T.C.

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ
Uzaktan Eğitim Uygulama ve Araştırma Merkezi (AKUZEM)
ORTAK DERSLER

TÜRK DİLİ I
DERS NOTU

Konu
Hafta 11 Dönem GÜZ Öğretim Elemanı ÖĞR.GÖR.NAMİ ERDOĞAN

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM

 DERSİN KAPSAMI

1. Yapı Bilgisi
1.1. Kök
1.1.1. İsim Kökleri
1.1.2. Fiil Kökleri
1.2. Gövde
1.3. Ek
2. Yapım Ekleri ve Uygulaması
2.1. İsimden İsim Yapma Ekleri
2.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri
2.3. Uygulama

2
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 1. Yapı Bilgisi

1.1. Kök
Dildeki varlık, kavram ve eylemlerin adları olan, anlamlı en küçük birim, köktür. Türkçede genellikle tek heceli olan kökler, dilde
önceden beri vardır.
Kök bir sözcüğün anlam bütünlüğü bozulmadan parçalanabilen en küçük şeklidir.
Türkçedeki sim soyundan kelimeler ve fiil soyundan kelimeler olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de
anlamlarına göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır:
1.1.1. İsim Kökleri
Varlık veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir:
dağ, deniz, el, genç, gök, ilk, kar, kök, taş, Türk, üst
gürültü, horultu, patlama, haykırmak, vızıldamak gibi yansıma kelimelerin kökü isimdir.
1.1.2. Fiil Kökleri
Eylemleri karşılayan köklerdir:
al-, bak-, bul-, çalış-, gel-, sor-, oku-
Fiil kökleri, nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına
kullanılamazlar.
bin (isim, 1000) / bin- (fiil); göç (isim) / göç- (fiil); var (isim) / var- (fiil); yaz (mevsim adı) / yaz- (fiil); yüz (isim, 100) / yüz- (fiil) gibi
örnekler sesteş kök olarak gösterilebilir.
1.2. Gövde
Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen, geniş köklerdir.
Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde yapılır:
İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı, av-cı, çağ-daş, köy-lü
İsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la-, boş-a-, bun-a-l-, tür-e-
Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş-, piş-i-r-, tara-n-, yaz-dır-
Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k, giy-i-m, kaç-ak, ver-gi, yığ-ı-n
1.3. Ek
Kelimelerin yapısında yer alan, tek başına anlamı olmayan, görevini ve anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir. Kökten
sonra gelen anlamsız parçalardır.
Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki grupta toplanır:

3
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

Türkçede, yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardandır. Yapım ekleri, kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin
anlatım yeteneğini genişleten, dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev alırlar. Türetme, kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen
içinde dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir.
İsme getirilen yapım eki, fiile getirilmez.
Yazılışları, söylenişleri aynı olan yapım eklerini karıştırmamak gerekir.
sür-ü-den kelimesinde -ü eki fiilden isim yapmıştır. Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki getirilemezdi.
sür-ü-dü-k örneğinde ise -ü eki fiilden fiil yapmıştır.
Basit kelime : çocuklarımız, deniz, güzel…
Türemiş kelime: Türkçülük, anlayışlı…
Birleşik kelime: adam olmak, sabretmek, dolunay…
2.1. İsimden İsim Yapma Ekleri
İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir.
1. -lık, -lik, -luk, -lük
a) Yer isimleri yapar:
orman-lık, saman-lık, taş-lık, zeytin-lik, kum-luk, odun-luk, çöp-lük
Dut-luk, Et-lik, İncir-lik, Yumurta-lık.
b) Sıfatlar yapar:
ay-lık (ücret), bayram-lık (elbise), dolma-lık (biber), hediye-lik (eşya), mevsim-lik (iş)
c) Alet, araç, gereç isimleri yapar:
baş-lık, kulak-lık, sabah-lık, diz-lik, gece-lik, gelin-lik, sebze-lik
ç) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar:
avukat-lık, işçi-lik, demirci-lik, kılavuz-luk, gözlükçü-lük; asistan-lık, binbaşı-lık
d) Rütbe ve makam isimleri yapar:
bakan-lık, başkan-lık, kaymakam-lık, komutan-lık, vali-lik, müdür-lük, rektör-lük
e) Soyut isimler ve durum isimleri yapar:
aç-lık, arkadaş-lık, ayrı-lık, çocuk-luk, delikanlı-lık, erkek-lik, genç-lik, güven-lik, güzel-lik, ihtiyar-lık, iyi-lik, kadın-lık, kardeş-lik, koca-
lık, temiz-lik, vicdansız-lık, yolcu-luk

