Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej: Wydział Nauk

o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej

Kierunek: Geografia Wojskowa
Rok akademicki: 2023/2024

Elementy geochemii-materiały do
egzaminu

1
Geochemia to historia naturalna pierwiastków
chemicznych.

Zajmuje się udziałem pierwiastków

chemicznych w tych tylko procesach i
zjawiskach, które zachodzą w przyrodzie, a nie
w wyniku syntezy chemicznej
przeprowadzanej przez człowieka.

Geochemia to nauka przyrodnicza obejmująca

swoją problematyką:
geofizykę, geologię, mineralogię, petrografię czy
biogeochemię, gleboznawstwo.
2
 Najważniejszych zadania badawcze geochemii:

1. Określenie ilościowych stosunków, według których

poszczególne pierwiastki składają się na budowę globu
ziemskiego jako całości i jego poszczególnych stref.

2. Ustalenie prawideł rządzących rozmieszczeniem

pierwiastków chemicznych w obrębie poszczególnych
środowisk ziemskich i rozdzieleniem ich pomiędzy
poszczególne strefy Ziemi.

3
 Najważniejszych zadania badawcze geochemii:

3. Wykrywanie stanu poszczególnych pierwiastków

w strukturach minerałów, ich roli w składzie minerałów
oraz sposobów kojarzenia się pierwiastków w minerały
w zależności od różnych warunków fizykochemicznych
w przyrodzie.

4. Poznawanie losów poszczególnych pierwiastków

w globie ziemskim, przede wszystkim w obrębie
skorupy ziemskiej i na jej powierzchni.

4
4
 Początki geochemii
• Heraklit z Efezu (540-580 r.p.n.e), który zauważył obieg
materii w przyrodzie i określił je słynnymi słowami „panta
rhei”
• Demokryt (460-370 r. p.n.e) wprowadził do nauki pojęcie
atomu
• Hipokrates badał związki miedzy rozprzestrzenianiem się
chorób, a czynnikami geograficznymi i geologicznymi
• Vitruvius ( I w. p.n.e) architekt rzymski, który jako pierwszy
stwierdził zależność występowania określonych gatunków
roślin od warunków geologicznych i hydrologicznych
• Georgiusa Agricola (XVI w), autor książki „DE RE Metallica”
systematyzującej wiedzę o górnictwie i mineralogii

5
 Rozwój nowych gałęzi chemii
Astrochemia -nauka o związkach chemicznych i reakcjach
chemicznych zachodzących w przestrzeni kosmicznej
Biochemia -nauka zajmująca się chemią w organizmach
żywych, a w szczególności biosyntezą, strukturą, stężeniem,
funkcjami i przemianami substancji chemicznych w
organizmach
Geochemia –badanie historii naturalnej Ziemi z chemicznego
punktu widzenia
Chemia teoretyczna -wiedza chemiczna od strony
teoretycznej, czyli bez wykonywania eksperymentów w
laboratorium
Chemia środowiska -dziedzina chemii zajmująca się opisem
zjawisk chemicznych zachodzących w środowisku
przyrodniczym (atmosfera, woda, gleba)
6
 Podstawowe i stosowane dyscypliny geochemii
GEOCHEMIA

Geochemia Podstawowa Geochemia Stosowana

Geochemia Środowiska Kartografia Geochemiczna

Geochemia prospekcyjna
Biogeochemia
Geotoksykologia
Geochemia wód
Geochemia medyczna
Geochemia osadów
Geochemia sądowa
Geochemia gleb

Geochemia atmosfery

Geochemia złóż surowców mineralnych

Geochemia terenów zurbanizowanych

Geochemia krajobrazu

Geochemia izotopowa

Geochemia organiczna

Geochemia nieorganiczna

Geochemia pierwiastków głównych

Geochemia pierwiastków śladowych

7
 Materia
Ogół istniejących przedmiotów fizycznych, poznawalnych zmysłami; w
ujęciu filozoficznym wszystko co istnieje w czasie i przestrzeni,
obiektywna rzeczywistość niezależna od świadomości.
(Einstein 1905)
𝐄𝟎=𝐦𝟎𝐜𝟐 suma masy i energii jest stała (układ zamknięty)

1.materia to wszystkie obiekty, o różnej od zera masie spoczynkowej

(tzw. materia masywna)

2.materia to wszystkie obiekty złożone z elementarnych fermionów (tzw.

materia fermionowa)

3.materia to wszystkie obiekty złożone z dwu odmian cząstek

elementarnych (o identycznej masie i czasie życia, ale o przeciwnym
znaku ładunku elektrycznego oraz wszystkich addytywnych liczb
kwantowych)

4.materia to wszystkie obiekty wytwarzające grawitację i jej

8
podlegające, czyli o niezerowej energii
 Substancja
Substancja–podstawowe pojęcie używane w aktach prawnych
Unii Europejskiej dotyczących bezpieczeństwa używania,
oznakowania i klasyfikacji chemikaliów.
Rozporządzenie CLP (klasyfikacja oznakowania i pakowania
chemikaliów)
Rozporządzenie REACH (rejestracja chemikaliów, karta
charakterystyki)
„Pierwiastek chemiczny lub jego związki w stanie, w jakim
występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą
procesu produkcyjnego, z wszelkimi dodatkami wymaganymi do
zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczyszczeniami
powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając
rozpuszczalniki, które można oddzielić bez wpływu na stabilność
i skład substancji”

Mieszaniny nie są substancjami chemicznymi ! 9

 Pierwiastek
Zbiór wszystkich atomów posiadających jednakową liczbę
protonów w jądrze.
Substancja chemiczna, która składa się wyłącznie z
atomów posiadających jednakową liczbę protonów w
jądrze.

