Rozmowy Z Katem - Kazimierz Moczarski

Kazimierz Moczarski
Rozmowy z katem
O KAZIMIERZU MOCZARSKIM (Andrzej Szczypiorski)
Po zako�czeniu II wojny �wiatowej w�adz� w Polsce obj�� rz�d komunistyczny.

Wype�niaj�c dyrektywy Stalina, podj�� bezlitosn� walk� z niezale�nymi, narodowymi
o�rodkami. Rozpocz�y si� prze�ladowania �o�nierzy i oficer�w AK, kt�rym uda�o si�
unikn�� mierci z r�k Niemc�w. Wi�zienia zape�ni�y si� najlepszymi i
najdzielniejszymi bojownikami walk z nazistowsk� przemoc�. Niewiarygodna perfidia
Stalina podsun�a mu pomys�, niepoj�ty dla ludzi wychowanych w normalnym,
demokratycznym �wiecie. Uzna� on za w�a�ciwe, by ludzi, kt�rzy w szeregach AK
walczyli z hitlerowskimi Niemcami, traktowa� jako sojusznik�w nazizmu. Oficjalna
propaganda nazywa�a najlepszych patriot�w faszystami i pacho�kami Gestapo.
Oskar�ano ich o wsp�prac� z wrogiem i zdrad� narodu polskiego. Na podstawie
sfabrykowanych oskar�e� skazywani byli na �mier� lub d�ugoletnie wi�zienie.
Procesy toczy�y si� w trybie niejawnym, a oskar�eni nie mieli prawa do obrony. Pod
wp�ywem fizycznych i duchowych udr�k wielu wybra�o samob�jstwo. Inni przyznawali
si� do niepope�nionych przest�pstw, byle po�o�y� kres cierpieniom. Ludzie ci
przeszli przez piek�o.
Jednym z nich by� Kazimierz Moczarski. 18 stycznia 1946 roku zosta� skazany na 10
lat wi�zienia. Na mocy amnestii z roku 1947 kara ta zosta�a zmniejszona do lat
pi�ciu. W ko�cu listopada 1948 roku poddano go "piekielnym przes�uchaniom" w
wi�zieniu mokotowskim w Warszawie. Trwa�y ponad dwa lata. Poniewa� Moczarski by�
* "Puls" nr 6, wiosna 1979.
8 ANDRZEJ SZCZYPIORSKI
cz�owiekiem niez�omnego charakteru, dr�czono go ze szczeg�lnym okrucie�stwem.
Oprawcy byli bezsilni wobec jego m�stwa i to pot�gowa�o ich w�ciek�o��. Aby
pogn�bi� i z�ama� moralnie Moczars-kiego, umie�cili go w jednej celi z genera�em SS
Jurgenem Stroopem.
Stroop nale�a� do os�awionych, najbardziej brutalnych dow�dc�w SS. Ci��y�y na nim
zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzko�ci. By� katem warszawskiego getta, gdzie
19 kwietnia 1943 roku wybuch�o powstanie. Na jego rozkaz setki tysi�cy �yd�w
wys�ano do oboz�w zag�ady, dziesi�tki tysi�cy wymordowano w ruinach zdobytego
getta. Schwytany po wojnie przez Amerykan�w, zosta� wydany w�adzom polskim. W
Warszawie czeka� na proces. 23 lipca 1951 roku zosta� skazany na �mier�, a 6 marca
1952 roku stracony na szubienicy.
Stalinowscy dr�czyciele wtr�cili Kazimierza Moczarskiego w�a�nie do celi tego
cz�owieka.
Tak oto powsta�a sytuacja niemal szekspirowska. Przez 9 miesi�cy, od 2 marca do 11
listopada 1949 roku, w jednej celi przebywali dwaj �miertelni wrogowie. Genera� SS,
kt�ry mia� na sumieniu setki tysi�cy niewinnych ofiar, i oficer polskiego
podziemia, kt�ry przez pi�� lat walczy� z nazizmem w obronie swej ojczyzny i
elementarnych zasad cz�owiecze�stwa. Stalinowska brutalno�� i brak skrupu��w
postawi�y mi�dzy nimi znak r�wno�ci. Niew�tpliwy morderca Stroop sta� si�
towarzyszem niedoli cz�owieka, kt�ry nie pope�ni� najb�ahszego wyst�pku i zawsze
by� odwa�nym, ofiarnym patriot�. Stalinowcy s�dzili, �e to w�a�nie Moczarskiego
duchowo z�amie. Nie uda� si� jednak diabelski plan. Moczarski przetrwa� i t�
tortur�!
18 listopada 1952 roku zosta� przez S�d Wojew�dzki w Warszawie skazany na kar�
�mierci. "Przez dwa i p� roku w ka�dej chwili czeka�em na kata" - pisze Moczarski.
W listach do S�du Najwy�szego relacjonuje przejmuj�ce metody �ledcze, wymienia 49
rodzaj�w udr�k fizycznych (przez 14 miesi�cy przebywa� w ciemnej izolatce).
W marcu 1953 roku umar� Stalin. Stalinizm wszed� w stadium kryzysu. W pa�dzierniku
tego roku Moczarski zosta� ,,u�askawiony" i skazany na do�ywotnie wi�zienie. Wyrok
ten zakomunikowano mu jednak dopiero po dwu i p� latach. Jlirgen Stroop zosta�
stracony. W lutym 1956 roku na s�ynnym XX Zje�dzie KPZR Chruszczow ujawni� zbrodnie
Stalina. Rozpocz�a si� "odwil�". Adwokaci Moczar-
O KAZIMIERZU MOCZARSK.IM 9
skiego podj�li starania o rewizj� wyroku. On sam zosta� zwolniony z wi�zienia w
kwietniu 1956 roku. By� jednak prze�wiadczony, �e to nie koniec jego sprawy.
Domaga� si� pe�nego uniewinnienia i rehabilitacji, prostej ludzkiej
sprawiedliwo�ci. W grudniu 1956 roku toczy� si� w Warszawie kolejny proces
Moczarskiego, kt�rego celem by�a publiczna i ostateczna rehabilitacja. ,,W tej sali
nie jestem oskar�onym - to ja oskar�am!" - powiedzia� w�wczas Moczarski.
W wyroku z dnia 11 grudnia 1956 roku s�d orzek�, �e oskar�enie i skazanie
Moczarskiego oparte by�o na fa�szywych dowodach, �e skazany poddawany by� przez
wiele lat uwi�zienia torturom i udr�kom, �e jest on ofiar� stalinowskiej tyranii.
Moczarski zosta� ca�kowicie uniewinniony. S�d w uzasadnieniu podkre�li�, �e jego
postawa jako cz�owieka i Polaka zas�uguje na najwy�szy szacunek i uznanie.
II
Od 1957 roku Moczarski pracowa� w Warszawie jako dziennikarz. Wiele czasu i energii
po�wi�ca� problemom spo�ecznym, g��wnie kwestii walki z alkoholizmem. W 1971 roku
rozpocz�� pisanie Rozm�w z katem. Opublikowa� to dzie�o w odcinkach na �amach
miesi�cznika literackiego "Odra" we Wroc�awiu. Wywo�a�o ono natychmiast �ywy
odd�wi�k Czytelnik�w. W tym okresie postalinowska ,,odwil�" w krajach
komunistycznych by�a ju� przesz�o�ci�. Zn�w dochodzi�y do g�osu tendencje
totalitarne. W Polsce wzrasta�a rola policji politycznej. Rok 1956, kiedy
sprawiedliwo�� odnios�a zwyci�stwo nad stalinizmem, nale�a� do historii.
Kazimierz Moczarski zmar� jesieni� roku 1975. W tym czasie jego ksi��ka Rozmowy z
katem z�o�ona w wydawnictwie PIW w Warszawie czeka�a na decyzj� w�adz. Grono
przyjaci� zmar�ego, ludzie, kt�rzy nierzadko nawet si� osobi�cie nie znali, czynili
zabiegi, by Rozmowy, ten jedyny w swoim rodzaju dokument historyczny, trafi�y
jednak do r�k Czytelnik�w. Ludzi tych jednoczy�a znajomo�� z Moczarskim i
przekonanie, �e jego �mier� nie mo�e stanowi� ko�ca tego wyj�tkowego losu.
S� dwie odr�bne kwestie zwi�zane z ksi��k� Moczarskiego.
Sprawa pierwsza, to tre�� i znaczenie samego dzie�a. Sprawa druga, to osoba autora,
jego postawa, charakter i przekonania. Ksi��ka ta powsta�a w mroku. A przecie� jest
prze�wietlona od pierwszej do ostatniej strony �wiat�em tej wyj�tkowej osobowo�ci.
Dla sko�atanej, chorej Europy naszych czas�w mog� by� Rozmowy z katem drogowskazem
cz�owiecze�stwa.
Heinrich Boli w przedmowie do Archipelagu Gulag m�wi� o ,, boskiej goryczy
So��enicyna". W odniesieniu do dzie�a Moczarskiego trzeba m�wi� o �wi�to�ci i
tragizmie losu ludzkiego uj�tego w tryby totalizm�w. Czytelnik powinien sobie
u�wiadomi�, �e los Kazimierza Moczarskiego nie by� wcale wyj�tkowym losem w po�owie
naszego stulecia. W gruncie rzeczy, w kategoriach historycznego obiektywizmu, by�
to los nawet do�� typowy. Moczarski nale�a� do tej olbrzymiej rzeszy Polak�w,
kt�rym nic nie zosta�o oszcz�dzone.
Wyj�tkowo�� tego cz�owieka, jego wielko��, wynika - jak w antycznych tragediach - z
postawy, ze sposobu, w jaki sw�j los przyj��, ud�wign�� i przezwyci�y�.
III
Kiedy we wrze�niu 1939 roku wybuch�a wojna, Moczarski by� m�odym prawnikiem i
dziennikarzem. S�dz�, �e nie odznacza� si� wtedy niczym szczeg�lnym, bo w tamtym
�wiecie, w kt�rym ludzie nie byli wystawieni na ci�kie pr�by, mo�na by�o prze�y�
wiele lat nie maj�c nawet poj�cia o istnieniu piek�a. Na pewno by� ju� wtedy
Moczarski cz�owiekiem prawym, o skrystalizowanych pogl�dach. Nale�a� do za�o�ycieli
Klubu Demokratycznego w Warszawie, organizacji o wyra�nie post�powym charakterze.
Ju� wtedy by�y mu bliskie idea�y socjalizmu, cho� nigdy nie zosta� marksist�. W
og�le do teorii mia� stosunek sceptyczny, ufa� bardziej praktycznemu do�wiadczeniu.
Zapewne ju� wtedy, przed wojn�, odznacza� si� sta�o�ci� przekona� i nie znosi�
wszelkiej dwuznaczno�ci. My�la� niezale�nie, co w owych czasach nale�a�o zreszt� do
cn�t do�� powszechnych.
Pozostaje pytanie - co to jest �ad moralny? Moczarski przeni�s� swoje sumienie
przez pr�by, o jakich wsp�czesny cz�owiek nie ma nawet wyobra�enia. Zdecydowa�a o
tym wierno�� dla pewnych zasad
O KAZIMIERZU MOCZARSKIM l l
humanizmu, osobista godno�� i poczucie honoru. Kiedy�, zapewne pod wp�ywem
przyja�ni z autorem tej ksi��ki, napisa�em, �e ,,sumienia nie tylko nie mo�na kupi�
ani sprzeda�, lecz nie mo�na go r�wnie� scedowa� na pa�stwo, nar�d, klas� - bo
wtedy przestajemy po prostu istnie� jako ludzie".
Wr��my jednak do autora tej ksi��ki.
IV
Jako oficer rezerwy Moczarski przeby� na froncie kampani� wrze�niow�, a natychmiast
po kl�sce, kiedy si� Polska zawali�a pod naporem wojennej machiny Hitlera,
rozpocz�� dzia�alno�� konspiracyjn�. Jego odwaga, prawo�� i charakter sprawi�y, �e
powierzono mu w pewnym okresie zadania wyj�tkowe trudne i delikatne. W ramach
Kierownictwa Walki Cywilnej prowadzi� �ledztwo w sprawach o kolaboracj�. Mo�na
sobie wyobrazi�, jak trudna by�a to robota. W warunkach pe�nej tajno�ci zbiera�
materia�y, na podstawie kt�rych poszczeg�lni ludzie byli s�dzeni przez
konspiracyjne s�dy pa�stwa polskiego. W r�kach Moczarskiego wa�y�y si� wi�c ich
losy. Musia� by� jednocze�nie oskar�ycielem i obro�c�, bo podejrzani nie mieli
przecie� poj�cia, �e przeciw nim toczy si� �ledztwo. Musia� tych ludzi obserwowa�,
zbiera� informacje, maksymalnie obiektywne, a przecie� kompletowane w tajemnicy.
Musia� w ka�dej chwili pami�ta�, �e podejrzany zagro�ony jest wyrokiem �mierci, bo
taka by�a kara za zdrad� narodu. Ile� trzeba by�o hartu, poczucia
odpowiedzialno�ci, ile� czujnego sumienia, aby w tym mrokach, w atmosferze
zagro�enia, codziennie nara�aj�c w�asne �ycie, ugania� si� za prawd� o innych
ludziach, na kt�rych ci��y� przecie� zarzut nie tylko ha�by, ale wsp�pracy z
mordercami.
V
Walczy�, zgodnie z sumieniem, o cz�owiecze�stwo, demokracj� i niepodleg�o�� Polski.
Nara�a� �ycie przez pi�� lat okupacji, l sierpnia 1944 roku poszed� si� bi� na
powsta�czej barykadzie. Przetrwa� i to, cho� bra� udzia� w krwawych walkach. Kiedy
powstanie po 63 dniach
zosta�o st�umione przez oddzia�y SS genera�a von dem Bacha, nie poszed� do niewoli,
ale zn�w zaszy� si� w podziemiu. Armia Krajowa by�a rozbita, a �wier� miliona ludzi
poleg�o w gruzach doszcz�tnie zniszczonej stolicy Polski. Kraj musia� si� boryka� z
nienowym, lecz coraz bardziej aktualnym problemem - zbli�aniem si� Armii Czerwonej.
Ta armia sta�a bezczynnie u wr�t Warszawy, kiedy Niemcy masakrowali miasto. Stalin
czeka� cierpliwie, aby Hitler wymordowa� wszystko, co w tamtej Polsce by�o
patriotyczne, ideowe i niezale�nie my�l�ce.
W pierwszym p�roczu 1945 roku piek�o hitleryzmu by�o ju� poza nami, narasta�a groza
stalinizmu w Polsce. 11 sierpnia 1945 roku Kazimierz Moczarski zosta� aresztowany.
Wy�lizgiwa� si� siepaczom Gestapo przez pi�� lat, ale agenci stalinowskiej policji
bezpiecze�stwa dopadli go bez trudu, w bia�y dzie�, na warszawskiej ulicy, w trzy
miesi�ce po kapitulacji Berlina. To prawda, �e nie �ywi� sympatii do komunist�w, bo
im nie ufa� i nie wierzy�, aby stali si� rzecznikami prawdziwej suwerenno�ci
Polski. Lecz w armii radzieckiej widzia� w latach wojny sojusznik�w, liczy� - jak
miliony innych Polak�w - na jej pomoc w walce z hitleryzmem, cieszy� si� z post�p�w
na froncie wschodnim. W�wczas, w 1945 roku, Rosjan przyjmowano z mieszanymi
uczuciami. Byli sojusznikami, bo dzi�ki nim powalony zosta� Hitler, ale byli te�
wsp�winni tragedii Polak�w i Polski, bo razem z Rzesz� uczestniczyli w rozbiorze
kraju w 1939 roku, bo na ziemiach polskich inkorporowanych do ZSRR od pierwszej
chwili zapanowa� stalinowski terror, setki tysi�cy ludzi wywieziono do oboz�w,
dziesi�tki tysi�cy zamordowano, jak np. polskich je�c�w w Katyniu, bo Armia
Czerwona bezczynnie patrzy�a z drugiego brzegu Wis�y na straszn� �mier� Warszawy
podczas powstania 1944 roku, bo wreszcie Stalin powo�a� pod swoj� kuratel�
komunistyczny rz�d polski, kt�rego nikt wtedy w kraju nie traktowa� jako
autentycznej, polskiej w�adzy, a ludzie pozostawali wierni legalnemu rz�dowi w
Londynie.
Historia stosunk�w polsko-rosyjskich i polsko-radzieckich przez dziesi�tki lat by�a
przedmiotem nieopisanych nadu�y�, zak�amania i uroje�. Prawda o tej historii
stanowi fundamentalny warunek pojednania Polak�w i Rosjan po wielu stuleciach
wrogo�ci i uraz. Nie tu miejsce na szczeg�owe rozwa�ania w tej kwestii. Je�li ten
temat
O KAZIMIERZU MOCZARSKIM 13
rozwin��em w odniesieniu do roku 1945, to dlatego, by skonstatowa�, �e dalsze losy
Kazimierza Moczarskiego nale�� tak�e do dziej�w stosunk�w polsko-radzieckich i nie
s� tylko wewn�trzn� spraw� Polak�w.
VI
Moczarskiego aresztowa�a polska policja polityczna, pozostaj�ca w�wczas - bardziej
ni� kiedykolwiek p�niej - na us�ugach NKWD. To stwierdzenie w najmniejszym stopniu
nie usprawiedliwia Polak�w. W�a�nie Polacy przez 11 lat dr�czyli moralnie i
fizycznie polskiego bohatera narodowego, jakim sta� si� Moczarski.
Nie znosz� wszelkiego nacjonalizmu. Te w�a�nie przekonania by�y fundamentem naszej
przyja�ni z Moczarskim. Gdy pisz�, �e to moi rodacy dr�czyli Moczarskiego, nie
pot�piam wcale mego narodu, ale te� nie chc� go usprawiedliwia�. My�l�, �e nie ma
narod�w z�ych i dobrych, szlachetnych i pod�ych. Po prostu stwierdzam, �e kanalie
istniej� wsz�dzie na tym najlepszym ze �wiat�w. I s�dz�, �e nawet porz�dnych ludzi
mo�na w odpowiednich warunkach tak spreparowa�, aby stali si� pomiotem diab�a. Nikt
nie rodzi si� �wi�tym m�czennikiem, nikt te� nie zosta� w ko�ysce naznaczony
pi�tnem zbrodni. Jest to kwestia charakteru, a tak�e warunk�w i okoliczno�ci
historycznych. W Sachsenhausen zosta�em po raz pierwszy pobity przez kapo, kt�ry
by� Francuzem. Pierwszy m�j wi�zienny towarzysz niedoli, kt�ry odda� mi w�asny
kawa�ek chleba, by� niemieckim socjaldemokrat� z Kolonii. Nazywa� si� Osske. O tym
cz�owieku b�dzie jeszcze mowa.
Napisa�em kiedy�, �e ,,ludzie z natury s� s�abi i dlatego podoba si� im przemoc".
Moczarski uzna� ten pogl�d za s�uszny, a jego opinie w tej mierze uwa�am za
decyduj�ce, bo chyba nikt nie prze�y� tak wiele i nie okaza� tyle hartu, aby si�
wobec przemocy nie ugi��...
Przesiedzia� w wi�zieniu prawie 11 lat, w tym dwa i p� roku w celi �mierci, ka�dej
chwili oczekuj�c kata. Przesiedzia� i przetrwa� to wszystko w uporczywej walce o
osobist� godno�� i honor polskiego �o�nierza. By� oskar�ony i skazany za to, �e
kolaborowa� z hitlerowcami, �e mordowa� polskich patriot�w, �e by� zdrajc� narodu i
pacho�kiem Gestapo. Potrafi� wyliczy� 49 rodzaj�w tortur, jakim
go poddawano w �ledztwie. Nie chc� podawa� tej listy. Powiem tylko, �e przypalanie
paznokci, bicie pa�k�, mia�d�enie obcasami palc�w - nale�a�o do udr�k banalnych.
Je�li powt�rz�, �e ten cz�owiek przez 30 miesi�cy czeka� na wykonanie wyroku
�mierci, aby si� wreszcie dowiedzie�, �e mu kar� w drodze �aski zamieniono na
do�ywotnie wi�zienie, to przeci�tnie wra�liwy czytelnik uzna tak� tortur� za
wystarczaj�c�.
Ale nie to jest najbardziej upiorne. Najbardziej upiorny jest fakt, �e wszyscy
ludzie, kt�rzy brali w tej sprawie udzia�, poczynaj�c od wi�ziennego klucznika, a�
po dostojnych s�dzi�w, wiedzieli doskonale, �e jest to cz�owiek niewinny.
Wiedzieli, �e nie by� faszyst�, zdrajc� i agentem Gestapo, lecz dzielnym �o�nierzem
Podziemia, kt�ry walczy� z hitlerowcami przez ca�� wojn�. Ale domagali si�, aby si�
przyzna� do tych wyimaginowanych zbrodni, z pokor� przyj�� kar� i �a�owa� za
niepope�nione grzechy. ��dali, by si� wypar� pi�knej, patriotycznej przesz�o�ci i
obrzuci� j� b�otem pod ich szale�cze dyktando. Chcieli, aby wskaza� wsp�lnik�w,
owych faszyst�w, zdrajc�w, agent�w Hitlera, kt�rzy w rzeczywisto�ci byli
�o�nierzami antyhitlerowskiego podziemia i walczyli z okupantem, nie szcz�dz�c
przecie� �ycia. Domagali si� zatem, aby Moczarski wypar� si� siebie, aby dobro
nazwa� z�em, cnot� nazwa� wyst�pkiem, patriotyzm nazwa� zdrad�, odwag� nazwa�
pod�o�ci�, a diab�a wyni�s� na �wi�te o�tarze.
Nie wiedzieli, �e trafili na cz�owieka, kt�ry got�w by� umrze�, ale nigdy nie
odst�pi� od zasad sumienia. Wygra� z nimi! Wygrywa� z nimi ka�dego dnia przez te 11
lat udr�ki. Pisali mu na czole s�owo - "gestapowiec", trzymali w jednej celi z
hitlerowskimi zbrodniarzami, szanta�owali straszn� kar�, jaka spadnie na jego
najbli�szych. Ale przecie� nigdy si� nie ugi��! Moczarski mawia� cz�sto, �e w
gruncie rzeczy Hitler by� bardziej prostolinijny ni� Stalin. Hitler by� kreatur�
przenikni�t� prymitywn� nienawi�ci�. Morduj�c �yd�w g�osi� z fanatyzmem, �e s� to
wszy. Obwieszcza�, �e S�owianie s� plemieniem niewolnik�w - i traktowa� ich jak
niewolnik�w. Zabija� i wcale nie chcia�, aby go kochano, przyznawano racj�,
sprawiedliwo�� oraz humanitaryzm. Stalin zabija� i domaga� si� od swych ofiar
mi�o�ci oraz potwierdzenia, �e jest najlepszym przyjacielem ludzko�ci.
Jeden z recenzent�w ksi��ki Rozmowy z katem napisa�, �e "grymas
historii spowodowa�, i� Moczarski sp�dzi� w jednej celi ze Stroopem dziewi��
miesi�cy". Nie idzie o grymas, ale o zbrodni�. I nie by�a to zbrodnia historii, bo
nie kanalie tworz� dzieje narod�w. Prawdziw� histori� Polski pisa� swym �yciem
Moczarski i inni, jemu podobni. To Moczarski znajdzie si� kiedy� w podr�cznikach
szkolnych, to on b�dzie jednym z tych, kt�rym Polska zawdzi�cza swoj�
samo�wiadomo��, duchow� suwerenno��, gwa�con� tak brutalnie przez wiele pokole�, a
przecie� wci�� yw� w umys�ach. Nazwisk dr�czycieli Moczarskiego nikt dzisiaj w
Polsce nie pami�ta, nale�� do kroniki kryminalnej. Jednak�e nie tylko oni d�wigaj�
odpowiedzialno�� za to, co si� z Moczarskim dzia�o.
Los tego cz�owieka dowodzi, �e nie ma r�nic mi�dzy totalizmami. Znaczenie Rozm�w z
katem polega na wieloznaczno�ci w�tk�w i jednoznaczno�ci ocen moralnych, jakie
zosta�y w tej ksi��ce zawarte. Oto we wsp�lnej celi snuje si� w�t�a ni� egzystencji
dw�ch skaza�c�w. Jeden jest hitlerowskim oprawc�, morderc� setek tysi�cy ludzi,
klinicznym przyk�adem par excellence faszystowskiej postawy wobec �ycia. Drugi jest
ofiar� oprawc�w, kt�rzy w�a�nie swobodnie przechadzaj� si� po wi�ziennych
korytarzach, naznaczeni pi�tnem innej ideowej barwy. Stroop jest typowym przyk�adem
mentalno�ci, kt�ra si� ukszta�towa�a w s�u�bie hitlerowskiego terroru, Moczarski
jest dr�czony przez funkcjonariuszy terroru stalinowskiego. Znamiona ideologiczne
nie graj� tu jednak roli, okazuje si� bowiem, �e zar�wno metody, jak i spos�b
my�lenia s� podobne.
Moczarski cz�sto mi m�wi�, �e jego rozmowy ze Stroopem by�y nie tylko pr�b�
ucieczki od strasznej egzystencji wi�ziennej. By�y te� narz�dziem poznania
rzeczywisto�ci, w jakiej si� znalaz�. Poznaj�c zakamarki duszy Stroopa, Moczarski
szuka� po�rednio wiedzy o swych prze�ladowcach. I znajdowa� j�!
Wspomniany recenzent pisa� o "grymasie historii". Ot� by�o to raczej straszne
szyderstwo, boska zemsta prawdy nad ob�ud�, cnoty nad grzechem, prawo�ci nad
wyst�pkiem, bo przecie� to, co w zamy�le dr�czycieli mia�o Moczarskiego zniewa�y� i
zdepta�, okaza�o si�, dzi�ki hartowi jego ducha - wielkim procesem demaskatorskim.
Moczarski nie m�g� przenikn�� mrocznej umys�owo�ci ludzi, kt�rzy go m�czyli. Lecz
kiedy wraca� do celi, czeka�y go tygodnie
i miesi�ce rozm�w z przedstawicielem tego samego plemienia. Stroop okazywa� si�
"alter ego'" tych wszystkich bezimiennych, zachowuj�cych anonimowo�� dygnitarzy i
pacho�k�w stalinowskiej dyktatury, kt�rzy jawi� si� czasem na kartach ksi��ek
So��enicyna, wyzbyci jednak duchowego wizerunku. Bo przecie� nie r�nili si� mi�dzy
sob�!
Kto� powie, �e takich postaci jest wiele we wsp�czesnej literaturze. B�dzie to
fa�szywy pogl�d. Bo nikt, na ca�ej kuli ziemskiej, nie znalaz� si� w podobnej
sytuacji. Tu sytuacja decydowa�a o wszystkim! To w�a�nie ona stworzy�a t� ksi��k�,
chyba jedyn� w dziejach pi�miennictwa. Ci dwaj nie tylko rozmawiali w celi. Oni
obaj wiedzieli, �e niebawem umr�. Ka�de s�owo Stroopa by�o rodzajem spowiedzi. Nie
musia� niczego ukrywa�. M�g� szeroko otworzy� swoje wn�trze, tak szeroko jak nigdy
w �yciu. Szczero�� jego wyzna� spot�gowana by�a �wiadomo�ci� wsp�lnoty losu z
Moczarskim. Przypadek sprawi�, �e Moczarski unikn�� szubienicy. Gdyby Stalin po�y�
d�u�ej, gdyby si� diabe� o niego nie upomnia� w marcu 1953 roku, nie by�oby zapewne
tej ksi��ki.
Rzecz znamienna - Moczarski nie lubi� Stroopa. Dla ludzi starszej generacji, kt�rzy
pami�taj� wojn�, brzmi to ca�kiem naturalnie. Jak�e m�g�by lubi� cz�owieka, kt�ry
wymordowa� tysi�ce niewinnych i by� jednym z najokrutniejszych kat�w w Trzeciej
Rzeszy?! A jednak nie taka to prosta sprawa. Moczarski sp�dzi� z tym cz�owiekiem
225 dni i nocy w jednej celi, gdzie obaj czekali na �mier�. Kto tego nie prze�y�,
nie mo�e mie� poj�cia o charakterze, barwie, napi�ciu uczu� w podobnej sytuacji.
VII
Kiedy Moczarski drukowa� Rozmowy z katem na �amach miesi�cznika "Odra", wiele os�b
pyta�o, jak to jest mo�liwe, �e po prawie 25 latach potrafi odtworzy� dok�adnie
wszystkie rozmowy? Byli ludzie, kt�rzy przypisywali autorowi sk�onno�� do
konfabulacji, inni zn�w s�dzili, �e rekonstruuje przebieg wypadk�w na podstawie
lu�nych wspomnie�. Te podejrzenia, kt�re mog� nawiedza� Czytelnika, s�
nieuzasadnione w �wietle wyzna�, jakie mi Moczarski poczyni�, obarczaj�c mnie
moralnym obowi�zkiem wyja�nienia sprawy. On sam
nie czu� si� zdolny do sk�adania podobnych o�wiadcze�. I nie mo�na si� temu dziwi�.
Wiele razy podkre�la�, �e nie by� wtedy zwyk�ym cz�owiekiem. "Mo�e by�em bardziej
zwierz�ciem?!" - m�wi�. M�j pogl�d jest inny. On troch� wyszed� poza zwyk�e
cz�owiecze�stwo, on osi�gn�� co� wi�cej!
Cz�owiek, kt�ry latami czeka na �mier�, �yje w innym wymiarze czasu i przestrzeni.
Cz�owiek skazany i zamkni�ty, aby przetrwa� sw�j czas i egzystowa� w swojej
przestrzeni, tworzy inn� rzeczywisto��. Znamy to z wielu wspomnie� wi�ziennych. Aby
jednak ta nowa rzeczywisto�� mog�a jako� funkcjonowa�, niezale�nie od reali�w,
potrzeba wielkiej si�y wewn�trznej, z kt�rej wi�zie� zapewne sam nie zdaje sobie
sprawy. Moczarski rozpoznawa� po zapachu zbli�aj�cych si� do celi stra�nik�w.
S�ysza� szepty �ledczych, rozmawiaj�cych w innym pokoju za szczelnie zamkni�tymi
drzwiami. Na swym procesie rehabilitacyjnym zdumiewa� obecnych, cytuj�c z pami�ci
fragmenty, licz�cych tysi�ce stron, akt, kt�re otrzyma� w wi�zieniu do przejrzenia
na kilka godzin. Rzecz jasna, w p�niejszych latach �ycia utraci� t� straszn� i
bolesn� zdolno��, a jego zmys�y, nie wystawione na pr�b� �ycia i �mierci, wr�ci�y
do leniwej normalno�ci.
Ka�de s�owo Stroopa, gest, spojrzenie, nosi� w sobie troskliwie, jak skarb. Kiedy
powiedzia�, troch� speszony - "Jest we mnie jaka� choroba. Wszystkie zdania Stroopa
s�ysz� dok�adnie, nawet z intonacj�, jakbym spisywa� z ta�my magnetofonu. I widz�
go, ka�dy ruch, spojrzenie, grymas, jakby to by�o na ekranie".
Wierzy�em mu. I prosz� Czytelnika, aby te� uwierzy�.
Ta ksi��ka nie jest ani monografi� historyczn�, ani nie nale�y do literatury faktu.
Nie stanowi archiwalnej dokumentacji, ale jest dokumentem o znaczeniu historycznym.
Tak�e w tych fragmentach, kt�re mog� zawiera� nie�cis�o�ci czy zgo�a b��dy w
szczeg�ach, albo w wypowiedziach samych postaci dramatu.
VIII
/^^^-7~
M�j niemiecki przyjaciel, wspomniany tu ju� Ossk^, .cz�sto l '<�� powtarza� w
rozmowach toczonych intymnie w obozowej latryna, �e zazdro�ci mi moralnie czystego
uk�adu zale�no�ci. Jestem sbowlertL'
2 - Rozmowy / katem
Polakiem, dr�czonym przez Niemc�w, gdy on znosi spot�gowane udr�ki, raz jako
wi�zie� kacetu, po drugie z powodu upokorzenia, �e Niemcy upadli tak nisko.
Cierpia�, bo jego rodacy dopu�cili si� tak strasznej zdrady idea��w humanizmu.
Ka�dy ryk esesmana, ka�dy cios pi�ci - upokarza� Osskego w jego niemieckiej
to�samo�ci, obra�a� jego narodow� �wiadomo��.
Wtedy, w 1945 roku, wydawa�o mi si�, �e ma racj� i wsp�czu�em mu. Dzi� odnajduj� w
postawie Osskego pewien rys dwuznaczny, usprawiedliwiony zacn� intencj�, ale trudny
do zaakceptowania. Ten rozumny i m�ny cz�owiek pozostawa� jednak sp�tany nawykami
my�lenia, kt�re dla mnie sta�y si� ca�kiem obce. Tak czy owak, tkwi�o w nim jakie�
poczucie wsp�lnoty z lud�mi w mundurach SS, kt�rzy go przez d�ugie lata m�czyli w
wi�zieniach i kacetach Trzeciej Rzeszy. Osske czu� si� Niemcem i ta niemiecko��
wi�za�a go upokarzaj�cym w�z�em wsp�lnoty z hitlerowcami.