4
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ / ORTAK DERSLER / TD I / DERS NOTU / AKUZEM
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

f) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar:
üç-lük, altı-lık, beş-lik, bin-lik, on-luk, dört-lük, yüz-lük
g) Renk isimlerine getirilince, o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar:
beyaz-lık, kara-lık, kırmızı-lık, mavi-lik, mor-luk
h) Ana-lık, baba-lık, evlat-lık, oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar.
ı) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar:
akılcı-lık, sağcı-lık, devrimci-lik, gerici-lik, milliyetçi-lik, solcu-luk, toplumcu-luk, Atatürkçü-lük

İ)Aç-lık tok-luk, az-lık çok-luk, bağ-lık bahçe-lik, var-lık yok-luk, bir-lik beraber-lik, dir-lik düzen-lik, gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi
ikilemeler yapar.

j) Getirildiği isme, çokluk veya topluluk anlamı katar:

ağaç-lık, çalı-lık, çam-lık, çayır-lık, kavak-lık, orman-lık, vişne-lik, söğüt-lük
2. -lı, -li, -lu, -lü
a) Sıfat yapar:
anlayış-lı (arkadaş), sayı-lı (gün), bilgi-li (öğretmen), gölge-li (yer), renk-li (kâğıt), bulut-lu (hava), gül-lü (bahçe)
b) Bir yere aitlik, bağlılık anlamı katar:
Asya-lı, bura-lı, Konya-lı, Kayseri-li, lise-li, mahalle-li, doğu-lu, Selçuk-lu, köy-lü, üniversite-li
c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak sıfat görevli kelimelerde bulunur:
acık-lı, alım-lı, danışık-lı, paha-lı, tutar-lı, giz-li, elveriş-li, sevgi-li, yer-li, top-lu, us-lu, söz-lü
ç) İkileme kurar:
al-lı yeşil-li, an-lı şan-lı, bel-li baş-lı, sağ-lı sol-lu, der-li top-lu, gece-li gündüz-lü, iç-li dış-lı
3. –sız, -siz, -suz, -süz
Olumsuz anlam taşıyan adlar, sıfatlar, zarflar yapar:
ahlâk-sızlık, ar-sız, hır-sız, ök-süz (annesiz), tel-siz; bağım-sız (ülke), görgü-süz (adam); kimse-siz (yaşıyor), tutar-sız (davranıyor)
Bu ekle ikilemeler de yapılır:
borç-suz harç-sız, ip-siz sap-sız, iş-siz güç-süz, kayıt-sız şart-sız, ses-siz ses-siz, tat-sız tuz-suz, yer-siz yurt-suz

5
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

4. -cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü

Meslek, alışkanlık, taraftarlık isimleri yapar:
araba-cı, cam-cı, iz-ci, göz-cü, balık-çı, kitap-çı, iş-çi, simit-çi, tost-çu, gözlük-çü; şaka-cı, yalan-cı, kin-ci, kader-ci, uyku-cu,
barış-çı, inat-çı, yaltak-çı, milliyet-çi, Türk-çü…
5. -cık, -cik, -cuk, -cük
a) Küçültme, azlık, acıma, sevgi, şefkat bildiren adlar yapar:
ada-cık, az(ı)-cık, adam-cık, anneciğim (anne-cik-im), Ayhan-cığım, boru-cuk, dere-cik, kadın-cık, kedi-cik, kimse-cik, yavru-
cuk, yumuşa-cık (yumuşak-çık), zavallı-cık...
b) Hastalık isimleri yapar:
arpa-cık, yılan-cık, kızamık-çık, pamuk-çuk.
c) Bitki isimleri yapar:
kızıl-cık, dil-cik, gelin-cik.
ç) Organ isimleri yapar:
elma-cık (kemiği), karın-cık, badem-cik, kese-cik, köprü-cük (kemiği), kapak-çık.
d) Hayvan isimleri yapar:
sığır-cık, tatar-cık.
e) Alet isimleri yapar:
iğne-cik, maymun-cuk, dip-çik.
f) Yer isimleri yapar:
Ayva-cık, Çınar-cık, Germen-cik, Harman-cık, Ova-cık, Yaka-cık, Göl-cük.
6. -ca, -ce; -ça, -çe
a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik, benzerlik, görelik, nispet gibi anlamları kazandırır:
akıl-ca, ala-ca, bu-n-ca, çılgın-ca, filan-ca, kısa-ca, sarı-ca, soy-ca, yakın-ca, aile-ce, ben-ce, bilgi-ce, bölüm-ce, deli-ce, güzel-ce, iyi-ce,
siz-ce, çocuk-ça, yaş-ça, açık-ça, geniş-çe, gök-çe.
b) Ayrı-ca, başlı-ca, doğru-ca, düşman-ca, kolay-ca, böyle-ce, erken-ce, gizli-ce, ön-ce, sert-çe, çabuk-ça, hoş-ça, yavaş-ça
örneklerindeki gibi adlardan, sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar.
c) Dil ve lehçe isimleri yapar:
Alman-ca, İngiliz-ce, Arap-ça, Fars-ça, Rus-ça, Türk-çe; Çuvaş-ça, Yakut-ça.
ç) Yer isimleri yapar:
Çamlı-ca, Çatal-ca, Çukur-ca, Kozlu-ca, Kumlu-ca, Sapan-ca, Yarım-ca, Derin-ce, Düz-ce, Sütlü-ce…
d) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar:
o-n-ca, ılı-ca, kokar-ca; ala-ca (karga), aptal-ca (söz), Kara-ca (Ali) gibi. 6
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