Pierwsza litera jest zawsze wielka, a pozostałe małe Co –

kobalt, CO – tlenek węgla
118 uznawanych pierwiastków
94 występuje naturalnie na Ziemi

Do liczby atomowej 82 stabilne (Astat - przejściowy,

Technet i Promet – niestabilne)
Od 93 (Bizmut) promieniotwórcze

10
 Atomistyczna teoria budowy materii

Rok1808 - John Dalton przyjął, że materia jest zbudowana

z atomów, będących niepodzielnymi, sprężystymi kulami
(tzw. „model kuli bilardowej”).
Teoria Daltona składa się z następujących postulatów:
 Atom jest najmniejszym „budulcem” materii. Jest
jednolity i niepodzielny.
 Wszystkie atomy danego pierwiastka chemicznego są
identyczne (posiadają ten sam zespół właściwości).
 Atomy danego pierwiastka A różnią się od atomów
pierwiastka B.
 Atomy są niezmienne i niepodzielne. Atomy danego
pierwiastka A nie mogą przemienić się w atomy
pierwiastka B. Atomy nie zmieniają się w trakcie reakcji
chemicznych.
 Związki chemiczne powstają przez łączenie się
11
pierwiastków w stałych stosunkach.
 Mol

Mol: ilość substancji chemicznej, zawierającej tyle samo

cząstek (atomów, cząsteczek, rodników, jonów,
elektronów…), ile atomów węgla znajduje się w 12 g
nuklidu 12C.

W 12 g węgla znajduje się 6,022 * 1023atomów = N

(liczba Avogadro)

Jednostką w układzie SI jest kg/mol.

12
 Stężenia roztworów
Sposób wyrażenia zawartości składników w roztworach.

-procentowe (Cp): określa masę substancji rozpuszczonej

w 100 g roztworu.
-molowe (Cm):liczba moli rozpuszczonej substancji zawartej
w 1 litrze roztworu.
-molarne :liczba moli substancji rozpuszczona w 1 kg
roztworu.
-molalne (mi):liczba moli substancji rozpuszczona w 1 kg
rozpuszczalnika.
-ułamek molowy (Ni)(składnika i) to stosunek liczby moli
tego składnika ni do ogólnej liczby moli n w roztworze.

13
 Izotopy
Różnią się liczbą neutronów w jądrze i jednocześnie
liczbą masową.
Radioaktywność:
Nietrwałe izotopy ulegają
rozpadowi radioaktywnemu.

α – emisja cząstki alfa (jądro

helu), l.masowa maleje o 4.
β- - emisja elektronu i
antyneutrino, zmiana
l. atomowej
β+ - emisja pozytronu i neutrino,
zmiana l.atomowej
γ – emisja promieniowania
gamma
14
15
16
 Skład chemiczny różnych warstw ziemi
Pierwiastek w Chondryty Jądro Płaszcz Skorupa Skorupa
% masy oceaniczna kontynental
na
Tlen O 34 ? 43,8 45,8 45,8
Żelazo Fe 25,2 6,2 7 5,8 -
Krzem Si 14,4 ? 21 22,3 27,1
Magnez Mg 12,5 - 22 10,7 2,1
Siarka S 8,3 5,1 0,16 0,5 ślad
Wapń Ca 1,4 - 2,2 8 5,4
Glin Al 1,3 - 2,1 6,4 9,5
Nikiel Ni 1,3 5,7 0,2 ślad ślad
Sód Na 0,7 - 03 6,7 2,6
Potas K Ślad - 0,1 ślad 1,2
17
18
19
20
Porównanie składu chemicznego Ziemi i Księżyca

21
 CHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI

Przeciętny skład chemiczny skał i minerałów skorupy

ziemskiej (%)
Tlen 49,13
Krzem 26,00
Glin 7,45
Żelazo 4,20
Wapń 3,25
Sód 2,40
Magnez 2,35
Potas 2,35
Wodór 1,00
Inne - 2,00% (m.in. tytan, węgiel, chlor, fosfor, siarka,
mangan).

22
 CHEMICZNE WŁAŚCIWOŚCI ZWIĄZKÓW MINERALNYCH

Zawartość i rozmieszczenie pierwiastków zależy od:

- rodzaju utworu (skała macierzysta)
- gatunku (skład granulometryczny, stopień rozdrobnienia)
- przebiegu procesów w przyrodzie (np. przemiany
związków mineralnych i organicznych, procesy glebotwórcze –
oglejenie, obiegi biogeochemiczne, cykle biochemiczne).

Pierwiastki (zależnie od ilości niezbędnych żywym organizmom, w

tym roślinom) dzieli się na 2 grupy:

• makroelementy (makroskładniki)
• mikroelementy (mikroskładniki).

23
 Makroelementy

• Występują w dużych stężeniach w przyrodzie i stosunkowo duże ich

ilości pobierają rośliny.
• Wzrost roślin lub organizmów może ulec zahamowaniu z powodu
niedoboru tych składników.
• Nadmiar makroelementów z reguły nie jest szkodliwy dla
organizmów żywych (wyjątek - azot).

