Wstęp WTA 04 Prometeizm

II RZECZPOSPOLITA WOBEC
RUCHU
PROMETEJSKIEGO
Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry
Archiwum Akt Nowych
Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce
WO J S KOW E T E K I A R C H I WA L N E
Tom 4
WO J S KOW E T E K I A R C H I WA L N E
II Rzeczpospolita wobec
RUCHU PROMETEJSKIEGO
Tom 4
Warszawa 2013
Redakcja naukowa,
wstęp, wybór i opracowanie
Paweł Libera
Recenzent
dr hab Marek Kornat
Indeksy
Łukasz Przybyło, Tadeusz Zawadzki
Korekta
Agnieszka Jaskuła, Paweł Libera
Projekt graficzny
Teresa Oleszczuk
DTP
Piotr Hibner, Tadeusz Zawadzki
Na okładce i na stronie tytułowej: Karta pocztowa wydana przez Ligę narodów uciskanych
przez Moskwę: Prometeusza (Ligue des nations opprimées par Moscou: Promethée).
(CAW)
Copyright © 2013 by Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry
Druk i oprawa
Sowa
http://www.sowadruk.pl/
ISSN 2084-1337
ISBN 978-83-64475-00-9 (CAW)
ISBN 978-83-63374-21-1 (Tetragon)
Żonie Barbarze
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Paweł Libera, Zarys historii ruchu prometejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

I. Geneza idei prometejskiej (do 1921 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
II. Powstanie ruchu prometejskiego (1921–1926) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
III. Tworzenie struktur ruchu prometejskiego 1926–1932 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
IV. Kryzys ruchu prometejskiego 1932–1935 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
V. Reformy ruchu prometejskiego w latach 1936–1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Dokumenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
1. 1922, 6 lutego, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o rozmowie z Konstantynem Gwardżaladze,
przedstawicielem rządu emigracyjnego Republiki Gruzińskiej w Konstantynopolu, w sprawie kontaktów
z Komitetem Zbawienia Ukrainy, nr 119/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
2. 1922, 4 marca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla
szefa Sztabu Generalnego o powstaniu w Gruzji, nr 187/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3. 1922, 4 marca, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, dla
szefa Sztabu Generalnego w sprawie oficerów gruzińskich kandydatów do szkół wojskowych w Polsce, nr 190/22.
69
4. 1922, 22 kwietnia, Warszawa. Pismo szefa Sztabu Generalnego, gen. Władysława Sikorskiego
do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu płk. Leona Bobickiego, w sprawie niemożności przyjęcia oficerów
gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 10432/II./Inf./II.A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5. 1922, 3 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego,
dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego o sytuacji w Gruzji, nr 549/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
6. 1922, 8 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego,
dla szefa Sztabu Generalnego w sprawie niemożności przyjęcia oficerów gruzińskich
do szkół wojskowych w Polsce, nr 571/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
6
Spis treści
7. 1922, 10 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,

płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o sytuacji w Gruzji, nr 578/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
8. 1922, 10 czerwca, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie polityki polskiej
wobec państw kaukaskich, nr 579/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
9. 1922, 1 lipca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o ruchu powstańczym na Kaukazie . . . . . . . . . . . . . . . . 84
10. 1922, 3 lipca, Warszawa. Pismo gen. Władysława Sikorskiego, szefa Sztabu Generalnego
do płk. Leona Bobickiego, attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, w sprawie przyjęcia oficerów gruzińskich
do szkół wojskowych w Polsce, nr 17742/II/Inf./II.A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
11. 1922, 9 października, Warszawa. Pismo zastępcy szefa Oddziału II Sztabu Generalnego,
mjr. Władysława Sokołowskiego do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie
kontaktów z Tatarami Krymskimi i aide mémoire Władysława de Bondy, w sprawie Tatarów Krymskich, nr
26253/II.Inf./II.A.5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
12. 1922, 21 października, Konstantynopol. Pismo attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, do Władysława Baranowskiego, ministra pełnomocnego i delegata RP w Konstantynopolu,
w sprawie wniosku do Sztabu Generalnego o przyjęcie oficerów azerbejdżańskich
na kurs w Wojsku Polskim, nr 846/22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
13. 1922, 7 listopada, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, o podróży gen. Aleksandra Zachariadze,
szefa sztabu armii gruzińskiej, do Polski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
14. 1922, 10 listopada, Konstantynopol. Meldunek attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona
Bobickiego, do Dowództwa Dworca Niepołokowce, o wyjeździe oficerów gruzińskich do Polski, nr 911/22. . . . . 91
15. 1922, 21 listopada, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego w sprawie sytuacji na Kaukazie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
16. 1922, 29 grudnia, Warszawa. Pismo ppłk. Ignacego Matuszewskiego, p.d. szefa Oddziału II Sztabu
Generalnego do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie odmowy przyjęcia
oficerów ormiańskich do Wojska Polskiego, nr 31676/II.Inf./II.A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
17. 1923, 11 stycznia, Konstantynopol. Odpowiedź attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, do szefa Sztabu Generalnego w sprawie przyjazdu
gen. Aleksandra Zachariadze do Polski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
18. 1923, 16 lutego, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego o sytuacji na Kaukazie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
19. 1923, 20 marca. Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego o spotkaniu z Dżaferem Sejdametem. . . . . . . . 97
20. 1923, 18 kwietnia, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie dyslokacji Samodzielnej Armii
Kaukaskiej i spraw gruzińskich, nr 340/23. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
21. 1923, 19 kwietnia, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów azerbejdżańskich
do szkół wojskowych w Polsce, nr 344/23. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
22. 1923, 24 kwietnia, Warszawa. Instrukcja szefa Sztabu Generalnego, Marszałka Józefa Piłsudskiego,
dla attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego w sprawie przyjęcia oficerów
Azerbejdżańskich na szkolenie do szkół wojskowych w Polsce, nr 7818/II.Inf./II.A.5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
7
II Rzeczpospolita wobec ruchu prometejskiego

płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów azerskich
do szkół wojskowych w Polsce, nr 473/23. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, w sprawie propozycji Emina Rasul Zade
o prowadzeniu propagandy antysowieckiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 521/23. . . . . . . . . . . 105
26. 1923, 14 września, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 616/23. . . 109
27. 1923, 14 września, Konstantynopol. Raport płk. Leona Bobickiego, attaché wojskowego RP
w Konstantynopolu dla szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, w sprawie przyjęcia oficerów Górskiej Republiki
Północnego Kaukazu do szkół wojskowych w Polsce, nr 615/23. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
28. 1923, 5 października, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego o sytuacji na Kaukazie, nr 650/25. . . . . . . . . . . . . . . . . 111
29. 1923, 31 grudnia, Warszawa. Pismo szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, płk. Michała Bajera
do attaché wojskowego RP w Konstantynopolu, płk. Leona Bobickiego, w sprawie przyjęcia
oficerów gruzińskich do szkół wojskowych w Polsce, nr 27122 II Inf./II.A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
30. 1923, Warszawa. Notatka Sztabu Głównego zawierająca rys historyczny kwestii oficerów gruzińskich
w Polsce i projekt dalszego ich szkolenia, nr 15313/II/Inf/II.A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
płk. Leona Bobickiego, dla szefa Sztabu Generalnego, w sprawie planowanego
powstania na Kaukazie, nr 136/24. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
32. 1924, 20 września, Ankara. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla, dla Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, w sprawie powstania w Gruzji, nr 69/T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
33. 1924, 25 listopada, Ankara. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla, dla MSZ,
w sprawie sytuacji na Kaukazie, nr 129/T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
34. 1925, 14 marca, Paryż. List Tadeusza Hołówki do płk. Tadeusza Schaetzla,
attaché wojskowego RP w Ankarze o kontaktach z gruzińskimi i ukraińskimi emigrantami politycznymi. . . . 122
35. 1925, 9 maja, Ankara. Pismo posła RP w Ankarze, Romana Knolla, do Juliusza Łukasiewicza,
dyrektora Departamentu Politycznego MSZ w sprawie współpracy z emigrantami kaukaskimi. . . . . . . . . . . . 123
36. 1925, 11 lipca, Warszawa. List dyrektora Departamentu Politycznego MSZ, Juliusza Łukasiewicza
do posła RP w Ankarze, Romana Knolla w sprawie sytuacji w polskiej polityce zagranicznej i współpracy
z Tadeuszem Hołówką. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
37. 1925, 22 lipca, Warszawa. Pismo zastępcy szefa Oddziału II Sztabu Generalnego,
płk. Wacława Piekarskiego, do attaché wojskowego RP w Ankarze, płk. Tadeusza Schaetzla, o zakazie prac
politycznych na terenie Kaukazu, nr 9302/II/Inf.W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
38. 1925, 23 lipca. Raport posła RP w Ankarze, Romana Knolla do MSZ, w sprawie kontaktów z Tadeuszem
Hołówką, nr 263/T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
39. 1925, 28 lipca. List posła RP w Ankarze, Romana Knolla, do sekretarza Poselstwa
Władysława Günther-Schwarzburga w sprawie misji Tadeusza Hołówki w Konstantynopolu. . . . . . . . . . . . . . 129
40. 1925, 18 grudnia, Warszawa. Pismo podsekretarza stanu MSZ, Kajetana Morawskiego,
do Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie niezakontraktowanych
oficerów gruzińskich, P.III.13355/25. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
8
Spis treści
41. 1925, 31 grudnia, Warszawa. Pismo ministra spraw wojskowych gen. Lucjana Żeligowskiego,
do ministra spraw zagranicznych, w sprawie oficerów gruzińskich, przyjętych do polskich szkół wojskowych,
nr 6040/II.Inf.O.T.O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
42. 1926, 14 stycznia, Warszawa. Pismo p.o. szefa Sztabu Generalnego, gen. bryg. Edmunda Kesslera,
do attaché wojskowego RP w Ankarze, ppłk Tadeusza Schaetzla, w sprawie przyjęcia oficerów tureckich
i kaukaskich do polskich szkół wojskowych, nr 104/II/Inf.O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
43. 1926, 11 lutego, Warszawa. Pismo ministra spraw zagranicznych, Aleksandra Skrzyńskiego
do Ministra Spraw Wojskowych w sprawie oficerów gruzińskich w Wojsku Polskim, nr P.III.10288/26. . . . . . . 132
44. 1926, 22 marca, Warszawa. Pismo p. o. szefa Sztabu Generalnego, gen. bryg. Edmunda Kesslera,
do Ministra Skarbu, Jerzego Zdziechowskiego, w sprawie oficerów gruzińskich, nr 893/II/Inf.O.T.O . . . . . . . . 133
45. 1926, 28 marca, Warszawa. Pismo ministra skarbu Jerzego Zdziechowskiego,
do p. o. szefa Sztabu Generalnego gen. bryg. Edmunda Kesslera, w sprawie
oficerów gruzińskich, nr 670/DB/3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
46. 1926, 4 czerwca, Paryż. Meldunek attaché wojskowego i morskiego RP w Paryżu,
płk. Juliusza Kleeberga, do szefa Sztabu Generalnego, o udziale w pogrzebie
Atamana Symona Petlury, nr 1082 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
47. 1926, 17 października. Alfabetyczny wykaz miejsc przydziału oficerów byłej Armii Gruzińskiej i
Azerbejdżańskiej przydzielonych do Armii Polskiej
na dzień 1 X 1924 r. i 17 X 1926 r. sporządzony przez gen. Aleksandra Zachariadze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
48. 1926, 9 grudnia, Warszawa. Relacja Tadeusza Hołówki ze spotkania przedstawiciela
narodowego rządu gruzińskiego w Warszawie, Józefa Sałakai, z attaché wojskowym Wielkiej Brytanii w RP,
płk. Edwardem Claytonem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
49. 1927, 27 czerwca, Warszawa. Postulaty przedstawione przez stronę polską prezydentowi
Ukraińskiej Republiki Ludowej, Andrijowi Liwickiemu i gen. Włodzimierzowi Salskiemu
na konferencji dnia 28 VI 1927. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
50. 1927, 13 września, Stambuł. List szefa Placówki Wywiadowczej Konspol w Konstantynopolu,
kpt. Mateusza Iżyckiego, do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego płk. Tadeusza Schaetzla,
w sprawie paszportów polskich dla Kaukazczyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
51. 1927, 9 grudnia. Wykaz oficerów kontraktowych w Wojsku Polskim: Gruzinów, Azerów
i Górali Kaukaskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
52. 1928, 25 listopada. Meldunek Placówki Wywiadowczej L3 w Stambule do szefa Oddziału II Sztabu
Generalnego, o zerwaniu współpracy wywiadowczej z działaczami ruchu prometejskiego, nr 1.131/K./28. . . . . 147
53. 1928, 7 grudnia, Praga. Pismo pracownika konsulatu RP w Pradze, Tadeusza Lubaczewskiego,
do szefa Oddziału II Sztabu Generalnego, płk Tadeusza Schaetzla, w sprawie sytuacji
wśród emigracji kozackiej, nr 62/28. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
54. 1929, 26 kwietnia. Pismo kierownika Placówki Wywiadowczej L3 w Konstantynopolu
do kierownika Referatu B1. Oddziału II Sztabu Generalnego na temat informacji otrzymanych
od Dżafera Sejdameta, L.dz. 15/29. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
55. 1929, 6 czerwca, Paryż. Relacja z rozmowy por. Stanisława Zaćwilichowskiego
z Danem [Noe Ramiszwili], L. 418. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
56. 1929, 17 lipca, Warszawa. Gen. Aleksander Zachariadze.
Wytyczne Gruzińskiej Organizacji Wojskowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
57. 1929, 29 października. Protokół z posiedzenia odbytego u prof. Romana Smal-Stockiego w sprawie
uregulowania stosunków pomiędzy Ukrainą a Krymem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
9
58. 1930, 28 stycznia. Notatka kpt. Edmunda Charaszkiewicza dla płk. Tadeusza Schaetzla
z zebrania polsko-ukraińskiego w sprawie organizacji audycji radiowych ukraińskich i uregulowania stosunków
ukraińsko-kozackich, 841/II.Inf./2/III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
59. 1930, 24 stycznia. List prof. Romana Smal-Stockiego do kpt. Edmunda Charaszkiewicza w sprawie
zorganizowania ukraińskich audycji propagandowych w Radiu Polskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
60. 1930, 24 stycznia. List Dżafera Sejdameta do płk. Tadeusza Schaetzla o wyniku rozmów
z ministrem spraw zagranicznych Ukraińskiej Republiki Ludowej, Aleksandrem Szulginem,
w sprawie stosunków ukraińsko-tatarskich i uznania niepodległości Krymu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
61. 1930, 27 maja, Warszawa. Protokół posiedzenia Komitetu Niepodległości Kaukazu w Warszawie
z udziałem przedstawicieli strony polskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
62. 1930, 20 lipca, Paryż. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 z konferencji kpt. Edmunda Charaszkiewicza
i por. Stanisława Zaćwilichowskiego z Mustafą Czokajewem
w sprawie działalności emigracji turkiestańskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
63. 1930, 13 sierpnia. Sprawozdanie por. Stanisława Zaćwilichowskiego, szefa Ekspozytury 2
Oddziału II Sztabu Generalnego z podróży do Stambułu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
64. 1930, 8 października, Helsinki. Pismo Franciszka Charwata, posła RP w Helsinkach do Ekspozytury 2
w sprawie tworzenia Klubu „Prometeusz” w Finlandii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
65. 1930, 21 października. Sprawozdanie Ayasa Ischaki z wyjazdu organizacyjnego do Finlandii
w sierpniu i wrześniu 1930 r., nr 2700/II.Inf./21/XI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
66. 1930, 21 października. Instrukcja Charlesa Lorence’a [Stanisława Zaćwilichowskiego]
dla Stanisława Hempla, posła RP w Teheranie, w sprawie współpracy
z Komitetem Niepodległości Kaukazu, CL 339/30. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
67. 1930, listopad/grudzień. Notatka Karola Dubicza-Penthera z pobytu w Paryżu
w listopadzie 1930 r., w sprawie reorganizacji miesięcznika „Promethée”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
68. 1930. Sprawozdanie kpt. Stefana Nowaczka z wyszkolenia dywersyjnego grupy gruzińskiej.
L.dz. 177.II/XIV, 1185/1930. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
69. 1931, 26 stycznia. Notatka radcy Karola Dubicza Penthera o zmianach organizacyjnych w łonie rządu
gruzińskiego po zabójstwie Prezydenta Gruzji na uchodźstwie, Noe Ramiszwili. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
70. 1931, 30 kwietnia. Projekt statutu czasopisma „Promethée” autorstwa Emin beja Rasul Zade. . . . . . . . . . . 182
71. 1931, 30 kwietnia. Projekt statutu czasopisma „Promethée” autorstwa
kpt. Edmunda Charaszkiewicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
72. 1931, 5 maja. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Rollin” w Paryżu
w sprawie rozbieżności w polityce władz polskich wobec sytuacji w czasopiśmie „Promethée”
w Paryżu, L.dz. 2497/2/XI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
73. 1930, 6 maja, Warszawa. Ściśle tajne pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do radcy
Feliksa Frankowskiego, attaché w Ambasadzie RP w Paryżu, w sprawie relacji
ze stowarzyszeniem France-Orient, L.dz. 1122./2/XI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
74. 1931, 15 września, Charbin. Meldunek por. Zygmunta Krosnowskiego do kpt. Edmunda Charaszkiewicza,
w sprawie ruchu Mongoł-Buriatów, L.dz. 13/31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
75. 1931, 24 października, Paryż. Ściśle tajny raport polityczny (XXXII) chargé d’affaires ad interim
Ambasady RP w Paryżu Anatola Mühlsteina, dla płk. Tadeusza Schaetzla, w sprawie
poselstwa Gruzji w Paryżu, nr 1518/31/P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
76. 1931. 5 grudnia, Paryż. Tajny raport polityczny (XXXII) Anatola Mühlsteina, charge d’affaires ad interim
Ambasady RP w Paryżu, dla płk. Tadeusza Schaetzla, w sprawie poselstwa Gruzji w Paryżu, nr 1815/31/P. . . . . 192
10
Spis treści
77. 1931, Sprawozdanie z działalności Klubu „Prometeusz” w Warszawie za rok 1931 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
78. 1932, 15 stycznia, Warszawa. Memoriał Zarządu Zrzeszenia Byłych Członków POW – Wschód KN 3
dla Marszałka Józefa Piłsudskiego, w sprawie współpracy polsko-gruzińskiej, L. 5/32. . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
79. 1932, luty, Warszawa. Merytoryczne wyjaśnienia, uzupełniające memoriał Zarządu Zrzeszenia
Byłych Członków POW – Wschód KN 3 w sprawie współpracy polsko-gruzińskiej adresowane
do Marszałka Józefa Piłsudskiego, L. 43/32. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
80. 1932, 16 lutego. Projekt reformy podstaw współpracy polsko-gruzińskiej uzupełniający memoriał Zarządu
Zrzeszenia byłych członków POW – Wschód KN 3 adresowany do Marszałka Józefa Piłsudskiego, L.dz.147/32. 252
81. 1932, 5 lipca. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Rollin” w Paryżu w sprawie przebiegu
rokowania Aleksandra Assatianiego z Centrum Narodowym Gruzińskim, L.dz. 745/X/32. . . . . . . . . . . . . . . . 256
82. 1932, 6 grudnia, Warszawa. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 w sprawie stypendystów z emigracji
prometeuszowskiej – stan akcji w roku 1932 i zasady na przyszłość oraz notatka z konferencji o przydzielaniu
stypendiów z 5 III 1933, L.dz. 1728/II.Inf./2/XI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
83. 1932, 13 grudnia. Informacja Ekspozytury 2 dla placówki „Martin” w Paryżu o stanie prac prometejskich
na Dalekim Wschodzie, L.dz. 1754/II.Inf./2/II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
84. 1933, 11 lutego. Pismo placówki „Martin” w Paryżu do kpt. Edmunda Charaszkiewicza w sprawie
konsekwencji wynikających dla ruchu prometejskiego z dojścia Hitlera do władzy, L.dz. 49/33/14. . . . . . . . . . 270
85. 1933, 21 lutego, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Martin” w Paryżu w sprawie
wyjaśnienia cięć budżetu przeznaczonego na działalność prometejską, L.dz. 198/33/24. . . . . . . . . . . . . . . . . 271
86. 1933, 5 marca, Warszawa. Protokół z konferencji w sprawie ograniczeń budżetowych funduszu „N”,
L.dz. 484/II.Inf./2/XI/33. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
87. 1933, 7 kwietnia, Warszawa. Protokół z konferencji pomiędzy czynnikami polskimi a przedstawicielami
warszawskiego Klubu „Prometeusz” w sprawie czasopisma „Le Promethée”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
88. 1933, 11 grudnia, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2
do mjr Włodzimierza Dąbrowskiego, szefa placówki „Martin” w Paryżu, w sprawie stanowiska wobec rozłamu
w ruchu wolnokozackim, nr 2023/33/24. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
89. 1933. Sprawozdanie z działalności Klubu „Prometeusz” w Warszawie w latach 1931–1933. . . . . . . . . . . . . 281
90. 1934, 12 lutego, Bratysława (Różowa Dolina). List przedstawiciela kozaków Kałmyków,
Szanży Bałykowa do redaktora Włodzimierza Bączkowskiego o rozłamie w ruchu wolnokozackim
i o stosunku do Ihnata Biłego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
91. 1934, 17 lutego, Konstantynopol. Roczne sprawozdanie Karola Dubicza Penthera z prac na odcinku
narodowościowym na terenie Turcji za okres 1933 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
92. 1934, 9 marca. Ustne sprawozdanie mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego z sytuacji organizacji prometejskich
w Paryżu. Załącznik do L.dz. 69/1934. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
93. 1934, 12 marca, Warszawa. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego
w Paryżu, w sprawie polecenia Tadeusza Schaetzela odnośnie zbierania informacji dotyczących postrzegania
przez członków emigracji prometejskiej kwestii narodowościowo-niepodległościowych i stosunku różnych
państw do tego zagadnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
94. 1934. Sprawozdanie z działalności Klubu Prometeusz w Warszawie za okres
od 1 I 1933 r. do 15 III 1934 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
95. 1934, 9 i 11 maja. Zebrania wspólne Zarządu „Prometeusza” i przedstawicieli polskich
w sprawie planowanych prac prometejskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
96. 1934, 22 maja, Warszawa. Pismo prof. dr. Olgierda Górki, sekretarza generalnego Instytutu Wschodniego
do Wydziału Wschodniego MSZ, w sprawie wizyty Enrico Insabato w Polsce, nr 53-34 r. . . . . . . . . . . . . . . . . 301
11
97. 1934, 3 czerwca. Notatka Mustafy Czokajewa z wyjazdu do Berlina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

