akty n11,;J1, t1<111 ,dowL· do1vcz-w,·
C\pru. Tn'pohlan11 1 C\1,·11;1jk1. 1\y~p D1 1dckam·111 t l".f'l[Jlll
24 lipca 19~1 r. p1,dp1',ano lakzc v. l.ozmmie kon,~,·,:cJ,: \', ,pr:m1c tl('-;nin,
ki„1.1 ul,ww·,/, ,.ił.i ,Ja•.,id~· \\-olno,, 1 p11,·1•,, 1;11 :tq•h1;•i 1... 1 \'. 1_1a-.1,· p1 1k1·11- 1 v., , .. ,,H.

\I ll_lll)- • Plll'\\ idlld!Hl 1,·dnak 11graniC1.l'llll' kJ 7ilS~1dy \\ ,y!uacJt, gdyby T111cja ~lab
~1( ,1n_m,J wu1UF)l.',J. W(,wc:rn~ hJ ,,Tun:_i;.1 bl;'dLI<' po,1ad,1!.1 zupdrn1 mo1no~( cz1 niern;.i
zarz~idzcn. które uzna La kc,ni,::cznc. aby prLcszkodzić okn;tc,rn nieprL)jaciel,kici
w l..tll'l) ,!,mm z cw,nin. \V,zeh.ikci te z;.i11„1dzcnia me bi;:d~; mog-ly wzhrorn,'· wolnego
p1N•Śc1;.i nkn;tnm lll'Utr;.ilnym 1.. j" Reinn ,:ic~nlll, ;1 \vkc br/Cfl B,,~irnu i flardam:li
ornL v. yspy rncir1.a l\farrnarn uslauo\1 ione Lo~talv s.1d;1 ztler:1il 11:u y1m, d11 4. [\aiJd,1
nad 1ealiLacj;1 tych ru~la11c,wień pm11erzono !I-I1i;:dzynan,du1•,e.1 KPllll~Jl do ~pr;m
C1e~11m, złoiomj , prted,l,miueli ,1ede11a~\1; pań,tw. Ko1memp !0,,,11:-.l-a, u~t.in,,
v.iaF1c ,tidl;'. ,:.demihla1y1m,am1 i nadd,r mir;:d1.y11ar(ldn1,·y. nrranic1.,1!a ,uv,en°i:nn;;
TurcJi. Zi,:-.ta!a ona zrn'< HIO\\ ,ma mt mocv k1,11we11l'JI 1. 1-101,lrew, 2(1 lipca l (J_H• 1
Do Ln;r,mny rr,y'1yb niwnie"i (lt-lepwja pl>l,k,t.ktćirn 1 1 hpc.1 I ri23 1 p(xlp1,:1 1,1
1rnkL1l pu\_Flllll r111.,:d1y l'l,bl-.;i ;1 Tnrl'l,1- l)l'l,J;11uw;il rn1 lll.111.· .. l'nko1 111,'/<1lll,1l'<•11:,
1 V.C/lT,1 \\ll'L"/lt;J 1111.yr,1ii1 11w.1, h,;,lit nn~·d1y N:q,a;1,I! Jv'd l-'.1,'l"l:tl'•"l"'"l1LJ l'Pl,~d
a ·1 urcj;i, oraz porni~dzy or>ywate[ami obu Pari;,tw" (art ! ). Wr:11 z lrnktalt'f:1 podp1,ann
dwie kom\encje polsko-tureckie: handlnw,1 i ,1,iedle11cz4.

4. \\' poszukiwaniu gwarancji dla nrnicjszości narodowJch

2K uc•nąa 11! I 'I r. Pri!,ka, J.:kn 1,·dnn z,: 7\\) cir·<k1d1 .J11 cx·a,q,, ,pn·yn1vrt,w1Th
1

1 '<l<n1;nr,,11111y, li". '>)/'li11w,il;1 r1;1k1;1k1 puku1u11 \ 1 N1t'HK;11t-,1 "l t·!'''' ,:111;1 \'. \\ ,_., ,'.11,

l'ubka LJ11u,1:or1<1 była potl[H;.aL I gluw11) n1111,uc;uol\1a1rn ,pLy1,11c11011) ,ui ! ~!01·,,a1.y

szo11ymi (1 liSA, \\'1ellq Br:, ta:1i 4, Fr,,ncJcJ, Wk:chmm I Japc1rn,-1; Inn) układ, ,'o b.t<"•H:g«:1
miała wiele za,11-zcżcń i 1.tóry \\ rewnyrn 7akre,ie or.ra:11czal jq ~m1t'lumnk. Był tu 1Lv,.
ma!) tn.iktat wcr:,a!,ki. dntycz,icy odmJn)- mniej,zo~ci e1rncz.nycl11 rd1g1JJl)Ch 1, Pnbcc
Zcmarcie tak1el'o lrccktatu zap1w.:iadal artykuł •)3 trnklalu wersalskiego. glr',nJC) 7i'.
,.Pobka poyjrnuJe pn,tancwienia, które Glóv,ne J\locar"twa Sp17:,m1erLrinc 1 Stcmarz:,
szone uznai,i 7<1 knmeczne dla ochrony w Polsce mll'rc·~ów rnieszL,11u·,\,, ró,mących s1v
(H.i więb1nści ludnośu rn~ 4• j(,'zykicm luh rclą:i,1 1 1:odz.1 ~11.; na z;cm1e,zczcniv I\ d1

pP~tm11n1·1t·1i \\' T1,1kt:H'it" ,. l)TIH \focar:,twarm". Ni,·miil 1de11tn111,· •drn1111d,,w,111i,,

1. :w wr:il ,lit 1'(, (1,1LL1111 11T1•,;11,k 11')'1 ,. 1 1, 11·; re, ,,h 11 ,,il ~11, 1 w, d,, ( ·1,·, lic,!, ,1-..,1, 11 /.:ip1•,, ,1._

n 1:1111t'J'll'~ciad111ie udiiłc, ~i(;'. v,p1uv,ad1Jc di' Paktu Ligi N<1HKi(11;,, ale ll:t ku1,fr1e1KJ1
pary,kiej zLk:i:ydo11 ar,o, iż n,1lezy zawr"lt'( P~nh111:' lrakt:11y na le11 temat 111<:· !) lku, P\,isl.,1
1 Czechosh,wacj,1, ale i z innymi pm1,twan11. Puy1,(1d,·y ru,c;11·~t•.1 byli huv,1en1 ['('11
wielką pr.::,ją rirganizacji ż 1 dm\,kich, nba1\JaJ,\l')'Ch si'," 11 ,-n,~ll, ;111t)c•en:itHrr111 v. hllo
pie ~r0dkn11 nw,chodmej, a zwlaszc·za \\ Polsce. l\!t'mnri,1l 1•, 1e_1 ~p1;,111e flo1r I pn '1ydn1-
l(W, i Wrl~onn\1 i AmL,f)'lafaki Kongrć:, ŻydÓ\\ 1\ 111arn1 J (Jl') r. Na plenai fl\nl f'(·•,IL'l:le

11111 par),kll'J k,Hill"tl'nq1 '.\ I rniq,,, kwd) pr!L'lbta11wno )!Ole-w,' p11 p1"1eh.t, l1af.1a1,·,,1.
,1cn·1:11li1w ,,.,11" p1nlt·,tuw;il1 jH/cd~t,1111u,·k 1<111'1111111 1 1\,1,k, l ll'l,T;il ];111Hu1·11 L·,11
Hratianu rn<'.n11!: ,.H umuma nie mo1cbb) podJ,i\aĆ zor,c,1>1,1Lai1, które ogran1c7alyby JCJ
pnma jukn ,m„erennep:i pm\.,rn·a i w n1ią,ku 1_ 1)111 uwa:td, :ie pr,ma pa1i~rn ~,,
JCdnah,wc dla v, ,zy„!l->c1d1 I, .. ]". Natomia,t prt'1rner ł:-',1dt·rewsk1 podkrL·śl1ł, iz „nan'.,d
pol;,ki me zapnrnniaL że nJ7hi<'\r Pnlsh"i bjl ,ku1k1er,1 mll'rwencp obl')ch n1 C1L':lf",11.,
w ,pr:mit> jej nmiejs1(1~ci religijnych i bolesne te)?O 1vspomnienie ka;i.,~ Pnl,ce obm,ias' ,1,:
u1w„1a111i1 zagr .111H')' dn Jt"J "praw 1\ ,·1n1i;trznych h,mi,icj nu. l'lt',l:!Oknlwit'k 11111('fO".
l'll 1t,·,t \ 111c n ,i.ih 1,1d11q:,n 11 l,l< ll'lll.t, li 111: IP I/ \\) pi 11, 1;1d;d1 j(' 111 l(·d~!;i\'. I( 1d,· f 1;11\q \\
zwyc1~skich, a me pokc1 mrnych. Zagwżutw na\\ t't, 1z Pubk1 nwi1:a Ili<-' d(>Jlu:;n;, , \,,
podpbania trnk!Jtu z Niemcami, a po,taill'\Herna terytunalne j<'J dntyuan:' rnog,t
ostatecznie okazał ,k znaczrne rn111eJ kn11y~11w. Arg11111entem 1) n: v.c'lt',1.'.Ólrne n,,tP
szennował Lloyd Georgt', dohitrnc ~t1vierdza.F1,· na Jt'óiym , po~inl,dr .J'(>\1tm1,11r:,
marny Pr>la',,,<',w ,1 m1szyd1 n;kach, dnp6f,.1 !rakta!, Niemcami me z,Har;11· 11udpi~,wy''
 Traktat rric;:d7)' glównyn~1 nwc:i.r-;twami sprzy1nier1011yrn1 1 ~luwa:,y,zc111yrn1
a Pol,L1 składał ~ii; 7 21 artykukm L.,mac1yd1 \, dw6d11md?iahKh ura,: 2 anek,Ó\\.
Stal \li,: 1,n wz.11em dla tniktatÓ\\ mmej,w~ciuwyd1, pD<lpi,ar1yd1 późnieJ z mnymi
r,u'1~lv,<1mi. Preambula haktatu dt,(ć Jedm,~lrunnie 11odkre;[ala. iż to mocarstw,,
'!ll'l'.llllt'ri'Olll' 1 ,tow,a7y,,t,ne przyw1c.'.,nly niepndległo~C Pol,cc „d7it;:ki powodze111u
,\H',l!" Pr<;la" ora1 1gc'dzie wsyJ~kiego Rządu Tyrncza~c,wegn z 30 marca l 91 ·; 1
Ni,· z:,lm aź, ,IJli zah'n, w n1-rc,k 1wbkich dą1c1'1 i w,ill nit·p(1dkvłu~ci1,\\. ych.
1\1 I't h.11! :) 1;1\\·w1 ,il , '.!'.' diw ,, ,h,,1,·t,;/ .111w u;,du p< ,l,kwg<, do , 1d1it b11i,i: ,./l1pd111·j
1 talh.,,111lcJ uchu ,ny L)L'l a I wul11u,c1 w,zy~lh.1 m rnic,zka1it:orn. be, v, ;,,glt;-du n,1
un 1d7cnll', namduv,(,~I.: 1 Ji;:Z) i,,. ni~i;: CZ} religię".
Ob,zemi<.::. w kilku a1iyku!ach rrniwionn za.i, n mniej~zu,u rncrnicckic.1 w Pubcc,.
Artykuł) 10 1 l I tlktdl.,ly u1,r:1wnwrna lt1dnuści ·,i;ydo\\~h.ieJ cło po\iadania :..zkolmct
wa. khłremu nalezy za11,"\\ ni( ndpnw1ed111:1 ,·zt;~l rundu~LY publicznych, t•raz zubo·
\\ 1;if,lllll' dP nreprl) mu,,.:mia Żyd{,v. ,,dP W) kr,n 1 w,,nia jakid1h,lwid;, ez 1 rnwści
,t;irn,v.1;i,·_,d1 p1•)"\\al,:,·r1ic ,1·,h,,t, I I...
Nar1·•,l<1lmq~,y w 11:1\..1,,n" był ,11tykul I}, kturv ,twil'1d,:1L ..l'Pbka '·l:';uJ,a :,11,·.
,1hy poctan,m·ierna anyku!Ó\\ poprzednich. o ile cl, 1t)C7,I O\Ób należ:1cych du mmeJ•
,zC>\n ra~nwych, rehgi_1nych lub ji;:zykow:,ch. stam,wily znbc,v.iązania o znaczcmu
1111,;clzynawclowym i 7.()\tal) oddanc pud gwarancji;: Ligi Narodów. !\ie hi;:d.-t one
n,ogly b,·C ?mienione bez zg,,dy \,i:,:bwści Rad) Ligi Narodów 1..• ]". Ewenluallle
spor) \\ lej kwe,lii miały b)c' przekazywane Stałemu Trybunalov,1 Sprav.it>dli\H•ś,·1
l\'fiędz) narodnwl·.i. od któregr, pt"tanowieó nk było od\\ olania.
Art),1-..ul !c'n ogiarnt:Lał ,,mw1e1m(1ś,ćPnlsl,,1 w ?akre~ie u~t.,nowierna p1aw dot).
,·1:1,·vch j,·t ,,hpvaldi, gdyi' oddawał je v,,arancjpm I rn.d11•H1\vi 1111~·d1.yna({1(1pwern11.
\V,,n,, 1\'.lue1c U\"l.1:'\, i;: lr.iklat \vn,,,bkt ni(' 11:ir111,·:d Ni,·111,,,,111 pudohnych "l:'1:t!ll
~1.cn. 'l\lku kt•11wenqa ),'.t:ncws,h.a ,1 15 m.tja l'J22 L. 11ltJ\q;1La u tH.:hwnn· rn1m·1,1u<.u
na całym Gt·,rnym Śh,~ku (a więL· 1 ,·zt;>(c1 jlP?o,taj.1,:cj w gramc;,.;h N 1emiec ),
nbuw1,fZ)wala zarów1w Niemcy, .1al<. 1 Pnbkc;: w Clclgu J:, lal.
Rozdział II traktatu dotyczył \praw go~pl 1(h1rt:zych: taryf cdn;ch na tn\¾ my
pafr,lw ,prz) mie17.Dl1J,Ch 1 :-t<,warz} ~zonycb \V ,vożonycb do Pr,bk1. o.::brr,ny wohmśn
lnmnlu ,,rat .5l11s,negn traktowani;; handlu innych namdów".
'/:,ht,,11,11a11i;, d1, nd11P11y rnnit'J',to,ci n,u,,d,,\1.ycll i 1<·lir11n1 d1 \liiJ<'IPlh' 11.-J;iJ).
f'<>11.1d(,, d» traktal!·•w l'''"''li•\I yd1 1 pa11\(w;1rn1 l'l•~Plldlly 1111, ,, w1,·,, , i\11,ln,1.

Buf~ari,1. \\\gn.m1 i Turcją

Ohuhne trah.taty mnii:,iszo~cir,we g!ówtk r:1r,carstwa zawarły na1picrw z Pc,l~k,1,
,, na,ti;:prnc· z Czc:cho,lc-wac:k1, Rumuni,1, Grccj,1, Jugi ,,lawi,1. PPnadto deklantl'Je
, , c,chwrnc mnicj,w~ci zlożylv przed Radą Ligi Namd6w: rmlandia, Albania, Litwa,
Lnt\< a, E,1011 ia ,,raz Irak.

Pakt Ligi Narodów podpi,any 28 C?erwca 1919 r. wszedł w żyw:, wraz z traktatem
wen,ahkim IO stycznia 1920 r. Pakt ~kładał się z preambuły (\\Stępu) i 26 artykułów.
\V preambule w s}ntetycznej forrme wymieniono, po raz pierw~zy w dokumenL·1e
pndpic.anym przez kilkadzicsi,1t pań\tw, za,ady pokojowe>j \1\',p(1lpmcy mit;dzy nam-
 MI/Ji7.Y WOJNAMI f<;J<i-1939

darni. St\vierdzono więc, iż dla osiągnięcia takiego edu należy „utrqmywać jawne
stosunki międzynarodowe, oparte na sprawiedliwości i honorze. przci,;trz.eµ; 1{ ściśle
prn·pisów pr;iwa międzynarodowego, uznanych odtąd za normy rzeczy'lil i;,lt-pv, po-
s1,;-pr,Wania rz,id,iw [, ..], sknrpulatnie szano\\ ać ws1,ellde zobmvi:11,inia traktm1 >\'.t' we
wzajemnych stosunkach między zorganizowanymi narodami'".
Preambuła nie zawierała jednak bezwarunkowego potępienia wojen, bowiem
uznano, że w ówczesnych warunkach byłoby to nierealistyczne. Zapisano tylko, iż
1•,11i1.twa powm11y „przyjąć pcw1w 1obowią1.,11nr1 meucieka,'i,1 ,1\· do wojn1,'" I J:ilsze
artykuły Paktu. o, zym nii.eJ pucviidywaly ,n:~zU1 moiJiwość prowadzenia leµalnych
\,uJ<.:n w olol·<k,nych przypadkacl1. Pierwszych siedem artykułów Paktu mówi o struk-
turze, generalnych uprawnieniach i organizacji Ligi Narodów.
Do pierwotnych członków organizacji zaliczono trzydzieści dwa państwa i dominia
\1 y1 uienione \\ ,111tćbie do P,1k1u oraz trzyna;cic państw 11eu1ratnych zapm'>n•n) eh do

11l''/cstnictwa w I ,id,e. Chiny. 11yrn1enione \1 ;inck,ie,, niepodp,:::y jednak1v 1r. 1i-.1atu

1

1'-'1,alskiego 1,1 1.v111. samym l'd.!u Ligi) w 1""1,<de przecn,b, decyzji ~01ilcH11Cji
paryskiej w sprawie Szanlungu. Mimo to Chiny stały sic członkiem Ligi Narodów, gdyz
podpisały traktat w Saint-Germain z Austrią, zawierający również Pakt Ligi Narodów.
Ura miała więc na początku liczyć 45 czk)[lków, ale w rzeczywi,tcści w 1920 r lii1yla
ich 42, gdyż l SA, Ekwador I l-:l1dz:lz nie raty fi 1,-o,,.ały tral,.1,1tu wr:rsalskieg,,,
Ligę Nawd6w uczyniono ctwartą dla \1,,?ysti.ich patbtw ale tylko wtn!y. 1eśli
za tch przyjęciem opowiedzą się dwie trzecie jeJ członków. Oznaczało to, iż w pr.ly-
szłości do Ligi mogłyby należeć również państwa pokonane w I wojnic światowej,
jeśli spełnią warunki wymienione w art. 2.
KompekiK!t" /,gromadlc'lllil ogólneg1, /i\C..H'(lono S/<"f\\f,{•_ dając 11111 rr11WO
1"1r,,sznawan1:1 ',\ \!l)Stkich sp1;,1,-, \1chodzącvch 1.,, zakres dn,L,111" Ligi lul, t1„1_ '-'· 1:ą­
cych pokoiu ~11.1atuwego. \\ Zg1umadzeniu "~1.ystkie pali~!wa hyły r6,,ne I dys-
ponowały po jednym głosie. Natomim;I w Radzie Ligi Narodów, organie w prnktyce
najwa:.i:niejszym, uznano formalnie uprzywilejowaną role głównych mocarstw sprzy-
mienonych i ,,ow,uzyszonych, kh'•re zalicwnu do stałych 11l;;nk6w Rady Skład
~!,llych członVm Rady Ligi Narodów jedm1be q\:' zmieniał. Pourttl:owo tw1,riyły ją
, z1r'.ry państw;i: \\ 1,:l1m Bl)'t,11w1, l1ancja, Wlud1y i Japonia. W ł ro6 r. Rada pr,w1 1,:k-
szyła sic o Niemcy, ale w latach 1933-1937 po wystąpieniu Niemiec i Ja1xH1ii i przyjęciu
Związku Radzieckiego zn6w liczyła czll:rech członków. Po wystąpieniu Włoch
w 193 7 r. Rada Ligi składała sk już tylko 7, .trzech stałych czknktiw; FrancJL Widkiej
Brytanii i ZSRR (10 ostatnie pal'1stwo usunk!n z I ,1gi Narodów ,,. grudniu I ',I)<! 1 ).
Początkov.o miało być cnerec:h riiestaiych członków lfady Ligi, wyb1c11mych
przez Zgromadzenie „w okresach czaw, jakie uzna za stosowne". W 1926 r. ustalono
trzyletnią kadencję niestałych członków i zwiększono ich liczbc do dziewięciu,
a w 1936 r. - do jedenastu. Jednocześnie wprowadzono kategorię półstałego członka
lb;)1, któcyll 111(•1do zosta, r1;1i1"-.two wybr,111<_ ponownie 1,1, 11pływie 111vh1dej
kadencji (takie m1qsce uzyskała m.in. PolslaL
Zarówrio w Zgromadzcmu, Jak i w Radzie decyzje podejmowano jednomyślnie
(an. 5). Organem Ligi był Sekretanat, który składał ~ię z Sekretarza Generalnego
i per~onelu. Siedzibą Ligi Narodów miała być Genewa, a pierwszym Sekretarzem
Generalnym zos,,11 dyplomata liry1yjsld Eri,._ Drurnmond.
 XI. /.'//OPA 1919 /9,9. SY$ffM WERSAi.Stii IJE<;O UP4DEK 365

Artykuł 8 Paktu, któ1y powstał pod wielknn wpływem koncepcji Wilsona (zob.
punkt 4 orędzia z I l.918 r dotyczvl kwestii rozbrojenia. Konferencja paryska
traktat wersalski wiele dla ustalenia planu rozbrojema państw pokonanych.
Wilson w trakcie konferencji proponował, aby także zwycięzcy, a w pierwszej
kolejności państwa bałkańskie i Europy Środkowowschodniej, zobowiązali się do
1;1dykalnq•o 11graniocr1ia wfa,.11ych sił ,inych. \V\kutek ~przcc:iwu s\\ych partnc-
szyb~,, ydnak 1 11go zre;,ygrn ,wal, ku lejne t·1c,Je artykułu 8 ~w;dy się c,
bardziej ogólne i mało zobowiązujące. Ostatecznie artykuł 8 przybrał charakter
~t1,¾ierdzenia. iż ,,Utrzymanie p<ikcjo wyrn;ira zmnicj~zenia zbrojeń ru.11odowych du
llli11imom d,w1cego się pogodzi(· bezp1ec,eństwem Harodowyrn oraz 1 wykonyw:;-
niern zobowiązań międzynarodowych nałożonych przez wspólną a1ccję",
Opracowanie planów zmnitjszenia zbrojeń poszczególnych państw powierzono Radzie
a po przyjem.i przezr;c<idy plany nabierały mocy obowi,1zui.ącej, z 111ożliwośc1;t
1t·w1ZJ1 „p1;,-vnajmniq latdzic;,i,<". PO\\( ,h111orów111u stałą K, ,1111sjęLlg1. ~ tórami;1bi
przedkładać Radzie swą opmię co do rc,1lizacji tych plan6w, o czym mówił artykuł 9.
Szc1qd,lne zn:,czcnie w całym Pakcie Ligi przyznać tw.:ba artykułom JO i ł I
'1crwszy , ruch był bardzo krótki. zal;,;Jw1e dwuzdaniowy ... 1 rłosił. że Liga będzie
bronić „integralności terytorialnej'' i „niezaleŻI1ośc1 politycznej" wszystkich swych
członków, a w razie groźby napaści „Rada wskaże środki zapewniające wykonanie
mmejszeg,, zubowhizania'•. Sformułowania taJde budziły nadzteje zwłaszcza małych
1 :,rcdnich pall<,tw. które miały poczucie licznych zagroź.eń. Zarówno ten mlykuł,
i 16 mozna zaliczyć do „wykonawczych", ponieważ wyraźnie mówiły o sankcjach,
które Liga będzie podejmo„vać w raz.ie zagrożenia poko_ju.
Artyk11l 1 inb\ inny ch:11;1ktc.r. Nk 1nnwił o 111ffciwstlw1t·niu sk ,1gresji, kc,.-
o tym, ;; W wypadku woJny lub groźby WOJny Liga „powini1a podj.\Ć wszeH ie sn,dk1
mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami". Na artykuł ten powoływali
w okrc:'s1e między,1t1jenny1n ci. którzy uważali. 1z za kaid~1 cenv trzeba z~1chować­
pc1k6j, nawet ustępuj:1c przed agresywnymi żądanwm1, co byto wówczas wygodne
dla r\iemiec hitlerowskich.
Je:,,zcze szerzej niż artykuł IO. o sankcjach, jakie Liga może podjąć, mówił
,ifl ykuł 1 Paktu. Gdyt,y wię, k1óry! z członków .złamał swe zohowhVarna i uciekł
się do woJny, Liga mogla ochwal1ć:
a) zerwanie z nim wszelkich stosunków oraz wykluczenie z Ligi;
nałoz.enie sankcji ekonomicznych i fin:rn,owych;
~· i użycie , a więc „kontyngentu sH v.oj,kowycli, morskich i lotniczych" utworzo-
nego przez członków organizacji, ,,aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi".
Podobne sankcje mogły być też zastosowane wobec państwa, które nie nalezy do
,igi N;m,dów. co z;1wano ,nl. 17 Paktu.
Liga wyposażona ¼ięc zo,ta!a W formalne upr<1wn1enia cło ,tosowam:1 11·szelkich
sankcji przeciw agresorom, łącznie z uzyciem siły zbrojnej. W praktyce jednak kunkta-
tor~two. nadmiemy pacyfizm i niechęć do pode:jJncrnania zdccydow.an)ch krok6\,
s,tuacjach kryzysowych stały ~1~: najY;jęb.zymi słabm;ciami Narodów. Zabrakło
bowiem determinacji, wyobraźni i woli współdziałania mocarstw sojuszniczych.
O ile przez cały okres międzyv,mjenny nic przykładano wielkiej wagi do ar-
!ykułów ,,v.yi..onaw.czvcli". to procedurze pokojowego rozwiąz.yv,ania sporówstar;mo
366 Mll;1JZY I\OJNAM/ 1919
-~---- ----------
się m1dal'. wysoką rangę. f\lówiłyo tym ar1ykuły 12, 13, 14 i 15 Paklu Przew1dy
wano więc, iż każdy spór między członkami 1,igi podlegać hędzie postępowaniu
ro7jemczemu luh sądowemu, Postępowanie sądowe należało do właściwości Stałego
Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, który postanowiono powołać, oraz
inne gr, ~.:idu, .,który \\ \każą Strony lu h który znsral prrewidziany w uprzedrnn
zawartych przez nk krn,wcncjach'' Członkowie L!y1 Na,od6w „nw l'"\1inni uciebl
sic do woJny przed upływem trzech miesięcy od orzeczema rozjemczego luh sądowego
albo sprawozdania Rady". Sprawozdanie Rady powinno być sporządzone . ,. ,. ciągu
sześciu miesięcy. Wynikało z tego, iż w przypadku niepowodzenia procedury roz-
jemc: ,ej, po 9 mic~1ącach wojna stawała sie legalna. Inną możl!wuśt legalnq..-c
prowadzcrna wojny przewidywał artyl;ul 15 Paktu. Zawierał on uprawnienia Rad 1
Ligi do pokojowego rozwiązywania sporów. Ostatni, siódmy paragraf tego artykułu
mówił jednak: ,,Gdyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia
sprawozdania przez wszystkich członków, poza przedstawicielami Stron wiod,1cych
spó1, 10 uh ,.okowie I ·1,1,trzegaj;i ,.uł>it prawo dli ;1L111i:1. jak to u11i:1i:1 1:, mezbędll( .
w obronie prawa i sprawiedliwości''
Wicie kontrowersji i sporów w cal) m okresie istnienia Ligi N:m1dów wywoływał
krótki, jednozdaniowy artykuł 19 Paktu: .,Zgromadzenie może od czasu do czasu
proponować członkom, aby przystąpili do ponownego zbadania trnktatów, które nie
.dają się już stosować, oraz położenia międzynarodowego, którego dalsze trwanie
mogłoby zagrozić pol;ojowi ,wiata" Wielka ogólmkowość i hr,;!--. precyzji sl1
mulowa1\ w tym artyluie stworzyły szansę- przede ws;,ystldm Niemc( 1111 j Węg1.um.
najostrzej protestującym przeciwko powojennym traktatom pokojowym. Ale tak/e
Boliwia, która po drugiej wojnic Pacyfiku straciła dostęp do morza, próbowała,
w oparciu o ten artykuł Paktu, wznowić swój spór z Chile.
W okresie międzywo1ennym zgłoszono ogromn,1 I iczbę interpretaq1 artykułu 19;
wykorzystywany on byt icż przez wszystkich domagaj~1cych się rewizji postanowid
terytorialnych. Wybitni polscy znawcy prawa międzynarodowego: ludwik Ehthdt.
Julian Makowski i Bohdan Winiarski wykazy\-vali jednak, iż artykuł 19 nic może
dotyczyć wykonanych już postanowień traktatów pokojowych, lecz tylko klauzul
w tr.1kcit· ,1ykonywania.
( irn,1n dyskusjt" w I rakcie koni paryskie i na 1,mat problrn,i,,,. l-.olonialt1yd1
znalazły ,;w6j efekt w po~taci artykuł 11 22 Paktu Lig 1. · 1wurzył on mandatow 1.
a więc zarząd nad dotychczasowymi koloniami Niemiec i lCl)toriami oderwanymi od
Imperium Osmańskiego. Obszarnmi tymi, o powierzchni około 3 milionów km 2 , w.fadać
miały teraz w imieniu Ligi. Narodów: Wielka Brytania, Francja, Belgia, Australia,
No,va Zelandia. Unia Południowej Afryl,J i Japonia. Terytoria mandaluwv podziel"no
na tr1y grupy.Pierwvą z nicli (mandaty typu A) stanuwily ubszary por,11:L·dnio turecki,.
które określono jako „niepodległe tymczasowo". l\znano Je za najbardziej dojrzale do
pclriej niepodległości, a mandatari\lSZ miał służyć im mdą i nadzorować administrację.
Druga grupa (mandaty typu B) obejmowała kolonie niemieckie w Afryce, o niż­
szym stopniu roZW1.11u, nad którymi nrnndatariusz sprawował niemal pclnię władzy
Wreszcie do grupy trzcciq (mandaty typu C) zalic?Ono Altykę Połudrnowo-Zachodnic,
(Namibię) i v.yspy Pacyfil;u, najstahiej rozwinięte, l;tóre miały hyc rządzone „pud
panowaniem ustaw mandatarimza".
 XJ. /'/ 'IW/'..J, 1919-1939 S>SIFM WERSAJ Sf./ I !EGO VPADFK 367

B;mlzo ogólnikowy art 22 taki.c wywoływał wiele sporów i nie wyjaśrnai

ponadto, kiedy system mandatowy ma wygasnąć. Do prohlematyki kolonialnej po-
,vrócono jeszcze w art. 23, ustęp b, stwierdzając, że członkowie Ligi „zobowiązują
się zapewnić sprawiedliwe postępowanie z ludnością tuhylczą na terytoriach pod-
lega1zicych ich admimstracji".
'J\1órcy Ligi Narndl,w nadali !\,kłowi Ligi ranµ,; n.ijwyższą. w artyk11k
20, ze znosi on wszystkie porozrnmema I zobowiąz:1111;1 członk6\, 1m·1.godne Z]l'go
treścią Od tej pory moc ohowiązującą miały uzyskać tylko te traktaty i zobowiązania
międzynarodowe, które zostaną zarejestrowane przez Sekretariat Ligi (art. 18).
Ohcplflą działalność Liga Narodów rozpoczęła I O stycznia I 920 r. Do
dni;:, 20 pańsrn dożyło wszr1k1e dokumenty mczbędne do uzyskania czk,n-
kostwa. ale do jesiem I .1ga. Narodów liczyła już 42 członków. W korku października
i na początku listopada wnioski o przyjęcie do organizacji złożyły: Austńa, Bułgaria
i Albania. Pierwsze Zgromadzenie Ligi Narodów zaakceptowało je 15, 16 i 17 grndnia
1920 1 Podobną dtT'y I Zgromad,rnic po(lję.ło w odnie~icniu do Kostm;yki, Luk-
semburga i Finlandii. Natomiast wymaganej większości dwóch trzecich głosów me
uzyskały wnioski: Ukrainy, ~he1dżanu, GruzJL L1cchtCflsteinu, Litwy, Łolwy
i Estonii. Tc trzy ostatnie państwa bałtyckie zostały członkami L1g1 we ,vrzcśnm
1921 r. Węgry złożyły wniosek w maju 1921 r., a przyjęte zostały 18 wrześni.a 1922 r.
W grudniu 1924 r. z Ligi Narodów wystąpiła Kostaryka, natomiast Argentyna (protes-
tując przeciwko niedopuszczeniu l\'1cm1ec do Ligi Narodów) nie hrala od .grudma
1920 r. udziału w pracach organizaqi, choć pozostała Jej członkiem, \V sumie od
l Zgromadzeniu do l 92(i r. przyjęto .14 nowych członków, co spowodowało, że do
Ligi Narodów należało wtedy 56 państw położonych na wszystkich kontynentach,
w których żyły dwie trLecic ludności świata.
Z powstaniem I dziulalnością Ligi Nz,rodów spokucństwa i wielu państw
łączyły ogromne nadzit'JC. Szybko okazało się je.dm,k, iż skuteczność i możliwości
rozwiązywania wielkich problemów w,p(,łczesnośc1 przez tę orgamzacw są ~rdzo
ograniczone. :Kiewątpliwie poważne znaczenie miał fakt ahsencji trzech wielkich
państw: USA, Niemiec (do 1926 r. i od 1933 r.), ZSRR (do 1934 r.). Jeszcze waż•
nieJszc jednak były kontrowersje międ?y mocari;lwami sojuszniczymi i stopniowe
różnicu\1 ;t11ie się ich intc1,csów. Japrn11;i, 1:1k jak podu;i„ konferenc11 p;11 y,kiej, bard10
seleUn,i11l: podchodtila do swego u;;L;;stnictwa \\ L11..lze, at w ko1·1cu znalazła ~ą·
w ostrej opozycji wobec organizacji. Spodziewające się znacznie korzystniejszych
dla siebie decyzji terytorialnych w Wersalu, Wiochy od 1922 r. budowały państwo
faszystowskie, co stopniowo oddalało je od zasad Ligi :Karod6w. Dwa największe
filary ~.yslcmu wersalskiego: Francp I Anglia. także nie miały spójne, koncepcji L1g1
Narodów i w gruncie rzcc1y nie traktowały jej jako mslylucji. którJ może decydowa1'
o głównych sprawach ładu światowego. Zwłaszcza w pierwszym bkresie (do 1925 r.)
widać było, iż mocarstwa wolą rozstrzygać najważniejsze kwestie implementacji
traktatów pokojowych w swoim gronie, niż powierzać je organizacji, w której więk­
szoś{: ,tanowią małe I średnie paiistwa. Stąd nieokrcślono~t rozgraniczenia kom-
pe:tem:j1 między Lig,! t'-,arc,dów a Rad;1 Najwyższą, zhrerającą Sii;'. nadal do 1923 r„
oraz Kr,nrerencją Amba~adorów powołaną pnez Rudę Najwyższa w ~tyczniu 1920 1
Konferencja Ambasadorów składała się z akredytowanych w Paryżu ambasadorów
\\'idkiej Br:;- ,aniL \\'k,,.;h Japurni oraz przc,lbtaw1cida fr,,nc.11 Jt,lci,a Camhr·na.
któr) st:ile Jej pr1ewcdr,it:z)- ł. Poez pewien c:zas w Kc)nfen:nc:.11 Ambc:sadurcw uczc,t·
niLz 1 ł _j;..;ko ob~enva,rn arnha~s:1dor l.lSA. T(> \\ la~nie Kmderencia Amh,1~:idr,r.:11.,
pndj<,;L det:\ zje \\' ~prawach Górneg" Sl,1~ka. Gd:l'i~k.1. p,·,1,1. 1cJ )-'r:111icy \'. ,,hPt'rnq
KonkrencF1 /\mb,1~ack1n,1\•; dzi;1lałct cin rnar,:;; I 'I, l rnkL„
'Vl1mn IJl(•i;1).1w,,·1 n:, k11.,11 k,•11k1ct11\,·h 11p1;1vd11c1·1 )li/ \, <1:1,1•.1: p11 l\.'i\,·li
kilku I.il ,..-,,q d11:1Lil1H•\c1 ! 11•.:1 N:m11!cH· \'. 'l'"'··"I' 111.1<·1,;, \ jHl\,1_1111!; •"'i di•
1,rga:111.ac1i pu\111JCll!l)d1 .',lrn,t:nku\1 111i1.'dZ)llan·,d1·,1;di. l'1c:1w~zc d,111.· ~~•1.1,,:
któr;,mi zajrnowahi si;; Rada Ligi, dot)czyly b1c•sti1 z.1rz.wl1,rni,. i'.agłl;hicn, Saar:,
nr,,z (•prai.:cwanit·m S!allllu v:oltwgu l\11,,sta Gdafo;ka. Pl'1 ź1:ic1 zaJ1nnwa:1n sti,: kwcstq
1•k1cg/',1 h1pc,1, i i\lalmcdy, kt6rc po pr1cprnwadzcniu pkbi~c:ytu prL)zr:ano o,,1;itt:cz,
t'it" Belg,11. J)p nie\\'ątpli,1) eh ~ukcl'.sĆ'w Rad) nałeL) zaliczyć rnz\,·1,1za111c ;,pr:ru
1ni~tlzy S7v.ec14 a l :11, landią n Wys1,y AlandzL,·. Zam1e~:rk1wa),1 JC luurn :~ć n11'.,w1<;c ,:
I'', ,;v,. ·d:Lt .. kh •1 :, upnv, i; 1dala :•.Il: 1„1 1,r ; 7 L1, /\ 'I IH'll, l'.,, S, \'., ·, · 11 111~,l• :; "/ IIW 1nl11;,k
\\,"I'\ r1:ilt'/:1i) do h1il:11H!11 I 1<-1111i 11:1i'1,1,q1 iP:-i:1h ( 11/1'/ll.t Il d,·,.111:1 1\:1.h l.1, 1
\\ czt:rVd.:U 192 l r. R(,\vI1ocze~111e 1~1g\.1.·arantti\V;1nc pr;L \\';-1 11;11, 1 d~-►\-\ c I udu( ,;li :,-,/.\\'ed:;,-

koJ1 I'.) cn1,·.1 , z,1leu11,o t•rr::eo11·,rnie krn1\\l'n,:i i o r1 ie f, ,rl) fi~.r:wai:1u , dt·rnlltt ,11·:• ,:,c 11
\V)~!'· Knm,·cnc_ia" tej t>statniei ~prawie p1,dp~:u1a n"lda" Cie11n,1t· :•o p:1/i!na
nika 1921 r rrzez Niemcy, !lani,, falrn,w, Fi11bmh,·, Fr;;11ck, \\it·lk,1 Br)l.,;11,:-,
\\'łi,chy. Lol\\(,:, P;,,lsb, i S,wL'L'J\"
Pt:dczz,s picrn~zy,:h czleredi lal 1 ig:1 11i('m;il ,l;,I,• za1rrH1,•,,1':, ,,ę (Hi!,11:i1;11T1
S) slemu rnandalf1\\'C,l'.O I l"lalecn1y111 rod,.i:dt·rn 111awlal,;\1
Kajwt\·kszyrn n~iąui:1ęciem Ll,l'.l f\.'armh:,,1 \l tym (lk1,·,w qah• ),1,· ucll\\'a\·1:1e
} jl.lld'/l('flllf.,l !'),,,; I l'n,11,k,,!11 \\' <.pta\l'!c r:,:ko1,,wq.:1· n,z~IIn!'.,1·•1;1 ,,,.,,,1.-,n nt11;d1\
r1a1nd11\\1·1·li (/\\;11:q•11 f'!nl11f,<1k111 ,L'<'lll'\\\L11lli. ( ,lv,,l "li 111 Iii, li .,\,,,l'LI 11;i1 111.<.l111c1:1
sla:1tw i 11~H,1wcmc ~olidarnośc1 czrnnk6w ~puleczlH ,sc1 IPt\·dzyn,1rTK1r•\\c'j I przt·Sl~•p<.1,
wr, 1111<,.<lz> rwrodn\\'c". StWJL'rdzono tam n>\\ nil'i, że „każde pa11Sl\\·11, klt''t'i.' ucieka 'l(;' dn
wu111). L,trd~7~jac znbnwiąn1m,: ,1~,\\'a"le \\' l'al,u,: !ub rnme1~zyrn prc1tnkolc, U\1a,r;111e
b,;·dz.1e 7,, agrt·~nra". \\' ,!c,1:,..unku un Paktu Lip ro7hudrm~,nr, proce.dury arhrtra.-(l\\('
a ,1ur:, .,dy kCJ~ Statq?.<J ·1 ·ry hunałn Spraw1edl 1\\'n~ct ?<. 1iędzynarodowt'J u71 ,lf'O n ,,,hr•\\14-
111j :1ui (art ·n. Z:ilt,u,m, 111ri1n,nw •,t1d ,dvrnilitai)?n\\"anych 1111hc,w1,11:J111• J':.:n,t\'.a,
'\ ;•n:.l;i1111c;1y d,, \'./1<,'LI,. 1:dn:i!u \\ llli~'1L1) 11an>dn\\\'I f nllll'll'lll'P nl/11101,·111<,\1,·1
kler., pl:1rn'\\',trH1 /\1oh.c ;_ki Cit·r•e\\'Y I ,'i 1-zern ui l '.J2:'i r. I le ~·1,,HI Z\I t·la111a Kuuk1 1:11c..JI
Rc:da L1g1 m1al:i PJl)ft•!Pwać „ui:t,ln) p1-.1rram 1t'dt1kcji i q•.1,rni(zern,,._ 7h1r-1crl''.
Prt•!okó! gene\1 ,k1 7P\l;lł [Hl.yJ~'I) prze, \' Z;!r1 ,i 11<1c!Ycr:ic Li):t Narrnit·m, j,'c:r1a~ .11·
rnc w~zc·dl ,,.,. Zycie w,kult'k Pd11uu·rn:1 y11 puez \\ 1elk~1 Hr;- t:1111;;: W 11 ,:m·1 I ,r-• 'i r.
na 33. sc~jl Rady L1g1, mirn~!(T S[lr:1\\ .1ar1amc,11ych A11glt1 Au,1e1· Ch:,111J;..•rla111
J"l"7t,<l~tawił argrnlK'lll) ,11q:u 11,i<lu \I ,,prawi,' s1,1rzl·u1,u c,ll-11U•\', Ct•1L111,1,1111t•,iltli1,
1,nlw,· pr„t11Lnl11. c,r,l/ i-:h;h<1k;, llit'ch,,:( l"nl<.'1/'ll nu ICt: (!,, 1 h1111·ii!J\..(1\\l').'.!1 ,1rh1lr:1:11
1

( ld1 /li< l'l lll' j'I ut, ,l,1 'Iii .L',l'fll'\'- •J. WJ',', .J,,i, k1 ,t11 IO\', l'J,.1 i .·\ 11g 111. 111i 111(, g• -r.,,·, t', I'' 'I'·" c1:1
rrancj, 1 zdccyum\';11,ej \,·1,;k~z(,,c1 czlnnkć-w Li~1, byk, ,1ednym z licznyLl1 przykLdt',v,
l,rctLL jeunnści rnil;"dzy rnni.:arstwalllL co ~kutcc?JHC o,.!abiarr: funkcj,,,n:w:rnic ~) skmu
\>.CT~abkiq:o.
 SYSTŁJJ WERSAi :,,; I JEGO U ł'A /!EK

6. Polska i jej granice

Granico :anhmlnii: tpćlnouw

Odkładając ostateczne decyzje w sprawie Górnego Śląska, konferencja paryska

,pr,wodowala zwiększerne nap1ę(' narodowo~dov,'Yd, tym tlTi,,nle ..
W re,..11H:1de 17 ;s1npnia I I r. wyh1doio na Sl;1~ku pien1>.1e r,ow~L11:1e, kt(,1t·
trwało ty<lzień. Po Jego upauku ty~iące powstai1ców i działaczy musiało uchodzić do
Polski, a pozostali spot) kali się z niemieckimi represjami. l października podpisana
10~1ała w fkrlinie p•lsko-nienuccka UmO\\ amnestyjna, kt/,rcL umożliwiła powrót
uchodzców, zwolnienie więzionych Ślążaków i umorzenie kar ,,za dz.ialalnośc poli-
tyczną".
Natom,u,t 11 lutc~u 1920 r. pttybyla do Opola Międzysojusznicza Komisja
!{zwlząca.1 l'lvbiscytn,,;1, złożonc1 przed\1;1„1icieli trzech pań~1\\ · f,ranci1 penemb
Henn'ego Le Ronda (przewodniczący Komisji); W. Brytanii - pułkownika Harolda
FP Percivala; Włoch - generała Andreo de Marinisa. Przewidywany delegat USA
KomiSJt rne został wyznaczony. Ołfavnym zadarncn1 Komt,11 było 7apewnienie
właściwych, me dyskryminujących żadnej ze stron warunków prlcprowadzemc', pleb1:;
cytu, oraz przekazanie propozycji podziału Górnego Śląska między Polskę i Niemcy.
S~,u1ecmoś(: działania J\1iędzysojuszniczei Komisji niezmiernie ostć1bialy spory przed
~t;1wicieli Fr,mcji i Anglii. reprczcnującycb różne koncepcje polityki wobec Niemiec.
W pierwszej połowie 1920 r. konflikty polsko-niemieckie na Górnym Śląsku
jeszcze się pogłębiły, o czym świadczyło drugie powstanie, trwające od 18 do
~1erpnill ,ąut roku
W koncu gn1d111:, 920 r. f\l1ędZ)·s,,J11vnicza 1,,11nisja , ,siła oparc11:
o aneks do art. 88 traktatu pokojowego - regulamin plebi~cytowy. Rozszerzył on
emigrantów, u wiec os(,b Hiezamic:,,:kałycl1 11:1 terenie plebiscyhJ\\ym, ale
n12tF1cych prawo głoscnvania. Niemcy skrupulatnie w:,korzystal1 tę możliwoś,:; 1 zdołali
przywieźć na dzie6 glosowania ok. 200 tysięcy emigrantów, a Polacy tylko ok. I O
tysięcy. W plebiscycie 20 marca 1921 r. za Polską oddano 479 414 głosów, za
i\hcrncami 706 820 głosów. \Vynik1 glosowania 1\edług p,,in Wyg!:1rh1ły na-
"11pu_iąco7 ,sowalo I 15 gmm, 1. tego 1a i\iemc:1rni opow1nlnaly s,,· 1'>2. CZ\11
53,7%, :r.a Polską 683, czyli 46,3%. Na niekorzystny dla Polski "vynik głosowania
Jut.ej micrze wplyn 4 1 udział cmigrantów. Po odliC7eniu bowiem icb ,g.losów~ wynik
brzmiałby: za Polską 46'! 376 nsńb (47,3 1,i ), za Niemcami - 450 (52,7S~,).
Traktat wersalski prze\vidywał (aneks do art. 88, p. 5), iż po plebiscycie Komisja
Międzysojusznicza zawiadomi główne mocarstwa o jego wyniku oraz przedłoży
„vczegółowy raport o przebiegu j!losowani.1, tudziez wmoski u, de, linii, kr(•rąna1ezy
1y1ąć za rnmicę Niv1niec na C(,mym Ślasku. uwz?ledniai,1c przy tvm z.arównn
wyrażotH\ wolę ludności, jak i poło:h:nic geograriczne i gospodarcze miejscowości".
Komi,ja l'vliędzyrnjusznicza nie .zdołała jednak wypracować jednolitych propo-
w sprawie Górnego Śfąsk;L Przedstav,ic1ele Anglii i Włoch Komis11 przygo-
towali raport jednoznacznie korzystny dla Niemiec, natomiast reprezentant 1-'ranCJt
w swym sprawozdaniu poparł większość postulatów polskich. Uporczywe pogłoski,
ostateczny werdykt n·1oże dla Pol~kt krzywdzący, ~po\1000\\ał) wybtllh
370 MIĘDZY WOJNAMI 1919-1939

trzeciego powstania w noey z 2 na 3 maja 1921 r. Rząd polski nie mógł

śląskiego
udzielić bezpośredniego wsparcia powstaniu. ale zabiegał w Paryżu i Londynie
o zrozumienie dla patriotycmych dążeń Ślązaków. Premier brytyjski Uoyd George
był jednak powstaniu niechętny. a 13 maja w Izbie Gmin oświadczył: ,.Albo sprzy-
mierzeńcy powinni wymagać poszanowania traktatu. albo pozwolić uczynić to Niem-
com". Wojska powstańcze. liczące w szczytowym okresie blisko SO tysięcy ludzi,
odnosiły wiele sukcesów, ale w czerwcu zaczeły ulegać przewadie niemieckiej,
24 czerwca podpisana została w Błotnicy umówa międzywJadzami powstaflczymi
a Międzysojuszniczą Komisją w sprawie ustalenia linii neutrtllnej. Podobóy dOkument
strona niemiecka podpisała 25 czerwca. Na podstawie porozumienia, w dniach od 28
czerwca do 5 lipca zarówno pow!.1ańcy. jak i oddziały niemieckie miały opuścić
tereny plebiscytowe. a na ich miejsce wkroczyć wojska alianckie.
I lipca 1921 r. ogłoszono Odetwf do mieszko.ńców Górnego Ślqska, która stwier•
dzała: .,Komisja. Międzysojusznicza Rządząca podaje mieszkańcom Górnego Śl•a
do wiadomości, te poddajflC się rozkazom Komisji, siły powsta6c6W polskich oraz
nieregularnych formacji niemieckich wycofują się ze swych pozycji. a dnia 5 lipca
wieczorem zostaną zupełnie rozwiązane...
Po zakończeniu powstania o dalszym losie Górnego Ślc1$ka miała zdecydować
Rada Najwyższa. Przez cały lipiec trwały dyskusje między rządami Anglii i Francji
w sprawie sposobów rozwią;zania podziału spornego terytorium, Od 28 lipca do
6 sierpnia obn1dowała Komisja Rzeczoznawców Rady Najwyższej•. która jednak nie
z.dc::iłała wypracować wspólnej decyzji. Najwięcej sporów wywołała sprawa przynalet-
nośei Górnl$ląskiego Okręgu Przemysłowego, a propozycje rzeczoznawców francus-
kich i angielskich były w tej sprawie diametralnie różne. Nastqmie nad tym prpb-
iemem debatowała Rada Najwyższa w Paryżu, ale pięciodniowe obrady nie przyniosły
również żadnego rezultatu. Wówczas 12 sielpnia przeka7,8UO ~ sprawę do rozpatrzenia
Radzie Ugi Narodów. Na decyzję R,ady usiłował wpłynąć Lloyd George, wygłaszając
16 sierpnia gwałtowne p17.Cmówienie antypolskie. Odpowiedział mu natychmiast
premier Francji Aristide Briąnd. ptzypominają,c dane swiadczące o sile polskości na
Śląsku. W tej sytuacji powołano nową komisję, złozoną z prz.edstawicielii Belgii.
Brazylii, Chin i Hiszpańii, kt6ra mii!la jeśzcze raz dokładnie zbadać problem górno-
śląski i przedstawić swe wnioski. Dopiero 12 pa1dziemika 1921 r. Rada Ligi Narodów
wyr:aziła opinie w sprawie podziału Górnego Śląska, a 20 października rego roku
Konferencja Ambasadorów podjeła ostateczwt decyzję.
Na jej podstawie z obszaru plebiscytowego o powierzchni 1O 753 km2 do Polski
przyłączono 3214 km2 • a wiec 29% tego terenu. Na obszaa;e przymanym Pólsce
mieszkało 996 ty1,ięcy ludności. tj. 46% mieszkańcÓW Górnego Śląg<.a. Na tym właśnie
terenie rozlokowany był w większości przemysł górnośląski.
Decyzja Konferencji Ambasadorów zobowi~a rządy Polski i Niemiec do
zawarcia „w najbliższym CZll!,;e" konwencji Mgułująeej kwestie gospodare7.e i ochrony
mniejszości narodowych na całym obszarze podzielonego Górnego Śląska. Rozmowy
polsko-niemieckie w spr.iwie przygotowania konwencji rozpoczęły się w listopadzie
w Genewie. Negocjacjom przewodniczył z ramienia Ligi Narodów Felix Całonder,
który otrzymał prawo decydowania we wszystkich spmwaćh, w których stanowiska
obu delegacji były nie do pogodzenia. Dzięki jego koncyliacyjnym wysiłkom doszło
 Xi. EUROPA 1919 19)9. $YSILM WERS.\L\IUJJEGO UFADEK 371

do podpisania 15 maja l 922 r. konwencji polsko~niemieckiej, ,,dokumentu unikalnego

międzynarodowej historii, zapewniała ona utrzymanie gospodarczej jedności
p(1nad politycznymi granicnrni" (F.P. Walters, s. l 56). Liczyła ona (,06 artykułów
i .szczegółowo regulowała przepisy dotyczące gospodarki i praw narodowościowych,
które miały obowiązywać przez 15 lat. Po podpisaniu konwencji, oba rządy zwróciły
do L1ri Narodów, aby pr,n,odnic7;1cym Konm11 Mieszanej na Górnym Śl.isku
ll 1Staf Cal,n:dcr. :1 Trybunatu Roz.jen1uq•o - .( ,n11ges K:,l·d.en~•--L pracowrnk
Sekretariatu Ligi.
Zgodnie z artykułem 94. traktatu wersalskiego odbył się również plebiscyt
Prusach Wschodnich. W tym czasie Polska pro„vadziła wo1nę z Ros1ą Radzieck,1,
a warunki zarówno na froncie, jak i w całym kraju były bardw ciężkie. Wykorzystali
to umiejętnie Niemcy w swej działalności propagandowej. Ponadto kartki do gło.so­
\vania dawały mo,;.liwość wypowiedzenia się nie n Niemrami czy Polską~ lecz za
Prusami W,chodni1111 (Clstpreussn1) lub Pnlslcą.co hyln źr6d!cm wielu.nicr1,rozumid1
Pleh1scyt odbył się 11 lipca 1920 r. i przyniósł Polsce niewiele ponad 2% głosów.
Dlatego też Konferencja Ambasadorów 12 sierpnia 1920 r. przyznała Polsce 5 gmin
na Wann11 (Powiślu), a 15 sierpnia-3 gminy na mazurskim diszarze plebiscytowym.
Po wejściu w życie 10 stycznia l 920 r, traktatu wersalskiego, władzi;: zwierzchnią
nad Gdańsk.iem przejęły główne mocarstwa sprzymierzone i .stowarzyszone, których
pelnomocniluem mia11owano Reginakfa Towera (od 13 lutego 1920 r. nosił on
Wysokiego Komisarza Ligi Narodów). Dt'cyzja Konferenc.1i An1basadur6w, u.siam,-
wiająca Gdańsk Wolnym Miastem i określająca jego obszar ( 1892 km 2), ukazała się
w Paryżu 27 11aździemika 1920 r, (decyzja weszła w życie 15 listopada 1920 r.).
Przewid11a11;1 wan I 04 traktatu wersabkiego kornvrncja 1111,;dzy PolsL1 a Wolnyn1
Miastem GdańRkiem zawarta została w l'aryzu '' k,topad;i I 'J20 r. l<PHWencj;1 l;i,
przygotowana przez Komisje Mocarstw, ograniczyła w kilku sprawach kompetencje
P0lski przewidziane w trak.tacie pokojowym. Potwierdzono wię,·, że Pobka prowmlzi(
b<;dzie sprawy zagramcZr!f! \Volnego l\Iiasta Gdafoka, ale ,vpwwadzom1 też zapis:
„Rząd Polski nie zawrze żadnego traktatu lub umowy mii;dzynarodowej, obchodzącej
Wolne Miasto Gdańsk, bez zasięgnięcia uprzednio opinii Wolnego Miasta Wynik tej
f.onnsultmji będzie podnny do wiadomo~ci Wysc.kiego Ktmiisarza Ligi Narodów''
(tzw. klauzula gdańska - art. I,). Kontrola Polski 11;,d portem gd:1ńsldu1 ,mni~js1(111a
została przez powołanie nowego, nieprzewidywanego wcześniej organu, 1wanego
Kadą Portu Dróg Wodnych {arL 19). Dalsze regulacje zawierała tzw. umowa
warszawska z 24 pa:Mziemika 1921 r., czyli Urnowa mkdzy Polską ,1 Wolnym
Miastem Gdańskiem dla wykonania i uzupełnienia polsko-gdańskiej konwencji z 9 lis-
topada 1920 roku.

6.2. Granica południowa

Skomplikowane i konf11ktuwe okazało się wytyczenie grnnicy między Polską

i Czechosłowacją na ziemiach Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy. Rysujący się
spór próbowano rozwiązać już w końcowym okresie wojny. Na konferencji polskich
cttskkh posłów cln parlamentu wiedeńskiego, odbytej w Pradze l7 mąj8 1918 r
11,l;tk11;u, 11 [11'/)\/la ~r:11,ic" [H'l•,ku-c1L ,k:, na \l;r,k11 111,l:111it' 101~t11\1'.11ii;ła 11;1
0

1a,adzic etrnc/lKJ, :.t ~1•1«'' ~t prnn ,purnych t-~·dnt' pr1cL11.a11a kt1r111,J1 111it:,1,111q,
1h,,..,inej ,,, p1 k,,w ; 1'f1Ja\.,.c-w I C1L·ch1·,v„ N:1,1<;p11i,:: rnl,J....1 R:,d:, Nc:r(ldc,wa Jla
.~hisl-..a C1,·,,yi"1,ką·;,:,:i orr,1 /1.'111<sk;- Naiudrn \ }h1··r pru .'ileAkP 1:marl) "i ]1-;tupaJ ..
I 1J l ~ 1 r_uni1um'e111c \\ Clqra\, ie, kh ,,c \\" h1rnic prut(1k.,,tu w,1:,blu I) 1:1,·:,,a,,_1\ :1 1.

pod 11::I ,1:,,k :1 ( ·1t''J\ ii, k1q,\\ ,1 r:,.1 1 1• pn 1\1·:1tl1t·111c·111 r:1·11 \\ 1·,1,J. nli11 ;,11()1!. [';;,
I'''' .1:11\-11 •,ł\, 1111.1 l'JI', r \l'l'l\h:1, r, ... L,,· 1:11,·I_,, ,'-.111~., 1 { l1;n1r. ;1 .'. 1 'l\,1111,1 l''I"
\',) ra111w ,l:1111,d:, 1•111•1u1111v111,:, 1nn,,1aJ,;< 11tt·111dL1l' t-'."' '!1<111y 11,,l,k1t> d,, \\}t ,.ia,11,1
,ą· 1 11:>rujnic uku('U\l'ały 11,.d1udrna c1~·śc (:1wk:1 ( 'it'i•t~11,k1q•u.
fr,,ktat p(•K1•j1•\\') 7 ,\u~tna \\ :,aint-Gen11<,ir. Jal ,Ih'mn)rn nw,ar,tv,t>m rr:1v.,.1
d) ,1xwc,\1 :mi.: 1ć:1 y1<11 ,am,. ,,kii 11'(' pr>p11cdmn 11a]c7,dy d,.-, d,,wnej rnor1,11d1ii .1u~m·,.
\\\'J1L·r,,k1l'J, ,, kti',n° 1.-;qdt1F1 ,1~· 1101a rw,,,,1-':anil",t Au,trii 1... I", 1.:,1:. •;I 1. \\' /\,.1;vku
·1 t,· 11· rnnca:·•,tw:, 1°11st;•110\, il\' .': \\ 1·/:7,;ni;- I 'i I,; r 11 !-';;r\ 11 L ;1h, 11:1 /ll'llll::d1 Sh,k:1

('i("•,/\i'1:,k11·;•,1. \1·,i,,u I ( ,,;,\\\ J\l/c'f'l"l\111!/I<. 1>1d11,,\I ll,1 1:l,,•,.,·\'•, lll:1 l11d1,ns<1

1nl11;iL·,· 1·1l d,,,.1!,.1. ;,:d~.., 1u,·i,11,·1 \\ L1d)•,L11\ 1 ;,.,l·,•.J.1. ,,il,iq.:.,p, .\ 11:1 k"11l, 1,·11t 11
d1a111{,1,, v. S('a 10 lq1c:• l'-(J() r P pnnw, ,,1 1·,l,)i('/ll Pkll')I\\ 11·1'.i~k 111d11n k:d1.
TlllJ,iat /):Vd71C 'H;'.. ah:, 1(\/,lrl) ptitTlc, \I ·-111,rn:,,·ti ,1,i:.:\' ach fl<!llll/f.}Lh, l1l li\

Śh1-;ka Cie~z), 11,kiego. pt•1,:,-.;1a11 i( R.1d1.1C Na.111 y;,.1~·1.

I )n:1bj:"\l' / upow11/l'IJl'lll:1 R1d} N:11wy1,1q. K,,r.te1e11L Ja Ar;-1h,,aJ,-,ro\1· puw71~b
,:,;;: lrpl:t 11('(: r. \I P11n1u decy11<; ,, \\)ty11er11u ,'rdm') 111,bJ...\·.. uech11~hw,;1,·k1c,1. B\l:i
(ll~a 111:1c11~1eb,ud1ic·.1 kurt) ,l:1a dh: Ct.l·chu,!01\ ,,q1 1111 dla P,. ,h.ki Spunit· k'l y!1 11111t11
ŚJ.i,ka Cic'7} ri,ki('g<:,. Spi1,1u i Orm•. y p,,d71el\l11P \\ tc-11 'll('q.,h. 11 I \,J.;J.,,., ()[r/) mal:t
lCIO'lf,111 1 J.;\p,,,1~·{\ l11d,,1,,,i,;1C1e,hP,.l\\11:1cj:1 J;'llkr:1 1:'.;,,,lt\,1,\\ 1111\·,,1k:111·
,·,111 l';1d,·1n1,,k, ,.., 111,1111<·d,•1·1Ł11,,,·1;1 I 1,111,p 11,in·1..,,,,l111,1,1,,T•• l<:111\ l'hj\l'\/'./l'J
i\kx:11,,h.: l\lillcr:wda \,sLvy11ał, 11 \,,kuld lq tkc)111 I) l)'-. !'l'l:,k,m 11:1 :-.1,1v11
i Ora1\ 1c. a na Ślą\ku Cil'':t) ri,ki fi' ponad I Jl; 1y,.. .,p6jdne pi.>d c7ech,"h 1wad.1e
pan,:,1\;;11i,· I ... J. / 111Ll'l7l'7\\'}'lli,;7Pnym hólem f)('i/r.1,; rrn· ,1 1·, dp1~ pud .J,,kumentell",
1 1

ł..11,r) 1J:m1 Pdb1c·r;i U1k ):Pdnil, t,:h \'l'l111i! I l:1k r ;w·1 dn:,!'.;, c7~·~c na~7C,l!<• narodu"

N:,c1elrnk 1-'an,lw:t .l.''!e! Pd,ud,k1 1da1q1J ,obie ,pra1, ~-. 11 u ;,:ra1cą:, 1achnd1:1e1
1 pólru 1, nej deq du wa{ h1;t.ht n n 1u!l'łt\\ a ali,mckle. natc,rn,a,t nc: \l'",dJ<.,dl!L' \\ ick
,ak:7'.I ,ąl ;JJy\\·w,<c1 i \\ y,iłku mi Iitarr.ep,, f'ol,ki. JeJpeun1 1e ~- \', c·tch 11·:,. ,!a11mk, 1\\
do Fan 1~, L,·c111<W. i \V:h1lcw,kicn1u nH ,w1 r \I lutym l 919 r .: ..Pul,ka .1e~1 \\ la~;l·i\11e
he; [;ranie , \\,,1y,tk11 co mo1,'m) v. ll'l rn1CT/C 1dob:,,i na 1ad,od11r>, 1,dei;- nd
t.11ll'III) I ... I. f,a ,,. 'l h1 ,dnl' 11, i nr :.c ,1 •1L 11 a IL ,;, d17tl'L l.t111 <' ,1~· , >[\\ 11·1 ~·H 1 1 ,u.1:, Lq4
1 ,:,k11 kJ„ 1 1:1'.. ,J(·r;,ł.11 ,il,1 j,: Hl\!ll'/') •· l<'.n,p h1:iłc1 1·11, 1·.1,·n1·,H11·1 l',,l:J.,;1
11:ll,\cl.. [ll/1'U\\',l:1\1'1, :,ą· ,ł.ulcu:lllc:J ('Ul'l/l'/ ru1:,•,J.:.u:1,· 11:J \\',d1t>d/ll' :,UJLI\Jl.il,(l'.\
PibuJ-k: i'.a:nicrza11,irc Z\1iwać- z l'oJ,k,1 Li1,1(,'. [~ialcwt..< i l'kr:t1r11: l'ck,.1cckr:tC)_jr.,t
Pibud,kltTO)ll/;,Jlll(W,dll.t h}l:1juk.J; l'l"I\'/ <1,i:1d(n1 f'pl,k· I óó,; l'''deju]i\\'•. 1Stl:J
I 11,t:Jlf'l'/llic> Pk:u:il:1 ~li;' 11ic:1,::tli:-,l),./11il.
N;, p,,1.:,,kic>j ku11ftTf'1.1Ji pokujrn,·t>j l,:ll,akr,·,11m: 0111:II'. 1:11:n ,p::w.; l'"bki('I
rr:111il) ,,,,LJ111ó1il·1, ak dn·} 1.Ji u11,:,,dni( nic: 1d11l;,m1. \\ ,11,,d 1•11y,1,,rk1·•\\' 1111 1,·:u••,I\\
 XI. EUROPA 1919-/939. SYSTEM WERSALSKI I JEGO VPADFK 373

f-

o
IVArmia fllel.:k

Płoc::'.,

+ pnzycje wojsk polskich

natarcia polskie

, OP
Dl
♦ polske działania pościgowe

arr!lie sowiecJ
i ki1mmki ich

dywizja piecht

dywizja legiwv".

DK bry gada kawalerii

Mapa 14. Bitwa warszawska

przewai.ylo pm:konanie, że należy prn:zckm: na wyjaśnienie sytuw:_ii w Ros1L <)hecni

Paryżu pnedstawiciek Rosji. a zwlaszoa Rady Patriotyc111r-j
przekonywali, że bol vev. icka zostanie stl um H)na. c I ym wszystl<le sprct \\)
rnc,ina będzie załabić z i!ą władza. Art. !rakla,11 piA<>jowego stwierdnd
1c m.in.: ,.Granice Polski nieokreślone w nirtK·js1y111 1r.;ktacie będą oznaczone
l"·,1niej przez Głów n,· ivlt,car~l v. ;; Sprzymierzone''
Na odcinku poludniuw1 ,-wschodnim już od I 1::,tc,pada I I r. oddziały polskie
zmagały si~· z wojskami Zuchodnioukra1ńskicj Republiki Ludowej ze stolic:1 w Stani-
sławowie, oraz naddnieprzańskiej Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL), które upor-
czywie atakmvały Lwów. Sporny obszar tzw. rv1alopolski Wschodniej (Galicji \Vscho-
dniej) delegaci Ententy, po zapoznaniu się z sytuacją na miejscu, proponowali
podzielić między Polskę i Ukrainc, co jednakże nie zostało przyjcie. Po ewakuacji
I r.mcji armii Haller:, polsk:ie nasiliły ofen·,y\'\' \lalopolsce Wschodnici
 Mil;VZY WOJNAMI 19/9-19]9

\V ..::zerncu 1919 r. Rada Naiwyż~za upoważniła rz4d pol,ki do prowad~ni.J Ppetacji

wojennych aż po rzekę Zbrucz, którą osiągnięto w połowie lipca. W hstopadZJ.e Rada
Najwy7sz:1 :zdecydowała, ahy Malopobkę. Wschodnią oddać Polsce. ale tylko na -i5
lat I jako terytorium mandatowe. Wywołało to zdecydowany protest Polski, klól)' tym
raztćm odniósł ~kutek, gdyż decyzja została 22 grudnia zawieszona.
Od lata 19 I 9 r_ rząd polski pro\1 ildzil 1. atamanem Semenem Pedur:1 (UR l
rwmowy o współdziałanju w walec ,. woj.skami bolszewickim i Je:;zi.:ze pw.:d zawar-
Cil'.rn ptHc,rumicnia. w ko1ku 19P> r. Cała M,dopohk,1 W,, liod11i;1 prak1ycm1c opa1,P
wana została przez wojska polskie.
Niewypowiedziana wojna polsko-sowie,·ka 7.all.<;>ła si~· w polowk lutego 1919 r
kiedy to Armia Czerwona, zajmując tereny opuszczane przez wojska niemieckie,
pusuwala się na zac:hód i wchodziła w smrcia z oddziałami polskimi KienmnictwP
sowieckie już w styczniu 1919 r. nakazało Anni i Czerwonej rozpoczęcie ofensywy,
ku11a miała d(Jprow,Hlzić do up1dku młodl'ro p,ui~twa rolsk1cgo i prze11iesie11i,1
rewolucji do Europy Zachodniej. Na wiosnę ruszyła także w kicnmku północno­
-\\Stbod11im ufcn!i)'wa woj::,,k polskich, która doprowadziła do zajęua 21 kw:ietllia
1919 r. Wilna. Propozycja Piłsudskiego, skierowana do rządu litewskiego w Kowme,
u~tanowicnia federacji pol~k~lilc'>VSkiej zo~1ała odrzucona, a kwestia Wilna miała
odtąd podsycać wzaJemne konflikty.
W lede .1919 r. wojska polskie zajęły ci.ę;ć Białorusi z Miń,kiem. Równocze~nic·
prowadzono z delegacją sowiecką w Baranowicza ch, Bialowiezy, wreszcie w MiL1·
s,e1vicD1ch poufne rokQwania, ktfae jednak nicze;,:o nie przyniosły. Natomiast roz-
mowy z rządem Petlury doprowadzlły do tawarcia \\ lutym 1920 r. ws1ępne1 umowy
pulitycnn 1-woj~kowej, a 21 kwietnia tegoż roku układu Stwierdzał on m.in., re:
„l 1znają, pra,1,, Ukr,11ny dP nie,;ileblq.'!, bytu pańs1w0,1l·ro n,1 1ery1,,11um w gralll
cach jak będą one na północ, wschód i połudn~e określone, na zasadzie umów
Ukraińskiej Republiki Ludowej 1 rraniczącymi z nią z tych stron sąsiadami Rzec?-
pospolita Polska uznaje Dyrektoriat niepodległej Ukraińskiej Republiki Ludowej".
Po podporządkowan111 operncyjnym wojsk Pf-tlUry dow<1dzh\ u pol:,kiernu.
25 kwietnia 1920 r. annia polska rozpoczęła na Ukrainie ofensywę, nazwana później
wyrraw;; kijow~ką. 8 ma1a wojska polskie wkr<>t,yły Ki1,w:a, ale l l uerwca
wycofały się z miasta i rozpoci.ęły odwrót, ustępując przed zmasowanymi atakami
armii rauz1eck1ch.
I lipca Sejm powołał Radę Obrony Państv.·a z Piłsudskim na czele, która po-
stc1 nowila zwrócić sit: do paihtw Ententy z prośbą o pomoc. W tym celu do bclgijskitsj
miejscowości Spa, gdzie odbywała się konferencja aliantów (5-16 hpca), udał stę
premier \Vladrlaw Grabski. lO lipca zgodził się m, ciężkie warunki podyktowane
przez Entente, a przekazane przez Lloyda George'a. Wojska polskie miały cofnąć Mę
do linii v,~ka1:mej w fkkb1acji Rady Naiwyj~y.ej fviocar~lw Sprzymin,on ych i Sto-
warzyszonych w ~prawic tymnasowcj wschodniej granicy l'olskt z 8g11,dni,1 191'> 1.
Wilno mocarstwa zachodnie oddawały Litwie, a o franky Pol~ki z Litwą. podziale
Śląska Cieszyńskiego t traktacie z Wolnym .t\liastem Gdal'iskiem miała 7.decydować
Rada Najwyi~za lub Konferencja Ambasadorów. Po.Iski premier zgodził się na
w~zystk1e te warunkt, w 7.amian za co otrzym,1ł mgh sle ta pewnie nie pomocy Ententy,
ale nie bezpośredniej, lecz tylko „w materiale wojennym, o ile to będzie możliwe [ .. }".
 XI U'/WF:', /919- NN SrSTFM \\l-PSALSA! l fl·.GU /.•f'Al!1'K

O ~tt110\1·i~ku mc,car~lw zachodnich wulwc woIny 1920 1 pomfurn;ował suwie,:-

kit,gu lwm1,aua ,praw zagranicznych brytyJsl;i rnini~ler ~pr,m zagra111c1.nych lord
Curzon w noc11: z 11 lipca. \Vzy\\ ab t111a Pobk, i Ro,Jt Rad:rieck,1 du niezwłocznego
zawarcia rozeJlllll l „v,yco[ania anmi pobkiej na hm, wyznaczun;1 w ubit:głym !l1ku
przez kunterencw poloJOW,\ Jak,, w,chodni,! g:rc111ic, nh,zaru, na k16rym h 1 lsL1 ma
pnm o \\ prcwad:ra(' ,wt'Jl-! admi111qracy:'· Linrn ta. rn1k1eqona \1 nocie Cur:tona
lid~lq1u1:1,P: (;n,drn, Nin11il'1\1· Br:ti_·,,.'- I ilc,\-.,~1 ll,wnhu,L 11:1 w,d1(,d ud
I liulHL'Utm.t pr1,·1 h:1yl"1\ 1 d:ilc1 11;i :tacht'~] 1,d l<..111 \ 1<.u~~1c1, n.\ w<:d,1,d „,1
Przemy~la do Karpat •· zwana była uJ tej pory linią Curzon;i. Brytyjski minister
JH7e\vidywał rówrncz w S\,'CJ nocie, iż c~lateczne zaW,'.rcie pokoi u między RosJą a JeJ
,~1,iadam1 Jokomt ,ię na lon(erencJi w LonJynie z udziałem przedstawicieli Ro,.1i
HaJzil'ckteJ, Polski. Litwy, Łotwy i Finlandii.
OdpPw1cdż Cziczerina z l 7 lipca kładła nacisk nz1 konieczno~ć bezpu~redmch
n,~, ,w,111 pnl:-k1 ·-~.,1v. ieckich. kt<,rc· mup1 usI;Jii( 11awt'I hanlziq db l'nl.~k1 knr1.y~tn,1
r1.1mc<,· 1111 1,1. ,J.11,1,111ak1l·•;hl<1 l;;ad:1 l\i:qwvi,,.i ,,. r111d11rn 11h1q_1 !q,11 111k11" \V 1ym
uas1c Rusp Radziecka 1dulala powzuu11cc. rn;: L L1tv,;1, 1:m•,1t·1~~MC z 111,1 Ił lipca
11akt:1t pokojowy. Zapisano \\' nirn. że Wilno należy du Li1wy, a z kok:1 „strona
IJtc\\~ka w klauzuli tainej do traktatu pokoju z Rc1sj.:1 udzieli ta jt'J prawa do wojskowe1
ol1ec11o~ci na pt7yznanym I .it,vie terytorium" {P. Lossmvski, w; l-hstnrin dyf'lmna(ji
,.,11(1/..1ei., l 99"i, s. 1.'iO).
Otoc/eni<' rn1ędzynarodm\ e ,talu się dla Pol ski Jeszcze mniej sp1zyja1ąct: po
utworztT1iu n,1 puczątku ~ierpnia Bialomsk1ci Socpli,tyczncj Republiki Radz1eck'teJ
i z<1warc1u I I '.,ierp11ia lra\.,.talu polojowegc, między Ln!wą i RosJ,i RaJzieck,1 .
.N,qh,!td/H',I 111cpr1yd1vliw PuhtT >,1;mow1,ko p1\·1.t·n11 1 waly 1,(,wc,a~ Niemcy.
Ulicj,,l1m· ,-,;id !lil·1111c·d1 '''J.',ll•~il .'.O Jqą·;1 11!'?(! 1 uv11!1.1li11 1~, \',Pin k1,11llikl111•i 1 l,.l,11
--scw1eck1ego WczesmeJ Jednak przekaz.mu puu!111l, po,!uw1 w,yJ,kie1nu \V lk1lui1e
\\/iktorow1 Koppt•W1, iz pomoc frc1ncuska dla Polski mt· n1,la11ie pu.cpu~,.czp11a prze?
Niemcy. Niemcy rozpocz_:ły gospodarcz) boJkot Polski i wprowadziły z~1ka1, 1ram.yt11
przez swóJ kra1 malen.1ló\, woJennych, stąd pmm.:c zaop<1trzcniuv-;,1 rr:i1tcJ1 mogla
b) ć· kierowana tylko drogą morsk.ą
Kicuy kda militarne, z p-enerałem Hansem von Seecktem, przygutowywa!y plan::,
1v,1" ,!dziaL1111a I A1 mi;1 { ',envrn1:1, 1'l:\d rnunivck1 lic:ryl 11,1 w_ykou\-~lamc kunflikru
1'1.+J.u-,t•wicclicg,11 dP ,1;1):'Ud1t·111.1 t1;ikL1111 1H-r,.ibl-.HT,t' N1u1"-Y ~11rntn1:1I) wi~·c
i:nknue, ,.eh:, 1;- by skłonne przecmstzn1-1i" cię ofrn'.',yw1c bobzewick1e.1 za cenę rewizji
/dranicy z PolsL1 Tak więc ~tanowrnko l\icrniec by to dwuznaczne, ale zaw~ze Polsce
11iepr1.ychylne.
Podubme Czechr,~!oWaCJa me sprzyjała w 1920 r. Polsce. \Vyrnka!o Io z tucz4cej
,1, 11-b::.nie rywalizacji na Śląsku Cieszyńskim oraz z niechęci wobec polskiej polityki
w,chodnicj. \Vyp1,1wa k qPw,J;,, 1 11101.liwnść ul\voucnia sfederowanej z Pulsk,i
\ lki.li11y p1,qr;q,,m;1 livb w l'radff 1ako \\IL·lk;; prn·,,kud.i 11· 11a\1i;11;miu ~1,,·cj;d1,yd1
,w,unków z Rosią- biaht lub czerwoną Cze,cy kokjarzc zainicjuw;1li akcy; zatr1yrny-
\\ arna poctągów ze ,prLętcm wujennym dla Polski. a rz;id c:Lechosł11\vadi wyd ni zak.11
traruylu broni przez ,wo1e terytorium. Ohc,ialrne rz,td ten zadcklaw1v:1l 9 sierpnia
1920 r. neutralnośc·, raczeJ niezyczliw,1, o czym świadczyła lt'7 ud11ww,1 przcpuszc.zc-
111a oddziałóYI' wi;g1er-,kich, które chciały przyfC:· Polsce z pumoc4 (~ierpicń). Wc;gry
376 MJ/JHY WOJNAMI lfJf9.-•/9/0
----
bowiem gotowe były wysłać do Polski około 30 tysi~cy kawalerii, co jednakże
uniemożliwiły władze czeskie. Vv'ęgry już ,v l91Si r dostarczyły Polsce 1nateriah,
wojenne. a " lipcu I ,ierpniµ r. transpoa:ty z bronią do Fnlski kie101,2\1y prle ✓'
Rumuni~. Między innymi 12 sierpnia 1920 r. przybył do Skierniewic pociąg wt,;gierski
z kilkudziesięcioma milionami sztuk bardzo wówczas potrzebnej amunicji. Transporty
llrnnią \1rr1t·rską wy~yłane do Pobk1 przez l<.umunię do końca roku.
Pier,v01y etap duwaó w ~pawie 1,1\\ 1,szeni.; bn•ni i p, 1u prel1111illaryjner1'
rozpoczął się 17 sierpnia w Mińsku. Nie przyniósł on ż,adnych rezultatów, gdyż
warunki su1deckie były dla Pobki 11ie do przyięcja. Pricwodniczący deleracj i sowiec-
Karol Daniszew,ki z,,propon,,wal, aby rranica wytyczona 1(1;,tała zgudn1e zlirną
Curzona, z niewielkim odchyleniem na korzyść Polski w rejome Białegostoku i Cheł­
ma. Zażądał tez ograniczenia annii polskiej do 50 tysięcy, przekazania „całej hmni
pozostałej i rynsztur,ku wojennego" Rusj1 Radz1eck1ej, zl1bndowanrn w POl;,ee
lll/,:myslu zbnjeniow,T• •, utw,sr,enia ,,ro! ,ntniczej milicji oby,1 :11elskiei"
W tym czasie zaostr,.yl się znów konflikt polsko-litewski. Rokowania w Suwał­
kach doprowadziły jednak do podpisania 7 października wst!;'.pnego purozum,1enia,
które pozo~lmviało Wilno po stronie Jitnvskiej. Wytyczona pru:z :r:mentę Hi
graniczna z 8 grndnia 1919 r. 1 zobowiązania podjęte w Spa nie dawały Pob<.:e
innych możliwości. Wilno było bezsprzecznie zamieszkane w w-i~kszości przez
ludność polską i Naczelnik Paó,twa Józef P1łsudsk1 nie zamierzał trac1ż· ,.lirzoneg,)
specjalnym sentymentem miasia. Z;:iinspinmany prze? Piłsudskiego tak '.!\vany b11nl
generała Lucjana Żeligowskiego doprowadził do zbrojnego zajęcia 9 października
Wilna i prz:,ległego obszaru. General Żeligowski ogłosił utworzenie państwa o nazwie
i jt>c1a Środkowa, co ,:11u1kalo sw prote<>tnn LilW'r I mocarstw ·ntenty
Dmg, etap rokowań polsko-so\Ą-'ieckid zainiciowano 21 wrL.eśrtia 1 r. w ~10-
licy Lotwy Rydze. Tak jak poprzednio, prowadził je wiceminister Jan Dąbski, nato-
11m1st na ucie deleg,KJi so:wicckil'j pojawił stę Adolf Joffe \V dniach 13
,ierpnia 920 r. tooyła się przełomowa dla caleJ wojny b,rwa wars,awsk.a. ktćH,1
spowodowała trwałe przejęcie inicjatywy strate 6ricznej przez stronę polską. Pomyślnie
rozwijająca się od 16 sierpnia polska kontrofensywa. a zwłaszcza wielka bitwa nad
Nwmnem 28 IXJ ,powoduwaly, że pozycja l'obki w rokowaniach hyła tera,
o wiele s1lmer::za. Delegacja sowiecka wycofała ,0,1ę z W<1n11,t.ów p, ,,1<1wionyd,
w Miósku godz.ie s1v na to, by granica Polski była przesunivta bardziej na wsch{id. Po
skornplik0\1,1r1ych negc,cjacjach, pafdziernika podpi,ano Proiob'.11 dotyo11cy „przed
\\ ,1ępnego pokoju", nawmiast I: n1owe preliminariach pckoiowych ro2.ejm1e
zawarto w Rydze 12 października 1920 r. W jej wyniku I 8 października 1920 r.
o północy nastąpił rozejm, kończący wojnę polsko-sowiecką. W wojnic tej Polska nie
obronih, swą n1ep,xllegto;,< ale zatr7ymała mars7 Armii C1t-rwonc1 zach(,d
Europy. ,,WspółcZesna l11storia 9wilizaqi mało zna wydarzeń po,iadających znacA·
nie większe od bitwy pod Warszawą w roku 1920 [ ... ]. Gdyby bitwa pod Warszawą
zakoflczyfo była zwycięstwem bolszewików, nasr~rpilby punki zwrotn) w dziejach
Europy" - pisał wówczas loro I)' Abemon.
Ostatni etap negocjacji w celu zawarcia oslatecznego pokoju mi~dzy Rzeczpo-
spolitą Polską i Rosją Radziecką rozpoczął się również w Rydze 17 listopada 1920 r.
1/,wycięstwo nad białą armią Wrangla i rok(,wania handlc1we z \V 1c!ką Bry tamą i U8/\
 XI EUROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSKI 1 JEGO UPADEK
377
- - - - - - - - - - - - - - ----- ----
,vzmocnily międzynarodową pozycję Radz1cddej. Rokowania ryskie okazały
niełatwe. ostre ~pory toe2ono wol<ół in1erpretaqi traktatu preliminaryjnego (rnkźc
wskazanej tam linii granicznej), wymiany jeńców, repatriacji, spraw rozrachunkowych.
Podpisanie Tralqatu pokojowego między Polską a Rosją i Ukrainą nastąpiło w Rydze
1 mare,1 1')21 r. Traktatsldadał ~ie z 26 artykułów oraż 10 ,ah1cznik6w I protokołów
dodatkowych (w tym mapy przedstawiającej nową Imię gramczną). Najistotniejszy
i najdłuższy artykuł 2. traktatu mówił o uznaniu niepodległości Ukrainy i Białorusi
(r;,dziecl·d<TI arat wy,ylZ:Cnit1 \\''.,chodniq rranicy Polski. N;1 rcgópod\f;1w1e W gr,il1i-
cach pańslwa polsk1t:,ec znalazła sie cała ivlałopolska Wschodnia (Galiqa \Vschodnia),
część Wołynia z miastami Kowlem i Równem, cała była gubernia grodzieńska, część
mińskiej (bez Mińska i Słucka). część byłej guberni wileńskiej.
Traktat ryski miał zasadnicze znaoenic dlauksz1,1h.Qwania się pati~I wa. polskiego
i jego granic. Oznaczał też w praktyce klęskę polskich koncepcji federacyjnych,
w tym nadziei na istnienie niezależnego i życzliwego Polsce państwa ukraińskiego.
Po lrakt;1cie ryskim dyplolllacja j>1ilska 28.biq•,,da O ;1kccptacje swuich gr,llllc
Litwą I l,u,Ją Radz11..:da1 pu.u moca,~twa Entelll) (co przi:wiJ.ywał traktat wersal-
ski). Nie ułatwiło tego włączenie Wileńszczyzny (Litwy Środkowej) do Polski, co
dokonało się w wyniku uchwały sejmu wileńskiego z 20 lutego 1922 r. i akceptacji
sejmu polskiego 24 marca.
Litwa także zdecydowała się na samodzielne działanie, zaJmując 15 stycznia I923 r.
Kłajpedę, pozostającą oficjalnie pod zarządem mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszo-
nych. M,xarstwazachodnie początkowo protestowały. ale szybko pogodziły z faktami.
15 marca 1923 r. Konferenqa Ambasadorów Parylu zdecydowała o uznaniu
granicy Polski z Rosją (zgodnie 7 linią traktatll ryskiego) i granicy Polski z Litwą,
akccptlljąc ..sytllację faktyc7.ną". a. wiec z Wilcfazczyzn1 pa stronic polskiej. Premier
\;Vladysfow S1kors.k1 m1 specjahi;m, lll'Oc,ystym. posiedzeniu se_1mu 16 marca: 1923 r.
uznał decyzJę Konferencji Ambasadorów za „uwieńczenie dzieła wskrzeszenia Polski
niepodległej".

7. Państwa haltyckie, Polska i Rosja Radziecka

Dla nowych państw bałtyckich: Litwy Łotwy. Fstonii i Finlandii. które wcześniej
\-.chodziły \1 skład 1-:,,<;_ji ~ars"1LJ, stas1111k1 ż Pol,;k,1 i Rm.y1 l\adzied,ą miały
stawowe znaczenie.
W ciągu 1920 r. polska dyplomacja czyniła duże wysiłki, aby doprowadzić do
,a w·arcia porozumień wojskQwyd\ i gospodarczych z, pań.stwa,rn tego rcgmnu. T\1ial)
une być wst,;pemdo realizacji uki utworzcniaZwi,1zku Bałtyckiego, wzmacniającego
bezpieczeństwo państw regionu sąsiadujących z Rosją bolszewicką.
Pełne napięć stosunki z. Litwą. a p6źniej akcja generała Żehgawskiepo i utwo-
rivnieLirwy Srodkowq, bard;() ,J,amph~mvalyrw·1yc ie Pols"i W regi<lllll' baltyck1111
Działaniami polskimi wobec Litwy poczuła się też zagroi.ona Łotwa, obawiając się,
iż po Wilnie wojska Żeligowskiego mogą zająć Łatgalię, a więc część dawnych
polskich Inflant, znajdujących się teraz ,. .- granicach państwa łotewskiego.
W tyn1 czasie R.adzu::cka zdołała uregulować, przynajmniej formalnie, ~we
stosunki z wszystkimi państwami bałtyckimi, zawierając w 1920 r. traktaty pokojowe:
378 M!l;il/Y WOJ1'AMI l9/9-J9J<;'

2 lutego z Estonią, 12 lipca z Litwą, 11 sierpnia z Łotwą i 14 października z Finlandią.

\V roku nastq,nym mediacje w sporze polsko-litew~kim podjęła Liga l\arodów, ule
bez pov.odzcnia_ 2.arówno pierwsz 1 (z mai,1 1921 r.), i drugi (z WIY.e~ma 1921 r..l
plan Ligi, przedstawiony przez Belga Paula Hymansa, zakładający autonomię Wileń­
szczyzny w ramach Litwy i utworzenie luźnej federacji obu państw (Polski i Litwy),
1o~t:il przez I itwin6w odrzucony.
Mimo tu, nowy 11(1lski mi11isll·r spr,1,1 1agranic1nych (ud 11 cze1wL;, 1921 1
Konstanty Skirmunt wrócił do idei Związku Bałtyckiego, licząc że nawet bez Litwy
rno;Jiwe jest zbliżenie Polski z pozoslałymi państw arni regio1m Dyplomacja polska
zmierzała nie tylko do umocmcma bezpiec:,,.eństwa państwa wobec polcncjalnego
zagrożenia ze ,vschodu, ale także do prezentowania wspólhyeh mteresów regionu na
konferencjach Ententy. posv.·icconych problemom gospodarczej rekonslrukcji powojen-
nej Europy. Pierwsz;, prt,bę sforll1alizowania wspótprncy czterech pańsl\,: Polsk:.
Lotwy, Eswnii lFinbndi1., podjęto na spO!k,rniu w Ilcbinkach w lipcu l l r. Cehi
tego wprawdzie nic osiągnięto, ale Deklaracja ZJazdu ministrów spraw zagrankznych
państw bałtyckich z 29 lipca mówiła o możliwościach bliższej współpracy handlowej
i udzielaniu sobie pomocy w Stabilizowaniu ~ytuac,ii w(·wnętrzne:1 w ką;idym 2 tych
krajów.
W styczniu 1922 r. polska Rada Ministrów rozpatrywała referat szefa sztabu
generalnego, genetala Władysława Sikorskiego pt. Polityka zog,anic21w · punk111
11 idzenia bczpicczeńs;i-. u państwa. Akceptuj,1c Jego konkluzje, .Rada Minisltów polecihi

ministrowi spraw zagranicznych, ,,aby wobec państw bałtyckich prowadził politykę

dążącą do ich utrzymania oraz zmierzającą do ugnmtowania tamże wpływów polskich
i ckonomic1.lll·go zbli,Trn;1 Z tymi p.i1'istwa111i" (cyt. 1.,i: rv1K. Kan1111ski,M.J './,1chari;1s,
s. 69-70).
Po spotkaniu w Helsinkach inicjatywę przeJęła Polska, zapraszając ministrów
spraw zagranicznych par1stw bałtyckich do \Varsz;av,y. Konfcrernja Polski, Łotwy.
Estonii i .Finlandii odbyła się w dniach LI 17 marca 1922 r. Próbowano na nieJ
ustalić zarówno wspólne stanowisko na zbliżającą się ogólnoeuropejską konferencję
w Genui, jak i problemy współpracy politycznej czterech państw.
Konferencja warsrnwska Stwarzała szansę na sukces, jako ie podpisany na ruej
n marca układ poli!y{zny mbt hyć fund;u11vntem '/.,\iązku lfohyckieru. Zawait,,
więc w układzie postanowienia o wzajemnych konsultacjach i środkach działania
w prrypadku, gdy jedno z państw „zostanie napadnicte bez dania Lego powodu" oraz
zobowiązanie doniez,mierania ponvumieti skierowanych przeuwko sobie ml,vUJjern.
Układ warszawski ratyfikowały parlamenty Polski, Łotwy i Estonii, ale nie uczynił
tego parlament fiński. W ten sposób układ nie wszedł w życie, gdyż zawierał wymóg
ratyfikacji przez WSZ)~lk1ch sygnatariuszy.
Ostatniego dnia konferencji warszawskiej od ro~yjskiegu kumisarz,1 sr,raw 1,1
granicznych Cziczerina nadeszła propozycja odbycia spotkania czterech państw i Rosji
Rad1.ieckiej w Moskwie. Cziczerin wskazywał na istnienie wspólnych prohlemó"
gospQdarczych, których uzgodnienie wzmacniałoby pozycję Lej grupy par1stw n,1
zbliżającej się konferencji genueńskiej. Propozycja została przyjęta, ale spotkanie
przedstawicieli Polski, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rosji Radzieckiej odbyło się nie
w l\loskwie, a w Ryd7.e w dniach 2g..:30 nrnrca 1922 r. Podpisany 30 marca protokół
 Xf 1PA 191', f'i59. SYSffM WA'RSAL\KJ f JEGO UFADEK Si9

kofaowy w~kazyw,il na możliwu~c.i rozszerzenia współpracy go~podarczej i handlowcJ

i ,alecał koordynacji: działań na konferencji genueóskiej. oraz wsp6Jne działania na
rzecz uznania de iure Rosji Radzieckiej przez państwa europejskie. Formalnie więc
ustalenia ryskie miały duży ciężar gatunkowy, ale w polskim parlamencie spotkały
z opozycją; i krytyką.. Zakwestionowano uprawrneriia przedstawiciela polskiego
\V11olda Jodki-Narkiewicza do ich podpisania i uznano, że mają główme charakter
wymiany opinii i infonnacji. Wydarzenia najbliższych tygodni miały pokazać, że
lłv;ja Rad:ric:cka nic przywi;vuj,: do podpisanego prot(>kPlll w•oks:rq•u znac,cni;1,
rozpoczyu,,Jąc bilateralne rokuw.inia z N1el'l'k;am1, które doprowadziły d1) zawarcia
traktatu w Rapallo. Aby złagodzić wymowę rysującego się po Rapallo sojuszu
niemiecko-radzieckieg o, Moskwa zaproponowała w czerwcu I 922 r. Polsce i państ­
wom bałtyckim ronnowy rozbrnjeniówe. Propozycję radziecką om,mial1 najpierw
eksperci woJ~kowi Polski, Łotwy, Estonii i Finlandii w Tallinie od I do 3 sierpnia.
Następnie odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych czterech państw
w \Varszm1•it: 8-9 paid1.iemik,L Na spotLmiu warst,a\v,kim ,aahceptoW;mp propo1yq,,
!Il /l'&tniczcllli( wmu"k i,-wskiq konfererKJi n,zbrojt'll!t..>Wej pu<lkreś[ająt, iz region,lłllL'
porozumienie o redukcji zbrojeń poprzedzone winno być zawarciem paktu o nieagresji
między tymi państwami,
W krn1forencji rozbrojeniuv.·,:j obraduj4cej od 2 du 11 grudnia 1922 r. w Moskwie,
obuk Polski, RSFRR, Ł.otwy, btonii, Fmlandii, wzięła udział także Litwa Delegacja
polska, kierowana przez księcia Janusza Radziwiłła, od początku nalegała, aby
najpierw ustalić za,ady paktu o nieagre~ji, a póinicj rozmawiać o ~ukcji mrojcń.
Stanowisko polskie popierały delegacje Łotwy, Estonii i Finlandii. Tekst traktatu
o nieagresji i arbitrażu udało się w trakcie konferencji wstępnie ustalić, ale kiedy
przyszło do dysku~ji nad rozbrojeniem. rozbieżności pogl.ądów okazały się nie do
pugodzenia. lXlegacje Polski i In.ech pa11stw baltycl,,1ch (Estumi, Łotwy I Finlamhi)
wątpiły w ścisłość danych podawanych przez przedstawicieli RSFRR o liczebności
Annii Czerwonej. Proponowano więc, aby na razie podpisać wynegocjowany układ
nieagresji i arbitrażu, a kwe~t1ę ogriniczenia zbrojeń lądowych i morskich pozo-
;;lawić do późniejszych rozm(>v, \V gronie ekspertó\l,• wojskowych i polityków. Stano
wisko takie było nie do przyjęcia dla Rosji Radzieckiej i dlatego konferencja mos-
kiewska zakońc.zyła się bez żadnych ustaleń, wykazując jednak zbieżność poglądów
l'<1hki i ll/l'Ch pafo,1w bałtyckich (ł,o1wy, Eston11 I Finlm1d11) w dz1cuzinie bcL-
p1eczeństwa regionalnego.
30 grudnia 1922 r. w Moskwie ogłoszono utworzenie Związku Radzieckiego,
zło:ronęgp z republik: rosyjskieJ, ukraińskiej, białoruskiej i federacji zakaukaskiej
( ,ibejmująccj Armenię. Azerbejdżan i Gruzję).

I-!. Konferencja w (;enui. Trak.lat w Rapallo

Projekt zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji w sprawie „odbudowy gospodar-
czej Europy i współpracy narodów" zgłosiła Wielka Brytania. Plan brytyjski przed-
qawił Lloyd Cieorge na spotkaniu aliantów w Canne~ (6-13 ~tycznia 1922 r.). Uważał
on, iż na konferencji: tę trzeba zaprosić Rosję Radziecką, z którą Wielka Brytania
utrzymywała już stosunki handlowe na mocy porozumienia z 16 marca 1921 roku.
380

Na ~polkamu w Cannes podJęW dccyz_Ję n znrgamzowunw na pocz,itku marca

\I' Gn1u1 konkrcnq1 z rnlz1alerr: w~zy~tkich p,,r1stw curope1skich, ,1 v, 1,;,.: poza k1,altcp,
labc Ro.,1i Radzie<.kieJ, Niemiec i icb soJm:imków z lat 1vc,1ny. /.dpro~zerne dr,
udziału miało tyć wy~lan<c do StanÓ\\ Z,1cdnoczonych. lJst,1!011 1 1, Canne, szc:(cr,.,.
punldPwy prnrram konfcrenqi gcnuc1\skie.1 uwzg.li;:dmal przede 1•;~,zystkim ,,n ,blrT,)
~~nspndarczc.
f\1i111<> 1')'11li1y('l1 111,!'"dlll('L 1•~i.1;•11i,;tych 11 ( ·alllll'~. IP/llll't' 111k1l'c,u11 1 n·l1,1<.
"l,11 f)"1111ych 11H1t.11,,111 ,,v~k1rn1 11'1·1•-<tbk1q•1• 1\111•.l11 1 h,irn p. I,, lv p11 1•, y1;1 •1w

~T,t11CJa chciała, aby knnfc1c11qę f!CHucnska 11 ykc,rz, ,ta( l:u 11nt11 icrclz,ima 111en,m1;.Lal
1wści dc,tychcz~1-,cwyd1 rrizwwnu1 lrakt,1tcw1ch, n,prawrncma procesu ~c1ąlc'.anta
n.:paracp od Nucmicc 1 skknucma l{usji Racl.1H:ck1c1 do uz1urna dlugÓ\\ z,ici,;prn;tych
11rTez rzqcl carski I Rząd Tymczasowy Pq,tcrala wiec z,et<1sz,ir1y n,1 l-..<1ntl'rc.nL_11
brnkscl\k1e1 w paździcrnil-..u l 'J2 I r. por:1ysl po\H1 iam,1 rn1t;d,yn,m,clriwcgP kor1sr1r,.'JL1m
(I(; d,s11lcataqr h(lgactw msv1,k1ch, ktfaq,n d,,chnl) pr7t'Zna, 7PIH' hvlyliy rn, ,,,tir,;

d!urt'1w Ho,p \\'i,·lk:t l\r1 LWI.I Id\, 11(1/:1 Il1;1:111111 Il ,zhll',IH J',Cl,11111 / I T:111q;1 \\ ~. \\('!,li I
111clllll::'L:k1d1 lLp,11dcJL lu,:1.yli1 puedtc 1\~;ystk1n1 11a l-.u11y~ci l10.p11,.1cd111d1 p111,,1,v,111
,,kr111111111ullyd1 1 Rosją I.le} d C,eorge przcw1d) 11 ,tł takźc. iz 11 Cicnui mozna h<;:dz1t'
nrnów1i' prtyc:t,)'H)' 11iepoko_1(1w 11 h1rq1ie Śroclkcwc·1 i \\'schf:dme1, ce 11 [11<:°! \\~./~'111
l'/t;:'d:t.w 11:1m1c,alo m,vli1q•~( 1ab1e,l1PJl1 1warn" p(lbk1c·1 granicy 11,ch(ldnic1. 7.d;111·;1L1
,nhie z k.f'.(' ,praw,;> dy11lomacp1 pribk,1, Icki m1111»tG1 Skmrnmt przed k,,ni',·rc11l'l;i
t,cm1c1i~Lł \I) bm] ~it,: do Lrn1clynu, gdzie u~1lm•,al pnekrni;;ć Llt: 1 da (ieOtfe' ,i du
nieponi,.nmia ,praw~, Galicp \\'schodnicj i ,at\, icrdzum, w ( icnui t~1kic1 poi, klt'J
t'.nmicy w~d1odniej, Jaka został., (,be~lum, \\ trnk1aci1· ry~kir:,. l.lnyc! (i,:urgc nic (bi
~,,, 1nl11,1k ,Uonii' d,, 1ak1d1 dd.l;1rx11, u, było 11i,·h,,11y,tt1\11 r1••1't,,Hvhi,,rn dl,1
l'11bk1 p1:rn\ krnil,·1t IKl;i )Yl111c11~k.1
R(1zb1cznri~c1 lrancu~ko-br:,lyJ~kte 11· pewne 1 1111cr:tc miału ~1,' :tn~IIHT,Z)'C' v, \\)'
rnku spotkarna Lloyda Gcorgc'a z nowyn, 1cd I'' ::tycznrn IY:.12 r.) pr,,m1erem
francuskim Raymondem Pcincare 25 lu lege v: Buutc,gnc ( )fiqalny kc,munik~n t•gk·
szc,11y po spotkaniu mówił: ,,Oba] prc1mcrzy dc1szli do ec1lkow1tcgc, pc,rnzurnicrna
w ,prnw1t: g\\·,nancjt pclitycznych, koniecznych do z.1pub1e,,'llld ws,,·lk1m zc1J..\N.1m
na prcrr,gaty\\) Ligi NamJ6vi, na ,,c,dpisanc prlcz Francji; ukbdy 1 n,; pr,n1 ci >prL,'-
1111t ·r1Pn)' ch w 1;1f,n_·~tl' 1q1;11;1('11·•. t\;1 \I 11m,.d, 1-'r.111cJi 1•r/c•.11ni,·L11 krmm 1v.ul:1 1·u.,
hllllklClll jl 11;1 prn-,;11t'k kwH'llll,I, 11.1d,· \\~./}''•lLo Id', dw:1,1 l"''lllll 1/) 1rod11l1 ,,,,,· I'.'
zaprc,~zcnie Rc~,ii l<ad?icckicj ck Genui nic hędnc nznacz~iln l!Ln:mia Je.I de iwr
Pr7cd Plwarcicm konfcrcncj1 w Ccma 1:1i.1k1 m1ej~cc wy(b:Lcmc. na kt6Jc'' nic
zwrócono 11oczątkrw,, spcqalnq U\\al:'i. Oh'.•z delcgac.1a r;1dzwcL1 \', dn,dzc de Gcnm
zatrzymała ,i.;; w Berlinie, gdzie 11 dmach l-4 kwicL1ia przc.prr,wadzila 1Tkow,,111a
z Niemcami. kh przeclmintcrn była ~piawa wz1wwic:rna ~to~rników c'.yplnmal)cz11ych,
re1ygn;1cp przez Ro,Ję z nah?nych wi rćparacji, :1 p17cz Ni1'mcy rd:nmpr·11s,uv z;;
I11;1qrn1;1li1P11·;1m· ,1 1<1•,11 l'Jll'llll' 1 s\u;,dc1,·11 W)t11Llj; 1, y d 1 ; l1,1J..J;il11 lw1,·,k1('"·"

Rez,ullalern n,:rm(lw hylu prawie pd11c uzg(ldni,·nw kk,t11 hibtlt'1alrw1,P, dwt' Iadne~o
układu je~z,·ze nie podp1~a110. Pod~lawowe 1r,:by p(1iniej,1ego lrd;Jcilu :i Rapallo
zostały wi~c prl)'gPlowane podczas baliń~kid, konsult:1cji ... Poj,m1'1:.1 ,1i; Z<1,>!rPzcrnc.
które odlw1 miało ,lale nam siać, aL do trngicme&c fin,1lu, JLIZ ,.1d n;nc\y h:Tlińsk1q
bowiem wszelkie jawne i tajne kontakt) ,owitc;.:ku-n1em1eckle m<ccdrn1ennic m1z,!)
 381

kllntek,t p1,hl)CLm1 v,fiJ~łs.1_my I W)mK·rz11ne były ,v (rwak1;ć Wi\'d,1zai1 wcr~alskrch"

1_\V. !\lakrski. s. 103).
\V konferencji gcnuetiskiej. rozpoczc;kj l O kv-,1clnia l 922 r .. v, 7i<;ł) udział
34 paii~t\\ a i\\ ty1:1 5 dc,mirnów b•)·t 1_jsktch L czyli w1ccc.1 m;, w paryskiej konferencji
p( •kujuv,tj. St;rn:, Zjt'd11oczonc nic pr7y_kly zaproszenia, ale pr7.ysla'.y obsc1 watorÓ\\
.!111 pie, 1, Vt'J:'f' rlm:1. pn pucm6\, icni,:d1 I .l0yd:1 Cc()rp:c·',: i pt7n, (\dlHC7.JcYp_n ,:lcle-
;•;1, I! r1:1rn 11',kH"j h-;:11;1 I 1>11i,.1 ll.111111'·11, ,;1hr;:l )'IP\ (',il/el Ili, p1111 1111111pt ["(1/\\';!/Cllll"
11H' ,,I~.,, ,primy 11\pnlpr;icy t·k1HH>J111,111t·J. ;1h- 1 po>'•,1nlll1t·J 1nl11hJ1 't.hn•jv11.
:f.apWl<'s.tuwd pr7c·civ, ki• len 1u Ba:1lwu w:--1-a;;u_ptL·, le knnkrcncj;, rnn.t:e omawia(
!ylkn spr.iw:,. lht:1l1•nc v. Camit·,. Ih1l~z;1 dpkw-.ja w l--01111~11 polityonl'i l-,11 nfercncp
n!1,rn111u11;m:1 I1,~(;1la „Lagad11wniun n_"yj,k1m·•. 1\·1ucar~t\,;J :;;1d1()d111e przedslawily
wnm·r"ridum, które 'l\\ ic1 drnlc1. le przy,t,ą1icrii,~ dn plam; ,.odhmh iwy R,,.,.j1" rnu~t
być- uw.:m:nkuwar:e 1_1,bo,viąrnniem rządt, radzil'ckjeg,) d11; pr1cj,·,-i;1 v,...,·t)~lkich
,1,lio1,i;i1;11'1 lm:111~PW)Th pq-•r1,·drnl,,.,-,w :1 \\l\'L R,,,_j1ca1,l..1c11 f<:t,,d1., Ty111cn1~P\1·1'/!''·
ll/11,ll:i;. 1v,.1y,1kH Il l1111l!1~1,wyLl1 /l>bn\\t,1,.111 ,:i;•r:111,c1H)Lh ,dad1 n:,1c1"nalnyd1
1 lcl-aln)ch, pr7ej,:cia (>dpm,1edzialnn~ci 7a ~zkody chywatd1 mnych pr,ristw wymkk

, d:;i;tłai', \dad7 radzieckich, 1,god) na powclamt spc~jalnej komisji dług6w rosyJ~krch

1 rrie~zan) eh trybunałów arbitra;,.m, ych, zgl1CI) na ryc:1.ahnwc okre~leme sum nalt-z-

n()sc1 za (,kies pn 1 sicrpnta I 914 L i za ,nacjona!Jz(1\\ ane prLedf.i;;bwr~lwa za-

grnmczrn:. \\' ,mrnc par\srwa 7achud1ae zaząclały od lfosji RadziecLiej ~ptaty 18,5
rn1lianla rubli \\ 7lnc"H:. \V !"Jpu1•,1edn delegacja rad71ccka rrzedst,m iła swo1c \\ yl1--
c7crna, 7 kt(nch \,ymkał1,. że wskmek obce_1 illtcrwencji i blokady g(l~pocbrcze.1
~!_rnly R1 -,_ji Rad7ieckll:j ,,1 clwukrdnic wyżs;;e i ~1~:gaF, 3') miliardów rubli ,, ;;loc-1e,
kh 11 •: I'' ,v. ir111\ /\ITĆK ić p;1(:~(wa zachodnil· \Vol1l"c lq,n pr1nl,L1\1 Hlfl1, ddt'/!;1qi
11•'·Yl'.l.11·1 rn•w,· '-.(;111<,1 1,1~k1•. ktn1,: glo'-ll(l 11•_111__ ,,/.,_·br.i11c 11:1 ,•,t·1111n'i,k1q L1111kt<'1Kp
pal'1,twa ~c,ju~111ic:ze. bi;-J:,cc \\leuycidan:1 Ros1i l<adz1eckJt'J, me 1m1gą pr7)J 4 ć
1adn;r-h 1nbrn,i,v:ar1 1 t) tulu zgk)~zonyc.:h przc1 rz,td raclz1l'cki kontrpreten,.11". UaleJ
sł\\ 1erJ1;m(>, ie \, ysoknść rc,yJ~kich długów \H>jl'nn)ch rnog!ah) ulec ewenmalne,
rl'dd;cj1, a 1t' ,,me będ1ic zudnydi ustępstw w sprnwach: al dtugó\\ 1 rmansowych
'I.Phi •11i:1zaii wobec Phcych c.hpvatcli: h) pra1, tych r,bywatdi do z www ich własności
lub zadu~ćuc,ynwni:1 za du,n;m,.c na !) rn mieniu ,7kody lub straty" (S. l\I1kulicz.
•·- ·.•(Il 1 0,J\ l'1;ini1:J'/\" lll'}'l'"l;1c1,· 111,· 1dd:1ly pud.111::1i 1rn1•:1,11 w h·j ,pLJ\\lt'_
J\11: 11,i,u:n,.:la l,1kżc ~,1u1cl1 u.:il",V 11a ku11L:1c1JL_II gn111d1,.k1q llclcgalp p11bl,,1.
11:nęki poparciu Franqi, Belgii i pa1\qv, baltyd.jch zdołano !ylko 11dr?L1cić wni(1sek
Ll„yda {,c,1rge 'a, postm, iony na sumym pccz:1tku obrad, ab) natychmia,t rozpatrLt'Ć
protest Ukraifrtiw ;::alicyjskich przeciwko zajęciu przez Pobk4· GalKji \Vsch1xlme_1.
J\':atnrrna;.1 sprawa :1kccpl[:c_p i-::ramcy r_y,liej w ogók me b:-,-la wzważana. a obawy. i?
Angli.i m\ 11.c 7ai,1dać jt·j r,:w17ji. nit· ,mniej~,yly ~.is;;.
\V ,p1aw;id1 dlu)!f,w i 1·d,1krnfowa{1 ,1ymi-'ni1,m1 ll';.1ut· w ( ,enni hum (1~wiad 0

, 1, 111:i. ,l.,pnty,y I liil'llll'I 1:dy_ ;,le 1,,·1 ~ku1k11 l'J 111:ij:1 ]<J_l::' I • llll ,·,,(;1!111111 [""".
d:teniu knnfcrcnc_i1 genucri,kicj, zakom1mikcv,ano, 7C zwołana 7Pslam~~ do Hagi
k1111fcrc11cja dla nrnówieu,a „k we,tii długów, wlasrwści prywalneJ i kred) tciw ". Kon-
lt'1u1tja ha,ka (2(, VI-19 VI! 192? r.) zal.,1ńczyla si,; bc7 kcnkrctn)-cl7 rezul!atów.
K1111t"1:rc11cja w Genui miafo d\\it', nieformalne fazy. Cezurą był dzie11 l6 kw1etnrn
I 1122 r.. kied:, zupełni,· 11it',pcdzte\\al11l'. dl;1 iej uc,e,lnik(iw ,,kazało ,1..:, te w poblis-
3?',2 Mi!J)ZY WOJNAMI 1919

kim Rapallo, gdzie mieszkała delegacja radziecka, podpisany został Traktat między
RSFRR a Niemcanu. Spowodował on, że Rosja Radziecka siała się l•dtąd o 'Wiek
mmej skłonna do ustępstw wobec warunków Zachodu. a pozycja polityczna
państ\v - Niemiec i Rosji Radzieckiej, o wiele mocniejsza.
Traktat składał się z sześciu artykułów, które głosiły, iż Rzesza Niemiecka
i RSFRR zrzekają sir wz.ajem.rnc ..ó&zkoduwania 1;ui,wno wycl:itk1 wojenne.
Jak i za szkody wojenne'', a także „za !>Zkody niewoJenne, kt,,re 201-tały wyrządzone
wskutek lak zwanych wyjątkowych ustaw wojennych oraz aktów przemocy organów
pa1\stwowych drugie.1 Strony'\ Oba państwa zrzekały się wzajemnie zwrotu \\ ydatków
poniesionych na utrzymanie je11c6w wojennych, zaś Niemcy zn:ekły sie odszkodowail
za znacjonalizowany w Rosji majątek obywateli niemieckich „pod warunkiem, że
rząd RSFRR nie będzie zaspokajał analogicznych roszczeń innych państw". Dalej
postanowiono, że stosunki dyploma1ycznc 1 konsularne zostaną wmow1one, a we
wzajemnych slOsunkach gospodarczych i h,indlowych obowi,;iywać h(·dne zasaó
największego uprzywilejowania. Oha rz,1dy zohowiązały się też, że hędą uwzględniały
w duchu iyczliwości putrzeby go$podarcze swoich krajów, Do traktatu dołącwna
została nieprzeznaczona do pubhkalji nota stwierdzająca. że gdyby Rosja zdecydowała
sie później na uregulowanie wymienionych w artykule 2. pretensji państw trzecich,
wówczas tak samo postąpi wobec Niemiec. Ponadto, rząd niemiecki zobowiązał się
me brać adzrnlu w przedsięwzięciach międzynarodO\vego konsorcjum gmpodarczeg;u
w Rosji hez uprzedniego porozrnrnenia 7 rządem radzieckim. Póiniej coraz częścicJ
pojawiały się opinie, iż traktat w Rapallo zawiera także inne tajne klauzule. ,,Naj-
prawdopodobniej niej;1wne kl:rnnlle lraktatu bąd:i. zawarte w nawią7aniu do niego
m,w tajne po1ozumie11i.; dotyl 1; lv szeroko 1ozurni:1rn·1 wspólpucy wc,1~kowej (.
Można z całko-witą niemal pewności,1 stwierdzić, "i.e wśród taJnych uzgodrneil rapal•
lowskich znalazło się zobowiązanie do nieuznawania przez oba państwa granic
H l{zeczypospulitej co udało się usta!Jć dopiero po wielu dziesąc,oleciacl
(\V. Materski, s.108--109).
Traktat w Rapallo wywołał wielkie wrażenie w ówczesnej Europie. Dwa dni po
podpisaniu, 18 kwietnia, przewodniczący kilkunastu delegacji uczestniczących
w 1,;onferencji genuefiskiej, a wśród nich polski minister Skirmunl, ,,.ysłal1 kancler1:i
Niemiec Karla Josepha Wirtha notę. Zarzucała ona Ntenrcom prowadzenie skrytych
rokowań z rządem radzieckim na lematy, które są jednocześnie przedmiotem obrnd
konferencji, i narus,,enie ducha wzajemnego zauf._1111~1. ,,Delegacja niemiecka przez
podpisanie ndrębnego porozumienia z Ros_14 dała yvyraz swej niechęci do dalsz.ego
uczestniczenia w konferencji, poświęconej przecież rozmowom z tym państwem"
iS. Mikuli,.z, s. 275).
Drugq nulę pańslwa Ententy skierowały do Nien1ic.c :23 kwie1nia upr tl'dzając.
wszystkie postanowienia układu niemiecko-radzieckiego, które są sprzeczrle z po-
stanowieniami międzynarodowymi, hccht uważane przez nic za nieważne.
Trakrn1 \V Rapallo zmieniał w istotny sposób ~tosunki emopejskie. Państv.a
zachodnie, a szc:zególnie Francja, poczuły się głębokP zaniepokojone tylll, te dwa
państwa. które są największymi przeciwnikami traktatu wersalskiego, zdołały za-
wrzeć porozumienie. Osłabiało to podstawy tworzonego w Europie wersalskiego
ładu pokojowego, stwarzało moztiwości przyszłe.i _1ego dest,1bilizacji. a dorafme
 .rnJ

wplyv.do 1·eiealy\1 nie na v.ypełniame- przez Niemc 1 ich zobowi~t7m1 traktatowych

\1 r•he.; aliar:tów.
Dyplrnrn.i,.'Ja pol;;ka próhowala pumnieju.:ić wymcm.; traktatu w R,1pa:lo, choć
:,0111s2 l'icmiccko-radziecki "tanO\v!ł dla Pobk1 \vielkie zai;roz-::me. Dostrzegła tu
,'lwcze~na pra 0.a pobka i p,1rbrnem, a pu o,trych wypuwiedzrnch Piłsudskiego do
dj mis.ii po<lal ~u; n;i p(lCZ,1lkl! czcrn ca minister Ski mili nr r cr1!y f!rthincl prcm1cn,
i\111< ,ni<·~•,, I 'P111k, ,11 ,Lq:,,
\V k li.li( l' , ,k:uah, ~·,Il,' 11 1.n:1, /t'lllc· Il .1kl,11t1 w l~:111,il In d,1ld,P \\ Y"l<I( ;;i p, 11:1
~lt'I) w~kaz:,ne w 1egP lr,,ści t·moili,\il Pn N1emn 1 rn m.m. ohdiodzeme niektórych
kl;mzul rnzb1 u.1e111u1\·ych t1 aU:ilu 11 ,1,,,llsk iegu. 11 ,iet pnia 1()27 r. p11dp1~a,1e ,o~tało
lymua,,.,\lt' pu1on11111enit" u w,p(1!pracy Reid1,wdH') 1 Anni:1 Czen\C!lą a 74
kwietnia 1926 r z,rnarlo nowy nierniecko-rad,iel·ki traktat u \\ZaJenmeJ neut1a!no~ci
1 w~pdpracy.
I\ 1r.J,.1;1cic ,, lbpallc, NJL'lllC} zan\·ly ,zk,,lil· ,wPJ,' 1-..tdry wuj\l-..t1\H' i prow;1
dn~· pr.iu: lx1,LnH·1"·d,,.pc1.,111cnt;1ln,· w df1,·d ✓ 1r1i,· t,Tlirn" \\(1j\k11\\'>Tli 11;1 11·1<·1111·
Rcs11 l<adz1eckiej. \V Lipiecku koło \Voroneża pow~tal Usrodek Lutmcz',. \\ k1óryrn
dP I 9J3 r. \,rzkolono ponad 2UO lotnihn, 1 nawigaturów 111emieck1ch. \V Ka7.aniu
Re1d1swd1r;; rmala Szkot.; \Vo,1sk Pancemyct: tu też prc1 \\adzono hadama nad nowymi
typami cznł~ćm. \V Ośrodku Sztch,my nad \Volg,1 N1erncy zajmowali :-.ię hada1:1em
bPj11wych ~mdków m1j;1cych 1 technik odkażania. Oficerowie radzieccy natomiast
pud\\Y?SL.al1 \11nje b,ahflkacje w Akaden,ii \Vojem,ej w Berlinie.

9, Francja i pm'istwa Europy Środkowej i \Vschodnicj

I 'o I wnjnw ~\'.'1;111:,1 q n1.1L'll'i111' p:1(1s1 w tq,•o I Q'I< ,nu dl:! I r:111cp \\ yd11t11 w
wzrcslr:. Rosja car,ka. ~ojuszrnk Franq1 w ramach Tró1porozum1erna, ,1uz me ,~tmała,
a RosJ,; Radzie--:k.:1 tr3ktmnmo pko mehezp1ecznegP przeuwmka. Uslalerna kem
ferencp \':er~abkiej nie rozwiał) oba\v FrnncJi o swe heą1 ieczeiistwo. Stany /1ed-
nDczone wycofały sk z polityki eurnpeJ~kiej i J<rancja nie mogła l!czyć na ich
ewentu,\ln;1 pomoc w przypadb1 zagrożenia niemieckiego, a traktaty g,,:arancyjm·
fr:mcu~k(1 arneryL1ń~h.ie nie we~zly w 'iycie. \Vspiernnie pa11s1w otaczaj,icych Niemcy
Pil \1,d1udu I południ,, ,1111" ,i1· i,lo(n:1 l/\''-L'i,1 puwuwnm·j ,(1:;ll'fii fr1mu1,kivj.
Rówrncz dla pai'i:,tw tcgu 1t:gtullu zwi,!Lil!lll' ~i,; 1. h;uicJ~l, \llL'll,.11n U\\U1·~ny111
1nocarstwem, było bardzo \vaLne umacniał(, ich świe:h1 niepodlegkiść i 11nzyc)I,'
w nowej Europie. Dla Pobki. położonej rni.;dzy Niemcami a Rrnw Radzicck;1,
doprowadzeme do sojuszu z Frnnci::i także stanuwilo pmll'ytetowy cel l'oli1yki za-
f'rarnczne 1.
1'(1p:,rcie- pl7f'Z f--'r:mcK ~prawy polskleJ na konfek'ncji wersalskiej i pó:iniejsze
wsp6ld1.ialanie w kwe,11i G(,rnęg1) Śt1sk.1 oraz pomne francu~ka w CZ,!sie wojny
l'J-'0 r 1,l;1(\1.i,1h, JlL'YJ~uluw;1Jm• :,zc·r"fi'/ćl' p11rp1111ll1L'llla
Decydui.:icc rozmowy na ten temat przeprowadził Naczelnik Pań,twa P:ilsULbki,
kt,·,r:, pueby,v:,I w Paryżu w dniach .ł-6 lutego 1921 L Już wówcza, uwidoczniły si.;-
pewne 1C,,.rnce w pogl,1dach oh11 pańqw. Strona pobka d,1żyla przede wszystkim do
La ,1arc i:, kunk ret nej 111mm y \¼ojskmvei, \\ zrnacniajqcej bezpieczefist1vo kraju nie
tylko \1ub,~c Niernie,:, ,ile 1 Rosj t Radzieckiej. 1v1arsza!kowie Ferdinand Foch i Philippe
 l>J/1:})1.)' WOJNA Mi .1919-1 <,n0

Petain oraz generał Maxime Weygand wskazywali jednak na słabość militarną Polski,
iei niekor,ystne położenie geopolityczne i uważali. 7.e nie nalc,:y na ranc \1iązać ,1,
·1 Polską daleko idąc.i umową wojskową, która nakładałaby na FrancJc Uopotlhvt
zobowiązania. Tak więc sprawa umowy wojskowej wciąż była ot\varta, natomiast
w kwe.stiach politycznych rozmowy Piłsudskiego z prezydentem M!llemndem i pre-
1111crem (r{,,1 nocześnic ministrem \praw 1;JJ)l ;HcJcznych J Briandern okazały \H.' owocrll'
Szczegóło,.vt rokowanin nad przygotowaniem układu roi.poczęły się po wyjefdz1e
Piłsudskiego z Paryża, a prowadzili je ze strony polskiej minister spraw zagranicznych
Eustachy Sapieha i minister spraw wojskowych generał Kazimierz Sosnkowski.
Projekty umowy pditycznc,1 i konwencji woisl;CJwej w toku ncgocjaq1
paryskich wielokrotnie zmieniane, w kierunku osłabiającym zobowiązania francuskie.
Quai d'Orsay (francuskie MSZ) nalegało natomia~t na jak najszerszy zasięg porozu-
rni,·11 gospodarczych, regulujących przywileje kapitału francusk 1ego w Polsce.
19 lutego 1921 r. ministnm1e Briand i Sapieh;, podp1s:il1 w Paryw umo,H:
polityczną, a minister Sosnkowski, marszałek Foch i Szef Sztabu Generalnego generał
b.drnond Alphonse Duat taj'f!ll konwencję wojskowq.
Umm\a politycnm jest dokumentem krótkim, składającym się z preambuł)
(wstcpu) i pięciu artykułów. V,/ preambule stwierdza się, iż oba państwa będą troszczyć
się o utrzymanie pokoju w Europie, bezpieczeństwo swych terytoriów i wzajemne
interesy polityczne i gospodan;zc „przez zachowanie trakta~w. które ~wh wspóJmc
podpisane lub które p6tnic1 wzajemnie uznane".
Artykuł pierwszy z.obowiązywał oba rządy do porozumiewania się „we wszelkich
sprawach polityki :n,graniczn,i" Dalej 1.1powiada110 z.awarcie umów spe<:.jalnych
1 kunwenC1i lw1dlowt·1, dqtyczącydi wsp6!pr 1,yg0!'.1 H"l.irczej. Kf•kjny .artyklil ustal:11.
iż w razie agresji oba rządy „porozurnicj;,1 się celem obrony swych terytoriów i ochrony
swych uprawnionych interesów·". W trakcie negocjacji delegacja polska proponowała,
aby U1pis:mo dillej id4ce zobowiązania do udzielema sobie pnnwcy, al<" o,tateczmc
przyjęto rnmeJ konkretną formul<: frdllcu~ką Także artykuł ,nty odm 1erciedla1
pr.rede wszystkim interesy francuskie. Głosił on: ,,Oba rządy zobowi;,1zują się zasięgnąć
wzajemnie zdania przed U1warciem nowych układów, dotyczących ich polityki w Eu-
ŚrodkP\,ej i Wschndniej" W ten sposób francF1 uzyskiwała możliwu:;(! ksit:il
towania polityki polskiej na głównym obszarze Jej działania, me dopw,;,,czaJąc .iednak
partnera do swych interesów w innych regionach.
Całość ustaleń zawartych umowie politycznq podpor1,!dkowam, ponadto
nietypowemu dla tego rodzaju dokumentów warunkowi Olb umowa imała we1;ć
w życie „dopiero po podpisaniu umów handlowych. będących obecnie przedmiotem
rokowań". W ten sposób partner francuski uzyskiwał pewność, że jego postulaty
gospodarc,c wobec Pnlski muszą być uw,gl;;:dnionc-
Podpisana tegoz dma tajna konwenqa wojsk(Jwa polsko-francuska poświęcona
była przede wszystkim zabezpieczeniu się przed ewentualną agre~ją niemiecką.
St\vier~no tam, więc, ie gdyby atak skierowany był przeciwko Jednej ze ~tron, druga
tak.że powmna znaleźć ~i\,'. w stanic wojny I l\iemca1111. Oba pafo,1 .,.,a podjęh zobowią­
zanie do „udzielenia sobie skutecznej i ~zybkiej pomocy oraz do działania w porozu-
mieniu wzajemnym" Artykuł pierwszy precy;mwał dalej, że za agresję niemiecką
uważany będzie at~k skierowany tety!onum pafo1wa nie1mcckiego rranictKli
 XI. EUROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSl(J 1 JEGO UPADEK 385

określonych przez traktat wersalski. Nie uwzględniono więc polskiego stanowiska,

po.ewidującego możliwość agresji niemieckiej z obszaru Wolnego Miasla Gdańska.
Strona francuska nie chciała równiez zobowiąZać sie do przyjścia z pomocą
wojskową w wypadku wojny z Rosją. W artykule drugim zapisano tylko. że gdyby
wojska radzieckie zaatakowały Polskę. •..Francja zobowiązuje sie do działania zarówno
na lądzie, jak: i na morzu celem zapewnienia Polsce w dalszym ciągu bezpiecmństwa
od strony Niemiec [,..] oraz do udzielenia jej pomocy w obronie pt7.eeiwko armii
Sowietów". Ta pomoc - w razie zaatakowania Polski przez zachodniego lub wschod-
niego sąsiada - miała polegać. jak głosił artykuł tneci konwencji. na wysyłce
materiałów wojennych i uzbrojenia. .,lecz nie na wysłaniu wojsk francuskich na
pomoc armii polskiej".
Kolejne artykuły mówiły o potrzebie wzmocnienia armii polskiej. udzieleniu
Polsce francuskiego kredytu na cele wojskowe. współdziałaniu. przy r0zbudowie
polskiego przemysłu zbrojeniowego. Konwencję wojskową. tak jak urnowe polityczną.
koticzylo zastrzeżenie o priorytecie um6w ~dlowych.
Umowy sojusznicze z Francja miały dla Polski wielkie znac7.enie, jako że
w;unacnialy jej bezpieczefistwo ł miejsce w Europie. Pokazywały jednak wyratnie
różnicę pozycji obu państw w europejskich stosunkach międzynarodowych. ,,Polska
występowała bowiem w roli petenta. a Francja stawiała warunki, :żadała gwarancji
i przywilejów ekonomicznych. Stąd też sojusz. który dla słabego państwa polskiego
«stanowił życiową konieczność», a dla Francji jedną z dfwigni jej polityki kontynen-
talnej, nie był. bo być nie m.6gł. sojuszem równoprawnym,. (J. Kukułka. s. 379---380).
Dłużej trwały zabiegi o sfonnalizowanie rozwijanej przeciez od zak:ońct.enia
wojny współpracy francusko-czechosłowadciej. Francuskie koła wojskowe dążyły do
uzupełnienia polsko-francuskiej konwencji wojskowej podobnym porotumieniem
zCzechosłowacją. Foch myślał nawet o doprowadzeniu do ukształtowania trójstron-
nego sojuszu wojskowego francnsko-polsko-cmc~łowackiego o jednoznacznie
antyniemieckim charakterze. Czechosłowacja nie czuła się jednak zagrożona przez
Niemcy lak jak Polska. Plan Focha nie miał wiec szans i ostatecznie sojusz francusko-
-<:7.Cchosłowacki przybrał nieco inny charakter niz umowa z Polską.
Traktat przymierza i przyjaźni między Francją i C:rechoslowacją podpisany zoscal
w Paryżu 25 stycznia 1924 r. Dotyczył on wyłącznie problematyki politycznego współ­
działania obu państw. Pierwsze dwa artykuły mówiły o og6Jnych zobowiązaniach do
,.porozumiewania się w sprawach dotyczących kweśtii polityki zagranicznej" i „mcho-
wania ich wspólnych interesów". Dalsze trzy artykuły (3, 4, 5) potwierdz:ały wolę obu
państw umacniania porządlcu politycznego zawartego w traktatach pokojoW}'Ch i powo-
jennych decyzjach aliantów, a zwłasu:m utrzymania niepodległości Austrii. pozbawie·
niaHabsburgów praw dotronu, wspólnego stanowiska „wobec wszelkiej ewentualnej
próby restauracji dynastii Hohenzollernów w Niemcuch". Natomiast artykuł siódmy
podkreślał. it traktat jest w)'raiem polityki obu państw w Europie Środkowej i poZC>Sta-
je w zgodzie ,,z traktatem przymierza miedzy Francją i PoJs:ką, z układem lub porozu-
mieniami zawartymi przez Czechosłowację z Republiką Związkową Austriac)(ą, z. Ru-
munią. z Królestwem Serbów, Chorwatów i Słoweńców[... ]".
. Francja starała się więc wiąZaĆ ze sobą państWa Europy Środkowowschodniej,.
ale też patronować układom sojuszniczym między tymi państwami. Zabiegi dyplomacji
386

francuskieJ miały istotne zmKzeme dla przyspiesz,:m" ukł.id(,\¼ p1 .Jskc, rnrn11r"J.1d1.

Kład<tc nacisk na ,pm.wy polityki wsclioc!mej , ,hu p;,n~l\,, ,tancwil; one \\,1111<"
uzupeh1icnie umÓ\\ pc,lsko-francusk1ch. L klady zawa1tc zostały j<.',zc,,: p1 Li.'d 1x•J-
1

pi,;miem traktatu ryskiegu, ~qd tez popan:1e Rur11mm dla pc,1,l<Jq.:ll ;,\all(''" p;k;1
w k \\ t~l11 gra11icv wschudniq nab1era10 dla 1'(,l~h i dodatkowej \\·a)2i.
(i!(mne ramy wsprild,1ałarna politvc7ncp!' i \\(11~kr1\vcy1, tw,,r,yl;1 K('ll\\<.'llL"j"
, , p /)'llllCl"/ll odp1,1Jw111 mi,;d/\ l<Jn.·/;;pll,('1 ,ltt1 !'1 1 1,L; ;1 hi t,l,'\I ,1.on 11111 nurnr.
pndp1,,Hu w ll11Lw·,,ć w 11r1,·1 mim,trow •.pr.m· ,:1pam,.Zt1)dl S;11'wli,,: 1 T.,L,·
Ju11e~-ll1 :I marca 19?1 r. Jui. artyh11ł pierv,~-Z\ w~kazy,,al n:1 ish•I,: układu: ..P,,lc.ka
i Rmnuma zchowi,1zuH '•I(, wspom:1yać \,ząjnnnit: na wypadek. )'d)b) w1!11a z rnd"J
Zl•~lała z,1;1\,1kowana. ht'z dania p(,\V(,dll ze ~wej slru11\, 11a ~wyd1 l•bc·ct1',ch fli1111cad1
v,:-.chodnidL \\' 11a~l!,:p~t wił' teru, rd) hy Jcdrn 1 z oh:-, dwu Paii~lvv zt 1\tak• 11ap;1dnwk.
drngie hL'd:tiL' ~i{,.' uwahih 1 ,.,1 1,,,d,1cc w ~lanie \l'OJll'i 1 1llliid1 mu ,bw1nl'j p••r11, 1c) ".
D:ill'J koll\\c'llqa r11,hl\c·z11a rnnwi!.1 (l p,,11,c:hi,· l'"ltWlm1<:w;m1a ,1,. ,,1>11 p.111:,lw
.,\'- ,pr.iwa, h p11łl1yki 1,·\•.-11i,;lu11q. d(,tH 1,1, vch "li :-t, ,.,1111k„1,. :1c l",.d1111h11m, ~.1,1;1
daim"".
Uzupełrnemem konwencji hyły zaL,czu11c d11 mej pmtok1,ły /1., B, C ,.,m"i dckl:1-
racJa. ktfoc precy?owaly wiele ~ZCZL'f6ł6w współdziałania politvczrKT,O I WOJ~kr•,\Cfn.
Zgodnie z zapow1ed71 4, za wart,; w ,1nykulc lrzeum kcnwencj1 pPhlvczncj. p, •dpisa11.1
została 3 marca lak:i:(: tajna J..:;-,m,ęnc..Ja woj~kowa, W:1, miana dokumentóv, rat~ t1kac'. 1·
nych podpisanych układów 1;a~k-Jlila :.5 lipca 192 l r.
\V roku na~tcpn) m. podcza\ wiz) ty Pił:,;ud'-.k1c·g-o w Bukan:~1:ic, pndp1~a11,.1
1oslal.1 m1wa 1wlsko-rnrnu11~ka kr,nwcnc1a \VOJ~km\ a ( l (, IX 192:. r. ), pu ( 1:i, 1r dyp-
1111 n;;q;i [J!il<,k;1 11~il11\\,;1la d(,prl\\htd·ti( du utwn11.,·111a yd11c ·,, ~,slc1:,11 ko;il1, vjlHT"
pdsku-fr;11w11\l-.<1-n11rn11·1,.k1q n /.nH,·1"1,d 1·11 d11 ,,v111.1t "w;im;1 \1•,1,,h,q·n pl.mu d·n:1
lama na wypadek r(iwnocze~.nej 1, op1y z Niemcami I Z\~ i:,zkit,m Radncc km1 (" ar 1aU
N+RJ. Ka k(>llfrrcncji ~,zefów ,zlabów generalnych lrz~Th państ11 \\ WaLsz,1c11c 7 i<,
kwietnia l 924 r. Francuzi LC,howiązah się uczesmiczyć w takim plar,k ak ,1u:,:. \\ m,qu
wycofali si;,: 1. f1ll'J,'.O.
l~ranqa dziabla te?. na rzecz zblizenia l1;·,h,k1 1 C1echo~ł0\\;.icj1. P1dcz;1s \117)1)
Pil~ndskiq.'P w P,iryi"11 7:whs;canr, Nt1vzdrnka Pa,;\lwa de b1•1 ,d,crn:, kr,nfhkt,w.
'/ pnh1dm,,w,111 ,:1,ia(klll 1'11dnh11c 1<i:1,111i 1 \I'\· 11ruw:1d'/ll1!(1 \\ l',11',.1 11 11 lutvn1 1( 1.'I 1
z czecho~łowad..,m mirnslrem ,p1aw zagialll<:llljdl hJuank:rn Bt·11c~crt1. 1'-1c h\l('- 1< 1
lal we, t:dyi. r1-<1d czecho:;lov,acki 1~ ykazywal rut·u~t<;pliwo~l" v..- ~prawie ŚL),k,t Crl'~Z) 11-
~kiey.1,.
Te11demje d,, popraw) stosunknw rnua,tal) jedndk pu 1•bu st10lil1d1, zwla,ZLza yd)
ro III pm~~laniu śh1;,kim Cze~Jhusłowac_ia poparta pobki phm pt ·dnału teg,, • ·-h1;m:.
Felska zaintere,mvana hyła układem rolit)'"LZll)"lll, kt,,ry uzgodmlh.) m.m. zanicd1anie
!1(11110C)' ( "/l•cho~.,(l\\':tC)i dla I 1hai1\n l\', ,_,ahn ,~1;
:di j pujllr'Llllla r·• /t''/ !'1 ,b~r ~-q•,11 at,
zrnu ~h!\lad.:q•,t•.1.kncS 11all•rn1;i•.t dalyl du zaw,11ua l l'ubką uU.1uu pq.J1•1farc.r.q:., 1
20 paździt:rnika l 921 L drnzlo w \Varszawie dn pc,dp1,ama krnmcnc11 h,mdlow,·1
co ułatwiło zawarcie 6 liswpada tcgoz reku w Pradze polsko-cz<'ch0~lcwackicj umr,wy
politycwej. Pozc1 udzieleniem ,of)le g\\'arancji terytonalnych, pmistwa deklar-r,wal)
,acl1mvanie życzliwej neutralm,~ci w razie agr;;'.Sj1 państv, trzecich i zgc<li,: na trar:z\1
matc:riał(,w w1 ,jem tych puo sv,e te1 yto1 mm. Oba pa11~1wa rni:1ły zapL'ł'~til: pnp1er;im;1
m-epr7yJaznyd1 wobn: ~nh1c orgamzacji, a w~zy~tk1t ~p11rnt: zap.admc11rn pU(kla\,ai:
0

nrbltrażowL Am:k~ do umowy politycznej trnktował m.m. o roZ\\· liJhumi w ci,1gu

6 rnw~i~TY ~p,1rm:j kwc~tii fa\\·OrZ) ff'(. Polska propPnowała, ahy ,,b~,m kn wn\.1ł dt>
Pobk1. \\ zm;1ian za oddanie Czcchmlc,w,KJi kilku w:,,i na o, ,m ie Do umow 3
dołączony h::,ł takie tajny pn,tnkół. ,,l kład, (i li,topada m(,gl 1.apou:1tk<rnać nowv
okr.:', w ~to~11nhad1 p(lbk11-c:tt'choslowa,:k1d1, n1wierał bowiem zuhowią,anie dalekc,
1d~1u·,1 w,,,t,lpLK v pohlyct'.n,·j nm·1w11" 1,a pb~1,·:1 1 j11i,: hil11kralnq. _ja!-,. i ,\ ,1,,pd,, i,·
,1111;d1:, 11;,rod1,\l'\lll" (I' l.,"'l•\1,ki. l<J')_"l_ \. l')(I). Lik ~l\' wdn;1k 111<. i,l,1h1. rdrt '"'
hdkumJL•stęcznym zblizcmu znm\ po\u(,cił)' napic;cia m11,"dzy ,,bnma \Hs11:d:r.k11111
pań~twam1. llklad polityczny nic został pucz pol,k1 parlarnl m rat 1 fikowany. gdyż
u zn urn·,. 'i.c w ~rraw1t' Jaworzvny ~tn-,na czecbnslc-wacka rnt· W) is.aLuJe dobrej "I.iii.
\V w~ q,iptt·mach polityków obu państw zaczęły rnnoż.y<.'.· si,; mepr,y jaznc akc.:"t•ty
Sprm~a Ltworzyny zakończyła ~ii: niekorzyst11ć1 dla Pobti decy;_r,1 Konk.rencji Am-
hasador6\.\ z ?6 marca 1924 roku.
\,V11L,IL"11J.111i,· >,1,; po ✓.yq1 Nw1111n w h11Ppic prt~l·t_\111!0 si,· 111<1w, diuc 11d
k11)tkc,, ,lu puJJlilW) :,tu:,u1J.1.0w \\LilJClllll)Th. \V l·za:01c wuyty rnrn1~11 a l..knc~,i ,v \Var-
,,zawie 23 kwietnia I 925 r podpi~ano trzy 1,mnwy między Pobk:1 i Czechoslmvacj,i:
traktat kunc)' li,lL:_yjny 1 arhill a:i"o\,}, konw<c'ncję handim\c1 i tzw. t,mnwę hkwidacyjn,1
( rcguli;Flcą problemy prawnl' 1 iinan~11\w związane z podz1c1lern Śh1~ka Cie~zyńsk1egP.
Spiszu i Orawy).
rrancja zaintcrc~m„ana była równid porozurmeniami mi;;dzy państwami przc-
ci\\~tawi~u,1cymi ~•ę i·cwi1jnnizmowi traktatowemu. n:pn:zeniowancmu przede w:,zys-
tl<:im przez Nkrncy i \\\'gr;,. Najwii::.cej na rozpadzie At;~trn-\\\gicr ~knt7,ystaly trzy
p,111,t\\,t' C1,:d10!,ł,1wati.1, Ru111uni:1 1 h11•0 1Jaw1a. K\1,:stiornm,1ni.: p1Ze'/ Wq••)
p, ,--,1.mo,1 wii lr:11'1.,111 w 'I 11 ;mun, "lt.,1 c 1;1hllT<li} llll rhvw li ff, w <l;n\ IK'/'.P In yt1111w11,
byk) głównym czvn111k1em ~kłanra_rącyrn trzy pamlwa dr, ~wkama d-JadLiw wzm,K
nia1<1cych ich poczucie bezp1eCZ~'.ństwa.
Pierwszym iniqatnrs:c, takich powiąza11 był Bcnes, który dopmwadz1ł do pod-
pisarna 14 ~terpnia I 920 r. paktu między Czn:hnsł..:,wac_M i .IU)!OSłav.i,t, Na \,ic,rnę
l 921 r. (a nastepnie _ll'Sieni ąl przy pnparciu swych zwoknnik(,w na \V,;-1-:-r1,ech ostalrn
,:c:,ai7 Amtrii i król \Vęg1er Karni IV miłował powrócić na lrnn i odbudować
111<'11:mhą IL1h,.hwr,,w. /.a11icp1,k(,il,, 1i., jv,.111.c hard111.·_111,uistw,t ~11k,v\\'Jnc i pri,·
~pll::,,.yh1 K li pu1uLu1mu11c· .'.3 b, 1d111,, 19.: l r t<IW,lll) tP,tal pak! t1J1~·d1y C11,·d1u:,-
kv, aL:111 a Run,unHt. a 7 cL~'f\\i:a JIJ21 r. 11111;dz:, Jugo~lawią ;1 R11m11nii;. TP o~lalnit·
porozumienie mówiło nic ly lko o wspólnej obronie krytorialnego stutl/S qiiu, wym-
kająccgo z traktatu w Trianon, ale leź i traktatu z Neuilly--sur-Scme. Oba pań~twa
zobo\1,,i,1zały się <lo 1bm1ncj pomocy na wypadek ,tgrcsji Węgier lub Bułgani. Trzy
pai'istwa podpisały równit'Ż konwcnc_ll' wojskowe: 2 lipcil FJ:? l r. mit;;dzy Czcrho-
,,!11\~acj,1 a R11niuni,1, I :-,icrpnia 1921 r. rnit;;d7v Cn·,hosłowacją a JUfP,lawi:1. i 23 ~t:-:,-
' 1111;, 19.7,' 1 1111 1·d1y 1111•.<••·bwi, 1 ;1 l<mi11111i,1
Już \1.6w1:za~ porozumieni<l te ZlK'Z<;'.tt, 11„7ywać 1\·lah: E111c11t,1. d1u0 IJyly Io 11;1
ra,:ic '") k1cmie układy bilateralne. Charakteru ~njt:~zu wielo~tronnego i\Tała Ententa
nabrała dopiero \V latach tn:ydziestycb.
/\;a pocz,1tku lat dwudziestych Francja czyniła wysiłki, ahy l\fah1 Ententę roz!>ze-
r?yć n Polskc i Grec_1c. Napięcia polsko-czechoslc,,vackic, spór jugm,!owiańsko-grecki
, , ,.\1-:cf~ \1 pPru(· SalornK, a tak,c pev. nc lL"nde11cje do 7hlizenn z \\ęfJat:.i '-"')
,tc;T•t.j;Jl'I.' ..,. rnhl)tl' pub"icj lllih.'IIIO/Ji\,'!11ly lt:(h111k ru,, ,tan1< taki,)!" 0
11,~?rnpo,1,illl,L

10. Zachód wobec '.\iem ie(· po lrakt:u.:k ( I 920-1924)

Pol11\ L11\nr Iii I Fr,111,·j1 \',()\In N1nnicc' Jl" traktat'll' \\i:r"ahkit11 hyła k;,nt, 1111,:.:j,1
h'rnk11,. p nH\•n,v1in,d1 p1.; " ,·1.1"1c J'ar,,.k1q ku11krn1,1i rw-ku1,,w,T l-ra11,:1,1.
11,11b.ird111.1 ,J11'.1c,,,na ,., u,,,1ic \,1 1111), PLlJ\11..il..1 ,Jr,: ,,d1rnJ1ui1c- taktq k1,nl1Flltdc·p
p, ,!it,c7nc 1 \\' F.urc,p,·, kt(,ra poz,., c,hlaby Nic1:1cnm z116\, za1,•:roz1c1 1e1 bezpteczeti-.m 11
narndu\,cr· u. N;1 kunkrer1e11 pa, 1 ,k1q me ud11h, , 1, Frnnc11 pt7efor,r,v,·a,. v..-~,
_'r ,l~H:-11

pc•,mlatt'-\,. P"dykto\\'a11yr:h tn)~L; ,, wzmncrncnm ,we1 pnz;rc11 wcbcc N1crn1c-.:.

U1m·mn,liwily to Stany /.jedm,u.rn1t', a zwt1~.1.cza Allf!li:i. która inaczej widziała inie
NtL'ITIKc \, 111:'\h'I Europie. l'o utractc kolonii i flot) zalamdrnu /:'.Ospodarc 7 i 1:·1
i 111ilit:uw, 1:·._ /\Il: 11,1111(' uh;1\, 1ala ·,1,· p11 t'Ji,·111w, I l,d~-.A' i, h ,,,J;tlJ1:,111o.· 111<•;•111 1b1,u 1 ,
ri',\'-'IW\'',t;",' <"ll"'l"·j-.f .,. u11w1111•iliw1, 1,·;ilrl.1,J<; m,v.l·.i·<, l:1du i•us1H tb1< "':'t' ~.t,•ri I·,,,,
il(lhudim-y rynku nwrnieds:icro nic 111c,'.:lby urn 1naluic hmkcjc•no\,-a<::. :•l;,,zc-nn c, \VicJ-
k1e1 F\1yt«1111. \\' 1wlit)'<:e ln:..t)J'ktq Ntc1,1cy rysował) ,1;,' lt..'ZJako 1Ja1p1:\,111c1,za zapurJ
pu,Yn, 1u1pr Ll'':1:·1c·1 il,111111 •,i,;- n·\,olil(JJ b, ,b,n, u.·k iq. f<ul1 tak1e,1 nie l llt. •fi Ob) ,-pdt1H„
,byt ,/ab,: par1,1v,., 111t·1111eckit'. Sl;,d h1al 'I\;' np(,r pn:1111era hryt,1,ki-:rP plA'<..t\'. k,·, tb) r
radykalnym. 1q:,, ·1(hrn1t·m, 1m1;u1on' g1amc N1cmie,-. s·1c1e1-,1;Jnie na ._,,.,chod11L:. T:ikic
('!.'S1rlt'ta111e ,nan'l'llia NrernH·,· wpl)Wł1lo 1<:z na ,tos1mek Angl11 do ~praw pc•lskich.
,flg{,]11it' 1,eo bio1ą;_: 1 Rryry1,'7)'<'} nic wpt,;-prowali prte.:rwkl·- pafi~twu pl'i~kiernu
z prnH,lu jah tel'~ w n ,d,011cj do PolalJ,v. f(•hir, le,:, z p1 ?)C7)11 cty:,1<' pulil}'<"/11\ d,
Nwpokuil id1 1\/1",t J'{,J,.k1 ,·dl,y\-.q;1,:Y ,i,; kt•:-·1l<'fl, n,l:ihic111.1 N1nnil', I. j Nil'<''
1·pi;1,,1c·/,11,:c, 11,1,·1,,,._. l'1•lsk1 " hr)-1) 1,L1,·p, l·u11•1•1i: 1111w11:1 hyh, i:i~ ,,·ll,11:,kl, n-1,
\,a(: Pubka nie powmna ,,chlamać zien~, do których bardzie, lub 1,rn1e1 uza,adrnonL·
pretcn~1c zrła,1a1,1 Nierncy, me jK•wnma w ni,-zym utrudmać- N1,:m.:nm ant) radned.;iq
polityki na w,dlil07W Eun,py, 1nc powi1111<1 wrcszCit' !-.zukać przym1eua z Franl:J•I, i:o
przt·cicż rnrrażaloby ~lówrn,' pafr,twu niemieckiemu" \P. Kra,7''Wski. '·· I 76i.
Aha neki ~-oiu~, anpehk1, lrancu~ki br! po \\ oj nic kontynuowany I miał pod-
~tawuwc zna.:zrnic dl:1 1rw:1ln;n 110\\ l"i ~truktury ,1n,.unk,·,w międ7~ rn11TJd1 ,,.,,ych
\', i l,l .. !'I<' / .. 11,l/dll wtlnak ]ll/fll(T \I' '-11.itq:.it l"'lilp 111<'1 d11 ril(lł.'ill'•l\\ \\' l',ldll\
,fHN>h "pływały na nH•tlt\\'(o~i; 1rnple1m:'11l::tCJl pu"1,1fluw1c11 !l,tktatu \ICl~,d,ktq'.('
\101),,,: Niemiec
Francja uważnrc d.N::1 \\ o wab 11,r.,, 'J wydat'fl:ti poh l) ,:711) d I v. N 1,·muccL.
Kiedy na poczatku 1920 r, \\' 7.::t'.kbm Rul:ry W)budiły niepokoi,: ~pdt:c-,11,' i ·,1ta1k1.
oddzia!y niemieckie. bez zezwolenia afomtćm, wkwc,:,,ły du strl'ly 1de1111ltw1-:,-1u1va
11ą \\' rnlp,l\\ 1nlzi woj,ka fr.mem kie i bd/'.iJ,kic pudl'.;ly t': k widma ol.upaqę mi,t~t:
h:111U111'.11, i);1nn1,1adt11. ll.m1h111pa i llmmu. Akcj,; 1,; ,·,,.tru ~krylyku,1,11111 \•. Lund,rn,:
I Ll\'l'lt'l(P ll,I t.1•11!nu1q1 H..id) N,q\\')J'..',/<'I \~ s.,n l,c1nc, I I') .:'(, IV 1'121•) LIii ,,,1111011,,
wycołamc \HlJ~k mcm1cckid1 ze ~ln:"f) zdemihtaryzow:.mej orał' zakończenie nkupaep
t:7tercch m1a•,t.
Na1pov.aźnicbze prnbkm) pulityk1 ;1hant6v. Vd•bec J-..1u11iLT w okr~·,h· p(:v,l'f
~al~k11n wi,,zały \ię z b-.csciami reparaqi i ro1bn,1cnia. Jak w1adonw, kunkn·nqa
poto,.-m a nit> 1uzwi,\Lała probie uu rl'paracji, pozo:-.ta\~1ając prożmc_j~z) m naradoi~1
;:Jian--:1:im osl.1lccLnl' ro.t~lr Lyfmt;:u;i. kl{,rc: Jćdnak rn11,1aiy ,,;-,pa,ć prtcd I n1,qa i \/2 I 1
Sprav, ,1 z.ajmu,•, ala ~1.,: rnte1by,111H:' me tylk.-, dvplurna-:·ja p;.iri•,I\, a'.1and;id:, 1, i,,, dy
1,·,1!a un.1 bnwrern te? 111elkie zaintere:,0,1 ,mie op1ni1 p11hlio1w1 i rra<.v. \V 1\11~,ln
"'.l'Ll'.)!••lny WL 1.'lu~ zdobył) v, u11·,'?..1~ pugl:.:1ch .i kcu11L114cv. i i d,· 1n;il:'a: 11v ,.,.,. 1i •y1
dt:71-ch reparac1i JC',t meburn;imtar;-w I k~oti,,:owzrccLm'. 1:ciyl prL 11,·adL.I dl' t•~l,1ll·,11:v!''-'
1rn1rnw.;mi;1 1'.wmic<" i k1~h.a /'l'';p,·d;,ru,·j rdd·11~1rnh.q1 b11np'\·. k::p,:1,·11l,1l\'\'.11„
dL1l•:r•,11,,w 1•1;•!,i1.!1,w 1111:1 l,.'-1,J,·l.,1 ,,.\'l•llil!',>" ,·LL'J"·1111•,l1 l r,tv1·•k1,.1,,, J,,1111,1 \l.11·
1

11:1:·tL1 i·,l·y•w\~1 Ilu 1-c,•nnnr,c ( ·,-fn\< 1·/ 1/:, J·(.,1',C-' \\\~·"\/\',,:lf,i •.H:,; hk·1h,
,Jlu'I/( r-,

ia',.1e 11· ~:pr,w, tc rqi;iracji p:.>rl'h·wm' 1,a knnferenc_p JXt:j ,k,,·J. 1 P~IIL.lT,li;1 prl.vd ,,.I,
1x11, ,,;:b,anil'ffl. .. Pu!ityk.1 j)(•lll Lenia Nienm:,: dn me" ,.,tnid.,, ;1 n:1 <.•k:l', J<:dt,,·.::,.:- i'''
~,·,knia [... ] byl;·ih) wsln,:tnd, (>bmtctzla" pi,at D(•\•,uc:1.11 r..:.1,1,m• 1 ·,1:HHl. l'/ m!(T'.\a:11t:
()() f\.it'!lllt'.l (i{1::,ru Ślą:-,ka l:,;,d1i,: 1:·,i.1ln latal11c :,klllk1 J 111:ltll\lJZli\',i ,rlw,, _1,.1).1CII·
fxl,,rrk rc:p;u;,qi. Ke!11e, ulcniał. ze 11a11·C't przy nąw1d:,Lyd1 \',\fL,:•.:zcniad: K1,·mc\
n1,· lll<•i'.•, 'ld&tl w1 1·cL'I 1,i, )(I rnili,,1d,·,,, dd,11,·1 v., .1 \'.1,·t ,·kd(, 1/J 111dL11d,,,•. 111;11,·!..

Rozr,•c·zyn,1.1,,.:· \\' okr,,1t' pt 1\\'tT,al,k1111 l'Hll'I.''.-. (1',!;1łt:-.:/llr')''' 111;!;,l,111,, 1e1,:,1,H JL

11;1 kunk·1l'lll-j1 11 San Remo .tt!t-.:\'d('" ano, i1 ,p1 :111t Hail't.y t 1J110111,: ,,Tl.l't·• 1łi mu 1.;1
„
11sp{1lnc.1 1:t,r:fel\:liL'Ji Nu:tfa·ami. /;m1111 j1·d11;1k dP 11iq d,,,,,k,. rw-11) 11 '"'I'"'" d-.,.,,
,pdkarna aliant6v,: ,1 Bl•tilop1c (.'I ;,:, V[ l'.120) t•1a1. Rruk•,L·!t (' J \'Jl l /}1J1, 11.1 1

których r•Lu·ałn ~i\·, L,' ,~11m·i,1 n1ac1.1K' nvlJ1e;.r111~ci pq:k1dt.'"' rT,11" 1;" Jll"l'•·n,,w,•!1.
,11:) ,unw repa~,1cj1 l:qalii na 2'i0 1111ii.irdm1· m,ffL'L ,, w1:tlluf \,.,, h,·n,;'1 IH )l}j- k1d·
lrl<l).:.łc tr, być na.JV,yh·1 l'kdo 100 1rnhardóv, marl'l,.. RL·.1uh,1t) k;i11!!:'1r11v11 ,!11,u,i\,,•.
1 '"teintec 1\ Spa 1:'-· 16 \'li 19:20) ,., czc·~n d0tv,·1,;,TJ 1,T;,1;1, Jl 1,,t_. ru,'\'.i,·JldL'

Pdt'i'"'-1•' 111t·11111·, i\,t,, pr.,:·111\·'l11\\'LL'!J1 1111,1,, 1 ~llllf'll.'',L'i'-,, /,1).'.J• nl.1 \\",111 1 1:,;,1:t:'iil
-.,.,,h l~1th 11l.1111,1~c1, t<"il al1,n;, 1 \'.\'\ll\',.1, h\·1L11m·1,·;,lm /,;d,1111,1 lul, ,.t• ',/\'< -.,,1,L
1ami. Pu v,1clu Luplch p,-,,Jp,,,inu tvlLn prntukl'i, ,, f\.1c11 cy na 1az1c dc,,c'"r,;L,F.' c,;:d:.:,
.tl1anI(',l1l ro'.?, mi]w,11~ tr•n \li;_l.d,; ffiL'\ll<,Tllli,. l'osl..ril'\',']ll(Kl tez. że r1;mq.; ,_,111y111,1
:>.'';;. c:l:.:J ~u1Tv rqx11:1cj1, \V1dka Br:,ta111:1 ·22•;; Wll•c.h, l(J',, lfrl;·1:, i'-'.,. JU/'P~h1v. 1:1
",•,; l)U/.(lSLdll' ra:1,11, a y;,;
l),J,zc rotnv,._,m,1, j11i \\ p.10111,· 1\ył;ic7rnv akml(<\\ L·(lt•ylv 11, .,.., !'a :,:tlJ
1 ''·i-l\i I 19) I 1. ~•.dz,c pP,l,t,ll'Wiono 1.,,d;1(' , ,d Ni::m IL', .!..:11 1m l.;u li:w 111;u •. k \\ : i,,.1,·.
~,.1·-tq•11Jl·, i;,1 f,1,11:1'-w11, I' l,111(1\·ti~ki,:j i 1 1 li 11 Ili 11_;.''l l pu1; 1•!11\,;1111• 1m·11,,-1:11,,h111,
.J.1L't1.11·.,111,· d,, N1L·1111,· •. ktt,1,· 111,,,,yklt: kt')l)•./llW ,,,,•nil,, 1,I; ,..,)"l-.li)\',;,111,· "",'
1 pt•~latll>\',fl't·, t1A:1a1u \lt'I ,al~l.il'l{l'. \\ ,·,'i:'ki dP1 1c1:1L,IJ 1;:p,ltćt,·p, 1uzi·:rr,j,::rn,1. Rt.;,'.

m,Tnie--:ki miał inne LdanlL' n,, tr-11 k1n;1L 1v,1,:1tl,.4,· ·1,:. '11111',' '.'.')'tllit·niPtl<\ v, !r;•kt:".it
wcrsalsl:1m - :20 mJ!iardÓ\\' ma:r-k :-11lactl 111i w całut,ci, i'"do.1•, K,·,11,i,,t,1
Od-zkc,dnwa1~ L•l't'mah, spłat:, rn, r: 1:1ihanlt'm macd,
\\ ,,bee br:1k11 ,.,c,cki,\,Hlt'I 1e;il..1:1i 11· ,ln>PV u11d1· 111,1·1i1·1:l.i:·I''·· 1< 1·,,111·;, 111.'I 1.
11·,·p,k.1 ahand.iL' rozpnc,<:ły I\L•j•,knw;J nkup;1c1~· l11!'d1 rn1;i·,l na.!r.:r1-.!.1d1: i)111,;h11rp;,
l<t:lu,,1111, llu-.,.l'id,>1ltL
O,tate--:1.nq '.t:m, rep;·;ral·ji: !32 rnil1anJy marek ,.,. .,J,xit.'. 11~talila K\·J!!1~ja
Otbzkoi.'t,wan :1 '/ kw1d111:1 I 1}.' I r. l'ntwil'rdLil;1 j;;, kolejna ~ n11fe1encia a.hand ..,
\\ Lnnd:,rne {2'J IV ) V I </21 J. kt(,ra ;,ysto,,mala do l\1cmi,:c ull1111aum1, pOlAC:l'.
ukupacFt ZatJ;;bia l{ultr) '-'• przypaJlt: ,ak,·:vstinnnwarna tej ~un~y. Il rn~qd fi()\\ i
rl'.,tc! niemicd:1 Jr,,epha \\/mha 1aakcq1tnv,:il c'.l'C)LJL' k,,nfrrcnrp l.-01,dy11,kw,1
390 MIĘDZY WOJNAMI 1919-/9)9

Z dużymi trudami osiągnięto więc zgodę w sprawie sumy odszkodowań wojens

ńych, które Niemcy powinny spłacić aliantom. Znacznie trudniejsze okazało się jednak
wyegzekwowanie tej decyzji. Aby wywią7.ać się z tych zobowiązań spłatami w gotów•
ce (w złocie lub w dewizach), Niemcy musiałyby wydatnie zwiększyć eksport i udział
w handlu gwiatowym. a więc szybko odbudować swój pQtencjał gospodarczy. Dla
Francji nie byłoby to jednak zbyt korzystne. W Anglii zac~ coraz mocniej podkreślać,
it ściąganie reparacji nie ma wiekszego sensu. Lloyd George uważał, że Francji
w gruncie rzeczy nie tyle chodzi o wpływy z reparacji. c:-o o osłabienie Niemiec wskutek
konieczności spłacania kontrybucji i umocnienie w ten spos6b własnego bezpieczeństwa.
Wobec tego zaproponował premierowi Briandowi. który odwiedził Londyń w grudniu
1921 r., tak zwany nowy pakt gwarancyjny (podobny do tego z 1919 r.). Wielka
Brytania gotowa byJa zobowią~ sie <lo przyjgcia Francji z pomocą wojskową w razie
agresji niemieckiej. Oficjalnie projekt zawarcia paktu bezpieczeństwa przekazano Francji
11 stycznia 1922 r. Wykluczono jednak, aby w jakikolwiek sposób łączył sie on
z interesami i zobowiązaniami Francji wobec Europy Środkowej i Wschodniej. Ugodowy
rząd Brianda upadł jednak 12 styczńia. a nowy francuski premier Poincare zamierzał
prowadzić politykę „twardej ręki" wobec Niemiec. Stąd też 15 stycznia propozycje
brytyjskie zos~ły odrzucone. Poincare domagał się, aby Niemcy wywiązywały sie ze
swych zobowiązań, zwłaszcza w formie dostaw surowców i towarów. Komisja Odszko-
dowań stwienlziła jednak. iż mimo delclarowanej prr.ez Wirtha .,polityki wypełniania"
(Er.fiillungspolitik) Niemcy zalegają z dostawami. W listopadzie 1922 r. Wirth zwrócił
się do aliantów o ucbielenie Niemcom moratorium, a w grudnill prośbę podtrzymał IlQW}'
rząd niemieeki Wilhelma Cuno. Prośba została przez aliantów odrzucona, ale różnice
w sprawie aciągania reparacji miedzy Anglią. i Francją. pozostały. Świadczyły o tym dwie
k<>nferencje aliantów: w Londynie ~11 grudnia 1922 .r. i Parytu 2--4 stycznia 1923 r.,
gdzie brytyjski p1an Bonara Lawa. dotyczący zredukowania reparacji. nie utai przyjęty.
W tej sytuacji Francja i Belgia zdecydowały się na wojskową okupacje Zagłębia
Ruhry, którą rozpoczęły 11 stycznia 1923 r. Zaprotestowały przeciwko remu Anglia
j Stany Zjednoczone, a rząd niemiecki wezwał ludność obszarów okupowanych do
stosowania masowego, biernego oporu. Kryzys został przełamany, kiedy na czele
rządu niemiei::kiego stanął 12sierpnia 1923 r. Gustav Stresemann. 26 września ogłosił
on zaniechanie biernego oporu i wznowienie dostaw wegla do Francji. Jeszcze przez
rok Francuzi okupowali Zagłębie Ruhry. sprzyjając przez pewien czas ruchowi
separat}'Słycznemu, którego przedstaWiciele (między innymi burmistrz Kolonii Konrad
Adenauer) ogłosili nawet pow~e Republiki Nadreńskiej. W okresie okupacji
Zagłębia Ruhry kryzys gospodarczy i finansowy w Niemczech był szczególnie głęboki.
Ak: kiedy we Francji na. wiosnę 1924 r. załamał się lcurs franka. banki amerykańskie
musiały pospieszyć z pomocą.
Stany Zja:lnoczone obawiały się, że kryzys gospodarczy w Europie moi.e sie
pog.lębić, co utrudniłoby im śdągante należnoki od Anglii i Francji z tytułu wojennych
pożyczek. Spnymierzeni winni byli USA IO miliardów dolarów. w tym 4 miliardy
Wielka Brytania. Płatnicze możliwości państw zachodnich. a zwłaszcza Francji,
wiązały się zn6w z kwestią odszkodowań uzyskiwanych 0(1 Niemiec. Stąd też USA
coraz bardziej zainteresowru1e były przełamaniem impasu w kwestii reparacji niemiec-
kich. Już w 1921 r. Departament Stanu USA sądził, że okr$1anie realnych możliwo~
 391

rcparw.:y1nyd1 N1<.:1:111.'L pcm mne ,, yntka( L oc.:u1 c Lpcntw r:r:,p0dan.:zych, a me

pc,lityhi,L Arncr:·,Ld1~k1 ~,.kn:iarz ~!cent. Chark, E. Il11g:hc, li\\ ,u,il, i.i ~piata La•
dh1ze111a warunkcwana .ie~t ndhidmq [ćOspcdark1 niem1ed:1ej
Na_1c~1u11 1'~23 r prc'L)'(1c·nt l"SA Cdnn Cnolidr:e p,:-1\\c/al k,,rnt,Jt ebpert1'J\\ ds.
l"<::paraLJL na ktorcJ uck H<i:1,1l banhiu z Chic.:aµc, Charle~ Gate, Dm',e,, Opraccwan'r
rrzc·z kr,rn1~il"' lak. L\\ c:ny plan Dawc~;_, przcLbtaw1ony Lc,~ld 9 kwietnia l lJ2c+ r.,
;, :.,,11\111·Hll,im l>l/1.·11111l;dt\n;11,,d1-,.1,1 k,,nk11·1JLJ<. ,., 1 <indy 1,11·,; I(· \ li I<-\- lll l'J, 1 -11,
1'1"11 IJ,I\•,.,·-," 11i, 111i.!I ,11111>11.p ,,,,1;11,·r11i..·1·.,, 1111111;:1;1111:1 1,1,,hlt-1111, 1q',11;ilJ1
Z ..:kladd l'l1 tylkc, :ie w LEJ)2ll 11ajl·,hz~z)ch l'l,'L'lll lal N1e1;·1,1y hł;d:.1 ~placać raty ,,d
JLdnq!u 1.'r• 1.1\1 (11-h 1 pd mil 1aida m~1rch w zkcic 111czrne. Pril wid:, \\;mr, \\) ru~zc7emc
._,J,l11c'c:q1 knlcJ11\\ych I prt.cln),)O\\yc.:h (•Iii/ udnckrnc l\1cn;c·um p,1Jyczk1 zagramcz
iw.i \\ wys(1k\,;c, ()UU m11i(111(m rnard„ c_ ..,()() ITn li un,1\,- drilar,l\'. J. z c7egc, 1wlo" ~·
11,Ial) d;1( bank 1 am,:rykar11,kic. Plan llawc'.,~• rr1e\, 1dy,,~t1 te,- L,zdr,m 1emc ,y,temu
t,,rnk,'\\'lT"" l\iu11c!lTli. ,11,,->r/.c'111<· f1111d1,,11· ;.t:1l 1 ili1:1t·\ JIH'!'I' 01<11 "y~k1;11· 1;,cl1;;1
dLi 111,H>l1·1<•\\ 1;1r1;illiL·111,d1. '.l:1U;1<l:,rn, h;i11iclll, ,,,. 11,,111i, 1\-, 1ud-;, 11111d,111111c
11:<"Lh,11111.11:y 101\1tJt t'"'prnlail.l<"gc. :.1 Jup1..:11· pfrh1iq 1c<1hiic lll)'\kL ,., ud,zk(~_!o-
\v:u1i:1clt :\";,d11·n nad v,pn 1 \1,1dzanicrn \I· ?)cie planu •xldam, \1 n;-cc .,,l!,'.Cl1l<1-gcncrc1l-
11t0~•-1, k, •n!n ilt'r::" (Agl'W <,011:rni R1pumriur f'a1111cl1fs). kt(•f) rn L.C,,fal ,i!\. 1ncr:, hanm
P:ulrr S Ci1llw11. Plirn D<t\\t:~,1 11h1!\1J! to 1w,vko-1.a11ie mnu 1 Ldiskiej oh.xności
.l'• •~p1.,d:m·1t'J w T\it'lllC/.c'l'lL .,Wn!111F i.,l,dt'tl. 11<1 prLC~lr,.l'lll Lil 1919-103(\ mit,.-dz,
m11\ 1111 w n°n!ll'.1c1t' 1,·ah:r.;,cji pl:11H- D;•,\ 1,r•;;,, A111cr)Lm1c 1ai11\\eHr,walt w f\'iemczech
,.,_ forn:1t· kredy11·,h 1 \ll;Ni,d: 111\\r,1)CJI ,,i.otu 3 1rnh,ml} dnlan',w, prr, czy1:1 hl1~kn
I 11,il1ard d11b1t'•1, były t,, ,;m,t' JH>/\CÓ..i Dh1 JH1n·l\\11;:rna, \,p.ckn:( pOi)CLcl-.
:1111n:,k,a'1~l-.1cli dla c·:ilq hm,11\ 11ym,~1b du 11YHi r 1,'i 111tl1;i1d;i -'"l:11m,·· ( I.K1w11
·-1•,,I \\ J'ldl\' ,1-lt>l<l\\l'j) ·"- S1tTJHJ\',:,k1 {1«! ), l'JIJ{l, I l, ), ·_) 1/1)
Lk, nad1oru nad ,1 y l,;c11cm1ern pt1sl,rnu1„ ll'n ru,J,rnJe11mwycl I l1 :1kl:1( u Wł 1;;;i\i IL"!:'.\,
ptmobno l\lt~l1Z) ,e1uszrncze Kornt~c·: \\·,.,1~l-.m1ą, J\,lor,k,11 L1,ln1t1:t,; f'.1L·111cy robiły
ic·dnak w,zystkc:, aby utmdrnć prace Kom1s.11 1 ogramczyć proa~ wzbrc•vrn,1 W licrnyd1
rne1°1,,1fa!ach 1 r,iporlach kie1T>\',,1nyd1 de, 1,ładz ahant·kich N1l·mq: 1\-:,l-.,1zy\,;iły m:
1u.::·hezp1t:czi..:1isl\10 re,\olucJi, kt0rc1 rne rno[!łyby pu\1,tuy1c1ać' ich ~1<.-wojvrnll' ~1ly 1.hrup1l'
1\ rpm1l nlO\\ ;rnu WIJ;'l', J.e kcmiecznc je~, p0w1<;k,zcr11t" arrnit punc1d ,tan ckre;lc 111)-
, . _. lr,1kf;1ltl ,1._1~:t1,J.111111 1,·1u,;1;1,1i,-rn,· im prwnych 1nh,n,1<-k 11,tml'l\\·<1 ,1,11J,k1,11-q't1.
l'1n-.l11 h' J,yf) ncli.,11u'nv, ,1k 1.·.il1/;1,yi ,'d[ll~n,; 1,,;hro_J, 111u11ytl1 [H1,lqHl\\;J;, 11111111h
J\1crnl'y potrafiły L,trzyrnać 1ę u"·~ć p1za:,11rv~lu, klór;, ~Z) bko rrogla 1,yt' przc~ti,,._icna na
pn.x!ukcji;: ?bro1erno11;1. i 11miej:;L111e chronić kadry wi:11~kc 1we. Oflcem\11,· ~z!abu generalne
fi, 1 mnyLh ,zczcbli urr1eszczam byli 1\ ~trciktrn ach admim~trncy_p1ych .r1R111 lub t,r?t;dri\,
~,\1,ll11yd1. R1e1d1,11t·hrn rniab by( do lfi lipt:a 192('1 r. 7r:niej~zona do w:,kaz;;nq
widhn(u I(~) ly~ii;:'C) (N,>h. Kiedy ok;1za!o ,,1:. Że kµcl dnia anma lllt'micck:t byL11eszo.e
kdk;ikn ,111i<" li,·1111<"1~1;1 (pr 1n!Haw1anP róin<" ,,.;1c11nk1 i, wy1Jl,K'Zf'n(, nowy tcrr:1in
I '.-,l\t'/111:1 11)! I I HJ\I\ ,,, \ ui<u1f i'\\ I\' k111111uh1ydi K,11.11~11 J\li\·d1s~.qw-1nit 1vd: 111,·
p1·1y,\ "11-Y\'> all jL·dnak wi,;bz<"j w;1gi d,, 1 u!11kcj1 ,,trni 1 l:1d1W,<"J, 11alcn,1c1~.1 by 11 b,m-Jzo
za,111ęre'sO\\am pozbt\'dl'l11L"IT, Nwrm (w lo!r1iu \\ a I m;:rynark, \\ l'J<"lllWJ
Brak rzc:zyw1~lq'o 1Hpóld11alarn,1 An~lii I ha11c_11 bd pod~l:w,n\\ ą pi 1yl.'zy11ą
!cg,:,, ze Niemcy ,ku!cu:nic potrafiły ,;ahotować' 1c<il11,tljl;' p1~1c1111 >\I 1c(1 ruzhrnwni, ,.
,,, yL11 11'.lklalu 11 er,:al-ikiego.
 392 MIĘDZt: WOJNAMI 19l9-l9J9

11. Local"llo
Okupacja Zagłębia Ruhry była ostatnią demonstracją linii twardego kursu w poli-
tyce francuskiej wobec Niemiec. reprez.entowanej przez Clemenceau 1 Poincarego.
Rząd Poinca.rego upadł jednak 30 maja 1924 r.• a w cz.erwcu nowym premierem
zos~al przedstawiciel „kartelu lewicy" (radykałów i socjalistćw) Eduard Herriot.
W początkach 1924 r. na czele rządu brytyjskiego po raz pierwszy w dziejach znalazł
sie socjalista. przywódca Partii Pracy, James Ramsay MacDonald Porozumienie
między obu premierami było jedną z przyczyn sukcesu konferencji londyńskiej. na
której zaakceptowano plan Dawesa. Po je~ podpisaniu Francja straciła jednak
możliwość Podejmowania sankcji wobec Niemiec, gdyż ustanowione zostały nowe
mechanizmy regulowania procesu reparc1Cji. W 1944 r. utrzymywała się kryzysowa
sywacja w gospodarce francuskiej, do czego niewątpliwie pnyczynil)' się dute koszty
okupacji Zagłębia Ruhry. Natomiast w Niemczech zaczeły pojawiać się pierwsze
symptomy popnwy sytuacji gospodarc;r..ej, a. znaczny napływ od 1924 r. kapitału
zagranicznego pozwalał na modernizacje przemysłu i wzrost eksportu. Wielką rolę
w dokonującym się we Francji zwrocie odegrał powrót na scenę polityczną Aristide'a
Brianda, pacyfisty. zwolennika zbliżenia z Anglią i poprawy stosunków z Niemcami.
To on właśnie znów kilkakrotnie miał kierować rządem, ale ważniejsze było to, iż od
kwietnia 19:25 r. aż do października 1929 r. odgrywał pierwszoplanową rolę w bztał­
towaniu francuskiej polityki zagranicznej. Teraz jego pacyfizm o wiele lepiej współ­
brzmiał z narastającymi tendencjami do porozumienia z Niemcami. Bńand uważał.
że Francja wyczerpała już możliwości budowania swego bezpieczeństwa poprzez
izolacje Niemiec w Europie i restrykcyjne egzekwowanie postanowień wersalskich.
Dążenia do łagodzenia polityki wobec Niemiec jeszcze mocniej wystąpiły w Wie-
lkiej Brytanii, J.ak pisał ChurchiJI: .,Wrogość Brytyjczyków w srosunku do Niemców.
początkowo bardzo wyraźna, w krótkim czasie zmielliła się w coś wpełnie odwromego
(... ), brytyjska sympatia, a nawet podziw dla Nierniec poczęła sic; uzewnętrzniać
w sposób niezwykle wyrainy" (W. Churchill. t. I. $. 12). W Anglii umacniało się
przekonanie. iż z Niemcami postąpiono w Wersalu zbyt surowo, a normalizacja
stosunków w Europie wymaga skorygowania szczególnie krzywdzących decyzji w tej
sprawie. Nie tylko Lloyd George. ale i jego nas,cpcy uważ.ali, te nie da sic osiągnął
równowagi europejskiej bez zaję<:ia przez Niemcy należnej im p07.ycji, co utrudnia
zbyt duża przewaga militarna Francji i jej poWJ.ązania z Europą Środkową i Wschodnią.
Zmiany dokonujące się .na zachodzie .Europy trafnie odczytywał Gustav Strese~
mann, od 1923 r. aż do śmierci w 1929 r. sternik i architekt nowej polityki zagranicz-
nej Niemiec. Tak jak i jego poprzednicy, był on :alecydowanym pneciwnikiem
.,dyktatu wersalskiego". ale uznał, że do jego rewizji trzeba dążyć etapami. Zanim
dojdzie do zmiany granicy wschodniej. ,.zwrotu Odaliska i korytarza polskiego oraz
wytyczenia na nowo granic Górnego Śląska'', jak pisał, trzeba doprowadzić do
wyprowadzenia Niemiec z izolacji politycznej na zachodzie Europy. Strategia Strese-
manna polegała wie<: na pod~laniu potrzeby zachowania st.atus quo na Zachodzie
i zabieganiu o związki z Francją i Anglią. Zmniejszenie óbaw Francji o bezpieczeństWo
granicy z Niemcami miało prowadzić do erozji jej systemu sojuszów w Europie
Wschodniej. .
 Xl: fliN/lPA hN-l'-JJ9.$YS(fM WER.SU J JEGO ·ł'ADEK

W grudniu 1924 r. ambasador brytyjski w Berlinie lord Edgar Vincent D' Ahernon
7wrócił ,i.; d0Aus1,•iir1iges Amt (niemi, cki,, MSZ) z postulatem powrotu do pewnych
elementów propozyc.11 brytyj,Lcgo trak.lalu gwarancyjnego dla Francji ko!1ca 192 l r
i projektu rządu niemieckiego Cuno z grudnia 1922 r. Oba plany dostrzegały koniecz-
ność uregulowania stosunków francusko-niemieckich przez budowę wzajemnego
1;,ufani,
St,·-"· ,ann cfo;trne przy1,1l propoz\ q•: D'Abern, ,r1a, gdy i hvła ona ,dna z
!>lratcgią politycwą, intensywnie rozwijaną w ciągu 1924 r.
Z inkjatywą zawarcia układu gwarantującego stałość zachodniej granicy Niemiec
dyplom,1c1a niemiecka wyst;n11ła w norn:' z 20 ,ty1..mia l r.. skicmwaneJ do
Wielkiej Brytanii. a 9 lutego tegoż roku - do Francji.
W lecie 1924 r. dyplomacja polska zauważyła 0:1.ywienie polityczne na linii
f.kdin--.Paryz-Londyn. a ju1 grudniu wiedziimo w W.11,zawie o próbach kun
krvcyzacji nowego uh.ludu. P,.J,l:t wszc1.1,·I" więc t·1wrgiemc 1.ahiegi o p(,twierd1.crnc
francuskich :tobowiązari .sojuszniczych. Akcję Polski osłabiał jednak brak współ­
działania z Czechosłowacją. która nie dostrzegała niebezpieczeństwa dla siebie
proponowanym ukla~e.
Zgodę na przystąpienie do rokowań wydało francusluc tvlSZ JUL po ob1ęc1u
urzędu ministra przez Brianda w kwietniu 1925 r. Wskazywano tylko, iż proponowa-
lit"mu ukbd11wi po'.\ inny mwa1 ry.,zyć traktaty arbii!a2owe Niemiec z PolsLt i Czecho
~tuwacj:1
Konferencja w szwajcarskiej miejscowości Locarno rozpoczęła sic 5 października
J925 r. z udziałem Francji, Anglii, Belgii, Wioch i Niemiec. W drugiej części
k,,nferen, j1 kiedy ;,_lówn) ,humen1 p;ikt refu:-J,1, hył w 1,1,adzie wy1,.:·pocjow,111y.
wzięły ud„ial także ,kkgacje ! ,!:,ki i Ci.,·d ,osłow,:s.J1 1clloć 1,.1,-co „bo, 1:1,ymi drzwi,,
mi". gdyż nie zaproszono ich oficjalnie).
ł\tli:rno sprawy ujęte póJnicj w pal,iL' reó.skim LOStały w d1cżej mic11c uzgodnio-
wkonsult,1cjach \vcześniej,1.yi.:h, w Lucarno toc1ui1,, o..ętre w wiciu kwestiach,
wynikających z konsekwencji przygotowywanego układu. Mocarstwa zdawały sobie
bowiem sprawę z tego, iż dokonują istocnej modyfikacji systemu wersalskiego. Wiele
c1.asu zabrało więc 0~1ągnieu,'. porozumienia w spi awach warunków pr zystąpkrna
i~1emiec , igi Nar, ,dPW; a wszyi1ku zaś ułu?.c,rna seń1 1r;ikla.t:6w dwu:stronnvd1.
dotyczących wschodnich ~,1siadów Niemiec - Polski i CzcdmsłowaCJi. Dyskus_1e na ten
,cn1at pn,,, adz.ono udziału 11ćtjbardzicj zainteresowanych panstw. Polski minister
spraw zagranicznyd1, hrabia Aleksander Skrzyński, starał SIi;' wpłynąć na ich wymk
poprzez rozmowy kuluarowe i spotkama mcof,cjalne. W wymku nalegań „Skrzy6ski
dopiął wreszcie tego, iż znalazł się na konferencji jako obserwator na dwóch ostatnich
,siedzernach plenarnych" (P, Łossow~ki. 1995, 1. I V, s. 30 I)
Na k,.,llferenc11 w Locarno uzgodni(1110 i parnlowano w dnia jei zakończ.erna,
16 października, naslępuj,1,,e dokumenty:
! Traktat wzajemne.i gwarancji pomkdzy Belgi:1, Francj,l, Wielką Brytanią. Wło-
chairu i Niemcami (tzw. reński):
2. Konwencję arbitrażową belgijsko-niemiecką;
3. Konwencje arbitrażow~t frnncusko-niemiecką;
Trak.tal n,zjemc1y ezechoslowacko-nie:.miecki~
 5. Tr,1kl,tl m:tJ,rnc,y pobls.t>-nien,ied:1;
6. Ti ;1ktat wn,wrnm·j gwara,KJi pnl\k<:1-fra11cu~ki,
7 Traktat w:r.ajcmnci gwaraIKJi c7echo:-.łowacko-·trarn.:u:-.k1.
Pc,nadtr• ,,r,yJ~'lO lego;'. drna Not\.' -:ześcm pa11,t\v do N1em1e, w spia\\ll' ,,11 i(,
P,tklll Ligi N arnd0,Y. Parafo\\ a1w v, Lr,carnc dokument; t IZ\\. ukhu:! v loL.irK·1'1sl, k' 1
pr•dp1~ane ,n,taly ,,. I .cH1dynK I )!rulrna I lJ2'i rokn.
bt,,tc p.1k111 nT,\l.iq:,,. \U.1d,iJ.1u·p• -,1,, 1 d11,·,.1rv11, .11r,~ul,,\\. 1"!tl:11t 1n•u
a11vk1il picrw\,y, \\ J.,1<",1)111 :-.y1•.n;d;111w.1,· 1;q11·wr,r.11l ...1rlrl\lllrir1w 1·11:u,.1 ,11•1• h'1-,1,·,
riahwgo. \\ yrnkaNCC'):'.O z granic pnmi.;dzy Niemcami ;; l:klt:tą I pum11;:'d1y N1u11c,m11
a ł-Ta1,cj4. Orał nietyLdnosci pnwy7'-Lych fcntnic, lak ,i:11--: zu:-tał, 01:c określone pt7C/
1 w '')konaniu TrahJalu 1-'flkoju podpi ... atll'/!C ,, Wn,alu drna 2x C7ernca l'Jl9 L, Jak
równiez dochowar 1a pn~tanC\\•ic11 aitykut.:n, 42 1 43 \\ ym1cmoncgo Trni-J,clu, ck•!\
0

cz,wych ,trefy a!em1litary7nwanc(.

\\' ,ul\k11lc dn,f'.1111 Nit'lll<.'\ 1 Be lpa ,inu Nll'lllC~ i l'r:,:1r1a ·1l'l,1n1i,,t,1h ..,,,, ,.111,
licll'l,c1~ ,i\·\", 1:1<!ll)lll \l)'l1;,dk11 ,hl ,1, 1 i11\ .. Tn /(lt1,,111:1/.llll{' rn,· d1>l\li'\11 1 w,!i1.1f.
L pra11;J du uho11y k1,11icczJ1cJ \\ wy11adku plg11akn:1a 111dyh:l11t,~,·1 v,\l!l1v11w11·,cL
granic luh \'i')' kroucm.:,, przcci\1ko an. 42 1 4.l tral:talu 11 v1,al;.J.,1crn:
2. akcji pndJ<;:t) eh w zastn~r-11 ar;iu a,·L 16 Pak!u L1g1 Narnik,w,
3. alcji podji;"lych w za,to~owaniu art l :'i, u,l~p 7 Pal.hi Ligi N:,,r,,lt,11
\V artykule trzecim Nieme), l'ranc1a 1 Bdgi,1 ,t,h1,111:11:1ly się rc•:r.~117':,/'.:K :,w1,w
spory na drodze pnkojowe1 (arhitra1. koncylia.:j:1J, 1,;1lornia~I arlyh:ł cz1>.;ul.:, w trl.:d1
parn1:;rafach rozwijał ro1rn:1ien1e 1asady v. 1awrnnc.1 11nr:1oq \\ 1Mir 11am,:r.e111,1 pa~ I u
n:{1skiego. Ar1 1 kuł pj;il) mówi! i• rw,11a;1cjdd1 ~ygnatariu~,y dla patiu, kl1'i1) ·1;111arlu
11.t c:t,1\ 11i1·1,h:,,~lc,11v Si\, wnl'/u11v wdn.iL i'f 1111 11c en l 11 C· /1m·,inll) w L1.1r11 1v<111,'/'11
1111.11. w,11 I i1'a N,11< 1t1,··\\ 1.q,,·v,rn .,\\\s;•h.1111 r111•.t,.,1;i1r1, y1:1 \I\' ~11„111,11• ,1,,c.L1tn,11,
g,w;11 ar·,qe".
T1;1kt;1t m:1wmv1y p,•lf,k11-11ie111ieck1 rnCmil n p•koj11\1)m 11,111ia1.ywa1;i1: ,p;_m>\\
mi~·dt) nhu 11a11,1 w,w1i. ni \I ierał ic·d11ak jc·dnu 1~!olnl' za~lrzeze1 1 ie: . .Po,tannwic·rnc·
Io nie slo~ujc ,1"' de spor(i\1 pcm ~ialych z faktóv,. kt,\n: cualy 1::ie.1~c·e p17ed 7awarcIcI~·:
Tral,,.Lllu mniq,zq,c i które nakż,J do przl'szlo~c1" :Kaloima,! tra'..,,tat pvarar:.:y1n,
pobkn-francuski w ,1rtykt:lc pic-rwszyc1 fl(1 \tatwwi,,ł. ,.\V rnz1c: .vd:,b', Pcl•,lu luh
f-r,illq,111UlTp1;d\ p11t·t 111t W}k1•1lar,1l' 11•h•\'d;,1a11, 1.;•( l,l_\'.I11,·l)'lh \1· d11111d11~111s1\11,
11111,·tll.\ ni1n1 ,1 N1,·111c,11111 n·lnll 11!1'!\ 111,n,1,11•1,k,,Ju I' "1vaill1t'1:'<\ l·i.111, _1,11 1 ;1\1/;qc1::
1

Prd~ka, po~1"'ru1,1c 7irr1dnie z ar:. lh l-'~1krn Ligi N1,nx1Ó\L zobu\1i, 1Lu1,) ,ie t:c7icl1(
sobil' lliez,\łoczrne pomcxj i popan·1a, o lic tal•..ic· mcwytunanie L<1hr,wi;iz;m1a na,t,,p1
przy UL}CIU ~iły zbmjne_i bv,. pwwnk.:c_11".
Po plarne [h,wc1-:1 kr•lrjnc. islolnc n0.n1,zn11c ''I- ,remu \\ u~alsk1q;r• -tarn ,\\ 1/\
uktudy !oh:,irncfof.ic. Dukonar:e w rnch rozróżnienie swlm.u m1ędz> narnck,\H).'.P rwrnL
Nicmil'c d,idi!o \i' gnmcie t7f'C7) [nr,,p1,' Il<'. dwa c,(,~/ilr)
·1\!~1 1 1,"l:11:ic·o1111:1d11,d111111 l\:i,·111i,·<' 1,q11'\\llltll'!' L\f'lt''.\/., 1·, ,/.,., -,1;.1,1111.iq(', ;i h;1u p
1 l:lclgii 1fom, wiekhtrnn11c f"ar,mqr· ich ł>c1/pH'L'/d1\lv,;1. Pww,(rorrnl' trnllal! 1F1.-
_jem(7rc i 1•warancyp1c, ✓ awwtc /. PuhL1 1 C,ecl1u~luwacfl, 1111,11) zn,nic'JSL)Ć flhaw\
tych pa(i,tw o ~we n11\1 t u, ytuowanic, ale ~l'.1\\ i:1ly Jl' w 1vyr:m1w ft'f,Z\ n, polnzeniu.
Nienic 1 n~i,t'lli;:'ly \Wf'J wie!L1 cel. gdy, w pullpi~,mych lraht;ilad1 rue 11i:1lazl:, ~i,;;;
iaduc ~ftHrnuil•\1·arn;1 P W) rztTzt111u ,i\.' i4i""11 11nia·v, .':'rnrncy \\,chnul!l(·j. a lylkc,
c,)c'.óh,c fo1 rnuł) o pok<:'Jlw,ym wzwiązy v,anm ~porów. Jak z;1Uważyl tłumacz Jeleg:.icJ1
mec·11eckiej Paul Schmidt; "w tym wypadku nie uchwałom, żadnej !!waram:11 ~tanu
l<!ryt11r,alnef•O lub gramc przed l) m Nieme::, obroniły ~1ę Z\, ycięskP. Nic wyklucz;1IP
t,, wi,;.: zmia1:y gramc' I W. I\latcrski w pracy pl1d red. P. ł L1;;qJ\, ~kiq;c. l 995,
~. ·m IL \VpruwdDc Pr,lska uzy~kała gwar-micie tmm:mh:lc, ale l•slabialy Pnc mt:cham-
11c1:,. dot)chcza~ i~tnicjąccgc sojuszu. Teraz, w razie napa;ci mcm1cckicJ. Pcbka 1:1e
lllU):'"1 h·1"· 1ia natyd1mi;1,t1'\\',l jH•rnuc ! r,mcji. all' dnpicn' p1· W·)i.'1.t:rp,m111 ,alei,
,,k,,111phk,•\\:lliq pr<>(<'d111y 1,,,wm, /('I I arh1lld/llWL'I l .1p 1\;H(llh•\I.

\V Stre,ema1111 ne;,li1.1,wał v,it;-c Jeden te ,,w 1 cli ~trateg1c1ny..:li ,:anJ1a-

L1',.iltlU
n,\1. pki111 l1 ylo zrn11iej~1.e111e 1aufania dt' Fnmcji ze ~trony jej w~choumch suiu~,:
nik(,w. er, prowauziłc de erozji francushiq.:c S) sternu bezp1ecze1\~h, a \", Europie
W,-,ch1,d11ie1.

12. Zad16d wohC(' Nicmicr po Locarno O 925-1933)

S)llliK,FJ !\1L·1111u· P" 11kbdad1 ll1ka111l'1i,,k1d1 uległa 1;L,ad111c1q 1wp1aww ( Jd

kj pory Nil~rnc1 ~tawaly się parlncn::rn pai1stw zwycięskich, co wpływało na rn111liwość
·-'t!Zek\\ uwani„1 pcstanov.ieri n:1loi(111yd1 na nie w traktacie pnko1m, yH1.
Jt·l~nym z pierws:,,-:,,cl1 ,;hutk,iw locarnt1 byhl :i.yuliwa dla Niemiet inlerp1etaqa
zapist',w traktatu wersabkiego dl'L) cz4c}ch okupaqi Nadrenii. Artykuł -1-28 Traktatu
mówił o piętna;;toletnim ukn:sie r,kupacji tego lerenu, ale ::crtykuł rnL~ll;pny f:IL,~il, że:
„.lc~li warunki obecm:'f'O Traktatu będą ~ciś!e ;,achnwane przez Niemcy", okupacJa
w tr7cd1 ~lrl'foch bt;-d11~! co pi;;ć lat zno~ zona. Natomiast art) kuł) 430 1 43 I przew1 •
(!\ \\:li) i:wilrnP~l ,:;1r(1w1w p1,cdh1H'11t,1 ukupal ji ponad pi-,:tn:1stukt111 ,•kres, jak
i 1,·1 ,.J.. 1,·•c l"lll,I. w ,al,·n,u~l i 1,d ncc'rl) 1,K lwwa111a N1c1111l'(' N,qkr(1u·1 rn1:,b 1,) c
t ,I, up1 •wa11a ~11eJa pil'l'W\La KLdu1m, gdzic prLcb,:, wal) glu\1 me wu.1~!,,a IJrylyJ~kil:
drng,1 ~lici"° K(,blencji, (,kupował) wojska francuskie i belgiJskic, a trzecią ivlogun-
rji - woj~ka fram:u~kie.
10 ~l 1 cznia 1925 r. nupl li:'ll'lin okupal'ji strel) p1em~zej. Mimr, iz Mi,-
dzyso1u~znicza Komis1a k0nll'l'lUJąca ro,:brojenit· Niemiec miała wiele p( 1 \\a1nych
zarzut(,v,, Konh'renqa Ambasadorów, kieruj4c ~ię duchem Lccamo, zdecydc,,vaht,
, ,· , 1d l l'rudni:1 !llP'i.,· SI\' n ·zp„c:1;1,·· l'W:ikual 1a wo1~k brvty1~kidt P{,111,s·i Ninncy
1:alq:al) 1"1 pr.'.cdlcnnirn•\\T ·1;1kor111.,·111t· ,,kup,KJl p,,1,,~1,iły, li ~ud
D) plnmacja pcl,ka obserwowała lc Labieg:1 z niepokojem, poclkrcślaJ,\C, 17
H:,yr.11aqa z ustatmch 111(,fhwości konlrcli nad Niemcami zmnie,1sza bezpiecze11stwo
Pobki. :1 czerwca 1'tT! r. pobkie lvlSZ z1nzylo w P;J1yżu 111<.:'.ITlOrandum pt. Oku1m,:1a
Nadnnii u wgud11in1ie hc;:pin,c11shn1 Pu/ski, w którym \vysuni,to pwjekt „paktu
wi;<;]aneg0", a wic;c traktatu, gwarantowanego przez moear\tv. a, kt6ry ~tahili/Clv,,,alby
;"LHlie~ p11hko-nH·miecL;. Pnlski minbter spnm zap:ranicznrch Au.1m~t Zalt !-.kl rnz 0

1:1,11Hal 11;i lt'n (c·rn,11 1 Bn; 1mll'm. kt,,1) 11111:1! wdn~tk Ph:m \ p11l;.kil' 1.a pr 1(·,;11l,1·m·
29 sierpma 1929 r. mimstrow1e ~praw zagranicznych Francji. Vvielk1e_i Bl)tanii
1 Bl'l!'II w trakcie m1i,:dzynarocifl\h:J konfr:iem:ji \\ Hadze ((i-31 VIH 1929) wy-
,t,•~owali p1,mo d,i rnmi~tra ,praw zagranicznych Niemiec informując. że ewakuaqa
Nadn:ni1 ro:tpocznie ,i;;: ,w
wrze;mu . .,\\'11jska lrancu~kie ewakuuj4 drugą ~trele
w 1:,111 samym terminie. Ev,·akuacja \',Ojsk francu~kKh,: trzeciej ~trefy ruzpoczrne s1<;
nat) chrniast pe, ratyilkc,1qmiu puez parlamcrny 111Crnll:Ck1 1 f_r:mcucJ. 1 ł 'lar u YP11q•,a
i f.'P l'-·t'J~c1u ,1evo v. zyue". Dalq Sl\,·icrdzani:\ iL Z(,k1•1,c1e111t· u1łcj ,,pciac_11 „111,·
prLc:k,oczy l--0(1ca c,:,..n1c,, !93(i r.''
I_ 'kład) lokarnci ,sl--,e ~l\, ,Hzyły w;m111ł,;1 pe·,) jt,•,:ia i\'IC1rncc (J. ·. Lt,l_'t ~._m ,d(,v,
Franc1a. h1!1r:, V,C/dllit'J tl)b ktnll ptZrCIWI ;1, tct;,;; l]/ri;i!;1, [/ rr,y,t.w1,·111c l\itcllli('('
dP I .1,,•i [',,m,di:11 ii\·d ✓ 11' dh; 1111·1 k,,1/\\lm· \~.,,1<, 111,'< 1·;11111111\ l-.,11111"11 Nw111ą,
\'.'\ 111~:q;iu· I l1;,i1,i111 \l'U\.1!,"1q•u •.l1,p1:1<•11,, 1> 1 1, ,·lrn111 ,,,,1;11 <",
11111y11,,111c ["•111) I
11H,·mieck1ci 11· ramach Lip Nc:rodó\1 1 je,1 rn,~:d nab1crdn no\\'cgo zn::<.",:crn,: \\ c,!l'
„11at)ch1111a:,l0\, c12u W'.:.l,,picrna'' d(• Lq!I Niemcy ,fPnm:1(111 ab, w rn,:n11.•1 ar:d11m
z 29 11 r7c~nia 1()2.,. r. l'br:,)\\Dno. ze· na nad:,:wycz,\JrlCJ sc,ji Z:;-n >1"1adzc111,·. L11:1
w ma~cu l 926 r. Niemcy ,t<111,1 ~1c c,-!Pnk1cm orp1t11La,'JJ i t•lfZ) ff1i\Fl ,tak' 111ic1sc,.
v, l<,Klzic 1.1g1, U !'0/5/Cli.crnc hc:,:by st,ilych c:ckinkóv, Rady I rr1yzr.ac1e tr I ta"•,1c,:t''
llll, 'J,l.1 Pd c\łu;~,r;:(, Cl:hll /.ahiq;:iły n,:,;yh,,, I li,11>;;111:1 I n l],h;L I )ck; dl i;, I .l('lllw,
L1, /!' Sl1,··\, m:11:11,·111 1.;i ,_.,.,·I(', l'" j•lt)h,,1u d,, (;{'11, I',') 11;1 ,,·,1 1· 111.11lt•\'.,! 111,·, 1 ,1,,
\\ill1ie ,1,: l\l1,,.e1za11H1 l~;:d: l.1p Ple li/.'. p,111,ll'"i t\l1mP 11 "'-J1c'fl1() 11t·
,p1zet:1wJła
były jL~l.C/{' c1lonkicrn Olf,1111/,KJL 1d1 ,pllt:L'l\\ ,oHal ll\\/fltd111rn1y, \',·Pl:t'L' C/t"/c',)
Bra/ylia I lit,?[lc11Ha z.tpn,1·it'd1iały l\')Cnta:1ic ,;i~. 1. L1::.1 1B11uylt;i uc:tyi:il;1 111
14 VI l<J2tl L). Pnl';,t:tl 1\1\,;:C i,ry/)'·, k11·lr:, kiu,,11·111L'l\\,, l.lJdl 1:wiw11:;k p11c,1, 1
ctt;>✓ )'Ć 11ucz1J1ak:t1cmc "1>1111Hrn111,1,1-,cru t(>11,1:f/,:u;1. P"lq·;d,s 1•rw 11.1 /\11,;l-~1.er,111
lic,IJ) ,.l,liylh c1lorel,1,\v Rac1\ Lt!'l z l·1:lc1ed1 de, ptę•.·H,, a 111c~1,dych 'f ~,1-~tru dP
d1.!C\\lt;CIU, I (}Ul /l' 111)' lllll'l'C,l h)ły p1,b1,1k,
l\1c111,·y J.•1zy11,·t,1 d,, L1g1 N;m1d1,1•. cltipi._·1,1 r.:1 1,1 yo.aj1H:1 ,l·,1i i';:tti11,;1d,Tt11;1
JO\\ 11,·,1-i;i J 1L 1t, 1„ udd:1j,1t im IP\\1111'/ 1111,·,i,t'<' ,1;1lq•p t11<,nk;, l~;ith I 1)'1 l',·,l,.n·
l'L')ll':1111• 111H 1,n· pPl·,lalq o ,·1h,11l„1 l{a,h I .P'I, ,1 1-111·, 1,J.1, .. ,,, ~ 11 1:-, l",
11:il1>1111.·:,1
normalne_1, trz) letue,1 kadl't1lJI mc,gl b) c ,\ yb1cr,H1\ n:1 l.dqm. L,der,,]L 1-'c•l,t:iłvrn
czkml1c1n R,·.d) Ligi N:1rl•tlÓ\1 PuhL,, była 11 I\ l,.rt>111ie· 11 I \J.'.t, I 9_'<J , I 'H} r.
\\ 1'.'Lre~ll' p,)h:>kamcnskirn d(lszłu de, zhli,-,.;rn,1 r,ar:ccskc"fHt:1111<.:~" 11.:~u. h1n,tu,.,
\\ ar1e_gc, z12odrne puez Bi 1anda I Strcsc111ce11na. S) rnb.:,h:m n(,\\ ych czc:,uv.· ,.t,dP 1,1\:'
,po!Ltuc Br:anda ze Sucscmai,ncrn w rni,c,teczku tr,mcL,~k1rn Thoir:, nce pn:.:ra:m.zL, 7.t'
Sn,a_1ec111:1 I'! \'.ILC'lllil !<J.i(i r Chuc: pr1}1•oto\,al11" Lyłu ,., LIJCllll'K)', ..,,.,1,, "I'
l\)d,llit'liH Ili lvk, )'l(>~ll\·11>, ((1 ✓1,;11n1i'llll\ Ili Ili lilrnl ,.1ll1q iii I,,,,·,,, lt'III ,, 1•1'1il1•(
hn;:11:,n\•.u L'"''·I1<1d~11t/iJ, fd)'/ i r~1nc·1~, pilt'/}\\:1L1 i,1)/)') \\dllll<P.\)', .i \)!l1,:t·1;1 ;_\,:•,pt,
dar<:,d" !\1cmczccl1 wyrnźrnc sit; popr;_m iła. Hnand opn\\'ied11at ,ar tó 7a zl;1;ł,,clzc •
ll!Clll 1,lr:JC_],[C)l'ł: !l'S/CZC f)§'(ilUW n;tl11zp11ycl1 11a N1Cl1IC) pt:<_'/ ll,J,t,11 \\e1~.1łsk1
B1 iand\\ ic1z:, L 1,: p(d1Lyka niurnccl(a zi1,1c11,a \\ c wla~ctw\ m ~.1c:11m~u, ·1,\ r,,c1t Juh,;-J
uwag.,: n,1 rnL\'. ÓJ urga111zm::1i p.1r<1111tiitarn) eh \\ r..'1c1nc!'.CTh, ,,chl,c1<:z uczynił t<.•
z nwzli\11c n,:1w1ęl,;s,.)rn taktcrn". ,.Stn::scrn,mr. zba_,'....',tc!iz(,\\.li S\p11-a1zy»zc11i:, 1,alJl•-
11:di~tyunc: jc~t 1,alcdw1c .1 0 OOO«\\ ik11:s/1\\•> i «\\'ilkPłakliwn; ,,Su11ilhdm,, i ,.JLrr; L'
i )1'111'' he I l1d,·11 •.· ~;; li,·1111('1'./(' ;ik l /\ ',Il, ,1111 yh d•·,f<'\, lek IC /.i['('\', 1111 H11;11 ,d;· l'.it'

ma JlPlrzeby lrapK ,ię [1&.tdamt f.\\ 141.hm. ktć,rc· ud1.11:1c1.,lJ,, ~li;' 11ic",,-l,.ndli \\) m
upndnbarncm du mundunj\\' .. ,5lahlhclm", j;1l, m(;\.q! Strc,cm,inn. La,plL1,1,, t:,lkn
me111Kcb1 pl1Jr,:,:b,; ,,rado~n 1 rndrn ". \', uy 111 111c 11 ,;i I adnc~l' rnc·ticzpicc ze1'~rv, a
(E. Bemlmn, ,. :il 7 3 H,) St1c~cmar,n zgod1il ~1~· w Thu1r) 1 ptuf1'.lLylJ,1m1 Br,a:·;da,
ce, polw1<.:rtlz,tl „1nsc11~ny ~Prnur,1iat t·l,'r,dę I Th111ry zdołał 1at'.luh,wać Purnu,rć.
k1ć1ry zru\11 stał na czele rządu, ,:o me zm1eulu jednakże pc,lnyki Ht'ia·hfa.
 XI fTfi( !'A i<!/<'-i'-nt• .\ i.~ 11.M \\ f.l,S4LVil I Jl:C,O LI'A[)f ł.

Franqa, 1-.t(,ra \I' pitT1,~zyd1 pmvcrsabl-.ich la!"<.:h dornagah1 ,it ~,,1,łego wył-o­
n:, 1\arna p-1.t·z Nicn1cy kl,,uzul ro1.hro1crno,1')ch, ICTd/. pr1.yw1;)(.) wab do teru ,nm.:,.nic
rnni,·1,:t:,t v,m•c·. \V 19'.'li r. funh.c1011owamc l\11i,;d,ysojus:t.11iL,ych Komisji Kuni rolnych
pr:tkl)~Lrm.· wyp,1,lo, a '\I st1cznw 1~(1-7 r., de-:-y7.Fi kady I 1g1 l'\;1m,hiw, 1.:,krn\::rył:1-
PIK' ~'>V,f d11ahtlnc,~C T1c1klat wcrs.1lsk, i _jcgu h.[,nuule ro71Jn,Jen1c,we 1:a,l;;i hyly
\1·:iz1w I t>hi>Wl,;7\ w;,h Nh'llK\', ;ile ;di;m, 1 me rn1-.:·li ju1 L,kt1L1r1ytl1 111,•1liw,,~c1
k<•nlruh ich p1,T,l1/c!.';111i.1.
\V i)III ,,,1,,1< ,luk1 1r1;rrn, kul,·_111,·_1 ''·l',11l.i,.j1 p1Pl>lu111, rq,;u;itJI l'lll:i ll;1w,~;i
ftinkc1,,ll(m;ił dohrl.L\ pr1y,: ✓ )nia(<1c ,ie dn ,,;:,wtlT11<: µu,pudarczego 11 Nie111t·:tech
\\'yra).rne iWJ~·h:r\ł 1 ~1t te:i p,1wi;1w111,, li;imllu\ve mitd,:,- L1S.-\ 1 N1cmu,mL \Vhrcl'~ć
a111t:T1 ka1i~l-.1e_l!u ekspurtu du N1em1ec· wzrn,h, 1 :) 17 rnilmr:(:w dc,la:·(w 11, 1923 r. do
1:-:2 m1lt,JnÓ1' i.!uL1:-<1w 11 1927 r .. \Y latach l<J24 1930 Niemcy po1yuvł:, około 29
1~1ilwrdtiv, 11,arc"- za _l!.r,m1,·,;, a Lapb,·t!y ,,kuk> 1CU miliarda w rcp,HaCJ,Kh. Niemcy
\llt1\ll:,dy /11,,,1/lilC \\'ll,Tl'l )-'<'lt'llkl J'l.' \V1dk•q \\',,inie fili' ,;1 ,,,•~]\.'d111dwcm rtar1ll
1\1.:t•lt;il[,," 11\l K11thc11, '· _,(,). l'l,lfl ll,i\\'l"'·" l,yt ruh1.1k l}lll<J:1,,(1\\YIII f(l/\ll,j"':11,!c'III,
v, uhec te1-:o JU7 w 1'--JXi r. ru1poc?t:to p1 ,:ygow,1•;:,nia do ostatccznq.::o porozumienia
I\ \fll'ccl', ie rep,irc,C]i. '.'-Ju11 ą kt1rn1~1:: ebpertów pe.motane, po wybor,,ch ['fć'.L) denek ich
" i:sA \\ h~•oradzic 1•}2),: L (il6wn4 n 1 li; odµ-rywal \\' mc1 lrnanSISta Owen l)_
Yuun/!, który t,yt lakż,· w,półlwfac,; Planu l\nvi::~a. l:\.om1~ja cl-spcrt(,w ,tmcnkai':~kich
10,tahi 1u7,n•11una o pr1cl'.qa1,,1c1t'h p111~tw cu1opc_p,!-tch (\Vidkicj Brytanii, I ·nmcfl,
Helg11, \Vłocl,, J\icrn1L·c l oraz Japnrn1. Kumisp m1::dzyn:irodmva obnt1.k-,wab 1;;1jpic1 \\"
h Paryzu, od l I IL:tq:o de, 7 cz.cn,ec1 ll.(~<J r Podcz.a, nq:rocpcJI par;SkKh przcd-

stc11•, 1ciel '\J1em1<ć( 1lplrnar .Schachl \\'\Suna! ~zcrcµ: roszcz.c11 pohlycznych, Uór;'ch
,1·d111, 111<' 1.11:tt(! J\1<'11,,·1,m llrl1( 1/ll\\ll. \\)11·1,;n·wamc :,11; 1 rvr-,J·,,cp N;i'.c'/:th c!< 1
111d1 1,·w11j,: rr:ir1ic\ 11 \chnd111q I i\l n,1 '\J1c111ct1n1 ( pl(,1111 /.,1d:ir11:1 le' ti.',1,il) 1,·d11:ik
pr1c1 po,ost:ilycl~ uc1c,1111ków 1x·1wcpcJi ot:rzucone. P6źnieJ udbyly się JC~zczc d11ie
~,,nfrrcnqc \V I !adze: p1eiw~nl, \\~Jx1111niam1 już. w ,icrpniu I 'J29 r. ((1--J 1 VIII}
1 dru,r:1 w styuniu 19:Hi r. 1)--20 n Dukurnrnl ,at\\1Cró:a1ący plan Young,1 pod1Many
/1"1:d 211 ~tyu,nia 19.,fi r w l!a<..l7t\ :c w,,tcdl w iycic 17 1rn1j.1 l'--J30 r. l.\1alał on. ii
Niuncy t,~·d,; ~pb1c;1{ prn'i' m,1bh,~Z)Ch _,7 l,1t pn nkoło 2 miliardy m,,trck roczni<.'.
„Spialy rt,,·111t' 111i;111 zu~la( pPd;,idune na t>h1 1 w1ą1kP\\r I w;u1.mkm1c', rnl l,.,1(11ych
lll'-'/IJ,, hyłr, ,ąkl:;p1,· !',lyli\ Nw111n 11,1aly ·-H; ,n;1kH· w 1111d1:.,~1·1;id1 1111;111,1,w\,·li

(.\:kil! ur 1JLl:u1I11u1Ja tq:u 1J,u1u udzidur:1. 1 1111 pu1;- u·k1 \\ \\ ~ ,uku,c1 300 rll!liu11t·1\1
dolaró11" 1.t'1. K11chcn, ,. •+...:.). Plan Yuuni,:a r:ie udegr;J iadnej fLlli, gdy) Nicmq
,.,uaz z1u6cily ,ię du pr:::z.ydcnta Hc,o\Cl"a o udzielenie n,or,,torium w zwią7ku
z or:(,lnc•;11 i atuwym 1-.ryz.yscrn gospc,ctaroym. l\foralorium zostało ud1idunc 20 C7Cr-
WL:t l 931 r. pc,czątkc,1\c, na rnk, a później przedłużone. Srrawą zajrnuwahl się jesLcZe

knnfcrcnda k,ncl) r,ska (20 \'li Ił) ł I), któr;: rr,y~m1h1 Nwmcum hó!korermirmw)
krnhl 11 \\) ,ol-.,,śu 100 1n1hP1:C111· ck 1bniw. W p1akłyL·c N1cll1c\ \': n1-:c.'1k JJic splac,il)
,u111 11j1·1_1,l1 I\ 111.•Jllc' 'i litłi'l)-';1.

B. Pakt Briamla-Kdlogga
h k \'\'ictnrn 19?7 1. nrnustcr f\11,md udzieli! amcrybui,kic1 agcm:j1 A,sucwted
l'n--s, \,) \1·i;1dL, w k1ón rn z;cpropo11011"1ł 1mvarc1e uhladu francu,~ u-amerykansk1q,c,
n \I}Ttcci:cmu ~i, woJny Jal-0 śr0dka polityki za1narnuncj. Zhli,:aJ,fq si;;· d:m:.,1,11;;
rocznicę pr Ly~t1picmu l:S.A d0 I w0_1ny Ś\\ iatowcj Drnmd chciał w:-, korzy,cać d(,
[.117) pommenia \\ OJcnm:go ~OJUSL'.U cbu paó~tw i udziału l 1SA w tv. oucniu pod~t:j\,
curnpcr,kiegc lwlu pokoJowcgo. l'vlin,o iLc1lacJon1zmu amerykmiskiegc,, v,ć Fra1,,p
i.ywc byk1 prLekonanic, iź l'SA nadal ten lad popict<tJ;i, :1 1..::1": \\J<;'k,z:i ohe,m•::ć
w polirvcc c11ror1cj,kicj bylabv knr7y,tra dla bop1cuc11stv.. 1 1:,,11 ,dm1 q•, ,. B11,md
\swd11;d_ u \\· ,.llllt".ll"I l"'lt•\'ctt· l:1t ,hv11dn,·~ty,·li 11·1.1,"h' \I l S:\ /dlllh"1'.',i•11·;11;w
Li)',! N;11nd(n1, ;1 h,·1rn· fu11d;1,-_j,· I 1·1g,w11.:l\."_ll' 11r1111,ul1. 1 u1y1111111;i d,·i.1L,li1,,-,,
,1 dL1cdnrnc prnparcw,mia pok11u rnięó1.y nan,dam, (w lyrn m.111. Tlit' ( 'umcpc
Emlmrn1u1rfor !11t,·11•utiu11nl Pu1cc, Amuiulli Pu11 c Socic1_1·). Chud Wii;:'C. aby Jt',!.T
1rnqal ywa zysL1ła m1,:Llzy11,u od(•\\ y ruądn'>, kl(iry h) lhy p,w11 1 111 ;nidk it'm naci,,ku
11,1 Kollgrc" 1 admmi~lralj<;' amcryLni,Lt, n,1dal zdi•Ir1im1\,a11e linią 1,·t1 laL'Julll ~tycznc1
Dr,piero 20 c7en\ca tero) n,k11 Bnand 11r1c·d~taw1I aml·nkaii',kte1,1L amha-
•;:1d(lruw1 V, l'ar•,i11 l\lv10110\Vi lll'rnd,11\'d uf"iq:ilw, pro1d,I p:il Ili I' \\ IL"l"Z)"\ll'I
r:r 1y1,r)111 111u:d1y h;iJJl"f,! 1 I IS;\, Id'" iv1,1i.icy !H•lqll( 1,1(' \'.c,p1y , v.yuc·,·,.l·111c·
~H,:. Jt"'.J J;il-.:o imirumcntu 11::rudowq puhlykr. l'op«rcie ug6lneJ. ,,ntywr1jenne1 HJc1
miało w il'te11cjach B1 ;;mela Hll•Cnicj wi ,j?a{ US,\ z Fr:mc,1,1 1 Lrn1w.j:,zać nwzliwo~c i
Lad1C11\a11ia ncutralno~ci arnnyka11,kil:J 11, ra:ric 1,ojny curopl:JSkll:J.
\V tym czasie idu; wyrzeczenia się WOJny la1~sowab na forum Lip Narcdów
dyplorn.1eja polska. 7 11rzc~nia 1927 r. Polska zl<:iz) la w Gi.:ncw1c prc•ickt dcklar,Kfl
o zakazie 11 ro\\:tdze11ia v,01en agresywnych. \V wyniku dysku~j1 z przedstaw1c1d.um
mocarstw tebt deklaracji polskiej był d\n1kro1nie rnodylikowa11). O,taleczrne del:-
laracJa wstała w.:h\H!lona przez VIII Z11ron:adzc1~1c Lip N;;rodó\ 1· ;:i.: \\ ncśrn;1 I Y27 r
(,k~il.t uJ1;1 111.111.· ,./l',r"rn;id1um· I I ,1\1·JL'nl,,1f,JC. t.L· ,\qll;i t.lltqm:11J1t· IH•w11111.t
111rdv ~h;;vl 1;ik1• ,.n,dd. dll ;.1l.1iv,1.1111.1 ~pPr1 1\', 1n11;.l1y 11.111,,lv,.1111i I tt· t IL")'." l"''"·''tl11
qanow1 ona Lbrcdrn:,; międ7ynarcidcm,J 1... I- Uśw1adc?:1: I. \V ,zcJLa v, oj na zxtcpn:,
_1cst i pozcslaje \,zh1Tn11ona".
Uchwalenie deklarac_ii hyln dutym st:kcc~cm pnl,~.JCJ dypknnac_r1 i ubtw1;Jn
dy~kli,JC nad inicjatp14 Bnanda. \\. Stanach Ljednocwnych uLy~ka!a nna du/)
rct'.onai~~ społeczny; także rz,td arnerykafrski zainlcrc,ov,,my był rq)1cr,rn1cm curt1rei
~kich iniqatyw pokojowych i rozbrn_1e111r,wych. Stall'iab c,na ]l't'nak ad1rn1mtrn,J<,
c„u1id1·l·';1 \\ U(11•(1lliwc1 ~-ytuac_Ji. gd)t [l')'.11 IVj'L p;,kt d11u~.1n,m1v 1111.' mnrl ilu\,
11a ai-.1·1·pt"e_t,· Kl>llfrl·,u.
\\')jście , tej ~ytuacji zapropcJt,owa~ przc1,odnicz;1cy senackici krn,11sJi ~pr:m
zagramczr,yclt ,e11;1tor \Vilham E Bnrnh. Jego prnjckt rczoluc_j1. wniesiony dn Sc11;1IL
l 7. gr~rdni;_, 1927 r., glo,1ł. LC L,uniast kuntrcwcrsyj11cgo uUadu bJl;1kntlnq.>o, mtlct.)
d<1żyć do ~,viat1,wcg(l układu o wy11ecze11iu qę \H1jny Sekret1r1 ~tanu frank Rilli11f.'
Kcllog-g u,nal, i} jeq to 11,1jkps.ra pnch1aw:1 dabzego dn,1lan1a.
2l:i grudnia 1927 r„ a więc pół roku po r1ropc7yqi fo,11cuskią Kdlo,rr \\ y.,l:tl dn
r1.;du fr<1:1u1,klLTl' d11 iL· 1111! 1 . \\" p1L-rY,, ✓ l'I pl<.•!'"'·'''' ,il p.Jnpv. 1u11t I r111c-1t·ul'!m·
knnwe1~c_ii ;irbilraż.cwc1 fr;rncH,kc,:m~crykafokicj 1. IO lutego JlJ(I!-; r. co r:,,mifr\
towalory ~it; pc,przcz chęć obu rząd,'iw „zapcriczcma ,,. ,zclk1cn:u ,.c1 \\·,mm ,rnsu1k{1w
p17yjazn 1 ch, które przetrwDły mil,'.dzy nimi oJ lal... dawne&n czasu".
\\"' drugiej necie, nawiązEJ,lcej de, iqciry pomy,tu Brianda, KellO)".)". pisał, ft• ,,0b
Rządy. tam1a~t L;1Jowolić sw ddJaracj:1 dwu~trnnn:1 1,
rcdzaju tc,1. pk,1 za11rr,p,;m,wal
 XI. EUROPA 1919-19]9. SYSTEM WERSALSKI I 11-x;o UPADEK 399

p, Briand. mogłyby przyczynić się o wiele wybitniej do uregulowania pokoju świata

przez.połączenie swych wysiłków dla uzyskania zgody wszystkich głównych mocarstw
swiata na deklarację, :przez którą państwa te wyrzekłyby się wojny jako narzędzia
swej polityki narodowej"... Taka deklaracja mocarstw mogłaby zostać. zdaniem Kel-
logga, łatwo zaakceptowana przez inne narody §wiata. Odpowiedź Kellogga roz-
czarowała Brianda. gdyż w istotny sposób zmieniała plany \;lyplomacji francuskiej
dotyczące uzyskania fonnalnoprawnego oparcia w USA. Mimo to odpowiedt fran-
cuska z. 5 stycznia 1928 r. nie wykluczała motliwoki rozszerzenia proponowanego
paktu, choć równQCześnie wyrażała wątpliwość, czy nie będzie to kolidowało ze
zobowiązaniami wynikającymi z uczestnictwa Francji w dotychczasowych układach
wielostronnych (takich jak Pakt Ligi Narodów czy porozumienia lokarneńskie).
Zwracano więc uwagę. że konieczne byłoby wyjaśnienie relacji między tymi zobo-
wtązaniami a paktem proponowanym przez amerykańskiego sekretarza stanu. Rodziły
się bowiem podejrzenia. il: propozycje Kellogga zmierzają do osłabienia Ligi Narodów
poprzez stwarzanie innego. globalnego systemu. Kellogg w nocie do rządu francus-
kiego z 27 lutego próbował rozwiać te wątpliwości. Wskazywał ram m,in. na to, że
21 państw, spośród których 17 naleźało do Ligi Narodów, na VI Konferencji państw
amerykańskich w Hawanie już potępiło wojnę jak.o instrument polityki na(Odowej,
nie uważając tego za sprzeczne z innymi zobowiązaniami. Proponował zatem, aby
stronami takiego wielostronnego układu były na początek, poza USA i Francją, rządy
Wielkiej Brytanii. Niemiec. Włoch i Japonii, Do tych włamie państw skierowano
więc notę amerykańską z 13 kwietnia, nawiązującą do zastrzeżeń francuskich: ,,Rząd
Republiki francuskiej {.•.] wyraził pewne zapatrywanie, które jego ulaniem powinno
być wzięte pod llwagę przez te z mocarstw. które~ członkami Ligi Narodów, stronami
w traktacie lokarneńskim lub stronami w innych trakutach gwarantujących neutralno§ć.
Rząd mój nie zgodził się z tym, aby podobne zapatrywanie Wymagało jakiejkol-
wiek zmiany jego propozycji traktatU Wielostronnego i sądzi, źe każdy naród na
świecie może, ze względu na własny interes i interes całej rodziny narodów, wziąć
udział w podobnym.traktacie".
Po dalszej, inteńsywnej wymianie korespondencji dyplomatycznej, 21 kwietnia
1928 r. został przedstawiony w Paryżu francuski kontrprojekt traktatu wiek)stronnego.
Akcentowilł 011 problemy, których w tekście przedstawionym przez. Kellogga w ogóle
nie było. Briand zgadzał się wiec z Kelloggiem. że nalefy potępić uciekanie się do
wojny i wyrzec się jej jako narzędzia polityki narodowej. ale jednocze§nie fonnułował
prawo .Ao usprawiedliwionej obrony w .ramach istniejących traktatów''. a wiec
koniecznogc prowadzenia wojny wówczas. gdyby państwa „były wciągnięte przez
stosowanie traktatu takiego jak Pakt Ligi Narodów lub jakikolwiek inny traktat
mrejestrowany w Lidze Narodów" (art. I). Stwierdzenie to wzmacniał jesreze dodat-
kowo artykuł czWll't)! głoszący, te nowy trakta.t nie mote naniszać praw i obowiązk6w
stron wynikających z poprzednich aktów międzynarodowych.
Opinia amerykańska wobec kontrprojektu francus~iego była negatywna. Pod-
kreślano, że nie ma żadnej potrzeby rozszerzania tekstu amerykańskiego, gdyż
możliwość zachowań, o których mowa w tekście francuskim,. wynika z suweJennych
praw kai.dego państwa. Pozycja Ke1logga w rokowaniach została wzmocniona po
400 MJĘD'l'r WOJNAMI 1919 f939

1\3Qt"j~ciu odpowiedzi niemieckiej (27 IV) i brytyjsk V) na notę amery

kafiską z 13 kwietnia. Rząd niemiecki, podobnie Jak brytyjski, oświadczył, 'i.e „Jest
gotów zawrzeć pakt według propozycji Rządu Stanów Zjednoczonych". Również
midy dominiów brytyjskich oraz Indii opowiedziały się za propozycją Kellogga.
Wreszne 2, czerwca l 928 r. Stany l'.ied11oczone drnęc1yły n.ądo111 uue,tniczący111
w do1yd1uasowej wy1111,u1ie opinii oh~1r·mą notę ,;awi1-·rającą inicq1Jdi1,:ję najw;,;
niejs1,yd1 ~westii dy,kli:--yJnych. tak.cli pk: l. Sa11 ,hnna; 2. P,J.1 I 1g1 Narod, ,
3. Traktaty lokameflskie; 4. Traktaty o neutralności; 5. Stosunki z państwem łamiącym
traktat; 6. Pmvszedmość.
\V node tej USA opnwie,działy p1erWszyrni sygnatariuszami
traktatu wielostronnego byty~ poza. USA. Francją, Brytam,i.
Nierncami, Włochan11. Japonią). strony z Traktatów lokarneii~kich'' (a w11;-c
jeszcze: Belgia, Polska i Czechosłowacja) oraz 5 dominiów brytyjskich i Indie, czyli
w sumie 15 paóstw.
Po dals,:y.<.:h necociacias'.11 i rnkowaniach eksptrtów, w .który.eh W\ niku wrnesiono
niewtdkie poprawJó I uzupełńieńia du pn_11ektu amerykaiiskiego, sierpnia 1928
odbyła ,1~ Paryżu uronystość pnJpis,,nia prz.e:z przedstawicieli I Traktatu
o wyrzeczeniu się wojny, zwanego paktem paryskim lub paktem Brianda-Kellogga.
Poza preambułą, zawierał on trzy artykuły: ,.Wysokie umawiające się Strony oświad­
czają uroczyście w imieniu swoich ludów, ze potępiają uciekanie się do wojny ,v celu
zatatw1an1a sporów międzynarodowych i wyrrekap,i 1ej jako na1,:\·d1ia polityk,
narodmvej w swych wza1cnmych stosunkach (art. IJ. Wy,.nkie umaw1aw:c sie Strony
uznają, ze załatwianie i rozstrzygank wszystkich spor(,,v lub konf11kt(,w, bc:z względu
na ich naturę lub pochodzenie, które mogłyby powstać między nimi, powinno być
osiągane zawsze tylko 7.a pomon1 środków pokojowych" (art. 2). Ostatni artykuł
mów11 n 1rybie ratyfikaqi tral<taru.
W migu najblii.~zyd, czterech drn. do końca prty~t,1picr:ie do paidu
zadeklarowało dalszych l 4 państw, ZSRR. lk 939 r. pakt podpis~Jty
63 państwa., z czego wynika, że było to najbardziej powszechne porozumienie
polityczne w okresie międzywojennym. Jego słabością był brak sankcji przeciwko
pańslwu uciekającemu si<, d0 wojny. W preambule ?nalazło sii; tylko stwierdzenie, re
pańs1,,1, uuekająee ,1\- dn wojny musiało "'1ba.wion\· L;,r/y::ci trakt;i111
ninie_1,zcgu"', oo rutZ\1am, "'sankcjalln nc_::.atywnym1"
Henryk Korczyk, omawiając znaczenie paktu Bnanda-Kellogga podkreślał m.m.
ze _jego najważniejszą konsekwencja było to, że „wojna jako instrument polityki
narodowej przestała mieć charakter legalny. Na skutek tendenc_ji uniwersalistycznych
z,awartyc-h rn.in. w s;:,rnym pakcie, stwierdzenie to ,tawalo się og,',lm! normą prawa
międzyrmrmlowego. !';1ki pa.ryski ogranicnił suwerennnś{ państw w ;-:,1krrsie prow;,
dzenia woJen [". .. I. Pakt paryski przyczyniał się do prestiżu i tnvałości I ig1 Narodów,
gtlyż wiązał Stany Zjednoczone z tą instytuc_i,1 genewską" (H. Korczyk, s. 174 175).

14.. Ruch paneuropł'jski

W lalach dwudziestych pojawiła dążneść na rzecz zJednoczerna l::urcipy. zwan:,

ruchem paneuropejskim. W 1923 r. ukazała się 'W Wiedniu głośna wówczas ksią'i.ka
 4l!I

,:1u-,triad,10..:ro dypk,maty hrnbiq,,·, l{icharda N CL>udcnhc,,e-Kalcrpi pt Pon E111orm.

At:Wr p,~al w niL·j, :ie rozbita polit:- ,~znie i g,)~ pol!ii1 ,:zo 1·uropa me 1c~1 w stanic
z4lcv. m.: dług0tni,afcf'.O pokoJLL PrPpe>nO\\iLI wi.;c, al,y d,v.y( de, ~t\\o,-,cnia Slant,w
71cdnoczPnvch I 'i:n 1py. co pe>\Hlmo b: L pPprzcc!;,,11nc p,·,,._. ,f,ini,:m l'Ull'l'l'JSktcgo
1w1;1Au n:.lnq,:o. Przcw1dy\\ał ,ci. 1i: w 7J,:dnoczon,_j Europa· 11:.qwyi.~1;·1 wlad1,J
11•.ta\\nda\\CL<! hędzi,· d\,.i;izbowv parla111cm, zk,,1.,ny z Izhy Narodów, pochc-:J1ą,:q
1 \\, ht>rn\\ p, 1\\ :,,,xlmn·h. ,,r,11 l;ll, l'.,11'.I \',, ,.klad:11,11. L·j ~1,· 1 tk-k~·al< ,w p.11·1•,I\',

I'" ,·,l 1h,,,,yd1 rrun,,,ton,w idu <.:llli'l"T·"''I 11;,lc1dr kim 111 pii.<'111\,lu\\ll'c
1 pol11yl,, lran,L:,ld Luu,, Luud;ew, p11c111y•,luw1n. , Luhcrnhw t=.t brnk 1\htyn~ch,
fum w,ki m1uk,1,viec: i 1wlityl.: Paul Pamkl (- W Nicmcz~'ch idee\\ spółpr,,c) eun:,pcj~
kiq. w hm ?\,łasz, za frallcu~ko.-111ernieckic_i. rozw1pl Adolf NossJf. Z jq:u micjaty\, y
zac.z,;to tv. nrzy(- \\ K1cmczcch 1 Fr:U1ci1 Kor11ikty do\\· ~pólpr,ll') l--rn<>pc_1~k1c1 (1:'uropa-
1.,da ,\ H'1rtss'li11ft.1-l(omrt,·1_·; Co111i1/ pow /,·r !11Urcts Con,mun, d1·s Pe1qift·s d,·
l'/i1,wrw1. Najlqli,·1 jnlnak rozwi1.i1 ,1,· ruch ;m1m(1\, any p17cz Cou(:cd1(wr'a-Kalcrgic-
,., .. l;ttT\ m1:i! o-.Ph1,.tc p11\,i;11:,111:1 / \lh'l()Jll,I u,nb1,1<1~, l:lllll 1 1othin11 n11,,pL·1,l.11111.
\.\ I 'i.1-1 I jlP\\sLil:111111.1 l 1;111u111.,pq.•-l-.,1,;, 11;,,l~'Plllt" ll\Pl/(•II(\ l\1JjO\',(. l{,td) l'dll\'lH(•
r'~'i ,kl!.:. Coudcnhm ,:-Kakrg1 m, a:t.al. ie !'k,wnym z,Hlrtnk·111 l ·rn i Pancurnpci ~l.:wj .w~t·
I J•Wlllll\\',mic v.•~p,.llpr.iL"y f'.P,p1xla1u.:j rnkd,y pafot,\im11 c11wp,-1,l-.irn1: :~. roz,trz.y-
;cmHc ,p,lrnyd1 pwhkm(1w \~ ,pu,i,b pt,kurU\\ y: 3. rqiulowame praw n11ue1~zości
nan,i.Jowyd, PilT,, ,·zy kc1 111-:rc\ mchc p,,nc:uropej~l.:ief!r' odbył ~1ę \V Wiednm
\.1 6 X 19261, a dru2i w Brubd1 (9 -11 X 19'.:'h
Idea intcrracji GUrPrej~k1ej nabrała v,i,·bzcgo znctczenia po ;,;1.11:i:a,1>\,,mi11 ~it;'
w jq prr,mowanic wybitnych pr>hlj kó,\ trnm:1:,,kid1 rJuarda 1-!nnc,w l'faL JXZ.Cl!c
\\ ''\ \ll-..1111 Briamhi, kt(,n·g.n \, I (J .~7 r. W\ hr:lllll h, ,m 1rmq•m pi 1c·\\0(!111c1<1c) 111 Lrni
l',11w1:wp1.J•,l-.w_1. \V I\ 111 ·-.amn11 nll-.11. 11,1 \H1c<.11Hi\\('I ,,·•,1i /i•r„rnadA'IJi;1 I JJ.'l
N&o,k•\1·, Bi 1<H1G p1Led,1a,vil ""JM \\1/J, 11;ttgm,.11 eUll·pej~i,,1,1 1 „Uu\H'go Lidu
t'Ul()peJ~k1ef(>", w kt(,rym g!(,w11ą rok odr.r;wak•hy wsp(1Jd71aJm11, 1ued1 par1stv,•:
h,111cji, Niernin: i w,.,-Jl,,it'j Rryta1111 l:lrytyjczycy byli Jednak 11<111:mic_i ,klL>rmi do
t.J.k iep~ zv. ir1zku JX'dcjrzc\,aj,tc. że mi:-7.e on stać się rnstmmentem duminaq1 francu,;-
k,c i na i,,ontyncndc. W lipcu l 929 r., po objęciu urzędu prcmicra, Bnand z.apow1cdz1ał
,rnte11,yfikowanic praL nad ideą Stam',w Z1ed11oc·zonjch EL:r< 1py Ohqalrnc prt.edqawił
,:1 11:1 ,::,11 ).; '/).'.H'llt.id1,:111;1 I 11.'1 ,\J;u,,._l,,w wt· \11/C',lllll l'J.''I 1., jlP ( f'tlll puddam, _FI
dy'.kmJ1; 11d11c1km pr11..·d:-taw1u,li 27 panct\\' L'lll(•J.'•,:j~l-.iLl1. l'<)lll-:\1,.11 rL·aki..jl Ikt 1q
rcm;1t hyly bardzo nó,nicc>v,rnH.:, Zgrornad7cnic po\, ict zylo 81 iand(m i npracowame
rnemona!u ~,er?t'J \\) Ja.,11i;;1 i,,ceg() \\tek \\ ą!pliw(<c1. ;\krnorn11Jum Bna11da, U(1ry
str,lL·il ;u, stamiwi~ls.P prc111ic1;1, :.ile b)I rnim•-tn:m ~,prnw nrra111c711:,cli, nt:lo~zo11e
zo, t,,lc, w Pai) iu l maja l () m 1 1 1(l/Z'~lune dr., rn1ckw dv, udLic,tu ,zc~nu paJ',qw
cu10pej~J..:1ch. P0~\\lt;c011C· hylo za!,vcni0rn prof'.r,1rrHw,yrn I f,rp.amzac\jnym 1. frni
Lt!l"Ppt·j~l,,1q, npartc.1 o ,,i~ad,: fl·uer;icji, a me p·drn,\cL Brnwd p11,~it z:.1iuk1\•,,c,wrn1r
u,td\ ,, 11,1dc:,bmc· "l'lllll o ,1tn:·th !_'1''\lllVdl plPblcrn<1d1 l'1l·11,,1\ 111id1 dol\<..lyl
.,m0hmdzieJ elementarnych" treści paktu curopcj~l,,1q 0 i Unii l:uropc:J\Klt'J. Bnand
0

Jll"J'PllOwał. ali) 1r111:lt', i:i. hęd7ie to ,,✓.1\1,pd, n:l,'.iurialny, ndpnw1.1d,1j; 1cy po~la110-
\>,•h:111nm an. 21 Pak!U l.i1-_·.i N,,wd(,w i prnwadza1.:y ,w,1 d11alalrn·,c,( v,• rnm,1ch Li[i
>l";:irodt>w [. ] i\b) lym ¾illlll'J ?aświadl'Zji' podporz,,c'.k(>\,,11:ie eun.1pqskic Lidze
Narodów, pakt curopqsls.1 byłby zastrzeżony. z poczcitku. dla pali~t\~ curc>pc:1~kich
 1L' Ml!J. 1'LY WOJNAMI l9iV -/9.ł9

będących członkami Ligi". Dalej Briand prosił o uwagi na temat głównych organów
Unii, a wiec a) Konferencji Europejskiej zJożonej z przedstawicieli wszystkit'h ; 1:idów
curnpejskich; h) Stałego Komitcm Polit}czncgn (lub: Kon1il.du Eumpt'._1'.,k1t·,1·0),
.,t.łnżonegQ z pc,,,nq tylko liczby c:;łonków Konferencji Eu1upcJsk1ef\ który wybmal-
by swoje prezydium; c) Sekretanatu (orgamzuJącego prace zarówno Konferencji, jak
i Komitetu). Trzeci problem dotyczył ogólnych zasad działania organizac.ii integ~
racyjnej. Briand proponował pnyjęcic trLcch zasad: I. podporządkowanie zagadnień
ru~.podarczyd, 1,p1:1wom pol,tyunym,, Z lJ\'J;l_;'I l'd to. że ['ll\iq• W rozw111,\ \\,1J1iu.
t w,cstii bezp1t·, 1 c11s1wa sprzyJa w1,półpracy g, ,~pt,darczej. ,,Por;;adek odwromv h~ ltly
n.1c1 1ylko jałPW), rn1rodom s!:il.1yn I wydawatnli) się, źe jest con zdolny narazii' Je. hez
gwarancji ani rekompensaty, na ryzyko przewagi politycznej, mogqcej wyniknąć
z pnewagi przemysłowej państw silniej zorganizowanych"; 2. szanowanie niepod-
fegh 1ści j smvc1::m1ości narudl,v,t"j każdeg,, /. paf,stw, .;zapt·vTL,iąceJ jednoc:,c·~me
w;nstkim kPr1y~l'1 płynące 1 ,olidamości lht<nnwtj"~ 3. da1n1i, do zbli1cm:1 l'k0-
11, •I ,1.c;t;nego 1•1111\IW europeJ1Jxli. realizow111ie' •·l'l'd odpo,., 111Lr111lnością I'• dil\uną
solidarnych rządów".
Czwarty problem wskazany przez Hrianda dotyczył: a) określenia „pola koope-
racji europejskiej" w dziesięciu głównych dziedzinach; b) określenia „metod koope-
racji europej~kicf
Przesyhq:ic memorandum lk:;nda, JZJ!d fr:rncuski pru,i!, ,i:hy odpov, a·d;i na
postawione pytama nadsyłać do 15 lipca 1930 r. GruntmvneJ analizy memorandum
Brianda dokonano w polskim MSZ w czerwcu 1930 r. Stwierdzała ona, iż ,jedyn<1
korzyści<f' ze stworzenia t:nii Europejskiej jako organizacji odrębnej i samodzielnq
I yl„by ,,nowi fa-'\V:11:incje be1pit, n·ństwa m1,·d,y1111rodowein. i'' '/ odpowitd11 111.!1ie•
lo1,1chjuip1/I'/ 1,iele pańs1w PT Wielką 111\llilllC:, Włochy, hi,mcy) w,111L11< it
JL,,t. to nie tyłku 111etnoźliwc, ln.L te taka ud1c:l_ 1La orgamnKJil byłaby dla !\,Iski
niebezpieczna. ,,Sądz,1c np. po odpo,viedzi rządu niemieckiego można by spodziewać
się, że Niemcy nie omieszkałyby poruszyć sprawy rewizji traktatów w związku ze
stY1·orzeniem organizacji politycznej Lur,,r,y". Dlatego tel prpponov,a111,, aby
1z,1d polski pc,parl pomysł powcd:1nia Unii Europejskiej, ,ile o clość wąsk,d, kPtn~
pctt'ncjach i ,iruktt.rze. Powrnn:.; ona działa<' i:Jówni.e „pr1c, l\l'Pl'zenie ł<.orn1kt6w
Europejskich w łonie różnych organów genews.kich (Rada Ligi, Zgromadzenie,
Sekretariat , Komitety techniczne)". W ten sposób wyv,·nlująca wiele sporów kwestia
ud7iału ZSRR i Turcji w Unii Europejskiej b:, łaby nieaktualna_ gd}'ż pafotwa te nic
rmk0 żą do Ligi Narudów. Pndkrt'~l:,no, iż Polska musi nalegac, aby Unia EunipcJska
nil' niala ż&Llnycl: upmwnie11 w d,iedzinie pc,k(,w,wego zaha1•1t1da sporó" ; 1apo-
b1egania wojnie, gdyz powinno to być „zarezerwowane wyłącznie dla Rady i Zgro-
madzenia Ligi Narodów".
Raport o reakcjach na memorandum-ankietę Bńanda w sprawie Cnii Europejskiej
;,"q;,I ogłostuny li \1JZeśnia I'! \11 1 równoc„c 11i,· w Paryt11 1<;,•11,,wie. Był 1,, ,,.,,.!tJlj
ćl!ltulogii frag1ntillluW odpo\vltthl poszczegulnych rządów m, c:7,tery pOdsli;\\(l\\'e
prnl,lemy ankiety. l\liedzy irn ym1 f\)iemcy, opowiadając się za l ni:1, ostrzegały, aby
nie doprowadzić do oddzielania się Europy od innych kontynentów. ,,Rząd niemiecki
obawiałby się poc2qtku odizolowania Europy, którego konsekwencj,1 mogłoby być
U!\1Pneniesk nmychgrupw tonie Ligi Narodo,,". Przytoczonn n,wnieżjedną·1 ,,pinii
r:ol,h;ch. ,.Rz,1d p,.+:ki ~.• ,dzi, i.c byłoby d<.>f{Xlll)lll kicr\'\~;,c 'H' i;1zy c1va111111v.arnu
1.·rn1 Euwpcj'.:k;,;j calok,,·t1ll1.:rn z:1,,.Hl stam1wi;1,:yd1 pPd,1.1\\\· PHWh1,lu rćn,·v·,
1-ivf(•" D) ,ku,Fl 11ad RaJ.>f.•lkrn, pr1"prPl',ad,.ona \'-· c;a•1c l1iyd1w.,1,·q·,. ,J'(1tka11i:1
v. Cc11t'Wlc \'-,~· \,T/r';,11111 Jy;() r., IIJ1wrnla ,p,,q 1IP1:: ··,ccply<.11111, \'. ·-i:1:n.1c· rn,,,.
liv.u:'..u l"'\,,,Lu,ia l 'nii h1r1:pcj,l.icJ l.'1rnm, 1 J.:·dnah. il ,.pnv.:1 t;: \,::n,1 1~·:-.1 d.d,.1:,ch
d).,hu,11 i ,tn,Ji(,w Pn,l,bflu więt Kcrni,j, Rmh,\,tZi\ dh linii E11wr11:1,~"'i· ,.i,.1aL,
H'-•i \\ l.illl:1d1 l l)'I '.'J:111,d1:,•: N:i jllCl\1''.,/0.:J ,<''.,li l'-••Inl,p Jl;,d;,1:·1.i,J I !I, 'I 1 !') '•1 I.
p,1 h1111II\\( I d,,J.11-.11 Jlll:-St.1111,,11<·1111 /.1r11,•,1, /:-;l{I{ d, 11dn 1!11 \' !·'i 1•1.1•.d<.li f ..\FI,
kiPI\ w:,i-uh'k rn,n)ch antyh,11:1m1,tyu.ny..:h wyp,:w1vdr.1 H11.111d:, t·,yl 1Jc::ydt.•V.,1111c
prz, . nvm ruc!H,\'.I pancun-pcjsku.:rnu, tcr;i, ,de( 1 d"wal ,,, {'i 1., 1,F. l:l] ·n · .- ,·me :ik
z v. 1d1 •mc1 1;i~,ll7,·,cnum1.
\\ 1cll,.1 Z\1dumik ;cki vuropci\l-1ch lkrn•; ta~7, 111c;,1at, 1,' 11.1 ran. fll\•1:11.1 mil\\JC
1:,. lk,• n tcmkn,j1, il me;, rcalnq Jlll•,li\,l1~ci pi.>V,Pb111., ,-,rpilllhlcJJ m1cr1;,c:,J1t<'J. lk11.:;
l'"•h,;;1 y1<al1t;1t17) rk>\111t'pr7,-,1knd) 11,1dn•d?,:d1 _1c11t~lanowH.:m,1: l k1\1.\\id;:1,,, .

.i:, l•l•11 IqD1111,1 Illl<lll'<. 11, 1 ,., 11111;,:1,1, ''""· l',a1, 111c l /, 1m:p .t\'•, ilL 1,,.,, . . Ile j •:i;,· I 1•,.t t >cd.i
tw( 17) I) bh,ki przeciw dz.i ~ll'J:·A·rnu 1:•rn1, 11c·11111 :,larnm 1 \\ b 1rc,111, H, rn:~ p, i~\, id)
\\ ;,i. :ie d,,p1a,, '" latad1 J 9.;o I ą..;.5 ,;) tuatia p1.,Jity•:zn:, w t u,!.'>]'"' u·+, 1k(•1 L1~·-
~rw:1r1:1_F!C ILpsze: warunki dla ur7C,Z) \\ i,.tnil:'nia 1d1.1 pHll 1Irt p,:1~Ll•']; .,. ,tt'~L:nd,
!\ rwli I do k,. 1111) 11cntu curc,pc ,,k1q:u c,raz ,,,.14,:,111,:..:i..· nc•m~ah1,::c(\ ~h <>t111ku Rf"•Jl d,,
f un_ipy 1 h11 Pp) d1 • 1<1 ,,p Nk' ulep,!,-, b(I\\ i('ITI dla li 1e1:o \\ .1tplt \\,:,,;u, 'i,. ,,[ ... f hu R, ,, li
,·c1cdrn ·,.,enh· (:nn_ 111ci~k i,: rut m1 ·rl• ,by ~,~· d!,1p, ntr7)Tnat: ·
[j,Jn,· d,1.tm_1c ;. por:, 1 t'bpni:,1; K1,mi,p B;1drwc,:c'_I lllL r" ·11w,1ly •.pr.y,,,,
1111\' •1,1<. li ;•un•i,,-1-.L,'1 <J„ pr,nd11, :1 p,l ~-11,tnn 1lri:1m!:1 7 111:m·:1 i 11 ,. .., 1 i v... -.11;1 h
111,,,L1L,1.11·\t\1 ··ł\_''/.:,,11ln,,.,,\\,(!1il'lllf'tdit>,i,1,\'. (Id l'l!\ r ,d,·1._1d••1.:,n\'1ll( 1i ','I.i\'.

rnlck'lll idu J>,lllc'Uli1l•t'_!'•i-1!.li !,)ł)' ~~iuc, 1 _1,1k, ie l l1tk1 1111,d , ):'H:llll! ._,,ln,1L·1tm
1

i-.1.,11c\·pq,} .. 11111,q:n ładu··; ~.1lk,·w1c1t 11mc n·1-.1i,1l;•!ii:, p1Phkrn(i1c L111up .. y-h1d1.

is. ZSRR Liga NaroMm i rozhrojcnic

zsr~R (d1 .\ll 1922 Rus.ie! Radztc,.ka1 b.:,I /Lkl_\d(\\,ail\11'. J'li1,T,1111~in11
11:,1..ł,!lll\\\'1C,;;l,r.1,Tn I I i)'I N.11Yąlt,,,. \v I\-J,.,J.,11L' lll',·di,ilH•. ,,. ,,,li/,; Hll" ll11·.,,u11,·11111
,l,,111111,1,·p p:1i'1,.(\\ llll!'Ul:,li-.1y111yd1 I \\~IIIICl/11!1! ..,;, \\ 11'\\lilltJt h,L;,--,, ... i.. ,
\V 192(1 r. na wnil"Ck :\l1~d,y11arudowc.1 Orp,niz,t,:ii l-'EK) RaJa N,,J\, 5 7!-7,1. ,1 n..
~lępnie LtJ'.a NarodC>\\ u~1ł.:,\1 aly hcz,kukcznie uz ·' ~kat Z?odę ·,d,tJz 1ad1ir,ti,:;h 11i1
pr,,:'pn,1,ad1e11H1' 11a terenu.: ZSJ;.(R had:u'1 wthell,wydl do1:,l1,1c:,\. h v.. ,runki,w pr:tl)
1\imw I(• w :,,lycz11iu 192?. r Ko11ft'rc11Lja Amhasad,,n,w ,:a['.Ji •.ib R'"J\' R,tdl.k\.LJ
do 11dn1lu w rnird,ynamck,\ll'I J..onkrc11cj1 1\· Cnrni, rd1i,· dcky:11. 1:1 1,,dit,·( I.:,
7 Cz1c,:crmcm na l7dc 1m,rla pr7cd,raw1c ,\\1 ·_FI k, ,rn:..:pL Jr 1.1 :•J 11,!pm,.:, r·• •c,p,,.J:if,-zci
,,.. h111,p,,· 1 i'''''•"'-'d111q.,, n,;bn•KIJi:1 St,,:.,111ck ZSEJ, d, I 1r1 ,'\J,11,,d,,\1 I''' 1y111
\vydar,,·niu jL·d11ak ,,ę ni>.: zrnicrn!. J,, man.a 1921 r Cnczenn ,,~,•.ialkzyl: ,,R,wl
R.1J71ed I nadL,I niczrnicnme ,;ijn-uw h• .,:1m( 1 ;;t~mcw1>k1 v. oiwt rak 1,1> ._111cj I .1p
N~ll l)d(i\\. \Vidz1 on 1,1 llKJ hc,,1licJc' mek1(,1 )\. h p:1fr,l\v usiiu_1,1c_1 di bcz[ll >d,ta,\ 111c·
11/.nt'fll ,,1 ,K ~l•b1<· ,1 lad?r naJ innymi pafo.twam1 i• •~la111aj;:ic:-,ch fab,) 11 ) 1t,i pl,,.c,um1
11i{.'l:•,llllej4ct'1 lq_:,1lrh•ŚCI ~W!JC 1:,hu~y n;; prav,a i nic7:ll',i,;lc,~(. lllllYl'h nan,di,11 r„ r
404 A11L.DZY WOJNAMI /919-1939

t\ló,il w konferencji genueńskiej zw1<;>kszył zaintcn·,owanie pw'1st w europejskich

współpracą gospodarczą z Rosją Radziecką. Od początku I 923 r. ozywmne rozmowy
w sprawie zawarcia układów handlowych z ZSRR prowadziły Wiochy, Dania, Szwecja
i Holandia. Znacznie wolniej postępował proces uznawania de iure Związku Radziec-
kiego, Do końca ]92'1 1., swsunki dyplc,ir;dtyczne z tym pafo,twem po:,wddy: Afgani-
stan, F,tc,nia, Finlandia. lrdn, Litwa. Lol\v:1, Mongnlia, Niemcy, P{1!,k:t I Turcja.
\11rn" 1stniejąceg, 1,d 1921 r. ul,bl11 handlow,_,,,,,, ,,. 1923 r. \\,!.l\".lo napi~11
w stosunkach hrytyjsko-radzieckid1. Wyrazem tego było tzw. ultimatum Curzona,
a więc memorandum rządu JK\1 z 8 maja 1923 r. Szczegółowo opisywało ono wrogie
wopec /\nglii działania i pn•pagandę a1,1yhrytyjs}(ą. u,zwijane pIZez R1.,.,k Radzieclq
w Per~p. Afganistanie:. Ind1:1ch or.iz .,gwałty w slOS11nku do brytyjsk1d1 pr,ddanych''
Nota fonnulowala żątlamc· zaprzest1111;1 L1kich poc1y11a1l. ,,Jeśli w c1ą:.u 10 dni od
otrzymania tego zawiadomienia przez Komisarial Spraw Zagranicznych Rząd Radzie-
cki nie weźmie na siebie zobowi,1zania pełnego i bezwarunkowego wypełnienia żądań
zawartych w tym memorandum -Rząd JK Mo~ci uwa, że Rz;,id Radziecki nie pragnie
utrzyrrnuna tstńiejących stosunków". Cziczcrin w nout· ·,_ l l maja Sbral <1,;: i,ałagodz1,
spraw<; ,twicrdzając, 1e oceny brytyJskie są przes.,dm , powstał:, ,_pt.'LI pewnym
wpływem białej cmigraqi", proponował tez wyjaśmenie wszystkich kwestii w bez-
pośrednich rozmowach. W styczniu 1924 r. po wygranych wyborach parlamentarnych
powstał w Wielkiej Brytanii rząd z liderem Labour Party Ramsayem MacDomldcm
na czde. który szybko dcprowadzil de nawiązania sto,unków dyplc,matycznych
z ZSRR. co nastąpiło I lutego 1924 r. Je~,_cze w tym s.nnym roku ZSRR uznały de
iure: Wlc,chy, Norwe!ćia, Grecja, Austria, Szwecja. Chmy, Dania, Hid,-az, Meksyk.
Francja, a w slyczniu 1925 r. Japonia.
W grudniu 1925 r. ZSRR zo~tał wpro~zony przez Rad~· Ligi Narodów do
uczestnictwa w pracach KcmisJi Przygotowawczej do światowej konferencji roz
brojeniowcj. W rzeczywisto~i dopiew od listopada 192'/ r. delegaci a; ,id,iecka-bta!:;
udział \V obradach Korn1s_11 składai,,c od razu pttJickt rl(•wszechne)!o rozbrójenh
który, uznany za zhyt ogólny i propagandowy, został w rezultacie odrzucony.
ZSRR przystąpił do paktu Brianda-Kellogga, wyrażając przy tej okazji „najgh;bsze
ubolewanie z powodu braku w pakcie paryskim jakichkolwiek ;zobowiąz.ań w zakresie
rozbri 'FTII ;t" Niedługi, p,, tym, 28 grudni,i I 1)28 r. rz:1d 1:al1iecki zapn 'I'' ,i11,\1ał Poli.n·
aby hic,:;ikznie od pov,llluq.1.c tempa ratyllL,cji, podp1c.,1<.: 1 1 mtok6ł o mtycl111;iustowyrn
wprowadzemu w życie pakru Brianda-Kellogga. Rząd polski w nocie l Ostycznfa 1929 r.
zaproponował rozszerzenie takiego protokołu na innych sąsiadów ZSRR. Po sondażach
dyplomatycznych okazało się 10 możliwe i 9 lutego 1929 r. nastąpiło podpisanie
w Mo,kwie przez przcd~tawicleli Estonii, Łotwy. Pol·4.i, Rumunii i ZSRR Protokołu
dotyczącc~•o wejścia w ,ycic traktatu pr1eciwwojennegl' ,w,mcgo protc,kolem moskiew~
kim luh pw1okołem Litwinowa, Gfosll c,n. iż zapisy paktu Briand.i Kellegga będ, 1
między stronami Protokołu „wai~1c niezależnie od wejścia w życie traktatu pary~kicgo
z l 928 r. uwarunkowanego postanowieniami III artykułu tego ostatniego".
li lwa. z uwagi na udzta{ Polski, nie zgodziła się na wspólne podpisanie protokołu
moskiew~kicgo i prtysr,1pih do nieg1.1 później, wtaz z Per~ill i Turcj,;.
t\lzial ZSRR w genewskiej Światowej Konfe,cncp RozbrójenH1,vL'j zaznaczy!
się prrede wszystkim inic.iatywą, zgłoszoną 6 lutego 1933 r. przez komisarza ludowego
 XI. EUROPA 1919-1939. S'Yl1'.EM WERSALSKJ I JEGO VPADEK 405

do spraw 2.agranicznych Mąk.sima Lltwinowa, w kwestii 1,1stalenia definicji .agresora.

Konferencja przyjęła jego projekt. powołując p()(l przewodnictwem greckiego dyp-
lomaty Nicolaosa Politisa specjalną komisję do przygotowania projektu uchwały.
Raport komisji Politisa przedstawiony został już 24 maja, .ale mimo przychylnego
przyjęcia przez wiele delegacji, ostatecznie jednak konwencji nie J)Qdpisano. ZSRR
zdołał wszakże zainteresować niektóre państwa podpisaniem w tej sprawie konwencji
regionaJrtej, Życzliwie do propozycji ~j ustosunkowała si.e Polska. któta była przecież
w 1.927 r. inicjatorką uchwalenia pri.ez Ligę Narodów deklaracji zakaiującej wojny
napastnkzej (zac,-epńej). W c~rwcu 1933 r. w siedzibie ambasady ZSRR w Londynie
rozpoczęły się dwustronne polsko-radzieckie rozmowy na ten temat. Po konsultacjach
dyplomatycznych z innymi państwami ustalono,·iż podpisane ZOlltaną trzy konwencje:
regionalna, powszechna i dwustronna.
Konwencja regionalna „w sprawie określenia napaści'' podpisana zostata w Lon-
dynie 3 lipca 1933 r. przez 8 państw: Afganistan, Estonię, Ł.otwę, Persję, Polskę,
Rumunie, Turcję i ZSRR. 27 lipca konwencję tę podpisała też Finlandia. Artykuł
drugi konwencji mówił. że za agresora uznane zostanie każde państwo, które pierwsze
popełni jeden z następujących czynów: 1. Wypowiedzenie wojny innemu państwu.
2. Zaatakowanie przy pomocy armii regularnej terytorium innego pańi,1Wa. 3. Blokada
morska wyb~ lub portów innego państwa, 4. Popan:ie udzielone partyzantom,
którzy dokonają. najamu na terytorium innego państwa. Natomiast artykuł tr~
glQsił, iż: ,,żadne względy natury politycznej. wojskQwej, gospodarC7.ej lub ińnej nie
mogą służyć do uniewimi.eńia lub usprawiedliwienia napaści przewidzianej w an.
2 (jako przykład patrz załącznik)". Do konwencji dołączony byt bowiem załącznik,
który wyjaśniał, re akt napaki nie może być usprawiedliwiony systemem politycmym,
gospodarczym lub społecznym jakiegot państwa. brakami jego administracji, zamiesz-
kami, strajkami, rewolucjami, kontrrewolucjami l\'.lb wojnami domowymi. Następnego
dnia, 4 lipca. podpisano w Londynie podobną. konwencję, która miała mieć charakter
powszechny. PQdpisaliją p1'1,edstawiciele ZSRR. Czechosłowacji, Rumunii, JugQsławii,
Turcji, a 5 lipca dwustronna konwencje podpisały ZSRR i Litwa.
Konwencję o ust.aleniu definicji agresji dyplomacja polska uważała za ważne
wydarzenie polityC1.ńe, Wzmacniające uwałość granic i poczucie bezpieczeństwa
parodowego.
W tym cz.asie zmienił się też stosunek Z$R do ligi Narodów. na co niemały wpływ
miał kryzys ,.ducha R.apailo" w stosnnkach radziecko-niemieckich po antykomunistycznych
deklaracjach Hitlera. We ~niu 1934 r. tnydzidci państw, w tym Polska. wystosowało
do ZSRR zapros7fflie, proponujące wstąpienie do Ligi Narodów. Po odpowiedzi
radzieckiej i rekomendacji Rady Ligi. 18 września 1934 r. Zgromadzenie plenarne Ligi
Narodów przyjęło ZSRR do tej organii.acji, przyznając mu 1,1aJe miejsce w Radzie Ligi. Z.a
przyjęciem ZSRR do Ligi Narodów głooowało 39 członków Zgromadzenia, trzy glosy były
pneciwne: Holandii. Portugalii i Szwajcarii•. Natomiast za przyznaniem ZSRR stałego
miejsea w Radzie wynik gtorowania był nieco inny: 40 glowwza i 7 Wstrzymujących się.
Kilkuletnia działa1no!1ć ZSRR w Lidze Narodów przypadła na okres nasilających
się agrei,)'wnych poczynaii pafistw Osi. ZSRR należał wówczas do państw wzmac-
niających pokojowe wysiłki Ligi i potępiających akty agresji. Przez cały ten czas, jak
pisze Frank P. Walters. zastępca Sekretarza Generalnego Ligi, wiele państw człon•
406 MIĘl1Zl \i'OI.\AMI l919-N311

kowi,kkh nie pozbyło icdnak ob,rny. ZSRR do wykorzy,l) wania

pozycji w Lidze „do rozpowszechniania doktryny komunizmu" (FW.P. Wallers, l. Il,
S. 585).
Kiedy '.1"45RR we wrześniu 1939 r. dokonał agresji na Polski;, Liga Narodów nie
zare:1rpw;1la. Po kolqnc1 1cdnak agrt'.sji radzieckiej, Finlandię, .cructnia 1939 1
Liga 1d6w wykl11u1.l:1 ZSRR ,.,•.,·ich sze1<Tu1.1· Była to te.go ty 1,11
decyZJd w hi,torli orgdmzac}i.

16. Konferencja rozbrojeniowa w Genewie

Przyg<lli1wawczą konkrcnqi rozbrojcrnc-wej Rada Narodów pu-
grudnia 1925 l\liałaona pr1ygutow-dĆ przede wszystkim konwenq1
rozbrojeniowej, który mógłby słać się podstaw,1 obrad konferencji. Do Komisji
Prz.ygotowawczej, poza członkami Rady Ligi Narodów i przedstawicielami szczególnie
zaint,·1, "'" 1,nych pam1 tym Pohl:, /:,proszono i., 1rzy moc:, 11ienależ.ącc
do Liri USA. Niem,y /.SRR.
\V Kurniaji Przygotowawczej p1'.c1.atku §cie1 .się dwa . fnmcusk1
i brytyjski. Francuzi uważali, że ponieważ rozhrojenie powszechne jest bardzo odległe,
należy do niego dążyć stopniowo i etapami. Zanim jednak ten dalekosicżny cel
hędzie osiągnicty, trzeba ustanowić gwarancje bezpieczeństwa państw. Polska, którn
popkral:i len punkt zwra, :1L1 uwagę na znaczenie regionalnych gwarancp
systen1ó\v h(szpieczefr.l w;1, które spuyj;ilyl1y ro.wniei chęc·iom do rozbroienia. Anglia
natomiast podkreślała, że najpierw trzeba dokonnć rozhro1enia, które jes! warunkiem
bezpieczeństwa międzynarodowego. Pogląd len zdawała się podzielać delegacja
amerykańska, ale przede wszystkim Niemcy, które uważały, ż.e w rezultacie traktatu
wersa\skiero one już w,:broily, czego oczekują teJ Pd i11r1)'Ch pań,lw \\\kazywan,
u ro7hmienie jest n,uzhwe. o c.zym świadc1.yC· trnktat mor~ki podpisany
kwietma 930 r, w W traktacie tym USA, r:rancja, Wielka R1 ytania i
dominia, Indie, Włochy i Japonia, .,pragnąc posunąć dalej dzieło rozpoczęte przed
konferencją morską w Waszyngtonie" zobowiązały się „nie wykorzystywać od 1931 r.
do l'IY, r włącznie , 1)rawa do rr,zpc,częcia hud,,\\'Y okrętów lini,mvch zastęp
czycli. 111;;.1 ·1, idzianer,, n ,zdz. D. l 1raktatu " "i 'I: llliczettlu morskicli.
zawartego między m1111 WJ!Szyngturne fi lutego I <JL.: r;" Tak , , hoć trak.lal
londyński mia! hardzo cząstkowy charakter, wpłynął stymulująco na prace Komisji
Przygotowawczej .
.Po pięciu lat,.1ch. 9 grudnia 1930 r., Komisja zakońcryła prace nad projeklem
konwencji rozbrojenu ,weJ. !\limo to „był gfcboko niezadowal,tF)CY dla więk
stości 11,1,J6w i du;i.<·J opinii puHicznej. któr;1 prdCe śledziła z nadzkF1
T troską" (F.W.P. Walters, t. I, s. 441). Chociiiz uznano, że projekt komvenq1
rozbrojeniowej nad,~e się do pr7.edstawienia go światowej konferenc.ji rozbrojeniowej,
niemal wszyscy byli rozczarowani i wysuwali różne zastrzeżenia. Jak pisze Walters,
delegdcia radziecka utrzymywała, że konwencji „jest niewfa~ciwy w każd}rn
mozliwym :1spekcie". Zjedm,czone i Anglia dod;n„ały. że «n daleki
doskonalnś,:1, ale przyszła konferenqa ma szanse go pp prawić, zwh1qn" je§li li~t,li
możliwie najwy7.szą skalę redukcji zbrojeń. Włochy wyraziły nadzieję, że konwencja
 XI. EUROPA 1919-1939. SYSTF..M WERSALSKI 1 JEGO UPADE/( 407

skończy z nierównością. która jest prawdziwą przyczyną wyścigu zbrojeń. Francja

i Japonia ona tylko skromnym początkiem zmian, ale może mieć
uwai.ały, że l:lędzie
jedną istotną zasługę, taką mianowicie, że odtąd wielkość sił zbrojnych przestanie
być wyłącznie sprawą suwerennych decyzji poszczególnych państw. Odt$1 społecz­
ność międzynarodowa uzyska istotny wpływ na poziom zbrojeń. Polska i inni zwolen-
nicy francuskiego punktu widzenia zapewniali znów, re konwencja nie może liczyć
na 5ukces dopóty, dopóki kraje, które tądają „totalnego roibrojenia". nie zaprzestani\
propagandy prowadz.ącej do chaosu i przez to do wojny.
24 stycznia 1931 r. Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o zwołaniu konferencji
rozbrojeniowej do Genewy na dzień 2 lutego 1932 r. Na końferencje ęroszono
64 państwa, ale Ekwador, Nikaragua, Paragwaj i Salwador nie prtysłały swoich
delegatów. w rezultacie więc uczestniczyło w niej 60 państw. Pnewodniczącym
konferencji wybrano byłego brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura
Hendersona. Na czele polskiej delegacji stał minister August Zaleski. Całość prac
konferencji koordynowało powołane 5 lutego BiUl'Q konferencji rozbrojeniowej.
kierowane przez Hendersona i 14 jego zastępców. w tym przedstawiciela Polski
Z.aleskiego. Następnie powołano Komisje Ogolną, do której p;mstwa delegowały po
jednym przedstawicielu. Ukonstytuowała się również Komisja Polityczna -OfUZ trzy
Komisje teehniczne: Lądowa. Morska, Budżetowa (badająca wydatki na obronę:
narodową).
Podstawą obrad konferencji rozbrojeniowej nie stał się projekt konwencji rozbro·
jeniowej, opracowany przez Komisję Przygotowawczą, lecz różne inicjatywy i plany
zgłaszane przez poszczególne delegacje. Do najważniejszych z nich naleiy zaliczyć:

16.J. Polski pkin ród,rojenia móralnego

Po raz pierwszy pewne elementy tego zagadnienia przedstawił minister Zaleski
na forum Ligi Narodów w maju 1931 r. Oficjalnie memorandum w sprawie prze-
prowadzenia rozbrojenia momlnego rz$1. polski przedstawił w Genewie 17 wrzdnia
1931 r. Głosiło ono m.in.: ••Niebezpieczna agitacja pewnych czynników, które usiłują
jątrzyć stosunki między narodami oraz zasiewać w umysłach swych z~olenników
ziarna nowych konfliktów. coraz bardziej podminowuje sytuacje miedzynarodowii.
Hasła nienawiści, ro2brzmiewające w pewnych ,rodowiskach, budZfl ogólny niepokój
i wytwanają atmosferę nięufno§ci. ktc)ra czyni, że próżne są wszystkie wysiłki, dążące
do utrwalenia pokoju. Konferencja rozbrojeniowa powinna zagadnienie to zbadać
szczególnie uważnie, gdyż powodwnie jej będzie zależało z końieczności od stopnia
wzajemnego zaufania patistw udział w niej biorących[; •.)".
W ten sposób Polska zgłosiła plan dotyczący sposobów budowania zaufania
międZ)' narodami i wychowania dla pokoju. Memorandum pelskie zawierało wiele
konkretnych propozycji. zrnietzających do realizacji tego celu. Wskazywano więc na
potrzebę modyfikacji ustawodawstwa państw i wprowadzenia zapisów o karalnoki
nawoływania do wojny. Wszystkie państwa świata "powinny równi.et przystosowywać
do tego swą wewnętrz.ną politykę narodewą, występując z całą surowością przeciw
każdemu, kto usiłuje propagandą nienawiści podkopywać moralne podstawy świato­
wego pokoju". Wielką rolę w tworzeniu atmosfery zaufania międzynarodowego
 4/il',

pr ,.ypt,p\,tno pr,:~1c l'rorontw, am, \\ i.;:-. ru\1·0Jamc „111i,·d1yn,1rod,:11·ero ~ ...du dy,

-:y17l111an,ci;r1 dla d,:ic1111ikar-z) '\ badaj,1u·gc wszelkie I,) l-w<..Zc't1i,1 11. tt-1 dz1L'dz111ie.
{hohna U(;'ić mc1rorar;durn zajm1.N,11:i ~1,·
r11,ble1rn11rn 1\~dH11":u11.1 n1ł1,d1,1t·1).
za-danimrn ~zkót wszyslkid1 SZ<..tcbli, l:t~u,J pod1\·cz111k{,1,- s1k1foyd: itp.
\V grudniu J9ll r. ł'ubk,t zgl11~ila dru;:i, 111,,d;f1k11v,,111y p11,_iekt 1•ak!11 i, H•t
hrojc111u 111f•J:1lt1y111 h1JlJ,ll)'ll,l p11],J,1, ,..,,-1]1\\il· (•J'/\j\·f;: jll/1'/ [ l)'i' J'-;;11,,,!1•;.,
u111.mi:111:1 l•\Li v, lic1.11\rl1 l.t,111,1kl:u li d1•.w.l1rn11111 I /.1•.l:1•:1, '/il / lr:111l 1hk1r11 f,l.'-./.
;i L1h1,· 11;1 1111~·,l/)ll.111,d,,n1,l: k,,11kll'rn!:1,l11111.111 11.1 k1•llfll"-.1,· H·/ł:itfllh>\\)111
\\ Pary1u 2(1--·27 xr 19,] I ). li lutep, ]tJJ: 1 r n,1111~1c'1 1/alesk1 1h,,ył 1.1.,ilkn:lllil
IP,hruw11i1mt·1 P11•pt1f)lJe deler:icii pobl..icj, flL!li()~,,,jCl' si\· (li· ;,lup1tl.'\\'l'J teahzac.11
rn.1br1l_ll'llla 111unh1l't',<\ a ]ci ma1c.1 Pul'.,k:1 przed~lawiła \1, Gc11l'\\ll' pu1d.1 b_,111\t.:llS:Jl
L' I l'Zt>n ,_1eni11 ir,uralrt) 111, 111 ·fl111ej ,. prcarnbul). pH;du ,tri::, k11lów <X::17. proid.ll.
1ezulucji kcnkrc11cji ro1lm,_jtc11 !( ,·,, c j. \'i ff illltanL· d) :,J...u:,_11 ku1feren~·J,I pf'wdał,1
K,,rnill'I R1,11>1,·,.1c111,1 '\'lur,il11q•1,. 1..tt'-ry d,, ~,,1·lla lt;;t1·1•ad,1 l 'J \; 1 111.r1ąli1d ,._~1•-''h1y
pn•w~r ~1•1111-l'm 11. S:t1,1:1 k,·1il,-r,·11, Iii H•,l>",ju111,1\,1. kf<,i:: ,,, 1\111 c1:i•·,ll' l""'i\\\.1L,
1uft kr:-zy~. me zd0lała 1er u:hvahć-.