Makroelementy
Węgiel Wodór Magnez Tlen
Sód Azot Siarka Fosfor
Żelazo Potas Wapń Krzem

24
 Makroelementy

Si - niezbędny do syntezy kolagenu (stan skóry, włosów, paznokci),

przyspiesza procesy gojenia, poprawia zapamiętywanie;
Mg - działa przeciwstarzeniowo, zapobiega reakcjom alergicznym
i rozwojowi stanów zapalnych;
Ca - stymuluje regenerację komórek, utrzymuje napięcie skóry i
nawilża ją;
P - wspomaga odnowę komórkową, utrzymuje właściwe pH skóry;
Fe - bierze udział w syntezie kolagenu, przyspiesza regenerację
uszkodzonych komórek.

25
 Makroelementy

• Makroelementy (większość) pobierane są przez rośliny

w formie jonowej z roztworu glebowego przez system
korzeniowy.

• Tlen, węgiel i częściowo azot - pobierane są przez

rośliny
wyższe z powietrza (poprzez bakterie korzeniowe).

• Wodór - pobierany jest z wody glebowej.

26
 Mikroelementy
• Występują w przyrodzie w bardzo znikomych (śladowych)
ilościach.

• Zapotrzebowanie roślin jest małe, ale są one niezbędne jako

katalizatory procesów fizjologicznych (fotosynteza,
oddychanie, powstawanie chlorofilu, itd).

• Niedobór i ich nadmiar są szkodliwe dla roślin, zwierząt i

ludzi.
Mikroelementy

Mangan Cynk Miedź Bor Molibden

Chlor Kobalt Jod Fluor Ołów

27
 Mikroelementy

Se - poprawia jędrność skóry, niweluje przebarwienia, wzmacnia

ochronę przed promieniowaniem UV, działa przeciwgrzybicznie i p-
bakteryjnie;
Mn - chroni przed działaniem wolnych rodników, niweluje napięcie
skóry, koryguje zmarszczki;
Cu - dotlenia komórki skóry, reguluje pracę gruczołów łojowych.

28
 Mikroelementy

Największe znaczenie dla roślin mają:

mangan cynk miedź bor molibden

• Inne występują w ilościach śladowych, stąd nazwa "pierwiastki śladowe".

• Niektóre (ołów, arsen, selen, nikiel, chrom, fluor) występując w otoczeniu w

ilościach śladowych lecz w nadmiarze, są toksyczne dla organizmów
żywych (roślin i zwierząt).

• Pochodzenie mikroelementów: skały macierzyste i materia organiczna .

29
 Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

Tło geochemiczne – (koncentracja naturalna, lub

koncentracja odniesienia zawartości pierwiastków
lub związków chemicznych).

Jest wartością naturalną dla danego elementu

środowiska przyrodniczego
nieujawniającą wpływu antropogenicznego.

31
 Mikroelementy

• W przyrodzie występują formy przyswajalne makro- i

mikroelementów.

• Dla roślin istotne znaczenie ma nie tylko ogólna (całkowita)

zawartość pierwiastków w przyrodzie, ale przede wszystkim
ta część, która może być przez nie pobrana z podłoża, czyli
forma przyswajalna.

• Formy przyswajalne stanowią z reguły niewielki procent

całkowitej zawartości pierwiastków w przyrodzie.

50
 Mikroelementy

Dostępność pierwiastków dla roślin zależy od wielu czynników:

 właściwości samego pierwiastka,

 cech gatunkowych rośliny i fazy rozwojowej,
 odczynu środowiska wzrostu,
 wzajemnego stosunku pierwiastków w podłożu
(antagonizm),
 dynamiki fizycznych właściwości siedliska w okresie
wegetacji
roślin (warunki tlenowe i beztlenowe).

51
 Mikroelementy

Specjacja metali ciężkich w mineralnych utworach powierzchniowych.

52
 Metody geochemiczne i geofizyczne w badaniach gleb i
osadów – W. 1

Mikroelementy

•Najmniej mikroelementów jest w ubogich utworach piaszczystych (piaski,

piaskowce) i wytworzonych ze skał magmowych kwaśnych.

•Najwięcej: piaskowce drobnoziarniste (pyłowce), iłołupki oraz skały

magmowe zasadowe.

•Mikroelementy uwalniane w procesie wietrzenia są w postaci tlenków,

czasami w postaci siarczków oraz jako jony.

•Kationy przeważnie sorbowane są przez koloidy kompleksu sorpcyjnego,

natomiast aniony (borany, molibdeniany) podlegają sorpcji chemicznej
(powstawanie związków nierozpuszczalnych).

•Niektóre mikroelementy (np. Cu) mogą silnie wiązać się z materią

organiczną i stawać się niedostępne dla roślin. Inne (Cu, Mn, Zn, Fe)
tworzą ze związkami organicznymi połączenia chelatowe (połączenia
organometaliczne), w których metal zajmuje centralną pozycję w drobinie.
Metal traci swój charakter jonowy.

53
 Mikroelementy

Chelaty - trudno wchodzą w reakcję z innymi składnikami, chronią więc

kationy przed wytrącaniem, a jednocześnie są rozpuszczalne w wodzie i
łatwo pobierane przez rośliny.

Niedobory mikroelementów:
 ogólna zawartość i przyswajalność (skała, odczyn);
 wyczerpywanie;
 zawartość substancji organicznej (duża zawartość - wzrost
przyswajalności żelaza a spadek Cu, Mn i Zn);
 uwilgotnienie (Fe i Mn ulegają redukcji i przechodzą w
formy
łatwo przyswajalne).