98. 1934, 23 lipca. Pismo kpt. Edmunda Charaszkiewicza do placówki w Paryżu,
w sprawie utworzenia Komitetu Przyjaźni Ludów Kaukazu, Ukrainy i Turkiestanu
zamiast Klubu Prometeusz w Paryżu, nr 745/34/31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
99. 1934, 5 grudnia. Protokoły z konferencji u Tadeusza Schaetzla z 12 listopada 1934 w sprawie
ogólnego stanu sprawy prometejskiej i wytyczne Tadeusza Schaetzla do pracy prometejskiej. . . . . . . . . . . . . 309
100. 1935, 4 marca. Sprawozdanie Mustafy Czokajewa z podróży do Berlina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
101. 1935, Warszawa. Sprawozdanie z działalności Klubu Prometeusz w Warszawie
za okres od 15 III 1934 r. do 15 III 1935 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
102. 1935, 25 kwietnia, Warszawa. Konferencja kpt. Edmunda Charaszkiewicza z Góralami Kaukaskimi
w sprawie zharmonizowania pracy organizacyjnej w środowiskach terenowych emigracji góralskiej
i zorientowaniu ich kierowników w ogólnym położeniu politycznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
103. 1935, 29 kwietnia. Wytyczne kpt. Edmunda Charaszkiewicza dla placówki w Paryżu, w sprawie
postępowania wobec kryzysu w ruchu wolno kozackim, nr 1017/35/34. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
104. 1935, 29 maja. Informacja o działalności filii Agencji Prasowej „Ofinor” w Genewie i Rzymie
oraz o podróży inspekcyjnej dyrektora Agencji – Michała Jeremijewa, do Szwajcarii i Włoch
w dniach 11–22 III 1935 r., L.dz. 1105/II/2/35. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
105. 1935, czerwiec. Relacja Georgesa Gwazawy z Kongresu Międzynarodowego Związku
Przyjaciół Ligi Narodów w Brukseli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
106. 1935, 28 czerwca, Paryż. Sprawozdanie Mahometa Sunsz Gireja z wyjazdu do Berlina. . . . . . . . . . . . . . . 327
107. 1935, 1 lipca. Memoriał Hajdara Bammata dla ministra Tadeusza Schaetzla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
108. 1935, 16 lipca, Stambuł. List Karola Dubicza Penthera do płk. Tadeusza Pełczyńskiego
o sytuacji prac narodowościowych w Turcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
109. 1935, 24 sierpnia. Notatka Władysława Pelca, omawiająca podróże Mustafy Czokajewa,
Grzegorza Gwazawy i Mahometa Sunsza Gireja do Berlina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
110. 1935, 3 października. List Dżafera Sejdameta w sprawie jego wyjazdu do Berlina
i notatka Ekspozytury 2 na ten temat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
111. 1935, 23 listopada. Sprawozdanie Karola Dubicza Penthera z działalności prometejskiej w Stambule,
nr 52/31/1186. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
112. 1935, 9 grudnia, Warszawa. List kpt. Edmunda Charaszkiewicza do mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego
w sprawie wyjazdu do Paryża i stosunku władz polskich do zagadnienia prometejskiego. . . . . . . . . . . . . . . . 346
113. 1935, 20 grudnia, Paryż. Odpowiedź mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego na list kpt. Edmunda
Charaszkiewicza w sprawie przyjazdu do Paryża i stosunku władz polskich do zagadnienia prometejskiego,
nr 358/35/33. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
114. 1936, 13 stycznia, Warszawa. Pismo mjr. Edmunda Charaszkiewicza do placówki „Milton” w Paryżu,
w sprawie podjęcia reformy mającej na celu poprawę poziomu organu prasowego
Ukraińskiej Republiki Ludowej „Tryzub”, nr 56/36/15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
115. 1936, 5 lutego. Memoriał kpt. kontraktowego Jana Nanuaszwili o nastrojach emigracji i młodzieży
gruzińskiej w Paryżu oraz o planie prac wojskowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
116. 1936, 3 marca, Paryż. Konferencja mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2
Oddziału II Sztabu Głównego z Michałem Jeremijewem, dyrektorem biura prasowego „Ofinor”. . . . . . . . . . . 353
117. 1936, 3 i 8 marca, Paryż. Sprawozdanie z paryskiej konferencji mjr. Edmunda Charaszkiewicza,
szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z Mustafą Czokajewem,
w sprawie działalności emigracji turkiestańskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
12
Spis treści
118. 1936, 7 marca, Paryż. Sprawozdanie mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2
Oddziału II Sztabu Głównego, z konferencji z Centrum Góralskim w Paryżu
w sprawie działalności emigracji Górali Kaukaskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
119. 1936, 8 marca, Paryż. Sprawozdanie mjr. Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2
Oddziału II Sztabu Głównego z konferencji z Eminem bejem Rasul Zade, w sprawie
działalności emigracji azerbejdżańskiej, L.dz. 855/36. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
120. 1936, 10 marca, Paryż. Sprawozdanie z konferencji mjr. Edmunda Charaszkiewicza,
szefa Ekspozytury 2 Oddziału II, Sztabu Głownego z konferencji z Noe Żordanią,
w sprawie działalności emigracji gruzińskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
121. 1936, 12 marca, Paryż. Projekt reorganizacji propagandy prometeuszowskiej za granicą, L.dz. 871/36. . . 371
122. 1936, 6 kwietnia. Dzisiejszy stan propagandy narodowościowej i separatystycznej wśród emigracji z byłego
Imperium Rosyjskiego, L.dz. 871/36. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
123. 1936, 14 kwietnia. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 z konferencji przeprowadzonych z Mykołą
Kowalewskim, dyrektorem Agencji Telegraficznej „Express”, w sprawie funkcjonowania Agencji. . . . . . . . . . 375
124. 1936, 15 kwietnia, Helsinki. Meldunek płk. dypl. Władysława Łosia, attaché wojskowego RP do mjr.
Edmunda Charaszkiewicza, szefa Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, o działalności
Klubu Prometeusz w Helsinkach, L.dz. 52/36.T.O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
125. 1936, 1 maja. Pismo mjr. Włodzimierza Dąbrowskiego dla mjr. Edmunda Charaszkiewicza,
o konflikcie w redakcji pisma „Promethée”, nr 146/36/7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
126. 1936, 25 maja, Warszawa. Odpowiedź mjr. Edmunda Charaszkiewicza na pismo mjr. Włodzimierza
Dąbrowskiego w sprawie konfliktu w redakcji pisma „Promethée”, nr 111/36/31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
127. 1936, 8 lipca. Konferencja Tadeusza Kobylańskiego, dyrektora Departamentu Polityczno-Ekonomicznego
MSZ z przywódcami emigracji ukraińskiej, w sprawie jej dalszej działalności we Francji. . . . . . . . . . . . . . . . 382
128. 1936, 8 lipca, Warszawa. Odczyt dyrektora Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ
Tadeusza Kobylańskiego o ideologii ruchu prometejskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
129. 1936, sierpień. Sprawozdanie Abbas beka Alibekowa z podróży do Londynu
w dniach od 9 do 17 VIII 1936 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
130. 1936, 1 września. Notka gen. dyw. kontraktowego Aleksandra Zachariadze dotycząca kwestii przyjęcia
obywatelstwa polskiego przez oficerów gruzińskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
131. 1936. Sprawozdanie Mir Jakuba beja Mechtiewa z podróży do Genewy
w dniach od 23 IX do 5 X 1936 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
132. 1936, listopad – grudzień, Warszawa. Odpowiedź mjr. Edmunda Charaszkiewicza na pismo attaché
wojskowego RP w Helsinkach, ppłk. dypl. Władysława Łosia, w sprawie współpracy pism prometejskich
z pismami wydawanymi w Finlandii, nr 3002/II/2/36. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
133. 1936, 21 grudnia, Warszawa. Pismo Ekspozytury 2 do placówki „Martin” w Paryżu w sprawie konferencji
z dnia 18 XII 1936 odbytej w MSZ w sprawie przesilenia w rządzie URL, nr 3061/36/34. . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
134. 1937, 26 stycznia, Helsinki. Pismo attaché wojskowego RP w Helsinkach, ppłk. dypl. Władysława Łosia
do mjr. Edmunda Charaszkiewicza, na temat sytuacji ruchu prometejskiego w Finlandii, L.dz. 209/36.T.O. . . . 400
135. 1937, 12 lutego, Warszawa. Pismo Mykoły Kowalewskiego do płk. Tadeusza Pełczyńskiego w sprawie
działalności Agencji Telegraficznej „Express”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
136. 1937, 21 maja, Paryż. Memoriał Rady Związku Państw Morza Czarnego dla marszałka Polski Edwarda
Rydza-Śmigłego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
137. 1937, 27 maja, Warszawa. Notatka mjr. Edmunda Charaszkiewicza dla Placówki „Wellstone” w Paryżu
w sprawie konferencji z Szambą Balinowem dotyczącej sytuacji w ruchu wolnokozackim. . . . . . . . . . . . . . . . 413
13
138. 1937, 31 sierpnia. Łukasz Dalnicki [Władysław Pelc], Uwagi w kwestii reorganizacji
pracy prometeuszowskiej w Paryżu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
139. 1937, 29 września. Oświadczenie strony polskiej w sprawie konfliktu w środowisku azerbejdżańskim,
odczytane przedstawicielom Azerbejdżanu: Emin Bejowi Rasul Zade, Mir Jakubowi Mechtiewowi
i Mustafie Wekilli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
140. 1937, Warszawa. Pismo szefa Oddziału II Sztabu Głównego, płk. dypl. Tadeusza Pełczyńskiego
do naczelnika Wydziału Prasowego MSZ Wiktora Skiwskiego, w sprawie
Agencji Telegraficznej „Express”, nr 418/II/2/37. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
141. 1937, 2 grudnia. Notatka z rozmowy Władysława Pelca, kierownika placówki „Wellstone”,
z kozakiem dońskim, Gieorgijem Kariewem, nr 457/15/37. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
142. 1938, 24 lutego. Projekt reorganizacji czasopisma „Promethée” w Paryżu autorstwa Władysława Pelca,
nr 80/27/38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
143. 1938, 17 marca. Sprawozdanie Władysława Pelca dla Ekspozytury 2 z podróży do Genewy
i działalności prometejskiej w Szwajcarii, nr 94/21/38. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
144. 1938, 15 maja. List ks. Grzegorza Peradze do Ekspozytury 2 zawierający informacje
o jego wyjeździe do Paryża. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
145. 1938, 27 maja, Warszawa. Notatka wewnętrzna Ekspozytury 2 o kontaktach i konferencji
z Arszakiem Dżamalianem w Warszawie, nr 1693/II/2/38. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
146. 1938, 1 czerwca, Warszawa. Tekst powitania przywódców frontu prometejskiego
na konferencji polsko-prometejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
147. 1938, czerwiec, Warszawa. Tematy na konferencję przywódców frontu prometeuszowskiego
w dniach 1 VI–4 VI 1938 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
148. 1938, maj – czerwiec, Warszawa. Plan konferencji przywódców frontu prometeuszowskiego
w Warszawie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
149. 1938, 4 czerwca, Warszawa. Rezolucje frontu prometejskiego o stosunku do wrogich
sił międzynarodowych i w sprawie taktyki wewnętrznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
150. 1938, 31 grudnia, Paryż. Pismo kierownika placówki „Wellstone” w Paryżu,
Władysława Pelca do Ekspozytury 2, w sprawie aktywizacji kwestii ukraińskiej, nr 339/44/38. . . . . . . . . . . . . 450
151. 1939, 27 lutego. Sprawozdanie z podróży organizacyjnej Ayasa Ischaki na Daleki Wschód
w latach 1933–1935, nr 536/II/2/39. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
152. 1939, 1 marca, Warszawa. Referat polityczny o stosunkach polsko-prometeuszowskich dla marszałka
Edwarda Rydza-Śmigłego (IV redakcja), L.dz. 3881/II/2/38. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
Zdjęcia i reprodukcje dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Skorowidz nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
Skorowidz nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
Резюме . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
Wstęp
Defnicja „prometeizmu”
„Prometeizm” to w ogólnym pojęciu idea buntu przeciwko potęgom krępującym wolność
myśli i ograniczającym wolność narodów i człowieka. W pierwszej połowie XX wieku ter-
min ten oznaczał polityczną współpracę II Rzeczypospolitej z nierosyjskimi ludami i naroda-
mi Rosji skierowaną przeciwko carskiemu, a później sowieckiemu imperium. Bezpośrednie
autorstwo tej koncepcji przypisywano Józefowi Piłsudskiemu, który w 1904 roku w memo-
riale do rządu japońskiego cel polityczny Polski stawiał słowa, które również można uznać
za pierwszą definicję prometeizmu: „rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe
i usamowolnienie przemocą wcielonych w skład Imperium krajów”1. W podobny sposób wy-
powiadał się długoletni działacz prometejski, Roman Smal-Stocki w 1947 roku, kiedy określał
prometeizm wspólnym frontem narodów uciemiężonych przez Rosję sowiecką2.
Nie oznacza to jednak, żeby można było uważać prometeizm za rodzaj „antykomuni-
stycznej międzynarodówki”, jak twierdzą niektórzy badacze3. W rzeczywistości, z punk-
tu widzenia ruchu prometejskiego, ustrój państwa rosyjskiego miał znaczenie drugorzęd-
ne. Najważniejszą cechą tego państwa był imperializm prowadzący do zniewolenia in-
nych narodów i to przede wszystkim tę cechę dostrzegano zarówno w polityce Rosji car-
skiej i Rosji sowieckiej. Jak podkreślał po latach w recenzji pracy Andrzeja Micewskiego
Stanisław J. Paprocki, były członek honorowy Klubu Prometeusz w Warszawie, obozowi
Piłsudskiego nie chodziło o „rozbicie Rosji” jako takiej, ale stał on na stanowisku, że: „naród
1 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa 1937, s. 253.

2 R. Smal-Stocky, The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the Promethean
Movement, „The Ukrainian Quarterly” 1947, vol. III, nr 4, s. 330.
3 Por. Z. Gasimov, Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy,
[w:] M. Kornat (red.), Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), Warszawa 2012, s. 331–333.
15
polski może być prawdziwie wolnym tylko wśród wolnych narodów i że wobec tego wytycz-
ną polityki polskiej winna być zasada konieczności obrony przed imperializmem rosyjski-
m”4. Prometeizm nie był więc w swoim założeniu ruchem antykomunistycznym, ale antyim-
perialistycznym, jego antykomunizm wynikał tylko i wyłącznie z charakteru ustrojowego, ja-
ki w danym okresie istniał w państwie rosyjskim.
Definicję tę można sprecyzować dodając, że z reguły prometeizm odnosił się wyłącz-
nie do ruchów wolnościowych skierowanych przeciwko Rosji i popieranych przez Polskę.
Tak to zagadnienie ujmuje definicja sformułowana znacznie później przez Włodzimierza
Bączkowskiego (1905–2000), który twierdził, że: „Nazwa Prometeizm (Liga Prometeusza,
ruch prometejski) określa wspólny front niepodległościowych przywódców i polityków, re-
prezentujących na emigracji ich uciśnione narody imperium rosyjskiego”. Jej autor precyzu-
je, że nazwa ta obejmowała wyłącznie te grupy, które współpracowały i były popierane przez
głównie piłsudczykowskie „czynniki”5. I rzeczywiście, w okresie międzywojennym nie było
konkurencyjnej organizacji, która podejmowałaby próby przyjęcia podobnej nazwy, podczas
gdy ruch prometejski był zorganizowany wokół klubów „Prometeusza” i wydawał francusko-
języczne pismo o tej nazwie („Le Promethée”). Ważnym elementem tej definicji było także
pojęcie wolności narodów i jednostek, które miało odróżniać prometeizm od „koncepcji po-
pierania i patronatu ze strony wielkich państw w stosunku do walki niepodległościowej tych
wszystkich narodów, które wchodziły niegdyś w skład byłego Imperium Rosyjskiego, a obec-
nie znajdują się pod panowaniem sowieckim”. W 1934 roku Charaszkiewicz przekazując in-
strukcję Tadeusza Schaetzla placówkom prometejskim i wspominając o formach wspierania
ruchów narodowowyzwoleńczych precyzował, że „Pierwszą taką koncepcję nazwaną „pro-
meteizmem” stworzyła Polska, która od roku 1920 głosi ideę wspólnego frontu odrodzonych
narodów wolnych i o wolność walczących, a które dzieliły kiedyś wspólną dolę narodów pod-
bitych przez Rosję. Ideologia ta jest pojęta ściśle demokratycznie: narody łączące się w myśl
jej haseł są równe. Polska zaś, jako jej inicjatorka i głosicielka, zajmuje w tym związku, dzięki
swemu znaczeniu państwowemu, stanowisko „pierwszej wśród równych”6.
Autor nazwy ruchu prometejskiego nie jest znany, a wśród badaczy pojawiają się pewne
rozbieżności na ten temat. Bohdan Podoski (1894–1986), prawdopodobnie w oparciu o re-
lację ustną Tadeusza Schaetzela, twierdzi, że miał ją utworzyć sam Schaetzel w latach 1924–
19267. Według Józefa Lewandowskiego nazwę mieli wymyślić Gruzini8. Jeszcze inną możli-
wość podaje gruzińsko-francuski badacz, Georges Mamoulia, który przypisuje autorstwo te-
go określenia Hajdarowi Bammatowi, który na ten temat pisze w swoich niewydanych do-
tychczas wspomnieniach9.
4 „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 209.

5 W. Bączkowski, Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość” 1984, t. XVII, s. 28.
6 CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) z lat 1921–1939, sygn. I.303.4.5782.
7 B. Podoski, Śp. pułkownik Tadeusz Schaetzel, „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 180; T. Schaetzel, Racja stanu Polski na
Wschodzie, „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 225 (wstęp).
8 J. Lewandowski, Imperializm słabości, Warszawa, 1967, s. 141–142.
9 G. Mamoulia, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921–
1945), Paryż 2009, s. 99.
16
Wstęp
Myśl prometejska a ruch prometejski

Z powodu coraz większego zainteresowania dziejami prometeizmu wydaje się, że po-
wyższą definicję należy doprecyzować. Pierwszym zasadniczym podziałem, jaki powinno
się wprowadzić jest rozróżnienie pojęć: ruch prometejski i myśl prometejska. Opierając się
na cytowanych powyżej definicjach można zdefiniować myśl prometejską, jako propagu-
jącą ideę rozczłonkowania imperium rosyjskiego w oparciu o zjednoczony ruch narodów
zniewolonych przez Rosję. W takim znaczeniu myśl prometejska pojawia się w tekstach
autorów niekoniecznie związanych z ruchem prometejskim. Należy zgodzić się z Zaurem
Gasimovem, który uważa, że był to prąd intelektualny tworzony przez przedstawicieli wielu
krajów dotkniętych tym samym doświadczeniem10.
Z kolei ruch prometejski to ścisła współpraca przedstawicieli narodów zniewolonych
z „czynnikami polskimi” mająca na celu w bliższej lub dalszej perspektywie doprowadzenie
do odzyskania niepodległości przez te państwa, a co za tym idzie, także do rozbicia Rosji na
mniejsze państwa. Współpraca ta miała miejsce przede wszystkim w okresie międzywojen-
nym, choć pewne jej elementy były obecne w środowiskach piłsudczykowskich jeszcze przed
pierwszą wojną światową i po 1945 roku.
W świetle powyższego myśl prometejską propagował zarówno Jan Otmar Berson (1903–
1946), Jerzy Braun (1901–1975), Włodzimierz Ipohorski-Lenkiewicz czy nawet Juliusz Miero
szewski, którzy nigdy nie byli formalnie związani z ruchem prometejskim, tak jak Tadeusz
Schaetzel (1891–1971), Edmund Charaszkiewicz (1895–1975), Włodzimierz Bączkowski czy
Władysław Pelc (1906–2002) – aktywni działacze ruchu prometejskiego w okresie międzywo-
jennym. Z tego powodu Jerzy Giedroyc (1906–2000) byłby członkiem ruchu prometejskiego tyl-
ko przez bardzo krótki okres, kiedy redagował i wydawał pierwszy numer kwartalnika „Wschód
– Orient” (1930). Natomiast w późniejszym okresie już nie był związany z ruchem prometej-
skim, ale jedynie znajdował się pod wpływem pewnych elementów myśli prometejskiej.
Termin „ruch prometejski” ma więc bardzo konkretnie określone znaczenie i odnosi się
do działań praktycznych mających u podstawy ideę prometejską, których celem było wciele-
nie jej w życie, w oparciu o współpracę narodów podbitych przez Rosję, przy wyraźnym or-
ganizacyjnym i finansowym wsparciu II Rzeczypospolitej.
Granice chronologiczne
Granice chronologiczne prometeizmu zależą od przyjętej definicji samego zjawiska.
Myśl rozbicia Imperium Rosyjskiego w oparciu o współpracę różnych narodów, które znaj-
dują się w tej samej sytuacji geopolitycznej powstała jako odpowiedź na ambicje imperiali-
zmu państwa rosyjskiego. Polscy działacze prometejscy, wśród protoplastów prometeizmu
wskazywali między innymi na hetmana Filipa Orlika, księcia Adama Czartoryskiego i je-
go politykę wschodnią, a także na politykę Polskiej Partii Socjalistycznej w końcu XIX i na
początku XX wieku11. Korzenie współczesnego im prometeizmu widzieli przede wszystkim
w poglądach i działalności Józefa Piłsudskiego.
10 Z. Gasimov, Między Warszawą, Paryżem a Stambułem. Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy,
op. cit., s. 234.
11 E. Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy. Materiały do polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego w latach 1893–1921,
„Niepodległość” 1955, t. V, s. 125–130.
17
Trzeba jednak przypomnieć, że idea współpracy ludów „uciemiężonych” pojawiała się

także w innych kręgach, nie koniecznie związanych z Polską, między innymi podczas zjazdów
przedstawicieli tych narodów organizowanych przez autonomistów – federalistów (1905),
a później przez Biuro Narodowości stworzone przez Juozasa Gabrysa i wreszcie w rozma-
itych próbach budowania antyrosyjskiej (antybolszewickiej) koalicji na Kaukazie w czasie
pierwszej wojny światowej i w latach, które bezpośrednio po niej nastąpiły. Doświadczenia te
również miały wpływ na powstanie ruchu prometejskiego.
Początku prometeizmu realizowanego w pierwszej połowie XX wieku przy aktywnym
udziale Państwa Polskiego należy doszukiwać się po upadku koncepcji federacyjnej Józefa
Piłsudskiego, która upadła wraz z podpisaniem Traktatu Ryskiego w 1921 roku. Pierwsze for-
my organizacyjne ruchu prometejskiego powstały w 1924 i 1925 roku, ale współpraca roz-
winęła się po dojściu do władzy Józefa Piłsudskiego w 1926 roku. W ruchu prometejskim
uczestniczyli przedstawiciele emigracji ukraińskiej, Tatarów Krymskich i Nadwołżańskich,
narodów muzułmańskich Azji Środkowej, niektórych wojsk kozackich i narodów Kaukazu,
narodów zamieszkujących północną Rosję (Ingria, Komi, Karelia). Szczególną rolę w ruchu
prometejskim odgrywała Ukraina – z racji liczebności ludności zamieszkującej to terytorium
jak i położenia geograficznego. Niemniej istotną rolę odgrywał region Kaukazu – niezwykle
ważny z racji swej pozycji geopolitycznej, a także z powodu bardzo aktywnych dążeń naro-
dowściowo-wyzwoleńczych narodów kaukaskich. Tak określał moment narodzin ruchu pro-
metejskiego Roman Smal-Stocki, który precyzuje, że organizacja istniejąca pod tą nazwą za-
częła działać w 1925 roku „po długich negocjacjach”12.
Ustalenie daty końcowej działalności ruchu prometejskiego jest zadaniem dosyć trud-
nym, gdyż powojenne dzieje tego ruchu nie były jeszcze badane przez historyków. Wiadomo
natomiast, że ruch prometejski, w zmienionej i ograniczonej znacznie formie, przetrwał pod-
czas II wojny światowej i funkcjonował w stanie szczątkowym po 1945 roku. Pomimo tego,
wydaje się słuszne dla tego zbioru dokumentów, utrzymanie cezury roku 1939. Wynika to
przede wszystkim z faktu, że po 1939 roku uległa zmianie sytuacja międzynarodowa Polski,
i jej rola w ruchu prometejskim nie mogła być taka sama jak wcześniej.
Historiografia polska
Zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej ludów i narodów podbitych przez Rosję,
a później przez Związek Sowiecki było już przedmiotem wielu badań i posiada już bardzo
obszerną, choć rozproszoną i stworzoną w różnych językach historiografię. Na potrzeby tego
wprowadzenia postaram się ograniczyć do omówienia najważniejszych prac poświęconych
wyłącznie albo przynajmniej w znacznej części ściśle rozumianemu ruchowi prometejskie-
mu. Pominięte zostaną natomiast teksty o charakterze wspomnieniowym autorstwa byłych
działaczy związanych z ruchem prometejskim oraz intetresujące, ale odległe od samego pro-
meteizmu prace poświęcone współpracy niektórych ugrupowań i polityków narodów „pro-
metejskich” z III Rzeszą w trakcie II wojny światowej13.
12 R. Smal-Stocki, The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom, Sketch of the History of the
Promethean Movement, op.cit., s. 330.
13 Na temat historiografii polskiej ruchu prometejskiego patrz również: J. Pisuliński, Prometeizm – problemy i pytania histo-
riograficzne, [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012,
s. 91–104.
18
Wstęp
Początki badań nad ruchem prometejskim sięgają działań mających na celu rozpraco-
wanie tego ruchu przez służby wywiadowcze Polski Ludowej po 1945 roku. Charakter ta-
ki można przypisać obszernemu opracowaniu poświęconemu Ekspozyturze 2 Oddziału II
Sztabu Głównego, które powstało w Biurze Studiów Głównego Zarządu Informacji Wojska
Polskiego. Opracowanie to powstało w oparciu o tę część akt Oddziału II, które po wojnie zo-
stały odnalezione w filii niemieckiego wojskowego archiwum w Gdańsku-Oliwie. Prace by-
ły prowadzone przez kilku pracowników Biura Studiów i zostały ukończone w styczniu 1951
roku, kiedy opracowanie to wysłano do Moskwy14. W grupie pracowników zajmujących się
tym zagadnieniem znalazł się także kpt. GZI, Józef Lewandowski, który w 1958 roku obro-
nił pracę magisterską na Uniwersytecie Warszawskim na ten temat15, a później pracował jako
historyk w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk16. Autor ten, jako pierwszy miał oka-
zję wykorzystania archiwaliów Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego i trzeba przy-
znać, że pomimo naleciałości ideologicznych i wyraźnego „śladu czasów” wiele z jego ustaleń
– przede wszystkim o charakterze faktograficznym – do dziś pozostaje aktualnymi. Problem
związany ze wschodnią polityką II Rzeczypospolitej, federalizmem i ruchem prometejskim
pojawiał się także w innych pracach tego badacza17.
W drugiej połowie lat 60. powstała praca Eugeniusza Rudzińskiego, częściowo po-
święcona Agencji Telegraficznej „Express”, która była częścią infrastruktury prometejskiej
w czasie II Rzeczypospolitej18. Opublikowano wówczas ważne dokumenty dotyczące ru-
chu prometejskiego19. W tym czasie nad zagadnieniem ruchu prometejskiego pracował
Sergiusz Mikulicz, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych i doktorant prof. Henryka
Batowskiego, a owocem jego badań była pierwsza w Polsce książka poświęcona ruchowi pro-
metejskiemu20. Dostępne materiały wykorzystał jednakże w znacznie mniejszym stopniu niż
Lewandowski, dlatego też do jego książki zarówno Lewandowski, wówczas emigrant i współ-
pracownik „Kultury” Jerzego Giedroycia, jak i Ludwik Hass, zgłosili liczne zastrzeżenia21.
W czasopismach emigracyjnych ukazała się także pozytywna recenzja książki Mikulicza au-
torstwa Józefa Łobodowskiego, który był związany z ruchem prometejskim w ostatnim okre-
sie (od połowy lat 30.), ale nie odgrywał roli decydującej i w niewielkim stopniu znał zakon-
spirowane kulisy tej działalności. Łobodowski krytycznie omówił pracę Mikulicza, ale w za-
kończeniu swej recenzji zauważył, że pomimo pewnych błędów i widocznego zaangażowania
ideologicznego „pracę Mikulicza należy uznać za potrzebną, a nawet pożyteczną”22.
14 RGVA, Ekspozytura 2 Oddziału II Sztabu Głównego, sygn. 461k-1-1.

15 J. Lewandowski, „Prometeizm” – koncepcja polityki wschodniej piłsudczyzny, „Biuletyn Wojskowej Akademii Politycznej im.
F. Dzierżyńskiego”, cz. 1: 1958, nr 2 (12), s. 100–137, cz. 2: 1959, nr 1 (14), s. 31–52.
16 Wątek ten pojawiał się także w innych jego pracach, np. Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschod-
niej piłsudczyków 1921–1926, Warszawa 1967.
17 J. Lewandowski, Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belwederskeigo, Warszawa 1962, Imperializm słabości.
Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921–1926, Warszawa 1967.
18 E. Rudziński, Informacyjne agencje prasowe w Polsce 1926–1939, Warszawa 1970.
19 S. Wroński (oprac.), Współdziałanie rządu polskiego z emigracyjnymi organizacjami antyradzieckimi w latach 1918–1938,
[w:] Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, Warszawa 1968, t. III.
20 S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971.
21 L. Hass, „Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej”, S. Mikulicz, Warszawa 1971 [recenzja], „Studia z dziejów ZSRR
i Europy Środkowej” 1978, t. VIII, s. 191–195; J. Lewandowski, Krajowe ucrainica, „Kultura” 1973, nr 1/304–2/305, s. 112–121.
22 J. Łobodowski, „Niepodległość” 1974, t. IX, Nowy Jork – Londyn, s. 411–419.
19
W późniejszym okresie nie ogłoszono prac poświęconych wyłącznie tej tematyce, ale wy-
brane wątki związane z ruchem prometejskim były poruszane na marginesie innych badań.
Cenne informacje znalazły się przede wszystkim w pracy Andrzeja Chojnowskiego o polity-
ce narodowościowej w II RP23 i w biografii Tadeusza Hołówki autorstwa Iwo Werschlera24.
Autorzy ci jednak nie mieli (lub mieli w bardzo ograniczonym stopniu) możliwości korzy-
stania z kluczowych dla tego tematu akt Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, które
przechowywano wówczas w Centralnym Archiwum MSW.
Trzeba podkreślić, że choć zainteresowanie operacyjne ruchem prometejskim ograni-
czało się do wczesnego okresu istnienia Polski Ludowej, głównie lat 50.25, to w późniejszym
okresie nadal obowiązywało, jak zauważył Iwo Werschler26, „zdecydowanie krytyczne stano-
wisko” wobec ruchu prometejskiego. Aktualną wówczas wykładnię podał Sergiusz Mikulicz,
który stwierdził, że: „Prometeizm odsuwał Polskę od polityki europejskiej, wikłał ją w dodat-
kowe poważne konflikty z jej wschodnim sąsiadem, powodował marnotrawienie sił i środ-
ków. Za jego pseudo-romantyczną fasadą kryły się bardzo klasowe zamierzenia, stanowią-
ce dodatkową kulę u nogi w międzywojennym rozwoju państwa”27. Trudno dostępne archiwa
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz uwarunkowania polityczne nie zachęcały do bada-
nia tego zagadnienia. Sytuacja uległa radykalnej zmianie po 1989 roku, kiedy powrócono do
badań nad okresem II Rzeczypospolitej. Od tego momentu ukazało się wiele bardzo cennych
prac poświęconych polityce narodowościowej, stosunkom polsko-ukraińskim oraz dotykają-
cych problemu ruchu prometejskiego i jego znaczenia dla polityki zagranicznej w tym okresie.
Wśród najważniejszych prac nie mających na celu badania ruchu prometejskiego, ale
poruszających to zagadnienie na marginesie innych rozważań należy wymienić: teksty
Henryka Bartoszewicza dotyczące działalności politycznej Romana Knolla28, który ode-
grał bardzo ważną rolę w okresie rodzenia się wspólnego frontu prometejskiego, opracowa-
nie Mirosława Boruty29, monografię Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji w latach
1921–1924 napisaną przez Jana Jacka Bruskiego30, prace poświęcone Tatarom Krymskim
autorstwa Selima Chazbijewicza31, a także badania Andrzeja Furiera poświęcone dziejom
23 A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Warszawa 1979.
24 I. Werschler, Tadeusz Hołówko, życie i działalność. Z dziejów obozu belwederskiego, Warszawa 1984.
25 Por. P. Libera, Zwalczanie ruchu prometejskiego w Polsce Ludowej. Wstęp do badań, „Historia i Polityka”, cz. 1, 2010, nr 4 (11),
s. 205–242, cz. 2: 2011, nr 5 (12), s. 201–230; S. Łukasiewicz, Prometeizm na emigracji w pierwszych latach po II wojnie świa-
towej w świetle materiałów wywiadu komunistycznego Polski Ludowej, [w:] Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy
Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012, s. 309–326.
26 I. Werschler, Federalizm i prometeizm w poglądach oraz w działalności Tadeusza Hołówki, „Dzieje Najnowsze”, 1982, nr
1–4, s. 4.
27 S. Mikulicz, Prometeizm europejski, „Sprawy międzynarodowe”, październik 1968, R. XXI, z. 10 (199), s. 110.
28 M.in.: H. Bartoszewicz, Misja Romana Knolla w Ankarze 1924–1925, „Studia z dziejów Rosji i Europy Wschodniej”, 2001,
t. XXXVI, s. 109–126; idem, Roman Knoll wobec sprawy niepodległości Ukrainy 1917–1921. Z dziejów prometeizmu polskie-
go, [w:] Polska i jej wschodni sąsiedzi, A. Andrusiewicz (red.), t. 6, Rzeszów 2005, s. 11–29; idem, Okres rosyjski w karierze dy-
plomatycznej Romana Knolla, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, cz. 1: 2004, t. XXXIX, s. 61–84, cz. 2:
2005, t. XXXX, s. 63–81; idem, Roman Knoll – między walką o wolność narodów a dyplomacją,„Przegląd Wschodni” t. XII, z. 3
(47), s. 537–553.
29 M. Boruta, Wolni z wolnymi, równi z równymi. Polska i Polacy o niepodległości wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej,
Kraków 2002.
30 J.J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie, 1919–1924, Kraków 2000.
31 M.in. S. Chazbijewicz, Awdet, czyli powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i nie-
podległość państwa po II wojnie światowej, Olsztyn 2001.
20
Wstęp
Polaków w Gruzji32. Zagadnienie prometeizmu jest także poruszane w niektórych fragmen-

tach książki o polskich ideach federacyjnych Krzysztofa Grygajtisa33, w artykule Filipa Jussis-
-Gończyńskiego o „Biuletynie Polsko-Ukraińskim”34 i w tekstach Shahli Kazimovej na te-
mat wybitnego działacza azerbejdżańskiego Emina Rasul Zade35. Na uwagę zasługuje tak-
że pierwsza – choć pozbawiona wątków prometejskich – biografia Henryka Józewskiego, au-
torstwa Jana Kęsika36, teksty o sowietologii polskiej i artykuły o polityce zagranicznej Marka
Kornata37, studia i książki poświęcone historii Gruzji autorstwa Wojciecha Materskiego38,
artykuły Marka Mądzika39, prace dotyczące międzynarodowej sytuacji republik kaukaskich
autorstwa Pawła Olszewskiego40, książka Piotra Okulewicza poświęcona koncepcji „mię-
dzymorza”41, artykuły i książka dotyczące wywiadu II Rzeczypospolitej autorstwa Andrzeja
Pepłońskiego i Hiroaki Kuromiyi42, dwie prace Roberta Potockiego43. Ponadto trzeba wspo-
mnieć o biografii Olgierda Górki, która jednak nie podejmuje w ogóle wątku prometejskie-
go44, oraz o biogramach wybitnych działaczy prometejskich autorstwa Stanisława Stępnia45
i pracach Emiliana Wiszki na temat międzywojennej emigracji ukraińskiej w Polsce46.
Nie jest bezpośrednio związana z zagadnieniem ruchu prometejskiego książka
Aleksandra Woźnego na temat problematyki łużyckiej w działaniach dywersyjnych wy-
wiadu polskiego, tym niemniej przynosi ona bardzo cenne ustalenia o funkcjonowaniu
Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego, która odgrywała ważną rolę wśród instytu-
32 M.in. A. Furier, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009.

