ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΥΤΤΑΡΟΥ

ΚΥΤΤΑΡΙΚΑ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΑ
(Μιτοχόνδρια, υπεροξεισώματα, λυσοσώματα, ενδοσώματα-εξωσώματα)
ΕΞΩΚΥΤΤΑΡΙΑ ΜΗΤΡΑ (ΠΛΕΓΜΑ)

Μαριάννα Χ. Αντωνέλου, Ph.D.

Αναπληρώτρια Καθηγήτρια
Τμήματος Βιολογίας, ΕΚΠΑ 1

301123
Πηγές:

1) «Βιολογία Κυττάρου» Μαργαρίτης και Συν., Έκδοση 4η (2004), Εκδόσεις ΛΙΤΣΑΣ

2) «Βιολογία Κυττάρου-Μοριακή Προσέγγιση», Μαρμάρας-Λαμπροπούλου-
Μαρμάρα, Έκδοση 5η, (2005), Εκδόσεις ΤΥPORAMA
3) «Το Κύτταρο-Μια Μοριακή Προσέγγιση», Cooper & Hausman, Έκδοση 8η (2021),
AKΑΔΗΜΑΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΜΠΑΣΔΡΑ
4) “Mοριακή Βιολογία του Κυττάρου” Alberts et al., Έκδοση 6η (2017), Εκδόσεις
Garland Science (1η Ελληνική Έκδοση UTOPIA-2018)
5) Τρέχουσα βιβλιογραφία (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/)

2
3
 Οι ιστοί δεν αποτελούνται μόνο από κύτταρα

Αδιάλυτο συσσωμάτωμα εκκρινόμενων πρωτεϊνών και πολυσακχαριτών που

συσσωρεύεται στους διακυτταρικούς χώρους.

 Tο μικροπεριβάλλον των κυττάρων στους ιστούς

 Mη-κυτταρικό τμήμα ιστών

4
 Γλυκοκάλυκας (κυτταρικό κάλυμμα πρωτεογλυκανών, ειδικές χρώσεις ΗΜ)

EΚΜ: αδρανής σκελετός? Στηρικτική δομή?

κλωβός που περιβάλλει, συνέχει και υποστηρίζει τα κύτταρα?
Ικρίωμα που συνέχει τη δομή των ιστών?

Χρώση EKM γύρω από κύτταρα σε καλλιέργεια

Προσφέρει:
 Φυσική υποστήριξη
 Σηματοδοτική ρύθμιση στα κύτταρα (παροχή/αποκλεισμός σημάτων)
5
Σημαντική τροποποίηση ΕΚΜ σε όλες τις παθολογικές καταστάσεις
(αθηροσκλήρυνση, αυτοάνοσα, φλεγμονώδη, καρκίνο…)

«Μικροπεριβάλλον» ανάπτυξης της νόσου θεωρείται εξίσου σημαντικό με τους

εμπλεκόμενους κυτταρικούς πληθυσμούς

 Στόχος θεραπευτικών προσεγγίσεων

 Drug delivery research

Insua-Rodríguez and Oskarsson, Advanced Drug Delivery Reviews 97:41-55;2016

6
 7

ΕΚΜ: Εξαιρετικά σύνθετο/πολύπλοκο και δυναμικό δικτυωτό πλέγμα μακρομορίων

 Στιβάδες επιθηλιακών κυττάρων

Στήριξη σε λεπτή στιβάδα ΕΚΜ: βασικό έλασμα (ΒΕ)

(ή βασικός υμένας, βασική μεμβράνη)

Ο υποκείμενος χαλαρός συνδετικός ιστός: αποτελείται

κυρίως από ΕΚΜ που εκκρίνεται από ινοβλάστες

ινιδιακές δομικές πρωτεΐνες ενσωματωμένες σε

ζελατινώδη θεμέλια ουσία πολυσακχαρικής σύστασης

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Οι δύο τύποι οργάνωσης της ΕΚΜ
Περικυτταρική ΕΚΜ
Διάμεση ΕΚΜ
Β. Λεπτό φύλλο διαδυκτυωμένων μορίων στη
Α. Ινώδες περιβάλλον γύρω από κύτταρα – βάση των επιθηλιακών/ενδοθηλιακών κλπ
Διάμεση μήτρα (interstitial matrix) κυττάρων: Βασικό έλασμα
-Περιβάλλει τα κύτταρα Σε στενή επαφή με τα κύτταρα

ημιδεσμοσώματα

Ινοβλάστες σε συνδετικό ιστό

«χαλάκι» επιθηλίων
Περιβάλλει τα όργανα στα περισσότερα μετάζωα
Διαμερισματοποίηση/ομοιόσταση ιστών
Πολικότητα επιθηλιακών κυττάρων 9
οργανωμένη πολυκύτταρη δομή ⇒
διατήρηση συνοχής vs. εξωτερικές δυνάμεις διαμέλισης ⇒

Χωρίς ΕΚΜ θα είμασταν μια άμορφη μάζα κυττάρων

10
 Αρχιτεκτονική σώματος
Ικρίωμα για τη δομή των ιστών – Συνοχή και
σύνδεση
Σχηματισμός/θραύση συνδέσεων: κυτταρική
μετακίνηση, αύξηση, επιδιόρθωση

 Επιθηλιακά κύτταρα: αγκυροβολημένα σε ΒΕ

 Αν γίνουν μεταναστευτικά: μεταναστεύουν κατά

μήκος ινιδίων ΕΚΜ ή πάνω στο ΒE

11

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Συνοχή

2 κύριοι τρόποι διασύνδεσης κυττάρων μεταξύ τους:

άμεσες κυτταρικές αλληλεπιδράσεις ή διαμέσου της ΕΚΜ

Επιθηλιακός ιστός: συνδέσεις κυττάρων μεταξύ τους και με την ΕΚΜ (ΒΕ)

Συνδετικός ιστός: συνδέσεις κυττάρων διαμέσου της ΕΚΜ

12
Επιθηλιακά κύτταρα σπονδυλωτών

Βασικό έλασμα

Λαμινίνες-ιντεγκρίνες-ενδιάμεσα νημάτια
13
Τα βασικά χαρακτηριστικά της ΕΚΜ απεικονίζονται καλύτερα εξετάζοντας τους
συνδετικούς ιστούς : αποτελούνται από ΕΚΜ που παράγεται από κύτταρα αραιά
κατανεμημένα σε αυτή χωρίς άμεσες συνδέσεις μεταξύ τους

14
Νερό
protein-free
Οι ίδιες 3 τάξεις μακρομορίων στην ΕΚΜ
διαφορετικών ιστών:

(1) Γλυκοζαμινογλυκάνες (ΓΑΓ)=

ευμεγέθεις, ισχυρά φορτισμένοι
πολυσακχαρίτες, συνήθως ομοιοπολικά
συνδεδεμένοι σε πρωτεΐνες
(πρωτεογλυκάνες-ΠΓ)

(2) Ινιδιακές πρωτεΐνες (κυρίως μέλη οικογένειας

κολλαγόνου)

(3) Γλυκοπρωτεΐνες με κλασσικούς

συνδεδεμένους ολογοσακχαρίτες σε κατάλοιπα Asn

15
Μοναδική ικανότητα να αλληλεπιδρά κάθε τάξη με τις άλλες
 “Core matrisome” στα θηλαστικά: 300 διαφορετικά μακρομόρια ΕΚΜ

 36 πρωτεογλυκάνες
 40 κολλαγόνα
 200 γλυκοπρωτεΐνες (με domains για αυτοσυγκρότηση σε πολυμερή)

 Διασύνδεση με άλλα συστατικά ΕΚΜ, υποδοχείς κυτταρικής επιφάνειας

 Μετα-ΜΦΡ τροποποίηση από πρωτεάσες, οξειδάσες κλπ
 Σε σύνδεση με διαλυτούς παράγοντες (αυξητικοί, κυτταροκίνες / stand-by)
 Πρωτεΐνες που σχετίζονται με την ΕΚΜ

⇒ απείρως μεταβλητή σύνθεση

διαπλεκόμενων μακρομορίων
σε ποικιλία σχημάτων και μεγεθών

Κάθε ιστός: μοναδικό συνδυασμό

συστατικών ΕΚΜ εξειδικευμένο σύμφωνα
με τις ανάγκες του

16
Στο συνδετικό ιστό: ΣΥΣΤΑΣΗ ΕΚΜ

1) Πολυσακχαρική θεμέλια ουσία τύπου ενυδατωμένου πηκτώματος

 Αντίσταση σε δυνάμεις συμπίεσης
 Γλυκοζαμινογλυκάνες (ΓΑΓ)  Επιτρέπει γρήγορη διάχυση θρεπτικών,
 Πρωτεογλυκάνες(ΠΓ) μεταβολιτών και ορμονών μεταξύ του
αίματος και των κυττάρων

2) Ινιδιακές πρωτεΐνες (εγκλείονται στο πήκτωμα) (Κολλαγόνα/ελαστίνες)

3) γλυκοπρωτεΐνες-πολυσυνδέτες (λαμινίνη, Ιντεγκρίνες, Φιμπρονεκτίνες, Ινωδογόνο…)

1) Κολλαγόνα: αντίσταση στις δυνάμεις εφελκυσμού

(ενδυναμώνουν την ΕΚΜ και συμβάλλουν στην οργάνωσή της)
2) Ελαστίνες/φιμπριλίνη: ελαστικότητα
3) Γλυκοπρωτεΐνες: συνδέσεις, σηματοδότηση,
μετανάστευση, διαφοροποίηση κυττάρων

17
 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΕΚΜ

Τα μακρομόρια της ΕΚΜ παράγονται (κυρίως) και οργανώνονται από κύτταρα

κοντά ή μέσα σε αυτήν

Στους περισσότερους συνδετικούς ιστούς: τα μακρομόρια της ΕΚΜ

εκκρίνονται από ινοβλάστες

Σε εξειδικευμένους τύπους συνδετικού ιστού (πχ. χόνδρο, οστά): από

χονδροβλάστες, οστεοβλάστες (οικογένεια ινοβλαστών)

18
Ενυδατωμένο πήκτωμα

Συνδυασμοί κολλαγόνων
/ελαστικών ινών

Γλυκοπρωτεΐνες

Μεμβρανικοί υποδοχείς

Σύνδεση με κυτταρικό σκελετό

Προσανατολισμός
κυτταροσκελετού: ρυθμίζει
προσανατολισμό ΕΚΜ

19
 Αρχιτεκτονική της ΕΚΜ

(1) Εγγενή ικανότητα αλληλεπίδρασης των συστατικών βιομορίων μεταξύ τους

(2) Ιδιότητες/δραστηριότητες των γειτονικών κυττάρων

Δεν είναι απλή συλλογή πρωτεϊνών

Διαφορετική σύσταση → πρότυπα χωρο- χρονικής οργάνωσης/3D-διευθέτησης σε κάθε

κυτταρικό τύπο/ιστό → ιστο-ειδικοί ρόλοι

 Δομική υποστήριξη, μεταγωγή δυνάμεων, διήθηση, σηματοδότηση…

(1) Οργανογένεση in vitro

(2) Θεραπευτικές προσεγγίσεις καρκίνου, φλεγμονών κλπ

20
Ίδια βασικά συστατικά/τάξεις μακρομορίων αλλά διαφορετική συγκέντρωση ανά
κατηγορία και κυρίως σε τρόπο οργάνωσης:

Εκπληκτική ποικιλία ΕΚΜ σε σπονδυλόζωα και μη:

Με ασβεστοποίηση: σκληρές δομές σε οστά και δόντια

Διάφανη ουσία κερατοειδούς χιτώνα ματιού
Σε σχοινώδη οργάνωση σε τένοντες
Με ζελατινώδη υφή στις μέδουσες
Άκαμπτα κελύφη σε σκαθάρια και αστακούς-Επιδερμίδιο και κέλυφος αυγών στα έντομα
Παχύ, αδιαπέραστο, δύσκαμπτο Κυτταρικό τοίχωμα φυτικών κυττάρων

21
 (Κύτταρα + EΚΜ) vs. (απομονωμένα κύτταρα)

 Πρωτεΐνοσύνθεση ηπατοκυττάρων (πχ. mRNA αλβουμίνης) → Μόνο σε επαφή με τη

ΒΜ και σε ΕΚΜ ειδικής σύνθεσης

 Σωστή αρχιτεκτονική κυτταροσκελετού → μόνο σε επαφή με κατάλληλη EΚΜ

• Πολικότητα επιθηλιακών κυττάρων → καταλύεται όταν τα κύτταρα απομονωθούν

από το φυσικό τους υπόστρωμα (EΚΜ)

• Καλλιέργεια ινοβλαστών σε υπόστρωμα χωρίς EΚΜ → κύτταρα που διαφέρουν

λειτουργικά και μορφολογικά

•Η EΚΜ στις νευρομυϊκές συνάψεις διατηρεί «τοπική μνήμη» και λειτουργίες

22
EΚM: δομή αναγκαία για την εξειδικευμένη λειτουργία των κυττάρων

Στηρικτική δομή-Συνοχή κυττάρων και ιστών

Μηχανική αντοχή- προσκόλληση - Μετακίνηση
1 Σχήμα-Σταθερότητα-Ευκαμψία ιστών
Καθορίζει ειδικά χαρακτηριστικά πυκνού και χαλαρού συνδετικού ιστού

Ειδική πρωτεϊνοσύνθεση (πχ. αλβουμίνη σε ηπατικά κύτταρα)

Σωστή αρχιτεκτονική σκελετού
2 Διήθηση/φιλτράρισμα ουσιών
Παρουσίαση ή αποκλεισμός σημάτων σε κύτταρα (ορμόνες, αυξητικοί παράγοντες)

Διαφοροποίηση κυττάρων προκειμένου να αποκτήσουν λειτουργίες ενός

συγκεκριμένου κυτταρικού τύπου
3 Μορφογένεση – Οργανογένεση (τελικό στάδιο εμβρυικής ανάπτυξης, απόκτηση μορφής
διαμέσου κυτταρικών μετακινήσεων/επαναδιευθετήσεων)

23

Ατέλειες/βλάβες σε συστατικά/οργάνωση ΕΚΜ: τεράστια ποικιλία νόσων

Παθητικό ικρίωμα που απλά παρέχει φυσική υποστήριξη σε ιστούς?
 Πολλοί και σύνθετοι ρόλοι στη ρύθμιση των κυττάρων

Σχήμα, λειτουργία, πολλαπλασιασμός, μετανάστευση, ανάπτυξη, επιβίωση,

σηματοδότηση….