Nie odczuwam �adnej solidarno�ci z kanali� tylko dlatego, �e m�wi po polsku, nosi
polskie nazwisko i uwa�a si� za Polaka. Bli�szy jest mi przyzwoity Niemiec,
Rosjanin czy Anglik od �ajdaka, kt�ry tylko dlatego ma by� moim bratem, �e urodzi�
si� na tej ziemi i m�wi moim j�zykiem. Ten pogl�d w wielkim stopniu zawdzi�czam
przyja�ni z Moczarskim. Nigdy nie doznawa� uczu�, �e najci�sze udr�ki znosi�
w�a�nie od Polak�w. Traktowa� tych ludzi tak, jak na to zas�u�yli - uwa�a� ich za
kreatury, kt�re wychyn�y z ciemnych zau�k�w �wiata.
Polsko�� to nie by�o dla niego pochodzenie, j�zyk, a ju� na pewno nie frazeologia
narodowa. Polsko�� to by�a dla niego tradycja kulturalna tego narodu, kt�ry tyle
wycierpia�, byle tylko swoj� odr�bno�� ocali�.
IX
Kiedy wiosn� roku 1956 roku Moczarski wyszed� z wi�zienia, nad wschodni� Europ�
wia�y ciep�e wiatry postalinowskiej odwil�y. Referat Chruszczowa uruchomi� lawin�
wypadk�w. Polska prostowa�a obola�y grzbiet, ludzie wyzwalali si� z p�t strachu,
prasa pisa�a o bezprawiach minionego okresu.
Adwokaci warszawscy W�adys�aw Winawer i Aniela Steinsbergowa,
ludzie odwa�ni i szlachetni, rozpocz�li walk� o przywr�cenie prawa, o rehabilitacj�
Kazimierza Moczarskiego. Nawet wtedy nie by�o to proste i �atwe. Ale opinia
publiczna, zrazu nie�mia�o, potem coraz pewniej, podnosi�a g�os w obronie tylekro�
deptanej sprawiedliwo�ci. Tysi�ce ludzi powr�ci�y do kraju z zes�ania na p�nocy
ZSRR, inni wychodzili na wolno�� z polskich wi�zie�. Zbli�a� si� s�ynny
Pa�dziernik, kt�ry mia� obali� dotychczasowe kierownictwo polityczne i wynie�� do
w�adzy W�adys�awa Gomu�k�. Cz�owiek ten okaza� si� potem wielkim rozczarowaniem dla
narodu, jeszcze jednym fa�szem totalitaryzmu.
W grudniu 1956 roku odby� si� proces rehabilitacyjny Moczarskiego przed S�dem
Wojew�dzkim w Warszawie. By� to jedyny publiczny proces s�dowy wytoczony w Polsce
stalinizmowi. By� to, jak si� zdaje, w og�le jedyny na �wiecie proces, w kt�rym
oskar�ono stalinizm.
Moczarski stan�� przed s�dem jako cz�owiek wolny, jako obywatel, kt�ry ��da pe�nej
rehabilitacji. Poprzednio zosta� przecie� skazany na podstawie fikcyjnych oskar�e�
za wsp�prac� z hitlerowcami i zdrad�. Teraz domaga� si� sprawiedliwo�ci. I otrzyma�
j� - przynajmniej w sensie moralnym. Bo lat wi�zienia i cierpie� nikt mu ju�
zwr�ci� nie m�g�.
W uzasadnieniu wyroku �li grudnia 1956 roku S�d Wojew�dzki w Warszawie w imieniu
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oznajmi� mi�dzy innymi:
"S�d Wojew�dzki uzna� za sw�j obowi�zek stwierdzi�, i� przew�d s�dowy
przeprowadzony po wznowieniu post�powania w niniejszej sprawie, wykaza� nie tylko
bezzasadno��, sztuczno�� i tendencyjno�� oskar�enia, czemu zreszt� da� ju� wyraz
przedstawiciel Generalnej Prokuratury PRL od tego oskar�enia odst�puj�c, ale tak�e
dowi�d�, i� dobre imi� polskiego podziemia okupacyjnego, kt�re w swej masie nie
ha�bi�o si� �adn� kolaboracj� na miar� quislingowsk� i kt�rego na swoim odcinku i w
swoim zakresie okupacyjnej dzia�alno�ci, przez wiele lat pobytu w wi�zieniu z
budz�cym szacunek uporem i hartem ducha broni� Kazimierz Moczarski, zosta�o w
ramach niniejszej sprawy zrehabilitowane".
X
Te s�owa, cytowane za wyrokiem S�du PRL, zosta�y w roku 1972 skonfiskowane przez
polsk� cenzur� pa�stwow�. Cytat z wyroku s�dowego pomie�ci�em w przedmowie do
ksi��ki Moczarskiego, drukowanej wtedy na �amach czasopisma "Odra". Tak oto w roku
1972 cenzor polityczny zn�w okazywa� si� pot�niejszy ni� niezawis�y s�dzia,
wyrokuj�cy w imieniu i majestacie pa�stwa. Dla kogo�, kto nie zna mechanizm�w
systemu, problem mo�e si� wyda� niezrozumia�y. C� bowiem znaczy konfiskata kilku
zda� w druku w por�wnaniu z celami �mierci, katowniami stalinizmu, �amaniem ko�ci i
charakter�w?! �yjemy w zupe�nie innych czasach, a post�p jest tak ogromny, �e nie
warto wspomina� o drobnostkach...
Nikt przy zdrowych zmys�ach nie kwestionuje, �e przemiana jest kolosalna.
Ostatecznie Moczarski po roku 1956 �y� przez wiele lat spokojnie i bez wi�kszych
trosk materialnych, m�g� pisa� i wydrukowa� swoje Rozmowy, na koniec za� -
niestety, ju� po jego zgonie - dzie�o to ukaza�o si� w edycji ksi��kowej i zosta�o
udost�pnione Czytelnikom.
�yjemy w warunkach stabilizacji, spokoju i �adu, w �wiecie rozwijaj�cym si�
pomy�lnie, gdzie wszyscy powinni by� zadowoleni.
Bo niech oka�� niezadowolenie! Nie, to prawda, uwi�zienie nale�y do rzadko�ci,
staje si� faktem powszechnie komentowanym, wywo�uje spo�eczne protesty. Co innego
przej�ciowy areszt, rewizja, konfiskata ksi��ek, manuskrypt�w, prywatnej
korespondencji. Co innego usuni�cie z pracy albo wr�cz utrata szansy wykonywania
zawodu, szykany administracyjne, nawet drobne, ale przecie� uci��liwe. Co innego
wreszcie oszczercze ataki prasowe, na kt�re ludzie nie mog� odpowiedzie�, bo nie ma
innej prasy poza pras� kontrolowan� przez w�adze.
Nie wolno przeczy�, �e jest to ogromny post�p w stosunku do dawnych metod. Za
czas�w Stalina, gdyby trwa�y d�u�ej, Moczarski by�by powieszony, a jego prochy,
zmieszane z prochami jakiego� Stroopa, rozsiane przez wiatr. A ja - by� mo�e -
pozostaj�c pr^zy �yciu wi�d�bym egzystencj� bydl�cia!
Nale�y si� wdzi�czno�� Bogu, �e powo�uje do wieczno�ci s�ugi swoje, cho� niekiedy
czyni to zbyt p�no! My�l�, �e w przypadku
Stalina i Hitlera B�g odczuwa� tak wielk� odraz�, i� zwleka� z decyzj� ponad miar�,
byle ich tylko nie ogl�da� z bliska. Zap�acili�my za to s�ono...
Wracam do meritum. Niew�tpliwie zmieni�o si� bardzo wiele i nikt temu przeczy� nie
powinien. Zawdzi�czamy to przede wszystkim ludzkim charakterom, cywilnej odwadze
setek tysi�cy, dla kt�rych godno�� i wolno�� znaczy�y wi�cej ni� oportunizm albo
podda�cza uleg�o��. Zawdzi�czamy to tak�e cywilizacyjnym przeobra�eniom, kt�re na
pewnym etapie rozwoju gospodarki i �ycia spo�ecznego wykluczaj� despotyzm w�adzy.
A jednak nie wszystko jest tak pi�kne na tym najlepszym ze �wiat�w! Na sto lat
przed Hitlerem Heine pisa� proroczo, i� "tam gdzie pal� ksi��ki, niebawem ludzi
pali� b�d�!"
Mo�na do tego doda� jedno: tam, gdzie w�adza nie liczy si� z prawem, kt�re sama
ustanowi�a i lekcewa�y wyroki w�asnych s�d�w, gdzie ob�uda i fa�sz chc� uchodzi� za
szczero�� i prawd�, gdzie pa�stwo mo�e upokorzy� obywatela a obywatel nie znajduje
ochrony przed samowol� pa�stwa, gdzie niezale�ne my�lenie traktuje si� cz�sto jako
wyraz wrogo�ci wobec ustroju, a charaktery usi�uje si� nagina� do uleg�o�ci wobec
aktualnie rz�dz�cej grupy - tam zawsze mo�e doj�� do bezprawia i niegodziwo�ci.
Przeczytajcie uwa�nie, co m�wi Jurgen Stroop, ten kliniczny przyk�ad umys�u
zniewolonego przez totalizm. Przeczytajcie uwa�nie Rozmowy z katem i pomy�lcie o
losach Kazimierza Moczarskiego, cz�owieka, kt�ry si� nie ugi��, i got�w by� zgin��,
byle innych uchroni� przed wegetacj� pod w�adz� totaln�.
Andrzej Szczypiorski 1977
I. OKO W OKO ZE STROOPEM
Bo c� by warte by�y bunty i cierpienia, Gdyby kiedy� w godzin� zdobytej wolno�ci,

Nie mia�y si� przerodzi� w cierpie� zrozumienie [..] Gdyby si� lud gn�biony stawa�
gn�bicielem I w d�o� przebit� gwo�dziem chwyta� miecz Pi�ata? Antoni S�onimski, Do
przyjaci�t w Anglii
2 marca 1949 roku. Oddzia� XI Mokotowa, warszawskiego wi�zienia. W�a�nie
przeniesiono mnie do innej celi, gdzie siedzia�o dw�ch m�czyzn. Ledwo drzwi przy
ryglowano, zacz�li�my si� ,,obw�chiwa�" - jak to wi�niowie. Ci dwaj mieli chwilowo
przewag� w uk�adzie stosunk�w wewn�trzcelowych, bo by�em do nich przekwaterowany.
Co prawda i ja mia�em jakie� sza�ce. Dla zanurzenia si� w ochronnej rezerwie mog�em
np. robi� z siebie "s�up soli" lub udawa� "Janka z ksi�yca". Oni nie byli w stanie
stosowa� podobnych praktyk, bo tworzyli konstelacj�, w ruchu.
- Sind Si� Pole?\ - pyta starszy, niewysoki, szczup�y, z �ylastymi r�kami,
kartoflanym brzuchem i du�ymi brakami w uz�bieniu. Kurtka feldgrau, wi�zienne
spodnie, drewniaki. Koszula rozche�stana.
- Tak. A panowie?
- Niemcy. My jeste�my sogennante Kriegsverbrecher2. Rozpakowuj� majdan, upycham
graty. Starszy u�atwia te czynno�ci, bez zach�ty z mojej strony. Nie m�wimy.
Wszyscy przej�ci. Ja wtedy tak mniej wi�cej my�la�em: - Niemcy. Pierwszy raz w
�yciu b�d� z nimi bardzo blisko. Takich hitlerowc�w z lat okupacji pami�tam, jak by
to by�o dzisiaj. Trudna sytuacja, ale w Mokotowie nieraz ��czono w celach wi�ni�w
bez zagl�dania w rubryk� narodowo�ci. Niemcy. Dzieli mnie od nich wszystko - a wi�c
i ci�ar przesz�o�ci, i postawa �wiatopogl�dowa. A ��czy: interes ludzi w jednej
celi. Czy
' Sind Si� Pole? (niem.) - Czy pan jest Polakiem?
2 ... sogennante Kriegsverbrecher (niem.) - ... tak zwani przest�pcy wojenni
(zbrodniarze wojenni).
24 ROZMOWY Z KATEM
taka wi� sytuacyjna, nie wytworzona z dobrej woli, mo�e by� podobna do k�adki nad
przepa�ci�?
Przerywam b�yskawiczne refleksje, bo nawyk czuwania alarmuje:
dlaczego ten drugi hitlerowiec jest bierny i wtulony w okno? Niebezpieczny czy si�
boi?
Przy zagospodarowaniu pomaga� mi Gustaw Schieike z Hanoweru, d�ugoletni zawodowy
podoficer kryminalnej policji obyczajowej (Sittenpolizei). W czasie wojny SS-
Untersturmfuhrer3, archiwista krakowskiego urz�du BdS, czyli dow�dcy Policji
Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa4 w Generalnej Guberni.
- Po sprawie? - pytam go.
- Nie.
- D�ugo w mamrze?
- W Polsce: l rok, 9 miesi�cy i 27 dni. Przedtem siedzia�em w obozach aliant�w w
Niemczech Zachodnich.
Jeszcze liczy dni, stawiaj�c prawdopodobnie kreseczki na �cianie, z nadziej�, �e
opowie wnukom o wi�zieniu w Polsce - pomy�la�em.
Ten drugi, co niepokoi� mnie, by� wysokim i nawet pozornie barczystym m�czyzn�.
Zas�aniaj�c cz�� okna, ustawia� si� pod �wiat�o. Trudno go obserwowa�. Zna�em te
metody. Ma komplekisy �ledcze, wi�zienne - skonstatowa�em - ale zachowuje si�
fachowo.
- Stroop - przedstawi� si� wreszcie. - Mein Name ist Stroop, durch zwei "o".
Yorname: Jiirgen. Ich bm Genera�-leutnant. Po polsku: division-general... Enchante,
Monsieur5.
Podniecony, mia� czerwone uszy. Ja chyba tak�e. Przybycie do obcej celi lub
poznanie wi�nia to wielka emocja.
Ledwo wymieni�em nazwisko, wtoczy� si� kocio� i zapach obiadu. Kalifaktorzy,
r�wnie� Niemcy, dali moim kompanionom znak, �e nie
3 Untersturmfuhrer w SS, SS-Untersturmfuhrer w Waffen-SS - najni�szy stopie�
oficerski, odpowiednik Leutnanta w Wehrmachcie (podporucznik)
4 BdS - Befehishaber der Sicherheitspohzei und der Sicherheitsdienst (niem),
Dow�dca Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa
5 Mein Name (niem , franc ) - Moje nazwisko Stroop, przez dwa "o" Imi� Jurgen
Jestem genera�em-porucznikiem Po polsku genera�em dywizji Bardzo mi mi�o, prosz�
pana
OKO W OKO ZE STROOPEM 25
sstem kapu�. Od dawna znali mnie z r�nych okoliczno�ci �ycia lokotowskiego.
Stroop dostawa�, oficjalnie, podw�jn� porcj�. Jad� z apetytem, ^tematycznie. Obiad
w milczeniu. Zmuszam si� do spokojnego o�ykania, aby nowi towarzysze nie
spostrzegli, jak jestem poruszony.
Wi�c to jest w�a�nie Stroop, zaufaniec Himmlera, warszawski SS-nd Polizeifuhrer6,
likwidator sto�ecznego getta i poprzednik ukara-ego przez nas Kutschery7. Siedzi o
metr i zajada obiad. Pi��-ziesi�cioletni. Starannie, jak na wi�zienie, ubrany.
Ciemnop�sowa datr�wka, pod szyj� bia�y halsztuk z chusteczki kunsztownie zawi�-
anej. Spodnie beige. Trzewiki br�zowe, lekko sfatygowane, wyczysz-zone na glans.
Schieike wios�uje �y�k�. Zjad� szybko, zanuci� "In Hannover an er Leine, haben
Madchen dicke Beine"8, i jakby od niechcenia pyta�: - Dawno pan siedzi?
Odpowiedzia�em. Zaproponowa� wtedy, �e umyje moj� mena�k�. Musia� si� spotka� z
odmow�, bo takie us�ugi przyjmuje si� z pilnej �otrzeby albo z przyja�ni.
Stroop obiadowa� wolno. W ko�cu poda� Schieikemu dwie miski lo umycia. Przedtem
popu�ci� spodnie, zapinaj�c je w pasie na jeden rezerwowych guzik�w, przyszytych
przez niego na "�rednie" lub ^wi�ksze" nafaszerowanie brzucha.
Schieike pucuje naczynia. Stroop milcz�cy, przy stoliku podokien-lym, oparty na
�okciach, twarz w d�oniach. Mi�sisty nos wystaje zza >alc�w. Pozycja tragicznego
m�drca.
6 Der SS- und Polizeifuhrer (SSPF) im Distrikt Warschau (niem.) - Dow�dca IS i
Policji na Dystrykt Warszawa.
7 SS-Brigadefuhrer und Generalmajor der Polizei Franz Kutschera (1904-
1944). )ow�dca SS i Policji na Dystrykt Warszawa od wrze�nia 1943 r., od
pa�dziernika iodpisywa� obwieszczenia o masowych egzekucjach publicznych w
Warszawie. Zlikwidowany l lutego 1944 r. przez �o�nierzy oddzia�u "Pegaz"
(p�niejszy "Parasol") AK. êcjalny komunikat o tej akcji opublikowano na �amach
centralnego organu prasowego �K "Biuletynu Informacyjnego" (24 II 1944, nr 8),
nazywaj�c w nim Kutscher� g��wnym organizatorem trwaj�cego od kilku miesi�cy
wzmo�onego terroru".
8 "In Hannover ..." (niem.) - "W Hanowerze, nad rzek� Leine, dziewcz�ta maj� plbe
nogi".
26 ROZMOWY Z KATEM
Zainteresowa�a mnie ta kontemplacja. Wi�za�em j� z fotografiami Stroopowskiego
"o�tarzyka" na stoliku. Obok Biblii le�a�y tam dwie paczki list�w z NRF9, kilka
ksi��ek, zeszyt, o��wki. Ale co mnie przede wszystkim uderzy�o - to poliptyk
fotograficzny rodziny Stroopa. Na kartonie pod ka�dym zdj�ciem wykaligrafowane
gotykiem napisy: "Unsere Mutter", "Unsere Tochter", "Unser Sohn" i "M e i n e
Frau"10. W zakamarkach "o�tarzyka" - drobne pami�tki, m.in. pi�rko kraski ze smug�
b��kitu i listek. Zasuszony listek brzozy.
Kontemplacja Stroopa wydawa�a si� melancholiczna, wi�c pytam, o czym duma. Nie
wyklucza�em odpowiedzi: "o swoich sprawach", co oznacza�oby, �e my�li o rodzinie i
prosi, aby nie przeszkadza�. A Stroope rzek�:
- Zapomnia�em, jak po polsku nazywa si� ptaszek, kt�rego mianem okre�laj� u was
m�ode kobiety. Jako� tak: szy... szy... szybka czy podobnie?
- Gdzie pan to s�owo s�ysza�?
- Na spacerze, gdy wi�niowie kryminalni z og�lnych cel zagadywali aresztantk� z
klasa biustem, kt�ra pracuje w pralni. Nie mog� tego s�owa spami�ta�. Co dzie� je
powtarza�em. Brzmi jak:
szybka, szczyrka...
- Mo�e m�wili: �cierka? Ale to nie ptaszek.
- Na pewno by� ptaszek. I na pewno nie szczerka.
- Upiera si� pan przy ptaszku, wi�c mo�e sikorka?
- Tak - rozpromieni� si� - szykorka, szykorka, die Meise. Tamta m��dka z pralni
przegina�a szyj� niby szykorka.
- Jak genera� sobie podje - zarechota� Gustaw Schieike - to robi si� pies na m�ode
baby. Nie te czasy, Herr Genera�! A ponadto, jak �yj�, nie widzia�em szykorek z
piersiami!
Genera� zgromi� Schieikego wzrokiem. Po raz pierwszy zobaczy�em o��w w oczach
Stroopa.
9 Nazw� utworzonego we wrze�niu 1949 r. pa�stwa (Bundesrepublik Deutschland, BRD)
t�umaczono w Polsce pocz�tkowo jako: Niemiecka Republika Federalna, NRF, dopiero w
1972 r. po nawi�zaniu stosunk�w dyplomatycznych wprowadzaj�c nazw�:
Republika Federalna Niemiec, RFN.
10 Unsere Mutter... (niem.) - nasza matka, nasza c�rka, nasz syn, moja �ona.
Cela mia�a jedno ��ko, kt�re mo�na by�o podnosi� i przytwier-za� na dzie� do �ciany
(w �argonie wi�ziennym zwane legimat�). )otychczas spa� na nim Stroop, a Schieike
rozk�ada� siennik na od�odze. Przy ko�cu dnia musieli�my ustali� nowy system
spania. troop zwr�ci� si� wtedy do mnie: - Id� na pod�og�. Panu rzys�uguje ��ko,
poniewa� pan jest cz�onkiem narodu tu rz�dz�ce-o i zwyci�skiego, a wi�c narodu
pan�w. (Powiedzia�: "Herren-olk".)
Os�upia�em. To nie by�a ze strony Stroopa komedia, poza �ub rzeczno��. On po prostu
ujawni� sw�j pogl�d na stosunki mi�dzy ad�mi. Wylaz�y z niego wpajane od
dzieci�stwa: kult si�y i s�u�alstwo
- nieuchronny produkt �lepego pos�usze�stwa.
Schieike popar� Stroopa. Uzasadni�em odmow� truizmem, �e yszyscy wi�niowie s� r�wni
w zakresie bytu wi�ziennego. I do
-statnich dni ze Stroopem i Schieikem spali�my wszyscy na pod�odze, la trzech
siennikach.
Nie wykluczam, �e Stroop uwa�a� mnie - je�li idzie o t� spraw�
- za wariata.
Wkr�tce po konflikcie z Schieikem na temat szykorki Stroop aproponowa� obejrzenie
ksi��ek. Mia� ich oko�o 180; wi�kszo�� ; zasob�w bibliotecznych wi�zienia.
Wszystkie w j�zyku niemieckim. (y�y tam dzie�a naukowe (m.in. historyczne,
geograficzne, gospodarze), podr�czniki szkolne, powie�ci, broszury i nawet druki
propagan-IoweNSDAP".
Rzuci�em si� na ksi��ki �ar�ocznie: objaw normalny w wi�zieniu. pocz�tkowo
przegl�da�em teksty, ilustracje i mapy. Potem zaczytywa-em si�. No, i
dyskutowali�my. Ch�on��em informacje o Niemczech Iraz komentarze obu hitlerowc�w do
zjawisk niezrozumia�ych dla
" Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP - Nar�d owo-Soc-listyczna
Niemiecka Partia Robotnicza.
28 ROZMOWY Z KATEM
Polaka. Pog��bia�em znajomo�� niemieckiego. S�ucha�em gaw�d na�wietle�, opinii i -
co jest nieuchronne - zwierze�.
S�ucha�em opowiada� o miastach i wsi niemieckiej, o g�rach dolinach, lasach, o
�yciu nie tylko miast, ale i rodzin, i poszczeg�lnyct jednostek. Prze�ywa�em zapach
sieni i kuchni, pokoj�w jadalnyct i salon�w, knajp i ogrod�w, bitew i t�sknot za
Heimatem12. Szed�en - b. �o�nierz Armii Krajowej - �lad w �lad za �yciem hitlerowca
Stroopa, razem z nim, ko�o niego i jednocze�nie przeciw niemu.
Jurgen Stroop. Ochotnik pierwszej wojny �wiatowej. By�y kombatant detmoidskiego
pu�ku pruskiej piechoty. Wsp�organizator partii hitlerowskiej w ksi�stwie Lippe.
Maszeruje ulicami Norymberg! w�r�d ryk�w na cze�� Hitlera. Pnie si� - mimo s�abego
wykszta�cenia - po drabinie zaszczyt�w i protekcji SS-owskiej. Urz�duje w Munsterzt
i Hamburgu. Dzia�a tward� r�k�, cz�sto okrutnie i morderczo:
w Czechos�owacji, Polsce, na Ukrainie i Kaukazie, w Grecji, zachodnich Niemczech,
Francji i Luksemburgu. Kocha swoje i obce kobiety, ale tylko swoje dzieci. Rozmawia
z politykami III Rzeszy, z Himmlereni i czo��wk� SS. Je�dzi "horchami" i
"maybachami". Cwa�uje konno przez pola Teutoburskiego Lasu i Ukrainy. Nosi monoki i
celebruje godno�� partyjnego genera�a. I nigdy nie powie inaczej o Hitlerze i
Himmlerze, jak: Adolf Hitler i Heinrich Himmler; zawsze z imionami - w czym wyra�a�
si� jego stale wiernopodda�czy stosunek do tych "wielkich ludzi Niemiec XX wieku".
Pod��a�em r�wnie� za Stroopem w kwietniowe dni getta warszawskiego, cho� trudno mi
by�o czasem s�ucha� jego relacji z Gros-saktion13. Czu�em jeszcze dym tej dzielnicy
mego miasta, pokonane i palonej w 1943 roku.
12 Heimat (niem.) - ojczyzna, ziemia rodzinna.
13 Grossaktion (niem.) - wielka operacja, u�ywana przez Stroopa w
jeg( sprawozdaniach nazwa operacji "ca�kowitego zburzenia getta". Na rozkaz H.
Himmler;
z 16 lutego 1943 r., Stroop realizowa� t� operacj� od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r
(szerzej opowiada on o tym ni�ej).
OKO W OKO ZE STROOPEM 29
Towarzyszy�em mu tak�e w sierpniowym mordzie 1944 roku na generale-feldmarsza�ku
von Kluge, oraz w likwidowaniu je�c�w lotnik�w USA na obszarze Re�skiej Marchii
Zachodniej.
Dyskutowali�my o wielu sprawach - szczeg�lnie w ko�cowym okresie wsp�lnego pobytu w
celi.
Stroop nie by� gadu��, ale mia� tendencj� do opowiadania o sobie, m.in. do
chwalenia si�. Wlaz�y w niego dygnitarskie nawyki! Lubi� mie� swoj� publiczno��.
Teraz Schieike i ja byli�my jego jedynymi s�uchaczami. Ta okoliczno�� pozwoli�a mi
na zdobycie wielu wiarygodnych, cho� przekazanych s�owem, materia��w.
Stroop nie opisywa� chronologicznie swego �ycia. Czasem rozmawiali�my godzinami o
jednej kwestii. Innego dnia przeskakiwali�my z tematu na temat. Z tak prowadzonych
rozm�w stara�em si� skonstruowa� mo�liwie usystematyzowany tok ksi��ki.
Gustaw Schieike cz�sto patrzy� z innego ni� Stroop punktu widzenia na niekt�re
fakty i zjawiska. By� raczej prostolinijny psychicznie. I gra�y w nim relikty
�wiadomo�ci socjaldemokratycznej oraz zwi�zkowo-pracowniczej z okresu m�odo�ci.
Prawdy wyg�aszane mimo woli (a mo�e nieraz w spos�b zamierzony) przez Schieikego
stanowi�y odczynnik na jednostronno�� Stroopa. By�y r�wnie� narz�dziem kontroli i
uzupe�nieniem Stroopowskich wynurze�.
Pocz�tkowo uk�ad stosunk�w w celi cechowa�a ostro�no�� po��-i czona ze zdziwieniem,
wywo�anym niezwyk�o�ci� b�d� co b�d� sytuacji, l potem - dyplomatyzowanie i j�zyk
podtekst�w, wreszcie - otwarte, | czasem brutalne, wypowiadanie niekt�rych opinii i
wiadomo�ci. St�d l dochodzi�o do spi��.
Czy nasze rozmowy by�y szczere? Wydaje mi si�, �e w du�ej mierze tak - szczeg�lnie
gdy ju� si� dobrze poznali�my. Proste i niek�amane s� wyznania wi�ni�w w obliczu
ostateczno�ci. By�a to jednak szczero�� bierna, polegaj�ca na unikaniu
okoliczno�ci, kt�re
30 ROZMOWY Z KATEM
mog�yby spowodowa� przypadkowe "zakapowanie" wi�nia. Ponadto panowa� w celi klimat
niepisanej umowy, �eby w zasadzie nie porusza� najdra�liwszych spraw lub m�wi� o
nich ogl�dnie.
By�oby nielojalne wobec Czytelnika, gdybym nie podkre�li�, �e d��y�em do
szczero�ci, a przez to do wy�uskania mo�liwie pe�nej prawdy o Stroopie i jego
�yciu. Moje zaszokowanie z chwil� znalezienia si� z hitlerowcami, o czym pisz� na
pocz�tku, szybko przekszta�ci�o si� w postanowienie: je�eli ju� jestem ze
zbrodniarzami wojennymi, to niech ich poznam, niech pr�buj� roz�o�y� na w��kna ich
�yciorysy i osobowo��. Gdy to si� uda, mam mo�no�� - cho� w pewnym stopniu -
odpowiedzie� sobie na pytanie, jaki mechanizm historyczny, psychologiczny,
socjologiczny doprowadzi� cz�� Niemc�w do uformowania si� w zesp� ludob�jco w,
kt�rzy kierowali Rzesz� i usi�owali zaprowadzi� sw�j Ordnung14 w Europie i w
�wiecie.
W czasie prawie dziewi�ciomiesi�cznego pobytu ze Stroopem znajdowa�em si� wi�c oko
w oko z ludob�jc�. Stosunki mi�dzy nami przebiega�y w p�aszczy�nie swoistej
lojalno�ci. Stara�em si�, cho� to z pocz�tku sprawia�o mi niejak� trudno��, widzie�
w Stroopie tylko cz�owieka. On wyczuwa� tak� postaw�, mimo �e jasno akcentowa�em
inno�� oraz wrogo�� wobec my�li i dzia�a�, kt�rym s�u�y� lub kt�rych dokona�.
Stroop r�wnie� nie pr�bowa� przechodzi� na pozycj� przyjaciela Polak�w i ostrego
pot�piania w�asnych czyn�w.
Ten wsp�lny pobyt sta� si� bod�cem i materia�em �r�d�owym do napisania niniejszej
ksi��ki. Obraz, jaki przedstawiam, na pewno jest nieca�kowity. I niewolny od moich
komentarzy, cho� usi�owa�em tego unika�.
14 Ordnung (niem.) - porz�dek, �ad.
Czy wiernie przekazuj� istot� s��w i postaw Stroppa oraz Schiel-kego? My�l�, �e
tak. Tym bardziej �e wkr�tce po opuszczeniu wi�zienia poczyni�em notatki i zapiski,
a niekt�re elementy wypowiedzi Stroopowskich sprawdzi�em w archiwach i dost�pnej
dokumentacji historycznej. I nigdzie nie natrafi�em na �lad, �e Stroop w rozmowach
ze mn� k�ama� czy zbyt podbarwia�.
Pewne fragmenty Rozm�w z katem mog� budzi� nieporozumienie. Je�eli podobne reakcje
nast�pi�, to b�d� - my�l� - wywo�ane: albo [niedopasowaniem do�wiadcze� Czytelnika
do opisywanych fakt�w, albo subiektywnymi trudno�ciami napisania tej relacji.
Powtarzam: relacji, gdy� literaturyzowanie wydaje si� by�, w przypadku takiej
ksi��ki, niew�a�ciwe.
I jeszcze jedna sprawa. Dotyczy dialog�w, stosowanych do�� cz�sto w niekt�rych
rozdzia�ach Rozm�w z katem. Mo�e tych dialog�w by� za du�o, jak na niekt�re gusty.
Lecz m�j 225-dniowy wsp�lny pobyt *5 w tr�jk�cie: Stroop, Schieike i ja (przez
kr�tki czas by� z nami czwarty wsp�wi�zie�), charakteryzowa� si� dialogiem -
podstawow� iform� s�ownych kontakt�w w niedu�ych celach. Jak�e z tej formy nie i
korzy sta�, gdy idzie o prawd�?!
15 Autor przebywa� w jednej celi ze Stroopem od 2 marca do 11 listopada 1949 r., a
zatem 255 dni. Liczba 225 podana tutaj i powtarzana w wielu om�wieniach i
recenzjach tej ksi��ki jest wynikiem pomy�ki drukarskiej.
II. U stop bismarckowego Cheruska
SS-Gruppenfuhrer i General-leutnant der Waffen SS - Stroop, znany jako Jlirgen,

nosi� przez 46 lat, do maja 1941, imi� J�zef, wyznaczone przez tradycj� rodzinn�,
matk� (Katarzyn� z domu Welther) i ojca, Konrada Stroopa, dow�dc� policji ksi�stwa
Lippe--Detmold. Rodzice J�zefa byli katolikami. Ojciec nie demonstrowa� swego
wyznania, za to matka - jak wynika�o z opowiada� Stroopa w celi - mia�a cechy
dewotki. Do wi�zienia mokotowskiego nadchodzi�y w latach 1947-1952 listy, pisane
sztywnym, gotyckim szryftem, w kt�rych Witwe Kathe Stroop przesy�a�a synowi
ewangeliczne b�ogos�awie�stwa - pomimo �e by� odst�pc� od wiary (gdy zosta�
oficerem SS, zerwa� z ko�cio�em rzymskokatolickim, deklaruj�c si� jako
"Gottglaubig"'). S�dz�, �e grzech�w syna - za kt�re siedzia� w Polsce, a przedtem w
Landsbergu2 - matka nie uwa�a�a za przest�pstwa. Tak wynika�o z jej list�w, kt�re
Stroop dawa� mi do czytania.
Wydawa�oby si�, �e dow�dca policji ksi�stwa Lippe-Detmold to cz�onek elity
rz�dz�cej i wy�szy specjalista w swej profesji. Tymczasem Konrad Stroop mia�
stopie� starszego wachmistrza policji i dowodzi� tylko pi�cioma policjantami. Te
fakty okre�la�y jego poziom zawodowy i wyznacza�y pozycj� spo�eczn�.