33 K. Grygajtis, Polskie idee federacyjne i ich realizacja w XIX i XX w., Częstochowa 2001.
34 Biuletyn Polsko-Ukraiński (1932–1938) – prometejski projekt Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, [w:] Na z góry
upatrzonych pozycjach, B. Międzybrodzki, M. Gajda, K. Fudalej, M. Przeperski (red.), Warszawa 2011.
35 S. Kazimova, Prometeizm w poglądach i działalności Mehemmeda Emina Rasulzadego, „Pro Georgia” 2010, t. 20, s. 127–137.
36 Jan Kęsik, Zaufany komendanta. Biografia polityczna Jana Henryka Józewskiego, Wrocław 1995.
37 M.in.: M. Kornat Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003; idem, Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja:
początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1–2, Kraków 2003; idem, W kręgu ru-
chu prometejskiego. Związek Zbliżenia Narodów Odrodzonych (1921–1923) i Instytut Wschodni w Warszawie (1925–1939),
„Politeja” nr 2/2004; idem, Ruch prometejski – ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, „Nowa Europa
Wschodnia” 2008, nr 2, s. 76–86.
38 M.in.: W. Materski, Polsko-gruziński sojusz wojskowy 1920, [w:] Wojna polsko-sowiecka 1920 roku: przebieg walk i tło
międzynarodowe: materiały sesji naukowej w Instytucie Historii PAN, A. Koryn (red.), Warszawa, 1991; idem, Misja Tytusa
Filipowicza w Tbilisi (kwiecień 1920), „Pro Georgia” 1991, nr 1; idem, Georgia rediviva: Republika Gruzińska w stosunkach mię-
dzynarodowych 1918–1921, Warszawa 1994; idem, Powstanie narodowowyzwoleńcze 1924 r. w Gruzji, „Studia z dziejów ZSRR
i Europy Środkowej”, 1999, t. XXXIV, s. 57–67; idem, Gruzja, Warszawa 2000 i 2010; idem, Próba pozyskania poparcia władz RP
dla powstania narodowowyzwoleńczego w Gruzji w 1924 roku, „Pro Georgia” 2002/2003, t. 9–10, s. 145–148.
39 M. Mądzik, Z historii politycznych stosunków polsko-gruzińskich w latach 1918–1921, „Pro Georgia” 1991, nr 1, s. 16–21.
40 M.in. P. Olszewski, Polityka państw Ententy wobec Zakaukazia w latach 1918–1921, Piotrków Trybunalski 2001.
41 P. Okulewicz, Koncepcja „międzymorza” w myśli i praktyce obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918–1926, Poznań 2001.
42 H. Kuromiya, A. Pepłoński, Między Warszawą a Tokio. Polsko-japońska współpraca wywiadowcza 1904–1944, Toruń
2009; H. Kuromiya, A. Pepłoński, Aktywność polskiego wywiadu na Dalekim Wschodzie w ramach «Akcji Prometejskiej» [w:]
P. Kołakowski, A. Pepłoński, Wywiad wojskowy II Rzeczypospolitej, Kraków 2011, s. 225–246.
43 R. Potocki, Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939), Lublin 1999; idem, Polityka państwa polskiego wo-
bec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003.
44 Z. Romek, Olgierd Górka. Historyk w służbie myśli państwowej (1908–1955), Warszawa 1997.
45 M.in. S. Stępień, Symon Petlura – zwierzchnik Państwa i Ataman Główny ukraińskich sił zbrojnych, „Biuletyn Informacyjny
Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1996, nr 2, s. 160–162; idem, Sulatycki Paweł (Suljatyc’kyj Pawło) (1884–
1932), [w:] „Polski słownik biograficzny”, t. XLV/3, z. 186, Warszawa–Kraków 2008, s. 410–412;
46 E. Wiszka, Prasa emigracji ukraińskiej w Polsce 1920–1939, Toruń 2001; idem, Emigracja ukraińska w Polsce 1920–1939,
Toruń 2004.
21
cji zajmujących się ruchem prometejskim47. Warto przypomnieć także pracę Grzegorza
Zackiewicza o polskiej myśli politycznej wobec systemu sowieckiego48 i pracę o Wołyńskim
Zjednoczeniu Ukraińskim Zbigniewa Zaporowskiego49. Cennym głosem w dyskusji jest
książka Andrzeja Zięby50, który skupił się na tym odłamie emigracji ukraińskiej, który pozo-
stawał w opozycji do ruchu prometejskiego. Autor przebadał wiele trudno dostępnych archi-
wów emigracji ukraińskiej, ale nie korzystał prawie zupełnie z akt polskich – Ministerstwa
Spraw Zagranicznych i Oddziału II. Przypomnieć należy także artykuły Mahmuda Taha
Żuka poświęcone zagadnieniom prometejskim i wschodoznawczym51. Problematyka ruchu
prometejskiego była także poruszana w tekstach piszącego te słowa52. Osobno należy przy-
pomnieć ważne publikacje dokumentów archiwalnych dotyczących ruchu prometejskiego,
które ogłosili Jan Jacek Bruski i Jan Pisuliński53 oraz Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień
i Grzegorz Mazur54. Ponadto Jacek Kloczkowski i Paweł Kowal przypomnieli wybrane przed-
wojenne teksty publicystyczne Włodzimierza Bączkowskiego55.
Wśród najnowszych publikacji polskich historyków poświęconych w znacznej mierze
studiowaniu ruchu prometejskiego trzeba wymienić trzy prace. Książka Ireneusza Piotra
Maja o Instytucie Wschodnim w Warszawie jest pierwszą pracą poświęconą de facto w ca-
łości działalności ważnej placówki prometejskiej56. Autor przedstawił struktury i działal-
ność samego Instytutu, nie znając jednak wystarczająco dziejów ruchu prometejskiego sła-
biej poradził sobie z opisaniem znaczenia Instytutu Wschodniego w tym ruchu i interpre-
tacją niektórych faktów. Pomocą w dalszych badaniach jest również praca doktorska ppłk.
Andrzeja Wszendyrównego poświęcona strukturze, organizacji i głównym kierunkom dzia-
łania Ekspozytury 2 Sztabu Głównego WP, obroniona na Uniwersytecie w Siedlcach w 2010
roku oraz oparte na niej artykuły57. W 2011 roku została opublikowana praca Jana Jacka
47 A. Woźny, Łużyce w planie dywersji polskiego wywiadu wojskowego w latach 1931–1939. Operacje dywersyjne Ekspozytury
nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego na kierunku zachodnim, Opole 2010.
48 G. Zackiewicz, Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego 1918–1939, Kraków 2004.
49 Z. Zaporowski, Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie = Wołynśke Ukrainśke Obiednannia, Lublin 2000.
50 A. Zięba, Lobbing dla Ukrainy w Europie międzywojennej. Ukraińskie Biuro Prasowe w Londynie oraz jego konkurenci poli-
tyczni (do roku 1932), Kraków 2010.
51 M.T. Żuk, II Rzeczpospolita a Bliski i Daleki Wschód (Wacław Sieroszewski w ruchu prometejskim II RP), „Rocznik
Muzułmański” nr 8, 2011, s. 65–72.
52 Patrz przypis nr 90.
53 J.J. Bruski, J. Pisuliński, Polska dyplomacja wobec emigracji ukraińskiej. Nieznana instrukcja ministra Augusta Zaleskiego
z 1926 roku, „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” t. XXXIII, s. 159–168.
54 A. Grzywacz, G. Mazur (oprac.), Siedlecki Stanisław. Ruch prometejski w Polsce, „Zeszyty Historyczne” 1994, nr 110, s. 74–
85; M. Kwiecień, G. Mazur (oprac.), Przyczynek do dziejów ruchu prometejskiego w Polsce, „Zeszyty Historyczne”, z. 136,
2001, s. 87–109; M. Kwiecień, G. Mazur, Działalność prometejska i dywersja na Wschodzie, „Zeszyty Historyczne”, z. 140:
2002, s. 102–116; A. Grzywacz, M. Kwiecień, G. Mazur, (oprac.), Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, Kraków
2000; M. Kwiecień, G. Mazur, Kilka dokumentów z dziejów ruchu prometejskiego w II Rzeczypospolitej, „Czasy Nowożytne” 2002,
t. XII (XIII).
55 J. Kloczkowski, P. Kowal (oprac.), W. Bączkowski o wschodnich problemach Polski, Kraków 2000.
56 I.P. Maj, Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926–1939, Warszawa 2007.
57 Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego w latach 1929–1939: rozprawa doktorska, Akademia Podlaska.
Wydział Humanistyczny. – Siedlce: Akademia Podlaska, 2010; patrz również m.in.: A. Wszendyrówny, Polskie działania specjal-
ne przeciw ZSRR w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Stosunki polityczne, wojskowe i gospodarcze Rzeczypospolitej Polskiej
i Związku Radzieckiego w okresie międzywojennym, (red.) J. Gmitruk, W. Włodarkiewicz, Warszawa–Siedlce 2012, s. 173–206.
22
Wstęp
Bruskiego58 poświęcona polityce państwa polskiego wobec Ukrainy Sowieckiej w latach 20.
i niektórym aspektom tworzenia struktur ruchu prometejskiego w latach 1925–1926, przede
wszystkim jeżeli chodzi o kontakty polsko-ukraińskie.
Oprócz wspomnianych artykułów i książek należy także zwrócić uwagę na dzieje ofice-
rów kontraktowych, a szczególnie pochodzących z Kaukazu – jednego z aspektów ruchu pro-
metejskiego – które spotkały się ze sporym zainteresowaniem ze strony historyków wojsko-
wości i są tematem licznych artykułów i opracowań autorstwa: Roberta Karabina59, Zdzisława
G. Kowalskiego60, Macieja Krotofila61, Andrzeja Czesława Żaka62. Artykuły i wspomnienia
poświęcone oficerom Gruzinom w Wojsku Polskim były również zamieszczane na łamach
czasopisma „Pro Georgia”, a w 2008 roku jeden z numerów (16) został w całości poświęcony
tej tematyce. Cenne informacje o ukraińskich oficerach kontraktowych w Wojsku Polskim
w tym okresie zamieścił w swoich artykułach i książkach Aleksander Kolańczuk63. Natomiast
najobszerniejszym opracowaniem poświęconym oficerom kontraktowym w Wojsku Polskim
w czasie II RP jest praca magisterska Marcina Mamonia, obroniona na Uniwersytecie
Jagiellońskim64.
O rosnącym zainteresowaniu badaczy tym fenomenem świadczy także liczba konferen-
cji poświęcona wyłącznie tej tematyce. Pierwszą konferencję na temat ruchu prometejskie-
go zorganizowała Claire Mouradian w kwietniu 2008 roku w Paryżu65. Niestety, materia-
ły pokonferencyjne nie ukazały się, choć teksty niektórych wystąpień wciąż aktualne krą-
żą wśród badaczy w postaci maszynopisów. Następna konferencja została zorganizowana
w Polsce w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w lutym 2011 roku66. Od paździer-
nika 2011 roku Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego organizuje co-
roczne konferencje poświęcone historii ruchu prometejskiego. Inicjatywa ta jest związa-
na z powstaniem nowego czasopisma naukowego, wydawanego przez Stowarzyszenie Dom
Kaukaski w Warszawie i Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego pod ty-
tułem „Nowy Prometeusz”, którego pierwszy, sygnalny numer ukazał się w grudniu 2010 ro-
ku. Obecnie pismo jest półrocznikiem i koncentruje się zarówno na problematyce współcze-
snej krajów „prometejskich” jak i na historii ruchu prometejskiego.
58 J.J. Bruski, Między prometeizmem a realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2011.
59 R. Karabin, Gruzińscy podchorążowie i oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim 1921–1939, „Pro Georgia” 1994, nr 4 i 6.
60 Z.G. Kowalski, Najliczniejsza mniejszość. Gruzini, Azerowie i inni przedstawiciele narodów Kaukazu w Wojsku Polskim
w okresie międzywojennym, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939,
Z. Karpus (red.), Toruń 2001, s. 177–199.
61 M. Krotofil, Oficerowie kontraktowi Wojska Polskiego w okresie międzywojennym, „Biuletyn Ukrainoznawczy” 1999, nr 5,
s. 21–32.
62 A.Cz. Żak, „Szkoda, że jest oficerem kontraktowym”. Gruzini w Wojsku Polskim,„Polska Zbrojna”, nr 38, 1993; idem, Gruzińscy
sojusznicy Polaków. Kilka uwag o oficerach kontraktowych w służbie Rzeczypospolitej, „Niepodległość” 1995, t. 47, s. 164–184.
63 A. Kolańczuk, Internowani żołnierze armii UNR w Kaliszu 1920–1939, Kalisz–Przemyśl–Lwów 1995; idem, Українська
військова еміграція у Польщі 1920–1939, Львів 2000; idem, Ukraińscy generałowie w Polsce. Emigranci polityczni w latach
1920–1939. Słownik biograficzny, Przemyśl 2009.
64 M. Mamoń, Oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim. Realizacja idei prometejskiej w II Rzeczpospolitej, Uniwersytet
Jagielloński, 1993–1994, mps.; M. Mamoń,Wygnaniec z Kaukazu. Przyczynek do dziejów oficerów kontraktowych w II RP,
„Niepodległość” 1995, t. 47, s. 185–217.
65 Journée d’études sur le mouvement Prométhée (1926–1939), Organisée par CNRS-CERCEC avec le soutien de la Maison
des Sciences de l’Homme, 18 avril 2008.
66 Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940), M. Kornat (red.), Warszawa 2012.
23
Obca historiografia
Od kilku lat zainteresowanie ruchem prometejskim widoczne jest także w badaniach hi-
storyków z innych krajów, choć trzeba zauważyć, że prometeizm rzadko jest wiodącym tema-
tem tych opracowań – najczęściej jest poruszany przy okazji innych tematów. Zainteresowanie
ruchem prometejskim jest najbardziej widoczne wśród historyków rosyjskich i badaczy
z państw i narodów, które były bezpośrednio zaangażowane w tę działalność. Warto podkre-
ślić, że istotną cechą ruchu prometejskiego była współpraca najwybitniejszych przedstawicie-
li narodów podbitych przez Rosję. Wielu z nich dziś jest postrzeganych jako wybitni działacze
polityczni, którzy poświęcili swe życie walce o niepodległość ojczyzny. Niestety z powodu ba-
riery językowej nie zawsze udało się dotrzeć do prac, które powstały w językach obcych, z te-
go powodu poniższa charakterystyka historiografii obcej będzie skoncentrowana na pracach,
które powstały w powszechnie znanych językach.
W 1984 roku pojawił się jako pierwszy krótki tekst amerykańskiego badacza pochodze-
nia polskiego Richarda Woytaka67, oparty w dużej mierze o relację, którą na ten temat zło-
żył mjr Edmund Charaszkiewicz w 1940 roku. W 1993 roku osobny artykuł ruchowi pro-
metejskiemu poświęcił francuski turkolog, Etienne Copeaux. Tekst powstał w oparciu o ma-
teriały publikowane, głównie prasę, a autor badań nad tym zagadnieniem już nie kontynu-
ował68. Wyniki badań prowadzonych w Polsce po raz pierwszy przybliżył zagranicznym
czytelnikom Jerzy Targalski w 1997 roku, który oparł się przede wszystkim na ustaleniach
Lewandowskiego, Mikulicza i publikowanych dokumentach, ale zupełnie inaczej przedstawił
stronę ideologiczną prometeizmu69. Ponadto krótkie fragmenty pojawiają się w wielu pra-
cach, jak np. Timothy Snydera czy Charlesa Kinga70.
Na uwagę zasługują oparte na nieznanych dokumentach archiwalnych prace rosyjskie-
go historyka, Saławata Ischakowa, który początkowo zajmował się dziejami muzułmanów
w czasach rewolucji rosyjskich 1905 i 1917 r.71, a następnie historią polityczną narodów
i działaczy muzułmańskich Rosji w czasie wojny domowej i na emigracji72. Ponieważ wielu
z nich brało później udział w ruchu prometejskim, naturalną kontynuacją badań Ischakowa
było ich zaangażowanie w tę działalność. W ostatnich latach badacz ten skoncentrował się na
działalności emigracji azerbejdżańskiej, wydając dokumenty, studia i korespondencję przede
67 R. Woytak, The Promethean Movement in Interwar Poland, „East European Quarterly”, vol. XVIII, no. 3 (September 1984),
s. 273–278.
68 E. Copeaux, Le mouvement promethéen, „Cahiers d’études sur la Méditerranée orientale et le monde turco-iranien”, n° 16,
juillet–décembre 1993, pp. 9–45.
69 J. Targalski, Les plans polonais concernant l’éclatement de l’URSS, le mouvement „Promethée” et le Caucase, „Bulletin de l’Ob-
servatoire de l’Asie centrale et du Caucase”, no 3, mars 1997, s. 9–14.
70 Ch. King, Dzieje Morza Czarnego, Warszawa 2006, s. 241–244.; T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka
rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008.
71 C.M. Исхаков, Российские мусульмане и революция (весна 1917 г. – лето 1918 г.), Москва 2003; 2-е изд., испр. и доп.
Москва 2004; idem, Первая русская революция и мусульмане Российской империи, Москва 2007.
72 M.in. C.M. Исхаков, Ахмед-Закки Валидов: новейшая литература и факты его политической биографии,
„Вопросы истории”, 2003, nr 10; idem, Мухаммед-Гаяз Исхаки: из политической биографии писателя, „Вопросы
истории” 2004, nr 8; idem, М. Чокаев. Революция в Туркестане. Февральская эпоха, „Вопросы истории”, 2001, nr 2;
idem, «Кристаллизация» горского освободительного движения. Размышления Б. Байтугана об истории мусульман
Северного Кавказа и Дагестана, „Вопросы истории” 2001, nr 5; idem, М.Э. Расул-Заде. Национальное движение
в Азербайджане, „Вопросы истории” 2002, nr 2.
24
Wstęp
wszystkim takich postaci jak Emin Rasul Zade i Ali Mardan Bek Topczybaszew73. Niemniej
istotne ustalenia przynoszą prace gruzińsko-francuskiego badacza, Georgesa Mamoulii, któ-
ry przede wszystkim na podstawie archiwów emigracji gruzińskiej w swych licznych pra-
cach przedstawił różne aspekty walki o niepodległość Gruzinów w latach 1918–1945, w tym
obszernie omówił ich udział w ruchu prometejskim. Mamoulia badał także dzieje Legionu
Gruzińskiego w czasie II wojny światowej, wydał cenny tom źródeł do historii Komitetu
Niepodległości Kaukazu i Konfederacji Kaukaskiej, które były jednym z filarów ruchu pro-
metejskiego, a także zbiór pism znanego działacza niepodległościowego Górala Kaukaskiego,
Hajdara Bammata74.
Współpraca ważnych polityków z ruchem prometejskim była przedmiotem badań hi-
storyków z różnych krajów. Pisał na ten temat Nasiman Yaqublu, autor biografii Rasul
Zadego i monografii Legionu Azerbejdżańskiego w czasie II wojny światowej75 oraz Bakhyt
Sadykova, która jest autorką prac w języku francuskim i rosyjskim poświęconych turkiestań-
skiemu leaderowi niepodległościowemu Mustafy Czokajewa, edytorką wspomnień jego żony
oraz zbioru dokumentów o Legionie Turkiestańskim76. Hiroaki Kuromiya wraz z badaczami
gruzińskimi i polskimi pisał o stosunku Japonii do ruchu prometejskiego77. Znacznie szerzej
zagadnienie prometejskie traktuje azerbejdżańsko-niemiecki badacz Zaur Gasimov78, który
zajmuje się zarówno szeroko pojętą myślą prometejską jak i działalnością samego ruchu. Nie
wszystkie prace zagranicznych badaczy koncentrują się na ruchu prometejskim. Doskonałym
przykładem jest biografia Emina Rasul Zade, którą opublikował Ajdnin Balajew. W tej inte-
resującej pracy, wątek prometejski w ogóle nie został poruszony, nie pada także ani razu na-
zwisko Tadeusza Hołówki, a tylko jeden raz – Józefa Piłsudskiego79.
Wśród historyków rosyjskich wątek prometejski był podejmowany między innymi przez
Tatianę Simonową80, badaczkę z Instytutu Historii przy Ministerstwie Obrony Federacji
Rosyjskiej. Najobszerniejszym opracowaniem poświęconym ruchowi prometejskiemu z per-
spektywy polskich dokumentów, jakie dotychczas ukazały się w języku rosyjskim, jest artykuł
oparty przede wszystkim na archiwaliach Ekspozytury 2 z RGVA, który został napisany przez
73 C.M. Исхаков, Расулзаде М.Э. Сборник произведений и писем. Москва 2010; idem, Из истории азербайджанской
эмиграции, Москва 2011; idem, А.М. Топчибаши и М.Э. Расулзаде: Переписка. 1923–1926 гг., Москва 2012.
74 G. Mamoulia, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921–
1945), Paryż 2009; Г. Мамулиа, Кавказская Конфедерация в официальных декларациях, тайной переписке и секретных
документах движения «Прометей» (сборник документов), Москва 2012.
75 M.in. N. Yaqublu, Azarbaucan milli istiqlal mubarizasi va Mahammad Amin Rasulzada, Baku 2001.
76 B. Sadykova, Mustafa Tchokay dans le mouvement prométhéen, Paris 2007.
77 H. Kuromiya, G. Mamoulia, Anti-Russian and Anti-Soviet Subversion: The Caucasus-Japanese Nexus, 1904–1945, „Europe-Asia
Studies”, october 2009, s. 1415–1440; H. Kuromiya, P. Libera, Notatka Włodzimierza Bączkowskiego na temat współpracy polsko-ja-
pońskiej wobec ruchu prometejskiego (1938), Zeszyty Historyczne, 2009, nr 169, s. 114–135; H. Kuromiya, P. Libera, A. Pepłoński,
O współpracy polsko-japońskiej wobec ruchu prometejskiego raz jeszcze, Zeszyty Historyczne, 2009, nr 170, s. 230–236;
78 Z. Gasimov, Zwischen Freiheitstopoi und Antikommunismus: Ordnungsentwürfe für Europa im Spiegel der polnischen
Zeitung Przymierze, „Jahrbuch für Europäische Geschichte” 2011, nr 12, s. 207–222; idem, Der Antikommunismus in Polen im
Spiegel der Vierteljahresschrift Wschód 1930–1939, „Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung” 2011, s. 15–30; idem,
Między Warszawą, Paryżem a Stambułem: Myśli o prometeizmie w ideowej przestrzeni międzywojennej Europy, [w:] Ruch pro-
metejski – fenomen europejski, Warszawa 2012, s. 327–338.
79 А. Балаев, Мамед Эмин Расулзаде (1884–1955), Москва 2009.
80 M.in.: Т. Симонова, Стратегические замыслы начальника польского государства Юзефа Пилсудского: прометеизм
во внешней политике Польши в 1919–1923 гг, «Военно-медицинский журнал», 2001, № 11, s. 42–48; idem, «Прометеизм»
во внешней политике Польши. 1919–1924 гг, „Новая и новейшая история” 2002, nr 4.
25
Wiktora Bylinina, Władimira Karatajewa i Aleksandra Zdanowicza w 2006 roku81. Autorzy

podchodzą do ruchu prometejskiego z punktu widzenia historyków wywiadu, co niesłusznie
redukuje fenomen ruchu prometejskiego do pracy wywiadowczej, ale ich tekst zawiera cen-
ne informacje o charakterze faktograficznym. Autorzy, członkowie Stowarzyszenia Badania
Historii Ojczyźnianych Służb Specjalnych, Aleksandr Zdanowicz i Wiktor Bylinin byli także
konsultantami powstałego w 2007 r. filmu „Prometey”, poświęconego ruchowi prometejskie-
mu z punktu widzenia historyka wywiadu rosyjskiego.
Nad polską wizją ruchu prometejskiego pracuje również badacz ukraiński, Wołodymyr
Komar, autor wielu artykułów poświęconych temu zagadnieniu i wreszcie82 pierwszej mo-
nografii ruchu prometejskiego, jaka powstała po pracy Sergiusza Mikulicza, które przedsta-
wia zagadnienie prometeizmu w polityce II RP. Jego praca pomimo wielu cennych informa-
cji o charakterze faktograficznym zawiera też pewne nieścisłości83.
Wreszcie, kilka słów należy poświęcić twórczości generała służby wnieszniej razwiedki,
Lwa Filipowicza Sockowa. Po raz pierwszy poruszył on zagadnienie prometejskie w 2003 ro-
ku84. Badaczom tego zagadnienia trudno zgodzić się z jego interpretacją i z jego sposobem
pisania, ale wykorzystywali drukowane przez niego dokumenty. W 2010 roku autor ten opu-
blikował książkę zatytułowaną: „Sekrety polskiej polityki 1935–1945. Odtajnione dokumen-
ty Służby Wywiadu Zagranicznego RF”85. Niektóre z nich dotyczą ruchu prometejskiego.
Wbrew zapowiedzi autora, nie wszystkie dokumenty zostały zdobyte przez wywiad sowiecki.
Dlatego trudno zgodzić się z opinią Władysława Bułhaka, który stwierdził, że: „Nie układają się
one w żaden merytoryczny porządek, poza tym że pochodzą w większości od jednego agenta
(z jednego źródła), który był najbardziej aktywny w 1937 r. Wbrew informacjom prasowym,
wydawca nie skorzystał z przechwyconych w różnych okolicznościach przez Sowietów zbio-
rów polskich dokumentów dyplomatycznych i wywiadowczych” oraz: „Jak się wydaje, pierw-
sza część omawianego tomu (zwłaszcza rozdział »1937«) w bardzo znaczącym procencie zo-
stała zestawiona z dokumentów pochodzących właśnie z biurka Kobylańskiego. Znajdujemy
tam sporo dokumentów, na których w rozdzielniku widnieje jego nazwisko (względnie funk-
cja), a nawet takich, których był on po prostu jedynym adresatem. Opracowanie to jest więc
ważnym przyczynkiem do oceny szkodliwości działań Kobylańskiego, a także weryfikacji,
rozważanej m.in. przez przywoływanego już Wieczorkiewicza, hipotezy o inspiracyjnej dzia-
łalności polskiego dyplomaty w charakterze »podwójnego« czy też »odwróconego« agenta86”.
81 К. Былинин, А.А. Зданович, В.И. Коротаев, Организация «Прометей» и «прометейское» движение в планах
польской разведки по развалу России/СССР, [w:] Труды Общества изучения истории отечественных спецслужб,
Москва 2006, s. 318–414.
82 W. Komar, Emigracja kaukaska w ruchu prometejskim okresu międzywojennego, [w:] Kaukaz w stosunkach międzynarodo-
wych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, red. P. Olszewski, K. Borkowski, Piotrków Trybunalski 2008; idem, Прометеївські
тенденції в зовнішній політиці Польщі (1918–1923 рр.), „Вісник Прикарпатського національного університету
імені Василя Стефаника. Серія Історія”, 2009 Вип. XV, s. 61–68; idem, Роль В. Бончковського в нормалізації польсько-
українських відносин у галичині 1935 р., „Проблеми Слов’янознавства”, 2009. Вип. 58, s. 90–97; idem, Концепція
прометеїзму в політиці Польщі (1921–1939 рр.), Івано-Франківськ 2011.
83 Por. recenzja J. Pisulińskiego: „Nowy Prometeusz” grudzień 2012, nr 3, s. 171–174.
84 Л.Ф. Соцков, Неизвестный сепаратизм. На службе СД и Абвера, Москва 2003.
85 Л.Ф. Соцков, Секреты польской политики 1935–1945 гг. Рассекреченные документы Службы внешней разведки
Российской Федерации, Москва 2010.
86 W. Bułhak, Krótki kurs dezinformacji, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 12/2009, s. 14–32.
26
Wstęp
W rzeczywistości, dokumenty te, niektóre ponownie publikowane przez Sockowa, są mie-