24
Eιδική σύσταση: κυτταρο- ιστο-ειδική, εξαιρετικά δυναμική υπεύθυνη για φυσικές ιδιότητες
→ Τοπογραφία, μέγεθος πόρων, μέγεθος ινιδίων/νηματίων, προσανατολισμός ινιδίων,
δυσκαμψία/ελαστικότητα, πυκνότητα συνδετών…..

25
Φυσικές ιδιότητες: έχουν νόημα- παρέχουν ρυθμιστική πληροφορία στα κύτταρα
Αποθήκευση/παρουσίαση σηματοδοτικών μορίων (πχ. κυτταροκίνες)
Τοπική συγκέντρωση μορίων

26

Walma and Yamada, Development 147:2020

 Η ΕΚΜ κατευθύνει το σχήμα κυττάρων και ιστών κατά τη μορφογένεση (εμβρυική
ανάπτυξη) επηρεάζοντας την πρόσφυση, τη μετανάστευση τη μορφολογία και
την κυτταρική διαφοροποίηση (επιθηλιακά σε εκκριτικά)

Το σχήμα των ιστών καθορίζεται

από τη δυναμική αμφίδρομη
επικοινωνία των κυττάρων με
την ΕΚΜ και την αναδιάταξη της
ΕΚΜ

Walma and Yamada, Development 147:2020

Πλήθος γενετικών ασθενειών στον άνθρωπο προκύπτουν από διαταραχή της δομής, της
δυναμικής, της σύνθεσης και των αλληλεπιδράσεων ΕΚΜ 27
 Anoikis
μορφή ΠΚΘ – επάγεται από αποσύνδεση κυττάρων από την ΕΚΜ, ή από διασύνδεση
με αυτή με λάθος συνδυασμό ιντεγκρίνης-ΕΚΜ

Aπορρύθμιση οξειδοαναγωγικής ισορροπίας, μιτοχονδρίων, παραγωγή ROS,

αποπτωτικός θάνατος

Ηawk and Schafer Mechanisms of redox metabolism

and cancer cell survival during extracellular matrix
detachment. J Biol Chem 293(20):7531; 2018 28
 Anoikis στον καρκίνο
 Αύξηση ανεξάρτητη από υπόστρωμα
προσκόλλησης
 Επιθηλιομεσεγχυματική μετάβαση…..
Ανθεκτικότητα καρκινικών κυττάρων σε
anoikis

Καρκινικά κύτταρα:
 Αλλαγή σε ρεπερτόριο ιντεγκρινών (οι
κυτταρικοί Υ της ΕΚΜ)
 Ενεργοποίηση inside-out σημάτων
επιβίωσης (αυτοκρινή/παρακρινή δράση)
 Αυξορρύθμιση έκφρασης Υ-αυξητικών Καρκινική ΕΚΜ (μικροπεριβάλλον όγκου):
παραγόντων Τροποποίηση φυσικών ιδιοτήτων (πχ.
 Επαναρύθμιση οξειδοαναγωγικής δυσκαμψία) και σηματοδότηση
ισορροπίας κλπ
 ΕΠΙΒΙΩΣΗ στη ροή του αίματος Exosomes
(μετάσταση)
Μεταφορά ιντεγρινών (mRNA και πρωτεΐνες)
σε νέα κύτταρα-στόχους (νέες μεταστατικές
νησίδες)
Giannoni et al., J Pathol 226:380; 2012
29
Frisch et al., Journal of Cell Science 126: 21-29; 2013

30
 Ομάδα Α’

Γλυκοζαμινογλυκάνες (ΓΑΓ)
και
Πρωτεογλυκάνες (ΠΓ)

(Βλεννοπολυσακχαρίτες και Βλεννοπρωτεΐνες)

Καταλαμβάνουν τεράστιο χώρο σχηματίζοντας ενυδατωμένα πηκτώματα

31

041223
 2) uronic acid
Γλυκοζαμινογλυκάνες 1) amino sugar (glucuronic or iduronic)
(N-acetylglucosamine ή
N-acetylgalactosamine)

Μακριές, γραμμικές πολυσακχαρικές

αλυσίδες χωρίς διακλαδώσεις

Επαναλαμβανόμενες μονάδες
δισακχαριτών

Συντίθενται ενδοκυττάρια και

εκκρίνονται με εξωκυττάρωση
(εξαίρεση ΥΟ)

Ισχυρό αρνητικό φορτίο

(θειϊκές ή καρβοξυλικές ομάδες στα
περισσότερα σάκχαρά τους)
Ιστοχημικά ανιχνεύονται με βασικές
χρωστικές

τα περισσότερο ανιονικά μόρια που παράγουν τα ζωικά κύτταρα!! 32

Γλυκοζαμινογλυκάνες

γλυκοζαμινογλυκάνες (ΓΑΓ) + πρωτεΐνη = πρωτεογλυκάνες (ΠΓ)

33
 Κύριοι τύποι γλυκοζαμινογλυκανών

Με εξαίρεση την υαλουρονάνη, οι δισακχαρίτες περιέχουν συχνά θειική ομάδα

34

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Γλυκοζαμινογλυκάνες
Αλυσίδες πολυσακχαριτών:
(1) πολύ δύσκαμπτες – δε μπορούν να αναδιπλωθούν σε συμπαγείς σφαιρικές δομές
(2) Ισχυρά υδρόφιλες

Προσελκύουν κατιόντα (Na+, οσμωτικά ενεργό), αναρροφούν νερό (αντίσταση σε

πιέσεις)

Εκτεταμένες διαμορφώσεις στο χώρο-Καταλαμβάνουν τεράστιο όγκο σε

σχέση με τη μάζα τους
(στο συνδετικό ιστό: ΓΑΓ=10% του βάρους των πρωτεϊνών αλλά καταλαμβάνουν τον
περισσότερο εξωκυττάριο χώρο)

35
 Λειτουργίες

1. Ενυδάτωση: Ευμεγέθεις, υδρόφιλες δομές

Προκαλούν πίεση διόγκωσης
Προστασία αρθρώσεων –χόνδρου: αντίσταση σε πιεστικές δυνάμεις
(πχ. χόνδρος άρθρωσης γόνατος δέχεται πιέσεις εκατοντάδων Atm)

2. Διακίνηση μορίων και κυττάρων διαμέσου του

πηκτώματος
(πχ. κυτταρική μετανάστευση) -Μοριακά φίλτρα κατά τη
διακίνηση μορίων

Πορώδεις δομές

https://www.benaroyaresearch.org/file/614 36
 Σημασία ΓΑΓ της ΕΚM: γενετικές ασθένειες

Αχονδροδυσπλασία: γενετική ανωμαλία

που οφείλεται στην έλλειψη ενός
ενζύμου που συμμετέχει σε σύνθεση
θειικής δερματάνης (από χονδροϊτίνη)

 Γενικευμένες βλάβες: δέρμα, οστά,

αρθρώσεις, μύες
 Παθολογικά χαμηλό ύψος
 Ρυτιδωμένο δέρμα (πρώιμη γήρανση)

37
 Γλυκοζαμινογλυκάνες

Συνδέονται (άμεσα και ομοιοπολικά) με πρωτεΐνες ⇒ Πρωτεογλυκάνες

38
 ΓΑΓ: Υαλουρονάνη ή Υαλουρονικό οξύ (ΥΟ)

Η απλούστερη, μεγαλύτερη και γραμμική ΓΑΓ (ΜΒ από 0.2-10 εκατομμύρια Daltons)

Σύγκριση μεγεθών

ένα μόριο ΥΟ έως

20μm!!!
(1000x σε σχέση με
τον όγκο του)

Σε διαφορετικές ποσότητες σε όλους τους ιστούς και τα υγρά στους ενήλικες

Ιδιαίτερα άφθονη κατά την εμβρυογένεση 39
 ΥΟ
Πολλές επαναλήψεις (50 έως 25.000) του ίδιου απλού δισακχαρίτη:
Μήκος αλυσίδας τεράστιο

Σύνδεση διαμέσου ß-γλυκοσιδικού

δεσμού (Gässler, 1993; Ross, 1995)

Διαφορές ΥΟ από άλλες ΓΑΓ:

1) Δεν διαθέτει θειικές ομάδες
2) Δεν ενώνεται ομοιοπολικά με καμιά κεντρική πρωτεΐνη (protein-free form)
3) Δημιουργείται στην κυτταρική επιφάνεια από ένα ενζυμικό σύμπλεγμα της ΠΜ
(όχι στη συσκευή Golgi όπως οι άλλες ΠΓ)
40
 Σύνθεση YO: στην κυτταρική επιφάνεια vs. Golgi/εξωκυττάρωση

«Γνέθεται» στην κυτταρική επιφάνεια από την

συνθάση του ΥΟ που βρίσκεται στην εσωτερική
πλευρά της ΠΜ

Το νεοσυντιθέμενο ΥΟ εξάγεται στην ΠΜ ενώ είναι

ακόμα συνδεδεμένο με τη συνθάση

⇒Αυτό εξασφαλίζει την εγγενή σχέση του με την

κυτταρική επιφάνεια

⇒Πολύ γρήγορα μπορεί να συμμετέχει στη

δημιουργία μιας ζώνης υψηλής ενυδάτωσης
γύρω από το κύτταρο

(X και Y: υποθετικές ρυθμιστικές πρωτεΐνες)

(B.P. Toole. Nature Reviews Cancer 4: 528-539, 2004)

41
 Υαλουρονικό οξύ (ΥΟ)

Το πολυμερές διαθέτει φορτισμένες καρβοξυλικές ομάδες (glucuronic acid)

αμοιβαία άπωση, πίεση διόγκωσης

Παχύρευστα ενυδατωμένα πηκτώματα, πορώδη δίκτυα

Με επιβολή εξωτερικής πίεσης: το δίκτυο

συστέλλεται αντιστρεπτά

Σημαντικό συστατικό αρθρικού υγρού

Παράγεται σε μεγάλες ποσότητες κατά την επούλωση τραυμάτων

(B.P. Toole. Nature Reviews Cancer 4: 528-539, 2004)

42
Διατηρεί σε απόσταση τα κύτταρα ⇒ επιτρέπει κυτταρική αύξηση και μετανάστευση
(Δημιουργία ΥΟ στον εξωκυττάριο χώρο-Διαφοροποίηση)

Υλικό πλήρωσης χώρου κατά την εμβρυική ανάπτυξη –Επιτρέπει αλλαγή σχήματος
δομών με ενυδάτωση και διόγκωση

ΥΟ που συντίθεται στη βασική πλευρά επιθηλίων: μπορεί να παραμορφώσει το επιθήλιο

δημιουργώντας έναν χώρο ελεύθερο-κυττάρων κάτω απ’ αυτό, κατάλληλο για μελλοντική
μετανάστευση κυττάρων

Οργανογένεση πχ. σε στην αναπτυσσόμενη καρδιά: σύνθεση ΥΟ: καθοδήγηση σχηματισμού

βαλβίδων και διαφραγμάτων
Όταν ολοκληρώνεται η μετανάστευση, η περίσσεια ΥΟ αποικοδομείται από υαλουρονιδάση.

Διακοπή κυτταρικής κίνησης/έναρξη προσκόλλησης:

 μείωση ΥΟ
 αύξηση υαλουρονιδάσης (αποικοδόμηση ΥΟ)
 μείωση σε ειδικά μόρια κυτταρικής επιφάνειας που προσδένουν ΥΟ
43
 ΥΟ και σχηματισμός γραμμωτών μυϊκών κυττάρων

Μυοβλάστες (μη-διαφοροποιημένοι πρόδρομοι μυϊκών κυττάρων) –Δεν εκφράζουν μυοειδικές

πρωτεΐνες-Φέρουν κάλυμμα πλούσιο σε ΥΟ

Διαφοροποίηση: το κάλυμμα ΥΟ χάνεται (και οι

πρωτεΐνες-υποδοχείς ΥΟ) και εκατοντάδες μυοβλάστες
συντήκονται-Πολυπυρηνικό συγκύτιο (θα γίνει μια
πολυπυρηνική, μη-διαιρούμενη μυϊκή ίνα η οποία
βιοσυνθέτει μυοειδικές πρωτεΐνες)

Το ΥΟ παρεμποδίζει την πρώιμη κυτταρική

σύντηξη των μυοβλαστών

44
 CD44: ο κυτταρικός υποδοχέας του ΥΟ
34kDa
Στην επιφάνεια πολλών μεταναστευτικών κυττάρων

Ouhtit et al., Int J Biol Sci 14(13):1782;2018

Η CD44 συνδέεται σε:
 YO, Κολλαγόνα, φιμπρονεκτίνη
 MMPs (matrix metalloproteinases)

(*) Γλυκοπρωτεΐνη κυτταρικής επιφάνειας (ECM-III, HCAM)

Αλληλεπιδράσεις κυττάρου-κυττάρου, κυτταρική πρόσφυση, μετανάστευση
Εκφράζεται σε πολλούς καρκίνους, ρυθμίζει μεταστατική συμπεριφορά 45
 B. Ruffel and P. Johnson, “The
regulation and function of
hyaluronan binding by CD44 in
the immune system”,
Glycoforum, 2009)

Aλληλεπίδραση CD44-ΥΟ: μετακύληση («rolling») T λεμφοκυττάρων στο ενδοθήλιο

CD44 των Τ-κυττάρων και ΥΟ στην επιφάνεια ενδοθηλίου

χημειοκίνες, ιντεγκρίνες, υποδοχείς ιντεγκρινών
⇒ Διαπίδυση και μετανάστευση Τ λεμφοκυττάρων σε περιοχές φλεγμονής