P11,)j<:,:1c kJ Dekbrnq1 l\i,11e ,,i,,- ia1ó,1111: 1. cały111 pn.•cc~,·m µ-LT1C1\:,k:cJ LL•11lt:-

rencj1 ruzl,ru_1enio,ve_1. ,1ak i hezpt:;red11i111i neguqaqarni llli(;'<lzy rncc:ar,l\"'Urn 1'1L1,.
km ró11 n,.1upa11 nienia :-.lierniec 11 --ic,unku tk, ~~-~ia(k•\\· ,, zakrc:,ic p(ziornu uzbn11,·
ma delegaqa lep, pa1'1,twa nwL·nu "kcenw1,ała 11 teku rrac Komi,ji Pr7)'_l:!otr•\\,J\,c7CJ
du kullkll'm:p fl:IIL'.\1,k1q . .l\n'11:, \ 1»:i'd.11'..il'.,, i, .. K,,1t1,·1c:11e I" i{,,1! ►11:1,·1111•\\,1
,:"l''"\\.J1:/.I d, /llll'~l•.·111;: »)'lillllc /,·,·· 11i1łi•11,r \cli llil llll' 1•t/l'/. I 1.1k1:1t \\'t•r•.;d1-l, 1
1 pL>Z\',uli 1rn zai;1c poz;-cJę- ro,i.n,; peozc~.rałyn mcca~,tv:nr,: 1.ad1r>drnocuupq,J:1J11"
( L_ Ku1Km, w: S. Sierpc,,\ ski, I 'J92. t. H. ~.. :_;5.; ). Podkrc~lano, 11 rww111111• ~1~· !I·
dokcnaC: vim, nie prt•t7ć'Z n_,zhrojcnie innych p:u'~tw c:unr,q~kich. a WH,'C ,,-,.n· ,c:11r•rn:
było pr12dc ,, ~zy~r', i rn \H~ Fram.·1,:. '2(J ,ierrrna l 'J3'.-' r. rz:1d rne1:11ecL I pf"lck;r; ,:I
Franc1i 1ncrn,-,ri,ii \\ tc_1 sprav.ie, kt{,ry ,twierdz.tł m.HL „Nieme-:,- u,, ;-puklały OL: s;ulll:;.1:
tc<.>cz,itJ...u konfl'1cnqi H11t>ro1c11 i1 ,wl-j ~,l\'ł'JL' d:1ie111;: de, ,n·,.,, 11,mi,1 praw i \\'!i..'I "kru11:il'
p,·,.)'/l'l''<il\ 1d1 ,L'llc- 1 v.,1r1n,.t'" l-:1„1d !i:11H'\!:,k1 ud1111v.1,·.!/1,ił \\ 11,,uc t 11 \''1'/.t'•.111,1
u:it,111,i;,;..l ,t:u:1:1'- 1,,1-,,_, \\'idk1q 1·.1:, t,u1i1 \\, 1hcc 111L·1111L·•. k1d1 1·•-•,Ld;i.l, ..,,. 1, ,,,, 11, 'Iii-'' ,11,.
111eni;, (Gleichi1n,·cl1tigw;g_) z:n<.icralu ,1(,,,,iadcze11it'" z 1."i 1,rześ11i:1 Je;·(; i 'F\,111e\s,v
ptfi,11\,1 1.achs•d1,1e. \\ l)IL §•h'1,111c hanq.1, \\),'-llwal) 1('-i.1,e 1:e,lrLe/t:111;1, i'<IL'lL~\"
1.aczc;ly g11't'1Ć, ,i \1)LPfai<I sit z. 11d1iał11 \'- k1•11fe1c11c_11 Jt:Zbrujc11i(•\<.e1. !(1 1,11e<11ra
] •!"'12 r rrnm~IL'l ~p,,m zagrnnicZ11)ch l\'icmil'c Kun,l,,n!m ,1111 Geur:111i 1.lu1\I 11:1 n;, L'
p11n1odnicnwer1) 1-:ci,fl.'lclH.jl I!cwliT,Ullll r1,11111, \\ htt'',n111 dP111.1rał się, :1h') \', dl.i\'
d,ini,- ,hrujdi l 11,,hroienia ~.fu,;1 ;\\ a:lll lt' c.;inte [IIIL'J'i~,) I 1a,;1d; wuh,-c w:-,y,lki..l1
p:1(1\hl I ;;1p1111 il'llti:d, ,,. 11;1 /.!lill-: rrilł(':,111 (:,,·lq•:1,·1;, IIIL'lllll'd,d llll' \\t.'JJIIW 111l,1,il11
w posiedzeniu prcz) dium 1-:onfcr<".ncji. które rozpnc1rnc ~ii,: 21 \\rLe;ma. Odpw, 1c·d/
Hendersona z l 9 września akccn\mva/a, 1e kształt kunwcnqi n..,z[,ruien1m1·c1 1vs1u.e:
11 mczyrn 111e JC~i przcs";dz<•n;-. a rneoh-.::cno;.:• Gicm1ec na kcnfere11ci1 i:1t·•!'bh
po\1 ,lL.me zaczkt,dz1ć •prawic 17m1 ~ztcd,nep: ruzhrujema. Lirciha f'..cur<1th;i ---ru,, 1.~Jp.
\\ a·h1_1cdnc1L I, d\ rtcrnaqa br:,1 \ 1~L1 \', zmnrł:1 \I ritk.1 na IZt'CZ pcrr•LLllliClclH z ~lCIII
 )(I. EtJRóPA 19l'Al9J9. SYSTEM WF.RSAl.,SKf I Jf.'Gó IJPADF.K 409

cami. Uwazano. iż pfZ)jęcie warunków niemieckich powinoo być połączone z de-

klatacją wyrzeczenia się przemocy w stosunkach międzynarodowych.
Z inicjatywy brytyjskiej na początku grudnia 1932 r. doszło w Genewie, ale
poza konferencją rozbrojeniową. do wielostronnych negocjacji. Wzięli. w nich udział
przedstawiciele rządów Anglii. Francji. Niemiec, Włoch i Stanów ZjwnO'czonych,
którzy zdołali uzgodnić deklar.icję pięciu mocarstw w sprawie równouprawnienia
Niemiec i niestosowania przemocy, składając ją na ręce przewodniczącego konferencji
rozbrojeniowej Hendenona
Deklaratja. podpisana 11 grudnia 1932 r.• składała się z cuerech punktów,. z tym
że w pierwszym z nich tylko tay państwa: Wielka Brytania. Francja i Włochy,
oświadczały, że ,Jedną z zasad, które win.ny kierować konferencją w sprawie zmniej~
szenia i ogranicrenia zbrojeń. powinno być przyznanie Niemcom, jak również hmym
Mocarstwom rozbrojonym na mocy traktatów, równości praw W ustroju. który by
zapewniał wszystkim narodom bezpieczeństwo [... ]". Opierając się na tęj deklatacji,
Niemcy informowały, że gotowe są zająć z powrotem swe miejsce na Konfen:ncji
(p. 2). W punkcie trzecim Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Włochy głosiły, t.e.
gotowe są przyłączyć się do ponownego, uroczystego stwierdzenia pr7ez państwa
europejskie, że „w żadnej okoliczności nie będą usiłowały rozstrzygnąć przemocą
jakiegokolwiek bądz sporu obecnego lub przyszłego między sygnatariuszami [...]".
W punkcie ostatnim pięć rządów: Stanów Zjednoczonych, Anglii, Francji, Niemiec
i Włoch oświadczało, .że są zclecydowane współprdl;Ować na konferencji z innymi
państwami w telu niezwłocznego opracowania konwencji rozbrojeniowej.
Podpisanie deklaracji było wielkim sukcesem dyplomacji niemieckiej, gdyż sta-
wiało Niemcy w równej pozycji ze zwycieskimi mocarstwami w dziedzinie mrojeń
i rozbrojenia. Wywołało jednak 1.aniepokojenie mniejszych państw obawiając:>clt sie, że
teraz wielkie mocarstwa bedą batdziej skłonne do załatwiania najważniejszych proble-
mów bezpiecreństwa we własnym gronie, poza konferencją rozbrojeniową.

16.3. P/ańy francuskie: Tardieu oraz, Heriwta-Paul-Boncoura

Pierwszy plan przedstawił na plenarnym posieclzeńiu konferencji rozbrojeniowej
5 lutego 1932 r. przewodniczący delegacji ffallCuskiej (a od 2011 1932 r. premier}
Andre Tardieu. ..zaprezentowany pr:zez przedstawiciela Francji plan opierał się na
.koncepcji umiędzynarodowienia pewnych rodzajów sił zbrojnych i oddania ich do
dyspozycji Ligi Narodów, jak róWnież wprOw.achenia zakazu używania pewnych
rod:zajów brom" (W. Michowicz. s. 154). Płan Tardieu przewidywał utworzenie
międzynarodowych sił zbrojnych. których celem byłoby zapobieganie wojnie, ud~e-
lanie pomocy ofiarom napaści i utrzymywanie porządku. Opowiadał się dalej za
ro:,szerzeniem praktycznych. ,.wykonąwczych" możliwości wpływania pmiz Ligę
Narod.ów na sprawy międzynarodowe oraz umocnieniem „generalnego systemu bez·
pieczeństwa" poprzez reglamentację zbrojeń. obowiązkowy arbitraż, organimcję
skutecznych sankcji. ustalenie definicji agresora. Jak zauważa Waldemar MichoWicz.
plan Tardieu był zgodny z generalną linią polityczną FrdllCji, to znaczy że „problem
rozbrojenia podpol7Jłdkowano doktrynie bezpieczeństwa" (W. MichoWicz. s. 155).
Ponieważ postulowana międzynarodowa annia miała odzwierciedlać układ sił wojs-
410

kow 1 ch w EuropiL'. krytyka pt11111 Tardieu krn1ccnlrr,Y,ala !i1~· na podkr(·,,Janm nis:b:z

p1t:c7ei'1~t,\·a 1domi11mvania _kJ prll'Z Fran,.'J\' 1 \, zr:10,:111erna pr,-:wagi tC.!!(• pań~tv.a.
Naj mt11e1 plan Tardi,:u zwalczały N1emq i \Vlochy.
14 listopada l 932 r. Franqa z1;ło1,iła na konferencji rr>zhroicrum, c1 nn\\) plan.
przed~law1ony pn:ez Eduarda Herrmta i Jrncpha Paul Boncourn. Wy, h,,d,d on /JhJ\\
7 z:i.łnieni.J. ;,e 1\Vrirojenic powinnr, h)ć uwanmkowar1t· ,1:1m,m ht';,pit>oeri\t\\,1 rn1~·, l.r\ :1:1
n,d, ,wq'P. a Pl •11· dnnl/lll\ .,n,.k· 1.,· .,ul,1; I"'" i;v.1111· !-'lall Pdwuh ";·! ~,c· d,, pp,.1.1::t 1\-a;:11
l'aklu B11;111d;i k.dl('!'/',;t. pPdk1<·•:,1;i1 ni;J< ✓ ,·11w „wyL011;1\,.(_/1·1•u" <111 I(, l\1U11 l.1p
Narodów, omawiał polit1 czm' 1 md1tarnc v,anmki wsp,,!dz1alania pm\:-.lw 1.'Un.pqs~.1ch
\\ sytuacjach naruszema pokn_1u. spl•rnhy t\1orLcnia i fL,nkcjonowania ~ił miedz', nawdo--
wyd1 oddan:rch do dyspozyqi Ligi Narndów. \,reszek przewidywał l\'r,u:iczcrnc· zl·,ro_1e1i
narodowych i zakaz UŻ) \,arna mektó1y1 ć·h hroni .. ,\V .~w1ctle wspomrn('r\ Paul--B,,11CPtlri1,
phm miał stworzy( \\cl1linki do osi,1gniccia podw(~m:go cel 11: wzrn,s:nicnia h:zp1c,:zc:1i~t\\ il
1hiPro\\T~•o, na k11·•rc')'(• cl1a,) h) h m1cd7y11:t1T•d<"-,\\l' ,.ih 1hn111l·. a /.:1 t,· c,·11v i •'.l.11„111 ·, w
puwvnl111q 1nl11k, 111l111,1v11, i.ih 1d.l;111111\,;t1wj 1•11,·1 N1,·111(). 1\\' 1\11, l1uw1u · .; 1111
1-'lan J-k'niota-l-'aul-•B,1111..·(1ura, tak Jak pupr1:edrn, me z.dt1był v.-i1,;k,t'l'/!P pop;Jrc1,1 w (r,:111:
wie, a po mtry,:h atak:1d1 Ninrne,·, \Vroch 1 7SRR 1ml;,l t\\.iłc,,011)

16.4. Plan lfoon:ra

Stany Zjt'Clr1ocz,,11e, me n:zn•.nujiclc ze s\\L'l_'.,, 11uhKJl•ni:tmu, 11)!) \tu~'!'(1l11Jt'

1ainlne~nwa11e n:,1hrny1m:m. Pr~'i')dL'lll l-krbcn Clark l-lrn,.,c:r nv.aial, i.e llll' da ~1,.:
1ozn ią1,K· ~przec11H)~c1 fr,Htcusko--lliernieckicli l)(>1: 17.cc ') wi:-,tqiu p(i,tl.,'p11 w p11 'i't'~it·
ni1hwjl'11ia. Sttlll) 1;10,fftl·d:ron,· w,kukk 1,.•d11kcji 1lllull'll. p,,.Jl,r,·~l.1110 w l !S,\,
mu1!lyh) \\ i~1u111y \l'''~oh prtp ·1y11i{ ,iv d,, oi) wll·111a ,•l•'--1'• •l:11, il',''' 1•. I 111,,111<',
a \\lt'dj ła1w1qsze hylohy •~1ągarne amcrykań~kJCh nakrnośc1 od rnm.,11 1 An.du. S1,1d
już w pracach Kr,misJi PrZjf.Olo,vm,lzti ucZl·~tmczył sekrd:1r, '>!anu Henry Le\,i~
St1rn:-.nn. ale głównym negocjatorem Zć' strony arnc'.1)·kaf1sk1q \v ,73~Je konfcru1c,i
ro1brnjcmowej hył amha~ador Hul,':h S. Gih,on. ,1 lutc!'c• l 932 r. Gibson prn.::d-,tmnl
stosunek L'SA do pinjt·ktowancj konwcm:ji, ak.~·enlu_Fl<.: n,·la~zcza pnt11ch; rcdutcp ..,ił
mor:,kich i ro7szcrzeniD postanowień uklad{,w waszyn!"fcit1sk1d11 I ,r22 r.11 lond)ń~kllh
11 'J ~O r 1. \Va,nil'),/) jL'dn:ik h) I plan I li,, ,,cr.1. 111•!0,zPll) pr1.c·1 p1c·1,dc11t.1 :':.': u,:rw
la l9E 1 ,, \\',l',,,y11rl\)11ic i 10wm'u:C.\lli1: {qyo; d11ia [Hlt'd~.l,t\,i(•l1) pr/O.:/ (ithuna 11,1
konferc>ncji r,·nn\ ~kiej. 13yl Io plan knd,o r;1dykalr1y, arnerykamk1 pt\', 1 drnt rror1,
11owal c,iłkov,ilt' 1!ikw1dow;u1it· takich brnni ok11, 1 wnyd1, J;1k ~amohll; b,1mbarduj.J,:l·.
nołg1, ;:r 1yk11a ci.,;ika i z.aL11,ywal U/)ci,t hru111 d1cmiuncj. Sił) l:1do1\C prA'\\.)il,;,a
FJ_cc rntrnmum pot1zęl1ne d,, uli ,ym,uua purz;idku według wn,rn 111c'm1c>,·k1e~:o. !, ,
znauy lOO t}~i\:cy i'olnic•r,y na 65 milionów mic,71«1r'1u",w p,1\\ tmn by,'. /f,·,'.ulwwa
nc o jcdnq u-,ecią Pr,dohnic o 1cdm1 trzecia prnponr•wał prezydent zrcduko\, ac
1 •~- r1tj

lrn1Pw,· i lud:til· p1~lwPth1l·. a lu!11J',k,,wu' i k1,11u\,111k1 "wd11;i c;wall.J ( JhlH·;ano. N

rcalizacJa !) eh zamiarÓ\\ pr7ynio~łah 1 około 15 m11iard6w dolarów.
Plan Hoovera UZ):,kał rczonan, światowy głównie dzi,:;:k1 żywc'mu z,rin1crc~-owa-
niu pras) amcl) ka11~kiej i curopcj~kt,'J Na konferencji gcnl'\'.'\klcJ natomia,! 0.potk.il
,ii;: ze zrózmcowanym przyjęciem. Pochlebnie W)rażaly ~it; o mm deJ,,gac_1e Kicn11ct,
\Vloch i Z\, Htzku Radzicl·kicro. Sn·ptyumc natomiast (x:dn,1'y 1•0. 1:r,mcja. \\1,·lb
 il I

Hrytarna t fopcnia. Dek gan mnil:_jszych pań~l\\, j,1k PuL,ki. lzt',:ho"l(1\1;tt"JI, RumuIJii.
Jt,y, 1\lawii, byli Kr)l)C,rn dlatego, ?t' ,rt"aliz1 1wanie g,11 tis.łahiloby icfl sil) l:.i,dcwe.
r:1l' dając \v 1rnnia11 :iadnyd1 f\\"aram·_ji ht'7piec1.,fo,t\1a.
1( m:1ja l9r:l 1 , ,·rtd;,,iem du pań\lW lll"'ll"'>lnicz..:1cy;:h w rranich konft>rencp
ro1hn j,·mu\H"i \vyst:1pil Franklm Ddano Rc,osevell. Prezydent l.iSA zmm aiyw~.zy.
1

ii trv, ;,j:,n· już pc1 rrnd rok prace kt,nfcr~·ncji r0zbrc,jeniowcj nie przynic,sly konkretnych
r,·1ul(;1tun. «(l•' IP\\ ,d· ,.N1n-!1 w,i'Y,11-dc' t,ar," h ,;,1 i.iła 11c11 lp1~J';1 u11 ,c I) ,I y i d1·I mil)"\\
w, p;J.I n nit'.t/.'fl''.,fi; r11,·d1 llf<'c/\'-< li' u111;q,t '-.\\,'j(' ;,1h1 1u·1.,1,1rn:t w d1wd1i111,·
''fl<-IIHU.l'llla I redukqt zbr01e11 I ]. lllClh kait.h z mch znbow1ąie ,1ę r:il' wysyła(
żadm:j ~tł) zhroint'J. Jakiq;okch\ n.:k b,,dż rodzaju, po,.:1 granice \\.\ njee\1 pafoll\ a"

\V okrc'<:w impasr.. na kPnfctL'llc_ji H11hrojt'r'iowl·i Hi rn<1rc, 1rn ~ r. :rg!n,1rn1y

f'.lllf!(\ p,1li1vki11\ j d:,p,·n,-.n.. ;,k lillll<.•\\";ll'V
/W·,1,tl fityl)l'·k, pl.1111 1p1;a11\',;111'1 jll/c"J'
J'l/c'/. pJ>.1111t·r;_: fame"a Ra111~ćl)'d l\1acllo11alJa. l.lyl le- phm 11uwc1 kumvl'Illl' nvbw_1l'.·
ni, ,w,·j, irmq ni.i ::,11\ orz,Hla prLez KomrSJ<;' Prz) gctmvawCZ<J. Składa! się z chvóch
cz~,u ogólliej i woj.~ko\\.'L'J. C7ęść picrv,~za dNyu.yła ,aµadmtń bap1cc:z,:>ń,twa
i przn1·id') wała mechanizm ki 1n~ullacj1 na ż;1dame .1cdnep, z 1,1elk1ch mocar~lw
\\ przypadku ~rożby złamania Pal...lu 131 ianda Kt'lk,gga. Cz(,"ŚĆ druga rnówila o redukcji
am1ii ląd0w:, eh p;1ń~tw europc-jskid1, z t) rn że anni a niemiecka mia la hyć nv 1ęks;,J0 na.
l lak np. i<Jd(lwe ~iły zhrnjne Franqi, Włcch i Pohki powinn) by{ zreduk< 1wane do :wo
t) ~ięcy tdrncrzy, natomiast ar mia nić'miecka wzbudcwana n·,\, nie; dn '200 t) "il;'cy
l'l;rn M;,, Dori;ilda h\l w1,•,' 1\ du:iej mierll' prd,;1 rvali,aq1 1,ida{1 r'll'!lll,'l'kid1 c" dP
,,,11ru1t1p1;t\\!lli"lll,l \\ ·1hr[l1,Ti.1cl1, dH•t' jff/l'\\"ld}lldl l'--"\h"/l' jlt'\\]11· (l)".l,llil!"il'Jli:,, r:r·.
puLbawinne N1l'mic,· pr<0wa du posiadania lotmctwa woJskowq_ro 1 lodzi p.:1dwodn:,ch,
klóre rrn,glyh1 h}l' hud(1wane dllp1en, pu 1936 r. Plan IvfacDc,r;,1ida poparł prc7ydent
Rcr\<e1elt \\" orędziu z 16 maja 1933 r. ]';atrnma;..t na konfer<'m ii rozbrnjeniov, <"J
;ralnżema piani brytyjskiego dyskut,,wano niemal pr1ez cztt-ry mws1 4cc. choc be7
konk!Nnych 1czullatów. NienK} hillcrow,ki(·, mimo d(·klarowancj t·h~·ci prL}jt;cia
planu !\lt1dJm"1kla za p0dstirwę dalszych t:l'gocjacj1, miały już inrni konct'pcję rozwi,)-
1.;11:1;, pr!1hll-11u, \1-!;1,11\cli 1l1ru1,·n 1·,:111q;11:1<, \\1d1,w 1\y1;1i11t· ln1dL'l\·jt· lc"llllfiL11_v;,;,-
t)ILl' \\- f'i1cmoc·l·li, 1111.." /,lllllt'uala pu1b)\\;11. ~,,,: u~•;u :,W)dl ~il LlllU.Jll):th.
Prau· k(lnfe1enqi rozbrc,1eniowq w Gern:v, ie \\·~ga~ly w pohnne 1937 r. l\JC
h) lu uli<:jalnego zakończe1ua obrad. 0-talme po!,iedzenie Biura konferencji rn:t-
bn-..jenio\\ej odhylo się 31 m;;,ja 1937 r,, choć: je~z.cze w czcrncu wysyłano ucze,t-
nib,m r61ne maienały I anklt'ty.
Konlen:ncja nic· zrcali7f1wala swef'.l' ['.l{,wm-rc, celu, Jakim byłP uch\vaknic
1·e1wrahwj konwem_1i rc-;,hrojeninv,ej. 7dnlann 1ylku 22 \V11.dnia 19]1 L puyp 1 ć
l'"'.l<'kl l.1k11'_I l.n1m-n1,Ji. Sp11c·t1rn1•.,ci i11lc·l\"~ow 1 ,,drnwrn1,· l.crnqw_1,· r,,1bn1_1L'llW
11ra1 bezp1et- ✓ ei'l~l\\a międzynawduwego. prezenlmvane przez główne p;;,rł~twa zwy-
Clę'.,,kk. a więc hancję z jcdnt'j 'frnny a Wielk,1 Brytar:ię i USA z drngiej, i mrc11
hardziej de~trukC) _pia rola Nienncc b.Jszy ,Lm, \kich (które 0ficplrm· opuśl'l!y kDn
h.'f('IICJ( 14 X 19.U r._l unienk1fliw1t) jej 11r,\vodzcnic
412

17. Francja i Europa Środkm1owsdrnd11ia

17.J. Frur,Ju II PolsA(,

Po Loca11w dypl;,maqa pL1l,ka robiła v, a· lk 1c wy:-ilki. ab;, ?m1mm;tlv1w„1:.

nid.Pr7y,,t:1c kr,n-.ckwcncjl' paktn rl'ń~klcgC>. Ne,\\)' 1c,d 2.'i VI 1c1:(,) rni11i•,ll'1 ~p1.1v.
/;1~•1;1111l·111\lh ;\11r11•.1 './ak•-~1 ll'."f'( 1Ll1;il, /• 1Miil'illl' lra11str,k,, lllc'lllit'd.1,· \', l l l l ! \ l l l
11,,111 111,· /.ag1;u,1 i nil' rn11:,i udl>)n;,~· ,. i,; kP•/h'lll l'nl,J,i r,,J,,1111 1\1\'L. n· ,,i,·•.k•.111·,
głęboko 1117.ckonani, il. cekin i 1\ynihn11 prl.)_1,r1ni niet1.1ed.u-fra11c'11,ki,:j Lie 1,11•1e
b)Ć I me h,:dne o~l;,hie11ie ]ll7)J,l/l'li pul~kP-fr;111,:u~k1Lj I J" Wą-o ]'f7t'L1Vdllc'
-- 1w·m d 7:lle,ki - nale,) dąt),' 1:m'm fil• do pun,11:111ie111a 1ni,;1'.1:-, Fr;1;KN I Nie1ru.::111• ,
j,tk i PPl,k,; i N 1en:c·:1rni, gd:-, 1 ,4 f(I „th\l, n\v, m ,fe gie ;1kc1,-, kt<•rc 11,Pg:1 1 pt •1,·111r,)
11la::.111e 11a~f;!l11;:, V, IIIL/,) Ili lilt' u-,Jahiapc i,t,:ieJąceJ wspi1lp1~1cy i "!.'_111,,111, prlL'U1,11"··
\\/lllilOlliaj,1c J<' 11 lhu l<'ql'/l' 1nli1,1 haHL1 !\ /)'\\tlll,,1 v,1,·11.1, \\' l\'i,i c1:Nc' \\Cl,!/
w1,·111>11P ,, \\';:f\/d\\ i,·, I/ 1110111.,,, 1,·,.1 rq•1t·•11,ilr, 1 ]'d'..( ht 1111,·, 1,:1:'l\,:1 ["'l"L"

-lr:mc11,J.1•-111e!li1,ck1. P1t:rl\,f, pl11:: 3 ~1) ,.p,tklu w1,l:mcg1:,", iak \\,.l\H'Za, 111(•\':Jl'IK'.

pu,, ~taly ·,, p,,bk11n l\!S7. \, 1927 1 fh," lata (H\ź11LeJ plan JT:,1(\ fik11war,c,. prn·
J111UJ<!O ta \,z(,r kilka pw,1d.tó1\ r111.1ddi 1egion,tln)ch 11akl{v, u me,1gn;,_11 1 \'<l,tJcnmcJ
pornol') (Uw W:i'.Ol)' D. L F1 l'jl!'al'OWc1!1)ch przez Komitet A1bitrażu I l:lezp1eczel',"t'"'
Ligi :\arodó\\ \I latach I 'J27- 1928. Pol,h.1 pro1ekl paltu regronalr:c·go z 192') r. cp1cral
~1.;- na \IZ<:,rzc D, który z !-..olei 1vzl,rował ~ię na g~Ó\\I\) m trnktaue loL:m:el',~k1m
l\\ aL,1n1.1, że t,m arcie w kic go układu regio1~alnq::c ,:bhLylob'.) Pobkt; (](, ~tandardu1,
hczpi.::uc1i~twa EL:ropy Zachc.;:J111e.1. Polski projekt za\11eral ponadto jYC'pl:-ZYCJG ,,b,
(;od,1tLu,-.u w1,n•\\,Hll.ll artvk11l. ktury /<>hu\1i:!/\W,1fby ~\)',lldf,t11Lll·./\ d,, 11<1I\Lhll11:,-
l"w'-I l"111•1•l\ 1,.111,1\\ll 11 .q,;1drn,·h·11:11 1,11,, l.l.1u.11il:1 11,l'.ll'•<.1< 111 /i1.g1u•,!1 I. ( ·:,I.,
'7,'7cgok \\u p17yguto1,~ina kuncepc1a 11L'll,ka ~.-:ybku 1cd1~:tk 1:padla, p,,rne\"1:1 pt11u-
1

~li1\\cib 11 c,1lkowitq IHCIJ:ud11e z rewi1ju1;istyczn,t lmi,; Strc,,enanna I l'-'J:U 1w,tq·

dąv. l'obk1c mKpl:, W) nic 111012h n'.,v, ni,:I ,pcitkać· ,ii,: z , i'C?liwu,u,, ;;c ~T,HICJI.
która po Locaru, zrn1erL,1la ,,tac,nic du ,:bhżcni,, z N1t:mcami i rotlL·it11c1~ia l·'-'JL ~,.u
z P(,lsk,l, a przynajmnicJ o~lahicnw ~,, ych zuhcn, i,jDtt1.
7 iak,1 dclibln,t 1111,Jc! pr11, h) t w lj,;wpadzic l 927 r. eto \',ar,z.1\,J n,,1r,L,ttd.
l-r.11·,qi I i\111\ l 1:lildld ,1·1·.1,111:L·_, rr,111q,1 d1c1,il<1 b1,\\l<.lll /;ldlP\\,lc l\ 1 11-k, ,1;1k, 1
rut,·11c 1al11c;,,1, ,.c•JL:v111kd 11.t \Vcd,11d1ic . .;k 1u,111'-'U'-''.illl' /Llllll'_F•t.)l l) i} k, 1 li\' 1•,la:11;1
,i~· 1. p•mndu Pol"!,: \\ konflihl) regirn:al11e. Chu,lzilu me tylkr" nie11.i1 ll'•Jalrn,<,.' fl:n,iq·
pol,Lei 7 l'.iemcami, w k!tircj tnvało;c cc,1a1 l•ard,jc_j v, f'<t1)/ll \1ątpionn, ak takle
(' rnożliw} kPnflil,I pubko-r;1d1ied.1. \\ tym ct,.hJe m1p1~u;, \\ ,1i1~1:11kad1 r,1l~~P-
-lilewsl1.1d1 lldi,ilily ~11,; i Qua1 d'Or,;1 1 ,,1n1yłP ,, r:IJ'(•rly ,w,·gu ,1111l,,1~,Hlo1-1 w f\lu,k
\,i..-, ie /.SRR mnie 't;1:11;g,17n\1a( ,ię :thrnj11i1' p,· ,c.!rt1nic' I it\1y. a pr1ecm 1\,1,..--.,
Fr;,nchet d' Esp,Tc'\ ,,1propLl!1PI\ al "1~·c· mod) liL1q1· ko11wcnq1 \\ t,1,J...t1\\ e1 1 I er;, l r.
l'"I ,r1c1 l'n·,1,,. d1 •,l< N ,\1·;1111;1 wI do l raL!;1! 11 i'";, 1;1: 1 L·\ i11q2P J'1 ,l~k, ,-i 1,w, 11,I. . <.)''·, f I t, I :,I/
dz.icrnika I lJ25 r. Ozn;;czałc tu zasqpio:1c prze" 1dnanych lam d11;;i.ii1 \\ wypadku
agr<",ji dlugotn,ah; pmcedurć\ Ligi ;\brodr,\L :lmliH:lC nwl ,,k.: ar1. 2 komw11cp,
mówic!C\ o zc•bowi:1zaniach Franc11 w razie wu,1ny pol,ko-r,,dzied.1c1.
Rozmm\y rn:ir\..:alka ł-r,mc11 ,, \Var,Law1e nie prL) niL d 1 \\ ['fil\\ dzic \\ ~ rnkPw.
1

ak \\ ~l\l'Lllll, roku n,11;!ępnq~o arnba~ador Fr:mqi fok1; L:i,uche p11·,·,bt:1,, il tek,t

 413

nrncmcnq kc1mencj1 \~'01,kc,we_1. \\'nic;ifo ona du poprzedr,JCh prcpr,z)(JL a na1Vet

Jl' roz~zcrzała. u~lłu1ąc zminimdi?CW,H.i zobo\l'i;,zania h·,wcji, mi wypadd,_ i-'dyf,y
du,>Zlo de w1:1ny pclskcH-;icrnicckitJ. l'.dcqdc\\',mc st,;Ji()wisko Pił,udsk1e,:o 1 tym
r,, Lnn uniL'lliożh wile wpn_>\, ad zenie zmian nicknrz} qnyc h dia Poisk1. 1-'i',fn ie1 nH,ilil
rn1e1sCL' w1z],(,1 w P,,r:,żu generili<l Tadcmnt Kutrzc!:y (li-I \'l- 1; \Il l9:2r:J. ktNy
1. r(•le.:trn,1 Pil"t;.d;,kwfo mia: 7nne-n(()wać ~,ii;:,,_ 11.Ccty\\istych illlcnciach lra:-icu,1k1cr•()
··/l;iln. )'Cllc·i.Jcq "- l'l: I<'!"' H•111w11·1:d1 ~p,;11111 J1(1!(;. L!111.i m1;il;1 11111:iq,.J~L- ol,;m 1
p,,bk1::. ;1k I\H,o p1,rt..,l,ll;i \\,!fj•h\\'1'',ll !'1hwl•-ktlT'' \\' '·111,1\\H' /,:(!Hl\\l[fllll ~I<;
h·;,m11i, rdyhy dla Pobk1 i,r1y~1b ,i;cdrm,1 prób). Dal~zc 11 yd1117e11ia wvda\\a)y ~i,;
pn!\,·1erd1a(- pr?cw1dy\\i1ni,; Pibud~l-.1q.--11_ Otc 4 ~l)CLJJW l')iO 1. pailame11t frann1~k1
uch,\ .Jil 1.1~1:m;," n budo,11c lm11 umncmdi na granicy '- ;'\icn:carni, 7\\,rncj l1m,1
il.Tar.irwt,1 {od 11a1wt,h: (-,\1c1.e;,ną:n rni11istra c_,hrcny Andrć 0-fag11ww). Odczvtywano
te _1,1h:(1 ,,,) bór rrzcz Fra:1e_,i;:- ,traccg11 (1clcn.,yv,nq \\uhec N1em1L'C. \\' tyrn1c J '-)30 r.
tel{' ,fi VI) nasl,:ptłn 111ulf;1111t· nkup.injny,·h w11i"h: !r,mcush:ich I N;HlruiiL ,1·
1, \\';11<./;1\l,I<' o,TIH;im, ,1.1ko la',! 1,y,;1','1• rnd,011:,,rny d]; bc·111w,1n-1•,!11;1 l'<,bk1
J\111m, p11,~n1:irna Pul~,-t' w lutym 1931 1. !/\, c,w,,rlq lrnr>,y (l(ltyuhi 1,u1"k,mc'J.
~ccpt,n11n Pd\udsk1egn w ~prawic rzel7) wi"tci \\ aru,<ci soju~rn I Fi:1ccj,1 me
1m111eJ:-.1ył ~1,, 1--'urm;ilnic rzeu limr,ic nic :-.i, niv 11111crnlP - krn;11c1KJ<i I I ')2 I l.
I l1a!d:1I / 1')2) I 11(1 /) 111:11'.{\ w lll(l('j', alt' l:tc'C/}'\l'l,lil \\ ae:1 „k:-111:, r,:mcu~krei"
w 11phtyce 1iol:;hiej pu:eJ(cit.'\'.(' 1mal:1l;;_ \\'l;1d,t' pilshie r11tc wyr;171fy ,,t>t>dy na
1·,r.,<(:luie111e ahed) 11,cji r1:111n1sk1,j 111i,J1 wnjsh111<j w \\'m,1a,vie I I sinp111,1 193': r.
n\..111\c,:,,/a una ,w,1 dn::lah,tiśi' i\:hilonu 1(11-1'nil'i p1:1tT n'1d m1wyrn ul11i,t'1,1<e111
•,1(1:-.unk(,w I ht'zpn~rnln11n1 s4s1c1da1111.

Jniq:1tP1..:rn 1:m ,un:, paktu o 11ieai;re,ji I franc j,1 by!/,\\ ią;rck l<adnc..:h 1. /\t're~Ja
1apoll~L1 11a l\laml7urw ,,. !9'.:\l 1. 1af1w.ila kniei lran,~ylieryj;,l,1e11 zmu~iLt ZSHR
de przerzucenia zr:,Kzne_i l1c,by wcj~I, 11 t,n rtj(11L \Vtni\l ,r.,tell'ma w l\1t·rnc1ech
rartti b:;zystcmsk1q. p1_,~lu1;uj,1ceJ ,ii;: a11t)kP11H1ni'-l)v,rn1 p1np,1!,',Hl(lą. u1az t'~Lilaqa
rnnhKji 1b,n1enio\,ych Republiki Wcimarski,j pP Ślllie1ci Slre~emanna pti~iala \, :'.\k1~-
L ·,•, 1, 1w11, Ili' \'.,,tpl11\(l'.( I l'() d<, 1rw:1tns,,1 !mil l<ar,ill<, (lllil11t' puedł11i('lll,I ."J VI
I'" I I h,1kL111, 1.1cl11cd,,, 11iL·111in hllTP 1 2,) I\' I 'J2i, 1 L /J1hfflll1 /\!{!-: ,h, Lip
NarndC,w, popr,e1 ul7lał w Komi,Jl P1-L)'f-OlowawcLej du kcnfcrcncp rozbro1cnw\\'C-J,
L'O l-ritTI~J,1 mcni'al,1 p_,1.ytvw11ie uh1twilo rozm o\, y dwu,!rrn:nc pod_1,tc \\ ! l)j I roku.
Pakt o niea!-'.rc:,,11 m1i;d7y ZSRk I rranCFJ podpisany H·,tal \I P,iryżu 29 !1strip,ll:,1
l '>32 r. Zmncrnl c,n na1r1erw zoh1>\\ią1,mie do pow~t17:,mywania si,; od ,,1?resj1
1\7.a_1cmnc_1. dokonywanej ~.imodzidnic lub z mn:i,rm paf~(\1ami trzernni, Układ móv,il
r(lwmu n v. ~pr,lbt1,1cni1: i p()szam1\\ ani u 11drt;hnoki uslrnll'\,cj chu parist\\'. Po-
q, i\'1, 111v lc11111 l,)l ;111~~.11! J'i;11~ ,,K.inb l \V:1,ok1d1 11hl111L1_1,1,ytll ,,.i,· S11"'' 111!,"
,11,11u_w ,1,; ,n1c11wać pod Llldvn, \\'7.fli;dem ,mH'n::>m:11~(' luh wladlt\u, dru,c'.il'J
Struny 11;1 ,';1lośn Jt'J tc1ylPl 1i"1w, 11k1..:<I(lmc'l1 \\ an. I rnmej:-.ft'[() ukl.u.lu, nie illfl'1uw11ć
\'. /,1d1:e1 forrrne 11 Jl'J sp1 m1 y wcwn,11:tne, \i' s1c1cg_(,h;ośCJ p,)wstrr,-rna{ się ,,d
\',1.,1.dh:'J d,i;d,!lm,~ci 1rnK'11ilJ,)lTj d(i wrniccema lub pPhudtcma _iah1c_ikol\\id
itfltitc_ji. pn.>pag,md 1 czy u~iłow,mia inteT11encji. maj,1cej na celu naruszenie ictc-grnl-
414 MJĘDzr WOJNAMI /919-1919

no§ci. terytorialnej drugiej Strony, albo zmianę siłą polityczne.go lub społecznego
ustroju wszystkich jej terytoriów bądt ich czeki".
Kolejny etap poprawy stosunków francusko-radzieckich nastąpił w okresie. kiedy
w Niemczech rządził już kanclerz Adolf Hitler, a państwo to opuściło konferencję
rozbrojeniową i Ligę Narodów. Francja pozytywnie oceniała układy o nieagresji
tawierane wówczas przez ZSRR z różnymi państwami. tak jak i zawartą.z inicjatywy
tego państwa lon4yńską konwencję o definicji agresora. Wizyty i lcontakty dyp-
lomatyczne francusko-radzieckie otywiły się już w lecie i na jesieni 1933 r,, ale
dopiero w grudniu tegot roku rozpoczęły się rozmowy ministra spraw zagranicznych
Francji Paul-Boncoura z. ambasadorem ZSR.R w Paryżu Walerianem Dowgalewskim.
Dotyczyły one zawafl.'.ia układp wielostronnego. nazywanego paktem wschodnim,
który wedle koncepcji radzieckich obejmować miał ZSRR. Francję. Polskę, Czecho-
słowację i państwa bałtyckie. Dalsze rokowania podjął w lutym 1934 r..nowy minister
spraw tagnmicznych Francji Louis Barthou. Z~roponował on, aby do paktu włączyć
Niemcy, wychodząc z założenia. te wszelkie gwarancje o nieagresji i wzajemnej
pomocy ż ich udziałem tworzyłyby w Europie Wschodniej nową jakość polityczną.
Po ożywionych konsultacjach, prowadzonych ro.in. w Genewie, Londynie i War•
szawie, sformułowano wreszcie projekt paktu wschodniego, który miał składać się
z trzech układów: 1. .regionalnego - z udziałem .ZSRR, Niemiec, Polski, Czecho-
słowacji i państw bałtyckich, z:obowiązującego sygnatariuszy do wzajemnej pomocy,
a w wypadku agresji postępowania zgodnie z Paktem Ligi Narodów; 2. radziecko•
-francuskiego, w którym ZSRR miał przyłączyć się do gwarancji dla paktu reńskiego:
3. generalnego. z udziałem wszystkich uczestników dwóch pierwszych układów,
mówiącego ogólnie o współdziałaniu na rrecz pokoju w Europie,
Dyplomacja polska, którą kierowałjut Józef Beck (od 2 XI 1932), od początku
miała wielce krytyczny stosunek do paktu wschodniego. $7.ezególną niechęć wzbu-
dzała możliw~ gwarantowania bezpieczeństwa Polski przez ZSRR. Beck wysuwał
ponadto różne tastneżenia wobec Czechosłowacji {w tym problem Ślą.ska Cieszyńs­
kiego), a z Niemcami miał nadzieję poprawie stosunki dwustronne na podstawie
podpisanej właśnie deklaracji (26 I 1934). Natomiast jednoznacznie negatywne
stanQwisko wobec paktu wschodniego zajęły Niemcy. o cz.ym mówiło oświadczenie
ogłoszone w Berlinie 8 września 1934 r. Po śmierci Barthou (zginął 9 X 1934 r.
w Marsylii wraz z kr61em Jugosławii Aleksandrem I w wyniku zamachu bombowego)
rozmowy w sprawie paktu wschodniego prowadził jego następca Pierre Laval, ale
- jak się zdaje „ bez większego przekonania. Początkowo deklarował on kontynuo-
wanie linii Barthou, choć szybko okazało sie. iż główny wysiłek kieruje na porozu-
mienie z Niemcami i Włochami. Laval podpisał jesz.cze S grudnia .1934 r. wspólnie
z radzieckim ambasadorem Władimirem Potiomkinem deklaracje o kontynuowaniu
działań na rzecz zawarcia paktu wschodniego, który w tym momencie był już martwą
ideą. Laval był jednak tym politykiem francuskim, który podpisał w Paryżu 2 maja
1935 r. Układ o wzajemnej pomocy między ZSRR a Francją. Artykuł pierwszy układu
głosił. iż w wypadku grotby napaści ze Strony jedńego z państw europejskich••,Francja
i ZSRR zobowiązują sie przystąpić wzajemnie do natychmiastowej konsultacji celem
podjęcia kroków koniecznych. żeby zapewnić przestrzeganie postanowień artykułu
10. Paktu Ligi Narodów". Dołączony do układu protokół wymźnie podkreślał, iż:
 415

,,1oi..,1w,u,1,1 1;,kuilL/.illlt', pudpi,arnern IH(llej,11:gu l 'kfouu bylv 1~1L'/ąlkll\\(l \\'\/l'/t;lc'

,., u,·.lt: 11111pe111ie111;i uk h1d11 h,1p1t'c1e1\~,11, :1, ubL"j1:1uj,,l-L'gu kr.tJl' pi 1l11uc11,, \',''.-du •d111ej
l·rn„1,1- r„.r· ('J,1/ /,dj'L'I\JJi,11, ,'c t>l•d 11;1dv l";,'d,i 11atlal ;,;ililt'.1":1.' (l .1:1\\';1ru,' ',fJ_'lc/l'F,l'
lik 1'1,:u I ,·r Jt,li,ihlL'~'"-
l.<1 v„I, _1a"-P u,1m'k1 1 pn1,1c'1 i,ud 7 VI Fd:'> 1.) [li,: puvw1,:11 wd \\1~·b1q 11,1.l!l
d,, pu1:pr,a1:L'/!," t:kb,du I r. ,bił 11·1l'lc, ,1hv 1rn11ie,i,zy,: _W!'l't 1n;ic1ernt' i 11p(,h;1{
1111_',h~;,. I<: \l<' ll.:\l,![11111 ,1,,,H,'111 •·1 li 1·-Ht, 1„ Ili/ p,• l.l'-litill<.'lllll l_,11,,I;,)_ '/ 11!,_l;,,l.-111
lldllLll:J,,, 1:11:1.lc'L~li'i' /l"l.i/llll\ b\l \\ l'l'\\11\111 ~t'll\ll' 111.Lul ,, \\'/IJJl'IJJJl'l l'PlllOC\'

1mt:d?y ZSRR ;, Cn:(;ho~l(lwac_1,i, podp1san:, li Prai:lLe 16 maj;, 1935 L Z;,\, 1i:-r.1ł .:,n
mc-rn,ll iderllYC711t' ~tw1c-rd?.eni;1 pk ukl;:d poprzedni, 71ednyrn i~tntnyrn 7c1strzcżcmcm,
.'l'.\\..1r·v111 11 L1uł.;o·,i11\Tl protpk.nlt'. Oh:1 r7;1dv ,tv.1t:rd?,1łv ,., mrn, ,Je ,nht1\,·1ą,,11;1;1
\', ;,-;:1,nnq l''L'llc'L')' h<_:1.L1 c11l,:l,tć rncd,v 11 im1 ieclvnic· w,.·m,:n1s_ uh pu ,pclrncrnu ,i,:
\',,11,u:h,,11.1. uk1t';lilmcll 11 n1111e1'.,/\HI 11kbd1w 1-'r;mq,1 p17)JL'.71e -, 11111rrn_;; :-,1n311c
-l"iH'l J,• 11;:p;1,<.1''

!\a f'lll"Z;;lku l,:I luvdn,.,;-.tyd 1111,h. s7yb si,;; mo1I 111 u,t" porn1L:ll, it'111;; pul,ku-
-r;,d7ied:iq:n. J{ry:t) ·, ',C•Jllv.u z 1·wlil. 1,1 ,kluml 1-'1ls11dsl..c1t'gn d(l ,;1dt'mPn~lr<1\\ :cm;:
1·. H:h.vc_1 ,,,Hll'Jdz1d11uśu pulir, k1 p, ,l,J.iq I Ul't')"t1iuwam:1 Sl\l\Ullki,11 „
cisl'un:;1 n,lJ
•,11<,-k·,z.',rnt ,:1,1;,ll,rn11. 1J111,·111a pnlsk·c Hh"•!'t_v 1ernz liL"L)Ć r:;1 p1zvchylniq:,z.;; a1I::u~fc1,;
\', /\h,,J-..11 ie, rc\·111:1 ·;1q:q11n· 1vnd1·nc_j,· n;11(,do11t"''L'Ftl1~1yc11k' 11· l'\tc'111.ll'•:h 1 1rn1i
111.·.-,n: ..-111,,111 H p,,111\l'l' 111,·111H·c~H-1111cT1.,!-..,,d,11•r1y\\'1,dc.-,,1 p:1r'·'.111<1 1,11l11L-ck1c,P.••
l'up1a\'d ~11 ► ,.w1l..,)11 '- L<1Lltud1111111 ,~1.,1.,J,,11t1 h Id 11 U\\LiL'~11cJ ~, tu;1,J1 dhi ZSICZ
b,1J?o pnz~1dan~1.
R(,zrn(,W\ p<d~ko-1ad?1ed,1,: t:Lt11w)u pudp1,.,111c pt,1_c1 L>b,, par.sma Ó\U aktów
"'1t'h ,-,1 wm:ych: P<tldu B1 ia1:d;, Kei lnrg,1 \I I 92X r. i Prntokuh; rn, 1,k!n,~ktq'.c
, l'/2 11 r. :-.p1<1w:1 1•c1k111 ,, 111e:,Fre:-,_p 11i<' hylit 1,t'.CZ,, n(,11.1, hJ 1('7\l~t7,lllu 1'" ju/.
\\ !'I .'!'i 1 \\' , /l't ,1u1 1t:,1•,1) rnku rni1:1:1ter '/,,1k,k i pl! pn1h 1\1 ilł I ,u:--1111, 1 Z.SR R 1\ \N:i
1

1 1;:1\n' h,,lrP\'-'J \\',.1!-..,,,,1,•111 p1·d1•1,.in1<· l:1kw,•,·, pald11 11,qlq,11·1, 11dn;ih-1•1 11,1,\'d:

!',Pl'-111 1,·:·1,11111. :-,11<,11,; 1.ulnl'cl,.: 11'1,\ 1.,1; \I~· ,,,1 ;_~·<•<h 1111 \\L1, 11·111l· d,, 11hl.11l11
p:1n,.(11 b;:lt)d.1ch, 1:atf,1,-,1,,,l \\ ,hTf_1111u 1926 L ,,11ethtawii:, rie11,~1~ p1njel.t dv,u-
,trc1nccgn JKth.tu ,, nieć1g1 e~Ji kok.011 ani a nad prz:, gL>lowan iem uk,adu zakłóciła
~n:1c1ć- \Vo1kr,\1'J, 7abikgo 11 \\ar~zawK 7 c1Cf\ACa 1927 r pucz. Hiałun:sma Bc1ns<1
Ko,, cnk.
\V711nwienie i:•er'.raktac·ji na,14płu Ila jc~tcni 1930 L i prL>wadz.une bvłu ,, roh,
1-'1 ·•lsk1e i, IS/ n-1alc- nadncw, ,e 1-\•d,r one sk"nrdvmn1 ,lllc 11 pk.w1~ sensie
11<1,(\'f 'I!\ ir
; hlll,lt\1111 •-.1(_-11,T1•c1:"-l;irni !1.,11L11~k,, 1,td/.l<'L'i,11111. ~.1lll:<> l111J1L·11\L1Lh pr1,111T/L·11,
,_,_. .ślru11<1 pobk:_, b(·dz1e dok!:cdme
o 11 ~7y~tk111, 111lnrn1mlim;", tak :..1,· Jednak llK stału,
,_, l·z:-,1:: św1,1du.1
taskovL·rnc pobkiegL, !\ISZ wiadmnn~ci<:, iz t,klad f1ancustu-
-r.idn-:\·k1 Z<\•,lal 1;7gndLJ(lll\' ju; w ,i,Tpniu 193 I r. l'Mnic_i ok,,7aro ~-•r (L"i. ie
rn:_2r,q;il1,I'/\ !11u,n:~L'V JH7-\'17d-ali ~woirn 1-o?tno\n;oin rad?i,·ck1rn. iz będ,t wpl:,11·;1(
11.1 Pnlak1•,1, ;-.b, .1rc11·;znc,1\<di 7 v,idu nie\l)'!,'illlnych dla /SRR po,tuldli',v, !\lu,·
416 {lfll:,VZY WOJNAMI 1919-19.19

1iwośc1 perswazyjne Francuzów wobec ,trony polski ei w t)'Pl nwmende niewiel-

kie, więc z pewnością nie odegrały zadnej znaczącej roli. Niemniej Jednak stanowisko
Warszawy w sprawie zapisów traktatu z ZSRR było w wielu punktach odmienne od
poglądów z 1926 r. Zrezygnmvano przede wszystkim z postulatu równoczesnego
podpisania traktatu poL,ko-rad:zieckiego I dVrlUStronnych porozumiei'1 ZSRR z innymi
państwami regionu. Z.1warciem takich układów, kt(,rc istotny ,pnsób mogłyb)
popr;1\v1L· ~,an bczp1,T,,·11~1wa zbii:1<>11,T''• dYPl011 polska b> 11,11lal głebo~,,
zainteresowana. Najtrudniejsze okazało się porozumienie radziecko-rumuńskie, z uwa-
gi na spór o Besarabię, Ponieważ polskie próby pośrednictwa wobec obu stron nie
powiodły się. rokowania radziecko-rurnu1'iskie znala,ly się w impa,,ic. Pnlska zdecy
dowala si;,:: wiei;: nie czd..ać na osi,igmęcie uzgodnien mie.dzy Rrnmmią i ZSRR
i przyspies?JĆ swoje negocjacje z l\'.o,h:,\ą.. Pewn,1 rPlę odegrała tn \viadomość,
21 stycznia 1932 r. podpisany został pakt o nieagresji między ZSRR i Finlandią.
Kiemniej jednak polska decY7ja wywołała w Bukareszcie spore rozczarowanie.
Pakt o nieagrcsJi miedzy Rzeczpospolit,i Polską a ZSRR uzgodniony i parafr1wany
został 2:-. ,.1yemia 19() 1., ale w Mu~k1,1c dopiero 1932 1
Preambula paktu pmn,łujt' się zarówno na traktat ryski, ktfay nadal „podsta\',ę
kh wzaJemnych stosunków i zobow1ązań", jak i na Pakt Brianda-KeHógga ordZ
Protokół moskiewski. Obie umawiające się strony wyrzekły się wojny jako narzędzia
polityki narodowej w ich wzajemnych stosunkach oraz zobowiązały się powstrzymy-
wać „od wszelkich dzi:da{: agresywnych lub od jedna na zarównc
samodz1elnie, jak lącznit> ,. hmymi rnoc:1,stwami- l. Gdyby
wiajc1cych się. pańshv 1( 1 ~1ało napadrnęk przez pafot,.vo trzecie grnpę państn
drugie państwo „obowiązuje się nie udzielać· ani bezpośrednio, ani pośrednio pomocy
i poparcia pai'1s1wu napadającemu przez cały czas trwania zatargu" (art. 2). Kole.iny
artykuł mówił, iż żadna ze ~tron nie brała udzi~1łu w żadnych porozumient;ich
,.:Z punktu widzenia jaWt1ie dla drugiej strony wwgich.... C1ly p;1kt, zfożo11 1
z ośn11u arlylrułów, został z.awarfy na trzy lata z mozliwo~dą p6źnie1sze1 prolongaty,
co stało się 5 maja 1934 r., kiedy pakt przedłużono na lat dziesięć. Miał on istotne
znaczenie, ponieważ wzmacniał międzynarodową pozycję Polski, zwłaszcza wobec
Niemiec. Poza Finlandią, Polską i Francją, pakty z ZSRR o nieagresji podpisały
wówc1;1, 1;1kże: l,ołw;1 ('l I I' 1932 r I f ,nia (4 I r.).

18.2. Deklaralja polsko-niemiecka

Stosunki polsko-niemieckie w latach dwudziestych były pełne napięć i konflik-
tów. Przez cały okres 1stnieniaRepuhhka Weimarska nie kryła swego sprzeciwu wobec
granii.:y z Polską. wytyczonej w trakt,1rn: wersalskim \V czasach Stresernanna, dzi.,;l.i
współpracy z Zach1xlcm, Kiemcy midi nadzieje, ;,i.: wueśniej C?y p{,7niej uda
wywrzeć dostatecznie mocny nacisk na Polaków i doprowadzić do rewizji teJ granicy,
zwłaszcza zaś likwidacji tzw. korytarza pomorskiego i Wolnego Miasta Gdańska.
\V cią;!U wielu lal polem sprzeczności polsi-;o-nicmieckich byb gospodarka.
19 kwietnia 19;!6 r. S1.resernann pisał: .,Pokojowe rnzwi,1.tanie zagadnienia granicy
polski ei można os1ągn,1ć tylko pr,d warunkiem, ze gospodarczy I finansowy
w Polsce dojdzie do punktu szczytowego, a cały organizm państwowy Polski popadnie
 XI. EUROPA lł:il9-J919. SY51'EM WERSALSKI 1 JE(]() UPADEK 4 l7

w niemoc [... ]. Utrzymanie tej linii politycznej byłoby oczywiście zagrożone. gdyby
angielskie i amerykańskie kola finansowe zdecydowały się już teraz na powaine
zainicjowanie uzdrowienia Polski" (cyt. za: J. Kra.'iUski, s. 109-110).
W tym·cza.,ie toczyła się już tzw. wojna gospodarcza między Polską i Niemcami.
Rozpoczęła się ona w czerwcu l 925 r., kie<ty to rząd niemiecki drastycznie ograniczył
.import po.lskiego węglą. licząc na pogłębienie trudności gospodarczych Polski. Wów-
cms rząd polski ogłosił pOdwyżki celne i zakaz importu z Niemiec wielu towarów. na
co rząd niemiecki odpowiedział podobnymi restrykcjami .. Piłsudski, 21.,nteresowany
osiągnięciem porozumienia z Niemcami, spotkał się w grudniu 1927 .r. w Genewie ze
Stresemannem, z okazji uczestnictwa w obradach Rady Ligi Narodów.. S~mann
w relacji z tej rozmowy podkreślał koncyliacyjne zabiegi Piłsudskiego, które jednakże
większego skutku przynieść nie mogły. Ówczesne Niemcy zmierzały bowiem do
podsycania niepokoj6w i upowszechniania niekorzystnego obrazu Polski w opinii
publicznej Zachodu...w szczególności zaś chodzik> o wykazanie. że Polska frunie
postanowienia traktatu wersalskiego, uciskając mniejszość .niemiec:ką u siebie, nie
wykonując postanowie6 o tranzycie kolejowym przez »korytarz« pomorski, utrudniając
odrodzenie gospodarcze Europy Środkowej wskutek przepołowienia Górnego Śląska
i wyłączenia wielkopolskiego spichn.a zbożowego z międzynarodowego Tynku żyw­
nościowego" (G. Labuda. s. 250). Pewne odprężenie spowodowało podpisanie przez:
Polske i Niemcy 31 października 1929 r. Umowy likwidacyjnej, w której oba państwa
zrezygnowały z wszelkich roszczeń finansowych związanych z I wojną światową
i traktatem wersalskim. Przyspieszyło to ;zawarcie 17 marca 1930 r. p<ilsko-niemieddej
umowy. co jednakże nie poprawiło współpracy gospodarczej. Umowa bowiem doty-
czyła kontyngentów importowych. ale nie cel. którymi nadal posługiwano się dla
realizacji celów politycznych. Ostatecznie umowa handlowa nie wstała ratyfikowana
przez żadną ze stron.
Kiedy 30 stycznia 1933 r. Adolf Hitler objął władze w Niemczech, dyplomacja
pt>lska początkowo uznała. że daje to większe szanse utrWałenia granicy zachodniej
i umocnienia. bezpieczeństwa ~owego. Polityka Stresemanna odnosiła bowiem
wielkie sukcesy i obawiano się; że w imię pokoju i eliminowania ognisk zapalnych
w Europie Zachód może przyłączyć się do ź.ądati rewizji granicy polsko-niemieckiej.
Polityka Hidera natomiast: 0pUszczenie Ligi Narodów (19 X 1933); program od-
budowy potęgi militarnej i wprowadzanie totalitarnego systemu, zapowiadała osła­
bienie związków Niemiec z pa.ristwami zachodnimi, co dla Polski byłoby korzystne.
Podkreślano także, iż Hitler jako Austriak będzie mniej antypolski niż politycy
wywodzący się z tradycji pruskiej. Z drugiej jednakże strony, rachuby takie 11ie były
wcale pewne. Pakt Czterech wskazywał, że szanse na porozumienie Hit:IEn z 2'.a-
chodem nie zostały przekreślone. Wzrost napięć w Wolnym Mieście Gdańsku był ;z.aś
sygnałem, że należy się lic;zyć z siłami skrajnie nacjonalistycznymi w hitlerowskich
Niemczech. Pilsudskj rotnymi metodami starał si~ wiec o przyspieszenie rozmów
z Niemcami, m,in. także poprzez pewną demonstracje militarną (zgrupt>wańie części
wojsk w pobliŻU Prus Wschodnich). Dało to początek głośnym spekulacjom o moż­
liw~ci wojny prewencyjnej przeciw Niemcom. Dzi§ wszystko wskazuje na to. że ani
takich zamiarów, ani możliwości Polska wówczas nie miała (choćby z uwagi na
spodziewany sprzeciw Francji i Wielkiej Brytanii). ·
 1'1t'n~,1c 1>ficpilm· ~potk;11:il' pobk.iq'.o ro,la \\' B1:Tlin1c Altrcdu \\\~od.1c;_rt,
z Hnkrcrn txlbylo c•i\.' 2 maFL 1')33 r. Kc,muniLit mcmicd.1 po ;pNkanm ml',,,,;;
m 1r; .. ,.Kiirn. kr:,, pockr,•~lil zuecyuow,:ny zamia:· r7,1du mc1:11C,.:f..JC:po ulr7\ my\1·a:11a
~\,CfU nu~lawiema I po,l~·pm1a111a jak na1~.:i;lq ,, rarnach i<,tr11c1,1qch l1:,I.L1ln\\
l ... j". Hitler uznał l:HW,il'm, ze z;:mm pow~tcm,, \flrlYJai<!LC v,arud.1 do 11•;1h,,H p
cek"" 7a~adntc/~ch, rnr,,fum1c111c z Pc,bk.,1 je,l l'f"ll17ehne I km?) ctnc dla ~.t.1r•Il11;1t p
wi••.• 11,,d,,1\ \\' 111:qi: l'! 1• , 1 1.1 , ,.11w,,h •11· 1\ l\'l 11,r_, l 1 '"i1,rvil'1•1.1 1 1ld11< 1.1;1
1:11<, i:1\' , h11 p;i11'.-,l\'.;111d I J ,,.1;1,.1 I l11h'1 •-.lw11_ r,_l11 I 11aw1:1 \\ l<c1< 11'-l:11·11_ ,.>J"'',
P_em~lian:y l>e;,,er1u1wzrn1 mi/n(uą i ,1ierno~,i,1 na~7 11an,d, 1 l\Lh ~.a1:1jch n1lc;,cri
1,ydwd1;iL·. rt:~rd:lu1e1°1) pra,•,a narnJ,l'.\e in1:,,:h ludt'•,1 1, f:l•;h •-crc,1 dil•.·111, 1),-
L r: irni ,,. pPto_1u , prL) pźni". IJ,dt· j z11; pnd k r,:q,d, ?t' r1vu r111,· pnu 1.;h,· rntltl'lil.!
.,zrnn:n:1,1/ycli ,;~p11,H 1i Pnbk1 1 11;1t1~1;tl1:y1111 pri!Waffi N1cmtl''· ·
l'1n_1,3J tl'l<,\lL ddd,,r,:cj1 0 rn,_•a,.._1c,p pP~d rn,•11_1e,b •,, War,1:;,1ic l-l.11:~. 1\r:'01(
•,nL t\lollL,· ·,,1,'0'\ł l'ilst,d,l,11:11rn l711~lnp:,d;i l'J,;, 1 hi Jll!.d,:11;1rn1111ol•-J.i..1lu,,1,'-'
l 1111•d)l1~.. \l Jl, td.,1 ,!,·~.b1;1~p IH 1c1lt1 •,I\' '-,11hf1, ll/_1•fl,lr•1t

D13,l,11Jq 1: rn1i;1. 1,-1i l'uhL, ,, N1c1;1~a11:1 o 1u,-q,l~P\\,:Jllll 1111.1:n11•L:1 pl1dp1~.1t,,_,

\\ lkrlwi,: 26 ~tyt?rna l'J3..;. r, powol\v,aL :,i( r,n;i n,1 1.a·-.,_1d) ,av,urk: \\ r,J . uc
p<1rysk1i;· (l3rnmcfa--Kdloggai 1 ,twi•..'rczał;,. n- mnc 10l)(m1;17ama 11•kJ1)t1Jn•c'u\\C
olsu r1ad6w „me f tn_j,r 11a przc:-zkot~nc pr,kPj0\l't' mu 101,1 ,,i;.wi ,eh ·.1·1a1c1,1r)Th
<ec,~.11rh11\" (liaZ „nic ,,,-1 w ~pr7.cunr,~ci z nrnic_j~.1.-1 ddfara~F;" Dalct, (lila 11,,d)
nśw,:,du.ały. 1c 11, :-zclkit· b;, t·~t1e ~rrn 11e b,;C:1_, ro1w1,1.'.) \he: \V ,pr,fd, pr,k( ,j(,\\), nit:
mrd,:ij:-ic ,i, t!o ~lo,,o\1an1a prn·111ocy.
\\:- lt'kśc1t' tt~~ 1,n;d;r1.t: ~i:.,,· 1.a1n:',,) d 111,ria\... ·'t:.tnll, t.c1~.to1ialnc~ 0 .... 1nn1:<.. (Hr{, 1 f!!JL1-
1

,c1, li, ll,11 /\111 f-',,1:-.\ (' 1,d1·1;d(1 \\\p,,;11111:l111: tylk11_ /( ,,h;1 1/,J(!\ let,tl,, .. J'<•l(l/l.lliH'\\,.,
li I•. i, \"./~1_1-:1 'il\, i1
;--,i.: l1t•11Hl'-,r1·\l11i11 \','f' \\."--,1Tl~,11·_:'\1 ruti1,;1p1 1;1r,;1drlH'l:1;, .. l1 , 1,1tyl /,}l \(

,1,·,~rn.k1,\•." [h:kla1aqa rn1al.i l'll/11'.lu, \\ r:.c,cy pitl"/ c,~1,--.. ( 1i.ll"•11·r-111 !dl. 1 ,,1t,1.--
ln, c•~ct,, l7\"inlL'_l'J'_1.·g1, p111.·d h1/c·11w ltrb w:, flt 1\\ il'llit-'111,L
Poruzu1t11l'llll' publ,;u-r1u111t'1hit· 1.1•;h" 1yk /\-11',k\\t; \V Pw:,111 1 I 1_11H_!\ni,:
prz;Jt;lL' zu~t«tu z rtZLTl\;r, ,l'.,\/ 11._m,,1a]c_, 11gn11:1c,,\,1llt' 1'<\!.'l,!d) 1 d,·1:1u;,<,t ·t1v.de
ambicje P,,I,k1 Jo '.trnodz1d11<:j pulllyki ;,;1/.'r,i!1Il'/llt'J \\l:r(,t,t' podpi,,m( 1 it'/ 11:nl'
f'C,r1v1m1icr. ie polsko -nict: icck,c. ,; rniai:owi .:-ie Prok k(·I o za\,r,1\.:-zc'lllll 11 ·,1-aJ,,L'L'1 r,.J
l'r>·, 1 \'-"P'\ "l''IH'lL11,. "·1. , , 1,;1•-r.,1 il,, ! 111:11, , ., 1.1 ,.-,1.,1.

19. !\lala Lntenta. l'orozumil'ni,• halkmisld1•

\\'~r1iłpr:1ca trzc,·h p;in~rn \1al1·1 Lr.tu~!)· ( 1vch(•Slo11:1q1. Rum11rn1 1 Ju1-•,.-·,sl;,,.,,11.
nav. i.;1.ana n,,1;1ł;1 ,, l;,t;wh I 'Jl(J l'Y21 rn11r _11•;,. rodp1'.,ani,. d\, u;t1 nr.11,,h 11 aUd,·•\1.
\\'cp~•lr.) 1:0 c,:k1:, zbliz;;j,ic) m t•: p.1f1s(\\·a rn1~1l1c b, ( pr1c.:1\vst,m·1c1::,: 'I~' r:;\1 tLJOfltzmc,v.1
t:·,1i-;tatp1,c1::11 \\'ą.i,·r i tllt'1.lnp1.,~10,-r,1L' dri p1.,\'.rl.it11 l lah~bur,l'.<',\\ t:., tn•n_ l'óiuci p11j,,wil
,,I\' l.11·-h' iii\ 11 ,-1 1,,k, /li\., I''' 'l'd):lijd\ i idl'J' j,:ó1,,•-.;_i 1„i1~.;11·:--.kiq l',,d .. /.i>),\\ 1.,1, ',\'I_,.,,
l;ur1:rr~11 1101,,ojL: v; /dc"L;d1 ((, IO X ] 'l'.2'! 1 ) li. [ll,"llllt'I ( irt-.·11 1\l,--x:rnder P:1p.111a:,.t,.,.-,1< •l'.
l[lc"il 10d11q,: rn~lt1l11j;[,.:; l"dh) \',;,111,~ p,·rn,.Jyu:1:,d1 kur.ktt'IICJI \\ (t'it: dy,J..11[1_1\\·:mfo
',·,,p(,lr:yd, 11n•l·,lt'1·1tw lut!(,1, halLd1~k1ll1. \\ tu·,~d. 11·,:--tal 1'1-')i,ty i \ \ 11.1•;1<:'flll\c'h ha ... ·h
zn1,t:aru1.c)\\,1łll1 ukr:, c•,!.:tihu)l•,,,lk,uhk1,0 ku111,•n-m·w I t.d1i,1łt:111 d,:h:ymp ,\:l:.u:u, k11łt 1.a,11.
(,r,:cp ..h1p1,,J;iw1i, I\Lll:lll:ii i Turqi. ,, .,\ter;1d; ('",_i, X ]C;J() 1 'i. \l,illibt.k 12() ~·t,
 XJ. ROPA 19/ 11 :<;39. SYSTU.f WERSAi

X 1931 r.); Bukareszcie (22-28 X 1932 r.) i Salonikach (5-11 XI 1933 r.). K011ferencje
każoorazowo gromadziły po kilkuset przedstawicieli świat.a kultury, nauki, gos110darki.
także> polityki uczestrnkami byli m.in.. rnstrow,,· spraw zagr;,nicznydr
Rumunii - Nicolae Tttulescu, Grecji -- Demetrios Maximos, Jugosławii - Bogo!Jub
Jevtić, Turcji - Awas Rtistii Tevfik). Mimo pozarządowego charakteru konferencje te
niema.hm ,,topniu privczynil) do stwrn1,:nia si.eci powi,11:ąń naro<bmi
h;itkański, w roinnl, dzied11n:11h (s1,·11r1 nate,, 1,at: R l<vrner. How,,1d
s. l-272).
W tym czasie w jednym z państw bałkańskich dokonały się istotne przemiany.
styezru:1 U29 r. SHS Akl<.sander :t11wiesil ,nstytU,Jt, rozwią,a1 parlamc>nt
(Skllpszt)nę) i wszystkie partie polityczne oraz objął władzę dyktator 1:L;. Dekre11e1
królewskim z 3 października 1929 r. Królestwo Serbóv.·, Chorwatów i Słoweńców
zrni.eni.ło 11;izwę na Królestwo Jugosławii.
Dużvrn 1,siągnięcic·m.M:dq Fntenty było zaw:micak.tu vcnvralne:~-'' ,ncylL,]1
arbitraiu i postępowania s„1dowego 21 maja 1929 r. w Belgradzie. Prace przygotowaw-
cze do przekształcenia dwustronnych sojuszy Małej Ententy z początku lat dwudzies-
!y,h w /,v1,11,ek w1clostron.n, pndsmno" :1no na kc,11ferencJ1 Szcz:yrbsk1rn Pks11·
25-Tl czerwca 1930 r. W roku na:,~pnym, I mav 931 r., konferencji w Buka-
reszcie podpisano wspólną konwencje wojskową, głoszącą, że ,jeśliby Węgiy napadły
jeden Małej ł:nrenty, pozostałe wysll\pią natychnfrt\t na z11sadi.ię cas/ls
/o,deris'' Felcz;ik, T. W:1~1lcwski. 55).
Pakt organizacyjny Malej Ententy pomicdzy Czechosłowaqą, Rumunią i Jugosła­
wią podpisany został w Genewie 16 lutego 1933 r. Preambuła Paktu głosiła, że celem
pnatar111s,1y jest dr1:Janie 11.1.:cz ..,,,i;i1.,""Cznej ahilizm;.11 ,,.,1.runk,i-.< Eunq,11·
,,dkow,f' :11::z „u,Lmi•wien:, , :·anu ł..1,•1<,•,,:-nicz,, ich w,T,,h,eJpoJ11 1 Post:1m
1

wiono utworzyć Stałą Radę państw Małej Ententy, skład,tjącą się z ministrów spraw
mgr.ulicznych, która (b:yzje po,k:j1nować będzie jednogłośnie. Stał;; Rada rnk,ła 1,bierać
co nap,mkj trzy ria rok' Iym że ze ,;potkań ooby \Vałoby Genewie
podczas Zgromadzenia Ligi Narodów (art. 2). Innym wspólnym organem nuała być Rada
Gospodarcza Małej Ententy do stopniowego uzgadniania inkrcsów gospodarczych trzech
pai'istw. ls1u111e pos1:111nwieńia ,awietał "ny kul szó:1:.t\ ,,Na przy,1łość \\,tdki trakwr
lityczn1, /,1Wartv puez jedm, / pańs1 Małej 11k11ty, W<.1l'iki akt 1ostronlly
zmicni,~ący obecną sytuacji; politycm,ijednego z państw Malej Ententy wobec par'lstwa
trzeciego, z;1tówno każdy układ go.;;;podarczy. pociągający za sobą waż11c skutki
pditycznc, h:>dą wym'"galy jednomyslnq 1gody Rady Małe1 I'.ntenty''
Zaraz na samym początku istnienia Mała Ententa wystąpiła z protestem przeciwko
planom ustanowienia Paktu Czterech. Umano, że taki dyrektoriat mocarstw, z udziałem
Wioch i Niemiec. mogłby ,a~wzić stahili;1,acjj poli1ycinei Europie Środkowej
1 llałkanmh, Państwa l\lałej En1t·ntv, w odri,n"eniu Polski, k16rn ilo koric:1 n,e pozbyła
się krytycznego stosunku do Paktu C7tcrcch, złagodziły pod wpływem francji sw,1 ocenę
, 1 statęcmic. zgodziły ;;ię ze zmodyfikowanym tekstem porozumienia mocarstw.
Fra,.1cJ1i noci, czerwca 1933 wystosow:inej do rzadów CzcdH,~łowaqi.
Rumunii i Jugosławu, udzieliła wyjaśnien, ze art, 2 Paktu Czterech wyklucza moz-
liwość samodzielnej rewizji traktatów przez mocarstwa. Zanim Mała Ententa zdołała
umocnić, na Bałk,u,ach pow,!alo now,s 11gnipow;m1e, łąc1:;ce Grecj,::., 1gosławi1,",
 MliJ'LY WOJNAMI 1939

Rumunie i Turcję. Państwa te podpisały

v-.· Atenach 9 lutego 1934 r. Pakt porozumienia
bałkańskiego. l\w11ącego t/.\'- Ententę Bałkańską. Głównym powodem powobnia
nF,,TgO bloku zaniepokujrnie państw ba!bu\skich kierunk1t.:m przenm,n poli-
()crnych w Niemczech i Włosze,. ho~ narmtanil,m tendencp agresywnych /M1ist-
wach faszystowskich. Wyraźną inspiracj,1 do ufonnowania Ententy Bałka!'1skiej było
poparcie hancji i Anglii, które sądziły, że w ten sposób będą mogły utrqrnać swe
wpływy w regionie.
Pakt por, vu1ni,·nia bałk11d.11TO był bani,,, kr,\tlci i za,,, 1,Tc1! 1ylko trzy 11ły.
Czkry państwa stwierdzały w nim, 1i. ich wspólnym celemjc,,.t „un7ymanie ustalonego
obe<.:nic na Bałkanach port:,1d},u tetytórialnego" oraz wzaJemne poręczeme „bez-
pieczeństwa wszystkich swych granic bałkańskich". Tak zakreślone cele wskazywały,
że do Paktu przystąpić nic mogła Bułgaria, która konsekwentnie podważała terytorial-
ny sralu.r quo na Bałkanach \1/)klucrony t«kże udział Albanii, całkP1\1ctc 1uż
zd,,minowanq po!ityczrue prz,,7 Włochy. ,·c, llf!ll>i.liwiały dw;i porozumivrn;;: P:1kt
p11y1aini i bo.,,1,·t/<'.ństwa 11 Włocharni I Alhani;ą pudp1s.,1,> w Tirarn,· , i lis-
topada 1926 r.• oraz Traktat przymierza odpornego między Włochami i Albanią
ustalony również w Tiranie 22 listopada 1927 roku.
Początkowo antyfaszystowski charakter Ententy Bal.kańskiej szybko ukgal n~la-
biuuu. Wynikało ze spadku ciuwrvtetu i możliwo~d Francji na Bałkanach.
aktywności - gospodarczej, a następnie polit)'Cz.tlcj Niemiec w tc1 cz,;.sci
Europy, a takze wewnętrznych przemian w niektórych pai'istwach bałkańskich. Po
śmierci Aleksandra I rządy „silnej ręki" w Jugosławii zaczął wprowadzać - za zgod,1
regenta księcia Pawła Karadżordżewicza - premier Milan Stojadinović. Zmierzał on
l\)Taźnie do zhli.i,·nia z pa1·1qw;;rni faszyrn,wsk1mi i chvtrn,· witał goi;p"d,uczą
d,~p,msJeNie1!11n lutw19 I Trt:eciaRz,··/,1/;qefapiep·. rniejscew ie
1111porcie Jugo,l<1w1L R6wn1ez Rumunii kn,I Kami 11 Hoh·nzollem-Sigmanngen
przejawiał coraz większe sympatie proniemieckie i to wbrew koncepcjom ministra
spraw zagranicznych Titulescu (l 927- I 928; 1932-1936).
Mała Enkula, jak i Eu1e11ta Bałkańska slrndły swe :rnaczc:nie po zawardu
1 m~piracji Bt rhu,1 Paktu p1
0
między Jugosławią a flu!garią w Belgradzie
24 :-;tycznia l 937 r. Niedługo tym, 25 marca 1937 r., Jugosławia podpisała lik lad
polityczny z Włochami. Wbrew artykułowi szóstemu Paktu Małej Ententy, Jugosławia
w ogóle nie poinformowała swych partnen'iw o zamiarze zawarcia i tn:~ci tego układu.
Jugosławia całkowicie poparła też aneksję Etiepii przez \Vłochy. Trójstronne pn1u,;u-
mierne próbował jeszcze ratować Benes, ale wizyta w Bdg1adzie w k\v1ctniu
1937 r. nie pr7ynio~la wyników. Natomiast rnn,mwy Herrnanna Goeringa m,uu
1937 r. i ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Konstantina von Neuratha w czer-
wcu tegoż roku w Belgradzie przyniosły zapewnienie, że Jugosławia nic przyłączy
się do układów przeciw Niemcom.
O nowe1 \ytu;1,ji w rev.H 1nw świadczvl układ p11rni,:d1)' PorQz11111H·1m·m
bałkańskim a podpisany w Salonikach :; l lipca l'JiH r sygnatariu~/e k'go.
układu zgodzlli się na zrzccwme stosowania wobec Bułgańi „postanowień zawartych
w części IV (Klauzule wojskowe, morskie i powietrzne) Traktatu z Ncuilly, jak też
post.anowieii zawartych w Konwencji dotyczącej granic Tracji, podpisanej w Lozannie
24 l1pca 1923 r.
 1 I; ,9. SYST! /li l',LN>ALSKI I Jl{,U TADEK 421

20. Pakt Czterech

Projekt Paktu Czterech dyktator Włrn::h Benito Mus.soli ni przedstawił 1w1kzas
wizyty w Rzyrnic premiera brytyJskiegQ MacDonalda i mini:-.lr;; :-.praw :ui.gramcznych
Johna Simona 18 marca 1933 r. Tego samego dnia tekst Paktu wręczono również
ambasadorom Francji i Niemiec, akredytowanym w Rzymie. Pomysł Paktu był jednak
wcześniejszy. Już 23 października 1932 r. w Tury11ie Mussolini oświadczył: ..Myślę,
1eśli jutr,,, t'a/ie spra,,1,dliv,ości. po,,n,110\\l;lnia przen;i11 więtszych I'' nka.że
możliwe uznanie koniecznych i wystarczających przesłanek współpracy między
czterema w1clk11ni mocarstwami zachodnimi, to Europa będzie spokojna - z politycz-
nego punktu widzenia~ i prawdopodobnie otworzą się widoki na zakończenie kryzysu
ekonomicznego" (cyt. za: Z. Mazur, s. 152).
Pótniei pcw11c elementy koncepcji Mu.,;solmiego poruszane były w rozmowach
1,rmdstawicicbn;i Francji i Niemiec. Amb;i,;.,dor fram I Henry <k IP11\eneJ,

,ry do R/ 1 przybył 1111>F1 un::gulov,;1!1•.1 konłlikt11 1 \Viochami, się

z Mussolinim, że jaka~ rewizja granic w Europie będzie. w przyszłości konieczna.
Porozumienie czterech mocarstw w tej kwestii mogłoby, jak sądził, zapewnić pokóJ
względni,· ni,wysoką którą zapłacibby głównie Pc,lska. Jeszczr: więcej
.,zc:1egól6w planu polecił l\lussolini przekazat. na 1933 Niemcom.
\Vprawdzie pughidy na przy~zk,ść Austrii oba n:żimy faszystowskie miaiy wi)wczas
odmienne, ale w wiciu innych sprawach, jak zbrojenia czy rewizja traktatów pokojo-
wych, zbieżność ich polityki była bardzo duża.
Przygotowany o"ohiśde przez Mussoliniego Polityczny układ o porozumieniu
1 v.,~półpracv miedzy czten:rn;1 mocarstw,1mi z,1chodnim'i 7,iW•L·rał sześć di1\l11łów.
I )\\a z nich: piLrwszy i c1w;11ly, regulow;ily p•idstawow,1 k,,,stię wsp,,klniłania
mocar.-tw. Miała ona polegać na „efektywnej polityce współpracy'' oraz na zgodnym
wypracowywaniu wspólnej postawy wobec wszelkich problemów międzynarodowych,
europejskich i pozaeuropejskich, włącznie z kolonialnymi. Projekt przewidywał, iż
mocarstwa nie tylko będą w swoim groni"' pudejmowały w spraw;,ch, które
1ktyczą innyeh pm1stw, ale rnog4 też działa( 1M rzecz :naklomerna „stron trz,:eH.:h do
zaadaptowania teJ samej pohtyk1 pokojo", l\lus:solini był bowiem przekonany, że
zasada równości państw jest tylko szkodliwym frazesem, a Liga Narodów, spara-
liżowana poszukiwaniem jedności ponad pięćdziesięciu państw, niewieh~ może załat­
w ie. Dyrektoriat czterech mocarstw, wzoruJ 4c ~ię na Świętym Przymierzu I XIX-
-wiecznym koncercie europcJskim mógłby, sądził, o wiele ,kuteczniej wpływać
na ksztahowamc ładu międzynarodowego. To jednakże wyrnagało naprawiema hłęd6w
popełnionych na powojennych konferencjach pokojowych. St.ąd leź projekt Mus-
soliniego w artykule drngim głosił: ,,Cztery mocarstwa potwierdzają zasadę rewizji
traktatów poki ,j, ,wych zgodnil' .,, pnstanowirniami Paktu Liy,i w wypadkach. kt(,rych
!'"!;,wiłyby \}lll&Cje mor,tll' dnpmwadJil do 1,,onfliktu ( 'tkl mocarstv,,1 Oc1dad-
czaią, że zasada rewizji znaleźć może zasto~owanie tyłko w ramach Llg1 Narodów,
w duchu wzajemnego zrozumienia i solidarności stron zainteresowanych'' (cyt. za:
M. Wojciechowski, s. 26).
Istotny bvl róv.:njeż artykuł trzeci, który dotyczył efektywnego równoupr,1wnienia
w zak.Jesie rozbro.1cnia i zbniJe1i Niemiec, Austni, Węgier Bułgarii.
 Pierwszym testem realności pomysłu Mussoliniego była reakcja przywfak:ów
bryiyjskich, l\lacDon;;lda i Simona, przebyt1 ających \vlaśnie Rzymie. IVl!mo kilku
uwag, wyranl1 oni wyr,,ine zaimen:sowanic r11ojektern. Uzgodm;,110 nawl'l. BtyiyJ
czycy bc<ląrzecznikami Paktu w rozmowach z francją, tak jak Włochy w negocjacjach
z Niemcami Przewidywano bowiem, że główne zastrzeżenia zgłoszą zapewne Fran-
ale i ,.c111owiskl\ r,nemie, · było pewne.
Jstotme, we FrancJl pakt proponuj;icy w gruncie rzeczy rcw1zJę ł:tdtr wersahskiego
W7budzil głęboki niepokój opinii publicznej. Frnncjajednakże znajdowała się w okre-
przew,111c,;ciowywania swej orientacji między1wrodoweJ Mniejs74 wiit:ę prz,
wią1ywafa do swych sojuszy państwami Europy ŚrodkowcJ. o wiele ażnie}A
dla bezpieczeństwa narodowego uznała współdziałanie z Wielką Brytanią i niedopusz-
czenie do zbytniego zbliżenia włosko-niemieckiego. Istotne były taki.e nadzieje, że
CztercLh umożlivil więks?y wpływ polityk\-' 1 ?acho,varn:i Nieim..:,i;
Rząd trancmki przy,tał ,vię: PStatecrnH' nap, IJęde rok„w;1ń, pt>du;" który,
szczególną uwagi; zwrócił na redakcji." artykułu drugiego. Wersp francuska nie
odrzucała calkuwicte nw:i:liwo;ci "-'Wizji tatów, głositi, cztery rnocarsh:
„rozpatrzą rrn,dzy sob,1 każdą Ppozycj, i1d<'kwat11:i do metod i procedun przew1
dzianej pri:ez wymienione m1ykuły" (tzn. IO. 16 i 19). Wszelkie decyzje w tych
sprawach mogla podjąć, zdaniem Francji, tylko Liga Narodów.
Niemcy f(•Wniel n1c1kceptu\1;1ly udział w Pakcie C,terech. Lhociaż lnlcr wah:,I
do osta1nitj chwili. ,,Z pui;ktu widzvnia dafekorn:źnej kom:cpcji lhtlcra, idea
oparcia porządku europejskiego na współpracy między czterema wielkimi mocarst-
wami była µruncie calkr,11 icie ni," du przyjt;::, ia. Hitler chciał i wykluczał
\/dką k,.,1il11,lę. n,,,i d-.span:+1 111emieck:t nie mo1h111,ści po10;,umie111:1

z Francją. Poza tym myślał nie o dyrektoriacie mocarstw w fa1ropic, lecz o _jc<l110-
znacznej, niczym nie ograniczonej hegemonii Niemiec. Obok tego jednak, na krótką
1nctę, Pakl ·zkrech - chociM w ogramczonym zdctesi<: -- przynit,~( N1emcoP1
hn!c1uwskim pewne l.rnz}'8Ci nalurv taktycznej" (Z. r,hlzur, s. 61).
Po intensywnych rokowaniach. podczas których przyji;to większość łagodzących
pierwotną wersję Mussoliniego poprawek francuskich i bryt)jski.ch, teht Paktu
JK1rozumieni:i wspólr,racy (zwar,q!O Paktem Czter,chJ został ,zPrwca p,m1fowany
a 15 lipca 1933 r. podpisany w Rzymie. Jego artykuł pierwszy głosił. ,,Wysokie
umawiaj,1ce się Strony będą się porozumiewały we wszystkich sprawach, które ich
,tyczą. Zohowiązu_i,1 ,ię czymć wszelkie 1.\ysilk1, aby w ramach Ligi Narodów
wać 1Hllnykę skutt'cznej współpracy wszystkich p<111stw dla uirzymani11 pnkoju"'
Natomiast artykuł drugi ostatecznie otrzymał następującą redakcję: ,,Co się tyczy
Paklu Ligi Narodów. szcze 1 ,ólno.ści ie1:o artykułów 10, 16 i 19, Wysokie uma-
sk Strony p,,~t;111awiaj:t h:1dać w ~wym gronie wszelkie \Vnios!:i, dotyczącr
metod i sposobów postępowama, odpów1ednich dla zapcwniema śhJteczności tym
artykułom, jednak z wyłączeniem tych postanowień, które mogą być powzięll' tylko
właściwe organy Ligi N,m,d(1w".
W ten ,posób nkwide zost:ilP z poc1ątkowego p1ujektu I\fos~oliniero, ;ile nadat
przewidywano możliwość, iż cztery mocarstwa będą w swym gronie badać prohlcmy
granic w Europie.
 .u EUROPA i'ii'i w:9_ SYSTEM WJ/1\\LSKt 1:n:c;r,; IADFK 423

Przez cały czas rokowań Polska nie kryła swego potępienia dla Paktu, który
próbował for. nalnie wskrzcsii koncert wielkich mocarstw i ,;twarzał pr,h·ncjalne
n,groźeńie jeJ hezpieczeństwa f\1imo it fr;.mqa przekazała do \Varszaw) S c:tctwca
not~· z podobnym1 .,gwarancjami". jak Malej Entencie, rząd pn Iski tego sa111c:,.:o dnia
stwierdził, że nie czuje się zobowiązany żadnymi decyzjami mocarstw wynikającymi
z Paktu Czterech.
Wiochy ratyfikmvaly Pakt Czterech 31 sierpnia 1933 r. a Wielka Bntania
I1; września tł·,,,)/ mku, na,01111;i~.1 Francja 1 1\11111ty niem i\ 11ily tego, co p11c,;,iJzilo
e>statecinie, zt nie wszedł nn w życie. P,,kt Czterech pozostał jednak w:iznym
symptomem przemian w europejskich stosunkach międzynarodowych w kluczowym
1933 roku.

21. T.rzecia R'l('S7i) i Zach ód ( 1933-193(,)

Mimo 1/ I l1iler od P'" zą1k11 z powodzemem ~tosowal metodc Stresemanna
zapewniania świata o swych wyłącznie pokojowych celach, w państwach zachodnich
pojawiło się zaniepokojenie kierunkiem przemian w Niemczech po objęciu władzy
f'f:t,·z narodov,yrh socjalist{,t,. \Vprawdzk an!ykomuniśtyczm· wypowiedzi Hitlera
v, 1t~1ne były z z,Klo\,oleniem, ak ,ymptomy budowy systemu totalitarnego. a zwlaszcm
przdlaoowama ludności żydowskiej. wywotywaly potępierne Zachodu. i2 kwietnia
I 933 r. premier brytyjski MacDonald mówił ambasadorowi Niemiec w Londynie
Leopoldowi von Hoeschowi, że ,jeszcze na początku roku proniemieckie sympatie
Anglików O\i,tp 1,;ly taki putw. ii. ,vr()żyło in 1.1(,111 y~lne u~gulow:mie roszc1d1 Herlina
\\ ,prawie 1,1\\1i,111prawnie111,1 n;, plaszczvh11c zbrojenii w,·1 \V
1 ostatnich plnak
t\:•odniach N1rn11. y straciły ,11ck w oczach lw;ty1•,kiego sr,otn l,·1istwa, a ,1...:i!·pfoie
wśród inteligencji" (S. Żerko, s. 116).
Ambiwalentny stosunek do III Rzeszy był szczególnie widoczny u brytyjskich
elit politycznych. Zagrożenia, jakie niosły rządy narodowosocjalistyczne, były przez
mcktórych poht\ków dostrzcpnc. ale przewai.alo przekonanie, 7C ładu euro1wi,kiego
w kształcie m1kreślonym ·w Wer,afu nie da sii; jut utrzym,,ć'. Najlepszy ,posób
wpływania na kierunek polityki Niemiec widziano w związaniu ich z Zachodem
nawer za cenę nieuchronnych koncesji i mtepstw. Pierwszym formalnym przejawem
lakiego kierunku myślenia był plan MacDonalda z marca 1933 r., któl)' przewidywał
s1opniowe \\}n"wnywanie potcrn.:jalu wojskowego Niemiec i mnych pańshv. Ograni~
c1.enia w dzil:dzini,'. zbrojeii m<H·~!dch i lotniczych oraz pięc1ule1ni .okres kc,mrolny,
i:1k1 przewidyw;ll ten plan, by! Jed1iekże dla I htlera nie do przyjeda, toteż ,ldegacja
niemiecka na genewskiej konferencji rozbrojeniowej rozpoczęła działania destrukcyj-
ne, prowadzące do rychłego jej opuszczenia. Aby uspokoić opinię międzynarodową,
lli1ler wygł,,\il l7 maja l9JJ L przemówienie. z.apewni:1i:1,·,, ,. jego puko10\,·ych
1nkncjach. l'l/)J~'IP je na 01-:,,t /. zi1dowole111crn, .I w Ansllt ,it,1alono ńirnm:ck1ego
przywódce za realizm i urn1ar~owanie. Życzliide upow,zcchniano te1 w prasie
brytyjskiej ówczesne koncepcje Hitlera o wspólnocie rasowej dwóch narodów ger-
mańskich (tj. Niemiec i Wielkiej Brytanii) i potrzebie ścisłego sojuszu między nimi.
424

ke7 \Vh,;k~z.ei:-o echa prze~zedl w l:::uropit' p1t·1 v;~l) W) n-•1crny ~l,ku·, L 11 1·, 11)
nart,d(l\\}' Trzecie1 R7e~7), 1ak1111 hyłr• pu:yt1u•.:me Za~:kh1a Sa,11'\ _);1k pan·i,;1:.1ci),.
ten W)~(1ce n:7w,111i;;ty g.r•spcJarczn rcg-in11 p•v,·~taw,d pnd n:r7,)Lkrr I 1r1 J\;;,r,1J1_1\\.
:i ✓. Jt-go pHąh1kc_i1 kouy~t:11:i fł(•wmc har,cj;1. \\' 1ra',tacic wcr,:il,:k11r. put.'\\•1d,rn1:,,.
I/ r•' f'l\'1 lld\l li 1;11:1, I I prll'JH ( •11 ,id/111:y /I 1•.i;lllll' I 1k I •i'-L'\ I, \I k 1, li'. Ili ludi li.,., ''J'I ·1, Il
~;]ę /;1 _1cd11-:, 1 11/l'~.h 1n,•lll\\u<1. t: 11l1/yn,;1t1it·11 d,,1yl-lh·/;!.\n,\t'l_1~' ~. 1.,l11~.. 11 \.1,11,
po\1:rr·Icm do Nic111KC lub puyh\ctt:1:ict~! J(, I-Talh:_J1.
Jcvczc- przed 19_1~ r. v.-ielkie 1Vplywy l"~1(d lud11o~u 7~1!:h:b1:i Saa: 1 u,ysk;,l;-
]\'SDAf'. or!•,e'ti:1.u_1c1,a wsp{,ldz1alar:ic ;,_ innyri1 ~iła11:i pod 11;1L11,1 f'.,1u:11,:..J.1 l t('Ll.
Sil1:;1 t•C7}'L'jc;: mr?ymyw:1ły td:?t' partie ~O<Jalden1okr-:Ityon,1 1 ~-crriu111q 1 cL11:1, kti'·1,
111i,,I) jeu.uc me; liwc,ć prn\\i,d7etua a:ll) n,t7JStto\\'Skic_1 d1ia\1l111°ici. l'opub,: rn -., ;1, ,.:
lm'11u,n k;1tnlid,:, fl:11 ,1,1 C,:111111m ]" 1p,·1.1ł;, 1\/iemic,·ki i:1u1:I, :de, 1,:•,, 1,-1 , , li ,1,ki'·v,·
h\·l:1 ,,,/,·:1;urn1,111,, ~1<,,u11l.11·1:, 11111,·1.i d,, \\.ilyl.,11,11 1 1,·1 i"'~1.,,•.;1 \' ,1•h•·.,,1•.,u:111, w
hyt1 pnv1,;1. i'a1 t1a 1;;·.,-:1,,t<>w,,ka pruv,.-,cl, iła "1<;l' w 1,kf,·~1, pr;edrll'h•,L·yt,.ll1 )'1:1
\\, S;i~U ll' :1.rna\O\Var1ą ag1Lw:j~· ~ ,vspit'fL-Hl~t :~kt.11n • /aslr ;1 ..,1:u1Ja J te; rei n 1. l'l'li_-'\\'\ it lrac 1:-,\ ·)
Kunu~ji Kz4dz,1ct_1 l igi i\a1 udćH\, Krytyil',yk Grufł! ,·:, Knox q,11hl1 ku1, :tł 1.;n1et
8 11:c1_1.; J 93..; 1. ufiqal11y 1.1p(H L W) rai,1,Pt<:} nt,,m~· (, h,·,.pil',lt'i',:,lv, u u.l11nJ.J1v, Koui,11
, "~L'lll)i!C), ie pm:ia fa,zF,l<•,1:,ka 1,Kl}l"1 JU.i l\'.11fl.\l ·,,fa~n,1 <1lh"11111s.t1,,L_1~·
4 uerwc, Rada Ligi J\'arc,.h'.,,\., cpIL'rap1c su: 11,1 rapul'l'i, K1:c,a. c•i:lu~1b L:t~,Kiy
obt:wiaZUJ<ICt' \\ ckrc·~ie prLt'j~ciu'.\}'171 i mtalih1 d;ieri pkbi~c·yn, 11;1 1, H:,l';r11c1 1<1_,, r
1-'onie'lvaz d1ialalrn>sć Nienitck1egu Frun!u _1nzcze ~•~· 11,,sdił,L '\111hu1:y ł-.dc'II r,a
JH1~1cd1(·111u Rady I .1y1 ~,a:odi'1\\ 1apn•11•·•11,1\1dl \', y:,L,1,ll- d<.• \01.,ry ,.il 1·,1,·d1y11;:1c-t.l1·
wydL ·1 ;1L ~,,, 1,·1 ,.1:,h,; \\ p11dn111 J<1_l-i , ll/)'l,~-1,·, /1:y rnld/1:11 -,f,"il'l1:, 1 /tili:i,·1:\'
hr:, ty1,k1d1, wk~k,d1, hole11der,k1ch 1 ~7\v~·dzkJCh doL1rl d,, Sa:1ry. hl{' _1q;o odiru1:,1
plebi~cyl ,,dbyl ~it;'. 11~t:ilo1:ep, dnia bez 7;·1dnyd1 nkłricei\. Glu~c,,alo ponad '50fl
tvsii;cy 0~1-,b. ,-.p1 ,ąod k1fa 1 ch 00,.)' . ; opc-wieJ71alo ~I\:' za ZJCd11ou.2mL'll1 L Niccc;-11111,
co n:"t:rp1f(l I marca I 1J3'.i roku.

P,·kl,uc1c]d p1 1;,:u, 111,,,;,1~.11·, 1•, >p1,n·•,il 1u•,nuup1:11,111u1i:1 )\1t·1111\·, / ;;1w.l111„

1932 !. me ()/1l,1c'/afo 'lllit',-.tt'lll:t kbun:I n11hrc1enill\\}'Clt llh1i\\·l<tilli,1c·yd1 l\1e1Jh'.':.
a ,awc1r,ych w CZi;"~ci V m1ktalu \\ \.T,abk iego. F\'l!'.:\<,,1b I) Ilu'. ze ko111 er,·rn·ia 1:e11t'W!,ki1
i przygotrn,•)'\\ ana t,w·1 l,_omveuc_ra ro,l 1 1own101v:1 p('w1111; y k ien 11·, at: :,u;· ;:i·,a, h1 r•11 y-
Ln~mi3 Niemcom i ..innym mocar,l\,cm ru1l_irc.1ony1:1 na rno,·y tral.tatt,1, .. ' r(,-.v1,u:'.1·1
w 1.hrnjeni,1ch, l\'1ialn ~11,: In ,it·dn,1k dcJ..,·,11;;(' ~tnprnuw1 1, pnd nad;Prem rn11;",l:ryn:11ndo-
\l'),r. 1v 11rc,ce~ie dal,Lych roko-.v:,r1 1:10.::ar•:tw 7\\ y'-·ll;~ k1d1 1_ I\1enwarn1. Dd:lar;1c1;1
li\ f;, .,, ,,-, (I)'' 1111,J 1,1p11\'-.· 1nl1q dn·)"/JI, l-..ts',1 , j,dn,J.11· nit· I''/\ hr:1b l ,I,, ,11·1:i/11i;w,·;•,,
LsLt,t!W_ ,l.'U) 7 konwenc ii IPLbfOJt'llin,·e_1 h,1:terencp w Genewie 1;1e 1dnla 1a ucllwal1c.
H!llt'L któr_i ud pcc7,1l ku zan11t 17al mvPh:1,' ,it;: 1,d Jll'~lanc-\\ 11·11 1n1b1 t 'Jt'lll u1, yt!1
0

tr:tklatu 11er~abkiegn, nic· 1:-H:,gl ll'!,'O duko11a( od rarn i 111u~1:1I c,r·ka(' Il,, bardLJt'J
sp17)japca ~ytua,_·_1~· rn1i;diyn::iwduw,1. l\ajbardzicj ,1111i;;kk1r" <,(;_1110,.,·1~kt' w k1\•C>t11
zbrojer1 r:1cmied.ich zaJmcwały \.\'ielL1 Hrv1a11,:1 1 Włoch). ,de i <'l't' m1·ai,·,ł1. 'i::
 -E.'.'i

N1t'mc y r~w p1 \\\ 11111y nm·L wulr1vj ręki. 1 i,· w kJ "prawic rodlegaJ,; nadzorowi
111p~·;ll'qw l\1m1n ,y111µ:1t1i 1d1. (1k1rl(:znq d<) rc21rnu fav.y,tPw~,kiego w l\i1cmc7ed1
na11d f-1"~•-nlirn nic popierał lh' ws[\ ~tkim J·l!tlem. a przcuvd1ic \\ '" ielu spr.iwach
·,. r·1m ,,,,. wówo.a, róinil. Chona:,,: zaw1,.d:LJ11nc rczuilatami pokojo1\'t'J kunfrn.:11cj1
pitr1 ,k 1vj. \\'loch) były JCt'nakic mocmstv,cm z11. ycitskim. d nw pokonanym jak
/\i"1cmq i mwh pnd(•hr:e a1nhici(: jak h;incja I Anr:lia T:1\;1ia1;1c ,i1,; za pw1t-k11,r;1
J\IJ'•lrii. ~-111,;,nli1ci 1111.d 1-.i,·lc p1<'1c11,1i du lllllnc1 ;;i p11'•h~· pu,111 l,h/)'101,:,kwµ"
" /\u,1111 1 ·,rn1, Il. ~;1111 i<·u;i I 11rdh·rL1 Pnlllw.,,;1 l'<•l\ly11rn,· nr.lJH•l\lctl/1al \\!\, na
prAyn1·1ant· c,d pt·1, ne:-:u cn1,u ll,1l'cnia Fn11Kj1 do zbliżenia pol1tycznego. Zm;1lazko tu
wyra,: 1, pud pisanym 7 ,tycrnia 1935 r. w Rzymk, prn·z Mu~~ollmego i Ln ala
pc,mzumK:niu m1.;dzy Fra 1 .cj;1 1 \Vlocham1 I refuimvanc w nim ,ponw ,pr.my obu
p,wstw \', Aft ycc-: ohywaid-.twu \Vh •ch(m· w T1111t'ZJI, dd11mtaqi; ,,mrnicy rną·dZ)
L1bi4 a Tunt'71,1 oiaz mitdzy Ltylk·.:t a l-'ranC11~kim Somali. \\\,y~tku \\~kazuie na h_\
/t · I .;1\ ,1( 11ndc1;1•. 1q wi.1\ I\ W\ rnnl 11ie11isam1 7).'\>lk na and,,._ji; /\hi,, nn p17cz

\\ ł, K Ir,
!'(•IU/.llllllCl'.lc' 11.y11t~k1v Ul',()\.i.j'IU prniau1,, /1.'·h'.1\\lą/.ania ubu pa1i~1w do kon,,11]-

l:i; 1i pulityC?.11)dl .,,, ~prav,ach curnpcjskich. bio!IH: znaczt'r1ie d[c1 ewolucji pohty~i
/.;,ch,1d11 wdwc IH R1t'szy miały wZl1i('W', 111emit"ra FrarKJJ P1t'TTt'';1-F!1enr1,,'a
Fbrnfo,a I rnir·1s1ra ~11nrn 1.ai:rarn,:111yd1 l ;,\ah1 \\ Londy111e. \\ 1d1 \\)'fliku upuh-
l,ł.u1,am, :I lulq,."' l lJJ.'.'i r \l·'('dny komunikat, kkll) ;v, 1adt-Zjl u tym, 11 oba paó~twa
hyfv 1uz ,l!.<•lu\,l' do lnJL·,1em,, i.lauzul wzbrojl'nwwych lraklatu poko1uwegc>, ale i:-uu
rewny mi warunkami. \V,kutek nalegań .hanqi urnic,zczunu w mm pu~tuh,t dalszegc,
prn1\.adzerna rozmów na lemat ustamJ\\icnia 7 ud7mlem N1crrnec ~Y"lcmu \V7.awmnych
pwa1amp h·1p1cc1,·r'1~1w,1 \\edl,· pn,jd.tu Bar1h„u l,,1 Wl\'L paktu \,,d1ud111q ,,). Ob,l
r;,w.lw:1 1,\/\ 1t·1 1µ0,ltw, 11 f\w111,.. , 1·w rłH'/-'';i 1nl111hlrorn:11 11,.hyl,1c <'/_'r;l111t11.·11
w1hrP1clllP\,ych narzuconvch w \-'.'crsalu. Przyw1)cky tranc_11 1 \Vtd~ll'J Brytanii
,formułowali \v komunik„Kk z 3 lutego pomy~I ,a,,.arcia tzw. powietrznego I .ocarno,
czyli paktu lotniczego mi~uzy ~ygnatanu~zarn1 paktu reń~kiegr1 „ v, kllH:m ,E\\·aran„
lP\,ctlll' ,1,b1t' wzc1jemn,1 pi,rnoc ~,ł lotni..:zych. gdyby kt(uy~ z nich ~tal ,,i,: 1ihieklr'm
m t·o,JlI1'Wl •h ,\\cHlej agre~Ji u111e.g(, C?lm1ka układu. \V prnpunowanym pakcie \V1dla
Rr:,tarna 1 \VIPch:, \IJ~l~p,,wał), 1ui w inn<'j mh ni,-s lylk<' jako p;rnslwa udz1t'laJ.lCt'
_1",\it1aw j1 ht.·111i,· ... 1,·1·,,,1\1·;1. alt i l..<11/yq,q;rcl' 11al<1d1 .l'Waram·11 t11llid,,ny, 11 1111 pu,·1
11:lly<.:h '•>JU~LlllkL•',V,
t·qalenia te przekazano ;\Ji(,mcc,m w po~taci jt dr,ej. k(lherer,tr,eJ cało~c1. Niemcy
0

Jl·dnakil' były ~kfonne z,1c1kc,·ptt111ać tyłku nieldi",re punkly kumur:1ka1u. Propoz.yqa

przy~tąricnia dP paktu lutniczego, irnplikuJ4G.1 oficJalne posiadanie ~il powietnnych
zat>n11:io11ych prze? traktat \Vcrsal~k1, powitana zo~t,iła w Niemcz.ech 7 zadowolenit'm.
N;1!nrnia~t utrzymumc kontwli m1,·dz.ynarodc1 wcj nc1d zbrowniarni CZ} Pakt wschPdni
w·11Jrnl1ah \\, fkrlrnh tllc'dt~'l' !G 1\-1. Gmli, lrJW 1bnl}. ~- i9l L cl Pit'/ rn:!pov. it'tl/.,
ld1·i.1 Jl lt1kf!• \\\'•[1,~0\\.'.tl 1111111',l\'I N,·rn;1ll1, łi)ld \\)l11Jjap1(a. (;,ll('!iilfll(' _wd11al.

k11nmmka1 lundy(bki wydał ~k l\1crncum na Lyle zachi:,·aj,icy, iż zapro~il) br) !)J~l..1cgo

rnin1~tra ~pn..1\, zagraniczn:,ch fohna Simona de, złożenia 1 marca WIZ>'ly w I3erlime.
Du spotkania w tym tenninie me dP,zło, por,iewa7 -1 man::,1 rząd brytyjski opublikował
B1ulą KYt('gę. k11'.:ra nie tylko ustrzt:·,eafa przed zbrowrnarni niemieckimi m1 wielk,i
:,kali;. uk zwracula 1(1\\ nież uv, Uf\' na odradzanie ~i,; ducha militaryzmu w p11xc~ie
wyd10warna młud71e7) w i'. 1cmc7c·cll. Pe>,,ILlnv,;1nn wi~c ( •pr;1u1w;i1 r,· !'Lil u Z\\ i~·L-
szc11ia b1ylyy,k1r'frl J'Olr'llCJalu 01,n 11111l'l,'U. r:r ar 1, ja 1:;1fu1t11,1,f Jl! 1vdlu/) bt d)(11, i,;1l,t1\\,;
sluiht; \V(•JSk1rn:11 1•(iltora ml-_u cl(> ,J\,u hi1.
Oba W)ił:,11t"'111a, (1dpowied1110 \I') ~u11.~~tan,· w pJ\lp;1p111d11c 111urntck1e_i. (Tl)-
SJ>ic:szyly Uf•.lo~1e11ie c'.e,·)?JI Hirlt>1,1. \V ~-ohel~· 9 marca JtJ:;') 1 GC1nn~ c,t1c_1al111c
1w,i11fulllH>\\',1l. 11 Nwrn, \· (\\'\i:ul;q;; lo111i,'l\1-u 11uj,.l.,mc. n',Tl' 1ah1,rn1ał 11n 11,1kf;11
11,·1~;il,J.1 l{o\\ 11<•1--11·,.1111· p11d,;u;1111• do I illl(h 1111 l•lł•!•P/\·( I~. ;1h1 ::''i 11::tll ;1 [li/\ h\ li

du lkrl111;1 rohl\l) lir_\l\)"') 11;1 IP/lló(l\\\' ,1 ,.,,1awad1 Lbll:Jl'II. i I lllillCd 11111.l~lll

Si111,H \\y1,uil 11a 11, zgc1d~- \V kokj1w ;;obut~·- ló marca 1935 r., cgloszon0 w Bcrl11,1c
1

poMm:0,11cnic rz;tdt: III Rznz) L' ut\l L'IYL'lliu ,-il zbro1m eh (c 1 tł trJ r:nry „'1;1,.mL'
w sobut') Hitler nglasz.al ,, ,un,· dl·c:, Z.JO Gh:,silo 01:0: --~luzba v. silr1d1 ibl(l)I:\, h
odbywa s1~· na pudsuwie pc•w~zechnej rnw11rnn~c1 1, 01~J...('\''ćJ (,,; 1 1 ) Wo1~l,t· 1m
n,1eckie. ra1em 7 wł4cznr:ymi dcii cddzi~;larni poltcJr, na stopk pokr 1 jowc1 rhi:--li ~1,
Jl,1 12 l-.\>ljlll~(,,\I i 1,(, d)\\i:;,p"' (,:rl .1 ). (),11<1Li:tl(l ((,_ I/ ;111:11;1 lll<'llll<'i.l.d 111:1 lll.'\•
J>1>IJ,1<; .~li!) l\~ll;L \' h,d11. /:11,·111 ,1·i1·1 ,·i rll/ f1;11:,·11,L1

Otwarte [K•t'W;1łccmc lrakta!u W\ \1Płałc1 1d!-.:; k, 11>ll'rnaL I(.' 11,1

\I. e1 •,alsl-.ie).'.r, ,,,

ZadmJzir. ITanq~, 1n~uwilit z ofi,.jaky1;1 p1Ne~tern 1 /a14Jala z,,nl;irn;1 l<ad) L1gr

'.'larntlów. Z;nim Jednak do le)".U dc~1lu, wizyt,~ \\ Be!lmic w drnach 24 26 111<11( a
z.11_•7) h polit)n br:,l) J"cy Simon I I-de,, \V 11ai-.:uc 1,.>zmć1\\ lI1tlcr o~•.-,raduył ·1a-
~kocz(,nyrn Bryt) 1czykorn. i, Luftwaffe JCS1 JUl r611nc RAF-\W,l, ,1k pn1\1111:c, my,k,lC.:.
parytet 7 lotnict,H·m 1-'rancji. li1_z.nn) 1n 11 mctrnrol11 i kc,knwcll hic·zr:ic. kich Angli;t
tm aza. iz posiada slabs.1:e lotrnct\\O. mogłaby JC p11\\ 11;ksz,ć do pc,ic1rnu frm;cu,t.ic1;r'.
prnpcH701•.-ał Ilt!!cr. l'z~odnwno. i2 ~pr,l\\) propon._11 zbrn_1ei'; 1H1r:,kich nht pdr',t\1
h,·,::11•11!·d1111!1ll'l:1 hil.1kr,,h1)d' 11e)-'PtJ.iq1 11, Lcmhrn,:
:'!('l:i\\'(,/,l;1111t· :'>llll(lll;I / lt\/llli' 1 \\' lwrli11:,i.l( h \Ldo ~.J\' lld\L;J'III(' 1,·dw1ll1 11,·111:II;)\'.
spotL1mc, prZ)1,6dców lrLccL 1:1e,c;1rs111: f-rc,IKJt. 1\11glii i \Vlodi. Odlwlc• są oi;o nt1
ntFro.-.zenie 1VlL:ssoliniego w ~lrcsie, male1 rn1c:1~c0\1 ości na pólno,::, \Vlr:d1. w d11i,h L
11-14 ls:wietnia 19J5 r. Ogłcszona 11 dniu zai-.:d11czema srn1bu11..1 rcz.nlucp1 \,!(,,J....,.
-f1 ;,ncu'-.i. <>- hr:, t) 1,ka hyła ptit'f l;~dem naj 1\ ;0111 e1~i'yd1 prd,lt>rn, ,,... ,,. i:v;1c}·L ll ,i,
z polrtyką Niemi,..,· l-/f(ld1:1n110 w1ę,: l. \\,p(,111;1 l111rę posri;:-pO\\i1111;-1 \, /\I i:pku "/t"
,L1ą';1 1,:1du fr;111cu~k iq,c, do l\,,d') ! '!''
Namrló\,, 7 p ,,,arn<" .Jl,1 d:1b1yd, inl-."-.,,11·,
du!\t /;Jcy, I: ,,;Jiu 11,, l:rnl1111'l'll. , ,.liJIIP\\isJ,,, \\' 'f";1\1·1, 11!,h,il·111;i /1u,1rn:
pq1J1u,· dl,1 idu Lc1v,,uua p;1Hu k•t111lll'g1., rnH,-dL) pl<,, 1u111<1 pa:1,-l\1;11111 l.:u1l•(l)
Zachodmcj. zgodnie z ,_,1-c,pozy,·1m1;1 l.omunii.atu lc11dyr1~k1q,:ri z 3 lufl~c•: 5. ~tt·,1.11:cJ...
do zbroju't mcmii.:c:k1d1. \\" tc1 o;..t,,tmcJ spni11 ic rczoluqa !,dc_,siht m rn. ..Przed-
st,1\,Kick tr7.ech Rządów stwierdzi 11 z ubnlewani cm, ze mctot'.,; _Jcclno,1rnnne)!.O
rrz<:krcślani,1 umów, zasto~.c-w;ma pn:ez Rz,id l\ierniecki w, Jw, ii 1, ,!!dy , Z\ ni one h) !)
u,ilnw:mi;i, aby dc•pmwa,1,ić.' de, ~1.utku ,;-d;11wicnic spr;;wy :rb1,:1e11 "[1,llk m ,.wnhntl
nvch 111ko,1 ;miad1. JH l\\:u111t· z,1chviab 7;,ura111ur, n11i1111 p1hhc11::·.1 d11 Ir·w;i11 ,,(i
p11k\'lli\\l')'C pu11:1dl,11 11c1 '/\ •· W \[il'~ll- Pt·.lo~/1111,1 !'<111.id1t1 I lckla1;1, J\' l'-'T',,111,1,

potwicrdzaJ<}{.Z/, LC ti-ty tnC>CJ.r<twa b<;(h! przCC1\•'~law1a,: s1,; .,\\s?dki1rn ~1c:,;o\1·11:, u 1 1

{nxlkami !-:a1.clcmu jedno~t1onnc1PU przd:re~la111u trnkt,11.'.,\,. mOJc:qeerm: \\'\ <.(,11\ ie 11a

niebezpil'czuhrwo p(,k.ÓJ Europy". Chnbna Dd:hiracia br) l)J~.ko-,, lt ,~.l-.,1 fil •~da. 1c
\Vk 1 cł;y i \V1c!J...a Bryt:n;ia Sil ,decydowane \i;,pclrn(; \\~zy>1kit: ;,nhn1,1;.J7,111t,1. p,kw
p0djt;ly w charakterze gwaranlĆ>\". paUu rcri~k,cgu.
 XI EUROPA 1919-1939. SYSTEM Wl:R8ALSKI I JEGO UPADEK 427

Skarga Francji na postępowanie Nh'miec rozpatrywana hyla na po~iedzeniu Hady

lir i Nar;;,dów. kt6ra 17 kwietnia I 935 r. uchwaliła ra.olucję przeciwko ich samowol-
nej remilitaryzaCJi. Niemcy potępiono za złamanie zaciągniętych zobowiązań; Rada
powołała komitet złożony z 13 państw. w tym Polski w celu zaproponowania środków,
które „uczyrnlyby Pakt Ligi N:1rodów bardziej skutecznym przy organizowaniu
bezpieczeństwa zbiorowego".
Rezolucja Rady Ligi Narodów spotkała si<; z gwałtowną krytyk.i Hitlera. W głoś­
ny ni prtc1n„wieniu 21 tnaj11 I 11S r. 111n,,r za;11,1~.uwał 1vcde WS/) qkim układ
1

francusko- radziecki z 2 maja i lrnncusko-czcc·hosło\vacki z 16 maja tegoż. roku. Uzm1I,

że jest to sojusz militarny wymierzony w Niemcy, podobnie jak porozumienia Francji
i Ro:,ji przed I wojm1światową Zarzucił te} Francji, Że' jej postcpowanie jest nie-zgodm:.
z paktem n2!1~kim.
Przemówienie wocha III Rzeszy zostało ocenione w Londynie pozytywnie, wobec
czego 4 czerwca rozpoczęły się rozmowy brytyjsko-niemieckie na temat zbrojeń
111, TSkich .!111. na śa1ny111 wstęp1<· przewcilrmzą,cy 11<-ic·gacji 111,·111ieckiq luaehim v(ln
R1bb,·ntrop zażądał, by tonaz fiuty WOJrnnej Nbmcc mógł usiągnąZ:· 35% tonażu
floty brytyjskiej. Minister Simon próbował to kwestionować, ale Niemcy nie chcieli
iść na żadne ustępstwa Ostak·t7.nie, w 11Hadzie ~,<lpi;;:anym w Londynie 18 czernc;1
19'1:5r., Anµlra zgodziła się, by stosund: floty niemieekiq wynosił _jak 35: 100.
Niemcom przyznano także prawo do budowy łodzi podwodnych (U-bootów) i to
w stosunku 100: IOO. Ówczesny członek brytyjskiego parlamentu Winston Churchill
pisze. że przed podpisaniem t12gn układu Admiralicja odkryła, iż Niemcy potajemnie
zbudowali dwa pancerniki „Sdmrnhor..t'' i „Gneisenau". ,,\Vobec tak bezczelnego
i oszukańczego pogwałcenia traktatu pokojowego. który zaplanowano i rozpoczęto
pt1ynajmnicj 2 lata wcześniej !w 1933 r I. Admi1;iiitJa pomy,,lała Sohi1·, .że w;tl!(l
byłoby za,1,rzeć angidskQ-niemil'ckie porozumienie morskie. Rz,1d J.K. Mości uczynił
ten krok bez konsultacji ze swoim sprzymierzeńcem - Francją - oraz bez infor-
mowania Ligi Narodów. W tym samym czasie, gdy odwoływał sic do Ligi Narodów
i :1wdnywal sobie poparcie je1 s:złonków, aby zaprotesto·wać przeciwko złamaniu
pr.lcZ Hitlera klauzuli Traktatu dotyczących ~praw militarnych, sam zamierzał poprzez
zawarcie prywatnego porozumienia zlekceważyć klauzule dotyczące spraw morskich,
,n;:jdując,, ,i\' wtyrn •:imyrn 'fr;1ktacie'' (\V. Churchill, t. l ,; 150-l'il i
Układ morski był wiellcirn ~uhceseni N1t:tniec. po11iewaz ro,bijał jL1dndć pa11s1w
Zachodu zademonstrowaną porozumieniem ze Stresy (tzw. front Stresy). Wielka
Brytania jednostronnie zaaprobowała zbrojenia morskie HI Rzeszy, nad którymi
praklyczn1l1 ,:adnej kontroli już być nie rnogło.

2 I. 3. Remilitaryzacja Nadrenii
Kiedy ~wiąt Z8i\l} był ngH.''•!łl wf,,,:,!,.,; w Ab1~ynii, Hith-1 umai. IL nadchoJ:11
stosowny moment do realizacji następnego celu: remilitaryzacji Nadrenii. Z wojs-
kowego punktu wi.dzenia był.a to niezmiernie ryzykowna operacja, stąd też i,cencrałowie
z,~trzcgali Hitlera przed zgubnyrni kons,,kwcncjami, 1akie mużc wywołać. Churchill
tak skomentował te sytuację: ,,Gdyby rząd francuski zmobilizował swoją armię, liczącą
niemal 100 dywizji, oraz całe swe siły powietrzne (nadal błędnie uważane za najsil-
 rne_1~7e w Eun ,pie}, llll'\sittpliw1t' mern1t-cki SL!ab Generalny 7tT1Uslłb} Hnkra dr,
ndwinltL Podohnt' okidrn,mi,· jq::c' amb1c_11 najprawdc,pc•dlA,rneJ ndałoby ~m1crleln)
cil'~ jeg.r, władzy. Nie nakży zapomina,', LC w lym oh,:·::ic' ~arna Franqa hyh
iJostatecz.111ę silna, by wypt,:dzil' N1tTnc6w L Nad10:mi nawd be; pc,mocy. ktr•1c1
udzieliłaby jeJ Wielka Bry1a111a w :1wi,1zk11 z pod11;'.ty mi przez hanc.1,· krnkam1. _1ak
n'>,vnież w 7\1·ią1ku 7 ,ohrn, 1:1, ;m1am1 \1·vni kajqq m, ,
Traktatu \\ I. 11c;m.<•"
1_\V ( 'li11n:liill. '-- :'lhl Nil· \11\'l" d1n·,111·:••· i(· j'HTW~/(' -l~ 1•,1('.1i11 f"' wkn->< 1c'lllll d,,
N.itlrc·m1 111111'1 11w.1,,d /,l n,qh;1nln,·1 il, ri,·rw1q,1, ,, \\' cal:,111 ,11n1111 /_\'('Ili_ ('ik;ii;Jf,,
s1~ jedn;ik. ie lfllmcja go nie zaw1odl:1: moc;11st\\a z,ichcdnie nie wzp(•nt:ł) 1adn)d1
kc1nk1clnych dnalań. a rcii m ta~7y,lu\\ ,!-.i. kt(,ry 1110~:ł \i<;: \\tedy L.llarnm;. it'•·/C/1.·
b.:ird:t.il'j się \'u'.Hll'Cfill. T1udno pcw1t.·c'?.ieć. 7.cby akcp pnd_1.;ta pr1ez N1cllK) byb
n1c~p,)(!71c\\HJ1,t. Już w lutym I '/15 r. Lmdcrz mc1~1iecki w ro,11111\, 1:: ,_ a1:1ba:-.;1dnranu
h·,tncJc I Anglii zapc,w1edz1al zdet·yduwan,' d1ialama v, sp1av,-1c N,1d1,~n11. \V 1•rnd111l1
le)',07 1nku Hi1kr 11<wiadc1\I., ii frann1sk(Had;,-i,d,.1 .,\\(ll,l"1,v ,111u,/ 11v.:;,1;• 1;1
b,·1p11 ... wdm;1 _,,_,,,;h: dl., N11 11,h', 1 11"li,-, li':,'.(' w:-,h·l~w H'/\'.'.1/,ll1r;," ,l11l1;i, /<·111
Locarnu" s, 1 be7p17ed1111otnwe. P(,71ll<'.J, podcz.a ... wuyt:, Jrancu:,,k1q•o mim,lra :;pr;m
z;1gianic,.nych FranLji Pie1n:>·a-Hie11rn'.'a Flandina w L,rndyni,, n,,,,ah1rn, ,pt•~i°•b
po ... tqlo1-.mia obu pai'1 ... t1\ w IM.ie pup,ake11ia -,tatu~u Nadrl·ni1. chat zo ... taJ,_, ll-
11stalo11l' w pakl'il' rd1shtm.
Kinly Jednak na pul7ątku lutego I 936 r HHltT pzyjmo\\'al grnp<;:' d,1enrnkurzy
francu~kich, próbc,wal udc,wocnić im absmdalność tezy o i~tniemu \I rqx,,\·i 1:1i~d:1y
Frarn.:j,1 i Niemcami. LlgoiJowy ton te)IO wy,qpierna ztwtał w Par\LU ,.tU\1Mnfl).
a frann,,,ki amba\ador w Berlinie zwr{cił \I(,'. 7 pruśb:.i c, \I y1a;111eme r, 1y.b1tk1\1
kandcrni na rrn,ilnn -~,- 11 1 11;,·m;i uhu l.i;q\lw O•lp<11', LL·d/ llll'llllt'<_ ~ ,1 rli ,--d.1, it'
~;,c ✓ c·,1•"h p1upu;v, li hil11Ł1,1 c,,; wL1o,1rn- Pfll,JC<>l\\l.1;111,_ 111-L11•h't· 1,·,l.1r:,1 ,q,111111,111,·

W tym sm;1) m m1es1ącu Neu.rath oś111adczyl ,11nbasadorow1 an1cryL11isk.1cmu \\'d-

liamnwi I:. lloddowi. że Niemcy )!Otnwc byłyby wn cić dP Lip !\;u1,(f(,1~. p,•d
wanmklern pewnyd, usl;;:p:,tw :tt' strony Zachl,du. \V!,rólcc y.:dn;;I: okaz~Jo ~t,\ 11
były to tylko dna!ania obliczone na uśpienie Zachodu_
Bczpo;rednim pretek~tem, kk1ry miał u~prmi,iedl1wić podjęcie dec)t:,11 w spra1'-!'-
Nad1t>rni. ~lala ,j~ ratyfikaqa pr7cz parlarne111 frmh·u:--ki '.'.7 lwąu 19 l(, 1 11kl;,du
'/ /SI{!{ p<·dp1~;un-r(; w 111aju ['J\'11 llille1 u,n,il In 1.11L1111;1111t· p11,·1 l-1;11,,·1,· pa~tu
1cr'l::,h1q:,_,_ choć w,,;y~,y 11m1 :·,))clldl,mu~t:c nt1d1 ,,, 11'_1 ~Jl!ill\JC Ldarnc uJi111crn1c.
Mimo Il·, mimsler Fhtndin cigłosil mil) chmia~t. i.i: h·ancJa ,l!otowa _1est kwe~li<;> inter
pretacj1 układu 7 ZSRR 01.kla(: Stałemu Trybunałowi Sprav, icdh lhr~u Mi,d,:-.11cm.,d,,
1ve_1 i pcdporządk.owac ~ię jego werdyktm1-i. W rnbot,;: 7 mrca I 93(, r., h1ed) ndd11ał}
niemieckie wkracz:iły do Nadren11, l\eurath wn;czyl amlxi~adC'n•m h·ancp, \\'1rlh1:·1
Hrytanit, Belgii 1 \Vlnch rnenwr,mdum ,,hci;1iapjC"e han,._1,; ndp()\\ 1c>dz1.-iln,1~c1,i /.t
:thtrnani,· Paktu 1eńskiey P „Francja. pv;1łqc Pakt lokarndi~k1. od1ww1c·d1i;1/;i 1:111·;11 -
,·1,·111 ~111-r, ,w;mc~·<· \\ ył:1, 111H' pi 1,·,·1wk, 1 Nin11u 1111 ~P_lli'--111 w, :1~1.ow, ro ie·:/,\\ i;1/k1, ·111

Radzieckim. Dzi,ki temu pakt rc11ski, ,awany w Locarno. s11;,u! ~wt· wc1•,·nt;1ur1<·
znaczer ie i \,- praktyce przcqal ,~tnie.:". Mt'morarnlum ,aw1l'raln ll'/ ,;;tł) .':.'i,lal',
propOZ)lJL" i)m min. /'l,hJ\\u~,: Lawa1cia p1Lt'7 Nit·nK:y 2) lt'lrneg(, p:1kt11 C' lllt'il)!
re~ji z F1 ancF1 i Bt'l)łi,1, craz p()cloh11ych p:11--.t,,w dwu,ll(lJ11iycl1 ie wsch(.1tlm1,-i1
,,t. . iat!a1111. uh1·rn1enie ,.dc-rnilirnrv1uwa11cj ...rrdy 1,a )!I\tnll",tch Niemi,:,· z Fntnq:1
 \f HIROPA Tv/ 19;:u SYSTEM \iLRSALSKI / JECO tI'ALIEK 429
i Belgią,
podpisanie paktu lotniczego z państwami zachodnimi, żeby „zapobiec
niebezpieczeństwu nagłej napaści z powietrza".
Propozyqc nicn,ieckie po1raktowano poważ111e i już od niedzieli 8 m.ucu w Pa•
ry,u i Londynie rozpoczęto pn~pit·szne kon~ultacje. Początkowo wydawdo ~ię, i.e
Francja podejn1i,, jaki~ kroki, ak z decyzjami zwlekano, czch\iąc na jednoznaczne
stanowisko Anglii. W Londynie podkreślano jednak, że nic można zlekceważyć żadnej,
choćby najmniejszej szansy uratowania pokoju, ale gdyby rrancja wystąpiła zbrojnie.
Widka BrytaHi:1 \1 vpcłniłaby we mbowiązu11i:1 l'onieważ icd11.;k złamank 11 ;il,1,11ów
pukuJowych pu\:t'. Niemcy bylt, ouywiste. /;a:! it,d musiał 1.aJ.tt' Jaldęg Shmow1sko.
O demilj1aryzacji pozostai,!cej w granicach Niemiec Nadn°m1, zarówno na lewym
brzegu Renu, jak i w pasie 50 km na wschód od tej rzeki, mówiły artykuły 42, 43 i 44
traktatu wersalskiego. Decyzje te powtórzono w układzie z Locarno (pakcie reńskim),
który Niemcy podpisały dobrowolnie. Stwierdzono w nim, że gdyby nastąpiło pogwałce­
nie ustaleń dotycz,1cych Nadrenii, ,,akcja natychmiasrowajest korntTzna, czy to z pc,wo-
1111 ]'r:zektoczcrna ;,1anicy. Ct\ , powodu n,·1rc" zecia dzi:1hll1 wojennych. uy też
z powodu nagromadzema sił zbrojnych w ~trefie zdemilitaryzowanej". Pierwszą reakcją
na wkrnczcnic wojsk niemieckich do Nadrenii była skarga złożona przez francję i Belgię
w Lidze Narodów. Następnie przedstawiciele Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Włoch
1ebrali się W Londyme, gdzie l 9 rnarca.1936 L ogł(l.sili „tekst propozycji" pod .adn:sem
Nirn1iec. Wzywał on Niemcy do tego, by sprawę relacji rrii~,dzy układem francuskQ-
-radzieckin1 i paktem reńskim oddały pod osąd Stałego Trybunału Sprawiedliwości
Międzynarodowej w Hadze. Apelowano też, by Nicrncy wstrzymały się od dalszego
wysyłania wojsk do Nadrenii. Dalej, proponowano Niemcom podjęcie rokowań w spra-
\11,· n·wajistalltsu N;1drenii. \V nkresieprzejściowyrn, zanim d!>Jdt'..i( dotalcich l"\lkowań.
pn.-.:[;mowiono .,j)l'•Uynić wsr.elkw h,11iecznc z;1rz,1d;;cnia", W nlll lll\VOrzenia 1111,_:d;,yna,.
llH.luwych sił zbrojnych, które „za zgodą wszy~tkid1 państw zamt.e,esowanyth" ta wkt
i Niemiec) obsadziłyby pas 20-kilomctrowy w Niemczech przylegający do granicy
francusko-niemieckiej. Niezależnie od tego postanowiono: ,.Wytoczyć prLed Radą Ligi
N:m,dów, na podstawie artykułu 11 Paktu, śprnwę akcji jęd110~1wn11ej Niemiec, klóra
~uinowi groibę dla hezpiecz:e6siwa europejskiego i zagraża poko_1owi".
Niemcy widz,1(·, ie pań~lwa zac;hodnie me "'" zdolne do żadnych działań, zlek-
ceważyły propozycje londyńskie, a pomysł czasowego ustanowienia strefy w Niem-
C7.ech pod nadzorem międzynarodowym uznały za oburzający.
Sprawą Nadrenii zaj~ się w marcu_ również Rada Ligi N:m,dów. która 11a swe
posiedzenie zaprosiła. prtedstawicida Niemiec. Przybył na nie Ribbentrop i w długim
11rzcrnówieniu komentował argumenty przedslmvione przez Niemcy w memorandum
z 7 marca. Rada Ligi Narodów ograniczyła się do oświadczenia potępiającego
jednostronne złamanie przez Niemcy traktatów, ale żadnych sankcji przeciwko nim
nie uchwaliła,
1<emilitn1y,,1qa Nadrenii /;111icpokoila ~/1fl1•<,lnie Belgi;, k1órazroz11m1:1b że
nic może liczyć na 12.warancję bezpieczeństwa ze slrony sygnatanu~zy paktu refi,k1cgo.
14 października 1936 r. rząd belgijski ogłosił więc, iż Belgia jest krąjcm neutralnym
i wszystkimi siłami będzie bronić swej niepodległości.
Wobec tego Francja i Anglia przekazały rządowi belgijskiemu 24 kwietnia 1937 r.
wspólną deklarację. w której m,in . ,,Oświadczaj.:1, że uznają Belgię za zwolnionq od
teJ dm it1 C)(: \\ ~1elkich w,r,l\,km 111d1 ;d:,c.w1;v,ni. \, ': 111laJ;JC') eh 1. 1l;i 111t·J I ,,.i;_
7 TrnH;,tu L.c,la:nL'l~~kiq!.O, bądi z pn1uzuHHcll 1;,\•,a~L 1 d1 ,1 ] .nn<l)nlc [<) rn,1:,·,1
193(> r, Oświ;1dc1a1q, 7c utoynaq,1 \\ 111nn \\ \fo,unl-,11 d,-, Hd,l!II 1.-,],,1\11;11a111,;
pu.y_1śc1;1y:J i pem,1c1, U61c· zaci~µn\'ły na nwq łych ~,1ni;d1 ;,kt11\,"
Tr1cn;c Rn-,i:a naionu,.1,I przck:w1la Bclrn nN,· iJ pai.d,.1cr1.1kd l'Jr! 1., ''- "1órv1
u.ytlln\ Ili. In.: .. R,:1d '.'./Jt:m1c-i:ki ~(\\ 1crd,a, re nidyL1lnc.,,.- i nic·n;:111ą;d11i 1 śc' )'l':tlll,
lh-l~•.i1 kiy '·"· "''··1•i:ln~111 111k-r,·,1c :\l,,,;i1•,f11, /,Il l11,drn,l1 l'<d1•.11 re!,-;, ,111 '·''-''l'-
J'ił~t;111<1w1u11,·, 1<.' \\ /;idll_)cl1 ,,k,ol111n,,ś.c1,1,l1 Iii\' n;1r11,,> r11d 1 k.,lr1<1"1 1 ,,J,,,. ,,

Ticlg1, 1 A' li~·dz1e 1,,w,z.,. ,,,Hm\1·:il 1,-,rytorn:m hcl)_'.IJ'·k:,:, ,H.'/\·\, 1:,v1c· 1 w:,J,tlk1,111
,,YJ@ll.,11, ,1_!.lyh) Bclt:i;i 1,·11,la ud11at w al,.,cp 1111ht;1;11ci ,J.;1l-rP\,anc1 J'l'f.Cll\\l..(
l\1cmcnm z nk:11_j1 h111flik111 zbWJnl.'f'.<.\ \\ k1,'.•rc !\1L·1r11.:y l:ylyby uw,~l,H11.'"

22. Turcja i spr:nrn l'icśuin

i\l111J< J<l1p,L1l11 111,i,,·1.rnr: (),dr:;,wJ1,·1••· 1,1 I ,,,,,piw '-.\\1.11,,,-..,·1. Iw,, .. ·.,\M11

zaczęła nlbudr.,wy\1·a(· '-\',:J ro1)c_1~· 11w;:diyn,11rn.l, 1 wą .lu, 11,1 l1,nkr,:uc11 1,,.1 ;;::,J,1,:1
w Jl/23 r Turq:.; tr:,ktP\v;:na hyl:i 111c j<1l..11 p,1i1~;(\1(1 r•t'l,!111;;m·, ,,k r,,<',,J ,,.~,. pa:11wr
rnc,car'.l\\ Z\\\ Ó<;'"l-..ich. Po;..bnu\1·11.:ma lraklatu J,,,a:1:,,k1q,:P h, I) dl:1 ·11.11 p , , 1, 1t·!c-
b1rz) ,t111c_i"7e mz układu w Si:vrc:,,, chi,(- ,atv,. H-rc!,;iiy 1n,11ad I', 1,:ln11,1t <>di',\, "1-'"'
p,r'1-L11<1. ,l" konwenq1 ,, cic~mn.:d1 n<1r711Licł) ,1ej pt:v.ite ur1a111,'/u11,, ~u11u,.-11u1•,.n
Konk1c:11e1a k1za(1,L, fKVO:,,t:111tl;, kż nid.1ór,: l..\,C:,ll, tcrylunal11,· T11r,J1 dn 1•1·,i,111,J
ącge roz,trzygm-:cia. 1-'ierv.~za z rnch c!;Ayl·zyl.1 b<a_f,(:lk't:I.' \I· r, 1p1; 11;:lt, 111.i rej,11,u
tdo..,ulu. Turq« pr;-)p<:,minaJdC, ze· ob,zan:rn t\ 111 \'. lad:th pr,t<1 kilk:,,d l;,t. 111t·
·1r;1th:1l;, l,H; / /<IJ:l'<.'111 tr11kt,1tt1 \I S,~'\'ll'.',, k!<•IY 11.1 .. ,,11 f"l/')'/11;1\\,lł lr;il,.,,,wr \\'1<:li-1,
H,-,l;i''I.I 1.1, /lkc·ytlo\\;11m· ,!;11\l.1 tł,, 11l11 1 111.111i,, ',l,"11111 ,,. r:irn.o,I, ,.,,., ·o.'' 11 ..,_J.,1LT'-'
manduu. Sp111\11 1 z1untere~u,1 ;me byty le, 7y" c St11ny LJedno<.zcnc. <.!c,rr1,.1,:1q,1c,: ,J,,'
u111am11 ,:1sad 1 ll··wnq•1_, do,l~TU do 1a,r•h'1,, rr,py 1111ftowe_1 \I r,'J<"llll.
KonlcTcmJ.t " I .nza11rnc: fi,b,,,,1ąz1da Tu".!\' 1 \\'1clk1 H1:,tam; '~'-' rq:,,. f-)
11, c111fu d,.1n1 H;ciu n11e,1,·c) d, ,pro\\ c1d1 il) d<' 1 pni nzum1\"t111, ,.,. ,pEl\\ 11:' ~,k,·,ulu,
,! ,.._·icli tcgn ni,· r,~1ą~n;1 u,-.nal 1 dccvłi\'. R,·,d, Lip l\an:•dllv. L:J: 'l:;' te? it1,lo
J.k,.p;_i.rl'dnr,· Jll/lllP\\ y turt·cku hr _,·t:, 1,kic ,11ku1\c1) ly ,it h11•J 1..:111 1 Pd s1crp111a
jł}:0..J. r ,p1:iv.-:1 ,11t•clł11 d11 ( i,•Jll'\\\ I',·, 1•.j,••h1d1.,11111 ;11J•11111t·nt1•\\ •!1<111, l<' .. d,, I i; 1
l\.11,_,,!(t\l {'tl\\(11.,1:, 111i,•d'f)ll;l1lld1,11111.,,11ll\l\' ,,,,,! Lw11111l•.11·11, ,/\\'Cd,k1cr,,1 lyrl,111,,1h
1

Hjalrnar.. , B1:11:linr:1, ktf>111 wysłane, do \Io~ulu w C'du zbadania na,t:1,1H:rn:r rn1•.·J~u'ol.1t'J

lud11!l~C1. W p:t1d,1er:1il,;u r1:1d lirylj.J~l,.,i \'.} stn,P1\•ał t!o Ankal') ulttrn:,turn. n1d:11,1,:
\',')Tllfarna .~ ciągu 4F, grnl/111 Pddnal!':\\· t11rc:,:l,,.i,l1 11;,płyv, :qac,d1 11:, 11i,,1,tr l\1•.,~ulu
Rada 1dnlab '!apt>lill·•: ku11fl1kln1,·i. ll'-lab_1,1c n;, JT~.11.·d/l'l1lll v, lirnl.s,11 11111~· 11t'11:::r-
h.c-:r1n,1, 7.i,tprch• 11\;1m1 pt"t.1."1 nht· ·,lrPn)
R,tptTI kumr,.j1Hr,,ntmi-•:1111,· v,yja:-:1,1! ~pr;111v, ,t111t'nl1,q:\,.' w1hrnt', 'ft' Krnd,1111,-.
pun1;,1:11:1c1 ,,,·,ru,I lud11,,,.ci lt')'H'IIII, d:1/,1 d,, \\\'/\'.,•h-ll1,, ·,11· /,111,1•,11,, ,,,! ·11111.11.
jd~ i Iraku. P(, za~1ęgnh,:ciu c,p11m S1,dcg1., Tr) buna lu Srr:l\\ iedl 1\1 ,.,~u 1'1-IH;c!,\ n.11, ,_
do., ej w I ladze, Rad,1 Liµ-1 Narc d,·"' zdecydc,w.tla I(. gn:dma I 'JJ,'.'1 1., u rrnni<..a
1

mkd,y ·I urq,r 1 11 al,,.1cm b1;dnc ,, ) t) cze-na 1µoó11e z l111i4 dernarL1(\'!l1ć1 L1'-lalon,f

\, H1c,b.J1, a ludno~c1 kuid) p,ldl'_l pl7')i'.11,me ;-,n~,t:1,·1n spc<1,:lnc· pr;,wa 11,11ndo11·e, ,·,,
czego zeh1•"1,1L~111c, m,1nd1:rnr:w;z1, (.tJ. Angli,•l 0,11,1,'11;1łr• r._-. i'.c 111c111:d ca·ly ,ikr,;)'
 xr EUROPA 19/9-1939. SYSTEM W/,RSALSKJ I JEGO UPADEK 431

Mo~ulu przyznano Irakowi. Początkov.\'> Turcja protc,towała, ale :zaakcep-

towała decyz,ję, co ,,anktJ,mował ·rrak1a1 turecko-hrytyJsko-iracki, prsdp1sany w An-
karze 5 czerwca 1926 r.
Sprawa Mosulu nie przyniosła więc Turcji sukcesu, ale państwo to zaczynało
cor;11 aktywniej uczes111iczyć w europeji;I-- i bliskowschodniej. Turcja
podpi:,<1Li Pakt Briąnda KelJogga, a 11;1sh;>1111ie przys1;ą,ila dQ Protokol11 r1a 1skiewskieg1
zawI,·1.ii;Iz,_-.go zobo\"> 1:11,mte wpro\1,1.!,Tma wżyci< paktu (2; l I 'I:''! r.). W I y11,
cz.asie Turc1a utrzymywała przyja:.me stosunki z ZSRR, ale tab.c potmfiła uregulować
wii,;kszość problemów z Grecją, stając się w ten sposób elementem stabilizującym
sytuacit międzynarodowzt w skomplikowanym regionie ną styku Europy i Azji
Wy1;u,·rn lego byk, zaproszcmc Turcji do w Lidz,· N,m1dów, którq
członkiem stała si;,, I lipca 1932 Turcja podpisała p6iniej Londynie dwie
konwencje o definicJt agresora: rcgtonalną i powszechną (3 i 4 VII 1933 r.).
Szczególnym obszarem interesów tureckich były zawsze Bałkany. W okresie
międzywojennym Turcja zawarła całą serię d\vustronnych i wielostronnych porozu-
mie11 Lic,4ych ją f"111stwami b<1ILmskimi. J tak listopada I r. podpi\ala
ti;-ałctal przyjaźni z Jng,,st:n,;ją. az 25 paidzirn11Ka 1929 r TrnJJat o neutral
110śc1, arbitraż.u i koncyliacji Udzfal lurcji w czterostwnnym pakue bałkańskim ud
1934 r. miał z kolei istotne znaczenie w procesie zbliżania z Francją i Wielką Brytanią,
które łączyły z tym porozumieniem nadzieję na zahamowanie ekspansji nicmiecko-
-wluskicj regionie \Vyraźnie polepszyły się też ;;rosunki Turcji I Grecją. o czym
świadl.,yl układ z października r. oraz Pakt serdecznego purozumienia
podp1:•any w Ankarze wrzdnia Zawiera! on m.in, ciek;1wic sformułowany
artykuł trzeci, który bn:mi.tl: ,,Na wszystkich zgromadzeniach międzynarodo\vych
o ograniczonej liczbie uczestników Grecja i Turcja skłonne są wziąć pod rozwagę,
żeby ddeg:it jednej 11ich miał sobil· ~lei.oną obroni; interesów wspóln;ch i spocjal-
nycli strón [ ... j" Kilka lat oba pań,l\,;; 1awarły Ak'nac:h Trakrar
neuhalności i koncyliacp (27 IV 1
Turcja z,1intcresowana była r6wrneż rozwojem stosunków międzynarodowych
na Bliskim W schodzie. Przystąpiła więc do układu regionalnego zaproponowanego
przez szacha Iranu Rezę Pahlawi. Podpisali go w pałacu Saad-Abad w Teheranie
8 lipc.t ą r. władcy li 10, Afgani~l;mu, Iraku 01;,1 11<11ydent Rcp11hl1ki Tureck1,·1
Por, 111s·de to, Paktem i,J ,ego W:sch1,d1 Paktem ~;,,1d.;1had.2kirn lub
Ententą Wschodnią, zmierzało do koordynacji polityl..;i sygnatarius1y, p11przez stwn-
r,,_enie Rady Ministrów Spraw Zagranicznych oraz stałego Sekretariatu. Zakładano,
że pierwszym zadaniem sojuszu będzie uzyskanie dla Ir.mu miejsca niestałego członka
Rad; .1g1 Narodów, a dla Turcji, J;}ku „kraju r6wnuczcsnie. europe1~kiego i azjatyc-
kiego" miqsca pól~talcgo członka Ligi.
pamiętamy, KPnwencja ~prawie cieśnin z 1923 .r. nnkh1,fala na Turq,;,
obowiązek zdemilitaryzowania obu brzegów cieśnin Bosforn i Dardaneli oraz wy-
rrnenionych w tekście wysp. Wykonanie postanowień Konwencji w sprawie cieśnin
podd;rno 11:1dzorowi międzynarodoweJ. Turcja uważała te rcgubcjc z.a ograni-
czeui,· suweren111 ,<t 1 , po we1sc1u I .i.gi Narodów ruzpocz.ęła intensywne zab1egt
o ich /11ies1enie. Po włoskie, 11;; Etiop.ię i zwii,:1-,szunej aktywrn•~CI Niemiec na
Bałkanach, a Wioch w basenie Morza Śródziemnego, zarówno Francji, jak i Wielkiej
 .~1//JJ/r \\(/Ji·,11;1!/ /')/'l-f\H<,
--------------

Bryt,mu bard.w ,rnkzale na utrz) rraniu 11 r1> 1aznych sm,unh:t',w z ·i c;rq.::i. Sn•, urzv!,_,
to nowe warunki do rozpatrzenia ,t,_u-ai'i tureckich. Zv,-iazek R,:d;.,1e,:L. JUZ nale;ac:,
do Ligi Narodów, zainlnTs(1\\ :my b) I n'.11\ 11ic1 rnvi?.14 komi UKJJ c CH_ ..;mn;,ch. ktl•EJ
wpnrndztc 1'odpi~al, alć nie ratyfckcwal. Dcbre \\taLcTllć u,1,ita pnnadto a1gm1w11taqa
Tur<::ji, 1/ me zamierza wzorować ~ię na _1edno~twnne_1 rernilita:·yzaqi l\adremi przez
N1t'mc\ i che~· l:.i:, ,lać .1gc-d,:- syg11;·1tari11, zy pt•prndrnq kc,nwc11ep Z taka to· pm<h,1
,w1i,, d '"\' r1;1d lllH"d,i 11 k11Kl111.i !!J 1{1 1 1, -.,',01ku 1.rl')'•1 ,,d ·, ltc-r11c,1 d,,
•1() lipt.i l'Jil: I. 11 •;w;qc;u,h1q 111wi,.n,1,,,,c1 f'vlunhu1.\ ,,dhyl,1 '.J\ k,>11k1u1LJ,1
z udziałem: ·1 UJ\'._ll, Rumuni,. But!!arn, /.SRR, 1--rancji. Wielkiej Hr)ta:111, .l;1r·orn1.
C,ą,'ji, fogo~lawn i A1.~trah1. Udziału\\ l.:onterc·nq1 o,'n;ó\1JI) \\'Juchy. które I\L·,\v,,-;,,
rozosla\\;tl 1 w konflikcie :c Lip\ l\;1rudC,w.
Minio wstq111ej Zf.ody uczc~lrnkt,w 11;1 re\, iz_k r:optzt"d111d1 u~Li!cn. c1-.1;vm~ciL
pnmzumicnia n.i kcnfcrenc j i rnt' h) lu Lt,1 e, po nic \I c1 i ,.1.0:crók,wc rr(>pc-zyc1c ·1urq1,
Wicll-.1c1 B1yt;11m I ZSRI{ fl('(./;Jlk11\\f) rlo,.t' /tlaC/lill' ~11; i{,i111h. h\llll)'rt•P·b 1,,!u:1k
\>,i,l_illl\'ln 1 .'O Iii', ;1 i'P.(, 1 I', t\!.-.11!r,_'ll.\ 1•t1d111•-.;ma 111~!;11;1 111>1,.;: f,1,110,•.,·11q;1 <'.•·l\t1,1,o1
crr,,111iz.1qi Cll'~lllll. \\ d!lyl,ulc jJWl\1,L)lll pu[\\Jl'H..Lał,l t'llil .Jd~aĆ~' \\•.ilm•~d plll'
pl) wu i iclcdugi mc•r~kiej \I' cic~11inach''. llpra;H1icn1 a TurCJi ,,· re j,)nie cic~nin w~taly
11-ydatnic rw1ębzonc. I tal,;, a1iykul lrt)Tl,ht:, nit,w1L il "O przcplyl',ic pu:cz (·1c~11111)
nkn;;t,'m 11 c1u111ych Rz,id Trntdj pcm inicn by<' urrzcdZ('llY 1, drcdzc (:n·k1 rnatycz-
nc.( i 10 osiem drn \\Ttesnic1 (pa1ist11-,1 czarnc1 mor,k1c'; i p1;·tnaśuc dm I puzn,talc
pa11stwa) Bardzo j,Jotr:y 1-,yJ art\kuł dv,-udz:1C,I}: ,,\\' czasie w1:Jny, 1,'dy Tu1c1a J(. >I
slrrni, 1 \,01u_1;1c;1, me będą <,10~01,,mc post,1nowienia artykuló1,· nd 10 ch 1 l ~.. JH7cpły1,
nk1rt(w, wujennych btdt.ic 1.akż.al calh:r,wicic c,d ,wnhc1dncgu u1rnm1" Rz,1du Turcc-
J... i\... f Op,
h,11111l·nc f,l. •-,kbd;q;1,·;1 '·"· , ''-' .11\', l-,1d1,1-.. -I 1;1L11.1111k,·,11 1 pn,1,·L,,lu. •,i< iq'.(

lnwo omawiała za~ad) lra111,ytu przez cic:,rnny st,1tl,.,u11- li,rndl1•wyd1 i uls1~·1uw •.1(<Jeli-
nyd1, nakładała też pnrnc {\gnuiic,1e111;1 dh, ('.11'1,tw nieo;11rn 1 rnrn,kidi. [)!;, Tun-11
na;waznieJsze były rostannwie111;: pn:1k1kolu. 1-dos1;1nTu: .. Tu1q;, hędne 1:u,ył.1
n;:.tyduniast rernilitar 1 z~1wać ,trd~· cK~nm 1,,k, ja\, ;,na jest , 1 k1c·~li,n:1 we \\c„tęp1e d(•
pC•\\'}'/-Zej h111\\Ct1cji" oraz art),kulu 24 ko111vc11t-j1· ,.l praw111e11i~, h1•J111~11 l\t1<;(!1y-
na:·odowej, 11t\v017.onej na moc) kom,e11Cj1 dotvcZ,!l'l'I u,tn•iu cic~11rn i. 1.!ma 2-t l1pc1
!'.12 ·1 1 , prtc·d11·1d1a n;, IV:1d Tu1,:ck1" l'11rnl·,1,1i JH'slam 11,·w111.1 p1t·t11~1,l1.1 wd11H:11I\
,1- ,,u,· I\ d11111 pud1•1,;rni,1, Jllt .:I li(lc;, l'H(, r ·iurq,, 1\111,.,,,.1dnl.1 IO ,v•--.1v1.1111·

\\OJ~Lc du stref; dr11ychc.i:as .i:dcmilitaryzowancj .

hunwcncja \\ !\-lnntwux była wi,;c ~ukccscrn Turqi, ale, tr-·1 kcffprnnw,cm
intercs(l\\ 1ó,nych pa{1~tw. Dbtc)'::c też nawet Wk,,·hy ru dwu latach cłu l.:onwencp
przy,12,plł).
Turcja, w:,-knrzvstUJ<1<.: pr1yd1\ ln;:J dla ~icbJC kc,munk!U1\' rnirdzy11an_,duv.. ,. \1·zm,,
1 •1a ,t.ir:rnia o 101.,1-i:11anic inneJ, poza \k,,ukrn, ,pcrncj kwestii h~l)tcnalncj„ CliPdnl,·
, · 1·, ;1111<'/.ll'f Pk 11,T, i 1t,11,/, ,t/.. l i\k,\,111drc'll \ . n1:1_1d11p, _', \I<, , •• ,,11 ci,,, '" g, ::111c1cl. :-;v, 11
N;1 n :\1C)' układu Y LJ wr1e.-:111:1 I \J 1(, r. mandat l-rmKJI nad ~,} rq przcdlu;,.urw Jl'Szczc
{' hty lata. \Vrn\ en, Tun.,1a upommala sil; o pr,,wa hidno~c1 curcd a:j, domagaJciC s1~·
relneJ ault111omii ,:la 1•kn;-ru Alcxa1'clrctt), zw.mer;, pr1c1 Turk{m I 1;,t.:.). luh pt.) !;1-
l'?crna g<' de ,1•,cg11 pa11\tw;L Spór Il-n 1.ar{mnu l·r:11;ljil, jah. 1 T111q;1 oddal) ó·
roLHrzy gnii;cia Lidze Naroc!(,1,. Cidy sytuacja ~i, 1,H1~t11.yb, \\ 1::'.rudnil, !lr',(J r Ra. la
 XI. ł'UROPA 1919-1939. SY!ffEM WERSALSKI I JEGO UPADEK 433

Ligi W}<'łała swych obi,cnvator6w do sondi,aku. P,1tl,Hncnl turecki uchwalił rezoluqi.:.

wyr:11aMG! wolę p11.yh1e1.enia Ha1ayu \Vojska zostały skoncentrowane w pobhzu
grdJlicy z Syrią, gdzie zresztą kwaterę polową ustanowił szef państwa Atatiirk (Kemal
Pasza). Na styczniowej sesji Rady Ligi Narodów w 1937 r. wysłuchano sprnwozdawcy
w sprawie Hatayu szwedzkiego ministra spraw zarrnnicznych Rickarda Sandlera
Zaproponował on. aby sandż,ak pozoo:tał nominalnie w granicach Syrii. ale z peł11a
autonnmi.1 wewnetrzrą rwanmtOWC1ll!! p11.1•zFrancj\ I Turcję.Prze, kiH.1tnastęp11yd1
miesięcy opracowywano szc,.cgółowe regulacje dotyczące .rnmltaku. Wres,.cie 29
maja 1937 r. ministrowie spraw zagranicznych rrancji i Turcji podpisali w Genewie
dwa podstawowe dokumenty: Statut oraz Prawo fundamentalne. Zapewniały one
sandake11·1 własne organy' ustawodawcze, uznaniL' Języka tureckicgn 7.a oficjalny.
szerokie prawa Turqi w porcie Alexandretta. Wszy~tkic sprawy sporn1,: miały by(
rozstrzygane przez stałego delegata Ligi Narodów. Przeciwko takim decyzjom za•
protestowała nieturecka ludność sandtaku, a zwłaszcza Arabowie i Ormianie, którzy
schronili się lu po fali pogromów w Turcji. Francja była jednak zadowolona z takiego
obrow >prav<y, poniuva;, rut.wiazantt lu Ldpewniało FJ uli zymanie d1 iliryth stosunku\,
z Turc i:1 1 b) ło do przyięcia dla Syrii. :Zbliżenie frnncuslw-tureckic ;,;_11Jcmonstrowan\ć
zostało wówczas poprn·z podpisanie w Ankarze 4 lipca 1938 r. Traklatu pnyjafoi
między obu państwami.
Sprawa Alexandretty-Hatayu nie została jednak zakończona. Przygotowania do
wyborów Zgromadzrnia .mndiaku \,zmogly bowiem napięcia miedzy wielonarodową
ludn1,~ci:). Turcy zoricntowaJi się, zL mogą mieć trudm,i,d z uzy,kamern większości
w Zg1z,n1adzeniu. oskarżyli więc pnywódców Arabów. Alawitów i Onman o dywersJę.
Komisja Ligi Narodów, która miała nadzorować wybory, oświadczyła, że nie zapew-
niono jej właściwych warunków funkcjonowania i w zwi,1zku z tym poslanawiła
opuścić du Genewę
Przeprowadzonę pod nadzorem fr:HHUsko-tured.im wybory pr1yniosly wyniki
umoI.liwia_Mi:e sfonnowcime rządu zlozonego wyt1czmc , Turlów. Spn,wadz.il 011 na
pewien czas do Alexandretty oddziały tureckie w celu zaprowadzenia spokOJU.
Równocześnie prowadzono w Paryżu negocjacje w sprawie przyszłości Hatayu.
Zakończyły się one podpisaniem 23 czerwca 1939 r. układu, na mocy którego rejon
Hatavu 10>1al włącznrn do państw:1 turn Viego.

23. Oś Berlin-Rzym-Tokio
Do zbliżenia, a później zawiązania sojuszu wojskowo-politycznego między
Wiochami i Ul Rze~z,1 pr1y<:zyniły ~ię dwa wydarzenia· agresja włoska na Abisynię
omz wo1n,1 domowa w Hi;,zpanii.

23.1. Aspekty międzynnrodmn' wojny domowej w Hiszpanii

\V pierwszych dekadach XX w. nw,tępowały w Hi~zpanii burzli,VL· przemiany
wewnę11znc Najpierw było szdciolccie zamies7.ek miejskich, wielkich strajków
robmniczyd1 i rozruch{,,,; na wsi (I 9 l 7-1923). Okres ten zakońcryl ~•ę 13 wrze.śma
1923 r. zamachem stanu generała Miguela Primo de Rivery. Ponad sześcioletnia
 ', lli;D2Y WOJ\/ Ml 1919 '

dyktatura Primo de Rivery (do 28 I I 930 r.) spacyfikowała społeczeństwo i zdołała

zakończyć wojny w Maroku, nie rozwiązała jednak żadnego z istotnych problemów
kraju. Wśród sił opozycyjnych JUŻ wowc:1as wi,.,Jk,i rolę odt:rywal1 r,.:publik;rn1c
i sncjali~ci, którzy 12 kwietnia 1931 r. wygrali wybory municypalne. D1.;c1 dnipótrnl 1
król Alfons XIII opuścił kraj i Hiszpama stała się republiką. W kolejnym pie:cioleciu
nvbicie poliiyczne kraju pogłębiło się 1 "zwsły napkcia społeczne. Sl,Jlla polityczn;;
1:ll·1ynała 1nlnak ,,1 l\\ < iii sie k1 ,nsolid1 ,v;;«· wok, I llgt'UJ)O\] ;,n praW11. l l\\O-kon," ·1
watywnych, jak Falanga Hiszpańska. założona przez Josć Antonio Primo 1.k Riverę
w 1936 r., i ugrupowań lewicowych, gdzie główną rolę odgrywali socjaliści i komuni-
;u_ Te o,.ta1n1e siły, z;•rupowanc w so1uhzu zwamm Fronu:m Ludo:w,m wygr,1h
w lutym 1936 r. wybory parlm1K1ntam,: 1 przejęły władzę w państwt,:. l'rzedwl;"
rządowi, oskarżanemu o dążenia lewicowo-komunistyc zne, zbuntowały się Iii lipca
193(, r. ,.1dd.1i,1ły pod dowó<ł.111.n·m gene1aia Franci~co Fran,.,_ Bah;m1cnde, S!UL
1,111ujące w h.szpańsl 11n Marol:u i r..lelilla i Ctsura).Tak mzpou,·b się wn1rn1 domm, ,
k16ra podzieliła cały naród.
WoJna domowa w Hiszpanii miała poważne reperkusje i konsekwencje między­
n,JT,Jdowe. Od począlku w poparcie rebelii zaangazuv.ały sk Wiochy I Niemcy. Jl';
lram,port cddzłałów generała Franco z Maroka na P(,lwysep Iberyjski odbywał ~'"·
samolotami dostarczonymi przez oba rządy faszystowskie. Szczególną oka7ję do
zwiększenia ~wych wpływów w lxisenie i\lurza Śr<,dziemne/!o dc,strze/!ł 11 wydarz,, •
1mKh hiszpanskich ~.tu,solini. Włochy 1,v:,yłały na p,,la bitew Hiszpan11 cale pulb
i dywizje, liczące w 1937 r. około 70 tysięcy żołnierzy. Wojska włoskie odegrały
wielką rolę w zdobyciu Malagi i w słynnej bitwie pod Guadalajarą, gdzie zresztą po
pr1,·ciwne1. 1,,publikari~l,;iej str,-1,K walcz:d ,v!oski h:,t,il1onim c i1,ribald1q.'•' Rówrn,·,
Ili l{zesza ,,:ynnie 1,1c1r1.;"at.ow,i!.1 ,,ię po -i,.,nie Fr,rn,o, wyl,>r/ystując 1,,,jnę h1:,.1
pańską jako poligon doświadczalny. Już w grudniu 1936 r. oddziały mcmieckic liczyły
nie mniej niż 20 tysi,,, y ludzi. \\)sla11a do Hiszr,,nii jed11,, tka. lot11iua, Legi,w
( und.or, ktC,ra .ro.in, całkowici,· 1.niszczyb m1lota1ni bombowymi baskq:-lie mic1,.t,,
Guernica 26 kwietnia l 937 r., liczyła ponad I 00 samolotów i ponad 7 tysięcy ludzi
załogi.
Niem,, 1 Włochy. traktt1.14n woj1.1~, hiszpańską iako ,.., ,11;pną bc11alą mkdr
t;_,,,,yzmern 1 ~omunu111,·m, uz11:ih oficj:tluw l8lis1,,p1,da 19H, r przed,1.ndciels1w,,
generała rranco rezydujące wówczas w Burgos, za legalny rząd Hiszpanii. Z rz,1dem
tym Włochy podpisały :~::: lj~opada tegoż roku pro1d:(,I, m6,,,i:1cy „o wspi'fr,ej wakr
1 knmuni1111cm... Anykuł czv,any protch)łu glt1fiL ,.Rząd h,,zystov ,ki i R1.;1d

Narodowy Hiszpanii uzgodniły wzajemnie, że a1t, 16 Paktu Ligi Narodów w obecnym

brzmieniu, tak jak był niedawno intelJ)retowany i stosowany, zawiera powai.nc
rnt'i·•,,zpieucfo:two dla pokoju. wobec ,1cgo powm1r n by<· anulowany bądź 11k,·
0

r;1dykałneJ zmianie". Wiochy. kk,re były J, ~zcze czlr ,okiem Ligi Nar,,d, w, koleJny
raz oceniały w ten sposób sankcje wobec nich zastosowane po agresji abisyńskiej.
W wojnic domow<j w Hh11·,c1nii w n,żnych fonnach zaangażowan,,: hyly taU ·
ZSRR i M1z;dzynarodC:,wka Kornumslyczm, 1 Kominlern). ZSRK oficjalrn, neutralny.
dostarczał rządowi republikańskiemu broni i sprzętu wojskowego, a Komintern
prowadził akcję propagandową i organizował wyjazdy ochotników na front hiszpań.ski.
\\ ~1eregad1 anhii rt'publikaflsh1ei walczyli więc łudziz z widu krajów Furopy- 11,.-
tylko komuniści, ale i przedstawic1e!t.: szeroko rozumianej lewicy, zgrupowani \V bry-
gadach międzynarodowych.
We Francji od 4 czerwia 1936 r.. ~prawowat władzę J'Z,\U lewkowcgo Fronl.u
Ludowego z Leonem Blumem na czele, k161)' muno nacisku komum,tó\;.· odrnl,,.c,!I
pomocy rządowi republikańskiemu w Hiszpanii. Podobne stanowisko ścisłej neutral-
nu:,ci i nidnter.wewji zajęła Vvielka Brvl:mia. Ob:1 le państwa ,taty ,-.i,· inicjatorami
1'"1ozumi,,.-n1;i onk1111nwenCit ,\ spraw\ 11;1jny h1,11•;ińskie1. k1,,redo k,,11,.asiei;,ni:,
podpisało ponad 20 pafotw europejskich, w tym Francja, Anglia, Belgia, Polska, ale
także Niemcy, Włochy, Portugalia i ZSRR. Na gruncie tego porozumienia powołano
\\ Londy11,.,: lJ wrze<n;;, 1936 1 międzynarodowy Komitet N1t·mterwenq1.
Niez;1leżnie od prac Komitetu Nieinterwencji, ł ·rancja i Anglia uw,,żmc obserwt,
wały rozwój wydarzeń w basenie Morza Śródziemnego. Nadchodziły bowiem niepoko-
j,rce wialk,nwści o kuncentnKii oddziah'i11 niemieckich w 1\1awku hi:,.zpańsklm. co
pr:JCa bryt) i,-katlumac,yłajakP pr1ygot(11\ aniado 1,rldaniap11u genernta franco ąch
obszarów Niemcom za ich pomoc w wojnie. Niezwykła aktywność floty włoskiej
w zachodniej części Morza Śródziemnego i możliwość opanowanta przez Wiochy
l::i\1learóv, ornz Wy:;p Kanary1sk1ch zagrażały bry!yJ~k1emu pdrn.,waniu 11 Uibral1;11"1e
1 polącze11iDm morskun z Maltą Z inicFttywy brylyjskiej pudjęto \\ rozmowy
z Wiochami, w których wyniku podpisano w R:z.ymie 2 stycznia 1937 r.. wspólną
deklaracje. Cłosila ona m.in. iż oba 1:t4dv „wyrzekają sk 11 .,zelkicgo pragnienia
dokonania zmian I.ub. o ile to kh d1,tyczy. d1,puszczenia dozmrnn, status quo w zakre~K
narodowej suwerenności terytorialnej w rejonie Morza Śródziemnego''. Mimo Io nadal
trwały ataki łodzi podwodnych na statki francuskie i brytyjskie, zarówno w zachodniej,
1.11 i ws.chrnl11iejczę.1 ci Morza ś,.:,dziemni:1•1 1 Fr.an,·p udałos11; ;cdnak d1-pwwadzH du
"' ,nfere1kJ1 111iędzy11.11odoWeJ w rniejsco\\i•.:,d NyP11 ol okGn,n·.y. W d11111jej zaJ.,,11
czenia 14 września 1937 r. Wielka Biylania, Bułgaria, Egipt, Francja, Grecja, Jugosła­
,.,, ia. Rumunia.Turcia i ZSRR podpisały liktado wakc· zpir.actwun. Postami.wiał on, t,
kuntrola zcglugi W zacl1odnieJ 1.:1,~ci Mt>u.a Śród1ie1n11egoi ',V Cieśninie I\laltanskit:J
będzie należała do flot brytyjskiej i francuskiej. Natomiast we wschodniej czcści Morza
Śródziemnego wody terytorialne miały kontrolować właściwe państwa, a morze pełne
,łhręty Fr:mcp j Widk1cj Brytami. .,Inne rnu,acstwa uc1estniu:1:t· w nimej zym uUa
dne, który1 li teryton:1 leżą nc1d I\ lotzem .<:rodziem11) 1:1, zobov. 1:1:ują s1<, udzielić I\ 111
flotom w mian; swych możliwości pomocy, która by mogla być od nich /.aządana".
ivlimo że nic uczestniczyły w konferencji w Nyon, Włochy układ ten n1akceptowały
Franq,11 Wielka Brytania b) ly przeciwne wnn~,,·niu spraw) Hiszpanii na fornm
Ligi Narodów, uważając, że to wszystko moźe załatwić Komitet Niemlerwencj1, na
którego działalność miały zresztą najwickszy wpływ. Odmienne poglądy reprezentował
jednak m1111:,ICl" spraw ,a.granicznych republikańskiego rządu Ifozpani1 Julio Alv:Hc:r.
dcl Vayo. \\' Genewie był on popularny i znany.jako polityk urniarkowany i pr.zewod-
nicz<1cy Komitetu Ligi Narodów do spraw konfliktu w Gran Chaco przed trzema laty.
Dc:I Vay,, piosil, u polityka nieinterwencji jest bł,;,JmL ponit:1, ai oznan;i icdnak, ,w,
trnktowame zarówno legalnegc, rz(Jdu,jak i rebelfonlów. Rząd H1szpam1 111iądał wii;',.
zwołania Rady Ligi Narodów, co nastąpiło 12 grudnia 1936 r. Na posiedzeniu tym
doszło jedynie do uchwalenia apelu do londyńskiego Komitetu Nieinterwencji o kon-
lvnuowanie j:go po,ylecznej dz1alalnoś1 Od tej pory przez długi czas na \\SZystl PI!
mt·rn,1l posit:dzemach Rady L1g1 lub ZgrornaJ,:enia og<'.lnegr, pc,ru~,:an0 "flf;J\1-y l\'1 'il")
hi„zpar'~kll'j. ale bc·z k:onkrdnyd1 raultatÓ\\ Rada zdołała tylko uclw. alic 2"! 111.qa
1937 r rt·zolucji;' \1zyv,a11)Cći q,n,owczc, c'.{ 1 natydl!m.::,-towego I całko\, 11L"gi:, \I ycola:11:J
11 ~:;y~(b:h rngrani1.rnyd1 sil L Hi,zpani1 1 apelu 1,1c., de, u.k,i:k,·:11 L 1)'1, k1(·,uy
n'lv. nuczcśmc· uc1estm(::t.,J ·,1 Korni l,x1,· N 1emln1v,•1-,c j1, al··-y n c,hdt "~L) ~.tł.o d l;1
u~i,11rn11;-c1c: lege, cd1L
i'I, ,,bi~·,111 puc·/ i\r11H,r;, Nndk':1 (·b,n1bnL1J11;i k1c·11•1\111.·11v;, 1/:1,li: 1-1·,!)J',
k1q.'.t' w m:qu ['Jl/ c, J:;,·,m1kl N1crnkn1v11cp c:1H,1 1111,1t· ,,11:icll 1t·.al/t'111t·. łvdr,)11,
z pierw~zyd1 posuni.;-C: nO'>\·cy,·, pr'-'m1vn1 bylu wy"tu"o11 :m1< · l1s(u do l\luc.:-olii:1e,1?c.
w którym w:,rai,al ,w(,_1 r:odziw dt: o<ohcw,,<c1 Duce i nadlll'I\' na urcgul(\\\',UHc
wc:1ystk1ch ,pnm)ch ,pra'>1 rnwd,:y obu pa1htwam1 \\ W)rnku Jt:~,o 1111qat)WY udałe
si.;- dopro\\ctdzi<'. do podp1~ai:1a \\ Ri)mic 16 k\11t:1rna Fn:-: 1 calcJ ,cm ukl(:Lk'>\\
brytyjsko \\'loskich, 'I C)c(ll dnia nmnster spr,m Lagrar:Kznyct \V loch ~k1<:rowal de
amh:1,-:1dor;1 h_\lyj,kin,o ;1 l<1y111i,· nu!,-, \1~k,rc·11w;a): .. \\ picn,'/jfll !/("dilL' lb,1d
\Vln,ki 111:1 1;i,1c1\I 111,(wind11t. 1,· l'lf)'LJt'/;, \I(,' c;ill.<1\\ 1c1v du 1, 'I 11111h l{1<1d11
L,1cd11u1„zu11egu KH •lc"[\\cl \\ ,pra\1 iv pn.1purcju11ali1,:1 t'\I akuaL 11 '/ I 11,,1 •aw1 , d:ot-
nik.6\, obcy1,:h i ,:ohowi,izuie ,i;:: dokor:ać kj ewakuaqi w spu,,",b praht 1 czny i 1'lul1.y
\\ czasie I na warunkach, kfr,re h.;·d;-i ()krc~!c·nc p17cz K(•lllJld N1c111tcr\,c11t,11 11:1
pod~!aw1c "<p1 •rn111:mcj f,•1 muły" S1.d dyplr:rn:ic ii 11 Jo~k1c,1 1apc111:ial 11'm 111ei. ii
y:gn rn:cl „!11C d;;}.\ d,, ll/,)',ska111a ;,adJ1crn urr1y'>\IlCJ{»,1a11q_'<I '(;1rn:w1ska t'(l!,prnl;u,
CZL'_!:u w ll1~1panii 1da<ci\1ej, na ,,.y,pad· Halear,k1ch, \\ 1:irn,ir~l,1d1 pn,1;1dłr<u:KII
hiszpar:,kich lub w •;trefie lii,zpafo;k1eJ f-.farnka"
\Vo1,ka ,re11erah1 rra,wo za,~'l) !',!;1,hyt :2X mmc:a !(p,q r., ale 11,i \\l'/.e\Jllel,
27 1111<-,l' ◄• tq·<'i. rd,u. \Vil'lk:1 Hi\ 1,lllia I Fr:intJ:! ,,f1, jal111L u,n:d) 11:t'u r1:1d 1;, l,·l';'.łil)
lfrp1:hl!L11i,ki u:1il. 1:ik 1;1', 1wwl111,c11-,1111J,,·,11 \\t•Jl1} ,lorn<1v,,·1. ,cl1111111l ,1,: 1, !\kl,
•,yku 1 hyl u1,11;,v,any pue,: v,l,1dLe lef'o J•ari"(\\,, ,:., ,1cdy11y-. ley,tl11) 1L,1d H1,,1,a1111.
W ,:\\ i,1zk1: 7 (ym lvkk,yk nie utrzymyv, al ,!tN111k,·,,1 dyr!t:matyunjch -; r.1:1dvn
generała franc(• ai do śrni..:rci c.lyktaton, \1· J 97-, ruku.

Kor11dyn;1, i:.1
l1"1·1)na1i wlu~k1,-1,iumnkid1 [)(• 11 \ h1:du1 \\,'Ili'\ cJ,,m„1,c1 -,\ I lh1
1>a1111rn1:d;1 \\1dJ,,,· /fl'.ll/<flll' dl:i ;;111u1;1rn:1 11111;d,) 1111111 lrn111;d11,·::,, ,,,p ~111 i'",11
t)CLllO-\\ oj,kc,\\ego. lvlu,~ohrn pm1 ad(c1 był wdL1~-c.t.ll} Hitbo\11 .t,1 _j1.·1-:o ,ul1d:,rnc,(·
\1 sp, a wie etiop,kieJ, mitomia,t f;ra1Kjt; 1 An1".IL-; U\vc:ual z:1 111~pirntoró\l, me przychyl·
nych deklaracji Liyi t'~arodów i 1srzcu,, nih:{,w w!o,k ich intacsó'.\ 11 Afr) ce Czyn-
mk.iem zbhzcni2_ wtosko-niemieckie)c:O byk, ta~z.e podc:bcc: ,t,11,01,·i~k.o wobec za-
pw,z.er;ia francuskc-brytyj,kie_f!o z lipce: 1936 r do udz.1a!u w rla1:o\, an 1 m pa!,.,:lt'
zachoch:11;1, 1,w. nowym L(,<:,HllC. P) pl11111aqa Wlrd1 1 f\'1vrn!t'c t\cf•Jrnc ?a,tr·~<>\\ <1!)
Lik l) 1\1,· ,;i11Pfn;1 :1111:1 t,'_!''' 1'"111'1 ~lu.
Do ks,:taltf,;1 arna \1,polnegc1 trncw wobec demokrcKJI zachodmd, pr,:y<:z) ml)
,ii; wzrnO\\)' rnmistra lll Rz(',Z) Jlan,a I rnnka \\ Rzymie \1 c w17cśmu 193(i r ..
a 1.wla,zcza 11izyta mini~trn ,pra\1 zagranicn1ych \\"lo,:h, hrabiego Cal:.:azz.o Cia110,
w Berlinie- \1 dniacl: 22-2(, pa2.dzi'-'rnika tcgu, rokc Podp1~ał on :23 pa;.d✓.1e1111ka
w Berlime kilka porozum1c11. Doty<zyły one rh.i\11:it: ~praw b1e,:.4c)ch: \ISJ".'<'lldzi:11:~m;i
\\ H1szpan11, ~ll1~unk.u ,:o ZSRR 1 roząc17,c1,ia \v,pólpracy rn~podarC?CJ. \\'królce
Mu~,,,111·,1 1,t'lo:-1! na wiecu w l\kćio!anic I li~topad;.1 1916 r pm\-,t.1111e „Ost
RLym 1::krhn'". Była Io Wt>\\C7a~ d,:klara~'_ja \',\prz.cdząjqca nlCl'O t7CC?\.\li,hl<.:·, !_'d)7.
;ai(,v,no mii;d7y obu dyktatorilmi . .1ak i 1ch r1.qdarn1 u111~ rnywalo ,ii; v.1rk n1zh1e.i.-
ności. 7\l!a1,zu,1 w ~p1-.1v,;1d1 balkmhk1d1 i naddunaj~l..1d1. Kul', rn1 J1f't;lębi,,mc ~o.1u~111
7(,,;;tal jcdn,1~; \\\filini,· 1:H\'\()l\:UIV, a więi idt't>IO!-'IUfla I t"'\Ldacja a~lt''-\\\Jl\l'h
r•11l1\11an ni, u, h1111mw 1łili1:ib ph;1 p;11·1•.t\\'a K11l,·111,111i ,,..\,h1r1,·rn.11m n.1 ll"j dwd1\.
hyb 1,111t.1 l\111 1 •,ul1111e·1·0 v, Nin1H-:r,d1 w,· \lflt'<.l\!ll i'11/ 1 1 1111\ta llttllT.i 11t·
\Vlo~L1:ch cd 3 t!o 8 rn:qa 1938 r. Na bankiec'ie w p;1lacu weneckim Hitler pnw1eJ71ał:
.. \\" ten ,posób po1,c;tał w h11op1c blok 120 mil1on{m ludzi, zdt'qdo\ianych ,ta.: na
,.1rni.y ,.\\ ych \\ ieLznych praw do żn·ia 1 pn:enwd?1ałać \\'\1y-tkim tnn siłom, ktc,rc
p11,~l'1\\'s;tm, ial\ b\ \lt,; 11aturalncmu rol'wojO\\ 1 lyt·h p;1fr,1w".

\'Il h.1,ngil';, l\l1t,:dr„11;11udu,1k1 Ku1cu1w.t_,c/lLl.'J. ub1adui,w) \\' ,,h:qm;u l(J_l_'l I

w l\lo~kv.il' rot,;p1l N1vmc\ 1 JapPm.,: jako .. p,xlżl'gan.y \\'1Jjennych". W tymi.I." roku
rozpt·•C?ęły ~iĘ' w Berlini..: ricrw:qc rozmowy, początkowo na niczh:,t \\')sOkim
,7uebl11. mitd7) p1leU\la\',iciela1111 !\1ernie..: i J:ipor1ii. Perspektywa \Oju~1u w,dawala
,.1,,: atrakcyjna kolnm mihtarpl)C7nym .ibu paii~t\\' Hirh·r. ktorv eonu ha1d1.i, J 0

1u1l·nt1tMi111v h\l pc,,law;1 ,\111'.lir, \,1tllial. iż ~cjus, z Japonią 111ułt' dotkliwie z<1gron(·
,mpc·rw.lm III inkT, ,om b•')·tyJ,k im. Po agr,:s1i na Chin) polityka Japonii l\,t'rzyla
nap1t;cia \\ Jl'i sto,unLtch z ZSRR. Planuj,ic c.larne z komuniLml·m radzieckim.
llitk, d,,,tuq:I 11 cbp;im,\\l'Jl(N'i Lponii n;, Dalddm W,lh,,d111. ,,l,,.pli,·1m>~c db
,.wb1,.· '•P /\ J;IJ,J• :1. J\111\ ht yl q,I. n· 1 ;llll\'liidfin f.1t ech· .l;q•Pni 1 )"\llvod(,·,\';ił\. n· 1;1k ·1,-
11· 'I r_,k10 J'rzc-wazvł porl4d P warto~n ~n.1u~,11 7 N1c·mc1rn1.
W 111cnv<,.1cj połm\'lc I') -lb r. nq,,·,cj;KJt' rro1\ adzom: glówmc \\ lkr!1mc pr1y-
sp1c\znno i jul 1, czerwcu rz,1d pprn\sb mógł zapoznać s1,; z pn1.1ektem układu.
Zaril\l no \V Tokm. jak i \\ Berlinie uznano, i.c znacnue W) godniej~?.(: l>~:J1ic z w1clt:
11·,r.l,;::,h'i\'-. \, yjście p0n traćycyJnit formułę l->ilatcral1~c!:o układu JX>litycz11CfO I wyd~-
p, ,11owan1l' w nim or,·,lmch cd(m walki z knrnuni11nern mi~·d1y11:u{,dm,yrn [deolo)'i-
<.il'i\' l l1:11:J.k1 1•,,n,1rn11ic11ia 1111>1•! łar1,d1ic 1:1:1iq,ok1,jcrnc 1:1, l11,d111,:h d1·1rn,kraq1

Lblu:cll!Ull llll'ftW:d~t; J,1pc,11,krn1 I CZ) ni( Jl'. ot11anym ula lllll;lh,

llJad Jn7e<:i\': M1ędzynarod(1wce Ko1mmhtvcznei. tzw pakt aut\kommtemov,;;Li.
podpisano w Berlinie 25 listopada 1936 r. Zawaity 1os;tał na pęć lat i miał być otmuty dla
11111ych pa11~t\\, .,klórych pnkój \1ewm,:tr7ny zo\lanie 7Jfrożnny ffl7k!adowq działalności,1
l\licdzymrodówk1 Komuni,lycznej". lstolc jawnej c1.<;ć.ci układu 7awicral artykuł pierwszy:
.,\Vy,ok,c l'ań~twa układające ~ie pr.stnnawia_j,1 inforn1('\\aĆ ~ie na\\7ajcm o dzialalmiści
l\-l1 1·dn11;mxlt,wl..i K(>m1m1~1ycznd. nar;icl?ać· ~,i~· nad konie<..,11\rni ,rndkrn:ii ohrnnmm1
i n· 1h1, 111 ;1, Jl' " ,, ·11,lq ,., •,p(1łpr;11·_1 ". I )pl;iu, •li_\ do 1ild,11lu p uh>k1 ,l d1 ,,l;11k, ,,.., ; 1rn Vdll'~il
111<. 11, lW<'r(·,. Natomia,t walne by Io tajne porcqurnienie uzupelnt,~i,tc<.", które ,., yraźnie
wsb1\ walo, że wymierzono .W przeu \\ ZSRR. W razie konfliktu międzyna1 odowegc,
Niemcy I Japonia 70hc,wią7ywały ~.ii; ,,me czynić niczq,o, co ulatwrnloby ~yluac_ję ZSRR"
( )hi p;ubtwa zobow14zały si,;; ter „me zawierać bez porozumienia z ~ok1 żadnych
pulincznych ukiad{,w z ZSRR ~przt:'cznych z duchem niniejszel:'o pornzun,1cnia'·.
 Lm111~1cnne je\L 1z c, tainym n1ląL·zmku do paktu antykc,E1rntcrnc,w~-kiq:c• \\ lid,,
nil. :.:o~tal) rnrnformP\\<,n~. \Valf,r 7 krnn111,i7me1:1 i\lu<;<;ultni 1cclnak ~.,lku\l.11.h'
pop1cral 1 \•: konseh:\\,:nq1 (, h1-,toparb I 'Jl7 r rodJ'l:--.any 7rn;tc,I w Rt\ 11111: T11'.1~tn ,111.,
pn,tokd m1<;"dty pucd,.tnw1cieh1rn1 r,,1d(,\, N1e1111tc, \\!kei: 1 Ja['Pnll "1,r1,••,t;1p1,:11111
\Vłoch du r:il,,.tu an11,k<,rnmtcrnc•w~kier:,. \\' preambule qwicrdn,t Pll 111.111.. .. WfPclr
kt,-,r,· od ril'f\\',/', cl, d:v. il 1,1 ni cni a !, 7;1du FW,/) ~to\v~h1cr1• /\\ ;,lu:,ty / nLCll!.'1', l,1
<.1,,11c1-.,·c·10.•,<.1:1 h• rrn_·hc/ptctltll'-1 1. , , , 1 \\\l,Tił) 11:1 :--.\\)'Lil uh•./,1f/1_ l\!J~·d1}r::,1ud,•,,k,,
l\( 1llllllli,fyllfl:!. J ►-''•l.llll>Wi/\' '(:111;1,' I 111,-ciw "'·l''',irlCIJ:U W1<,1_•1·,v.i 1;11111,· '\ 1,11111\
z Niemcami 1 Japoma, ruwnici nJ}\\i1>ny1rn Jaką san: 9 \\ohi ohr()ny pu<'d i\lttJ,1,
narorit,,,ką Kcn:ur:1s,t)un,-t'' Dcpic1P )'!' 1'odp1~arnu lq:o dok111uenl11 \\'IPchy ~,1\-ic·r
d1.1iy. Je 111c 1u;- 111e bc7 1 1, h z L•~·ą Nawdnw i I I nudt;ic1 Jl!li r. \\ _\ ">lii!lll_\ -; k'f
Ul fJlll / dl'_I I
\V ten icpu~,\t, /<>•-t;il) ',[\\;_,11,·rw pPd'.,l,1\\'., li,, k~..-l:ilh1\ ;1L1:1 ~i-;- ,.,, H,·r-
l11, R1y111 cl,.~,,. \\' 1'I ','i I du ,-.,hw :1nl,l-.01c111111·n,1•w~k1l'f'.'' l'il\ ·l:1p1h \\\·:•r \
l\·1;,r11l111J-"11 1 I !i: 1p:,;11„ l'-h< 1,;1, l'''dtd\ 1<'11:llnq•1 ,, J'l/'\c1<1f111,; .1t Pnl·J.1 ,!,, 1·,,l-,1,1
1

ale- ,:1:,m1w1~l..,, 13cd:.J byle, a·p.al}\,\Jl~•- Ł:k,,pnl,za pobk1egc• ~,1S/ 7 kwietni:, 111 i, r
ll\\ icnlz:ila min ....O ik , hudz1 o pl•,::hid r(_,bki m1 1ap01'1,1..,_•-nic1::1ecb p::ikl c111
L} ko1:·:uni:-t,czny to Pr?'., dc•,xnianiu p•'7) tywnych ieFr• strf'n. \\ :rani ,1.;: ,,11 ~E,fll· ,1
wi~ku. 17 nas?c ,da~ne Prvan1 par~n, owe nai7urdnic_t wy<:tarC/JJci ck, 1\u!uar11;,
pn-,p:ipu11!} l-.01::11111,-l•.c11,t·1 11a leremt" p;·111.,l\\a robkie1•0"

24. Prnhkm Aw,lrii - od Saint-Germain do Anschlus.rn

S1:1111,. ,\r1s1ri1 Jilh(• p;111,,l\\;1 111<:pvdk·:l,-r11 u~1,.<bl a111kul l\11 IL,~--1;1111 , •. ,..,:,!
,1-.iq·,, r :111_\ktil M, '11.tkl:1111 :,.,:1,111 Ccr111:111, 1 H! \l.f/1·•--111.1 l'll'l I I', ,p,•11111111•1, 1,
len o~t,,tm :1rlykul dosil· ,,t,ą·podlqdo,;(- L\.u·,lrii k,1 niab\\\',,ln,, di)ba 1,lk.-. z:,
7p-,d,.1 Rad~ L.if'i Naw<lóv,
D,ii:cr11a dn rohH:zenia 7 Niemcami, tak \\'\ raźne luż pe, ?a~<•11C1e11iu woj n:,,
1u„1:il} wr,r pue1 F,Henh;:' ,atu.\111,me, :1k ~urn\l't:' \1,aru11k1 rokc•iu I dębt•kt k1_,·1·,,
go~[Jl>d,,1ny ,pm1ud1•,\al 1, ie ~tul 110\,t"fl' p1i'1stwa był trndn)
/\n,llra /U'-lala pr1)1,1., dP J.1gi N,,rndm, 1,; ;:rudnia l'!.~I) r J;Jho p1e1v,,./1·
/ 1,:1w,!1, 1·-ok1,n:1111d1 \V (;,•nc1,·ll- 1·u\\\1111\1-..;11H·· ,.1,11T1dn1 n•,w;,·r 1 1t· d1• \llr/\
u:1111.1 ~1~ Au~u11 1c1ku pam,lv,ćt mq.'udk.)ć,k~u 1 11az11q:c• d<.l!lc11tu :,.\:,lu11u v.-1.<1b
kieg,·,_ l'od p,11ronakm Li,::i Narock11\ dn,zk, tez do pow,t,,nia planu pornoq iim,n-
SC\\l'I dl,1 tc;:n pafo.1\1a, ,av.artc;~,,-, w podpi~anym ; Au~tną 4 p;1;dnerrnL., JiP.'. r.
pLa \'v ,ell..ą Hr) tanię, 1-<r~inq~-. \Vlcd 1y I C,echoslc,\, ację lak 1w,1n 1 m pn,i.-,!:nk
,.. dbudt.:\\) (lub pmloknk )!:C11ew,.f..11::i. Czh'ry pa(1stv.r1. 11dzid<1_Fłc mi ·,10 lat pu:i.)Uh.L
70"0\,1;11.al}' ~i,,: 1,'iv>1-ir►e7c<11ic dn •.1.,pie1-.ir1i;t n!l'pcdlq:ln~ci Au~trii. a r1;1d \\ i~dubk1
pol\\1<'1(\1itf wd~· n·\11ch.l(\\-',:tlll:1 art1h.nln l->8 Trakl,1111 '/ S:iinl f,1•n11:1i11
() uh-1 ( ;,u.\clifnil.11 !:/,11;d I 1111> l.11.1,·11111 i\11•.1!11 tit' t-:fl'IIII\'( \', l·'.q111hl1<T \\'l'fl:l:11
•-kiei inlm,k r,ie 1,,p,H1111i;1110 Jej ,,·i,·lkrn: 1\,ui1'1111il..1c·m był l\\l.t~:tlLI .Stre~,-r,1:11:11.
\\· :,wy1·1 11~,·iv 1 '! wr1e~111a 19)" r dn 11;1~1<;:'('C\ ln,11u I dyr,-1°.111 lluhenzollcn11:,\•.
\\~ród kilku prrPryt<.:t1·•w J \ll11yk1 'l:wrar,1,·111d 1•,•:,1:1ie111,d .. pum,wnc· pulć1czc1:1e Au,trn
1

'/ r-.:i,rr:cani", d:c;,- l<fll\\•aial. 17 ITJO?l' ~h. IP dl_1koml ,.\\ dals,rq ru) ~7il'~l'I.
Stn°~eni,,cr,, 11m1.,·acl1ij_c pciltlyk<;" ll![l'd) /. './.,1d1oclc11J pudkn:~lal. z,~ ,rac1i:..:nw111,·
 XI. EVROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSKI l JEGO UPADF.K 439

więzów gospodarczych i handlowych z Austńąjest najlepszą drogą do stopniowego

Anschlussu.
Po wizytach wWiedniu kanclerza Stresemanna w marcu 1924 r. oraz rewizycie
kanclerza austńackiego Rudolfa Remeka w Berlinie w m;ucn 1925 r., w Austrii
ożywiły się organiz.acje propagnjące koncepcje Anschlussu. Wśród ich przywódców
jnż wówczas pojawiło sie nazwisko Arthura Seyssa-Inquarta. Utrzymujące się trud-
noki gospodarcze w Austrii zwiększały cheć współdziałania ze znacznie potężniejszą
gospodarką nięmiecką. Szeroko eksponowano również nieprzychyln~ Ententy zade-
monstrowaną podczas przygotowywania traktatu pokojowego, oddanie Tyrolu Połu­
dniowego (Górnej Adygi) Włochom, a Sudetów C1.echostowacji. Zdawał sobie dob~
z tego spmwę Stresemann. inićjując w końcu 1927 r. rc,zmowy z rządem austriackim
w sprawie zawarcia nnii celnej między obu pmistwall'li. Powszechny kryzys gospodar-
czy, który słaba ekonomika aostńacka ~zególnie mocno odczuwała, spowodował, te
oferta niemiecka zost'ała w Wiedniu przyjęta Protokół o stopniowym utworzaiiu unii
celnej miedzy Niemcami i Austrui (Zollunion) podpisano w Wiedniu 19 marea 1931 r.
Zawarcie porozumienia wywołal<'l wielkie wra~nie w Europie. gdyż pows1.eehnie
sądzono. że jest to wstęp do po1itycznego połączenia się obu paf1$tw niemie<;ko-
języcz.nych. Szczególnie ostro protestowała Francja, obawiając się wzmocnienia
Niemiec i naruszenia równowagi w Europie Środkowej i Południowej, Do Fmncji
dołączyli dwaj inni sygIJata.riosze Protokołu genewskiego z 1922 r.: Włochy i Czecho-
słówacja. Wielka Brytania natomiast zajęła postawę wyczekującą. a jej minister spraw
zagranicznych Arth\Jr Hendetson zaproponował 25 marca. aby sprawę interpretacji
układu niemiecko-austńackiego oddać Radzie Ligi Narodów. Rząd niemiecki począt­
kowo był temu przcciwny wskazując, iżZollunion jest zgodna z polityką regionaJnycłl
związków gospodarczych popieranych przez Ligę Narodów. Zwiększający się opór
międzynarodowy skłonił jednak rządy w Beri.inie i Wiedniu do Hlcceptacji wniosku
Hendersona
Sprdwę unii celnej Rada Ligi Narodów rozpatrywała na posiedzeniu w dniach
18-23 maja. postanawiając przekazać ją do rozstrzygnię«;ia Stałemu Trybunałowi
Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. W czerwcu doszło do nowycli napięć
w Austrii: nastąpił upadek największego banku Credit-Anstalt, a później dymisja
rlądu. Po odmowie Francji przyjścia z pomocą finansową Austrii, udzielił jej Bank
Anglii. Ponieważ jednak suma 150 milionów szylingów nie ratowała sytuaeji, nowy
rząd austriacki Karola Burescha zaczął zabiegać na forum Ligi Narodów o mię:dzy­
ńarodową pożyczkę. Skłoniło to ministrów sprdw zagranicznych Austrii i Niemiec do
złożenia 3 września oświadczenia przed Radą .Ligi Narodów o rezygnacji z prac nad
unią celną. Uzgodnił swój werdykt taki.e Trybunał Haski, orzekając 5 września 1931 r;.
stosunkiem głosów 8 : 7, iż. porozumienie w sprawie unii celnej jest sprzeczne z zobo.
wiąr;miami międzynarodówymi Austrii~ a zwłaszcza z art. 88 Traktatu z Saint-Germain
i z protokołem genewskim z 1922 roku.
RQzwiazanie sporo o unię celną ułatwiło Ram:ie Ligi Narodów przygotowanie
nowego planu pomocy finansowej dla Austńi. Podpisując tzw. Protokół louński
15 lipca. 1932 r., Austria otrzymała od FrcUlCji i Anglii 300 milionów szylingów
pożyczki, ale również rclZ jeszcze zobowiązała sie do zachowania swej suwerenności.
Protokół lozański podpisał już nowy kanclerz austńacki Engelbert Dollfuss. Zaczął
 440 Mlf;DZY WOJNAMI 1919-1939

c,n wprowadzać w Austrii tzw. autorytarne, państwo st,1nowe ,;11itori1a111u S1iin1k-

staat). Jego koncepcja austrofaszyznm, zwalczame ruchu soqatdemokratyczneg o
i komunistycznego, nie ułatwiły jednak zbliżenia z Niemcami. Dollfuss przeciwstawiał
si<: bowiem także inspirowanemu przez f\iemcy ruchowi narodc1,1·0SocJal1stycznernu
i był przecrnnikiem A11sch[u.1s11 Przy57Iuś,' za~ Au.,irii widna! raczej w $CiSłyn1
sojuszu z Włochami niż Niemcami. Dyktator wioski Mussolini uważał się też za
protektora Austrii, a z kanclerzem nustriackim i jego rodziną był zaprz.yjaźmony.
Po d1')',1u do wl:1dzy Hnkr począn,,wo zapewniał, it 111 Rzes:w c.1łlcowi,w
,L;muje suwerenność Austrii, ale jego wyznań w i\!em Kampf o świ,;tym związku
Niemiec z Austrią nie traktmvano poważnie. Ruch narodmvosocjalistyczn y w Austrii
zyskał jednak od razu potężne w1parcie z Berlina. \\idz;ic wzraS1:;jącąj,'bC agresyw
no!ić, kanclerz Dolltuss zarządz.11 w a.erwcu 1.933 r. 11kwidac.1t a11striack1e1 NSD/\P
Mussolini natomiast zażądał, aby Niemcy formalnre zobowiązały się na piśmie do
rezygnacji z zamiarów Anschlus:.·u. Hitler żądanie to odrzucił, ale potwierdził mz
1c,;n..ze p1 >k( 'I( ,we z:11111.iry Ul I< /l''•,zy.
Wątpliwości w sp1;1wie praw,Hwycl1 1menc_ji p1. 1l1tyki nit'1mcckiej wobec Austm
w Europie nie zanikły. Brytyjski minister spraw zagranicznych John Simon złożył
v, Izbie Gmin 13 lut,To 1934 r p;v,iadc1ci1it·. 'iJ! u1rnmanie _jmegralncśc:i i niepod-
le1,hiści Ausld jest qdym celem polityki brytyjsk1,,f· Trzy drn późnkJ. i 7 lutego
l 934 r., ukazała się wspólna deklaracja rządów Francji, Wielkiej Brytanii i \V!och
o ich v.·oli zachowania suwerennego państwa austriackiego. Podobną deklarację te
c,arne trzy par'1stwa oiJrn,iły w Cerwwie 7.7 września 1934 roku
Spiritus movens p01uzumit11 \1 sprawie Austrii był l\1ussolmi, dla którego perspek·
tywa Amchlussu była z wiciu względów niekorzystna. Po wchłonięciu Austrii, wojska
niemicckie pojawilybv sie na Brern1urze. 11 11 rót za111ic•i;1)..aner, w d~j, 1.1,śc1 prz, /
ludność mc1mcclcojęzvczną Tyrolu Połudmowegb. Ltkwidacju 1x·,nstwa a11strrackiep 1
prowadziłaby też do hegemonii Niemiec na Bałkanach, gdzie tradycyjnie Włochy miały
swoje wielkie ambicje i interesy. Mussolini energicznie więc zmierzał do wiązania
Auslńi i pmi:'n.v regionu z Włochami. Służyło ternu podpisr1mc 17 m:uca 1934 r
ukt.ad6w między Wiochami. Węgrami i Austrią. zwanych protokr,łaini r:rymskiini
Stosunki włosko-niemieckie drastycznie pogorszyły się w lipcu 1934 r. po próbie
puczu, jaki podjęli austriac.cy naziści, kierowani pu.ez wy8lanników z Berlim\. Próba
pr1c1ecia wl;:dzy nic ll(i;iła sie 11prawdz1t·, ;ile spi·J.n1,cy Zli';{lll_lili ka1i_krza Dol
lfussa, co osobiscie głęboko dotknęło Duce. Kilka dywizji włoskich natychmiast
zostało wysłanych na granicę w Brennerze, a Mussolini oświadczył, iż gotów jest
użyć siły w obronie mcpodlegiości Austrii.
Wspótprnca mrn: ar~ 1w i:achudnich w sprawie A11 q iii jes1u,1 wówcn1, .', ię utr1v
mywala. o czym świadczyła rezolucja Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii, ogłoszona
na spotkaniu w Stresie 14 kwietnia I 935 r. Głosiła ona międr, innymi: ,.Powoluj:;c
SI\' 11.a prdoL<ił framwJ.o-włn'f.l z 7 Slyunia 19{:') r i na ddJaracjc hd!lCUSi,,
-angielskie z 3 lutego 1935 r:, w których ponownie została potwierdzona decyzJa
konsultowania się w przedmiocie zarządzeń, które należałoby przedsięwziąć na
Wff<1dek, gdyby całość i niepodległość Auslrii były zagrożone, postanoW, h cni z.aleu,
zebranie się w termmic bardzo bliskim przcdstaw1t:1di wszystkich rz;1d1'1,,. celem
zawarcia układów, dotyczących Europy Środkowej".
 XI. ROP,\ E 1 J\I /')39. Shn.M WERSA!l,KI I Jec;o UPADEK 441

Powołanie się w Stresie na protokół francusko-wioski z 7 stycznia I 935 r. oraz

popan;ic dla ,,:zawarcia układ{,w, dotyctących Euffipy Środkuwej" o:,n;•,czało, iż
n1ocarstwa nadal nadz1c1c na doprowadzenie tzw. dunaj,l-icro. Porny,1
tego paktu pojawił się podczas spotkania w Rzymie Lavala i Mussoliniego, którzy
planowali, że obejmie on wszystkich (poza Szwajcarią) sąsiadów Austrii, a więc
\Vłochy. luposławH;. Węgry, CzechoslP\1ację, Niemcy i smn,.1. Aust: l ,kJad mia!
,yt p6>1 otwa, równie„ Franq1, Polsk, 1 1zumm111. liozm,,wv w spr;i\11<
paktu dunajskiego toczyły się w 1935 r. i pierwszych miesiącach roku nascępncgo,
bez remltatu. \Vśrud jego po1encjalnych członków za du?o bowiem było sprzccz-
1Hiści i n1zmc interc~.,,w. Zaw;trcie pak1u 1orpednwaly zwłaszcza Niemcy i W<,·gry,
obawiając się definitywnej stabilizacji terytorialnego status quo w Europ1e Śro<lkoweJ;
także dla Jugosławii wzrost wpływów włoskich w regionie nie był korzystny.
Po ni,,powodzen,u faSZ)\tu1,skiegu puczu w \V1edniu w lipcu l9J4 .• pot<;ć1•io-
mgo p1 euro11J bpi111r r•ublicm,;. Hitler w~tawil 1\11\tńę n:1 p·wien
w spokoju. W roku nast,:;pnym mianował jednak posłem III Rzeszy w Wiedniu l•ranza
von Pap,:,1rn. <lotychczasoweg0 wicekancleną. polecaj.ąc mu stopniowe przygotowy-
w:1nie AmrhJUBsU. Wkrótce Niemcy odmusły poważ.ny sukce,. podpi,u!<hc· z Austrią
] I lipca 1936 r. układ, który miał regulować wżaJemne stosunki. Stwierdzał on m.in.,
iż rząd Ili Rzeszy, zgodnie z deklaracją Ft.ihrcra z 21 maja 1935 r., całkowicie szanuje
,uwerennu{(· Austrn Dalej. rządy deklarowały uznanie ,wych ~ystemów
tycżllyCh puwstrzyrnywanie si,; od ingerencji w spra\1y wewnętrzne, Rz,!d niemied-.1
przyznał, że ruch narodowosocjalistyczn y w Austrii jest sprawą wewnętrzną tego
państwa i zohowi<tzał sic nie w pływać bezpośrednio czy pośrednio na jego działalność.
1:zząd Wi<·,ki:ski n:111 •miast o;\,. 1:1dczył. icgo pt,I ka w , a wo!w,. Ul Rze,t.)
w szu.cgólności, wymkać b,:dz1e z prze~w1adcze,1ia, 1z /\u~tna Jest pańi,twem 11ienuec-
kim. Stwierdzono też, że dotychczasowe zobowiązania Austrii, wynikąjące z proto-
kułów 1'/yrn,kich l r., zachowują sv.0J<1 ważność,.
Układ hpcowy u,pokoil wielu polityków wiedeńskich, lraktującyd, poważrn(•
zobowiązania Rzeszy do poszanowania niezależności Austrii. Umocnienie uprzywi-
lejowanej pozycji Niemiec nad Dunajem było jednak wyraźne, a miejscowi faszyści
uzyskali o wiek lepsze warunki dtiałama.
Układ lipcowy, poparty przez Mussohnlego, oznaczał s1opniowv wycofywarni:
się Wioch z roli protektora Austrii. ZachowuJąc pozory kontynuowania dotych-
u;\~owego \tanowi-,ka. Musselini zacz,1 ł teraz kierować się iritne~ami nowego strate-
J,:1,znego SOJUSZU Rzym-Betli 4 listopada 1936 r. odbybi si.; jesu:ze \'/ Wiednw
konferencja państw-sygnatariuszy protokołów rzymskich, deklarująca ważność po·
przednich ustaleń. Minister spraw zagranicznych hrabia Ciano jeszcze tego samego
dnia mówi s1.eze;c<1lnej przy_1<1foi dla Au-trii, dudaj,1c jedn,1,. re „pr1yi;ri.11 wlu~ka
dla Austrii nie rnoze hyć funf.:cją anty11ie111iecką''. fok pisał MSZ arnhasador RP
w Rzymie Alfred Wysocki, podczas spotkania Mussoliniego z kanclerzem Austrii
Ku.rtem Schuschniggiem w \\'cnecji 24 kwi.etnia I (J37 r. ,,po raz pierwszy Il Duce
h)"Stąpił wobec Ausfr jako obrońca interesów nienue.c:kich".
\V Rzymie oswajano się z myślą o nieuchronności Anschlussu, ale przewidywano,
że uda się to jeszcze opóźnić. Od początku jednak l 938 r. wydarzenia zaczęły toczyć
szybko Naspo,L1111u w Berlmie 14 stycznia I r., w ohccnpści m.in. polsl:
•i+l MiFPZY WOl!vilMI 191'! l'.J/9

ministra Becka, Hitler oświadczył, iż „nie zawaha się przed natychmiastowym wkro-
czeniem" do Austrii. Na puczątku lutego Papen wysunął propozycję bezpośredniego
spotkania Hitlera z Schuschniggiem. Odhyło się onu 12 Jutq:o 193h r. w siednl,i,
Hitlera w Berchtógaden i 7ah1,óczyło \vręczeniem Schuschmggowi tekstu z,,,fon
niemieckich, które rząd austriacki miał spełnić w ciągu kilku dni. Żądania Hitlera
zmierzały dn podporz,1dkowania władz austriackich poleceni i ,rn z Berlina. ogłos.1e11i:i
;mmesłii dl;1 \Vięzio11ych nazht,·m i rek,,11„1rukcji ,ndu wkdrn~kiegi,. p(lprzez 1111,1
nowanie na stanowiska mtnistrów sprnw wewnętrznych I wojny przywódców partii
faszystowskiej: Scyssa-lnquarta i Edmunda Glaise-Horstenau.
Po powrocie do \V1ednia kanclerz austriacki z!ozył prezydentowi panstwa \\"il·
hełmowi rv!iklasowi swoji1 dym1sJę, ale OK' została nna prznęta. Nie w1dzqc realnych
szans oporu, Schuschnigg 15 lutego żądania Hitlera przyjął. Nie zmniejszyło to nacisku
III Rzesż.y na Austrię. W dorocznym przemówieniu w Reichstagu 20 lutego llillcr
zapowied,1:1! aktywne z;l,jęcie s1~ losem Niemców zyjących w granicn1cyd1 zR11·11: 1
państwach. W Rzymie licwno, iż los Austrii może zależeć od wyników pkh,scytu,
który zgodnie z zarządzeniem kanclerza miał się odbyć 13 marca. Pytanie plebiscytowe
brzmiało: ,,Czy jesteś za woln,1 1 njemiccL1. niezakżm1 i 25-~odną społcume. ch11c<-
c1Jańską I Zjednoczoną Austrią - za pokojem i pracą oraz n'-wnoupruwmeniem db
wszystkich, którzy podzielają wiarę w Naród i Ojczyznę" .
.Do og(1lnonarodowego pld1i,.,cytt1 Hitler nie rn()gl dopuścić. licząc ,;i4 z tym. i,
część spokczcństwa. w cym nawet nid,;t(,rz.y sympatycy narodowego 1;otjaJinm1.
opowiedzą się za przynajmniej nominalną suwerennością kraju. Podejmując decyzję
inwazji, Hitler nic obawiał się już reakcji Zachodu. Natomiast zachowania Musso-
lmu·go. t,1k długo QsPhiście 1.;,;mrażow;in,,to w sprawy Au,lrn, Hitler do końc" 111,
był pewien. DwLikrntme wysłał więc do Hzymu swego specjalnego wyslanmka, księ,. ,.;
Filipa Heskiego, którego sprawozdania uspokoiły Fiihrera. Mussolini wydawał się
bowiem pogodzony z tym. t<' ma nast,;pi..'·, Na pe" zątku marca Duce oświadczył
przebywajc1ccmu z wizytą w Rzyinie polskiemu ministrowi Beckowi: ,,k<li frnnqa
i Anglia myślą, że ja za nich będę w tej sprawie wyciągał kasztany z ognia, to się
mylą. Sąsiedztwo niemieckie nie jest na pewno dla nikogo wygodne, ale to praw-
dopndobnic jest nieuniknione I r·~
Groźba mterwenCJi spowodowała, źe wład?,e Austrii spdmly dwa koleJnc ż<1rbma
Hitlera: Schuschnigg odwołał planowany plch1scyt, a prezydent Miklas mianował
nowym kanclerzem przywódcę partii naz,~!nWskicj Seyssa-lnquarta lvfirnr, to, w su
hotę 12 marca 1938 r. armia mcrniecka v,kroczyła do Austrii i bez oporl,w ją ~awla.
Dnia następnego w Wiedmu i Berlinie ukazały się dekrety o włączeniu Auslrii do
Rzeszy, a 14 marca Hitler ogłosił utworzenie Wielkich Niemiec (Grossdeutsches
Reich). Zorganizowano też 10 l,;wH'tni,ą, ,1ui pod mid1.orem władz niemi,:ck1ch, pkiw
cyt. w którym 99,73% głosujących opowiedziało się za połączeniem z Niemcami.
Liga Narodów w ogóle nie zajęła się sprawą Austrii, ponieważ, żadne z państw
członkow~l<.ich ofiCJalme się n !n nie zwróciło. Wykrc:ślono po prostu Au~trię z li~t,
pa11stw członkowskich stwierdzaFJC, iż jak n podmiot pi ,twa narodów przc,;rala istm CC
Francja i Anglia ograniczyły się wyłącznie do złożenia w Berlinie protestów, ale już
w kwietniu brytyjskie MSz; zabkgało u władz niemieckich o akredytację konsula
p:ncralneg1, w Wiedmu. NajostrzLj zareagował nil tu rząd. i\ld,,yku. kt(;1, w An:,(h
lussie widział zapowiedź o wiele wickszych nieszczęść. ,,Rząd Meksykański, który
1av,sze ud,ielal poparcia zasadom Paktu i który zgodnie .ze. swą polityką zagralliczną
odmawia u:,:nawania 1dobyczy dukonanytl1 ,,il<tt sta110\1·czo prolestuje pr,euw agrój1,
której ofiarą stała się Republika Austriacka".
Prestiżową porażkę w sprawie Austrii Mussolini próbował wyróWilać sukcesem
innym pnlu. Zimen~ytikow;ił więc rn:nnowy prowadzom· od poc1,1tku 19]8
1 Wielk;1 llrytani;i ldejśck .i\11thon) Ede1J ie stan1,\,,ska n"11,,ira. spr:.i\\
zagranicznych i zastąpienie go bardziej ugodowym wobec państw Osi Edwardem
Halifaxem przyspieszyły osi~wnięcie porozumienia w Rzymie 16 kwietnia 1938 r
ego dniil podpisan,, całą senr układów 1 deklaraci1:
1. Ponowne potwierdzenie Deklaracji z 2 stycznia 1937 r. w sprawie Morza Śród•
ziemnego oraz not wymienionych 31 grudnia 1936 r.;
Układ ~pra,wit \\'lajemnc~c udzielania sobie mlonnacp wojskowych:
Dekla, w spr;,w1e prop,wandy~
4. Deklarację w sprawie Jeziora Tsana;
5. Układ w sprawie niektórych obszarów Bliskiego Wschodu;
Deklaraq,. w spr:1wie. obowiązków wojskowych tubylców Wschodniej
Włoskiej;
7. Deklarację w sprawie wolności praktyk religijnych i traktowania brytyjskich
\towar,.yszeń religijnych I\e \\'schodnie.i Afry,·e Włoskiej;
Deldaraqę w.sprawie Kanału Sueskiego.

25. Konferencja monachijska. Rozbhir Czechosłowacji

25.I. Polityka appeasemem11

Ciągk ustępstwa wobec kolejnych ż4dań Hitlera. czyli polityka .ar,p·asememu,
zaczęhl SI\' w1 r. Tak skomentował ten proces Churchill: ,.Aż do l 934 mk11
potęga zwycięzców w Europie, a nawet na świecie, nie była przez nikogo kwes-
tionowana. W ciągu owych szesnastu lat ani razu nie doszło do sytuacji, w której
,,it•lka tró1ka byłych ahant6w. a nawet sarna Fr,mcia i Wielka Brytania, wspierana
przez swotcl, europeJskich SOJ11smik6w, 11w bylahy stanie kontrolo\\a, militarnq
potęgi Niemiec sarną tylko siłą woli, działając w imieniu Ligi Narodów" (W. Chur-
t. I. l 5). Od 1935 r. w;.;ku1ek przyzwolenia Zachodu stosunek.sil rnilitarnych
~zybko sie zm,eniac. Poe'.l,tWSZY od marca l 9,i) r .• kiedy nie zareagowano na
rozporządzenie o niemieckich siłach powietrznych, wprowadzenie obowiązkowej
służby wojskowej i wypowiedzenie przez Hitlera klauzul rozbrojeniowych traktatu
wen,alskiep:. rozpnC?ąl się pn,ct'S oficplnt\j militaryzacji Niemiec. Ale i po 1y111
czasie ZacI1l,d mia! Jeszcze snnse na powstrzymanie Hillem, a byt· n,oi.e i do•
prowadzenie do upadku jego reżimu. Wysyłajr1c wojska do Nadrenii w marcu 1936 r.
1lltler zdawał soble sprawę z rizyka. które podejmuje, gdyż jakiekolwiek wysqpienie
woiskowe ;.;ygnatariuszy paktu rcr,skiego zmusiłoby go do ochvrotu, co mogło n1iet'
fatalne następstwa dla rządu narodowosocjalistycznego. Tak się jednak Ilie stało,
dzięki czemu umoclliła sic pozycja Hitlera także wobec dowódców wojskowych oraz
,,nieorny l11ego•• v,udza, Zachowanie Zachodu po remilitaryzacji Nadrenii upewmlu
444 M/rJJZY WOJNAMI 1919-/939

Hitlera o zaniku woli walki Francji I Anyłii i przyj,em strategii ohn,ny pokoju 1.:i
cenę wszelkich ustępslw, Brytyjska Enc_vtlopaedia of World Poli1ics objaśniap1,
politykę appeasementu, stwierdzam.in.: ,.Oficjalne tłumaczenie brzmiało, że tą drogą
spodziewano sic uniknąć wojny i w końcu osiągnąć taki stopień nasycenia, w którym
dyktatcrzy byliby skłnnni przystąpić do p,,kojowej współpracy" (cyt z;i: H. Batow;;ki.
1985, S. J 71 ),
N;ultl jest kwe,11;1 otwartą, kh'irv z państw: l l:111c1a czy A11rl1;1, ptzeSądtiłc­
o polityce appeascmen/u. W literaturze francuskiej wykazu_1e sic na ogół, iż \\/ drugiej
połowie lat trzydziestych aktywną politykę wobec Niemiec mogła Francja prnwadzić
tylko w oparciu o Wielką Brytanię, która jednakże stale nakłaniała do umiarkowania
i ustęp~!\\, W Anglii natomiast podkre;Ja ,ię, re gdyhy Frnncja, ni1jha:d:11ej natarona
na skutki polityki Hitlera, zdecydowała sil,'. wówczas na , zynne wys1,u11cnie, Wielka
Brytania me miałaby innego wyjścia, jak tylko przyJść jej z pomocą. Churchill jednak
mvażał, że: ,,W owych latach [... ) ministrowie francuscy zasiadcrjący w kolejnych
widach niejednokrotnie znajdowali wytłumaczenie dla własnego pacyfizmu w pacyfiz-
.mie brylyi•J;im. Bez w1.gk·du jednak. _,ak na IO pahzymy. stwierd11c n;dety, te rnr
spotkali się oni ze strony Brytyjczy};ow z żądną zadwt,i do oporu ,,.ubec niemieckic·1
agresJ1 ·(W.Churchill, t. I, s. 215).
Polityka Zachodu wobec Austrii i łatwe zaakceptowanie Anschlussu skłoniły
Hitlera do szybkiego zgłoszenia kolejnych żądań.

25.2. Droga do Monw hium

W tajnym rnporcie politycznym z IO lipca 1938 r. ambasador niemiecki w Lon-
dynie stwierdzał, ii. stosunki brytyjsko-niemieckie w ostatnich miesiącach wyraźnie
się pogorsz) ty •.mimo że w Anglii z:najduje się u władzy rząd Chamberh1ina-Halif;,xa.
w którego programie pierwszym i najwalniejszym punktem była i pozo~tala JX)lilyk:i
ugody z par'lstwami .totalitarnymi".
Wzrost agresywnych dążeń niemieckich mobilizował przeciwników appeasemen-
tu w parlamencie brytyjskim. mimo to Chamberlain nadal utrzymywał, że polityka jego
rządu jest słuszna. ponieważ pokój trzeba ratować w każdych warunkach. Po Anschlus-
sie sy1ua,ja \\, Europ1t· 1;1-.:1dniczo sir 1r·th1ak zmienih Tueda Rz,·:-1;1. puwiekszo11;1
o po.uau oU 1ysięcy km" 1 / milionów mn:~zka6c6\,, uzyskała grtHllcL' z włochalrn.
Węgrami i Jugosławią, co znacznie polepszyło jej sytuację strategiczną i dawało nowe
mozliwości ekspansji w kierunku Bałkanów. Najważniejsze jednak było oskrzydlenie
Czechosłowacji, której istnienie było wielką przeszkodą w realizacji celów Hitlera
Pncz,ttek kryzysu sudeckiego sit;·gal okresu poprzedzającego Ansch!uss. Już nd
poc2ą1ku 19n r. przygowwywano w 1H Rzeszy zarńwrm prace WoJ~kowo-sztabo,\c.
jak i propagandowo-dywersyjne wymierzone w Czcchosłowacjc. Niezmiernie pomocna
w tym celu okazała się dział,tjąca legalnie w Czechosłowacji Partia Niemców Sudec-
kich, inspirowana i sterowana przez władze z Berlina. Jej przywódca, Konrad Henlein,
najpierw t,1dał autonomi t dla Niemców sudeckich, ale w 1938 r. dornagal się JUZ
oderwama pogmnicza sud1:·ckiego od Czcchosłowac.11 1 włączenia ,.'o do Rzeszy. Od
wiosny 1938 r. rozpctano zmasowaną kampanie propagandową, prowadzoną pr;e7
Niemców sudeckich oraz prasc i radio w Niemczech. Rząd w Pradze oskarżano
 XI. 1,oPA 1919 iY)9. SYS!LM WERSAi SKI J JEGO i F/,DEK

o wzniecenie „czeskiego terroru" i eskalację prześladowań ludności niemieckiej

Czechosłowacji. Innym, s:talym mo1ywem propagandy narodowoscx:jalistyczncj
było wówczas uka1ywanie Cznhosłowacj1 Jako ba1y bolszewizmu w Europie Środ­
kowej, czy wręcz „przedłużonego ramienia Kominternu".
Na konferencji u ministm sprmv zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa
t,\talono wy!yczne akcji rn1mieckiq w Czccho~łowaCJi. które vł0si.ły mrn.
Nieme\ •,udecc-, ,winni wiedzieć, mm1 75-mil,(,rn,wy n:m,d który
ścierpi dalszego uciskania Niemców sudeckich przez r,:ąd czechosłowacki. 2. Jest
rzeczą partii Niemców sudeckich prtedłożenie rz;1dowi czechosłowackiemu tąkich
dezyderatów, których rraliza,:j;.· uwai.a nna za komcczną dla uzyskarna żądanych
korzyści".
\Vidząc wzrastające zagrożenie niepodległości, prezydent Benes i dyplomacja
,!'.tehosłowacka rozwrnęli ożywmną działalność w stolicach europejskich, szukaMc
•1t1sznik,1\1 1sprzymi,,1.rem:ów S1anow1,ko ZSRR slt1rmułowm1c zostało deldar.,cp
ogłoszonej prn:z Litwinowa 17 marca 1938 r. Oświadczył on, że ZSRR na mocy
umów o wząiemnej pumocy zawartych z Francją i Czechosłowacją, .,ze swej strony
gotów uczestn1c1 y{ we w~zystkich akcjach ?biorowy<..11. kll re byłyby wspólnie
1

z mm postanowione I ktore miałyby na celu powstrzymanie dalszego roZWOJU agrcs1i".

Przypomnijmy, że układ czechosłowacko-radziecki z 16 maja l 935 r. w protokole
podpisania zawierał ;,a,traeże11ie. iż zobowiązani.i w,ajemnej pomocy bt;:dą działać
jedynie wówcza.~. ..Francja przyjdzie 7. pomu«1 Strorne - ofit·r1c napaści''
Ambasador Polski w Moskwie Wacław Grzybowski uważał, iż poparcie ZSRR dla
Czechosłowacji było wówczas bardziej pozorne niż rzeczywiste: ,,Poza ogólnymi
1apt·wnie111;1rni solubrności ,(qus:roicz,1 ,,raz rzdą,mcj <;l1\T1 do \'.,p,\idział;11,i;1
w pokojowym zttłatwianiu sprnwy czccl,oslo\Vackiej, istotne dązenie S1,,udów k, 11 1

sekwentnie zmierza do zaostrzenia sytuacji w Europie Środkowej, z rachunkiem

pol!tycznym na.ewentualny zbrojny konUikt, wobec którego Sowiety na rnzie mogłyb)
zaJ,,ć stanowisko wvczckująu·". DecyduJ,,ce więc znaczenie dla. rozwo.iu kryzysu
sudeckiego miało stanowisko Frnncji i Wielkiej Brytanii. W pierwszym oświadczeniu
tuż po Anschlussie premier francuski Leon Blum zapewniał 14 marca 1938 r., iż
l·r:1ncja dotrlyma swych :robowicJtań wobec Czechn,downcji. o~tatni gabinet kiero-
wany pr1.ez lllumn upadł jednak kwieinia, a nowy ~1ef 17.ądu Bduard I }alad1er hyl
jeszcze większym zwolennikiem porozumienia z Niemcami. Daladier odsurntl uwa-
1ancgo za ży,zliwego C1echo..~lnwacji Paul-lloncoura, teko miniqra spraw zagranicz-
nych pow1~Tzyl Georgt·~•owi Bonnetowi Od tej pory Jednym z głównych celów Qua1
d'Orsay stało się niedopuszczenie do uwikłania Francji w wojnę z Niemcami z powodu
Czechosłowacji. Oficjalnie jeszcze 4 września 1938 r. Bonnet oświadczył, iż „:rrancja
dochowa \\Xmości zawartym przez skhie pakforn i traktatom''. Ak rzeczywista
dzi:1łalno;ć dyplomacji francuskiej zminzała do 11a~łonie11ia Czechosłowacji „do
rozs,1dku". W tym czasie mocarstwa zachodnie chciały już tylko pokojowego zakoń­
c,rnia kryzy,u sudeckiego w wszelką cenę. W lipcu rząd brytyjski zaproponował
rncdiację mii;dzy Czechosłow:K i:11 mRzesz:,. Z mi~F! taką przybył 3 sierpnia 1938 r.
do Pragi lord Walter Runciman, który po rozmowach z prLedstawicielami Niemców
sudeckich i rządu czechosłowackiego opowiedział się za prąjęciem większości i.ądań
I knldna, p:lyżjak sądził, tylko w ten sposób możmi bt;:dzie umknąć wojny. Następnie
 Mil ozy WOJNA,'111 J,,r.J-..J9J9

Chamberlain, bez konsultacji z francuskim sojusznikiem. zdecydował się udać do

Niemiec na bezpośrednie rcmnowy z Hitlerem. Odbyły się PrK· IS wrześ11i:1 i'H8 r.
w Berclltesgaden i polegały głównie na wysłuchaniu prze? brytyjskiego p1nniera
rnrn10JoguJl1tkra o niegoclziwo;ciachCzecht',w i IZOlowośc1 wyd,,niu im wop1y ·,v celu
przyłączcma Sudetów do Rzeszy. Trzy dni później. 18 września, doszło wreszcie do
konsultacji brytyjsko-francuskich w Londynie. W ich wyniku opracowano propozycje
Anglii i Francji skierowane do Czechosłowacji, ktÓfL' rz,1dowi w Prad,1-: przekazano
I'/ wrze§nia ( ,J,,;.1ły one, I/ ,.d;ilsze utrzy11,,,w11nie W gc,1nic:1ch patistw:1 un.hO•
słowackiego okr:;/iÓW zamkst.k.anych głów me przez Niemców sudeckkh rnc 1roże
trwać nada) hcz narażenia na szwank interesów samej Czechosłowacji oraz inleresfr,v
pokoju europejskiego". W związku z tym oba rządy proponowały, aby okręgi te
zostały natychmiast odstąpione Rzeszy. Jeśli rząd czechosłowacki będzie współdziałać
w urzeczyw1~lmcmu proponowanych krokóv., rz::id brytyjski ą·udzr się „pr1.yb1,:2.yć
do międzynan•dpw,·go zagw:;r,11Hn\1·ania no\-. ydi !' ranie par',s.!\\ :i uechosłow, u k wi·o",
PrópOZ)Cp rn/biOm, f/'k.•·;(,riQ przez p;1w.rwa. na kl<)l\(!l pomoc rn1h:ulziej
w Pradze l1czono. była \Vielkim ciosem dla prezydenta Benefa Odpowiedź rządu
czechosłowackiego 20 września na propozycje anglo-francuskie podkreślała, że „są
one skierowane przeciwko Czechnsłowacji. l:t(0,1a nie została nawel wyslud1;m;; 1...J.
/rozumiałe JL:st więc, że w,pornniane prop01ycjc nie nadai:1 ,i~· do przy1,v,;1 przez
Czechosłow:1cjt;''. Rząd pcbk1 prosił, aby dl;1 rozwiązarna I nzysu :zasto:".,v,ano
poslcpowanie przewidziane w Trnktacic rozjemczym czechoslowacko-niemieckim
podpisanym w Locarno 16 października 1925 r. ,,lizrianym za obowiązujący przez
obecny Rząd Niemiecki w kilku jego oświadczeniach".
Nota.r:z.adn t,, y1yjskiego 1 .' I ,•.rześnia wyr;1/;1l;1 wielkie JJH.'111tlPWOlenie l i ,lp," ie-
d11 nądu c1nl11,:-,k,wackiero. kulia ,i'i-ł żad11y111 ,topniu 1111.· rnll'OWiada l,1y1-,onej
~ytuacji". Ruwnocze~nic raz Jeszcze powiadommno rz:td w Pradze, :C1hy nie hczył na
jakiekolwiek wystąpienie Francji. Kryzys sudecki aktywnie wykorzystywała również
dyplomacja polska. Beck, od dawna mcchctny rządom w Pradze, podnosił argument, że
uj~nvniona w czasie kryzysu tenckncja do za,pokojenia jedyrnc ządań ni,·1n1cck1cb,
z pominięciem interesów innych mniejszości, rak polskiej 1 węg:crskiej, je-~! rltJ,()ko
l'll'~prawiedhwa, Pr,.,ypominano głośno, iż w 1919 r. Czesi •,;ił;i zh1ojną zaj.;li 11:,1<.zną
część zamieszkanego przez Polaków Ślą,ka Cieszyńskiego, a konferencja Ementy w Spa
w 1920 r., wykorzystując cii,;żkie połoicnic Polski, wydala mekorzystną dla nas decy,jr.
Wytyczne ministra Becka, przck:.iDcne prasie 7.0 września, głosiły 1u.m.: .,W d11.\ili, gdy
\\ ostatniej fonc rzucono 2.asadt; odłączenia tcrytonow nienuco,1ch od Czed1e:c.k•\l'llCji.
rz,1d polski zaż.1dal analogicznego załatwieni,1 sprawy Polaków sląskich".
W tej sytuacji, widząc swe całkowite osamotnienie, rząd w Pradze ogłosił
21 września oświadczenie: ,,Zmuszony okolicznościami i pod niezwykłym naciskiem
Rządów hancuskiego i Angielskiego, Rząd Republiki Czechosłowackiej z roryczą
pi1yjmuje pn•pPi\cje franc1d.o ,rngielskie I I"
Cbamberfarn, zadowolony wresz.cie z .,nv:,.ądku" Czechóvl'. pospieszyt n \,rteś­
ma do Bad Godesbergu na kolejne spotkanie z Httlcn:m. Otrzymał tam nowe żądania
niemieckie, tzw. Memorandum godesherskie. Ujęty w sześciu punktach dokument,
wraz z załączoną do niego mapą, zwiębzał jeszcze obszar, który miał hyć pi7.ekazany
Nk:mcom do l p:lidziemik,1.
 XI. I NOPA 19I9-l'i/9. SYSIIM WERS.a!.L'.'f.! I JEGO Cf'ADEK

RządyFrnncji i Anglii próbowały teraz wpłynąć na ograniczenie żądań Hitlera,

k!{1ry jednakie nie był skłonny do ustępstw. Również f'Tczydent USA hanklin Delano
Rc•z.1sevelt wysiał 2(1 wrześni:1 b1 do Hi w .kt1i1yrn pisał in.: .,\V imieniu l ~O
mtlionów mieszkańców St.mow Zjednocwnych Ameryki i przez wzgląd na interesy
ludzkości apeluję najgon,;l:ej do Pana o nieprzerywanie negocjacji i poszukiwanie
pc•kojoweg(). spraw1edhwego 1 h,nstrukty\\nego ru„w1ązanb ki_v,'.ysu" samc1-'"
d111a, 26 938 _1 lkneś sk ,wał 11i, do ·ndenta lp1acego ,~ickk 1•,1
propom1_1ąc przyst,1pienic do „szczerych i przyjaznych" rozmów, w edu załatwienia
-~pum „na podstawie przy_i1;xm zasady rektyfikac_ji grnnicy".
Go1ączkowe negucjacje hr)lyjsko-francuskie, ymiany isr(,w i prllpwycje
dowe składane Hitlerowi 26-27 września nic przymosly rezultatu. Ideę zv,olama
konferencji międzynarodowej w sprawie Czechosłowacji wysunął 27 września Ro-
o~cvelt, 1n1d cicd1oslowack, uświad<-zyt. że „zrodziłby chętnie (X)ddanic
1..1ilgO s11nru arbitr-:111,wi Jego IJ.~,celencj hank.Un:1 Roosevelt:!'' CharnblTlain naw-
miast zwrócił się do Mussoliniego, aby zechciał przyj,1ć rolę pośrednika i inicjatora
zwoła ma konferencji czterech mocar~tw.

25.3. Konferemja monachijska i jej konsekwencje

Konicrcncja s.1di. ,v,. 17.ąd(M czterech mocarst,,·: Hitlera. l\lussolin iego, Ch,ur1 •
berlaina Daladiera odl,:,ła się tvlonachium w piątek 29 woeś111a 1938 poci.ąwsz)
od godz. 12:45 Rozpoczęła się ona od długiego ,vystąpicnia Hitlera, w którym jeszcze
raz przedstawił „ból i nędzę ludności sudeckoniemieckiej" oraz jej „barbarzyńskie
/(::ladov,1rna". D:!lcJ llitler prrqXlmnial swoje tąd;1nia 1wcl(•l.;rnejsze 11~w1adczenw,
„1., l pa1drn mika każdy, 1:,zie Wk li 1< zy". ] wsze •L1pienb I" izostałyd1
uczestmków ograniczyły ~ię do podziękowań Ilitlcrowi zu organizację konfen.:ncji;
[l:lladier yraził szczegćilny podziw dla Duce i radość, :ie wreszcie mógł się
1biście ~pntkać fuhrerem Dalsza dyskusja nuala charakter w du}-cj mierne
pozorny, gdyż jeśli nawet wysuwano pewne zastrzeżenia w mnieJ i~totnych sprawach,
chętnie z nich rezygnowano po sprzeciwie Hitlera. Przywódcy Francji i Anglii uważali,
dobrze byłoby pu!!:Zumieć rządem c~hoslov,ackim co do tempa i sposobu
n,akuacJi ,,bsza:ró\, ,11deckid1. Hitler 111.r;;1ł, że 111emożli\1 doby t;: nvwiąza1111·
sprawy w ciągu 14 dni, a ponadto Czesi bęch1 mogli, zgodnie z propozycją Mus-
,ciliniego, delegować swego r-rzcdstawidda do kumisii technicznej.
Konlcrcncja mona,hijs.ka zakończyła slę w z 29 na 30 Września, okol11
godz. O1:00. Pół godzmy późnieJ Chań1berlai11 i Daladier wręczyli tekst zawartego
układu delegacji czechosłowackiego MSZ. Na pytanie, czy przywódcy mocarstw
oczekują. 1akiejś dcklar"cji rz,1du czechosk,waclde:gn, Dafad1er „był wyraźnie
kłopotany 1 me odpowiedział Natomia,I inny c:donekdelcpaqi francuskiej ,,d,xlal
wyraźnie, i,:; nic oczekują om od nas i.adnej odpowiedzi, 'i.e uważają plan za przyjęty,
rząd powinie11 dziś najpoźniej do godz.iny 5 po południu wysłać swojego
!'n:cdstav.inela do H~rhna na posiedzeme komisji m1cdzynaroclowej".
Układ monachiJsk1 rozpoczynał ~•ę od stwierdzenia: ,,Ntemcy, Zjednocz.one
Królestwo, Frnncja i Włochy, biorąc pod uwagc osiągnięte już w zasadzie porozu-
mienie co odstąp1ern:1 Niemu im obsza1 zamies7.kancgo przez Nienwów sudeckich.
448 MIĘDZY WOJNAMI }919-1939

zgodził} na ponize1 wymienione i warunki r.

cesji [ •.. \tdono dale1.
iż ewakuacja tego obszaru dokona się od I do 10 października, a JeJ sposób okre§h
komisja międzynarodowa złożona z przedstawicieli Niemiec, Anglii, Francji \Vłoch
i Czechosłowacji. Przewidziano również, iż na pewnych obszarach, które określi
wymit:llH\flil komisja rmędzynarodow,i. tidbędzie sic; !h•:111iej plebist.v Załącznik
Układu g!n,,ił, it zgodni,· punktem ,pnzycji an1· ,ko-frallCuskid, 1 1 wrreśn1;1,
Angh,1 1 111,ncja got, byłyby ptzyqąp,< do mif,'.l1y11:11Pdowego 1.1g\',111ancowa111.1
nowych granic Czechosłowacji. Natomiast Niemcy i Włochy stwierdziły, te udzielą
gwaranc.ii Czechosłowacji, z chwilą gdy będzie załatwiona sprawa polskiej i węgiers-
kiej 111nic1szości w C7cchosłowacji. września oglu~zooo po11ad1u deldarack
w kti,rq cztery mocarstwa oświadtzyly. jeśli za;:Laómenie poll>kit·1 1 węgiersk1e1
mniej,n,ści w Czechosłowacji nie rozstrzygrnęte w ciągu nuesu;::Ly
w drodze porozumienia między zainteresowanymi rządami, hędzie ono przedmiotem
nowej konferencji czterech sygnatariuszy Układu monachijskiego.
Dzień po ,akoficzeniu konfon;ncii czten:-c.b 1.nocarc;tw, podpisano w Monadnum
krótkq deklarację nicnJiccko-brytyj~ką. Chamberlam uznał za najwięks,.y
sukce~. t\1ówiła ona. 1ż c,ba państwa „rozważać konsulu1„1i" zagadnierna
je obchodzące, aby usunąć wszelkie powody do nieporozumień, przyczyma_jąc się do
utrzymania pokoju w Europie. Premier brytyjski uważał, iż zapewnił swemu narodowi
i Europie pokój przynajmniej na okres jednego pokolenia. Podobną deklaracje pod-
pisała franqa z Niemcaim dopiero{, ;;rudnia 1938
W dniach, kiedy {fokcnywał rozbiór Czc-d1u~luwacji, rozw1,1zana zostab
równiez sprawa Śląska Cieszyńskiego (Zaolzia). Pr:,,.ypumni_jmy. iż Bene~a
Mościckiego z 26 października władze polskie odpowiedziały dnia nastcpncgo,
wzywając do 11atychmias1owcgo zawarcia umowy regulujące) kwestie sporne. 7. kolei
minis1er ~prnw zagranicznych Czecho:-;lowacji Kamil Kiol!a, w piśmie wrz.esrn,1
skierowany rn do posła RP w Pradze, Kazimierza Papt'c, dal ,,uroczysk zapewnienie",
ze jeru r z;1d zgadza ~it na .,rektyfikacje /c.':ianic i nasteprne oddanie tcrcnt-w••. Propu-
nował jednak. aby rzecz całą oddać do rozpatrLenia komisji polsko-czechosłmvackiej,
która swe prace powinna zakończyć do 31 października. Tego samego dnia, tzn. 30
września, Papce stwierdził, iż rząd polski uznał odpowiedź rządu czechosłowackiego
1 ,t.a i1in1y'.,1:1rczając.,1" /ai".ądał tei ewakuai;.1,1 o,sci ŚląsL1 Ci,-~zyńskie;•"
nastąp1hi w dj\gll 24 licząc od putudnia J p,'1,·dnLT1nka 1938 ,_przekazani,
pozostałego terytorium okręgu Cieszyn i Frysztat winno być ostatecznie zrealizowane
w ciągu okresu IO dni". Odpowiedź na ultimatum polskie miała być udzielona do
południa l pa1dziemika 1938 L Pozycywna odpowiedź czechosłowacka napłynęła
w wyznaczonyrn tenninie, po cżym Zaol7Je. zostało przez polskie.
\V rnny sposób ro,st1-1.ygnięto ro,m1.d1ia węgier~k,e wobec Cz('clmslowacji.
konferencji w Monachium r,rlbyły sic od do 13 paźdnennka 1938 . micjscowosu
Komarno negocjacje między Czechosłowacją a Węgrami. Ponieważ nie przyniosły one
porozumienia, oha rządy zwróciły się do sygnalariuszy Układu monachijskiego o arbit-
raż. Odpowiedziały na ti;: prośbę Nie1ncy Włochy. których ministro,1 ~pr;1W zagram
cznych Ribbentrop i Ci ano spotkali si,; w \Viedniu 2 li,lupada 1938 wysłuchaniu
ministrów spraw zagr::m1cznych Węgier i Czechosłowac11 Kalmana i. Franti~ka
Chvalkovsky'ego, wydali orLeczenie arbitrażmve. Głosiło ono, "ft obszary zaznaczone
 XI. EUROPA 1919-1939. SYSTEM WERSALSKI I JEGO UPADEK 449
---
na 7.ahK'71 nej mapk.
1 c1 \\H:•.'. połudnn,wy pas Słow,1cp I l 'krainy Z,1karp11ddej. zoslaj:1
oderwane od Czechosłowacji i odiłane Węgrom, co ma na1,1ąp1ć w ok1esie 5 do IO
listopada I ~38 r. Tak więc, w wyniku Układu monachijskiego, regulacji granicy
z Polską na Sląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie oraz arbitrażu wiedeńskiego Czecho-
słowacja straciła łącLrnc: 42 tysięci, km' oraz okole, 4,·/ miliona ludm,śc i.
!'n mcgulowamu. ,pr,1\,y Zaolzi:1, Pubka wystg nla z roszczeni1irn1 dt, po:z.ostałyd1
terem'\\' ,',pisza i ( )J,I\\', (poza ty1,11. 116re Otrzyu,.il;1 w 1920 I) 1111 p,ognmiuu
pobko-słowad.im. Po przekształceniu Czechosłowacji w paristwo związkowe 6 paź­
dziernika 1938 r. Słowacja uzyskała dużą autonomię, co wzmogło jeszcze separatyzm
slrn\arki. P"Pieraoy tc1111 mocnoprzet Niemcy. Wysunięte w takim momencie polskie
żą,,Lrna były dlaNkrn1cc wygodne, f:dyz stanowił\ dalvy ciąg de~tahilizacji państw,;
czechc.,!owacldego I wywoływały 11k·chrć SłowaJ.:1,,v dn Polski. NCila 7 żądanhn11
polskimi przekazana została 3 I października w Bratysławie, a I listopada \V Pradze.
Premier słowackiego rządu krajowego ksiądz Jozcf Tiso próhował wcześniej zahiegać
o wsparcie przccblawicieli Ili Rzeszy w Bratysławie, ale ostatecznie zdecydowano
sie lt')'U S'1mego dni,1 11a U;;tępstwa. Pu,vuiano WSpolfot komisję dcl11J11k(yjną., k:trn<t
zakrn'tczyia prace 30 li:,tupada, po c;•-:,m do Polski przykiczońo okole 220 km1 ziem
Spisza i Oni.wy.

26. Problemy bałkańskie

26.f SI!.\.: i Jugosl,w w

Wraz z wyraźną agonią c.k. monarchii wrzenie niepodległościowe ujawniło się
na wszystkich ziemiach zamics1.kalych przez Słowian, o czym świadczyły ptoklamacje
pow,;foją,-yl h tam K1, 111ikt(,w Narodowych, W tych pdnych napięcia i nad zie.i dniach.
kiedy \''''iska Ententy \\y1walały l\faccdonię, C7,arnogórę i Serbiz:. mH.lal nie by!o
zgody ce do formuły 1111:,,złego p:111;.;twa. Jednak od sierpnia-wrzc~rna 1918 r. więk•
szuść w poszczególnych Komitetach Narodowych uzyskali zwolcnmcy jedne.go pańs­
twa, łączącego ziemie Słowian południowych dotychczasowej monarchii austrn-wę­
gierskiej z Serbią i Czarnogórą. Przełomowe znaczenie miała sformułowana w tym
ducliu ,,, oklamacja ".\'I( ,:.:,.ona 31 11<1:rdnernika Il) I:,; I w Zag11dm1 przez R1ek;
Na,,,d<1n;1 ChorWa1<-1,· 1 Słoweńcó11 h, tym wyd:11/t'1nu doszli :,. (J listopada d(,
trójstronneJ konfcrenqi w Genewie z udziale1n przedsLawicieli rządu serbskiegc,
zagrzebskiej Rady Narodowej oraz emigracyjnego Komitetu Jugosłowiańskiego - na
której osiągnięto porozumienie w sprawie działań prowadzących do utworzenia
w:spólncgo państwa Dopiero po tych u7godnieniad1 delegacja zagrzebskiej Rad 1
Narodowe] przekazała rcp:ntowi deqz1, u zjednocn,niu. Oficjalnego ,lklu proklamm.·ji
utwmzenia Królestwa Serbów, Chor1vatów i Slo,~viid1w (Kraljcv111a Srba, Hrvat,
i Slovenaca, SHS) dokonał w Belgradzie I gmdnia 1918 r, regent, książę J\lcksander.
„Decyzją z I gmdnia 1918 r. idea jugosłowiańska została urzeczywistniona. Powstało
państwo, które nigdy ;llli w tym ks1Uci,-, ani w tych pa nicach nie istniało. Łączyły
się \H' w:,;pólny oąr:rnirn, państw,,wy ~poteczności etrnczne sob.ie naibliższe, ale
o. Odmiennej przeszkśc'i, o różnei 1-..uliurze i r67nych, wykształconych liteJa(:kr-,
językach narodowych. U genezy była romantyczna idea wzajemności słO\viańskich,
 Af!lJ!ZY WOJNAMI JC,1/Y-1919

rozwinięta w iliryźmie, urealniona z czasem poczuciem \VSpólnoty interesów, czego

wyrazem był program zjednoczenia ogloszon:, Naeertaniiu Oarasanina" \.W. Fel-
czak, T. Wasilcw,ki, s. 430)
Idea ju§:o,lnwiańska di ic1d,Ja się wkc ~pdnienia. ale SHS od poczatl:u kryło
w sobie zarzewie przyszłych konfliktów. Pierwszym problemem spornym okazało się
wytyczenie granic nowego państwa, zwłaszcza z Królestwem Włoskim. W traktacie
londyńskim z 26 kwietnia 1915 r. Trójporozumienie zagwarantowało Włochom uzy~-
k::me po wu1nic n1acznyc1i 11;il,vik6W tet)tnr11dnych lOS/lCIII /\Ustro-Wq111 Nie
czekając na ki,,Jtnrncję pokojową, Włóchy kmicu 1918 za_ll,:ly c7.ęść nem,
rmanowick: lstnę, Triest, Gorycję i wick,zą część DalmaCJI. róku następnym,
faszyzujący poeta wioski Gabriele D' Annunzio zorganizowar głośną wyprawę zbrojną
na Rijekę (Fiume), którą zajął i ogłosił niezależnym państwem-miastem.
Na konferencji wersalskiej problem granicy włosko-:1u,;2o~lowiańskk1 ywołał
spory państwarni ,11 yc:ięsłimi. Ohrn1ony premier loski VitH ma-
rn1de Orland" 'Tu;cil nawet 1lka tyg, l';,ryi. SpJ;",1 1,1e udało lriak
rozstrzygnąć. ,,Po długich bardw targach, gmżących nieraz wybuchem wojny, okazało
się w końcu, że konferencja pokojowa nie może rozwikłać kwestii granic włosko­
-juro.słowiańskich. Że ząś Włosi nadal okupowali obszar pr1p11any im układzie
lonJy6skim, hume. Jugc,sł:n\ ia była zmuszona w rozpc,1,\1tyd1 ukladad1
rednich okaLać: daleko idąec1 ust,;pliwość'' i. Batowski, !'mistwa BaHmist.1,·...•
s. 265-266). Dopiero wiec w trudnych, dwustronnych rokowaniach o~iągruęt.o poro-
zumienie, z którego jednak obie strony były niezadowolone. Włosi zgodzili się bowiem
ustąpić nieco z zapisów· traktatu 1915 r., ale ofiary Jugosławii były znacznie większe.
N;: n,ocy poct:rnowień traktaw 11(11.lpisaneg(I uba państw:t Rapallo J
I r., Wło,liv , rzymały \"CP Istria i , przyleih• •.-.ysp, olaq
uęść Dalmacji. Rijeka (Fiu1m: uLnana zmwla wolne I doi;icro nowym
traktacie, podpisanym w Rzymie 27 stycznia 1924 r., Jugosławia uznała prawo Włoch
do aneksji tego mia~ta. Tak więc łącznie Jugosławia oddała około IO tysięcy km 2
ziem, do )(.tóryd1 mściła pret1ensje. Mieszkało nich ok.ok tysiecy Chi )nv;1!6w
, Sk,weńców, leż spota 1me1~zość włosk,1 1m1lazła si1; rrnnicach Jug,e:,hm•ii
\ickorzystnk dla SHS zakor\c„vk• się ustalanie panicy z Królestw(> Sł za
ziemie słowiańskie uważało Styrię, Krainę i Karyntię. Jednakże na mocy traktatu
z San Germ ano ( IO IX 1919) i plebiscytu z października 1920 r., większa część tych
terytoriów powstała w granicach Austrii. Podubnie, większa Banatu. Temis-
varc:m (Tinuso,1ra). do którcJ IS rościła ~obie prawa, do Rummm Do
nowego pań~twu jugosłowiańskiego v.eszła natomiast w całosci Czamogórn, ku1kząc
tym samym swój niezależny byt polityczny. Zaowocowało to jednakże ujawnieniem
się ruchu separatystycznego, żądającego powrotu zdetronizowanego króla Mikołaja
i odbudowania własnego państwa
Znai:::mi,· ,w;iżniejsze 1m11l1tacje ni< 1,li 1 włączenie SI IS więks1<· ści
Macedonii cześci otrzvmały GrecJa I Bułgaria). Jm trakcie krndetc:ncji
wersalskiej, przeciwko takieJ decyzji protestowali przedstaw1c1ele największeJ or-
ganizacji narodowej - Wewnętrznej Macedońskiej Organizacji Rewolucyjnej
(WMRO), istniejącej od 1893 r. Separatyzm macedoński przybrał później formy
szczególnie radykalne. a nawet tcnorystyczne.
 (Jqak:cnm: więc, " ,vyniku zary••-l·.,wan)ch z1rn,111 1 t1akt.1h,\1. kr\ (1 ,11u11; KH',k,.
t\\a SHS W) 110~11i' 24k l)'\i,;c') kn,: n;1 k1(,nd1 ivh, J .) 111il1•:Jw\, !llll",1k;1{1l·,1w
Sp1·,1/1t! 1111 h. 11aJ\\l(;lt'J było Seib,m i.'ł4',i 1. ,bk·.1 Cli1·n1a1.-i\'. ( '•I':, 1 i Shl\H'1kt,w
\ 1 / 1,i}. P1,w;,1.ną c11·~ć ludrn,~LI. bu w :-.u11:ie ukd1., ,'.,;•:; :-lc1lll•,>1L 11111ivj,:tc•·,ci ni,
>luwi,11i~kis:· Albari,·:rycy, \\'1:gTZ). Rl..:n:uni 1 111111. Wydawałc, ~k 1cc!11ak iż w~pólm:
l'ar1stwc i jt');(U ir,,tytucw skm,Tzmc wpływać będ,1 na k.,zt,1łt(1\v,mi..: si1; \\'J~·L1 srotccz·
11\·d! I pn:u.·•,nw ir:(l'graqj11yd1 S1.tl(l '·IC inaL,q. \\' ,,dv111 d,n·q,_ 11:1vt1,•-,,,,.w1111v111
/,111(lh'•Wdlll' bt·\\l<.'rll W h.'J dtil'd/1111<' \\ 11,'l.l'I IH'ld/d'. Ili I ·,11k, \ ·,(I\\ . \.\' Ji()\'d'lll

p,m~!,,w Z!';1!.t1ly si,· dwtv C)W1it1.;1..:1e· W,dit:d 1 Zachod. 13,:,,.at:qt.m , 1{7:,m.

pr-1w,.,~lawi<. 1 KJtolic)Zl11, lUr,·c kie Uałk,111) 1 \H:ncckn h,tb~burska I·1..m:p.i, c::, \\ ili:uh.'_l,l
mit'c.Ll'lań~ka I chlcp:,,ki patnarchahzn~. pr7y czvrn pań.'lwn, kt(lrC t(• 0 pr1.1.:..:;11(1~c1
v, ~!Jim skup1.iłn. h1 IP w cah ,,.ci 1acuianc ru~pPda1,·,.(,. a ui,n:w11, 11111en1n~(: •,!oprn;i
1 t ;zw, 1_i11 p, 1~/.Cl<'t.'.•·•h1)d1 kn:m',w Z,H 1,.tr i.iła 11<q11t:,·1,1 W) 111k;q,1,e 1 • ·d111w1,111,'-,t;
kullt:n,\~\clt" cl. Rap,ka, , 2 ! ).
Nt•\H' p,111,1\,,. 111;.•1,,l.:w1an-J.w d11ni11ct)-h• '"'r• ni,· tvlb, w1,n.i„ n<•It,11 <1\',,1-
1.JL 1d1g1JU.' I cyw11IzacyJt1C. all' ILL L[ldCLIIC 11it:ll,Wll(:;,l I \', . tuprnu ]\1,'.\\'IJjLl pu
~zczq::6l11ych n:gicnfw. kth·)ch w ciągu dwu p(1WOJCJ1n)ch dzic~1~C1r,lc.:1 me ud:.lll,
'-k'. zniwelPw,1ć. Ot)(lk Churwaq1 i Słcwv11i1, uwa,~lll)-Ch \\ m11na;d111 austrn-,\1,:g1t'f'·
l:•,·1 za rneźk w,wi ni\'lt:. b:, hi Czam,:•µ.ura. /\1D,·c(!uma Be ..-rm1 1 łk1, egi ,win;1. ;; takie
Si.."rbia. z l>g1cmnym cd:--dk1em analfabd..',v,. pr) m1tyw1:vm n •lrn,'lw:·11: 1 lc'l~ b1 ,k, · 0

zup,·,;nicnymi w,zy~tkimi mnymi dzi;!lan,i p1~podark1

NuJw1<;bz4Jcdnak kk~ką pm'i~twu Sk,wiun 1x,lw:!111ow,,:h oku,.:11:.J \11, 1j,:11w,r:1.,sć
za.-ypar;1a h1~h1rycz11yd1 pc>t!7:iat<m rni,;-dzy Serbami I Clwrwatan11. PrL\:C!\Vlllt·. h<lL-
fliid 11111,:d'!.y nimi p1 1 )'l1,hiał ,i1,·. w mian: 1:ik p;111stw,, ,·w„hH>\,.ih• ,.._. k1l'nmh11 ;nl1<·1\
l;i1;J\ill 1 ,·ct1i1;il1,1:,,11 ,111 lh,111111,ll.1.1 1 l11·1•1·111,1Ll/111 ,,,·11>,J.1, 1•.n•.1,L\\,d 1111,1/
ba1dLJc'J 1adykal11<c, w1q:1c' pa11,!w11, pP~l11wy ludrn:'LI Ll1rn1,,td.1t·.J . .1111 ha1d11c1
w71a,tak n,7c7an>\Ą·an1•c' k,1ta!tcm w:,,pl·,lnqrn państwa. tym ha1dLJc'j z,11.1s.tr1.,t!,1 .-Je
wzajcmr;.i nictolcrnnCJu" iibidcn:. ~- 24). Anlcni Giza Li!U\\aźa: .. r,,;.1,trc:Jc r:ien,mi:~u
pum11,:dzy narcdam1 .'crbskim i lhPnva-..:hirn zc,sti..tly przez d\\·adz1dcia bt n,zpĘ·lilnl'
do tl'.!,'.O ~topnia" {A. C,iza, s. 1251, 17. 1:awd przyznanie Chorwacji '-'- ,ierpmu 1939 1
dakki• 1d,icl'i autom,mll. lillL,i,:u jui r:1e zmit'!liło.
l~{,,,111,•;- \\ p11l1!\·(l' 111i~·d·1y11;11,..ti,wq m,Wl' p;in•.tw,, i l111<J.-111 1Jlll;ti.111.d1· ,1'.,J
1"·'')<.i•; I lt•/'.;111:1}',t l'-'i•.'lli,d jll/C/ cal) .,k,,·, 1111~·d1)""l' 1111:, 11.1,11>111d,1vJ nl•,1\11.111<:
,i<:' \Vloch, l.t61t: nkrenanr, L.l<;".•lc• iako .. wrq,:a r:un:~·r 1có.11". Krók'1\'.t1 SHS 7 111,
pol-.•jem wi(,'c oh.,Tv,uwalt1 poczyLar,ia \Vloch na Bałk;u:w.:h. w tym 1awarc1l' 27 h~-
IC1pada 19.16 r. paktu wh,1.l.u-;1IIMihktegP 1,ra, \\ lu:..l-.1 •-\1t;;yier,.k.ieyc w I. \<·i<'11ll11
19:7 ruku
Jugo~ław1a aż ,k 1mk1w:,. lat trzyd1ie~tych dąryla d(, u11111cnit'fll<1 w i:.Lar,pie ładu
w1·1,11bl-.iq·u. Zarrażały 1ej b1•\\ iem pa1btw:1 rewiljo111qyc71;,:. a zwła,.1c1,1 Bul?:~1 ia.
N1,· (\lk, lu;·• ,l;iw1.1 .• ile I illll<' p.11i,tw.1 rq:1orn,. pr,et. w1,·k l,11 I"' \\111rn,· ub.1w1.dy
,1-· tez mtlZhwn,i:i re~tuurm:i1 dynw,tii Hahshurgów 1:a twnie W\'givr,kim. Tu wh;c
kryh, ,,ę .11 ndk, ,:hvuq1T,1,11ych uk!ad{iw. zawartych przez Jug(•~lav ii; w 1.!tach
1920- 19!] 7 pam,twó1111i, kli1rc: miały p<,dobn, 1.•1:gl,1d)- 1 ~ytu,KJ( z C1<:·ch(,!,hmac14
1 R11111ui:ią Pa1n,n<:1n Jug<,~law11 b)b W(,wcza!, f-rancJ.i, pF1\\,tdt:;ic.1 akl)".Vt1,; i \\yrnic
17c1n,1 w N1<111c) pol1t~.kc b,dkl111~k.). en pd\',lerdzat d.bd ,,,,.JU~/.lllc'Z) (1111~1!/,) h,111..:i,1
1 SHS) L I li\!CJ.'ilda 19?7 r /\pogcur:, lq ~trnk1•i1 ~tak• ~•~· uti•. ('fLl:rne w 111.~.1 1.
l\·lałt'jf-:ntenly, ;:rupu1,1<.<'J ll' .,,,me tr7y pa1·<;1v.a. 01.11. powol;um v.: 191-11 l:11{t:11t)
H:IIL11·1.,h1<"I, \I f'llt'C:t• i1111y111 :klacllit', a \\'i,;:-c I ml11,1lt'lll J11go\ł,m11, (il't'LJI, l<tllllli'll
I Tlll\'JI
\\' d1 llfir'J pohm it' l:11 IL') dzw,tydt ,H it'11laLpi 11,1td1) r·:,1ud<,w,1 Jugu·,I;,·.'. 11
1'<1c1:;h, 1111il'r:t.,H:' 1, 1111:y111 kll'ntll~t: \\\1i1h11hi lt'- n1n·,w1ą, 111w,.1111nk,,w;.i1i '"''wr1,·l-
1111', d ,. F:k 1 /Il 11au· ..,,. ::11 ·, 1<,,1 1,ku 1rn1·d/', 11.11, i:lt "'- \ 1r,. \\- 1,1/. / dd 1, ·lu II k,, ,I., .1\ id'·""
d1;1 I; 1 p111d/ll'flllL1 l'J2'11 11,t11l,q11c\'l'.I r1uw,111;1;11~· p1111'1\\11 r;1 h.nik~h10.l11go~la-
wii, clntyc/K"?a':(,wa monarct11a kon~l) L11cy_p1a zakoncz; la ,wu1 /}WOl Przchu,kl\\11
,., :,ll'mu pPhtyczncgn 11 yra.i11ic wsk11 1 wala na 7,H, ,t 11 kierunku d, kt.ttnr\ Kt>11,t„ tllL p
,;,:~tata Law1cs1011a, s,-HT1or7,1d rcryt(·,nalny zlil, \\ idowan), a ndręh1u~c1 rc·g1nnalne, ,,tt'f'
t,;-p1cm·. W1cdy whi~Illl'. r.a ('llll1,U aCJ!a Chl11wat i\nl;: Pavchl' /.,,lc,1j r" 1•.no r n1_c•1ll1!7,JC
J\' I' ,,m-~·u (l'ov•.-tan1t·c; .,sr~TJ,tł1111_1,,c;1 ~-•,; ·· w ~d,qach tcrr,.11"\~t~ c 1.11yL·h ,, ) lllllTl.('n·.-ch
w jnh:t,,r .h1g1.,,b\v11. 1J paidzicm1L1 I ci q I l ista'-:l<.!\l'ly 1 czlnr-l•1>w1t· 111accd<•11ik1q
\\'~dl<( l d11l. ,w,1li w t-'Lw., 111 11d;1111·1!11 1;1111.,tl:11 11;i k1s·Li /\l,:b.1ulr.i I I Ji;111l t.'kl! 1•,,
lllllll>-lLi :-,r1,J\•: /,11:r,1111,_/Jl)'l.h Luu1~.1 IL.11ll1(H:_ I',, \1111,;ld Ald,\.11111!.1 I \•,ł.1,I:,_· 1,,1111;111 I\'
t'b_1c1I ciul) ch,1a,1m) 11,: •,11,'Jll a 11 urn 1. ,1t·,lt-na~lolt-t lll Pi, itr Kan1d11,rdit•\, 1, I ( I l.J :.' 3- I '.11( !J.
w i 1.eu 1 w1,,toś.c1 .1,·dnak t Lc1dz1la \\ IV)!t• 11111eniL 11,) (1,ohuw,, i:1da rq-'.1:11C)Jlld. 1. rq·,·u
km bi<;cicrn Pawlor, na L·zele. l\L>\\'l' wladzt· pudtfl_\maly, a nawd un,c,, 11iły. ,,.,1'.1L1;1t
kow,1n) przez roprzcclr:ic1!o l:rc,la krn., umacrnama sy~ternu dyktatc>1,,k1c)łu.
\\' tym ,amym cza~1c du~:do do iswtnych zmian \\ r:111,:dL~ nar,1t.lC\ll'j ,:_, tuaqi r:.'.
Halk,-mach. F1anc ja_ sn,kap:1c.1 zbhLcr_ia z Wlod,a1m I cora7 hardZJC] Uskpliwa \\'nbc,:
7,1Jati mcmicckid1, 7n~1Lz1~1e zrnmL-p,zyla s,q aktywno~ć- 1 rol(;' Ha B.tłkar;ad1. ;'\Ja!d
Frkrna I l'aU l{alku'1,J:1 \1· llPW\'L·h \ 1,arunL,d1 tr,tnh dl.i .l11~·0,bw11~\\;111:n·t,·,1m,•-<"-
S1,1d tl''i 11.id :\lila11.i Stu1a1h1101 ą1.,, 111!' li) ,1ap1,_ dn1\ci1L/,1•-<'·'•I \< 11111 t,d11\'. \\ p1:1,
lyi:c 1.11,ic11al JL• b1.1dl.l",,u,1 ,:w141h·\1 1 Ili IUc:~/.;J I JL"J lei 111alr1)llll 1 1.1clP11r„li1y1111
~ujusrniha1rn 2A stycrni;:; 1017 r. Jugo.,bwia poclptsata 11H;c pa,.1 L• w1,:u\~tci
pu.yj<1irn I Bułr,an,1. M1 mu .-1,11 :111 eł) plr>rnac ji 1ugo~łuv, 1a11.,kiej. AniJ1a i frnnq:1
LZ.G1!y, tz p.iht lt'f' v. y1 ah,1c· L"bt,ia 111aL-:renit' JX•tl'Zlli:m·n hałkan.,kid1 \Vyr:11., rn 0

nowq~o kur,u s!,1k, ,ą· kl p(ldp1,anic· .:<i n,,,n-a l 9,11 w fklgr,1d'f1t· d.l;uh1 1111~·d1y
Jugoslawq i \Vrod1a1111 l lJ,,d 7eihov. 1<17)'\' al 1.>b,1 p;,11,tv.. ,, ck, p1 ,,11 :1dl,'J11:1 :,i.1h, L
Ll'lhlilt;n 11 1 \',)'1/l'c'f(Tll:t '1\' ,1)!1\'\JI, Pl,1/ 1:td1P\l',ll11;1 r1,:1rfr;tlr·,,<u -., 1:in,· 1111:

•,pl(l\\\ll-.ll\l,lllt'Y" .111d,1. fll /ł_'/ p;1i"1:,I\\\\ 11/\'lil'

Rząd Sw1ad1m,y1cia. krć-r::, nic zdoła! uporJ<:: ~Il;', ia1' r,fiqalmc .,t\\ ierdzrn,o. 1 h•, e,l1q
dwr,\ ~id.a. zoc-lał cd11 ot.my. NL1\\') m prc:'miercrn zo~lai 4 lutci-:.o 19.N r Dr,1g,,,1 Ci ,dko-
\ iĆ. ministrem spraw 7.agmmc7Cjch /\leks::ndcrCmcar-1\br~nnC-. Pn,ho,.1ali L'III ,·,~h,ln,_
nieco prufavy\lm1·:-.hi kur, poptzcdntt·go g,1bmctu. \\'zbudnk, te niczad,.:•,vdcrnl' pr7l:dv
\,,,.:,.st~irn -., Rlyrni1· Kic-dy 11it1. w kwit'fniu 19'.\9 1 \.Vk>d1::, ck1kor.;1f) 11mazp l',l
/\,!!-,am~·. naw.:! 11it' pt '\1'1:1dn1mly 1ą1.c<ni1:1 u ,.11y\'111:m,1;1rad1 pn·y\11,dL.,\\ Jl'./'P\lr ,\', 1;111
:.kieł:. \\h,d1) /!IL/<.'lj !<'"I l'.iPdlH'_I w,pi,:1.1,: 't('.tr,1t\··,t,•1\· d1(•f\ia1i..hl·
\V o\latmd1 rnicsi,1cad1 rr,xJ \, yhuchcm \1 OJnr oba rnocar~tw~, t,~l) \lc,v, ,k1t
Niemcy 1 \Vłochy, u,i!o11aly sk!c1 mć Jugo,la\11:: d, 1 \ , y~t4p1crn~1 z L1g1 Nawclt,w
1 pu:yst,ipicrna dc- paktu antyko1;1i11ternowski1::_Qo. Rząd jugo~łow1,11~~ki zr,:..:zmc' 1cclnak

l;m irowa! w ~ko1~1phi..owant'J ~ytuaqi. ogramcz~i_Mc SH; tylko do deklar;tLJI re11lr,1ko~c1

\\ f:llll' wr,p1y.
26.2. Rywalizacja mocar.,·tw na Bałkanach

Trzy 111ocarstwa, które wjek1 naiwięceJ Bałkam1ch znacz) Austria

(Austro-Węgry od 1867 r.), imperium ottomańskie i carska Rosja, w wyniku I \V0Jny
światowej przestały istniel. Także Niemcy, które w okresie pobismarckowskim
IIP,Skały idkie wpływy w regk,nic· po I wojnre na pewien utraciły
,żliwo~c p10Wad1, "bard11c·1 aktyw11q polityl1 h;1lkańsl.
W wyniku tych przemian pow~tal na Bałkanach nowy układ sił, który jednakże
utrzynrnl się pr7ez cały ukres międzywojenny W rywalizacji mocarstw na tym
, Jl 1szarze wvn,żnić I1ow1em m, >1.na dwa p(xlstawowe etapy. P1erv:~zy z trwaF1,·y
od zakończenia woJny do polowy lal trzydztestych - charakteryzował się zdecydówaną
dominacją państw zwycic;skich: Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch. Połowa lat
tn·ydzie•,tych przy11m~la.jednal, istotne przewartościowania całej polnycc europcJc,·
którv zasadmu.\ spo~, ,I, \vpłynęly h'ż na rq.•i,,n baJk,i1i,J,i. Prz.cek ,,szysU.11.11
widać było, ii. w ciągu zaledwie <lwu lat system hitlerowski umrn.:mł się na tyle, iż
zaczął otw1ircie łamać podstawy ładu wersalskiego. Włochy, ciągle podkreś.lające, iż
należą du państw ,.wydęskkh, jeszcze r,1łowie l;1t trzydzie,1ych podJi;ly któt\o-
lrwałą próbę zbliienia z Francją (z.ob. pakt rzymski Mussolimego i Lavala), a na
konfen:ncji w Stresie. razem Francją i Anglią, protestowały przeciwko polityce zbrojeń
RzeS'i'J I mgro:rernu niepodległości Austrii. Równocześnie jednak 1wii;kszała
ideowa hfo.~ość obu reżimów laszysto\\\kich, p1zynio,lo ryt;hło ~o.1usz WPJ\-
kowo-polityczny (Oś Rzym-Berlin).
Natomiast Francja i Anglia, .-uśpione" zapisami paktu reńskiego, d1cialy uratować
•kójp11,11stepowa11 iepru:d ,lejny1,n /11c;laniarn1 llitleta \V ten sp, pows1aly
nowe mozhwosci ckspansft N1em1cc na 1aH.1,11ach, zwłaszcza re zacn;:ly , sprzypl
dyktatorskie rządy w regionie.
Zaj111iJ1ny się krótko pierwszym '>'1yrótnim1yrn okresem rywali,acji mocar,tw
Bałkanach. W tym czasie m~aktyWmeJs,ym czynnikiem w regionie pozostawała
niewątpliwie Francja. ,,Stojąc na straży zachowania powojennego ładu w Europie,
równ.ież wśród państw bałkańskich zaimeresowanych utrzymaniem status quo, Paryż
,,,.ukał sp11y111ierze11c{"'-'· Grecia, .lugosfawia i Rumunia były skłonne do 1c1tieśnia11ia
stosunków z Francją, upatrnjąc w niej 1,p111de dfo ,jej pot11yki zag111111d:.nej
spodz.iewając si<; pomocy w odbudowie aparatu władzy oraz armii. Francja była bowiem
stanie dl,st,,rczać pa(,stworn hilkańskin: sprzęt w(jskowy" Garlicka, s. 18)
O sukce~ąch hudowamu 1rancmki,,µo systenw sojuszy państwami Europy
Środkowo-Wschodniej i Południowej wspominaliśmy już w różnych miejscach.
Przypomnijmy tylko, ii, poza traktatami z Polską (1921) i Czechosłowacją (1924),
r;,(K:ja zw1:1zała z sc,bą Rumunię (1926, 1 Jugosh,wię (197'.'7). Szcn·p1 1lne jednak
znaczenie miały wysiłki dypl< ,111,uji franrnskiej dnprowadzcniu do dwustronnych
poro z.umień Czcchosłowacj1. Rumunii i Jugosławii ( 1920- 1921 ). a później powstania
1',Ialej Ententy (1933) i Paktu Bałkańskiego {1934} Oddzialywaniepoli!yc zne fnmcJi
państwa rvgic.mu wzrnacniaiw hyło dłuriini tradycjami wrłpvów kultury francus-
kiej. Natomiast nie udało się Francji nawiązać szerszej współpracy ekonomicz.nej.
„W latach 1926--1936 udział Francji w imporcie z. krajów bałkańskich łącznie wahał
w granicach międ1.y 8,2% 1 .,.3%, a w cksporul' 9,1% 1 3,3%" (ibidem, s;
 Od /[l1111nl/n1i;"t \'. P~711 ktl'lllllCk b,,IL,fołj /~l\\'Zt' L\',·,lhlli) 1,y! w poii!·y<.T
1d1d.i,1 1,1 j,:du1 1 pnur)tl'lPl'•)cl:. Pfi.YJ''Ulllni_jm:,. Il' 11, t)hal,1.:icj;, 1 Aw,tru

-\\:~Tr:11111 11.1 fl;il",11'1:id: ,1,lalt'C/III, /dt"cvduw.iła u p1tt"_J(nu \\'lrn:I•, Tl()_1pr,.j111in;;1

d11 Trt,jpn111.1111iit"r11a. 7. ł.Plr1, 11i,.:r,llo111rn1rll1a 11:1 tir 11:ihyt~:,'iw hcJ)lurialr1,d1 \Vlcd1
w rt'je11it' .:\d11;,f}k11 p{,l11<1,·11t'FO, "lały ,rt pit'n1s1;1 zad1:1 w id, c,lo,,1mkalh z .•\111,'li:1
i Frar1q:, \V !>11d()1-.,11uu wlo'.J.1t·1 ~11,·f,· 1,plnv,·,,.. 11;1 fblkanach v,1t·ll-.q ('Uc·vk,,d;i
,,l,;,i;,h >I<, 111J:·r1"·\ l1;,11111,J.. n W 11·,·11,1,1,: l)l;i1,:r11 !1·; \\'il•Lhy \,\\I) ok1t1· l'•·•lll}Z'/11,)
l,,i'-·u ,11·c11\ (łULdl' 1, '-L) ,1k1111 du p.im.l\l p·zu~-t.1_i;1cyd: L 1,,1.11;rch l',l)-:l•;Lk11, j'U/.it PdHlit
p,Ail)hJ !r,rnci.:~.l.to:l. \V lc1tad1 1926-1927 WI01.:hy p,_,dpi,ah 1,ii;:,c porn7um1ema
dwvtronnc z .'\lban1;11 Wq::rami, a na.,tq,rnc 1. Turqą t 1921' 11 c;1ecF) ( I 92~) Zami1H)
il'!u•.~,-,lirno:·~n ,:dy jL·dnak c wid: c!aki my::L,1 u ~t\H>fLcnil: ul-.bch:,,, w1dn~trcnn) eh,
w któ·;-ch \Vkchy h:, łyh) pr,:ywl>ck,1. P1n1,·~zyT:1 tq.;r• przykładem <tał) ,1,; tz,s..
pn,wkol) rn1:i~.k1c. c1:yli uUady ('odpisane 17 m.irL·a 19-'4 r r'f!('L \\fochy. WcµT)
i :\11,.111,; \\\ I: IU .'illll' h\ I} rk•\'lill' \Vl' I 1,111,·1•: I t\[;;J;1 h1tn1l<;, 11k /ll\',ll'lllh 1< / 1·:,.II/\_'
,111ly111, 11,i,·, l,.1,· ,•,1\11111:111 111·1.drm· d.,,,;111,,1,: lkil11111 11 kw11111L11 pnl11d11i"1"·1 I tli»)"\
hinyrn UL/,·~lnikicn, 1111ęd1.yn;1rndu1<..:j pnlilyki na l:lałk::rnach l11,d,n.1niv pun:
,t,n"IL1 \\'il'lk11 Bryt:rni11. \\·· pin,\~?vm pi;·tna:,tdeLiU pm\0Jcm1)m ak\',11nnśc Anµli1
w ty rn H·g.i, HIH_' b:, I: Jt·dn:1t rni:11 ll' IL1. St;u ,1 La,ada d.1zc11ia dn r{l\\ 11m1·ari ,i I 1111
"ulHynenciv k1(,1;1 BrytyjL.')C) tak v.rdocz.11iL· ,-:adcmu11~-tr,_,1,ah p1zy h1.1dow,11,1U l.td1.
v.cr.,,1bk1erc. 7natazla 1aJ..7c- zasto~(n,~1111c przy pe~IIB'f,ll11ll prLL'Z rnch ,pr;1'.1 bil
ka:1,k1d: P\.•IJIC\' ,Il t',;iuncy po W(>_1n1e hyly prze~rane i -.!abc. z,,.ażann 1,i~T prz.nk
w:-.zystJ..1111. al:l\ hanrp n,c u,y~Lila zhytni<:j prLl'W,1g1 v. l)m rqunie ..J),1z.1c do
utrz)m<1;11c11(,\HK'"~J/:'.I ~il na h,n!yn::ncH', \\i,·IJ..,1 l:lrytani;i w ndrn:l7crnu ,11,: Nwm1,-c
dn>l1.r1:F.ilf„ li.um le.- (!I;, p1,ct\ll:ti'1 l!:HH'll,kl('I; 1, l·.rnn11i,· \'1',,d11,d111q ; i " d.:-.p;111,.p
\\1;1,J,1t·1 l,,1ill'f, dL1 !'l'll\.'ll;1ep lł:111' 11,kl<'1 l':J ltilk111;1; 11. ;\"l\'\1'11(1,,,: '11yt\'l'-L; 11:1
P(,h,)~pw ,1y111ulm,.1ly F.k,11 nil' jej inte1c,) nic tyk e111opej~J.ic ik L1ncar,twowc.
',J,t,I ki witbn· 1a111lt'1t",,u\\anit" (in.ej,\ i Tu1cj:1 7 m,ai::i na Kl~ ~tratq:io:m:-
p11łt-:ie1,1v Wł' ,1,.ch,id11it'I C/','~,·i 1\1L11a ŚH\l11L·mncro" (ih1dern. , .'!.il.
Nit 1!1<'\ 11;11or:1ia,t. ,krtpow:uu: l) ,c•or,H :11 tr;,kt;1!U wer,,1bk lt'[O I J..c •tli tt ,l, iw;ml'
p1/1:1 al1:,11t,1\1, 1.h1 192.'ir prakt}·\'/llW nw prnwad1.1l) p(,li1)kl h1H;afisl..v1. Dq,1crc
]'t' tr;1kt:,nv loł,;111:dh"11n. ~i,\1') 1111i1:i.lrnil Niemcom W)Chod1.enie 7 i1claq1 \\ l:ll_
1p11i,·. /dll<.'1<• I\ l~,1lm1,· t>ll\'j\\1J1111i:1( ;,,,l11t· o ltilL111:1el1 (;11,!;1\ Sll\'c,l'll1.1111, 1•,I
l,u,Juv,~· dd\\ltyd1 w1;_·/1 ,,,,,putf.,11 ,11.li11;1 1, lllL' ud 11ui1l)k1, In; fU>[>Pd111~.1 .h°.t."•
nast,rcy kolllynuo\1,di tę ~trakg.i,; K;edy n,1 pocz:itku lat tu)d·1icf,tyd1 J..r:11t· rc:>,c:icnu
zm1t:1ly ciężko dct::nięte skutkami ~\\i,1lowq,:c> kryzy~u i;ospodarc1e_,.'.'-\ okaz,1ln ~1ę,
7c \\ ła-:nie Niem•~y ;1,1 ,wjwiębzymi odbinrcam, ich prnduktt',w mlniL·Lych.