' Gottglaubig (niem.) - wierz�cy w Boga. Oznacza�o to przynale�no�� do "religii
germa�skiej", neopoga�skiego Ko�cio�a III Rzeszy, improwizowanej duchowej
przybud�wki nazizmu (okre�lenie Richarda Grunbergera). W 1939 r. rocznik
statystyczny rejestrowa� prawie 3,5 miliona Niemc�w (5% populacji) jako
gottglaubig.
2 W Landsbergu w Bawarii mie�ci�o si� ameryka�skie wi�zienie nr l dla przest�pc�w
wojennych.
Ksi�stwo liczy�o przed pierwsz� wojn� ok. 150000 mieszka�c�w, ale do roku 1918
stanowi�o samodzielne pa�stewko kajzerowskiej Rzeszy. Ksi�� Lippe-Detmold, mimo
dynastycznej tradycji i rozleg�ych koligacji, te� nie by� wielkim w�adc�. A jego
szef policji - to w istocie komendant posterunku.
Co innego, �e nie by�o potrzeby zatrudnia� tam wielu str��w bezpiecze�stwa
publicznego. Leniwy bieg czasu, przywi�zanie do miejsc rodzinnych, ustalone
obyczaje i brak nowoczesnych form gospodarki - stwarza�y stan ustabilizowanej,
dobrej (z punktu widzenia prawa karnego) moralno�ci. W miasteczkach i wsiach -
wszyscy na oczach wszystkich, wi�c l�k przed opini� publiczn� m�g� nieraz
parali�owa� ch�� pope�nienia przest�pstwa. Ponadto ruchliwsze elementy i amatorzy
przygody emigrowali stale, czasami licznie, do niedalekich rejon�w westfalsko-
re�skich, gdzie przemys� r�s� jak na dro�d�ach.
Oberwachtmeister Konrad Stroop (wywodz�cy si� z westfalskiej rodziny ch�opskiej)
mieszka� w 11-tysi�cznym mie�cie Detmoldzie, przy Mlihienstrasse, prawie w centrum
miasta. Dawny �o�nierz, wytresowany w pos�usze�stwie wobec Boga, dalekiego kajzera
i bliskiego fursta-chlebodawcy. Ca�e �ycie wierny knecht. W m�odo�ci czasem burzy�
si� - nie proletariacko, lecz bauersko3. Denerwowa�a go od czasu do czasu pa�ska
postawa szlachty i arystokrat�w, ale rozumia� ich w�adanie ziemi�, bo najskrytsze
marzenia Oberwacht-meistra Konrada Stroopa, jak relacjonowa� w celi syn,
sprowadza�y si� do posiadania w�asnego bauerhofu4.
Przypuszczam, �e gdy 26 wrze�nia 1895 przyszed� mu na �wiat syn, w�a�nie J�zef, to
�ona, Kathe, mog�a powiedzie� do m�a pod grub� pierzyn�, przy Mlihienstrasse:
3 Od bauer (niem.) - ch�op.
4 Bauerhof (niem.) - zagroda wielkoch�opska.
3 - Rozmowy z katem
34 ROZMOWY Z KATEM
- My co prawda nie jeste�my jeszcze w towarzystwie, cho� ksi�� ci� poklepuje, a
mnie okazuje sympati�. Ale zrobi� wszystko, i ty tak�e, stary, �eby J�zio sta� si�
k i m �. W Detmoldzie.
Niedu�y Detmold by� od wiek�w stolic� owego pa�stewka i rezydencj� ksi��t Lippe;
nosili oni dawniej tytu� hrabiowski.
W przeciwie�stwie do pobliskiego Lemgo, jedynego miasta hanzeatyckiego w ksi�stwie,
gdzie przy kupieckim sk�pstwie za�o�e� urbanistycznych ton nadaj� domy
mieszcza�skie, Detmold posiada stosunkowo du�o budowli reprezentacyjnych, dawnych
ksi��cych, o charakterze u�yteczno�ci spo�ecznej.
Poza placami, parkami, ogrodami, alejami spacerowymi, oran�eriami, hal� jazdy
konnej itp. Detmold ma klasycystyczny gmach teatru, gdzie grywa si� od p�tora wieku
opery. Ma Bibliotek� Krajow�, Lippskie Muzeum oraz tzw. Heimatshaus5 ze zbiorami z
dziedziny kultury. Ma siedemnastowieczny budynek dawnej administracji ksi�stwa i
barokowy niegdy� pa�ac, przebudowany w XIX wieku i zaj�ty przez Nordwestdeutschen
Musik-Akademie6. Ma inne zabytkowe domy, galeri� obraz�w, kolekcj� gobelin�w,
zbiory porcelany, Stare i Nowe Miasto, ratusz, ko�cio�y kilku wyzna�, rynek oraz
wiele urz�dze� komunalnych - w�r�d nich studni�, o kt�rej wielokrotnie wspomina� mi
Stroop, z rze�b� boginki i sarny (tzw. Donopbrunnen).
Ale przede wszystkim szczyci si� Detmold, "ma�y, czysty, garnizonowy i sto�eczny",
zamkiem w�adc�w Lippe.
Zamek w XVIII stuleciu zajmowa� jedn� czwart� powierzchni miasta, le��cego w
wid�ach Werry i Berlebecke. Nie lada instrumentem politycznej, spo�ecznej i
moralnej presji by�a taka obronno-zaczepna rezydencja w�adzy. Co s�abszy
mieszczanin musia� si� by� co dzie� ugina� wewn�trznie pod naporem kompleksu mur�w
furstowskich
5 Heimatshaus (niem.) - tu : muzeum regionalne.
6 Nordwestdeutsche Musik-Akademie (niem.) - P�nocno-Zachodnia Niemiecka Akademia
Muzyczna.
U ST�P BISMARCKOWEGO CHERUSKA 35
oraz przed si�� swego wyobra�enia o pot�dze feuda�a i krucho�ci w�asnej pozycji.
Przez stulecia nie by�o dla mieszczanina z Detmoldu innej alternatywy jak bunt (a
takie zjawisko zdarza�o si� w Lippe niezmiernie rzadko) lub koegzystencja z w�adz�.
Wybierano prawie zawsze koegzystencj�. Przeradza�a si� ona, w miar� przep�ywu
pokole�, w bezwzgl�dne pos�usze�stwo.
Zgodnie z tradycjami Westfalii, zamek detmoidski to niegdy� "twierdza na wodzie",
otoczona zalewami fos ochronnych. Gdy Stroop si� urodzi�, fosy pozosta�y ju� tylko
z dw�ch stron zamku, kt�rego trzon - jak m�wi� Stroop w celi - jest cztero
skrzyd�owy i sprawia "wra�enie pot�gi przy jednoczesnym umiarze". Stroop nie zna�
si� na architekturze i historii sztuki. Ale z jego do�� szczeg�owych opowiada�
wywnioskowa�em, �e zamek wybudowano w stylu p�noc-noniemieckiego renesansu z
zachowaniem relikt�w gotyku.
Po wyj�ciu z wi�zienia wpad�a mi w r�ce praca dr� Gerharda Petersa, dzia�acza
kulturalnego w Lippe. Natrafi�em w niej na taki komentarz o wystroju rze�biarsko-
architektonicznym zamku: "Frontony, wykusze, ornamenty, naturalistyczne i
abstrakcyjne ozdoby wzbudzaj� w swej ca�o�ci romantyczn� rado�� ycia, wyra�aj�c�
prawo�� i pewno�� siebie panuj�cej rodziny".
I powiedzcie sami, jak nale�y ustosunkowa� si� do tych detmold-czyk�w?! Bo je�li w
roku 1960 naukowiec z Lippe publikuje takie schlebiaj�ce opinie o by�ych w�adcach
kraiku, to co si� dziwi�, �e inny detmoidczyk, hitlerowiec Stroop, nas�czony w
m�odo�ci wypowiedziami analogicznych doktor�w, r�wnie� g�osi� chwa�� rodziny
furstowskiej i potrzeb� posiadania d�br rycerskich (na Ukrainie). Oraz �e mia�,
podobnie do dr� Petersa, zaklepany na fest gw�d� w m�zgu - jak m�wi si� w �argonie
wi�ziennym. Ot� uznania dla ka�dej w�adzy, o ile ta w�adza czuwa nad zachowaniem
"Ordnungu", a wi�c kieruje twardo obywatelem.
36 ROZMOWY Z KATEM
Detmold gromadzi� zawsze pewn� liczb� ludzi wykszta�conych - naukowc�w i
p�naukowc�w, artyst�w, poet�w, muzyk�w, duchownych, nauczycieli, a nawet
dziennikarzy. Bo wychodzi�y tam dwa, czasami trzy dzienniki.
W Detmoldzie dzia�a�y r�wnie� regionalne towarzystwa naukowe, zespo�y muzyczne,
stowarzyszenia spo�eczne itp. Tu zorganizowano w 1802 roku pierwsze w Niemczech
przedszkole dla dzieci, kt�re istnieje po dzi� dzie�; za�o�ycielk� jego by�a ksi�na
Paulina �ur Lippe z domu zu Anhalt-Bernburg, siostrzenica Katarzyny Wielkiej.
Stroop tak opowiada� o akcji socjalnej fundatorki przedszkola:
- Ksi�na Paulina, czczona przez ca�e Lippe, nie kupi�a sobie w�wczas kilku sukien,
a pieni�dze, uzyskane dzi�ki tym wyrzeczeniom, przeznaczy�a na ufundowanie
przedszkola. By�a przyjaci�k� �ony Napoleona, cesarzowej J�zefiny.
- Przyjaci�k� J�zefiny! Fiu, fiu! Przyjaci�ki cz�sto wzoruj� si� na sobie. Czy
wasza Paulinka nie przyprawia�a m�owi rog�w? - za�artowa�em.
- Dlaczego pan sugeruje �wi�stwa ksi�nie Paulinie? - zaperzy� si� Stroop.
- Przede wszystkim, naprawd� mi�owany kochanek nie jest �wi�stwem - odpar�em. - A
po drugie, m�wi�c ju� powa�nie, oceniam dodatnio dzia�alno�� ksi�ny w zakresie
realnej pomocy matce i dziecku. Ksi�na zajmowa�a, na owe czasy, pozycj� post�pow�.
A to jest du�o.
I tu zacz�a si� dyskusja "problemowa", "pryncypialna". Spory w celi s� kwesti�
swoistego sportu. Wi�c i ja uleg�em tej manii czy potrzebie, a� do chwili, gdy
przypomnia�em sobie zdanie Puszkina, w kt�rym radzi, �eby z niekt�rymi unika�
dysputy.
Pi�kne s� wzg�rza Teutoburskiego Lasu, kt�ry ramieniem dotyka Detmoldu. Zielone
zbocza sp�ywaj� w doliny o ubogim pok�adzie pr�chnicy. Pejza� uroczy, ale ziemia
kamienista. O kamieniach tak mi raz m�wi� Stroop:
- Znam si�, Herr Moczarski, na glebie, gdy� by�em kiedy� Katasterinspektorem7 w
ksi�stwie Lippe. Tam kamieni pe�no i nie mo�na ich si� pozby�, gdy� rosn� w ziemi.
- Jak to rosn�? Kamie� nie jest �yw� materi�, wi�c nie ro�nie.
- Myli si� pan. Kamienie rosn� w ziemi. Niedostrzegalnie dla oka. Co rok narasta
otoczka i po kilkunastu czy kilkudziesi�ciu latach ma�y kamyczek staje si� bry��.
Wielokrotnie wraca� Stroop do tego tematu. Wiedzia�, �e nie podzielam jego zdania i
zna� moje uzasadnienie. Nie zdo�a�em go jednak nigdy przekona�. W ko�cu, gdy ju�
by� �mielszy w wypowiedziach, rzek�:
- Pa�ska teza, Herr Moczarski, o kamieniach �wiadczy, �e pan nasi�k� my�l�
marksistowsk�.
W kamienistym Lippelandzie s� pi�kne lasy, wspania�e drzewa iglaste i li�ciaste,
jeziorka, strumienie, romantyczne grupy skalne, wielkie polany i troch� teren�w
rolno-pasterskich. Dobry rejon �owiecki. A gdzie wielkie polowanie, tam ko�, d�ugie
buty, pies. I czasami amazonka.
O polowaniu Stroop ma�o opowiada�. Nie by� wida� w kajzerow-skich i weimarskich
czasach dopuszczany ani on, ani jego ojciec, do takich konfidencji z potentatami -
chyba �e w charakterze ochrony... Ale o koniach: westfalskich, szwabskich,
franko�skich, detmoidskich, wschodniopruskich, fryzyjskich, w�gierskich, polskich,
ukrai�skich, poleskich i innych, oraz o ko�skich ma�ciach, urodach, nawykach, o
szko�ach jazdy konnej i powo�eniu ko�mi - nas�ucha�em si� ca�ych epopei.
J�zef Stroop mia� dzieci�stwo pogodne, w stylu bauersko--mieszcza�skim. Ojciec by�
srogi, �o�nierski, szowinistyczny i pachn�cy
7 Katasterinspektor (niem.) - inspektor pomiarowy przy spisie nieruchomo�ci
ziemskich, na postawie kt�rego wymierzano podatki gruntowe.
38 ROZMOWY Z KATEM
fajk�. Lubi� chodzi� na piwo z towarzyszami, a gdy furst potraktowa� go lampk� wina
czy sznapsa, wraca� do domu z licem nader rozpromienionym.
Matka rz�dzi�a domem tward� r�k�. Uznawa�a ch�opskie tradycje m�a policjanta, ale
�y�a ju� tylko miastem, kumami, wygod� sklep�w, rajcowaniem na Marktplatzu oraz
kazaniami Pfarrera8. Jej �wiatopogl�d utrwala�y od lat: konfesjona� i poduszka na
parapecie okna.
Praktyczny sprz�t, taka poduszka okienna. Mo�na si� na niej oprze�, nie ura�aj�c
brzucha, i godzinami obserwowa� ulic�, wypatrywa� znajomych, oficjalnie podgl�da�.
Ta poduszka jest chyba elementem reakcji kobiet niemieckich na tradycyjn� tam
niewol� wsp�lnoty ma��e�skiej. Umo�liwia pozostawanie doln� cz�ci� cia�a w domu, a
okiem, uchem i czasami s�owem - poza nim.
Jedna norma - jak wspomnia� Stroop - by�a przy tym w Det-moldzie przestrzegana.
Mianowicie w czasie poduszkowego wygl�dania niewiasta powinna mie� za sob�
ods�oni�t� albo ca�kiem przezroczyst� firank�. W �adnym przypadku nie mo�e zwisa�
za kobiet� g�sta zas�ona. Taki obyczaj - powtarzam za Stroopem - przyj�li
mieszczanie od czasu, gdy pewna detmoidska Ehefrau9 manifestowa�a wierno�� m�owi,
wygl�daj�c samotnie oknem ma��e�skiego mieszkania, a jednocze�nie z ty�u, za ci�k�,
zasuni�t� kotar�, m�ody cz�owiek poczyna� sobie z dam� do�� obcesowo.
Ten obyczaj (zakaz kotarowy, a nie figle m�atek) pami�ta� - zdaniem Stroopa - okres
palenia czarownic. Po Wojnie Trzydziestoletniej szale�stwo czarownicowe w Lippe
osi�gn�o szczyty. Zamordowano w�wczas w Detmoldzie (kt�ry w roku 1648 mia� 900
mieszka�c�w) a� dziewi�tna�cioro czarownic i czarownik�w. Zarzut kontakt�w z
diab�em przypisano r�wnie� owej krewkiej �onie leciwego mieszczucha, kt�ra (zapewne
nie pierwsza pozorantka) wynalaz�a metod� kotary.
Ale nie idzie o praktyki okiennej zdrady lub o histori� wspomnianego obyczaju. Ani
o dzieje okrucie�stwa narod�w europejskich.
8 Pfarrer (niem.) - proboszcz.
9 Ehefrau (niem.) - �ona.
Centraln� kwesti�, godn� tu chyba uwagi, jest hipoteza, �e sta�e gwa�ty, aprobowane
przez ludno�� w my�l dogmatu o bezdyskusyjnym pos�usze�stwie wobec silnych
przyw�dc�w, trwale deformowa�y (przy braku kontrdzia�ania wychowawczego) psychik�
spo�ecze�stwa. Przyk�adem takich gwa�t�w, mo�e normalnych w�wczas, jest wspomniana
liczba zabieg�w na czarownicach w Lippe. Liczba olbrzymia, bo dotycz�ca ok. 2%
mieszka�c�w Detmoldu. To jakby spalono na stosach 26-28 tysi�cy mieszka�c�w
dzisiejszej Warszawy.
Raz kilkuletni J�zef porwa� matce okienn� poduszk�; zje�d�a� na niej z bra�mi po
desce, na podw�rku. Oszcz�dza� spodni. Matka mu tak za ten eksperyment wla�a, �e
pami�ta� do ko�ca �ycia.
Od czasu do czasu J�zef by� wzorowo pos�uszny i wypr�a� si� przed rodzicami. W
czasie rozm�w i gaw�d wi�ziennych o przesz�o�ci i przygodach dzieci�stwa Stroop
zawsze podkre�la�, �e �o�nierska dyscyplina ojca i re�im matki wyrobi�y w nim
charakter i ustrzeg�y od zbytniego rozrostu indywidualizmu.
- Befehl ist Befehl!10 Herr Moczarski. W�adza ma racj� (my�la� zapewne o ojcu, o
ksi�ciu Lippe i o Himmlerze), a B�g to popiera (przypomnia� sobie chyba matk�-
dewotk� i Wotana11).
Drugie kolejne bicie, ju� nie w pup�, dosta� J�zef w czasie Bo�ego Narodzenia, na
d�ugo przed pierwsz� wojn� �wiatow�.
Wed�ug westfalsko-detmoidskiego obyczaju, rodzice k�adli dzieciom �wi�teczne
prezenty do pantofli. Rozgor�czkowany J�zef stwierdzi�, �e jego "tufle" s� puste,
bo brat po�yczy� sobie prezent. Pobi� wi�c brata. W kot�owanin� dzieci wkroczy�a
matka. Brat mia� zakrwawiony policzek, a J�zef w�ciek�e oczy. Mutti da�a J�zefowi w
pap� - raz, drugi i trzeci. Ale nadszed� ojciec i pochwali� jasnookiego potomka za
spranie "przyw�aszczyciela", cho� ten by�
10 Befehl ist Befehl! (niem.) - rozkaz jest rozkazem!
'' Wotan - w mitologii germa�skiej b�g wojny, zwyci�stwa i �mierci (odpowiednik
skandynawskiego Odyna), posta� z oper Richarda Wagnera.
40 ROZMOWY Z KATEM
s�abszy. Oberwachtmeister wtajemniczy� w�wczas dzieci w metody niemieckiego
dzia�ania: - Bij, synku, nieprzyjaci� jak najmocniej i bez lito�ci, tak jak ja
pra�em wrog�w Yaterlandu12 i jak wy-grzmoci�em Knopfa, tego go�odupca spod lasu, za
usi�owanie kradzie�y kury Frau Direktor Miiller!
Mama za�ama�a r�ce, ale potem przyzna�a m�owi racj�. Syn zwyci�y� przy pomocy ojca
policjanta. Lecz mama by�a smutna. Mo�e w pierwszej fazie awantury dostrzeg�a po
raz pierwszy o��w w oczach ch�opca.
Dzieci�stwo bieg�o J�zefowi raczej sielsko, cho� nie wszystkie jego pragnienia by�y
zaspokojone. Tato zarabia� skromnie, ale matka by� oszcz�dna, wi�c wystarcza�o. No
i s�siedzi, mieszczanie oraz interesanci z Landu odwdzi�czali si� szefowi policji
za pomoc, opiek� i legaln� protekcj�.
Do�� wcze�nie zacz�o si� budzi� u J�zefa po��danie d�br doczesnych. Widywa�
eleganckie damy i wytwornych pan�w w parku ksi��cym. Frau S., �ona Hoflieferanta13
cygar, nosi�a stale jedwabie, koronki, brylanty i mia�a pow�z. Kolega szkolny, Kurt
W., dysponowa� kucykiem, a Luiza, c�rka producenta mebli, jad�a tyle czekolady, ile
chcia�a.
Bogactwo jednak uto�samia�o si� u ma�ego Stroopa z wielkim landem zaprz�onym w
bia�e konie. Nigdy nie zapomnia� widoku Jego Wysoko�ci Fursta Lippe-Detmold,
wyje�d�aj�cego takim w�a�nie landem na urz�dowy spacer po alejach parku zamkowego,
aby przyjmowa� objawy szacunku i uleg�o�ci. Cz�sto Stroop opowiada� w uniesieniu,
jak wzd�u� trasy gromadzili si� wystrojeni urz�dnicy, ziemianie, oficjali�ci,
wojskowi, kupcy, renci�ci - z rodzinami. Panowie zginali si� uroczy�cie lub bili w
dach, trzaskaj�c obcasami. Panie, zawsze ch�tne ceremoniom, dyga�y nisko,
rozpo�cieraj�c pi�rka szat. A ojciec, Oberwachtmeister, trzyma� ma�ego Stroppa za
r�k�, szepcz�c:
12 Yaterland (niem.) - ojczyzna.
13 Hoflieferant (niem.) - dostawca dworu ksi��cego.
- Patrz i zapami�taj sobie. To nasz ksi��, nasz w�adca. B�d� mu zawsze, synku,
pos�uszny i wierny, jak ja.
I k�aniali si� dworsko, k�aniali si� nisko obaj Stroopowie.
J�zef przyrzeka� w g��bi serca, �e b�dzie wierny "naszemu ksi�ciu" do ko�ca �ycia,
ale r�wnie� postanawia� sobie, �e kiedy� uplasuje si� bli�ej o�rodka w�adzy. Mia�
dosy� skromnego domu przy Muhlenstrasse i pieszej na og� s�u�by ojca. Chcia� mie�
konia, du�o dobrego jedzenia i salon w swoim przysz�ym domu. (O maj�tku ziemskim
jeszcze nie marzy�.)
Mam� bola�o, �e oni - Stroopowie - s� tak blisko zamku i ksi�cia, a tak daleko od
spo�ecznej czo��wki miasta i okolicy. A okolica cz�sto przewala�a si� przez ulice
Detmoldu kawalkad� powoz�w, konnych chevalier�w oraz napchanych sprawunkami bryczek
i karet. Po mie�cie kroczy�y wtedy grupki ziemian i pi�knych kobiet. Kupcy zginali
si� wp�, subiekci wynosili paczki i wdychali perfumy szlachcianek. Wszystkie
poduszki w oknach by�y zaj�te. T�uk�y si� p�niej po Detmoldzie plotki o lepszym
�yciu.
Ale najbardziej utrwalonym kultem cieszy� si� w Lippe mundur. Pod skrzyd�a ksi�cia
zje�d�ali si� z ca�ych Niemiec emeryci. W�r�d nich wielu by�ych wojskowych. Bo to i
tanio, i dobry klimat, i szacunek dla orderu i stopnia oficerskiego.
Nie przypuszczam, aby zadomowi� si� w Detmoldzie jaki� spen-sjonowany genera�. To
za ma�e i za nudne miasteczko dla takich dygnitarzy. My�l�, �e i Oberst�w14 mo�na
tam by�o zliczy� na palcach obu d�oni. Ale major�w, kapitan�w i Oberleutnant�w,
starszych wiekiem - spod Sedanu, i mniej posuni�tych latami - z wojsk kolonialnych,
z pu�k�w huzarskich, u�a�skich, artyleryjskich, jegier-skich i piechoci�skich -
by�o wielu. Gdy si� ci weterani zbierali w historycznych uniformach na wojskowo-
rocznicowe obchody, na capstrzyki przy pochodniach i orkiestrze - ca�e miasto
przychodzi�o.
14 Niemieckie stopnie wojskowe: Oberleutnant (porucznik), Hauptmann (kapitan),
Major (major), Oberstleutnant (podpu�kownik), Oberst (pu�kownik).
42 ROZMOWY Z KATEM
Ojcowie, kobiety i dzieci krzepili si� mowami i gestami wojskowymi, �piewali
Niederlandisches Dankgebet15, Wacht am Rhein16 i Deutschland, Deutschland uber
alles17. Prze�ywali �o�niersk� histori� kraju i ksi�stwa.
G��boko si�ga�y korzenie tradycji. Przecie� pod Detmoldem Armi-nius-Hermann, ksi��
germa�skiego plemienia Cherusk�w, pobi� w 9 roku n.e. wielotysi�czn� armi� legion�w
rzymskich pod wodz� Yarusa.
- Cheruskowie, najdzielniejsi z dzielnych German�w, to nasi praojcowie - g�osili
mieszka�cy Lippe, w�r�d nich Stroop. - Jeste�my z ich krwi. My, Kerniand18 Rzeszy,
z Teutoburskiego Lasu!
Tym czysto teuto�skim pochodzeniem pyszni�o si� Lippe. Che�pi� si� nim r�wnie�
ojciec Stroopa (cho� zapomnia�, �e pochodzi� z Westfalii), che�pi�a si� matka i
che�pi� si� a� po czubki przystrzy�onych w�os�w J�zef (Jlirgen) Stroop. Zaprzysi�g�
od dzieci�stwa wierno�� Hermannowi Cheruskowi i rasie germa�skiej, cho� jeszcze
w�wczas teorie rasistowsko-pangerma�skie nie osi�gn�y apogeum. Ale pomnik Hermanna
Cheruskaju� wznosi� si� nad ksi�stwem Lippe. Kszta�towa� dusze "narodu pan�w", by�
symbolem Germanii oraz wspomnieniem i jednocze�nie - jak m�wi� Stropp -
napomnieniem Niemc�w.
Zacz�to budowa� ten pomnik w roku 1838 na szczycie g�ry Grotenburg ko�o Detmoldu.
Projektodawc� by� Ernst von Bandel, jak miliony Niemc�w opanowany ide�
wszechgerma�sk�.
Do czasu wojny francusko-pruskiej budowa pomnika kula�a. Zdo�ano tylko wystawi� 28-
metrowy cok�. Dopiero bismarckowskie zwyci�stwo nad Francj� i z�oto odszkodowa�
wojennych pozwoli�y na szerszy gest. Reichstag da� 10 tysi�cy talar�w, kajzer
Wilhelm I - 9 tysi�cy, �elazny kanclerz te� co� do�o�y� z premii za sw�j triumf
15 Niederlandisches Dankgebet - Holenderska modlitwa dzi�kczynna, niemiecka pie��
patriotyczna, powsta�a w XVII w. w Niderlandach.
16 Wacht am Rhein - Stra� nad Renem, niemiecka pie�� patriotyczna z 1840 r.
17 Deutschland, Deutschland ilber alles - Niemcy, Niemcy ponad wszystko, niemiecka
pie�� z 1841 r. (znana tak�e jako Deutschlandsiied - Pie�� Niemiec), od 1922 r.
niemiecki hymn narodowy.
18 Kerniand (niem.) - j�dro kraju.
francuski. Wszyscy furstowie, grafowie, freiherry, genera�owie, wszyscy ziemianie,
junkrzy, przemys�owcy, bankierzy, kupcy i bauerzy popu�cili kies�. Oni zawsze i z
ch�ci� finansowali przedsi�wzi�cia, kt�re umacnia�y nacjonalizm niemiecki. Tym
bardziej teraz, kiedy mit Prus
- kt�re doprowadzi�y Niemc�w do zwyci�stwa i pokaza�y, jak to zwyci�stwo realizowa�
- sta� si� przes�ank� postaw wiernopruskich, wszechniemieckich i pangerma�skich.
Figur� Hermanna Cheruska (26 .metr�w wysoko�ci) pospiesznie wyklepano z miedzianych
blach i postawiono na gotowym ju� cokole, a w roku 1875 ten 14-pi�trowy pomnik
ods�oni�te wyj�tkowo uroczy�cie. Obecny by� cesarz Wilhelm I w �wicie kr�l�w i
ksi��t niemieckich. Miasto �y�o w ekstazie nacjonalizmu, co mu zreszt� �atwo
przychodzi�o.
Kolosalny Hermann der Cherusker, z 7-metrowym mieczem wymierzonym w niebo, stan��
na teutoburskim wyniesieniu z inicjatywy Detmoldu, z woli przyw�dc�w niemieckich i
z pieni�dzy zabranych Francuzom.
Znalaz� si� tak�e, jako pozycja obrachunkowa, w kontach buchalte-ryjnych fursta
Lippe, kt�ry uzupe�nia� sw� pozycj� feudalno-ziemia�sk� zdobyczami nowych czas�w,
kapitalizmu handlowo-przemys�owego.
Pot�ga pieni�dza stokro� wi�ksza od miecza... Hermanna der Cheruskera - my�la�
pewnie furst, trawestuj�c stare chi�skie przys�owie, i tak kombinowa�, �e "do jego
kasy - opowiada� w celi Stroop - wp�ywa�y fenigowe op�aty za zwiedzanie pomnika". A
pomnik by� dowcipnie skonstruowany. Ka�dy patriotyczny pielgrzym, �eby stan�� tu�
pod postaci� Arminiusa, musia� wej�� wewn�trznymi schodami pot�nego coko�u na
taras, sk�d roztacza si� widok na pragerma�skie ziemie. Za dost�p do kolan ksi�cia
Cherusk�w musia� p�aci� aktualnemu ksi�ciu Lippe. Tych korzy�ci Stroop nie m�g�
przebaczy� swemu w�adcy.
- Powiedz pan sam, Herr Moczarski, czy to patriotycznie ci�gn�� zyski z tych,
kt�rzy przyw�drowali pod pomnik wielkiego Germanina dla wzmocnienia poczucia
narodowego?
- Taka architektoniczna konstrukcja pomnika - zauwa�y�em
- wymaga dozoru i remont�w. Ksi�� odpowiada� za pomnik, wi�c musia� pobiera�
op�aty na konserwacj�.
- On nie tylko wyr�wnywa� koszty, ale robi� na pomniku interesy przez wiele lat.
Znam stan faktyczny od ojca.
44 ROZMOWY Z KATEM
Wr��my jeszcze do pieni�dzy Francuz�w, za kt�re postawiono pomnik Cheruska. To po
raz drugi obywatele Lippe skorzystali z francuskiego z�ota, kt�re przynios�a
koniunktura wojenna.
W roku 1759 bowiem zdobyli oni w zamku detmoidskim brz�cz�ce walory oceniane na
milion gulden�w. By�y to fundusze wi�kszych francuskich jednostek wojskowych,
kt�rych genera�owie, po bitwie pod Minden, schronili si� w zamku detmoidskim, sk�d
ich potem wyrzucono.
Nie jestem historykiem, lecz dziennikarzem. Mog� wi�c sobie pozwoli� na bardzo
prawdopodobne przypuszczenie, i� �w milion tak zasugerowa� w�adc� Lippe i armi�
Lippe (jeden batalion!) - dotychczas neutralnych w Wojnie Siedmioletniej - �e
zapomnieli o neutralno�ci, gdy wr�g os�ab�, i zbrojnie zagarn�li zamek z guldenami.
Utwierdza mnie w tym przekonaniu dyrektor archiwum w Det-mold, dr Erich Kittel,
kt�ry w historycznym szkicu o tym mie�cie19 pisze, �e nie maj�tek wojsk
francuskich, lecz wielkie generalskie baga�e warto�ci miliona gulden�w zosta�y
zdobyte przez "wojska po��czone z Prusakami". O jakie wojska, kt�re si� "po��czy�y
z Prusakami", mo�e chodzi� archiwi�cie z Detmoldu, je�li przynale�no�ci tych wojsk
zapomina wymieni�? Moim zdaniem, tylko o b�d�cych na miejscu i pazernych na fors�
wojak�w Lippe oraz ich szefa, fursta. Nie wojuj�c, zdobyli got�wk�! Mo�na podziwia�
zr�czno�� ustawiania si� rodu Lippe-Detmold tak w czasach pokoju, jak i wojny.
Spryt i realizm ksi��cy bardzo imponowa� Stroopowi.
J�zef Stroop nie by� zdolnym uczniem, chocia� matka, chc�c w nim widzie�
realizatora swoich marze�, g�osi�a opini�, �e to �ebski i utalentowany ch�opak. By�
systematyczny, pilny, pedantycznie czysty, zawsze wyczesany. Staranny w kaligrafii,
cho� do�� p�no - m�wi�
19 Erich Kittel, Geschichte der Stadt, w pracy zbiorowej: Fiihrer durch die Stadt
Detmold, E. Hammann Yerlag, Detmold (b.d.), s. 13 - przyp. aut.
U STOP BISMARCKOWEGO CHERUSKA 45
mi - nauczono go rozr�nia� litery alfabetu. Mia� dryg do kre�le� i rysunku
(slogany, girlandki z d�bowych li�ci i uzbrojenia). Stwierdzi�em, �e nie zna�
ojczystej literatury, cho�by w skali uczniowskiej. Poj�tny odbiorca antologii
bana��w, mia� pogard� dla r�wie�nik�w o uzdolnieniach intelektualnych i
sk�onno�ciach do my�li humanistycznej. (Czytacze i talmudy�ci - tak ich okre�la� w
rozmowach wi�ziennych.) Uwielbia� si�� fizyczn�, zapach uprz�y i siod�a. N�ci� go
mundur i rynsztunek wojskowy, ordery, odznaki, naszywki i dryl zewn�trzny.