46
 Η CD44 μεσολαβεί και την ανακύκλωση του ΥΟ

εσωτερίκευση ΥΟ που μεσολαβείται από CD44 – εγκόλπωση της ΠΜ

Άγνωστη η φύση αυτής της πρόσληψης

ΟΧΙ κλασσικά κυστίδια κλαθρίνης
Μετά την ενδοκυττάρωση: ενδοσώματα → σύντηξη με λυσοσώματα

47
 Υαλουρονικό οξύ (ΥΟ)

Η μόνη ΓΑΓ που δεν συνδέεται ομοιοπολικά με

πρωτεΐνη για να σχηματίσει ΠΓ

1) Ελεύθερη ΓΑΓ
2) Μη-ομοιοπολικά συζευγμένη με ΠΓ - Συνδέει πολλές ΠΓ με τη βοήθεια
εξειδικευμένων πρωτεϊνών-συνδετών (link proteins) σχηματίζοντας
γιγάντια μακρομόρια (Gurr et al., 1993)

48
 ΠΓ

YO

X
YO

49
 Πρωτεογλυκάνες (ΠΓ) = γλυκοζαμινογλυκάνες* (ΓΑΓ) + πρωτεΐνη

 Βρίσκονται σε ενδοκυττάρια διαμερίσματα, στην ΠΜ, στον εξωκυττάριο χώρο

 Αλληλεπιδρούν με πολλούς αυξητικούς παράγοντες, κυτταροκίνες, κυτταρικούς υποδοχείς,

μόρια ΕΚΜ μέσω της πρωτεΐνης αλλά κυρίως μέσω των αλυσίδων ΓΑΓ

 Κυτταρική σηματοδότηση, πολλαπλασιασμός, μετανάστευση, πρόσφυση, διαφοροποίηση,

απόπτωση…
50

*ίδιου ή διαφορετικού τύπου

 ΠΡΩΤΕΟΓΛΥΚΑΝΕΣ

ΗΜ: παρατήρηση με ερυθρό του

ρουθηνίου κατά τη μονιμοποίηση
(πολυκατιοντικές ιδιότητες χρωστικής)

51
 Τυπική δομή μιας πρωτεογλυκάνης (ΠΓ)

Αποτελούνται από μακρές αλυσίδες γλυκοζαμινογλυκανών (GAGs, πχ. θειική χονδροϊτίνη και
θειική κερατάνη), ενωμένες σε έναν κεντρικό πολυπεπτιδικό σκελετό.
 Κάθε αλυσίδα GAG μπορεί να περιλαμβάνει πολλές ομάδες σακχάρων
 Σε κάθε πολυπεπτιδικό σκελετό είναι δυνατόν να συνδέονται με >100 αλυσίδες ΓΑΓ
52

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 ΠΡΩΤΕΟΓΛΥΚΑΝΕΣ
Η σύνδεση των αλυσίδων Θειικής ηπαράνης και Θειικής χονδροϊτίνης γίνεται
ομοιοπολικά μέσω ενός σακχαρικού συνδέσμου (που περιλαμβάνει Ξυλόζη και
Γαλακτόζη) σε κατάλοιπα σερίνης στο μόριο της κεντρικής πρωτεΐνης
(στις περισσότερες αλλά όχι σε όλες τις ΠΓ)

Ένα από τα «πεπτίδια-οδηγητές» της κεντρικής πρωτεΐνης (καθορίζει την προσθήκη του σακχαρικού συνδέσμου)
είναι Ser-Gly-X-Gly

Δεν υποκαθίστανται όλες αυτές οι θέσεις στην κεντρική πρωτεΐνη - οι ΓΑΓ ενίοτε προσκολλώνται σε
άλλες αλληλουχίες.
Πιθανόν η διαμόρφωση της κεντρικής πρωτεΐνης είναι περισσότερο σημαντική σε σχέση με τις
εντοπισμένες πρωτογενείς αλληλουχίες για τον καθορισμό της θέσης πρόσδεσης ΓΑΓ)

Οι μηχανισμοί που καθορίζουν ποιες ΓΑΓ προσκολλώνται σε ποια κατάλοιπα Ser και το μήκος της 53
αλυσίδας ΓΑΓ: άγνωστοι
Σε τι διαφέρουν οι πρωτεογλυκάνες από τις τυπικές γλυκοπρωτεΐνες?

γλυκοπρωτεΐνες
Περισσότερο πρωτεΐνη
1-60% υδατάνθρακες
Κοντές, διακλαδισμένες αλυσίδες
ολιγοσακχαριτών
Μικρότερο ΜΒ
ΠΓ
Περισσότερο υδατάνθρακες
90-95% του βάρους τους
Μεγάλες (τουλάχιστον 80 σακχάρων η
μία) πλευρικές, αδιακλάδωτες
αλυσίδες (τουλάχιστον μία =ΓΑΓ)
Εκατομμύρια daltons

Δυναμικό απεριόριστης ετερογένειας στις ΠΓ:

κάθε κεντρική πρωτεΐνη μπορεί να φέρει
ποικιλία τύπων και αριθμό αλυσίδων ΓΑΓ 54
 Μικρές ή τεράστιες
1-100 αλυσίδες ΓΑΓ/κεντρική πρωτεΐνη
ΠΡΩΤΕΟΓΛΥΚΑΝΕΣ

Συχνά, ορισμένα από τα κατάλοιπα σε μία αλυσίδα ΓΑΓ τροποποιούνται μετά τη σύνθεση, πχ. η θειϊκή
δερματάνη σχηματίζεται από τη θειϊκή χονδροϊτίνη
55
 Ντεκορίνη (εκκρίνεται από ινοβλάστες): 1 αλυσίδα ΓΑΓ

 Άλλες ΠΓ: 10 αλυσίδες ΓΑΓ

 Αγκρεκάνη (κύριο συστατικό χόνδρου): 3x106 daltons με >100 αλυσίδες ΓΑΓ

Eν δυνάμει τεράστια μακρομόρια

πχ.τυπική πρωτεογλυκάνη χόνδρου:
1900αα + 100 αλυσίδες θειϊκής χονροϊτίνης (12αα:1ΓΑΓ)

56
 Σύμπλοκα υαλουρονάνης και αγκρεκανών

πολλά μόρια αγκρεκάνης (+)

υαλουρονάνη στην ΕΚΜ
χόνδρου ⇒ τεράστια
συσσωματώματα

Συσσωμάτωμα ΥΟ + 100 μονομερή

αγκρεκάνης
Μοριακή μάζα συμπλόκου: > 108 daltons

Όγκος συμπλόκου: ισοδύναμος με αυτόν ενός

βακτηρίου
57
Ηλεκτρονική φωτομικρογραφία ενός
συσσωματώματος αγκρεκάνης σε
χόνδρο εμβρύου βοός ύστερα από
σκίαση με πλατίνα. Φαίνονται επίσης
πολλά ελεύθερα μόρια

58
 ΠΡΩΤΕΟΓΛΥΚΑΝΕΣ

Δε σχηματίζουν όλες οι ΠΓ της ΕΚM μεγάλα συσσωματώματα όπως η αγκρεκάνη

Βασικό έλασμα: μικρές ΠΓ + κολλαγόνο IV

59
ΓΑΓ και ΠΓ: συνδέονται και με ινιδιακές πρωτεΐνες ΕΚΜ (πχ. κολλαγόνο)

Στον κερατοειδή:

ΠΓ+ ΓΑΓ συμμετέχουν στη συγκρότηση του

τρισδιάστατου κολλαγονούχου στρώματος

Η ΠΓ ντεκορίνη δεσμεύεται σε ινίδια κολλαγόνου και ρυθμίζει τη συγκρότηση και τη διάμετρο του
ινιδίου. - Ποντικοί με έλλειψη ντεκορίνης έχουν εύθραυστο δέρμα με μειωμένη αντοχή εφελκυσμού
60
 2 βασικές κατηγορίες πρωτεαγλυκανών ΕΚΜ

 Εξωκυττάριες/εκκρινόμενες (ΕΚΜ) (πχ. αγκρεκάνη)

 ΠΓ κυτταρικής επιφάνειας (πχ. συνδεκάνη)

Εξωκυττάριες
Βασικό έλασμα

61
 ΠΓ Κυτταρικής επιφάνειας

Διαμεμβρανική κεντρική πρωτεΐνη ή προσδεδεμένη

στη μεμβράνη με αγκυροβόλιο GPI

ΓΑΓ: κυρίως θειική ηπαράνη

Συνδέονται σε κατάλοιπα Ser στην κεντρική
πρωτεΐνη (όπως και στις εξωκυττ. ΠΓ της ΕΚΜ)
62
 Πρωτεογλυκάνες κυτταρικής επιφάνειας

Εξωκυττάρια: αλληλεπιδρούν με συστατικά της ΕΚΜ

(σε ινιδιακά κολλαγόνα, στη γλυκοπρωτεΐνη φιμπρονεκτίνη)
και σηματοδοτικές πρωτεΐνες

Προσδένουν τα κύτταρα σε
ινίδια της ΕΚM

Ενδοκυττάρια: αλληλεπιδρούν με τον

κυτταροσκελετό και σηματοδοτικές πρωτεΐνες

63
 ΕΚΜ και κυτταρική σηματοδότηση

ΓΑΓ θειικής ηπαράνης πολλών ΠΓ:

αλληλεπιδρούν με FGF (fibroblast growth factor), VEGF

(vascular endothelial growth factor) κλπ

(*) διεγείρουν κυτταρικό πολλαπλασιασμό (και άλλες

δράσεις) σε πολλούς τύπους κυττάρων

Δρουν ως συν-υποδοχείς που συνεργάζονται με

τους κλασσικούς Υ σηματοδότησης της ΠΜ

64
 ΠΓ και διαλυτοί ΑΥΞΗΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Και οι (1) εξωκυττάριες και οι (2) ΠΓ κυτταρικής επιφάνειας

Κυρίως όσες έχουν ΓΑΓ θειϊκή ηπαράνη
Σύνδεση FGF σε αλυσίδες θειϊκή ηπαράνης
εξωκυττάριων ΠΓ:
1) Ανθεκτικότητα σε διάσπαση από
Εξωκυττάριες ΠΓ πρωτεάσες

2) Ολιγομερισμός FGF: → πιο

αποτελεσματική ενεργοποίηση
υποδοχέων FGF στην ΠΜ

3) Τοπικές, εξωκυττάριες δεξαμενές FGF-

Περιορισμός διάχυσης ⇒ εστίαση
δράσης FGF σε κοντινά κύτταρα,
σηματοδότηση στη σωστή θέση

Δημιουργία απότομων κλίσεων αυξητικών παραγόντων στο έμβρυο:

προτυποποίηση/διαμόρφωση ιστών κατά την εμβρυική ανάπτυξη
65
 ΠΓ και διαλυτοί ΑΥΞΗΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Ο FGF συνδέεται επίσης σε θειϊκή ηπαράνη συνδεκάνης-2 (επιφάνειας)

ΠΓ Κυτταρικής επιφάνειας
«Παρουσίαση» συνδεδεμένου FGF στον
υποδοχέα του ⇒ επαγωγή
πολλαπλασιασμού

Ο ελεύθερος FGF δεν αλληλεπιδρά με την

ίδια συγγένεια με τον υποδοχέα του
στην κυτταρική επιφάνεια

Κύτταρα χωρίς βιοσυνθετική ικανότητα

πρωτεογλυκανών θειϊκής ηπαράνης
δεν ανταποκρίνονται σε σηματοδότηση
FGF

66
 ΠΓ και διαλυτοί ΑΥΞΗΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
TGFβ (αυξητικός παράγοντας μετασχηματισμού, σημαντικός κατά την εμβρυική ανάπτυξη)
συνδέεται στην κεντρική πρωτεΐνη της ΠΓ κυτταρικής επιφάνειας β-γλυκάνη

Η β-γλυκάνη ρυθμίζει με διπλό τρόπο την

ενεργότητα του TGF-β:
1) «παρουσιάζοντάς» τον ΤGF-β στον
αντίστοιχο υποδοχέα
2) Αποκοπή της εξωκυττάριας περιοχής της β-
γλυκάνης δημιουργεί τη διαλυτή μορφή η
οποία προσδένει επίσης TGF-β με υψηλή
συγγένεια αλλά αντί να τον «παρουσιάζει»
στον υποδοχέα τύπου II τον διαχωρίζει από
αυτόν, αναστέλλοντας έτσι τις δράσεις του.