7. -daş, -deş; -taş, -teş

Eşlik, ortaklık, bağlılık, aitlik bildiren isimler yapar:
adaş (<ad- daş), anlam-daş, arka-daş, çağ-daş, gönül-daş, kardeş (<karın-daş), sır-daş, soy-daş, ülkü-daş, yol-daş, öz-deş, yön-
deş, denk-taş, emek-taş, yurt-taş, kök-teş, ses-teş…
8. -ncı, -nci, -ncu, -ncü
Sıralama ve derece bildiren isimler yapar:
altı-ncı, bir-i-nci, elli-nci, iki-nci, son-u-ncu, üç-ü-ncü, yüz-ü-ncü …
9. -ar, -er; -şar, -şer
Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar:
kırk-ar, on-ar, beş-er, bir-er, üç-er; altı-şar, iki-şer, yedi-şer…
10. -sal, -sel
Yapı olarak yanlış olmasına rağmen -sal, -sel eki bugün yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu ek Batı dillerinin mantığı ile türetilmiş
bir ektir. Kültür- el kelimesindeki ( - el ) hecesinin ayrı bir ek olduğu düşünülerek üretilmiştir. Daha sonra bu –el ekindeki mantıık –sal/ - sel ‘ e
dönüştürülmüştür.
Bilim eseri ( D )  bilimsel eser ( Y )
kamu alanı ( D )  kamusal alan ( Y )
Nispet ifade eden î ekinin yerine -l ( doğa-l, özne-l, yasa-l), -al, -el (ulus-al, söz-el) ve -sal, -sel (sayı-sal, bölge-sel) ekleri de
kullanılmaktadır.
-sal, -sel eki açı-sal, anıt-sal, doğru-sal, duygu-sal, hayvan-sal, kalıt-sal, kara-sal, kut-sal, onur-sal, tarım-sal, yapı-sal, birey-sel,
bitki-sel, bölge-sel, çizgi-sel, evren-sel, gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanılmaktadır. Ancak yapı olarak yanlış olan bu şekli
yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen göstermek gerekir.
Seyrek kullanılanlar:
-aç, -eç (boz-aç, kır-aç, top-aç)
-ak, -ek (baş-ak, sol-ak, top-ak, ben-ek)
-an, -en (oğulan>oğlan, kız-an, er-en)
-cıl, -cil, -cul,-cül; -çıl, -çil, -çul (tavşan-cıl, ben-cil, ev-cil, ölüm-cül, balık-çıl, kır-çıl, et-çil,ot-çul)
-cileyin (ben-cileyin, sen-cileyin)
-ç (ana-ç, ata-ç, baba-ç)
-ge -ka, (öz-ge, baş-ka)
-kan, -ken (baş-kan, er-ken) 7
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