szanką dokumentów wywiadu sowieckiego i dokumentów polskich „zdobytych” przez woj-
ska sowieckie w czasie II wojny światowej. Świadczy o tym między innymi fakt, że obszerny
referat Władysława Pelca o reformie ruchu prometejskiego, wyposażony w znaki kancelaryj-
ne Ekspozytury 2 został także zamieszczony na okładce książki Sockowa w formie oryginal-
nego wewnętrznego dokumentu Ekspozytury 287.
Historiografia ruchu prometejskiego omówiona powyżej wymaga kilku uwag o charak-

terze ogólnym.
Przede wszystkim polscy historycy zajmowali się dotychczas tylko i wyłącznie ruchem
prometejskim od strony polskiej, polskim prometeizmem – jak pisał Bączkowski. Zwykle
ograniczali się do naszkicowania ogólnych ram i założeń w jakich funkcjonował polski pro-
meteizm. Najważniejszym pytaniem dla nich było miejsce i rola, jaką prometeizm miał pełnić
w polskiej polityce zagranicznej. Trudno jednak prowadzić takie rozważania bez rozpoznania
działań, które miały u swego źródła ideę prometejską i bez pochylenia się nad stosunkami ja-
kie łączyły stronę polską z jej prometejskimi partnerami. Polscy historycy najczęściej pomijali
trudne zagadnienie relacji wewnątrz ruchu prometejskiego. Dopiero identyfikacja i zrozumie-
nie poszczególnych działań może umożliwić udzielenie odpowiedzi na takie pytanie.
Należy zaznaczyć, że historycy pracujący w czasach Polski Ludowej w trakcie swych
badań bardzo rzadko mieli okazję korzystania z kluczowych akt Ekspozytury 2, przecho-
wywanych wówczas w trudno dostępnym Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych. Ci, którzy do nich dotarli, otrzymywali zwykle część dokumentów i nie mieli
możliwości zapoznania się z kompletem akt. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że znacz-
na część archiwum Ekspozytury 2 znajduje się w Moskwie. Innym, poważnym mankamen-
tem prac polskich badaczy jest nieuwzględnianie bogatej i niezwykle cennej literatury ob-
cojęzycznej, prezentującej badania oparte najczęściej na archiwaliach nieznanych w Polsce.
Z kolei prace badaczy zagranicznych bardzo rzadko uwzględniają akta polskiej proweniencji,
co z racji znaczącej roli, jaką odgrywała strona polska w ruchu prometejskim utrudnia wła-
ściwą interpretację całokształtu tego zagadnienia.
Archiwalia
Działalność ruchu prometejskiego w okresie międzywojennym była ściśle zakonspiro-
wana. Znaczna część działań nosiła charakter niejawny, a dotycząca jej korespondencja krą-
żyła w bardzo ograniczonym obiegu, nie była rozsyłana do wszystkich placówek dyploma-
tycznych i wywiadowczych, najczęściej omijała tradycyjne kanały dyplomacji i wywiadu,
a w związku z tym często nawet urzędnicy takich instytucji jak MSZ nie mieli wystarcza-
jącej orientacji w tym zakresie. Świadczy o tym fakt, że kiedy w 1937 roku Ambasada RP
w Londynie zwróciła się do MSZ o przesłanie kilku egzemplarzy pisma „Prometeusz”, za-
stępca Naczelnika Wydziału Prasowego podlegającego pod Departament Polityczny, odpo-
wiedział, że pismo takie nie wychodzi ani w Warszawie ani w żadnym większym mieście pol-
skim i prosił o bliższe informacje88.
87 Л.Ф. Соцков, Секреты польской политики 1935–1945 гг…, op. cit., s. 269–291.
88 Archiwum Akt Nowych [AAN], Ambasada RP w Londynie, sygn. 957.
27
Poważnym utrudnieniem w prowadzeniu badań są braki i znaczne rozproszenie zacho-

wanej dokumentacji archiwalnej. Nie udało się dotrzeć do materiałów wytworzonych albo
odzwierciedlających punkt widzenia „najwyższych czynników” politycznych, w archiwach
znajdują się jedynie materiały wytworzone na niższym szczeblu i o mniejszym znaczeniu
merytorycznym. Brak wśród nich dokumentów z 1939 roku czy materiałów dotyczących
emigracji ukraińskiej i jej roli w ruchu prometejskim. Można odnieść wrażenie, że wiele klu-
czowych dokumentów zostało zniszczonych. Obecnie, najważniejsze z nich udało się zlo-
kalizować w aktach Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu
Głównego. Akta Ministerstwa Spraw Zagranicznych zostały częściowo zniszczone i rozpro-
szone w czasie II wojny światowej. Do Archiwum Akt Nowych spływały stopniowo: najwięk-
sza ich część była rewindykowana z ZSRR w 1948 roku i trafiła najpierw do Archiwum MSZ,
potem w 1964 roku do AAN, a ostatni dopływ miał miejsce w latach 90., kiedy amerykańska
National Archives and Records Administration przekazała tzw. dopływ Quayle’a, szczególnie
cenny, gdyż w znacznej mierze poświęcony sprawom polityki wschodniej. Interesujące do-
kumenty zachowały się także w aktach Romana Knolla, które po 1945 roku przechowywano
w Centralnym Archiwum KC PZPR i w pozostałościach po attachatach wojskowych z czasów
II RP, które wcześniej były w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
Dokumenty Ekspozytury 2 Oddziału II Sztabu Głównego z filii niemieckiego archiwum woj-
skowego w Gdańsku Oliwie trafiły do Centralnego Archiwum MSW, w latach 50. i 60. zo-
stały wzbogacone przez dwie rewindykacje z ZSRR i po zmianach ustrojowych w latach 90.
przekazane do Centralnego Archiwum Wojskowego. Druga, podobnej wielkości część akt
Ekspozytury 2 w 1945 roku została wywieziona w ramach „trofeów wojennych” do Moskwy
i była przechowywana w Centralnym Państwowym Archiwum Specjalnym, które powstało
9 III 1946 roku w celu koncentracji zdobycznych materiałów archiwalnych przywiezionych
z terenów Niemiec, Europy Środkowej i Wschodniej. Do lutego 1990 roku archiwum było
tajne, a jego akta nie były udostępniane badaczom. W ramach zmian politycznych w Rosji
i po informacjach prasowych na temat archiwum, w lipcu 1992 roku Archiwum Specjalne
przemianowano na Centrum Przechowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentalnych i je-
go zbiory udostępniono badaczom. Po kolejnej reorganizacji w 1999 roku archiwalia prze-
chowywane w Centrum przekazano do Rosyjskiego Państwowego Wojskowego Archiwum
w Moskwie, w którym utworzono osobny dział grupujący archiwalia obcej proweniencji.
Trudność w korzystaniu z tych dokumentów polega przede wszystkim na znacznym rozpro-
szeniu i rozbiciu dokumentów dotyczących nawet jednej sprawy. Zdarza się, że jeden dokument
znajduje się w dwóch oddzielnych teczkach. Doskonałym przykładem jest odpis memoriału KN
III POW do Marszałka Piłsudskiego, który jest przechowywany w Archiwum Akt Nowych, gdzie
trafił wraz z dopływem Quayle’a. Egzemplarz ten nie posiada jednak załączników, załączniki od-
naleziono w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, gdzie jednocześnie odnalazła się peł-
niejsza i dokładniejsza wersja trzech części samego memoriału. Inny przykład dotyczy memoria-
łu Hajdara Bammata, który w Polsce zachował się w języku francuskim, ale w odpisie, z którego
nie wynikało do kogo jest skierowany. Wskazywać na to mogła jedynie wizytówka dołączona do
dokumentu. Tłumaczenie polskie z objaśnieniami udało się odnaleźć w Moskwie.
Do prezentowanego zbioru dokumentów wytypowano akta pochodzące przede wszyst-
kim z Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum Wojskowego, Instytutu Józefa Piłsud
skiego w Nowym Jorku i Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego.
28
Wstęp
Kryteria wyboru dokumentów

Podstawowym celem tego zbioru dokumentów jest przedstawienie wewnętrznych dzie-
jów ruchu prometejskiego, to znaczy przybliżenie relacji między stroną polską a organizacja-
mi emigrantów politycznych z byłej Rosji i próba odpowiedzi na pytanie jaka była rzeczywi-
sta rola strony polskiej, która z racji wsparcia organizacyjnego i finansowego miała duży wpływ
na kształt i kierunek nadawany ruchowi prometejskiemu. Ponadto ważnym było przedstawie-
nie konkretnych, najważniejszych etapów ewolucji ruchu prometejskiego, co powinno w przy-
szłości umożliwić badaczom identyfikację działań związanych z funkcjonowaniem tego ruchu.
Z tego powodu wybrane dokumenty koncentrują się wokół kilku kluczowych momentów.
Za takie uznano okres nawiązania stosunków z przedstawicielami narodów uciśnionych za po-
średnictwem attaché wojskowego RP w Konstantynopolu w latach 1922–1923, rozwój ruchu
po 1926 roku, kryzys w latach 1932–1935 i aktywizację kwestii prometejskiej w drugiej połowie
lat 30. W mniejszym stopniu dokumenty dotyczą problemu rozwoju i konsolidacji ruchu w po-
łowie lat 20., który został już szczegółowo opisany w literaturze polskiej i zagranicznej.
Uwagi edytorskie
Do publikacji wybrano w większości materiały wcześniej nie publikowane, co zmusi-
ło autora do pominięcia wielu bardzo ważnych dokumentów, które już poprzednio były pu-
blikowane w Polsce i za granicą. Dwa wyjątki zastosowano w przypadku obszernego re-
feratu Władysława Pelca na temat reformy ruchu prometejskiego i referatu o stosunkach
polsko-prometejskich z 1938/1939 roku. Pierwszy dokument był dwukrotnie ogłoszony
w tłumaczeniu rosyjskim i bez podania sygnatur przez Lwa F. Sockowa, który twierdził bez-
podstawnie, że dokument ten został pozyskany przez wywiad sowiecki. Drugi, był opubliko-
wany przez Stanisława Wrońskiego, który jednak nie wiedział, że publikuje pierwszą, najbar-
dziej rozbudowaną wersję referatu. Ogłoszona przez niego wersja tekstu nie dotarła do ad-
resata (E. Śmigłego-Rydza). W trakcie prac nad tym tekstem, referat był cztery razy skraca-
ny i zmieniany, a wersja którą przedstawiono Śmigłemu-Rydzowi w marcu 1939 roku różniła
się znacznie od pierwotnej.
W trakcie prac edytorskich milcząco uwspółcześniono pisownię i interpunkcję, popra-
wiono i ujednolicono nie zawsze konsekwentną pisownię nazw własnych wielką literą, zapis
dat, milcząco ujednolicono pisownię nazwisk obcych i polskich oraz nazw geograficznych.
Z powodu istnienia obfitej historiografii, w której wielokrotnie publikowano informacje bio-
graficzne o najważnejszych działaczach ruchu prometejskiego zrezygnowano z podawania
not biograficznych. W korespondencji wewnętrznej polskich działaczy ruchu prometejskie-
go (pracowników Ekspozytury 2 i Ministerstwa Spraw Zagranicznych) posługiwano się ob-
szerną listą kryptonimów, które dodatkowo czasami szyfrowano. W prezentowanym zbiorze
dokumentów zamieszczono także dokumenty, w których pojawiają się kryptonimy. Dla uła-
twienia lektury tej korespondencji w pracy zamieszczono skorowidz pseudonimów, krypto-
nimów i słów kodowych występujących w publikowanym zbiorze89.
89 Niektóre kryptonimy zamieścił w swej pracy także W. Komar, patrz: Концепція прометеїзму…, s. 355–359. Pomimo sta-
rań nie wszystkie kryptonimy udało się rozwiązać. Pamiętać jednak należy, że autorzy korespondencji nie zawsze w konse-
kwentny sposób posługiwali się kryptonimami: niektórzy posiadali ich po kilka, inni po jednym. Zdarzało się też, że ten sam
kryptonim był używany w dwóch lub więcej przypadkach (np. cap – kozacki, ale także komunistyczny).
29
Publikowane są dokumenty oryginalne, ale w niektórych wypadkach nie udało ich się
odnaleźć, dlatego też korzystano z kopii, nie zawsze podpisanych, a nawet z odpisów, kiedy
były one jedynym źródłem jakie udało się odnaleźć.
W celu ułatwienia lektury publikowanych dokumentów, zbiór został poprzedzony krót-
kim zarysem historii ruchu prometejskiego, który przypomina najważniejsze etapy jego roz-
woju i ewolucji.
W trakcie prac nad tym zbiorem dokumentów korzystałem z pomocy i cennych rad wielu
osob, szczególnie pragnę podziękować następującym: p. Janowi Bańborowi, prof. Janowi Jackowi
Bruskiemu, prof. Jerzemu W. Borejszy, dr Bogdanowi Gancarzowi, p. Marcie Głuszkowskiej,
dr Piotrowi Głuszkowskiemu, p. Władimirowi I. Korotajewowi, prof. Mar kowi Kornatowi,
dr Georgesowi Mamoulii, p. Ryszardowi Maturze, prof. Gienadijowi F. Matwiejewowi, p. Barto
szowi Nowożyckiemu, dr Marii S. Pawłowej, prof. Janowi Pisulińskiemu, p. Kamilowi Stepanowi,
dr Mirosławowi Szumile, dr Andrzejowi Wesołowskiemu, dr hab. Mariuszowi Wołosowi,
p. Tadeuszowi Zawadzkiemu.
Za inicjatywę i pomoc pragnę także podziękować dyrektorom Archiwum Akt Nowych
– dr Tadeuszowi Krawczakowi i Centralnego Archiwum Wojskowego – dr Andrzejowi
Czesławowi Żakowi oraz wydawcy p. Tadeuszowi Zawadzkiemu.
Przygotowanie tego tomu nie było by możliwe bez wsparcia i dużej wyrozumiałości ze
strony mojej Żony Barbary i Córki Małgorzaty.
30
Paweł Libera
Zarys historii ruchu prometejskiego90
I. Geneza idei prometejskiej (do 1921 roku)
Rozwój terytorialny i skład narodowościowy Rosji

Idea prometejska zrodziła się w opozycji do państwa rosyjskiego, ale z punktu widzenia
prometeizmu dwie cechy tego państwa wydawały się odgrywać największe znaczenie: jego
rozwój terytorialny i skład narodowościowy. Zagadnienia te od wielu lat były przedmiotem
zainteresowania polityków i badaczy, ostatnio w Polsce zostały podjęte w esejach Wojciecha
Zajączkowskiego i Bohdana Cywińskiego91. Szczegółowe omówienie tej problematyki wy-
kracza poza ramy wstępu, warto jednak przypomnieć najważniejsze informacje, które stały
się kluczowymi dla rozwoju myśli i ruchu prometejskiego.
Początków budowy rozległego imperium rosyjskiego, które powstało w wyniku podbo-
ju i podporządkowania wielu państw i narodów Europy i Azji można szukać jeszcze w cza-
90 We wstępie wykorzystano ustalenia i fragmenty wcześniejszych artykułów autora poświęconych temu zagadnieniu: m.in.
„Biuletyn Polsko-Ukraiński” (1932–1938) pismo programowe ruchu prometejskiego, „Київські полоністичні студії”, t. XVIII,
Kijów 2011; Udział władz polskich w procesie formowania Komitetu Niepodległości Kaukazu i Paktu Konfederacji Kaukaskiej
(1923–1940), „Prace Komisji Historii Wojen i Wojskowości PAU”, t. VIII, Kraków 2012 [w druku]; Ewolucja ruchu prometejskiego
w okresie międzywojennym, [w:] M. Kornat (red.), Ruch prometejski i walka o przebudowę Europy Wschodniej (1918–1940),
Warszawa 2012, s. 219–244; Ormianie i ruch prometejski w pierwszej połowie XX w. Zarys problematyki, „Nowy Prometeusz” lipiec
2012, nr 2, s. 295–316, (oprac.); Dżafer Sejdamet do Marszałka Józefa Piłsudskiego w sprawie objęcia mandatu nad Krymem przez
Polskę, „Nowy Prometeusz” lipiec 2012, nr 2, s. 317–322; Ali Mardan bey Topczybaszy w oczach Emina Rasul Zade (1936), „Nowy
Prometeusz” lipiec 2013, nr 4; oraz H. Kuromiya, P. Libera, Notatka Włodzimierza Bączkowskiego na temat współpracy polsko-ja-
pońskiej wobec ruchu prometejskiego (1938), „Zeszyty Historyczne” 2009, nr 169, s. 114–135; H. Kuromiya, P. Libera, A. Pepłoński,
O współpracy polsko-japońskiej wobec ruchu prometejskiego raz jeszcze, „Zeszyty Historyczne” 2009, nr 170, s. 230–236.
91 W. Zajączkowski, Rosja i narody. Ósmy kontynent – szkic z dziejów Euracji, Warszawa 2009; B. Cywiński, Szańce kultur.
Szkice z dziejów narodów Europy Wschodniej, Warszawa 2013.
31
Skorowidz nazwisk
Abachidze, Vakhtang, zob. Abaszidze, Wachtang Alavidze, Nochrévan 73

Abaszidze, Wachtang 77, 91, 135, 146 Aleksander II 192
Abaszydze, Kita (Iwan) Gieorgiewicz 202 Alibekow, Abbas Atam 391
Abaszydze, Platon 77 Alikow 293
Abaszydze, Semen 135 Ali Zade, Aga Bała 172
Abaszydze, Wachtang, zob. Abaszidze, Wachtang Ali Zade, Ali Aga 172
Abchazi, Konstanty (Kote) 107, 202, 205, 206, 207 Allen, William Edward David 292, 392, 393
Abdul Hamid II 454 Aławidze, Aleksander 73, 136, 144
Abdul Hodżid (Abdülmecid II) 119 Ałszybaja, Grzegorz 228, 229
Abdul Kerim (Abd al-Karim) 120 Amanullah Chan 119
Abdullah Bey Zihni 260 Ambroży (Wissarion Chelaja), egzarcha 95
Abduł-Wachchab, Ishak-Ogły 260, 358, 360 Amiradżibi, Szałwa 202, 205, 206, 209, 215, 218, 227–
Abramowicz, Rafaił Abramowicz 213 229, 233, 245
Abusaid, Efzal 160 Ammende, Ewald 342, 343, 384
Aga Chan (III) 395 Ananiachvili, Dimitri 72
Agejew (Agajew), Esat 463, 464, 465 Ananiachvili, Simon 72
Agniaszwili, Mikołaj 135, 146 Andō, Rinzo 464
Ahmedi, zob. Ahmedi, Geniad Andronikaszwili (Andronikow), Aleksander 107, 121,
Ahmedi, Geniad 463 205, 207
Aka Gündüz 336 Andronikaszwili, Konstantin (Kote) 205, 209
Akczura, Jusuf 342, 343 Andżaparidze, Gizo 203, 205
Akjigit, Szeref 260 d’Annunzio, Gabriel 276
Aksjonow, Stefan 283 Antonowicz, stypendysta 261
Alavidze, Alexandre, zob. Aławidze, Aleksander Apiłow (Abiłow), Ibrahim 93
538
Skorowidz nazwisk
Araki, Sadao 455 Baranowski, Władysław 79, 83, 87, 90, 99

Aralow, Siemion 93, 99 Barczenko, Dymitr 378, 379
Arciszewski, Mirosław 123 Bargeton, Paul 191, 192
Arifulla, Ibrahim 168 Bartoszewicz, Henryk 20, 43
Aroniszydze, Arteniusz 73, 136, 145 Bastianini, Giuseppe 302
Aroniszydze, Michel 73 Batistini, zob. Bastianini, Giuseppe
Arslan, Szekib 342, 343, 396, 473 Batowski, Henryk 19
Assatiani, Aleksander 48, 49, 57, 170, 201, 202, 205, Baudouin de Courtenay, Jan 35, 36
206, 214, 216, 218, 256, 257, 258, 292, 448 Baytugan, Barasbi Asłanbek 283, 297–299, 320, 322,
Asuanijan (Asłanjan) 170 329, 375
Awałow-Bermont, zob. Bermondt-Awałow, Paweł Baziak, Izaak 282, 283, 297, 298, 299, 300, 319
Rafaiłowicz Bazilius, zob. Sadatiraszwili, Wasili
Awdjasiewicz, Aleksandr 67, 68 Bączkowski, Włodzimierz 16, 17, 22, 25, 27, 31, 44, 46,
Ayet (Aiti), Salman 473 52, 55, 56, 58–64, 261, 264, 265, 276, 284, 297, 320, 436,
Azef, Jewno 347 442, 444, 448
Azertekin, Ali bej 283, 297, 298, 299, 320, 365 Beck, Józef 59, 224, 384, 385, 387, 394
Azis bej 119, 142, 143, 162, 163 Bekir Sami Bej 96
Aziz bej, zob. Azis bej Bendeliani 106, 107
Beridze, Jerzy 368
Babiński, Julian 59 Beriszwili, Tite 260
Bachradze, Jan 136, 146, 231, 243, 245 Bermondt-Awałow, Paweł Rafaiłowicz 307
Bachradze, Zachariasz 227 Berson, Jan Otmar 17
Bagration, Aleksander 136, 144, 221, 227, 243, 245 Berthelot, Philippe 192, 193
Bagration, Barbara 283, 297, 298, 320 Berzek, Dałat 363
Bagration, gruzinski delegat w Konstantynopolu 95 Bezugłow, Iwan 285
Bahran, Ali 358 Biednow, I. 158
Baisset 324 Bigo, Jan Witold 149
Bajer, Michał 113 Bikczeriakow, Łazar 49, 162
Bajramow, Kurban 365 Biliński, P. 320
Bakhradze, Jan, zob. Bachradze, Jan Biłatty, Blademur (Bało) 259, 281, 363
Bakhradze, Zachariasz 136, 144 Biły, Ignacy (Ihnat) 148, 149, 157, 278, 279, 280, 284–
Balachwaneli, Saweli 146 286, 293, 323, 324, 407, 413, 433, 434, 481
Balajew, Ajdnin 25 Blum, Leon 210, 212, 451
Balej, S. 158 Błaszczak, Stanisław 404, 405, 432, 433
Balinow, Szamba Niudelicz 278–280, 285, 293, 358, Bobicki, Leon 41, 42, 67, 68, 69, 77, 78, 81, 84, 87, 88, 90–
360, 413, 414 92, 94, 95, 97, 98, 101, 104, 105, 109, 111, 113, 116, 483
Baliński, Michał 451 Bobrowski, Czesław 284, 297
Bałachwaneli, Saweliusz 136 Bogajewski, Nikołaj 294, 324
Bałykow, Szanża 284 Bogomołow-Beridze, Władymir 75
Bammat, Hajdar 16, 25, 28, 48, 49, 54, 57, 170, 293, Bogusławski, Aleksander 39
306, 318, 322, 330, 337, 353, 363, 426, 447, 490, 491 Bojkiw, Ołeksa 292
Bańbor, Jan 30 Bondy, Władysław de 84, 88, 89
Barabachvili, Georges 76 Borejsza, Jerzy W. 30
Barabachvili, Simon 76 Borel, Émile 326, 327
539
Boriszwili 218, 234 Chihlinsky, Djavad bek 102

Borkowski, K. 26 Chilewski, Marian 497
Boruta, Mirosław 20 Chimsziaszwili, płk 107
Braun, Jerzy 17 Chmudadze, Gedeon 136
Briand, Aristide 96 Chodacki, Marian 166
Briquet, Pierre-Eric 324, 438 Chojnowski, Andrzej 20, 62
Bruski, Jan Jacek 20, 22, 23, 30, 43, 47 Chokandokow 86
Buczyński, Romuald 130 Chołodnyj, Piotr 260
Budionny, Siemion 109, 481 Chomeryki, Noe 82, 107, 112, 208
Bułak-Bałachowicz, Stanisław 39 Chorwat, Franciszek 47
Bułhak, Władysław 26 Chrząszczewski, Antoni 402
Bykadorow, Isaakij F. 148–150, 434 Chundadze, Gedeon 145
Bylinin, Wiktor 26 Chursz, Bahaeddin 299, 321, 322
Cibadze, Włodzimierz 136, 146
Cachoj, Mussa 362 Citłanadze, Tadeusz 136
Çakmak, Mustafa Fevzi 142, 288 Ciucci, Carlo Maria 438
Calikow (Calikaty), Ahmed bej 111 Clayton, Edward 139
Cargaretelli (Kargareteli), Aleksander (Sasziko) 171 Copeaux, Etienne 24
Cavit, Şevket Bey 456 Cuładze, Sergjusz 368
Cchakaj, W. 369 Cułukidze, Warden 208
Celukidze (Culukidze), Warden 107 Cycyszwili (Ciciszwili), Dawid 368
Cełewycz, Wołodymyr 375 Cytłanadze, Tadeusz 146
Cereteli, Akaki 199 Czanukwadze, Palmeni 210, 218
Ceretelli, Irakli 121, 200, 201, 213, 217 Czaperakezy, dr 90
Ceretelli, Michał 201, 216, 318, 334 Czartoryski, Adam 17, 33
Cerewadze, Zachariasz 136, 145 Czawczawadze, Ilja 122, 199, 200, 201, 209
Chaledi (Halidi), Chatyb (Hatip) 464, 466 Czcheidze, Aleksander 70, 136, 144, 205, 216, 221, 222,
Chalil-Bej 283 223, 224, 227, 231, 235, 245, 393, 485
Chan-Chojski, Husein Kula 136, 147, 274 Czcheidze, Dawid (I) 70
Chan-Chojski, Zahid 259 Czcheidze, Dawid (II) 77, 136, 145
Charaszkiewicz, Edmund 16, 17, 22, 24, 33, 35, 39, 43, Czcheidze, Jerzy 136
44, 46, 52, 53, 56, 58, 60, 62, 64, 65, 150, 156, 157, 160, Czcheidze, Karło 200–202, 207, 208, 209
161, 181, 184, 186, 190, 231–233, 256, 265, 267, 270– Czcheidze, Nikola (Niko) 121
272, 274, 275, 277, 278, 290, 295, 299, 300, 308–314, Czcheidze, Nikolas 77
321–323, 346, 348, 349, 353–355, 361, 364, 367, 379, Czchenkeli, Akaki Iwanowicz 38, 48, 55, 201–203, 217,
381–383, 394, 397–400, 402, 404, 413–416, 427, 428, 442 218, 229, 230, 244, 292, 394, 448, 452
Charłamow, Wasilij Akimowicz 202 Czchikwiszwili, Benia 208
Charwat, Franciszek 164, 166 Czebotariw, Mykoła 346, 347, 492
Chasmamateli, Halil bek 290 Czechrinski, zob. Shikhlinski, Javad bey
Chawżoko, Żanbek 259 Czengiz 290
Chazbijewicz, Selim 20 Czerdileli, płk 107
Chekinski, Asibé z d. Husnioglou 104 Czeriaczukin, Aleksandr Wasiliewicz 480
Chekinski, Habib Han 103 Czermojew, Tapa 48, 49
Cheładze, Walerian 136, 146 Czernow, Wiktor Michajłowicz 167
540
Skorowidz nazwisk
Czikalenko, Łewko 158 Donnan (Dunant), Adolphe 395