 Ρυθμιζόμενη αποκοπή της εξωκυττάριας

περιοχής της ΠΓ ⇒ on/off διακόπτης
δράσης TGF-β
Υποδοχείς Ι και ΙΙ: κινάσες σερίνης/θρεονίνης

Juarez et al., American Journal of Physiology-Renal Physiology 292(F321-F329), 2007 67

ΓΑΓ, ΠΓ και άλλα συστατικά της ΕΚΜ
ρυθμίζουν την ενεργότητα
εκκρινόμενων σηματοδοτικών
πρωτεϊνών

 Παρέχουν δυνατότητα αποθήκευσης

σηματοδοτικών παραγόντων για
μελλοντική χρήση
 Προστατεύουν τα σήματα από
πρωτεολυτική αποικοδόμηση
 Παρουσιάζουν/αποκλείουν σήματα
σε/από υποδοχείς κυτταρικής
επιφάνειας

68
 ΟΜΑΔΑ Β’

Oι κύριες πρωτεΐνες της ΕΚΜ

Οικογένεια Κολλαγόνων

Σε όλα τα πολυκύτταρα ζώα

η πλέον κυρίαρχη πρωτεΐνη στα θηλαστικά (περίπου 25% της ολικής

πρωτεϊνικής μάζας)

Κύριο συστατικό δέρματος και οστών (ΕΚΜ συνδετικού ιστού)

69
Πολλοί τύποι

Εκκρίνονται από κύτταρα του συνδετικού ιστού (ινοβλάστες)

Οστεοβλάστες
κάποιους τύπους επιθηλιακών κυττάρων

Ινοβλάστης που περιβάλλεται από ινίδια

κολλαγόνου στον συνδετικό ιστό δέρματος
εμβρύου όρνιθας

Τα ινίδια οργανώνονται σε δέσμες που εκτείνονται περίπου σε ορθή γωνία η μία ως προς την
άλλη (ορισμένες δέσμες προσανατολίζονται κατά τον επιμήκη άξονα, ενώ άλλες φαίνονται σε εγκάρσια τομή)

Αντοχή στις δυνάμεις εφελκυσμού

Περιορίζει την «έκταση» και παρεμποδίζει την σχάση
(ΓΑΓ: αντοχή σε δυνάμεις συμπίεσης)
70
Περισσότερα κολλαγόνα: Ινιδιακές πρωτεΐνες
Στοιχειώδης δομική μονάδα: Τριπλή έλικα - 3 πολυπεπτιδικές α-αλυσίδες –
Ομο/ετεροτριμερή

COL1A1 collagen type I alpha 1 chain

COL1A2 collagen type I alpha 2 chain
COL2A1 collagen type II alpha 1 chain
42 γονίδια για διαφορετικές α-αλυσίδες
COL3A1 collagen type III alpha 1 chain
στον άνθρωπο (α1, α2, α3…) COL4A1 collagen type IV alpha 1 chain
COL4A2 collagen type IV alpha 2 chain
COL4A3 collagen type IV alpha 3 chain
Διαφορετικοί συνδυασμοί τους στους διάφορους COL4A4 collagen type IV alpha 4 chain
ιστούς COL4A5 collagen type IV alpha 5 chain
COL4A6 collagen type IV alpha 6 chain
Χιλιάδες πιθανοί συνδυασμοί αλλά μόνο 40 τύποι COL5A1 collagen type V alpha 1 chain
κολλαγόνου έχουν βρεθεί COL5A2 collagen type V alpha 2 chain
COL5A3 collagen type V alpha 3 chain
COL6A1 collagen type VI alpha 1 chain
COL6A2 collagen type VI alpha 2 chain
COL6A3 collagen type VI alpha 3 chain……. 71
(*) και ως διαμεμβρανική πρωτεΐνη στην επιφάνεια διάφορων κυτταρικών τύπων – με βιοδραστικά πεπτίδια που ελευθερώνονται ύστερα
72
από πέψη και επιδρούν σε διάφορες κυτταρικές λειτουργίες …
 Ινιδιακά κολλαγόνα Ι, ΙΙ, ΙΙΙ

Όλα τα μέλη της οικογένειας των κολλαγόνων

έχουν περιοχές που διπλώνουν σε
χαρακτηριστική δομή τριπλής έλικας

Τύπος Ι: ο πιο κοινός τύπος Aποτελείται από τρεις ελικοειδώς

σχηματίζει ινίδια 300nm περιελιγμένες υπομονάδες: δύο α1(Ι)
Κύριο κολλαγόνο δέρματος και οστών αλυσίδες και μία α2(Ι)

COOH
ΝΗ2

ΝΗ2, COOH προπεπτίδια 73

Κατά την ανάπτυξη (έμβρυα & ανήλικα ζώα):

Κολλαγόνο Ι:
λιγότερες ομοιοπολικές πλευρικές διασυνδέσεις ⇒ λιγότερο σταθερά ινίδια
[α1(Ι)3] ⇒ ευαίσθητο στην πρωτεόλυση από πρωτεάσες ιστών

ΑΥΤΕΣ ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΞΑΣΦΑΛΙΖΟΥΝ ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΕΚΜ ΣΤΟΥΣ ΤΕΝΟΝΤΕΣ/ΟΣΤΑ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

74
 Ινιδιακό κολλαγόνο Ι

Οι υπομονάδες του Τύπου-Ι

κολλαγόνου συντίθενται ως
μόρια προκολλαγόνου που
περιέχουν αμινο- και
καρβοξυ-τελικά
προπεπτίδια (μη-έλικες)

Αρχική ευθυγράμμιση 3 αλυσίδων προκολλαγόνου– δισουλφιδικοί δεσμοί ανάμεσα στα COOH

προπεπτίδια (5 S-S)
Οι 3 αλυσίδες κλείνουν ως φερμουάρ (COOH→ NH2) για να σχηματίσουν την τριπλή έλικα.

75
 Τριπλή έλικα κολλαγόνου (GXΥ)

Τρία αμινοξέα για κάθε περιστροφή της έλικας του κολλαγόνου

Κάθε τρίτο αμινοξύ είναι γλυκίνη.

Πολλές περιοχές αλυσίδων κολλαγόνου αποτελούνται από το επαναλαμβανόμενο

μοτίβο Gly-X-Υ
Χ: συνήθως Pro
Υ: πολύ συχνά υδροξυπρολίνη
76

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
επαναλαμβανόμενο μοτίβο Gly-Χ-Υ

προλίνη
υδροξυπρολίνη

Η προλυλ-υδροξυλάση μετατρέπει
κατάλοιπα προλίνης του κολλαγόνου
σε υδροξυπρολίνη

Συγκρότηση/σταθεροποίηση τριπλών ελίκων: Δεσμοί υδρογόνου

ανάμεσα σε πεπτιδικό δεσμό Gly με πεπτιδική καρβονυλική
ομάδα σε αα γειτονικής αλυσίδας

Ηλεκτροστατικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ καταλοίπων Lys

77

(εδώ PRO, OH-PRO σταθεροποιούν την τριπλή έλικα vs. πακετάρισμα αμινοξέων σε α-έλικα)
 Πρωτεϊνική δομή

α1(Ι) υπομονάδα

1464 αα

Κεντρική ελικοειδής περιοχή: 338 επαναλήψεις της τριπλέτας Gly-X-Y

αα αλληλουχία: αντικατοπτρίζει οργάνωση γονιδίων

78
 Γονίδια ινιδιακών κολλαγόνων I, II, III, V

pro-α1(Ι) γονίδιο (COL1A1 gene) : 52 εξώνια (18 kb)

Εξώνια 6-49: κωδικοποιούν περιοχή α-έλικας

Τα περισσότερα από αυτά είναι μικρά: 45 bp ή 54 bp ή πολλαπλάσια αυτών

⇒ κωδικοποιούν μία πρωτογενή μονάδα

Πρωτογενής μονάδα: 6 επαναλήψεις της αλληλουχίας Gly-X-Y= 6 περιελίξεις της έλικας

(3αα =μία περιέλιξη της τριπλής έλικας)

Τα γονίδια του κολλαγόνου προέρχονται από ένα αρχέγονο γονίδιο (κωδικοποιούσε μία
πρωτογενή μονάδα) ⇒

Αρχέγονο κολλαγόνο: 6 αλληλουχίες Gly-X-Y

Σημερινά γονίδια: πολλαπλοί διπλασσιασμοί κατά την εξέλιξη (ορισμένα εξώνια κωδικοποιούν
2 ή 3 πρωτογενείς μονάδες, σε άλλα έχουν χαθεί 9bp από το αρχικό εξώνιο κλπ)
79
 Ποικιλία σύστασης στις τριπλές έλικες

Οι τριπλές έλικες έχουν διαφορετικές ικανότητες

αλληλεπίδρασης μεταξύ τους και με άλλα μόρια.

Παρότι όλα τα κολλαγόνα: περιέχουν ελικοειδή τμήματα τριών αλυσίδων

παρόμοιας δομής, οι μοναδικές ιδιότητες κάθε τύπου κολλαγόνου οφείλονται
κυρίως σε τμήματα που διακόπτουν την τριπλή έλικα και που διπλώνονται σε
άλλου είδους τρισδιάστατες δομές.

80
 Στον τένοντα: μίγμα I και VI

Παράλληλες δέσμες ινιδίων ευθυγραμμισμένες στον κύριο άξονα της έκτασης

Κολλαγόνο τύπου VI:

Μικρές και λεπτές περιοχές τριπλής έλικας μήκους 60nm που

διαχωρίζονται από σφαιρικές περιοχές μήκους 40nm (ινίδια
καθαρού VI: χάντρες σε κλωστή)

Συνδέει συχνά τις πλευρές των ινιδίων τύπου Ι συγκροτώντας

παχύτερες ίνες
81
 Στο χόνδρο: μίγμα II (κύριο ινιδιακό κολλαγόνο χόνδρου), XI + ΙΧ

Τύπος ΙΧ
ΙΧ: Διακοπτόμενη δομή τριπλής έλικας:
2 έλικες και κόμβος/άρθρωση (μη-
ελικοειδής περιοχή): περισσότερο ευλύγιστα
μόρια και παρεμπόδιση σχηματισμού
ινιδίων ΙΧ.

Οι μη-ελικοειδείς περιοχές προσδένουν

το ινίδιο ΙΙ σε πρωτεογλυκάνες/ΓΑΓ και
άλλα συστατικά της EΚΜ

Cur Opin Cell Biol 20(5):495-501; 2008

82
(The N-terminal thrombospondin-like domains of collagen XI are shown extending from the core microfibrils onto the fibril
surface (model kindly provided by Dr David Eyre, University of Washington, Seattle).
 Τριπλές έλικες κολλαγόνου → ινίδια κολλαγόνου

τριπλή έλικα

Μακρυά, λεπτά, δύσκαμπτα, πανομοιότυπης δομής ινίδια

Ινίδια κολλαγόνου τύπου Ι (50nm x μm): μεγάλη ικανότητα έκτασης χωρίς ρήξη
83
Εξωκυττάρια αποκοπή προπεπτιδίων

Τα δύο προπεπτίδια (C και Ν) των a1 (I)

αλυσίδων αποκόπτονται με τη δράση
εξειδικευμένων ως προς τη θέση
ενδοπεπτιδασών

84
 Τριπλές έλικες κολλαγόνου → ινίδια κολλαγόνου

Οι τριπλές έλικες συναρμολογούνται σε μια ομαλή κλιμακωτή διάταξη (σχετική

μετατόπιση 67 nm) για να σχηματίσουν ινίδια (50-200nm σε διάμετρο)

1.5nm

50-200nm

Τα μόρια εμφανίζουν αλληλεπικάλυψη κατά το ένα

τέταρτο του μήκους τους, αφήνοντας ένα μικρό κενό
ανάμεσα στο αμινοτελικό άκρο του ενός μορίου και το
καρβοξυτελικό άκρο του επόμενου

85

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 κολλαγόνο → ινίδια κολλαγόνου

Οι μοναδικές ιδιότητες των ινιδιακών κολλαγόνων οφείλονται

στην ικανότητα των ραβδόμορφων τριπλών ελίκων να
σχηματίζουν πλευρικές αλληλεπιδράσεις

Οι πλευρικές αλληλεπιδράσεις σταθεροποιούνται με

ομοιοπολικούς δεσμούς κυρίως μεταξύ του NH2 άκρου του
ενός μορίου και του COOH άκρου του επόμενου (ανάμεσα
στις πλευρικές αλυσίδες των καταλοίπων λυσίνης ή
υδροξυλυσίνης)

86

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Τριπλές έλικες κολλαγόνου → ινίδια κολλαγόνου

Χαρακτηριστικό πρότυπο ζώνωσης ινιδίων κολλαγόνου στις ηλεκτρονιογραφίες

Οι χαρακτηριστικές εγκάρσιες γραμμώσεις των ινιδίων οφείλονται

στην κλιμακωτή (μετατοπισμένη) διάταξη των μορίων κολλαγόνου
και στα κενά που υπάρχουν ανάμεσά τους (περιοδικότητα 67nm).
(B, J. Gross, F. O. Sahmitt και D. Fawcett/Visuals Unlimited)

87

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 ινίδια κολλαγόνου → ίνες κολλαγόνου

Ινίδια κολλαγόνου

Ίνες κολλαγόνου

Πακετάρισμα ινών παράλληλα σε δέσμες

88
 Εγκάρσια τομή πυκνού συνδετικού ιστού τένοντα. Ως επί το
πλείστον αποτελείται από παράλληλες ίνες κολλαγόνου οι
οποίες συνδέουν τους μύες με τα οστά

Ίνες κολλαγόνου τένοντα: αντέχουν σε τεράστιες δυνάμεις,

ισχυρότερες από ατσάλι αναλογικά με το βάρος τους

89
 ινίδια ίνες
δέσμες

Δερματοσπάραξη βοοειδών:
Ανεπάρκεια μιας πεπτιδάσης προκολλαγόνου ⇒
δεν αφαιρούνται τα προπεπτίδια ⇒ σχηματισμός
ανώμαλων ινιδίων ⇒ παραμόρφωση δέρματος
και τενόντων

90
 Βιοσύνθεση του κολλαγόνου

Αυτοσυγκροτούμενη εξωκυττάρια δομή

προκολλαγόνο (επιμήκες πρόδρομο μόριο)

NH2, COOH προπεπτίδια (σφαιρικά, S-S)

150αα

250αα

91

071223
 Βιοσύνθεση του κολλαγόνου

Κατάλοιπα γαλακτόζης και

γλυκόζης

Υδροξυλίωση ορισμένων Lys, Pro

Από μεμβρανικά ένζυμα ΕΔ

Ασκορβικό οξύ (βιταμίνη C): απαραίτητος

συμπαράγοντας για την υδροξυλίωση
προκολλαγόνου

Απουσία βιταμίνης C:Μη-υδροξυλιωμένες αλυσίδες προκολλαγόνου ⇒ Αποικοδόμηση εντός του

κυττάρου

⇒ Ευθραυστότητα αγγείων (αιμορραγίες), δέρματος, τενόντων (σκορβούτο, έλλειψη βιταμίνης C

στη δίαιτα, συντηρημένες τροφές)

92
 Εκκριτικά κυστίδια, ΕΞΩΚΥΤΤΑΡΩΣΗ → Αυτοσυγκρότηση/πολυμερισμός
Εξωκυττάρια πρωτεολυτική διάσπαση NH2, COOH προπεπτιδίων (Εξωκυττάριες πεπτιδάσες
προκολλαγόνου)
Τροποκολλαγόνο («κολλαγόνο») (έλικα 3 αλυσίδων)
Πολυμερισμός σε φυσιολογικά ινίδια, ίνες, δέσμες

1. Δεν γίνεται συγκρότηση ινιδίων ενδοκυττάρια

2. Τα κύτταρα δεν συμμετέχουν στην περαιτέρω διαδικασία του πολυμερισμού (αλλά μόνο στη
διευθέτηση)