Ale jednocze�nie odwaga moralna i fizyczna nie zawsze znajdowa�y si� w centrum jego
istoty. Rozmawiali�my kiedy� w celi o strachu, l�ku, boja�ni. Schieikego wywo�ano
w�a�nie do kancelarii wi�ziennej. Stroop by� jaki� rozlu�niony i szczery. Wracaj�c
wspomnieniem do swych szczeni�cych lat, opowiada� mi, jak poci� si� ze strachu, gdy
�ladem kilku ch�opc�w musia� przebiec po wystaj�cych kamieniach g�rskiej rzeki. A
nawi�zuj�c do szkolnych prze�y�, m�wi�, �e nie by� w stanie przeciwstawi� si�
presji jednego z nauczycieli, by�ego wojskowego, gdy ten za��da� ujawnienia kolegi,
kt�ry nauczycielowi zrobi� psikusa. Stroop zdradzi� towarzysza. Nauczyciel do��
okrutnie ukara� zakapowanego. Jak wynika�o ze zwierze� Stroopa, nie uwa�a� on za
stosowne, aby kiedykolwiek przeciwstawi� si� w�adzy. Ale nade wszystko, moim
zdaniem, ba� si� nauczyciela-feldfebla. Profesorom by� zbyt oddany. St�d przysz�y
konflikty z pewn� ma�� cz�ci� koleg�w szkolnych.
Mama zna�a ca�y Detmold. Jeszcze przed �lubem z Oberwacht-meistrem Konradem
spotyka�a Ksi�cia Pana, kt�ry utrzymywa� bezpo�rednie kontakty z wieloma lud�mi w
ksi�stwie, z wszystkimi urz�dnikami i ich rodzinami. Ksi�� lubi� Kathe Stroop, bo
by�a lojalna, postawna i przystojna. Stroop po niej prawdopodobnie odziedziczy�
urod�. By� niew�tpliwie m�ski, cho� mia� budow� astenicz-n�. Ju� jako dziecko, a
p�niej ch�opak, g�rowa� wzrostem nad r�wie�nikami. W wieku dojrza�ym osi�gn�� 182
cm.
Do szko�y powszechnej chodzi� w Detmoldzie, a po jej uko�czeniu
46 ROZMOWY Z KATEM
zacz�� l kwietnia 1910 roku pracowa� zarobkowo w inspektoracie katastralnym
ksi�stwa Lippe (w dziale nie mierniczym, lecz podatkowym).
W swym SS-owskim �yciorysie pisze Stroop, i� by� w�wczas Katasterwarterem20 w
lippskim "Regierungu"21. To brzmi, jak by by� m�odszym urz�dnikiem w prezydium rady
ministr�w. Stroop mia� poci�g do centralnych urz�d�w, a w Detmoldzie wi�kszo��
amt�w to centralne - oczywi�cie w skali tego pa�stewka.
Poniewa� w wielu kartach ewidencyjnych Stroopa, w aktach �ledczych polskich i
ameryka�skich oraz w teczkach wi�ziennych i s�dowych, a ponadto w niekt�rych
publikacjach22 Stroop figuruje jako cz�owiek z wy�szym wykszta�ceniem, stwierd�my
(na podstawie rozm�w ze Stroopem i posiadanych dowod�w pisemnych), �e J�zef
(Jlirgen) Stroop posiada� ni�sze wykszta�cenie23. Zacz�� bowiem pracowa� w urz�dzie
katastralnym po Schulentlassung24, maj�c czterna�cie i p� roku. Wszystkie inne
"studia" by�y dokszta�caj�cymi, kr�tkimi kursami, tak w zakresie mierniczym, jak i
policyjno--partyjnym SS.
Poniewa� stanowi� typ asteniczny, imponowa�y mu atletyczne ramiona i zapa�niczy
tors. Du�o uwagi po�wi�ca� sportom. �wiczy� nieraz hantlami. Ch�tnie stawa� na
zbi�rki szkolne. Nauczyciele gimnastyki chwalili go za wzorow� postaw� na baczno��.
Zwiedzi� w m�odzie�czych w�dr�wkach okolice Detmoldu i ksi�stwa. By� wra�liwy na
pi�kno przyrody, ale najbardziej na �o�nierskie i na-
20 Katasterwarter (niem.) - praktykant katastralny.
21 Regierung (niem.) - rz�d.
22 Np. w pracy Stanis�awa Piotrowskiego, Sprawozdanie Juergena Stroopa o
zniszczeniu getta warszawskiego. Warszawa 1948, s. 41 - przyp. aut.
23 Tak te� podaj� Janusz Gumkowski i Kazimierz Leszczy�ski we wst�pie do Raportu
Stroopa o likwidacji getta warszawskiego w 1943 roku, "Biuletyn G��wnej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce", t. XI, Warszawa 1960, s. 117 (,,Stroop
otrzyma� wykszta�cenie zaledwie w zakresie szko�y powszechnej").
24 Schulentlassung (niem.) - uko�czenie szko�y powszechnej (podstawowej).
cjonalistyczne tradycje swego narodu. Cz�sto opowiada� z dum� o tzw. drodze
Hermanna Cheruska w Teutoburskim Lesie i o placu boju, gdzie "zostali wyci�ci w
pie� albo uciekli ci kruczow�osi Rzymianie". Wspomina� o lippskich miejscach bitew
(m.in. Karola Wielkiego przeciwko "frakcjonistom" Sasom), o pomnikach tamtejszej
historii, kt�r� - s�dz� - widzia� jak ug�adzony landszaft z rycerskim wodzem na
czele.
Nigdy si� nie nudzi� w swoim miasteczku, gdzie �ab�dzie p�ywa�y po zamkowym kanale.
Je�li nie mia� nic do roboty, szed� z kumplami na promenad� miejsk�. By�y w
Detmoldzie dwie lub trzy ulice czy aleje. Tam popo�udniami wolno przechadza�a si�
m�odzie�. Ch�opcy i dziewcz�ta, oddzielnie. To by� ich salon, miejsce flirt�w,
po��da�, prezentacji nowego stroju czy doros�o�ci. Je�li by�o ciep�o, we wszystkich
oknach tkwi�y poduszkowe damy.
Stroop by� wysoki, smuk�y, ciemny blondyn, niebieskooki z br�-zowo-zielonymi
refleksami i chodzi� - nie, on nie chodzi�, tylko kroczy� - z charakterystyczn�
nieraz dla prowincji elegancj�, kt�ra mu zosta�a do ko�ca �ycia: lekko wachlowa�
ramionami.
- Jaki on jest m�ski (mia� orli i przy tym mi�sisty nos), a jednocze�nie paziowaty!
- szepta�y zapewne detmoidskie dziewcz�ta, wychowane w kuchniach i przy ko�cio�ach,
pod r�k� poduszkowych mam. Nawet c�rki miejscowych osobisto�ci i okolicznych
ziemian patrzy�y na niego przymilnie, cho� ambicja i przyka� rodzic�w nigdy by im
nie pozwoli�y na bezpo�redni� rozmow� czy spacer z J�ziem Stroopem, synem
Oberwachtmeistra.
Stroop przejawia� od dzieci�stwa predylekcj� do koni, wi�c marzy� o d�ugich butach.
Ojciec godzi� si� na ten nabytek, sygnalizuj�cy �o�nierskie sk�onno�ci syna. Ale
mama nie mog�a da� pieni�dzy. J�zio wi�c d�ugo oszcz�dza�. Przyjmowa� drobne roboty
dodatkowe (r�wnie� napiwki) i w ko�cu kupi� buty. Codziennie czy�ci� je d�ugo
szuwaksem, spluwaj�c na szczotk�. Gdy spacerowa� po Bismarckstrasse, Rynku i
Langestrasse, stwierdza�, �e ca�y ten "wundersch�ne Stadt" przegl�da si� w lustrach
jego cholew.
O butach zapomina� przy pomniku Hermanna Cheruska lub gdy ca�owa� w zagajach
Teutoburskiego Lasu "z�otow�os�" Mart� z ustami "jak p�atki r�". Stroop lubi� Mart�
i mia� szacunek dla r�y, kt�ra
48 ROZMOWY Z KATEM
by�a herbem ksi�stwa Lippe. Rysunek tego kwiatu znajdowa� si� r�wnie� na tarczy
miejskiej Detmoldu (stylizowana r�a w go�cinnej bramie mur�w obronnych).
Las Teutoburski, Hermann der Cherusker i r�a - symbole kraiku Lippe. Ale r�a jest
zbyt delikatna i poetycka, �eby mog�a zosta� na trwa�e w sercu potomka �o�nierzy
Cheruska. Kto by pami�ta� o r�anych p�atkach, je�li miecz Hermanna wskazuje
wyra�nie drog�. R�a niech pozostanie w herbie Lippe, niech j� opiewaj� poeci,
literaci, pi�knoduchy i indywiduali�ci.
- Dla ludzi z Lippe wa�ny by� zawsze miecz... - powiedzia� raz Stroop.
Wpad�em mu w�wczas w zdanie, ko�cz�c:
- ...i powr�z na niewolnika.
III. Pod sztandarem kajzera

Ksi�stwo Lippe-Detmold nie dysponowa�o w kajzerowskiej armii odr�bnymi jednostkami
taktycznymi i wystawia�o przez wiele lat tylko jeden (III-ci) detmoidski batalion w
55 pruskim pu�ku piechoty. W pocz�tkach XX wieku, jak relacjonowa� Stroop, naczelne
dow�dztwo postanowi�o uformowa� z mieszka�c�w Lippe ca�y 55 pu�k, a w razie wojny,
dodatkowo, 256 rezerwowy Infanterie-Regiment'. Bra�y one udzia� w I wojnie
�wiatowej.
- Konflikt 1914-1918 sprowokowali - powtarza� wielokrotnie Stroop - skumotrzeni
wrogowie Niemiec. Rzesza nigdy nie pragn�a i nie inspirowa�a wojen, zawsze tylko
si� broni�a. Wilhelm II, gdy mu Francuzi z Anglikami przystawili pistolet do czo�a,
znalaz� si� w przymusowej sytuacji. Musia� chroni� w�asne gniazdo, wi�c rozpocz��
prewencyjne dzia�ania militarne.
Po wybuchu ,,narzuconej wojny" J�zef Stroop, pocz�tkuj�cy urz�dnik katastralny z
Detmoldu, zaci�gn�� si� ochotniczo do 55 pu�ku piechoty. By�o to 18 sierpnia 1914
roku. Mia� wtedy nieca�e 19 lat. Mama p�aka�a. Ojciec, troch� markotny, chodzi�
jednak dumny niby paw z bojowo�ci syna. Ksi�stwo �y�o w nacjonalistycznym upojeniu
i nienawi�ci do ,,�miertelnego wroga".
W po�owie wrze�nia 1914 roku Stroop jest ju� w oddzia�ach bojowych na froncie
zachodnim. Jad�c na lini� walki, zobaczy� po raz pierwszy Ren. - Przeprawiali�my
si� przez t� wielkogerma�sk� rzek� w s�oneczny dzie� - opowiada�. - Niebo i oczy
tamtejszych
Infantene- Regiment (niem ) - pu�k piechoty.
4 - Rozmowy z katem
50 ROZMOWY Z KATEM
dziewczyn mia�y wtedy barw� "kornblumenblau", zupe�nie jak w piosence.
My�l�, �e nie tylko wino (wed�ug s��w re�skiego walca), ale i entuzjazm wojenny
nasyca� oczy Niemek a� do chabrowego b��kitu.
Wkr�tce Stroop pozna� Francj�. Pozna� - to nieodpowiednie s�owo. On lizn�� nieco
Francji. Jego wiedza o tym kraju ogranicza�a si� - tak wynika�o z rozm�w
wi�ziennych - do informacji wyniesionych ze szko�y podstawowej i wzbogaconych
propagand�, s�czon� latami pod pomnikiem Hermanna Cheruska.
- Francuzi to zgni�ki i meteki2 - powiedzia� tak, aby pokaza�, �e niby zna
francuski. - �adna rasa. Wszystko mischlingi3. Anarchi�ci i niechluje. Kobiety
brudne, cho� troszcz� si� o podmywanie. Wed�ug moich do�wiadcze� - doda� -
Francuzki to na og� prostytutki.
I zaraz opowiedzia� wulgarn� historyjk� o rzekomych przygodach jakiego� �o�nierza
na okupowanych przez Rzesz� francuskich terenach, wyczytan� zapewne w propagandowym
romansie.
A jednak Francja mu imponowa�a. Mo�e dlatego, �e zosta� ranny w �opatk� pociskiem z
broni francuskiej w pa�dzierniku 1914 roku, pod La Bassee.
Jak on si� musia� ba� na zachodnim froncie! Min�o 35 lat, a Stroop nie by� w stanie
unikn�� w celi s��w i gest�w, kt�re �wiadczy�y, �e mu we Francji sk�ra cierp�a ze
strachu.
Wyrwa� si� z ognia na g��bokie ty�y, do szpitala. Potem rekonwalescencja, kt�ra
mia�a trwa� kr�tko, bo rana nie by�a najci�sza. Ale Mutii zacz�a dzia�a�. Ksi��
dba� o stosunki w sztabach ugrupowa�, gdzie walczy� jego Lippische Regiment, wi�c
dzi�ki furstowskiej protekcji szeregowiec J�zef Stroop korzysta� do lata 1915 roku
z urlopu ozdrowie�czego. Cz�sto odwiedza� wtedy Detmold. Ma�e miasto - s�awa du�a.
Wi�c nie tylko dziewcz�ta w Muhlenstrasse podziwia�y jego mundur i nadany w
styczniu 1915 Lippische Mili-
2 Le metegue (franc.) - osiad�y cudzoziemiec; wyra�enie pogardliwe.
Mivrh1fner /nipm ^ -- rrnpeynmw
3 Mischling (niem.) - mieszaniec.
POD SZTANDAREM KAJZERA 51
tarverdienstmedaille mit Schwertern4 oraz �wie�utkie oznaki Gefreitera. Mama wraz z
kumoszkami, policjanci oraz konfidenci policjant�w, emerytowani wojskowi, ksi�a,
dworzanie fursta i ca�y patriotyczny Detmold - piali nad bohaterstwem syna
Oberwachtmeistra. Kancelaria ksi�cia, ulegaj�c muzyce nastroj�w, dzia�a�a. I
dopiero po o�miu miesi�cach leczenia i wypoczynku przeniesiono Stroopa z Zachodu na
front wschodni, znacznie w�wczas bezpieczniejszy. Od pierwszego lipca 1915 s�u�y w
256 rezerwowym detmoidskim pu�ku piechoty.
Przebywa ze swym oddzia�em w Polsce i na Litwie, Bia�orusi, Polesiu i w Galicji,
niecz�sto na pierwszej linii, bo ksi�� Lippe stara� si�, �eby pu�k nie poni�s�
du�ych strat. Stroop awansuje jesieni� do stopnia Unteroffiziera5, a 2 grudnia 1915
dostaje za zas�ugi na froncie francuskim �elazny Krzy� II klasy6.
- Gdy mi uroczy�cie wr�czano te odznaczenia - powiedzia� raz w celi - wydawa�o mi
si�, �e jestem w germa�skim niebie!
Stroop to zdyscyplinowany podoficer. Odpowiada mu �ycie koszarowe, regulamin s�u�by
wewn�trznej, �l�czenie nad wykazami kompanii i pu�ku. Kaligrafuje tam, kre�li. Nie
wyobra�a sobie lepszej szko�y �ycia ni� pruski dryl. Zazdro�nie patrzy na monoki
oficerski. Pije rozkazy z ust szef�w. Brutalne po�ajanki i wymy�lania oddaje z
nawi�zk� szeregowcom. W�r�d podw�adnych ma pupilk�w - co nie skar�� si� na ostre
traktowanie i umiej� organizowa� jedzenie.
Trafia ze swoj� kompani� do Brze�an. Dostaje kwater� w polskim domku. Nie�le mu si�
wiedzie, bo i tryb �ycia uregulowany, i oficerowie mniej naciskaj�. �o�nierze -
wytr�ceni przedtem z r�wnowagi cz�stymi transportami i pierwsz� lini� frontu -
wr�cili do normy, do kieratu codziennych zaj��. I jedzenia maj� du�o.
4 Lippische Militdrverdienstmedaille mit Schwertern (niem.) - Lippski Medal Zas�ugi
Wojskowej z Mieczami.
5 Unteroffizier (niem.) - plutonowy.
6 Eisernes Kreuz II Klasse (niem.) - �elazny Krzy� II klasy.
52 ROZMOWY Z KATEM
Stroop lekko przyty�. Chodzi� od czasu do czasu na deptak brze�a�ski, gdzie
spacerowa�a m�odzie�. Jak w Detmoldzie.
Zainteresowa� si� tam dziewczyn�. Poszed� za ni� krokiem wywiadowcy. Mieszka�a
niedaleko ich kwatery.
- Nie wiedzia�em - wywn�trza� si� w celi - �e jest kuzynk� naszych gospodarzy i �e
czasem ich odwiedza�a. Poznali�my si� p�niej. To by�a �adna dziewczyna i taka...
- Mi�a? - zagadn��em, s�ysz�c, �e g�os mu mi�knie w spos�b nieoczekiwany.
- Tak. Chodzili�my na spacery. �wieci�o s�o�ce i ksi�yc by� srebrny, �adny kraj...
- No i co?
- No i chodzili�my tak z sob�. Rozmawiali�my. Nigdy jej nie poca�owa�em w usta. Raz
tylko w nosek, niech pan wierzy - ci�gn�� rozmarzony. - Ona by�a dobra i tyle
rzeczy wiedzia�a, i taka by�a wykszta�cona, i taka kobieca, ta �ona C. Zamierza�em
- je�liby chcia�a - pobra� si� z ni�, nawet mo�e w Polsce zosta� na sta�e.
Pisywa�em listy z Rumunii do niej, z W�gier, i nawet z Detmoldu. Jeszcze w roku
1922 z ni� korespondowa�em.
- Dlaczego pan si� z �ona nie o�eni�?
- Pragn��em. Ale rodzice i przyjaciele z Detmoldu odradzili, m�wi�c o r�nicy
kultur. Dobrze zrobi�em nie anga�uj�c si� w to ma��e�stwo.
- Czy dlatego, �e �ona by�a kobiet� z tak zwanej przez was "ni�szej sfery"?
- Musz� si� panu przyzna�, �e tak. Maj�c za �on� Polk�, Francuzk� czy Amerykank�,
nigdy nie m�g�bym znale�� si� w SS, a moje dzieci by�yby miesza�cami.
Nieraz jeszcze wspomina� Stroop w wi�zieniu Lon� C., chyba najwi�ksz� mi�o�� swego
�ycia. W Mokotowie wyobra�a�em sobie t� Lon�. By�a z pewno�ci� dziewcz�co-naiwna,
przezroczysta i promienna od wewn�trz. Mo�e j� idealizowa�em, ale ka�dy ma prawo do
fantazjowania, gdy mu z tym dobrze. Szczeg�lnie w wi�zieniu.
Stroop cz�sto wraca� do prze�y� pierwszej wojny. By� zafascynowany lasami i bagnami
Polesia, kt�re uwa�a� za naturalny park narodowy Europy. Szczeg�lnie interesowa�y
go �ubry, �osie, �biki i bia�orusko-poleskie konie ch�opskie. Dawa� im wysok� not�.
- Takie koniki niczego nie potrzebuj�, a s� piekielnie wytrzyma�e i silne - m�wi�.
Nazywa� je "panje-pferde". Zwraca� uwag� na ub�stwo mieszka�c�w Polesia przy
potencjalnych walorach gospodarczych tego obszaru. Nie m�g� zrozumie� przyczyn
zacofania techniczno--cywilizacyjnego ludno�ci i m�wi� o tych ch�opach: "tamtejsi
tubylcy to dzicz". Uwa�a�, �e s� stworzeni na niewolnik�w i �e pod zarz�dem
niemieckim osi�gn�liby szcz�cie. By� zachwycony bogactwem Ukrainy, surowcami,
czarnoziemem i fizyczn� t�yzn� oraz sprawno�ci� kobiet.
Z Galicji przesz�a jednostka Stroopa do Rumunii, w Karpaty. Opisywa� nam szczeg�owo
front na szczytach i w �niegach, ci�kie warunki transportu i aprowizacji, pierwsz�
lini� oraz luzowanie jej odcink�w, bliskie i dalsze etapy, kantyny, zaopatrzenie,
��czno�� i t�sknot� do kraju. Cz�sto by� "unrasiert und fern der Heimat"7, wojsko
niemieckie �piewa�o ju� w�wczas to zdanie na melodi� "Wo�ga, Wo�ga". W celi cz�sto
nuci� sw� niemieck� "Wo�g�" Gustaw Schieike, szczeg�lnie gdy by� w dobrym humorze.
Kpi� wtedy sam z siebie i z nas, czasem nawet za�miewa� si� dobrotliwie popluwaj�c
przez szczerbate z�by.
T�skni� Stroop w Karpatach do Lony C., do swojej "�wi�tej
z Brze�an". Ale jednocze�nie z zainteresowaniem obserwowa� karpac-
ko-rumu�skie g�ralki, "brudne i dzikie, ale z naj�adniejszymi pod
s�o�cem piersiami", jak m�wi�.
Raz, po obiedzie, zacz�� m�sko-konfidencjonalne zwierzenia. - Ch�opki rumu�skie
sprzedawa�y nam mleko. By�a zima.
Mro�no. Ale mleko zachowywa�o letni� temperatur�, bo one nosi�y
7 "Unrasiert und fern der Heimat" (mem ) - "nie ogolony i z dala od ojczyzny"
54 ROZMOWY Z KATEM
butelki bezpo�rednio na piersiach, przys�oni�tych, tamtejszym obyczajem, rozci�t�
bluzk�, a na to ko�uch. Mo�na by�o pier� zobaczy�. Nie kr�powa�y si� tym. Do nas
przynosi�a mleko m�atka.
- Starsza od pana?
- Tak. Chyba o osiem lat, ale nie by�a chuda, jak inne g�ralki. Patrzy�a na mnie z
ogniem.
- Pewno czu�a w panu samca? Stroop si� speszy� i rzek�:
- Przecie� jeszcze nie wiedzia�em w�wczas, co to jest stosunek z kobiet�.
Raptem zarzuci� mnie potokiem s��w:
- Panie, to by�o oko�o Bo�ego Narodzenia. Wyszli�my z kwatery. Mr�z cholerny,
ksi�yc, gwiazdy. Przytuli�em j� i poszli�my. Po dw�ch godzinach wyszed�em z
pasterskiej szopy jako pe�noprawny m�czyzna.
- Odprowadzi� j� pan potem w stron� domu, opieraj�c si� od czasu do czasu o
op�otki? - zapyta�em.
- Rumunk�? Nie! Nie odprowadzi�em. Tego dnia wi�cej nie rozmawiali�my.
Niewiele opowiedzia� nam Stroop o swych obserwacjach i pogl�dach na temat armii
niemieckiej w Rumunii i na W�grzech. Ubogie to by�y relacje. Nawet nie zna�
dok�adnie przebiegu dzia�a� wojsk kajzerowskich na tym obszarze. Wspomina� za to,
ale bardzo ogl�dnie, �e zosta� drugi raz ranny. Przypuszczam, �e chodzi�o o
przypadkowe zadra�ni�cie. A mo�e si� myl�. Opowiada� r�wnie� o Bukareszcie, dok�d
go odkomenderowano w 1918 roku na czteromiesi�czny kurs topograficzny w
Yermessungschule8. Od tej pory zaliczy� siebie do kategorii "dyplomowanych
topograf�w".
Stroop p�dzi� na og� w Rumunii �ycie ty�owego podoficera, mi�dzy kompani�, kuchni�,
maszynami, musztr�, rekwizycjami, kasy-
8 Yermessungschule (mem.) - szko�a miernicza.
POD SZTANDAREM KAJZERA 55
nem podoficerskim i piwiarni�. Jednak�e udekorowany zosta� we wrze�niu 1916 roku
odznaczeniem, kt�re si� nazywa�o: Furstliche Lippische Yerdienstkreuz9.
- Ros�a liczba blach na piersi genera�a - zauwa�y� Schieike, kt�ry na pierwszej
wojnie nosi� belki w formacjach pionier�w i budowa� mosty, nierzadko po pas w
wodzie.
Cz�sto wspomina� Stroop W�gry z roku 1918 i "wielkiego" Mackensena10. Do Madziar�w
czu� sympati�, cho� ich krytykowa�.
- Czy mo�na darowa� w�gierskim idiotom - powiedzia� raz - �e dopu�cili do puczu
Beli Kuhna w tym kraju cudownych maj�tk�w ziemskich, pi�knych polowa�, wspania�ych
koni i kawaleryjskiej fantazji?
Stroop �ywi� kult dla feldmarsza�ka Augusta von Mackensena za talenty wojskowe i
przede wszystkim za to, �e trzyma� �elazn� r�k� armi� niemieck� na W�grzech w roku
1918.
- Von Mackensen mia� sylwetk� arystokraty i kawalerzysty - opowiada�. - Cz�sto
chodzi� w mundurze huzarskim i futrzanej bermycy. By� doskona�ym strategiem oraz
trze�wym politykiem ze szko�y bismarckowskiej. Nie pozwoli� na przesi�kanie do
armii wp�yw�w obcego wywiadu, tzn. agitacji komuny, �yd�w, mason�w i libera��w.
Oddzia�y Mackensena nie zosta�y pobite. Byli�my z ko�cem roku 1918 w pe�ni si�
militarnych i psychicznych, zabezpieczeni materia�owo i operacyjnie. Niezwyci�eni,
musieli�my wycofa� si� do Heimatu tylko dzi�ki kreciej robocie na innych frontach i
wewn�trz Niemiec, prowadzonej od dawna przez �yd�w, marksist�w i mniejszo�ci
narodowe Rzeszy.
- Von Mackensen przyby� do naszego eszelonu przed odjazdem
9 Furstliche Lippische Yerdienstkreuz (niem.) - Ksi��cy Lippski Krzy� Zas�ugi.
10 August von Mackensen (1849-1945), feldmarsza�ek niemiecki, w czasie I wojny
�wiatowej dow�dca kolejno korpusu, armii i grupy armii na froncie rosyjskim,
serbskim i rumu�skim.
56 ROZMOWY Z KATEM
do kraju - m�wi� dalej. - Oddali�my mu honory prawie cesarskie. Uroczysto�ci tej
nikt nie zak��ci� jakim� wyst�pieniem, podobnym do warcholstwa frontowc�w innych
naszych armii czy Mannschaftu marynarki wojennej, cz�ciowo skomunizowanego. Siwy
Mackensen przem�wi� kr�tko i wskaza� cele...
- Artyleryjskie? - pyta� Schieike.
- Nie. Wojskowo-polityczne. Uczy�, jak mamy sta� na stra�y porz�dkuw ojczy�nie,
kt�rej si�y kiedy� musz� si� w pe�ni odrodzi�. Po�egnali�my go jak ojca. Potem
sprawny za�adunek do wagon�w i z broni�, w oddzia�ach zwartych wr�cili�my kolej� do
Niemiec. Nie rozbiegli�my si� jak niekt�rzy. Ja, Herr Moczarski, sko�czy�em moj�
wojn� nie 11 listopada, ale dopiero 21 grudnia 1918 roku. Wr�ci�em do domu przed
samym Bo�ym Narodzeniem.
- To p�no. A jak was przywita�o spo�ecze�stwo Detmoldu?/
- Opieku�czo i bez pesymizmu, mimo �e czasy nie by�y lekkie.
- Wspomina� pan o wyj�ciu z armii w randze Yizefeldwebla11. Dlaczego nie mianowano
pana po tylu latach oficerem?
- By�em za m�ody.
Moje pytanie zrobi�o przykro�� Stroopowi. Dotkn��em tego, co uwa�a� za skaz� swego
�ycia. Przecie� on uko�czy� tylko szko�� podstawow�.
Stroop pewno my�la�, id�c na wojn� jak na wesele i spacer po s�siednich krajach,
spichlerzach, kuchniach i ��kach, �e wr�ci do Lippelandu z listkiem wawrzynu
Hermanna der Cheruskera oraz z jak� tak� zdobycz�. A tymczasem przegra� sw�
pierwsz� wojenn� szans�. I zupe�nie do jego �wiadomo�ci nie dociera� fakt, �e
powr�t z Feldzugu12 oznacza� pewn� doz� szcz�cia. Przecie� w pierwszej wojnie
�wiatowej straty Niemiec (zabitych i zaginionych) wynosi�y ok. 2 milion�w ludzi. A
ilu zosta�o inwalidami?
" W�a�ciwie - Unterfeldwebel (niem.) - sier�ant. 12 Feldzug (niem.) - kampania
wojenna.
Czytelnicy mog� z tych sk�pych na og� informacji i opowie�ci wyci�gn�� wniosek, �e
prze�ycia Stroopa w latach,_19J4-1918 mia�y charakter �agodny, �e nie do�wiadcza�
m�ki fizycznej bitew, lazaretu, zawszenia, g�odu, zimna, widoku trup�w itp, ,
Tak nie by�o. Co prawda, pomijam wiele okoliczno�ci ze s�u�by Stroopa pod
szi"andarami Wilhelma II, ale nie chc� wraca� do zdarze� typowych, znanych. WÂlu&
mme? Stroop (cho� nieraz udawa�o mu si� leserowa�) dostatecznie pozna� okrucie�stwa
i bol� wojn^.
Jednak�e Stroop mia� we krwi kult wojny jako instrumentu porachunk�w i metody
zagarni�cia d�br dla swego kraju i dla siebie. Jego wyznania na ten temat
charakteryzowa�y si� wysokim poziomem sformu�owa�, odbiegaj�cym od codziennego
j�zyka Stroopa. Wida� by�o wyra�nie, jak ten pos�uszny umys� przyswoi� sobie w
spos�b mechaniczny s�ownictwo propagandy i szkole� partyjnych NSDAP.
- Wojna jest selekcyjnym zabiegiem biologicznym i psychologicznym - m�wi� -
koniecznym dla ka�dego narodu. Tylko ludzie o duszy rycerza mog� dost�pi�
przywileju odczucia i zrozumienia tej wy�szej kategorii prze�y�, jak� jest wojna.
Ponadto nieraz powtarza� w celi, �e wojna to najlepsze wrota do wolno�ci.
Taka postawa rodzi�a w pewnej mierze sportowy stosunek do w�asnych przej��
wojennych 1914-1918. St�d niefrasobliwe wspominki o ,,wielkiej przygodzie
�o�nierskiej", �e u�yj� terminologii Stroopa.
I jeszcze jedna uwaga: Stroop zako�czy� pierwsz� wojn� z natychmiastow� my�l� o
mo�liwie szybkim odwecie i zem�cie. O rewan�u na s�siednich narodach, na Anglii i
Rosji, oraz na "zdrajcach", kt�rzy w. roku 1918 ,,zadali Niemcom, od wewn�trz,
Dolchstoss13", podpisali "niebywale krzywdz�cy Traktat Wersalski" i utworzyli w
Rzeszy "rz�d listopadowych demagog�w i obcych agent�w".
13 Dolchstoss (niem ) - pchni�cie sztyletem, w przeno�ni n� w plecy
IV. Redaktor
Mija�y pierwsze uniesienia po powrocie do Detmoldu. Nadzieje wi�d�y jak usta

pi�knej Marty po czterech latach oczekiwa� na koniec wojny. Mundur Stroopa, w
kt�rym pocz�tkowo chodzi� do pracy w inspektoracie katastralnym, lekko wyszarza�;
ot, taki p�cywilny str�j by�ego kombatanta.
- Nastroje w Rzeszy - opowiada� Stroop - nie by�y dobre po przegranej, kt�ra
przynios�a "ha�b� Wersalu" i wstrz�sy wewn�trzne.
Tak si� jednak dzia�o w tym za�ciankowym ksi�stwie, �e - mimo og�lnokrajowego
wzburzenia - ostre gromy nie uderzy�y w Lippeland i w Detmold. To nie znaczy, �e
miejscowe spo�ecze�stwo nie reagowa�o na "nowinki". Tam �yli r�wnie� zwolennicy
post�powych tradycji, humanitaryzmu, wolno�ci i sprawiedliwo�ci spo�ecznej, troch�
libera��w, sporo socjaldemokrat�w, kt�rzy po wojnie sprawowali w Lippe w�adz�. Cz��
mieszcza�stwa uleg�a spauperyzo-waniu. Nieliczny proletariat rusza� si� za
przyk�adem zag��bia Ruhry, a przede wszystkim s�siedniego Bielefeldu, Essen,
Dortmundu i Wup-pertalu.
Ferment sytuacyjny i �wiatopogl�dowy przebiega� w Lippe �ywo, lecz nieraz
ba�amutnie. Wskutek kl�ski odskoczy�y zardzewia�e spr�yny. I tu pocz�� dzia�a�
ksi��.
Nie mo�na odm�wi� inteligencji, zaradno�ci i polityczno-gos-podarczego sprytu
�wczesnemu w�adcy Lippe-Detmoldu. Pochodzi� z rodziny, kt�ra umia�a trafnie
rozpoznawa� sytuacj�, wiatr chwyta� w �agle oraz chroni� materialn� podstaw� rodu -
folwarki, lasy i potencja� drobnoprzemys�owy "d�br i interes�w" dynastii Lippe--
Detmold.
REDAKTOR 59
Wietrz�c kl�sk� armii cesarskiej, ksi�� Lippe ("zawsze �askawy, demokratyczny i
ludzki" - jak charakteryzowa� go Stroop) ju� we wrze�niu 1918 zakrz�tn�� si� wok�
rewolucji w jego samodzielnym pa�stewku.