W 1-'"litycl' Ili R7.L'"7)' w0hec Balkan(:\v cdc gospodarc,:i: etl)!r) wały 1stotn:1
11111,:. N1l'llllVd,1 f'l"/l'ITl'\c,L rl"'a]i/111qc~ ''l'Wrnny pm!:,'r;m1 ,.hrP]Cll, \',')'lll,1)-'.<1 1 rr1.-·,:10
~11nlw1·1,,1, kll':f\<.-1'1 \\ l-.1<1Jl' [,r,1kn1,·:,1t,. NicP,lh kit· 7;1,ohy ~ll!il\',CP\\'t• p11J..··yv,:1lv
;;1ll'lh11t· nk(lh, ll'd11q t11,T11·1 pu111l'i,, l'l'',/i<; ,,i,;t 111:-!1.1 l•)łil llllJ'1lfh>\IJl1 I'<,
zac~trzcmc ~tę \\ latad1 I 'f{4 I 'J rn ,IO~unk(,w z ZSRR, ~padły ubwty l1am'lnwc.
a \·I i<;:~ i nap!) w ,urc,,H·ów z rcrc kici tmku. Ru~Li zwem rnla Balkan,-,\,. ,1 l.'-da~zu,1
ó,u J'ćll'l~tw. Jugc~bw1i i Rumu1111. Pic1·w~?c z nich po,iadałr1 ,pnrc ;1aq_1h) uk•1\ iu.
cy11ku i b(1ł,_,)t1Jw. i.a~ Rur:nmi,1 była drurim 1:u du \,tclkc,~c, rroducent.:1:1 rnp)
11allm,l:J 1, l~urci 11e. Po!!kl>i,rn1e ,:11, 1,11.ł/,v, '" r~'~'.1c11u11 dat\'. ;;1h1 CL''l komplc1r,l'nlilr-
 XI. EUROPA 1919 1939 SYSTEM l'lERSALSKJ J JF;GO UPADFK 4'i'i

nośc go~podarek: Niemcy dysponowały cc·nionymi any"_ulami przen,pto"vymi. a pari

stwa bałkańskie produktami rólniczymt, na które popyt w III Rzeszy ciągle wzrastał.
Mimo wszystko, w strategii lil Rzeszy Bałkany nie odgrywały tak wielkiej roli,
Jak kierunek wschodni czy zachodni. W pewnym zakresie III Rzesza zaakceptowała
szc;cgólnc prąwa \Vloch na tym ob~zar:re, co n 1c Pznaczało wt1n,1k, iż daje 1111
calh,wici,· wolną ręk,. PPczynania ~o,u\znika wło\kicgn Berlin uwaznit· obserwow:11
i nic po1,,,.itał, aby u;i11,;:,/;1łyone 1111,11-Vi niemied.i,_·.
W drugiej połowie lat trzydziestych najwicksze sukcesy odnosiła III Rzesza
w Jugosławii. Po zabójstwie króla Aleksandra I kraj ten zmierzał do dyktatury,
a w rnidzil· górę w,.irli politycy proninnieccy. Dald.<, id:icą, zbieżnoś," poglądów ol">u
rząd{1w 11.1 rozvt6j sytuac11 w Europit I na Bałkanach 1 1 1l\\v1erdziła \sizyt;, w .Belgrad1ir"
2 c1i:·nvca 1936 r. mirn,tra spraw zagwrncznycb Rzl'~zy l(onstan1i11;i \on Neura1h;1
Nie oznaczało to jednak, iż Jugosławia stała si(,' już satelitą Hl Rzeszy_ Biorąc kurs na
zbliżenie z Berii nem, podkreślano w Belgradzie, iż Jugosławia kontynuować będzie
t~·ż zwi;uki z Zachodem Powoływano się przy tym. wzon:rn polskim, ntl hasło
„rÓ\,nep,, dystansu'' wobec III Rzeszy i ailantów z::t<:hodn1ch. W praktyce osiągnkcK
takki równowagi było niemożliwe 1 okalało się,iz Jugosławia mablla się w orbicie
wpływów niemieduch. Poza względami gospodarczymi, _jeszcze ważniejsze dla
przywódców III Rzeszy było przekonanie, iż Jugosławia jest najsłabszym ogniwem
bałkańskich porozumień regionalnych, mo:i.e więc stać się skutecznym instrumentem
ich ckstrnkcji. Kierunek proniemiecki me wywoływał zresztą w Jugc,~ławii przez
pewien cza, więk.~zyd1 ob,w. Dopiero linschluss t\ ustni, który ofic1alnie Jugoslawi::1
zaakccpto,vała, i ustancmwnie bezpP~redniej granicy z N1emcami, zaniepokoiło część
polityków w Belgradzie. Przyśpieszyło to polaryzację stanowisk wśród polityków
jugosłowiańskich i ujawnienie się poglądów krytycznych wobec III Rzeszy.
Zmic1.nie ostrzej i w bardziej ~komplikowany sposób przebiegała rywalizacja
moca1~!w w związku z Rumunią. Jak wmdomo. Rumm1ia po I \sojrne światowej
pozo~!awala w kręgu wpływów francuskich i odgrywała istotną rolę \V umacniamu
ładu wersalskiego w tej części Europy. Rzecznikiem takiej polityki był wybitny
minister spraw zagranicznych Nicolae Titulescu. Należał on zawsze do zwolenników
frann,,kkj koncepcji bezpiccze(lstwa zbiorowego, nawet wtedy, gdy Francja w drugiej
polo111l l.11trzydzie111,d1111e praywq/y\1;i!ajutdb 11i,·i wiebzego 111:ic1t'nia. Tituks
CU \i yuą2ał jednak w1J1u,,U z paktu o me agresji /;111;u ll'fi!'.0 tniędi.y l f.illCją i ZSRJ,
29 listopada 1932 r. i z zabiegów mmistra Barthou o udział ZSRR w projekto\vanym
pakcie wschodnim. Zbliżenie między Pary1.em a Moskwą, czego ostatnim fonnalnym
wyrazem był układ francusko-rad1iecki o wzajemnej pomocy z 2 V 1935 r., było dla
Titukscu znaczące. tl1oµfo bowiem wpłynąć nie tylko na załatwienie ~pomej sprawy
Besar:ihii, :ile i na f\1arancje obu tych mocarstw \11:i mtegralności I nicpodległnści
Rumun11. ,,Powiązame Bukaresztu systemem sojuszy z Franc_j,1 i Ro:,ją mogło ozna
czać, re gwarantem suwerenności i nienaruszalności granic Rumunii bcd:.1 wielkie
mocarstwa, a układ z ZSRR oznaczałby również faktyczne uznanie przez Moskwę
przynalezności Besarnbi, do Rumunu Z licznych dokumentów wynika, ie jednym
z czyrn11ł;ów w~nkujących taką właśnie polityki' była obawa Titule,cu przed po
wrotcm Zwią,zku Snw1ccl-:iego do współdziałania z Niemcami, które mogło si~·
dokonać kosztem interesów Rumunii" (A. Garlicka, s. 110).
456 MlF;DZl WUIN\MI /9J'J-19l9

Ro.ul latem takil'J \1la,nie polityki ,i:do się na\q,!;;;rnc 9 et.erwca i 4 ;4 r. stosmt
ków dyplomatycznych między Rumunią i ZSRR. oraz poparcie przez Stałą Radę
l'vlałej Ententy, na posiedz.eniu w Bukareszcie 18-20 czerwca 1934 r.., koncepcji paktu
o pomocy wzajemnej w Europie Wschodniej. Niekwestionowana prz.ez wiele lat
pozy, Jt 11mlescu w puhtyce rumu11,k icJ poczęła Jt"d11d słabnąć. W dużej mieut'
PfZYU\ltih się do rq:o postawa F1,l11cji ,,Władze Ir.ilu ii nie zcb vd, ,v.ały się L,1
t!lc-ieś11irn1c więzów ,,111,1·niezyeh z p.in,twami Em,,py Środkow,J I l'ułudniow,J,
mimo re w latach 1936-1937 szansa taka istniała. Paryż tracił zaufanie i autorytet
jako ośrodek zdolny do zagwarantowania pokoju w Europie [... ] Na Quai d'Orsay
uwazano, że idea bezp1ecze!1stwa zbi01,,wcgo przeżyta si(' (A;M. Brzz:ziń,ki., Z:lgad-
nienic, .. , '· 167). W,zysl.ko to spo\q,dowalo. iż rumrn1,k1 król Karul IL od dawn,
niechętny polityce Titule~cu, zdecyd(J\val ,:i~. na zairnqcr,;,ar;iezwrotu. Prć:mier Gheor
he Tatarecu, pod naciskiem kół skntjnej prawicy, a nawet profaszystowskich, i króla,
powołał na stanowisko ministra spraw zagrankznych Victora Antonescu.
Od ki pory rozwói w;darzc11.,,ao:,ł 1nypominać wz6rji1gu:,;ł<)wiański Of1cj,1lnie
bowkn- rn1d rumuthki me wyrzekał \1ę powiązań z Zachodem. \'-' p:.~tvce jedn.,I:
eoraz wyraźniej dostawał się w objt;c1a 111 Rzeszy.
Na wiosnę 1939 r. państwa zachodnie zaczęły wycofywać się z politj,ki ap-
peo.sementu. 31 marca 1939 r. premier brytyjski Arthur Neville Chamberlain przed-
stawił w Izbic Gmin gwarancje dla Polski, a 13 kwietnia Wicika Brytania i Francja
jednostrornue ogłosiły p,Klobne gwarancJc dla Rumrnm I Crecji. Nic w11cniły jedn::I:
one biegu wydarzeń. Wcześniej bowiem, 23 marca 193-J r. podpt:>,111y ,<•Stał ukłu\
o współpracy gospcxl;uczcj między Rumunią i III R,c~1:1, zapewn,;~;1,y gospodat,c
niemieckiej „nielimitowane dostawy ropy". a 7 lipca protokół o sprzedaży Rumunii
broni niemieckiej.
4 1\lzt-';nia 193'1 r r1:1d rumuń,ki 1,fi1jalnie ogłosił deldaracj~ neutralności. p,,
wybuchu wojny gospud,u,ze, a nade w~:ty,,tko stra1t1f1,1r:c znaczenie Rumunii byli
zbyt du:i.L\ aby zostav.,C. fl w spol,,•Ju N,, jesieni 1940 r. Rumun111 t'fl:,tała zaj,w
przez wojska hitlerowskie. Nowy proniemiecki rz.1d zadeklarował 23 września 1940 r.
przystąpienie Rumunii do Paklll Trzech {Niemiec, Włoch i Japonii), a 13 lutego
1941 r zcnvał stosunki dvplonwyczne z Wielką Br\tanią

27. Problemy Europy Północnej i kwestia :neutrnlnośd

W regionie północnoeuropejskim miało miejsce kilka istotnych inicjatyw współ­

pracy międzynarodowej, O Związku Bałtyckim i układzie podpisanym w Warszawie
w marcu l 922 T., kt,(,r1 jcdnakżę nic w~zedł W życie, hyla już mow,i.
Pa1istw,1 skąndyn:rn';,kie równiefr pndy;;ły pewm1 1•1ó1,~, regionalm:p, współd:w1-
lańia. Była to tzw. grupa państw Oslo, ktl,ra narodziła się na jesieni F 1 l(! r. w \vynitu
porozumienia dotyczącego stabilizacji ceł. W warunkach pmvszechnego kryzysu
gospodarczego, uzgodnienia w tej dziedzinie były nie bez znaczenia dla warunków
handlu 1;1granicznego pm\s!W skandyn:1ws!dch. Do poruzumienia w O:,ln przystąpił\,
nie tyłku pa(isrwa skm:dynawskie: Sz\1ccj:i. Dania. Norwegia, aod 1'}3.:\, finłanch;;
ale takLe H( ,landia. Belgia, L.uksemburg. Pierwotny Lei, _pk1m była odunna ekonom1h:1
i wspólne zwalczanie kryzysu, stopniowo rozszerzał się na kwestie współdziałania
 457

\\ pul:!) Lv z:,paniczn,·j i zbliLan1a narodów l:ur(_1py pótnncneJ. Od I 932 L, prze:;

k ilk:, lat 1_·,db, v,;:lv ~i~· re_!!ul;·c1c: ,pulkanu" mm1strów spraw z:1)-'rarncz11ych pańsrn
; l::,ndynav, '•t-K h, n:t ktC,rycb oni:1•; 1:,n1· sprav. y repc•nu nrnz ,lra1tcµi1; ,,obec UmL1k
li,,., 1~·,i<,:dzyna1 od(:\', \eh ru71,arryw:E1ych prze1 Lig,;, N aroJow. Nie 7dL>l.,110 wprawli,'lf'
!t)/\'✓ 1;:/,lc \', , ,., l 11n; r'.1(1111[' ,,p(ll U llui'1••.k(l Il\ 'JW(''Kll'!:!''· c:k llH'V,,,tpiJ\'. l(' th 'J'IOWUlll'.((•ll('•
ck1 ,,:,:•, 1 Ll,\ftidzc111,1.
1..:,,11l11J..I 11„1,1, ,d C,n·11l;md1i ,1,, h"d11i,·j ktt·,1,1 ,, 1'131 J /;q\11 l)h;1,\ n,i1v,,"•,.v
1•1 p1·p;11, 111 ,\','<')'.• 11;1,;11 < ld11 I ,•,lt·tlv •pt•J ,, i ;w11l.111thę. th1 kl,1h'I pn1m· lli,,11,1H 1
DL' rra\t a rni:da N1.,1 wq!ia, dt· li, ,q 1.an\v. Jl() ,1 UUadzi1i kitu1i~l-11:1 1 14 ~,y~·1nw
I b l-'l r.. tak I f'<) I ,1·c1,1rn,· ,.,,1,1\uv,,_1 p1 !.) 111anu Dan u. Dvph ,uaqa d1J1~k,: v,·yk\•f zy,b
b td.k taki ~pr1.c-danta \., l<JJ7 r \\',,,,p Dnc'Wh:Z)dl (kz,i'-·:,d1 medald,u Puenc
Kier,) i:'l .~'.'i i:1ilmn6w dolarÓ\\ Stanum Z,1,:dno-:zonym. de, rot\\ icrdzem,1 m1<;:Jzyn;irc,-
dn\\ q.•u ~\, e.l zwi,•17.chn,·\ct nad Grcnlandi,1. Sp('1r nmwesko-duńskt roz.strzy gn,tł St,·tfy
Tnhll11:rł .\p:1\',1n!ll\n••.. , l r\lir;-d:1,·narnd1,\\t'l w Jlalill' na k\lrz;.,c l>:1111i. \:V ran:Kh
\' ~·I" -l11r.:, ·:, lt'!'l< ,n;dnq I ):1111 :1 od r:u11 pr/\ .111;;!:1 1 \'ll:1h.nm m ,1 '.\l'' i,. 1111 ~.pn I· iln,· p.1w;,
v, lt'J( •nie ( ;1eni,.111di1. CP ,l.j !Jku Jupwwadnłu du ,tu! 111<1hiaq1 ~lo~unkuw \\ L,LJc11myd1.
Vv l?.tach tr7.) d1:w~tych ulLc, la idea regionalnq::(l związku bałt: ch.ieg,,. ale ju~
t,c" ud11ału l'l•bki Pow\tali1 v,<·:wo.:ts l,v,. Entema Bałty;,,.ka, obqrnujiłca b,tn111.;.
L.,t""'i 1 Lit\·'·,. h.11 'lt" [H1tlp1,.1l:, p, ,n·,1u111it·111t· 1.\, an, Pah.tem Baltych11n. Podqawą
u1l'"L.11\11,,Ją~ ,1 ui, ,1 Jll<l\\ :mit" ',I, k/.'O 1.wq,ku f,yJu "· ,ptiłdn;JlHlll, ,,-,. t01i~kt dt,[e\l ~kJ('.
Od I h~tqJad,t 1913 r. 1:,1111:d lllil;'dl) l)'l'ill 1•:11',~(WallH I rakliil o [lJ'IYllllt'l/ll udpP1nvm
pndJ'i<-:my w Tal111m:. kgt.1 artyht.l t11<,ci t:h ► ,il: ,.\Vpuk1c Strony Umawia1,1n: ,,Jl;'
zd1L>1, 1Z1zu1ą sii;: udzie be s,.,b1c wzajl'rr;llll' p<.H:ioc_y, na W) padt·k 1•d) hy Jedna z nich,
b,_•1 J;I\ .rq,k1 11· '·\'.,t'I stnH'I\, 1., .. ,t1i:i nap,,dnięta w ,,V..\t·it nh,·,·111,li grnr11cad.,-'
1'1 ,,·tlli1/,·111,·11·, i 1-.·/c1.,·r/1·111,T1 !<'•:<• pt,10111rn1v111;1 hyl 11,1!,,(;11 c,.h,n>L, J,,t,·w•,Li.
pudp1~,rny w Ryd1c 17 lutl'go !().\4 r. lnstymqc,nahD,v.al on ~tP~unl-..1 wza1<='mnf-,
11, t•r1.:1c S1d,.1 Radr.,; .,du ll/ty,1d111,.:111,: ust;1v.cda\vsrwa nhu Kra,1ów" (,1f'.. 3 / , 1ra1
w,t.m,w. tai,)l „KcinferencJ<" pćriody,.:,:ne lvlm1suów Spraw Zagrc1111c1r1ych obu Krn,1,:·,w,
h.t•.·m, ht,~•i ,i~· 1,dhywa!J re~•ularnir u.1 najmnićJ th.va ra,.y na rnk" 1a:t. l).
Tr:,kla( kn pP:-.łu;.yl 1.1 W/(.1 1' do n.v,arcia 1ró1~tn ,,meFP pOW/Uffllt'r11a. JUi. 7 ud11c1
k,i~ Lit 1,,-\'·,v..a11,'!.'(' Paklt'rn H:tłty,·kim. a p1,dp1s,m 1 111 w Cicntć'wh: 12 \\17,'~rn;: l9}4 r.
l'r 1, 111,,,v,:d ,,11 111, 1, .. 11 tl(•,ł1•w111,· 1apr, t lr11kt:1111 r;,sk1q•1, ,, 1w11<,dl', 111~d1 k1,nf,·ll'll
... 1;,\.h ll.Jlll'.llll\\ ~pl,l\\ L<l)ćl':..UllU'.ll}liL
Svgn:,tar:u~ze Pal..tu H:1łtyck'1eru de-brze Jednak zd,mah wb1e ~prav,ę z kgl\ że
u1.r!•drncmc .,ram1\\l~L1 w wiciu ~prawach hędi'le niernoźltwt·, stąd 7ncdaLI siv w mm
artykuł trL1·c.i. /;h>sz,1cy: ,.\Vys,,1-ic Stn>m l 11:1a\l,i1Jj,p· ,i~· u,.rrnją i.-2 1stnll'_M zap1d
niema 1,,.11 ,1 '-lej natury, w .~to~unku de k1(,rych os1,1:;m<;cie stano\1 i~k,1 u7g<.idmom·gc1
1110; lohv był' rn.1dn,·. Ztadz:1.M si.,: o!ll;, ze tc ,.agadnicnia ',\a1,t>\1·i:1 W),Flkk w,rlc;d,Tn
„.,i,<>\I i;1111ii. ;;i•,ll te i, ,nvch \',· ,111vkul,· 1ii1·n1 ~1 vrn ni11iej~1e_Po Trnktatu" Na1v, 1~·k-.1,1
bt,\'.lt'II, :-l:1h,,\ .. 1;; I 111<·111\' H:dly, k1,J hyl;, 1i•1111u· 1111\·d1_1 I li\•,;; 1 ,11·dm-j. a l."!w,1
i l:::,t,ini;: /. dru!<:H'J f\tunia i LP!wa. grnnil'l.,t1·t" ·1 7SRR, pun ,·aly ukre~. m1td1y
W(•Jl"l111j , ,ba\, iały qę tegt·· ~ą::;iedzlwa. patrz,1c z \, 1dLt meufnc,:::n,t na zamiary
r--10,;ł-w) Z l',,hk,t z"ś ,·,ba pań.,t\H1 bałtyckie i:.idy tradycyjnie dobre ~to~m1k1. Lilwa
11;,f(11r,ia~1, m,: p,•iiadaj<1ca ::ranie) 7 ZSRK i "knnflihlL•\1·am1 z Pobką, mmd w l~.tach
17,)(tlw pnwicy i,t:1rnla ~ię n hlish.tt luh 1wpr:iwnc ~to\unki z ZSRK l'stnrna i Lntwa
 Mf!;'fl?Y WOJNAMI j•:f'J-1939
--------------- --~---
mniej były zainteresowane rozwojem wydarzeń w Niemczech, co dla Litwy znów
miało zasadnicze znaczenie z uwag.i na spór Kłajpedę.
Najwię;ej jednak niepokoju i napięć w rL·i;ionie dostarezaly stosunki mi,;dzy
Litwą i Polską. Rz:1d w Kowrne ~!arat się o jak największy r.:zunans europqski sporu
z Polską o Wileńszczyznc i demonstral:yjnie odmawiał nawiązania stosunków dyp-
lomatyl:znych z Warszawą. Litwa przez parę lat twierdziła nawet, że pozostaje w stanie
wojny z Polską. Po zaostrzeniu sic;: kryzysu polsko-litewskiego na jesieni 1927 r.
1'1hudsk1 pr't'.nls!;;wił 7 grud111a l);J plenamq q·,11 Ligi Nal()dov, stanowisk;, l'olskt
w tej sprawie. Z okazji obecnośu Piłsudskiego w Genewk dP,zlo do jego ,.potkania
z premierem Litwy Auguslmasem Vołdemarasem. Wskutek nalegań Piłsudskiego
o zaji;cie jednoznacznego stanowiska, Voldemaras oświadl:zył, iż „nie ma stanu wojny
między Litwą a Polską". Kowno nadal jednak odmawiało nawiązania stosunków
dyplomatyczny.:h z Pols~
Napięcia pnlskO-JitewsI,ic wz1nogly się na pnczątku 1 r po niepow,,dzrniu
rr,/mów prowad/onych wc,6rlll:j Incyde11t J'r;,mczny 11 ,_;, 1938 r, ló
został zastrzelony przez litewską straż polski żołnierz Stanisław Serafin, doprowadził
do masowych demonstracji antylitewskich w Polsce. W czasie gdy Europa pozostawała
pod wrażeniem Anschlussu, Beck zdecydował na ostni pc,~.tawę wobt:c Litwy.
17 marca 1938 r. wystosowane, ultimatum, domagające ~i,; nav,hizania ~townków
dyplomatycznydi z Polską do 31 marca. Tenrnn odpowiedzi rządu l1te,vsk1ego
określono na 48 godzin. Równoczesne wysianie oddziałów wojskowych nad granicę
z Litwą miało wzmornić wagę polskiego żądania. Ponieważ Litwa odpowiedziała
pozytywnie przed wyznaczonym terminem, przeto stosunki dyplomatyczne zostały
nawiązane. Na zachodzie , zwłaszcza we Franq, 1 WielkieJ Tlr;Lmli,
,p, ,,ób załatMcma ~poru nie p11y,porzyl jednak l'ulsce popuLHw ,<d, a ZSli R ko-
rzystał wydarzenie w śwych działaniach propagandowych.
Państwa skandynawskie, współdziałające ze sobą bliżej na płaszczyźnie gos-
podarczej niż politycznej, zdołały uzgodnić wspólne stanowisko w sprawie zasad
neutrnlnoś.ci. Zawicrnłaje deklaracja podpisana przez rządy Dam 1. Finlandii, Islandii,
Norwegii i Szweq1 w Sztokholmie 27 maja I 938 r.. Pmvolywala się ona po•
stanowie11ia XlH konwencji z 18 X 1907 r. o prawach i obowiąuach panstw
neutralnych w razie wojny mon;kiej oraz na umow\;: Danii, Norwegii i Szwecji w tej
sprawie z 2 I grudnia 1912 r. Deklarncja sztokholmska z I 938 r. niezmiernie szcze-
gółowo określała z:1sady zachowania się okr,;:tów państw wojujących .na wodach
terytorialnych państw neutralnych (w tym wypadku - na Bahyku) o.raz v„ punach
neutralnych, Deklaracja ta. istotna dla rozwoju prawa morskiej, podczas
najbliższego konfliktu światowego nie była respektowana.
Jednoczefoie dwa państwa skandynawskie - Szwecja Finlandia. wystąpiły
wspólnie o zmianr statUSIJ Wrp Alandzkich na Bałtyku Jak pamiętam:✓ I .iga
N:11udów, fl(l•,11:ngając spin ;.,::wedzko lii';•-J,L doprow:1dnlą do .Krnmt·11cji
z 20 X 1921 r o nie(ortyfikowanm i demilitarvzacji wysp. \V 1938 r., syttmcji
rosnących napięć międzynarodowych, oba państwa wystąpiły do sygnatariuszy kon-
wencji z 1921 r. i do Rady Ligi Narodów o jej zmianę i zgodc na częściową
militaryzacje Wysp Alandzkich. Najbardziej zainteresowany sprawą okazął się ZSRR,
który zgłosił pod adresem l--•inland11 swoje propozycje zwi,1zam." z probfomarni bez-
 XI. EUROPA /9/9-19)9. Sł'STEM WERSALSKI I JEGO UPADEK 459

pieczeństwa. Rada Ligi Narodów nie zdążyła w 1939 r. bliżej zająć się kwestią Wysp
Alandzkich,
Sytuacja koiica lat trzydziestych. zwłaszcza zaś zaniepokojenie powstaniem osi
Rzym-Berlin, tworzeniem sie antagł)łlistycznych bloków i nieskl.1tecinoocią Ligi
Narodów. skłoniły Sz.wąjcarię do zaakcentowania swej specyficznej pozycji w Europie.
Na 101. sesji Rady Ligi Narodów 29 kwietnia 1938 r. Rada ZWiązkowa Szwajcańi
złotyła memorandum na temat statusu neutralności· swego kraju. Przypominłlło ono.
ii neutraln~ Sz.wajcańi .jest stała. nieprzypadkowa". Wskazywano dale:j. iż Szwaj•
earla przystąpiła do Ligi Narodów ze względu na to. ~ w artykule 435 traktalu
wersalskiego potwierdzono neutralność szwajcarską. Rezolucja Rady Ligi Narodów
z 13 lµtcgo 1920 r. uznała następnie. ii ••Szwajcaria jest w szczególnym położehiu,
które posiada kilkuwiekową tradycję i które zostało umane i włączone. do Prawa
Narod6w'". Memorandum z 29 kwietnia przyznawało jednak, iż przystępując do Ligi
Narodów ••Szwajcaria uczyniła doniosłe ustepstwa na rzecz zasady solidarności
międzynarodowej". Ustępstwo polegało na tym. że ",Szwajcaria zachowywała prawo
do neutralności wojskowej, ale w zamian za to musiała wziąć na siebie obowiązki
ciążące na innych państwach członkowskich Ligi Narodów w ~sie sankcji gos:..
podarczych i finansowych". Od czasu, kiedy społeczeństwo szwajcarskie w referendum
z J 6 maja 1920 r. zaakceptowało członkostwo w Lidze Nanxlów. pisano w memoom-
dum, na §wiecie nastąpiły niepokojące zmiany. Najważniejsze postanowienia Paktu
Ligi Nąrooów nie zostały wprowadzone w tycie; USA nie przystąpiły do Ligi,
a „cztery wielkie kraje. z których dwa sclSiadują ze Szwajcarią, wystąpiły z niej".
Wskazywańo daJej, że wyścig zbrojeń osiqgnąl poziom niespotykany, a.system sankcji
był stQSowany niekonsekwentnie i nieskutecznie. W związku .z tym Szwajcańa
mwiadczyła, te nie ~ie jut uczestniczyć w jakichkolwiek sankcjach ogłaszanych
przez Ligę, także gospodarctych i finansowych.. i zwraća się o ponowne potwietw,enie
jej pełnej neutralności.
Rada Ligi Narodów rezolucją i 14 maja. a rządy Włoch i Niemiec pismami
z 21 czerwca 1938 r. zaaprobowały takie rozumienie neutralnoki Szwajearii,

28. Eskalacja qresjł palistw osi

28.J. Ciechosłowacja

Dyktat monachijski nie oznaczał zaspokojenia żądań Hitlera. ponieważ; cel jego
dążefl wiązał się z opanowaniem całej Czechosłowacji. .,Od pierwszej chwili było
jasne, ze nie mogłem zadowolić się tylko obszarem sudeckim''. mówił później Hitler
swym współpracownikom.
Przygotowania do .,rozwiązania" kwestii Czechosłowacji rozpoczęto w Berlinie
od razu po Monachium. w pat.dziernik.u 1938 r. Pooiewat wymienione w Zaląc.zńiku
do U.kładu monachijskiego roszczenia polskie i węgierskie zostały spełnione. powstały
warunki. aby czterej sygnatariusze Układu udzielili gwarancji nowym granicOJJ'I
Cżecboslowacji. Rząd w Pradze miał początkowo nadzieję. t.e uda się to uz)'Skać.
Fonnalne pismo w tej sprawie wysłał minister Chvalkovsky 22 lutego 1939 r., ale
wywołało ono oburzenie Hitlera. Wielka Brytania .uważała natomiast, że takich
 gw;,1,.1K11 lnl•/-'-:1 udzit·liż· t) lko rzt1.TeJ wrnat.inmze I kł:,uu rnPll:tch1jsk1cg(, l,1r7ni,.
;1 p11:wważ na zp:i.>clt; N1<:min 1111.: nw,1:a było hcrl'·< ,.prnwa upadkt.
Rz.lid \1 Pradze !>d razu zroygnuwał 7 dals7_s<.. h zabt,.'g(,v. p<1n11·wai· n.i uck
p,'.11stwa ~tali JU7 ludzi( 0 orknlm.:;i prnn1c1111ccJ...ie1. ,klP1,rn dr, 1c;d11rn.1 ;uja fl\dr, ,·n
plyrnicych I Bcrli11,L Prc1)dcn1L:rn pa(1~t\•,.1 h)l tt't.u (Pd \U XI 19.{S r i t-1111l l!,d1;1,
;, pl"l'mlt'l"<.'111 Rudolt Rcra11. ,J;t(ą\ "1,n,,1,tdiil kur\ pt\1 nic L1>1:,,1ui,1,, 1a; vefrm
d\plc,m.11:p ( ·tn;,l~.,,1·,.k, tkklanq;I'- y . c·,dl"•\\lk 1,11;11,.11· , /n 11,,,ł,,\1 '"·kiq l"•l1t.1 I-,
,;1fLillll"/lll'lll;1(1'.•IH/\lll lkrli11"'i!I.Jl.1h>w•,k1, l'n-.<..J,:, 1r: 1J1 l'>I, \\\1;11<ini:1kkl

pulit)k; b)la 7/?Llda na zredukuwanie <l1."konal.: uzbroionq u11111 czlchl>~L1\1;wk1q

1 W) t~.1111e zar 1:1dzcn \V..:\', n,;,trmych \\ ymagan 1 eh pIL,:z Bcrlm.
Zni\,1x,eni,· C,,,ch1•\lu\,;1cj1 (h1~on;;l1, ,1.._ n:11pwrw pue, ,,d,.TW,·.nH: ...;J,,,,_;c; ,,.
<"i 1 11;,~.t4p1k, i 4 mare,! 1919 r. !'ego .-:arnq..'t• dma ogło~zuno \\ 131d\";l;.1\1 w pC•\\ ~Vinh:
p21r':~1v..-a ~l11w,Kk1q,u. z b1\·dzcrn .h,Ldem 'j 1,1_, pk1, vc·fv111 l"Z,.JUU.
N<>\\l' p;ui~twP l'i mare, u,n:th \\\Tl V i Pubk.1. \HJ'nIHt'I w.-:1.u,• 1111 Wi)t11ty
\n i'-Jw111< v :\llllHI I/ v,l.1d,T \\ l\r;1t\•-l;n\H' J><•dpPr/,J1!k11w.•11, hyh· Ili l<n '.I\ "'·'T·l_.1
fllL'llHLl kil za1d) od razu zachodni,1 ~-,ę,c kc1JLL \V;,~alnt"' p:t1t,t\11, ,hw,,•1 k lt' ,a· 1 :11 ł,,
1 i marla l 919 r. l iklad L III Rzc:~.14. ,, kt,·,,yrn zuhowiąLal,, •.i,: pn,w,1dzit· p, •ltt,-~,·
1agrarnc,n;1 zg,,,dn~1 J' ni,·rniL·ck,,. V," 1.w11an Hl R;c,,z,1 mi,1b .~·w,mrnt,,w, .l llu'[>(ld- 0

kglt ,,;t·· i nit·n;1111·-:1alrn ,(t"- 1t·1 vtl1naln;1 Sit 1\1 a~·ji.

\\' dmu, V, J...t,·1) Ili 1,de1 wanu SI, •\l'a,_ je. plt'Z) dt'lll ll,1du pu1c,J L,tl uu Halm:,, h\
Jt',zczt' w noc) zo!,lać prL).1,;tym pr,lz H1tli:rn. \V ty rn ,:z,1>1c. rne n;1r,1t) ka1,i~ upon1,
wo1sL1 nicmicck.1: zajrno\\';.ly JtL/ Czechy. Nad ranem 15 marca Haeha pc,dp1sal
0

przcd~ta\\ ione mu pi~m(I. w ktoryrn ".kładd ..los narodu i kraju Lzc~!,_1..::gc, \, n;,_c \.Vc,dL,.
I-u,-,;,\ N1L'lllK'1.k1q" Dd,I\'I k;111, fl'r1;1 !,".'" !I 11!\\Pl/1:rnu l'r.,td,l<1ul1t( i-.·d11 l'd, 11.1-,·
uk:v:,I \Jl,'!(, 111:11c;1 J•JN l ( a.,~11 Ol: 11111!.: .:1 \:,1:1L l;,t 1:;tlu;ily kr:r1• ci. ,i._,. ll)Pf;l\\'.l.1,.
do prL•:strzcni L)·CJOWCJ 11a1odu nicrn1c, kic 0, ,. l't7CTTWL I h.,~ ron,1dk11 W) 1 wal\ ie 1 wł,
,-t,ffegu hi~toryuncgo ~n,dcw,i~ka 1 .,t,,-c,r1yly I Jll(.h wr. ,n h_ pncl \d,t,.r<.:lllv
1, ~7tuuny twór C zec h,.,~lowat'J,'. orm~k1, t·ią:.::kgo Ili\. potoru" I J.d1.·1 Tf 111<:r oll\~1c ,..-
cni: .,1\11. f. l Ob,,~try h11e1 Rą1uhhk1 C,cd1n~ł1mad.iLj, ,;l_)(,'IC w 111,,1d IY3l! 1 pt:•·1
nicmin k:L· 11t.ldz1ały '-'• 01~ko,~<\ n:tlt"ią od dw:ih , ,Jw, rlt'J do tt-1 \ f(II :rnn W1c-lh IZ'I RN,/),
N 1t·11111·1 J...it·j i ,najd11j4 ,j~• i:tk(I ,. Prukk!OJ al C:t~·, h i fd(>r,;v, ,, pPd 1·-1 PJliLLJ„
i\nd.:-.i;1 Ch.-.Ji I l\111r;1w p1,1\11:k~ ✓-\L: 1<-nh,111L111 Hn-- ;\ "..J.;,. l\',H• 1 krn i i,.]
milH,n;, luu110::ci. ZJul·, 1 \1,zy v,1dk1L du::u u:,,b1u1u11a_ N1u1:L}' \il 4 Ll)h 11uwt ,.1L:,1i1
pr,ern 1:--l. /Wb~Z!'z.t ,hrPJt'Iil(I\\ y, c!1, prud11~cj1 r:a :--,W"JL' rt,11·1d,y. Na•-1..w1l;i d:il\1:i
popnma ~tr;,tqnczncj puzyLj1 Hl Rzc~z). a dr.i•.t),Zih' pi1g,1,r,:n.-n1,· pułu?cm., l'nl~k,.
Przcciwk, 1 z,tb( ,ruw1 Czcchu~łowacji u~tn > /;łJ:>r<.•tcctrw,ał Ot pdiUrtH. nt St;illU
l JSJ\, l.:➔ w1c1~,_F!C" w nr,cic L 17 m,:rca :-.1(1\\'a „pc1tęp1c111a dl;.._ fok tu Zlll\H'Ul'IUa ,.,,; ,t,,·,ct
\\Olnq'C• i nicpndlq'.lcgo 11;in1du. z kt1,rym narpd St.1116w '/jcdnnc;(,nydt Ul!/)ll'l)'V,af
~/l'/t'/flnie hli~k1<' 1 p11yi,11111• ,10:--1u1J...i'' l'.11·0,ln11•1'll· 111,1, p1ut,·,.f;1t 1p11· ,t,,nli 1:-.
rn;11, a\', ;\//ll\,°i//1,1'( I Ami .1111!,;,•,;11!,,11.,\\I,' h,mc_p I .'\nrl11. :'·L:t,,rn1:1·J ~01111-:111 ',('f;j\\
zagraniczn)clt .:--·lab-.im Lin,1nuw \V ,mieniu rz,ii.lu rad,i,.:Lk1cp.1·• w notiL· z tcgu ~,irnt-r,,
dnia Sl\\icrdził: .. \\'(,t,,::,; braku jakiq.!:.,kolwiek \\,yra?.c111a wolt narodu Uć'~liq:<• nw
rno?.na nic uzm,ć 0kupaq1 Czech przez wnj.,;ka nicmieckit:' i n:1~.t<,:pn) ,J1 :1ktn\, kzw!11
Niemied.1t·gu za akty samuwnli. pr/.C"lll<X) 1 ap,;c,p ".
 XI. EUROPA /'Jl'} NN SYS1EM WERSALSKI I JEUJ UPADEK 461

28._ Kfuipeda
Artykuł 99 traktatu wersalskiego postanowił o odłączeniu okręgu Kłajpedy od
Niemiec. Nic rozstrzygał jednak, jaki będzie dalszy status Kłajpedy, stwierdzając
tyłku: ,,Nil:mcy zob,mi,trnją;się uz11al 1x,stanowienia. które powezn,i"! Gl6wne Mocar-
stw" :<prnmierwm„ 1 ,warzyszonc· do tego tt'.rytorium, w s1uey.6lnQści co
ptz\ll,iln1,ości jegi, ,w,11:ańców'·
W praktyce, od czerwca 1919 r. władz~ zwierzchni,1 nad Kłajpedą sprawował
w imieniu Ententy generał francuski Dominique Odry. Zarządzał on Kłajpcd,1 przy
pQmocy pc,v,;ołanego przez siebie Dyrektoriatu Krajowego, w którym większoś( mieli
przedstaviciele ludnuśu nlemieck1q. Zw1ęlszaj4ce wpływy )c'Ospudarcze Polski
w Kłajpedy I ohxność Francu,(l\\ były dla N1crnicc bardzkJ niż mo.di-
wość włączenia tego terytorium do Litwy, Bez wi~kszych protestów N1em1ec doszło tez
I O stycznia 1923 r. do powstania litewskiego w Kłajpedzie, wspartego przez regularne
oddziały wojskowe. Włączenie Kłajpedy do Litwy zaaprobowała 16 lutego l 923 r. Rada
Ąm[,,hcil!UlÓW, pod unk1em udzick:111:.i 1cl szerok1q aulunomii. R1-1d litc\\$ld przy'.:(;;)
na w,mmek 13 marca 1923 r., czym podpisano w Paryzu 8 maja 192:l r.
KonwenCJę w sprawie Terytorium KbJpedy (tak ofiqalnie okre.;;Jonc ten obszar).
W artykule pierwszym stwierdzała ona, iż Wicika Brytania, Francja, Japonia i \Vlochy
„przenoszą na Litwę, na warunkach ułożonych w Konwencji niniejszej. wszelkie prawa
( tytuły, które mają od Niemiec Z artylulu traktatu we1,alskicgo [ ...]".
Kunv.t'ncja zo!x,wi,1zywała takle ochrony rnmcjszości ntmxk,w)ch, zgodnie
z dek aqą złożon:1 rząd litewski przed R1d,; Narodó\, .1 maja 1922 r.
Na podstawie artykułu 15. konwencji, głoszqcego: ,,Prawa zwierzchnictwa na Teryto-
rium Kłajpedy, ani wykonywania tych praw, nic będą mogły być przeniesione bez
zgodv Wy~okich Umawi,1j:1cych sk Stn,n" •- mQcarstwa Ententy stawah sit; g\.varan-
tami s11wert'nnoki I 11ad Klajpcd;i, Slatut Terytorium Kłajpe4y rcgulowi;lł Zcdz1cz
ni.k I kunwencji. Ok1tc~!ał on T<'rytrn ium jako „jednostkę zorgamzuwaną według
zasad demokratycznych, korzystającą z autonomii ustawodawczej, sądowej, adminis-
tracyjnej i finansowej [ ... )".
Kłajpeda znalazła się ,,vięc \V granicach Litwy, ale jako okręg autonomiczny,
z wLi,,n:1 ;idministr,1LJ,! \cjmikiem. ht,,rych pr1cw,,µ_,, zdobyli ,wi Niemcv
Dzbl;11,1:,11,I rosnący, sile orr,u,i1;ą,1i niemkck1d, sterował krn1s1,l Republiki
Wc1marsk.Jej, a pózmeJ III Rzeszy w KlaJpedzie. Po dojkm Hitlera do władzy już nic
ukrywano, iż chodzi o odzyskanie Kłajpedy, z,vanej Mamcllandem. Od początku
1938 r. miejscowe organizacje muudowosocjalistyczne czekały tylko na sygnał Ber-
lina. ogłosić seccs.K. Zdając sobie tego spraw;;:, litewski próbował uzyskać
""'~·»····"· Artglii i Franq1. 1ako sygnat;muszykonwenqi z 1924 r. (na Wiochy i Japoni~·
nie hczyć). Jako:?. państwa z;1d1mlnie interv,cmmYały delik:11rnc· w tej spraw te
w Berlinie, ale otrzymały zniechęcającą odprawę.
Zaraz po aneksji Czechosłowacji III Rzesza przedstawiła ultimatum, o czym tak
pisał litewski miniskr ~praw zagranicznych JuQzas 1 'rbśys; ,.Mam zakomu-
ojkować. 20 marca millister sp1-;,w lag1anicznycl1 Rzeszy Niem1.eck pnedstawil
ministrowi spraw z,1pan1cznych Litwy alternatywę ~11!,<: kraj kłajpl'd11i dobrowolme,
w drodze umowy, zostanie przyłączony do Niemiec, albo rozwój sytuacji doprowadzi
 SZWECJA llTWA ..1"
KŁAJPEDA'.
WOLNE MIASTO /
GDAŃSK

Ili RZESZA

Ili RZESZA
BELGIA

POLSKI
LUKSEMBURG„ 1X 1938l
!

FRANCJA SlOWACJA
LIECHTENSTEIN

AUSIBIA.
SZWAJCARIA WĘGRY

J
I
WŁOCHY JUGOSŁAWIA

n; Il!

~I
i'I rl

2:., Ili
 XI. HJROPA /9!9-l939. SYSTEM Wl:RSALSKI I JE'(;(J i.'l'ADEK 463

28.3 \//,unia
Po I wojnic światowej Włochy podtrzymywały swe szczególne zainteresowanie
i\lhanią. Mocarstv,'a Ententy rozumiały i akceptowały interesy Włoch na tym ohszarze,
o cz::, rn ,;\, 1adczy deklarac1a Wielkiq Brytanii, Fra11Lji. \Vloch i J11po11ii 1 9 bstop;,d;1
192 ! r Ciln,ihl <:ma, i:r ml·podległóśt i\lhmii jest ,M11m1 q ,> znacze11111 rn1rdz.ynan,d1 ,_
wyn, 1 I'"' lkreślała, i<' 11;11 ,,szenie g1;11 "' ;\lbanii mt,,•l, ,li\ przede w,1,,11-. 1m ••stanom,
1agrożenie dla hczpieczeństwa strategicmego Włoch". Dlatego tci mocarstw.i 1god11ie
snvierdzały, że gclyhy Albania sama nie mogla utrzymać swej integralności tet)'torialnej,
,.będ1il- ,,na mogla 1wr(,cić się do Riidy liri Narodtiw 1 pro~hą o pomoc z zewnątrz".
Zape\! n1c11·1e powyż~zc 1'-,parte byln tldJaracją, ,,ie\\ r11wyżseyrn \1n,adku udz1ck,
swy111 pr1cdstawicieh ,rn w Radzie Lip Na rodów in,,lrukq1, by zalecnrn, przywrócenie
granic teryt<Jrialnych Albanii Włochom" (cyt. za: H. Batowski. 1979, s. 78).
Włochy 111_yskały więc potwierdzenie swych specjalnych uprawnień, poprzez
zwj,11~mie nkp<)(llcgłooci Albanii I własnym hczpicczcństwL'm strategicznym. Wpływy
W1,,d1 \\ ,\lbanii w1.lll(•1'lY się jes1c1e Jl" podpis:i111u przez rząd Ahtneda Zogu n
listopad;, llJ26 r. w T11,,1w: układu ch\u,tronnegQ . .łuf{'~tawil;ł, ktora n',wnież miała
w ICJ części Bałkanów zywtJtnc interesy. protestowała przcchvko temu mva:ż,ąjąc, 1z
układ prowad1i do całkowitej dominacji Wioch w Albanii.
Ahmed Zogu. od l września 1928 r. król Alhanii, próhmval pr1:ez pewien czas
Jawirr,\\ ~,l1 między Wh>d1arni i Jugp;,ht\'"I i wygrywa,:· ;,przecznmk1 rnądzy nimi, ;ile
bez :,ul-:Lt·,u. Włosi mieli niewątplh, ie ,, ,i;:ksze m<•zlnn,~ei polityl 111e. <'l-:onomic1r1('
i tin:11,::.,,\1•~c. by utrzynrn( ,\' ryzach truła Zogu.
Sukcesy Hitlera spowodnwały, że Muswlini postanowi! rfovnie:i. zademonstrować
~v,1,1 pozycję mrn.:arstwową. W drngiej połowic 1938 r. m1.wa,ano różne nm:i.liwooci
rozwi:11:mi,, kwestii ,dt,;J,,kiej. Po up,1dku w stycrniu 1t1;9 r. życzliwq•o \.\fłoch,,m
prenm:r:J Stojadinm 1cw. postanowi,,," 1 , , Rzymie me liczyć si.;- ze stanowisk.tern
Jugo,bw11 Istniała 1cd11:ck deklaracJa hrytyjsko-wlo,ka 1 2 stycznia l 1Hl r. o l.ll17y
maniu przez oha państwa ,status quo w zakresie narodowej suwerenności terytorialnej
w rejonie rvlorza Śródziemnego", Zobowiązanie to znalazło sic także w układach
\Vłoch i A11glii z, 16 kwietnia 1938 r, a nawet potwierdzono je jeszcze podczas
wizyl\ ,. ~1yc:miu l'H'J 1. Chambe1l.,111;1. i Halifax:,, .. 1,.:1ymie.
\\i,, 11:i 1939 r . r, 111~~( ,lini był 1111 ydnak pew11). t1 dla Alba1Jt1 i\11t.,1icy "bić ,,.i,,
nic będą". Inwazja arnm włoskiej na Albanię rozpoczęła sic w Wielki Piątek 7 kw1et-
ni~1 1939 r. Kiedy i\hmed Zogu uciekł z Tirany, 12 kwietnia „konst)'tuanta" oriarowała
koronę albańską królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III. Nową konstytucję,
wpn,\1 .1d?a1ącą w Alhann ustr6j fa,1 1 ,11 ,1vski, ogł, ,,1, ,m, 3 czerwc;1
Pn :111cksji Albarn 1 17~td brytyJ,k1 wy raził tylkn z:illiepokoje1111· p;,,iępowani,"rn
Włoch,;, I; kwietn,:1 19~,9 r. udzidil, rnzem z Fr;uHJ:l, gwara.nc,11 pi,mncy Rumurni
i (irecji w razie ,iµresji.

29. kolejny ttl Tr,cdcj Rzeszy: Polska

Szl'f polskiej xlypl1 ,rm,cji Beck 'i,IZ.1ził. iż od ulmcnia pr7,yj:unyd1 stosun}J,\1
z Niemcami zalez_y najhardziej ugruntowanie hezpieczeństwa narodowego Polski.
.St;:id te? ,edccki prcigriąl \l'!kr,r?}:,.rać dla uk-..:cma dL'):'L'dn)ch dla P, 1•:l:i
stc,unk(w 7 N1crnc.,nH. W ir.~tru~Tii z l'J \ITZc~:m", 10°:-. r. Jla amh;i,a,~k-1., Pl'
w BtThml' h·Lda L1p,h.iegc, przed Jq:c• ruzrnc•v,a z H!llt'llT-, \1·,kazyv„al nun. · .. l'nl,·k~,
U1\·a1.i m1c·sn1nc ,,,,: Sl1wid{11•, d,, ,pra\\ ,·11ror,·1--L1d: 1a r·1l•,Jq1t.,zcz:1h~t·. Rtput·,t1h:t
c?cchc•~i<,11 ~,c L:i tm-a1arn:, zc1 t\,- ;ir snucn:y. dnp1d1 ai:-1c.:y pc1111) rn dcktn rn.'n, J i--.(ll".
hinaqr-,rn, a nicliu:K\' ,w I r;-:ec 11·1\ bl\·i( i,i p<'lrid-, 1 :rdn,\l')<'h praw 11.1:r,d(,1•. r mq ,,.
S,u,ll"•,,,,•1 \\ ,·1;p•11 11b1c·1·hrll L1r.1 l<1;1d ('(,l,(1 !./kh l.1,,1111, ,d1,n·il !'"'I'"''-' i•,·
pr,}L)<-/,'111;1 \l(,' d,, liilt'f\\('f!( p 111H:d.1\·i.,11Pdu\'.yl h '.\ -;·1 1•1ł'11L,· ( /; ._ h1.1--.l,,1\\;1cp

li.c,1nww:.1 '-1J"k1cgn '/ H11lnc111 ,·,dh:,la ,1c 20 1•,t,c~111,1. ,il.-· h•,1 n·11:ltatfr,1,
kL,"•r)ch 'T"d11,•w;1I ,t(' H\'ck. K:1m:ln1 td11kal ko1il,.Hl11)cłi \\)1•11\\H·d11 1 l\,wrd11ł.
1v ,l1•~t,nk1 1 Plibk:.i 7o,ta·K, <"·llit",wicnc w rlalS7)'lll fL'l'll11ll1c J,tk ,1;,\\Jaclc7ył l '!'-·
f._1c1mL pIc1 W'7: ill p1 dik·n 1cm. ktc~•ry1:1 L,11J11<.TLa La_1:1,'. ·,H.; pn 1aLit\\'ll"J111J 'r'' a,\,
Sedc[<_'•\\. h1/dz1e kwvq1:1 h:,l:,r:h kl'il'llll t1h'lr1K'cl.1d· l-11.-nr-,-t. H:Ji1,1, .• ~.1 1:\',c1::1 ,:v
r,1_,l·y Ht•,·k d/lal:1 1 \\'()\\t'/;[•/ \\1,J ..·,1:, ',[:Jl)(•\','l'/1)):,_.,:: I \','\,_1h:1i111:1. /-1,,' JIII•:,_
•,f(,•,11nL1 p,,l·-k,,-1,1<·111h·1·fi,· 1Jl,,,v1_>,!·, c.1v 11.,1l'l<l ,li Ha1,,., . ,.L1. 1"1:•1, 11 11,1 1-:.,1,,
\\\~I. \l,LJ;;c: d:1lstt' J>l'/.)']'ll~/C/Llll<I ,1wicuJ1;1, I,: '/llll,Jt.,., J•t•lii~.l., !"-'lckk'.I \\ Iii·,.:•!,
rrr.t'(!ll)(Jl,iJdu1,k1111 11lal\'•,ilah) Z\\'IL\lk(l\\ i l(;,d,:il'i.'klC'llll, r,r1.y1<c·1l· C1vc·l:,_:,s,h>\l;t;;p
1 p1 ,11,uca 1 , ,d,t,1 .1bb) f1 :.1n,:t>L1m 1\1·, ,lc:nukorn ,1p11,·n.10•1cnn 1 pi ,:1t· k~:L ck, 11d:\'l,1111a
,.,, ,,d Lt'l )'llllH•,y \\'1·hrr la~h'J kual1q1 IH RLe,z:1 1-,.1··1->.o.:1.,1'. ''-('Uh;:- .aJ>.-,,·n, 1,y
l'l/,f1al:t. ,:1, 111u'dah>liy dop1t>w;id11ć d1, upadl.11 l11iler;.1111t1 ohdCllll. T,1}._ •,,,,: JCdi,.1}
n1,· :,i:du I h1•lu11a p!•l!•c.1ył;1 sio;: 7\lf''C'łllll: lllt:yrn tc,rc111. :t,1L1L J:'l' J\lct.ad-,n:11, ,.,k:1.1.:il, 1

,1~, zt' lit, ',]'1:11\y kr•lr-r111, .1 Pnl:-k, ,1a_1e ,i~· rki1-\11 1 1:1 celt'tn Hl R,ev) Jul''- ,:1:,,1:-
n,,.1r,,.,,..,1. '/ I q,-.krn, ·~() \\.u,~1;111 ll1Llr.r 1,1,1•t111wwL ;i/, 11•.:1 n~1c·1,-l-11, ,, p1"1d.1:1:-
;1m,,,.t1;1d1- 1•11,·1 1·nl•,h1,· P11rn1,11,- d,, Prn:, \\'.,dH,, 11,1d1 ·1:,d'lh·1·1 ,,,,;n1,-1 l-:1l·hnli, ,.
11,, ,,,.li I 'l''-,k1n1ili, /\' ! ,h / ,y l'nl:-,/..;1 I" /\ ,l.q,d.1 il,· p;,\.,(11 .1111d., •1111111,'lli(•\'.',r li:•,.
0

nK·zna h) lalv 1,·1 11nT1dowaL· 1,1ekl!.11l' '·]'Uilit' (-'l1.1/,l,,1111· I!~ pl11111.11·1a 1•nl•,k:,. 1ał,1,·
ga12,c wt'.1 1\cza~ inten,) 11 nic o p1•,p,uci,· R,·rlttrn dla 1>1:1111,1\ ,, .. 1,1.,.:1,1,,.c,,1 ,.,,,,tln,,
gramn pl1bko--,,~g1l·r•,k1q, Ja\1ala pt:t)W~·t'.n·rn III l~in/) ,1t,dalhl"'·Y 1n1,1t111::'--r1
nceci~ku. Wykorzy,tywal tn 7WL!1,7L'Zcl Gi.,r :nµ. la,:l,;l' ,, "J'V'> 1ac"·]•. kh ·h ' d~ 1-1,ai•.a,y11 li
wzwi~1za111e Sj'ra\l') Cdai1-ka z n:ah1ac_1c1 pp•.111[,11,·m p,,h!.1d1 \V l•it/ll/li'rllii,u /'-)_,h 1
lPL prq:agand) nicmh:Ck.K'_I \\Ur,'c P1,bk1 hyl h'\/c·:tc d":~l: 1'1 i \ l !i:> iny. en 1111 ":ł<'
•-1'1a\',1:lc' v.11u.,·r·1l, •,,. ,pr,I\•·:, 1.!;1 ,,. d,1/r,111 k1,•11,r l.11 \\' li i '·:,111111'_11 1;1<.k,ą·1,·1mT
,!L, ',h'i:1 p,-1,Jll'I d)f•l,•111,1\_ll 11111\1.d I,\,' t•Lill .. ,,-,11\i.l/:llll.l ;-1,,ł·;,IJ ,·i,,-:· {1,'/,,/•<1/
/,,s-un.~J. ,d,,z1,11y pr7e7 i<ibh;ntw1·a'.?.-t i:-atdzitmiL1 JfJ3~. t. \1. BcrchlL•)!.adcn
rc,zmow: z L1p:·1knn /11w1cra! n11 n:1~1tq111p\L't' ('1,•pu7\'c•1t·:
I. \\'n!r:e l\!ia~lu Cidai1,k /,1,ranw rr1yl:,n'.011c ,i,,. F;,c·,z:,:
~p17c7 .J:orytarf' ,,rzcp!U\\ adzcna 1c~lar·1l d:,ln, lur 1al11.1 111:i: •'1r.id;1 1 d, ·--
ltry1unalP;i wie lntf,r<'l\\ a imu kok11_,,, :1,
1 Ili! ol,'7.ii:tt" C,da11\Lt J\,icka (1łl/\'t:1;1 r,•,d,,1,r·;; dt,l)_'\' l11t, ,llil/\\11;\d~·- !,n1,·
LokF•\\;! Pl.I/ ,,,,_,lrn,, h,1'.\ 1"'11,
•,_ Pub ka 1,tr 7yma _!:.\\·,trai:q,: zb) lu ,,,. c11d1 11,;11·;1r( 1 \1· J\11 ,,t-,q;1r 1c ( ;,bns ka:
'.' uh1:, parł, twa uzna1q I Laf\\ :1rnr:tu_11·1 \'.'.'!1)"' gr. 1rnc,:- Jul> tez pco1,1darw Lv1yL,_,11a:
(,_ układ r,,lshc-11i,'m1ed.1 1•11.n!lui.c,1:> :;nstilri1: de d1-.,1.;dzic:,.tu p1~cit1 bt,
7. Pubka 1w1y;:1,u 1 1 d1, p,1k111 ;11:t;,komir:t,rn(•\1,l,.icgr-.
i-._ (ll>a p:11·1,.l\•.;1 11111pd1 1:1 k,(',;;c;, 1,I, ul.bd k\;1111111:1 Lct•~ul1atyp1,1.
 XI.. 1 r ROP, 19JfJ i 1!J9. SL'lF.M 1:.RSAi5KI I!!:(_;() l !'/;DEI\

Ji1k don, ,,rił Li1 ,,.ki; ,Możliw,i sfer;i prz\ szłcj współpracy rnkdzy oboma krajami,
zó·niem niem1ecki,.g,., mi11istm ~prav. 1.."rgra11H znyd1, je~t ws1,r•lua akJa w ~rrawach
kolonialnych i ~prawa emigracji Żydów z Pobkl, oraz wspólna polityka \V stosunku
Ro:,u, OpiJta n;i 1;asa,:11ch 1•1;ktu 1m1yk<.11:1mternc wsL1cgo" Od rnzu pc,dczas lej
1

rozmowy stwierdził Lipski, że nie widzi żadnej możliwości zawarcia układu w sprawie
pr..·yłąc1Tnia Gdai1sk1 do .R.nszy. ale z, 1wi,;1:1ł sk. ~ v.,1ystk prorozycjc prz.ek1ie
do Warszawy. Marian Wojciechows ki podkreśla, iż „rozm0wa Ribbentrop Lipski
1r,yk1 lrW8H-)' o,'. 26 <!\CZ01.1 193-~ r; 01,i:!i P"l·ko-rn,mie , ,eg" Sp<>ldziabi11a
politycznego". Istotnie, od tego czasu postulaty, a później żądania III Rzeszy wobec
,Iski i, ,rmuli,wan,.:: były torn, coraz bard1.iej ,a:mmrclym, ró ..·r1, 1rodnt' nac1~hi
przyjmowały coraz ostrzejszą formę.
W końcu 938 Becl,, star,J cię, aby W nc,we:. ,.komrld,;,s, iw,·" pl.111y nir-H,iecki1..
oznaC7.ające wyraźny zwrot w stosunku do Polski, me przedostały się do opm1i
,uhliczncj. Linył ,\1iem, le w h,·zpo:'.rc:dni, h row ,wadi z p1 lYWód, ;11 iii Il I Rze'.'Cry.
pretl'ntUJllC stanowczość. ale i dobni wolę, wiele rzecz)' zdoht Mę wyJa.\nić i uregulo-
11ć. stanp1,cz1 ktP1ą Bc1.k ku11sekv.cntnic odt:1J delll1,n~tru1\al, dl•lyczyla.
w pierwszym rzędzie praw polsLtch w idar1skll, kture w zaden ,posóh nie mugły być
,,r1ani,11ne. Podc71,,, rozm6w Hitlerem i Ribbentropem 5--6 stycr.nia 1939 r. Beck
stal na stanown,ku, że Ocb1lsk Jest sprnwdzLmem ,t,,sunlJw pnbko-1:1cmkckich. Po
.1) eh rozmowach oraz dalsz.., eh spotkaniach z Ribbentropem i ambasadorem III Rzeszy
Wa1,-lr1wk Han~cm Adolfe111 von !\lolth· Beck cora1 bardziej r,csy,m~tycznie
ocepiał możliwość osiągnil;cia porozumienia ,v sprawie Gdańska. Natomiast po
pr:edsuwieni c Lip,k,emu prre7 Ribbcn1ropa 21 rna1ca bty ż;i,b1'trt1CmieckKh Beck
zrozumiał, że nadszedł czas na sformufowani e polskiego weta.
p„ 1ajęcm Cze, liosl1,\,acji 11,1Stąpilo te/ /asad1ncze ; 1 u.ew-i1:ośc" 1 v,:an1, poHtvH
Zachodu, a zwłaszcza \Vielkiej Brytanii, wobec Niemiec. Ambasador Anglii w Ber-
hrne, l\,,•il)e Hendr::r~on, puek,,n,my fv,oler 111l p>l1tyk1 uppemrmemu, pbal: .,Cal)
1

świat, a szczególnie brytyjska opinia publiczna doznała nic lada wstrząsu na wiesć
, zajęcrn Prap 1 popwałccniu ducha o!-. lridu ii 11:,nach ijskiegc". Óv,cze"ny czfor,ek 17by
Gmin Winston Churchill zauwazył, iż w tych dniach nastąpiła radykalna „przemiana
1ambt'rlain,1" która ,,sięgalazn:1vznit ~,tębir'j i nic dotyctyłajedynic 1,łów". W p17e-
mowiemu wygłoszonym 17 marca w Birminghmn I ,rytyJ!>.ki premier p1 tyzn:1!, ie rne
już ir,neJ ,ożJi,,. "ści prr,.1w;;·1:,wier,i, tiię dr1lsz, m aktom ar.re'.I•· W dniach
poprzedzających zaJęcie Kłajpedy dyplomację hryt)'JSką m1Jmoc111ej nn.:pokoifr, za:,:,m-
·nie !{emunii r rzez III R?e,1.ę. Miniski spraw zagraniczn)Ch An,1;lii Halifax z..apropo-
1

nowal więc 2(1 marca ogłoszenie deklaracji czterech rz1ństw. Wielkiej Brytanii, franl'Jl,
P, ,Iski i ZSRR o wspólnych konsultacjach w razie zagrożenia niepodległości któregoś
państw eu"'['Cjsk1dJ. Beck był 1cdmtl,ze przeciwny temu zuv.a~:i na przewidywany
ud7iał Sowietów i możliwość ~prow0kowania Niemiec, które mogłyhy wówczas uznać,
oto ,1yku1,· się plan , oi.1:1żeni:1 Sz<:1 poh ·ej 1h1•Jom;1eji 11<,iył 11:1tom11d
propozycji,; zawarcia dwustronnego porozumienia między Wielką Brytanią i Polską
W dniu, kiedy w,jska ,1iem1~:cltie n1jmov,aly Kłajpcd(;'• tx•drisana została w Hu-
kareszcie Umowa o rozwoju stosunków gospodarczych między Niemcami a Rumunią,
.lti1rad:1wała 1\iem.:nr.1 mc,iliw, ko1111,,lowilnia l:'11:-.podarki rumuńslucj, a n1las1cza
wydobywania jej ropy naftmvej. Artykuł czwarty przewidywał więc: ,.Stworzemc
 'li'(Ul t'\(,I L:lllT\\JS •)ZL
\ 1,.>1.11:;JJd n11:1:.\\• ,,(lb ,,,: n i:•,p;:i1t11.w..1 iYf'qod .'lL·1;J,)'f1(11r.1L;1.:,L\\Od (,,\ .\L,:'L}I llT pl,?J
J (,~·(, I 111u1:>r>1'~ ::7 ·,,nn ,J;"i;:i1.1n,, od.,.J. ·,.:iJ1rnJI\l 1;L11t1\J.Df'' I'( 1111,1d·· u\puai I ZJz1d
:u.11u.::i:::p·.;,,,_,., 1d ui 11·11,Hir•• ,:_~zn ··.1 ,,T6 I ,, ''<'-PL:J 'ł I z I'f-J:.)m ~'l'f'P 1'j,1 \ 1 \Jq-u,r 1;:,1111.,1u
-,_,1,fnp,m 'IIJ\1l:lcl,)lll,1lll ;:JHJl(J.18 "· <'•llOZSOfild l;,l;l!lłH 'ClllJ~.',\łJl.lPZ.d n1up ,\\ ·11 )l[\~~\\,1
,, i\lllll.ll1:1,\\ .li.I"'·, .1111.,,.,v;,n \l'./ 1:/•/:,l'J\\/ -''1'·1•\I I .1q,/11v ł''·''"'jl'.11"11/ .llll.\\•'•ll'",1.i

1:11.ri-•1:,1•1 :,,;,... ,1,iPJ,l[.'lf,'}{ \\ 1u.(11.,1,,q;I\.\\ 111U.1i'.'.t)1JJ.1Ld ,"i\ -'iTi!'-\1 ;rn \l•).'j,1:ll.'11 1

.,:•1J1:,1 11 H'if'1"·' ,,p 1:1111H 11:1,·,1„1"'1"·'\ .,J.11·1,1.1111q·"'l'-l"d nz,111'0·, .~11.rnLt>.1·1,t:·1,
,. \•, >1:'llll ,)U)l>'·\<1 r.pl '\111),\\l'• 1:•1 ,ll/'Ufill .(q1qJ,rn11?J,.)J:i 'f.-11up.w,ud qnr l.)]Up:-11j:•Jd7.?,[
;:i1q101,1 f;}l'{[;}/S,,\ \\l,),1!1'1 i,,111('-H,l),J/.-l(! 1 l.>111.i<>j,l\.l:,111 1f.11F:~i: . ,1:{ ,)Ilf•~ 1:fo1;:i1zpn w;:,f
-1:z.,IPU \) 'i 'I'\[ I :;hue.1:1" ·1 \[JjR? l.\\ iu i:IUJ,.:ll,\\ '1 t I ,l.)lf'ti(l?(J l;:)JIJI, •.I,[ ·,,;c/.wfin.llll).l J-U'jS
tOJ IFSllf•.1~ O)l;lU,1\'..?[) '.'>Jll.)f\\.\ZO \rn OJ'CJCl'lp;,o ,)l'i~f.\J (J,[·O'j'>(dd ,7111,rnllll/illd,l
T-.J'-łl 1•1:tl /.)!hl .)hl:>,I ,11u1,ll/i),I .,f„11:li"·\;i ·11:r L'llll',' 1,1··JI') \l,Hllo\•.f 111?1uv
·'"''l·"/1'·' .,11,11'!'1·\J 1·1·,1,1,I pl:11 .·,/ ',_)) /1'1•) ·111,11:.,11) .Vl.>l'll:11:q1 () •,) :.,1111:11)',ll.\l(I
IIIHTin r>1:,1·:~w1 .'l(d.\\ ;.7J JlljH.iJ.\\J<1d JC't111n111<,,1 <.:1111),l,.<1 .\)VI'.\ ;,m,•nUi>:FL 1:11 (u,:.r1.,
'Oii,)i'i'·\\Ul,, 1;::iOl(f \ \\1;111;:,1,\\ C,\\T!j,.7]:lH l?ltlpt:sCqlUC · ,p , >Hl \!)UO f .\\ :( ln li •Jll.l
,u.1 _1,11,Hmu :Tif,Jd p',1.J ',.I ... l 1.1~y n11.11ru '-'- l:t ,,:w/ 11PJCI ic[DI \\U•.lp, l ,·m
:p, .,,, , ,
DIP :,,\ii :,(-,.1:t,,,lu."J '-',1\1'· ·i::;1111:11 '''1 9 up t, p,"> PF·.-..11 I .hlJ•j ·.1111\(Hl<YJ ·,\ l''f'·•H
111trn.1
;,1~CL1A\ 1:1-~1Lp npd'81,u,.f -ll11L.7''.II/. nti.111,l'-J.t1<1 d'j•qo,I ,11,·1!-l, ,)h .1L11:1\,1Jpcil\;{
· \Ulo',\ up t:lP~wq,_,;i\J:.Hl .n.,u.>111<-i\u u1.1.1 "1q.\,.J ,11:1 "'1,,11v ·111q.,rn1J_j F!'\\n1.u.:'.>i.:l
"'"", ·,1q11 •., .-.:1:1, -il ·11.1li11q1 1:nw,11u1111:1 ·j,llll'I~.\\ · '.'11111-,1~.J :1•1.1/·,1·q,p,1 ·1·".-..1-;
., I' I 1.111•11, \.1•,·,1 :,p.vhl 11::.1.i1·1"•l .\I I 1 ,:1 ·.v1q,111 ,1.,t<lp,:1-.•, ,11 1 I
11\ll:l'l·'i' llll''Jl-' 11111·
·•Yj\J -,\our,1•, ;mq~lp,Jd ;,1 -.1.1:.h.b l.::,1 .11. Jl mulcz 11,ruu1:.q p,:, ! ,.1111-·,\:_>I ;,z ·n 11.i;,111·>1_•1, ·,\ , ,p
\,l:W.!7..'!,\\ild,) J•nf Zł ·,n \\Ul.lUt)jlll ll ,i>1.1,1q1ur.q_:) ;mpidi'J~ ,;.,-. • ,;:i:,\1, nJU,lZ'llJIY-p?/ ,i\
.,nlll.11'f'->(<-\J I 1tt:•;1:,l)-J .::,lll.~•lll \\,ldlJZ ;>1tp.11,jz-,\
111.i.1 .,, 11<'1 f'!(] 1:11, How, 1:1.1.1cdod diJ;:i1r1 rnu..,1 'l'Tl,J 1 \\:.)pl1z;.r 1q;:,11p11 nn:1 p>)
\L1Pz·,:1.•,-\•Jq1Yi'. .°'>h f11LJ ;:ii tp.~,J n,01,~ o.:l.Jf ;:i·.,.,;,1 ·1.p.\.u l,.l 1,r1 I" q ) -:•.1~11x,.1 ·:u
f.::,1·1\ ,, ..,,uJ;{
lJ''lt.l\\~ nJ:1(1.n ,nd :'-V.hf.,p<'> .:,uz:\;:,Uo'[ ·u \1_1;,r]z 1 qp::un1 q,]Od pl•1;-1 i:H•J'f 11 ·11,10,1
I '~"l;l.1111•·1d.11L1 :q1:m1;'!1:z .,1u1.11.1.-C1,\ .(,11n.;i11 ·1[J jP "1J• •·-.! .l'fhl'j,:f w1pi:,I '~ncl 11 n,:,_J'in
cd.11 n;iln., .,, :,z -.~_:iz1 .)11,\\UlU.IOłllt<J,I zn.1Jl ,ni ;,z _,:w_; '-"Ll<JZ mu:j'CL l;p:'iq :,1 .11.,1:1111•,

·''''i IJIIIII'! 111\11',l'I ,\(.)1.',\,\~I'') lh,>1\1 l.w-1·,\l,ll'll'-! .,-:·,r n;1l:/~I '•'"i''' ,\<111'!1'; >111\.1.i:1
\•-j,11 l'.Jl"llll/1•1 l'tlJli(l,),J\lll'lj) /,i/Id l!-1\ll,>/df' I\J•,[lld 111p ·1·'''1,hl\l<( Ji'>l[l:l''.-,d
Y,.,,., l'hl'.>iiill>)',lh::,1 'l!.',\O;),l1Clfl\tp.'l1lll l:1Lic1n:,·, ,q1t:1.-1v ',\ lllll:ill?/J !lll·\IIIH L
.1r.1111rn·,11n't ;11, ::1„101 ,..)'/ fl!,\\()::1 l<ljtll f:>[ll(J . .>1·,1·•, V '•cl/I il/, lcf"'l"llld :,.•,\;) I.Id 'i/l?-\\11

,\/ 11/])l:~ \'/.111111 JIU •:11Lp1 lll\l l.ll '.)1 l •.::,.1,'.(:>,j \\ll.-l/.liJ ,\lllł/,.l;llllll'/ -;{q FIIH '{'!!'!
-;r·jl:I (q:.l\\l!I q.1\.l')l'j ,łllf!'.>.-\\ '•p,o(;,)d n1t1'l('l.,1. ,1,,d ,,,t,1q1:l.111,1 u,-i;:iup::1 1:;1111•,,>.I
,11tr 11:,•ll'>J. f,ll'f,''·'1'-'•'>ł <>il-'f p1:n '011,,1 :,up •ll •i!.>p:11p.-'1.-,,,Jd 'tl'f"' . 111 u, 1upt..}1.,11,
1111:p:•q1111:q_) 1.,1111.,1,ł 1 1,\,,I ,•1:1·111 fi 1111111) -1q11 '-' i111',l 1:nq1!( -''l"':,1\11,I
)I ""(-hll."•]IJI .'li il(),'ll "·""i'"' '1\ il)<llil:l l ; ,) l"·,'1•1,1 "' ,c.1 \/ i,I ,) rl )J'I '1'1·'1' ,1111. 1 /dJ/ 1!11
,,p,.>,// UU [l?\'j:i\LII 1?J.llllU ,J~ ,lpi:LJ lllll,'Li.l;)l',;u,,J '.'i-._: ,illl,il~I,\\ ,•l'j[,11,\\ .)llllfl[P:[lil'li( _)
1)1.1 •:11qn1Z .)ll)J:i ·-~1,p,1 llll łl'\l!Jl; lU\LJZ.11Wl'[,,\1tJ \ )1_[1,11N 7;:iz,1cl u.1(1.JP\\<),1(1, o ,)hiJUI

!OJlll 111:ćl1n; ,\\ 0111;111:1c'•)LS,,•,,)dl'.tlJ q.w111p q.1\ud;)J\()II .\\ ·1r,.,131: buf.)10'[ op .:'.11~ ,11ll
l',\\<'l]L>c/11:.JJ \/,,7l'.}I Il! .).1lili!l.'\Jl'Jil ,1 1\1,1/,JCp\ '.'- ••rl .•llt\Ju,Y] \\ Ol!Olll.1X> ''l~\IIHLIIU-
•J'( ),)lll l,'llll pHJ'i 1-1 ... qq,_H:,ZJ,i 71'10 \f,:>:l l:'ll '<\ l11lll?J;;u1d Ul.::\llll?LIO:-j \.\\ i l[ •.\lli'C.Pll lll I
'<\Ol.11u l<_lF 1u.111mpi:qz )1~ .1nuf:?z n I'}l'j ·L,1·1-,:11m111.1- c},p.J1111.1111 1·wJJ, f.,11c~1,.J1u1
 4(,7

T_1 c\ll(.ń plrtmc·i. :'i 1r.1_1a I lJY.J r, fkck \\ yi::k•sil W,l' ,I} nw 1w1,:rnoV,KlilC
v, Se1111ic>, k1<"d) ~lwK1d11L D.: ,,Pol:-.ka od Ballyku ,1.Jq:cl:rn,, \li, nic tł.i„ i ie ..111,
\\ P(•''•.'-' nit' .'l1,1111y l'••Ji:t·1,1 p<•ko,111 /.a k,1:i.d,·1 ct"nt' StP,1t11k1 11,,J•.tu uit"1111,ck1,."
p1;J;t)lt.n1t' t.\ó\t,11) Jllt \\,,wcza,, /,c·1,,a11e, Na naratln_· w K,11:,·darn R1,:-.1:, ~.l !'li,l_FI
lillkr tak ukrl ~;\al najbli l\/l' cdc 1','iernitl. J,da{d, nn· jl·'I hyt1,qffJ1,1t·1 J'I ,., ·d11:i(ltl·Jr
1;tl;.trgu Idzie m ,. n.'L'Lc'ILcn1c· n.i·,/,'I puc,trz,·ni Ż:,,"1• •\,ej r;a \\',d1ud1i, . ,. , c!]:>l'\',
r:1u11c ,p,,11,,.;,,, 1,,,·11u\<.I, u /;1b1,,1n11l· 11•,l>kn1t1 h.ilt)ck1q·,<• I I 1'1, l•!ur P,,l,k1
f•.··l l'h<•li!.1u1 \ "I l..unlhUu 1 /,1d1<,, 1, 1; l's ► l•-.k;1 ,•,1,l11 nu l·,,•,pw, 1,T'·I'.·.,,
\\ 11w1c11x k11r: 1.\\'\c1<;:\IW1c na /;,1<:l11Ji'.71c I h,·(l,•1,· -;u; ,1.1r.1ł,1 Lm,, .. t) 111 i\, \•:1~·,t,,K
pr7t"\/~titt... ll fHah·_t!~' nic 1n1.·!1c by..__: nH··\\'~-· n t•t..Zt~l\_:d7~H1Ju Pr,ł-..l-:1 t p1,• ·i-i..::L,;l n~Jn1
d,'('} ;p: /.Jiltaku\, ,!l l'cl~k<;: przy r1crv,...,~q dnf-:,Jdnej ,p('~()I,m,,'.L I [ ., j"

JO. Pal...t Ribbenlrop-1\lulohm

'./;w,111: 1l11:,-.,1l<1 d<·1 "1.t\\·;11c1.1 1iak1u 111c1111t·t.~d' 1.1tl/ll't_k1<·f•1, { 1d 1i;;.;1111lk.u 1~1-)') i

l.d<-1' ··•111.!l<•,1.,: \\>jlldd1:i,damc p,mc,P:. .•l\.:\, .. l;1d1 \V p1111\:l)lli 1:1·.J/J\' 11111au1111ld

,1.,:, ,.,, Bcrlin ... Rz)n,. lhr•L lvlu~i:clmr rnu,1.11 pu,'JW)TH, (,p,·,r w1clt. 111,:,·. ,·tln,w
f;1v \:,li,,,. ~1.1Ll'i, przt'Ci\'v nych wi,,zamu ~ie z l'~ic·nKi.UT:1 <crslyrn t:k ladcrn. \\"..,L,,\ \I ali

,,111, 7,· Wł1,cl,_\ .,., lakirn „w1ązku hcd,! tyłku :,atd11ą. \vC1,,1lall)ll: dr, r,·1d1zaq1 tch 1 ;1
\Il niq,1,·,l:, · p:ir11wra. St ► JU:,z z N1cmcaim rnc hył p.>rularn.\ !d,ż,. \'i srnkc:z,:r":,t\>. 1,:
v, t1 ► •,l.:nn ;I.lu<,~, ,11ni, ,·,bav,laJ4(·) ,1,;: rn,lacji na arenie llll','.tlzynan,d, •\, q p,0 <1/.Tt'\JI 11a
I ·.tH Ttt 1 ;-aJ<,'lHt Alb,mi1, '.\ 1dzi;il, ,c
tvlk,, J Il R1e,,za ninz,· ,\'t,'-]'1'7:c",' J<',::f' 111,pn win,·
:111:hrqc 7.J.\'.•aP:k ·-,,•Jll,,111 p()bl<,, J.•r')l\.!,l.:tcjc:O 1 1'i',,,i1·r,1,:· p<>1\'·11m1icr.i;i 1·,il~L,
ti.111, ,d-."T'' 1„1,lv1:rl1, 1<·,v.11i,·111a dct,11<: ,,bu <hhtat1,1(,\' ;;1d,·11:,,11,11,,\•,;111i;1 '\'.<•!··i
w,hw·•,<I l'11t'/ 1111,\1\'II (/;1•, ,h1>l,,m.iq,11,1c11:HLk,, 1111,.ll,, ll.td.'k'j,;, /,, 1 ► 11,, .,,. ,',r-
(1\\';td/lc d<· l'aklu t101~11(·rn,r1•1·•, ,;I;: 11,ttl ,1,tJ'<.111•.k: ;,iwtal'.•.•nul lk, Ili' wf\, rc1! 1 1u, 1,
na r ,i/H~ •nc n:oh: p,_,dc,ll1i()\\'łh..0' 1uho\\'Ją1,a(~ (,J:i;~•1\,\t·dllyt::L jH /t'~ 'JH J...~ 1 Zach•. id,•\\ L
Pe· przy~t ,r,·,w.i\,cL\ d; r, ,1rn< ,v, :1,:h llll1m-1n',w •,pr.1\\ 1,1r1ani,1ny, h , ,111.J pafr,1-.v
w I\I,,d1d..in1<.. t, 7, map du~Lk. du wi1:,t), l11abiq•,•·• Ciar,u w lkrli11it", p0tk/a', kt,,rq
r,0Jp1,anc> 22 maja I 93rJ r paki pll:,jai111 1 f ·rl_\ fllll'fl;i 1111~·d1y J\.'i1'm,·arni i \Vł,. ,d1,111:i,
t;,\,. rakt ,tal,''')· PNwicrdzal un „u1.rnk111c na 1aw,,1,:·· t11,1nie:, \\ 1.,.,1,., H1i, rnicckici.
, , 1.1111\ k;,I„ .J1"i'\' d,· 1nnh·11I\ lll\'llll\'d.1< 1 \" 'l\,1,,i11 l'"łudn11,\•.-\rr1. f\J.,,,, 11 11" ,Ltl, l
,, ,,\1,;.p1,l11)•.'L I 11tł,•1<·l:1IJlll •d,1, i'' 111, ~•-, l'"l'•!llLI l''·l1l)i iii</'" I 1:\1'·
llllCH"•,dcl:"

l1,uu1:,, ...,,..,,q•,,.Bardzo ;ąo1ny hy! artykuł trzeci .,(j!yh} wbr('w l)Ud:li•lll i n.1-
d; icy ,111 llll!.tWlaj4n d1 ,i,
St1<,n _lt'dna Z mch 70Stala \\i,'l<\l!Dlęt,1 \\ \1, •Jn<;· Z innym
rn1xarqwc111 luh I u:rn mi nH •Gff,11, :mll, ,., ,-► \\(/,a~ drur,a urna,\ 1;1j,1c:, :-i, St rena
1,) ,tąp1 natydurna,t pk1, ·,prz, 1111<.T 1c11ll'<' I''· .1"'.i slrom,· 1 p, ,pr 1c F! 1-. ,. , 1 >I k 11ni '· \, y1111
sibrn1 l,tc'o\1yn11. 11wr¼l-.irn1 1 l(,f111,-1ymi" \V :111,kr1k n:1..rq,n-1m 'i,tŚ. w,k,11y,vau,., 11.1
k<,1ii,·c,:rn·,.., pq:l(b1,T1a w,1,,\Jpr.in „11 l!nul/11·i,· mil11an.,·1 1 " ,1n,·d11rn(· P<"•
1·, ,,1:111.1 v., ,1crn1Lf'
Pc,d1•l',Hlll" paktll '1:tlcwcr11 IHC ,,711acn1t,•, /\.' ,.d,· ,,bu (1 )ktal!,r,',\\ tnh hh:1:•
11 ,_ /1}2 KKd:, ,\· Hcrhmc L.tpadła w:i. c:cq ;p, 1a.1ukowarna 7ach1,clu I P, ,l"k1, ,; r•rh:t 1-

llil•. ,t.:rn 11·1\,.aza{1 była 1:, l k,, 'P awJ k( ·icJ1:1,,~u I icrrnrnu, i"-.[u,~1.,llf:1 i•odk.n<J.11. L.c
\\, ł,,d:;, lllt' \i! ;,nlPWC d11 wnjll) i JINl'/,cl•ll,)4 u, n,~jlilllKJ 11'/CCh lat n..1 U7upcl111;,;1:i,.
111hn,1,:111,1. C\1 \\ll;'Ct"j, l'vlm.,.1,lini sąd11I, ze h.,.d,1c tt:r.t/ miał \\Jl,:lkt<: n:<:zliw,,,,1
wr,ty,\·.m1:1 11a Jl(•lll)L; III P,zcsz) i k1tn,n1·a1a;i 1:ii::be,prcu11:,d1 1:1r•i;(i,,\\ dd,t.,r, ,.,
1111:rnic(·i::cg(,. Hitler 1,1c za1merzal jL·dn.ck wt;;1c1111,1czać 'T•r:r.\mrcr?,:(,,_·;1 11c \'.'.'/\':tk,,:
,we /arni;in· Slc1tCpLZlit. 1, t\ m m.111. ,,. t(•z11H_·,wv t Cł•J;_,7, /. 1·•:t.-.,.,.- k,·11t.1Uy / :,l;-,IO{
St,.·,pi,l<•\',)' 1wnit \\ ,tc-~t11:L1ch 111c11,1vd,<, 1adz1c•d.1ch. 1:;1 r11?1c t,ard/•'· r!,.•lrk;itn)
·1:,r) ,tm A ,I<; n., ,,. 11_•:,.nę I'):,•) r .'ltait 1:. <..TJ ;•_7 l,ard, 11·1 t, 11c1;1. 1,\\ .:11\ I'' ,1111 k,t 1/ad·H.xlu .
.,,._. rd,:1:icw na X\·l!I 711·1dz11· p: 111i Lr,1nlln1•:t\c11w1 I(! 111111c, t•;;,, r. 11,11,,mrn;,I, ;•c
'/'.,1<1-' 111,· 111.1 1.:1111,1111 „1,\, i,;,t•:., I ;i:,1Lu1<-1, 11•1•111., .. dl., \\'wlf1• 11:r,·1,111111 I r,,11< 11
\\ lkrlllll•.· ,·,,I 11!/II 1'>łk1\(;Jlhi '" Jlk•· \\,'_'11.d /,dillldll ]'""'Jl',/('111;! '-.ł(•:-111,f, \\
z Hl 1~1,:,n \V t:,m ,c1m:,m 111ics1:wu. 11 c jll'/\ hJcL,'IIIU KbJpCd} d,, l'-:ir-rn1,_-c, I 1t11•111c1'.
prz) ]<!I pn.,p<.>zy,_1~· ,:mliasadPu I Il R,c~1y \\ I\ 1( i\h\ 1c: ft .cdi id1,.1 \Vet ner:, Sd111k nh:i-
/Di, ab} \', -tr,ymdć prns1. 1 1'i(' ,.,taki •~a prz: 11:,:'.dc(,w c,bu par'.$t.\'.' !t'.11\ Ili ~'\)'l1ak·tr, tc'f-i'
Z\\'rotu b)I;, dym1sp 3 maja Ltt\\'incwa, 111,UH:_(,1· t' Jl('J't•.:1,n11a 11:1 f,,,·1m1 ! 1!!.1 i\1;1:1 d(\\',
pc,łtl) ki zh1<:--roY, egc, t,c/ptcc ,-e1'~t\\'a, 1 p,1\\'tcr 1.c1: 1c ~urnn .11° ka I11d, ,,.1 e1c,, k\'1:11,.. 111;1 ;,, ,
1

'T'f;j\\. 't~1rr;inic111~ch \\ii;K/.i,.'~,ł;1v.·,1v~1 ~d,,ł~,h\\\l)\\L J)\\~l d111 rt,.ilJH'I '',\)\',h:l-~ I 1, /.u1 {'
,,{'d/{(llłi ,\ \'. l~l"ll!Jm·( iit·~)rri1 ,\··,Lit !11,\ 1, :-,r;11;1ł '•I\'\\.) q,)1d(\~.\;]l 1·,1•11u,: ·'\11, ... \1"{/;//1 j,

na k111:1I nu~.:1.vr1,·1:1.i ,t\l,,1t11k,-,.,,_. d., ,noll\t<:11:yl.'!1 lflil;'d/) nhi1 p;u_'·,11'.'.illil. l--'n.>(H.'Z)'•.·1a

11 ,~t;,b p< (ld 11\ yu ,1111, a , I,, 1v,11 n,·n,, 11 11-• J :,('I ,1,•, 1,· \', \-,. 1:;1c/l_,c,, rade·, J ul11.i~,, ;-., L111:r·.:
,~1•, klh, :1:ą,c:v,11i.il.ze Nit·111<.:} llll' 111.:j:1 V,ilht',. l:SRR "1dr1:,d1 ,1gr,·"11n~d, z,,m1<1rÓ\\.
Kył<, tP bh,.l. ,c •;(;,11<,,•,1,k.u Jvlolot.n,a. ~l<11y P"dka·~lal. ,c 11·~p;'ilpr;1c11 ;~P:,[>C'd,,rc;·a
\\ \lll.l)',11 ,l\',tlli't'IH:t J\,lll'lt'I'\\ ,,,,dr,,wu:-,liil<.'I t,;;;,y p,d1tyc·111,·j" \vyd;n,at,, SI\' t,, 1)1:'
li;i:d'l1cJ /n111111l·111,,. u pn 11:,d1,,11,: 1(,1111okrk, 111,",pw,111'-" n,·1nh_n1·1 d:,pk1mi.f1c11ll'
1

ZSHR 1 \\ 1elL1Br:,t11111,11 F1;111c_p1 lllt' p11y11.,~1/:, 1\y11ikl"v N1t-11111i, I 1,·dn,J_ Hitlu 1>1 t
lllflll /lll;lt'!'UhPj1 1 11~, ~t;11apw :;i~· "/ll('t"\',['I~' Stai111;: ,, k(•l/)'~C111dl. l,tk/l' ltT\lC•L,,111\ch.
k lt In' ill<l/ł' li 11 I r•1 ·1y ni,<, ,,, ,p 1,/ I II l R1< ",/" () LI I' 11·, h I11'):t •q.1,· I·., li / I\ l, ,,.k \\ ., I !,tł,_ I
1,i,. 11Jl,,r•,11·\1,,I ,v;,,1< li 1,:1rl111Tt".1 l 11111.!11 .,11l\'f.1•1111111,·r1,,,\1. J w;:,, 1 \\ ł,,cli I l.1)'\\I111
l\:u,~ol1rn d,,v.1,..:d1.ial f,11;1 1cdnak o i:1ch 1•.-c/esn1,cJ n1:1 L1pc•11C/\C)'. ,.\\ t(l~k1 dyh11h11
:,,-,c;1al n1c11·11tJ:lrn·ic 1a1,l,:oc1( 1:1 1ntt·1rn;cc_1,11rn ,, ta1nycl- rokow:1rnach rc1d·neck1, rnc1111.:
1

rkicb, ~de ;1rnk,1,:,dnn-•\\ 1 N1cm1L·,· \\ J,:7y1111c, H,-:n~U\\ 1 Gc-<1r[c<.l\\ 1 \'(,n I\ 1ad·.u11,L'l-1t'·I'·,

c,~\\ 1,-,dc:zyl. z,: ni,,;\\ 1d11 :,1c/C_!:!:t",lncp, p<•V,'< ,du d,;1 c,ba,.':" I 11 I ler\':111th, :,. '2:1:'i; l ·1.t.1d
buulkm·) rad,icd;(I mc-m1cck1 1:.-,dp1~a11y /O!'l,tł 11; ,1eq1ma. ale Stal11: nc1dd :,·,,:td:,,I
,, \\') un·mL·m ,,,tall-c,ne1 zt•Pdv n.-. ,,,,1;s;, p,-,ht:c:n:y. chc,1c \\ \ci:ir:1:,iĆ pk 11,,,~q~•k,,.L'
k!\1:/\'-"1 I ,t;i I IHkr:, ,:i, /,1\\111,·1,· :,1111:,111 l /.\IO-: ,,, '·.\111;1,·11 .:·d) 1,,,.1,;,., ;1i,ild1 11;,
l',,[:J.\· 1,"t;1fJ111 \'•')".11111:, l,)f,, 111,:11\·,Jm· ll.111:, \'<•li lfn ,1;1111, /;;11\1;.1.,· .,\\' , 11.1111,,t\
c:,.11ych 11He,11.1c.1d1 lata I 1) i') 1dx p1zylhndzi Io mi z 11,;il·,liz,.,cJ oJlcglP-'ci d,M.T.•,, ,\1;1ć
1:aci:,J,1 I !ttlern i Rihhentrr•1•,l prtt/ Sch11lenl,u1 pl na \\·l:.11:[,..c r:1d11cd:1c. ;1(,y 1,11- uaj,.-1.yh-
Cl<'.J :Ji11ah101--.a<.'. lou,Ke ,i,
uq_·.,•<.._1a,. 1e f ..]. Sclrnlt>nl,1irl_' był p,1n.1i:i:1ny u,d/ll'J1111,.
rnern;:I / 1_'1~!1111) 11,1 ;_,,,d,111\.. , \\'1t'1,A'1<· :IJ s1nprn,1 S1:d11: it,\\ 1.1d1H111I H1tlt-1:,, u
!{ihbent11,p r.101.e 1w1yt,y," du !\Io:,~\\\'}', ,t,lj>llll1 n-"lem ,:li1:1tl111,1'.;,111:1 1111,.,v,)
N1c1111ed.o 111d11cd,i r,1kt (' lllc',l)'lt"'II pud111,111iy /l"[;1ł \\ l\li"J:w1,· '.'3 ~ll'l]ll:I,,
l'.J,I,; I ]'Ili'/ l<il,h·11l11,p.1 I ~,1,·ld, \\;1 l'1•\\1•ly,•,,,I \I,; !•li IJ;1 1·,,1;r,,.-d111,1 1111!1•\'•.,,
1

, L\', 1et111a I '12( r. 1 t':J\1'1er,1/ ,ul·,nw11r1.,rn1,· d(I 1·,_,\', ~lt'Z) 111) wat:Ja ;,1<;: c-cl „w,,.e!l.:1,,:,!ł"
dziiila11w ;1g:rc~) \vncg,, i \\ •;zcikJC1 nap,1~<.:1 we \\ z„1jt.:mnych ~ti:,,unkad ;;,u.-,1,11c 0 •

sam(,,:lztclmc, jak 1 11 sp(,lmc z rnnym1 nwL·a1.st\\·ami". btr•t(· /,c1 1:::i1 t..:'f'ć' ,,c,111,zu
(,dda\\ał za\\"art) 1Ó\1nuc,cśrnc l.l]I'.) prowkllł d,·datkc,,.1y. l l,tal.1ł ,,n p-r;-1mc" ,,1d1
<"1bt:T,-•h1)di strc-1 111lC1óL•II. w ~·.t:rop1c \\'sch,,dr:11'(. Polm,c11.1 gr:1111,~, L 1t\', \ 1111:1l.t
oddzielać strefy interesów Niemiec i ZSRK Oznaczało to, że f<inlandia, Estonia
, Lotwa lazły radzieckiej strefie ·spływów. tak jak i Besarabia w Europie
ludnfr:wn-Wscbod111tf O Pobce m,i\si! artykuł ,hugi; •· wypadku nastąpkn1,1
terytorialnych lub politycznych zmian na terenach należących do Państwa Polskiego,
granica strefy interesów Niemiec i ZSRR przebiegać hl;dzie w przybliżeniu po linii
k Nan""' Wisła I San. K,,s. 1a, CZ\ inre1ę,,1d obu będzw pożądanym
rzyma11 dezalew, go Pań·.i Pols!. ag,,, i w h grai i1, będD,· 111ogla
ostatecznie wyja!;niona dopiero w toku dalszych wypadk(1w politycznych. W każdym
razie ob,; rzacly rozstrzygną f.\vestię drodze zyjazne 1T ,oro:ru.;11,,•.,,ia".
Tek,t ujnego 1>rutokołu, khiry l'Oi~l1:1ygal k;, Polski d:mal H11ln,1wi wul11:1
rękę w wywołaniu wojny, na Zachodzie od razu był znany, ale nieujawniony. Polska
o nim nie wiedziała, stąd Beck 28 sierpnia mógł ocenić „ogólne położenie Polski jako
najgr,isZt·"- ·

31. Ostatnie tygodnie pokoju

I. Uk!,,d o pomocr wznjen:n,'f międ::y l'olskq 1 \\ ielką I<, ,1trniq

W związku z tym, że premier Francji Daladier przyłączył się 13 kwietnia l 939 r. do
1,warancJ1 rir}t;>jskkh PolskL mnbasador JuliuszŁukc:siewicz przeprowadził w Pary,u
nsulta, J,· dotycząc,: "zajemn ych zobov, 1,!z,111 soju:,zrn czych nnówkn iu glównyt· h
kwestii politycznych uzgodniono projekt protokoh1, zapowiadającego zawarcie szerokiego
układu politycznego Na tej podstawie odhyły sk następnie w Paryżu rozmowy wojskowe,
,rez.e,11,,1,ypolsh 1,roWadnl minister :1wwoJ:-}.,,\1ychgc1"in:1łTade",,; Kaspriy,
k1, a francuskiej szef sztahu generalnego, gend'alMauncc Gamelm. Doprowad7ilyone
do podpisania 19 maja pmlokołu wo,skowego, przewidującego min., iż jeśli główne siły
t'H"01ieck1t· zustaną \kierowane p1,:eciw 1'0! :i,-e, Fr~m,:ja rozpucznie widk:1 ofensyw1,·
0

nliasow,m 1 mi silami piętnaśnc dni p,;1 mobilizacp. Cieneral G,nnelin n,zujedm,k

starał się pomniejszyć wagc tego protokołu, twierdząc że hędzie on obowiązywał dopiero
po podpisaniu zapowiadanego układu politycznego, co jednakże wciąż odkładano.
Pod, niew,,,Jt konkretó\1 przyniosły rozmZ'\IV wojskowe prow,,d7C1ne w \Va1
szawie w ostatnim tygodniu ma1a i pó?meJ od 1 , 21 lipc1 z prze(b1.1wiciet11111
armii brytyjskiej. Wprawdzie w tym czasie Chamberlain jeszcze raz opowiedział sic
Polsk,i Izbie Gmin IO lipca, ak 1,11jskowi brytyjscy hyh bard:,,iei osn-oini
1 mówili o moztiwości \vsparcia lulrnczego. P1iś wfodorno, iż km1ktatorstwn
pańslw zachodnich po czc;śc1 wynikało z rachuby na wcześniejsze zawarcie tró_jstron-
nego porozumienia, a więc Francji, \Vielkiej Brytanii i ZSRR, do klórego dopiero
,1nierza.rn, dostosi rzeczyw,~re zobc,,,u1Ulllk wnbec Poblą ,.Ani ll1ycyjczyvy,
am Frant:uz1 nigdy nie 111yśleli kategoriana angielskc, lranCU\ko polskkg1 ,,ojoszll
wypadek, gdyby wojna qala się nieuchronna. D,1zyli natomiast do sojuszu angidsko-
·IT,mcusk1.iadzieckicg o. Bez l<x"ji, twienJzili, woj11a będzie dh1potrwata, jej ciężar
ponus1i' Wielka Brytania 1 Francja zaś do l'olaków, musit:11 wytrzyinać
pierwszy cios, bronić się tak długo, jak zdołają, i możliwie jak najbardziej osłabić
niemiecką machinc; wojrnną, co da so.1usznikom zachodnim czas na przygotmvanie
Ale 1,,,1dniej póznin Polska mus,ala olec" Karski, .1 83).
470 .HliJ·/! \1 UJ,V:\N/ /',/'/ l'JJ'!

W dnrn nn,\ar~tcs poltu Ribbcntrop-lVlolc,ic•\•, p:,,!I BecL \\ in~t1~1kcji dla pc•l~kich

pl.ccówct lh-plc-nul) c:zn:,ch: ,,Pakt c, nitagn,·•ji \(1wiecko-rnem1c.::h1 pro,,z,; ko11-.:1'.
l!l\1·,1t: l >-!ie zrmcm,: nn \1· nicz)l1l L;kt)CZtWJ p,,.ycj1 Pnl.,k1, wd,e,.· tt'}'o, że PcbL1
1:1pdy 1;w l1uyl;, na pnnm. Stw-1eL..:",\1 ". Na!orrna'i \\"1dL, H1\'l,rnia u;,rrnh•. n \,,-cha
H1tlt·H1,1 i ud?it'lic it~7C/t· 1ed11efn o•l17e7ema, U{He mc.1.e 11 płp·:~t n;•_ 1q,<• tlccyzJI'
c• ,lfl<."\ji I )dl.ł;11!;1ny od l. 1•. l('lr1H,1\q 11·11qv lll·, k:1 11 I Pllt:\llll uU;id p<1]•,Ln h1yl)J~L,
1t,-J:1t 1,·1:J :-11f·k11 ·-l111;,l11cw,.111\ l kL1d 11 11<1111.-,,._) I"- /,11,·111111 J m1vdi\ l~l!'t 1p"'Jll•lil:1
l'nl,,L1 a Kwk:,1\ll'l:l \\1dk1c'_J IJ1yl,11111 1 !ila1:d11 l'ul11nc11c_1 pndJ.w,,my /cqaf 11 I l>ll
dyt"ll' '.''i ~ąrp111:· llJY) 1 '.'ildadal ,11;, 7 C7,'Śl1 1a11·rn·1, lic1:l(q ( ',h·rn arl,kuh'.,,\, ('l"aL
(;_;j1cc-ro prntc,kc-łu, •;I..J:1da_F1n·g() "ll' , c1lncd1 punkt{\\ ,\tt\l..111 1111.T\\'SZ\ gk•~1t
"k~h 1n111,1 t uklc,da_FtC}TI' 1.ir Siinn n,,;11gai.u_11· .\l<; \\" dnal:1111:1 v.ojcnr~c pr:tCi."1\,k,_.
n,oecu:-.1\,u ,·uwpcj:-.L1cmu" l-.c11Fcl-.wcnci1 agrc~11 1q,c1 moc,1r:-.11,a f ] drura uklada-
j,;c· a ;;ie Stroi,;, naty(hmi,,:-.t t,d11cl1 Strc,mc zaanga101'-. anc_1 w dzw!.mi:, "' ojcrn:t'
\\.',j(.'a.llT" 1:,1r;m_ 1;1 I f"(•1··•0, \' i;1k;1 (h·-., 1(\f1l1JC'" N,:1<•1111;,q ;11!\k11I dllljcl 1111'\\ d, li
111.11,·11111;1 I ,,1·1111 l,rd;1,· 1;1111 l,n11;1p11„ I\ ,.,_ \ p,ull.11 ,:fn':·,JI l-.i-;po,.1< ,i1,1q 1 1•,·:-,1,·,l1"1,'!,

:t !11k,-,' 111_'.r,'"ii .J:,uu:1j;1cej 11wn1\1 i,.tn-'.,:i albo 1:e11tr;d1111<c i wdm"'f c, 1 lr"IC'cid I p:,1·1"'''-
e1aopt'J"k 1cl! \\ len -,po.•.{1b. ie ~1w·m1 iłilh\' '''> 1,;).c,"j 1-rnil ,i: dla f·,c7p1.·ocr·1c-,tv. ;, ICJ
S1n,1:y 11ma11·1.1_i;:c,·1 I .. ]". Tajn) protc,IJ,ł dr,ł:1c71,ny do 11Uadu "•YF1\lllał. ir. pr:'o
„111<'t":!i:,l\1r, 1.:11ro1-.c'J-,k1l'" 11:ckty 1-r1"/lJ1'11eć N1ć'rncy. :i Jlrić'l ~:,111;ic1ę ok1t';:l<;r1:i w ar
1, kult' d1:11:'im. Wc,ln,.-- f',lia~ln (,daiisL Hcl1c1;,:, 11,dandi,:, I 11\\<;:', .t pnd pc11n\1111
,,·ai111'.ka111i laki~ LPh\C' 1 t-:~f('f!lc
P(\dp1,.i111,-, ukL,du odrocr\l!i t,-lko na blka rlni ;it:,l. na Po!c-J,,, J.'1/t\\'ld) ";111:,
11t,c 1:i!kowo 1:;, 2(, ~Jl'J pni.t

\V:-pc,1u11;tl1~11:y Iu1, IL' 111, n1ku1i C1.ecl1, A1igl1a I rr:111qa prr1pono\\aiy 1'01~..:c
1 1/SlłR r1!-'i(ls1c111c· c1tc·rn•,1r<,miej dd.t:i:11.j1 n ko11,ultaqach w ran:· d,ds7)Ch ;_;_ktr',,-..
ayrc,.Ji \\ F1m1111t· p,,bL1, 11rn:1g1 l'a prPpt111m,·,lll) t,dzi,d 7.Sl{R, \\'yl.a"/:-,la v. (:\,c/;i,
br;;k ,ainklt's(t\\ ai11a pic >!'(\"/yc i:1.
Stalin, "1t'.,n \I IH:1 C/.<1,il' dal 1m-r,,,1y :-;) im;Jł du nr1p1 •(."/l'i.ld ;-.n pnh1)C'"/lk'I
; Ni1:111c·,t1111. ,_,, <"l:11n·1111c J'f/\ 1·iu,fc• 111. 1;;1:11:i,· ',t,· t Ili lill':-,/;)_ 11<·d1,d 1,·,1u111·1

1rnc1:tl) \\\. Lad.rnJ1J1:i, p1,,bu1c1c 11)badal kcL'.}\U, 1aL1c 1:101.1k / 11iq \\ \~·1,1r1:,1l.
S7yhl-.n, hn ju.i: I 7 kwidnt,.", ZSRR \1 v~tąplł do J7ądów /\ngl11 1 hancp 7 rmp<vycF;
?a\\ a1n,, 11<1.1strcnncgc., sn1us?u, polc_g<1j,icqro na ud11elamu ,obie 1,·.,7ell..1e1 pom(K ~,
1 v.(,j,Lnw,ł wl.ii:7nH.:', \I r:1zic a_grc~_11 IM kt,~1r-2ś 7 rn:iaw1a1c:c: ch .,Ję par\H1,1. Prnpc,7\<-:jc:
uUadu 1aw1cr,ila k7 a1·t) kul: .,A1:!-'ha. lT;u;q:1 i ZSRR 7c•bm, 1:11uj,: \ię do ud7ieh:rna
\\'!,,clk1q, 1,1· tv1n 1h1,111ei \\·Oli•,kr:wq, pnmr,c', 1•:11i,n1·c•m w~-:chc,d1,1()t'lln"p:·1,I. n·
[H'lo/(>ll)lll mi 1·d/) IL1h,kwrn ;1 t\kr1cm C1arrnm I l'L:mcl:;< vm ZSRR, v. L!/H· „
.1/-'l'l"•fl Il,! h' I'•'!"(\\ ;i"

l :1,,J;:d 7a~Jadał wiec. z1: tuy mocarstwa b,,d,1 dcc) do1;:1I:, c rn uchc1,11c111u pcin1<.1ey,
a , _l.'llda p:11·1:-.t\\ ną PhJt!yc I: lllć' _JC:-.t pNrzcbr;,;_ ZSR I<. w,.k,11,\ \1 ,tł takiz:. 11 1q.1,ll'J.J,:,
;,op1s1 1,ol.,l-.(1-n111,m\c:k,, .._1akn 11l-lad 11ym1cT1J:n:, v 7SRfC mu,1 1,1cc 1rn1,1111r
Pu.lei\'' 1ak11:1 pl()(IPt) cjc11:1 11;1jP,L11.cj protcsto\,al:: l'Plsk:1. podh,:~ldjąc. IL' rn~
rno"/t' •.·.-_1r:u1ć l_~ody i ,a JllT', mu:-.01,,1 pnc1nc ZSRR, g(h / ~t.mc,,._ 1!of,y te op.1rn, l(•fllt
 i SU\1 crennn;ci . .lak Churchill. ujawni! się w ówcza~ ,J 1;k kraj(1 w g1 an iczącvch
pisał
z RosJą przed sowiecką pomocą \V postaci wkraczaj<1cych na ich terytcmum v.oJsk
~owieckich. które pod phszczykiem c,hron:, przed l\:iemcarni whiczałyhy te kraje
w orbitę systemu kornumstyczn cgo 11ydamu sowieckim, a więc ~y~temu, którego,
kraje te hył) najzagorzalsz ymi pueciwnikam i. Polska. Rumuma, Finlandia i trzy
kr,tje nadbałlvckie nw były pe" m\ C7\ !,atdncj Jękaią są niem1t··kk1 ,,gre,11. czy tuż
rosy1skicj ppmocy" (W. Churchill, L I, s. 405).
D:1Lze li<2_'0Cj:1cJem1r.lzy /rema I ,ooa1•.IW81J "bfih,11ały wy1n1anc; 1,~tów, 11ot
i propozycji, które jednakże nie rokowały powodzenia. Minister Halifax proponował 28
wiet11i:,, aby ZSRR udzicl1t jed11ustro1mej g\1:1ranq1 tym krajom Eu.rnpy Wschodrnej,
którym gwarancji udzieliły już Francja i Wielka Brytania. W nocie z 8 maja rząd
br)tyj~L1 ZWfo,al Si( do 1/Slffi. 1pock miedl imymi na funnuk udzielenia „niezwło-­
cznej pomocy, jeżeli bcdzie ona pożądana". Mołotow podczas spotkania z ambasado-
' bn 1,jsk,rn w .!\luskww Wilh;;me1:1 :-:eed\1"m 27 maja 1:1uw:11yłjcdnak. ,.R,ady
An~lii i Francji nie tyk zainteresowan e "I samym paktem, ile rozmow,in11 o nim .
No\1y projekt dładt: rniędt\ ZS!.:l<, Wirlką B1yt.a11i,i i Fmnqą 1eJwnł Mulu•
tow 2 czerwca. Do pańśtw, kt6re miałyby obowiązkowo korzystać z gwaranqi trzech
mncar~t\1, Mołotow zaliczył: Bc-l['i.ę, Turcję. l<umunię, Pc,bkę, Litwę, Łotw,·. Estt•nię,
Finlandię. Artykuł trzeći lej wersji układu przewidywał, że rrzy c1ocar:--twa rn,;<lą
miały uprawnienia do .,określe11L momentu niezwłocznego wprowadz.enia w życic
mechamzmu wzajemnej pomocy oraz !rybUJtcgo ,losow:mia [ I". Tekst akcont\.rn,,.ł
ponadto zasad.; ,.wzajemnej pomocy".. a wiec udzielanej tab.e ZSRR przez mocarstwa
z;1chodrne.
Na początku czerwca wyjechała do Moskwy delegacja brytyjska z Williamem
:--.uangw11 r. k11·1<,Wn1L1em "vdzblu śrc,dkownn,ror•.:1\kie,\."(I w Fu1dgn { iffic,· w Ził ld-
zku z tym Beck _jeszcze raz sprecyzował 9 czerwca stanoY11sko Polski: .,Nie możemy
~i;,: zgc1d1ić na wy1:11cnie111,' Polski układzie 7,a,,rutym mkdzy rnocarslv,ami ?a~
chodnimi a ZSRR. Zasadę udzielenia pomocy przez ZSRR napadniętemu państwu,
11:.1wet hcz zgody tego ostc,tniego, uwazamy \1 stosunku do Polski za 11iedopu:-.zczaln;1,
zaś w stosunku do innych państw za niebezpieczn e naruszenie stabilizaq1 i bez-
11cczefo,1wa Wschodmej Europie"
Na początku lipca w rozmowach moskiewskich pojawiła się nowa trudnośc. Oto
I\Jołotu1„ zaż,1dał., do udziek·nia 1111(1C) p,:ńs1v,om ldtycLin, u1,01\ażni,da l.i·,i-.i,·
„agresja pośrednia". Wprawdzie rząd radziecki za agresję pośrednią uznał „p17ewrót
v,c~•wn;;tJ7TIY lub zv, wt w polit\ ce na rzecz ccgresora'', ak określenie było do teµo
stopnia szerokie, że takźe niewygodna 7miana rządu m,_,gła byt po1rak10" ana jako
.przewr{1l w,·wnętony". Odpowiedź przekazana 17 lipca przez ambasadorów Fnmcji
i Anglh w l\loskw1e proponowafa, ahy za agresj,: uzna(; ,,takie dz1alunfo, na które
dane p:1(istwo wyraziło zi=odę pod groźbą użycia siły ze strony innego mocarstwa,
któr,· µociąg,iją za ,ob,, 111rat,, r,go 1,i,,podkgło,, tub 11,utr11ti1olci
Dalsze rozmowy doprowadziły do przyjęcia 2] lipca przez Anglię i 1-'rancjc
kks20~ci po,tulatów radziet::kich. a zwt,bzcza uznarna, że układ} pdity1·/ny i wojskowy
powinny być zawarte i wejść w ż.ycie równocześnie. Sprawę definicji „agresji pośredniej",
do 1-.li"rej nie b,, zgody, ri:1 razk odłóźono. !\lożna JUŻ było jt'd11ak 01pocz11t
rokowania wojskowe, które od 11 sierpnia w Moskwie ze strony ZSRR prowadzili:
 -!72

ludn\\)' i,.,:r-1111:-;mz uhrony. rn~1r•;zatck Kli11w11I \\\,w:-;z\łi'\". 1 vd s;tabu c?cnu;:lmH\

iecncra: Bu1ys Sz,.11c•,z111kr,,.,, 7C •,lfUll\ ;a; h_q•.. j•,L•cJ I Jr;i11u:,k1c1 w,,,,1;,,,-,,1 IHL.--/)1'1.
,zc-1-::bli. :1:Jrniral Re)'lllald l'lu1°kftt I lr:L\ 1·,ra1 ;,vncr;il .li·\,:pJ; llumm:nc
Pndcza,. li-')!UL]<IC.Jl przi ,_btaw1C1cl..- \dad/ 1ad11L-ck1cl, 11,ul;1I chul·il U/}\k,11" /)!(,(!\
0

PL•lck1 t Eumw:1i 11:1 •.\'krocD.·nie :\rTrn C1n\\'<1J1CJ n.i 1cl1 lL't_,r,,n;. ,,._ l\)p:.tdku ,,pr,"-j1
11ii--111i,·cki-c•J. '/:1d1c.c'rn r, 1 „111<'11\C) fH7Vi•:li l'-' -t;:nc-11:1sk". p11'1 h11pc .,·nu,.•1rz11w v.vl\
v,a,.· 11•/1'1\1111 111<'1<1d: 1111 n, l'"l,l.11 ~lS/ lk.·k 11 ;,1;1,-I ','-11··./1 H' l1,1rn.iln1. Li.,i( 1,1,.
I/( ( / \ \\ " " 1, ''/\\'l:l/,1111<.'. kl/ ,1, 1111:d<. \ 1:1· 'i,; li I\ h. 111 ,d11 i) 111.1111,. I I 1 •_1'.IH '1111\ \ li I< •li Iii,\'.'

w dq,c·,/V 7 '.".1 ·,ic1~ 1 111a ) ()_3() r. r1~al.

,_\Vo!·('c nc1-.i.1 :-stu,:qi, ''-)t\\'1•1z1,11-.:J rr/ci \\·;,Foid R1lih,111r,,,,,, du l\·IP~k1,_1·.
amba~adrn(w,1c tra:11.tt,kl t ;1r:g1cbl-.1" puno\,11t:i ,1,; 1 1.,,uiw 1.,·yr:1nl1 l)(/r-l,1l· :,\iycli
17.clLkw. aby lll071!.t b1 le cdwr1·•1.:1<..' l:1kt:,-u11it-' •-YlU.,CJ,;-. ! 1(•lk_J11,111:1L 11.: 11111,·,, n ,·111<1',.,,.
wc:-_1,kowe dl:\ ogra1l1c?.c1;1a 1:1c,1lJ\n::'.L i i 1a~.. r,,u uU:1('.1.1 111c·1 .,1c d,,, 1:,, lllt-'1 -~ 1,·c:, •
\V /.Wi,11k11 I l)'I:! /\1.Ji°•<'l'lli, ,i,;('.,, lid' l·'l•l'IP\',Jlic· J i'lt'I l·;1 \', i, 11;1 ,,.,11\ r::, ·,, \l:'-'1'l'h
( 1f/r._'/ Jlt_l'<\_l,ll\.i1 1\\.' \\\)_)\ł-..;:\1.y, !, \\ r'\-1,,'..:l,._v,u l·J/L'J.{HL!lii,1, /~· \\ \'.\li;1r 1l.~1 ',l., ► )11\
\\~p(,lpr;tc:t \',u,,h,1,:1 p,•l\kl'-\(,\l.'1t-'('LI I i(' w:,l v.yklm·1ur.,!.
l )~\i 1:1, ll'/yk-111. i'c· R,:,,I P, 1bL nic· V, 11 J'/)' v. ,k1.(t•,·/nu~( I\ di /djq•t'·,11 l:1htyc,r;\·1.·i ,.
_1::-t.111.,h. 11h•'ivli,n.) p,:1SJ1;1 l• 1n:11d\', a/•c'h) 1il:1l\1i<· d,·kg:1cji f1a1·cw,ku c1ll!:'1el,k1e_1 ~y111ar1s:
pr,·) c1\111 p1,mn-rlt-1L r,,, \,ev.r1,·ll'/11y 11i:,,1d. na•.1,· 1a:tr1c·Ll·rnc: l'L' 1.k- pr;,-ernar:,71.
f·u11,1t:la I1111;•1:diil ,, "s/t;,l•y !i ,mcL~ 1-. 1 ,lli)c'.lchki ,a 11,·wnc, i:,· ,1· ra1/1,: ,, ,1<1łill.J
akcp prLl''-1\, ,,i,:1't'-,LH·orn \l.',p,'.,lp1.1ca 11:1.;dz\ ZSl{I< :1 Pnl~L1 me JCo,l \';}l-:luc1~,r,a
w v:cerunkach du ust,dcnia. \Y,_,t:-.,c tegc, ~zt,~h> uw.:i7.ap1 z;i kcnu:<.:Lnc ru(prc•w,:,V, 111,-
ze ',Zlal:ec-. ',U\,ieck,m ,1·:,zclklch h1p-"l'Z •.
rh ►(Ldt·r1, ( 1r:1v lti t1ł<,1,'Jt ll.\/l/t' L./ l-.dlt)..:••r~-l./11t' .;•<\~Lt<.h./lLIC. /•.".· rJJl' ... ,/!/._'( !

\\ 1:11'1 ,.11: lci '"1'1111.il, 1,·dn1i,. JL, 11!: ll.\'l( r1i., Liki\~ l 1,;.t, ,1111,·:-,1. Jl.l•cl ,,,.,, ,i,,1, .'I

ot,ml:\\bkl' \,d,ec ZSkk Jl'c-c l>st,:tcu:nc i puzc--ta1c: [,ez z1;·1:111, Pt7.\(X•1:1rn:do·: 1:u
jeszcze 1:1errz, ?wo1to.•-.c tra~.tn\\ aria 1•17.c'7 Sc,v:1ct) n:,sz\•: h ,rr;,w 1. f ·r:1n,_ F! 1 .\1w ir,1
he?". 7\vróccnia ~;1(· dl-i 11.a'-:·
J-'(, /;J\\',:.r<:IU p,1\,(U R1t·,hcur"r /1,Jnldrn1· '.°' 3 •-JCI r-111:1, dv, ;1 (:Jl! p, 171111.) ,,.-1;1,J/1.
r;1d/l,:Lkic ,cr·11;1h rr,kc1\\,]J:1a \\('·J:-k(•\\(" 7 1\n1>11.1 I IT,IUJą !'dimu r,•tiern1cV,:1il;,l h
_1,·v,/(' ,, l',!al111cl; dm:1LI, s:1vr;·11i;, i1uqal\W p<lb'l{l\\:,di, Hi1k·1 11nnl. ·1,· \,-,,, 1 ,.tl-.11.
l'l/,·',;knd\ 1 ,11,·,l,11:;11,,1.l<-w, 1<1·,l:.I_\ 11•-,111,1,:H· i ,1.,1 1,,11,.. 11 ,I,, .,.,,_,.1,':: 1,;, 1•,,;,J._.
1 \\.1,-,·-.ni:1 l'ii'), 1,,1r,111,;1: •-.1 1· 11 ,.,,,p1. \\11.11""''

32. Prohkmy innych pm1~h\ krytoriów

Piec,'~ r,c,dhl]L lrl.1m'•11 l'f7l'/ Ar;'._'li\' f(\/j"t\ll.,!1 ,1<; \', 1:11,t,:h l/\'~...-·d;i-:'s.i;i(l.(h
,11,-ku :-..li St( 1,·,,,·,1111, ,,ln,1 l;,l.1 k,,1t,1:11:1c p ,1111•1,-I·,( lt'J 1.. ·-.l.q,11.1 yd11,·L ,., , /;1 :,, I:
H,myL, Vili, klt•1:, \', I "i41 r 1l/h",tł ,11; kn\lern lil:,11d11 1 11•.d,,,,ał 11:1"/LLLL: k,:l•>lid.,·1
\,-y,p1e ,l\\<1l'/.u11\ 111,.e/ ,.1t-h, ku,<'hll ,Ji1gl1l-.ai',,. l,1 \Vywi•folu 1,, (.'<,f;I/ "lęk••,/; 1•p·,,
i li,·11,e l'(,,,·,ta:1i:1 r, ,d11t111ir, ri;,11· 1.:11ud,•v;:,d: i ,·,·li 1njnyd; 11111.vl-.::11c1•\1. '·'•)''I'\.
.lt'dr:u z t,1k1d1 Jł(:v,,L,(,. kc<,rt-' W)huchh• ,1 I(·~·; 1, dup1r1,• I''' 1,,l1:T;,·,t1: l;;t;;,..-1: iid,;J,,
st<; kn•,;1\\<1 ,tL11:11,. ,.:k,pnlyq1 k:,in,·_J, d(;\\-l>tlf.<'l'll'I l'J'/L'/ Ol1H·1:1 C1,w'i',,,·II;,
 XI. EUROPA 1919-1939, SYSTEM WERSALSKI I JEGO UPA.DEK 473

Po kolejnym przegranym powstaniu w 1798 r., zlikwidowano parlament w Dub-

lmie i Irlandia. na p11ds1awie Aktu lJnii I stycznia 801 1 • stała sk prowincją
brytyjską. Później, w latach 1845-1849, nastał okres „Wielkiego Głodu". podczas
kt,.,reg,, Ltn:,1 ok• poliera diona lrlandczył..óv,, a punad miliu11 wyemign:1,1alo
do Stanów Zjednoczonyc h.
Od tej pery walka wcilnOść dandn zaczda tcczyć ,,ię roznymi dror.ami.
Deputowani irlandzcy do brytyjskiej Izby Gmin domagali się uchwalenia ustawy
,, l{ząd,Kh K1iqOW\ (H, •me lfole), d:111l(:Ci wys1„1e· aut, ,nom:I\. Poj;n„ ify r611111et

organizacje, wzywające do walki zbrnjnej o pełną niepodległość , jak Irlandzkie

F!ractw11 R,epublikai1 1 kie h tsh R1 pu/)lirnn firnther!rootL IRB), Inna sy.uacj,., panO\\ da
w sześciu hrabstwach Irlandii Północnej, zwanej Ulsterem, gdzie przewazali protes-
opowi,'.(bjącv się utrzy1uanicrn unii z Anglią (7jedll(1czo11y1 Kr{lesł\,cm,

United Kingdom).
,\alki mq 1 ,'(llerłnśt łączyli ~ję Am1'1;kanic p\1tilddz1·nia irt111dzkic;:-o.
którzy w koncu lat 50. wieku XIX powołali w r-,Jowym Jorku organw1cję o na.lwie
Ui ,1ciwu Feui,u1ski,· (Feniun B11,the1hood), i:naw.t też J<tkO Fenianie. Organiwwali
om m.m. wyprawy zbrojne przeciw siłom brytyjskim stacjonującym w i<anaclzie,
dicąc umiędzynarodowić kwestii;- irlandzk:::i
W latach I90'i-l 90~ uksztallow;1ia się główna partia irlandzkiei;,,, ruchu narodo-
-,1·ego: Sinn Fein. Piern„szy progrnrn partii przewidywał utworzenie dualistyczneg o
panstw;: złmcnegu W1dkie.1 Brytanii i Irlandi t. pol:::iczonq,o o:-.ubą wspólnego
monarchy (W. Konarski, s. 122).
Po wybuchu l \1\1jny C,v/iat.,v.ej, p11ywódcy ruchu irlandzkiego u:wali, nad~Zs·dł
dogodny moment Jo wywołania antybrytyjskiego powstania zbrojnego. Liczono nawet
uzy•,k,inie rnemi,ckiej 1,,,mpcy mil1L1me1. oc1 1.11, pwdstm,cie k .,mer:vkań~krd'I
Fenian rozmawiali z ambasadorem Niemiec w Waszyngtoni e hrabią Johannem Hein-
richem I Pn Berostorflem Pow~tanie rozpoi:7ęto śif;'. w W.dkanuc 24 kwielnm 19 l r,
ogłoszeniem proklamacji niepodległości i powołaniem Rządu Tymczasowe go Repub-
liki lrlai1dzk1q T::ik oto rnzp,częly si~ .,chwalebne Jaw:' (G!orfou1 Yem.,), kk„re
prowadziły do wolności, choć samo powstanie okazało się tragiczne. Po sześciu
11ach 1\alk jska hryty1~lde 1wst1m,·. b111talnit· :-tłurnily.. Zpinęło p, 1nad 400 F,1',b,
kilka tysięcy odniosło rany, a na mocy wyroków doraźnych sądów wojskowych
TIJ/~trzdano ,zystk,ch u:lonkP\\ Rr :1du T, HlCZlc:--PWCf"
Irlandii spacyfikować się Jednak me udało. Radykalizująca swe cele Sinn Fein
proklanwwafa w kr,nspiracji d:1ż,mie do Ul\1Przenia niez:Jeżncgo pań.stwu i rozpo•
częcie wojny partyzanckiej . Prowadzili ją głównie bojownicy utworzonej w lecie
1Jl9 r. Irlandzkiej Annii Republikań.skiej (lrish Rcpuhlirnn Anliy. IRA). Pr7,yvd:,dcy

Scnn Fem szukali wtedy wsparcia dla swych dążeń w Stanach 7jednoezonyc h, gd1ie
mst:ilo A111cryka1'1,kie Stowarlysten ie n:1 rzeu Uznania Republiki Irlandzkiej
(Amn1rn11 Assodat1onf ór tlir Necogmtion o/ the frish H,pub/11).
Pt, dwu blach 11ag;111 w lipcu 1921 r., podpisano zawieszenie broni. a następnie
w Londynie odbyły się negocjalJe p{,międ7y przedstawicie lami republikanów irlm;•
dLkich Arthurem Griffithem i Michaelem Collinsem oraz delegacją brytyjską
Uoyd~·m George'em, Austenem Ch:m1berbinem i Win~tcnem Churchlllem na czele.
W ,ich wyniku podpisano 6 grudnia 1921 r. traktat powołujący Wolne Państwo
lrl,:nd7kie 1.lri,1h Fl'a S111tc, ffS l11b ',1 J<;7j,kll 11i;111d/J.i1n. Sm,ntuf Ftr<·r111n1, (1 ,.(;1U1Sit
1krrnn1u1n, \\d1udz:1ve w ,!s.l;id Irnp,·r, 11m BrytyJ,1-- IL'}': P. Nt •we pai'h(\\ u rnt' ,,he_1rnll1\ :tł,
c,ilej \\') ,p). pl: i. p, ,n J• ro p.r:11Hc:11rn pon,,t:1lc vv(,:· linhst w lrlar,di1 Pd11Putt'J
<LbteruL
Na pr•,'f.,,tLu lal ch,ll(]tie~l)c:I, \\\,]11L· P:n'1s!\'il' /'.ost:1h 1 J•l'l)lt:I<:' d!· Lip Karlld<,v.
I fl.-l1~·dt)ll;tl(•do\\vj Clrt•:11111:1c'Jl Pr:tn, ;i\\ 19 m I /\ ,;.t:ilc 11,[\\t"I IJH.'~l:tly1;, I 1lu1,kiu11
i,(;1tł) l.11.1 N;11udi,w l'r,,t·l·'- 11dr1q
,·111,111,·\11:11 p lil:111d11 ,,uy,1,1L"Jt,11y n,'f:,I 1•1·

1-. }d,111111 I ,1 :, 1 ł c,11( !y11 11

I'), I t Swrulli \\'v:,01 ,11::,tu:,k1,:p ·, l,.Jc1) 11,,u,t\lcd dc,1;;11111 Ili
- cz!onLcrn Bryty,1~i,.;ie1 \V~pólnct)' l\arodów ( ut·,1 or;::onq \\ J92l· r.) m in. rcrawo de,
pn.11,adzenia "amodz1dnc,1 politjkl zagranicznej. l -~ czen,ca I lJ37 r. pi:rlancnl uclm ,:
lił i1r,w,; kcn~tytuci.;, h[(H·a n,1dala p,u\sl\l'U no,u1 n"zw;;: Ei1e (f.nn). Nec jc1 mCKj
Irlandia. de· Jóctn clw( me de iure, stawała si<;: repubhb;, g<lyz 11a c7ele pari~111 ;1
puslci\\ iurn.1 prezyJenla ( r. ·uc/itani11 I i prcn:icra f liff•1seuch l w) (.'c,~azi•ntgc, \\ du,.·
Il] ,r;,\\'llll"llld.

I\, \\)hUd111 li \\1,jn1 ~wi,1lo\\l'I lrl.irnli;1 "'.'"•~11;, 11,·u1.illl\J:,\', li,11<>1111,1"1 I l•,(t'l

01ic•1v1ed7id ~ie 1dec)dm1,1111c po qrc,me \\'ielkiej Hr:,r:m11. Prv1;11u C'hmdiill \,,J:;,.
l'.:,1,ał, ze Lc,11dyn n;<,l,'.łh) 7aakcepto11ac plan 11ed11"t·1crna \\)'Jl), ):'.\!~ti, l 11"1"
p11) i;t:,p1łc dn wop1). Prezydent 1-'.anwn de Valera rne 111cTt) ł wduak 11· 1.!nh1l' 111tcnqc
Hr) t:, Jc7yk6w i nem,al1wść podt11.)mal a/ de, l.:t,1ica
( l~tatm etap u7ysk1war,1a pełnej suwercrmośc1 c!0k011a! ,i~· I\ l.:\\'idna I 1;49, .
kiedy te pro!darno\1w10 no,\c; konq 1 tuq~· pai'ist\\ ,1 u 11,1zwie u[1ci,tl11t"1 kq:ublik:_1
lrlandll. Od rq prny Irlandia ,rala ~!<; ta!..7e de imc rcpuhlil,\, 1n~t,ff•ilce Wt L Bry
t)J\lllJ \\- ,pólnct) NawdC"" i EcTI\ ahl w,Ldkie Wlś.'LY ,:.;ik-żnn:;u nd h.c,rc,ny Bry
t:,,1,kwj. k.tllt\1)1!1c1:1 l 11!4') 1 i'lt:,,L 111111.: ,.1\11 "ll"ry1111,urn 11;11,,d111•,t· ,-t,,·p111q('
< :1!:1 11)"1'" lrL111d1!, jlrl) krlv d1• f!ll'I \\\'Sl'Y I I l i / 1111•11:i (('f\(( 11:iln·. i\rl \ I l11
u:a:,u rcmlq,'T,ll'Jl L'alcgc• tcrytonun1 narndo11-ci;r- 1 J.c7 us7c7cTr·ku dla o!.:1v~lum',L'u
p17c1 kon,t) lucj,;; pra11a parlame1:tu 1 1?.,1du do jury,d) J;c.11 nad cak:O:clit lego tł·
ry tPriun:, prawa uswnaw1anc przez ten parlamcm olx·jrn,1 r.•CI', yzs1y ch,7;Jr I b~·L!:1
s10~.nwa11,: J,1ho pr,111ce Sao1 -.1ó1 Fi1ei:11n uraz h~·d,i lllld) zasi<;:g cbtcr)tc•rialny".
Szc~ć· lirah~111 l1famlll l\',lnornvj ( t'lstcn pozostało naJ;d u<;ści,, \\ 1dk1q
Rryl.1n1i, ;, k,1lllhl,1 mird?.) 1-.atllliLurn i rH1lh:stan1arni st;;l \il; jt'dl1)Tl: / 11ani.:.~ju-
1Jl('j,1,rl1 w !'(;V,1:iv1111\111 ,1•. 1<"111·

32.2. Piu/i/em Gi!na/111m

Pn kilk11\1·1ek<111')1n p:mo\,·,miu :irahsl.:1111, G1hr:d1a1 pu.,'V,"<11 \\ !\'ff h1~1r1:,r'd 1e
11· 14(,7 I. 1\:111r,t'./,1(k11 XVI! llll'l\idkim ((•,5 Lrn'), ale p,h,,1,11\ 1:: ,1:·;11L')clc·t11h·
\v. t}lll

pr:;\l;Jdl-.1v"1 1,1intere,r1 w;;li si,; A11gli,·::, . .Tu/ 11· ua"ach C11ll: 1 1\dl.1 11ud1,, T<, ,,rnh,
/hl'OJ11t'V<' 11p,uw11·,m1cl Kat], k\H 1 G1h1all:m1. ak 1<'\/r/t' het ["Il\\ nl/t'nt:1 I ,bln ',H,' l\l
11· ldi.ll li 17{14 l 7(!'>. pt,dc;;i, lii-.111;,11•,k1, 1 \,uj111 >!tl-.nv, Jl'q. l.1< <i\, ,ldJ1:d 7 ,111).J''],J..i,:

zdołały ut:·z) mać \li;' na ubsLarze prz) ladka. Na moc) lrd\-:t<1tu rndp,a'll gc \I ll(lknde,
,knn nue~ue U1n:chl 13 llpc,1 l7 I 3 r., Anglia un;ab hl1pa \' :,:,, 1-.rtil,, Il1,zp,u111, a tdi
zrez.y gnc,v, al ze ~wych praw c!o ncinu rranc_11. Artykuł X Irccktatu Uuecht\kie_l'C rciz,llz).
gnąl tez lcs Gibraltaru co
dzi~. J\lu\,ił on m.in.: ,,Król kawlicki \I inuemu :-.11n11n.
s\1 riich '>p,,dLohiern'>w i cd~c·esc,ró\1, veduje nirncjsz.,1 umO\lći Kr,rnml' Anglii pl"łn,;
 XI. Fi ROP:, !9N 1,,39, Y!l:.M WE.~S4ISK1 l !I(;() f'f'ADEK 475

i całk, itą "łasność miasta i nmku Gibraltar, razem z portem, murami obronnymi
11raz f„rtyfikacja.1111 nalei.,10ymi do niego, dając rzeczoną wł,i~noś{ do posiadania
i korzystania na zawsze z wszelkimi prawami z tego wynikającymi, bez żadnych
przeszkud ani wyją1J.J,w.1 .. ] Jeidi w przysz!n(ci Koron:i Angin uznałaby za wla:~cw.e
oddać, sprzedać lub przekazać w jakikolwiek sposób prawa własności rzeczonego
miasta Gibraltar, jc~t ninic1S1:)'m UZfodnione i po"tan0wione . że Korona Hiszpanii
będzie miała pierwszeństwo do odkupienia go przed wszystkimi innymi" (G. Hills,
,, 261 ,.2).
Starania o zmianę zapisów Traktatu z Utrechtu rozpoczął już ten sam filip V,
ph: d01nlllzi m~truk1.p do ambaqdora Hiszpanii w I A>ndynie.z 172.0 r. (teksl instruklji
w: J. Regla, J.M. Jover, C. Seco, s. 54) oraz nieudane próby zbrojnego odbicia
G1tirah,m1 "' l.1tach 1727 172k. Pom,wnic 1779r. i l'.182 r. Hi~zpania toc1::,la
ciężkie walki z Brytyjczykam i o Skałę (tak czcsto nazywano Gibraltar), ale rówme
l ,, /Skmeczni(' Traktat WtT,alSł.i WJl('śnb 1783 r potwierd·1il ust::lrnia, Utred11u
(poza Minorką, którą Anglia zwróciła Hiszpanii). W 1830 r. Gibraltar stal się oficjalrne
k(ilonh hrytyj,k4 (C,own Colon1'), kt,11\:j te1ytońurn Z&. 1~·to n;met nieco 1vzszeu:ić,
budując umocnienia poza granicami nakreślonymi w 1713 r. Hiszpama protestowała,
była już pat'\stwnn zhyt słabym, aby zagrozić pano" ani u brytyjskiemu.
W 1907 r. Wielka Brytania, Hiszpania i Fra11cja podpisały PuU z Cartageny
utrzymaniu staft1_1 tJUO w basenie Morza Śródziemnego, co sprzyjało stabilizacji
władzy hrytyJ:,kiej nad pP) lądl<c1cm. Korży~tając 7 uspókorenia ~ytu,1Lji, Brytyjczycy
zajęli w 1909 r. część terytorium neutralnego i postawili tam solidne ogrodzenie.
Oficjalne prOli:sty H1~zpa11ii nk 111:ż 111e zmic11ily.
Pewmi rolę militarną odegrał Gibraltar w latach I wojny światowej. Powstała tu
l\\ieill dmen·ka°&kP,bry1 yjska haza 111orsk", gdzi„ zal! 1ymyw;ily sir w edu za<>p;,t-
rzenia konwoje transatlantyck ie i śródziemnomorskie, a także oddziały wojskowe
pr1erz1ic;,ne \v rejnn Blhi<..1ego \VsdK>dU, Podcza~ tej wojny Hiszpania z;ichowala
neutralność, choć dyplomaci niemieccy usiłowali przeciągnąć niektórych polityków
Madrycie m1 swoJą stronę, \vskazując iż Rze~n mc,głaby pom6,· w ndebraniu
Anglikom Gibraltaru.
W ,Ji,:resie mię<l7ywo_knnym, a zwlaszcz;, za dyktatury ge11ctllła l\1iguda Primo
de Rivery (1923" l 930), Htszpama zaJęta był przede wszystkim walkami w Maro!,u
i Tangrn:m. S1;rawy O,i1,r.1ltaru 111usi;i!y wi1·t· zej,, na dahs:i:y plan. ,boć ~taly -:ię
przedmiotem kilku mterwencji dyplomatyczn ych. Między innymi na forum Ligi
N~u'Odow reprc1entant Hiszpanii .Salvmlor de M~nriaga toczył n;:tre polemiki w spra-
wie Gibraltaru z delegatem Wielkiej Brytanii Anthonym Edenem. Natomiast w cza~1e
ojny domowei (1.936-1939) Anglicy rozprK:zdi w 1938 r. budowę pasa startowego,
który wykraczał nawet poza samowolnie prnc ;.uniętą w 1909 r. granicę kok,m i gibrnl•
tar:,kiej. Tym ra,em nie hyłfJ nawet protestu, µ:dyż zarówno legalny rząd republikański,
ja" i ówctcs11;i JunL1 z llmgo,. vene,,ila Fr.,nro ,ncenhOW11lv si(: na z11111gani;1dl
njennych.
P, ,dczas Il WOJny światowej pow,,tał niemiecl-.j plan .,Feli:..;'' zawcia Gibralta1u1
co miało ułatwić zdobycie Afryki Północnej i opanowanie Kanału Sueskiego. Od
940r. f\.ieml 1 bomhard,w,a ly pozyCJc hrytyjskie na Skale i s?ykowały wie iki desant
z morza Brak życzliwości caudillo Franco dla tych planów Hitlera, a później szybko
476 A1/J-JJ7.Y WOJNAMI 1919-1939

następu_1ace zmiany na znacmie waLJiH::_jszych dk1 Niemi.ee fromach, ~rnwodm,:il:,

utrzyrnm11<:' status quo Cibraltaru.

32.3. Problem Cypru

\V dz1e1ach stosunk{,w mi~zynarcą'.O\\'ych koni likr cypryjski nalt:1y do najdlm
.szych 111iq11udniejszyd1 \\ynikałon IH,v,1emnietvlku ,., skomplikP\1:rnychwci,p11
wieków relacji grccko-tureckicb, ale też z 1111c.1sca Cypru w rywalizacji mu;dzy-
narodowej.
Grecy na wj'spie osiedlali sic od kilkunastu wieków p.n.e. Turc:Y pojawili się
tam znaczmt' późnieJ P,, licznj'ch proh1,li, dopiefl· w 1'i7I r. sułlm1 ,',ehm II zddiyl
Famaguq~ i odebrał Cypr Hepublice Weneckiej. ·
Grecy wielokrotnie zrywali się do walki o wyzwolenie spod panowania osrnans-
kiego, jednakże dopiero po utworzeniu w 1830 r. niepodległego państwa grcckiegu
it:h wysiłki stały się bardzit:j realne. Wtedy właśnie powstała idea enosis, czyli
zjedno1.,.erna Krety 1 t ·ypru z Greq4.
Dw,1 kryzys}' wschodnie w latach HL\2-1841 oraz wojna krym,L, d854-18:,:,t
zapoczątkowały długi proces upadku imperium o~mańskiego. Traktat paryski z 185t r.,
fonnalnie biorąc, poprawił sytuację międzynarodową Turcj1. W r1.eczywisto~ci jednak
bardziej uzalei.nił ją od mocarstw zwycięskich w wojnie, a więc od Anglii i Prancji.
Poparut: polityczne I rmlitame tych pa1btw stało 1,1<,· n1eźbędne dla podtrzymarna
Turcji, stak zagrożoiK',i ebpansywnyrni d:1ieniami R1r,1i f\•Hało to be1p(1~redni wpłyv,
także na h wcstię cypryiską, gdyż Brytyjczycy dcxklllli \ltategiczn,.· pi ,1<11.enie wy,;r,.1
~ w pobliżu Kanału Sueskiego I ważnej dla wielkich mocarstw wschodniej części
Morza Śródz1cmnt:go. Premier Benjamin D1srad1 pisał 5 ni.11a 1878 r. do kr(Jlowej
Wiktorii. ż.c Wielka Brytania powinna praejąć od 1 lllCJi w adn,ini,!rację Cypr
- najlepsli! bazę morsh1 i klucz do ,achodniej A;,p \Y zamian 1.,: l.nbowiązanK
udziekm,1 pomocy 1rnlitarnej Wysokiej Porcie (A, Adamczyk, s. n\.
Turcja znajdowała się wówczas w szczególnie trudnym, a nawet dramatycznym
położeniu. Po przegranej wojnie z Rosją (1877-1878) i upokarzają9m traktacie w San
Stefano. jej los w dU7ej micrze zależał od postawy państw i,ąchodnich. a zwłaszcza
Anglii I lwtomacja hvtn;.ka zrecn11,· [() wykorzy'-!11!:.. proponu1;,, I mcji poro1I
mienie ubrunne, w Lalllldll żądaj4c: utltbnia Cypru Uleli.. przepw\1ddo:nia ref,:1 ii
wewnętrznych. Propozycje takie złożył sułtanowi 24 maja 1878 r. ambasador brytyjski
w Turcji Austin Henry Layard. Ostr:r.egał równocześnie, iż jeśli w ciągu dwudziestu
czterech godzin nie otrzyma pozytywnej odpowiedzi „wówczas Królestwo Albionu
wycofo ~1,.: ; polityki IH ,w,1r1ym}'wilnia Rn~i. Stambuł padnie, a irnpcrium osmań:,k1c
przeswme 1~tnieć''. Fz,1d turecki uzmd, i1 warunki rum.i przyjąć. \s wyniku czq.·1
4 czerwca I 878 r. podpisano w Stambule ta,iną konwenqe brytyjsko-turecką, zwaną
także konwenc_ją cypryjską Składała się ona z preambuły oraz dwu artykułów,
z których pierwszy głosił: ,,Jeżeli Rosja zatr1.yma w swym władaniu regiony Batumi,
Ardahan, Kars, lub dmciatby jeden z nich, bądź też w ptzyszlo<d nKhce podbić
inne terytoria Jego Wy.,ukcści sułtana \v A;,ji, wówczrh Anglia - z;: Pd nie z traktatz·rn
pokojuwym - zobowiązuJe sil; pomóc militarnie Jego Wysokości w obronie tych
terytoriów.
 XI. HOPA 191 I 9 <9. SYSI rM WERSALSf: ! I JEGO U'Al>EK

W zamian za to Jego Cesarski Majestat zobowiązuje sic wobec Anglii do

wprowadzenia niezbędnych reform w administracji rządowej, co do których ukfad,rjące
moc11r,t\1,a poro1.um1eją późniq,1ym tennirne. ora.i do ochrony ,..Lr~ści1<m
1 rnnyth obywateli Porty na wspomnianych terytoriach.

Aby umożliwić Anglii wykonanie jej zobowiązań, Jego Cesarska \Vysokość

?,tr,1dza Sl\' przekaz11( pod jej d npację 1 ;;drninishac wys1\· Cypr...
Jeszu,· przed l.u11grese11, b,·rlińsk1111 13 V:! Vll .I ), ńa k1 \M m,11m•
ustalić nowy porządek n111,;dzynar0Jowy na Bałkanach. u.ąd bryty1ski poinformował
AustrQ-Węgry, Francję i Niemcy o treści zawartej konwencji. l\'ie wyraziły one
~przeciwu, gdyż tak Jak. Angh chebdy zminim,iluować 11nskan:1 pr1ez Rosit
przewagę nad Trn·cJą. Oddając Cypr, Turqa była przekonana, re jest to ,tan plzc"jŚ,­
ciowy, gdyż Rosja rychło będzie zmuszona do oddania twierdz: Ardahan, Kars
1 IJatumi. wtedy podpisana z Anglią kormu1cja pr,.-c'itanie obm;, iązyw;:ć. Oba n:1dy.
111n-cki i hr\P;jski podpisały ] Jipc:i 1878 r. ,,ncks do konwencji. kl(iry jes:ro,·
raz, w artykule s1.óstym, potwierdził takie rozumienie cesji.
W Grecji zniianę statusu Cypru powitano z wielką nadzieją. Widz4c przyd1ylność
frd1cji i Widkiej Brytanii. Grecy uznali. ich szanse na l.l7.yskanie Cyprn znaczrne
wzrosły. Na początku lat osiemdziesiątych XIX w. napicc,a w stosullb,ch mi,;:dz,
Grecją i Turcją wywołały wrzenie na wyspie. Grecy cypryjscy organizowali masowe
demonstracje, i,ądaj,ic,, połąc,..c11i~, z ojczyzną. Ludnni:ć turecka natomia;;t domagała
utrzymarna okupacJi bryty1,kiej lub pr:zywrócerna stanu poprzedrnego, czyli
pełnego panowania Turcji. l\'iepokoje na wyspie próbował uśmierzyć komisarz brytyj-
ski Gamet Wolseley, ogłaszając 18 1mrja ] 881 r. dekret o neutralności Cypru, tzn.
,11.az ang,r1.11,,.ania l11dnoś, 1 :~JX}ry I krn1tlikty 1rn;,·dzy dv1rn11;1 pańs!v. ;n ,li: Gr,'rJ!
urcją \\ybuch 'J"Y gred„ turecliq w 18•n i klę,,h.:, c,recji 1m.· zmiewly
sytuacji. Starcia obu społeczności na wyspie Jeszcze się nasiliły, a żądania enrn·is
prasie gt1::dciej co11,1 gł<>śni,,j~'lc.
Zasadmcza zn1iau:r mięcl1ynarodowcgo statu:,u Cypru na::ctąpila po wybuchu
I wojny światowej. Turcja, opowiadając się za Trójprzymierzem, znalazła stę w stame
wojny z państwami Ententy, a wiec i z Anglią. W związku z tym w Londynie
(,d&LOOo listopmla l 914 r. dekret o ands1i CyprH i nadaniu rm1 statusu dominium.
lkkret g1t,,.i1 m.in. sku1t·k ,..-ybucli11 v.ojny 11,·dzy Jeg,, \Vysoko~c1ą [króivrn
Jerzym V] i Jego Cesarsk,1 Mością sułtanem, wyż.l,j wymieniona konwencja [z 1878 r.],
,incks or,:,7 porozumienie w~tai:1 anu.lowane i lrala moc prawną.. W tych zatem
okolicznofriach Jegr, Krółew~ka t\{ość uvn1hi za sto,mvne -zaanektować- ,vy~pę i \vłą­
czyć ją do swoich dominiów, rząd zaś podejmie odpowiednie kroki, mające zapewnić
bezpieczeństwo wyspy". W ten sposób Cypr nie tylko de facto ale i de iure stal się
posiadłośc1a brytyj~ka
Greqa. która po wybuchu wojny CJ!-'ln;:iła n(·ulralność. ,1ala się wtedy pr-:;,cd-
miotem zabiegów obu stron. Zarówno Wielka Brytania, Francja i Rosja, jak i 1'iemcy
ofrrowah wówczas Grecji rM.ne korzyści i nabytki terytorialne, w zamian za przyłą­
cz,:nie sk du wojny Najbardzit:j konkretm1 propozycję złw.yl minister spraw za-
granicznych Anglii Edward Grey. W p1śm1e z I 6 października I 915 r. stwierdzał:
„Rząd Jego Wysokości zwraca się z prośbą o udzielenie pomocy Serbii, wierząc iż
,zczegdnym inkn,·,,e Greq1 kży zarohit'żeni., vwvntual11t"J klęsce Serbii. Jezcll
478 MlfJii'.Y WO.IN,\M! 19.19

Grecja, jako sprzymierzeniec, zobowiqże się do udzielenia WSJYdrcia Serbii, ()becnie

<1takowan1.1j piez Bulpu ię, wówu:1s rząd Wysokości zobowi;,że się oddać Gn:cji
Cypr [... r Była to najlepsza okatja uzy,kania która ll'Jała si~ nie
wtórzyć. Król Grecji Konstantyn postanowił jednak nie zmieniać neutralnego statusu
swego P<tństwa, a tym samym propozycję brytyjską odrzucił.
W ok n·,ie między1\0jennyrn Turcja dwukrotrnc ·1aake,ept„wąła wysp.
~t<-ry powstał po jej and.sJi ptz.,·1 Wielkt1 Hry,anię w I 4 r. N,1.1pwrw Tu1< p ,.ułtań:la
zrzekła się w traktacie z Sevres {IO VIII 1920) wszelkich praw do Cypru. Następnie
pot wierdzily to w całej rozciągtości władze republikańskiej Turcji w traktacie Loza11-
ny (24 VII !023). N,1tomiast GrecJa, pocz:twszy od konferencji wersal\k1,J. zaczeh1
znów zabiegać o wniesienie kwestii cypryjskiej na forum międzynarodowe, zwłaszcza
zaś poprzez szukanie przychylności w Londynie. Rząd brytyjski postanowił jednak
r11zcciąć s,v~zclkie spekulacje wokół. zmiany 'Statusu \,y,py. 1 1925 ukazał
w I nndyme krt,.lewsl 1k-kreto nad"niu CYl'"'wi stall hu kolon11 vtyjskk1 1 lznaczalc
to umocnienie bezpośredniego panowania na wyspie i oddalenie greckich mar,.eń
enosis. R,:,,1d w Atenach. UC1'7;) mnj<1C)' w okresie międzvwojennym przyjame stosunki
z Londy'1em. fakt ten zaakceplow,1!, ale idei zjednoc1c11ia nie p(lrzucił.
Nowa sytuacja wytworzyła się w okresie II WOJny światowej. Siły brytyjskie na
wyspie zostały vamocnionc. a pod koniec 1939 r. dołączyły do nich jednostki fran~
rn»I.Je. Rz,1d brytyjsf-: 1 ,:achęcal ,v(·,wcza.~ Cypryjczy k1lW do C?ynnego cpow,edzenrn
si;,,: po strorm: alian!ÓW zachodnich. W elekcie. ponad trzydneśd tysięcy Grekó1,
cypryjskich zgłosiło się do armii brytyjskiej. Kiedy więc w marcu I 941 r. minister
~pww zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden dwukrotnie odviiedził Ateny.
pud11iesiono 1< ,wnież i.wcsti,;:cypryJ!iiką. N:itP11 1ias,tt11, inw1v11 \\Ojsk owskk
na Grecję, w zwi,1zku z planami pr'zernesieni,1 siedziby króla I l'zqdu v. bt1tdz1e1
bezpieczne miejsce, premier Aleksander Kozyńs pisał do Londynu: ,.Dlatego ponownie
pro~zę o wyrazenie 1rn 1 .iliw0Śf;i rozpatrzcma przez brytyjski prop,,zvdi sced(,
\\aniaCyprn ll3 rzecz Cirecji, lub przynajrnrncj tejjcgc częścL w k16rej tarrneszkalb:
król, tak aby mógł on sprawować rządy z greckiego terytorium".
Później jes1.czc kilkakrotnie dyplomacja grecka powracała do sprawy, ale bezs-
kutecznie. Rz,id bryty1ski stanuwczo bowic-111 opowiadał się podtrzymaniem i,;1
nieJącego status qliti, wska:n1j,1c równocześnie, iż status polityczny typrn 111ot,e by,
rozważony ponownie po zakończeniu wojny.

33. Rozwój organizacji międzynarodow)Ch

I. Orgwd~acje mi('d~·mamdo,1, pod r11tmnate111 Ligi Na1odór

Na 1nocy c?~CI xm
traktatu wen,;1!::,kiego czerwc, 1919 u1worzond
została Międzynarodowa Organizacja Pracy, lVIOP (lntnnation(I/ Labour Orga11i•
zalion, IW), Dziedziuyla ona tradycje l\1 k:dzyoarcdowego Sto\, anyi,,z"11ia Ustawu-
dawstwa Orgarnz:1cja ta, dn,1łająca 880 r Szwajcarii miała zaslug1
w walce o ustawowy dzień pracy.
Traktat wersalski we wstępie do części XIII zawarł uzasadnienie powołania MOP.
stanowi lo ż.arazcm jej pierw:,?y, og(,lny prograrn. \\"e ws1ęp1c stwierdza się wi<,c
 XI. fl 'h'OPi, !9/9-1'-'39. SYSi EM \if:HSALST(J I HCQ 1:!'ADEf: 479

n ;.in.; ,:Zważyw~zy. że celem istnienia Ligi Narodów jest ustalenie powszechnego pok~u.
oraz że pokój kn m,,ie być ,budowany JcJynic na 1.nrndach ,prawiedliwości społecwq;
z.ważywszy, że pewne warunki pracy są dla wielkiej liczby ludzi niesprawiedliw e,
ro,1oduF1 nęd,.r i 111t·dos1a1ck, rodzi nie;1adowulenie zagraźa1ące pokojowi i har-
monii p()wszechnej [ ... ];
wy~olde utłąda1,1ce stro11y, pov.odowane uczuckm spra\\tedh"o€ c1 ludzkc,-
ści. jak również chęcią zapewnienia trwałego pokoju świata postanowiły [... l utworzyć
14 01 ~-.anh::, lll, kl, ,ra m;i r,rac., '\\'eł li,!([ ur1n.zy1, 1,tniermm 111ugra111ll, W\ IPŻOtil')'O
we wstępie". (B. Winiarski, s. 195).
Art 427 traktatu wer~alsk,ego f, ,,mukwal tó: szc,1eg6łowe metody 1 zasm1y,
którymi miała kierować się nowa organizacja:
, .. Prac, nie powinna być uważana pro~tu za !(1;'.'P:f !uh artykuł h;·1c1dlu
2. prawo zrzeszania się zarówno pracowników jak I przedsiębiorców w celach przez
pra-,, z: niew,broni1n y, h.
3. zapłata pracowrukom zarohku, ,.apewniaJąccgo 1m poziom życia przyzwoiteg(,
podiu!:' poi,·c pa1tującycJ1 w danym kraJU i w dnHylll lZasic:
4. przyJęcie ii-godzinnego dnia, lub ;18-godzinnegu tygodnia oboc1ego, plo ccl11
w.szi.;dzie mm, gdzie nie został on jeszcze osiągnięty:
5. przYJecie \1ypoC?ynku rutygndniowe go, minimalnie24 -godzirmego, który puwiuic11
przypadać na dzień niedzielny, o ile tylko jest to możliwe;
6, znie,icnie pracy dzieci i zobowiązanie ie do pracy rnlod:z.idv płci obojga
zostaną wprowadzone takie udogodnienia , które umożliwią jej dalsze kształcenie
'łtę 1 1::pewl'ią jq mozność ti1ycznc;,!o rozwoju
7, zasada jednakowej płacy za pracę tej samej •.vartości, bez względu na płeć;
8 przep,;y, dani· ka„dym Li;iju odnołi11c wa1 ,lllk6v pracy. pow11,ny z,1p~wn1,1<·
sprawiedliwe wynagmdzcn ie wszystkim pracownikom prawnie w kraju zamiesz-
kałym·.
9. każde państwo powinno zorganizować służbę mspckcyJną, w któreJ skład wqdą
kobiety, a której n1daJ1icm będzie pilnownnie ~ci,legu stosuwania praw i reguła,
minów, dotyczących opieki nad pracownikam i'·.
W traktach: pot-;t:11.1owi1,no tcź. że du MOP wejdzie Mię-dzyn:ll'odo\,C Biuro Pracy,
ktore „będzie. urn1dzone w miejscu siedziby l.1gi Narod, 1, \ ibędzie 0l,mow1h1 cz<,,t'
sk L1dov, ., org,1!1izacii Ligi" Anykuł 424 tr:iktatu wersalskiego głosił ..że pierwsza
konferencja MOP odbędzie się pafdziemihu 1919 r. W.:s,.vngtonie, natomia,L
AlleksJirccyzuwał skład międzynarod owego komitetu organiz<1-cyjne go i progrnm obrad
konferencji. P1 zcwidy\,'ano, że omówi ona m.ill. ,;Sp1 awy, dotyc1,;1cc środków ,.apovie-

gawczych przeciw brakowi pracy, oraz środków zaradczych przeciwko jego skutkom".
Orµ-aniz~n:F1 konterenqi MOP napotkała jednak powaine trudności W Kongre~ic
USA większość posiadali bowiem przeciwnicy Ligi Narodów, mimo iż była ona
dute1 111ier11. dz.ieltm a111l·ryk,111'kie1'(l pre,\ dent:1. ,,Konµres ,k \,apli wie,, ykorz, ~
tal posiedzenie ILO jako kij do bicia Ligi i Wi1s011a, wysuwając zarzut, iJ! organizacja
ta ;est "l 1ano\'- :1na przez bolsze\dków uosabia groźbę mtemacjonal1zmu. Kongn.:,
odmówił upoważnienia Wilsona do zapro~ze11ia delegatów i mianowania przedstawi-
cidi a1111.·1 yk,1i'1~Uch. Nie pr1yzn,rno na k'n cd ,1ni tundUSz'i, ani specjalnych udogmJ-
nień" (E. Rendincr, s. 282-283). Pow~tał też problem, czy w konferencJI mogą wziąć
 -i-riO

ud71d pr7cdsta\1·1uclć 1d,t1t111h.uw p;w:•,1,.,· 111:ht'l,iil'),.h. a 1v,la~A,:1 ~1c11.Jt'l' 1 .'\,.. ,1r11.

D:11,·h.1 dek:1rn111?cj1 dt'lt"r:11(1\1 .'.1\•,;q, 11111 1 pa(·,1w ,J,,cm!\n,n·.-sk1d,. ,apn,•,.,l'm:1 de
rud~ \•,yq(l,:()w1:1n:, all- 11, p,_11rn,, al 1y 1nt•~I, 111·1ył·yc" 11;1 ,·1a•- .K11t1·1111.t,I 1r,.ch1,_,.;n
org,,m,;,cy1m· t:da!t- •,il,' p11kt:11a(: dL11·k1 1,suhi-:k11·1, 1,i:111g.1DJ1\,W1t, I 11,nh.hm1 fkl1 llL.
R 111>Sl'H' Ila. (1\i c1csm'>'.O 1-.S) slL'I:Ul :-., ·krd11r 1.a 111;1r:, 1·11rk 1 \\ urL·rn:q U·,taleLZIIIL' \\ 1ec
c-;') p:i!( 1/tt'rntk;: lill9 r Jill'J'\\'•1111 k1,nll'lc'11,·j;1 l\l()]J l(l/!'('ll\·111 ,1hr:1d) \'. h1c\nf11
111111 f';i:111111\·1 d,;it'l'-k11·1 \',· \\"a'J\l'Jcl<•lllc
l·d·til,·1,T,·i;1 1•.11·-1y11_ł!l1,11ck,1 \'. vh,.d:111:t d) 1d t,•1;1 /'l.'r,,·1 ;Im·,,,,\;( Jl' 11.11h w-kil 1,,,,
SPCJali,tę Alberta Tl:or;Msc,. Była h: \Wstać h;,rn na I dl btzc znar:c1 ,, si uJ1 I\\ 1,L,d,
z1,-i,1zkrw}(.h EL:mpy. l-'r7ed wqn1, \\ yda,,.it un 1yg1,drnk 7v:1:17k, ,v. 1 .,I :1 1-!C\lh'
Synd1d:le", a w czaqe wt:iny zn~tal pnl\<::kn.-ta17ell'1 <:11111u I.hl y.:p,t: 1:1(:,:11 nah i,·lc 0

rn.ir. rnol'ih7o\vanie n,hctn1i-;c'l\\ fr:11:u1skid, do p,·,p;11u:t v,)Silku 1'0Jt'r111,•1·11 \l1111n,

17 rcstugl\\al ,,i; LZt;:,tc, n:tc,ryL; re\,cduc)fll,;. jd: lk_iC,Jf7)' hyr cd hnJ,,-c,.11„k11.:'1
k, :nn'('l·p ,wi:1:ko\'. n,wncl, 1\\ \ d, .Jl O I ie ł'} I.' pr: ..·w1tl/la1.:1 1:iL,, 1·:1p ·dr1 11; 11, ,.. ','"i :,
IPIH·l111< 1:1. l'r1<·c11-.r·w 1111;1';1 , . ., ,.·,·lu 1,l\l,Jl''l'lll1_ li,,.,d )-'k\1,1, -.,, I· f.1>1dl1lt t L:·,,,v. 1
ku lllclll,, \i \rold11,1l,1111a 1-, la~ .. l il11Jc1 Il, , . ..'.0-I i
Pt--,J~.t,l\\t11,·11 mel!,d,, r,,zw1:.1Z)\,ani;1 -.p1•r<~>\\ prac1·1sr:1(7yLk r,11_1p11111\\,c11:1 r,11c1
l\lOP, hyło tw(',r1erne tr.'·,j~tn-r,n)dl kun;1~11, ~h:t:pi:111)cyd1 r~·pn>-.:1H,1mc,1•, r:t.,:du, k:1p1(a!11
1 pr,t,·1>11-niko11. \\' kP1111spd: l)di pr7ccJ.q;n1 ruck rnidt: 111·,:h dw11k1ot11,: l1ulK,: g:I, ,,(111,
a wi~:c 1a11 ~;e llH i,~:II zrównm,·aży1' poh,CZ(lll<-' si tv dck·g~:c_11 pr.l,., '-' 111 ku\, 1 pr, \,. c·,d,l\\ U)\\
L\11,1zck .\1UP L lig;; ~arud6v. ł 0 yl cl')t•;L n,ql,IJ7S/)' 'lt' v.,1ystk1cl'. 1-rgar,1.':ll'P
rnąd7) narodc,1,) c1, lc_,;c c7; :•-11. Bentlmt'J uważ:1, IL ,JL() hyhr 1,· rstn re'-';, dn,J'-'m I 11:'I
i'\arnu(11 ". a w~,)~C) "H'n:Harimzt· rr,J.Halu \,eP,abk1q2" ,t;i1 sr~· c1lu1:ls,11rr !VlUI'
( )ff_ill li:t;1,·,1a 11,il,·1;ll,1 t<:/ do L,qb:rn.l'ill'I d d, I\'.'. Ili d: \\ ,\'~il'I 111 · I l_l'J ~,;11, H.i1>w \\' l;1
Li<.li 11 r,;d1',\'.,ljllll1\.d1 [\I( )I' 1li,1111,1\;,d·11l;1 <',, 11< liv.;il,.·111;1 ,,.11·111 1-.,,m··, ,., fi 1 11111·, ,·11
jlfif\'. nycl1. urnyL /,tl)•Ch IISIIIHlgc,d/JJlll•..'l:',U d11ld pi,ll}, l\\'l•IL.l llld ,1):1.lll Il l'•hlt.clL!ll\\d
pucy, nhitJ..fm die. h:7roh ,tn)L'h. t,,r:rnniczcnia u,c1:•-·_11'r,1L·) kcbrct, pr:1w,1 ck ,::,.,1H,.c\1 1

mc1ut'r7.yr'1,kich, uciawodaw,;tv,a 71,·rązanegc 7 d< ln,i ~:mnie~, v,1d,u z,IILalnrnny, h.

Plilg1:11u I m,v,,.. ;1adam,1 ,,r.e,rni1acj1 /itv.artt' '!"~tal) \\ D,h:l,1:-;;c·J1 I 1l,1delt1_1,l:1,·1
uclrn:11,Jflt'J 11,1 2(1. ,L'S,11 Koni'Crl'lll'Jl Og(1 lr1,J [\,(il-' l(J 111a,1,1 l9c;,-l- I \\ f,dadeli'11
rh 1 ()I g:1;11,'al' ji 11111,.'dzynaJ l\(lowy( I: ,., ,~1 ... \', cp(1lpr:1, !IJ,.c:,, I• '/ I i:,•,:, :---.:,1, ,d, '\\
11:iil'/)' '/.dn ,·y,· l 111ir l\li\'tl.t.yparl:1111t·11larrn1 I 1i\W (!11, 1 /',uhu11„ nll,: I ''"'" {{'/ .
1:11u,11 }1,lt·t1 n1lunh nldflt
1 ( '/l'L \\'pr.:I\Vil/H· l1(\\t"!'/1f(l1'• 1;; /1', /111{' \\'t 'n·\1'11·1. w<l
1~

nak:i'c ,,. d:re,re mrędz)\,Cfl·nnyn, .Jl'J d1i,1h.l1,n~l: 11\1ąDll1a Inii" , t PJ,t,.\.,,1\,yrn1 1

ccl:tn;i I .1gi. u·, pr•\\ PU\ ,wdu 1'- pwktycc ~_c)mccznc::.i:: ~l·I>f; cit rdacji m1Ę·<.'.,) 1111 r,1
Lnia f\liędzyparlair,cu,1111,1 f't•\\ stała z miej at) wy .:.z Inn ka bryty j,J.:teJ lzhy (; 11\lt:,
Raymonda Crcmcrn i fnmcL:,kiq::c parla1;·1e1:ta~zy,l) J'lr·ćlknca l'a~,.y. l\a IL h 1.1
pro',;::mt· 7wdanu tit, l'anza Jli LZL'J".',ca ll:iX9 t. prc·n„ 1-'/,J Ko1:krcnc1.,· J\fo;;-1..'c,p:1:
l;m,l·nt,1rn:,. 1:a Uór,J 1:r,yhyl1 p17cJ\Ul\'-fl•idt': ,\u,1nl-\l·\p,··r Hl'l)-'11, I b,111, l-r,•.11cJL
lli:-.11•,lllll I 1k111, IS;\, \\'11.ikil·, lit\l:11111 I \\ł,,(h. l'fldC'/,:, (li'1,'[1'1 1,(llil(·J•'I]\ ,,.

ol~rauu_1c;ce,1 " tkrmc \\ l 8':12 L p1.1sl,mcww1to utwc>rz) c Hnm.> tvlr~:dz\ 11ad<etlll'l't,u·11c

do ~pnnv arb1traiu m1i;:dzyn:m.-,dcwcgo. Ostatcc71:1c n:1 kdqm.'f Lo11li.:re1K11 \'- I bln·
w l 1>94 r. ,:1tw1erdlfill(1 <talm 1:J\IP.
W deklmac_ii zah1zyCiclsk1L'_1 l.'rn1 ~t,\ rcrd7\'ih.l, 17. c!(.) gkmn)Ch J\_I .1;1, 1111·1 1:..IIC7.y
,.poru,.umrcnie ,J\: cudo ~rodk6v, r<,pr,:v. y ,H1:-.u1ł-.6w n11t;d/> na:-( ,d,. ''-'· ycl1, a\-. ,;cit·
 XI EUROPA 19/9-/939. SYSTEM WERSALSKI I JEGO UPADEK 481

góln('N 1ro1wijanie arbitraż1ii innych pokoi owych .metod postępowani:: przy rozwiązy­
WW1n1 sporów,jalde mn;cą wynikac ;nit:dzy narodami"". Już przed I wo.1ną światow;,i
UMP przystąpiła do tworzenia grnp (sekcji) narodowych. Jej działalność w tym czasie
dotyczyła głównie zagadnień rozstrzygania sporów międzynarodowych w drodz.e
arbitrażu. Unia przyczyniła się też do wprowadzenia w życie artykułów 55-85
I k0i1wcrici1 haskiej z 1 ~ październiki l iJ07 r„ mów,ąc:,ch o zagadrnenmchi uprawnie-
nh,ach Tr,hunału ROi.jCll"iCl('go w l ladzc rzob. L, ( ,,·lhc1 ~·. Prawo I. ~. 247~2'.'iO)
Zadama swe Uma Międzyparlamentarna kontynuowała w okresie mu;dzywoJen-
nyrn, kiedy stała sic organizacją znacznie bardziej rozbudowaną. W latach dwudzies-
tych skupiała jut reprezentantów 25 parlamentów, w tym Kongresu amerykańskiego,
mimo :z Stany Zj~noc1one nie były czk,nkiem Ligi Narodów, fh• Cmi wch,'ld11li
także reprezentanci parlamentu nierrnctkiego, a Więc pańs.twa, któll" członkiem L1g1
stało się dopiero w 1926 r. (wystąp1łc 1 z Ligi w 1933 r_l.
Skuteczność działania Unii osłabiały jednak ówczesne spory i różnice interesów
rnicdzy państwami. Karol Fiedor opisuje pierwszą powojenną konferencję Unii Mie-
dzyp;nhumntamej (S/id.llolm, 19/U I l <>stry spnr, j.\ki sie na nkj ni:mnił, spowi ,.
dowany zo:.:tał oświadczeniem delegaqi belgijskiej, któm zagr()Z,!la, :n· ,,nie wezrrne
udziału w pracach Unii, dopóki zapr(6zeni na konferencję parlamcnbrzyśd ńicmh:u:y
nie złożą oświadczenia potępiającego gwałt dokonany na Belgach w roku 1914".
Solidarność z delegacją belgijską ogłosili przedstawiciele Francji, Polski, Rumunii
i Czedm:,k,wacji. Do drugiej grupy należeli delegaci pojednawczo nastawieni wobec
Nieniicc l\Hmo prób mediacji, SJ'i'rn nit udało się załagodzić, wobc:c czego par-
lamentarzy~ci belgij~, y I francuscy 11pu;uli sztokh,1lrnsk1e obrady rniędzyp.arłamen­
tame. (K Fiedor, s. 27).
Na kolejną konferencję mi,:dzyparlamentarną w Wiedniu (1922) przybyli wpraw-
dzie parlamentarzyści z państw toczących spory w Sztokholmie, ale zabrakło przed-
stawKieli l\lałej Ententy. Dn najistotnieiszych spraw wówczas dyskutowanych nalezału
kwe~tia n>Zbrcijenia. która była też wdną z głównych trosk Ligi Narodów.
Inny doniosły problem - kontroli polityki zagramcznej rządów przez parlamenty
- podjęto na konferencji w Bernie (1924). Uznano wówczas. iż „nie można dopuścić
do tego, by władze polityczne krajów europejskich prowadziły poza własnymi par-
lameul:.1.1111 ,zw. tajn.1 pPl11ykę. o ktl1n:j nie infonnujc si~'. własnego sp1 1 feczeństwa"
(ibi,lrn1. '·· .'8).
\V okresie mii;;dzywrjennym działalność rozw1pla też Międz:rnarodowa Unia
Stowarzysuń Ligi Narodów ( Union lnternationale des As:mciation pour la Societe
des Nations, U/A). Ukształtowała sie ona w grudniu 1919 r. i mimo że fonnalnie
zachmvala niezależn,y;,'.· f,d Ligi Narodów, programowo śdśle z nią współpracowała.
Unia posiadała w swym gronie Wicie wybitnych osob1~tuści tego cza~u, jak ch0<.'b:,
lorda l.(nberta E. Cccil;1 . czy też belinj~kicgo socjaldcmnkratę Emil;: Vandervelde
Ruch „proligowy" rozwijał sic bardzo szybko. W 1922 r. Unia liczyła 22 sekcje
narodowe, zaś dwa lata później już 45 sekcji (K. Fiedor, s. ]O). Do najwickszych
nalel.a!y ~ekcje angiebLi i fumcusLi. jednakże szaególną uwagę należy zwrócić na
selccj,;; niemiecką. Jak wiadomo. Niemcy do Ligi Nanxlów mogły w~tąpić dopiero
w 1926 r, ale Sekcja Niemiecka Swwauyszenia Ligi Narodów (Deutsche ligq /,"i,
Volkerbund, DLJV) powstała jut w październiku 1919 r. Organizacji takiej sprzyjał
 Mll,.DZY WOJN1il 1J !YJ9-J9J9
---•·---

rL.ąd Republiki Weimarskiej, licząc że b,;dzie ona przydatna w staraniach o złagodzenie

rygorów wypełniania traktatu wersalskiego. Od 1923 r.. DLJV ściśle wspćłdzi,Jłala
1 Referatem du Spraw Ligi I\arudów, utwurzunym przy I .lrz,·d/w Kanclerza Rzeszy.
Bardzo umki~·tmc korzystał cez z u,ług nierni,.:c kie1 sekcji mirn-;tcr spraw zagnmcmych
Gustav Strcsemann. Angażował więc DLJV do wspierania swoJCJ tezy, i.ż Niemcy są
usposobione pokojowo i prngną dopclnić zobowiązm1 traktatowycłi. Strcsemann łatwo
doprowadził do porozumienia z państwami zachodnimi (układy lokarnefo,kie), co zyskało
111!1 miano ,.111 ii11uego euro1"·1, ,1 ka" i p0t,,,. . . \ ,1 Nagrode h, ,t,L, w 1926,. {\1 '-!,,,)nie
1 Aristide'm Bn;,ndem). Nic z,,m,ażono jednak. i.!: zmierza on do iego srum.1.,, 1·d 11, co
u111arci wroyPwi,1 systemu wcrs;Jskiego, 1ylko przy użyciu 1111:ych metod.
Zgodnie z dyrektywami Stresem,mna, DLJV miała wspierać starama o prlyjęcie
Niemiec do Ligi Narodfav, a następnie propagować w Europie założenia polityki
niemieckiej.
Po doj;n1 Hitlera do wbcby, DLJV -,v,,wpiła z l)nll ;zybko p,,1q,u14CY
111\zys Ligi f\J:1n,,kw zmnic1,1yl ;\ktywno,, 1 /11;1,:amie c,dq,,, ,,,cbu międ,,1 1 1HodO­
wcgo z nią związanego.
Wspomnijmy też, że od 1919 r. działało w \Varszawie Polskie Stowarzyszenie
Przyjaciół Ligi Narodów. Podobne organizacje tworzono też w innych miastach. a mi
począlku Ja1 t17.ytWes1ych d1,,Ik, do ich ZJcdm,a.enia w f-cd,.Tatji PolskKh Stowa-
11.yszeń Prz: rau(,ł Ligi Nn,ud(,.,,,,,
Bezpośreduio z Ligą Nan,dów zwi,vana była Międzynarodowa Komisja Współ­
pracy Intelektualnej (Comission Internationale de la Cooperation lntellectuelle,
CIC!). Powstała ona 2 września 1921 r. jako organ doradczy Rady Ligi Narodów.
f-:omisja mfo\1 1;q, 1 ć się takim, hvestiamt 1:11< ,., -:pieranie wymiany międ1y tu11wer-
1., 1ttami i 1,,1·.\11,1nie międ1y11.,1, 1 dowych •.1J,,1111,k6w mu1t. ,_,\\'\1h, oraz 1·••1•1,·r;1nie
,.. ,,półpracy k1 111.11 iinej międ1, 1,,11,stwami 1lh.,ul ..1.1wskimi Lip .. kj raport1 1 wnw,ski
przedstawiano Radzie i Zgromadzeniu Ligi Narodów.
Na pierwszym posiedzeniu CICI w Genewie (1-6 sierpnia 1922 r.) wybrano
\\ !c,dze Komi,ji, z pr.rewod11ic1.;1cym Henri I:k.,rgsc,nem i sekrc,ta1 Iem Oskmnn H:ilec-
kirn na czele W tymże roku tak pisał profo,ur Haiecki o 1vadzc problemów. ktfa,mi
1ajn1owała si(' Kc,rnisja: ,,P0 ra1 pierwszy przyznały czynniki Iiąliowe, że ,,dhudnwa
Europy, a nawet świata, nie może sit,; ograniczyć do dziedziny politycznej i ekonomicz-
nej, lecz że trzeba pamic;tać także o polrzcbach kulturalnych ludzkości, ratować od
zagłady cywiliz.ację nie tylko materialną, ale i duchov.'ą tyle bardziej zagrożoną: zapytać
•,H;, czy sibr t,rn 71.lc,wenarod(,w rnc mogą shz· 1,1\ v,§ród ogól ncgn rozstroju czymukiem
harmonii i tidniJn·nfa•• (cyt za: A.M. Brze7if1.ki, Polska ł:unri.l)u.,., s. 8), Na,lępnie
zaClęlo powoływać narodowe komisje współpracy mtelektńalneJ. Już w 1923 r. powsta-
ły one w 11 krajacl,, a wreszcie niemal we wszystkidi państwach członkowskjch Ligi.
Polska Komisja \Vspółpracy [melektualnej (PKWI) ukonstytuowała się 12 m,tja
1•124ra Tak i;1k IHJle komi,,ic r,;;:odowe. l'K\VI ,degrała li.l(l[i1;1 rolę w d,i,·d:inie
d1 ,,lomacji kulf111.t1neJ. blis.ku w,-,1 ,,1łpracuj11L : m1nisterst1ffrn ,.praw zagr,uuu.i,ych.
Pob:ka przed,,1.:w1b na forum I Narodów pl;rJ; n,zbrojem:1 rnura)nego(zub. s. -107).
PKWI uznała wówczas, iż inicjatywa rządu RP „nałożyła na nią obowiązek wskazania
w tej dziedzinie drogi Komisjom innych krajów" (ibidem,~- 66). Podjęto więc szerokie
d,lilłania, popul:uyzują,ce p,,lski projekt za1{mnP w kraju, jal i w Europie
 XI. ih1PA 19/'; i'1Jf). SlSiFM WER,; Il.SAi I JEGO /.TAOF;I( 483

Pod auspicjami Ligi Narodów powołano też 16 stycznia 1926 r. Mtędzynarotlowy

Instytut Współpracy Intelektualnej w Paryżu.

33.2. Międzynarodowy Ruch Czenvonego Krzyt.a i Czerwonego Pólksięiyca

Narodziny międzynarodowego prawa humanitarnego wiążą się z konwencją

µcnewsk,,. jH 1dpisa11,1 sierpma 1864 r. micjatywy I\, 6rcy 1uchumięd1ynarodo1,,"_l'(,
Czerwonego Kr1:yza Henri Dunanta.
Po raz pierwszy stwierdziła ona bowiem, iż prawo powi11110 działać również
duesk wojny. a p;·wne re1•1.dy hummin:,me oboM;1zują wakzące. W
kunwenc,a ustana,vi<1la. ud\otnic1y ,:anitariu~1,; we ws1ystkićh 111iach
nosić znonnalizowany znak rozpoznawczy: białą opaskę z czerwonym krzyżem. Turcja
jednakże zadekJ,1rnwała w I 876 r rządowi szwajcarskiemu, który był depozytariuszem
nnwenci1 r:enewslde1. iż W miejsce o:rwoneg(, krzyża prly1mie ::wych
bulansów znak czerwonego półksiężyca. Podobną decyzJę podjęły później mne
państwa muzułmańskie.
Po uchwaleniu konwencp gcnewslicJ, zae7.ęto
hvorzy( n,Hodow,· komitety
mo(y rannym żołnierzom. Już pierwszym dzieskudeciu p,w.-,,i.,ły Olk 22 kraiach.
Wreszcie w 1880 r. Mi~dzynarodowy Komitet Pomocy Rannym Żołnierzom prze-
kszLalcon) został w Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. MKCK (The
il11,•rnatiuna/ Commalu of Jhc R,d Cross. JCRC)
Początkowo działalność MKCK ograniczała się, zgodme z picrwomymi celami
nakreślonymi w 1863 r. i w konwencji genewskiej z 1864 r., do pomocy rannym
żcl11ierzom ,,,szysikich walc~/;,cylh strun Taki wfo~;nie c;h;uak1er mi:ila działaJrn,(ć
,wadz, ,r,;i podc,.o,. w,jny Au•tni i Pru\ p1 .i:eciw >,111ii w I r. i wuin, l'rancu:,k,,
-pruskiej l 870/71. W czasie tego ostatniego konfliktu pojawiła ~ię nowa forma
d,·fołalności. Powołano wówczas w Bazylei pierwszy ośrodek. informujący o losie nie
I.ko rannych żolmcrzy, ale JCll.CÓW wuic:,nnych. I\, raz p1t:rvs:::zy te, 3 miliuny
franków szwa_jtarsk.Jch przygotowanó paczki z żywnością i innymi artykułami, Uóre
rozdysponowano wśród jeńców. Podczas wojen bałkańskich 1912-1913 MKCK
11:.;1anowil Belgradzi~· agencie'. która we wspólpra•-'Y 1,e stowa11yśzeńianii 11arodcwy•
1 pięciu pali'itw wah 1ą,;ych zanęta gr, 111111dzić UJnlll(,licon,· mh,rmacw ,, wiein1ad;.
Scrhski Czerwony Krzyż nadesłał wówczas do agencji dane o lO 500 jeńcach tureckich.
Na podstawie łych doświadczeń, po wybuchu I wojny światoweJ MKCKpowołał
w 1914 r. tvliedzynarodową AgenLję Je.r'ic(1w Woj,·rn1ych (1111un1,ricnal Prisone1.1
War Agency), z siedzibą w Genewie. Już na jesieni 1914 r. Agencja otrzymywała ok.
30 tysięcy listów dziennie z pytaniami od rodzin, lub z prośhą o poszukiwanie różnych
Agc11qa zajm,,wala sk tez przeka1ywanie.m korespondencji i Jenrnm
woiennym oraz. oso!xm cywilnym zm1iduF1cym na ten·nach okupcwanych
ogromm1 pracc wykonywało 1200 osób, w wickszości wolomanuszy, w centrali
gcnewsld,'i i 0kolo 200 osób filii duńskiej, która zajmowała się. sprawami frontu
rnt·miecku-10•,yjskic:go. Pod kornec wojny /\gencja ?gromadzilu około 5 mi!1on6w
Podczas całej wojny MKCK kontynuował też swoją pierwotną działalność, czyli
udzielanie pomocy rannym żołnierzom i jeńcom. Delegaci MKCK wizytowali obozy
jt"nieckie nic1ednokrotnie domagali się poprawy ich h1,,u. W ua,-;ie wojny ,k,starc1urn,
 484

t<:ż wic;:źnwrn 1,k. l mllionl",w pac,ck. a v, S1v,,qu1111 1t•rgarn1"''-'•',11:(1 ln1i·rne ,:;.qmalrn

dla 67 tys1ęl')' chorych ofiar woin).
PP 7c1końc1cniu d1mlm1 wo1cnnych 1rn:hc1 byłu 7.1pn„111ć pPwrN dP d"i:1{\1
mi hunm:1 Jcńci,w. a laki~· w~piera(: wid ką akq,.: rq::iatr 1ac1i luJnP',u v, :,k1111·k 1m1:m
grani,· paristw,w. vch.
W tym L 7a,it' pr;:cwodnicz,1cy Komrlt'tu \\11 1,_-nnl'f•, An 1,T1 kar1,kiq!P C1< ,-
1

1.111111·)'" K, 1v:i.;1. J k11r1 l'urn,T(I) I ),11 l'.1111. dilsłl /\.'!' I k1111i,·, /11(\\l '·ll\l•.T./"i \\'\I,, •I

p1.H v 1nrd,', '•l'I H,,, 11•/111 ia j:w_1 n 11 ~ą "l!'"n1/.11. 1.im1 n.u, ,d, •\\'y1 ·11 I 1, )'', ,111, re11 ,, ,..• v
zrrgarn1owano mi~d1yna11,dm~ą knnforenqt;:: \\' Canne,. if'1,u:q.1l. 11;-. k1,,r,:1 ."i 1:1ap1
! 919 r pewr>larn, L1g1,: Stowar1y~7(·r1 C /t'l"l\'t>r;e~" Kl ✓) 1.a (Pbccu"·: f\111:d1; 11;.10-.'tt\'."
fcdnacja St,iwau)~tef1 C1.,·rwum·1:o Kr1y:t..:l I Clerwor1t'go P(1H,•,1;;.1)C1).
Od tej pory ui('d7ynat\odm\ y ruch C-11.'rwonet'', Krl.y ;a I C7L't ·•'"' ,m·t·.1 • P, ,H.,r;,·1,·ca
składa sic;: z lrzt:dl instytucj1•11.1lnych film<'m · l\lKCK 1lCRC1. I 1i:1 \Fn'n;1c 111 rna1
l\a;(>dowych Swwar1y!-.Z•.:ń. i\"lKCK 1,HIH,\\<1I \W11 !1.idyL·,;11,, 1!,l1, "1wł.1\il.'i'.l n ,·z:1-
sa, li f,1>11ll1t.11,\', 11,n,111',(il I 11:irH:t"· llllt:dt)JIIIJ(){!,,w,,łl. 11w;1/dli\" w•,( (.11.tL ,.1,,1,,
11u„iur d 1111t;d1y11,u udc1H·.1;1_, 1-1.t\\ a !Juu 1,ll,!l,11 m:pi 1 ,trJ,-.ntkJ ,_,,,.td C,c i \l"l •lit /T
Kr,:yża. Liga nato1mas1 w<p1cTa ro7wó1 Nar,,d(w:ych Stu\1',lll)•,;zt'11 , ,,rr,m11u1c:
w~p<",lpracę m1,;:d,y nimi, zwła,1c,a w uasacl·, pPkl'I" Or,l.'_;mi.1u1t· L;,~,.c· nrn;cit)
nar-odc,we akcw pomocy w przypadku kl,;:~k 1y,vi11ł11v, Yl h. GU,\\ ną pLhLl. Z) zm;
koorc!> naqi całe,-.,, rnii;c!z) nai c-cl.-,wcv,(, rn, hu czt'1w1 ,rn ·,kt Ly,1. it-,LT ,ta,ww1,1 , ,dhy\,, 1-
_Mce ~ie c·n C7tt'I") lata J\·1ięc!,ynarr-c!owe Kc,11 I crenqe C,CJ"•,Vf'llt"!'" Kt7} 1:1 1 C !'.l"r
wrnh~l-,P Półksi,;·zyca. Spntykaią ;;i,; 11::i mch puccht,rnx ick rD1duv. P,111~cw -,rr1>r1
kcmwem:j1 µencw~k1d1, Stnwcll'Z}"!•/di Na1rH.:!m~ych. J\.lhCK oia.' l."•11H }faur. ,. )71.
\.V /'.n ,nic lym ;n:qdujl' ,.ir 1:ik.1,· JJpJ,;l,s1 C·1,;rwPny K11yr, k1(,1 \ l'"\l"'.,t;:I :';' ~. \I ll'tn1;1
Jl)]<) r pi<'lll'V)"lll p11·1c'>c111 w i:•1<1(·h l•!l<t J<)"_)(l ii'tl,1 lldn1;1 l';1d,_·r,·,1·•.k:1
W ok1c~Jl' 1m1,·u,.y\n:1cm1yrn, 111H,:dzyna1ot\l\\} lllLit u,·1·,.,1•11,,f.1,.),l•d hh,h,,
wspc',łpracowal 7 Ligą Nar0d,,w. \V wyrnku tej 1'.'.'-F' •lp13l) du~1k, ,'r, p1 ~ !p1,,;111c1
\I' Gene-wie 17 c/c'1\n·a 192.'i I P1r,tr,kPlu d{ll)cz:1tt:'fO ;,;ka;11 11,)l'.:t111c1 11.1 •.11•J11J<."
&::rt(,w dw1:1cyd1, lrll_Fl<")Th. lub pc,dnl111yd1 c,1a7 ~todt,,w h.tkl,·m,IP/'l<Jl'l}'d1 f\::i!"
mi,t:-l 27 lip,·a l929 r. doknnam, \~ Gent'V,it" r,·wuj1 i 11·1111>t'lrH,-r\ kur1v.e11t 11 1 ''.) ,1er
pni;i 1864 r in pqx,mi1· ln~u r;umydi w pol11) 1>r111. p1'(!ri'-;111P nuv,;i 1drurą) b,111','l'JK"J~·
)'t'll('\"k,, 11 lraklov,,mi11 wi"1u•w 1,.,r,·1111,d1

Ohi,· k1,r11q·11,·1,· ,, 1'1:"! L, \\Tli'/ 1 k1 1r•W('11< r,111,i i,;1\k1m11 l'•łii r '-.1111\' ,1,; l'<'d\l,111,1

czia!ahw~c1 /\lKCK w b1ad1 Il wo,ny :~wiatUWl'J RP,v. 1_1ab ~u; nna \\ trzech µk•\l'll> di
dziedzinach: 1nfom1acji i po,zuktwama o,i',b, ,,Lhrony i pur:1,·,,·y _1e1\cp1 n\', n1cnny1:1,, ,r:-11
pomocy cywilnym Pfmrnm IH>jny. M KCK, i:'' ,wr-lu.iąc ~i,,- na nn '/lj dr 11,uq kpn1,e11cp
1:e11,e\1·,k1q I I ')'}9 1„ p, ·,infonm,wal :\ wrze~nia l 'J3'J r. pań~twa b1;dace \\ ~tarnc 111'Jl1\
o ułwurzeniu Ccntralm:1 A,l'cnq1 d~. Jeńców \Vowm1 1 eh ( Ih· /ti1c111<1ti1,twl C, ntrn!
I'ri.wm"I''" uf H"or Ap,w·, L Główna ~1cdz1h,1 A~•t'IKfl 1;1i,·~cila ,r,; w CuKwH. ait' hył1, h 1
!7 ,,dd11;1!»\\ ln,:now\,·h. w k!<,rvch t1, 111i,· lll,ll·1,11 .,I,, "X'-i ,,,,.-,! fli,11ln·1. /;j 1
\\'y~dek Afenqi i c"lt'go [l.!KCK w lal:1ch wnpl) hyl 1mp!'111J_!;!l') J\li,•d; 7 im·\ 1:1i.
w ci,1gu sześcm lal h'_rom,1d1ono 2"i 1rnhc,11(,w k:u · mforrna,_\ pr,,.-1> t' 1,·(1<:; di 1 ,, H,''f
mad1, pt,~ekaz;mu ]2(11111hun,'-" !i•.t(,\1· witi11H,m i 1d1 rt'((11rn1r:, w,d.,nc H, m1hl'll<:,\,
pac?ek. L'Zerwonok.r;y,kich. a li, ·1h, t1~ól p1 ,ł.1L /lll1ych I n l(l/ln;:ir:r <'.·1i,k1 A ~L·nq1,
0

\\ ~arnq tylko Eurnpi!.", 1>cenic1 ,1ę na 700 ty~1,c)

 XII. AJ\1ER YKA ANGLOSASKA l ŁACIŃSKA
\V OKRESIE MIĘDZYvVOJENf\iYl'v1

L LISA a traktat W{'rsalski. Konferencja waszyngtońska

I'◄• 1:1pwfflll!l\,·amu 14 lutq'n I l)l l) r. Ila plen:irnl'j ,e~ji k,,nlen'nqi pary~"icj

r ◄ ,111\,,')"o rui PH'W~lu l':1k11i ! .ir1 N::1<1d,',\1, p1,:1vd,·111 \\d,., 1 n \1\ 1n:h;;/ n,1 kilL.1
1y_;;1,dm do Stam·,w 7i1.·,l11oc;,m~ch ObJ,,k, ~i, \\ tt-d), iz _1t:>g1 · llaJ\\ ivhze dzieło
ł\1k! Ligi !',;arud6w Yupdni, rnaot'J p<1~tr:t,gane Jt'~t \\ t:sA nil w .h1rnp1t·
\\' K()n,tcre~ie uformnwaL1 q.; nd ram ,ilna optizycja przeciw Pak!cmi i pu;ygoto\\)'-
w,1111:na1 !raktarow1 Ju:i. -1 rna:ca !91Y r. Henry Cabct Lodgc 1/n:żył w Senacie
fL·,PIUq◄,: pnlpi~an,1 pr1t.·z \l) ~e11atun,w. c,yli v,ięcej nu jedn;i ll'l.t'.Ci,1 ,kłru:lu Senat11,
kti')ra m!r mcula projc~ t Paktu Lip. Sp rzec i w poli tyh1\, repu bhkafol.;.ich Lwh;,zua
hrnltił artykuł dzic,1.11y Paklu i brnl \l'Zmianki 11 doktrynie Monnic'cgc. Pedkrc;Jmw.
i1 art~ l..11! d,i,,,i:1ty rn,',!-:11,y nauuci, S1:morn 7.jedrn,,·1rn1y111 1liyl 1l.1ld,o id,icc 10h11,
wi;[J,lllld l'()\\l:ł:11H, 11,:11-ct l .lt'~· dla Z,1dw-wania /1r1,L·1_y~:11·1,ki, i N1t 1:d,·111!,'.,U (/ . ,·upu
lu, rl:c /'11 '>Ct 1111/un 1:/ ,im,·num lmf<'{N w!tl!i d, 1--lura ,.1acz,,la pr1cci\•:~L1wiaL si<,.
niei--tĆ'T) m zarist m p11\g,1l! 1 wywane).'c traktatu pokujm,t'pl.
Od lipca l919 L, kiL"dy \Vd,,111 wr6cił JLL na stałe du l..rap1, upór pu.eci\\
ustakmorn wcr',abkim je~:zu: ba,dzicJ ~,;; nasi lit. Dra~tytzny \l'Lni~t kuwthv utr1y-
m,1111;,, Jilk I w(,,1 cza,; nast4piL i i U)\\ ieme tendcnq1 1z.olacjo11iqycznych utrudniał}
:ih·vpt:Kji; P:,ktu Li/t. l 1waiam :, iz 1--rnKt'"pc ia Lig.1 pr ow,,dzić n,,11e do t\\orzenrn
,:,,·n·( 1, rnd1;iju rt:1du ~11iahnvt1•11 i j1·,f ,11111·c111d 1 (h1~fr)rn1 n1i\·d1y1i:111:dow,1
I ,\/, \\'d;'111 \\/llt\·•r' w1,;c JH'l'lll:11y1,.t,j<, idei Li;;.i Nc1r,,d1',w, W)1.:f:1,,1;1_1:1c kilk:1
d11e~ial przcm(1\\'ieI'i \\ rĆ'żnych mtastach i ~redm\ 1,~ach \\ G1~yrn l,,.rajtL I 9 listopada
1919 r. Sena! ndrzucił Jednak traktat wcrsahk1, a w pcno\1,:n)n: gh,~owaniu 20 man:,1
1920 r. zabr,1klu 7 głu~{iw do 111y,karn,t d,1,·,c·h t11.cnch kurneLzirydi du ,1egu ratyfikK"j1
P{1 kl<;~,T demuhral) c lllt'.f'.O ~andydala J;:rnt':,,a Cuxa w li~1q1ad11\1 ych ,vyhxach
proydenckTch, zwycii;lc1 \\'arren G. Han.!mg r(1d!rzy1;iał llf';!atywnt· ~tanrm1~ko
fl·puhlilant'iw wol,c,; I ,~i i trak!r,ti; \l':'1~nlskiq•,c.
:: hp,,;1 1'}21 1 11hic l1hy KP11/'}<'\tl 1:chw,dily 1<:111l11q,; \' ·1;1l,,11n0Tnlll ,-,!;mu
w<jny z N1emcamL a od rocz,1tku tegoż roku prowad,.onc juz pl"lygc,towania do
·1awa1ci:1 ,t'fKtr:Hy,t 1 oncro lrakla!Li 1 tym paf1~twern. 7.a pPdstawę przyjęto rczolU1.:ję
Z!,'.k,zom1 put'l Philamkra C Knoxa. kl{ira ~lwit>nJ,,;Ja, 1.e „n;irn\1 t1it>1a!yfikm\·,,111a
TI ah:!alu wer"abktego USA zachowuj;1 wszelkie wyrnka1,1cc z tcpn doh1mcntu prawa.
p11yv.ilc1c: i k<'fz)śn" (S. S1crpm1~"i, IY90_ ,. 61r
 Trd.t;1t pc,kc,1n\, y / .r--:it·1':c;11rn I S,\ rrn'r 1,,al) 25 ~icrpnia I ')21 1 '-;l:hdd 'li;: ,;,1,
1 tr7LTh arl) kuk,w. ; kt, 'l) eh 11;:Jv„1,•111l'Ji,f) drugi. [10\\ nb. \\':.:ł ~1,; r a c ✓\'\CI \.' \' I.
\' [! L l.\ \ li cr;t[ Xl \/ ,\ \' L;,ktatu \', ,·r~zibk icr P, jako U/,L!,,ldll1l'nlC pr,t·•.\ t'SA \'. dlt::<
Nic·, ;ir·c Zu~t::I ,,11 Wt\ tib,,:,any l'riC'7 l,,,11gn·s LISA IS paidzk·rrHka. Tvgr, d111<1
Senat ratyfll,:.,v,al 1•rn 1p1,a;,1· ,., :,1('rpr11u bihttt.raln,.' traktd) ;a11;11'.c 1·r/t':i l '\,.\
I A, qri;1 I \\,\rr:,r,:r
('li,,,1:1, <:t:111\ /1,,li,,1.1,'iH' \\\1;,l.d:, >I•. I.I (','\',ll'II 11,1,. ! 1Ll\\\'f.,·, pt•l11,~1
, , , 1"' ,. , "' .v 1,:11, :,.,, ·J 1 . . , "' 1,, ,L, •101)( 1•:, 1) , "' 1•. ".I"'" '•) 1""' " 1·:, , ),ild '"' \\ , •. "',
rJ ,, 1
c'.Lil'. flłtil'
od 19(.l'i I ~l,±lc· H1~I;, pczy, pt fo1 nn11 pq za~ I 11upl) <1;i;H.-.1',t'J J::pnrn:1
1

1·,::,kurz1~tab \1yj:1tkow,, ,pl!)Jai,i,:c 1,,11111 L dla lll'l{•Cllll'ł lit ,wu1d1 ',',r!y\1i1v, \I C/11
nacL k(i~/(Cff' J;'()(,ll'l:-l\'; L'lffO[lt'J<k.1,-L I l 1'.->!\, a Je I rl<:t:: v-:nJt:l'll,t <1yl1ku lnl:i r,u-
hu(1(;\\ )'\I ana. t :sA '/ćtinitj<l\\:tl) wi<;c 7\', ()btllt k nift·1c·11q1 11:ą·d,:) ll;l[od<>\,\'_I db
ornóv, H:·r:ia 11r,:,(,]c1rn'>v. l),,ld.it'f,(' \\\,·liodu i 1hoj,·{i r,•c11~k1d, T\!1;1h- 11n:, L:l.l'(ll'li11,·
'.\',kf'II l'\'ł':tbki ,. ~-r•l.t'-IY. f.1,·,1\111 I 1·;,1\,J,1,.·j Li11i'1Hll(]l l'''ki-1,,,,_,i Jll'•':.w11·,:1,i1,,
tlh "\•. lt'I\: 1 1icj'-.( .,1

l\1wkr'trn i;1 W,T'll:ięla '-Il.' \I W;1~:.,:y11gt11r11c- i) 11"11:paót l'J..'( r., pe UCLcZtTll.

(H 1 p11t·d1.111:P d11ia 11nx1y~tyu 'il'nlk.111it·11: dl'kµal•'•\\' t,,ccilJ r<AZLUc·y z~:kc,,\.,:zcrna
11 njny ł',,,::, fO':pcKbtuarni,
w konft'LIKj1 ucl1:~tniuyl) · 1\q,.rl1,,. l"r~,nl'.!ct. Jar,cna.
\Vłc1d,,. rklri.c, Hol:111,J1;1. Purtu;c:,1!1,, i Chin:,, I\'ri:: zar_,rns,:rinn R,,sn R:,('z1cc·Lrc 1
i Rqiubliki Dalel.iq:n \\',chodll b1f1.Tt.,1ng1_, r,a,1~1wa np,mn1ancgo pr/1-Z bd
~. z\_.1.-._, 1k /) \\.'
01,r:;;ly (1lc,:yl:, 'I\:' pl)d pr1n1·odm<:t1\·cr, stkn_·t,ffLa ,tam: L'S.'\, ('1), .rksa [1;,11;.<1 0

Hq,,h·,a. kii')r) Jl,J v.- prit'll ówic·niu inaL1guracyjnyn, prtcdstaw1! r<,d)kdny 1dat,
11;iu,·,1,·11i,1 ~tlJ,11LVi,•,i,,-,.11· ,,l,1\'l1 1\' W•'Jlllrty,.I, p(1c-/c·n·1·•·•lnyd1 1·,:1,.,.11\' l'H•J"•/\1 I'
1

I l11rlll ,,;t 11•,Ltl\ \, Il n.,

l<l/)'I,·~. \\ •.\\ 1,·ci,· I l'"l'•lfl-1•,· <•Jłlllll 111.hl1< /Il< 1. I ;d IIJ,)1 I I

l-cu1;~r::t11:ch n711lt;1tuw 11y~.1tl,\m nuhrnw111u\1ydl- l))1'l"n111ct1 ;1n"·r:,ka11:,k1<:J d1L-,Jz1

le, pucLIL: \','1,.')',,lk1111 P 1r{111·1.:,ni,· ~W)d· •;d 1·H 1 r·,.k1ch 1 \\'11:'.!k:, Br:, 1;-11n;, 1 zahanr>wa-
r11c· r it'lll't'.l'k't7rc)c'l' \111.,;.lu lwl:i, 1apmi,k1c1 1\r1rli;,, kti 1r1„ 11 l)lli L--1;•_•.11· h1 1:i
z;u:11:.uonc, \1· llSA n:.t ,w·1,·
•i.7 n11liard:1 dc,lar,·-,11 1~:hcp1b n pop;1Tw ;111w1vl.:11·i„k1,,·
db W,CJ polityki L'llrr,pc1•1kit'J. \\ L,-,11d)tlll' zd:1w;1r_0 ,,,,bil' q-11:,v.~·. r/ ra1ur;tlr.v

d:ild.,•l''-1 l11•1h.w1 1•,:,;•.:1•.. 11:1 I\,; 1111c·•;1,·i1H, ;.<,Jt.>-IU "' ;•.t<_l>,J..,•. F1111,11;.l-1q ,. /,il, 1,d,·
rl,,\1·1,ll :,.,1;1111,111 /,1,·ol11<,, 1,11')"'· t.l••r,· ,.1;t1) n;i „1:w,,w1•.k1. 1,- ' -. 11 .. ,, .. >,.-1, w.-1,1111 .1, h
puwojcn11yd1 rnoic ur1 nabr<tC ;,r.1 1:-1mc:ryka1'1~kicj \1y111(•W\. Anglia i fapot•ia /,!!•lll;,11)
~i~· więc aby knik1:t•,·y ,11nJ,-. \'iFność układ dwc•trorn, 1 (pncdli11u11u J:'' \', 1911 1 11;,
1(1 l.ti) /;i,1:w1ć uklad,·1111n·,1Hn:nn)ll1, '✓ 11d1i,1łt-rn L'-A H11rl1t·s z:1prnp1•111,1•.d Jt'll11ak,
:tl'y 1'.1 ('ill'il/lll'lit'lli,t v,1.rc,)-'. l,1k1t· i:rłlLcji;:', kU,1l'j l'"P'ffl'lt" \\/lll.tUlidol•y 11(1'/)TJ\'
I IS/\. Tr„J:lal (·,h•.rtć('I; 1nn\':1r~l1\ :\r·;•IH. bpn11i1. t 1,<:;,. i l-ra11q1 /o'l,ci r•a kord, 1-.·1 qt
0\

W,:'J\11i'.1111't~-kll'J \\ \ il<',l.'lll. j,,w;ill\ I podr,i~;,1·y j;,k<i l'll'l \\~/\ I' -"rudrn;i ](J::1] I'
\,111,d,liill'./(' (lll/:1 ")'l'iil)'III /llhl\'d;i/;11,1,·11> "'·' t,11/\ Ili.Ud.I ('\lk•.l]\I fi,: I l;tld,1111
\\'~c łK,,lzit' p, >'lal:\1\1 iii: I s1<u11 ,.,,a{ \\,:,i_ic-nrnic- ~\1·c.it: prawa dn p,,,1adk,~, i 11·} ~p1:11>,-
kich w rtgilwic htC) tiku: 2. w~1dkit- ewerJualni:: knr:trn\,'cT,j,c-, ,lutycz,tu:· r·c,,i;_,.ikN 1
na P~~C) fih:. r1nk'i:1<,h': rcz.patrzcmu 11·s11 ólnci. utcro~.trcr1r1c:j konfercn.ji; ~- ko1N Itr,
wai:: si, 11,a1t·m11it \\' Ll.'.Jt' 7.a~1ni1·ni;, s11ci.:I• pr<1w h rq::iomt' puc/. 111nc. ni,T..tk'L,Jt'c
1\(1 trd:tatu pa:1~11,,a, .i, z111t1',l' ,~,,tychu;'.~c_,w:, bryry_1~ku ,:1pnf1~k1 11kl~:.i ~011!,.,n111J)
 Traktat nie zawiera! żadnych zobowiązań w sprawie vnajemnej pomocy wojs-
kc,wej czy udziału militarny,h akciach zbion c\vych. być wc1;iny IO
możliwością dabzcgc przcdh1,,,nia, i wydawał korzy,1ny dla wi:z,,.tkich
natariuszy. I tak, \Vielkicj Brytanii pozwalał na uwolnienie się od kłopotliwego już,
dwustronnego sojuszu z Japonią, któremu w dodatku były przeciwne dominia brytyj-
1e; Ja["'rn1 dawał ,z:1nsę na wv1ście hnnnrowe, nie .~J,:1zvwał jr izolac
:incję ,p11szcza! , • .. kon, 111' moc:11,1w na H,kim \\\,hodzi,. ,·ujwięL/>

sukces odniosły jednak Stany Zjednoczone, które zlikwidowały zagrożenie wynikające

traktatu japońskc-h1ytyjskieru iworząL· nowy, dr1k·knwschodni układ i:ił tvlimo
Senacw <1111erykt11'1,.k1m trakt:11 ~potkał z opmrJ11, gdyż izolacionistycnic
wskazywało, iż może on wciągać USA do zbiorowych działań I ograniczać ~\vobodę
decyzji, Ostatecznie jednak został przez Senat USA ratyfikowany.
Truunie1sze i dłuższe na ,l'feren, \taszyng1nt1sldej naforniast dysku,1c
głów;;y1n prob!crn,·m: r,,,d11hją :dm mon.I, USi\ !liaty, na kaldt'
trzy okn;ty wo1cnne Japonii przypadało po pi~ć jednostek USA i Anglii. Japonia nie
,v:tdzała z tyrn uv:ażaj,,c:, stosunek ten p<.1\vinien wyglądać IO: I0;7. Aby
1!:igodzi::: Japomi, USA ;,uhcwiązaly do mcfm1yfiko1\iu11a wysp Pacyfik
poza Hawajami, natomrnst \V1elka Brytania miała me wznosić urzą(lzeń ohronnych
na zachodnim Pacyfiku, poza wyspami leżącymi w bezpośredniej bliskości Kanady,
i\ustralii Nowej Zdandii. Takzc Francp miała duzc z1lstrze1,Tt1d do prt 1nowallt't;<,
niższegc, niż Japun11 pułapu sil morskich. USA zapewniły Jednak, iż będą te1
domagały się ograniczenia sił lądowych, które dla Francji hyły najważniejsze, Roz-
incwa Hughesa z premierem Briandcm przełamała impas. dzięki czemu delegacja
11111cusb p1,ystała 1neds111n1,mejei unici.
6 lutego I922 r, na konkrencJi \~'aszyngto(1skieJ podpisano traktat pięcm pm'isrw:
Stanów Zjednoczonych, Anglii, Japonii, Francji i Włoch, który pułap posiadanych
,,ldętów wujcnnycl1 krążO\\THków ust,dal wedle reguły 'l:3:1,7:'i 7'i. Tonaż
, ,k1ętów SA i W1dk1ej Bryt;:H111 miał ,,ynosić po 'i.15 ty,i•;q ton: foronii -
tysi;;cy ton; Francji i Włoch po 175 tysięcy ton. Ponadto Stany ~jednoczone i Anglia
mogły posiadać lotniskowce q łącznym tonażu po 135 tysi;;cy ton; Japonia - 81 trięcy
a Fr:,r;c.j1; i Wit - po tysięcy
Wraz z podpisaniem tra\ talU waszy11gtońskicgn odchod11b w Jlf1<'11,lo~ć st1a;i
imperialna zasada, że siły morskie Wielkiej Brytanii musz,1 być ró,vne fiocic dwóch
naj;;ilniejąyd1 pomq raństw 1111 1rskich. Pn11;ga m< 11 USA, 1t\wna teraz brytyjskiej,
połączeniu z najw1ęk,zym świecie potencjałem d,onom1crnym, daw;ila państwu
północnoamerykańskiemu wyjątkowo silną pozycję w gronie wielkich mocarstw.
Traklal o ograniczeniach zbrojeń morskich miał obowiązywać do 31 grudnia 1936 r.
Kokjnym por, ,,mllleniem 111dOS.trf,nnym podpi,anym w W;iszyng11 6 Jukg,,
'J22 r. hyl traktat dziewięciu pa1\stw ,Kzcs1nicz,1cych w konkrenc}i. llntyczył Pn
problemu Chin, który na konferencji waszyngtofo,ldej zaj4! ważne mieJsce. Delegacja
Chin prżcdstawjła \Vaszyn,2tonie obsz,,my, IO-punktowy wzmocnienia SU\1·c-
renności swego pari~1wa i wycl1rnmowani:t najbanlzit J upoh:arza1ących rnpisów pn·
0

przednich umów z mocarstwami. Mocarstwa zachodnie, deklarując wcrhalnie poparcie

dla sprawy niezależności Chin, w gruncie rzeczy dążyły do wyeliminowania „spec-
jalnych st, ,~unków" po,,ycji w P:.,r\st.wie Środka. Miało tc1nu słui\t' traktatowe
 Mtr;TlZY WOJN, \tł! 1919-1939

potwierdzenie doktryny „otwartych drzwi", na czym Stanom ·Zjednoczonym szcze-

gólnie zale1c1łn Doktryna „otwartych urzwi" z l 899 przecież pory
L\-lkojedno,irn1111ymoświackzcn1cm USA, 1.nocarstwa lubbard,1q v,yrat-
nic przyjęły WHldom~cJ.
Traktat dziewięciu mocarstw w artykule pierwszym zawarł zasady polityki wobec
Chin. Głosiły one, iż mocarstwa zobowiązują się: ,,Szanować suwerennośl' i niezależnn.-\l',
jak równie:>. integralnoi;(: terytorialną t a<lministmcyiną (bin [ J Użył' swych ,h wów.
1,y nacaty1 k1 y1ori.umChlli wp1owadzić L1k1yunie i stak s1, ,,,,v,aćzasa<J,, 1•,>,vności
s;,;ms dla handlu przemysłu ws1ptkkb pańsi w"" nalej, mocaro;i w;; umawiał;, nie
będą uczestniczyć w żadnym traktacie rnicdzynarndowyrn, który byłby spu,cczny z tymi
zasadami. Artykuł trzeci znów wracał do „zasady drzwi otwartych i równości szans
w Chinach" i szczegółmvo ją intei:pretował. Chiny natomiast zobowiązano do kierowania
.,zasadruni wyluiOnymi w p.iv.y,szych po~tanuw1eniachpr1_v załatwianiu praw
i p1zywilej61,· 1odarczych. , hodzących 1 „J 1111.Jów albo, ,vw;i1eli wszeU.id1 ,1ów
ul,,ych, bed11cr, 1,~zy nie h strona1111 1,iniejszyn1 11.,klacie".
Na mocy „trnktatu dziewięciu" LSA uzyskały wi;;c oficjaJne usankcjonowanie
doktryny Haya i równy dostęp do całego rynku chińskiego, natomiast trudno byłoby
!'sierdzić~ wskutek tego Chiny umocniły ~,vą suwerc-nmlć. Jedyną rctną
klsrzyścią Chm. uzyskaną Waszyngtonie. b:,. podpisani(: lutego 1922 . nkladu
J11ponią. Po irzydziestu sześciu ~potkaniach delegacji obu osiąglllęh• ·,ro-
zumienie głoszące, ie Japonia uznaje pełną suwerenność Chin nad Szantungiem
iw ciągu
6 miesięcy wycofa swe siły z tego obszaru. Japonia zachowała jednak nadal
wielkie wpływy ekonomiczne i polityczne w Szantungu. Uzgodniono wiec. że Chiny
11\płacą
Japrn111 Ddszkodow111m· wysok, milion, 11\ i• m,w w ci,Jc' lat,
" bpończyc,:,, hi:1L1 zajmował
tegoc,:r11 ważnyd, ,wisk w S/,111w11gu.
Wydohywame węgla i rud żelaza, funkcjonowame kolei i portów w Szantungu mi<1ło
odbywać się przy znacznym współudziale Japonii.

2. liSA i Meksyk
Sąsiedz1wo arnerykań·,kn-11wksykańsk , 1:iwsze bactrnl ubserWowrmc przez
państwa latynoamerykańskie, miało wielkie znaczenie dla stosunk6w mi;;dzynarodn
wycli na całej półkuli zachodniej.
Cho<: pn 11chwaleniu w 91 r. konstyi ;.ytuacja Md.syku powcli l,1lzęła
srę ,.tabilizować. Stany Zjednnn:rn1e nadal ml· rn1,1fy mufan1a rządów zv, yuęskiej
rewolucji md,.:c.ykai',skiej.
I grudnia 1920 r. władzę prezydencką. objął w Meksyku genernł Alvaro Obregón,
którego w USA uważano za nacjonalistc, mdykala, czy wręcz „bolszewika". Taki
obraz prezydenta Meksyku prezentowała .m.in broszur,1 Wilbura Batcsa pl Obrer;ón.
n,, Bolshei il. dana w Jorku I r.. Niem;il trzy Jai.1 nie
uzuawały rz,1dów Obregona. Główną przeszkodą w ńormahz:1cji stosilnk(,w hyło
zaniepokojenie zamiarami wprowadzenia w życie artykułu 27. konstytucji z 1917 r.,
który wyrażał możliwość nacjonalizacji własności zagranicznej w Meksyku. 27 maja
1921 r. USA wystąpiły z propozycją_ zawarcia między ohu państwami traktatu o pnyja-
źni i handlu, gwarant1,walby, iż ewenlmlłna nacjonaJ1z:KJ:1 riie będzie drn.yczyć
 Xll. AMERYKA ANGLOSASKA J L.ACIŃSKA W OKRESIE MIĘD2YWOJENNYM 489

własności i uprawnień nabytych w Meksyku przed rokiem 1917. W związku z tym

7 czerwca amerykański Departament Stanu ogłosił oświadczenie, które uzależniało
uznanie rządu meksykańskiego od podpisania proponowanego traktatu.
Najważniejszą grupę nacisku na a.ąd meksykański stanowili zagmniczni potentaci
naftowi. Meksyk zajmował wówczas dntgie miejsce w świecie w produkcji ropy
naftowej. dając 25,2% ogólnego wydobycia. Kapitał amerykański kontrolował 57%
produkcji ropy meksykańskiej, brytyjski - ok. 34%. holenderski - ponad 6%. a kapilał
meksykański miał tylko ok. 1% udziału w wydobyciu ropy naftowej we własnym kraju.
Stosunki z koncernami zagranicznymi pogorszyły się w czerwcu 1921 r„ kiedy to ttąd
meksykański, chcąc zdobyf fundusze na wykupienie b.onów swego zadłUŻCllia, zwięk­
szył podatek od eksportu ropy naftowej. Reakcja firm zagranicznych na to posunięcie
byłajednoznaczna: zwolniono 20 tysięcy robotników, wstrzymanowydobyciei pojawi-
ły się groiby zbrojnej interwencji amerykańskiej. Rząd meksykański musiał więc pójść
na ustepstw11, zawierając na początku września porozumienie, zgodnie z którym podatki
z tytułu eksportu ropy miały być :zaliczane na p-Oer.et zmniejs:r.enia długu zagranicznego
Meksyku. Dla rządtJ meksykańskiego okazało się to jednak bardzo niekorzystne, gdyż.
przedsiębiorstwa naftowe nabywały w bankach nowojorskich obligacje długów według
aktualnego kuISU. który wynosił 50 lub 40% ich wartości, zaś z rządem meksykańskim
rozliczały się według ich wartości nominalnej. l(i lipca 1922 r. minister finansów
Meksyku Adolfo de la Huerta i przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Bank.ie•
rów Thomas Lamont podpisali nowy układ w sprawie 7Adlużenia Meksyku. Qłosił on
m.in.: l. Meksyk uznaje swój dług zagraniczny w wysokości miliarda pesos lub 508
milionów dolarów; 2. Meksyk uznaje. iż .niezapłacone procenty od tej sumy wynoszą
około 400 milionów pesos; 3. Spłata długu i oprocentowania następować będzie od
111928 r. do 111968 r., a wiec przex 40 lat. 4. Gwarancją spłat w latach 1923-1927
będą podatki z tytulu eksportu ropy naftowej i J0'i6 wpływów brutto kolei narodowych.
Podpisanie układu finansowego ułatwiło doprowadzenie do generalnego porozu-
mienia miedzy obu państwami. Osiągnięto to pQdc7aS wspólnej konferencji, która
odbywała się przy ulicy Bucareli w mieście Meksyk od 19 maja do 15 sierpnia
1923 r. Podpisano na niej traktaty (konwencje z Bucarelil dotyczące I. relclamacji
- a więc uregulowania szkód poniesionych przez Amerykanów w czasie rewolucji
meksykańskiej od listopada 1910 r. do maja 1920 r.; kwestii naftowej -uzgadniającej,
że postanowienia artykułu 27 konstytucji nie działają wstecz i dotyczą jedynie
własności nabytej po I maja 1911 r.; kwestii agrarnej - o spłacie przez rząd mek-
sykańsld odszkodowań w gotówce za wywłaszczone ziemie Amerykanów w .Meksyku
powyżej 1755 hektarów, a poniżej tej wielkości - w bonach.
Osiągnięcie porozumienia Bucareli przyczyniło się do nawiązania 31 sierpnia
1923 r. stosunków dyplomatycznych miedzy Meksykiem i Stanami Zjednoczonymi.
Mimo to, w czasach następcy Obregona, prezydenta Płutarco Eliasa Callesa
(1924--1928), stosunki meksykańsko-amerykańskie pełne były kontrowersji i napieć.
Z osobą Callesa wiąże się proces tzw. instytUcjonalizacji rewolucji meksykańskiej.
Uznał on bowiem. iż nie osoba caudillo - wodza. lecz odpowiednie instytucje
i gwarancje pr?.wne powinny być filarem systemu. Zainicjował wiec i przygotował
powołanie partii, która miała integrować wszystkie siły i odłamy rewolucji mek-
sykańskiej, wyłaniać dity polityczne i tworżyć mechanizmy fonnowania ośrodk6w
 4'!0 i\/!(n7Y WOJNAMI /!,f',-1919

władzy państwowej na wszystkich jej szczeblach. Powołana na zjeździe 1-5 marca

l 929 r. Partia Nnrodowo-Rewoluc:,jna {Pau ido Nacional Rn u/111ionari.o, PNR) ,-1ała
,1\' odtąd pani;, rz,1clzącą w r\lck~yku i głównym cl.ementein dkgntrwałej ~1abilu;1cji
pobt)'cznej.
Gwałtowny konflikt między Meksykiem i USA w czasach Callesa związany był
znów z eksploatacją ropy naftowej. 26 grudnia 1925 r. uchwalono w Meksyku nowe
prawo naftowe . W urtykulc pierwsz.ym głosiło ono. że wsnstkie z,\~ohy natur:,lnc
k1;1J11 znajdUfl ,i\·, .. bezpo!rul111,,, władaniu 1J11md11 meksyL111,•;kl(·go, acudzu,:1rn1cy,
J...tórzy ch(,":ą Je el-..sp)()aWwać., muvą złożył w !\1SZ pisemrw u~wiadczeme. ze rod-
porządkowuJą stę prawom meksykarhkim I rezygnują z uciekania sic do ochrony
swego rządu w przypadku jakichkolwiek konfliktów. Natomiast artykuły 14 i 15
nowego prawa mówiły, że koncesje na eksploatację terenów naftowych nabyte przed
l n11da 1917 r. ,v\111agają fH>lwit'nlzenia przez obecne wl;Hlzc mcksykań,k1e O,tro
1;1pn)łestowah pu.,,ciw niem11 1:1,'raniczne LPrnl'ai1ie nafto,n. /',', r«cając sk d,, r1.1rdu
11s1\ o ochro11r. f\lt,tfiwo~ć m1cn\1 neji zbr•J11,:J była tak rl':1hi;1, ,ż prezydrn1 ( ,dies
wydal generałowi Lazaro Cardenasowi rozkaz podpalenia i niszczenia pól naftowych
w wypadku, gdyby zbliżały się okręty floty wojennej USA (J.N. Callahan, s. 607--609).
iVkksyk musiał jednak znów tH,,pić i 18 stycrnia 1928 r Kongres mdsyl11iiski
ucliwalil reform,; prawa naftowego z 1925 r. ~twierdzającą, ze prawa cudzo,:1einców
naliyte przed 19 i7 r. mają cha1akter „aktu pozytywnego'\ 111e mogą więc podkrać
ograniczeniom czasowym.
Niesprzyjające uwarunkowania zewnctrzne powodowały, iż polityka zagraniczna
Meksyku na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych zmierzała w kierunku izolacjo-
11i,rnu, a tak)c ~.,v, ,i,,tegokul111 p:rwa między11;11(id, ,wego. Md,:,yL uwa.ial, ż,· ,•;111 1ka-
11i,· ,,ię.na wplyv, y w:iala ZC\\ 11<;11/l!Vli!O i akC<'llli1\\;1nie roli IP/\\ 1;111,ti prawn, 11:d('d/.y-
narodowych Jest najleps7.ą obroną krajów słabych. Wyrazem takiej postawy była
działalność Meksyku w ramach systemu panamerykańskiego, a także doktryna Genaro
Estrady z 27 września 1930 r., głosząca, iż Meksyk bcdzie powstrzymywać się od
U7nawania bądi meuznawani:1 11,[UÓW innych p;1{1st\v. ,;w kon~ckv,cncji rząd f\kbyku
ogranie.zn się do utrzymywanw lub, rdy uw,.1ia I<) 7;1 właściwe. do odwolywarn;_1 ~wych
pr!'cdstawicich dyplomatyczny("h [,..)"., Mek:.;vk uwużał, iż w ten ~posób może \1yra1ić
swój protest przeciwko polityce USA, zgodnie z którą akt oficjalnego uznawania
rządów urastał do instrumentu naci~ku na państwa latynoamerykaiiskie.
Stosunki amc1 ykąńsko-mcksylańskie wydal nic się popi ;nvily w latach p1czyden-
tu1 y Llzaro Cardcnasa (1934-1940). ZajegP kmlcmji USA pm-,1ly do tzw. pc,l,tyki
du!Jregos~ied7tw;; wobec Ameryk, Łacińsk1t0 1, ,1 branklin lkl.111" Roosevelt uwazal,
że wiele koncepcji Cardenasa jest bliskich jego wizji „nowego ładu" (New Deal).
Najważniejszym aktem rządu Cardenasa było ogłoszenie l 8 marca 1938 r.
dekretu o. nacjonalizacji i przejęciu na własność narodu całefo ruchomego i nierucho-
11 wµ" mienia, 11;,ln:jcego 00 /11µr;1111cznych j'I ,T< b1rbiorstw 11111l, ,\•.ych. Po ")'I• e:,/l l!iU
,,ktu wywlaszczema, najóstr.7cj zareagowała VV1elka Brytarn;i, k11",ra 12 ma1a J<J31; r.
zerwała stosunki dyplomatyczne z Meksykiem. AmCI)'kańskie towarzystwa naftowe
i Departament Stanu początkowo nalegały, aby wobec Meksyku ZlliilO~ować „twardą
linię". Prezydent USA nie kwapił się jednak do jej przeprowadzania. Roosevelt żywił
~y1npatię do Cardenasa, uwaz<1l ponadto, u. 7byr brutalne nac1,ki na państwo ,ą,rcdnie
rr,ny,,1 zv. r(1t 1c ~·p \\ stnH1, blr ,:~zeJ \\ :,pC,lprc1cy z N1emca1rn ta~zy~low~h.1rn1. (_)qarecz-
nic I h1idnia l lJ42 r. przedstawiciele obu kraJ(>\\· ustalił 1. 1z Meksyk zapian Starn,m
Zi1::dn,·,,:11. n) 1:1 2,l r::,ili,)n}' dolarów za zr:ac_jnnalizowane 1:1i.-11ic a1:1erykań,Juch kom-
1

pami nafto\\ ych.

\\\,kutck \\')da17e11 rev., dur} rn) l h l\kb) k nie ,:ostał w J t1 i 'J r. z~iproszcny ct1,
ud z iatu w Lidze l\,HPdów. Dop1.•ro 7 września l'fl, I r. dckgw:jc NH.:nm.:c. W1elh.1cj
H1 \l;m1i. l li~1p,m11. h.111,.p, \\'Ind, 1 Lq>Prni 1IC\1yh wni<.>~ck ,, pr:t 1 J\'l i,· 11·1•11 kr;,ju
d,· i 1r1 Nan 1dt,\\, lł/;;d r\kbyku 111 ,1u1.~111;1 11dJ1P11inl1i,i! l'"l)'IV\11H,· 11.1 ln1
wnio~,A I I .1. \\'l'/.e~ma 19 ~ l r Z1,rnmad,eme urMne L1vi Narud(w p11y 1<.:ło _w<l11u-
r1< ,;111c' Mebyk 11;1 ~\,et·,· ._·zh,nka. Rychlu !c'i ,~111:,w1yl un ~wą ak1ywrq I nie,:ak,:ną
pc,1_:..l·t~·- kur:\t·k v,Tntnic' put,;p,1_jąc \\~zdkie przei,n\ }' .1gr,,~,11 \\ ,;to~unka,:h rm,;dzy-
narcdQ\\ ych. \\·\sl,;puj,1c: pr zt·cnd.o cbo1;~ti:ośc1 widu pJ.1\stw cur0pejsk1Ch. nie.1a-
1~1ic'rn1it1cych ,tc:,uwać ~J.nkq1 wehcc \Vloch, dele,t',i.lt Mebyh.u \\ Lidze N:1rcd(,w
7:11,:d,:I 2 lipc;i I 936 r. \\':,tł ,ym:1rn.i aF1,·s11 na ł;t1op1ę, g.l) .i ,.\1 I'' ll'l'I Hmm r.111c·
\', ,p,·~,,t, 1·w11111k11Hn1v pr,;d1,·1 , I\' 11oinw1 c,d\ •;_1 1,lclll 1rn,;d1.vn,111,dnv.\c'1 z,1•-.1d
rrc1w11jd: ,,1~t,11m: L1m,·c,_Lt1ny'" Mch.~)h. zh,zyl ki. ,1, LiJz,· Narutfow 1i:kcjc..luwane
1m•h.·q> przcc·i11 h.n arn:s_it japnr\sUcr na Chiny. A11sc/,!11s.1m, i Au,trii. z:1Jt;C1U Czechos-
lowaq, i agre~J• na Pnlsl.. ,. •I 1nze<'.nid 1919 r. prezydent Cird~·1:a'> ngh-,11 neu!ralm,~C
'•Wt')c:C' k•·aru wnh: l' J,,,,,nll1ktu ,;wiatc,wer.o; 24 maj,1 l 940 r. Ill'c'7)dt-'nl C;hde11a•. prr~ p1I
l'"~ła Pobk i 11· l\kh:, l..u, dra l\fiec·,y~l;,w;, Marvhkw~-ki<::'go, 1 oświadczył, że „l\kk ,yJ....
m1,aż,1 z..t swoj,1 p(lwinn,1~ć ~oltdar:,zcwać ~ie z narL1dami UJurzmior:ymi przez obce
p,ti.;~i i bi;dzie nadal utrzymywał stosur.ki dyplomatyczne z rz[1dem pobkim" l\a-
,tępnic' .!J, .m ,urndniu 19-L,'. r. r,fiqal114 wizytę w J\fehyku złctył premier rządu
pul:-l,1,T(', )'t'lll'r,11 \~'l:1d, ,L\\ S1k,1PJ.i: pudp1~.;111" Wt'.•\\t /:I~ tli 11: r11w111mit'nic
" 11·nl,1,,: n,, p11q,·, w prll'i' r\·h-1.~}I, )r, Jyq,;cy i'til,1!.1111, wp;1!n(11•, .. 11\cil I lr;,1111
i mnyd1 h.ra1i'. w. W rzcoy\\1~tc.,c1 " larach WPJliY nsit-rlhlc
1 ,.ię 1, rvkksyku okd,.•
l ,S t) ,1~1ca l'1)laków.

3. Polityka dobrego Sif,it'dJ:twa

L,t,: dwud1,ie'-!e XX w h:,ł, ~zc:t)l<.1w 1 rn oktesnn dumii:aq1 l'.S/\ w Arne1yce

Ś1< ,dl.,,11,,·1 1 11.; Karaih;,d1. l\•1.1 1'11,•rtp Rin,, p1cć p;uiq,,, rc·~•iunu. Kuh,;, P,111;im1c·.
N1Ltr,t)!Lll,,. lb1t1 1 U11m1rnLm~·- uv,,u.c1uu Z<t rndurn1;1h:y prult'klur<1I SL11H,w Z_red-
nt1CL<.lnych. Intcrnc1:qc 7bn•rnc l.lSA I dlu?s7a lub krótsza 0kupaqa tych państw
wpływ;ily na sian ,.tu~unhiw rni~:dzy.iml:rykm'l~kich i doprowadziły dr: ich gkbokicgc
kry 7)~11. Pok;u,;_jła !c wyndnit' V Konft:1L:llCJa p.11\stw arneryka(1,ktd1 w 1928 r. n;.;
kfrm·.i \SA unicmn.ili\,ily uchwalcme za,udy niei1:rtrncncii.
Pi,·i w,;zt· , \' rnplcrn) lm 1;·:n \',' p, ,lt f).: t' l :sA \\ o[,ec Anwr yki ł .:1c11'1~~ iej 1\·y,ląJ Hly
ta Pil'/\ dni lur\ H,·rhl'rla Hun,,·rn ( JlJ'.HJ l'H ~) .k~1.c1,· 1akP ('l'l'/) du1t-dckt , 1dhyl
, r, w ku11u1 l'i'2t: 1 „p<1dr< 1/ d"bro:.1 \ttdi" d" d1ic"1;crn p,1r'1,lw l.1tyiw111nnyk.m\l,.id1,
,~1pc,\1ada1ąc 1,·L\i2llaqi;: LISA z rnh .,,tar,ze1~n hraw" na pon.uli ,..achodme-j. \V 1ed
nYm z picrw~zych uświadczeń pP ubj1:ciu urz,:du Hcuvcr L.itpowiedziul, że 1uc b\'dzic
•,tp•,cwał dcktryny Wibnnu ,. un,awar.iu państw, gd)i: WLią?ała cm Statt} 7Jcd-
1uxz1.mc w kun!likly z kraj;i.rni rq:i(,nu. \\' 19:1?0 r Depart.111H'1H Stanu opuhl1h1\\al
!l'ferno1·,·,nd11m c dnk! ryrne l\·Iur:ro<' ·ego, Df.it;Kc,v, :11k przez. J Rcuhcna Clar L,, kh·•r<'
492

~livierdzalc. 1ż rrawa de 1cten\e1:cji l'S;\ n;J p6lkuh zach(•cinicJ me nalc,y l..te7\Ć

L tz1 doktrym1. pL 1 nicv,~1ż dotyczy una sl,)sun~.(,w z E1m:p;1, ;1 me: .A.111u:, k,1 La,:ir;;,L,
\V zwi:izku z tym, rak zwane uzurdrnenie dcktr'l 1:y \h,nr\H.'' ei;u pcu: 1. Tllec•dn1<1
R(•U,e\·elta nic pcwinnc JUi lwć sWSC-\\ane. co (1czywiście llJ<: ,.-zr,K,a. ~e Still1)
Zjedno..:zone nie ninł:'.•1 i1;t1;1wem(1wat: \\ uzri~aclninny..:h puypaclkad1 J\k111nrand11111
CL11l.;1 L,llll~/,JI(' \li\"\_ tylk,, d1,ktr111;il11t' 111a,.11tl111, 11i:1 rnlt'l\',t'l!l p, .1h· iii( '•,;111,,·
1p,,;liv.,,,,· ,!i,•,,,1,.;111,;1 l;1L1> i, 11111k1d. 1\1,l>n· 1',11.•.lw /11p,·1 \ l.1 I;,,. 1wJ w1
!,\1r111u·l1le d1 1 tyd1u;t~(l\\t'J llllc:.l!'lel,1L.Jl ddd1yll) tvh,1111,e'er,1 p,,~.lt:le i.11'.!,d1•
w 1\meryce ł aciti,kit>I ,,,,,yty\\111c>, z11ł.i,10·.a ie I h1t'\'l11 C1.\11il Hl,T,· re~ly dohrt'J ,,,(•ir
wulwc rari~fl,· n:gll ,rn1. 7;,pt ,,., it'd,i;1l wi,;;c ~11 ,11ni t 'Wt' w yc( d y11 ,111,e t ą\!11alt',w ,,1, 1u111 .1
1 Ni~::iragu1. et, do" 1,n;1li1 :-:r,; na p7eli •IPW 1lJ \~' 1 I 'J ~ l rnk11 ( )d1n(•w1I lt'/ i11t<:1 \\l'JX 11
\\ Dc1mmk;m1e i Sal,,a{k:ue. kt,,r,.' 11ie 11·\w1;11yw,1/v :,i~· ie ~11·,,1d, 1,11.'f1)lclrn,;c1
i111,111~t·,·,ych w1,h,·,· US1\, a tal-n· w P;i11;11111,-. )'d,1t· w l 1!>l r 1,yh11chly ·1an w\1!,1.
ll1'"11ai111a1;1,c· ! S 1\ d,, 1;1pr„ll',Hl'f1'111;1 1.i111 po11;1dL11, 1,•."dn11 1 li;d,L,l,·m l'i(\l r
/\d11,1111;,tra,·1:i 11<,,·,\,·1;1 rn,· :nuh1L, n;il,·,1111,1•,1 1111 ;,hy 1l;w,,d1i, •;k111l 1 <,i. r;,t,,
wego l:r:,zy~u eknnomicznegr, 11· p,u~~l\vach i\rncryk1 Licn~~krq Przecmme. ·,•· nh1( -
nic: wła~,nych u:ten·sów, uglus1urn, \\ !•)}('i r. Prawe, Srmwta-Hawłt-)a, a 11 ICJJ2 r
prNekcjL·ni\t\l"Zr1 e ,,rzep,~) U<e,, 11111 All ,f {()32 ), Uure dra~tyczme rndnrcdy t,,n 1y
celne i utrudrnl:> ciL·~ti.:p te,vJ.l'Cl\', latync,,rneryka1\,kich na rynek l IS,\
() \i iele bardzte,1 z:badrncze zmiany wpwwadzlł de: latynoameryLrr\~hcJ pnlityk1
StanÓ\\ Zjednoucnych nnsu;pny prezydent, Fr,,nkltn De!anc, Rcnsn elt W) kaz) \\ d
en 0d dawna t;umere:c.c,,,anie prcblemarni i\n1eryk1 Lac11',kiCJ \\'prawdzie Jdkc
a~v~tf'nt ~d.rd:irza rr,;,rynarb \1,r1 it>nne1 w cD1\,1Ch \\'tl~(,ca w:ll::C.tnrc;yf \\ 1nk1\1cn
Ll;;cl, 11;i ll;11t1 1 IJ,·11111nl.:,r·w, al1· l'<'llllVJ :111,w111ł '\Il' 11<•:•l;J('I \\' J<i.'~- r l.ll·,I,·
ul,1q_•,tl •,11· ,, ,.1;,rn11,,,.,1.,ll F11l1t'l11,1h,r;1 ~Lwu f\J,,\',y .l,111,, 1;11111c•.,,_ił \·, t/,l'-<l,.,.,11,i,:
.,rnrcign Affmrs" ( 11r .i z I 1r:r- I ,11'1;, kul pt Our fu1n,r.:1,· Fulu .-: u l),·11,0( rut,, \ 11 11·_
Pi,,,J! w rnm. że LISA nw maF) -pnwa am ,,bc,w1;pku k(Jnty11m,w;1c pol,t)ł:t ,nten,encp
1,ubcc slabs7ych pai'1~t\\. ,Je~li 1cdnnstrrnre rnterwercje w spraw\ WC'\\ll~tr'ine ir:mch
prnl\l\\ za~t,ipirny w~11t",lrrac:1- 1.1y:,L1my 1\ lt,:LCJ pmz;;dku 11a J:-..ontYne1·c1c 1 :zm111e1
,Lym) ,WUJ,! 11iep1p11larm1k"_
\\' pr1cm<'.,w1e11iu 11·:111gt:r11i;in 111 k:1dcr:1_·1<.· rn:7\'d,,ncLi ,J m;1rca I 'I, i r WvJ•.-,
111,·d11.1I I' h ,,m: pt 1ir11cj 11,J.,,1,11;:111111(·. l i '.,11,nv /1vtlr.1 ą i"nt· l 11;.I.: 1,r„11;1d;1ly 1,, Il.id
pulitykt: ,,d1:h1eł'.O ~,1~ied1twa" l\1a1. .. ~zanuwania pi.iw 1r:n:,,:b". Bardzit'J ,L,:1ei.:oll111u
1mS1,1.i! o tym 12 kwietnia 1933 r , ol-.aLJi moczystu;'.;c1 ,,Urn,; Pana111crybfi~k1egc":
,J~ll,q 111av,d1.i\H:gu panamenkaniznrn pcwrnnn hyl po,l,;;p(•\\.,Jllle, któn: chiirdk-
lt'1y111je dnbrey1: ,ą~1,1da, .i wite w1.iJe1m·e t1!1z11rnienie I pnp11e1 me. ;y,th\'.-)'
<;Za<-·111wk dh1 ud111iennyd1 raq1 Tylh, 1, te, ~l'P"1ih 111oiem) 1h11d1 ,v. ;,( :,y,1..11,,
l_t(,H·gp potblav,) up1c1;il:,łi) ,i\· n,, 1at:l,,11i11. [H'f.Yla:1.11i r duhrej w1•li"
l't'·li,!lk<,\," 11·y11u\\it·d1i R\1(1~,·1l'lL1 !r,1l..!1,11a1:(I \', 1\11"·11·n· l 11n11-.kH'I 1,,l."
nin, 1ek Jfl,Jli,[,l' ir:11e,y, :tł,· ryl'itł<1 ni.:11:,h, •-.i\·,,,. ,,11!,w1;1J,! ,,n· I "111·.il'lllYc h t1c·,,u
Pien\ ~zyrn lestem prawdziwyd1 ir 1 te11cji 1;c1\\'CJ rc,lityk·1 półr1ou1namer:,. kańsk1e.1 ~rnl ~1,;
str,s11nek de, huby. Popran ka Platta z 1902 r. daw,,la US•\ prawu cli· inkn1 cnqi
w ,.,ewn..,:!1tne ~,pn,1 y W')SJ':r. z c,c;.:u zrcsztci chętnie knrz1 ~tano. ~uwercnnu~ć p, ,ltty„I
na I ek()norniczna Kdi) hyła 1,,1,;c mou10 "l'rrmKA1na. ale :-.prawuJ<icy dykt<1tcr~ł..;1
1,,fadzi; \1 pa1blw1e Gera1clu tdachado ( l 925· - 19.B., calkow1..:1e tu .1kceptc11 al. DyJ..ratm
,-il:·•1yl s1~· v,11_:,· popar(icm Sti111<'m Zjcdll\lLZC•Tl\ch. c:tdllU dał 1\y1;,1 ['11.',ydenl C(lohd,s,c
w prlenH:m 1n11u na VI kc,ntcrcnq1 pa(istw amnyk.a(1sk1L·h \\ llav, :,me \V l 92l-: 1.:
„l\.ub,nkzycy USE;?rwi1 sukces, ,edyz rz~1d iL·h jcq :c:tab1lny. W) bory od7.\\iercieJl:qą
rtc:czn, 1~1;1 opuu~· P?'Óiu, a :raulamc do u:h fmansów wzhuJza pm\·szc\.:hny szacunek
1 podzrn "'. Tc r•pl) m i~1:, cznL' ~lov, a pozr,st. m al1 \, gkbok nn l,;ontl 1kc ie z 17.ccz:-,- \\j stos,:1,1
h:uba11,h:ą w ktr'llcJ dyktator knhrno w1.pr,rni,1ł ,1.,,, z npozyci,1, a ls:rnj roi:qnl \1~·
\\ d,1tllllllllL/ll\'lll k1,,1y:-,I\' R1;1d1 f'·,:.td1;1d1, 1'1,1 l,1,h1,. ,.,Lo1·1c/'·,h ,1~· 12 ·-.1,·rpni;,
I')·.;\ I \\ \\'\llll.!1 Ili.I'• ,w_v.;_li '•,IL'lk"w r Pll>l,·:,low :-1n,łl'un\Li1. l'il up,1tlku [\l,I( li;;du
11a ,·11°k rz:1du kuha1·1~kwvo ~t;m; 1 ł Cffh,:, M,rnud de Ct'~pede~ y Quesad:1. ktt'w>
pudn,al 111,·c·al) mie,i,1c. 4 \\Tlt':inia nastąpił hmt \\oj~ki,v, 1 tzw rewolucja ~il·1,:a111{1\',,
kit'ru·,1cmy prza ~ll"fl,mla ru!F,·nuo Bati\t~ Z~lldivara, 1-.tór:, oJ tq 1~w, Z,Kl;J! u.l)cf\\\·,i('
1.oraz 1q~•kszą tT'I(,: w zyc1u pplitycznyrn WY\PY Kulel'le rz,1dy r<,,,nie1: me trwały
clugu. a urz,;du1ą.:) \\ Ha\\,HlH.' od ma1a l93J r. amba~ador USA Sumner \Velle~
,aprnpo11, l\\ al pn:z 1 ,lL·ntłHI I Ro(1~c, ,·lir,\\ 1 d, ,k, ,n ani,· inlcnn·nqi zhn,jnq. Pruydenl
1;1111· \\ cli, ·,,;i 1d,·c \ ,h >\\,lllll' 1 •dr11inl. '>l"l;k lid :,Lm, l\\ 1,k11, Il' Wł p1 r, 11·• ·11· , >/11,lll,il, •li\

1111w1·c1crnv \\ DH11dh.u 1.Jpl,vd..:Jn,u1q p<1lttyl.i J(l\,Jc~u ,,,j;,icJ1lw,1. NK bylu lt'

_1eó1ak rówrn:m1acn1e 7 1engnaqą liSA z utrznnarna v,plywC,w na Kubie. ,'\mhtSc1dor
\\\·lic',. hcz uud,ania ~•c,; do prz,a•1rn,cy, znalazł mm: ~pu~uby, aby dnpn_madzil' do
upadku 11ic\l-)'t_"odnq!o rządu Rum ona Gr:m San l\ L1rtm;i I za~tąpICnia 6 0 znaczmc
bardz1q sprzypFJl)lll ArneryLmorn rz;1dcrn Carlc,,u l\lend1et 1 I I}: l I 9 l4J. Z t}rn
wla,'.,nic rz,1dem podpi,.an) został '.:>9 nm3a l <J34 r. Traktn n ,tost:nkach nrn;-dzy RcpL:bliką
Kuhy :i Stanami Zjedrwc:z,:n 1 rnL któr:• znus1ł popnrn J...ę Piana. \V artykuk· 3 tez:o
tr:1kt:11u /;,strzciPrn• jednak v,)rnhm·, 1z prav. a 1.·sA do ba?} Guamamm1u zm,laJ;J
1,"-h"11·:11,t· ll<'1 11111a11 \V 1y11111· ~,\111\'nl J!H4 r oba p:ui.,l\\;t p1,dpi·-,.1/y li.I',. Tr:iktal
'·' u1;,1t lllllll'" I rt1nf111h, Re, !f'l/1/lifll,ll, kllll\ /,;111,'\\lll:.I 1111Pryld dllH'J1L111:,ls1111 Ili
te1,:;:< 1rn ekunorniczm m na 11.y~pie.
Innym pań~t\1em kan,,b~l,.m:, z kt{,rym l 1S/\ u,iały u::t:h: l..h,pPt',-. hylu llait1.
Wsprnninali~rn)' JUŻ, że 16 \\TZe~nia 1915 r r,:wl ha1tafr,J.1 1mevony h)I p11dp1~ac
L:klad. któf') leł".aliw\1-ał okupaq;,; \\'Oj\k,.:,1s.,1 kraiu przez Sian) Zjcdrn,, ..,cme W I ':J:12 r
pn_·/) dent llaih Lom, Bumo 11922-- 1930), popieran) pucz l fSA, podpi~a/ l'ft !(!~· na
przl'('.łuzcnic uJ..:ladu 1, ok.upaqi z 191 '.i r. Faktyc?n\'r1l \, ładq kraju był "ówcza~
r1.·11n:tl IPlm IL Ru~,dl, Wy•,(•ki Krn111'-,;.r1 !IS/\ w ll.1111 [() ,,1wlnia i'.J:"J r pi'>;ti u11
du ··.d,n·tar~;i '.l.11111 lkmy L S11111\u11,1 „l\<irn{I 1111:-dy 111,· :1.1„hil k1"k1: h·1 w, n·,1,w,1
-.;7c.1 k(,nsultaq1 ze mną". \Vobec 17ądó\1 Bomo ;,(~lic' jC'dnak ,vzrn;;ta!a upuzyc:_1,1.
Okupaqa Haiti h 1b v, Ameryce Lac111~kic1 bardzo niepopularna, co U\1 idrczrnlo ~i;;
rn.in na hmf, 1emjach panamerykaii~ls:idi. Tal.;żc \\ Kongrc',1, l'.S/\ ni~ła krytyka
0

puhtyk1 interw\'nqi. \Vy.:orania wnj~I-.. z Haiti 1ąda! \Helokrotnic ~cnator William 1-l.
Ki Ilf, d,·1rn ,kr,lta ,. l ,t;,h W I.< ,11,:u 19;'9 1. rna11ife-tacje i niepokoje ~pnkonc w I !aiti
c!n:,,7.ly do tero \l<1pnia. 11 muri111·s ,ił:1 tłrnrnli niq,okt ,w
\,\' dnn,,·111yrn 1,11;d·11u 11 K1•ll)'l<:l·ll' 5 ~rudnia l'l:11.J I pn·,yd,·111 llrn,\n 1,q,;,.
,11,·dn,ił, n· \\ ycufa woj„k.21 1 H:.i1t1, ,.1,,ls: tylko ,ytu::lLJd na to pc,1.\1oli". Departament
St;mu W) shil wowczas ,pccJ:1lną kom1~1~· badawczą na Haiti, :i C:l'Hcral Ru-,,ell został
w li~tq1:idzi,· 1930 r. za~lc)p1, ,ny CV\, i!nym 1eprczcntantern l S/\. ls:tórym 1u¾lal Dana
G. J\lunro, <:h plomala i zn,mc;i /\mcryk1 La.:ifr,l.wj. Od tegn momentu polttyka US/\
1, ( ,bee I l,Hll zaczi;b nabic-r.Jć nowcg,, cba1~1ktc1 u \V ne;:,oqaqach 1 \\ ybr;1nyrn
 494

1H li,tt,pad:1 19'\(J r. 1·orv,ydc111c11, ll;,ili Sk·111P \ 111cvnl,·11,, f\l!,nn., Z,L:adza! ;.1,· na

,-~-tr,pnrnwe I uporz,idkov, ,m," v,)Cul,1111, \H'_l,-L pr·1, ·1,:dl( 1 \,·arm. naótl nadzcwu
;1111t'l;'L,(1,kiq.'u n.id :iórnni,tracj,i, l11i.111~.1rn1 l..ra1t,. T1,1ł..1at \1 le'_! spr.t\\1(', pl>dp15ar,\
1 wri't'~ni;, 11){:1 r z1,'1al pri',"/ parl:rn1,·n1 h,11t,111,ti ,1t1u.ucn11y. nk,, ',Frztxzn;-
, intt'1,,;1111i na!l1d(•wy1111.
lrnp,1, \\. n,11111,·wacli „oqal r·11d:1111:m, dnpH:rn 1w1,·1 al'1c1111,lrar1<; J~.D. l{n-
c,,,_-\,:11:1 / ,wq•111;. l'/i. Ir p,•,l1w-;i•H 11.1kL1L kl„l\ 11q;1Lł. u ,k, I 11;,1.clnu111f ,1
I'! i! r I 1\/\ 1\y1.,,1:q, 1 11,1\,1~1,· 1•,01,k,, 1 IL111i 1-;.:,\oc'111:1 ,,l.11p:1, I', t.r:q1, /1,·:d111·
w.:,no te, pr7ed terminem, gdyz Juz 11 sierpniu I 'IJil r. c•slalm zduer7 amer\ L.t'1sk1
opu,\·ił w 3 sp~· Natomiast rok,)11 ar:1a 11· ,pnn\·1c 11('\\Cf'.n pPrc zwm~rna finan,,n,\ e~.-·
me przynm,I',, rezultatu J LSA nadzorc11·aly hanat'1,;l,ic konwi.: t:c-h,e i'I/ ( 1C !'i'll r
\\' '-1111m: Jednak, d,11,J,1 pdl!')CC (1nbrq::c, \iJSlt'd·1.\il;J, llw11 ,v.1:,;k,zy Ir) ~w:; ,:,r::c
dz1clno~(- 1 ,uwcrcnnosć.
\V l:1t:1,·ll dwrnl11 .. -~11 c h P:111.u:1;1 h1 l:1 p:m,ł\1 t' 1r c;·, 11.c,,\ 1r1c· kr)11r1di•\\·;1n111, 1·11<. 1
li~;\_ l\·111.:0 1,· ,.11d,1 i,.111,il11 l'.111:11,1:J.1,·•.•.1• rnLd., ill:1 :,,1:1111,,-. /ii·d11(1,·;"n',, li •.1 ,✓,.
p.ulfl1._' LJldClt'llH" ~lit1(L'.tflL1JH.:, ;1d11111n~lt~!cJ,, 1<{•(_1~,C\t'h,1 1.t'.t\·:.d,: . . 1..,;1l;t /1;._·\i.:1di,v.(h_
11dkoln111alny traUat 7 I ')()3 L \\' paid71crnil u 19), r ~ze/ p:u,~t\\,• p::r ;q;1,kiq:" pr,
ra7 11ic1w,7v 7Jr,1vl \'.uyt(,' ._.,. \V:,Si')fli,:tomc. a\\ 1t1x.u l'Jł Ir r•rlch111·;1I '-', J'anai;11t·
pn·z')dcnt lłon,eq.-[l. Ud IL')':n c?a,u 111cn;;tl pr7e/ d·i,;1 J::la 1ncz')l) ,1,· 1d,<,1•.;1111:,
w :,pl a\1 ll' prL) l,'.<l(n\,all!a 11u,1 -.?,"t\ ba1cl11eJ 1<',v, 111.>pra\1 nq.:o pr-.1 ('LLH:1vni:1. \\' tel'.
11·vni kl. 2 mare; l '1.V1 r. rodp1~:11w TrakLll i,:cnnalny 0 pn': _wźm 1 \\ ~1,0lrraq. Znoc,d
rin uprm1·11icnia l;SA de mlL'l wenCJL ~'\, arantc•wani.1 lllt'f'< 1dki::luś,·i 1 pPrz,;dku k('[1-
stytucyJnci;n \1 Rq,uhlin: Pan,tltl). ci• za\1 ie1 al traki,/ L. I '>U3 1 :\1 l\ ku t I O 111 •\1t·g0
(1:il..t:JlU gl(,~i!· ,.\-V r•r,\ p:idl-.t: lll1t:d'/\ 11:!~(ld,ą\<'f l'l'/C'/'l \\ Pl•.'llfll I lt1h '/,U:·1• ll'lll;,
,'li,,.
ll!b. I, '_c'!lk, ,lw I! I. /:1/'.fl • ✓ c:r,1:1 ; ,rn '.,,:;. )'('y ł ,y iii' t;. b,. ·11 '"'' I '11\(\'. !I I•! ( I '"I Il [ I I '.oll,l.Jll\
Jut-, nculralnu,u I l•upiL'li.c·11~t,1u K,tlldlL: l',m.11 .. ~k1<.go, t•L·,,11.h,a 1q1'.:, [ .J poJLJlai,;
śwdki r:re-.1,1,cji i obrony. ktc'rc u?naJ,1 z:1 pntrzchn,, dla rdnrny s'>1c1,:h 11,p,'.i!11~c:L
intc'r,·,(,w" T:,k wi(,'C: clnpicrc- tra,,L1t 7 19J(, r. t1,c,r7_1 I fX:c~11~iot,,11m.C:- Pan:.im) \' ,·t(,.
,,1mk,1ch 1ni,·d,1111;11c,dm,) eh r c!,-,11 ;-tł JL'I pr:t\\ 1: dn nhrony .,,, e~:c 1er:, liH 1urn \uwer<'.1.-
noś, P;111:11m 1,;1d:d Jt'Jrn,k ni,· 1v1c1:t;'.,1l.t ,ii, li:t slrel:; K;:nah·, gdy; lr,1kt;11 , 193(, 1
p(l[\,·i,-rd1,iłjw\~Lhl,c,11i {:Si\ 11,,d !,Ili o],s:,:1lc111, 1rodr1it' z ['łl:,l.:11,w,r,r,1;11111 d:1v.1w;:,•

tr:,kl:i!11 ·; I '10 ~ 1d.11

\\. dr :rw11·,d,·111,· L11 l11\d11,·:,I\• I: 1•,,,,,.1,.:i ::1.:1T1k:11 ,.k1, 1,yc,·,l.1,1,· ,,· .. 1,1h 1.:t,·111
ze 11·s7yqkich p.:11~tw ~1-c1dkc1,hJa111,·r;kai'1:,l,;1d1 , k.a1aih-,kid1 (pc,1;1 ,lrl'la Ka11al1,
Pana1m:kie;:c,1. a sl0su1b z l\ld:syl,1em li) catni,· <.:i~· pc,pr,,1•:1I). Pol1t1 ka dni •r(·_;J,
sąsiedztwa Rc,osc1·cl1a 11 d.:·q dupq '>p,,st'.,b prz) L Z) rnL oą de ;:rnrnt·bzerna kL·,11[1k
1<',w 1\ mchu pam11neryka1isUrn (pccząw~,~ oJ \.'li konlcrencp 19n r. w l\lonte11dcc)
1 7.l' likma c1bu /\n:,:1 yk, cu, 11;1tdc, 1,!0t11e 111;,ueme \\ el'cce 1H11:q.:,L·e_1 '-li; v <''Ili~
~\\Ja[ 1·,11\' 1.