54
 Mikroelementy

Zakres stężeń mikroelementów w przyrodzie (wg Beara).

55
Mikroelementy

56
Mikroelementy

57
 Klasyfikacje geochemiczne

Klasyfikacja Goldschmidta polega na określeniu powinowactwa

chemicznego pierwiastków względem siarki i tlenu na tle żelaza.
Wyróżniamy grupy: syderofilne, chalkofilne, litofilne, atmofilne

Syderofilne – wykazujące duże powinowactwo do żelaza, a mniejsze

względem siarki i tlenu.
Do tej grupy należą: Au, Co, Fe, Ge, Ir, Mo, Ni, Os, Pd, Pt, Re, Rh,
Ru, Sn oraz węgiel i fosfor w postaci węglików i fosforków.

Chalkofilne – (zwane także jako kruszcofilne lub sulfofilne),

największe powinowactwo do siarki, mniejsze do tlenu.
To pierwiastki tworzące głównie siarczki, czyli Ag, As, Bi, Cd, Cu, Ga, Hg,
In, Pb, Sb, Se, Ta, Te, Zn

58
 Klasyfikacje geochemiczne cd.

Klasyfikacja Goldschmidta

Litofilne (zwane także jako skałolubne, lub oksyfilne), wykazują największe

powinowactwo do tlenu, a mniejsze do względem siarki.
Do tej grupy należą krzemiany i tlenki – Al, At, B, Ba, Be, Br, Ca, Cs, Cl, F,
Fr, Hf, I, K. Mg, Mn, Na, Nb, O, Ra, Rb, S, Si, Sr, Ta, Tc, Ti, V, Zr
oraz lantanowce i aktynowce.

Atmofilne – pierwiastki wykazujące słabe powinowactwo względem żelaza,

siarki i tlenu. Zwykle są to gazy w normalnych warunkach temperatury
i ciśnienia – H, N i helowce).

59
 Klasyfikacje geochemiczne cd.

Podział wg Wernadskiego gdzie punktem wyjścia była obserwacja

pierwiastków i ich roli w obiegu w najbardziej zewnętrznych warstwach
ziemi, a nie powinowactwo względem siebie. Wyróżniono 6 grup.

Cykliczne – pierwiastki uczestniczące w licznych obiegach kołowych

w przyrodzie (Ag, Al, As, Au, B, Ba, Be, Bi, C, Ca, Cd, Cl, Co, Cu, Cr, F,
Fe, Ge, H, Hg, K, Mg, Mn, Mo, N, Na, Ni, O, P, Pb, S, Sb, Se, Si, Sn, Sr,
Te, Ti, Tl, V, W, Zn)

Ziem rzadkich – pierwiastki szeregu lantanowców wchodzące w skład

trwałych i odpornych na wietrzenie minerałów

60
 Klasyfikacje geochemiczne cd.
Rozproszone – pierwiastki występujące w ilościach śladowych, które
nie tworzą własnych minerałów, towarzyszące niektórym pierwiastkom
cyklicznym w ich obiegu kołowym. Należą do nich: Li, Br, Cs, Ga, I, In, Rb,
Sc, Y

Silnie promieniotwórcze – pierwiastki szeregu aktynowców, głownie uran

i tor, które uczestniczą w obiegach kołowych i tworzą własne minerały,
lecz stopniowo znikają w wyniku przemian promieniotwórczych

Metale szlachetne – pierwiastki z grupy platynowców, które na ogół

występują w postaci rodzimej; Ir, Os, Pd, Pt, Rh, Ru

Gazy szlachetne – pierwiastki z grupy helowców, chemicznie inertne

(Ar, He, Ne, Kr, Xe)

61
 Klasyfikacje geochemiczne cd.

Klasyfikacja biogeochemiczna pierwiastków Nieboera i Richardsona.

Autorzy ci podzielili jony na trzy grupy:

Klasa A – wykazująca powinowactwo do ligandów zawierających tlen

(Cs, K, Li, Na, Ba, Be, Ca, Mg, Sr, Al, Gd, La, Lu, Sc, Y)

Klasa B – wykazująca powinowactwo do grup zawierających azot i siarkę

(Ag, Au, Cu, Tl, Hg, Pd, Pt, Bi, Tl, Pb)

Pierwiastki graniczne – wykazujące właściwości przejściowe i obejmujące

wiąkszość pospolitych kationów (Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb, Sn, Ti, V,
Zn, As, Ga, Fe, In, Sb, Sn)

62
 Zasoby środowiska

Odnawialne Nieodnawialne

odradzanie oczyszczanie przeobrażanie

Flora i fauna Gleba Złoża niektórych rud, torf

Woda Dobra wytworzone przez
Powietrze człowieka
63
 Kryterium czasu:
Zasoby środowiska

Odnawialne krótkotrwałym

Skład wody,
powietrza, itd.

geologicznym sekularnym sezonowym

Skały i minerały Gleba Świat roślin i zwierząt

Wody głębinowe Woda gruntowa

64
Przeciętny skład chemiczny wszystkich

organizmów żywych

65
66
 Biosfera, a obieg pierwiastków

Cykl biogeochemiczny - cykliczny obieg pierwiastków w biosferze

Biopierwiastki - pierwiastki niezbędne do życia

Biopierwiastki główne - C, Ca, H, K, Mg, N, Na, O, P, S

Biopierwiastki śladowe (<1%) - Cl, Co, Cr, Cu, Fe, I, Mn, Mo, Ni,
Se, Sn, V, Zn

Pierwiastki zbędne - Ag, As, Be, Cd, Hg, Pb, pierwiastki

ziem rzadkich

67
 Biosfera, a obieg pierwiastków

Sposoby migracji pierwiastków w biosferze:

Migracja mechaniczna (fizyczna)

Migracja pierwiastków w środowiskach wodnych

Migracja pierwiastków poprzez koloidy

Migracja pierwiastków poprzez gazy

68
Obieg substancji możemy podzielić na:

-sedymentacyjny , gdy pierwiastek nie przechodzi w postać

gazową, a jest jedynie osadzany w glebie czy na dnie
oceanów na skutek ciążenia. W takim przypadku jest to
cykl lokalny.

-gazowy jest w przypadku, gdy substancja przechodzi w postać

gazową i może przemieszczać się na większe odległości.
W takim przypadku jest to cykl globalny.

69
70
71
72
73
74
Najważniejsze minerały
zawierające azot

75
Udział azotu w składzie zewnętrznych geosfer

76
Obieg azotu w biosferze

77
Obieg fosforu w geosferze

78
79
E
U
T
R
O
F
I
Z
A
C
J
A

80
81
82
Kwaśne opady
Kwaśne opady
 Lasy są poważnie zagrożone przez kwaśne opady.
Kwaśne opady Drzewa mogą tracić liscie lub igły, co powoduje
nadmierne parowanie wody i zakłócenia w procesie
fotosyntezy - skutkiem czego zmniejsza się ich
odporność na warunki klimatyczne, rośnie
podatność na choroby i bezbronność wobec
szkodników. Kwaśne deszcze zakwaszają glebę
oraz wymywają z niej wapń, magnez i potas,
powoduje to znaczny niedobór składników
odżywczych, korzenie roślin mają zmniejszoną
możliwość pobierania niezbędnych do rozwoju
elementów, przez to zamierają, a roślina ginie. Na
stokach Gór Izerskich (Sudety Zachodnie, 700-800
m. n.p.m.) lasy zamieniły się w cmentarzysko
martwych drzew. Drzewa na większych
wysokościach (w Górach Izerskich, Karkonoszach,
Górach Świętokrzyskich) są szczególnie podatne na
uszkodzenia, ponieważ krople wody we mgle i w
chmurach (a góry często są spowite chmurami i
mgłą) są zazwyczaj dużo bardziej kwaśne niż krople
deszczu.
 Kwaśne opady

pstrąg
okoń
okoń
żaby
salamandry
mięczaki
raki
węże
jętki

Kwaśne opady mają negatywny wpływ na zbiorniki wodne: jesiora i stawy. W

zakwaszonym jeziorze przeżywają jedynie najodporniejsze gatunki. Giną
ryby, a następnie ptaki, dla których ryby stanowią główne pożywienie ( z
braku pożywienia lub zatrute przez toksyczne substancje kumulujace sie w
organizmach ryb). Kwaśne opady niszczą ikrę, ograniczajac w ten sposób
populacje ryb.
 Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

Potencjał redox

Potencjał redoks jest ilościową miarą reakcji utleniania (utraty elektronów)

lub redukcji (przyłączania elektronów).
Przez analogie do pH, potencjał redoks jest wyrażony ujemnym
logarytmem aktywności elektronów.

Przewodnictwo elektrolityczne właściwe:

Przewodnictwo elektrolityczne właściwe wiąże się ze zdolnością

wody, czy roztworów wodnych do przewodzenia prądu i zależy
od ilości i ładunków rozpuszczonych jonów.
Przewodnictwo elektrolityczne właściwe jest odwrotnością oporu.

87
 Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

- Temperatura

-Stan Koloidalny (10-6—10-3 mm)

Koloidy o dodatnim ładunku:

Wodorotlenki glinu, żelaza, chromu ceru kadmu,
uwodnione dwutlenki tytanu, toru, cyrkonu

Koloidy o ujemnym ładunku:

Krzemionka, koloidy humusowe, uwodniony pięciotlenek wanadu,
uwodniony dwutlenek manganu i cyny, zole siarczków,
zole metali, zole hydrokrzemianów (substancji ilastych).

88
 Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne
ODCZYN(KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ)

O d c z y n e m nazywamy właściwość uzależnioną od aktualnej

zawartości w roztworze jonów H+ i OH-.

Przy równowadze jonów H+ i OH- mamy do czynienia z odczynem

obojętnym, w przypadku przewagi jonów H+ - z kwaśnym, OH- - z
zasadowym.

Wszystkie elektrolity, a więc sole, kwasy i zasady ulegają w

roztworach wodnych w mniejszym lub większym stopniu
elektrolitycznej dysocjacji, rozpadając się na elektrycznie
naładowane atomy lub grupy atomów, zwane
j o n a m i.