-kek (er-kek)
-man, -men (ak-man, ata-man, kara-man, konuk-man, yal-man, dik-men, evci-men, gök-men, köle-men,
küçük-men> küçü-men, köse-men, öz-men)
-la (kış-la-g>kış-la, yay-la-g>yay-la)
-lak, -lek (av-lak, kış-lak, kuş-lak, ot-lak, su-lak)
-layın, -leyin (akşam-leyin, gece-leyin, sabah-leyin)
-msı, -msi, -msu, -msü (acı-msı, ağac-ı-msı, kırmızı-msı, sarı-msı, tatlı-msı, tepe-msi, ekşi-msi, mor-u-msu)
-mtırak (ekşi-mtırak, acı-mtırak, sarı-mtırak, mavi-mtırak, yeşil-i-mtırak)
-rak, -rek (acı-rak, kısa-rak, tatlı-rak, iri-rek),
-sak, -sek (bağır-sak, kur-sak, dir-sek, tüm-sek)
-sı, -si, -su, -sü (kadın-sı, erkek-si, çocuk-su)
-şın, -şin (ak-şın, kara-şın, sarı-şın, gök-şin)
-t (eş-i-t, yaş-ı-t)
-z (altı-z, beş-i-z, iki-z, üç-ü-z)
2.2. İsimden Fiil Yapma Ekleri
İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı ayrı işlevleri yoktur.
1. -la-, -le-
İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar:
ak-la-, av-la-, bağ-la-, baş-la-, nokta-la-, suç-la-, ucuz-la-, yaz-la-, yok-la-, yol-la-, ateş-le-, belge-le-, dem-le-, demir-
le-, diş-le-, giz-le-, mim-le, ter-le-, ütü-le-; çat-la-, çın-la-, gür-le-, hav-la-
Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar. -n-, -ş-, -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş
olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar: can-lan-, dik-len-, yaş-lan-, bol-laş-, dinç-leş-, iyi-leş-, makine-leş-, Türkçe-leş-, kir-
let- vb.
2. -al-, -el-
az-al-, boş-al-, bun-al-, dar-al-, kör-el-, yön-el- gibi.
3. -l-
doğru-l-, duru-l-, ince-l-, kısa-l-, sivri-l-.
4. -a-, -e- 8
ad-a-, benz-e- (<beniz-e-) boş-a-, kan-a-, oy(u)n-a-, tür-e-, tün-e- (tün: gece), yaş-a-
 2. Yapım Ekleri ve Uygulaması

2.3. Uygulama

Türkçecilik
Türk: isim kökü
-çe: isimden isim yapma eki
-ci: isimden isim yapma eki
-lik: isimden isim yapma eki

ağar-
ak : isim kökü
-ar- : isimden fiil yapma eki

gecik-
geç: isim kökü
-ik- : isimden fiil yapma eki

bilgisizliklerden
bil- : fiil kökü
-gi : fiilden isim yapma eki
-siz: isimden isim yapma eki
-lik: isimden isim yapma eki
-ler: çokluk eki
-den : ayrılma hâli eki

9
 KAYNAKÇA

Karaağaç, Günay (2013). Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ yay., Ankara.

Karasoy, Y. Yavuz, O. Direkci, B. Kayasandık, A.(2016). Uygulamalı Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri Antalya: Sözen.
Korkmaz, Zeynep. Ercilasun, A.B., Zülfikar, H., Parlatır, İ., Akalın, M., Gülensoy, T., Birinci, N. (2001). Türk Dili ve
Kompozisyon Bilgileri, Yargı yay.Ankara.
Yavuz, K. Yetiş, K., Birinci, N. (2001). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri, Bayrak yay., İstanbul.

10
 HAFTALIK KONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1 BİR KELİMENİN KÖKÜNÜ DOĞRU TESPİT EDEBİLMEK İÇİN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?

“O kadar çok ki (I) güzellik ne kadar zor (II) seçimi Her çiçek aya güzel, hepsinin (III) ayrı (IV) biçimi
(V)gezdirip gözlerimi dört yana baktım hayran”
2 Yukarıdaki dizelerde numaralanmış sözcüklerden hangisinin kökü, sözcük türü batarından diğerlerinden farklıdır?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V

“Derin (I) anlamlı, güzel bu (II) dizeler
(III) Mavilikler eliyor (IV) gizli bir el
(V) Süslüyor ufkumuzu mucizeler”
3
Yukarıdaki parçada numaralanmış sözcüklerden hangisinde isimden fiil yapma eki vardır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde ikiden fazla yapım eki vardır?

4 A) demircilerden B) bekçisizlik C) sorumlu

D) bulutsuzluk E) güneyinde

11
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ORTAK DERSLER TD I DERS NOTU / AKUZEM