4. Ruch pmrnmcryka11..,hi mitd:t) wojnami

Ruch panamcr:,,k,11i'>k1171.1:e:-.zcdt \, ckre,Il' 111w('z11101en11v1r, ,;:r,,:cz,1c:1 e\,nluc_1,;
I kgcmonia Slan,:,w /.Jcdncc,.nn 1 1. h J>('\\ oli 111:.11.:ła, rn:·I: Lkinnk~:nv·1cn\;tl z:,sady
sv,L·gc lunkc1nnc1,1;1111:1, ;: pod 1-.cmcc lar t1 I) dz1l'~l)Tl: d,,rw11;;d,il de 7;,cH:.,rncrn:1
 \\Sl-'Óipr,tcy pa11,tw ~m1eryka1lsk1d1 \\ d1licn1 zblii;1J;1ceJ si<; WL•_ln) ~wiato\\l'j. Na
'" ,:-:rn1k; 11:i~dl) arne1)·b111~li, · mc·w:;lpliwi1" v. płynt;ł) !u itlee za\\ arte w l ,j pu1:k1ach
pn..·ndc:n!H \Vib,>11c1 1 „a,ady UJ!;'.te w Pa~L1t· 1.igi N,lfudc\w
7:;1rn1. JJ• · w1 ·i1:it: l ma Pa1,arner:, J.:afoL1 p,,tronuwal,1 \\ ysil]..;c,111 fet:ler:H i 1ny rn
p,u'1, t\1 Cn,dJ.:U\\ o,11nen J.:ari, k1d1. \\"prawdzi.: konferenqa \\ S,in Salv„1d<Jr,e (4 XII
l 1 1:20- ! J I I 1J~1 l t, która miałd f'P'.}'~l tcwac: w~.pc-lnc ,-,bdwd, ,tult .-:ia 111t'p1xliq;:lu~, i
111d1\,.1li,' rn 1\1\ .1~1 lll•.lm1tl'l'111,,11\ ,,k.i;;1!.1 'I\' ,,:-.1.11,·, n1w 111c11d:111.1, :ile pf(ih·,w:"·,,
1:,><.:l1/\111y\1',1, \\'',:p.:łpra,.<; pa11,I\\ 1,-,,.1111111. I! 1111h:1,i l'J.'.' 1 '"•·')"'"''.'L, ,-.1,; ,,. \.\',i
··.,'yn,Llt,mc 11 gmachu Lun l'an,111:erykar~k1cj kunlen:m.Ja pai'1~tw śnxlb>wo.111:cryLm­
~-k1d1 pPd rrzv\\cdrnctwcm sckrcl,1rza ~tanu l"S1\ llnt•he~a. Na JCJ /,akońue111e
p1•dr1~,1111, 7 l1Hef\! I <J:~.i r Traktm ~cneralny u pukuJu i przyjafn1 or.11 kilk.1 ~.um\ćn
•. ,11, wt) m m. in. <, p1,\1 uła11iu M1<;:d1, narod1 •\\t'/c"O Tr.:- hmalu ŚrnclkP\11,;1111tryk:u'1,klq.'.1 >
i'pu,.:.1 p11t·d,.1awic1cla111i pa11s,n1· ft'fionn n11;al,, du 111ero \,cl1odzii 1 ~ oby11aceh L'SAJ
, 11 d7 o ,,pai:it::1 --:11i11 ,hrniei"i l 1, hwalun, ,, ,.t· ;u lll 1,1 ( ;\",,11t ·1t1ali h~·d11c ,,1<,' ,Uad:11.·
'\.'\l(l 11dnw1ly <.;,1!\1;1d,,1u ~ ·ml. lłllm111r .. ,,11 ')Ol:, :...J1L11<1,•111 ·•·,(111. 1'.u•,l;nl1
.'.(1(if, O,.:h,.,,,__ ,11,, IU\\lllu'., 11 C,v,,1tc111al:t, lh,nc.lur..1~ pudd,idLćl W,lll ,,pur J'li1111u11\
('Pd ,11b11r,v prc::rp.knta I_ SA \Varrena G. Hardinga.
K11nie(Zm.>:~ć rdom1y rnd,u panameryka11.,k1er(J wyk,1,ała V Kunfc'n~ncja paii~tw
ameryka11,kich, obraduj,;cu w San11ai.::0 cl,, Chilr• ,,d ?'> rnaKa du .ł map1 J•;:23 L
, knnkrencj,, !t' /W,mP H'Z r~mamtrykafokuni) l\1e rnqc'I w rne_111u.cq1;1,·zyl'.' /vkksyk,
rd 1 1 l..",'-.A r:1e uzncmał) \\O\l'c:/'a\ rz:idu lq:o·kr.iJu lpu)dl'nta Ubrcgnn,:I Zgr>d1ih.'
l H'I'ulanurn·m L 111ii l',m,111~c1 1 kar1~.kil'j 1) lkc pafo;t IH.l btynomncl") kar,sk rv, które miał)

:•,lownki d1 pl, ,m;t!\ en;,· z t 1SA. mori) ddegc,w.it·· i;r7t'Cbtawicrda eh, Rady Kicrow -
111c;,·11!1111,,11:1, kuki dnvd(,1,;;I;; o pn,)'_r:untl 1 ,hbd,1L· q1··h:ycli lp(1111;1d/t·11
, 1h,11J..,.11"-J,i, li >J.1d.il lu ,,1.ih 111 f•llt'"-Pthll\ 1;1, y111 I ·1111 hył ,,,.k1t·la11 'l:11111 I'\.'\
\V '.'>dlllld)ct- rn,m,11 11~/),.l) 11,lt':.lrncy ~'ll)J'll~,l iii ho11L1l11.\ al:,k 11:1 le- 1a~c1dy.
1--l pal1°.1w bi) n,i,m1eryk;11·1sJ.:1d> 1agr1,11l11 Wll;'.Ct wyr„fonic'lll ~k ; 111d1u, j~:~li nic
du1dzic de z1rnar:, Po burzliwych d1 ~ku~j.1ch •·~1ą,1-".rni:1U 1uJ11ak komprcnl!i~: ~kl,,d
Rudy Kicruw111cze1 Cnil pozuqat n,czmi,:ni,:ny. te znaczy w dabzym ci.:t,",ll wd1"cl1.1li
do nieJ tylko reprezemanci clyplomalyc:znr p,111~tw !;1tym,amu~ka11~kich. akredyto\\ani
w \\•;p;z\ 1wtuni- Na\!_;111i,1:,l 11a (,g1'1ln," k"nfetn1cj, pi!nslw .1111eryLn1•.k1d1 (kHllkn.·m IL'
p;n1.111:(·1y~;111•,J.:1,·1 r1;1ll\ 11w1•.li ,,d1:1!l ,v,11hu1h:1t· \\\'/lldl/,1, (klq'al J, llll'/ilkirlH:
,d 11111., lll) w;1n1:1 111h r;•c '·,IP'·,11nkn\\ dypln111alycll1ycl1 /I':"\ l'111 \\'o,hm /; 11: \ :1111
l'ar;,1111en kuń•;!..,ej miał by..:, (X!t.jd w\·bicrany pr,cz czlu1,ki,w R.1cl) K1<'.rowniczcj, co
mcw1de zmicrnalo, rei) ż L'SA mic1ł) do~tateu.ne konek•:._1e, aby zapew1a, wybt"·r
,wt':_1,0 punb1m, ici-da.
P, ą] wpływem wyd;11 ,dr t'"III, :peJ,kich, l 'ru1:'.v,a.1 ztk~il 11rujekt r:uwc.,lania I igi
N,1rudrn1 A111eryka;'·~kich. ;1 dl'leg,11 Kulumb11 )'(1,tu](lwal lxlbvcie dy~ku~.11 naci
1111,.:rprc'tack, d(l!..try1;y 1\h,nrcc'cf,, w nOW\C"h, rr•\v11jc1;nych 1.,a11mkad1 Nit'chrtn,:
, ,ht1 I', 11: '·J'•f,1,1·crn I \A 11i,· d11p11~.,·1h du 1d1 11>:r1.,.11a111,1 \d,r:·l:11,c •,1;11111 l h:)'l1<·,
,,l\\lt'.td11l 11-11„c. ze „kom:epcp zawarta \, lluklr;nic Monwe·-:~•,o IL~t ~pccyfo,:zrk
polityką l :sA I r L:1fl .Stan{ą\ ZJednuc;.,rr:,ch n.:11.·rv. uje ~(,bie r,rawo do J'-'.I defimowam,l.
n:L:rprclu\\ama i ~tnsowani,i"'_
Naj,1 ii;hzym usi,1)c'.nH:~·iem V K(>1tferencp pa11ameryka(1~kiej h~ Io ud1wale111e
Trc1kt,1lu w ,prawie uml.:ania luh 1arohic"ania J.:cri111k11,111 nrn;d1y pa1hh,a1111 amt'I)-
LchLrnL Zv. :u:o re trakl:1te111 Cildtdry. ml 11:11\1 1>k;i u:1l _1„tura, p1 iT\, t •ch1H t,tc·q.T
dd<:'facu p,1Jaf'w:1j~kir1 11:1 krn:lt"L"ll<'J! \I' ~a1;ti.1,!.'11. !\lam1L'ia {iull(h, '/.n;i, 1,·mc
trntlalu r,,lml1) p,:lt galo 11:1 11slall(1\\lt'11i1, hwkrt'111er,1 111,·d1,w1n11t n,,1„i,11yw,u•1.i
0

łych ,1•u1{,w j,J{in: Hi,~ 111(),l'I\' być 1ozst1rq-'._llięlt' n:1 dl()d/t· d:,pl(llJl<ll)'l"Zlll'I, lub na
muq \\l'fl'~llllJ~tych ukbt 1{n1 1 1·t •n •n rnit'{1 1r,i,;di'.) p,fr,t\'d 11\ \Tl-:. P111t,T1<1l un lc'L
1dc,·vd1 1\1·:1111L· .. pukt'1J ibn 'Jli) ". a 11 H;c L,11hn1u n1.' :1hrow1m,. pr1t kr:1c1ai,JCL' p, •tr1.chy
0

li,•1111t·, /1-ll\(\\;1 J•:1(1•,[\',

Ti.:ld:11 ! irn,dn 11•,(;1,1:,111:,l d111c h;,m1,1c '!,ile:. 11 \\";i,,1111_l'h·111c- 1 l\l1•,1lf, 11,lc-,,
kt6rych jedynym 7:tdarnem Inialo hyc rowc:,ta111c h•tr,1,_11 hac'm•, ~ze 1 1("un:i," ,n ,1<"
/111·,-s1igauó11) w r~mc 7aiqnicma sponi. Pf•d~la\,O\,·cJ w!,.: \I rcz1q;,;:\·\1,;]nIu kuntliktu
miała pełnić właśnie knrn1,j,, badawoa. totc7 ~['<"•~-d,r,wi jc_j r••\ ,,:,l~1m:1 l1aU,11 pr· 1

,\vięca s7c7ep:·,lnic 1Y1clc m\ai:i. \Vap;1 trak1:,t11 t,c:,1,dn pdq:·ab n:1 \, ~k:mu1i1,
konie<..zności uslw,ia w~zc!h.11.h, p('f'khaFi~ ych konflikt dztabn ,m,1~. 11 okles,c 1,r;k)
bw11,11 b,1da11, IL'J. Sbhl'~, '/,1~ n;i m.l;ilcrnu. 11 K;,li l'C'711lu,·j:1 k1•11;1,p 1,1t:· :,n,,1:1111,
r-'• 11 ir'-11,11,·/ ·1„11,lt'1l·,u1\,1m· <.t1Pn\ i\',, 1,1_:'111, 111i,•,.,i-.,, ,,1•,,1 nw "'",1.1111._ 11,1\11. 1 --"')
tH;d,i I IIL 1,l11111)) 1111c1ly ,alk, \\llc! :,\11·1,ud,; puc1y11~u, 1 Jn<1l,111. ·11,1kl,1l tu, 11,1,d
memal pow,zechn 1 zasięi,-:. gdy? pcdpt,aly i:o i taty hkov, :tly w,7ystk1c- p:,r',;,l\\,L
po'ta Argentyną, na!e7,,c·e w6wc1:1s do systemu F11,arneryka1;sk1egt1. Traktat (,nndr:,
uzna(- n,ilc7y 1;1 pic n\ s7y, chociaz oi:ranic7C\ll)- krok do usli!llt>I', ier·ia deki\ 11Tc?1 ·
rncdrnmzrnu uchwny Jl(lKCJL: 11· A1ncr)1C Lac1ńskicj.
tvlmrn 1st111cma lr,1kta!u G,_,ndr_y, ruzwiązy\\"anic: ,p,,rc',1\ 1 kcntl1kti1\1 \,· AmLTYl•:
Lacuisk1e1 bylu DCZ\\ ykle ,kcmpl1k11\\'i!f1C. S!qd te/ rrcibk1n k, ,pl 11k((m {lllllt 1\\ !lll'
wróul na lc•rum pan,1rncryk1ń,k1c, h) r:1'/ ws/c'/c l·yt' ro1pau·1,H·.v n;, ,1•cc1c1l11,·1
111i¾·d1.\11an,d1:11·cj f...1111frr-_•11,·1i f':l'hl11· :1111,·1yk;;fr.J.1t·h w ~--111.:1111· L11rn·\ l11H'P 1 :11ht1.1:1
\\ \\':1.~/\111:ld!!I(' Pd 1(1 /'.li!dillll 111:10 I ( 111 'i ~-t\<./111.1 1'!2') I )"l'f\ 11d ✓-1:1k d,·l,_!'ll( Jl

JwmlLic,IL l'<tli•Lv, Udn1a!t%1 11 W.i~Ly11p1_,111c Kc11wc11,p !,'llIL1,d11d ku1:,1hc1,.11

m·it;d7)amerykai:,kie1 miała na edu u1.upd111emL' 1 wznwcI11crnc po,.lt;;p(•11a1,1a bada11·-
U.t'gt'. pr1c::11 ,dna 1ego 11- traktacie Gondr 1 . \\' nowej 1(()11\\CJ,cji u11-.a11c 11, ii;c ,e
k()1t1h_Fl lx,da1, LZ11, o k!(rcj mt'-1, il traktat (iondr:,·, będrnc 1rnala niwn1t-:t , harai.tfr
konlyh,1c)jny !Co11Jrn111 ,h, C-01 11 ilw.-itin). Kalrn111:.1~l tlnig1 dd,t:111cu1 pudp1,w1:,
11· \\'aszy11f'lrn1ie -- Twktai !'L'IIL'l"alnv arhitrnit: m1~·d1y:,111rryk:1ibl--1er1: "p1,tqn„t
\l'UJII,' 1al-.1: 111,!llllll!"!il )'Plil\"' IEll•lll<1\ll:j i :1kcq•lu\1·d ,1rlil(r;11 PIH•l\l:11k<'\' \ 1.1,.. 1·
\IC•dd. l\l/Wi:,1\ll:111id l.111;ilik!(I\\ 1111(,'\!/\lldl<•ll1,·,11lh'" (/11,1,.,/i,, , I',) ll,d:·1
szczcg(,k111_1 wyhcrnnu spl_1ry , , charakter/e prn11 mm, h:tt,r· h;d,1 v•dleg:lly , 1b, '\l'I.Jl--
ko\\ cmu :1rl::illr,,1r1\1·1. Pomewa7 Tral-.tat generalny arbi!ra1u op11i7nny zu~bl l1C?11ym1
zdaniami ,1dn;bn:r mi i 7astr?e1e11iami, uczynio1:ym1 przez paiistwa-~:, ::'natdiUS'I),
w \\'a,zy1~gwn1e ud:walcnr, r611n1cz Prctcb~I arbitraLu pc,slęp1,j,ice_ec,. f'r7e:v, 1dnar,,,
,.., mm tryb '/awiadamiania Sekretariatu Stanu L:s/\ " 1oypiacp 1•ril'z p:u'_q11,,1
S)- gnatanu~,y ze ,\\ y, h za,t11cJc·1i.
I Ji1 ,1,!1 \( li ')"'Lil\'. 1 f..1 ,n1w,v.u,p d,1•,:;l,1 na V[ K11ni,·11·11\"1i 111111-.tw a1111·1\.l_,1w.k1,_ I
\\ llawa1:1c. edu\\ na v,alka dctycz\ hi ,_,t1qalnqm uznarnd p7c'/ rnch prn,,nIc·r> k;1nsk 1
7asady nie111ternen,ji. \\' latach dwud7ir-stych Stany '/1cd111,c1c1K k<mtymH111a/~
_Jeszcze puli tyk<; hczpc ;1cdn1, h inter wcmJt 11,n_1~ko11, vch 11, paiisrnach ;ąąli 1·w, ,__
,1mcrykar'1~kid1 i karn1bsldch \I' wvpat'ku 11~1p11;ć, anarclm lub cbL'Jmnwan1a 1dad71·
przc1. mc,,yg1_,d1;) l h dla ~h.:bic p.1ht\ h>\\. f\.1ka,agua przez lrzyn~1~uc l:11 c,kt:pn1~111a
 b'.ła rrzo rnJdzi;ił 1 mann,·.,. 3k kic-Jv w 19.?'.11 \\ycolały :,u;.\\' k1:i.1u znow \~)htKhly
zarn1c-'-zk1 \\, wn,;trznc. W) d2rzemmni mkm:iguafok1mi zamkn,~P\\ c1nc był) me t} Ilu
St.m\ ZJcdnl>C.l\111.:. ak i Mebvh. ub,c1 wi ,w,mc hył:, tc7. uwawi,: prza p;:;ii,t\,a
lat) n11amc1Jh,J1:,k1L· K1.:d.:, \ 1: l 92(i 1 ?amadm 1tam1 dokmwl fa.'.c'lkral Emilia110
Cham;ino . . htc 11-y :,lr;1c1I pi:i. 1aufan1c· /\rnt>1 yhan(1w, wyd awalu •.,._., it:'. marinn znnw
pnwr.,,·,1 d11 N1karaeui . .St,mz,m Zj,·thH,rz1111ym udalu ,,ę Jl'dnal-. ,.•:-adziC: na lt•tl'lu
p1-.:1vdc·11,·kirn ,\\c').'• 1 fim, ,rył.i Ad,,Jf„ fHa/a, ,pr awui:iccyo flll. uprz,·d1tH' \,ladtt;
1•r1.,·1. dwit· kad,:nLJ .li /'', 1·1,1,!11111 Iwn·i'lw'1;nv1b '.J\' , 1',';C P"lil\ ~ l ,w m k,u.1y11;11,•,k 1d1.
a z wla:•,1.cz,1 .lu:111 B. S,iL,1:,,1 1 rul('ral J,"c !\l()lllad~1. klP1 ,y 1P1 c.11111.1·-walr pow~larnc
P11za ha,lmm antyamcrykafr,kinn, puw:,rańc\ po raz pierw,;zy nw\v1li o potrzcbi1:
p17.<'prc1wadz,:rna pc\,n 1 eh relurrn ~polccznych. \\' poszukiwaniu ~\'fllSZrnków S,tca~a
ud,,! ~i,: Jo l\'kksyku i u:1\,kał 1,1111 całkowiti.: pop:m:ic 1an,w110 p1>lil\·u1k. ptk
1 111al,-r1alnt'. Ryło 11 1 prawd:1n,t' w\;walllt' dla polityl-.i .rn1t'1yk:111~h1c.1 \\ l)m n:,:,iome
Dqlar\ame111 .,tanu u•.k.uz)I wówcza:, ri.kbyk. i~· ..zmierza d{i z111e,,ienia p1,:stizu
1 wpl) wu Stan,-,\\' 'i.Jl'dnr.ic 1n11yd1 w Amc-1 yu· ŚrodkP\~q. dl;itq•,•, I<:,· 111/J" •\\ <,/tThlll,1

d, •klr)II\ 11,l<. JP1l,d11:11.:j1·· K,,11ilik1 lll!'h•,:,,h.ifo-1-,P ,lllltT) h.a11•,k1 \Id,,,! ~111,l\\) N1k;,r.i1'm
za,-.,rrzyl ~ii; dP tego slnprna. ze sch.retar1 ,tanu Kelk•rF nalq„al w Koll!.'Tesie. aby
1.•rh 1s1t:· stan wojny z Meksykiem, pn.:zentując dPkumenl, \\Cdlug ltórcg,1 l,,.rnj kn ~!al
•.i~, ośrudhit'm spisku k1,rntmi~tV\ rn,•f'(L zmi,·rzai,tcerc, dt' ,.zbrn71·ma ll'f'.( 1• c1) na1y-
\1·aM 1rnperial11Illt:'.lll ll()!rn 1crn,-arncrykansl,,.i111'.
PuhtyL1 USA wube,· D,1111irnkany Haili. N1Liragrn I tll!l',ch pa1blw lt'f_ionu
nas1hla w mchu panamcrykań,k1rn dy;,kus_1e wr,k6I ruzmmema i uzmmia za~ad)
rne1merwcnc11. Przygotowanie materiałów i stanm\1ska w tej ~pra\1ic p•.•\\icrzono
11.lljlhT\', i\nwryha(:,J.iq Komisji P1awncj, J...H·•ra nhadow.ib w Ru• de .bntirP od
IK l-.\1'1d111.1 dP .'0 rn;1p1 l'J.!I I Oh1;1dj k<'1111s11 wv~;11;tly, :tL' mcL,lw(, h,;dnl' u•,ic1h<.
,1~polm: :,ta11m1·1~J...o w taJ...11..!J kwt·:,Liadi, ph iuw11Ps1 1 u,namc p,rn:,Lv, up1awmt·ma
cudzoz11.:mc6w. czy sarna zasada nieintcnvern:.j1. Komis}:! prawna zaprnpunowała
pt1)J\Tic /Wi1,?.kj fnrrnuly, ~•l(\~Zr(LtJ )t:'. . .i.adn,· Pal'l~!wP nit' ma prnwa du rn1c,.zama
si1;:: w wcwn~·trn1c ~prawy 1111·,ego„ Fh ,pt'rci amcrykan~n· 1godzil1 ~h; z I) 111 1.ap1~,·m.
pod warunk1,:m Jednak, że prnwc1 do mtt·1 wt·11e_1i h~·dnt> tad,,-.w,mc· \i' v, ypad"-t1
,,w[(li.t·nw :i.ycia i \da)ności cudznzicmców Dla republik łat) 11uamc-r::·kaii~kilh
11;q\v1<:k '-IL' 111,·hL'/flll'C/L'll\(W: ,, do\1·, 1d'lil ,,·kr l'litr1· •,l,um I lurhc•... \!tim ,1\ 1 nit· 1'n ,iha
;1;~h:\fl /n1·11\fu11c'_I. ie,'/ 1r·.1tlno\,·1 1 h1,1L ,ubilu;HJI ,1·(•w1ą·1r1111."J l·l, rn;1 1,11cm
111h11: zapytywał 17ąd l.'SA . ~:dy ży ,:ie i mierne jcgc, ,)by,1·atd1 w mn)(h paristwal'h
jc:-.t ,·ar1ui,,1w \1sku1ek CZl;::\h'• \, 11ich W)'~t1;::pUJilC)Ch walk wcwm;trznych i anarch11· 1
Hughe~ n1propc,nm1 al więc. aby , ,d p1 '.itna mtcrwemji uddzidic pojęnL' i11;c.cn:nqi
"pow0dr>w2ncj potrzebą ochrony cudzt>ziernców. 25 kwictni..1 1927 r. prezydent Calvin
(\ 11.1hd,1·c ~twierdził wyr,1i111c: .Jest I.. j dPhr:te 111;rnc. ii. 17.ąd na\7 ma okr6lnne
prawa I ob, 1 wią1ki wd,cc rn1s1,ch nhyw,1!di i ich ,da\11HŚci. rdz1d,J,lwil'k hy :-.i~,
r11.1jd,,\\;!11. (l,.,,hy i wł;\,n,1:-,l' ll,l,J\th 1•byw.1k'lr ,;1 ,·1..,·,.1.q JH>\1;1d!,,,,i /'.l'IJ,·r;illlq
mu"dt1. nawet jcicli i~tnie_i,1 7a granic,f'
Prnhlt"m ,a~ady nit:'.mlt'I\H'IKfl -.lal ~tv gl(lWll)'III p1;:ed1111l'k111 oh,ad Vl Kon-
krencp panamcrykań-.1,,.,cJ w Hawamc uJ 16 styczmc1 dn 20 lutq::o l ~i2l-l r. ScJ...r,:;tarz
,tanu ! !SA nalegał, ahy c,•,tatccznc dcc:ZJC w IC! •;prawic otllnzyt'. do nasl1;::pnej
k11nlnen1.Ji rlename.1. :.1 na razie uznać pra\,•o cli, "rnl1Tw1·n1 ji c7a~o\\cj" w sytuacji.
gdy jaki< rz;id rnLpada ~.1ę, rne panu1c nad ~ytu::c_j.1. a Z)Cit' 1 \\ b,,.w,ić·, ud.'f,,•iem•l;i
1e,1 7.1f•Juz11rw. Purnt·wai. p;11·,s1wa lalyfh•;1rnf'1 1 kar'l~kir- były \\(1\\l'/.J~ pnd1ie];,11e, rn,
p(ltrafily \\·) i;rau J\i ,u.'· w, p{,lnt'~i, ,1;,11 .. \\ l'k.t, , i,,l;,le,::11 ,te ,tal;,•.,,, tak i,:k propu11HV;d
;~m.:ryka1·;~ki pul,1)1.:. Pa(;,twa ~1t>tll,"v.ua111e1 1 k.Jr'1~kit· 1 l.:,1r,al1•,k1l· mun:11 h•,ł) 1:,.,k·,
1:Hrnc Pd USA; Chik i P,·ru t,x·1yl) ~p;'.Jr u tnu1:, 1 ,:<. n:: 1 An,:a, z;ibi,:f:tpc o pop.trL:H·
CSA dh: ~1,·uich rnL 11: Br.,z 1 h,t I Clnk' obm11.iły ~,., z11óv. he).:cm1_,11K n:yd1 ,,rcbK]l
i\t')'l'lll)'Jl)' \', lc'/JUIIJc'. I l\,.1d11c<, 1.t 1,dt·11 p,111,f\\· 1_1:1t1111;,,l;1111yd1 11,; l.11nk1 11,.11
•,1 I l,1w,H111 · 1d; ,/.,J,, 11.it t •I ,11,1•.1 1:c li\\', ,I" k,. ,dd, ,. 11111·d i \ 11;11, 11 I, ,1, <') , , 111 .i \I;, I'' •::11, .illl! ;·,,

p;i(1,t'.1 amc1) kaf1~k1d1, lW,:ri) h l(ickscrn Hu~tam,11 ,1qct 1. Jq:u proJcł-.t 11pw,·1 ,w;11n
cajpi<-n1 prLcz kubd1:-.kH.·g,.• uc,P11cgu Amoni,1 Sancheza de 8u-,l.:m;,nt1.\ 1 ,publi h n-
\'.dfl)' L<Alal v„ lutym 1 1i::'6 r. prri::; Urn\· P,:n,:rncryk;iń~ka PruJ,:kl d 1 .,kuWw,.u:) l 0 ył
póinicj i zatv, ierd7uny prL•·z konusy; prc1wną w R1P de J.11:1.·ric, \\ IndJl: 11 1.~,
i ucln•,alony l.1 lutq;o l '1.28 r. 11,1 konlcrcncJI p~1narnnykafr,ktq I\ n,,.,
,1111,·
N,1 VI K111,frrcnc11 \\' Tl;1\\'iifllt' puyj,l(l pc11.id1,,,: K(>ll\\c'i!('J,; \'. 'Pfd\H,' 1. 1:11
l';i11.11i1<'1\k,111~k1t'I 11,·1•11i111.J<,1 ',[lllkl111; I 1q•f,1',',ł11\'Jll,; 111/'.111('\'. l 1;11i, l,t>ll\'.;·11, I',
pail,.11\CI; kdL~·"·' I I r•olt •1.c1:1 !.. Jll dl\ li) lll •. LH.l/1 ,n,·111, \ ,w I t< l ,i; \,\'m j<, p,,r ldi,lc'I yk.i11:-L1
11 pr.:wacl: 1 PIH wi.11kaL11 p,,,·1,tw w r,uie ~10111) d, ,rn, •\H·i
1

VII Ktmfe-rvncj;, pa11,l'\\ ,1rnt:>t'}'ka1i,,kich , •hrc1d,. 1wala \', lvlunt,·\ 1d1.·1, uli , du .2(-.
)::rudma 19.n r. \\ tym CZi.lfJe Stan~ Z.1ed1wczc,ne red, 1.u1\;1ł:, JUL pt1lit) l.:<,ć „dubrq„n
.,... ~1edz1v, ;_i" ._,,ubc,: Am~-ryk1 Lacm~k1ej, l·<:1 nd razu wpl: n,;ln n;, zmian.; ,tnscnku\1
w rudm p;•.m1mt'l}'kan~ka1,. S1,1.;nw11 t, mruns byk, 111 i,,•d7y 11,n:, rn, l< '. ,,: \', kL'nft:1 fnc p
mr•r,h UCle;.trnc,yć Ltb.,'. de lt•r;1•~jf• Kuby I SiJlwadoru. ktt',r} •.:I; rZQLl\ 11• tym mr rn,_·nc1,,
11it' b',I\ u1nm1iJ11,· pr1e1 St:,ny './1vdno:.:;,:111{'. \\ Mrn1ln1<ll:,, d}~kutu,,ar,,1 w1<.;c m,
1ylk1, ,, ,,l,lliH' J'••k(>fll, ;de ]li' r.1, jH<'rll'•/', \\· l:11,in, 1:•klc·,1,· ,. n•t\',l,l."\\'.,llllli
pr,,hl,111p11· d . ,,rn,1111c1111,,,1! 1 l1r„rn.,•\11,,l1 1 ·11,,1111 IJ,·lt.;•.it_·1,1 11,d k.111:-L. ,.I,,
rndow,.da 11,.. kullkll'llLJl 1,:1.,·, 11 1„1_1\\',u,111t·_1.v, Jll·cblJV,1•1•,\.' (1ud111•'•.,I r l.1a1h.:J\
101.v.,1 111 rq:,innu btyi,nam.:·rybu1,.kier1' k,:; 111(· t) kw :,kr?v problv111óv. pnhl},' ✓ ll)di.
il, c'k(l111•mic,11)di 1 :-puk,:11,>·d1. Pu~ ,11.,~ć •y~ternu p.m<1n,ervl,;,u':~kier11 rl,:,,!ł
md,~ykafaki rnirn,h-r ,,pl ;iv. ,a;{nmiUD) di Tn-.t' r--trnud P111,::: C;1.,c1ura1,, h\dlk
z;Jeżab c,d rnZ\\l,tL)l\;m1d pn,bkm,-,\', •-.p1;1v-;1t'dhw1N1 ,,,dc,:111q ; par:':nr-.1q1
~zcrnbch ma, 11 .,pr;i\\ '-'"• ,,11rn ,1 ład1\ U..:kp,,.jd rm:k·-yk.1fr-,k ;i lapmp1 ,Il(,,, ;,I;, L,I,"·
"l'ł( •.'J.c'IIJC llll\l ,1(\lrilllll dtur, •\'. .'.1/cldllll'ill',,l'II l.1 df( ,1-..· l.1tyll\:;u1 ,:ryk;,u~~ "- li I c•b111. 'Ili('
,, 1n1,,,·11i.,1,;11:1.11111\,1,·k. /.1tl11q 1•cr·-,pd.l)\'} ,,i, 111,1j,1 pr,,wkl\ u:-.1;n"1\•,._r,1.1 ""-
drnniLmc.'i\\ .,1t"d11CN i ekonorrnc zncj AtnT) l.:1", 1c•.li „nad v. Il), ,,z1:,,ci ➔ par;~.lw latvnn
ameryk;1.r'r,kid1 \\ i~i 1:tk 1:11t",: ✓. I }.1m1,l..lt \;1 k \1C~t1;_i dluµ, ,·,1,". rrald 1 c 1rnc 111t·1nozlt,1 y, h
do .,rłaccm;c. 1-'rupuL)-CJl' były ]':rlnak ,li) t I adyk;,lrn·. wob,.x· CLq;n 1xlc~,l.111,, i'- d,-,
1-.orni•.ji dla doUadniej~.z,·gc• przt·:-tudiuwania.
ll1bln ~ię 11;:t.-,11,i:1\t pr1\j,1,' \\· Mont,·11.:kc- ki!L1 11a1.nyd; dokurnen11,,,,, doty-
c111,·YLłi 11m;1cniani;1 ,.t1ul-.lt:1·y p11kli1,·,,-.•,ch \ln~111,k1,11 1111t;>d1,rnu1~t.••i,1: 1t 11,. ,,,111.:1.h
/;,d„;ch;1c1 K1•11ilik1 rn1rd,y 1<,,Jumh1 .. 1 1 l\111 ,, t ,··1·1, I'.', i \11,11,.1 h1h11q,l·.t1 J•.i1.i:.
waj ~l;a n Gran Chac,:, pnb.1n.ił:v m<.'duiku11at,,~,:- dcl\,·11, z:0,,(1\, 1c h rn.-t,,d n 1.WHjL) \1 d
,~w ~poro\\ Ni.qdalq idącą kt.,nu'plJt;: Ldplt'zento\\ ah \I f.·lontl'V1cb· 1 Alt,,m·o R,·yc~
, l\,fom,el Ju~tr,, tkk):'.a-::1 l\lel.:,.yku, którzj zlc,z, li pru.1ek1 1,.utc~c10w,:vc Kc11.h:b,L
pok n 111, 7,,wi<-:ElJ,1cq•p między 1m , 1 mi 1e<lrn1 z p1n·-.1- ~/.) eh clt-hr,il 1i ::vr:·~i•- ,,t \'.,·v;1rn 1 ,
że rn,t 1 tucje _1u,: ic:tm<*!"-'l 1 1w\h'. 1-.lorc b~·lL! pm1oh:r·,e l''"'dllll'r l\\'1H,~·. Jtdn,1l1t:,.
I harm11rnjnv !l1l'dtallllllL. d llll.tlt' I,''-' tvll.u Dl('•(.'\\ Iii\° pr,J\\·dnv,y K( 1(kk:s p,,kt:iu ·.
?ic,,1I pr-•)Ckt 1r1cksyka1;,ki. Spra'I\.; Kc,Jcbu pokUJl1 odłużunu do Jahzyd1 Jy~ktJ-SJL
n:.itorrnast \I .l\lontcvidel• prz~j,;-w ł-'rotc1 kół dodail..owy dn knm\cncp generalnej
kc•nvyl1ac1 i m1~'d,yamnykafak1q, ktnry ustanawiał pnwoLmic staly-.:h I a nic: wf ho1\
J:t.k w traktacte GP11dryl nw:d1),1merykam,kict: h1111i,,J1 llada{1 i poro,urrne111;1. H•111at-
ru 1:w)ch \V~lY~Lk.1c '·-J'Ll[;-' 1111~:dzy r,rn~tv,ami.
N;qw1,;b/v11, 11:-.i,:)'mrcH'lll VII K1111lnl'IICJL [\111.i11H·;•,.~ai1:J il'J b,k, 1wh\\',1I, ni.·
·•1, p11uln1;1 l'IH I K"Jt\•-t·Jil 11" !'1,1\'.,t, h 1 ''"""l,Jil.tdt p;1t'1•l11 ,'-;(,IIIP\\IL1 t'll.l
111,m,d11wy J!ild< ► lll \', \I, ,,11nk.1, I: 1111~d1y /'d[l~f\~,lllll ililln:,,k.111,J,11111 rdy1 [:O Id/
pii.f'\\.:-lV ll/Jl;Jllt• fm 111.1l11i.: /:t•,.cdt l'ill'llllei'\l•t'lil 1i /\n:, ~ul (,srnj rh1,d ht•Wlcill:
,.7;JJnc: f',!l·l,[\l.<l llil· lila Fl<t\~a \\,(r,it.Ulia ,1, \\ \IT\\ll<,'lf/!lC !ub IL\lli1,"(f/lle '·[•fil'.\\'
innci.'c1•• Równic,: rnny probkm, który du lei pur) był pr,edrrn, •V!ll ,pun)\,. 11,tu
wcncji 1 odm1enny,·h interpretacji, zu~tał wv_1aś111uny .11c·t!uu,:1,acL111,·· ,.Ob_,-,,. alt'k
1 ,.:1Jl~t,v1crnc) kPr1y~taF, z 1cdnaknwej (,chrony prawnej 1 ,1p1ck1 wt.1dz kr,11, 1 v,}d1,
.1 n1tl,,.,11, 111cv llll' JlJ11/'•i d<1lll.t)-'dc ,.1,; pi:1\1. inny, Il lid, \tl'f•,/','1.h lll/ 1<.• J..1,·,r ..
r•I ;,,.h:LIIJ<l k1:1y1w,·,,111' \;Jfl <!). l',Lll',l\1,l ;[tlll'l)k,111•-,klc /,l i,11„1d\ ,,,,<!.'''I' I' I\ ,,,,,_,lfiJ:1
przy id:- ,xft,,d ,.;cisk zoh:i\•. U\l'.~Lrne mc·uLna" arna 11,11:i) tkó,\ I Cl') h li 1.tl11yd: lnh ~,1, 11·
1'/>lnvh l..01zyśu, kl1ffl" hylyl·y u~i,wnktc jll'Z) ?a\1(),nwalhll prn:rnr•c:, I r li!i.hi
. .tu1 tunurn ptfoh,a jt',I nidyk.dne 1 !lic llHiie by~; pr11·dn11ukrn ani L•ku1i:1,.'.Ji ,,-~i.1<-
kc,1,,:j, a111 .iad11 1,h innyd: rodDt_l{)\, pr1.e111u,·y, '>lt',m1,111yd 1 pr,.t'/ drn)'it' p:u·1~lv.P
bt·:tp< •~ret.In i u lub pu~reJn11, z pkie;;d,ulw1, ·l p( 1wth.lL1, dw,:i;11hJ 11 IL; , 1:,·,,m, 11''
fart. I I 1. Delegac_1a amcrykani,ka zgła~za_i;1c ~we 1:1-,!11"1.:11i,- .1ł·•) ,;;--.;11.la lllt'llll,:n•,en-
c11 ZP~tała dokladnit'_i <:1pralowana i ,kuJyfikuwana, D1pnv11iła 1(1\11H 1c;.,,1,i11t' le'
p, dit: k,1 Stan,·,w /jędn", ;onych ,J,~·d7j, ,,1\ •-krnp11blmL upin;ll;i n,t dc,i-:trv11,wh
1 pulil\.1 ,lll,ll\\',lll\i.l: nd I 111111(,1·· 1.11.. J,ik t•kr,~-ld fe w W,id: dd,J11,1,_j,1L'.l

i ,i;w1aJcfflll<11.h prczyLknt l{,11,,,..,dl.

\V t), m samym duchu powzumtc111a olJracll•\\ .1la osut111 :i pu,·rl v,u111;"
\'111 K1,i1fr1em·_1a pm'l,tw arnc1~,kai°1~k1Ch w Lin1ic ,,d 9 dt• .1 7 rrudrna 19Jt: 1. J,J
ub1;1dom lu\1.;1tl'}\t}'łn pr,-d un,,nie L• JXilrL.ebie 7.Jcdnoc1ema \\ )''1łkow obu Arni.TY~
\\•'1.•bcc m1r;1stąja,·,g11 11ieh,•,:pit'cl't'li,l \\:t pu1,1kontyncntalncgri. l.'d1•,\ ah ,na wówc7;1,
lkklarncj<1 z Limy pwkLHrn,wahc 1.,1111con11'-ć· :-ohdarn.:~, 1 :mtt·r:,kanskh.:J , wpn>\1a-
d.',·111;1 ,,. /\-la- rn hw<1I k,,nkrn1, ji :; lluu1u,. .'\1ą, Jli H, 1 , , :,h,-,,u, 11i11 11w.-l1,t111,11n1
k1 •ll',lliL1,·p I'' •hl), ·111y, l1. f', ,,,1;1111,,,. 1, ,it, •. ,.,__. . ~,-fini,11, >\l'll S1 ,J;I\\· /,i1_'L!llfl. n1y1. 11 l<1.-p11J,
hk Arnuy k;J1i,k1ch b,i,kt odbywali. l1t'J\ uznaj,[ tn /:l wł.1~;(.;JV.\.'. lub l llllC]:1r, '\}
któn:gr,kr>hv1L·k z mch. -rc1tk;u11a w ró,n)-dl slL·ilic;1ch H h p<1f1~lw, na 1a,,11l11·· rnt,KJI
i be, ch;1rakkru pmtoknlarm:g, ,. K:dd 1 Rzad rnu:ic \\ c,pc·,:jaln~ eh ,lkn!i:-111";n,:d1
Je, Y_l?.1101,;H: w, .:gu przed,ta wi,·ida, k1.fo:, hrdzic ,a-- l~'puv.al M1m~lra S1,r.1v, Za-
1.·r:um 111yd1''
I kklarac j:1 , Lim) 11Luala ,\1 ;,j,J I ll'l 1\-\\T,t:i warh •'·L' ,h •1 •11.•rp ,1· lat;wh Il ,,, ,1m
',\'. ł.!lt 1\\ <'I. k1nh L,.,. /)'Odm,· I Wł \i ~k.1/dlll,lllll, 11;1:,.1;111il, I :,.·,t, ii'>I IH'lln' \\ ·,r1 1 łp .I\.\-

plllityczlltj panstw ameryl-.:_111<,k1ch.

f'l,·m w,takmami plenar:,)cl' knntl'rencj1 p,Hi\lw anH.:r)kar'1sk1ch, ktt,r,_• miały
na jwazrnc.1~ze znali en ie dlu k ,,.talwwania ł.idu Ivri• 111:ilnv;-•(1. , •. ,p1 •111llil·Ć trzch:1
,1cu.uc n dw(1;:h innych \l)Clarzcrnach. l'ier\',. ~:z,rn z nich byln p,dpi,.mit· r•rtt'l
Aq.t'lil\ ll<;'. Brz.i1,yli,;, Chk. 1',kk~) k, Pa~agwaJ i l."rugwaj l O pażdlin111h.a J (>_l 1 r.
500

w Ri0 de J;:;_ncirri Trakt::itu a11tyw01e11nego o nieafrcs11 i k<>11cyl1.:a:,11. Ppn1t·,w.•1m-~•u

jffLc:7. arge11tyM,k1q:o mi111~l1.1 !,paw 1apr;1111tznyd1 Cailo,a S,,a\t:dr, l .am~1:s:1 f\:,1
wtą,ywal 011 do ,a:,ad t'.awartych \\ Pah·1t· I .1µ1 Nar(>(i(,w, Pah 1t· Bu.iml;i- Kt'llory:1.
!rakJau~· Gomlry i doklf)l!Jt· S11m~"na, put,;pal w1>in) :,grc\,)\\11v I u~ciślal 111drx_l)
1:okujo\H'fO m,--.,i,lZ)\,~m1a ,J)(lJ(1\, Traklal -"<1a,t:>d1:, L•11:<1~a 111:,,k,.ł puc<l \l't'Jlcil
i:a1:,.1ns1y 1.<: \\ ~1.y,1kid1 inie jaty\\ lal_1·11u<1mt-ry k;•11,i<.1d1 rot'll,,ll'., m1~·ó·y11anxlt••
\\}'. Trak!«! lt'li, 11u1:11 1 it-r1\,/jllli 61 1.u\~.,11;un1. r,,d,,1~.• 11<1 [.] llll1Vdl 11.ii',~I\\ ;11111Td,.i',-
~kit h, a n:1•,l1,;r111v i I p;ip;,IH ,:un,1111:,k1di,
Tuy lata p,:;m('J .-,dh)ła się 11 Buem:,s Aues spc,_ydna Konkrcnq.i rr1~·dz~ •
amcrykań,ka w ~prn,1H· unwc111<·11w. pPko1u ( l 2.{ XIl 19J{, r ). l't·-Jp1s,111P ra 1;H'I
cd,i ~cm; dokumcnifr,,: L Kom,cnqi; ,1 ~f'l«\1-ic ut1t.ymarn.::1. umot:nk"md I ust;m11-
w1cnia poko1u: :1 . Prutok(,ł dud,itkrn\:, w ,pra\1 Il' rm·i ntz-nH·ncp I n 1zv, 1FJ!,ICY l,s~ad(;
uchwaloną na VI! Kon~crcncp paii,rn :mlC'ryka11\k1ch ,\ I\lo11tl·\·11k11J; J. 'l 1;1ktat
Jotyc1:,1cy zapohil').'~,nia kontrowvr~jom: •L Tr,,kral m1,;d7v;in·cr, kań~k 1 \\ ~pr.11\ 1,·
dul>ry·h u:--.li1r. 1 1m·d1,lt IL .'i. 1<01111\·11, 11,· \' k\l(>1d\ n..11. 11 1 1c,il1z-.11. Il 11akt.,tc1•. l!-.1
rnq;w), Il llll\\l1y 11;u1~1\,c11111 ;um·1 1 Lt11:-.ls.i111i. C,. DdJ;u;1L_I\' 1:.i~;id ,.1 1IHb11JtN 1 1 1•.~1 1,·i
pia,:~ nm;Jzy anwry 1-ar\~k icj.
N:~1~1cr~7\ był ten uslatni dokument \V dwl'.,di J•1t·rn·9·:,d1 anykuh.d1 lkklarac_ia
z Buenc,, Aires wyra,ała „h:'7\\arunko\\ y sJ:acunek'" dh1 ~u1\er,·1:nu~u 1 .. ~ohdarntj
deml'kraqi'' 11 Amerykach ora7 „stosowa1,ia proct·dur ł-.:t•nsult;icj1 pr1e\\'idz1ar~)Ch
\\ K<1nwencj1 W sprawie Ulfl) marna, Ul1WU]it'IIEI l u~lm1c,\1 lt'l1Ja (•Okl•JU J•tiJpi>,Ultj
na tq Knnfr·rt,r1qi''. Art) kul lr1,ec1 natomiast ,:a wiei ał „zasad) 1:a:1kcepHm am· rrzc?
!v11ędzynan:,Jm\4 \V:,;pólnuti; Amc,)LJrl~ką, kt(,n: ~.ą r:.:if,t<;:puj4c:c:
:1) ,aka, P'-xlhPj{;\,- k'ryhnialn)th I m,·u111;,,,-;u11c· n;,hvrk,',\1 ll/\~L111,d1 dror,1
jlf/t'.lli(lt \',

b) pu!rp1,:111, mtc1w1.1,cp l'a1i~lwa \\ \1t·,1rn;!J111c luh zn111~·l1111c ~111.1\1} 1111:vf"

P,,ń:,;twa;

c} 1t111m1it" z:.i rnde)'alne śuą,I,alile ~ilą zo!wwi::vaii linansowych;

d) p<1lv,1nd1cn1,s, 1.r: w~,
1 ~1ki," ~r:ory i kD11l1u\'.e1::-_1c· mi.._:d1) i\arod.:JIII Amcr:,k1,
111t·1.alei1:1e od charakteru i gc11t·1y, l>,tl;I l'\ll\\l,IL}'\\ :1Jl<.' 11,, dn >Cl1t· I. ut!( yl 1:.1(· 11, mh1i r;rrn
i L!-'odni,· z z,,~ath:mi sp1av,1edliwusu mi.,·dzy11awd1>1\c1"
Pok111nu1ty puy 1,·k \\ Bu,·n," Air,·, i'' ,k.u111;1, u w dniri,·1 1·ulP\\ 1c Ltl 1J 1y
d11v~.,yd1 ),!1,•\UIIKi mird1y I :s;\ i p;11hl\\,[ll1I laty111rnl1< 1yf.:.ll\Klllll ,lal, l•I\' l,;11dn,·1
pm tnersk1c, ce, uła1\Hło im współdz1ał.mio;; \I' bt;;;.th II wojny ~\\ 1alu11ej.

5. Prnhkmy i konflikty potudniowoamer_ykańskic

\Vup1;, L: hvb 11.·d11,J 1 11,qw1,·b", h I n.q1>,inl1.i!'1 krv, :1\\ _\< h w Anwr~cv I ;1,·m•.-
kiq ml 11zyf,L111ia 111<·p1xlleflOsll Krn.,towab Jyc1c pon::id lli(I Lyi,i<,:,-~ o,{,b. Pnm,'\\ai
loc1. 1 ł;1 \Jl;' 1w tcn·Hach harcLco ,Jabo ,.alud111rn1ych. poc1ąp1.;:la za 1,ob11 nicwielkw 1,t1al)
lud11ośu <:y,1ilnq, na1orn1;-\I nliarairi byli rkmm,: iułrnc;!i'.l', rnh,d11 lud1.1c· 1 p, 1 bnrn.
Gia11 Chaco - to ob~zar o pPwieu.chni nknlo 201) tysi,;c:, krn'. In;\'-') p1i~·dt)
Boliwią 1 Para!,'wajem. Gr1urn:a między 1:irni nic b;1 la w(iwc,a~ deUadnic -., \ l}c'/nlld
 X!I AP,ILRYKA AN!iU ,.\, iSi\A l.lAC{!\Sf,,\ H' OKRESIE Mf/Ji7 ► WOJENNl'!f 501

i oba państwa kontrolowały niewielkie tylko rejony trudno dostcpnych ziem Gran
Chaco. Kiedy na początku lat trzydziestych XX wieku zaczęto pisać o ,, ielkim
[Tawdopodnh,er1,twie ist.nforna lł(,t ropy n,1fluwej ha cibs;,:arach Gran Chaco. zart,wno
Buliwia, jal-c i Par,1gwaj wznowliy stary spór. ąlaszając ~,,e ,,odwiecz1w'' prnwa do
całego rejonu.
W tym czasie Boliwia i Paragwaj pogrążone były, tak jak inne państwa latyno-
amerykańskie, w cu;:żkim kryzysie ekonomicznym, co potęgowało Broine rozruchy
1 honHikty rpdn ;ne. Oba 11ady podsycały ,11<,·l nastroje 1~n,c11111f, liczą,c. ,T rukcesy
rn 1litame i patnctycina mobilrzacja złagcdn 1 trud11ości wewrn;trzne.
Wynikiem ~poru zainteresowane były też zagraniczne koncerny naftowe: amery-
kański Standard Oil z New Jersey, który dokonał znacznych inwestycji w Boliwii,
i brytyjski Shell, zaangażowany kapitałowo w Paragwaju,
Armia boli\\lJSka organizowana i szkolona była Wt:dhrl,' wzorów 111,cm1eckic:h.
lfoliwijskim ,zt,hcm gener:tl11yrn kierował re11<Tał Hans K1111dt, a jednym I mstruk-
!Pr"W był pun pewien c1;i: ! 1 :i;.t R(jhm, 1\.i111ejszy Sr1. I llltkrowskich
1 ,,ddziałów
SA. Armię paragwajską zaś szkoliła w latach dwudziestych misja francuska. a dowo-
dził nią generał Jose relix Estigarribia, wychowanek francuskiej akademii w St. Cyr,
uważany za ucznia marszałka Focha. W rezultacie obie arrnie w wojnie (' C'haco
starały się si! ,,1 \\1ać strate;:it;, memiecka. i fr;uKUSką z lat I wojny światowe1, nie
bacząc na zupełnie odmienne warunki,
Wojna między Boliwią i Paragwajem wybuchła w końcu lipca l 932 r. Szybko
zarysowała się przewaga wojsk Paragwaju, które we wrześniu zdobyły ważny front
Boquerón, broniony przez Boliwijczyków. Mimo iż wojskowi boli wij,!)(}' byli przeko-
11;i111 o wyh1P,u swojej ,irmii. okatało ,i,,. 1r to Pa1dJ'w,q jest o 11.ick lepiej

p1„ygotowa11y d1, wojny. Od pd,,,.,.,. lal: dw11d11<·,tych at 60'., hrnlżetu para1· w,q,kiego
przeznaczano na cele wojskowe, unowocześniając uzbrojenie i służby transportowo-
-uzbrojeniowe. Na początku )934 r. wojska boliwijskie przeszły do kontrataku,
odnosząc pewne sukcesy, ale od połowy roku znów zaczęły ponosić kieski.
Zabiegi mediacyjne pod1ął w c,statnich miesiącach sprawowar:ia urzędu prezydent
VSA Hoover Także Unia Panamerykańska powołała Kcmb1ę Neutralną, złożoną
z przedstawicieli dyplomatycznych Kolumbii, Meksyku i Urugwaju, akredytowanych
w Waszyngtonie, pod przewodnictwem wyższegu urzędnika Departamentu Stanu
Francisa Whita. Komisja Whita ogłosiła 3 sierpnia 1932 r. deklaracw, wzywaJącą
Boliwię, i Paragwaj do zaprzestania walki, uprzedzając, iż zadne rozstrzyp1i.ęci.a
tcTytońalne uzyskane siłą 11ie będą mogły być uznane.
Kiedy wysiłki Komisji Neutralnej nie przynosiły rezullatu, fonnuk pukuJOWą
próbowali wypracować przedstawiciele Argentyny i Chile, wspomagani przez Brazylię
i Peru.
Dopier11 pp paru miesi,1,ach walk, Hl maja 1933 r., Prnar11aj oficj;i11Hl" \1yp;>-
wi,·dzial WPJII~ Buliwii, WuwU,I\ .Boliwb zwn,lliła się du Lip. Na.rod(m z prośbą
o zastosowanie wobec ParagwaJU sankq1, zgodnie z artykukm 16. Paktu. Oba
państwa: Paragwaj i Boliwia, były członkami Ligi Narodów, stąd konl1ikt w Ame-
ryce Południowej od początku uważnie obserwowany był w Genewie. Już 25 lutego
1933 r. Wielka Brytania i Francja zwróciły sic; do Rady Lit;i o uchwalenie embarga
na dostawy broni do Paragwaju i Boliwii. 20 maja 1933 r. po~tanowionu wy,lać .na
 502 M/ĘD/l' WOJNAMI 1919-1939

ł<:jsce Kom1,;11 Ligi 1\\;n 1dów1 ,ną z putdscaw1,1t"liWlelk1 e1 BryWn11,

Francji, Włoch, J\1eksyku i Hiszpanii. pod przewodnictwem Hiszpana Alvarcz.a del
Vayo. Komisja przebywała w Paragwaju i Boliwii od początku listopada 1933 r. do
•!:ca lutq.:1 1934 „ uprac(,v. w czasie 1dan pon,:c:umienia pdojow,·,,,
nie ,~1ał prz:, Rapon Komisji ,powodowa! 1ednat, Rada uchw,il
I 9 rnaja 1934 r. zakaz eksportu bron i dla stron walczących,
Póź,niei w proce<; 11st:mowie11ia pok, ,iu naJhard, z.ian;·;(i11wała \rgentH.
I Jtj min1·,11 Sprał', 1;1grankn1ych Sast'.U.Jltl La:11 który swój \tkfad \V
wiąz.anie konfliktu otrzymał w 1936 r. pokoJową NagrmJ1; Nobla.
Argentyna, razem z l'Vkksykiem, Chile, Peru, Brazyli,1 i Stanami Zjednoczonymi
zdołała skltw1ić oba, bardzo jut wyczerp<11K wojną 1stv,·a, 1:,warcia c:zer,1ca
(J 15 r; niu.
Piern·szy zarys traktatu pokojowego wypracowała zwołana w Buenos Aires
w lipcu l 935 r. konferencj;:1 pokojowa. D\ skw,jc i 11e1,,.cjacje I B1>liwią i P:iragwain11
1,vałyje11 dłUgn1d,lpien, llpcal 1; r.d<JSilllilopod1w:111iaukL1< opok,
przyja2ni i granicach. \Vojna była bardzo kosztowna dla obu państw i powa,i.nie
osłabiła ich potencjał, a Boliwia w.skutek niepnwodze11 militarnych .straciła ponadto
czw::r!c ~porneni k'ryturium O.ran Ch:,i:o.

5.2. Konflikt o Letycję i inne spo13· terytorialne w Ameryce Południowej

Jedriym niewielu przyld:idi,w skrnruności dndania Naą,Uów było

i.panie konfliktu mu;:d7y Peru i Kolumhi,1 o Letyq1;, :rv1nno 1.e spór miał długą
historię, jak zwykle w Ameryce Lacir'1skiej, 24 marca 1'>22 r. podpisano w l imie
11 :,i-rat. w ,rym uzna\, , praw,. lurrtb, obsz:n 1, 1_etycj1 l'' ,łcu.tln,·:"n
Putullla)<f na rólnocy j ,\rrazonk:1 połudrnu. Dzu1112la i wielkie
rozlew.iska wodne powoclmvały, ie był to obszar trudnoclostępny i niez.wyhlc słabo
zaludniony. Dla Kolumbii miał on jednak znaczenie strategiczne j.tku jedyne dojście
Atnaz(•nki, stwaI?;ij:1ce mnzlmość n,L1111dowar:1,1 11ortu,
31 sierpnia 1932 r. zupełnie nic.sp<,dziewanic grupa cy,qlnych, aie uzbrnjo11ych
Peruwiańczyków wtargnela do miejscowości I ,ctycja i wypędziwszy urzędników
L,d11mbij:J li (nie , tam ,+,ka), z.:111i,,;;iła fl.11;.1\ 11amd<,11,1
Ponie"1L1 rząd mdańsk111,xzątkovu ,tępił ti;c ,,c11nOWOliq 11kcję. wyd:111ałosh
incydent zostanie szybko zażegnany. Peruwiańczycy jednak 11aclal trzymali Letycj1;, wobec
tego rząd koh.nnhijski wysłał fl,J(ylJę z wojskiem, która od ujścia Amazonki kierowała się
górę Wówc1.:,, dowodt1, najblit\Ngo gan ,nu pen1111ańskk,c:1, w lquitc,
o~v.iadczyl, annia nie p0/,,1oli na khran\c Letycji. W zaczęła wzmagać się
euforia narodowa, podsycana przez kręgi militarne. Wtedy 174d peruwim\ski także ,-mienił
1,.l:1nie, 111 lząc że I r:,ktat z I r. zaw,ai I został r11,,,·z dyk,:111 ,,a i dlarcT11 powi11
HOWnh 2bad, Nie vna tak kwesti, ,wat p,ll 1 ,1yczn:, li tn<>tyv.1
Peruwiar'1czyków, którly z,~jęli Letycji;, głoszono w Limie. Propozycja pcruwiar'iska była
więc Laka, aby na razie uznać status quo (trn. okupacj~: Letycji przez Peru) i dopiero później
,,;pokojnych negocJ~H.:jach rzec? całąj~nze raz fUL\\:,i.yć. ,ta taka 1merpret0<.Ji'
odrLudła. gotowa pr7yc:uc na med::icyJnY plan Hrazylii, l: tóra zaproponowała, aby
do czasu ostatecznych rozstrzygnięć dyplomatycznych wojska peruwiańskie w Letycji
 1 UCIŃSKA W 0/(/NW ,1JENNYM

ARGENTYNA

Mapa 16. Spory terytorialne w Ameryce Ł.acińskiej w okresie mii.dzyv,.,ojennym

Rejon Letycji. przedmiot sporu kolum1Jsko-peruwiańskiego (1932-1934)
Spór ekwadorsko-pel'Uwiański (do Peru od 1942 r.)

Gran Chaco. zajęte przez ParagwaJ po wojnie z BołiWi-ą (1932-1938)

ct,ile Peru (192Q)

1 ,d pcwiedzi łiczebn,
li! 11ocnienia w roż111 spornego rejorn 1.
twml<.:go •.trapezem -.ytuacji na począ111 B rnzylia powiadotnil:1
o rezygnacji z usług mediacyjnych.
Konflikt zaostrzył się wówczas, kiedy samoloty peruwiańskie zbombardowały
flotyllę kolumbijską, która wskutek tego została zawrócona. Wzmogło to gorączkę
wojenną obu krajów, które natychmiast ogłosiły powszechny zaciąg do wojska.
W lutym 19:B r. Kolumbia zwróciła się do Ligi Narodów o rozwi;.izanic konfliktu.
lbd:1 igi Narodówpotq,d:1 p,,,1q11 wartiePeru.a I
1 lowałaowysłani11
·,pumy teren mied1) komisji (Adi is1 1 Peru odrzucilu
,tanov.isko Ligi Narodl,,1 iedziało, że koi \\ puści. Impas :zosi al
lllamany 30 kwietni;; zamordowany pr,·1yd.ent Peru .Luis I\t
,d1aCerro. Jego na~lrpnL R. Benavides. )933 r. porozu
m1eme z Kolumbią; oba państwa zgodziły się zawiesić spór i prl}j~1ć Komisję J jgi
Narodów, kt{ira miała przez rok zarz~1dzać obszarem Letycji.
 K('ml,J.: :id1n1111~tnw.al.1_ Ltl)CJ:t nc! L:,L·r,•.c:;1 l'-).l l r. de• ku1. .. a P.:1_1:, 1•11--) r
1w t, m l 1as1, rl::2:1 I .ip >Jar(i<:{iw 1 .:,t;1pila 11;1 1-, 11, krc lllt" lbf i Jl;m ·d< ,,\, Pt ,1.,nu1
Ll)ćlc Na1vdow niv m1dla dic:j;1lr:q fl,if,1. 1',,i111sJ" \:ir:1:1 „wyhr;tl,• h1<1ł) ,.11;1r:,br
z i:1eh1e:,kimi hrzep1rni. n,1 kt(H)Ch b)ł,"I 11ydruk1mac,· 11,1kl:,11:i v,1,lf,,n;1 l,kr:t1lll
1--:Prni •ja do sp1:H1 Lt'!yc p, Ll)c:il '.\l<t · 1 ,d(m ( !pn,e ✓ I Lrri ,at 11uj,-ktn11 an,1 dli, p,1,., ,k,nu
l.iµi 11;1 T,11)..'.;1' il ~1\l:1tu1•-vd111 ]lJ ,,_; J<•t11, 11\I r,, kd)II\ ,1t:11,d:1r 1\1l-.1•11;1Jl\ kic·,!-,1.,,1
\'. Jd, dl.: I ,,f ,•• d lk111l111,•1, '• ~ci\ I
\\· 1y1, ,·l::-,w '"' iyl) .,1 1· 11q:••<J,"} 1;11 1·<1/y l'<·n1, 1··,t\1111!11_,i,,, l,i._,,)JII plLl""d
niczyi miui~(cr 1,1.•r,111- z,1f:r,1111cz1:ych Brcezylit. l\1ell(, 1~rcer1c(•. Ur--pr,,wad71ł: nnc dn
!'t1dp1,<1ma -.1 Rą, tk J;::1c1n> 2.1 rn,11<1 [<)J.;. r uUadu kt'1urnb1_1:,b,-penrn1a1'1:-J:K;:c--.
ktc',r:,. 1'17\-\Hac;il Letycji; Knlurnhr1

Spór ckwadl,r~kc- pcru\1 i;111~ki o w1dkic :\rn,,zot111 t1ale,:, d,, na_1httd71.:J

-,~c,11·plrk<•11a1:vlli 1 11,,Jq,,h/\lh \1 ,_,d,1 All1,:11·c,· l,dlLl1'kLtl '>l•,)•;1 h,,,._1..-i: :,;1,,,11
\l•l/t't! III\',k;111J:1 lil<"(•l•tll,·/ l,,,st I

..'.lJ s1eq111ia l '.'163 r. Ht~7pa1 1 1a ut\•;,,17\ ła \\ ()rntr, tz11. l:-:JL1k1'>·sk;1 :\ud1t 11L L.
k1(,ra ,_ih<"jm,,,,,ałc, te1ytori1:1~, nir:cu p,,nad I mili"n kr,/. Pu kn'tkotl"\'::,k1 lli<T'"tllq:
ł<_,<ci, pn:•kk,nHi<,1·,111ei 11 _!::rndr:1:i L~l l r., Hi,7p:111ie ('!H;.-i\\lllc' ·1Job)h l,iu1t,_,_ ;i[,,
\,y7v,nlen,J.a l-::01•'(!,,llk )CL'IWrała 1\ntu11L<• Jo~,; Sucre:--'" 1•r1:ywrt'-cib 1-'kv,,1d,m•111
11iezalć'Ż11u~t'. \\' Jl-<_"'_'.:, l];\v,,d1•r \1,1,·dł w ~kl.a! \Vil"lklrj K11h_11,;r-11 \', ll-ś)~ r
\\Vhudił ~p(n r1:,rnc,ny i 1•.01na m11:,!n- \Vidk:i Kr-lurh1;, ,1 Puu, z;:r-.n1·1c1c•nv
!r;1kt-1!cn: w Gu;l\ aqud 22 n 1ze<rna I k.1 ':! '" k1ór', m,!alil f'l"anic.,_- m1,-J7y ()bu r,aw,t
\'>arni \v7dlu7 linr l!:mnt'I i--::rtdt\\,k1e1 AudrcllLJI (Ju1t1,1, c,,
b) t,, ru\1nc,z1::1c111,·
1 11tr1vrn;1:11<·11 1,1/1_·/ l·,.11]11l11h,· 1,;qh:ir,;11q 1•.,·-:11111<,-l\1 h 1:1,'l•,11'< p l:11.··11 1 r,.,1.:,11-:•,_
h,·d,1,·•,.·li ,d,wl-.1,-r-, 1, ;L-, l\·1u ( ·111-'-1, i l't·111 l,-1;11:il1•11· ;;-,d-., ,·,·1,•\'-.:1h• ((' ti:1111,,_
{i;.l-.Żl' \I"
k,.ilcjnvm prot(\kule ,: llUU J.. lllF(!y ~I\: 7. lllcj me: rnp1(17i/r-,_
\Vzt:<11·,ia_1,1,· i,ró1 granic 11'~. I ',:ni 1.1 c,w,:,lvw,.11,, ._,,- n,-, c!nk1111·u11 f. H°:>la l'.1,1r-;11n 1
1 lX02 r, w Uór)1:; ,-,~~(:' ~1'Pifl;,,:h tcr)IPn{,11 ((jt.11J1.-~ 1 l\:mn;.~1 L'<-k'ncl1'na ..'<•',iitl:•
P<! 1\udit1Kji Qu1h, 1 p< •dp(•r1:1dk, '\',<1,1,: v. icd:1 (,lt:qwu Pel\:. a takz,: n.-, dd-:.laraq,·
pH •ll'lllCjl .laL'll I )\ la ina:; 7 1S:?. l I ',\ :-, l ::,:aJ;)C,j \\ ul,· pre. 11;1lcz11P~Cl d,_, PtTll. ł :kv„1,Jp1
ct\C) 11w,1,:d1 ndumia~t. 1.1: kn>k.v.,.ti ,k,k11lllL'11l? lf-0:'r. 1,1,· d,-l\-t71-ł ,,pr:cv.
lt'l\l<>J ,:illi\,f1.
J;11\'LI lil\"\łr.ttJI k1c,l.1I !1·--11•,11111. ol_,;1 l-.1.11,· ru:,,L,Jllh ,i1, "'-•T"~,,-,l11r,.ll Jl•,'/:'''
i,tk<:I ;.T1!\ ~11; rudpi"<lllll'l,I 2 1:1a1:1 1 f;9U f tr;,l.tat11, d11d:1c-:-:~o :-p(•r.·c'
_l:!lJI. 1--.({\ll'
lt-r:,tur:;1. P:trlar,1,,111 ,l--.v,::d11r,k1 r<1ly!1f-Pw;ił 11;;~.1;11 1X l'/,1"\\ta J~_t;(, 1, 1,,,tpr· i;,,t
Ko1:grc, pl·t11n1,j(;\ki ·;n pa;d-11,"11;1ka Jg()J 1 d,.1! l:iL1 \\ykl<1dlll\' !ra~wtu. Uo1;i
ogranic?:lla w prakt> ce c,_,,t(T lk\, aduru d<.' r-:::t·k1 l\-farni:c--t: W kJ ',) lt:<'c·11 1,:,inw,·-;
vb,-ad('P,ki u11ic1\·:t111ii 2" lipu llN4 r ri.t:,f1bcw traktatll I z:1pn,po11,·-waf p,·,nnv.1:c,
zv,n-,ccnic ~i1' 7 prr-<l--;, (, u,lui:1 d(, krnb lli~1ra:1ii.
\\ ._,;-•1<· 1""1,·1 1»1'.;1111; ;1d,11r .. I1,,.,1·LT<' l'cr:1 h,111.:11q ;1kf)'',11,· 1-. d.•.pt,,1&11
1 1:enętn,,.1,·1m11. nud11" d"•-1,Tll)l h Pbs,a1<_iv, ff'7.'-7l'J7) k· ,;,,.·L•I skn rri,1:1d:rn:,:
w Alllazunii, 11'1ana\q,-q:1l 1uzm· nu,1c handk•11L', a <:71,'.S(<• i ,,,,,,te1unk1 1,-.,1,k«1·-•:
\\' lutym !(;(l,>-; r. króln,ci-.a h,m1c1a ar-t--itraz,,..,,·a 1,do~1l:, r•n1r,,7yc1e n,7qr7:, ~n,ęcrn
spnru, a w czerwu.: l'JU1, L były ,·ne n•zr::,t1)Wlll!f' przez lw,111m1,I:;, k:,d.; IJ;J,~tv.a
l'rnp<.•J1u1, any podział ',p1 ,rnc;,.!P kr) I< ,r11w1 ;1rna1r·,nsk1err, ,, 1bhn·,m ,il, U',(dk-( d;n,
 XI! L\J/liYKA ANGlfi.\\.\AA lłACl/iSI A H OKRESIE MI/J!LIWOJENNl ,I! 505
nego traktatu z l 830 r .• nic zadowolił żadnej ze stron. Peru wystosowało do Ekwadoru
ultimatum, grożąc wojną, na co Ekwador odpowiedział mobilizacją wojskową. W tej
sytuacji król Hiszpanii zrezygmJwal z arb1traJt1 Wojnie m,t;dzy obu krajami zdołała
zapobiec nnwa irncjatywa ml·diacyjna. zgłoszona 18 ma1a 19 l Or. przez Argentynę,
Hrazylię i USA.
Spór terytorialny między obu krajami pozostawał nicrozstrzygnicty przez następne
lala. 21 nerwca 1924 r. Ekwador i Peru podpisały protokół, który można by nazwać
1h·klaracją d, il,1t·j woh obu ~f ;1j(,u' w 1936 r iniljatywe pdd ,,uwą i próbę iH )/'(Hlzenia
1waśnionycli ót101i podjął J)1ay1.knt Kolumbii Alfonso Lopa Pumarejo. HJ września
1(>36 r. w Wa~1vnglonie rozpoczęła się seria .,konfereuqi granicznych" pod pat~
ronatcm prezydenta USA F.D. Roosevelta, które zostały zawieszone po wycofamu
się z rozmów delegacji peruwiańskiej we wrześniu 1938 roku.
W 1939 L misję pojednawczą zgłosił minister spraw zagranicznych Brazylii
Osv,,ąldo Ar;mha. a na pocz,11ku maja 1941 r. rządy .llr,uyl11. Argentyn) i USA
pc,nownie z;1pn11 )n1 ,owały swe .,pr1yjacielsk ,,, u~!irgi". Ek\1':ll I, ,1 1>atychmi:i:,1 {>dp(,wie-
dzial pozytywnie, nic wysuwając żadnych warunków, natomiast Peru ogłosiło, że dobre
usługi międzynarodowe nic mogą kwestionować pcrnwiańskich praw do amazońskich
prowincji Tumbes. Jaen i Mainas, które w praktyce były już kontrolowane na wielkich
obszarach przez Pi,ru. Świadume swej przewag.i militarnej, Peiu rozpocz,,:-ło w lipcu
1!>41 r. działamc1 zbrojne i zai,;lo hcz większych przeszkód ucśC- wschodnich prowincji
nadamazońsk1ch, pozostających jeszcze pod panowaniem Ekwadoru. W październiku
194 l r. trzej mediatorzy zdołali doprowadzić do ustanowienia neutralnej strefy między
wojskami obu państw, a w listopadzie swe usługi mediacyjne zaproponowało także
C!11le. Naci 0 k1 I IS/\, aby lakn1kzyć spór d wadorsko-penmiafoki, były ,zucgólnie
rn,·1giczńe. \V ~ytUacji, gih ~prawą, najwainicjszą byk, lllllPCTiienie ,cilidamo§ci
kontynentalnej wobec pafistw osi, 2wołam:i trzecie spotkarue konsultacyjne mimstrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich w Rio de Janeiro (15-28 stycznia 1942 r,),
na którym między innymi dyskutowano też kwestię ekwadorsko-pcrnwiańską.
29 styczrna J 942 r. Peiu i Ekwador podpi:;aly w Rio de fandm Protokół w spra-
wie pokoju. przy1atni i grc1mc, który - wcuh1r: oficjalnego źródła pernwiathkiego
7,mniejszal 1erytnrium Ekwadorn: o 200 tysięcy km2 w s1osui1ku do linii zawartej
w protokole z 1830 r.; o 70 tysięcy km 2 w stosunku do linii proponowanej w traktacie
z I 890 r. 1 o 56 tysięcy km 2 w stosunku do lin i i proponowanej w arbitrażu króla
Hiszpanii z l 9l0 r:. Protokół postanawiał również. iż szczegt',towego wyty~umia
granicy ekwadorskó-pernwrnr1skicj w teremc dokona komi~Ja pod nadzorem USA,
Ar;Ł:entyny, Hrazylii i Chile, które też miały być gwuranlami realizacji całego
Protokołu.
Graniczny spór ckwadorsko-peruwiański nic został na tym zakończony i po
li ,1ojnie światP\,cj dwukr()tnic jć'SZCZe by l powodem zbroi n', eh konfłiktóH,
Jak pai111r1:1rny, traktat pokoy,wy w A11u,11 :O patdz;iu-rnka 1883 r, 1nH,:dzy Petu
i ChUę po WOJllle Pacyfiku postanawiał między mnymi. ii po dziesięciu latach będzie
przeprowadzony plebiscyt. który zdecyduje o przynależności okręgów Tacna i Arica.
Później jednak kilkakrotnie przekładano termin plebiscytu, który ostatecznie sic nie
odbył. Oba rządy zgodziły sii; natomiast na przyjęcie mediacji l :SA - zainicjował je
osobiście prezydent Hoover \V Jej wynik u 1 czerwca 1929 r podpisano w Limie
506 Jl,fl!JJ/Y WOJNA1lfl 1919-/919

traktat, postanawiający, że Arica pozostanie w granicach Chile, zaś Tacna powróci do

Peru.
Przez międzywojenny Boli ww porusza bi w różny,J1 gremiach między
okre:,
narodowych (m.in. w ruchu panamerykar'tskim i Lidze Narodów) sprawę swego Josti;pu
do morza, który straciła po wojnie Pacyfiku. jednak bez sukcesu. To sprawiło, że
,:1n,11nki z były d1h ,dne. .:, 939 r 11:1p1tcia 1111\·dzy ob11 p:111stwam1 w:zćze
zwlf;kszyly w związ.ku z powstaniem nowego sporu: o wykorzystaml' \Vód rzeki LauCd.

Brazylio i Arge111rnn
Jak o tym była mowa, od końca XIX w. uprawa i eksport kawy stały się
już
podstawą gospodarki Brnzylii. Na początku lat dwudziestych XX w. produkcja kawy
wzrastała. W larnch 1925 1929 zb1orv kawy Hrnzyl1i mernal sic podwoiły.
I brazyliJ;c;l.1 szczyl f.;;wowy 1ll1fortu11n1t· zbiegi ~1,· z lata1ni wielkkpn ktyzy:.11
światowego. Zapotrzebow,mic na kaw1; na rynku północnoamerykar'iskim, który
wchłaniał gh,\<.ną cz,,,(C produhji brazylijskiej. gwaltnwnie ,p;;dlo. Rtmn,)cześnk
drn~1ycznie nlmiżyla cena kawy Qa rynk ~-wiatowym. Jeśli 929 r worka
kawy (60 kg) wynosiła 4,71 funta za sztukę, to w okresie l 932-1934 już 1,80 funta,
a w roku następnym spadła do l ,29 funta. Aby uniknąć likwidowania plantacji
kmvnwych, brd1yli.1ski zagwarantował lannerorn stałe , kupui;1c więlk1c
nadwyżki prurl11kcyj11e, które były nast.ęp111c niszczone,
Lata dwudzieste XX ,.vicku to także okres nasilających się niepokojów społecz­
nych w Brmylii. Obj:,wily stę one w wielu środowiskach: intelektualiści domagali się
rn1H.ll'mizaqi J..1aju. kb,,a robotrne?a, złoż1,11;1 w duż,·1 c·1eści z l'1l11granti•\\ ,11ropej•..
kich, zacz~la tworzyć swe pierwsze orgamzaqc 1.w1ązkowe, wreszcie coraz większą
siłą stawały się warstwy średnie, którym struktury oligarchiczne 1..amykaly drogę do
nfo:idków władzy. Whi.;me :z szt·r,·gów kJ warstwy: drobnej hurzuazji I młodszych
oficerów, wyrósł opozyc 1jny polityc,ny pod 11,1YWI\ Sojusz Ubera1ny (Alill(lni
Liberał). W wyborach prezydenckich I marca 1930 r. zwyciężył przedstmviciel
wielkiej burżua7ji ze stanu .Sao Paulo, Julio Prestes, ale SOJUSZ Liberalny nie uznał
ich wyniku. tv.jerdz,ic. 'ie wyboi zost:1ly ,;fafszo,,·ane. 1 ucrwca 1930 r. sw<,1
mamli._~st pohtyany ogłosił Oetuho Varga.~. kandydnt SOJUSZU L1l1,.·r,dttego w nstatni,.
wyborach. 3 października 1930 r. w stanach Rio Grande do Sui, Minas Gerais i Paraiba
v.ybuchl zhrop1y bunt kierowany przez Vargasa. który z.alo11czył si<; ~11kcese111
listopadu 1930 r. on władzę w p.,;i\stwie. stał perwszym caudillo
w dziejach Brazylii, jednym z najbardziej typowych przedstawicieli populizmu
latynoamerykań~kiego. który przez ćwierć wicku miał dominować w tym kraju .
.Rcv,olucja huriuazyjno nacjonuli·,tycma. kr,',rcj Varr,1~ rrzewnd11!, ozna,z:ib konit 0 (

tzw. Starej Republiki (1889--1930) 1 początek istotnych przemian s1rukturspolecznycl1,

ekonomicznych i politycznych Brnzylii.
W cza~,1d I p1erw,,7ych 1'71łdów Vargasa l 930-1 zacni! , ię zmierich monu
kultury kawov.eji proce, industrializacji kra.JU Vargas stworzył cały system c.tymulu-
jący rozbudowę przemysłu narodowego. Jeśli w sąsiedniej Argentynie wielka depresja
przyniosła ostateczny koniec okresu pomyślności, to w Brazylii skutki kryzysu nie
tak do1kl1wie,
 N:, pocf,Jlku lat trzyd7iesl:,ch stosunki z USA były nadal przyjazne. W ramach
~yi,tcmu panameryL,ńskit'gO Brnzylia podt17YID)\\ala na ogól zgo,lne polityką

amerykańską stanowisko, w pewnej mierze dlatego. iź był to okres rywalizacji i sporów·

11,i~·dzy rSA i Arg.-myną Var_!/;i\, nie kwe~tionu_l<!c wagi sóJL\Zu Stanami Zjed-
noczonymi, 7.acząl jednak zmierzać do większej samodzielności Brazylii w stosunkach
m1<,dzv1,arc,dov,ych I mod) flkow,1ć politykę zagra11irzną p:1ńst\\k1. Ochłodzenie, mi-
wet napięt:ia w stosunkach hrnzylijsko-amerykańskich, wia7ało ~ię też ze zwrotem
polit ce w,·wnę1rn1ej H1a2.yl11 Va1g,1s p,,uuł .,,~, zar.1qżQl1), zar,,wno p!iez 1111h
komunistyczny, który wzywał do rewolucji, jak i przez Brazylij~ki Ruch lntegrae-
joni,styuH)' (,Jci,ol11tegrails1a B,,,silęir.11 o charak1crz.c folangish1\V$1(,,, lasz}"l• 1wsk ,in,
który przygotowywał się do zamachu stanu.
li! li<;top;ic!,1 ł9ł7 r. Vargao- podjął drastyczne środkr roz_m,1zał wszy!.tkiepar 1ie
polityczne i parlament oraz ogłosił początek tzw. Estado Novo, a więc autorytamo-
-k"fJ)Oi[li'iOO bl \'CZJl('fO sp, :ubu ~prawuwania ,,.ladry. W tymże roku rn:hwaluno n,,\,ą
0

konstytucję. nazywam\ często .,polską', ~dyż wzorowana hyla m.in. na konstytucji

k\1, ietniowej l q35 lWb,zcza jeśli id1ie, o uprawi1i,enia prezydenta
W połowie lat trzydziestych Vargas zaczął głosić i realizować politykę równowagi
polit:> zagranicznej. ,,KQnCi:'pcja 1(,wnowag1 polegab na realizacji brazylijskich
intere~ów narodowych, uwzględniając i wy~orlystując btnien1c 1,,przcc:mo~c1 i rywa-
liz"1cji miedz) mocar,twami w ohszarze półkIJli zachodniej. Zakładała utrzymanie
jcclnaknwo dobrych ~toSUnk(,w ,:11,·1wno ie Stanami Zjednocwn) mi, j,Jk I z Niemcami.
W ~tosunkach z Waszyngtone m stanowiło to zmianę i odejście od za~ad polityki
r:, 7ćranic:mej u~tanowionych pt7n' balr"11a Rm Branro„ Sp:,r:,, s. 32).
W tym czasie Niernl-)' hillerowskie coraz bardziej hyły zainteresowane Ameryką
Ładńsk;1, a Z\daszu;1 B1:1zyUą. rdzk znajdował:i ,1ę huna rnniejs1u~ć 1m·mie, k:1.
Począwszy od 1933 r. zaczęto tworzyć w skupiskach ludności niemieckiej w Brazylii
sekcje NSDAP i wzmagać propah!andi;'. nazistowslq,
Mimo wysiłków USA, hy do tego nie doszło, w listopadzie 1934 r. zawarte
zu,tało p1erw~1,c porozumienie handlowt· Braąlii ,z Hl Rzesą \V ko11eu roku następ­
nego przedstawicielstwa Niemiec i Brazylii w Berlinie i Rio de Janeiro podniesione
z1, 0 ,1ały do szc,,·hla ainbasad, W 1937 r. 1awa1to :z zakladamiKr uppapkrws,,1 umuwe
na dostarczenie do Brazylii stu lekkich dział, a w 1938 r. kolejną - na zakup w ciągu
Julkut,t <lwu~1udzi:1!. W 11138 t stosw1kiz llerlimmukgły ,1:1 króH.c por,,1szeniu,
po wprowadzeni u przez Vargasa zarz.1dze1'i ograniczających prawa emigramów euro-
p,:1~kich. co szczególnie dctknefo mnkJ-zość lliemit,cką i polską Współprac~1 ekono-
miczna cały czas się jednak rozwijała,
Zbliżenie Bra,ylii z Niem<.:ami zaniepokoiło po,1ai_ni,: Stany Zjednoczone.
Wprawd21c 3 lutego 1935 r, pudpisano w \Vaszyngtoni,., aml'ryka1i:,-ko-hrnzy1ij.,,U
t1 :1Uat handlmvy, ak naci~ki na ograniczenie współpracy rospodarczej Brazylii
z Niemcami me daw;dy re:1dtat11. liny kładem wygi ,wa11i;1 przu Va1~ .isa ,1ali.1;1qi
1

między mocmstwami była sprawa zł)udowania w Brazylii nowoczesnyc h zakładów

hul11iczych. Ru1mOw) w edu uzyskarna kredytów na ten cel prowadzono najpierw
.z amcrykań~ką ,,United States Steel", ale bez skutku, Prawdopodohnie amerykański
koncern ubawial sk konkurencji .tnatznie le111szych wyrobów sialowych z Brazyln.
Wtedy od razu ząinteresował się sprawą koncern Kruppa, przedstawiając zachęcającą
 508 MIĘDL!' WOJNAMI 1919-/939
---------- -----
ufertę. Admmistrac.Ja Roosevelta uznała to za fakt 11:qwyźszyrn st0pniu nicpoźad;.my
\Vskutek usilnych zabiegów amerykafiskiego prezydenta doszło więc do wizyty
brazylij~kiego ministra spraw zagranicznych Oswaldo Arnnha w Waszyngtonie w lu-
tym 1939 Przeprowadzom:, wówczas tylko lwnsultacJC polityczne na tema!
sytuacji w Europie, i zawmto kilka lor7ystnych dla BraL) !!i porozurrneń finan
sowych.
W obliczu zbliżającej sir; wojny Vargas zaczął stopniowo odchodzić od polityki
11 •\,"liowa:·L Bra:zyh11 ;il-cepto,, 1d1, postan( )111enia ,i1krencji Hueno, :\11 es (19
i w Umie (1938) o w:.p6łdzmlaniu pafistw półkuli zachodmeJ. W maJu 1939 r. na
pokładzie krążownika „Nashville" przybył do Rio de Janeiro generał George l\larshall,
za~tępca szcht sztabu ;irmii L Roznw1vy. jakie przepro\vmlził z dnw!<dcami
zbrojnych Brazylii, co prawda nic dopro'>,adziły in'rmah1::>J umowy, ułatv,1
późniejszą, bliższą współpracę obu paf1stw,
Istotne przemiany polityczne zaszły w Argentynie w latach I wojny ś,viatowej.
\V wyborich kwiem101,ych 19 I zwycu.-:ryt kand11L11 Obyw.ihhkiej Urn1 F11dykallH')
liuión Ci111.11 Radko/, UCR) H1pulito lt,~•1,yen, k,ory podjął prd,ę zmodyhkowama
polityki argenty11skiej. Zdołał on stwor,:yć opozycję antyoligarchiczną, złożoną z róż­
nych, bardzo niespójnyd1 sił spPkcznych. a 11ięc tych grup posi.;daczy ziemskich i
handlowych, htóre pozn~tawaly poza ukL11fomi rząd(iwymi: w.1rs1wy średrnej, c:zęsw
korzysta_jącej z owoców wzrostu ekonomicznego, ale cierpiącej wskutek marginalnej
pozycji w życiu politycznym kraju, małych i średnich estancieros (farmerów), chłopów
dornagaj;,cych się r,:formy rol11q oraz ioh,1ników rol11ych i miejskich. Radykalizm
fngoyena pn:1.entow,1! s1ęjako wielki. meli narodowy, występuj,,c'.) prze,:iwko porząd
kom stworzonym i podtrzymywanym przez oligan;hię, a takż.e zależności od zagranicy.
W p, ,Jitycc za1·raniczncj rz;}d lri.goye11a Jeszc1.,· bardziej w1mocnił d11wny
') '"a.Jizaci1 1. lJSA '-' wpływy Amtty<::c l'ołudnim,cj. Argcn1yna nadal rozwi.1<1t:,
przede wszystkirn związki polityczne i ekonomiczne z Europą I tam właśme ekspor-
towała swe produkty rolno-hodowlane, w sytuacJi gdy Stany Zjednoczone nic hyły
rnrni zaimerc~owanc.
Aż de końca l wojny świmowej lrą:oyeti podtrzymał neutralne sranowhkc
Argentyny, Delegacja argentyńska została jednak zaproszona do udziału w paryskiej
konferencji pokojowej. gdzie zaznaczył<! swą obecność ostrymi pro1cstami ,rzcdwko
1111,ieSZC7CllliJ WZm1;111k1 0 dok11ynie MolllPl;'ego l"akcie ! Narn!, .Bard;,
szybko jednak przestała brać udział w pracach L1g1 Narodów (od 4 XH 1920).
Argentyna toczyła też ciągle spory z LSA w łonie ruchu panamerykańskiego. Podczas
VI Konferencji pańsm amerykaii:,I..Jch w Hawanie (1928 r.) rzeczn1ki1c111 pań,I,\
h,tynoamerykańskich, domagaj;icych się zmniejsze111:i dominac_11 USA w uchu. Br;,-
zylia i Chile nie poparły wówczas tego stanowiska, chcąc przeciwstawić się przywód-
czym ambicjo111 Argentyny w Ameryce Południowej. Irigoyen nie wyraził zgQdy na
pndpisamt· zez Airrntyne l',1UU Brtmd;1-K~lkr;•_;1 ty(k,, ,.lbtego, twierd11
Samuel Hagg Bcrnis ( I943, s. .')67), ze hrmowało gb nazwisko amerykańskiego
sekretarza stanu. Argentyna nie brała udziału w konferencji waszyngtońskiej
1928-1929; nie zgod,i!a się ie;- wejść ,,kład komi;;ji neutralnej, pracurącej
ktL:runkiern Amerykirni F. Whita nad tP1,11ązanicrn konfliklu paragwa1.sko•boliwq
skiego. Natomiast samodzielnie, luh we współpracy z innymi państwami latyno-
 Xll. AMERYKA ANGUJSA.SKA I ŁACIŃSKA W OKRESIE MIE;DZYWOJENNYM 509

amerykańskimi. doprowadziła do zawarcia.pokoju w wojnie o Gran Chaco. a p6źniej­

$za inicjatywa argentyńskiego ministra spraw zagranicznych zyskała wielki rezonans
w świecie (traktat Saavedra Lamasa, 1933).
Światowy kryzys ekonomiczny zapoczątkowany w 1929 r. Argentyna odczula
wyjątkowo dotkliwie. zapotrzebowanie na produkty rolne w Europie wydatnie się
zmniejszyło. ceny gwałtownie spadały, wzrosły bariery celne, zwłaszcza w USA.
Kryzys doprowadził do zamachu slanu 6 wneśnia 1930 r.• w którego wyniku
wład.zę objął generał Jose Felix lJributu. Po latach jego rząd6w. a nastepnie od
1932 .r. generała Agustina P. Justo. pozycja kapitału brytyjskiego w Argentynie jeszcze
wzrosła.. Kiedy jednak w 1932 r. Wielka Brytania podpisała w Ottawie traktat,
przyznający specjalne preferencje dla produktów dominiów brytyjskich. eksport
argentyński został agrotony. Ratowano się przyznaniem Brytyjczykom nowych
przywilejów ekonomicmych i koncesji, licząc na wzajemną łaskawość i utrzymanie
dostępu do rynku angielskieao. Taki charaktęr miało porozumienie z Wielką Brytanią
w 1933 r. (traktat Roca-Runciman). na mocy którego Argentyna otrzymała miedzy
innymi gwarancję sprzedaży na rynek brytyjski około 400 tysiecy ton wołowiny
rocznie. Traktat spotkał się jednak z wielką krytyką społeczną. a pisane argentyńscy
Raut Sca.labrini Ortiz i Arturo Jauretche nazwa.li te czasy „dekadą infamii...

łi•. Izolacjonizm i neutralizm w polityce USA

Mocno zaznaczone w latach dwudziestych XX wieku tendencje izolacjónistyczne
i neutralistyczne w USA,jesićie bardziej się nasiliły w1.atach trzydziestych. Prezydent
F.D. Roosevelt, trafnie odczytując dominujące w Kongresie poglądy i oasaroje społecz­
ne. unikał bezpośredniego zaangażowania Stanów Zjednoczonych w sprawy i. konflikty
europejskie. Od pocZ4lku natomiast przywiązywał wielką wagę do inicjatyw l negoc-
jacji rozbrojeniowych.
Już w pierwszym miesiącu sprawowania swego urzędu. w malQI 1933 r.• oświadczył,
t.e Jl)Zhrojenie jest jednym z głównych kluczy do rozwiązania napieć .na świecie''. $:zerzej
wypowiedział się na ten temat w swym głośnym apelu do •.cesarzy. królów- i prezydentów"
54 państw, wystosowanym 16 maja 1933 r. Roosevelt wzywał w nim do .,pokoju przez
rozbrojenia'' i .,zakoflC7.enia..chaosu ekonomicznego". Zaraz po tym amerykański delegat na
genewską konferencje: rozbrojeniową Norman H. Davis poparł oficjalnie brytyjski plan
MacDonalda .1 o§wiadczyf. że· ,.USA są gotoWe do poó.Jęcia współpracy w zakresie redukcji
zbrojed oraz do konsultacji w sprawie akcji przeciw państwu zagrażającemu pokojowi,
a w wypadku zasaosowarua sankcji do udziału USA w organiz.acji pokoju" (W. Michowi.cz,
s. 313-314). N're oznaczało to oczywiś,;ie bezwarunkowego zaangażowania się USA
wjakiekolwiek działania wielostronne. Roosevelt mocno akcentował swobode samodziel-
ne~o podejmowania przez USA wszelkich decyzji wiążących się ze zbioro~m hezpie-
cr.eństwcm czy pQkojem światoWym. Nawiązując do planu MacDonalda. prezydent USA
uważał więc, iżmjlepiej byłoby realizowat ideę rozbrojenia stopniowo, etapami. Najpierw
mocarstwa powinny :zawrzeć pakt o nieagresji, przyjąć zakaz stosowania lm>ni ofensyw-
nych i zohowiązac sie do niewysyłania swoich wojsk na obce terytoria.
Już naslepnego dnia po wycofaniu się Niemiec z konferencji genewskiej. 15 pat-
dnemika 1933 r.• sekretarz stanu Cordell Hull wyraził ,,rozczarowanie i ubolewanie••
 Mll:,DZY WOJMlM! l'J/9--1939

rządu amerykańskiego tym faktem. Równocześnie jednak nowe instrukcje dla delegacji
amerykańskitci \\ Genewie '.f:Jn ały przyjęcie postawy b1ernego Qbserwatora
W okn,~i,· zmierzchu koritnrncji rozhrnjcniowej delcg1,t t 1SA Davis o~.v. 1adćZył
29 maja 1914 r. '" Genewie. Le Stany Zjednoczone „nie hi;:d,1 brały udziału \'- euro-
pejskich rokowaniach i układach politycznych i nie przyjmą żadnych zobowiąza,1
użycia sil zbrojnych dla załatwienia gdziekolwiek jakichkolwiek sporów".
Niepowodzenie konrerencji rozbrojeniowej i wzrost niebezpiecznych napu,'.('
\\' Europie ,-.,,J\!idy na ui11," 11wnie sie 1i·11d,·,,,ji izolal1.,,ii"t)Cznych ,. ,,.,1ityce
arnecykańsktq 1/.\iO[ennicy tizy1mmia się I dala od grożących w1,jnąsponN· crnopej•
sk1ch zwiększyli swą pozyqę w Kongresie. !'rezydent Roosevelt także na pewien
czas skoncentrował sic na sprawach wewnętrznych, a więc na realizacji swej stratcgll
zwanej New Deal.
Pohty~a izoL,ijoniżmu 11,qlurdziej uwidoczniła się w US1\ ,,, latach 1935 1937.
\\' lecie 19{'1 r., \ czasie rmpatrywania w l<i n1sresie usl:lhnlLtwstwa dnLyudeego
1, 1

li: t11dlu bron1:1. a,!1dnistrtcri l,,,o,,eveha sL,c,b '"eo przy1,;rn · prawa, kt, ,w i,d. azy.
wałoby sprzedaży broni państwu-agresorowi, ale nie ofierze agres_11. W Kongresie
przeważył jednak inny pogląd. Pierwsza ustawa o neutralności (First Neutrality Act),
uchwalona przez obie Izby Kongresu 31 siei.pnia 1935 r., nakazvwała wp1ov,:,dz,,nie
embarga broni dl,i stron walcz,:cych, bez żadnego rozrótn,ema 1n1ędzy nim, Statkom
:1111c.rykańskt1n zabroniono przewozu materiak;w 11(1jennych do Jakiegokolwid, 11t1,jsca
obJt;tego konfhktem zbrojnym, Upowai.niono prezydenta do ostrzeżenia obywateli
amerykańskich, iż decyzję o podróżowaniu na statkach stron "va!czących mogą
podejmować tylko na własne ryzyko. Na mocy ustawy sierpniowej ut\vorzono w USA
N,nodowa H:,dr Kontroli Br,,r11 \National Mlimt1ons CoN1ol N1,ard) z ~d..rd llzem
'.,lo11ru jako jq 1111,wodnkz11, y1 1
Po agtesJ• v.loskiej na l.lmp1ę w pnMnem1ku 1935 r. prezydent Roosevelt musiał
zastosować po raz pierwszy ustawę o neutralności, chouaż dobrze wiedział, iż zakaz
sprzedaży broni jest znacznie bardziej dotkliwy dla ofiary agresji mz agresora Nic
rn{,gł też zak111:1c eksportu r,,py naftowej, którq Włochy po11zćbowały n<1J bardziej,
fdyż nie z111,Jduw11ła się 01,11 11a liście pn,dttkH ,w wojem 11, eh Departarncllt Stanu
rn{,gł ogłosi< tylkr., .,moralne l'll1bargo", a •.v1t;c apel o powslrzymanic ~,.;: r,rzed
zwkkszanicm eksportu ropy naftowej, stali i innych materiałów do Włoch ponad
przedwojenny poziom Cordell Hull podkreślił pr:ry tym, iż są to własne decyzje
rn1du USA, ktfay nie może sto~uwać się do sankcji ogl(»;zonych przez Lig;,' Nmodów.
Drugi akt 11cmralnośd Kc,ngrcs ameryka11sk1 uchwalił 2(_> lutego 1936 r. /1il-;,1zy~
wa! on u_diiclarna pr1życzek stronom walczącym, rcu:iągal cirbdil:'0 na każde 1,;m,1wo,
które przyłączyłoby się do dwustronnego konfliktu zbrojnego oraz przedłużał dziahmie
pierwszego aktu neutrnlności do I maja 1937 r. Ustawa wyłączała jednak z zakazu
dostarczania broni republiki amerykańskie, gdyby którakolwiek z nich ,.prowadziła
\\,,,nez par1°,1v. ,·rn nierunen k:111-'lim".
Na mocy ,ispólnej rezolucp obu Izb Kor1gr,·~\l 2, 6 styc11 i<1 1937 r. :za,1us, ,,,ano
1

ustawy o neutralnośd wobec wojny donioweJ w Hiszpanii, choć olkjalnymi stronami

konfliktu nie były państwa, lecz siły wewnętrzne.
Trzeci akt neutralności Kongres uchwalił 1 ma;a 1937 r. Mówi! on o „neutrnlnośc1
pt"rmanentn,si", a wiec nieogr1.,mczonej czasc1\o. Uznam, k',. 1:,,; podróz ,,b:),1deli
 w AMF.RH,\ i,NGLO\ \\A.\ J l.4(1!:su W m:1<rs1E MJĘl)i'.) \\OJENt,TM '.', 11

amerykańskich statkami stron walczących uważana będzie teraz za niclegaln,1. Drngie

uz11pelni,:ni,· ,,pozwalałc1 narodnm wojni;1cym na zakup broni i innych rnateri.ałów
\1 :Stanach Zwd.noczu11ych,jeśl1 /.;,płata l,t;'d,it' dok(,n:m:t gotówka, a zakup11,1,etow,.iry

przewiezione ich własnymi stalkami" (A. DeConde, s. 569). Pniwo ustalania hsly
towarów, które mogły być sprzedawane wedle tej zasady {zwanej „cash and carry"),
trze~i akt nrnlralnośu przyznawał prezydcntc>wi, alę tylko w ciaru dwu 1;;11hliższvd1
„
1.11 ido ł v i')39). \V pi;,ktyc" p1c,ydem ,,11i razu 111c ,korzy~Ld tego up1:1wnie1.1l;1
Znacznie bardziej aktywnie zareagowały Stany Zjednoczone na agresję jupo11ską
w Chinach w lipcu 1937 .r. Od tej pory można obserwować próby stopniowego
, ąkhodzenm USA od polityki unlacjonizmu, która ostatecznie miała byt' przelmnnrn1
w kilka lat później, po wydamu wojny państwom Osi.
Sytuacja na Dalekim Wschodzie, a jeszcze bardziej współpraca niemiecko-japońska
•,tiwały się JY-'"ażnym z;1grożerurn1 mtere\c>\\ I JSA i. skłaniały widu politykt'.m amerylcri-
,J: ich do n·wu1i polityki izolacj; \ilu mu i neu11:il11.o§ci. \v:r,,.d nich hył prezyikTll R.oosevclc
coraz bardziej zarncpokojony wydarzeniami europejskimi i ~..abiegaj,1cy o utrzymanie
r¾,koju. W styczniu .1938 r. zgłosił on ogólną idei; stworzenia Światowego Frontu Pokoju
1IV, ,rfd Pem, Front). ak spotkał,: si,;; ona 1c sceptycznym prayj1/cirn1 zwła,zcz.;1 Wielkiq
Brytanii, której premier Chamberlain nadal wkrzyt w swą polirykc appeo1cmeht11.
Zagrożenie niepodległości Czechosłowacji skłoniły Roosevelta do wystąpienia
1 kolejnym apelem 1•c,kPjowym.
Po kc,nf,,rencji monachijskiej RóosevelI wciąż jc,,cze miut nadziej,,· na urato,rn-
nie pokoju, ale w I 939 r. z każdym miesiącem wyzbywał się złudzeń.

Po I wojnie światowej przyspieszony został proces odchodzenia Kanady od

~,arusu kc,lonialnegc,. Rył to. j<lk zwykk \1 historii ,cego kr:,iu, proces c1,o.lucyjny,
dd,onujll',;, s;it; stoprnnwo, bez buntu ant:, kolonialnego KanadyJGYCY uwazali wręcz,
iż mijający ,,Brytyjski wiek naszej historii był dla Kanady szczęśliwy".
Kanada aktywnie uczestniczyła w paryskiej konfcrenc.ii pokojowej i mstała
'Yr.natariu~zL'IH traktatu wersalskiego, kt(Jry parlmmnt kancidyjski ra1yliknwal ,,r
c 11eśniu I'i 1,., r, Dz1d,1 temu rP,,L1ła czi, ,11!,;i,·m pil-r,,,o1nym L1,.'i Narod1)11 W sfeu,
stosunków wewnętrznych samodzidność Kanady była już wtedy niemal całkowita.
\Vpiawdzic prze<;lswwicieJ knrnny brytyjskiej w OHawie, Gubernator Generalny,
,pi;1wownl formalnie władzę lillJ\V)'ŻSzą i mógł za\, ll'sić kaicfr, ustaw.,; parlamentu
kanadyjskiego, ale w praktyce nie korzystał z tego uprawnienia. Natomiast w sferze
polityki zagranicznej niezale:i:ność Kanady była wciąż jeszcze niepełna, choć i w tym
111kresie rnist:;,powaly 1~tot11e zmiany. Ka11c1dyjsld premier /\11Lur Meighen na im-
pn ialnej konferencji w Londymc w I 922 r. zajął snmndzielnl' \!,inowiske, 1 opowie-
dział się przeciwko odnowit:mu sojmzu anglo-japońskiego (zawartego po raz pierwszy
\\ 1902 r. L Prcceden,, n,e. znacze11itć miał traktat ze Stallami Zjednoczonymi w l 923 r.
c, ochronie halibuta na półnm;11ym Pacyflk11. zawa11y po raz pinwszy przez Kanadę

samodzielnie, bez udziału rządu brytyjskiego.

Aktywność Kanady w środowisku międzynarodowym zaczęła rosnąć w drugiej
r•dowie Lt d\vudzie'1ych. W 1927 r. Kanad,i wybrana 1ostała do Rady Ligi Narod(iw,
Sl2

st;il:t ~1~ 1:;;_ ulonl-.1t'J11 k\ 11 11~_1i Jlll) f"(o\111_1;1n 1 ~w1:1to\1 a Lc,nfcrc:nci\'. mzbrn1ernc·>',a
\\' !928 1. stała ,1,;> ,t1un:1 (ic11tT,,l1 1 q,o uklad1: o \,yrzeczenie ~Jt;: \l:(,jn:, 1P~1ktu

R rianda-Kellr•gf.t) J,dn," 1t·~mt· 1:icz,,'l.1 td 11,,wi,vywaC' ~tnsunki dyplc,rnil\ (;;m,,

i nid.:.1(,1) mt pat\~tw..cmi: l 8 lutq::o 1927 r. rt'prezcn!ant Kanad:, V 11:ct·nl tvla~~'-'Y
pt7edłnzyt listy al.:redytaq'Jllt' prtzydentO\\ i llSA, \\ 1928 r. I 'łnltppe Rt:') 1,. ,st;J
pr1e(bla\\ KJt·ler.-: dyplomaty,·zc) rn Kanady we l-r,:t1(J1. a 1v n 1k11 na,.1,p11 1 r·: 1l-1J11,,
,,_ .11,u I l,-rlwr!:1 i\Litl,·n;i ;--1d1:1•1 l.-111::th 1;,kw; ,., l'"'"b111:1 1,· ·1 "J,_111

/11ąl.,,1,,i;i,.: ~1,· ,.t11·,ąl1Jdfl,i~l nw lylLu h::111:u!y __ :il,· 1 1ri11yd1 ilrn ,11111,1\ 1·.---L;1
Z)-Wala 11 a pl'luebv n,-fnrmnwama sr.-1sunl.::t',w w !orne l111p'-·nun: B1)l;,J~l-,1cg,·. Hc,11
nrn,ł te- cohue lnrc: B.:dfuur, l-:tur1 \'- l92b I upr:,cn1\~1I r~1r,r r'. pmp(11-uJ;!C), ćil')
1

dornmia uz 1 ~Ltl) ~mim „aut,,nom1c7nych ~pd,Lznu~u \\· , ,br~'hH_' Br} ty1sbc,l't' h11
perium" Zrea[1zc,11·,m,: tu zc,~lalo w JlJ.:il r, L1cdy l l g1 udrna Hi/I) iska Kł 1 J:kn-ncp.
lmpnialna prZ)Jcla tzw, Slalul \\l'~l1muk1,h:1 1-'ny,nawał rin K..cnad711· sw1.1(1<_,d\:
dtT)-i_ll w p(dtt)lT 1;:_Pr:1111C1nv_1 J1I'f\ ,::d,,,11;11111: (?knL,,<.111:1 Cl11.1111„n11z·:i'.lht1
·11rd1;1 _jnln:1!-.1,· q1111'nl/ll i1 11 l:1!;1d: l11ydlll'''\'cl1 1<::cn::d:1 (:· 11'.111, 1:"•.1(11111,.u

11ykul/)~lywaL.i 11 mc11R·lk11t1 ~lqm1u. Aku_·i:LLJ,tc p1L'n1~1cr.,l\,u pH•hlc1,: ,iv, 11e-

11n.;:tr1nych, skłaniała ~i.;: zarówno dcl polityki lkulralnL,śc1 pro\, ad.lu11cj prn:, L SA.
jak i uppcml'n,cnt11 for~.nwane;;n przez rahmet br:.,t)J'-h:i. Delegat l-:an:u:'.y_i~k1 1, L1dte
!\ian,d611 starał ,ii; łarnJzić pritcpicnic Japt,ni1 za ;:c.,1:rcsj.;: 11 !Vbndz11rii w lakd:
193 l 1932 r. \\' :,;prawic agresji ca .A.hl~) rnę stanmv1sko Kanad:-, byk, 7gr,dnt· 'I 1\·1~k-
SZl•Ści,1 ctlonków Ligi Narodó,,, 'i:t· trzeb;i za~IOH'\\ i.Ć sanLqe ckonurnicrnc \w,bc,
\\"toch, c,, _redn,,kże me d,:lo z,1dn~go n,·,11!1a1u.
Nar•i~cia euwpej~l-.ic i 111n:i.l1wo\Ć 1, yhuclu, 1, ,1111y \\ 1~1( ,tcy '-JH ._,.,t, \I 1,1\ 1u;ly na
~H1~1m~.1 :1mt·1:,k.1i',,.I.(, k,111;1d\1,k1t'. k1c1;1l111e111 ;;11 w~rn:rn1:t -,i,•,111']J,1.1 p1•l1t\l'/ll\1.li
l,}ł_l ,'-;f,111\ 'l.wd11rn /\>1:1", kt1 I;' 1·: l-,,111 li Lit 11/)drfl''-.l\lłl p,,ili,·h \',\<.1lt·L ),<,[l',1,l1d:1< Jl
1

\\spuldnalar11a p:t1i~1,, ptil~11li 1,,l'i:udnll'_I. \\ ,tt·q111111 1911' 1 p1t·1yd,·111 h'11tN ,t·II

oświadczył. że Stall) Z1ed11(,c1,H11·. ,JII(' t·,\·d;t q;ily h,·1t ·/y1rn1t·, ydytr, K:n1;1d;1 ·1u~1..Ja
zagrt'Z0!1a prZt''/ 11,11e lllOl',11'\{l',il„
 XIIL DALFKI I BUSKI WSCHUL> 1919-1939

I. Ry\\alizacja na Dalekim \\'sclmdzk

,Slc1,_·,'.•1lr11,· 1a;11t_·p,1h(>_IPlla r-111111_1i~-l1,,·11i;t111n,1 ·--1<; 1, \1,1haJ1 l><-,l,1,s'1•.1,·k1q 11;i

l"'•j'l'(.1111 ll.1ld.i111 \\-,, l1n,l/lc 1, 1 1:i la1,111J1d Ju:; 1, ~d1t1u, 1'1]'/ r l!(l\\[-,,.l1!1\i1ppu11,-
kic, Wł' w,p1'1lpracy /. Peki11l'm. (rraco\valo pldn W)knr7),t:rnta ba; w p,,lnuc11cJ
l\l;1nd1u111 dn PJ1t:r;iq1 na ob'.f.arad1 /abaJl--ala i Kra1u Arnu1,.J,1q:n (S 1 h, 111 \\\d1nd- 0

m1:_j)_ Koła !l,1htanH" w Jap( 1 fl11 111y(L,ły p11t'dl' ws:ty\tkirn o t'kspan~_P na [7\\, Pu,y-
111! ,r 1.,: ( Kraj l\adrnorsk i). n;, /l(_'lllic 111il;'{Vy Krajem Arnu1 ,kin: a OcoanL'lll Spt_•kt~n) m,

7 Ka111czatk,i, Krajem Chabarow,krn; i Wl.,dywostoki<:rn. Urnarw lćL, iż nadchodzi

oto ~po\ohna chwila do upanowania róv,niei północnej czę~,:i Sachalinu, która pn
wo_1111e I 'J(i'i L pvostab przy Rc,sj1
l'ric'/ pvwn·n c;;1_, h:k11L1 IHL' byb ,klnnn;1 \,yr:uil- /_Plld') n:1 i1Ht·1 Wl"l1Lj~· wvb1c1mv
lar◄ lfJII 11,J lil'\i'~-11111 l,ild.1111 \\\dh~!,11· l<wdy 1nl11ah 1,;1 I'(" lijlk11 ! 'Jl); I /;1:\•.(l\\ilb
~11.:p1cw:,g:1Ntc11m·" 11a l!onu..: r<l~) ,~l,..1111, H1c1c11ta :11111..:11tla id21rn1.:. i'udJ(.:l\:- \h1\\L1:L:,
rlt~C)/ j<,;: upoww.rnai,,--,l 1>.0J•,ka japl)"~kie do d,upac11 \Vładyv.(1'.'.toku. H:ll'bma i li.w ,trefy
v.-yvvłasZUOIK'_i Kplei \V,d1n1_:11im:lm1,kwj. St1,~ra W)Wła~zczc,114 llil'lYWllll{\ pa~ 1it'111i po
1,hu ,,n)llad1 Kule, \-V,ch11di:l(lch11hk1,:j, 1.najL!uj,1cy :-.i,.- od I 89(i r. pod admitmlraL_i<t
rnsyj~LJ. Po zawarciu trak latu brze~1'iegu wuj~ka _iaprn'1,k ie me?½ lm·,nie upanowaly
w marcu I 9 I 9 r. Wladywo-.tuk, przy wsparciu oddziałów bl)'tyj,kiej piechoty rnrff,tiej.
S) 1111,L 1;1 1111 rn~y1,k1111 l lakkim \V,d10!11i,· ~k,1111plikm,;1l11 ,,,; pP bunt w Kuq 111,11
(',o lw-'.,l<•1',;i, kiq•(1 l .1u)I \111nk(,ł(1 1 Hl l)'i~·cy lm!11, a !IIWnrlHl) /(1,1111 '/ 1,11rl),:h
eh• nit'Wf l1 pt>dc1a~ wnjnj C7ccl1ów i Sl()wakó1,. 'i.nlnierzy pari~,,... centrnlnych. Na
1

rnL..:-y pr1ron,rnie111a Fnlt'nt) z R,lltJ Korni~arly Ludo1vych, Kuqm~ Cf(:d10slm, :ll'ki

1111,il by( pUA'lJ ,m~pmlow,my Kolej;i Transsyl>l'l)JSk;i du \Vlady.vo~toku i dakJ du
Eurupy. Już po ro,pocl',,:'CJU Uunspur1u pr1ywódcy bub:t.n\ KC) wydali ruzkaz roz--
hrc,,wrna Korpusu, który w~zak:t_,, me podpor1c1dh,wal si\: l'--'.J dec) 111. Żołnie17e
Korpu<.u Czi:~bo~Jowackie\-::o tipannwali najważnitjszy ~?lak J..nmuniL1cyjny na Syb,·.rii
K(lk1 T1"n~,,yl "·ry 1,L:, 1. 1p1111i,1• q"!'mu,1•p 1111;1,1;1 lci-,:n· \I 1dh11 l'-'I Il ;1,y
Oddziały bol~1cv,ick1e. ldórc wy,;tLipiły p11e,.:iwk(\ hun1ov.1. poniosły kkskc.
a :?fJ , ,erwca l 9 l 8 r. Knrpu~ Czedio~łow;icki dotarł do Wlad) wf,stoku. \Vspólrnt: ze
wajdu_1,1cymi ~i,: jui w m1e~nt" nddnala11~1 japPl1~ki111i i angiebki1111, pr1eka:1_a! ,da1:!7,.-
1L,kalnt"J. i;11efon·wK·hi-L1deck1q D11n,1e. k1ó1a miała arnbicj,: r:a1dz<:'nia cah1 Syh1.:n,1-
W tym cza~i,_, bobze,..,icy z.m,tah wypari:i z wicbzo~ci mia"t Syberii Wschodniej.
514 MIĘDZY WOJNAJ\lf f')J'J-1939

\\' ciurniu 1911' L b,tenta pnd1ę!a decyzję o wpmwadze11iu ~wyd1 wojsk j1:J
rosyjslu Daleki Wschód. W nastr,;pnych miesiącach utworzono w tym celu między­
narodowy Korpus Interwencyjny, złożony z vl"ojsk USA, Wielkiej Brytanii (w tym
kanadyjskich), Japonii, Włoch i Chin. Alianckie siły interwencyjne, które posuwały
się w kierunku Chabarowska, działały jc·dnak opies,:ak. fapońcZyCJ n~ik•miast. nieza-
łeżnk "d udziału w Ko1ru\1e Interwcncy1nym, zwkk,zah na kontymincR· liczebm,0:
swych \\, •i,.k, W sieq,rn11 l ' 1 19 .-. 0,.1.;'.'I\ lv one stan 1r1,Th dywiz11 1 /;iczęły sam
dzielnie posuwać się wzdłuż Amuru. Poczynania ich z wiclk,1 meufnością obserwowali
Amerykanie, obawiając się dalszego wzrostu roli Japonii na Dalekim Wschodzie. Od
końc:1 191 ;;; r. ; przez c.,ły 1919 rok d„i:ilania przed" ~u wojskom b(>ls;,cwickirn na
Sybe1 ii pwwadziła 1.:1 ,in11ia białeFn 1:•cnerała Afob:mdrn J<ołc,:nka /ostała 01:,1
jedpakżc l'<Ybita. a sarn Kolczak n,z,t1·1.tćlany 7 lwq,'P 1920 r. Bolszewicy powoli
zaczdi przechodzić do kontrofensywy, przejmuj,Jc najpierw kontrole nad z1crrnami
na zachód od Bajkału.
Po ur:1dku .Kolczaka i :;!Opniowo naslt;:puj,tcej ewakuaqi ;i:ołnierzy Korpusu
Cz.ecł1mlc,wnckiego, Japunia uzńala, ze glmvną przeszkrn.11,· ·.v utrzym:,mu .WJ wpływ{m
i zapc\,111,cniu dostępu do bogactw rusyjskiego Dalduego Wschodu ,,t<111cwi Anni:,
Czerwona. Zaczęto wówczas ,v Japonii lansować koncepqę stworlCnm na ro~yjskim
Dalekim Wschodzie państwa buforowego, oddzielaJącego te ziemie od Rosji Radziec-
kiej. Wedle koncepcji japońskieJ, miał to być twór quasi-państwowy, ciesz.ący się
autonorni:1 i wyposażony w atrybtJty władz:, demokratyc:wci, umóźliw1ai:1cc1 dziahlnH"
róźnyn, ,:!łom politycznym Japo6czyq zdawali sobie Jednak spraw:;: z tlgo, ii be,'
przyzwulu11<1 Rosji l<adz1cckiej powmmic państwa bufc,rc,wego będz1t mc·realne.
Lenin podchwycił ów pomysł wiedz,1c że bolszewicy nie mają je~zo..c do-
statecznych sil, :i:cby pokonać wojska japońskie i opanować cal.i Wschodni,i Syberię.
Tym dziabczom bo!•1nvickim. którzy protestowali prz,cciwko ust,;pmc,m, Lenin
odpov, iadał: ,.PaństwP bulo1owe jest pu IP, by wygrn( r::1 c:uu;ie. a pt'.źniej pokona(
Japończyków". W planach kierowni,tw:1 r:,dzieckie,::o ranstwó bUJ urowc miało po·
cz~1tkowo ukrywać swój bolszewicki charakter, prezentując się fonnalnie jako liheral-
no-demokratyczne. Miało tak być przynajmniej do czasu, gdy będzie mogło ów
kamuflaż pr,,Lucić i. przyłączyć się do państwa n1dzieckiego.
Fq ,uhli La Dalekw;',, \Vschodu.(lff1\\'} proklam, ,,..,:,n:1 została p11,·1 /.pzd Prac11
jącycli l'rzybajkala 6 L\\Jcli118 1920 I \', m1ejscowo,u \\ u.rchnieu,1111:I \Vprawdzg
terytorium RDW ściśle me określono, ale deklarowano, ze obejmie ona obszary na
wschód od Jeziora Bajkał do Oceanu, a więc Zabajkale, Kraj Amurski, Przymor1,e,
Kamczatkę i północny Sachalin. Po utworzeniu Rządu Tymczasowego rozpoczęto
starani,, c dyplomatyczne uznanie g,, IHAde wszystt:1111 przez Chi11y i J,q,onie.
Picrw,Ti chińska dclqI,11ja sond,1i1 ,w„ rrzybyła, i,, W1t rchnieudi fr,J:, l4k-wietm,1
0

1920 1., ;1 w czerwcu de• Pckmu-przyJedrnła misja dypi1,111a1yczno-gu~pucb1cza RD\\

pod przewodnichvem Ignacego Jurina (właściwe nazwisko: Ignacy rnntowt-Dzicwałto­
wski). Rozmowy trwały wiele miesi<;cy, podczas których Jurin zapewniał, iż rz 9d RDW
,jest .111czukż11y od Moskwy i daleko 111u du komunizn1u". Chińczycy, juk sie wydaj,
me mich jed11ak ZłUdZt'li C(l doprawd·,iv.1'.fU charakteru ,JąJoru" da)duw,chodnieg,,
l'n,,1 ,1d:mno r6v,.·11H'? przewleł!c 1,,h:cwania z .fapunią. które: me przyniosł:,,
rezultatu, ponieważ już w 1920 r. podjęto pienvsze próby tzw. sowietyzacji republiki.
Japor.uyq qm:n:iali ,:vvakuac.11_: S\,\)Ch wnj,J., rd:-,i \\ RI>W IIH'. p1:tep1:1waJD'ilU
d<:"ll\Uklill)CZll)Cb w_vhPHIW i llll:: dP~zlu de ,1ą,ta111:1 kunkrc·r·cj1 W~Ly~tkich sil
J'(,lityunyd1 Jak p,~,,e WuJut'ch 1\1,ttu~I,,, ... 13 „iL·rpni;1 11r20 r. Brnr,' Pe!Jt}CZlk: KC
RKP (.h'! , 1braduj,;cc pod przL·,,uumcl1H.:m L,·nina przyy,;·k Il\\. Kl\'Jtb,· k7V na len:.ll
RcpuhliJ...1 D~'.ick1q::n \V~lhodu. :lyr-drnt,, nimi. R DW rni:.1h1 .iL dn pdr,·j cv„1hua~·J•
\\'C"•Jsk ,apc,ń~k1ch k.-w,ekwcc11111ie ,acllf•wy1v(!Ć d1arakll'r kb~y,·z.nq rcp11hl1ki , c,t,c,;
1,,.,., 1:, w 1\, rn p,.,[11;, /11)111 •-.p:u111 h111,u;,.1r111y111 1 d1"!,i,,,l-,111it.:1/\U11,·lt.,
(\IV ,\L1h'1~l.1, l')')iJ C ~;<Ji,

\\'lad7.<' RDW pc>s.1Jd) też p1ób,; W} kPuys1ania \\ _vrn.111,l· juz 1qi1\ ,1;1,. 1y~:ują. _,eh
:,1.,;: ,prh',.;ZtH.•~ć..t japo11~ku-,mH:rykati\hiL11 1:a Daldrnn W:--Lh1,d1ic. l\-!i11H bra,:u 1;,
pro~zcnia 11a kcnfcrenc_,1 wa~, )'llfl.Un~L, w ~pra\,· it' orra111ut>11i;• 1hnqe1' 1t:, :1•-.k 1d 1
1 pr„bit'rn(•W Ch11:, v. qdtt. y 1.,<;;A t_Ji11, ib ~k taki't· tkkg.icj;, RD\V St,\rnl.t s11· ur:a
l'f)~hac 1~oparcic Stam'>\\ 7.,1cd1:uLim1H h p11L'l upt•v,<,,lccl111rnr;Jl ,.·, i,:d1.,mc~-L·t , , d.~.-
pu1,jc111'<l}t·zr:yd1 planach J.1pntllJ. l\lrn:,1 iT u1<C pr,!\\ <11.c,·1~kau,t11·1 ,,,·,klw.vnb
;1111\'1,-.J" 11::,], ·w , ,.,.L11 il'[ll.t .. (ldq•..ic F: I<] )\V r1ic ✓ <'/.'l • n,· 11, 1 ,k;d;,

\\' U,J,c:,u l'J.1.2 1 1<,•"ld h:..id/h.:LL' wy~.tl,i 1 11..:l,K,11 11:it,:U/)ll<111:tlc\1('_!, Lfff''

d" 11, :dLTn mniL· być tu, ,c- \N7i~·ł,1 ud7ial w kt ,,~fcrencjJ p,:-nuc11,k ll"J- r:;n, uv,.:tb '.,1 "~1111.k.1
d} plc,n:alycznc z N1ernL ,1r:,i I irnn mi pan,t,vam1. l n:,1111, w1~:c, i'c JH.tpzt .Jl cz;:i:,
:tlJkv,u„hw,ama „h11fnru dalclww~chodrncgo" :..rgrcrna<!,c11i,· L.ud,iwc RJ )\V,., C(,ci,:
I~ hslopau~ 1922 r. ul'hwó.llth• przyl;i,:zcr:ie sir do H.I„SRR. cv 15 il:,topaca Z(\'-.lalo
w ~,1(,~kw,c 1aaJ..cq>tuwan('. \\' hT ~po~,'it, RDW pr1e~tała fakty,.Llllt: i~tlllel: .

.kd<1;.,,1,,l.-t1,1 u:,:111 1'11 1 „1,:11'. ✓ 11·· 1,,lnl\\'I<' d,1.1 l\)'l•d11H ,,,. !,p Il i'!J i 1, I'''
l'l)f:", 1,ladz,t \11óuhi d•· rn1hlmllt'}'ll 11~1 111pu\'.a11i.1 Pc>1prl!,!, hlul<' _1ed11akr",,. 1-:Ll11k
ti:,t., na J\v1<: 1Jwc1li1uj:;L·e frahw: grnpr {kliJ..1·, .:'\11fu i ,'.llll\' Cłul1 Pn·n1-,.1a .1 nich
rnocm, zwiqzar:a hyła z Japc,ruą. druga ,.aś · i' intt.Tl:'~a1111 hrytyJ~k11ni i ,'lllt.'.l)'b,ń<,km;i
Pc,Judnif· Chin pc,zc,~tawało \, ,ferze uddzialy,vania rz,idu \\' Kar.tnuc„ na kt<',r,:gc,
u:de (ld -~ \Hze~nia l9l'/ r. ,tał S.ur: fat-sc·n.
Od l 917 r. r7,Jd centr:ilny w P..:kinit· ~,K,:zywal w n;L1,.h khk, AnJu. ktt',ra
11,l11:1k"· 11 l1pt11 l'J2.0 r. p11q_•r;d,1 ,-. kn1!l.1ch ~,(,11u,hil 1.h111p1\l'li 1 ,.1ł.11t11 ('hi11 N,,
[H •llll:ni11 <'hu; .'·,} 1uo1,p 1.1k lt: '- iądt· oi\ z11:1,:rn.1L. ~LIil J.11 .'-•.:li ,, 1d, ,h ,, ,1r11ę 1th •hp·... 11
i lranl wh1d1ę v, Kanlrn;1e, pomc'wa:i. \I' jc.,;u oln'/t'lliu ww1·1e/. 11i,, hrah!111ał,,
amh1tnych wuj~kowyd1. :\1J1110 tu 11:ctbl j,,J1:;1k IH>iu~l;md 1•k,wnyrn ideulorit>m
NarouowcJ Parni Chin, Kuomintangu. fr,i,'1:i;; 1')7? 1 S1111 fal-M'll. :rn6w od,,un1(·ty
od władzy i przchy\\aj,\L')I \\'Ó\vCZH~ w Szanghaju. dc,kl,nd J..urckry \\ progr<11111t
Kn0mrn1anpu, -:tawi;qąc 11a zhlizc·rne z Rc,~FI RadziccL1 i ,,.,~póirr;:,·\ z chni,l,:1m1
h,,nwmqa1rn. VV ~ty, 1.niu 1,p1 r w<,1',ka wi,,irk· Sun far ,,,,,c,11·1 1duhyly i1·dr„1l.
K;mhH1, l:1.1d,i ch·,n11 11,ll,!'l nn 1v li11.1111 111•,1<1r1,"L. 11,,11·:i 11.:1d
Po zwycit;,~twic rewolucji hobzewickiej H.osj~l Radzied,a próbowała t1a\.11;1zdt"
kumakt z;m,wnu 'i. 1 ;rąden; pt"k11'1~.J..111,, ,1,1k I aądern kartori~k1m. Zah•'icrna r;1uzH·Ll1"'.I
pt.1lit:, ki wulw,.· ('bin z:,v, ierala odezwa L 2.5 lipc·,1 l 9 i 9 1 ,.k1e.rr ,,v;u,a de <>hu r;,1d1'1»
ch1ń'>hich Proporowar10 w 111cj potljl,,'L·ie llllttH'>11 ,v •,prawi1' 1m11'1s;,1rnt:i:i;.1 trahl,Hu
z J896 r. protokc,łu z 190 I I Lhc,ber~k,erc" 1 ura7 \\~,1.y~tkilh rornLurni,:11 rządu
51(i

carskic,20 z inn 1 rn1 nwcarst wamL kt(,ft' d(>i) L'Z) 11 '-pnrn chni~k tt.h. l\·h',,110cc k7
c1 mf 1 zliwośc1 ie L.Wlćj,..am.1 k \sT>tii KPl,·1 \\. ,dwdrnnch111~k11: I n.-1 1~1'-.iid/1<' J'll._\"la;m•)".•,
p1-rozum1cn1a.
w Sll'fj]lllU 1920 r. prZ) była de, Mo~k '-'• y ri1.T\i'~Za llll\fa f L.)dL: rck11'1,kwrn.
Pr7C7 d11a mic,iącc Czang Sy-lin pnl\rnd1tl rrzmowy z p1-zl'd~tm'-. indami rz,Jdu
wd7ivLkll'i'n. w l) m 7 Czicz(·rincm I I ,·rnncm. \\'pr:mdzil· m,· n,i,t··rn('h-, f;nn\.:n·rnvch
l•'/!IIL11',\1, i\'l/ \\ 1)111 l /,j•.i:· J/,,d )'<'k11·1~l.i 1.1111i.11,1ł i,111i1·j:11<" jl'',/1 il' 11;1 W!''' l,'1<'1:1(
pła, u1•,k1 11,td11 ,·;i:,J,rq_·t•

Zgud,; na pruw:Hl1.,·nie clab1:) d1 11ew 1qacji 11;1d pekifo-J.: 1 u1alvnlll od puyi,t i..
pewnych w,1runkbw, w 1ym tak ze I od tq,o. czy v,) ,fonmk 1\-1(),k v. y u,nan> z,·,,t.irnc
za r:icdicjalnepo przedst[m icicla, a przede 11 ,Z) stk1m, że „owemu przt,bt<tl\Jli,:lu1i 1
i o,Phorn u,wmzysz,,c\ m nic h.;dzic ",·,Ino prowadzić prnpa~anJy nauk rncą r,dny1-h
z ch1iisk1 rn 1:1 ciem ~f'('iccznyrn. a lak,c 11 \\ 1czć iitcratury na temat \\ yżct \\''r•••·
1111;1:111)ch nauk". !\1,,,f.•,\;1 fTl.,Jrb k v,;i11111k1. d1H:k1 t1,·111u 111/l·1 t>'·.1ur1 1ru,·,1,;, -..,
11cl ;'rtHh:1a lł/:1 1 1 d" ,1c1pni;1 1')2.' r 1.klq·;1q;1 rad1wd.a p11,·h,1>;1i;i \\ l'd.1111<
Chmy, ~1ucha_1;1c rad J,11,m'iu:'>'ków. nic h) !) jednak zdclydrcwanc na ni iq.1.lnc ,to~unk1
z R.o~j;1 Radzi,x.ką Mim,: to rozmowy kont\ nuowano. rrzy_111:ując 1, qcrpnm I'>'.:~' r
lrnl,-;_111.l ddq·ac_1r, L. W) h1tnyrn dz1alacz1:m i dyplomatą hols7.t mcknn Adolfrrn Jotk111.
!\firnu dhitich n,-;r (lcjacii. nie dnknuan,, jednak pr1ełomu. l :mocmcmc pozycji rni,;:·d,.) ·
nat\)(kn1ej Rt"•ii R;1d1.1<:'ch.i,tJ ~pmvod1 111alu, i.c w Pd.mit L,tn\·tu powai.11ie 1,,,11a;;--,s,
,prawę ,tc~unków z v, hid1,ami 1adned.Jmi DoptT\l trzecia nw,1a rad11eda de (fon,
kt6r4 kierował zasti;pca kurni~,lfz:1 ,pnm 1a1:ia111t:111)d1 L·w L1rackm. rrnal,1 !lic'\'-'
lat\\ 1t'l~"I<: rnd,n:ie. R11zmowy pr.w, adzcnc w Pd.inie 1.1d ~inpma 1,11 l r 'l:1koi'll·l'd\
•,1,· Jl" kil 1-.u lllH"• 1:w;1di ,,llklT',nn 1 1•;1r;1f,. >\1.U11cm b I n ,,li ,::1 dv. 11'•.tn 1nI1c::, · uU; ,d1·
\\,kutd. 11:1c·i:-.l,Pw fl'\,111:1111:\,li 1,"1d j•tl1w.i..1 1m· 1.dc,·'!,d,,1•,;il :-11· 1cdnak i:;1 1u•,,
po<lpi,anic. ak n,z1··1ó\1 me przerwał.
O~Uli:urne uUad radó:.d,:,-dmi,J...i I" ,dp1,ar,u \\ 1-',·k irne l I rna,a I 92, I 1 \I, :ir
1ykuk picrv,~zyrn po\tanawial r>n 0 prz:, v,róccniu sh,~uuJ...(,w d 1 pltwial)<' ,qch I kPll
sularnych. Artykuł dnt['.i mówił, iż \, n,1gu 11m.::~ir1ca nn,!ana zn,!amc· kl1nfcTl'1KJ„1,
na kk,r.·1 npraunvane hvd<t ,zczerółm1·c porozurnieni:.t, dotycz,tc'~• w,1):,tk1ch z...1r.ad
niti't .,,vrnie11in11:,d111 naqq111yd1an,kulad111kl:id1L J)akj. ,i1bm11;1,1:mn ~-1\' 1mu1t,,,.:11.'
.}.,,,,y,,lkll' l.,,m1tlll.ll'. Ulll(11•. 1 . 11un1n,rn1c111;1. 111,,(,lt,h. l.01111:1kl) 11d. i.1\>.,111,
między Rządem Chin a Rt4 dem Car,k1m. t za~l..Jpll ie nc,w~ m1 UIIW\1 anu. pon,, u-
m1cnwm1 11a ha zie n1\1·nc;c1, wza1em11nsci 1 ,p1c1\' iedli Wl•~u \I duchu Dd.laraq1
Rz4du Rad:1ieck ie~•n z l:11 l 'i I'i I l 920" ( art. 3 ). R.;, 4d ZSRR ri,elo,1 I za 111c11 :une
1 mchyk w~zy,tkic umm1J. miru,,,;1j,wc sm1 en:nne prawa luh mkre.,) Chu:. a 7awattc
przez t,ylv rz 4d ca:,ki z inn)-mi pa11qwarni (;1rr. 4 ). ZSRR st\1 u:rd!'.1!, 1c .• l'\hir;~• ,li;,
Zewni;:11nrn ,tanowi .:z<;~l ~kła<lO\q Rcpubhk1 Clun~k1q I uznay.: 11a l)lll ln_ytonurn
,11\H·r,•m;; ..;,, ( ·11111", :1 u\,.11_· 11,lH ,wi;r1;1ł ~iv dt, w)-u lł.11:1.1 1, ,;., ,.ri. ich ·-.11, ·-1d· w, 11,f
z lei','-' uhza1u (,;111, S). '0/ k(1lq1:y111 ,utykuk ,1ba 1z,1d} lnbt,\li<!l..tł} ·,1~· me U[.Hd\11:1,
rwp.aganJy 1, ym1crzunej przeciwko uslw_101, 1 pc·hl)"CZllL'lllU 1 ,pokc zm·1:rn kto-.rc'l-
1-..olwieh ze stron. Natomiast i'.cf'lup1 na rzekach. 1czforach, 1nn:L·h \\odn 1 ch ,?lakach
pranic?nych miała znsuć uregulowana na za~adzie n'.>11 nosci i v. 7J.Jcmccsu. Vnck
m1cbca W uk.ladzie pnsWH,'~'.(\l]U ~pra\\'Cm Koki \\.',,t'hPd!l1PCfllll~k:e1, k1óq tikrs".\IPllP
jak(, ,,wyticzmc harnJ!(,wc przcd:-.1,.,\\Zi(;'ClC:" /ap1,a1w rn.m., ,c „Rz,1d ZSRR t.)':td'f:1
 S17

,1,,.· na \',ykupwnic przez Rz4d Chit',,k1e1 lkpubliki. przy p0rnoq dmhkiLh kap1tak•\I'
pn'\, .tlnyL h, Kolei \V,d:odni1 ·,ch1'1,kiej, j;1ł,_ rC•" nie i', alf'go nakh1c·LT11 de, rne J 111ierna,
"r,u n.1 prtck.11,1111,· Chinom 1•,,1.y'-tkid1 ,tkcji i <1hlipac'JJ '>"~pumnianej h•lei'' 1arL '.1,
I', L R,<td radz1ed:.i ,1z,·kl ~-•\' h:1 „spL'L'jaln)ch pra,1 1 p1y\\ih:jCm c!ot)'Lz,1cych
wszy,tkich ko1K<:~J1 uzysK,lli}dl przez Rz,1d C.m,k1 w J,tkiqkoh,iek czt;sci Cbn"
rnn IO) om? ,.1·0~\J'-ki,·1 n~~n kontryhucji bok~c·r•,bci" (arL l l L
'I L'P( I \ólltll'::1 • d1:i;1 ('Pdl'"·IJ:P \\ l',:i,, 11:H' ~ ilk; dd, ldl,ll p I () \\'/.lll'lllll\'111 I'' I .·L::.i
n111 t ;1!t-1•,, 111:11,11k11 ni, Tlid1, ,11 ,1·•·n i flH I 11,mq•n. kil,, y 11:il,_•1.il d:111 rnq tł,, r 1;1d11 c,11 •.l,1L!'•,
lub Clnn. 2. \V '-PfU\\Jl' bud) nkfov I wła,nośu :tiern~kil·J mi'.,Ji J'Lt\,p,lav,n 1d, na
lcrytorium Chin. 3, O \,.)kla.Jni <irt_ 4 l..ik!adu P c1,!!ólnyd1 La~adaclL 4. Zub\ 1 \\1,\L,llllL' Chin
do 111,·pr1-eka7p,ania :i'.adm:mu pa!l~I\Ht praw lub prZ)\,ikjów. z któr)C'h rz.:1d ZSRR
,H'Z} \'110\1'.-lł w arL l O \\ ~po111nianep.o PkłaJtL 5 Zohowq1a11i,: C'h111 ,u1y1ko,1·,rn1;1
,?t;''-L·t koni „yhucji b, Jb-:rą,JL'.i, 1. l,,t{llL'j Z.'-il:<R IJL'l.y gno\1 aL 1, yh;,_ ,nic na ,xk o~wi:1lPWe
(,. W ~1•r:1wi, 11~LuH1\\!l'11i:11:rn111 p1a11·1:yd1, dol\L'l,IC\dt ~')IU,ll'II nh:,11att·li r:1d1ic,L1ch
l'n1r:ih:11q:1,· 111,111, 11, 1:,:h:1i'i~h:11n. 11ład/c h,,h:h:111rh:1<· nw ;,,11wdh)11;1/y l'''-Jh•i-
prac\ z bllz,7ym 1m 1dc?m1,o Sun fat-,cnern I iel!o silami dornrnu14cym1 na połudnm.
Kontakt} Sun faH,ena 7 pr7ywc',dcarn1 bnbzcw11.:k1mi i~u,rnły od l l/ I 9 L. jcdnah:7(:
dopiuo w 1922 L r,;;1~1liła ~ię 11za1cmna współpraca. Niema1 4 \\· 1yrn rok odegralv
ro1mow:,. 1ah:1e Sun Ja!-~en pnn1~1dzil 7 Joffem podcz,b W)f'.nania ~z.mrhaj~kiej!u.
PP il'h zakur,cz,:mu npubl1kow:rno 27 ~tycznia I 923 r. w~pUn) komunikat. P,1dkn·~b!
011 ~pcqfik1; narodowych I poht::,c7ll;ch celów Km·,rnintant1u 1 ~twierdzał. ie \1 Chi-
nad, 111(' rna warun~fa\ do wpn>wad,cnia ustroju rnd,icckicgP. RÓ\\ 11cx·7c~nic jednak
111t'•w1ono n p(,lrzchic i mozliwo;ciad1 hli,ki,:i w,pólpr,1cy rad1iccko-chii'1~kiei.
P;11,· 11111",1<;,) J'U 11!\\1•1 l,·11111 l.11lq1H·1•1, 11;1,.111 w Kanli1111c. :-:rn1 Ja1 ~c·11 \l'\:-hl d< 1
l\ln•,h:\1 \ \\ \IL'lf'':rn l'I? \ 1 d,·l,·1•;1, 1v k1<w1llt','•.Ld,11:qw1,·11ll'tii,· !,Hin,'< k11.·1 pPPlll•."Y
wu1~kt,1H'i. \V p,ud,-·iL:rniku 19.' { r. 111 Z) b1 I do Kani! 11111 rhialacz Krnmntc·rnu l\lichail
BPro<lin I obj,11 ~mne-wi~ko doradcy pdil)l'7llt:Vl1 Kuomintangu. \V tym C/a:,ie Sun
Jat-cen u7Updnił ~wój dawny pro~rnm, :,·wan} Trzema Za:-uć,imi LL:du, ,formułowa­
niem TrD,Tt: Wielkich Zasad, .,Sprowadnt!) się one do: a) sojmzu ze Zw14zk1lC'm
Rad?icckim. b) "~p,,lpracy z KPCb. c I ud7ielć:nia pnmoL}' ruchowi rnhotnic1emu
I ,:l,lnr~hr,;11111'' I \V Rod11fr.k1, J(J~J. ', •191

] '/.j.ml Kt1Plllilll:t11~11, obr:1d111;1c) \', K;11l10lllc' 11d I() do .'n sł',( ,m;1 J<)_),j I.
1.;1;1hn·pto1,al l,,onn:'JX'J~ Sun Jat-,cna. WtL'<l~ IL'.1, post,1110\\iorH> zaloz>c '-\las11,1
ab,kmit \\oj,knw4 w Wbampoa. Komcnda111cm akademii 10~1al Cnmg Kaj-~zek,
1,_11·wv p(,źnic:_i rnic1l ,h,krn:a(' 1a,atln1L·:t)d1 zmian w ideolPgii i str,11egii Kuomintangu.
Na rn11e j,·dnah: w~p1'1lpran ,11·al z oficc1~1mi /\r111 i1 Czerwrn1<'j, k1t,r1} byli wir{1d
,,,ykladowcć,w akademii w \Vbun111,a i uc1c~t11ic:tyli w nvbuduw1e sil zbwjnych
Kt){lmintan,m. Sz(•km radzie, kiL"j misji duiaJnL'j prz) Kuomintangu h) I w1,\,nas
11vh111l\ 1h,wrnka. a 11i"11tlll'J mai,,ald, \Va~ilij Bhidicr.
I\ !trnu 111cpm1'llLlLCllli.l pla111:i\, fapunu 11, 1.JJ:illt}dt 1. l{qn1bhLt U:dd.1cru WM.lw
du, powdi poqępowal też prot\'~ normalirncji stosunH1w radzicckP-japrn'bkich.
Prohki nó\, 111 rndni aj ą( ) eh pon mnn lt' nie nada i by Io wie le. Za naj wi1; k~,ą prz1.·~1 kod i;
'-lrPna 1ad1ieck:1 u,nała muymllJąl'ą ~Jt;' nadal okupacje r,·11nocnego Sachalinu prze,
w,~:,b japo(i~ki,·. Była tu J1.'thiak dla Japonii ,dob) C'/ ('emm, pr1.e.de w~1:, ql; 1111 , uwagi
11a 1asul') mpy nafto\\'t'i na W) ~.pic·
 \\' ..,l;f;t(li p,•lityt.11 yd1 1 rndit,11T,)Ch Jipt'r111 ,p1;11•.a q,,~, 1:kp1, / /SFI< \\_\
w,,!> w;;!a u,fll' pud11,t!). C11;~:.:· byb ~•h;h, ·k1., ;,1:11 k, 11;:11111styc111;1 1 1·a,l:m ic,1,,1 r11n hi; t
111.-· d,, 11:;,~11 u p,,11,1u11ii::111u 1 /Sl~I~ h11·1 pol1lyl'Y Jcti'"ll~cv du,tu.t'fićli ,:'lo1111c·;,-1,
r:, 11·,il:1 1,;, l),,ld„ri: \\\d1Pdt1l' v. SL1111ad1 i'Jcd1:< ►cL1•11:,d1 \\•.L:Ly11.1l1 1,i~t· ..rn, 1,
11a\11;1/ar:i,: ~1,·,,u1hn, cl) ,_,ft,rn;it:- ,·111yd1 L LSlH< prL) rnc:,1c Japl>rni w 1 mierne ko17y~c1
,,,.Jitn·/l1\' I ru,r1,d:m·1,-, 1.J(ill/[1\\J 1·•1··\\Ll'l'.l lJ/\~L-r Il' kr•llll''II flei d-.,pl<A:ll'll'
l,1,,•:1<.I\', :<1LiL:llf'II. d hyc'· r:11,)(' 1 \vl,-111 \\' ,.r:,, /flfl.l 1' 1 • 1 ' I r,11vh\·ł d,: '[ i,k1« \\'Id/
1 10Jn11;ł Jypl,,i.:al.i racJ/11:,:k1 .lullc. hJL' l ') l.1 11, 1111.:1 LL ,,I 1q.1ln,1, rei).' .h ,lk ,_;u11ii:1,'.;i1
1akohy puclda..' i1~:" .f<1po111i kur,Kj1. ze 11 L,lch;du Jednak na tu. ,e Fohyt ,i~ pr7c-dluża!,
Jplfe podj,;I rC:mmr1 r,,zrnu\1') ✓.. pr,t·dsta1•:1cid~mn s(er !'llhtycmych I h;,ndkl\\yd·,.
'l n1 ;dy unt' dt·• I ( i ,i,c"rpnra I1J2 i r. 1 \', 11iernalym \tup111u p1 L)'C/) 111/:, qi,: ck, z;,ł:i;.'i •d,,
r· i,; ,.., 1a1cn~n) eh q •ucdLer1 1 ~J'r7.n'/110'-l'I inkrc:-.(,11· /;1~.;z 1t·dn;1', ~rr -~ud, 1 n1(,11 , ą·
/iHl~(r/1.IL k11·dv 1:1łor,.sL.1lk11 _J_("l'II ", ktt•I) J'l/)'\\lu/1121,r,e(11i,1 /_',\\llUŚĆ: I lt-·k11:'.l;.i
ilf1„r r··/,",lt'lll.1 /1:'łlll \\ I:·Jl\iflll (1•-.J..;1:1,w,, i' IIJ'l,!\',1;1111<' j'lłl(')l!':llh'\ l.r>11111111·-.111·111,·1
1 \11,hlr,11< \11:,.' n •,f; ri,,r,·111 1 lul,.i,li:1111\
OficJcdne pei !rah.tc:cjc radzi el· kc, -j,1p >i'1~k 'l' ruLpc·,.z,;1) :- i,, J.;. 11:,:p I '(.'.4 r. 1, l'c-
k1mc. l'rew,,dLilt ie: JX>'.scł j,1pcr1~ki w l'ck11:11· !s:cnk1rhi Y,d1i1;1\\ ;, , J<,nrrli;m
r,:,wn(1u.nn) 1·egnrj;1tor 7.1' ,l1c,1·y rad,iediej trakL,ill! 1 Cli111:m:i. rnanc11·;1m po jq,,,
Liiwa:·ciu ,\lnb;1~;1dcT<:m /SRI<'. I\ Prk:n,c.
f'icrw~za faLil pcnrnklacji p1zcb1cgat., dc,~Ć' ~pr:111111e. pk,, n· 1>1cle ~prn1,
wst,·pnic ruygnlOl'-',.!JIO ',\ trakcie wu,:.~niqsi.ych. nic<.,J1~Ji:l1:ych kunlakl(:>11 i rc,m,ll\
no ::21 n:;1j,1 u1gc1dlllilll<.' gł<l\\'l;t: 7,:~ady p, Z) ~z.lq·u pc1 f •L.111111C'l11U, ro r1ym nrln~l(/11: .>

pr :.:n1 \' \\ rokr,11 ani.ich, .ih) 1.apo,11ać 1. rnm1 <.•l,;1 17,Jdy. Pr1crv. a trwd:i ;11 d,,
Lł- "-h'fJHIL: / t1\v.1r1 11;1 h.,. 1c du,-·~) l /;1:,t: p<;<\, ir;, tifH; 1(-•/.11y11i k\\t"'<1H 1n ;-;J(./.t") (·•t<.'\'·>•11
1 1

11-.l;,\1, 1.1 ,ku111p!1k,,1·,.11,l-l ,,ir,11,ic \,·Lh;d11111. !'u d;,l•;1,ll kdk1;rnil''·l\'L/ll\Ll1

pt'rtr.J.t.1cJd1.l1. 2(1 ,1yo11ia !0J:'< r .. l-1(,dp1,;i:1a /.c~.tala l<r•11-.n:rcja o J"(:cbL11n 1\\)d1

,;1s,•da1.h ,lu'.,t111~J,w v.-1.;wrni-,yd1 pu111itd1y ZSRR I Lipcwią, 11,,·,_u:c1 tu trakutcn,
pckli'l~k:111.
Kunwcr1l'],i pr1ywr,1c;1b ,,hN111ki dyplnn1atyc11't" i h•n~,ul;111:t" 111it;·d1.1 ()hl 1,a:'>l-
wa:m. Dalej ,111,icrd,urn•, 11· LI,tklal 1.11\art) \\ P1,rl\llll't1l'1 \\ 190'.11. p(,1.u~ld]C 11· inu,\.
naLnrniast 11·i,f) ~!kic tnllc' trakt;tty d\\ u~ln ·m:c ,awarie 11 L'/t'~niq 11:1aly I') ( nTn'.• •c -
,,,1,·,'.11(· l'11~Ji"l<1 /1_,ł,uwi;1i,1r1i,· 1·11·rn1,·,1,111io1 '.I\',, sr1.11,·\ \1,·11·1,,:tr111c dru1 ll'l ',lf••ll\
1 111cpuJc111111\1,rni.1 1c1k:qh•l\1Ll dna!cdnu:;u JHL<-'dl\kll :,ch1c 1vz,:1c11H;ic. ZSH.R llLlt,li.
,e LT1_w,i;1 rnutc ~tara( s1~· r, UZ) ~Lmie ku1,cc~ 1i n;' ck~plo;:l[aC_K hngc:ctw 1,uneralr:ych
i [;1.,Ó\\ 1i;i cal\ n, jq1 u tcryl<',nurn.
I lu kc,m1c11qi dr,łączune h\l), d11·" prutuJ..:r,I}: /\ 1 H. Prot,:,kc~1! A mówił u ~pra•
wach rcwr,1d1u11kuv,ych t,y!ych rlacówek dyplorn;11ycLnych .k.u~.11 1 Japonii ur;1z
n1w1cr;d 1nh<c11 i1;1;1nic .Lr1111111i dn Ppil',/C/t'llla ptilnr•c1cc'fn s,,, h,tli1 1 11 (In I" 1i,,1j.1
i 'J'."'- r Pn·t1,f {,ł B d;111 .it .lapi1111i pr,111u du cks11hd,1c11 ;;,•,ub(,11 111p, 1:;Jll\,1"'J 11.1
S;,d1.ili11i,· ''- u,r·11 .1(1 5(11,11 ... Tr,1hi;H 1wki11•,k1 !f'l\i\'l', 11 1 '.Lil 1. ,hi\11: 1;i,l„1-..1,I,
n1e111 1, 1,h1: ql,liLa1.h. kt(·,rc uzn:1ły rn za \\'bsn) ~uLce~ d:,plomatyczny [ .. ]. Db
'/.1\ i:11k1. Rt1tl1.iL·(k1c.t'(• l1c1ył ~tt rrnde 11·sr1qk1m Je!'.O walur pohl)Cl.t:y pn>f'<tpt11-
d11\',y 1akP 11kL,1011<.J\\';111i.- c1k1 dc-1ydK1;,\01,t'j 111,hl)tt d,tlt'kl)\1·,dK•dllit'j. Dli1
Jarr>111i t1;1kt.11 11ckii'hki mi::ł z11;1Cit"11it" jil/t'dc w~,,)~tk·111 ,\'.(\>JIC:daru.c Z,ihup1cu:!I
forr11<1h•i,· n:;1l11„1l j,; 1ar ,nfr,kic.:h pt "•ILl.u,,w d,0111)] 1,iu.11ych ll'dJcc n 1,y,~k1cru Dak
 Xffl DALEKI I BLISKI WSCHÓD 1919-/939 519

kiego W schodu. stwarzaj;1,c podstaw;;: do uzyskani.i kort:y~tnyt:h kcnct'SJI I umów I_.. I.

W zakrc'~I,' politycn1yrn niewątplmw wzmacniał pozy;_ję Tokio ,vPhec Waszyng
tonu, czy szerzej - pozycję mocarstwową Japonii, zachwianą po konferencji waszyn-
gtońskiej 1922 r." (W. Materski, 1990, s. 234).

Anarchia i rywalizacja rói.nych ośrodków władzy w Chinach stanowiły praw-

dziwe wyzwanie dla dyplomacji Zachodu. Antykomunizm grup militarnych, dominu-
jących zwłaszcza na północy, wydawał si;; godny wsp,1rcia, ale ich skłócenie i uzależ­
nienie od interesów japońskich skłaniały do ostlcvności. Podobrne było z raądern
kamrn1',km1 i obozen1 Kuomintangu. Jei.:o przywódca Sun Jat-~en wysoko c1::•ml
cywilizację zachodnią i czynił początkowo zabieg1 o uzyskanie poparcia Stanów
Zjednoczonych. Hasła nacjonalistyczno-społeczne, które głosił, wydawały się jednak
niepokojące. a nawet groźne dla pozycji państw zachodnich w Chinach.
\V 1923 r. doS'tlo du zata(Eu z ka1i11,11skim tziJdun StmJat-se11.111a Ile dochodl,w
z kom(,r cdny<:h- Anglicy, którzy nimi zarządzali. prtemaczal1 c!oehody przede
wszystkim na spłatę chińskiego zadłużenia i zobowi~ tzw. boksersłdeJ kontrybmji,
a niewielką ich cześć przekazywano rządowi pekińskiemu. Później zrewidowano te
zasady ustalając, że część dochodów z komór celnych znajdujących się na południu
Ch.in 1.11Jda,\ana będzie rz.11dowi karuo,:1sk1emu, a nie pcki11skiemu. \Vzrasta~a nknf-
ność wobet Sun Jat-se11a ,.powodow:1!a, ze wkrótce odrnówiono przdazywania sum
jego rzndowi. Sytua<.:ja ~!ała si(; nap11,·ta, gdy rząd kantnński zagroził ułyciem si ly,
a mocarstwa zachodnie odpowiedziały manewrami okrętów wojennych i wysad7eniem
desantu. Po okresie ostrych napięć sprawę 1Hlało się jednak załagodzić, w rezultacie
czeg.-, od pcxzątku I 92-1 r wznowir,no wnoszenie opłat rządowi km 111,ń~kiemu.
Sytua<-ja w Chinach 1:kornplikowała ~ię po śm1erd Sun Jat-.ścna, która nastq11ła
12 marca 1925 r. w Pekmie. Przybył on do Pekinu rn1 negocjacje w ~prawie ZJed-
noczenia politycznego. Na północy walka różnych frakcji militarnych znów sic nasiliła,
a na południu rozpoczęły się wydarzenia zwane rewolucją 1925-1927 roku. W czasie
licznych demonstracji. podczas których wznoszono hasła antycudzoziemskie. strajków
i pod1od(m robotni.i.tych domagan1 1 sir 111,·. tylko rdnnn ,połecznydi. ;dl' i zniesit 11ia
przywih.:Juw dla par1stw ,achodnid1. 1\1,c,uwe dernp11~;u:1,·je w St:1111:1.k1_1u ruszyły tln
dzielnicy cudzoziemskiej. Żeby opanować sytuacje, policja użyła broni. Zwiększyło
to jeszcze skalę zamieszek w wielu miastach, na co państwa zachodnie zareagowały
mobilizacją sił wojskowych. ,,Do 8 czerwca zakotwiczonych w porcie Szanghaju
było już. 26 okrętów wojennych. w tym l I amerykafokid1, 5 japoński di i 4 angielskie,
Nie (Tfa11n sie też przed dalszym uzyciem siły. Tak więc brytyj~,y Z(>lnierze m;iz
piechota mm'ska rozpędzały demonstracje, strzel,lJąc do uczesnnków. W efekcie
11 marca zabito w Hankou 8 Chińczyków" (W. Rodziński. 1983. s. 77).
Po śmierci Sun Jat-sena nastąpiły istotne zmiany w łonie rządu kantońskiego
i Kuorninrnngu. Od l lipca 1926 r. arrma Kuol'.ll.intangu rozpocz.ęla wielki marsz na
północ, w celu wyehrnirn 1wania konkurencyjnych ofrodków władzy. Początko\\o
znaczny udział w po~tepach sił Kuomintangu mieli doradcy radzieccy I broń dpstar-
czana z 7.SRR.
520 MIĘDZY WOJNAMI 1919-/939
------------- -
Od marca 1926 r. główną Kuomintangu zaczął wyra~litc Czang
-szek (Jiang Jieshi), który został głównodowowodzącym am1ii zmierzającej na północ.
Do końca 1926 r. osiągnęła ona wielkie sukcesy, a 1 stycznia 1927 r. stolicę rzr1du
przeniesiono do Wuhanu.
\V grudniu 1926 \\ 1dka Bry1anrn ,mieniła st.o~unek do rzą,du kw,mintangow,-
kiego i 10:rpoczęła rn pertrakta, k1,;re prow;id:rll ambasad.-r les l..amp',un
w tym c,;i111ym miesiąc li p11ekazał Oil 1oydującym I\ I lilie prze(bL1w1,.1,:1om pań:,lv,
zachodnich memorandum rządu brytyjskiego z propozycj,i wyrażenia wspólnej woli
zrewidowania nierównoprawnych traktatów z Chinami. Wówczas nastąpiły jednak
wydarzenia wywołane, pisze Gathorne-Hardy, ręką Moskwy, klóre zakł{,c1I,
procć'~ zbliżenia. ..Podburzony prżtz BcroiJina„ tłum ~1ycznia zaatakował
osiedle brytyjskie w IIankou, z mxlem bronione przez oddział maryn,HL) Następnego
dnia te same zamieszki miały miejsce w Cziuczangu (G.M. Gathome-Hardy, s. 239).
Obawiając się o bezpieczeństwo dzielnicy międzynarodowej w Szanghaju, rząd
brytyi~ki ,iirządził wprowadzenie d(' ,i;1,;ta swoich wnisk. Krok \powodow;1ł
odłoienit> wynegocjowam,·J już umowy uwagi na 10. że rząd kuc-rnintangow,1i
uznał wydarzenia szanghajskie za wymierzone przeciwko niermL Po pewnyn1
czasie rozmowy jednak wznowiono i 21 lutego 1927 r. minister spraw zagranicznych
rządu Kuomintangu Eugene Chen i radca ambasady brytyjskiej w Pekinie John
O'Malley podpisali porozumieme o przejęciu administracji kilku „koncesji" hrywjs-
kicb przez Chiny. Porozumienie wzmogło obawy oudwz1en.lć6w o kh hopieczeti.stv,'n
polepione też zostało przez działaczy skraydla Kuumintangu. oczekiw,1b
wickszych ustępstw od rządu brytyjskiego.
W tym czasie walka między prawym i lewym skrzydłem Kuomintangu weszła
w decydującą fazę. Lewe skrzydło, forsujące sojusz z Mo!-kwą. doprowadziło nawet
do udz1dem1l przez w Wuhanit· kwietniu 19:2 7 r dymisji Kaj-szekcw1
jako dow6dcy annii. wojska iay;:ly Jednak SzanghaJ 15 kwie1 ma l 927 r. Cl:rn1
Kaj-szek ogłosił utwm1.enie nowego rz,1du Kuomintangu z sie,Jnb;, Nankirn,,_
Teraz skupiły się wokół niego główne siły Kuomintangu. Czang Kaj-szek przeforsował
odejście od koncepcji Sun Jat-sena wiązania się z komunistami i ZSRR. Walka
przeciwko p6łriocnym pr1yw6dcóm. ;,wlaszcza najsilniejszemu Czang T,0-
•linov.1, ml· była je'.,1uc 1ozstrzy1·.m~t;1, Czang •,ffk zaczął zas szur ,,
poparcia Japonii. Rozmowy prowadzone w Nankinie' nawet wizyta C1rn1ga w Tol,
nie doprowadziły jednak do porozumienia, jako że Japonia nadal stawiała na C7,:1Ilg
Tso-lina, który dotychczas najlepiej strzegł jej interesów. Dla Stanów Zjednoczonych
stało v..;ii;:c oczywiste, 'i.e chcąc osłabi{ pozycję Japonii, trzeba zwalczać Czang
Tso-Una, a popierać Kaj-szcka lipca .19'.:k r Stany ZJ,'.Jnoczone uzna!)
rząd Kaj-szel..a, podpisując nim um<;>wę auh,nomii Chin. Czc1H 1'
Tso-lin zginął w zamachu 2 czerwca 1928 r., a jego następca Czang Sue-liang (syn
Cz,ang Tso-lina) przeszedł w grudniu 1928 r. na stronę Czang Kaj-szeka, uznając
władzi;: rządu w Nankinie. Nie oznaczało to jednak pełnego zjednoczenia politycznego
w sytuacji gdy przeciwko centralnemu rządowi nanki(1~kiemu b11ntm,ały się róm,.
prowmcje, a jego władza nad Pekinem była bardzo ar1iczona.
 XIII. DALEKI I BUSKI WSCHÓD l919-l9J9 521

2. Agresja Japonii w Chinach

W Mandżurii udZielnymi niemal władcami byli tradycyjnie potętni dow6dcy
wojskowi, należący do ~dnej ze zwalczających się frakcji. Ta cześć Chin pozostawała
też w sfen:e wpływów dwu mocarstw: Rosji i Japonii. Po wojnie 1904-1905 r..
podzieliły się one wpływami mniej więcej wzdłut dwu głównych szlaków komunika~
cyjnych: Kolei Wschodniochińskiej, porostającej pod kontrolą Rosji. i Kolei Polu-
dniowomandżurskiej, kontrolowanej przez Japonię, Inne mocarstwa uznawały prak„
tycznie ten stan rzeczy. choć oficjalnie podkreślały, jż wszyscy mają równe Slanse
w Chlnach. a więc także w Mandżurii. Stany zjednoczone, najaktywniej promujące
zasadę „otwartych drzwi'\ w deklaracji Root-Kogoro Takahira z 1908 r. również
uznały stan posiadania Japonii w rejonie Pacyfiku. akceptując w ten sposób japooską
sf~ wpływów w Mandżurii.
Po I wojnie światowej sytuacja zaczęła się jednak zmieniać. Japonia ń\tlsiata
opuści~ Szantung. zaś w <lrugiej połowie lat dwudziestych nastąpiła ofensywa. Kuomin-
tangu i utworzenie centralnego rządu w Nankinie. Rząd Ciang Kaj•szeka dątyl do
polit:ycznego zjednoczenia kraju i miał ambicje zniesienia z czasem stref obcych
interesów w Chinach. R7.ąd nankiński skierował się przede wszystkim przeciwko
umacnianiu panowania Rosjan nad Koleją Wschodniochińską. W maju-lipcu J929 r.
doszło do wielu ataków na radzieckie posterunki przy Kolei Wschodniochińskiej.
Rosjanie zareagowaJi na to zbrojnym zajęciem częsci Mandt.urii, po czym rozpoczęto
w Chabarowsku dwustronne negocjacje.
W trakcie konfliktu radziecko-chińskiego sekretarz stanu USA Heni)' L. Stjmson
skierował w listopadzie 1929 r. •do obu rządów note wzywającą do pokoju. W nocie
do 174du radzieckiego, przekazanej przez ambasadom francuskiego w Moskwie,
Stimson wskazywał. it nastąpiło pogwałcenie Paktu Sńańd&-Kellogga. Odpowiedf
Litwinowa, udzielona w fonnie oświadczenia prasowego. była ostrym atakiem na
Stany Zjednoczone, które w6wc7.aS ńie unzymywały st~unk6w dyplomaLycznych
z ZSRR. Ferrell :uważa, iż S1imson rozpoczynający dopiero sprawowanie swego
urlędu, popełnił błąd, wysyłając notę do państwa, którego nie uznawał (R. Ferrell,
s. 533).
Poczynania t':!'.ądll Czang Kaj-szeka wywołały niepokój conajmniej u części elit
japońskich. Obawiano się. te mote on zagrozić także interesom japońskim w Mmt•
dżurii, a przynajmniej podjąć próby ich ograniczenia. ZwolenniJdem rozszerzania
ekspansji w Chinach był rząd generała Tanaka. Gikhi. Za jego rządów rozpoa.ęto
umacnianie Annii Kuantuńskiej, chroniącej Kolej Południowomandturską. Następny
gabinet, Hamaguchi Osachi, dZiałający w najgorszych latach kryzysu iwiatowego,
musiał jednak dokonać ostrych cięć budżetOwyeh. Odbiły się one takte na annii,
z której - notabene - zwolniono wielu oficerów. Wzmogło to napięcia WŚrod wojs•
lmwych i akcywizowanie sie tej c~i k6ł militarnych, które zarzucały politykom
cywilnym zdradę plan6w zbudowania Wielkiej Japonii. Pogłoski o ryclllym przewrocie
i ustanowieniu rządów wojskowych nasilały sie wraz z narastaniem konfliktów
wewnętrznych. Bezrobocie, pogłębione załamaniem się eksportu jedwabiu do Stan6w
Zjednoczonych, wzmagało popularność tez o przeludnieniu Japonii i konieczności
ekspansji na kontynencie.
522 MlĘOZf WOJNAMI 1919-1919

Utrzymanie Mandżurii w strefie dominacji Japonii wydawało się też kQłoęl

gospodarczym bardzo ważne z punktu widzenia ekonomicznego. Mandżuria bowiem
dysponowała wielkimi zasobami bogactw naturalnych i rynkiem na produkty pnemys-
fu japońskiego. Na początku lat trzydziestych przebywająca na kontynencie Armia
Kuantuńska rozrosła się już do kilkuset tysi~y żołnierzy. stając się w ten sposób
coraz bardziej samodzielna. Ambitni dowódcy, nie dowierzając cywilnym politykom
w Tokio, przez politykę faktów dokonanych chcieli zmusić rząd do jednoznacznych
dzialaa
Rozpoczynając 18 wrzdnia 1931 r. agresje w Mandżurii, dowóck.")' Armii Kuan-
tuńskiej wykorzystali drobny incydent. Tego dnia bowiem nastąpił niewielki wybuch
na linii Kolei: Poludniowomandżurskiej, który posłużył do uzasadnienia działań
militarnych. Poza Armią Kuantuńską wzięły w nich udział przybyłe z Korei wojska
japońskie.
Podbój Mandżuńi postępował bez większych przeszkód, jako że wojska chińskie
generała Czang Sue-lianga nie kwapiły się do walki, a rząd Cl.ang Kaj-szeka także
pozostawał bierny_ Po zajęciu Mukdenu armia japooska w ciągu następnych trzeci\
miesięcy opanowała niemal. całe p61nocno-wschodnie Chiny i zaczęła tam tworzyć
nową administrację.
W listopadzie jeden z dowódców japońskich skłonił byłego cesarza Pu-i do
opuszczenia Tientsinu i przybycia do Muk(lenu. W mieście tym 11 marca 1932 r.
proklamowano nowe państwo Mandżukuo (lub: Mandtuko), którego prezydentem
został Pu-i (od 1 marca 1934 r. cesarz Mandzukuo). Poza Mandżurią. Japończyęy
próbowali zdobyć przyczółki w innych rejonach Chin. W końcu styezńia 1932 r. trzy
dywizje japońskie zaatakowały Szanghaj, napotykając jednak tym razem zacięty opór
wojsk chi&kich. Po miesiącu ciętkkh walk miasto zostało przez Jłlp()fitzyków
zdQbyte.
O agresji japońskiej w Mandżurii rząd chiński poinfonnował ~ Liga Narodów
już 19 wtieśnia 1931 r. W dwa dni później przedstawiciel Chin w Radzie Ligi
Narodów Sao Ke (Alfred Su:) złożył w Genewie oficjalną skargę swego rządu.
Stwierdzono w niej, iź „Qd piątku 18 września. od godziny 10 wieczorem, regularne
wojska japońskie, bez najmniejszej prowokacji, otworzyły ogień piechoty i artylerii
na żołnierzy chińskich w obn;bie lub w pobłiżU miasta Mukdenu ( ..• J. Żołnierze
chińscy i ludność, działając zgodnie z. instrukcjami fflldu chińskiego, nie stawiali
oporu tym aktom gwałtu i powstrzymali się od wszelkich takich poc2ynafi, które
mogłyby .zaostrzyć w jalcikolwiek bądź sposób sytuację". W związku z tym rząd
chiński zwracał się do Rady Ligi Narodów o zastosowanie artykułu 1 ł Paktu I.igi
,.dla przywrócenia stalUJ quo ónte oraz dla ustalenia wielkości i natury reparacji,
które mogą być uważane za należne Republice Chińskiej".
Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów delegat Japonii starał się bagatelizować
wydarzenia mandżurskie zapewniając. ie mają one charakter lokalny. Japonia-mówił
- nie ma żadnych zakusów terytorialnych w MandŻQrii i wycofa swe wojska „w miarę
jak bezpieczeństwo życia obywateli japońskich i opieka nad ich mieniem będzie
efektywnie zapewniona". Rada Ligi Narodów, uwierzywszy w te deklaracje. 30 wrze&-
nia uchwaliła niezmiernie łagodną rezolucję. Zwracała się w niej do obydwu stron
z apelem••,aby zrobiły wszystko dla przyspieszenia przywrócenia nonnalnych stosun-
 XIII. FKJ J BUS1,·1 WSCHrW /')}9-193';

ków między nimi i aby w tym celu wprowadziły i zako11czyły szybko wykonanie
wyżej wzmiankowanych zobowiązań".
Wydar:rcniam1 Mandzurn od pocz,1tku głęboko zaniepcku1one
ZJednoczone. Sekretarz stanu St1mson powstrzymywał się jednak zrazu (ld oficjalnych
oświadczeń, pamiętając zapewne swą niezbyt fortunną interwencję po wydarzeniach
Kolei Wschodniochif1skiej 1929 r. Prezydent l·louver uwahił natomi,ist, iż dzkki
iałanio111 igi N,1111lkiw je,,t ,1:msa u;i 1likwidcwanie nap1,;cia woi,,(,I Mandzur:i
Pcxlobn,1 nadzieję przez pewien czas żywił także ówczesny przcwodnicz,1cy Rady
Ligi Narodów Briand. Proponował on zatem, aby stosując się do art. 2 Paktu Brian-
chi Kellogpa 7.aprosić do wspóldziałani,1 Stany ZJt'dOQCZunt', które przern·1
Jednym z głównych promotorów Paktu. Bnand wystosował odpowiednie zaproszeme
ł 5 października, po czym rząd amerykański delegował swego obserwatora, którym
/C\tal ambasador USA w Londynie Chark~, G. Dawc~.
Wbrew wcześmejszym ;,;qwwnienium, Japorna końcu 1931 r. krn1tynuow:1h;
ofensywę w Mandżurii, co skłoniło amerykar1skiego sekretarza stanu Stimsona do
zajęcia bardziej zdecydowanego stanowiska. 7 stycznia 1932 r. przekazał on przed-
~t;rnicielom Japonii i Chin w \Vai,zyngtonic notę stwicrdzaj,tc,1, ii; USA nie uznąją de
facto zadnego układu lub sytuacji, które mogłyby przynieść szkodę: prawom rządu
Stanów Zjednoczonych, lub ich obywateli w Chinach. Nota podkreślała, że Stany
Zjednoczone będą nadal kiewv,ać się pos1anowit·11i:;mi waszyngtońskiego okładu
d11cwięcrn państw 1 r. oraz paktu paryskiego (B1ianda-Kcll.ogga1, które ZóS!ał)
podpisane także przez Chiny i Japonię, a więc powinny hyć przez nie szanowane.
Dalej Stimson pisał, iż USA będ,t domagały się respektowania prnw zwi,tzanych
,,gwer,·mn,;cią, 11i1·1:1lezno,,, I.!, terylurialną i adminisłr:1,yJIJłj, nie11.irnsza)rn,~,i;;
Republiki Ch111skiq oraz pohtyi.1 międzynarodowej wobec Clfo, zw.mej polityką
otwartych drzwi".
Poglćidy zawarte w tej node zwykło nazywać doktryrn1 Stimsona lub doktryną
Huovera-S11msona, pomeważ prezydent USA.jut \V hstopaclzit' 1931 . m<'iwił o po
trzebie ogłoszenia w podobnym duchu utrzymanego oświadczenia. Stany Zjednoczone
zaczęły też zabiegać. aby inne państwa, a zwłaszcza Francja i Anglia, przyłączyły się
deklaraqi z 7 stycznia. Jednakże .Francja w ogóle nfr odpowied,iata na taką
ofertę, a rząd hrytyJski oświadczy!, it Jcs1 przekonany o resp,·k1nwaniu pr1t'Z Japom~·
zasady „otwartych drzwi" w Mandżurii. Dla wielkiej Brytanii, której strefa wpływów
rozciągała wzdłuz dolinyueki Jangcy. skupienie Japonii 11a ekspansji w odległej
rv!andiurii wydawało się nawet dość wygodne. Kiedy jednak hpończycy zaatakowali
Szanghaj, co zagroziło międzynarodowej dzielnicy w tym mieście i niebezpiecznie
zbliżało ich do brytyjskiej strefy wpływów w Chinach, Anglia szybko zmieniła
~,,rnowisku 7.godzila się teraz Stan.urn ZJedmw,onym1. trzeba natychmiast
wysiać do Szanghaju okręty 1 zołnierzy, aby chromć swych obywateli, ale takze
skłonić Japonię i Chiny do negocjacji. Warto w tym miejscu zauwa:i.yć. że zgodne
slanowisko amerykaiiskl)-brytyjsk ie skUlr'n.nie wpłynęło na chęć Japonii do rozmów
w sprawie Szanghaju wycofam.i stamtwl \V majli 1912 r. s1vych woj~L
Agresja w Mandżurii stale absorbowała też Radę Ligi Narodów. Zgodnie z zapi-
~cm rezolucji z 30 wrze.śnia, Rada Ligi zebrała się 14 października, aby ponownie
zbadać roz.wói sytuacJi Mandzud. Mimo iż Japonia zwiększała jeszcze swą operację
 524 MIĘDZY WOJNAMI !919-/939

rn 1l itafllą, l<a(!a :żadnych konkrc,11rch kn 1kt',\1 nie pPdJęła. Po p,v.nym c7a,1e uzgcd-
niono jednak, ii należy powołać komisję międ„ynarodową, któnt uda się na miejsce
wydarzeń. Komisję taką, złożoną z przedstawicieli WielkieJ Brytanii. Stan{lw Zjed-
m ,cZQnych. Fnmcji, W!oehiNiem1ec;Rnc b LigiNnrcd\>wpc:mdn iawgn1drnu 193 1.
pr:r.ewc:dnic2ącym ?(•stał Anglik Vicwr ·) tton. r1 St,rny Zit'drnxzone rq1r<·7.entov.:d
w niej generał Frank R. McCoy.
Kolei1 '\I I krokj, rn Rady I Namd(i\\ lh Io wys1t ,,1anie ii 11ego l 'J 1' 1. apeli , ,
u~;du jap,,i',,.kiego. l'l/.:,pomin,d un. iż „ndne dąA·1 1,· do u:,zenia 1Hc:tykaln,,,,,.
terytorialneJ ani żaden zamach na niezależno~ć politycrną Jednego z członków Ligi
Narodów, uczynione wbre\-v artykułov.··i IO, nie będ:1 mogły być u,vażanc za obo,Ni:1ngące
1 możliwe• doprzy1p.1a pzez członków Apek Rady Ligi l\;in>dów 1:1denjec\r,;,L
,p,,s6bnk pływały na m1ia.nę t:J,1yki Jap\ir1i1. ZaniepnJ..rjenie ,p( 1!e,·7110.i;t;1 1n1ędzyn1: 1 , ,.
dowcj takim stanem rzeczy znalazło wyraz w rezolucji Nadzwyczajnego Zgromad·Lcnia Ligi
Narodów 7 11 nmrca 1912 r. Pmt <;t:ila Qrw p; ,,f wyra; wpłyv,, ·11! dokli „ Stim1:,, t11:1
1•1 hl a:łonk, ,\de Ligi !\11Hldów, ade?.yli. 11 obow11111,11i sąnk 11,11awać j lo-ytu.ł,
zadnego traktatu ani fadnego układu, które by zostały osiągnicte środkami sp17ccznymi
z Paktem Ligi Narodów i z paktem ~~kim". Konkretne decyz,jc, zawarte w rczoluc1i, były
wt111ald,e llardw skrurn rK· Pm,tam ·,wiono lxl\, iem powd,i komiter ?łożony I ,:"7łmk1 ,\\,
k1c,remu l" i\, 1cc,rzono 7;1danie plh10\vania konywnma d(itychu:1,owych 1c:1ulucji
przedłożenia Zgromadzeniu Ligi pien.vszego raportu o stanie rzeczy do I maja 1932 roku.
\V tym czasie komisja Lyttona od lutego 1932 r. wypełniała swe zadani:,, prowad·1,
n,Lrnowy i badania\\ ;\fandżurii uraz. innych ll'jOnach Cl11n i Japnnn.Jej r:Ip, wt. ńapi;.11111
prnwdopodobnic przez dwóch ekspertów amerykańskich, przekazany został Radric L1g1
Narodów 4 WT7.eś11ia. Mimo i.e stwierdzono w nim, iź akt agrc:-ji miał fakrycznie mit'jsce,
l:if'l\ll ÓW llll" :lomag:d żadny, I, •,:!nkcji < Japor111 :otępi:1y1, I ,stano,, I,rne pań;-,1
l\bndźukrn,, raport nic 1,ilecałjedr1ć!k powT, J>1atu, sprzed v;ireśnia 1 r. Dział<,
się tak dlatego, że członkowie komisji byli pa.ekommi, iż r0rwiązanie konfliktu wymaga
przede ws7ystkim uz11auia specjalnych interesów Jupnnii w Mandi.11rii. .,Praw:1 i inter,···)
Japonii w 1\fandżurii i,trncją fakl:, unie i nie llH1~być ,maw:me; wszel~ 1,· 1, ,1.wiązarn,.
klore by nie wzięło ich pod u\.Vagę I kt(ire nie liczyłoby się rówuiez z więzami h1storycznym1
międ1y Japonią a r-.fandżuń,1, nie mogłoby być wdowalające". Dmgim wainy•m wnioskiem
k,,111isji L\I "1a był 1 ,,1ulat L1,1:,1,owier1i:1 .!,1leko l.w,J aut,"" ii Mn1 1rii.
RapPrl komisji Lyllona był dyskutowany na Na<lrn'}'czajn:, Zgromaci1eniu
Narodów, które 24 lutego 1933 r. jednogłośnie (delegat Syjamu był nieobecny)
uchwalił.o re?O!tKję stwierdzającą. iż Japonia .naruszyła P„rkt Liri Na.rodów i waszyn-
g1uć1ski traktd d1:iewi~ ciu państv, Rezoluqa w wi,,.'kc:tości pud?1elała oceny kom1:,p
0

I yttona, zobowi„1mJąc członków Ligi do mcuznawania Mandżukuo I podkreślaJąc

szczegć1Jne interesy Japonii w Mandiurii. Mimo że nic uchwalono sankcji wobec
far1onii, dck;•acja ter,, 1,aństw:1 d,·monst r:il Yinie 01,i iła JXH,'dienie rnadze111a
Li;ci 25 l1!11.JcO. Opu'JlL8jąc c,~·11ewę, deleg;i,..j1 japoń,liq Yosuh MntsuPk;i
oświadczył, iż jego kraj został ukrzyżowany przez narody członkowskie Ligi l\:arodów.
Japonia oficjalnie ,vystąpiła z Ligi J\arodów 27 marca 1933 roku.
Bev,i]m,ść Ligi l\arodów 1-q1bec ,,ydarzeń 111;;rn]żursk1d1 była jvduym ~
groinlcjszyd1 symptomow kryzy!-.u powoJenncgo ładu międzynarodowego. Ośmieliła
również Japonię do kontynuowania polityki agresji w Chinach.
 XIII. VALEKI l BLISKI WSCH(Jl) 1919-/939 525

~'
I
I

ftW. U.IIOTUŃSII.I
(pod okup. Japonii
w 1905 r)

KANTON

Mapa 17. Zdobycze terytorialne Japonii w Azji od 1874 do 1937 r.

Terytorium Japonii przed 1874 r
Tervtorie nabyte pm,d 1895 r.
f,:crytóriazajęt,· 1El%r.

Tery1onum Korei- prob;ktorat od 1905 r., zaanektowane w 1910 r

Obszar Mandżurii Ul)ęty w wyniku wojny z Chinami w 1931 r.
Prc•wióeja l<ir:ol w,,~e,c,na do Mnnclżukun w '1933-r..
526 r.fll;Dzy I\OINAMi' 1919-ls!J')

W lutym 1933 r. Japońc.zyc) zajt;:li prowincj,; żehd w MPngolii Wew11ętrznvJ.

przyłączając Ją do Mandżukuo. Następnie zaatakowali prowinqę Hopej, Jeżącą na
dw<lze Pelinu. Nie chcąc prowokować Japonii du dah1.ych zdobyc,'}',
nankiński zawarł z mą 31 maja 1933 r. układ rozejmowy w Tangku, ustanawiaJąl)'
strefę.zdvmi]ilaryiowaną rin południe od Wh·lkieEo Muru w prowincji Hopej.
R('wnież 7.SRR uzna i de facio m;;rione!how,· pańsn1,o Mandżukuo, pwwad1;1c
z nim od , zenwa 1.933 r. rokowani-1 w sprawie !sprzedaż, Kolei W~chodmochińskiej,
Do umo\\y J()•zło :3 maja l'iJ5 r., ptzy ,zym h'SZy,tkie )_'.1\aran,je 111anss,,•.e
związane z transakcją wzięły na siebie władze japońskie. ZSRR który był już wtedy
czlonkkrn Ligi Narodów, naruszy! w spo~ółt rezolU,]C Ligi 2-, lutegc 193
zakazującą utrzymywani a stosunków z Mandżukuo. Państwo to uznało jednakże wiele
innvch krnjó\c. 15 wrze~nia l(H2 r, Japonia. w 193d L Salwado1 DoHnnibm,
Watykan, w 1937 r. Włochy, Hiszpania. Niemcy, w 1938 r. Polska i w 1939 r. Węgry
i Sll 1wa, i;1.
Nowy prezydent amerykański Franklin Delano Roosevelt (od marca 19.B r.),
aprobuj;1, doktrynę Stimsona, 111,· uznawał i~mienia Mm1diuk1111 Wyraził .zgor'.ę

na wejście przedstawiciela USA w skład Komisji Doradczej do spraw Dalekiego

Wschodu. powołanej prze, f .igę Narod(.)\\. Równoczdni e 1cdńak wyra1ał p,,._z;itlwwc,
nadzieję, że stosunki z Japonią uda się poprawić. Japonia, k11•tykowana przez w1ęk­
Slc)SĆ pmistw sw,1 pc,Jitvkę w1,liec Chin. przez pt:wien cz.as także la z:tinterc,:,,.
wana zbhzeniem z USA W maju 1934 r. ambasador Japonn w Waszyngtom e Hiroshi
Saito zapropon,,wał sekretarzowi 1;tanL Corddlowi ł-:lullnv.i za,,arcic por11zumi,·ni,1
bilateralnego. W porozumienm tym Stany Zji:,dnoczooe i Japoni,1 rniały uzna( wzajem-
ni, swe •,tref\ wpl, \\ÓW rejo1,ie Pa, yfik11 i pilnować wewnątrz t1 eh stref ładu
i porządku lh1ędzynarodowego. '1opm·y,Je Hull Hlec,,dowa111, od1n,cił.

3. Wzrost napięć międzynarodowych na Dalekim Wschodzie

3.1. Wojna ]apmfsko-chirfsl«I

Od czasu podph:ania ładu r1,:rejn HiWCfO w T, lllgl:Cu ma111 193 { r.• w hin:1,
panował względny spokój. Japonia umacniała swe panowanie w Mandżuńi, a rząd
na11kińshi waluyl z komu1mtan11 chil\;,kimi, ~tara1,1L się f.:dn,ązdnk "-on,,,!Jdov,
swą władzę i przeprowadzać niezbędne refonny. Próbowano też rozbudowywać
i bLkoJk :inni,.:. przy pomocy mi<;Jzy innymi doradc6w i ofi,xrów niemieckich, Prestil
17.ądu kuomintango wskiego wzmocnił się po ponownym wybraniu Chin w 1936 r. do
Rady Ligi N,m,dóv, Forum w Genev, wykon:) s1ywal rząd chi6ski do iągłc~•.c
przypominan ia społeczności międzynarodowej. iż nigdy nie uzna separacJ1 północ­
no-'>\SCl;o, !nicli prowincji i btniuiia Mandżuhuo.
WoJna japońsko-chi.iska zacz~·la sk 7 hpu't 19'.i7 r. od mew1elkicj potyc,ki
sprowokowan ej przez Japo11czyk6w obok mc,,lu Lukouctiao (zwan,:;10 tei rnOSlt',:
Marco Polo) w pobliżu Pekinu (Pe1pingu). Ofensywa w północnych Cl:inach, prowa
dnma szybko rrnnącymi siłrnni, przynio,ła Japończ:., kom duze suk,ces\ Już w końcu
lipca zajęh Pekin i Tientsin, posuwając sic dakj na połudme, Drugim polem operdl]!
mili1arny,h stała si(,,' dolina JangC), gdzie siły japońskie były jeszcze większe. Tu
 527

icdn3k do.zło do zarn. ·tych w~:lk. Uóre trnal;, t1zy 1111cs1,J(c 17 hprn Czang I<aj-~zek
,,.::dc,il (>dc;,wr. \\'7)'\\afiJC,J cln pow~.?cctrncj 11.;a.lk1 7 ;1g1t'~orem. ,..h-:-'.li ro;,p,,c,1111c '-.it;
1•,1·111:,,, to c:J) kr:,j. 1·d k,·,1·1ca d„ kni·1c::, cały lud ,:tarzy 1 1 1lodl!, kai.r!y, l•.1111ki·l1,it'i-;
,i::,1. f·,,;d,1.1, wlH•\\i,17any tuC1.1·1~ wl',Jm; p17ec1\\'ko j3pn(1skJ1:1 n3JCl(J;u,ir1_ h1oni:1c
/1,ffll OJC7) :•,kj".
n, i·r,nin•\1·;11:w 1,.-111·,( ',·,11 ,·1•• · , •p, 1111 pun 1\1 j:qH •1·1,ki,·j 11t"1T•,11 pr1y,·,1 ni Io ,1~· (h,
1•,,11,,1•,11( I" 1·:•1,1,11„111.1 k,:11L1kt,,11, .1 11,1\'.t'l .,,.,.,,,·11·1",1 1111\·ł!/1 Lu,11::111L,11;·1,·rn
;1 k,,111111.1:-!.111!1 ,.l11wJ llitl I.)"' 1,1/ j'l('I\\\,/)' ~~l!{'lllllll:llll' w,,,,,tp;u (l\1;il I l..n111llil!Si:lllll
v, l:1t:wl1 11i23 19:::!7). l'.'i l1rca 19-il 1 1'.1,,,lu d,• "['ntL11:1a Ciang Kaj-,,t>ka z C,ou
L'1·-lajc1:1, a 72 ,icrp111a ,1t>f .Kurn;1i11t,Jflgu l\)lil711 ?gcdt;' llli pr7t'k,ztałn:llic c/1ifok1q
kornu111 ·,tycnq .'\1 n111 Czen,·c•ntJ w Ósr;Jil A11111r;. wt.1c?(W,1 do w,p6111e,1 walk·,
7 Jarr-ni;;. Sfonmdizowanic wspt:,łrracy ,)bu sit polityu.r:ych w walce z agrcsj,1
J,:p01isl-..,1 nustąplo n \\ r,dnia I (JJ 7 r. \\'t,jna i~·cnah: Wł\\ qah: ,1ę dlce Chin r:1epomy(-
lri1,· l\lllllP ·1ac1,;kr ,·,brony. li,1<,r,:1d;i 1·,;1l!I S1:1npli,1[. Jl 11:r puc'J<1lk11 ~•rrnlr:1:1 \',(l]'k;1
,.:J" 111:J 1c 11 I•, 1Pe 1\'łv , h f\.,11 il- 111u fU:1d I, u, ,11 ,i 111, .11,•:., JT ,,·111",I ,i..- \1,·1,·, 'y do \\'111 ;wu.
;; ,, !':1kl11crrnl.u lldS r r\, ( '1uni:l.inru.
\\. Jlienv,nj faz1,· konfliktu iaponsko chm<l.rclćc Stany L.1c...:h:oczcnc nic z,:Jt;l)'
iad11<'P<' ,ta11ow1sk:1. Prn:ic\\.1L hvłc1 lll \1u_p1a cllcy,dn1c 1:1c\1·ypc,\\il'dzi,ma. pnzydcnt
p,-.c~cvclt un1aL ie w ty1:' r•17n):1dk11 nie rm1,1 ~tm;owa(· aUu o n,:tllrctlnc~ci. \\\ra
1.!!J,JC 7,t:(·,dr 1:a d0st;;.1,) bn:.:m, ~urowc(,w; innych pn,dukt6w. 7:t:·6wm· de Chm, .iak
1 J;ą>(>ni1. ['n·zycicnl ,,1d1it.. :,,i; .fl''I 1\1 łiard7Ici ~-.(•17yst11L· l~h, Chin. które\\ ly1:n ua~ic
1:ic mo_!!h l1uy<' na innL· in\dlo zaopatr?ema. Ju7 jednak m: p1 •cn1tku p,id7iermk:,
Rc·(;i,tv1.lt ncntl wdn<',.n:-:czr:iL o~L111ać Jaronie o agre~jc. LJt,krn,ał cc;:o na1111L·1w
\<, '.\1,·i )'lt!'l'l<'I ('111,11111/inc Sf', ,·, li r··r7,'ll'<t\\ll'lllll, Lt{,1,: ll't:d,, 11lll'J~C<: \'.' ( 'h1c:11•11
; J>;,.,,L,1,·1111k:, 1•1·;7 1.t'11\ 1·;q11111iq, 1\''·' lq•,, 111:,,crn,·"·'- ll'r:1:1 l''L'/1·1kTl j>11\·1c1dn11,,;I
, ,,. 11>1:c it\ lll:7 ko11~uh;,,·p I Dep;-,11mnc1:tc111 Sianu. Roo~cvelt ,,t\l ierc~1.1I w 1:H:1, 1ż
...-p1d,·111i:, ;w1:,lP1,cµ11 lw111r;,\1 i:, n11~?erz:1 ~11;". co \\ymaga za~tn,o\Ya111a "kwaran-
t.11:n..," 1\d1n arr,·~1,rt1\1 D:olr-j 1r,·1,1 il: ,.P11kt'1,1. 1•.nlnoiC. hczp1cć ze11,t,n: 90'.-i ludno~u

~\\ i:tld z,:grnior:t' s:i prte, p, 1nd;,k I (I'.;., k 1111<' f.t'<1i:t 1:,bmkmnn 111it,;d,ynan almh:go
rm-l,J(ll,u 1 ~,nm:,··. \V ~11il'nc' u,ndr,1 pm•.~fr'cl:Illt:', 11 jc~t to oslr;; l,;1)tyka /\.ie111iec.
1,,rnr,ii i \\·h 1c·h. 1,ub,-c ktt'1 rych 1:ak11 :,,a~to,,,,1.a( k1\;•ra1,t:n,nv \V Slan:,cl1 Z1,:d-
11<.z .'Pllyc li 1,·d11,1I. lit'/JH /\'.,'·lcTllh 1 11uLicy nl/Tl1U ;t;i;l11iLP\\Ji11 11r,'1ydc·1Jta '/:J!/ll,·11.r,,,
1

Il1l!. I/ \\'Ll;(f',J \'. h:11 ~pu~u1·, kr,ll \\ 1J1cbczr•i1.:1..ZIIL akqc /ll](ll ( l\\l' ·1 akZL' .'-d.J d,!IL
sta:rn lfoll 117i:;1L LC p17cm6\\'iL't:1c prayrlcnta byk, przed\\C?e~ne I nazby1 rndykalnc.
\Vnpl:l \\ Clnnach pcti,:·;::.t•\\·ała 1wr1,..:i,1 rn,,dzynarodow,..:, i~tniejcice d< 1 kJ per)
)c'.h•w1:it· \r L-11101,ic. lub W) v.eły\1·rmt' przc>z państwa europejskie ( Wiochy w Abi!'ynii) .
.tvlusiala wii;·c 7a111tL-rc,m\ai:'.: Lin·· Nanx!(m. kt(:ra i tyrn razem pPdJęla pt'\\ne wysiłki
11:cd1acy.1nc Sk.1ri!t;' na poslq•,l\'- :H'H' .laf•P11ii 11r1c'.bt1m il'icl Chrn \, ! .irl7z• N,11Pd(n,
Wcllinptrn~ Kc, I 71<:id 1=- I', 11,:<nia I 1J17 r, \V jlll'f'\\'S/l'j k(dl']fl()~(_'i kl ,1:flikll'lll 7;q1;l;1
, 1,· hni:1i~1.1 I )1•1,·dn.1 d,, -.p1,111· l l,:ld.iq I' V, ~d1ndu, po1•cpl;11i;1 !'fi'-'/ I i~•,·\\ l'H.1 c
11 ktfo,·j uc,c~1nic,yly 1:J.i.e St111y 7 jt'dn1h.:7uue. Komisja rfi?poczi,:ła prac:.;: orl \\ y1_!:,11ia
dd.11!1,1,'Ji pdq>1ą1,1cc1 L,"n~h:m.l<m;rni;1 N:,11krn11, K111ilt,m1, Hw1k,1u i 1111i 1 ch \Yidk.ich
111ia~t. kt(,n, 1•rl)Imdy ll'tl'lk1c ~injh \\(rt'id tudno<ci c 1 \,ilnej Slwił"n~tPllP w mej
tah i(' 11 .la['!'llli r;ic m11ir,: ,ar7ucr( 1!:1111:,ni,1 Paklu L1;-:i .Ka1ut!(,w, !!dvi ni, nal,·1', 0

,1u:i. 011,: c'o tej 01g,,llILdCJl. ale 11a pn111(> pc,,t,p11jt' whw,, Pakil•l'd R11:11:da--KclhJgga
1 ltaklatow1 dz1c\\'1ęciu r,1(-.~!w z J 9'2 ) r 2' 1in,madz,,111e Lip 1,;apn•l·,owałt, \\ pJ:--
dziL:rmku ncen) Korni,Ji. a ,ekrt:la17 ,łanu Hull d.tl du zt<1,urn1crna, I / ·-:ls1llt>\'.l~,k"
\ ISA _k,t p• ,t'.uhnc
rvlimn sympatii <lo Cl11n, am w Ko1T11~_1i, :rn1 w Rm',1e l.1g1 l'..an•tll:11. 111(· \1t,'.a1·
b) ło prawdziwej ,k!onno<, i do podcjmuv. :,nia konkretn) eh dt'.l ,·?Jl ,111t) JllpPfr,ku:I,
T,1k 1ak w Furupr,· r:1ll'1,:i1H 1 11nk„j r,11•17.l'/ u~t~-r,twa 1\ Pl'"''' 1;idan ;'J1,.-1::i,·, i \Vlr, h
l,tk 1 \\ 111,· ,·11('1.tlll' /,ll"llldl' ,l,1. llllP -,tu•.1111k1•\\ J .l,Lllll!il:1 \V ( ;CLLi'\',i,· I"
1\111

lku. 1, I 1r,,1 t•~,undt •w titllllt'JIII,' 11.1·llla111, k, ,11t,·1t·11, 11 d/1,·w1,.·, 111

,lc111u11. 11:•lll.l w1~·, I)
~ygnalarrn,1y lraktatóv, v,aSZ)fl)!lu1i~k1di Jak podk1l·,la11,., 1v <,,·nn111· k1 111fr1t·11c1,1
taka ulalwi Stanom ZJcdn,x·zonym fonnah1) udnal v, ,, ,,wiąz;, v,:,111u kt•nt lik1u
datckow~chLxlmego. Pomy~ł uuak, s1~· ~zyl,kc, nc·,d17uwać, gd,., JL::.'.:. ud'.\ dP ·2 1 li,
topada 1937 r. w Hnibe!1 ~p1xkali s1,; przedstav,11.:idc' me d,ie\1·i,;1.:iu. jak pld\i'OllllC
planowano. a dzit'Wl','lna,lu p,ui~t\,. \V konkn:nc.1i br~ik,ebkie1 UG!.>lniL·zyło WIL'L
(l(miu ,vp1at&i11,1) tr;1ktatu w11,1yw•łPr,,l-.11•1:p· \V1clL1 B1 '., la111,1, lkl1·i.1. ( fom
h·,H11·ja, 11,.,bnd1a, 1'r,r1L1t•,tlia. \Vlul'it) 1 Sl1111y /.v·d11<,1 z<>IH' I }/11_ \\ 1,11v •.\;:11.,1;11 n:,/
Japonia. odmówił \i')'•larna ,'.ele~••KJI Dalej, w konfrtt'lh'Ji u,:,t"•.tlllU)'I: d,·k,_Jl'JI.'
pai·,,tw, kt,',rc du !raklah: v.. ,1,,ynf',l01i~ki,·1•;i p17.ystąpił> Jlfl 1922 r.. Boli,\la. Dania.
Mek,yk. Norwe!:'ia i Szwe,·1,1. !nn; 1g1 up~ ut 1t',L111k,·,\\' ,tanPw1ł) 1lclt'TUlJt'. c!,-,rn, ml',\,
brylyj,k,di: Au,lrnha. Kanad:1, NDwa Zelandia. Zwql<:'k Pulu.lnl(',1,·,·1 Afr) kr <lta,-
Ind1e Zapru,zcnia do wrn;cia ml,1:1lu \l')'l:ml• lcthit' du 7.SI~ R. J...t(·ll:, 111, _1,.lał !Ll..:1.•a·
cji;. nr,•.z du Nicnuel', kl1..,rt' udi11[1\1·Il 7 . Nalurni,1q .lap(•JIJ,1 zareaf(•wala na 1apru~A'l1lc'
p1~rnem. ~twierdzaj~1cym, że jt'j dzidlama rnihrarn,' s,1 lt>nn;1 ~arnuolH('•li) pr1t::·J d1J11~k-1
agri::si~l, z,· lraktal wa,z)ngto11,ki dziewi<;·.:-iu rc1ri,tw w,t 111, pri.t'~L,1i,d\ ,1 !-',ikt
B11;111da Kdl1>/'!';1 111<' l"il'ov 1.id;1 n·,iti,,rn d:,kk,,\,·• . d,c,dmr:1, /t' ',',H'c m1,•v,;i11w ···"·
n1nyd1 p,111\l'.t dP h;,n[l!t\1<·1,;_11 _1.111,,rn,h.1,, luwk1d1 i<'"I I j, I 1·w1kt11 \',Hll<'111;1 111,·d,
pu~zc;,alne.
Chocm1 Japonia b) I.i \I RnJ.:sdi 11ic( 1bec11a, to Jednak 111tvw,y Jl.'I dohr1,- r i:·
prr,ernuwały \Vlochy. l\';1tomia~l delegacja arnerykan,ka pr1)jechaia na kunkn:n..:j1;
pxl <wia.) m wrażrniem c,~IJ eJ kt)'I) ki, 1 J"hl w Starn.1ch Z,1cdm •Gony eh "Jl(•tk.1la "k
7ło:,,.ona jlfLt'J R,K,,,v.,.lt,1 prupOI) Lja kwarantann)•, a \\ it..: ,biornwq al.Lu 1, 11 b,:,·
aFrt:~on:1w. St: 1d lt"/ 1w kunft-rcrn Ji l11;1k•.t+,kit·j Stany Zjed1111.. 11,11,· r1t.1vnl<•\\aly
pc•rhd. -,!'(><lni,· 1. ktc.rv111 \,~,J\'•Jku,," \,· 1t·1 ·,ytaqi rnu111;, n,,t,,,, 1s, '·P"W(~t„1\a,
aby Chmy i Japonia same znalazł) ,po~ób pokc,jc,wl'go roz\1 ;;,zama konthklu_
Przedstawiciele Chin nalegali _jt>dnak na knnfert!nqi, aby \i'(•bcc J,1po11i1 1«-
stosować •ankcje zbior<•we i to nic pr>lil~czrn:, a eku1101:1ic1nt.'. \V,,L11yv,arn•. 1,·
woj na je~t dla Japonii bardzo ko~zlowna. \\ nhcc leg.,, uderz.em,· ,v go,p1_,dark~· p.1pur:'Li
r;aj,kukcrnit'j ~k lanialotiy j,=1 do poko1u. Mo,:arstwa wylo<.:zyl) y:<lnak \\ 1ck arg.1mKT,-
to\v plR'L'J\\'ko [al,.,it'J ~lrnteg11 d1ialania. Jed 1 nym l,.,i.1gni,,:1,m konfr1,'th 11 b111beL--
k1<·1 liyh, 1ak111 ud,wah-n1,· ,h·kl;1f;ll'ii p,,tqllaj;1,q .1~·1e.,,1,. i;1pP11~k;; \, Clim,H li 11,r, ',
~pr1.eu\\1e \Vlodl) Stw1t·1Lifu110 wwrnei, i,: .l,q1111t1c1 J1t.,g\1c1kiła l1aH;1t 1-1.t~,1y,1Jit,,11~k1
oraz Pakt Bnanda-Kellc,f':ga. ale zadnych ~ankcj1 rne podj(;'.Lu.
Chiny jednak nadal nalegał), aby Lii;a Narodów podj1;:ła \,Oh'L Japonit ,ankcr2,
Z)el'llnie z artykułem 1·1 P:tktu, kiury f':łosił: ., W przypadku ~pOli! nu,d,) dwnma
pań~twami, z których tylkP jedne, je,t c?ł(lnkiem L1µ-i, lub tez zadne do 11ic.1 11i,·
nak"zy, pa(F.two lub pańsl1, a fili.' 11alci;1cc l 1o Lit:i 70\lam1 w celu z:1hilv, 1cni,1 "I'~" u
 XIII. DALEKI I BUSKI WSCIIÓD 1919-/939 529

Wezw,m, do poddania się zobowiązamnm. Jakie ciąż,1 na członkach Ligi na warunkach

uznanhh pr1ez Radę za ~prawiedliw,,•· Jeśli państwo przyjmie takie wezwanie. to
zastosowane będą wobec niego postanowienia artykułów od 12 do 16 Paktu Ligi.
Natomiast jeżeli państwo takie wezwanie odrzuci i ucieknie się do wojny z członkiem Ligi,
to Rada Ligi „może podjąć wszelkie środki" w celu rozwiązania konfliktu. Rada Ligi
Narodt,w uchwaliła też 30 września I 93R L wezwanie du Japonii, aby poddała się kl
propedur ;l·. Jak pisze I· .I'. Walters,. m1 ,, ar,,l,\a bezradne w(lbec konfl1L!n 1,11ropejskiq:n
wiedziały, t.,e Jest to tylko gest, ocz realnego znaczenia, z czego Japonia doskonale zdawała
sobie sprawę (F.P. Walters, t. 11, s. 738). Japonia nie obawiała się zresztą Ligi Narodów,
natomiast bardzo zważała na stan swych stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i Anglią.
W grn<lniu 1937 , dmzło do powainych napii;t nm;dzy Waszy11.~t,mem j Tokio.
Ich bezpPMednim powodem było zbomhardowanie przez Japofa?yków okrętów
amerykańskich i brytyJskidi na rzece Jangcy. Zatopiono wówczas hlka okrętów,
m.in. kanonierkę amerykańską „Panay", a wielu marynarzy zginęło lub zostało
rannych, Wywołało to oburz.enie amerykańskiej opinii publicznej, której prasa suges-
tywnie przypominała za1uµ1enie wslutck \\·ybuchu ukt<,:lll •.Main;." !iii tedzie p••itu
ha.wań:,kicgo w 1898 L co doprowadziło do wojny z Hiszpanią. Reak,ja allministracji
prezydenta H.oosevelta była również zdecydowana i tylko wizytajapo11skiego ministra
spraw zagranicznych w ambasadzie USA w Tokio z wyrazami ubolewania i przeprosin
przejściowo złagodziła narastające sprzeczności między obu państwami.
PudJt;>la w lipcu 19 ,8 r. nowa ofensywa armii japońskiej i wielkie :-!raty zaWłwam'
ludności cywilnej spowodpwafy, iżst,mowi~ko USA wobec Japonii było coraz bardziej
krytyczne·. W sierpniu 1938 r. rząd amerykański nałożył tak zwane mrn;;ilne emb;ugr,
na dostawy sprzętu wojskowego do Japonii. Na jesieni tegoż roku USA i Wielka
Brytania udzieliły rządowi chi!'iskiemu kredytów w wysokości 25 milionów dolarów
i 31 milionów funtów.
Sul..cesy w Chinach i wzrost -tnaczenia kół militarnych spowodowały istotne
zmiany w rniędzynarcdowej strategii Jap<111ii. Stojący 1w ciele rządu l<.siąż~ furnimaro
Kanoe ogłosił 3 listopada 1938 r., iż celem Japonii jest ustanowienie „nowego ładu
w Azji Wschodniej". Stabilizacja i porządek w tej części Azji miały „opierać si,; na
trójstnmnym sojuszu. wzajemnej pomocy i koordymuji miedzy Japoni,L Mandżukuo
i Chin;uni w dziedzinie pi iluycmej, d.u11nn1icznej, kul1111;1Jnej i innyd1 d1iedzinach"'
M6wiąc o Chinach, p1emiPr Konoe 111yślal o dwu p10Japotiskich rządach: Rządzie
Tymczasowym, utworzonym w Pekinie w grudniu I 937 r., i tzw. Rządzie Zrefor-
mowanym, istniejącym w Nankinie od marca 1938 roku.
Na vmiosek gabinelu Konoe, parlament japoński przyjął leż ustawę o „powszech-
nej mnhilizacji narodu". która umo:diwiła militaryzację gospodarki i przeznaczenie
więks1osci budżetu na cele wpjny. Zaczęto leź tworzyć nowe spólkj I przcchiębiorstwa.
które miały kierować eksploatacją bogactw naturalnych na kontynencie i wypierać
z Chin obcy kapitał. •.Pod hasłem: «Azja dla Azjatów» Japończycy zaczęli sys-
tematycznie poddawać upokorzeniom przedstawicieli finn zagranicznych. Próbowali
też rożnymi metodami odciqć Chiny od pomocy finansowej i woj,,kowej udzielanej
przez Anrlię i Francję" U. Tubielewicz. s. 414-415)
Na początku 1939 r. Japonia zajęła w rejonie południowych Chin kilka wysp,
należących do Francji i Wielkiej Brytanii. W Waszyngtonie zauważono, iż Japonia
 51{)

1.hlit:1 ::-1,; f!,, an1t,r_yb11·1\l,;id, filipm i W),py Ci11;:111. fJ,,sldflU\\1011(• Vd,;,· \\'}'~b~- t~c,
J:ipo111i kokjne osi; 1e:n:ni,.
\V l,pn1 I '/W r ~ekn:lau ~tm111 Hull z ,,;t •0 numE'' te~ zm m \;, yprzcd7-:!11l:l1i
wypov,H'uzial ;:mc1ykc,1i'.,ls.O-Jap•H·l';lsi 11Had o hauulu z J•JJ l r., ktor;- z d111vrn l ~,I\Ci'
rnc1 I lJ40 r. przei,tal obm',1<1,Z) 1,ac:.

i ' /.,Hl, Il ' '/;!//\. I /,,,,, '/////

Po prze1ściuw> n: :,:;~1,;ciu Kc,!t·1 W~chodmochlli~k1cj st, Nmk1 dyph ,111;1ty,. m,

mi.;dzy ZSRR a kuomintmrow~f.111, rządem w 1'-.mkm1e zr,,,wh 17 lip, :1 l •/llJ ,
1erw,me, alt.- pu 7.ay;~ iu .',·l;1nd,111ri1 pflt'Z J;q11 ,rnę w I 11 L' r. i' I" ,wrc,te,n _11.· 1•.:r.n◄ ,v, 1; n,,
.Sto,1ml--1 ra<lzied,,,-,·hi1i:J,il' ;ii do I 'i-\ I r. b:-, I} banl:11., 1. hfr,dn: 1 , 'P :mi,_ 11 11c 1),11 •1u.
po agresji fapum; n.i Chiny ,, lipcu i ~J., ! r I n:1\11:;,.amu w~p{ilpr :1cy rn1~·d1y, łnn~l,,m,1
l-.!,Jlllllll'l;1111i a Ku1,1111nl;:111•1<'1ll 11;1~ł,f('iL: ropr::1,;: ~,0~11111-.,•\V I '/.SRR. ,Il';'() d1•\1.,1-
d,111 bvl• jH•tl1l1,;1111(' \1.- h';,11k1111(· 11kLuh1 d1111~J..(1-1;1d111·, J..i,·1•c n 11w;11'1< '·I•,' I ~-ICIJ'11i,'
19 l7 1. \\' p1t>,m1h11le zrn1Jdo\1 alll :,1ę , ,dw, ll::me do ł-'al..lu Hnamh: -Kt'll(,1•J:.;,, kt"r:,
oba pai 1~1 wa J)()(!pi~;:I), w) r.i.ionu 1:tk ie gulmHv,(· ,_ulrwale11Ja , 1.t ~.ol1d11) LI, 1 ['c'•;. li) l L
prnlqawad1jq11iej,;qd111H1._'di') 11imi pu:,ja11,yth ,1,,~11111-.<'·1.1 ". ls!d, układu ..::,;\'..·1,r;ti
,trl)-k11I picn\•:ty· ,,Obic \\·\~uk!c 1u11a\,iaiqn· ~k Strun) p( 1111,-rJLaJ<I urlX'l')'',,_,~-, Ll
p,,t,;piah lll!tLmil' ~J,' du \',u1n> \\ c·clu fOZ\l,Z)ga111;1 ~iwrl'I\', mi~·<lZ)llil~Ul'U1\'\dl
i wyr1els.,ti4 ~1:: jej jakl• ~n,<lka rc·ahzow:tnia puh1yL1 n-11ndo\1,:j 11· ,.,, 1,h ,.t,,~unk;:d1
1vzawmn:,l'h. \V n:l',t.;p~t\\ i~ f'!l\\·) L\Z,?ć-:1, pr ,,.tanuwicma zd'lc-.1. ,,,,·u;.; ,1,' 0t1c: I''
wstrzym;:,ć ud 11·s1.elkie_i 11,1pa~.:1 jedna 11;1 drn<,ą. zan ,w110 ind)\'. H1mhu,'., 1a:. i.:1
l;i, 1/lllt' 1 1,..·dn\ll: lub \\Il;,,,·, m,·,_:1r~t\\,lllll,-
'ikl.!d 1,,.,1.,I 1.,,\.111·, 11,: jll\''- I.il. l 111.,,l,v:,".LLI \\1d,,k101n,- 1·., 111/,•,!!11,,1111,1 1:,1
l-kw,.y dv,-1ilr·tni.· 1-'0jl):Of'0l.lp1.,arnu. d,, I\-IPsk1•,y pr7yhyla ,,., 1',rz;:~nm 1101\kcwa
dclci;,KJa dw,~k,!, kt(•ra ncgu,_1l'l',:1ła dosr:11', '.-· broni radzie, k1,:.1 de Ch111. Zm .1dy I n,:
naplyv,a( ,,, ,11,;;k~zy,h ilo~,.wd1 juz \I• kniu1 rok11. ,.Pomo, oheJ111(,\1:,Lt Ll,,al:,.
;11nu111<-J\:, udri i r,r.1wic U01l ~;111mlot(J\1 bPJ"I\ )" Il. Broti w ,P~t.da pud_.1J.;111.1
11y!.1,'1.111t' 11.,1do11i K\1T (Kuontiuta1,r11i. Hit' d1 1derak1 do w"y,k p1ov.:11l,,. 11:,cl1 p1t·;
kon:1m1strm I I Od 1•01.1;11ku 191:-: r. J'f/C:,1/0 2 1:,s1;1,c lol111k<,v, r.ultil,ktdL 1•,~rr,d
md1 \\1d11 IL< 1,·•,IJ11k,,11, \\Ulll) d• ·lllł 1vcj \\ I lJ<,i'j"dllll, \\ :r1<;l11 l"-1i'"',1cf1111 11di1,;I
v, wakc 1„ bprn·1L1.yh.1111i" ( \\. l~(•dz11i~l1, I 'fJ.2, ,. V:i-l ,.
Podp1~;,111e przez J:1pnrm, w l1~tnp;1d,1t' l():ą, r p:il1u antyk01'1i111r>111<'\\~,k1q•1,
ora„ z,t\\ ;1:·.:it uJ..hldu rad:rit"<"L 1-d1111-,L 1c·g,, p(l),'_ilTS7)- IP 1,1.,,,unk I radz1td,l' iap n:-J.1,·
Plany ckspan~1i ll-h:nd1uk11<, \\ kicrn11łs11 ll-l.-•n_eoli1 :l.ew11r11-;nq \od I li~topad.i J'i::?-i 1.
I\ lor'l:.'.Ol,kwj Re-publiki L.ucluwej I oraz Jaf'011skic za111tt'l\?W\', amc zivmwmi ll,\dilnmr •
~hrn1 f\\ or7yl:, n1•ni,,L1 nap1,,l· rni,,:d1y obu pati~l w,1111i Pin"),'.'} 1.:tt:1rr ,hrn_in:,
v.yh11dd .' 1J lipc:: J•ni.: J T,·i·.o wł:i~111,- d11i:1 dv.;1 p11H.1 j;il'111·,~1-1,: 1ac1l:1kP\1;1h ll()•.1,
1111,l-.1 r.i,!,1c·d.1c nad y:,1„1.-11, ( ·11.1,._111 \I' 1,·_1(•1111· \l.'J;1dy1\1••,,ln~ IL \\.'11_1,k;t .1"-l'"f!'k1,
zdob) I) \',•tedy przyu, ,lki pu rad1ied.:1tj ,nonie pran1ey. Pu paru dni:1Lh h,mr:11.:ku
dyv.:izja radziecka odzy~kała slrarnny 1,b,1.ar. a!c: pci.-:niej nddzi,iły japothk 1•: ,.m '"
,.dohyly część krom nad yziurcm Cha~an. Po ś.ci.r):'.ni,;:,·111 \\ iębZ}LJ1 pn,ilJ..1,1•,
Ru~J,mie zclolah \\ yprLeL Japcnczykl',\\', po czym c1=J•.>~zono w,qrn I p, ,10,, ,L111"
knnH~_K 1kma~kaqj11;1 do d(•kl;tdnf'fP wyt)tZen1a 1'ra1;ic) na tym "1k111k11
 xm DALEKI I BUSKI WSCHÓD 1919-1939 531

ZrwcLnk: gro:b1k1,zy konflikt zbro1ny miał lliWJSCC lecie 1939 nad

Chałchyn-;:oł (Nornonhan) n1i pugranic1nyLh ziemiach Mongol:ikiej Jtpubliki
wej, zdominowanej przez Z..SRR. Oba państwa obowiązywał od 12 marca 1936 r.
Układ o purm,ey w,cajcmnej, ,.który gw,,rantował llezpieczehlvvo zap11yjaźniom:j
Zv,iązkic1 Radz1ed1m repubhki na Dalekim W',diodzie".
Począwszy od J I maja 1939 r. miały miejsce potyczki między oddziałami
mongolskimi i Mandżukuo. Kiedy w początkach lipca uo działań przystąpiły wojska
, lzieckk dow,,difwem ;·, m·1ała011·,11djaŻut,,,.\aijap,,1lskaAnni 11,uantu1d",
11lki więks,,,,,o imp,·tu.
Operacje z udziałem kilkuset czołgów, samolotów i ciężkiej artylerii byty bardzo
,:uięte. Od 8 hpca lcKąła Si\' czlerodniow,, bitwa, w sierpniu nowe japoiiskie
się Rosjanami krwawych, trzydrn, ,wych walkach. ,piero w kuncu
znaczne siły radzieckie rozbiły wojska japońskie, a 16 września Mołotow i Shigenori
Togo podpisali układ rozejmowy.
Walk I pod Ch;,h h\n-goł 11i;1!y istoln, znacz, dh1 ob11 p„ństw. ,rne bylu
Japon1,1 zaczęła ko11centn,w,R się. kraz na przy.r-utowa111u -,·kspan,11 kierunku
Azji Południowo-Wschodniej.

4. Mąndaty brytyjskie i frarn:uskie na Bliskim \\'schodzie. Syria Palestyna

Sprawę po<lziału mandatów omawiano na plenarnym posiedzeniu paryskiej
1 nferenqi pokojov.cJ } maFi 919 S1roktur.;-c ~istemc mandatOi' ego zawai
,iftykUk 22 Pakm Ligi Narodów, dzielil ,,,rytoria za!eine 1rzy grupy;
A, B, C.
Z1e11 arabskie ,-.chod1:1, dotychn.is w sf. lmpe1 i Osmii11<.l.iego.
: , nno do n,dndatów cypu A,jukr, najbard,a] dojrzuk do uzyskania pelnq uiepodk:,
łości. Na konferencji aliantów w San Remo (19-26 IV 1920) ustalono, iż Wielka
Brytania będzie sprawować mandat nad Irakiem (Mezopotamią), Palestyną i Trans-
J,udanią. iMtomiasl ria i Liban staną mandatami fr:mnt,kimi Rada
Narodów zatwierdziła w lipcu 1922 r:). Tworząc sy'iem rnm1d:1tov,,y, określ,
jednak, kiedy ma nastąpić przyznanie niepodległości terytoriom poddanym zarządowi
lub opiec,· ,:,ndat:uiuva.
Spo:11,J ziem arab:-:kich, nie m,mdatowyc!i, uzys,L1! r:iepoJ!q,
łość Hidżaz, co ogłosił szejk Husajn jeszcze w czasie wojny, w czerwcu 1916 r.
W latach 1924~1926 Ibn Saud, sułtan Nadżdu (ziem środkowej części Półwyspu
i\nibskiego), podbił terytorium lltdżazu ogłosił królem terytoriów•.20
<1:->1 r. lb11 Saud poup1~ał z Widką Brywnią trak.tal. przyj,iim uznania granic Jego
d1NtJczłonowego państwa. Pełne zjednoczenie Hidżazu i Nadżdu nastąpiło we wrześniu
'rl2 r.. pow,!ala Aral;>Li SaudyjsLi pod be, Ibn
Drurim nbsza:1,·111 ,,rabskim, który ,.i,_-g114ł po mq,odleg!u:,1:, był 11 1zwan::,
wówczas Mezopotamią). Ogłoszenie mandatu brytyjskiego nad Irakiem spowodowało
wybuch w 1920 r. powstania ludności, klóra domagała się pełnej niepodległości.
Wprawdzie powstanie ,ostało p17,ez wn.1ska angwbkie stłumione, ale Londy11K
postanowiono zlagoJzic dominacJę nad Irak iem. W !l-ierpnii1 192 I r., za przyzwolcmem
rządu brytyjskiego, królem Iraku został Fajsal I, syn wla<lcy Hidżazu. Zgodził sie on
532

M. Śródziemne

----- '\
\\'
ARABIA SAUDYJSKA
( 1916-1926 Ncd7d
1926--1932 Sułtanat
Hidżazu i Nedżdt..)

lal
odt o.d 1~F;

Mapa Tmcja i Bliiiki \\~chód w okresie międzywojcn ,ym

Granice Imperium Osmanskiego w 1914 r.

Obszar niepodległej Armenii (1919-1821}

r,,rytoria Ol(Upi ,;;Jdf1(' I,, ~ei Grecji, licłlf\918 I'.

F1c1n(lJSkle lelyluru 1 1 , ~
Bfytyjskie terytcńa mandatowe
Rejon Aleksandretty (Hatay) uzyskany przez Turcję 23 VI 1939
Wschodnie granice Turcji w 1939 r

na to. o najwa,rncj~Lych spra 1\ ,td1 polityki , :,i.-1 ;nm·znej de,\ :,ł brytyj,,k 1
\Vysoki Kombarz, w zamian za co otrzymał niemal pełm1 au\onomię w sprawad1
wcwnętrznyd1. Regulował Io traktat brytyj~ko-iracki z 14 grudnia 1927 r., który
określał Irak jako państwo nicpotlległe. W czerv.--cu 1930 r. :wstał zawar1y nowy
trakt;1t snJU'-1niczy mifl17y Anglią i lrakicrn (ratyfiko\, 26 styc,ni;, il.łl ). dając,
Brytyjuyk(im prawo ut11y1nywania w,jskowych terytorium kraju i mil
tarnego v,sp<iłdziałania w puypadkt1 agresJi zewnctrzneJ. Chociaż Irakijczycy uważah
wówczas, iż ich niepodległość jest niepełna, to jednak w Gcne\.\ie uznano, że posia-
d,i_FJ,·\ v. •,;cl kil' :1lf\ but, ,,a;u<1t'.zidnćg,1 11an~t\,·,; lrn\.: kwa I 1hKujc :,Jl_' d,_, ,., 1,ta11i,1
ulud.iuu L1g1 t\,,n,d,•\1 C'-' n,t,qp1k 3 p.;1dzICT111!-.a ]912 lllku
f', ,,·/_,,tk,_·1\\'\ · Syr:,: 1 l .1b.111 ~l;JH ,,,. 11\ l:,,·/111C je.!1,c> lt'·1:, lPr:um 1r;_111d:1ll'\H:' 1-'r;.'.fll'JL
\\- 1112] r h·,,nu1?1 J't,d,ichli len 1c1c11 n:i p1.;1 1~·,h1PqeL .-dm1m,1r,wnmd1- ,,p,,;1ud
Lt1•hd7 l 1h,n1,"i p!l)lll.11111 ,11'/t'flllne pr,l\\a ~;11111_1r1:_;d1_1\\l', 1c: v,;,gh;dL n:, ,,,mil''-7-
l-.11j:11 ;, 11, ll:dll(>'\ d11/(''·,l'i1,,11•,l,;1, '[:li\ l'·i•ll;\ 1·.ł:1d111)11 IL.IIUl~-k1111. \\' ]'11/11',l: h,·łi
, 0 l,·1<, I , 1,·,., i;1ll1 <>l,,·1111111; 1, ,,·I: 11c111t1 .'-.11 1. li<>11111iat Jd I 1a11,·11 '-1'"1,~:11., •-,1,·

, 1111.·thę,i.1 Llll",/L„11u,\.,_ l'11\,'-'.)l,,111 LIIJ;drn,:) 11,ll.Lll'-,.) 111,,_· 111.tli lid ,-,!._-1,I ,pccy11h.1
:ir,,b•,1-.itJ. a pfoeH•\, ie. pr1c1H,,,,.cl'.i 111 t,J'/.\'.)U,U , kdr,1111 afr) kai~k'1ch hyl1 :u.li1-
L :,t,:rni, \\ ~ 111,,.t,,\_l•ILJ mi t•c:1.11 tfl,;dm:_!c_l: pi-,,] t1:,1en:-sl\\ ,1
W S:,rn. q_a-ni1,;tci l'lll:ht'1i: 11aru1'.11\1\111 i :c111h11·i:1111, 111cpudk_d11<1in\1~111i. •;t,:1').
L·ltil'it,:I!,, H:,I :,,h11ini•,llac11 fr.rn,11,,k1q \ 1.'/1\::;/'.,1! t:,.H,11 H;i~lw_it' ł\l 11t\\\111in<' Sp11t'-
,-,.,,, ''·:"'1!yv,:1L ]'l''fL·V,:1_l',: l\'t\k:1 l1:,11n1,kiet,,' \'. ;;;k1,lf:i1·1,._,,, 1 ,,:d1,\\IIJ,'l\lic·.
11 /\'.ł:1•-,1, ;;, 1,·l1·1.i1:' 1111,,11•.1,1'.;i )'\\::ll1•v,11i,· 11 11,11·1,1:·1,i,·., \\:11l1h1 (.,,1,d1, 1:., 111,
,., 11 q 1 .. ,l11l\ I h'j'11k1 11·,lr ;il, \\ \•.11k11,1 l\<lli11•-.,11 /Clił I 1;,11, li 11 S\ 1 1 p1 '/l'c,1.,1' :tł
r-,,p11l;11T) lu _i,;,·mTal f\la\i11.e Wt·yg.11'd. ud:,1•,,,k, "k ulu> my,1a<' \\ t~ledn~ ,pPk<ij .
.l,·d11,JJc' 11 Ji,tq:iadzie 192--( r \\·c'\'f';;rul:i uc:w1 1f;mu t u,1 iq:1> i;:wj~c, przy~-1.inu
[,'.Ct1cr:tl:, !\L,uricl:' :. ~'. Sa:·:·aib, kt1,f_\ 1·k:11.it s1;; u , .. iele 1:111ie1 11,on:1 Kr:,l\1'?n,1
·,)- tuac1a 11.•~?eła •1,; k,-?t::IH•,,. :11: ,._ 1 q21, ,nie 11,n.1t"•7k1c11 1 1--, Pfll'7 Dn11011. bun11.,, ..
111<./\t. h ,l',,r,ili (' ·,iln~d- 1cs1c/e ('ll/P'.t;:hN·1.,d· teu1'.,_dr:q_ 1111•;:11i,:1c11 l.J;mu11q, Na
mu.--,, p1•r117L:P·,iu11;, 7 11,·1,-kt·11)111 v,Ld1:_,n,1 1rann:~kin11 1 marca l<J..'.I r l·1v,,1yl1
,,11;· 1•111 du.;1 ;wtp1·,w1ia: Il iell 1'11 p11\kl,:d pi;;\\<> 11:bH:T~,nfo ~p11~n-d :,iehie ;;J,n:,),
luLtlnci ;,drnini,,11,H'II- J.11,r,; hl S;:hc1 l';;v,, ['(, Jer,, ~1,~icrci \, 11 !',
r l-r,,:·,·117i nic
llill,'111l;1v,J1q'11 p1/\\11ki11 1 tł,, t•. ·;,_11 llni/P\\' p11\c.l„li ·•.\'.1:~•1111ł"1,1\'k1. \\1'rt11•;i
,.:1,IJ;!•, -\,l\'11, 1\ir, 11 ''·"'''''·tJ 1,,.,,) I",:, 1,11d,,1', 1-.· ,111,:· i 1..,11,il,,\\ ")!''·'-' li')' 11. 111,.r;, ,,, 11
l•Jl \\kr,,(l'L' I icl,'111cj 1,ki. \ 1, k\11el1'tL 1c,::,) I ,kk-1·,::c:i:1 Dnt/(l\\ p11t'd'-llll\ib
f,'1'ic-r.1ł\!11i Sa11ailt,11i prp~I,,;:- 11 rnhn,l;uu,· l1:111u1~-k1q•11 1111nh11k;1 i pt)\\J(1n"11ie
d1,\,rr,ch pr:,11. leu 1e1i 11it' prnl11dd 11·11 r,,1Jl. ,·cl1111c;,_i;11· d;it,.,e [kt:,,·1e Drn11·,\1.
/h111_1ne f'il\\~,t;,111e n,11111\\, ~ll'IIIV,,,lll' p1,·1 'llłl,11!,I el i\t,a~ł:a, \',)I 1 11d1i11 Ir'. hr-
,·,. ł •;_:'.'.) 1 P1 ·,·1:!tk, 1v, ,, j)ll\l ~l11i!L·1, , ,drn ,,,jJt ,uk,·e,x, 1ad,i_i,w ;;:•,ktl,7"11'.I 1·1 ,1·1:,_hku111
l1::,,<w,ki11111,idl-.1,· •,11;11, \\ f\11Ll11l'l1Hl,u ,,d<i1i;d) ]'P\1:,r.11'1,·;,_· dPl„ił) d,, fl,t111:.:-1l,u.
,tł, 1,, ;11,1, d111; 1 111·•.. ,· 1111.,•,l.1. \\'1,14„ ILi11<.u~Lll \\\l1d;il~ :H;,'." p1,l·,l1:l.1c1 l\Lald1.
·,l.41 ,,~.t17cl1";ir.u mia~w 7 cit;1lie1 a:'t) leni. B:nd1P uL·ierp111t.i wi,\1c·1:11, lud1111,i.-
c_11·.il11:1. ;, 1•,ieh: 1.al'')tk,,v;yd1 bud1·11h /<>-.1;:h, 1.ni~11·1pnyd1. \\':,v,oblu tn IH'7flt'_
rnd:1 11') ~11~r' dL hanqi rcd,L ie 1\ \\ 1clki,'_1 Br;, t.,nii I Sta11ach '/jc,'.111•u1 ,n) eh, \\ f'a
r-, LU 1,'.cL') d11\1:11111 f,i~· \\ r(·,,u,· 11;1 , 1, !111 ·,t;n · IL' p:<'lll'l',ila Sarrai I a i mii.1H_11,an i,: \.', 1, ,, ,1,, 1r;
I-~, 1mi1scL/.ep- \\ s~ "il H,2ni::1da de JOL\ l'IIL'l.1. l'rt) hat on h;nl1ici k(!llC_I h,1C', 111;1 pu,la
\\(,'. \ 1.\'dal dckrcl 1• :1111ncq11 dL1 ,1,;·,J,._·1;,1.·:,d1 p1.,1,~t;11KU\'. 1 p,_1n;1dzil Jll/.lilP\\y I puy-
1•., ,d, :11111 1•k-111i111· i\l\l'•,h,·li \\';1H.1 1:-l;•h lt,!11:1\.. 111•1 1 i,1u \\ p1 1 ł\l\\i1,' 11;_)7 I. I\:,

jl\ 11/q,kU l'i..:c1 I. L!l\\\;]/,(11':ll \', S:,1 I r;,µI 1::,11!u;1'-,(,\',), ;: \; l,\\Jclllll, l•dll)ł) ~-i;: 11:,111:1_1
de '/gn_·,J'1adt.l'LJ,, t\;m1ó>\'.'<:'fl'. kt,·•rc' 7 ,.1cq 1 ni;1 udi\'-;:]ih, kll1:~t;,l1:, i,' \\ j~Pki KP111i-
,;,1z k\\11,t)ll:111 teJ JL·d11:tk nic 1;1:,łx,ptm,:d. :: ,1hr:Hl;, /,:r"1·1:1d1,·1ua N:m,dP\\l',l'.''
hr1l1"1111111P1>.1, 1;-,•.il·,tł, t1rl:1~1:,_F!L' \, 1•,:1_111 19,P r 1,h1s1:a u,L11·,~· 1:1~,ad11iu,1 db Sy11i.
\\ 1r,,<;1 rudw lll.lP1h11,eu· 1.k/,,11il haliLU/ll\1 du p,,djęcia 1, IIJ ,:~ 1 111::'t,l'l'_p:,Ji
; )'I''/\ \1(,\11;,11 1 lud1" 1 ~,-1 ';n,1,l.·1<·i \\ id' \\;,ntku ,k,p1en> pt> tr1ech btach pt;dr1s,,1w
(J \\l!L'~lll;: J(/3(1 I. (1:,ldat, J..kt', ckrcśl;il Syri ...· p:tk(J r~1i1,t\'.(l niq,t,dlt·::k >h~ ]l'P'
mtK') 1-Janq:1 L. ✓-)~k:d:1 [T;,\\O 1;lrzymyw~w1a 11rzcz c,.,i,:m lat ~\\·'.,•.h w,,,~k v. S>rit
i gwarant< ,v, inia pr.1\1 n~niL·,,zc~n 1:2mdrn1 ych. Niepc,(IIL'-1,dr,~ć ~yrii b) !:, n i,;c.: .k~zcze
b,~rd,n n,-:ranic11 •na. uk nc~1L; 1c:k I L.1ba:m. z kt{,ryrn h :11Kja ;,.a\1 ;1rł:: ukbd ',r>Jll!-,7-
11ic1y 1 :i h,,lc]'at!a 19:i(i r.
N:11hard1.i.,·1 ~kn111rli~.. ,\\ :,11a '.•,)111:w1:1 !\IP<•\\ :il:, n;- Ph\1ar1.:· I ':iii "•.I\ t\\. Id, li :1 ( .,I
J<,1:1 . ' r J·, 1 ·ł" l1·1111,,l111( 111;iml;1(('11: l•l\l\J:.l.1n,. Jcdr,;il--.1<: 1111 ud ll/_'ll r /.:1, '-''il• ,._,,,,,.-yc
pod n:1d1rnc:rn iltv1yJ!-.klrn L)'\1tl11,i .idu11111~,l!.KJ<., llliirnb!P\l,c; Od pcucitku 1,1c,\.·h .,1~·
lt'}.r-..,.1,,•.aC. ,pr!t'C/IIC>ŚCI /,1\\;111.c: \\' dd:larac11 [3c'.lfrn1ra / hqc,pada 1917 I., ubi<:cująlCJ
11~t,t11m11e111t· '.\ Palc,,t} me !-.i,:-c\1.ihy m1mdu 7) dow~licgo bez naru~zcnia ,1akid1k,>ill'1d
p;:\V ,1\r?h\•w .. \\'idk.1 Bt)·t-111i,1.. j2.h, rnour~t\\o. h<'•rcmu Lt!_',: pow1nzyla 1ad.t11ic
{HIY/:'.clc\,ania Pale,t) 11y de, ~.rn1cd1iclncgo zyc12c. próbc.witla wzpaulrn1e I bl'L~-
kuk'.111it· J'C,-lld, 1.: \\ 'i kluczajc,ce się ,, 1:qcm ,.,bictr:" c dd:larncp B,.dfoura. l'ut·
J/11, .11;- ~,,,· ,,.I 1•1:i111: d1, pl;111i:. w 11.·d11', 111 n,ku 1:i\\<>rv1.11i;1<. .:\r;-:h·,,..... "· irin) 111 /yd<',,.,·,
/tl~·•H)';q:1( { 1 pr,l,.1·,1 ! l;111lli:1l' r•~. ll\\'l~.L111;1 \\ -'•,l'l/~'l .-'f'o,_" \\ 1'•,l!>{,ll' ~.\\1'l lL-.ifP\ 1,dlltil, I,)
pc,m(,c ,1· bud,,wi<: '-'Jtzy,n~ J1.·dr1t't'll 1:::rodu ,1- P_l<.,yh,iv 1111:,·pn 1·,m,l11, bt'111;uu:-1.arn:1
m:.wdc,w}ch ,t,pir.iq1 "'dnerc, 'I Eich" (r .. Ru1di1:cr, ~- -i--ii-,).
Już" 11):'.l r. ctc, 1-'alt-!-.l)'l:y J'flyh:, lu pk,-,J„ IO ty.,1,c:, Yyd(1\1, ,nm;n 11 i:1env,,;1
ustawa im igra~-~ _1na L 19:'.(: r. p1_,1\1 alah, 11a inii)! ,~11J\' lf„'i 1y,1,i~·.1. Tef ni n,k II dn.,,.J.,
tez d,, sur( mitdz:, l11dr;cśct" żyd(:\1-,k,1 i .,,r:1h~L1, \I kt,'i1yd1 1;-·in,·lu kilk;1d11e,i:;t
,,,:ób. Lirncpokott'rlk' A1ab(1 w pr(,hP-.1:,!:1 n1,111L'J~/)(' l ✓ \1' hi:1h 1 hi,;-r:1 C:IHirL,h1113
zc:,-en,ca 1922 r., z:m1era.1,1c:1 q,111,n.\iiJ.1, rt.,Jdu liryl;,Jskiero. \\'>.ia~ni::11!" ,1 rm:-_j, ie:
W rdka Bn rnni.: r:ic zarnie1·La przek,:~t.ik.;ć cak1 P:1k~.tyr·y ,1 1 yt!, \\I sk.1 :,it'ditl 1, '
11,11.,,h,11;1, ;1 tyli"' n,:,lc,c 11· l';,11:.,tyllil· 1,tka .,i,·d11h,; dl., 'iydi'n, lm1p.1,.-1.: '/vdp1:
d" 1':tl,·:-.t)11:, 1111:,L1 l,y1. 1.,,111n.l,.,11,111.t i ,h,,.u,."··\\.tt,,, d" 1:1C•1hv,,,\cl ,•\J,·,'lc ..,,.11d,.
a pn1\va J\10:.1bl1\:..' n~zan0\\':1nc,
W prnktyct· b) In lu ll'rlnak nie t.\\ yklc 1rudnc do zreaiiz<w,ania. ,1\ rd,,·,111c ci:,Jk
1.ar,1xah J\111_,:li1, i:i- adm111i,trac1a n:anda1ew2 L11nf)L1JJC :iydt'•w, <1 in:,µr.:cj,. jc,1
cera,: 1,arctz1ej ma~r1 w;1 • Srckc,m •Zć 7:, dr>\\ ,ka w Palc~t) me b) la kz L pcwr:o~Ctii
lepiej zrng-,m1Lc„w;:,n:: i pu!-.1ad,1ła v,it;k~tc nż l\raht•\ltt' nHVli\10~.;:i (·kc,1:r,nHct:rc,-
-tina11sr•1\t'. \\ s1<:r;1niu i<):() r dn~zl,, ,Il, /ff,,11,ych star( ,.yd<•W'.,k(,-arab~l-:tch pod
S,i:111;; l'i;l('/.11 "· Jt'n,1,d11111c l{,"/'./l'li',I:, ,.l<; ,,,Il'
1·;1 ł;ill,,-, lh:11,-, lkhn,1,, S,il:.d

1 i11IIL' 111ia,ta. I\, d,1,1,liU lllllc1a ,il, 11bd,) 1 ptLL'~l.1dv\1c11H.1L„h /.yd(,\\ " N1L't1ICll'llt
imigra<._j;i dn P,dt".,tym JC,zcze sii;; m,sllda„ W latc•ch 1932 1936 du P~11e~.t:,11) p17yhyl•,
ptH,,,d I is'.\ l',~11.:q imigrant{,\\ ,;.1dnw~J.ich. ,,\\ ci:i::11 zaledwie' 11icc111 l;•t lndnc•~ć
Żydcn1·-k; 1 111,dW(•tl,1 1,k i lic7.yl,l \I 19.ł'.' ruku 384 on
11:1 t•t',Ólmi ltuh, I :wo L\9, CC•
st<1llU\'- de, '.:9.'.'i'.:, rn1e!>,ka1:d11c F,11lest) 1:y T,,k ,.ilny n:-.pływ iuiifrnllll.'\I i)dPll~kich
\\ }'\\T,łal L,k,:yduw,1t1e ~prz,:uv,:, ludr•u;:c, ;u ;,h~k 11.·1. ,h ,J'IO\I :1d1;1,1,1< du \',) hi;d111
pr•w~1a111:1 i\r.ih,-,w 11 ]<)',(> n·ku" (J l'inll<ll\>lt., 41 ·,
·1,,,"q:1c·) ('••I 11,kt. •,ll;1jk f!'lll'li,ll')- l l•i•\l\l:1111t• ,\1;·IH•\\ \\' I'/\{, I !)1:,t_\_l,1:,,_1
sil un11h, cde ,;t;Jc, \i~· ,,czywi,te, iż tri cha ~zukaC' liU\\'), h ·,p< ,t,d1{ w ru1.\1 ;;1/11111;1
;,ac,~lrL',IJ<.,('C/"O ,I<;' kcnfliktu. \V tti S) 1uaC]i wy~łanc de Pc:le,tyny KrC:11,:w~Ll Kc·m1-'_I,;,
pod pr7nH,dtllCI wcrn \\ 1ll1 :im:, R. \V. f'ccl:J., która mia fa zbad3Ć ~tc,sud.; naroJowo~-
ciow,: i Jll'<'t'd~taw1ć J•ncktyc:zne wnit•,,L. l,aporl komi~11 Peda, npuhlikc•1\an:, \\ ląx.u
193 7 r., JH' r(i1. 1•iv1 w'.;L) , . ,1 1;rnpono\\ ,d p1xlzi3ł Palc!-tyT) t 1:twr,r,·erne ,ud\, ii pai\,t\\:
 XIII. DALEKI I BUSKI WSCHÓD 1919-1919 535

ż)'dowskiego i arabskiego. z tym że Miejsca Święte i Jerozolima miały pozostać pod

zarządem brytyjskim.
Propozycje te zostały przez gabinet brytyjski w :zasadzie przyjęte. gdyt koncepcję
podziału Palestyny uznano za słuszną, ale studiowano nadal ki łka odmiennych planów
jej realizacji. Konflikty dwóch narodów, a zwłaszcza protesty Arabów. były jednakże
COl"az silniejsze, · ·
Nowa brytyjska "biała księga" z listopada 1938 r. kładła wiec nacisk llll skłonienie
Arabów i Żydów do dialogu i wspólnego poszukiwania rozwiązali,
Ideę tę miała zrealizować konferencja, którą Brytyjczycy z dUżym trudem
zorganizowali w Londynie w lutym 1939 r. Wzięli w niej udział reprezentanci
organimcji żydowskich z Palestyny. ale także z Wielkiej Brytanii, Stanów Zjed-
noczonych. Francji, Niemiec, Polski i Związku Południowej Afryki. Do Londynu
przybyli również przedstawiciele Arabów z Palestyny, Transjordanii, Egiptu. Traku
i Arabii Saudyjskiej. Niepowodzenie. konferencji było oczywiste już 7 lutego, w dniu
jej rozpoczc;cia Delegacje Arabów i Żydów wesżły do pałacu św. Jak.ut,a w Londynie
oddzielnymi wejściami i nie chciały zasiąść razem w jednej sali. Przedstawiciel rządu
brytyjskiego krążył więc między oddzielnymi $alami obrad, przekamjąc przedstawi-
cielom obu narodów ich wzajemne stanowisb. Na początku marca konferencja została
zamknięta bez konkretnego rezultatu.
Jest.c~ w maju 1939 r..rZąd beytyjski opublikował kolejną „białą księgę'\ ale
postępu w sprawie palesty{)skiej nie osiągnięto.
Mimo ii „biała księga" z 1939 r. przewidywała dla Żydów mniej korzystne
rozwiązania. po wybuchu Il wojny światowej Chaim Weizmann i ruch syjonistycmy
opowiedzieli sie jednoznacznie po stronie Wielkiej Btytanii. Przywódcy arabscy byli
bardziej Wstrzemi~liwi, wiedząc iż znaczna c~ć Arabów sympatyzuje z państwami
Osi. Rząd brytyjski trzymał się jednak linii z 1939 r., która zalecała więks7.ą kontrolę
imigracji żydowskiej do Palestyny i .niepogłębianie narastającej wrogości Arabów do
administracji mandatowej. Powstała więc sytuacja dwuznaczna. polegająca na tym.
że naród żydowski nie miał innego wyjścia niż wspieranie Wielkiej Brytanii w walce
z Niemcami, natomiast w Palestynie organizacje syjonistyczne coraz bardziej naciskały
na Brytyjczyków, by nie wycofywali się z pierwotnych, korzystnych dla Żydów
interpretacji doktryny Balfoura. Skrajne organizacje i grupy syjonistyczne. jak Hasana
(istniejąca od 1920 r.), a zwłaszcza Jrgun i Grupa Sterna, chwytały sie nawet zama-
chów terrorystycznych wymierzonych w Brytyjczyków.
Ruch syjonistyczny podjął również starania o uzyskanie większego popaicia
w Stanach Zjednoczonych. Dawid Ben Gurion, ówczesny przewodniczący Agencji
Żydowskiej, mówił; ,,Poza samą społecznością iydowską w Palestynie nie mieliśmy
bardziej skutecznego narzędzia do naszej dyspozycji niż amerykańska społeczność
żydowska i ruch syjonistyczny" (J.H. Davis, s. 57). W maju 1942 r. pod patronatem
Amerykańskiej Organizacji Syjonistycznej zwołano w Hotelu Biltmore w Nowym
Jorku konferencje. która miała sfonnulować nowy program syjonizmu. Celem kon-
ferencji było przedyskutowanie przyszłości Palestyny, omówienie możliwości współ­
pracy 2.e środowiskami nie-syjonistycznymi oraz określenie sposobów wyłonienia
zjednoczonej reprezentacji żydowskiej na konfecencję pokojową po zakoticzeniu
wojny. Wzięło w niej udzi.al 600 Żydów. repretentujl.\Cych główne amerykańskie
 536

organizacje syjonistyczne, oraz 67 przedstawicieli syjonistycznych organizacji z Eu-

ropy. Uczestniczyli niej również Chaim \V,·.iz111annn i Dal', id Ben Guricn, klórzy
reprezentowali vi1·,wczas dwa skrzydła ruchu s YJOllistycznq;u Pierwszy opo\11adał
sic za szukaniem porozumn:m,L z Arabami. natomiast (lrur:i był za radyl.al1zacją
działań ruchu syjonistycznego.
Na konferencji wzidy górę koncepcje Ben Guriona. Uchwalono bowiem ośmio­
punktowy „Program z Biltmore". który wzywał do wypełnienia zobowiązań zawartych
w Deklaracji ltilh•li.ra oraz 11:,1,m,,wienia 11 l':,h :,tynie pw1\11,,, żydowskiq,o. Kon-
ferencja .odrzuula .,białą k~i,g~··· z 1939 r. J,dmawiaj4c icr moralnej i p;:cwnej
ważności... Ostatni, ósmy punkt Programu głosił: ,,KonfcrcncJa deklaruje, że nowy
porządek światowy, który powstanie po zwycięstwie, nie może być oparty na zasadach
pokoju, sprawiedliwości i równości., póki nie zostanie rozwiązany problem bezdom-
ności Żyd6w. Konferencja nalega. aby bramy Palestyny zc,\taly c>twarte, by Agencji
1/ydowskiej puckazarto konin ,lt; nad imigr:11.i:1 dn Palestyny , ,r.v, władzę k, ,,w ciną
do rozbudowy kraju, t,1czn ie z rozwojem Jego mczaktych i meupn1wianych ziem,
i aby w Palestynie utworzono państwo żydowskie włączone w strukturę nowego,
demokratycznego świata". Przekazano również „przesłanie nadziei i wsparcia naszym
brai.:1om Żydom cierpiącym \I' gl'ttach i obozad1 ł:oncentrnc;111ych podbn,·1 przez
Hitk·ra Europy urnz modlitwy, aby godzina idi wyzwolema me przyszła z,1 pózno"
nvL Tessler, ~. 25 U
Konferencja w Nowym Jorku została zauważona przez polityków amerykańskich.
W 25 rocznicę Deklaracji Balfoura (2 listopada 1942 r.) 63 senatorów i 192 członków
lzhy Reprez.entant{,w wydaln n~wiadczenie. znp,·,1•niające P pcparciu dla q \\ nrz,:nia
1.ydowsldej s1nlzil>y narodow1,,
W tym c1a'.1c ;11abski ru,ii 11:uudowy pr1c1yw;;ł głębolu k Ipys. Mufti J, H1idimy
Amin al-Husayni opowiedział się po stronie Niemiec i od 1942 r. przebywał w Ber-
linie. Pozostały w Palestynie jego kuzyn Jamał al-Hm;ayni nie miał już wystar-
cz.a.jącego autorytetu, by zjedmJc1yć skłóconych liderów arabskich. Sprawę Pak'1yny
zaczdi więc w~p1cra( przywódcy ,mtbscy z innych krajów. Klucwwe znaczenie 1 niało­
tcż utworzenie 22 marca 1945 r. Ligi Państw Arabskich, która podjęła się rr'pn,zen-
tować dążenia Arabów palestyńskich. Ponadto obie strony, Zydzi i Arabowie, zabiegali
o poparcie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Bryta11ii. Prezydent Harry Truman, tak
jak poprzednio Roosevelt, zapewniał, że. chce rozwiązania sprawiedliwego dla obu
stmn W pierw~zcj kolejności za1ął się j,:dnak postulatami ruchu syjoni~tyc1nego,
nalcgającego by \Vielka Brytania zp.ooziła się na zwiększemc 11rnpracji do P,ik"tyny.
W sierpniu 1945 r. Truman w h§cie skierowanym do premiera brytyjskiego Clementa
Attlee domagał się pilnego wpuszczenia do Palestyny 100 tysięcy Żydów. Rząd
brytyjski zgodził się, by sprawę rozpatrzył najpierw Anglo-Amerykański Komitet
lladawczy (An,l'ln 11merican Cl!llllliittee of h1111111y). kt61y pt11 1 ołano w h•tq;;,dzie
1945 roku.

5. Afganistan i Persja (Iran)

Układ pub>j(>wy 2. Angli,1 w GandawtŁ· (.26 V 1879) pozbawił w prnktyce
1\ lim ni.stan muzh wości prowadzcma sam(id7.idn\:j polityki zagranicz.mrj. J cdnakże
 537

11K' tvlf._o Ani:ha, ,tle , Ru::SJd W) LlZ} wal.i L)\I •~ zamkre'-O\I arni;: tym Pb:-1aren1. St4d
te-z balan'-l'Watllt' rrnędzy obu -:bpan~} \,·nym1 mncahtw;,1:1i ol-;,17ało ~11,, 1-;c,nicuno~u,1
i stah1 ccck1 pohtyl-;i af.12a.1bl-;iej.
N,1 p1xzL1t"-u bi rni,·mdzt<_.,i,Jl)ch XL\ w1el-;u ko'-ja kuEtynutiwab :-w,,j zabm;:zy
1~1ar,z n;1 p11ludnic. a po zaji;nu w luty111 lol-14 r. turk111v(1,.kiq:,I.' pf._n;p1 fvkrw dus.tla
ck, p-;_um. Algani~l,rnu. Gcnnal L:omd Soboln1 pr,al wó\1cza.,: .. Stale ~1i; lX.Zyw1%..
/\' kl.li A1:1·li.iI l{o,1;i >\.IIJ~•I_) lldpri,.'ci\\' ·-,id,i,· j;,i.,. n·1v:1k 11,l knlll\'IH'l1('11.' <i/ldl)'c
k111:'' •.< )I 1;i.I f\1n,l!1,·j,·1\,,k.i L1·:,1m·v,,.L, , ,'I)
Pu ly111 \l)d,1r7e1'i11L lllt' li,,,11\-, Jnlnitk do W"/l'0'.,111 l)\l,diz;1cj1 1nsv1~k,1-IHyly_j~kit'J
··.1 Al!:'illH•,lalllc, tylh, re1•,-ri.:,l!1, 1e1 o\h1I 'it'llia. lło,j;, 11:1 pr,:d1 '!!lit' ,viel-;(,w rn,ała
inn), 11;11111•.J~ł) u·I. a rn1a110\v1nc· w,:m,tcniarnc :,\\ t'i l'\'/)'t'li na [tilvkirn Y\/:,d1ud11l'
Dopn1\~·adziło tu do alian,u 1ap(A1~ko-bryty_1,kieg:c.1 c,raz wo_Jny rn,y_j,f._1)-JL1pofokie_j
19lM- ! ()05. Kicd:, z.as Ro~ia wskutek U.,:\1-:i w wo1111c rrzeqala być groźnym kon-
krn\:11km \\'1l'H i,·j Flryt:111ii 11c1 Dakkun \\'sd1nd1ie, pow,tah \\,tnmki do ,1·encraln,'1'('
1hh1,:m;i oh11 p,111••-IW I /,1,,;11, 1;1 f" 1u1111l1H·111<1 w l</1)1 I :\·lli\\lln <ll'.il fll/<·.k w,,y,I
krn1 u Fer~.IL LLk \,,pu1111H,llll• ll::1 Alg,11,1~1.m, l,,k11y Ru:,Ja u1.11<1la za nb~zat wpl)w(,w
hyty1:,\..id1.
·w o.i~it' I \\(l_jt1y !.wiatowc1 Ro~ia 1 \Vidk,1 Brytama znalazł) sic w jcdrn.'J
l.,,a!11. I', 11a1,,mrn,I w ,~fr;aui,tani,: uaktywni! \i,,: i1111y k.·,11krne111: N1cmcy. So_1u,z-
rnJ..1i:n: N1,:rni.:c była rnuzul1:1a:·.~h:1 Tu1~j,1, co taki:e wpływało na ro~11~1cą popularno~..:
pan,.t,\ n·nt1:1h1y, h v, .A.lp1111,urnie . .2-l ,ic:rpnia 1914 r. emir lfob1bullc1h oglus1ł
m_.11trah11,c.,: Alr,mi'.,tanu w w<lj11i,:, alt· mll',i,d z1ntt'r1.yt' ~is' ,. d,Jż.t'.niami Nit'.ffllcL
i Turc1i. \V \ierpniu I 9 l 5 1. pr,:yhyla dr, Afga1mla1rn 1111:-_1:1 tych pa11~tw, z propOZ)L·_k
1,1w;i1, w ,(,ju,.111. Cdyh\ t;,I; ~1~· ~t:11<,_ :t<i)' n,11,rn· /d,t;,tyhy l11dit· ~tt',rt· w w\,!lku
\\'Pl1'1Jn, r· \.\- 11'1kw1 H1y!;i1111 1.,j111u\\;il\' 1,;1111,· J1m·1,u· l .1illr wpr.i11,.lz11_· 1,·1kll\\'illll.l
z Pll~_Fl plx)_J,1I 1 20 styc1111a 1916 r. trnl-;tal 11 pr7)'1,Ulil z N1emc,1!'.:1 p,x!p1sal, ale ,1c;::o
trc<..: nic znhow14zywala Ałianistanu dn żadnvch konl-;retnych Jz1alan.
Neutralna p('~tawa pc,dl'z;t~ WOJll~, ,t WHS brak w~parna lll11zulinmhf._i<:j Turq1,
rn1x.·m1 o.,labila pozy<.:j.,: emira w kraju. zwłu.szcza w knhJCh wnj,k()W)ch. Nic udulo
mu ~ii; tei uzy~kać-, mimu u~ih1yd1 ~tara11, zap1n,zt·nia Af~arnstunu na par1 ,L,
k, inft'1 t'IK 1~· poh ,jr,w,1. Rz,1d)- Habih11llaha zal-;rn'iczyly sti;- tra~:iczl!ie; w 111.>cy ,: l 1J na
/(l lut,:_1•11 l')l') r 1t·.111,1I \\ \',\lliku 1.1111.1, hu
NV,\'>lii wla1k,, 1\l 6 c1111•,t.J11u zu::til 111!ud~LY :,yn zal,1lq.'.'' ,:1J1H,1 A111,1mill,d1.
\\.' 1 kctzywal 011 widk1t: ambiqL' i urnrcrywie ~,arat s1',' o UZ) ~Llfltt' fnrmalnq mqxid-
k)!lo~ci, ,T\' chu,;h 1 nJc•za!c.i.nnści \\ polityce z;igraml·znej. \Vprawdz,c Rosia Radziec-
kc1 uznała 21 maru1 I•) 19 r. niep!1dlq-1t-,0c Alganistanu, ale me z.miemło tn ~yluacji
rniędzynarodow,.j kra.1u Amanullah wiednal, że Uucznws.: 7nUc'7emc ma uwolnieme
,.1,; ~pr)(J d•-1rninacji bryty_j:-.1-;icj. C7ujqc wiec ["'f',m:-ie wielu wodz{,w pkmiermyd1,
1d,·1.ydnwal "'V wi•l:,m1 I 'Jl'.! r. na w,,jn.; , An)!l1:1. Wlł·d 1 v.h1;rnv ro,.p(lC:t.~·t.1 sł~'
li! \,1111,.1„lr;1;i,kc,-h1yl)j:-.f..,, (I \\0J11<1 \\ ll:U'i 1., li w 18n; 1 I. l--:u11l!1kl l1wal ukuło
dv.:,di rnie,i~·,·y i zaf..nrinył ,1~· pw~hą ,:mira o pokój. Po wkowamach piowadłOll)di
v-, indy1skicj n:iejscowofri Rawalp111d1 (h:ndialil, 8 ,1erpni;1 lYJl-11. zaw;111o lyrn-
cza~;l'\\C pt•rozumienie pokojowe. Uw;1ża \i,,: je za pośrednie uznanie przez WielL;
Brytanię pełnej ~mwrer;m,~,Li Afganistanu. WyniLi to z li~tu ~zda dderacji bryl)jsl;it'_i
dP szefa dckgacji at)!;u1,kit'j, w którym p1,al rn.i 11,: ,,Zdtcn: traktat i ten 11,.t c7HH
 Mi~VfY WOJNAMI 1919-1 1,

Afganistan wolnym i niepodległym zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i w poli-

tyce zagranicznej. Co więcej, to wojna przekreśliła wszystkie wcześniejsze traktaty"
(ibidem, s. .
Pb zakończeniu konfliktu, emir uzyskał większa sv.obodę realizaq1 głównych
celów swej polityki zagranicznej. Należało do nich: ustanowienie stosunków dyp-
loma1ycznych z Rosj4 Radzieckci. poprawa relacji \Viełką Brytanią i umocnieni,0

,i z T\ln świa1t·m islam:sk11n.

Pierwszy cd udało sic osiągnąć bez większych trudności. Po wymianie serdecz-
nych listów między Amanullahem a Leninem. 28 lutego 1921 r. podpisano u·aktat
między obu paóstwa1m. Wzmocnił on pozyq,; Afgrnmtanu w ncgocjacJ1d1 z Qry1y1-
czykami, prowadzonych w Kabulu od początku 1egoź roku. Nie były cne łatwi°
i dopiero po jedenastu miesiącach, 22 listopada 1921 r., traktat o przyjaźni został
podp1S!lll)'. W dziejach politycznych Afgani~umu zajmuje on ważne rnidsce, gdy;
jq:n artykuł r:łosił; ,,Rz:1d Bryt) 1,ki zgadrn się. by minister Wys,ikt 1 śd Emi u
Afganistanu był przyjmowany na dworze królewskim w Londynie jak przedstawiciele
innych państw i zezwala na ustanowienie w Londynie przedstawicielstwa afgańs­
kasp ,·•. Oznaczało to uznanie suwerenności emn.'a jako władcy 11iL'/.ależnego
państwa. W traktacie ustalono też prz.cbieg, zawsze dotychczas spomeJ, granicy
afgańsku-indyjskiej.
Umow{; z Wielk~1 Rrytantt moina uznać za al\! normalizacji stosunków z im
penalnym mocarstwem Natom1as1 trakh1I zawany Turcją l nutrca l r. miał
charakter prawdziwego sojuszu, potwierdzającego bliskie więzy łączące oba muwł­
mańskic państwa, Art. 2 trnktą.tu zawierał m_in. zapis. iż oba państwa bGdą wzajemnie
inhinnowat· przed z.iwarcinn przyąlości pon,111.mień państw:1m1 trzeci1t11
(V. Grcgorian, s. 233). W art. 3 traktatu Afganistan uznał ponadto pierwswplano\,ą
rolę Turcji i kalifatu w świecie arabskim.
Pozycję Afganistanu w regionie wzmocnił równitż traktat o przyjaini i wspill
pracy z Persj,1 z 22 czerwca. 921 r. Jeśli dodać de tego. i:i: w Jatach 1921-19?:>
Afganistan ustanowił stosunki dyplomatyczne z Francją, Włochami, Niemcami,
Stanami ?Jednoczonymi, a w drugiej połowie lat dwudziestych otworzył swe przed-
Sl:1w idelstwa w kilku mnych pafo1wach, rn.in. Japomi, Finlanrl1i i Pobu·, nale1 1
uznać, iż emir Arnanullah - od 1923 r. tytułowany królem - z dufą zręcznością
przeprowadzał swe cele w polityce zagranicznej.
Król Afgm1istartu. wzorem tureckiego przywódcy f~emala Pa,zy, pragnął wpro-
wadzić do swego kraju wiele osi,1gnieć cywili2:aeji 1achodńieJ O<l gru<lma l 927 r.
lipca 1928 r. odbył wielką podróż do kilkunastu krajów świata. Przebywał m.in.
w Niemczech, Anglii, Wł( ,szcch, Polsce, ZSRR. i wszędzie. .starał sit; poznać najlepsze
osi4gnięcia km3ów w dziedzinie gu,.podarłd kultury Zhliżemc śwb1a
zachodniego i próby modemizacyJnych reform wcwn~trznych budziły Jednak duzy
opór i bunty przywiązanych do tradycji plemion Kiedy rozruchy w czi;ści prowincji
nas11iły się, król Amanullah w ma1u 1929 r. opuścił Afganistan I ud,il się cmigraq„
do \Vłoch- \Vladzę w kr.JjU objął '-'l'ÓWCza~ Na<lir Szach. ale prawa do tronu
kwestionowała czi;ść przywódców plemiennych i zwolenników Amanullaha, Rządy
Nadira trwały krótko, gdyż 8 listopada 1933 r. został zabity, a na tron wst~pił Zahir
Szach.
 P,,dc?a, lli\lk:w <,hu l}l'll wladc(,,,, pulilyka Iagrar11c,na Afgarnslanu hyla
put!obna. S1aranu cie ,\ 1,,T iii,· ,adrnirmir relacii z \Vidbt Brylani,1, ale kontynuować
h:';-' d,,r,ru~;;,1ed1k1t· "h 1:,unki Zt' ?v, u;-1kiem Radzil·,·k1m. 2,1 czerwca 1931 r, 7awarty
,:c-•,lal układ u 1k·utralnl'~C1 1 mcagrc:sp z ZSRR a 29 marca 1936 r podp1,~mo
w M1"b\ ie pnllok(;ł, przcdłuz.aj 4ct ten układ na JO lat.
N,,w,m ?j,1\\ i,,kiem w lat:Kh trzydzie•.t) eh ,tak, :,:1, wyr;:ónc Z\\ •~·l-;<;,t'l1it" H•li
Ili 1{1,·,1, 1 l:11H•1m w p,,lit)• L ;d;:..111,k,q. Nw1m v. r-ikP ',t1111,1111~ T111q1 w I wup.11·
,.• ,,,,1t1_1v,,·1, llt"'l}I\ sH; •,,· >-p11ln1, i't•.I\\H" af1_•,1wk1rn d111y111 11,n,111w111_ Nq:'d) lt_•,
w prff~7lc-,u tlić' zag1azaly one Al,!!ani~larn,w1; uw,vanc też były za .:nrakc 1_111c!'O
parln,·ra. kt(,r:, nw,.c wsp(mm,.· r,1r,;csy rnr•d<:miz,H:\jlk I bud,1\vc przem;-slu. St,)d
lei w latach trzydzie~tych Phrnty handl0v.c l nic1rncck1e nmeslyqe \\. Afgani,tanie
wybl-;u w,.ly \V 193."i I Nwn1cy puy,11,:ły Afg,1111stam1\1'i kr,.:dyt w wy~oku,ci
i-. milior.ć',\\ m:-ud, \V 19.1(11.. w z1,iwku 1. ol1mp1ad,ł, puebywal w ne!lmie ;:f~·a{dd
111i1wl,·1 \\t'III\. l.k,r, odbyt k1 IP/mu1,,;, I lllkn·m N:1 1,·,ic11i lq•.o, 1nk11, N1c111q
p1 .1\111;11\ ,\f)';1111•ld111,11·1 I ·1 11ulH111t>\\ rn:11,·~. k1,·d}l11 na wyp(>,d/\'!11,· ;1r111i1 \ I !'l'lrw,
~U8 i. Natum1a,l w hpcu 19 38 r otwarlu pKTw,ze re~ulame pohiczerne Atgarnstum
L Eurup,J i była ((_l lima Kabul-Berlill.
JapPnia n"•\\nie? W)btz)v,ala wielk1<ć zaintere,owanic: tym kr,qem. \V !934 1.
1 ,twafl(l w Kabulu p.1prn\sk ,e pPt"1hLnviciebl\\l' dyplomatyczne, a tallle towa1:,
_japońskie, dostarczane pu dumpm,1tuwyc:h cenach. zaczd 1 wyp1erai· n,1 rvnku algańs
km1 pwdukt 1 bn t}_1<.klc.
\\' l'cr,ji ( nJ 1935 L Iran). tah pk w J\tga111,t.1111c przez cały v.ick XIX i pcx:nitek
\,wku XX. 1łkw11ym1 mocarst\1am1 r:,wcilizuj 4cymi o wpływ) na tym obszc:rzc były
\\!1dL1 H1vt.i11J.t l RP· i;t. 1';1111irt:1111), iz \\ ~i,·1pni11 I 'JIYl 1. !lo~,11, do 111;•odrncnw icli
111ln,·;,t",w 1 :dll'f 111iłY\lii\l 11 l'c,,p. N.i 111Pc\ lt.'/'P h,1kla!11. J,:n~i;t ;ii dn l'Jl,I 1
dominow;:ł;: w najhui:1hze_1, p1 1lnrn llt"j cz,~ci kr:1111, al<' i w :,ln°f1e (rodh1 'Wt") m1:1ła
\\lt'k du powietlzenia. kJ11ukze w \,yrnhu I wup1y ~wialt,v,e1 1 rev,oluq1 b(d~zcwic-
kit:J. Ro,,a R:1dzil'cb1 :,.lranla ,v,ą pDz;ci.; \\ Pe1~11
\\" czasie wojny Niemcy I Turcja podjęłj pn'>b,: wyparua fk,t 1 jczykóv,; z Per~1i.
.,Turedd ,ułtan-kalif 1,awal \16Zystkich wyznawców i,lamu do ,,,v.iętej wo1np,
pu1·c1wkn An1>1i1 i Ro~ji. \Vywiad niemiecki pntaj,,mntc rwpm1,z1~drniał w J'n,.ji
pricJ s11n1.· 1 ,dc·1\\ y pk , hnna,-hy uk:i, 11 · \\'ilhdi 11 li IH /\J,;ł !'la111. lnl11;1~Jc n;iwn
ł)w:1111,· du ,,,;vv1ęlc1 wojnv.,, me dahi rc1.ul1ak,w, zi1c1e1na bt,w1c11t CZV\Ć pt:r~k1c_1
hurzuazj1 z,q~;zana była z kapitałem anglo-rosj_1~k1m i uzakznmna od niego''
(I. l-'aukP\\.~ka. ~.1.ą W ~1 1 czniu 1915 r. wojska tureckie wkwczyly do Per~_ll, leo
11a lll ,uątku 1917 r. /( ,~taf) W) parte puez arn1ię- n•~)'J~k,~. lednar.Zt' klopoly RosJan
w Azerbejdżanie ~fl(•wodowal} konit:'1 nw~t pnt>rLuct'nia ,zę~, 1 ich ~il na tt·n (1h~1.ar
Wi,\1Tza~ Il• \\',elka Dt) tania zai.,1dala uH,111irnia Ro81 , tzw, u1;ś1.:i lk'utralm:j
1<n,dk1,v.·,·jf Po,ji, c<, \\ Pd,·r-.h11rr11 zu~lalo 7a:,kc.cpto\\al1"
H.1.•\1 IIILL N1c'IJ11 y pwb~1,\,II) 11zirn_,,;: ,.1k1.1c dpvc• ")JllC ,,. l'Cl'JL Ldulal; one
pr,dbu11. 1 ć Kurdów. klorzy twPrz 1 11 c,duz1al} zt-imjnc, opowiadai;1tT ~i<; po stronic
Niemiec Zmu~ilo In Anglii; do zv,id,,zcnia ,.tanu swych woJ:--h ,v l'tT,j1, która nic
1ylko ze \\?gl,;d{iw stratcgl\:znydi. ale i zaopatrzeniowych miała dla v:ielkiej Brylami
ovrom1w znaczenie, ,,Ptl(kzas dllalań \\Ojenn 1 ch, bryly_1~kie pola naftowe \\ Per,11
do'-larLzały rnaryn~:ree \\OJi:>llne.1 1111lio11 łon płynr,e;<o paliwa" (iimlem, ~. Yi).
 Tak \\· l~X, po zakmicze.:·niu [ wojny <v. win\\ L:j, jedynym rnr:,.:ar~twern, kturc- 111-;:·
tylko unzyrnafr', ale i pcmi',"b,)h' S\,ojc hpl)\\)' h Pcr:-Ji b)l:, \\1dka R,:,1a11i:1
Poh,icnlził to lrnkt1! z I ~icrpnw 1919 r., kt(lr;, ,,. praklH'L' d:m,1ł Anr-111 f'"/)lh'
pwtddt11c1. OJ...ie~ hew,11101111 hr:,ty_1~[.;1''J nic I rwał Jl'dnak dlu,,:u. :.11 lutq:l' I 'J2 I r.
dus;zło \\ Pl'r~ji Jo \HJjskov,qw ?amachu sianu, który przc:pro""'adz1ł olh..cr sluLJ<.:-
w dy1,izji perskid1 K07akc'>w - l<c;za Chan N,qpi, rw ZP\lal ()n rn1m~tn'm i,bwn),
0

;1 ;, 1 p.ijdzi,·11111,,;i I') 1 , 1. 111,·1111t'H'IIL Vv p;1jdzicn11k11 I 1 /."i r p,u l.11111·11l "1''"' ił

k;,nw,_ p1,p1.r1:drnc·j d)!idq11 1 udddni, tlykt.1t1,1•J1q v.h.l/) l{e/) ( '1.11111\ą ''·, k\\11 lrn,1
l926 r. koronuie '.,ię on 11;1 ces.iu,1 (~zach,1} 1 u~tand\,rn rn_>\Ll dyn.i~,tit Pal:la\,-1
Następcą lrr>nu 1oqał jq!o ~\'Il, wc:kinlęlni \\ (,wcz,1~ f\lnh,1rnmad l{cz:1 P,1hL1\, 1.

Zamach ~łanu ,, 192! L dopW\\,1dzlł dn wielk1eh zrnmn ,, politycL' pcrskic1.

Nowy \\ lad,·a \,prowadził systl'rn rządów ab~0lutnyd1, ale ul,,_azal ~i,· tez 1<.'fomu1tor('ffl
d,tź:<1cym co unowocze~nicnia pań~!\, a i ~pok..:zcfot\\ ,1. Przeó.: w:;7ystkirn jcdn;i[.;
1.micrzd l<oa ih, :td(lh),ia wi\·l. 1 /1·111iL1;1lciJ1n<,i \\ P"l1l)<'t' ?:11•1,1111011t·1 111~<· dt11
P'' jlr/l'\\·lląll', ,'(, lu1,·r,, l'J,1 1 I dll!JIP\'·,,li ll[llU\\\' hi·,1•,j~.f.u p,·1,I,,,, / 1111'.I I ' l1/ll:!J),('

.FI ,a :c.1 rnbol trnk!at1,,, n:.raJC:m:,d1 w p17,e~1l1.1~n w~•11 kr:q;.,\1, 1.

nww1,1H>pra\'-llyd1
Tcg1, sarnc~o drna dP,1!0 tez du p11dp1~atlla 1rnktatu JJt·1·,ku-rad,1ed.1efo. anulup\cl'f"
\\ ~Z) ~tl.iL· dawne. kunl·t·SJL' i długi z l·za~(,v, Ru~p ,·ar~:l..1,,1 Zap1 1 ano ""' mm pcnadt, ·
pra \\O Per,j1 do korz) ~tania z łowisk na południc>\\'_\ m ,,. ybrzezu l\Iorza K.1spi,1~licgc
\V hitach trzydz1e~tych m~la cenlralizacj~, władzy pa1\~lw(1\\L'J w ręku ~zacha
m.in. poprz.::z łamame .,arncdz1elno;d przywódców lokalnych i plerniennyd1. RÓ\\
nocześnic !ez pcm ,t;nval 1 zn;:by przerny~lu narod,m cp,. a w 193:S r. ul.ci\cznnc
bm1(l\\\: ccnlr;ilncj linii kokju\,-ej (Trnn~ lrnrnan Rai lwa\). CudzPziemcnrn ,·ahronir,m,
lldhyv,:1111:i /Wmi, :i pr:n·o1.~nihoJll ,h,i.h) 1;irr:1l'IIL/llt'j /;1b1ninP 1aw1e1:m1:1 ,1,1;,1ko,.,
rnab,·1'1··bd1 1 pJ:,d,r;qu\1.c11111, cl1\ l,;i l<' ;;1 ~1)('q.ilnyrn pcz1\1,k111c111, I 1.N \\'ilh11
,. l :17), W 19.'>5 r. ul-;a7al sii; dekret ~zacha o zmianie naz1.\ y p.u1sl '•'<' na Iran , cd kj
pory w vel kic: li,ty, którc za,, icr,11;, ,IPwo Pcr,ja, ods:, lam: były do nadawn,
\Vai:ną dncd1.in:; rn11;d:tyn;1rodowe_1 akty\\ no~ci lrnnu stałe się urna, nianie',..,., 1:;1
k(,1, fLTJ()llalnyd1. Z Tu1cj:1 układ 11 przyptźlll podp1s;1110 ,1, Jt)32 r., ,1 h i'J-l·l 1 1

lificJahq \,iz)lt w Starnbuk 7k•i) I ,T:1, li lłaa Pahb,, i. Z lrnkicrn prt.,·1 dlur1 ,·n1~
toczył s1~· o~try ~pór o µranił·, na 17,T~· Szali al-Arab, kt(,ry na,,l'I 1,nic~iony 1n~t<1I
!Id furulll l.1ri N:uod1,1w KPllllO\\lT'jc 11d;i!1: ,.1ę H•/,,lrl\/'ll)jL' 1•1/)fldplllllcl Jl;I , ...... l,IC!l
lLJ~, u1 1awa1 t,, w p1 cluktilc p~llJJCLII) tli I llcill,R ll' b1lalc1,l111y1L1 L lip ;1 I') z/ 1
Wtedy te,. p0,vstała idea ,I\\ orzenia \\ icll>slrnnncru ukbdu r,,gionalflL't'O, IL,, ł:nlcm)
bhskm\~chodnicj. Rozmowy na len temat prc,v,adzil1 ministrn,,w spr:!\\ ,;1g1:m1un)d1
Turcji, Iranu i Iraku I\ Gcnt"WIC w patdzicn:iku 1935 r., fdli-: przcb_\V :il1 w 7\,1:.,1ku 0

z ,esj:1 Ligi Narnd{,w. DPpr(l\\·adz1ły 011c dP p1,dpisa111a S ltpca i '1.n 1. pc,!ityurn,-

-(lh101111q_•,n p:11,:tu Sa:1dahad (od na?W) p,1b( 11 v.adu pod Tchcrm'll'ffl ). / rn:11:dc111
Tm< 11. lr:nlll, Iraku 1 i\fr:misl:łllll Arlykul ,u,drny ukbdu llii•wi! " wspt',łp!al\
\\ .ik,pl lt J'ł /L·t J\, l,,,, 111:rc1p1n1·,11111 ,111, n,,q,!l) 111 1w edu ul>ah.111l· ,~llllLJ,[' ,eh 11;1(:(1'",

przez co rnzumiarm gló\',me rnebezpiecze1bl\\O rebelii kurdyjskich.

Nadal jednak najwazniejuc rnacz,:nk miały dla P(•Ejt stosunki z Wielką Bryt;i
nią. St<1l) ,ię one hard1i,·i l'Ównopr,mnc. ale wci,;f. ['C,Fl\, 1,1h '.,ie; :-pnr_', 1 !,,,oni liU;
Długo Pcr~p me mogla u1ysLu:: pełnej kontroli nad ~\1) Hll knr11,,11arni cclm-m1.
Dopicw \\ l 9'.1.8 r. Wielka Brytania 7fllULila ~u; na autnnomri; l'crsj1 v. ustal;mm lar) t
 }Uli. l>'łlll\l t Bl,J:-r.i WSCHÓI! h/9-1939

celnych i uznała jurysdykcji,: perskich sądów w rozstrzyganiu sporów między Hrytyj-

~·zykami Persami. Prc1ensje Per,ów d(> znajdująL·ych się pod władzą Bryt)jczyków
ysp Bahra1n zdecyduwanie ,z,~1:1ly jed11ak oddaJ,,rn:
Na początku lat trzydziestych doszło do ostrego sporu, k1óry 1Jrzemósł się na
forum międzynarodowe. Rozpoczął ~ię on 27 listopada I 932 r. od anulowania przez
r:r;id pen;ki k,mceSJ1 1 901 r poszukiwanie i wydobywame ropy ndflowej prze,
,;lo•A1.1w1tOil nmrany, 1C(od '/\5r.A,.,,:J,,franiwr 1rJCólt1111un,A/01

W L(indynie wiadomość ta wywołała oburzenie. natomiast w Tchcrame powszechny

entuzjazm i manifestacje ludności z p(lparciem dla rządu. W konflikt z całą .energią
zaangażcn1:il się 11ąd brytyj:•ki APOC bv!a przcd~iębiorstwem czysw ,mgielskun
1 naJe:aiła do największych w tej branży na świecie. Wielka Brytania złozyła skargę
na Persję do Ligi Narodów, która nad sporem kilkakrotnie dyskutowała. Pod wpływem
,ugestii obie ~;Irony zg<•dzily się nc1 bczpośwdnie rokowania. Odbyły się c,11ć
Teher:H1K dopn•\1:Hlziły d,, p,,dpis:mi:1 28 m;q:1 1933r. ,,(,n,zumie11ia Najq,(,
mocy Brytyjczycy zachowali prawo do wydobywania ropy naftowej, ale na znacznie
korzystniejszych dla Persji warunkach; mieli odtl:ld płacić wyższe podatki i pnekazy.
nąduw1 perskiemu 20% c1vstego
W drugiej połowie lat trzydziestych nastąpiło zbliżenie Iranu z Trzecią Rzeszą.
Szach zafascynowany był sprawnością systemu faszystowskiego i chętnie widział
rnr:mieckid1 •,pecja!ist(1 w u siebie. W krnku lat lrzydziestych pracow:do w Iranie
kilka tysi!;'cy Niemc(,w, z któr:cL 1vielu mi alc1powi,1zania z wymadem h11lcrows.k1rn.
Stale rosły też interesy gospodarcze i handlowe między obu państwami. W I 939 r.
III Rzesza stała się najwickszym partnerem handlowym Iranu.
Po l',;huchu n \vllJflY śv,i,H,,wej, ILIII zadekl:il'il\',al 4 \\T/l'Sllia I r. swn1:1
neutralnfo.,. :tma,..iulnak zgłoc-11 protes1 ,bee oś,11;tdczenb l11y1yjsb;·,,, te st:11k1
niemieckie nie bcdą dopuszczane do portów państw neutralnych. Zacz1,:to też naciskać
AIOC, uiszczał znac:mic zwiększorK· podatki i inne opb!'I, Nąi;ilal:t równi ci
nil·miecka pcnetracp \\'Ojskow()-wywbd( ,1cza 1 ••W momencie, gdy Hitle1
z powodzeniem realizowat swoje plany na froncie ukraifokim, z iniqatywy rządu
brytyjskiego doszło do wspólnego wystąpienia brytyjsko-radzieckiego w Iranie.
\V letnich miesiąc;ieh 1941 r. zaobsenn•wano 11,t terenie Iranu wyraźny wzw~1
1ywnok1 demen1(1w proniemieckich, l'\,eząwszy c,d 26 l'll'twCa I'fi I r., u,1d
radziecki reagował notami dyplomatycznymi przeciwko oczywistemu zagrożeniu
I •L"Zpiecze6~1 ,, a południ owych rejonów ZSRR. Podc•bll) kierur1ck postępowania przyjął
r(,wnież r,wl Wielkiej Brytanit. 11 lipca knmisja rzwluwa w Lmldynk zwróciła się
do szefów sztahów z projektem wspólnej z Rosjanami akcji wojskowej na tereme
Iranu. o ile rząd w Teheranie będzie nadal tolerować wrogą wohec sojuszników
d11:1lalnoś( nif'mieckicj kolonii" (W:T. Kowalski, Hidka... , t. L s. 87-8:::;) Ponie,vai
1,·clnak rz;icl irański nit' reagował na nory i naleg,rnia aliantów. 25 sierpnia 1941 r.
wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły na teren Iranu. 16 września szach ahdykował
rzecz swego syna rvrohamrn,1da Re1y Pahławi. Nowy iiz.ach wybrał orientację
prc,atianck4. 29 st;cznia 1942 r. Wielka Hrytania, 7S~ i k:n podp1:,:1ly traktat
o statusie Iranu podczas wojny prowadzonej przeciwko państwom Osi (ibidem, s. 89).
We wrześniu 1943 r. Iran wypowiedział wojnę Niemcom i Japonii, a w końcu tego
rnl<u w Teheranie odbyła się pierwsza kcnfcrencja przyw6dc6w wielkieJ koalicji.
 XIV. AFRYKA MIĘDZY WOJNAMI

1. Problemy międzynar-Odowe Afryki Północnej

J. I. Egipt i Sudan
Kiedy wybuchła I wojna lwiatowa, Egipt - chociaż formalnie pozostawał cześcią
Imperiurn Osmańskiego - był .faktycznie zarządzany przez Wielką Brytanię. Kedyw
Egiptu przez 20 lat był całkoWicie ~łusmy Anglii. jednakże po rozpoczęciu wojny od
razu opoWiedziałsie po stronie Turcji, która na mocy traktatu z 2 sierpnia 1914 r. była
sojusznikiem Niemiec. Na początku sierpnia 1914 r. kedyw. przebywający na urlopie
w Turcji. odmówił powrotu do Egiptu i postanowił przeczekać wojnę poza swoim
krajem. ticz.ąc na ostateczny sukces państw eentralnych. Wprawdzie rząd egipski
Husseina Paszy Rushdiego wydał 5 sierpnia 1914 r. probtytyjską deklarację. lecz nie
miała ona większego znacrenia, jako że rząd nie cieszył się poparciem społecznym.
Tegot dnia Wielka Brytania znalazła się w stanie wojny z Turcją, a 18 grudnia 1914 r.
rząd brytyjski ogłosił koniec tureckiego zwierzchnictwa nad Egiptem i ustanowienie tu
swojego protektoratu, Kedyw Abbas Hihni został zdetronizowany, a na jego miejsce
Brytyjczycy powołali Husseina Kamila, przyznając mu tytuł sułtana Egiptu i Sudanu.
Na poc-lątk.u wojny Turcja podjęła próbe opanowania Kanału Sueskiego. W bitwie
3 lutego J915 r. wojska brytyjskie pokonały jednak kilkunastotysięczny korpus turecki
i odsunęły go od Kanału.
W czasie I wojny światowej wzmógł się ruch narodowy. dążący do uzyskania
przez Egipt niepodległości. Główną role zaczęła w nim odgrywał partia Wafd i jej
przywódca Saad Zaghlul. Początek istnienia i nazwa partii wiątą się z delegacją
(wa[d), która z l.aghlulem na czele złożyła J3 listopada 1918 r. Wysokiemu Komisa-
rzowi Wielkiej Brytanii projekt przyznania Egiptowi niepodległości. Wysoki Komisarz
przekazał nawet do Londynu projekt Zaghlula. ale tam pozostawiono go bez od·
powiedzi.
Wrzenie narodowe w Egipcie stawało się dla władz brytyjskich coraz ban:lziej
kłopotliwe. W marcu 1919 r. zdecydowano się wiec na aresztowanie przywóclców
Wafdu i zesłanie ich na Maltę, Wówczas tot najpierw w Kaine, a następnie w całym
Dolnym Egipcie, wybuchło antybrytyjskie powstanie. W starciach z wojskiern poległo
wtedy ponad sto osób, a kilka tysi~y zostało aresztowanych. Zasięg powstania skłonił
jednakże Brytyjczyków do pewnych gest6w pojednawc~ych. Na wniosek Wysokiego
Komisarza genemła Edmu.nda Allenby'ego wyrażono w Londynie zgodę na uwolnienie
przywódców Wafdu. W drugiej połowie 1919 r. w Foreign Office zaczęto też rozważać
 541

rnzct· pro1ekly aelc 1 rm<,wania ~lornnkó\, rn1ęd1 1 \Vielk,+ BrytJm,1 1 l;giplt".1 r,. l\liały
„r;e z:ąle\\ tlił /;1<.:ll<>W.tl!11·d< 1niin;1cj, brytyj,kit'j w F;1 ip,·ir· i Sud,111ie. a 1vd~1s1ua
pa11ov.:m1,· L,1d K:u1aif'E1 Sut'~k111,. dH 1( 1r:ry111i. n1cie1 n:pre;;yJ!l)T:·ll rnt'ltlllarni. Pu
lrL)mit·,,~·u,.11) 1:·, h,1d,111it1 ,praw na m1ej~,u ::-tud)j11;1 1,·11~p \\ )>lana / Londynu
z.aprup1.n,\1 ,tła v. marcu 1'J20 r. zwid,szcme kompek'ncj1 rz,,du eg:1p~k1,:go 1 ·, łago­
dzeni,· nad:wrn ht)lyj~J„H·::1,. W rym tc:i:. kicnmku lPCZ}l) 'I!; kilkumles1ec1.rn; r:c~oc
1acy w L1.ndv1:Jt· 1. :l":•hltllvrn I IllllHHJ Jll/\\\•.'ltk.u111 \\';lidu. kh•n: 1cd1-,1kic \, ii~
ll>J'•iid/lt' 1 11·11 1 /ł>,[;,I\ /('(W;l[l(",

1'(1 powrouv Z,:rhld,! LI,, f-.F1plu m~u11tc,.taqt· an! 1 h1y! 1 1sklt' na:;il1lj' ~1.;, :1 ;,idrnna
nwpodlerłn~ci siał\ sit.: cc,raz ,f'loi. rnqszc W\ sPk1 KPrn1~arz flllrowicd,rnl na mc
,lll'~i.lnv,arnem p1-1}w(,cków \Vatdu i Zl'~la11icm Kh do Adenu. a p,:,ź111e_1 na Ses,clc.
Allt-nby dut,rzc Jtdr,ak rczumial. i, dot:, chcz,:~nva iormul;, p,rnowar1i,, brytyjskteg(,
\\' l T.ipue Jlri ,,,;: 1,yc 7crpala. DlatC!!!, encrpicznic nalq::<d na For<:'ign Office o podjęcie
,In""'" m t h d,-c),ii. za,.:ulrna,J dy-ku~ je nad spr;rn ar:ii L1·iptn . 7 11d71.:Jern Allen
l,y'1•.,•.t 1 11;1d l,r ,l',I'"' p111v1P\\';11l,il I '1 lull")'l 1 ] <)'_l_) I Jq dd_h'III h1 !( 1 , , , 1u! 1 l1k1 1 1s:1r,w
\', hillllC 2;-: ll,\l'~'U I').'' I \ 11..\'dlt(k/.l'lll,l w :,l!Tdl\'IC >\(l\illil,ll \\'1dk1q Hqt.11111 d(l
1:pptu. c;1u~1lu u11t'. iż prutd-:tl•rnt bi:, 11 1,ki n.1tl Fµiplt'r:1 jt",l ~t-..t,1k1uny. a Fgipl Jt'~l
, pafr,Lwcm ll(J/ielnym i niqk)Jki..:-1) m". Zasadnicza , ąść o<v. iadcze11i,, st,,jerdzala:
Y!1b nif' na,t:1pi chwila. w której bcdzie mr,żli 1.,L: dro,!:,I ~\liohodne1dy,kusj11 przyju-
nych mtęp:-l\, 7 uh11 :,!run ·1awarut· c11,;:d1, kz,idern JK !\1n~c1 1 Rz,1dcrn eripskan
uUadu w mz,·j ·,1., yltczonych c.pr,rn a, h. ~prawy k ,;, I ,c·zv:,-,rl1:dmc /,btl zc:ż.one unianiu
Rl.f)ClL: JK t-.ln~u·
a) t,,-,.pitTlcń~two t-..nnunikaqi lmpL·1iun Brytyj~kit:ro \\ ł:ppc1c:
i>) c,i ,r, >r.,1 I T,iplu pu.~·d 1,1 vL·lk1 "11,;i r.,tp:1,n:1 ;111 1 (• pr,l·d W,ll'lt-..im ,1·m1t·,1:11,wm
•,,W I /\'\'.Ji.jll/, h·1r"'-'l1'd!.1111 !li!> l'"'•H.'illllm,
t) <:dll<•rn, 111Lt'1t':,1•v, n1d/t111t'1,,~l,,1Lll w ł•.~·1p1.1e I l 1lh1ulid 111mq,1uc.ci,
d) Sudan.
Póki takk uUad 1 nie Z(•sl,:n<f zaw.irtc, .1rurus r1uo \lt' v,:,1y:-1kich tych ,p1;,wad1
1,nzo:-.Hqe nienan_:,z( ,nc''.
Uswiadczenic:. prze'/ nidu polityków hry1y1~kich Ul'>a:i:am: Zd b;trdDJ :-,mrnk,
a 11,iv,L'l r;1c\yL,1ln·, w grum:ie ,-zcc;y zrnie1:iak jedyni,· form,;: panowania Anplii
1•, I :,_,1pcH ,de r.tt· w1·,, i,11,I<; h,r111c1lrnc· jL·dn;ih, I '1 111.11' ;1 1,p:• r n)'lo~.,.rna, 1·1 ipl
111,[11•dlq:l}11, p;,11,.rn,.111," thil)lh,;;i:,11\\.} ((Hl !1!171) ,111(;111 1\h111nl h11_:d ,u~t,11
k:;'1 leni Lpipru, prz 1 t-,1ent1<1c imi{,: Faud J. Rząd bryt 1jski za\, iadomil wszystkie państwu
u lnit'~iernu pu,td:toratu nad Pgiptt'rn, ;Je Lglo:aiil też zastrzct'cma. kll'nt~ _1ak pisze
/ullhzf'I Ranmd,i -- rnr,in,1 n,it\'.'it/: \\,1,ist,1 doktryn,! /1..tonrr~.:\:gu. Informowano
lim-111em._ ie .,\Vielka B1yt,mia nit' p;,1\\'t>łt. 1. uwagi na ,Zl'1t'g.ilne intert'sy Irnperiurn
Bn trht-..ieµ:o, w, \\ tnirnnit' ~i,; \\ wewi;~·lrZllt' ,praw; bf.'.i('llt pr /(~/ jahr.·kolwiek
p.111 ,mn trzecie"(,\_ Rartimki. 1974. ~ 251 252)
1

\Im ,11:(\\;11111lu:1,n n lld11ly ,,1~· 1 \vyl,1, 111,,C:u:1 wpl~l\'iJ\': b1v1vj,h.1d111 L~•1pc1c,

,hc'l:iaż kk,rik, ,il,.' lo z for:-,pw,rn,, ~ll'Zt'f,lllllit' prze„ USA w~adą „O(\\artyd1 drz1\ i"
i r{,wn 1 ch dla 1v:-zystkid1 ,vurnnkf1w har;dlu rni\.'d,) narodnwcg<'. Natomia~I zaczt·ly
J'cau1~ta0 rwpi<;cia bryt} hko-egip~k_ic związane z proble1:wm Suda1:u. Pon,,um1er:ic
1 I•! ,;tyt.z.nia 1899 r. prz)p(!Jninnlo. ri po pm1sta11iu mahdystów Sudan ,,7.ostal
p.irl,w111e prn'.bit)" p11t·z wq~ka :rnriebkie i q•.ip,kie d1iahqą1..e w\pólnie i, ze „fl,:,i:i
brytyj~ha i egip~ka b','d<J v;}wie~z,HW wspóli:1,· n1H,\\fl(_) r:,1 l.)d,ic. 1al-; 1 na \\n]7,1,• i1:•
całym nb, xarzc .S11danu" l'nn,;rmmcni,· z I o'i'l r. mtanu\\ ialc v, i\ l' , 1\ ,. t:.c 1ud1,q11
kc ndonimium b]l)_1,,ko ('/!l(•~kK>, n:1IP111ia:,I n~w1adc7c111e 7 lutc,ico l'X?.2 1 ,11gc1r,v.:1J.,.
1

i.c ~prawy Sudanu ,-~~, bv7\\7f.l',.'dmc z.aslr7órinc" dla r;adu JKM. Fpµqarne rn,
chudi ~1\:; tym pogodzić u·,vazaj~ic. l.c ze \',7gl,;d•·•w h1H1·,1:,t?ll)\.h, d,.1,nPJ111ct11)ch
i pl 1 łil)C7C)Tl: Sudan je~l 1..'L\'~CI,1 id· kr.:qu. \\. 1c1 "J'l,W i<' 'l'<•ł1·utr1~1\1\1 1 \'-•\1y-;t~1.
111'rt1jl••l'.111i:1 p1di1.)U.n, l·.~tplu był_1
11·11d1t:· l>d.la,;111:1 \\·,ddu; Hi 111:11„ 11 1.·1 1
rło"ł.' Ili H,, .. '.'J,,tlll,'. 'l'l,1\1 tł.,. l<' l(''•.t flll'l'dł.11 /Jllf I l\'l,( 1:1
.S11d.ir1 11 1 ,t11·; t: h I, Il
rirnn, co udcwadnrn tm,lona. Jt;1.yk 1 1t'h,f'111. l:h ,1111:, l\ du I\\ 1.,1 ;y jt'd,·11 k r,il 1 ,!m
r11l<J\1anil:'. pklt'J; jt>I cl.,:~n 11w 11wic• h\l 1a:tkn·Jll1J1,•,a1,r P1n(t''•lll\1;1, b:·d,1enP
dlategc p11t'c1w~1: 1-.aid<'I pPlilyce (1bliu.l·•m·,1 na 1•d.:n•.:rni,: Sudanu t•d f"l'.tptu ·
Ro!-..,1w;mia V, lt'j k\\t'Slti pr1 1 \<:td1ib 7 A11r,li4 juL dckgacja ll(>\\t'gfl r7<[dl1 ::i-:tp~.klt':,'< 1
z Zc1ghlult'lll i1;1 c1l'ie. l,;tói y m1cl111Pny 1 ,e:,lam,1" rnarcu J():23 r.. ,o,tal prc·nuae1,·1
27 ,1\c11:ia l 92-~ r Sl:m"H 1,I,;,, ,,hu ,trrn1 w '-pr11wit· St!d;m11 ol-.:iial) •,l\ c.w th,
pt•ic(ltl/UIIJ:, \\pt·,,·,· l'/t')-'P \\· p,1/d11,·1111l.11 l</. 1-11 ln/111< ►\\\ pr/t'l\\,llh ►_

W l)lll c/;,,JL' ll<1\l1ą11lu jl'Jnak \l)1.i.1J/l'Jlll'. l,,[(11c u11H11lmil,1 ;\111',llf ll'i!lt.t:ac_1<:

~we::,o celu. Oto 19 li:--lopać:a 1924 r, :t['Hl[\ł \, n.machu ,1 K:,1111: /!t'tlt'T11lm ,:uhTn:1tr,r
Sudanu, i'eneral ing1ebki Le, Sl;.cl-c. \\') ~cki K(lrni,,;ar? /dle11b} pr1.edlol) I v, 1'>wn11,.
rn1dm11 egip~kiemu ~kbda1,1ce ~1,; z :-,ieómu pud;tów ultm1<11tHn. hlht:_1,.:(, 11.iJ'-IM-
!lleJ~za cz<6ć lądal;, r;;11ydm11;Lqowe/!O \', :,cotani li ~i~· F.1nr1u '/. Sudanu. Pn:min
L'.aiehlul nie ch:wl przy~tc1ć na re v,anml-:i, pr1dc pnd;.I sit; cło d)m1~11. T\111,y r,~111
egip~ki ok;J7;1I \i~, _jedcak bard11e.1 Wl\:pli,\) i 1w1:,y1I ,, :,Z)'\lkte ,,idarna. W r ,il :11.,cw
\\Oj~ka egip~kic ,o~taly z. Sudanu v,)cnfanc.;; Brytyjuyl') cdt;1d ,,.'J11J ',('IA\O\•.,J:
1z:1d\ \I I} 111 kia1n.
\.\' pul()11i,· Lil ,11\dil<':l\l'li 11111·d/\·J1.11<1d1 ► 1u· ll.lJ>1r<r,• 111\11!,,, ir,,h ,i,i t;1k1,· 11,1
Bli~k1111 Vv~cliod,H: l<eJl 111e11, L}111. a 11•,ła~1c1.:i AlJyL, Pol11n·11u-\\'~,·1!11dw,1. \!n,·
g(,lrne , ..11111crl·,1n1;11n:' bd, \V!Pt:h}. ·1a~ pnia n;;f((l\\·t' Bl1~kwro \.\\,h•du puy,·1,1p1h
uw,,.,.._!;' III Rze,n. Ag1e~j;1 \,h,•ka w F.fl(lpii (11;.1 w1111n71i11;; pt·11t"ir,:q,: t>hcno1111ct1w
1 pnhtynna k, ajÓ\I' ;11d1,k1ch pr,e1 i\inr,cy 11m1,il) 1;11[h',' dP 1-.olt'IEqil' pr.c:'11. <1rlu~-
n1:wa11i,1 ~we_1 ~lratq_'.11 ,H1łwc Eriptu. Rn1d i rt'Jlr,1e11t11nu róhl)Cb ~il pohl}CLrl~•-h
Egiptu ri"wniez zdav,ali sobie \praw~· ze wn:t,Ltj ,1c..:go znaczer.ia !,\\cg,, p:,r.~t\1 :i,
a .1\dil'.•Jv,;1 l-s:;rn;d11 S1il·~l,,wl',1, dl., \\.'1l'll-iq Hn1:,rn1. IJl.1!1·1•11 v.-l:,:,1m· 11;d,T.il1 1111
,., I, ,rn II il1 n1 ;1m, · nu\\( ·p, 11,tl·.1,1111 1h,11.,111 ,11111 '/'.I,
R,.1kowani,, ari~1ebko crip,k1c rczpocz,ly sr,; ,2 marca 19 ~f> 1. v. Ka1tzv 1 p\'
kilku rnil',H\ca:::h clopnm adzily do podpisarna 2ó ~HTp1:ia J <):\(, r, 1, Lcndynic trak.l,1\U
o pr1y1rnerzu m11::dz) oboma p,n·1~lwami.
V/ artyhuh: pierw~zym ti;J,t,1t {,\, ~i\1 ie1d1al. iz okup.il J,: \\ 01,km\ ,1 f.r1pt11 1w.r,":;
bry1y1~hie ~iły 1broJnt' zmtaie zakrnk,r,n,'.. Oba p;t1i~t\'.,1 11,LJn,111t.d) ,1,111,:,, 1oh,·
\I· I i!llllilC ,tę d,, s;,1 rndczcma ,(,bil' !101ll(h \ \\· \\ n1;1dk11 .i)_'J'r\jl p:ifr,[\\ a IJ!t'l'lct'P
l'\Jl''/lnU1· l\ll>lrl\ 1•,.yd;m,d 'W .111\'1-.111 <'"111\, rłc,./,!('_I' Ili 111. ,.\\,1,hn Ltl.111, ,\' f<11L1ł
Sue,ki. bi:d,icy nit'odl,J~"fllcl c1;;~ną ~kh,clow 4 Egipu. ~t:mm., i 1'17\\ 11<,c1,:,r;1e pen\ ~?cch-
ny środch kornunikac_ji. a za;;zem jedno z i-tr,tn'.lcl: pclączd1 1-;r,rnucikaC) 1cyd1
pr,między różnyrrn ,..1e~ciarrn Imperium Ifryt) j,l.1eg:1, Jt.:!\1 Knil r.[:iplu, az do 0,:,11
gd) wr,,kie uma,,,iaj,ice -.,ię Strony Zfodme uznaj;,. Ll' anrna cpp,k., _1e\t w ~ra111,·
włas1:ymi ~ro<ll-;am1 npn\nH' \nilnnćć· i całko\\ 1k bezp1,-c,e1'1,twc 1.eglu.?1 ca K:rnak
 )(I\ AFRYKA Am;nzY WOJN.\MI :545

upoważnia JKM Króla 1 Cesarza do utrzymywai'lia sił zbrojnych na terytorium Egiptu

w bliskości Kanału [... ] w celu zapewnienia obrony Kanału w łączności z egipskimi
,1 !arni zbroJn) mi". zapisane,, iż bryty is kie siły zbrojne przebywai y dw;id,ie
lat w 0,ilTfie Kanału, po czyni obie stronv ocenią. czy anma egipska JUŻ zdolna
do samodzielnego zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi na Kanale. Gdyby zaś powstały
iym wzgkdzie j,ikiekolwiek kuntrower,ie. rozstrzygnie je Rada Ligi Narodów.
Angli;: wycofa!:s, ,ę równio ze s,\,Td stanov,d. a w ;-,wie Anykul
jedenasty traktatu mówił bowiem, że przywraca sic wszystkie postanow1erna z l 899 r.,
a wiec że Sudan będzie zarządzany wspólnie przez Wielką Brytanie i Egipt.
Trakr,il z.apow1adał leż 1dowani,· uw..kapl!ulacji, da]c;cych cud1,yżiemu ,m
ftgipcic tpecjalne nprawnii:·1u:1. w tyrn także skarbowe. Zrealizowanu to popr,·ez
podpisanie konwencji w Montreux 8 maja 1937 r. przez króla Egiptu oraz USA,
lgię, Widką Brytanię, Dani<, Hiszpanii;', Francji;. Grecję. Włochy. Norwegk-,
!nlandię. 1rtugalk i Szwecję. I )(1tyczyła znie'lenia bpitul,Kji w Ef'lpne i gło~ila
m.in.: ,,Z zachowaniem prawa mit;dzynarodowego, cudzoziemcy będą podlegali
ustawodawstwu egipskiemu w sprawac:h karnych, cywilnych, handlowych, administ-
ral·yjnych I mnych'. T,ik więL1 układy lal 1936- r.;ą dawały fonnalnit: Egiptowi
suwa,:1111o§ć, Wielka B1 y1ania zachowała szczcpó!ną pozyci,: i wpływy
w tym państwie.