Czkonia, Sévode 75 Dubicz-Penther, Karol 50, 56, 156, 160, 174, 182, 256,
Czkonia, Seweryn (Sewerian) 75, 92, 136, 145 286, 309, 310–313, 335, 344
Czokajew, Mustafa, zob. Czokaj Ogłu, Mustafa Duerkse (Dürksen), Eugen 389
Czokaj Ogłu, Mustafa 25, 160–162, 172, 174, 188, 189, Dunin-Kęplicz, Klemens 402–405, 432, 433
293–296, 303, 306, 315, 316, 337–340, 354–360, 372, Dybenko, Paweł 404
407, 437, 447, 451 Dziadek 181
Czołogajew, płk, zob. Czołokaszwili, Kajchosro Dziekan 181
Czołokaszwili, Jan 235 Dżabagi, Wassan Girej 130
Czołokaszwili, Kajchosro „Kakuca” 112, 122, 195, 200, Dżafarow, Mamed Josif 202
206–209, 214, 216, 220, 221, 224, 225, 227, 235–238, Dżamalian, Arszak 57, 409, 412, 433, 442, 443, 444
241–243, 245, 247, 255 Dżami bej 119
Czukua, Mahomet 259, 282, 283, 297, 298, 320 Dżandżolin 463
Czulik, Sulejman Ibrahim 189, 282, 293, 294 Dżaparidze, Dawid 368
Czyngis-Chan 467 Dżaparidze, Lewan 111
Czyrakadze, Grzegorz 368 Dżawachiszwili, Jason 205, 206
Dżawachiszwili, Jerzy 136, 145
Ćmela, Władysław 408 Dżelal Bey (Celâl Bayar), Mahmut 286
Dżelaleddin Arif 119
Dadeckeliani, Alexandre 74 Dżordżadze, Arczył 199, 200
Dadeckeliani, Nicolas 74 Dżugaszwili, zob. Stalin, Józef
Dadiani, J. 201 Dżugeli, Waliko 208
Dadiani, Louarsab 74
Dadiani, Otia 74 Edmund, służący 130
Dadjani, Michał 136, 145, 202 Edward VIII 396
Dalin, Dawid Juliewicz 331 Edyp bej 93
Dalnicki, Łukasz, zob. Pelc, Władysław Effendijew 362
Dan, Fiodor Ilicz 213 Ehrt, Adolf 328, 341, 342, 343
Dąbrowski, Włodzimierz 181, 267, 274, 275, 278, 290, Eldaroff, Akhmet Khan Oumet Guirai 75
295, 322, 346, 348, 353, 355, 361, 364, 367, 379, 381, Eliawa, Szalwa 105, 107
399, 428, 436, 442, 444, 448 Elibor, ps. 398
Dekanoziszwili, Jerzy 200 Englicht, Józef 233, 254, 309, 312, 382
Demel, Franciszek 282 Enwer Pasza (İsmail Enver) 92, 96, 119, 355
Demir bej 335 Eristow (Eristawi), Aleksander, ks. gen. 82, 86, 96
Denikin, Anton Iwanowicz 37, 49, 332, 373, 480 Erkko, Ajas 166
Deringer, Andreas von 328, 341 Erkomaiszwil, Nina 181
Dewlet-Kilki (Devletkildi), Ibrahim 473 Ernits, Villem 281
Djambacour, Géorges 76
Djambacour, Orbeliani 76 Fajsal ibn al-Husajn ibn Ali al-Haszimi 396
Dmytrenko, kpt. 388 Faure, Paul 451
Dobrowolski, Antoni Bolesław 39 Fedoriw, Mikołaj 283, 297, 298, 320
Dochiwara, płk 464, 472 Fejsi, Muhar 289
Dojan-Surówka, Jan Edward 230 Fewzi Pasza, zob. Çakmak, Mustafa Fevzi
Domański, Tadeusz 402, 404 Filipowicz, Tytus 21, 38, 89, 131, 133, 195, 229, 479
541
Frankowski, Feliks 190, 191, 192 Grygajtis, Krzysztof 21

Frołow, Michaił Fiodorowicz 149, 282 Grzywacz, Andrzej 22, 35, 46, 53
Fuad [I] 119 Gummerus, Herman 164, 166
Furier, Andrzej 20, 21 Günther-Schwarzburg, Władysław 129
Guttry, Władysław 272, 274, 275, 299, 300, 382
Gabaszwili, Rewaz 202, 218, 228 Gvelessiani, Alexandre 71
Gabrys, Juozas 18, 36 Gvelessiani, Roman, zob. Gwelesjani, Roman
Galijew, Kurban (Kurbangaliev, Muhammed Gwardżaladze, Konstantyn 41, 67, 79, 80–82, 87, 92,
Gabdulkhay) 453–460, 463, 468 93, 95, 96, 114, 116, 117, 123, 130, 292
Gancarz, Bogdan 30 Gwazawa, Dżamulet 368
Garmiejew 466, 467 Gwazawa, Gieorgij 170, 174, 187–189, 218, 228, 292,
Gasimov, Zaur 15, 17, 25 294, 326, 337, 338, 341, 437
Gaspryński (Gaspıralı), İsmail 35, 342, 343 Gwelesjani, Roman 71, 92, 136, 144
Gasztowt, Tadeusz 99 Gylling, Edvard Otto Vilhelm 379
Gawroński, Jan 50, 154, 155, 161, 162, 275, 276 Gyzaturła, Ahmetcza 473
Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) 121, 182, 201, 202,
217, 218, 221, 226, 236, 244, 245, 257, 292, 348, 452, 484 Habsburg, Franciszek Ferdynand 389
Georgadze (Giorgadze), Grigoł 203, 205 Habsburgowie 385
Ghazi/Gazi, zob. Mustafa Kemal Atatürk Hackzell, Antti 401
Giannini, Amedeo 327 Halil (Kut) Pasza 119
Giedroyc, Jerzy 17, 19, 45, 61 Halil Ułła Ibrahim 473
Gierasimow, Aleksandr Konstantynowicz 433 Hamdullah Suphi bej (Tanrıöver) 99, 336
Gilbert, Prentiss 394 Handelsman, Marceli 45
Glass, Stanisław 284, 297 Hassan, tłumacz 162
Gliński, Stanisław 162, 299 Hassatow, Seid Dżelil 90
Głazenap, Piotr Władimirowicz 481 Hass, Ludwik 19
Głębocki, Henryk 33 Hata, Hikosaburo 453
Głowacki, Aleksander 146 Hayotte, P. 354
Głuszkowska, Marta 30 Heidenhagen, Meyer 328, 340, 388
Głuszkowski, Piotr 30 Hejman, Aleksandr Aleksandrowicz 149
Goebbels, Joseph 317, 328, 340, 387 Hempel, Stanisław 169, 365
Goering (Göring), Hermann 317, 340, 384 Herriot, Édouard 387
Gogoberidze, Borys 75, 92, 136, 144, 245 Heys, płk 384
Gogoberidze, Galklion 75 Hikmedow, zob. Hikmet, Nazim
Gogoberidze, Levan 76 Hikmet, Nazim 345
Gogoberidze, Vladimir 76 Hirusiga 456, 457, 458, 459, 463, 468
Gogwadze, Włodzimierz 219 Hitler, Adolf 54, 270, 272, 291, 296, 304, 329, 341, 372,
Gołowaczew (Gołowaczow), Mstisław Pietrowicz 307, 383, 384, 385, 387, 389
338 Hodża, Milan 389
Górka, Olgierd 21, 265, 273, 282, 297, 320 Hoetsch (Hoetzsch), Otto 388
Grandi, Dino 150 Holsti, Rudolf 401
Grieves 392 Hołówko, Tadeusz 20, 25, 34, 39, 42, 43, 45, 47, 52, 122,
Gruja, Józef 130, 161 123, 125, 126, 128–130, 139, 142, 151, 156, 159, 160,
Grumbach, Salomon 394 190, 229, 297, 300, 356, 390, 402, 485
542
Skorowidz nazwisk
Homer, ps. 175, 178 Jeremenko, Grigorij A. 285

Hoppe, Jan 59 Jeremijew, Michaił 47, 324–326, 353, 354, 429, 437,
Hugenberg, Alfred 291, 387 439, 440
Hulusi bej 172, 173 Jermak Timofiejewicz 32
Hussein [bin Ali] 119 Jędrzejewicz, Janusz 45
Jędrzejewicz, Wacław 64
Iimura, Jo 453 Jodko-Narkiewicz, Witold 34
Imnadze, Konrad (Kote) 283, 297–299, 320 Józewski, Henryk 21, 24, 62, 156
Inagaki, Morikatsu 394 Jureniew, Konstantyn Konstantynowicz 462
Indżia, Bazyli 73, 92, 136, 145, 221, 223, 231 Jur, ps. 399
Indżia, Nicolas 73 Jussis-Gończyński, Filip 21
Inoi, gen. 462
Inönü, Ismet Kachjani, Michaił Iwanowicz 211
Insabato, Enrico 301, 302, 303, 491 Kaftaradze, Ignace 74
Ipohorski-Lenkiewicz, Włodzimierz 17 Kaftaradze, Jan 92
Irakli (Herakliusz) II 197, 198, 331 Kahany, Mieczysław 438
Ischaki, Muhammed Ayas 46, 47, 165, 282, 283, 297– Kaila, Edvard Elmo 166, 168, 169
299, 313, 314, 315, 320, 329, 342, 355, 375, 424, 449, Kakabadze, Juliusz (Iliko) 137, 145
453, 457, 458, 470, 493 Kamieński, Henryk 33
Ischakow, Saławat 24 Kamiński, Feliks 224
Ismet [İnönü] Pasza 42, 113, 118, 286, 287, 288, 396 Kandelaki, Justin 72
Israfił Ogłu, Hidayet 259 Kandelaki, Michał 72, 91
Israifiloff Israfil bek, zob. Izrafił bek, Mahomed Kandelaki, Mikołaj, zob. Kandełaki, Mikołaj
Israifiloff, Sarah z d. Baratoff 103 Kandelaki, Nino 91
Iwan III 32 Kandelaki, Tatiana 91
Iwanis, Wasilij Nikołajewicz 157 Kandełaki, Konstanty 182, 244, 247
Iwanow-Rinow, Paweł Pawłowicz 307 Kandełaki, Mikołaj 91, 137, 144, 216, 219, 221–227,
Izhak Han 82 231, 236, 238, 243–245, 247
Izrafił bek, Mahomed 103, 136, 147 Kantcheli, Djibo 74
Izrafiłow, Izrafił Bek, zob. Izrafił bek, Mahomed Kantcheli, Dourmichkhan 74
Iżycki, Mateusz 141 Kapp, Kiazim 362
Karabin, Robert 23, 42
Jachim, Kierim 473 Karahasan 180
Jachimowicz, A. 480 Karajew, Aligajdar 109
Jakowlew, Wadim S. 481 Karangozichvili, Basile 75
Jamagita (Yamagita), Genze 453, 463 Karangozichvili, Jean 75
Jarnfell 168 Karatajew, Władimir 26
Jaszwili, Grzegorz 136 Karciwadze, Mikołaj 107
Jedigarow 220 Karew, Georgij 57, 294, 409, 410, 412, 433, 434
Jedigarow, Arcził bek 136, 144, 245 Karhanow, gen. 86
Jedigarow, Dawid bek 102 Karumidze, Szałwa 216, 304–307, 318, 328, 337, 338, 426
Jedigarow (Jedigar), Izrafil 72, 92, 136, 144, 245 Karuszydz, Szałwa 111
Jedigarow (Jedigar), Wali Bej 92, 136, 147 Kassim, Zahid 358, 360
Jedigarow, z d. Kupfer 102 Kaszyński 378
543
Kataoke 438 Kisielewska (Kysiłewśka), Helena (Ołena) 386

Katarzyna II 32 Kisielewski, Włodzimierz (Wołodymir) 386
Kaufmann 304 Kleeberg, Juliusz 135
Kavtaradze, Jean, zob. Kawtaradze, Jan Klimiaszwili, Dawid 76, 92, 137, 145
Kawtaradze, Jan 74, 137, 145, 199, 205, 211, 426 Klimiaszwili, Jean 76
Kaya, Mehmet Şükrü 287, 288 Kloczkowski, Jacek 22, 59, 62
Kazbek, Aleksander 77 Kłycz, Sułtan-Girej 363, 447
Kazbek, Basil 77 Knoll, Roman 20, 28, 42, 43, 117, 120, 122, 123, 125,
Kazbek, Irakli 91, 137, 146 127–130, 332
Kazbek, Jan 91, 137, 143, 227, 231, 243, 245 Kobaszidze, K. 216
Kazbek, Jean 77 Kobiaszwili, Aleksander 74, 92, 137, 145
Kazbek, Rostan 282 Kobiaszwili, Dimitri 74
Kazem-Bek, zob. Kazum bek (Kazumbekow), Dżangir Kobiaszwili, Szymon Jerzy 137, 146, 496
Kazimova, Shahla 21 Kobylański, Tadeusz 26, 346, 382, 383, 390, 398, 399, 404
Kazum bek (Kazumbekow), Dżangir 103, 105, 137, Koc, Adam 45
147, 451 Kolańczuk, Aleksander 23
Keczakmadze, Jesse 275 Kołczak, Aleksandr Wasiljewicz 307
Kedia, Spiridion 201, 202, 205, 206, 214, 216, 292 Kołłątaj (Kołłontaj), Aleksander 404
Kedryn-Rudnićky, Iwan 63 Komarnicki, Tytus 437, 438, 439, 440
Kemal bej 99, 110, 111, 143 Komar, Wołodymyr 26
Kemal Pasza, zob. Mustafa Kemal Atatürk Koniaszwili, Aleksander 69, 91, 137, 143, 219, 226, 227,
Kerceli, Grzegorz 260 231
Kereselidze, Leo 216, 292 Koniaszwili, Grégoire 69
Kerim, Abdul 454, 455, 457 Konowalec, Jewhen 291, 301, 305, 338, 349, 386, 388, 490
Kerimi, Arif bej 275 Korduba, Miron 158, 194, 299
Kessler, Edmund 132, 133, 134 Kornat, Marek 15, 18, 20, 21, 30, 31, 33
Keynäs, Wassili 166, 167, 168 Korolec, Jan 59
Kęsik, Jan 21 Korostowiec, Wołodymir 344, 386
Kiazim Karabekir Pasza 79, 110 Korotajew, Władimir I. 30
Kiazoumbekoff, Djahanguir bek, zob. Kazum bek Korwin-Pawłowski, Stanisław 45
(Kazumbekow), Dżangir Kosenko, Ilia 291, 437
Kiazoumbekoff, Valié z d. Khoisky 103 Kościałkowski, zob. Zyndram-Kościałkowski, Marian
Kiereński, Aleksandr Fiodorowicz 37, 121, 202, 213, 420 Kowalewski (Kowalewśkij), Mykoła 47, 63, 156, 158,
Kiknadze, Michał Irakli 137, 146 160, 162, 281, 301, 375–379, 432, 433
Kikodze, Gabriel, bp. 199 Kowal, Paweł 22, 59, 62
Kileczgirej, zob. Kłycz, Sułtan-Girej Kowalski, Mykoła 156, 294
Kilecz Girej, zob. Kłycz, Sułtan-Girej Kowalski, poseł w Ankarze, zob. Wierusz-Kowalski,
King, Charles 24 Józef
Kipiani, Aleksander 76, 91, 137, 145 Kowalski, Zdzisław Grzegorz 23
Kipiani, Dawid 137, 146, 496 Kozierowski, Jan 142
Kipiani, Dymitr 199 Kozłowski, Gieorgij Antonowicz 305–307, 337
Kipiani, Mikołaj 137, 146 Krasiński, Zygmunt 33
Kipiani, Simon 76 Krasnow, Piotr 434
Kiriczok, Sergjusz 260 Krauss (Kraws), Anton (Antin) 478
544
Skorowidz nazwisk
Krauze, zob. Krauss (Kraws), Anton (Antin) Leszczyński, Stanisław 33

Krawczak, Tadeusz 30 Lewandowski, Józef 16, 19, 24, 45, 55, 56
Krosnowski, Zygmunt 46, 190 Lewicki, Andrzej, zob. Liwicki, Andrij
Krotofil, Maciej 23 Lgudza 352
Krupska, Nadieżda 403 Libera, Paweł 20, 25, 31, 43, 54, 61, 62
Krzewski Lilienfeld, Karol 394 Lincoln, Ashe 384
Krzymowski, Jerzy 156, 157, 275, 278–280, 284, 286 Lington 384
Krzyżanowski, Andrzej (Andrij) 297–299, 320 Lipiński Karol, ps., zob. Nowaczek, Stefan
Kubicki (Kubick), Charles 325 Lipski, Józef 388
Kułłati, bracia 362 Lit, ps. 188
Kułłati, Konstanty 362 Litwinow, Maksim Maksimowicz 51
Kunduch, Aitek 172, 362 Liwicki, Andrij 35, 47, 51, 67, 135, 139, 140, 154, 156,
Kurnicki, Piotr 404, 442, 444 157, 302, 312, 347, 349, 372, 382, 398–400, 407, 434
Kuromiya, Hiroaki 21, 25, 31, 61 Lloyd George, David 80
Kursell, Otto von 342, 343 Lomidze, Meliton 77
Kurtułan, Ażdaż 364 Lomidze, Victor 77
Kuruliszwili, Sergo 41, 42, 87, 114 Lomidze, Wiktor 91, 137
Kuslum, Akim 90 Lorence, Charles, ps., zob. Zaćwilichowski, Stanisław
Kuszcz, Wiktor 140 Lubaczewski, Tadeusz 148
Kutateladze, Bidzina 91, 144
Kutateladze, Dawid 72, 145 Ładoś, Aleksander 81
Kutateladze, Nicolas 72 Łagidze, Dawid 137, 146, 352
Kutateladze, Tamara 91 Łagidze, Dymitr 137
Kutateładze, Bidin 137, 245 Łagidze, Włodzimierz 137, 146
Kutateładze, Cyryl 137 Łapiński, Teofil 33
Kutateładze, Dawid 137 Łazarewski, Hlib 282
Kutuzow, Husajn 147 Łazarski, Otmar 142
Kwaliaszwili, Grégoire 74 Łempicki, Michał 36
Kwaliaszwili, Lewan 74, 91 Łepkij, Bohdan 158
Kwaliaszwili, Michał 137, 146 Łobodowski, Józef 19, 62, 63
Kwiecień, Marcin 22, 35, 46, 53, 60 Łobżanidze, Ilarion 137
Kwikwidze, Konstanty 70, 91, 137, 144, 243, 245 Łomtatidze, Aleksander 205, 212
Kwikwidze, Louarsab 70 Łordkipanidze, Iwane 203, 205
Kwintadze (Kwinitadze), Giorgi 214, 216, 243, 248, 334 Łoś, Władysław 130, 379, 397, 400
Kwitajszwili, A. 369 Łotocki, Aleksander 154, 155, 158, 264
Łukasiewicz, Juliusz 43, 123, 125, 127, 393, 485
Latallo, Janusz 432 Łupiński, mjr 116
Laval, Pierre 327
Lechoń, Jan 437 MacDonald, Ramsay 121
Lechowicz 386 Macharadze, Włodzimierz 137, 146, 496
Lednicki, Aleksander 35, 228 Maczabeli, Georgij 201
Leibbrandt, Georg 328, 340–342, 344 Madczawariani, Dawid 73, 138, 144
Lemidze, Wachtang 146 Madczawariani, Elie 73
Leniwow, Aleksandr Konstantynowicz 280, 293 Mahmud Bek 356, 360
545
Mainardi, Lauro 325, 354, 440 Mielnikow, Nikołaj Michajłowicz 294

Maj, Ireneusz Piotr 22, 45, 46, 53, 60, 65 Mieroszewski, Juliusz 17
Majski, Iwan 385 Mikeładze, Platon 77, 138, 144, 245
Makohon (Makohin), Jakiw (Jacob) 292, 389 Mikkola, Jooseppi Julius 166
Malag, Sozyrko 147 Mikołaj Mikołajewicz 243
Malone, Estrange 383, 384 Mikulicz, Sergiusz 19, 20, 24, 26, 38, 46, 51, 54, 55, 61, 64
Małaniuk, Eugeniusz 260, 281 Miller, Jewgienij Ludwik Karłowicz 374
Mamaładze, Jerzy 75, 92, 138, 145 Mirza Bała, Mehmet-Zade 365
Mamaładze, Taras 75 Mirza-Kryczyński, Osman-Bej 281, 320
Mamoń, Marcin 23 Mischerły, Czoban Zade 90
Mamoulia, Georges 16, 25, 30, 36, 37, 45, 47, 50, 54, Miżak, ps. 175, 178
55, 57, 60 Mkheidze, David 74
Maredow, ps. 188, 189 Mkheidze, Pharnaos 74
Maria Romanow 242 Möller (Moeller) van den Bruck, Arthur 316
Markert, Werner 388 Möller (Moeller) van den Bruck, Lucy 316, 317
Martin, Jean 292, 324, 371, 396 Morawski, Kajetan 130
Materski, Wojciech 21, 37, 52 Mosing, Ignacy, zob. Mösšeg, Ignati
Matikaszwili, Mikołaj 138, 352 Mösšeg, Ignati 283, 297, 298, 320
Matuszewski, Ignacy 94 Mościcki, Ignacy 384
Matwiejew, Gienadij F. 30 Mościcki, Michał 230
Matykaszwili, Mikołaj 146, 496 Motta, Giuseppe 310, 312
Mayer, Stefan 156 Mouradian, Claire 23
Mazur, Grzegorz 22, 35, 46, 53, 60 Mrełaszwili, Jerzy 138, 145
Mądzik, Marek 21, 38 Mtwarelidze, Bagrat 260
Mdiwani, Simon 47, 50, 130, 142, 151, 160, 170, 179, Muchsin 454, 455
182, 188, 229, 231, 253, 275–277, 282, 283, 292, 297, Muhammedisz, Rukia 473
298, 319 Mühlstein, Anatol 191, 192
Mecdettin, Ahmed 161, 162 Murat, ks. 292
Mechtiew (Mehdijew), Mir Jakub 174, 175, 293, 294, Murski, Włodzimierz 154, 155, 163, 290, 310, 312, 336
308, 364, 366, 394, 429, 430, 447, 448 Musa, Sabri 260
Medżdetyn 299 Muschelow (Muscheliszwili), Rostom Ilicz 107, 208
Mejbaum, Wacław 53 Mussolini, Benito 57, 302, 325, 385
Melik Zade, Azis 259, 447 Mustafa Kemal Atatürk 79, 163, 287, 288, 336, 344,
Menagariszwili, Aleksander (Sandro) 352, 364, 367– 345, 396, 455
370, 379 Mustonen, Juuso 168, 169
Mende, Gerhard von 342, 343, 389
Mesabiszwili 107 Naculiszwili, rtm. 237
Meysztowicz, Jan 438 Nacwiliszwili, Parnas 138, 146
Micewski, Andrzej 15 Nahatryszat, dr 361
Michajłow, Iwan Adrianowicz 307, 338 Nakaszydze, Jerzy 258, 281, 282
Michalenko 378 Nanuaszwili, Jan 138, 146, 350, 352
Michalewicz (Michałowicz), Michał 260 Napoleon 33
Michalewiczówna, Weronika 260 Nart, Ahmed 130
Mickiewicz, Adam 53, 437 Natichvili, Georges 71
546
Skorowidz nazwisk
Natichvili, Zourab 71 Ostrowski, Wacław 479