89
 ODCZYN

Kwasy: HCl  H+ + Cl-

H2CO3  H+ + HCO3-
HNO3  H+ + NO3-

Zasady: NaOH  Na+ + OH-

Ca(OH)2  Ca+ + 2OH-

Sole: NaCl  Na+ + Cl-

KNO3  K+ + NO3-

90
 ODCZYN

Jednostką miary odczynu jest pH, symbol wprowadzony przez

Soerensena, oznaczający ujemny logarytm ze stężenia jonów
wodorowych w 1 l roztworu. pH 1 oznacza więc 1 mol HCl/dm3.
W wodzie destylowanej, w temp. 22 oC, iloczyn koncentracji jonów H+
i OH- jest stały i wynosi:
[H+] [OH-] = 10-14 mol/dm3
Ilość gramorównoważników jonów H+ jest w tych warunkach równa
ilości gramorównoważników jonów OH- i wynosi:
[H+] = [OH-] = 10-7
Zatem,
w roztworach obojętnych: -log10[H+] = 7, czyli pH 7
w roztworach kwaśnych [H+] > [OH-], -log10[H+] < 7; pH < 7
w roztworach zasadowych [H+] < [OH-], -log10[H+] > 7; pH >
7

91
 0
1
k w a s w a k u m u la to rz e
d e s z c z w z a c h . W irg in ii w 1 9 7 9 r.

2
s o k z c y try n y

ocet

3
4
s o k p o m id o ro w y
Odczyn wokół nas:

w zro s t k w a s o w o ś c i
z w y k ły d e s z c z

6
m le k o

7
k re w

o d c zy n o b o ję tn y
soda oczyszczona
w o d a m o rs k a

9
10

a m o n ia k
11

w zro s t za s a d o w o ś c i
12

w apno
13
14
skala kwasowości
 ODCZYN
Czynniki, które decydują o kwaśnym odczynie gleb:
• brak składników zasadowych w skałach macierzystych (np.
utwory wytworzone ze skał magmowych "kwaśnych" lub ze
skał osadowych piaszczystych, ubogich w składniki zasadowe:
Ca, Mg, K, Na);
• przewaga opadów nad parowaniem (w warunkach klimatu
umiarkowanego wilgotnego powstają kwasy organiczne i
mineralne z rozkładu materii organicznej, a przesiąkająca woda
opadowa powoduje rozpuszczanie i przemywanie zasad w głąb
profilu);
• odprowadzanie składników zasadowych z biomasą
(pobieranie składników zasadowych przy niedostatecznym
nawożeniu mineralnym);
• doprowadzanie do powierzchni gruntu substancji
zakwaszających (wprowadzanie nawozów fizjologicznie
kwaśnych, np. (NH4)2SO4, wybiórcze pobieranie przez rośliny,
wydzieliny korzeniowe – kwasy organiczne); 93
 ODCZYN

• obecność w roztworze H2CO3, który zwiększa

rozpuszczanie się i wymywanie węglanu wapnia;

• przemiany mikrobiologiczne (np. nitryfikacja, utlenianie

siarki do H2SO4, itd.);

• reakcje chemiczne, np. hydroliza soli glinowych;

• rozpad minerałów ilastych i uwalnianie jonów Al3+ z

kryształów;

• zanieczyszczenia przemysłowe: H2S, SO2, NO2, itd.

94
 KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ

K w a s o w o ś c i ą nazywamy pewien stan odczynu krążących

roztworów, w których stężenie jonów wodorowych jest wyższe
niż stężenie jonów wodorotlenowych w samej wodzie
destylowanej.

Reakcja kwaśna jest uwarunkowana nie tylko obecnością

czynnych jonów wodorowych, na które rozpadają się "związki
kwaśne" występujące w roztworach, ale również ilością H+ i Al3+ -
jonów zaadsorbowanych przez kompleks sorpcyjny.

95
 KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ

Obecność soli, a szczególnie węglanów wapnia, magnezu i sodu

powoduje w roztworze przewagę jonów OH- nad jonami H+, a więc
zasadowy odczyn układu.

Zasadowe substancje mineralne występujące naturalnie w

przyrodzie są charakterystyczne dla regionów suchych i
półsuchych.

Uwalniane w procesach wietrzenia kationy o charakterze

zasadowym (Ca2+, Mg2+, K+) pozostają na miejscu lub akumulują się
w wierzchnich warstwach skorupy ziemskiej (na skutek
podsiąkania). Dodatkowo występuje węglan sodu, podnosząc pH
czasami nawet do 10 jednostek, co jest szkodliwe np. dla roślin.

96
 KWASOWOŚĆ I ZASADOWOŚĆ

Wyróżniamy dwa rodzaje kwasowości:

K w a s o w o ś ć c z y n n a - która pochodzi od jonów wodorowych

roztworu. Mierzymy ją w wyciągach wodnych (pH w H2O). Stanowi
niewielki ułamek kwasowości potencjalnej. Zmienia się znacznie w
przyrodzie w cyklu rocznym (latem - największa, zimą - najniższa).

K w a s o w o ś ć p o t e n c j a l n a - spowodowana przez wymienne

jony wodoru i glinu zasorbowane przez koloidy. Ujawnia się po
traktowaniu układu roztworami soli obojętnych (KCl) i mówimy
wówczas o
k w a s o w o ś c i w y m i e n n e j (pH w KCl), lub soli
hydrolizujących zasadowo (CH3COO)2Ca - czyli k w a s o w o ś ć h
y d r o l i t y c z n a.

97
 ODCZYN A WŁAŚCIWOŚCI GLEB
Utwory kwaśne:
 pozbawione są węglanu wapnia,
 przewaga jonów wodoru i glinu w kompleksie sorpcyjnym,
 próchnica (jeśli występuje) zawiera więcej fulwokwasów,
 stosunki wodno-powietrzne tych utworów są wadliwe,
 niestabilne połączenia pomiędzy ziarnami mineralnymi
(szybkie wymywanie jonów K+, NH4+, Na+, Ca2+, Mg2+ )
 w roztworze są duże (szkodliwe) ilości Al, Fe, Mn,
 duża zawartość form nierozpuszczalnych związków
(fosfor z jonami Al3+, Fe3+),
 mała aktywność biologiczna, wzrost aktywności grzybów,
 zahamowanie procesów przemiany związków N.