- Furst nie przeciwstawia� si� powszechnemu pyskowaniu - opowiada� raz Stroop -
gdy� wiedzia�, �e najwygodniej jest skierowa� nastroje rewolucyjne w kana�
demokratycznego wygadania si�.
Stroop mia� chyba racj�, bo ksi�� musia� rozumie�, �e najbardziej ostre mowy na
wiecach, w knajpach i piwiarniach nie mog� znale�� organizacyjnego wyrazu w jego
ksi�stwie. Nie by�o tam wi�kszych grup proletariatu przemys�owego; w�r�d
inteligencji rzadko kto o�mieli� si� by� "bolszewikiem". Za to ka�dy z p�ch�op�w i
p�mieszczan, kt�ry dzisiaj grzmia�, ile wlezie, na doradc�w kajzera, wielkich
przemys�owc�w, ksi��t, graf�w, freiherr�w' i innych ,,wyzyskiwaczy", a nawet
"krwiopijc�w" - jutro zapomina� o wczorajszym uniesieniu, poch�oni�ty sw�
gospodark� ch�opsko-mieszcza�sko-warsztatowo--le�n�.
Jednak�e po�o�enie stawa�o si� gro�ne dla ksi��t. I dlatego furst "dobrowolnie"
przyczyni� si� do zmiany struktury prawno-pa�stwowej kraiku. Natychmiast po
zawieszeniu broni, a wi�c 12 listopada 1918, ksi�stwo przekszta�ci�o si� w
Freistaat (niezale�ne pa�stwo) i otrzyma�o (w dniu opuszczenie przez Stroopa armii,
tzn. 21 grudnia 1918) "eine republikanisch-parlamentarisch-demokratisch
Yerfassung"2.
- Po powrocie do Detmoldu nie zauwa�y�em tam jakich� negatywnych zmian, poza
generalnym minusem, tzn. stale rosn�cym wp�ywem socja��w, �ydo-bolszewik�w i
mason�w - opowiada� w celi Stroop - miasto zmodernizowa�o si� i rozros�o do 17
tysi�cy mieszka�c�w.
Przyby�o kilka drobnych obiekt�w przemys�owych i silna grupa nowobogackich. Drogi
zosta�y cz�ciowo ulepszone. I co najciekawsze:
w okresie wojny zrekonstruowano w Detmoldzie teatr spalony w roku 1912. Przyk�ad z
teatrem �wiadczy o znanym zjawisku, i� w pierwszej
' Freiherr (niem.) - baron.
2 "Eine republikanisch-parlamentarisch-demokratisch Yerfassung" (niem.)
"konstytucj� republika�sko-parlamentarno-demokratyczn�".
60
ROZMOWY Z KATEM
wojnie Niemcy prawie nie ponios�y bezpo�rednich strat wewn�trz kraju. Kl�ska
militarna Detmoldu polega�a na tym, �e miecz Cherus-k�w nie dostarczy�
zaplanowanych wp�yw�w: cudzego z�ota.
Pomnik Hermanna sta� na miejscu, zakonserwowany. I dalej naucza� (mimo ostatnich
do�wiadcze�), �e jedyna droga do osi�gni�cia teuto�skich cel�w wiedzie przez
�o�nierk�.
- Pierwszy spacer, jaki odby�em po powrocie do domu - wspomnia� raz Stroop - by�
pielgrzymk� do st�p wielkiego �o�nierza--Germanina.
Tam, na pomnikowym wzg�rzu wodza Cherusk�w, rozmy�la� zapewne o s�owach Mackensena
na W�grzech. Skrzydlaty he�m Hermanna i bermyca Mackensena wyra�nie si�
uzupe�nia�y.
Stroop zarabia� ma�o jako niewykwalifikowany pracownik urz�du katastralnego.
Szefowie przydzielali mu nie najlepsze roboty, ale nie by�o w tym nawet cienia
zamiaru dyskryminacji. Stroop by� pedantyczny, sumienny, dobry w kaligrafii i
kre�leniach. Nie buntowa� si�. Wi�c udzielano mu nawet pochwa�. Buty mia� zawsze
wyczyszczone. Ubranie wyszczotkowane, jak w koszarach. Ogolony, wyczesany, pachnia�
czysto�ci�. Bola�a go (jak wynika�o ze zwierze� wi�ziennych) niemo�no�� dyrygowania
lud�mi. Gdzie te czasy, kiedy rzuca� przed dwuszeregiem �o�nierzy g�o�ne rozkazy,
automatycznie wykonywane!
Na miejskiej promenadzie spotyka� towarzyszy bro,ni i ich dziewczyny. To one
wytwarza�y klimat glorii wok� podstrzy�onych g��w by�ych kombatant�w. Zacz�y si�
romansiki. Odwa�ne, bo ju� po szkole rumu�sko-g�ralskiej.
Stroop nienawidzi� "wsp�sprawc�w" przegranej wojny. Raz na Paulinenstrasse uda?, �e
nie zna i nie odk�oni� si� koledze z lat dziecinnych. �ydowi, Maksowi R., chocia�
ten by� inwalid� wojennym i szczyci� si� odznaczeniami bojowymi. - Maks sprzyja�
marksistowskim tendencjom - wyja�nia� Stroop, kt�ry nie lubi� r�wnie� naukowc�w,
profesor�w, literat�w, muzyk�w, lekarzy i dziennikarzy. Grupy te nadawa�y w�wczas
ton w Detmoldzie. Stroop pogardza� tak�e "ceglarzami" i "koziarzami".
REDAKTOR 61
"Ceglarze" i "koziarze" to biedniejsza cz�� ludno�ci z przedmie�� Detmoldu, z
miasteczek i wsi Freistaatu: ch�opi i p�mieszczanie, posiadacze lub dzier�awcy
cha�upek i dzia�ek przyzagrodowych, kt�rzy nie mogli sobie pozwoli� na og�lnie
przyj�ty standard hodowlany, na krow�. Trzymali kozy. St�d pogardliwe przezwisko
"koziarze". ,,Ceglarzami" zwano ich dlatego, �e migrowali sezonowo do bliskich
rejon�w przemys�owych, gdzie r�s� popyt na niewykwalifikowan� si�� robocz�,
szczeg�lnie przy produkcji ceg�y i transporcie budowlanym.
"Ceglarze" i "koziarze" odczuli najdotkliwiej ci�ary wojny. Licznie polegli za
Yaterland.
Mimo niskich zarobk�w Stroop szybko wychodzi� z powojennej depresji. Pozosta� mu
przecie� nimb kombatanta. By� pos�giem na chwilowej emeryturze. W zamku ksi��cym
miano zaufanie do J�zefa Stroopa, na kt�rym w�adza mo�e polega� i kt�ry jest
kawalerem �elaznego Krzy�a.
Wsp�lnota by�ych �o�nierzy nie rozpada�a si�. Wprost przeciwnie. Coraz mocniej
czuli si� zwi�zani nadziej� na odkucie si�. Z podoficerami i oficerami obu
detmoidskich pu�k�w Stroop utrzymywa� cz�ste kontakty. Wi�kszo�� z nich mieszka�a w
ksi�stwie Lippe. Niekt�rzy byli zamo�nymi bauerami i wp�ywowymi urz�dnikami.
Kilkunastu mia�o sklepy.
Przybyli do Detmoldu emisariusze tajnych czy p�tajnych zwi�zk�w wojskowych. Kr��y�y
powielane rozkazy, pisemka, odezwy. Spotykano si� pod pomnikiem Hermanna. Czasem
Stroopa wzywali byli oficerowie frontowi. Stawa� przed nimi na baczno��, z
gotowo�ci� cywilno-bojow�.
- Ale zm�czy�em si� wojn�, troch� chorowa�em i nie zaci�gn��em si� do Freikorps�w3.
By�, wed�ug mnie, za bardzo mieszczaninem i za bardzo detmold-czykiem, �eby si�
wtedy a� tak nara�a�.
3 Freikorpsy - niemieckie ochotnicze formacje wojskowe, organizowane od grudnia
1918 r. do walki z rewolucj� w Niemczech, uczestniczy�y tak�e w interwencji na
�otwie i w walce z powsta�cami �l�skimi. Licz�ce w po�owie 1919 r. oko�o 400
tysi�cy �o�nierzy, sk�ada�y si� przewa�nie z by�ych m�odszych oficer�w frontowych,
dobrze wyszkolonych, nastawionych nacjonalistycznie, cz�sto zmieniaj�cych si� w
awanturnik�w i wykoleje�c�w.
62 ROZMOWY Z KATEM
Mieszka�cy Detmoldu, szczeg�lnie kobiety, uwa�ali Stroopa za co� w rodzaju oficera.
Przyj�� ten spo�eczny awans. Zacz�� ch�odzi� z monoklem w oku i z wilczurem. Oraz z
pejczem.
Ma�omiasteczkowa fama reklamowa�a jego odwzajemnion� mi�o�� wojenn� do jakiej�
ognistej hrabianki w�gierskiej. W ten spos�b �ona C. z Brze�an zmieni�a, nic o tym
nie wiedz�c, narodowo�� i pozycj� socjaln�, gdy� familia Stroopa nie chcia�a
ujawnia� kompromituj�cego, wed�ug nich, uczucia syna do S�owianki.
Panny detmoidskie nie by�y zbyt oporne zalecankom zdemobilizowanych wojak�w,
szczeg�lnie gdy nosili wst��ki orderowe. Pami�ta�y same z opowiada� starszych
si�str i matek, jak "ci�ko bez ch�opa w okresie wojny". Chodzi�y z J�zefem na
spacery, szepta�y po sieniach kamieniczek oraz - co �mielsze - s�ucha�y s�owik�w w
poddetmold-skich zagajnikach. Stroop bra� je na wojskow� krzep� oraz �o�nierskie
komplementy. I stwierdza�, �e w tych sprawach jest w domu, tzn. w rodzinnym Lippe,
naj�atwiej i najwygodniej.
Raz pozna� Stroop pann�, trzy lata od niego m�odsz�, kt�ra mu zaimponowa�a. Pann�
"z prawdziwego towarzystwa" - jak m�wi� Stroop - z kr�g�w intelektualno-
protestanckich. Ojciec jej, Georg B., by� z dziada pradziada cz�onkiem elity
duszpasterskiej Niemiec, naukowcem i pedagogiem.
C�rka pastora czy nawet superintendenta, Kathe B., zakocha�a si� od pierwszego
wejrzenia w adonisie-kombatancie. Nie bra�a pod uwag� skromnego pochodzenia
wybranka - to dobrze o niej �wiadczy�o. Ale fakt, �e nie dostrzeg�a intelektualnego
poziomu J�zefa Stroopa, dowodzi, i� uczony pastor nie zdo�a� przekaza� c�rce swej
wiedzy �yciowej.
Rodzina panny liczy�a si� w mie�cie: dobra opinia, "pi�kne tradycje", niez�e
dochody i pewien kapita� umieszczony w bibliotece, obrazach i urz�dzeniu domu.
M�odzi prowadzali si� ze sob� do�� d�ugo. Miasto gada�o, �e
REDAKTOR 63
Stroop dzielnie sobie z pann� poczyna. By� w miar� nonszalancki. Na pota�c�wkach
Kathe z oddaniem patrzy�a mu w oczy.
Matce Stroopa przypad�aby do gustu synowa z takich kr�g�w spo�ecznych, ale
sprzeciwia�a si� ma��e�stwu ze wzgl�d�w pryncypialnych: J�zef by� katolikiem, a
Kathe protestantk�. Podobny zwi�zek by�by dla Frau Stroop grzechem �miertelnym,
wi�c zakazywa�a synowi kontakt�w z Kathe. Znajdowa�a, nie wiedz�c o tym, poparcie
ojca panienki, kt�ry - mimo �e duchowny - nie by� tak dogmatyczny. Lecz
przeciwstawia� si� ma��e�stwu po pierwszej rozmowie z J�zefem Stroopem.
Stroop, przemy�lawszy spraw� (zawsze d�ugo my�la�), zacz�� twardo realizowa� sw�j
plan. Maj�c po stronie aktyw�w przychylno�� zadurzonej panny, ujrza� korzy�ci:
wej�cie w ustosunkowan� rodzin�, posag i przysz�� mas� spadkow� po s�dziwym
pastorze.
Sta�o si�, jak projektowa�. Po wielodniowych awanturach matka--katoliczka ust�pi�a.
Przysz�y te�� - jak opowiada� Stroop - zmar� tymczasem. 5 lipca 1923 Stroop wzi��
�lub z Kathe B., urodzon� w Stendal.
Zwi�zek ma��e�ski poprzedzi�y przygotowania posagowe. Wynaj�to mieszkanie, kupiono
jadalni�, sypialni�, salon, kapy, firanki. Wyposa�ono kuchni�, kredens i spi�arni�.
Stroop zg�asza� coraz to nowe, ale niezbyt du�ego formatu zapotrzebowania.
Spe�niano je. Spisano umow� i m�odzi, po obrz�dach obyczajowo-ko�cielnych, zlegli
na �o�u, gdzie romantycznej protestantce m�� katolik przekazywa� do�wiadczenia
nabyte od prawos�awnej g�ralki rumu�skiej.
Stroop wkr�tce zwa�nia�. Zaczyna� kroczy� z du�� godno�ci�, ale zawsze wachlowa�
ramionami. Sk�ada� wizyty rodzinie i s�siadom, udawa� si� z �on� na spacer
niedzielny do parku zamkowego, bywa� w ksi��cej operze. Potrafi� d�� w detmoidskie
dudki - ale czy umia�by �y� inaczej?
W biurze co� nieco� awansowa�. Poniewa� Kathe skonstatowa�a, �e m�� musi si�
dokszta�ca�, Stroop chodzi� na parotygodniowe kursy i przygotowywa� si� przy pomocy
�ony do egzamin�w urz�dniczych.
64 ROZMOWY Z KATEM
W lutym 1928, czyli prawie pi�� lat po �lubie, z�o�y� inspektorski egzamin
mierniczy. W dalszym ci�gu ma�o mia� wsp�lnego z przeprowadzaniem pomiar�w, gdy�
zajmowa� si� g��wnie sprawami podatkowymi.
W tym�e samym lutym �ona obdarzy�a go c�reczk�, Renat�. Potomek Cherusk�w i kawaler
�elaznego Krzy�a pragn�� (rzecz jasna) syna. P�niej, znacznie p�niej, bola� nad
tym, �e dopu�ci� do nadania c�rce imienia Renat�.
- �ona i jej rodzina - opowiada� w celi - uparli si� przy tym imieniu, kt�re
wydawa�o mi si� w�wczas do�� adne. Ale po latach zrozumia�em, �e Renat� nie jest
imieniem dla prawdziwej Niemki. Renat� to co� francusko-�r�dziemnomorskiego. A ja
jestem zwolennikiem imion nordyckich, jak Christina, Ingeborga, Sigrid. M�j syn
urodzi� si�, gdy ju� posiada�em odpowiedni� wiedz�, i nazwa�em go Olafem.
- Pa�ska matka i �ona mia�y przecie� �adne imiona. Obie Katarzyny. A te�ciowa
nosi�a imi� Marii, matki Chrystusa - powiedzia� raz Schieike.
- Maria! Typowe imi� �ydowskie i B�g mnie strzeg�, �e u nas tylko te�ciowa by�a
Mari�.
Opowiadaj�c cz�sto o swoim ma��e�stwie, Stroop podkre�la� powag�, znaczenie i rang�
spo�eczn� nieboszczyka te�cia. M�wi� o nim, jak o kim� bardzo bliskim, kto by�
g�ow� jego rodziny (intelektualist�w!). W celi Stroop uwa�a� siebie za
przedstawiciela rodu B.
Z zachwytem opowiada� o bibliotece zmar�ego te�cia. I tu trafi� na m�j czu�y punkt.
Ale gdy wypytywa�em, jakie ksi��ki posiada� stary pastor, Stroop odpowiada�:
- Tam by�o bardzo du�o tom�w, kilka tysi�cy. To zbi�r rodzinny, uzupe�niany przez
kilka pokole�. Nie umiem panu bli�ej scharakteryzowa� tych ksi��ek, ale widzia�em
je. Wiele w sk�rzanych oprawach. Inne mia�y z�ocone brzegi. Niekt�re po��k�y i
w�a�ciwie powinny znajdowa� si� na ladzie sklepowej do owijania �ledzi. Na og�
starzyzna.
REDAKTOR 65
- Co pan zrobi� z bibliotek�? Pewno j� umie�cili�cie w ma��e�skim apartamencie?
Po�echtany s�owem apartament, Stroop nabra� wigoru i zacz�� opowiada� o swych
sukcesach zwi�zanych z ksi�gozbiorem, kt�ry by� wiekowym dorobkiem rodziny B.
- Biblioteka by�a wspania�a - m�wi�. - Nigdy nie przypuszcza�em, �e ksi��ki mog�
tyle kosztowa�. Co prawda s� ci�kie. Wskutek tej wagi i s�abych sufit�w w domu,
gdzie mieszkali�my...
- Iz braku forsy... - dorzuci�em.
- Tak, pieni�dzy w�wczas nie mia�em za du�o. Wi�c chcia�em sprzeda� bibliotek�. I
sprzeda�em.
- A �ona nie protestowa�a?
- Przecie� ja by�em panem domu, a nie �ona. I spadkiem �oninym r�wnie� zarz�dza�em.
- Jak pan sp�awi� bibliotek�?
- W Detmoldzie nikt nie chcia� jej kupi�. Napisa�em do antykwariatu w Bielefeld. To
by�a uczciwa firma i przys�a�a swego agenta-rzeczoznawc�. Siedzia� tydzie�.
Wszystko spisa�, duplikat dla mnie i po rozmowie telefonicznej ze swym szefem
zaproponowa� dobre kilka tysi�cy marek. Uca�owa�em �on� ze szcz�cia i czym pr�dzej
wzi��em zaliczk�. Nast�pnego dnia przyjecha�a ci�ar�wka, za�adowali ksi��ki, ale
przedtem je popakowali, ka�d� z osobna. Nigdy nie my�la�em, �e taki szajs mo�e by�
tyle wart.
- A czy tam by�y rzadko spotykane ksi��ki?
- Czy ja wiem? Nie znam si� na tym. Ale by�y jakie� religijne czy filozoficzne
szparga�y z XVII wieku. I starsze r�wnie�.
�ycie bieg�o mu w tym czasie -jak m�wi� w celi - ,,wspaniale", cho� potrzeb
materialnych nie mia� ca�kowicie zaspokojonych.,,Wspania�e" �ycie! Wszystko
u�o�one, usystematyzowane, skontrolowane. Ka�dy fakt wykraczaj�cy poza normy
obyczaj�w, nawyk�w i przes�d�w ^miasteczka - nosi stempel wariatowo�ci lub
skandalu. Na pewno takie "wspania�e �ycie" jest idea�em wielu ludzi. - Ka�dy ma
5 - Rozmowy z katem
66 ROZMOWY Z KATEM
swoj� przyjemno��: jeden lubi wiersze, drugiemu pachn� nogi - powtarza� nieraz w
celi Gustaw Schieike.
Stroop trzyma� dom �elazn� r�k�. �on� traktowa� jak swoj� w�asno��. "Kinder,
Kliche, Kirche"4 - oklepany frazes o kobietach niemieckich znalaz� odbicie w
ma��e�stwie Stroopa.
W g�owie mia� my�li, jakie poddawa�a prasa. �owi� przy tym koniunktur�. Wierzy�
ksi�ciu i jego dworzanom, przemys�owcom, wi�kszym kupcom, dyrektorom, hofratom,
emerytowanym oficerom i okolicznym ziemianom. Lecz przede wszystkim braci
frontowej. W ten spos�b trwa� ci�g szkolenia ideologicznego, wpajany przez
tradycj�, rodzic�w, nauczycieli, dow�dc�w i zwierzchnik�w. Ordnung muss sein!5
Wyrobi� sobie wtenczas ostatecznie, a mo�e tylko pog��bi�, cnot� rezerwy wobec
ludzi. Rezerwa - dobra rzecz, bo nie obna�a cz�owieka. A jednocze�nie wyst�powa�a u
Stroopa inna cecha: stara� si� nie k�ama�.
Stroop uformowa� ostatecznie w tym okresie swoj� taktyk� post�powania: m�wi� w
zasadzie prawd�, ale du�o milcze�. I nie da� si� sprowokowa� do wypowiedzi w
niewygodnych sytuacjach.
Czy mu si� uda�o t� metod� w pe�ni zastosowa�? My�l�, �e nie, gdy� �ycie ma powaby
i smutki rozpr�aj�ce cz�owieka. Zdarza�y si� godziny, w kt�rych Stroop musia�
opowiada�, chwali� si� i g�o�no wspomina�.
Ze wszystkimi stara� si� �y� w latach 1922-1931 dobrze i rzadko komu si� narazi�.
Czasem pe�ga� jak p�omyczek, czasem �lizga� si� w�owato, czasem pcha� si� do
wy�szych rejon�w drabiny spo�ecznej, towarzyskiej i urz�dowej. Co prawda awanse
(uzyskane przy pomocy stosunk�w mamy i znajomo�ci �ony) przynosi�y niedu�e efekty
pieni�ne. Ale dla Stroopa, oszcz�dnego Stroopa, ka�de 10 marek podwy�ki czy nagrody
by�o osi�gni�ciem piel�gnowanym w duszy przez miesi�ce.
Politycznie wy�ywa� si� tylko w�r�d by�ych �o�nierzy frontowych,
4 "Kinder, Kliche, Kirche" (niem.) - ,,dzieci, kuchnia, ko�ci�".
5 Ordnung muss sein! (niem.) - porz�dek (�ad) musi by�!
REDAKTOR 67
zorganizowanych we wp�ywowe ju� kombatanckie Yereiny6. Zbierali si� coraz cz�ciej.
Wypijali anta�ki piwa, �piewali marsze, a� echo grzmia�o po uliczkach Detmoldu.
Wys�uchiwali referat�w swych by�ych dow�dc�w. Czcili nie tylko Hermanna der
Cheruskera, ale i Barbaross�, Wielkiego Fritza, Bismarcka, Hindenburga, Mackensena
i Ludendorffa.
Szczeg�lnie to ostatnie nazwisko cz�sto wymienia� Stroop w wi�zieniu. M�wi� o
generale Erichu Ludendorffie7 jako o ,,genialnym" organizatorze armii. Wyra�a� si�
r�wnie� ze szczeg�lnym szacunkiem o Frau Doktor Mathilde Ludendorff8.
- Jej my�l, to znaczy my�l Frau Doktor i jej m�a, bardzo nam odpowiada. To ona
przecie� ujawni�a prawd� o z�owieszczej roli ko�cio�a katolickiego w Niemczech. Ona
przywr�ci�a nas prawdziwym bogom germa�skim. Ona przypomnia�a czysty obyczaj
pragerma�ski oraz ujawni�a zgnilizn� chrystusowo-�ydowskich p�t moralnych i
organizacyjnych, jakie opl�tywa�y organizm Rzeszy od dwunastu setek lat. Gdyby nie
by�a bab�, Frau Doktor Ludendorff, to zrobiliby�my j� cz�onkiem honorowym
�o�nierskich zwi�zk�w. Dzi�ki nauce, jak� mia�em szcz�cie naby� z ksi��ek Frau
Doktor Ludendorff, uda�o mi si� �atwo pokona� przes�dy religijne, a potem wpisywa�
do rubryki wyznania: Gottglaubig.
- A co na to mama?
- Z Mutii mia�em wiele przej��. Ruga�a mnie. Musia�em si� z ni� liczy�, bo to
przecie� nasza matka i mia�a wp�ywy w mie�cie, a ksi�� j� lubi�. Ale przecie�
by�em i jestem nowoczesnym, post�powym cz�owiekiem. I zdo�a�em - tu wypi�� pier� -
po �o�niersku wyzwoli� si� z niewoli katolicyzmu.
- Ale pan wierzy w Boga?
- Jasne. Lecz wierz� w prawdziwych bog�w, w bog�w naszych przodk�w germa�skich. Oni
kieruj� ka�dym czynem Niemca i nad nim czuwaj�.
- Czy nad panem tak�e? Nie odpowiedzia�.
6 Yerein (niem.) - zwi�zek.
7 Erich von Ludendorff (1865-1937), niemiecki genera�, szef Oddzia�u Operacyjnego
Sztabu Generalnego.
8 Mathilde Ludendorff z domu Spiess (1877-1966).
68 ROZMOWY Z KATEM
Nie opu�ci� J�zef Stroop �adnej uroczysto�ci wojskowej lub kombatanckiej, jaka si�
odbywa�a w Detmoldzie. Musia� te zdarzenia silnie prze�ywa�, bo w trzydzie�ci lat
p�niej, w celi, opowiada� o nich tak, jak by mia�y miejsce wczoraj.
- Wi�c oni stali, ci spensjonowani oficerowie-bohaterzy, na miejscu honorowym, w
pi�knych mundurach, wsp�czesnych i z XIX wieku. Bermyce, pikielhauby, kaszkiety,
okr�g�e czapki, szamerunki, ostrogi, pasy, ordery. Twarze marsowe. Posiwia�e w�sy.
Sztandary. Chor�gwie. Orkiestra. Werble. Ogie� stu pochodni o�wietla� nasz�
�o�niersk� wsp�lnot�. Zako�czyli�my uroczysto�� ch�ralnym od�piewaniem
Niederlandisches Dankgebet. Mn�stwo os�b zjecha�o si� z ca�ego ksi�stwa. W�r�d nich
prawie wszyscy okoliczni ziemianie.
- Pan ich zna� osobi�cie, tych w�a�cicieli ziemskich?
- Tak. Przecie� wielu z nich to oficerowie rezerwy. Niekt�rych zna�em z kampanii
wojennej, wi�c zapraszali mnie czasem do siebie. Fajne ch�opy. Bardzo patriotyczni
i z du�� brawur�. �wietnie je�d�� konno. Dobrze pij� i lubi� m�skie pohulanki.
- Bra� pan udzia� w ich eskapadach?
- Oczywi�cie. Ale dopiero gdy wr�ci�em z wojny. Zaprasza� mnie syn barona von O.
oraz jedynak freiherra von B. Ten mia� �adn� i odwa�n� siostr�. Gonili�my czered�
po lasach i polach. Nasze ziemia�stwo jest patriotyczne, szlachetne i nie da�o
sobie dmucha� w kasz�. Prawdziwi potomkowie Cherusk�w.
Pewnego dnia Stroop o�wiadczy�, �e by� niegdy� dziennikarzem. Przyznaj�, �e
zastrzeli� mnie tym wyznaniem. Nadawa� si� m�g� bowiem, zale�nie od okoliczno�ci,
na wiele nieprzewidzianych funkcji, nawet dygnitarskich i dobrze p�atnych, ale �eby
mia� pracowa� jako redaktor, to ju� by�o dla mnie za wiele. Od dziennikarza wymaga
si� przecie� pewnego quantum wszechstronnej wiedzy, inteligencji (kt�ra wyra�a si�
m.in. szerokim wachlarzem szybkich skojarze�) oraz sk�onno�ci do niezale�nych
warto�ciowa� i do obiektywnej krytyki.
REDAKTOR 69
- Co pan redagowa�? Gazet� kompanijn� w Bukareszcie?
- Nie. Prowadzi�em pismo drukowane w ksi�stwie Lippe przez b. �o�nierzy 55 i 256
pu�k�w piechoty. Regionalny zwi�zek kombatancki wyznaczy� mnie na redaktora. C� to
za trudna robota! �ona pracowa�a tam r�wnie�!
- Honorowo?
- Sk�d�e znowu! P�acono nam. �ona dostawa�a nawet du�y pieni�dz, 100 marek
miesi�cznie.
- Nak�ad?
- Oko�o 800 egzemplarzy. Pami�tam, jak w jednym z numer�w opublikowali�my reporta�
z �ycia by�ego gefreitera, kt�ry w swoim bauerhofie produkowa� po wojnie konserwy i
dorobi� si� grubej forsy. Po ukazaniu si� reporta�u ten kumpel pu�kowy przysy�a�
mej �onie i paki z puszkami mi�snymi. Tak, panie, prasa to pot�ga!
V. Objawienie w Monachium
J�zef Stroop wst�pi� do ugrupowa� hitlerowskich dopiero wiosn� 1932 roku. A jak
przejawia�a si� jego postawa wobec Fiihrera w latach poprzednich? I tu Stroop
musia� mie� co� na sumieniu "wzorowego nacjonalisty". Tak wyczuwa�em z rozm�w o
przed�wicie "ery Adolfa Hitlera". Sygna�y "wielkiego ruchu" przenik�y do Detmoldu w
1919/20.
- Przynie�li je byli wojskowi. Dumni byli�my - opowiada� Stroop w celi - �e
�o�nierz frontowy i kawaler �elaznego Krzy�a...
- Pan genera� posiada r�wnie� EK' z pierwszej wojny - wtr�ci� Schieike.
- Odznaczono mnie za Francj� �elaznym Krzy�em, ale drugiej klasy. Adolf Hitler za�
mia� pierwsz� klas�.
- Lecz on wyszed� z wojny Gefreiterem, a pan Yizefeldweblem. M�g�by wi�c pan
stawia� w 1918 Hitlera na baczno��!
- Fuhrera? Ja? Nigdy! - wybe�kota�, patrz�c na mnie, jak na blu�nierc�. Schieike
u�miechn�� si� i za�wista�. Chwil� nie m�wili�my. Stroop machn�� r�k�. Rezygnowa� z
potyczek s�ownych, gdy mia� dw�ch przeciw sobie.
Frontowcy traktowali Hitlera z sympati�, zrozumieniem i nadziej�.
- Bo i kombatant, i wszechgermanin, i nienawidzi� �ydokomuny - motywowa� Stroop. -
Jasno klarowa�, czego chcia�. By� dynamiczny i nie patyczkowa� si�. Spo�ecze�stwo
niemieckie potrzebowa�o konkretnych cel�w politycznych i r u c h u, a nie zat�ch�ej
ka�u�y weimarskiej. Lwia cz�� narodu ��da�a nie bujd kosmopolityczno-�ydowskich,
EK, Eisernes Kreuz (niem.) - �elazny Krzy�.
OBJAWIENIE W MONACHIUM 71
nie liberalizmu, wiod�cego zawsze do anarchii, ale �o�nierskiego dzia�ania w
polityce, w administracji, domu, �yciu spo�ecznym. Niezb�dny by� ruch masowy i
jednocze�nie z d r o w y w za�o�eniach.
Zdrowy, to wed�ug Stroopa: nacjonalistyczny i ordnungowy. Takie cechy zawiera�a -
jak m�wi� - ,,pionierska" dzia�alno�� Hitlera, G�ringa i Himmlera, gdy budowali
parti� w Monachium.
- O ile mi wiadomo, to nie Hitler za�o�y� wasz� parti�. On by� si�dmym, w
kolejno�ci przyst�pienia, cz�onkiem Deutsche Arbeiter-partei (przemianowanej
wkr�tce na NSDAP), kt�r� stworzy� Drexler2 - przypomnia�em.
- To s� wszystko propagandowe bujdy, Herr Moczarski. Adolf Hitler by�, jest i
b�dzie pierwszym cz�onkiem i za�o�ycielem NSDAP.
- Ale Roehm wst�pi� do partii przed Hitlerem i zaagitowa� go nie tylko do
ugrupowania Drexlera, lecz my�l�, �e i do wywiadu wojskowego.
- Adolf Hitler nigdy nie by� agentem wywiadu - zdenerwowa� si� Stroop.
- Dok�adnie nie wiem - odpowiedzia�em. - Ale, o ile znam histori� oraz metody
dzia�a� organizacyjno-politycznych, to kapitan Roehm powinien zwerbowa� Hitlera, i
chyba zwerbowa�, do zwalczania marksistowskich ugrupowa� robotniczych. Inwalida z
pierwszej wojny, lecz aktywny i ambitny, Roehm by� w�wczas oficerem do spraw
wywiadowczo-politycznych Reichswehry w sztabie armii w Monachium3.
Stroop na to:
- Pan, przepraszam pana, nas�czony jest k�amliw� informacj� prasy �ydowsko-
komunistyczno-anglosaskiej. W�dz nie by� nigdy,
2 Monachijski �lusarz Anton Drexler za�o�y� w marcu 1918 r. Freier Arbeiteraus-
schuss (Komitet Niezale�nych Robotnik�w), a w styczniu 1919 r. Deutsche Arbeiter-
partel, DAP (Niemieck� Parti� Robotnicz�).
1 Adolf Hitler b�d�cy w�wczas oficerem o�wiatowym (Bildungsoffizier) 41 pu�ku
piechoty, a faktycznie agentem kpt. Ernesta R�hma, szefa wywiadu 7 Dywizji Piechoty
w Monachium, na polecenie R�hma wzi�� udzia� w otwartym zebraniu DAP w dniu 12
wrze�nia 1919 r. i po trzech dniach zosta� si�dmym cz�onkiem tej partii,
przemianowanej w lutym 1920 r. na NSDAP.
72 ROZMOWY Z KATEM
powtarzam, agenciakiem wywiadu. Roehm opowiada� m�g�, co chcia�. Roehm by� �wini�
homoseksualistyczn�.
- I za to poszed� pod chodnik w 1934 roku?4
- Tak. Roehm by� zdrajc� ruchu i Fuhrera. Ho�dowa� zboczeniom niegodnym Germanina i
szkoda, �e tego pederasty wcze�niej nie wyko�czono!