Αποκοπή προπεπτιδίων ⇒

Αυθόρμητος σχηματισμός ινιδίων κολλαγόνου από συνδυασμό

τριπλών ελίκων oι οποίες εναλλάσσονται ανά 67nm 93
94
95
 Οργάνωση κολλαγόνου σε διαφορετικούς ιστούς

Ινίδια κολλαγόνου: μοριακά μίγματα (διαφορετικά είδη αλυσίδων) (συνήθως ινιδιακά

κολλαγόνα Ι και V στο ίδιο ινίδιο)
Ελικοειδή και μη-ελικοειδή domains (με μοναδικές ιδιότητες)

οργανώνονται με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικούς ιστούς για να καλύψουν

ειδικές ανάγκες

Παράγοντες που συμμετέχουν στην οργάνωση:

1. κολλαγόνα που συνδέονται με ινίδια, πχ. IX και XII

2. με άλλα ρυθμιστικά μακρομόρια ΕΚΜ πχ. φιμπρονεκτίνη
3. Τα κύτταρα: μετά την έκκριση καθοδηγούν τη διευθέτηση των ινιδίων κοντά
στην ΠΜ και σε συγκεκριμένο προσανατολισμό 96
 Στο δέρμα: ακανόνιστη διάταξη, κυρτωμένα ινίδια
Ανταποκρίνονται σε εφελκυστικές δυνάμεις σε όλες τις πιθανές κατευθύνσεις

97
 Oστά και κερατοειδής: ίνες σε αλληλοκάθετα στρώματα

 σε κάθε στρώμα οι ίνες είναι παράλληλες μεταξύ τους αλλά κάθετες σε εκείνες των
παρακείμενων στρωμάτων

εξασφαλίζει απορρόφηση UV (αλλά όχι ορατού φάσματος) για

προστασία αμφιβληστροειδή

98
Στο βασικό έλασμα: ακανόνιστο δυσδιάστατο ινιδιακό δίκτυο και πλέγματα

Διασυνδεδεμένα κολλαγόνα τύπου IV = Κυρίαρχες ίνες στο βασικό έλασμα

99
Ατελής οστεογένεση ή ασθένεια εύθραυστων οστών (Osteogenesis imperfecta 1895,
brittle bone disease, "Lobstein syndrome”) Αιγυπτιακή μούμια 1000πχ.

μεταλλαγές στα γονίδια κολλαγόνου τύπου Ι δηλ. στα α1(Ι) ή α2(Ι) ή ελλείψεις τμήματος ή
όλου του γονιδίου

Πιο σοβαρός τύπος: Αυτοσωμική, επικρατής θνησιγόνος

ασθένεια (θάνατος εμβρύου στη μήτρα ή λιγο μετά τη γέννηση)
Ηπιότερες μορφές: σοβαρές αναπηρίες

1/15.000 γεννήσεις

100
Μία και μόνο αμινοξική αλλαγή μπορεί να προκαλέσει ατελή οστεογένεση

ΣΧΕΣΗ ΔΟΜΗΣ – ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ – ΚΛΙΝΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΤΥΠΟΥ

Gly κάθε 3η θέση στην τριπλή έλικα

Συγκρότηση τριπλών ελίκων: Δεσμοί υδρογόνου

ανάμεσα σε πεπτιδικό δεσμό Gly με πεπτιδική
καρβονυλική ομάδα σε αα γειτονικής αλυσίδας

Σε αντικατάσταση: κακοσχηματισμένες/ασταθείς/ξεδιπλωμένες έλικες κολλαγόνου

(δεν απομακρύνονται από ΕΔ ⇒ διαστολή ΕΔ, επιβράδυνση έκκρισης άλλων πρωτεϊνών, πχ. κολλαγόνο ΙΙΙ) 101

Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-Μια Μοριακή Προσέγγιση

Έλικα σχηματίζεται από COOH προς NH2 άκρο
Gly-COOH α1(Ι) πιο επιβλαβείς μεταλλαγές
(vs. NH2 -Gly που επιτρέπουν το σχηματισμό αρκετά
μεγάλων περιοχών τριπλής έλικας)

Mouw et al., Nature Reviews Molecular Cell Biology 15:771–785; 2014

102
Μόριο κολλαγόνου Ι: 2 αλυσίδες α1 και μία αλυσίδα α2…………μεταλλαγές στις α2 είναι
λιγότερο σοβαρές

Ετεροζυγώτης για μεταλλαγή σε α2(Ι) ⇒ 50% μορίων κολλαγόνου θα φέρει την παθολογική
αλυσίδα α2(Ι)

Ετεροζυγώτης για μεταλλαγή σε α1(Ι) ⇒ 75% μορίων κολλαγόνου θα φέρει μία ή δύο
μεταλλαγμένες αλυσίδες α1(Ι)

103
 Ατελής οστεογένεση

Επειδή το ινώδες κολλαγόνο έχει πολύ αυστηρές δομικές απαιτήσεις, η κλινική

σοβαρότητα των μεταλλαγών εντείνεται όταν αφορούν:
1. Στα κατάλοιπα Gly
2. Εγγύτητα στην COOH περιοχή
3. Στις υπομονάδες α1(Ι)

104
 ΕΛΑΣΤΙΚΕΣ ΙΝΕΣ ΕΚΜ

Δίκτυο ελαστικών ινών σε

συνδυασμό/συνεργασία
με μη-ελαστικές ίνες
κολλαγόνων στους ιστούς

(Δικτυωτές ίνες -*α1-type III collagen, πολύ λεπτές, εκκρίνονται από έναν τύπο ινοβλαστών (reticular cells) ΣΙ
που βρίσκονται σε μαλακούς ιστούς πχ. ήπαρ, σπλήνα)
105
 Ιστοί

ΕΚΜ σε δέρμα, αγγεία,

πνεύμονες (ιστοί με μεγάλη
ελαστικότητα)

106
 Δομή ελαστικών ινών

Κεντρικός πυρήνας (άμορφης)

ελαστίνης
που καλύπτεται από περίβλημα
μικροϊνιδίων γλυκοπρωτεινών (πχ.
φιμπριλίνη) κάθε μία διαμέτρου
10nm

107
 Μικροϊνίδια ελαστικών ινών = γλυκοπρωτεΐνες

 εμφανίζονται πριν την ελαστίνη στις ελαστικές ίνες

 παρέχουν το ικρίωμα που θα καθοδηγεί την
τοποθέτηση της ελαστίνης
→ ακεραιότητα ελαστικών ινών

Μικροϊνίδια φιμπριλίνης μπορούν να υπάρχουν

απουσία ελαστίνης πχ. στους φακούς των ματιών

Σύνδρομο Marfan’s

Γενετική ασθένεια - μεταλλαγές σε γονίδιο φιμπριλίνης

Επηρεάζει συνδετικό ιστό πλούσιο σε ελαστίνη
Μετατόπιση φακών οφθαλμού, ανωμαλίες σε σκελετό και
αρθρώσεις, αραχνοδακτυλία
Ψηλοί και ισχνοί
Σε σοβαρές περιπτώσεις: ρήξη αορτής.

108
 Kεντρικός πυρήνας ελαστίνης

Το κύριο εξωκυττάριο πρωτεϊνικό συστατικό αρτηριών

(50% του ξηρού βάρους αορτής)

Μεταλλαγές σε γονίδιο ελαστίνης: βλάβες αορτής ή άλλων

αρτηριών

Μεγάλη μεγέθυνση του πυκνού δικτύου των

ελαστικών ινών που είναι προσανατολισμένες
Άποψη τμήματος της αορτής ενός σκύλου κατά τον επιμήκη άξονα στην εξωτερική
στιβάδα του ίδιου αιμοφόρου αγγείου. Όλα τα
άλλα συστατικά έχουν απομακρυνθεί με πέψη

109
 Δομή ελαστίνης

 70kDa (750αα)
 Εμπλουτισμένη σε υδρόφοβα αα Pro, Gly (όπως και
το κολλαγόνο) αλλά μη-γλυκοζυλιωμένη

 Εξαιρετικά υδρόφοβη

Εναλλασσόμενα τμήματα κατά μήκος της

πολυπεπτιδικής αλυσίδας :
1) Υδρόφοβα: υπεύθυνα για την ελαστικότητα του
μορίου και
2) α-έλικες (Ala, Lys): υπεύθυνα για τις συνδέσεις
μεταξύ γειτονικών μορίων (ομοιοπολικές
διασυνδέσεις διαμέσου Lys)

110
 Eλαστίνη: πρωτεΐνη -Μαθουσάλας

«ἐγένοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Μαθουσάλα, ἃς ἔζησεν, ἐννέα καὶ ἑξήκοντα καὶ ἐννακόσια ἔτη, καὶ
ἀπέθανε» (Γένεσις ε’ 27)

Toyama & Hetze. Protein homeostasis: live long, won't prosper

Nature Reviews Molecular Cell Biology, 14:55; 2013

Πρωτεϊνική ανακύκλωση: αποτελεσματικός τρόπος διατήρησης λειτουργικού πρωτεώματος

(επιλεκτική καταστροφή ελαττωματικών πολυπεπτιδίων και αντικατάστασή τους με νέα σύνθεση)

Κάποιες πρωτεΐνες διατηρούνται σε όλη τη ζωή του κυττάρου

Επιρρεπείς σε συσσώρευση βλαβών – ρόλο σε λειτουργική επιδείνωση κρίσιμων ρυθμιστικών
διαδικασιών κατά τη γήρανση

111
 Πολυμερισμός ελαστίνης
Μικρά διαλυτά πρόδρομα μόρια τροποελαστίνης
Πολυμερισμός: Εγκάρσιες ομοιοπολικές (όπως το κολλαγόνο) διασυνδέσεις (Lys) σε ίνες
(μόρια δεσμοσίνης κλπ), ελάσματα (αμέσως μετά τη σύνθεσή τους και τη μεταφορά τους με
εξωκυττάρωση στην ΕΚΜ)

Διασύνδεση μεταξύ τους σε δίκτυα και στρώματα

Κοντά στην ΠΜ (σε σημεία αναδιπλώσεων συνήθως)

Η δομή τυχαίου σπειράματος των ινών και

των ελασμάτων τα καθιστά ΕΛΑΣΤΙΚΑ

Οι ίνες υφίστανται έκταση και χαλάρωση στην ΕΚΜ

(εξαιρετικά σημαντική ιδιότητα για ιστούς όπως καρδιά, πνεύμονες, νεφροί κλπ)

ελαστική F

χαλαρά συνδεδεμένες (ομοιοπολικά)-συσπειρωμένες αποσυσπείρωση/ εκτεταμένη διαμόρφωση

αλυσίδες/χωρίς ιδιαίτερη δομική οργάνωση (πλέγμα)
Με αυτόν τον τρόπο το δέρμα και άλλοι ιστοί εκτείνονται/συστέλονται αντιστρεπτά (ανάκτηση σχήματος)
112
χωρίς να υφίστανται ρήξη
 ΕΛΑΣΤΙΝΗ, ΚΟΛΛΑΓΟΝΑ και ΓΗΡΑΝΣΗ

Ο ρόλος των κολλαγόνων/ελαστίνης στον οργανισμό

αναδεικνύεται με τη γήρανση

Γήρανση του δέρματος:

Α. Οργανισμική γήρανση
Β. εξωγενής (UV ακτινοβολία, φωτογήρανση)

1. Μείωση πολλαπλασιαστικής ικανότητας ινοβλαστών

2. Ατροφία δερμίδας (απώλεια κολλαγόνου, μειωμένη βιοσύνθεση, αυξημένες διασυνδέσεις)
3. Eκφυλισμός υπερμοριακής οργάνωσης του δικτύου ελαστικών ινών, μειωμένη
περιεκτικότητα
4. Απώλεια ενυδάτωσης (ΓΑΓ, ΠΓ)

ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΕΥΛΥΓΙΣΤΕΣ ΑΡΘΡΩΣΕΙΣ/ΣΥΝΔΕΣΜOI

ΡΥΤΙΔΕΣ ΣΤΟ ΔΕΡΜΑ
113
 ΟΜΑΔΑ Γ’

Πρωτεΐνες/γλυκοπρωτεΐνες της ΕΚΜ με ιδιότητες

ΠΟΛΥΣΥΝΔΕΤΗ

Φιμπρονεκτίνες
Λαμινίνες
Ιντεγκρίνες
Ινωδογόνο

Οι οργανωτές της ΕΚΜ

114
Δράσεις:

1. Οργάνωση άλλων συστατικών ΕΚΜ

2. Πρόσδεση κυττάρων στην ΕΚΜ
3. Κυτταρική μετανάστευση
4. Κυτταρικό σχήμα

«Πολυσυνδέτες»
προσδένουν:

1. Κολλαγόνα
2. Πρωτεογλυκάνες (ΠΓ)
3. Ειδικoύς υποδοχείς κυτταρικής επιφάνειας

115
 Αντιπροσωπευτικές σύνθετες γλυκοπρωτεΐνες της EKM (από τις Ν=300)

 Μεγάλες ικριωματικές πρωτεΐνες

 Αρθρωτές: με πολλαπλά αντίγραφα ειδικών περιοχών πρωτεϊνικής αλληλεπίδρασης
Domains πρόσδεσης ινώδους, κολλαγόνου, ηπαρίνης, αυξητικού παράγοντα τύπου-ινσουλίνης
-επιδερμικού αυξητικού παράγοντα (EGF, σηματοδότηση)
 Εναλλακτικό μάτισμα
 Ομο-πολυμερισμός σε ολιγομερή
116
 Εξελικτικά συντηρημένη στα σπονδυλόζωα
φιμπρονεκτίνη 5% υδατάνθρακες

Πρόσδεση κυττάρων (διαμέσου

ιντεγκρίνης) σε ΕΚΜ που περιέχει ινιδιακό
κολλαγόνο (I, II, III V)

Οργάνωση αρχιτεκτονικής ιστών-

Καθοδήγηση κυτταρικών μετακινήσεων
σε αναπτυσσόμενους ιστούς
(μονοπάτια ή απωθητές)-
Επούλωση τραύματος, επιδιόρθωση
ιστών