98
 ODCZYN A WŁAŚCIWOŚCI GLEB

Utwory obojętne (lub zasadowe):

• korzystne zmiany powyższych właściwości,

• mogą występować inne zjawiska niekorzystne, jak obniżenie

rozpuszczalności związków Fe, Mn, Cu, Zn, B i P.

99
 Metody geochemiczne i geofizyczne w badaniach gleb i
osadów – W. 1

REAKCJA ROŚLIN NA ODCZYN

Większość roślin rozwija się przy odczynie podłoża od słabo kwaśnego

do obojętnego.

Rośliny siedlisk kwaśnych (rośliny mało wrażliwe):

łubin, seradela, owies, żyto, ziemniaki
kalarepa, pomidory

Rośliny siedlisk zasadowych:

lucerna, esparceta, koniczyna, burak, pszenica,
cebula, sałata, groch

100
 REAKCJA ROŚLIN NA ODCZYN

Rośliny wskaźnikowe siedlisk:

zasadowych: mak polny, kąkol, pięciornik gęsi

kwaśnych: paproć, mech, skrzyp

Warunki beztlenowe na łąkach (a nie kwasowość, jak

dotychczas powszechnie uważano): skrzyp, turzyce, szczaw

Reakcja roślin:
• spadek plonu (biomasy)
• niewłaściwy skład chemiczny (mniej wapnia i fosforu,
więcej metali ciężkich i toksycznych
makroelementów).

101
 REAKCJA ROŚLIN NA ODCZYN

Rośliny także oddziałują na odczyn siedliska, np.

· borówka, świerk, sosna, wrzos, brzoza,

dąb i buk - zakwaszają podłoże.

· leszczyna, lipa wiąz - alkalizują środowisko wzrostu.

102
REAKCJA ROŚLIN NA ODCZYN

103
REAKCJA ROŚLIN NA ODCZYN

104
Buforowość gleb i osadów
Buforowość gleb i osadów
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

107
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

108
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

109
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

110
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

111
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

112
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

113
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

114
Podstawowe parametry i czynniki geochemiczne

115
 Skażenie metalami ciężkimi

Metale ciężkie to metale, których gęstość jest większa

od 4,5 g/cm3. Dzieli się je na 4 grupy:
- pierwiastki o bardzo wysokim stopniu potencjalnego
zagrożenia dla środowiska: Cd, Hg, Cr, Ag, Zn, Au,
Sb, Sn, Tl,
- pierwiastki o wysokim stopniu potencjalnego
zagrożenia dla środowiska: Mo, Mn, Fe, Se
- pierwiastki o średnim stopniu potencjalnego
zagrożenia dla środowiska: V, Ni, Co, W
- pierwiastki o niskim stopniu potencjalnego zagrożenia
dla środowiska: Zr, Ta, La, Nb
 Skażenie metalami ciężkimi

Źródła naturalne metali ciężkich:

- procesy magmowe i pomagmowe (wulkaniczne)

- procesy metamorficzne (przemiany skał osadowych

lub metamorficznych pod wpływem wzrostu
temperatury i ciśnienia)

- procesy hipergeniczne (zachodzące pod wpływem

czynników hydro-, atmo- i biosfery np. wietrzenie skał,
transport, sedymentacja)
 Skażenie metalami ciężkimi

Źródła antropogeniczne metali ciężkich:

- wydobywanie rud metali

- transport rudy do punktu przeróbki

- przetwarzanie

- eksploatacja

- końcowe zagospodarowanie bądź utylizacja zużytych

produktów
 Skażenie metalami ciężkimi, a gałęzie przemysłu

Cd – galwanizernie, produkcja barwników, baterii

akumulatorów, farb i tworzyw sztucznych,
stabilizatorów polimerów, przemysł chemiczny,
ochrona roślin, zakłady graficzne i drukarskie
Pb – produkcja barwników, akumulatorów, baterii,
nawozów, motoryzacja, przemysł energetyczny,
elektrochemiczny, ochrona roślin
Cr – przemysł galwanizerski, garbarski, impregnacji
drewna, włókienniczy, produkcji barwników i tworzyw
sztucznych, zakłady drukarskie i graficzne
 Skażenie metalami ciężkimi, a gałęzie przemysłu

Cu- przemysł metalurgiczny, farbiarski, tekstylny,

produkcja środków ochrony roślin i nawozów

Hg – produkcja baterii, kwasu fosforowego, sody

kaustycznej, celulozowni, produkcja środków ochrony
roślin i wytwarzania rtęci metalicznej
Ni – przemysł galwanizerski, papierniczy, rafinerie,
stalownie, fabryki nawozów sztucznych
Zn- produkcja baterii, farb, przemysł tekstylny, tworzyw
sztucznych, stabilizatorów polimerów, zakłady
drukarskie i graficzne
 Skażenie metalami ciężkimi

Szkodliwość pierwiastków śladowych

zanieczyszczających środowisko wynika w dużym
stopniu z ich biochemicznych i biologicznych
właściwości, od których zależą następujące
zjawiska:
1. Podatność na bioakumulację:
- ze środowiska wodnego: Hg, Cd, Pb, Cu, Zn, Sr
- z gleby: Cd, Zn, B, Sn, Cs, Rb
 Skażenie metalami ciężkimi