. , Mar, I Libio
U stanowienie protektoratu francuskiego w Maroku ( 1912} oznaczało dopiero
,,uuek ,dbl:lju kr,1111 Władzy kolonblm,i najs,ykiej podpm1ą,dkowal się sul!an
1g'hr.eni hlulaj Ju1,1f i,19l2 (J.'1.7), 11a11,m1ast B1·1l·,·rowie l 111ne plernHlll:i. arab:,1--w
aż do połowy lat trzydziestych stawiały Francuzom zarn:ty opór. Badacz dziejów
Maroka tak pisze tej sytuacji: ,,Od 1920 r. Francuzi użyli w Maroku czołgów
,rnnolotów bombowych. Przed!uzająca pacyfikaci:L pomimo użycia naJnowoczd-
nieJszych środków walki, skłoniła dov.'6dzlwo do stosowania od 1929 r. morderczej
taktyki [ ... ). Odtąd ataki na pozycje plemienne poprzedzane były silnym przygotowa-
artybyjskim I bombardowaniem lutmczym'' Dziubifoi,;i, !%\ 400).
Na p, ".1,;tku la! dwudzies1yd1 w g1:11~k1m rejnnic Rif. k· ,,wym n,1 1uenie hisz-
pańskiego Maroka, wybuchło powstanie niepcxlległościowe, które wywołało duże
rcperkusjt· międzynarodowe. Uczc'stniczyła w nim przez kilka lat aonia hiszpańska,
a p1•źniej francuska. w ,,umie kilka,et tysięcy żołnierzy. W oddziałach ekspedycyjnych
dużą cześć stanowiły wojska sułtana, który zresztą uważał powstańców za zagrożenie
swego tronu. Walki między plemionami Rifu, którym przewodził Abd el Krim (syn).
r,,zpoczeł) 16 lipca 1921 r Już 21 miała miejsce iedna z głównych bitew
pn wstania ri feńskiego. Armia h1:--1pańska s.tarla sie w (i wczas OIH 1 k miejsc,, woki Arma I
z głównymi siłami powstar'iców i poniosła sromotną klęskę. Osiem tysięcy Hiszpanów
zuHało zabiiych. a \I ręce wojowników bcrberyJ,kich wpadły wi.elkie ilości broni,
m m. okoh:1 tysięcy karal,im,w i 1()0 dt.ial.. Za,,ai_ylo to 1.asadniczy sposób na
dalszym przebiegu powstania. Annia powstańcza, składająca się z pospolitego ruszenia
i oddziałów regularnych, szybko została rozbudowana i zaopatrwna w artylerię
nnwocze~nc środki h1 cwośc1.
 19 wrreśnia 1921 r. Zgromadzenie Narodowe ogłosiło niepodległość Rifu i utwo-
rzenie Republiki Shonfcderowanych P)emiun Rifu. l'rc·zyden!<:'n, republit-:i wybrano
wÓ\\'czas i\bd el Krima. który podjął zabiegi o jej mu;dzyn:,n,dowe u:inai:1e. propc·
nując Hiszpanii rozpoczęcie negocjacji pokojowych, a władzom francuskim w Maroku
i rządowi brytyjskiemu nmviązanie stosunków dyplomatycznych. W Anglii, niezbyt
r11nchyln,"i d, ,rninaq1 rrancji w fvfaroku, spr.iwa ńfniska znafo1b nawet ~yinpatyk,,w.
,1k przew;11yta opi:łl!,1, ze bu1,1 ,,\1ab6w ,~ \le.roku 1111 ,że nid.Pr1ystnic \\ płynąć ,,;,
sytuację w Egipcie i krajach Bliskiego Wschodu. W latach 1922-1924 wojska nk11skic
odnosiły wid kie sukcesy, .a Hi~zpanie cuf:,li się na całej linii. 11!rzyrnuj,Jc w swych
rękach zaledwie kilka ufortyfikuwanych m1a,t na wybrzeżu .,1ódziemm1n1or:-;kim.
Rozwój sytuacji w biszpańskim Maroku z coraz większym niepokojem obser-
wowały władze protektoratu francuskiego. Granica między biszpańsh1 enklaw,1 a fran-
cuskim Marokiem nie była zbyt dokfodrnc wytycwna. Za niewątpliwe uważano
,1(,h1ak, iż dolina rzd.1 \Vergh,1 oddziela "l,1l· częś, i tvlaroka. Kiedy odd1iah• Ałxł l'I
Krima zaczęły posuwać sir.; na południc i przekraczać rzekę, w Paryżu zapadła decyzja
o interwencji. Woj:.;ka francu~kic w Mare-ku zostałv poważnie wzmocnione, a icb
do„vództv,u powierzunu marsvatknwi Philippl·'owi Pe1afoow1
W liix:u 1925 r. ruszyła wielka ofensywa francusko-hiszpańska, któm 2 paidzier-
nika doprowadziła do zdohycia Ac!i.dim, stolicy republiki rifeńskicj. Abd el Krim
,achował Jednak bk 111aczne siły. że przt:dstawrnele Fran,11 , Hiszpami zasiedli
\, kwietniu I ')"16 r. v. mieście UJ zda do stołu rokowai, z deleg,icJą Rifu. 711kończ:i l)
się one niepowodzeniem, gdyż Arabo\vie żądali uznania icb niepodległości. Rozpoczę­
ta na początku 1wij,t nowa ofensywa wojsk hiszpańsko-francuskicb, tym razem hyła
/\\\Ci~sk;, i\rmia 1Jtcl;c,k11 zu,,l:1ia pobiL1, ;1 wzktq.,,, do riin.oJi Ahd d Krfo,.1
wywieziono na \vyśpę Reur,ion. < ałko,;dta pacyfik,iqa t\laroka, zarówno p,, biszpa,".
kiej, jak i francuskiej stronie, uwała jednakże jeszcze parę lat.
Niełatwy był róv,meż pruccs podbo1u Trypolitanii i (\rcriajki 1Libii) PfZZZ
\Vtodiy, Ti ak!at turecko-wlo~k1 'i. 18 paidz.iemika 19)2 r. p1 ze.kazy„val kraj pod
władzę Rzymu. Miejscowe plemiona nie chciały jednak tego uznać, tocząc przez
dlugic lata walki z włoską okupacją W l 914 r. wybucbło tu wielkie powstanie
:11ahskie. Z11:111gaiowrn11 na fronu1ch I \V('lllY śWbh,wtj Włt,~1 nie morii sprawom
hbtJskim po•więcać większej 11\\;1gi Powsi,1ńcy :11,11-::.,y, wsl'rnnagani brodą przo
Turcję i Niemcy, odnosili wi<;c sukcc~y, a nawet ogłosili utworzenie w Trypolitanii
wtasnej .repuhliki, zt· ,,1olicą w mieście rn1arian. Dopiero ob,ięcie władzy przu
przywódc~ "tcskich t,,.zystćw Tvlu~solinicgu w paidz1emiku 192:::'. r., zapc>e,qtkow:irt'
nową ofensywę Wioch w Libii.
W latach 1923- I 925 wojska włoskie opanowały całą Trypolitarnę, później zaś
pacyfikowały Cyren:iik,;· Do Mycmia 19J'.' r. op('l 1\rabó\l. w ,atym kr:11u ZOMal
sth 1mioriy.

2. lfojna wlosko-eliopska
Była już mowa o zabiegach Francji w czasach Lavala dla poprawy stosunków
z Włochami, Podczas trzydniowych rozmów rzyrn,kich w styczniu I 935 r. Lavat był
hard:ro ust,;:pliwy: zgodził sie III in, na pr,ckazanie części pm,1ynnegu terytorium
Tunezji włoskiej Libii i na odstąpienie Włochom sporego pakietu akcji należącej do
Francji kolei, prowadzącej z Dżibuti (Francuskie Somali) do etiopskiej stolicy Addis
Al>eby. IJh, !\lussolimcgo wazniejsze było poparcie, w6wcz,1s otrzy1nal
Lavat.i swych 11lanów ~prawie F1iopii. dyktalora włosk1q'o miało w
ogromne znaczenie, gdyż przybliżało go do realizacji wielkiego celu: zbudowania
imperium kulonialnq:u w Afr ycc. Mu~~1ulini chciał nie tylk, i pomście' klęskę pod
/n lt1ą (l8'Al ). ale d,,n,1\ nać Fr<1m. ii i Arty które p,y,i;idafy /lldl/nie w1,,h ,ze i b1
sze kolonie afrykańskie.
Włochy od końca lat osiemdziesiątych XIX w. miały już Erytreę nad Morzem
Czs:tv1onym cz.ęśi'. So~ii 1Wluskie S,,mali) nad Oeeanem Indyjskim. Kolonie
j,xlnak nit' li1czyfy ze snh,1, gdyż strony wybrze1a rn:ldziet1ly ie Sornah
Francuskie i Brytyjskie, a od strony lądu właśnie niepodległa Etiopia.
Poza ITancją. szul'góln,: znaczenie dla Mu~~oliniego miała po~!awa Niemiec
\Vielkiei Brytańii. Zdobycie poparcia nicmieckiq,o okazale łatwv gdyż pn,z,,,,
zbliżania obu reżimów fa!>zystowskich JUŻ się rozpocntł. Mussolini zapłacił z,resztą
później za to poparcie ustepstwami w sprawie Austrii,
Znacznie trudniej było nlubyć Włudiom Zf<>111rnienie swej cksp;tnsji
k,t1iskiej w \Vielkiej B,)tanii. Euopia graniczyła Sudanem, kt(,cy raL<.,rn Egip1cm
i Kanałem Sueskim miał dla imperialnej strategii brytyjskiej w latach trzydziestych
. \\otne znaczenie, Panowanie . tym rejonie_ decydowało . dostępk do Bliskiq.'u
W ~,cl1odu I zapewmah1 kontrPlę szlaku komumkacy1m.:go z l\lcrza $n,drn1mnegu
Indii. Nie leżało więc w interesie brytyjskim zbytnie wzmacmame Włoch w tej części
Afryki. Wielka Brytania ponadto przez pewien czas była przekonana, ie tzw. front
Suc·sy, a wsp6ld1i;iłanie wk,,ko-fr,n,n:sko-bry ! n~kie. zrodnie z p, in ,:,umie1Hun
1 kwic1111.1 1935 ., 1ote u1rzyrn;1c
Agresywne plany Mussoliniego nie cieszyły się poparciem brytyjskim i próbo-
\1 ano je pl1 w~trzymywat. Wielka Bcytaria starała Jednak l,rażać Mussolinicgu
Zachodu i znalóć jakiś kurnp1omis, z;i,,pokajaj;icy amb1cjl' Duce. jednak
wysiłki te nie przyniosły rezultatu, Anglia szybko zaakceptowała skutki agresji.
Wojna włosko-etiopska zaczęła się od incydentu w lJol-Uol. W miejscowości
leżąc,,; w glebi Lti(:pii, kilkadziesiąi kilometrów l>d granicy z Wł, tm Somali,
,,zło 5 g1 rn!nia 1931 . do zhn,p1ego s1.I1ua włosb Ltiopskiq,,, Korz\ ',t,ijąc z tq•o,
że w pustynnym terenie granice nic były ściśle wytyczone, jednostki włoskie coraz
t:'tc;;ściej z;ąmszczały na ter:,,wrium etiopskie. Incydenty graniczne zdarzały się
d11wniej, dopierc w Uo)-Col rm,egrała się lokalna bitwa, któ1,·j \Vłosi
nawet pojazdów pancernych i samolotów. Rząd etiopski potraktował zdarzenie z całą
powagą, gdyż w tym cz.asie Włochy przerzucały do Somali znaczne siły \Vojskowe
1 koncentrowały je \vokól gramq z Efa,p1ą Mie(l?y ooo paf,s1wami 1~1n1ał Traki.al
o przyja:fm, koncyliacji i aroitrnżu (2 Vrn '!28), stwk1dn1f m.in .. ,.Oba Ri,td)
zobowi,1zują się, bez odwoływania sic do oręża, stosować procedurę koncyliacyjną
i arbitrażo\1~1 do spraw ~porny,:h, które mogłyby wyniknąć nimi i których nie
dałoby sk rozstrzygn:1(, zwykłymi sposubami dyplornatycznym1''• Powołując sk,
ten właśnie traktat, Etiopia zaproponowała rozpoczęcie postępowania arbitrażowego.
Włochy nie wyrażały jednak na to zgody twierdząc, że obszar Uol-Uol należy do ich
fonii s, mw lijskiej
548 MIĘDZY IVOJNAMI /<Jl<J-1939

O sporze z Włochami Etiopia poinformowała Ligę Narodów w telegramach

1 1'l grudnia 1934 r. i.\ stycznia 1935 r. wskazując. li.: pnzd qurcicn1 w Uot.Uol Włr,i
1bc,n1bardowali ldlk11 nadgnu11c,nych miejscowości. r:m1.ąc 1 .,;J,1ia1ąc wielu żolnier/)
eliupsldch. Pisma i tclcgra111y do Cenewy siali lakżt" Wk!,1, r, 1:k:11żając Etiopczyk,m
u arresje i zajmowanie id11entori(1\Y. W połowie styvrn1;1 pujawi la się szansa z.ałar.,. ,.
d1t·nia sporu etiops}.t1 \,luskil:;', gdYż oba patist\va 1r ;_1d11ly ,1ę na zastos01.va1,,,·
pn" eclury przewidzia,"'J .,,. 11 ,k!.tt w 7 1928 r. Wkr6c, ,· ytlmL , 1 L11ałofiię. iż Wlocliy
nie zmierzaj4 do pokojowych rozstrzygnię(, a przeciwnie, do nasilema konfliktu.
Począwszy od lutego, do Erytrei i Somali zaczcły dążyć wielkie transporty wojska.
rozbudowywano drogi, lotniska i porty w Massaua i Mogadiszu. Widząc jawne przygo-
towania do wo_1ny, Etiopia 16 i 17 marca 1935 r. z·wróciła się znów do Ligi Narodów,
prosząc o rozpoczęcie postępowania zgodnie z artykułem 15 Paktu Ligi. W Genewie
nie było jednak atmosfery do zaJCc1a się sprawą Eti"'Pll Cała uwaga skierowana byb
,1-i,wcias na Nieme:,. 1-•d11c 1•gk,s?ono właśnie ust.ii'>,; , , 1m >r!t r!iU armii i jawnt·1
, ,·1111fitaryzacji. Mt1ssc,t111,. 1 :,d,r,ll11y poczynaniami I illlu;1 1 n,:,w y poparcie Fra.nep,
nic zumiertał ustepować. W cdpo'.l'H~dzi na skargę E1wpn, \Vłochy w nocie z 22 marca
~kierowanej do Ge11ewy w,L,zywały, że ich przygcwwania wojskowe wynikai<;
z ostrożności i niezbędnego wzmocnienia kolonii narazonych na atak Etiopii.
Problemem Etiopii Rada Ligi Narodów zajcła się 15 kwietnia. ale jedym1 decy7ją,
jaką wówczas sformułowano, było przełożenie dalszej dyskusji na kolejne posiedzenie,
wyznaczone za pięć tygodni. Natomiast Włochy wymziły w połowic mąja zgodc na
powołanie wspólnej, włosko-etiopskiej komisji arbitrażowej. Postępowanie włoskich
przedstawicieli w komisji sz;bko pokazało jednak, iż jest Lo kolejna zasłona dymna,
111::i;1ca skrywać wł~,·iwc tek \\'11',;·h,
Przygotowania \VI, ,cil '·'" w"'"Y były systemat) 1. ,..,w , 1>:11<1,,, "taranne. Oddziah
prlcrzucane do Afryki dysponowały nowoczesnym wbrojcnicrn I przechodziły szk,,
lenie przygotowujące do dzialari w trudnym klimanc, Już \1 końcu Sierpnia sll 1
\1lmkie w tym rejonie liczyły około 350 tysięcy żolrncr,:y
Postaw4 Włoch coraz bardziej zaniepokojony był konserwatywny rząd bryt}jski
Stanleya Baldwina. Po ostrych atakach prasy londyńskiej i rzymskiej, pełnych wzajem-
nych oskarżeń, minister Eden podjął próbę mediacji w sprawie etiopskiCJ. W tym
celu przybył do Rzymu, aby podczas rozmów z Mussolinim 24-25 czerwca 1935 r.
zaprezentować plan brytyjski. Proponował on, aby oddać Włochom częś( etiopskiej
prowincji Ogaden i ruz~zc17y-.'· ich koncesje ekonomktnf' w Etiqlii. Wielka Brytani,1
byraby gotowa przekclza,~ Etiopii jeden port w swo1q c1~·~c; Srnnnli wraz z wąskrn1
p,1sem lądu, który umożliwiłby 1ci dostep do morza. l-'t1nw\1:1i 1eih1ak Mussolini m,al
w te1 sprawie większe ambicje, plan Edena został w Rzymie odr1ucooy.
W lipcu oglosznnn, i:- wlP\ko-etiopska komis1a ,ffb1!ra,nwa zakońceyła sw,1
pracę bez osiągnięcia porozum1ema. Sprawa więc zn\,i\ wn·1c1la do Rady Ligi Nam•
dów, kh'ira 31 lipca poświędłajej specjalne posiedzenie pod przewodnictwem delegata
radzieckiego Litwinowa. Czterodnio-wa dyskus.ia doprowadziła jedynie do uchwalenia
rezolucji, wzywającej do wznowienia prac komisji arbitrażowej i rozpatrzenia całości
stosunków włosko-etiopskich na sesji w dniu 4 września.
Wówczas iniqatywę znów przeJcła dyplomacja brytyjska, powołując sic na układ
1 13 grudnia 1906 r,. za„1·any miedzy Francją, Wielk,i Bnt,11H,11 \\ ll\1:hami, i ustaląjac)
 X! 1 .\JT)ld .,111) 1, ) l'liJ.\.\,\fl

1, li ,trd.1 wpły1.\ ew ,, Łtwpu. il\lu 10 \\ yra1.1w nil\\ 14z,u11c do :,.ta rej, m~perialncj
pr,lktyki, ,gc,drnc z którą n:ocarst\\a eu1Ppej,J.:ic r\ccydr,1valy u lo~it· 11,.m)(h',w af-
rykafokich i a,·1a1:,~:kicl1. Ai:.~lia uv,a:h,la jcdn;1k, ri \\ rrn:icj~. ✓.)ll'. rn,rnc btwiq ud;;
,i~: \\ \ p1.,n 1\'.',k I,;, ,m11rumi~11\\t' n•/\\ l.f/.;1rn,1, ktt-,r<' me tylko db \Vlud1, ak I dla
J·.111,pii h,;",h1 mnih11c 1'.u z;i;1k,.cplm\,11li,1. r-;,1dl'll'lt,' l:lLI uza,ad11ialy też kilkakro111c
, ,<w1„Lk/t't1ia rn1dt1 d11 •p~ł-c•tT•, l' t'• 1((1\\'11,,·i 1h, 11,·i:11q:1t 11 1 kmnprurni,u
"-"nl,·1,·11ci;1 ',\'en:11„nu:,1, ukl.idu I l'iil(, 1 1q,n·1,·r11,,w:,11,d1 1H1c1 Ll\,1L1.
I ,'.ci:,, 1 l'ullll•io /d,,r.<-1< f'"· <-<!l·yl.i ·•,1<: \'. l'an,n I!, I(. ,.1<1prn.t l 1 IJ", r l'r.:ul,t;iv,1,,1,"
lló llll:J \\"ludium prop1,1.ycjc oparte' na uav,n 1 m l-'larne Edena. v\·ysuwnrn, tez mw-
ll\'.'(,< zbudi:,v,ama ~,rzez Vdod,) lirn1 bkJowq p1L<:, lt'f)lorium 1--.rn,rlli, ktfaa
p1,Lr,·,yh1b 1 u\\!!:' wlu~kit' l,,lome: b·;-·tr,,,; 1 Sc,mali, ~ugen,v.am, pt1nad10, 1:i'. mo:i'11a
t,,, lob) qw(ll'/.}l' w l-.tit,p11, p,1d T1arl.-·,,r,:m I 1g1 Naro<li:m, sw,:gc, r(H.:Z,lJU korn.lmunnmi
tran,:usko-br) t\ hk.o-\\ lusk w w v:lu uzdrnwicma ckotwm1k1 tq:c- kr.:ju, o~tatccz1:egn
W\ lflł.'hrelll:I 1 1L·wnlł\1ll\V,, i puq,n ,w;1d,,·ni;i ni,·.,:l1~·t111,, d1 rdi ,1111 1'1, k1 ,n~-ul1,11 i;1d1
1 rdw.-,Pl111111:. -'\J..,,, w~1y-.1l-dc t,· !''"l'"':\''it' ndrn1nl. ( hv.1,11lt ryt 1<'1, ii \V!p, li,

111t 1,d:-, h) r'\.\t"l11tialrne za:1kcept, ,w,1,· pr.ly1imnw ,m p1, •lekh,ratu n,H\ J-.11q•1,1
K11nfcrc11qa pary~L, zak,,r'ic7)1.t ,,~· wit:'<' 11iq>u\\1xl1e111trn. ale 4 1,r:c~m,1 ll/3'i 1
IP,r11,.·z\·l;1 ·,,,,: ,,·,ja Ral!v Li)-'1 Nan,Juw. k.t,',ra miał.i rozpatrzy(· Gtłul-•zt,111 k,,1:fliktu
wk,~ko ctiup~ki,·!.'o. Upar:-i1ętrnła ~H,: ona glówr:ic ostrym rojcuynkif:m ,luwnym
111!<,:(~Z\ przed~tav. icidami Wioch 1 Lu opu, klórzy zarzucali sobie n,m ,-ajc-111 ,.zyko-
wanic agrc,Ji. Aluisi qwicrdził nun., 1.c Wioch) zastrzcgaH ,obie „calko\\lt4 ,\\ubod,;
<lz1,tl:u1ia. ahy 1r:nl za,;tus(J\\i!Ć' w,;zdk1e ćwtlki. ktore by si..; 0L1zaly k(irneczne ula
1:lpt·\\ mc1:1,1 1d1 kc,loniom bc,pic,:1d1siwa 1 dla ochniny \\ la~nvch rntcrc,c•\\ ,. _
l'<v•1<.d1,T1h' l{;1d; ,_ak,n"h·1,I,, ,11· (, 1-.11t·~1;ia 111•\\obrnnn Krn111h-1u l'i1·crn,
1h,:P11c;:,t, '/ pr."<·d~,tmruclt \\·wlł.i•::1 Brytar111 h,111qr. 111'.,llldllll, l'nbl\l I Tu1t·p,
kt(,ry raz i<",/CZ,' mia/ 1bac.!;1,_: L,1'G~~ ,.poru i zapropnnnwać ,posC>h) pokr,jr,wego
Hl/,\\ lirl-<1llld

Agr, Fl wlu:,ka na r~111 -pu;: W/pricz;.·J;; si<; ł paźd,1crrnka F!.Vi roku. Tcgr, dnia
0 ~

vkiwnc •,1ly \1,lu,kie t('p(ll'/.<,'I:, ;1iak / k1y1uri11m E1_vlrt"i. l\\(JILtL' i/W fn,nl p(1!11rn·11y.
kt<m·gu ct'krn b)łi.' ,tld,:,ci,· A( 1d1, Ahcby. P(,zw,t,tl;1 ct.~''.i<' ;11,ni1 włoskiej. udt'rt,ti,11·
? nhqarn Sc,m11li. działała 11 a froncie pułudr;wv,)1:1.
, i "'11w1· ✓,:• u, d11:1Lin \u•jc1111\t'l1 1,ha p;1i",,,11,:1 p.. \,i,uh,r:·1di I.in· N;1111,!<' _j111
1\ \

.1 pdit.li 11·1,11!,;,1, O\\ ,.l drn p1'Zllll'J Rada L1!:'1 I\:uuJcw \\ y!-,ludiald p zctl~l,lV, 1n,_·!J \\'!uch
i L(ą,p11 ( Abi~:, rni) r polce ił:I Konntc!o\\ i Pice iu złozrmc sprawozda111a, .. kWfl' by jej
r1,.1.v.oldo powli,tć (\t:,·,z._k z pd11,.1 zmjomo~ci4 ,pr,1v,y". \V ~prawozdaniu Komit,'llL
Zk► /(lllJ rn 7 [',1Źd71Cl"tllka. na1\\.li.!'.1tJSZa jest knnklUZJil. \\c'dk której: "K()n~i,ct. po
1had:u,iu wyż~.i poclan)l h faktliW, przysZcdl du wnio~ku. że R?;id Wh,~l,;1 uciekł ~i<; dn
\\ <•.Jll)' v,h1;:,v n,h(,wią1a11imn, 1auą?.11i~'I) rn w ,11 I l 2 Paktu I.i~'.• N,imdó\~"
t,11,:mic Wlod1 :r;, 11)!n·,,,ra ,t;,lu ,i,; p,1d-1aw:, opr;i,·11\ ,:111ia J1'"J1(lt\<"ii ,ankt ji
1

,_·k1 ,11< ,rnic111) d1 puc, iw tn11u k1, j, ,WJ, I)-' I, ,~1onyd I puc1 1n1 KPmik·I ( l~ 11:1m1a.'111.
Mi,1ł', one doty1·n C: \\·pr. ,wadzt·m,1 crnbaq::1 na eksport broi;1 do v\'luch, zakazu
rniz11:l,wia \\'łoi:hom I'C•:i.yczek i kr::·dyr(,w, \\,trzymania importu w 1 robów \\ło,k1dl.
t\ IH\,11(,' u z,1~11.•\0Waniu •;ankcji przl·,·1v, Włod1om Liga l\ar(1{J{m pouj\Ja l I paź­
dtkmika 19.15 r. ZJ. za\tosov,arncm \,mkLjt glo,nwało pkćdzic~1,1t pa11~tw. przn.:i\\
1,1,, l':t.Kry: \\'lod1~. Alb.:ir.i,1, Auslrn1 1 \Vęp-y.
 N,: 11yd:111t1H;1 ,., I .tin1'i1 1;11carm1;il) r,'1\\ 1,it:'i ~l:m:, 7Jed111·c/1,11l Z.Pt;d11w
/ 11~1,tV,,! 11 llr'\l!ral1u,(ci 1 11 s1cq1111a 19ł" r l'lt'/}<lt:'nl R11tN'\·vlt ,;,l...an1! 5 p;1i.d,1,,
11ika ha111Jl111,n,rn;i I uhu \\·;1k,,1c·ym1 JM11~t\,;uni. Z,1Laz kn ck,tkn,tl pAde \•.~,.y~t,.1111
Alm;\IHt;'. \\'11dn Jlll \• (l'd} J't'',l:t(!aly ;1n:1i(' 11,bru1Cllil ]l(J\ll'Cle~nie. 11atonH,!=,I
Abis,111,; b,m1Lc 1 rutr1d,11\1:il,, hl(l11i I rn1ala w1dk1c· Uupul, z jeJ ,-Jcbycu:rn. DClk
li 1, )lil c·11,v·rn dl.1 \\l<1:. li h\iulą. 1•dvhv SL111v 71,drwc111m· 1 irn,e ,,,11'1:,t1•,;, 1·,11· d,L 1,1h
u11 ·•-111/nl,,1,;ić· 11rv 11,dlu11,·r. 1,·,i,:il11. ll·l:1/,1 1 11111v,I, 1•1111lu[1, 1'. l"'liich111cl·, di:
p11i\\cil!L<.riia 111. (li). l'urnc11ai _jl'.<l11a~ I<.>\' ,tł) IL 111l· z11,qt!u\1,d) ;.i1,: \', Sta11.,cl1 l1nl
n..:1czony d1 na hśc:1,: broni lub sprZ<,'lll ,, ojenm·p·,. nie było wi~·c priv~,tód. ab1 w
\Vlrdmrn dP~t:irczac· Praydcnt R,,o~evelt apelował 11prJ11dzH.: c, (,g1a1:iue111e handlu
z Wfoch,11·11. ak b.:z 11i,,J...,zyd1 skutki'.'\\, gdy,: c,brc•ty handlc,\1c USA z tym pan,t11v111,
L\\·laszcza r,1pć1 nafto1\·ć1. znm:L111e 11zrosly v. d;re~1c \'-Cjll) ctic,pskiL·1.
Pc,lska gk,so11,:h1 za sankq,:m1 i od dnia 11ebcia ich 11 ż)Cie. tzn. cd 18 listcpaJ.-1.
ddd\'!c'll 1 111,·1\dt·111;, R:r,·1·/) r•n~p, ·lttq Iii,· 1h ,sl;:1,·,:,/;i \\. t, ·, 11111n ~(li ;,·IL \'. ( I ,,1., '\IV,!'1'
l',·1•.,di wdr1.1k •,f; ri,,111\k1, l',,bf 1 •.f;l\,:rl,., •,1,· , ,,1.11 l1;11d11s·1 pri1,·l:1 Im· \Vh,, lu 11·
l'ocz;11,~zy ,x! lutq:,1 J!JJ6 r dclq,ac1a pul~k,: 11 Cicm·111c· 11,11'.1,Jz,tła hlt,k11·.~rdrrac;
z dclcyac1;1 frarwt:ską 11 ,pra\,H' tar(\dzc111a ~;111kc11 l'-.uhcc \\kch. ( 'lmdzrk, IL
711 !;1,zc,.a o te,. :i,d, 1 rnc "Jli'~)'I\ ać na list,; 1r,,,. ;1:(111 Lal,rri11ic11h·h ·,•,· Lamllu I I\ rn
J.,,r,ij,.rn Hl)'} 11atto1,c·1. Uele1ut Kanad1, \\.'alter H1dJel, :rgh•,11 1,,,\11em \I L1d1,:
Narodf,11 11 ni 1.·scl.., ah:, rop~ 1Mflt,\\ ,;, ,:dc1lt' i '.,lal um1v~n(· na li~l'lc' lo\, ;in\v.. które
,,ie rnr·r,1 hyC· Wh:chom spr,'.l'd,J\,anl·. rvlirnu pucYątl-.llv,q0 0 pcparna hrq, 1sf-~q:1 1•
\I nic,ku takiq:c Liga '.',l,;rllll6,, nic ,:doh:la ud:v, ahl'

Sl,uH:wiskr: ri'.,lÓ1 br:, t)Jskiq:c, najhurdzicj d,1 tc_i pn> nbt,k Z~RR kry t,cznet:l)
\,\.!,(, J'P</\11:lli \\'Ind·\\ Al'l\(t', t;,~j1· 1:1,:rvli, ,11; /ll,ll'Jli,1,· /\\\(1\'/\hl h·\\ll'lll
11r1.d,1 11.11,11· ,1s·:d1·,l1 11-. , ,,.nlk l.it•r_'.ti' d,:-1 1 ,111-.p \\'l«tl·, ,,. 1111·1>11 111t· 1„1:i 'I\' p11
1:dr7y11,:u'.:. Rqirov11flllil-\ kil sp<l,d·, 111:,<lenia millislt'l :--1,1;:\\ l'.;1gu1111c,.11y1·li Sarni:el
H11;11c> ll\\,l/,;.1[. /C' t lich;1 /.ll:tleX j:,1.·,r kt ·111pn )JllJ'- i IO \\ (' \\ SJ )( ,l11L)C\ / lilii) Ir Il '(l,,;,1 1 ·,I \\,(111.
IIWJc1l')'ll1 dvnd111:1n i-:tP, ,, Lid:tt' !\arcd{,11 -- r1,111q,j. \\' ten ,ptN',h na1c,dzil się 11()\\'}',
hyly1,l.u-f1,111cu~l.i pn,,iel.t rn111i:v:mw kunl7ik!I: clil 1 pskit'!' P. ia;,, /\1any !-'Ian llrnro::':1-
l .a\'ah, z.,: p:1d11ic1 1935 1 Pr:rn11<l}v,:i/ on. lt' F11opia p11:-kair \\'lcdiPrn 1\~chl1th·,1;1
czę~( ('l\l\l inqi Tip·.· Z Ad1;;1, dul,1 l'/.•;~ć jlł\11\ Jlll'jl fir,,den ,,1;,z t'"/<;_'~.,; ()k rn:.1 f /i111,1l.,i
\\' 1imi;11:. i-.t1or1.1 ,,1r11m:1bh1 d11•.1,:1> d" 11,r,u.1, p,1p11<'/ 1\,J'•k1 k,,1-.1;11f 111;11 \\/, d,11·-,,11
A~~;ib. Fi,td liril)J\ki i !r:1.:1u:,k.1 ll11c1I:, tc1.k,:c ;,:dk-.1C lG•.ti /U\\l I .Li,,1,11 I'- yr,u.,111c· Z/:'lłcl} r!a
t:! 1,n17,::111e v. Jef'l' k:,:ju spc·cplnq •:trdy t·k,pans1i t'.c,spcxt,rcz,J 1 l'lllrg1\1cyj1i,:1 dla \\'!c-:h
Autm m1,nol:'r;11'1i 7.lf'Jd:iiema ri~z,· 1: kj k\\e,1ii: ,,Wedlui;: propozycp puJ~kich v.1,;::c-1 rnz
pPlov.a l;t1,,p11 miała zn,;l,·ić ~1e" pramcach nie,J.ręprn1~ure1 nicr,m wlc~kieJ ebp;u,:,.p
g.i~p(1d,'.:c,,j. ,, zna..:nia cL.:,:ŚĆ terytorium tegc par\~twa h1bhy v,cielu1•:1 l)czpuśn-·dnio d(,
"' łti.\kid· pri,i: .. llri~,1 kolt111i<:łnyd1 I l S,•t r,,k1 z,1kre~ l,onu,~11, ,1;J!•. 1 1,n·,pprww;, .. r,
0

\\ l;li••pll l\1uss,iliniv1n11 11 1,\lllaq1, k1vd', d:rr;daty j1: ✓ 1wl'\,alonc pril'/ I 1.LT N,tl\•1k1\\
;111l\1'.l11'.,~:l. ,.,;trJ.,·1,·d<i11<.H111,·111,·, :, \', ,J,,,l:t1l.1111,1 li::111.:cl, .ilr\l .11,·,k1d1 I,,· l,d:-: 11·,,·,·1,·
rozstrzyg11i:;:h' losy \\OJc1me1 l.arnpanii, \,·ywarł orr..-11m1e \,Tażc:me w FUy1nie. gdz1,· nawet
p17c:z p,:wirn ,.,kies ,a,1:ma1\ ianc ~k- ~-1~- (W.l: prop(,zycjv ni(· rncgłyh\ ctari1w. 1ć dophlnc1
p(ldSlit 1•. > dn r( •ku 1, itli'' (A Ba :trnck i. I 97 l, ~. 29 l }.
7:1,k,,c,1,n,: L1,L1\',·<lki,1 llu,ll'<ć-,.t i 1.:.,\,,1;1 \\'k1 h:, llil r:1z1c 11ic" "YJ'l'\\I:ldaly Hi;'
pf1q,:lliil'. N,1tu1lli,:~I \Il' f1anc1i i A111 lii ul,ur10::111t' op11111 p11hlwn1r,i t,y!,1 lak p,,
1
 XI\ łfRIAA t,{l[PZY'WUJŃAMI 551

wt<zecbEe. że Hoa1.e n 1 usiał pod,1C się dytni~ji (zastąpił E(i1:n), w dyskrl dytowalo
0

jego plan, zwłaszcza że stanowczo odrzucony został przez Etiopię. W teJ sytuacji
wioska \\iell-rn Rad,1 fas;;y:stOW\ka nie mogła nie uznąć fiaska Planu Hc,are'a lavda.
Pogorszenie stę sytuacji wojsk etiopskich na początku I ll36 r. 1 pcrspcklywa
włoskki anek,ji skh 1 niły, '"'arza Hajle Sellasje l do zgJoszenia zaskakuj:,cej rropozycji
puddania Etiopii brytyjsldemu prottk!ora1,,wi lun nad;inia jc:J st:itusu rk,minimn.
Wid~c ii nie ma S'.lll.lJ!i nu po1'arde tej korn:cpcji pr7.ez inne mocar~twa. Wielka
llrytani zm1N:onu była ,xlm6,, .
Jeszcze kilkakrotnie w 1936 r. Rada Ligi Narodów zajmowała się wojną w Etio-
i, z co1az mniejszym jednak/," skutkiem. N:,dzwyt.zaJn:1 sesp Rady Ligi Narod6w
w dniu 20 kwietnia 1936 r. zdołała jedynie uchwalić apel do Włoch, aby w tej
,rrawie kierowały duchem Ligi Narodó"
W tym czasie armia włoska zaczęła wre~zcie odnosić w Etiopii zwycicstwa.
\\' dni11 m:11;1 19 r. ,1<,,tała /dobvt:1 Addis Akba. m;ip rząd wło,h i ogl(l,11
dekret o aneksji Etiopii. Wojna nk została jednak jeszcze zakończona, a Etiopczycy
11aJal utrzymp\ali kontrole nad więk,zą czvścią 1,ańslw.:. Muno posn·zegolne
rutdy europejskie zaczcły znosić antywłoskie sankcje ckonomtcznc.
Niemoc I dotkliwa porażkw, jak:i poniosła Liga N.::,rod{,w w sprawie agr,,;ji
włoskiej w Etiopii, najpełniej uwidoczniły się podcza~ Zgromadzem a tej organizacji
cze1\\Ca. FFł6 r. Dranwiycznc przernówi<:11ie.jakie wyi::łosił wówczas w Genewie
cesarz Hajle SellaSJe I, zrobiło wielkie wrażenie w c:.alym ~wiecie, leG nie ~ienilo
,,ów f!iopii Cesrnz etiopski mćwił 111.in.; ,Jest rzeczą bez precedensu l,... ], by kraj
~ący pl'zedmiotem agr:::cji i uiiarą tak wdkici niespn,wicdli wo~u m{,µI zostać
pn.ez wszyi;tkich orus1,czony i znaleźć się sa,momie w oblic7ll napastnika [... ].
l:,pytuj\' pię;•t1ziesi;11 dw:, pań•,I\, a, H,'re ,·:,pewrnly etiupski " swe1 pom(l, y
w jego walce z agresorem, co zamierzają uczynić obecnie dla Etiopii?"
N,11ody świata nic j,"tlnak dla E1irspii ucz)niły, a L112.w N;nudów z dn1erri
15 lipca 1936 r. zniosła sankcje ekonomiczne wobec Włoch. Stopniowo coraz więcej
pnislw godziło się uznaw,,,(· zwicr,..c;hno~ć Wioch nad Etiopą. 1dka Brytem w uzrnila
aneksję Etiopii 18 listopada 1936 r., a Francja 21 listopada Stany Zjednoczone
i '/wią1ch: Radziech:i aneks1i Etiopii uznały.
Włochy I I grudnia 1937 r. wystąpiły z Ligi Narodów, a ze swych posiadłości:
,łte,,, Etiop1" i :>umah Wlu4-1e UlwOtzyly no;1 jed111 1stk1; kolonidną nazw:mą
Włoską Afryką Wschodnią.

3. Problemy terytoriów mandatowych i Związku Południowej Afryki

3.1. System mandatowy w Ąfryce i jego funkcjonowanie

Przypo111rnjmy, 1ż n,1 pary,k1ej ,nfer.rwji pc,h:ojOw1.j dv,,h:uto,,._:1no 1:1kże 11:,d

przyszłością niemieckich kolonii w Afryce. Południowoafrykański generał Smuts,
który odegrał i:-totn,, rolę w tworzeniu konLcpcji Ligi Narodów. UWMał, kolome
niemieckie powinny przejść do państw zwycięskich. Jego poglądy podzielali inni
pri.yw,,dcy dnrnini,:.w brytyjskich. Chc;1J1ie uk,eptowali równid: prcmiet7) Fr.inqj
i Wielkiej Brytanii: Clemenceau i Lloyd George. Przeciwnikiem takich rozwiązań
552 MIĘDJ".l \\'Ufi:AMI 19/9. J<,;t;

był 1e,.hi;1be prezydel!t US/\ Wilson JU? w ~wym or,;:dLJu z 8 styczni:r I'! 18 r.• w punkcJC
5, zapowiadał, iż przy rozstrzyganiu „kwestii suwerenności interesy ludności zaintereso-
wanej muszą mieć wagę równą słusznym żą<lamom Rządu, którego tytuł prawny ma być
określony". r--.-a konferencji paryskiej Wilson zdecydowanie p17.eciwstawił się więc
dążcmom do anek~j1 Lulunii niem1ed.!..,li, utrzymuF~L, ze ich ak.:<"·ptacra. rodzibb)
pode p··A·mc·, że alianu Ilic,yli wojn\· 1 I ,,11,,.twami c1·1ilr:dnvmi o zcii,!,y, t,_, terytorialm
O~tateu:nie wybrano koncepCJę m1ędzyn.1rodowego powiermc1wa, zwami sys-
temem mandatowym. Artykuł 22 Paktu Ligi r--.-arodów tak orzekał w tej sprawie:
„l\'astępujące zasady stosuje się do kolonii i <lo terytoriów, które na skutek wojny
puestaly podlegać zwwr:tchnictwu pai',slw dotyc.lh.:7:i: nimi rządnicyd,. a które ,:;
zamieszkane przez ludy JC!;zcz;e nkzdc,in<" do samodzidnego rządh'nrn -.ię w szc·1.rc-
g6l11ic trudnych w,,runbch nowot.yu1t 1,o świata. Llcibrobyt i nvv,ó1 tych lud(,1\
~tanowią święte posłannictwo cywilizacji L... J. r--.-ajlepszym sposobem urzeczywist-
nienia w praktyce tej zasady jest powierzenie opieki nad tymi ludami narodom
ro:z1\i11i,1yL,, które i l ' 1111•l~du na s,n 1:ii, ,by, doi;wiack/:'nje i poi, ,,;,Ti,·· ;·eografic,,, : ◄:
mogą nai,:kutecznic1 1171,\Ć na siehic laką ,odpow1ed,Mlność i zelhe:1 ją przy_1:,(
narody le wykonywulyby opiekę w cli arak terze mand,1.lnrn1sey Ligi 1 •.,\ 1rn1eniu Liv1'
Wśród wprowadzonych trzech typów mandatów: A, H, C, obszary afrykai'iskie
zaklasyfikowano do dw6ch ostatnich typów. Tanganikę w Afryce \Vschcxlniej oraz część
Togo i część Kamerunu w Afl)1ce Zachodniej dostała Wielka Hrytaniajako mandat B.
Franl.F10!17ymała r,-;,1.1~ Togo i Kamernnu, a Belg1,1 Rv andę i Burundi, równieij:1~n
mar:ddy lypU B. Niemit';;L1 Afryka Pch11lmowo-Zacl1c:fo1i1 (Namibia} Z(%1la przekaz;,.
na Zw1ązkowf (Unii) Poludnio\Vej Alryh i, Jako manda1 C. Tłumaczom, to 111alą gęi;to&ci;J
zaludnienia, oddaleniem od ognisk cywilizacyjnych i polo:i'eniem w bezpośrednim
s,1siedztwie mandatariusza. Mandat C zezwalał na włączenie terytorium do admimstracji
mandd,mu,za, z zastr1c1c'11iem pra\\' 1 1fouorodnych fW:Hancjidła ludności tubylczej.
Liga Narodów, ,kn:~hlcl równie'1 , •hc,w1ązki mand:11:.11 i i:sza, w ty,: 1rn1,;,dzy .innyn11
zwalczanie handlu niewolnikami i przy11111,(,wej prac·}, p,1:1/anowani,· ('111\'. miejscov,c:1
ludności, w tym wolności sumienia i wyznania religijnego, zwalczanie handlu bronią
i przemytem alkoholu. Na terytoriach mandatowych nie można było wznosić fortec,
twooy," h;u wojskmvych i morski,,h. Dnpuszc.:zano :;,.kolenie woiskowe tllhyków.
ale 11 Il.n ,v zakresie: p, >11zeb obrt>ll\ :,·11torialne1 1 l"ihcji. Pod!.wi!:11•0 także, u
wszy,, y l1lonkowk 11,..,1 f\arodów ma1<1 równe pL1s,; \1 dost~pie 1 1·,y1111anie haJ1d
!owej z obszarami mandatO\vymi.
Do nadzoru nad terytoriami mandatowymi Liga Narodów powołała specjalny
organ zwany Stalą Komisją Mandatową. Jej statllt zatwierdzono 29 listopada 1920 r.,
a praktyoną dzialalnoic.ć ?,aczęła 4 p;ildziernika 1921 r. Przed członkami korni 1 ii
postawrnno dwa. Cl:1,:nm trudne dn 111 1rodzenia i':-td,1r11,i, Z jednej ,trnny bowi,,:i,
tnicli oni kontrolować mandatariuszy I przekazywać poufne raporty oceni,~iąL'C, uy
wszystkie obowi,1zki nałożone na manda1.ariuszy ~ą ściśle wykonywane. Drugim ich
zadaniem była ścisła współpraca z administracją mandatową, słuzenie radą i pomocą
w wypdr1iauiujej pov,i1mości. Zakhid,!FW najlepsz,1 \1Iar\ i poczuuc odpowiedzfaJ.
no§ci 11 hhh manda1cwych uważa1Hi. 11. te dwa zad:.mia można z pc•1\·odzenk1n
pogodzi( \'v praktyce' ~,n~unki między członkami Komisji Ligi Narodów i mon-
<latariuszami nie zawsze układały się gładko. Zwłaszcza w pierwszych latach ad-
 11lllHi,i1 ;K1.1 r;;mdat, ,w,; 1ral.tf•1•, ab ulodJ,,,., kc11n1":.i i pk „t:tl'l 'I l}j:ull) 1 łt Htll 11/i·:1,-'·.
P\1/1,tt'I 1nlri.1k Sl;,ł;i l(rn11i,i;1 lvl:11al.ilu1'-1 1dohyl;, ,d·i,: aut!•t)it'L 1 1:,ufo1,it' 1:m'm-nc,
;1:1;,•,[\·, r:,ar,d,1lu1,\d1. p:I.. i i111:ych1·1l()tt~,,1,, I igi .'-it<1I\ .'-id1,.L,1•ia1K('111i·-_i11n:~jdcv,:1I

,1 1 1-. Gc·flt'W!t', :_: '>'''-LY,1l.1t' ,pr:11','\' 1 rapcrty rutp:tll} \\,\lu_, JH:d,·1:1, dl';,~,cJ1 '-t'\j1
\\ Ltzl: >m ruk1.1.
kdll\l'l / )'llT\\',/\dl l'l<>ł·l,·111i11',, k1,·,1ylili 1:,j\-L· '-Il k<11111,1:1. I,_\! \1:1111, 1111(",f

I :1'1"1•11 1c·11l"11,,1·. 11;,,m!.d,•\-.\cli I!,:, \li•! 1;1[1\ll:1(:,1,iJ;i 11111.'/ l<:ll:'. I i,·i :,..;; :(lcl,,1·.
2', L,, 1d1 n;i J!J 2'· J. Lth1,_,111,_,11,_, 1n.i11t:,l(;11 \''' Il'' 1 /hH_,1, ,1,.,. ,l'', 1.,1d;11\c1Pu 1111 L>ł·) 11atd
:,11· z1 par1~1,,a 1,1andatar1L;\;,•~1. c,, ncglr, na,1,1 1,1{ 1'-·yL1c,me 11c, drcd,c pc\t~pc11·arna
im!\ wi.:lualnq.,,. Op/,! luclfa,~ci mia! ,latth ,~{,I·- n.urdnwo,c1 dar:ego !er:, 1nri11111
mai 11l.i11 ,1,,'.1 1 , ,, pc11.-,,1;1 l;lC) eh v•c' nr,1cl;1 r,;ar,da1anu,?a. !(om 1, ja ?;1i,.:ła i•,i~, r(,wnici
,t:1tu,l'CI 1:2 I) ~1,;,::,, Niel',ci,\, \I' J\,1.1;·,rb1r. CJsrat1·c1111c 1·, 11!2,'i r ;,r,,r:tli , ni n,'.lur,di
Lu,,;'lH _1.1i1, uhy10,,1telt· './w1,,1ł,.u l'c.Jud111c,1•:1•.11\II,l,.r
\\ 1ck n ')',iii li l,,,._ilt•\',.il,, l,.1>1111•,k 111,·1•1d11\',;111it· 111<:kt,,r .,-, I: \1 11:m ,·1.1111c1ll')d1
~'.1·1111'·-!-- /1'.H·,_t!;, 111·.. 1c•1, \\:w!I ,q 111\l.11111 1 l\('1!'11 ltd ih· 1111,TJ11\',,H!1t111,1 .''i.llliL'."

1::1\·◄:L'y T1:n;::;u,1L1aR\1:md,11 Uururll!1. ,1 I<"> dłdt:gt, ie d11d1b una LJcrnu: ['lo:11<:nnc

-f ,1crpnia 19:'."I r. i\ni:licy przt:\l.tli lk kumi·,1i liq mtorrrui;1c\ r> tyr1, i1· p01T•lllll'tcli
, •~· .1 Ut'lgaru w .,prawic kt.,rckl;, ),,'.t~aaic:, Nu lt·J r,.-,d,1:11„ re lbd11 Lip L.111(,d) tiknwa!,1
.irt1 ku! pierw~?}' nmndatóv, \V1clL1<:j I1r;, ta1111 11ad T,111;,,:,1r11L, i Bl'lg11 nad Rv.<111dq
i nun11,d1. (ht,:tcc·7n,t uno,•.,; , , dt'lrn1it:t,j1 tci ?'.l'ilt~iry W1clk:1 Ur\ 1:rnia I Bclgi,1
!'cdp11,aly :2 li~tropad,, 193-'l r
01 ,n·, 1 lc'ft · \,., ,11,i~1.1 1.aJn:u1 al,1 ,ię 1·:-.t,ilcc?n) n 1 1.,,,1ak111crn §:f,in1c> n111;d1.y
T,11n,:rn1L.1 :1 Ktni;i. Sp1a1\'\ lc1 11it· 1:re,,u1tw..,1·0 nc,/td a, de, li nr:w~ ~\\iatCl"t',1.
JH•:ll'\•,;i) ',l'l'.lhlll:1,i' 11L11!i\' Il.I ,:l:11 ,,1,,,;;11.1,li ll11l\1l'fYt'\ Ili:.' 11\'Li/\V.,:lt 11:1J

Il lt'llll'>.'' 11(,·,1,1nl111 :, :111 11,·•,/~.111,1, \ 1-,•1•1:1111,·/1· tlL1,:qt•l\ll' I l:lt. li](' 1•.·\1~·kr1,1,·,il1

pudL1,liu 1,h le1:,1t,11um ł;1;i,_I\ bry1yj,J..1 i f1:rn,·11:-ki 11, ;y!y /.3 l'TNŚnia 19~0 r.
1, L1dA· l\':uud(,._, lll ·tv " \\') 11 •.t,"t<"1t111 !_'t a11iL y 111i~d1\ Toru I,n 1yj,l:i 11· 1 frm,ru,kim.
Pn JCJ J'llL:'- l} wn~ 1:1 1 ;u ,pi III m•,:m,u 111 :o h.rn:11, 1,;, H: ,da I 11 1 1 :li wit:1 r',.i la te, l 4 wr;,-eś­
nia I u3 7 r. pnruL111:11erne br:, t :,,1~k, · r111 tur•,il,k 1e , , uret.1111 ·-.v:111111 ~'I a1;1q 1:1i,;:d7)
Tici1~·;rnik:1 ć\ l\luLamhJ..1c·111.
/;'-,1L'lniv lr'.](ini(·js,,1 ~praw:1 uh.ai,iła ,ii,· rn':ha 11rurama 1 11)ra.;rn1 n,, 1~:c1:jtk1.·
1, llł!\'l:Ll•I 111:111d;1L11.1.:,,1 cłu 11,1,l:1111,1 luvt,,ni',1·. P.,11ld.11,·,,-..1d1 w ,k!,1Li •,w1,1d1
,.,, /l'"lllc.'J"i}'ll. 1,:d1w\ll'k hulcrn.d1 \'(ILI 1;111u111, Ll111(h~ 1. r.,Ljt U11}.'< 1dny~h p,lc,c.LlL
L1kjn,1)lil, dkicli 1d:tLf\(· "1•,r·1,"1 1.·1ę,,· K;,11,erm,u do l-r:11,,:u,kilJ Alryk1 H(,w-
nth.m1e_1 (la (1\latma u1.\,k.dab\ fW/1·1 rr, lep,;) du:-.tęp de, n;cr7,_J.
7. kPlci B,:, t} jc1yc) ,..c11111cT,1tl I Iw,-. ul:-1ć lin 1:, ,·ia l~c·derac1\'. \\'i.chud111t:alryL1ńs
kri, ,:k,:,,onq 7 K.l'J111. l',t:anr11, 'I :•nr1uak1, i\1as'.;')', /,a1111ha111 1 1-!.od.:·LJJ l'cA1,uc:ne_1.
l,rorni,_1,1 [\landutcwa i R;,d;-1 I iri N:,rrn\·w me 1·-)t:11ily icdn:1k n;_; tr, '1;:r~:ly.
;s;1;il\ lll 1n,l,i(-111l'm kf,r:u:--,11 h Io 111liH)\1·.ini(' rtl'.-UTO dl,1 1,·);1y•,lkill1 ,•.-u'bl\',
11, ..,1,,-1'11 ;I,, 111,!.,,',11 '''"/,Ili·\\ 111,111.l.1lu\\\lli. /.\',[!·,,.,11.,,, \',1r, li: jp 1:l'd,H' \\wll,1q
Hr:,tani1 na le. il ',,\,ill-..i ✓ 1:ne11:1j;Jce du in1,·rrn~:1i d:ur,u1111unej Kenii. L1::,ndy
1 ·Lmpu;!l•c1 m11~I1J l>'.I t· 7,1,':( ,d11c , t1 111":ilkl I ,,pn ,h1u, udrnc,H ,nf, ,1, n,ilrnni,,,1 do
;\1 1 ~łti za ,,-pn.,w,,dze11ie \I' p:j ku1<,mad1 ;1l,:,·l,.a11..,l,.:icl,, a p,11n1c1 lnyturiad1 11::m~
..:Lttc•\',)l'h, ~)ql•rr·u rn;d(,1·, ri>~ft1L:t11Lh /1111/ind rn/,,J, J..t(,r;,- ,111::·a:,·\,A tr.1dyL:,jr,,
ell,y a(r:, ka1\,kie d,, 11c,L·q111cLet:1,, \\' c1d1111111,tn 1•,:1111u JW~iu1·1~dll) r:11 h:iy.1111
31 Prob/c,ny ZH ią~ku Pol11dniol1Ti 1\fnki
A fr) Li Polutlmuwo-Zachodni a, pkJ ! kl) luri l:m rnanJ,:tluv, y m. z:t ·-z.:1dz,1 I :id1rn 11 L'
tr;1tur (iy~hrrl Ri:ilz, H,>f1m-yr 1t11,!IH>\,;11:y pun r,:1d Zwi:vku ({ ;mi) Poh:dui1
Al ryki. Przy spełni,11nu ',\,ej funhj1 kor I} siał ut, z p,,mocy Rady D1 ,r;Rkzt·i I Cowrnl
of,Vhfrc) ,k,}c111ej 1 Afr)killl6\\ i Nin11u\w. Pr,tw,lli\1),111 tt-,tcm d:arakit•n.11wlityk1
11d111i11i..,tr,1qi 111-iudatnwtt hyl., jq ,,1<..tH,1\.1111,· \1· ... ,;1,w r!,,,1111:,, 1,,,,,,1:1111,1 w L1d1u
1lPrnkl,w;11I~. l'h-111ior:,1 ,;irni,·'.,lkUF\l'l llll 1c11•t1 llliili,· h) ly '/ tr.itl 1q1 h h<·l11 1 l>1u1t, 1,.
Jzi<;-ki <-Zcl11Ll zrt's,tą z,folaly ,.,.,ti,1: \1ywakzyć dt:,.ą aut,J!lPmię lokalną 01ó1 n1cL:<lul11a
admm1,11acja n,,mdatow:i zac1i,;la lll-cw1du\\aĆ 1ct: sta1e pra\>n1, nakłada,: llu\lt' pudatk1.
gm;bic r17.t'z akc,ie pohtyczm:' 1 fawnr) z,•\', ;1ć b1alvch l<1rnwró\,. Wc,ht·l tego mH"IS·
cn\W plcmipna wzmc•~ły \\ rna.1u l 1122 r. zhru1ny hunt przeu w \dauzc,m rn,11:d:,tr1\\ y rn.
Rcbdm zc-~lała _1ednak w czcnvci.: z duJ 4 hrutalnn<c,,i ,l!umH.lnt p17) tll)Ciu ~amul(>
1\1\v b;;111b,1rd11,iwych mmzy1'1~kie wm;Jj P,,qqH>\l',11:H' , .. !ad1 111a11d;:tc•\l.)\I' /P/\
i ~,,,dk1 1.;1•t11,11w,1111· \\ w;iln ,. pow·.1,111,·;11n1 0°.110 •J.r)l)L,1\,11 .. ~;[.1\;1 K,,1111•1;;
Mandato\,a w rap,Hnc>, cz<'.nvc;, l'12{ rPku.
\V I '-125 r. r1:1d ZPA <l11i-:uJ1a! H'1>rganizac,11 '.·} ste11n: ;,;.1r,;Jd,,;1nw 'I'.·) rn h:'r} tnrn:11,
m,mtlatuwyrn. f\.,1 rmxy Aktu ku1;,,tyt11L)Jll\:"l:'P (South \I'( .,I i\Jticn ( ·m·.\tiwti1J11 ,\, I
Nr ./2) powołam> lam trL_11 i n~tytuq,·· Kumite! \\'ykrn1awuy. R,1d,· DPradcz.i I Z):'l',
rnadzenk Lcgi~lacy pie. R{, wm ,ut·,rne ,l\\· it'fdJ'J'WJ w 1,1m, i,. u,:1,1 W(ld;.t\\ i,t \I o par
lamenlu Związku _jest nadr7ednt·, a )2t'lKT,tlnv adrnmislrator nic Jt·!,\ \', L<1d11q 117IlTR
zwi,izan) w ~\'. ych dec) ~jach stanowiskiem Rally DoraJcLt'J L'Z} Z/:rom,1tlz1:1:1a
Afr)kv Pokdnic,wo-Zachndni:1 zacz;,;-tu też l•kresla<..' 1ako „integr,·,lnćl cz\<L Z"1~rzkL",
ni h)ło pr;d:n,n·t·llil'lll up1:n11111·i'1 111:111„l;:11,w)d:.
\\' uk1c,1l 1rnrd1v,.,·,q,·1wym 1111!,·1111 ,1,· "- 1 :.!:Ilu·. /.1,,·1:vku l',drnh 11,1•., 1 ,..\łrd.1
jako br) t)jskiego <lurninium. \V 1, yboracL parfa1m:11tam) s:h I •J24 r. zwyc1\:c.t\,P
odni1>~:!a koalicj.:.t Panii NaLJlmah~tyc111cj 1 Parni Pucy, kh•r:1 utv.;,1-z.)!a IHl\'Y r:tąd
z Jalllo:-:,em Bnryrn I Ienzog1em na czele. Był on jcdn) m z m1_1bardzi( t r,1<lyL11n 1d· 0

pulityk(,w, dążących do lli.tbyrnalneJ'P m1ie,,ak}rn~·11b :si',' od WiclkivJ Brył,11,11.

\V 192'11. prernierlkrll(•1:_! ul\H>r1.!l w ram,,ch swego rządu rvlimHl·rstw,,Spr, ..\,
Z,1rrnnicznyd1 i \\') ,lal pr,nJqawtc1eli dyplorna!y!.71:) ch dP łVyrni:, Wa'>,yt:punu
i IL11=1. llvrlzt•g brał :1ł-1pvm rnl·;i,1! \\ h.1,11k1c·J1l·p 11qw1i:1lti, I \, 1'1:..'h I i hyl
v, ~µ,·,iauturLrn Ucklar.1q1 IJ.d!lą:1 ,1, zapL•\, ia<laF[Cl:I z1111.111y w ,.h t} d1cz.:.t~uWlJ :: l1 uk ·
1

turze 1rnpermrn Brytyj~kiefo.

Przyj!;'ty na k.L;n(erl'llCJ i 1mpcrial11e1 Jl) lic.topaJ,1 1926 r. rapn11 z~m ier~ll 111.111.
nPwc określenie dt1111iniurn: ,.S,1 to jeJno~tk.i ~arnouzie!rn.: w ubr<;-bic Jmpenurn BrytyJ
~1-:iegu, u r{wnym ~t;imn,isku. poc'. i.adnym w1.ględun ni,: p()dpno,1dkPwan,: ~nh1.;
11,1w1,awm w spr;mad: 7l",,Tęlr7.n),ch i w(·wn~·trz1,yrh. a _11.dnah. 11cdnr>c,011L' w,
W'-P•'d11y11i PP~lu~n•(i\11'.lc' (1 l;i KPI PIIY I \ \\'(1h(ldJ Ili" 111,-~11 •11,· j;\h1' I. 11011kt '\\·i1' 111 vh 1-
~k WJ \\~p„11101) f',,trl'dt,\\ .. l<a1•111! '.:h,-iv1d1,1! d.dq, 11 1vyl.1,11y\\,11111· 11•,Lm<1d,1v.,.1,,,1
dominialnegu bt<lzie re,ilizo,,,rnr popr1ez praktyk,;, ,,\\t·dk któręj u·,law) prLYJ\'k
przl::'Z parlament} dc,rnirnah:c są pr7e~yla1:e ka;,.dcgo roku do Lm,d) nu. a Sekrda,z
Sianu du Spraw Don:iniów zawiadamia, i1 nie b~dzie ,,ir durddzać JKrvL by k1,ny,;tał
w sto~unkt: dL• nich ze ,we,121.1 pr.ma \'.·el~;··. \V kil ~p.-.,6h zachu\\;1nL' Jts1.c:z.- ty lh.11
puz.ory zaleznośc1 u~rn\,od;1wst\\d dc•mini;1lm·')2<.1 od clntr:ili 1mperi11hw1. NtC/ll,KTll1,'
 55'i

1'.,lotn;1 nm;mn. Ui 1rlJ wó,H-;:t, dc,k onmw. było uzm:nic Guhc1 ::alora Gericralncgo
n: 1yduJ,tcq'u w dc 1nrn:1um 1a prtcLbtawiuda Koron), a ni,: t 74du br) tyj~kil',go, jak
dL1 l) ,_·hc1a~.
Dabz>ch, istotnych zrnim; dokoruno w Luidynic 11 grudni,1 1931 1., J'll)jll1uJ,tc
ctkt WJ,kona,vc,y do po~laiW\\l,.'ti kunfc1,nqi imperialnych, 192(1 r. i 1910 r, a wi-:c
Statui \l'ntrnmstcrski. Za1:i~a11P \\tw,c,a,, it" ,,ws! zru1hw, ll\f;mo,\iPnym por1;1dklern
tt ,w,lvltH'Yfll\ 11,. ii i::dna uq,t\l',t. uchw:d<1n:, na ('rtv,1łt,,c pt ✓."/ l\,il:mwnl w Zjed
"-r,',k,lww, nw wz,1, 1,\-,. 1t,;t 1:i1•111,;l:1 n:, 1::dnc /L \\",p<1111111dnyth I l1,m1··
111.·,, ;,,·,11,111
11llJW 1aku CJęś,: iero prnw inaC7eJ. jak na żądanre i za zµodą tc)ln Drnrnmum". DaleJ
•,t\1·1crdz(IIW, ie ust:1,,, p,1rlamt·nt61\ dc,n 1 ii:ialnych ~<I nst~Jcczn..: 1 rnc mc,g;1 byc
uznam· 1:1 niewaine "n:, tej p1)dslctw1e, il· ~cl w1c· ~p11,czrw z prawem anrtl"b,k1rn"
Lwt<tlL'k l-'uludnwwq Afr;-·b 11tr,ymal kraz pmWL• ~:nnudziL'lnqru zaw1eranm urnov;
mi~·l!zynamduwych. Kun~tyt11c1a I I ()3„ L ukw~lała Z\\ i;tLL'k PuludrnL1 we1 Afryki
ja)(I) "(i\\1.l\'llJI,' 111cp11dlcrk r:11:s!W(\", a p;l1'bmc11t, pk<• .,,uwcrcn11,· ( talu u~LlW(r

✓ dra/ pP r,uzhaw1c:111u Nićm1ec kulu11ii w lrnklacit' wr:rsaJ,kim. w kraJU lyrn

;:ac,ql ~•i;' H11.w1jac rud1 na fll'C/ 1t+ r;dz1 ~kania, Puwqalo wiek nrpm11aqi pnpula-
ry:1uj,1l·yd1 pwhkrnal) 1-1;' kl 1]1 ,rnalną, ktC1r)-'l"i1 dnałalno~t' k, ,unlynowal pu\\~lały
w 1977 r Knlonial.· A1/Jcit.1yu1wiwclw/1 !K,ilunialna W~pt•lnuta Pr:,c)}. Do k,il<,nii
afr;ka11~lich z,,c·zd1 z czw,L·m JXl\H aca( p,;1driic)- i mi~jumir;e 111c111it'CC)'. C1 ustalm
11p:t11l•wali wkn'•ln· niemal cale ,;kulnidw< 1 db ludm,~c 1 11th) l,·1,·i w ,bv:nych ki,IP-
111:11 h 111nniu:kid1 (h1, tU,rH 11i1·ir:1u,ku: 1:i111h"1\'<.t,w:1lll:1 L,i(,i11:d11t· d"h1/,· JHt'/nl
Wwala publik:.1cp Hlmncha Sd:m·,,_ <_;oman Cdn11iu/1on /-'ust nnd Fuliire, W)dana
w Lond) m,.· w l 926 roki;,
We \\T7CŚIHL ltJ'.1 7 r. przcdstav,1ud l\icrnicc Ludwig Kast! \\~7cdl w sUad Stak_1
Knmi•ii Mandato\H:j Ligi Narodciw i ud razu zaczął domagać ,ii; zrównania jc:1yka
nicrntcd,iq,'.u z angidskim i afii/...,wns w Afryce Połudmuwp-ZachodmL'J , Namihn).
P1 ,u:1\1·,1) ud 1929 r pu.L·1btawicicl l\·1,:mi::c pr-~tulował przcb,.tałi.:cnic Narnihi1
\\ 111;t11,bl l}[lłl ;\ l 1uunn, ;., w p11,p:Hlk11 u1.ysL111i:: ['lic'/ kn ~1.IJ 111,·p1„Jh-,dt"ll
v,l;1d,:~· p1L<.Jlll4 t;,111 b1al1, l'll\l\,lU kturyd1 z<l,'L)Ó 1\1-;1111,· p1,cv.aL,1h NH:lll~'}- \\o ta
u,ach Komi,Ji Mandat(,\\ej Niemcy przeciw~tawiali ~ię kz wlączcmu Tanganiki do
pbrwwancj fcdcra.:11 bryty iskich kolonii w,chodnioafryka11~Lich.
l'o dl:J<ciu Hil!na dl, wlad,y, w Namibii s,ybku zau<;:ly wzv,ij:.1{ się Off,nHzacje
.,,o·L\ ,ww~~Jc. W 1934 r. wydano jc-dnak 7akaz d,1alal1ą1,;d NSDAP I Hitln1ur:c1id
w N:11nibi1, a przywóclct",w l}ch nrgani,acji ,,·ydalL>no z kra1u. Mimo tci w roku
n.- ,tqm\ 111 powolann {)c11t.1, h1" F1, ,,a, dl' któr('fO nah"7Ch gl,\wrnc r--:tL'lllC). przybyli
t11 .1111 l'll WPlfllt• lbs!a fao-1)•,lt•\\cJ,iL· /l!Ltll}W;tl> /\\ulnmihm l:1k1t· l',,n,<i ~;m:p il
AfryLmn(nv ·;: ZPA, grnp1:j,Jcyd1 ~i\, w takich urg,rnizac_j,1ch. jak 0.1,1n·.o Branr/1-.wh
CZ) Ncw,c Ordc, Jc,Jnd,i,: Związek PDłud111u1,eJ Afryki w l.>kre•1,· \\/fl1~lu napą·.:'
mil;:dzynarodow) eh w Europie wiclokrntnic c,swiadcza!, że· gd1, b1 do,zlo do wo;n;,
qan1c· po ,.rronic W1dkiei Brytanii,
 XV. PODSUr-10\VANIE CZ~ŚCI TRZECIFJ
l. Odm,tuJlll\ nilJricrw ie \', 1ezultacie l 11njm <,11;1f!i1\t'J zm1cr,il;, ,1.,· llHIF
poh1yc1n,1 Eump1 i ~11,,ial.L l'nxes 1mia11 tlTyturid1H.'·rc,ht1C111,th r:1e ,:akrnkzył ~1,·
_jc'dnó!k v.r,-1, 1, n~li1mw. 1ernL·m iwk,>JU. :ik tn,al prlc, city okr,:~. r:llv,'.z1, \\'(>Jt'nt11
l'<•d\l.1,1c,11111; 11,,dk111 1ir11,m bvl 1,11,ald, \ll('lk1,I: m,11-.1r:,I\< 1r1:p,·11,il1,-,d1·
f'.hcn,1<,, /\w,t1u \\'1:p\'1, lrn1 1c1mrn ( 1c.1::.n1:,l,"I''·' 1 P,,:,,11 l·,l\:,~d l\J('ffll<, id,·,,d,,
wala o 1mi;111,1d1 f!alll<. Fr;mqi. BdtiL D,;11ii, Puls~, <11',L' p1vr::tl.'1Ja,ć.c1 kn tum,e.\
i,,pi(,n1.-1lncl! " Ah\l,C, ( k:.:ani1, Azj1,
Z /JL'ffl cc,a, ,t 11 o1 Au~trn· \\'\t'.IL'I ut \\·ur11,rK' 1u\t,1h 11 I½; 1i:- r 11uw,· ['di1,! .,, ,1·
A1:~t1ia. \\'\rry. C1t:'c'l1",luv,,;,q,1, Z up,Hlku 1\u~lru \Vq:1c1 :;~.i11:.,t,1lu lu 111,1•.,.·
p;1{::,I \\ u: K1i1h:-',[ \', (' ScTh{H\', Chi'!'\\ dll'\l, I ,,h )\\ctic'c°'w (SIL',' ud 1c,i',1l/ r Jur, ,,l;:\\'1,• i
c\J'd/ \\'In l:y I R1:muni,1.
W l<(•'>ji c:u,kiei zv,,y('i,,yh1 re\\OltKi,1 l,(,b1c11'h:k.1 1 1:twc11t(111;: IP,t:tl,1 R,,,.,,:
R:Hlllt'('L: (ud I 92} 1 ZSRR f. Od RP,!1 ,,der wah ,d, l k r,11 li.i, Ar, 1•t'nl.L ,.\,t'rbt>1, 11:,11
j (;11111,L Id, 'll_ l•ll' 1>J1,l,i!v wd11.J ,,l,r,1111(' ,,,,,,·i 111q,,,,ll<'!'l11,, I , \ \ \ IH,'1,,1(' ,>\l,1fn /lllt'
\'.' \U,al l<,,:,.p J,'.,1d11u:hll'I r's.ihH,lld',I fll<'I'' ,dk·)·,h,,1 l'f /('/ I .ih ,,LI('', 1);1,.dn "''I' Ili',
t:lrzymaly pa11~t,,a pu,c>st,:j:1<T v.ue;r•iq 1:ud 1•:11101,·anit-'111 t·ar:1tłl: fii:larn 11;1, I 11'.1.i,
L(,t'•,1\1, F:~tonia. Pol~La (slrod11l.i ~r(,' tl!id, i I, lt;',ll' trz,·d1 :tah ,rct'1 11
\V \'.'\ niku r(,zp,1du lrr:perium Osn~ai\skiq,c, p1_,v. ,tal 11ajpicrw l lrd,az, ,1 1·" i111c·1
i\rabi,1 Saudy11,ka: ,xlcrn an~'. zo,taly kz ler\'t( na EJ,:ą•tu. lr.-ih:, Palestynv, Tr;·u1s1,:.r
dam i, Syrn, L1 hum. f'nxer,;c,v,i tcmu t,1 11. arzy,zyły zmi,:n} fT,m1, p,ni,t11 ł,;1/1, ,n\~~.i,.l.
\V t ,n X r mt·pc.dkrt:, 111 pd1s11w111 staht sir,· bLtndi:: J\ato1m,1,t lrl,md1,: u:t> ,Lili:
1;, 111 )1eJ\\ •.1.1r,J'. (',11,1111111111 nr"'"' 1·.111•.1".,, 1i1;i1,.1,, l',.'1 ,.. 111.1,11.r•11H. ,.,,:r•,,dkFI""·
( Eq 1ubhL1 h bmlll, I 'J \i,'.
Un cL~Nt \\ ybuchu Il w1 °111, ~\\·1,1h1we1 ts.'.11ntov:,1L tu,:ba ,,· Eur,·p1e zrnkn1ęc1c J\u,,rrn
\', ,~.u tek 111,.,chlurn1, ro,p,:<.I ( 'z,-;J1o~k11 mp pi; 11 zrn1a• .,· stilu su I pi L~ n;1lcin<'1~u ls:,ł,1wnly.
\\' 1y1,1 okrc~ic rm l klek1m W ,d~nć1ic p,:ij,:v, ik, ,k na kr{·Lh, ra(,l\," be li.1ru\1(:
l<q:ul,] i ka Dald.iC[(' \V,d·:odu i 1')20 1'J22 I i zcomw,1\1 a1:e prLet J ,,p,ni~· pa!'1,l\1 ,1
J\ 1,wd;,ukun Il ':>:1::1 1'}l'.>).
\V /\11',Cl' jci•dhi11• 111•t,1h-, 11iq·,,,dkrk p.iliSl\\l• l·t111p1a (,\l11,·,111,1l, fl,llilllll,l',.I
I l.'l!'I ,. l'i ,{, 1 11n,~.. d 101·11.dn.1 ""'l'''dk;·I<>·,,
i\a de tak !1(\)!,tl\d1 rr1er:1i;m n;qhardnej ,taliil1.e v.~cbj:, ',i.;· n!,,1 kP11lv1:u11y
arnt'ryk:J"k,c, ldt,r~· h;i; 1,r1,·,!111illtt:"11' nievi!dtid: tvlko 1rrn:rn ~•r,mrumch 11111;dr,
Kolmi,t i l'arngw,)jc:111, F<:'rn i l<ulurnhi:1. l'uu i Lk,1,;nlorc·m ,1ra; Pl'111 1 Clitlc
J'(, l \\'!'filit' ~,, 1alP\',L'j lL'I \'[(Ili;: hdc 11i,d11e i ;,:lt'rllt' oi't'JliiC'\l'i:h (l() 111d1;,
Il (i\\' km', I] .::.y,;. I'(l\l'it'r/d1111 :;','-1,il,l, l'd k[,'ącj ;ylt, :~:, '.'r lud;ku,:,i 1\1;:_1•., 11•k,,/,:
 XV. PODSUMOWANIE CZĘŚCI TRZECIEJ 557
imperium kolonialne posiadała wówczas Wielka Brytania: 35,3 milionów km2 (60%
ogółu obszarów kolonialnych i zależnych); dalej Francja - J 2 milionów km2• Belgia
2,4 miliona km 2 i Holandia 2 miliony km2.
Wojna i następne dwudziestolecie przyniosły głębokie pnemiany na obszarach
zależnych. Z.auważyt wiec trzeba. iż na niektórych terenach tego obszaru rozwinął
się l'\lch emancypacyjny i ruumłowowyzwoleńczy. Dotyczyło to zwłaszcza Indii,
Egiptu i ziem arabskich na Bliskim Wschodzie. Maroka. Libii i Algierii. Oenezy
i fródef procesu dekplC>nizacji, który tak głęboko przekształcił współczesne stosunki
mi~narodowe . szukać przeto należy w okresie międzywojennym. W tym czasie
nastąpiła rowniet modernizacja zarząd~ia koloniami, co wiąże się :re znacznie
szerszym uczestnictwem elit ludności tubylczej w systemie administrowania Brytyj-
czycy nazywali. len proces „rządami pośrednimi'' (indirecr role), a swój kolonializm
uzasadniali, z pewną przesadą propagandową. wypełnian,em „podwójnego mandatu"
(dual mandale), czyli działaniem na rzecz zarówno rozwoju społeczeństw miejs•
cowych, jak i reszty §wiata (zob. pracę F. Lugarda).
Z nową fonną strategii wobec obszarów zależnych wiąte się. wprowadzanie
systemu mandatowego. Status jego obowiązywania określano jednak nader ogólnie.
gdyż nawet w odniesieniu do mandatów typu A zapisano zaledwie, że będą one
kierowane przez mandatariusza do czasu, .,kiedy staną się zdolne do samodzielnych
rząd6w... Faktem jest jednak, że to właśnie mandaty A najszybciej uzyskały niepod-
lf;!gło~.
Istotne przemiany, które miały wówczas miejsce, nastąpiły wewną~ wielkiego
związku narodów uznających zwierzchnictwo Korony Brytyjskiej. W 192.6 r. powo-
łano Brytyjską Wspólnotę Narodów (Britl.sh CommOllwealih oJNations) i ustalono
nową definicje dominiów. którym w 1931 r. przyznano w Statutie westminsterskim
fonnalną suwerenność,
Znamienną cechą okresu międiywojennego był szybki rozwój organizacji między­
narodowych, co bez wątpienia świadciyło o dalszej intemacjonaJizacji stosunków
owczesnego świata. Tempo tego procesu oddają następujące proporcje. Podcuts gdy
do I wojny światowej istniało 49 organizacji miediyrządowych. to w końcu lat
trzydziestych było ich już 86. Jeszcze szybszy, bo pięciokrotny wzrost dotyczył
organizacji pol.iil'Ządowych. których od 200 liczba wzrosła do 1000. Wśród nich
szczególne miejsce 7.ajmuje t pewn~cią pierwsza. uniwersalna organizacja o charak-
terze głównie palitycznym - Liga Narodów. Również na mocy traktatu wersalskiego
(c.ięśt Xlll)powołano Międzynarodową Org,anizację Pracy, W procesie tym ujawniły
się jednak takt.e przeszkody w rozwoju organizacji międzynarodowych.. Można do
nich zaliczyć silne sprzeczności p<>łityczno-ideologiczne, wysoki protekcjonizm w gos-
podarce światowej, izolację i „mmykanie się" wielu państw. Warte odnotowania jest
też zjawisko dzielenia się niektórych organizacji międzynarodowych według orientacji
ideologiczno-partyjnej. W ten sposób powstały osobne centrale zwią?kowe socjal~
demokratyczne i chadeckie. a Międzynarodówka Komunistyczna zaczęła tworzyć
swoje organizacje młodzieżowe. chłopskie i związkowe.
W momencie zakończenia wojny piet państw uznano za wielkie mocarstwa:
USA. Wielką Brytanię. Francję, Włochy i Japonię (w d.okumentach nazywano je
,,głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi''. a pozostałe państwa
 alianckie - ,,mo,·arstwami ,p1zyrnit'rzunymi i ,;tcwarzy,zonymi''). \V rzccz1 ,•,·r,to~u
jt'dnak 1), !ko !11y pier,.,, ,z,, b}ly v, (,wcza~ mr,c,1r:stwami ptenv,zc:J katej:'.1·,rii 1:-;, anq;,
\,} ~;zła / ,vo1ny j,ih, 1.j{,1,ny Z\\·yci,;zca rnLIJtarny, ale zo~tala ,, yczcqx,nn i , ,:,.L,b1t,n:,
ekunc,micznic \VażmeJ~Z} jednak \\) daw3l ,i,;: ,,ÓV\'C/.as pc,tq-1UJ<JC \ z.imk vv 1;11';
w muuirotv, ov,,1 ,ih: r,::1ństwa. jaką prezentowały puli ty< zne elity frnnu1~k!..·. W drc1!!icj
pok,v,ie lal trzvdzic,tych ;;,ywih PTII? ju1 pr1f'kon:rni,•·, h· ,ama IT;1ncja nicv11,·le 1J1p,1·
,r,,f,ll ;1 dl:1 ll'I lw1ptc,n·11,l\1 ;i 11;qvv.i1111LT·l.l IL'',.1 ,l1;1l:·.t•1;1 dd,·w.v w11;1 (lm1;11'vl.1)'1I111L1)
1 /;1pl·v1rnl'111v ',Phw 1'"111<1,y /\111•!11 1 Sl.irJ<•'.1 '.11,·dn,w/1111\1 Il \V An:·111, puc,_·1v'.n1, du/-1
CLVŚĆ d11 zbyt długu po wo1niL' zachc>\\')'\\ala p1zc~adnil' duhn? ~arnopc..,:zuc1L' N,a:, \hll1P
m ,,chpluatowamem Z\\ yci,;,t,,·a" uprcmianym prLa cały okrc, dwud7tl'St(,I(,, i,1. bt111;:ily
zrc,ztą Pl' temu uz..is,Hlnwne powody. Jako że na oh,zarach poz;1c11rr>pe1,k1ch r(:?yc.ja
\\'ielkieJ Brytanit uległa \,zmccnie11iu, zaś po \\)'clinu111,v„111iu ~wm1t"( i H\l:,11 l .11-,kHJ
nie miara ona na razie agn"sywnych rywali. \\' tym ~a11;y rn _tt'dn:11-, n~,i.· fiutc1hr 1 1-) 1.,1 :i,
kt(,)J:1 d;, C/.,1'-ll f \\\!fil\ •\v-iah!\\.l'j rnep.:J:idc1l' jliltl\>\\:1L11;;1 IIH•l/;1d1 ,>,\1;1!;1, lll.'ll'l'\>'l\ll
ni,· ,1r.1,11:i •11;1 pi11-1•,:1n· \\!wlld 111 l,11,1;1 / IT\',llYlll ••fil'/llll'llll'III dth(J/l',l',1l:1 /1111;111\
'-\ gld1al11 1 111 uk h,rl11e ,,! w na,h;Jm) d, tkladad1 1 dup1el(l \\ p11t>dt·drnu ku!qnq \\'l'Jll)
.~v.1;1tmH'i l!Ln;1b, /t-' jt',t 7l1!Jt:łnie· mepl'l))-!Ulm,:111a d;, W\'/\,an fl/1.'d 1<1k1Irn ,t.111,ila
Przl'L 1vidt' lal ril\\lJK·/ 1 Stany /fl'dm,._·1.cr1L" d1Ciai:,. ,'bplu;11,_,w,R·. ~\H_,jt" 1:,L1r;ilm'
i ekm1urnic?ne zv,}Tl~"~hHt. kkL· 1u1.111. 14 JHmkt1\\, l 1 autrn:1cl pr,:zydt'nt.t amcnka11-
skićgl' \Vilsumi t•dq,rctły tćż Til<e:bagatdną n_,h; w prl•C,eoH: budov,ama pod,taw nu\,<:,l!t,
ładu ~:\\·Jalowegc, choć od prz1ktycznq,c, 1H iclam,1 rl' " zycr.: l SA '>.-) bkc, ,,l-
zdyst.an-.owały. Natc,miast kole1nc rz,1dy arner_vkarisk11:, Jcn1c,pa1ąc ~11; niezm1._rn,11
~piat,· l-..1edytów wn1em;ych ( ponad l (l m1 l1c1rd,'-11 ew, zc\nyc h dnlar,'>1, 1 wrł:,. '-'-- ;,h
w rqllln;- ~111,,1·,ti 11.1 ',}tu,1q~- 1, h1wpu /:H h1,dn1q. h;1rn 1;1, wd,-r, 1 1·t1,,q1,;d1
dlui111ko\\, lq._1yl;i :,pl.,11; dh1p1 llllll'I\ k;i11,k1,'_l'<" /\' ·,u:1:-',lllll'lrl ''-T·"·'lfl rnl r'-l1,·rn1,-,
USA, ,1 \\' ,f!HillCH.' rzec,~ 1 Anglia. tabqc:11 iunclim 111l' uzi1:l\1<1ł) l_iSA uwai:1ł,. /'-
nic mo7na JUŻ dakj r,~!abiać Niemiec, k·CJ pr1,·ciwnic. n:.1lc ;y w,macnia( 1,J-1 r1 ,,,
pod,1rlr Takie sl,1m 1\v1sko pn:,cntl•waly plrmy Da-•,\'Csa i Y t•unga.
Dop1cro w ukn•st,: mi,:d·1.) woJennym znczęw :-.1,; coraz. h,mlzic_1 liczyć z m, ,c.w,t •
11-·ov.;1 n:ht Japonii. Nic doli:onalu qę tu 7rt',z!,t od 1;1zL1. Na l-onie1,·1:( 11 w:i--.1ynr1c1i~.
l-ie1 w 19:'.1 1., faponia 1rn1,.1;1ł;1 JH 1dpi~.;1L· nid,011~ ,1ny dla ,1ei1ic 11,,kt:it 111or,k1. f.lury
(,,l;,h1;1I ll'I ,n&1<T1ll' 1111,·dz\ 11:,1ud1,v,,· 1'111·1 , :d,1 dt•l-_;ul,_- L,1 l11\d1w<.lych •-,i\ l•l,.11
Jt:unuk lJuJuv1 ala ~vq lllUlaJ ,t,v t•w,1 /'UL) l',lt,: z.1ww11l• ,-. 1\L,11, 1ak 1 ,,. '•ltNJ11~:icl1
globaln:,ch, porrzez ~oJu~z z N1crnc1mi i \\'lochami.
\\i latach międzywo1nn) eh po1aw1ly si<;' runadto pa1\,.twa ,.ideukigrczne", przcdL·
wszystkim dwa mocarstwa: HI R7esza 1;1erniecka i ZSRR. Glówm1 bcw1em in.0 ptr,KJi:J
i ~ilą napędo1\ ą ich rniędzynaroduwych zachuwa1\ była 1d,·ulo1"ia tot,ii1tc1rn,1
\Vqy,1k1e ft' m,!(,lf~rn a funkcjc-nnwał'.) w Int.ich 1'.I I9 I 1n•.1 w r:1mad1 lnh
w opt,,)-qi d,, ,y'fcmu wl'1•;;ilski,'1'''· ·1.w;111q,o ll'7 \),tt•nwm (!:1dcm1 \ll'r~,11:,kP
v1;1:,1yn1•11•11'.,kt1r1. \\';1rl11 1„1uw:11-,,·, 11· "}'>11.'lll l'.,,·h,il\LI rnc ll''-1 ;1rn 1.,l 1t·\lt-1111·111
precyzyjnym, ani pr,_1\1·nomiędz 1 narodo\1 yrn. Składał ~1~· bcwie1:·, 7arówno 7 fcn,:al
nych trnktal{l\\, umów rn1~·d1)-r1arndL>W)'Ch. Of)'tlrnz::icji 1 1llil}ittc11. jak tt·.i 1ilt'.1 1 rn,-
w,ch za,ad ,t1h1mk(,v, mil:d1ynmud<,v1·;ch.
Kunft-·rt'ncja p;n,:,ka pr1.yp,ruwal.1 .~ł(wny lrł1klat pt,k1;juv\-y z I\i,·mc;;1rn (,.,1
rnit·j,ca Jt·t•u 1:odpii,a1w, twac; trnkblcm \H'rsahk1rn) or,111wk1;1ty pi>kuJu\,t', Au·,I
!1,1, H11lrar1,1, \\';.-rra1111 1 T111tj,1 (pier,1·~/) tiaklat w St>vre,\. Na koder,·r1cJ1 111g1 1d-
11iom' r(,wm,·L P,1U I .ifi l\,w.,dó\1. f\ 1irnu il' ~tm1uwil l'll rnkl:ndn) ,k,"umen! mi\'dzy-
llctrotlowy, wh,czon) zt,~!al róv,niez do traktat(>\\' pd.c>jc,wyth. ja,.,c ich niero?dzielna
L'7,;(ć. J\.l,ało to [K>dl,;re.(bć, Le mmy ład ~\\latowy opccrty zc,s1c:.nie na t~wałych
,:a,.-idad-1 prawa ui,;dzynawclc,\,cpo „uznanych odtc\d ,a norr'l) rzcc7yv.istcgo p, 1-

•.ts;·11nwa:1ia r7<1tk1w • Pal:t L1121 N.m dli\\ 7apl'\\'iadal Id lltW( r1enir· Stałepc• Tt;,bt1r:al11
1 1

S1•ta\\1<cll1\·-<•'.,( I Mi\·,iry1•,ll('lh•\lq d.1111\ IP/l•U(l,JI d11,d:il1 1\ 1 ~-t \I 1-.,·nlll l'),111 I I

1 ·,1.11._·J111t·1m·111 l1•11\1,d11yd, 1,,,,1,iu1"J<lt'I", :-, 1••.Jv111l1 w1.·1,.,1ł,l,.1c1•1, h;ly 11.d-.L1ly
,. /\1:r,:di, p1ęuu 1 dzie\1 ięcm r~am,t\\, z~nva1te w \\·a,Lynf:IL;nte \'.' 1922 r. \\'zl)(lptcaly
1 11c· lv1· , y~tem c lrc1!-:tal,rn e uregulcwanic spraw, któr J m i;a pan skier kc,nfcrcr.q1
1

r,r,l-,, 1 JO\\t'J P'-'-Świ.;ccnu uewidc m11:j,,.:a, lub w ut:•'.dc pt1HHl1lł,'tu.

'/.\\• b1~1.c,:a dwa prnUcrn) llZ,l:"Cclninnl' \\' \\'a~,zynponie miały \, telkll' znaczl'nic
dl.1 gk,b.ilnyl·h ~1n~unh,w mtt;dz1 n~.rndowych. 1'1cnvs7ym 7 nich było 11e•dpisrn1il'
ll:11,.l,Hu c, rl'<luhcji 1t'n•1t·11 lll(•tskilh. hH",ry uqalar pm-1ll'l ,il rnor,kid1 pafr,t\1
l"''i,1d,q,1<.yd· lldJ\l'L\'h;.;v p\ll1'm 1,il \, li.'] d11ul·,i1,ic llrn 1•;1 L\,c'!,11:1 ,, p, 1d~.ta,1:1•\l)ll,
/.llitl.Jl'lllll hylu uH;.,k111e 111k1r,I!\,· 111, 11.<11qw w1 U:1łt:k1rn \\',d1ud11l:' t 1ui;dzy11mu-
d1:Wt'):'O ~la1\l!,u Ch111. Ju7. w,':wczas llylo huwictl, uczy\,i~k. il Ddd,j \\schód.obok
h1H'J'Y, htd.ric ,Pkwr,y111 „polem" P}' dyplomatyczno-pclityuncJ
lc-t!r:;J ,,_, ~bhof.ci p11wujn111eęu ładu nu,;d,-,ynarodowcgo hylu to, i,i: główna
urt'arn1;1tJ:1, 1-.,(:ia 11,i;,la ;.tac rrn 1egu \lrar> Ltf,1 N:1rock:w. nic 1dolala ~kupić pa1i~tw
dn ydui;wyd' ti ,;l>ltc:ru (·wl ;rr,11eru (\1 iata, S[:Pśród ~icdrniu mncc:,'lw mi.;:-clz:; wo.ien-
nyd· (lSA. Aq•.lia. frallcf,1. Nicllll)', \Vłod'). faprn,ia, Z~RRl. Stai1 1 /,il'(hwuri11e
nigdy dl.' Ltp Narudl1\\ lllt' r1,1le'l:1I). ;1 Nicflll-)\ W lud 1), .lapPni:t i ZSRR - ,li-, rc,u\\, ,.
·1) IL,, dw.1 11,, "· ;w,tv. ,l' .:\111·11.i I h,111,:1.i h\ I) l'I ·/,:/ t .iły , 1.1'., , ,11 111Lu:,i i Jt•i I'\ ;u 1 ,d, ,v.
l1:1111a·1,:11lli.i l1,<u,1l:,d1111,·r,.,,d,Liq•,, '1\1\· 11<11111) 1 id,.,- d<'ly,1,1n· ,.1111"\1,1111,
\1·w.111,! rar,xk!\\. liudc\, y p,:.,hoiowych ~tosunkuw między11,m·,k,,1'}l li, ,r·w,ienrn t:qr't'J
dypki1;1,Kj1, \\}CltrninoY,am,1 v.c,1,:11 napastniczych, brLpte,·zd1,1wa 1hiow\\"q::o i ruz-
1_,r.-,1c1Ha /awarte one zc,~taly \\ Pakcie Ligi l'-.',ff,,dt,11·. a WZ\\ ir,11;k' w Prutul,,uk
)-'.l't~e\1·,J.::1r: L I (J_:,1 r, P;,kue l:lrianda Kl'llogga I 02i': r. oraz placach n-zbn.,jt:11il.'\1·yd1
fll7C(btmv1onych na gcce1,\~.k1ej kcnfcrc•JKji ro7broJenicwcj 11 latld1 J lfl.:'. -1917.

·,_ h11 \\' l1;1l., 1<: p;1rysl, :t' 1 I.ulik!, 'IK p I",!., 'I' ,,.,q n1._i1r,;i ł •vk- lil ••.(1 fl·,:. 11 H'.il11al·J;1
11,,:-.. 1,1u•11i,:1·1 ll:1kl,1l<·W)l I! , 11u1la h;d11c (>I .1c,I(' w:.;):,tl-.. 11111•,1 \\\>li I n:,1 1,.11,lnil,11·1111;. -11-.,,
dv, u 1i:,1ca1~l\'-·. francji 1 \\ 1dkK.f Brytanii. \\'lochy \, cz(:'-L'i obrad nic uc7cqniuyły.
, 1p1 ,~zu.:~i•l< J..01,ferćncji;:. rnez:,d(molonc z ICJ usiak:11. l<{1wr.H:i Japonia me w::, bnywala
r,a lr-11ł,:1cT1c,11 \\'ttl-.!-,7.t'..~\• za1ntcn.'~O\\aria ~pra\\'arn1 <·uropc_1~kimi. Oba te mocar~!wa:
\\'h,lhy 1 .f<1p, ,11ia. mtle1,1cc do r:nkmJ 1, cza~ie tworzenia I.idu wer-,alska:go. zrml'111ly
\, , ,kn...,i,, 111i,dt', \\'()]t'IIII) 111 :-.w,1 onenta..:1c poli1ycz,:iJ i (,~tatcczn,c znaht7ły ~ie w obozie
p11.l'l'J\\ n-:, m. '.'śt,111y :l.jedrn 'l'zonc. pe, \1· pro\1 ,1dze111 u 11- ,ycie ~\,Cf'(' gk1\,·nci::o porny\łll:
I iri N:11\ldu11 I 111/<'1111·,1,11,111111 1;1<.ad ,y,,1<·11:11 1;i;111,l.ih1\1'q'1i, 11 lllf'\ll! d1inl-ti1,;1,lt
pr1.ejav,ialy mniejszą aktywno~ć i j,·::,,11.z.i: w 191 Y r. \s ycofaly ,ię I ud,ialu \\ pl>htyu:
crn-c~p,·i~k1ą Ci<,:z:ir irnplcmcr:lacji t:sialer\ traktatc,\1 yd, mia!\\ it;c ~J!OC7}'Wać na 1-r:-uJcji
1 .i'1.n1.d1i uraz n~1 Lidzt' Nawdów. w której r(mcież udgr) \\:li~ glćmn,j I(ll.;.
l'vlucar•,twa te prLc,. (;tly c,krcs n,1ęd7y\,cJercny r•o10\tal) ~oju\zn1kan1i, ale juz
,-,d 0~1,u l,,,11ten,1:cj1 P"k,,_wwci llJl'J r t•~lr,J zanęly się rysov,;1c· 1ózmcc rn1<;cll'.)
560

nimi\,. spr:t\,ach dr,tycz,Kych N1cmi,'o.: 1 umyci~ i~tnlf,)Cł: 1-.westit por1:,1dku dm,r,·1~·

k1qr.n. h·:rn1.y1, kliira 1:iu.byt liu\la 1m 1:\0111'>\0~(· v.prm,ad'ft•111;c. w l)l'I<' 111;11,·i lui,
bard11,·.1 1;1Clykal11y,I: 11ki n1'/hr,1J,111a P"\,~1.:Ll11h·! ,,. lll}~l<1l.t p11t'(k 1,,1,.,.\k1l'1
w kak!'.Pri:1ch , .....-·.1:0 lx 1p1t·c·1.t:1·1,t,l':1 lldrnd11\Vc )eo. kJ L't kn; b1 lu n,lahh:111,· 1\1<:JJllLc·.
lakLc pr Lt'Z zmiany kT) torialm: Aq:lt<1 1 Stany ZJednuc zo1:e zdc1.:ydowa11c ,, ,:naL
przcciwstawih się nderwmrn1 nd Nicn11c,: l, \•.cpo hrzcru Roni, prnp<w,111:w 1•, .1:nn1;m
0

l·1:111l,i 1;1h·:m 1,· 11,·•J~irt11mt 1·,, 11fl.11:11 ><>J'lvn1c1,,•11. /'\'.,H.111lu1,11·,·1•,1 J<'l JHHIH•t 11;1
w:,p;itkk ;,fl<'\JI 11Jc·11,1,·cl•.11.J l.1k 1,·1.1,:,1111<'. uLL1d 1;,ki /<>\l:,I ,, ,·1r1,nu J 11J\/ 1
zawarły. all' 1:ic w~L('d! w 1.y..:i,. n, nak/) u1.naC: z,1 p1u·v1,zy ,,ygn;il no111 ,nJid,\r
1mfri ,w.,,LięlL\·,w. Pnzc,c.ta1;1c ,·i;1,•lt: "jrLlm i:1 diP11t'. k,1ida I c)1,l! w1t'lk1,:i drm(,
krac:Jl 1ad1udrnch :rarzi:ła udt;1c; ,., t,\L!ll,!i \\ •W\,J,J ql,ltlt;'.", P'"lr,q•,;ll· liid (·rn111,·.1,k1
pm\ Ltkrn 1d,t>1nd1 inll'r,·s(·,w 1·;,n,duwyd1.
FranfJa sw;i qr;ttcp,; p1,lityrn1,1 w Eurn11i,·. p11yn;1.1111t,ie1 1, pięn1·s,yLh 11n1,~T
~.11,kich bti.,d1. ,,parła i:;1 dw!'"h pr;,·.,łank.id:: ,·,,1,k,,,1w;111111 ,,,·1,l,·1•,, \\IJ•dllla111.1
Illit'/ l',1,11.,·y i<d·,1w1,11;11 11;,l,,1,,11,tli 11;1,1·1, p11.c/ l1;1kl.1l l"''··"l'"\\ I r1,1d1,1,,111111
5y,krnu ,ujU,Z) pnlit:,cz11 1 d1 z Lun:,p;1 Srodkri\,ow~chodni;i. 1-.tt'.J) nn,11 tL•) rn:u·
\,• :'-i'i!clm NienK) od w~chodu i połudi:1,,. Fram:Jl, n,,k,eala tez r:a w,talv11iL· 1:,u1Jrn 1i·
v,y,nk1t'/''' p11h:jlll 1qlaH,rJi 11ie1111n:kn:l1. Pąt.,l(. 1.aś d,, 1cl: .<<. 1ą,·:111111, 1u,· 1•,;1li:ił;i '·I<;::
nav,•<:'I pu.<'d ,hfl>Jflcl ukup;h·j;; kilki, 1:,1,1,1 i;1t'11;1t"d11L·h •.·t) '1~1i,:lrh1a Rlllu•, \\':ur.1·1•;
demn1tcm lrancusl-.1e.1 pnhl~ ki ,r,a~rnnil i.Tlt'J \\ m1-:, m cL.a,ie h:d 11ad1(,r 11,111 Il ai11,,L,F1
postannwict'1 trak tato,~) eh, 1-:t(,re rniały utrz) m,1C: ~arnc1.!nd11n~c J\uqn, 1 wn:x,c 111,~
państwa europ) Śrudkuwcrn ~chodni ej I Południc,we,1. Nic Z\\ c17aF1c 1:;1 hr;J: forn;alnt ;.•,.,
,01u~,u, t-ranqa z<1anerun\\i1b ~ię wii;·,· v„ pnrnfl,' Pol•-•,'t' w w<:jrne 1'17.,Y11'. Ar 1,11
C1crw, ,1w1 w !'Pit 1uk11_
\\ L1t.1d1 l'J..'0 l'i21 h,t1Hf1 p:,H:11111v.;d;1 1,1\,1.11:11111 ')\h'11u1 !!1L:k1:.li :·• li
nkbdnw ll\i(;'tl,.y pa1·1sl\, airn pu.t·ci w~t,1wi;1i,,c:, 111i ~i~· 1<:\, ilJl\fli 1111p\\ 1 !rakt.11, ,w,·1 1 H1
C1nhoslow:l,'N, R111111m1:11 Jur,u•cl.1wi;1, /\\;u:)ch tvbł.t Fnt.:111:1 (kl(,r:· 1;:v.. 1rł) 1·11~\l,\
,oh4 układ widostro1;11 1 \'< l<H:'I r. ). Op11·,,:1 kf,u rrancJa pc•,lp1~:1h, ukl:.d) ~u Jl!' ;1111 1,·
z Pobl(,1 (19:21 r.) i Cz.echo,lowacj,; {19::?-+ r.), pup1t'J.tla ,,.,p11lc)n:.L111,· pPłllj, IT',·
rnic·d1y Pol~k:1 i RumL!1,1:, i d,1zyh: du zblizt'IWI l'ul~k1 1 C1cd:ll,łuw,.c·1,, L'" ,ą
jcd1Jak rn,· urbln l
N;1torn1;1\I !ran, 11,kH I 111lU('l<'l.tL1i l/<Ci1\'..'l'•,lt1•,,·1 ,·1ir1,pq•,.L1q 111<: 11,,d·rwl.,I;,
Wid ka Br) t;mia uwarnjąc. zt d,J~z.c 0~labrn1:ic Ntcrniu. nwzc ,:buu.:,..: r(m m•\1.11:c·
t·umpt:j:,k,t (113 knu.,~ć Fr,rncjil i uslahić rnn:frl!wu~,LI Lurnp) p11tciw~t;,v.1t11ia .,1c
komunizmn\\ i_ \V pierw~zych latach powt.r,.J~k1d1 pulit) ka bi) t:c1~i..c1 \\ ob,.·, l'~l<'111ic,
nie hyła jć:dn,1k we wszystkich punktach spó,11:a. \\·1elu poht)kc"iw ,,,skaz.v,,,alo.
podohmc juk wt· rranCJi. zt· .w.;li 1\n;.:.l1a ma ~pL1u,~ w1do1:-ahcrdu\, 1 dług wnJt 1;11\
Stanom /.Jl·dnoc?rn,,rn, tn puwi1111a ~lllll\ ll' •,u:i.1•11,i· tH! l\'itTllc'l w rnrn;id11\'p,11a:j1
Z druriq J,·d11;1\j(· qn,1n 1\· i\1i).:h1 p.111ow11l11 ,.lim pr1ck1,r,,1rm·. iL I 111.,,,,;i m,· n,;"
h:,i• zd1m1 a b<".t odbudo11•y gl\,p(1(l:irk1 lllC'lliJt'Li..it'I• Arvu1m;ntn11·,tn1) 1ak111, )v 1·,1.1~1
FI dudaikn\1.u u~łahi,i(· p11e, lt'[)lir:tcjt", r;:tlt'iy L::vy,' !!u jc1 wn1H>llllt'Jil;c Cbt:ih'ullw
,ar(•wno v, An)Iłii, Jak 1 (ISA /W)l'J~·1yla la t'.1 l)a::t Of'l'J"· ~111·H, [(), :1111biv,,:k11(1;)
;;tu~unek do Niemiec miał ,e,zczc me raz w Ar:plit dcJ~t do gh,~u \\ 1elk:J Brytarna
nie gudziła ~i~ \\ kanlyni razie na li', 1d1y N1enK') 111n):ly iednrn.tturrn,· ret)rr1n\v;c_,·
z wypdniama klauzul ro1bn>J<:.rn,.1wych trai-:Ultn wer~aLskicgo, ndbudnwuJ:;c w.·c ,il}
 XV PDDSUMOWAN IE CZĘŚCJ "/RZEC/EJ 561

zbrojne na .zasadzie samodzielnyc h decyzji. Rząd brytyjski wielokrotnie przeciwko

takim faktom protc.,towal. Równocze"ni e J'~dnak Wielka Bryiania h:,ła mtzmkrnie
przychylna stanowisku, zgodnie z którym Niemcy, w porozumieniu wprawdzie z mo-
•:. ar. lw,m1i, maJą pr11wodn równouprawn ienia w zbrojenmch
0 dcklaracii; z l XII
1932 r.), oraz że skoro Niemcy -w porównaniu z innymi państwami - już dostatecznie
WOJrn się iozbroiły. trzeba zatem
1• zwiek•;zyć zarówm, ich ~iły fadowe Ipot; plan
MacDonalda) , jak i morskie (por. układ morski niemiecko-br ytyjski z 1935 r.).
N,1 i roz1,, •,ys1n11U w, rsalskn'gQ, 1d: w pierw· zym ,,,kresi!' 1ego un.kc,, 1ll()W1l111.a,
wpłynęło porozumienie dwu paflstw najbardziej przeciwstawiających się jego pod-
""lc1WOIT1. czyli Niemiec i ,sji Radzie, bej w Rapatlo(l9:~ 2 r. ZSRR zmienił pntcm
swój stosunek do ładu wersalskiego i jako członek Ligi Narodow (od 1934 r.) działał
przez p,,wien czas rzeu rozbrojenia i bezpiec1i:1istwa 1bio1owegP. ale c,:,:tatecznie
znów związał się Niemcami i to w okresie, kiedy juz otwarcie zmierzały one do wojny.
Pn Rapallt pr1yszło Locarno, gdzie u,lalonn wielo~trormy paki refr;ki (1925)
1

oraz podpisano sześć traktatów i konwchCJI dwustronnych . !kłady loLamenskic

zyw.:,dcy zad,od11i uznali za wielki uiuml nacliid na trwał) pokój w Europie co
przejawiło się także w przyznanitl ich konstruktoro m Nagrody Nobla. Pakt rcński
bur1ył jednak kohe1 encję ~ystemu we1salskkgo, zwkkszając poczucie bezpieczeństwa
państw zachodnich kosztem Europy w~chodm,:j. Autorytet Frarn.:Jiw czę~u Europy

wyraźnie: sie zmniejszył. ale też sama Francja nic miała już przekonania do sojuszów
z pań"twami regionu, którc wydawał) ,.ie teraz klupotliwc.
Strategia Stresemanna zbliżenia Niemiec i Europy Zachodniej, a izolowania
I.mopy \Vschudniej odnosiła WH;_c spi suhesy. t-liala leż kon~,·kw1.ncje
dla rozwoju stosunków międzynarodowych w Europie. Skoro bowiem udało się, jak
,1,dzonn L,111lynh I Pai y1U. wL1LZyć Nieml, do 111(ch;1111zrn11 \,spól11ych wgodn1t'ń
politycznych, to należało tego dzieła strzec i doglądać.
Tym nalóy tłumaczyć s~.lcnno:,r ówczesnych sił poll! 1czmd1 do dalszych
ustępstw wobec poczynań III Rzeszy.
Polityk.a appemtmeI1t1 I żywiła sic bowiem pr7ckon;:iniem, że p,:,kój ,;wiatowy
można zachować dzięki zaspokajaniu kolejnych żądań Niemiec. Szczytem tej polttyki
byt1 kmiterenqa m11nachij:;.ką, pndcza~ któr,zj dok,,nano piern•,zeg(• etapu rozbioru
Czechosłowacji. Dopiero dalsza eskalacja ż,1dań Hitlera wobec Czechosłowaq1 i Polski
p11,ynic,sL1 zimauę ,,u ategu Lacl1udu.

3. Stosunki mkdzynanxJowc na p(łkuli zachodniej (nhie Amr"ryki były w okresie

międzywojennym o wicie bardziej ustabilizowan e i spokojne niż w Europie czy na
Dalekim Wschodził'. W Arneryrc Łaciriskiei toczyły sk wprawdzie wojny lokalne,
miały miejsce wielkie ruchy społeczno-polityczne t radykalne transformacje systemów
w,·wne1r1nyc;h. którt" be2rnśrednio wpływah na środowisko międzynarodowe ale
w sumie region pozostawał poza epkentrnm honihH6,, ~wia1uwyd1.
Podczas Siany Zjednoczone w dmgiej połowie 1919 r. nie wykazywały
zamtcresowa nia globalną organi,acją polityczną: Ligą Narodów, to państwa latyno-
amerykańskie czynnie uczestniczyły w pierwszym okresie jej działania. Wśród człon­
ków pierwotnych t państw zaproszonych przez paryshi konferen,:_ię poh•JOW,1 do
I.ICL'iału w Lidze Narodów było 17 państw latynoamerykańskich oraz Kanada. Brazylia
 znalazła się w pierwszym składzie stałych członków Rady Ligi Narodów. W Ameryce
Łalif'iskiej ide;1 Ligi Narodów była początkowo popularna. źródłem
pomysłów (nk,,pt"lrnonych zr,sztc1) powołania rcgmnalnej Ligi >Jarodów, kh,r;i
~t.,p,łaby darzo11c1 pr1TZ wieilu nit'chęciĄ Urnę Panameryk;:,nsL1. Państwa
amerykaflskie szybko jednak nabrały sceptycyzmu wobec Ligi Narodów, czego
wyrazem było wycofanie się z tej organizacji: Argentyny (przy z.achowaniu formalnego
członkostwa, 1920), Brazylii (1926), Chile (1938), Kostaryki ( 1925). Gwatemali
Haiti (I Hondulll•,1, 1 1.!16), Nik:il d936), :1 1•\,,1ju (193"1. 1

Salwadnrn 937), Wenezueli ( 1938). został członkiem Ligi Nmodów

dopicro w 191 r. i aż do końca okresu międzywojennego uczestniczy! bardzo
aktywnie w jej pracach.
Innym akcentem latynoamerykańskim, który możip1 było dostrzec poza regionem,
uchwaleni,.~, 1923 r. trnkta!u tiondzy, potępiał zbrojny",
1wme zbwwm;1, propon11j:w rnieresujący ,pn,6b rozw1,1?Y\\:1Dia koni!
11111·tlr;narodowyl 11 Najgłośniq,1:1 Jednak ihk 1:;1.1 JatynoamcT\k.a'lską reg,, ,
był tmktat antywojenny o nieagresji i koncyliacji z 1933 r. (traktat Saavcdry Lamasa),
który poza 20 państwami amerykańskimi podpisało I I państw europejskich.
N:.;jważniejsze znaczenie db "1ornnków mii,dzyrwmdowych p61kuh zach,,.l!ii,·i
jedńak pm:miany w glqbainej strategii' Zjednoczonych. Wycofomc>
z ,1ktyv,nej polityki europejskiej r,;ktacie wcr,alskim, a pó1nie1 ustawy o 1
nośc1, wpłynęły na ukształtowanie się nowych priorytetów zewnętrznej działalności
USA, skierowanej teraz głównie na dwa obszary: Amerykę Łacińską i Daleki Wschód.
Mimo całej frazeologii idealistyczno-demokratycznej prezydenta Wilsona i jego
ifÓW, latyno:;m,·rykańsk:1 11\ka USA aż do kun:, lat dwud/1,·,,,nli
11uacją, popi ,,,,.Jrnch tendtnq1 .~wiadcz)lly ,., dążeni" d:,Jszego e111 11111.
wama wpływów hrytyJ~klch i 111rzymania rcgltmu :;rodkowo&rnerykanskicgo w strefie
bezpośredniej dominacji USA. W latach dwudziestych takie państwa, jak Kuba,
Panama, Nikaragua, Haiti i Dominikana uważano za nieformalny protektorat USA,
dochodziło do bezpośrednich interwencji zbrojnych dłuższych
okresów okupacji. W Rico, tak na Fili.pinach, na mocy
r.. utrzymywara się wlar'za USA typu kolonialnego.
Dla stosunków na całej półkuli zawsze ogromne znaczenie miało s,tsiedztwo
amerykarisko meksykańskie. Tu stykały się bowiem nic tylko dwa wielkie państwa
ale i wielkie Cy\vilizncje~ angluamcrykańska i l:llynoameryk:ińske..
\Vszyslkie państwa LHynoamerykanskic uważnie ohscnvowaly pc,czynania USA
wydą;;np1c z tego stosm,nc wńioski. Nie były one optymistyczne.
gdyż aż do początków lat trqdziestych USA podchodziły z niepokojem, a później
z nieufnością do przemian dokonujących się po drugiej stronic Rio Grande. Zwycięską
rewolucję meksykańską postr7.cgano tylko jako ruch nacjonalistyczny, niewolny od
1:1dyk:11nych ha,,d, ,rych real1.1:1ci:1 mogłaby 1.11ić intere,1>1 SA. D9pw111
lkun:islu fatach 1.auważono, iY rewolucJ1 rnek".1'kańsJcieJ ,udcmizuj21pm1~lwu,
wprowadzają rcfonny społeczne, wpływające na łagodz.cnic konfliktów wewnętrznych,
demokratyzują także system polityczny w sposób wprawdzie ograniczony w porów-
naniu z wzorcem północnoamerykańskim, ale _jednak istotny w skali latynoamerykań-
,k Meksyku skutecznie wprowadzono dwie ważne rząd6w
 XV PODSUMOWANIE CZĘ.5Cl TRZECIEJ 563

krat,z.111 1 ,h: cywilm1 kontrolęnad siłarni zbrojnyrni i pokojowe nd 19.~0 r. przekazy.

wamc wlad:zy pochudzącvrn z wyboró,v (i to na tyllw jedflą kadcmj,,c) prezydelllum.
Zmiana w stosunkach amerykańsko-meksykańskich w latach trzydziestych zwią­
zana była z zasadniczym przewartościowaniem polityki USA wobec Ameryki Łaciń­
skiej. po!,:gającym n,t of"łoszeniu tzw. polityki dobrego sąsiedztwa . .Jej wyraźne
elementy wprowadził pn.:zydent Hcover (1929-1 <)J n. rezygnupc ,c stosowania
dokt1yr1\ \Vilsona ,, 111n:1,vaniu pa1,~1w. dając now:1 w\ kladniędt1k11yL, Monroe·n•_,,
i wycofując oddziały marim's z Nikaragui.
Zat;adnicze i trwałe zmiany latynoamerykańskiej polityki USA wiążą się z trzy-
krotną prezydenturą F.D. Roosevelta (od marca 1933). Jego głośna fonnuła o prowa-
dzem11 ndtąd poliP,t1 „dobrego s:c;sH:dzr.wa" była rozwinięciem myśli. kt6rą wypl..,-
Wkd:rial kilka lat \1c1.es111ej, a któnt warto raz jeszcze przytoczyć .Jeśli jednostronne
interwenqe w sprawy wewnętrzne mnych państw zastąpimy współpracą, uzyskamy
więcej porządku na Kontynencie i zmniejszymy swoją niepopularność".
Deklaracje Roosevelta poparte zostały wkrótce konkretnymi posunięciami, które
zwirk~zyly ich whll) godHość, l tak np. w 1934 r zrnc:iiono poprav. ki; !')alta. daF[L,t
US1\ prawo do intern'r:ncji w wr:wnętrzne spra\l,y Kuby, a w 1936 r. w OO\,ym
traktacie z Panamą wyeliminowano uprawnienia USA do gwarantowarna niepodleg-
łości i porządku konstytucyjnego w tym państwie. Zakończyła się także w 1934 r.
okupacja Haiti przez wojska amerykańskie.
Najtrndniejszym tcHcm nowej polityki amet)'kań~kiej był stc:\unek do ~iktu
MCJ<inahzacjimiema, nalc:ż:ącegodo zagranicznych pn.cdsiębiors1w naftowych w rvk
ksyku . kll,rą ogłosił 18 marca 193:--: r prć•zydent Cirdcnas. Był to precedens w (,w
c:,esnym świecie (poza znacznie mniej radykalnymi posunięciami Boliwii w 1937 r.).
Akt meksykafoki traktowany był przez wicie mocarstw jako niebezpieczny przykład
dla innych państw, Roosevelt nic 1 1otępił jednak Cardenasa i uti'-' mał przyjrurn1
wsfll,lprncę sąsiedzką z !\leksykiem.
l1111ym ważnym elementem ewolucji stosunkć,w międz.Yt1arnduwych na póll-..1111
zachodniej były zmiany, które nastąpiły w mchu panamerykafakim. W tym czasie
Unia Panamerykańska okrzepła i zwiększyła swą rolę w procesie współpracy regional-
nej, rozwiązywania konfliktów i stabilizacji. Wspomnijmy, iż panamerykanizm jako
ruch,, ~porej jllt tradyqi (Qd 1889) s1;111owił swe,,,,, H1dzaju przyl,,lad dla rodzącqp
się ruchu p{rneurop,:yl-..1q;o.
Refonna ruchu panamerykańskiego 1 zmniejszanie w nim hegemonii USA były
procesem. który rozwijał się w latach dwudziestych i trzydziestych. Wielka batalia
o uznanie zasady nieinterwencji w sprawy wewnętrzne państw toczyła się na
VI Konkn.:ncji ,pań~tw amerykańskich w Hawanie w 1928 r. Mimu nacisków panst w
latynoamerykańskkh. ( lS/\ wpłynęły na odłożenk, de~·yzji w tej spr;1w1c do nast.ępnci
konferencJi. Już jednak w kóńcu tego samego roku, pm1stwa amcrykai1skie zdołały
uchwalić w Waszyngtonie traktat, który uznał arbitraż obowiązkowy jako środek
rozwiązywania konfliktów międzynarodowych. Przełom w stosunkach miedzy państ­
wami amnykańskirni na,tąpiłdopn:ro m1 VII Konferencji panamerykańskiej w :tvfon-
tevitlco w grudniu 1933 i, Polityka dubrego są,~1cd:dwa realizowan;1 wtedy przez
USA umożliwiła przyJęlK Konwenq1 u prawach i obcwiązkach paii,lw, która fonnal-
nic uznała zasadę nieinterwencji, stwierdziła bowiem, iż cudzoziemcy muszą stosować
564 MIĘDZY WO.INAMI 19!9-1939
---------------
się do praw kraju, w którym przebywają, i określiła, że nabytki terytorialne osiągnięte
pr7y 7a~tosowaniu przemocy nie hętbt przez państwa ,1n1eryl-.,u'1skie uznawane.
Dalszy postęp dol,.onal s11; w Buenos Aires na sp.:qal11q Konlcrem::ji między­
am,-rykał'lskiej w sprawił· umuc11it°rn:, pokoju (XIl 19k,). Spośr(,d całej serii po(l-
pi~:mvch wówczas trak!d(,~, l kumvcncji. szczeg6)nt° /11,iC/t"fllt° m1ała Deklaracja
/ B11ctlPSAires,któraro1111yt!,1 Hk, .,:,olidamej demokracp'" ',\ 1\11wnkach.zawierała
zeq;11,zasad obowii1zującycl, rrn h pa11;imeryhtński, w 1y111 111.111. 11111.,iiie za nielef:a1ne
ściąganie sih1 zobowi,1zań finansowych. Natomiast na VIII Konferencji państw ame-
rykańskich w Limie stworzono stały mechanizm konsultacji politycznych, poprzez
okresowe spotkania ministrów spraw zagranicznych. Tak więc Unia Panamerykafaka
i ruch panamerykański (czyli związane z Unią instytucje i organizacje propa1,,uj,1cc
współpracę regionalną) przeszły w okresie międzywojennym znamienną ewolucję.
Wprowadzenie nowych ,arnd do tere• ruchu zdemokraty,c,wak, n·guły funkcjonowania
! 11111 i"'wodując, re stosrn,h.1 111i 1·d1\· I ISA i pa(istwami l.:1 )' 11Pan 1L'1 \łańskimi stafy się
h;11d11, 1 partnerskie.
W okresie, kiedy nap1~:cia I sprzeczności miedzynarodmve I\ Lmopie nasiliły się
do ll:go stopnia, że dopH"ruJ11b, dn wybuchu wojny ~w1,1towq, h.1cdy na Dalekim
Wschodzie pojawiły się ogniska mezmicmic groźnych konfliktów, na półkuli za-
chodniej następował proces odwrotny - stahilizacji stosunków międzynarodowych
i wzrostu współdziałania między państwami regionu.
Proces ten dotyczył również państwa połoi.onego w północnej części półkuli
- mianowicie Kanady. Wiek XIX i okres do I wojny światowej uważa się za „hrytyjski
wiek historii Kanady". Byłv to dla Kanady lata bard.7;0 pomyślne: mimo czasowych
rnq,i~<· i kryzysów, proce'~ pc,~rq11I cko11omicznego pył\\ vr;1 /11y 1 ~t;1b,. a dwujęzyczne
:,1,,,kc1cństwo potrafiło 11 \pt;iu ,..._,,,· I< ,nny wspólistnie1 "·1 1 w~.,,,,tdn,lania. Lata mie-

d7ywPJenne stanoWiły W dz1e_icdl tqro lcraju ok.res przcj:~Clnwy. Wpn1wdzie związki

z \\' 1e Iką Srytanią nadal Je.,zczc doin inowały, ale powoli cor,:7 v,, ','CC.J spraw i interesów
zhli1.,1!0 Kanadę do poludmowc g( 1 s,Jsiada: Stanów Zjednopnnych Podczas tworzenia
ładu wersalskiego o wicie bliżej współdziałała ona z delegacją brytyjską niż amcryk,1ńs­
ką. Kanada, w odróżnieniu od USA, podpisała traktat pokojowy z Niemcami i weszła do
Ligi Narodów, a w 1927 r. do Rady Ligi. Już wówczas w ramach Ligi Narodów Kanada
zaczęła się specjalizować w akcjach mediacyjnych i pokojowych. Od pocz,1tku lat
dwudziestych rosła mia Kanady w środowisku mii;dzynarodowym, o czym świmkzyly
p1cn,s7e, samod?ielnie z;iwic1am: uUady międzypaństw,me i 11:nvi:izy wanie stosunków
dyplornatycmych z niektórymi paflstwami. Kanada, obcik Zw1,1zku Południowej Afryki.
tworzyła najsilniejs1,ą gmpę nacisku. domagającą się ,reforrnm, arna stosunków we•
v.m1trz Imperium Brytyjskie 120. Jako,: Statut westminsterski 1931 r przyznał Kanadzie
c:1łkn\v1tąsuwerenność w ramach Bry1yjskiej Wspólnoty Narod6w De! końcajednak
ok re1,u międzywojennego Kanada !rzymała się blisko Wiei h.iq Brytarn i, popiecąjąc jej
politykę llppellscmenll/ i zajmując podobne stanowisko wobec wielkich konniktów
epoki.
Równocześnie, zwłaszcza w drugiej połowic lat trzydziestych, intensyfikowały
się stosunki kanadyjsko-amerykańskie, Kanada pozytywnie odpowiedziała na wysiłki
Stanów Zjednoczonych w dziedzinie konsolidacji państw półkuli zachodniej w ob-
liczu :.dilit.ającej się Wo]liy. Kanada nadal nie 11czes1nic7yla w pracach Unii Pan•
amerykańskiej, ale z państwami latynoamerykańskimi utrzymywała niezbyt inten-
-,ywne, to bc1.kupfliktov,t' kontakty handkn\c. Oświadczenie prezydenta
u:~uvelta :.1erpnfo 918 r_ l,t:zpo§rednici pomocy USA wypadku z,:grozcnm
Kanady, a zwłaszcza układ z Ogdcnsburga ( 1940) o wspólnej obronie kontynentu,
tworzyły prawdziwy przełom w dziejach kanadyjskiej polityki zagranicznej, rozpo-
u vnaj.ąc ,,:: iek Ao"rvki".
Lata 1H1ęd,.yw, iaz11:,uyły się \1wlkimi p1A111ianam1 wnętr·n1y111i i pcvycJ1
mkdzynarodowt:j dwóch naJwiększyd1 państw Ameryki Południową BrdZylu I Ar-
vc:rityny.
Świ,iu my kryzy~ ekonomiczny przek,mu lat dwudziestyd1 , 1rzydzK,-t ych mucnu
dotknął gospodarkę brazylijską, opartą na monokulturze kawowej. Zwiększyło to
napięcia społeczne i ułatwiło zwycięstwo rewolucji politycznej, której przewodził
Cif'.tUJio V:uyas. W r. nastiptł w Bra,ylij koniec tzw. Starej Repubhk1 rozporz4l
trwaj:1,·v ćwief( wicku of,\''- domim,q1 Varga~:1 życm JH.1łitycznyrn pańS!ha
Brazylia, rywalizując z Argentym1. kontynuowała tradycyjną politykę soju~zu ze
Stanami Zjednoczonymi. Zmi,my. jakie Vargas wprnwadził w 1937 r., więc ork,
szenie E.,·wdo Novo, czyli amorytamo-korpcracj omstycznerc ,pt,sobu sprawowanrn
władzy, pogorszyły jednak stosunki brazyhJsko-amerykańsl<le. Innym fródłem napięć
w stosunkach wz,tjemnych stała sic realizacja koncepcji Vargasa, głoszącej koniecz-
ność uzyskania równowagi w poIHyce zagraniczne, BrazyJii. Varras zatrncr1,J zwt~:k
samodnelno~ Brnzylii stosunkach międzynarudowycl1 poprzez wykurzySłarne
rywalizacji mocarstw na obszarze półkuli zachodniej. Doprowadziło to w pewnym
(,kresie dn I iasilenia kontaktów i wsp~1łpracy gospodarczej między Brazylią i III Rzeszą
111tmieck11, i p0gor1,1,. ni a stosunh,w z Kiedy 1cdnak zhh1:ił się wyf,1,ch w,,,n,
światowej, Brazylia po1·,-;ucila swoje manewry dyplomatyczne I opowiedziała się za
współdziałaniem państw zachodniej półkuli.
W okrcsiemiędzyv,ojennym Arge111y1121 kontynuuwała,wc bliskie związki
tyczne i go,Lpc:-cJ.iro~e Ev.ropą ,r,własz,:ra z Wielk,i Rrytanhi Załamanie się eksponu
argentyńskiego do Europy na początku lat trzydziestych miało katastrofalne skutki
dla t:konomiki kraju. Argentyna nie zdołała znaleźć skutt:cznego remedium na zmiany
/ć'1,.hódzc)CC na rynk,1d1 światcwych. Wtedy wł~'lllt' ~koficzyl „złoty Wlt.!k Argen-
tyny'', a rozpoczęła epoka ciężkiego kryzysu i tlcst.11 ,1 li-z:ttcji pohtyczneJ.

4. Dakki Wschud, obok Europy, std się w

okresie mi;;:dzyv.ojenny1n obszarem
narastania wielkich napięć ffit<;'dzynarodowych,. Ph,rwszym ,Tć,dlem konfliktów
stosunki rosyjsko-japońskie. Po zwycięstwie rewolucji bolszewickiej Rosja Radziecka ze
wzrlędów polityczno-propagandowych odrzucała nierównoprawne traktaty zawarte przez
rz:td carski. dotycz;ice Dald1t'fO Wschodu. R6wnocześnte wdnak zdecy'dowanic
zmierzała do odzyskania pdneJ kontroli nad Syberią I umocnicma się nad P:1cy fikien1,
wymagało uważnego śledzenia rozwoju sytuacji i baczenia na swoje interesy w Mandżu-
Star_y układ z .1907 r. o podziale stref wpływów rnkdzy Ros_j~· i Jąponk w Mandżurii
n1<" mógł w nov.yd1 realiach nbowiązywać (tyrn bardziej, .laponfo nic l!znawala
wtedy Rosji Radzieckiej). Jednakże Rosja Radzit:cka bromła prLywilcjów uzyskanych
w Mandżurii przez rządy carskie w 1896 r., a z kontroli nad Koleją Wschodniochińską
,1czygnmvała dopiero po podp1~aniu ukfodu z Mandzukuo I 15 roku.
 \V k<.>r\e<J\1ym ckr ..·,1c 1',qn:, Jap1A1ic1 umocniła ~t,· me tylkt:, \\ Chrnc1ch. ,1:'--
kcr1:, s(ają,: l 1,w1~t11 ą-1~c,l11cyJ11cgc· w Rc~p s(,;r;Ja si,,; uzy~kać' ile ,;ie dct w Syh:rn
\Vsd:<.,dn1ej. t7w Kraju Nadm,,r:;kim l \Vh.d:, 11 (1;.;tnk 1en: i pc:,Irn.1 cn:, m SJchalimc.
C,lle pN11Prnc1-1,ffhndn1e Chiny i l\!andh,ria 1:1i,d:, dla J,,punii C•~·z)\\i~U<.: c•rn•n:m:
znaczernc, zarr:wnc, ze \,·zględóv, ch:<.>1wm1cznych, Jal-. , ~tr,tte~1c1n)Th.
Ryv,ali1,ll·j,1 r.id1iu-~" j,q,(lń,L, (h•pn111ad11b dn li{\\<lJ7l'III,, ,,. l '(10 r d,11v;K/'I•
h\\•rl, ljl«\\I r:11\\ll'd>\ll/'"· ''\:lfllT'' l~lpt1hliL1 I Jald,ll'J'<' \\,d1od11 !FI )\\11 \\'111,1•.\
dn~· P"":p,I był _j,tp1,(i,;l.,1, ak 1•rZL·l"ln•,yu,1Ly 7p;,l,1! 1H/L'"f hub,l'wi~.u11, ktu11y pu1\11l,l11
17,ti1stwn bLf 1,n ,1\ c, , ,dllzicl;1NCC 1cl, c1d L:poriCL-)' kei 1, ., \tannwrących vJ,1n?a,; d l:1
re1\ olucji kc 111:u1m,I) czncj n.i U:ilcknn \ 1nchodz1c naJ\\ it,",k,zc 1agrczemc, Lei 1m me·
uk.ry\\ al, iż poz1_1ry ~ysll:mu dcnwkr,;tyCLllc).:O w RlJW L;lr7ym;inc zc•~laną d1_, cza,ą:,
!-'.dy nwzm, b~-c'Lic bczriccZJHL' p<:'1:ru..:i<'.' Lwrnfi,;7 i pr7:yląc1yć republiki; do 1x11i:-.t11<1
ra,171ed;iego. :lanm1 w I 1)2.2. r RUW ,n,.1;lla zlib, 1d(w.;md, odcrrab pC\\ n:1 ml~
rn1~·d1y11:11,,d1•\1;!, l'''::1,_·dmc,:1c 1, 111v,,fir1:il11yd Il ,,,i-11· \dnly 1D,ll·11\1,1rl1 th1(1,J.,,
1:1d ✓ 1vd.1d1 i 1,q,,,11•-J-,, 1:11l11, Li,ll t..
Rrnd rck11iski. podpor!.ądl-.011an) L1\1~zc którl'i~ z d1\11 12:h::11nych frnhcj1 uulI
tarnych 1„kl!kc, Anfu" i ,.klika Cini!"), pPdchodz.11 z ,11clk;1 mcufm•,;cq do kPntaklć\1
z H.1•s_i4 R:Hl,ji:,:k:1. Suk1.:c~y rc\,cilucji bobzcwick,cj 1w D:dddm W~dwdw: 1 •,tr-p-
nio11c 11awią1.ywanic ~tnsunh1\', Jyplomatycz.nych z ZSH.R pr~cz p,111~twa curqx:jskll'
,kłoniły i Pekin do 71'.ody na c-fic_jalrn: 1:cgoi:j"1.:jc i podp1s,tnic ukt:l('u bibtcralnć.•go
w 1924 r. ZSRR zobc,·,11,1z<1I s11,: \\ mm do a:mlc,wania w,z:, qkll'h trakt,1tów, któr._·
rz,,d car~ki z.;,\,H I z Chmar,Ii, poza 7;1pisarnt doty,1,)cyrni Kolei \\·\dwdrnochi1i~kn:J,
kt,-11:117:td chi{1~ki mi'-µI w pr1y~1lr>ś(i ,v),k11p1ć.
1\1irn,· 1•.1\-hd.1,li '.PJ/lUllP~d ll'll·dn l-:11~1:1 i .l:1pnni:1, 11 nkr('.•.1t· l\lll d, ,vf„
'"\\Ili< I'"' 111,111,.il11;1, li ,,,,,,11111..-,11 11,11,d/Y "''"'''-<llll.; k1.11.111ll, ,,, l"'l\\l(ld1< 11H:
zosl;Jo •,, tral._tacic peki(1,kin: 'I I 1J.2'i I K,,(1uyl !"'11 nk1c~ p1l!nl<•lucyp1)ch \l,dk
jap1,11;,k(l-rad1iLTJ.id1, daF)L' J;1po1111 uan~l'. uzy,k:1111:1 ko11.y\,lllyd; k,lllc:c·,p j::\'\(lOdiil"
C7ych na r;;dzicck1m [);1li:kim \\'~ch,-,,!,i<:'.
\V1dkim polem r) 1,ahzacJ i m< 1c;ir,t11 11 latal'l1 dv, rnl1it'styd1 Jll•l'l ,~1,1\\aly 11;,dal
Chilly. lr1te1e,) .lapt>nii k,,ncL·ntn1\1:tły ,11:: 1v,,,•,cn1~ 11 rc1<·nad1 pr'>ln< 1n11•-11s,:hodrnch
Chin. ak f:iyl te· r{,1\mt'i nh:,1ar P :-.1r-1.~g{ilrrym ,.nacJc'lliu dl:t ZSRR l•,•,olnq:; sy111:1vj1
\I f'1.11H.l1t11,i, q,:111(,11·;111:·1 pul·/ :iulu11"1;,i,·11w 11n·111al I.nb 1::i!1[,11I1l· I f„r;1 :d111,·
LUll1alt1y IL,!l'. pd.im.ki, IHL dd1'.ala Z'.:iRR \iH,:k,:r:,d, ~,.:.u1~ !fa 1,,L,LctLilllll. v,pl) v,u1-.
w Clnn,Kh. 'I o tlt,rn:to.y ,,,T'lStą ambi\\,dcncji; polil) ki radz1eckie_1 wd-1ec Chm w la-
trK-f": dv. uJ,:iestycl:. I tali., oticj:tl11ie rrowadzonn z rządem pekińskim llCf'OCJ<iCJ<.: i Z,l··
wicr,m(J ukbdy, ale cnr,1L lxmlz.JcJ :tahiC),'<lllO o ll7}:-.kame \1rlywu na wielki r:.1ch
nar,)dC•\\ y Kuc,mmta::fI. \V 1-,n(;cn\', ych la[ach Lyna je,l'o pr.'.y1,\:dca S,:11 LI <.en
sh:icr11,1 al Kw.11,1inl,:nr n,, dn,f',; ,, ~p61pr;1c:, 7 k<'m1111J.-;[;1mi ch1ńslrnni i ~njns,u
1. ZSRR. Gtn,,ncc laki pmrrarn Tu:. \Vid~ iL· 1/.:i,:id) S1111 b1-,vn,1 1 I 1 n \ r ,aa!xtTtn-
1\ .d 1 /j:,;d KuPrn111u11r11 1, l'J.':11 \V r11P,k11i,· 111k,,11_1,L111 11 1<: ,-1:111,1:, ,1:1, ,i.,
KaLt, ,nu (~ied1:if.1- rz;1du Ku(H,1rntangu) \\ytrawnyd1 komi~ctrzy peli1ycznych, w:, bit-
nych dov,1-,tlców i dn1:1dców 1\ul,b,v.ych (min. późniCJS7ccf'(' 11:rir,ziilLi \V.K. llh:chc-
r;1J, ~zk<•ląc \\·••i~ku,\ą kallą- :u ll11i K1;c1rn1nt:mg,u 1 1;,npittrui:ic j,1 v.- du,c ilo~c1 brum.
f'n,1r,1skin\~k:i ,,pr]<I Kun111inL,n1:111 ulq,la zrnianić:, kiedy pr1,:v,:1g,: ,\ rncht.
,dnh}ł(, ~kll}tllu kicnw,a11e pr1<c1 dm'.,i1k,: a1111i1 Cnmr K,i_j-~1.ek.1 \V Jli!.7 r
 XV. f'Ol)\UMOWA/\'ll: CZ~Ci I li/ECIEJ

utworzył on w Nankinie nowy rząd Kuomintangu, który zerwał współdziałanie

1 komun1~!ami i rozprn.zął ofe11,ywę na p<•hioc Chin w celu poli!ycznego zjednoczenia
p,i!JS(Wa.
Wydaje się, iż państwa zachodnie: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i 1--rancja
początkowo nie do koń.ca rozpoznały charakter i cele ruchu Kuomintangu. Warto
d"dać, J,· Sun Jab,_·1;_ zani111 1\,rótił ,1, w stron~- M,oskwv. u.ynil pewlle zab1q.•1
,· poparcie /.achoclu. f\1e tn6gl 1, I! .iedrt1k 1;,m uzy,.L;H, gdy1 l,;i~lowy, ;1 11iec ba1d/!,
ogólny narodowo-społeczny program przywódcy Kuomintangu interpretowano zbyt
dosłownie. Także \I latach tzw. rewolucji 1925-1927 państwa zachodnit 1eagov,,ily
1radycyjn1(·, wysył,::Mf piechclę morsk,i do rozpędzania demonstrantów Już jednak
od końca 1926 r. rozpoczął się proces zbliżeni a najpierw Wielkiej Brytanii, a później
Stanów Zjednoczonych z tymi siłami Kuomintangu. którym przewodził Cz.ang Kaj-
:,zck. Kiedy wiec w 1929 r. do,zto do konniktu radt1ecko-chi11skiego v, l\landżun1.
suny Zjc·d11nr:zone 11k,)dow;!1H,· poparty p,,litylk r1,1du Ku01mntangu \I Nankirnl',
uznawanego jut. wówczas za centralny rząd chil'1ski.
Dążenia kuominlangowsl.iq!O rządu du roz,ci~1gr1iecia nic tylko formalnej, ak
1 rzęczy\1i-;1cj władzy nad pótnocnymi Chinami zaniepoku1ly powa:ime Japonii;:.
W latach wielkiego kryzysu gospodarczego przełomu lat dwudziestych i trzydziestych
utrzymanie dominacji w tych re.jonach Chin nabierało dla Japonii dodatkowego
znaczenia. Tu znajdowat się bow1tm naJicp,zy rynek na produkty japoń~k1c i obfitoK(
bogactw naturalnyd1. których kraj ten był pozbawiony. Głównymi rfecznikm1i
ekspilllsji Japonii na kontynencie były przede wszystkim koła militarne, w tym
d,.,wódcy Armii Ku,mtui'iskiej, nie dowierzający politykom cywilnym i często .stawia-
1,,,y ich p111.·d faktdn11 dokon,111y111i.
Tak właśnie rozpoczcla się we w1"1.eśmu 1931 r. agTesja Japo1'iska w Mandżum,
postanowiono przez wojskowych, a później całkowicie zaakceptowana przez rząd
w Tokio. W lcnspos(,b. na zajr1ych obs,a1ad1 Mandiu1ii Japonia utworzyła w 1932 r.
zdomino,vanc przez siebie pa(1si wo Mm 1dn,kuo,
Przeciwko agresji japońskiej zdecydowanie zaprotestowały Stany Zjednoczone,
przed,;tawiaiąc swoje stanowisko w styczniu 1932 r. w tzw. Doktrynie Hoovera-
Stimson;1. f\atomiast nieslmkcz11ość wy,ilk(,w Ligi l\'arodów w mzwią1,rnrn konfliktu
była pierwszą, prćshzową porażki! tej organizacji i groźnym !.ymptomem lcryzy!.U
powojennego ładu międzynarodowego. Wprawdzie raport komisji Lyuona i rezolucja
Zgromadzenia Ligi \';11od6w .uznały, iż Japonia naru,zyla Paki Ligi Narod611', niemniej
żadnych sankcji ptz,,ciwko agn::,orowi nic uchwalono. Mimo to Japorna w 1933 r
opuściła Ligę Narodów.
Kiedy wię<; Japonia rozpoczęła w lipcu l 937 r. nową wojnę z Chinami, zarzucano
1tj przede ,,,.szystkim złamanie Paktu Bri,:nda-KeHogra i' ln1k1:1111 wasz.ynviońskkro
z l 922 r., których prz.ecie:i Japonia była zobligowana przestrzegać. Na prośbę Clun
Liga Narodów podjęła wprawdzie wysiłki mediacyjne, ale w tym czasie gł6wne
mocarstwa dt-:cyduj.1cc (' oblicn1 tej organizacji, Wicika Brytania i Francja. nieułolnc
b) ty do podJęcie ~kutecznych działań. I znów kryzys zakrnlczył sk polepieniem
agresji japońskiej, z czego nie wynikały :żadne konsekwencje.
Wojna z Japonią i potrzeba mobilizacji całego narodu do walki z agresorem
wptynęły jcdnak na zmiane strnic-rii KuPmi mangu W lipcu 19.17 .r. pouownie naw,q-
za:;r, w~pnlrrac,.:· 1. cllirnJ,11111 kurrnutt,larn,, a \\ ,1,1rnw lq:Pi rd,t' 1;1\ ,;1!11· ukhl 0

,i 111t"ai;r,,:,J1 I ZSRR. po cz:,,11, d11 a:m11 Ku·11111·uw 1:u /;1u..:h n:q 1i)W.lc ,•,•~ta,•.y
hn,ni rac!,'1t.",'k1t'J Z\11,k'.,l_dy ~11;'. 11alo1111a,1 11;1ri•;•,·1a \\ ',l(1,u11~.ad, r.:d/1,:,·k•1 _1ap1111,-
lid:, l'H 1 \1,11iz,;n ,k, 11111ci,,<'\ d· .,i, ut,m·,,·k zl:rej1·yd 1. I ll•pic·rc t.tl'l\'lc' \,al~ 1 w k,·i;;:
1')39 r. 11atl , 1, k:t Cha!chy11 -r,ul 111i~·,11y W(T,kam1 1:1J11n l-.c-1111_•11f'.ubk1rn1 1 oc(l11abrn1
Arnm Kuanl11{;,l-.1q 1111;ilv 1,1t,t11\ \',11ln1 11,1 k,1tc1lttn,arnc ,i\· 1n111,·j ,!, klr1·111, J<11•1·i:11
I )10 1-. .. ,,. w111 r,·1:,·p1w 1w1,·/ p11·11111·rd h.1,11<1: ,,, '1:-.J11p,1tllll' ł'I ,t,. 1 li;1:,!,1 ·"'"''"-/-'''
!adu w /\1_11 \\s., l,,1< 1111,:_t" 1,1, l\'\l_, p1 id !,1d.t~· 11.i IVZ) k LdJdJJ Autq:1u'.tll•·111il1L.i1 r,)--:1..
f'uct'ąlck Z\Ht1 tu Japonii w kicn:nku Az11 f\_1!udniL1 11.·o-\\',:cł:c,dme1 zc,,t,lł \\ .'iła-·
nach ~in.lnc,·zonyd1 od razu 1.au\\ aLuny, cu r•ozo.,tału me he7 ,,. ply\1 Il r;,, 111;,nr,i,111:,
amc·1-yka1;~kiq o.tratq:it rn1ęczy11a 1 uJm, ej.
Na Blisl,;1111 W.,chcdzie dominuj,1ce \ir-1}·,v) LIZ) ,l,;,it) Wielb B1, tan1.11 h;wcpL
dzichic rnii;dz) s1d-,ie mand,,t) nad I1ak1u::, Pak,l)tlc\ J Tran,1crdani,1(.·\n,[•!1a1111;!'-'
S\lt;i. 1 I 1h,t11t·r11 ,l·r;11c1,11. '>i"'~h,d l')d·, 1w11L \\'ł,1<111, Ir.,', , .-,,,.,,./l"•,11w1 '"1,1 ..'r·;1ł
ltl!llJ;11n;,.11H ,.-.dJ„JCllljl':,J.-...IL'l/('l./\l.','J:-.l~!lllt(H. 1dllrh 1·-.l \\ l\}'\,j) ! ,::p~.'-·>.-11. \\' !lJ~() I

Prze? L,dy 111..re, 1111<;:d7)'1.iCJt"n11y 111<'· uc\11!1 '.,l<; 1ednak npr,;Cf',\\,IL r:.·;1lc,t\u·11t'H:
plam, w,rutt,t11K·111;, dwu nan_1d(', 1.,: 1\1ab('•w I J'yd(i\\ ,,. l·\1k-,t:, 111,·

:',_ \V Afryce ITli\'dZ)\\Olc'l:n.J llil_J\, il),,zl' prn_·1111,_m:, mi<.c·dzy11;l1'cdl'\A' r;1q;iJHfY

\\· pólnncf)(J 1 p<',lnoc111,-w:-,choc1111q c,~·~.n 1-.ui:l)ncntu. W F„1p,·1c d(",1nym r1y1
n iki crn zmian il) l IT'Z\\ ój rud: u r,~trodu\, ,-gu. J\_1\,·stab ,, k or'.c r. l 9 I ~ r. pa111 a \\ ,d d
uzy~kala \'>tclkic pop;ircic :-,pt,kYLLJe ,, \\alce c 1:IL'f'llllk-gln,(" 1-.raJLL Kc•nl',TLJL
pr,) znania Fg1plL'\v i ,uwcrcrmo~CJ \I,) d,1wa!:, ,11/ w Lu,:dyrn,· pl•<:L,ttkuwu 111< ,cno
r,u,,i1w,·1.,-,11v i l\11,·, 1 111:. l11·1p1, c111< dl.i 1111<:11.".<,w 11111 •c1wrn B1::IYt'-L1,:r1· l',r, ,,,,,,:
' " " \\';,'du \Lll;,nn w11_·,· 11a /l:•.l,1111e :1 lą/,u\o, d1111Pw.l1a11t1•111 l'._i'"ł)l.111\1 .,.,, 1,,I,<>.
Jtri jt"dr al-. \\ dn:g-1cj połowic: l 919 r zaczęto w ftn il:'n Offie, rmwaz<1c· p1cn 1:~1.c
1m•jd,ty zr-.::f011nm,-a11ia <to<unknw międz) \Viclk:t Dr:, taniz, i Egiptem 0,ijh,nó,1,·.1
k(•11tL:czno~ć tal-;ą 1c•z1,miał \\\·),,ki K1..nni.-arz. 1-,r:,tyJ~~j v, KaJrz(' ~:,:mia! Allc:d1 ) , 1 te
\,b~11i, on 11c1lq:al n,1 pc,:j.;vit ,:t"cy1J1 7,:padla ('11.l ,., łt!l) rn I 9.2.2 1. k icd) li) d;u.1111
.,1(;' u~.1•,iadu'.,ni, l' 1aki:11n·n1111 pcot, ktr•rntu lir:, tyj;.kic~·n 11a l~,:'1ptc11L l :prawr1,'1H,1,
jak1t· r;;id h:,t:,_1.,lu Z,lf'\',;nanl(1\val s.ohw \\ 1-.µip, 1('. l>yly Jt:d1::1k 11;Hh1l w1vlkil'. t\1:1·.ii,1
11,ial,1 1111·1_ 1;111,·1",r1i;" 1·l,i1111 1· lTIJ•lll. lllltWH- 1111,·r,·\\ ,·11,l;,,n,·1: ,·1,1•, 1 p,11·t,w;1, 11.,
l1rn:11111 l,,u111u111kac\_11:y1rn. 11d11::11111 Jla lHl1'dlU111 \\' .~1111 c 1,· 11,1 ) 11111111,Lt .-1~
wii;:c tyłku fl..,1 ;na p,mc,1,·,m1a bryt)'J~kt,-'t'.:C \s ly 111 knqu_
.k:c;li 7a~ d10C:z1 c Sudan, to z punkt!: w1Jzern<1 ,nterc,{11\ E),',ptl: \)'lUa1.1.1 r:a1h:t
,c;ię pcr::u,zyla. Na rnucy pcrczmmcrna 7 I l-99 r_ ~udan ~larnwił kcnd1..•n11mL1ri
bnn·j,.ko-egip~ki,:. Wykc1 11ystując zamad1 na ang,cl,~jef.'(' generała,, Ka1rzc. Bn tyj-
l'l) c} zrnn~ili l.ript do "yn la111.1 ),\\) vh wqsk 7 S1,danu.
1

/mi.ma') lli.tL'ti 1111\·dtynaff•,;1111,·111 1,·jur:w /\tryk, Poln,crw \\\(hudni1 i I d.d

v\ 11.,•10-.I 1ucl111 11;11cd1·11·,·,,n '·1•<>1u•1'1111.1h 11 ,., d1111'l<'j ]'l'ltm11· I.il l111il111_ •,\1·1.·i
\Yidka Hrvtc1ma w 1,tutny -;pn.,(>ł> z1ncclyr1kl_1wala q,:,11x,iJtJk \\Phc._· Lg1ptu. ·1 rakt.it
lcncJyr1~k1 z ,1c:q,rna 193( r uzna11·,1! ,U\\ 1:rcm10(.{ rgiptu 1 ,rn 1cn~zal 1ak0Jll?<:111,:
1 rzcz hr\ 1y1·,kic .,iły zh uj11c. W :>trel ie Lrnalu S\lt'., l,vf"
\\'( 1Jc,k.n,,:c1 okur 1;1C_11 kra_1u 1

w1,j!',k.a In 1 t}j~k1c mi.il} jcdn:L~: n,1dal pc•z1·~t.1wal' r•r,u c•, najn1111q d\,a,J11c,cia Lit
A1:,:,lia W}cclała ~•t n',,•.rnc,: z Sudanu I pr;:ywri.in/;1 v,~p(lr:y zar;:;;d ,- Erwtcrn.
 \V Afr) n Pi,lrK•c11,·J n,ij,_'.lusr:iq,z) m wyd:u l("ni1.·m rnkdzyn:trodowym b} I W}-
bnch (-'fi\\ ,tama pltrnii ,n R1 tu w l iprn 1921 r. na lL"r~·n.id1 l1is1p:u:skier11 t1fan,h .
.k ,1, 1v k~•ui n1hl1 po\\ c;t;11icy <'Elt -si '1 111wc,r 1e11i" Repu bi IL I Skonft-dnow:mych
l'ktr1i1111 R1fll 11 ,,n·ILi dl'krn.i11:,,·1,1 hwnili W-',t 11it('(Xll ...!!lc:;c1 \Vu1,.ka l11,1pa{1,\,1t'
nii:- daY,,d:, \,1h1t r,,d) w w:tkt' 1 puwsli,ll1<-'111 1 d,,1,il·t\, p(lrn(lc ~d tramu,k.1d,,
I ma1,;;.!ki.:1J1 Pt·t,11rn·rn 11,, udc. dnp1P\\,1d,1la d(, 1likwidm,,,1:1.1 rqmf.likt R1li>\\
w 11i:11u l".'f, n,ku
i ltl p11d111,1 l<J ,.j 1. fllt' 1111.d r,·;•1<.w,d11-· .ik I i•_l1,l•:d11c· \11,11_111~.11111,;d1v11,011,l<iw1_
7u,taly pcl\\:1LJ11t: ,~1kłuLr1ne w~kutd; włu\kleJ d,,,pamjt w Lticpt1. Kor:rliktem wlu,-
kc, vllup~kim gkhoko zamttirc•-f•\\,cfh' b) I) lllPC.ff,lwa vnrnpej~kic, Stany Zjedm ,cz(lfll'
i Lir,, '\Jarud1,\'.. Juz od ,f'rudni;1 l'J34 r. do pafd1i1:rn1k.c, l'JY, L, kiedy k11nllik1
11ara,t:1I I nwilw fl.1 b:-, h, jc',L.rzc ;,,tl7) rn,i<:. mou11 '>(\\'a nu. bodnie i Lii;a Nawd,•\\'
1\ _'.- l,,azaly charaktcry~I), zną d!u ll'},1.1 cza~u ust,;ph ,,, u;ć wobec agrc),y11•nych z:1dd1.
l<i, ,I\ ,.i:'. 1,1 pa1d1il'11,ik1: J,,. i.;; 1. 1•:vburlib \\111n., ,, ło~ko d1,1p•,L1. I 1ra N,IIPduw
1:.1h11\I.J ''1'1;111.l:1(' ,.;mk,w dd 11lllllllt'/I'\' Il;, \\'li,, li',, dk I\ (l)'_J:l11ll/(:11\lll / ..iL1,·-'t,'
( lh.,,1.:1!_1 ,1~· \111t· ne,zlą nader me,kutcune. pk,, ~~It'llt,') ca!k1 v<11:1c ,ułtda! ~ Luwal;-
/t'

\1'0',, \\lod:anu, a handel rqią 1:,1ftt1w,1. 11,1_1ba1dticj 11nu-,dr:it?1:ym ,ffl)l--.ukm \l'1,jc11

ll)lll dla \VJ,_,cł1-·,v, udbywal ,ą· br.z prz'-'~Zk<~ąl z v.id11111a pafotwann, ,, l)m z USA.
\V Atrvce Zachodniej (Togo, K,,merun_ Na1mł 1 i;:) i Afry'-T W,d:udm<-'J (R1\anda
i Bunmdt, T:a:guniL.11 tunk>.:_i1,nowd '" d<t,,ie rn1ęd,\ '"'-'Jt'lll1)-m ~) ,tem m,md;:tow)
tvl ard,ll) typu B t C rad dot:-, chcnJstiw_ym1 k,1luni;11rn nien11eckin11 otrzym,,ł) \\'1elLt
Brytarn.-1. Fr;-,m1.1- Bd,!:_i;i Il 1:1a (Lv.1ąld,1 P1 1ludniu1vei 1\fr1 ki.
Shbn~1·q S\ •,[l'.1111! m,7 nd;11u~\ egu b) I hrak j,,:sn yd1 kryteri( ,w i !crminu zakrni-
' 1c11i.1 knh,111,:h1.n111 w Alryn' <lp1L·I.;, I i)'i >.J:11<•tl,,w 1·:1d u1-,,.;;u;i1111 111:111•bt,,\\':,1rn
11i1·,1:1!pl1\1:i1· pu_,,(;,,111L1 \i•,' du 1•r•~.unh1v_·.,n1;, \'>i•·l11 prnlikrn,,',\ r.1:i111c111yd1, :11l-
n11111,ti:1,\_ll1'\'ll! 1 hu1c«11it:_m1::,d1 ]ll(k1\\ ;:fryL,1iskich. Jeden 7 n~and,,tariu~zy_ ZPA.
pn_,v.;id1il Jvd11ak [l\•lit)-k,;- ht'1.pu)r:d1!1q·u •.d:\LL,mia dn ,,\-t'f'•l pa1i,tv,a tcryturium,
k t, -,r:, rn l,111.1d:1al
 DOKUi\IENTY

1. Traktat pokoju z Niemcami. Część I. Pakt Ligi Narodów

\VeP,al, 26 cl.l'rn,:a 1919 r.

\Vy~nkie uU,,daJą,·r si~· SrP.1TI) L\\ M) ,.,.. , ć}', ze dla 1'('7Wr>1u \\ ~ pdp;;,, na~·JL•, nai,-·,d..11 .11
(lf<V d!,1 zapewrne1:1a im pol"Jll I l,e1p1eL1et1'1,,a m,l<'.1, f'IT';-1-1·- JW\',r:~ /t•l•ovc1,v.u,1.1 n1<·
uc,d.arn,, ,11· <IP '"'111), Ull-'Ylll)\,a, 1,mt1t· •,i•htmkr
0 11nęd1\11,1r11tl,.,,,,,, "I'·"••· 11.t •-,1•1;,,.·.: ◄ dlnu,
I hunnrn:, pttl"',11-n'}';H ~.t P,k pr.ts,TW,!t\\ r 1 Ll\.~·:1 llll<:1.L·y1:;1,j\dt'\\'l't''' u..-·n~1n) łi ~1dt1d /':, n ,!Ili\
ux1,,y w1,1<;g1, fH ,,-1q,ow,m1a u:1(1,.,,.__ pr 1,:-,l11.,:r.,1c •,p1:1" a,di, ""',.. 1 , :-.kn:1,1t1. ·m"· ; ,,, .,,_., ,
\V~.L<:!lie 1.:0bO\VJ2łL.J.na.:J tral-..tatoivę;: Wł.' ,v 1: t1JC:fl 1nych ~h 10unt~":b r:·1u;Jr') 1·.ur f ~iru /i 1\\. ll1) 1: 11 l lJn )d.:._1n11
P1:1y1mują mniej,.,) P:1!<1. kl(,r)- 11st,,nawia Lin N,,,,,h·w_
Art. l. l. Pirrwolll) mi ('Zionkrnrn Lrgi Narodcv, ,,1 ~\ f.n.it,111u:.ze ,,, yr:,1, ni,•m •,1 :.nd.,1,· ,h-
rnnie,1szegr- Paktu, craz p;i(1stvva 1,,wrneż wy,,zczeµólm1,nc w Jr:d,,1!'., 1,,1(,rc ~,cz zaunydi .1.1.,1r1e1,·1\
du lt'l!I' P:1klu pr1.ys1:ir1ą, ,,l:hu.la1c.,· d~U;,rnq, w .Sek1t'l,,n:"- ie ,., r-r.'t't'!,;_l:,ll d,1·11 r ,1ną,, "d
rhw1h we1<.1·1a w ,:,cH' Pak,11, en 11,,l.,nH' n!.llylikP\\',mt' lllJl)ni 1i1li.11korn I,,.,
2 ł\.;l/{k r,;J1•,,lV.'f' dPriHflll!!ll lub k:.•,h>Jll„l r1;;iL·;p,l' ',I\' <11:Hid-/llhll, d 1;1;._ \\')f'1l,_'l1H'H•
\,\' ;mt•k<..,n rnn1,· ·,;i~!{r" <-,Jl,' Clk,nkH.'ill f .lJ'! l•-·,r~-ri /il 'l'fU i'!/) 1(/( H.'rll \\'>f'(l\',l.'d/;; ',I,', dFh li
Zfrnniadt.crna pnd warunkiem Tl.' da rt<:l-'}\\•1,t.: t:;l:.up111<' ,,w:,d, .,1-.,c1 1, h ,,111H1•1••"· p,,,
slrzega111;1 7.:0m\1ą1.a11 1:nrd1.y11.;1< 1tlm,'}ch orat L<:. f'Ii> IIHK u,-takr:t: pr. .:1 L11\ 11,:. dLJ -.w,"· i-, ,,w
,1! ;,hrnJny,·h "I'~/ ,.wn,d1 1hr,,,1,{1 l,jdP\l yd1. 1111,,4:ich i l11tniuvt I,
.1. Ka1-d, ,1lom:k L1121 mon: ✓ c' (lv,ulctnw, upr1cd1.o:rn,::m w,.,1:ip1(· 1 L1p pcd wariv,lu;m, ,-.
\.vypełni do cłnvih \v~v:itąr,-1t:nia wsL}~ltJC' .:·obC·\\'i,iz:.1n1a n11t·di:·)nar,J\.1C·\\ \Vf/1z L l<1bo,\'Jtflan1.1r·,1
wymkaJq,.)-Jlll 1. rmlleI~1.egn Pal.:tu.
A1 L 2. L1f:1 wykonuje d:nafalrw~ć- ,,. ninn,1,1, m Pah~ie , •kre•:ll'r:4 r•r;,,,; Zvrorna,!,,-nK 1 p1 "-',
Rad~ prLy poml,cy ~t;,lcgo Sckretanarn,
A, I.., I. Zr.n,rnaclze111e skhida si,
1 J"rlt"<l,Lctw1,·1th l ;.łonJ.:t',w I •~•1.
7h1L·n1 ~1~ ono \'I.: Ufll.l1._h1nyth p(f~:t,;p:'i· h < ./,t',U ~•1~1/ ;kk1;1{ l{TI \\·\1n~1;-';q,:; n~.nłi,;·lu' 1,
V/ '-H:d.11b11.· I .i;:1 !ub v, 1nnyrn \\') 1n~lli~•nynl 11H1.T,•.l!
J /g1u111.1d1.,•11Jt' n•1p1•,naJ<c •,•,1--.(,.,.lkJt: -l'l"""Y· \«.L• ,,J,,,,,. ,, 1.,kJ,:· d11.1l.rn,,, I,,,, h,I,
dotyuzin· pnkq11 \wiaL,
4. Ka,-:d_y c1font'k Lip m,,i,: llilt't w 7)'r.•11uHl·1,11iu ni, ,,.,_.c,·, 11„ 111,,h 111,,dq:m1111-I,
1 1ną,01 ,.,)d.t~1 I) lkn J<ódnym gli"em.
Art. 4.1. Rada f,Uad:i ,1ę ,. p11ed~la\\ 1ueli (ilównyd1 !Vloc:u,,:1,1 Spuynu,·uc,ny,h J Stu"·,,
r1y:-..,.1u11ych ura/, 7 pr1ethtavdcu.~Ji CL,le11,,:ch innych 1..·1kmk~.,v/ f.,5;;1 T)'"·h '/h-'r\'i.:li ,. ,ł(~.,~-.l,'I\•· l .1r1
wyhicr.1d!.•,,ulrnc Zgro1;1adn'mc. ,1 okrć",adi c1,1s1L 1ak1,' u1r.,, ;,a sh•'•l'wn,:. l)c· ,llw11! pK-r-.1,; ·,1,,
W\horu ["/Cl :lfl"l,i;,1l/('Jill' ,,lrn,L.,,,l Ra,h •.ą P,rc-d·-,[;1\',Hl<'I<· lkl1•1J. ll1;<1yl11 !k:r•:llHI
1 Cr<'cp
2. Z~·t Lgndą \\'i~ksLo~.uZe-~r•.Jn1<1Jztt1iH R.:1da rnozc \\ \ t'.JU::1C/)·T lJUl~n·t1 1:.t'łonk, n„ Litt, tL ,1 /
będą odtąd ,tak r1eprcn'nlowam w R:nlnc RudJ L;, /)'.OOq ,,.·i.,k,L,11,,·1 Zg1r:m,«11er:1a r:-,,,, ,' 1-. '<''lll•.
powiększ)'~ liczbę ołon~ .. ,w L11:c1. kitu) h(;dą rcr,rcze,:tuv. am " R,vJnc 7 v, :,hor;,i Z;·1, m,,J, ,_m·..
3 Zi,'i,·,m;,dz,·rn,, \11ęb.1u~,-i.:; d,•,11 111t,.idi ;_ch:s,"•w u:-:tala Jlll.,'[11~'., d,.i~, O"' 1•:yf,(i1u nh'
~tal:,,ch t' ✓ lcnh'w Rad) 1 w V<.'lC,',,l111•,r1 pr.n.p1:) nkre,1:,Ft,e l',';,:, 1n,,,11J;, 1•• h n,,mi:111 ... ,,,_..
warunki rcel~h ii
4 R,ida tbiern 'J~'. il<:.kro.:. d,ulh''lll'::c, kl'C wym,ą!J._l(l. a pr1yn,11111ni,:J 1-11 tł<· 1l•l,l1. v, ,k
dnf•1t.' I 11:1 !uh \\' 1nnyn2 rrui-r„1- ,1, kH:r-_' ,,,.,,,.t;1n11· \Y:,"/n.1-._·;(11a
S Rada w1pt•11,a1c· w:,1y~1k1te ,1·1,,w}, \<d10Jn-1tł' \<, 1.,k1t'·• d11;,l,1111,, L1g1, h1b rh-'1:,, 1,1,,:
p11h1,1u :i\\lllla.
6. K,u,d) członek Ligi, w Rad,!e me reprt'1.cr1(1_1V,\111y, h\··d,1" \\,:/''•"'') ~•'') ")'l:,I •-.v:t , .• ,
przedstav,Ku'.!a do ;,,.,1adania ,_. R;,,Jlit' ikki,x R,ALić' L'- ,1.mic rrLnllt>H,n.:1 •prn,1.1. kL11r.1
:..;h·1e.p,(,Jnit· fO in1t,ri;!-.,u_1e.
7 K.ii:d) ulunrk Ltfi, rerre/er:!nw:,11~ w R,ttl-'H' l<'•,p1·-r,•:1d1;, w n,q t;,H" :,:1frvrn ;7trn,.:, ·,
1 p, ,,,jada _1ednq:0 tylko przed~ta,1 ICH' I;;
 571

W}h11uai.1
th:1d;1 ni a p< •V\' 7tg6!nych spra",
c.donków L1g1 rqxc Anlov,cat:yc·h na

C,rncraln)

gt!nc 11Hl11LT
h m,1 gal,11;ich 1,1c

Cl
anusie p17) warnu
.., "L.
"hrz,rna rndyk..1incc.
/!lllil<'.JS/t'.11!,1
nanąh\.\\')'rn ,~r.:11, ,1 \.1.·yh:<1ny
li fHIC/ ,,.<,pi,ln,1 """ 11·.

rcwu11 pr1ym1,1nHHCJ

mi1,m1ci1 r 1:1.atcnalu \\t111.·11tJt'}'t1 111:1:-.uv.1.1 J>.1\1,,lltll'

i;;I,, I\H' śn i, Jllh 11111k11:1i· .,1k.udh
1;,hrykac,11, prLy ł)lll pL1i11,vby ulrn1km, l.1g1, ktrn1.y ~«lln !li<:
rnate,nalu wo1L:m1cgc,. rne,h~dnych do 1rh wla,m'l:'P
i111.uN ,1.; ud1iela( >,ubi" mw·1n1ccrn s;s;Nr;•Lt 1 1ur,dnych rnk,1-
?hroień.
prog1arnii" w111~km,)Lh, mo1,k1ch i lotmczych oru.
któr,,. hyc tkuwanc d11 c,-,lów wt1Jt'm1yd1.
ul\, ur/una Slab Kr1n11s1c1, któreJ ,.adamcm b~·dnc pr,:edkladać Ra<J,jc op1rnt
niwan:,cl: ,,n I J co ws1ys1ki,h \C ,.·,!'(,k ~praw

1 u tf /) n 1~1c prlvt n,•... k< i \'- ~·.1.t-·t1kR·1 udp . . l ··•t l

1Sh11c'JiJC;J rnezalezno:i(' p,,h!yun;, wS1.ystkicl1 ulunkó"
,j[,y łut- Rada "sk;:,.n .,n,dk1, ja:,

luh \',OJll}, rnen1kzmc nd kg,,,

1 c;lonkci\, L1;c:1, uy tr:1 me, inkresu.w catą
sku!co.mc p,·,k<".i,1 nw;,dz)
572 MIĘDZY l'>'OJNAMI /9/9 1939

narodami. W taknn wypadku Sckruarz Gener:ilny n,1 llłdanie lm',1 c,c>cldwiek CZlPnL, ! 1gi, :zwoła
niezwłocznie Rac:i<;.
2 Oświadcza sic poza 1ym, że każdy członek Ligi ma prawo w sposób przyjacielski zwrócić
uwagc Zgromadzenia luh Rady na kaid,1 okoliczność mogącą wpłynąć na stosunki mi,;:dzy-
narodowe, zagrażając zakłóceniem pokoju albo dobrego porozumienia miedzy narodami, od
którego 2.aló1 1auymanie poku1u
Art. V I Czlnnko~ie I 1/.1 1radząją się ie w wypadku wh hy między nrn,, ,,. ,,s.sta( spór
11.1ogący d, p,,,,,,Hlztć do ze,'"•"'"·' •1osunk6w ,.Jl(:1 ""' go bądf t, H.1 d,ogę postę 1 ,,,,."''"'rozjem-
czego b,1dł. przedlo:i.,J gll do rozpalr1.c11ia Radzie. ZgadzaFl s1~ oni równici n<1 to, t.e w ,adnym
przypadku nie powinni uciekać się do woJny przed upływem trzech miesięcy od orLcczema
rozjemczego lub s,1dowego albo sprawozdania Rady.
2. Wt ,v~zp.tldch wypadkalh, przewidz,,:mych niniejszym art;, kułem Ol"Leel'enk n·,zjemcze
lub ~owe rmvi11no być wyd&,e w rozsądnym u,isie, zaś ,,p::n,01,:anie Rad, p(,1\1nno być
~PorządV)rlc w ci;wu sześciu nm:w;,ey od dnta ph::Jlożenia Jet ,,pc,JT
Art. 13.1. Członkowie L1g1 zgadzają sic, że w razie gdyby między nimi powstał spór, nadający
się ich zdaniem do rn7-~lrzygniecia rozjemczego lub ~adowego i gdyby spór ten nie mógł być
załatwiony zadowalaj:1co w drodze dyplomalycznej, ,prawa będ1.ie w miej rozciągłości oddana
du zełalwi,,11i,, ",1jcmc.:ego 1111, ,,,id owego.
2. Wśr(,d sp, •rów· nadajqcp h ,1ę w ogóln,,śc, du ro:rstrzyp,nhl n,zjemczeg, htb ,.;,;dnwego,
?najdują SH,: ,c. l.,óre dotycz,1 \\}kbdni trakt(,\\, w,,dkich kwc,IH di.,tyczących prav,., między­
narodowego, .!.porów dotyczących taktów, które, gdyby został}' stw1erdz:onc, stam,\qlyby naru-
szenie zobo1,1,iązań międzynarodowych, w,eszcie spory co do rozmiaru lub natury odszkodowania
naló.nego z tytułu podobnego naruszenia.
3. Spraw;1 zostanie oddana Sta,lemu Tqbunałowi Spn1wiedliwości Międzynarodowej, lub
kaidej inne1 JUry,dykcji lub ,:1d,,"1· który v.-skaż,1 S1n,ny lub kt(;; y n,C'lal przewid1.1,my w uprzed·
mo zawartych pr1.,·z nie ko11wcnq<ich.
4. Czlo,lowK Ligi ,zobow1ąmją się wvkc,n,h· w dobrej ,qc1h· wydane 1.,1,1c/cde i nie
uciekać się do wojny z członkiem Ligi, który się do ou,eczenia zastosuje. W razie nie wyko11ania
orzeczenia Rada zapropo11uje środki, kt\'\rc mają zapewnić mu skuteczrn,ś,'
Art. 14. Radzie powierza sie pr1_yglltowanie proJektu Stałego Trybunału Sprawiedllwd,ci
i\liędzynarndu1wy i pnedsta" 11,rne członkom lip Trybunał ten nvp::trywac hd11c wszystkie
spoty o charaklcr1c międzyn:m,duwym przed, ,.-.rn1c ,nu przez Strony Będzie on 1, ,wr,1c;' wydawał
upiniedorndo,· o v.szy.sdcich ,pPrad1 i s)X'3wad, 1 kl(,rymi zwr{cr :.1t; dutt Rada Jut Zgr,:,madzenie,
Art I 5.1. Jeżeli miedzy członkami I .ig, powstanie spór, który mógłby .,powodować zerwanie
stosunków i jeżeli on nie zostanie 17oddany postępowaniu rozjemczemu lub qdowemu puewi-
dzianemu w art. 13. to członkowie Ligi zgadzają się przedłożyć go Radzie. \V tym celu wys1are7y,
:,by jedna i< S1111n iawiado1:,1!;; ",por:r.e Sek,,,1a,n, r;enemlnep". i..i,\r\wządz, ,,, ..1.,,Jk,eśrodki
\\ celu WS/cd,,1n,nnego l'<)'ip<1lrlii'118 i zbadani., ·,,,,,,u.
2. Sttu,y 11 ,minny w i1101h,;111 najkrót&l'flll c,asie zako:lłw,1k111\ać Sekret.u im•., General-
nemu swoje slanowiska z podaniem dotycuicych sporu faktów i dokument!'iw dowodowych.
Rada może nakazać natychmiastowe ich ogłoszenie.
3. Rada będzie się starała zapewnić zalat1,1,ienie sporu, Jeżeli się to uda, Rada. w miarc jak
uzną to za p,vytt-,zne, oglnc;i rueJstawienic 1,1tan11 faktycznq•,-, nic,zbędne jq,,, wyjaśnienie
1 sposób zaL1!1\1crlia sponi.
4. Je;\•h sp,11 niebędzk 1111,gl L•yćz.alahv11,ny, Radaulozy .1111,d"dowiadom,,,;, 1nblicznej
sprawozdanie, pr,.yjcte jednomyślme albo w1ększośc1ą głosów. z przedstawieniem okolicznoki
sporu orai rozwiązań przez Radę zaleconych. jako naJslu~zniejszych i najodpowiednicJszych
w daneJ sprawie.
5. Kaidy ulnnek Ugi rcprc'tu·i1owany w 1:1.,HL•ic może rć,wnid peidać do publiu.nej '-\iadomo-
,;d przeds1:,w1<.:nic faktycznego swru sporu i w.c wl:,sne wnkbL1
6. Je·2d1 ,prnwozdanie Rdly LQśtanie puyj,;-tc jednomy~lrn, przy czym !'k1,/!\, przed~
stawidcli Stron. nie bierze się w rachubę, to członkowie Ligi zobowiązują ;:;ię 111e uc1ebć się do
wojny ze Slroną, która zaslosuje się do wniosków sprawozdania.
 DOKUMENTY 573

7. Odyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia sprawozdania pr7.ez
wszystkich członków. poza przedstawicielami Stron wiodących spór, 10 członkowie Ligi za-
strzegają sobie prawo działania. jak to uznają za niezbędnie, w obronie prawa i sprawiedliwoki.
8. Jeteli jedna u Stron twierdzi i Rada uzna, te spór dotyczy sprawy. którą prawo miedzy.
narodowe l.OSlawia wyłącznie kompetencji tej Strony. to Rada stwierdzi to w sprawozdaniu. nie
zalecając żadnego rozwiłlZ81lia.
9 .. Rada tooie we wszystkich wypadkach prze\l,idzianych w niniejszym artykule, przedłożyć
spór Zgromadzeniu. Spór musi byt pnedłot.ony ZłJfomadzeniu. o ile jedna ze Stron tego zażąda;
żądanie to powinno być zgłos1nne przed upływem 14 dni od pr,.ekazania sporu Radzie.
10. We wszystkich sprawach przedkładanych Zgromadzeniu przepisy niniejszego artykułu
i art. 12 co do postępowania i uprawnień Rady. stosowai'.: się będą także do postepowania i uprawnień
2.gromadze11ia. Rozumie się. że sprawozdanie Zgromadt..enia, przyjęte p17.ez przedstawicieli
członków Ligi. reprezentowanych w R~zie.. oraz pn.ez \\oięks~ pozosrałych członków Ligi.
w)jąwszy w każdym wypadku p,r:1alsiawicieli Stron, mieć będzie taki sam skutek, jak spawozdanie
Rady, przyjete jednomyślnie przez jej członków, nie będących przedstawicielami Stron.
An. 16. l. Jeżeli.jeden z członków Ligi U<,.-ielca się do wojny wbrew i.obowiązaniom prz)jetym
w art. 12, 13 lub 1s. uważany będzie ipso fac,o. za dopusttzającego się aktu wojennego przeciw
wszystkim członkom Ligi. Ci zobowiązuja sic zerwać z nim natychmiast wszelkie stosunki
handlowe i finansowe, zakazać wsz.ellcićh slosunk6w międz.y swymi obywatelami a ot,ywatelami
państwa, kt6re :złamało Pakt. wreszcie przerwać wszelkie porozumiewanie sii; w sprawach
finansowyd1, handlowych czy o!lObistych między obyWlltelami tego palistwa a obywatelami innych
państw, należących lub nie naletących do Ligi.
2. W podobnym wypadku obowiązkiem Rady bedzie zalecić poszczególnym zainteresowanym
rządom, jakim kontyngentem sił wojskowych, morskich i lot11iczych każdy członek Ligi ma
współdziałać w silach zbrojnych, pr7.emaczonych do tego. aby wymusił poszanowanie 7.0llowiązań
Ligi.
3. Członkowie Ligi zgadzają się nadto udziclać sobie wzajem11ie popan:ia w przeprowadzeniu
t'.arządzeń gospodarczych i fina.nsowych. które będą przedsiębrane na mocy niniejszego artykułu,
aby możfi wie zmniejszyć wynikające z tych zarządz.eti straly i niedogodności. Równiet wspierać
się b;dą wiajemnie w oporze przeciw specjalnym środkom. jakie wobec jedneg0 z nich stosować
będzie pańśtwo. kt6re złamało Pakt. Wreszcie podejmą niezbędne kroki. by ułatwić przej!cie
przez swe terytoria wojskom każdego członka Ligi. biorącego udl.ial we wspólnej akcji. mającej
na cel.u zapewnienie poszanowat1ia 1.0howiąmń Ligi.
4. Kai.dy członek Ligi. który stal się winnym złamania jednego z. zobowiązaft, wynikaj'ących
z tego Paktu, mote być wyldut-"ZOllY z. Ligi. Wykluczenie wymagać będzie jednomyśhtej uchwały
podjętej przez wszystkich poZOSlalych członków Ligi reprezentowanych w Rad.zie.
Art. 17.l. W ixzypadku sponi miedzy dwcma państwami, zkt6rych tylko jedno jea członkiem ligi,
łub tet tadne do niej nie nalety. państwo lub państwa nle nale.tące do Ligi zostaną w celu z.ałalwienia
sporu wezwane do poddama się zd!owią:r.anlom, jakie ciąt.ą na czlonkacłl Ligi na wamnlaldt umanycb
przez Radę. za sprawiedliwe. Jeteli przyjmą to wezwanie, to będą ntialy do nich zastosowante
postanowienia artykułów od 12do 16 z 1.351rze.tęniem zmian, które, Rada uzna za koniecme.
2. Po wysłuchaniu wezwania Rada zarządzi rozpoimanie okoliczno~ sporu i zaproponuje
l.lll'źąd7:CDia, które jej się wydadzll w danym poszczeg6Jnyrn ~ u najskuteczniejsze.
3. Jeżeli pa.listwo wezwane nie zechce w celu zalałwieJlia danego sporli poddać się zobowią­
zani\l członka Ligi i ucieknie się do wojny z członkiem Ligi, natenczas mstaną dol'i zastosowane
przepisy art. 16.
4. Ieteli obie wezwane Strony odm6wi11. poddania się zobowiązaniom ~ka Ligi w celu
uregulowania spotU, to Rada może podjąć wszelkie ~rodki i poczynić wszelkie propoz}'Cje zdolne
zapobiec krokom nieprzyjacielskim i zapewnić rozwiązanie konfliktu.
Art, 18. Każdy traktat lub zobowiązanie nliędzynarodowe, zaciągnięte w przyszłości przez
członka Ligi J;OStanie natychmiast przez Sekretariat zarejestrowane i ogłoszone w możliwie
najkrótszym czasie. żaden z tych traktatów łub zobowiązań międzynarodowych nie uzyska mocy
óbowiątującej. zanim nie romanie zarejestrowany.
574 M!T;DZI' WOJNAMI J9/9-N3';

Art. 19. Zgromadzenie moźe od czasu do czasu proponować członkom Ligi, aby przystąpili
do ponmvncgo zbadania 1raktatów, które nic dają się JUŻ stosować, oraz położenia micdzy-
narodowego, ktorcgodahzc trwanie morłoby ?aJ,'.rozić poko 1nwi świat"
Art. 20. Członko\,ic Ligi uznap, każd) siebie. Pąkt nmi,:1st.y wszystkH
zobowiązania lub porozumienia imer se. me dające się pogodzić z jego bn:micmcm i wbov,1ąwją
się urnczyśde nie zaciagać w przyszłości podobnych.
2. Jeteli k1óry z C?hmhdw Liy1 1,.tiągnąl prted wstąpieniem do 1}'i zobow1,,;ąni11..
d,,H, się po1.'cd11ć z br7rn,rnitm PA 111 powh1iu, l"'s-Z)'IUĆ 111<·1Włoczn, ,,,kl w celu 1wolnitrn;i
się od tych zobowiązań.
Art. 21 Zobowiązania międr.ynarodowc takie, jak traktaty arbitrażowe i porozumiem a regio-
nalne, jak doklryna Monrnc'go, zapewniające utrt.)rflanie pnkcju, nie uważani:: sprzecrn,
z powmowtemmm ninieJ:-it:JćO Paktu.
Art. 22. L Następujące zasady stosują się do kolonii i do terytoriów, które na skutek wo1ny
przestały podlegać zwicrzchnic1wu pańslw, dotychczas nirni rządzących, a które są zamieszkane
p11i:1 ludy, nie 1,!olnc do rząd1.tuia.się ,Jzielnic •t•czególuic trodnyi:h warunk.Hh
n<1\1·1wzesnegn '"lała. .D11hrr,hyl i r11;\\{11 tych lud,,\,. stano,., §więle pn,lannictwn ,.ywilizaq1
i dlatego należy wl.1czyć do niniejszego Paktu ręl.oJmię spełnienia tego posł:mnictwa
2. Najlepszym sposobem urzcczywistrncma w praktyce tej zasady jest powierzenie opieki
nad tymi ludami narodom rozwiniętym, k16re ze w~ględu na swe zasoby. dośw1a<l1.,7:enia I połqże­
nic geograflq.i1e mogą m11skutec2J11t:J wziąć n<.1 siebie odpo" icdzialnośc 1 1..echcą
przyjąć; narody te wykonyw:ilyby opiekę w ch,u:,kkrze mm1da1atiustów .,g1 1 w J(J ,mieniu.
3. Charakter mandatu powinien być różny zależnie od stopnia rozwoju ludu. polot.enia geogra-
fkznego tqytoriurn. jego warunków gospodarczych i wszelkich innych podobnych czynników.
Niekt(11c społeczr,ok1, które nak.i:ały poprz~<lnio do cf:Sarstwa 01omanskiq:P. osiągnęli
taki ,topieli ro,\v,,ju, że is1nienie narod,,w niepodlegl 1d1 mote uznane tym.czasowo.
pod warunkiem, że rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją aż do chwili,
kiedy się staną zdolne do samodzielnych rządów. Życzenia łych społeczności powinny być
w p1e1 wszym u,·dzie wziv1,· pod ro1wag( pny .,,,,,borze m,,rnh1tarius1a 1
Stopie,, 1niwoju, "" k16rym n,:JJdują; się""" ludy, -.,czegól111,<u w Af, . wyma,,,,
aby mandatariusz pqdji!I zarząd terytorium w warunkach, które unicmoi.liwiaJ,IC 1akie naduzyda,
jak handel niewolnikami, bronią i alkoholem zapewnią wolność sumienia i religii, z tymi tylko
ogramczeniiurn, których mnz~ wymagać' um:y.mank porządku publicznq•.<• dobryd1 u~•y~jó.,.
zahrun14 wznosh:nia {orlec. tworzerna baz woj4:ov,ych i morskich oraz \zkolenii, wc1skowef''
mbylców, o ile to nic Jest konieczne ze względów policyjnych lub do ohrony terytorium, wreszcie
zapewnią także innym członkom Ligi równe warunki wymiany i hamllu 2•
W koiicu, są takie terytoria.jak Afryka Polud111nwo-Zacl,r11Jrnai niek1J,1c wyspy !·'dudniowe;2,
Pa,·yl1ku, kl:Or,· ,kurkiem st,,hv, gęsn,k, ,,wcgo zaluJ,11,.nja, nitw1<:Jk;ego ol,d1J1 u,oddakrn;i odogrul
cywili1.aqi, przyległości geograficmcj do terytorium manadat,triusza luh dla mnych powodów. mogłyby
być 17,ądzonc najlepiej pod panowaniem ustaw m,mdatańusza. jako cv.;ść meroz.dzidna Jego lcrytonum,
z za,ru:etenicrn .1ednak wy,zczególrnonyd1 wy„z·1 ),'Wll.l:aflCji interesk ludności tuhykzai.
7. We ws1ystkich łych wypadkach mandatam1sz pow,mcn przedkladąt Rad,,c !'()l'OCZ111
sprawozdania o powierzonych mu terytoriach.
8. Jeżeli granice władzy, nadzoru i zarządu, które ma sprawować mandatariusz nie zostały
ULgodnione t1p11ednio w układzie między c:złonbirni Ligi, /ost,uią one v, p;ii.nie u,.t;,hmt w I(,,.;
dym knkret1P,m wypadl..u p, zez R:ilil,

1 Były 10
mandaty A. do których należały Irak Palestyna. Trnnsjordama (mandaty hryly1skie) oraz Syria
(mandmy fmncuslk)
Byłytó rnan,bty B, ok1mu.1ące leryt.:.rn1. ~ 1unu i ,111,:1,nikt (maud;tr brytyjd.. 1
Togo i l<a,ttet'linu \mandat f,;mcu,ki) ORl7 Un,nd, imaódat LdF11ski}.
Były IO mandaty C, do k16rych należały: Mariany. Karoliny i Wyspy Marhalla (mandat Japońsk,J. Nowa
Gwinea, Nowa Irlan,lia. Nowa Brytania. Nauru i Wyspy Salomona (mandat Australii). Samoa zachoonia
(rnand111 Now,·1 Zd,-,ndii), byk pOSiadk,,;,.; ,:,iemietki, Afry,e p11udni9W<• 1.e11hodniei (11.:,ndal li11ii
P, ,luJ mowo• Afry kai,sl<lej)..
 /X)AI.Afi.NTY

9. Będzie powołana siała komisja, której powier,:y się odbieranie i badanie rocznych sprawo-
zdań mandatariuszy oraz ucfaielcnie Radzie opinii we wszyslkich sprawach związanych z wyko-
11:·m 1em mandtl{6w"'
Art. 2J zastrzeicmcm i z!'odrnc z po!i,!1mowieniam1 konwencp rniędzynarcdowych, .1ui
zawartych. lub zawrzeć się mających, członkowie I .igi:
a} dołożą wszelkich slarań. aby ustamiwić i utrzymać słuszne i ludzkie warunki pracy dla
11,rweyzn. f.11het i dzllu ,:trówno ,1wych wlasHych tnywnąch, j:ck I we wszys1k1ch kraj:,ch,
, l,-~.ąd sit1J::t1;i h stOS111,f I I ,and)Ow1· , przern) ,t..,v,e, oraz 11!11,,a.yć i u1, 1vmać I."' ,111cl,nc w
celu organizacje nuc;dzynarudowc;
b) zobowiązują się zapewmć sprawiedliwe poslępowanie z ludnością tubylczą na lerytoriach,
pu.!!egaNCyd; ich adnm1,s1racji;
c) pow1,u;13ą lid,e U!,'.1,lny ni,Jz(,r nad pornwmieniami ,pr.awie kmllu kobit1tam1 j dzietm,,
handlu opium i innymi szkodliwymi środkami;
d) powierzają Lidze ogólny nadzór nad handlem hronią i amunicją z krajami, w których
kmitrola li:go handlujc,t konie<łzli:, powsz.cdmego duh;;,
e) wyda,.in, niezbed11c zarz.ld?c 111a w cek ?,11x wnienw i utrzym:u"'' WQ(no,,, i k.:,munik:1c1i
0 0

1 tranzytu oraz sprawledhwcgn traktowania handlu wszyslkich czło11ków Ligi, prt.y uym rmum1c
się, ze s,.czcgólnc potrzeby ohsurów zmszczonych ()(ldczas wo_iny 1914-1918 r. będa mu~ialy
wzięte 1xx! uwagę·
f) dot,,;;! ,larań w p<>djęcia k,oków o cl!arakter1,c 1111,dzynarcdc,wym dl,1 7:1p11bieg.in1a
chorobom oraz kh zwnlc7:,nia.
Art. 24. l. Wszystkie biura międzynarodowe, utworzone poprzednio na mocy traktatów
zbiorowych. będą poddane wla<l,:y Ligi (J ile nastąpi na to zgoda Stron, które te traklaty podpisały.
W:-.,yslkie biura rnii;dzynar,,dPwc i ~om1c_1c: dla urq•11luwania międ1y1ia1odowycll,
ti,re z.ostan,, nast{;pstw1c: Ulwo,zonc będą poddane włmJty Ligi.
2. Co się tyczy wszystkich spraw o znaczeniu międzynarodowym, normowanych przez
konwencje ogólne, ale nic poddanych nadzorowi komisji lub biur międzynarodowych, Sekretariat
będzie· uidan,,.· S!rotl i z:i I,•odą R:,dy rrotnadnl , udzieb! 1•,szys1kkll pr,rrmbnyd1
PmtaCji służył w,1, Ilu!. pot1ll'h111 lub 1 1 wiJdaną ,11,1,,4.
3 Rada moi.c postanow11'.:. le wydatki hiur luh komisji, poddanych wlat!1y Ligi, zostaną
zaliczone na poC?et wydatków Sekretariatu.
Art. 25 C1tonkow1c I 1gi zobowi,11.ani popierać. , ub1wiać tworzenie i wsp6ldziałwlic
dohrowolnych należycie ur~,waiłl1onych 0Jgamzac1i .naro<luwych Czern,,nego Krzyh,, mających
za zadanie podniesienie zdrowotności, zapohiegame chorobom i fagodzenić cierpień na ~wieae.
Art. 26. 1. Poprawki do niniejszego Paktu wejdą w życic z chwilą ich ratyfikacji przez
cLłr•nków których pr7,edstawicide two11c, Radę i pizcr więksa1<:,2 tych, klląych pr7,:tl
•1,rn iciele 1ą Zgrom:.,J::enie.
2. Każdemu członkowi l .igi wolno jcsf me przyj<1ć poprawek wprowadzonych do Pnklu,
w którym IO wypadku przestaje on być członkiem L1g1.

ANEKS

L PierwOlni członkowie Ligi Narodów sygnatariusze Traktatu Pokoju:

s;rany :IJ;;dnocwnc i\n,eryki, fklgia, Boli"i,\, Brazyli:;. lmper1urn W, Bntanii, Kanad,;,

t,ustralia, /\tryka Połudmr,wa, Now,1 2.elandia, Indie, C1t111v, KUba. Ekwador, l'ianqa, GrecJ"·
Gwatcnmla, Haili, llcdi.as. Honduras, Wiochy, Japonia. Liberia, Nikaragua, Panama, Pcrn, Polska,
Portugalia, Rumunia. Państwo Serbsko-Kroacko-Slowi:ńskie. Syjam. Czechosłowacja. Urngwaj4.

• Stany ZJednoczonc, Ekwador. Hedzas nie ratyfikowały Traklalu Wersalskiego , nie stały się czlnnkam1
Ligi. Sz.crcg państw wsUUJilO w następnych latach do Ligi (Niemcy i inne państwa zwycięt,one w I wojnie
światowej. krąie b~ltyckie, ZSRR ittl ) niektóre państwa wystąpiły w rót.nych okresach z tigi (Brazylia,
Niemcy. fapońni. Wio, hy ild.).
 1919

Państwa zaproszone do przystąpienia do Paktu:

Argeniyna. Kolumbia., Salwador. Hiszpartia.
Paragwaj, lfol,mdia,. Wenc1ud;1

2. Traktat mi~dzy RSFRR a Niemcami

lł,11>cdl,, 16 kwk1ni,1 l'J22 r.

I-Uli(} NiemH ·,·k,. rcpre1..emowany pr,ez Ministr,, k1c•,zy dr Waltera lfolhenaua, R,;ąd
R, ,~y1skrej Socjnli,1yc1nej Federa:yptJ Republiki Radm·ckiej,. repre1,:1,1c,1 rn,y pu..ez ,m,,:,r1a
Ludowego Cziczerina. zgodzili się na nastcpujące postanowienia:
Art. . l. Obydwa Rz,;1dy zgodne są co do tego, że uregulowanie rozbieiności pomiędzy
Niemcami a Rosyjską Republik,1 Radziecką w z.akresic spraw powstałych w cza.~ic, kiedy państwa
le hyly ze soba ,.i:,riil' woJny. rn1,qpi myśl n::,11/puj,Jlych 1.asad
R 1csti1. Niernwck;: , RSFRR :,rzd:;1i;, ,ie w2aje.1m11c '"bzkodowam,, 1,m",11no Zł;\ sw,·
,jCmle,jak, odywojen,"···'""""owicie1c· ,,,h,kt6rezos1;il) . rząc1ione1,,, "-.h
obywatctnrn na tc1cn1c dzi,dań WOJcnnych w skutek opcraq1 wr,j~kowych, włącz..:\j,1c w h.1 rekwizycje
dokonane na lcl)'tOriurn strony przeciwnej. Ohydwie Strony tak samo zrzekają sic lxhzkoo.,wania za
szkody niewojenne, które ,:os1ały wyrządzone obywatelom jednej Strony wskutek tak zwanych
wyjątkowych ustaw wojenny~h Qia;, aklów przcmc•ry nrganów paf,st,\'nwych drugiej '...unii)'.
h) N ;HUSzone pm" wojny puhJic7rn ,prn\1 ne i Pi}'WalnPpwwne, włącza3,1,: to
:s11rawę losu simb'm handlowych 1..11.al~ rrkachdrugk.i , będaur,,:gulnw:111e
zasadzie wnqcmności.
c) Niemcy i Rosja m.ekaj,1 sic wzajemnie zwrotu wydatków na u1rzymanic jeńców wojennych.
Tak samo R1.,ąd Niemiecki zrzeka sic 7,wrotu wydatków poniesionych na utrzymmiie w Niem-
czech oddziałów Armii Czerwonej. Rz,1d Rosyjski z.rzeka się ze swe.i Strony zwrotu sum
u,yskanych N,emcy ze cp,·,,,d:ll,)' sp~tu wP1,l.,,wego, kt, ""tal przywLn, ,:o
f\' 11.·miec pr:7.u 11,1,,mowane, ,dd11;,ly.
1\,1.2. Nre:,,., ,,1,·kają
sie wynikaj:,, dntychc~:,, stosowt""" , •.1,,w
i zarządzeń RSFRR wobec ohy\.vateli niemieckich i ich praw prywatnych oraz prnw Niemiec
i krajów niemieckich w stosunku do Rosji. a talc,:c rosz.czeń. które wynikają w ogóle z zarządzeń
RSFRR lub jej organów w stosunku do obywalcli niemieckich lub ich praw pr)'Watnych pod
w,11111,kiem, że 11,1d RSt·RR.nie huh1c nisJX,kajllł. ;urnl,,l'"mych n,,,/ucfr mnyćh pańs1v.
Art, 3. Dyplomatyune i konsulurnc s,osunki m,nlry Niemcami a zos1ana mrz,1 k,c,.r
w1.nowiooe. D,)pu,n:zenie kot,,uli,w Jednej i dru;,,1c1 Su,,ny zostanie rntTuloWane w udr;h ,,.m
porozumieniu.
Art. 4. Obydwa Rz.ądy wyra,,tją następnie 1.godc co do tego, ze w zakresie og61ncgo położenia
prawnego obywateli jednej Strony na terytorium drugiej oraz ogólnego uregulowarna w1..ajcmnych
,.tnsunków hwidlowycl, i gospodaroyd, r,t>Winnaobo,1.L1i) wał 1..a.~,,da 11<1iwieks1,ego
inwarna. Zasada m,,1w1ckszcgo upr1.pqkjowania stosuje się do 11r,ywilejów i
RSrRR przymay:: mnc,1 Republice Ił.,u.!1E:ddej lul, p;J,mvu. które pupu,.xlnio SlartO\qJ,, ,,:::ć
4:lad,JWą byłego p:mstwa rosyjskiego.
Art. 5. Obydwa Rz.<}dy będą wzajemnie uwzgledniały w duchu życzliwości potr1.cby gos-
podarcze obydwu krajów. W przypadku zasadniC/,ego uregulowania tego zagadnienia na pław­
czytnie micdzynarodowcj, przeprowadzą tm.e upu..cdnio wymianę pnplądów. R,..ąd Niemiecki
,,i,w1;1dcza gotow,,,,,.:· tniB.I\! swyd, 1,,,,11iwoścf por 1;11, '" , ułatwieni;, ''}k„nlir)i1;1 um,·,w 1,.,e,
u111 ostatnio. durnc,ą,no, firmy J.:ryw,,tne l.Rmier:;,M 1m'. 1rzeć.
AtL 6. Artykuł I punkt bi art1 kul nin1ejs1,egn trakl,,m wejdą chWilą r:c'.J
poz.ostałe postanowienia niniejszego Traktatu wejdą w życie natychmiast.
Sporządzono w dwólh autentycznych cgz.emplan:ach w Rapallo 16 kwietnia 1922 roku.

L. GelhlT!' 1,cd). Prawo. llt.1. n, s

 flOKUMLN H' 577

3. Traktat wzajemnej gwarancj i pomiędzy llelgią, Fnmcją, W. Brytanią,

Włoch:uni i Niemcami (tzw. Pakt R('11sl<i)
Locarno, 16 pa1.dziernika 1925 r.; Londyn, I grudnia I 9:Z5 r.
K.:publiki
Prezyd.:111 R1.eszy Niemieckie j, Jego KrókwsL; Mn<ł Król Belgr,,,t, l'rnzydenL
l<Jt,k-wska Mość Król Ziednocwn eg0 Królestwa 'Wielkiej 131:ytanii i Irlandii
Fr:1ncuskiej, Jego
i Zamorskic h Terytoriów BrytYJskich. Cesarz Indii, Jego Królewsb Mość Kr<,I Wlocl1;
W 1,osn· 01.,spoknjeni,· ż~u..eni.i be/1•ięc1,-ń8lwa i , ,pteki, pr7,1nibjąc,·1•.o n,,,ody. kt61 •,m
przypadło ,.nidć kl,;skc woJny z lat 1914- 1918; s1w1erdzaJ<1C uchylenie
1raktatliw o 1u•u1mli1.acji
Cr\ :to t,yfa
Belgii ., 1.cb1,1c Sobie ~praw,, z tonieuuośc1 zapcwr1icnia pokoju w ::trel i,:. kii,, a
widownią 1.atargów europejskic h;
i pr,~-ńil11ięe1 w ,,·,wnyn, Stopniu lyczrnien1 dllllia w,1yslk1m z;1Jntercso·,,·e1ny1n mqcan;two m
porlp1suiącym dodatkowy ch gwarancji w ramach Paktu [ .igi Narodów
i traktatów będących
pomii;dzy mmi v, mocy;
p,1";mowili 1awcd w 1ym, c;IU trakt.:il i wyznaczyli swymi pełnomocnikumi, mianowicie ;

[nast~puJą nazwiska pełnómocmkówJ, któn:y po wymiame swycłl p,.--łnomOCnictw, uznanych

za
d, ,re ,,. O;ilety1v i fr,mrie 1•,ys1,.,wio1w, zi•odzili sk oo 1111•,Cępującc po51,rno11 icni:,·
sposóh
Art. I Wysokie umawiaj,1ce s,ę Slmlly poręc,aJą oddzielmt i wszystkie h1r,mc, w
Uc;l~Jony w:n,-,stępującnh a1 lyk11L11.'h, u~n1an1c sta1usquu re, 1100:,lnegu wy,,ikaJ,;c
eg,,, g111J1IC
pomi,;d1.y Niemcami a Belgią i pomiędzy Niemcami a Francją, rn:az nietykalności
powyi-~zych
w Wersalu
gr„nic, tdkja\-, zostały une OkreślPne przez i wy}:onaniu Trakt,rtu Pnkoj\l podp, s.'Qle/"O
również dochowani a postanowie ń artykułów 42 i 43 wymienion ego
dnia 28 czerwca 1919 r .Jak
Traktatu, dotycn1cego streiy zdcmilk,ry/(n1and.
:
Ali 2. Nil'mcy i ,Belgia jak równie; Niemcy i Francja zobowi.izujij sii; wzajemnie nie JJ(z.ed.~ichnić
ohustronnie żadneJ napaści lub m1Ja1du ani rne ucieka( s11,: ohuśtrorn\ie w żadnym ttypadku
do wojny.
Jedna1<;,-,1voż. posLnowic,nie nie ma 1astn,owan ja. gdy i<lzie c:
u
I. Wykooanie prawa obr<Jny koniecznej, tj gdy trzeba przeciwstawić się pogwakeni
1 pr1.t:eiwko all 1 kulom
wł ·,owi,u.ani;1 1.av,,,rte1,'c> w popm·dnrn1 u,1rpie .,lbo p.,wnemu 11ykrneżeni1
42 i 43 w~pomniancgo TraklalL1 Wersalskie go, gdy takie wykroc1en ie ~tanowi akt nie sprowoko-
,,wanc·1. llh1ja
w"nej llilflflo'.,, i gdy, ,10bel na:,rom-"!z.ern,, sil zb."'1ny, 11 w .rrc.l"· uhnil,1.,F)'1
nnt:,chrniąstowa jc·~t koniecma;
2. O akcję w zastosowan iu artykułu I f, Paktu L,gi N11rod(1\t;
3. akcję na skmek d::cyzji pow1jętej przez 2!,'rornadzc nie lub Rade
Ligi Narodów, albo
w zastosowan iu artykułu 15 ust. 7 Paktu Ligi Narodów, potl warunkiem , "/'-' w
tym u~talnim
ak(ja je.si skknJw.-,ną pfleciwkQ 1-"'ństwu, _!,_tóre pierwsze dopuściło .1i,; n;1puści
p:r,ypadku
Art. 3. Biorąc pod uwagi; zohowią1.ani,1, zaciągnii;te wi.aJenmie w artykule 2 nlmejszego
rr:,1talll, Nkrncy, Bekia. n,11z N,emq i Frdncja zohuwią1 ują ,,ę :1:,hitwia( nn dnxhc
pnkojo"ej
bądź. rnd1.aju ~prawy. klóre hy je poróinily i które nic
1 w sposóh nast,;pujący w·szyst kie jakiego
mogtyhy byc rm:.,1rzygdęt,· 1wyUy,11 tryh m d,plo,11,,tyuny,"
wiek
WsLysH.k spr~1wy. co do klól)·ch strony zaprzeczałyby sohie wzajemnie jakiegokol
prawa, bcdą przekazane sęd,dom, do których orzeczeń Strony t.0bowiązu1ą s,,; stosow,,.'.
W.s1dk;, inna :,prawab~d zie pizekaz.ana kornisji kcncyliacyjnej. w razie, gdyby rnlatwienie
proponowa ne przez t,; komisję me zostało przez obie Strony przyjęte, sprawa będzie
wniesiona
do Rady Uµi Narcdóv,. orzekai,1ce j na pc,dstawie artykułu 15 Pakll, Liri
h kon-
Tryb stosowania tych metod pokojoweg o z.alatwiania stanov,·i pmxlmiot oddzielnyc
w,.·ncji, podpi.,anyc h 11 dniu dzbicjs,ym .
Art 4, I Jdeh jedna z Wysokich umawiają(ych sic S1ron jest zdarna, iJ.: nastąpiło
lub
2 llmie_ivq;o 1mktc1lU, lub W)kr1,, t.eńw pncdwi." a:n 42, i3
otlbywa sł,; V'lgwalcem e 11nykul11
TraLtatu Wer.,.alskiegn, wniesie e>lla n,1tychrniast 1ę s1sraw<: do R.Jtly Ligi Naroriów.
lub wy-
2. Z chwilą gdy Rada Ligi Narodów stv.-·1erdz1, że nastąpiło takie pogwakrni e
iemoc'l'lfstw a, L1órc podpisały niniejszy 1r,1kMI i .bi.dy
kro,-zenk,, r,mviadumi, 1J1a o '-Ylll niezw!uczn
1iiocarslwu,
z nich wbowią1.uje się pospieszyć w podobnym przypadku nalychmias t z pomocą
pr1.eciwko kwre,riu czyn za<-h.am,ny L05łal wymierzon y.
 578 Mll;DZY WOJNAMI 1919 /9}9
---------- - ----------
raiie gdyby jedna 1 \\'ys,olcich urnawiającyc·h sie .Srnx, d<-\puścila j11wne1c-:, pngwał-
ceoia ar1ykulu lli111ejszegn 1u1kta11,11 alho Jnwnegc, ,•.ykroczer11,, pu,.eciwLo artykułon1 lub43
Traktatu Wersalskiego, bi.de z pozostałych rnocars1w umawiających ~ię już ternz zobowiązuje
sir,: przyjść natychmiast z pomoq Stronie, przeciwko której takie pogwałcenie albo wykroczc11ic
zoswlo \~ymier1u11c. jak t) ro Mo,,Hslwo będz1s.· :,ie moglu przekon.i(, to po,::"alcenie
&anowi ,,kt nie ,prvwokowanc,1 napa.id 1 akcja n;1l) clHniastow,1 ic~t konkc 111". czy tz, 1 1,.,wodu
przekroczenia gra11icy, czy z powodu rozpoczr,:cia działań wojennych. czy leż z powodu na•
gmmadzenin &il zbrojnych w Slrefic zdcmiHtarywwanej Niemniej jednak, Rada I igi Narodów,
do 11,'ll·i w my<I p,11,,grnru 1 11rn;ejszeg,, "' 1d,ułu.,, 1 .,,,ma zosf,1l.1 11iesions1, 1»:oda do w,,,,:, 11no~i
wymk, :,wych<iudu,<Jzeń. \Vy:,d.ie ilf1l<1uuuące się :,1.1u11y zobov.,,i1ująsię v, ;rnJobnym puvpad-
ku zastosować s,e do zalcccn Rady, powziętych jednoglofoie, 11ie licząc głosów przedstawicieli
Stron uwikłanych w działaniach nieprzyjacielskich.
An. 'i, PostanowieDie turykulu 3,ninicjszego T,:,J.1,1tll znąjduj~ ~ię pod p1arancją ,ok1ch
umawi;o,1ącydi _,;1c :,t,oo w .,,x,,,(,b jak podano pon,t<'i
Je1.eh jedno z mocarstw wymienionych w artykule 3 odmawia zaslOS0\1-ania pokojowych
sposobów Zlllatwiania albo uchyla się od wykonania orzeczenia f07jcmczego lub sądowego
i <lopus,cz,1 ~ię f"1.•wa/cema :irt) kulti 2 nini,.·j.,zego n ,1kl,,tu albo ,,.,vk,oi;teni,, I'' :cciwko ,lulom
42 lul, •u Trakt,.11 u \\ ersalsl. "f", bedą "11,iiy 1,asto" ,, .. ,!11ie JlOi' airn .,,,ieriia :11111ułu41111 "'Tzego
traktatu.
W razie gdyby. nie gwałcąc artykułu 2 niniejszego traktalu ani nie wykracz,tiąc przeciwko
artykułom 42 lub 43 Trakmrn \:Vcr~alskiego, jedno z mocarslw wymienionych w artykule
3 01lrn(,wiło za.,10,cwania puto.iowych 'l""obów z.il,11wiania :,lho uchyldu ,1e od \',}konania
oru:u.,,marozjerr,L·,Tgo lub .,ą,lnwego, Strn"a dru,e;i wniesie spn,w,;c do R,,dv, która 2.armp:,n1,1je
jakie środki należy przedsiewziąć; Wysokie umawiajace sic Strony za~tosują ~ie do tych profX.>·
zyqi.
An 1,;_ 1\i$1.anow,enla nim,.1,llgot1al,J,1lu nie u1Jr,lii;~ą prav/u111 , obov.1;1,knm jakie \1ynikaja
dla \Vy~nkich un,:m ,aJącycli są: Stron z Traktatu Wersalskiegt, z pororn1meń dod,Hk,,,•.ych.
whiczając w to układy podpisane w I.ondynie tlni11 30 sierpnia 1924 r. [ ... ]
Spor.l:idzono w Locarno dma szesnaslego pa1:dziemil;a ty~iac d1iewiećscl dwudzieMcgo
piąl,T•· wku 1•

Źródło: L Gelberg (red.), Prowo ., op. c11,, t. 11, s. 267-270,

4. Traktat o wyrzeczeniu wojny !tzw. Pakt Hrianda-Kdlogga)

Paryi. sierpri u I 928 r.
Prezydent Rzeszy Niemieckiej, Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki, Jego Królewska
Mość Król Rdgów, Prct.ydcnl Rcpllhliki Francuskiej Je~o Królewsk,1 Iv!ość Wielkiej Bryt.uiii,
Irlal1<l11 I ierytorn,w 1a,U1ffi<,11.1llJl,Cesa,1 l11dii,Jego i-.1,lewska 1\1;,,fKr(II h.Jeg,, ,·•,m"skl!
Moś·~ Cc,aa Japc1m Prezydrnl HzeczpusrK1l1tej Pobk121, Prezydent Republtk1 C:rechoshw.;1ddej,
Mając głębokie poczucie ch1h1ccgo na nich uroczystego obowiązku rozwijania dobrobytu
ludzkości;
Przd,onani. ze nadeszła cl,wiła przy,,ąpienia do SZCl.Cfc:µo wyrzecL,1r11,; .sie wnjny jako
narz(·d,.i;, ,polityki 11arodoweJ diet utrW,ilc:nu stosu11Um pokoJU" )eh i J)l7)J<Ui!)'cil j1,1rnl'J'ltych
obecnie rnicdzy ich ludami;
W przeświadczeniu, :ie do w,zclkich zmian w ich l.l'Zlljemnyd1 slosunkach powinno się
dą;ż,, yłączni,, f°"''llQCft <,,,i!ków pokn1"W}'Ch i um, zywist, je w 1,1dku i J)O~-"lli, oraz
że J;,.,1,1, Moca"'"" podpbu,Fw,·, któr, odtlld ,;1.11.,10 !iię '",✓,,·, 1 ać·sw,, 3 ,· ,11teresy l!,11,,dowe
uciekając sic do wojny, będzie musiało być pozbawione korzyści tral;talu niniejszego;
Mając nadzieje, ie zachęcone ich przykładem, wszrstkie inne narody świata przyłączą się do
tycłl wysiłków J1111:i,ll\itatn)d1 1 pr.t.ez pu>;;tąpienie T'raktatu 11111iejsze)!u, ,,koro ty,lko tll.yska

' 0~1arccznc podpisanie nastąpiło w Londynie I grudnia 1925 L

t 011 HKh,_ t,hn\\·1~vu_1~1ca udP:-.t~rn11J ~v.·oLJn h1licln korL) '..,li.1111-:..: Jc,~o d(.'broc1:'"1mych p<J~ldJ10\'.]cri
ł.1-..:if\l \'. t..:·L :-.r1~•-'t-1b L:1.fi•d) (:~\\Jltb \\',tll-C ~~\\J:Ja \\-,:"· \',.::-.r,'.dnyn1 '1.V)'ILCCD..'.llll- .'.-,h, V.'C•JHY
1 J~ik~}
n..i1:i;d, 1.i 1..:h pc,l1lyL1 11:u·ud,·1•.'~J.
P~.i~.,l;dtU\"o:h D1v.czcl Tr~1l1.L11ł i v.• tyn1 ._,Ju \\') lli:1c:..·) 11 .1~1ko '.--.\'1<1H.:l1 rx.:łlHHl't"~·1uk{w•. (11:1:·~tqa1_p,
n;11w1,L.1 i l}'IL'i·, pclr.0111<•~:nik(,v. i, 1--ti·,r,:-, pn ,;ik,.,murnk,,wanrn ·-Phi~ ,\,_\,:h pdr.PnH,.:mclY•,
uz11,m:,d1 L,, dul,1<. 1 11 r,.k,yllJ 1c1rrn1,. ,-,}"L:WK•r.r·. 1~Cld1.11i ,1~ 11~, r.,5t~pu1,,cc :,111 kuły:
1\rl l \V1~1)k1t: c11t;:,l\t,,1.:.qtJt.'t'" :-.H; Su,1ny t1\\l,k\.\~'..:/.:.:qa Ul\h..'/'.·i'.......:1t· V.-' lllllelau "\•,t1,ch ludu,..,:./:~-
p.lll.'f'LIJ~I u-._ad· .• 1!111.· \U: 1.h, wojn\ \', t_(IU c.d.tl\\1.ui1.1 11(11,,\' llll\di~·i;;,Jit{h,wvth l v,.y1.',:l;q,( ··,l..,
ll"I 1,1k1! ll.!l/1_'1!/1.- p,1l11.,.t1 11.:11·,d,n·,1 \', '-,\'•)ti \ 1,/:,w111JIJ1I: '-,ll•'-,_llnl,,.\·11
:'\JL ·, \\') ':::ol.fh1... un1,1_\ 1, l._LF~\...\ -..,.11,,; .Stcu11y u111a1:J, 1 c Ldi.il v.;i,11 tk· J 1 ur,lJ l.)·g~.trnL ~, ·_;iy._,1J..1di
"l'll <.•'.\ lub f.c;r.: lik11_,11 be.-'. v. f)!lcdu 11a "lt 1,z,.tu,; Jul· 1•c•c·l:c„J1<.T:1<.·. k1,:,l'. mot2lyb) pc,1, ,t .. -'.-
1111\'.dt.~. 1;1nu. f'l•\ ,11~110 t\yC 1~.\1„iL,lll~~ /.;,1\\.\'lt: tyJl.,(1 1.,·. 1,<•1:t\H.:,1 ~.[.idk-.. )\', pol..<·JV1\\·)<.I,.
1

\JL ··i. T1akl~.t llJIIIL...J~l) l vd:11t_· Ltl)'hl•l)\\;111y p17f•:t \\ J ,.nkH_' rnr~d\VLrq;~LL' ~,l~: :-,.,1H ll) l.'.')'JnL.:
1 1

r:lt'Jll Jl.t 1A•qęp1c 1pndrnc l, \•,•y111ar;a11,m11 n+ kcu1:,l'"lucji l Wt..',1d1,c \\· /,)CH.' J•iH11ii;d1) nimi -.kut11
I\ k(I \\\iys!k1e dPku1~1<.-r1I} r.JI) !1~<1C:-,Jfl<: ✓ lninne /. ,,,anq ,,, Wa~/y11gtnlllc
1·, akt:,, r.111kt'/\. p.,h \\cJd,c,.· " /.) ,·1,· pk \1_1 pr?,·,•.1du,,:, p!tr.l/'.r:d p, -pucdni. 11o-,;nyta111e
1,(\'"11'.\' f;1k dturl·, J,tL dłurp 1q'~I L1..d11c p~t(l/!,:I ,, d\~ p1,\'.~,!J•H 1:1.;,1 don ,','./):'•~rkhł1 r-.1,,, . . ,u:-.h-.
\v-:, ,,,

5. Akt W}konawczy do postanowień Konfcrrncji lmpcrialnyd1 z IIJ26 i 19:~o r.'

i S lalu t W c st rrn m s tcrsk 1)
LP11d) n. I l J:rud111a 193 l r.
\\'n.h. ,.-, lt'fU. Jt dck~.~-u_J Rt.;,~dóv; }q-:,, Kn.'1k\.•.:--k1cJ ~1,1..::,..:1 v. Z1t_•{_h,(1Cl"lH1yrn .Kn\Jc,J\'-·H.:.
\1. l)CłflHLLiUfft K~1r1~>d) \, Z\1, 1"41.Lu ,•\u~lr;lł1J'.':-ktn: \V Dn1n1f'LHrl1 Nt\\\Cj /cł::ndii. \'. l lnl1 P1·.Ju
d111,11-.,,-'\fryl.a1i•Ju:.1, , .. \\'niiąw Far·.,11•,Jc' 111.,111111 i ,,. r,;,., .<."J
1 1':1ndl:ind11. 1::. k(Jnf..:1c:JKJ:1d1
IILl'!.'11,ilH\•,.h ,,dh\lyd1 \'. v;-:_·--.,1111111•.h_·(/{' \\ H(l~,t! l-',111:-k111 !)\-1.lt dlH'\\;;_(\d dv-..·u~~/J{''.{)'111
.r,l'..l)"n, 1 l\·,1..c ,J,K,·.,r.,., <.,1·111 :\,I/J('',Cy111 1,•,,;p1 1l111<.· (1!'f,11 (1\A,d1 ,klbr , w 11c/1.lw w lllilh"-./t ,, •.,,l~·

\', ."•Pf.t\'1\.•/d~u:i;HJ1 1 l)Lh kufllt'lt."Jl...:Jl

[ \~,-"hec tcr•-1, /c JC'.( r:ttTL'-1 '-hL\,zn~~ 1 ,•,l;...:.t.:iw,q ?(•hJ \\:' f•Tnuc \\·Sl\TU do tf~:P aktu ,;;tv,·1(•r<1ZK'.
I'/1•<•IIK'\\a/ K<>n,11:i l<'q ,)111!,,,1<.:111 \1011.c,,ll ,l<•\lc.J.l:}'/~·111<1 ~,l(1nl.c,, Bnt)J,k1,•1 \\',1~'>lnol}
N._-J·Pih'\w I pnr:1L·.v,;11 '.-.~1 011i 1.\-..·1ą1a111 \V~,p{1lnyn1 poddJ.fr•,lv,eni \\' ~.tosunku do Kc,ro1;,y, J4,;St te,
;,·el-•dtk' "./ U\.l(tHP\',lOrl\l :,,yll.:1\'_la ktHJ~:ty lllC)_lfli.~ \',\/)"Stl.trll t.'lłPH~J',\-'.' \V:-,.p~'1IHnl) \V ich \\'1'1lJcnltlj'dl
s(( i ·•U Hk ad:, ;,,.-: V'~-.lvn.d 1,m1;·,L;.1 \'.' U'.~l<t\\ li(· ,lulyc,~-l,CC_I tl~t.\~ :.· p~,l\\ <-~ 1rc,nu lub l} ll~ ialt,ry K_ n:~ h.:\V'.'.l:1t:·_1
h,;dJJt' 1.,1 pr7} vlll,2 11) 111,·.µ.,la i~<•d) I,,r ·•\, n,, Pr·.rlamc-nl.-,._,.. 1•,.:;; 1 :,ll ll·h D, ·,rnw1i'1\,. :;1k 1';11 ·
l.11111-1:111 '/:,c\lJH\1Jt'llcr11 K,,·,1••'·.l\\.1,

! \\o,,)HT li f•!, /,' }1'.'·,1 In l1'li1.h·c I u·-J.11 nv:1011y11, !'-P!'/;JdLu-n l.(HlqJILh'}Jll)ll!, li l~tdll.l
u,1,,11 "· 11d1„1 :J;,1,a 11,1 pff\ ,ił"~c r,,10
l'.uLrnuH w 7Jc·dno.::,011ym Lrt",lc,twt<. rac mu,.<.: bj(
n , ..".u: 1{:111,;tt 11a 1.1dL':11 1c V·. ~f •t 'Il Ll111Ul) ,j: L\ 11n.JL11u,•, Jdki, (' ,-.,. ~·:." Ji'J/, prav,. 1nac;,eJ jak ,u 1.adam'-'·.
j /_a /.fdd:1 lcr•. 1 ["lon1i]!JUlfl,
l \\·nh'l'c ll::fO, /.l' {k, rat1f1L:a:_p. pot\\Je1d/.c111;i 1 \'i.'j1f0\~;1d;,-c111;1 \\ IYl H'. 11HJ:l(q:.,..·"',li / (y-1,:'1
,ktl1,r.K_11 1re 1olu( 11 uclm ,1[un:,, h 1-r1e, w,11 ,1t.nkP11 ':lll' knni c rencie jc,t ko u cen ,c, ab1 Pm b.Hwnl
\\ z,edno . . - ✓-:)ll) 11) Kp\1(-q•_.\'lo,,,' \~'bd1:1 ,;:\', ;-; 11chw;dił i ll:<-;(dllO\V~ł odrt,v,,'H'drn;; LLSl(l\\.('",
1 \\1)h.:c lt.'f(), 1,: n.i rtd~1J11t- i 1;1 l~}J\(~<.i I),Jm!lHltHl K:m;,d) Z\1,,11;?ku 1\ustr;di1.:.~:1,·'1~(1.
l!u1Hrn11!ll Ni,\•,·1 /,·l.1nd11 ! l11LL l'»l11dJ111 .,., ... :\l1vL.,:,,,kw1. \\'11IJ1q ,, l'.,u·,1,,,1 hl.111<l1t I N11.,•,,1
I lcllJLu,d11 llk'J<'dllPkl uliHc p,.,,ilbv„,ly ,ie Pl 11· k, 111 ,1 ·d• ·111 I' I '.11 J;,111u1tu 1, /_1c:d111 ., "•Il) li! J-;1< ,lu,·
tv, ie·,. c..:lu l'<'t,:uh1wa1,1:, \'.y,c-J \\>f'.'nlllldlly<.:h l'.<lfddlll..:ń " ,pn,<'·,b pnd:,1 1 \ 111,,·1 " ni1cieJ'd}'i:t
;[k1~..' J<:.

1 K\·,J:L~'lcu-.:i.~ ln:~'•u 1;~lt1;1 ~,) ~', 1d,11.:-uuk1 1· <.( j R,_.,p,,-11t Kn11kn-'1Kp l1ll'.•l•;t1 v,. ! .n~,~; 1t1r l 1
l hqc,p;1„l,f
\i,f 1, i
 dJah..'.};O V..J\'C 111cchaJ .Jc.?,"o Ni1J1ii{llltT·,1a Kr{lc1;,:--ka tvlo~L' \'.hHJ,q •·,w;.i. 1 [;1 p,H;1d11 1 /.E.:,~l,1
Lonk~v,- f)uchfy.:,,·nv·ch I Ś\\'u:ckicl~ ,,raz { ina n-i /}!rnn1ad?Cff1t'l J-J \'• ,.11--ccnytn f-\:rl;~nH.'fKH' i p, ,\I
jegn r{lV..i"lj,::q, l!:\LlrH)Vd CO r]a\li.'J'Ll_lt'

?~t(u';f'flic• \~'\ rn·:u „ f>rnr,ltti(i/.'C 11

h {Ytn ,Ji U
\\/ tyrn alc1e \\·,·r;:!/cn1c .. Dnrn1nnirn'· cz1~.;,,.:1ii ł-;,ifdy, p11r11t:s,vch lh_~nH11H:'\' ~, ruanc\.vJuc.
l )<,u111:uun K1m;1dy. Z\,1,,•1.~:t<-'~- 1\11:,tnd11'.'.l,1, l lc1nu1u1ri1 Nti\.\l'I Z,:l:tndn, l rn11, l'Plwlr1Hi,H', J\!nL11·1
,1,i, \V„lm· \',11,-,f\,,,, ld:,11d" , l'-J,,,. _, l-11„dl.11.dą

7
V/4· ·. ,r;,,_\'.. - u.,·fl!lt', H( iH• i:/01, 1, }; pr:r P1.tiL,1.u,·t1t {Jj N!:ina11:.1
L Akt l 1865 L, dot)cnic:y "-Uill<J,;r1 "'taw ~c,k1nrnlryd1. llh' 1,ędne rm:d ·1:"t(,,,,wania dP
t.,hlll<'J w,tal\'), _ udi'.\ aloncJ pr1cz L1riameirt 1cdnego I Dnm1n(\\,, I"' wydarm- nm1e1sNp,' ;r~.f 11
2. Żadr,a ushma arn ?adne pcs1anm,1eme Ft~1e1kdw1c~ usl,I'\}". uch•-llkm:J prlCL f"!ularn~nt
l.J6regc-~ I f)a,.1n1i1u{1\\ pt~ v,yd:trtlit UH1!t:;4~/efP aktu, flH~ l\rd;~ 11./!l;;lil.~ /d l!Jc'.\\:~-(/,li\,; łut· l1Le
•~~uh:1:lth. ' 11., '"'' pc,d..;t.init· /t.' \; 1 ł 1 ew ',p:1,_c/lit· ,111r,1nl·1n :,11f-•h·hki1·1. alh1 l j'l)\ftnH.1\\ w111,11111
1.1LH.'f-''I.' h;1d1 l•h.'CIH'f( l11h pi.1\'~iłq_'i ;1},1u P;1rL.-ti 1 h ..'lllll "/wd11{ 1C/~·,,n•r•· E1t.1k\l\\lL .dht1
/ j,:lh.u!lkPhv1ek n1:tp111rt~ldlt'.UICn1 .. rr1.q~1:--cn1 lub /Hfl~Jdl-..~Jln..~tl), \ ,yda11yJ11 1 !lH lllul:}- l,t~.1,;-'f~•
aktu. puy l'/j n parlamcnl DomHHLm tvdnc 1d;idn 3 udiyllć łut, nmemć bvdy taki ;,~.t,
rozpor,,1d,cml'. pr:.r1..T1ts Int, 1.(.1r.n1d1.c111t\ ci ile -1.-111l ~,tanpv. 'll et\:~(· ·.. y:-.:h-n11l pnt\\F1t.:pt 1 it'}~tJ
Durn11m,nt

."I.
\Vłaff.=:,: usfnH'ndt.a~·c::_l,' } 1urll.uncnfu lJunll,uunt n10 .t· sicga/ l'o..:_·.(. ftpu i1.. nto1itu,J
Nlnit"i~:t', m o..,\.viadcza
1 st:_tr1n•,•.v1. i'...t P;-J.rL.1nw11t
:-Jt;'.' r)\1f!llf111.u11 v, pt'.ln1 ·., tm1ny Jt">,f ;.:i. vd;-t\~;a(
u,t;t\\'\ z dtiabmrm s1~fi!_lącym p07ll J~gc, tcr,tnn1Jm.

l'nrhmu n! /1, drr,11 ,-,,nc1:1, A ,ni, ,\(i1 n nu,,-·,,. t, \·,/na, ,u li.'duHT ,fli1 I J1,u1u1u11.r. lr!J.,. :i! 1, 1:n 1'1;tf 1 1;

Żr,jen akl Parlams:·r,!U Z_1cdcm:7, •nep, KróLl"'· ! ,,-a. 11dn, alP11v r• "vtl:m,., "'"'"""-!"" ,J.tu,
11ie h!,,".dtic ruzuągal ~Ję ;tiu nic Q('LL'.'i1.u~ uv.a1.:.u1y. 1z ffl/Uąc;::a ¾J(; 11a f)Ptniff;un1 Ja~·,_) L:tt;L• ~V~kn1t1
1crawne;,T te,:o D111m1mull, 1• 1k rnc byt" w tvi:1 aJ,clt ''-Yll•Llll\' pc•v,1~d,:1,,r e, ii': t,:, D,irnrmurn
t'?l1.hlłn uctnv:ilern 1 tern aklll 1 ,~·~ 1d71ł, 1 ~Ili;,' ruti'L

:'i
A', ,,nr,·t,·11( łt' r•(,'li,inu·n/{th t/c,l1Jłt!(,::1dl!)'Ch H' ,\'lO,\fffll..N d,.1 Sli. Ihll• hnndlr1wr1;,
Nh' ud1ył'Lif<jL' li{\\',\/('( łl11c,\u r{ 1JH lnJrndi l ''•\Lil!{ 1\\ 1t·11 IIJI lh.T,łl'/!l I ,1k1 li. •,1:~. (,.1 ,u:d-..:11 I',~ t
,1nln11,Lt lu.yd,:i,-,(<1 ·,t.id,, ,,! (11 t r I i','-' I, d, ,IH t.,,, \'" 1q·l1.1·1 ll,,1 dh,,,, cJ.
lli}dtu.:~ld r-;-1,1!<1 I
p,,wi1111y b}c rn1.u1111:me ,\- t)m dnd111, l.e powc-1,mie ,H;' ,, nkh na wradzc· u~rnv,-n'.,1nn,·
r,,_>stadło~, 1 bi) l}J'k,,·h nie ohe1nrn.1<: l':H!arnc:nln D,,mrnmrn

Kon11 t.lcncju Far/01,u.'ntl;a· dounn,ona!nrch

1 li' _,.;1os1mku de r, ,J"J.rtJJal.;i,· i\,hnr,•·l,'/,·_. /r
N lt' ud1:i b1aj:;c pu,, 'tc:chn;,śu poJ't trdf1Kli P'- ,.,t,!I '"" 11'1'· 11ł! 1 1t'l'-'l'f'" ;,k111. •,C'kqa ,·1",·:,11 ;;
<11.!11 1 r l!N!1, dnty,,:1«-F" h-lomalr,1li1 'l1ybu11al11w Adnu1,1h,_11, (l\01,, ,.,Kia .. thv ,,,d.ti,1:-
nst;iw\ hyfy /;t•,lr;,- ,-, •Il<' wlad1y dy,\,.,-, 1<>11al1 q l,T,, I<, r."iln\\k rq l\h,,<. r all,,, ,,t\'. 1n ;1!) kL11 ,11Ji<,
zawit',t,IJ<Jc..il, .i;1k 1\,11'111<'1. ,ekcJa ~11'-dm<t kl!C• ak!u_ 1ą.Ja1,,G, 1.:1[\\lCnJzerna J'flC/ kgn Krnk•,1·,,hi
!',-fo(c w Rad11t'. \\,n:lkicll pucp1,,j,,, ,.:1Jcwych, !Cł-'.ului,1cyc:h ln·t, poslęl'(,v, hl11d J pt, ,ccdun
ł({1lnnialnych Trv!,un;,k,w J\dr•·,ir:ilit_jr, pm1 mnv. , ,d eh, iii ''· )d.tl'1<1 k).'t' :,l.t, .. 1•uc·•,f;1(- ch,m 1;,-
zywa( we "'1.v,lf.ich Donm11;,ch.
 DOAI Mf.NTY 58

7,
Lw howani,· mocy odnwfwn:h. si( Brytyjskiej Ameryki A~łnocnej za,tosow,11,i,
r,go aktu Kant1,/1
1'-'ic w mmeJszym akcie hic może hyć rnzumiane Jako powoduj,1cc uchylenie, pop111.wkę lub
zmianę aktów z okresu od 1867 do 1930 r_, odnoszących się tło Bry1yjskiej Ameryki Północnej,
ani też do jakiego bądź ro1,p{)rządzeni ,1, poe1°isu lub 1arządzcnia, wydanych na ich podstawie
l'ostililo,x,,·rna sekc11 drugiej niflH'l"<.'i,O akt" i" •1>inny być ,I< 1sowa11<: , k, lllitaw, w.,, bnychp,
którą b,;,l/, :; prowi,,, 1, Kanad,,,., dok,,,,,,,,,encji ustaw,,d:mczych prowim 11
3. Zakres władzy, prqznany pr,.a. ninieJszy akl Parlamentowi Kanady albo wladwm ustawmlaw-
czyrn prowinCJi. powinien być ograniczony do uchwalania ustaw odnos,-;ących się do spraw.
wchodll;<vch w zakre;; kompe1rnq1 Parla1nemu Kamtd')' lub odpów1eduio wkd1 11,.tawodaw
q:.ych pr,,w,ncjj,
[ ... ]

6. Przemówienie prezydenta Franklina D. Roosevelta:

Polityka Dobrego Sąsiedztwa
Was1yngton. 12 kwietrn.a l ')33 r.
Mam wielką przyjemność uczestniczy[ w obchodach Dma Panamerykańskiego I przekazać
br.tterskic pozdrowienia naszym siostrzanym republikom ameryka(1skim w imieniu narodu Stanów
Zjl:dnoczonycb. ObchPJy Dnia Pai1amcrykańs~jcgc, w tym budynku, puSwi,;cooe mi,d,.ynarQ(lowcj
wspflpracy I dobrej omacza11t redno~,: myśli i cch'ow po~<,d 11arodów 1•:'\łkuli. :Szi
manifcstaqą wspólnych 1deał6w wzaJemnej pomocy, zruzum1enia i solldamoki duduAvej.
Nasuwa się myśl, że tegn dnia uwaga wszystkich obywateli dwudziestu jeden republik
,i,mcryki się n:i m,pólnych 1,1wiązani:.1ch hiMoryc,nych, kulturowych, ekonomicznych
, ,.,łeczn)'< l.16rełac1:1 wS.tysll.1<.· 1111TQ(fy. W1,1'i',Jne id,,:dv, ,pójnoś'> i11łl·resów,. w1111 zduci,crn
współpracy, prowadz[1 do zn,:zumiern.,, ;i:e dob,,,hyr Jcdnegu 11.:,rodu 'nlc-1.y wdu1,,,1, ~topniu ,,,I
dobrobytu jego sąsiadów. Na tych właśnie podstawach zbudowany Jest panamerykanizm.
Obchody upamię1niaj,1 ruch. oparty na polityce brntcrskiej współpracy. W moim inaugurncyj-
przem,,w1ei1Ju W)i~uilcm s1w,cnl1cnie, z;,: mógłbym .. poświecić cen naród puhtycedobrcgo
';ą'lcdztwa ,,pad, kt<,r, respektuJc samego s,d"e tym samym respektu1c prawa mnyrh-sąsiad,
który pr1.estrzega swoich zobowiązań i szanuje nienaruszalność wewnętunych postanowień,
prz.est!7.ega również zobowiązań wobec sąsiadów świma",
Nigdy znac1,,nir słów ,,dnhrc sąsiedt.twn'' nie tak manifestowąw: w ,tosunbch
1111 1,dzynan,d,,wych. Nątly wc:1.dmq 1sl'lael:I\ i ,izyki :-.:1S1t"dzkieJ '""l''1lprncy, w,· ,,szysfkld,
formacl1 działalności ludzkicJ, me były tak widoczne. 1ak są po~ll7.egane dzisiaj. Podstawowe
wartości prawdziwego panamerykanizmu muszą byC takie jak le, klóre stanowią n dobrym
:-.,,s,edztwk," :,zczególrne wzajemne 1rnzumicnie r,rowad1:,ice dożycz!iwqoceny innych. Tylko
ten spost',h możemy mieć nadzicy;, na zbu<l<,wanie systemu, którego kamieniem m;gi.elnytn
zaufanie, przyjaźń i dobra wola. W tym duchu narody wszystkich republik na n,;szym kontynencie
zae1.ynaJą rozumieć fakt, 2:e Doktryna Monrne. o której wiele si,;: pisze i mówi od ponad wieku,
skierow;:n,, na ulr,yma11ie .niepudleglości na1od6w kontynentu, Jej edcm był,, i ie,t zapobic-
,:::rn<i przei,;na. wjakik,,lwieksp;,,i,h, kontroli 1ic1t! ,ccytorium tc1półkul, prl.e::zinne 11Jcamecyka1,,
kie siły. Rarrnę w ramię z panamerykańską doktryną samoobrony lwntyncntalńcj narody republik
amerykaihkich cora1, bardziej mzumiej,i. , upływem lat, że każda niepodległa republika musi
u,m,ć. niepc1 dkglość wvy,tkj(:h innych republik. Każdy l 11<1, musi .rnzwijać się poprzez post1T
q·,, ili:r.acji d, Nobytu 'P' ,lec:zne,gu, me prze1 ntll,r terytnm1m kosztem ialdegokolmck sąsitH.!a.
[.,.J
Wasz i mój amerykanizm musi być strukturą zbudowaną na zaufaniu, scementowaną przez
r,1;1yjałń, t11·,rn uznaje Jedynie rówunsć i bniteist,.,o Odnajduje swoje źródło i 1stn1cnie w 5el:Cach
i zam1c,Lk11je w .. <w,,;tyni ich mtl'lektu''.
 J l·~tl..·1 n zadc·\\ olr ,ny. ,~~ n1( ifk n1 1:vy1:•łc1r..1 ~: 1CJ n~·~\ 1cirl( 1.cr11c· d:-J \\ r1:~. ~1 .d1:J\\ 1~1 P:.mc \\ Jt.\
uk,1·ko1\ ,c l'.r>rzqlh: t:111i Pm;,,nin) k,,foi--1q, jK•rne11 c"sI pr-,c;l! 7cpam ! '1'1<; J.lku l'cLr<_,ś1cth11 "') 1a;
cl11d1,_,,,,_1 ,1cdnu~c1 1\i::,_T, k ·1 r, 11b(rne \\ labe_1 _1ednc~c·1_ ktt•r:. rn,_>1 1--y,· ,ilnJ w ,,,.r,,d,
p~Kh.Lnv~·11.. h, !udLk,,;c pov.-1nna pt ~c.,zuk1 \\ al v.·:1 c!\'.\-iv, \', pły\\ ;11;;1..}·... 11 1:;; :--Ld-,dnt ,;~l wt,pc·,k:,L ,..,nl..'.: 'P
,1·, 121a.

7. l\lil,'dz:,,·amcrJkariska Konfr1Tncja w spnn\ie umocnienia pokoju.

lkklHracja Zasad Solidanio;ci i '\\sp61prnc:,- l\li1,:dzymmT)'km'1skkj
RL:crin,. ;\IJ,"S_ 21 J.'Ylllifllil. ]•)_il' r
l<ządy rq,u!·hk :a11,-ryk.1•i,J,id1
[urru;: u~td(\, t,1;-11, \\~1n"i!Jlc 1dc-';1ły f't1l,'.Pi 1 \JH:\\\'1l'd
Z\v~uy\l,~,1,y. h: L1c1y JL' d ...~11H1t1;·1lyc1x1~l
I 1wPści, 1n.:1cn1 h-':sfn\Y,1.nc \\ uk łncfrlch I kr•rHVl'lT 1:1cl, 1~c-dp1:-~fHl\ l h v,; celu qwor!f•n,~1 ,\fr,1 .r1, :.H:n1. I\
k.11·1~.~-il'J(i \.\'\lt 1n11 11nH·J/;lFht',:_~, (h' /;ult1•\\'.111r;1 11:,k;ql \\'·1•:11\·,::l1n·;11:1 ,r;1k;1i,: \1,1·111\- 1111q.,1
li\ 1,!d1Ll i:,11111,iJHJl•,·,1•t1 1,,/\',;(qll IL.1ii.l111 nnrdt\ l\lllli l u Il ;)'.llll.il li k11i1111:d11\1 !· I
Ze f\1:nan1cr\~_,uuzrn. ! ; pr/{.'·L kk)r:, ruLlH1Hc t-1ę n1uc~~lna unlt:· v. ·~L_yslkl\J1 r:;rubhk arner}kzth
~J,h„h \\ uhnJ-llil· 1d~ v.;~p(J!nyd1 1nl'-·rc~(iv, \)p;1r!;i n;-1 n;1J\\uJ;_...,/l'.11np1i1v·C:111.J\'.ii(,.:..u 1 \\/~q,..;11myrn
'.::.L-~H.:untu d!a ~\\'UJl'l ;Hnr,rwulli, n1e1ale1nr,~:.c1 1 .-:;v:·c+c,dr t'~'.O 1 ff1?Wn_1u ..-.-~ rn;1/.-1 d-t::akbrr1t !Il 1;·,~.. ~u'
a111e:::.,},::1tl:s~lf·gci JllH,'d..-yn;1rud(<\\'q_ t,, t'l'fl/
11rn\\,:t 1

Ze Lnn1c,___znyn1.ic:-.-t u;\'.-ą·,.'--:·nH Dis"dJ t1rnl'ryk~1r12ik1cf :-_,ulld;lJT1u~1;1 W(: \\,\,J\':-~k1Ll1 ~-c\nl 1kt1.u.:I·

pnia~ i,r;I') 11,,m:1lmd. [. I
Kon feretll 1a nm;-d7 1 ::rncr)'knf1, b w 1- pr:1w1c ,, mu-,'ll lll'I" 1-._,k, -1 u
O~\\-IADCZA:
Że !lctl\ld) :•rne,:, Lm,l-..1e, \\'l(Till' ,I\T•Hll icpuhlikaw-.kim il',!) \UCJl'ill, r:uU„rnu1,; '" (-'I<) ;J:,
,tdutn;1 \\(•lr,(i\l· p1av,r'.;1, l\4.·/\\,Ht1n~.r1\',} ::1~1\,:1mck dla .1dl\\c1cr:11:J.<•-E p1.11hh-r11\-. 1 i:----1111<..111:1
\\' ..,11t'·,l1w•ł) dc1n;J.1;1i}i n1L'I \'. , ,d,·1 /\r1H·1y1.t
-l /i• t„11dy ,iLI ,i'H•/;\r \ 11.PU-"/Cl1H'fl1 jl(<Li1i11 :\11'1._'l\~.1 d(1jy\ /} \'. .',/\',fkh !1 \\1'11(:l,:'.Jłl\/\ I ~-:11,k:'(t

z c.:► ::ubn~t. i u~pr:1\\1cfBn.\'18. w~:,,·t1ęne

prnrechlr} k(inAil!:H. 'JJne_1. 1gndr11e I K\•l1\\'l'l1l'JiJ v. s.:pra
WH' utr.L}]lli:Hli~L urnocnifr!!H i U.::tEH1( 1 \.\ieniri tiC,t~-)iU przyj{..'L; rJ~j ninH.'')~Zł.'J kunftT1.Tll_l!- ,·,r;tl
3 '/~ nZ!stt;pu.J;;icc 1.~1sad) akt..:cr\lov, ;,-1iK' '.::!tł prZi..'l \\~p{>lnut<: tUlrt''fh'J\\. a1neryLa{~t1cl:
1;i) Z:1,,,11 pudh,_1óv lć1\tnnal11)th I I'-' krn1~el,\vcl1cJL me111.n.n,:inc nd!'•)lkt-,1,· tcr)l\\n.::,1yd1
u7.ysk:.:u-iyLh -dJY\S(t }1rzu1HJ'-.:}.
{h) P11!t._•111enlt' JnhTV>lTLjt p;-1(1::-i! V1 ~·I \\ \'. L:V:f\{;! 11nt hJ1 IC\Ji;n,J1 :tnt ,:.,pnn-·v y lt)l)'C"~(l pali~~,\\ :.1
{\. ) l rn1;11 Lrc 7:l nic lc_L:alnc (,l i~t~'~ ,nJi_' :;il :i /( ,i \lf\', 1i Jl; ,{i 1i11cu 1~11\', ! ,__ h, t r~ t/ 1

;dJ \\·--.1~,,•,l~1v :--,p\\J.':- 1 kur,lnH',l'l"I'-· n11t,-diy n:1n,:L1rn1 :1111c·nk:·,i'1-~~11111. 111l·/;1li·1rnl l,d rl li

lil;11<1Ltct'.I \./)' ~l.'i1CI.), l\\'LL1 .1u/.\\J~tL) \'-dlJ!.. Jld dEH._'.Lt hc,11t)'iJ.i·,..Jl„ .111t~. l,,,_.p(_•''-dt11.. L,1 1

a1i"nt1:1Ju bąrb-; ~117E.7 ndv.-ołai11c ~1\' dri ?a:):-,d ,s;p18\V1edli\\Ti(,c1 n1it;d1yn:tJ()(k'.\\"t:'!

K l kład o llil'agresji mi\'{17}' Niemcami i :t:nią:71dem Rmbicckim

(ł:tw. P:1kt Rihlwntn.p-l\Tołotow)
i\ 1(,,1.11·;1 7 l \li lJllll;, l'H'( I

1{7;,gJ Z.")RR i H7t1d T\Ja:11Hcl·k1 k1t'l'LlJ;W ~1<; pr~igmcrnf'ff1 ulnvaiun:-1 .s;pr~1\', y rxJkt 1u 1 n;.ąd1-y
ZSRR I Nll· mc;_1rrn ur~i7 \\ ychnd7 (1l 7 pudq;i-.snv. )-•:h 1ałn.1·e·(1 pcik( u u neutra Inu~'- 1. n.1 ,i...·anc .~·:n
111kc:,.y /.SR.I< t N1c·rnc,11:11 I\ k11•il'(1111J :c12(, 1 v.yr;wly ;_~utk r·;: na:,tq,u_1:1,.c: pun,1um1c:rne
1\11 J. (_)bi,· um;,v-1,-qą~,- ,1~ Strun} Luhc11 ll;lUJl: -li<;, Je, P'-"'"!r;ym,u1tn 'il~ od W~7e!L ,·1
prn„llH:Ly, {id \',;-,1i.:l~.h..'li .1~((\\ arresj1] \ 1,,:-,i.1..l~,1 ... li ll;!pd::(.J \\L,_' \\·lilJl'fHll}\..li :-,1,i,,'s(Hlłs.ac.il ,,-,1\\\\;••i
ocldnvln1e. _1:Jk 1 Li_t.7nK~ J 1nnyn'.1 p.:ih~JWIHJP.
 ,\rl U \V 1:rr,y1x1'-~l:u. fd:,. 1cdr\d l 1:rrta\4.J;_;F;cych :-,ą Stron ~larne 'I',.' (1b1chh:•r.' d11ałar")
\\t"fjt'llll_)l'II /.l: ~-l!PL) p:ti'1•;l\\':1 11·1,l~C,v~1 c. dcur;1 lilll,l\ 1,1;q;1;_',i "-1:; Strvrrn lll(.' ,,ta/t' lt'Tilll pari:--.1\Vll
r~ ip;u~ ! d \\ ,ad rlq J-orrn1 e-
t\![ !li R1,1,!y Ob)lh,u uma1,Jd1,1c:,l·!1 ,1,· \tn:•n pOl.t:•ol,:n,1" p1Ly~Llo,:.1 we \I u11ei:·.nyrn
k<:•111-11,;1,· dla kr•11,ulli11JJ w :.l'I,; 111.,:1,11;1:;;rc rnfPlllll'\\'illll<l ~-1,· 1v """t'~•!!.td1, slol},"l'.,t,")'L"h 1tl1
...,,,:.pt1h1ych lfller~_•q',\l,
/\i! f\ 7,1,)11,l / 111,1.1\\1.q;,,'~ ł1 '•dr ~llllll Im \l,,1·/(lll;" 11,111,du \\' ,,J,1111ti1l\o.H"k IIJ~r111··ll\\;1!11l1
1\,111• 11:x ~ltd i' lę/lW-'...;h·•IH1t· !11b 1~~·\1l·ih11~1 11 ·:l •kHTl11,v;ir:l ~,(/lT!\":tl• ilri1,1•1t·1 .\lltHll('

/\r: \ \\' 1;t,/H 1·,,·\\·',l<lllL! '•l"'l'r,;1\', luli k1 1nli1th1\\ !li!(;d/,y u11101,,1,1111.:..yn11 \I\' ~lr1>1L11111

,,. \•J'ld',,id, tq•,· lu!, ir.mT•' ,o,l,.,,11, (,bi, S1wn> b,;d,1 H11s1r1H'-'{; 1c ~li\";- fur, tPnrl1l,I) "Yl;1Lm1t:
pr,,:1 J'll';J.c/r.;, wy1n;,w,, l'('1.:L1d"1' alh, w rc:/Je p, 1tr1d··) ru,·1 wt.uu,1,,e111c k, 1mis11 db
l!h g11l,;)\ :;1111(i kl1fdi1t11·
1

An \'\ PaU ntn".t·J) 1.<>'.l:\J<' /.t,"[111) 11.1 !at dI1c,11·i ..s t,m. ho de 1,:dn.i L ur11;1111a1ą,·}Th
,1, '.:,1n:;n me 1,)pC•\11,· go nard. prz::d upt•,\1cm t,-rm11111, lc·n:un tl]tlc'\ ohuw1azt1JZ1Cf·J h\211 pakm
111•,,,i,,ć ,,11,' h;dnc ..:;, pucdlu1ony ,;ul('lllal:,,1111, n;i mt',l"J)ll<: p1<;<'. !,1;,
:\n. \'li 1',1lt r1111c1•,1y l'·"ll,;•.1 1.11\l1l,l!')I 1• nu,1lm1<· 1L,1Jkw1•-11111 t·11n;1Llt" \\\1111,m,1
d,.J 11111c1J1;\1. !dl\i1~.,rc)J1t}\l1 fll"i\'.11111,, Ji,i·,l;H,h •,•, fh·r!tHH' l':1i,1 \\,_-IH,d11 \'. /)Cl:· l:h /\'.h1;·/.1t!t
r1(. 1t ~· 11 fd 1\1,.,,,1,11
.j

;:,r•• r1:1dlnny 1\ d1•,,d1 "1',pn.,lach 1•, .1uvkal"li rusyplrn;, rnc-rn1e1.kHL 1,- f,l,:,,kv.-,c, 23 sin•·
fllll,\ J<,:'\11 l

Z nka1p l='"dpi,,,11,1,1 !'aklll ,, rnc;igr,·,p nu~·dl:, R1c,1,1 l\1<·1cm·,·L; <1 7wi:11l1ern S1,.·j;ilisl)<'l·
11y1.! Rcp11!.·lik R,1J1.tccł,td1111/<'I p,.1dpis,m1 pdr,,,nw1.mcy ,,hy1!11·u S1mr. p1lfll,l)h 1, .k,~lc poutnq
r,,/.1m,1',rl' spawr r.1/) r.ir1uc111a ,,kr 1r.tc1T,,P11 uf·,yd1,u ~tr,,n \\ Lur.J[.'J, W,chr,dm,3 Rcn1lt,1t 1
n1/r1H1\\) ~-;1 rl~P,f'.'(fll_l,1tt··
\\ \'.'\Pi«lkt. li ,.,,,,.,,l111,, 1~illl\C/ll}th p11c,. 1hLl/(l'1 l''I lt"!t'li:id1 11.tl:.·j,;t\l."il d,•, 11,111 .(\\ llil(ll',,1
i\\ Lu 11 1.l·111b1ldt.1, I ~.1t1111<1. i ,,Lv•.:,1 I ll\,·,1_1 p·•lH(i1'J1~1 ;•r:11:n·.t I ih'-'r !·\_-dni 1,11.1/;·111 f'!ólHH'<!

skt it.lc'll"al!I', l\ic:l"lt',_" I L.Sł<R Pl/,) IL'J 1•k,11._11 1>b1e :~l!\111) IILlldJ<j hUlllU<.W\\dllll I 1(11)
[~f('I\Clll \V,l11,1.
~ \\' WYJ'i'l!k11 k1vh 1 naln,1-pr,l,1)uny~l1 rr1,,.,lH;v,u'1 11a k1..:nad1 1.,,k;ą..:yd. cu h•bk1, sfe,:,
,mcrc„t,w N1u:·1tt"C I ZSRR ?.<danq rn7r:ramc1c1nc w prl)r>hn:n,u ,H.ctu1 lmu 1a:,L Na1<,J.
\V"ly , Sam:
Kw,:,,ti-1, ,t) ui\;;r<:o) r+ydwu Str,·•n p<:1 11·,"'-1 r.<l l•', 1c wyd,t ~1r r,.,.1,1danc t:luyrnamc mcn1kt·
1tl'}'11 pa(i:-.l\;.a p<•I-.J,,ir~_'(1 t"rr;Lt Jak rr:.reb1e~a(' l.\:lLt µr~1nicc ti..:gc, paf\\l\\·;•. nh z0\lm„ dctinHywnie
d11p1cro \V una!·;.' d.d'-f.t".P\' n 1.\\PJU ,y1u;,1 ~i pt'111y~ tJH"J
,..,.,r~;.\1m llil 1

\\,' k inly1n ł'J/)l,,-,1lu {1ha l{1;1d\ fH/V,.11,1 lc11 pnd1h_·1n \\ dn)dn· 1111\1; /Hl'J't 1 p~ 111·1,11Jll!t'1:1.1
·i \\" '·dmc'>tClllll d,' Lun 'P ł'< ,łul 1 JIJC•\I ~ I ,,r, ,n,, r;id11cc·L1 rutlh,·~1~, 1,1'('.]l' L:llnk'Jc'oO\hlnll'
n~••,,at .1l11~1 ~lft'-l1d 1lh.'111Lt, k.1 /{'.ł;i~./.i:l LdL'"1.\ I!) btak pnłit)LIJH.:ro , ... unlt.'n:~... l\\'~llll,·.1 l)-llll lCft'-
Li)flH
1,_1b1e ,,r,,ny Ul'·azać h.ęd;J n1n1e1·;1, pro11,V,I 1,i C,c1,Jc 1.qn)

Źn 1 d·h•· iYlarck N;,Hk,!~-k1 -:rcJ ,1. J--lu!::nu 1), 1•~·.\Zt."cluu, 18/Y- -f.(JQ(,- \~'d,ór tl,.J...1u1u'1;t,,H', \\ ar~.7a\.va
J'!'II, ·· lf,l,l lid
 czwarta
, ,.
GŁO\VNE PRORLE1VIY STOSlJNKO\V
l\lU~DZYNARODO\VYCH
,. \V LATACH
II \VOJNY S\VIA TO\VEJ
 XVI. OD \VOJNY DO POKOJU

1. Stosunki międ1ynanJdo,H~ od września 1939 do czrrwcn 1941

() n,,rnu'\lliJl,!Cl'I :,I<; il)!ll':·,Ji l'd(ll!Cd.lL'l fil\,\!iidP!IIH'·II'.' dl!lb:10.:,d,,1:, l{l' li fVlll;-,

k1HL: Wad;m:1 Ci1L)b1,w~Jdi.:gl, 11 llt'L; 17 wr,:c,ma 1')39L, udU)LUJ,JC inu 11u1;;
rz:idu raL1z1eck1e,~c•. Gło~1la ona. 7e pP111ew,11 par\~two po!sk1c I ici::o rz,-id _1uż laktycz
nil' nic 1-;tniL'F!, wobn: tcgu rz:1d radz1cdd pc,lccd Arm11 CzenHme1 wknk;zyć na
ll'rytorium Pul~ki 1 11 zi,ić pPJ S\, ,,j:1 t 1p1ekę ludnu~ć podmdzL:rna ukrwńskicgr, 1 hia-
k,ru~kicg(>. Arnba~aJor Gr,:, bc-11 ~Jsj odm{mil puyj,;cia tL'j nnr:,,. :-.ta11mvcz11 ~nv1cr-
d1aFIC, ź.L' Polska nadal ist111cjc. a jl:J ;u-mi.i 11alczy z napastmL·zymi \1uj!skarm
niemieck11nL
fok p11.yp,w11na Jacek Śh1\arczyk: ,,Af,ft'~ja ~m1it'ck;1 (1,1,ac,:ila l'ugwalct'nie
I" ,dpi~-,111), 11 i lll\! ,1q;1.t11J<icv, 11 l1ald,1!(,1, 1 pakl.',w d11 u 1 111dn~twnnyd 1: 11akt;1lu
p1>l-.."i"'1L-µ(1 11,i~-d/\ f't,ls,L! ,t J,;.,s,i;1 1 l ik1.im,1, fl"dpi~;11"·1 c1 lh 1n;m·;1 i').1 1 r. \\ Rytlll':
1

paKlu 8namfa • Kdlupga z J. I sierpnia 19:21' r. i prntok0h1 Litwrnc•wa 7 V h:tego

19:2() r: pc lskc-S<:>\,icckiegc, paktu o rneagreSJI z ·_;<; lipni l932 r., na•.tępnie prn,-
1

dh1z11nq,u ck1 _q i:rudrna l 94:, r.: trzech konwencji c, ukreślernu «dclmicji n,1pastmk.1:-,
z I1pca l •)~U r.. :-.formuh,v,am•ch I zaprop(1mm ,mych przez dyplon:acw :SO\\'Icch,1;
Paktu Ligi Narudów 7 2:--; czerwca FJl9. do ktÓIL'j Związd. St>w1ccki wstapił
\I I lJ:\"-J r.; p,,bkn-,nwit>ck.ic_i clcklaracJ! n w7ajcmnych strnunk;,ch z 26 liHr>pad,1

l')rn r" (J Śl11·-,11TT\'"- ]') 1 !1, \, ';ł))

l\:d \\Z!,'.lt,:de111 rra1'd1u111ii,:dzyn,11udu11yi11 b)la lu ,,yluaqa Jp:,ć lllL'l)l'Ul\cL Olł_1
hc,1,icm ZSRR ck•k,,nupc ~1gn:;~j1, nie wypmvh:~Jz1ał dcfactr, wojnv Pobce. stwicrclztl
t) lkc, fe . .fakt) czrne ... przestało 1ui 1~!rneć 17a1ht1\0 pubk1e. Rzr1d pul~k1 niwnie7 me
\\'\Pl\Wil~.lzial w1>1rry napaqnikowt ani 11i,· ~twierdzi! tym samym, 7t' pozo~taJc z 111m
w ;,tam<: \1 cjn) l'vlmhi w pcv, nc ;rnaczcmc. gclyź 1-:rancja I Ang ha. pl,v, o!UJ4C ,-it; na
brak ,tanu \\0Jll\. ni._ zł(•?\ I\ w M<1~k\, ie fonnalnL'p' pwtc,tu, oświaclczajc1c jcd) nic,
il· rnt· ,1,ad1.1j;1 ~i~· 7 r:1d/lvck:1 i11k'1prl·tacj:1 pok,ic111:1 m1,dzv11:m,d,,wq:o Pc,bk1.
I llll:, dt·rn;ul,..:11 y111;1 1111~'dl) nk11p:w_p1 mcrn1,Tk:1 1 r:1dn,·cL1 n 1'11[,,r 1\1:'l"~l,lllil
w~tała w rvl11skwie .:''.'! \,Tzc~nia l 1)_'\9 r. Nasti;:pnie R1bbcntwp ztc,zyl dwuc!nic,w,1
wiz)I<;: \\ J\,li ,,,kwic,. podp1~u14c na J('J zakof\czeme '.'l-: \\'!7.e~rna 1939 r. traktat rnclz1cc-
kt'-l1ll'n1!l:d.J u )łrarncach I pr,yjaźrn. Traktat składa! ~1ę z pi,;;crn krótkich al't) kuló\1,
w J.:tt',1-:; eh \\ yznacz(1m1 „gram ce ~W) eh wzaJcmnych intere½(iw naruuow> eh na tcry-
wnum !)ykgo P,-Hi~t\, a Pobl1cw1'" oraz podkrdlonn. że twouv on p0clst,1w.;: wzą1em-
Gl,ÓV.NE PH.Oli/EMY STOSUiVK()W Mll:.DL'rNARODOW'ICH. ..