Do tej rozmowy w��czy� si� Schie�ke, kt�ry zna� nie�le �wiat homoseksualist�w
niemieckich. S�u�y� przecie� d�ugo w Sittenpolizei, gdzie dysponowano kartotekami
biernych oraz aktywnych pederast�w. I o�wiadczy�, �e niewielu homoseksualist�w w
NSDAP potraktowano tak "niedelikatnie", jak Roehma.
- Pan, Herr Schie�ke, nazywa niedelikatnym traktowaniem czyny, kt�re zawodowy
policjant winien nazywa� mordem - zaatakowa�em Sittenpolizist�.
- Zgadzam si�, Herr Moczarski. Szpokojnie, szpokojnie! Wi�c stwierdzam, �e tylko
nielicznych pederast�w-partyjniak�w zamordowano. Inni, a by�o ich wielu, pozostali
przy �yciu, dzia�ali, awansowali, powodzi�o im si�. Niekt�rzy z homoseksualist�w
(jak np. s�ynny tenisista, arystokrata von Cramm) korzystali z protekcji, a nawet
ze szczeg�lnej ochrony superbonz�w NSDAP.
Stroop nagle przerwa� Schieikemu takim komentarzem:
- Tenisista von Cramm by� bliskim kuzynem ksi�cia Lippe z konnego SS, gdy� matka
ksi�cia pochodzi�a z rodziny von Cram-m�w...
Ale Stroopowi nie uda�o si� przerzuci� dyskusji na inne tory, bo Schie�ke ci�gn��
nieust�pliwie:
- Dzi�ki G�ringowi u�atwiono von Crammowi wyjazd za granic�, mimo �e facet (zgodnie
z �wczesnymi przepisami) powinien siedzie� w mamrze. Prowadzi�em dochodzenie w jego
sprawie. Gdyby wobec wszystkich nazist�w zastosowano takie antyhomoseksualistyczne
sankcje, jak wobec Roehma, to tysi�ce Parteigenossen musia�oby umrze�, gdy�
"ha�bili" parti�.
4 E. R�hm, p�niejszy szef sztabu i faktyczny dow�dca Sturmabteilungen (SA), zosta�
zamordowany w czasie "nocy d�ugich no�y" 30 czerwca 1934 r.
Rezultaty monachijskiego puczu Hitlera z 9 listopada 1923 zorganizowanego przy
udziale Ludendorffa i zako�czonego fiaskiem oraz trupami pod Feldhermhalle5,
musia�y zachwia� wiar� kombatanta Stroopa w powodzenie nacjonal-socjalizmu. Co
prawda raz czy dwa frazesowa! w celi o bohaterstwie i zas�ugach odznaczonych
Blutor-denem6. By�a to jednak, moim zdaniem, deklamacja (on od pocz�tku wierny!),
albo recytowanie tekst�w wbijanych latami przez aparat propagandy.
Lecz z drugiej strony, agresywne mowy obro�cze Hitlera przed s�dem monachijskim
(luty-marzec 1924) szybko mog�y przywr�ci� Strbopa na �ono Flihrera. W owych latach
Stroop zastosowa� tak� metod� w �yciu osobistym, jak Hitler w �yciu politycznym po
wyj�ciu z wi�zienia: szed� drog� pozornego legalizmu. Czeka�, nie wychyla� si�
zbytnio, by� formalnie lojalny wobec aktualnej w�adzy, a po cichu robi� swoje.
Hitler co prawda jawnie wychyla� si�, ale - sparzony w 1923 roku - d��y� do
legalnego obj�cia stanowiska kanclerskiego. Legalne s� gry, triki, szwindle i
k�amstwa polityczne.
Z dalszych wynurze� o tych czasach doszed�em do wniosku, �e nie jest wykluczone, i�
Stroop i jego towarzysze detmoidscy po prostu bali si� przyst�powa� zbyt wcze�nie
do NSDAP, pomimo �e w masie, dzi�ki tradycjom i wychowaniu, byli potencjalnymi
zwolennikami Hitlera. Dla nich Hitler to objawienie. Ale sytuacja nie rysowa�a si�
prosto.
- W Land Lippe od czas�w rewolucji7 - opowiada� Stroop - rz�dzi�a socjaldemokracja.
Ros�y wp�ywy komunist�w. Ksi�� przejawia� sk�onno�ci liberalne. Nie mo�na by�o
lekcewa�y� lokalnej lo�y maso�skiej. Wi�kszo�� ziemian tak�e ba�a si� pocz�tkowo
przymiotnika socjalistyczny w nazwie partii hitlerowskiej.
5 Feldhermhalle - po�o�one w centrum Monachium mauzoleum bawarskich bohater�w
wojennych.
6 Blutorden (niem.) - Order Krwi, odznaczenie ustanowione w marcu 1934 r. dla
uczestnik�w puczu w Monachium 9 listopada 1923 r.
7 Mowa o wydarzeniach rewolucyjnych lat 1918-1919.
74 ROZMOWY Z KATEM
NSDAP ros�a. W wyborach do Reichstagu w 1930 roku uzyska�a niespodziewanie a� 107
mandat�w (w 1924 mia�a ich 14, a w 1928 - 12). Tote� w tym�e 1930 roku Freistaat
Lippe rozko�ysa� si� politycznie.
- Dotychczasowe partie o�ywi�y si� i dzia�a�y w kierunku niepo��danym dla naszej
idei - relacjonowa� Stroop.
Osi�gn�� niedawno stopie� starszego sekretarza mierniczego. Manifestowa�
bezpartyjno�� i "obiektywizm og�lnonarodowy". By� rzecznikiem munduru i �o�nierki,
co by�o zawsze mi�e przeci�tnemu Niemcowi. Nie eksponowa� si� politycznie. Mo�e
l�ka� si� dotychczasowych szef�w, kt�rych w�adza pochodzi�a tak�e od �wi�tych
germa�skich. Mo�e Kathe (�ona) doradza�a, �eby "bro� Bo�e nie wychyla� si�". A mo�e
Stroop po prostu mia� zmys� dyplomatyzowania, jak ksi��, i spryt, jak �w
konserwiarz, kt�rego Stroop reklamowa� w gazecie b. kombatant�w.
Pocz�tek 1932 roku. Przebieg wydarze� w ca�ej Rzeszy wskazuje, �e Hitler idzie w
cuglach i z maczug� po w�adz�. Stroop zapisuje si�... nie do partii, lecz do
�eam^�Abimd_u8 przy NSDAP i otrzymuje w tej organizacji "zawodowej" numer
cz�onkowski 2418.
W Detmold dzia�aj� ju� silne kom�rki hitlerowc�w, przesi�kni�te, niestety,
"koziarzami" i ,,ceglarzami", ale - m�wi� Stroop - taki uk�ad personalny szereg�w
NSDAP w Lippe uleg� potem zmianie.
Stroop decyduje si� w ko�cu, wbrew matce i przy braku poparcia ze strony �ony.
Decyduje si�, bo widzi pomy�ln� przysz�o��, ale nie t� najdalsz�. Nie ��dajmy
genialnej prospekcji!
Ju� zwalczy� w�tpliwo�ci, odnalaz� "prawid�owy kierunek", wkracza na nowoczesny
szlak Cherusk�w i l lipca 1932 roku zaci�ga si� do SS, a potem - dopiero l wrze�nia
1932 - do NSDAP. Jego SS-Ausweis mia� numer 44611, a partyjny - o wiele wy�szy, bo
p�ny: 1292297.
W kilkana�cie lat potem, w Warszawie, si�gnie przed s�dem do
8 Beamtenbund (niem.) - Zwi�zek Urz�dnik�w.
argument�w odci��aj�cych i usprawiedliwiaj�cych, �e nie by� nigdy politykiem, tylko
wojskowym, nawet ,,zawodowym wojskowym", i �e uleg� patriotycznym elementom by�ych
kombatant�w, kt�rzy jego, "fachowca od wojskowo�ci", prosili o wst�pienie do SS -
"organizacji paramilitarnej".
Wyobra�am sobie, jaki on by� weso�y i pe�en nadziei w lipcu 1932 roku, gdy partia
Hitlera zdoby�a 230 mandat�w w 608-osobowym Reichstagu. Deutsch-Nationale uzyskali
tylko 40 miejsc, wielkokapitalistyczni libera�owie (Deutsche Yoikspartei) - 7
miejsc, katolickie Centrum - 75 (lekki wzrost), pogardzani przez Stroopa
socjaldemokraci - 133, a komuni�ci - 89 mandat�w.
- Szalenie w�wczas, w 1932 i 1933 roku, pracowa�em - zwierza� si� Stroop. - Odda�em
si� ca�kowicie partii i wodzowi. Ci�g�e zbi�rki, zebrania, podr�e agitacyjne,
musztry, �wiczenia, kursy, szkolenia.
Przyda� si� w NSDAP taki systematyczny i kaligrafuj�cy cz�owiek, �lepo
zaanga�owany, wierny i wierz�cy w ka�d� podan� odg�rnie prawd�, m.in. w to, �e
b�dzie b�j, a potem t�uste po�cie w spichlerzu. By� jednym z pierwszych SS-owc�w w
Lippelandzie. Zosta� SS--Anwarterem9 i mimo aspiranckiego stopnia kierowa�
jednostk� Sztafet Ochronnych 10 w Detmoldzie.
- S�uchali si� was cz�onkowie SS? Czy spo�ecze�stwo si� z wami liczy�o?
- Kilku SS-man�w uspokoili�my. Tych, co byli za Hitlerem, ale gadali jak
socjali�ci. A co do spo�ecze�stwa, bywa�o r�nie.
Nie bardzo chcia� na ten temat m�wi�, ale kiedy� wr�ci� do prze�y� z lat 1932-1933:
- Rozumie pan, �e ide� republiki weimarskiej, inspirowanej przez Anglik�w,
Francuz�w, USA, socjaldemokracj�, masoneri�, mi�dzynarod�wk� �ydowsk� i agent�w
sowieckich, by�o zanarchizowanie Rzeszy,
9 SS-Anwarter (niem.) - kandydat na cz�onka SS.
10 Schutzstaffein der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei, SS (niem.)
- Sztafety Ochronne Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej.
76 ROZMOWY Z KATEM
a przez to Europy. Ostro przeciwstawili�my si� tym usi�owaniom. W Detmoldzie
r�wnie� trzeba by�o uspokoi� spo�ecze�stwo i wprowadzi� je na drog� porz�dku i
rygoru. Naj�atwiej sz�o z by�ymi wojskowymi i bogatszymi mieszczanami oraz
przemys�owcami. Z �ydami od razu rozprawili�my si�, legalnie.
Tutaj rzuci�em pytanie "na rybk�":
- Legalnie? A jak by�o z rozbiciem kilku sklep�w i z po�amaniem ko�ci jakiemu�
�ydowi w podmiejskim zagajniku?
Stroop poblad�, zapeszy� si�, spojrza� podejrzliwie na mnie i szepn�� Schieikemu do
ucha: "Yorsichtig!" n. Nie mia�em w�wczas najlepszego s�uchu (bola�o mnie lewe
ucho), ale s��wko Stroopowskie dobieg�o i natychmiast zareagowa�em:
- Do jasnej cholery, czy pan my�li, �e mog� by� kapusiem? Stroop, t�umacz�c si�
gor�co, wyja�ni� sytuacyjny sens s�owa Yorsichtig. Uwierzy�em, bo znali�my si� ju�
nie�le, i odpowiedzia�em.
- Ja, Herr Stroop, �wiadkiem na pa�skim procesie nie b�d�. Wie pan o tym dobrze.
Ale pami�tam z prasy, �e wasze boj�wki nie ceregielowa�y si� z przeciwnikiem.
Zaprzeczy pan?
Popar� mnie Schieike i zacz�� opowiada� histori� drastycznych dzia�a� i zaniechan,
do jakich "zmuszano" ich, policj� kryminaln�, w 1932/33 roku. Opowiada� o terrorze
wobec �yd�w, nawet najwi�kszych patriot�w niemieckich. M�wi� o gwa�tach ulicznych,
zatajonych cz�ciowo przed opini� publiczn�, o demolowaniu sklep�w, biciu, paleniu
mieszka� �ydowskich.
- A my, str�e prawa i porz�dku - ko�czy� sw� relacj� Schieike - zmuszeni byli�my
nie reagowa� na bezprawie i z przymkni�tymi oczami czuwa� nad bezpiecze�stwem
g�wniarzy z SA.
Ta szczero�� zmi�kczy�a Stroopa. Nie chc�c si� przeciwstawia� jednakiej postawie
Schieikego i mojej, przyzna� nam racj� i odrobin� opowiedzia� o akcjach SS w
Detmoldzie, "nakazywanych" przez partyjne w�adze hitlerowskie. A potem powt�rzy� po
raz setny chyba - Befehl ist Befehl!
Pewnego razu, pod koniec wsp�lnego pobytu w celi, dotkn��em
" Yorsichtig! (niem.) - ostro�nie!
jeszcze raz prze�omu 1932/33 i, przystosowuj�c si� do s�ownictwa Stroopa, rzuci�em
mimochodem:
- Pan by� mieczem Hermanna der Cheruskera. Tym mieczem Hitler, Goebbels, G�ring i
Himmler zaprowadzili porz�dek w waszym ksi�stwie.
- Chyba zbyt zaszczytne por�wnanie - odpowiedzia� powa�nie i po chwili namys�u
doda�: - Musi pan zrozumie�, Herr Moczarski, �e na nas - �o�nierzach armii
niemieckiej, zawodowych i rezerwistach, spoczywa�a odpowiedzialno�� za losy narodu.
Reprezentowali�my honor germa�ski i tak nas traktowa�y szerokie warstwy ludno�ci,
te najcenniejsze, bo patriotyczne.
Opowiadaj�c o dzia�alno�ci politycznej w roku 1932/33, Stroop podkre�la� jeden z
element�w programu hitlerowskiego. Mianowicie:
konieczno�� naprawiania "potwornych krzywd dyktatu wersalskiego", odbudowania
silnej armii, powrotu ziem ,,zagrabionych przez Francuz�w, Belg�w, Holendr�w,
Du�czyk�w, W�och�w, Czech�w, Polak�w". I "bezdyskusyjny nakaz sprawiedliwo�ci
dziejowej, nakaz nowych zdobyczy terytorialnych", Lebensraumu12, dla wielkiego "naj
kulturalniej szego, najbardziej cywilizowanego i napracowitszego" spo�ecze�stwa,
kt�re si� ,,dusi�o" w �wczesnych granicach Rzeszy.
Stroop nabra� w 1932 roku nacjonal-socjalistycznego sznytu. �yka� pigu�ki
hitlerowskiej ewangelii, d�awi�c si� z zachwytu jak foksterier, kt�ry boryka si� z
ko�ci� kurcz�cia. Ju� biegle pos�ugiwa� si� partyjnym j�zykiem. Chodzi� w d�ugich
butach, z pejczem i mia� dwa wilczury. Zaniecha� noszenia monokla. Nie dlatego, �e
mu si� poprawi� wzrok (zawsze mia� zdrowe oczy), ale �e monoki by� �le widziany w
partii. (Wr�ci Stroop w latach 1940-tych do monoklowych fason�w, gdy zostanie SS-
owskim genera�em. W celi tak�e zak�ada� czasami monoki.)
W Detmoldzie je�dzi� konno na partyjne kontrole, zebrania, �wiczenia i spacery.
- Sk�d pan bra� wierzchowca? - pytam raz.
- Od bauer�w, ziemian i innych koniarzy. Oni si� zg�aszali sami z pomoc�.
Lebensraum (niem.) - przestrze� �yciowa.
78 ROZMOWY Z KATEM
Czu� narastaj�ce mo�liwo�ci osi�gni�cia w�adzy i mia� jedno, jak si� zwierza� w
ce�i, skryte pragnienie: cwa�owa� na czele oddzia�u SS-Reiterei po wzg�rzach i
dolinach Lippelandu. I �eby koniecznie dow�dc� by� on, syn Oberwachtmeistra. A za
nim - kilku hrabiowskich i ziemia�skich syn�w oraz przysz�ych spadkobierc�w
bogatych kupc�w.
Pewnego niedzielnego dnia na korytarzu wi�ziennym �wi�teczny spok�j. Wi�c Stroop
pokazywa� w celi, jak si� je�dzi konno. Na przygi�tych nogach ko�ysa� si� miarowo,
raz st�pa, raz truchtem, potem galopem, wreszcie cwa�em. Wydawa� okrzyki, cmoka�,
smaga� wyimaginowanego rumaka oraz parska� i r�a� jak ko�.
Stroop nie by� nigdy (i tego �a�owa�) w konnych oddzia�ach SS. Ale je w ksi�stwie
Lippe aktywnie wsp�organizowa�.
Instytucje SS-Reiterei13 to s�abo dotychczas zbadane zjawisko III Rzeszy. My�l�, �e
zaci�ganie si� do jazdy SS stanowi�o w do�� du�ym zakresie wyraz oportunizmu ludzi,
kt�rzy mieli co� do stracenia w politycznej grze i gospodarczych uk�adach tamtych
czas�w. Konni SS-owcy, w wi�kszo�ci arystokraci lub ziemianie, byli jednocze�nie i
sportowcami, i cz�onkami elity partyjnej, jak� tworzy�y Sztafety Ochronne. SS-
Reiterei dawa�a wygodn� p�aszczyzn� wyj�ciow� dla przysz�ego ustawiania si� w
polityce, w ewentualnym dygnitarstwie hitlerowskim, wzgl�dnie w nieponoszeniu
pe�nej odpowiedzialno�ci za hitleryzm. Stroop m�g� to dobrze rozumie�, gdy� zna�
wszystko, co dotyczy�o koni. Opowiada� mi raz, dlaczego jeden z ksi��t Lippe nie
dzieli po wojnie losu SS-owc�w. Rozszyfrowa� jednocze�nie podszewk� tego ust�pu
Wyroku Norymberskiego, kt�ry w rozdziale dotycz�cym
13 SS-Reiterei, Reiter-SS (niem.) -jazda SS, konne oddzia�y SS. Nie nale�y myli� z
SS-Reiterstandarten, bior�cymi udzia� w akcjach pacyfikacyjnych na terenach
okupowanych.
SS, m�wi: "Nicht mit eingegriffen sind die Mitglieder der sogennanten Reiter-SS"
14.
Stroop twierdzi�, �e cz�onkowie konnych formacji SS zostali dlatego wy��czeni z
przynale�no�ci do Schutzstaffe�n, kt�re w Norymberdze uznano za organizacj�
zbrodnicz�, �e ,,mi�dzynarod�wka" arystokratyczna, i jednocze�nie
wielkoobszarnicza, chroni�a w ten spos�b braci skompromitowanych (niekiedy tylko
formalnie) wsp�prac� z Himmlerem. Wed�ug Stroopa, �w m�ody ksi�� Lippe �ur
Biesterfeid, jego znajomy i przez 3-4 lata SS-owski towarzysz (od 1933), wymiga�
si� w ten spos�b od odpowiedzialno�ci. Przez konie - do niewinno�ci! Czy Stroop
mia� racj�, nie umiem da� odpowiedzi.
W pocz�tku drugiego p�rocza 1932 37-letni J�zef Stroop �y� na fali rosn�cego
powodzenia, komenderowa� i nakazywa�. Maltretowano, a nieraz bito, ,,wszystkich
tych bezkr�gowc�w, tych mi�czak�w", kt�rych mo�na by�o bi�.
- �yd�w u nas, w Detmoldzie i ksi�stwie, by�o niedu�o - m�wi�. - Szybko zostali
wyrzuceni. Pan si� pyta o mason�w? Z r�k� na sercu musz� powiedzie�, �e mason�w nie
rusza�em, cho� zna�em wn�trze ich gmachu. Oni za dobrze byli z furstem, z
ziemianami i z naszymi plutokratami. Katolik�w niewielu mieszka�o w Detmoldzie.
Podgryzali�my ich agitacj� ideologiczn�. Zreszt� naukowa dzia�alno�� Frau Doktor
Ludendorff przygotowa�a nam grunt.
- A niech mi pan naprawd� powie - rzek�em raz do Stroopa - czy dzia�aj�c
antykatolicko w Detmoldzie nie ba� si� pan troch� mamy, kt�ra by�a przecie� aktywn�
katoliczk�?
14 Mi�dzynarodowy Trybuna� Wojskowy uznaj�c w procesie norymberskim SS za
organizacj� przest�pcz�, okre�li� jej cz�ci sk�adowe w spos�b nast�puj�cy: "SS
obejmuje wszystkich oficjalnych cz�onk�w tzw. Allgemeine SS, cz�onk�w Waffen SS,
cz�onk�w SS Totenkopfverbande i cz�onk�w jakichkolwiek oddzia��w policyjnych,
kt�rzy r�wnocze�nie byli cz�onkami SS. Trybuna� wy��cza tzw. Reiter SS" (to
ostatnie zdanie cytuje autor) - zob. Materia�y norymberskie. Umowa - statut - akt
oskar�enia - n\'rok - radzieckie vofum, opracowali Tadeusz Cyprian i Jerzy Sawicki,
Warszawa 1948. s. 257.
80 ROZMOWY Z KATEM
- Nie chcia�em jej robi� przykro�ci. Poza tym, ona zna�a wiele os�b w mie�cie. A
zreszt� katolicy to przecie� tak�e w wi�kszo�ci dobrzy, cho� nieraz mgli�ci,
patrioci. Naturalnie nie m�wi� o jezuitach i o tych kanalijnych politykach
papieskich w Niemczech. Ale w og�le, to�my tych pi�knoduch�w detmoidskich, ca�� t�
band� marksistowsko--katolicko-�ydowsk� mocno podkr�cili. Nic nie mieli p�niej do
gadania!
- Ale znacznie p�niej, w 1933 roku? - zapyta�em.
- Tak. Sko�czyli�my ich w trzydziestym trzecim...
- Nie tak bardzo zn�w sko�czyli�my - wtr�ci� si� nagle Schieike. - Po co mamy tu, w
celi, przesadza�! Chocia� hitlerowcy...
- Trzeba m�wi�: my, hitlerowcy - zgry�liwie przerwa� Stroop.
- Si� haben Recht, Herr Genera�15 - przytakn�� s�u�bi�cie Schieike. - Ale nie
jestem dzisiaj hitlerowcem, gdy� partii ju� dawno nie ma. Wi�c chocia� hitlerowcy
przystrzygli mocno krzewy socjaldemokratyczne, jezuickie, maso�skie, �ydowskie oraz
obce ideologicznie, a czasami i reakcyjne, to jednak cz�� narodu nie da�a si� tak
�atwo zglajchszaltowa�.
- Bo zawsze - odpowiedzia� gwa�townie Stroop - w ka�dym kraju s� grupy warcho��w,
indywidualist�w i g�upc�w, kt�rzy nie rozumiej�, �e wierno�� idei, �e
skoncentrowane, jednoosobowe kierownictwo i stuprocentowe pos�usze�stwo s� podstaw�
bytu narodowego. Wierno��, wierno��, wierno�� - oto cecha prawdziwego cz�owieka.
"Meine Ehre heisst Treue" 16, napis wygrawerowany na honorowym sztylecie i
honorowej szpadzie SS ma najszlachetniejsz� ludzk� i obywatelsk� tre��.
- Pan m�wi cz�sto o wierno�ci - rzek�em. - To �adna i rzadko spotykana cecha. Ale
komu nale�y by� wiernym? Ka�demu cz�owiekowi, ka�dej idei, ka�dej sprawie? Czy
dobrze si� sta�o, �e pan by� wierny ludziom, kt�rzy doprowadzili wasz kraj do
takiej kl�ski?
Stroop zdenerwowa� si�.
- Przegrali�my wojn� tylko dlatego - wyrzuca� z pasj� - �e intrygi mi�dzynarod�wki:
reakcyjnej, anglosaskiej, �ydowskiej, soc-
15 Si� haben Recht, Herr Genera� (niem.) - Ma pan racj�, panie generale.
16 "Meine Ehre heisst Treue" (niem.) - "Moim honorem jest wierno��".
ja�istycznej, komunistycznej, maso�skiej i katolickiej, rozsadza�y nasz nar�d.
Byli�my, jak si� okazuje, za bardzo liberalni. Rzesz� zdo�ano pobi� tylko przy
pomocy cz�ci spo�ecze�stwa niemieckiego, przy pomocy takich Canaris�w17,
G�rdeler�w18, Stauffenberg�w19, Thalmann�w20, Schumacher�w21, Niem�ller�w22,
Klug�w23, Paulu-s�w24, Pieck�w25, takich bezczelnych g�wniarzy norweskich jak Wilu�
Brandt26 oraz wielu innych kanalii. Trzeba by�o ich mocniej trzyma� przy pysku!
17 Wilhelm Canans (1887-1945), admira� niemiecki, szef wywiadu i kontrwywiadu
wojskowego (Abwehry) do lutego 1944 r, czo�owy przyw�dca opozycji w armii
niemieckiej, aresztowany 23 lipca 1944 r i powieszony w obozie koncentracyjnym we
Flossenburgu 9 kwietnia 1945 r
18 Car! Gordeler (1884-1945), by�y burmistrz Lipska, komisarz rz�dowej komisji
kontroli cen, czo�owa posta� opozycji w �rodowisku cywilnym, przewidywany przez
spiskowc�w na kanclerza, aresztowany w sierpniu 1944 r i stracony w lutym 1945 r
19 Ciaus von Stauffenberg (1907-1944), pu�kownik, szef sztabu Armii Rezerwowej,
wykonawca nieudanego zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 r , zastrzelony w nocy z
20/21 lipca 1944 r
20 Ernst Thalmann (1886-1944), przyw�dca KPD - Komunistycznej Partii Niemiec,
wi�ziony od 1933 r, zamordowany w Buchenwaldzie w sierpniu 1944 r
21 Kurt Schumacher (1895-1952), dzia�acz socjaldemokratyczny, deputowany do
Reichstagu, od 1933 r wi�ziony w obozach koncentracyjnych, po wojnie od 1946 r
przewodnicz�cy SPD - Socjaldemokratycznej Partii Niemiec
22 Martin Niemoller (1892-1984), b kapitan niemieckiego okr�tu podwodnego w czasie
I wojny �wiatowej, pastor, antyfaszysta, w latach 1937-1945 wi�ziony w obozach
koncentracyjnych, honorowy przewodnicz�cy �wiatowej Rady Pokoju
23 Gunther von Kluge (1882-1944), feldmarsza�ek niemiecki, dow�dca Grupy Armii ,,B"
i Frontu Zachodniego, odm�wi� poparcia spiskowcom po nieudanym zamachu na Hitlera
14 Fnednch von Paulus (1890-1957), feldmarsza�ek niemiecki, dow�dca 6 Armii
rozbitej pod Stalingradem, potem cz�onek Komitetu Narodowego ,,Wolne Niemcy"
25 Wilhelm Pieck (1876-1960), od 1933 r w ZSRR, po aresztowaniu Thalmanna przyw�dca
Komunistycznej Partii Niemiec, po wojnie w latach 1949-1960 prezydent Niemieckiej
Republiki Demokratycznej
26 Willy Brandt, w�asc Herbert Frahm (ur 1913), dzia�acz SPD, od 1933 r na
emigracji w Norwegu, korespondent prasowy w czasie wojny
VI. Lippe "wyra�a wol� narodu"
Czwarty kwarta� 1932 roku przywl�k� chmur� na czo�o Wotana-

-Hitlera. Po sukcesie wyborczym NSDAP w lipcu 1932 nar�d niemiecki zaczyna
przejawia� �lady otrze�wienia. Spada koniunktura dla brunatnych koszul. W kraju
ro�nie napi�cie, bo m.in. kryzys trwa, a liczba bezrobotnych dochodzi do sze�ciu
milion�w.
Prezydent Hindenburg rozwi�zuje lipcowy parlament i po raz drugi w tym samym (1932)
roku - w listopadzie - odbywaj� si� wybory do Reichstagu. Przynosz� popraw� stanu
posiadania komunistom (100 miejsc w Reichstagu) oraz konserwatywnej prawicy (54).
Katolicy maj� o 7 mandat�w mniej ni� w lipcu, a socjaldemokraci
- o 12 (uzyskali 121 miejsc).
Najbardziej ujemne saldo posiadaj� hitlerowcy. W listopadzie 1932 stracili (w
por�wnaniu z lipcem) ponad 2 miliony g�os�w i 34 fotele poselskie. Partia Flihrera
znajduje si� na niebezpiecznej kraw�dzi, ale jest najliczniejsza w Reichstagu (196
mandat�w na 584).
- Przyczyn� niepowodze� NSDAP - m�wi� zdecydowanie Stroop - by� wp�yw obcych
agentur degeneruj�cych nar�d oraz niewojskowe metody dzia�ania naszej partii, zbyt
liberalnej i lewicowej.
Stroop jest ju� wa�n� figur� w rodzinnym miasteczku. Od pa�dziernika 1932 dowodzi
Sztafetami Ochronnymi (Fuhrer des SS-Trupps in Detmold), mimo �e nie ma �adnego
stopnia SS--owskiego.
LIPPE "WYRA�A WOL� NARODU" 83
Ulega nastrojom. Czasem szaleje z w�ciek�o�ci na "niepatriotyczne masy, podjudzane
z zewn�trz, kt�re nie rozumiej� m�dro�ci Hitlera". Czasem ma chwile zw�tpienia. Bo
mo�e Fuhrerowi si� nie uda... i kto poprowadzi dalej by�ych wojskowych, potomk�w
plemienia Cherusk�w?
Ulg� i ,,busol�" znajduje w pos�usze�stwie. Po co my�le�, rozwa�a�, przewidywa�,
boryka� si� z w�tpliwo�ciami?... Gdy si� ju� raz wst�pi�o do partii, nale�y tylko
by� zdyscyplinowanym, wiernym wodzowi i stosowa� w razie potrzeby terapi� pracy
organizacyjnej. Po raz pierwszy usuni�to w�wczas ze szturm�wek SA w Land Lippe
element ,,chwiejny i obcy doktrynalnie" albo o "nadwer�onym kr�gos�upie partyjnym"
czy ,,st�pionym ostrzu ideologicznym".
Mimo niepowodze� Hitlera w listopadowych wyborach do Reichs-tagu, Stroop by� dumny
z Freistaatu. - W naszym Lippe uzyskali�my w listopadzie 1932 roku o 1,6 procent
g�os�w wi�cej od przeci�tnej krajowej.
T� dum� wi�za� z faktem, �e na dwa tygodnie przed wyborami odni�s� ,,sukces
partyjny". Mianowano go SS-mannem i jednocze�nie SS-Scharfuhrerem. Przeskoczy� dwa
stopnie: SS-Sturmmanna i SS--Rottenfuhrera'. Taki awans nie by� czym�
nadzwyczajnym. Znamy kariery ludzi, kt�rzy w okresach burzy, walki i koniunktury
b�yskawicznie skoczyli - niezale�nie od warto�ci osobistych - w kr�g
najmo�niejszych i decyduj�cych.
W ko�cu listopada i w grudniu 1932 do kacyk�w hitlerowskich w Lippe przybywaj�
wy�si funkcjonariusze partyjni. I to nie z Mlinsteru, Bielefeid czy z SS-
Gauleitung2 Westfalen, lecz superbon-zowie: z Monachium, z Brunatnego Domu.
Pewnego dnia strzeli� w Stroopa - jak si� wyrazi� - piorun. Na
' Scharfuhrer to odpowiednik sier�anta, zatem Stropp przeskoczy� trzy stopnie:
Sturmmanna, Rottenfuhrera i Unterscharfuhrera.
: Gauleitung (niem.) - kierownictwo okr�gowe.
84 ROZMOWY Z KATEM
specjalnej odprawie - opowiada� w celi - zakomunikowano, �e Adolf Hitler zwr�ci�
uwag� na Freistaat Lippe-Detmold i zdecydowa�, dla dobra Niemiec, aby NSDAP wzi�a
15 stycznia 1933 jak najbardziej aktywny udzia� w wyborach do Landtagu3.
Przekazano fundusze z g��wnej kasy partii i to tak znaczne, �e Stroopowi zakr�ci�o
si� w g�owie. Czo��wka NSDAP zagwarantowa�a udzia� w akcji przedwyborczej. Wszystko
do dyspozycji detmoidskich nazist�w! Stroop wys�ucha� dodatkowych rozkaz�w. B�dzie
je skrupulatnie wykonywa�. Co prawda, czuje si� nieco upokorzony, bo wskutek
nap�ywu ,,ludzi z g�ry" nie jest ju� jednym z g��wnych hitlerowc�w w Detmoldzie.
Ale szybko si� z tym godzi, po�echtany �askawo�ci� monachijskich sztabowc�w NSDAP,
kt�rzy m�wi�: "Lieber Par-teigenosse4 Stroop, musimy zrobi� wszystko, aby mia�d��co
wygra� regionalne wybory i pokaza�, �e nasz ruch jest nadal w ataku i wst�pnym
rozkwicie."
Stroop dwoi si�, troi i usetnia. Dowodzi, organizuje, dzia�a. Gorliwy, s�u�bisty,
"�o�nierski", ofiarny.
Akcja wyborcza w ksi�stwie Lippe rozpocz�a si� niespotykan� koncentracj� si� i
�rodk�w oraz zastosowaniem wielu metod propagandowych. Mia�y one wp�yn�� na ok. 100
tysi�cy g�osuj�cych obywateli. Bezpo�rednia agitacja obj�a wszystkie miejscowo�ci
kraju Lippe. Rzucono do niej m�wc�w, klakier�w, reporter�w, filmowc�w, kolporter�w,
paszkwilant�w i gloryfikant�w, boj�w-karzy i �agodnych przekonywaczy, demagog�w
oraz spokojnych pseudonaukowc�w. Nie zapomniano o rozszerzeniu sieci informator�w i
konfident�w. Nie pomini�to czapki, papki i soli. Zadbano o transporty kie�basy
wyborczej, a w odleg�ych wsiach hitlerowcy zainstalowali wielkie namioty dla zebra�
,,u�wiadamiaj�cych".