2. Koncentracja w biolitach w wyniku procesów

geologicznych np.: Ba, Be, Se, B, Sr, Ce
3. Łatwa absorpcja z przewodu pokarmowego: Hg,
Cd, I, Zn, B
4. Przenikanie przez łożysko do zarodka: Cd, Hg, Pb, Zn
5. Przenikanie przez barierę biologiczną krew-mózg:
Hg, Pb, B, Al.
6. Tworzenie połączeń z sulfhydrylowymi grupami
białek: Hg, Pb, Se, Cd
 Skażenie metalami ciężkimi

7. Uszkadzanie budowy łańcucha kwasów

nukleinowych: Cu, Zn, Cd, Hg, Ni
Skażenie metalami ciężkimi
Grunty zdewastowane- grunty, które utraciły całkowicie wartość
użytkową w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo
wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także
wadliwej działalności rolniczej.
(Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, art. 4 ust. 17)

Grunty zdegradowane- grunty, których rolnicza lub leśna wartość

użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się
warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz
działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej.
(Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych, art. 4 ust. 16)
 Normy prawne

Degradacja gleb jest to pogorszenie ich

właściwości biologicznych, chemicznych i
fizycznych oraz spadek ich właściwości
biologicznej, co powoduje zmniejszenie
ilości oraz jakości pozyskiwanej biomasy
roślin. Całkowitą utratę wartości
użytkowych gleb nazywamy dewastacją.
Degradacja bezwzględna (rzeczywista) – objawia się trwałym
obniżeniem lub zniszczeniem aktywności biologiczno-
chemicznej gleby. Następuje przy tym wyraźne pogorszenie
walorów gleby, w tym ekologicznych i rolniczych. Wg
Szczepańskiego wyróżniamy 4 rodzaje degradacji:

- degradacja geotechniczna – powoduje zewnętrzne zmiany na

powierzchni, występuje szczególnie na terenach górniczych i
budowlanych i dotyczą przekształceń w rzeźbie terenu
(górnictwo odkrywkowe i podziemne, budownictwo wodne,
drogowe, kolejnictwo)

- degradacja fizyczna – polega na zagęszczeniu masy gleby,

pogorszeniu struktury gleb, nadmiernemu odwodnieniu
gruntów wywołanych np. lejem depresyjnym, wadliwej
melioracji, zwolnieniu osuwiska, oddziaływaniu zbiorników
wodnych oraz działaniu erozyjnym wiatru i wody
- degradacjabiologiczna – polega na spadku ilości i
masy edofanu

- degradacja chemiczna – przejawia się nadmiernym

zakwaszeniem lub alkalizacją, naruszeniem
równowagi jonowej, wysoką koncentracją soli w
roztworach glebowych, toksyczną koncentracją
metali ciężkich, a także siarki i fluoru oraz związków
biologicznie czynnych (węglowodorów, środków
ochrony roślin)
DEGRADACJA CHEMICZNA GLEB

Siuta (1987) dzieli chemiczne przekształcenia gleby na:

1) wyjałowienie ze składników pokarmowych,

2) naruszenie równowagi między składnikami,
3) zakwaszenie,
4) zanieczyszczenie gleby substancjami szkodliwymi dla roślin,
5) zanieczyszczenie gleby składnikami szkodliwymi
dla wartości pokarmowej roślin (szkodliwymi
dla zwierząt i człowieka),
6) zasolenie,
7) alkalizację,
8) intoksykację metaboliczną,
9) obniżenie zawartości próchnicy.
KATEGORIE DEGRADACJI GLEB

Wg zawartości próchnicy (Mg/ha)

Kategorie degradacji:
Gleby słabo zdegradowane 50-40 (Mg/ha)
Gleby średnio zdegradowane 40-30 (Mg/ha)
Gleby zdegradowane 30-20 (Mg/ha)
Gleby silnie zdegradowane 20-10 (Mg/ha)
Utwory bezglebowe do 10 (Mg/ha)

Kategorie degradacji gleb według zawartości próchnicy (Siuta i wsp. 1985).

KATEGORIE DEGRADACJI GLEB

Wg stosunku C:N

Czysta 8:1 – 10:1

Słaba 11:1 – 17:1
Średnia 18:1 – 30:1
Duża 31:1 – 45:1
Silna > 45:1

Ocena stanu degradacji gleby na podstawie stosunku C:N (Siuta 1995).

KATEGORIE DEGRADACJI GLEB

Wysycenie jonami H+ [%]

Bardzo słabo zdegradowane 25-40 [%]

Słabo zdegradowane 40-55 [%]
Średnio zdegradowane 55-70 [%]
Silnie zdegradowane 70-85 [%]
Bardzo silnie zdegradowane > 85 [%]

Kategorie degradacji gleb według wysycenia kompleksu sorpcyjnego jonami H+

(Siuta i wsp. 1985).
KATEGORIE DEGRADACJI GLEB

Wg zawartości Al ruchomego [mg/kg]

Nie zdegradowane < 20

Słabo zdegradowane 20-40
Średnio zdegradowane 40-60
Zdegradowane 60-80
Silnie zdegradowane > 80

Kategorie degradacji gleb według zawartości w nich glinu

ruchomego
(Siuta i wsp. 1985).