I ,NEGA

ZSRn

Tery!Cl!ium ,,. ,_.,, "j)fUz ZSRR

z~ ~adz,,:,'1,:1,,11;.::,c·
o ,grc1ntt.ach i przyji8D1i (2A: IX 19'.~~ r)
Te-reny uLys,c.ane po WOłfln- 7irrowej zgodnie
z fiń:sko-radz~im traktatem pokojO',\o)lfl'-
(12 1111940 r.)
P;,ir'lst.va biłttyck18 zajęt~ w c;t,ę('N1,u 1940 r

-~
łlllkó<Mmll1, ·., "'"··•-1~-fllli•-·

Terl:łriV'f:irzeJśclOwo pod admrnistrac;q lrlewsł.ą

(od 17 )( 1939 r. dO 1/11~40 r.)
-
l~cj prL)JaŹrn . .kd1.s,:. IILl'Cłi t,l)l;::,ch pr11rukuU1\\, J,,L!c'lnnycł~ Ju dJallu, prLL'~Lmd
,.:raniu;:' nicmicd.<·•-rdd,1LCL11~a !uu.; P1,.;:--f\.a·\2\1 1-lut'---.'.:c:·1. a więc barJz1c·j na 11•.d1(1d
11 "1u~rnJ;u do pn,ruknlu c'.uJ:il·;r(1nt·f\' de Paktu ~iblxn1nip--l\l11l11t1111. \\' 1amian za
1<, l\1u1"-'' 1rc·/Y)-'.llPl\:-d) 1e ,.1.. _v1. h inlcre•.,·1w n;, LJ!w1c, !..Jora 11 len ,.p,,~ób ,;,tawrda
:,ie 1.·;1lk1n•,1(·1c ,trd,11•.pt)1,{," /:-,RH
'lcTl'il\ 11:-,d1,,d1c1q l-\,l,k1 flr✓ \t111c,11c d;, /.',Rh: liuyl\ 1il--.Płll .'(Hl 11,ącv km'
1 1,;1,11·. ;11H· 11\1\ ,,dt;i,1 /;c<li11<!1ll:: H1:1i<H1h1,; 1 /;.,l1,,d111;i 1·1,1;1111:1 /,1•,1at1 ,111c·
1, t;,._ 1u,'i(· ,h, 1,c,1n< d,·k1<·1: 1111 1·1\ '>'1111111 1,::1,1\ l\;. 11-., , •.. ,, 1 1.\l<J..: 1 I I ' 1i,1,,11;,d;1

li../.19 1 \\' taki s1,1,,r'1i, agrc•jc 11;c PobJ....c pPdsunww:1! i\loloww: .. I I \\y,q;-,rc7) le
1nl11P l•ly•lc1\\ ill1 :c t;del'lr-rne na PubJ..~- Le ~l;nn) armii r:idHiccl--.icj. a pmem Armii
C1t'J\',(\l'.L'J. h\ ni, nic zo."fd() 1 ll'gl' pd,r:1c.lm·gu pk1du Trakwt11 \\'er~~1lsk1q,:!l,

1_1j:1,1'_l'1' 1 1:L·hl--.u 111L"pubkicł· 1,ar\'d(·v;l,~L·i"_

'/ /l<'lll liiJIIYl tł plic"/ ZSRR dl'p1 rl,·\•,;;1H1 \\ l;illii,LL C/lt'l\'dl 111.l>-U\\YLI' :1hj1
1

,:(1 !11(: 1\.,1\'<\ 11l1\1•,,1d1 p1,l\k11ł1. N:i 111,d.\t;m1,· dn,111 Hi111;1 l't1lt1)1/rn·i'l1 f.:C
\\1,-J' ,h) 1 _, 111,1n_;11'1)(11 11\111<11,:.,,.,:1111 1l(H: 1>ł'\\1:11,-l1 llid;ki, 11 11 111<;111·111;1,li
1

ttl'-. l k1a:ny Z.,.ch:d111c_11 U1,liuru:c,1 /achPd1,1c_1 ura1. nk,,k I•+ (J0 1 l _1u1n,11 ,1,,wnn\ch
,d1 v.111l- uliccn,11 1 P"'hqant611 -- 11rn,ch t7w. 1,h,17{,w srcc_1aln:•d1 l lak. z ('Qz;zu
1

1.1 K1•nebk11 1,1m,,rd"1,1111\· 11 Katynn. 1,kulu --Uflf) ,1f,t1b; 7 .-,h,,zu ,,_ o~,a~zll 111c 1

11 [\J 1L",'.n1 ,p„ uk<1lu (, WO , ,,,tJh; z lłD<.:Lll 11 S1;,n. ,t-,iclsku \'. Cha rkm, ie ok, ,lll ,l(){l()
(hllQ
r-..1nm, i,. \\'ielL. Hc-::,tania h\ł:i •.1•Jt,:-.Lnil,.1dl1 l\·bJ..1 1 1,1n:,1Vrda ci,,),'l1•;..:• par',;,l\\a
p( ,l,.J. ll',l'P. \\) d;n,·;11;1 ;,1~· :-.ld111:na u111:1C· ~kmk1 :,"•rc~,11 d( _f11ct, '. ("lip,:• rne de wre.
( hL:1d 1 ilL_1aJ..<.· l'1l'l\\~L\ LPrd ;\d111iralicji, :-.t\\icnJ;rll I paid11crmJ....a l(),(J 1.: .:Io. 1c
:111111,· 1,·,.\j 0.ki,- 1·111-,1;11\ .-,t;a1„i."· 1::1 lc'i l111i1, h\lu 1,1,.1,1· i nw1l 11·dm· 11· 1-.1rl\'du 11:,
111,--1~·;1,11·,1, 11.·--111" 1·1,,1;1u· l<•"·II 1, ,.11,•11\- 11;11"11,1·.,J ,cli f\innw, \\' k.1/11\111 l,Jll'
lici;, Y~·-1 1:1111 1 1u:-.t;d 11!\,iit/1111) fr,w.l \\·,,:hodni. któ1-.·c1p 11a;iSlP\\Skie Niemcy nic
P'-1111d:1 ..,i~- 11.ip:,-:..:·' Pn·1ni,"1 Cli:1111herl;m1, :,.'ud,:t, ~i<; 11· q;,rn,11i ... kiLTl Churd1illa,
,,t1s 1,-r.l1ił 11 11arl:11111·11,·i,·. 'i,· y, jq-,,, 11'lcrpreLi1J1 1111· 1°ylP 11iuq;u. CP b\· ~i,; rÓ7niln 1,J
p1 -~•l;1\l1'i11 R1adu .lL-ru Kd,lt'\"k i1·1 f\ l, 1~ci'' W p:1Jd1ierniJ..u I 1!40 1. amba,,,ll!Pr h1} l'il -
:..lei 1, '.\J,,,k"tc· St:dh:1d Cnpp" ('tll·1'.,tawil 11:;J,,w1 rad,iu:t.icl'lil lllL'lll('i"iim1um
c·I, r-,1:;1·e ,l'PIP11, ,,r u,n:rni;; d1 /w,,, 111 in1chn„śu /.'.RR 11. F~lumL ł.11l1111· l il\ ie. 1•

I'" .,,,r;,1111. p1>llll1Lllc'_I H11k,1,11111c· i,d11.1 ,,,.1,11111,- 11ł,,,·:11") 1;,h1;111<· l<lllllllllll \\' c·1,:1l\lll
I 1.J,i(I 1 , utć1/ 11 u·c,Li .J1ykµ1, p.u1~ln,1 [•,:hl-,,1L~U" Ja: .. p1~1c I .ugc111u.,1 Du1.1ll'.) w,J..J.
h ,1n),.'11 Office 7\\Ti1L il uw,.µi; na mur\:'l'lllll\L UL) ew 1,l-;rc~k1:i;, .. b:degu pafo.t\, a
p<>J,k1L'I,'\'", ,1vt\n;1~, _.,.uµL",hc dPtyC?:!(·c ev.enluali1t"/2o. bkl:,,1.·zm·fo uLnania 11;1bytk6w
ter1 h ,ria!11ych 'L111wku .RadL1l'ckiq:o b1 h 1µrnlnc z \Il 1e~mci~1yn11 ;malizami sp1 •J7;1-
d1, 111:, n11 \', hr:,r:,1,l.11·1 '.\hrn,ln"1111L· Spra11 /aµr:11 1 ic111:,ch. Sił) 1,nc" kierunku
fJ1d1(11i;1 ,i~· 1 f;ll-.1;,1111 ddw11;m1111, n;,111:11,wal\ dP pmpo11cii h,rd:1 (ur1<1n;;
\', l'1'(I r i JH/L'l'hHl111\ d11 f't11·1;1df..u d11c1111c'f'" 11:td ,1.11!imi•.kil"t 1 1 17;rd11 p, 1l,k11'f""
d l\1,r;.,1111,J.1,, l'l 1 111
Pu 1:1ji;:ciu o.,:;~,:i P,d~l--:1, drug:t ahJ:t a::'re.,\•Wn,1 ZSHR b)l,1 \1oina z linlandią
f,11·•1l'i pr,)C/~ 11;1 ~l:,t\ ,.1.;; ?;Jd;1 1i,, zmian:, rrarnl'y.
1

·11a'.-l:1! l'ii1·-J-.11~1:,d11cTki 1. 21 .,tyunia I LJJ2 r f/11,ii 11 ,ll'lyk1il1· pIc111s,1yn,:

.,\\y\(lł-_ 1 L' 1-1,·,1\\iai,lL'I' •-i~ Slnlll) F\\itl,mtui;! ... 1,bll' 1,1aj1•rn;1w 11i,·n:1r:1~/;,lrn,;< i,1-
rn,y1ud1 m1uJ1) Rq1ut,lik,1 Fi11l:1ndn a /\\i,vJ....1e1"l S11ljal1,.t!,·,11!ch R,·[Hll•lik R:1d
590 Gl.ÓHNI 1-'ROBLC,lfl STóSVA.1-;ri,\ MIĘDZlNARODOll'l Cli ...

granic, ustalonych przez traktat pokojowy, zawarty w Dorpacie 14 października

192() r., który pOZOSt.1jc nadal nienaruszalną podslh\vą ich W?ajcnmych siosunków.
oraz zobow1,1zują sh,, wzajemrnc de;> po\1strqrnywama się od wszel}jch dziabI1
agresywnych jedna przeciw drugiej".
Po raz pierwszy propozycję zmiany granicy z Finlandią ZSRR wysunął \viosną
193S r. Chi ąJJilo o odd;:11ie ZSHR , zęści Pr1c:-:myk11 ;ll"elski+Tn I kilku ndych, ak
Str;1kgiczml ,,ażnych 1\ysp, 01.1/ wydzin1;1v,ienie u,;ścl poh,FPU H;i-ik<,. prze
znaczonej na radziecką bazc wojskową,. W zamian ZSRR oferował wii;kszą terytorial-
nie część Swl~iej Karelii.
Rząd Finlandii rne wyrażał _1ednak .zw,dy na taką ,ami,arw ,rn.6wno w 1938 i •
jak i w kilkakrotnie podejmowanych rozmowach w I 939 roku.
28 listopada 1939 r. ZSRR wypowiedział układ z 1932 r., a 30 listopada wojska
radzieckie zaatakowały Flllland1ę. Spodzie'v1w10 się fatwcgo zwyc1t;stwa. k11'ire umóz,
lm1ioby pr1cks1.tałcern,, r'inland11 v, repuhllkc; radzinL1. Je<kakzc wojn:1 putoczyl:.1
się zupdnie inaczej. Finowie bronili się z niezwykłym zacii;c1em, natomiast atakuj4ca
Armia Czerwona wykaLała wielkie braki wyszkOl<:'niu i uzbrojeniu. Na pl'czątku
grudnia ZSRR uznał przywieziony z Moskwy rząd Demokratycznej Republiki Pin
landii z Otto Kuusinenem na czele, komumstą lińskim, przebywającym od 20 lat
w ZSRR. .,Rząd" Kuusinena nie uzyskał jednak najmniejszego nawet poparcia w Fin-
landii.
Kolejna zimowa olcnsywa ro,yjska uka1ala się równie nieskuteczna, jak po-
przednie. Ponieważ jednak możliwości obronne Finlandii powoli się wyczerpywały,
FnHKfa i Wielka Brytania zaczęły planować urządzenie ekspedycji wojskowej, która
p11) ~złaby hnom z pom< ><'ą. Pu:10,tałó to wdnak w ,;krze intL'm p. Ofe1 1uediac11
w konllikcie zło:iyl prezydent Roosevelt, na co l\,folotow c,dpl1w1edzinł. i.t /,',RR me
toczy wojny z Finlandią, ale przeciwnie, ustanawia przyjazne stosunki z legalnym
a:1dcm tego knqu (tn znaczy .,.rz,tdem" Kuusrnena).
2 grudnia 1939 r. rząd fiński ztożył ,kmgę na ZSRR w l 1d1e Narnd,,w. Byt:
ona rozpatrywana 9 i 11 grudnia, a 14 grudnia Rada Ligi podjcła jednogłośną decyzję
(przy nieobecności kilku jej członków) o wykluczeniu ZSRR z Ligi Narodów.
Pierwszc wzmowy pokojOwt' 1ozpoc1,;,1y się w lulym 1910 r w Sz1okliolmk
a JUZ na roczą1ku marca przybyła ilo Mosf,.wy rządowa dckgaqa fiński, premi,,
rem Risto Riti na czele. Truktat pokojowy podpisany 12 marca 1940 r., pozbawił
narodowego. 1 w,lŻllą ru,pudarcz" nęścią Puesmyku
frnlandię l U',L teryłonurn
Karelskiego i dużym imastem V11pUri (\Vybc1rg). ZSRR zaw,al lego JCSZCZt'
jedno porozumienie z Finlandią, związane ze staraniami lego państwa i Szwecji
o zgodę Ligi Narodów ,v latach 1938-1939 na częściową militaryzację Wysp
,\lamlzkich W tej sp,;mie ZSP I~ i Fin !andia zawarły .11 p,ddziem1 1940 r
układ, który głosił m.in.: ,,Finlandia zobowiązuje się zdemiht,nyzow:1{ Wyspy
Alandzkie, nie umacniać ich ani nie udostępnia(- siłom zbrojnym innych państw",
Aneks_ra Lit'!VY, Lutv,y i Estonii paez ZSRR dokonała się wyniku pol~1czeni:1
nuci,ku polilyc,.nego i wojskowego. Pakt R1bbentro11 ivlołotow. następ111e r;itdziec-
ko-niemiecki traktat o przyja:foi i granicach z 28 września 1939 r. ustalał strefy
wpływów obu państw. Z'SRR mógł teraz przystąpić do wyegzekwowania swoich
„uprawnień' Najpienv 7SRR zawad układy: z E~to1rn1 I28 IX 1 r.) i Lctwą (5
 591

I 939 r. a najp6źniej z Litwą ( 10 X 1939 r.). które.i lo.s został ostatecznie prze$ądzony
traktatem z 28 wrzr>~nia. Wszy~tkie te trzy układy były podobne, ~1 Kb iototą była
możliwość wprowadzeni a określonych kontyngentów wojsk radzieckich i ustanowienia
mur:--kich, lotnioych ł~owych ZSRR w kraiach 11adbaltyckich. Od tej pory
zaczął się szybki proces ograniczania ich suwerenności. Wprawdzie jeszcze 14-16
marca 1140 r urlbyla się w Hyd:rc Lonf<'rencja n•1inistrów ~praw rngramcznych Ententy
Bałtyckiej, ale jej konkluzja była dość pesymistyczn a. Uznano bowiem, -.ie nie widać
r, :1inyc1, 1:1ożtmośd 11nik111rda i1Pmi11.:1 ii rwl1ieck1cj. P,,1 ,·;ierd11lo s"; to calLowi1·ic
wówczas, gdy ZSRR podjął równocześnie wobec państw bałtyckich podwójną akcję:
1rnl!tarną i dyplotnatyczr1,1. 14 czerwca 1940 r. wojskc1 radzieckie zajęl) Llt\,ę,
a 17 czerwca Łotwę i Estonię. Ponadto 14 i 16 czerwca rząd 1/SRR skierował do
Knwna. Tallina i Ryp:i noty dyploma1yczm:. zarzucając, republikom nadbaltycl-..irn
nieprzestrzeg anie zawartych umów i ządające mtanowienia \V mch rząd6w bardziej
pr/.;ja:11,vch dl.i ZSRR
W dniach 14-15 lipca pod nadzorem wojsk mdzicd.1ch ( ,,11,yły sic wybory d"
romad,cń Naroduwycli, w kiu1ych wyłoniuno pr,ed\tawicie li w zupełności. pu-
śłusznych Moskwie. Od raw na pierwszych po~iedzcrnac h 11owe zgromadzeni a
Narodowe zwróciły <;ię do Moskwy z prośbą o przyjęcie ich _państw do /'$RR. na co
Rada Najwy:hza ZSRR wyraziła zgod.; 3, 5 1 6 sierpnia 1940 mku.
Litwa., Łotwa i E.-.tonia przestały istnieć, a ZSRR rozpoczął starania o likwidację
p1L1.xłsumiciehtw dyplomatycznych tych paó~tw. Stany ZjcdnOC7l,ne i Wielka Brytarna
nie uznały jednak noty radzieckiej w tej sprawie i utrzymywały przez pewien czas
pr.,,d<;tav.ici ebtwa 11,u\sfo haltyci-..ich w swn1ch kr,qach.

Pafr,twa O,i sl'ormahzc,waly naw1t!hillY w latacl1 1936-1939 soju,z, pndpisuj;ll'

w Berlinie 27 wr1.eśnia l 940 r. pakt pomicdzy Niemcami, Włochami 1 Japomą (tzw.
Pc1 l,.t Trzech). Głosi_! on, iż Japonia ~pcktuje przywództwo Niemiec i Włoch w u~ta-
nowiemu nowego ładu w Europie, a K1emcy I Włochy uznaJą i respektują przywódzl
Japclllii w usta.nowie,,iu nowego ł.tdu w Wielkiej Azji Wschodniej (art. 1-2)
W koleJnym artykule przewidywan o możhwuść c!:,lszegn n'.m-zerzarna si\' wojny
si,, ierd1;1jąc, :ie 1>yrn;1tari11,ze b,;dą „pomagać sobie wi;zystk.imi środkami politycz-
ilymi, gospodarczym i I wojskowymi, jddi _jt'dno z tt zech umawi,lJąCych się mocarstw
zr-~tanic za.atakowane przez mocarstwo niebiorące ohec:nie udziału w wojnie w Europie
łub w hunflikue ch1{1~ko~1apońsUm" (a1t. 3) Nat,mnast artykuł piąty ~twicn:lzał, le·
porozumieni.e to „w żaden sposób nie zmienia stosunków politycmych istniejących
pomiędzy kaid:t z umawiających się Stron I Ro~N Raclneckf'. Do Paktu Trzech
przystąpiły później inne państwa: Węgry (20 XI 1940), Rumunia (23 IX 1940),
Sl1 ,wac1,1 (24 :\ l 1940), Bdpań;1 li III 1941 ). Jugt •~iaw1a (25 lll 19'1 I),
Pakt Trzech hył bez wątpienia odbiciem zmian sytuacji międzynarodowej pa11stw
0•;1 zar{\wno w Europie. pk i Azji. fap(;mht akceptowała wkc agres.1e niemieckie
w Europie i sojusz radziecko-nie miecki, z c1,cgo zresztą wyciągała wnioski dla swojej
p(•litykl. Kier,uwod1t'11ia A.1rnii Kuantur1skic_i w wake z anniri ra(jzicck4 pod Chal-
chyn-gol i Pakt Ribbentrop-Mołotow spowodowały, że i Japoma postanowiła uregu-
lować S\\C stosunki z ZSRR Po rokcw,,niach toczących ~1~· ml hpca J(J!;(} L Jar,onia
pmlpi~a!a z ZSRR pakt o nt'l"tralno~ci l 3 kwietnia I 9,J J roku.
Niemcy I Wlcch:1 naton°rns1 pc•p!Cral) w Pa},c1e Tr ,ed, nowe slraH:'/_:lC7llt" cdt:
Japonii L\ A:,ji. Knncepcja premier~'. Krn,oe 7 li~tcpada j lJ3f; r. c L:,tam1,,1en1u
„nowego ładu\\ ,\7j1 Vv ,choJnief' zo,.tahi br1\\ iem rozbudowa1:a, W\ rdlllL' W'-ka7l.j~ic
kicnmck ek\p;rn,j1 Japorni Japc1i,;ki mini<.tcr •;rr;n\· 7;:gr:111icnn eh H:1cr,m, ,\nt.1
11~\1.1.alc/\'I ]_<J c ✓ ,·n;,·ca J<J,l() 1... Kn: 1c i\111 \\\chndrnq I k1:11c 111!·11 11nli1dn1(,W\,_l1
l: 1c1:1 ~ci,lc ',U>'unki rc11p,ilic1nc. !11,!1H\c11ą·, 1.1~,n,c I ckp11,,inKn1,·. \\11111_\ ,,m
być naturalnie oJ ,icbie 7alczne. pomagać ,ob1e wzajemme 1 7aopat:·:, wać ~,,_, wTarem-
nic we w,zy~tko, co nie7będne. W ten ,po,ób 1:mg<; one o,ić!)c!11ZIĆ \1,p(,łdobrnbyl
i unnKnia,' pokóJ w ,,,yrn śrndowi,ku. I dlatego wydą1e ,ię r?ccz 4 logic7n~. by kraw
te pd,1czyly się \I jednej strefie \\Spólistnienia oraz \1spółdobrobytL: i w ten ~ro~(,b
Lapewnil) swoj;1 tiwalo~ć''. Tak więc teraz nowv japor',,ki ład w ,,\'.1elbej .A.7Jl
W,d1rni11iej" mi;:l 1,h,jn1n11w.' lnd1«.hm,. lr:d1,· Hn!,,nd,·1,kw i kr,11,· i\/ji Pnludn1,,,1;·
-\\"~.,-]11l(!i11q_ l'.,.'l\','·/\"111 ki;1k1,·111 \\ 1y111 f..1t·11111kt, bylt, jllil<i/l1J1iWIII<.' 1;1\\',!II;· 1111,·d11
trn,1cu~kirn uądcm \"llh)' a .lapo1,1ą ~O ~wrp111,1 I Y4U r Japonm pot\ltlTdrnła \, 111r,1
z11 ie r?dmo~ci francJi nad IndodHn;u,H. a r:tąd p,.;t:11n:1 unmw;1ł 1:,1du,,dne prn,,"1
Japonii na Dalekm1 \V,chPdzic. \Vc \\T/l'~niu oh,1 r-;ądy JH1dp1,;1ły w H.i1H•1 krnme11c1r
o utworzeniu trz.cch1apu1\~k ie h ha, lotnicnch i !--tacjl\l 1,,v, arn11 kilku iy,t\'t") n,ł11it"I"/}"
japrnhk1ch na p(1!11ocy lmlcchi11, \\'kr(Jtct' fapońcty,)· 1;1c:1t;-li \', pl m1 ;1dzat' cur;:,
Wt(,'.cej woj~k I praktycznie uz.nah frnJod:rny 1a ~tn--fr ·-wrird1 dz1;ilai1 i dnrn111;1cj1
Skiero\, anie japoi\,kich d,11:C11 polityczno-mi litarnyd1 w ),tr Pnę „irn\11.pol111'1111:
w ych'' 1 Azj i Południo\\ o- \V sd10dmq r;ioglo dPpn :wml11ć du ,a~admn,·_1 , 111ian)
układu ~il \\ tym I c:1unil ,wwta '.\Jo\\ t" \\) "/W;111rn !" 1r,n1 d1 ,i,,; \\ l~l nu: t1·lk,, pr1cd
\\"1l'IL1 B1:,L1111.1, muc;,1:,;[l\Cll, u n;q1\i,;k,1yd1 irH,·1,,~;id1 w t\tjl. ;1k I lllffd ),t;111;111,1
L'.Jednoczonyrn1, posiadą1qcyn11 hhprny 1 l;uam, Mnzl1wo~ć kontrl1 nlaqi Japc•ń~kc­
-arncrykm\5k1q ~:tawała f,i.,: coraz bardziej prawdopodobna St,;d też wskutek n.1lcgar·1
Jarorni w Pah:cie Trzc>ch z.nalazł ~ię zapi, r, e\\entuaim'J wspó\nc_1 walc,· 1 ,J:mcar,t-
wem mcbiorqcym obecnie ud7ialu w \\o_p1ie luropie". ,1

t\l11l1ll /l' IT;Jlllpi J i\11rli;1 \\)fll)\\ICd"/1;1fy Nwn1,·1'ill \'."l•Jll<, 3 \\I/C,111:J I"."\" I

rnc pociagnęln te, z,: sob;:i ;-..'.clnvch konkrctnych dz1alaó, poza zrzLL·,m1crn ulC<td.
propagandowych nnd tcrycorium Nie1~1iec. Urna nast.,:pnego \', Pa:yz11 pndpic,~11'«1
protok1\l do polsko francu~kiego ukladL o\\ za1cmnei pomocy. Cik,,1! en nun.: .,Gt!yhy
w,iawi.i,1,1ce ~H,' Stron)- 1nalazly ,it; w ,tamc \I ojny wskutek 7~htc<,m\ :ir:ia rnmqszcpo
układu, i.adna z mch nic 7a11 l7l' zawieszenia hrnrn am poko]!I be? w1aiem11<:·1w
rorozumicnia''
Tt·f,1·i d111;1 \1 I.Pnd)rnc 1HJhyic ,1r pnc,1cd,TnH· li1·y1yr~l.1l'P' :•,il1111ctu 11.,,11:rnK-v,,
,1 ~prawic \l~p(,lpracy 1 Francją St1\ 1erdzonc \\ tedy, j·,e upra.::cwarne so1L:~1mczegn
11bm1 nperacj1 p1n:>ciwh:o Nicmn>rn w ct'lu zh:g11dzenin lliK!St.L na PC>lsk,; Jc~t
„ży11 utn:1 knr1ieczrn,~u:i" Postulowam, n·111 me;. odl,yc1e ,-;potha11 prernicn',1\ 11 hu
rz,1dC1\\, ahy ,.\\ ciągu nnjhh:i.s,)ch kilkL, mit'~,itc) 111ui1K1 hyh, u~t~1lit n,ifd/.r,qu~,-
11104 politykę prowadzc11i;1 v. (>Jny"
 X\1 (I/) \•OJJ\:l UU /'OE.UJ('

12 ,vrze;ma 1939 r. oub) Io ~ię pien1-~ze pr,\iedzenie Najv,yz~zej Rady \Vo1ennej

Anglii I ha1sq1. Oceniono, 1ż podep11owarne akcji ofer;~ 1 wnych pr/J:ciwko J\iL"mcom
byłoby bł1;dem. Chamberlain \\T,;ti'. prxlkrr·ślat ,t..: ,,nil.' ma ptw, uuu do pośpiechu,
gdyż cz,1~ .ic~t po m1~n·j ~twmc". li~talom, Jednakie, J:t. bryly_j~kie siły lądcrn·e zac·z11,1
pr:t) b) wai' du l·r,mcji Zf'.Odme z planem opra,·nwanyrn pu.cz ~zrahy renęralne. Oha
pafotwa pudp1~aly leż I'.:: grudnia 19.19 1. umnw,;:, kt1-llll ~l\1·1enl,~1b, jr:: \~ ~p{1l11e
\l'HL11k1 wuw111v h1:d;1 p,1by11·;w,· w p1,p,1cj1 Ili hai1,j;1, '//i W1l'lL1 ll1y1,rnu
(<.; B111;1t\1·1•,ki, l 1J',/, \ ·H)
rn ma1a 1940 r. rnzprll::t:1ł ~ii;- atak rne1111eck1 m1 Hohmdit; Beigk i Franq;.
·1c-r1 'L dnia w L()nJyrn,· mt:wil 17,;iJ uległqu1 wubt.T :n1uań 11k·m1eckich Chamber-
lairn. a proe1;11erem 7u,tał Church1IL który z w1elL! entTgią i dctc1ninac_h przy~tqpił
do ors,ani W\\ ani a wy~iłk.u wojennego /\.ngli 1. Działam a na f n w cie francllskim
rP7W1Jał} ~1ę jednak dla ~01uwn1ł,..(,w wy<.\lu: nid„urz~·'.->tnii:. Niemcy, OEHJa1 4c
um, ..;rm:ma lmi1 l',farrnol<L c,dridy qly lra11cu,ku hrn 1_1:,h1,·. k,,q,m aPril'l,kt ,,ttcrn
\\ \\'I( lk111: (H•c,p1ed111 ,lllll'-/llll',' hyl ,·w:1~.11Pw.1,· ,k pr:tcz prnt \\ I 111nkuTn·.

W drnad1 1.bliza14Lt'j ,H: u"laL:c1.111·J klęski Fra11qi, Chmdnll :t.apwp1>11\J\\al

pot1czenie obu paf1srn·. Teht prnwktu unii z 16 C:i'.en\ca IY~O r. pr7.t:\\ldywal: J)d
kJ clm I h Franc ja i \Vielka Bryt:rnia rn,'. ~:i więcej U\\·Pma nawdatm. kc:r ,1eth1yrn
11iero1.erwaln) rn franku-brytyj~.kim nan>dem. K(l11~tytucja tmii b,dzie p11.n1·idp1·ała
w"p<',lnt' Pq:a11y dl;1 p{>lityk1 ehunrnnic:tllt:'_j fi1:a11~{1\\'t"j i uhrony unii. Kaiily \11,,ywatel
1-'rnrn.ji uzy~kt1je nie.1whic;,11ie t•hyw;tlt'lstwu Wielkiej Rrytai1ii. kaitly t 1bywatd
brylyj~J.j staje ~ii; obywatelem Framji. PuJczas \H_1j11y i~Lmn' b<;dzie jeden Gabinet
\HJJ<::snny I w~z,yqkie ,iły brytyi~kic. francuskie. !.tdi.w,'c, mor<·kte i powietrzne. poddane
hi,;d;1 iq'(' Kl('l('.\'.'flill\\'tl ! I"
l~:t,1d f1;mci1,L1 11d1111,~I ,,11,· nq•al\ \\ r11t· d,, lq p1np,,,yq1. jH•111n1·;v L1kty,·:1111c
111c byh1 ar.i c7;1~u. am atmosfery du JCJ pr,ważntcJ~Zl.'f.O rnZ\\ ażerna. Tep 1 ż bc,w1cm
dnia, 16 czerwca, rz4<l Paul,1 Rcynauda 11st:Jpił, a now) m pr,:rnu.:n.:m Francji ZO<ilal
84--lctm mars1.ah:k Pćt.tin, który ,.7ybhc1 uznał kli,;skl;' Francji. Rozejm frar,n1skP-
-niemiecki podpis.in} Z\lSlal 2: ucrwca 1940 r w Curnpit'-gne. a kilka dni wc1c~mcj,
ho 1R ci'e-rwca. generał Ch:1de~ de Gauilc r•głosil \\ Londymc mamfc~t. który wzy\\'al
do walki o wyzwok.nil· Frnncji i <•ght~zal pow~,umie Komiktu \Vnlnei rr;mrji.
W) ~iłki de (i;,ulle';1 1 CIH1n.hllbi. n11icuaj;1u: d('. uz1,ka11ia lloly :tF1"111ad/\Hll'_I
w p11,1;1dk,,c1;wl1 li;u1cu~k1Ll1 w Alrycc l'uh10rnc1, 1Jic powivuly ~,i;. gdp. gubcrnalurLy
11pow1euzid1 M,; za r1ąde111 Petama, któr,;' od 2 lipca miał sWcJ s1ec!1.ibę w rn1ej~tow1·,~c1
Vich).
Po kl1.;~ce l•rancji, \Vidka Brytania h1\',;irla ·; ~i,Tpnia pnnm1mi,·nii:· ".I. ruchem
hen,w,mym prLc7 ui: Gaulk'a. ale zaczi,;la zabiega( przede· wszyqkim o pomoc
i p1,parcic Zł.' 'ln>n) Stanów Zjct!n()czonych. ]\;a tej, rmpuczi;tej n1lcdwic drodze
1.hli'/.,mia ~it ceh,w polnyu.no· woj~k( >\\ ych obu pa1i~tw, i~tome znaof'11ie 1nala
wrn1w;11111\·d1 1 \\1,·l~.1B1)'l:t11i,11 \ 1S1\. \\' tu,11111· \~)lt1i:rny 11,,1, :t .' w11,·,111;1 ]IJ.~U 1
Ambasador brytyj~ki w \Va~zyr 1gtonie pisał m.in., iż rząd JKM prngme przyczynie
~ię dr, ,,wzt~H.."lcmenia zdolności StanÓ\\ Zjednoczonych do skutecznego wspć1łd?iałania
7 rnnymi narodami Ameryk w obronie pt,łkuli 1.achudniej''. \V zwi47l-,u z tym rzqd
bryt:,_1sk1 dcklaruwal. ze „przy,.na hapłatn 4 i t'•ezwarunkowq dzier2.aw~· R.z:;dm, 1
Stanów Zwdnoc1.onych w celu 11it·1.włorzllej budo\\'; i użylkowarna baz morskich
jl/4

i lotrucz\ch [... J". Tereny te i buzy leżały v, NL1 111't:j f<m1d!.:nd11 i n..i Karaib;,d1
i zosl,d 1 oddane USA nu dzicwii;-ćdzit:si,11 dz.icwi,;ć lat. W zam1Jc i',l tu l'S,a. rniah
przd;.aLać Wielkiej Brytanii pi~ćdzics1,1t niszcz)cidi, o czym dnr:,,~i! \, :-.\1e1 11n'1c
~ekrct<irz Hanu Corddl Hull.

( ll1,-.i,1li1') 1101,, 1,,1,111" 1 11cut1,J1w::c., IL'~l,,lT ,11; \,wlk111, p(\['.i1cw111 ~P"l,. ·,./,'i°,
,mu ameryk.a11,kicgt\ sprzyJaly biemc•~u v, rchtyce zagranic111c_t. Jcdr:akze pn:z}dcnt
Franklin D. Roosevelt, v, koiku lat lrzydzie,t\ch żywo rcagu,\ał na rozwóJ stcsunków
międzynarodov, ych w b:ropie i na Dalekim Wsdwdzic. Poti;pil wii;c z.gresję J;1poni1
w Chi nach, \, yr,:z1ł za111epckc,jenic ingerencj:; Tr,ccic.1 Rzc~z::-- 1 \Vhxh v, I1i~1.p,,l1~k;1
wojn,; domową kilkakrotLic apelc,wał c pokojowe tf'Z\\ i,izanie kr\7: 0 u sudcd 1ern
l 1,1aial p1,y 1ym, iz \\•it.'L'L'J ,r(\l11c, Hic 11,,,111:,. i v, r11111Lw 1A·1·:t)· 1\,pi,:r,11 r1·l11)k,·
11111;1 u.\/·1,11 11/11 I •1 }I\ 1~kw;·o ; 11v11,1n ,1 ( hdrr-! ,n l.11ria
0

lJal~Z) \\Zrn~t napite m1~'dZ)J1;!111duwyd1 ~p11\1ud,1\\,JI Jl'd11ak, u Rcą,~L-\'th ~ta,d

~il'. uczuli{· upini(,' pLhliczrn, na 111et•ezpiec1e11slw1, w11jny, która 1110:i,, :r;:p111i-: l:1kN
Si:1110111 7jednoczu11y111. \V puem(,.,, it'f1iu z ,1kazj1 Dnia P:ma,m:rykafok,ef P l l k 1,-iet-
nia I '{Nr 1w.:iwi1 nu n.· ,,!\iL',:,cz,,>~cia wicU,1c1 ",,_iny, ruzrry1,a1:;,.:c·1 ,ą' v.- rnm:j
czr;::::u ..,v,ima, mog,1 dol},,,114( 11 as na ty,1,~c ,pt,..,ut,óv,. a d-..unun1ll'zny upadd, mnych
narcdów ~lanic ,ii; grufoy także dla nasze.1 pomy~lt,o!;ci Jecnakże czy my. republiki
tej hemisfery, mc,żcmy pomóc Staremu Śv, i;:tu umk.n,1ć k.1wstr0ly kl0L1 mu zagraża,
Tal-.:, j cstem przeklin;m). ze nwzemy" i H. Sk'dc C\,mmagL'r, ~- ,.,J 4)
\V 11r1d1 hr:yrn duchu dyrll1111,1C_ja ;,mc·n--ka1::--.J...;, ą .igc11·;1/;1 1:a m1,c 1\ _1d&,-c·111,1,
pq11 ✓nl,-;,1,1n· \\yh11d1 kPnilikttJ '-lvi:1!<•\H"/-'O I ·1 rn.irc.1 l'J1'i 1d,t1 I k·p.1rr,,111c111 Si,,ill:
pctępil rozbiór Czechoslowac_p. stw1crdzaj,ic, iż „akty rnczyn, n1eu:--.rraw1ecllm 1oncgc
bezpr~mm I drbilrJlnq silv Zaf:rafai:.1 <wiatowernu pok.cjow1 i ~Jrnei strukturze ½Sp6l-
cze:--.nq cy1,1hzuqt''. De wybuchu wc~ny prezydent Reoscn,l! wy,10~,,wal dzKsqtki
hslÓ\\ d,, poht\ \,J,w eurr,pep,k1ch z c:pelmrn o poko,1m, e rozw1,r1yw;mie i,przecz1; c,~ci;
m.i11. I •i k» 1ctnw 19.i'J rcl;u u~losil netę publiczną do Hitler.1 1 t-,.1t:s,olinefo,
,ą 1 w_;_ijąc ich do wyr?n"1c111a :--.ii,; ;,prsji na :w 1v1 micnionych 1v ri~1:,ie kunbt:tny,:h
p:11i,(\·,,1dt 1'1,·1ydc·n1 p11al !Hty11i,dn"1\1 1\1111\ll"l I Wl1dI· ..C1\ 11ll'hT1t· da,: 1a1ww-
lliu1ic, li. \',d,tC ~dy ,.hrup1c llll' 1.1:11,1k11_i;1, l'll' ,!11L( 111aJ,, lll\',1!/JI k'l)'l<lllPI\ 111!·,

pu~iaclł1:\ci 1'.;1<;ttpuj;1c)Ch nicpr•dleglych narndć-1\· Finlandii. E\tcnii, Lil"")· Lt. 1 rwy,

S,wcqi. l\on,·t'~,i•. Danii, Hobndn. Bel~:iJ. Wielkiej Brytanii I lrl:mdi1, rr,rncp.
f'l,rtugal ii, Hi,zpa11i1, Szi, aju1rn, L Khtcn,Kinu, L uk,cn1huą;,1. 1-'obki, W~g1,r. Ru-
rnunii. Jug(d;mii, Ro,Ji, J3ul.f,lfli. Grecji. Twcj1. haku, Ar;JHi, Syrn, 1-'alt'slyny,
Fgipn1 i lr;rn11· 1" (iliid1:·m. ,. 41(,). '..l~t ,wrpni-1 ll'f,ui n,ku JHF-11 Pot1k(m i l\wui;J•w
abv ;1uwst1 zymali ,i~· (1d d,·iah11i w111crn1yd1 „1:,, n1,,,1tlr1) 1 ukr,<lony c1;1,". h) d;,(-
:-,t',1n~1,., 1111,·111uw;11l1t·ni;1 l•t·,;,(1t>J1nn•1> p,,,1,;p,,1,.ini;i ~,,,:. \ 11.:<'\· llll'/'.I• 1 11,ui11" YJlJt·;·t•

1-'n:Z) dent Ignacy Mościcki zgodził ,1.; m:tychmiast z q pro1x1z 1c_J;J, c:le Hitler nie
udzielił odptw,iedzi. W dniu wybuchu v,.ojn't. prc:,yJcnt USA zwrócił ~ii; z Jpclcm.
ahy pnd żacnym pczorcm nic bomb;irdować z pcw1c!rza ludno~c1 cy1,ilnq I niL'11lcr-
tyfikov,an)ch mia!'!, a k,edy ctrzym~J ,,iac:omość. 1z. me ,ie;11 le p1zcz Niemcem
przesl1 zc~ane, \\ y,bł telq;r,un c:o j\foscick1q•(1 z \\) 1,vam1 u lx-le warna \L Pa~tu~iak.
 595

Pff, Ydrnci ame,ykurl:,n• H l•bec .. . ~- 119). l\"a!omias! 3 wrz6nia 1939 roku. w przc-
0

mó,\ ternu rad10wym Roosndt stwierdził: ,.Łatwo _Jest warn i mme powiedzieć, że
konflikty rnaj11 mie_js..:e tysią;;e mil o<l półkuli amerykań~k1c1 1 nic rno1_2q powaznie
zaszkud1ic' Amcry1..l', 1 to ~-o Stany Zjednoczone powinn) zrobić. Io po prostu zig-
norować JC i zaj,)C sit; wla"n)mi ,prawami. Chcx' l•y~rny chcieli trzymać sii;' z dala od
tq'.l'. ern• ll"jnnalni,· j,-,tc~mv 711111'-ll'lli p17.)?ll:1<:_ IT ka?dt· !-.łm\ P. ka?dy okn;t. ktiiry
11ly11i,· pc.11llll"t'1I. kal(la h1twa w11ł)\l:I i;;, pr1y~1lo:-.,· A11n-rv~1 I i T(·11 kr;q l'"10,l;H1il'
11,·ulr:,ln: ko !IJl' 111nL'~' pi-nsu, :11>y k:11dy ;\rnnyl.;uun 1~>10,tal 11vuu:dny \\ 11•y<.l:1ch
Nm11·1 osoba neutralna nu.i~i U\\ zgli;dnia..: fakty" (i'NLff ami H'ar ... s. 4R4-J.85).
Tak \~ ii;e anwryhui~l--.1 prezyden! ni,:wątpln, il: budził sum1cma, o~trzcgal przed
możlmością wybuchu konfliktu ~\\iatowcgx•. potępiał agr(:sywną politykę pafotw
Os1. \Vl· w~Z) ~1k•1t1 ly111 jt'd11;1k hylo \',Jtcc>j ,zlad1el11t'go rnmali,Ao~lwa. !li) czy11Ó\,,
kl(,rc mPglyby rl·ahliL· wpl)ll,t(' na .,y1t1a,:jt ~wialmv;). Roost'velt był pr1y ly111 pr,cko-
11anv. ii koutyi;uuj,)c h; 11111~· pu,.1n,uv.:u:ia zdob udironiC" ,wł,j h:11 1xl ud1inłu
\I \,n111w. Nal,·iy jnlrn1k z;nm;uyt, 11. tu ,dasmc nn n:1jh,11d,1q r11yo.yrnl ~i,; d,,
zasadrnczc_i zmiany polityki amerykafo;kie1 w krnku 1941 roku. Jemu bowiem należy
pr1ypi~ać z;;~łufę ~kłon1t'nia K01:gre~u do wya~ygnowania wielkich sum na roz\,-ÓJ
przcm:, siu zbrojcniCl\\Cgo. Kicmj4c pafr,twem nieuezesmiezr1cym " wo1mc, roh1I
wszy~tko, aby podtrzymać \Vielki:1 Brytani-,:. na ktlirr,j przez. pewien czas ~poczp\al
cah ei\;żar walki. \Vre~zrie urrnqi,;lml' prz)gotowywał społeG,·11,lwo do nade_J;cia
takiego momentu, w klÓr) Ili trzeba bi;d,1c CZ) m1it opowiedzieć sit; po strot:i,-,. państw
0

wakzących 7 fa,zyzmern.
Prezyd,:nt RuosevcH ogfo~Ił 5 wrzt:snia l 939 r. neulrnlno~(' Stanć,w ZJcdnoczo-
11-,., h v,ol>n roc1;1u·1 ~1~- w l.111op1v wujll\·. Zg<1dnH:, m.t:m:1 o 1w111rnlrn,,d z l\JTi r..
,1lw,\\'l:11\w.JI w l rS1\ ;;i~;u d,~1'111111 bn,ni 1 ,p11,·tu w1 ► 1\k(1\1q•pdL, ,l11111 v.;1ilz;1,:ych.
Zakaz kn Krn:gre, ,11ii:,,1 JIIL i li~lopad:i lqfO/ roku, w~kutek \.'/efo Anglia I franc,1a
nwgly złoi'.){ zamówierna 11a du1e iln,ci bwi:1. Cho(· Lo~tały ,,1w zre;;:lizow:mc l)lko
,·z,;~c,uwo, to jed11ak. Fr;:1Kja i Anl,!lia ulrzyrnaly z USA w 1940 rok.u po około 60U
samolotów.
Ponicv,-az lenckncje il(,laquni~lycz1:e wube'c \10Jn) w Europie były w USA
nadal bardw silne. Roosevelt prowadził umicj1.;tną kampanii: pu,ckonpvania. ie::
11;m1•,1crn1· pok11ju w~• /'.l'P:-'lll. 1,1kzc dl;1 n;m,du i p,,i'1~l\\a ,1111crykafokiq:'''· l c1y11il I!•
Lwla;,LcLa \\ µ1Le111uw1e111u u \t;rn1e pall~l\\a, \,ndu~zunym w Kuug_;c~ic J ~tyu:111a
l 940 roku, mówi:1e: ,.Nic mu~imy wypowiadać woj1:y mnyrn pafatwom, ale możemy
przynajmmcj d,}Ż)Ć \H,lZ z innymi krajami do pr,picrama takiego pukoJu, który
zrnntcjszy prohh,m 1 świat~i i tym ~amym pomoże takzc naszemu narodowi 1---1-
k~lc~rn) dzi~iaj wielkim i poh,;żnym narodem, ale musimy zapyta('.-, jaka byłaby
przys?lo~i· naszych dzieci. gdyby cala reszta świata zo~lala zdominowana przez
dyktatury" W~k;uyw:11, h: dla l lSA nil· n:oh· h)Ć ohoJęlli) fa~I ,,odln,,rai:ia rnalyrn
p:11·1,t\\olll lliqHl{llc);'.lt•~.i. lu!, 1r,1~t\1w:,rn;i 1d1 J:tkn dodatku d;, l'(_'.Wlllll\,h ,:-,•-t1·1111·1 w
militarnych".
Mimo raportóv., sklada1:yd1 przt'z przed~tawicid1 dyplornatyCLnych lTSA, w tym
ambasadora w Paryżu Clm~uana Bulliua, Roosevelt uznał, że jest rzeez,1 niezl")(;:dm1
dL1kła<lnie1we zbadanie sytuacji w Lumpie. Misji; taką prezydent powierzy! Sumneru-,vi
\VelleMJ\,i. zastępcy sekretarza stanu, który rn1al odwiedzić Berlin. Paryż 1 Londyn.
 596 GŁÓWNE PROBLEMY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH...
-------------
Welles wyje.:hal z USA 9 lutego '!40 roku, a Wróctl marrn. miał wii,:c sporo
czasu na wypełnienie powierzonego mu zadania. Rotmowy, jakie odbył z Mussolinim
(dwukrotnie), Hitlerem, Ribbentropem, Chamberlainem, Churchillem, DaJadierem
i wielu innymi politykami, po:zwol,ty mu doJś(- do wnwsku, re wszelkie nq,ocjacje
z i\icrncami hitlerowskimi są niemo:i.liwe i mcwskaznnc. i że z pow,,d11 Stany
Zjednoczone powinny uwzgh;dniać w swej strategii konieczność czynnego udziału
w wojnic.
I'<> zakonul·niu m1sJ1 Welle:,a. ,,rezy,k111 Roosevelt złożył marc;i ,,-;wiad-
czemc, w którym przyznał, że „perspektywy przywr6cema sprawiedliwego i trwałego
pokoju w Europie są mizerne". Uzyskane od Wellesa informacje mają jednak naj-
wy:iszc maczrnie dla (grenu·st value 1his Gm·emmen.n p1,,walaJ1c mu na
lepsze sfonnułowanie zarówno bie,.ąL·eJ poi :zagr:m1cznej, 1 przy)łotcmania
koncepcji „przyszłych porozumień pokojowych".
Rozwój wydarzeń w Eumpic wydawał się potwierdzać pesymistyczne prognozy
Well,•~;,l, 9 Lndnia l'!H! roto f 11tlc:t' z.a,;L,l.,,wał J \mw i N,,1 ,_,·,:gie. l'n?ydent
R(/(,st've]t polec1ł wówcra, zamrotff aktywa bankowe ohu państw USA, ahy nic
dopuścić do ich przejęcia przez agresora. Po czym 13 kwietnia ukazało się w ,,Depar-
tment nf State Bulletin" uświadczenie prezydrnta, które m.in. gło~iło: .,Siła i agresja
mili!mna znów Z(1$łały zas!usowant' wobec małych pa!'1s1w [ ••. J. Rz:id USA W)raźał
w przeszłości dezaprobatę wobt:c takiego bezprawnego użycia siły [ ... J. Jeśli cywiliza-
cja ma przetrwać, prawa małych państw do niezależności, terytorialnej integralności
i nic~kn,;pow,mych możliwości samorzridu n;usz:1 być pnszańowccne przez Ich potęt­
nyd1 ,,isiadów·· ubidem. ~- 515).
W tym czasie wielką trosk,1 prezydenta stała St(; postawa Włoch wobec wojny.
Roo,ndt W k•liicu latt11ydiie!!itych mvażał Mw;solimeF.u polit) L1 11miark, ,\\,li Jego,
z którym mO?.na rotmawiac i pertraktować. l\awet jes:1c7c po wyb11chu w I roku
wojny. amerykański prezydent sądztł. że Włochy mogą odegrać konstrnktywną rolę
w Europie. Począwszy od kwietnia 1940 roku. trwała więc ożywiona wymiana
korespondencji między przywódcami 1 dyplomatami olm państw. \V pnesłanm skie-
rowanym do l\lu,solinie&o 29 kwietrna, Roo~;cvdt zwracał uwagc, i(' po tynL co już
się stało w Europie, ,.dalsze zwi1;kszanie napięć międzynarodowych może doprowadzić
do objęcia wojną dalszych mm:xlów, które chciałyby utrzymać swą neutrdh1o~ć".
Gdyl•) tak się q;do, podk1,·<lał Roo·,<. vdt, .,dald,1,sieżn,.: i t1udnejc~,.c:ze do d.1,·;,Jenia
konsekwencje ujawnią się nic tylko w Europie, lecz także na Bliskim i Dalekim
Wschodzie, w Afryce i trzech Amerykach (in the three Americas)". Dlatego też
Roosevelt wyrazał nadz1ehc', że „pulęmy wpływ Wfod1 (!he pm,er/iil inf!11cnce .of
/tafy)" zostanie użyty dla ,prawy pokoju. \V mej odpowiedzi maja. Mu\Wlini
wskazywał Rooseveltowi, iż jedynym państwem. które dominuje nad dużą częścić1
świata i posiada monopol na wiele podstawowych surowców jest Wielka Bryt.i.ni.a.
Jeśli 1:1, chod11 o reperku,w, ja.kk dl., trzech Ameryk 11w1e mkc rr,1przes111cmanie
wojny, ,,chciałbym zwrócić Panu uwagę na fakt, że Włochy nigdy nie mie~zały si~ do
stosunków między amerykańskimi republikami i między nimi a Stanami ?Jednoczo-
nymi akceptując w ten "posób doktrynę .i\lonroe'ego dlatego też mąFl prawo
oczekiwać wza1cmności chodzi sprawy europejskie", Zapewniał też. że \Vlochy
gotowe są przyczynić się do ustanowienia lepszego porządku na świecie.
 'CP 0/1\i°OJ!vlf!(l/'(l/\(Ui'

\V podobr;ym duchu utrZ)nlilll) Jt:~l ht:I Rouscvclt:i d(, tvlu~sf,Jinicp' z 14 maja.

Nalomia,I Mu,sl'li1,i 0dpewicdzial znamiennym. kió1k1m lislem 18 maj,1. Stwierdzał
w rim: .. \\'h•d1y ~;-i i zami,'.17ają pnzu~lać w ~o_1uszu 7 NicnK;imi; \Vluchy nic 11wg~1
pozpq,I(·: na 11bocz11. kiedy clecycluJt> "lt;' pr1y~zlośC Europy" Z.,pm, 1.1dało tu rychłe
(li.I) •,t:1pie11ic Wlud1 d11 \\ Ulfl). ale Rcrn,svell lt'\t'.l'Lt' dm yt.tl ~ii;: u~tdlnit'J ,zansy
\\' h,k1n 1 m l1kiL' du Mu~\dmit·~," .1 2(, m:;ja wyr;,ial n,,dZil'k. il' \,01na nie zostank·
ru1:,IlT/<·na l'.d h;,~,·n !'vln1 /;i .Śn",d.1i,·11111L·;..:v ( )f,-,.,,,;il le/ ~Wł' ['P,,!l'ch1icl"'' \\. rn;,
nH ,,.1 :,d, / \\'1dL1 llryr.1111,1 1 h,111c 1:1. d:,i,;ki k1(·1 ym \\'J„d1y 111P1.:lyhy /n·,dtiU\\ ,te
~we uprawmot:e a~praqe. Prezydent pi\al dosk•wme: .Jr
:-011 uu 1·.illing to i11/L>n11
l!/1 uf the .•,prn/11 d,,s11,·s of /tufy in tlus rcgwd 111 ord,,1 Io 111,1111 lhc .,m1.\{W tiun uf
lmlv 's lcgimru;r,, <l,\f'll'<lti, •nJ in lhu! uno, / 1, iii 1·,,n111111mcrd,· li1c!>i t1• 1111' Gui·cmmt·nt1·
(1rmt Britwn muf nf Fmm," \ihidem, ,. 5:-17 ,.
w~zystkic te •:pckula1,:jc zakot'·cz) ly "i~· IO ct.erwca 1940 ruku. kiedy \Vluchy
,·licjalnic' prty,.qpily de \\<1jny \V p17:"ln<•\\it·niu \l'',f'l,·,J:cnym re~:, ,ame,eo d11i.1
1·, ( li.i1lu!hwill,· 1\V111•1111;,) l<,,<:,,,-1,·II •.t\11,·Hl:t1L 11. \Vl,,d1} ,.\diiłv 11,,1 11 l'h-lV
,.wn11n ~;1,1;1dum"
\\' lym cza,1~· d1<1m,1I przaywab Fi.,llLJa. Lm"~"Fi'-ct <.i\' ud l (l map :t ape~)•l
r:iemh ckcl Od kilku leż tyg_(1dni tn1 ~iła 1nlt·t1s) \\na\\ ymiana l1~ww mkdz1 prezyder,-
0

lem Rocseveltem i premierem Francji Paulem Reynaudęm. Je.,zcze l O czerwca

Reynaud dziękt:1 wal anwrykań~kiemu pr1,;zydentowi za dolychcza~cwe do,1a1vy L:zbro -
j.: nia i prosił o zna~ znt'. ich zwi,;,bzeme. Rn,isevelt CJL!po\,-ied?i.11 13 czerw<.:a, obiecując
.. podw,·j(,nic pomocy". Z :h.ele1. francu~ki premier. w li~;ci,.·, z 14 czvrwca. a wi,;c
L dnia. kied) nil·micckil' cddzial::, wkr.iczaly do l'aryża. pi,al iż )ed 1nq ~z,msą na
llrat<•\\,t,11<' I 1:t1H ji i ni,·d<'f'U','./Oc·111c d,• upad~.u \\'icłl,,i,·i llr.-t:11Hi 1,•q p11\',l,1pi,·ni:·
SL1n"w /ydrn,, l(•ll',< 11 d,· \'.'\•lfiY I'''> :-.wi,1(,1 ud le'!'" ;,,I ·1,i''. p,1h'l)'<./111c t<>1·1u)l
li·,i Re 1 n;,11d. Nasl,;:p1egn dni:1 K,111,f'\elt /;1['1:'\,·niał ,·. h,1:1y1mowaniu pornoq l,th
dł11,~.P, pk nart,d fr,rn<-u,l,;i htdne walc,ył o '.,\\',1 ,11·hw'.;t: l\.1e 1:10:it' .iedr:ak dac
,1bit:'l11il')' m1hłarnego wl.1u·.enia ,ii: l :sA ,h, \\njny, rdy:i „I~ lku K>'ngre~ nw:h.:' pndj,tl'
!akie t.obowią1a11ie ( thai onh Cwwn·s.1 1 e11!d r1111dt 111ch I unumhl't'nfs)".
Po upadku Franqi Rl1<.1~e\'eh prosił 1"/ c:terwca 11re111it'ra nowego, p1onidmc·c-
kic'.:,:.r• r1ądn. marszałka Philippc'a l\;taina, aby 1,ic- pr,zwolil na przc1r-:ic !lot\ fon:--
'11•,I ll'j 111/t'I N1,·1111:y, w'-'• chu.· C'lt''li• •,11; .. r11y1ai11i;1 I d1'-li1.1 wol:1 1,:1du Sf;l(II'\\

L,1ed11uL·zunyd1 ·. W udpcwicuz, z I;-, L'I.Cl\i. La Pt'lall: qat1Pwu1: 1apt·\1 niaL ;1: I lota
pozot.lanie franw"ka. Stany Zjedr,oczone posthnowil; więc utrzyrny\\aĆ t>tosunki
d) plnrnatyczne z Jego rz;idem. kt(,ry przenifoł się de, Vrd, 1 .
\V h~topa,lzit> 1940 roku Roosn·dt Iasral wyhr:my pe, raz li 1.eci praydentern.
Zap<:wiad.iłn tu pu.el.1rnywann·· izolaL_jonin11u am<:·1ykań~kier11, Cli 11:alazło wy1:1z
prl'.l:dl' \\'SZ)Slk1111 w I l'llK'I:1, 1 \1·.rniu,i1; \uj11:,1u / \Vi1·.lk 4 Hrylani,i. \VL'\l'l\'lrn,a
•ytu:icja l"('łrl)Li'n,, w l fSJ\ n;,,L1l h h wdnak :tlo:iur·a. \\'prawdztt: w ,polt·L·,c{1~l\\·ic
,tl1l<'l)Lu1,ki111 n,11.i:-.1.1!.1 \\·H,r«,..:- woh·, p.11i,t\, l,1~,1y,h1\,,kid1, ,iii: mu_lti;Ć d(,
zbn,,1ncg 1.1 wikłania ~ię
w \H 1Jni.,· p,1w~tala. Także wśród chi pclitycznych i w Kong:re~il'
nic było Jt:x!ncmyślnc,ści, _jcć:liclwdzi o ~tc,~unck du m.,jny, Jak pi~ze Ar:nicszLt
Bć,gdal-BrzcLi1'1~ka. wy~lępowal) \\ t,wcL<I~ co najmniej trzy po¾lawy . .,Tzolacjoni;ci.
k1,:1rzy \', ,,m;-mianym ,,krc'.:si<" chętnie d;reśbli ~iehi,· mianem niein1erner·Ljo111q(,\\,
q\\1•1/yli lakm i je\ier114 1940 ruhu ir".f)'lllt:_Jt' pod n:1/W:i At1wnn1 Fir.1/ Cn111r1 ittn', 1
59R

otlwoluj,JciJ ~i.; w r.azwic do \\ ybmczcgo ha~la prczydenL1 Hard11°ga l l 920 wk11-

Polc1cz) I on''- krótkim czasie tysi,,cc Amcryla1H'i\\, pr1.c~\\1adu1·nyd1, ,-. oll101·:,
zachodnie_1 hemisfery i nieinterwencja w v.01111e s;i jedynymi ~wt!Lrnn 1.achrnv:1ru;1
hc111icu.cil~.l\'.il n:,Hxlov.cgo USA". Po(1c,lnią pwycJ\:'· ·1;ijrnow:tl1 ttv,. 1de1deqd1)\\il-
ni. ,,Nale,eli do rnd1 111.in. prog1,:~1;c1, l.1(,11) t1C1yl1 11whlf'm arne1yk:11i~kit'J purnu1:)
db \\'idk1q Hry1:mi111arad11ie11iarn1 :rnp,·l,.ki,·'11ohow1ą1ar1 f1n,,J1),,(l\\·\l'li 1. dJl':,u
I wn1r1') ,1\1,:l(lw,•1" 1\k111,i1<1wali ~1<; w,i11ak i p11n·111111<·1 11,11·1,.tw ( l\1 h111, 1ia:id11,:
r111!,.u Ił) VI r(\l:dl pow\tal \\ t 1Si\ l\''v11-l'ar11xon ( 'n111n1ilfr1'j, ,, l'l'm ,· 1hr, •11,1;)1Nn·111,,11
of tht' /':ewralrr\' Lm,. po,tuluJ,KY odchotl1enic lxl U)..lm1 o 11<.:utrah10,.n W pok,wK

1940 mku pu.eb,talcił ~ię on \, organin1tJę pod m11w;; Commmcc w lhfend Am,ncn
hr A iding the A 1/ieJ Urgam Z,IC)<i la llll•hl il Zl•\\';Jł;i S JK'ii:l'Zl'fol ',\ O Ó.l rupic1 ama
,.\,~7:, stJjch ludzi wakz4cych o wolność'' (A Bógclal Brzezifoka. ,. 120-12 ! )
\V oręd7iu o ~unio:: pa1i~t,,a z (i ~t)CZnia 1941 roku. w którym RooseYelt c11,:k,,il
>,\\ •I f kl..la1 :il'i(' C11t·11·ch \\' Plr1,,:sci, /\I 1tcil ~1,· uk1c d,, Kt>ll)'lnll / l'I< ,,b;i I pl/\

111;111iv 11111 „111;,w;: 1 ~1Pd~.,,\\ 1H,·1h,·tln,d n. dc>tl.11lc1,1•,.i pnl\h1h 11· hH•Jll 1 111.:k'i 1,tl1,\,
\\ OJCllll) cl: onv: doslarczania id1 pań~Lv.-u111 walcz;:cyrn pr tl'l'l\\ agi c~11" . .h:~1e1c
w tym rnic~i;icu wpl) n,ll clo Konµresu projekt mtaw:, o l, 11d-hasc ( puzyczce d7i1cr·
ż,n\'IC). Po bU17h11')cl, p17e,h:chaniach I dy;,ku~jact: w Komi~Fll·h Jzby Kcprczcnl;!L
t6w i Senatu, ust,iwa zu:st,ila uchwalcna, a pfL'7yt!ent pudp1~:J j,1 I I m,,rca l ZJ,11 ruku.
Lipcw.:ażmala una prez 1 denla de pniyc7ama 1 J71erzaw1ema bror;t ,prz~m \vn1ennep,
lub z,mpatrzcnia krajów, których nhrona miała i) \\utne znaczenie dla Starn,\, Zjed
noczonych. l-'ocz4th.o,, o W)a,y g1:n"' ano 7 rrnliardćm dnlai{m·, :1 w c,:,gu calq ll \VOJflV
światowej wydano n;; !en cel ponad 50 mili:ll'dÓ\\ Ó'\H':resr 1 ych dc.Ja1(:w. l'1ovrarn
ln1d·fr11,·1 ()dcg1„I w1t:lk,1 n,J~· 11 plil,,H1;111111 N1,·111wc l111lcrn,1,k1,I:
f;ik.1.1k l""·k/;I\ I \\'l'Jll}· ,,,.ci;itp\\q. L.11, t h'r;J/ w1dl„j 1,,I,· \\ n:i1:1c,U11111 \\ •,pPkc·/c'l:'I
v,ie mNrojó,v ani) nicmic:J..:ich odegrały \,iadurnośc1 o atakov,;i1l!u wrn:ryL1ri~k1d1 slatk6w
i r,krętów. 21 m:~ja 19-i 1 rok~, na Południowym Atlant) ku hitlcro\1 ~kic lodztt\ pndwc><lne
zatopił) amcrykań~ki ~tatek h,,ndlu\,y „Rob111 1\1oor" Po t 5 m W)darzcmu ptczydcra
Rorn,evcll 27 maja w pr7,:rn(Jwicniu r,1tliP\I') m, kt6rcgu sluchilł) miliony iudzL móv,.j]
rn.1r:,, it celem Hitlera me JCSI \\) lqc7111c panm\ anie r:ad Europą „Zdobycie L::uropy J"~t
tylk,l l,..rukic:m pro1\.tll1,1cy111 dn:rnie\1olenia innych kunt)nent(iw". Wtu!y te:ż Roo~C:\\:I!
c,rln,i I \\ I11: 1\.\ ;11 lfL·nic ,1,u 111 „lll<'<l).'1',11111'/( ,n, '/'ll I''')'' ~u1, i,: 11,111 >: h •\',,')'U !t11d111:i1t ,I 11.1/1u1„ d
t'/1/0',l;Cl,lT(. Alak1 11a «rne1ykai'1:,kic :,!,liki 1n.l11ak 01;; mNlaly, \l')l'><llL~l•lL uh1u.c·mc: q111,11
puhfo.:zncj. M.in. ,ie wrześrnu I 941 wku dwa slatk; handlo\1 c .,Scssa" i ,Jvlontma" w:,;t;;ly
zatopiL,ne w poblitu I~lancln, a ni~zczyc1cl ,,Grccr" zdołd ufć c.1!0 ,c ~!arda 7 hitlerc\1~ki-
rni łodzii,mi pryjwc<lnymi. Takiego ~-zcz:;:~ci,1 nic miały: ,tatek handlowy „Stc-d Seafar,·r"
ora; ,,L:ss Reuben James", któ1c poszły na dr:o 11 pażdz1erniku 1911I roku.

2. llkx1laltmrnnic koalicji :mlyhitkrowskit·j 1941-1942

2.J, Pr;:ystcuJirnfr Stu11c;11 Zit·d11oc;:01!Ych do 11·ąinY

Pc, Law,ffciu Paktu Tr7cd1 i ujawmemu ,ii,: ekspar,~ywnych planól', Japonii, Star:y
Zjcdnpczc,ne 7wicbzyly pomoc dl,1 rnidu Czang Kaj ~zeka I ograncz)ly handel
z Japonią, ale ,vc1ąż jc,zczc rn1aly mclzic_j<;- na 0~1 4~111ccic ja1'1cg(1( 11//,dm 1nc11di n.1
 POliUJU

Dalekim Wąchodzie. W kv, ietniu 1941 r, pr,.yhył du \V;1,.zyngtonu i iyczliwie został

przyjęty adrmral Ktchisaburo Nomura, kt6rego celem było pwwadh.:nie m--,gocjaqi
~ekre1arzem stanu Hullem. Podstawą porozumienia obu pańscw miał być plan, który
Hull przed,;;tawił wy:.Janrnkcw i rz,idu Japońskiego 16 k\,ietnia 194) r Pnt"\,idy\,al
on zobowiązanie do poszanowani a integralności terytorialnej i suwerenności obu
państw, popierania z:i~ady meingerencj1 w srrnwy wew111;·1rzne innych państw, porw-
rania zasady równoprawności, w tym równych możliwości handlu, nienarusnmia
r1us w 1<.:JOnk <lcea1111 Spok"jnep•. wyu,fani:i woji;k 1apon,kich I Chi11_ Jap,111a
żądała jednak od USA uznania Mandżukuo, niepopierania rządu Czang Kaj-szeka
i przyznania Japonii nieograniczon ych praw do surowców ictracegicmych w Azji
Południowo-Wschodniej.
Rnanowy Nomura-Hul l walazly ~ie w impasie, a w hpcu, kiedy wojska Japoti,-
kie wkroczyły do południowych Indochin, zostały przez Stany Zjednoczone zerwane.
\\' odr,'" ied,1 na działania w l11dochinach, R,,osevdl Z(kL·ydov.al zamrozić ką)i!aly
japo11skie w Stanach Zjcdnoczónyc h oraz zaprzestać eksportu do Japonn ropy naftowej
i benzyny lotniczej. Posm1i1,;da (e był 1 dla Japunii ,v owy11.1 CZ,t\ie dotl..Jiwc dlakgu
też zaczęła ona zabiegać o wznowienie rozmów z USA. Ponieważ Japoma zade-
klarowała swe „pokoi owe i111enc_ie", USA wyraził) zgodę i w sierpniu rozpoczęła się
nowa tura negocjacji. Równocześnie premier Konoc starał się n osobiste ,potk~m1e
z prezydentem amerykańskim. Roosevelt tak mówił pM.niej na ten temat: .,Z radością
przejechałbym tysiące mil, aby i;potkać się tym lcelu z premierem Jap{lnu. Lecz,
uznałem za proądane uzyskanie uprzednio jakichś gwarancji, że istnieją perspektywy
osiągnięua porozumienia do zasad podsl,1\,0Wych. Rn1d nasz nhiżal usilnie cło
uzyskania takich gwarancji od Rządu Japońskiego, ale bez rezultatu",
T:1k wię, do sp• ,i kania Roc,.nelł "-.on,,,· 11ie d11,.zło. (" m1;1h, wl'ływ na dynw-.1,..
japońskiego premiera i powołanie nowego rządu Hideki Tojo. Rozmowy waszyng-
trni~kie 71lÓW znalazły się impa;0 ie i mimo „vymiany róznych projek1{,w. s;,anse 11a
porozumienie stawały się coraz mniejsze. Na początku listopada na pomoc Nomurze
wydano z Tokio cl(, \ 1/asz, ngtorm specjalnego ambasadora S,1brn:o Kurusu. !-. liał nn
ożywić negocjacje i przedstawić nowe propozycje. Jakoż 20 listopada przedstawion o
pl.m rządu jaiwńskkgo, który propont,wał m.in. zlożenit- zobowiąza11ia do 11iepodc•
jmowania agresji w Azji Połudmowo-Wschodniej, z wyjątktcm Indochin Francusktd 1.
1{1.;td l 1SA miał po11;1dto ,·i;.odzil sie ll;I pl'Z) wr6cu11e h;111dlu ,· Jat Pllią \V doty,·h
1

czasowych rozmiarach i zaopalrywani e Japonii w ropę naftow>J bez ograniczeń.

Proponowano też, aby rz.ąd amerykański przesiał do~tarczać pomocy Chinom Czang
Kaj-szcka, a Japoma p!7esunęła swe wojska stacjonujące na potudniu Inck,chin do
części północnrj.
Propozycje le zostały ;.xlrtunlne, a 26 listopada sekrellatt stanu Hull zaprezcn
tnwał nowy. kompleksowy plan porozumienia amerykańsko:japońskiego. Składał się
011 z d\,t1lh ur;'.;ci 1'1erw,z,1 z 11i, h mi,da by(, deklaracj;1 "po,btaw1•,wych z;1sad:id1
polityki obu państw w stosunkach wzajemnych i w ba,;;enie Oceanu Spokojnego.
Druga sklaJała -:ię konkretnych propnzyc.11 i zobowirn1ń, i mówiła m.m.
o: l. Zawarciu wielostronneg o paktu o nieagresji; 2. Poszanowaniu integralności
rcrytOńJlnej lndc,chin; 3. Lznamu Narodowego R:n1du Republiki Otir,sldc.j z tym-
czasową stolicą w Czungkingu; 4. Rezygnacji w Chinach z praw eksterytorialn ych;
!iiOO GŁBWNF PRQBLBh!l STOSUNtr,w MIĘDDN.\RQDQll'l

5. Zawarciu układu handlowego, opartego o zasadę największego uprzywilejowania;

6. Odmrożeniu przez każdy z ohu krnjów funduszów drugiego; 7. Uzgodnieniu planu
s1abihzacji s1osunku dolara do
Odpowie,V. japohsk,1, wręc1.oną w \V,1,zyngturne 7 grndrna, sek1ct:llZ stanu
scharakteryzował następująco: ,,W ciągu całych pięćdziesięciu lat mojej służby
dyplomatycznej nie widziałem jc~zcze dokumentu bardziej wypełnionego l 1a11iebnymi
fab1c1mi i pr1dręcenbm1 ( ...]",
Tc gorzkie słowa stanowiły reakcji; na wydarzrnie, które miało miqsce 7 Eru<lnia
1941 r., kiedy to _japońskie samoloty niespodziewanie dokonały ataku na terytorium
arncryka6sk,e. Pearl Harbor na I i,,wajath. grudn1.1 1941 1 Stany Zic,lnoczom
i \Vicika Brytama wypowicdzialy wojnę Japc111ii, natomiast Niunry i Wiochy wypo
wiedziały wojnę USA 11 grudnia I 941 r.
\V orędziu do Kongresu 15 grudnia prezydent !{o, 1sevelt lak mówił o poczyna
nia< h Japonu ostatnim czasie , Ptzepływaiąc przez Morze Chińskie poblizu
wysp filipi11skich, Japończycy dokonali inwazji na Indochiny i zawładnl,'li nimi. Dzisiaj
kontynuują ten podbój pop1zcz Syjam, zmiem~jąc do okupacji MalaJów i Birrny.
Fili pmy. Borneo, Sum,m a. Jawa - kolejne punkty japońskiego i pra \, uopodob
ne Jt',l, ie na Jego dalszych puzycjach figuruje Australia, Nowa 2.elandia oraz
wszystkie inne wyspy Pacyfiku łącznie z Hawajami i wielkim łańcuchem Aleutów".

2.2. /uwiqzanu: Wielki,j f(oo/i,j1

Do Wielkiej Koalicji (The Grand Alliance) należało ,.,,. latach li wojny światowej
kilL1fl?iesiąl 11mi~tw; w, których najwa:n11qszą rol qflgryw:ily 1rzy: ZSRR, Stall)
Zjnl1H „zone i \Vielk:a H1 ,tania. l.rdeziem,· ~ie w ·dJ1rj koalwp takicl1 lneró\,
jak Związek Radziecki, państwo komunistyczne i do czerwca 1941 r. soJusznik 1 litlera,
i dwóch w1elkicl1 demokrncJi zachodnich, czymś h'z pr,,edr,nsu. Zważyć tef.
trzeba, iż okrc, od wrzc'śnia 1939 r, do ,.,,:erwca I r. n:ik'1:1l do 11aJgorszych
w dziejach stosunków między tymi patistwami. Spowodowane to było Paktem Rib•
hentrop-Mołotow, agresją ZSRR na Polskę i Finlandię oraz włączeniem repuhlik
nadbal!yckich do ZSRR Wszystkie wydnr7enia Spotkały się.z ruts;'pienki11 ,arównu
St;1m Zjednnoonych, Jak i W1,·l•.1e_j Bl\r:1rni. Jeg" 1\yrazell, hvlo np że ol
państwa zamroziły wtedy złoto i fundusze krajów nadbałtyckich, zatrzymywano statki
z towarami pue1naczonymi .dla ZSRR, .a nałoży!, moralne embargo handel
z krajem.
Agresja Niemiec faszystowskich na ZSRR 22 czerwca 1941 r. radykalnie zmieniła
sytuacji; międzynarodową Od tej pory główny ciężar walki z Niemcami zaczął
spocnwać Związk11 l,;ądzied.:1111, co tnn~1ało wplyn~t na zmianę stu,unku d,,
niego par'istw, ktore na1w1ększc mebezpieczefatwo dla s,ehie i świata widziały w poi!
tyce paf1stw Osi. Jui. 22 czerwca premier Churchill w przemówieniu radiowym
zadcklarówai ZSRR „wsidką pornoc, na jakq nas stać". W Stanach Zjedn1,c:1onych
czę;;( polityk{,w podkrtślala. iż niemiccko-radz1,xka to walka dwóch lotalitaryz
mów. jednakowo szkodliwych dla świata. W administracji amerykatiskiej przeważył
jednak (Xlgląd, iż trzeba zacieśnić współdziałanie 't Wielką Brytanią i udz!elić pornocy
Zwui;dcowi Radzieckiemu. Walo,)· fimmsoi, ,, ZSRR 11kponow,Hw w bank,Kh ame
 601

rykańskich zostały 24 czerwca odrnro:1.one, a parę dni później powołano komitet pod
przewodnillwem Wdkt,a do realizacji ,.arnówie11 radzie.ckich. Na zrnianę postawy
r,.,1d6w z21chodnich ,areagowal premier Jruef Stalin mówiąc m.m. 3 lipca: ,,Na tym
tle historyczne przemówienie premiera Wielkiej Brytanii p. Churchilla o pomocy dla
Związku Radzieckiego oraz deklaracja rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki o go-
lp\VOŚci Hd1iclenia pomocy 1ia,zcmu kr;1Jowi. które rnogĄ \\)'wołać jcdyrne ucnicie
,•,dzięczu, w se,, :1d1 nar:,,,k,w Zwią,ku Radzkd.wgo, s:1 e:dkowk1v ,rozum1:1k
i znamienne".
Piern•,ni misja radziecka, generałcrn Filipern Goli.kowcm na czele. przybyła
Wielki,:i Brytami lipca. .hu. wówu.as głównym punktem rozmó\v była sprawa
stworzenia drugiego frontu na zachodzie Europy. Równoczcinie w Moskwie am-
basador brytyjski Stafford Cripps prowadził pertraktacje z przywódcami radzieckimi.
kh efel:krn hylo podpisanie 1 lipca po1mumienia o wspólnych dzialarnach ZSRR
\Vielkki Brytanii wojnie prlniwko Ni"mcom. Z,1wierałc, ono tylk,, dwa punkry·
ł. W obecnej wojnie przeciwko hitlerowskim Niemcom obydwa rz,1dy zobowi,1zują
okazyv,ać sobie wzaiemnic wszelkiego rodzaju 11omoc. i pur;,rcie.. 2. Z.Obowiązują
one pnnaJto nie prowadzić w toku teJ \voiny rokov,ań ani te1 nie zaw1cr:K' ro~jrnu
lub traktatu pokoju inaczej mz za obopólną zgodą.
To pierwsze, fonnalne porozumienie państwa zachodniego z 1/SRR w czasie
oiny oz1Mczalo pocz,11ek tworzenia koalicji antyhitlerowskiej. Chociaż pon.1zumfr11ic
poci;i.2ak, za ~otq jakichś szczególnych, ko11kiemych zohowiąza11 u strony
Wielkiej Brytanii, gdyż sfonnułowane zostało nader ogólnikowo, było je.dnak ważnym
krokiem w przełamywaniu wzajemnych uprzedzeń. Nie bez znaczenia było także i to,
pódpi,any doku1 miał ,n:11.zenie 111,mnomicd;ynaroduwc
Mimo nav;iązywania pierwszych kontaktów so:,uszniczyclt, rn1 2.ac11,,, lzrc prze
ważalo wówczas przekonanie, iż ZSRR nie ma w tej wojnie większych szans. Ch<Xlziło
\', itc racze1 to, aby przez pomoc dla ZSH R maksyrna'.nie osłabić hitlerowsk,; machinę
woienną. Z czasem jednak poglz4d ten zacz:1! sie !mieniać na uccż uznania ZSRR za
trwałe i mocne ogniwo koalicji. Do zmiany opinii na ten temat w istotny sposób
przyczynił się Harry Hopkins, zaufany doradca prezydenta Roosevelta, który w końcu
ipca, a w okresie naJwiększych ~ukcesów wojsk niemieckich. puybył do
i\loskwy. (Hoż Hopkms odnk,sl wrażem(·, iż w ,pokczelis1\',1l· radzicTk11 istni,:ie
ogromna wola zwyciestwa, zaś możliwości stawiania opom przez Armię Czenvom1
jesz.cz,: wielkie. Opinię tak:1 przedst:,wil zarówno O.urchillowi, zalr,ymując się
powrotnej drodze Londy11ic jak i prczydentmvi Stanów ZJednoc,-onych.
W tym czasie, na przełomie lipca i sierpnia, rozmowy w Waszyngtonie prowadził
generał Golikow, konkretyzując formy i zakres amerykańskiej pamocy gospodarczej
ZSRI~, W rezuhacic, 2 sierprna prz,.·,lluż,ma zu._1,iła przed\,c1enna urnowa hand-
lowa radz1ed.o-ameryl<:ńska, sierpnia ZSRR i \\'ielka Br y1ania zawarły poro/u
mienie O obrocie handlowym, kredycie i clearingu. które umożliwiło finansowanie
brytyjskich dostaw stra1egicznyd1 do ZSRR Poza problemem pomocy matt';riałowo­
-gospodacczcJ dla ZSP.I~. drugmi stałym \qtkiem rozmów i kore~pondencji radziecko-
-brytyjskiej była sprawa otwarcia drugiego frontu w Europie. W obszernych listach
do Churchilla z 18 lipca i 3 wTześnia podejmował ten temat Stalin, natomiast Churchill
od11osił sit do tych kwe~ii w l1s1ach z 2 lipca i 6 wrzdnfo. Churchill pi\al w nich
602 0LĆ!\\/VEPROBUMY SFUSUNKÓW ?,fll;D7!NARODO\i·rc 1-1...

m.in.: ,,Chociaż nie cofrn;libyśmy się przed żadnymi wysiłkami, nic ma obecnie
iadnej możliwości przeprowadzenia takiej kampanii na zachodzie (prócz dzi,ibń
pmHctr-Ynych), która pozwoJilahy ściągnąć pr,:cd zimą siły mem1eckie ż Irontu
wschodniego. Nic ma również żadnej możliwości utworzenia bez pomocy Turcp
drugiego frontu na Bałkanach".
Dalszy etap tego procesu dotyczył współpracy gospodarczej, dostaw sprzętu
wojskowego i surowców ~lratcgicznych. W dniach od Z9 września do l października
,,dh) b .',.1, w Mncl \\li' pierwsz,1 11,11•,I 1onna ko.,du l'llCJ8 przed,Li\\" Il li ZSRR_ l 1S:\
i Wielkiej Brytanii. u~1alono na niej. iż dwa pahstwa zachodnie dostarczać będ,1 du
ZSRR comiesięcznie do ·1 lipca 1942 r. 400 samolotów, 500 czołgów, samochody
i surowce na potrzeby przemysłu zbrojeniowego. Ze. swej strony ZSRR zobowiązał
się rozpatrzyć możliwość dostarczenia niektórych surn,vców. Sukces konferencji
mosk1cwslciej sprmv1l. 1ż prezyucnr Roosevelt zdecydował się rozciągnąć na ZSRR
USWvl(" oiend-lemc. 'W auk-memoirc z 21 listop:Hb 1941 r. arnh:1,;11lur USA w l\Ju,.
kww Laurence ,\ Sh'inhardt ,l\\1,,1dził, U i'l<"i)d,nt Roo,.,,\'!'1! •.dał poln \'Ili\

natychmiastowego rozpoczęcia dostaw i kontynuowania ich w możliwie największych

ilościach. Celem uniknięcia trudności, wydal on polecenie bezzwłocznego podjęcia
kroków. które urnożliwią zrealiznwa11ic dostaw do j"dnego miliarda dolarów, zgoclnk
z u~tavvą o pozyczcc I.ub dzierżawie broni" .. W odpowiedzi Stalli, pi„ał 4 listi1 pmic1
.,Rz,1d Rądziecki przyJrnuje ze szczc, ą wdzięczno~cui P,1ń.,;;ką decyzw. Panie Pre.1yd,,.n-
cie, dotyczqcą udzielenia Związkowi Radzieckiemu bezprocentowej pożyczki w wy-
~okości I miliarda dolarów na pokrycie kosztów dostaw uzbrojenia i surowców dla
Związku Radzieckiego, jako w·yjątkowo cenną pomoc w wielkiej i trudnej w:alce
z 1ws,yn1 wsp6lnym wiogiem- h11a,\ymhitkrvnll<m".
l'(,ste,poWal n,w11wż proce., ,,;" wśniania "'l1h:;11iczej w,r,,·,1pr;;(y wojsk, 1\\11--
-polityczncj między Wielką Brytanią I ZSRR. Kwestiom tym poświęcone były roz-
mowy, jakie prowadziła w Moskwie od 15 do 19 grudnia 1941 r. delegacja brytyjska,
z ministrem Edenem na czele. Obie strony zmierzały do przygotowania wieloletniego
traktatu i uzgodnienia stĄnoVlisk '>V ~pra\Vie podqawowycll problemów Qtgam.o,cj1
świata powojennego„ Stalin domagał się jednak. zeby traktat poh1ce:yt z użnanicm
przez \Vielką B.rytani,.: granic radzieckich według sta1lll .na 22 c,:enviec 1941 r.., co
byłoby równoznaczne z zaakceptowaniem agresji radzieckich od 17 września 1939 r.
Ponieważ Eden nie mógł sic na to zgodził', zatem poza pojednawczym komunikatem
o rozmowacll, żadnego dokumentu w grudniu uzrodnić się nic udało.
w~półdziałanic 111.ech państ\, byto jednak kontynuowam:. \Vyra1.em tego było
podpisan:ie 26 maja l 042 t. w Lonuynic Tntktatu pr,:.ymiena w czasie wojny toc,. u11e_1
przeciwko Niemcom hitlerow~kim i ich soJusznikom w Europie, jak również współ­
pracy i wzajemnej pomocy po wojnie. Traktat, zastępuj~1cy wcześniejsze porozumienie
z lipca 1941 r., składał sic z dwóch części. Część pierwsza dotyczyła współdziałania
I Wl.<iJC!llllej pomoc)\\ czasie W1lp1v. natomiast l..'l\'C( druga traklmv:il.i opowo,, 11!\,'i
,vspr,lpracy obu p:11',~tw. Podkretlono w nim zwb,,:,-c:,-a, iż wspólprnca ta ma zapt>bi1x
powtórnej agresji i pogwałceniu pokoju przez Niemcy. Traktat zawarty został na lat
dwadzieścia, z możJiwościq dalszego prLedłużenia, jeżeli nie zostanie wypowiedziany.
Warto Z\vrócić szczególną uwagę na artykuł siódmy. Tak brzmiała jego treść: ,,Każda
z W 1 ,c,k ich umawi,~j,1cych się Siro n zobowiązuje się nic zawierać żaJncgo przyrn1crrn
 X\I ODilUJNil!/.iP Ofa,uJU fiO.J

nie b1<lć udziału w żadnej koalicji, która by była wymierzona przeciwko drngiej
Wysokiej umawiającej się Stronie". Traktat dawał więc szansę, iż także w okrc\1e
!JL,wojcnnym może trwać sojusz radziecko-bry tyjski, co jednakże w realiach zimnej
wojny ohazalo się nicmo1liwe.
Prz) stąpienie Stanów Zjednoczonyc h do wojny w grudniu 1941 r. spowodowało
,formahzowa me so1n~zu r~1dzieckn-amcrYka1iskiegc Po kr6tkich 1okOwilniad,, 11 czc;-
rwca 1942 r. podpisan<..1 w Waszyngtonie Układ pomiędzy rządem ZSRR i rządem
"SA. dn1yez;1l}' z:,~.id w1;,1em11q po 111, >ty W pro,, ;1dze11m WP!ll}' pi1c~i'Wk,' agre~,i.
Podkreślał on wspólne cele obu państw, wynikające z Karty Atlantyckiej i Deklaracji
N.irod{,w Zjednoczon 1 ch, a takie ~zczcg/iłowo regulował sprawy współpracy obronm:'j.
W \Vaszyngtonie ogłoszono również komunikat o osiągnięciu pełnego porozumienia
w sprawie ,,pilnego zadarna otwarcia drugiego irnnlu vi Europie w 1942 roku'•.
Aczkolwiek Wicika Brytania uznała to przedsięwzięcie za nierealne, to jednak w imię
j,:dnoś,1 soju~:111ic1c'i kolll11nika1 podpisała.

W ~ierpni11 1941 r. ro1,poczdy sii; w Londynie rozmowy międz) ambasadorem

radziecklm Iwanem Mąj:--kitn i generałem de Gaulle'ern. W ich wyniku dc,~zło 26
wrz.eśnia do wymiany not między r7,ądcm radzieckim a Francuskim Komitetem
Narodowym, co byl11 równoznaczn e z uznaniem Kom1letU , nawiqzankrn z nim
stosunków sojuszniczych.
ZSRR me tylke uznc1I de C,aullc'a za ,,przyw6dc.; Wolnych 1--'rancuzów", a1e
zadeklarował pomoc i poparcie we wspólnej walce oraz współdziałanie „w przy-
\\ H1ce11111 całk<'Witq 11iep1•dleghN.i j wielk,Ni F1,111cji" \\' k1111cu }'J•ll r, tk Gaulle
zaproponował wysłanie na front radziecko-nie miecki dywizji francuskiej, znajdującej
,i.; w S 1 ńi. Rnid brytyjski zwrócił jednak uwagę, ze poniewaz sytuacja na Bliskim
i Środkowym Wschodzie jest mało stabilna, należy więc postępować z całą ostro-
znotcią 1 nie podejmować w tej drwili :iadne1 dec 1 zji. o~tatecznie dywizja pozoslala
w Syrii, zas na front radziecki najpierw przyhyla w 1942 r. francuska eskadra,
z późniq pułk lotniczy ,,Normandie- Niemen". Warto lt'i oonotować istotny wzrost
kontaktów pchlycznych między obydwoma krajami. I trik, w marcu 1')"12 r. do
t1,,skwy prz) hyla ddegacj.i Fr;,m usk.iq•o K11rnite1u Narodowelcn z. Rnrncm Garreau
na czele, natomiast w maju rokowania z de Gaullc'em prowadził w Londyme
l\fołotow.
Na początku lipca l 941 r. rozpoczęły się rozmowy ZSRR z midami Pl'lski
i Czechosłowacji, przebywającym na emigracji w Londynie. Ze strony z..o;;RR prowa-
amb&ador w Londynie Majski. Póirnci rząd radziecki ustanowił specjalnego
d:1ił _je
ambasadora do spraw kontaktów z emigracyjnym i rządami sojuszniczym i, którym
1P,tał 1\leksamler Hogom„1ow.
Pierwsza rozmowa premiera rządu RP, generała Władysława Sikorskiego, z am-
b a:;;adorc:m r-.lajskim miała mie_1~ce 12 lipca. Pocz,1tkowo Sikorski 11101;:no obstawał
przy ponownym uznaniu granicy polsko-radzie ckiej zgodnie z traktatem ryskim,
jednakże Ma1ski równie Zdl·cydowilllie nie wyrażał 11,l to zgody. Przywódcy brytyjst),
Churchill i Eden, nalegali jednak na rząd polski, aby zawarł porozumienie z ZSRR,
 GU!WAE PROBV.M). STOSUNKÓW Fl!l;,!<DNARODOWiC/1 ...

co wymagało wypracowania fonnuły możliwej do przyjęcia dla obu stron. Przy udziale
polityk6w brytyjskich przyjęto wiec w trakcie negocjacji, iż podstawą porozunm·rn.1
rnoglohy być uznanie przez ZSRR układów z l'l sierpnia 1 '8 wrz,efoia I LJ39 r
z Niemcami za mehyłc. Sikorsk1 pr1.ekonywi'\l l1c111ych wśrt"id pciliryków polskich
przeciwników takiego ujęcia. iż unieważnienie układów ZSRR z IlI Rzeszą oznacza
anulowanie późniejszych aktów prawnych odnoszących się do polskich ziem \VSChod-
nich. Jednakże „polski prt'.mii;r nie mógł nic zdawać sobie sprawy z zasaduiucj
otl11111•111iości tych (h\l" h kwestii; pr1d,~lenie tJJ<1duw radzi.n:ku-111cmieekicl1 s;11uu
priCI się nie oznaczało przecie) amfowania decyzp Rady Najwyiszcj.ZSRR w spra
wie przynależności obszarów nazwanych w Związku Radzieckim 2.achodnią Ukrainą
i Zachodnią Białorusią" (E. Duraczyński, s. 28).
Ku niezadowoleniu Sikorskiego, który liczył na więks24 koordynację poczynań
z po[itykami czeskimi w trakcie rokowań polsko-radzieckich, l S hpca 1941 r. w,tał
zawarty układpon1i,;d1y rządem '/.Sl<l< i rządeu1 Rt·1,ubłiki Czed,,,,h,wackiej, SkLHbł
SH: 011 , pięciu artykuł,,", które m, ,\\Iły o wymi.,111,· pi n-·dstawi,ll'IJ dyplom11tycznycl1,
wzajemnej pomocy w czasie wojny oraz utworzeniu na terenie ZSRR czechosłowac­
kich oddziałów wojskowych. Szczegółowe porozumienie w tej ostatnie.i sprawie
uzrodnione zostało :)7 wneśnh:.
Układ pom1,:dzy rządem pobk1ni i n:ądern ZSRR (zw:my Układem S1ko1);
kt- l\1ap;Jd) podpNmy został w Londynie 30 lipca l 941 r. Najważrn,.·1~ze uzgodmcrna
traktatu głosiły: ,,Rząd ZSRR uznaje, że traktaty radziecko-niemieckie z r. 1939,
dotyczące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swą moc [... ] (art. 1). Oba rządy
.zobowiązują sic wzajemnie do udzielania sobie wszelkiego rodzaju _pomocy i po-
parcia \\ obecne.i \\'PJllll' przech, Nl!'lllCOm hitlnow,,k1m (art. \} l{/;\d. ZSRR nw 1;1-
dua ,wą zgodę lid il!\\orzenie llll 1ny1;,rium ZSh: !<'. ;11,nii pol&k1l'j. ktd-ej dow1,, bi\'.( I
będzie mianowane przez Rząd Polski w pomzumiemu z Rządem ZSRR f... ]" (art. 4).
Pozostałe dwa artykuły mówiły o przyvm5ceniu stosunków dyplomatycznych
między obu r.-:ądami i o natychmiastowym wejściu układu w życie. Do układu
dolqczono też protokół o treści: ,.'/. chwih} przywrócenia stosunków dyplomacycznych,
rząd rad;iiećłti udzieli amilestii w~zystkim obywatelom polsknn, którzy są olxx:rnc
pozbavqeni wolności na terytenum ZSRR, bądź. pko jet'icy woJcnni, bądź na 11111yd1
odpowiednich podstawach". Uzupełnieniem układu była polsko-radziecka umowa
wojskowa podpisana w Moskwie 14 sierpnia.
Stosunki mi;;dzypaństwowe polsko-radzieckie· zo~iały więc \vznowione•. a w~pół­
dzialanic alianckie nawiązane. Brak jednak w układ1ie wyrafoych stwierdzeń Joty
cz,1cych granicy powodował wiele późniejszych sporów i kontrowcrsj1. Sytuacja wład/
RP była tym tmdniejsza, iż rząd brytyjski od razu dał do zrozumienia. że nie będzie
bronił prLedwojennej wschodniej granicy Polski. Na inspirowaną interpelację w Izbie
Gmin o ewentualrn1 lc'warancję granic w Europie Wschodniej, Edrn odpowi1·d;,iał:
•·") mi;ma TIQt. l,t,',r;i właśnie odu yt:t!cm Izbie. llll' 1akłada iwli1q /'\\ffl"MCji !.'.I .tlli<
prza rząd Jego Królewskiej Mofr1".
Problemy związane z organizacją armii polskiej w ZSRR, opieką nad ludnością
polską prLebywającą w tym państwie, ale też ogólniejsze kwestie alianckie stały się
przedmiotem rozmów, jakie polski premier przeprowadził w Moskwie w dniach od
2 do 4 grudnia 1941 r. Ich efektem było podpisanie delclaracj1 obu 17ądóW (.:t\, :11 lt'j
 OD WOJ/ił 00 POU)JL

Deklaracją Stalin-Sikorski). Jej pierwsze dwa artykuły potwierdzały współdziałanie

,nją1szniczs: polsko-radzieckie, natomiast artykuł trzeci dotynył generaln<'j strategii
ailantów: ,,Pn zwycit;;skt1ej wojnie I odpo\viulnim ukara11iu hitlerowskich zbrodniarL.)
zadaniem państw sojuszniczych będzie zabezpieczenie trwałego i sprawiedliwego
pokoju. Może to być osiągni1;te jedynie przez nową organizację stosunków mi1;dzy-
n.1n,dowyd1, npartą na zjednoczeniu dernrlkratycznych kraj(JW w trwal',rn sojuszu_
l'ri utworHIIIU tak1,-1 Ptganfr:wi1 czynniklL"lll decyd111:F--yrn Wlllll\1 być 111,;J;;flOWllillc
prawa międzynarodowego, popartego zhiorow,i siht zbrojną wszystkich państw sojusz-
niuych [ ...]" Sformułowania te można uznać za iedną z pierwszych oficjalnych
powieil1i _ zawiera i,1cych koncc pch' nowei, globalncJ organizacp między
narodo\VeJ.
Wśród innych, pierwszych umów sojuszniczych, warto wymienić traktat brytyjs-
lw radziecko-irański J\;1 początku wojny znaczenie strategiczne ]ran.u było szczególnie
du,-cc. Ptze1 kn kraj n1;11 mie bc?[ll<-'CZniei mz przez r-.lu011ań,k 1rn•żna było kierowa<-
dostawy brytyj~kie do ZSRR. Problem polegał jednak na tym, "/,e w Iranie spore
\Vp-lywy posiadały Niemcy hitlerowskie, roz.b~1dowując tu na wielką skalę siatkę
rzpiegowsko-dywersyjną Stwa1 zalo to zagwżenie me tylko dla drn.1aw, ale i połu­
dniowej granicy ZSRR. W tej sytuacji rządy ZSRR I Wielkiej Brytanii zażądały
ograniczenia działalności niemieckiej w Iranie, na co szach Reza Pahlawi odpowiedział
t1drnownic. \V zwi,1zku z tym wojska .rad1ieckie i bryiyjskie wkroczyły do Iranu,
września 1941 r. pPcdstawicick obu pafo;tw pndp1,ali z nmvym rządem irańskim
porozumienie o dyslokacji swoich wojsk na obszarze tego kraju. Po abdykacji szacha,
we wrześniu 1941 r, toczyły się dalsze negocjacje, które doprowadziły do podpisania
-,.; ,1yczni:1 1'>42 t_ Td,eratlR' układu trój,tronnei,o 11 wspó-Jd1ialaniu ,uJ11,znicz\m
1 mtt:gralnośc1 tci')'tonalnej Iranu.

Kartu A1fr111tyd:a I Deklaracja Narod6w Zjedn11c::onych

W dorocznym orędziu do Kongresu 6 stycznia 1941 r. prezydent Roosevelt
ogłosił Deklarację Czterech Wolności, czyli: wolności słowa, ,,wolności każdej osoby
do składania czci Hopi na własny sposób", wolności od niedostatku oraz
,,ul11ości nd lęku. R(!,1;..,,velt uwazał, iż 10 okk;h,ny funda111ent świ;1l.1 osiąg:1l
nego za naszych czasów i :,,.a życia na~zej generacji".
Idee Roosevelta ohialy inspirujące dla rozwamń i dyskusji o przyszłości
iata oraz wizji powojt:nnych ,!osunków m1rdzynarodowych, które prezycknUoczył
z premierem brytyjskim Churchil1em.
Od 9 sierpnia w Argcntia Bay u wybrzeży Nowej Fundlandii, na pancerniku
.,Pnnce of Wales.., odbywllła się konferenc_1a angielsko arnerykai\sl-;a z udzialcm Roose-
v--lla iChun-lHIIa, 14 sierpnia 19,+ l r. ogk,<zona zo~tala deklaraqa obu przywódców,
zwana Kartą Atlantycką. Mimo że nie był to dokument sygnowany podpisami i nie
podlegał ratyfikacji przez parbrnrnty obu kr;tjów. odegrał kluczową rok: w procesie
kształtowania się programu Widki<'j KoalicJ i i tworzenia podstaw przyszłych global-
nych stosunków mi(,X!zynarodowych. Artykuł J _Karty stwierdzał, iz „ich kraje nie dążą
do żadneJ ekspansji terytorialnej lub innej". Artykuł 2. oświadczał, że „nie godzą się
nm na żadne zmiany 1eryt0rial11c, które nic 0dpow1adałyby ,wobodnie wyrażon:vm
 606 CLÓWl'iE PROHLf.'MY STOSUNKÓW Mlf,DZYNARODOWYCH. ..
-------- ------
życzeniom ludów zainteresowanych". Artykuł .ł. deklarował prawo v.szystkid1 ludów
do wybrania sobie formy rz,1du I wzywał, .,zehy przywrócono prawa suwerenne
i autonomię tym, którym je odebrano siłą". Artykuł 4. głosił wolność handlu między­
narodr>wego i r<',wny dostęp do surow·ców świata. Artykuł 5. 7.apowiadał .dązenie do
bliskiej międzynarodowlj współpracy gosp(xlarczej w edu doprowad2.enia do po~1ępu
ekonomicznego i bezpieczel'istwa społecznego. Artykuł 6. wyrażał pr7..ekonanie, że
zostanie ustanowiony pokQj. który zapewni bezpieczeństwo narodoni i..,który d,1
rek<>pnię, U \Vs/;yscy lml/.ie we \\V)'StJcid1 k1ajach h,ilą mo)'h ra~dzić życie
wolni od strachu i niedostatku". Artykuł 7. deklarował wolność mórz i oceanów.
Artykuł 8. głosił nadzieję, że narody nie będą stosować przemocy: ,,A ponieważ
żaden pokój w przyszło~ci nie może być utrzylllany, o i le namdy, które grozą ]ub
ntoga grozie agresją poza ~wymi .granicami, w dalszym ciągu miały do dyspo.zycji
uzbrojenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą oni, że zanim nie zostanie
zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szerszą skalę, ro1,hro-
jen i c l,11,,;ich !1.l[U(!ÓW jt·'.·,1 '.,prawą /;l~.tdnicz;1 I . r.
Kiedy Roo~cvełt i Churchill og!a,zali Kart~: Atlamycką. Stany /Jednoczone były
jeszcze formalnie krajem neutralnym, nieuczestniczącym w wojnic. Tym należy
zapewne tłumaczyć dellaratywny i bardzo ogólnikowy charakter niektórych artykułów.
Jednakźe za;;ady i cele, k1óre.sfo1mulowali zacht,dm przywódcy, okazały się na
tyle umwersalne, że zostały zaakceptowane przez kilkadziesiąt państw. Bez wątpienia
Kartę Atlantycką należy uznać za jeden z najważniejszych dokumentów II wojny
świall1wej. Już we wrześniu. na międzysojuszniczej konferern:j1, przedstawiciele
ZSRR, Polski, Belgii, C7echosłov.ac,1i, Gfl:'cji, Holandii. Jugoslaw!l, Luksemburga,
Norwegii i Francuskiego Kom1tetu Narodowego zgłosili akces do Karty Atlantyckiej.
ZSRR przriq,11jąc Jp K:1rty AiJ;mtyckiej, l'1'.łOSil 24 wrześni;i dekJar;,cj\·, która
zwracała uwag:. że stosowanie jeJ zasad powmno ••odpowiadać wa11mkorn. potrwbom
i "historycznym odrcbnośc1om tego czy innego kraju".
Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny odbyło się w Wa~zyngtonie
spotkanie Roosevelta i Churchilla z mtencją ustalenia \v~pó!ntj strak1"ii amt'rykańsko­
-angidskiej. Dwaj przywódcy, wraz z szerol.:irn gronen-, ,,kspert1'>w, umawiali \V Wa-
szyngtonie między innymi sprawę konieczności utworzenia drugiego frontu, sytuację
na Dalekim WschQdzie, plan operacji w Af1yce Północnej oraz spra.wy 1vyszlości
Nkmi,·c. w 11a\...c1e konlncncji. 1 \lycznia }')1)2 r., podpi,,,:nazo~t1h w wa~/)ilgtonie
Deklaracja Narodów Zjednoczonych przez przedstawicieli 26 państw, w tym m.in.
USA, Wielkiej Brytanii, Chin, ZSRR, a takźe Polski. Po raz pierwszy w oficjalnym
dokmnencie pojawiło ;;ię wówcrn, okre§knie .zaproponowane przez Roo;;cvelta:
,,NarodyZjedrn,L·zone". l)cklaracja odwoływała ~ię naJp1e1 wdo: ,,wspt1lnego programu
celów i zasad" zawartych w Karcie Atlantyckiej. Dalej zaś zawierała oświadczenie,
że: I. Ka:i'.dy rząd zobowią:zqje się do użycia pełni swych zasobów woisk0\1,ych
i fP~fa•darczyd1 przecm!•.(' tym 1ic/..c·~tnikorn pdktll ut,1~1,onneru I ich w,p,.,lmkom,
·z którymi rząd ten pozostaJe na stopie wojennej. 2. Każdy rząd zobowiązuje się
współdziałać z rządami, które podpisały niniejszą deklarację, i nie zawierać z wrogiem
odn;hncgo zawic,zenia broni lub pokoju.
 XVI. OD WOJNt" DO POKOJU 607

3. Wielka koalicja w latach 1943-)944

3. J. Współdziałanie anU!rykańsko-brytJ,jskie

brytyjskie amerykań~kic wylądowały w Afryce 8 lii;topada 1942 r .• co

omm·1:1ln znaczne zrnlrn\yfikowanie wy-,ilku wojen rn:i-.n aliantów 1::chodnich. Gł6w
ne problemy stratcgn woJennej Roosevelt i Churchill rozwazali na konferencji w Ca-
sablance w dniach od 14 do 23 stycznia 1943 r. Pierwszą spraw,1, która zapm1tala ich
uwagę, było ustalenie planu działań wojennych na najbliższy rok. Oczekiwane przez
ZSRR wkroczenie nchodnich na kontynent europejski przez kanał La Manche
uznane zo,talo na razu.: niemothve do zrealiww;11m1. Tak przeknnyw;1ł Churchtll
prezydenla amerykar\,kiegu do swej koncepcji: ,,Głównym zadaniem, jakie stoi pr,t>d
nami, jest po pierwsze - zdobycie afrykańskiego wybrzeź.a Morza Śródziemnego
i założenie tam wojennych baz morskich i lotniczych, które są konieczne dla ot-
WOfi:T11;i dektywne_1 ptZCZ fVlrn Śródzieurnc dl;i tran$pon1 wojskowyck
oraz. po drugie - wykcrzystanie baz na v.,ybrzeżu atrykańskim do zadania ciosu
w niuahc1.pieczone podbrzusze pa11st\V Osi [.-r.
Pmwnowiono że po zako11-
czeniu kampanii afrykańskiej głównym zadaniem będzie wspólna inwazja na Sycylię.
Obrady w Casablance nazywa się najczcściej konferencją w sprawie bezwarun-
kowlj kapitulacji. N,1 wni, 1sek ROO\tcvdr:1 przyjęto tan, bowiem fonnult;:,, że wojna
z pa11:,1warni Osi toc1yć będzie d11 ich bezwmitnkc,wej kaphuiacJi. Wprawdzie
obaj przywódcy zdawali ,obie sprawi_\ upowszcdmicnie tego ,rnnowiska może
wzmóc detenninację oporu tych państw, ale względy moralno-polityczne uznano za
ważniejsze.
Wicie czasu na konferencji w Casablance zajęły dyskusje na temat problemu
francuskiego. Roosevcl! nal.egał. aby za przywódcę hancuskiego Kom netu Narodo
wego I szefa adminislraCJi we francuskich koloniach w Ańyce uzna<' generała Hen-
ri 'ego H. Guauda. Churchi II natomiast, który wprawdzie odnosił się do generała de
GaulJe'a z niechccią. uważał, iż to on właśnie powinien kierować ruchem francji
Walczącej. De Gaulle tak komentował tę sprawę w rozmowie z ambasadorem Bogo-
mofowt·rn: ,,Anglicy, patlU wiadPJIIO, odnoszą du mnie ze ;nanvm brakkn,
zauL111;i, :ile zaraże111 r"111erają mim·, rn,tjąc nad/ wygrać CP rnn<> dla An1•l11
w razie mego powrotu do Francji". De Gaulle prąjechał do Casahlanki 22 stycznia
i domagając się energicznie równorzędnej roli francji, jeszcze bardziej irytował
przywódców anglosaskich. W końcu zostało osiągnięte porozumienie, zgodnie z któ-
rym de CaulĄ! i Gicaud mieli być u,.mmi za współprzcwodniczą,cych tymczasowych
wład1 francuskich, do ua,u aż będzie 1n(,gł być uiworzony rząd FranCJi. 3 ,czetwca
1943 r. opk,szono Alperze dekforncję o powstaniu Frnncuskieµo Komitetu Wy-
zwolenia Narodowego, którym mieli kierować wspólnie generałowie de Gaulle i Giraud.
Planowaniu dalszych operacji wojennych aliantów zachodnich poświęcone było
sµotkanie Roosevelta i Churchilla w \Vasz.yngtonie, które toczyło się od 12 do 25
maja J1)43 r. Najważrncjszym postanowieniem, jakie wówcz.as p.:x:l.ii,;lo, było polecenie
nasilcrna hombardowal'1 obszaru Niemiec i .zaplanowanie inwazJi przez kanał La
Manche na 1 maja 1944 c. Później, w dniach od 14 do 24 sierpnia 1943 r., obaj
608 GLÓ't;l'Ni Pfdl/11,EMY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH...

zachodni p1 zywódcy Ii konferencJę w Queben1. Pomyślnie rozv. JJ,tjące się

operacje na Sycylii i we Włoszech ułatwiły Church11low1 rozwijanie propozycji
dalszych operacji wojennych aliantów na południu Europy, a zwłaszcza na Bałkanach.
Tym razem Roosevelt nie dał się jednak przekonać i po długich dyskusjach ustalono,
że gl6wnyrn celem daJąych działań będzie ,,spólna nn,•r•ON"" lądowania \VC Francji.
zwana ,J"h,.Tlottl". Wśród lllnye:h, w,,ż.nyrh problerrn,1, Lonferenc11 Quebecu,
wytnictu, trzel,a zatwierd,.eme planu dz1ala11 w A'lji p1,edwko Japon11, n1,,/ porozu-
mienie amerykańsko-brytyjskie, dotyczące współpracy nad bomb 4 atomową w St.inach
Zjednoczonych.
W Quebecu powrócono do sprawy od dawna planowanego spotkania trójstron-
nego, z udziałem Stalina. Chtmihill i Roo,,cvdt wystosowali 19 sierpnia w~r•ólny list
do Stalma, 1v kt6rym podkreqali wagę spotkania, pistąc w mm m.in.: ,.Nie
sądzimy, by Archangielsk lub Astrachań stanowiły odpowiednie miejsca do tego
celu, lecz jesteśmy gotowi udać się do Fairbanks Ina Alasce], aby wraz z Panem
przyjrz,,ć ,i\' całemu tc:1trP11 i dzialaii , ,j,,nnych. Jest to wyJątkow1 monwut nc1
zorganizowani,:; spotkania, jako te jest ro również kluczcąvy momen1 r,,c,.:,i;;ej się
wojny".
hmą sprawą omawianą na konferencji w Quebecu było przygotowanie aktu
kapitulacji Włoch, państwa, gdzie dokonały się właśnie przełomowe zmiany. W wy-
niku inwazji, a następnie ofensywy wojsk amerykańskich i brytyjskich, Wielka Rada
Faszystowska odmówiła Mm;soliniemu zaufania 24 1943 r., król Wiktor
Emanuel 1H odwołał gc ze stanowiska premiera i polecił are,ztować. Na czde rządu
włoskiego stanął wówczas marszałek Pietrn BadogUo, h:tóry rozpoc1:1t pertraktacje
z generałem Dwightem Eisenhowerem - Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych Sojusz-
ników .
Mw,sollm, intemow:iny pi zez rząd Badnglia, 12 września uwolnicny zc,tał przez
spadochrnrn,1rzy hitlerowsktch i na póhml'Y Włoch p1 ok lamował 23 \\ rzcsnia tzw.
Republik,; Sak•, zwaną tc:i Włoską Repuh!ib; Społec.1 ną Był to twór efemeryczny.
pozostający pod całkowitą kontrolą władz hitlerowskich.
Działania wojenne we Włoszech przerwane zostały 3 wrześrna i jeszcze tego
samego dnia zawarty został ro7..ejm pomkdzy rządami Stanów Zjednoczon:,ch i Wiel-
kiej BtyLll1i1, dzialając:yrn1 imieniu N,1n,d(,w Zjedtwu,,nych, a rząd,·rn włoskim.
Akt kapi1ulacj1 Włoch prn.lp1,;any 2:0:il,d lld Malcie września, pwtokołem
z Brindisi z 9 listopada 1943 r. częściowo zmieniono jego treść. Między innymi tytuł
dokumentu podpisanego na Malcie, który brzmiał jak następuje: Akt kapitulacji Włoch,
zmieniono na: ,,dodatkowe warunki rozejmu z Włochami", uzupełniono ponadto, że
marszalcl Batk1g)io przyJmu1c przedstawione mu postanow;cnia „bezwarunkowo".
Rznd Racloglia 13 p,1id1.1ernika "ypc,w1edzial wc1j1w Niemcom. ,wtązku
z tym USA, \Viclka Brytama i Związek Ratlziec-ki oglm,ily tćgóz dma deklarac.ię
o uznaniu Włoch za stronę współwalczącą.
Stałym problemem spotkań i dyskusji o wspólnej strategii polityczno-wojskowej
obu mOCar¼lw anglosaskich była wojna z Japonią na Dalekim Wschodzie 1 Pacyfiku.
Po klęsce Japonii w wielk1e1 bitwie lotniu.o-rnorskiej czerwcu 1942 Midway
sytuacja a!i,rntów w tym 1ejunie świata wydatnie się poprawil;1. Rządj,i1H,11sk1 przyjął
wówczas decyzję o ograniczaniu celów wojny do obrony przede wszystkim Wysp
 609

Kuryl,kich i p(·,/m,cncJ UJ;~.ci 111i1rz poludnil1\\ y..:h. a na~l~:rn:w zac:z:tl oi;:ła,zJć

niqiodkglość mcktfa)ch z,ij(,:t)'l'h pr,c:z sid1ic kraj(,w, Jak [luma i filipmy
P(H,:,.) nając 1,J wku 1942, na~rlib si..- leż. w\p(,lpraca Stam\\1 Zit>dnouonych
l 11ąd<".n: Czang Kaj-szeka, ktC,ry w~picTann L.m1,·,.nymi p{lżyczkami I dostawanj
\N i a11~ad: /, nd-lcas,. \V sprawie \I c,_iny na Dalekun \V schodzie dwaj przywódcy

ani;:lnsa,cy pertraklowalt z Czang Kar-,zckicm na konlerenqi w Kairze. W jej \\y1:1ku

nrl, l's/( •lit l 2:t, li,,tnp,1d,1 l ').; i r \\·<;p\,liq d,·kLllitl lt; ,,(\\ 1,·rd;;q;jl'ą I/' 111,·r ',Cljll,/lliq
,<1111w11.11,1 .. ,,dd11;1c .L1rP1111 ,•,1,1•1 1:;1 l',1, 1l1k11. kln1111111111:11,wLul11rL1. ,dhc, kli'lll'
, ,kupowa/:1 nd pa.1,1lku pi en, vq \\ P]ll)' w . iatOWl'J w roku 1914. oraz zwrónć
Rcpublin· Cl1111sls.icj 11 szy,tl,;iv terytuna. klóre Japorna 1xkbnla od Chin, a w szz:zc~
rólr:u~c, tvlandzuri,:, Formoz{,' 1 \\'yspy Rybackie··.

l',,d ,11rl,;d<'11, h11111alnyrn li1J,, 11, f,1,1111'1c11cw 11 1,,,11\111 ,L,111,11· K,,11kn·11c1;,

piu wsb: ,\ c La:-.1c W( :lll) ,p1 ,tL.tmc 1m rn,lrcw sp1 <1\\ Zup umu:
ll,L•:,k1c·\\ :-.ka ,i,l!ll>\.\ Ila
nych trzcd1 n~ocar~I\\. nalrnniasl \~ Teheranie odbyło si,;: picrwszt spotkarne „na
szczycie" qcf6w trzech koalicyjnych mocar,tw. Kt'lnferencja mn,kww~ka uważana
jc,t za JCdno z na1ważn11::.1szych ~potkai1 dypl(lmalyu1:yd1 w latach li "ojny ~wJal(•
,wj. Decyzie i<'I świadc,~ły bnw1cm o p,;;ią~ni,;:c1u w 1 i.,;zcg,, slnpnia snlidarn(•~Cl
i \\ spólpracy ahanckiq.
Kur;krencp m,,skie,,ska nbradowata \\ dniach 19 30 października 1941 r.,
z udziałem rnmi~lrbw spn.1,\ zai:raniczn)dl Stanów Zjcdnn,:zo11)cl1, \Vidkil·j B1yla11ii
i ZSRR: l!ull;c Lddl.l i M,,h•IPv,;1. f'alq k,mlt·1,·11q1 p1ll.'\\Odt:ic1ył l\fo!(,[\l\l. kh,1y
n,1 p,,·n1,/y111 p(1quJ11·11111 /dJll1>p,,11P\1·;il, 1.d•v w p1c·11v,.1,111 11,,-d11,· 1·11,,d111wtc1n

obrad tU:Z)•l11t' sprav,,~' o klm·zov.ym znaczemu. a mianov,,1ue perspeU:1wy mwaz,11

przez ~iły angu:hko-a,m:rykań"ki,· na półno..:ną harn:ję, oraz dwie kwestie szczegó-
hme: ~uonienie Turcji, aby przylą,.-zyla się do wnJny, i uzyskarnc zgod) SZ\HYji
w sprawie oddania iei baz powietrznych do dyspozyqi pai\st\1 spr7ynm:rzonych.
kśl1 chodzi o pienv~zy pmblem, h, dwa1 mmistrnwie anglosascy zapc,\·nilL 7.c
op<:1·al'ja J)n:tlord'' będ,1c n:a[izowana ą:odnic z przyjętym planen~. choć 1m>gą
w1,q:111i<'· c,kpl1< 1m,ś, l /llilJ~./.aj,in· d1 1 j(·j ni,·11 i('lkiq:(1 1•pninit'11i,1, 11alnm1;1~I dv.i,·
pl'L(•\Uk k\1c\lll' :)L.lll');l'lllWL", pu I.H,tkiq tlyskw,,11, Ila i.u.le udlPLHJl,.
W instrnb.jach słanych do l\inskw 1 Chnrchill pro,ił. Jbj- Eden wysnndo\\al, ,,co
R()sjanie naprawdę my.::lą na lemat Batkanów Cz:, ~pcdobalby si~ irn porny~ł udcr1e-
nia przez t\1orzc l:,ccj,;;kic. wciągrlll,:cia Turcji de, w1>jny, otworzenia Dardandi i B,,~
lorn. ,1 wyniku czego brytyJ\kic siły mor,kic nwgłyby wspomó1: Pknsyw<: n•syjską
1 podać JCJ prawq r~·k~· ,1,dluż Durnqn' 1"
Do ylt',1\ll',l'h dokmncnt(iw pr1.yj<;tych w t,,11,sk\~ic nalczy ,aliczy( Dcklar:11·j~-
1:,k1c·c·ll 111Pcar,I w duty, ,;w;l p, >W,il'•._ '111,·1 o bt·zp1n /c'll\lW,L I kh l,l1;11p pt /)•1•.1>!uw:111;1
została pr1,,:z trzech mrnistrów nliradującyd: w l\fo~k wit', Jcdnaki1: zc,sta!a podpisana
również prze,: ambasadora ,:hiń~kiego v, ZSRR. ce, b:lo przejawem uznania Chin za
ważne)':P partnerc1 lrzcch lll()Car~tw. Dla przysztcgo ładu światL•\H"gc, ,1 ie lkiL: znaczenie
imało niwnii:ż ośv>1adczPnie czkrech nwcarqw_ zawarte \\ arlykuk czwartym Dck-
laraq1 n uznaniu kc,nicczrn,~ó ,.utworzenia w cza~ic 1m,źli,vic 1;ąjkról~zyrn po,1szech-
6l0 GŁÓWNE PROBUMY S"IVSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH ..

nejorgan1zaqi międzynawdowej. opartej na zasadzier6wnoc.;0j suwercnnei wszystkich

miłujących pokój pańsl w i dostępnej dla wszystkich laklch pańslw widkich CZ)
małych, a mającej za cel utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa".
Na konferencji moskiewskiej wiele miejsca zajęła sprawa Włoch. Jak pisze Churchill,
mocarstwa zmhodnie „zasadniczo zgodziły się. by rz4d vowiecki otrzymał część
floty wlosk.ie(: postanowiono takie utworzyc wspólną Radę Konsultatywną do sprav.
\Vlocti. ?.:1sady polityki 111,·ch mOCafSl\\ W odniesieniu dn tej .kwe~111 ;;1war1e bylv
w ogłoszonej w Moskwie Deklaracji w sprawie Włoch.
Uzgodniono ponadto dwa inne dokumenty: Deklarację w sprawie Austrii i De-
klarację w sprawie odpowiedzialności hitlerowców za popełnione przestępstwa.
Sprawy Ni•,:.rniec nalu.aly do najtrodnicj:;1ycb na krn1frT,·ncji. Wstqma JHOpozycp
zachodnia. aby rozważyć plan podziału Niemiec. spotkała ,k ze sceptyi.Zfl\In pny},'·
ciem przez delegacje radziecką. Duże znaczenie natomiast miała zgodna decyzJa
o utwoneniu Europejskiej Komisji Doradczej (EKD) z siedzibą w Londynie, przed
która postawiono zadanie przygotowywania planów dotyczących pr~yszlości Niemiec.
KonrercncJa szefów rz,idow Stanów Zy:dnoczonyd,. V/ielkiej Brytanii i .ZSRH
w Teherame trwała czkry dni: od 28 li;.;lopacla. do J grudrna 1943 1. Pumeważ nk
miała ona ustalonego porządku obrad, przeto każda delegacja wnosiła na Jej wokandę
sprawy, które uważała za najważniejsze. Okazało się, że w pierwszej części konferencji
przywódców najbardziej zajmowały plany dalszego prowadz.enia wojny. W tej sytuacji
nie mogfo nie powrócić sprawa konieczno:c1 utworzenia drugiego fronlu na zachodzie
Europy i :cJorsuwania kanału La. Manche. Już na p1crw,zyf!l spoikamu Churchill
wyjaśniał, że wskutek braku specjalnych okrętów operacJa „Overlord" me mo·2e byc
zrealizowana do I maja 1944 r. i prawdopodobnie trzeba będzie j,1 „odłożyć na 2 lub
3 miesiące". Churchill zakładał. że w ciągu maja, czerwca I lipca można będzie
przerzuci{ przez .Kanał około rniłiona żolnic11y. Stalin ni<; nalegał. ahy za podstaw1,
wszystkich operacji w 1944 1 na zachr,dnc Europy uznac operacje „Overlord". któr1
powinna być uzupełniona desantem w południowej Francji. W ten sposób „obydwie
grupy wojsk mogłyby się połączyć na terenie Francji". Churchill wielokrotnie jednak
powracał do potrzeby wzmocnienia operacji na Morzu Śródziemnym i rozważenia
inwazji na Ba!i...c1ny,Roo:,,·vd1 hrałjed1t1~ :;111inęStalina, podkreślając wari,;' lądowanb
w półnQCllq hancji,
Sprawy strategii wojennej aliantów ,.,tj(·ly zdecydowame najwięcc,1 cza,;u przy-
wódcom trzech mocarstw alianckich. Dyskutowano jednak i o innych sprawach,
a zwłaszcza o przyszłości Niemiec, sprawie Polski i koncepcji nowej organizacji
międzynarodowej.
W sp,awach Niemiec najbaroziej szczegółowy plan przedstawił !{rn,,:cvelt, pro
panując, aby podzielil Niem, y na pięć pal'istw, Pierwsz,l, samodzielmt czi;:<c Niemiec
winny stanowić wedle niego - Prusy. Do drugiego państwa należałoby włączyć
- jego zdaniem - Hanower i północno-zachodnie okręgi Niemiec. Saksonia i okręg
Lipska t;worqlyby trzecie pafistwo. Prowincja heska, Darmstadt, Ka~~el i okręgi
położone na południe Nl R,:nu z Wcstfali,J znalazłyby ,11; natomiast ,v l'Zwartyrn
państwie. Ostał nie państwo In Bawaria, Radenia i Wirtembergia. Roosevelt uważał
też, iż ze składu Niemiec wyłączyć należy okręg Kanału Kilońskiego i Hamburga,
które powinny znaleźć się pod zarLądem Narodów Zjednoczonych lub czterech
 OD WOINt DO POAOfl.

mocarstw. Podobnie, okręgi Ruhry i Saary winny być przekazane pod kontrolę
Narodów Zjednoc:wnych bądź p(lwiernidwo całej Europy. Churchill miał jednak
propozycję w sprawie. \Vedle koncepcji Nie1.m:y należy podzielił
dwie części: pierwszą stanowiłyby Prusy, drugą - federacja dunajska, złowna z połu­
dniowych prowincji Niemiec. Aczkolwiek Stalin sceptycznie odnosił się do koncepcji
ro;;drobmcni:1 Niemi,x. ewentm,lności jednak nie wykluczał rn(,\1-1:ic, że
1:,t·adnienH· 11feba 1..:1,1azy<:" 1<,1wnoc,,<J1i~·jedn;:k dodawał „Niem;11;,J.ichir,
ków, które mogłyby wykluczyć moiJiwość zjednoczenia Niemiec".
Przywódcy zachodni, a zwłas7.cza Churchill, podkreślali znac7,enie Polski dla
sojuszu aliantów. Porncwatjcdnak rząd pobki domagał się U)clCh,!,l,1(1 zbrodni kat}'fo-
k1eJ, ZSRR zerwał z mm stosunki 25 kv,•1etma 1943 r. W Teheranie Stalm przypuktl
gwałtowny atak na Polskę, mówiąc m.in,; ,,Agenci rządu polskiego przebywający
Polsce powią1,ani z Niemcami. ZabiJaJą oni partyzanttw. Nie mnzede sobie
\\ yubrazi,', oni tain ,vypraw1:1 d',.
Trzej przywfalcy zgodzili się jednak z fo11nuh1 zaproponowaną przez Churchilla:
,,Przyjęto w zasadzie, że .siedziba paóstwa i narodu polskiego powinna znajdować się
między ,.waną lim;1 Curzona lińią rzeki Odry, wlączemern w skfod Polski Prw,
W!.ehodmch i pmwmq1 opolskiej. Jednakze ostateczne wytyczenie g1:irnc wymaga
dokładnych studiów i w niektórych punktach ewentualnego rozsiedlenia ludności".
Roo,,evelt był równiet gł(wnym mówq przy rozpa!ryw,miu koncepcji przyszki,
nrn;dzynar;Kk,wej orgm1izacji bu.pieeze11stwa. Uwazal on. że organizac.ia ta powinna
opierać się na zasadach Narodów Zjednoczonych i składać z 35-50 państw. Jej obrady
odbywałyby się nie w jednym, lecz w różnych miejscach, podobnie jak spotkania
Panrn11crykaiiskiq. Wedl11i' l,;oosev,·it1. przys·;l;; organi't:" j;i powinn:1 inieć tuy
organy: zgromad7:eme ogólne wszystkie!, ,·,lonków, ,mitet ykonawci\ 1 komild
policyjny.

4. Koniec nojny i rozstrzygnięcia pokojowe

Konfi·nncja jałrmiska
Zanim J>:1yw6d,y tttec:h 1n,1c:1rstw .ko;dicji spo11..,n się drugi ,wadzo1w
intensywne prace dotya.ące problemów wojny I przyszłego ładu międzynarodowego.
W dniach od I do 22 lipca 944 r. Bretton Woods (New Hampshire, USA)
odbyła sk Konferem:p Narodt,w Zjednoczonych sprawach walutowych i finan-
sowych. Rezuhatcm jej obrad było podpisanie przez 45 państw konweilcji o utworzeruu
Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudo--
i Rozwoju.
Od pPcz,itlru 194•+ r. pracuwała w Lc,ndynie tn,jstronm1 Europe1ska Komisja
Doradcza (od listopada 1944 r. w pracach EKD brała również udział Francja), która
prJygotowafo m ..in. projekt dokumentu w sprawie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec.
EKD w drnach 12 wrze~ma i 14 h~topada I 944 r. uzgodniła swoje propozyqc dotycz,1cc
podziału Niemiec na strefy okupacyjne: wschodnią (radziecką), północno-zachodmą
(brytyjską) i południowo-zachodnią (amerykańską). Obszar Wielkiego Berlina miał być
podzielony na h'ZY ,eklL1f}' i .z:H,,1chany pnez wszy si kie trzy pal'istwa okupacyjne.
612 GŁÓWNE PROBLEMY STOSUA'K()W Mll;UZYNARODOWYCH. ..
-------

W lecie i na jesieni 1944 r, stał sic głośny plan dotyczący przyszłości Niemiec,
opnKowany przez amerykariskicgo sekretarza skarbu I knry'cgo !\[orgenthaua. który
lak go lapidarnie charakteryzował „Mój plan zlikwidowania agresji niemieckiej jest
pm,ty i polega na pozbaw1crnu tcgn kraju przemysłu c1ężl1ego". P1opozycje amery-
kaflskiego polityka zawie1a1y jed11,1k talde inne elemcllt). w tym in.in. propozycje
pr,dmdowy wewnetrznegn ,y~tn1w Niemiec. Prezyd, 11t Rwsevd1 był początkowo
0

,w,,!rnnikiem koncepcJ1 !\·Jrngrn1l:1111;i, próllując przeku1@ d,, 111d1 ( ·11urchilla podczas

ich drugiego spotkania w Quebecu, które trwało od 11 do 19 września 1944 r. Dwaj
przywódcy dy~kutowali tam ponadto o sprnwach zarLądzania Niemcami po wojnic.
Amerykanie, któl7.y zrnzu niezbyt chctnie patrLyli na propozycję objęcia strefy
południowo-zachodniej, ostatecznie ją przyjęli, kiedy Brytyjczycy zaoferowali im
dodalkowo okupację portów Brema i Bremerhaven. Po konferencji w Quebecu
Roosevelt powoli zaczął wycolywa(- się z lansowani<', rauyL1lnych pomysłów Mor~
µenthaua, ro2ważając pilr11e c1rrmnentyjego przeciwnik(w
l<ooseveJt i Olurch1ll \I'"' k,!11 \1~· raz.jeszcze 2 styc:n1i.t I '!,L'i 1. r«1 :Malcie i Czatlg
Kaj s?ekiem i wymienili poglądy na ,prawy należące do napi.azmc_rszych na zbliżają­
ceJ sic konferencji jałt:H1skiej (krymskiej), to znaczy woJn) z Niemcami i Japonią.
W tym okresie sytuaqa na frontach rysowała się bardzo korzystnie dla aliantów,
szczególnie zaś mocna był pozycja militarna ZSRR, którego annie dotarły do Odry.
Konferencja przywódców trzech mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR
w Jałcie odbyła sic w dniach od 4 do 11 lutego 1945 roku.
Na pienvszym spotkaniu dokonali oni p17.eglądu frontów europejskich; kolejne
spotkanie, 5 lutego. już w całości poświęcone było problemom Niemiec. Stalin
z;ii 11·or 1 <mował w6wćzas. ,li ,y m1rpic1 w ror.5trzygnąć, czy N 1vrnn· rn1ti,1 być podzielone,
l zv 1cz nie. Przypomir:iiL 11. '"lil'Jnicy już dwukrot 111,· 1, r1\ 1, ,1,,il1 te kwestie. ale

do1ychc2as „była to jedyme ,,yrniana poglądów". Na1baru?1e1 zdecydowanie na

pytanie to odpowiedział Roo~cvclt mówiąc, że należy p!7.custawi( N1emcom warunki
kapitulacji,. a „oprócz tego o;wwi.lczyć im, ie Niemcy zostana rozczłonkowane".
Roosevelt uważał, że wiąi.e się to ze sprnwą stref okupacyjnych Niemiec. ,,Ryć może
strefy te stanowią pierwszy krok na drodze do rozczłonkowania Niemiec".
Churchill natomiast stwierdził, że choć „zagadnienie to wymaga sludiów",
„w zasadzie" zgadza się na podział Niemiec. Najważniejsze, według niego, byłoby
oddzielenie od Niemiec Prus, które są „głównym 1.ródłem wszystkiego zła''. Ponadto
można byłoby utworzy(- dmgie pm'istwo, na południu Niemiec·, 1e ~tolicą w Wiedniu.
Komunikat z łonferencJi kryrnsk.icJ infonnowaJ. że trzq przywódcy postanowili
„W) musić" bezwarunkow,1 kapitulaqę Niemiec, z tym }c „wanmk1 tej kapitulacji nie
zo~tami ujawnione, zanim o~tateczna klęska Niemiec nic ,tanie ,ir taklem dokonanym...
li?godnfono również, że poza trzema mocarstwami, tHbc Frnm·ja powinna posiadać
w Niemczech swoją strefę ,-.;lupacyJną, którą należy utwouyć ze :;tref brytyjskiej
i ameryka(1skicj. Ponadto ustalono, że „skoordynowana administracja i kontrola"
Niemiec b~zie odbywać się za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli, złożonizj
z naczelnych dowódców lrzech mocarstw z siedzibą w Berlinie. Przedstawiciel Francji
miał być zaproszony „do wzięcia udziału w komisji kontroli jako czwarty czlor1ek".
Oprócz tego uzgodniono w Jałcie wstępnie zasady wspólnej polityki wobec
Niemiec, a zwłaśZćµ .. niezłomny zamiar" zniszczeni,1 niemieckiego militaryzmu
 XVI, OD WOJNł' DO POKOJU 613

i narodowego socjalizmu, lwor;ząc gwarancje, że Niemcy jut nigdy nic rnkłócą pokoju
światowego.
W dyskusjach na temat Niemiec ważne miejsce zajmowała sprawa reparacji,
czyli odszkodowań wojennych. W odniesieniu do niej Roosevelt od razu zajął jedno-
znaczne ,lanowisko: ,,Co ~ię tyczy Stanów Zjednoczonych. to nie polrzebują one ani
niemicch. ich maszyn, ,1111 niemieckit"j ,oboczej" Nawmiast rad1iecki plan rep;irn
cyjny prndstawil 11;i kn111erencji p11.11,,Uej Maj,k1. /;1łożet1ia kg" planu gło,il)
111-in.: ,,rozbrojenie gospodarcze Niemiec", czyli „konfiskatę 80% urządzeń przemysłu
ciężkiego Niemiec"; ustanowienie ścisłej kontroli angielsko-radziecko-amerykańskiej
nad gospodarką Niemiec, która powinn,1 być „zachowana również po upływie okre,u
Spłacania reparacji, to po upływie pierwszych l O lat od zakPf1czenia wojny";
przy,:nanie ZSRR w po,taci konfiskal i rocznych dostaw nie mnieJ rnz JO miliardóv,
dolarów. W dyskusji nad tą kwestią Churchill przypomniał niepowodzenia w ści~aniu
reparacji od Niemiec po I wojnie światowej, ale też apelował, aby po tej wojnie nie
postr;pić I Niemcami zbyt smowo, rdyż mogłoby to do1irow,1d;ó~ ich 80-milimiową
łudno;ć nędzy. Roosevelt oświadczy! w6wczas. ze „także dobrLe pamit;ta minioną
wojnę fakt. ii Zjednóczone straciły Ogrnrnną ilość picrnędzy. Udzieliły
one Niemcom pozyczek na sumę ponad 10 miliardów dolarów, ale tym razem nie
powtórzą swych poprzednich błędów". Po wymianie poglądów szefowie trzech rządów
ustalili, re Niemcy będą płacić odszkodowanie w trzech formach: a) jednorazowej
konfiskaty przeprowadzonej w ciągu dwóch lat od kapllulacji Niemiec; b) rocznych
(iostaw towarów z produkcji bieżącej ciągu okrestL który powinien być ustalooy:
c) wykorzystania pracy niemieckiej. Powołano Międzysojuszniczą Komisję do spt',m
Odszkodowań, która w swych pracach miała kierować się zaloreniem, że ogólna
suma odszkodowm'I powinna wynosić 20 miliardów dolarów, oraz re 50'k tej sumy
pr;typ;,dnif ZSRR.
D11:i;1 część tr1ec1cgo dnia k1mfen,ncji poświęcono kwestii rnii;:dzynarodowcj
orgarn:1acji bezpieczci\~twa. Roosevelt zaproponował, aby w te1 ~prawie przyjąć
założenie „zapewnienia pokoju co najmniej na 50 lat". W dyskusji na ten temat
koncentrowano się przede wszystkim na problemach, których nie rozwiązała kon-
ferencja Dumbarton Oaks. Ustalono więc, i.e kaidy członek Rady Bezpieczeństwa
będzll" 1111;11 jeden gin\. uchwały lkzpieczef,,;11;1 kwestiad1 pn ą·eduralnycl1
bed41Hxicp11owane \, 1i,:Ls„ością sie<l1111u głosów, oraz a; uchwałyRauy Bczpieczer'ls
twa dotyczące wszystkich innych zagadnień podejmowane będą większością siedmiu
głosów, włączając w to zgodne głosy stałych członków. Strona uczestnicząca w sporze
przy podejmowaniu uchwał wstrzymywałaby sic od głosowania. Uzgodniono również,
iż kontcrrncja założycielska powszechne1 organizac_ii odbędzie się w San F:tancisco
poczaw,zy od 25 kwietnia 1945 r. Na h,nferencji Stany Zjednoczone' 1 Wielb
Brytania miały udzieli.:· poparcia sprawie dopuszczenia w charakterze członków
pierwotnych dwóch radzieckich republik: Ukrainy i Białomsi.
O wiele dłuższe i trudniejsze dyskusje, niż w odniesieniu do nowej organizacji
międ:,,yn,m,dowej, dotyuyły spraw polsk·1ch •.Roosevelt stwi.erdził z cati stanowczoś­
cią. za linh1 Cm,ona.. , Wedlu!:' arnerykań,kiego prezydenta, z taką granicą
„zgadza \lt;: większo~ć Polak.ów", jednakże Polacy b,mJzo dbają, .,nie utracić
twarzy" i dlatego dobrze byłoby rozważyć ustępstwa na ich rzecz na południowym
 614 01.ÓWNI /'R, ,1,1 IM\ \IOSUNKÓW MfĘDZJ,ll;AJ..unown H

odcinku tej linii. Jeszcze hardziej zdecydowane stanowi~k,, rnMf w tej sprawk
Churchi II przypominając, iż wielokrotnie wskazywał na zamiar rządu brytyjskiego
uznania linii Curzona .,w tej postaci, w jakiej jest ona interpretowana przez rząd
radziecki, to jest z pozostawieniem Lwowa przy Związku Radzieckim". Mimo iż
Churchill bardzo był za takie poglądy krytykowany w parlamencie, jeszcze raz
potwierdził swoje przekonanie, że „pretensje Rosjan do Lwowa i do linii Curzona
opierają się nie na sile, lecz na prnwie", Ułatwiało to niesłychanie zadanie Stalinowi
Sw('.ll' wystąpienie oparł mi tnie, il· ,,linia Curzona 1Hc w.st:1li1 wymytłona prze;
Rosjan. Autoraini linii Curzona byli Curzon, Clemenceau i Amerykanie uczestniczący
w konferencji paryskiej w l 919 r." \V tej sytuacji m1d radziecki nie mot.e żąda{
nuueJ dowodził Stalin pornewa2 Rosjanie i Ukrai1\cy oskarLyhby go o zdradę .
. ,Cóż, '-VY chcecie, abyirny byh gor.s:cymi Rosjanami am1.el1 Curz,in i Clemenceau?"
Znacznie trudniejsze i dłuższe dyskusje toczono w Jałcie na temat utworzenia
nowego rządu polskiego. Stalin gwałlownie atakował rząd RP w Londynie i jego
,,agentów" w kraju. chwalił zaś lubelsko-warszawski Rząd Tymcwsowy, który „nie.ile
daje sobie radę ze swymi zadaniami zapewnienia porządku i spokoju na tyłach Armii
Czerwonej". Churchill natomiast uważał, że „rząd lubelski nie reprezentuje nawet
jednej trzeciej czę§ci narodu pulskiero. Tak.a jest opinia 11ąd11 bryty1skiego". Słallowas
ka trzech przywódców i w lej sprawie szybko jednak zacLdy się 1bliżać. Roosevelt
oświalkzyl bowiem, .że "kwe;itia pohka w ciągu pięciu wieków przyprawiała świar
o ból głowy••. a Churchill i Stalin zgodnie stwierdzili ze tak dal,,J być nie może
Ustalono wi~ że istniej,icy w Pnl;o;ce Rząd Tymczaso\vy pow1men być zreorganizo-
wany poprzez włączenie „przywódców demokratycznych z sameJ Polski i Polaków
z zagranicy". Nowy rząd mia.I otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczm,owego
Jedno§ci Narodowej. Ż..eby doprowadzić do jego praktycznego ukonstytuowania sil,',
powołano w Jałcie komisję złożoną z przedstawicieli trzech mocarstw: Mołotowa,
Williama Averella Harrimana i Archibalda Johna Clarka Kerra. Na nowy rząd polski
nałui.ono „obowiązekprzt'prnwadzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów". Stwier
dzono leż. że wschodnia granica Polski winna biec wzdłuż !irni CurLona, i 71: Polska
otrzyma „istotny przyro5-t teryt0rh1lny na północy i na zachodzi;·"
W rówńie arbitralny spr1s1)h trzej przywódcy zde<:ydr,wali (, ,.prNJbie utWoraenia
Tyrnc1c1,owego Rządu W . lllf(l',bwi1
Z innych postanowiel'1 jaltmiskich wymienić trzeba ogłrn;zenie Deklaracji o wyzwolo-
nej Europie, potwierdzającej wierność zasadom Karty Atlantyckiej, oraz porozumienie
w sprawie Dalekiego Wschodu. Głosiło ono, iż w dwa łub trzy miesiące po kapitulacJi
Niemiec Związek Radziecki przystąpi do wojny przeciwko Japonii. W zamian za to
szefowie rządów USA i Wielkiej Brytanii zapewnili Stalina m.in., że będzie utrzymany
status quo w Mongolii Zewnętrznej (Mongolskiej Republice Ludowej), do ZSRR powróci
po!ud11ir,waczQ~ Sachalinu, pPn ll,111cn be<fzie umiedzy11arodow1011y, koleje relazne
\Vschodmochiiiska i Połudmowornandżurska będąekspl911!(1wam· wspólnie prz.ez towarzy-
stwo i ni eszane chit\sl«rrad,iecki~, Wyspy Kurylskie (zajęlt' prLez Japoni~ w 187S r.) będą
odsl,1pllme Związkowi Rmlzieckiernu. Zastrzeżono jednak, iż porozumienia ootyczące
fvfongoli1 Ziewnetnnej ()faz portów i kolei.żelaznych wymapJ<l zrody Czang Kaj-szeka,
Praktycznie decyzje jałtańskie oddawały los Europy Środkowowschodniej w ręce
Stalina. Najbliższa przyszłość miała to potwierdzić w całej rozciągłości. Przez jedno-
~rrum;c d7iałarn;,_ h.;-d,lCC 7[;:maniun pr1.yretych znbn\\ iązrn\, ,<;;t,:li n r:nkond wlasncJ
mkrpi d:1q1 pnr,--,z1nmc1, _F1lt;JJhk1ch. dupr,iw,H!zaMC " ten ,1•os{1l'- de p-.clzialu I ,un,p\.

+.1. l'm,.1/wril' OS7

l-:;11 t~, Atlantycka, De U a me 1a N;,rodi1\•, Zwdn<iczon) eh z I ~tvcrnrn Jf,.-12 r..
I )d l.1r.•c i;1 ,,1,·1,·d1 1111 11;1·~,IH 1 -iii ,,;11d11u·1tl,;1 1'1-; 1 1 ,,r;i1tl,d.1.•,1:11:.i Lt>nkllrK 11
.,,,. ·1,·lw1,1,.11 11111dv \tll·lf,1(' dl;-, L,,11~1,:1',,,,,•. .1111.c :,1t; idu ll<•\'.<:i, ['P"·~i•:clHll.'I
,-11;1,1,.nw
niy:m1z,1c11 1n1,;dnnarcą\,\1.C]. konforet:t 11 teher~u'1sk1e1 lf'I') llkll·ar,twa ~\1rnu,2łv
1-'1,
\\ y~1łl,,.i qudyJnc n:, 1en rema\, pun•, •lu\, \,_J<1C \\ ide rncmoranckm I prc► 1d-.ló\, ck•kl:
mrntó,,. \V~?y~tk1c pn·,po1:,cJL' rusl,:r:u\• iun<. 1 przed) ~Luiln,;·:,: n.~ ~pcc_F:lncJ kor~
ll:n:ncji \\ Dumh,irtOJ1 Oab 1-..uln \\'a~1.yngtonu. W p1t·1 w~zej laZJc ur-r;1cl, rozpocz~·t:,d'.
21 ~inp111c1 N44 r, t:uc,u11C?)ł) dclc~•,'.CJ(' Sun(1\, ZJcdnu,:zc,nych, \\-1clkiej l.kyLm1i
i ZSRR. 1\a~tq•nic 1°, dr11,!1,·J 1:i11c r,d !') 11 r?,«'.11i:1 (i<, 7 r:1.idz1crrnk;:. 11 k<>nf,·1,·11(')1
t·•r;1ł.1 ud'/1,ll (klq. ,:1. ,:, ,. lu1,,. L1.
0

kd11:11 i:wn•,St}'l'h ~pra1\ 011,av.-1,rn)cłi 11 Dla .hct1lt't1 Ua~.~ hyl;t IIM.11-a f'l!)~llc_1
,•rr:111u:,,:Jt P1:c:11oc'.11ic7r\C} delc:g:,c11 r:_.d;:ieckicj AndrieJ Crnm)kr, na_1picn, ,_,_,-
pmpornm al na1,1t;' .. r..11,;c,1:, nan ,do\\ :1 Cng:m1nqa fk1['ięcre11~11\ :1•·, a na•;tt:priie
,,Zw1:vd, .<11,:1IP1\y' Alcxanch:, C:1do)!,:ll, l'l'lt'v.-ndnicz:1cy dt'h:>g:1qi brytyj~kit'j,
qąm,1c'l'.11al ,it;' 1;1 chug:1 prq1nZ)CJii Cirornyki. P1,C",1udnio.:1'-) ,:c"lt'gacp :,rn,"ryka(l-
sldej Eduard Sldtmi11, n:t'cy(:ov, anit' jec'.nak d~:,t:rn al JH7}' 11,tn~iL': ,,N::rocly :l,1ed-
TILlCLOnl'··. kt<'.,ra po d:tl\1.yd: d)~k1:~pch ,o~tala (,~la1t'u.rue Jlf'l}_it1:1.
Dc1k1 UZt,'.OdlllOIH>, 'i<' [H'<bf;mll\l y dukurncn! 1:ro1,ramo11:, 01)c!:mi1:1t 1i Na1Pdów
/1nin,,,·/,,n),.h h;d1ic r,u'.il 11;,1\1,: ,.K,11t<1" (1'lli111u,w, ll,1/\\t,' ,,Sl;:lu1"1, pl)i\'lO lei
Ili!,\\', Zrrurn;,,_lll·r11,· (Jr•1ir,,._ ,'-1.ltll,ui;:1 <;,.-nu;tlll\ hli, .. l1\11;11,,dr,"1 'Jr:,hull:1!
Sprnw1edl1\1ośt1 oraz Kacia Hczp1eczenstwa. Wiele ~pnrov, \',y\1olywaL naturm,1:,l
,Fra wa kompetencii ScJ.r::tarza G:·nerdnei;o oraz jednc·)!n z uq:ani",11 - Rc:d) Go~-
pod"rc 1:0-~rolecznej. Do d<i1szyc h rnz~trzyg nit:ć pozo~ 1,m ionn też Lv. 1.:~ w; tr!OSO\\ c:nia
\1 Radzie Hez[;ieczeńst\1 ::i (problem weta) i udziah, r~puhlik radL1eclich \'. przy~zki

orraniz,,qi_ l:-'nd~r:m owe ustalenia pierwszej faz:, konferencji za·,1.1rto v.- dokumende
I 'r, 1pn,ycjc 11 ~pr:111 ie el\1 or1,enw pm1 s,ec hnc,1 or~;tm tacp 1111~·dn 11:tn:dmvej, L1or1
p<'>t'lli,·,1, p11.y 11d11;1h: 1.klq::1rp d·i11cJ,w1. p11,·r,·d;11·1,\\,l[I(', I rr1111Tlli11)[!1>
l•:l\11kllT1cp i,tl<>t)\ lcbL1 1 J[\'/. 101!'Pl'l•;l:i ,1,; .'I, k\'. 1drn;1 l'J-)', r \·, .\;i11
l-r;:;.nci,co, p(xzątko\\o z udz1ak:m ,~degatrw 46 par1,1w. Już\', 1:·.:knv ohrad pociJ<;lf>
decyzje v, ,pra\\ ie zaproszs:ma dodaiko\, c, Argcmyn). t.:k rai ny. BirJoru~1 J Darni.
N:;101111;:~11:1e (,stągnkw ron17um1cnia dntycząccg(> udziału PoblL btniejący v.- War-
,1m11<" R1ąd Tyrncza~m~r nic był um,m any p-Lcz Su111y 7Jcdn,,lzonc i WicH,ą
Rry1:111ię. a r1,1,lu RP I\ l .ond)11ic nil: urna\•.al ZSHR. PnlsL; h\la ,1,i;;c 11 S:m
!-rnnri,n, rnu,1:---<:",·n:i, :ilt' n::lt'ży do ulrn1k(l\\ 1:1h,i)<'it'i1 Ol\"'./, pl)i 11ndpi,,:ł:1 lkk-
l:11,1,.'_I,, Na:od,,11 Z1l·drn,,,1,11\d: I I l'J-P r 1 ,._. 1y111, l,;11;1~1'·11c l"•cl1'1~,1l;1 Il') li, p:1i
dziemib 19-l:'i r, Kart,;: Na~L'd(·,~ ZJcdnocZL>nych.
Do podst:m o-.,) eh rrnhlern(,\\ koni ercncj1 w San Franci~cu należało okreqeme
upr:mnie11 Zgromadz,:nia 01-'..'.,ln<"'p, 1 Rad) Bezp1ccze1i~l\\a. Grupa paf~t\', mme1~zych
i srcdmcl·, ,posrc,c! ktt',rycl~ <zc:zeg6ln4 akt\\\ noc'.c:i.:1 \\ yn'.·zrnat ~ii;: c:elep,.H /\uslr~'.ln
Herbert Evatt, prnwadztl,: k;,mp:111it;' n<'. rLe:cz znacznq'.c, Z\\ 1~·k~7em,, roli /1,'rnrra
616 ( :u5WNf P/łOBl.Eł,lf}. Sit JSUNKÓW AIIF,DZ1A'.4!WDóWY('/i

dzenia Ogólnego i pomniejszenia roli Rady Bezpieczeństwa. Proponowano, aby we

wszy$tkich Sprawach Zgromadzenie Ogólne miale, upra\vnienia nad17ędne i mieść
specpłny status 1,1ałych c':rlonk6w Rady Be,p1eczeństw:1- powkk,zyć zruKzrne ich
liczbę. Dzit;ki jednak zgodnej postawie USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR w ostatecznych
decyzjach utrzymano szczególną, odpowiedzialność i uprawnienia mocarstw w dzie-
dżinic hezpkorri~twa 1rn1,.dzynarrnlowego .. 1 'lµndniono ,t·i ,. iż Rad;1 Bezpkud,stwa
będzie liczyć Jz•,.h·nastu, zlonków ( + (,), takp!, postuhm:ila lmnku·ncja w .1 ,bar-
ion Oaks.
Po trudnych dysku~jach, na konferencji udało się uchwą.lić DdJarację ,prawie
obs?arów nic~amod:zielnjch i zdecydować o powołarnu Rady PowiemkzcJ jako
jednego z głównych ciał organizacji.
Konferencja w San Francisco zakończyła się 26 czenvca uroczystym podpisaniem
Kur1y t\arodów Z.1ednocn111ych oraz Statutu r,1iędzynarodowego Trybunału Sprawied-
liw, ,;n_

4.3, K,mferencju pocyłomska

Kolejne spotkanie szefów rządów trzech mocarstw miało miejsce w Poczdamie

w dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r., częściowo już w innym składzie. Na czelt:
delegaqi amęi)kańskiej ,tal teraz prezydent Truman (F.D. Rollsevelt zmarł 12
IV l 945 r.); brytyjskiej • w pielwszcj fazie konferenqi Churcłu!I. a od lipca
premier Clement Attlee. Delegacji radzieckiej przewodniczył Stalin.
Na konferencji omawiano problemy związane z zakończeniem wojny w Europie
Or;11 b1lalto1v;11m·m sie pnwojennych stosu11k, międzynarodmvych, Mhm, 11 wy-
stąpiło JOź wiele 1sto01ych różnic intere,6w pohtyrz:nycl, między mocan,1Waini alian-
ckimi, w Poczdamie zdołały sit; one jeszcze porozumieć i podjąć istotne dla przyszłości
powojennej Europy decyzje.
Pierwsm fTUpa ustald1 poczdarn:,kich dotyc,yla przygotowarna traktatów pc,ko-
jowych oraz mechanizmów współpracy wielkich mocarstw po wojnie. Postanowiono
więc utworzyć Radę Ministrów Spraw Zagranicznych pięciu mocarstw: Stanów
Zjecim ,,zonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR, f'ranlji i Chin (dwa n,t.,tnie mo,arxtwa
miały być zapro~mnc do ud?iału). Przewidyw;,no, ze ltida „h dlie się lhwrała
normalnie w Londynie, który będzie stal<1 siedzibą wspólnego sekn:tariatu" lub
w innych stoikach. Wśród pilnych 1.ad,1ń Rady wymieniono: a) opracowanie traktatów
pokoiowych z Wlooham1, Rumunią, Bułgarią. Węgrami i rinland1ii; b) opracO\vanie
propozycji uregulowania niezałatwionych spraw terytorialnych w związku z zakoń­
czeniem ,,,ojny w Europie; c} przygotowanie układu pokojowego „dla I\'iemiec, który
rząd rnemiecki 1117.yjmic, gdy poV.~tanie rząd zdatny do 1<::·go". Porn,dto R:1da 111iała
za_jmować się mnymi kwestiami, wynikąir1cym1 z „pornzumieni;1 rządóv, m·zest•
niczących w Radzie", Natomiast Europejsk,1 Komis.i,;; Doradczą (EKD) postanowiono
rQZwia,zać, jako że wypełniła jllŻ zadania.
Akt bezwamnkowe_1 kapitulacji N,emiec z x maja l r, miał charakter ~zysto
wojskowy i nie zawierał żadnych postanowień politycznych. Dopiero w Poczdamie
zwycięskie mocarstwa podjęły zasadnicze decyzje polityczne dotyczące Niemiec.
Zgodnie z nimi postanowmno, że najwyższą ,,ladię wNiemczech h;:dą odtąd sprawi:>-'
 .'\\i UO \\'Oli\} L!(l PUAUJU 617

v,ali gł{n\ nodnwodz;ic 1 sił zL-,w11:ych CSA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i FrancJi. kaidy
\\ S\1ojej ~trelie okupaC)Jnej. Natomia\t kcą•rdynaCJę polityki ~ujuszniczcj w zakresie
k,_)ntn1li na Niemcami I działaniami „w ,prawach cbd,odz;icych J\;icmcy jal,o caki~,'"
powi('rzc,m, SOJU~7TiiC7.CJ Komisji Kun11oh.
v,,: udiwałacb pol·zdamskich c,krcślenc też cek okupacJJ N1em1cc. IVl1ała ona
LatL:m doprcwadz1ć do dcmilitar)'Zacji .:\/ie mieć. czyli zlikwicm1 arna całego pr zem) s•
111 lll('lt1n·Ll-.iq.'(•. ~-h·iry rrn\'_lh\ h\i· 11,yl) de pn>d11kc·p \,n1,·11nq. Pt:11 ·111ivncrci:i
\v.1,·H-"·1•n u1hn:i,·11ia. ll11,1:111, ,d,·11, [,yl;i dn1azy~1kalja. L·1~l1 1s:Z\\i.f/,1m,· w~.,y,1-
kich 111~!),!UCJJ narodmw~1'-'Jali\lycmycll i niL'dr•pu~zo·cniL: do JakJcjkoh~iek propagan-
d) la'.,7y/.llHL Prze~ti;>pl'y WUJt:nn1 i u~ub), kf(,re „brały uJ1ial \\ plam;warnu lub
wykn1ywamu pr1-L·d~1ę\\ ?i(;ćć nart1dm\ o~ocjaliqycn:ych". m1al_1r zo~tać ukarnrn:. Pc-
~umawiano daleJ, ze nalezy d 4zyć do odbudowy nicmit:1d:iegc zycia polityczneµci
wedle zasad dcmokrnt:\'CZllJ'Ch. czuwać nad prncc:--cm wycl10\1 ania Niemców i upo
\l'<;?echrnać all'c d1,m1,kr:ityc,Tv C1wartym n:km miała by(' dcn·ntralizacja, oyh
1<1,\,t'I ~;1111"11,1du ln~_;1lnq"<' 1 pr1cp1;,\,;1dn·1:1c \1.yb111Pw do ,ad fcrn1uwycl:. \\'1,·,, ✓ ci,·

uk up,KJa pt 1\\ 11:na pr 1.yme~~ dekartclizacj.,-. u} h .. u~unH;ue uli ee neJ, 11atl1 merne_r
k(,nccntracj1 potęgi gospndarczej, \\ yrażąj~\cej \I\ w SLczei;ólno~c1 pod pmtaci~l kaiieli,
S) nd) ka!ó\, i trustóv/'
Nic p1zewi<l), w anu natcmiast mO?li\\c~ci uh, orzenia centralnt:6 0 rz,1du niemie,.:-
kit:.):'.O, a tyłku pm,olante ~t'k!ctar?) ,t:rnu, kiL:rujqC)L'h wai.n1 mi d1ialami admirmlracji
i poJpPrz,1dku~,anyrh Sl'JllSt.nic,t'J Krnrn •;Ji KPnlru!i.
Punalltu alianci po~tanuwili, że przy Prgar1i 1nv, ar:iu gusp,,darli niL'ITlicckicj
i:;l{m ny nacisk połozony bc;:-dz1e Gł l'OZ\\ ÓJ rolnictwa I przemysłu pokojoweg(). produ-
k u i;1c, 'I'" rłt·,w11w li:! putr1ch) \h:\\ l1t;tr1.1;c. M1;ił by( \['r;m,,1\ ,my n;ui?{,r nad pr1.cmy~·
!t-111 nw11m·1.l,.1111 ci.11 w.,1dk11111 F.O~pod,irct)lllf I flfldW,PW\,ll';i lr,11:~:ikq,11ni 1111rd/y
nan>dowyrm, aby ,,me dopuk1ć dP powsta111a w Niemczed1 ~ll,knqału wo_1cnnc)!o".
Zamicrzami utrzymać w Nicmc1cch pcziom tycia meprzc,1·)ż~ZaJący „przeciętncJ
swpy ;,.yciuv,c,1 \, krajach curopcj~kich (przez kraje cunipeJskie rt17umic ~i,; tu
\\ ~-ty'-lkiL: kraje europe_j~kit: z W)J~ttkicm Zjcdrnxzoncgo Kr6lcst\, a i Zwi,1zku Soc-
jali,!) c,nych Republik Radzieckich)". \\'ano tez 7\,r(1c1ć uWa!:;t; na po~tanowicnic,
\1 edl,· któr,·1,:0 w ,·kr,·,11.: trwania d 11pac1i „Nit'nll') będą traktcwanc jako jednolita

,·,1t,,,c l''''l'•'d:11ua'', 1 c,,·;-,· \,yrnkab kn11iL-ctm•~.' u1uy1rnllli,1 wd11ol1kL'•l ,}·\lL'J1H1

p!lfll>,:Lllc:1,:z.: 1 kmku\\ q:u.
Nidarn e było ,,siągni,;cic p(1rozm,1ien1a w spra\\ 1e od~zkodcwa1i niemieckich.
Pu<lczas )2UY Związek Radziecki zainteresowan) był w ŚC"!t,'.llięuu pk naJ\\·1ększ 1 ch
reparacji, mocarstwa 7~tchndnie zaimm,al) w lym wzglęc!zie stannwisko bardziej
mniarl-.owanc. obawiaJ 4C ~ie'. że zb) tnie (i~labicnic rns~wdarki nicmicckil'.J będzie
7mmzalo okupanl{iw du utrZ) 17l)Wallla ludno{ci micj~rf'\\L:j. O~tatccznic więc przy_jt;lP
for muk, ,,, ,,pri \1·y pbd,: 1 •d,zkndowa1i pP\\ innn p!>tn,,tawi( ,it tyle zasoh(m, 1t·by
11:H,1d rm·11111·d.1 lllnl_'ł q'l)'-lP\\·,H 1>1·1 1w-111"C) ; 11·11n:;11/' 1/;1da111a 1qi:1r:icyJlll'
ZSRR m1J!y b 1 ć· za~pukojone przez kunfi~kate odpow1e.dnich dóbr z c:kupacyjncj
stref) radzieckiej. Z5RR zobowiązał sii; też zaspokc,ić polskie z 4dania ze S\\eJ cz.ęśc1
ods.zkodov„ań. Na!Omia~l żądania reparacyjne Stanem Zjednoczonych i \Viclkiq
Brytanii, oraz innych pa11St\\, imał) byi; pokryte ze ~tref 1.achodrnch. l;stalono, że
ZSRR otrzyma dndatkcmc :r rnch(ldnich ~tref l•kupaq jnych: a) IO'i sprzętu przemy~-
 618 GL(JWJ\E PROWFMY STOSUNKÓW Mlf)J7.l1VARO!)OWYCH. ..

łmvcµ,,. który 11jc jest potrzebny dla 11ieminkie1 gospt•<h1rki pokoJ,,wej „hc1 1adnej
w zamian 1.apłaty''; b) 15';b takiego sprzt;tu, w zamian za dostarczenie równowartości
w żywno~ci, węglu i innych produktach. Realizacja reparacji powinna dokonać się
w dwu lat, natomm1,1 ilość sp1A·tu. kthry miał hyc przekazany ZSRR z zachod-
nich :-.tref okupacyjnych na rachunek odszlwdiw:ań, pfht1nowion( • thta1ić n:.11późn1ej
w ciągu sześciu miesięcy.
Ważną c:tęścią konfcrem..;ji poczdmn~kicj byty dysku~je i U'itaknia dotvcl.4cc
Pol1,k1. zwłas1, 1.aśgi.1111,:y zac.lH·dniej i ,rów. 1 fo11chilJ 1IL1krotnw /glaszał
wątpliwości w spra\\rie proponowanej granicy na Odrze I Nysie ŁuzyckieJ uważając,
że „posiadanie takiego terytorium nie wyjdzie Polsce na korz.yść. Doprowad7j to do
podkopania sy1t1;;cji 8"~pudarc1.ei Niemiec , ubciąż) n;ocarslwa ukupat)JIK' zbyt
widLtrn cięhm,m w dz1nlz.inie .z;wpatr-.t:enb zachodniei części t\inniec ,r 1ywność
i opał". Delegacja brytyjska sformułowała też w Poczdamie picć pytań dotyczących
Polski: '"" sprawie wolnych wyborów_ wolności prnsy_ religii, postępowania wobec
Pol;1\;, ,w pov.1;1, :ijącycli /' z.agrani, i ust1,rn,"ienia t, nUnikaq1 h,tnic"l'<"I 11dedzy
Lcmdyncm i Warszawą, uzalciniając od odpowiedzi na te pyrnnia swoje stanowisko
w sprawie granicy na Odrz.e i Nysie. Obecni jui w Poczdamie (od 24 VII) przed-
sta1dciele pobkiego T) mczasowef:c, Rządu Jedności Narodowej u:,pokajal1 Hrytyj,
czykl1\1 w na1v,wniejszci sprawie, ie tnianovirn: wybory odbęd,; jak bdej,
nie później niż z pocz,1tkiem 1946 roku.
Ostatecznie, trzy mocarstv...-a osiągnęły na konferencji poczdamskiej porozumienie
w sp1.1vie rzqdu pol$kiep:, i granky z2chochcj Polski. Zakomu111~owano iązku
z tym, że „z ,.adowoleninn" przyjęto utworzenie polskiego Tymczasowego R:,ądu
Jedności Narodowej, uznanego przez. trzy mocan.twa. USA i Wielka Brytania nawi.-1-
zah 1 1,im st, dypl1 n11. ,tyczn,· i , "fneły 11111;1nie .,,!; 11,·11emu .!</:,, 1t ·,wt Pol,,~ ;,,mu".
Podkreślono, 1en nowy rząd p1:1q,rowad,i rnożliW1l jak najrychlej wolne nie•
skrępowane wybory na podstawie pows;,.echnego i t:um:go prawa wyoorczego. Uchwa-
lono, iż byłe ziemie należące do Niemiec na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej,
łącrn1t z czę;ci:1 Prus \Vschodnich nicprzechodz:)Cych eh, ZSRR byłym ,,lnym
Miasll ni Gd11r'1skiem oddane 7..0Staną pod zarząd państw,1 polskiego, a „ostatec:,nc
ustalenie zachodniej granicy Polski powinno być odłoione do konferencji pokojowej".
Tn, .ilu{ć ro;1\ i:11.ąń gi;111i, .tn)'eh l'"1wierd/1d:1 jednał 11:1stQpn,, d,·cyzja rn, arstw
- l' p1.1csiedlrn1ach lud11u~n niern1cdJrj z 1-\,l~ld, Cz1-..Jiosłowac11 Węgici.

4.4. Kapitulacjo Japonii

\ \1wyniku dalekov. schodnich ustaleń knnfcrentji ja hańskiej, Z\, iązek R.Hdliec-ki
wypowiedział 5 kwietnia 1945 r. radziecko-japoński pakt o neutralności 7 13 kwietnia
1941 1 ale \,t,jny z J:1p1,nią jes,c:rr nie ,,ił. Kiedy wojn.11 Europie uż się
zaJ-'111, ,,yła, ,,.f1ia za, h"v,ała n:1 I Uck.im \\",.hodz1, 1naczny ,1cncjał 1 1il11amy,
a dowódcy amerykańscy przewidywali, że działania ,-brą,jne mogą tu tnvać do końca
1946 r. luh nawet dłużej. Aliantom zachodnim bardz.o zalezało na przystąpieniu ZSRR
do ojny z Japonią, co znajdowało wyraz taki.ew tr:1hi,· .dysku,Jr poczda11d.ich.
W dniu :2(, lipca 1945 r. rządy lSA, Wwlkiej Bi i Chin c,głosił} Poc1:-
damie Deklarację skierowaną do rządu japońskiego z iądaniem bez\varunkmvej
 SYBERIA SACHAUN

~O~SOLIA ZEWlłl;lllll!A
r
7

._,,, &e1~rnwo Jaoońsklo

:,-;-
2 T
C H
§ ~'
~-,) CZUNGCING
•
~
/

c_
:::.
INDIE ·, ,.,,.
R!II~
TAJWAN
WYSPY BONIN
IWOJIMA
OCEAN SPOKOJNY

WAKE
HAWAJE

( \_,,,, MARIANY
. , ,.TAJLANDIA\
. .1l:YJAl!IIL} SA1Pltll

WYSPY l!IAR,S,HAllA

~-
~ - Wl'SPY GILBERTA
77" <:.
-:, C.
::::
:;: /,
,-
,_.
.~ -
f
C~ ;;

:;:
7
-
OCEAN INDYJSKI
J hkA
AU TR GuA□ALCANAl MO llZE KOl!ALDWE

-:::
" ;,--
-:::
 620 Cl.ÓWNE PROBLEMY STOSUNKÓW MIĘDZ'INARODOWYCH...

nastrojony [Jokojowo i odpowiedzialny" i ecie 11skaza11c w Deklancj.t ws1an,1 zreali-

zowane, wojska okupacyJne będą z Japonii wycofane.
Żądania aliantów zostały przez Japonię odrzucone, o czym donosił premier
Kant aro SLJzuki w nocie z 28 lipca. Zaraz po ty 1n jedn;1k nastąpiły dwa okrutne ciosy:
6 sierpniami I !iroshimę. a 9 sierpnia na Naga,ab Amerykanie Z12Uci ii bomby atomowe.
Dokładnie w trzy miesił1ce po bezwarunkmvej kapitulacji Niemiec, 8 sierpnia
1945 r.• ZSRR skicrował do Japonii not.c informując:1. że rząd radziecki przył.ił(lzył
sk d,, oświ;1duvnia t11cd1 moc;11,I\\' z 26 lipca i w,,bcc lego „r•rupozy\.Fl puŚred··
niczenia w wojnie na Dalekim Wschodzie, złożona przez Rząd Japoński Rządowi
Radzieckiemu traci wszelkie uzasadnienie". W nocie lej rząd radziecki oświadczał, iż
z dniem 9 sierpnia znajduJe się w stanie wo_jny z Japo1m1.
Nie wpłynęło to jednak zraLu na zmianę postawy dowódców 1apońsktch, którzy
na naradzie u cesarza w nocy z 9 na 10 sierpnia opowiedzieli się za kontynuowaniem
działań wojennych. 7 uwagi jednak na to, że cesarz miał w tej sprnwic odmit:nne
Z(:!;1111,· . 10 ~1crpnia fi.,1d 1apoński przesłał aliantom połredmuwetn Snvajcarii
i Szwecji o~wiadczcnie o gotowo~ci akct:ptaCJ1 DcldaraCJi poczdamskiej: ,,Pod warun-
kiem. iż wymieniona Deklarac.1a nie zawit:ra żadnego żądania dotyczącego prerogatyw
Jego Cesarskiej Mości jako suwere1mego panującego". Odpowicdt. wystrn,nwana
I .I sierpnia przez ame1;1karisldego sekretarn1 ,ranu Jamesa Byme,a w imicrnu sprzy-
mierzonych, pozbawiona była konkretnych obietnic w sprawie prerogatyw cesarza.
Zawierała jednak sformułowanie: .,Od momentu kapitulacji władza Cesarza i rządu
japrniskiego w zakresie kierowania 1x111stwern zostanie podpoi:zadkowana Naczcl.nemu
Dmvódcy Wojsk Sprzyrmcrzonych".
Po piśmie aliantów na dworze cesarskim, wśród polityków i wojskowych znów
wyhurhly gor:JLL' dysk1"i1· mie<fi-.. ,wolen11ika111i woj11y i pokl•iu Ale i razem
prLev,ażyło stanowisko cesarza. zgodnie z którym 14 sierpnia rz,id japoński nglosil
zgodę na bezwarunkową kapitulację.
Tego samego dnia, 14 sierpnia 1945 r., podpisany został w Moskwie układ
o przy1aźni i pomocy wzajemnej mii;dzy Z'>RR a Ch1na1ni, któr1 anykulc pierw-
szym m6"wił o „prowadzeniu wąiny prżeciw Japonii ai do końcowego zwycię:,twa",
oraz o powojennej współpracy. Dodatkowe noty wymienione w związku z układem
mówiły o wspN11ym za11:1dzie nad Koleją w~chod11i<1chii'iską, u11rn1iu SU\\ 1ności
Clmi 11ad M:111d1urią (Pl' ilikwidov,anm w s1e1p11iu 191.'."i 1. tzw. l'i111:,twaMarnJa1kuo)
oraz o zgodzie Chin na niepodległość Mongoln Zewnętrznej (MRL), jeśli głosowanie
ludności to potwierdzi.
Akt gencr:d 11ej latp1tulacji Japo ni I podpi ~,:my został na pt,kładzie amerykar'!sldego
okri;tu wojennego .,Mi~~ouri„ 2 \\TLeśnia 11)45 r. wojna świato"a została
zakończona .

.s. Pr1,yszło~ć Europy w planach IIIOCRl'Sh\

Po dojściu Hitlera do władzy, III Rzesza stała się
przeciwnikiem rozwijanego
w okresie międzywojennym ruchu paneuropqskiego. Koncepcje Hitleraw naJmniej-
sz.cj mierze nic zakładały bowiem powstania wspólnoty europcJskiej, opartej na
formalnym równouprawnieniu, współpracy i stopniowo budowanej jedności. Przcwi-
 xn. {1D wo1m· POKOJU 621

dywały natomiast narzucenie „nowego ładu europejskiego'' (die nationahozialistische

Neue Ordnung Europas) na kontynencie przez jedno. hegemonistyczne mocarstwo.
,,HąemQnia ta miała być spra\voWana w autarl-:icznej,. odpornej na bJok;1dt;;, od-
grodzonej od wpływów i interwencji zęwnętrznych oraz - co mqważniejsze - ,,upo-
rządkowanej» pod względem stosunków rasowych Europie, określanej przez Hitlera
jako «nie geograficzna, lecz mierzona krwią, zastrzeżona nazwa»" (J. Kosiarski,
„Stosunki Międzynarodowe", 2000, nr I 2, s. 156). W ten sposób doktryna hitlerowska
llil\\ 1ą,zywala do dmvnej, ro:iw, prnq już W krn1rn XIX w•• idei „go,,podatk1 WIL:l~iego
obszaru'' (Grossmumwirtschafi. GR"') i kc-ncepqi Mitteleuropy z czasów I wojny
rniatowej. W warunkach III Rzeszy, przekształcone 10stały one w postulat stwon:enia
pewnej całości gospodarczej o cechach relatywnie autarkicznych. W jej ramach
Niemcom przypadłaby rola centrum wielkoprzemysłowego, zaś podporządkowane
Htrlinowi pafoawa Europy .Śrudkowej i Poludnwwo-Wschoc!mej byłyby naturalnym
niplecrem sim,wcowo-rolnkzym Niemiec. Tworzeniu przez lll Rzeszę go~podarki
\v1clkiego9b!,1;iru \l}fZ)'jała rc:iluacia tzw. Nnwq'(J Planu H1;.dma1aSchadiL1 I J(n4r.
Zakładał on daleko posuniętą regionalizację i bilateralizację handlu zagranicznego
Niemiec. Jego obroty skoncentrowano na niewielkiej liczbie przeważnie słabych
ekonomicznie pa(1stw, z którymi 1awiera11e były oddzielne umowy handlowe. Przy-
kładem takiej dwustronnej umowy, która niemal całkowicie uzależniała słabego
partnera od III Rze~zy, moie byt traktat z Rumunią z 23 marca 1939 r. Pr,:cjście
Niemiec do bezpośredniej ekspansji terytorialnej, zainiqowane Anschlussem w 1938 r.,
pokazywało, że nacisk ekonomiczny wspierany będzie środkami militarnymi.
Podstawowymi elementami hitlerowskiej koncepcji nowego porządku europejskie-
Ł,yły pojecia i „przeqrn•m życiowej". \V Mein Kaml I litlt·tpisał: ,_\\l\,y~tk.ie
\\ 1dkie kultury prff•-.złości up;1dly I) lkodlalepu. 1asapoc1:1rk, ,w(i tw6rcza <,ill1marła
z (X)Wodu zatrucia krwi ... Tak więc zbudowame europejskiego 1mpeiium niemieckiego
zakładało fizyczną eliminację (zagładę) Żydów i całkowite podporządkowanie Niem-
com niższych rasowo, jak głosiła nazistowska doktryna, mas ludności słowiańskiej.
l\lialy 011.e służyć pracą fizyczm1 iedynej pełnowartościowej ram:: germatiskieJ (rasie
panów, Herrnnolk L a wielkoś..' populacji. byłaby regulowana zgodnie z .potrzebami
gu~podarki niemieckie} ,,Hitler nwai.ał, że między t1arodami, podobnie Jak w świecie
zwierzęcym i roślinnym, toczy się nieustanna walka o byt, w której musn1 zwyciężyć
rasy sih11e.1~ze. Naród niemiecki jako rasa panów też odniesie ostatecme zwycięstwo
nad Słowianami i Żydami.Jeżeli w przeszło~c1 rasa germańska ponosiła kieski, to było
to spowodowane jedypie nieodpowiednim kterowaniem narodem i państwem. Dzis
Niemcy maj,1 właściwe kienlwnictwo - jest mm meh narodowosocjalistyczny, który
jest stanie zapewnić Niemcom właściwą pozycję w świecie" (K. Fiedor, s. 264).
W koncepcjach nazizmu centrnlne miejsce zajmował też postulat zdobycia
„puestruni życir1 wej" (Lebcn,m11m) dla narodu niemie,·kicgn. Hitler uważał, i:t
p11,·strzeti tak,! 111!\/IIR U2)'Sk;1( tylko na WSchod,ic Europy. ,,Zat11.ymujemy wieczny
pochód Germanów na południe i zachód Eurc,py i zwracamy wzrok ku krniom na
wschodzie - pisał Hitler. Gdy mówimy dzisiaj w Europie o nowych obszarach, to przede
wszystkim możemy myśleć tylko o Rosji i o podległych jej państwach kresowych".
III Rzeszy nie chodziło przy tym o zmianę granic, ustanowienie ~trefy wpływów czy
uzy:-;kanie na jakimś obszarze dominacji, lak _1ak czyniły to imperialne mocarstwa
 622

w p17es7łnści. l\lyślano bo\\iern n slwc,17ę11m no\1er.t' ładu na \\~chodzi<' dwr,,

hmtalne;;:o podboju, bt'Z\,z,ględnego podporn,dko\,ania ~oh1c 111n)dt narod(n\. p1,e-
~icdle11, a n,mc! ck~lerrnrnalJL Doklryna nazi:'tnw~ka ~prnwadzab 'Il;: \\'1,c „d(,
po~rnlmu buduwy kPntyncnl;iJnego (europep,kcego) ,,raso\\'(' u.yster.o•• llllpt:'11un1
1:1L:m1L·cLeg11" (J_ Ko~iarski, s. I 6J ). Symez,i koncepc,1i niell:ieckt~'.fU p;,rn>\\,1n1a na
tych oh~tarach H,d ~ie (icnc-r;:ilny Plan \\\ch(·d (C"l'/!t'/{l/p/1111 O.,t_ uren. upr;1l'(l\\',11l\
, ,,,1 :11lT.1nic \I I 'J-l I rok 11.
l'n ,_jckl pr 1yvk_1 I .umpy, 1p:1w1_i;111y p11e / p, I) 11, Hlu ,11 li! I0:11•,,;y. duty1 1yl
_jednakie nie 1ylku \:Vs1..h<,du, gd;,1e o żadn) w w~pć>hl,ial:miu I narndarni ['lldhity1:11
nie mor,h, być 11:m,v, leC:1 t,1}.że pcvn~t.ikj Jt'J c.te~ci !\:, tym ob,1,u;t• p11ew1dvll',mo
jakieś tonn) w~p(1lil,.i:1l:m1;1, CJ_v nawt:I 11·,p6lp1:1c"y .Snuh> w1 1'c pLlll) 1h11ll'·-sarna
„nuwt'"_j Fuw[i_v", c:1y leż „t'1:rn1'e_1~kw_1 \\ ~pt\lnot, gu,pc,darc ✓ t/', podda11q 1edrt,1l ze
nitcrnieducrnu k1t>rnwmctv.1L Centrtm; pt>lityc111e I gt 1 ,[H>daru.e lak1e_j bau{'Y 1rnq
du\\;ih,l v ,i~·\\- lkil1111,·, .i na ,-:dy111 I-.P11tynv11u,· p,-11;1,.kk 1111vd1v11a1ud1,") 1:1,·:11·<111
1

IP\\,ilul,y 1;;1111,11;i111,· /',n ( ;,-,m,1111("1,

Pu kh:~ce qalmgr:1d:tkw_1 plany mernieckie zac·Ldy zir1erzać \I k1ercm!--:u b.eo
dzcnia wc;:eśnie_j~;:ych ,a11mirów ,v stos1:nku ck' Europy LachoJmeJ. /acz..,:to w1,:c
mó\\ić u „europe_1~k11n Z\, iązku pa!'istw" ( f:'urupiiisciu·r Stamo:fnmd,, w ktnrym lakn:
pari,rwa tego ob,;zaru, z1e-dnoczone " 1,alce- z bolszew1ckir:1 k.or:1u11zme-n, zn;:qd4
~wo1e rn1e1,ce. lntens) wne prace \I' teJ dz1cdzmJt: prowadziła. u1w01 zona p-zez
Aus1riiuii::n Ami (.!\ finbters;twn Spraw Zagranicznych) \, 1--.:.melnrn 19,U r., Kl,1111s_1ć1
Lumpy (E11rr1r-•u Auss.-!wss) .
.Mysi europc1,ka inlcresu14co roLwi1ała ,i1,: w Wielkiej llr, lanii Jn/ 1e,:1em,,
19 \(J 1. l,1yt\ 1d,i l·0Jv1µn OIIKT pr:11,1\',.,I n,al kunLq•<:M ll!HI ,111,)_,J(l ti.111c11,J 1q, c,,
,,l1L p,iiw· 111n:ncr ( 'IH11, hdl 1q:m11i! 1-,, n;1i,--id/w h,11,·r,_,\\;-J.1,n n:_, I r,llll f•;
1-'o upadku ha11q1 idet' euwpe_1,k.1e t,'.lu\il1 ,arcwrn, lahuurzy,u, rak I k1,11,n
waty;ci h·ytyj~cy. Je-ó:·n z pr,ywódcow 1-'ami Pracy, pófo1ejsL) pren:Il'L (_'lnncnl
Allle-e, pn~tulowal w JtFHJ r. po,\ulanie „wł;1<J1) eurnpe_1~k1e_(, n:.H.!rLt;dnq w,,hcc
rz,Jd0w posLczq,:ólnych p;1ó~L,\ zarć,\, no\\ dnednme pohtyczrn·J- Jclk i fL•~polhtJC?c'J
Attleć rnóv,il ,vprost: ,,Albu bm,pa si,; :11ednucn-, alh,, z_erme" (~ICl'l.l'J o 111\slt
bryty_j,bej ,ot:.: K. L.ts!,msk1, s. 8'/ 90) Wiosn. 1 l'J40 r. uk,m1h1 '--1\' l..~iątJ<.il llurha
I )al1ona, pt·,,.niej:,J,Tu 11,irn~IJ « ,Luliu_ pl I li1/n ·, \fu1 lid111, ,.,,,[ r,/rn /,111 i,·1:1Lt
1>11;; p1u_jdJ ull,t'J/C:llia pn ,1·,'Jrn,: <:t11t>p,:_1:,kll.'_t „l.m1 I·nlc1.1h1,j", ,,· Ll<h'_I ·LLtd
wchodzilil,y alianci, par\stwa neutralne, a nawet -- pe, llit~zbtdner kwar,;nli:mn11e pu-
'--tnazistow'--k.1e Ni1emc 1 i ic:li :,ojuunicy. Dal!on p1'--al Vdt;c: .. l\a-.:/.ym celt>rn m11,1 I ,yi:
mużli v,w na_1\l'1\'l~!'.t' m,.iz.edzenie ,1;weremH 1;-;c1 narodo,1e1 n:1 nH ,111w1r:, 11aJw1 ~-1-,,,,y n,

,,t,s7u1-ze. Be, pr7y f(;'Cia kgo 11 aruul,,,u pukój nie h<;'d;,1e miał li v, :ilvcl: 1•u1bt .. \1" ( c') t
,a: B. Pimlou. '--- 269--270)
I\'aj,l.'.lu~nie_,~ze korlc't'('l'JC pr7\"~7!(,~ct Europy wi;,?,i si,; jednak 1 '''--('b,1 1 dz1:1!al-
rn,--ici:1 \\'m:,,11,n_, { 'h111d1ilb. \\-'p1:1\\d1n· \,1l'lukr"!11i,: l''"Jl,_r,·,.l,1! "''· 1/ lld Lr,:•,ktrll'
szczeµólo11 ych plam",w przy'--zle_j Europy p17yjJz1e- czci~ ()0 z11) ci<;'(-l\l 1e nad N1erncarn1,
Io jednak_jego W) p<m·iedzi w lawd1 wc,_1ny z;;w~7e były I uwag;,. sliichane I krn:1enlm"1
ne po obu stronach Atlantyku. Jeden z nafbardnej nryg111ah1)ch prn_wkt6w Ct:md1dh1
zawarty _1e,t w jego liście dn Edena 7 s1erp111a l 'J,;2 r. Pi~,,!\, 11ur rn.11,: ,,Ponn·i:hhy,i;·v
drnzp,r,1c,1 kl<;',k~·, )!dyby ru~,YJ,kie barbarLyfol\\(1 zir,1clLÓdn kultur,; i n1epodk~:l11ą
 623

prastarych państw Europy. Cboć trudno mówić o tym w tej chwil!. ufam. :ż.e rodzina
eurnpej',ka moż.e zostać z1e,Jnoczona pod egidą Ra<ly l:uropy [... j Liczę. że pow~tanri
Stany Zjednoczc,ne Europy. w których hanery mi~dzy narodami zoslan::i zrćdukmvam:
do mmirnurn i zapl:'\\Ttiona zo~tamt· ~.wobl,da pe,dróżowama. l\fam nadziej<;', że /eOS·
pudarka Europ) już wkr/,tce tr<1~ luwana będzie jal-;o jedna c;iłośC' ( H Macmillan,
" l'H)
NH j<",I ,·,dk1l'lll jil\lll', Flhl' llll,d) h)( 1d:1q,· lllh;d:ty l{:1lh; hllPjl\' ;1 Sl:111;11111
'/Jnl1n,uc-n,m1 l'.lllOP) l'o<i/,lik11l\O \•.yd.1w.iln s11,.·, 11 Chmchill \11d1i fL')'S;!,i !{;1d\,'
Europy ,1al.o organizacji,: ndpowicdzialr1<1 ni bczpicl'zf'l'lstwo na ~woH~I 1crc111c. \\'cho-
dzi biby 1111a razem z 1egio11:il1L)llli radami db /\mc1yk1 i dla /\z1i, wr:.11 ze ~lrcfą
P:1cyf1ku \I sHad pmponowarn:J pr7.e7 Churchilla Rady Św1:.tto\h·j. Natomiast Stany
ZwJ11ou:u111:· 1-urupy, 1lo,-one , "oHfeder;KJt ~uh1 eg11 •11ah1ych, rnialyhy twou.yć
wh1::;ci w:1 u11ia1111acj, inl<'.l,'.l~tey_111,1. Phej111ując1 \1-~Z)'Slklt· dziedziny w,pt,ld11alama
('Wi,t\1· I'( ,;111,··1 j!'d11;1l. Chrnchill ·111au111,· 01;(,cit··j m(,wi! P Rad;,, n· Pump), j,ihu
"11,qwa111w1"1,·1 "r;n 1yw1c,1L·1 inh·1a, 11". l:11·1,1t·t·1 pa11•,!v,;1 ""11!)111·111u \V p1 ✓ ;·11H1
wicmu radio\\ ym do narodu :.! l m,1rc,1 194.1 r, 11111w1I m 111,, ,.Powrn111~111y p[( 1how,10
uczynić z Rady Eumpy. czy jak 111,KL,j N nazwać, uęczyw1stą frderaej,., z napędem
pc-ti,:7n)di "ił: Najwyi~Z)m Trybunałem, roz~tr7y~aj 4 cym spory, i siłami naru<low1 mi
luh nrn;dz.yn,trl'dt'\\•ymi alho oh)dwiema, aby respektować decyz1e Tt)'·bunalu I po--
wqrzymywc1r. powr,_il at:rc, ji I pr1ygotowań do nowe,1 wojn 1 1... ) Rozumic sit;: samo
1711,:z "i,;_·. żt: iw.a rada, je1,·li z(,,tanie raz ulwnrzomi, rnu~i prędzej c7y późnie1 ohjąć­
<'al-ą Europ~· i Żt' f<:Wllt'f':C dm;, w~7) ~t~w ważne od§!alt;:zierna eurore1sk1t'J rodzmy
lud\\w powtrmy ~tać :,i(; J<.j ,tr1 w;,.r1.y~1onymi t:z!onkann" (<. Yl. z;). R. Coudenll(7\'e-
~:.1k1 L'I.' \)2) \V t;1~1ej „1,'Ul(lPl'JS~ltj n,d1,1111(•" wid1i:il Cln11ch1il TlllCj 1,n· !akie db
~Tl'IIII( 1 ;•dv,· ,./\.1,,,rn y i\111i:1ł) /,1111111 1"'11\(;iłu _i'('\l,ljl(•" \\.'yt!:1w 'Ir wd11ak, l i

hu w11t" wy~tąpie11ia Churchilla zawierały wówczas do;ć ogt',lne Jeszcze propozycje

dh1 1,,,t,ntyne11tal1wj Furory kieł! chodzi hm iern ,, przyszłośl'.' \\'iclk1ej Brytanii, to
znacznie wa,:111ejs1t' znaczt'nie. 1darnem Churd11lla, 1;1ia!o us1:mm11eme specplnych
pc,litvcznych i rnilit,1rnyd1 ,lorn11"(1w ze Stanami 7:iednll("lrnty1111 m,11 umoc111en1e
pc,z 1<.jl Cr,mml'mreolthu w ,w1eut'.
W latach wojny rnejedm)hotnic pro\\ adzi! Churchill 1on1W\\ y o p,·,y,zlu~CI
l·u1<•pv 1 1111.·1vd,·11h·111 l{PP\ndtun. Ich roulUty b) t, jnlri.1" m11n11,·. l,'.tl)'l Ron~ndt
111c v. ył-.a,:) 1v.1I rti,:łJ~zq,u L~u11tcrc~ow,mia ruznym1 konsl1 uk(:jarnl pr1ys,:lq;u bdu
1.:u1T1pc1,k1t"go. n,zwijanymi przez Churchilla. Przede w;.zyslkim me zgadzał sii; z nim.
1ż ZSRR i komumzrn rnogc1 "ta( ;.i~ realnym zal:[W2eniem dla Europy !Vlt,wił wu;c:
.,O;.ohiśc1e me podzielam w~zrtk1cli tych obaw 1... L że Ro~janie maią zamia, objąć
panowanie nad Euwpą, i'vl..~j 4 oni dosiatcczrnc wielki ,,ki;s dilt:ba» \V ~amcj Ros11.
;1J,y s1.: mieli czym 7aj4,: przl'z wiek naq1;p11ych lat, hcz p,.,u-zcby hrania n,1 sieh1c
lll)W~d1 kłnp1•h ,w" fok p1~1t P, ,em\ ~fow firud11{i~" i. 1a11fani1• Rorn,t·velta di I poli1yki
0

rad,i,:d.l<.J h:-,ln l:ih du'it·. 11 \1y1n;1l 1,11 :,Iłom l;1d11wym /.Sl{f{ 1;ub111,· ubl"II) ~LmTu
kontynentu przi:d nicbezpit>cze11~twl:'m agrc·sj1. Dlalegt> ki Rt,usevelt ,ceptycznie
oceniał pomysł Stanów Zjedrwczonych Euwpy, gdyż m,a,al. ,, naJ1\·2w1i,js,e jnl
ulrzymarne Jćdności czterech mocarstw. w tym ZSRR (P. Gru<lzu\ski, ~. fol:(),
W latach wojny właśnie w Stanach Zjednoczonych pl>¼ sialu silne centrum ruchu
17a:1europej~ki,c'.,l'.o. \V Ntmyrn Jorku znaleźli ,chronienie wybitni jego działacze, m.in.
624 GŁÓWM· NIOBU/ff YIOSUNKÓW MIĘDZl'!\·ARODOWVCI! .

Richard Coudenhove-Kalergi, Fernando de los Rios. Paul van Zeeland, Sofokles

Vniizdos. Utworzyli oni Radę Europc'jską w Ameryce. która - jak pisze Coudenhove-
-Kukrgi - p11.)ida „funkcję Unu Paneur,,pe_1~kiej na wygnanm" (R Coudcnhove-
-Kalergi, s. 91). Działalność Rady wspierał Amerykański Komitet WolneJ 1 Zjed-
noczonej Europy (The American Committeefor a Free and United Europe), do którego
należeli m.in. \Villiam Bullitt, były ameryk;t11sld ambusador P;iryżu I MoskWie
O!<ll John R,,lt'I Dulles. p(,źniejs1y s,·kretar1 sianu, J'r:n ,. stud} 111,· natom1;1\I prowa
dzono na Uniwersytecie NowoJorskim, gd;,.ie w I 941 r. powołane zostało seminanum
do spraw powojennej federacji europejskiej. Wreszcie przedstawiciele Polski. C:r.echos-
lowacji i Jugosławii utworzyli w Nnwyru Jorku 4 listopada 1941 r. Cenlrnl and Eost
European Planning Roard. Walnym wydarzeniem był tez piąty Kongres Paneuropejski
obradujący w Nowym Jorku w marcu 1943 r. Jego efektem stało się m.in. opracowanie
Projektu konstytucji Stunów Zjednoczonych Europy1 któr,,1 tekst ukaz.ał się I O kwietnia
1944 1 na łanwd1 „Thl' New York Times•· ( K lastav,sk1, s. 9 l
Koncepcjami przywódców wielkich mocarstw, dotycnicymi przyszłości Europy,
.zainteresowane były rządy emigracyjne mające swoją siedzibę w Londynie. Szcze-
gólmi aktywno<.: w tej mierze W)kuzywał RP na \\')Chodistw,e, który ro~ijał
intensywne prace zmierzające do powołania federacji środkowoeuropejskiej- Pierw-
szym ogniwem tej federacji miało być porozumienie polsko-czechosłowackie. Roz-
mowy w tej sprawie prowadził przede wszystkim Józl'I Retinge1, je.den z gliiwnych
wspó!pracowrnków premier.- Sikorskiego, ruiał dobre kon1ak1y z pr,) w(,dcami
czeskimi: Janem Masarykiem i Edwardem Benesem (zob. G. Witkowski, s. 56--61).
W wyniku tych rozmów, przyjęto 21 maja 1941 r. obszerny dokument pt. ,,Zasady
aktu 1-.onstytucypiego Z\, 1;1zku Pul~ki i C1nhosłow:,,·11" Proj,·ktuwał on ,;1111kture
i upraw11ie11ia władz wspólnego pańl>lwa. Sprzeciw Stalma wobec planÓ'w tworzenia
federacji w tej części Europy, doprowadził do impasu w dalszych rozmowach polsko•
-czeskich, Tui,:li zaangażowaniu Chun.:hilfa kryzys ZO~lał jednak 1ażegnany i stycz
nia 1942 r. zawarto układ o przyszłeJ federacJI Polski i Czechnsłuwacji. I li--.lad ten
miał zapoczątkować powstanie po wojnie szerszego związku państw Europy Środ­
kowej i Południowej.
Różn()rodne plany powołania ,wiązku narodów europejskich prezentowali w ci.a
sie WOJny politycy mnych rząch,w errugracyjnyd1. \Vie)ką ak1ywnośną i orygi
także
nalnością koncepcji wyróżniał się wśród nich belgijski mm1sler Paul-Henri Spaak
(zob. z. Mazur, ,,Pr?.egląd Zachodni" 1977, nr 2).

6. Półkula zachodnia w latach II wojny światowej

6.1. Knnada
W końcu lat 1rzydziestych Kanada utrzymywała nadal szczególnie bliskie
Związki ze sw;1 dawną mctropoli;i kolonialm1 WielL1 Brytanią. Polityka 1a cieszyła
się\, ielkim poparciem społecuństwa. które było dumne re swych bogatych 11adycj1
europejskich i przywiązane do korony brytyjskiej. Kiedy w maju 1939 roku król
Jerzy VI wraz z małżonką przybyli do Kanady. witani byli entuzjastycznie na całej
tr-.is1e podróży prz,ez miliony mieszkańców kraJli,
 R6wn.JGe~lllt' Jednak od pc,łc,v. y lat tr7)'(~7icstych zacz,;lo nara~t.1ć pt n'lwn~lim_·,
j7_ ie-,~; Kc1nad) 7wiązany j.:sl bC,f'<1Śn:dnin , p{,lkula zachudni,1, 7\', l:i'71.-'7a za~ z polu
dniL)W) rn sąs1al:cm: Stan;1rni Z1cdnuc1onyn11. Ś\\ imk,nrnść tah:,; po,i,1dal :1;ir6\1rn,
1•1nnier Kan:1Jy L) , •n Mai:h:cmic K111v, 1ak i pc,\<l,·nt Rcc,,,:vclt. OlxlJ pt,liL) C\ byli
nc~1q 7aprzy_1azniem i \\ ci.wu kilku hl spnth:all ~I\' l'J 1a1y
\\' t) m c1a\H' St;my 1/jl'dnPc,r,nc huinw:iły inkWJ\1 n,1 ~i,•,.- r•n11 i,i-1:111 1 \1·,pf,l-
lll; Il·, i 1~•/(1\l:11\mi p:11·1\I\S.1111i p<',lkuli l:11:li1>d11iq \\_ l.111l:1tli 111d1u p;•.11:111lc·nt.11i)-.
k1;·!'-(I l-~;p1;i,J;i ydn:iki_l' t'o I nii l{q,uhlik /\111, ryL,111\l.1d: 11ic n:dn.1L1 1 1,1.- t1t1nl-
11i1.7.1 h1 \I p, 1rn7umit'ni,1i.:h dutycn1cych bc1picc;,nht1v:1 ,l,i('n 1\1,-r1, 1aclmd11ie j
hc·rn1sft'ry Dlatq!(> ki. R(,o~cvdt ,.,ukal im1H:li 1110,liwu~n w~pold,iabni:1 Ka11:1dy
l 1t·g11111,tl11 1 m ') ,tcmt'rn alllc'ryka11•,kirn . .In, \I 1cu.:; 111ku p1npo11<,\\al v, kc, aby

r1 >la { !SA J'llc'y,-ld w~pdPdpO\\ inlziatrn,~( Dl bc'ZI\Jl'l'/.l'lt~l \\(l 1ad:,1tlniqttł ( p;1cy fil7-
ncgo) wybr16.a ,\H·g<, ,:1~iada, P1up1li')C_ia t;1 \\ ydaiu ~i~' _Jc·dnak kunadyj~kiemt:
rrcmicn •\\ i IL''-/0 ' ,1-vt \li I i,da. Od 11, >\\ i,.,l:IJ:d \vl<,"C' ii. ,,lh\ ( hlt'>kJl- ,wią1ki i llS/\
111, •-·,1 hyl r•<•c-lr/l')',lfłl· 1:1k,, /,lff<'iUl!l dla k.11l.il'.\ 1sk1q ,11\'.Cll'fllH:~c,·•' i.I.I .. ( ;r;in:il
qein, N. Hillmn, ~. !261.
\Vraz n, 1, zro~tem napi<;'ć· międzynaroduw,ych na ~1, it:ci1:c, pn,ł•lnn 1\ ~półzależ­
w·,,;;c-i bc-7piccz,:i-\~l\\a C'bL państw st;mal sit;· cora7 11a;i-,rnejs,.y. N,qkpiq \\'yrazil tn
prl·zydenl Ru1,~cvdl w wy:--t:wit:lllll na kanady1~kim rn:1wcr,ykcic w Kinplon l 8 ~H::r
pm.1 l 1,13;,.; rnku: .. Donnrnurn Kar:aliy Je"! rzt;·~r111 brnlmcgn lrnpcri11m Rryty1sk1q::o.
'/,1pcw111am wa,, ,c narhd amt'ryk,11'i•;k1 nie hęd,1e ~tał ht'·1c1:ynnw v, 1;111t' 1.1µ-ruiern,1
,:ie mi kanal'.:-, j•,kici pr!t? obce· llH'Car,1wu". Prem1l'r Ktn,I! (,n1:1Jn11ł n,wnH'Z, 11. Kc111ada
!-'''tl>V,a jest Ul'Zl',lnic1y<' \\l' 1v,p(1Jnci c,brnnic.
Z:11;11 IL z nai-l,l('Iły inll'll'\'\ITll' k()11,ult:1r1c polr1yc:111c ll1ii;tln I h.:parl:111ą•11tem
Sp1·:1,•, Z.1_pr;1111cn1yd, (l!,11uU11101f I'/ J-,1c11•11! ·\/foin, /)/-.\)_ Od lq 11urv ,/l'l1 1\\Jc
dyplrnu;1cji obu pafotw wyrrncniali porlądy i rnfonn;Kje na knrnt rozwoju ,ytuarji
1,a ,,wit'cic. l\1iędz) 111nyrni ? I wr-zr-.:;rna 19'.lX t<"1k11 ,1me1:, ka:':,ki ,ek1t:tarz ,tanu Curdell
Hull 111lPrn,u,1:il \11 q,c, ndrn1v1cdnika \I- O!lawiv, ii Japrn1i;1 !•1,racowuje rlw1y
u;,'\'o;kam;1 kuritn,11 n:1d d111.4 c1,;~,:14 ~1Niala 1ocl A1ji \\~-chud1ai,·1, popr7t:/ W) 'PY
Pac:-liku .ii. du Ht 1 łcr1l'.e1,k!d: Indii \\\dwdlllch. \V tym ,;11;1y1n c1as1t·, pi~al C Hull,
Ni,:nll') bud111,1 W,OJ<! p,11<;ft;, kt{,r:, nwże :1dnmirn,1va( cc1l.1 bm,p,: (/;cnming th,
dł•,'!{l,'{(((ll{,':.;' (O/J•\'Xu\· ,,j {";illfin« ntol r:unttf'L
n, ,, ) bucllL wu_1m·, ManL1\11:,ka uhu pan:,l v1 mn:u ~I\ nc,z111c1_,waly. ~lany
Z,1c·dnoo.nne ni:-k,,ily neutraliw(,:. natc,mia~I Kanada po~zln .w v,zc,rcm Londynu
, lU wueśma 1939 u ,ku puy,:tąpib do wo1n). '\J1e pr7.cs7knd7iło 10 1eJnak przyjaciel
,kim -slusunkcm mit;Jzy t:SA i K:1J1al~ą ,,()b,1 pmhtwc1 wpr;1\\d1il' L pewnym żalem
?a,tkceptlm aly ~Wił odrnienn4 slrnll'_gi~', ak rnwnoczl'Śmc dcklaruwal; wząjcrnrni
':, mpati; i zrnzurnicnic". Kanad;i JU7 w,'i1n:7a\ q;rnowil;1 dla I. ISA ;,ródlo laopatrzcnia
w wu int ,.ur (>\\'l'C dla pr1.L' 111\ .,lu 1hru j,·rnvwcro. Z knk1 l TS,A,, dikki popr ,1wb,rn
K1 1 ll)_'.I'- 'lid,, 11·--!:11, o 11n:!1:1ln,,·-t1, "d li•,!1 11,:1,!.1 l')YJ n,ku 11H,1•_I\' 1111 d,,1~•rl0\',:1t
Il!, 1{1 dP Ka11ady i \V1dkilj Brylm1i1.
Pierv, ,,y pla11 ud1.i,1lu w \\ OJIHl' pthint'l l\-f:Kkt'!lill' Kin!:'_,1 p11:,i:u111\\ al już
1lJ ,, r1r-~ni,1 19 N ruku. Puewidv" al un ,l\n,r1,ernt· kilku dywi1ji huj11wyd1. k1i',rc
byl)łl) fUIPWt' do ud,i,11l: \V w,1_1nit' pu,;1 teryturium kr,,ju. Przed,' \,~zy~tkirnjnlnak
pc~ta,1cw1onc znacznie zwi.;•ką)-;.'· wydobycie sL:rc1wcÓ\\ i:iczb,,:dnych dla rrzemr,łu
626 OWWNE PROBLEMY STOSUNKÓW MfĘDZYNARODOWYCH•..

zbrojeniowego. 17 grudnia 1!>39 .roku Wielka Brytania. Kanada. Australia i Nowa

Zelandia pCX,pisały porozumienie o usytuowaniu w Kanadzie ośrodka szkoleniowego
lotnictwa Wspólnoty Brytyjskiej. W ośrodku. fińallsowanYlll głównie przez Kanadę,
przeszkolono ponad 130 tysięcy członków :załóg 1otniczych, w tym około SO tysiecy
pilotów. co miało istotne znaczenie dla wsparcia wysiłku wojennego aliantów (zob.
też: W. Dobnycki, System; .. , s. 2ą6-291).
S:u:agólnie istotną rolę odegrała Kanada w latach J939-194 J. kiedy USA
i państwa Ameryki Laciństiej pozostawały neutralne. a cały cięiar wojny spoczywał na
Wielkiej Brytanii. Kanada, do której zarówno Waśzyngton, jak i Londyn miały pełne
zaufanie. pełniła funkcję łącznika między obu mocarstwami. Mi~y innymi za
pośrednictwem Ottawy toczyły się negocjacje na temat możliwości zbudowania przez
USA baz wojskowych aa obszarze brytyjskich posiadłości w zachodniej hemisferze.
Atnecykanom bardzo zalet.ało. aby porozumienie obejmowało również Nową Fundlan•
die, która nałetala wówczas do Anglii. ale jej obrona pozostawała praktycznie w gestii
()ławy. W czerwcu 1940 roku. na pro§~ rządu JKM oddziały ~dyjsłde wkroczyły
do Nowej Fundlandii, aby wzmocnić słaby garnizon brytyjski. Kanada wlączorta
została również do bezpośrednich rozmów amerykańsko-brytyjskich, a premier Chur~
chilt I 5 sierpnia telegrafował do prezydenta Roosevelta: .,Uważamy za niezbędne
konsultowanie z rządem w Ottawie sprawy bazy w Nowej Fundlandii, czym jest bardzo
zainteresowany. Sprawa jest pilna i mamy nadzieję na pełne jej zrozumienie" (ibidełll.
s. 287).
W tym czasie doszło też do nowych instytucjonalnych powiązań polityczno--
~wojskowych między USA i Kanadą. Kluczowe znaczenie w tym względzie miało
spotkanie Roosevelta: i Mackerlzie Kinga w Ogdensburgu (stan Nowy Jodc); 18 sierpnia
I 940 roku opublik-0wano komunikat, który głosił:. ..Premier i Prezydent przedys-
lcutowali wspólne problemy dotyczące obronności oraz bezpieczeństwa Kanady i Sta-
nów Zjednoczonych. Uzgodniono, że oba kraje niezwłocznie ustanowią Wspólną
Stałą Rade Obrony. Ta Wspólna Stała Rada Obrony (Permanent Joint Board oj
Defence) podejmie natychmiast studia w zakresie problematyki morskiej. lądowej
i powietrznej, włącznie z kwestią personelu i uzbrojenia. Do jej kompetencji będą
nalemly w szerokim zakresie kwestie obrony północnej czeki zachodniej hemisfery'.
Porozumienie z Ogdensburga uważane jest za symboliczny przełom i rozpoczęcie
,.wieku Amayki„ w polityce kanadyjskiej. Wymownie pisał o tym Frank H. Underhill:
..Brytyjski wiek naszej historii, to szczęśliwy okres dla Kanady. Osiągnęli~my w tym
czmie niezaletność bez ogłaszania separacji. Dobrowolnie akceptowaliśmy brytyjskie
zwierzchnictWo [...]. Jednakże w 1940 roku weszliśmy w nową erę pełną wyzwań,
którytn musimy sprostał [...). W przełomowym, a nawet rewolucyjnym roku 1940,
zamknął się dla nas stary świat i rozpoczął wiek AmeQ'ki, który będzie z pewnoficil\
trudniejszy. Nie mamy jednak innego wyjkia. jak znów dobrowolnie uznać, te
bezpie.ct.ei\stwo kraju .zalety teraz głównie od Stanów Zjednoczonych" (F.H. Underhill.
s. 260)..
W roku następnym dószlo do kolejnego spotkania Roosevelta i Mackenzie Kinga
w Hyde Park (posiadłości prezydenta USA), które zdynamimwało i rozszerzyło aa
nowe dziedZJny sojusz obu państw. Po tym spotkaniu. 20 kwietnia 1941 roku,
ogłoszono deklarację, uznaną za ,,ekonomiczne uzupełnienie pocozumienia z Ogden-
 XVI OD WOJNY DO POKOJU 627

sburp'', DeklanlCja z Hyde Park pw:v,idywała \\ ,pólm.:: wykorzy~lywanie zasob!'.1,,

i koordynację produkcji przemysłu zbrojeniowego w obu państwach Kai.de z nich
miało specjalizować się w produkcji określonych artykułów i zaopatrywać w nic obie
armie. Ustalono też, że ta czc.;ść zakupów kanadyjskich w USA, która miała zostać
przek,,zana Wielkiej B,yumii, objęta z;,~tanie zas,,dami lend-lease. Dlatego premkr
Kin.fe• zwracał uwat':~- w parlamencit' na właściwi,, tróisttonny charakter deklaracji
z Hy,k l'ark: ,.Oz11:1oa ,,na o w1,·k więcej niż tylko rozci.ąg1,1~ 1c porozum1t·111;1
z Ogdensburga na wszystkie ~fory obrony hemisfery. Jest ona bowiem także porozu-
mieniem między Kanadą i Stanami Zjednoczonymi w celu udzielenia pomocy Wielkiej
Bi:ytanii"
Ju„ po przystąp1..:·11iu Stanów Zk1dnnczonych do V>oJny, w bezpn;rcdnim sąskdzt
wie k,,111.ynPntu p6lll(1C11oamerykasi~h1ego, miała Jn1.:1~cc akcja. która ~komplikowała
na krotko stosunki w północnoamerykańskim trójkciącie (USA~Kanada-Wiclka Bryta-
nia). Otóż w pobliżu Nowej Fundlandii znajdują się wyspy Saint-Pierre i Miquelon,
które były francuskimi koloniami. Po upadku Francji, kontro!!,' nad wyspami przejął
rząd Vichy. Najednc1 i. llit,h, St. Piure, u łukowano m~l<.;µnie po~i.11211;id1n11tacjo. kluła
mo,(;hl prz~'kazywai'.: flocie niemieckic:j mforrnacje zapażające operncJ< ,rn aliantów 11a
Alhnlyku. Już w lipcu I C/40 roku whid,.e brytyjskiej Nmvej Fundfand11 zwróciły Si\: do
rządu Kanady z propozycją zbrojnego opanowania St. Pierre i Miquelon. Jednak mimo
konsultacji kanadyjsko-amerykańskich w tej sprawie, do żadnych działań nre doszło.
()d pcwnegocza:;u z zamiarem opanowania wys 1, llnsił sie tei pen,Tał de Gaull,::,
który wraz z kierowanym przez siehlc „Kumiłetem \.\inlnyl'h Francuz(,v/' miał sied11bę
w Lc,ndynie. Zamiary de Oaulle\i z;n(,\,nO w Londynie jak i Ouawi,: traktowano
życzliwie, ale Waszyngton był im przeciwny. Mimo to, na polecenie de Gaulle'a,
oddziały francuskie z wiceadmirałem Emile 'cm-Henrim Musclierem na czek·, zdobyły
wyspy 25 grudnia 1941 wku. UznauiL· dla tej akcji wyraził Churchill. zaakceptowała
ją K,rnada, natomia~t Siany Zjed11P,zn1ll:, oficjalnie I w ostre.! furn11e. potępiły.
Niechętny ,tosunek USA do Komikw dr., Gaulle'a nic trwał jedn:1k dłu.i::.,1, Po komul-
tacjach amerykaiisko-kanadyjskich, oba państwa zdecydowały o zerwamu stosunków
dyplomatycznych z rządem Vichy i oficjalnym uznaniu Francuskiego Komitetu
Narodowego generała de Gaullc'a, co nastąpiło 9 listopada 1942 roku.
\Vy1a/1"m uzmrn1a d!,1 międzynarnduwej roli Kar1:1dv stały s1,; (hv1l· konfererny·
W Q11chc,11 przywódu•W Stanów Z1c:dll\" rOTI)'Ch j \V1clk1ej BryUt1111 (\\ ,1erpniu l'Vi l
roku I wrześrtiu 1944 roku). Premier Mackenzie King petmł na nich funkcję oficjalnegu
gospodarza, choć brał udział tylko w niektórych rozmowach, dotyczących wspólnej
polityki aliantów. Między innymi przy udziale premiera Kinga podjęto ważną decyzję
o u1worzt·niu Połączunq:n Komitetu Politycznego ( Combined l'u/u_Y Committcc)
z sinl1.ih,1 w Waszynyloliie. De) .Krnniteiu powolarnl 1rzech przedstawicieli StanÓ\v
Zjedno,.'wnycll (w 1yrn q·kretarz;i ohrnny jako put·,1 odniczącego), dwóch prz,:d-
stawicieli Wielkiej Brytanii i jednego reprezentanta Kanady (WT Kowalski, Wicika ... ,
t. I, s. 483 ).
\Vojska kanadyjskie odegrały t<.:2 puważną role w latach wojny. zwlasz.cza na
froncie europejskim. Pod kóniec wojny 25% całego lo1mctwa bryty1,k1ego stanowiły
esk;idry kanadyjskie, a w szczytowym okresie bitwy o Atlantyk niemal polowa statkó\',
konwojujących miała bander~ kanadyjską. Duże jednostki kanadyjskie wzi~ły też
628 GWWN~ PRóBLEMY STOSUNKÓW MIĘDD'NARODOWYCH. ..

udział w kampanii włoskiej 1943-1944 roku. Wśród wojsk alianckich. lądujących

w czeiwcu 1944 roku w Normandii. znalazła się 3.. Dywizja Kanadyjska, a następnie
cały 2. Korpus Kanadyjski.
n
W wojnie światowej zginęło w walkach 41100 żołnierzy kanadyjskich.

6.2. USA i Ameryka Łacińska

Dla miedzynarodowego ładu na półkuli zachodni:ej podstawowe znacz.enie miała
zawsze poliryka Stanów Zjednoczonych i ich relacje z. państwami Ameryki Łacińskiej.
Razem tworzyły óne ruch panamerykański. którego główną organizację stanowiła
Unia Republik Amerykańskich. Stosunki między obu Amerykami przęchodzily w XIX
i XX wieku różne fazy. Lata antagonizmów i konfliktów przeplatały się z okresami
zbliżenia i współpracy. T:ym ostamim sprzyjały zwłaszcza czasy, kiedy cała zacbodnia
półkula miała silne (K)CZUcie wspólnoty losów i niebezpieczeństw. płynących ze świata
zewnctrznego. Tak było przede. wszystkim w pierwseych dekadach XX wieku. Wtedy
bowiem słabe jeszcze państwo p6lnocnoameryka11skie, jak i nieco młodsze od niego
republiki latynoamerykańskie, pooobnie zagrożone zostały przez imperialną. i monar-
chistyczną Europę. Zbliżona sytuacja wytworzyła się w latach 3(). wieku XX. Ag-
resywna polityka pańśtw Osi powodowała, iż wojna mogla ogam<lĆ nie tylko Europę
i Dllleki Wschód. ale dóttzeć również do obu Ameryk. W takich warunkach istńiala
większa skłonnosć do porozumienia się państw regionu. zwłaszcza, że polityka
dobrego sąsiedztwa. prowadzona przez USA od 1933 roku. przyniosła już wiele
pozytywnych rezultatów. Ptt.elomowe i symbOliczne znaczenie miało przyjęcie na
siódmej konferencji panamerykańskiej (1933 r.) zasady nieinterwencji w wewnętrzne
sprawy państw.
Nowa struktura bezpiec:zeństwa całej półkuli zaczęła kształtować się począwszy
od konfereneji specjalnej w sprawie umocnienia pokoju (Buenos Aires. 1-23 września
1936 r.). Jw: w pierwszym zdaniu swego wystąpienia na konferencji sekretarz sl&lu
USA C. Hull stwierdził: .. The primary purpvse of this Conference is to banish war
Jrom the Western Hemisphere". Wywołało to .żywą,. niekiedy polemiczną reakcję
niektórych delegatów. Ostarecznie jednak wszystkie państwa amerykańskie uznały, iż
od tej pory w ruchu panamerykańskim obowiązywać będzie zasada konsultacji
- w razie zagrożenia pokoju. wojny między paflstwami amerykańskimi. czy tet wojny
poza Ameryką. Z kolei na ósmej konferencji panarneryłcańskiej w grudniu 1938 roku
w Limie ustanowiono jedną z najtrwalszych instytucji ńa półkuli zachodniej. istniejącą
do dziś. a mianowicie Spotkania (Konferencje) Konsultacyjne Ministrów Spmw
Zagranicznych Państw Amerykańskich. W Limie zdecydowano, iż głównym ich
zadaniem bedzie koordynacja wspólnych wysiłków państw amerykańskich w przypad-
ku zagrożenia pokoju. bezpieczeństwa i terytorialnej integralności. Po latach. zadania
Sp<>tkań Konsultacyjnych znacznie rozst.erzono. jednakże w okresie II wojny świam­
wej spełniały one taką widnie rolę.
Nowa instytucja międzyamerykaflska okazała swoją przydatność po wybuchu
wojny w Europie. Wówczas to, na wniosek Meksyku, zwołano I Spotkanie Konsul-
tacyjne Ministrów Spraw Z.agranicznych Państw Amerykańskich. Qdbylo się ono
w Panamie (23 IX-3 X 1939 roku), w tym samym budynku, gdzie obradował Boltva-
 oD WO/SV IX) POKOJC

rowski kongres 1826 roku, przez co chciano podkreślić, iż Nowy Świat jest ponownie
zjednoczony wobec gr{lźb plyrn1cych z Europy. Spnrkanie p:mamskie zdominowały
problemy: neutralno~. ochrona na półkuli zachodniej 1 w~półpraca
ekonomiczna. Najważniejsze ustalenia Spotkania zawierała Deklaracja z Panamy,
która ogłaszała, iż państwa amerykańskie przyjmują pozycję neutralną wobec konfliktu
Furopi< Dalej Za~ stwierdl(lll(): ,.Allll'! ykańskil' republiki tak dłuro, jak długi,
pozostaj1\ 11,·utralne. 111,1ą niezbrv:1łne p1,m" ogłos,c, ,; wody "L" zając, ,11111·rykai'1~11
kontynent są wyłączone z działań prowadzonych przez wojujące narody niearncrykań-
niezaieżnie od czy działania te będą wychodzić z h1du, mor,-,1 czy powid
. Okrc<tuno też, iż ,,strefa hezpieczer'iąwa" państw amerykańskich rozciąga
na około 300 mil od obu brzegów Ameryki. Do czuwania nad przestrzeganiem
postanowień Deklaracji powołano Międzyarnerykański Komitet Neutralności z sie-
dzi bii w Rio de Janem,. Konfercnqa zalecała rządom pa6stw amerykańskich nasilenie
walki z dywcr,yJną c!11:1łalno§ci.1 p.1ńsłw { )~1 w AmcryLe Łacu\,!-_1ej. Uznano ponadtr
potrzebę stworzenia Międzyarnerykańskiego Komitetu Doradczego Współpracy Fman-
~uv, cj i EkrnH,miczncj.
Podbicie przez Niemcy Holandii i .1:-;rancji, ą także zagrozeme Wielkiej Brytami
spowodowało, że Stany Zjednoczone zwróciły baczniejszą uwagę na ich posiadłości
kołomalne w Ameryce Północnej, Ameryce Południowej i na Karaibach. Obawiano
że Niemcy mogą sięgnąć I po kolonie pańMw ,,uropejskH.h :za occ:inem,
bytcby juz bezpośrednim zagro:i'.eniem bezpieczeństwa Stanów 7.jednocwnych. DL,-
tego też w dniach 17 i 18 czerwca 1940 roku Senat i Izba Reprezentantów uchwaliły
1,,1,,lucję, zg,,dniez któn1 Stany Zjednoczone miały nic uznaw:1ć na półkuli zachodniej
i:1dnego tr:111,,Jem te1y[tlr)alner•< dokon:mq•o prze[ jvdno p;1i'1,lv.o nk,,rn,·1ykąńsl..1,·
na rzecz innego państwa nieamerykań~kiego. Warto zwrócić uwagę, iż rezolucja ta
bezpośrednio nawiązywała do no•tramfer resolution z 15 stycznia 1811 roku oraz do
doktryny rvfonroe'ego. tef. wskazywało. stanowisko w zawm1e należy ck
naJtrwalszych założei1 polityki zagranicznej CSA
Po uchwaleniu rezolucji z czerwca 1940 roku Stanom Zjednoczonym bardzo
zależało pa poparciu prze1 pozostak państwa amerykańskie-. Zwołano wiec do
I Lmany ]I SpPtkani.- K,.:nsillt,1q1ne Mini~trów, w dniach 11d 21 do 30 lipca J9C:I-O
roku. Mieli oni zastanowić się, jakie należy podjąć działania, gdyby posiadłości
kolonialne państw europejskich w Ameryce Łacińskiej znalazły się w niebezpieczeń­
s1 wic. W sprawie przedstav.iciele obu Ameryk ~zybko ,,,iqgnęli powzumienic
w duchu rezolucji Kongresu USA, aczkolwiek z uzupełnieniem jej konkretnie
określone środki, jakie należałoby podjąć w krytycznym momencie. Na Spotkaniu
pr1yjęro wiec La uy de llabann (Akt hawański) w :,prawie tymczc,sowej administracji
lwluniami posiadlo~ciami europejskimi. W razie jakiejkolwiek próby Lmiany ich
statusu, republiki amerykańskie miały stworzyć Komitet Działania w celu natych-
miastowego przcjcda ich administracji. Po przejęciu kolonii Komitet miał się roz-
wiązać, a dalszą władz,: spraw,,wdaby Amerykańska Komisja Administrnq, Teryto-
nalnej, złożona z rep1nrntantów wszystkich republik amerykm'tskich. U,talono, ż.e
gdyby takie kolonie zostały przez państwa amerykańskie przejęte, zostaną po wojnie
7.w rócone dawnym właścicielom, lub uzysl-.:ają niepodległość. \.Vażnym dukumentem
uchwalonym w Hawanie była Rezolucja XV: Pomoc wząjemna i współpraca obronna
 630 GŁr5WNE PROliLEMY STOSUNKÓW MII;_DZYNARODOWYCH

narodów amerykańskk h. M6wila ona o procedurze k11 11, ultacji I uzgadniam a wspóln) <:11
d7l a łań obrcmnych, kt6ra obowii1zy wałaby w , ytuacj1 l'.U"rożenrn a;.;reają ktnre gokolwiel
z sygnatariuszy rezolucji. Głosiła też: ,,Każdy zamach państwa nieamerykańskiego
skierowany przeciw intc;:ralności i nienaru~zalności terytoriurn., przeciw niepodległo,,i
lub rnezaleznosci politycznej jakh·1mkolwkk par~stwa aH1erykatisk,cłgO, rozumiany będw:
jako akt agresji wymierzony we wszystkie państwa. które podpiszą tę Deklarację" (Peace
and War... , s. 563). Tak więc po raz pierwszy sformułowano wówczas zasadę: al/for one
on, tor al/ qnk·n.za ,v,zy· ddch. Włtyscy za fł·dnego1 u, stanowili przeł, 1m w rozumi ..
nm zasady solidamoś, 1 międiyami. rykat'i4;i,•j. Uważa się. iż rezolucja ta by!a ważnym
wydarzeniem w procesie tworzenia systemu bezpieczeństwa, zapisanego później w Trak-
tud e z Rio , 1947 r.) pr,,z dokum<ntach Or :anizacji Pm'istw Am,rykailsl id1 ( 1948 r,
Stany /ydnoczorw i poz,,stale pa1i\l\va amerykańskie ,boć nadal neutra!n,
zdawały sobie sprawę, że udział w wojnie może okazać się nieunikniony. Stąd też
w larach 1940-1941 podjęto wiele kroków, aby umocnić bezpieczet'istwo zachodniej
hm 11,;fery., l\fo;dzy im1y mi Stany /1edncxwrn· ;:wr{,u ty uwagc; IU Orenl:111d1ę, kol, ,rn„
duńską leżącą na zachodnlej półkuli. Dania została zaJęta przez Niemcy w k\vietntu
1940 roku. a jej rząd znalazł się na wychodźstwie w Londynie. Z tym wlaśme rLądem
Departament sianu prnwadził ro,mowy na k·mat wrpv, która mogla z, "-łac w ka1.d,.,1
chwili zajęta p11.ez N1rn1ców. W rezultacit zawartr, 9 k wiem1a 194 I rol-.11 w Wasr.11
gtonie porozumienie, głoszące na wstępie, iż Stany Zjednoczone całkowicie „uznają
i respektują suwerenność Królestwa Danii nad Grenlandią" Rząd duński z kolei
ur1 ,ważnił l lSA do obrony wyspy „So łon,; as thi. Agreement ,hart remam info, ,
the Govemment of the United Stares of America shail /rave exclus,ve jurisdictioń over
an_v such defense area in Grl'en/and (... ]" (ibidem, s. 644).
Prczydn11 Roosndl pow1ad11mił n ,w met Ku11rres 7 iipc.t 194 ł n ,ku, i1 n.,
rncx:y osiągnięccgo 1 lipca porowrmenia z premierem blandiL oddziały arn,rykat'i 1 k1,
lądują właśnie na wyspie, aby „uzupełnić lub ewentualnie zasrąpić siły brytyjskie,
które dotych1:1as tu staciono,vał; ". Ponadti, w listop:id1ie WJ'ł,mlł .korpu'- ,·kspedyn;
ny do Gujany ł [olenclt:r,kiej (Surmamu). ahy zapewni, dostaw} hoksytl,w dla amt.:ry
kańskich stalowni.
W latach tych doszło również do podpisania pierwszych umów dwustronnych
0 wc--pólpracy \\Ojskowq USA, pou.ątkown I siedm1urna pa.ń-!w:1mi laty11u:1meryi iln
sk.11111. Szc1:eg1,!nie islotne znaczeniL, miału porozumienie z Pananią. Na mocy traktatu
z 1903 roku, znowelizowanego w 1936 roku, USA miały prawo do samodzielnych
deq-1.ji w ,prawach obrony strefy Kanału Panam1,,kiego. Jednakże krnz chodził ,
o uzyskanie możliwo1-c1 budowama baz ,, ojskowych rówmvz poza qr,L\ Kanah1
Zgodę taką USA uzyskały na mocy traktatu ze stycznia 1941 roku. co pozwoliło
między innymi na zbudowanie wielkiej bazy w Rio Halo.
Najwh'b;ą jednak rroską 11,1pawała I l~A syw.iqa W Bnuylii. Aut-,kraty1. 1.11;,
'i,vladtę ~prawowałtam prezydem Getulio Vargas, ktory w koncu lat trzydziestych me
krył sympatii do Hl Rzeszy. Vargas stopniowo jednak zmieniał swą orientację
polityczną i w kwierniu 1941 roku podpi,al porozumienie dwustronnt· l USA, za:
22 slycmia I942mku Brazylia, .iakt, jedno z pierws,ych pańs1w Iatynoamc rykailskirl1.
0

wypowiedziała wojnę Niemcom (o udziale Brazylii w wojnie zob. W. Dobrzycki,

Ameryka Łacińska ...• s 56).
 \li I,!) ll(l.J.\l /1<1 f'(,f,((!/1:

Pe, zaalakowai:iu prLL'Z .l.tpom,: Pearl lforlx,r 1 1-1rzy~li1p1unu St,111(,w Zjnlnocz.-,.

n:•~·h d" WOJny, sl0~unk1 m1cdzyamc1 1 ka(1~ku· wkroc:zyly \\ no•,q lcezr Przc·dc w,7)~-
tkim \\ięc: 7\H,lann III Sp:,tl,._arnc Kc,n~ultanmt: l\11111:,116\\ Spraw Zagranicznych
Państw Arn,:r) ka1\skich. Odb) lu ~i<: u1w w Rio d,: Jam:iro rn1<;dzy 15 a 28 ~t.•<:zma
19-12 n 1l-u. Drku~p \\ R1u de foneiro pukanJa, Lr w ~pr,:wie ud,i,liu \\ wr>jnu: nie
rn;, !t>lhll'IIIY'-llll'~Ci. R1\/t1t 'la~[flr'°it'lll;l ,rło~,h h•\\lclll (k:kg;:Cfr' A1ge1,tyn,-, Ch!lće,
l\·ll1. H„liw11 1 \\ ,·11,·111d1 I li.il<':·« 1<'1 rn ll\•:;1lt,11" 1, ..1,ilnl 1•: ;;;l,·d\', 1,· 1;1h-, ·'F!< :i
/<.'l \villll<' ~I, ",!ildJ,\\ tlvpilllłl,ll',ClllV< h I p:.11:,t,•;;,11,1 ( b1 l\,;;1 I\ 111 wd11;1k dPcPh:f
Hl SpNkania 1cst hogaty P(,wolann więc J\.l1<;dzyarncryka1':~b, Rad,;: Obronv (/ntff-
-Am1·11c,m D,7e11Y, lkurd. 1/\Dll), kt(,ra rn1da udzielać' arneryk,ui<kirn r1.::1dc,m rad
,3J11tyc.z:_,qch podefrnl>\,an ia niezbędn)ch ~rodków c.hrony kont) nentu" Przewidy-
\\'a11n. 1;i l~ada będz11· 1stmn; tylb1 prnlcz3,. womv. Stalo si,: iednak inaczej. !ADH
1•1?drwała 1u;i lal kilkadz1t:ci;.1t i ieq dn~ _jt'dmt I ważllych inqy111qi w~pt'>kzl:~.nero
~, •-.k1m1 1mrd:r~a1r11'1 '> l,.,11·1~.l,._1,: 1•(, I ',.1:111Pw1< 11;., n\w1 ,i,7 :\11\·c!1v:irn,_,,) L:11~k i K, •111itd
( l[·I< 1111 !', ,1,,,._..111q. w ,.·d1 I 11,.,k.1;1111;1 [li I 'l':if.dWh [Iii/I'•'' l\\'CJ l<'j, d"llłll„h11 J',U • /111{.'

i:ov.~l,._1eJ I Ll)V,r'l'}'Jllt'J. /.lrkw1do11allu niq1Pllh•hi} Jlli i'-li\:d1yaint'I)ka11cl,;i f.:,:1rntd

Nc·11t1alnu~.:1, prft'.h~-11:1k:,1j,1,.: ro w J\.fo;:d1ya111cryk,11:,ki Kornild Puv,ny. Oum,1ow;,{:
t,·1. 11ak1) uchw::I~· z Hl(\, ktrna p10Ua111owala pr,lir:- k<; duh1q.:ri ~.,1~icd7t\\.l .. jaku
11,llrnę pawa rnięd,)11am<.1011ero 1,a ku1,ly11enuc ame1yka1i~k1n,".
f',, kunl.:rencJi w l<i(] de J:,neim Stany Z1e,.lmH:1r,11e ,awarł::, ut11(111· 1 dw11stn.,11ne
u współpr:ic 1 \',u1~ko\1t·j :t \111;:k'ł11~,<:i4 pa1b1w l:H}J1Pame1:,k:11i~kid1 i 1lludm,al)
bizy\\' l6 kr;,F1d1 tq:1.> 1<:1:i1111u Na,1,u11ło 1ti porlc;.'11..-nie d,1hw\,1~i..-d1k1..-.1 wsp(·,1p,ac)
z J\kbykiern . utr1.ymup1c,·i si, nd drurJt•1 p,,tu,1·; lat 11zyd1ie~,tych XX \vieku.
\\ Ji,,t,,p:1d'lit· [<),if) tPkll wn1i,1zc1m• w,·1; ,.tki,· I,_ 11,·,ri, ,pnrn,· 1•.,111Lq,1•.<· ,· aktu
r1:1.·1011;ih"1:1q1 mp\ 11łlf!P,\1·1 w '\ld,svku. ktu1 \ duikliwi,· ,.,dc111h IL11Jl\ :11,;n ·) k.:1m.h.i,·.

\V mar.::u 1942 roku powołam, \v \v ,hl) nrtume Jmnt Al,· 1.1, mi /;mtf'l1 Stule.~ D1jn1.11
C,,mmissi(ln. Wielkie ZIKtcz,:rm: Hua! dd.rct prez,denW i\1eb 1 ku r\vih., C;m1acbo
z J1,topada l 942 roku. zczwal,~FJCY l\lcbykano111, mi,~zkaiącyrn w .Stanach 'J:1ed-
nocz0nyd1 i nicp(11.iaday1cyrn c,b, v,atd~I\\',: amerykaii&kiei::1 ,, na shub<: w ,,lach
zl0 wjn 11..h tt:vn pmhtwa.
l~uch p,:narnt>rykari~ki, jako naj~tarsz;i na ;w1cci(' (ll"}'arnzacja Il't'.mnal11a rrnpu
),!( ;1 p;ill',(W;; \\J:·n.w;·n nbU.,lrll :·•:<')'lidic: ✓ 111·•:u, .. dq•ral ;11'ly\<,11,, r,,I\· .•,· JlrlH."•..':,lt'

bzialtu\\illlJa :1,; IIP\HJ ,u11kt111y 'l1Nmk;,\, 1111\;d/J11;111•tk1\\)'-·I;. kdn,i; kluLl\'W)dl

kwe~tii. ll:,~kutt1\,ai1ych w o~tatnirn oi-re~i,, U wo1ny światuw,cj. byk, rnie_1~ce up upo-
Wdl1 re~ionaluych w przynłq , a-i::anizacji pfobalnej. Wśród pnl1tykt'•\'• amerykań,kich
a;, ,je, 19,il 1oku przc'\V3/:'i.' rn1eh tlw. regionali;ci, kt<',rz:, uwaz,Ji, iz przy~1la or·
r~muacja umwersalna pc•w11ma hyć ,\\'Ł').:O rodz,!JU frderaq4 or1,2anizac j1 n:ponalnych,
kt,,rc l'dp11w1,Kh!.lvh) ;a pr,k,'11 i ht'7.p1<:Gt'll',twn n:1 1-wnim nh~?,ff/1'. KlllK•:·JXJl t;tkiei
prze, pewil'n C7a:: :--111 ,) jał 1ww1:t pn·1ydl'11I l{o,,~.n dt, a prc•J:11\'I hr:, ty1~k1 Chu1-:b!II
01•.ł11,il pl •111y,I ul\\'(IJ ,,_,11i,1 I'" w"p1w :\Jaj\, y i,1t·j l,'.ady Świal11\1 ,·j. fs1,·1 u1.:• ,·1 1;id,11111
refiunalnyrrn dla Europy. dla półkuli zachodrncj I dla strefy Pa.:;f1ku. Ju;i- Jednak na
1-onferetKJi w Teheranie pr::zydent R(W~evclt for,ował projekt pO\\olania komitetu
..czk'nxh Jll'licjanh°i\," luh ..,ztered1 ,1rni.rnk1°iw p11ł,._c,Ju''. Oz11,1c1ah, 10 pnyznanie
1c?krcrn ~uju~?niczym rnocars:t\vurn ~zc7t•~•nh1vch praw, ak i ,,;c,,-vulntj t•dpnwiv-
dzialno\ci za utrzymcemt' w prL.)~ZIP~ci puk1:•1u ~wiatowtcgu. Pt1duhnc r:,yq<:"nit zwy~
632 <Jlc(JWNF PROBLf:JHY STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH...

ciężyło konferencji Dumbanon Oaks. gdzie uzgQdniono, rnganizacj,,

regionalne będą podporządkowane organizacji uniwersalnej. Cchwały z Durnbarton
Oaks wzbudziły duży niepokój w państwach latynoamerykańskich. Opowiadały się
one bowiem za maksymalną autonomią i samodzielnością ruchu panamerykańskiego
w ramach p11.yszlej organizacji światowej. Takiego :.tanowiska latyno-
amery.bfi,k i1· broniły 11:i ko11ferencji /;doivdełskiej ONZ San F1:rn,:1,,u. Szc;:ze
g6lnie p1 i11~tawiały \1\ 1)r:r.yznr111111 widkim mi ,,iv. om praw., w Radzh
Bezpieczeństwa, gdyż mogłoby to, jak podkreślano, sparaliżować' akcje regionalne.
Dlatego też proponowały, aby wzmocnić znaczenie Zgromadzenia Ogólnego, gdzie
wszystkie p<11htwa mają ni\, 1ie prawa. i pcdporządkow,,C 111u Radę BL·zpil·czeństwa
Jak wfodon,u. postulały la1y11oameryL1fotil· w San rrnnusco nie przyjęte.
gdyż w1dkJC mocarstwa :1dolały obrorn(' :-,woje koncepcje. Jednakże a1ne ślady
myślenia latynoamerykańskiego w Karcie Narodów Zjednoczonych pozostały, powo-
dując pewną jej niespójność .
.Pod koniec wc~nv rozpucz.i;to też prz) rotowania do reorganizacji ruchu pan-
amerykari,kiego i przek1.ztalccnia _go w organizacjo; regionalną Pcc7:.ttek dała
Mjedzyarnerykańska Konfucncja w sprawie \Vojny i która Qdbyh: w mieś
cie Meksyk, w dzielnicy Chapultepec, od 2 ł lutego do 8 marca 1945 roku. NajwaJ.-
niejsze ustalenia tej konferencji zawarto w Deklaracji CJzapuftepec (zob. dok. nr 6).
Podsumowuje ona najpierw cały dotychczasowy dorobek ruchu panamerykai'1skicgo
od 1890 roku (por. frap11cnt Qd punktu do 5j) oraz \>. skazuje, i2 1adczenia
rucllu panarncrykańskkgo pov,inny zm:t2c u\1zględnione prLy kształtowanw nowego
ładu międzynarodowego. .,Popieranie ,:asad, które p,.n1stwa amerykafiskie stoso-
wały dla zabezpieczenia pokoju i solidarności miedzy narodami kontynentu, jest
skutecznym środkiem, przyczyniającym się do ogólnego sy,tcmu bezpieczct',stwa
światowego oraz środkiem wprowadzającym go w życic".
Kon fet encja w Chapultcpec postanowiła • .ze nalezy pr.7ygotowa..: między·
.ameryka1i,.ki traktat pi:,koju. ktt'iry by liczne rJptychcza.,;owe lrak1a1y i kon·
wencje, dotyczące pokojowego rozwiązywania sporów. Polecono rozpocząć prnce
zmierzające do rychłego powołania regionalnego układu bezpieczc1'1stwa ora1. przy-
gotowania proicktu Paktu Organicznego (Karty) nowej organiwcji międzyamerykań­
skiej. te pi,,1di1 zrealiz, , w 1947 1 roku 11,,brzycki,
System... ,\. W-88).

6.3. Argentyna
Argen1yJ1,1. należała największych an1agonist{rn L'.SA w ramach ud'IU pan-
amerykrniskiego. Jedn,iki," w fatach pd dotirego ~,1,tr:dztwa, JansO\\,rnej przez
rząd prc1ydrn1a Roosew11a, doszło do popn1wy stOSU11fJ,1•, taki.ez Argr:nlyną. Uwi-
docmilo się to już w 1933 rols:u, kiedy z inicjatywy argenty(iskicgo ministra spraw
zagranicznych, państwa latynoamerykańskie podpisały Traktat antywojenny o meag-
resji i koncyliacji. Traktat. tak du2ym zasięgu (pr1y~tc1piło do również
I 1 państw cmopejskich) ogóle nie konsultowany ze Stanami Zjcdnoczooymi,
co uznano za kolejnądc,mcnslrację argenty1i,kiej niechęci Waszyngtonu. Prezydent
Roosevelt polecił jednak nie zaogniać sporu i okazać wobec Argentyny maksimum
 XVI. OD WOJNt' DO POKOJU 633

dobrej woli. Dlatego też podczas siódmej konferencji panamerykańskiej w Montevideo

f grudzień I 93 3 r.). sekretarz stanu Cordell Hull prmvadzi ł os11bne i bardzo ugodo,,-e
rozmowy z argentyi\sk1m ministrem. W ich wytnl--u Stany Zjednoczone podpi,aly
l o sierpnia 1934 roku traktat Saavedry Lamasa. cho{ z zastrzeżeniem. że: ,,nic
ruygnują ze swych uprawnieó nabytych na mocy innych traktatów i konwencji ornz
z1:odnie z prawem międ:1y11arodnwym.. (Tratados r ... , s. 28).
Nicprzypadkow,, tez f:,l lllll f':Ce obrad niezWvklc wainq, ogólnoamecykańsk1q
konferencji w sprawach umocnienia pokoju (grudzień 1936 r.) wybrano Burnos Aires.
Uczestniczący w obradach prezydent Roosevelt witany był w Buenos Aires serdecznie, ale
na samej konferencji najwięcej zastrzeżeń do projektów USA zgłosili delegaci argentyńs­
cy. Poparli v.,prawdzie wprowadzenie proponowanej zasady konsultacji, ale nie zgadzali
się na powołanie stałego komitetu ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich,
co proponował Hull, pclJ1icwaz konsultacje motna prowadzić tradycyjnymi .,.kanałami
dvplomatycznymi". \V,k11h·k sprzc·ciwu Argentyny, dopiero pn dwu latach udało się tak.1
11 ,qytucje powołać, !la ,,~111q kn11krem:ji panameryLud.1, i \1 I j111ie (gmdz.ień 193~; , ).
Pó wybuchu wo1ny Argentyna, tak jak inne par1~twa regHmu, ogłosiła. neutraln,,ść.
Zauważono jednak w kra.1u 0Lyw1cnie wpływowej rnniej~zo~n niemieckiej i włoskiej,
a także części korpusu oficerskiego, sympatyzującego z państwami Osi. Sukcesy
militarne Niemiec w Europie w roku następnym wzmogły jeszcze nastroje proniemiec-
kie. Tak więc na Il Spotkaniu konsultacyjnym ministrów (lipiec 1940 r.), które miało
opracować mechanizm przejęcia administracji kolonii państw europejskich na półkuli
zachodniej, ,,delegacja argentyńska, jak zwykle znalazła się na czele opozycji"
(G Conncll Smith. s. 113). Argentyńskie memorandum złożone na konferencji ot-
w:m:ie wzywało do l1kw1dacj1 w,1ystkich europejsk 1d1 kPlonii rm obszarze zachodnie i
h ·mistery przez oglP~/U] 1l' H h rnepodległ~cj lub !ldd;u li!' [>.Ui~lW(lm regionu. !'od
kre~łąno. iż trudno wymaga( cxl kr~yów latyooamer) kaT1~k1ch angalowania siew obrn·
0

nt interesów mocarstw, trak.tuJ.JC}ch zachodnią pótkulę jakc- tcrc·n swej koJonizaqi.

Powstały impas udałe się przclarnać sekretarzowi ~tanu Hullow1. NaMą7.ał on bez-
pośredni kontakt z prezydentem Argentyny Roberto Ortizem, który ostatecznie wyraził
zgodę na amerykańską wersję uchwały. Zaraz po konferencji hawańskiej wów wkradły
się napięda do stosunków między obu państwami. Argentyna nic wyraziła zaintere-
sowania zawarciem porozumienia o współpracy wojskowej z USA. Wobec tego
Departament Obrony zareagował umieszczeniem Argentyny w czwartej, ostatniej
grupie krajów, które mogłyby liczyć na zakup broni w USA.
Kontakty w innych dziedzinach były jednakie podtrzymywane. 14 pazdziemil--a
l ':J.ll roku doszło do z..m urcia umowy handlowej z USA bardzo dla Argentyny
korzystnej. Sekreta.rz stanu Hull pisał wówczas: ., 14 paździ crni ka podpisaliśmy umow.:
handlową z Argentyn,1. Rył to dut.y postep, zważywszy, ie na~ze negocjacje z Argcn
tyną na ten temat •zakończyły się w 1939 roku kompletnym niepowodzeniem. Podczas
konferencji w Hawanie strona argentyńska dala nam do zrozumienia, że wojna
w Europie poważnie skomplikowała ich sytuację gospodarczą. W związku z tym
wyraziła nadzieję na zintensyfikowanie wymiany handlowej z nami l---1" (The Memo-
ries..., s. 1140). Argentyna zacz.ęła również przejawiać zainteresowanie udziałem
w amerykańskim programie lend-lease, zwłaszcza po ujawnieniu faktu, że najwięk­
s,.vrn jego beneficjentem w Ameryce łacińskiej je~, trady,y111y rywal- Brazylia.
634

Na wypuwJC.:dLeme przez LSA w<,Jm Jap(lmL a na<;t~·prnc? N1..:mc<,m i \Vk,di,,rn.

wlad71' argenty11.,k.1,· ntreap,waly wprm, adLemem l 6 puclnw 1941 ruku ,tanu W\ 1.11
kmvegcL Du~zlo lei dn zmiany na slanmvi,.ku ~ze!a d,plomucj1, kton" ob1,1ł p1,litd;
znany z niechi;'l'i rlo l SA. Rmz Grni;ani. Nm\) mmi,tcr nlpn\\ H·dzial. f.c na 1blu. ;-
_iącym ~k llJ Spotkaniu K0n~ultacnn) m l\lini.,1n,\1 v,· R1n de Janun• (,.t)C7t'Ó l 94:' r.)
A1pi•111yna, ipnwi,· ó,Lę :ra (l i~Li neutrahll ,~rt,l I n1c,a;u1r-:11, ,v,:an1( m. T;ik kz •. 1c· ·:tal,,
l'1opn1 1 ,·1<i. 11,,1,,ll,, pr11·1 a11w1v"an~J..i,·1·,, ,vk1d.11.1a ~Lurn. 1,·1w;,n1.1 p!!<'/ p:1w.tw;1
a11w1yha1·,,1-.11· \b1dl-.H h ~nll!l!ldP\I I l'llll•.I\.L11111 ( hi 11apul~-<1L1 /\ '-illlJI) .-'\11·1·11ll'J1_1
na zdc-cydowaTI) opC.r ?\lim,IIT R Gw1ia:r1i nd1111iwil Wl\,d cl,1.ku,11 11;1 k11 1,:111,;L
Stwierdz!l, żt: :,,erwarne kontaklt'•w :,, ::,) gnatan11::,n,m1 Paidu Tr7tTh li, lob) ,Hl< ✓') tam·
jako picn\ SZ) etap rnan)!:ażowania ~I\" w wn_,i1ę. na en Argentym1 ie•-.t 1.upch11e
nieprzyp, •tr•wana.
Stanmn:,ko Argentyny znalazło pnpt1rL·1c nid.tr:,r)ch 1r.n) l-h pans.l\\ bt: n<oaml'·
rykar'1cl,1d1_ lllalq•o k/. 1 du1.,rn l1t1dern 1d,,J;1l1<1 w1rni1t1\\:11. l'u/\\·1;ua111c ls,,rn
11r1,m1\nV,L', kli11e f'lo,,ilp: .J~,-p11hlr~.1 ,,nH'f\~,lll\~Jl. 1 1·,,dnw I pn,u·, 1111;11111 ~-,n
qytutyjn)mi i pra\\•w,m1. a takze \\·Obe, :,jtuacJJ. w jak1q 111al;11łn ~1~: 1-conkr,:tne
pailstwo. z.alcca1,1 zen¼anie ~lo,unh'm dyrklmatyrn'ych z Japonia. Wtr,,.·hami I l\tc'lll
cami". N1-..: podjt;,'tl, wi,l dr,e) zjJ o zerwanrn ::!(,,unJ.,(1w. a tylkn Ją zalec,m1,
Za,,adniC ✓ a ,-:miana p, ,]1tyk1 ,-\1yenl) ny naq,1p1ła duptt:n, p,, pr,.ewroue W<1J,~
ko,,-ym. Jaki dokrnml ~ię 4 c ✓ envca 1941 roku. W)niii,I 1,n do \\lad,.) wo1~k1w,ych,
~kuriun)d1 \V kn11,l'iranJl\)111 ,.wlcl✓ ku 1.\,,mym Cirupa 7wd1H'•<1omch t>f1t·,n,w
(Gmpo de 0/iciu/cs Cnulos. GOL'L Na nd,· par'1,1wa na knitk. 1 , ,lan;1I _!łt'llt>r:ił A11un,
Raw~c,n, a naqępnic pen<:rał Pedn, Pabli, Rarn1re1. Na J.r1,·,1,rn1 posta(· dlft'nt111~k1<·1
,ceni p,dil)<'l11('1 ,,')hi-.P tnln:1k /;JL/;tł \I\ r;i\L;i~ 11ulls11v.u1k l,IH.1.1r1IL'I ,•cnc1;tl1 Ju;11,
!)omilllc'n l'e11,11. Fnc1;11h.,,w,, i.lJll1<,wdl 11111u·1 ,·~·'l'''IH'w;,11<.' 111w1,u· . .,1,. 111.t 1•. p,,11,\',w
1944 roku ~tal ~11,; rn:1_1p•.1tęzmej,Lym c?łow1ek1cm w kraju. pclrH,K fL'\HHJe:t,·,-nn
stanowi~ka: wiceprezydenta, mim~tra pracy. mmistra w, ,_111:, 1 r:r1-c1:,\\ 1~ttT'' 1 d11 •t
nieofiqalneg-o, przyw6dcy COl f.
Stan) Zjednocome, bardn, mczadowolurn: z puprz.ed11icg:o rządu prez)denla
Ramona (':,stilh ,, miały nadz1e1ę. te nowe v, ladt.c' bc;dą hard11,:_1 sklnnnt dn r-:,1ltz, 1-
wa111a wsp(1h1,·1 \Ir attTi• 1ut hu r;rn,111HTVL11i~J., 1t'l'1 '. R:r,td R;an11t•1,,, 1.1 ,,tal w1<,,
1 I ,·;,,,·1wc.1 l'i--H ru"-u p11,·1 IIS/\ U/ll,lll', Sa111 K1111fll'/ n,·,1L1 ''·ik;i;-,v.,,t p,·w11,·
oznaki sympatii prc,aliam·k1ch. Bez kon;,ulwc11 z przy\~udrnnu <...,Ul. 1.'_du::.1ł c,n
26 \lyunia 1944 mku zerwanie ,.11,;,m1ków dyplumat} cznych z Nkmc,urn i Japoni,1.
Zosia! za to ,:,,)bko ukaran), _l!d)L 25 lutep• tqw1. ruku znrn,1um1 p, di. 1 u:,t;q:•11'11Ld
Na czele pmi:,twa ;,tanął generał ł.:<ldrnim h1rrdl. _jak rn(>\\ 1ur:u, .,c1ło\\ ick. Perun.i"
Nie l) lko USA, ale i wii:bw~ć pa1;;,t\, la1ynname1)ka1i;,k.1Ch, zav. ie·,da Wilwcz;1,
st11,tmk I Jyplornal: l-tlll' L Jt'fil rz.ądt:m. u, w l.lue1111;, /\Jfc~- UZllall" :ra pr7ew,v mity·
\\';;,, 1 ll)'h•rn1. Dq>:111amc11t Stanu f1UJ11.idnl 1,·d11ak ,01a1 wi~·t('I d,l\\"tk111. 1.' 1.1,,(\
argc11ly11~tl ~p1 L.Y,l<I pJH,lwt llll ( ht, t, :h ·1 llJ< · dna!;ilrn ,,, mc11Hn ludi ,,!tu.I, v. \ viud, ,,,
CZ)L'h I pozwala na olwarl,! propagandę prnfa,z: qc,v.~J.ą W dicjalnyrn o~wiaduuuu
z 25 lipca 1944 r. Departament Stanu nkrcśli1 ""ladze \I Burnm Aires 1al,..o .,ek\t-
rem1 ,tyczm· elemcmy sympał\zuj,tLe z pa11~twam1 0~1" i r ,.tn 1111.',t. pro-A ,·i.1 elcmr11HJ
\V poki\\ IL' ~icrpnic1 postanowiono calkowic ie 1:.irrnnzk w l IS/\ aq:::cnt) ihl<.i1· dcp07) I)
w zlocit', statkom umCf)'LU11;ki111 zakurnn,1 zawijać dn por11'1\', argt·1Hyri~k1d1, a tał.7\'
 X\1 (,/1 W('f:\Y /1() /'(;/(()}(,

cgra1~1c?o1H_\ handel nH,dzy oliu k1 ~1j;11;:1 IR Sk 1,1rlo\\ ski. "- 3 51' L Rn1d Parrell;1
\,yc(lfał
\,Ówczas 5\licf" prznl,1aw1cida w l\l1t,'d7')amnykaó~kim Krnmln·ic Obrony
r(,Jm(·,nj.
N.1 pnlz,11k11 1945 roku,\\ nbiiu.u nicuLhronnie zhlii..iją,~~j ,it,: kk~ki Niemiec. rz:1d
,ffft.lll)!l<.k1 zc1,"1,11 dt'mu1,,;trn\v,,,:- zmi;n1<;:' ,\1<"go ~!;111011i\k,1 27 m;i1(';i 1945 rnku rLąd

Fanf'llc1 \,ypowit'd:riał wn1m Nitmcnrn i Japnnii ..,Il") rnmk-r11{ idcnlyhbcj,; A1,l'L'r.tyny

1 l'"Z"'-Lilym1 11am,J.11,1i ,u11L-ryka11,ki1,11, n111 :nln,· ]"ki,:kol\l'id, 1.irri,1,·11ic b,·,·pi1·c1,:1·1~-

l \\ ,1 /\11 ll'I >I,."_ \\-' okn-,,i,· liudn111,111.1 ,,,-,111· J ,Ir 11klll1 'r rq!_I< w,d1ryd1 J ), I, ,h,ll 11yd1 <;1, ,,1111
1-,"w nuęd7ynarodowych, Ltkze l_lSA I pa1istwa latynnamcryk.11\~kie chciały, aby Argenty-
n.i \L ~ ~li;-powab cał 4 zachodnq ilcnw,kr,1. Podpi~.anit· wii;-l przez ArfCI1lj rn;
r.m:m z
4 h_w1unia 19·15 rnku Aktu Chapultt-pec uzn,mo zc1 wy~tarczaj;!<-") przcj,1\v d'1bfL'j \\ oli:
20 par1~1w ruchu pa11mncr1 k~n~~kicr,o, ,v t) m USA, wznnwiln sto~Lnki dyplomatyczne
7 Arrrnt)ną :t\';:, konfcrc·rn:j1 zało1yc1dskicj ONZ w S.an r;rw1c1sco pa1\~tw;~ httyr10arnl'I)
ha(1~hil ni1· dnpll'l il\• kl. do i:mbji pl,lit\ u1wj Ar!-',l'l11) ny \\ ~wicTlc'.
\\-,d,1w;,łu '•,I(' \\I\<'. :;,· iui bli•.~._1, ,h, pl'ii:, ! 11rn111;1h1;1, ji ,1n,rn1l-,o\\ 111H;\!i\

USA 1 Arp:nly1~,,- Tak ~1ę wd11ak me ~talu, ~'d).i d11~,lo ,now d11 kry,.y91, który
o dw,•. lala opóźnił po,v~tanie regiorwl11egn ~} stL·mu bc;,-ptt'CZl'll'•twa zbion 1 wc)łl'
z,,chodniej hemi~fcry.

7. hrnc pari~twa i terytoria w latad1 \\Ojn)

P,, 191 1/ r. pio1111·mn•1·k1q•u 1 ✓ 11du S11,j;1din11v1< i,1, Trzn i,1 R,, ,,;1
11r,;idh11 w lt1t')m
ptl/)·LJ(,' w 111d1t\u_ Jlif"'•,to\,1,iri•.ki,·1 lvlirnn Io, ll<l\\\ 11.1d
11ad,1I l~l_llllDW;1b 111ou1,1
Drag1~a (\,ctkoncia wykazywał pcw1w oznaki krylycyzmu w ~to,.unl-.L do l:krl111a.
Na \I ybuch wpjny Jugo\ławia zarcag1>wab ngfoszcmcm 4 września i 939 r. dckbr;icji
1;(_u1rah:o~t i. R/.ąd CYctkovKia Lgadzal cit;: jednak 11;:: trai:,pon przez Jugosławii;
bmni trancu,lK:j do wak z4c(:J Pol•J,i. a p(.)t.n1cj cie u1rndrna! przcjści:1 przez ~wój
I.raj nd1omik(iw pnbk1d1 zmit>rzaJ<tcych do Francji ( \V. f'dczak, T \Vasile,1·,ki.
~- 461-:). R{,\Vl10t'7CĆ.llil' m1p,ial CZ)llil \.\iclkie U',!t;p'-lw,1 11.1 rzccLZ N,,.,mit:c Świac!c,)!
u tym tlll<,'d:t\ 111nym1 ukhd / ](, paidiicl'IIL, 11n•J L, khllY ,Pt\(',\l!;J/','\l;t! Jur,i,,kl\\-1\'
du du~l,Hl:za1:ia IUL\L) Z.lldLLll)dl 1losu l'rndul-.lów rulrn~·LyLh I ,m,.>1,,c(1\1, w tym
bok~) tu, rudy żelaza i rud) d1wmu.
Sp0!cczcńclwc, _iug0sh,wiafokic ',\ v,irk;.,zo;;n jnkak dcrnnnslwwah_, postawi;
anty1m·m1cck,t. Rząd Cve!kovicia był mi;c w trudne_1 f,ytuacji. Naciski najednoznaczne
(\pnwi(:dzt:nic ,.ii; po ~Iwnie III Rzeszy b')ł) cpraz mocniejw:.:, a r0\,,ncx:ześni1: Widka
Bi ytarna pockjrnnwała \v latdch 19.-;o i 19-11 cnt·rgicznc pró[,y ~fonnowarn;1 a11-
ł) Il wmit·, kitT,I\ t,Jnl-.111/o;io1wgn z Tun 11, firn·ii i J11gu,la\\ll. R7,1dy ,hv11 p1,-rw,, 11·1l
l'dll\lW \,}k.uyw.ily pnl'n,· '/,!lllhfł'\ilW;111i1 11rn1H 1 t 1 , 1;1rn1 l11yty_r~ki1111, ,il,· Bd!:'r;1d
unil,:al zai1,c1a ,ąanowi\ka. Natomiast'➔ czerwca l 940 r. Jugo,lawia nawiązała stosunki
d 1 plnmatyo.ne ze Z\\ iązkiem Radzi ech im. a 12 grndnia tegoż roku podpisała pakt
.:w1cczy~tq·o pnkPjll i rr.vałej przyjarni 7 W~gr;uni".
S) tuacja Jugo,hnvii ,1,_1_Hnphkow~1la sit; Jcszcz,· bardziej. e',dy I (1 czerwca l 940 r
Włochy oficjalnie prZ)Sląp1ly c\P \\.Ojny po strome m Rze~zy. r: 28 puic'.zicrnika
 GŁÓW,VF PIIOBLEMI' STQSUN/<. ()li' MIĘDnNAR,ODOIVH 1L
~-----
tegoż roku wielkimi siłami zaatakowały Grecję. Mimo zdecydowanej przewagi
liczebnej, Włosi ponosili jednak porażki i nie mogli poradzić sobie ze słabszą przecież
armią grecką 1v1ussolmi :,:,wrócił więc do Hitle1a z prośbri pomt:1c, Grecia,
powołując się na Pakt BałkaI'iski, zaapelowała do Jugosławii o wsparcie. W ,1dpowiedz1
rząd jugosłowiański zapewnił, że nie zgodzi się na przemarsz wojsk niemieckich
przeł swoje tnvtoriurn, ale nic zrobić nie mOit'.. Dyplomacja brytyjska w tym
c·1:1~1c uwaid.l, itjcs1 w~zcze l>t'\'1i8Sza11~.1 11a soju"1 1 Belg1.11h·m. Tuk1e nad:zieic
wyrażał minister spraw zagranicznych Anglii Anthony Eden, który 15 lutego 1941 r.
wystosował w tej sprawie pierwszy list (później jeszcze dwa inne) do regenta jugo-
słowiańskiego księcia Pawła Karadżor-dżewicza (H. Batowski, Z polityki••• ,~. I 09-111
W rezultacie doszło wprawdzie w Atenach do tajnych rozmów sztabowców jugo-
słowiańskich z generałami brytyjskimi, ale porozumienia nie osiągnięto.
Na pocz,nku 1941 r. zaszły d,1lsze niekurzystńe dla Jugosławii zmiany na Bałka­
D<idL Oddziiily Wehnn;,chtu wkroczyły tło Bułgani ;1 pron1erniecki w,1d w S01!1
Bogdana Filowa prl)lstąpił I marca do Paktu Trzech. Osaczona teraz ze wszystkich
stron Jugosławia stawała sie coraz bardzieJ uleg.ła wobec żądań niemieckich. Jeszcze
w lu1:,,·n1, podczas rozrnov,cy w Beri inie z Hitlerem, premier jugnslowianski nie zgodził
się na przystąpienie swego ktaju do Paktu TrLech, proponując w zamian podpisa111e
z Niemcami układu o nieagresji. Ale już 4 marca regent książę Paweł zapewniał Hitlera
i Ribbentropa. iż Jugosławia powarnie rozwua możliw11ść alian~u z pańs1wami Osi,
potrzebuje jedna!; czas11 do namysłu. Po tej wizycie am basacl()r 11il·rn1ecki fklgradzie
oświadczył, iż oczekuje w ciągu dwu tygodni ostatecznej decyzji. Wówczas regent
i Rada Koronna poleciły 6 marca ministrmvi spraw zagranicznych wystosowanie pisma
dP Berlina. wyj,1sniającq'l.' warun t i. 11a jaldd I Jugoslaw i,1 była~y ~kl< •nna p11) siąpić d,,
Paktu. Odpowiedź Ribbentropa uznano w Belgradzie za zadowalaJącą, ale mimo to
rzecz się opóźniała. Wtedy nadeszło z Berlina ultimatum, żądające ostatecznego
zalal,\•tenia ~prawy do mart,l połudrne. Nie rnai;:1<.: juz i:adnych moLltwo;ci
manewru, jugos!owiatisb delegaqa rządowa podpisda 25 marca 1941 L \Viedniu
akt przystąpienia Jugosławii do Paktu Trzech, a więc sojuszu z państwami Osi.
Wydarzenie to przyśpies.zyło działania opozycji przeciwnej związaniu się Jugo-
sławii z pań-,twami faszys1owskm1L Ctę~c dowódców wojskowych od pew11ego ju1
czasu utrzymywała kontakt z ambasadorem amerykafa,kim w Belgradzie Arthurem
Bliss Lainem, oraz z brytyjskimi służbami specjalnymi, pomagającymi w przygoto-
waniach do obalenia rz,1du. Zamach stanu, jaki dokonał sie w Relgraclzie w TIOC)
z 76 1Ja 27 marca 1941 r.. nliał charakter bezkrwawy. Regencja bięcia P;;whl została
obalona, a władzę przejął 18-letni już król Piotr Kardżordżewicz, zaś na czele
koalicyjneg,, midu stam11 przywódca .zamachu, generał lotnictwa Dusan Simov1ć
Aby zyskać na czasie. miwy rząd p1,;,iątkowo zapewniał, te Jugo,dawia podtrzymu1c
wszystkie zobowiąrnnia międzynarodowe, w tym uczestnictwo w Pakcie Trzech.
Masowe demonstrncje w stolicy wykazywały jednak, iż społeczeństwo chce zasad-
niczej zmiany dotychczasowej polityki.
Wielkie siły niemieckie, zgrnpowane w Rumunn I Bułgarii. rozpoczęły atak
Jugosławię, a następnie Grecję 6 kwietnia rano. Po wejściu Wehrmachtu na teren
Chorwacji, sep.1ratyści i ustasze wz11ię(,:ili powstanie antyjug11sk,wiańskie i ogłosili
lO kwietnia w Zagrzebiu utworzenie niezależnego państwa chorwackil'go NDH
 X\/ OD \\01/,T [i(! ruKuJC

\i',r1av1,na Dna,;, I ln,;,1,ka}, L Anie Pa\'d1ue1~1 na Ltclc Pmhl\vu tu ud r,'Jll zn,!alP

unKmc przct N1cn1C) i ich s;,lc!Hcw. 12 lw1dma ;,c\obyty ,,,,,,tal f:kl)"rnd, a lr,)' l 1m
pu;mcj o~łns,ono kapiwl ac_jl: arn111. Kr{Jl Piotr Il i rz,1d generała Simo\ icia udali ,it
rw cr,11grnew do Londy11u, gdzie ogtc,,il kcHll) 1HH.1w.:nic' \,ojny , pa fot\\ arr.i O~L
Ka !cr,~mc ChorwacjL do którc·J \\ h4uor:u Bośnic i I lcrcegowinę, fa~z) ,tow,ki
101m l'avdic1;1 pro\\<IC~7tl rnc?wyklc rcpre,vin,1 polityk(>, wym1c17011;1 \\' ,najc\uj.,,;1
,,r,· Ht 111fllt'J'll''-'- ,,,·rl 1,LJ i i.\dll\\ l,,·,il11u\\1d P11 [IIU/'11111' ,JU:\111v1n11.1 k1,,c1,l11
',,._., I •·-k 1cf '. f'I le t p1 i l ' ' ll'i'.krn,1, ['I; y111111< "' ,[ 11 m<11 H; \'.') 1111111111 1 11111',01, ,j d, "<lt'I 111111;1, I\.
\\'kr(11<·r pueci1'. rz;;dorn usH1,1y w Clion1,Kj1 i okup,.k:~, Jll)T11 \lfotillim mt::rnit'ckirn
w Serbii Zc1c,ęl) ,.,ybudiać' ,;1•,int,1mc,ne p,n1\lania l11d11ośc1. Pn_Ft\1ił ,ię kź k1.1mum,-
I) c:trJ) ruch pai'-) /,Hitkt Jc)!O knnkm211lcm była l'.erb„ka orga11i1aqa partyz,,11,·ka
C1,t"lllicy. t:t1,c,11pr1:1 w 1941 r puet p11lkPwnrka D1,t):'(>h:ha (Draię) J',.!Jch,1Jł1,11\1u,t
C'ldnicy, wal,'f:wy :r:,r{i\\,flO 1 \•k11p:111e111, j:J, i u,la~zarni_ plidp(irz:1dkowa!r ~ię
111µ, •,~t, ,1, 1,11i,:l,.1crnu u,1d< ,w1 erni/'.r•"'\ jnn1111 N:111111;1,hl 11,.1c1nw ,,) l1 ,·i1_·j n ,,,n:J, a
11 ,,ilr p:ul\1,1JHL1 k,111111nl'.t\c/lld, 110d ,:;;11,i,d1111n,,1 ( 'h1·1w.1L1 lil,q•a Bn,1 'J il,, ild

pocfi1lku prze;:1ws1a-.1 tal.i się o/:rodko1, 1 londy,iskien;u_

W qyczniu l ':i42 r. J\fichaJłowiL', 1.itrzym.il ~turiu1 gcnnala I slarnmisko rnm1~1rn
wojn) królew\l,.1eµo rządu crn1f'T,1<.:yjncgo, d:l•Ć r1adal pus:wcdzil w,rnm oddziałom
,,.- kraJLL C,emiL~w 1decyclo\1·ai11e wówcza~ popierał rz,,d hrytyj,k1, choć prerner
Churchill "1ano1„c:rc, naJr:awial Mrd1a,1ło-.,icza do porozw:1ienrce ,I!,' z Tiq. Jakoż
,1e,rcni,1 l9,il L n,1ągmę10 pornzu1111en1e o wsp61pracy w \\alce z rnemieckirn i 1„fo,-
kir:1 (1~.upantem, ale ructn1·ało ono krotko, zaledwie do grudnia te12oi: roku,
Ok:m1k, ,ię też, ż.e CLetnic), których sojusz11icy zachodrn w,prerali broni;1
i 1'- Yl'(''":/LT,ll'lll 1l·,·lrn1c111y111 Pl',1/ dw,Hl.-,11m \1'<>1,ko1\'') m1. rnc· pttL·j1111wi11 1hy1
1,wll,1q akl')\l!lP~l'I. llyr,;,i111-c·n11t· n,11,,1,11,1~! IP/IVIJ,d.i •,I\' 11,111\tantk.1 kil'l<l11a11.i

prtcL Trn;. t 1n,os:mla ~it; ona je~1uc, kiedy 26 h,topada l':i42 r. (X•woh•no organ
przedslct111ciclskn-ptilityLZ11Y pod 11,,zw,i Antyfas,ystowska Rada \Vy:rwolcni<l Narn-
dO\VCf'C' Jugosławii (A V NOJ 1. Pan::, ,antka komumstyczna przck,ztakom, zc~tala
w Narndow,r Amm: \Vy,11-c,Jcnia Jugo,lawii i ona to &lfiwnie wysl,1pita pr,euwko
Pfr'.11,y1, te roLpo.;:Li,;tcj przez \\OJ~b, niemieckie na przclornie I 943 , 1944 roku.
Pr,ywl',dcy \\ 1clk1cj kualiqi podJęli wii;c wys1łk1, aby skłoni.,:• do kornpromi~u
1 11; 'H ,1u11 11t'rn.1 I, urJ.11,, 'I 1< ·, j1w l ,~,rlld~. 1 lllf ( ,~lu\1 i ;t(i,.~, 1t· I )11<;t i J lillll\>11·( ,111 C 1nm hi il,1,
krul l'il,ll n;. ~L;t110\\l~k\l pc1111ua !l,Jdll Ulllfl,ll)'jllq'.u ptl\lubl h.111,1 ,"iubćl'>llld,
kk,ry dckla1t1\1 al chę( ro,mt,w L Tit,1 i k1l'ruwnict\,cm AVNOJ. Ro,mowy ta}je
odbyły o.ię \1 cniach od 14 c'o 15 uerwca 1944 r. na jugoslowiafok1cj \\)'Spie Vis.
W Kh \n mlu Subasić uznał o~i,1gmęcia Karodowe&o Kon;1tetu Wyz\, olc1:1,, Jt:go-
~lawn 1b\ł to orprn 11ykonawczy AVNOJ,1 w walce z okupantami. Tiw zaś uznał
r;raJ cmi,[cra-:,y,1ny za reprezemar,ta narodu Jul'osLn,·ii na arenie mtędz) narodową
P,,dkto równic} po,tancw1cnic o lll\\OrLcniu wsp<,Jnq,o 11,idu Poro,umicnic w tej
"JH,1\11t· 'l1h• i ~uk1~i,'. p<ąlpr~ah 11 lkl,-'r.id/'Jc· '2 l1,k,p,1d<1 l'f[-1 r. (,10!1,,1111y11H•l1,11;1

1o~(ak w paźdncrniku !l'p, roku), ,,le praktyczne \Vcidcnic go w życic mi.po!) kE!o
wide trndr:clci, Dlatego te:i. ~zcfow1e trzech mocarstw alianckich w kn1:1umkac1e
L, konfcrcnqi jalta(1skicj SI\\Jcnlzli: .,l'zgodniliśn;y, b} zakuć marsLall..1:,1,i Tito i dr.
Subas1dowi natychmia,10wc 1, prowadzenie w 1 1cic zawartego rnis,:d,y niJ111 rx:,mzu-
rnienia ()fM ul\1 oucmc Tyn1cL,b(l\\'Cf'.P Rn1clt: na podstawie tego porozw,11cnia.
638

Z,dec,uny ró,\nicż, aby 71tr~l7 po utwc,17e11rn llPWt'!'!l u,1du it'11 o;wiadczyl, i(·:
I. Antyfaszy~low~,k_a Rada \Vyzwoknia Narod1 •WCf'O foJn,.Ltw11 ( A \'N( }Jl b\·d11c
rozszerzona pr1e1 \\ l,iuenie łych członków e~tailllCJ _1ug.-.,lt.>w1;_11·1,klq Skupv,7y11y,
którzy nie ~kompron:ito\1 al1 ,i.; w~półprau1 z wrogiem. I worz,ic \1 tc11 >P< 'c-ob ('f,l!i·J1
okr<:'~lony Jako Ty1rn„zasowy Parlament. 2. Akt) u~tawodm,c·zc, 1_1drn-;dmw prh'Z
/\ VNOJ, f:<'1\\ lllll\ h\ ( póiniq 7:JtWICI I IZPllC rrz<'Z KPllSl) W;1nt.;''.
l':in: d111 l'"111iq ( l'i li1ln•\l) S11haci,: łf'li~ld I ,,młyn 1 1•ri\'l1yl d,· lklf-'r:ulu :1ł1\·
1,JllUw:-<1111 w t)t w 1•P1011111111·1m· 11,1, ,p;ido\',,· , 1,d,:1.c111.1 ~.,wkr,·11, p J,1łl;H1·-.l-.w1
Znt,v. ,,k.11aln ,i, Io uielal\H::', 1 dnp1i:-1C1 ::, rn,m:;1 I 'l--l5 r uk,,1al ,.1,· 1kkrd k!Ph
Pwtra I[ n pow(l/mm1 lrzyp~ubrn,i:-J R1dy l{,:g1·.11LyJllt'_I. N:1Jt'I IC~r> ,ltvyly ll''f)'l:'ll,tCJl.'
N:irnd(>\I') Kumild V·iyn,-ole111:1 Jug,1\Liw1i 1 11;1d Suh,1~iL·1c1. 7 rn;uc<t 19L'i r 111,,u
rzony został Tyrm-;a:--ow) Rn1d J11go•,law11, ktnrego pn:-nm"rt'm 1.01,l.:I .I. li101 'J 111, .
a minislfl'rn ~prav, 1agranic711ych I. sut,a:;ić. R1,td len rnt'1w1PL:t111i:- trm;1ly tr·,y
n111..-;ir,.twa al1:111d.ie: I_ ISA. \\/idk:1 Br, t:1111;1 1 /.~!{!{

7. 2, 'J r11(ja
PrLcz cały okre'- rr:itdzywLJ<-'nny t,,vz~ la 'JV u•,tu, ryw~di,aL·1:1 li1yl)J'k<,-11i,·m,n·
b':. o \11sływy w Turc1i. Oba pac',,l\,a miały tarn wa'fr:t· inlerl',y :--tr;H<'E'-tc:t.111.· 1 ;!'•"·
podarcie, ,.taraly '-11;: łez z1-1 uiz:,K' ·1 u1q1, 1 ,ob,1 fu ;n:1h1ym, 11klalarn1 ,, 1_Ju,11,1l'.t\-1i1L
\V miar.; zblii.ama ,i(: 11-,~ny, Turc_pt coraz rnocn1e_1 podkrćśbh, '-\\ <\ neuualn,1 ro'-lm,~-
B)ła to _jednak. jak uwa1;mo ·w Ank.arze. neutralno~ć- aktywna. Turcp formu/0,1-<t!a
v,1i;:,: wła~ne oceny zim an w ~to,unkach Illl('l!Z) narodem vch I Utt7ym\ v. ała hh,k,1
\1·•,p,,lpr;1q• ·1ar1·,wlln I pai',•-.l\1-;11111 (h1. 1ak i 1;1d,ud1arn1. SLll da ~1<, f'I'/\' i:-,111 O< liyl.1.
,ąl 11:1ilH11n:,ln1yLl1 1,,bo\•,1.11:111 1 d,·~Ln;llll -!;il b,i, . 1·1, ,--,,d111c,;1111ll 1•,1~111 1<11,ł·,·11

trop l\1otolov.. kkiry Turcp_l 0Lt'tl1;!1a ~1:t,,--111w, ;:le dicpd111e t,·:·<• 1ut· ui;t\, 11ii:1
1\l1m(• w na pcv,icn c1a, ~tnsunki turuJ„r, men.1ed.1e uk,!!ły ochło,\n·m11. co\',) wot;dn
zw1rh.szt•m1 aktywność· dyplomac]i lrancusk1q i :.tJ1?Jt+.,k1eJ. \\-1elL1 Bt)l,~m,1 _111i
12 rna,1a 1919 r. ]K•dp1cała ,1-~pólrn: ó:UaracJ\' 7 Turc_FJ, a Fianqa 2{ s1e:1pi;i,t 11ntm,,;
handlow,1, ak c-hu paf1~lwurn zachodmm chod7ih, n d11k1 1d,1cy traktat ,uJUS7flkl).
\-V k11J°ic11 sit'rp11ia \Vidka Brytarna J'lf>p011ow:11:t \\ i\'C Tmc_11 zav. mełł' !'e11cralll(_·f',)
uU:1d11 n porn,x ,,- \1-1;1jt'rt,11c1. N;i 1:11i1· lt'l!ll;ik dn lq•(l ni1· d(l•,1łu, fd\'i I 111,. j;1 1;,1,·ł.1
Wt•bc·t.: ,1-yh1d1t1 wt,Jll)' ,t,lllU\\l,ko n1,· do kom,1 uk1,·•,lui1v li v.1l\'~lli:t l'J,'!1
premier Rafik Sa) dam nk ogło\1! dek lar aqi neutralno:~t.:1. tak jak panq\,. a b.db11\cktl'
tylko o~wiadczył, ze „Turcja \IOJliY n,e prcmadn", a wiec _je~t pmi\twem niev,al--
cz,11,.. ym. Rozc1owy z Alllc(h,1 1 FranCJil zostały jednak wznnw1r,11e. w W) mku czq:o
19 pciidnernika l 939 r. z,nvarll' v. Ankarze trój~tronny ukl;"d snjU<7JHC7)' m1i,:dZ)
Turcją \\, 1elk,1 Br:, i:-111111 1 Fn111q;1. Ni1· pr,e~:1d1.al 1>1: jedn;ik n rw,yqc,pic-nin Turc_p dP
wnp1y po ~tnn:it> p,:.m,lw ,ach,,drnch. rdyi mówił cylkn o ,11tc-1:q1 \,•,pt,ld11;d,,11i;1
1v (1kH·~lo11_v1.h •vl11,1,i;1,h \, 1q,,11w J·,;,łl--.:111<kP-.•11•dne111m 1 11wr•.k1rn. A,1,k11I \ i•J,,,,I
wk-c: ,.Tak długo, pk C'bov.i,17)'\\al' ht,.d,) gwaun j,· p1·ze,- 1-r:nH..j{,.' i pr,T1 ZJednoc7(1r:c
Krókslwo udzielone GreCJl i Rumunii v. oś\,i<idc1<·nim:h zlożP1:ych U k\,ictr1i;,
l9J9 r., Turcp w~półdziah11" 11<;:dzie konkrclnie L. Francj,, i Z_1edm'L/(>11:-,rn ł\.1(,k<t'.l(:111
i ud,idi im w~zclkie_t ponwcy i \¼\Z.t'lkit·go popar,ia kz,ic),:h \\ Jt'j ilh•c·:,. \, \1~prn 1k11
gdy Fr:mLja i Zc1t'dnnc1.one Kr()le<two 1na1d;1 ~i<;: w ,tanie \,ci_1ny l JIC)V.-!>du _wdm·_1 li1h
 XVI. OD WOJNY DO POKOJU 639

drugiej i, wymienionych gwarancji" (H. Batowski. Z polityki... , s. 93-94). Niezbyt

jasno sprecyzowany układ nie odegnił też w praktyce więksi.ej roli. Kiedy bowiem
w czerwcu 1940 r. Włochy oficjalnie przystąpiły do wojny. a następnie zaatakowały
Grecję. Turcja odmówiła .naleganiom Anglii i żadnych konkretnych działań nie
podjęła. Politycy Uireccy zasłaniali. się wtedy nieprzygotowaniem swych sił zbrojnych,
ałe zadeklarowali wobec Anglii „przychylną neutralność".
W Berlinie pojawił s~ jednak pewien niepokój ce do ewolucji poUtyki tureckiej.
Prezydent Turcji lsmet l11l5rn:1 oświadczył bowiem 29 listopada 1940 r. ambasadorowi
m Rzeszy w Ankarze Franzowi von Papenowi: •.Przystąpienie Niemiec do działań
wojennych na Bałkanach w sojuszu z Bułgarią. lub tylko korzystając z jej ziem, by
pomóc Włochom w Orecji. będzie odebrane w Turcji jako realne zagrożenie jej
suwerenności". Odpowiadając. von Papen zapewnił tureckiego prezydenta, jż Niemcy
nie bedą miesiać się do walk na Bałkanach. pod warunkiem, że Anglicy nie będą
organizować frontu w rejonie Salonik. Hitler nadesłał wiec von Papenowi instrukcję,
aby podjąć WS7.elkie kroki uniemożliwiaj1:1,Ce zaangatowanie si, Turcji w wojnę po
strome Zachodu.
Wzmożona aktywność niemie(,':ka przyniosła.wkrótce rezultaty. 17 lutego 1941 r.
TUrcja podpisała z proniemiecką Bułgańą deklarację o nieagresji. Zaczęły tet skut~
kować różnego rodzaju zachety, ale też mniej lub bardziej ukryte groźby. napływające
z Berii.na. gdyż 18 czerwca 1941 r. ambasador von Papen i turecki minister spraw
zagranicznych Sticru Saracoglu podpisali traktat o przyjatni i nieagresji między obu
państwami. W traktacie tym Turcja zastrzegła sobie, iż nie naruszy on wcześniejszych
jej porozumień ze Związkiem Radzieckim (z 16 III 192.1) i Wielką Brytanią (z 19
X 1939). W ten sposób, fonnalnie biorąc, 'J'ureja znalazła się w sojuszu z obu
walczącymi stronami. Przywódcy turcc:cy nie uważali jednf:lk. że podpisanie traktatu
z Niemcami oznacza przejście na stronę pańł,1w Osi i wcale nie zamierzali angażować
się w działania zbrojne. Trzecia Rzesza również tego od Turcji nie oczekiwała. Mając
jednak zabezpieczoną południowo-europejską flankę. mogła rozpocząć wojnę z ZSRR,
.co nastąpiło kilka dni po omawianym traktacie (22 VI 1941).
W tej sytuacji najwamiejsze znaczenie dla Turcji miał układ sił na Bliskim
Wschodzie, a w w drugiej .Połowie 1941 r. sukcesy odnosili alianci: Wielka BryUlllia
w Iraku i Francja (oddziały ,,Wolnych Francuzów•• generała de Gaulle'a) - w Syrii.
W końcu sierpnia 1941 r. wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły do Iranu, co także
skłoniło Turcję do podtrzymywania kontaktów z koalicją antyhitlerowską. Natomiast
Wielkiej Brytanii baidzo zależało w tym czasie, aby Turcja nie pozwoliła na wykorzys~
tanie jej terytorium przez Hitlera dla ptzerzucenia Wojsk na tyły frontu radzieckiego
lub na Środkowy Wschód. 12 sierpnia 1941 r. Foreign Office ogłosił w Londynie, że
w wyniku konsultacji brytyjsk~turecko-radzieckich ttądy Wielkiej Brytanii i ZSRR
zobowiązały się do przyjścia Turcji z pomocą, gdyby została ona zaatakowana przez
którekolwiek z paóslw Osi (W.T. Kowalski, Wielka ... , t. I, s. 291). Churchill uwatał,
iż postawa Turcji dla koalicji ma istotne moczenie. Pisał więc: ••w razie zdobycia jej
przychylności zyskalibyimy jesz.cz.e jedną potężną armię. Turcja pragnęłaby stać po
naszej stronie, lecz tr1a pewne obawy i to nie be.z powodu. Być może obietnica
znacznej pomocy brytyjskiej, której Turcy bardzo potrzebują będzie miała tutaj
decydujące mact.enie" (W. Chul'(hill, Druga..., t. ID, s. 77).
640

Aż do konfcrenCJi w Casablance i 14 23 1 I ~J4.~ l ~praw;,i przyóqgnu;cia Turcji d-,

koalicji antyhitlcwwskicj nic r\.suncła ~ię naprzód 0(,pkro pr1 Jej za~"ńi:zeni11 d<"•Zlo
dr, długo przygotowywc1nego spotkarna premiera Clmr...'111l!a I prezydentem In· ,nu
i premierem SaraL·oglu. Odbyło sic,: ono w Adanie. na pofr,mKZU tun:l kt1-.-}'1ypk11n
w pociągu ,.pecjalnym. Formalnie biorąc. raultaty ·-.potkarna były do~ć ,,kr<•mn;:
gdyi. podjęto tylko decyzję o utwmzeniu wspólnej l<11m1,_11 wnjsL,wer. ls.h,ra rniai:1
nad1or1Jwat' tran·-.p<,rty hmm bry1y1,;k11·1 db T111,,i1 \\'azm.· ,, d11;,k ·,,. w 1,· 1·0 \\_)Biku
wyrah11l' wzrosło 1a11fa11w i ,lo,zlo do i· lolm'i'<, lbl1iem;1 1111rd1y '•li: •11;u111 ( ·1i111, hil I
rai,,, p1~.al t](I Stalma „Nic pr.,~itern o ,.adne knnkrctr1c 1.ubow1<ji,1111t: .. u.y „1Jj„1111q:
dotycząca przystąpienia do wojny po naszej ,1nmie, a le mn1m zdarnt·m i tak zrobią li,
do korka roku. Wczefoiej za~, dzir,-ki ~\\(1bodne_i interpretaqi neutrahwici, ('(•,kbnei
do tej, jaka cbarakteryzow·ała Stany Zjcdnoczune przed przyłączrn1un ,.ię d, 1 na1., by._
może pozwolą nam na korzystarnc z ich lulnisk i uzupcłntarnc palma dla br,·t}T l-1,·h
i ameryk.in~klch bombowu:,w atakUFl<'Y•.:h l'rila naftowe l'lo,·,1i, m:1i,1ce znaczcr:,c
dla l'\ie1rnl'c I ! !'(1v.t;111;11ll. 11w pn)\dcm 1ch. ;;m me n1r1:,m,1I. ni 1.1dm'l'" p,,l1ty,.1
Hcg1, Lubuw1ąza111a, all' puw1cdnakm. /.1.' 111P:.'ą w L11.1k1 tll\,11! 1.1k,,\\\ v.yr.v.1,
Pomimo to fakt spotkanw sie :te n11u1 . ,..:li u:J•lnc1 p('l,t,1\\ ,1 1 \\ ·•r-.'·lny k.:111tmiLH.
kt{,repo treść przekazuję telegraficznu.:. mtav. 1a,1,1 ICh v.yraznicJ mż rq1rz.:dmu w rzę
dzie państw koali,:j, antyhitlerowskiej i tak zostanie to odehrane \\ całym ~wic:ie
Odpowiadając Churchilh1w1, Stalin byt raczej sn:pt}CZTI), Cll d\'• rnożltwfl,ct
radykalnych zmian w polityrc Turcji. z uwaui na JCJ dotychc1.,(1s,,we wlx1w1qza111J
,,Pozycja Turq1 na arenie międzynarodowe.1 _1e,.1 bardzo deM„armi Z jednej strn1;-.
TurCJa ma traklal o nH:'afrt'.SJi i prtypznych s!n•,1mkadi z Z.SRR, ora, li akut P w:c1Jt'1fr
nt'j l7011l(lCY \V pr7ypadku arrc~ji z \\'idl,1 Brylarn,1 / dlllpll'I \l!nll}' [J;tkl.it p11ypz111
, Niemcllm. p('1dp1,.;rny lid tr?y dm prl('d 111,·mit:d<.1m alaktc m n .. /.SRI{. Ni,_ 1c,I dl...
mnie sprawc1 Jasnq, pk w ołiccnych okoh ..:zno~c.1ach ·1 urqa zam1crla pol4u·::,' swe
zob,,wiązania v.obec ZSRR i Wielkiej Bryt:mii ze swymi whnwi,1zaniam1 wul:i.:c
Niemiec. Jednak jeśli Turcp. pragnie nawi,1zarna bliż~zych I bardziej przy,1arnych
stusunkó\v z ZSRR, niech to m·zyni. \V takim \\ j-padku ZwiąZlk Rml1i<:'cki \\\jdzie
Turcji naprzenw·• , ibidem. t. VI, s. 322 ~23 L
W sprawie Turcji nadal 1ednak trwał 11npa~. o czym z ·w1dką ju;, irytaqq mnw1h
ali,mci 11a mo~k1t:wsk1e.1 lonfcrencp rn1111'1n•\, •,p1;1w ,.1:•1a1w 111)d1 w patd11s·1111k11
194.1 r. 1 pierw~zym ~potkaniu na ~lt'/.)l'.lt· w Teherarnc ,.2}; .Xl--1 Xll 194ą
Kole_jną prób<; pr1enągr1ięcia T1mji na ~w<'.i•l ,tmm: pod,1ęli Chmch1ll 1 R,,,H·~·ell
na sp<,tkaniu z lnónii \V Kairze 4 7 grudnia 1943 r. Church1 Il. ktury b, I głc1 wnym
mówcą w trakcie spPtkania. chciał uzyskać \\ reszcie wi,1żącą decyzje o przystąp,cn1u
Turcji do WOJ ny z dniem l 5 lutt·Fo 194,l r. PrezydL' nt Tur..:ji zapnvnial wprm\dZll
o pełnej ukccplacj1 ~wc~:o pafo,twa dla :i.1.1dal'i i ccluw K1rod(1w L'Jt:1hw..:z.onych ale
ko11krdnych ;phowi;va(1 11ic podj,JI.
lhip1eru 2 ~,e11m1a l'J44 1„ kiedy l.lliklo 1cdh1c lil):'.H>tl:111,· ,e ,tw11y NK'llllll.
tureckie ZFromadzenie Narodov.e podjęło dt:< YZJI.! o zerwaniu ~t,J,unki ,w dyplc.maty,·z.-
nych z Trzcóą Rzcs1ą Natomiaq wojrn; Nic1fa·om i Japc•nii Tur,_ 1a W) pm\ Jl'dnal
23 lutego 1945 n,ku.
 XVI. OD WOJNY DO POKOJU 641

7.3. HiEpunia i
Zwycięstwo w wojnie domowej generał rrancisco Franco Bahamonde w niemałej
mierze zawdzięczał pomocy Niemiec i Włoch, z którymi zwi,1zał się też różnorodnymi
układami. Jeden z picrwszyct,. takiet,. układów zawarr \V lochami 28 li~topada 1936 r.;
w fOl;ll 11astępnym, m,Hca 1937 .. do:;zło-do pndp1•,ama umOW\ z Niemcami.
vv d11in wkroc'l,·1,1;, do Madrytu, marca I 1., zwycięski /'lT"'·rał Frann,
ogłosił, iż Hiszpania przystępuje Jo Paktu Antykominternowskiego, a trzy dni pó:1.niej
(31 III) podpisany został Traktat Przyjaźni z Niemcami. Franco zdołał się też porozu-
m1ec '.;ąsiednią Portugali,1. której dykial.or António Sabuar de Oliveira podtnymywał
kilkuwiekowe trady,jc przyjaznych stu,unkówz A11_uli,1 (pierwszy t1<1kL11 wjusmicz',
oba zawarty 1373 r.). Traktat puy_jaźni z Purl11gaUą (zwimy Piir/O lherico),
podpisany w Lizbonie 17 marca 1939 r., zobowiązywał obu sygnatariuszy do po-
szanowania wzajemnych gr;anic oraz do nie\vstępowania w sojusze skierowane prze-
ciwko druric:J stronie
Pc,rę miesięcy po akcesji Hiszpam1 do Paktu Antykommtetnowskiegu. IIIR,7.esza
zupełnie mespodzie\1an1e dla generała Fro,nt:o zdołała purozumie: sit;; ze Stalinl:'m
(Pakt Ribbentrop-Mołotow). Caudillo przyjął to z oburzcniein I uznał za zdradę
traktatu z 31 marca 1939 r., który prz.ecież zobowiązywał Hiszpanię i Niemcy do
wspólnego zwalczania komunizmu. W końcu sierpnia 1939 r. sceptycyzm generał
Franco co do polityki Niemi<",e hitltTO\\Shch wyratnie się nasilił, a jego przeciwko
wikłnmu w nowy konflikt zbrojny · umocnił. Dobu:e brmiem zdawał rnbie sprawę,
iż Hiszpa111a, zrujnowana po trzech latach bratobójczych ,1 alk, z głęboko podzielonym
i oholalym społeczeństwem, nie może sobie poz1.volić na udział w wojnie. Dlatego
te"i., znany z ostrożności i pragmatyzmu Franco uznał, iż nailepszą strategie! będzie
„czekac' i obserwować" 1csperar y
."i września w „Boktin Oficial de btado„ opublikowany zost,t! dekret, któr)
głosił: .. Uznając ofo:j,tlnic stan WOJny. który niestety istnieje pomiędzy Wielk;1
Brytanią, Francją i Polską z jednej strony, i Niemcami z drugiej, nakazuję niniejszym
dekretem najściślejszą neutralność wszystkim obywatelom hiszpańskim, zgodnie
z istniei,1cymi prawami i zasadami Prawa Publicznego Międzynarodowego".
l l;:ucje neut1:il11,y,,:i ogłoslta 1m, 11icż Portugah,1 4 września. rvlirn<) 10; ,.Sali11.;u
publkzmc wyraził 1..1! 1 \1::-półczuc1c db l'olski. pPdl 11kJ i rozdanq purz Niemcy
i Związek Sowiecki. Polskie poselstwo w Lizbonie funkcjonowało bez przeszkód,
a przez Portugalię wiódł najpopularniejszy szlak tranzytowy dla wielu Polaków,
zwłaszcza po up,tdku Francji" (T. Wituch, Histnric1.._, s. 118).
Francji i prLyłączenie sk \V Juch do WOJny w zasadniczy ~po,ób zmieniły
sytuaqę Pnrtugałii, a n1 bi,Zcza Hhzpanii. Pod konit'( czerwca 1940 r \vojska nie-
tnieckie znalazły się na granicy francu~ko-hiszpańskiej, co wywoł.,ło obawy przed
ich wtargnięciem na Półwysep Iberyjski. Hiszpania ogłosiła więc zmianę swego
stanowiska wobec wojny w Europie. Zamiast dotychczasowej ścisłej neutralności,
przyj(.;la, decyzją z 12 czerwca I 940 r., status paóstv,a ,,niewalcn1ce)lo'' (la no
belig,T,m<rn). Praktyczne posunięcia, po tym nastąpiły, wydav,a!y się wskazy-
wać, to pierwszy krnl.: w kierunku przystąpienia do soJuszu p,i!'1st\, Osi. Wojsla
hiszpańskie zajęły bowiem międzynarodową strefę Tangeru w Maroku. Franco zdymis-
 GlÓWNF IROBLEl,fl SIOSVNKOl! MIĘDZl"l,>H<ODOll'ffli .,

jonowa! rÓ\vnież uważanego za anglofila ministra spraw zagranicznych Juana Beig-

bedera i na czele dyplomacji postawi.I swego szwagra Ramona Serrano Sunera
- wielkiego zwolennil<.a zacieśniarna zwiądJm z Niemcami.
Nowy kurs polityki h1szpańsk1eJ przyjęty został w Berlinie z wielkim zadowole-
niem. Hitler planował bowiem operacje „Felix", która miała doprowadzić do zajęcia
Gibraltaru, a d<' iego komecma była zgoda ~ranco na przemars,. wojsk 11it•111ieckich
p1.1t·z terytorium HiSZJ'ani,
Operacja „Felix" i ustalenie warunków przystąpienia Hiszpanii do wojny stały
się tematem spotkania Hitlera i Franco we francuskwj miejscowości Hendaye 23 paź­
dzicrmka J.940 r. W oakCJ.:, dyslrn~ji ok.awlo !,ię jednak. iż France, nie chce składa,
jednoznacznych zobowiązań i nadal gra na zwłokc. Wprawdzie caudillo zadeklarował
w Hendaye wolę przystąpienia do wojny p...:eciwko Wielkiej Brytanii w bliżej
nieokreślonej puyszloścL ale równocześnie przedstawił żc1danie tak wiell:tl'J pomocy
go~l'udarczei i linansc,wr1. i dokonania z,n,an terywrialnych i? Hitler musiał jt
odrzuci[. Nie do przyjęcia dla Hitlera hylo zwłaszcza żądanie oddania kolonii frnn-
cuskich w Afryce Północnej. gdyż oznaczałoby lo porzuceme ważnego soju~zmka
N1e111iec, jakim był rząd w Vich)
Spotkanie w Handaye nie przymoslo więc przełomu, ale pertraktacje kontynuo-
wano. Miedzy innymi 19 listopada Serrano rozmawiał w Berchtesgaden z Hitlerem,
a Franco na p0cz"1tku lutego 1941 r. z Mus~o!mim. Hiiler byłjedn:<k1.e cor;u hardziej
zniec,etpliwiony, o czyni świadczył Jl'g(> list dn Franco z 6 lutego 19 l 1 r. ,.Prnhowalen,
przekona[ Pana, Caudillo, w interesie waszego pa11stwa i przyszłości narodu hiszpań­
skiegc, o konieczności dołączenia przez was do tych państw. które w przeszłości
wy~łaly żolnH'rrY, żeb, w:im pornul Pan~1w. klóre kr;,, są zmm,one \vak,yć nk
tylko o własną egzystenCJe, atc takze po~redmo o przyszłość Hiszpanii. Na wspólncJ
konferencji uzgodniliśmy, że Hiszpania dołączy do Osi i przystąpi do wojny. Nie
uzgodniono jednak, ani nawet 11ie wspomniano odac.ie, w której miałoby 10 1i:-1stąpić.
Nkrnn są pun,otowane na dostarczenie po1r1ebnych produktów rz.ądowi hi~zpańs
kiemu, jak tylko uzgodniona zostanie data wejścia Hiszpanii do wojny" (M. Espada-,
Burgos, s. 1J 9)
Dopiero alak Ili Rzc~zy na ZSRR w czerwcu 1941 r. \pi>wodowal haidzieJ
wyrażne zaangazowame s1e Riszpami po stronie Niemiec. Wys1ępuj,tc prz.e1 I Radą
Narodową Falangi, mówił Franco m.in. ,,W chwili, kiedy wojska niemieckie rozpo-
czynaj,1 bitw(.:, której Europa i chrze(cijańslwci pragnek tyle tzasu i w któ1\-j krei,
naszej młodz1c:ż.y połączy sie z krwią ńaszyd1 soj11szmków z CH, dajemy wyraz
naszej solidarności". Przemówieniem tym otwierał Franco rekrutacje ochotników do
udziału w wojnie po stronie Niemiec. W wyniku tego utworzono liczącą około
18 lyc.ięcy żołnierzy Blt;kitną Dywiz};: (Divis1r•11 Azul), kfi,ra wr,,, z niewidk;1 jedno
stką powietrzną E.1·c-1wdrilla Azul, udała sie na front wschodni.
Wysłanie ochotników na pomoc Niemcom stanowiło szczytowy moment współ­
działania Hiszpanii z pmhtwami 0\1. Alianci uznali wu\,czas, tz Hiszparna utraciła
pozycj.; państwa neutralneg(, i zastosowali wob,·c niej ~nr'"g resłrykqi. Mkdzy innymi
Wielka Brytania anulowała kredyty przyznane Hiszpanii po zakończeniu wojny
domowej i razem ze Stanarrn Zjednoczonymi .rozważała projekt zajęcia Wysp
Kt111,uyjśkich,
 XI'!. OD WOJNY l)O POKOJU 643

Pc,d koniec 1942 1 pojawify się oznaki kole_ineJ zmiany polityki hiszpańskiej.
Przystąpienie Stanów Z_1ednoczonych do wojny, przedłużaJąca się kampania wschodnia,
a nade wszystko lądowanie aliantów w Afryce Północnej i na początku 1943 r kll;ska
wojsk hitlerowskich pod Stalingradem, wywołały głęhokie zaniepokojenie generała
Fra1 ,co. Slcpniowe dysumsowani.e s1<; \\ (\he,: III Rze.,zy ttlLpocząl cw1dil!n od zdymisJo-
nowania r,·nnanofil.1 SlTI :1110 Sunera I pm,_,,!ania naM;11H 1\\1,ko minisua sptdWzagntnlu-
fl}'Cii prn<i!1:,nckicgo I 1anl'lscoGom,·/.1 1<,n!anay Sów.11. W listopadz,v 1'!42 r. Hiszpa111:1
wycofała wojska z Tangeru i miasto odzyskało swój micdzynarodowy status. Zaraz te:i'.
udzielono zgody na otwarcie w Tangerze i Ceucie konsulatów amerykańskich.
Lid(lwanie alinm6w na Sycyhi i up;iclck Duce s~l(\nily Franco d,1 jt'~7cze bardziej
wyralne_l'U „wymazywania" niechluhncsj \Vspółpracy L pa11stwami 0~1. 3 11aździeniika
1943 r Hi\zpania prokb11owała ofiqalnie powrót do statusu ściski ricutralno(c1,
a w listopadzie rozpoczęła wycofywanie Di1•isin11 Az.ul z frontu wschodniego.
W latach wojny nader zn;cznie prowadził swoją grę dyktator Portugalii Antonio
Sal;,,;t, St,iral su,; "n zachował.' h.istorvcznc przymierze "I-. \V.idk;1 Brytani.1. a.le nie
unikał leż współpracy 7 lll Rz,es:zą Przecie wszystkirn dążył jednak do utrtymnm,1
neutralności swojego pa11~twa i uchronienia-całego półwyspu Itiel")1skie&o od niebez-
pieczeństw \\Ojny. Spełnienie tego ostatniego celu zależało w wielkiej mierze od
postawy Hiszpanii, która była w trudniejszym położeniu, jako obiekt energicznych
nacisków III Rzeszy. Dlatego też Salazar zahiegal o wyprncmvanie wspólnego stano-
wisk.i 1 \\ntjemne wspieranie się obu p<111stw iberyjskich.
Po traktacie z lllarca 1939 r., 29 ltpca .roku nastq1nt'gO podpisano w Lizbo1m:·
dwustronny protnk(1t dodatkowy do l'i1ktu Iberyjskicgc,, Wreszcie 12 [mego 1942 r.
lllV>'orzony został Blok lhery_jski, który gwar;1ncował sygnata,iuszom wzajemrn1 pomoc
na wypadek interwencji zewrn;tJ·mcj. Przc1 cały okres wojny Salazar odgrywał też
rolę med1,1l0ra w ~1nsu11k.1ch hiszpar1,ko-brytyjskich, z czego obie strony chętniL'
korzy~t;iły Sama Prntu.:-<,alia równiez ulr7ytnywała oiywicmą współprac<; ~ospodarcz1;
z ohu walczącymi hlohuni. Miafa im hmviel)l do ,,;1ofcrnwania jeden z najważniej­
szych wówczas surowców strategicznych: wolfram. Portugalia była trzecim co do
wielkości jego producentem w świecie i dostarczała go zarówno do państw zachodnich,
jak i do Niemiec, po cennch jednakżl' wielokrotnie wyższych niż przed wojrn,1. Od
styc1111;i 1•n2 r. aż 7.'i 111erniecki<T,, 1,q1otrzeho\\ ,1111:i na ten su,,>\\ w, ia.-.pokapl1
dosfawy purtugalsk1c (T \\ituch, .J11s1,,11u .. _, s. 125).
Szczególnie istotne znaczenie dla obu stron konfliktu światowego miały wówczas
, portugalskie wyspy Azorskie. Położone na Atlantyku, w odległości jednej trzeciej
dystansu miedzy Europą a Ameryką, stanowiły doskonałe miejsce dla baz wojskowych.
W pl\hlizu Azorów biegły podmor~kic ,7laki hitlen,w,~ich U~Bo(,tów, ,1 możliwość
ich pn:,·kcia przez Nic1ncy. była bardzn rvalna. St,gl też prezyden1 Roo;;cvelt już od
1941 r. nalegał na za11;c1e Azorów, a premier Churcł11ll uważał, ie Jest to konieczne
nawet hcz zgody rządu portugalskiego. Na konferencji waszyngtońskiej w styczniu
1942 r. obaj przywódcy zaakceptowali plan operaqi Li.febelt, która miała doprnwadzić
do utwmzenia baz ,dianck ich na Awr;ich, Rokowania \V tej sprawie lC>czyly się już
w 1942 1., .ile dopiero w roku nastqrnym SaJazar wyrnzil zgodę na \\)t1l'gocjowa11c
warunki, w wyniku czc&o 18 sierpnia 1943 r. podpi~:rno w Lizb()nte porozumienie
"t\'ajego podstawie w październiku 1943 r. wojska hrytyjskie wyk1dowały na Azorach.
6-14

Układ dawał l) lko A11 1:l11 prnwo dn Z<1l<•zrnia baz na Azorad~. :.ik po rk,(1 :.tł
k(1w:-, d, rnkowama,:h S;i]azar ł/Jod1it si:;-, In taUe Arne1) ki,nie 1;1Ptl1 unw<.rn: !l;
swr,,c odd71ał 1 ko. w\l,1czt~1c w p,,~rcd111cl\H:rr h1:,t)r,k1rn.
I\1 kli,'St\.' ~talingr:id,kil'I 1: cncr;1I I r,mco ✓.apcwm~,I w1cll1 "'')Lh prL}i..t,.1i,i. 11
1

~ercl'r:1 nad,1! jc~L p,, ~tn.•nic pai1sm Chi. ak w prakt) u? starał ,.,,; maks, 111,1lni,.·
,,·-.łahi,1, 1 1:1rn1 \\:,p(,lpr;11.\'. W,/)'<lk1d1 wi1?nll' 1vd11i1k llh' /1\11.ił i ,11 tl1• kPJl(.i
i'J,141 dP\l.11,.1.dl Ili l{/t'~./\ L,k p,il1id,11) j,·1 v.ol!1.1m k,11 n · \ \ kww1111u l'M\ 1,
w czm.ic :,potk,mia na nu·1"-u Kle,,l1t>1rn Phok Sal,hurga, l\lw,,,Pl1111 p11.drnt:}wal
Hitk1<1, ii 1,111ie_11· rt>al11<1 mwJiwo~i'. p11j ,tąpie11ia Hi,1p,rnii Jp w, 'JII) Hi1l1·1 i.tlił ~i,·
jednak 11a llll'wdzic:cz.r:o~ć. 1aLł okarn1e Franu·•. i ,twiL-rclził. .. Wolalb\ m w,rwa1'.· lrz,
zi;hy, niz raz je~Lczc rc,zrr:awrn( z Franc,,· 1. \ \ ' T Kcsw;tl~b. H:d.(u.. I. L, 394)
Pod J..r,nicl.'. wn1ny ra11difi,, C7J mł Jć:dnak coraz wii;ccj przyJalr:yd1 gc•:;t{,w wPbe,:
ahanh,w. l'.rnd1il ,,i\· nil l;,.,u)~ta111c pr1:ez rnd· i pc-rtu Rarcdn1ca, p()tW(ild lt.'/ r:.t
kill/\'d!llll!' 11·1•,;p,11;•.ld,I: 1,,1111,.k. r„1111,\1 ,, !'Si\ I \Vicl"-a Br:,l,lll!.l. k!i>h' pu,·1,,ił:.
,,kr,'.:, WUJlt) uuzymywaly ,[!1~u11ł,J d)[ił,1111<11yum un1Jl), 11. c,~t.1ltllll pc,1.1yr1a111J me
1m,gą przckre~lil' wr:76mq:-zHli zwi.;zków 7. pai1-lw,m1i fa,1:},ho\\'cJ,.1m1. \\' ··1:,C71~ll:
1945 r. pre z) d,·nt Roo~e\·clt pi~al do 11ow,·g.o amh,i~ach ,ra I :SA w l\tadryuc N(•1maE11
Arn1,mra: .. Nic bedzic n:1cj~ca w Narodach Z1cd111 11.·znn)ch dla 17,1d1111pwr,1Jilll'.1:p :,,.,
na 1.a,1ad:1d1 fa~1y,tow•J,1, h"
Hi~1p;m1a zt:1 \\ ala ,,h ,,11 nl,,1 d) plomat,,:nic z Jap, ,mą I I kwiewia 1945 r.. a z r--:w ·
rr:cami 8 111aja 19..'l5 r.. (" nie m liwnih, Jt'I ml in1lac1i w '•,lo:,unkach 1rnędn narodo-
wych \\ pKTw~·lych lalach povi(11cnr:)• 11.