- W akcji wzi�� udzia� sam Adolf Hitler, sam G�ring, sam
3 Landtag (niem.) - parlament dzielnicowy (krajowy).
4 Lieber Parteigenosse... (niem.) - drogi towarzyszu partyjny...
LIPPE "WYRA�A WOL� NARODU 85
Goebbels, a ponadto: dr Frick5, Ley6, Kerrl7, Kub�8 i inni przyw�dcy narodu -
opowiada� Stroop. - Heinrich Himmler by� r�wnie� obecny, ale jego zadania le�a�y w
innej p�aszczy�nie, nie agitacyjnej.
- Czy tam go pan pozna�?
- Tak. I jego, i Adolfa Hitlera, i Goebbelsa, i naszego Hermanna, tego
najwierniejszego paladyna Flihrera, i Prinza Augusta von Preus-sen...
- Prinz August Pruski by� tak�e pa�skim towarzyszem i cz�onkiem waszej partii,
"robotniczej" i ,, socjalistycznej"?
- Tak. A dlaczego nie? Prinz by� m�drym cz�owiekiem i rozumia� nowe czasy. �eby pan
widzia�, z jak� elegancj� przemawia� ka�dego wieczora przed wyborami.
- Przecie� to bogacz i wielki w�a�ciciel ziemski?
- No, Prinz August von Preussen to wi�cej ni� Grossgutsbesitzer, ale gdyby go nawet
tak traktowa�, to on by� nacjonal-soc-ja�istycznym obszarnikiem!
Centraln� kwater� akcji wyborczej ulokowano w zamku Yinsebeck barona von
Oeynhausena, gdzie zamieszka� Hitler9. Stroop bra� udzia� w powitaniu Flihrera na
dworcu kolejowym w Detmold. M.in. przeprowadzi� wst�pn� kontrol� kwiat�w wr�czanych
,,Wodzowi" przez delegacj� dzieci. Jak tam, na dworcu, Stroopowi oczy musia�y
wychodzi� z orbit, a my�l bieg�a wyj�tkowo szybko �ledcze, wywiadowcze! Tak szybko,
jak w dziesi�� lat p�niej podczas Grossaktion in Warschau.
Ze wzgl�du na znaczenie wybor�w w Lippe Hitler od�o�y�
5 Wilhelm Frick (1877-1946), minister spraw wewn�trznych Rzeszy Niemieckiej w
latach 1933-1943, skazany na kar� �mierci w procesie norymberskim, stracony
6 Robert Ley (1890-1945), przewodnicz�cy Deutsche Arbeitsfront - DAF
7 Hans Kerrl, minister ds wyznaniowych Rzeszy Niemieckiej
8 Wilhelm Kub�, gauleiter NSDAP w Brandenburgii, w czasie wojny generalny komisarz
Bia�orusi, zastrzelony przez partyzant�w w 1943 r
9 O udziale Hitlera i Goebbelsa w wyborach w Lippe pisze m m Allan Bullock, Hitler
Studium tyranii. Czytelnik, Warszawa 1969, s 198-199
86 ROZMOWY Z KATEM
wszystkie sprawy i przyjecha� 5 stycznia 1933 do Detmoldu. By� w Lippe dziewi�� dni
i wyg�osi� szesna�cie d�ugich przem�wie� na mas�wkach przedwyborczych.
Goebbels zjawi� si� nieco p�niej, ale ju� pierwszego wieczora agitowa� na trzech
mityngach w ma�ych wioskach. Naj sympatyczniej (wed�ug Stroopa) by� przyjmowany
przez spo�ecze�stwo G�ring. M�ski, postawny, "nasz Hermami", ,,bo�yszcze kobiet"
Lippe�andu, otoczony legend� skrzyde� lotniczych z pierwszej wojny �wiatowej. He�m
Hermanna Cheruska te� mia� skrzyd�a. St�d skojarzenia mi�e sercu mieszczek i
ch�opek ksi�stwa Lippe-Detmold.
Wsz�dzie sale przepe�nione. To du�a atrakcja dla zakutej prowincji zobaczy� i
us�ysze� znanych aktor�w politycznej sceny Niemiec. Aktor�w �askawych, przymilnych,
obiecuj�cych protekcj�. Aktor�w, kt�rzy z jednej strony s�awili pi�kno Lippe�andu,
walory mieszka�c�w, chwa�� Hermanna der Cheruskera, pragerma�sko�� Teutoburskiego
Lasu, a z drugiej - demonstrowali fotomonta� prawdy, k�amstwa i plotki nie tyle
o ,,reakcji i konserwie", ile o socjaldemokratach i komunistach, "rozbijaczach
narodu. �ydach i obcych agentach". Bo przecie� nie prawica, ale socjaldemokraci
rz�dzili w Lippe po pierwszej wojnie �wiatowej. I nie konserwaty�ci, lecz
cz�onkowie SPD z ksi�stwa Lippe - a w�r�d nich dwaj przyw�dcy: Drak� i Fechenbach -
byli zwalczani najzajadlej przez agitator�w i boj�wkarzy oraz pras� hitlerowsk�.
"Niestrudzona praca narodowych socjalist�w w Lippe zgotuje kres nieograniczonej
w�adzy SPD i - je�li los zechce - w��czy Lippe do rz�du kraj�w takich, jak Anhalt,
Turyngia, Braunschweig i Meklemburgia, kt�rymi kieruje ju� duch narodowy i
spo�eczny" - pisa� w przedwyborczym reporta�u "Illustrierter Beobachter" z 14 I
1933.
Na�ykali si� wyborcy slogan�w, przyrz�dzonych w rozmaitych sosach - od robotniczo-
przemys�owego, poprzez bauerski, do obszar-niczo-bankierskiego. Us�yszeli
o ,,historycznych zadaniach narodowego socjalizmu", kt�re polegaj� m.in. na tym,
aby "moc� woli, nowa doktryna pa�stwa XX wieku przekszta�ci�a si� w Niemczech z
teorii i przewidywa�, opartych o historyczne rozpoznanie - w rzeczywisto��" 10.
Wyj�tek z tez programowych NSDAP z pocz�tku stycznia 1933 r. - przyp. aut.
W s�abo uprzemys�owionym i nie zurbanizowanym Lippe ch�opi stanowili wi�kszo��.
G��wne wi�c uderzenie propagandowe nazist�w przebiega�o pod has�ami Bauerstandu".
Podbechtywano ch�opsk� ambicj�, m�wi�c im mniej wi�cej tak: Rzesza zawsze sta�a na
ch�opie, na jego patriotyzmie i czynie wojskowym. On nas �ywi i broni. Ch�opi z
Lippe s� najczystszymi rasowo potomkami s�awnych Cherusk�w, germa�skich zwyci�zc�w
nad Rzymianami w Teutoburskim Lesie. S� najofiarniejsi, najbardziej odporni na
agenturalne wp�ywy wrogo�ci. Przecie� oni, pod wodz� Yollmera, Ortsgruppenieitera
NSDAP ze wsi Mussen, potrafili sami rozgromi� socjalist�w w niedawnych wyborach
gminnych, przygotowuj�c grunt do walki o w�adz� w Landtagu.
- Ten Yollmer z Mussen by� wzorem germa�skiego bauera - opowiada� Stroop. -
Wro�ni�ty w ziemi�. Nacjonalista. �wietny gospodarz. Stary �o�nierz. Rozumia�
istot� naszego ruchu.
- Pan go zna�? - zagadn��em.
- Tak. Pog��bia�em jego wiedz� spo�eczno-polityczn�. Natychmiast poj��em, o co
idzie. A jakim duchem by� owiany, �wiadczy nast�puj�cy fakt. Na pierwsze dni
stycznia 1933 roku przypada�a uroczysto�� srebrnego wesela ma��onk�w Yollmer. Ale
partia prowadzi�a akcj� przedwyborcz� i stary Yollmer by� w niej zaanga�owany 24
godziny na dob�. Wi�c zadecydowa�, �e srebrnego wesela nie b�d� obchodzi�. Takich
ch�op�w mamy w Lippe! I dlatego nad Hermannslan-dem musia� w ko�cu za�opota�
sztandar ze swastyk� Adolfa Hitlera.
- Ale on troch� socjalist�w pot�uk� w owym Mussen, ten pa�ski Yollmer? - spyta�em.
- No, by�y jakie� draki i kogo� pobito. Ale nas, dow�dztwo SS, powiadomiono dopiero
potem, po fakcie.
- Herr Stroop - zez�o�ci�em si� - niech pan mnie nie czaruje. Jestem przekonany, �e
zna� pan doskonale plan przedwyborczego terroryzowania ludzi w Mussen. Bo inaczej,
co by�by z pana ze szef Sztafet Ochronnych?
Stroop milcza�, Schieike chichota� z zadowolenia, �e ,,wy garn��em" (jak p�niej
m�wi�) SS-Gruppenfuhrerowi i genera�owi-leutnantowi der Waffen SS.
Bauerstand (niem.) - stan ch�opski.
ROZMOWY Z KATEM
Zmasowanie si� NSDAP przy wyborach w Lippe przynios�o pewien sukces, jednak nie
by�o mowy omia�d��cym zwyci�stwie. Nazi�ci otrzymali 39,5% g�os�w. Odsetek
g�osuj�cych na NSDAP w dniu 15 stycznia 1933 wzr�s� (w por�wnaniu z listopadem
ubieg�ego roku) o 4,8% i - mimo fantastycznej propagandy - hitlerowcy nie osi�gn�li
teraz szczytu swych powodze�, kt�ry by� znamienny dla lipca 1932 roku.
W politycznej literaturze niemieckiej (hitlerowskiej i powojennej) nie�atwo
odnale�� r�d�owe dane z wybor�w do Landtagu Lippe w dniu 15 stycznia 1933. S� to
tylko fragmenty i uog�lnienia; precyzji �adnych.
Historyczna kronika nazist�w pt. Das Dritte Reich (autor: Gerd Rlihie) zawiera, na
stronicy 25 w tomie I, ust�p opatrzony wyt�uszczonym �r�dtytu�em: "Gewaltiger
Wahisieg der NSDAP liber die Reaktion bei den Landtagswahien in Lippe'"12. Pisz�
tam, �e na 21 mandat�w NSDAP zdoby�a 9. Reakcja (Deutschnationale) zdo�a�a uratowa�
tylko jeden mandat. W wyborach do Landtagu Lippe ruch narodowosocjalistyczny nie
tylko ,,odrobi� straty z 6 listopada 1932 r.), ale "wykaza�, �e jest w marszu
rozwojowym".
Das Dritte Reich reklamuje "zwyci�stwo nad reakcj�" a nie pisze s�owa o rezultatach
walki z socjalistami (zdobyli r�wnie� 9 mandat�w), komunistami (2 mandaty - 11,2%
g�os�w) i post�powymi demokratami. Oficjalna kronika hitlerowc�w nie mog�a si�
przyzna� do niepowodze� w swych anty lewicowych zamierzeniach. W ko�cowym zdaniu
wspomnianego ust�pu Das Dritte Reich zamieszcza komentarz:
"Die moralische Wirkung des Wahisieges in Lippe war von ausschlag-gebender
Bedeutung" 13. I tu nale�y Gerdowi Ruhle przyzna� racj�. Istotnie, rezultaty
wybor�w do Landtagu Lippe mia�y dla Hitlera olbrzymie znaczenie psychologiczno-
propagandowe i to w skali og�lno-
12 "Gewaltiger Wahisieg... " (niem.) - "Wspania�e zwyci�stwo NSDAP nad reakcj� w
wyborach do Landtagu Lippe".
13 "Die moralische Wirkung..." (niem.) - "Moralne oddzia�ywanie zwyci�stwa
wyborczego w Lippe mia�o pierwszorz�dne znaczenie".
krajowej, a nawet mi�dzynarodowej. Partia nazistowska osi�gn�a bowiem wyniki, kt�re
pozwoli�y Goebbelsowi twierdzi�, �e przezwyci�ono kryzys (ujawniony w
ubieg�orocznych, listopadowych wyborach do Reichstagu), �e wstrzymano odp�yw
zwolennik�w, �e spo�ecze�stwo Rzeszy jest "za nami".
Na �wczesny kryzys polityki NSDAP sk�ada�o si� wiele element�w - w�r�d nich:
wewn�trzna sytuacja w partii. Secesja Gregora Strassera (kierownika
organizacyjnego) by�a jednym z objaw�w rozdarcia NSDAP. Gregor Strasser zg�asza�
rezygnacj� ze wszystkich funkcji partyjnych i mandatu do Reichstagu. Liczono si�
powszechnie z roz�amem. Strasser przyj�� kurs na ewentualn� wsp�prac� z rz�dem
Schleichera. Hitler za� sterowa� wyra�nie ku legalnemu zdobyciu w�adzy bez wi�zania
si� ze Schleicherem i nie chcia� odst�pi� od linii NSDAP: kanclerstwodla Hitlera.
Ponadto NSDAP goni�a resztkami fundusz�w. Pisze o tym Goebbels w ksi��ce Vom
Kaiserhof �ur Reichskanziei. Dzie� przed wyjazdem na przedwyborcz� akcj� do Lippe
notuje on tam: "In der Organisation herrscht schwere Depression. Die Goidsorgen
machen jede zielbewusste Arbeit unm�g�ich"14. Dodaje, �e Hitler nosi� si� w tym
czasie z my�l� o samob�jstwie. "Wenn die Partei einmal zerfallt, dann mache ich in
drei Minuten mit der Pistole Schluss!" 15
W przeddzie� przyjazdu Hitlera do Detmoldu odby�o si� w domu kolo�skiego
przemys�owca i bankiera. Kurta freiherra von Schr�dera, spotkanie Hitlera z
Papenem. Uczestniczyli w nim:
Hess, Himmler i Keppler. Hitler ju� si� zdeklarowa�. Zgodnie ze swymi zasadniczymi
tendencjami, "ideologi�" i potrzebami finansowymi partii - chcia� porozumienia,
kt�re zako�czy�oby si� obaleniem Schleichera i zgod� Hindenburga na kanclerstwo
14 "In der Organisation ..." (niem.) - "W organizacji (partyjnej) panuje ci�ka
depresja. Troska o pieni�dze sprawia, �e ka�da celowa robota jest niemo�liwa".
15 "Wenn die Partei ..." (niem.) - "Je�li partia raz si� rozpadnie, w�wczas w trzy
minuty sko�cz� z sob� za pomoc� pistoletu".
90 ROZMOWY Z KATEM
Hitlera. Nale�y przypuszcza�, �e konserwaty�ci, junkrzy i wielcy przemys�owcy
Rzeszy postawili wtedy Hitlerowi nast�puj�cy warunek:
musicie wygra� wybory do Landtagu, aby pokaza� krajowi, �e jeste�cie w sta�ym
Yormarschu16 i je�eli w tej sytuacji nie oddamy wam legalnie w�adzy, wyj� sami
zdob�dziecie czynem... ,,rewolucyjnym".
Ale wr��my do przedwyborczej sytuacji w Lippe. Dla tamtejszych mieszka�c�w -
przywi�zanych do tradycji i na og� do�� nieruchliwych - skok, do jakiego ich
sk�ania� Hitler i jego ludzie (od G�ringa, Goebbelsa a� do Stroopa), by� trudny do
zaakceptowania.
Wi�kszo�� obywateli Freistaatu mia�a wrodzone poczucie zgody na powolne ich
urabianie. Prawie ka�de g�upstwo przyj�liby za swoje, gdyby by�o s�czone kropla po
kropli przez nauczyciela, ksi�dza, pastora, feldfebla, policjanta, popularnego
rolnika, dobrze prosperuj�cego kupca lub drobnego fabrykanta czy wybitnego
rzemie�lnika. Ale �eby tak nagle, to nie. Nigdy! To by�oby sprzeczne z ich natur� i
obyczajem.
Ponadto cz�� mieszka�c�w by�a aktywnie zwi�zana z tradycyjnymi partiami. Jedni
dawali pos�uch przyjacio�om z SPD czy KPD. Inni, dzia�acze zwi�zk�w zawodowych,
cz�onkowie stowarzysze� kulturalnych, sportowych itp., nie chcieli si� zgodzi� z
perspektyw� glajchszaltowania w ramach partii przysz�ego dyktatora.
Tote� psychologiczna transfuzja, o jakiej marzy� Hitler (i Stroop), by�a nie do
przeprowadzenia w Lippe bez oporu, cho�by drobnego. A zreszt�, w miar�
post�puj�cego rozagitowania, rzadko kto si� kwapi� do przetoczenia mu
�wiatopogl�dowej krwi, mimo �e nazistowskie karetki pogotowia ideologicznego
czeka�y pod niegasn�cymi motorami.
W tej sytuacji si�gni�to do przemocy i zastraszenia. Stroop ch�tnie pos�ucha�
rozkazu o ,,za�o�eniu terroru". On zawsze twierdzi�, �e partia jest zbyt delikatna
i �e "durni trzeba uszcz�liwia� wbrew ich pocz�tkowej woli", uszcz�liwia� rozkazem
i si�� fizyczn�, w imi�
16 Yormarsch (niem.) - marsz naprz�d.
"s�usznych idei". Lubi� akcje bezpo�rednie. Cz�sto to podkre�la�, pos�uguj�c si�
terminem francuskim: action directe.
Rozpocz�to action directe 17. Brunatne koszule i "trupie g��wki" zacz�y si�
wy�ywa�. Bili, palili, porywali ludzi. Na Detmold pad� strach, gdy roznios�a si�
wie��, �e nazi�ci zdemolowali sp�dzielni� spo�ywc�w republika�skiego zwi�zku
robotniczego i �e dosz�o do walki mi�dzy hitlerowcami a cz�onkami Reichsbanneru18.
Pi�� os�b odnios�o rany. Hitlerowcy wyt�ukli szyby w lokalu sp�dzielczym i
s�siednich mieszkaniach. Strzelali, grzmocili pa�kami, kijami, kastetami. Wygarn�li
na ulic� sprz�ty i papiery sp�dzielni. Akta rzucali w ognisko. Szaleli z
w�ciek�o�ci i rado�ci.
Stroop ze swym pocztem dow�dcy Sztafet Ochronnych sta� opodal i patrza� na r�ce SA
i SS-mann�w, czy nie za s�abo bij�, czy s� �arliwi. (W kwietniu 1943 te� b�dzie tak
patrza� w palonym getcie Warszawy). A jeszcze dalej, uliczkami romantycznego
Detmoldu przechadzali si� w cywilu hitlerowcy wy�szych szczebli, bacz�c, czy Stroop
i jego podkomendni wykonuj� rozkazy do ko�ca. (W kwietniu 1943 Himmler, Kriiger i
inni r�wnie� b�d� bez przerwy kontrolowali Stroopa, czy dobrze realizuje akcj�
ludob�jcz� w Warszawie.)
Nazajutrz po wyborach do Landtagu, Stroop czyta artyku� Goebbelsa w "Der Angriff"
pod tytu�em Signal Lippe! Goebbels podkre�la tam og�lnoniemieckie znaczenie
wybor�w, nie ujawnia szczeg��w akcji i dmie w r�g narodowego tryumfu. Artyku� staje
si� podstaw� wyj�ciow� bitwy politycznej najbli�szych dni. NS-Reichspres-sestelle19
og�asza, �e NSDAP po przezwyci�eniu chwilowych trudno�ci wchodzi w faz� dalszego
rozwoju. Nazistowskie dzienniki, id�c za
17 Action directe (franc.) - akcja bezpo�rednia.
18 Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold - organizacja paramilitarna, maj�ca za zadanie
ochron� instytucji Republiki Weimarskiej przed si�ami reakcji, z�o�ona g��wnie z
socjaldemokrat�w, licz�ca w 1932 r. 3,5 miliona cz�onk�w - przyp. aut.
19 NS-Reichspressestelle - Centralne Biuro Prasowe NSDAP.
92 ROZMOWY Z KATEM
wytycznymi Goebbelsa, podnosz� wybory w Lippe do rangi referendum ludowego na rzecz
oddania w�adzy Fuhrerowi.
"Zwyci�stwo w Lippe" wzmacnia sytuacj� Hitlera, G�ringa i Goebbelsa w zakulisowych
pertraktacjach z wp�ywowymi ko�ami, kt�re stawia�y na NSDAP. M.in. von Papen,
konferuj�c z prezydentem von Hindenburgiem, powo�uje si� na rezultat wybor�w w
Lippe i sugeruje, �e maj� one charakter testu politycznego, podobnie jak wybory
uzupe�niaj�ce w Wielkiej Brytanii i USA.
Sukces NSDAP w Lippe jest na ustach wszystkich. R�wnie� zagranica wyra�a �ywe
zainteresowanie i niepokoi si� "trikiem tak-tyczno-wyborczym w Lippe", dzi�ki
kt�remu hitleryzm mo�e g�osi�, �e jest "i zwyci�ski, i zaaprobowany przez nar�d
niemiecki".
"Czasem zwyk�a pestka mo�e zawa�y� na polityce narodowej" - pisa� w�wczas jeden z
dziennik�w europejskich, rozumiej�c pod "pestk�" Freistaat Lippe z jego wyborami.
Mo�na by si� zgodzi� z takim uog�lnieniem, ale pod warunkiem, �e casus z ,,pestk�"
nie by� przypadkiem losowym, lecz narz�dziem dzia�ania politycznego Hitlera,
zaakceptowanym przez jego sojusznik�w czy nawet mocodawc�w. W wyniku tego dzia�ania
zmontowano �w poz�r prawdy, owe "zwyci�stwo w Lippe", roztr�bione przez propagand�
przy braku dostatecznej riposty ze strony niezafa�szowanej informacji. Nast�pi�y
posuni�cia kameralne i matactwa polityczne, przy jednoczesnym podawaniu masom
ekscytuj�cych u�ywek. Jedn� z nich by� krzyk o Lippe, kt�re "wyrazi�o wol� narodu".
Dzia�aj�c szybko, doprowadzono do aktu z 30 stycznia 1933 roku. Tego dnia w�adza w
Rzeszy przesz�a legalnie z d�oni 86-letniego Paula von Hindenburga w r�ce Adolfa
Hitlera i jego zorganizowanych poplecznik�w.
W chwili obj�cia w�adzy przez Hitlera Sztafety Ochronne (S S) liczy�y w ca�ych
Niemczech ok. 52 tysi�cy ludzi dobranych na podstawie "rasy i krwi". Niedu�o, jak
na himmlerowsk� armi�. Ta armia rozro�nie si� wkr�tce, posi�dzie ca�y kraj i zajmie
miejsce dawnej pruskiej soldateski, kt�ra - wed�ug Mirabeau - by�a "w�a�cicielem
Niemiec".
W granicach "pestki" Lippe (zaledwie 1215 km2 i ok. 160 tysi�cy mieszka�c�w)
dzia�a� J�zef Stroop. Przyczyni� si� do sukcesu, kt�ry ze sw� dat� - 15 stycze�
1933 - znalaz� si� w kalendarzu partyjnym NSDAP, a p�niej na li�cie dni uroczystych
narodu i pa�stwa.
I zn�w Stroop znajduje si� w germa�skim si�dmym niebie. Jego zas�ugi s� znane. Po
"udanej robocie" zdoby� przychylno�� czo��wki NSDAP, kontakty, stosunki i lepsze
warunki bytu. Ma pieni�dze. Awansuje. Przeskakuj�c zn�w jeden stopie� w SS, zostaje
15 lutego 1933 SS-Truppfuhrerem. Mieszczanie k�aniaj� mu si� nisko. �ony i siostry
detmoidczyk�w zabiegaj� u Gnadige Frau Stroop o protekcj� u m�a. A on cz�sto je�dzi
z wizytami po bauerhofach, dworach ziemia�skich, pa�acach, zamkach i sam furst
Lippe - jak Stroop zwierza� si� w celi - zaprasza go do siebie. Zaprasza SS-
Truppfuhrera Stroopa, syna swego b. komendanta posterunku policji, na narady i
konsultacje. Traktuje go kieliszkiem re�skiego, po kt�rym Stroop wraca z licem tak
rozpromienionym, jak przed laty jego ojciec, stary Oberwachtmeister Konrad.
Stroop posiada ju� kilka par d�ugich but�w i spodni galliffet. Je�dzi konno, o ile
mu na to pozwalaj� zaj�cia. A roboty ma du�o, gdy� NSDAP chwyci�a wielki wiatr i
ka�e: dzia�a�, dzia�a�, dzia�a�! Nie da� och�on�� wrogowi! Wykorzysta� szans�,
wzm�c ogie� po�cigowy! Maszerowa�! Bi�, �eby drzazgi z pobitych lecia�y! Tymczasem
nie ma czasu na awanse, ordery, premie. To jest przecie� "wielki prze�om,
analogiczny do dni wojennych". Wi�c pomagajcie sobie sami wy - tam na dole drabiny
partyjnej, jak mo�ecie i umiecie!
Wydaje mi si� (cho� Stroop nigdy tego jasno nie powiedzia� w celi), �e przysz�y SS-
Gruppenfuhrer umia� w tych czasach pomaga� sobie i rodzinie.
Z pocz�tkiem marca 1933 roku spotyka Stroopa ,,wielki zaszczyt i wysokie
stanowisko". Zostaje mianowany dow�dc� Policji Pomocniczej Landu Lippe.
Dziesi�� dni przedtem G�ring w��czy� do regularnych si� policyjnych 50 tysi�cy
cz�onk�w SA i SS, kt�rzy mieli stanowi� Policj� Pomocnicz�20 Rzeszy.
Odkomenderowanym SA- i SS-mannom wydano
20 Hilfspolizei (niem.) - Policja Pomocnicza.
94 ROZMOWY Z KATEM
bro�, na�o�ono na r�kawy bia�e opaski oraz zr�wnano ich w prawach z regularn�
policj�, aby j� "uzdrowi�".
Jak widzimy, Stroop wzi�� od tej pory r�wnie� formalny udzia� w narastaj�cej fali
okrucie�stw i bezprawia. Faktycznie kierowa� ju� przedtem w Land Lippe SS-owskim
zespo�em w d�ugich butach, kt�ry wrzaskiem, ekscesami, terrorem, maltretacjami i
przest�pstwem przyczyni� si� do utorowania Flihrerowi (i sobie) drogi do
nieograniczonej w�adzy.
Fuhrerem der Hilfspolizei in Lippe pozostawa� Stroop do po�owy czerwca 1933.
Zasili� swymi podw�adnymi szeregi zawodowej policji, "wychowywa� j�" i kszta�ci�
wed�ug "nowego ducha". W praktyce stan�� ponad prawem.
Jako szef policji kraju Lippe mia� J�zef Stroop pod swymi rozkazami malutk� kadr�
starych policjant�w, spor� liczb� "nowych policjant�w", z�o�on� z cz�onk�w
nazistowskiej Policji Pomocniczej, oraz aktyw SS-owski. By�a to w sumie du�a grupa
dyspozycyjna, gdy� od po�owy stycznia 1933 Stroop kierowa� trzecim Sturmem
(odpowiednik kompanii) V-go Sturmbannu w 19-tej SS-Standarte.
Ojciec Stroopa, Oberwachtmeister policji Konrad Stroop, obs�ugiwa� kiedy� ten sam
teren przy pomocy tylko pi�ciu urz�dnik�w. I r�wnie� by� wiernym szefem policji
Lippe, ale w innych warunkach.
Mi�dzy pozycj� ojca a syna istnia�y dwie zbie�no�ci: ka�dy z nich by� szefem
policji w ksi�stwie Lippe oraz nie mia� wy�szych kwalifikacji w tym zawodzie
("J�zef Stroop nawet nie mia� ni�szego wykszta�cenia policyjnego - w
przeciwie�stwie do ojca).
R�nica za� mi�dzy nim a Oberwachtmeistrem Konradem polega�a na tym, �e J�zef Stroop
sta� si� cz�onkiem elity Lippelandu i pozna� osobi�cie Hitlera, G�ringa i Himmlera.
Przede wszystkim - Himmlera.
VII. Pos�uszny, syty i dostojny
Nareszcie wybi� sobie wrota kariery - po czternastu latach oczekiwa� i zabieg�w.

Ju� nie popu�ci Stroop szansy, kt�r� mu da� triumf NSDAP w Lippe. Wci�gnie si� na
szczyty Czarnego Korpusu'. On go postawi na nogi i w �yciu urz�dzi. Sam Himmler
zwr�ci� uwag� na Stroopa podczas wybor�w do lippskiego Landtagu. B�dzie go pami�ta�
(wierno�� za wierno��!) i wykorzystywa�.
Lecz nie czas na awanse - NSDAP dopiero zaczyna�a przeobra�a� kraj. - By�em
potrzebny w Lippe. Musieli�my je przeczesywa� - wspomnia� Stroop - wy�awia�
paso�yt�w i wrog�w rewolucji narodowej oraz utrwala� zdobyt� w�adz�.
Hitlerowcy wzi�li si� ostro za SPD i KPD. Spokojniejsze metody (cho� nie
naj�askawsze) zastosowano wobec chadeckiego centrum. Zacz�to coraz jawniej
kokietowa� reakcj�. Ale przede wszystkim realizowano wst�pne fazy anty�ydowskiego
"programu na raty" - jak to okre�la� Stroop. Nast�puje "aryzacja" maj�tk�w, a
inteligencj� pochodzenia �ydowskiego poddaje si� prze�ladowaniom coraz brutal-
niejszym. Otwarta grabie�, znakowanie, wyniszczanie fizyczne i zag�ada przyjd� ,,w
odpowiednim czasie".
Znaczn� cz�� tych pilnych zada� dla ksi�stwa Lippe-Detmold wykona� Stroop, szef
tamtejszej Policji Pomocniczej. Jednocze�nie zaj�� si� poszerzaniem i szkoleniem
kadr SS. Prac� ma spokojniejsz�. On nie lubi "wariackich" improwizacji, czego
wymaga� prze�om lat 1932-1933.
' Czarnym Korpusem nazywano SS od koloru mundur�w i tytu�u organu prasowego: ,,Das
Schwarze Korps".
96 ROZMOWY Z KATEM
- W Lippe na og� wszystko sz�o pomy�lnie - opowiada�. - W jednej tylko sprawie
mieli�my k�opoty ze znaczn� cz�ci� opinii publicznej ksi�stwa...
- ...liczyli�cie si� z ni�? Pan nie m�wi serio! - przerwa�em.
- Na serio - odpowiada Stroop - bo, gdy wszyscy s� przeciwni, to tak�e �le.
- O co sz�o opinii?
- O suwerenno�� ksi�stwa, kt�re od stuleci, mimo �e niewielkie, by�o samodzielnym
krajem Niemiec. A tu nam szybko przydzielono Reichsstatthaltera2. I to nie
odr�bnego dla naszego Freistaatu, ale wsp�lnego: dla Lippe-Detmold i Lippe-
Schaumburg. Wszyscy mieszka�cy byli oburzeni, a niekt�rzy nawet dotkni�ci do
�ywego.
- Pan te�?
- Chyba i ja nie by�em zadowolony. Wychowa�em si� w poczuciu p�suwerennej autonomii
naszego kraiku, cho� dzisiaj rozumiem, �e polityka party kularzy przynosi�a Rzeszy
tylko straty.
- A pan wie, �e po wojnie Lippe zn�w jest w pewnej mierze samodzielne? Nie jak za
czas�w kajzerowskich czy weimarskich, ale alianci i Adenauer przywr�cili w NRF stan
nieco zbli�ony do 1932 roku. Uszanowali ide� samorz�dno�ci poszczeg�lnych kraj�w, a
wi�c przyznali pewne wolno�ci z dziedziny prawa pa�stwowego.
- Nic mnie to nie obchodzi - szarpn�� si�, nagle rozdra�niony.
- Nie lubi pan wolno�ci?
- Takiej? Nie lubi�.
- No, to pan siedzi w mamrze.
- I pan te�.
- Ale ja ceni� ka�d� wolno��.
Sytuacja Stroopa przedstawia si� w latach 1933-1934 pomy�lnie i obiecuj�co.
Podtrzymuje kontakty z wy�szymi rang� nazistami. Maj�
2 Reichsstatthalter (niem.) - namiestnik Rzeszy na terenie suwerennego kraju
Rzeszy. W 1933 r. Reichsstatthalterami we wszystkich krajach zostali gauleiterzy
NSDAP.
POS�USZNY, SYTY I DOSTOJNY 97
o nim dobr� opini�. Jest pilnym organizatorem partii i w�asnych interes�w, co jest
zjawiskim nierzadkim.
Jednym z osobistych prze�y� Stroopa owych czas�w, do kt�rego cz�sto wraca� w
rozmowach wi�ziennych, by�a "zwyci�ska Herbstparade"3 w Norymberdze, w 1933. Jako
m�ody sta�em cz�onek NSDAP - i zgodnie z tradycyjnymi postawami wi�kszo�ci
mieszka�c�w Lippelandu - reaguje z entuzjazmem na uroczysto�ci, przemarsze, apele,
mowy, na obecno�� Fuhrera i jego sztabowc�w, na flagi, sztandary, strumienie piwa i
stosy wurst�w4 oraz na "festen, gleichen Schritt"5. Na�yka� si� Stroop w
Norymberdze tego "historycznego zwyci�stwa" a� po denko czapki SS-owskiej.