Naumenko (Naumienko), Wiaczesław Grigoriewicz 149 Otmarstein, Jurij Ottowicz 346
Nauruzow, Islam Girej 92, 138, 145
Navrouzoff, Temour Bek 70 Palme, Anton 342, 343
Nerymanow (Nariman, Narimanow), Kerbali Nadżaf Panczenlama 190
ogły 108 Papadżanow, Michał Iwanowicz 202
Neuman, Henryk 88, 90, 174, 394 Papchvili, Nicolas 76
Nieberidze, Szałwa 227, 248 Papchvili, Victor 76
Niezbrzycki, Jerzy 448 Papée, Kazimierz 148
Nikitiuk, Włodzimierz 57, 409, 410, 412 Papen, Franz von 387
Nikoładze, Mikołaj (Niko) 199, 201 Paprocki, Stanisław Józef 15
Nikoładze, Sz. 369 Paszkowski, Michał 181
Nikuradze 305, 338 Patek, Stanisław 51, 52
Nodia, Józef 208 Paulucci, Filipp Osipowicz 235
Nordström, Ragnar 164 Paweł I 198
Novrouzoff, Teimour bek 102 Pawleniszwili, Dimitri 74
Nowaczek, Stefan 51, 175, 257, 258, 272, 274, 275 Pawleniszwili, Jerzy Borys 74, 138, 145
Nowak, Andrzej 33, 34 Pawlikowski, Józef 33
Nowożycki, Bartosz 30 Pawłow 433
Nozadze (Nosadze), Jerzy 292, 334 Pawłowa, Maria S. 30
Nuri (al-Said) Pasza 396 Pears, Bernard 384
Nuri (Killigil) Pasza 119, 290 Peker, Redżep (Recep) 335, 336
Nydström, zob. Nordström, Ragnar Pelc, Władysław 17, 27, 29, 44, 46, 60, 63, 337, 353,
Nykitiuk 399 355, 361, 364, 367, 414, 421, 433–438, 440, 442–444,
448, 450, 453–535
Obarski, Mieczysław 282, 402 Pełczyński, Tadeusz 64, 151, 157, 335, 346, 382, 398,
Obrębski, Witold 156 402, 431, 448
Odiszelisze, Aleksander 72, 92 Pepłoński, Andrzej 21, 25, 31, 61
Odiszelisze, Elie 72 Peradze, Grzegorz 441
Ogijenko, Iwan 158 Perłowski, Jan 88
Okuba-San 457 Petlura, Symon Wasylowycz 21, 35, 47, 52, 122, 129,
Okulewicz, Piotr 21 135, 268, 291, 325, 390, 405, 476, 477, 481
Olesjuk, M. 158 Petrenko 378
Olszewski, Paweł 21, 26, 38 Piasecki, Stanisław 59
Olszowski, Kazimierz 163 Piekarski, Wacław 43, 127, 394
Omilianowicz-Pawlenko, Mychajło Władymirowicz 478 Pieracki, Bronisław 349, 388
Onacki, Jewhen 325, 326 Piłsudska, Aleksandra 197, 249, 251, 256
Orachelaszwili, Iwane 105 Piłsudski, Józef 15, 17, 18, 21, 25, 28, 31, 33, 34, 35, 38,
Ordżonikidze, Sergo 105, 106, 107 39, 42, 44, 46, 47, 50, 52, 58–60, 97, 101, 104, 135, 139,
Orlik, Filip 17, 32, 33 194, 195, 197, 210, 224, 225, 233, 236, 249, 251, 252,
Orlik, Grzegorz 32 256, 390, 393, 405, 416, 426, 427, 475, 481, 483, 484,
Oskiłko, Wołodymyr 47, 52 486, 537
Osman Hodża (Kocaoglu) 161, 289, 355, 356, 359, 360, Piotr I 32
447 Pisuliński, Jan 18, 22, 26, 30, 47
547
Piwnicki, Eugeniusz 272, 274, 275, 309, 322 Rohoziński, Grzegorz 260
Pobóg-Malinowski, Władysław 38 Rohrbach, Paul 387
Podoski, Bohdan 16, 42 Romanow, Mikołaj Mikołajewicz 224, 232, 241, 242
Poincaré, Raymond 80, 93 Romanowowie 34
Popow, Wiktor 91 Rondone, Belisario 325
Porotikow, płk 457, 458, 466 Ropp, Friedrich von der 36
Porsz, Mykoła Wołodymirowicz 305–307, 337, 338 Rosenberg, Alfred 291, 296, 304, 328, 337, 340
Porwit, Marian 498 Rosset, Stanisław, de 141
Potocki, Franciszek 441 Rozwadowski, Tadeusz 481
Potocki, Jerzy 287 Rudnicka, Milena 302
Potocki, Robert 21, 48 Rudziński, Eugeniusz 19, 47
Prokopowycz, Wiaczesław 291, 398–400, 440 Rusiszwili, Michał 76, 92, 138
Prosińska, Irena 130 Rusiszwili, Théodore 76
Prunas, Renato don 452 Rustambejli, Sziukru 259
Pui (Puyi) 472 Rustambekow, Szafi Bek 290, 336
Purceladze, Szałwa 146 Ruszdi, Tefik, zob. Ruszti, Tevfik
Purceładze, Gieorgij Michajłowicz 138, 208 Ruszti, Tevfik (Rüştü Aras, Tevfik) 142, 163, 286, 287,
288, 289
Quaroni, Pietro 325 Rzymowski, Wincenty 63
Quayle, Dan 28
Sabir, Ibrahim Ogły 260, 360
Radziwiłłówna 438 Sadatiraszwili, Wasili 304
Radzymiński 403 Sadreddin Chan 356, 360
Rajuk, ps. 175, 178 Sadyk Bey 148
Ramiszwili, Isidor 201 Sadykova, Bakhyt 25
Ramiszwili, Noe 48–50, 52, 116, 117, 121, 142, 151, Sagida (Sahida), Szir-Achmed 260, 358
152, 170, 174, 175, 180–182, 196, 200, 201, 203–206, Said Mohamed Idrys (Sajjid Muhammad Idris, Idris I
208–210, 213–219, 223, 224, 227, 228, 232, 234, 241, libijski) 120
242, 282, 390, 483, 484, 493 Salih, dr 358
Ramstedt, Gustaf John 169 Salski, Włodzimierz 47, 51, 140, 154, 156, 164, 282,
Rapicavoli, mjr 325, 326 283, 374, 382, 448
Rasakbay 360 Sałakaja, Józef 139, 151, 182, 221, 223, 225, 226, 229,
Rasul Zade, [Mehmed] Emin bej 21, 25, 31, 41, 42, 49, 233, 245, 251, 253, 393, 394
55, 97, 104, 105, 108, 130, 148, 160, 162, 170, 182, 194, Sandro, zob. Menagariszwili, Aleksander (Sandro)
275, 276, 277, 288, 299, 332, 336, 364–366, 375, 379, Sapożnikow, Wasilij Wasiliewicz 307, 338
394, 430, 431, 447, 448, 453 Saukkonen, Jussi 166, 168, 169
Rasul Zade, Mehmet Ali 282, 336 Sawinkow, Borys 117
Ratiszwili, Jerzy 138, 146, 352, 496 Scarpe 325
Redlich, Władysław 197, 251 Schacht, Hjalmar 384
Refet Pasza (Bele Refet) 93 Schaer, Wilhelm 325
Reibstein 438 Schaetzel, Tadeusz 16, 17, 42, 43, 49–51, 53, 54, 56, 64,
Ressler, kpt. 478 97, 122, 127, 130, 141, 148, 156, 159, 187, 188, 190–192,
Rezdyleli, płk. 208 224, 250, 256, 257, 272, 295, 309, 311, 312, 314, 315,
Roehm (Röhm), Ernst 304, 337 322, 330, 346, 398, 415, 416, 485
548
Skorowidz nazwisk
Schirtładze, Arkadiusz 138, 145 Smal-Stocki, Roman 15, 18, 45, 46, 154, 156–158, 160,
Schmidt, Axel 387 164, 272, 274–278, 281–283, 297–301, 319, 320, 326,
Schwarcbard, Szolem 135, 325 375, 382, 383, 387, 390, 398–400, 440, 448
Scotus Viador, zob. Seton-Watson, Robert William Smoleński, Kazimierz 181
Seeckt, Hans von 389, 390 Snyder, Timothy 24
Sejdamet, Dżafer 31, 35, 41, 42, 51, 88, 97, 101, 104, Sobolta, Franciszek 194
105, 110, 113, 148, 150, 154, 155, 159, 162, 274, 289, Sockow, Lew Filipowicz 26, 27, 29, 414, 429
290, 300, 315, 336, 341, 343, 344, 424, 448, 449, 480, 484 Sofieff, Nouh bek 103
Sekula 438 Sołomachin, Michaił Karpowicz 149
Selim, ks. 454 Sołonar, Włodzimierz 261
Seton-Watson, Robert William 385, 421 Somchjanc, Melik 138, 145, 496, 499
Seyda, Marian 196 Soroko, G. (Jerzy) 260
Shikhlinski, Javad bey 364 Sosnkowski, Kazimierz 114
Siamaszwili, Włodzimierz 144 Soulakvelidze, Avacoum 75
Siąkowski, Wincenty 432 Soulakvelidze, Vladimir 75
Sidamon-Eristawi, Artchil 71 Stachiewicz, Julian 274, 485, 486
Sidamon-Eristawi, Walerian 71, 92, 138, 144, 231 Stachiewicz, Wacław 63, 64, 65
Sidi Ahmed (Ahmed Sharif as-Senussi 120 Stalin, Józef 117, 403, 493
Siedlecki, Stanisław 39, 45 Starykow, Terentij Michajłowicz 148, 149, 434
Sielski, Stanisław 181 Starynkiewicz, Siergiej Sazontowicz 307
Siemionow, Grigorij Michajłowicz 307, 338, 339 Stempowski, Stanisław 45
Sierebriennikow, Iwan Innokientiewicz 307, 338 Stepan, Kamil 30
Sieroszewski, Wacław 22, 36 Stępień, Stanisław 21
Sikora, Petro 282 Strzemieński, Stefan 230
Sikorski, Władysław 42, 77, 87 Studnicki, Władysław 36
Simonowa, Tatiana 25 Suchenek-Suchecki, Henryk 156, 382, 485
Sinivaara, tłumacz 167 Sulatycki, Pawło 156, 157, 194, 282, 283
Sipa, Stefan 378 Sulkiewicz, Maciej 89
Sjamaszwili, Włodzimierz 138, 220, 245 Sułtan-zade (Sułtanow), Chosrow bek 130
Skarżyński, Józef 63, 64, 265, 272, 273, 299, 300, 321, Sumbatow, Michał 392
322, 329, 359, 439, 440 Sunszew, Nauru 147
Škirpa, Kazys 438 Sunsz Girej, Mahomet 170, 275, 297–299, 320–323,
Skiwski, Wiktor 402, 404, 431 327, 337, 340, 341, 348, 361, 362, 363, 379
Skoropadski, Pawło 304, 307, 318, 339, 344, 386, 388, Surguładze, Piotr 201
413, 489, 490 Suryc, Jakow Zacharowicz 163, 288
Skoropys-Jołtuchowśkyj, Oleksandr 304 Suszka, Roman 346
Skoryna, Jan 224 Swatikow, Siergiej Grigoriewicz 338
Skrzycki, Czesław 402, 404, 405, 432, 433 Swieczyn 433
Skrzydlewski, Jan 414 Swit, Iwan 471
Skrzyński, Aleksander 126, 127, 132 Szagon, Karol 181
Skwarnicki, Adam 53 Szakman (Szakmanow), Tausułtan 55, 293, 362, 365
Sławek, Walery 156, 190 Szalikaszwili, Dawid 229–231, 233, 238
Sławiński, Maksym 294, 399, 429 Szalikaszwili, Demetr 92, 138, 145
Słowacki, Juliusz 63 Szalikaszwili, Dymitr 76, 229, 496
549
Szalikaszwili, Joseph 76 Terjaszwili, Konstanty 138, 144, 245

Szalikaszwili, płk. 219 Tewekul 172
Szamickyj 447 Tewzadze, gen. 222
Szamil, imam 32, 130, 479 Tewzadze, Walerian (Waliko) 51, 138, 144, 151, 220,
Szamil, Muhammad Said 48, 49, 54, 160, 162, 170, 179, 221, 227, 245, 248, 249, 352, 496, 497, 498
231, 289, 290, 310, 313, 363, 426, 446–448, 479 Tewzaj, Wiktor 106, 107
Szamsi Pasza, Ali 395 Thorres (Torrès), Henry 210
Szandruk, Pawło 140, 156 Thubten Chryi Nyima, zob. Panczenlama
Szantyr, Helena 46 Tichon (Wasilij Iwanowicz Biełławin) 95
Szapołow, 167 Titulescu, Nicolae 336
Szapołow, Nikita 484 Tiutiunnyk, Jurko 478, 482
Szekemow 362 Togay, Mucharrem Feyzi 289, 290, 344, 345
Szempliński, Zygmunt 281 Tokarzewski-Karaszewicz, Iwan 67, 135, 291
Szewczenko 157 Toller Pomorski, Nikołaj 142
Szewket Bej, zob. Cavit, Şevket Bey Tominaga, Kyoji 307, 338
Sztańko, Mikołaj 281 Topczybaszi (Topczybaszew), Ali Mardan bek 25, 31,
Szukri Kaja Bey, zob. Kaya, Mehmet Şükrü 48, 49, 55, 170, 320, 366
Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Jakowlewicz 135, 155, 156, Toporkow, Siergiej Michajłowicz 149
159, 174, 288, 291, 294, 295, 327, 394, 398–400, 428, 436, Torchalski, Heljodor 181
437, 448 Toynbee, Arnold Joseph 383
Szulgin (Szulhyn), Mykoła Jakowlewicz 174, 188, 189 Treviranus, Gottfried Reinhold 385
Szumicki 279, 280 Trębicki, Kazimierz 438
Szumicki (Szumycki) Mykoła 291 Trockij, Mykoła 63
Szumiło, Mirosław 30 Trocki, Lew 483
Szwarcbard, Samuel 47 Tryller, Alfons 181
Szychliński, gen 86 Tsiklaouri, Eugène 71
Tsiklaouri, Vladimir 71
Śmigły-Rydz, Edward 29, 57, 58, 61, 63, 65, 346, 384, Tumaniszwili, Paweł 122, 221
385, 386, 387, 406, 442, 474, 537 Tumanow, ks., zob. Tumaniszwili, Paweł
Świtalscy, Kazimierz i Janina 236 Tumberley 396
Turaszwili, Jerzy 138, 146
Tachir, Szakir Ogły 260, 358, 359, 360 Tynni, Gabriel 168, 169, 283, 297, 298, 320
Takajszwili, Gieorgij Konstantynowicz 208
Takajszwili, Platon 138, 146 Übersberger, Hans 388, 389
Takala, R. 169 Uczadze, Grzegorz 92, 219, 220
Taktakiszwili, Tejmuraz 368 Udowiczenko, Oleksandr Iwanowicz 291, 294, 347,
Talikowski, Michał 142 348, 349, 447
Talvela, Paavo 164, 401 Ugrechelidze, Witalis 138, 145
Tanaka 307, 308, 318, 338, 339 Umaszew, Juzuf 147
Targalski, Jerzy 24 Uszida (Uchida), Sadazuchi 462
Tchkotoua, Nicolas 71 Uznański, Alfred 438
Tchkotoua, Raphael 71
Teliha, M. 297, 298 Vendervelde (Vandervelde), Emile 212
Tereiszwili, Konstanty 91 Vesa, Juho 379
550
Skorowidz nazwisk
Vetulani, Zygmunt 148 Yaqublu, Nasiman 25

Virta 169
Zabiełło 336
Wacznadze, Dawid 57, 73, 91, 130, 138, 145, 202, 218, Zaborski, Bogdan 474
228, 231, 352, 369, 409, 410, 412 Zachariadze, Aleksander 41, 50, 51, 69, 78, 82, 83, 86,
Wacznadze, Józef 73 90, 91, 94–96, 101, 116, 123, 135, 139, 143, 147, 151,
Wacznadze, Michał 71 152, 179, 181, 182, 196, 205, 219–227, 229, 232–234,
Wacznadze, Mikołaj 71, 91, 138, 144, 205, 227, 245 238, 239, 244–247, 251, 253, 255, 299, 393, 448, 483
Wacznadze, Natalia 91 Zackiewicz, Grzegorz 22
Wacznadze, Rusudanna 91 Zaćwilichowski, Stanisław 160–162, 169, 174
Wahab, Abdul 364 Zade, Kiazim 365
Wakar, Włodzimierz 39 Zaglul, Sad 120
Walidow (Walidi), Achmed-Zakki 355 Zahora Ibiański, Feliks 62, 63
Waligórski, A. 275 Zakrzewska-Malinowska, Leontyna 282
Wasilewski, Leon 34, 40, 193, 194 Zaldastanichvili, Nicolas 73
Wasyńczuk, Paweł 261 Zaldastanichvili, Salomon 73
Wekilli (Wekiłow), Mustafa 282, 289, 290, 297–300, Zaleski, August 47, 229, 230, 386
319, 336, 365, 430, 490 Zaleski, Ksawery 299
Weli-Ibrahim, Ahmed 473 Zaleski, Wojciech 59
Weli, Selim 259 Zalewski, Ksawery 309, 382
Werschler, Iwo 20, 34 Zamoyski, Maurycy 43
Wesołowski, Andrzej 30 Zangi, Kosta 283
Wickham Steed, Henry 384, 385 Zaporowski, Zbigniew 22
Wieczorkiewicz, Paweł 26 Zautaszwili, Józef 139, 146
Wieniawa-Długoszowski, Bolesław 156, 230, 236 Zawadzka (Zawadskaja), Walentyna 281
Wierusz-Kowalski, Józef 141, 142, 148 Zawadzki, Tadeusz 30
Wieszczycki, Bolesław 130 Zażuliński, Tadeusz 444
Wieziref 109 Zdanowicz, Aleksandr 26
Wilson, Woodrow 36 Zdziechowski, Jerzy 133, 134, 196
Wiszka, Emilian 21, 45 Zeeland, Paul van 327
Witos, Wincenty 484 Zejnał-Zade, Rahim 259
Witte, Sergiusz 32 Zejnał Zede, Kiazim 365
Wojnarowski, Jakub 492 Zeki Pasza 79
Wolski, Władysław 272, 273, 275, 277, 299, 300 Zieliński, Wiktor 481
Wołogodskij, Iwan Michajłow 307 Ziemiański, Władysław 197, 251
Wołos, Mariusz 30 Zięba, Andrzej 22
Woroncow-Daszkow, Aleksandr Illarionowicz 242 Zurabiszwili, Jan 182
Wostrotin, Stiepan (Stefan) Wasiliewicz 307 Zyndram-Kościałkowski, Marian 326
Woytak, Richard 24
Woźny, Aleksander 21, 22 Żaba, Leon 130
Wrangel, Piotr Nikołajewicz 242, 373, 480 Żak, Andrzej Czesław 23, 30
Wroński, Stanisław 29, 474 Żeligowski, Lucjan 131, 478
Wszendyrówny, Andrzej 22, 65 Żmijenko, Wsewołod 346, 347, 349
Wyszyński, Kazimierz 128 Żordania, Noe 35, 48, 49, 55, 82, 108, 112, 121, 182,
551
195, 196, 200–203, 205–208, 210, 211, 213–219, 221, Żuk, Mahmud Taha 22
223–226, 228, 231–233, 241, 244, 255, 256, 257, 292, Żukow Potocki, Aleksy 278, 280
295, 331, 333, 367, 368, 390, 479, 481, 492
552
Skorowidz nazw geograficznych
II RP, zob. Polska Angola 386

III Rzesza, zob. Niemcy Angora, zob. Ankara
Ankara 43, 50, 76, 79, 83, 87, 93, 96, 110, 113, 117, 120,
Abchazka SSR 99 122, 123, 125, 127–130, 132, 141, 142, 148, 289, 357, 365
Abo (Turku) 168 Arabia 357
Adżaria 118 Ardahan 79, 83
Afganistan 119, 172, 293, 339, 356, 357, 360, 421, 453, ardahański, okręg 83, 331
487, 489, 491, 492 Armenia 37, 38, 40, 41, 42, 50, 55, 83, 85, 86, 94, 97,
Afryka 126, 373, 387 99, 110, 118, 119, 124, 170, 203, 236, 314, 328, 331, 396,
Akhrissi 74 408, 409, 410, 411, 443, 444, 475, 478, 479
Alaska 32 Armenii, Republika, zob. Armenia
Albatros, ps. 143 Armeńska SSR 37, 99
Aleksandropol (ob. Giumri) 109 Astrachań 407
Aleksandrów Kujawski 482 Atchibati 75
Amasja (Amasya) 336 Ateny 95, 114
Ameryka 126, 127, 168, 276, 386, 412, zob. też Stany Austria 303, 389
Zjednoczone Austro-Węgry 202
Ameryka, Południowa 354 Azerbejdżan 32, 37, 38, 40, 41, 48–50, 55, 68, 78–81,
Ameryka Północna 32 83–86, 89, 92, 96, 98, 100, 105, 109, 110, 117–119, 121,
Anatolia 79, 336, 345, 488 124, 139, 148, 163, 170, 174, 194, 231, 236, 275, 282,
Anglia 58, 80, 82, 88, 93, 115, 125, 139, 162, 167, 182, 289, 292, 299, 328, 329, 331, 341, 364, 366, 369, 394,
208, 276, 277, 295, 296, 302, 308, 339, 344, 345, 354, 407–411, 430, 475, 478, 479
372, 383–388, 390, 392, 393, 395, 396, 421, 452, 456, Azerbejdżan, Perski 92, 96, 171, 339, 364
484, 492 Azerbejdżańska, Republika, zob. Azerbejdżan
553
Azerbejdżańska SSR 37, 79, 99, 172, zob. też Changchun 463, 467
Azerbejdżan Charbin (Harbin) 44–46, 190, 191, 267, 269, 338, 378,
Azja 31, 115, 139, 194, 215, 269 391, 463–466, 470, 472, 488
Azja Mniejsza 356 Charków 157, 158
Azja Środkowa 18, 32, 407 Charput (Harput) 119
Chełmno 136–138, 144
Bagdad 365 Chewsuretia 206, 207, 237
Bagdadi 77 Chiny 32, 139, 296, 339, 459, 467
Baku 37, 82, 86, 89, 92, 102, 103, 108, 109, 118, 176, Chiwa 119
367, 478, 479 Chopa (Hopa) 118
Bałkany 126, 274, 317, 340, 384, 392, 395 Collier, Laurence 384
Bałtyckie, Morze 32, 33, 126, 127, 343, 445 Constanca, zob. Konstanca
Batumi 37, 68, 79, 82, 83, 96, 99, 106, 110, 118, 205, 237 CSR, zob. Czechosłowacja
batumski, okręg 331 Cyndao (Cingtao, ob. Qingdao) 467
Bazar 478, 482 Cypr 383
Bejrut 365 Czan-czań (Czan-czun), zob. Changchun
Belgia 354, 372, 384, 387 Czarne, Morze 32, 33, 57, 78, 92, 163, 303, 317, 340,
Belgrad 149, 384, 385 392, 396, 406, 445
Beniaminów 138 Czarnomorski, Basen 410, 411
Berlin 45, 54, 57, 61, 94, 112, 125, 126, 160, 161, 260, Czechosłowacja 149, 303, 317, 362, 378, 383, 384, 385,
291, 292, 300, 302–307, 316–319, 327–329, 334, 337– 386, 389, 392, 478, 484, 488, 489
344, 347, 358–360, 363–365, 382, 385, 387, 388, 395, Czerniowce 384
421, 488 Częstochowa 274
Besarabia 32 Cziatury (Cziatura) 208, 213
Białogród, zob. Belgrad Czoldyr (Çıldır), jez. 83
Białoruś 34, 39, 40 Czukotka 32
Bliski Wschód 22, 45, 126, 127, 171, 411, 447, 492
Borżomi (Bordżomi) 106 Dagestan 32, 86, 119, 121, 124
Bratysława 284, 293, 490 Dajren (ob. Dalian) 339
Breslau (Wrocław) 181 Daleki Wschód 22, 32, 45, 46, 59, 127, 267–270, 273,
Brno 362 299, 307, 308, 310, 313, 325, 338, 339, 378, 383, 384,
Bruksela 55, 294, 300, 326, 333, 372 445, 453, 456, 457, 460, 461, 463, 464, 467, 469–471,
Brussa (ob. Bursa) 362 473, 488, 493, 534
Brześć Litewski 331 Darmstadt 260
Buchara 119 Dobrudża 148, 150, 159, 336, 345, 488
Bukareszt 336 Donieckie, Zagłębie 340
Bukowina 388 Don, rz. 167, 168, 407, 410, 413, 425
Bułgaria 149, 150, 202, 392, 438, 488, 489, 492 Dunaj, rz. 392
Bydgoszcz 114, 116, 136–138, 143–145, 219, 220 Duszeti 74, 77
Duszetski, powiat 78
Chajłar (Hailar) 190, 191, 463, 464, 465, 466, 467, 472 Dżidda 357
Chanat Kazański 32 Dżulfa (Jolfa) 491
Chanat Krymski 33
Chanat Syberyjski 32 Egipt 126, 293, 385, 395, 396, 488
554
Erewań (Erywań) 86 86, 111, 118, 119, 121, 231, 236, 283, 330, 333, 475, 478
Erzerum 110 Grecja 41, 385
Estonia 168, 169, 281, 488 Grodno 228
Etiopia 57 grodzieńska, gubernia 34
Europa 15, 17, 22, 114, 121, 125, 126, 127, 200, 203, Grudziądz 114, 136, 137, 138
205, 208, 211, 214, 242, 248, 268, 269, 270, 277, 306, Gruzińska, Republika, zob. Gruzja
307, 313, 315, 316, 321, 326, 356, 365, 373, 384, 386, Gruzińska SSR 93, 115, 479, zob. też Gruzja
387, 392, 409, 412, 421, 440, 445, 446, 451, 452, 465, Gruzja 21, 32, 36, 37, 38, 40, 41, 43, 48, 50, 51, 55, 67,
473, 488 68, 70, 75, 76, 78–86, 92, 93, 95, 98–100, 106–108, 110,
Europa, Południowa 126 112–115, 117–121, 124, 129, 131, 133, 134, 151–154,
Europa, Środkowa 28, 57, 126, 127 170, 175, 182, 191, 192, 195–221, 223, 224, 227–243,
Europa, Wschodnia 15, 18, 20, 23, 28, 31, 33, 43, 44, 57, 247, 249–256, 277, 281, 292, 328, 330, 331, 334, 351,
60, 62, 63, 302, 303, 313, 315, 319, 321, 388, 389, 392, 352, 369, 370, 392, 393, 408–411, 419, 475, 478, 479,
421, 445, 452, 480, 489 481, 483
Europa, Zachodnia 198, 277, 361, 371, 372, 389, 419, Gurdżani 73
420, 425, 428, 438, 447, 448, 488, 489 Guria 106
Finlandia 32, 34, 46, 47, 164, 165, 166, 167, 168, 169,
379, 397, 400, 401, 477, 488, 489 Hamburg 212
Fontenay aux Roses 181 Heidelberg 260
Francja 38, 41, 45, 51, 58, 70, 74, 85, 93, 125, 149, 150, Helsingfors, zob. Helsinki
152, 153, 167, 181, 182, 190–192, 208, 209, 213, 220, Helsinki 44, 45, 47, 127, 164–166, 168, 274, 379, 391,
229, 230, 255, 274, 275, 280, 284, 290–295, 302, 312, 397, 400, 401, 426, 477, 488, 489
317, 327, 347, 352, 353, 355, 361, 366, 368, 369–371, Herat 356
382–389, 395, 423, 431, 447, 448, 451, 483, 484, 488, Hiszpania 354
489, 492 Humarły (Humarli) 148
Fuzan (Pusan) 463
Idel-Ural 42, 165, 166, 168, 275, 319, 355, 419, 420,
Galac (Gałacz) 68 425, 457, 459, 461, 462, 463, 465, 466, 467, 471, 472, 473
Galicja Wschodnia 68 Indie 115, 119, 171, 293, 357, 395, 454
Gandża 102 Indie Holenderskie 119, 120
Gańczżur (ob. Amu Gulang Baolige) 190 Ingermanlandia 379, 400
Gdańsk 164, 384 Ingria 18
Gdańsk-Oliwa 19, 28 Inowrocław 136, 138
Gdynia 137, 384 Inzeli (Enzeli, ob. Bandar-e Anzali) 113
Genewa 152, 193, 276, 292, 294, 310, 324, 325, 342, Irak 421
343, 354, 372, 394, 396, 424, 427, 437, 438, 439, 440 Iran 364, 365, 421, zob. też Persja
Genua 80 Iszkani (İşhan) 83
Gieokczaj (ob. Göyçay) 108 Italia, zob. Włochy
Gori 72
Góra Kalwaria 138, 145 Jakucja 421
Górny Kaukaz 139 Japonia 53, 54, 59, 83, 295, 296, 299, 310, 328, 333, 338,
Górska, Federacja, zob. Górska Republika Północnego 339, 385–387, 421, 438, 445, 453–461, 465, 467, 468, 491
Kaukazu Japońskie, Imperium, zob. Japonia
Górska Republika Północnego Kaukazu 38, 40, 55, 85, Jelisawetpol (ob. Gandża) 78
555
Jelizawietgrad (ob. Kirowohrad) 70, 71, 74, 102 Kijów 31, 62, 72, 73, 75, 76, 157, 158, 278, 478
Jena 358, 360 Kobe 458, 459, 460, 467, 468, 469, 470
Jerozolima 282, 313 Komi 18
Jugosławia 284, 384, 385, 392, 488, 489, 492 Konia 287
Konstanca 365, 488, 489
Kabul 356 Konstantynopol 29, 41, 43, 44, 67, 68, 69, 77, 78, 81,
Kair 120, 473 82, 84, 86–88, 90, 91, 92, 94–98, 101, 104, 105, 109–114,
Kalisz 136 116, 118, 123, 124, 129, 130, 136, 141, 147, 150, 151,
Kałmykia 358 153–155, 172, 219, 286, 483, 485, zob. też Stambuł
Kamczatka 32 Korea 459, 460, 463, 467
Karabach 37, 102 Kotka 168
Karabach, Górski 37 kowieńska, gubernia 34
Karaklis (ob. Wanadzor) 86 Kowno 126
Karelia 18, 379, 397 Kozaków Dońskich, Republika 475
Karelsko-Fińska SSR 379 Kozaków Kubańskich, Republika 475, 481
Kars 79, 110, 118, 148 Kraków 20–23, 31, 33–35, 40, 43, 46, 53, 59, 62, 137, 260
karski, okręg 331 Królestwo Polskie, zob. Polska
Karski, okręg 83 Królewska Huta (Chorzów) 181
Kaspijskie, Morze 33, 100, 317, 336, 340, 357 Krym 31, 32, 38, 42, 48, 88, 89, 90, 97, 154, 155, 159,
Kaszgar 357 287, 420, 425, 471, 479, 480
Kaszgaria 357 Krymska, Republika, zob. Krym
Katoum 77 Księstwo Warszawskie 32
Katumski, okręg 238 Kubań 119, 121, 124, 194
Kaukaska, Federacja, zob. Zakaukaska Federacyjna Kubań, rz. 167, 168, 407, 425
Socjalistyczna Republika Radziecka Kumamoto 458, 459
Kaukaz 18, 23, 25, 26, 31, 33–43, 46–49, 54, 55, 59, 60, Kurdamer (Kürdamir) 108
68, 73, 76, 79, 81, 83–87, 90, 92–96, 99–101, 105, 109– Kurdystan 172
113, 115–122, 124, 127, 129–131, 133, 139, 148, 150, Kut 74
151, 160, 162, 163, 169–172, 174–176, 179, 180, 182– Kutaisi 70, 72, 74, 75, 76, 77, 106
186, 194–196, 198, 204, 206, 233, 235, 240, 250, 251, Kwirili 73
253–255, 275–277, 281, 288–290, 292, 293, 305, 307,
308, 314, 316, 318, 319, 322, 328, 330–335, 337, 339, Leszno 136
341, 353, 363, 366–369, 392, 394, 396, 402, 408, 411, Litwa 34, 39, 210, 438
412, 420, 426, 443, 445, 452, 453, 471, 478, 479, 487, 491 Locarno 386
Kaukaz Górny, zob. Górska Republika Północnego Lodowaty, Ocean 445
Kaukazu Londyn 22, 162, 292, 342, 344, 361, 382, 383, 386, 387,
Kaukaz, Południowy 118, 195, 474, 478, 479 391–393, 446
Kaukaz, Północny 36, 37, 39, 42, 86, 98, 99, 118, 119, Lori 37
124, 125, 170, 293, 294, 328, 329, 331–333, 341, 361, Lozanna 36, 92, 93, 113
362, 363, 369, 394, 408, 409, 410, 411, 474, 478, 479, Lwów 68, 136, 302, 376, 378, 384
488, zob. też Górska Republika Północnego Kaukazu Lyon 293
Keidżio, zob. Seul
Kiestnki (ob. Kiestenga) 401 Łańcut 482
Kiisjoki (ob. Kizrieka) 401 Łotwa 426, 488
556
Łuck 62 Nowogródczyzna 488