\\' 1885 r. p,Jw,tal lt~dyj,t.;1 KPn;,n_·, N;,1 ,id(,w). 1ak,, (1rgarn1.aqa p1-llly, 7fl.1
(partia i pnL7ątkowo elitarna, ~kupiaj,1ca J.:Óflll i ,rcdrnc warslw) ,pokczen~tw;;. Mim(I
ii prn7,1Lkc,wo czę~ć u.Jonków nawoływała do ugody I porozumienia z f._Olur1iz,11ora111L
Konpt·s ~7)bkn nczQł ,.ii; rad)kahzowac. kL na pocz,1tku XX w w Ko11,1cr,~i~
1.dob) h przewagi: ,wolcrnnq u,nania m,·podlq!lr,~r.:i Indii. jako Ldll o~tak-c7nc;.:r.,
ri1rlrn. Nil' h\l;, na1P111uq 1110d), L" dP wyhn111 1rwt(,d p1pwad1,1, 1 d1 d„ p•,1.,~•111,Lia
l\'jl.O \ dL. C,.1;~~ d1.i,d.1, I) I'' 1:-.lllh ,wala d1 \lr,·
'·w, .11 IL') 511;1, a \\ ".'' ,,1, ,pm,>\\'. I" 1;1,•.r11w
k.ikjnych ~,,.1t>bli t'mancypacJ1 poln,a.ncj r:a drodze nausku. ale i w,,x,łpra,.·\
, władzami k11lr,malr1) rni. Pn1aw1l0 ~ię jednak r6wnicż ~krzydło C'bt1L·m1s1yc,n1'.
ori:iai1u111ąu.: .1kck tcrrory~•~<'Zt,c w•,mIt'rzo11t' w l:lryty1czyk6w. \\'prawdzie w11;b7f•>,:
z1.ą1len111ktiw t)dl ltldt,d W) ldm zono L Kor:gre~u Jlli w pit".rw:ąe1 dd,adzic XX w .
ale radyL1ltt!' akrjc antyb1)lyj,l,:1,' pojawiały 1,i1; widokni<: 1 p,'i111i1J
W zwalc1:miu tcndcn, ji emanc\ p,k}jt:) eh wł.1d1,· hryl) j~ki,· mni(-ję1tli1· ..,, yl;;
11\..,l)v,;d•, JlPl'l1:h1.1i;1< y •,1, ,,d l'"'"W} XIX w .11,lill'Plll/.Jl: 1:u,·d,1 lliml1.1•.a1u
i ,~lamską cll;(:ią !udm i<n l!:d11 Uątąc du o~labierna f-.:nng1e,1: 1 p11e< i,u~111t,·r.:i,1
rnuzułmi1r,ów, 11.ubcrnutr,r gcmraln 1 lmJi1 lmd (ru1fl!l' CurLc•ll ul\• 11rL\ I ,,, I rm5 r.
nuw,1 prr1\i,i1Kj~ 13ccgal \V \Chodm i Dal-:kat. Liczo1w. 11. wi1,:b1,lść muzdmdr1~k.1
w tl:"i prnwi11c1i \1dnt,.:,u.11a b~·d,.ic K,1rom, t>ryt:,J·,kHj I v~z.cz„ hardz1,:J 1;1cch1,-tr:.i
H 1Jl(Ju,,c,m Ft.; \per~• n11·nt 1) m raze1:1 ,i~: 1:11 11dJ.ł, i:dyz krd krz) \' c,gtp,,ił \V I 91 l r.
punow1:t" 1jt"dm 1·,./t't1il' Hc11gal11 'vV~<llł•dr·1t')'.(1 1 Za( hldt:ięy,-.
 l\\ it\oct11i,1la Ht 1,c1lorni;1,t 11t·\1·a J1t•la1:_u;1cj;1 Wl'l''Ji.1111 lnłyyJ.1ero K1'111ne~,u
l\aJP(!t•wt't_' P. Od ('rn I:tll-.u ~J..11p1,1I t'll 1ar(\,11„ H1m\1i,,'>w. 1ak , 111u111l111a11(lv., ak
k, ,11t1,1,•,e1-.j,· 111i1;d1:, 1111m wc1:1i ~,I\' 1;11 1,tr1,d:,. I )o,1h, 111., lc'f<.1, ,c \\J~·b,,,,, dnalac/1
11,111.ulrnai',,Lid, 1 K1111)c'.ll'~U w1c,t;1('da. a w ~n1d1t1u JL/(16 r., na LJeźdLit' ,,, Kar;Jcht.
1·c,,,ph111a 11•'.,lala 111•1,·a "•~•;,1111aqa p,1h11c1.11;1 I .1ga l\luzu/mat',:,La .lt·dnyrn 7. iej
;cl1,1v1,1d1 lidnt•I' ~Lil ,1r l\1d:.t111H11ul J\I1 Tirrn.,IL cbw1,v uk,11d i11t11i:,J..i,·~••• K,,11-
,t.:n"',,U N:ir·nJp\',t'~1..1, /\\ok·n111L lL·n•u d,\.Pł...h 11;11odt ,, ..... ~1 ,.,,·11.,·1. \\·y1;1/11c~.•· i ,dd11t k1u11
I IIlllllllll,lll(,v, I lJ111l'.t1::,l>I'..
Przed \I') tm:hem l wo1ny ?.,, 1ah·1 wej i w trahcie 11 c·1n}. \v Kn11gr:>:1e uiawnily c:i\'
Lemkn(](' un1i ..1rJ..r,wane, :tl-centu,:tc,_·, 11 uL11ai1z1 w ;.:ud:rn:1c prthy luj;1lnu,t'. dla ,1J.1c!7
hr~, I) j,;k1ch [117) rne,1e dH,t' b ,r11 ,u '•.pr,m w n;:ff"~' 1\\Tj. l<ów1· 1c'/ ve11•J..u n_,,11mw1K'
wan,IW) <n·drne t1d/1t'li ły Kc,1.-1111,· idt'L \ dt'\\ial J("_E(' rup,JrL'J.l. r~;id.w:Jc' J\ 1cr:11,·c Jl,1
n1,rnmt·ntt' ,-1,· v, l11d1;11·h d) wer,p ;mt,hryl) 1~k1c•1 rne ,ust;dy WH,,· \11ci111onc. I dzia:
l11d11 \\' I ''·"il'll' '>\\1,11l•w1·1 I'" ,11\11111· !\11,•lti_ a 1,·1~T I ii1v11l). ,1L,1.•;,t ,1<; 111,·1n,IIL
1•<"·.L.ll,,h Htl· , .. t,ch l.1b,i'. 111d1,11:\\!11, mil1<·i1111\ 1,,111•v1·1,1,1 1 n-1111-1, il(l•-.,1
,mowc(,v, ,'la ru•.:rny,lu w,-j<:nncp·. Rozpi,rn,l' poźyczte ,, c1cnn,1. l..t,;1,1 ['17',rn"~ln
IOi) rnil1om::w lunll'.:1,, a h·-,.11) W) ,ilku l',ujL·nne,:L·· \l\no::.il) :?O JU m1lrnrnw lt:nt.'11,
1c-cznic. ,,\V chwili 11 yhm·hu I woJH) ~wiatowcj Imli,· post,111 iły .:rrni~· w ~tan fNc,w,,-
iL·i. 11:, S) la]i)C 1a rn,11-z,· ,etl..i lj~i;;q zr•h11tll7.) i słuzh pom,K·nic?) eh \'V ,Juzhc 1vc
H andrii, Afr:c,: \\\dwdrnej, Tw ,j1 , Mezopotamii v, 1i;:łc- t,d,.iał p,,naJ 111ili,,n
Tn<lu-/:11. Strat:- \\T_ler:ne ol•lil'Zit sit na pc-n::d 100 t, ~lęL"t' c,sr:,[,. Żc!t11CTze 1rn:!yJ,l'Y
;;,~.tui:, h tli1 ;;Iowa 11111,mi.-i. V>_\ 11ic~li I frvnt-'lW do<w,a,'l /1.'.!IH.' J..(()Jc: w 1~t(•\11y s1 1os,'>I'
v,1-hrn;·h1 11;, ~::ost',h lll)'lcn..-i <1cr(1i1ch rn,,y." iJ Kicn1c1\icz. s. (1'l"i--(i:-,(,1. \Vn1n.1
,•k,/,1/,1 ,1~· h'1 „1· tl'11·,;J ld.1 i.i w I'"" ,·•,11: tl,,j1,T1,·;111i,1 lwli1 <!,, ,,;1111,1d1wlll(1:-.-i \\,,1,k;,
111,l\1•-I.,, n·J.,11\ 1111,;111w ;, w,lfl<h /('\flit' ,,,,l,;I\ !',IV 1·11,,,1,r „tJ 11,q,',\l]\/( I ,,11,·,111
f\1il p,1t,;g1, 1m 1dn,~c I i \\',/t'c h~.1n:1111t'J wy1,1u<ci lmtlt'_;!\I u/,1\11t'k;, ,nu:;i;,l upa(ć
\\ takiej Lu11hont,1cj1" (1hid,:1n, ,. 71 O- 711 I
Pe wnjnic Knn;:rc·s nasi11! star<111ia o nad;mic· hulic111. 1•. lcr1:111 lrfo11d,i. Hc'i''1'
Rui,·. a \\ ięc wla~nq:o 1-L,j\Ju nc:r0tJowq:o I m:lu1unm S lararn« te zt>l11\I\ 1:,1 pl'\\ ll'l1
cz.a, Konrrc' do L1~1 .tv111zuh:1ar1,J..iL'J I\ 1ir1111 1w1,;i-, •,,-e1ll, \'- I 1.1111 r t:pra,, ;m·1·: "· !ad;
lokalmch. Br:.-,t:,,k:tYC) me L\\arih s1t; du ,.pd1,i.:·111.t gk,\,nycl: p1•s;tid;i1,\" Kurn!n·,11.
f\.1··,l.1J·il;1 •.•,i,·c 1;111\k.il11.il 1,1 d/1,,l„1i. j"c•jlJh:I 1,1,·l>il11,·1,·,1111,· '•l'"łc·, 1,.·11•.l1•;;1 d,, ;.I,, j,
;u1lyk,drn11al11:,dL Jcd11yrn L ,v1clk1d1 lidcru\\ K,•llJ-'.IC~U ,v,l,,! \\1•\\L ✓.J, (\Jt,l·.a11Ja:,
ha1;11rn.:t~aml Gandhi (I\ bhatnnl, 1.t(,f}' pn-pa;201h:1I kl.'l1LC()qi;' ,,l',icrncl•, , 'JH ,ru"
1 •"•ąrania cel,~w bez t-.tns11warna pr1,ernnc). Jedtli'.kźe JllSfllff•W;1nt' p1n·1 flleJW .J,.q,:
llit'JH',h1,1.t·.1ist,,a \,nbc·c władz kPlomaln) cl~. 11;1wd) \\',111Jt' dn bnjJ..nn.1 towarC,w
b1:,tyj,k1ch i masowe dnnonstrac,1c spowodow,,I). iz Angliq \\Jel&.1ntnic ;;,.n pr7.c-
f.lad,H\,di i więzili lnnyrn pr7)'\\blq, kt<',ry (1dcgrat widki rei~· ,v ht1dzc-11i11 ~v,1.id,,-
rn,,(, i nar,,d,1\li:j, 'fal ,i~: \1:,pt,/p1," p11·111h f\fa 1iatrn\ J;i,,;,h:irlal Nd,n1.
Id: \1;ilL1 d;l\1,1l,1 f"'\\Jtt' 11·11111.1l1 \\' ~i,·11'11in l'HI 1. 1,dl,d,1 „1,· ,, I <>Ld)ILH',
1. 11d/.i:11t'm (i;cmlhiew1. ku11ft'rc>ncja , •l.r;uc:k.20 •lołu. \V 19 Vi 1. nadam· lll(!iu111 h.1111-

,,tyturj<;:, w1 1rnwa,~1aj;11·:t nmq ~lnild1H,;; adrni11i,\lacyjn;1 k1;,1u 1 1wid.vaj,1GI UJ'l'.,\\-

illt'llia rnicj~C()\\'t',1'.ll pa:lalllC'lllll. Koll_\'.l,~- tl.fllal _jed11al,,i.t' ft' 1rnia;1) /,I ]'d(lWll'/llt'
I llll'\\)ctarc·1aj;1cc· \Vida( było ''llWlt'lll, i,. LrnH1y11 _jt'~l 11ie1v,yJ..le l'',11\li.ny \\' J1;1da
\1,lllltl ,,HIHH.l/ldlll·Ści lut'.l(llll, lUl'.dlly fil ,a llaJl'LTllit'jva „p-·.-1,; l\:(ll011} Br1n_1,tiej"
 646 G/,ÓWNE PROBLEMY StoSUNl(ÓW MIĘDZYNAIWDOWYCII

Świadczył o tym choćby Statut Westminsterski z 193 I r., który przyznawał pełnie
uprawnień w polltyce wewnctrznq i zagranK?Hej sześciu d, 1111111iom brytyj:,km1, ale
Indiom.
Nowy dap walki o niepnclkrłosć mm! ffilCjSCC w latach n wojny <wrnh wej;
3 września 1939 r. rząd brytyjski ogłosił ustawę o przystąpieniu Indii do wojny.
Mimo iż decyzja ta nie była uzgodniona z działaczami indyjskimi, Kongres j4
,,111kceptowal i 1a11ferowal 1rn,hilizowanie '>pclnze(lstw:1 11ec2. popa,, i11 wojny
w ✓.amian za ob1et111ce niepodle;rl• ,,,ci. Po tak dcJkkc idących ud-laracji rząd brytyjski
nie był jednakzt' ~k!onny. Prem1vr ChurchilL w,ptilautor Karty Atlam,ekiej
(1941), uważał, iż jej zasady, głoszące między innymi „prawo wszystkich ludów do
wybrania sobie formy rządu pod jakim chcą żyć" - Indii nie dotyczą. Ówczesny
ambasador USA w Londynie John Winant zwracał uwagę Churehillowi, i? tak wąska
interpretacja jest niewła<ciwa i ffl07t w?rnóc w Jnd1ad1 ataki nn ', l)jski
imp1·riafizm•· ! Hu,mał odpowwdź, iż jes1 ,,prawa. k;t, dPtyczy „w, 1,,rrznej
polityki brytyjskiej" (A. Guy Hope, s. 8-9). Mimo tych rad. Chu1-d1ill powtórzył
w Izbie Gmin 9 września 1941 r., iż Karta Atlantycka mówi tylko o przywrócemu
suwerenności europejskim narodom znajdującym się teraz poci faszystowskim jarz-
mem. J~li chodzi o Jndk to rząd JKJ\1 1obowiązuJe do ,.pom, Indiom
w uzyskaniu n,wnego parmerstwa w ramad1 Commonwealthu'' i.ibidem,
Na przełomie 1941 i 194? r. sytuacja w Azji Południowo-WschodnieJ wielce się
skomplikowała. Sukcesy Japonii i zajęcie Indochin, zdobycie Singapuru i stolicy
Birmy Rangunu zagroziły bezpośrednio Indiom. Rząd brytyjski uznał więc, iż me-
;,h;:dne są pewr1'· 15vsty dobrcJ Dlatego !ym nllem łat\\ pr1yszło R,~ ,, vdiowi
prn'konać Churdulla. aby ,,mJt·(uć Indie ,1 1tL,,,e Dekl,11 Narodów •,zo..
nyd1 wśród - pierw"'zydi wj sygnat;111u:L) {por. dbk. , Nastepm-. Lon-
dynie zdecydowano o wysłaniu Stafforda Crippsa do Indii, w celu przeprowadzenia
rozmów ze wszystkimi liderami ruchu narodowego. Cripps przybył do Dehli 22 marca
1942 r., wioz,ic deklaracje brytyjskiego głoszą.cą, iż. w zamian poparcie
wy~iłku zbroinego imperium, Indie otrzymaJ:J wojnie s1a1u~ dnminium ",11 1warzy-
szonego ze Z;ednoczonym Królestwem i dominiami w wiemośu Koronie''
(A. Gorcv, V. Zimyanin, s. 216). Plan ten zarówno przywódcy Kongresu, jak i Ligi
Muzu !mańskiej odrzuci Ii.
Kongres przeszedł wówczas do bardziej zdecydowanych działań. Mcrhalma
Ghandi rzucił „Quit Ind w Opuśćck lndK·''. Nie oznaczało to jednak frontal•
nego wystąpienia przeciw rządowi brytyjsk1rnrn. tylko zwiększenie na niq.>o nadsku
w celu uzyskania zobowiązań dalej idących. Liderzy Kongresu popierali bowiem
aliantów i ich walkę z państwami Osi. Potępili też formowanie z jeńców indyjskich
w Birmie projapońskiej Indyjskiej Am1ii Narodowej.
Indie, pud, ,b111e jak w I ,1 "/nie światow,i także i tera 1. \1111osły zna, rny wkład
w zwycięstwo k, ,;;licji. ,,Amu;; indyjska w latach wojny \Hro~la dziesk,i,Jktutde,
osiągając stan ponad 2 milionów żółnierzy. Oddziały indyjskie walczyły w EllOpii,
Libii i we Włoszech. gdzie ponosiły cicżkie straty i zyskały uzname sojuszników.
W Azji Południowo-Wschodniej armia indyjska odegrała pieiwszorzędną mię, zwłasz­
cza w czasie kampanii birmmisbej_ Straty indyjskie wyniiv;ły około ty,ięcy
ludzi" (J. Kieniewicz, s. 755
 Mimo to, aż do połowy 1945 r., d,1żenia niepodległościowe Indii nie przyniosły
wi,;·kt.zych ~ukcesów. Wicekról lod 1943 Il, lord Anhibald Pt-rcival W,m,ll. przed·
q;mił wprawdzie w marcu )94.'i r. propozyqe zn,Kzncgo zw,,,bzenia rep1ezentaq1
społeczeństwa indyjskiego w głównych organach władzy, ale w zasadniczej spraW1e
niepodległości przełom jeszcze nie nastąpił. Podtrzymywano bowiem nadal propozycję
?brioną przez Cripp¼a w 1942 r nadania Indiom Slatmu dominium.
Dawm k(,łonia Iw, 1yjska. /W:rnaod IT/Or, Now;i Połudn1,,\,:;1 Wali, 1 (A'rwSourh
Wales. NSW), przeksztakona została I stycznia 1901 r. w Związek Australijski
n slatusie doniimum Po wypowiedzeniu 4 sierpnia 1914 r przez Anglię wojny
\fi,:mcom, Am:lralia oraz inne dnrninium Nowa Zelandia (od l 907 r.) bez. żadnych
zastrzeżeń opowiedziały się po stronie swej metropolii europejskieJ. Pierwszym
wkładem do wojny było zbrojne zajcc1e przez Nowozelandczyków w sierpniu 1914 r.
nk'mieckk_i p,•~iadłofri Samoa Natomiast krążownik .Austraha" 1 atistrahjski korpu~
l k:-pt·dycy1ny ,.dobyh m· wrze<m 11 1914 r ni, mieck:i N, ,wą Gwineę i Wyspy Salome,.
na. Je~n;ze większ,i rolę odegrały oba dominia na innych frontach I wojny światowej.
W:,polny Australijski i Nowozelandzki Korpus Armijny (Australian and New Ze/and
/1,m" COlp,,, ,1\NZAC) walczył na półwy,pie GalJipnli. w Pal::·stynie i ,Mu,,polamn,
wreszcie w Europie - nad Sommą we Flandrii. ,,Łączme, podczat. T wojny światowej
czteromilionowy naród [Australii] zmobilizował 41:l tysięcy żołnierzy, spośród których
za morza wysiano 330 tysięcy. \V :-zczytowt j fazie wielkość zarnor::;kiego kontyngentu
0

wynosiła 219 tysięcy Iudz.i, w tym I 18 ty,.i<;cy walczqcych na froncie zachodnim, )6.5
tysiąca zaś na Bliskim Wschodzie. Straty australijskie wyniosły około 216 tysięcy,
w tym przeszło 60 tysięcy zabitych i zmarłych" (W Olszewski Historia ... , s. 224).
Po Z8t.i>lhZeniu wniny. A11q1alia j N,maZebnd1a UCZ<'\(llt(Zcyly :,,;m1odzielni,
w paryskieJ konfercnq1 pokojowej, podpisały k:i. traktat wersalst.1 i Pakt I 1gi Naro-
dów. W 1920 r. Liga Narodów powierzyła Australii sprawowanie mandatów nad
Nov.ą Gwi11eą i Wy~parni Salumnna oraz wspólni1e: z Now.:1 Zelandi,1 nad Nauru.
No„va 2.eland,a uzy,kaia też sarnPdZieln 1 mandat nad byłą pc-,1adlośc1,1 111emieck,1
Samoa Zachodnia.
Tak jak inne dominia brytyjskie, Australia i Nowa Zelandia uzyskały samodziel-
n, ,(1. w poI11yce. wewrn;,rznej , zagranic:rnei na. mncy deklaracji Balfoura z 1926 r
1 Statutu Westminstersk1eg(1 z 1931 r. Australia w całym okresie międzywojenny111
w niewielkim stopniu korzystała z tych uprawnień, liczyła bowiem na b1)'tyjską
c,chnmę militarna w ,,bliczu nara~tającq;o zagrożenia :ze :-.1n 1ny Japonii. Wla.1m,
ministetshvo spraw zarraniczmch Australia powołała dopiero w 1931 r Znamiennt·
jest także, iż Statut Westminsterski Australia ratyfikowała dopiero w 1942 r., a Nowa
Zelandia. .tuż po wojnie i dopiero wtedy oba dominia stały się fonnalnie członkami
Brytyjskiej \V~pólnoty N;)rodów. \V Deklaracji Narod1,w ZjednPcz;onych z<· stycz11ia
1942 r. Australia i Nowa Zelandia figurują wśród państw-sygnatariuszy i dzięki temu
stały sic później państwami·założyciclami ONZ.
Po wybuchu Il wojny świah 1 w<'j oba dominia czynnie wspierały zbrojnie państwa
alianckie. Dywizje .nowozelandzkit' wakzyły w ba~,t:nie Morza Śródziemnego i na
Dalekim Wschodzie. Bazy udostępnione przez Nową Zelandię i Australię amerykań­
skiej marynarce miały istotne znaczenie dla rezultatów wojny morskiej na Pacyfiku.
Knrpus armijny. w k11,n~1:o skład \\Chodziły dwie dywizje austrnliJslde i j,·dna nowo
,elandLk,1, w,1\:?} I w Afr)CC l·"ółnoc:tk_J. ni.in. pnd 'I nbrukil'm, pr7c·de \\'.szystk1111
JL'dllal, I\' rc,1011ic. P,1C} ti !,,u i /\z,11 Pr,ludnir,wr,-\V,.c:hc,dnicJ. \V t)ch latac:h 1•nk,;.,1.·-np
te, tn1·al. pr,dst,m }' prx:l powoJl'lm<' \\ '.,p, ,!dzrnldnt:' \H'F-hc•\l'L' ·poli t)C.:Zl lt' ubu p.:\st\\'
0

1::'.dwa;d H,ihżak ~lwienlz;1: ,.Tt,id)qa \V.,pć·lrracy 1\u1,ko1vej i ,,,,1u,zu1ze,L'o wsp<':ł­

dzialania ~•\.'.L"•l lat c.:zterdne:-.tu, h1ed) w J\usl.!aha I I\ ewa Ld,111d1;, I hm:w, J (J,;.1
mk11 pPdri~;ał 1 układ n bc,picc1t·1istwrt>, l-.tó1y (1 r/.c'\\'Jdy\1al k.nn,nltacje w polityce
1.11·1;111ic111,·i. wL11n,1\i,·1,1,· \\';•,1>,ol11ycl1 I'"'· ,·d111 '.\ p!:11111\<::11,m 1 ''f't:,n•\1·:111111 k,,11n'I'< Jl
,·,l•n•ll), 1'w1;. ,·1·111:, 1 \\}Tll,111\' ('<'l'1lll<"ln wn_j:,ku1\tT'' 1 ·11,1ci:11 11kl:id llll' l''-'<'\'.'ld)'\\,11
u,rano\<'icnia wsrólnych orranów, to te piel"\ sze dc•~\\'iadczcnin wsp;lpracy pu.y<.lidy
,ię hardzn, kiec.tv ub,dw:1 pc11i,twa pozr,~tnwaty \\ ~l'j1:~7u ANZUS" (L I bi,1ak.
s. -107'}.
\V~pomtuJl1l) ,1c~;:cze, i,_ 11a ko1 1kren,.'j1 zak,zyncbkiej 01\Z " San rrni:ci:,u,
1.11:·1czn;i rnl,;: ndegr~il delc2at Au,.trn]n Ikrbert V Lvatl. St.al ~,ę on nc1011nah1)ffl
1:1/'.)l\rn:l;1 p.:'l'I\\' J11:1ł)d11 ~.1,·dnid1. r:1-.",l 1 11j;1,,ch. /lt';,;/t;J l>t·1,kt1th.1rn,·. 1mnwjv\1
1q>11\wil,·1,•\v;11w 1·:1<T,u' 1,1l'ik11.łi 1.1,•,.11,1v, 11 l'.;1d11,· 1·;,•;1,1,·,./1 11•,11•::1
 XVII . .PODSUMOWANIE CZI~ŚCI CZ\VARTEI
Dwa pafaawa, które na początku były największymi prżec1wnika1ri1 ładu. \.vetsal-
skiego, porozumieniem zawartym między sobą z 23 sierpnia 1939 r. (Pakt Ribbent-
1op-Mołol1i,1 zadały rnu ostalecmy cios. W tej sytuacji III Rzes1a mogla zaatako\vać
l'obkę I \1ndnia l'>l'J 1,, a ZSRR uzyskał warunki tło reali1acp swej cbpansywnq
polityki w najhli1.s1.ych dwu latach. Skierowała się ona nąjpierw na Polskę, poprzez
akt agresji 17 września 1939 r. i oderwanie ponad jedne.i trzeciej terytorium
przedwojennego pa11s1wa polskiego. So1usz radziecku-niem1eck1 zosl;tl umocniony
traktatem z 28 wrześma 1939 r. o granicach i ptZyJażru.
Przesądziło to los republik nadbałtyckich, które poddaw<1ne były teraz raz.licznym
nac1skom polityczno-wojskowym . W wyniku tego procesu. od kofo,a wrzd'.11ia 1939 1.
począth.u sierpn.ia 1940 r., Litwa, Łotwa i Estorn,1 włącwnc zOStaly do ZS:kR.
Podobne nadzieje na przekształcenie w republikę radziecką innego sąsiedniego państwa
mieli przywódcy ZSRR rozpoczynając wojnę z Finlandią. Rezultaty wojny uniemoż-
1\ ily reaii1ac1ę tego pklnu. a ZSRR UZll<lli) został pr,,·z Lig,· Narodów Ził agresor:,
1 wykluczony I tcJ organizacji.
W pierwszym okresie wojny zaczął kształtować sic nowy system sojuszów,
W:,póldzialame pą:ństw Osi umo,nione zostało przez pudpisank. w Berlinie 27 w~nia
9,;o r. tzw. Paktu Tr/ech, który miał ustanowić nowy ład w 1-:uropie i w tak zwancJ
Wielkiej Azji Wschodniej. Do Paktu przystąpiły w latach 1940-1941 Węgry, Rumunia,
Słowacja, Bułgaria, a w c;,.crwcu 1941 r. do wqjny po stronie Niemiec przystąpiła
h1 ilandia W połowic 940 r. n,,st,;piło ro1s1crzeOIL: strategicznych ceł(,\\' militamo-
-polttycznyd, laprn1ii, kt1,1e teraz lil\\.jmowaly kraJe A,ji Poludnii Wschnd11wj i ,;ml°,rl
połudrnowych". Pierwszym krokiem realizacji lej polityki było zajęcie bm: w Indo,.:hinach
wprowadzenie tam. za zgodą francuskiego rządu \V Vichy. 1\oj•kjapońskich,
Po wypowiedzeniu przez Fiar1cję i Anglię 3 w1.reśnia 19:19 r, wojny Ill R7,e:,z.y
powstała, fonnalnie biorąc, pierwsza koalicja polsko-francusko-brytyjska. \V prawdzie tylko
jeden uczestnik tej koalicji, Polska, walczył na froncie, ale Francja i Anglia także stawały
do konfr0n1acji z h1tlcrowskimi Niemcmni. 4 Wi7.eśma 1939 r podpisam 1 w Paey,u
protokół do polsko-francu~kiego układu o wz:\jemnej pomocy, a 1·:i września mzpoczdd
działalność Najwyższa Rada Wojenna Anglii i Francji, która 28 marca 1940 r. uchwaliła
br::>'lyjsko-fr c1ncuską deklarację soli,'11mości, fonnalizuj, 1 -:ą soju~z obu państw \ ,· dniach
Ui,;ski Francji, premier Churchill zgłosił też projekt daleko idącej unii I pmpozycj.;:
stworzenia ,,franko-brytyjskiego narodu", co miało jednak głównie symboliczne znaczenie.
W tym czasie zaczął się też ks,..taltować początkowo nieformalny sojusz brytyjs-
ko-ametyb1iski. Mimo i:i tendenqc izolacjonistycżne w Stanach Zjednoczonych były
650 GLÓ\llvł; !'NuBUMY 'FÓW MJI{: 1 /;/ lOOWYCI i

w6wcza~ bardzo silne, narastało jednak przekonanie faszyzm I w Ęurop1<.'

są groźne równid dla narodu amerykańskiego. Taką właśnie manifestacją wspólnoty
celów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych stała się ogłoszona przez Roosevelta
i Churchilla 14 sierpnia 1941 r. Karta Atlantycka. Ta początkowo dwustronna dek-
laracja nabrała od rarn ~zc:'rokiego znacz.t'Oia, st:11 ,1c pień'is1., m ,h ,kument, n 1
programuwym tworn1n.j ,ie koalicii ;rntyhitlerov, i zaryse111 11r,wych 2ll111d
stosunków mi~dzynarodowych w okresie powojctrnym.
Narastające od jesieni I 939 r. w naturalny nieJako sposób współdziałanie politycz-
no-wojskowe brytyjsko-amerykańskie było wa:1.nym krokiem prowadzącym do czynne-
go ud1ia!u USA w wojnic. Kolejnym tego procc.,u była koniez1·nośt' ko11SOlidd·
cji pafr.1tw półkuli zad1od111c:j w oblicn1 arrcsji państw Już w latćl.dl trzydziestych
III Rn.",za energicznie prt,howała uu11K:nii'. swoje wpl) w wielu ach latyno-
amerykańskich. Po klęsce Francji i Holandii oraz zagrożeniu Anglii powstało niebez-
pieczeństwo. 'i.e tak:i.e ich liczne kolonie na zachodniej półkuli mogą zostać opanowane
przez Nirn1cy. W tci cy111acji działanie Stanów !( zonych dwutoro¾\r
Z jednc1 stwfly, prezydent Roosevell doprowadził zawarcia Ordensbur2u
18 sierpma 1940 r. układu z Kanadą wspólnej obronie północnej kontynentu
pólnocnoamerykań~kiego. Później miało się jednak okazać, iż był to układ o przełomo­
wym znaczeniu dla całych przyszłych stosunków między obu państwami Drugim
kierunkiem wysiłków dyplomacji Stanów Zjednoczonych było urnchomienie mechani-
zmu ustanowionego na VI Il Końfercnq1 1xiństw a,rn·i LH1skich w w gtudrnu
1938 ., kon~ultacji ministrów spraw 1.agranicznych ~lt'mu paóamerykai4Skiego.
Bez wątpienia jednak najbardziej do udziału Stanów Zjednoczonych w wojme
przyczyniła się agresywna polityka Japonii i fiasko negocjacji amerykańsko-japońskich
prowadzonych w 194 l r. Po ataku Japońskim 11a Pearl Harbor 7 grudnia 1941 r. Stany
Zjednozzonc nie miały JUZ mnego wyjsc1a W})lOWied/i, 1' wojnę I Niemcom.

Wicika Koalicja. kt(,ra miała skupi(' kilkadziesi:tt pa11stw, zacz;;Ll tworzyć

agrcsJ1 III Rzeszy na ZSRR w czerwcu I I r. Pierw.,zym aktem !cJ dred.ze byk,
porozumienie z 12 lipca 1941 r. o wspólnych działaniach ZSRR i Wielkiej Brytanii
w wojnie przeciwko Niemcom. Porozumienie to zostało później zastąpione przez
lraktal o pil) mierau LYi V 1942). rniał już wicia..szerszy akler. Móv il
bowie111 w,p61dziab11111 i wzajemn„ p 1 111ocy podua:, \\rdny. ale "współpra, ·1
powojcnm:J w ciągu napnniej dwudziv.,tu lat.
Zanim Stany Zjednoczone stały się formalnie uczestnikiem wojny, już aktywnie
współdziałały z brytyjsko-radzieckim sojuszem. Pierwsza konferencja trójstronna
przed~tawicidi ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA na lemat materiałowo-finansowej
pomoc 1 dla ZSRR. odbyła ~,ę w Moskwi,, od 29 w11cs111a dol paidziermka 1941
Jej powcd?enie sklomlo prezydenta Rou,.evella do m1uągnięcia /5iRR ustawy
o lend-lease (z 11 III 194 ł). Od tej pory, aż do końca wojny, realizacja tej ustawy
odegrała ogromną rolę w pokonaniu Niemiec hitlerowskich.
Dopiero po przystąpieniu Stanów :Zjednoczonych do wojny ~formalizowany został
dwustronny sojusz radzied~o-ameryka11~ki „ukladz.ic dotyczącym wzajemnq
pomoc} w prowadzernu woiny przecm ko agresji„ l l uetwca J roku.
W procesie formowania koaliq1 antyhitlerowskiej istotne znaczenie odegrały
inne porozumienia sojusznicze. Pamiętać więc zwł'dszcza trzeba o porozumieniu
 XV/I NilJSUMOWANJf; C:Zf:ŚCI CZWARJFJ 651

WieH,1c1 Brytanii z Wolnt:J francji. kierowanym przez generała de Gaulle' a

z 7 sierpnia 1940 r. oraz wymianie not mu;dzy rządem radzieckim a Komitetem de
GauHe'a z 26 wrLcśnia 1941 r., oznaczającej nawiązanie ,vzajcmnych stosunków
sojuszniczych. W lipcu 1941 r. zawarte też zostały układy sojusznicze między ZSRR
a Czecliosł,,w:1lJi 18 vn 1 i Polski vn 1941).
Povs1,1pienie ZSRR do Karty tl:111,yckiej wr1.einiu 19•11 1 , następni,
podpisanie przez 26 (j'16źni,J Jl,;.;ze prze1 'I p,1ństw), w ,y111 przez Strn1y
Zjednoczone, Wielką Brytanię, Chiny i ZSRR Deklanicji Narodów Zjednoczonych
1 stycznia 1942 r., tworzyło nie tylko Wielką Koalicję czasów wojny, ale też pierwsze
zręby pmvo1enrtych stusunkóW międzynarodowych.
Od pQtj' wszy~tkic spotkania mmi,trów spraw zagranicznych HL'.lTh wiellud1
moc:nmv SA, Wielkie.i Brytanii i ZSRR. a zwłaszcza ~zefówichrząd(m, c,bejmow:11)
dwa aspekty. Dotyczyły one zarówno ustalania wspólnej strategii wojennej, jak i podejmo-
w,rnia decyzji, które miały k~ztałlować powojenne stosunki międzynarodowe. Warto tu
zwr,:,. ić v, zególną uwa1•,1; mt konferencj,, Rom;cvdta i Churchill.! w Casablilllcc ( 14-23
l 1943 ). która ustaliła formułę, przyjęt:1 przcż całą ko~diqę, że wojna z pa11~twami Osi
toczy~' s1c b(,'dzie aż do ie h h,·zwarunkowci kapitulacji. N at o miast konfcrenqa moskie\\·s-
ka ministrów spraw zagranicznych (19-30 X 1943) ogłosiła Deklarację czterech mocarstw
(lISA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Chin) dotyczącą powszechnego bezpieczeństwa.
Podstawowe waczenie dla spraw wojny i pokoju miały spotkania przywódców
trzech mocarstw w Tchcrnme (28 Xl I XH 1943), Jałcie ( 1l-1I111945) oraz Poczda
mie VH-2 vm 1945). Na kontcfćliCJl teherańsk1e.1 najwięcej czasu poświęcorw
sprawie strategii wojcnnq :diantów oraz mnyrn ważnym dyskusjom na leniał przyszłoś­
ci Niemiec (w ~prawie ich jedności lub podziału), Polski (w sprawie jej granic i rn1du),
koncepcji nowej, powszechnej organizacji micdzynarodowej (jej struktury i funkcji).
Pucki& obrad k,111icrc>ncjljałtm\skit:j ,ylliacja wojenna aliantó\·, w f:uropie była
już bardzo korzystna. dlalL',80.d0minuwaly na niej problem.y dotycz.ącc przyszłości
Niemic:s.:, państw Europy Środkownw~chodniej i na DaJelnn \Vschodz1e.
W Jałcie podjęto \vięc uchv,mly o podziale Niemiec na cztery strefy okupacyjne
i wspólnej kontroli nad Niemcami (Sojusznicza Komisja Kontroli), o powsz.echnej
organi,;icji międzynarodowej, ale też decyzje. które w efekcie przyniosły późniei
ustan,,\'d\"llic·. W Europll Śn!dkowov. ,d1,ąlniej sttefr dn1ninacji rai11.1n ki,j.
\V krn11.:owyrn i,1kn:sic wojny, na kuulercncji w l lumbarton Oab !. l VIII-7 >-
1944), a zwłaszcza na konferencji założycielskiej w San Francisco 26 IV-26 Vl 1945),
ukształtowała się nowa, powszechna organizacja międzynarodowa - ONZ.
Mimo że obradująca po zakończeniu wojny konferencja w Poczdamie wyrnźnie
JUZ: różnice inlcrcs6w między modu-stwami 7~1chodnimi a co zapo•
wiadalo nadejście epok1 zimnej wojny. tn Jednak :zd1 11'n1n na niej wypracnwać wide
waznych decyzji, Dotyczyły ont pohtyki aliantów wobec Niemiec, mechanizmów
ich współdziałania po wojnie (Rada Ministrów Spraw Zagranicznych), przygotowania
traktatów poko.iowych, problemów państw Europy Środkowowschodniej (m.in. Polski,
Jugo~b1wii. Austrii);
Cf'le wojny z Japcni,1 określił:, Deklaracja poczdamska z 26 194,5 r., do
której ZSRR fonnalnie pr1ystąpił 8 ~ic·1rrna. Akt gL:ncralny kapitulacji Japonii pod-
pisany wstał 2 września 1945 r., kończąc U wojnc światową.
 DOKl 1MENTY

1. Pakt _pomit;dz) Niemcami, \Hodrnmi i Japonią

(tzw. Paki Trzech)
1-krluL 27 ,1-r,c•(nm l f/.+() r.
Rt.\1'.) N1erllic'C. \Vlud1, Japun11 1m.u.,,_1,i ta 1•:,uund; W\lq,,w 11,•.-,,lq_'" ]'"h,1u ab) k;,;d,
11;,ii',d n., ,11,1c~·ic ntu,mal puc~11·,:.:1i 1aL1 mu '.t\' 11,11u 1 l'P,li11H,,,1h ,,11:c rr1,I" f"fl'.,,,·;,c '"b"
\\/.qcJIH1h: J \ 1:...;p„Jc..l11dLn: /\' _...ul•.; \\ ,.,,.,,.... h d.,,"'·ru . td. l,_1d1 dH1d,.,1 \1 J. q·,,111\,' Ptlp1•\•.1n11.~i,
v.\\·1<·lk"1A,p\\·-,i:Ptl1:1,·1 ;,1,·-.!1,111•,l:1, f\.1n1"11\\'l,,-.1,-, ,,,,,r,:.,l.,·11,11-•·1•,l,1,I 1,1,
rl'(:_1(!.Stl\~ t•\\.) !H <A,.:ICl!I \.\ ł} lll ·~ .. lj: l<;<ltl•;_' lt.'i,I Ll'--1 ;ll)p\\ lt:J:L,;,' ! l!tr/,),'11Ulll( Ili._•)\~.~~: 1 ł.1Ju, ~ li_\J 'r
p,L)CLym ,11; do wn11c'·nn:e1 p::n:w~lno,,c1 1 dobrnbyru L,Hnl<1r,·s.:1w:H1\'cL 11.1r,:,cr-w
FOll,iOI<"• !Jt.y ILiJc!y p1:1gn,1 ,,hw'-'I:.: t,1 V-~r/•lp;;;,·,1 lldiPd(,S,,, \', JIW\d1 q;d,11 I, ... -,•.i:1t,,. kr,,,.
,J..Jon1~z: ~:;.! 1u1v, JJ;n:: :--,.\\'Ult.' \\·:~,dk1 \\' k1tr1.n1ku .tnalo 1;it nly111 -d1, ll_-L \'.·ł:1,1:t'f 1 P, .,hy LI /l"l y„q~IJ1H
1..,w,:1 ,•"-1.th.L lf1} i t·l -- pol~·,_, '~\-.,Jah,v,)
St(),(l',','llJ(' .)p jJl.\\\)l."q'P R1;idy l¾iflllll'C \\'l,,1 Ji I J,ip,11111 lt'.Ot!id} ''i' 1:;, !<• l'" l'.,1·,tq,1,,1<
ArL I J.tr'<·lll,\ l(;·f'l,lj(' I [('•.pel.i!JJ(' ffl/.y\.'.,,d1t•,.\,, N1e1111t, \\i,·,, i.\ 11,1 tl);,\\,,llilll Il"\',,')'·
Lh ~H w Fur• ,pw
/\rl .' f\.H'lllt \ 1 \\.fi,,·L1r !llf"i.ll<! t 1 \f'.(ł-1111.1 fil/\',.1.·,•,Li\, 1 l;!p1:-JH1 \\ 0--1 ,11.11.· 1,111111 ;:,!'·' •··

ładu w \\ 1dklq t\1.11 Wsd,udrnq.

An. J l\1elllL'). \ 1/fpc·li} 1 J:ip,,11,a t)!,1tl1:q,1 ·,,i; \'.'•,p,,ł11u«,v„.i " '·"'"ł ,., ·,.-:,.1: •. i-1/clll,1<]:
oranych J]a US(ak1t1)Cł1 PflV.)1/1_
1 /tl'... a(1._l('11 z.,·•h\H\'14/,Ul:l ~-:..: ~-·,ru: n.t~(',,'("'łH,,.' P\•!li:.--1r;,c ~(•bł:: IJ,•;/)'.•l~
I.inu ;ff,dLurH p,1ht)c111)1lll, \" ,r,,d;,rr,,.,1:1, ,1·,,1,,L,,,:,,111._1c1d1 ,1,c\11,1 t tn,·c·L urn,r,-.1;,q1',d:
""C tvh.JCarsfv,· 1(•.St„tnic .l(hil.t:1.k..,)wanr; p1 tt'i. JIJf)Cdi:'"cl\ 1,f• nit- bL~1,~1•. .'-t uf:•~i..'JHt~ utJL1~1łu \\' \\1ł1LJ{
w L::uwp1c lub \\' l.unfl,k(IC I lm:~h, ,ar•
•i1011li!.
Arr. ,L \V edu v,ykc,11arn;1 r1IIIJ\..'._l.l,ift'j'P p,J·tu ihl1H;1 SI\ (lll'../.\l,ł1h.. :/fllC \',",r<-,IJ:~ kui!1i:•J'ó ,,·~·h
niL:'.tlc kll',n, I, czlo11kow \\'\,na,·Dl RL.qd) N1c111H:L" \\'l,- 11.h i J;,JX'Ll'
Arl 5. N1un~). \\' lochy , J a~K•m:, (1'•1\11i:.1,La1 1. ".: m rne_ 1:-1c. :~:·,r,_,;;u111H:1:1,· ,,. 1 :,Lk!l ,-r,•·"·' 'l--
1rn.: ,.1111c1ua :--1P~·ll1J,~·tv, pt1l1t\1..1J1y(·łi i~,t111•q,1( \l i1 1,~,111H;1ii)
I fl,,-,j.j h.1d,1,, f,,.

A1L !,. l'akl 111111C1:u) n.1h~1 ., Jlhx, L ~b. il:, [" ·•1~%,1111 ,, i:•.·
tLli)' upr;-1\\ 1 fll1~)1,.,'llł-.-'r1Ja >H.' .
\\' (ldp,_oW1lUllllil L't.;1:,w jTlnl UJ'l)'l''Cf,, 1•,) rni,·11101,,:111 !cnmlll1 \\: ~,,k,e 11rnav,1,q;!l't' ,.,,·
Strci11:,· p,11.lcpn;: na pil';h:;· l.1(,1 cJ ,)\'.,ci,. ,' l l l l h I ·.,l,1'\1.:1n, : ,·, ·,1°1.1\',1( \·, I ;1.. , 1 n'i •I ; r,,~!i'
~· ;.1 d(('.-\'{id c ,cg( 1 rn l.CJ p~ •dpl~a111. tult, yrH llpP\,. ,J_/flk'I 11 JW/('/ ,\\ l q: r;;-u1;•. f ,, i., t1 •l"t1!1 J'u ;H ·
p:1kł 1 \l ::.(1~,fl~•IJ n.t 111n1 qv,,1c r:1 . . ·t't('l.!...:

1. Karta Atlantycka. ł'am:ernik „Priru:e of \\'aks" na Atlantyku

14 ~icrprna J9c;.J r.
Dd:l,i--:K Ja •.t,p<'1lna Prct ~ {]('nU SLani,w Z1ed1:nc 1ony,:h Arn<:r\'ki R( •< ••C\ ( !ta I Pr~rnH, ;-,
CJ.urch11l,1. reprc1cmu.1:i..:eµu R.1ąd k,".1' Kwkw,l,e.J I\lz,.,c, ,,. Z,1eJ1,,,c1u1:y1L Kroles11.,i,:_ Uc,11 1
:,.;r-.:,tk.l\\.~,1,y :,,li;._', l1\ 1;a1,.qą /,l ,,}US/ii{' 1,1gł1/·..,n', P,C\',IH: \\'"·P(•h1c /,.1~.aily 11,, kl('i1ycli ( 1j1l•l.'ra,., j•I]!

\\ 1,1krv,1e 1•·•hl\b n;,rnd,,v.cj ich nh11 ~"a1<'•\', w., n:id111·_1c lq,·,ll'J pr;_,•,1!,,,n ,'l;i -:\-.1:ll,•
}'(, fl1tT\h;c' h.'h ~1'-IJc' il!C l.1ą/.i dlf .1dnęj .:·k•,r-:-oi\J) łCf\h>n,,h1e·j l11r• ,rccj·
PP \\·lP!t.', 111-c IJ'~H.i1,1 :-.i~ ,,111 u.• /,ulllt...' ~··H,J.UI) h..'li,/\111,1l1;c ~J,,1, t.\ 1;1t \l .!1·,1\\,,1,. 1 1h 1

sv.oLKHJrnc a..-..yran,nyrn {YL/c1111nn !uth 1 \\" J;nnlcn•q•\1,myi:·li;

l:-\, lflL's'll' ,L;llilll<l l 111l ])L\W(> ,-szy,tbd, lm..lć,,\ d1.- w:,br<tfll.t ,,.b,,· IL'rlll\ l'.-:4Ju. r•·d r.1Lrn, !.c ..
1)(:. ! pragn4 om, 1.t'l•} pr.:y . . :..n~u nf, pn:n~,a ~uv.:eL·nnc 1 .tufOll(•IHlf
1 l\·111, tttr:,,Jn w 1Hlchr;1n,1 ;,dł; 1 ,
Po c 1.v, arlc he; u,zc~crhk u Jb w•. ydt llL<'cn 1 d, 1Ph,\•.-1;_.1af1, t·,,;da n1·1 u:.111. wah ul.:1w1-
\\·:-,,7ystkin1 pm)~l\V(1J1i, \V1cn. n11 1 rn~Lłyrn. l,\\.'}'CL(/1. o,ri l zv... yn\/Qnyrn. kot t;, st.init L d1.:>Sh,.'pu n;t
slt•p1<.: r,,1•.n(, 1c1, do li;1ndlu 1 '111 ,v.~(.,w ~v.1at.1. ~, .. u1.xtt1:,cl1 dla ll:i1 [lll1i: ,·IJ:,.- ,1 !,;•'\,f',,d.,,,
 PP pratc, r•ragn<i ,,ni d,, 1 ,rnwml,ić' d(1 ,kutLu i"L na1,ci,lcj,z:i "'r•<'•l1 r:ll~' 1'(11r,1~d/\· ,,,~,1,1kirni
1

nar(1<.LaHI \\-' dticdnntc !:;usrc1d(Hl"/CJ \', edu lapc,vrncnia \\::,.zy:--.lLi 111 icrist:ydJ \\HCUllktr"I\\' riracy
p, ,,,L,;-r•u _lc'usp"d,u Cff!c<l 1 Lc111icuc1i,,I\\ :i spukuncgP:
!'o ;-, ✓ t':;-,lc, ...,(1~Hi1Jc\i,,,q~1 -.,1ę nrll, ie riti o:~t.:1kc1riyn1 n11:--.?c1cn1u tyr.:1rm no.1 ✓.1slP\'."~k1c_1 /'_:.ą1a1aqc
fi' ,knj, kk,r"', ,h w,7} ,1!.r111 n'1rndrn11 llH•lnu:;.:, p11chp1arn,1 hC1pic-c1J1ic ,, \\11c-l1 wb,nycl,
.~1ctrncc11.h i k1(,ry da r~kn_1nll~. ź.c ,1s1.ys,y lud;ic we w,zyqkich kraj,,ch b~tl. 1 rn,,gli pędzH' w,c
iyrli: v„t,lm nd ,,1r:11.. Lu 1 mc'\.hi~l:Hl._u~
P\ i s.,1p,.f11 w p ,k, )I ldk I p. 1\\ 1t1H t1 u1: H ,1liv. h .. \\ '•,/\:,..il, Il 11 11h \\ .111ic l H.'/ 1\1 /,._•,_,;~ (·•, l jl! 1,:1 111( iJ / ,1 J ( 1u ·;ut:\.

J'l1 ~\....,111\· w, P111 ;i· \\:,;v:-,.lkw 11.1Hidv 1.11.1 tv \1,,1vkik1\1. /,111'1wno I hn~.yt I:. rd,
1 d11cl1(1\\'),'l'L, 1nus1:i doJ~Ć d,, \1,·y11.cc.1.c1l1~1 :,.u; słn:,.,o\\"~m1~1 p1.1,lTJltKy. ;\ p,qnc\\;1/ 1,~tdcn 114,_)"i,,.l""i_j
\.\ pr/)- s.Jh1.Zc1 nK' itH'·)C h\L' urcryrn~rn)·. {\ ik nar,1d_\' klt,H'L' vn•,/:1 łut- l1Hlg:f gn·,y1[· ~l~'.rc:-.;j:1 pcv~l
·•\'•.:y1n1 j!f::rn1c_ ami ht(Ll \\' d:d~/)'rtl uą::_'ll n11,1ły th\ dy~fW•/.) c_1i ll/h11\_F·niC" na l~Jdlic, na 1tH1r/11
1 \-•.' r,c•'i'-lt'11'/.U :--..ąd1;1 ~,ni. 1c 1.,111im n1c 1o~tw11c :1~ą,rc';\vadzony _-.;tdy '.--;'~tcn·i f.,{ 1\\'s/"cclmego
1

he1r1cc1c1\q•,sa n;:1 szcr~Dt ~b,lę. rc)zhrc1_1c-r11c- t;ik1cL nai'o<.kr,\· 1c~l spr<ni,·4 /:ls<ulnlc1.~1.
13,cLi ,,m 1i>V mci.. p,>prciali r 1'.adwc;di wpr,.,,vad,:crnc- 1•,,1.clkich mny, Il prdJy<1nyd, ~1,·,dL<m.
0

""')'dt 1d1 11,1l1Wi1,/\c· l,11,·11111· ;[,1p1u\ .. ,·1.:i.1c:-,l1 11:i ludach 11ilłli,l<!t)'cl1 p,L,''1

) '
(;(•111,·11 1, (l('tl I 1·1,1t11• "I' 1.11 I Ili, , I

3. fkkhirm:ja Narodów Zjcdnoewnych

\Vas1y11g\c,n. l styunia 19-f'.2 r_
\V.,1 1 <'dn,1 deUar;1s:_1:, \\)dcm:, puc,. Al1ykę P,t1,,d11iow,1 . .,\u,lralir, Belgir. Climy C1ecl1n-
,!, ,,,, ctcj,, U Salvaclc,1, Crecj,; _{ ,walcl!laię, H.11t,, Holcmd,ę. Hn11du1 Indie Jug, ,sl;mit, Kan:id~,
Ko,laryLę, Kuh,;-, Lubc111hu1g. NrLai'1gu,, l\',,n\Cflt;, t\n\\'l.l /.c'iami1,;, P,n".,111ę, Pobk,. Rq,uhlikę
[)on 1i nlk~u~ :-.k~t- Sl~my Zjcdncl· t:(,nc- A 111cryk 1. /jedrn •czom." K 1{1k·'.~I v„ t • \\'1t..' H, Kj 13ryt;um 1 l \',łnocrn..'J
[1ku1du, 7,"aid: S,•,, 1,,lht:,.C?r1ycl, Republik R:ul,icrL1d1
I<t~)d) 1\ud111:--.:1nc na 11urn·j"J\ll1.
l'i/\·L,,1y\\'/Y 1\ \\.·<pnl11tT~1111t1fl.llJ,ll e.d/1\\ i /~l'-,~Hl. ;;n•,:ti!Hli \\ ł.[,.l!ilj (k~l,1r,1tp
1

J 11t·/)(h-11t;1 .\Lilll'\\ /y·driot /lHl}l !1 /\111Cl_)i,.1 I l'H'l1i1Cl;1 '/_wd111 1t /1 1TIC('.(• ~·,1~ 1k",l\\.',1 \\.1t·U.H·1
llrvl,i11ii i Północnej Jrtmdn / 14 ,icrrni,1 ltJcJI r. 1.11:111c1 p(ąl n;11,,,,i łinrty At/11111,,-l,q:
W pu.dJ,narnu, ,c 111pdne 1wy-c1,;·'1\\'n n,KI Kh »rog'!mi jc,1 11eo,1 /a,,1ilniu;1 dla nhwn,
.l)'CLJ, \\~tlr;(,~cJ, nH.·rc\dk~łnści i ~\\'Ohh.l_y rcliv1jnc_r ,\r:t1: db l~ll'1J()\\~U1i(t rr~1\\ (/IO\'.-'i('~.:l i :,.,rnt
\\ lcdln••,T'~cl \V lt.. !i ,da:--.,1yr..l 1 _Ji.l1'. h·1\\'!11C' /_ l \\' i.l111Yl II kraj,wl 1, ora1 /e :--.;1 ( nic , ,h(Tnic nv.:ikłanc \\'C
v,-.,tióln_-.J v.,dLę r1[ZCCl\\"L(1 d1.i~,i111 i hruL.drn·111 "ih 1 rn. kL(irc d,;/'.~-1 do llJai-111,icui:l ;_v. ·lat<l.
t.h,,.udc1;if!:
I t\.;;11ly 11.;1d 1nhu\\1.:i111jt" de, ll/Jd.:t (lt.'łt1I ~\1,y,,.:h 1..:1~ld•(1\1, \\n_j;-,lp\1:ycl1, fl1:'-.J 11\1d;u(.:tycl1
lll"ll'( !\d li !\rd Ut 1c..,l11d.1,1H 11~1Lh1 !H11:-,lrn1111('fl• 1 lt 11 \V,! 1{.dtnl-.tH11, I Ll<!t"\l11t u;1d h_·n pt1ll 1·-,l.q\
!l~I :.-,.h'1p.ll' \~ ~ tJCHW..."j .
2. Kud, 11,Jd 1,·,l"'""!ltqc się 1,,p(,ld1i<1bć 1. IL, 1li,11n1, kl,-,1c ,,,,d11isal> ninicJ,1.,, dd.larację
l rnc ./~1wic1ać /. \\T1'~H..'lll odręhr1C~?· /~!\\·L(~~,/Cnl~l hn1t11 luh r~1L1'_1U,
Do JlP\\'}' )\1e_l dek la[ '.lL'_P f!H \g:i 171 / y.sl:ff1il· inne n~H ndy l,.l(lłC JUL ud lic 1;1J~t. al hu nlnt:'iyhy
(w rr7y>;7ło~cl) ud1.idil' r1(HlHlC)' i~tc~lncj 1 r1Lyc1yni( '.--it· dn :1wvc1t·~t\\0:1 w \\:dcc I liltk-rr1.1ncrn 1

1·1vLL11.n I( N,1Hąl1 /p:.1111·,11,1r1y1 lt J'lwl111c..,d11 /(1 J',m:Jv,

P°[lt"d h.c,ntcrcncjJ \\.' ~Lln rrcl!li....lSd\,
f(\/p(lti'\,'Llelll do dm;_l ~') Lw1t'lm..t (lJ~) r_, prL) ~l•tpllo dr:. \'1-'~pnmrncl
nc_1 dckLF-~1LJL Je\/l'/t .?l pan~t\\ ~l m1;1nnv,..:1ut·
\'. ) 19·12 lll) r,,m,l\\.1 ELILfH,1. f 11,prr,), ,,kL,yL_
\.1,, 1 19,13 pi\'Ć prnl.s,tv..· Br~t.tylia, Bul1v;1a, frak, Iran i ~uiurnbl,i

\.!, 1 19-4-4 dna p,1n'.-;t\1:a fr.:111L.10.1 1 L1her1;_1

\.•. 1 194) jnknasnc p;m:..,{\\ Arahi~L SamlJr-...L,, Chili::-' F:-_:1pL El.1.'.';1drn Lihm F\,raE_ \•,~11, F'cr11 ::;)I 1

-r llll l•l" Ll1 lJ}_'v,·:1.1 I \\'cnC?llC'L

 4. Deklar::icja czlcn:ch mocm·~tw dotycz,\Gl pm,·szedmego bczpittzc1istwa
lvlo,-;kwa. 30 p<1źdz1crnikc1 1943 r
Rn1tl)- S1,,11<,1•." Zjtdnuuunycl,, /jnlrn,c/,,111·gn Kn,lc,1,,.-,, '/\lU<'., Cliin
7łąL7one \\ ~1,1,yrn nil'/k1rnl1yrn p(1\lL1nt,wicriitL 7~Pd1nl' 1 l)cl-.J~tr•1ci„t N.1n1do,,. 7je,lr1c1c1_(,nych
7 I \ł)C71lłit I ~)42 r 1 ['.lt\1t,,T'1Uyrrll dckiarac_jarrn w spr(l\\"ll' ~1n:.,,v~1lliLT11d \\' UabJyn1 tl~(~U ł..°ll.J{tL1!'1
\';1.,1cnnych r•r?cci\ 1,-~Ji lyrn rw... c;1c~,1v:c,rn (}~.1, 7 Lt{\r)nH k;:11d) 1. 11H.:L Je\l \ 1• \L..1ilH' wt1i11y, th,
t·1:1".tl f(l) 11l\1t·:11\l\\;1 te 1h 1 .1.1 l11,)fl 11.1 h'/\\·;u1n1~-~1\-..·l'I L;i11111d;lCp
~\\LHl~·,1tit lq•\ 1, n·, LJIY 11.1 111d1 ,·,,1111 1,·d/1,d!\(l'\l /,l \\) /\'.:dt·11w \H"i 1 1t· 1 :-,l:J/\flil,·l/1111:,l·h

7 11lff\L 11,·tHl(hiw (1d µ-1t1/J1y r1a.1:r1S.c1,

l 1/11;t.F1L· kPnicc/rn_1~l: 1apev.rnern<1 -.,7ył~k1q.:(1
i ::-r1ra\'.TH. '~P p1/c_1<'.;na 1id wu_1r1y du poh·1_Ju onv
alt 1\1,-eg, 1 pc,Lciju I bc1_~1icl·1cn:--.tv,:a 1 1.t~ r1;1jmn1l·J:..,1ym
/ilfll ()\\ ;,td/l'llia I uu /._yma111;_1 r111~·U1y11an
11\1c111plcniern dla ,~ch'1\\ 1hr\·,jcn lu(i1ku._·h i ff\:--p\1darc1_)cl1 7.i:.1:--1ihPV, teµ(\ S\v1;iu-1
\V,pólrnc , ,;" iaduav1
J Żt: ich \\':,~1<..'iln;i ~-1t:.:j;L rh.1dj~w \', celu U:ds1cgu ptt ,,vati1(•r11a \\t _1ny /. h..·li c·<lrio.(:nyrnt 1

\\'f(IF~)r111 h\·d/lc r1rc)\\:.1<..itnl[:t \ 1, lbl"l-/)rH l'l~t'LI dla 7Pq!:ll1!/t1\'v;tlH{1 1 lll.1/)ll];llll;l Jlt 1k,qu i ''Cl

11wc1t·11:1 a,
.) /.i· l I \f'1{/,l('d IIH ii khe"!/\ \'. .'-,L1q11· \\t'l'l! \',:·,pt'1 1!1y111 \\"1\ 1: lt'IH lit,'(i.1 t!11;1hl1 t.n
\\'C \\'~/}qkich .,r11a\\'ctch, di.llyc1; 1cych k,11•i1ul.1L·ji i ny1l-,rcjcn1,l ll'~l 1 \\'!\\~~,i
> 1/.L, /(l~c,lO",.UJi~ \\"'.'."Jl'ILlo:._, ;1 c1dL i - U/[l;lllC rit /LI_ :S.il'ł~ll' /.~1 j"I\ ltL/( ł 1 nL' \\ \ (' j ll 1..irą1bH. .'h.'nid
\.\"\tel kie mu ILlłn;m1u vvanmk(1\V, n,ih )n lnych n,1 v.-n 1g;1·
4 /.;,.:_ u/u;tj:1 k-.. 1 rncc1ni...,~ć ut \\'1. rzcn1.1 \V cn1:,:1c rnP1.h,\·1e n:1_1kr(ih1) rn r•t
1 ....,7l.'L'IH1eJ c•11:::dnU.dt. 11 1\ \

mi,,li1y11arnli, ,,,d, i. , ,p,H lej na 7',.,.,dric ,t,wll,. ,,c, ,1111 crc1111c_1 \\·V) \lk1d1 rnlłu_l;!cych p, •k<',_1 P'""'"
t dust,:r,ncJ dla 1,,,1y>tkich tak,ch 1,a,,,1w \-11elhcl1 oy rn:d)ch, a ff1d_J;1,ce,1 iii ,cl ull1ym,,,11c
r111~li1.ym1n,dr 1wcg,, p,,k,,,1u 1 [-,c1.p1cc1d"1wa·
5. Ż1=· \\' cciu ull/}fll~Hua rtH\<l?ynaH1J~1\\CJ,.':() rli. 1kt!JU i hc7pH._T/cnqw,t-l . /itnim h~·tl1.1c r,r1y
v;n\c(_qJt' ~1;u1ow~-lllll' 11r;:'nv;t I I;;:p1e1v,·;td1.1."ill)" 11ur/.:1Ueh. { 1 Hi/ 1~uHrn n 1slt.illH' u,.. 1;mc1\•,·1on_;r ~) t..;tcr,1
r 11\\\'')/_t•chncf 1I\ 11l'lpit•c;c(LI.,[\.\,\ h;d.J 111H' r1t1tt 1/Ufllicw.dy '1ą / ~.t-1"1,i ,l \ 1;' Ll/lC fl1.,(l/Cb') / 1nuyrn1
l·flt111k;n111 i'-.,1t(l'.h"1\\ /',Jc„l1H1t·11·,1J\'4-'IL \\ 1·clu 1n( 1\\·:1d1l·111.1 \1.\pPIH('I Jl 1 1a111w111;1 ',\·--.pj1!11t'l)
11;11(111tn\
6, Że p,, 7aLu1kit"mu J,1al.,f1 1,,,,1urn::,cl1 me l-~,tl:1 \IIIC lit) 11':d) w.ych ,,t /hn,,nyd, nil
t1l'~/~1[ach HH1ycli p~1{1:--l\\' \\')_FP\-"-./~ u1yc1L' \lt• cekJ\v p11cwid11flll,)"Ch \\-' JHJ\H_'_l\/l'j dckl;tcicj1 1
,i.·:-11{dr1yn1 ra~i()/I_Jll7il'rlill ~I(,_'"
\V1e,1cie,
7 Że {·,~J:l ,1ne 11~traU1aly '>i1,-' 1 \\-~~1ołp1act 1 \\'~lły I '\tih;; 1 innyrn1 t.':.h,r1Ltm1 Nan_ąk:\ 1,
7_1cdnt )C7l Hl) cl1 w 1X lu d{ 1r1rc1 \\'ad/t:T1ia d() 1a\\'arcia skult'l /tK'gt 1 t lf.'.t\ln<L'j-!( 1 pt ,n11un11crn:1 prf(..'d
ftH(H'1r urq:idt 1wi1111~1 1ł 1 rujcn \\ ukrc\1t' r1(•\•:uw1m-, m

5. Konumih::it z Konf('rflHji Krym~hit:j

falla, ! l lutcgt' I 945 r

Rc /\V:v.yli;;r-ny i u.~Ld1h~n1y pk1ny \\tlJl'llPt,•

1 H/el·h rr1u-L:u:-.I\\- ·"J"HłYffillTn•n)di dL1 (\\Lllc-.:·1ncgc,
lli!)'h'!IIH'lll;J \1Hd1wr11 \\H1:·,l Pl/t'/ t·;dy l'/,1~, 1<1,n!('IVlll I' ,,11;il 1 \ \\(llt'JIJW 11/t di J1;1H,dl)\\,

sr1r1yTrnc'u,,nycli ,p, 1 tykaly ,11' h:1 u,J11enn1c na 11;11,Hbcli le narady biły J"><'d L11dy111
1 " 1

\\ 1.gkdc111 htrtlm 1,;iJc-\\alai,is:c i \\ tell I\) 1,1ku <>,iap11(:lt' ~nślcjuc IH/ k1eJ)ld\1·1d; J"ll'dlrn1
"tkocr<l)rn)wante \•,·y\1H:{~\•, n11litan1ych tr1.cdi )t1ju)1.niktl\\ Ud71ch1r1~1 -.,11(qt• \\/ąjc1rn1ie _1;.1k
11;_qp..:.,t11tt'_1".',.7)d1 u1lcr111;1cp. \V ł'l'lni U/~tH..lnl1..T1ł) 1 u1~1an1w;_uH 1 w '.:,..lc;egc.."it-ieh tcn11n1y 7akn. ".,
1 f,,A1rd)11ack 11t1\1yd1 i p,.1tęj11ie1s1::,cli wv,·1e udc11c11 11:L,1ych arllli1 i ,il l<>tn1<7ych ,, ,nec
Niemiec ,ąl ,,-,cli,,ąlu, 1;,cli,1du pMrwcy , p,,lud171a
 655

Nasze wspólne plany militarne będą podane do wiadomości dopiero w chwili ich wykonania,
1esteśmyJednak przekonani. że bardzo ścisła robocza współpraca osiągnięta przez trzy sztaby na
"onferenq1, spowodu1c prz.yśp1e,1enie kofa;1 wojny. tylko 1aJJ ✓ 1e. tego pulrze.ba, bęch1
1:a pnys1ln'i.· odby\;;dy w daJł.1yrn ciągu t17..ed, ,1.tabów,
Niemcy narodowosocjali5tyczne są skazane na zagładc. Naród niemiecki drożej 1ylko zapłaci
za swą pn'.egraną, Jeż.eli w dalszym ciągu bcdzie usiłował stawiać beznadziejny opór.

Il C!KOPACJA I KONTROLA NIEMIEC

Osiągncli~my porozumienie w sprawie wspólnych planów i polityki, mających na celu
łV\Tnuszenic h'b'<arunkrn,·t'j kapituL"J' kłócą w.,.1y.ccy fflZ<'rn narzucimy Niemrom 1m1odowosnc-
11,ils1ycznym ostate,.·znym złatn1miu zbrojncro uporu nicrL,eckieg, 1 Warunki lc:J kapitubcj1
nie zostaną ujawnione, zanim us\ateczna kieska Niemiec nie stanie się faktem dokunanym.
Stosownie do uzgodnionego planu siły ka1.dego z tu.ech mocarstw będą okupowały oddzielne
Nten:lli:c. Zgodnie tym pl.,nem pr.uwiJziano ulwun('nie skoonlynowanej m!ministr:1<ji
, k„nltoli p,,,rednict\'.em Sojus1111ciej Kom1~-11 K.ornr,,il, 1lot.one1 n::crelnyd dowódców
trzech mocars1w z siedz.1bą w llcrhme. Urgodmono, ze Francja, jdeh leg<\ rapragmc, hcdzie
zapro~uma do objcua jednej strefy okupacyJnej i do wzięcia ud1.ialu w Komisj, Kontroli Jako
,J11 any jej ulouek. Grnniz.e strefy francuskiej ustalone pnez cztery zainterc,uwane r.ir
,~nkn„ern ich pucd,tawi.cielt La~iadaj:icyd, w Eurnpc.1,l:iej Korn,,1i Dorad, lt'J.
Jest naszym mczlomnym zamiarem zrusi.czerue ruemieckicgo milill.ll)'7.mu I narodowego wcjalilmU
i stworzenie gwarancji, że Niemcy już nigdy więcej nic bęrła w moi'.ności zakłócić pokoju świata.
Jesteiimy zde,·ydowar1i rnzbroić i ruzwj.ązać wsz>·Stkie niemieckie siły zbrnJne; raz na 7.awsze
L.rn,LczyĆ n11,mH'C:ki sztab l!c:neraln), wie]drotnie dopff,w;:dzałdo wskr~rna militaryzt11u
mcrrneckiegc; u,unąć lub lll•szczyć w,,,:.lkie nforn,htie urLs1cl1cnia wo_1,l.rme; znief.(: kb poddać
kontroli wszelkiego rodzaju przemysł niemiecki, który mógłby być uiyty do produkcji wojennej;
ukarać sprawiedliwie i szybko wszystkich zbrodniar,.y wojennyd1 oraz wyegzekwować od-
' ,dowanb r,aturze lniszcz,•1,i;i dokona1cc l vez Nk nK, w; uniu::-.1wić narodnw, ,socjafo-
n,ą pank, 1t1,rodow,,,,," 1,,tistycz,1v 11 ,tawy, "'''""izacje, 11,'iytucje, u,miąll w,. . ,·ILi;_· wpływ1
1

naroduwusocjalistycmc i militaryMyczne l. ur1_,ędów publicmych i , tycia kulturalnego i gos-

podarczego narodu niemieckiego uraz podjąć wspólnie w Niemczech inne lego rodzaju środki,
mogłyby , ,kazać s1~· kutieczne przy$Zkgo pokoju , bczpieczcr1,1wa a'def" !;wiata. N,c
k/y w nai;1/yrn ,,,,miar:ic 1rnszcz.ernc nJrodu n1cm1cckiego. 1edmik w1cdy 1yll:o, :;Jy natrodcm)
socjalizm i militaryzm zostaną wykorzenione, będzie nadzieja na stwon:enie warunków puy-
zwoitcgu i.ycia dla Niemców i danie im miejsca w spolcczności narodów.

lil ODS/K! iDOW.\NL\ NIE\111 KIE

Rozwaiyliśmy ~prawę szkód wyrL.ądzonych kntJUlll sp,zymierwnym prlcz Niemcy w tej
\'-,,1me i uz11ali<:rny LA ,du,1ne, :i:eh\ ualot.ono Niemcy obowiązek ną,rawienia ty•;h sz.l,:hd
n:,:u.rze w rnn1liwie na_1szcrszych rmmiarach. l:lęd,ie UlWrnLuna komis.Ja wynagr,,Jzenia szk,\l,
któreJ zleci się rozwah:rne sprawy, w Jakich rozmiarach i w Jakim trybie nastąpi wynagrodzeme
szkód wyrządzonych przez Niemcy krajom sojuszniczym. Komisja będzie działała w Moskwie.

IV. KONl•ĘREl\:CJA NAROLlÓW ZJFLINOCZONYC'l I

Pow111owiliśmy utworzyć w m1jblitszym czasie W\pólnie z nasLymi sojuszrnkami pows,echną
'c 1 rrm1izację międ1ynarodow,1 dla utrzymanj3 pokoju i bcz.pieczeństwa. Sądzimy, że jest Io warunek
n,<1Jniczy zar<':wno dl, zapobieżema agresji, Jiik 1 dla usurn(·cia politvonych, rnspOllatczych
i spdecznytl: p,,wodów \\ujny przy p1..1mocy 1,nsle_1 i stałq w~półpraq' \\'seystkich miłujących
pokój narodów.
Podstav,y połoionq w Dumbarton Oaks. Nie osiągnicto tam Jednak porwumienia w wat.nej
gło!iOwania. Na obecnej Konferencji udalu s1e rezwi,1zać, te trudne,,{ Uzgud
656

nil1śn,y. 1e Ku11t~1em:p Na1odh•, Z1ed11u,,cnyd1 h~:dn,: 11•,,..'!;;11;; dt> S,111 r11,n~1:,s.c ''" ('.tH:11 2:,
kwietnia J<J(lS r. v, celu npracov.anrn Kan) takie1fll_1:!.lnuaci11-t!•udntc ,_. rrorP1y;..Ji'.llnL L\praLt'\'..J
nym1 pndct;1, mcpficjalr,ych r1•1m1·,,,, \, D111111':1ri1 1n Oak•,.
Z RL,1ikn~ Chii1sl-.im 1 TyeKi'.,NJV,) m R?c)den f'rn1:,·1i b~•Ji; n11t\chmia::t r r1eprc1\,ad,nne
kon~ultacJe t 111pn>ponu_1e ,1ę in. by ,,.11ęly udDui 'M,p6ln,e 1 Rndarn1 StaJ'.L\', ZJecnc,c,c-r.)lh
/\merykL \V. BryLu1H t L\llll/.hU S1,,Jalis1yc11\JćL Re1 1 ubl1k RatlneckKil" i.1pr-,vemu 11:riyh
~llljl•W 111, K1111IC1Ł'lll'J1' Tek•,! f 1H•]>t•/\l.ll dil!}<.lill) Jlli'll'th1I) ).l<>\l>l\i\ill,l ł·t;dllc' PJ>Uhl1k( 1\',l,f')'
pn p11,·11111\'",1d/1'iin: kt n\11iLH
1 11 / ( hn;rn11 I r:r;ui~.1,1

V fJEKLARAC'J/\ O \Vi /\\'Ol ONFI H RO!'lf-'

L1k,zy!i.1my 1 pudposal1~my dekl,·saq,; c, W} Z\\·f•ł<A,tJ Lur. •r1c Ta dekLr11cp pun1.1du1c·
uzta:.!rn:rnic JK>li1yk1 t11t'd1 wuc,a,1w 1 ,cli ,,.,1•<'>111:1 :1klJ~ pu 1 rnt:w1<v 1 1•,:c1w rd1L}c<'.11)d:
i ~m.pmhlru 1cl~ ,:agl.ldrneii ''-) n,oloneJ Emnp\ ,.g,-,dme t. uemok:-,,l)cnąm1 Li.JSad~irn. Ul'Uw~,J~
ta br:tJllL _Ftk n;-1:-.l\'!1ujl::
l'n·1l'ie1 Z1•. i:11ku S;,qa!Jqyc1111 d1 Rq 1 uhl1k Hadrll'< hH'L, l'1c1:1J<T l1cd11n,_·1p1"'f II K, (.f,.·:,.n„ 11
l 1'rL/.y(1t:Jil s1~1111_1\', Zj,·dnnt·.1P!l,Th A11wr~L1 ud!,~,,li n;tld•~~· \\t' ',\\p1".l11\l1i lllln,:\11' n;,r,1d1'1\', Il I
k,,q11\', 1 n:ui,~!,',\'. \1,y1v,1d{,1H.'J i_11J11i1:, t h\n:1lhl.lJ<! t·•nJ \'.\p1d11w h ' p1,1(1.1111 1 11cll :s11,; '\',/.dit 1111tll·,

it'i'ly .,_,. 1,,:l~tgu tyn1L7a~U'.\Tgo ckr-t-;>1u me u.stah1luc1,.·im1(·1 :,luslm~(n• v,· ',.\)'/\\ l)k,neJ F·utUplt·
u,µ.1drnc1l- ri ,1,1} 1.r u 1.ed1 r1,1dim p,:y ud11darnu pc•mr>q n::r(•Joi11 l:\',Plrnon, rn nJ pmnv,a11u
N1en11ec. lldffidc,wc,st1LJalLsl)Ltriyd"'c nr,:1.J na11.1tJon~ byłych pai1Sl'-\' :.::,atchlc1v, ()s1 \\: l:-.uror11z: prr·:-
f;l/\'d,!/)'V,1.111w pr1e1 11,e ,po,nh,m1 dc1rn.>kra1y,;11:y1n Kh pil11ych 1.:tgadrnd, \', d11c·J11111c·
pc,[ityc /fllóJ l f!r'S!'<'Ótl'OE)
Zapn.)watl:ten1r· p(if:t;tdku v. 1:un1ple 1 ]Wtt+:sud,iv,,t n:J.1Crd.:1\,.. c~:.:) .1.ycIa gu~1•_1-tla1L/.q!l) n1u1..;1

by( n.~i.::ifrnct<-l sp0sob;_1111i. kt()rc un7rql1wt~1 n.JrnJPn1 \\)'F,..,Plt,JJJffl .1n1,s1c1.('1·d.e t,~LJ.tnuJ1 <J::_idln'.
narndewegn ,nqalurnu I tasL 1 7mu ,·,r,u ul\1·nr1rmc JnH}llll']l dcw,ll:rnryr fllyd: p1,e1 rnd1 •;,1111:,ch
1•,)bra11yd1 k,t .1.a,a;lą Ka1ly Athrnly,kKJ. 7,: w,7y,lk1c nai:d; 111ai;1 Jlf1,I\U 1•,:,b1::( ,Pht· 1.1,.,i
tui llH; , tdth1„ pPd Jd.kil p1 ..11.~iq 1y,;_, t fJa1 ll' pi 1y v, H •l·1 ~,,, i 11 i.t\\·01 '.u\\ ,.:n:1111L' t :,,.;un• ,r ,;;d t\ rn h,~ !< i111,
~1111~· /l'L\ł.ih p1,1t·,;1".',li.1IH' f( h :-i:d,, ill/t'/ 11;11;,d) 11:11,-1•,lllll/l'

Ula J,lJ,1l)-d: 'J•d' ,n,ku1', ,,. Ul1ryd: I',) /11 uk,nc J:,1wd 1 ll,i>glyb) ,,l.u1.1.} '>Lc1l
o!\l'l•J/.Ull.l sJH l';
z l)ch l'nrn·. tr,y r1,1.J} bi;d,J ,,,p,,lnw pomar.ily n,H,>t 1c,m \\J,/)',iklLI: p11(1>,ll\· 1•,y11•,ph,i1c_1 ELa,•p:,
c-raL. f!U?Je w ich mrncmanw 1,,;-J,1 tc)c'r, w 1 maf!al:, v,:mmk, lmlmn p111ist\\ h 1 lych ,atd11fr,1 {c,1
11• Euc,,p1<.: a) ck, u:,,tanr,,,·,ema \l·:tr:cnków p, ,t.l•iu \,E'I\ n,tr7ll<'J,'.,·. h) d1, p11q1n ,wad1.:nia 11,11J1w) c·h
1:u;;;d;c-(1 ,,, ,:elu nk,1i:.niil pc1110C) narnJrnn, kt<',rc jq pdrffbe,F1. c I dl' L'J\«,1?cll1:1 t) mc1a•,nv.),·h
11bJ1. rLaJrn1y~b c,p;;r!ych na s1er,Jkic_1 pl•Cbta\1-lC rq•rf'lf•nt11)''JCE'! 1•,,nstk1r dcmnkra1\·Cim'
dc111en1, !111lrn ,k1 1 ,.obi ,v, 1;41.a11 5 d
t do ukon:,,I) lul•w~n1a mu1l11•, lt' na1r:(l:it•1 w Jr-:·c.1:c v,(•.ln}t I

11\hor:·,v. r/:)d(1w ndr••\liad;q:1,ytl1 woli 11,l'(l(lu, <'I"/ d) d,, ..!11(\',ll'lllll, 1•,'.til' J<lllnl•.l, ',lh, Ili
J,1>1d, '.qh,•JP\\
1,1\"
·11 /}' 114dy h·dc1 pnl»i.ullHt'I\ al} ,1,· i lilii) 1:11 h.1,c, 1arn1 L,l';dlll>Ol.'J!}'llll 1 ,,. l,1,.l,,111„ I) lll·
c?a_,;n\1} 1111 lub rnny1c1i rn,,:an,, "· l-•c.n·pte, gu} h;d;:, wt.1\a/.,lll, ;pawy h,,1J..x·,~n-drn,, ":]'
lll!t'IC,ui:1u:
Trd') r,4,I;· n:,tydm11,1,I pew;umic.14 ,I\' n· ,c,b4 w p1'7.~dn;,.,n~ śrnt.11.i·w 111"1h\.'d1·,ycli d11
,•,pn•v. ad"·nia \', ,·1yn Jl h ,,. ~r(•lneJ odpnwiet511alm ,,;n I" tt'w1d.11..1«·.1 v, llllllCJ,l<'J dPhl,11 aqr,
ge1 , 1•. Kh mmcnctWlll ,tan Il· ,,c
tn knrnet?IW \1·,klllPk 1varunl/,v,. 1ak1t P' 11•. ,lal:, \', k11·,rymkn h, i,·k
cm,.,pq,kill' p:u'L,1111c ll')'fV.ul<-n,m al~·c v, ,i,:dr·yn· , hy!) :h pa(1\1,, ,:111'11Li•1•, 0,1 11 I .u1, ·p,·
nd,t"aq4 n1111t·1,,;11,,nc1•,rne ,,111·1nd/.1lll', 11:t,/,J 111,11(· , ••. 1.,.,11dy K:n1, Atl.111tvd,1t·J, 11,1•.1,1
\~ 11_•1m1:-:.1_·· ]),:kb1;H-p N;ui1(hi\\ '/1t:dlll'Lti111}llt 1 11a~1c :-d11c ł''\:-,1._l!Hi\',ICl"lh.: 1~11 ►t iv,,1d_rn11,l, \',:>p1d11w
z innyn11 rrnłu,1ący rni pok{,, n:-Ln 1dan11, pnr 11tdku mird1y,11~1coduv,.c,e11 na ::.\\ wcH-~ i •p:11 tt·r::," nr1
,asJtli.id1 prn,1a r• ,;,,1,-cl>lll'f!('
pt,kn1r-w1. !·-c.1pH'C/c1h1wu, 1<olnr,,u 1 oi::ólneir:L, dd,robylt\\'d
rn!ci ludzk1.,~,;1
Of:hi,;aJ,1-: lt;' dd.L1cacJ, H t.) in, ll'.ir,11•..; ,,. } 111L<1,1<j nad11CJ\'. 1.c Rl4d T) 111ua,t>1'-·Y l{<"plJ•ltl.,
Fral'u1:,k1cJ bęó1t· w,,gl prry!.Juyć ,1ę d,-.. nich 11 prupc,1:c,1<·,H!c:J dn.1i.Jlrn..,,,·1.
6. l\li!,'dzyamcrykmisk.i
\-Vz.ijcnmcj PomoC'y
 1. P~_:r'hf\V.i1 ;1n,l'ryk;1:l~~-1c -.-dc)C/_::iy nd r 1 ~;~>() de ~,\\t'gci pn.1,~:a 11H.;d1}·r1;;1rt"►lk,,.1;e~{1 Cr:~p4
i;(,r,wcucJi, rcz11lt-.:j1 1 .!eUa1ac 11 naqq,11J<JCC ,;;,;"I)
i) l'ol~·pien1e rf)dhOJl·,\.v te•~•tur14dn;ch i 11iCl11.na,\·arne 1.;.H_iJ,y„l1 n~1b)tl-J1\. /)c.k.:u1y1.'h :,1L,1
lP1~n1,ta K,,11fert',1CJ.t J\l11-'d1>;,;ff.,d,,\.,,, P:d1S1\\ A11:~n·":,,·1,l,1d1"' 1 Jf;<in1:
b_i Pn1q,1ernf• 11,ten•:em p ,ll'thll.:t-'" f.ld.-1'lwa w ~p1a\,\ ,.,e,.•.. 11~111r1c lub ,ap,niu11c drc1r":~.,J
r•aflsl\·.:. (:-.u·1drr1a K,•.nfrr,·r:qa J\lt\·dt,n,,rnd,,w:i Par:<tw Ar,·1en L11i,k1d1 , r J <,IJ) r Kodcrcr ćlii
l'an,1ir11:1 \ k;,fr,L1 1'-' ,,1-r:11•. 1, uti ,,·111;,r11. · I'' •k, '111 1 r I 1J3f, 1.
:_') ,.1/Udllll, il' \\\/o:lk,, \\t·•111.1 h1h/ll·,;+,1 w,·,p1:, 111\~/l,d\',\,I \\l'll 1 \J t11 1•11<',ln~:1;pp;1 \\··J\··,llw
r,,d\ ( \\\il1,{o\\,1f:t' -()j;J/ /,1~!1,\-,1 \'.11,.:H. . u:1 ./d .1d~111, \', ,d(Hj'.,\ ! I ·1n,\\\kdlt·i\P:;.J, Unr,_ •.1.11111\\.l;J
1

1dc;tł a·;1cr)Lm,k1 1 1111,1:,.; ,11ner;-k:,r;,k,e1 I"· ·Iii) h · 1r.1rd/y:1.i:uó ,we1 11'nr,krcrY 1;, I \1r1,1p1n. k:,nsl.11
Ir. J<)'</,j
dl l'c,-,,e,h:·\ l.,·11,11ltaqi \\;,a1c11nK1 v. celu ,1,;ilf'llc-111" •;rndlJ,·,\ v,•{~il1cr..,y ;1-1ko1P\·:q r ,1 "}p..,Jd.
"' 'Jll} lt:b [!fdtb} \\ł11llY , ,, ,rn,r1'1y kr;q,w,, 1111:,·1·, L:,r'.,I. 11·11 \ h... ,nkn·11q;1 Pan;,n;u . ka1i,ka z I J <Jihi.
c) lT1_nanic. /,,: \\':--1t·lki a~J ,nnp(~cy 1rnn~~cić r•nt,\j '.~ AllK'tyet: 1,ddz1~tł)-\\<.1 11a '."-s1y.~.tk,..:
r~-.il.'C\\'a ;Jr;K'I) 1-.:ari.sbl' J 1;a k~1-LJC ? r,1ch 1. n~cb;,a 1 uspr-r::t\\'u.-~(q1,,:1:!41_ \ 1:!:.7C2\.'.i:·1,,' p1un:du1) l.111,~ul
t1\,~:, 1,,~·1 {l:, ,nfi..'rc1:,~.it1 J•,ir1d11:et) k~(.-1:-J.:1 / r 11-t -~.f.,:,
! i /v \\:-,.'dJ,H' .\,,\•I} 11,•,1rH,;1I/> 11.1,1Hb1111 dl;1er\'k;,11 .ki.1111 11 ,,w1n11_\ h:,, ·,Ltl\','llil!C Hlt'l,,,~.11111
L~,,;.._ yl1.\•. 11 111'• 1Hn ;·1;1.-,11 /i'lllT\' ;11h1,1·,_111, ;dh, d11-r,: 11111._·diy11;1:t,1'.(·\'-. ◄ ;-·c .... ,,1111.1:11 "f'C.1\\h d
h\•.--0(\_·1 (Kn~1h.'n:.·n(j~'. l'~~f'~1ll1l'ryk~1f:,...J;~ / r ! 1;1tt):
F) I n1,FHt'. ,_...._. 1it 1-.;/;ua \\\';naw <•.-..;P~H 1\\l ;;n ·.. u,,·tTl'r1r1f ,~cl i ntf':ld\\ 1•:.h·►<..:, kaldegl• p;_•1.r'1~:l\'.'d
arncJ ~ k;_1_fr,k ic!:n :<-.(:_mtn\') 1:~ił 11~- p1. ,r 1,r.Jk u 1n1ęd:,-ynar . . ,dn-..vEf<1 ,;-r;..11 tef', \.\ ~ul,dd IT\( 1::-c l.c•ntyneJ 1lak~~-
k1,,q ,.1 put"s1I, <c, wyp, '\\'1:u,:Jy , r·,,dlr7ytryv.aly dd..J:,rarK , ,..,t-...•\n,vui;,ce m·k\11\\ 1(l,n1,,
l\(wfe1-rnq1.1 rs;1i'd,yr,:,rod1,1\\';' h:r'· .•.1,1· 1\11,,·1yLJ•,kid1 t: l'IJ> :.
li) St\\ 1erJ1cr1r~. r,: I'''"'"' p\\ a::<e· , ~krt,pu ldru:. 1, yl.1 'Il}·,, ,.'.r,,,. 1rak!a1,,1„ '-l~np•., 1 rq:ul\'
111e~ ~Jh ;\\ !1a d,;.; 1\)/\">tlJL .\Co~u, 11,..,',\ 1.' putl 1J( •\.\')'L L 1:1lt;tl1y pai'1~, I \v:,rn1 {ir:11 1t~ rr.~\•.'tlj:1 (ratt:1,t'~w
trn•Ic l,dhyv,a~· :.u; 1cd~.:r11c t~rup;J uL1Ó\.\ pc-.rnięL'..ty :dJada,1~cy1n1 :~1,· ~ln_'nan11 ([)pJ.-J;ir~Klit 7~1.'~ad
1

Arr1t'ayk~H,1'-.J.1LL, (>. . r11(1 Kłndt'rt>rnj:, tv!i~'.ll ✓ :yn;lfc1dn\ 1~;t Pi.tr'1q\\ /\ffH.'ryl,_afr„J,H:h / r Jff{!--,: 1,
'l 7,· 11:1 \'·, yr,:1dd 1:11·1 .. /('Ili. pp}. ('jll, ,.,, /l1ll'Ol'l 1' , ( \ \ " 1111'. ,,1 ...;( I ]('I\ 1„1,.,li:q khHl'(k- ► I\'. 1d.
rq,11łdJ~! ,illln\l .. 111·-JH I 1.1111,i~_t,J\\it·l "·1..11·111 1·1,1;'; 1,_\111 w 11.1 11~./",1, w: . . ;-idct(
\1\.\t.1,J~•-1.1}1 ',\\t_

1:,n1i1_·1:.••,~i\'.,lf1h', pn:,1.ii,nV„H"JIH· \',pll•\ 1 ;1\lt1T1;1 1\'\li' ,,,!,t 1., w,•,.t ~ ,1 1,, '.-',"I•
l-.n\11d,:-ou1,ci. ·,\•,T

.\l:\\'crenrn.: drogq procedur:, kPn:,,ulC:,..:p 1 u.-·.y\\";ą~,c ~:r,;_Hlk(•\\', k.1(1n: Jlll•g~i. b).( \.L')h. .. 1L.n!~e ze-\\ tJ2l,:du
1:c1 <Jtł1llc/rH<c1 °k(1nl--t\'lm:--gt~ pr1_J;rn-1!J u (t)-.J l;lf;,,_1;1 \\· l_H!iH•, {\.,;1,1;-1 K,,1'.fl'r,.·,,1.:p1 l\!1ł.,'d1/);11-ll ◄ •1J.;i\.-\i1
ł\u'1.,t v. AtrKT) L,fr„J„1ch z r. I (_Jl,,'-:;~
_i} 1/t,\\.'Sl'"'IL /;P11;·:, h 1<::_• srrun::,' r;J:-..;,w;1 me :1111t'a_yk;·i:d.1l'[;P i·;1 caln~l' luh 1,Jl'nlłr·,1:-.,d]r,n~t,.
tC-l.rh'1J'IU1n :~uwc-r1,.·r11:(1~,."., l11h mc1~11c-711<1.~( p:~,h1JYn,n r1:d1,.t\1.-, ..tff,cT:,L_1fr.J.1cF,_., b.:;dnc o\\a);.-,,:y
i':, <11J 11af'<"1SC1 n;; \i,Z\Stttc r·,,11,,11,;, ;,rncrykar;,k1e·, 1l('kliraq1, X\' llrnf-Kp.> :Sp<.·tt;,u,1 K•.•11,u!-
1.,.·y11,q.'ll 1'!1111-,1,,1\\ Si''"'"· 7.11,·11,111, /li\•. 11, ll.1w1111,·, 11;.WJ.
,, l'i. 1('ll'I.PIH' l'i(h 1d'<1l, 11,. 11~· r;,(:·,,lw:1 ·;ld\l~11t'.l.11. ''.,•,1,;:,:dv tll:i i.d1;,·/J:H'(l('f,I. ,,~,l,,p1
i :·,l'dJdit•nc:.u IIJąd/:. 11;L1~Htu1.1 ł,c~;,t_\'1:1. lilll. 1c:,l ~J.u ... ._ 1J1Yl"i .:,Htdk1c1,. 1nlyt:.:)rn;.q4~)ll1 '·H' d.:J

c.góh1ey.o :,ysre11111 Pe·1(1i1.~\:Z1 1 tl~l\v;\ .~v:i-:..1h)\1.ev,, (•rai śnH.!~.1cn1 \\ pn:iv,;;:1dl.~-:q1-)C] rr, g'-1 v, ,yc1t•
/\k1 nar1a:~-.:J f~okot:~my prLc I p~tT1stwo nie ..;.u-lH?I) ka(i~be prze . . :1v: k1t11\.:tnuk(d,.,,·ick 'l ra~·,~-hi,
;,r:1C:l)l..tr',,~11.i~ ,,,l!l,1_1;1 o!\'\, 1i,w11C:J llllC'[/, 11.i h·,r11c•ri,<:r'._,(\\'JC I :,<:l1d:\1'11l)SU l.u;,l~llt'lllll ]'li,
11<-1pad JrJ~lir1ar1y liC?.._'/. r'.:.t(~.-~lv:i-, an~e1~d~~u)~kre n:1 Jedrn_ 1 lub \\'1,;cq p,1l~:--l\\ a1nc1:,-k(J(1~k1d1

l{1,i'11.' h'p1i_·11·11l,1\' ;1111" 11:1 ll\l\\l/~;111,l'l\'!:111·,ł.h. j t,,11',~'lUi\'II \\ '·l'ld 1J,I(' l.1.'Pfll_\' ! 1 .:,k\'.P,J
i•:,,,n,J;..:,,,.1J,.f
:i,• \\',/\'SI~:<: pai"1.,l\\,1 ,uw<:n:r:rc: ,;1 pntHU/' pr:,1,1, ri\\\11< 1 11\·d/\ ~.ubi
2. Ze I.: :11.'.dc rmlst\\t, rn;:1 l'"iU.t\\'u, ah:, 1lllH l'l łt ,,:kc,,qc \\''-TJ.,-)la.:_ •t) 1n,( {l;) narc-d()Wl'J u:,../,1I1C1\\'<1li
jcfo , ~1d)' \\'td11:tl rir,sL: 1 r1 i c 1.:1le !Tk•;(·
3. Ze k.J)Jy 1.anwd1 r 1~u·1stv,.o\\Y n,:c.ih)~~~ luh 11t11an1'<1d;,o~(-1t.:,:-,11„r111111 alb(, 1-,1 •.. 11,vc1c11r,\1~L-
1uh llk.'l''.alt:tnl,/Ć pnl1ty1...-zr1~1 )'af-1~-t\,·a .:.trnerytal1.-..J~H:'gC· !·.u;d11c 11\\;,u:any lflldn1e '/ c;...;,<(_·,,-: lfl 1_::
 DOKUMl:NJY 659

akr rea inne p1ii'1•lv :1 podpisując·,.: n1rnc1szą De]da1z1.cjc' Każde Wtll;:n1,:,1o1 sił d>rojnyd1
jednc"o pmi.,twa na te1 drugiego, , rx'!'wałcenie11, ustalonych 1mklc1.lem i w
oznaczonych, stanowić będzie akt napaści.
4. Że jeśli zajdą akLy napaśó, lub jeśli moi.na słusznie sądził, ze którekolwiek pm1stwo
przygotowuje napaść na całość i nienarnszalność terytorium albo na suwerenność lub niczalctność
połityc/n1t p:,ństwa atnc1yk1H,sl:..iego- f181l.,1v,C1 p,1dpis11jąee Deklara,.i(· konsulio, 1 ;iły
sfo 1<111·1!,y :;nbą dla ufgndmenja.krokó1v. by naletah, rrid1ą,ć.

6. Że i'.asady i procedura ;,.aw;utc w niniejszej Deklaracji wejd,i w i.y<:ie natych111ia~t, skoro

każdy akt napaśo lub groźba napaki podc1..as obc..:nego stanu wojny osłabia wysiłek l';arodów
Zjednoczonych w ..:clu odniesiema zwy1.:1ęstwa. Wobe..: tego aby zasady i procedurę tu ustanowione
uzg, ,dn,ć I wsadami republiki. Rządy r(luynią kroki do llWprl
niema liliHl.iJsZego <!Ok11rncn1u tak., aby każdej

Międqamcrykm'lska konferencja w sprawie wojny i pokoju zaleca. żeby w celu ,apohici.enia

gfQ1h„rn aktom n.q· ,.. , i 11:, któnłkOh• id, republikę ,bńską po n,,.1. pokOJU, fil''.;,
ropuhli!. , ·;1('.rykański<.:I, się zawa1,,tm, zgudńie ze procedur,n,1 Lon.,tytuc:yjnyn;,
ttllkt:Hu 11•,1,111.awtająeeg11 '·f"'·obY zapob,c,•.ai1,,., takim lub alQQt,,. drogą Uż) :1.;;
prt.ez wszystkich lub mel !hych sygn:,1,,nu1,;diw rz.ecwn1:g,·, 1rak1atu k:{,u,~• ,kołwiek
kt6rychkolwiek z następujących środków:
Odwołanie ~zefów placówek dyplomatycznych;
Zerwanie stosunków dyplo1natycrnych:
stosunkc,,, l.un,.ulamyeh; .
stosunk:,v. puo1owych, tckgra11,mych, teidc,n,unych, rądi<· rrkfon:iciJlych;
Prffrv. ,c11ie stosunL:>v. &" ·,podarczych, liandlowyth i I imr. ,,. '""'Y(:h;
Użycie siły zbrojnej do uprzedzenia lub odparcia napaści.

Z!ŚĆ lll
Dekłara1+·' 1 1alecenie oku uldaJ rcc:F>nalny sto.•1i1:1q :,ię do spra,•:
utrzyn1mm1 r,,.~oju i beip,eucństwa w odpowiedm dkcji regi,,n,d11,J na tej półkul,
i rtcczone układy oraz ustanowione w nich działalności I procedury h,.:dą zgodne z cdatm
i zasadami powszcdmej organizacji międzynaro<loweJ, gdy ta powstanie.
Niniejsza Dcklarncja i 1.aleccnie otrzymają nazw~ Deklamcji Chapultepec (Act of Chapultcpec).
;i, ię podpis;,h 1amku Ch,ą1 ultqx< w mieści, \ld. ,yku 1U1&te1 1ui,1•_(' raństwa
rykar'1:.J" ;\18Qll)'na, Br8lylia. . Rtpublik;, '''"'"11katiska. Gwatero,,Li
Haiti. lunduras.• Kołu11,i11;i. K<>&taryka, 1,:.c1<sy1<. N1L<1L1.r11a. Panam,,. :i::waj, ł>tru, I
Stllwador. Urugwaj, Wenezuela. Stai1y Zjednoczoi1e At11cryk1.

Źródło: .,zbiór Dokumentów", 1946. nr 2. s.43--46.

7. Uchwalv Poczdamski<:
Berlin. ;a"rpnia 194S 1.

17 lipca 1945 r. Prezydent Stanów Zjednocwnych Ameryki. Hany S Truman, Przcw(J<lniczący

Rady Krn111sany Ludowych /wiątku ;i1,qali:;1ycznych RadziecL1ch, Ceneralissit11u',
J,W, 1 Ptemier \', Brytanii, S. Ch11-rd1ill ra1em z p. Cln11,"11H·m R. AUlcc,

' Nieaktualne , powodu zakończenia wojny światowej

 i ;u,wNe PROBLŁM y sruSUNKÓflt M//J).i;)NARODO\\ )'(Ji

spotkali się w Berlinie na trójstronnej konferencji. Towarzyszyli im Ministrowie Spraw Za-

granicznych trlcch Rządów, p. James F. Byrnes, p. W M Mołot()W i p Antoni_ Eden, 51.efowie
Snc1bu 1 inni doradcy.
Odbyk> sie dzicwi,;ć posiedzeń mH,;d1.y 17 lipca a 2'.i lą-s:a. Porern .Ko11lm::ncje przern,, ,,n
dw,1 dni. atdo ogloszcrna wyników w\·boróv, powszechnych w Wiclkie1 llryt:mll. W dniu
p. Attlee pmvrócil na Konferencję jako Premier w towarzystwie nowego Ministra Spraw Zagranicz-
nych, p. Ernesta Bevina. Odbyty się jeszcze c?tcry posiedzenia. \\i ciągu !rwania Konferencji
Szefowie trzech Rządów spotykali się regularnie w towarzystwie swyd1 Ministrów Spraw Zagrani-
miały fÓ\qrll"/ !lll(ljsce regul;:r,l( ,,potkania l\!11iJ•,H<',w Spraw Z,1p;iC11ćmych. J-:,
1c1111ie żbleraly su; humitety. wy,r1,K-,\1ne przezM,rnsiniw Spraw Zagrnmcniych dla
f'O im ważenia spraw 1naiduj<1c)lch sio na 11orządkuobrnd Konferencji. Konf,,rcncjaodbywahl
posiedzenia w Ccc1henhof kolo Poczdamu. Konferencja 7.akońc7yla sic w dniu 2 sierpnia 1945 r.
Powzicto wat.ne decy~jc i osiągnięto wa:1.nc porozumienia. Odbyła się wymiana poglądów
w wielu innych sprawach i Rada Ministrów Spraw Zagranic1J1ych, utworzona prze? te Konferencję,
w dalszym cią,'u rnzważala pr,,bkmy.
Prc,'fydent Truman, Ccncralissimu•, Si:,hn i Prem,cr Anke opuszc1,11:; KonferencJ,;,
,'.•;:cil'!,llilll. wlezy 11':ly 17JJdv ,.,/,7.er'"Lyła ~,,I H\ ,, h WSpół['!Cli'\ 1 pororurnirn,;
wznow1om1 ufnołt:1ą, te ich rządy I lu.ly, wsp6lnic z mnynri N:1mdam1 ZJcdnoo-(mym1, do,
prowadzą do skutku pokój sprawiedliwy i trwały

li
UTWORZLNIE. RADY l\HN!STRÓW ZAGRANI( ZNYCH
A Konferencja os,:1:,,11ela pom.1um1ernc w spraw1r· 1nwnrzenia. Rady J\'lllustrów
granicznych, reprezentujących picć głównych Mocarstw, w celu prowadzenia dalSryeh koniecz-
nych pr.ic przyg<,towawczych w zwią1.ku z ,.awarciem pokoJu oraz w celu zajęcia się innymi
~prawami, które na skutek porozumienia rządów uczestniczących \V Radzie, mogły od c7.asu do
c1asu b_1ć przekazywmK Radzie.
1•,,,,,;,:umienie u.olmiocie u111c,;, 11111 Rady Spraw 11111.z.nych hrz""
ll,hl\'f'lllt';
I. Winna być utworzona Ra<la złożona z l\-1inis1rów Spraw Zagranicznych Zjednoczonego
Królestwa, Związku Sotjalistycznych Republik Radzieckich, Chin, Francji i Stanów Zjednoczo-
nych.
Rada bę1.hic w1erała nerrnalnic w Londynie, k1hiy będzie siedzibą. wspi,lm·;;o
sckretar,atu, utwoocncgc ptZCZ Rad;,:. KazdemuMin;strowi Spraw Zagmrnc,.nych będzie
uy,,y! v,ysoki rangi.i n,tępca, u S7u.upl'.) rn gronem do, mk,-,w technic11:yi:-ll, nz1leżycie upnw;i, ·
monych do hrania udziału w pracach Rady w czasie meobccnośc1 swego Ministra Spraw
Zagranicznych.
b} Rada 1h1cr1.e sic picrw~1y rnz w Londymc nie póżnicj niż w dniu I wrześma 1945 r. Sesje
Rady. wspólnym poro,-umieniem, mog,J odbywać ,,ię "d n;asu do-c,a,u innych stolic:,d,
3 a} Poniewa, w zadanie które musi 1rnł}'chmias1 spelrn,me. Rada
upow1umooodo oprncnwanią i paęJ•-:taw,cnia Narodom L'c1ednoczot1ym rrakt::11(,w pokoju I Wlc-
clianu, l!umunią, Bulf;111;1, Węgrami 1 Finlandią Ora7. cpracowania propo7ycji uregulo,van1ci
nic ,.alruwionych spraw ICrytorialnych w związku z zakończeniem wojny w Europie. Rada będ7je
użyta do pr,:ygotowania układu pokojowego dla Niemiec, k1ó1)' rz11d niemiecki przyjmie. gdy
pows1anie rząd zdatny do tego.
J W)(llełnit-n1"L"1,(e1oztycL Rada.skład;,, b,edzitżc1t1 repru.ent,q:;-.yd1
tr p,u1·,11,a. które w~i ~"l"luiacji, nalOwlic odnośriepar,,t",l nieprzyjac,crbk1<:
.PrLy rozważaniu
spraw trnktalu poko1,,,,,ego dla Wioch ! rancia bedzie za S)'gnal,ll 1w,1a
warunków kapitulacji Włoch. Inni członkowie bcdą zaproszeni do udziału w dyskusjach dmyczą­
cych ich bezpośrednio.
c) Inne kwestie bedzje mM.na od c1.asu do c?asu prakazyv,1ać Radzie na podstawie porozu-
1nk11ic1 p11mię.dzy państw n;;k1:1cFh do Rad;
 661

;t:i Jki.10{ R;t(~;i ru1,\.. ~11,1l' hi.._~d/JL' ;,p1~iv:ę- mt.._·Ll';,u_FiC'-1. h ..·tpu~1cdrnu pa{1~l\vc \\ JHCJ me
n·11n-'lc1·tl1wanc nalov /:,pro,i{ tak,,: pc111slv,<• do ")',!allia r7rtctbtav,1uch w l'du w,1<;( ia ulzwh,
w d:,s1'u,.J1, 1;· k,d:H111> rc1 <p,~my.
hi Ra,fa 11)('/<: cl<1,t(l<,(\V,ac: S\\ u1;, rr,,c cdu1<; <lo ,re~\ fjl:J 7il(!:iUIHClcl,.', 711;qJu1~,cC,~() się
w n •111 ....1cw,u. \V 1,1ckt1.,rYd1 pt 1y17~1<ll.ad, mozs: <·na pile. r1m•. aJzać tani.i U) ,ku,,1ę w,l!;'pn;:i, t~rnm:
wc,rną w :,i,j ud,, ,al ra(•,lw:, 1:11rtc1 ,·sm1·a!1,·, \\' rnnyd· fil t.\ padl,.~1, li R~i<L, u,oir 1awo!aC: Jp1 'rn1lll,1
~.<1nlc1c11c1~· 1 p:11·1~..iv.vrri. kt,'ilc !l:>( ~1l1\v1m· y;11nh_'l\'.'·.<•\.\'a11c ,., rn1w1;i,1;m1L d~nh.·t 1 c- -;~q:.!adi11\.'Jll;l
n lri•duH· 1 pt,...,Lnu•\'-'l!'Hh·111 J-q11d1·H·1,t 11 1r1y f~1: 1,1y \':\s;l,tly L\/•lv ,,d . . i..,h1t' 1t.k1,~yl /li(
1~1,,rt,,/1,_'I\I; do H,.,,k·\', ('fw, I f 1:tnq,, li+;. JHl\'p;ly L'H h'i,,,I I r1lvl:1cld) :•,I(' d(i 1t\ta11( ',;i,(l'!l1;1 1

Rady
C ll,tano\1·1crn,· Ra<.! 1 ~11111,!Ii;v. Spraw Z<1gr,u:iun,d1 dn :,,,:,,:gt',ln;.,·11 ccl(1w l')llil<:llK•nyd;
w 1d..""· 1•.' w nil ,ym mc hędn.' uch: biak po,tannw1crnu Konlcr;;nc:p Kr:m,lu,J, 1,: puwinn~
{,,:h~\\,:1. ,,ą pcnndyonc l.1,11"\.lt.i.·Jl' J'<Hm,·d1y l\lrnl\lr,um Sp1:,w 1/:ęr:miu11)< h Sl:m,'i\\ ZJt:d-
nc<.,nmd· Ameryki, z,, 1r,1} u Soqah~t 1cznvd1 Rcpuhlik Radncd.1d, i Z1<:d11cunEq:o Krukstwa.
D Kon1,:rcncp ?astan,111·1:II,·. s,ę n1wmc1 mul ') lll,KJft Fuwpcj,k1,·J Konm,Jl [ k,r.cJczci
1-. ,:,,,<1rlk po,,. .11.1111< wa r, 1,st;,n„w,n1n1 Ra,i) t'-1:111.-11(·," Spr.m la),'1a111ur:),h '>lw1,·Hlhirw·
l ;1tj~ ,\q di'J1h:111.. /V l.l ,1111:, j,l \'•, >k-. i:1<.1tt rnmc1-,-IHlc .c., 1..:t f_t'-- µh ,v,,11c i~Hl<ll·,i;i. !"'t ,k1 1 ;q:1t 'l' 11,, wl11~:kn1u

i,Lh_'1..i."I, '--\) d\ h„L.\\dfllllł-lJ\\l..'J L1p:11d:t,.P NH'llH1..'•., l\" d\' \.11,,:f t1kul ,ll)'JH)li1 .,,.,,. NH.. '1,1'-;_. --h
1 1

i w Au~lm <•1a1 CP de, 1rn-,;•,m1·,ov,anw \< tych lr:qac:h konlroli m11;clzyc,0Ju.,11Hoc'I Ls1,du11c,, ie
tbk1.1 ;;l.cj<1 " cl1,l!';·,\tcrtc .,10-cg,,il>IV}Tll. d,,t 1c1;1c.i ,t:,,,,id\'IJ()\\itr:,a polnyk1 ,,n1n,ll'1, 1ci
w 7aJ..h <1c 1-.rnllrc-li naJ Ni<:llK'illl:1 i A11.stn,1, pc-,111wa \1 p1:;;s1l0,'.,c1 wc!w,dnć \I' 7al~1c, kon:-
0

l'elcncji Sc1u,1nn:1·1 Rac!y Kornrol, ;,.. ficrliric I Kor.,!SJI Sl•JL~fm,'ll'J w W1n!niu: Z!f1>!111l'
, ,Jy11: u1goJ111P:10 1:dc~ic, t.:by [rnupc1sl:a h.onHSFI D(1radc1a 1,1,tala rPL\\l,; 1 ana.

!Il

,\r:11:~· :-.opt--iHIL./l' {·klll'LJ~! t:lk Ntl'lll( \ I :1,m\d lllt'lllh'l.LI /~\\_/;;ł :-,pL1c;t,- 1H 1.qr ;;l Slftl\/l!\\/~·

,b1qd1;1.._ pc1~-di11t r,-.. pnł~ flr.lcv.-c,dv1,1 tych. k1/,1>~

1 li \1\·..,v•ił-,1. w ,,il,1(·"-,1c !'U\\'Ptlh'lll;1 1.rlw:1r, H'
;,111-,,l1H,d 1 ~1u1•;J11 1,yl ,kpc j>{ 1.,h,,Lllj
i'.;, kortc1cn,JJ u,h\J'f!H;'lO por,'7u11ucn1c u, de, za,aJ polHyc·znyd: i lc'''~('o<larc7) c h, ,1;, 1ak1d1
1na hyl~' up;uta uLgod:1H)lld p<1lityla ~[1D')'lnicrt.>.:1h..\'.1v... \\' ~l(\~.unku do z\1,.'JL'1~1onyd1 NK'ffHCC
pr7c, ml) Pk.tc, h,111roh ~01u,n11C/Cj.
('ckm tq,o r,,r,,111mrc1·1:,.1c,,1 wp1\/\l'ad:1,·t11<: w 1yc1c Dcl.L!r1,,Jl K1-:,m,.k11.CJ (](!J)cl.i 1c.cj N11.Clflt<:i...
NKrt11Cd.i rn1iitannn , nnrodow 1 ,ocjalum b~·dą >1 1-rwanc L korL1.Cnian11 , ~!'L')HllCrJCr.l)', " '
\I·' p,',)nym ro1c,zu1111c1:i,·m. p,,dcirn.:i nrccur I w pr1y,·1ło,c1 ,rn1,· 11ic!l•,<lm: kl()k1, ,d1y ~~i,·mc) ju.i
111, d·, \\·11·,1 1 1,1< •,liil) ,11· ;'l•.:th,t ,Ila .,11 1,li ,,,,.1:l<!t',v. ,dh, dl,, tad1<.·\\',,ll11, pnk,•1u ,·,11at,'\\\'['O
t-..1c h'.✓ Y \1,, /dllll.1:,11.Ji :---;p1/y1n11:11nJ1y, b l:.n~,h'l.~t- i1.1r1"\ll l\il"HHCdd !tili ,d~1,,,. 1t' ,!1< IHt'v,,o! 1 \\'

rnk(,11· I C7\ I\' n1r:1ar:1< li Srrz::,,r,11cn.1sn:d1 dac 1',m1duw1 rncm1,TkK1,1u ~p, ,:,1't1110.sL do ['I t.y,,.kJ
pr7,;ht:dn\''Y .,wc,,•n zy,·1a 11a pr,d,1cc11·,c ckn:d:r,,1yuncj I r•c•ko,1cwe1 Jach J(.!.'O wla:,,nc W)~dki
będą .:,tale ~ku,;n„1,van...::- de tcµo celu. tr, bętl7iC <•n n1{,gł z hil'ficn1 cZii:.'d 7djąć ~Vv(' ,1nłf1scc {Kt~n\l
Wi ,l11:,d' , mih,j4n·d1 1•-,,1:t',,1 m.1n11Jt:,w ,v. 1:1ta.
'J d.sl tq;o rurozumKrna J'-'~l naS1q1u,1;1c 5 :

Z~;::, ad) ri ._, I 1 ty ( ;; r ,._. i g <~ ~ pt·, d <l I L L c

lll :, I <i c C , i li '/ \ (· I il Jl<, (I '· ! ,1 W \'
, 1{, 1 1 d k I i i;_;. ,I Il id N 1 ..: lll 1 ,, ~
\\ r o ~, 1, .~i l k u v.· ~ 1n ( 1 h r c :-: . 1 i.:.~ k c, n r r f' I 1

A 7c1~adv pohl) c znc

S~o~o\.i,nH.: do purt1·/tt1nl..:111a w ~p1av,'1t' :1urgani,1_r1v-/:·1ma sy-;;tcrnu l,.,ont1t}lL \V N1rn:~'1.v, h,
\d,t1:h,· n~,1wy1slą w N,cmocch rę<l;, v,yk!\nywall gl(w,nodl\\\'ml7qq qłam, A11qnyu1 S1:w(,w
Z_1,.,dn,,·zunyd1 Arncrdd, Z1c<lnP,,<.•ECf!O lvulc.,lwa. 7.wiq;kl, SPqal1sl}l''l!1\( !1 Rcpuhlil. R,·,d,1et·-
662 GV)WNI!. PRI ,su;,HY Sf'OSZ-NKÓ\\ Mll;DZl !,ARDDOH l CH. ..

h od śwcgo
kich i Republiki Francuskie j, kaidy działając na podstawie instrukcji otrzymanyc
m1du we 11łaSJ1cj sndic ckup,1cyj11cj; rnog,1 oni również. Jziala,' w•,pólrue w
,prav.ac:1, ob-
chQtlzących Niemcy jako całość. występując w clmrakter1,c członków
Rady Kontroli.
h;dzie
2. O ik to h~dZK pnktycLr,je wykonalne , Judnc:śł niemiecka w cdych Nkrnczcd,
trnkto1,ana icdnakown.
3. Cele okupacji N1em1cc, które powinny lc.iero\i,•ać dll,!lahiością Rady Konuoli, na,tęp111ące
i,,
l. n1pelnt r,,1broienie i dei,,ilit:,nia, Nirmin orm h.)( ..,id,11 cakgo 1,1zcmyslu niemiec-
kiego, który mógłby by,; uzy1y do produkcji wojennej, lub nadz<,r nad n,ń1. W tym
celu:
a) Ws1ystl:1c nk111i(dJe .,iJy zhrojm ląduwe. rnQ1:,kie i lo111icr, . SS. SA.
SD gc-1;,po
łącznic 7. całą ich organizacją, sztahami i instytucjam i, whiczaJ.ąc
w to S,:tab Genernlny, korpus
i mne
oficerski, uilt'izialy 1a:erwowe . szkcly wojskowe. orga11iz11c1e "•~teranów wo1z:nnyd1
paramilitar ne organizacje , a takie kluby i ~towarzysz enia służące do podtrzymy wania
wojskowe i
tradycp ,voJ,kowej N,cn,c,.ech, b,d,1 ;;niesione całl,,,wiri,' i ustawcm,c żeby nu za"sze
socjalizmu;
Lapobic,· v,lrodzcniu ,;ię l11b reorganizac ji niemieckie go militaryzm u .i narQdowcgo
1 spw;t wojenny, takie w;,zelk:c s,x.;iaJm: środLi de ich
b) Wszelkie uzbrojenie, amuniCJa
produl ,.ji h·dQ :dl,o ,11isz ; ..ne :1lb1 ,. ,dtl:111e SPJU87"ikorn do z1•"uąd1cru,1 BecJ1ic zabronione
posiadanie i wyrób wszelkich samolotów , brom, amunicJI i \p(7,~'.tu wtiJc1niego.
n,,·mkcH, poniósł zupełu,1 klę,kę 1'lil11arną,, i_c nic moz, ucl,:,bć
Il. Przekona, nat1
bezwzględny sposób
się od odpowicdzi alno~ci za to, co sam na siebie ściągnął, ponieważ
nicmin•ką
pr(1wadzerua wo1ny lam.H.yczny op<'1r m,rod,:_nxych soq.:ilis.t(,w :d-,orLy I gospodad.ę
i uczynił nieuniknio nymi chaos i cierpienia.
III. Zn,•:zczyi p,u,ię 1,.irodowo-,,ucj,il1stycrną , organizaq e 1\\iązane nią , poddane jej
\\ladz,: COZ\vią,ać wwystkic in:etytucjc narorlowo- socjalistyc mc; zapewnić, by nie odżyły one
pod jakąkolwiek postacią; wrc;.zcie ńic ,!opuścić cło 1akie1Lolw1Clc. nnrod, wo
1 ó0Cj,d1,tyc,nej
i rni!it:,1ystycznej dzLJalnu,;1.;j prc,pagandy.
N. Poczynić przygotow ama do oslatec,.neJ odbudowy memieckie go :i-,ycia polityczneg o na
pr,ilsta,vie dz-mohafyuJ1ei i do ewentualne j współpracy pokrjowei Niemiec w
Jyciu mi1°dzy-
narodowym .
4. H~,t1 ,;eh') łon, wszy,Jkh ustawy n,,1,Jdo\10-s, ,,ja},,,yc:,m , k1,,tt t11ori: ly p ,dst,a1, 1· us:,ojU
prrekonanr n
.hitlerowsk iego _albo które wprowadziły dyskryminację z uwagi na rasę, wyznanie lub
polityczne. Nie t,cdi1c tolcrow,ma tadna luka dyskr) minacja pravma, arlmims1rac y_1lla ct:y mna.
niu
5. Pr.teslęp,;y wuknni ocaz le osoby, ktiire brały udział w planowaniu lub wykonywa
przedSięwzięć narodowv-soqalistyc✓,nych, k1s'1rc p,,ciąg1~y S'Obll lub wyraz.iły w c,krumfi&,,,~ich
1 1111ernowani
albo zJbmd11i1,ch wojennych, llę(,lą ilfC.\llOWane i nddm,c p0d sąd. Będą zaaresztow ani
ocjalistyczm , wpływowi zwolenmcy 11a1:izrnu oraz v.,;,wcy urzędmcy 01:gamzacji
przywódcy narodowo-s
i in,tylucji n"zislowsk id1,jak róv.meż v.szys1ki.e inne c,r:by niebcq,icczne dlą.()ł:upacii lub icj cel6w.
niż nomi-
6, Wszyscy członkowie partii narodowo- socjalistyc mej, którzy byli czymś więcej
n::lny,n, tyll-.o u, iest"il-1Ull1. jal r6vu,1eż 111ne, ,M)by wr, •J'O n,,ita\',11•ne do cck,w Spny11,teuc ·l't-
usunięte urzędów publicznyc h i półpublicz nych oraz ze stanowisk odpow1cd2 1alnych
ców. będą z
które. dn,;"ki
w ważnych prze<.Wl.'btorstwach pry"atnych . Będą une L8Sl<iJllO.nc: poci osoby,
w rozwoju
swvm ,alcwm politycznym i ,noralnym. motna uwalać zą zdolne do pomagania
rzeczywiście dćmokratycznych mslytueji w Niemczech .
7. Nad wych(1w:-,niem Nicmc1.cch ruzci:.i~nk się kontrolę 1ym dłlehu, żeby calkowic.ie
wyeliminować doktryny narodowo- socjalistyc zne 1 mihtarysty cme oraz umożliwić pomyślny
tn1wó1 idei demdcra.tycznych.
sprn-
8, Sądowniclwo będzie zreorganizo wane odpowiedn io do zasad demokracji , wymiaru
w1cd1iv,ośc 1 1,a ~1unu, p1\1\',0r1:1dr11•-,ci ,ówrn,ści pra,., dla 1,'Szy.1lkl 1 obnr:ate\, bc1 nt,,ncy
rai11, n:troduwości j religii.
ustrnju
9. Administra cja w N1emczei:h pLlw111na by<! upar1,, net zasadzie decm1ral,1Jicj,
polity,111eg r i n21 rozwoju p,;iczucia (1Upowied 1i,llndci l11kal.11ei. W rym celu·
l. 81,;dzie przywrócon y w całych Niemc7,ech samorząd lokalny. oparty na La,adad dnno-
„
krntycznyc h. wrn·,wm.Jz.ajlF w szczególnoś(i rady p1.,chodt,1ce wyl,uró"; nastąpi
w.k pręJko,
jak tylko pozwolą na to względy na bezpieczeń stwo woJsknwe i cele okupaCJI WOJSkowcj;
 li B,d71e w l:lt)di l\1emu,,d1 ,,'n;1,,clo11a 1 J•<'j'H:u1,;, d,1.il;iln"<' wv 1 ,1k1('h L!ernuk1al}CZ
n;,d'. 1•a~lll rnhl)C/nycr / pr;J\H'lll 1grnmad1,u11;:1 "";' l 11tlhy\',,t'lla dy,,Lu,,Ji ruhltunych,
llL W ;,Jmim~lhk'JI ck1q;oweJ. pr,_1WHKJL'fl<1lneJ 1 ~.1.i_1u11 t:J 1L,,.d1 h~dLic 1q11, •woJ,,,,,y
,,\ J,,tc:rn p tcds1c1w1uc:bl,,1 1 v,:1 bon'z:1. pl, l) lko 1,,~,(\ne lu u~pr;,\1;eJh ,,,IL'llc puer, śln, r:1 ,a-
:,.,tut~o\1r';·i1:1t::u1 ly(L Lłt'-.t1d \r .sa11,nr14d1·Le lokalnyn,,
!\. N,, rn11e rne b1;dne ull\Or,on::, 1<tdćll L'elltr,dt!} rn1J 111e1111<:Lk1 kd1:;,k, 111e1,,lonie ,,d tegc,
!1\...o.d;i 111\'.'t'•]/Ji-(lf (1(1,_'ul·1r( i 1'i-,ll1IIJC/,! 1.\:;J/f:C !!H:1111t't h.1c d,i:d:,, ;u.lu11111~t,;:l I' r.;, kl(1r1tl1 t i d t -'-,{.111;1
~H•.'~. 1, L11.1r.' ~1.1n11. \I.' >,JC'/lTf1lru.1',l! \'.' ll/wtl/1111\ l111,nt'·,t'1w !i,\1:,.,r,,)111,_ I n11;11111L,k11. L11H1in 1'.T1;J111
1 .-'111'1'( ► 11•11t•fl:)-c,l1t ·1 (' <!il;ił:, ;11~1nuu·.rr;H p h,·ł1,j t1d1L., ;,11,,,·~\·;,h 1·••t!~ LH·1ur1L1, 1n lt.id). f\ql1l1llh
llJ 7 '.la.'lr7C/L'l11c1:1 utrf'-,'fHt_1111a hc1pKI../U:1qwa \'r'CJ~,kU\\Lgu, h:dnc 1_\11wpk1na wt:111(1~{
.'>łfi\l,·'[L pra~} ! l~h~lL il ll1~t}tll<.'Je rcl]!!!Jth: b<;lL.t ;",7.;}llO\.'rJ:K~ J<{Wlll(/ 7. 7.a:,(1/'(•)cn1crn ut1?yi11ar:1.:t
t}c/p1ec,el\:~.lv·~·1 \\t1,1~ktJWt'~t1 !·1 r1\'/Jt' l~(•i\\'t1hHlC tw(ir1.ctHC \\Clnyd1 /\\'t( 1 ił.{J\V :la\'.t11dowyd1
B Z;, , .. tł) lc'.U,Sf'L'd'-11 ~ f_•s',
r I 'iot·~•) wyt'11rrilllf)\\';1t: lllcrnll'V~! p,hr!qał ",\ojcr:112, !,ęd.11t: ,aki.t/',~-!I:) l 111Cd()pu:-,D.'./,.dll)
\vyr,'·1b hrnn1, (:rnunK_p i ~pr1.:n1 wnicnnc~u F~k r{)\\rllCL \\'\:.Lcll,,1dL lypl1\" .,.:.1n1u-l0Lfr.,\. 1 uk~~•l{1 \ \
Jt11,r,f.,d1 (')I;, n,,;1:-·1,,ęu.1 c'<.Hv, ,\}11'.it'[;Jl'r\c'h \\' i•kt l'i, ''\tr'+ nwt,tl, d1cc,,l.,1łt,1\\', rn,'.\/yr_
~ n,L1y,,,~1 l<l/Cdlllh·l(·1v. p·il1/t.'!·•1')"·h h,:11·•t.1'•,1t.·~l111~1 d ◄ 11r,idnht 11 \-,11w1 111,.·1, lrrdnt .'-.t 1:.. lt· 11;1_!
,11,ri.'.LH1'; 1 i•j~L11",h /r.HlV .11, 11:r11,1ntd1 potuch r""',1c11~1 .. ,.,. \\ Jl(•\\·p1i·1!ll:,''l'l c,\.;,·~s1c •.,11.PJlH\'\lli . .\11\

v.,yt\ ,,'1rc7c, lt1lJ.t·1111ct.·/1il' dt) dLl/\1.(1h1nq 1)nH..J11kcJr h\d1111:scr11i;h::' '!:'"odrn,c> ,{ phm-1.:rr1 1cr\;•.do:Kyu,yn1,
1

L~llccqnyrn pr LcL SnJU~Ln1cnJ Kc1n1~J\-' ~Jd~,1.knd0\\'[1(\ J nHw1en. ~lf1lly rn rr rt:l 1·dnn,~ne r n,d}:
~i nl-::· ,,ht-.n;i 11-":iun1i,.·te, h1 h,;d:t 111i·... /C/rr1H:.
Jl'ltli
12_ Ct1~podar~.d nlcrruecka b<.·t.b·1c v. IIHl/)1v:ic n.::qkrt'-)Ł;.,·1yrn c7a~,1c 1\kzcnlr~1l1?·u\\~1ia \V ct:lu
Lsurn,;n,1 oi'ecnc_1 r,;-.crn1Cme.1 LL,r,centrJCji potęp g,i<po(la:\'?t'J. wvra, '_HKl'J '"" w S?C,C'i<\1110.śn
,,u.J po.,l<1n,1 L1r!di. ~}1:J}bt(•w. 11,,<lc•" , rnnycl: frn:11 rnonord17a<.'JL
U. Pu) c 1gani ,1u\•, arn u gr-,,~,dark, n1cll' ,cd.ll,I ,'-'.H \HtV m11:1.-,L i--.~,tJz, c p,-11,.'LlTi) n;, n_•7\\'t•J
wl1,1l'1v.:1, ;x1k0111w,·g" p11L:n,y,!u dl~ l,\T,>lllllJTJI ",ąWJl~'U/11,j
Il, W okr;,1c tn•,a111~1 111,upaq, 1'.H:rnc; łlt;:tbJ lJ;,lJr,\1ane pl,,, ló'noht,, ,al1>,,' ,1,cospc·darC?a.
\\" '> m ct·l11 h.:d·1u ,,r,r:i1n„a1u 1._-\;11Pl110:1 r111ł:1)i ;1 v.·n.dvd1'11,
.1} !•i •dl'~.•- li I IP't'dn,:ln \'.'\11,l,1,\'.' ~_,,-;n;iv1)'<.ł1 1 j'!I /CH1)·•,,lj1\'-"\cfi.
h! 1<uh11d\\d, lt.:0rnf..'lWd I r_, !. uh' •:~l\\,.L~
1 1\ 1

c, Pldc. cen I r111yJ1,:<1l,·,w;

d'i l'l,u1i',w 1111p,,1~n, cL,f'.Jr'.u JJo N,en:«cć' ,i;,~., (alo.śc1.
<:l Sy,leP,u ;ucnt<;/llC,:'.U, ł•::1J,,(l\,e;;11, pod,,1!1Jm 11a 11,:c1 i;a1\,,111a ,,1,u, L'c'ł.
fi 0d'1kc,dc,w:11i , 1is1111t\TW prLemyslr1\,cgn r••ll't,q;itu 1,,n1c1·1Tgu:
gł Tr;,n,por111 , komumk;:::11 I I

Sti·, ....,(1\\'fHC dt.' uchw;il) Krn·fcrcntJI Kryrn:-J,it'.J. \lan(,\\'1•1te_1, :le f\;1c'Hlt.) 1.t)\1arnI '/rnw•,trn:c> do
v,) nagrndYcn1~t w Jak na1sLcrs.t:)TI"i s.tu;•ritt: :5trrn 1 c1crpu_:!7. 1,.,_•y17,gl7tmycl1 NannJcn1 71cdnuc7u1:yn1
, 7 p,)\H,Ju l,,1,,r:, eh n,n:,d r:ien 1 ,ecki tilf' r:-.r,7,, 11chyli( ~ię Pd udp, 1 w,cd,i<1lno~n, n,,ą?nięto
naq\pujttL:t' puiti:t.uniicnic ,_,, ·,[Wił\'. 1c ( 1ds1kuduv,;at'I.
I ż.~Jarn,-, r, cd.,,h,tlul'arnc Le: ~trony ZSRR h1·d;,i z.i,p1knjo1:c pue? wy\<1e?1er,1e cdpnwied·
rn,11 p1,<::,h1,1,,1,·,\,, 1,,,,1,t'f·1 11L1q•,K}'Jl,l'l l,«l11nkic1 "'"' pfll'/ 111,q,:ld-, 111~H,1c,k1. /J,,,JdLFJ•I s1t;
1a [-',rarnca
' /SRl< 1,1h1\\ 1,.1/111t qę /,h~c,1k111l.. pt•L-.kH· ii11..br11~: 111J\/~,J:1lt•\\;·:\\•~
otl•, ,k-. ,du\\;il :,
l Ż 4 .Jama ods,1Loclov,-1w,10 S1a1,t'1w l,1,,,~11ucn11,ych .'\lllLr)kl. /1cdni:u,,negc K,,,le,twa
1 11m_y('l: krąp'iv, upr.7wr1ll ;11ych de ud..,1koduv,.-a{1 ht;:tbl Zh\rutujuuc Zł' .--.tr-;:f 1dcl1L1:Jr1H.·l1 l ffa/
7 ~,drx-~\\'Lcdn,cgu n11tJ~ttLo mL2n11cck1cg{), 7najduJ4Cc~n !-,i\· 7a gr;.1nH..-. _1.
W dnp,lmom, rąl•,,1-.,odmrn(,, l.11'sn· 7SRR 1,i1 ✓ vrn,1 ;~ ,·.,r,
\\'la,,1w1 'lrdy r1b1pacy1r.CJ.
<'Li7)T!M un Judalkl•wu ,,.' str~f ,achc,:\11ich
664 GŁÓWNE PROBLEMY STOSUNKÓW Mll:,VZYNAROLJOWYCH...

go,
:1) U procent takiego rdatneg(1 ck użytku i kompletnego za.saJniczego spaetu przemysłowe
w p1er<,,.·szym nędz1e z zakładów pr1.emyskw ych met,1lurgiu11ycli, che11:iC:m)Lh i masz> m1W)
jaki nie jc~I nia~dm dla niemieckiej t'Osporlarki pokoiowcf mającegu być wziętym z zachodnich
stref Niemiec, w :zam1an co będz1,· do.,1arc1Pna ,.:,wnov.arto,<, w 1.ywn,·,d, w,;g)u, po1w11.
l.'ynku, btoduku. prr,dukta:h glinkow~ch, produktach nafwwych i w innego rodzaju produktach,
co do kt(·rych nastąpi pon ,zom1enie.
b) 10 procent ir1sadniczego sprzętu pacmyslowe go, niepotrzebne go dla niemieckiej gos-
pooarki polmJ1 w~j , który podlega ahr,u1,u zr sfe, ,.ach, ,dnid1. będ!1e pr, ell::a,.nne Ri.ądnvi
R;1d1iei;;kiemu n;1 rachunek ods1klJdowa(1 bei ).adm;j w ,.amian zapłaty lub jakiejkolwie k kom•
pCiiSaly. l'l"'leJęde ,prz,:t,1 1)17,t\"ldzislilCgQ pki ,,A" I ,b" ndbę,iilC Są IÓW110(;że<de, J
IX
POLSKA
Konferencja rozpatr,:yła zagadnienia dotyczące Polskiego Rządu Tymczasuwe go Jedności
NJ.1Pdowi::J i hh.hod111ej f'.raniq Pol,k1.
A. Stanowisko w sprawie Polskiego Rz,1du Tymczasow ego Jedności Narodowej ukreślono
w .tęp,11ąt;y11, oś111adc,,11iu: ·
Przyjęliśmy z zadowolenie m do wiadomości porozu,mcni c zawmte pomiędzy pr✓.cdstaw1cie­
lanu Polaków I Polski i L zagrnniC). Uón: um,,,Jiwih, Ul11·11czeLJc:. Ztodnk pc1~l,1now1,·nkm11
powzietymi 11a Konferencji Krymskiej, Polskiego Rządu Tymczasow ego Jedności Narodowej,
uznai:egu prze7 łtt:, Mornrstwa. Na.,r<;pSlwem nawi,1Lattia pruz Rz::d) W Bryr,mii , Stan(JW
Zjednoczony ch stosunków dyplomatycz nych z Polskim Rz.ądcm Tymczasow ym było cofrnęcie
ich 1,mamd dm, ne1m1 R.2.ądow, Pofsl..,cmu L1111dyni,., kt1'" w1,,·ej istrn,je.
Rządy W. Brytanii i Stanów Zjednoczony ch poczyniły kroki w celu ochrony
interesów
Pol1kiego Rządu Tyrnczasowe 12r, Jedm1śc1 NąrodoweJ Jako uznam,go 17ądU państwa poi,kier,·
cu do własności należącej do państwa polskiego, a znajdującej sic na ich terytoriach
i pud
uie1akznk od lnrm 1ej w!asm•<ci, Poczymty , d,,lej krd,i ,:elu 1.apol,ieże1 1 ,.,
kornrolą 1
prtekazaniu takicJ własności osobom tr1:ccim. Polski Rząd TynJCnL\OWy Jedności Narodowej
ot,,)mtl wszelk,e Ul,ilwie1,1a. r,,1rzel,,i!: Ó1 i:tyu,! ZW)kl)'(..h środków ,IW! ,·h od1\Sk,,r,i,,
wszelkiej wła~noki, należącej do państwa polskiego, klóra mogła być zbyta nielegalnie.
'ltzy Mocar:;twa pragną poi:,óc Polskiemu R,-.ątluv.i 1) mcza,1,wcm u Jcdnosci Narndowcj,
ułatwiając jak najrychlejsz y możliwie powrót Jo Polski wszystkich Polaków,
któ17,y prl.CbywaJą
za gr.1Ric4 1pra11;;a wrócić. wląc1aiąc to 1.1,Jonk{,\1 pobkich ,,it 7b,, Jnyd1 i m,11) narkl htmdlov,ci
Spodziewają się one, że ci Polacy, którą wracają do domu, otrzymaJą prawa
osobiste I prawa
wła,11ośd IIa tej sa1,1e.1 p<.id,,1aw1c co v,sz1 ,~·y ohywakle pdSA.y,
Trzy Mocarstwa przyjmują do wiadomośl.'i, że Polski R1.ą<l Tymcza~ow y Jedności Narodowej,
stosnwn:1c do .I'' ><.tan, "'ie 1, Konk,en, Kr\ rnskk 1. :zg"dził na prze,,,, ,,wadi _me ,no:z.J;v.ie
najrychlej wolnych i nieskrepowa nych wyborów na poustawie pows,.cchne go i laJncgo prawa
wyhcrcz,::;:o, w któ1 ych tu wytwracl1 wsz5 ,,,kie ,rronrnctwci dernnkra.1 1 ,zne i Mt) :.az,i;,,1t y,,,ki;;.
1

sujuszńiczeJ
będą miały prawo uczesmiczyć i wystawiać kandydatów, oraz że pa,etlstaw1ciele prasy
kor'lystal lięch1 pełnt'J swobody powiadamiania :sv1iat.1, wy,kll:Uniac h Pobce w>oorami
i podczas wyborów.
B. CP do zac:h,,drnej gr:mky osi:1z::nietu nast1:puj:1ci: por,. 11.umienie
Zgutlnic z porU7.umieniem w sprawie Polski 0s1ągmętym na Konferencji Krymskiej, szefowie
trze, n:idów wzp:it1.,yli, ,pink PolSk1,·go I )ITICtdSI)\\ c·, 10 lbądu Jednn,q N,:1,,do"cj d<'lvczą,
terytoriów mi północy i zachodzie, które Polska wmna otrl.ymać. Przewodniczący KraJoweJ Rady
NarnJowcJ i c1fonk1,;,ie Polskn'f~o T 1 tnc1.~>.0WCL,f' R7,idU Jcdno,,i N,m,dowc·j byli PJ7yjęci
konferencji i w pełni przedstawili swój punkt widzenia. S,.efow1c trzech rL.ądów putw1etdz1h
sw01 pogL;d, ostatccuw ust,;:knie 1::iehodniej S'fflnK:, P11bki 111 ·winn" by, odloione kon-
ferem.:ji pokojowej.
szefcmie tu.ech rz;ąd1.lw zgodni c,, do tcgo. u
z::mim nast1ir1i o,,t,uecz1,,· ol<.1cślenie
zachouniej granicy Polski, byłe nicm1cck1e terytoria na wschód od hnii b1egnąceJ ud MorZlt
 DOAFMEł/TY 665

Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłui rzeki Udry do miejsca, gdzie
\\p:1da zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej N)S)' <lo gr,micy cz.echoslowackiej. ląc,:nic z tą
c1,:ścią Prn:. Wschodnich. któm, Z/codwe z porurnmieniem osiągniętym na nlniej~ic1 konferencj,.
zostah! ,,,ld:1na pod ;cdministr;i,:ir Związku S1>c1alistyc1.nyc:h RepuL!Jk Radzieck,ch, wlącz:qac
obszar byłego Wolnego Mia.11a Gdańska, powinny znajdować się pod zarządem państwa polskiego
i pod tym względem nie powinny być uwai.ane za część radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec.

Źró<llo: Tehemn.,., op. cit., s 459-476.

 XVIII Cl llłONOLO( iii\ \\'Yl)/\1<./l'N
1800-1945
1 paździ~rnika 1800
Poupi~;mo traktat v, San Ildd,,n~n. n,, moc) klcirt"'f,P Hi,zp;111i:, 1,t:od1.Ila ,11,'. Zht<'1u(
Frarn:j1 kolrn1H; Luizjana.
2 maj.i 180.\
N:1111(,n uh:bdu l'"dl't'-lllq:,, ,,. l\11·\·1u h;n" I·' 'l'ltc·,L,L1 l 1'.',i\ I l.lil:111~· 1:1 I" 111il1,,
11(,w dol,11L:\':.

Listopad 1803
\\..,or,h:a h1ytyJ,k1c wkroczyły ćo llelh1.
17 lipca l 806
\V Bcrlmic tn,,011ony 7o~tal Z,\1,JL.d'- Rdiski, l~C?::1cy pa1'1,tv.a I bit;-~l\'.a mcm1eck1,·
7 N,1poleonern jakc• jq:o r,ficja lnyrn protckwrc-m. Zlikw1do,, alh~ 7>.>Sl,iln r:_,,, nc)(.·,,.<rnl·
Św11:lc Ccs;i1~1wn Rzym~kie Namdu NicmicdH:gt'
21 lislUpada 1806
( \·,;,1 / N:11111krn1 l\u11:1p:lllt· o;·lo,11 1, lkil111w dd\11·1 P l,l1,k:nl1h· kP11l1lh'lll:1:11t·1
\l')llllcr1ony w Wwlh:q Hl)laml,'.
4 maja 1807
Na ?aml.:u Finl.:enstein \\ Prusach \\\chounich 1~odpi:,any zo,tal traktaL ~qu,znkTi
mądz 1 rranc.1::i a Iranem.

7 lipca 1807
1/;1w;11c1l' \I 'Jyi:iv lraL!atll 1rn1:d,y Ro~jqa b;1m·1c1, :i \i lq•(;1 rni1.'d;:y !·1:i1K1;;:"1 P111s:11111
\V i,·11 ,s,ynif..11 1:t\'.f\J/01l<1111 i11 l<s1l·s11-.i1 \\',11s1;,1'.,.l..1c

14 października ]809
Podp1,Jni,: lraktalu pol.:01owep.i \\ Sd1i"1nbr,1m1, l.:oi1C?::,cc-go ["I 7cgr311:; prze?, A.usu i,,;
\njrn;; z Francj4.
19 kwidnia llHO
1rt\1urzc11i1: v, 13ucm·,s Aino pc1lriotyc1.11,:j Jllllt), kt(11a pu1·wt:, wbdi~' \. 11111.:i,it.
l·ndyn;n,1.'a \li

15 st;i,l.'znia 1811
Konpcs L1SA przyjął rezoluc1ę rn6w1:1cą ż.e Stany Zit'dnucz.on(· i:ic JX•zwclą, ah, I ·Jo1yd.'.
( v, w1 ,;ks,o~ci \1·ówe7,1s hiszpa11sL1) dostała ~-i<; \, 1\Tl' jak il·rnkulv.1L·I.: pai'ist wa tr,cl icrn.
12 czerwca 1812
Suny Zjt:dnoczonc v1ypowicd1i;1ly ,1\11glii w, •Jfli;'.
 XVIJJ•. CHRONOLOGIA WYDARZE/111800-19-15 667

30 1812
Dowódca pruskiego korpusu w ramach armii napoleonskiej zawarł w Taurogach
z Rosją tajną konwencję o zaprzestaniu walki.
27 lutego 1813
W .Kaliszu doszło d(' P('dpisania prusko-msyjskiegu układu sojuszn1ci.cfO, a 16 marca
król Fryderyk \V il hełm III ,wiedział wc,p". l tancji 111,pPh-rn1-,ldej.

27 czerwca 1813
W Reichenbach (Dzierżoniów) Rosja, Prusy i Austria podpisały układ sojuszniczy,
a 11 ~icqrnia Austri:, wypuwicdziała Frn11c,ii wojnę- .
.9 wrze.5nia 1313
Zawarcie Cieplicach układu mkdzy Rosją. Prusann 1 1\ustrią o wspólnym prowa-
dzeniu wojny z Frnncją i podziale po wojnie Księstwa Warszawskiego mi<,;dzy te trzy
państwa.

16-19 paźd.zlemłba llHJ

Klę"ka armii napoleo(~k w ,,bitwie muodów„ J,od Lipskiem.
24 października 1813
W miejscowości Gulistan pmlpisano traktat pokojowy, kończący wojnę Rosji z [ranem.
Na jego mocy do Rosji przeszły chanaty azerbejdżańskie i Dagestan.
29 st_ynnia 1814
Konfr1t·nc1akoalicj1 anlynapoleońM.ieJ Langres. Nast,,;pna miała miejsce.w Troyes,
od 11 do 19 lutego 1814 r.
9 marca 1814
W miejscowości Chaumont (Francja) podpisany wstał pr,:cz przedstawicieli Anglii,
Austrii, Prus i RQSji traktat ~9juszniczy o celach wojennych aliantów 1 podtrzymywamu
pn;ez nich pokoju europejskiego przez thvadzieścia lat pt, wojnie
6 kwietnia 1814
Ogłoszenie abdykacji cesarza Napoleona; 3 maja na tronie francuskim zasiadł Ludwik
XVlH z dynastii Ilurtxmów.
30 1814
Podp1sanre w Paryżu lrnklatU pok9Jm\cg:o z pokonan;i Francją przez /\ngli~. Austrię,
Prusy, Rosję, Hiszpanię, Portugalię i Szwecj1,; (tzw. pierwszy pokój paryski).
20 czerwca 1814
Na konlcrcncji w Lundynie przedstawidele Anglii, Austrii► Ptus i R1.1~ji przyjęli tak
zwanych artykułów, wstępnie mtalaF1cych zgodę- na utworzenie zjednoczonego
państw,\ hdendersko riclgi jskiegO.

Wrzesień 1814 do 9 czerwca 1815

Obrady kongresu wiedeńskiego, który ukształtował nową mapę polityczną Europy
i nowy porządek mii;dzynarodowy na zasadach legitymirn1u i równowagi sił. U~hwa
ton.\1 Akt Koń.~wy oraz. m.in.: I)eklarnc.ie mocarstw w sprawie zrncsienia handlu
Mm Lvnarni (8 II 1815); Regulamin w sprawie stopni pierwszeństwa przedstawicieli
dyplomatycznych (19III 1815); Akt Zasadniczy Związku Niemieckiego (8VI1815).
 668 XI?!! (Hr:1 1/,0LUOA \\YIH/Ui-S: /810-JQI,

W trakcie kongrccu \\ic(k1isk_iego prZ)'\\i':dC) muc.11 st,\· ''/c IP~Jlc U 111c11u1 1r, l 5 r.
Deklaracje o W)j,;cw NapPleona ~pr>d praw:1- ;; 25 marca 181 S r I, ,1rniJ111e udm_1\, lir
~ojusz na ,as;idad1 1raktan2 z Ch11rni,H:I
2-4 ~rndnia 1814
Po;Jpi~aiuc ulJadu pohuJO\,·ego w Crallllawrc rn11;-1l1.y Sta11;H,,i 71cdrn,c1unymi a ,-\n)c'.hą
X styn.nia I !i 15
i\1m·ryh<111il' 1.\\\l'l\'t)'li i\11:_•likim \\ l,1tv.i, l"'d N, 1 ,,vrn ()1le;111u:1.
26 września ł 815
Cć,arz i\u~trii h,rnc1szcl-, l. król Pn:~ fryderyk \Vi!helm l!I I ccsmL rusyp,l-,1 .,\Jck
:-.andcr i podpi~ali \\ Paryzu J\kt Św1~·tcgo Przyrniern. Spo~ród knn;~n::s(•w Świi;lcµ.,1
PrzymicrLa m1J\I ięh7e 7naczenic miały: 1\ Akwizgranie \X! l 818 ,, Opaw1cL1il:la11it
('."3 X I 8'."0-24 xn 1820 l'!aZ I-l '.:' Y 182 l) oraz w \Vcn,mc !X- l •l XI I i S:22)
20 listopada I !i 15
l'u(!pi:--,11H11a1' r,>.;i11y dr:11'1 puk,.,j 11,11ys,k1111'!.t1,·cn11,· l'"l,,,r,;111,1 ! 1:11,cp n,•p1·l,·,,11·.k,1
Tego samego drna za w ano \1· Pary 7tl Trakt~1l su1u,zrnczy mi rdzy d\1 nrami Amtrn,
\V1elkiej Bryt.inii i Rn~p. Ponadto 20 Xi IU:i r. u1_cf11s?u111) w Par,zu Akt 121mH1w
i g\1aranqi wicczystq ncutr:i!r;o~L-i Szl',aJL·;,rn I czi.;sci Sabaudii
9 lipn.1 1816
Oglu~zono niepoJleglo<ć: /jednnt71wycil PrP11 llll']I :\rncr,k1 Połudm,..,1'-TJ (I a Pl.at))
29 kwietnia HH 7
Pndp1san1c układu amcrvkari,tu-a11g1cblicgu <'· dcmtl11an ?aqi \\'1clk1cl, kziur
20 pajdziernil,a 1818
S1,111y /jl·dr1<1,·11,nc 1 \\wlk;1 H1y1;1111;1 pudp1~:il:r l.nm'-<"lll)\' P l-;111dl11 1 1:'l;1111, . .1d:
22 lutt'go 1819
LTSA i lliszp:mia podpisały pon.,zumienic. z\\ ane traktatum H,,r-,dy luł, 11·.;;,1:1kn,
tnnskontyrenrnl nym.
7 siervnia 18 ł 9
Bit\,·a armii BPlivaca 7 Hi~7p,wami pr,d B,·,yad, hlóra zdcc)dP\\•;'.la t„ rncpodlcrh•,ci
l(,d11mh1i.

17 gnulnia 1819
Na Kongrt',-,ie \, Anro,.,n11a 11r!o,1orn I pu\\ qanit' Repuhlth, !s:tdumh i, 111 ,ffq tc·1
Wie!L1 K;,lumhią
1819 1·

Anglia kupi!~1 ,,yopi; Sinpąmr.

I\larzcc 1821
K~1q1,· ,\kba11d11,c )p,il,tnli<. net c1dc r1,·d.1d; ,·m1µ1;,Jli(J\\ l<>lill'·l"/;11 ;1fll')lllh'\ 1•.lt'
powst;::mie, które 1K,q,;pnic 012a,11~:!o Grevję, i :i l l )-;22 L 1/ µ-ro111,x!zcnic N,1rod1.1wc
ogłosiło deklarację mepodlc,::Jo,c1 Grecji, d1oć· pow~!r,nie n:1dal ln1 alei_ 4 VI l l-126 r
An~lia i Rof,ja pudpi~aly tzw, pruto kół perer,bur4.1, L.1\1 icr;J_Ftl')' 1-,,_wccpql' n,z
\\i,1zama konlhh.tu )-'.fec1'.1cgc,. 20 X I b'.27 r. Ilota Ani:::111, hJlll'_II i Ro~11 pd:nn,,fa
\\ z;,tt,cc Na\;mnu Ilotę tmecku e)!ip,.,Lą \\' re?ttltadc t111;-qaccj l'd fo1t1pada I ::i29 r.
 XVIII. CHRONOWGJA WYOARZŁŃ /800-/')45 669

konfe1rncp londyiiskiq udziałem Francji i Ro~Ji podpisano trnklat Q uslallo-

wiemu mepodległcgo państwa greckiego.
26-27 lipca 1822
Spotkanie obu libertadorów Ameryki Łacińskiej, Simona Bolivara i Josego de San
Maruna. po którym len P,tatni w.yl'ofo! 'l działalm_)~ci publicznl'j.
12 paździt·rnłka lX22
Koronacja Pedra I na cesarza mepodległej Bnuylii.
12 marca 1823
Ces,;r1 I\lrksyku Ap1stin lturt»de potwierdził uprawnienia Stephena Austina do
osiedlenia grupy koloni,16w amerykański,:h mi i:erenie T,:ksastt.
I lipca Ul23
Kongres w mieście Gwatemala proklamował odłączenie się od Meksyku i lllworzenie
samodzielnego państwa pod nazwą Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej (lub
Fedudc ia ;\meryki Śrudl.owej},
3 paźd:riernik;l 182.i
Wielka Kolumbia i '1\1ek,yk podpisały układ o współpracy i szerzeniu idei federacyjnej.
9 października 1823
Memordlldurn ambasadora francuskiego w Londynie księcia Jules'a Amrnnda de
Polignaca zapewniaJ,1cc, jego krąi nic b<,'(lzie intern rniowat w Ameryce Łacińskiej
2 grudnia 1823
Prezydent USA James Monroe wygłosił w Kongresie orędzie, którego fragment doty-
cz.icy Ameryki Łacińskiej i stosunków z Europ.:1 nazwany został doktrynąjego imienia.
9 grudnia 18.24
Bitwa Ay.tćucho (Peru), która. pr1e~,1dziła o wyzwole11iu Ameryki Lacinśltiej.

6 sierpnia 1825
Ogłoszenie niepodległości Boliwii.
22 czerwca do 15 lipca 1826
Obrady Kongresu Konl\mT1talnego Pamimie. który mial urz.eczywNni,: ideę]?edr­
racji AnwrvkańskieJ

8 maja 1827
Podpisanie pierwszego porozumienia międ:ry niepodległym Iv1cksykiem Francją
w sprawie handlu.
26 kwietnia 1828
Rosj;1 ;~,iła dek:J;irację wojny z Układ poko1owy, korzysmy dla Rosi i,
podpisano 14 wrżeśma 1829 r. \v AdnanopoliL
27 lutego 1829
Podpisanie w Giron konwencji kończącej wojnę między Peru i Wielką Kolumbią.

15 wneśnia 1829
Prezydent Meksyku Vicente G~ro zniósł niewolnictwcr na całym ob~zarze Mt'k-
syku.
670

5 lipca 1830
Armia fram.:u~ka pod do\\ ództwen, hrabie po L(mi,a de Bm:rnwnl zdub) ki :\l~1c-r_ I'"
CZ',ll1 7 dejem I-lu:,,M:'meir: Pa:,,L,t podpl~:J.11( 1 l(()t,\\t'llCJę 7 r\lr1cn„ w maJU ];s \7 r,
\dadzl' franct::~klc za\1arly ,1 Tafr;i tr,,Uat pc1kr11nw1 ,: ieHlll,'m Abd d K,K1crc·m. ale
wkrólc.:e \,alki zoqały wznowione.

27 lipl'!l 11'!30
\\' 1';11-y,11 -')l•ull1b rcw••liicJ;J. kll'l,I il lli•-11., ł<.. ll<>Li i\ ,i.,, 1:·.(,w1,·111;1 I l'U\\pl;,I;,
IJ\IWCJc:O kH·,1.,, Lud,uLi I dil'a Udt:"Hll~k1,Tu-

25 sierpnia 1830
Pocz;1tek pm,.~tarna m,nJdll\\ego ,, I-kipi, ,; p1,źu.11cn11ka \\ \\'\mkt. .f\\)ch;<.ł:1c;:,·
pow~t,mia , 11.de:~zm10 me1x1dlep,luść lfrlgi1. a l~ li\ll1J1ada pt,zb,111,11_:m_, \\'dhl'lina I
pr,m do tronu bdt'1_j~k1cgr•_ 2U ~t)unra IS:-l l L pu;:C 11.rn:ar),II', 1,1zyj1;łt· pwtukc',I
r- pPli7iak Kr1\lc~t11;1 N1ckdat~d(m ,_,,;,1 dck1;1r,1q,,: 1· win/)~lt·j n,.·11t1alt'il<l·i l~1·l~•1t

2J VI rześnia 1830
\\.'cnl?llc,la up.lt •~iła (!t\c:nva11ic ,,I~' od W1clkit'.J l\.ul1rnil,1L
29 listopada 1830
Wybuch JX1\,~lani:1 listc,padc,\\C,::t' \\ Pcl~cc. 2:, ,.lyLL'J11;1 Ji-,\J 1. St"pi pu:;-h;rnil
l\likobja ! tronu pols!,_iq,o.

8 lipca 1833
Podpi~,mic 111i\:dL) Ro'.'j.t i Turcja w l 'nkiar-I ~kde~i ukk1dr ,., •p.1,1niczq·r, "t61,
1111·1111l 11 111,,1j1·111111·j p111 H>t\' 1,- 1:1.'lc· 1:11·1,111·111.i 1t•1111<;!1111q•,,_

(1 wrzrśnia IKU
Na ,,1cx,tkaniu 1, l\lii1H.:hcngiatz (l\l111cl:c,n, Hradistc) car l\lih,l;ij l I cć,,a:·,- A11,l111

Franci~zch: l poupis;di kom1cn, J<;; c "~półdzialaniu \\ 111 alczamu rc1cłi(·w 1,;1•.c,luc) 1

n:lł1 1 narod,Jw_:-d1. 1:-; \H?C~nia .-,ha 1,arist11a pc,dpi~.ały 1.:onv.cilLI<,' f.< 11.,]'1.',lny111
pt:•dlrLyim 11aniu Mu/11.•, q110 \\ Turqi

IKH
w1c,1ka H1\t:1111;1 ,. 11 ~-1:i 1•.1•.,,, :\Lil\111.1 n ;,H.l:111tl1•
15 kwietnia łK34
Giuseppe l\lazzir,i ogło<.Lł 11 Sn, ajcarn Akt rundacyjn) l\11,,dt'J Eurqn. t,,oąc:,
cmiwantć,w pobh:1ch. 1:1cm1~·.:::kich I v,łu,J.wh.

l marca 1836
K11m1tnq;, kt,lP11is((,w arncn k,11,h:ich ,,rh1s1la (!ckl;m1ck 1m:podlq•l(N·i Td,,a\l:

8 man:a ll-136
f\.l~·,,L, k,,lt11w,(i 1 \\ ;1111,·1:L,11,kwli \\ Td,'.,l',ll' \'- 111111\ / ,.il:111,i lll(.'k--,l.,u1:-L11111 rui
Abiro.
21 hv, ictnia 1836
Zwycii,:stv.P 11f 1<l s„n facwtu ,il zb10Jn)cl1 hnlc,111,t(,w a11lt'r)k;i1\,h:wl 1, Tt'h;1sk·. Hat'
,111 nią 1111:'k \)'ha(1\J..ą
 XV/li. CHRONOLOGIA WYDARZEŃ lll()(}-l945 671

16 sierpnia 1838.
Podpisanie układu handlowegó między Wielką Brytanią a Turcja.
1836-1839
Istnienie Federacji Peruwiańsko-Bołiwij~ej.
1838-1839
Separacja prowincji Quet2altenango od Gwatemali i istnienie państwa Los Altos.
21 marca 1.839
Podpisanie traktatu pokojowego międz)'Meksykiern i Pranej~ kończącego tak iwańą
wojnę o ciastka.
U> kwietnia 1839
Podpisanie Protoko1u Londyńskiego pn.ez Prane».Wielką Brytanę. Austrię, l'rusy i Rosję
o gwarancjach neutralności Belgii. Pogwałcenie go przez Niemcy 3 sierpnia 1914 r. stało
sie jednym z zasadniczych powodów przystąpieńia Wielkiej Brytanii do wojny.
3 listopada 1839
Początek pierwszej wojny opiumowej. Trwała do 1842 r..

1$ lipca 1840
Przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Rosji, Aus:trii. Pros .i Toreji podpisali w Londynie
konwencje o regulowaniu konfliktu między Turcją i Egiptem.
18 lipc:a 1841
Wielka Bryt.ania, Ro$, Prusy. Austria i Francja podpisały w Londynie konwencję
z Turcją w sprawie cieśnin a.amomorskicb.
9 slerpnła 1842
Podpisanie w Waszyngtonie traktatu amerykańsko-,angielskiego o granicy między
USA a Kanadą brytyjską.
29 sierpnia 1842
Podpisanie traktł1111 między Wielką Bryt.anią a Chinami w Nankinie.
Luty 1843
Wojska brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskicj zdobyły w Indiach. eminu Sindu.
3 lipca 1844
Podpisanó pierwszy traklat miedzy USA a Chinami w miejscowości Wanghia
6 sierpnia 1844
Eskadra francuska ostnclała Tanger w Maroku,
21 pał.dziernika 1844
W miejscowości Whampoa podpisany został traktat francusko-chiński.
2 grudnia 1845
Orędtie prezydenta Jamesa K. Polka do Kongresu w sprawie praw USA do Oregonu
i Teksasu. uważane .za pierwszą pr6bę otywienia doktryny Monroe'ego.
27 grudnia 1845
John L. O'Sullivan ogłosił artykuł. w kt6rym po raz pierwszy pojawiła się koncepcja
..Boskiego Przeznaczeńia" - Manifest Destiny.
ń72

21 lutego 1846
\V Krakowie wybuchło powstamr- a11tyau,tnack1c 1-'0\\ulano 1{z,1d Narodo,\ y RP
i ogln,n,nn „l\·bnifr:;t do N:1mdu Pnlsls1cgo". Po dncv,1~·uu drnach powsumc ~(łu­
rniom>, a na ji:,icni l 846 r. zhk\v1dowm1n \Vc,lr1c f\·liaslo K rnków I wL1cznn,, do
Austrii.

11-12 maja 184(1

ilh:1 l~qin·n·111,1111i,1\ iSu1;1l IISi\ ,v:,111,v-.1ul11:d) \\1•1111 l\kb1h1\11

15 czerwca 1846
PPdptsanic traktatu u [h1d11dlc Orcp,nu mu;:dt} T'S,\ i V, 1<"IL1 Bryt;1111,,

l 1 grudnia 1846
Stany Zjednoczone podpisały L Nu\1 ą C,ranad:1 (Kl•lumhia1 układ. 1-:t(icy daw,1ł u11
prnwn tr:mz) tu i budu\\'v ,, h1ku kumumkac~jnerP na P1 r.t",rnyl-:1: l-'anam~l-c1m.

11 1~n1tl11i:1 1847 do IO 111an-,1 IX.ł8

( llirndy JJll'fw,1cFo kongresu hi~JJ,illoarner::, k:rn,k 1ego 11 I 1Jl7k'.

2 lutt>go HUil
\V micj,n,\1.ośc1 G1;adalupc H1dalgn podpsano traktat n1i:;d1) LSA i l\~c·Lyk1e11,. na
,Pocy Uc,rq;c to o~lalmc pańsmo 'lracik, pn11ad :2 mih1H1\ k11; 1 tcryturiurn.
22-24 lutego I 848
Rcv, olucja lutowd \\ Par:, żu. w W) niku l,..tórej upadła mnnw,chia I utwu-;tun,1 "'-''tal a
TI HqmbltL:.

J man·:i 18.tX
l'lą/;1td. \\'i<l);1:y I ud,,\, IM \\\ru,,11. 11 k1,ict11i;, lh-+'1 l'·''l.11l1U1l \\\fltl,fl ''Llc,~il
delrm;izacjc: Hah~lnHgr',\\, a rn1,tc:p11ie m:hwalil I )ckl;1i;1c_j:; 111q1,·,l!legl11<,:1 f itk11·
1849 L inlcrwcnt:)'111,t anrn~t n•~) 1~k,; ~tłumiła po\,,lani,, \\l,'per,k1t·

J2 marca 1848
\V \\'iedniu wręczrn10 cesarze,\\ 1 ferd) rrnm:lo11 i pet)cjc, a m,•,!i;·pr:c:r,1 d11ia H"!pr,r,~·I::
sit; tnl'. pierws1a n:'\H>IUcJ,i wiede11sk;;.
IX llllffl':I !8--łX
Ro.q1oczęc·1e wyJ:u-zcr°1 \\'1os11) Lmlow 11.' l:krhnic I Prusach. 20 1m,rca I i"i4), r_
w Pc,L1rnniu powstał polski Cer1tralny Ko1ritd Na1;xiow:,. \V kwiet1:11_: W) t,ud1k-
pow,t.:,nie wielkopolskie, które tn, alo do 9 rna1a l 848 L
2 czenn:a 1848
\V Pr:111,e m,pou,11 ołm1<I) 1j,11d punbt;1w1,·it'li na:·1Hl(1v, sł(1\\ iar1sk1ch, I icl1v.,1l,,n1,
,.I\ l:mik,I do 11;1r<l(:(1\\' e11rnpe jsk ich"

l\fan(T ll-l.19
\Vit:lka Brytama dokonała ancbji Pendiahu w l11dmch.

19 kwit>tnia 1850
Pot.lpi ,anie l'rza USA i Wiclht Brytanii; traktatu o przyszłym kanaie mJ1,dZ) l'Ccan1u
nyrn na tcre1~ie Nikaragui (trnhtal Cła) tona-Hulwcra).
 XVlll. CHRONOLOGIA WYDARZEJV 1800-1945 673

:2 sierpnia 1850
Wielka Brytania. Rosja. Szwecja, Francja, Prusy i Austńa podpisały w Londynie
który gwarantował integralność Danii.
proto.kół.

%~dnia 1851
Prezydent Francji Ludwik Napoleon dokonał zamachu stllltu. Plebiscyt praeprowa-
dzony we Francji 21-22 grudnia l85J ratyfikował ten zamach (92% głosów ap-
robujacych). Kolejny plebiscyt 21-22 listopada 18:!i2 r. zdecydował o przywróceniu
ce$11'Stwa we Francji. Ludwik Napoleon zo.stał cesa17,em jakQ NaPQleon m.
Styc1:eń 1852
Wielka Brytania uznała na mocy konwenqji z Sand River niepodległość państwa
burskiego zwanego Wolnym Państwem Oranje. Na mocy konwencji z Bloemfontein
z lutego 1845 r. Wi.elka Brytania uznała Transwal, drugie państwo burskie.
4 paf.dziernika 1853
Turcja wypowiedziała wojno Rosji. 30 listopada 18:53 r.. w bitwie pod Synopą flota
rosyjska pokonała turecką. 21 lutego 18:54 r. Mikołaj 1 \.\łypowiedzial wojne Francji
i Anglii, a 27 i 28 marca 1854 r. oba państwa zachodnie WyPowiedziały wojnę Rosji.
W ten sposób zacięła się wojna krymska.
30 grudnia 1853
Podpisano traktat o sprzedaży Stanom Zjednoczonym przez Meksyk Doliny Mesma.
31 marca 1854
W .miejscowości Kanagawa podpisany został traktat o pokoju. przyjaźni i handlu
miedzy Stanami Zjednóczonymi i cesaistwem Japonii. 14 patdziemika 1854 r. pod·
pisana została konwencja angietsko-jaPo6ska; 7 lutego 1855 r. truktat rosyjsko-japoti•
ski, a 30 styctnia 1856 r. traktat holendersko-japoński. 20 czerwca 1858 r; USA
podpisały z .1aponią nowy traktat handlowo-polityczny.
5 c1.erwca 1854
Podpisanie pn:ez Stany Zjednoczone .i Wrelką Brytanię trdk.tatu o rybołówstwie,
nawigacji i łlandłu. ·
30 marca 185.S
W miej.~owości Dżamurda podpisano traktat pokoju i przyja!ni miedzy Wielką
Brytanią i Afganistanem. W I 863 r. Afganistan włączył do swego pań....iwa Herat.
25 lutego do 30 marca 1856
W Paryżu obradował kongres pokojowy kończący wojnę krymską, z udziałem przed-
stawicieli Frańcji, Anglii, Turcji, Austrii, Rosji~ Sardynii l Pruś, Główny traktat
o pokoju i przyjaźni podpisano 30 marca 1856 r.
16 kwietnia 1856
Państwa-sygnatariuszetraktatu paryskiego z 30 maręa 1856 r. ogłosiły Deklam.cje
w przedmiocie prawa wojny morskiej ..
12 lipoo 1856
Amerykanin William Walker. przywódca wyprawy flibustierskiej, został zaprzysiężony
jako prezydent Nikaragui.
674 XVlll. CHRONOLOCIA WYDARZE/\1 /800-1945

1S września 1856
Podczas dnigiego b,ngre~u hispanoamer ykaiiskiego w Santiago de Chile podpisano
traktat kontynentalny.
24 1856 do 27 października 18ti0
października
Druga wojna opiumowa między Anglią. Francją a Chinami
4 marca 18S7
ZaW,iine traL1atu p<>kOjt>\\"eso hrytyi,,Lo-i1a11skic')'P", na lllOC\ któn·120 lra11 zrzekł sie
wszelkich roszczeń do chanatu Herat.
18 a.er-wca 1858
W Tientsinie podpisano traktat między USA i Chinami.

26 tzenf(.'a 1858
Podpi.sanie w Tientsinie traktatu o pokoju, przyjaźni i handlu miedzy Wielką Brytanią
a Chfo,1111i. 27 czerwcak1:td ;rnku pi,dpisany zostai powkhny 11aktat fiancwJo-chii 'iski.

\ \'rzesień 1858
Ekspedycyjn y korpus francusko-hiszpański zdobył Da Nang w Indochinach.
28 stycznia 18S9
W wyniku rozmów Napoleona III z Camillo Cavourem zawarto tni.ktat, na mocy
którego Francja 1oh0Wi,lzyw;c1!a si"'· iż udzieli Sardynii pomoc) w rcl7ie w{jny
z Austrią.
4 cze.r"'-.,.ca 1859
Wojska francuskie i sardyńskie pokonały pod Magentą siły austriackie, a 24 czerwca
1wyci,.'lrly ,11111ie duStri.icką pod SolkrlQc,. 8 lipla 18'1') r. Villa,ram;1 Nar,,,leon
III i Fmnciszek Józef I podpisali porozumienie rozejmowe, a l 2 lipca w tejże
miejscowości z ud?iałem króla Sardynii \.ViktQra EtnDnuela II zawarto preliminaria
pokojowe.
20 gnidnia !860
Nastąpiło ogłoszenie secesji przez stan Karolina Południowa (USA).

8 lutego 186 l
!',,wstanie Sk,,nfede1owanych Stanów Amervki (K(mfederacji)

17 marca 1861
Parl_amcnt zebrany Tur)nie o!c'.łPSil \Vil.uorą Emanuela Il królem vVłocl1.
Kwiecień 1861
Prezydent Abraham Linn,ln ogłosił blokad;; mor~ką wyhrze:t~Y Konlederaqi .
13 maja 1861
l,n;lowa WHll 1ria ,,i:losila proklamac1v ne111raln, Anrlii W11bec ,jny ;1111erykańs­
kiej między Północą i Południem, Podobne akty ogłosiły: Francja 10 czerwca,
Hiszpa111a 17 czerwca i Portugalia 29 lipca tegoż roku.
l czerwca 1861
Rząd Konfederacji wprowadził zakaz eksportu bawełny z południowych stanów do
Europy.
17 lipni 1861
Ptez,denl l\!ebyku f:leniH, k:m 1 (lflP~il zaw1c~1.,;111, .,pl.1t)
0
dhą•,t,v, l:lt'.l,lllivzn)d:,
n, wy,\·ol,,.j(\ :1hroj11,t intenw.ncj~ A11~,Jii. F1 ;rncji i H1:,1.panii.

31 października 1861
A1112ha. ham:ia I lh~.zpania pe>tlpi, ..tł) w Le>1:dynic konwenc_j<;' c• wypr~mic inwazyjnej
p11n1wk11 l\kk,)k""L
18(, 1-18(,.5
Rd.011kw1,l,t D01r11rnkan) p17c7. l-!1-;zp,111ii;.
19 lutego 1862
I'u,!p1~.tme porc•1umie11i.1 \'1 S11J,,dad, w \I\ nikt, kl(•ret'o /\1:!_'lta I H1,1pa11i:1 ,,ycofal:,
~i~· ·1 inkrwt·ncji \I l\leL~yJ..u.
7 kwietnia J862
I l,S/\ 1 \Vll'lJ...i B1yLu11:1 '/.t\'-:::ily -., \\'::·.1,11:•1pr1w 11.11'1:J ,., ·.p1.1\\'11· /W,1k/;u,1.1
,J,yk,in~k1cg\' halldlu llll'\'vT h,1Lm11.
0

5 maja 1862
KlpL<1 u:waz)_Jll)L-h wc•_jsk fra11nJ.,k1ch \\ l11lv,1e 1. ,illlll,l 111ek,yL11':sL1 pn('. Pueblą

5 czerwca 1862
\\' Sa_1gr,nic podpisa,w trak!al pL,LoiO\', y rniędzy Franl_i;1 i Hi~/JKLI11,j " \.\idmllllt'm.
17 lutego 1863
\\' Gene1\•ie zawi:1zano t,.ti.,:dz)namdow) Korn1te1 Pomocy Ram11 m Żołmcrzom, Ltór:,
\I' lhSO, 11nic1:il 11,1/1v1,· 11<1 r-,1,rdnn;11P,h>W) K,·,n11kl ('1.t·11•.nnt·,·(1 k;-1\1:1. \y l:-i7(11
\Ir,(-~ r~l\'n>l.d d('t:Jlt. I\' r111111ac!l:!( ;1 u:l,111!1:iq~· (I 1:u•11_;d1 ild111u:;1, 11 prll'f.:Jl.1k1n1:1
na'.-1\'pnit' 11- Cen11ah::1 Arencj,; Po,ZL:kn\rni.
l O czerwca 1863
/\rn,ia francuska opanowała ~IPl1q; Mek,yk11, rn1a~lo l'vleb) k.
11 sierpnia 1863
Pndp1~,1mL· w mit'j~co111,;ci tluurq: tajnep• 1r;:1ktatu c, fr:mcu,kw1 pn.,1cLloracie r,.rd
l--::1111h,,di:1

3l ~t) n:nia I 8<i4

\\'l:j;,ka prn~k;,-a11~triackie nvpoczęl~ 1,-njnę p11eci w Dani 1. Traktat pc,kr,je>\1 y , po-
konar1,1 Dani: 1 J)(Hlph:11:y /t>'ta! 30 pafd,iernik:1 l bfi,i r. \\ \V1edn1U. Poi.bawił on
Ihnrn,; ks1i,:,1w Szle:1wiku. Hubtl)Illl i Laue11ht;q,:,1
l O kwielnia 1864
:\'il z,unku Mir,nnar 1pólno,:ne \\'l{lcLv) arcykst,F<; lvlaksymtllan Of!łc,szony z,,stal
l'l',;ir,,·111 r-,1.-b,vl..1,

22 sierpnia 1864
\\/ Gent:wie udm-alono konwencJ<; O rwpr:,wic losu r,1nnych w armiach w polu. któr::,
u,t;mu\, iła ubowiązek p1-zę_,trze:::,111i,1 wiell, za~ad hurnJnitarnycl:, Sygm1ta riuszarni
knm1,'11L:ji, licz4ct·j ]9 artd..t1!(1\\, ~lalo ~i1-' 57 pańslv,. K! nfe1encja rni<,·dzyr;awdPwa
1

\V Genewie\\· 1906 r. z ud,iakm d,·lq;acji 35 pafotw udmalila mi\\}' tebt kunwencji

676

o polep~zemu lo,u rannych 1 cho1vt.:h \, pr,lu, i1u;1n 11 art; kulv. P1z),L,:irrly d(, 111q
5 2 pa11~l \,. ,L
14 lbtopada 1864 do 13 marrn 1865
Obrady trzeciego kongresu hi,pa11oam,·1ykan,kit'go v. L w11e.
27 st) cznia 1865
l'odp1";1111,· l1akl,1!11 jl(>ht1j{ 1 w,·1,n 1111~·d1} ! l1,1pdrn:1 1 !'nu /.:~.. ,,rit 1sl,, ~,,,,. \\ -..•;_\')'\
('lliwh:1.

1 maja 1865
B,az)lia, Argt·Jll)TJ,1 l lfrnr·,va1 \v)p,w.ied1ial) W(>Jllę ParagWilJ!l\li. \\\·•_ina 1n1ala ilL
dli pocz,1tków 1870 r
I 7 a:ern ca I 8(i5
\Vn1~ka H'~r1,kic zdoliyly 1cdno ·1 gh'1-,,nych mi;i<;t chanatu Knku1du Tavkicm.
14 sicqmia 18(,S
/;nv;,1u,· kom1·e11,:;1 w ( ia,km, Ha mnly kf111q I .au,·nh111p, pue;,1nll d(, Pru,, Hobzl) n
1:1ial by(· odt,1d 1.ar1c1d1m1y p11-e1 Au,tn,;:, ,a,
S;dowil,; JWLt''/ Pru,y

8 kwietnia 18(i6
\\'loch) zobo\1·1,t,.1ly ,11: ck 1 \,y't;1p1en1a pr, ,1n,11w Prus, g< 1yb\ do~zlc de, wc1ny
z Au,tną

18 sierpnia 186(i
Pc,w(,łano 7.wiązt'l Pi ,lnocnonieiriecli, lą,:1,1q 22 pai'1,t \\ a polo/I •nt' na plll1Hl<.)
Niemi,·, 1 Pn,,,111,i
2J sitTJHli.1 I 8M,
\V P1ad,,t: podpi,arw traktat pok1•ic,wy knrirz,1q wn111c Prus z. Au"fn,1. Na 11111(:,
traktatu nncdz) in n) 1111 1 (VW1,1:1:.im1 Z\\l<)Jd, Nh:1~11vck.1
3 października 1866
Na mocy t1aklat11 pol.u10,,. "'!'O L V,1c>d111,1 \\'łodt) , ll!zy,1,,al) W,·.1wqr.
Luty-marzec 1867
!\1111ia ha11u1•L1 \l)CPL,b ,1~ -1 fl.kk•,)k11

29 marrn 1867
Rry1yj~k1 1xirlai:w11t nadal Kan;1d1tt· k,,n~l) tur i; l\i arią Bryl) 1,Um Aktem Amcr\l 1
Pólno,·neJ Pow,laht K(,nkder,,rp K<1n,HJyj~L1, z.wana lei Don,mmm KanJdj.
30 marca 18{17
Podp1,anH' !rdiatu n ~rucda7) pr1c1 RP,f<;' /\l.1,~.i .Stannin l',Jnln,,,-1,ornm
Il maja 1867
Jv1uk1n1q,1 ~Zl'~tJU 1w"<.a1,lw 11 L<>ml)lll<' ru11~1cHl1Jla urn, \\1dl.1eµ,u l\.~1~·,lwa
Lubern!:mrga z Holanch,1.
15 czerwca 1867
Cesarz !\faksymilian oraz ).'.cnerałowi.: mebj kafocy tv1igucl ,'\'!1ra11H~n i T(,m,1, Mt~jia
zo:--tali rozstudam.
 XVIII. CHRONOLOGIA WYDARZEŃ /8/XJ-1945 677

27 marca 1868
Zawarty został traktat prnsko-1o~yjski, w którym zobm1iąz.ała się, iż w rn,:ie
wojny francusko--pruskicj skonccn1ruje swe wojska wokół 1.

1 i grudnia 1868
P,,dpisano WPetersbrnµu wielostronną Urn11w, 11111,·d1y11arodową. zabrani;;
1 uiywania niek1<,1 broni. Była to l sprawie pociski,11
wyb11chaj,1cych małego ka1ibru, której sygnatariuszami stało się 19 państw.

14 stycznia 1869
Podpism1ic porozumienia między USA i \-Viclką Brytanią (konwencja Johnsona-
--Clarendona) w sprawie uregulowania roszczeń prywatnych z okresu wojny secesyjnej.

17 listopada 1869
11 warcie Kanału S1
I 1J lipca 1870
1·rancja wypowiędzula Prusom. Po kapituh1cii arn,1i francuskiej w Sedanie
w I'aryh1 wybuchło września powstanie ludowe, które ohalilo monarchię i pOWOhtło
do życia III Republikę. Preliminaria pokojowe kończące wojnę podpisano w Wersalu
26 lutego 1871 r., a oslateczny traktat pokojowy we Frankfurcie nad Menem IO maja
1871 r.

20 września 1870
Armia Włoska wkroczyb R1ymu; w lipc;u 1071 został stolicą zjed
zonego t;:rólest\1,1 \\
18 stycznia 1871
\V Sali Zwierciadfone1 v.ersalskiego ogłoszono pow'ilanie zjednoczonego
Cesarstwa Niemieck1e1:-, DrngieJRzeszy. Cęsarzcm mcmieddm został dotych-
czasowy król pruski Wilhelm I.

8 maja 1871
Podpisanie w Waszyngtonie trnktalu między Wielką Brytanią a USA o sposobie
uregulowania spornych kwestii terytorialnych i problemów ekonomicznych.

\V rzesień 1872-
:/ j a?d trzech cesarzy: Nicrn1cc \Vilhehna I, Rosji Aleksandra l[ i Austro-Węgier
Franciszka Jói:efa I w Hcrlmic

6 lutego 1873
Peru i Boliwia zawarły tąJny !rakt;it o sojusm obtorrnyni. Oha te państwa toczyły
5 kwictma 1879 r. wojnę z Chile. zwami wojną Pacyfiku lub woJmt o saletrę.
2 pa;i-,dziemika 1883 r. podpisano w Ancón traktat pokojowy chilijsko-pcru wiań ski,
na mocy którego Peru przekazywało Chile prowincję Tarapaca na stałe, natomiast
prowincje Tacna i Arica na dziesięć lat, po czym miał być lam przeprowadzony
plebiscyt Wstępny traktat pokojowy między Chile a Boliwią podpisatly został 4 kwiet-
1884 r. w Santi;11_:u, 1aś oqateczny 20 paidziernika l 904 r.
 678 XVIII. CHIIONOLOGIA WYDAJIZFI\' /800-1945

fi maja 1873
Podczas wizyty cesarza Wilhelma I w Petersburgu podpisano tajną me1niecko-rosyjską
konwencję wojskową, 6 czerwca J873 r. w Schonbnmnie został zawarty układ między
Franciszkiem Józefem l i t\leksandrern Il. Przystąpił do mego 22 października 1873 r.
cesarz Wilhelm r. tworzqc w ten sposób s(,Jusz trzech cesarzy.
28 września 1873
Cli;111;1t Chiv,y ,1ałsie ,,rn1cktoratrn1 1osyjskim 17 Ju11T\' 1876 11l,;,1ał Si~dd. dcar;,
o 1vl,iczeniu chanatu Kokandu du Kl•sjL ·
5 lutego 1874
General brytyjski Gamet Wolselcy zdobył Kurnasi, stolicę państwa Ashanti w Afryce
Zachodniej.
15 marca 1874
W Sajgonie podpisano układ,
w którym Wietnam zobowiązał ~ie do uzgadniania swej
puli tyki zag1,1n1cznej ll;;11cją. :1') sierpni;, 1:,;~;3
t. pod1•15an)' /()H;i) ukł,,d lr,1nc:us-
ko-w1elmunsk1 (kon\vencja 1-Iannanda), który zwickszał dominaCJę frańtJi w Wiet-
namie. Kolejny układ z 19 czerwca 1884 r. potwierdzał protektorat rrancji nad
Wietmmem
27 sierpnia 1874
Po konferencji z udziałem 15 państw w Brukseli ogłoszono deklarację, która stanowiła
pierwszą prób,; sfonnulowania praw wojny l;idowej. Deklaracja nit' została ratyfiko-
wana.
7 listopada 1875
W bitwie pod Gundcl armia ctiop~b pok,,n;,ł„ i11wa1.yj1w woJ'.b egipski, .. l"tiopia
ponownie obromla swą mepodległosć w marcu 1876 r„ zwycu,:ża1ąc kóle11q e!cs•
pcdycjc egipską.

26 lutego 1876
W rnicjseowofri Kańghwa Japom a zmusiła Krneę do podpisania merównopwwnego
tmkta1u o ,;pokoju i przypfoi''.
8 kwietnia 1876
K~·dyv. Ismail Pglosiłzaprwstanie spbty zadl111<·11iazari;ullCzneg, 1 , ;, więc p1aktycznie
nicwypłacal1 I( ,ść Egipt11.
20 kwietnia 1876
Owie grupy powstańcze dowodzone przez Todora Kableszkov,;a rozpocz,;ły anty-
tureckie powstanie w Bułgarii.
19 czerwca 1876
Serh1;1 j Czarnor.óra wyp(lwiedzi:rf', wojm; Turcji I wl,ielily [l( ,mocy j'( >\\ •,taniu
w l lu'-egowinic.
23 grudnia 1876
SułtanAbdtill1w 11id II o1dosił w Turcji
kenst;tuqę, która fonna)ni c rnwierahl rcfótmy
postulowane przez mocarst\ta eUropejSkie, choóaż póinicJ nie została wprowadzona
w życie.
 679

15 stycznia 1877
\V Budapeszcie podpisana :została tajna konwencja, która zapewniała Rosji neutralnośf
AllSlm W(:git"r w wypa&u wojny z Turcją.
12 kwietnia 1877
Ogloszerne przez WielLt Brytaną an::ksji Tran~walu.
24 knit-tnia 1877
l(inly Trn,j;1 u,h illtlł.l \,\"{"/\',;1111t· 111P(",II\IW (I/\\ ptoh•hd l!1IHl',1"rJ.i) du \\r11,w;1
dzcma tdum:. t·e~au io:,y_1~k1 Aleba11de1 li wypuw1t·d11al ,H11rn; Tu1lJi.
3 marca 1878
\V m,cj~cnwości San Stefano (Yc~ilkóy, pod Stambułem podpisany zo~tał trn1:tat
n•~) i~ko-mrccki. kończ;)C) wojn,;: mi.;,-dzy tymi pal'l~twami.
4 czerwca 1878
\V S1a111litil,· podp1~,U1\I k(111wc11qv w l'l"lt·dm1ocil' pr1 1 1111tT1,1 ol•ronnq,'.P 1111~·d1y
\\ idk:1 llr) 1;1111,1 ;, T111,.J,J c,r,1, ukup.it 11 (\pn:. "'l I l',l"p:111;1 I•; l -'l 1 0/'ln,1, "'" dd, ;d
",mek•ji Cyprn i nadarnu nm ~lalu~11 d,,rrnrnmn. l maja 192'.l r,, na rnoc 1 kr(:lew~kiego
dd.rclu, Cypr stał '•k ko!oni:-i bryl}jiJ.ą.
13 CZU\Ica do I 3 lipl·a 1878
\V Berlinie L'braduwal kongre~ mo,;art-tw, kl(lry zrnie11il pos1:1m1\;,ienia tra},lalu, S:m
Stefano i u~talił nL'WY porządek terytt,11aln) na Bałkanad1.
26 maja 1879
Pe>dpi~,mit' w miejscm\ c,;ci Gamlarnak układu p0kojowel,!O mii;,-dz) Wielką Brytanią
1 /\fg,1111\1,111,·111 I fi-Jad pr:t.L"btl:ikil I() p:111,IW(> v, 11id1>rm:iln, pr(1td,torat AnJ'liL
7 11aidzinnika 1879
Vv \Viednrn .1;mail: zu,1.al lrnkwt ~PJUSlllil:l)' mii;,-dz) Austrc,-\\"ęgram1 i Niemcami,
2{J maj;1 Hrn2 L Ltkże w \\' 1Fdniu Au\lff>-\V1;gr y, Niemcy i Wioch) podp1~ały traktat
w,la11awiaj:1q Tr<',wr1.ymie1Ie. l r.1upeh1icnicin Tr(,jprzymie1za ~tał ~k trc1ktat Au~t-
m-\Vtgier i .t\1emin· L Rumu11i4 z .~O paid?Ienuka 18X3 L
15 listopada 1879
P1,w,1hmit· uk 7\\alll'j Knntrr,li lh1vt1~.tn•nm:j, \kh1d.ii,1cci ~i~- z p1/nbt;1wicid1 Anglii
I ham.11 do n;id/t:!()l,\;1111;1 d,.Oll<>llllf,I i li11al1',(l\\' !·'.'iplu l•c.l;m11v.i,,111, W !l:ll ~r"•'-Ph

kondornimum, CZ) li W\pMny zarz,1d Egiptu przez Angli,;: i 1-'ranqę. Kondominium

forn1alnie znic,itmc zostało " grudniu 1882 r
19 maj,ł do 3 liprn 1880
K,,nfercncja l'.' pail,tw w Madrycie, u~ta11awiaj 4ca równowag,;: przywilej(,w tych
pa(1~tw w Mawku.

13 ctt-nn-a I 8!HI
Hemy l'vlullu11 Stanley, dziala1<1L w imiernu k1 óla l3elg(,w Lel,pt>kla 11. pu<lpi~al
pier\\"\Ze umowy z lokalnymi wodzami nad rzeką Kongo.
Hl września 1880
l'iuTc Savorgnan de Brazza podpi~al traktat z wcdzcm plemienia ivfokoko, CP zapo·
cz 4tkowak, ustannv;ienie kolonii Kongo Francu~kie.
 680 xvm. CHRONOLOGIA WYDARZEŃ f8{)()...J9./5

Grudzień 1880 do .sierpnia 18łU

Pierwsza wojna bur!;ka, zakończ.ona podpisaniem w Pretorii konwenćjl, określającej
status Transwalu.
27 lutego 1881
W bJtwie wok6l wzg6rz l\lajuba woJska Tr,rn,walu pokonały siły hcytyjsk1e.
12 maja 1881
P",!1,i•,anie H:1rdo t1;1).L1tu o 1cuskie1 , •k1Jpacji l1111ezji. , ,, 111alny ,1t·ktora1
Fr,mqi nad Tunezją ustanowiony zmtal na traktrtu w .Mar.sa czerwi:, 883 r.
18 czerwca 1881
W 13edinie podpisano układ między władcami Niemil'c, Au"1n,-Węgk1 Rosji,
wzrnacni1;1jący ,,r,jusz t11cch (eS;lr,y Był 011 pr,edłu1any w 18?s-i 1 887

28 czerwca 1881
Za\1;mic taj11q•u trakt;1rn. który nddawał Sn
Gnulzie6 l8lH
Wybuch w Sudanie powstania narodowo-religijnego pod dowództwem Muhammada
Ahmada (Mahdiego).
7 stycznia 1882
Wspólna nota Anglii i Francji do kedywa Egiptu, przeciwstawiająca się próbom
zreformowania tego kraju i ograniczenia przywil~jów obcych państw.
22 nwja 1882
Podpisanie traktatu między Stanami Zjednoczonymi I Koreą.

li lipca 1882
Pod Tdl e(•ł\.dm WOj\ka egipskie dowodzt.wem -1l1iego ZOSlal) pobite
przez oddziały hrytyjskie, które następnie zaJęły Kair.
26 lutego 1884
Podpisanie txaklatu.• w k1órynrWielL1 Brytani-t 11znaw:ila p1awnl'<,1fogalii du Dnlnęgo
·Kong;.:,.
27 lutego 1884
W lo11'1ynie I" dpisann k(l11wenc1,, :;llden:l,:q:h llt 2e TL:llswal
1 Zllt I 1PWUje niq11'!1(Jeg-
łość, przy uznamu zwkrzcl1QOŚci korqny brytyJskiej.

24 kwietnia 1884
Tclcgrc1m kancleria Bismarcka ol ,jeci:u nierniei;kim protektoratem Afryki Polu-
dn1owo-Zachodn1ej.
3 czerwca 1884
Ccs:H:t Etiopii J:1n lV ?awarł traktat Wielk:i nrytanią

4-14 lipca 1884

Ogłoszenie protektoratu Niemiec nad Togo i Kamerunem.

lS lisdopada 188ct do 26 lutego l 885

W Berlinie obradowała nw,:dzynan,dc,wa konferencja ,prawił' Konga, ud71aim
14 państw.
26 ~t}cznia 1885
Zdch:,cic Chartumu przez annię ivbhd1cgu. Śmierć generała Chadcs;: Ccnlon;,_
26 lutt:go 1885
f'cdpsamc prLCZ Wilhcln:a II h,n: ,l\\lerd1aj,1cego ob.1~cie pwtekwratem ]'(ic1rncc
T.rngamh1 w Afr:, ce \\."i,Chodni<:J.
IN 1,," ie! nia I X8::i
('IJi11:, 1 fapt-111,1 p••<:pi•.;ily \\ Twill'11'ic 11kL,d u \\")1 PLlllll' 1 h.1,H'l •,\\"1cl l'•"I~'"•
1•,p1,,1,.1dn,nycl1 1am 1, l,itJch 1,;;-:J-!hP 0L CUad zr:hiw.-i;ł1:,,,-,d ob;i pa1ht\1;: du
\',ue;nicj:,,cg\l J'(W'i,,dom1c-nia ,i~- 1•. W\jlJdku k(,rnco.m1k1 p(11;(m11egc, wy,ł,.llli:1
11 ,,J,k cit, Knrc1

9 czcnrca 1885
\V Tic-1;t~mic n 1an11mc·) pudpi\.rno tr,lklat ko1'1CZ</CY \111111<:: franrn,kc-chiri:-J;;j !OCHT1,,
11,1 -;w1111;1d, \\'1c111a11111. ( ·1t111\ u111;tly 1v.11.'1AL111l'l\1n I 1;:11,. fi 1•.111 \\-'1e111.1111u11

] 9 \H'Ze~nia U)85
\V Ph,wdm wybuchlu pow,1:,nie ;11:ty111r,.,ckw, u1::lc>s;nnu prry!:w,c·111c du ~•,k~t\•,a
Htilg;1rn pn1\11nq1 Rlll11eli;1 \V~,-lwd111a. /\11111(' St'rlm, pwte,111_1,1c:; puecm·l.o 1_1ul-
11oue11i11, Rnlr,:11Z) puku11;11i 7 !i,topada. l letc-_gu l !'.)-;(, r Turcja l::ktyt·1111e 11_•.ocl,ih:
,i~- 11;, .,-,t;;ue1,ie Rumelii V,'~cl111dnw1 d<· R11lp1rii, a p<,IJ•J ,erh,kc,-bult'.,ir,ki 1m,arto
w Bul,.,11c,7ei,_- .'I 1:1,irrn 1)-;h(, r

l stycznia 1886
Bin, 1;1 :n,,1ala proklarrHw, an:1 kolc,nc: 1 hr}t, j,L1 i prr,,, i nq;; lrnfo.

18 ct.l' 1 \\ rn I 887
Pud1:"am1 1,11. i\1:,11y llakl<i! tl'a,d,u1.1l·y_1n) 11:11;d,y N1en:c,11111 1 Ru~q;,. Lh,1_y 1apl'\\-
11,d! \1z,1_je1m,:1 i.yGhw:1 ni.:·uir,1h10<<: w ra/ie W()_Jli)' Lt(,rego< 1 tyd1 chd,d1 par"•s\t\
L Hilly Ili Tfl<.1;:,tr•,l\\'l'll:

12 grudnia 1887
?a\\arcn· 11,1}.talu c ulrzymanrn 1/t;/11,._ q1w ,,. rc-1,,rne <rćdz1enmnn:or::kim rnięt!z.:-,
/\t1,1m- \Vvrm111i. \\'locl-:1m1 i 1\nr hą

l .\ m:ij:1 1888
L'.11inwnu ufo:jalnic nil'\'.olnict\1u \'- Bca,.ylii.
29 pai.dzit<1·nika 1888
11< ,dpi~anie t\ K, ,n,tant1 m1poh1 pr1e1 dz1C\\ ą·l- pa1·1~t v, curnpcp,kich traktatu w \jXav\ ie
Ka;rnlu Suc~.kiq,'\'.
2 nw_ja 1889
11al.. 1;1m ll,H;d1, \\'luli,dlill
/,i\\.clt'H· I Lt1upą \\'loli., 11111;tł:, tt· 1raL1a1 !!a1c· 11:i
µr.av, u Jo ul.JJt:U,t rru1eklur alu lldU l..'.lll'('t,1.

2 1iaźd:zierniha 1889 do l 9 kwietnia 1890

\\' \\';_1\zynglcrne c,brcidrJwała I mi,;;dzy11arodowa Kunfrrcncja parUw nmct) Lnic-hich.
Pndj~to dCC)Zję c u1,1orLc11iu l\:1ędzyn.:crodm1·eJ L'rni Republik A1rcryka11~kich i JCj
urr:1111.1 ,,ykonawczer,, Brnra liandlvwcgc Rcpuhli k Arr.crykar:,kich.
682 .\\'III C/f//OSOlOG!A WYD;\/i7FJ1' /8/ir) /Q./'i

15 listopada 1889
Upadla momm;h1a v, DwLyłii, co dało początek okrc,mvi t7\,. Picrv.~1cJ (,.Stm:j"J
Republik i. U6ry ,nial trwać do 1930 r.
20 marca 1890
Dymisja kanclcrrn Ottona Yun Bisman:ka. 1"1cmcy \\ kraczaJą na drog,; Wdtpolit1k
21 -27 Si('l'l)llhl I!{«)]
!)mr;i wy111iany !J,:1(1\\' rt1i~·d1.y lllllll\lr,·111 '--l'ld\\' /il)'lilllil'/Ti)'dl R11•,11 l'vliknł.tJl'lll
Gier,em i rnimstrcm spraw zagrnnicniych frnncji Aleksandrem R1botcrn zawarla
zo~tala wsti;:pna umowcc o w,p61dziahrniu polity.::zno-wojskowym obu pill'i~,tw.
17 sierpnia 1892
Uzgodniona zu,lala hn:wcnC)a wojskmva rnii;:dzy Frn1Kj4 i Ro,j,1, ,,at\,ierdzu11;, przez
\, ymiarn.: not z ?7 grndma l 89:'l I i cl styoma l H94 r.
14 lutego 18 1>:ł
!'o{lpic.,1111t· w \\'a,1y11gl11mr· 111,·J\\s/1'[',U l1;il,l,1fl1 ,, .u,c·k:-.p ILl\\;qi',1,, ll1•,q•i !1zr'd.i!
o aneksji pudpi,.a11y ,.usiał 16 czerwca 11197 r_, a raryfiku\\'any pl7t'Z Krn,frr:~ I ·sA
6 lipca l 898 r.
3 października I 893
W Bangkoku podpisany został układ nnędzy han,:ją a Syprnern. Na .1egu n1o~y
Snarn zrzekł się swL>ich prn.\v du L1P~u i uznał zv, 1cr1clulld\,o rr,tlll'ii nad lyrn
krajem.
25 lipca 1894
l{,q.puczrla ~it wuina 1.1pr,t'h~,c,-chi11~ka \\ Kurei I l\far1d·111rn Pe, rn,·111al pr\l H>l.t1
d11,1b11, kl,;,,k ,\ wu]l11r· p1J11IP',I) ('ilill\. l7 k1\Jd111,1 IE'J\ r 11,· J;1p(•(1~k11j 11rnj.'···
cowośc1 Slmnono~ck1 podp1sam-' traktat k011czący wo1nę. Japonia uzysk.ala m~h:, tk1
1erytonalnc na pólwy,pie Ltautung, wyspę rormozę (Tajv,an), Wy~py Ryba(:kiC
(PcskadNy). W~hutek protestu Ros1i, l'-rancji I N11e,miec, Japonia ,wróciła 10 niaJl1
l 895 r. tcrytuna Il:! półwyspie Ltaotung Chinom.
24 lutego l895
Na Kubie wybuchło pnwsl:tnit· narr,dnwc przeciw lii~1.p:if1~ki111 kolomz;1tornm
20 C:t.l'l'\\t':I 18')5
Francja podpi~ah1 z Chinami dwie konwen.::je. ktf.n: dawały JCJ wiell;1c pr1.ywilqe
w ch1risk1d1 pruwm.::jach graniczqcych z lndod1rnarni. 3 czcrwfa 1896 r l{c,Ja
pf1dp1s.1!a z Chmarni tiaklat 5()Jt:szni.::zy, 11a mocy którego u,ysi,,ab m in. prawo
zbudm,ania w f\.Lmdt'11ri1 szerokuH,10\\ej linii kolcJowcj. W p6źni;:j-1ym ulJad,1c,
1. 27 marca 1898 i., Chiny wyd,ie1hmily Ro,_ji Port Anhur i port Taiien na półwyspie

Liaollm)-'.. \V wyniku tr:ikl:1tu , I, m,m:a 11'19:S, 1. Nicrncy wydzic,11,awily od Chi11

t',Huk~· 1(1:iP•C/Pll mai 111.ysktly v,idhJL' prl)\\ilvje 1v pn111,rn,j1 .'i1:rnl1111i•. ') c1,·1w,;1
l X98 r. i I litKa 1898 1. WielL1 131:, lilllia \, ydz1e1z.1wda ud l'l!in \\\:1hamu i pólw}~ep
Kowlu on. \Vszystkie te traktaty zloLyly si,; na proce, tak zwanego rozdzierania Chi n.
30 grudnia 1895
Brytyjsk.1 oddział mwaz}jny pod dowództwem Le,mdra. Stan Jarncsnna przckroo,ył
gr,n:icę Transwalu, licn1c na wybuch rewolty antyburs~1q.
 68]

2 stycznia 1896
Telegram cc~arza Wilhelma II do prezydenta Tran,\valu Paulusa Krugera z W)L"tzami
poparcr., i (lb1elrnq pomocy w razie zagroi.cnia niepodlq:Jości rcpuhliki 1111a Anglię.
i marrn 189łi
H1twa pud Adu(t, w U(,rL'J .1rmia d1op,L, pobiła woj•J:a w1osk1e \V lyrn ,ainyrn roku
}(, r,.1id11c1111L1 1;1wrn h, t1 ;ikt al pok,q< ,wy wlu~ko e11up~~ 1

17 lrni1·l11ia 18')7
\\ zwi,tzku z pow,tarncrn na KrccIC. TurCJa wypow1edz1ala \VOJn~ Grecji. 4 grudnia
I sro r. podpi~anu w Stambule lraklat pokojowy korkzący wojn~. Natomiast 29 kwiet-
r11a I r:99 r. ~ułlan uzna! Kri.:tę „za państwo korzystaj;,ce z zupdnej autonomii''.
12 października 1908 r. parlament regiDnalny na \V)~p1e: ogłosił, ie Kri.:ta lącz 1 się
z KrC1lcstwern Greckim
15 lukgo IS98
\1)!,uchu H1111y ,:11i,p1<,11) /<1°.1:d w 1•1,n-iL' h:1\1·;111~k1rn am,,.1yL11i,~1 ld:Jiuw
\ \ \l)lllkll
rnb. ,.Maine"; zginęło 7fi6 marynarzy Wydarzeni(: to ~talo się l-e:Lpośredni;;1 przyczyn,1
wujny l:SA z J-lr,zpanią.
20 k \\·ictnia 1898
lkhwal;1 K,Hif'.ICS11 lfSA upowd.niaj;1ca prezyde:nla do \\)P<l\\icdzenih wc'.iny Hi~;z-
p~inii. l:d1w;1la la t;;wicrala tci lak z,vaną pc,prawkę Tellern, zah17UJ:.!Cct aneb,Ji
Kub) przeł l:SA.
10 lipca 1898
ZaJ<,'cic rnicj~c(i\\o;, r F:1,?<•d:1 1i. µ,',rnym biegu rLck·, Nil p110 11dd11,1I iPh1iL·11y
li1!l!u1,1l,,1d1 p<>d d11\\Ód/lw,·m k,1f'ila11;1 _k·and Bil!'lt~k·a f\brclund1.1 !'0,1:Jtd: k<.d<,11i:il-
nef!O kunfliklu lrancusko anpelskiego. W li~topadz.1c Francuzi ust,,p1Ji, a konflikt
ostateczme zakrn\czvlu porozumienie z marca l 899 r.
J9 sicr1mia 1898
Zawarcie traktatu rrnędzy Niemcami i Anglią, przcvdduiącego podział kolonii Por
tugalu \~ Afryce \Vschodniej.
2 '>\l'Zt\~nia 189S
~',l\'~k;i \<.01,h rn;ilidy•.lt-,w \', l1i!wic p,>d ()[11d111111;im·t11.

10 grudnia 1898
W Parp.u podpbany zoqał trał-lat pokoju rn1.,:dz.y Sianami Zjcdnuczonymi Ameryki
a Króle~twcm H1~zpan11, kończ,1,·y wo11,~ mi~d,y tymi parh!v,am1.
I stycznia 1899
O,.lalnic udd,ia!y hiszpar\sl;ic wycofały ,i1c z Kuby.
l 9 ~l\('Zllia 181)9
L~tanowicmc kondon11111um brytyJ~ko eg1p~k1cgo nad Sudanem.
J8 maja do 29 lipca 1899
W Hadze obraduv.ali1 prc1w,za konferencja pokojl,wa z udziałem 26 państw cumpeJ-
~k id 1, arncryLu1~kid1 i a.r.jat) ck ich. Podpi,ano na niej 3 konwcncjc, J deklaracje: oraz
I reznlucJi,·
684 XVIII. CHRONOLOGIA WYDARzl:Ń /800-/945

6 września 1899
Sel-:retarz stanu USA John Hay p1 Lei<azał rządom Wielkiej Bryranii. Niemiec, Rosji,
francj1, Włoch.i Japonii noti,· p1q1onuiącą przyjęcie z:,s;;dy r{;wnych szans w handlu
z Chmami, którą nazwanu c1L,kt1y11;1 .,otwartych drze;,. i" •~ ltp,\1 1900 r. John Ray
p17el;azał mocarstwom nowa 1w1~,. domagającą się ,,,z;1dH 1 ,1 ,mi;, mlt'5:i;alności teryto~
ri,i!11cj Chin j adminisb.icyi11q ,;;mudlielności".
11 października ł 899 do 31 maja 1902
Druga wojna burska, zakończona podpisaniem 31 maja 1902 r. w Vereeniging traktatu
pokojowego.
2 grudnia 1899
Na mocy traktatu podpisanego w Berlinie wyspy Samoa zostały podzielone między
Niemcy i Stany ZjednocLone. \V1dka Brytania Otrzymała na mocy tego traktatu
\Vyspy Tonga i część Wj,.,, Salc,nw11;1
11 liprn 1890
Podpisanie pOrOZumienia bry1y1s1;(H11cmiecl<lego o nóv, )ffl pod11ale Afryki Wschod-
!llCJ. Uganda i cała Kenia L.nalaLły się. w brytyjskiei ~trefie wptywów, natomiast
Tanganika, Rwanda i Bunmdi w niemieckiej. UtV1·órzeme kolonu o nazv.'ie Niemiecka
Afryka Wschodnia.
2 marca 1901
Kongres USA uchwalił w porcie tak zwaną poprmvkc Platta, którą 20 maja 1902 r.
Zgromadzenie Konstytucyjne Kuby włączyło jako aneks do konstytucji kraju. Po-
pra\vka Platta Iiczyła osiem artykul(-.v,, z których trzeci 1.rlnsił: ,1<1:Jil Kuby wyraża
1 1,udc ;1by USA miały pi;;w,i d, mh·1vencji w celu zach, v. d11:1 1i11p,dległoki .Kuby....

7 \nze ..;nla l9ól

Pmlp1sano Protokół poro1um1enia między jedenastom:1 pa11stv:arni a Chinami. zwią­
zany zE stłumieniem tak zwanego powstania bokserów. Wanmki, któn: Chiny musiały
przyjąć, były bardzo surowe I przekształcały je w półkolonię mocarstw.

22 października 1901 do 31 stycznia 1903

W stolicy Meksyku obradowała II Konferencja międzynarodowa państw amerykańs­
kich. Uchwalono min. traktat o obowi,.1zkmvym arbitrażu w sporach między państ•
wami amcryk.uhl;irni.
30 styczI1ia 1902
W Londynie ~ostał podpisany uUad ~ojuszniczy między Japurn,t a \\ieJką Brytanią.
Japonia uznała w nim priorytet interesów brytyjskich w Chinach, a \Vielka Brytania
zgodzi!;:; się. ze interesy Japonii w Korei są nadrzędne. Układ ten z uzupełnieniami
i modyfikacjami przedłurnno: l 2 sierpnia 1905 r. i 13 (1.crwca ! () 11 r.
8 kwietnia 1902
Podpisanie układu między Chinami i Rosją, który przewidywał, iż Rosja wycofa
swoje siły z Mandżurii w trzech etapach do jesieni 1903 r.
28 maja 1902
Argentyna I Chile podpisały pakt o rozbrojeniu, jedno z pierwszych na ś,viecie
porozumień tego typu.
 XVIII_ CWWN(JU)(jJ;, l', YDARZFA Js()().,.J9<f,

28 maja 1902
Za:żegnanieo~trego spc,ru terytorialnego tereny na Ziemi Ognistej, groż.ącego wojną
mi1cdzy Argcncyńą i Chile,

9 grudnia 1902
Fkta wąjenna Niemiec Wiełkkj Brytanii i Włoch zaatakowała Wenen11:.lt; ,., odwecie
11iespb. :1rne w k1nunie dłm,,·n'- :zagtm1icznych
29 grudnia 1902
Ogłoszenie dojctryny Drago,. która ząwkrnl~ zas:1di;: niestosowania przemocy przy
{;cqg:aniu długów zagranicznych.

3 stycznia 1903
Podpisanie porozumienia amnyhańsko b1 yt\jskieg11 spo•.ohie rozwiązania spPrn
1t·ry1orialnc1:n. dotyc;,·;;oego r,dcmka grani, y ntiC<hy Kanad,1 1 Alaską Osta1e<;1m1
decyzje w tej sprawie wydała wspólna komisja w Londynie 20 października 1903 r.

23 lutego 1903
Podpisanie uhładu. na mocy któr,~go Kuba wydzinLtwila Stanom Zjod11ocwnym
obszar Guantanamo.

3 listopada 1903
Ogłoszona zostaje. mepodległoś( Panamy po oderv,Jriiu się Jej od Kolumbii. l
listopada w Waszyngtonie podpisano traktat między Stanami Zjednoczonymi i Panamą
w sprawie Kanału Panamskiego (tzw. Traktat Hay-Bunau-Varilla), Budowę zakoń­
c,, 1110 w l (J J r., ku z ·J)b•,1 ud11 I Wniny swiatuwcl utoc,v,te otw;in·iv, Kan,1lu
Panamskiego nast:iplło dopiero I seierpnia 1920 r.

17 listopada 1903
W Petropolis podpisano lralctat oddający Hrazylii większą terytorium Acre,
o który toczyła długi spór z Boliwią. Następnie Brazylia wygrała 8 września 1909 r.
spór z Peru o inną część obszaru Acre.

8 Iutego 1904
Bez wypowiedzenia wojny flota japońska napadła na okrcty rosyJskie w Fort Arthurze.
Rozpoczcla się w ten sposób wojna rosyjsko-japońska. 27-28 maja 1905 r. w bitwie
Czuszirną klęskc poniosła !fota rosyjska. która dotarła z Morza ł3alt)l(:k.iegu.
Traktat pokuy.1W)! ro,yjsko-japoi"1~ki podpisany :został '.l września 1905 r. w Portsmouth
(US/\). Rosja straciła na rzecz Japonii dzierżawc Port Arthura, port Dalnij (Talien)
oraz oddała Japonii południową część wyspy Sac.halin. 30 lipca 1907 c Japonia i Rosja
po<lpjsały ukhld ustalający sb'cfy wpływów obu paf11,lw W M;md7urii.

8 kwietnia 1904
Ogłns1.enie deklaracji Francji i Wielkiej Brytanii, dotyci.ącej uzgodnienia interesów
kolonialnych nł)u panstw, którą uważa się za pocz,nd tzw. cnr„mte cordiole.
2 grudnia 1904
Przemówienie prezydenta Theodore .Roosevelta w Kr-ingresie. uważane za uzupdnienie
doktryny ~1omoe'e1w.
6x6 XF!fl. CRRONOLOOIA l\TVARZEŃ !80u 1945
~ -

31 marca 1905
WizyU1 cesarz,1 Wilhelma II w Tangerze (fvlaroko).
23-24 lipca 1905
Spotkanie cesarzy Wilhelma II i Mikołaja II na Bałtyku, w pobliżu wyspy Bjorko.
Pmlp,sanie układu. który JUŻ. we w11~niu został anulowany.
1<, slycznia do 7 kwktnia 1906
Międzynarodowa konferencja 13 państw w Algeciras w sprawie Maroka. Potwier-
dzenie szczególnych praw Francji i Hisą,anii w Maruku
15 maja 1906
Interwencja zbrojna USA w Dominikanie, która dala początek kilkuletniej okupacji
kraju.
lipca do 27 sierpnia 1906
2'.ł
W Rio de Janeiro obradowała III Mi<;dzynarodowa Konferencja państw ameryka11s-
kkh_ Uchw;tlono konwencję o puwolaniu Mkdzynarodowej Komisji .Prawniczej.
13 grudnia 1906
Francja, Wielka Brytania i Włochy podpisały w Londynie układ o ustanowieniu stref
wpływów w Etiopii.

1$ marta 1907
Minister spraw zagranicznych Ekwadoru C. Tobar sfonnułowal zasadę (doktryna
Tobara}, iż republiki amerykańskie „nie powinny uznawać rządów, wyłonionych przez
rew(ll11cje. \1yrn1er.rone w porządd; konstytucnny".
1O czerwca 1907
Zawarcie traktatu między Francją i Japonią, który uzgadniał strefy wpływów obu
państw w Chinach i wiąa1l pośrednio Japom,;· , Ententą

15 czerwca do 18 października 1907

Z udziałem przedstawicieli 44 państw obradowała w Hadze druga konferencja poko-
jo\\ a. Podpisane na ńieJ 13 końwencji, jedną ddJaracj,;, jedną uchwalę oraz 5 ,:ycreń .
31 sieqmia I tJ07
Zawarcie porozumienia miedzy Wielką Brylani,1 i Rosją. dotyczącego uzgodnierna
wzaiemnych interesów w Persji. Afganistanit, i Tybecie,
14 listopada 1907
Rozpoczęła obrady Międzynarodowa Konferencja środkowoamerykańska w Waszyn-
gtonie, na której powołano SądSprawiedliwoś,:i Środkowoamerykańskiej, wyptNlżony
w uprawnienie n,żstrzyprnia spon',w i konflikt{iw regionalnych.
5 października l 908
Prokbmowano niepodległość Bułgai ii, a ksi,iŻ<;.' berdynand przybrał tytuł cara {króla).

30 listopada 1908
Wymiana deklaracji między USA a Japonią (Root-Takahira) o wzajemnym uznaniu
stanu posiadania w basenie Pacyfiku i stosowaniu nadal zasady równych szans handlu
w Cbmach.
 X\!!! UIFONOIOGJA HYfJAR7!7V /,\(.!" !Y.f>

9- JO CZfl"Wt:a l 91)8
Spl1tbnie krt',l:1 \\'it>lkicj Hr:,tanii Edwarda \'H „ n•~;u/.CTl ll'~}jski1:1 l\lilolajcrn li
w Rewlu. gdzie t:/godni(HH' \1 sp<'.,lnc stJIHJ\\ iskc ,, ohcc problemu rn,Kcdu(1skiegn.

3 Lipca 1908
\\' \fonćdunii n,..-p111·/~1I:: -..ię lak. zw,m:1 rewnlncj:1 n1h1dr,1ureck,1. 24 lipc;1 190/i r..
k11·,!, •.11!1;11l P)'lu\d p11n,n1,,·111,· ~\ills!)lllq1 ✓
1:-,·11, 1„1,11ulll1 Id /',1·\U\''l\'LI w, ,:1)111
1•:111•.lw1, ,<..;t:lt.m /\hh,lh,1111HI li 1dd111m11,1\dll) 1,,,.t.11 ."/ k1qcl1'111 J•)(i') 1

5 października 1908
Ccsa~z frann~zck fozd l o!:'.lo,il ,mcbJ~' Bo~m I llcrccgowiny. ;: wi,;;c formalne
wl;1czcmc łych prnwinq1 cln Austro-Wqner. '..'2 marcce 1909 r. Rc~ja uznała cf1cjalnic
anel-::..ję Bo;m i l lercegrnvm). a J 1 marca legnż rnku uczymla In Serbia,

l 5 listopada 1908
l'u,·k•-,,t;il,cll!l' \V(d11q·1, 1';11'ic,l\\',! KP11r;t \', knfulll(._' Hd)'II.

2(, lutego 1909

I\,,
kr,nfrrencp lond;iiskiej udmal11no DcJ...iarację dotyLz,1cą prawa wojny !'1or,kicJ.
t\w /mlala ona ra1yfikc1Yana. alt' rmala znau1P; \vplyv. na p(,inicjsz.c kod:ylikacjc
pr;:1111nn11<idt.) na1 lldtJ11 c

24 października 1909
W miej~cmH1~ci Racconif!l 1\-lihobj 11 i kr(,] \Vloch \Viktor Frnarn1el 1H JHl(lpi,al1
tajr:} uklac dotycz,[cy zadwwama srali,.< q110 na .Balkam,ch.

Jl maja 1'910
/J1·,hw1 ;,·11w, ;t, 1,,,·ti i,.,1,,1111. !'r;n1,1\;1li1, ( )f.IllJL l<.1,!11rn1 1'1iyl,tdk ◄ 1,1c1111.11. N.1i.d11
1 po,11,tir;ic t 111i P()Lidnirn\eJ :-\lr)f.j l• ~(alm,tl'. dP1rn11nm1 hryt\-)'-kiq:rL

4 lipca 1910
Japoni,1 1 Ro-Ja pudpis;:iły układ z,K 1e~niajw y ich współl'zwlanic 1\ J\fand:i.ur: i i prze
widlU,KY nwżliv,o.ść prowad1.em;: w przy~zln~ci d\\U~lronn;ch konsultacji polilycz
ll)di.

12 liprn do JO ~icqmia !'Jl U

IV KcnL:n:ncja par1~lw amcrykaf:,k..tch \1 Bucno~ Airc~. Podjęto ni.in. clccyzj\· o zrni,1-
nie mw.v:,, nrganu hoorclynu.1ą-:cgo: Biuro /\liędzyna,·odnwc Republik Anerykaf,skich
pr:r.cks,talrnno \1 l 1ni1.,' Panarncrykańsk,J.
22 sierpnia 1910
\V Seulu podp1,:1n) ;,(;,,tal tr;•1~t;1I 11 am:·ksp Korf'i pr7<'7 J;ipr,111~\

19-20 listopacl:i IIJIO

Wybu<.11 !e\slfoLJI 11;ck~yk1h~J..i<:J \I'; 11,1cr1.u11eJ pr1e~·1wku Jyklc:tu1~kim lL4du111
1,;cncrała Pmi'irir• Ufam (!R76-191 li.
22 lulego 1911
(kM,ialy p1echuty 111ur,kiej [ 1SA h1duj<J w pornc niLtiilfl!WlShim Corintn. aby ,llumić
ZJtnic~,kt we,, nętrLnc.
688

l lipni 1911
Zjawienie ,ii;; kanonierki memivckitj .,P:wther'' w Ai::adirz.::. kcfo,· ,;1pou; 1t~Pw;dc>
kole1n4 f.:1zę kryzvsu marokar\~klcf':O Porozumicnit' lr:mcmko-rner:,icd ie \\ :-.p;,,.. 1<'
l\famka na~t,1riłu 4 h~tupada I <1 I l r
29 września 1911
\Vh,ctn \\\j ,·•\\Jada1;i
1 \\llJll~· Turtp
15 paitl:,innika !•)11
Po upadku dyktatury Porfiria tu pn:zy demem l\'ld. , 1 ku ,1 ~ bran,, h;u:c isco l l\fock ro.
Zamurdo\\'an) łc,ta! 22 lute~u l013.
l st~Twin 1912
Pe tnvaj:rce1 (id ,ierprna l 9 l I r \\. Clunach rcwn(ucj1. \\) r:1icrZl'Jll'.J v, mant1"/llrsk,1
dynasril· Ts' mr<,w, w Nankmic pn 1U;u1:m,anu Ul\\T:rzenie republik 1 1 Sun Jat-,i:ncrn
j;1hP l)'l'lt'/a,011:,1:·: ('ll.'/.ydc11k'll'.. l.l h11cr11 lq•,I''.' .. ,tli S1111 lal-\Cll 'tl('/'::m,w;d '/1,
,',l;l!lnWi,h;i 1 ('Il ;Jł,d\ h,1q1 ,·,·•,ar1;1 1'11 i 12 1111\')T , .1!.1 ,1 l.u~;;1 r1.:,·-./ł;1 ,. H<."
repuhlik:Hi~kiet:11 rz;1,h1 w Pekinie> z Juan S'/y-k',11e111 u1 ,tt'h:'.
B man:a 1912
Podpi:,amc układu :,t>jw,zniu,cgl 1 111i~·dzy Snbi,t i łl utgan,1. 29 maja l'/12 zaw,1rlu
układ n,iędz) Bulptrią i c;reqą i\fo;dz) CzarnL'f~6n1 a Butga1i,1 dc,1łl 1 do m,tr:c1,o
porozumicnia Jl ,1crpnia 1912 r C,arn1,;:órn p1,dpi,ała ta"/c (J pażd111:rmka 1912 r.
traktat z Serbią System b1latcrJlnych układów <.PJu,z11icz:,ch lWfH,ył !ak zwan ..1 J.11:,;
Bałka11sL1.

JO marca 1912
l 1~1.11,1 w1cnic p1<>!d,!()L1!11
1 l·L111, ii 1,.1d f\-L1r,:Li,_·11·

16 lipca 1911
Podpi~anic k()ll\\cllrii rnl'r,kicj rnil;l1l) l"l'cH'Cj,: Rn\]<; o \\~p(•k!,ialaniu {lpi 1,hu
paf1sl\v w razie wo.1ny.
9 października 1912
Rozpeczęla sk pierwsza wo1na h<1lk,n\~ka, w kt(\rq ( 'z,1111e► róra. Su[,1a. Hi1h:an:1
l Crccj:i walc'/) I) / T11ni;1 l Id.u.I pnktq(\\\:,, k,,r·ll /,W\ l••1111:!1111l' ['l<'fll../,1 \'d•p,,
halL111~k,1. jl\'df'i,,llH' \\ L,>11d)nis: JO 11:,1p )'Jl, 1.

18 października 1912
\Vłc,chyi Tur,::ja podpisały w Lczannic traktat pckoJO\\ v, kt,:,1-:,, od,j;n, at L1h,;
\Vlochom.
11 marca llJB
Oglt,~7enie l,ik t\\alkJ ,~nktryn) \V11'nna rh•,1;1(c( i<.: ~Ian:, ljl'dnnu;,1·c h;do
11,lla\,·;11\ \', J\rncry~c L1u1i-;k ic1 1~·,h 11i(' le r 1:;,!\, ~.1,-,n, , fp,,-1) ,I,, \d;11!1y \I t-(H"·-"'·•
ler,al11y.
30 czerwca 1913
l{ozpouęla sii: druga wojna bałkańska, w ktć,rej pm:ciwkc Bułpni W) ,t,,pil\ Serbia.
Cinxja, Rumunia i Turqa. Konferencja pckojnwa 1:db) la '11;' ,, Bukaicsh1e 1v drna,_h
od 30 lipca l~O I O ~it·1 pnia 191, r.
 XYllt CHRONOWGIA WYDARZEfl 1800-1945 689

9 kwietnia 1914
Po incydencie w Tampico i zajeciu 22 kwietnia przez marynarkę USA ponu w Verac-
ruz, oraz zerwaniu w dniu nas~pnym stosunków dyplomatycznych między Meksykiem
i Stananti Zjednoczonymi. w Niagara Falls odbyła się konferencja pokojowa z odzjaJem
delegacji USA. Meksyku. Argentyny, Brazylii i Chile {21 maja-30 czerwca 1914 r.).
28 czerwca 1914
W stolicy B~ni -Sarajewie zabity został austro-węgierski nastepouronu. arcyksiąt.ę
Franciszek ferrlynand wraz z małżonką. 2:ł lipca rząd austro--wę.gierski wystosował
ultimatum do Serbii, którą obciĄżono odpowiedzialnością za zamach. 28 marca
Austro-Węgry wypowiedziały Serbii wojnę.

l sierpnia 1914
Niemcy wypowiedziały wojnę Rósji;; 3 sierpnia NierrteY wypowiedziały wojnę Francji,
a 4 sierpnia Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom.
Z sierpnia 1914
Za.warcie traktatu sojuszniczego między Niemcami a T\lrcjit 2 listopada Turcji
wypowiedziała wojnę Rosja, zaś S i 6 listopada uczyniły to Anglia i Francja.

4 sierpnia 1914
Stany Zjednoczone ogłosiły neutralność wobec stron konfliktu wOjennego w Europie~
3 lutego 1917 r.. USA zerwały stosunki dyplomatyczne z Niemcami. a 6 kwietnia
tegoż roku wypowiedziały im wojnę,
S ~rpnła 1914
Podpisanie traktatu Chamorro--Bryan. na mocy którego :Nikaragua przyznała USA
prawo do zbudowania na swoim terytorium kanału mi,:dzyoceanicmego za 3 miliony
dolarów. które USA .zatrzymały na poczet długów Nikaragui.
2Z sierpnia 1914
Japonia wypowiedziała wojnę Niemcom, a llaŚtępnie do końca tegoż roku opanowała
zbrojnie chiiiską prowincję Szantung,. kontrolowaną dotychczas przez Niemcy.
4wrt.eśnial914
W Londynie Anglia, Francja i Rosja podpisały Deklarację sojuszniczą.

I paźdzlflmka 1914
Podpisanie traktatu, w którym Rosja :zapewniła Rumunię. it '~zie popierać jej
starania o oderwanie od Austro-Węgier ziem zamieszkanych przez 1 ~ rumuńską.
18 grudnia 1914
Ogłoszenie w Londynie deklaracji o ustanowieniu protektoratu blytyjskiego w Egipcie.

18 stycznia 1915
Wręczenie Chinom 21 tąda6 JapOnii, kt(i,rych spełnienie przekśztalciłoby Chiny w jej
protektorat. W złagodzonej fonnie Chiny wamnki te przyję? 8 maja 1.915 r.
26 kwietnia 1915
Włochy mwarły w Londynie tajny układ z Rosją. Francją i Wielką Brytanią, w którym
zobowiązały się, ze przystąpią do wojny po ich stronie w ciągu miesiąca.
690

2-1--29 maja 1915

ObraJy I ek0nomie7ncj Konfcn.:m:ji panamerykai\shcj w \\'a'.;zynrlonic. Pm, o!m10
wy~obt Komi~ję M1ęd7yarnet)·karisL1. 1~lrnej:1q do 193'1 r_
6 iirzcfoia 1915
Podpi~,anie tajnei::-c, !rnl--.tatu soJllS71llC7t:F'C rni,:dzy Bułp1r 1 :!, r~iemu:nri 1 /1, u~u·11-
\\\:1:1 an1i. 1,J p:11d1i(·1rnla i()J'i r_ H1ilran;; ~t,11:t \J\' uo·,·1rn1Li,·rn w,,p1\ ,,,·1:1t1•\ITI
1•u 1-t11,rnv ·1 n•,r-1;yn1H_·11a
9 marca 1916
l:-;ranci~u, {I'cmdw) Villa zaal,:kowa! nadgran1c7nc mm 1 W \\" l 1SA Columbus, CP
:,powo-..k,walt, konrlikt mehyb11i~ko-arneryka1i~ki 1 v, krou.crnc I 'i mar..:a 11c1 terytorn.111;
Jvkbykt: karnej ehpedyc_ri generała PcrcJ1mra
13 h1ietnia 19Ui
Pcnvrnni,:1:1,· 1111vd1)- An1•lq i I 1:m, I•! n p<1J1i,d1· lll'II, ,:r,,b.,f.,1d1 .,, :\111
(11w. pc111n1111i,·11w S\ te., !'1n,1 I

5 czerwca 1916
S1<:'ri f !\lekki łlu~air1 , 1głu,it r( 1W:-,lalllc nicp(,dicTlerc pa,ist \,·;, walv,kicg, i H1d2a1
( Hij::1 j.
l 7 sierpnia 1916
Rumunia nmwla uUad 7 Ru~1,1, Wid ką Rrytanią, Francj,; 1 \Vkchami c prL) stąpiemu
tego p111st\\a do \l'cjny przeciw J\ustrc,--\V,;:grern. 29 s1cąmia Rumunia wypow1ed71ala
wojnc;: Tt:r,'ji, a 31 ~1erpnia Bułgarii i Niemcorn.
5 lisltJpada l 9H,
O)'IPc-/UllL" \\ \V,uv,.w1c ;ikl11 d\\u u.,.il/} \V1l11d111cL Il I t·1;11ki:·,/L,. l"1d;1 I u,,,
irnarzc u11w,r,-:cma panstwa pobk1q_1\ ' -,, 1icrn zaboru rc,~yj~k,er,,.
17 SlJl'Zllia 1917
\\\'\lanit' klf'i::-r:m1t: przez 111irnslrn cpr:i\\ 7<1_1,'.ntlliLzi1ych J{ze~,y Arthura '/immcr
mann.: do ,;rnba~adura Nit·rntL"l" w l\lcbyku 11 ,pr:,wit· ,kłonieni:: rnidti Mcbyku de•
~ojuszu 11ojskc,weg1.> z N1cmcm111
l lutego 1917
,',1i,·111L) 1•rl11:,1ly 111:·,,1•1,tnill<>II,, (ln!,tl11<1) \\"1,jn,· IIH'i"'-J,1 l'I"/), \clll h•cl11 jH•1_h-.. , d
nyLh.
5 lutego I 917
l,chv.ah,na 1.n,tala knnslytucj,t l\kk,yku olic,11·ią1,uj,,<.'a Jc, d,1.:.
2 (15) 1mirta 1917
\\' wyniku 1c·wolt1cj1 h:l,,v,vj ahdyhm\al cL·\itrl w,)j~l-.i l\[1!-,,,t;,_1 IL\\' l{t>sji pu~,'-l,tl
R-,-,td Ty111,·,·ast,1vy, 1-.t,,n opo11-il'd·1ial ,i~- /a 11iq1rnllqJ1,<,:i,1 P<1b~ i.
14 man:a 1917
Chiny Lerwal 1 s[cN:nki dyplnrnatycznc z l',1ernc:mrn, a 14 ~.ierpnia tegt'7 t"<>kll wyr,,,
wkdz1ały wcjnę panslll'om centralnyrn.

24-25 października (6-7 listuparlal 1917

\V \\ yniku p,iw,tarna zhrrjnegn w Ro~Ji zw;,citzvla rev,'Pluqa lx-1,zewlt"ka.
 XVIII. CH/łONOWOIA Wł'DAR2EN 1800-1945 691

26 października 1917
Wypowiedzenie przez Brazylię wojny Niemcom. Po zakońeuniu .I wojny światowej
Brazylia była jednym z sygnatariuszy traktatu wersalskiego i najbardziej aktywnym
latynoamerykai\skim członkiem Ligi Narodów {do 1926 r.}.
2 listopada 1917
List bryryjskiego ministra spraw zagra.nicroych Arthura Jamesa Balfoura o popruciu
Anglii dla utworr.enia w Palestynie siedziby narodu żydowskiego.
lS listopada 1917
W Piotrogrodzie ogłoszono Deklaracje praw narodów Rosji.
8 -,cznia 1918
Państwa C:zwórprzymier:za (Niemcy. Austro-Wegry, Bułgaria i TUl'Cja) podpisały
w Brzekiu nad Bugiem układ o uznaniu \Jkrainy u samodzielne państwo, W dorocz-
nym orędziu prezydent USA Th.W. Wilson przedstawił program nowej organit.acji
świata po r.akom:zeniu wojny, many jakQ 14 punktów. Zapowiedział w nich m.in.
powołanie do życia organizacji miedzynarodowej, zajmujacej się utrzymaniem pokoju
i bezpiecz.et\stwa.
3marca 1918
W Brześciunad Bugiem podpisano traktat pokoju pomiędzy Rosją a Niemcami.
Austro-Węgrami, Bułgarią. i Turcją.

I wneśnia 1918
Ogłoszenie doktryny ~ y . zawierającej podstawowe zasady polityki zagranicznej
Meksyku.
28 patdzlernlka 1918
W Pradze ogłoszono deklarację o powstaniu niezaletnego pat\stwa aechoslQwackiego;
29 października w Zaga.ebiu ogłoszono proklamację o utworzeniu państwa Serbów,
Chorwatów i Słoweńców (SHS).
3 llstopada 1918
Pddpisąnie ro:r.ejmu z Austro-Węgrami. 12 listopada 1918 r. w Wiedniu ogłoszono
proklamację o utworzenió Republiki Niemieckiej Austrii.

U Ustopada 1918
Odrodzenie się niepodległego państwa polskiego po 123 latach zaborów.
li listopada 1918
w miejsc-0wości Compiegne pod Paryżem podpisaTiy :został roz.ejm :z Niemcami.
16 listopada 1918
W Suda.peszcie prok.lamowano utworzenie Republiki Węgietskiej.

1 arudnla 1,11
W Belgradzie proklamowano utworzenie KrółestwaSerbów. Chorwatów i Słó"1eńców
(SHS). 3 paidziemika 1929r. nazwę pai\stwa zmieniono na Królestwo lugosłaWii..
18 stycznia 1919
RozpOC7.ęla pbrady w Paryżo lconferem:ja pokojQWa z udziałem .27 państw i 5 domi•
niów bcylyjskich. Głównym dziełem konferencji było uchwalenie traktabl pokojowego
z r--.1emuurn, Uóry zu,tai pl>dpi,any \\ \\'cr,:ilu '.:'h czerv. c:, \ lJ l 9 r. C7.<;ŚĆ l lr,1kt,1tu
pol;oJO\H'fO stcenu\\tł l'd,t Ligi Narod6w (ar1. I ,'°'.6) ::is VI !()Jl) r. \1 Vicr,ah,
pod pi ;;any został równic.i: traktat między gkiwnymi nH..>carst1\cen11 ~p1ym1nznn:, u11
i ,towarzy,zonym1 a l'obką
17 ~icrpnia 1919
\Vyh11d1lo i::1 .~l:1,k11 l'H'l'-'·U•· pow,1:•11H' iud11P-:ci p(d,J...1cj, kri·ir\' 11 \\,i!o d,,, :?l ,,1l·1pn1;,
!'11111_,ic r·•0\\'•,1;1111(' ~lq:,kw ln•,:,i,, ud I~- do .''> ·,l\'1)•11111 i'J,'!) I \V.ilk1 !u,,1q•,,
[IPW:-.Lani,1 ~l,1,kit·g1, w1puut;ły 'il\' 11. rn ,c\' L
2 n:, .\ llldJ.1 ! 92 l 1.. c1 1.dLu11t i)ł)
li czerwc1 Za'.l"ccma \I spraw1e prnln,tlu Górnero Śh1,ka 1m,d/) PPlsk, i Nie1:1c',
Rada L1g1 l\arud(,w podkh1 l 2 pahl,1en;1ka. ( J,tatcc;n,1 1.b..·) ,-j, co do pxl:11;1 tu
prnJy:la Kl'nfere1,cja Amba,mJoH.'\\ 20 X 192 l 1.
1 O \I rześniH 1919
\\' pudpary~l;1l·i 111i(·1~n 1 1\·p(, 1 S;11111-(,t•n11ai11-en-l .avl' l'a;':qw;, ~rrz·, n:1n ,rn1c i ~I<.,
11;11,'\'\/i>ll<' 1'"'11'1,:d\' 11akl:•I l'''"•'IPW', / ,\11,111:1

27 listopada 1919
\\' Neuilly-~ur-Seine pod Pccryzl'm pa11,1,1 a ~przy micrZ<Jr:c I slow ar 1 1 ,znnl' p<xlp1,aly
tr:·ddal pokojo\V;, z Bułgarią
10 slyC"znia 1920
\VraL z trak t;rn:m \\Cf'ialskirn I\ szedł 1, Z) cie Pal:t Lip l':arodó". Najwi\·bz,m
osiągrn<; .. icrn Ligi Narodów w pier\\"~zyn, ()kre,ie dLiahilno~c:1 r1 ln udw.alerne 2 pażdnl'·
rniJ..:a 19:24 r. Prcroko!u w sprawie pokojowq'o rc•:ts1r1y1Zanw srx,ró\\ rrn:;:dzyna~, ,dmv1c:h.
6 Im idni:1 l 920
\\.' 111iq\lo\10·,n \\-1c1d,rncud11i:-J.. 11· 1,·1,ll'll' Jc'il•H.J B:11L1I. l''""l.11rn•11::11,, um,,r/<'IIH'
lfrpubliJ..:1 LJ,dckJq'.l' W:-,diuJu. bLluwwcJ:u pa11:,l\\a l/,)d,<WL"!,u 1n10. hul,,,;,1\1k1.•v,.
RD\V istm ata de• l -) IJqupad;; l 922 1.
4 czerwca I 920
\V podp:1ry~~-it:J lliiej<.:owości Trianon pa11,tw,1 spzynrn.Tzonc 1 ~Io\\ ,HZ\ ~L,,nc rod-
pisały lral--:tal pol,,oJn\1) , \\',;:!'rami.

28 liprn 1920
i-((11i1,·1,·11q;1 1\111ł,;i,:1d,,1,·,w pod1,·Li \\ l'.1•1111 d,·, ',/j\' ,. \\''yl\l t'('lllll n;,1,1<) rnl·-kp-
-l'Zeclioslo\\(ICKJC]. \Vid,t':J c,~<c ~p,,rnego k1yll'!il1lll ,(;J;,,ka C1e,Z\T~k1eg1,. ,\p1°,u
i Ora \\ y pr zyzmml) Czedw~łt •\1'ac_1 i.
IO sierpnia 1920
\\' SeHC\ pod Paryzc·rn par\~(\\ :1 ~rr,yrninłUlll' l ,IU\\'(t[Z)\/Ulll: podpl'.,dy h:,kial
pokojm\'\ z Turcją, l;tór) JC<.lnakże nie \\ ~:tedi w :iycie. N, 1\1) lwl--:tat pnkujtn;,:,
z Ttll'q:1 podp,,1110 na zako1iczcnic konferencp mi<,'.dzyr,arod(Jl1 q w Luzanr:ie 2-l hp.;a
11J:'~ r 'i'q'.<> ',,ilill')'() drn;, J'Pd1'1,;111(• \\' L,,1:1rn1it: 1-..oll\\l'llll',' \\ i,r,1,'.\\I[' tll''.fllll
Hostu n, 1 l);irdanc!L \\ trak ut" hi11ier,_,1:c11 luzaw,k1t·J i u1cJ;1 1 Cirl~·1:1 1->odµ1,:ily
30 ~tycznia l 923 r. układ o \\·yrn1a11w ludm>ści.
14 sierpnia l lJ2(J
Podpis;my został ul..Jad polltyczn:, międ7y Czecho,hJ,,·acJ~\ i Jugo~b\\l~J: na-.tęr,ni,,
zawarty został 7.3 kwietnia 192l r. układ mię(lZ) l'zcchnstnv,aci,1 a Rumur:i,1, ,i 7 U.t·r
 XVIII. CHRONOLOGIA WYDARZEŃ J800-J.94S 693

wca 1921 r okład Tugosław1,, Rumunią. Tc trzy państwa podpisały r6wniez

konwencje wojskowe: 2 lipca 1921 r. między Czechosłowacją a Rumunią; 1 sierpnia
192 l r. między Czechosłowacją a Jugosławią i 23 stycznia 1922 r. między Jugosławią
a Rumunią. Porozumienia te zaczęto nazywać Małą Ententą. Charaktem sojuszu
wielu~trunnego M,Jht !-.111enta nabrała l lutego 933 r.• kiedy C,-.echosłowacja,
Rllmmm, i Jugosłai.•,i ,dpisaly P,1k1 01ranizacyj11y l\lalej Ententy
9 października 1920
„Zbuntowane" oddziały generała Lucjana Żeligowskiego zbrojnie zajęły Wilno, po
c,;ym ogłoszono utworzenie państwa o nazwie Litwa Środkowa. W wyniku uchwały
sejmu w1k11skiego z :W li I922 r. i akccpt,ieji sejmu polskiego z 2,1 lll l 922 r. Litw.;:
Śrcdkuwą wlączo!10 de Polski.
27 pai.dziernika 1920
Na podstawie art. 100 traktatu wersalskiego, Konferencja Ambasadorów proklamowała
Gduńsk Wolnym M.iastem (WMG). 9 XI Pol~ka i WMG zawmly w Paryżu konwencję
regulupq całość slosunkuw międ1:, obiema stronami Układ sp1a\vach portu.
zagadnicniac~ celn1 ch i zagranicwych między Pohh, a. WMO podpisany został
w Warszawie 'I 5 września 1923 r.
12 listopada 1920
Podpisanie w Rapallo traktatu między Włochami i SHS, który regulował po zakoń-
czenn1 I wojny §whttowq k.westię między obu państwami.
29 Jbtopada 1920
Liga Narodów zatwierdziła statui Stałej Komisji Mandatowej; pierwsze posiedzenie
komisji 4 X 1921 r.
4 grudnia 1920
Argenlyna wycofała z Ligi Narod(;w uważając. ż,e (,rganiiacja zdominowana
jest przez ówczesne widkil" mocarstwa.
19 lutego 1921
Podpisane zostały w Paryżu: umowa polityczna i konwencja wojskowa między Polską
i Frar1c
3 man:a l 'Jll
W Bukareszcie podpisano konwencję o przymierzu odpomym mii:dzy Rzecząpospolitą
Polską a Królestwem Rumunii. Tego dnia podpisano również tajną konwencji;; wojs-
kową, znowelizowaną 16 września I 922 r.

18 marca 1921
W podpisany zo,t:ił traktat puku1owy nri,;:dzy l'ąlską a i Ukrairn1,
ustalający wschodnią granice Polski. 15 marca 1923 r. Konferencja Ambasadorów
uznała granic.; Polski z ZSRR i granicę Polski z Litwą.
27 kwietnia 1921
KQń1is_1a Odszkodo'wa11 powołana p1 za parys_ką konfcrcns:ję poko1owz1 ustaliła osla-
tecznq sum~· reparacji ml Niemiec na sum.;.132 miliardów marek w ducie, Potwier-
dziła to konferencja aliancka w Londynie 29 IY-5 V 1921 r.
694

16 lipca 1921 do ma.in 1926

Zbrojne 1•owstanie plemicn Rifu w l:1~zpm1sl1q części I'-.lmcka, sllumwne prza
\\·o,~ka hiszpar\skie i francuskie_
19 lipca 1921
\V Helsinkach Cf'lo~zL,110 Jckk1:acj,;: /.Jazdu n,ir:i,-tr<,w sprnw zag,rwiczmch pa1hlw
h;1h~ ( k1li1· l'.-.1,Jj_ 1.(1111 y r I 111b1,d11 I/ l!I l'P I r w \\';li ,1;1wi,· p11dp1,,;11w uhl:id
11uli1yc/ll\ 11,1\·tl/\ lyr111 p:,i"l':lw:11111_ k!, 1.1 1111:d lv,c 1wd<,l:1w:1 /w1:i ✓ L11 H:tli\L-kwi'.''
1

t:kh1d ten Jednakże rne w~zcdl w Z\Cle_

25 sierpnia 192 l
Stan:\ Zjednoczone z,m arly traktat pokojnw:, z Nicmc:1mi, Knngn:~ US1\ trnk1.u trn
r,cty-fiko\\ al I 8 X. wrnz z tr,~ktatairn zc1wanvrn1 przez USA z ,\uslrn! 1 \V~·gr:1n1i.
20 października 1921
l'odpi~.111:1 1.Pstala w \V:1r~:t:1wi1· kP1 l\n'lleJ:1 h:111dh •wa 11111,'d/\ 1'11bk:1 1 ( ·,vch, ,sh ,w,"- FI
(, li"L"['ild:1 l'i:' I I li l',:1d,,· 1'11111'1,illllł llllł,'d/'~ <>bil 1'ili'1~(\\ :11111 !lllll'i\q; 111.,li(_)t/llil,
któ1a mt-wila 1, 1adww;rniu fyo:l1wt'J 11t'1:!rahH,ści w r,!'/it' ,1gH'~Ji p,1fo,tw I· 1t'cid1.

12 listoJHH!a 1921 do fi lut.•go 1922

\\' \Va\L)nr,tu1,ie ubiad1.mab hrn1r,,1t>ncj:1 pll<"J,rnwi,·id1 Slr,rn'," Z.1c1h1ouo11:,cl1.
\Viclkiej Rr:,ranii. J-ra:KJi. \Vhxh, Rdg1i, Pnrt11)!.;1l11, Hdamli1, Japm,11 1Chm. po~wu;co
na <'µ1.inic1eniom v. d11ed1ini,· :thm.1ei1n:rn~k1cl 1 11ra1 \ 1 (u~k'Jl r·a i bil-kim \V~dmdz1c.
6 grudni,i 1921
Podpisanu traktat 1ąm-oh1Ji\(')' \Voh1e Pai'1~(wn Irlm1d1kie, o ~tatusit' L!t11111murn, \\cL,1-
dz:1u: w ~U.id l1111 1ni11111 Br:-'tv,1,J.1,:120 l,.J. cn·r\',c; 19n r p:1d:m1e11( udnv:ilil
k•·w.(\!Ulj<, i IH'\\',J 11.1:t\'.ł,· p:ifr,(ll':1· l·.uc l'd1q ·,u\u·w111111,c 1r1\\~;1i., lil:1nd1:1 li-. k1,ll·
ltm, l 9 119 r_ wy<;t,;:pując wt•wczas z Hryl)JSkteJ W spć,lnoP, N.c 1·odnw. Od tego cza\u
nazwa pa11~t\,:1 hrnrn: Republika lr!andi1
28 lutego ł 922
\V K:::.irzc opuhlikm1 a1in lhwi adc7cnic w sprawie stosunku \Viclkiej Bryt,1,111 dr:
Egiptu, Cp!:Lszaii;cc zakoriCLcmc bryt 11sk'CJ-2C protektoratu nad I~ n; k,\Jern_
2..t marrn 11>22
P1:dp1;,;1111c 1111ld:il11 1-.,,!11111h1j~l.11-pc111wi:1i'1,,L,,·,1•11 n
p111·~,1/dlm1 I \'!\q1. ,,p,,rnt·)''

oh:szaru nad An,azonką,

Kolu1:1bi1. 31 sierpnia l 932 r. ,1·0_1sk;, pl'fU\\ iD:\slic ponowrnc
zaid) Lelycjt;. 18 lulego 1933 r. Kolumt·ia przedłożyła 0praw,;: Radzie Ligi Narodów.
Konflikt zo~tał rozwiąt.any w 19.1Ą r„ kiedy to Kolumbia i Peru zgodziły si,: prt\-
\HÓci(' wa)no~ć traklalm\'i , 1977 L, ,:n 10~1alo zalegaluuwane uk!ndt:m mit;:dt~ nhu
pa11~lwami \, Rio de faneiw 21 rnaJa 1934 r.
1O k\\ ietnia do 19 maja 1922
\\' (ic11u1 ,,!--r:1dnw:1b l,P11l1·1v11cia M p;1:1~.(\\ \\ '-l'r:m i<' 11,]'dp1.u \ t·h1111(11111, 111<·1

Hi kwietni:-i 1922
W IV,palk, poJpisany LOStal traktat rn1ęJz:Rus]<i Rad:titTk:1 a Ni,·111carni, kl(HJ
zapoczątkował wsrółpracę raństw, hęd,1cych w(,wczas \\ cpu1:,-l'ji do ustalcr'1 I\ n,:il-
skich_ '.l:rl 1V 1926 r_ ,awarty wstał nowy rc1dzicckc-nicm1ecki lraktat o w1a_ll'nllll'J
neutralności i w~półpraC).
l\faj-<-:1.erwie<· 1922
ZhrnJII)' bum plernion n11r,1t'":tkuF1cyd1 rt'jun Rondch\\arhu w i\amiti1 pr:icl"iwko
wbJzom m,rndatO\\ y m Z,1-1ązku Pr1 lud1,10\\t"_I Afr) kL

.;o grudnia 1922

Ogkh:iOno \\ :'.'.[c•sk\1 ie utv,or1cue L,\\l,!Zkl1 l{,1d7icck1q:o.