117
 Φιμπρονεκτίνη

Ένα γονίδιο ΦΝ στον άνθρωπο, 20 διαφορετικές αλυσίδες (ισομορφές) από εναλλακτικό μάτισμα

Διμερές πολυπεπτιδίων (S-S δεσμοί στα COOH άκρα) - 440kDa -παρόμοια αλλά όχι ίδια

Κάθε πολυπεπτίδιο: 2446αα, 230-250kDa, μήκος 60-70nm


Αρθρωτή πρωτεΐνη: διαφορετικά domains διαχωριζόμενα από κοντά, ευλύγιστα τμήματα

(*) Κάθε domain κωδικοποιείται από ένα ξεχωριστό εξώνιο: το γονίδιο της φιμπρονεκτίνης (όπως και άλλων
συστατικών ΕΚΜ) προέκυψε από πολλαπλούς διπλασιασμούς εξωνίων
118

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Φιμπρονεκτίνη

6 domains Video 4

Κάθε domain: αποτελείται από μικρές επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες αα

(βάσει ομοιοτήτων ταξινομούνται σε 3 τύπους Ι, ΙΙ και ΙΙΙ)
ΙΙΙ: επαναλαμβάνεται τουλάχιστον 15 φορές σε κάθε υπομονάδα- η πιο κοινή από όλες στα σπονδυλωτά

119
 Φιμπρονεκτίνη
Domains εξειδικευμένα στην πρόσδεση συγκεκριμένων μορίων

σημαντικές για την

πρόσδεση σε ιντεγκρίνες

Arg-Gly-Asp (RGD)

ιντεγκρίνες, κολλαγόνο, ινώδες, ΠΓ

θειϊκής ηπαράνης (πχ.
συνδεκάνες), ηπαρίνη, τενασκίνη

Τρισδιάστατη δομή της ένατης και δέκατης επανάληψης

φιμπρονεκτίνης τύπου ΙΙΙ (προσδιορισμός με
κρυσταλλογραφία ακτίνων-Χ)

RGD: ελάχιστη δομή που απαιτείται για αναγνώριση ΦΝ από ιντεγκρίνες και
πρόσδεση στα κύτταρα-Ολόκληρο domain ΦΝ ενισχύει την πρόσδεση

(*υπάρχουν και ιντεγκρίνες που συνδέονται σε άλλα μοτίβα) 120

 Φιμπρονεκτίνη

Υπάρχει σε διαλυτή (plasma, pFn) και αδιάλυτη μορφή (cellular, cFn)

Φιμπρονεκτίνη πλάσματος

 Παράγεται από ηπατοκύτταρα

 Κυκλοφορεί στο αίμα (κύριο πρωτεϊνικό συστατικό πλάσματος, 230-650μg/ml)
 Αλληλουχία διαφορετική: λείπει μία ή και τις 2 επαναλήψεις ΙΙΙ (EDA/EDB) της cFn

Τραυματισμοί ιστών: pFN ενσωματώνεται σε θρόμβους ινώδους – επιδρά σε λειτουργία

PLTs- διαμεσολάβηση αιμόστασης

Κύτταρα που μεταναστεύουν σε θρόμβο για την αποκατάσταση του τραυματισμένου

ιστού: παράγουν και συγκροτούν 3D πλέγματα cFN (ικρίωμα και ρυθμιστής κυτταρικών
λειτουργιών κατά την επιδιόρθωση ιστού)

Ίνωση: υπερβολική απόθεση ΕΚΜ

Τα κύτταρα μπορούν να:

 συγκροτήσουν διαλυτή ΦΝ πλάσματος σε ινίδια
 βιοσυνθέσουν ΦΝ η οποία μετά την έκκριση συγκροτεί ινίδια 121
 Κυτταρική φιμπρονεκτίνη (cFN)

Υπερμοριακό, αδιάλυτο συστατικό ΕΚΜ

 Μίγμα ισομορφών ΦΝ
 Εκκρίνεται από τα κύτταρα ως διαλυτά διμερή
 Συγκροτούνται σε αδιάλυτα ινίδια (διαμέτρου 10nm-μm, μήκους δεκάδες μm) και 3D-δίκτυα
(διασχίζουν ολόκληρο το αναπτυσσόμενο έμβρυο)
 Διασυνδέσεις μεταξύ διμερών με επιπρόσθετους S-S δεσμούς

Πού την βρίσκουμε: ΒΕ, τοιχώματα τριχοειδών αγγείων, χαλαρός συνδετικός ιστός

Βιοσύνθεση: εκκρίνεται κυρίως από ινοβλάστες, αλλά και από χονδροκύτταρα, ενδοθηλιακά,
μακροφάγα, PLTs, μυοκύτταρα και ορισμένα επιθηλιακά κύτταρα

Δεν αυτοσυγκροτείται αυθόρμητα στον εξωκυττάριο χώρο όπως το κολλαγόνο

Τα αδιάλυτα ινίδια συγκροτούνται μόνο στην επιφάνεια κυττάρων που περιέχουν πρωτεΐνες-
πρόσδεσης φιμπρονεκτίνης (πχ. ιντεγκρίνη α5β1)

122
 Φιμπρονεκτίνη

Η συγκρότηση ΦΝ εξαρτάται από:

1) Κυτταρική επιφάνεια (Υποδοχείς ΦΝ =
ιντεγκρίνη, ΠΓ συνδεκάνη)
2) Μηχανικό τέντωμα

Γίνεται μόνο εκεί που υπάρχει μηχανιστική

απαίτηση για δημιουργία ΕΚΜ

‘Εκταση μορίου: ορισμένες επαναλήψεις τύπου ΙΙΙ ξεδιπλώνονται

Έκθεση κρυπτικών θέσεων πρόσδεσης με άλλα μόρια φιμπρονεκτίνης
⇒ σχηματισμός ινιδίων φιμπρονεκτίνης

123
 Φιμπρονεκτίνη

Διαλυτά διμερή προσδένονται σε κυτταρικούς

υποδοχείς (ιντεγκρίνη α5β1)

Οι υποδοχείς συσσωματώνονται

Αυξάνεται τοπικά η συγκέντρωση των μορίων ΦΝ

σε σύνδεση με την ΠΜ

Το κύτταρο μηχανικά εκτείνει και ξετυλίγει τα μόρια

ΦΝ-Αποκάλυψη κρυπτικών θέσων αλληλεπίδρασης

Δημιουργία ινιδίων

Σταδιακός σχηματισμός μεγαλύτερων αδιάλυτων

ινιδίων ΦΝ στην ΕΚΜ

Αλληλεπιδράσεις ΦΝ-ΦΝ επιτρέπουν στα μόρια που έχουν προσδεθεί στο κύτταρο να
διακλαδωθούν και να σταθεροποιηθούν σε αδιάλυτα ινίδια-πλέγμα-δίκτυο ΦΝ
124

Οργάνωση της φιμπρονεκτίνης σε ινίδια στην κυτταρική επιφάνεια
Πρόσθιο άκρο ινοβλάστη ποντικού που
μεταναστεύει.
Εξωκυττάρια φιμπρονεκτίνη
Ενδοκυττάρια νημάτια ακτίνης
Φιμπρονεκτίνη
Η ΦΝ αρχικά σχηματίζει μικρά συσσωματώματα
(κουκκίδες) κοντά στο οδηγό άκρο του κυττάρου.
Συσσωρεύεται σε εστίες προσκόλλησης και
οργανώνεται σε ινίδια παράλληλα ως προς τα
νημάτια της ακτίνης.
(Μόρια ιντεγκρίνης συνδέουν τη ΦΝ στα
νημάτια ακτίνης)
Τάση που ασκείται στα μόρια της ΦΝ διαμέσου
αυτής της σύνδεσης θεωρείται ότι τα εκτείνει,
εκθέτοντας θέσεις πρόσδεσης οι οποίες
προάγουν τον σχηματισμό ινιδίου
125
 Φιμπρονεκτίνη

«Μοριακό ικρίωμα» για κυτταρική προσκόλληση και μετανάστευση

⇒ ρυθμίζει κυτταρική αύξηση, πολλαπλασιασμό και διαφοροποίηση
Αυτές οι δράσεις υποστηρίζονται από αυξητικούς παράγοντες και άλλες μικρές πρωτεΐνες

 Επάγει οργανωμένη συνάθροιση κυττάρων (in vivo, in

vitro) και προσκόλληση κυττάρων σε υπόστρωμα που
περιέχει ινιδιακό κολλαγόνο

 Επούλωση τραύματος (μετανάστευση μακροφάγων και

άλλων κυττάρων στην περιοχή τραύματος)
 Εμβρυογένεση: μετανάστευση και διαφοροποίηση
πολλών κυτταρικών τύπων

 Επηρεάζει οργάνωση ενδοκυττάριου σκελετού

μικροϊνιδίων και σχήμα κυττάρων

 Ελαττώνεται σημαντικά μετά από μετασχηματισμό

κυττάρων με ογκογόνους ιούς - Διαταραχές της
έκφρασής της συσχετίζονται με τη μεταστατική
συμπεριφορά ορισμένων καρκίνων του ανθρώπου,
όπως του μελανώματος

126
 Βασικό έλασμα
(υμένας, υποκείμενη μεμβράνη, ΕΚΜ τύπου IV)
Οι δύο τύποι οργάνωσης της ΕΚΜ
Περικυτταρική ΕΚΜ
Διάμεση ΕΚΜ Β. Λεπτό φύλλο διαδυκτυωμένων μορίων στη βάση
επιθηλιακών/ενδοθηλιακών κλπ κυττάρων
Α. Ινώδες περιβάλλον γύρω από κύτταρα –
(interstitial matrix)
-Περιβάλλει τα κύτταρα
Σε στενή επαφή με τα κύτταρα

127
 Περικυτταρική ΕΚΜ- Βασικό έλασμα (ΒΕ)

Εξειδικευμένος τύπος ΕΚΜ μεταξύ επιθηλίων και συνδετικού ιστού

Υποστήριξη επιθηλίων

ΔΕΝ πρόκειται για λιπιδική διπλοστιβάδα (Η.Μ):

εξωκυττάριες στιβάδες πρωτεϊνών και άλλων
συστατικών ΕΚΜ

Συντίθεται από υποκείμενα κύτταρα του χαλαρού συνδετικού ιστού και από
υπερκείμενα κύτταρα επιθηλίου

128
 Βασικό έλασμα

Λεπτό (κατά κανόνα 40-120nm), σκληρό, ελαστικό έλασμα

Υποστηρίζει και περιβάλει επιμέρους μυϊκά κύτταρα, λιποκύτταρα

και κύτταρα Schwann (περιβάλουν τους νευράξονες για το σχηματισμό
μυελίνης)

Υποστηρίζει τα ενδοθηλιακά κύτταρα που επενδύουν τα

αιμοφόρα αγγεία

Εξασφαλίζει μηχανικές συνδέσεις μεταξύ αυτών των κυττάρων

129
 Βασικό έλασμα

επιθηλιακά κύτταρα
Κερατοειδής σαλαμάνδρας:

ΒΕ 300nm

Ίνες κολλαγόνου

επιθηλιακά κύτταρα
Κερατοειδής κουνελιού:

Ημιδεσμοσώματα (βέλη)
ΒΕ 50nm

Ίνες κολλαγόνου 130

 Βασικό έλασμα

Μικρή δομή σε όγκο, αλλά με σημαντικό ρόλο στην αρχιτεκτονική του σώματος

Σε όλα τα πολυκύτταρα ζώα

Εμφανίστηκε πολύ πρώιμα στην εξέλιξη

Τα κύρια συστατικά του ΒΕ περιλαμβάνονται στα αρχαιότερα μακρομόρια της

ΕΚΜ

Διαπερατότητα ΒΕ

ΒΕ σε επαφή με επιθήλια:
επιλεκτική διέλευση μακροφάγων,
λεμφοκυττάρων ή νευρικών
αποφύσεων (όχι ινοβλαστών)

εξειδικευμένες πρωτεάσες ανοίγουν μικρές οπές

131
 Μηχανική υποστήριξη

Στο δέρμα: διατηρεί σε σύνδεση την

επιδερμίδα με τη δερμίδα

Eπιθήλια

Συνδετικός ιστός

Γενετικές βλάβες σε πρωτεΐνες ΒΕ ή στο ειδικού τύπου κολλαγόνο που αγκυροβολεί το ΒΕ στον
υποκείμενο συνδετικό ιστό: Αποσύνδεση επιδερμίδας από δερμίδα-
Συνδεσμική πομφολυγώδης επιδερμόλυση
(σοβαρή, επώδυνη νόσος που μπορεί να είναι θανατηφόρα)
132
 Βασικό έλασμα

Η σύσταση του ΒΕ διαφέρει από ιστό σε ιστό και ανάμεσα σε διαφορετικές περιοχές
του ίδιου ελάσματος

Κύρια συστατικά
 λαμινίνη
 κολλαγόνο type IV
 εντακτίνη (ή νιδογόνο)

 ΠΓ: περλεκάνη

(***) Κολλαγόνο IV: Μεταλλαγές

– Σύνδρομο Alport

133

121223
 Βασικό έλασμα

Πρωτεΐνες (+) 10% υδατάνθρακες (ΓΑΓ)

ΠΓ θειικής ηπαράνης

κολλαγόνο type XVIII

(άτυπο μέλος οικογένειας κολλαγόνων που σχηματίζει την κεντρική πρωτεΐνη μιας ΠΓ)
134
 Κολλαγόνο τύπου ΙV του Βασικού Ελάσματος

Κολλαγόνο που σχηματίζει εύκαμπτα

δίκτυα (μορφής φύλλου)

παρέχουν στο ΒΕ αντοχή στον εφελκυσμό

Υπάρχει σε πολλές ισομορφές

3 μακριές πολυπεπτιδικές αλυσίδες που

συστρέφονται / υπερέλικα σαν σχοινί

135

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Κολλαγόνο τύπου ΙV του Βασικού Ελάσματος

COOH
NH2
Η συγκρότηση τριμερούς δομής ξεκινάει από
COOH-περιοχή

Ενδιάμεση περιοχή τριπλής έλικας: 22 διακοπές

του κλασσικού μοτίβου επαναλήψεων Gly-X-Y (μη-
ελικοειδείς αλληλουχίες)