Łużyce 22 Nowo Senaki 73
Nowosybirsk 388
Magań (Mugań) 109 Nowy Jork 28, 197
Małopolska 326
Małopolska, Wschodnia 158, 302, 478, 490 Ocean Spokojny, zob. Pacyfik
Mandżu-Go (Mandżukuo) 53, 339, 378, 464, 472, 473, Odessa 72
488 Okam (ob. Göle) 83
Mandżuria 44, 46, 53, 191, 282, 325, 378, 379, 459, 460, Orenburg 407
463, 467, 472, 535 Osaka 460
Manglisi 71 Osmańskie, Imperium, zob. Turcja
Maroko 229, 230, 238 Ostróg 138
Mediolan 325, 421 Otomańskie, Imperium, zob. Turcja
Medyna 357 Ozurgeti 73, 74, 78
Mekka 357 Pacyfik 32, 127, 299, 445, 462
Melitopol 342 Palestyna 365, 384
Mersyna (Mersin) 120 Paryż 15–17, 23, 25, 32, 34, 36–38, 40, 43–45, 47, 52,
Meszed (Meszhed) 172, 357 55, 59, 60, 82, 86, 90, 93, 96, 101, 108, 112, 115, 122–
Minorka 383 124, 128, 129, 135, 139, 151, 160, 164, 172–174, 180,
mińska, gubernia 34 182, 184, 186, 187, 190–193, 195, 205–208, 210, 212,
Modlin 147 213, 215–218, 220, 222–228, 230–232, 236–239, 241,
mohylewska, gubernia 34 242, 248–258, 267, 270, 271, 278–280, 288, 290–295,
Monachium 304 302, 305–308, 312, 322, 323, 327, 331, 333, 334, 337,
Mongolia 325, 385, 421, 462, 464, 472 338, 346–350, 352–354, 361, 364–367, 369, 371, 380,
Monte Cassino 499 381, 391, 398, 399, 406, 408–410, 413, 414, 419–421,
Montreux 387 423–426, 428, 429, 433–438, 440, 441, 442, 446–448,
moskiewskie, Imperium, zob. Rosja 450–452, 485, 488–490, 493
Moskwa 19, 27, 28, 51, 64, 70, 71, 73, 79, 93, 96, 100, Pekin 467
105–109, 117, 119, 121–123, 126–128, 157, 331, 384, Pensylwania 359
388, 403, 406, 408, 411, 422, 445, 483 Persja 82, 96, 112, 124, 170–173, 293, 339, 352, 353,
Muhamedisz 462 357, 361, 362, 364, 365, 395, 431, 487, 488, 489, 491,
Mukden (ob. Shenyang) 339, 463, 467–470, 472, 488 492, zob. też Iran
Peszawar 357
Nachiczewań 37, 75, 86 Petersburg 33, 35, 36, 234, 235, 238, 281
Nadmorski, Kraj 462 Philadelphia (Filadelfia) 359
Nadrenia 372, 387, 390 Piotrków Trybunalski 136, 138
Nagoya 458, 459, 469 Piotrogród 71, 72, 74, 76, 77, 102, 109, 201, 202, 207
Niemcy 28, 37, 53, 54, 55, 57, 59, 94, 113, 142, 167–169, Płock 138
180, 181, 182, 202, 270, 291, 293, 295, 296, 304–306, Podiebrady 484
317–319, 329, 337, 338, 340–344, 355, 383–390, 392, Polska 15–24, 26–29, 31–34, 36, 38, 39, 41–47, 50, 52,
395, 421, 434, 438, 451, 452, 488–491 53, 55–65, 67–69, 77, 80, 81, 84, 85, 87–91, 94, 96, 97,
Niepokołowce 91 100, 101, 104, 105, 111–116, 120, 122–125, 127, 130–
Nogant s/Marne 354 134, 139, 140, 148–150, 152, 156, 157, 161, 167, 168,
Nowogród 71, 103 179, 193–196, 198, 205, 210, 212, 216, 219–236, 238,
557
239, 243–245, 247–256, 260, 262–264, 282, 284–286, Sagoura 73

288, 291, 292, 295, 296, 297, 300–303, 306, 310–312, Samarkanda 287
316–318, 320, 321, 324, 326, 332–336, 339, 351, 352, Sambor 499
358, 361, 362, 367, 368, 376, 380–389, 393, 396, 398, Samsun 96, 362
406, 407, 409–412, 414, 422, 431, 434, 438, 439, 442– Sargon, w. 89
445, 448, 450–452, 474–484, 486–492 Sarykamysz (tur. Sarıkamış) 79, 109
Polska, Ludowa 19, 20, 27 Sedan 451
Porta Otomańska, zob. Turcja Seine, dep. 181, 354
Portugalia 386 Serbia 149, 150
Poznań 45, 136, 137, 138, 145, 352 Seul 463
Praga 44, 148, 157, 158, 260, 261, 279, 280, 293, 294, Singapur 454
338, 376, 378, 384, 399, 400, 434, 438, 484, 490 Sjunik 37
Prypeć, rz. 476 Skandynawia 126
Przemyśl 138 Smyrna 358
Rembertów 114, 137, 143, 144, 219, 497 Sofia 490
Ren, rz. 125 Sołowieckie, Wyspy 209
Republika Górali Kaukaskich, zob. Górska Republika Sortavala (ob. Sortawała) 400
Północnego Kaukazu Sowiecka, Unia, zob. Związek Sowiecki
Rewel 126, 164 Stambuł 17, 42, 43, 51, 141, 147, 161–163, 178, 180,
Rize 142 289, 293, 307, 310, 312, 332, 335, 344, 356, 357, 359,
Rosja 15–18, 20–22, 24, 28, 29, 31–37, 39–48, 61, 64, 360, 365, 488, 489, zob. też Konstantynopol
65, 70, 79, 80, 82–86, 88, 89, 93, 94, 96–99, 106, 108, Stany Zjednoczone 32, 120, 161, 189, 195, 229, 359,
110, 112, 113, 115, 118–121, 127, 139, 142, 143, 167, 394, 422, 423, 488
170, 171, 173, 180, 184, 192, 194, 195, 198–202, 204, Stawropol 199
211, 213, 214, 217, 235, 242, 268–270, 276, 281, 287, Stresa 321, 386
288, 290, 291, 294–296, 307, 313, 314, 317–319, 325, Stryj 138
327, 328, 330, 331, 338, 340, 342–344, 347, 352, 371– Strzałków 482
374, 378, 379, 383–389, 392–396, 401, 406–411, 415– Sudety, g. 389
417, 420–423, 425–427, 445, 451, 452, 461, 462, 469, Sulejówek 42, 484
474–476, 481, 483, 484, 486, 487, 489 Swanetia 78, 206, 207, 237
Rosja, Azjatycka 270 Syberia 32
Rosja, Europejska 270 Syria 293, 310, 362, 488
Rosja Sowiecka 84, 98, 113, 122, 173, 195, 203, 204, Szanghaj 339, 467
211, 212, 233, 289, 296, 303, 312, 314, 317, 318, 333, Szczypiorno 482
340, 379, 390, 448, 455, 468, 471, 483 Szihen-Chuchu (Xinihexi) 191
Rosyjskie, Imperium, zob. Rosja Szwajcaria 88, 182, 304, 312, 324, 354, 437, 480
Rumunia 91, 159, 336, 384, 385, 392, 426, 488, 492 Szwecja 167
Ruś, Karpacka 303, 383, 384, 388
Ryga 403, 404, 481, 482 Śląsk 180, 181
Rzeczypospolita, zob. Polska Środkowy Wschód 171
Rzym 150, 292, 294, 324, 325, 354, 446, 447 Śródziemne, Morze 344, 345, 383, 392, 393
Saberio 71 Tabryz (Tebriz)171–173, 367, 491

Sadrapat 37 Tammerfors (Tampere) 168
558
Tanganika 386 476–478, 480–482, 484, 487–490, 492

Tarnów 274 Ukraińska Republika Ludowa (URL), zob. Ukraina
Tartu (Dorpat) 281 Ural, g. 32, 407
Taszkient 356 URL, zob. Ukraina
Teheran 44, 127, 169, 171, 172, 357, 362, 364, 365, 367, USA, zob. Stany Zjednoczone
370, 488, 491
Terapia (Tarabya) 130 Viipuri (ob. Wyborg) 400
Terek, rz. 121, 407 Wadowice 482
Terioki (Terijoki, ob. Zielenogorsk) 165, 166 Warszawa 15, 17–25, 27, 31, 33–39, 42, 44–47, 52–56,
Tien-Tsin (Tiencin) 467 59, 61, 62, 68, 76, 77, 87, 88, 90, 94, 101, 104, 112–115,
Tkwiawi 74 120, 122, 123, 125–128, 130–140, 144, 149–153, 158–
Tokio 169, 422, 453–456, 459, 460, 462, 468, 469 162, 164, 169, 175, 181, 182, 189, 190, 193, 194, 200,
Toruń 114, 136, 137, 138, 139, 143, 144, 145 220–222, 224, 226–230, 234, 236, 238, 239, 247, 249,
Transjordania 344 256–258, 262–264, 270–272, 275, 278, 281, 290, 295,
Trebizonda (Trapezunt, ob. Trabzon) 109, 118, 142, 297, 300–303, 309, 312, 319, 321, 329, 330, 332, 335,
148, 152, 153, 180 336, 346, 349, 352, 361–363, 365, 381, 390, 391, 393,
Trypolitania 120 397–399, 401, 402, 405, 413, 418, 419, 424, 426, 428,
Turcja 32, 33, 36, 37, 39, 41–43, 54, 58, 75, 79–83, 85, 429, 431, 433, 434, 436, 440–442, 444–446, 448, 449,
86, 92, 93, 96, 99, 110, 112, 113, 116–120, 122, 124, 127, 452, 453, 474, 483, 485, 488, 489, 498, 501, 505, 509,
132, 142, 150, 152, 153, 155, 161, 162, 167, 168, 172, 515, 520
202, 203, 209, 214, 237, 274, 286–288, 289, 293, 299, Watykan 97, 389
309, 310, 332–336, 344, 345, 355, 357–362, 365, 385, Węgry 303, 384, 385, 395
392, 393, 395, 396, 409, 421, 431, 443, 453–455, 462, Wiedeń 300, 359, 376, 378, 389
465, 483, 488–492 Wielka Brytania 54, 386
Turkiestan 42, 47, 60, 110, 113, 119, 161, 172–174, 180, wileńska, gubernia 34
184, 293, 306–308, 314, 316, 319, 321, 339, 355–360, Wileńszczyzna 488
394, 402, 420, 421, 424, 428, 447, 454, 455, 475, 478, Wilno 44, 74, 138, 273
479, 480, 487, 491 Wisła, rz 127, 416
Turkiestan, Chiński 453, 454, 462 witebska, gubernia 34
Turkiestan, Wschodni 289, 357, 454 Władykaukaz 75, 99
Twer 71 Włochy 54, 57, 182, 216, 295, 302, 303, 324, 354, 372,
Tybet 190 383–390, 395, 421, 429, 438, 440, 452, 491
Tyflis (ob. Tbilisi) 37, 38, 69–78, 83, 96, 98, 99, 102– Wołga, rz. 407, 475
104, 106, 109, 114, 172, 176, 179, 180, 181, 192, 195, Wołyń 158
198, 202, 208, 212, 215, 234, 235, 238, 278, 331, 367, Woroncowka 78
370, 478, 479
Tyflis (Tbilisi) 21 Zakaukaska, Federacja 37, 202, zob. też Zakaukaska
Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
Ukraina 18, 20–24, 33, 34, 38–41, 47, 51, 53, 57, 60, 62, Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika
65–68, 106, 127, 139–141, 154, 155, 157–159, 180, 184, Radziecka 79, 99, 113
214, 231, 236, 268, 277, 282, 288, 291, 292, 294, 296, Zakaukaski, Kraj 195, 202, 216
302, 305, 307, 308, 312, 317–319, 325, 326, 328, 338– Zakaukazie 83, 99, 331, 479
340, 346, 349, 378, 385, 387, 388, 394, 398, 400, 402, Zaolzie 59
407–412, 419, 423, 424, 426, 429, 450–452, 471, 475, Zaporoże 298, 299, 320
559
Zbrucz, rz. 482 51–55, 57, 65, 99, 117, 124, 166, 193, 196, 213–215, 255,
Zegrze 137, 138, 145, 146 256, 268, 281, 286, 287, 291, 295, 307, 310, 311, 313,
Zielony Klin 46, 53, 268 315–317, 321, 325, 326, 333, 335, 348, 349, 372, 373,
ZSRR, zob. Związek Sowiecki 375, 383, 385, 386, 392–396, 416, 417, 438, 443, 444,
Związek Sowiecki 18, 19, 21, 22, 28, 32, 38, 42, 44, 47, 451, 452, 461, 462, 465, 466, 472, 474, 476, 491, 533
560
Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów
kodowych
(Zamieszczono jedynie słowa występujące w publikowanych dokumentach.)
Ada – ambasada Cap, capowość – komunista, komunizm

adowiec – dyplomata, pracownik ambasady Capy, kr. – Kałmycy
Aldona, aldoński – Anglia, angielski Chewet, ps. – Mechtiew (Mehdijew), Mir Jakub
Alicja – Azja Chór, kr. – Charbin (Harbin)
Antonowicz, ps. – Prokopowycz, Wiaczesław Cikor, ps. – Ciucci, Carlo Maria
Asocjacja – Association des journalistes accredites au- Cyrk, kr. – Sztab Główny
pres de la SDN Czet, ps. – Czebotariw, Mykoła
Az – Azer, azerski Czop, ps. – Czokaj Ogłu, Mustafa
czułostka, czuły, czułostkowy – naród, narodowy, na-
Babilon, babiloński, kr. – Ministerstwo Spraw rodowościowy
Zagranicznych, spraw zagranicznych czuły najlizm – narodowy socjalizm
Baran – Krym
Bars, ps. – Biły, Ignacy (Ihnat) Dalnicki, Łukasz, ps. – Pelc, Władysław
Bas, ps. – Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Jakowlewicz Danaidzi – kozacy dońscy
Basałyk, Basałyki – Baszkiria, Baszkirzy Dan, ps. – Ramiszwili, Noe
Bigda, ps. – Briquet, Pierre-Eric Data, ps. – Wacznadze Dawid
Bogucki, ps. – Bogajewski, Nikołaj Dąb Wielki/Mały – Duże/Małe Koło Wielkiego
Boliński, ps. – Balinow, Szamba Niudelicz Kozactwa
Bolski, ps. – Baliński, Michał delikatność, delikatnościowy – dywersja, dywersyjny
Boroń, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz Dywan, ps. – Mdiwani, Simon
Brat, ps. – Szulgin (Szulhyn), Mykoła Jakowlewicz
Buni – „Tribune de Geneve” Echo, kr. – Ekspozytura 2
Byk, ps. – Bykadorow, Isaakij F. Fale Stepowe – „Kowylnyje Wołny” (czasopismo)
561
fantyzm – faszyzm Kości, kostny, kościowy – Związek Sowiecki, sowiecki

Fieber – Togay, Mucharrem Feyzi Kotlina, kotliński – Genewa, genewski
firma, firmowy – organizacja, organizacyjny Kraina – Azerbejdżan
Kras, ps. – Krasnow, Piotr
Gamb, ps. – Czchenkeli, Akaki Iwanowicz Krętacze – Ormianie, zob. też Ory
Garb, ps. – Żordania, Noe Krętacze, krętacki – Ormianie, ormiański
Garja – Bułgaria Krymski, Tomasz, ps. – Schaetzel, Tadeusz
Geniusz, ps. – Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) Kukurydzowe Ziarno – „Ukraińskie Słowo” (czasopi-
Geras, ps. – Gierasimow, Aleksandr Konstantynowicz smo)
głośnik – Polska Agencja Telegraficzna Kula, ps. – Sekula, dziennikarka bułgarska w Genewie
gołąb pocztowy – oficer kontraktowy Kupacze – kozacy kubańscy
Gong, ps. – Nowaczek, Stefan Kupcy – Idel-Ural
Gracja/gracja, gracjowy – emigracja, emigracyjny, na
emigracji Land, landowy – Niemcy, niemiecki
granat, granatowy – niepodległość, niepodległościowy Laurewicz, ps. – Mainardi, Lauro
graty, gratowy – emigranci. emigracyjny Leon, ps. – Liwicki, Andrij
Grzmot, kr. – Gruzja, Gruzin, gruziński Lewin, ps. – Leniwow, Aleksandr Konstantynowicz
Guz, Guzy, guzowy – Góral, Górale kaukascy „Listek Ursusów”, kr. – „Komunikat Ukraiński”
Lura, ps. – Petlura, Symon Wasylowycz
Iskierka, ps. – Skarżyński, Józef
Łuk, ps. – Gwazawa, Gieorgij
Kacyk, kr. – Centralny Komitet Kozacki
Kamarylla – OUN Mahaljas – Kosenko, Ilia
Karp, ps. – Karew, Georgij Mamałyga, kr. – Ukraina
Kasz, ps. – Nakaszydze, Jerzy Martin, kr. – placówka w Paryżu
Katar, ps. – Kataoke Martin, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz
Katy, kr. – Kałmycy Melania – Mandżuria
Kąt, kr. – Zielony Klin Meta, kr. – Klub Prometeusz
Kimbor, ps. – Konowalec, Jewhen metalizm, metalowy – prometeizm, prometejski
Kit, ps. – Hołówko, Tadeusz metowiec – działacz prometejski
Knak, kr. – Komitet Niepodległości Kaukazu metowy, meteizm – prometejski, prometeizm
Kola, ps. – Kobylański, Tadeusz Mieszko, ps. – Meysztowicz, Jan
Koloman, ps. – Komarnicki, Tytus Mietek, ps. – Kahany, Mieczysław
Kolos – Chiny Milton, ps. – Dąbrowski, Włodzimierz
komiwojażer – konsul Miruś – Nykitiuk
Konkurs – Kongres mitręga, mitręgowy – stypendysta, stypedialny
Konspol, kr. – Konstantynopol
kooperatywa – rząd najlizm – socjalizm
Kopiec, Kopcowcy, kopcowy – Kaukaz, Kaukazczyczy, naturalny – ideowy
kaukaski nawa, nawy, kr. – narody kaukaskie, Kaukazczycy
Koral, koralowy – Japonia, japoński niwy – narody muzułmańskie
Kori, ps. – Gegeczkori, Eugeniusz (Ewgeni) Nomeci – członkowie Komitetu Przyjaźni Ludów
Korsak, ps. – Tewzadze, Walerian (Waliko) Kaukazu, Ukrainy i Turkiestanu
Kos, Kosy, kosowy – Kozak, Kozacy, kozacki nosorożcy, nosoroski – białogwardyjcy, białogwardyjski
562
Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych
Nowometa, kr. – Komitet Przyjaźni Ludów Kaukazu, Sat, ps. – Salski, Włodzimierz
Ukrainy i Turkiestanu Sawa, kr. – Warszawa
Seraf, ps. – Lechoń, Jan
Obłok – Polskie Koło Wschodoznawcze w Charbinie setka, setkowy – wojsko, wojskowy
Odra, kr. – Agencja „Ofinor” Sęk, ps. – Czulik, Sulejman Ibrahim
Ory – Ormianie, zob. też Krętacze Skiba, skibowy – Polska, polski
Orzech – Wschód Skiba, skibowy, kr. – Polska, polski
Orzech, Duży – Daleki Wschód Stal, kr. – Konstantynopol
Orzech, Ropy – Wschód Europy, Europa Wschodnia Stancja – Stowarzyszenia byłych wojskowych URL
Osada, kr. – Rada Konfederacji Kaukaskiej Star – Starykow, Terentij Michajłowicz
staruszkowie, staruszkowy – monarchiści, monarchi-
Pakir, ps. – Škirpa, Kazys styczny
Pasja – Association de la presse étrangère a Geneve Sum, ps. – Sunsz Girej, Mahomet
Paw, ps. – Pawłow Swecz, ps. – Swieczyn
Paż, paziowy, kr. – Paryż, paryski Swojski, ps. – Sławiński, Maksym
Pecz, ps. – Pełczyński, Tadeusz Szach, ps. – Schaetzel, Tadeusz
Piekiełkiewicz, ps. – Szulgin (Szulhyn), Aleksandr Szalupy – prawdopodobnie Szanghaj
Jakowlewicz Szałas, szałasowy – Turkiestan, turkiestański
platyna, platynowy – państwo/kraj, państwowy Szarski, ps. – Szumicki
plotkarz, plotkarski – dziennikarz, dziennikarski Szczerbatow, ps. – Zachariadze, Aleksander
Postanor – ambasador/poseł/charge d’affaires Szolc, ps. – Ischaki, Muhammed Ayas
Prom, kr. – „Promethée”
śmieszny, śmiesznościowiec – polityczny, polityk
Rago, kr. – Praga
Ramiszewski, ps. – Ramiszwili, Noe Tal/Tala, talowy – Włochy, włoski
Rawski, ps. – Gawroński, Jan Talar – Telepress
Rebe, ps. – Reibstein Taras, ps. – Krzymowski, Jerzy
Renta, Rentowiec, rentowy – Francja, Francuz, francuski Tas, ps. – Assatiani, Aleksander
Reszka/Reszke, ps. – Charaszkiewicz, Edmund Tatry, tatrzański – Tatarzy, tatarski
Rola – UNRL Tatry barańskie – Tatarzy krymscy
Rollin – kryptonim placówki w Paryżu Tatry Kupców – Tatarzy Idel-Uralu
Rollin, ps. – Gliński, Stanisław Teni – Turkmeni
Romb, ps. – Jeremijew, Michaił Tomaszewski, ps. – Udowiczenko, Oleksandr
Ropa, ropowy – Europa, europejski Tracja – „Tryzub” (czasopismo)
Runo, runowy – Rosja, Rosjanin, rosyjski Traw – „Travail”
Runo, Alicjowe – Rosja Azjatycka Treba, ps. – Trębicki, Kazimierz
Runo, nowe – Rosja sowiecka Tury – Tatarzy Kazańscy
Runo, Ropowe – Rosja Europejska
Runo, stare – Rosja carska Ursusy, ursusowy – Ukraińcy, ukraiński
Ruszt, ps. – Rasul Zade, [Mehmed] Emin bej Uznan, ps. – Uznański, Alfred
Uzy – Uzbecy
Samum, ps. – Szamil, Muhammad Said
Sanur, ps. – Prunas, Renato don Wata, kr. – Litwa
Sarli, ps. – Menagariszwili, Aleksander (Sandro) Wellstone, ps. – Pelc, Władysław
563
Wiła, ps. – Radziwiłłówna Zara, ps. – Sejdamet, Dżafer

Wiśniowski, Eugeniusz, ps. – Charaszkiewicz, Edmund zawody – kongres
Witwicki, ps. – Smal-Stocki, Roman Znak, ps. – Żmijenko, Wsewołod
wizytówka – wiza Zom, ps. – Dżamalian, Arszak
Włodzimierski, ps. – Bączkowski, Włodzimierz
WOK, kr. – Związek Wolnego Kozactwa Żuk, ps – Żukow Potocki, Aleksy
Wolf, ps. – Hitler, Adolf Żupecki, ps. – Żukow Potocki, Aleksy
Żur – „Journal de Nation”
564
Poland and the Promethean Movement. Documents
(Edited by Paweł Libera)
Summary
“Prometheanism” meant the political cooperation of interwar Poland with non-Russian