IO stycrnia 1925
Ruzi ,c,..:z~·ly ~.1,; 11 yc.t,1p1e1J1J l11d11u'.-U, \\' \\ yrnku kt(,1 )Lfl l 'i ,.tyurna L1lv, c1 zbiuJHIC
\\ l:1czy la tery ton urn K la 1pcdj ( ofiqalmc poLostaF,cC dot,:d pod La: LiJdcir. n~ocar,tw
·,pr1.ynucrwnych 1 ,tov, ar1 1 ,1:onych I do ,\1:q~c parbtwa. l3 rr:aj,1 J lJ2il r. pc•Jpisana
zu,;tahi w Pary711 kom•,eneja, na mocy klc',re,1 L1l\\a pr1ekhi wszt'ikic pr,1,1a do
Jdajpc>dy, zoho\1i~tLując ,ii; udzielic ,1eJ ~zerr,kiej aulo11omi1. '.'Ja moc) uUadu z LI 111
l 1/JlJ r. LCr}tonurn Kłajpedy whiczonc zostało do Hl R:t.cszy rncc·11cckic_1.

11 .~1.ITillia I <JLł
\\'l1l>n JHL'II) 111,1La111a -t~· :,1t'lllln lv "-]'l,H 1q-..t1a,,11. l·1;im_1a I lklp;i 1<i.1puu.,:ly
wuj,Lm, ,, tikupat]~' Zafł<;hia Ruhry.

25 nmna do 3 maja 1923

\V Santiago de Chile odbyła ~1~· V Konfcrt'ncja p,n'1stw an~crykm'i~kich. llchwalono
na mej m.m. lraktal o unikmnu i zapobieganiu konl11ktc,rri mi1,;dzy pmistwami amery-
kariskmn (trakt:it Condr) ).

8 maja 1923
tvlemorandum 11,1du br; t),isk1e/:'o dn rz:1du radzicckiq.::o. tzw. ultimatum Cm;,011,1,
1•1"P··1~·arn:} ,ll!l\l1r:•,l)l'·"·•·1
1:1d:q.;u· zar:i1<"•,la111a 111,,F1d1 11nhL·L 1\11;cli1 liti,t!,;n 1

12 .~icrpnia 1923
Na c,dt' rządu Nit'rl'!t::1,, st,1jc Gu~ta\ Slrcsl'!m1rn1. 2(, \IT1d;111a oglmił 011 zaf...c,fictt'11it'
polityki liiernegu l•puru 1, ohupm,anym pfl.D' ,1li;mt6w Zagkb1u Rul:r1 i rozpu<.:z,11
m'gto,:_ptc·,1c 11a tcm;il 11owyd1 u1t'giilowa11 \1 ~prawie rep:1:acji Slrt'~t'mann 1-.rcrował
polityk,; zagrani, zn,1 Republiki \Veim;a~k1cj do 1929 r I dupn•wadzil do puwrotu
N1,cmi,·c 1ab1 J m ,carst\1 a 11a ;aen\· m1\·d1) 11;,rodow,1.

I0-20 ~lycznia P/24

\\' Kantonie obradował ZJazd Kuomintangu, który zaakccpl(iv, al Trz) Wielkie
Zasady Sun Jat-scna.

15 stycznia 1924
Pc,dp1san) zo~tal w Pary711 traktat o przymierzu i przypźm rni,;dz) Fr:mq,1 1 Czecho-
,.łowacj:1.

I lu1q!;o 1924
\\'1dL1 Bi) 1,u11.1 na\\ I.fi.a/u ~tuw11ki dy plutnatyunl· 1 Z'.';]{ R.

14 marca 1924
Przct.bta,1 iony zo~tal plan Dawe0a. reformuj,!cy ,pc,s6b spłacania reparacji prze:t.
Niemcy. Plan zoMał zatwierdzony na mi(;'dzyna;odowej konfercn~j, \I' LC1ndynie
16 VH-16 Vlll 1924 r,
696 XVIII. CHRONOLOGIA WrDARZEŃ /800-1945

31 maja 1924
P0dpi~ano w Pekinie uk lad n1dzie: ko-chiński, który pvy 11 ~lo~unki dyplomatycz
nc i konsularne.. Uino,va tmiev,airnb leż wszystkie narusz,qące SllWerennoś(
Chin. zawarte przez były Rosji.
2 1m:idziermka 1924
id1waleaie p11,ez Zgmmu I 1)'i Narodów prorok, ,111,,wie pokojowego
rozstrzygania sporów. zwanego protokołem genewskim.
20 stycznia 1925
Podpisano w Pekinie konwencję o podstawowych zasadach stosunków wzajemnych
między ZSRR i Japonią, zwaną leż traktatem pekińskim.

18 lipca 1925
W Syrii wybuchło pows1rn1ie Drn~ów, t,kierowane fr:Jicuskim władzom
lił<llllhtOW)'m. Powstan1v !r połowy 1927 r.; '! l 936 r. podpisano
t1;1k1.1t francusko--syryJ~k1. i.1\.1 okr,\lałSyń;jako p,11,~t\1,, rnc]""!kgle. ZLibanem.
i nnyrn tecytoriuin inanda1c,wy1n l'rancji, p<>dobny układ podpisano 13 Jis.
1936 r.
5-16 października 1925
W szwajcarskiej miejscowości Locarno odbyła si<,; konferencja Francji, Anglii, Belgii,
Włoch i Niemiec, na której 16 X parafowano tzw. układy lokarneńskie. składające się
z paktu reńskiego I sze.~iu innych konwencji i traktatów.
IO wn·.eśnia 1926
11yprzyj~te został, d" I ,1nHlów i otnymał,', ,1:dq o członka Rady
1 Narodów.
20 ma_ja 1927
Kr(il I lidtazu i Nadżdu (ud \IT?ernia 1932 r •. Arabjj 1 Jbn Saud podpisał
z Wielką Brytanią ttaktat o przyjaźni i uznaniu granic,
24 września 1927
VIII Zgromadzenie Ligi Narodów uchwaliło, wniesioną przez Polskę, deklaracj1,:
o zakazie prowadzenia wojen agresywnych.
14 grudnia 1927
Podpisanie traktatu brytyjsh,-ir,1ch go,. który określał Tr:1k
0
p:,foavro niepodlegJ~
Kolejny traktat między dwoma państwami ra1yfikm1:my Ada] 2611931 r.
lvhmd:11 bcytyjski nad Irakiem J .X 1932 r. i drn,,, pm\,two to stało się
członkiem Ligi Narodów.

I 6 stycznia do 20 lutego 1928

Obradowała w Hawanie VI Konferencja państw amerykańskich. Głównym tematem
była propozycja uznania zasady nieinterwencji jako obowiązującej w systemie mi1,:dzy-
amerykańskim. W wyniku sprzeciwu delegacji USA, zasada ta nie została uchwalona.

27 sierpnia 1928
Podpisany zost~1ł w Paryżu Traktat o wyrzeczeniu si<,; wojny, zwany paktem par)'~kim
lub Paktem Brianda-Kellogga.
 \V/fi, Cf!MiNOWCM lil'DA.Rt.n( 1800-J!N5 697

9 lutego 1929
,dpisan w Mo:,k wie Protokol.u dotycz,Kego wejścia w iycie trakiatu przeciw-
wt,jennego (Btianó1-Kellogg;\l przez Estonię, Lotwę, Pol,kę, Rumunt.;: i ZSRI{,
zwanego ,,Protokołem moskiewskim" lub „Protokołem Litwinowa".
29 siel'pnia 1929
l\11nistroww ~praw /arranicz11vd, Franqi, Wiełkk1 Brytanii i Belgii 1t;1 knnferem·j1
międzynarodowej w Hadze zdecydowali o wcześniejszym niż ustalał to traktat wer-
salski zakończeniu okupacji Nadrenii.
3 października 1929
Królestwo Serbów, Chorwatów I Słoweńców zmicmło nazwę na Królestwo Jugósławii.
20 styczniu 1930
Pudpisan y ,, ,~tal w ł ladze plan '{ ounga, nowelizu1,1cy sposób dalszych reparacJi
przez Niemcy.

22 kw.ietnia 1930
USA, WidL1 Brytania i jeJ dumrnią, [11d1e, Włochy i Japonia, podpisał::,
w Lóndyme tmktat morski ó ogr.miczemu zbrojeń morskich.
1 maja 1930
O:)oszonc zo~tało Paryżu rncrnr,ra.nd\fm Brlanda, ;;a1,ierąjące ;;<1!ożenia programt1we
1 organizacyJne Unii Europejskiej.

1:1 września 1930

l-'..wiadC1(·n11: mims1n1 sprae;, s1 1ranicznych Mek<.\~U Geiwr.i Estmdy. doty,ez,1,e
p1 <>blemu UJJl8Wan1,1 p:ińslw ( ,k1ryna I sl1;!dy),

19 marca 1931
Pudpisan1e Wiedrnu ukhtdu c, unH celnej (Zołfomon}. między l\ierncami I Austrią
Zm,tał on zmterpretowany jako pierwszy krok do :,jednoczenin tych państw i ?Mnm.·h
na niezależność Austrii. Ostatecznie 5 września 1931 r. Stały Trybunał Sprawied-
liv,ości Mh;·dzynaroduwej orzekł, że proiektowany związek byłby spn:eczny z trak-
latem Sarn[ Ciermain

7 września 1931
Ddegaqe Niemiec. Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Wioch. Japonii złożyły
,, niosek sprawie prz)jęcia fl.ktsyk\f do l ,igi Na1ndów, en na.stwiło 12 wrzefoia.
18 września 1931
Japtmia ro;;poczęla agresję w Mandżurii! a po z,hrojnym zajęciu niemal całego obszaru
prnldmnowda w Mukdenie 11 marca 1932 r. mar1nnetkowe p,u1~two f\fam!żukuP.
11 grudnia 1931
W Londynie opublikowano Statut wc_stminstersk1, przyznaj 4cy suwerenność dominiom
hrytyjskirn,
7 stycznia 1932
Sekretarz stanll USA H.L. Stimson ogłosił notę stwierdzającą, że Stany Zjednoczone
nie ~hajii ż.adnego traktatu, klory pPdwaLalby suwerenność, inlegralność terytori:drq
698 Xllll CffRO,>,,,OWCilA WłDARZEŃ /801 1-1945

i Chin, lub negował prawa Stanów Zjednoczonych i ich obywateli

niezależność
w Chinach. Zasady te nazwano dokt1ynąStim,ona.
2 lutego 1932
W Genewie rozpoczęła obrady konferencja rozbrojeniowa. Konferencja zakończyła
si~ w połQWie 1937 r. bez zrealizowania swego głównego celu,jakim było uchwalenie
generalnej konwrncji ro1hmjeniowc1 ·

25 lipca 1932
Podpisany został w Moskwie pakt nieagre~ji międ1y Polską ZSRR. z, ,~tal on
przedłużony na dalszych I O lat 5 1934
4 września 1932
Przeka:zanie Radzie. Ligi Narodów raportu komisji L)twna., która potwie1drnła akt
agre~ji Japonii w Ma,ndiurii, pokpiała ustanowienie pafo;twa l\lan~ukun. ale nie
proponowała uchwalenia sankcji wymierzonych w Japonię. Nadzwyczajne Zgroma-
dzenie Ligi Narodów 24 Il 1933 r. ud1waliło rezolucję stwierdzając,1, iż Japonia
naruszy la Pakt Ligi Narodów i traktat waszyngtoński z 1922 r.
29 listopada 1932
Podpisany zostałw Paryżu pakt o nieagresji miedzy ZSRR i Francją. Układ o wzajem-
nej 1mmocy rni<;'.d,y ZSRR a Francjc1 p()dpisany został 2 maja 1935 r.
11 grudnia 1932
Podpisano w Genewie deklaracje pięciu mocarstw w sprawie równouprawnienia
Niernicc i nieHosowania prll'mOCy.
27 marca 1933
Japonia oficjalnie wystąpiła z Ligi Narodów.
12 J;;.wi€lnia 1933
Prezydent USA F.D~ Roosevelt w przemówieniu z okazji Dnia Panamerykańskiego
zadeklarował, iż odt,id Stany Zjednoczone będą kierować się polityką dobrego sąsiedz­
twa wobec państw Ameryk.i Łacińsklq.
10 maja 1933
Paragwaj wypowiedział wojnę Boliwii wskutek sporu o obszary Gran Chaco. W wy-
niku mediacji Komisji Rady Ligi Narodów oba kraje podpisały 12 lipca l 935 r.
w But'nos Aires protokół pokoju, natomiast 21 lipca l 938 r; Boliwia i Paragwaj
podpisały traktat o pokoju, przyjaźni i granicach.

16 maja 1933
Prezydent Roo~evdt wystnsPwal .;ipel do przyw{iclców 54 państw. w któryrn wzywał
do „pokoju przez rozbrojenie" i „zakończenia chaosu ekonmmcznego".
31 maja 1933
Centralny rząd chiński w Nankinie i Japonia ptxlpisaly 11h:lad rozejmowy w Tangku,
ustanawiający strefę zdemilitaryzowaną na południe od Wielkiego Muru.

3 lipca 1933
W LDndynie podpisane wstały rrzy konwencje "w sprawie olcreślcma napaś(:!'".
 X\W. CHRQNuuir,·u, WYDARZTK 1945 699

IS lipca 1933
Przedstawiciele Francji, Wielkie_; Brytanii, Włoch i Niemiec podpisali w Rzymie
Pakt porozumienia i współpracy, zwany Paktem Czterech. francja i Niemcy nie
ratyfikowały Paktu, co spowodowało, że nie wszedł w życie.

10 paździcmikal933
Podp1~;111w 1raktatu ,rn1yw1 •1ermego, 11i,·:,rrl'sji i k011<yli,1cji, opraepw,111q .1, z inicjatywy
1

argentyńskiego ministra spraw zagranicznych Carlosa Saave<lry Lamasa. Przyst,1piło

do niego 20 państw amerykańskich i 11 państw europejskich.
-3-26 grudnia 1933
W !\lcntevideó óbr<idowala VIl Konfrn:nqa państw mncrykaóskich. na której ucbwa
]onn konwencję o obowi,1zkach i prawach państw
26 stycznia 1934
W Berlinie podpisano deklaraqt; o niestosowaniu przemocy między Polską a Niemcami.
9 lutego l'J34
Grecja, Jugosławia, Rumunia i Turqa podpisały \, Atenach Pakt porozumienia
bałk:11'bl1cgo, tworz4cego tzw. Entent!,? Bałkańską, Państwa porozurniema bałkańskiego
podpisały 31 lipca 1938 r. w Salonikach układ z Bułgarią.

17 marca 1934
Podpisanie układ6'w mi!,?dzy Włochami, Węgrami I Austrią, zww1ych Protokołami
rzymsk1rni.
29 maja 1934
Zniesiono tak zwaną poprawkę Platta, a Kuha i USA zawarły nowy traktat.
J2 \\ l'ZPŚllia 1934
Litw:1, ł .ut wa j Esto111a podpisały w Genewie trojstionne porozumfonu.;, zwane Paktem
Bałtyd-.1m lub Entent:1 Bałtycką
18 września 1934
Zgromadzenie Ligi Naro:lów przyjęło ZSRR do tej organizacji i prLyznalo mu stałe miejsce
w Radzie Ligi. J 4 grudnia 19.39 r. Liga Narodów wykluczyła ZSRR ze swego grona.
5 &rudnia 1934
Zbru1ny mcydeńt w enopskiej miejscowosci Uol-Ucl, który zapocz,\tkował najpierw
spór, a od 3 października 1935 wojnę włosko-etiopską. I I X 1935 r. Liga Narodów
uchwaliła sankcje ekonomiczne wobec Włoch. 9 V 1936 r. rząd włoski ogłosił dekret
o aneksji Etiopii.
7 stycznia 1935
Mussolmi i Laval podpisali w Rzymie całą serk porozumień mt1,:dzy Wiochami
i Francją, reguluj,lcych m.in. sporne sprawy obu państw w Afryce. Dyskutowano
także na temat projektu paktu naddunajskiego mającego chronić niepodległość Austrii.
Il stycznia 1935
Zgodnie z postanowieniami traktatu \\ersalskiegl1 odhyl się pleb1~cyt w Zagłębiu
Saaty. Zdecydowam1 więks70Ść głosuJ,1cych (90%) opowiedziała sit; za z1ednoczenkm
z Niemcami, co nastąpiło l marca 1935 r.
700

3 lutego 1935
Opubl1ko\\ ano w Lomlymc· \\ ·,pólt1) komurn kal fr;rncu,ko- br) l;,',J~ki. za\\ inaFiC) 11:.1L
propozycję za\, arcia lal. :r,,
a11cgL1 pm\ ictu11cgc1 l .u,:arno, czyli paktu k,trncząo
mi(;'dzy ~) &lialanuszami paktu n.:fal-;1::go.
4 man:a 1935
R,,;d hry1y1~ki ,1r11hlikP\l,d .. Hi;,I;) h,',J\'['(,:" (lC'-,l!/l'_1';1i;ic:1 p11t·d 1h1,,1,·rne11l!i il!i'IIH•.'ł,
kiu,i I Pd1:1d1a1,w111 ~1\· d11d,;1 rnilll;11,111:1L
16 marca 1935
\V Rs:dinw oglo,zn11P p()q;11,c\,1cnie rz~1du III R1L'S/) o ul\,uucr11u ,,il 1h11•jn 1 d1.
11-14 kwietnia 1935
We ,,-ln~kic:j rnieJsCu\\ o~c1 Stn:sa ,,dby łp ~i,;: ~potkanie p17)'\I (dcl' I 'rancj1. Anrln 1\ \

1 'Wioch, rn, któr1rn u,gulnwno 1:1.m. q,,llO\\ 1,ko w spr,m Jl'. AL:,trn I zhr()JCr; 1,icrn1cc-
k1d1
16 maja I 'JJ,5
\\' Prnd1.e pt>dpi~.lll) n•~l;il ukfad (, \\ZHJcmrn:j Jk•1ix1,y mi~:dzy ZSRR I Cn:dl(l~/nwatja.
23 maja 1935
ZSRR podpi~al umowę 7 paóqwcrn l\1and,:ukl!P n ~p1·,:c,lm::, Kdci \VsclKxlnil'l'lm1'-Kkl-
l8 czerwca 1935
Podp1sano \\ Lt•ndy11ie uldad l~]ll!~b. w Uć,ryrn At:!!lia zi::-cdz1L1 ~1.;. ,lb) qc,,rn'ck
! loty nie1;1ieck:ej do hr)ty_1,k1c1 \V\ llllSd :i'.): I ( 1(:
31 sierpnia 1935
i<oll!'W', ( l,'-;,I\ ud1v,;1h! pKn1,1;1 W,t.l\\ t; ,, llf'lll!;ilrc,~ll, dnir:1 tl~l.1\,\' \\ m·1i1LIII1°.,~d
11clm;ilo1,,1 2'> li l'!l/, 1." li/ULI I V l'H7 1
2 marca 1936
Stany Zjednoczone pcdpisał) z Panamą trnktal gcrn:rah:y o prLy_w:i111 i w~1,1'.>łprnn.
który ,:nn~il uprrmnicma c:s,\ de, inte1we11e1i, f.'-'llrnnl<_n,,arna nicpudlcgłc,ści i pu-
r,::1dku kun<t) t1,qjne~n \1 repl1bhcc Panamy.
7 marca 1936
Odd:tialy 11icrni1-ck11· ll'k1l>c1vh d,· Nad1,.·rn1 l:w1i:w 1,111 ""rn\·1:1 ru,t;:r11 ,1, 1,•11;1
11.1kL1C11 1u:1,,,d,(.. 1,·,;.c.l' 1 pai,111 n·11,k1q•1·

18 lipca 1936
P1·,:cci wkLl r7ąd0\1 i repuhlika1i~k1cmu w Hi,zpa11i i ,:bm1[0\,, tł) , it;: (Jtkl'liah pud
dowódzm·em r:c1,crala Fnwc:iscc, Franco. rc,zpr1 czynając \H,jn,;: domcn,,t. ktCra tn,c1!a
do marca 1939 r.
20 liprn 1936
\V s1.1.,a1car,kiq rnicjscn1,11.-:ci l\lnnlceul-. 1'11t·d,1aw1l·i,:k 1(1 1•a(1st11, rw,dp1sali kcc
\IU1l'I\' V,· ,pr;,w1c, it<mr1 ,·1;11 m,1111'r,k1d1
26 sieqmia 1936
Podpi,,rn} n>>ł,il \\ L{ cdyrnc trallat puyrnicrn1, kti,n J'P',tanawial o ,;1kui'1,1,·mu
0

okupaqi \.\·0J~kowcj Fi,::iptu pr1t:'1 hrytyj,kic· ~tly ,hrPJne t da,1 al Fgiph>\1i pdm1
suv.-erenn0~Ć'. Anglic1 UL)'\kała _jednak pra\1 o do slac.101w11 arna ,11) c·h Pddz1aki\\
wujskm1·) eh \I tym pcu1stv,1c i obrun) Kanału Sucsk1cgo.
 XVIII. CHRONOWGIA WrDARZEN 1800-/94.~ 701

14 października 1936
Rząd belgijski ogłosił, że Belgia jest kraJem neutralnym. rrancja i Anglia w deklaracJi
z 24 IV 1937 r. zwolniły Belgię z zobowiązań traktatu lokarneńskiego, a Niemcy
w nocie z 13 X I 937 r. zobowiązały się do szanowania granic Belgii.
l lktopada 1936
Na winu Mediol,mic l'vlussolini orlr,,,i1 powstanie {hi Rzym-Bcrlm.
25 listopada 1936
Niemcy i Japonia podpisały w Berlinie Układprzeciw Międzynarodówce Komunis-
tycznej, 11w. pakt antykominternowski. Włochy do Paktu przystąpiły 6 XI 1937 r

1-23 grudnia 1936

W Burno~ Aires odhyb międzyarnerykf1ńska Konh:rencja w sprawie umocnienia
pokoju. Uchwalono konwencję o ustanowieniu, utrzymaniu i umocnieniu pokoju,
protokół dodatkowy o nieinterwencji oraz deklarację zasad solidarności i współpracy
mi,;d1y:111n·1 ykańslci,·i
24 slJcznia 1937
Jugosławia podpisała pakt przyjaźrn z Bułgarią. marca tegoz roku - Układ
polityczny z Włochami.

7 Hpca 1937
Rozpoczęła się sprowokowana przez Japończyków wo1na japońskn chińska, która
ttwała aż do l945 r.
8 lipca 1937
Władcy Iranu, Afganistanu, Iraku oraz prezydent Republiki Tureckiej podpisali
w Teheranie Pakt Bliskiego Wschodu, zwany też Paktem Raadabadzkim lub Ententą
Wschodmq.
21 sierpnia 1937
W Nankinie podpisano układ o nieagresji między Chinami i ZSRR.
14 września 1937
W micj~rnwości Nyon w pobliżu Genewy przedstawidelc 9 państw pmlpisl;lli układ
o walu 1 111rac:twem
23 września 1937
Podpisanie umowy między Kuomintangiem i Chińską Partią Komunistyczną o współ­
działaniu w walce z agresją japońską.

5 października 1937
PrezyJ,,nt 1 TSA Roo~evdt wygłosił ,v Chicago przemówienie, w kt<',ryrn proponował
innym rządom wspólne zastosowani:e ,,kwarantanny" wobec agresorow.
3-24 listopada 1937
Obradowała w Brukseli konferencja 19 państw w sprawie rozwi~\zania konfliktu
dalekowschodniego. ,, wite wojny japl1f1,kó~hińskiej.
Il grudnia 1937
Włochy wystąpiły z Ligi Narodów.
702 X\Jll Cl-fRONOh!G!A 1nDARZU; !80(,-l'N.'5
------------------

12 nu-irca 1938
Anrna nit·rn1cck,1 wkroczslu do J\ustr i, dokor,ujc;e Ans,-hiwsu. c7y 11 ,Ylączc111a /\ustni
do III Rzeszy.
17 marrn 1938
Po 7ahtciu prze? lilewc;L, ,tiai: grm1H.:Zm1 pobk1egl1 źolmcrza S StTaima, Pnl~ka
W) sto~, 1\, al:1 d, 1 r,;idu I jl\\ v ul timal1111,, ',\ I) \\•ilj;1n· d(I nal1 dlln1a~t.-1\1 lT<, rn1\1 iq1.a;n;i
, !'(1kk,1 ,1p,u11k,·,,1 dvpl,,n1:il~,·11: 1 ,·l1 I llti1nm1111, 10•,!;,lo llll)_l','h' l'> 1111u·c:1

18 marca 1938
\V l'vleksyku ukazał się dekret o nac:_innalizac11 1 przeh·crn IM wla<noś'- narodu cakgn
ruchomego I n1eruebome)c'n 1mema nlleL1n:):.'O do ,.a1enu-.iL·,nyd1 1:rzedsii;-bą,rnw
naftm, ych_
16 kwietnia 1938
l\Iu-:solini i hry11_i,ki rnini,lcr ,rniv, 7llJ!rillllCZn,d1 lfald,1;,_ pudpi,,1li \I 1{1\1,-,c
N dd,l.1r;1qi I 11kL1di',11
29 k \~ it·tnia 1938
Rada Zw1ązkQ1H1 SL\>. <1jcani ,k,zyla w L1dzt' Na1 Pd{,1., HrLT1,,r;;11dum 11a ll'rn;i1 ,t; J1hn
neulralnu~ci swt:go kraju. Rad" Lit'i Narc,dól\ rtzoluch; L 14 m.1ja, .i r/,;d), \\ luch
i Niemiec p1srnaici z 21 czerwca l 938 L za,ą_:rnbL>W<tł) !.lh 1c mzum1Enie 11t::u1T:,lr1e,~ci,
jakie z;;warto w memornndun:.
27 maja 1938
Rządy Darni. hnlandi,, lslrn1dii, Norn<"y1i i S,wcvp rodp1,aly v, Sztokholmie (kk-
forację rnt lum1i ncutralrn,~ci.

29 \\ i-zc~nia I <)Jl')
f,;p11h·rc·11t_i;1 \\' f\h,11ad,iuirr l lith·r;i, f\1Ll\,.t,l111iq='"· ( ·1i,11nh.·11;1111;1 1 I l;dadH r;1, 111, kt,11q
,dec:,ckm;rnn o nden,aniu Sudeh-N od Czcchc,słowacjL Tegn samqr,:, dma p(1dps,m,>
równi,·:,, w l\'lunadm:m deklm-::icw men•1e,·ko-hr) 1)-J~kt o ,1·>-1-'(1ldz1,J,imU \\ utr,.ynrnrnu
pokt1jlL Ro~zc?.cnia v, ,;gierskie woh1.T Czu.:hoslowacii urcp1lciwarco w !,w. arb1tr;,;.'u
1,1edd;,kin: z 2 XI 1938 r
30 wr:.i:1.:śnia 1938
l'ol,k:1 w 1 ,.lo,(1\1·;ił;1 dt1 ('n•d10,łPW<1ljl .-'4~f(ld/llrlit' 11ll11Palu111, :i;1d;rn1t·1t, /ll'l,>111
ŚL1,k,1 ci(-'./\1,l'.kiq•<•: 2 A ()ddzi;d-, \\'pj,l,;i l',,l,kll')'<l wkrn,nt··, 11,i './;iul:11,·
24 października 193t;
PodL-za~ rnzmow)' z amba,adurcm Polski Jńzdem L1p,krn, 1:11m~tt:r spr;1\', wgrar;icz
nych LIT Rzeszy Joachim Yon Ribbentrop prLrds!nwil koncepcję „globalnego rwwiąz,1
nia" (G/o/,uihi,11111g) kwestii ,por.1}ch pomi\;dzy Polsk,_1 <1 N1c1rcrnni_ \\ t,1czenic Gda(-,,-
ka do RLe-,zy (z 1.apwarantr,waniem pobkkh pra\►, /ć(>';podarvyd1 n<1 tcrcrnc 1nntstal,
puqlrrn1 adze me- prze I Pomouc po Isk ie ck ster; tr>r: al nej au tn<Lrad} 1 lmi I kc•lejowcj,
]'l/),l,!11w111t' P,,l:,k1 d1, pak1u 11ul,k1,111i11k1rn•11·'-kic,l'f'. \\' ;;iu1a11 l\,bka nllF1111al,1l 1_1
zapewi;icmc 111e11<1ru~zalnu~ci ffilllll' i p1.cdlui:er,1e ukfadu " 11reag1r>,j1 na :-''i l.11.
2 listopada l 938
Podpisanir lak /W,mt'gO l arbitra1u wiedeńskiego. Na pnd,lcm ie trakta!t: rnonaclnj~-
kicgo, 111i11i'1ruwit' ~praw [a1::rnnic2T1)ch \\'loch 1 Nicrnicc zas:1dzili przd.alimi,·
\Vę"grom u.,.;ci Ruq 7akarpackit'J I ra~a południowej Slc,w.tL_!L
 703

3 listopada 193fi
PrL·mier F. Konoe (1głosil, 1z n°lcm Japnnll wq ust.mO\\ICrne ,J]O\,,cgr, bdu w Azji
\V~chodnic1".
9-27 grudnia 11H8
Obr;id11\,al;i w Li1mo VIII K(>nkrcr;cj,1 pańsl\\ :;1:1e1) k,u1skich. Pr7.yJcto Uk zwaną
dd. b::icw z l 1m 1 . kt(,ra '/,1111eral.! ['lll\\'lc'l(l,,Ttit' ,:1,:1d '.( ,li1b1111 ",c I l.rn1t 1 rn·n1,dm,1
\\ ,,l>!rn·u i:r,1/I•: 11:njll) n1.11 w,l:rn;mJ.11.1 1I1n·l1;11111111 l,,\111,1ill;1l p 11·1111,11111\ ,111:iv.
z;1t•1,m1u.nyd1 p:.rn,tw :11nt:1 .\ k1111skn. li.
14 marca 1939
Ogh1.,z(•no 1, Bra()~ław1t: pow~L,inie p,Jistwa słu1ia,;;kiego, z k~i.,:dzcm Jc.zcftm Tiso
Fko ,;1efem 17,tdu: 23 III l 939 r. pa11sl\\(l sk,w,:ckit zav, ario układ z HI Rzcs74

16 mana 1939
,1~· dckrd k:t11dcu.1 !II P1l'~/\ ,, 11!wnr1(·11111 Pmid.1(,r:l11.1 ( '·;,•dJ 1 (\·Jp1:.w.
! lk1111!1
17 mana 1939
Dy kt,,tuuy F. l~rancu i A. S:1b1ar p,dpi.,ali \\ l.izh ,me Trnktal 1-'tz)j;,ź11i r:1it;dzy
His,pani;1 i Port111:•;tl1;1, :rwany Pw !o !hen,,,.

31 marca 1939
Prc·n,ier Chamberhun oglos1I w Izbic Gmm tak zwane gwar.,ncjc dla Pol4:i, czyli
z,,b(,,\ią:rame prZ)J~Cw Polsce z pomo,:ą w r;,zie D1grozenia JCJ rncpodlcglości.

7 k\, iclnia l 939

R('7JX>C7Cl.r ~ię tll\\.lZJ;! arrni1 wt(,sk1ej na Alb.mit,·, a l:: l,,wie1.n1.i królem 1\lb:1:·1it
P/·l,"1t•11P Wil,,h,1:1 l.m:111uel:i lll, k1(llo1 \\h,d:

5 maja 1939
Przemówicmc polskicg(, n:mistr,·. ~pra\\ zagramcznych .ki7tfa Beck.a, \1 l-..tór)ff
powicd,:id mm.: ,.Pobka od 13ahyku odepchnąć ~i<; me da"
22 maja 1939
\V Berlinie podpi~;mc, p;ikt pi zypźni i p1 z) irier D: rn1~·dzv Niemcarr;i i Wlocl1a1rn, lak
·1w;111) paki sl;Jlp11 y

2.\ ~ii·qrnia 19.W

Pt•Jpi~i:11) ,ostał w l\1o\kwic mt:micck(1-radziedi paki c, 11ieape~j1 (Pakl Ribbrnt-
rcp---ivfolot<,\, ).

25 ~icrpnia 1939
Podp1~a:1) zo~Lal w Londyrnc UklaJ o pc11m,cy \\'7aJemnej rnH;:dzy Pobk,1 J Wielką
B ryl,-tfll iJ.
l WI-Z(•~nia 1939
/\g1c~JJ 1.ic111,ctk.t n.i l'!,bl--~:, w,11<1ll.<1J,,t,1 W)lmd: II 1H,Jny ~11·1.:l,1\KJ, 17 L\.oddnaly
Arn 'i i C,.ern or:ej ,d.11.·cz) ly n;: lerylrn 1rnn Pol,k1

16 wrzcfoia 1939
\\'. J\1olotuw i S. Togo podpi~ah układ rc'7ejmowy, krnk7,!Cy v,;ilk1 radziecko-ppo1'1s-
k1e n:1d rzdą Chakhyi1 -gc,l 1, l\1cnµnlii, trwaj,icc ml pu::z,1tku lipca 1939 r.
23 września do 3 października 1939
\\' PanamK rn1a!o m1qs,:1: I srotkanic konsult.:.tcy_in1: n-imstrćm srnrn nigr,1111<:,nvch
pal'1~t,1 a1:1eryLuhkich, któri;; uchwaliło ckklaracii;: o nl:UW1lno~u \\'OhC'c tc,u,1,:<".i ~1ę
w Eutopic wo1n,.

28 ,vrześnia 1939
1111{1!',1:, rncrninka i /.SRl~ 1.iwar!y \', l\l,,,k1'-1e_ ,1:,11:,! ,, n:111,·;1,li I p1:1,1„1111,
11w,,lyl1k1q;1c~ 1:~Ltlcrn,1 :·•.1:tn11 iw_ l:1p1q ,11;<< 1 ('t•L111 !,1!,hn111,,p l\l,,!1,1\ll'•

19 października 1939
W Ankarze z,mar:o trójsrm1111y ukbd ~c'lusz11icz) 1111<,:dzy ·1 i:rc_i;;. \\-'1clk;1 Hrytama
i Francją Ntc wypow1;ula1;,c tego uUac!u, Tmc1a pe>dp1cala 1~- Gem c,1 l 1J41 r. t1dtat
o przyjaźni i nicagn·,Ji , Nicmca1rn.

21 lipta do 30 sio·pnia 1940

I lr 111• 1, · \p1 ,! "·11 ,w f,, ,1 N:[L" \_111t 11, 1111\I n ,1., ,i-1, 111 ldf r, 111ic11,y,11 p:111.,111 "111u I k 11 d 1<. I:
11 H:mc',1111:, f·'(,d_1:,:l(, onn dec:, 1_1e dotycz:ln" ro,1~1dłmc1 p,111·-•i,\ L'lll\>j'q~k1d, 11;1 lc'rc'111e
Arm.:1 yki Laci11~kicj i Karaih6\\, zagroir•II) d~ inwM_i;; nicnncd,:i. a takle' \', ~pf;\\\ ie
w,pólnq_ro ,y;..ternu oh1l11111L'fO.

18 sierpnia 1940
\\' rnir"j~co\\o~u Ordem,huą. !:SA i Kan.i,la pudp1~;1ly puro:1unHu11e· o \1\pul11c1
ohmnie pół11oc11ej o\·ści kc111ty11c11tu p{,lnu, 1H1.11·1cl) ka:\i,k ie:,:,,•.

27 września 1940
1',,dp1,;u1" \\ fkrlmi,, t:,-1•.- l':ih.1 Tut'd1, ł:1c:1:1t \ l'>1u1TV. \Vl<:dl', I bprn,iv " , d1
.,W,Llll(I\\ iu11:, I !Ilf/\ rn;1:11:, l'il>Wq:u l;,d1.:"

H listopada 1940
R,ąd RP na m:hndź,twic I rL,Jd uccho,k,11acki o~ło~ily " Lnndyrne 11 ~pC,ln,i dd...
laraq:;: o n;n, i:1zaniu po 1voinic ści~łe1 \\ ~p6lpracy. N atorni,t,t 23 l 19-42 r. \•: Ll•ndyrnl:
oha r:r; 1Jy pndp1saly układ o przy~zJej kr,11feder,11::ji Polski i Czccho~łowaq1.

~1,'ITznia l•J4l
(1
W 011·d1111 ,, ,,1:1111,, l';""Jw;t p1e·1 1 du1! l{11oc.nl'ir 1•<•h·,,il I 1,·I l:11:1,,1:; ( ';1(·1<·,,il \\ ulllu
~LL a wkc \10lm1~ci słowa, 1,olności \1.yz11J\\ania rL'hg11. 1,·oh,oS:ci od rnulost;llku
ora7 wolno~ci od l<:ku.

11 marca 1941
Oglo~,enie u,:L,wy o Inul-!, os,. 1-1(,rn Lfll'wainiala p1e1:, dt'nta CSA 1h, poi:yC1e1,1:1
i t!r1u·;:.1wiL11i:, !11oni luh 1:ir,pa1r11·11i11 k1a_1c·,w. I.J(,1)d1 ,,h!1•n:1 11,1,d.t /}",\Ot111· 1ndc11;
1111" ,11;1 S1,lllil\\ '.l.jr•d1H11·,rn1ycli

27 marca 1941
Zamach ,tanu 11· Belgradzie', k!ó1y spowL,chJ1\,1l ,rni,u1,· L,riullacji 1;:i1;d'lyn,1rot'cm·L,i
par:s!wa i nastqmic atak 11·0.1,k 1:itlerow,;kich na Jugo,ławi1;. lfJ kwi::tnia l q,1 I r.
w Zagrzeh1; ogł0szono powst.:.tnic 1111:zalc'i.nc~o {prnl;t~zy,to\\,hcgo) par\,tv,a d,or·
Wal kiego NDH.
\V \\·~-1.'.<·,n~tur.1-.· pr,Jpi.-<dl~' r1c,rT1tdr1tn1, ,.._. ~ror ..~1:·1 r.t~;J Krnk·~.tv:a l)an11 n;1 \\\
·i.ro.:l,·•·t\' t • Uf'"" ;·,,11d ~tar·\· /,1nln", D·11,· de ,,hn,n:, C,r,.·rLmc.'u 1 '.\ 1·,rr•\' ,,d:1.·11i;, t.t111
-.,\•,.,_n,:t1 \\·,_.1•-.!-.

13 h.nietnia 1'>41
l'n<.11·1·•,UH /uq,tf '·' ',li•<l:v.h' p,11-,r ,, Ldltr:·lr,n:.':1 l"'Hllid1\ /'.•:Rf( !.q·"1 1:1
~-' •. ,. I \\t':l l'}cl I

12 lipl'll I 941
\\' \1,."·•!. ... ..._.·1---l;•J 1:.1-., ... ,,, ,,kf;,d \\ 'l'r,1\1,·1<· ""'i'' h1_1d1 1.!,;,11,:1', rc:..i.J(\, /,i,R
1 \\1,·lf..1s_, B1yL,1111 ,, ,·1;;1,h' 1· ,·1w\ l'r/1.·<.11' k,, J\1cn:, 1.,rr, f\;itr,,,,i,1-.l tr.1k1.,:1 JTl:,n 1u: ..t

·... ,.. ·.r-1c ,. ,.,1c, 1, \. L1.in,_; pu,,, 1v, t,.,'i Nt,:i:Kom htlt·1't1 1.1 <.krn· 1 id·,,,, ,11,·- 1n1l,.c11 h F11H ,.
r11~ 1:t1-. H 1,.-,,n1,-/ , \•,.~-.r 1 Jr1,H. ~- i \\ ~q, 11,r.~·, 1,, 111\)i 1 11+' \\'{ 1J1:}1 p,!11111,·~!/\ /.\l<i'-
, \\'1, Il .. H, 1.11 ,., .,,1., ,,,. I ,,,,!-.rn, ·1, \' I'! 1' 1

18 lipi:a 1')41

30 lipt'a 1941
L;n1,:rl\ ,:"•lal\\ LPfld)rtJ, ukbd r ild.i\ ,1,;d,'lfo 7SRf.: ;1 r1,1lic;1, p•l·-l.in, 111U,11l
'.--1kr>r:,k1 i\Lw~.I) 7a\\lo,·l'.\ł ,;)i l"''•l,U)(l\, lt'lll,'1 l' \\ i.J'lll\\ 1<·11iu :,lu\1111!.i,v LI:, 1·1<•1,·:11)1. /~
Il\ ii. ,:I ·,nv•,1,1 dl.· Pcl.J,·,v. l" ,t; ..,.ych \'- k,·,,i, p1:1.1 1il\,,n·1r1111, n;1 wi kr;,11,r„111
.Hi 1!! 1,uJ,,ki,:1

1-! ,itTpnia l'H I

~-:, 1·<·kl.:,:'.1h 1;111,·,•;11il.;1 „Frn1c, ,,f \Yal(·, '1 ,1 .1\1lanlvku (Jrk,·,Lnm, 1';,,11t ,i\tLmt:,d,;!,
,,·:ryli 1.' '·r1(1IJ1,~ ,'d.lar:1t'j\' pr: lytL·n;, [.(,.,,,.,,, ,.Ir.I I ;,r:.'l ,Id,1. Cl:r1ni11II;,.

li'itOpad 1941
\\\ 'J" L·, [',!',:/ :, !t,1•,k1t· \\ ,p,.'1h1i,.· / ,11.lt'I) ).,1fr-kli 1:1 ,, ,l,1 ifltl !•' [.. 1!, 1111'., ( rl q, .Jla H, ,[,·'lll 1·; ., ,k.,
4 grudnia P)4 I
\\ f,l<,,,l.1,,, ,,d,".·"1,,,kll.1r.i1.i•. ,l„du l,l'1u,,du/:,J,R,,'d.L11.1,.1,1>;1din \il,.,,,J.11.
I st~u.nia 1942
\\' \', 1~;:•,lr·rll1. P,.·t,·",Ll',fl, u,,kl,lfd('J,' N;u,.,,!r,w 1/wi!rn .. ·,n1·,\clL pndp1,ar:1 pcf\\P
urn: pu,,.: .:.t- p,u·1•-t1,1. 1, t)Lt I\ (,k('
I.S-28 ~l)nnia 1942
\\' R,P , 1,· l;tl't'l)ł• ndl,\·I,, .,,,, rrJ '·(''111.:rni,· t,•11<,lllf,11.yj,,, llllJll,11'!'\',' ',!'Id\', 1;,•.•r;ilq\'/,

n:, d 0 pari~t\,· an,n:, l..:ui,,kk·I:. Pri1 i(·t,, n,1 n,m lc;rm1 ,lt; .. 1,:k,:.J;1,·,1„ tł I"'
,tflll' q.v;1111
i,.,. d>,J'I, ,111,11.,, ·,.,,\', I, 1 j'•.1w.t1,. 1 r ( >,.,. ,,1, ,.\ 111, ,, lll\\(IL'.·1·111 1\lwd1\ilil" 1 ,,I. ,1:•,k1,·i

l,,iiJ) ( lh1t,n). pJ,1/ r1t1dp1.•,;r110 11n,h,k1 : 1 t1r,·,c'.lil1·\1,tr.1u 'r'' ,fil ,r,111LL/flt·~••, 1uit·d1\
Pn11 1 i l,.,,,,;11J,,1,1

li r11:n\ra 1942
I '1 .i.lpi~ ,.me \\ \\
 22 ~icrpnia J 942
13mz)li" \\'ypow1edzia'a wo1n,.;· N1cmc1,n· 1 Wiochom. \\'cZL'\lllCJ, ~: )!nlClm;1 1941 r ..
Brazylia Oflo~rla deklarację 1: ~oliclarn, ·~ci z l"SA. ;i 3 rnarc·a 194·~ r. Brazylta i ~tany
L.jednuczc,ne podpisały uUacl ,. \\l;1_1u1111ych d11~!,1w:ich 1r,1tcnalć•\\ 1 inform,,cj1
ważnych dla Pbn:·1;),

1) lisl ◄-lpad11 l 942

\1<11.v /.p·d111'\/P1w 1 1(;11,.111., /('1\,;d) :,1<N:1il,.1 ,h1·l1•11"sl!)c11:,·, u: 1d"1:1 w \'hl1,

1 ul1cj,i!1,1l· l!Lll,ił) I 1a11c:u,L: K111nlld N,rn•,h'\\') gcm·1.1la ,k l,j,11.illc'a ,, L,,ml)llls:.

I grud nfa 1942 do to stycznia i 94J
ł'1em1tif r:eneral \Vbdy,lav. .Sikr•r,k1 zlczyl w1zyt1,: ,, I 'SA. pti(l.:z;;~ kt(,r•..:J d)S
kut,,1\ar1,, n·.11', k\i',_-~ti<; prLpzlych pa1~1~ ł-'oJ•,,ki.
28-30 grudnia 1942
C1fic1.1{11;, wi7\le \\' f\kt~yk11 ,lt,,-\ I !'ll'lllll'I l'li!dU ):l'llc'r:11
11111•,klt')'.I' ll,1 l'llll/,'lill'jl,
,\1k1,1~J.1 !'nl1•i',a11P J'1llil/l1I11H·1111· P l'l,,.\l<.'•,·1t, l"/L'I 1\1(.'],,,yl, _:J)-· l)~l\l\ 1\,1.d,.,,, ..
lljXl(LJl,l\\';IJJ)'di L lI,lllL t 11.11:,d1 k1,1,1,1,,
l4-2J st,rclllill 1943
K1:nfi_:r,:-r;cja Ro1 1sn clt,1 1 Churdul!a w (_ ;;,.;1bl;mcc na te1:1at wsi ,(dn) d1 pl,rni1v,
pruw:1dzeni,J wPjll).
25 k\\ietnia 1943
ZSRR 7CrNal ,tn~unki d} ;ilomat~,crnc z fl.:'(dlć111 R2 na e11ig1:1cji w zwi:i;,ku z prc,(t,,1 r;::Jd11
R? de J\liędzy narndc•wc,>2:0 Cz(T\I unC_!c'.o Krz') ż:1 o zb;1Ja11it' ~pra\1) :,hrr,d11i \\ K,H\ rn11.
18 sierpnia 1943
\\' l.i-1h11111,· l'''"''l.',;1;11'• pn1\'·/li1Jlll'llll', 11;, 1,11,,_,, L!t•l('_l'<• \\ 1,·II,;, Hr,l,,111;1 1:·n,,J,,al:i
J!Cl\;\_; zb11du,,·;1rn,1 [1,1L .-01:,,kt,v,,rLl1 lid \\\:,p,1~11 :\1u1 :,k1d1
3 \\ rześnia l 943
General n. Ei~cnlwwcr " 1mieniu rn1d(1w St.m,,w Z1edn(1<.:7Pll) eh i \Vielk 1c1 Brytrn1i1
zawarł z ~zcfcr,1 rządu włosklcpc P. Bad.-,µ-Jr(, rcLCpn. Akt l..apilulac.11 \ 1,'k:d1 na•.qp1ł
29 IX, natnuiaq U X ubnb ~,ę dd:lar,Kj:1 rn1dów ZSRR, \Vielk1e1 L:lr~ta11ii i lY·,/1
o ll7ll,Hlill \Vh •d1 za str,,r,, \\ SJ'H_ hv1 ·1u1;1c,:. 1

JO pa,d.fil·rni!..a 1943
Uglu~lCJll• w 1\lu~kw1t· dekl.11,ic,i,_- 1z,,du\\ :--1„1111\\ iJL'dlluLZL•ll)Lh, \V1dkiq Ht,''larnt.
ZSRR i Chin, dotyc'/,:!G, po,\~Zl'l-1-lllc'~O bezpieczc1i~1w„1.
26 listopnda 194j
l Lua! q.,: .- K,mzc k(11:1urn kat n kl 1nfcrcnc1i Roc:,.n dta. Chu1chdla I Cza.1r Ka1-
~zcka, na kt(11c_r u~talPm1 cele 1,1ojny 7 Japonią
28 listopada do l grurlnin J94J
1(,,11kr.·1,c r;1 p11\ \\11{1' ,1\1 !lhYli 1111 ,11\111 ;il1;·1H:I, 1d1 l~n, 1·,ndt". I 'J1111dlllL, 1 ,\1«li11a
1•

\\ l i:her;m1e, na kt,,re_r dy~kutuwann m.11L <praw<," p17, ~:du~u N1ern1c:c'. rn•bk1:1y

Pcl~k1 i Iranu nr,t7 rnwPJlTmcj c•r&a1aza~ji <tosunk, 11\,' rn1ędzynarodow:- eh
21 sierpnin do 7 paździl'rnika 1944
\V Dun1 b;1rt(11; (lal,,_s kok, \Vaszynrtcnu odbyl.1 ~ię konfcrcn,.Ja 1;<1 ((·1:iat uzrodniL:LJa
zakicr1 1111~·,lzynarodowq orgm,izacji dla utrzymania poloju I b, zr1ccze1'1~1\,;1 „b11,
 707

rowego. \\' pierwszej fazie uc·zesrn1CZ) ly d,,kg3cJt' OSA, \V1elk,ej Br:, tani1 i ZSRR.
W drogi,·j fai ie, c1d 29 września konfere,i,,ji b1 ała udział de)eracja chin ska,
1 lutego 1944
Au,tmb j Nt 1Wa Zelandia rudphaly układ U wsp(iłp1 ;icy 1vojskt1Wej I połil;Clilq.
10 grudnia 1944
W Moskwie podpisano traktat przymierza I pomocy wZaJcmnej 1111edzy Francją
i /;;RR
4-11 lutego 1945
Koi ferc'lllj3 pu,ywt',dci'm alianclad1 Ronsewlta . Churcliilla i Stalina Jałcie. W !raks
Cit· któr,·f uzgodniono deklaracje i komunikaty dotyczące Niemiec, przyszłości wy-
zwolonej Europy, w tym Polski, Jugosławii oraz Ualckiegu Wsd,odu.
21 lutego do 8 marca 1945
Międzyamerykańska Konferencj a w sprawie wojny i pokoju w Chapuitepe c (dzielnica
q.
ITTi;,,,ta f\kks)
22 marca 1945
Podpisano w Kairze Pakt Ligi Państw Arabskich.
5 k,,ietnia 1945
W M9skwie ogłoszono oświadczenie o wypowiedz eniu przez ZSRR radziecko-_iapo(1-
skiego p;ilctu neutrafno~ci.
8 maja 1945
W Berlinie nastąpił akt kapitulacji niemieckich sił zbr~fnych. Deklaracja dotycząca
kk,J:i N1em1n j 11bję,,1a Jl,,d N1crnc:11ni 1,:ijw)lsze1 wl:dzy pn·ez rząch Z<.;I<R.
Wielkiej Brytanii, USA oraz Rząd Tymczasow y Republiki Franc11ski~1 ukazała się
w Lkrli1 ,1c 5 c LeJ"',\ La I 'J· i5 1.
26 czerwca J945
Podpisano w San Francisco Kartę Narodów Zjednoczon ych, klóra weszła w zycić
24 X 1945 r.
17 lipca do 2 sierpnia 1945
Konferencj a przy,1 ódców trzech mocarstw alrnnek1ch: t:sA, Wieh,1ej Brytanii i ZSRR
w l'oci;d;1mi,· na l1ł>rej podi\tQ decy;i, dntycz.,ce min. zasąd okupacji Niemiec~
zachodmej granicy Pol~k.J, przesicdJe11ia ludnoM:i niemieckitJ z Pntski, ·zecliosłm,acji
i Węgier, wopiy z Japonią. !<:'rytonów !"··,wierniczych,
8 sierpnia 1945
Ogłośzono w Moskwie notę r1ąd11 Z<;RR dr: rządu Japonii o wypowiedz eniu wo1ny.
14 sierpnia 1945
Ogłoszono w Tokio zgodę Japonii na hezwarunkową kapitulację. Akt bezwarunk owej
kapuulacp J:111, ,ni.i podpisan\ 1,os1.1! 2 r~nia 11J-l5 1.
 SLO\VNIK TERivJINÓ\\'
HISTORYCZ_\;0-t\'! 11;:I >ZY NAROi )()\\''\Cl f

ł•5'i·,11u,.-r•/(:r(\ /ll",{(h(,\\:1rl!~! l-''.,-'\ '1\tkl-,\.',:!JIJ~~- (\V l'-(•pl..d1fi,,.J_i S/;·"t\'n/1,,.o/' I/# Sr11-

h·~:u 1\ ,..,·i\'- uir·--1- d\~ !0111;,ł\•,·/n:: ' " / t:'t '.\,,\L1nt 1'1/,'/ 1,.'tilH 1•:11''-!\·,n l\' !l'lll',:-,,
i , ·-r:L :·t J 1 ,_ 1 ·,; 11 ,l'. il_ J11l ·-P 1:,f l,\ \'_',\ l.11ą· ~1(/( I , 1: : 0 ,llll/'\: !t lllH,',!t'Yll'.!ll'i!lt•\•,l·

v. edu ,L,c:·,uu Id•, r,:,- i::i.-:aJH~I FikkT(1<... prrttlc1ru, l"Z\ lv7 k,11)ft·H~n(f' 1 ~-JH•lk;n!I;!
11J1Y•(lt1\,:1_:· . .-r:' /i . c, 1~{,(!t·,l\n\11' I. h.,tr;1L1:-r.(:: (rr ·-r~·,tk;_u1,;1 1.11! i.·t•(' ![~ill!\łr•···\'.'

.~"1·,r;!\'; /.1(',idllt\·_-;nycł1 t':1{1,·t\•, ~11n1.t\k;:11~;h1ci1).

2. l\grl•rncnt {i; , S.J, r\~~,l-·!ik

U\'.:11_._1_ 1) u,i;l,,,.,.nd''-1 f'ln.!cl~• \' :,,1:1/t:n1c· J'r1\·/
f'/,il 1
ll'(it'\' 11'.I 1· J.•ł]('•\'.; ,Ili\
,·-1-.rv~h Td ,_,,;, h\ t'l'h"l!'--l:1,, J•.'it'L'J:I (h rl<lll1,.ll\' 7r \ tli
()hl---.v1ązl.k uzyt,k:.1r_1:.: t!.;<r/1;1. ?.! dPł)'C'lY .,, ., /;\ .ad/1:: l)lk,;1 ,z;_'f:t
\,bee.~,, ~•.r1c~. . l\·..:1
1,·:1c;1 d\ rl, ,m;I[\ l /l't'i, ,,, ,(1,-,1_,ni :ir:,~ 1\ ]::: !'•-li .\I.']'.' jn'r ,ah r,',,,. 111,:) ,_-,-, J(, U//((cl:/.\
\',l'f'·.k,,-.nd1, nH r•.1- 1d11 ir·1r.i1'T1d1 lnic,-.,., h, \•:chodt,Kc '-'-. ,-kl:id 1.·1,p. Jll'W(lh;1t·,'.n,:
ill,'l'/ p~H~·--!\':1' \ l:1,:hi \\~.,,IH,d11H, 1 1,i:,1:,1 h\i r:;1t(IJ1łl~1'-,I. 1tr1 1.'. 1i,k1 11s·łnit-n',1

·,i,•:~'il h il n~~'!! ll/1::Hll r,r/t'/ r,;;d 11:1(1\IV,, 1\!/\ p1,t1;,,,., :i\•· .<I/''/¾,•/ d /i,!f,, l,/1!/d

(.1:-:c1h_\' nic~X•?:Jdarc~ . d \\/w-.:~·:/~\< ! nt.,z;; ('f~d\c1(· h.L~I pni •\'l li i'. r,/{ yt I, , 1; ·, rh·1 /il!! L,;
~. J •-1).
3. Albion Sr:11', /.,tn,: 1l,1:rad.:11,.171,:11\n,'.111. W c:!lci;1::!1 ,u,11dJ,1 1111...-d;,
1 1•

1:;11ud1• 1.',\'CII ł)/\\'.:lPC Cf~•q,, prl\llllllllkl-\•:,,, Tif' .. d111111:~ :'-Jhr,111" ltd, ,,l't'l'fi,:m
/\ll,1, ,r.",

'·i'' 1:,1,lr:11 111 -.. '-n·-.11. 11.11 1·lr,_ 1:dr v, 11 1111h•\\ 1111,:11/\ 11:11,,,I, ,._, H !1 1,.,-,1,,,_;1 , , \ 1,•,, 1
J(,\\'ll<•UJ.'ld\llllUlld c-ll<•lt ',\ '-.1, ':lllll.;,,I \-,i,ljlTlll~llL ,<;[11•11}' 1·ltL'.,IIIU/,I UIJ!Ul'-'.1 , °'(''-'
rD1dLl Ut' \V 1a:,1 c,pr ,<:J-., ih\ \\'',LC n Il' \\ zmi„nk1 ]Cl dt lyczcil ::. l:,yl:·, lld ['l'C71\11•.I
drl-.urncrll1. 'hi<aL, rh,·11111qe nu 11. 11aL11, u·;d\\'J:'.i<)C)dl 1 it· ,trc,r:, 1m1> lucjc u,.
11:-i.'v,i,L;,. l-'.cf2uła 111:1 71J1 t,,,c,v,,lf'ic 1,1,wnicz v: prnp:idku ,.,l,,J:,(::1n:1 p,t'p~1.,11 1 I k'-
czt:c,. l-,g:tec1rlarz (i;_uie:-',,-1 1·,~:,\\t\\"a h;,;:1:dT!t·' 1,;_~\\'Jc-rał Ci\\'C cll·rncrny u,ntc-.zczt·,11~- 1~a
hc nr,n•\',_'rrn rrilc,·<cn (pr' lc•,sc1 1n-nlc r~1t11;i(: (id ~T·/n(~ll. (}l~ n( 1r7n1,,•.n·dr11L1~ 1IP1;:ic·1
1

u, awr,q:,l,·I 'IV '·,11'.lll\',' l:::'-11 d.-J.1111:11l J "-1 'l'l'I :;1d/t·-1:,._ \'' l-!lk11 i<J\ I :,cl: ·-trnr.,
"Ir,\ 111:1 i••l '-I .,._. · ,,., 111111<. ,1, ,,_,, \ 11.1 1·1,·1 ·\ '•/\ 11
11!: 1,. /\ I 11 1·11l']', 11 I·, /,1·-,;1,l/w
:d11:1 n.etu p,, rnz ,-pum mal al1 , Rc21 ,Lun1111L ,_., ,.pr.w, i:: ,. fl,11111 1•1t·1 ,, -.1d1\•
r1c1 ,,,,, ~7:\ ,,,,
l\1-!1 .i)'t'llt{:•.\ dyrl•llnJ:•,l\1'/11y,l1, 1:~h,,1h n:, 11:, Knnrrt",lt' \\'1,1k11 1 li111 \\ lt<l'.'i I
5 . .-\11cic11 r(,girnc ff1 ) P:1v.11, • '- ,1c111 r1:1d1' w, q;u > 11:11: iuh ·-1:11, l:id. •l,·r:,
ll·•tr,':_1 Lp1-,','IL'd111WrT Il(! c/;,-1·,\., r::\,t•lup l11111c1.,k1,·11 7 )-.'.I 1., k1;,1:1 la~. n;11v,-.:i!:,
,il 1,1·l11l\ 1.!\: in- 11:1,'\ 1'y1,:,·l11 ll111hw<·l\\ (\\. Kq1,ili11~l-.1. Sion,,,!, . , ,-:1
 6. Aneksja LilJ<,"Cll' i puyb:,·1,:111c n1 v,ll!lvCi! •,d:, 11 ,:-_irc, (i;J\"'l\"•\\Wli•.J l11l:
n1t1},:!i ciodh.',v. pu~1r1m,u. t1r,u luh catt-~<:i tc,·-!1>1111111 1,:,•c~·•. ,• . in:-:t1\;, ;•,1
!,:PIC: L')c' dokur.,uta w tr_d,1,: 11:di:,1c,t11:1:11y1n h:l, jJl'L\ ,. \L,L'/111,,:i 1 ,'i 1.1,11.\1'-'«;
;1rd.tn1'. ar.q(, iC,. !\llrl 1alo1, ~L;1 1l-1·d l. Jh i.', ., 1,,1• ,.,· , I(•). f'1 .,Jtck' ii
11•\l/~ lr,c dc·c\ 1j;1 c'l'',!11'.';J f',i·;:1w1,lk;1 Ju1t'f:t I / ·i X j U/:::,' i• ,"1:i:/CliHI f"IU\',illLj!
Bl,<r11 1 lk·r-..\·~>;1\\1t1\· 11;~ ,,1ałv d.:, h·t :,h!f'i1:111 '"\c~,IH1 \\\:,\!\··1 T'.1t: :n: •:'i:t li;i~.t:H:jł,,
,~·tl11P',,11 ,1111~· l'''J'\\';d\r11H' \\ 11·lot,l·i:111 \·.1 1 P lLI~ l.:ln h,·1J11i· h''. u Lfdl., \\j ;,t\'·
:1Ih' d,,\\·;d ,..\11',(10 \\'\·,~•,,qri ,,,;1\\{) qJ...1qr(,'~. ;111L1 I ,I! illli ,.,.,p \\,l!H,! l · {,!,ł '1 ! i,·1
,,..·gu\'dll~l- lel? }H•d \V/~l\,dt:-111 prav,i1,;r1:Li~·d:l\ uarod~ •\\'\.IP L ✓ -11: ~-,,:,~ i~· /'l'" t·:nu;H
d:11 turu.Ltq h 1 t1c· 1·r·1yklad::, :u,d,•,p: 'tr.1d:ir1.,.'. :\ml111 . _. ;qy. ,,,;i; ,-dn\1;,uc·
l_1kręµu Sud1,..·tóv-. ud l\:\.~~ł1()"::łt•\\.'(:\.'J1 ·~\· \\)'titkL l·\.t·,nlc·rc11c.11 J,,·}:·,11~h.l:11~kic!

I'·, 1>- I,

7. 1\patrjda. BcZ(.''1.J1>t\',l~H\'ICt'', (i1:,f:~::'1a t·1er1n~-,~:..d~q~:l d U(\\, ~!1C!'){ 1,' ~1 ,.-l-;dTlt:!..1t

r;aI,,.1-~·•.'.1 /1,i· l';r-:1p~11t\ ~✓ ~u1--:,._·1:~1\\''-;ktt
,
8. ,\ppea'>l'llll'III 1:.,1,i•) l'1 lud .1 ,1,11,T·-t1.· '.'., h·, I „i,·11,•, .1. ,1,!.•1 I .1!i, ! 111•1.:
v-:n". po,•·, h,u •.'Il.' 1 \\'1,.;IL,1 "ry1,-1!Hl' v. Lit.i.I• l 1J·Vi l'- 1.\ 1 .-
'i. Azyl d,\'plnmat~c7n~. \,·h1H,11•1_w ndnd:tl1•: i, .. ~·· r-,111-1 .. , 1•••·.. ,1 ,, 1.,-1!\1:1
ltT\l(•rlllill (",i,l>(HI: rn•.,:rk'1\'..tl',)n "" ',',lfl<;dv;: r· "11tHtr:,-. f,
1 11·1,.' 11.n,,· p;,;,•\\\O,
!',lt<.'f.,ll'll: ,d:ronit·rn;; >,: /,1/'.,\•_·,,q 1··l•ll1w.,1,::tt'1:i;1 1111,p d11•l,,1,,,.!'.1..'l1 :di :11ętl1
~C•llSllbrni.:rn. nk~i,'I} 1 ',,11111 il<,{\ \, 1_1;,L,-·\\'t' [ul 1 \ ' r-;-J.., H,\ I' I (' [\ !ra_ ( ""' ,,., 1,L·1 ', I _·d ).
~in!·:,1h,·,1·n;i...,, I'! f'1 ..'l'\'-~lt'k••11•·ctK:Jl' \i,l/)h. d:.pi,,1:,,.!1•. .'I 11,1•1/11..,·\1:1,,,,1:d;
i 1 ;,::; p;:11,I\'- :: rnd1u pa1·.\1111_•1;.k,11bl-.i1..r1, w J '.12i,: 1 ( i f;:v.:111:11 1 i 1 i 1 ( \lenk. lllc, ,). 1,
IO. Al')I pr,lityęz11~:, n1:m)' lt'i' al'ykm kqturialn~m 111<1•,:!:,a ltil ui1:t·ir't 11,
il"/\·-,'Pl,:11;111;, \·,1::id I I.·/ 1•1 li·,t \ l!dh•.'hlli\l·l!i f'l.,:-l.1d,
I d.l,,tL1h,1 1.''-,( rn,lltVl/llł; I 1,_r1111,, C/'. !',!ULt,\' .. t )>,! ;,.

' i'\\:11<llkJL llll'l',)ll.tl,i:1 ],J l'd /.,!diil:ll' i'·il>,(\'.:I ~-·»•-;.(, \'.',J:·i-ł·,.. T: I >·l',,l

ud:lłcler,1t· d?y]u oz11w. :lt1 \\·_yl;p:1e111L' v, \lc,,u11kn dt· ~L111t'! C<•t 1..:i-.,t il1(1'/,h\\':,<\_1
ril.d\'qr 1'1t'r\'.',zym :1kkn :,i\1·11'1d1:,1:11.yrn r:,!l:1,•111c· 1:1:i·,,:1 !:_1!:1 ,·,,:·U;• .:<f,i
Z 12rc-,rnaclzcni ~~ar,,dt•\\C!!t' l·ra11,·p ,, :••1 .\Il 17'~ I f-,1,, ~-ł;,i'll 1,1 ·-i \ I I ·•Ji,
-..v ~:.ri ł )O fło~;i-ta: .,i\~;,.1n:;d ir:u11..'L'.---ki ud;u:Lt yh: (·u.;u,1/JL"Lru.111·• '/1,:u-,,.,, ,1,y1,r de
(ir·,u~:?c ✓er:i;, ••,,\\1.:J c. ~('7)711\ z~: <·,brr•nr \1 1tt'.\\\ \".'t·,IJ t\,'"·1 :1!t· 11(i111.:t\\1tt .. 1:'\~H •~·idiH::

LI .'-i\ lll(f('.hic,,, \\' J f'( \} lr'jh: rl,•n ru,·HIJ ~hf!. t·1,r\_ r1;1!!'-i\'. tHl !::! ! ,tr {ILl·,·/ d,,;11 ',,;, l1':'t

!<•1-k•,LI .J il,liLilllll,1,td,,, lld_!,fjl,:',•,,

-~11~;}-.•11.p,,d[11~,,1ltit1,1k1 .. t.ids;1c,·l.-_,r ..
d(\ rn,·11,J1·u~1alm·!"o ._,z\lr.·• l''/t·r1L'I 1l,h. \\ f'ut-r-:,cL. Sn!,1: H! _il 1
11. Hajofrskil' sumy Sv, ,·p• u,hll p1,,1k1:·, \\ ,,P yki:lv ,_ h11 \'. ,._ p„d Ea:-,7;, r:nn
.,/1nrna ~.h,1(n-.·1~·,.-k,,", IV VI l'JN:, , .. ,!•): .. ~pr:1v-:a n r:c'\Slo1\1 1 ·1\e li.i L'.n:; --~;1111i
L.111-m,hic,, pi7nhl,:1'.i,1l;1 ,,.,,; r;a'.,l,;l'LFiCC': h.:;1,;s1v:r, \V:11·,.za\l',l.1v v.1ww 1.•)IP l',;,,p,
lcor,11-.·;1 r•·:\111;1 smrn;· (ok. 1 rnilir>!1;, ł1;,n',,(1wi p(r/)<. i.n1q r1.-I 1,1\.";:1,· d,, t,_·:·,, d,,,.fi. d1d\
,11111\ ;., Jilh'!•.'h' 111;,,·;1„y1 v ,1rmi1 ic,11c·u:-k1q. art\l..:11,: \',h'it)łd11, ; i"-'['lli-1,h: ud.
[-'.l'i;,d,·1,1 11.11,·11., \ ~J.,11['Ll;1l11w \'.• li.u i lii11J\I: i,,. \', ..'I, ,,, l.•.1,:-.1, ,i li! ..

l:tplaL'IL .17 mi!iJJJIUV, l(J rn::Ji1 1~.os r, I'. H,,\il!IIH" (J'łd iiKII I idi1Ci.'11 r:,.~ipl',.lll(·
k()r.\t:t.:>ncj~·, q\\h'nizl\!<,tl'q, 1:/ 1--\.l~•t\l\'.i\ \\'-~.:~;/;(t,\·-k1t~ !lit: 'l,tpL:C;t j\:1r(>k·u1·1··\\'I }\)
md1c,ni·,v. co i tak prz:d,ra•·,.:d, 1 r1,-·._·1,1-.1'••l•.:, ,.il'lll-r:,"1 \111•>\ k, '!'l-11.111"<:
7IO SU!WNIK TERMINÓW HISTORYCZNO-Mlhl)ZYNARODOWYCH
-----------
12. Balance of power (m1g_), r6\\ll(>\\,1f•a sił - pm,~1echnie Ui.ywally termin
międzynarodowy, wyrazaJący początkowo zasadę brytyJsk1eJ polityki zagranicznej,
ukształtowaną w XVI w. Zgodnie z koncepcją balance of power, zachowanie pokoju
zależało od równowagi sił między największymi potęgami kontynentu. Wyrażało sic
to tworze mem koalicji przeciwko panst,, u ro~nącemu w pot('gę. Rezultatem ~losowa•
nia tej z,1,;1d\ były r6;,1w k"nfiguracje \nimzy europc1sk1ch, a tak;c ~\', 1:11owych,
odpow1nl111<> przeksztakq,11 Jl h !!ię. I t;il,, 11p. zachwbrnc 11,wnowagi :,il w Europie
na rzecz Niemiec spowodowało przed 1914 r. zbliżenie WielkieJ Brytanii do s'.vych
dotychczasowych rywali: Francji i Rosji. Z kolei osłabienie Niemiec w wyniku kieski
poniesionej \V l wojnie śv, iahnvej wydawał n ,ię w oczach Londynu zbył daleko idące
i umOŻltwiaFJcc nadmierm1 dominację Frrn1q1 na konty11enc1c (S. Że!ln. w.: S. Sier-
powski (red.), Leks)'kon . ., s. }9). WspoHmtJrny jeszcze, 11 (llięki inicp1pv1e Anghi
za jedno z głównych ustaleń Kongresu Wiedeńskiego (1814-1815) uznano zasadę
równowagi sil (równowagi europejskiej). Mimo to, delegaci Anglii na Kongresie nie
ui;tr.zcgli <ik bledu, pozwalając na rozcią!·nięcie punowania P111s ,1ż do Renu. co thllo
podstaw,;: do \\ 1ellciego wzrostu potęgi toc.gu państwa.
13. Bałkanizacja. Oznacza wewnętrzne tendencje dezmtcgracyjnc 11,1 IY,łwyspię
Bałkańskim oraz ich podsycanie i wykorzystywanie przez rywalizujące mocar!;twa
w regionie (zob. kryzysy wschodnie, wojny bałkańskie). Symbol rnzbijania regionu
na małe jednostki i ich skłócenia.
14~ Blokada morska. Skuteczne zaml-;nięcie przez ,iły zbrojne wu1ującego
pań~twa do;;tępu do ~ci lub całości~, ybrzeza przedwrnka. Ustanowienie iej ma na
celu przerwnnie komunikaqi mOTSkiej z pafatwmni neutralnymi i w kon\ekwencji
doprowadzenie do maksymalnego osłabienia zasobów i potencjału państwa nieprzyja-
cielskiego (J. Symonie.ks, w: En"yklop,·dia prawa ... , s. 40). Deklarncp w przedmiocie
prawa woiny murskiej z 16 !V 1856r. gfosiła: .,Blokady. ahy były wainc, muszą być
skuteczne. tj. przeprowadzone pr2;ez siły zbro1ne wystan:,,1jqcc do skutecznej obrony
dostępu do wybrzeża nieprzyiacielskiego" W kwietniu 1b6 l r. prezydent Abraham
Lincoln ogłosił blokadę morską wybrzeży Skonfederowanych Stanów Ameryki (Połu­
dnia), czym skomplikował prawno-międzynarodowy charakter wojny secesyjnej.
15. Ca-.us belli (łac.). Sytuacja uzasadniająca wypowiedzenie wojny; oficjalna
przyczyt1;i n,zp,.,(zecia WPIIIY-
16. Casus l'oederłs (be.), :-:,ytuacja pucv,idziana w ltaklc:de o przyrn1u LU, która
zobowiązuje państwa sojusznicze do podjęcia wspólnej akcji, lub sytuacJa powodująca
obowiązek udzielenia pomocy partnerowi (partnerom) określonego układu.
17. Caudillo (hiszp.). W Ameryce Łacińskiej - wódz, przywódca wojskowy,
.,silny cz!ow1ck·• (hombn f11ertc}, sprawuic1cy 11ieogrankzoną władzę w skali lokalnej
I.ub w całvm państwie. Prz 1 kladem cautiil!o może być Juan f\fanuel de Rosa, w Ar-
gentynie, Porfino Dfaz w iV!ebyku czy Juan Vicente Gnrncz w WenezuclL Określenie
u:i.ywane równie;,,_ w Hiszpanii od średniowiecza, oznaczające przywódcę wojskowego.
W 1937 r. generał Francisco Franco przyjął oficjalny tytuł caudillo, jako głowa
państwa z \1 laclzr1 dyktatorską Natomia,t cmddlismn oznacz,, w Ameryce!· ,,dńskiej
~ystem rząJ{1w opartych na ~il11ej władzy jednostki.
Ul. Chargć d'affain,s (fr.). Tytuł dypk,matyczny u dv,u różnych ,naczcniach:
1. najniższy stopniem szef misji dyplomatycznej, różniący się od pozostałych tym, że
 Sl.OH TERMl'i>' >\;. HISTUf/lC ZNO-Mll; n;; łNA/ł.OD( :\VYCH

akredytowany jest nie przy głowie państwa, lecz przy ministrze spraw z.agnmicmych_
Nazywan 1 jest wtedy charge d'aJJaires en pied, 2.Clzarge d'affaires ad interim,
,,ymje:,I ,Lionek pc:>r,onelu dyplomatycznego misji, :castęp.1jc1cy prrej;,cinwo st@.łego
szefa misji (ambasadora, posła) podczas Jego riieohecności w kraju urzędowania (S.E.
Nahlik, w: Encyklopedia prawa ... , s. 47-48. S:cer:cej zob. J. Sutor, Prawo dyplomatycz-
• s. 95 Przypomnijmy. 11 po raz pierwszy gis d'11/luire~· 2.m,al1 zaliczeni
taeciI"J klasy dyph,mató,v pr[ez Rq,,ilamin •,prawi,, :,łupni p1ernszeńsr,,;1
agentów dyplomatycznych z 19 lll I 815 r.
19. Curzona linia. Propozycja wytyczenia granicy polsko-rosyjskiej sformuło­
wana 11 VII 1920r. przczbryty1skiego rnini:,tra spraw zagranicmych lurda Curzon:;,
w imieniu mocarstw zachodmch I w t1aw1ązaniu do wcześmeJszeJ prnpo1.ycji Ridy
Najwyższej Ententy z 8 XII 1919 r. Linia Curzona w okresie międzywojennym
puz,(,smla projektem. W latach II świ:,i1(,wej przywódcy trzl:ch wielkich
,carstw kc,alicji a11tyhiderow,k1ej powrt,cili do koncq1, w czqiu
w zbliżonym do niej kształcie ustalono granicę polsko-radziecką w 1945 r.
20. Czetnicy (od cetą - oddział). Ugrupowanie serbskie. Wg B. Koszela:
.. W XIX nddzialy ochotników ochr~ruaj,icych ludność serbską w Macedonii pr:ced
Turkami 1 organizaqą macedońskich rewolucjonist(,w_ W oi-..1e~1e międzywojennym
formacja honorowa; cześć ruchu przekształciła się w nacjonalistyczną serbską or-
ganizację nwnarchistyczną. W 1941 r. du tradycji czclników mrniązały nickornm1is-
tyczne oddnały pa11yzanckie dowodzone przez D. l\Jichajlowicza. l, ,i;tlne wobec
władz emigracyjnych. Pod koniec 1943 r. oddziały Michajłowicza liczyły ok. 112
tysięcy żołnierzy, Czernicy walczyli także przeciw partyzantom J. Broz Tity" (w:
S. Si.etp()\\,k1 (red,), J.dsykcm 83).
21. nćmarche I fr.). Wyst 1p1, nie w ok1<"1onej :-,p,;iwie z1 ,ny rz:1d11, minis1cr
stwa spraw zagranicznych lub misji dyplomatycznej jednego państwa wobec od-
powiednich organów drugiego pafistwa. \Vystąpienie to moi.e dotyc,.yć wyl1;lŻ8Jlia
1.aniepokojenia lub niezadowolenia. przc:kazania prorozycji, o~trzeżenia, prote~tu,
przeprowadzenia sondażu, oficjalnego zwrócenia siię o infonnacJe. Fonną demarche
jest również dementi, c,.yli oficjalne sprostowanie lub zaprzeczenie jakiejś wiadomości,
\kładane p ze ważnie w imieniu 11,1Ju (J. Sutor, Prai, o dyploma1rc'Qle.... }58-259)
22. Dhide et impera (ła,.). Dziel n;1dt, tj. niezgud~-, byś (łatwic:j
rządzić (W. Kopaliński, Słownik... , s. 126).
23. Demilitaryzacja, Wynikający z umowy rni;;-clzynarodnwej zaka, budowy
i utrzymywama urządzell i obiektów W<~1,kowych oraz sił zbrnJ11ych na określonej
części terytorium państwa. Jednym z pierwszych przykładów jest układ o demilitary-
zacji Wielkich Jezior na pograniczu amerykańsko-kanadyjskim z I 6 IV I 818 r.
Frantja,, \Vklka Bryumi,, i Ro,ja 1awarły 30 IIl 185() r. .konwencie o demilitaryzaqi
Wysp Alandzkich, Trnktat wer,abki z. 191 r. w art. '~2-43 przewidywał dem1lilaryza-
cję lewego brzegu Renu oraz 50-kilometrowego pasa na prawym brzegu.
24. Deutsdter Zollverein \niem.). Niemiecki Z,,i:i\Zek Celny - pon,:1.umie11it,
dotycr.ące utworzemaweszło wżyci•..: I I 1834 r. i było rezultatem rosnąceJ
roli, jaką w niemieckim życiu gospodarczym odgrywały Prnsy, żywotnie zaintereso-
wane połączeniem państw niemieckich (z pominięciem Austrii) w jednolity obszar
i.:<:lny. W chwili utwrn7enia. Ząlhe,ein Ji,..7yl t8 pa1btw z 23 rnilionarni 1rneszkańców,
7) \WWrm: I f RMINÓH J!!STORY( Z\'0-MJE:_D/}i\',l RODO\\ T( I i

następnie ulegał stałemu rozszerzaniu o kolejne, przyciągane korzyściami gospodar-

czymi, państwa niemieckit1, Dokonu_iąca sk jego ; 1 brębie inkp,1cja gosp,i(Larcza
od początku p1Hbiegafa bezd 1 ,kusyjną dominacją Prus, ułatw1,1iąc im piiniejsz.ą
realizację tak zwanego rozwiązania małoniem1eckiego. tj. politycznego zjednoczenie
Niemiec (nieobejmującego Austrii) pod egidą dynastii Hohenzollernów w 1871 r,
25. Dobre uslu&i i't1]egaj,, różnrnc,dnej d:'irdalnośc1 palistwa m,tciego,
zmw1/;1jącej umożl1\',wnia rol ,,wań be1p,,•,iednich ,,,rowad1, H się, do po
mocy. Jakiej na zaproszenie stron sporu lub z własnej inicjatywy udzielają pa11stwa
t1'1,ecie, organ lub osoba fii;ycina celem. mnofliwienia zetknięcia się stron i dop-
rowad1enia mkowa1'; bezpośrednich (K. Kocot, W' l:,ncyklopcdiu prawo , s. 61)
O dobrych usługach I pośrednictwie mówiła KomvencJa w sprawie pokoJov.,ego
załatwiania sporów międzynarodowych. uchwalona przez I Konferencję Haską
w r., a na:,tc;pnie n 1zszer/rn1t'I fonnie przez Il Knnferenci\,' Haską 907 r
Kum,cncjat:1 iosiłam_m „Wr1rn,powain,hn iep, 1,,1umien zatar,,, przed
uciekaniem się do użycia broni, umawiaj~ice si..; mocarstwa zgadzaN su; korzystać
w miarę mo:iw,ści z u,,łup i pośrednictwa jednego lub więcej mocarstw zaprzyJaź­
nfr,nyd1 (art. rs;iezalf ,me od tepo. umaW1;i11Kt, się 1noc1,Jstwa m,::zają zt, ,1ytecz
ne i pożądane, aby jedno lub 1.vicceJ mocarstw mezainteresowanych w zatargu ofiaro-
wało z własnej inicjatywy swoje dobre mługi i pośrednic."two mocarstwom znajdującym
się ,,porze ile okoi1crności pozw,,i:1, Praw,, pn,pono\v1m1a dobrycli usług
.lub pośredmctwa przrł111'uje mocarstwom rncbiorącyrn udziału w sporz,: o ile
okolicwości na to pozwolą (art. 3)".
26. D01ninia, Kolonie brytyjskie, które przekształcone zostały w jednostki
au1< ,miczn,· posiadai;;,, własn parlam,r11 1 rząd. ,,;1,,rus taL1 11:yskah l<anada
( 1867), Związek AustrahJski ( 190 I), Nowa Zelandia ( 1907), Zw1ąLck Potu, !nioweJ
Afryki (19 IO), Nowa J--iundlandia (1917), Wolne Państwo Irlandzkie (1921-1937). Na
podslHvv'ie rap.irtu Balfoura (1926), BrytyjsL,i Konferencj;1 Impenalna przyjęta Statut
Wcqwinster,Jj I 931), k 1ź,1y nad:d domioiorn pdne prawa stano1x1cnfa ust,· i ~o-
dzielność w polityce zagranicznej.
27. Drang nach Osten (niem,). Parcie na wschód jak podaje J, Kra~uski,
W\1;,1eniem po raz perwszy P"'lużył publicysia i :-łowianui Julian Klaczko,
krytykuj4c w wydar1eJ w 1849 r. w Berlinie broszurze Die de111scl1en Hegemonen
Niemców i Węgrów za ich wrogość wobec Słowian; na<;tępnie określenie to - sym-
b9li zujące w1clowieko1q eksparhJę ietyton,ilnn Nien,Ciw w b,,rnnku w~chodnim
-wt;:,zlo na trwale do p,~n;1ertnictv,a rDlskie~,,,, przenik równ1c:1 d<:> Rósp Francji
(J. Kra~uski, Polska-Niemcy,,,. s. 154- I 57).
28. Dreadnought (ang., dosł.: Nie lękaj się niczego), Pancernik, okręt nowego
typu, ls.tóry pricWyżs1al \tlą boj,·,1.,;1 wszystkie zn:mc wówc1;,•. nkręty wu(enne
Pierwszy Drednought rozpoczął słuzb<; w marynarce brytyjskiej w lutym 906 r,
.L Pajewski pisze: ,,Takie wzmocnienie pol<;gi morskiej Wielkiej Brytanii stało sit; db
Ni<'tnców impubem, a tylkr1 pruekstern no\\ydi zbroje1i mursldcli W maju
1906 . i w lbtc·padzie I r. parlanwnt Rze,;zy uchwalił kredyty budow~ oktętów
liniowych typu Dreadnought". Wielki program zbmjeii morskich, podjęty przez Rzeszę
na poo.ątku XX w., stal jedną z 1cłównych przyczyn naraswma konfliktu angiclsko-
-nicinicckiego. prowadz,iccf•,o do \vojny światowej. ,.Ni,~mcy rwroczęli c1enia
 SUJ1t1\!A Tl:'fl.MiNI 1\1 HlSTONl"CZN0°MIIJ)ZiN AkOl!{)t\'l'CH

morskie w intencji osłabienia przewagi Wielkiej Brytanii na morzach. Anglicy podjęli

r1uconą T(J:awicę. \'iidzieli. re ni_e zachowają dominacji n1orzach, nie zdobj;J

ą,wstrzyrn:i1' niemkd:1ch dąz1ct'1 do heguncnii" (]. Pajewski. i'icrwsw. , 24).
29. Dywan. Rada wspierająca rządy gubernatora prowincji w imperium osmańs­
kim. Natomiast Wielki DJwan, to na_jwyż.<;za Rada Państwa w Turcji osmańskiej.
30. Enosis (gr_; l'nwstab XlX kon,epqa, gto~,,w:: konl:.11.ność zj,
noe-zenin Krety i Cypru zGrcqą. :s,zerszy pr«gram /1m1erała Mccglrnli -Wieli",
Idea, mówiąca o zjednoczeniu w pafo,twie greckim wszystkich ziem, zamieszkałych
większe,;, 1 przez ludność grecką.
31. F.nlcnłił. ckresie \voJny św1mowej n:uywano rrupę spr„v-
mierzonych (aliantów, koalicję) walcn1cych z Niemcami, Austro-Węgrami i ich
soju.sznikami. Jednakże nazwa Entent.a używana, była też zarówno przed, jak i po
\•,c:jnie C1.v1<:1owej. Fnrcnte cunlrule (se1d1·nne pm ozumjemc;) nazywano polityczne
zbhi.cnic miedzy FranCJ<l i Anglią w latach 1830- 839 w zw1ązkn 7 walką Belgu
o pelmi niepodległość. W kwietniu 1904 r. Anglia i Francja zawarły układ zv.·any
nJwniez Fwcnte cord1uie, twoi c;1cy jedr:n ognilv "lrójporozumienia. I wojuie
sv:1atowe1 jli.>wstały ozumiem:1 państw 1wane. Entenlą i 933), Ententą Bd-
tycką (1933-1934), czy też Ententą Bałkańską ( 1934 ).
32. Fait accompli (fr.). Rzecz dokonana. fakt dokonany, utrudniający powrót do
,,i:rnu pop11Ldniego, ,ilbo całkicrn nie odrobicrn,• (W, Kopaliński, Słowni/.
s. 163). Przykładem moze hyć gest księcia Aleksandra Battenberga, który po ogłosze­
niu we wrześniu 1885 r. połączenia Księstwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (Jail
, umplt) q;wąl na u.de ąrmi1 1 podjął bron} dee,."}'2i1
33. F,·11ianie. \\ 1-:11narsl.1 łaje, if n1,,wa „1, 111:inieK 1.,,1.oje 21, w m111,
logii irlandzkiej. W ten sposób okrdlano rycerzy (Fiw11u1) jednego z przedchrześ-
1 nńskich królów irlandzkich. któ1,:ch wodzern miał być legendarny bohater irlandzki.
MacCurnaill. Słowo •.fcmanin" jest nac;.1onal1styczrn::1 tradycJi landzk1c1
synonimem rewoluCJomsty, domagającego się siłowego obalenia rządów angielskich
w Irlandii. Bardzo szybko takie właśnie jego rozumienie przyjęło się po obu ~tronach
l:intyku
Ame11L,11scy 111,nie (h uian Br, ,1hnhocdi t•anizow:111 m.in. 11ne
prawy na tere11 brytyjskiej Kanady, ahy skornplikowa(: międzynarodową sytuacje
1glii i dc,pruwadzi, iej konfliktu z USA (W. Konarski, Pragmatycy..•. s. 111-112),
34. Firman. Rozporzą,dzemt\ mandni, dd<retwydawany sułtana Wezyra,
skierowany do podwładnych lub lenników. Por. np. firman sułtana z 4 Vl 1853 r.
o prawach Kościołów katolickiego i prawosławnego w Turcji.
3S. G,;nll'lmen's agreement (ang.). Dchrowol11a umowa PJxirta na \.vz;ijemnyn,
1aufaniu; dc,~-1. zgoda. ~'orozurnienie, układ d,entelrncn,:,w {W. Kopaliński,
Słownik.., s. 189). Zaś R. Bierzanck i J. Symonides pisz,1: ,,Z prawnego pllnktu
wiuzenia ,y Złl\, ie rające u mewę mc,_ją pełną swobodę w ,akcesie (bydowa11i11
turmie mrn1 wy. Nic me stoi przeszkouLie, aby urnowę za,varto z pominięciem
formy pisemnej [ ... ]. W orzecznictwie sądów międzynarodowych kilkakrotnie stwier-
dzono w,1żność zobowiązań listnych. Umowy listne są od czasu do czasu zawierane
,ez. pol11ykow. Zaktadąją one znccczny slupień wz;qcmnego ,-;rnfania, w rd?te
714 SLOWNIK TERMINÓW ll!STORYCZNO MIĘDZYNAROlJOWYCll

sporu ustalenie treści takich umów nie lal we, dlatego nazywane często
«porozumieniami dżentelmeńskimi» gentelmen's agreemem" (Prawo ... , s. 74).
Przypomnijmy, iż porozumienie sojusznicze między Czarnogórą i Bułgarią zostało
zawarte Jl sierpnia 1912r. w formie ustnej.
36. Irredenta. Rndykah1y ruch pohtylzny na przełornie XCX 1 XX w. we
Włoszech, di\n;cy do zjednoczenia wszysikicl, ziem zarnw'-7kałych prn I Włochów.
Skierow,111 1 głównie 1111e<1w Aóslrc-\V,;rr, ,m,. żądał 1,,,," południ, Tyrolu.
Triestu, Istrii, Fiume (Rijeka); od Francji domagał ~1ę zwrotu l\1cei, a od W1clk1ej
Brytanii - Malty. Potocznie: dążenie do wyzwolenia narodowego, ruch niepodległoś­
ciowy (,'Vuwu enoyklopedin ... IlI, s. 8~.)
37. Ius cogens (la,.). H. Bierzanek i .l. Symonides pi ,zą: .,W obecntj
- odmiennie anii.eli w Ua~yc,nym p!'kl\\ it rniędzyna1 r,dowym - przy1rm11e się, że
w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy pnrwne o znaczeniu tak
istotnym dla społeczności międzynarodowej, że mają one moc obowiązującą bezwzg-
le,dną i nie mogą być uchylone .żadną umową, międzynarodową. Należy do nieb
niewąlpłmte zakaz użycia z wyjątkiem przypadków dozwolonydi w K,ircie NZ,
zakaz interwencji w spr,rn y ,vewnętrzne mnych paii:-aw. zasada wc,lnu~u morza,
otwartego, przepisy o treści moralnej i humanitarnej, jak zakaz z.ab1jarna jeńców
wojennych, zakaz ludobójstwa. zakaz handlu niewolnikami, kobietami czy dziećmi.
Tego rodzaju imperatywne normy nazywane są ius cogens" (R. Bierzanek. J. Symo-
nides. Pnmr• n1iędzynarodo11c ..• , s. 91 Rozumienie ws , ogen$ kształtowało się
stopniowo, dnęló takim aktom, jak mrn„ Deklaracja ,.prawie .v,k·sienia handlu
niewolnikami ilSJS) oraz Akt Antyniewohmzy z 1890 r.. Konwencje z I 1 li Kon-
ferencji Haskiej (1899, 1907); Konwencja w sprawie zwalczania handlu kobietami
i dziećmi (1904 i 1910); 14 punktów prezydenta Wilsona (1918); Konwencja VI
konferen,ji pnnamecyka{1skiEj w Hawanie, uznająca wujrn; agresywną .. ,a ,brodnię
mi«tzyn,1rodm,ą przeciw rnd,:ajowi ludzkiemu'' (1928); Pakt .Bri,mua Kellogga
( 192&): Karta Atlantycka ( 1941 ).
38. Jugoslawizm (idea jugosłowiańska, panJugoslawizm). Idea postulująca zjed-
noczenie wszyslkich Słowian południowych w jednym państwie. Występowały znacz-
ne rozbieżności między działaczami "horwackimi (zwolennikami idei iliryzmu)
,1serbskirni 1, n,zumiełl111 prowad1,1,-), h do.a:jednc,u1·ni.1. Głów11y111 d<>kumen-
1em proµ.ra111owym jUgu~l,m 1/'mU: jest lVuintanije llip GaraS-anina l 0 I+ r. ldea
jugoslawizmu została zrealizowana po raz pierwszy w 1918 r., gdy utworzono Króles-
l\vo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS), i ponownie w I 945 r., kiedy powstała
federacyjna Jugosławia.
39. Korytarz polski l\ ,; mocy trakt,11 u \,ersałskierc Po I, Ka otrzymała dostęp do
morza przez w,iski pas z1cm1 na Pomnr7tl (;dańskim ( !h~1ar ten oddz1dał Prusy
Wschod111e od pozostałej części Niemiec. W całym okresie międzywójennyrn a1danic
zlikwidowania Korytarza polskiego (niem.: Pol11is1"hc Korridor) było jednym z głów­
nych celów niemieckiego rewizjonizmu terytorialnego.
40. Kulturkampf (nirnU. Wałka,, kulturę- okr6lenie (utrwalone 1a spl,"awą
Rudolfa von Virchova,. klóry użył go w pruskiej Izbie Pu~lt,w 17 styurna 873 r.),
odnoszące do rozpót:z,:tq wkrótce po utworzeniu Niemiec!-: ie, 1871 r.
walki, jaką kanclerz Ono von Bismarck - mając na względzie osłabienie tendencji
 SL<)H N/A TERM!t>ÓH' Hl!.-J"OPł(ZNO-MJf;nzt'NA/?01!()\\)"CH 15

odśrodkowych w zjednoczonych pod egidą Prus Niemczech - prowadził przeciwko

Kc1<ciolowi L:;tolickiernu i jego parlamem:unemu s1rcnnictwu Centrum. Ogranicz.eniu
wpływów I podporz~dkflwaniu KościQła bh,tickiego kontroli państwa miały słuzyć
m.in. uchwalane w latach 70. XIX wieku ustawy antykościelne. Postanowienia
większości z nich zostały odwołane w latach I 880-1887; tym samym Kulturkampf
przyniii~I spodtit·11;1nych 1,,:szultatów. 1;111strzyl n;1tomiaJ;I ;rnlagonizm pomięd1y
e11angeli, k4 1 katolicką ,,,ę§cią NH miec. !'-J.i 1iemiat11 polskich, w1 hod24, Hh w skl;1d
Rzeszy, Kulturkampf wiązał się z nasileniem germanizacji, prowadząc w efekcie do
i(kntyfikacji polskośti ataku1\ ;mym katulicyzmem
41. Lebensraum {niem. Przestrzen ,:yciowa poję.C1L: ,lormulowane przl'l
twórcę geografii politycznej w Niemczech f<riedricha Ratzla (1897 r.), rozumiane
jako obszar niezb~dny do zapewnienia danemu narodowi wyżywienia, bezpieczeństwa
rozwoju; \\edług Raizla najp1lrnqsre zadanie paii:-;lwa polegać miało na uzyskam u
narodn d(1,tatecz11q przesti życiov.q, co usprawiedliwi;;h, prowad1.t·nie ptZL'/
państwa wojen. Pojęcie Lcbem·raum przenikm:lo wkrótce do powszechnego obiegu
pdityczncgo, znajdujc1c w odczuwających ciasnotG przestrzeni Niemczech nader
podatny grum . .zaró,.vno w cza~ie I wojny światowej, i po zakończeniu (traktat
wersalski miał z Niemiec uczymć - jak głosił tytuł powieści Hansa Grimma~ .,naród
bez przes1rzeni"). W latach 20. sięgnęli po Io pojęcie narodowi soqaliści, tworząc
własną. opartą .na zasadach bmlogii spr 1kcmej i rasizmu. ideologi,;; przestrzeni
L)CIOWej. \V Afein A'anqif {Mo_p walka) 1 /1t·eites Buch (Druga bięga) Adolf Hitler
opowiadał się za podjęciem przez Niemcy polityki agrarnej (Bodenpolitik) równo-
znaLZnej z walką o przestrzeń życiową. mo;diwą do uzyskania w Europie tylko
hitem Miab ona. jak dcUarow:ti HiUet p11cd kierowmllWem I<rn·hswehry
w lutym 1933 r., ulec „bczwzględncJ germanizacji''. Konkrctyzaqr1 tych zapl)Wiedz1
stał się po wybuchu wojny z ZSRR Generalny Plan Wschód (Generalplan Dst),
,.1;1nowiący 1h1orczą nazwę dla kolejnych wersji nie1111cckich plan(,w kolonizacyjnych
wschodzie Europy.
42. Maghzcn. Całość administracji marokańskiej; rząd sułtański w Maroku. Nazwa
używana np w Akcie Generalnym Konferencji Międzynarodowej w Algeciras (1906).
43.1\-kdiacja. J-\i.;rcdnktwr,. Jesl środkiem dalei Hh1cym niż dobre u~ługi. Strona
trzeci.a 'łlie tylko pode1mujc dz1a!anrt1, maJqce na celu doprowadzenia dn ws1.e2:ęci:1
rokowań między toczącymi ~pór paiistwami, lecz również w przypadku ich podji;cia
ak1ywnie nich uczestniczy, a czasem mmet nimi kicruje(p11ewodnicz) ). Propozy-
cie mediaiorn nie s,1 .1cdnak wiąiące dla ,tron sporu, a rola me.diator:1 rnoże być
pełniona tylko za zgodą pafatw uczestniczących w sporze (O. Michałowska. Mały
słownik ... , s. 247). Kompetencje mediacyjne posiadała Rada Ligi Narodów. Art. 15
.~ Paktu I Narod6w głQsił: ,.Rada będzie Się slarnh1 zapewnił' zalatw1eme sporn.
Jezeli się to uda, Rada, \.\/ miarę .1ak uzna 10 za p0ży1ectne, ogłosi przedstawienie
stanu faktycznego, niezbędne jego wyjafoienie i sposób załatwienia sporu". Przy-
kładem takich działań ,:.i prace misji mediacyjnych Ligi Narodów podcza~ wojny
,ran Olaco i kontliklll o Letycji;' w Jatach 1933-- l934.
44. l\lemorandum. Pismo dyplomatyczne, służące do przedstawienia stanowiska
państwa, zwykle w sprawach o dużeJ wadze politycznej. W memorandum podaje się
pr;.,:ważnk stan faktyczny omawianego zagadnienL uraz uzasadnienie prnwne i poli-
1:, ( znc·. l\1emora11dum lll<" pr-dpt~UK •,1,: ;:ni Tik' Lll'i!c.·· ;._,,:.i na nrn: ,,d1<'i,U I n,;/\, ti,L:
adą·,:,ta iJ Su1t1r. Pun.,, ,hr!11111m1·,. 1,c , ,. 2(i>;
45. l\Iodus, ivemli I be ). \\.",.p, ,!,,,., i.· (1\da,tL .,,, 1·:11,,, v·. u,•rur" :\\•;,n il["' ) Pp,11 ,,.
na fi\ lllL,:,1:,ow,·m. prowi1P!\tJ.1,:, ni l..,1111pru1111,1<· h., ll'•f',tl"l,;•,1111d ;.,,.idrJt, :\d,
rn·,hk·mnv 'J'(lffi) l h I, W. Kupal, 11~J..i. ,\/11;• Ili). '· ~ .\ń I,
46. 1\lorganatyczm: malżefr,hH1 L;n,·arc· pr··,. 1 ,. h •11L.1 1, ,du r. r, ,!. ,.. , kw, ·u :1ir•1 ·
:11_;sid,r:rl\tllll'1'<• 1,,,.,1,,! ,. (.,r1u tlll'·/1: ,, f.(t,1,1 1'11< i 1:11 /\\1;;1'<'1,_ 1111 /111Jt·111o1,1\ ,,,,
•!.111,, o1n1 (nt,i/ 1 d11,-.1111) rn,· dn,dn,,, 1,1111<1, lc-11n:-1 ctp , .. ,. lll,rf:,-,·,111..,,
(\\' K(,r•.:lrń•..f.L .\{01,11i/. •:. \,I()) Prz)kładr0 m ll1111)',;Jl<l()Cdlf'ft" rl!:tł'/L'lli>l\'.'J nli'k
b:,.ć zw1:11,·" a\hlr!'·Wt;:•1<-r,kic:,-'.r, 11,l'·•l~TL~ 11,,nu, ,u,',·l..,. ic,1;, ha1,c1'./L• h·1ci)J1.ll!d,1
Sar:q,·1.\ w .':h \· I l 'Jl ; r.1 1 ZPlt,l 1-l(il.,·1,h.1.1•
1,:;,bit:;.".• ,,.
47. Neutralność. ·1 <.T11Hn prnw,, 1111<,d,.v11:in'd, ·1,, ·.,·• ,. ,. 1kn·,l;1p1,. ,. JH .1•.•,., 1 d·,( ,,.1 ,.,
1ki p;,J',, twa 111<:uc:z,·ctmcząl. ,:~:•, w wn1rn1.' i ni('udnl'l;,_1,;,:,;,,, p, 1111c•.:\ 1\; -;i rur,

l'1·11 I\ I' 1wu11al11,,,,,·1 ,,.i1\·\1·a •.w 11(·u11:tl1,, '"' 1;1 \•.,·,1,·1,11;• 1'11.1 !'""· 111-.w.. 1 11, 1nr:dn,,,,i
1„1,.. ,1·, •.• 11 V l-.,,n\1,·11, tł l,:1ck1q 1 1•111 .' 1 i, hl /,I\. I jll,I\', I 1,1, .. ,., 1,;. l-,,1,; ,,.11:•l',I

1 C"nb ncutralw.-ch \\ r;u1,· ,,0111y !,1d1·•1H.1· N,llPJlll:t'•l 1wutralnm,i· ~tttłą 1trw11ł.t luh
wiL,/\'~l;p 11abyv.. 1 ('-:1·,q,,Cl. k11·,1,. \I l'.\·!llJ..u ULlł!'•'· 1111,·d.1v11.J1••.J,.,,_1,l 1 1:11li•,,,1
(:Tci\\a l¾CI', nętrznq,o pt•dcJn~ujc LObuwianmM ..11' n1,·1K/l·,t111t /"lltd \' ,_.., , 11,;n h.

so1u~7.::t(.h i nrparnzaC]ach \\ 01~kcwyd, Stat1b t:1k1 p11,J<1cl,: SL1, c1J1. cin11 1 Au'.)(flil
\V~ n,n11,c,1-,, n',wn11 ż politykę ncutralno5d. \I ,i;~· dtu ,,, ,ln\ :1I,, tn1Jl·tK 1,:
j r•rakt'.kt;; flt•lil\L/ll;i pan,twa 11J1'i.J;;,ai:i:1 ~1,; i 1·,t.,L:,1m \'d,]';km.ynH.
ZbliZ!••H' /n,!..·lcn1,· ,11:., h.11t,·/•·11.: neutralizacji, LTflt u1-;•p\,·n,·,,. '•)·I,:, z"m.,
()kr,:~IPfl\.d: tnYtc1 io11 lub pr11 ,t1 /~111. ; n11 ,111\n ,,1..1 p, ,wo1d/l'lll.J .,l,1,,bfl •;, 'll'llll\ d,.
111.11 \1.d.1,11v:lv\\':1111., Hii \\ Ll,,11.1~llT1c l,,tl ,,.,, J'l·''-'•:1d1. rn;1 1 ,l..1,I d,1.:ł.t11 '·L·u
fr1il11.t1:1,1 I< ·1, ;o,"(" •.l'.,,,.,11.,1..1 v. p·,1-.11,1dl. 11 1°,11;,li\ 11.11111J.,, .. ,..,li <h,,,. 1•,1„Jr1\1_I, (1.1
Cir~rn11.1 r-.Lądlcm:,. Ka,1.lł Su1:.,~.1. h.rn:J Pć1ti:11n-k1 L
48. Pacl:.i Mllll wrnrnda lf,.h 1. R n,nzai:,:1-.. J .I S) ll.i.H'1llk, rl'·/,t: .il.dr:.\ L /,hl I
f'I,·\\',, 1111..;d1\11.:n,do1HT'' P p11d,1.111·c 1w,rn 11,:-1,.1,-ntu j.~~t ,fr:•.•\.L; ·.·k pr1.1.·-tr.,.:·· ,ni,.
7'-1\Vt.ff: ych UJI1ó,v lrortt1 :noil .~,l'f I n1;,Jo J. \ 1{ ,., Pł-··t·•tt, •~1/U 1ą~· ,1 c.·1 i'.i•,,·1<1) /n;q.J111t· ,.11, t:
q1arL1e 1\ lo;:1cL· 1 mcr.il1111•.. ci; h,Ltln po1h:11,1,,1,;, \\•1c-!l.1q,· ,.,11·-u d11:tłai11,, .. ,
rarl!•f\\·n\\ 11 rna1;·1ca 11;i t":clu Z\Vitizanic -...it_· 1.n:1c\;,;;, ~.,dyh\ ni:: hyłn c,bc1\i. :;11ku \\ yh< 1n;uu, 1
rr/~ l\'(~1,.·h ,/1 •ht,Vd:J 1 ,:11 t I 11'..,Jt:· 111(1/11,i llll 1l \ t•l~t·\\ I tq;;-.~;.'j I.,1-...,;i\.h, {'{;f fu .\l,tl! .\,'j 1,1·,1,};,'
W) I 'i, 1\\';1d111. .' p1 d\l a 111. ,1 ·w,·,·~,,,. ~·dy L ••!.il W\', 1 ,. 111<1 11(ld~l..i ", -.· ul ,1 •\'. 1; :1.:· ··•· dlllil \' ,/)' · 1
k1d1 umów Nah ,n .1.1,t p;11'1,tv, :. wi,·iol.n •Lill( p 1lwll'rd, .. h \\' ui; .P\\ .·d1 rm~·d;\ 11:11, ,,Jt „
\\ y, h 1'111 •C ch,,11-i.11ui;J<:,1 ICJ 1 ..1,,id) Tał, \I l',.C nil k1)1Jkr1_ il( ,, ;. mi\l':•, l..1,_•, \.', J e j r
f'al\,{wa \I' /\•,1,11.ku Il' qai,mv1,l..1c·r,i ,ąi(.'1:,rr1 pu,. '! RPsfę \\' ,pJJ\' le' nc11tr,,lt1.1,_p

fl.·h1r,:a Ct.:-tl'lll).!(', UH,rnm1·iu11<·J \\ 11;1ktai.'1:.' pat\'cklrll / lg·';(. I' <1,1,.1,1dcLd) n'

{,/·.adrH nu\•iu\l\vn 1,K nH1,:." ..,.\ 1.·(dlllt >,i\·. /l' t( 1 l·•~r1,\ 1.1.1t1i', 1r::ikt1f1J :11H l!lll~·nit 1 ·.. ,.,,,
rc-.t,a,,,\,ic·ń lnili./,.'_J, J.tk l',H.,1 1:t l,:c,1:, uklad„j.:,:_1 L ,1,: sllt1I, 1•11u 1•1.-\ ,:,:1
1:11]( /UIJll;'[lli:" \\" l';1J..,1c" I 1,·1 r,;;ir,·,,lt,1\' 11,111'('. \·;, 1l'h,·1•,1.;.-,1h .. ,,, ,I,. ', 1·.k;
r11,·•;t1?c").":rni:1 r:11n" pra\,a 1·,1,;d,,mir,"Jo\\Cµ<' t1zr1.,11ych dot, 1d Jl.Jl.,, rf<'.L-'}":,,t.'
1-ra\v1dlowc pc,tęp(>\\ ;nI1L r1,Jd( 1w" 1R Hll'1 z:rnr·I._, I. S\ 1· ",111dc,, l'rm, ,, . rn<1,/idu-
1, • :,'!f,.'}7).
49. Panamc1·~·hanizm. O/Ili.I,,:;, 1dn· i kt111t 1.'f'l JL. !'()st1dui:1,, \ ·,1·,,lti:,,,.d,1111,:
,'i.\ r,:-;in( fr·,rn,y 1,·dm,e,•,·rna c,i:: 1 ,hu Amer;· k : Am:!. ·,,.. ,,.l.1<.:J , I. a, 111 .~ l' \\',1 '·..!
 717

widu 11urll1\1 rny~lt pa,~::menlafol;it·J ~Lczcg(,Jnit i~totnt· Lli,KLt·n1c 11~1k:ry pIZ) p1~<1c
prc•Jcl;l(•m S. Boh\·ar,! 1 .I. .t-.1c,nret·'t'J-'.'·'· ~tcrrnulc1 wai;yrn \\. p1erv.~z,:1 pc•łr-\,t(' XI.\
,1 icku. lm:t) tt:cj,·,nalny bztał1 nkc (l<'lllrnnnyLn,~L•.' 11z 1 ~kałv w l S'J(I r.. k1niy
pr>\volarn td1,,J,y1,an·,Jl'wą 1_;nil' Rtpuhiik t\1:·1n) kari~,kicll, gkl\\ n,1 \\f g,u11;nq,; ruchu
11anamcr·J kai'1~kicgo. Od I') lO 1. ur,L•a;tin1cja na:,ywała ,1t; l.lmą KqJ1;lil1k 1\r11cryL:ń-·
~l.1,li ;, j,·i ,·o•:111 V,\~.,w:1wc;\ (.'>d,n·t,1:,11 <,cnn:iłl:) 1 I 11:1,1 l';1n;11;.l'l"\~.:1(1·-L1
\\' 1•,, lr ! I 111.1 lfrp11hlik ,.\1111·1 vl-..,11\~(( ii fll",·1:l.,/l;!ki>lld /!•:,t;1l.1 \', ( 'f"_!'illll/,11. I(' ]',\ll~I\\
\11c1-.,k,111:,k1d11U1 1 i\1, kt(11;1 t.,1l.1 i licn1)1111 .1~•c11cja11;i, i11."t\Lu,·1.111111 :--lo\,;ir;),1r-
rn:1m1 lwPrzy :,v,tern rn11,lizy,:rnl'r)kc11i~ki.
SO. P,mgtTmanizm. \'\\, S. ŻtTh•. jc,;i te rne1mtd.,1 d(•klr:,11:t 11acj(1nah~ty, :rrw,
pn,·,tilb w XIX ,, 1 pc•~tulująi:;1 zwd1wc7eni<:: lu,k1\1 rn1:1,11',~-k1c.h. N.11h,mlnt'j
1n,K7aC1Tl n·prc7cnt,rnten1 p,lllft'11· ..rn111nu 1, Nit·111t:ied·, h\! 1alo/\,JI) \, 1801 r
7v,;i,t7t'" v::,7.,:L·lln1ern1cc:V (:\l!d,1•/(!•er \'l'rhuli1 1 •. K,,11Ct"jll"I<" p;rnre1111;11i~k1t I.', t\11,tnt
ll'('''"ll•1'hł1,.,li, 11111: ~1nh•1'-1'·,kt1 li.111,L.i (, \PIi \t"la,l!,·1,·1,1 1·h •,;,l"'r''' k11r:1,·,·/1w.<,·
111·d111>L/l'fll.i / l'l1,·111, ,lllll (\1 ', S1,·11•"\\>k1 /' J.,,J,,1, ' i l(l1
SI. 1-'an:--lawizm. P1:1d:,. tdt"t>V,e w XIX I llil l"'l':.',llk\l XX v. . pu~tuluJ,1L'ć:' 1ednu:,c
11;m,di"··•.'c •. Jn1,1,1i"",~k1d1 S1llq-·,·,1ni,· ~iln,· ,,. Ru~j1 \I dru~·ieJ p<1h 111·1,· XI.X ,,. {l;,w
,.fo1\1;1rn:11i~11,,,) ('rat v.-~r(,l'. lh'hul'1:1cvd111 uk1t·~ ''-)'7\1"1 1ln11<111;n1.:dc1\ll'f:'-' :--l1,\\Jar",-
,l,1d1 11:1111.l{,v. 1\1"(ni-\V,,._~·1er \\' ,Arc·~il' \\.'jc,,m Lud(,,\ ulł;ył
~i,,.\\" l'/t'f'.\l'll lc:4S f.
v. Pr,1dh· ,p11d 11an.,,k,w ~łl 1 11·iac\~kid1 1 ud11:1lun dl'l,Tal 11 11em p1>1,k:ch. N.1 p~·u..:)lku
X:X 11 1q,mr11ła ~i~· 11t:v,,1 furn1a p,11!~l,11,inm1. IZ\\ ncosl::n,izm. d,i:i,1cy do 1iel\·
11uv,,·111 a W) \1łkóv. 11arud6v, ~kw1mbhd1 \I celu l'Llpa!'l'ic1 zagt"l1zu1i,1 r~-rn:ar;,ktegc,.
S1,.·1,·",·,1i1,1 ruk ,,, 1y111 rnchu 1·dµT\l'-ali Cz,01: Karel Knnmtr \\ rna1u l'Ji4 r. c,p,A·('··
\\,d l"'fllll'kl „Rit'•,,.\ Sh>\\ 1;1(:,k·,:1 ', kil Pl\lilllq rr/,·/ l,,,,,J<;. ('fil"\\ 1d111,1•-\ ,,,,t.1, /l"llll"
11< 111 ,·1,·•,L.d1 1 1"·'"-kiLI: \1 i\ll',!111 l R,,,,J;l, J.tL,·· 1,·,lrw;,ld, ;11t1,.,11,•11l1c111y, I, l'l'<I

nazv. ,) C ar:':l\\-1, C:,e~h 1e i Car,t\l {, Polskie. FPłudrnm\ o~t0w1 a1't~]., lt' nt·m1,: Au~m;-
\V t;per midyh::, 10~1;;{ poł~1c:zone 7 ~erhią i ran·m z Bułf'arią r:o;oqavi,:( v. 1wia✓.ku
:1 R1,~j; 1. !det' pa11•,Ln111rnu p16lwwał (>Ż\wic ZSRR J'Odc,a;: Il 110J!l) ,v.1;1lcwq.
l\1 u7a,· \\ ;:ierpn,u I '!4-l r. Kom1t,:t Słmviarbk1 (S. S1e1 p1•w~ki, L, knk1.•11 ... , , J 11
nr~_tz H. Batuvv~kc, Hf,~J,ud .. , ~- 9) {)f\}.
32. Pwi7po,·ty t\anscrW\\~kir v,,·r' K. Kc>cd,1, :,.;1 lu ,p,·q:ilr:l' m11·('.;1\11;•1odo,\l·
d;,I Lllk'lll', IH>dii'/\ i ll·/•.:11111,,c1 1JL·lw, 1iu·\1, \ 1,(>ld\'i,ldIPlll' \', l'I.'.' r 1.l,q:1u· h I
pa11~1,1·cwco111 llll':i.J1u~C t>Jbvv,arn.1 pu<l1<11y p,v.,1 k rn,1e111 1;ill11t:~1ka,,1<1. N,.1111a po-
LillidZJ o,~ I ndlj(,fo Nansena, p:tko \Vy,oki f(c11mm1 l 121 N:,:mh,1, du Sr-ra\l' t fd1ud1
L'(1u· 1w<,/ał 011 ~peq,1lną kr·nkrt:ncJ~, kt(,rt·i 1e,i:ltak·m l·yl" pnn,1u1;;ernt·
11ll,.::( 1t.y11aH,dP11·e w ltJ ,1·r,1,.,1,. Syqt,n,n: Ni1ll~t't1u\1~~1111 1 19221. uhjęlt• v.· 111110-
\\.lt h I I,;, l'-J2+, l lJ/(1 i I l;,ł~ \IV)HLcl1 1:th1t~in·,w i ,1pa11.,d(,11 (El/i yi-.Jnpcdiu
JlfUtL'(L ~ ~lj'J)
53. Piemont Ki:1J11,1 11 J'(;t,,1,L·1H1-1,H·Lo< 111id1 \Vt,,:-A·d: Ol! Ir- \Ir. ,-,~rodd,
111~'111 ,-,y1\11,ln'1Lll~.''' 1 ,\ą;n·, d1,, IJ1:dr1,,,,;u1i,1 \'d1d1 111,cl ki,T1111kiu11 d)r1.1:-.l11
i,abaudzkiej ranu,1ą:cj w Krók:~twit· Sard) ni 1. l\a Bałbmach taL, wł.,; c:t'nlrnrn rndrn
r:aro1!.-:wt:).:.O I zjt>Jn11czt·nit,1w~•u Skwian pnłudmo1\ ych pdnil;1 ,',,erhi;1, ~tąd też l'L<;~h,
pisa11u t 1T,,mium1 o Sl'1h11 Fiku P1cmr,nc1e h~1!ka{1,l,.tm.
54. Plebis{·Jt. \\-;' J Gila~a: ,TtT11111 ten ckn:Zla \\\pPwil'llLlTil' ~I¼' ll..1d11u(,,:1
;,\mlt',Lkt:pc:q 1aLie~ tc1) lv-rirn7·,, luh też m• mm uro( 1zc,m·_1, n1 do r111ynaleznc,{c·i
718 SŁOWNIK TERMINÓW HiSl'ORYCZNO-MIĘDZWARODOWł'CH

tego terytoóum, lub utworzenia nowego niepodległego państwa". Plebiscyt miał więc
stanowić instytucję sh.1zącą realizacji prawa narodów do samookreślenia. (nst)'tucŃ
plebiscytu wprowadziło po raz pierwszy francuskie Zgromadzenie N~we w 1791 r.
w stosunku do Avignonu i hrabstwa Venaissin. (EncyklpPedia prawa ...• s. 275). Po
wojnie Francji i Sardynii przeciwko Austr"Ji (1859) pneprowadzonoplebiscyty w Nicei
(IS IV 1860) oraz Sabaudii (22 IV 1860), w których ludność opowiedziała się za
przyłą~nietn do Francji. Na mocy traktatu wersalskiego pneprowadzono plebiscyt
w Szlezwiku (1920), Eupen i Malmcdy (1920), Prusach Wschodnich - Warmii
i Mazurach (1920), Górnym Śląsku (1921). Burgenlandzie (Austria, 1921), Zagłębiu
Saary (1935).
SS. Preambuła. Wstęp do traktatu czy ull')Owy międzynarodowej. kt6fy zawier.i
zwykle wyjaśnienie motywów, które skłoniły strony do jego zawarcia. W preambule
znajdujemy zwykle nazwiska pełnomocników .rządów oraz fonnułę. iż pełnomocnictwa
te „uznano za dobre i wystawione w należytej fonnie... Autorzy meksykańscy stwier-
dzają. it preambula nie ma takiej obligatoryjnej mocy prawnej, jak pozostałe czeki
tebtu. ale jest elementem interpretacji i wyjaśnieniem .,ducha" (istoty) tmktatu
(R Valdes, E. Loaeza Tovar, Terminologia ...• s. 74). Zwróćmy uwagę, iż przykładem
preambuły o doniosłym :znaczeniu była czę§ć wstępna do Paktu Ligi Narodów. która
wskazywała na podstawowe zasady nowego ładu międzynarodowego.
56. Precedentji zasada. Zasadę pierwsze6stwa, ety też precedencji przedstawi-
.cieli dyplomatycznych ustalił Reg1damin w sprawie stopni pierwszeństwa agentów
dyplomatyc~ych z 18 III 1815 r. Podzielił on wówc7JIS dyplomatów na trzy kJasy,
a miejsce w obrebie każdej klasy uzależnił od czasu oficjalnego objęcia funkcji.
a wiec złożenia )istów uwierzytelniających lub wProwadzających.
57. Regent. Rządy osoby lub osób (regencja) ustanowione na czas niepemolet•
nosci, choroby lub dłuższej nieobecności króla. na przykład rz.acly w Jugosławii regenta
księcia Pawła (1934-1941) podczas niepełnoletnoki króla Piotra li.
58. Risorgimento (wł.). Odrodze~e. odnowa. czyli proces wł~kiego odrodzenia
narodowego, uwieńczony powstaniem zjednoczonego państwa Poc7.ą1:ków tego pro-
cesu należy szukać w XVlil w. i wpływie rewolucji francuskiej 1789 r. na odrodzenie
się idei niepodległościowych we Włoszech. Ruch risorgimento osiągnął swój cel
wraz ze zjednoczenietn Włoch w 1s1on1 r.
59. Rzeki międzynarodowe. R. Bierzanck i J. Symonides pis;r.ą: .,W pr7.«i•
wieństwie do rzek narodowych. które w całym swym biegu znajdują się pod zwierz~
chnictwem jednego tylko państwa, rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu
tego tertninu rzeki przepływające przet terytorium co najmniej dwóch lub wiekszej
liczby państw. [... ) Zasada swobody żeglngi na rzekach międzynarodowych została
wysunieta po raz pierwszy na kongresie westfalskim w 1648 r. Istomy wkład w rozwój
żeglugi międzynarodowej wniosła Rewolucja Francuska, ustanawiając w dekrecie
z 16 listopada 1792 r. swobode żeglugi dla wsz;ystkich pdistw przybrt.eżnyeh na
Skaldzie i Mozie. Szereg zasad żeglugi na rzekach miedzynarodoW)fch zostało wy-
pracowanych i przyjętych w artykułach 108-116 Aktu Końcowego kongresu wiedeń­
skiego z 9 czerwca. 1815 r. w sprawie rzek międzynarodowych. Si.czegółowe pr.zepisy
załączone do Aktu Końcowego regulowały żeglugę na Renie. Neckarze, .Menie,
Mozeli. Mozie i Skaldzie. Kóngt"es paryski z 1856 r. rozciągnął te zasady na żegluge
na DunajL;, ,: ki,nk·rc'l\cja bcrli1i,l,,a 'i. 1805 r. \,pwwadLihl wt,lnnść ice:IL,g,1 rt;l 17ck&h
.-Sr.\ kd1~kid1 Kongo I f'.. igcrze. \V rcn:!1auc trak talów pokr,JC\\') d· po I wojnic
~\', 1a1m1 q prokla11H1\\ a1:o ~1,·ohud~- że;,:lug i na Odrze, Wcltav, 1c, Labie i t'<iernnic'"
( Pn11• u .... ~ :W,)
60. Sinn Fein. W .it1yl-.u i1 l:a11.lLJ,1i;i 111ao.y w: \I) San,i h:h Sami dl.1 Siebie.
( ,1<'1'.111:1 p:11: 1:1 irl;111dihJt')'•: 1 ,khll I tai ndnwcpn. p0wqala \\ latad1 l l/O'i- J <JOX. Po
, 1:11k,,,,,,, ''P''''-'·"1„1., .._.,. ,;i lll\\<•I ; n 1n1, d11,t1,,1:,c11w1 111,,n,11{ 1!11 t:ryl\ i,h,· ul;md1
l•,IIJ l\111,w_1. \1(! I')] 7 I h.h'(!) ['i! 1(1/\\'l,l'/,ll:i,.: \\ I 'I](, I j'<'l,\l\\'Lll' /()•.t.d;, 1'! 1 \\!lldli,:
ro1p<1,/J,:'!a v,alht r1 ['t'łn:1 ,t:Wt'temwś,'i u~lanuv,ieme w Irlandii republiki.
61. Spkndid bolation (ang ). \\\pani at,, o(lm1 hrneni<c· 1 •krL'\km<.' il'<.lncj

z tr,1dycy.1nych i n,tJl\ a,m1..·1~lyd1 1,,,,td polit}f-1 hr,!', j,kw1 w :\I.\ 1 w piern'Sl)Ch

latad, XX \\teku. Zgodnie z t,t za,adą. \\'iclka BnL,,rna ur:il,al,t w1ązama ~k r:a st,tlc
7 któryml,.c,l\,1L·k z p,tforn lub U).'.f'.lj)O\\ ar'i na konty nenue, opt,:Ti1F1'-' ~it n:t ,ile swej
1h,r\· 1,·,,,1v1w,·j, pi'ln1qall' w"prn!<1r<..'l\'III I ni.·nH1,1·1·111 /:1pkl111 \\ p,•st;" 1 I1:111<.Tmrn
k,·,I, 111,:111,T''· ,,( hl•"<>ł>lllc'!1ll'"' le h1i" juJn:t" pn1,.r1"·, 1•d',/ <.h-J•l1,11i:ic1:1 l>ry1:, 1,k;,
uv,:1zmc ob,.cn,ov,ala rc,zwn, ,ytuac:ji r:a a,enie eun,pe,1,L1e1, er.erg1c:Lme prn,cm-
c!,i,tła1ąc pn\bom narn,i'.ar.i:: 161,nDwi.p ~il (S. Żcrkl1 . \\': S. S1CITHW.~l1. !.,·J:sy/.:.on ...
,. '41 ł)

t,2. Status quo (łac.). lslmcjący st;o.n rLCCt-). Ukrcślcme le Gę,to pojav. 1afo się
pcdc,a•, r1t'v(1ci;1c_11 międLy pafa1wa11,1, lub w !1aHa1ach międ7y1carndcwych. l-'r7:'., po
rr,1·ip1,y 11 1:1,atl~ stntu.1 (jll// unit' / 1..!lfll,1 puvj:;to n,
pc,d~taw,:; mkowa1i ;,mer;·kar',s
ko anµH·l,~ich p(1 wo1rlt' 1El2 lXH. W prudniu IXX7 r. .-\11,tro W1;).'.ry, WtocLy
i ,\11rl1:1 1aw:1rły rrak1at n Ulr,vmarnu .,la/11.1 ,1110 \\ rejonie l\lorza Śrć•d7ie11me).'.o.
\\. ]<1(l'! 1 \Vłnd1\ 1 l{p;,1.1 111i•odrnlv I\ Lq11;1111r,ildaci,· 1, l{:1n111\l/'l. 11 hv,L1 d;,1,<'
d,1 -';1cli,,v:;1111.1 .,1111111· ,,-1,., 11;1 B;dl-.;,11;1,li 'i,1L1,· 1,· p1;1ł\11 1111L·1!li,n·1,n: l1;1L1,1111
TrćJprzymicr za ( 19 l 2) part11er1y ,ap1~ah, że ce !eto 11:h 1cs1 ,,1achl•Wt:rnc lCI) tor·alncro
<Wił'~ {fi/U r.a \\'~chc1d11e".
Zblizr-nym p()_JCCH'El JCSI: llli possideil:, (do,t. jak p, 1,iadaciel „h11rruła prawa
r,1i:;dzynaroJowego prz;, znaJ,tCa ,l!QIWL: 1>,oju1acy m pE:wo zatt7)T:1an1ct terytc1riów,
Pkl:fK•wan) eh fH7C7 nic \\ chnh z;m 1cra111a traktatu pokOJ(1wego; 1wr. s1at11s q110"
(\\', Kop:i111·1,l-.i. Słmrni/.. .... ~. 'i1?). 7,i~ad,· 111i., /'Ol'l'i,frti.•. iuris stcsow;mo cz:;:s10
\\ 1\1 J1'1,n· ! :1,·111cJ1,·1. 11v. .11,q,Jl. 11 .,,, 111:11h1 11· 1 1,ci;1 I\ 11,,.wi:11n,,111i1, cpn1·,w
1u„101:ahi:-d, !lćdCi') l·i.t;. 1..1,,m;x ,FJ..ll ,,Lm.il:, 1, I ;s,10 1, ;i 11·ą·, \\ 1pl,,u ru1iwc·1\·, i;1
n·\, ducj1 1:1epudkglo~nc1,'L'i.
63. Tanzimat. l'rnrc, rcfurrn \\l'\\ 11ttr11:)ch 1', TurLJi r V,'1tm.h pis,e· ,Dhćs
1:,11,·dzy rekiem l t:.3<1 " I x7t, na,yl¾:111) Jt'~1 epnk4 tmi::i111nfl1, 11. 1,-fon:1v luh 1,K,l'j
rcorgani,aq1 pa1bt1\ a ~ultai'l~kteg11. 13yl tn l·aly ~ll'fl')!. dckll·lów sułla(1~L1cli ,1 pw11a-
Jn1J1:F·:, eh /rn1;iny w najn'1żmc1s;-.ych d,ied1inad1 ?) cia p;111stwo1','l'go i spdcczr,qw.
f... l l 'rzq,rowad7nnc przede w~zy~thim reform,;: adm irn~lracj1 pa;1,two11c1. a wla~civ, ie
l'"li•1<•11" l'L'd 111,1 l11Hd;1111c11ty ł 11 P''/lllfll<'illll m,,,.,,11111111 1 ,·un,p,·1•.l.111•\ I. i ( :łt11\TL'

dt·kn·tv l,!1!:i111m11 zawierały urocz1 ~te zapowiedzi zrównania W5L) ,1k1ch 17odda11yd1
,u ll::na. bel' wLglcdu na -., Yt.n,:mc. B) ly to 1cdnak puqc ,lo\\a, dcklaraqe C7) ni one'
;,,iadornu: dla zadowolcma l:.urop, I ... I l\1nno tycl1 \\'~Lystl-.1ch zastrLcżeii i (1grani-
<?di, rdormy /un:i111ut11 rmały dl,, lrPpenLu:1 (bm:1f1sk1ep1 hard1c· dc•mo~lc a:aczcmc"
tT. \\1tuch, ~- L)-l'4J.
72(,

6-t Taoiseach. Stara. hi,turvon:, nMw:J t\\ J,,'L.),k11 ufarn'.1!.1Jli) pr.TJi 1;, liland11
\IŻ\ w;,r:a 1,:·•l jł'11liak
:li dz' dnia dn, JcJ'J<-'!!u,
,w,·,. 1;it,:,1, ,, ic1 \ 1• t L/ :.'i 1
65. t'~t.:i'izr. Czl1•nk,•w1v ,•1 1•,an,1a, ji l ·~1;,..1a , f-', ·w,.Li'
prLc/ Chc,rwata Anie' Pavehrt.t \\'.l' 1\(1)1 ci 01, 1 Un;1n/11 prn, \., ( hn1 / PWN· ,.c,·kn
l.1'.--taqy h) la ~,_.ce< ja Churw,1cJ I z,; zdo1T11m·•\\ar:q r•-LeL St:rhc1\ \ frµc 1>iaw1i. Dz1al..tJ.;l
1 ki \·H,ri<,w \Vk,ch. \V(-Pia i /\i:·, trn prz,·pr. '\\ :1(!;,i li \' i,:-lc ;1k,·ji tcrr, ,n ~l'-·<.71"' rh
w•.1p,l 1ml, 1;11 ,:1d1 n;i k1d;1 Jur": l.1\,i1 .'\ld.•,11Hlc,1 I \ \ I\L11•.1, 111 \'. J<Ji i 1 \ \ ' , l.1\11
11;q.11d11 N1n1·1c, I 1t i1 ~•llll\/l.Jl.tł\\ Il.i J1.u,, ..,bv:1, \\ I').) I I l'.1,·,.·h, 1•1< 1l,i;1rn,n,d
p, ·w~t.11111• l\"1,:Lak-z1;('~'(\ Pa11~twa Ch(•nvad.iq·c (p1cf..hL.) H,,\1 ~1-..i,•:", 1 L1••!,l'-h p,,
111:~11 1 ,,dpm\ied11:il11c-,<· 111 rn:i,(•\~< 1,·1„nl) S1·d<>\\ Ż\Jp\\ 1 C:-.1:an,.\·. 1a11111:~lL:h,ll
\\ p.ir1:,t\Vte tlwrwad.m1•· (I. Vf, ·• 'i:-.~L
(16. Viokm:ia (hi,lp) \V l'.:01,·l'j ,1,crki,11,n'u u1n11 ,,/,,,q PIL\ (l. \'I.·,, 1,J~,i
pi,.afL>tL 1ż ,inl,ncia 11 zn,1c1a lat:nl,:11:H.T\k.uhk.t trnd:\'1\· 1,'/\\1:\1)1-1:u!l:1 ,11.i k11n-
ll1kto\•, :,('11!,.1·,111\dt 1 J•1•lit\c/ll\d1 11l-.,.1t;1lt,.w;t11.i ·,•.XIX\'. I , 1:1 11\t.tfl•l ,•.c \\• /\',I
1-.H h p:111•.. (\\·;111i 1\11 ,·1\·~ 1 1 ;1. 111•J-H 1. r~.qi 1:11d,1,·1 ni·"\',··,/•_·, 1,1,d., ,, \'. 1<,·l1i111h11
:·dnc prlcF\WaIIi ,10/, 1:1·i1 był\: dh1p1t1w,1k k1 111t l1I.. to, 11111.;LI;\ 1..c,n-,cr \'. ;,l'. stan11
i lrher:1.b1111. trwaJ:JC<.' <•i.! U/\'-L1m;; m,_-pcidlcµh·;ci \, lat.idi th,u, 11w,P,d11-11:·1'11 )dX.
:u d(, nv,,d\ w 1G:'ii:; r (h·rn1t N,1.wd,:1\,': ,: L1Jll'l ► \I an,, n, 11: t..,L' 1umh ,ll:,•· prz•. 1
uzbn,julicl ,:'.lllfl\ d;ł1,r:: kk· w XfX I XX\\ .. d1i,1J;tln,,\(.. l'l;, 1ill1 q:aftv,;,rtJ..n Lil·, ,~~.1,·1
i \\ICj,k11·1, 1 1a1 dl'.1,1lalr:ok l(HJ•:irn1ow;11:yd1 _;,_111p ['17.t:>lt'J'•,·/yclt 1111.111. h.1!1tll,lln
1

n,;rk< l) lL'\v)
1

(i7. \\'eltpolitik i mem ). Pc,htvka ,;\\utmva - p( d11·u, J'llt'/ l\"1111"., .r,,111:. f 1

1

~\\ 1at,w,q' prr·kb111r 1 \\ał \ 1• I i<9f r C\'•ar;r \Vilhclm H, kti',rel!o ;,d,b1<:1c1 ,,. •,p1,_·1,1!1
\\ kJ l,\\\",111 11d lh'l71 l'll\\'\ ~d.rl't;1·1 <1:ir,11 l 1,1,h, ~,1.11,11:111,1 1--'.i(''r\ ;\li1, ,: \011

T11p1t: I tł\'\',') •,d lt't,ll/ '•.LIIIIJ :-..?1111',l('l'•.l\\':t .\j•l:l\\' '/,1,:_•1;11:1, /I•~· li (Jl•'/IH<'I' /' k,:!lt
!.•Jl) Bernhard\<·[] Di.i)n\\. eh 1 --z;1n. ii: ,,N1l-.nr<· 1)1(' cllcull\ r,•/( ·,t;J··,\11. \', ,_J('ilHI
.d1: dnm:iy:1n-\· ~i,;: La~.zc.i;o UH'!'-la 1-od ~.knc-etr". Zar,.c\1.-1,.:d/ tL lr1,0!1tri.
n•\',rn•-
n1acz1:a I d,ll.l'l1ic111 R1.ev~ lk, 1.dc,b)L'ia 1•0Z\cji rnP•-·:tr~tw.1 ~11i:ite>l'-<'J'<•, 1d,,lnq: 1.1
do \KulcL"Zncj rywaliidL.JI u IW\',\ p11d11al ~1\i.it.1 ~(,rc> 1,f'\'ł11\,_•\1ala 1 p. -µl,td,_·111
wyra1,H·1yrr ,v l}:91 r prZL'l 1'--1H·zc,11t·_\-'n kancku:, L,:,, ,,,11 Capri11c,l:l'. ,r.1 d1:n· 1

/ ~(('1)'111, W W,ll'IJILtd: H>/'/l'l/,1111,I ~H,' ,,11id(,Wnl hi,-.h,rii -;wl,tl,,.'', r,.,1i,tv... "i'LIIH·

c1:1j;1,.-l' '-.\\(\1<... anthH p: i ,!~(\'\\IHl~,L 1cdy1111_· d{ r,;·lt Jll(i; ~1r:P.v;1 t'll((lr:i·r-,kH_'fil. !rt\ 1 /l'

.. '•!'"~<.. ,., t'1,~1llugim cza~ic do rz~<lt, pań~l'>\ rn.ilych". Za~.1dm<.'LVtr, ',1odk1cm m;q.;c\Ll
1111:niliv,1..' Nie11ll•m1 - 11(•111p1v:,m Il ()F'~ll XX ~tuie,·1,1 c.hn,in,ruc, \,ir•--t [)(•l•:n,Jalo
ru~poJan.· /c'!,!(_1 i dc'lll(•f!al1v/!J1 ')'Il qir:m 1;1111L' .,polit1 ki (.,•. i:IIU\\ 1.•j ·, Il\ l;i 11:11'!'•·.\ '-'· 1;,1
rozhedowa flot:,, \\'(_1Jcn11q, c11,ac1aj,1,:1 1ar,L1('111 i'''di\TH' v,1-111·,1,;i\'.11t'nidwa ;, 1111
pt·r iu1r hry1~ isk im.
68. \\'ilajC't, sandżak (i il ir. L Pe n·fr,rmic 7 I S6,J r. h h te, 1·- d1ic"• tb t<::1 vt,·c :;,in,:
d·11di!P \t(.' 11.1 \\·tl.11('1\ q•r<1\·.111i:1d 'i 1•nh·rn:,1,.r,·i11
1mpn111J11 (1~111;11·1·-.J..1,:i•o. l':111\(\\1·

n:1 ,· /dt". \\/ Tur,J! ('ltrUJX'j.,kcc.:1 i\\ r H. Uat(1\1, ~ktq_:, 1,, l 'w,s/w,;__ . '•, 9-+) Zl1'\l(fo\<;;t!:

\I, \\ilajd, 111 Il'.. Edirm: 1 ,tdrian,,pul·,liL R1rnt>l1.1 Vv'••. ,-1tc,J11,1. R,,•.111.i (n;qph't'.'

z Hcrl·r:!!c•win4. póLnil'j o,.ldnc·lr:rL'). (\1'1. Ya!I>" Lh11:111a1. Sel:11,1~ 1S.1krnl. 1 :, S,·1h1:1

\Vilawt) podzielone b:'> ty t1ci ~acd7al-.i. u, li ul-.1\·!:'.1
69. \\'ysoka Porta lub Porta Ottnmmiska. \Vµ h1,1Jj n., \'Uor•, hi p,n\' 1 t /n,,.:
PW!v': nazv, :1 Jlll>numcntalnq brarn'.I w Stamlwk t 11,,id<"•\\ anc 1 \\ 1-t/h L pt'f,:, kl, ,r:,
 SWH/,!K TF,RMINOn HISTO!ilCZNO-Ml!JYZrNIIROl>O',I lCH

wchodziło się do dzielnicy głównych urzędów pai'istwowych imperium osmańskiego;

XVIII mieściła ~ię tu cficjalna ;;icdiiba wielkiego ru. n,1~h,:pnie biur,1
;1,hninistr:KJ1 państ10.m;ci i Mnustcrslwa Zagrac1icmyd1, Europie nazwą q
określano rząd osmański. l\'azwy: Wysoka Porla lub Porta Ottomm'lska występują
w wiciu dokumentach międzynarodowych aż do I wojny światowej (por- np. traktat
,(11 owy 11,resu lwi lii'1sk.iegn I S78 r.)
70. :tull11nłon ( 1.). Um,1 Lcloa 11:1la o! p11,1wać 1, 111cy i ię, kt,
zobowiązały sic fonnalnic do utworzenia Zollunion w tzw. protokole wiedcr'i~kim
pudpisany111 19' mare;, 931 r. Z;1,1rzeganu nim wpr:1.wdzk z,1ehowanic przez oba
pa11stwa ,.c,!lkowitej rnepodlef 16,d", w r1c1Lzywis1o~c1 jednak z,1.warcic unii celllcJ
stanowić miało wstęp do politycznego polączema Nicn1iec I Austrii. Niemieccy
protagoniści Zollunion spodziewali się, że realizacja tego projektu, po pierwsze,
1stlllnie zwi1,:k,zy m,vliwości n1,..1111eckiej ekspansji r1,spodiłrc1cj Europ1c ~;ro<fkowq
, Puludnir,wn WschPd111,j (tj. iradyc\ 1 $treli,, \,plywó\\ Niemh·, d.reślanq
jako Mitteleuropa), po drngic zaś - w razie przystąpienia w przyszłości do Zollurrion
C1,,cboskmacii - ,.pov.·oduje wymuszenie na osłabionej i wzictej wskutek tego
kleszcze" Polsce zgody na rnckorzr1r1,1 dla, n1(i rewizj~, p:1nicy N1emcarn1,
Zdecydowana kontrofensywa dyplomatyczna Francji, Czechosłowacji i Włoch zmusiła
Berlin i Wiedeń do wycofania się z projektu Zollunion, za~ 5 września 1931 r. Stały
iryhunał Spr:1wie.dliwn<d Międzynarodowe1 w Hadze stosunkirni głosów 'l'.;7 uzn;J
prc,1okól wiedeński z;, sprzeczny prawnrnmędzynarodowymi iubowiąza1ja111i Austrn
(zakazującymi jej połączenia się z Niemcami). tfasko projektu 7.ollunion przyczyniło
sk do złożenia .3 października 193 l r. dymisji przez jednego z głównych jego
"r;;,,lownihm niemwd1fgo mnw.1ra spr,1,1 :1,,grani'"?nvch J11liu,.:1 Curtiu:,,:1

Prace przywołane w Słowniku:

Batowski Henryk. Pmistwu bałkański,. 1800-/923 Z.arys historii dJp/,N1wtyczncj

i rozwoju terytorialnego, Kraków 1938; Batowski Henryk, Rozpad Austro-Wę>;ier.
J914-1918. Kraków 1982; Bierzanek Remigiusz, Symonides Janusz, Prawo między­
n111odowe J'id,/icw, 'arszawa 992; Dobr'lyrki Wicsl,1w, Sys1cm międzyunwrykański,
Warszawa l2; Kła.n.owski Allons (red.), ncvkl,,p,,,!ia pr,m, 111ię<kyn,u,,dnweg1,
i sto.mnków międzynarodm1·ycl1, Warszawa 1976; Konarski Wawrzyniec, Pragmmyty
uit·aUści. Rodowó,!, l'.'poJogin i ewolttcja ugrupm1·oń połirvcznych n(1(Jnnaltzm11
1riondzkiegr, XX Pultu~k Warszawa 2001; Kopaliński \\iładyshlw. Słownik
wyraz<1w obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994; Krasuski Jerzy, Polska
- Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy nnjnowsze, Poznafi 2003; Michalow-
Grażyna I red,)., sf(}1t ml, stosun/.;,;", mię,r.l: ·1nnrodt>w,·1 li, War,z;nva 1996;
,\owó encyUopedia pn,,szechno l'WN, W:ir•;zawa ()97, t I, Pajew,.ki Janu~1,
Pierwsza wojna .i'wiatowa J914-/918, Warszawa 1998; Sieqiowski Stanisław (red.),
Ld:.n-k.on ldsrorii pow1::echneJ 1900--/945. Poznari l 996; Sutm Juhan, Pokojo,i <
·nfntwianic sporów nur,/zynarndowych, Wa 1 szawa 979; Sutor Julian, f'ruwo chp
lomaryczne i konsularne, Warszawa 1982; Wituch Tomasz, 'Jifreckie przemiany Dzieje
TurC)i 1878-1923, Warszawa 1980; Valdes Raul, Loaeza Tovar Enrique, Tenninolog{a
:!l.«ol en las rciacionn in1ernacir 1noles. Daccho. diplrmu itico y m1rados, r,kxico 197(1.
 WYBRANA BIBLIOCJRAFIA

I. Prace o charakterze OJ!Ólnym

AR:VlSTROJ\C ! lam1llcn h:,l: (rc-ll ). f-1111· }ó11 s "' I ,,rc1_,•n 1\f1wn. l\n, \ rn, \\~1,l1111g
hm I llmlci: l 'fi!.
H/\l.{'11!,\~; \'c'H·•.;l,•"· /J:·1,·1,· /1_t'I :Vu,,,:f,.,, \\;11,,1,,,.,.,, l'il,"

BA.!<.!{;\("LUU(il! C,c,,ll1e:,, /w ln!n.drntu:1, to Cm,t111pnr,:1, /h,1r.,, l.nnd1,1: 191,~

., BARTLFiT CJ-,n~1orhn. ł:m;f/rh g/o/y;/li\ ,iflęd;·,1:un-dm,o ,·vHoii;.. :(/r: H1,·li--.1(h n:,•·
cm:mr 11· /u/m:h I 88fj„j98(1, Llw·:1. l\l l\J,mł7) 11~i,._a--'✓ owr,LL., Wrndaw W:ir,,7:1-
wa-K1 al,J"' J U 10
BART'\/ICK[ Anduej. };(111/l//,1_, A11/1•1uuln,· !St9-ni3'J, \\,11,1:m:. l'J'il
BATO\VSKI I lcnryk l\1ięd::, d11·h ,uu -..·011 ami J<Ji tJ_J r,39 ZII', _1· hwm11 d,f!/i,11;ar,(:•,, ,.
lś.rnk(,v, 191-:k.

BA7YI 0\V Ludw1i,.., H11t,,,. ,, r,,1,s~/'1-/11:n i 78(, f',{8. \\·ahl.!\,;1 Fihl

,. ll!-~-,'I ll['Jl·H I .Ili \"I, ( .. , .-\, ,, 1,·,, ffl;;'!~,,, ... l( '"· /:1•,{,,;1, I 1,1'1 ,\,11,,,!, 11·, ll.11,, _l ( n...1·w1,,
\\-;,1 \/;,\\ · 1q;..., r

BJJ::'lJ:.Ń St;:-11ustnv { 1t'd .rr r:.t o :.1 \lostod:u,.i: 1J :t,;.r!:~y,1,-a·od,.-~i) eh. \Yrhi•r d,)J..u1u<'nil 1 ll ',

\\:;i~,,;m,, J{J'-)6
1
~ BłER?,.:._\f\EK R:c1nl1~1u:-.,. i1·.(.~,11:,.: t: pn/H·o n:ird.:.\ntu·,s!, ~- L V./ar~;;;;\\'tl. ]t.)82

BILRZANEK Rc!'ilf:lllc/. SYr.1UI\'ID[S Jm:us?.. r ff'" I' 11/1(,h)ll(il'i'(!i-l\ C p:,hfl, ,11,·, \', 'cf
,;7:.1w;·, ]<jq·:·,

• H(H{1\'l '1"i'~S~ł Sh Lin, l}\/Lrn:,!, IL f.J.!l"\t{ Il IJi'/.'1'~ •'llU(T(·~tt! A.'( 1 1./ru'!ił j( ,,•f~ir'"\
/1([,r~·:./,, ► u· /'1{/ / 1/ / ' ) , v,,·,, 1;Ps., Ili''\/
llÓCI l,"',L-BRZEZJ;\jSK-·\ Atlllt'~1/k:1. ( ;/,,/11:!1:w)I: po/11_1~1 .\tw;/u /;cd1:r:1 ,1•1,_1, h
/ 1i:/.5-/<J4-IJ, Wa1srn,1a ~()i',]

C,\l{K lódwaru 1-lallct lntcr11otlonil /<,,l,;11,,11s l1c/H't'1'1: the Tirr 1',·,,,ld \\.:1., 1}'-Jl', /'J_!',;,
L,,r;;'un !94,

! C'.1:l 'JH,~SKI /:lllhllll, Ji1<.i, ,' fi, /'• '" \. ,,, ir,.,, _\.\' ,, /(; u. I', ,111:i11 2: ,11·\
l.l".LBlŃSKI 1\nt.,ni, UL:-,Lł.:\\"SKI \\'11·,Ltw ł!1<1nw /:>1111•-:,·,·il1!u ;,, .. 1'J-/'1';4, 1'11tT,,\ll
19'-!/J

-•- f.HLLO!\ l'1mlc J,,~.cph. 1,.·,wtnn:lJu Fok,y,,qu ,, l'un·::_1, / 11/_',. lłum. ;VI L \',a:·~7c~w:,
IY)I
 Dl!l{O;-,LLLL Jc,:n B,1pll:--lt'. Hrslm.11 1/irJ/011wt111w· ri1· I 1)/ 'J ,; Ml', ;ma 1, P;1n,; ! 'i'J(l
EHRLICH Lud1•.ik, P1w·.r1 nwn/,,.,,, Krak,,,,. J\Jrf. ,,.)cl !IL
TT:IS Hcrrcn. Ch,rc!:li!-R,x 1r, 1, it-'5rolm. The W.;r tł;,: 1 li u_1,•1,/ una' rhc 1-'cuu· tl:c,
S, 11_,:l,1. Pt ,m cl, ,n I ')57
FL[il.lMIKG tvk:·i:i1, (Jl.'.d. I. M,\·d:_, ,i,;rm/01< t- prmn-' 1<'0il:'li11e. "L.upo/·1e1;,//11i' A.u'}/ilctom
:·J,101nY1.1. {)dpcw,cd~ju/n1. 1 \·1_: ~[\ /Jr;c.,tęp.,tH'a H'Ojcnnc Zhi/ir dnf.donc1ł11.i~1, \\\ir
1.t\'., I 'I iX
(;.\"Jll()!{l'<l· llAHIJY 1;cdl1~1 /\Ld,0!111. A Sh, 11 llr:,1,,, 1•! /111,rn.111,•1,1/ -\//.r11·. / 11_;1,
:,: 7,,-1~1, (hl1111] l 1111n:>J.,1I) Pn:•,:-, I Ciel 1.
(if] Bt:RG I .udw1i-. (lt:d ), Pnm•,. 11:1u!;_,11un,,fr II e I hutr.-n,: d·,plun.,n_,c,:<",. H\! 11.•r
d,-kwncm, 111 W:,r,,/al',1 J<j)cl- 1960. L l !li

H1ln,:-;uN l':u,L //1\{l'/l<i ,,,iutu ,,,/ n•/.,, /<1/1 ,In lu! <1(//1</,, (hllJI. /.l'"l'•·l. \V,_;·,,J:,\\:I

I'!'>.:

Pr~:.•,.'i1unr i,:,,isp, dur,':\•'

1 1 k(,•i•~f:d:r.1, .~h,l~Jnc ~1.· lt:id,rh JSl:I) 2UUO, thntL ivt Klt1?ruak,
\Var~l-~1v,·...t i ':-.1'.vL
KISSIKGFR Henn D1pfun1,.-n. N,:w Yt•rk J(1t; 0 ;_

K!.Af<K(lWSK[ All11lb. Pr,1110 ,,,ięd._)l!(U"f:'!h,ll'{' jilibli, ,J/i", \\':lf"</,1W„ 1979.

KORCZYK llu 1 1) J... T1r;J..1<1! Ogr;/,,, u Wyr;c, J1,111 sit W1•fli} I Pu.L.1 li, 1w;d.,-A-,-/lc.~pu).
r;('/{< ;,:, .",11\(./"( i,·. /"I'< 1p, '"· J:111!n1•11· \V;-::·•./;1\1 ,I I <;•fi
KOW/\1 SKI \vl1>di111,1111 T I'." lt.,, J.,,,J,, ;·, !'NI /•,-i.,_ \\,11v:1,.,,, 1•:!t,., 1 I !li
LANGSA~1 \'v'ctlter C„ liic \\/u1!tf Slt:ce /_<J/4 Ncv, Yurk JSLJ(\
LAl"NAY Ja~·quc, ,le, Hi.,tunu m11•1·j 1/\{'ll'mr111i „rf /9/4 d,, /<II~. llum J R}l~b.
K1,1kc1, 1970.
LLOYD Gc1,1gc Da\ al, Pl"l,",1'd<1 ,, rmi.!rn 1c nosol,/;11,,. tlui:1. A P,1,1',kl. \V:HSDJI\ ,, I !J.W.
! I li

I\ 1AI iAf\ Alhcd "I li:,· lr,/irw,,, ,· 1 •/ Sn: /'1/l'n "!" ,,, llr.1i1 1 r ·, /iJJI' ! .· ~ /. Il< •'.lt >11 l')•l I
l\l/\Tl:RSKI \h,_1~1<.:l'.h. ,\,11wbn; UNL. \\ ,,::,,av, ,1 I 'jrt:.
l\-fA71'R(7 "',K \Vilt ld, 1 ł.:utu11it11i,111' i\Ujnu fln•i,1,kte 11•,r,·ri1m: Aol,miu/t„ ł', I .:mw Il
,,,)1,_, .,,-,w1un1:i, Pun;,u"; l')~,9.
* .'.\1lCHOVdCZ W,,ldcrnm, G111n,·.1J..r; Ao11fl!r(11qu Rc,:l11"(11cn11,,1 ,; i(1_i2 ! 1d7 o d,p/omacj1;
p,,/sko, b"idi P>x0
:'-.lORGENTHAll Hans, f'olit1cs Aml'tt,c !iut1c•t•s. 7/w Stntpplc t,·,, f'c,p·c, a111/ Peucc, ;\ie\,
Yurk l'l!JI
:'--IADOI -SKI I\Lrek Ht'd. 1. H1srnu, p, H 1.:n !tnu /8?'i- 1c,q11 n~u·ii pc,•lu,,·""e i guspodor-
,; c, /,i,1enu ,!:,pli!11„d1,;1:u pnrn·,, 1 .1/o.1111i/,i mi(d:H,urod, 1·.c \V:it~la<S:1 1991 1

'.\!AHUK Sta1w,L1w Edl\'.1HL f',ó1.•rf:im 11c w,-_·1/lifi d1pl<'mU:i1. \\"wda w l 971.

1

NOJ:,L BAKER Philip, /1, , mT1-ro de w11,(111:011os. l 1!i J-'IO~mmu cl dcwmw n•11nd1al,
l\-fad!!d l 91i5.
72-f

(JS~L\Ń( "ZY'K F·1n11H1d J:HL, Fu,, ~,J i(,,,,:-dia (,1\J7 I ,.::to~'J,1:l,:r,~1· nrtt·d:Hutn,du1: Yct. \\'a:-
_-;1,.\1 :i ]Q~J.

PA.ILWSJ<! .I; r,m,1. /-/1.'1r111,; ;•111,, ,., "111, 187i J';J,'' \\'.ir~z:,,1:: 197~
·~ PAJt,\\iSKl J,Hllló./. /·11 n•.,,;-1 1tr•r,1 :•<l!flf,·,1"; /'.Jl f f<,/8. \', ;w,1,m;1 l';'lr,.
POP!l ·K-RYSJŃSJ:-.. ,\ Iren,:, S1,1, r r:,•,,of( 11 n•.:,,"''' :,·l,,:,11nt/w n;1r1l.:·. ;1,1rr~/p,-rch v; :,r-
~-/ ; t \\;~; 1• ,{; :,

1']-:(lf\.C li;I\ \\11,·l.l. /•,,j,.f_, 1 \\,'1,:1 ,., \ \ ,,,.·iu \',.11-/:·,,.,. h 1, ._._,..J

RŁ:N(JL \'IN }1h'rfl". /ln,.r,:,n;,t ,·-le his 1cfocfr1nr.,-:s !ii!l-rnacu,,:alf'Y. ~1...'.dnd ! ')t-•-ł
RE~{ H 1\!!l', h, 1r,:, /)! 1RO\f·J I I-' frnl. H:ą•l1.,t,, intm,/111, 1(if! n !n ;1, ,i,n, 11 1111rmu, ll!!i!il.
l\blnd I•161<:.

I{ 1_1::-,1~~0\\' A hat,, Li. T,,1, .•" l \\'ITI ·c1-L Micd: •, knn,/1:r;ą I 1w•n1:,i,i u Jl, ,. , •lu,_,'(/ l'a.'
d.:u·r,(tt, ·•n/. l't l. ,{\ .',/,r//,,.o: n',, 11,!lf< ._.,trJłl tf,...,,,·ut /'PL.,. t i i:;:,;, \\.';(r:--/d\:, 1-t.J~;t;

,tf·nfaP:·a_ Pc.7n;u·1 I ~JS-'1

:;.: SIFR F'()\VSK I St?d·11sh1\v, -./,-, !dlo ,:/o h1shn u ,1)(1\L''::::u h1fr:') <1/..n:··su n11fd:rH·"1nuu \'O, Pon1{1~)
Jl/Q), l !-Ili
'· Sli·RPU\VSKJ <.;1:rn1,ła\•,, puy ,,_,,r,,·,li'r;_,cV 'iH.'.KI :-.ttrt•,,L\'i'.I (!Cl'.). l d:,\t.1·11 h.,fPlil
pul\.~/C(ltne 1 f~.;rt:'L/~l45, Pf 1:rw1l jtJ9h 1

TPheron .J,:łto Pt ,r ::Jnrn. /Jot. un1cnf} kon/cu !li j,x ,\.-:Pf;:·,"', r.:,:,f.-.:,, tr::n h h'itI~ufi n'r1, D:~n1·.
\\'ar.,i:11•:;, 197:c
Tl ·t,,11'!'1,I l'Y ! l:!i••I,'. W V ,·1,_·,' I l!1\l,•n ,,i !11, !',·,,,, , ',•11[, 1< ,.n ,,f /'1•1"·, I, '"1,-n
I 'i. 1( J I' I.'' I. l ! \ I
łli('H-rv1f-\N B.11h.11::1 v„ P-Yl!ll'.ri.'1 Jlti';,{; s,,tf:i /'r .,,f,,}ft'Jt:.'- .. /~ ~H:Jllr,_ l(·/,1(,•--l'-J//, 1hn1.
J 7.aw,:,.l7b, W.t1,,,:1,a l r/·{7
\VAl.'l'El<S Fram:i~ P, /1 fiis101y oj tfl' Lcu;~"Uł' ,,t !'t Uta 111.), (},..J,Jrti t·nn'ct.\JLJ
1
Pre!'-:\ t•_,.15,.2_
I 1-11

\V J\ \\- RYK()\\· J\ M:,··i::, H1.1/;•1i,; 1•;11, •. ;-, d,11u ! 7,\ 11--!?-:/-'.1, \\ . .i;,v,·. 11 :1 I 99::'..
WINl,\!·<Sl<I n,,l:.'.:tll, I\\I,,,, /1,'.r/,-i .-!,. J:(Jllfi r•1,i ► :il ,'11/,,,i, \,'/{//1· 1.-l,•ll'n;,1, \\';,•_,/;:•,'.,! 11).ir,_
'i.Y\\'( '/YI\JSI-../ f'd1,_, /1-.l:.w, l/,,,f;ol(,: i'"''·"•,, i.11u l .','•.· 1:-:.-1 1, \\';li' 1.:w:1 I'""•

n. Ilisloda stosunków mi\'.dzynarndowych w Europie

~- /\D/U\,ICZYK A1tut. C•,rr />:u•,, /1<•/t!'-c_~w. \\':1r.,.1:,v.,: ~(Ili'~

ALBRfT!IT-CARRlf: Rc·lit' Fhr C1•m, 11 ,,j I-lun;•,, r-.~.,-w York 196:-:

und d1( L1:i1rd :-,'tolr.~. 1\ lf, ..,.tti1 .• t 1/ /1rr:<h .--In,\<
1 11( u,'
'. f\.,·1, ',"'I, J<!'i~

,.\NUL·,K~(Jl\ f::t1rc1H.' >~ -~!nrh n: 1-.ur(lpi, ,n i·1, 01ft: Per:•-1l,·t/n·c JYJ,-/ ln tit,: Fr.r.\n:t . .L\C\\
Yorl. 19~~-
P./1.T .<-rR.1\K \ 1,/Ji:~bJ\\·. P,i!it,1:o Z'c,',i rntti('::_Jrti Pn/.\'t-l W doh.re J ·J('dt1JP, \V~tr~./~tv;:1 l'-Jhi
;,,' BAT {]~RAK \V.c~:LtH". /1.'n, sfr:n{r pu,i.t,,tit .ii(:,udou·\ <I; ~' ru, opl(' ,{u:•dk(,l,·pu St'hod111(t,
\\/:ff~/;1\1.a I lr/.:t.
 llilJRAN;\ i:i!HIJ()GR.1Fi,,

BASZKIEWICZ Jan, Historia Francji, Wrocław 1978.

BATOWSKI Henrvk, Agonio puloju i ,,tek w,,;m, Poznan °(,9.
BATQINSKI Henryk, Europa Ziderza ku przepuic1, I\zznań 195-:9.
* BATOWSKl Henryk, l'wfstwa balkmfskie JtJU0-1923, Zurys historii dyplomatycznej
I 1u:woju to .fnrialntj'n, KrakM, ,ns.
BA10\VSKI Henryk, Rok [•! 111 djpl, ji eurr; , 1 liej, p, ILll 1981
BATOWSKI Henryk, Rok 1938 - dwie agre~je hitlerowskie, Pozna11 1985.
UATO\i'SKI Henryk l?M.fXJd 1,u11.ro-Wo1hr J914o. wei
dyplou 1i!_,czne, Kratów J9:,;;,
1

BATOWSKI Henryk, tVąjna a dyplomacja J945, Poznań 1972.

BATOWSKI Henryk, Z międi11wrodov.e; XX wieku Wybór rn"iiów z
1975, Ki;1ków 1979
BAZYLOW Ludwik, Dzitjt• Rosji 180/-1917, \Varszawa 1970.
BRIGGS Asa, Pa11ici,, CLA VIN. Eu.m111 dwóch 1 ni!ui 178') 11 -' 1 9, tlUll
Wr,xław-\V:,cszawa-.K,ak,,w 2,,co.
BRUNN Geoffrey, La Europa del siglo XIX 1815-1914, Mćxico 1979.
* BRZEZIŃSKI Anducj Macki, Pn/ska Komisj(I Vv'si,ólr•racy lntelek1ual11ej ( 1924-1939)
2001 .
* BRZEZIŃSKI Andrzej Maciej, Zagadnienia bezpieczeństwa z.bwrowego w Europie w poli-
tyce zagranicznej Francji ( 1Yl9-/939), Łódź 1992.
BUŁHAK Uencyk l'olska-}1,u ,ja. Z ,, ,ów s, 192' i''. 19. C.Z !922-h P.
\\ii :,/8Wa

CARPENTIER Jean, Franr,:ois LEBRUN, Historia Europy, \.Varszawa l 994.

t:HOO'./KO Leon Le Cm1,::1is de \iicnnc et [es ótis dl!. i, Parb l :c:r,3, t, J.
CIAŁOWlCZ Jan, Polslw4iancwki soj1,1z ,, ojskfM) !'-21-193'', \Varszaw,1 l970.
CLEMENCEAU Georges E., Blaski i nędze ;:wycięsl'H!a, tłum. J, Hcrniczek, Poznaf1 1930.
COUDLNllOVE-KALE RGJ Rwl\11rd, Nuu:d europeiA.1. tłum. "iskoztll·,. t,l. Urbano-
/, Tonu, 1 .«.-'?.
1

* CZAl'UŃSKI Władysław, Adam GALOS, Wadaw KORTA, Historia Niemiec, Wrocław

cztnu:-:.rsKI Antorn ued.), Niemiec li prot::e.1·och rói.WP/•'".1ch Ewi•p1 XIX i XX

wieku, Poznań 1995.
D'ABl:!<NON Edpr V,ncęnt Osiemnastu decydFir1rn bitw.: dziejad friata eod
ll'un.:awq r., tłum S A. A1mc11. Wars/11v,<t 1990

* DAVIS John Hcbcrt, Złudny pokój. Rzecz o konflikcie .1Jjonistycz110-arafo·ki111, tłum.

B. Rewkiewicz-Saduwska, Warszawa 1970.
DĄBSKI Lill, Pok,)/ l,yski. !\ ,pomnienia. Pertrakw,J,. taj,;, ukfad)· z Jrf em. L,·,r-.
1

rcpnnt z 193 r.
DGBICKI Roman, Foreir,:n l'olicy of l'o{and ICJ/9-/939, New York 1962.
IJM_OWSKI Roman. Poliryl«i polska i orf/ą,dnwani1· Jl/uisrwa. \'v:Fi,zawa 1
726 WYJ/RANA BJBI IOGRAFIA

DROZ Jacques, Europe hetween Revo/1111011.1 1815-18.f.S. h,mana-Collrn,

* DURAC2YŃSKI Eugeniusz (red.), Układ Sikorski-Majski. Wybór dokumentów, Warszawa
1990.
EDEN Anthony, Pwniętniki 1923-1938, t l · W obliczu dyktatorów, Warszawa I 970; t. 2:
hunki, tłunL J l\:eysztowiu, W:,rszawa t•n:::
* E!SPAl HURGOS f\forn,d. Franqu1,w1n .1 f'Olirica e• Madrid I

FELCZAK Wm:law. Historia Wo:1cr, Wrocław 198T

* PELCZAK Wacław, Tadeusz WASILEWSKI, Historia Jugosławii, Wrocław 1985.
* FIEDOR Karui. Nieminkll' plony integu,cji Lu ropy na ,:wl1odnioeur,,1,,·1sktrh doktryn
:;1cdm,,·uniowy,J, f'J/8~1945, \Varsnnva [991.
GARDNER Lloyd C., wp,\>WÓw. Wielkie mocars111 o I pód't.ial Eimpy. Od Mona.
chium do Jałty, lłum. H. Górska, Warszawa i 999.
* C,ARLICKA Anna, Wielka Brytania i Bałkany 1935-1939, Warszawa 2001.
GIERU\VSKI Józef Aml11.e1, His1oria Wrocław t

"' GIZA Antc,m, Narod1.1nr rozpad Jugn1luwi1. Szczecin

GLANVILLE James L., ltaly's Relations with England 1896-1905, Baltimore 1939
GRIEWANK Karl, Der Wiener Kongress und die eumpdi.sche Restaw-ation, Leipzig 1954.
"' GRUDZIŃSKI Przemysław. l'n:yszlośc' E111<"•p1• w kolłc,pcfmh Frankl,no D Nnosevelta
I /'133 1945>, Wn,c!:1w Warsza,1 Kr:,ków 1980.
GRZVBOWSKl Stanisław, HiśtcriD lrlmrdii, Wroeław-War1;zaWa-Krak/i"

HALECKJ Oskar, Historia Eumpy - jej granice i podzia~y, Luhlin 1994.

* HAUG Hans, Hw11m1istyforal/, n,e /11temationol Red Cra,1·.1· and lfrd Crescent Mm·e11wm,
Bcnw-Stuttgart-Vienna 199:J.
HECK Rumm1, Marian OkZFCHOWSKI, Historia Cze,!w1fo1,-acji, Wrocław 196_9.
HELMREICH Erma Christian, The Diplomacy of the Balkan Wars /912-1913, Harvard
Universily Press 1938.
* HENDERSON Ne.ville, Nieudana mi.~ja. Berli11 1937-1939, tłum. TJ. Dehnel. Warsz.awa
l
• HER,;VAKIH Hans von, Hitleuw Sralinem. H.1p"1w,ie11ia dyplwm11, i oficera
niemieckiego /93/-1945, tłum. E.C Król, Warszawa 1992.
* HILLS George, El pl'nÓn de la disrnrdia: historia de Gibraltar, Madrid 1974.
HOLBRAAD Cars1en. Ctncen of A Stud, (jemran a11.l lin'1i,,h /11,er-
natumal Theory 18!5-1914. Lcmdon lfJ70,
HOLZER krzy, Jan MOLEN[)A, Po/s,~a pu·rwsztjWn/f/U ,rn·iarowej, Wai 1awa 1973. 1

HOUSE Edward Mandeli, Charles SEYMOUR (red . ). Wlwt Really Happened ot Pani,
New York 1921.
HOWARD lv1i.chael, Wm l·.uropean , Oxford l
JONES Sarnud S„ The Sc,mdinavian Swus ,md the lea,,•ue cf Nations, Princeton 1939.
JUDAH Tim, The Serbs. History, Myths and the de~-rn1ctwn of Jugoslavfo, Yale University
Press 1997.
 WJ'.HRANA Bl!ILIOGIUFIA 727

L\lBKA Sławonm, Wiosna " .Europie. \Varszawa 1991

* KAMIŃSKI Marek K., Michał J. ZACHARIAS, W cieniu zagroienia. Polityka zagrw1icl1U1
RP l91R-1939, Warszawa 1993.
* KARSKI fan, Wielkie mocarstwc; wobec Polski 19/9-1945. Od Wersalu do JC1łty, War-
szawa 1985
*KPl<\i.RRoberl HarryNu., HOWAR.ll Ba/kan 1111~eslltltl
Bcilk,111 Lntente /930-1935. A Study in the Necent Huwry of the Ba/kan 1111d Near
Eastem l'eople, Univer~1ty of California Press 1936.
* KĘDZIERSKI Jerzy Z., Dzieje Anglii 1485-1939, Wrocław 1986, t. l II.
"' IEN lE\VlCZ Stetan. Historia Polski 795-1918, ,1:n1a 1980.
KLMl\UNISCH Ot111, /!eurschk.nd b11of)(l. HistrH 1:., Gnmdia1,cn. lkrlin 1992
KISIELEWSKI Tadeusz, Federacia irodkowueuropeJska. Pertraktacje polsko-cledwslo-
wackie 1939-/943, Warszawa 1991.
* Kin Marlin . llniuna Europ,1 1939, dun• . l,:ybowskt, lc1w 1992.

• KIWHC.:SKA Jadw1g;1, A/iędzy iwiw.1om::.mem u zwmgazowaniem. w poUtyn

Swn6w Zjeilnu, ,'.m,_1'Ch od Wd,m:u do Roose,,e/10, Pozna6 l99'i
KOMARNICKI Tilus, Rebirth uf the Polish Republic. A Study in the Diplomatic Hi.story
of Europe 1914-1920, Melbourne-London Toronto 1957.
* Kot..;ARSKI Wawr Pragmmycy I u/ealiic1: typolo,,:m 1 1:1,olucja Ugru
f'f!1w.iń polin·,. n; cl, nacjonafóiiu 1dandl.ktegn XX wieku. Puhusk-Warszawa
2001.
KORCZYK Henryk, Działanie i recepcja /,ornma 1927-1936, Warszawa 1999.
KOWALSKI Wk>clzimierz T (red.), Polska w polityce mi{'dzy,1modowej (/93'J-/945).
'/h16r dokumn11ó1r 1939; W;ffsn,wa 1989.
* KRASPSKIJetzy, wojnami. l'ol11Yt:a zagramc II R;,eczypr>.\/1<.J/mj, Warszawa
lS85.
KRASUSKI Jerzy, Stosunki polsko-niemieckie 1926-1932, P01:nmi 1964.
* KRASZEWSKI Piotr, Polityka lVielkiej B,ytcmii wobec Niemiec w latach /918-1925,
,1naó l98.'
Kl Kll . L Marian, I · f'Olit)'ctne
* KUKUŁKA J{,zef, Francja a Polska po Traktuci<' Wersalskim 1919-1922, Warszawa 1970.
* KULSKI Władysław, Michał POTCLICKI, l-V.~półr;:eslUl Europa polityczlUl. Zbiór wnów
międz.)'IIQTOdo1,ych l9J.9-1939, Warsząwa--Kraków 1939.
KLP[ECKI Robert. K11.pztof SZCZLPANIK, Polityku ;ugranicvw T'ulst.i J918-N94.
\V;u·szawa FJ95.
* I ABUDA Gerard, Polsk<, x,m1irn zachod11ia. 1\·.1iqc lat dzieińw polityczrryrh. Poznań
1974.
LAl\1PF John R., J11gn.•,/r,•,•ia as łłistm ,. 'f'Hice 1/iere , uun,ry, C1m1briJge Un,iversiry
Press 2000.
• LANGSi\M Walter CunsueJo, Docwnmt.\ IJlld Readmg.' 111 the Histo,y ni lurope siwe
J9/ R, Chicago, Philadelphia, New York 1951.
728 WYNRANA Bl8VO0RAFIA

LE}+Jl Georges. Cknles H. POt TH1\S, .l\tlauncc· Bi\UMONT, J-forona Frontp

1

t. li: Od 1774 do czas(fw wspo/czesnych. tłum. llcrcnicz, Wa1s1:m;; 1969.

LLOYD George David, Wspomnienia wojenne, tłum. M. Kwiatkowski i A. Paf1ski,
Warszawa 1938, l. 1-lll.
t LYON:', ! :,:1ncis Stew.irl dand, "1nte11wr1u11ulism in 1815-19!, 1963
11< f.AST1\ \\ SKI Kazinm·11 <1d idei do m1,.,_,,:cJi europ, Warszaw,
LOSSOWSKI l'iolr, Dyplomwja Drugiej Ru•c.zpospo{itej, Warszaw;, 1992,
* ŁOSSOWSKI Piotr, Historia dyplomacji polski,j, L IV, Warszawa I 995.
* tvi:ACl\W ! .AN Harold. of F0111mi i •)45-1955, Lcnd,m Melbom 1 roń10 1969
MARSZA LEK Antom h,l<frił idei imegr,1,11 Mt(ldzy1tarodm><:r Łódź 1996
* MATERSKI Wojciech, Tarcza E11ropy. Stosunki polsko-sow1eckfr JCJfB-/939, Warszawa
1994.
* MAZUR Zbig111cw, Pakt Ct.tacch. Poznań 1979
* MIKULICZ Sergius?. ;e,iui do Warszaw;,
Mił..l<UWsKI TadeiJ~,. l"c,weł MACIICE\VICZ, Hisw1 Histpanii, 111( l:111-Warsz;,
wa-Kraków 1998.
MITCHELL Pearl R., The Bismarckian Policy (~f' Condliation wilh France 1875-1885,
Philadclphia. 1915
MO\\ Robert Bahm,. l!rstury Diplolh,li,'. ,,ndon 19,, I. J..,J)J.

NICOI Harold, A Stutl_,

York 1946.
NOWAK Karl Friedrich, Ve1sui/l,,.,·, New York I 929
NOW lEŁBlKt i\laria, l'ulsiu W1dką f3ryt<,mo , 1obie zał,1,•r1•,, n zbio.row,
/,,,:r1ecze,istwo Furopie 192J-! , Warszaw,,
PAJFVvSKJ Janusz, ,.!1/1ii1lcllropt1'\ , dziejów iii/izmu 111e11;1cil,1c1;0 wdobu
pforwszci wojny światowej, Poznań 1959.
PAJEWSKI Janusz (red.), Problem polsko-niemiecki w Traktacie Wersalskim, Poznań

• PAl.\11 ,,\llll'l,.The f.,etwet11. A Europe.s,

1,11il#ltł, Lornluli 1}70.

* PARKER RAC., Europe 19!9-IY45, London 1969.

* PASTUSIAK Longin, Prezvde11ci amerykańscy wobec spraw polskich, Wars1.awa 1992_
PFLANZE Ono, Bisn"ud. d,n4 rhe !J,,c!op1:1e11t of G1111w11) The Per,ud f'nific(Jlit1,,
1871, P1 1990.
* P[MLOTf Ben, H11f;h Dalton, London-Mclboumc-Tomnto 1985.
* POMIAN Krzysztof. Europa i .JCJ narody, Warszawa 1992.
PlJIASKl Michał dµejów h,tegr:acji e111opcislaej od hcdnii,wiecZtl dr·
lJ sp,i{czes11ości Krak,iw 1995.
"' RAPACKA Joanna, Herder".
Warszawa 1995.
 ll'lDR.4,\A flJDLJ(lUl:AIF,

REGL\ Ju.111. J,_1-.;: 1\-"11 ia J{_)\'H{ c·.-11tP~ SI.( "i), F1p11ii« 11·,,,:nn,
Bar,·,·lona 1,,t, i.
kl·'iTH!v!AN J,n:. H1:,runr. Ti1rc11. \\"1„dav, J()Ti
ROZEK Edw:,lll J , Alii, ,i H·m rw:, /Jtf!lnli: 1, v: ,·1 !-'f'lr, 111 1t: 1-'r•":mi. New Y1•1 k 19'.iX.

SC ·11t\HDT P:,ul. ,\:u1,.,1u 1•u ,f.111ion,,•i,\1 :1u·I "c„i,·, 1!urn H Kui11a1nw,k1, K1.1ki,w 194'.i.

',( llFl!l UL!< l':,ul W., '/!1, i,,,,,:-../,,11,1-1/;,.1 v! L'wop«o1 /'(,/u,u /;1,_{ ·i,',J,':, Cla1,·nllu11
U.,ktd P:l',:, l " 1F1

SC()l7' J;:rne,.,, Bruv.n {red). [!,r Fn!cTc'tliru. •~! rh{ Hu,.1_;·uc Pn:{1.· {'on/cn:nc(. ();doni
uu,n,-11:, Pic',, 1s,2u 1•_,21 t 1-1\·
',I NKI >\\'\~-. -\ Cl I"( "K !'-, 10L1ka, 1, d. 1. ho,•!'•· 1 s'1, 1u:., , i'"', ur,J"•o/, r•n,·!.u /, \\""1 q;1w:1

Sl::'ION \\A'ISUN H1:,d1, lc'u.,1c111 I::1•11r, /l'/11,ctc tł,, \\1,r 1 J\1/;, f!,,1/, C:u:1brtd)c:l"
l_l111n·r:,11:, Pres·. I' 146

SlfRf'i)\\'SK] Sial i,,łav; 111·d ), i'i1tll!(} \", ;:1-i1t\," (" li,'l\_:!.y,wu,,/u,·,iJ 19/Y- !';'3 1), t L r,u
Srrc:,~ ,,:,u:t·,'I, Po1n.a11 J lJl)(t~ I n L.rto H i{"'lkr( Ff) t.r\~-·}·,,u. ro.,·pt)d-::rc.~c,t'{,', Po/11~n·1
! 11•12, L IIJ ~\',/,./re /\1, •1c,;r'i,ll!1,,, Pc,zri~d-, J l,,tJ2

SKO\\'RONIK Jc,i\, /l.!.eu_1,ła"- "IA".\TY. T,1tkt1::-1 W1\SH I W\KL f/1,;"'"' S/,,11·1nn

j 'uhu/.•. tu~: y{·h r :.:u l:,nft,,c1,. \\';11 :-·1:~\•..·;1 J l!X~..
SK!<.7YPfK Ar.dr1,j, 7Hi11:d- liu/1,,t.,. !11:,·.,, /,•/11,; r:,1nn 10 /'ui/0,1,!11, ''" 11,,/in,,
,' ,,/1:/., l /SNN ~'. i,.'/(l,' I! ,~_:/1; /i;.:1_\

S"-t l'.l\L'.L \\','-:r.l l•.11 1 •, ✓ lnl, ./.,, l.1,1.'1!11! ,c,1,u11, ,1 !'o/,,/.,. (,Ju11~k I';,.,_,
S( lN J'A( i Ra:, rn, ·nd, t.urop, wr Orpl, ·n,o!tc f-h1tm -; 18/ !--/932 (htor(' I 0 6"!

SZL'\!\1 ~ f,klo,. I .:qu~ SZL CS. li,, ( 01,fid, m,n! T',:/'l'I I r·/ A./11,in:I .Hnnl;_.-, Rut\;_pt·:,I I •Jh5
~LllS,\RC:/YK Ja,d„ St(.\unt, ,,,,[:Jl- ""'11•,tu- /0./9 JC,45, W:11u::w .. !ćJLJJ_
T/,N'TY l\111·c1y1-,L.r,-., f;:, ..,J,:r I Our,!1,nc/c 11 ;•, la,rc ,,,, u111i\:, \\".irszaw;, l'.1~7

"I i\l<I J I l,)-'1"1.lll,1, / ! l i , , / iii•'!"• / './i !' 1 /'J. li\il i / 1,_,,1,·/:,k '/;1\\,11l1k., \\'; :\/;[\\!,

11//,i

Tl:.Mn Hl LY Harold v,·_ \ _ 1_reJ.1, A f/1,1,.r, uj 1/11 f'mc, Cm1/c1u:cc ,:/ Pmt.;. Lor.Jen
JLJ].(i-J924. L J \ L
Tli I 1\\1\N :'lrlh I' ;\11,r:io Al!wnr <11• Rcfr,/il"ln" ti/ :/,,. Pun., ł'cr•cr" l ut•fnnrcc of 19/'i,
P1rnu·:on l -Lli\,'l:•.1ty 1'1e,, 14(,1
·11 'CHM.A,N ll:ul·:ara \\., "/, [,J:11.1,; Zi11:,1:cn11,:111:a, tl1;rn J\i 1 ,\. tl-l1l"l·t'1dowL<', \\i,~1s1;m,,
111)-\:,-;

L l.i\!Vl i\Laril, !:... \fhUl:>:tc•Jt <łltd t (1.c.tnl<II(~'- /fil' H1,,/u11- ,,f ~\'ulll'i J-o,eJ,t.'łi f\.,ftc_,
JC,!7-l9f,7, N<:v, Ymh !•;(,~.

l SHl·R R,d:u:d, P,u1-(;1-rn1un1111. Ik•ch'L ]'clU,

\\'ANDYCZ Pł()ll, PiL\ t.'un:'/'ł. c· f)ac:1(' Y_l"~l('lr;(>h 1r11ęd.:.,·nu1.t•(}oi1y{},, '11 EuH.1/~i,-
J\!5 J'-)J,:, Kr.:.'.< w 'Oi'1
730

\VASU fWSKJ T,1deL,~1, H1,1toriu B11lg1:1i1, \Vwd,m I (Jl:,:~_

„ V\'A\VRYKO\VA 1\fana, Lbe1e l\ 1iem1n 1789-1871, Wai\t,awa JG80
WFR.FSZ'l. CKI Henryk. fill'f,•rrn /\1,stru. W1n:la<> l'i7:
~ \VERESZYCKI Hcnry~. Au111r1· ,,,,,,,,::u tr:cc/1 n_,,,,-,, \V,_ rsz:m;, l•-!1 i
\VF.RFSZYCK! Henryk, So;w;: trccJ: cnw::r (;m1 :n /81,(, /8;' 0 W;llv,1-,,:;i )()(-,'>

\\'l;,,KLJ\1ANN Hu:1kll1, /11,· l/,,l'.r1 liulm rl\1, ·\ /11•/1,/\ ,•/ /I:, !.',/u1,.,,,,, !,,r,,'"1'
lli1I, ,- ,111,l A///\\(,/,111, I rn1do1, l'i 11 ;
~ \\TfKC)\YSl{ł CTr,ef'.Ul7, .hf:c/ Rct.-ng,·t po/sfl ini(/tllor 11.11'<-:,,:rocJi na·nt}('/s/,1,). \V,.,i
,zav.a 200(1
- \VITUCl-1 Tom:,,;, HiYUcria I'urtug,;/11 ,,_, XX H'tdu, PuHu,J: '.1 0il'.i_
'W!Tl 1CH Tcnia-,7, / cnrmw spnm1' 11 F11rnric po rot11 f,\/i>, PuHu,1 ~'.Lł. 1 i.

' \\-'ITI 1('!1 T1,111av f11ncJ11· /ll'/C11,1<11n lh1'i1 Ilin/1 1,,7,, / 11_·,, \V-.1,-1,i\',.1 l'-1~,p

\VOJTO\VICZ frrzy, fhąona S~ha!c,m1, Wrcdaw !(J/6.

\VOOD\VARD Erne,t Lle\\ellyn, Bnm·Ji I on i,;:11 l'ohn 111 t/1{- Second \lor!d Ww·. Lnrd, q·
1962.
WOODWARD Ernest Lln,el!yn. R(1hai; BUTLER 1cds. l. D,,,w,;cm,, "" /J111i,1/; Fr,rn.,·•:
/',,/icv ff; J '.I l 'J3'J, Lrn,d;,n 1952., t [ !V
Zi\Jl\CZKO\NSKI Andr,.e_1, fan RFYCHMAN. lc1r-,< d_1r1!omar,i1 rsnu.1,s/,n 1111,ci,1,:
\V:11 ~,awa l 9'Vi

'Z,\ll·\\-:-,h'.l\\'l:;dy,l:1\,·(1i',l i.h11,,r,11 ,)t'!f//11 </'0/( 1,·,/U11!u//l. 11'11,//11!, /i,/i!!,1,,/u,;1

[,',f.~./,';.J. 1)_ \\';11\/,1\\,I li/'JI,! 111

ZAi F\VSKI Zygmunt Stci;::,, Dardw,,-/t i Gu!!ti'i'/1 1v {'Oitl_·-,1 c I nro/; g11 11,ucw ,_,,_
r·urnprf,/.ich ,,udrzu., I 1w1;nv 511•1rdu1•.-,"f, Okll}f'I ·2t1(}1
ZINS Hemy!.. filstorw -'\nglii, \Ywd.:cw 1979
, ŻARNO\\'SK1 .lanu~z (red ,, !J;1n,ę( h'1d,•H' t:11n1p,. \\:.,,1,1\\,, l'JX',
'ŻAHNOWSKI fa11u,1 (n'd.1, "i,u! l\'1nu/,lr" 11· F!IIU/11<' .<11,t/101,,i. \Y,,,,/,1\1 1971
/J·l{łs:.() St:IIH\tl\\' H'\lf/lU,',t11!1 {'l._'\l,'lft"I '(' llfll('Uł H'1<,Ut1 n,.·.Jotuo H flUU<'d, 1\i',',",f'~jnl,.;,

/_I( :n_ich kollO'j>CfiiCh I 1,, _uu!inn· iii N:eS.';' ,!,, l Y39 r. f'ozi,a1i l '!9)

HI. Historia stosunków międzJnarodow:n:h v. Amerp:e Północnej

i Południo" ej
ALVARl·Z Alc_pndm, "flit 1\f<,t1rn,- l)nct,1111. !t, /11111,,,-r,m<i ,n tlic l11tn11,,11<•111d I 1f, ,,1
11:,· Sta!n n/ t/:,• ,1\c,1 11,,r/d S,:\1 i u1k 1,;'.'_.J

BAlLE't Hden i\Itllei, Ah1ahur, P. NASATIR.D,w,, .\111cr_1J1 /A1c11i.1,(_fi-,, 1łu1·1 K S1cn:1.

Waiszawa 19(,9.
 WY81łc\Ni\ l!!BLIQGIUFIA 731

BA!LE'{ Norman, Diplomatit; H1.,1or,, uf the Amnll'dli Peopie, New York 1959.
BARLb7T Ruhl J., The league to En/orce Peace, The Univcrsity of North Carolina Press
1944,
BARLETT Ruhl J, The Record of American Diplomacy. Documents and Readinss in the
i fowry of i\,,,,.,.1c11n Foreigl' f<datio11S, New ·york l 947~
"' B1\1rnos Mario. diplomfo, Chile JS1 /'Ji.'i; Barceł, l'llii.
BARTNICKI Andrzej, Donald T CRITCHLOW (red.), Hi,,tmw Stanów Zjednoczonych
Ameryki, Warszawa 1995, t. I-V.
B/1,RT"JICKl Andrzej, Krf"yszlof MIC! LALEK, Izabela Rl ,sJNOW1\, !c.ncyldopedia Hi.,-
wrii Stanów L1(dnoczonych Amcrdd. Dzieje poiity<me, War~zawa 1992.
BELI .O Jose Maria, fbswria do Rcp1d•lua 1889-]')5./. S:in Paulo I
BEMIS Samuel Flagg, A Diplomatic History of th(' United States, New York t 955.
* BEMIS Samuel Flagg, The /,atm Amerit•a,1 Policy of the United StMes, New York 1943.
BUU,.LIJ'Y Tómpkrn, L., A11ti-hupc11uhtm i,r the l/111!<d States. !he Creat Dei'lll<
/89():../920, Philaddphia 1970.
BILLINGTON Ray Allen, ivestward Expamion. A H1story of rhe Amencan Fmntrer,
New York, London 1974.
* BOERSNER Demetrio, Relacimu,s intemadonales de Americti IL1tina. Breve historia,
Criracas 1990
BLCKLEY Thoma\ l L. ihe United Olłd the H'nshingf<Jtl Co,1f,·1c11cc J92J-JY22.
University ol Trnnessee Pre,,
BULNES Gonzalo, La Guena del Pacifico, Santiago 1962, LI-HL
* BURNS E. Branlord, The Umrritten A/lionce: l?io Branco and Brazilia11"A111aican
Rl'iation$, New York 1966.
.CALHOLN mdenck S .. Power 1'1111ciple. Arn,cd lntervenriunr.,111 m Wil.,a11m1
Foreign Policy, Kent State Umvers1ty Press l
CALLCOlT Wilfrid H., The Caribbean Policy of the United Stat1'.s 1890-/920, 13altimore
1942.
* CAlli\f IAN Jame\ lorł,Americ, F,,nignPolic, A!nicanRelr1(/{•m, J\lexko1V7
C/,H.VJ\LHO Delg;;d.,, , Historia n1pfo11,atica do Iii u,t!, Slo Paulo I

CLINE Howard T., The United Srates and Mexico, Harvard llnivcrsity Press 1963.
CONNELL-SMJTH Gordon, The lnter-Amerfran System, London 1966.
cur VAS Cancino Fr;mcisco, Rocsc1·c/1 \ 14 buena C'(:1/(llldod, Mexico 1954.
111 DFCONl)E Alexander A History ofAn,cncan Foreign Ft>iicy, l'l'ew '{ork 1963.
DIVINE Robc1t A., The Tlhm'mi of Neutrality, Chicago 1962.
DOBRZYCKI Wiesław, Ameryka Łaci,iska we H'.1pólczesnym .1'1\'lecie, Warszawa 1989.
DOBRZYCKI Wiesław, MJśl po.litw :na Rewolucji Meksyka,iskiej, Warszawa .I 986.
DOBRZYCKI Wie~law. Svstem mie,bameryf«uiski, W:ns1awa 2000
DOS SANTOS Thtulnni<,, Evolvc,,"io Histr1rica do lJnisil Da colom1.1 ó ,:nse da „Num
Rep11h/ira ", Petropol is 1995.
732

D()Z.ER Dot'.;Jd f\.1) 1\n' H."1 Ciood iV{"tgl:hnur.~ .., Tl,n"l,. l)ł-'{"tulł.\ u/ hiltr-,. .\ntf·tH'UN Ht:h.-
11m:s 193(, /;~(,(,. (i;,11'c,\ LIie Jf),()

Llt LLES Fu,tcr Rl,c;;,., 7Ji,, Ruorf Jo Td,aon Th,- Si, 'IT c,t f/1;:.s1,: o;;,! ,,\n;< nw I?.', I IW-i.
l-'r1lll!'lo11 l'rM

H_ i::'.i\llNG I k111,:1 I·., '/ h, c,,m d .\1,,/cS w:d \Vi'dd Org,;,:/;'Ol!UJ: J(!J(l }'J_i.( ~~c'.\'
York--Lnnden ]'1i,
J--ONFR PbllJ' B, A f/1:,1,-n uf Cr,h,; ,,w/ 11.•, N,lu/1<,1•0 li,//: li// ( 'n,;,.,,' Storn. Nn, Yn11-
1f/f.:1. 1. 1-11
Ft>S"fE:J~ Jphn \\'., A c·t·ntur\' cf An1t·'rrC(J.I/ /)ir l(•J~ll:(') 1 !it'!:1p {i Jj, {Cf N.ei.1eu· <"'.i rl:c
Fnte1i~•,i N(1otior'\' n(lirt' f 1uf1·d .)Jol~:., I//(, l~\' t'•r~ H,;f\ltq1 ~;_·,,· l c·rt 11/!}!
f·!{:'\r'•H lS f\11,-l1~t-·I J .. Jl,{.. I O!!if\ n/ 1.1,·,1;(1,·<·f!•, (-',11/0:l St,ih.<. /1-"1 l,,.'r1•r; 1• \·1tl .~n.•~.•,iu•n
w,d ()11/,-- d1111np \t'nrl,f \For li. )'~,:,!re: D:1mc L,,mlor 1'177.
"' FALI ARDO RKardr•. L1:1· cr·n.1I111,, in11n ,!,, /,. F:,p1ii lu u I- ,·d,-,u! d, ( c1•1n•-Ank11u:,
0

1'1.iclnd I 05S. 1 !-IL

(TA!{('l..\ S;1hu.;1r ,\rlurn. Ht,•,tort(! t1!icr.11t,,:1un1 1l y d,r,\ nr.\t1cn ~.'t-1 /'rta. T.1111d 19?7 lc,,~?S.
t. I- Jl.

GRAEB>H.:R 'lornan A jrcd ! M,,mfnr T!i ,1i11) ln,'r.n; rdr, iq~,

' ( ;l{i\~/\'l,\TI Ir, I I fil! I i\11·1{ ~-,n11t·.,1,, /-,u /i,11, 1 ,•1 /"I \\,•n, (·,,,,.,,i,; .. ,./ 1i,,
l·1:tft'd ,\'1of;> 1.1 rli, ;,,ti;;:,1 ' \ , 'loJnl:lll lt,, 1 n

HIJJ_ łh,\vard C. Ror.=.HTf-lr and tl,e ('unhlH·(o!. ( hH-~~~1( ; J~r??

HUJ Ld\v1-.·11ce 1--ralH 1~, [J11Jiontu!1t Nt·!t1fi< 1.i 1s /,ctu·r·~·,: Il1t' l,'nucd S:orc~ Otd.f Nr:,qf.
[)urhiHH PJ)?

lir.-..1,•n,, (;c·t:1·1,d "'(' 1llt \i{n (l'i.lLt 1l11(1Jl.•\'-·,1}, l\h \1'.lf 1~u,, 1~0 / I_ ł I\·

l\\.'/\Nl:K fan. l'r0Nc1n1 r.:mwlu f'm:min~l('_f;// ;,- .<tu:,i,nC,, /, hlu/f'rf/il"\I J,, li:lt',i, I P,,,:tdi i[
o Suat1:nri 7.jt-'t!JI<i< ::01:ynt1, J-:. . atuv,,Jcl~ 190')
lC:LES!A~ Fc111,·isro. Tnjeu,:riu roir1icu d,, li10:,1/. R1u Je hncm 1 ]'J'!:l.
IRIYE /\kii a, J,'t,>t!/ l\·at11•11a/,.,m fu !n!cr;11,tiopn/i~1,1. l '.S Fun·u:1; h,/i,:-1 In / 111-1. I , 11ih•11
1

l'U1.

KI::EN[.f:YślDf: Eugh L. (ic1:dd ,'< DHOW'./. C(,nrnl,1 ,,,,,! 1!:e /•,•uu! S!11i11·. N,·11. 'I uli
I ')52
KI::I\N/\N (;CU['.ćC I'.. /\mcrin:li n1rfri1•;(1(' J(,'(11_ 1 J')51_1, Chr,·,-gr, I()', I
KC! A i\larcin. H1stm1,, Uru:._1/11. \\-ruch,•,•· J'J~, /.
L/1N(iLLY Le\lLr I)_ 'fh, B,;n1;11,; \l,;1,'.. /l11 /;;n,r H,.,1nu n/ ,\11,cnu,11 Fmp1rc
1~4.-n -f'J_1./ Ll·.,111~::l{:n 11):,,;3
I J-,( JP{ )! ,I) R 1eł1H1d \V, i h { /r{•ł, tł: ;f .,\,or, n, nn F,·1 et}:tr T'ulu \ A f J1.,,tur~, Nl'.\.\ Ynr k
! CJł~~
LINK ;\!lhUJ St;J1Je}. ih,1,,1,,,.,,. \\,/_,,,_,, t,wf li:c /'1,,_,·rns11, F1<1 /\,/il /<;//, Ne\\ Yurh
! ')'i, I

LFPKC► V./Sf,:I T'.idcu.~/ {tt·d ), f);ff:u Anit"!) ht Ldt ui~ittJ (Nf Hf,\ N:j ,-·,t 10J., ~, 1l(:1uuint.J :.I. i

, :-a:sr•H .,-,1,r'•i,_1'.<1 ,,!: \\.ir,,1a\\,J l'Ji/ 11.'~i I i Hl

Ll::t'KOWSKJ T:ideu~;,. H1::,;u111. '1fcL,1k:·. Wn,s:L,w 1r1~(,.

J\IAHAN Alf1nl "I haye1. '/i.r ln/11,,,:,, ,j S1·u P,11,, r on Ht·,li·n N,·\\ Yu1k l'l'i7.
:,IAIP,N Alf1c·d Th,;cr. Tl:.- l1i1ć1,·.,t ,,1 Au:o•ico m ~·co /",.Hn, Bn'1"n 1•;~:7_
.\1A".;r~H•,(i \\',lli.,,11 K ,1n' 1. /111'!"'"''"' c·,,,,,,i''",J,,,1,1 ,,j "" t·,w<'d s,,.,, · /n,,·,
·\1,,.::j1H1,\f/i1U<. /,\,'/ f,\l,(: \\/,1:,.Jmi}'lidl i'J.C./ !i,,,~) ( f \ii
f\11\\ fn1e•,.t H. /tirf.,Tltt,! {)t;·i','·tn( ( i i i \ Tl:t· F1·:!'J1iłiU t' •~! At,1.c'fi({/ f,,, li (;rt'(!,/ l'uin·'f',
Nn1 Y,, ,1 k I 1X, l

1\.1c (fil.NN Th(if:!,J:S, At\'t..'lftfii•"<, .., lit' , ,.nl!l'l1 Sruh-".\ :;)1ul tht lnlfT-AlilfT((fif' s\'.~lr-'lti
/i'.Sr:-i•,/.;, Ha1,c1r,: l-1111<:1,J!, f'1e•,, 1•;57_
\ff:Cl l!\M Jd1r, U, ,yd. A Sur 1·1•, "I ! 'mt, rf .\1nt,·s-l .:1,1, 1l1.:c1111.11 Hd,1t1u1•s, B, ,,tun l 'j(,:,
\ll•t lli\l'v1 J,,hn Llnyd . '/1,c l ·m1c·d Stutc11111d lmerAn:,ricm, ,\,-,1,nl\ /8f,,_ - /'1n 11 . Aw,tm
l',Jł'·ri)

J\Tf h'.K l·,nlc111.k, //.,( (hf.'{i'/1 '._)r,,.\Jt1,Ji I ·u~.\.\{!( ,ł:Ll,·• !l,]{J:ic·;J n,j1!,-..r,J1t,) ,,,n,l
T'1•/1t11 ,. !-l,,n,ud I 111\t"l'~II\ Prcs, li,:67
l\11Cl!ALLK K1 t}~tluf, ,\'n drud.-c .,u pwrd:,· liofunu Stwu;,, Z.1ui11,1, •11." /, A1 en 1.r
/1.;.i)/ -1 1, 45, \V_i,:..,1:n,,;1 JL)9i
1

l\!lf\lil·I< Halph Elt:111. h',i/,m,r l!m,1:1,J Tu/I uud I ',;ued \'11,1,·, Fo,n,;.·n f',.fn,. 'Jh,·
''!'!m·1:/u,'1i11r },·m·., 1•1111, 1<,11,\. l 1nner,ny nl T!i111<w, Pre,, 1975
I\ l!H )/Jl \\,'!( '/ I<, -ł,L·J I, I h,'/ ,f, ,11,, ,, 11, i ·Yr\ 11 „h-, 1i11', T\ .' 1 ( ·, ·r,!!, :In, 1 I J,'.,.' __• I ći_'II/ \',-'11 ''
L,.,,, I'.•:•:(,
l\!l,:OZl[\\'lCZ l<,•hnt, H,t,,,fmJtJ 1111·,t_q!,w:Yko /<1/(• /'1], :t.·11,: h1:,;.,,m r,,ftr-•,,:111·1.
\\':_,r~t,tv,:, I'! I'·
;\lU~RO D~m;-, G„ lnt,-r1·01/1un ,:;nd Dol/ur D1pf.,mtą\ ir; ri:t !'rm/J/y,m i•,{!'1-/ 1,21,
P: i,,,. dnn l -nnTr,1l, Pr.:,,, l',I"'
CJ\\,Si J ,:y ł't~H1k I,.. J-:'u1;..' CPI!• •n f)ir,!onit:·. 1.. Fo, c(r:11 Urh.nt,,1 1,, ( ·(liit' ('1 •nfn.},Tnlt' Stoi~.\
,f ,,n:·, ·uf o. lh1c:1~~1 I q.::;,t.1

p,.;STt'SL\K r.,,i,t!Jll, /\H \1·1riu d:-.;JutrUhJł on~e,yAu,i.,·~-(i JSl,lf.i-l(l4'5, \V~ir~,/:·J\J,,a ~•)7 tr

rcl.Tt r111d h'nr f.',-ltcl! ,...·tuff·.~ f/,n_'r.:-,n Pt lk'. }i.13/ / 1li!, Ur:nt:d St:Jtes (r,.\·t:rnn1t:nt
~':·mtn g Ol hec. W c1,h i Ll)ćlC·L I' ),:p,
734 V,JERANA IJ!IILIOGRAflA
-------- - -
PEREZ-BRIGNOLI Hector, A Briefllistory of Central America. Berkeley 1989.
PERKINS Dcxter, A Hi,tory· of thr· Monruc Doctri11e. Boi:;ton 1955
PERKINS Dexter, Fttited, S1ates and Caribbcw:. Harvard Uniyersity Prc\SS lii47
* PRATT Julius W, A History of Umted Srates Foreign Policy, Prentice-Hall 1961.
RIPPY J Fred, Latin /\merica in l\orld Puli1ics, New York 1942.
IH rIZ M1,rc11n lsidóm. ll1ś1oria Id relaunn, s exte, imo argew,nu, IBllJ-J<1·, '• Bue1" ,,
Aires 1961.
SCENN_A Miguel Angel. Argentinu-Bmsil.. cuotrosielm de rii•alidod. .Buet1e>s Aires 1975.
SCHLESINGER. Arll1m M„ Jr.. Crisis the Old Order /9/9 1933, Bnslnn 195!
SEPUL VEDA Ccsar, El shuma imeramericano. Genesis, Integracińn, Decadencia,
Mćx,cu 1974

SIEGEL Stanicy, /I Political llistory <J/ the Texas f{epublic 1836--/845, Austin 1956
Sl\HTH Robert F,. Th, United Stares and C11ba: Bu.1imss and Ditfomoc,. 9/7-196/i
Ncv, York 19<il.
* SPYRA Jarosław, Polityka za,;raniczna Brazylii w latach /930-/945, Warszawa 1995.
~ STEELE CO!vlMAGER Henry (rnL), Docim:rnts of Amc1ican Hisrory, Nev· York _1962
ST91PLOWSKIRysza rd, Zalano.ft i WFWtmle. Ar;:cnr.naws,/u·Ł nwa.li~m11 mocar:ą11
anglosaskich i Ili Rzeszy, Warszawa 1975.
STFTilNIUS Edward R. Jr., Ruoffvelr and the Russians: The Yalta Cąnference, Garden
Cily l'l47.
TATE Merze, 1hc United Swtes and Armamems, Cambridge 1948.
* The public papers and oddresses of Franklin D Roosevelt 1938, MacMillan London 1941.
* ·rratlldos lmtvenciones intera,u-r1canos f'<lZ. W:,:-l!rngton I

TURNER Frederick Jackson, The Fmmier in American History, New York 1920.
* UNDERHILL flrank H. In Sea,di of Ca11adim1 liherdism, Tunm1n 1961
VARG Paul A., For, ign Policin oi lńe Fn1u:ding F,:thns, Miclll)':11, 1963
V ASCONCELOS Josć, Bolivorismo y Monroisnw: Temas lhaoamericw1os, Santiago tle
Chik 19,35.
V IANA rilho Luiz, 1\ Vida. do Bmiio do Hrarwc. Rin de Janem, 1959
WARNER Donald F., The Idea of Continental Union: ARitation for the Annexation oj
Canada to the United States /849-1893, Lexington 1960.
\VEINBl:.Rt, Albert K.. Manifest Dcstiny: I\ Stud}·o/i\'otional E\rwrt,ionism il: 1\merium
llistory, Baltimore I 935.
WHITAKER Arthur Prestoll, The United State.i· ond the lndcpe11dence t}f Latin J\mcrica
1800-1830, B:,!tm1ore 1941
WHITAKER Arthur Preston, The Wesiern /iemisphere Idea. lthaca 1954.
WIEBE Robert H., The Searchfor Order /877-1920. New York 1967.
ZAREMBA Paweł, llistoriaStam111 Zjednoc:(lnych, \Var~zawa
 WYBRANA BIBLIOGRAf1A 735

ZINS 1-kmyk. Hisronu !<,mady. Wn;clav, 1975.

* ZORILLA Luis G., Historia de las .relacione.~ entre Mexico y los Estados Unldos de
America /800-/958, Mćxico 1977. l. Hl.

IV.• Historia stosunków międzynarodowych W Azji

BAlTIS'l IN[ Lawrn,,, 11, Japcm

New York 1954.
BENTWICH Nonnan, England in Palestine, London 1932.
BENTWICH N()JllUln. Pal, ,.line of tłu Pan, Prnrnt mul Flllttn, London 1919
BORG Dnrothy. T/1-1 S1ates and Far Eastem Cn.1·1$ qf /9.(i-1938: From the
i\fc;n,:httridn through hi11ial Sragi the IJ,u/ech:Jnd .',1110,Japanesc
War, Harvard University Press 1964.
CADY John F., rhc Roots of Fm1ch lmperia(ism in Eastern A.~ia, New York 1954
CLYDL l'aul H •• Un11ni SWU!S Polic', I 1•11wd Chifla, V1rh•matic and !'1,/,h, l)ocument.\
19-1939, Dmhan1 1940.
DENOVO John A.; Amencan lnterests and Policies in A1iddle F.as1 l 91!/ 1-1939, Tl-ie-
University of Minnesota Press 1%8.
DULLES Foster Rhea, China and America: The Story of Jheir Relations since 1784,
Prrn,,:ton 1946.
FAIRBANK John K.
FEIS Herbert, The Road to Pearl Harbor, Princeton 1950.
FOSTER John W., Ameriwn Diplomacy in thr Orient, Boston 1901.
FRYL Rid,;;ird N. (reJ Near and the Great Pmvas. Harva1d Uuiversity Press
I
*GORE\'/\. ZIMYANIN V ,Jawahariai ,tvd1ru, Mo!;cow l'l82.
* GREGORIAN V., The Emergence of Modem Afghanistan, Stanford 1969.
GRISWOLD Whitney A., The Far Eastern Policy of The United States, New York 1938.
* GUY I ł•.•r"' A., Amen, Swaraj, \\<1c.hingl0n 191,~:
* HAULAK E<lwan:I, międzyna11<iu1> 1 w regio1111 i Pac)'Jiku, W.t1.c,zawa 1999
HALL Daniel Georg Edward, A History of South East Asia, London 1955.
HANNA Paul L., British Policy in Palesti11e. Washington 1942.
HURE\VITZ ]$:ob, 'JJu Stmggle for Palcstine, New York 1950.
.HYA/\fSON Albert 'l\t, Palestine wider Mandale !920--1948, LondPn 19:'\0.
ISRAEL Jerry, Pmgressiv1sm mul the Open Door Amenca and Chma J'J(]_5:... J<)2J,
University of Pittsburg Press 1971.
* KIENIEWICZ Jan, Historia Indii, Wrocław 1985.
LAF/\RGlT Thomas Edward. China and rhc Wo,ld Wnr S1anfordUnivc1 Press 1937
LATOURETIE Kennc1h Scott, A Sho11 Hi1tCl')I cf the hu hist, New 'Yurk 1957.
LENCZOWSKI George, The Middle East in World Affairs, Cornell University Press 1956.
 l\11\RI DV,'E John. A 1Ii.<111tr, ,f Modo-n l.•-·g_>,f>l 011d A11,),
;-.;,.,., YnrL 1<)54

rvlATERSKI \V.:1c1cc li, Fi11[c;{'\..f( _\ i .\ił//,/l/(/J1 Wu i Au

L>ohli W,,!,,,(!/<,// /t!.''i, W:1r,z;m,1 )(19!!

l\·IAY ~,rnv•,l K, J:1rn..-1 C THOl\·1SON. Ji l1nl 1. /\/11t n, .. n-h1,1 A.,1!1n J;.-- 1

,.1,.,,lil 11 :,u,·
"'. l!;in;,r·d l'ni,,1-,11,- 1'1,,· l 1n:·
tvUCI Il\! J .K hl I) '•I.I< ,f, /'(!~•/ _i'/U/ill' /,t•l/l_',11<"11/1 1 J ( ,.,, !(. f-'' 'l'.fl•l/ii ,, /-1( tf, / i• ;J ./.;,; _,,,,,.,

71,nu'to o ideo cA,1p(11;sj, (i(dclni·:sc/it.d1ue1 ~,, n1rr,'t 1·,\tulsf1(J ( ::u,-..:n..Jr c, -n,f

1

!8 1i_i-{ 1i:',:. \\'at<./a\\·i( i'"'-'

• lvIODRZEJF\VSKA LEŚt\l[WSJ-.::A J;,anna .. \f~<11ii.1·ru11 11· p, !11,, I\ 1elh, i Fi1 ww1
t Ru\jf f..\,u!::tct·Ar(l l 1} ] ' ) -J~i:!4. \V~u~t:;n•.~t 200!

r',-!()l{l{!Slk1,u\.H11:/!1,,•u1 1·!1/ii,,' :\ f/11;-,1, ,-f;!·,·/1,,,,1<.1.--1,,.-:/,t,,;,/!1,1 !,-.,,,/ ·01,!

New Y11tk Jli9'f
Iv!R07l;K l3np1~b\•.·, f/11tr,n;; 111.1/rlt ,·.•.·n ,1 j, I', l11(i11,,.·,1·,, ff·,,: ,:1n,, /-:/. - i 'i., \V11!
:,,.-iwa 1.:rn,
N El 11\-·1AJ\"l\: Will1.irn L. All1t!fl n Fm l.'li/Jlt'I' ll/r1;/, F:, 'i'I ?,·/. ', '/\I,. Ar.'i::-t' BdltHJ.' ,,,_
196.-l.
' OLSZE\VSKf Wic,law, /!111orw At•.wolii, \Vrod, ,1 \Var.,.:.t1\., Kt,J r•,•. , 11•r;
'OI..SZF\VSKI \\'i1·.,/,m, p,-,/rr,t,1 ,tio[nu111!11a Fw11,j1" 111< 1,:ch,ll(:1/: •,, !Mo.I: i85,\ {'11 1'·
\:V;1r,1;i\, :1 I"~'~'

* l'IOTRlHVSKI .J...-r1y. 51-1•rt• /'1,lnt·,11c W,tr'./.t\,,1 J<ll<::'.

POI IT fakuh, 01fr, 1,;t ;·11<1,! I'111 _1(d11.· iVidt.,1 /irvru11a, ,.,,{,,, Dd,·At.·-;r. 'iVHl•odu
(1914 }'12.(J Kr,:1kÓ\\. J1Jl)•J

+ l{("► i">/.IŃSKI \VitPid, ( l:,.,n \.t'".~:n,u /{l'q,,J,,.t,10 \I J.;!ł:,·i: f''..1)'1 / 1:~' \\'Jt•tLI\\' Jł.-;,.;:
'" RODZI'.\SKI W1h,ld, lii.11r.:1i<1 Cl:i11, Wrn.:bv, 111'1~'
ROOSEVELT ThLod,,rc. Cn!nmol Po/11·i,·•. n/ tl:1 i ·11itn! Stor, i., Nn•, Yr·1k J•,·n
SCllRECKER J, ,Im, fnp,·w:it.11•1 om! Chi'< ·1c /\<1/li ,, ,:fi~,,:, I lat-. .ud 1. 'Il!'. lT •,LI_•. p,_,, .
STEI!\ Lcnn;H·d. Tf,,. Roi/N;, D1·1 h::-oti, "· l'iC\\ Y, ,rk I '1(-,i
• Tl:ssl .ER i\l:,rk. /\ 111,.,,,, \ dr.',, I:,;,-/, Pul, ,11111,:,, ( ,,m/1, !. 111,11.<ll,t I J!!\"[ 1·,I(\ 1'1,,--
19') !.
TOLAND kb.n, 1lw Rin11p Sun. 'Ji',c D,·< [111,· (111d f'ol/ 1.>r t!:,· J. 1 ,un, ,-, D'lr',I( h ,i, f':-'-1~
I\ n\ York I (!7 \:

V ARG Paul i\ , 1!:,· Moi im' .- I o ',!\ il, "fi., f 'nil,\ 1 Stm, 1 nl'd Chn1 J.\<;,? ! 'Jl 2 l\11-.·l ,Lf,U',
SL1lc l niwP,tly Pn.•,., 19fi8
 l,T//N \,'·. I W/il /(!(."h,•11 !·\ 737

\\"LI Henry, Clmw ,md Sond lsu:,.1w, Prn1cTl1,11 [ ':)"i(,

1 \\ILllFR Di'~, hun. !'w! und {'1<.:Cnl l'11u1a_·w11 1(17(;
\\ li S(lN Arn,,ld T 'fl,c \,"'-i: ( nnui li., F,-,r, /'1,·si/11 w,,! Fw11r,•. ()xlc,nJ I ·111\,T,il)
Pre:-,, 193'.i
YOl'N(; l\Linlyn ll 1hc Rhu,,n, (! Lmpm · ,\mu1,w1 C/ww /-'oi1, 1 J.':<.1.' 1911} fbr,,arrJ
{ 1111\l'I\II\ l'l<''•' 19(,h
/,\UF.ISEH· Ldn,ud l ł., \1nC!lH:J1 J,/u:,"fd!J /,,.'{:,11/1 Pl flr, I (:t i d.'.f ,i ,\nr,1-i u1 Jl1; l,,n,',,{ \
1

,uu/ J'.,,1n f',,/111,., J,'\'!)-/ 111.J., l'l11L1dd11li1.1 l'LH,

ŻLKO\\" J, l\1 SKL\DKO\\SKL /\ fJl'lllt,;;SKI lrcd I. 11, .. 11-nil p,•lu•.;::110 {)(!/,!".'-"''
\\,11_hu1!i1 ,,d t:,-11,u XI/ 11 1/,, !'1./·1 1 \V:,r:,;;,\\:i l'iS]

Y. Historia stosunków mi,;dzJ11arnrl1my.:h w Afr~n·

:\HB.\S r\1Ll<KI 'llv Sw!on (hff ,1u1n if1t /;i\f'tłf'- ~ 1 l11 t/1, .\ni i, i 1 ,'\J 1tu:n ('..,11tlt•11'ut1un1
/,\/</ / 11 '>"i, ł IHith,11 J<J-',_f

A '{flrl (;TT!:: \\. illiarn o~!'"'·'J. l11.1ma1"Ck und Bn11.sl1 Cdnuu! !'11/1,,, Tli, f'11,f!/11J1 of
,s/11;r!t H,• . 1 \/11, ,1 f,,·s.? J, 1.;;5, Pliihddplu~, 19.",7
' 8AI.ICK! Jan, fli,1u1w /Jr11oll c;,111,u 1'«11c111e,1111,,J1"/lić·1./!I. \V:,,_ L.11•. llJH!
B1\RTNICKJ AnJr;•:J, r,,11•1 / Sm/<111 \i r ,,it11,,· iluiAli/ Bn.r.111/i
1 },\\. ]')3(" \V,,r,Ll\U !SJ7.)
BARTNfCKI .\1 1 dr/c1. /'""',
i c1J'i I'· ,t, \\ap,;a11„1 ]'i

B/d{H<!("k.l .'\11dr/c·1 [\!/\NlrL-Nll-:t KO 1<1,1111,.,. linwnu /:/1i•,u11. W:,1:,,1:i•c,11 11.J/I

h EI-.R Cec ,ąc Lou h. i\/ 11, 011 (}w , 11"11.• ul rh,· r'un, ['nu,. (, "''' 1, 11, , , Nn1 'I , -11, l 9Ll
BIXI .l:R Ra1 111,,nd \\ . ,1111:iu (;ul/!UII !111pn1u/1s111111 Sou//1 A/11, u f.'-"S(1-JW!f1, Balli17l(IIC
l'XQ
( ·;,.L \ l:.RT 1\llii.·n r (,, /"/11(//r lim UII f 111/>l/1", L1>ncl1 ,n [()I(·,
Ct\[\ll'l!H I I I r,Il,q·11 \( f-m1•111· /,-, 1\lun,/111, .\ !int,,,\ ,,r ''''·'"' ilu1,1111 ,·,Jfl, rlu
/to !1!1Ht, ,,r ( ,,r !lu· I {'d,!,'IN i·! 1\'ou,,,,
,•"t:'n,!{!u/,'\ ( ,;f}!/Ji{<.. \f(iłf '',k'.', ) , ,1 k I q-::..,j

C:li\l'UT\',Sl\.1 [\Lrd,., \1um,,l11 f'd//\/.<i !,,l,,111ui11", !\:11,,,11 l',l<J,'

( ·otUNS I\, ·kil ( i l)<:d ). //,, I fi,1.- ,r, (f./ ( 'u/1•/l!l/{ i\/111,,, }8!,/,-/ •}(,(! 1'1 (:llllcC-f lid! l 97U.
COl. 1'1 ,\t\l! l{q
1 1 111,tld. lfrl' liu/>1/i All// Slu,cn M,•\i"IW:111, lJHJdllJj ,,.rp
CROCKER W.ilil:1. On ( i,n ei 111111: Co!, •111, •.• l.(•nd1x1 I '.J.l7

nc,HOSir\\'ll ./ /h1p111,·1•., t,Lrd, J \l.•\l l!'(Cl\\'SEI f,·,n l'I:( 11((1PC"l! ri,:, !'11/itdo
\\11ft1,,1 li11f<il!/t \t(•/111 ,\f1,l1 \V,,1•,/,j\'\,l 111/J

UZH "B!ŃSKI •\nd1iq. lf111om1 .-\Jun,lc1, \\ 11,,,Lm ! 'I,; i

Vza:BIŃSKI -'u,duć'J, Pndho1 M,,,,hnh, f'ric~ /·1um1( iS3/! J<J.i./. \\"i,da1•. l'ic,:L
!·.St 1\LI-.Ri\ ( ·.,11T1l·n l\farl ir1 de l,1 A, _,,d,ci , .,u d1·.11rn, ,. l\Ltlnd I '-!'i(1.
738 WYBRANA BIBUQ.GRAFfA

• FAGE J. ,rm Donnel[, lmroductio11 Historyof Atrka, Carnhrnlpe Universi1 j

Press 1962.
FLINT Cecil, Cecil Rhodes, Lornion 1976.
GALBRAITH John S ... Crown and Charter. 1he Ear/1· Years t:J{.the British Sowh Africa
Company, Berkeley 1974.
GA~~N I I!, Peter H ,1\1/\N (red.}. 1 l'iPn:alism in 1< !870---.19r,1; Vnlu~ J: Tb,
Histon· und Politics o( Colonialism I 870-1914, Cambridge I 969.
GffFORD Prosser, Roger W.M. LOUIS (red.), Britai11 and Germany in Africa, Yale
Univcrsity Press 1967.
* OIFFORD Prosser. W.M. LOi iiS (1ed.). Frwn, n11d Btitafr lfrica, Ya\·
Uni•,en;ity Pres, J L
HALL Duncan IL Mmrdates, Dependencies and Tmsteeship, Washington 1948.
HALLET Robin, Africa since 1875. A Modem Histn,y, University of Michigan Press 1974.
HAFI )\\\jllCCnl,l·~d 'lllLVER(1cd1.lilstoryo/l., rćt1,0itfo1d Clarendon
1965. .
JBN~Y H;rns, South A{rica - f-xtremes. \Vimlhoek 1976
KEITH Arthur Berriedale, The Belgian Congo cmd the Berlin Act, Oxford 1919
KIWERSKA Jadwiga, RozPQd Imperium Bf)1)j5kiegu w Afryce, \Varszawa 1989.
LUf;ARD Frederidc Dual Mmu!utr• in British Africn. 1922.
MARLOWl'John,A ofModen: atu:lAugfo l.e1ptian Relul/uli.\ 1880-1953
New York J954.
NFWMAN Fdwanl William, /tali 's Co11q11es1 o/ Ahyssinia, London 1937.
PROKOPCZUK Jerzv. !iisl!•rl.(1 Afryki·,, :urc>sie, War• 1: ,. 1964.
ROBFRTS Stephen JL l!t11cry of Fru>d: Colonial /87<P-l9.'': c•Hdon 1929.
l-H.
ROBINSON Kenneth E., 111e Dillemmas of Trusteeship, London 1965.
ROLAND Oliver and Matthew GERASE (red.). History of Dw Africa, Oxford at the
( l11n.·ndoo Pre:.;, [
SABI J .I I uca dei, ile Abissiw,., l,rn,,a 1936- I IV.
SCHMOKEL Wolfe W .. Dream ujTmpire: German Colomalrsm 19/9-1945, New Haven
1964.
SCHNEE Heinrich, German Cn(nnization Past and Fwure, London 1926.
SELHY .k,lm. A Sho,1 Jhs1ory of Sowi, A/rn a, London I
Stuttgan
STAJUDA Teresa, V źródeł e1;ipskiego 11111jmwlizmu. Euip.rkic ruchy polity,-me
1882-1914, Wrocław 1984.
ST;\Nf LY Henry Morton. lhe Congo Free Sr!i!C I ondon 1885
IL
STOFCKLR He]mu1h, c;erman lmpcndism in Afrim. the until thr
Second World War, Berlin 1986.
 WYBRANA BIBLIOGRAFIA 739

TOWNSEND Mary Evelyn, Tlie Rise and Fall of Gemumy's Colo11ial Empire /884-/918,
New York 1930
WFSTERMANN Die1ml1 (red. ne Africar, Todoy . London l 934.
WILSON Derek. A So111J, and Central Ajhrn. London l'J!S.
\V INKS Robin W. H1s1oriogrophy of the B1iwf1 Empi~-Cotnmo11wealr!, ·
Trends, .lnterpur,Au '/ \\ Resources, Dutha:11 I I
ZINS Henryk, Historia Afryki Wschodniej, Wrocław 1986.
 INDEKS N/\ZW

5{
/O

Pasza)

J\ri;L~ Dc:siden;,
Arita ł-fad1iw

pr
Akh,mder I 36-4(;,
tZL 11.L IL:, H6, l,!X, l I.
i'J3, 197,414,419,420, 45.!, 455,
668,
Aleksander 16-1. 166,
i

P,etm •
B,,i,:01 Ch,1rk.,
516 lkb: MIiier
/24 Nonn:w
542,544, 568 Bab:, Sarnud
742 INDEKS NAZWISK

Balcerak Wiesław· - 356, 722, 724 Bcrchtolcl Leopold - 203

Baldwin Stanley 548 Berg Fiodor riodorowi..:z - 158
BaHour Arthur James ·,1.92, 12'J. ,42, Ber,usun Henri P,2
347, 512, '536, 5'>L 617, Berkel::: Tompk E. -
691 Bcrnscorff Johann lltinrtch vnn - 211,
Balicki Jan - LB. 737 47:I
8;ilnuced Jo.;' J\Januel 222. 22 Ber.w.i.liski Rysnm.l - 49
B,1r)';:sh, sti!Lu, 316 Bethnrn,n Hollm·,: Theob.dd von - 1·,.
Baring Evelyn (lonJ Cro1m:r) - 261, 206, 218, 348
294-296,301 Beust Friedrich Ferdinand von - 65, 157
Barleu Ruhl J. 731 Bevm l'rncst -
Barmdough Gcnffrey 722 Biddk James ·
Barrios Justo Rufino - 248, 249 Bieleń Stanisław - 722
Barros tvfario - 222, 7J I Bicrzanek Remigiusz - 181, 713, 714,
Bam,, Pru,lu,lc Josć d,· Montis 16. 71 I. 722
Ba11hou Jean Loois - H, J81, 41 i, l25. Bic2:"1'1MOW Akb;inder 1 /8
452. 455 13ilbao Fra1msco - 72
Banku Chr1qupher 205, 206. 208, B1llingtor, Ray Allen - 731
209, Bism1n-k Otto -61-6~, 65-67,
l3artmcki Andrzej - 126, 297. 543, 550, 159, 161-IN\, 170, 17J. 205,
722, 731. TJ7 295,298, 306-:'Hl8, 310,313,318,
Ba.vkiewicz Jan - 725 ł, 322, I, 682, 714
Bat..:.~ Wilbur 488 Bixkr R<1ym@d W - 737
Batowski Henryk - 188, 216, 444, 450, Blaine James - 221,221, 224
460, 463, 464, 636, 639, 717, Bloch Jan - 205
720-722, 725 BIUchc1 Wasili1 K - 517.
B;,11,·nberg /\kki.ander 11,5 Blui.n Leon - 4 145
13attistini Lawren..:c ł I. - 735 13oers.ncr Demetrio 239, 243, 73 I
Daumont Maurice - 728 Bogomolow Aleksander - 603, 607
Bayard Tho1na, F. - 224 Boisddfre Raoul Fra~oh 72
Ba/ame Achilk Fran~ni,: 107 Boli\m Simón 72, 7.~ . 76, 79 I
Bazylow Ludwik - 722, 725 96-99, 139, 147, 223, 260, 264.
Beck Jó1.cf - 414, 438, 442, 446. 458, 668,669, 717
463-461. 469-4 7 7, 703 Bonar,:,ne Eli1:.t .1()
Decr George I ouis 7.11 Bon:1p:11w Hicr"1,1111 - 20
13ehaim.: Pierre J.S. Pigncau de 112 13onaparte Hi,d - 20, 74, 75
B,'lmnzin, kri1l 309 Bon,1p;.1r1c .Ludwik 20
Bugbe<lcr Juan 642 BonapJ.rt•,• Lttd11 Napokun - 48.
Dello Josć Mana - 711 673
Bem Józef - 49 Bonaparte \\łyse Lucicn Napoleon - 239
Bc·mis Samud flagg - 73 l Bonill a Policarpu 249
Brn.,vides o~,,,u R. - Bonil lgnaci<, .,:33
Denckendorff Aleksander - 176, 177 Bunnet Georges - 445
13cndiner Elmcr 196, 479, 480, 504, 13orah William E. - 398
534, 722 Bora1y11,ki Stel:3.n 593,
Bcnnlykt XV 2 J2 Bordas: Jc,se -
Bcneś Eduard - 216, 386, 387,403.420, Borg Ooruthy - 735
445-448. 624 Borgo Charles Andrć Po1.zo di - 27. 71
Brnt\1 i.eh Nurrnan - 735 Bomu Lou.is -
Bc·ra11 Rudolf ,i60 BoroJm Michaił 17. s2n
 Hu~t:nrn111te AntnnH,
Butln
Bulkr Rrihan
Au~.lon Thom,is
B)

ad,1p1n l'.1.k-x,,nd,.T 61 'i

h I
I\ Lt, 1'111 7 ,1
Calh1 ,un hcdcnrk S Tl I
Br~rntc,nl Bum, 1-:. Ca!huun John
Brantmg H1ahnd Calbhan James Nort0n - •!90, 7'.1 J
Bridl,UllJ J0u Calln1tl \\1lfml H BI
Br:1u:1 Pierre J:S9. 490
l. Calondcr 1:cl1x 1
C.1h·,·11 i\!h·11 I
! ',lin,! hi·-:
C,m:.1ch,, /\\'ilo -
Ca111hun Jul,·,
Can1hon Paul
Campbell L 1
RmchlkPrlf-Ranl;,,,u - · · ' · :c, · az de· -
B11 m n (,c1 :Jd S -- 7J2 2.
Bm
L

R1:,tl. Edmnnd
Carranza VrnustianP ,23), 266.

de b Pin 111nc1 ie Thilmas l{ohe1 I

L'7, c,~auranc Jo,<' 11-lanLcl Putf' 4fJX
Bull,li W1llrn1 Castel lanos ,ł\d,,ltn Jirne1w1.
B11iliH Chr l~il,ł!I
IJ!lflll'\ (
Bnlu11· Hcrnh;1rd
304. 720 C,,~lro Pla,·id,:, '.l 5,L
BuhH·r Hem} ]!14, Cayour C:unilln ,7. 59, 67.·)
2,1 J, Cec:11 Rohert L -- 3-lt( :l 1l J
R11lfo1k Hl'lll) I,; lH,
Rnn.111-V,nill,\ 24i! -244,
Buol K,tJl f-1,:n1 1-1111 5•l ivlanucl
Bu1b,1111n11c. dyi•
ChH:1berla111 1\nhur Nevilk •Uti.
4._i4, 4-+f.--1,_J_1',, 463. 465. 466.
469,473,511 ,MY. 593,594.596,
702
Buri,,n Stl'phan w,n 21 l, 213, :.'. I Ch,11nhc1lam
/\n,c,n li Charnorw 147
 INDEKS NAZWISK

Chamorro Emiliano - 247, 251 , 497, 689 Cuevas Candno Francisco - 731
Cfom Reza - 540 Cunlirfc, lord - 350
ChapJelainc August - l l 7 Cuno Wdl,elm 393
Charlotta, c6ri-,a Leopolda ! - 107, 108 Curti~ William E. 225
Chavannes Jean-Baptiste - 78 Curtius Julius - 721
Chrn Eugenc · 520 Curzon George Nathanie) - 375,404,589.
Ctw•:1er A. i\1 tlrnr - 274 MI, 613, <d 644, 695, 7 1
Chilvcr E.M. - 738 Cn~hmg Calcb - 1 ·,, 116
Chłopicki Józef - 45 Cvclković DrngiS 452, 635
Chn<lzko Leon J.B, - J2, 725 Czajkow.,ki Michał 55
Chmc•hitl Win,!On Leon,mJ ,ir- W'i, \li2, CZ811g Ka1-szek , fomg Jiesh1J 17, 5'.ln.
427,428,443,444,465 ,466,471, 521,522, 57."7, 566. 567, 'i98, 5')1;,
473,474,534,589,593 ,596,600, ó09, 612,614, 706
{i(ll, óiLl, 605-fil4• 6H,. 618, Czang Sue-liang 51.0, 52'."
622-ó24, 626, 627, 631. 617, 619, Czang Sy lin - I
640, 643, 646, 649 652, 659, Cza11g Tso-li1\ 520
705 707, 722 C1,apliński Marek - rn
Clw,ilkovsky F1antiliek - 448, 459, 41,Cl Czaplifahi Włady,law - 32.
('ialowićz Jan - 725 Czartory~ki Adam Jerzy - , 45, Ili'.',
Ciano Galeazw - 436, 441, 448, 467 193
Cincar-Marković Aleksander - 452 Czcrniajew Michaił - 161, 286
('lar,'ndon, - 262, C.zernin Ottokar 21,8, 212
Clark J. Rcub,:n - 491, 4(1'.1 Czicrcnn Gieor~,J 361, 37>. )78, 38
Clarkson Thoma, - 128 403.404, 516,576
Clavin Patricia - 725 Czou En-łaj - 527
Henry n, 83:. :1 23 Czubii:,ki Antoni 711, 722 125
Cby1on John 102~ IO 140. 2i'l 'Il. CzulalrnlFkom. 285
325,332,672
Clemenceau Georges E. - 170, 342-345, Cahrinović Nedeljko - 203
347, 356, 551. 614, 725
Cleveland Stephen - 25 l, 252, 257 D' Abcrtl!,n Edgar Vincem l76, ł93,
Cline Howard T. - 73 I 725
Clyde Paul H. - 735 d'Annunzio Gahriclc - 450
Cod,ington Edw.trd- I d'Espcn:y Louis auchet - I
Coli lllS Mich.ie l - 473 Daladin Fduanł tlS, 447 ,166, 46,,.
Collins Robert O. - 737 596,702
Connell-Smilh Gordon - 731 Dalton Hugh - 622
C,.iolidge Calvin - 391 ,98, 493, Daniszcw,Jd Karol 376
Coott: Eyre - I I I Dartiguenave Philippe Sudi:cc 248
Corwin Thomas - I08 Daszkiewicz W. - 657
Coudenhove-Kalergi Richard - 40 I, 623, Davis Jefferson - 91, 93, IOI
624. 72'", Davis John Hebcrl • 510. 535, '/25
Coulaincoun Armand „le: 24 Davis NurnlBJl R i50, .509
Coupland Rcginald - 737 Davison Henry Pomcroy - 484
Cox James - 485 Dawcs Charles G. - 391, :192, 394, 397,
Stafford 589, 60 L 646, 647 558,
Critd1low Donald T. - Dawson Thomas 246
Crocker Walter - 737 Oaza Hilarión 221
Crockctt Dav 1 - 84 Dąbrowski Henryk - 79
Cromwell Oliver - 47.7. 474 Dąbski Jan - 376.
 11

l k I .I \/

F.11.,al I -
Fwrdl I dcln1,rr

L,11:,1vn ! o:i
lk1k11
Fdczak \Va, 6

Dn·,/ fa,·quc•,, 49,

Drumllwnd 672
Dub111sk1 A. IV (Fcnlyn,md l)
VI! ! - ,;(')
__ ........

666
P1il .h,hn , ,hn;m,l
r: m1,:111 kan
1 lfc111 l (1/,,
D1ąsk1

604, /26 F1i:d, Karol

724 V 474. 475
746 INDFKS NAZWISK

Fillmorc iv!tllard-1)() Gardner J .loyd C. -

Fiłow Bogdań - 636 Garibaldi Gmscppc - 57, 60, 109, 168,
Fischer Abraham - 315 434
Fischer F. - 206 Garlicka Anna -- 453, 455, 726
Fitzrn,nnicc Edmund · 16 Gamier Fr:tncis - 28 ,
Flandin l'irnt-6ticnn,· 425, 428 Oarrc:ą, Ru~er - 603
Flemm_:· llrnna R - Gath.,, i;,rdy Geofirn M lcolm-4,"
Plcrnming Marian 178. 723 520, 72'3
Fletcher Henry P. - 233 Gaulle Charles de 593. 603, 607, 627,
Flint Cecil - 738 639, 651, 706
Flores Juan Jose - 98, Gelbog Ludwik - 1•+5.
Foch Fcrdrnand- 341, '47. -,~:3-385, SfJ I 135,338,
Fonci Phdip B, - 732 (,'.i,'.•654. 723
Foster John W. - 732, 735 Gc!cte, kn'il - 309
Francis Michael J. - 732 Gcrasc Mauhcw - 738
rrancisco Iglesias • 732 Gibson Hugh S 4 IO
Frant1.v.ck I - 36, 47, J,l~, U,8, 670 Giero,\ .f, k•zef And, :6
Franc1s,ck Il - 23 Giers t,b!,;0L1j - 171. 1 6i,2
Franct~,ck Fcn:fynand, :acykdążę ~ t 9,1, Gifford Pro, cer - 302, ', 738
203, 266, 689, 716 Gil Federico G, - 248. 732
Franciszek Józef I - 49, 59, 107, 108, G1las Janusz - 717. 723
158, 160, 169, 186,194,203,212, Gintowt-Dziewałtowski Ignacy (Jurin lg•
16. 218,674,677. 67R, 6,8.7, 6'10 -5l4
709 Giraud l k nt 1 H. - 6.07
Franco Bdiamonde Fnmc hC\1 - 43~36, Giza. ,1\n1om - 451, 7H
475,641-644, 700,703,710 Gladslonc William - 66. 160, 316, 330
Frank Hans - 436 Glai,c-Horstcnau Edmund - 442
r:ra11kfur1cr Felix - 291 Cilanville Jamc, L 726
Frelinfhuy,,,n Frederick n..i Gnei,cnau August Wilhcln, 22
Froudc farne, A. - Jl'.) Godkm in Lawrence 234
Fructm,,o R.i\em - J/Y) GoldH (,;:1 >l).':C - 309, j
Fryderyk August Wcuin - 20 Gollkow Filip - 601
Fryclcryk Wilhelm III - 22, 25, 28, 36, Gornez Juan Vicente - 710
148,667,668 Gómez y Bacz Mi1ximo - 235
Frydet \Vtlhelm JV d<J, so Oomi,,T, s,,rnuel -· 2 i.J
Frye ifo h:,n! N. - 73~ Oond," td,11,ncl -496 ,oo. 562
Gorc'!aknw Aleksander !\J 122. 16(!,
Gadsdcn Jamc~ - 89 162-164, 166, 286
Galbraith John S. 738 Gordon Charles - 295. 296. 681
Galcni lS. - 309 Gmcv A - 646. 735
Galiardo Ricardo - 249, 73:Z Gikinµ I Jc1nrich Ernst 1(]

Ga)os /\dam - 32, 725 Gorin!:' Hermann - 3JO, ,1 426,464

Gmve, iui, 257 (',órsb H. 726
Gambella Leon 170 Grabski Władysław 372, 374
Gamclin Maurice 469 Gracbncr Norman A - 732
Gandhi M, ,fomdas Karamch,mcl (Mahdi Grajale, AntL1nio l\1acen 235
645,646 Gram, mt Agćnor de - 6'i
Gann l H - 738 Qran;,loil'lll JL. - Ó25,
Garasanm lhJa - 193,194,450, 714 Grant l llysses S - 105,
G,ffcia Salazar Arturo - 732 Grau San Martin Rarnón - 493
 Ruthei!,,rd B
lk11rsl
lkd:

621
71~

! brn111dn Edw;,1tl
H.,rr W,ll,.m, A LI
IL:L!b ·1,. 11•.. ll.111\ !.(li
l-b1 1-lrnthy ~l,klu,
l lcuse Ed" ard l\famk Il

Hcustc•n Sam
Howard lfarn
748 INDEKS NAZWISK

Iłowani i\fa hael - ?26 Jerzy Vl 624

Huerta Adolio de la - Jerzy (Karadżordn· 191. [9.j
Huerta Victoriano - 231, 232. 265, 266 Jerzy Lubomirski - 49
Hughes Charles Evans - 391, 486 Jcvtić Bogoljuh - 419
Hughes Thoma.,; - 350. 486. 487,495, 497 Jimćnez Juan Isidorn - 246
lłulJ CorrJdl - 509, l O, 5:16-528, 530, Jinn<:h ivluhalńmad Ali
'i99, fJJ9. (,28, 633, 721 Joao
Huller 1 1.w 229 Jcdk,,, kwwicz Wii. \79
Humbert I - 195 Joff, Adolr - 214,376,516,517, SIK
Humboldt Aleksander - 239 Johnson Andrew - l08, 677
Humboldt Karl \Vilhclm - 31 Johnson Paul - 723
Hunkr Robert - 93 John,J.on I Liny- 316.
Hurbul, Stephen A. - Jones C!wstcr Lloyd
Hurewitz Jacob - 735 Jones S. - 726
Hurst Cecil - 348 Jonescu Take - 386
Husajn Ibn Ali - 292, 293. 531, 690 Jordan y Sousa Francisco Gomcz 643
Huss, iu K;111,1l - 542 Jouvc, 1el Bernard de - 533
Hussci u Pac 1a - 126. I Jouvencl Henry de -
Husscrn Rushdi - Jover J, Mana - 475.
Hyarn~on Albert M. - Juarez Bemto - 106- 230, 6/.
Hymans Paul - 378 Judah Tim - 726
Juh I ke Carl - 3 I 7
I Ho C\'.'u,1n - 276 Justo Ai,'.ustin P. ~ 509
lbrąhirn Il alda - 199 Justo l\Lirrncl ~ 498-
Jbrahirn Pa~za (zwany Napoleoner,,
Wschodu) 40, 124, 125 Kables.d,ow Todor -
Ignatiew Mikołaj - 160 Kacckcnbceck Georges - 371
lfliguez Calixto Gan.:ia - 235 Kakmbka Sławrn1m - 49, 727
lnOnCi hmcl 639, 640 Kłmil - rn4, 199
lrigoycn H,polito - 508 Kami11 ki r,rarek K - TJ.7
lriye Al.Ha - 732 Kany;, K;i!rn;,n - 448
Ismail, kedyw - I 25, 293-295, 297, 678 Kapodistnas Joat1is - , 39, 41, 4
lsrael Jerry - 735 Karachan Lew - 516, 5 I 8
Ito Hiroburi - 176 Karadżordżcwicz Aleksander - 449
llurbidc i\1•u•.tin de- 7') %, 100, 66') Karad:;"rdic•,,.icz Pawd 636
lwand. fo11 732 Katad "d" ,,.•icz Piot, 197, 4
lzabelii11 18, 6S
b:wolski Aleksander - 177, 176, i 85, 186 Katol Albert. król - 57
Karol I 212,216,217
Jackh Ernst - 207 Karol I Hohenzollern - 169, 197
Jack~1m Andrew- 72 Karol H Hohenz,ilkru-Sigmaringvn
JJ:lgow Goi!hL'.b von~ 456
Jakub, chan 287 Karol Hl !4
Jamcson Leandr Starr - 314, 31~, 682 Karol IV - 74, 387
Jan IV - 297, 680 Karol V - 239
Jaurctche Arturo - 509 Karol X - 43, 127, 670
Jeffei~on Thomas-' 69, 101. 139 Karo]y1 M1haly- 359
knny Hans 738 Karshi Jan 469. 727
Jerzy l\ :25 Kaspr / l d" Tadeusz -
Jerzy V - 477, 644 Kastl Ludwig - 555
KtHrzdx: Tadnbz

727
I, IJ,d.lW,<>11 ,
N;m I(,)
Ludcmk,rff l:J
Ludcrilz !\doił
Ludwik XVI
Ludwik XY!l
(1, fldl,[~.tL ,f(\11 Alex,111,ler .j J ).
1\,pćc K-cZtrmt'r, ·+48
l'..:r,'..'.1, Fr ,n, v,in · t, 0, 4-1 J i+: 6 11:
P,JJ\111,'..lll [ J·,11·- J, ·"-]1i• P, 1,,.nu Jul.•.J\111.
F't1rb::1 R A C :-15 p„1b1 Ld-an
P.;rtcr S (T1li"'l~rt :~9 l
F,,ii ,_ r Lt\h-1
1':rr,,1 \\tii,.111 \ H j:,,I (,

p '-W [,.il· :1, ll-:(1 J \ ,,,., \·L'.tt., _'"} )!•

P.. -hl ,ak LPn ,n Y1 .+ :·1-i ;_, Fuffd;.l;J I\.J .'Y'--li(•i
P,rnl Bc,nc·•1 :r J.-, ,.'.ph ..1(1) -llfi. n ·l l,~ P 1 .1Pk ·v. -.k, n:'I r.•
l',:un ,:!~ ,;. Jnii: 11 3.' 24 ! 'S.'\ ' •<; P, ,puk R I rn -~ !. 1,,,
P:nd;, .\rn: ·1'-:J (, · P ,1_., li• i'.-
P ,wd I 1 ·,' p, 'li, ,t:n·1 \\tł j, .1 ! -'l
l'uw<·! k·1,i1~· •11:· (d(, !H I', ,tuli, ~, t, I,. i, ,I
, •• , [,. • I ,<,, 1,1.'I (',,,:f!l,I', t'h !. I!
I' d1 li ,,._ }\(,
h-,:1 Will,;1111 RW <;\J P: :111 .ł,, Ilu, \\'
['. 1,,, I< ·quc S,,et ··n1, .'(,'? 7, i
P,· ''"' 1-Im,,I,: I I' ·•,(•, Prernf't'L ki, •I
P1·:,·; lh1/111,!i ll,_·c:"'1 q 1'1,::,1,·-,, J :I,• 51 ,1,
Pd-1P•DexLr ·,4 I ':••·,i r, \\'f," ·L-. 1 \,
Pd ·n l11a1, I 1,,1r,1n · P:e;11r,u• \, ,(:•
P. n v 1\1 .:thcw ( ,.ilb1,111ł1 Il'-' Pr 1,1t· !\-L·,:':·, ·
P,•1·•,,h Ili J. hr, I .: \ ~ Pn;;' tr• {_f,H\Tił
!', ·111 Ph1hr1,, '.\Jon Pr, !.,,, ,uk J, u
'}1H
'i'I , .. '(,.!, lit·-, \ \ !!, 1id
f1 -~, ( ·. ( ,UJ 1 J( t i, \,'.

Pellut.'. S .mer, 3 ··4 Pu!:11-11J,

l\·1, ,fi S .. nd 'I' 49 Puf,-~ 1 1\-1,.
Ps:11: fan 'i ,u if1
Pl! ntć' 0110 .,.:·s
Phdl,rnor•~ W;dlt'r fi ł· ·, i . 3-iS Jt .. .,-t1k1 ,,,h. ,Iii
1 ,. ;',; v:
P1d1, •li sr,-,,h::n J XI', .'fł\) ] l'l jp ;;:.,(!,_•f"'-:,\ \\•.· ·I i•,• ·1:i
I', ,1 (; ..,,·,; .-'tJ' 1(,11 (i'li1 !!;1ol1Jw•!I l.·,n, ,
1'1r1<~· h.i11U11, Il•.', li! { F ,Iii '• 'I 1:-.i!!ld.
:--1.-:11i,,, _1 li I
P:l~u,1 .kr J..qel Lli /19 H2 (/1 R.Fmn z Ped:1• Ptl·,, r,
7 (, 3Xl 384 1,06, -i U -115 P R ,r :1,h::t .I, .. ,,rn_.,
1 : '.' •
llX 4'l'-\ Hatf11..:nau \\·'.:!l 1 ") .,h
Pir11l"t1 R. n (,-•:· 7:~x
P1 nd-:ric y Cha i le~
1'1 Ir I I 'I Ra?un1r..1\\ ,~\.l .'\i1dt:c1
P, ., , 11 1, ,. <, rn. 1 1" 1,c.·-i Tr .. ,;11 .,, il
J·!o!.,!:-: '•.Ti\ ~ LJ .. ł.ł1

l'i1_, \', ,ii,..im .21„ .,.

Piu:, \'Il .ł i Rt1 fLłlh'I F.Jc, 1 i• (J
P.u IX 60 Ht:nH"k ł~udnll ') '•)
Pl..J, On·Jlk H Rennc1· Kan,I 356
.56.l, 68,1. [,iJ') Pjen,
Rcnoll".. Hl l~q
Phr,\ dcn W,1hc1 126 Rt•ll:,_, t'l .k•td 6, ,
754 INDEKS NAZWISK

Reychman - 729, Rotfeld n- 657

Reyes Alfon~o - 498 Rothsch1kl Lionel W,:ll\1 !92, 293
Reycs Bernardo 231 Rouvier Maurii.:c - 303, 304
Reynaud Paul - 593, 597 Roy Philippe 512
Rhode, Cedi .John - 312. 314. 315. 331 Rcu,ck Edward J. - 729
Ribben1rup Jm,chim von - , 429. 44~. Rot.cl1cH11 icnsłd Zinowi, 780
l(,l, 465, 4<,l IN-:, 470, 47 1 Ruooll K I - 722
582, 587, 589-5') • 600, 63i,, Ruiz ( 1pnan<1 01.~tm - ,
638,641,649, 702-704 Rui,. Moreno Isitloru - 734
Rihot Aleksander - 171, 172,348,682 Runciman Walter - 445, 509
Richelieu rn.and-Emrnanucl de - 31 Rush Richa1d - 71. 82.
Ridclel \Valler - 550 RusitKn, ln1bela - '41, I 334, 7,' t
Riezannw Nikołaj - 119
Rimclen Franz von - 265 Russell John H. - 493
Rio Hranco Jose Maria da Silva Paranhos Rylska J. - 723
- 256-259, 261, 326, 507
Rios Fcrn;1mln de los Saavr·dr:, I :imas Cark,
Rippy .L l;red ..., 734 633,699
RitiRisw :i'i0 Sabell I l dei - 73 ~;
Rivera Jose Antonio Primo de - 434 Sacasa Juan B. - 497
Rivera Miguel Primo de - 433, 434. 475 Sachsen-Coburg, dyn. - 44
Robcrts Stephen H. - 738 Sadyk Pasza - 55
Rohinwn Krnneth E. Said, 125, l42
Roca, · 509 Saim-S1rnon Claude Henn - 239
Rockefeller przem, - Saito I Iii,,shi - 526
Rockhill William W. - 275, 276 Sala1.ar Antónin de Oliveira - 641. 643,
Rodrigue7. Mariann Ospina - 245 703
Rotlziński Witold - 517, 519, 530, 736 Salim Pas1.a 5:B
Roger \V l\l I .ouis - 302. I Salisbu1 y Hnbert - 1/J 293, 31
Rohlfs Gerhard - 316 in
R.Ohm Ern,1 501 Sam(b<:ir, \Villiam T.
Roland Oliver - 738 Samsonow Aleksander - 209
Romanowowie, dyn. - 157. 213 San Martfn Josć de - 79, 80, 96, 260, 669
Romer Eugeniusz ~ 34 7 Sanders Onon I ,iman von - 202
Rond lkrn, I -345, Sandl,-1 R1d.,,rd ~ 43'.,
Roose,dt h;,nldin t>eL1n1- 4ll, 44i. San1a 1\otoniq. - 88
4RC, ,!90, 491, 4'!+, !.~. 509, 52(,, Santa .,-\ ndres de Hl l
563,581,594,616.626. 698 Santana Pedro I 02, 105
Roosevelt Theodor - 234, 236, 238, Santander Francisco de Paula - 97-99
241 246, 250, 254, 258. 259, 263. Sao Ke (Alfred Sze) - 522
2S8, 325,326. 411, 44/ Sapieha Eustachy - J84
492-494, 508-517 Sapie ha l - 49
527-529, 536, 550, 563, 565. 590. Si1racoglu Stlcri! - 639,
594-602. 605 -608, 610--614, 623, Sarmiento Donnni.::o Fauslino 26()
625. 626, 630--633, 640. 643, 644, Sarrail Maurice P. 533
64f,, 650-652,. 685, , 704-70 Saud Ibn - <iJJ, 696
736 Saydan1 Rahk -- 638
Rool Elihu 226, 237, 258. 521. 6S6 Scenm1 Angel
Rosas Juan Manuel de toi, I 09, 7 IO Schacht HJalmar - 397, 621
Rosrworowski Emanuel - 19. 724 Scharnhorsl Gerhard Johann - 22
 755

21J5
Paul · 395,
,,,kd \VP!k \V
lkrnnch 555.
Sdmrn1c folii,,

Scli111 Hl 12+
Srnhow,h:1-( ilw:h Mnnik;;
( 7 l,!!5.
15h. !U2 6·10.
Sc:to ,n- \Vabon 359.
Sew,ml \Villiam H 89. Jflx.
141 239

l I

Skinh,mlt Lam;.,IKT A. 602

26! 635, 734
l

[5. 734

193 5(JIL
t 69!. 698

Simon fohn l 22. ff' . ).HJ

Sin11:,vk Uusan 637
Simlu. emir 463. 635
7':,f, INDEKS i\,,lWISK

Stolctow Nikołaj - 287 Tcssler Mark -- 536, 7:16

Swlypin Piotr - 186 Tevfik Awas Riislti - 41'J
Su ang Willi,_i1n - 471 Tew l d; 1-'asza - 296
Strauss· Nmhan - 291 Thiers I ouis Ad ul rhe - 52,
Strescmann Gustav - 390, 392, 393, 395, Thompson, polit. - 244
3% 412,413, 41(,. 417,423,438, ThPmson James C -- 736
439, 482. i 695 Tillm.in Seth P ,-18, 72,;
Strossmayer losip JuraJ - 192. l;J I Ti1'J\1l1 lfred \• 174, -
Suarez fvlarco Fu.lei - 244, 245 Ti so Jozet 449, 460. 7m
Sucin,z Pin,, - 231 Tisz htdn - 216
Sub~ić Iv,rn 637, Tito 13roz. - 638, 7
Sucre Antonio Josć 80, 96, 5(Vi Titton1 ,mmas, 186
Sumner Charles - 90 Titulescu IS'icolac - 41 'J, 420, 455, 456
S1u1 Jat-ser- 289, 15. 517, 519~ Tob:11 Carlo~ - 250, 332, 686
52<:, 567, 695 Todun," Todor - , ~8
Suner Ramon Scrraho - 642, 643 Togo lc1haehfro .'79
Sulor Julian - 71 I. 716. 721 Togo Shigcnori - 531, 703
S11n;ki Kan1;i1 - 620 Tojo Hideki - 599
Syk es Mali 292,. 3UJ, h90 Tolm, ,i ,tm - i
Symonides Janusz - 709, 710, 713, 714, Tomasz, i'w_ -
716, 718, 721, 722 Toussainl-Louverture Pnm1rois - 79
Sn1mil Osirnm - 122 Tower Rc-gjm1ld 371
S7c1pisznikow Borys Towm,crnl Mru') dyn -
Szczepanik Krzys1.tof - 727 Trescot \Villlam Henry -
Szer Ali - 286, 287 Trian Santiago Perez - 264
Sn·rer K. ·i Trisł ,las P 89
S11nai Mjl-1,,, 729 Trock, ,_-w - 2 1
Sziic~ I. ,,1jos - 729 Trumdn H:ifry S, ',36, 6 i , 1, · ,9, (ii>(,
Szuwalow Piotr - 165, 166 Ts'ingowic, dyn. - I Hi, 272
Juan :11<9, 2\/C, CS8 Tse-,,,i in - 11
Tubick'111cz Jol,1nl:, - l 19, 529,
Ślusarczyk Jacek - 587. 729 Tuchman Barbara W. 724, 1~-9
Tupac Amaru - 73
,dl Wil11,1111 Howard 230, 21 ?45, Turner Frederick fa,~kson 234, 734
247. 289, Tyle, JHlm - g--,_ I

Takahirn - 686 Tyssowski lat1 - 48

TallcyranJ-Perigord Charles tvlaurice Lic
'.,2(;--29, 3 44, I ULm Adam-
T;;,n11ka Gii\h, -521 Ondc1hill.Frank 626,
Tanty Mieczysław 51, 729 Urbsys Juozas - 461, 462
Tardicu J\ndrć - 343, 409, 41() Urihuru Josć Felix - 509
T:,rle Eup:niusz - 176. 197, Um11ia, poliL -
201 :'O\ 729 Ushc1 l{dand-
Tarle Jewgienij - 174
Talarem Gheorhc - 456 Vnldćs R. 718
Merze i34 Valę1 Eamon de 474
lor Zachary - 87, 95 Vandnvelde Ernd 481
Tellcr Henry M. - 235-237, 683 Vargas Getulio - 506, 565, 630
Tempcrlcy Harold W.V. - 724, 729 Vcnizelos Elcutherios - 360
Teodor n Vemzdos Sofoklc, 624
 INDEKS NAZWISK
Villa Francisco (Pancho) - 230. 690
Vincent Stenio - 494
Virchov Rudolf von- 714
Vogdsang Heinrich M. - 310
Voldemaras Augustinas - 458
Wal&rsee Alfreil von - 277
Walewski Aleksander - SS. S9
Wałku William - 104, 105. 673
Waltem Francis: P. - 371,405,406, 529,
724
Wandycz; Piotr - 729
Warner Donald F. - 734
WashingtOn George - 18, 81
Wasilewski Leon - 372
W~leWsk.i Tadeusz- t92,419,4SO, 635,.
726, 729, 73<1
Wa.vell Archibald Per.civaJ - 647
Wawrykowa Mańa - 29, 61, 724. 730
Weber Max - 'JJJ7
Webster Daniel - 94, 119
Wei Henry - 737
Weinberg Albert K. - 734
Weiunann Chaim - 291. 535, 536
Welles Sumner - 493, 59S. 596, 601
Wellington Arlhw- Wellesley - 3 I, 40, 112
Wereszyck.i Henryk - ISS, 166. 730
Wessenberg Johann Philip - 31
Westemmnn Dietrich -- 739
Wettinowie, dyn. - 27
Weygand Maxime - 384, 533
Whit Francis - SO I, SOB
Whitman Walt - 89
Wiebe Robert H. - 734
Wielopolski Aleksander - 46, 47
Wielopolski Zygmunt - 218
Wieniawa-Oługos1..owski Bolesław - 466
Wiktor Emanuel l - 33.
Wiktor Emanuel n- 59•. 60, 168, 169,674
Wiktor Emanuel Dl - 195, '157, 463, 608,
687,703
Wiktoria, królowa - 93, 476
Wilber o;N, - 540, 737
Wilberforee William - 128
Wilhelm 1- 33. 43--45, 65--67, 158, 159,
167, 169, 175, 176, 670, 677, 678
Wilhelm U- 1l9, 157., 167, 172.173.175,
199, 200, .205, 'JJJ6, 210. 212. 218.
273,277, 303. 3ł3, 3)5. 322. 331.
355, 539, 681,683.686, 690, 7'JJJ
151
Wilkinson James - 72
Wilson Arnold T. - 21 L 213. 215. 216,
:21&. 219, 231-233, 245, 247, 248,
263-265, 267, 268, 326, 332.
343-346. 348-350, 362. 365, 419,
485, 491, 492, 495, S52, SS8, 562..
563, 688, 714, 737
Wilson. Derek - 739
Wilso11 Hemy Lane - 231
Wil$011 Thomas Woodrow - 211, 213,
231, 263, 338. 342., 691
Winant John - 646
Winiarski Bohdan - 366,479, 724
Winks Robin W. - 739
Winthrot> Robert C. - 86
Wirth Karl Joseph - .382, 389, 390
Wiskemann Elizabeth - 730
Witkowski Grugorz - 624, 130
Witte Siergiej - 176, 210, 279
Wituch Tomasz - 146, 149, 164, UU.
ł99, 334,641,643, 719, 721, 724,
730
Woermann Eduard - 311
Wojciechowski Mariań - 421,465,130
Wojkow Piotr - 41 S
Wojtowicz Jerzy - 730
Wolseley Gamet - 132. 477, 678
Woodward Ernest LJ~ellyn - 730
Woroszyłow Klimenl - 472
Wrangel Friedrich H. - 6ł
Wrangel Piotr N. - 376
Wysocki Alfred - 418,441
Wysocki Piolr - 45
Yotck Johann - 22
Yoshizawa Kenk.ichi - 518
Young Marilyn B. - 396, 397, 558, 697,
737
Young Owen D. - 397
Ypsilantis Aleksandros - 39, 40. 668
Zabriskie Edward H. - 737
Zach Frariciszek - 192
Zacharias Michał J. - 378, 727
Zaghlul Saad - 542, 544
Zahir Szach - 538
Zaborski Andrzej - 21
Zaj1tczkowsl::i Andrzej - 730
Zajewski Władysław - 26, 27, 36, 730
Zaldivat f1,1lgencio Batista - 493
Zalc,k i Au1:u,t - 395, 407, 40x, 417, 4 I 5 '/, '!'.Il Alm1,d -Ui3
Z,Jcwsk1 Zv,gmunt Stefan - 2P2, 7:10 7"nlla l .lit' (; "/6,-1 T•:i
Z:m1oy,k1 Wlady,law 55
Zapata Emiliano - 130, 732, 7)3 Zarm_•w,k1 Jm111,1 '/3()
Z,11t·rnba Paweł - 7.ic-1- 'i:cl1go11sk1 L1c3<rn .FC J77, fo1J
Zawadd:a J 72.J.
7,..,~1 S1;11w,!;1w -I?\. 7 Ili. 71 /, 7 l 'J
Zchallm L,l:mi:,l:u, _)Y/
I .1 ; • j \I I
'/'t:d;u,tl l':iul ,·:111 /,. 1-l
/11~1:u· (;1,·nq,-:1 ~.il
'/clay:1 J,,,._, S:!lll!ls ,1 ,r/ :' l<J
Zi111mc11mmn Arthur 2(,6, 2Ui, 690 Żuku"· .l. - TH
Z1myanin V. 7:·,5 Żyn•T - lx
Zms Hem:,r -· 73U. 735, 7.19 Zn1·u\ n,h I t\·IJC,·L1sLw 724
 BISTORY OF INTERNATIONAL RELATIONS: 1815-1945
by Wiesław Dobrzycki
TABLE OF CONTENTS.
PREFACE

SECTION l - THE ERA OF fflE VIENNA CONGRESS AND THE HOLY

AUIANCE 1815--1870/71.
1, THE ORrOIN, FUNCTlONlNO ANO OOWNFALL OP TiłE VIENNA SYSTEM 17
l. futroduction. International Relations on the tum of the 18th and the 19ch centuries l7
I. I. Two revol11tions: Arnaican and French; I.Z. Poland's disappearance from the map of
Europe; 1.3. The Nlipoleonic S)'Jtem~ I .4. America, AfriQI and Asia on the turn ef the ISth
and the 19th oentulie$.
2. The first ordeal of cteating a New European Order 22
:LI. The disinregration or the Napoleonie empire~ 2.l. The Pellce Trenty; l.3. Tertitorial
seatlements before the C.Ongress of Vienna.
3. The Congress of Vienna and irs decisions 2S
3.1. The generał charlictcristicsi 3.2. 'Połish and Słxon probłcmt~ 3.3. The Omnan Problem:
3.4. The seeond Paris Peace Treaty and One Hundred Days, 3.S. Settlina Clerman aff'Airs;
3.6. llalian, Dutch. a11d Swiss problems; 3.7. Odter decisions,
4. The Holy Alliance 36
S. Problems of nationality in International relations (1820-184.8) 39
S.I. The Grcek affair; S.2. The July Revol11ti00 in France, and the Belgian Re:volution; S.3. The
Polish qllCSlion; S.4. The Revo111tions of 1848-1849 in Europe.
6. The decliłle of the Holy Alliance. The Cńmean War and its oonsequentQ 50
6.1. The question of the EllSI iń European polltlcs (ł831-tS4l ); 6.2. The causes and resulls of
CńmeanWs.
7. 11le four European wars. Onification process in Germany and ltaly 57
1.ł.The French-Sardine :A~tlan War. kalian uniflCalion; 7.2. The Pru$sian-Alllllrian: Daniśh
Wari 7.3. The Pnlssian-Austriarl War; 7.4. The French-Pn.lSSian War.. Oennan unifu:arion.
Il. WESTERN HBMIS.PHERE CQNFIOt.JRATION. (ANGLO-SAXON AND LATIN
AMERICA) 68
1. The United States of America: between Grea( Bri!&in and Spain 6lł
l.ł. TheLouisianaPlrchase: 1.2 TheWarofłSIZ,andCanadianmauers~ 1.3. lbequestión
offk>rida.
2. Revolutionary struggles for independence in Latin America 0810-1825) 72
2.1. The concept of Latin Amel'ica: 2.2. Grounds fot wve:t-eigtJty: 2.~- International COll-
ditiom; 24. Course 11i1d n:sults.
3. 1'he Monroe Dcctrlne 8J
4. The United States territorial expansion 84
4.1. Te:Kał; 4.7. The OreJQn quation and the Manifest .DeStilly; 4.3. Mexico; 4.4. Ala$ka.
5. Inlemałional aspect.s of American Civil War (1861-1865) 91
6. The birth or CanadiaA Conf.ederation 94
7. Federal idea Md.practice in Latin America 96
8. Jrnetnationa.l affairs in the Caribbean and Central America 101
8.1. Cuban mallel's; 8.2. American and BritiSh rivalry in Central America; 8,3. The
auempt to recofoniie the Dominican Repęblie.
9. 111Cl French inlervention in Mexioo 105
10, Sub-regional competition in the La Plata RegiQll 109
IU. T'HE BEGINNING OF nlE GlWA1' POWERS RIVALRY IN THE CENI'RAL
ANO FAR EAST 1ł l
J. British expansion in India 111
2. French colonization of South-East Asia t 12
3. 1be Great Powers and China l 13
4. Japan and Korea 119
5. Russian expansion in Central Asia in lhe Caucasian Region 121.
6. English-Russian rivalry in the Middle East 121
760 t:ĄBLE (Jl CUNTEN1\

IV. PRE-COLONIAL AFRICA 124

ł. Transfonnations of No,1h Africa 124
:> •. lntcrnatic,nal adju,lrnents Io slave
,. The European p, :ssess1uns in We~!
The ,.i;;,Lrre of South Africr.
V_ SUMMARY OF SECTION I 134
SELECTED DOCUMENTS 145

t,Fc·nQN11 INTO'i! ERA OLONl1\I IMPUZ !SM(I :nt-191<1

VI. EUROPE FROM THE UNII-ICATION OF GERMANY TO WORLD \VAR I 157
I. The Lcaguc of the lhrcc cmperors 157
Tutkcy ;n,d the !knan Quc•-tirn,
Bindrn/' ,be Triplt· Alliance
4_ Configuration of the Triplc Entente
4 I The Frcncb-Russian Alliancc; 4.2. Tbc English Russian ~g1cw1eo1: 4:J The Enghsh-
-Rmsian agrccmc111
The and Pc:au- ,n l11terna1wnal Lav,
Turk1'-!i problem, .,H,! the B:ilk.ins
6 l The ~Otm~ Turkir.h rcvolution; 6 2 Anncxal.ion ot Bosnia am! !łcrcc~mnll,L 6.3. Two
Balkans Wars: <, 4. ldcas ami objcc1ivn, of Bulkn11 Slav5
Evolu1i,m of the Triple Entcme :,nd th,, Trirle Alli:,11,-, l9'i
Duri11r the World War (
8..1. lilly , 4.,-tisis: l'owcn r·lll]Xlte,, Peace 0011ek,,rn::
8.4. The Bohhcvik Rcvolution and the Brest Peace Trcaty;
8 5 Disinlegrarion of Austria-Hungary; 8.6 Polish affairs dunng World War L
VI HE Wł STERN HLl\HSPHERL; .\T THL IURN Ol IE 19th
,\ND 2uth CEŃTUl-<HS -
I. The Pacific War and it~ conscqucnccs 220
2. The birth of Pan-Amcricanism 223
Mexiu•', intemati(,n:11 probkn" durini• Mexic.,n, P;,volutk,n
The 11;1nsh-Ar11,;, :in Wa, ,,ban ind, l'rnd1mce J l;l\•aii iv,d \. moa
41 ause~ oftht \\ar; -i.2 R<,su11., 1 the Wa,, C'tiłm's , 1eit-111ty: 1lnY-1lii \,, ,1011
5. The Panama Canal. The United Statcs rcla1im1s with Panama and Columbia 239
6 lntcrvention~ and integrative aspirations in Central America 245
Venezucian conl
Argen1m,< and Br:u.ii ~ the of lhe c,rluries
9_ Canada betv.-ccn Europe and Amcrica 262
IO. The Western Hemisphcre during World War l 263
VIII THE l\HUDLE FAR Ei\SI AT Tl LND or lE l9tl ENTURY ,\NO
AT Tm - li H(ilNNIN<; OF Tl '0th C[Ni 'RY
I. The oulsct of fapancsc cxpansion in the Far Ea,t 269
2. Rivalry of Grcat Powers 111 China 271
The fapauesc-Rus,ian War ,ts con,,,q1Jr•J1Ces 277
lnterm,110nal probkrns of S.uu1h East A,.,a
Central 1\sią and Middle
6. China and Japan before World War I 287
7. Origin of the Palcstine conflicl 291
IX_ AFRIC\ UURINC . COL! \L ER\
Elhiopt.1 ,,nd Norll1 Afri<-1ł iu colom.d 1.r,·alry of I ircat Pov.
LI Egyp1; 1.2 Sudan; 1.3 The mcidcn1 in F.lshn,fa; I 4. E1h1upi.,: 15. Tumsi.i, L6. Tn
poht,,nia and Cyrcnaica; I 7 The Entcnlc Cordiale a, a l'Olonial umkr~tnnding ,,ml MorQ<:u,
S11ppr~,,:1c,nof and Wc,I Afrića
2.1. ,; 2.2. ',flica
3. Consequencc~ of the wars betwccn Great Br1tai11 and the Bocrs 311
4_ Drilish-German rivalry in Easl Africa 316
X SUMMARY Of SECI !ON li
SELECfED llO(lJMENTS ,, i
 1ABLE OF CONTENTS 761

SECTION III- BETWEEN THE WARS (1919-1939)

XL EUROPE (1919-1939). THE VERSJ\ILLES SYSTEM AND ITS OOWNFALL 342
I . The Paris Peace
Peace Treaty w11 h
,, Peace Treatics Bułgaria, Hungacy, and
fn search of guar:mk: I rutmr,aJ minorities
TJie League of Nc1u,-r:1
Poland's borders
6.i Nonhcm,mdWcs1cmł,or•i,1s, S,,ntł11.)rtibadc,••6.: I a.iem ,der. TiieWarc:11920.
7. The Balltc ~tałes, Poland, and Sov1c1 Russ,a 377
8. The Genoa Confcrcnce. The Rapallo Treaty 379
9. France and the states in Ccmral ami Eastern Europe 383
IO. The Westem Alliance and Germany arter the Trcaty (1920-1924) 388
11. Locarno 392
12. The Westem Alliance's policy towards Germany af"tcr Locarno (1925 -1933) 395
The Briand-Kelh •:•,· 1
The Pan-Europeai;-•l\•1nvc-mud
The Union-of So: I, q ,ublics- The Lea'°"'
Disarmamenł C, , oc·,,eva .
16.J. The Polish d,sarmamem; 16.2 ''" (,u many equńlity fil
respecl ofanned pJans: Tardicu and 8u1cour: 16,4. Hoov-
er's plan; 16.5. M: u. •r.ild :
17. Prcnch policy towards Central and Ea~lem Europe 412
l 7 I France and Poland; 17.2. Relalion w1th 1he Soviet Union. ·nie Easl P:act
18. Germany - Poland - Ehe Sovict Union 415
18.1.. The Polish-Soviel Pact; 18.2. Poli,h-Gcnnan Dcclaration.
19. Linie Entente. The Balkan Agrecrnenl 418
20. The Pacl of Four 421
21. The III Reich and the West (1933-1936) 423
21.J. 'TheSaara&lsi:: .i ::,,cesll!lddl!llll'lllllrnent:. I '· 1,,,,w,1:,,u.,1ionofRhineland.
The straits and
The Berlin-Rom,·
23,ł, lntemt11ionai ~r:1.nishCivi1War;23.'l Allis;23.3. The
A111i-comintem P::, 1
The Austrian prul1[ern S.unt-Gc!flllain ło Am,
25. The Munich Co,1fi.:rn:,c. partiłioning of Czechoslc\·1J1:1
25 I The Policy of Appeasement; 25.2. The paih to Munich; 25.3. The Munid, Confcrem:c
and 1ts conscqucnces.
26. Balkm1 prnblcms 449
2(, I SCS and Yugoslavia; 26.2_ Powers' rivalry in Ralkans
27. The que~tton of ncutrality an<l prohlems of Northcrn Europe 456
28. l.:scalatmn uf axel statcs aggrcssiw1 459
2SJ. Cz.edmsJovaki11: ' lJ:1.3. Albania.
The Ili Reich's \11 11,·ctivc: Poland
The Ribbentrop-l\k>k11,-.
The last weeks 1,1
31.1, The arrangen,111 :1ssis1:mce bel·ween Pol: nd BJ11ain;
31.2. Breakdown Colleetive Securiły
Other countries' problems
32 I irclaml's problem; 32.2. G,1::.-altar's pr<,hlem: 32 3. Cyprus prol ,lem
33. International Organisations' cvolution 478
33 l _ International Organiza1ions undcr the patronagc of the League of Nation~: _n 2 lriter-
nat10nal Red Cross and Red Crescenl lvlovcmcnt

XII. ANGLO-SJ\XON AND LATIN AMERICA BETWEEN THE TWO WORLD WARS 485
I. The United Stales and the Vcrsailles Trcaty. The Washing1on Conterence 485
. The United Stater H8
The Good Neighbmir
 li\BU: 01 CUNTEN1S

4. The Pan-American Movcmenl between the Iwo World Wars 494

5. Canl"licts aud pr, ,blcms in Suu!h Amer,cn
S.I. The (,can Orne,, War: :S.'c Th, Letye"" u uflict and ,,11t,r (erfi14-,11 cl ,,,ntliaJ, 111 :" utb
Amcnca; 5.3. Argemma and Braz1I.
6. Isolationism and neulralism in the forcign policy of the Urn!cd Statcs 509
7. Can<1da 511
X Ili. THE l\11l JOLE fl,ST AND EAST! I') 19-1'93'!) 51 1,

I Rivalry m the ·1 ar I a1t 5 ,

li The Far Ea,1 RcpuMic; 1.2. The S1110 Sovicl and S1wic1-Japa11esc rcla1„111s.
1.3, China and the West
2. Japanc,c a~s,on on Chm1 52
:l. l11Crcil,c ,n intern.:tional ten,Hm in the br Last 52,
J. l, War bctwccn China and fapan; 3 2 The Sov,ct I :nior1, China. and fopnn.
4. British and f'rcnch manrlates in the J'v1iddle East. Syria and PaleMinc 531
5. Afglrnnistan and Pcrsia (lran1 536
XI\ AFRICA BIITWFFN WARS 51
I. Tntcmaltonal problemś (,f Northem Afru:a 5;
l _J Egypt and Sudan; 1.2. Morocco antl I ,ibya.
2. Italo-Ethiopian War 546
3. Problc1m. of terntom·s undcr 1nandate lhe U11i,,ll South .,\11 ".·a 5'>
3.1. \la11dllle syst,:·,n m Afric, and .il$ f11m!1oning; 3.2. PnJ,(ems ol Unioo '"dh
Africa.; 33. C,c,rnan aniwdc towards Africa ( 1919 - 1939).
XV. SUvlMARY Ul SECTION III 556
Sl:LLCTED DOC;CMLNTS 57•

SECTION I\ MA!N P!.::0BLE\1S OF INII.RNATIONAL REL\T!UNS m. ,RlNG

YF.ARS Of THE SECOND WORLD W AR
XVI I'ROM W AR TO PEAC:E 587
l. Intern;:l1nnal rebt,,,11, since Sq,tember I ti11 Ju, •141 Si 1
l.t iii!" l·!us,ian lil\:1',101lS 19.\'i 1•14h 1.': i I,, Pa1,:t (,I il,,cc:; 1.3 /.,,,, lo;.Freocl, .,i;,ed
rnoperation: 1.4. USA dllnng the nc11tJ ahly yCllrs.
2. The crealion of Anli-Nazi Coalilion {1941-1942) 598
Z.I. ·nw United $'.CMs 01ta'S i1i,n the Wer; I he ri~ 1łle Gran,! Alli;;nce; l. Cil,.cr
11Uied upt:rments. 2 Adanti,. Clrnnei· and tltl' Declorat"m the ll1:ucd \ations.
The Crand Alliame liuring ye;,1,1 of 19,-U 1944 61 ;
3 I Anglo-American coopcralion; 3.2. The Moscow and die Teheran Confercnces.
4_ The end of war and peace senlerncnts 61 I
4.1. Th Yalb3 C„Ji,r,·11ce; 4 c 11ie ńse 11•,· Uń1t,·d ~;,.1ioliś Orr:,;,,•utióll; ·1 Le
Po1s,.L,;1, onferei„ 4. Jap,,,, ,rn1enden.
5. Powers· plan~ on the fo1ure of bumpc 6,'")
6. \Vc~tcm Ilcmispherc tluring lhe World War Il (,24
6,1. c'cn"da; 6.2. I 'SA ao.d I.mir, Arni;m;a; 6 3 Arg.:11t111a
7. Othu councries and terfitonc, during tk \\udd Wa1 6.i5
7.l Yuf,,,Javia: 7 Turlrey;-7 Sp1ln and P: ,1 wgol; 7.4 Ausu ...-u ,,nd New Z.·;;l:ind.
XVII. SUl\1MARY Ob SECTION IV 649
SELECTED DOCll!vlENTS 652
XV HJ. THt, CIIRONOU!CY OF I .VFN'i"S H,1 l 945 6H,
LHCTIONA!<Y fiF HISTOI, ICAL-INTF.RNATIONA L TI'R\1." 7(i~,
BIBLIOCiRAPHY 722
IJ\DEX 741