Ευέλικτο μόριο που μπορεί να καμφθεί σε κάθε

σημείο διακοπής του μοτίβου

Raghu Kalluri, Νature Reviews Cancer 3: 422;2003 136

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Διμερές

Τετραμερές

Διμερές
Raghu Kalluri, Νature
ReviewsCancer 3: 422;2003 Υπερδομή

Τετραμερές

Ινιδιακό δίκτυο-Πλέγμα ινών κολλαγόνου

137
 Η λαμινίνη του Βασικού Ελάσματος

Πολυσυνδέτης, πολλαπλές προσδέσεις

Ο πρωταρχικός οργανωτής της δομής του βασικού ελάσματος

Στα πρώιμα αναπτυξιακά στάδια τα ΒΕ αποτελούνται κυρίως από λαμινίνη

138
 Η λαμινίνη του ΒΕ

Μεγάλη οικογένεια πρωτεϊνών που αποτελούνται από 3 μακριές πολυπεπτιδικές

αλυσίδες (α, β, γ)
ετεροτριμερή που συγκροτούνται με δισουλφιδικούς δεσμούς

Κλασσική λαμινίνη Ι: α, β, γ πολυπεπτίδια, 850kDa (στα ενήλικα ζώα)

Δισουλφιδικοί δεσμοί: συνδέουν τις πολυπεπτιδικές αλυσίδες της

λαμινίνης σε σχήμα σταυρού
Ο μακρύς βραχίονας σχηματίζει τριπλή έλικα

Εντοπίζονται κυρίως στο βασικό έλασμα (πάχος ΒΕ = μήκος τους = 70nm)

Οι λαμινίνες αυτοσυγκροτούνται in vitro σε δίκτυο (με αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις

κεφαλές) αλλά μόνο μετά από αλληλεπίδραση με κύτταρα μπορούν να
σχηματίσουν οργανωμένα/διατεταγμένα φύλλα 139
 Δίκτυο λαμινινών

Κάθε πολυπεπτίδιο αποτελείται από ραβδόμορφα domains που διακόπτονται από σφαιρικά
domains
Οι πολυπεπτιδικές αλυσίδες συνδέονται σε μια περιοχή τριπλής έλικας: σχηματίζεται από τα
ραβδόμορφα domains.

Πολλές θέσεις πρόσδεσης με συστατικά ΕΚΜ ή με υποδοχείς της κυτταρικής επιφάνειας ή

θέσεις που χρησιμοποιούνται για αυτοσυγκρότηση 140

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Η λαμινίνη του ΒΕ

Θέσεις υψηλής συγγένειας πρόσδεσης για: εντακτίνη, ιντεγκρίνες, κολλαγόνο IV,

ΠΓ…

141
 Δίκτυο λαμινινών στο ΒΕ που περιβάλλει ένα νεύρο
(επισήμανση με φθορίζον αντίσωμα έναντι της αλυσίδας β)

142

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Η λαμινίνη του ΒΕ

Κάθε τύπος: πολλές ισομορφές

Διαφορετικοί συνδυασμοί ⇒ ΒΕ με
διαφορετικές ιδιότητες

Η αλυσίδα γ1 είναι συστατικό των

περισσότερων ελασμάτων

Έλλειψη της αλυσίδας γ1: απουσία ΒΕ -

Θάνατος κατά την εμβρυογένεση

143
 Η λαμινίνη του ΒΕ

Εντακτίνη (ή νιδογόνο):
Ραβδόμορφο μόριο, ΜΒ 158kDa με 3 σφαιρικές περιοχές
Συνδέεται στενά με λαμινίνη (=υπομονάδα της?), κολλαγόνο IV, ΠΓ

Λαμινίνη: προσδένεται σε υποδοχείς κυτταρικής επιφάνειας

Ιντεγκρίνες
Δυστρογλυκάνη (ΠΓ κυτταρικής επιφάνειας)

144

Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-Μια Μοριακή Προσέγγιση

 Οι υποδοχείς λαμινίνης οργανώνουν τη συγκρότηση του ΒΕ

συγκρατούν τα μόρια της λαμινίνης από τα «πόδια», αφήνοντας

ελεύθερες τις κεφαλές να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους για να
σχηματίσουν ένα δυσδιάστατο δίκτυο λαμινίνης το οποίο στη συνέχεια
συντονίζει τη συγκρότηση των άλλων συστατικών του ΒΕ

145

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Βασικό έλασμα

Λαμινίνη: η πρωτεΐνη του Θεού!!!

https://www.y
outube.com/w
atch?v=sNL5
ma9XNMk

Video 1

146
Περλεκάνη : ειδική για το ΒΕ κεντρική πρωτεΐνη μιας ΠΓ θειϊκής ηπαράνης
α) ισχυρή διασύνδεση δικτύων κολλαγόνου IV και λαμινίνης
β) επηρεάζει την ενυδάτωση / βιοχημικές ιδιότητες ΒΕ

Λαμινίνη + κολλαγόνο τύπου IV: με άλλα συστατικά ΒΕ πχ. γλυκοπρωτεΐνη

εντακτίνη και ΠΓ περλεκάνη ⇒ έντονα διασυνδεδεμένο δίκτυο
147
 Βασικό έλασμα

Ασύμμετρη κατανομή συστατικών:

Λαμινίνη-προς την πλευρά των επιθηλίων
Κολλαγόνο IV – προς την πλευρά στρώματος συνδετικού ιστού

148
 Ρόλοι βασικού ελάσματος

Δομική υποστήριξη (στο δέρμα: διατηρεί σε σύνδεση την επιδερμίδα με τη δερμίδα)

Φίλτρου/διήθησης (νεφρικό σπείραμα)

Καθορισμός κυτταρικής πολικότητας

Επίδραση σε κυτταρικό μεταβολισμό

Οργάνωση πρωτεϊνών σε παρακείμενες ΠΜ

Προάγει κυτταρική επιβίωση, πολλαπλασιασμό, διαφοροποίηση

Σχηματίζει οδούς/μονοπάτια κυτταρικής μετανάστευσης

149
 ΒΕ στο νεφρικό σπείραμα: επιλεκτικό μοριακό φίλτρο
Ευμεγέθες. Διαχωρίζει τα ενδοθηλιακά κύτταρα των τριχοειδών αγγείων από τα
επιθηλιακά κύτταρα του ουρικού χώρου.

Επιλεκτικό μοριακό φίλτρο: Ρυθμίζει διέλευση

μακρομορίων από το αίμα στα αθροιστικά
σωληνάρια των νεφρών/ούρα.

(***) Βλάβες σε ΓΑΓ της ΠΓ περλεκάνης: καταστρέφονται οι ιδιότητες φίλτρου του ΒΕ

(***) Μεταλλαγές σε κολλαγόνο τύπου IV (Alport syndrome): ακανόνιστη πάχυνση και
δυσλειτουργία φίλτρου
(***) Μεταλλαγές στη λαμινίνη: δυσλειτουργία νεφρικής διήθησης αλλά με άλλο τρόπο:
επιδρώντας στη διαφοροποίηση των κυττάρων που εμπλέκονται στη διήθηση.
150
 Alport syndrome – Σπάνια γενετική ασθένεια
Περιγράφηκε το 1927 από τον Arthur C. Alport σε μία οικογένεια με συγγενή αιμορραγική
νεφρίτιδα (ΑΙΚ), κώφωση και οφθαλμολογικά προβλήματα

Μεταλλαγές σε γονίδια κολλαγόνου τύπου IV

Παρεμποδίζεται η φυσιολογική παραγωγή και συγκρότηση του δικτύου type IV collagen (κύριο
δομικό συστατικό ΒΕ νεφρού, ωτός και οφθαλμού)

Η σοβαρότητα του κλινικού φαινοτύπου

εξαρτάται από τον τρόπο αναδίπλωσης του
μεταλλαγμένου κολλαγόνου IV και την
απόσταση της μεταλλαγής από το COOH άκρο
από το οποίο ξεκινάει ο σχηματισμός της
τριπλής έλικας του κολλαγόνου 151
 Ανάπτυξη και ανάπλαση ιστών μετά από τραυματισμό

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ: Οι αξονικές και δενδριτικές προβολές νευριτών

κατευθύνονται για να σχηματίζουν συνδέσεις με κύτταρα-στόχους μεταναστεύοντας κατά
μήκος οδών ΕΚΜ που περιέχουν λαμινίνη και άλλα συστατικά

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΝΕΥΡΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ: ΒΕ στις νευρομυικές συνάψεις: ειδικές ισομορφές

κολλαγόνου τύπου IV και λαμινίνης, ΠΓ αγκρίνη – Εξασφαλίζουν ταχεία διακίνηση μορίων
νευροδιαβιβαστή.

Τραυματισμοί σε μύες, νεύρα, επιθήλια:

1. Το ΒΕ (που συνήθως επιβιώνει) παρέχει το ικρίωμα για τη μετακίνηση των κυττάρων

που θα οργανώσουν την επούλωση ανακατασκευάζοντας την πρωτότυπη
αρχιτεκτονική των ιστών
2. Νευρικός/μυϊκός τραυματισμός: Καθοδήγηση ανακατασκευής σύναψης στη
σωστή θέση (μυϊκή δυστροφία)

«Τοπολογική» πληροφορία

152
 Η αποικοδόμηση της ΕΚΜ είναι το ίδιο σημαντική με την κατασκευή της

Παρότι η ΕΚΜ ενήλικων ζώων φαίνεται στατική, υπάρχει μία συνεχόμενη, αργή
ανακύκλωση κάποιων συστατικών της

Τοπική αποικοδόμηση περιβάλλουσας ΕΚΜ:

κυτταρική διαίρεση, μετανάστευση (WBCs λοίμωξη, τραυματισμός)
Κατά την ανάπτυξη
Επιδιόρθωση ιστών στους ενήλικες
Αύξηση επιθηλιακών κυττάρων που βρίσκονται σε επαφή με ΒE
Εξάπλωση καρκινικών κυττάρων στο σώμα (μετάσταση)

Περιορισμένη πρωτεολυτική δραστηριότητα που επαρκεί για κυτταρική

μετανάστευση ενώ διατηρείται η δομική ακεραιότητα της ΕΚΜ 153
 Εξωκυττάριες πρωτεάσες που διασπούν την ΕΚΜ

 Δρουν κοντά στα κύτταρα που τις παράγουν (πρωτεΐνες αγκυροβόλησης, ενεργοποιητές στην
ΠΜ, αναστολείς)
 Ενεργοποιούνται στο σωστό τόπο και χρόνο

(1) Μεταλλοπρωτεάσες μήτρας (Ν=50/σπονδυλωτά, η δραστικότητά τους εξαρτάται

από πρόσδεση Ca2+ ή Ζn2+) πχ. κολλαγενάσες
(2) Πρωτεάσες Σερίνης (με Ser στο ενεργό κέντρο)
Αποικοδόμηση λαμινίνης, φιμπρονεκτίνης κλπ

Κολλαγενάσες (ενδοπεπτιδάσες): αποικοδόμηση ινών κολλαγόνου

σε ειδικές θέσεις στην περιοχή τριπλής έλικας

Άλλες μεταλλοπρωτεάσες είναι λιγότερο ειδικές αλλά δρουν

ακριβώς εκεί που χρειάζεται καθώς είναι αγκυροβολημένες στην
ΠΜ

154
Βακτηριακές κολλαγενάσες και υαλουρονιδάσες

(Peterkofsky 1982, Birkedal-Hansen 1987)

(Woolley et al. 1975, Gross et al. 1974)

155
1) Τα κύτταρα κατασκευάζουν, οργανώνουν και αποικοδομούν την ΕΚΜ

2) Η ΕΚΜ επηρεάζει δυναμικά τα κύτταρα διαμέσου διαμεμβρανικών πρωτεϊνών

που λειτουργούν ως Υποδοχείς και συν-Υποδοχείς Μήτρας

Ενδοκυττάρια: σύνδεση με κυτταροσκελετό

Μηχανική σύνδεση και

Ρύθμιση κάθε πτυχής της συμπεριφοράς

ενός κυττάρου

156
Διαμεμβρανικές πρωτεΐνες προσκόλλησης
Σε σύνδεση με α) κυτταροσκελετό και β) εξωκυττάριες δομές

2 υπεροικογένειες:
1) Καδερίνες: διακυτταρικές συνδέσεις
2) Ιντεγκρίνες: συνδέσεις κυττάρου-ΕΚΜ (κυρίως)
157
 Κυτταρικοί υποδοχείς ΕΚΜ

 Ιντεγκρίνες (ενδοκυττάρια σύνδεση με κυτταροσκελετό ακτίνης – Μεταγωγή μηχανικού σήματος –

διπλής κατεύθυνσης σηματοδότηση)
ΦΝ, ινωδογόνο, κολλαγόνα κλπ

 ΠΓ κυτταρικής επιφάνειας (συνδεκάνες, γλυπικάνες)

 CD44 - Y για υαλουρονάνη, ΦΝ, κολλαγόνο, αυξητικούς παράγοντες, ΜΜPs κλπ

 DDRs: Discoidin domain receptors DDR1 (επιθηλιακά) και DDR2 (μεσεγχυματικά)

receptor tyrosine kinases (κυτταροπλασματική tyrosine kinase domain)
ενεργοποιούνται ύστερα από αλληλεπίδραση με κολλαγόνα (I και IV vs. I, II και X)

158
Διαμεμβρανικές πρωτεΐνες προσκόλλησης

Ιντεγκρίνες Οι κύριοι υποδοχείς των ζωικών κυττάρων για

πρόσδεση στην ΕΚM

Μεταδίδουν μηχανικά και μοριακά σήματα σε

αμφότερες τις κατευθύνσεις εκατέρωθεν της ΠΜ

Σύνδεση ΕΚΜ στην ιντεγκρίνη ⇒ σήμα στο εσωτερικό

του κυττάρου
Συνθήκες στο εσωτερικό του κυττάρου ⇒ σήμα προς τα
έξω → πρόσδεση ιντεγκρίνης στην ΕΚΜ

Η μηχανική ένταση/τέντωμα μιας ιντεγκρίνης μπορεί να ισχυροποιήσει ή να χαλαρώσει την