peoples and nations in Russia directed against the tsarist, and later the Soviet empire. The
original concept was attributed to Józef Piłsudski who, in his memorandum addressed to the
Japanese government in 1904, put forward a political goal for Poland, which can also stand as
the first definition of prometheanism: “the break-up of the Russian state into its main constit-
uent parts and self-determination of states forcefully incorporated into the Empire”.
Polish adherents to the Promethean movement saw its roots in the work of hetman Pylyp
Orlyk and his son Hryhor (Grégoire) in the 18th century, to the Confederation of Sandomierz,
to the Eastern and Caucus-oriented policies of prince Adam Czartoryski and the Polish po-
litical émigré organisation of Hôtel Lambert in Paris. Elements of the Promethean thinking
have been traced to the work of Józef Piłsudski and the Polish Socialist Party as of the latter
years of the 19th century, as well as to the group of ‘Federalist-Autonomists’ active in Russia
at the time of the First State Duma and the efforts of a Lithuanian politician, Juozas Gabrys,
who in the years preceding World War I undertook to create a common front of nations con-
quered by Russia. Equally, the activities of the Muslim communities in Russia and the peo-
ples of the Caucasus, who throughout World War I made efforts at establishing a Caucasian
federation, were all seen as embodying the idea. Yet it seems proper to distinguish between
the Promethean idea and the Promethean movement. The former refers to all efforts of na-
tions captured by Russia aimed at their national liberation and based on their mutual coop-
eration. The latter term should, in turn, be reserved for references to the movement which
existed since the interwar period up until the 1950s and included some of the representatives
of the Promethean nations supported by Poland. It was not, however, an anti-communist
movement, but primarily an anti-imperialist one, aiming to fight not against Soviet Russia
but against the imperialist tendencies of the Russian state, whatever its regime.
565
The beginnings of the Promethean movement are to be sought in the period follow-
ing the end of the Polish-Bolshevik War and the signing of the Peace Treaty of Riga in 1921,
when the federalist plans of Józef Piłsudski came to an end. The first efforts aimed at organ-
ising the cooperation of nations conquered and captured by Russia date back to the period
of Polish-Bolshevik War in 1920 and focused around the periodical published in Warsaw en-
titled Przymierze (Alliance) and the Union of the Emancipated People. Soon the Poles es-
tablished contacts with representatives of the political émigré circles of those nations and
received dozens of military officers from the nations of the Caucasus for training with the
Polish Army. These efforts were crowned with the establishment in 1925 and 1926 of first
Promethean structures in Turkey and France, with the periodical Le Prométhée published
in France and the Caucasian Independence Committee, bringing together the Caucasian
nations. Consequently, the Promethean movement included representatives of Ukraine
(Ukrainian People’s Republic – UNR), Caucasus (Georgia, Azerbaijan, Mountaineers of the
Northern Caucasus), Crimean and Volga Tatars, Turkestan and nations inhabiting Finland
(Ingria, Komi, Karelia), as well as a part of the Don, Kuban and Terek Cossacks. The com-
ing to power of Józef Piłsudski in 1926 set favourable conditions for the advancement of
Promethean structures in Poland, as well as beyond its borders. This period would last until
the signing of the Soviet-Polish Non-Aggression Pact in 1932. As of that date, the Promethean
movement could no longer be so openly supported by Poland, with activities to that aim
more concealed and the funds for Promethean undertakings decreased. In spite of the efforts
striving for the consolidation of the Promethean front, competition in this area from states
(Germany, Italy, Japan) supporting disintegration forces in Russia was becoming ever more
evident. Poland would insist that in contrast to those very countries, the Polish-Promethean
cooperation was not founded on short-term political calculations, but rather on ideology and
a common struggle to free the captive nations. Nevertheless, it became necessary to reform
the Promethean structures, reinforcing their engagement and opening them up to young-
er and more radical activists. Those very reforms were carried out post-1936, as following
the death of Józef Piłsudski in 1935, future relations between the Polish authorities and the
Promethean movement remained somewhat unclear, being characterised by consent, on the
one hand, and simultaneous cutting of financial means, on the other. Attempts at resolv-
ing this matter satisfactorily did not bear fruits before the outbreak of World War II in 1939.
For some time now, the Promethean movement has enjoyed an ever growing interest
among researchers in Poland and abroad (among others, in Azerbaijan, France, Georgia,
Kazakhstan, Germany, Russia and Turkey). This volume of original sources aims to pres-
ent the most important documents produced by the Polish side, which made a key contribu-
tion to the creation, functioning and the shaping of the Promethean movement throughout
the interwar period. The selection primarily focuses on the relations between the Polish side
and individual nations and structures of the Promethean front, on those turning moments in
its development, as well as on the political and organisational evolution of the Promethean
movement. The volume presents previously unpublished documents which have been gath-
ered in the course of research conducted in the Archives of Contemporary Records in
Warsaw, the Central Military Archives in Rembertów, Poland, the Józef Piłsudski Institute of
America in New York, and the archives of the 2nd Office of Section II of the Polish Main Staff
held in the Russian State Military Archive in Moscow.
566
Among the documents published in this volume, the first major block presents the corre-
spondence of the Polish military attaché in Constantinople for the years 1922–1924. It refers
mainly to the contacts with representatives of the Georgian government in exile (documents
no. 1, 8, 13, 17), the situation in Georgia and the uprisings in Georgia in 1922 and 1924 (doc-
uments no. 2, 5, 7, 9, 15, 18, 20, 25, 26, 28, 31, 32, 33), as well as contacts with the represent-
atives of the independence movements of the Crimean Tatars and the Azeris (documents no.
11, 19, 24). A part of this correspondence touches on the issue of receiving Georgian military
officers for training with the Polish Army (documents no. 3, 4, 6, 10, 12, 13, 14, 29, 30, 42),
as well as the Caucasian Mountaineers and the Azeris (documents no. 12, 21, 22, 23, 27). The
only Caucasian nation, whose officers were refused training with the Polish Army, were the
Armenians (document no. 16).
Second part of the documents focuses on the activities of the Polish military attaché and
the Polish representation in Turkey in the years 1924–1926. In was in that period, and with
Polish contribution, that the first Promethean organisation, the Caucasian Independence
Committee, was set up in Turkey. The documents present the efforts and the work of the then
Polish representative to Turkey, Roman Knoll; of the Director of the Political Department in
the Polish MFA, Juliusz Łukasiewicz; of the military attaché, colonel Tadeusz Schaetzel; and
the envoy of the Polish MFA to Paris and Constantinople, Tadeusz Hołówko (documents no.
34, 35, 36, 37, 38, 39).
In the aftermath of the coup in Poland in May of 1926, the Promethean movement re-
inforced its activities. The Caucasian Independence Committee saw the inclusion of politi-
cal representations of other nations (at first Ukraine and Turkestan), which as of that mo-
ment jointly created the Promethean movement around the French-language periodical Le
Prométhée published in Paris. During the same period, the so far unclear issue of the con-
tractual officers, mainly Georgian, in Poland was finally settled (document no. 40, 41, 43,
44, 45). Among the documents referring to this matter, the selection includes registers list-
ing duty assignments of contractual officers in Poland, the trainings they were given (docu-
ments no. 47, 51), as well as an interesting letter by General Alexandre Zakariadze, dating to
1936, on the issue of obtaining Polish nationality by Georgian officers (document no. 130).
The first period in the development of the Promethean structures in the years 1926–
1932 has received much attention in historiography, and thus this selection presents only
documents which until now have been less known or which refer to the most important
events of the period. Those meriting particular reference relate to the strengthening of co-
operation with representatives of the Ukrainian People’s Republic (UNR) in 1927 (docu-
ment no. 46, 49), the official order for the Polish intelligence service to cease its cooperation
with the Promethean movement (documents no. 52, 54), given that the Promethean activi-
ties were considered as political and ideological in nature. Of crucial importance at the time
were the direct meetings and contacts between the Polish side and the key representatives
of the Promethean movement, the examples of which are to be found in documents no.: 55,
58, 59, 62, 63, as well as information on their contacts with the UK (document no. 48), plans
for the establishment of the Georgian Military Organisation in 1929 (document no. 59), and
the meeting of the Caucasian Independence Committee with the participation of Polish rep-
resentatives (document no. 61). The stance and the policy of the Polish authorities towards
the nations involved in the Promethean movement is presented in the crucial instruction ad-
567
dressed in 1930 to the Polish envoy in Persia, Stanisław Hempel, treating on the cooperation
with Caucasian Independence Committee (document no. 66).
This was equally a period of intensive efforts aimed at consolidating and ensuring wid-
est possible scope of the Promethean front. In this context the following merit particular rec-
ognition: normalizing the relations between the political representatives of Ukraine and the
Crimea (1929 and 1930), establishing contacts and first Promethean structures in Finland in
1930 (documents no. 57, 60, 64, 65, 132, 134), reaching out to the Comité France-Orient in
Paris (document no. 73), as well as the efforts at reorganising the periodical Le Prométhée in
1930 and 1931 (document no. ) 67, 70, 71, 72, 87. The undertakings also included the mon-
itoring of the developments within the Cossack émigré circles (document no. 53), as well as
in the Far East (document no. 74, 83), where a branch of the Promethean Club was soon es-
tablished. The Promethean movement revolved around the Warsaw-based Promethean Club,
whose political and cultural activities aimed to integrate the Promethean circles and dissem-
inate the Promethean ideas (documents no. 77, 89, 94, 101). Military and diversion-oriented
aspects of those activities are less known, although they had their part within the Promethean
movement (document no. 68).
Georgia and the Georgian émigré circles constituted one of the most crucial sections of
the Promethean front. The issue of consolidation and divergence among Georgian politicians
is treated in relation to the internal problems within the Georgian government in the after-
math of the assassination of the former Georgian Prime Minister and a leading émigré fig-
ure, Noe Ramishvili in 1930 (document no. 69), to the negotiations between the Georgian
National Centre and a part of the right-wing group led by Alexandre Assatiani in 1932 (docu-
ment no. 81), as well as in the memorandum on the divisions among the Georgian contractu-
al officers in Poland in 1932, which was presented to Józef Piłsudski by the Association Board
of the former members of the Polish Military Organisation – East, 3rd Supreme Command
(documents no. 78, 79, 80).
The situation changed fundamentally in 1932. In the aftermath of the signing of the
non-aggression pact between Poland and the Soviet Union in 1932, the Promethean activ-
ities became, on the one hand, more secrete, while on the other, the financial means di-
rected to those activities were decreased (documents no. 82, 85, 86). Polish members of the
Promethean movement were also aware of the significant changes taking place on the in-
ternational arena, and resulting, among others, from Hitler’s ascent to power in Germany
(document no. 84), Germany, Japan and Italy began to take interest in the Promethean
movement (document no. 96). As a consequence, the decision was taken in 1934 to gath-
er information on the perception of the national and independence-oriented issues by
the members of the Promethean émigré circles and the stance of the various states on
this matter (document no. 93). To assess the opinions of politicians in various countries
towards the Promethean idea, a number of important activists of the Promethean move-
ment (among them Mustafa Shokay, Cafer Seydahmet Kirimer, Muhammad Sunsh Gyrei,
Georges Gvazava, Atam Alibekov, Mir Yakub Mekhtiev, Roman Smal Stocky) travelled to
Berlin, London, Brussels and Geneva in the years 1934–1936 (document no. 97, 100, 105,
106, 109, 110, 127, 129, 131). The Polish side began receiving worrying signals from the
Promethean activists of various national origins, who thus far remained in opposition and
wanted to convince the Polish authorities that the latter have undertaken cooperation with
568
the wrong representatives of those nations. A group led by Haydar Bammat addressed
a memorandum on this matter to Tadeusz Schaetzel (document no. 107). A similar stance
was taken by representative of a number of nations centred around Arshak Djamalian and
the Union of the Black Sea States in 1937 (document no. 136).
In spite of these difficulties, the Promethean movement did not cease its activities nor its
efforts for consolidation of the entire movement. Among the most significant achievement
in this respect was the signing of the Caucasian Confederation Pact in 1934. Work continued
also in France (document no. 92), Turkey (documents no. 91, 108, 111), at the Ofinor press
agency in Geneva and Rome (document no. 143), and an Idel-Ural activist, Ayaz İshaki, un-
dertook a long journey to the Far East in the years 1933–1935 (document no. 151). Warsaw
was kept aware of the developments within the Promethean movement (documents no. 102,
104, 112, 113, 115, 124), of the divisions within the Free Cossacks movement (documents
no. 88, 90, 103, 137, 141), as well as of the initiative of establishing a Friendship Committee
of the Peoples of the Caucasus, Ukraine and Turkestan in place of the Promethean Club in
Paris (document no. 98).
The first attempts aimed at reforming the Promethean movement can be traced to the dis-
cussions on the reform of the periodical Le Prométhée in 1934 (document no. 95). It saw the
proposals being made in favour of broadening of the front and opening it onto the young, more
radical Promethean activists. Tadeusz Schaetzel opposed those proposals (document no. 99).
1936 was a crucial year for the Promethean movement as it marked the beginning of the
reform process that concerned all nations captured by Russia. Władysław Pelc was respon-
sible for setting out the direction of those reforms in 1936 and 1937 (documents no 121,
138). To that aim, already in 1936, captain Edmund Charaszkiewicz, head of the 2nd Office
of Section II of the Polish Main Staff organised a number of conferences with national rep-
resentatives of Georgia, Azerbaijan, Northern Caucasus, Turkestan, as well as the “Ofinor”
Press Agency and the “Express” Telegraph Agency (documents no 116, 117, 118, 119, 120,
123, 135, 140). Parallel efforts were undertaken to resolve disputes within the Ukrainian and
Azeri émigré circles (documents no. 127, 133, 139), to improve the quality of the periodicals
Le Prométhée and Tryzub (documents no. 114, 125, 126, 142), as well as to conclude negotia-
tions with the representatives of Armenia. Among documents from this period meriting par-
ticular attention is the address of the Polish deputy Foreign Minister, Tadeusz Kobylański, on
the Promethean ideology (document no. 128) and a letter by Father Grigol Peradze (docu-
ment no. 144), who had contacts with the Promethean structures while working among the
Georgian émigré community.
The congress of Promethean nations, held at the end of May and beginning of June 1938
in Warsaw (documents no. 146, 147, 148, 149), marked an important moment. At the same
time, the Polish side prepared a comprehensive report on the significance of the Promethean
movement in Poland’s policies. Addressed to Marshal Edward Rydz-Śmigły, it was to form the
basis for a decision on the future of the Promethean movement and the strengthening of the
Promethean efforts. The final version of the report was concluded in 1939 and delivered to its
addressee (document no. 152). The outbreak of World War II found it without any response.
Tłumaczenie: Dariusz Serówka
569
Польша и прометейское движение.
Сборник документов.
(Автор-составител: Павел Либера)
Резюме
Идея «прометеизма» предусматривала политическое взаимодействие меж-

ду Второй Речь Посполитой и нерусскими народами, жившими в пределах России.
«Прометеизм» был направлен сначала против царской, а затем и против советской
империи. Автором данной концепции считается Юзеф Пилсудский, который в мемо-
рандуме 1904 г. к японскому правительству политической целью Польши ставил «раз-
деление Российского государства на основные составные части и освобождение наро-
дов, насильно присоединенных к империи».
Польские представители «прометейского» движения усматривали его истоки
в деятельности гетмана Филипа Орлика и его сына Григория в XVIII в., Сандомирской
конфедерации, восточной и кавказской политике князя Адама Чарторыйского, а так-
же в идеях польской политической эмиграции («Отель Ламбер»). В наиболее выра-
женной форме элементы «прометейской» мысли обнаруживались в деятельности
Юзефа Пилсудского и Польской социалистической партии, начиная с конца XIX в.,
в движении автономистов-федералистов, которое было создано в России в период
Первой Государственной думы, а также в деятельности литовского политика Юозаса
Габриса, который еще до начала Первой мировой войны предпринял меры по созда-
нию общей Лиги народов, покоренных Россией. Внимание обращалось также на дви-
жение мусульман и кавказских народов России, которые в период Первой мировой
войны пытались создать кавказскую федерацию.
На наш взгляд, следует различать «прометейскую» мысль и «прометейское» дви-
жение. Первый термин означает любые национально-освободительные устремления
угнетенных Россией народов, основанные на их взаимодействии. Второй же следует за
движением, которое существовало, начиная с межвоенного периода и до 50-х гг. XX в.,
охватывая собой часть представителей разных «прометейских» народов, поддержива-
570
Польша и прометейское движение. Сборник документов.
емых Польшей. Однако это было в основе своей не антикоммунистическое, а преиму-

щественно антиимперское движение. Его цель заключалась в борьбе не с Советской
Россией, а с имперскими тенденциями российского государства, независимо от царя-
щего в нем строя.
О фактическом начале «прометеизма» можно говорить после завершения поль-
ско-большевистской войны и подписания Рижского мирного договора в 1921 г., когда
окончательно были перечеркнуты федеративные планы Юзефа Пилсудского. Первые
попытки организовать сотрудничество покоренных и угнетенных Россией наро-
дов имели место еще во время польско-большевистской войны в 1920 г. и были со-
средоточены вокруг выпускаемого в Варшаве журнала «Завет» („Przymierze”), а так-
же Союза сближения возрожденных народов. Вскоре польская сторона установила
связь с представителями политической эмиграции этих народов и приняла несколь-
ко десятков офицеров – представителей кавказских народов на обучение в польской
армии. Венцом этой деятельности явилось создание в 1925 и 1926 гг. на территории
Турции и Франции первых «прометейских» структур. К таковым относился журнал
«Прометей» (“Le Promethee”), выходивший во Франции, а также Комитет независи-
мости Кавказа, объединявший кавказские народы. В итоге, в состав «прометейско-
го» движения вошли представители Украины (Украинская Народная Республика),
Кавказа (Грузии, Азербайджана, Северного Кавказа), крымских и приволжских татар,
Туркестана и, находящиеся в Финляндии, представители народов, проживающих на
территории северной России (Ингрия, Коми, Карелия), а также части донских, кубан-
ских и терских казаков. Приход Юзефа Пилсудского к власти в 1926 г. создал благо-
приятные условия для развития «прометейских» структур в Польше и за ее предела-
ми. Этот период продолжался до момента подписания Договора о ненападении между
Польшей и Советским Союзом в 1932 г. С момента подписания этого договора Польша
уже не могла открыто поддерживать «прометейское» движение. Эта деятельность
стала более законспирированной, а средства, выделяемые на нее, были сокращены.
Несмотря на стремление консолидировать «прометейский» фронт, все чаще участие
в нем стали принимать конкуренты из других стран (Германии, Италии, Японии), ко-
торые начинали поддерживать центробежные движения в России. Польская сторона
подчеркивала, что, в отличие от этих стран, у польского «прометейского» сотрудни-
чества имелись определенные идеологические основы. Для Польши оно не являлось
временной активностью, продиктованной ситуативными действиями расчетливой
политики и основывалось на совместном стремлении к освобождению угнетенных
народов. Невзирая на этот факт, необходимым оказалось проведение реформ «про-
метейских» структур, их активизация, а также приглашение более молодых и ради-
кальных деятелей. Эти реформы были проведены после 1936 г. Однако после смерти
Пилсудского в 1935 г. отношение польских властей к «прометейскому» движению бы-
ло не до конца ясно – можно говорить о разрешении его деятельности с одновремен-
ным ограничением финансовых возможностей. Попытки решить этот вопрос не при-
носили результатов до 1939 г.
Уже на протяжении нескольких лет проблема «прометейского» движения поль-
зуется все большим интересом исследователей как в Польше, так и за ее предела-
ми (в Азербайджане, Франции, Грузии, Казахстане, Германии, России, Турции).
571
Представленные здесь данные имеют целью ознакомление читателя с важнейши-

ми документами польского происхождения. Именно Польша сыграла существенную
роль в возникновении и существовании движения «прометеизма» и придании ему то-
го направления, в котором оно следовало в межвоенный период. Заслуживающими
большого внимания мы посчитали документы, представляющие отношения между
польской стороной и отдельными народами, структурами «прометейского» фронта,
а также те, которые характеризуют ключевые моменты движения и свидетельству-
ют о его политической и организационной эволюции. В сборник включены впервые
публикуемые документы. Эти материалы были обнаружены в ходе архивных поис-
ков в Архиве новых актов в Варшаве, Центральном военном архиве в Рембертове,
в Институте им. Юзефа Пилсудского в Нью-Йорке, а также актах Экспозитуры-2
II отдела Генерального штаба, которые хранятся в Российском государственном во-
енном архиве в Москве.
Среди документов, опубликованных в данном томе, первый большой блок состав-
ляет переписка военного атташе Речи Посполитой в Константинополе за 1922–1924 гг.
Она относится, прежде всего, к связям с представителями правительства Грузии в из-
гнании (док. 1, 8, 13, 17) и восстанием в Грузии в 1922 и 1924 гг. (док. 2, 5, 7, 9, 15, 18, 20,
25, 26, 28, 31, 32, 33), а также связям с представителями движения за независимость
крымских татар и азербайджанцев (док. 11, 19, 24). Часть этой переписки затрагивает
вопрос приема на обучение в польскую армию грузинских офицеров (док. 3, 4, 6, 10,
12, 13, 14, 29, 30, 42), а в дальнейшем офицеров с Кавказа и из Азербайджана (док. 12,
21, 22, 23, 27). Единственным народом, которому отказали в приеме офицеров в поль-
скую армию, были армяне (док. 16).
Вторая часть документов сосредоточена на деятельности военного атташе
и Посольства Речи Посполитой в Турции в 1924-1926 гг. В этот период, при участии
польской стороны, в Турции был основан Комитет независимости Кавказа – первая
организация «прометейского» характера. Документы представляют деятельность тог-
дашнего посланника Речи Посполитой в Турции Романа Кнолля, директора политиче-
ского департамента МИД Юлиуша Лукасевича, военного атташе полковника Тадеуша
Шетцеля, а также посланника МИД в Париже и Константинополе Тадеуша Голувко
(док. 34, 35, 36, 37, 38, 39).
После майского переворота в 1926 г. произошла активизация движения «проме-
теизма». К Комитету независимости Кавказа присоединились политические предста-
вительства других народов (прежде всего – Украины и Туркестана) и вместе созда-
ли движение, сосредоточенное вокруг журнала «Прометей» („Le Promethee”), кото-
рый издавался на французском языке. В это время был урегулирован неясный вопрос,
касающийся офицеров, в первую очередь грузинских, служивших в Польше по кон-
тракту (док. 40, 41, 43, 44, 45). Среди документов, относящихся к этому вопросу, на-
шлись также списки, представляющие распределение по воинским частям контракт-
ных офицеров в Польше, виды обучения, на которые они направлялись (док. 47, 51), а
также интересное письмо генерала Александра Захариадзе от 1936 г. по вопросу при-
нятия польской национальности грузинскими офицерами (док. 130).
Начальный период развития «прометейских» структур в 1926–1932 гг. был уже
неоднократно проанализирован в историографии, поэтому в данный сборник мы ре-
572
шили поместить те документы, которые известны в меньшей степени или относят-

ся к главным событиям этого периода. Именно такими мы посчитали материалы, по-
священные активизации сотрудничества с представителями Украинской Народной
Республики в 1927 г. (док. 46, 49), официальное требование прекратить сотрудниче-
ство польской разведки с деятелями «прометейского» движения (док. 52, 54), посколь-
ку «прометейская» деятельность считалась политической и идейной.
Существенное значение имели в то время непосредственные встречи и связи
польской стороны с важными деятелями «прометейского» движения, о которых го-
ворится в документах № 55, 58, 59, 62, 63, а также сведения о связях с английской
стороной (док. 48), проектах создания Грузинской военной организации в 1929 г.
(док. 56), заседании Комитета независимости Кавказа с участием польской стороны
(док. 61). Отношение и политику польских властей по отношению к народам, относя-
щимся к «прометейскому» движению, представляет важная инструкция послу Речи
Посполитой в Тегеране Станиславу Гемпелю по поводу сотрудничества с Комитетом
независимости Кавказа 1930 г. (док. 66).
Этот период интересен также в плане действий, направленных на консолидацию
и создание как можно более широкого «прометейского» фронта. В данном контексте
стоит упомянуть, среди прочего: урегулирование отношений между политическими
представительствами Украины и Крыма (1929 и 1930 гг.), установление связей и со-
здание «прометейских» структур в Финляндии в 1930 г. (док. 57, 60, 64, 65, 132, 134),
установление связей с обществом Франс-Ориент (France-Orient) во Франции (док.
73), а также попытки реорганизации журнала «Прометей» („Le Promethee”) в 1930
и 1931 гг. (док. 67, 70, 71, 72, 87). Отслеживалась ситуация в казацких группировках
в эмиграции (док. 53), а также на Дальнем Востоке (док. 74, 83), где вскоре был осно-
ван филиал клуба «Прометей» (Klub „Prometeusz”), чья деятельность носила культур-
но-политический характер, объединяющий «прометейскую» общественность, и ста-
вила целью распространение идей «прометеизма» (док. 77, 89, 94, 101). Значительно
меньше нам известно о военных и диверсионных аспектах, которые также существо-
вали в рамках «прометейского» движения (док. 68).
Одним из самых важных участков «прометейского» фронта являлась Грузия
и грузинские группировки в эмиграции. Вопрос консолидации и разногласий среди
грузинских политиков был представлен на примере проблем внутри грузинского пра-
вительства после убийства президента Грузии в изгнании Ноэ Рамишвили в 1931 г.
(док. 69), переговоров фракции правых Александра Ассатиани с Грузинским нацио-
нальным центром в 1932 г. (док. 81), а также меморандум правления Общества быв-
ших членов Польской военной организации – Восток Главное отделение №3 о расколе
среди грузинских контрактных офицеров в Польше от 1932 г. (док. 78, 79, 80).
Ситуация серьезно изменилась в 1932 г. После подписания в этом году Договора
о ненападении между Польшей и Советским союзом «прометейcкая» деятельность,
с одной стороны, велась более законспирировано, а с другой стороны, финансовые
средства, выделяемые на эти цели (док. 82, 85, 86), были ограничены. Польские дея-
тели «прометейского» движения отдавали себе также отчет и в том, что на междуна-
родной арене происходят серьезные изменения, связанные, в числе прочего, с при-
ходом Гитлера к власти в Германии (док. 84). «Прометейским» движением стала ин-
573
тересоваться Германия, Япония и Италия (док. 96). В связи с этим было принято ре-
шение о сборе данных, касающихся отношения членов «прометейской» эмиграции
к национально-освободительным вопросам и отношения к этой проблеме разных
стран в 1934 г. (док. 93). Зондировать мнение политиков в других странах по пово-
ду «прометейского» вопроса должны были важные деятели «прометейского» дви-
жения (Мустафа Чокаев, Джафер Сейдамет, Магомет Герей Сунши, Геогрий Гвазава,
Мир-Якуб Мехтиев, Роман Смаль-Стоцкий, Атам Алибеков) во время своих поездок
в Берлин, Лондон, Брюссель и Женеву в 1934–1936 гг. (док. 97, 100, 105, 106, 109, 110,
127, 129, 131).
До польской стороны доходили тревожные сигналы со стороны «прометейских»
деятелей из разных стран, которые, находясь в оппозиции, хотели убедить польские
власти в том, что они сотрудничают не с теми представителями этих народов. Группа,
сосредоточена вокруг Гайдара Баммата, направила по этому вопросу меморандум
Тадеушу Шетцелю (док. 107). Так же повели себя и представители других стран, объ-
единившиеся вокруг Аршака Джамаляна и Союза стран черноморского бассейна
в 1937 г. (док. 136).
Невзирая на эти сложности, «прометейское» движение не прекращало деятель-
ность по своей консолидации. К важнейшим успехам в этом плане относилось подпи-
сание Пакта Кавказской конфедерации в 1934 г. Работа в этом направлении продолжа-
лись также и на территории Франции (док. 92), Турции (док. 91, 108, 111), информаци-
онном агентстве «Офинор» („Ofinor”) в Женеве и Риме (док. 143), а деятель движения
Идель-Ураля – Аыас Исшаки в 1933–1935 гг. отправился в длительную организаци-
онную поездку на Дальний восток (док. 151). В Варшаву поступала также информа-
ция о ситуации в «прометейском» движении (док. 102, 104, 112, 113, 115, 124), о рас-
коле в свободном казацком движении (док. 88, 90, 103, 137, 141) в связи с созданием
комитета дружбы народов Кавказа, Украины и Туркестана вместо клуба «Прометей»
в Париже (док. 98).
Первые попытки проведения реформы «прометейского» движения можно отме-
тить в контексте дискуссий о реформе журнала «Прометей» („Le Promethee”) в 1934 г.
(док. 95). В ее ходе были представлены предложения по расширению фронта и откры-
тию его для молодых, более радикальных «прометейских» деятелей. Тадеуш Шетцель,
однако, возражал против этих предложений (док. 99).
Ключевым моментом для «прометейского» движения был год 1936-й, когда на-
чалась реформа всего фронта угнетенных Россией народов. Указания по реформе
подготовил Владислав Пельц в 1936 и 1937 гг. (док. 121, 138). Уже в 1936 г. капитан
Эдмунд Харашкевич, начальник Экспозитуры-2 Отдела II Генерального штаба, орга-
низовал ряд конференций с представителями отдельных народов, которые представ-
ляли Грузию, Азербайджан, Северный Кавказ, Туркестан, информационное агентство
«Офинор» („Ofinor”) и телеграфное агентство «Экспресс» („Express”) (док. 116, 117,
118, 119, 120, 123, 135, 140). Параллельно продолжались работы над предотвращением
споров в украинской и азербайджанской эмиграции (док. 127, 133, 139), над улучше-
нием качества журналов «Прометей» и «Тризуб» (док. 114, 125, 126, 142), велись пере-
говоры с представителями Армении. Среди документов того периода стоит также об-
ратить внимание на доклад Тадеуша Кобылянского о «прометейской» идеологии (док.
574
128) и письмо Архимандрита Григория Перадзе (док. 144), который, работая в среде
грузинской эмиграции, поддерживал связь с «прометейскими» структурами.
Важным моментом стал конгресс «прометейских» народов, организованный
в конце мая – начале июня 1938 г. в Варшаве (док. 146, 147, 148, 149) В это же время
польская сторона подготовила обширный доклад о значении «прометейского» движе-
ния в политике Второй Речи Посполитой, который был направлен маршалу Эдварду
Рыдз-Смигле. Доклад должен был послужить основой для принятия решения о буду-
щем «прометейского» движения и активизации деятельности в области «прометеиз-
ма». Окончательный вариант доклада появился в 1939 г. и был направлен получате-
лю (док. 152). До начала Второй мировой войны ответной реакции на него не после-
довало.
Tłumaczenie: Marta Głuszkowska
575

Wstęp WTA 04 Prometeizm

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wstęp WTA 04 Prometeizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

II RZECZPOSPOLITA WOBEC

Copyright © 2013 by Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry

Paweł Libera, Zarys historii ruchu prometejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

7. 1922, 10 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,

23. 1923, 8 czerwca, Konstantynopol. Raport attaché wojskowego RP w Konstantynopolu,

97. 1934, 3 czerwca. Notatka Mustafy Czokajewa z wyjazdu do Berlina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Zdjęcia i reprodukcje dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Skorowidz nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538

Skorowidz nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553

Skorowidz pseudonimów, kryptonimów i słów kodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

1 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa 1937, s. 253.

4 „Niepodległość” 1972, t. VIII, s. 209.

Myśl prometejska a ruch prometejski

Trzeba jednak przypomnieć, że idea współpracy ludów „uciemiężonych” pojawiała się

14 RGVA, Ekspozytura 2 Oddziału II Sztabu Głównego, sygn. 461k-1-1.

Polaków w Gruzji32. Zagadnienie prometeizmu jest także poruszane w niektórych fragmen-

32 M.in. A. Furier, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009.

Wiktora Bylinina, Władimira Karatajewa i Aleksandra Zdanowicza w 2006 roku81. Autorzy

W rzeczywistości, dokumenty te, niektóre ponownie publikowane przez Sockowa, są mie-

Historiografia ruchu prometejskiego omówiona powyżej wymaga kilku uwag o charak-

Poważnym utrudnieniem w prowadzeniu badań są braki i znaczne rozproszenie zacho-

Kryteria wyboru dokumentów

Zarys historii ruchu prometejskiego90

I. Geneza idei prometejskiej (do 1921 roku)

Rozwój terytorialny i skład narodowościowy Rosji

Abachidze, Vakhtang, zob. Abaszidze, Wachtang Alavidze, Nochrévan 73

Araki, Sadao 455 Baranowski, Władysław 79, 83, 87, 90, 99

Boriszwili 218, 234 Chihlinsky, Djavad bek 102

Czikalenko, Łewko 158 Donnan (Dunant), Adolphe 395

Frankowski, Feliks 190, 191, 192 Grygajtis, Krzysztof 21

Homer, ps. 175, 178 Jeremenko, Grigorij A. 285

Kataoke 438 Kisielewska (Kysiłewśka), Helena (Ołena) 386

Krauze, zob. Krauss (Kraws), Anton (Antin) Leszczyński, Stanisław 33

Mainardi, Lauro 325, 354, 440 Mielnikow, Nikołaj Michajłowicz 294

Natichvili, Zourab 71 Ostrowski, Wacław 479

Szalikaszwili, Joseph 76 Terjaszwili, Konstanty 138, 144, 245

Vetulani, Zygmunt 148 Yaqublu, Nasiman 25

II RP, zob. Polska Angola 386

Łuck 62 Nowogródczyzna 488

239, 243–245, 247–256, 260, 262–264, 282, 284–286, Sagoura 73

Saberio 71 Tabryz (Tebriz)171–173, 367, 491

Tanganika 386 476–478, 480–482, 484, 487–490, 492

Ada – ambasada Cap, capowość – komunista, komunizm

fantyzm – faszyzm Kości, kostny, kościowy – Związek Sowiecki, sowiecki

Wiła, ps. – Radziwiłłówna Zara, ps. – Sejdamet, Dżafer

“Prometheanism” meant the political cooperation of interwar Poland with non-Russian

Tłumaczenie: Dariusz Serówka

Идея «прометеизма» предусматривала политическое взаимодействие меж-

емых Польшей. Однако это было в основе своей не антикоммунистическое, а преиму-

Представленные здесь данные имеют целью ознакомление читателя с важнейши-

шили поместить те документы, которые известны в меньшей степени или относят-

Tłumaczenie: Marta Głuszkowska

You might also like