πρόσδεσή της σε ενδοκυττάριες και εξωκυττάριες δομές κι έτσι μπορούν να ρυθμιστούν
συμπλέγματα μοριακής σηματοδότησης και στις δύο πλευρές της μεμβράνης
159
 Ιντεγκρίνες

Ρόλοι:
1) Μεσολαβούν αλληλεπιδράσεις κυττάρου-ΕΚΜ (ασθενείς αλλά πολλαπλές)
2) μεταγωγείς σήματος ενδοκυττάρια
3) διακυτταρικές αλληλεπιδράσεις (κυττάρου-κυττάρου)

160
 Ιντεγκρίνες

Διαμεμβρανικά ετεροδιμερή δύο (μη-ομοιοπολικά συνδεδεμένων) γλυκοπρωτεϊνικών

υπομονάδων
α (100kDa) και β (140kDa)
Κοντές C-τελικές ενδοκυττάριες περιοχές
Μεγάλες Ν-τελικές εξωκυττάριες περιοχές

Σύνδεση σε ειδικά μοτίβα πρωτεϊνών ΕΚΜ

(πχ. RGD φιμπρονεκτίνης και άλλων
πρωτεϊνών ΕΚΜ )

(**) Αλληλουχίες πρόσδεσης ιντεγκρίνης:

φιμπρονεκτίνη, τη λαμινίνη και στα κολλαγόνα

Σε πρωτεΐνες στην επιφάνεια Η [Ca2+] και [Mg2+]

άλλων κυττάρων στον εξωκυττάριο
χώρο επηρεάζει τη
συγγένεια και
ειδίκευση
σύνδεσης των
ιντεγκρινών σε
συνδέτες της ΕΚΜ

Σύνδεση σε κυτταροσκελετικά συστατικά

161
 Ιντεγκρίνες

 Η υπομονάδα α δεσμεύει δισθενή κατιόντα

 Η περιοχή πρόσδεσης στην ΕΚΜ αποτελείται
από τμήματα και των δύο υπομονάδων

162

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
ii. Ιντεγκρίνες

163
ii. Ιντεγκρίνες

164
 Ιντεγκρίνες

Στον άνθρωπο: 24 τύποι ιντεγκρινών (διμερή)

18 γονίδια α-υπομονάδων
8 γονίδια β-υπομονάδων

Διμερισμοί υπομονάδων σε διάφορους

συνδυασμούς
Κάθε συνδυασμός έχει διαφορετικές ιδιότητες
και λειτουργίες
Επιπρόσθετοι κυτταρο-ειδικοί παράγοντες καθορίζουν την
δραστηριότητα σύνδεσης κάθε ιντεγκρίνης ⇒ η ίδια
ιντεγκρίνη μπορεί να έχει διαφορετική εξειδίκευση ως
προς τους συνδέτες της σε κάθε κυτταρικό τύπο

Μία ιντεγκρίνη μπορεί να προσδένει περισσότερα του ενός μόρια ΕΚΜ

Ένα μόριο ΕΚΜ συνδέεται δυνητικά σε περισσότερες της μιας ιντεγκρίνες

165
 Οι ιντεγκρίνες συμμετέχουν σε δύο τύπους σταθερής σύνδεσης του κυτταροσκελετού με την ΕΚΜ

 23/24 ιντεγκρίνες: Στις εστιακές προσφύσεις: διασυνδέουν

την ΕΚΜ με δέσμες ινιδίων ακτίνης (μέσω α-ακτινίνης, ταλίνης,
βινκουλίνης…)

 Η ιντεγκρίνη α6β4: Στα ημιδεσμοσώματα: διασυνδέει το ΒΕ

(κολλαγόνο XVII, λαμινίνη…) με ενδιάμεσα ινίδια (μέσω πλεκτίνης,
ΒΡ230, ΒΡ180)
166

«Το κύτταρο μία Μοριακή Προσέγγιση» G.M. Cooper, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 8η έκδοση, 2021
 Η υπομονάδα β1 σχηματίζει διμερή με τουλάχιστον 12
διαφορετικές α-υπομονάδες
Βρίσκεται σχεδόν σε όλα τα κύτταρα των σπονδυλοζώων

ΙV
ΙV

Ιντεγκρίνες με β1: υποδοχείς συστατικών ΕΚΜ

αλληλεπιδράσεις κυττάρου-ΕΚΜ
α5β1: υποδοχέας φιμπρονεκτίνης Video 2
α6β1: υποδοχέας λαμινίνης

Μεταλλαγμένοι ποντικοί χωρίς β1: πεθαίνουν πρόωρα κατά την εμβρυική ανάπτυξη 167
ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ
Υπομονάδα β2: διμερή με τουλάχιστον 4 διαφορετικές α-υπομονάδες
Εκφράζεται αποκλειστικά στην επιφάνεια λευκοκυττάρων

ΙV
ΙV

Αλληλεπιδράσεις κυττάρου-κυττάρου

(σε συνδέτες συνήθως ενδοθηλιακών κυττάρων)

168
ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ
Οι ιντεγκρίνες με β3 υπομονάδα βρίσκονται σε διάφορα κύτταρα
και στα αιμοπετάλια.

Προσδένουν διάφορες πρωτεΐνες ΕΚΜ πχ.

ινωδογόνο (παράγοντας πήξης)

Νόσος του Glanzmann: ανεπάρκεια

σε ιντεγκρίνες β3
Παθολογική πήξη αίματος και
αιμορραγίες

169
Η σύνδεση των κυττάρων στην ΕΚΜ πρέπει να είναι αντιστρεπτή και να
ακολουθείται από αντίστοιχες αλλαγές στον κυτταρικό σκελετό
Ταχεία και παροδική σύνδεση –αποσύνδεση

Οι ιντεγκρίνες δεν μπορούν να είναι

παθητικά, άκαμπτα και μόνιμα μόρια με
σταθερά κολλημένα συμπλέγματα πρωτεϊνών
στα δύο άκρα τους

170
 ***Η εξωτερική σύνδεση με συστατικά
ΕΚΜ και η ενδοκυττάρια πρόσδεση
ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ
στον κυτταροσκελετό είναι
γεγονότα συζευγμένα
Εναλλαγή μεταξύ ενεργής/ανενεργής διαμόρφωσης

⇒ πραγματοποίηση ή όχι συνδέσεων με κυτταροσκελετό και ΕΚΜ (ΤΕΜ,

κρυσταλλογραφία ακτίνων Χ)

Ενεργοποίηση: αλλαγή χωροδιάταξης ετεροδιμερούς από κεκλιμένη (διπλωμένες

αλυσίδες εντός και εκτός κυττάρου***) προς εκτεταμένη μορφή,
στην οποία εκτίθενται θέσεις σύνδεσης για εξωκυττάριους και ενδοκυττάριους
συνδέτες

171
 Ανενεργή διαμόρφωση: οι κεφαλές της ιντεγκρίνης παραμένουν κοντά στην ΠΜ
Σήματα από το κυτταρόπλασμα ενεργοποιούν τις ιντεγκρίνες, εκτείνοντας τις κεφαλές
τους και επιτρέποντάς τους να προσδεθούν στην ΕΚΜ
⇒ στρατολόγηση περισσότερων ιντεγκρινών
⇒ σχηματισμός εστιακής πρόσφυσης
Κατά την κυτταρική μετανάστευση: αντίστροφες διαδικασίες αποσυνδέουν τις ιντεγκρίνες
από την ΕΚΜ
172

Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-Μια Μοριακή Προσέγγιση

 ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ

1) Ενεργοποίηση με σήμα από έξω προς τα

μέσα:

Πρόσδεση πρωτεΐνης ΕΚΜ πχ.

RGD/φιμπρονεκτίνη ⇒ ενεργοποίηση ⇒ έκθεση
θέσεων πρόσδεσης ταλίνης ⇒ πρόσδεση σε
νημάτια ακτίνης

Το κύτταρο αντιδρά δένοντας το μόριο της

ιντεγκρίνης στον κυτταροσκελετό, ώστε να
μπορεί να εφαρμοστεί μηχανική δύναμη στο
σημείο της κυτταρικής σύνδεσης

2) Ενεργοποίηση με σηματοδότηση από μέσα προς τα έξω:

Ενδοκυττάρια ρυθμιστικά σήματα ενεργοποιούν την ικανότητα πρόσδεσης της ταλίνης (και
άλλων πρωτεϊνών) στην β-υπομονάδα της ιντεγκρίνης ⇒ η ταλίνη ανταγωνίζεται την α-
υπομονάδα της ιντεγκρίνης για πρόσδεση στη β-υπομονάδα ⇒ όταν προσδεθεί μπλοκάρει
τον σύνδεσμο α-β υπομονάδων ιντεγκρίνης στο κυτοσόλιο⇒ ενεργοποίηση ιντεγκρίνης
173
 ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ

Οι ιντεγκρίνες συσσωματώνονται προκειμένου να σχηματίσουν ισχυρές προσκολλήσεις

1) Σχετικά χαμηλή συγγένεια πρόσδεσης με τα διάφορα μόρια (vs.τυπικοί πχ. υποδοχείς ορμονών)
2) Βρίσκονται σε μεγάλη συγκέντρωση στην ΠΜ (πχ. 10-100x σε σχέση με άλλους Υ)

Ενεργοποίηση →
συσσωμάτωση στην ΠΜ →
μεγάλη και σύνθετη πλάκα στην
οποία πολλά μόρια
ιντεγκρίνης αγκυροβολούνται σε
κυτταροσκελετικά νημάτια.

174
ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ Συμπλέγματα προσκόλλησης κυττάρου-ΕΚΜ: Προσέλκυση
ικριωματικών και σηματοδοτικών πρωτεϊνών

1) Ταλίνη
2) Ιntegrin-linked kinase (ILK)-
pinch-parvin: τριμερές σύμπλεγμα
=οργανωτικός κόμβος πολλών
συνδέσμων

Πρωτεΐνες πρόσδεσης ακτίνης:

vinculin, zyxin, VASP και
α-actinin
= προάγουν συγκρότηση και
οργάνωση νηματίων ακτίνης

Κινάση εστιακής προσκόλλησης (focal adhesion kinase, FAK)

(κυτταροπλασματική κινάση Tyr)
= πολλαπλές αλληλεπιδράσεις με διάφορα συστατικά και
ενεργοποίηση σηματοδοτικών μονοπατιών

175
ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ

Συσσωμάτωση ιντεγκρινών
Προσέλκυση FAK από talin, paxillin →

Γεγονότα φωσφορυλίωσης Tyr

176
 Μετάδοση σήματος διαμέσου ιντεγκρινών

Θέση αγκυροβόλησης για

μέλη Src οικογένειας Tyr
κινασών

Προσέλκυση ενδοκυττάριων
σηματοδοτικών πρωτεϊνών

Οι ιντεγκρίνες δεν είναι απλά συνδετικά μόρια

Ενεργοποιούν ενδοκυττάρια σηματοδοτικά μονοπάτια → ελέγχουν πολλές πτυχές της
συμπεριφοράς του κυττάρου σύμφωνα: 177

1) με τη φύση της ΕΚΜ και 2) την κατάσταση των συνδέσεων του κυττάρου σε αυτή
 ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ

Εξάρτηση αγκυροβολίου

Anoikis
Πολλά κύτταρα δεν αναπτύσσονται σε καλλιέργεια αν
δεν προσδεθούν στην κατάλληλη ΕΚΜ

Επιθηλιακά, ενδοθηλιακά, μυϊκά κλπ χωρίς ΕΚΜ

υφίστανται απόπτωση

Τα θρεπτικά και οι διαλυτοί αυξητικοί παράγοντες δεν

επαρκούν
Ιντεγκρίνες και ενδοκυττάρια σηματοδότηση που
επάγουν (καρκινικά κύτταρα και μετάσταση)
Ηawk and Schafer J Biol Chem 293(20):7531; 2018
μορφή ΠΚΘ – επάγεται από αποσύνδεση
κυττάρων από την ΕΚΜ, ή από διασύνδεση με
αυτή με λάθος συνδυασμό ιντεγκρίνης-ΕΚΜ 178
 ΙΝΤΕΓΚΡΙΝΕΣ

1. Οι κύριοι υποδοχείς κυτταρικής επιφάνειας των ζωικών κυττάρων για σύνδεσή τους
στην ΕΚΜ
2. Διαμεμβρανικοί συνδέτες ΕΚΜ και κυτταροσκελετού
3. Οι περισσότερες ιντεγκρίνες συνδέονται σε νημάτια ακτίνης
4. Μεταδίδουν σήματα και προς τις 2 κατευθύνσεις εγκάρσια της μεμβράνης
5. Πολύπλοκα συμπλέγματα πρωτεϊνών που σχηματίζονται στις κυτταροπλασματικές
ουρές των ενεργοποιημένων ιντεγκρινών επηρεάζουν σχεδόν κάθε πτυχή της
συμπεριφοράς του κυττάρου (πολλαπλασιασμό, επιβίωση, καθοδήγηση κυτταρικής
μετανάστευσης, πολικότητα κλπ)
6. Μηχανοαισθητήρες και μεταγωγείς μηχανικού σήματος

179
Σύνοψη: To υπερμοριακό σύμπλεγμα της ΕΚΜ

180
 Οι δύο τύποι οργάνωσης της ΕΚΜ
Περικυτταρική ΕΚΜ (ΒΕ)

Διάμεση ΕΚΜ

181

Τheocharis et al., Advanced Drug Delivery Reviews 97 (2016) 4–27

 Μακρομόρια ΕΚΜ

Πήκτωμα ΕΚΜ

Ελαστικές και μη-ελαστικές ίνες

Γλυκοπρωτεΐνες πολλαπλής προσκόλλησης

Ιντεγκρίνες: διαμεμβρανικοί συνδέτες ΕΚΜ

και κυτταροσκελετού
182

(Alberts et al., Molecular Biology of the Cell, 6th Ed, Garland Science, 2014)
Πρόσδεση αυξητικών παραγόντων, σηματοδότηση

183
Tα συστατικά της ΕΚΜ δε λειτουργούν ως ανεξάρτητα διαλυτά μόρια αλλά ως
υπερμοριακές δομές

184