- Wywioz�em stamt�d obtart� do krwi nog� - wspomina� w celi Stroop. - Na
Herbstparade 1933 roku sprawi�em sobie nowe buty. Szewc da� zbyt tward� sk�r� przy
pi�cie. Po powrocie do Detmoldu da�em mu w mord�, cho� zaklina� si�, �e jest
niewinny. M�wi�: "Herr Truppfuhrer, pan nie zd��y� przyj�� do przymiarki, a
rozkaza� przys�a� sofort ledwo wyko�czone die schwarzen Marschstiefel6..." Ale
przecie� to wina tego szewczyny. Przymiarka by�a czy nie, wszystko jedno.
Dostarczenie niewygodnych but�w na parad� to sabota�.
Stroop zostaje oficerem SS. Nominacja poprzedzona jest komplikacjami. Koledzy z
munsterskiego SS-Abschnittu chc�, aby Stroop awansowa� normalnie, stopie� po
stopniu. Stroop uwa�a, �e jego zas�ugi przy wyborach w Lippe przemawiaj� za
awansowym wyr�nieniem. Stawia si� okoniem. Przypomina kariery r�nych "ch�ystk�w",
jak m�wi�, kt�rzy ju� dawno zostali SS-Hauptsturmfuhrerami.
W ko�cu interweniuje Himmler, kt�rego Stroop "przypadkiem"
3 Herbstparade (niem.) - parada jesienna na corocznym wrze�niowym zje�dzie NSDAP
(Parteitag) w Norymberdze.
4 Wurst (niem.) - kie�basa, w�dlina.
5 "Festen, gleichen Schritt" (niem.) - ,,mocny, r�wny krok". S�owa z Horst Wessel-
Lied, hymnu NSDAP.
6 ... sofort... die schwarzen Marschstiefel (niem.) - ... natychmiast ... czarne,
d�ugie buty.
7 - Rozmowy z katem
98 ROZMOWY Z KATEM
spotka�. "Treuer Heini"7 zdziwi� si�, �e zas�u�ony w lippskich wyborach Stroop jest
tylko SS-Truppenfuhrerem. Ka�e naprawi� krzywdy, przesun�� Stroopa o trzy stopnie -
jeden podoficerski, dwa oficerskie - i mianuj� go w marcu 1934 roku od razu SS-
Hauptsturmfuhrerem (odpowiednik kapitana).
- To by�a dla mnie du�a rzecz - rozmarzy� si� raz Stroop. - Natychmiast sprawi�em
sobie nowy mundur. Czarnosukienne patki na ko�nierzu otoczone aluminium. Na lewej
dwa b�yszcz�ce paseczki (tzw. Spiegellitzen) i trzy kwadratowe gwiazdki. Srebrny
naramiennik na prawym barku.
�ona wniebowzi�ta. Matka tak�e, ale troch� mniej. Mutti wola�aby, �eby J�zio zosta�
kapitanem Wehrmachtu.
Stroop jest ju� za pan brat z dow�dztwem macierzystego XVII SS-Abschnittu, kt�rego
siedziba znajduje si� w Mlinsterze. W sk�ad Abschnittu wchodz� trzy SS-Standarten
(pu�ki): 19, 72 i 82.
W 1934 roku pa�stwo Stroopowie wraz z sze�cioletni� c�reczk� Renat� osiedlaj� si� w
Mlinsterze.
Stroop, szef sztabu XVII SS-Abschnittu, tkwi w centrum nazistowskiej roboty
organizacyjnej i politycznej okr�gu munsterskiego. Ma dost�p do kartotek SS,
ochronnych i ofensywnych. Uczy si� polityki. Przyjmuje meldunki i sprawozdania,
inspiruje, szkoli, nakazuje, ocenia. Trzyma tward� r�k�. Surowy i skrupulatny, nie
pozwala na lito��. "Ka�dy, kto nie z nami -jest przeciw nam!"
Jednocze�nie stara si� by� elegancki, intelektualno-subtelny, a nawet dystyngowany.
Otoczenie wyczuwa, �e ma plecy. Koledzy wiedz�, �e zna osobi�cie Hitlera, Himmlera,
G�ringa. O tym ostatnim m�wi: nasz Hermann. "Bracia z SS" licz� si� z pe�nym
rezerwy detmoidczykiem, kt�ry daje do zrozumienia, �e on - to ho! ho!
- Dopiero w Mlinsterze mundur mi dobrze uszyli. Tam lepsi krawcy. A wtenczas moje
d�ugie buty to zwierciadlany poemat do jazdy konnej!
"Treuer Heini" (niem.) - "Wierny Heini" (Henry�)
- Bielizn� pan cz�sto zmienia�? - pytam.
- Codziennie. I dzie� w dzie� si� k�pa�em, jak ka�dy d�entelmen.
- Perfumowa� si� pan te� codziennie?
- Po k�pieli trzeba si� zawsze natrze� wod� kolo�sk� - przytakn��.
My�l�, �e �wczesny Stroop to skrzy�owanie "rewolucjonisty" z m�odym, zadufanym
dziedzicem. Cz�sty objaw u powodzeniowca, na kt�rego partyjnych barkach "spoczywa
ci�ar idei, narodu i pa�stwa". I kt�ry nieraz wraca ze �ledczo-dochodzeniowych
zakamark�w SS do ramion wypiel�gnowanej �ony lub tuli dziecko.
W Mlinsterze rodzi si� Stroopom w 1934 roku syn, pierwszy, Jurgen. Ale po kilku
dniach umiera. Stroop zrozpaczony. Wini �on� za �mier� dziecka. Jeszcze w wi�zieniu
w 1949 mia� do niej pretensj�, �e "nie umia�a prawid�owo urodzi� pierworodnego".
Pami�� zmar�ego syna ,,�wi�t�" dla niego, jak powtarza� w celi, wygrywa politycznie
w wiele lat p�niej. Wnosz�c w 1941 roku o zmian� imienia J�zef na Jlirgen, motywuje
pisemnie ten krok m.in. �mierci� syna Jlirgena w 1934. Zmar�e dziecko podpar�o tez�
o �wiatopogl�dowej czysto�ci ojca. Bo Jurgen jest imieniem "czysto germa�skim".
Z opowiada� o okresie, w kt�rym Stroop zaczyna� by� wa�ny, utkwi�a mi w pami�ci
jego relacja o wizycie u arcybiskupa Munsteru, hrabiego Clemensa Augusta von
Galena.
Jest rok 1934. Arcybiskup graf von Galen napi�tnowa� w�a�nie eutanazj� i pot�pi�
sterylizacj�. Mia� w tym czasie nie najlepsze stosunki z NSDAP.
- Biskup von Galen to wielki pan, prawdziwy arystokrata i typ renesansowego ksi�cia
ko�cio�a - opowiada� Stroop. - Przyj�� nas bardzo grzecznie, lecz dumnie.
Z dalszych opowiada� wynika�o, �e Stroop wraz z powinowatym
100 ROZMOWY Z KATEM
arcybiskupa, cz�onkiem dow�dztwa SS w Mlinsterze, przyszli do von Galena w celu
wysondowania jego opinii i zamiar�w oraz, my�l�, nieoficjalnego zaszanta�owania, �e
je�li arcybiskup nie uspokoi si�, to NSDAP ujawni dane rzekomo kompromituj�ce
aparat probosz-czowsko-zakonny. Sz�o, jak m�wi� Stroop, o jakie� nieobyczajno�ci
ksi�y, mnich�w i zakonnic, o przekroczenia dewizowe oraz interpretacj� prawa
w�asno�ci ko�cielnej.
Arcybiskup by� �askawy, a jednocze�nie atakuj�cy i od czasu do czasu w�adczy.
Pocz�tek wizyty przyjemny, bo von Galen wspomina� zas�ugi matki Stroopa, dzia�aczki
katolickiej z Detmoldu. W tej cz�ci rozmowy, kt�ra by�a zbli�ona do dysputy
teoretycznej, �wiatopogl�dowej, von Galen nie da� si� przekona� o s�uszno�ci
zap�d�w Rosenberga. Pot�pia� przepisy o sterylizacji i eutanazji. Atakowa�
tendencje wprowadzenia religii starogerma�skiej. Wy�mia� �luby ma��e�skie przy
wotanowskich o�tarzach czy ogniskach. Ostro krytykowa� pogrzeby bauer�w SS-man�w,
kt�rzych prochy rozsiewano po polach itp.
- Sk�d Galen wiedzia�, �e w�a�nie kilka dni przedtem wzi��em udzia� w SS-owskim
pogrzebie - komentowa� �w fragment rozmowy Stroop. - To by�a podnios�a uroczysto��.
Westfalski bauerhof. W�a�cicielowi dziedzicznej zagrody, cz�onkowi SS, zmar�
ojciec. Syn przywi�z� prochy z krematorium, zebra� rodzin� i przyjaci�, zdj��
kurtk� i czapk� SS-ma�sk�, przypasa� p��tno do siewu, wsypa� w nie prochy ojca i
ruszy� w pole, rzucaj�c co kilka krok�w gar�� popio�u. Z ziemi powsta� i do ziemi
wr�ci� jego ojciec. Pi�kna tradycja. Potem urz�dzono przyj�cie, jak nakazuj�
starogerma�skie obyczaje. Galen musia� wiedzie�, �e ja tam by�em. Ale sk�d? Patrz
pan, jaki sprawny wywiad maj� jezuici. Galen raz na chwil� wpad� w z�o�� - doda�
Stroop - a mianowicie, gdy wspomnia� o zakusach na w�asno�� ko�cieln�.
Gdy ju� oficerowie mieli opu�ci� komnat� arcybiskupa, von Galen rzek� (relacjonuj�
za Stroopem):
- Jednego wam ko�ci�, matka nasza, odm�wi� nie mo�e, a to patriotyzmu. W niejednym
jeste�cie zba�amuceni. Jednak Yaterland wszystkich jednoczy bez wzgl�du na
przynale�no�� organizacyjn�. Wasza partia i kanclerz Hitler rz�dz� Niemcami. My,
katolicy
niemieccy - ci�gn�� Galen - zawsze modlimy si� za nar�d, za rz�d, za ojczyzn�,
Fiihrera. Jako pierwszy biskup niemiecki z�o�y�em w pa�dzierniku 1933 r. na r�ce
G�ringa przysi�g� na wierno��. Nie zapominajcie o tym, meine Herren. Auf
Wiedersehen, meine Herren!
- Wi�c jaki by� arcybiskup von Galen wed�ug pana? - pytam. - Z wami czy przeciwko
wam?
- Galen zwalcza� niekt�re nasze reformy, szczeg�lnie w zakresie moralno�ci
nacjonal-socjalistycznej. By� papist�. Ale jednocze�nie nacjonalist�!
- I szowinist� - wtr�ci� Schieike.
- Szowinizm jest skondensowan� mi�o�ci� do w�asnego narodu. Dobry Niemiec nie mo�e
nie by� szowinist�.
- Wi�c jaki by� w ko�cu Galen?
- Dobry, bo nieposzlakowany nacjonalista. A jednocze�nie ��czy� z niemieckim
nacjonalizmem my�l i polityk� papiesk�, rzymsk�, na kt�rej Niemcy wiele traci�y
przez stulecia. O�rodek kierowniczy, kt�remu uleg� von Galen, znajdowa� si� poza
Niemcami i dlatego Galen w sumie nam szkodzi�. Ale nie za bardzo.
I tu Stroop zacz�� si� rozwodzi�. Kr��y� miarowo wzd�u� celi, kt�rej koloryt
przypomina� wtedy niekt�re obrazy Renoira. Zachodz�ce s�o�ce wciska�o przez okno
wi�zki r�owych promieni. Gdy Stroop w nie wkracza� z cienia - jego czerwonawa
ameryka�ska kurtka nabiera�a gdzieniegdzie barw �wie�ej krwi. Ta sceneria �wietlna,
ruchoma, towarzyszy�a wywodom Stroopa o katolicyzmie w Niemczech, reformacji,
wierzeniach German�w itp., wszystko w mieszance pogl�d�w Ludendorffa, Rosenberga,
Streichera, no! i przede wszystkim Hitlera. Z tej powodzi koncepcji i opinii
zacytuj� kilka.
- Pacelli8, z�y duch Papena, jedyny cudzoziemiec w Niemczech, o realnych i
g��bokich wp�ywach.
- Adenauer, "ein kleiner Mann"9. Wi�cej Rzymianin ni� Niemiec. A w�a�ciwie to
bardziej patriota kraju re�skiego ni� Rzymianin i Niemiec. R�e i pieni�dze by�y i
s� dewiz� Adenauera, kt�rego
8 Eugenio Pacelli (1876-1958) , w latach 1920-1930 nuncjusz w Berlinie, od 1939
papie� Pius XII.
9 "Ein kleiner Maan" (niem.) - wyra�enie pogardliwe: "cz�owieczek".
102 ROZMOWY Z KATEM
my�my, ludzie Hitlera, zneutralizowali, pozwalaj�c mu wygra� w 1938 roku proces
s�dowy przeciwko miastu Kolonii o prawie 300 tysi�cy marek. Wszyscy wiemy, �e
istnieje tysi�c metod kupowania ludzi. Jednym daje si� w �ap�. Do innych mo�na
przegra� w karty lub obdarowuje si� ich �ony czy kochanki. Jest r�wnie� taka
kategoria, rzadka, kt�rym pozwala si� wygra� proces cywilny przeciwko w�adzy,
b�d�cej w okresie niezachwianego powodzenia.
Schieike, specjalista od przest�pstw obyczajowych, wtr�ci�:
- Z �apownictwem czy finansowym oddzia�ywaniem na ludzi to jak ze zboczeniami
seksualnymi. Pomys�owo�� jest tu nieograniczona i nie wiadomo, jak� metod� zaskoczy
cz�owieka przest�pca obyczajowy.
- Ale przest�pc� jest i ten, co bierze, i ten, co daje - rzek�em cicho. - Je�eli
to, o czym pan opowiada, jest prawd�, to wasza partia, wasz rz�d te� wsp�dzia�a�,
jako strona, w ca�ej machinacji.
- W polityce nie ma zasad moralnych - stwierdzi� Stroop, troch� zmieszany.
- Mam inne zdanie - odpowiedzia�em.
Nikt nie zabra� g�osu. Po chwili Stroop ci�gn�� dalej:
- Ko�ci� katolicki jest �wiatow�, najg��biej zakonspirowan� wsp�lnot�, klik�,
zakonem oraz federacj� rozmaitych ugrupowa�, kt�re pozornie s� ze sob� na no�e.
Elementy te mog� si� nawet wzajemnie zwalcza�, ale w najistotniejszych sprawach
zawsze b�d� kroczy� razem albo popiera� si�. Przyk�ad ostatniej wojny na to
wskazuje. W 1943 roku Heinrich Himmler m�wi� mi, �e ma rzeczowe dowody za�y�ej
wsp�pracy cz�onk�w �cis�ego sztabu papiestwa z najbardziej zakonspirowanym
przyw�dztwem mason�w. To niezwyk�e, wydawa�oby si�, wsp�dzia�anie mia�o na celu
ca�kowite zniszczenie Niemiec w wojnie.
Stroop wyg�asza� r�wnie� swe pogl�dy na temat chrystianizmu, kt�ry (wed�ug niego)
"jest nie tylko zespo�em religii przesi�kni�tych judaizmem, ale instytucj� powsta��
z inspiracji �ydowskiej".
- A Chrystus? - pytam.
- Chrystus, bardzo m�dry cz�owiek. Filozof, romantyk. Rasowo:
p�nordyk. Matka jego s�u�y�a przy �wi�tyni i by�a popierana przez wa�nego kap�ana.
Zasz�a w ci�� z jasnow�osym Germaninem, jednym z �o�nierzy plemion germa�skich,
kt�re w�drowa�y tras� na p�noc od Karpat a� do Azji Mniejszej. St�d Chrystus by�
blondynem i innym
psychicznie od �yd�w, kt�rzy jego nauki "ufryzowali", przykroili do swych cel�w, a
potem pu�cili na rynek mi�dzynarodowy, aby upodli� i zmi�kczy� cz�owieka przez
wpajanie mu poczucia winy.
S�ucha�em cierpliwie, nie przerywaj�c. I przez chwil� zdawa�o mi si�, �e niczego w
�yciu nie znam, niczego nie wiem.
W okresie munsterskim (maj 1934-czerwiec 1935) ukszta�towa� si� Stroopjako cz�onek
elity SS-ma�skiej. W sztabie XVII SS-Abschnittu nauczono go rozeznania
"ideologicznego", tajnik�w biurokracji partyjnej oraz "wy�szych metod" prowadzenia
�ledztwa i stosowania terroru.
To chyba w Mlinsterze nast�pi� u Stroopa pocz�tek szybkiego procesu deformacji,
kt�ry bywa obserwowany tam, gdzie zjawia si� b�yskawiczna poprawa warunk�w
bytowych, przyznawana ludziom o s�abym intelekcie, wahiiwym rozs�dku! nie
najtwardszym charakterze; poprawa o cechach uprzywilejowania i separacji od
dotychczasowych �rodowisk.
- Nic tak nie izolowa�o hitlerowc�w, a szczeg�lnie sztabowc�w z SS, od
spo�ecze�stwa - wyrazi� sw�j pogl�d Schieike - jak guma opon samochodowych. Auto
nie by�o wtedy przedmiotem powszechnego u�ytku w Rzeszy, a oni nic, tylko
samochodami stale si� rozje�d�ali. Zakonspirowane dochody i tajne premie dla SS-
owc�w szybko ich odmienia�y. W�asne NSDAP-owskie, zaopatrzenie, krawcy i szewcy SS,
w�asne He�my10, szpitale, hotele, kurorty, kluby rasowych nordyk�w, zakamuflowane
domy publiczne Lebensbomu n itp., wszystko to ich oddziela�o od narodu. Jak by�em
m�ody, to socjaldemokraci nieraz mi powtarzali, i chyba mieli racj�, �e zmienione
bytowanie szybko przekszta�ca �wiadomo��.
10 Heim (niem.) - dom.
" Lebensborn (niem.) - krynica, �r�d�o �ycia. Za�o�one przez H. Himmlera
stowarzyszenie spo�eczne, a jednocze�nie jeden z urz�d�w SS, z zadaniem troski o
hodowl� rasowo czystego gatunku ludzkiego: p�odzenie przez SS-man�w dzieci
(�lubnych i nie�lubnych) z wyselekcjonowanymi rasowo kobietami, a p�niej tak�e
porywanie czystych rasowo dzieci z kraj�w okupowanych i nast�pnie wychowywanie ich
w duchu narodowosocjalistycznym.
104 ROZMOWY Z KATEM
Przy ko�cu swej munsterskiej praktyki sztabowej Stroop awansuje do stopnia SS-
Sturmbannfuhrera (odpowiednik majora) i wkr�tce przechodzi na wa�ny posterunek, do
Hamburga. Jest czerwiec 1935, gdy Stroop obejmuje dow�dztwo 28 SS-Standarte (pu�ku)
w tym mie�cie wielkiego portu, wielkiego handlu i wielkiego przemys�u. W mie�cie
Hanzy, liberalnego mieszcza�stwa i zorganizowanego od dawna proletariatu, przede
wszystkim stoczniowego i marynarskiego. Hamburg nie by� �atwym miastem dla
hitlerowc�w, nie budzi� ich zaufania. Musieli je wi�c nasyci� jednostkami
uderzeniowymi. Jedn� z nich dowodzi� Stroop.
- Naszym miejscem postoju nie by� sam Hamburg w jego historycznych granicach, lecz
wielkie przedmie�cie, Altona, niegdy� samodzielne miasto Prus, niezale�ne od
wolnego, hanzeatyckiego Hamburga - opowiada� Stroop.
- Pan, jako dow�dca 28 pu�ku SS, trzyma� Alton� w gar�ci.
- Altony nie trzeba by�o pilnowa�. To willowa dzielnica. Mieli�my zwr�con� uwag� na
�r�dmie�cie Hamburga i sektory portowe oraz przemys�owe.
Ju� by�em "im Bilde", jak m�wi� Niemcy, czyli zrozumia�em, o co mu sz�o. 28 SS-
Standarte Stroopa by�a najprawdopodobniej jednostk� interwencyjn� zakwaterowan� w
spokojnej dzielnicy do manewru i uderzenia tam, gdzie zachodzi�a potrzeba. Taki z�y
pies, uwi�zany w�r�d r�, czerwonych dach�w i zielonych okiennic. Spuszczano go w
razie zagro�enia interes�w NSDAP. Samo prze�wiadczenie, �e 28 SS-Standarte stale
czuwa, mog�o wp�ywa� uspokajaj�co na cz�� hamburczyk�w.
Nie b�d�c, jak wi�kszo�� dow�dc�w SS, w rozgardiaszu codziennych akcji
politycznych, Stroop przydzielone mia� inne zadania: by�a to m.in. praca
szkoleniowa. U niego, w Altonie, przeprowadzano kursy, odprawy ideologiczne,
"dyskusje", �wiczenia itp. Tam te� zbudowano o�rodek religijno-germa�ski.
- Nasi uczeni - relacjonowa� Stroop - odkryli ko�o Bardowi-cku resztki drewnianej
budowli pragerma�skiej. Przenie�li�my j� do Altony i zrekonstruowali�my. Ale by�y z
tym k�opoty. Regulaminy
przeciwpo�arowe Hamburga zabrania�y wznoszenia dom�w z materia��w �atwo palnych.
Biurokraci hanzeatyccy zas�aniali si� prawem i nie pozwalali budowa� z drewna.
Musieli�my wyda� fur� pieni�dzy na przeciwogniow� impregnacj� ka�dej belki, deski i
gontu specjalnym p�ynem. Zaanga�owali�my wysoko p�atnych specjalist�w i w ko�cu
zrobiono, co chcieli�my. W pi�knym parku, w�r�d d�b�w, stan�� prehistoryczny
budynek...
- ...b�d�cy wasz� �wi�tyni�?
- Tak. Wyposa�yli�my go w urz�dzenia wzorowane na muzealnych zabytkach germa�skich.
By�a tam sala z ogniskiem i metalowym kot�em na �a�cuchach. W tej sali udzielali�my
�lub�w wed�ug germa�skiego rytua�u, gromadzili�my si�...
- ...na nabo�e�stwa?
- No, nie na nabo�e�stwa, ale na co� w tym rodzaju. Na zebrania, akademie SS-
ma�skie itp.
Schieike s�ucha� z zaciekawieniem, marszcz�c si� coraz bardziej. W ko�cu jego
poczucie gospodarno�ci i oszcz�dzania spowodowa�o wybuch:
- Po jak� choler� - krzykn�� - zbudowali�cie za ci�k� fors� �w pseudozabytkowy
"ko�ci�"?! Impregnacja drzewa kosztowa�a dziesi�� razy wi�cej, ni� postawienie
nowoczesnego budynku! Ludzie ci�ko pracowali, cz�sto za fenigi, a oni tysi�ce desek
i gont�w nasycali kosztownym p�ynem dla w�asnej fantazji. Marnotrawcy, Yerruckte12.
I w celi wybuch�a awantura, po kt�rej Stroop z Schieikem nie rozmawiali ze sob�
chyba przez trzy dni. Wyczu�em, �e Schieike nareszcie poczu� si� samodzielnym
cz�owiekiem. Wyrwa� si�, mo�e na jaki� czas, z przyrodzonego Niemcom uwielbienia
dla rangi generalskiej! To m�g� by� dla Schieikego prze�om.
Stroop zajmuje w Altonie p� du�ej willi. Dysponuje autem. Ma pieni�dze. Jest
od�ywiony. Kucharka �wietnie gotuje. C�reczka ro�nie, ma ju� osiem lat. No, i �ona
rodzi w lutym 1936 roku syna, Olafa.
12 Yerruckte (mem.) - wariaci.
106 ROZMOWY Z KATEM
Stroop radosny i dumny. Ma dow�d, �e jest dobrym reproduktorem. Co prawda ju�
wcze�niej wci�gn�� si� w akcj� Lebensbornu. Ale to zupe�nie co innego mie� syna
"nordyka" o skandynawskim imieniu Olaf, ni� przyczynia� si� do wzrostu SS-owskiego
potomstwa metod� zakonspirowanych praktyk Lebensbornu. Co prawda lebensbornowe
spotkania nape�niaj� dreszczykiem cudzo�o�enia, daj� smak hotelowych "�ajdactw",
zaspokajaj� ci�goty, stwarzaj� mo�no�� oficjalnego, cho� zatajonego, przespania si�
z obiektem biurowego flirtu - ale to nie to, co sp�odzenie syna z w � a s n �
Kathe, na w�asnym �o�u, we w � a s n y m mieszkaniu.
- Czy �ona wiedzia�a, �e pan by� w Lebensbornie?
- Nigdy!
Rok 1936 jest dla Stroopa rokiem ustabilizowanego powodzenia i syto�ci. Nie tylko
zdobywa (on cz�sto u�ywa� tego terminu) syna, ale i w dwa miesi�ce po urodzeniu
Olafa otrzymuje stopie� podpu�kownika (SS-Obersturmbannfuhrera). P�niej wysy�aj� go
na miesi�czny letni kurs jazdy konnej i powo�enia pojazdami konnymi do SS-
Reitschule w Forst, nad Nys� �u�yck�.
Jak wspomnia�em, Stroop by� mi�o�nikiem koni i konnej jazdy. Pobyt w Forst staje
si� dla niego wypoczynkiem, okresem odpr�enia, wspominanym wielokrotnie. Cz�sto
wraca� do tego tematu. Pokazywa� w celi, jak si� kieruje wozem zaprz�onym w sze��
koni. Jak si� toczy �semki, zakr�tasy, wywija i strzela z bata. Wszystko w tempie
zawodniczym. Oczy mia� w�wczas weso�e, twarz zar�owion�, ruchy gimnastyka. Czasem
tak dono�nie krzykn��, niby na tego lewego siwka, co tak niesfornie wy�amywa� si� z
toru, �e stra�nik wi�zienny stuka� w �elazne drzwi celi i ju� w ciszy
obserwowali�my dalej teatrum powo�nicze Stroopa.
Z Hamburga Stroop by� delegowany na kr�tkie kursy j�zyka rosyjskiego do SS-owskiej
centrali w Berlinie. Ju� w�wczas zacz�to go przygotowywa� do przysz�ej akcji na
Wschodzie. Ale Stroop by�
antytalentem j�zykowym i ani w z�b nie zna� rosyjskiego, poza kilkoma
najprymitywniejszymi okre�leniami. Lecz kazali si� uczy�, to si� uczy�.
Jesieni� 1937 Stroop wchodzi w sk�ad wy�szej elity SS-owskiej. Mianuj� go SS-
Standartenfuhrerem (odpowiednik pu�kownika). Znalaz� si� nareszcie w�r�d tzw.
d�bowc�w. Okre�lenie to pochodzi st�d, �e oficerowie SS, poczynaj�c od stopnia SS-
Standartenfuhrera wzwy�, mieli na obu patkach mundurowego ko�nierza dystynkcje z
r�nych kombinacji listk�w d�bu, urozmaiconych czasem kwadratow� gwiazdk�. Jeden
Himmler mia� zastrze�ony dla siebie wianuszek laurowy wok� Eichenlaubu13.
Jest ju� wi�c "d�bowcem". Wskoczy� na ring arystokracji partyjnej. Ca�y czas
dowodzi 28 SS-Standarte w Hamburgu-Altonie. Synek chowa si� dobrze. Renata ro�nie i
stara si� matkowa� Olafowi. Mieszkanie pi�kne. Zmienili jego wyposa�enie.
- Nowe meble - zwierzy� si� raz Stroop - naby�em od niemieckiego kupca, chyba
dalekiego pochodzenia �ydowskiego. Legitymuj�c si� obcym obywatelstwem, bodaj�e
po�udniowoameryka�skim, likwidowa� on w Hamburgu interesy, swoje i zlecone przez
kilku emigrant�w. Moi ludzie pomogli mu co� nieco�. Prosi�, abym kupi� od niego
meble, bo si� bardzo �pieszy�. Kupi�em je do�� tanio i tego samego dnia �w wielki
przedsi�biorca szybko si� zaokr�towa�.
Z zadowoleniem i z dum� opowiada� Stroop w celi o Hamburgu, o przyj�ciach, balach,
rautach. O muzealnych budowlach. O towarzystwie hamburskim, tzn. o kr�lach
stoczniowych, magnatach transportu morskiego, wielkich kupcach wywodz�cych si� z
Hanzy, bankierach, in�ynierach, lekarzach, uczonych, pisarzach itp. Ale przede
wszystkim opisywa� nam przepych i bogactwo miasta. My�l�, �e to mu najbardziej
imponowa�o w Hamburgu i wbi�o si� w pami��. Ten luksus przyj�� w radzie miejskiej,
w zarz�dach sp�ek i koncern�w! Ci heroldowie w strojach hanzeatyckich, otr�biaj�cy
fanfarami przybycie dygnitarzy
Eichenlaub (niem.) - li�cie d�bowe.
108 ROZMOWY Z KATEM
do sal i salon�w ratusza! Owe trunki, owoce, mi�sa, kobiety, stroje, bi�uteria,
auta! Lubi si� te dostoje�stwa i fasady �ycia; a im bardziej koronkowe i kosztowne,
tym "�adniejsze".
Stron� finansow� ma zaspokojon�. �ona wyelegantowana i otoczona brz�cz�c�
wdzi�czno�ci� za urodzenie syna. Wyje�d�aj� do kurort�w. Wiedli oni chyba �ycie
jedwabne, cho� - jak wynika�o z wi�ziennych opowiada� Stroopa - czuli, �e s� na
peryferiach wielkiego �wiata hamburskiego, mimo �e mo�ni i nadaj�cy ton miastu tak
mi�o u�miechaj� si� do Stroop�w. Mi�o, lecz z rezerw�.
A stosunki Stroopa z proletariatem Hamburga? Ma�o o nich opowiada�. Mo�e jego
bezpo�redni kontakt z kr�gami robotniczymi by� s�aby. Na moje zapytanie b�ka�, �e
SS nie mia�a trudno�ci z robotnikami hamburskimi, �e proces nazifikacji przebiega�
pomy�lnie, �e dokerzy, stoczniowcy i marynarze z "rado�ci�" przyjmowali Hitlera
itp., itp.
Gdy raz zagadn��em Stroopa, czy napotyka� kolportowan� w�r�d robotnik�w Hamburga
pras� antyhitlerowsk�, odpowiedzia�:
- Tak, ale to by�y szmugle z zagranicy.
Na temat strajk�w nie okazywa� ch�ci do rozmowy. A gdy spyta�em, czy dow�dcy SS (z
Oberabschnittu-Nordwest w Hamburgu, z Abschnittu-Altona i z poszczeg�lnych
Standarten) mieli jak�� specjaln� ochron�, odpowiedzia�:
- Tak. By�y jednostki SS czuwaj�ce nad naszym bezpiecze�stwem.
- Stale?
- Stale.
- Gdy Hitler przyje�d�a� do Hamburga, to czy mieli�cie du�o roboty z jego ochron�?
- Nie tak zn�w wiele. Robotnicy serdecznie przyjmowali Adolfa Hitlera. Nawet
entuzjastycznie.
- My�l� - odpowiedzia�em - �e pan przesadza. Ale niech mi pan jeszcze powie, czy
robotnicy z poszczeg�lnych zak�ad�w wiedzieli, �e Hitler przyjdzie akurat do nich,
wtedy gdy by�y zaplanowane jego wizyty w fabrykach i stoczniach?
- Niekiedy tak. Ale najcz�ciej nie. Zreszt� i nas wielokrotnie te� zaskakiwano.
Znaj�c projektowan� tras� wizyty Adolfa Hitlera, my�my obsadzali te hale, kt�re
w�dz mia� zwiedza�. Lecz osobista ochrona Fuhrera przewa�nie zmienia�a drog� i
nieraz byli�my w k�opotach.
- Widzi pan, z tego wynika, �e i wam te� Hitler nie wierzy�... wam, swojej
lejbgwardii.
- Nam to na pewno wierzy�, ale czy Hamburgowi m�g� ufa�? - wyrwa�o si� Stroopowi.
VIII. Na czele Block-Standarte
Stroop na jednym zydlu, ja na drugim. Oparci plecami o zielon� �cian� - czytamy.

Nie przeszkadza nam �a�enie Schieikego i stukot drewniak�w o asfalt pod�ogi.
Przyzwyczaili�my si� do tych d�wi�k�w, jak do zegara w rodzinnym domu.
Schieike w�druje regularnie od �ciany do �ciany. Tak kr��y wilk w klatce. Mimo to
cela w bezruchu. Diabelska jednostajno��.
Jednak monotonia nie jest stanem najgorszym. Wi�zie� do�wiadczony wie, �e cho�
pocz�tkowo trudno sobie z ni� poradzi�, to w celi nieraz bywaj� zdarzenia bardziej
przykre. Np., gdy okienko w drzwiach (tzw. judasz) zostanie raptem ods�oni�te.
Potem huk zasuwy, zgrzyt klucza i stra�nik niespodziewanie zabiera (jak w tym
przypadku) Stroopa. Zostajemy we dw�ch - podnieceni. A i Stroop, wychodz�c, mia�
poczerwienia�e uszy i kark.
- Po co go wzi�li? - pyta Schieike.
Dosta� wypiek�w i z hanowerskiej niemczyzny przechodzi na dialekt berli�czyka.
(Urodzi� si� w Nowej Wsi - Nowawes - pod Poczdamem). Ledwo go rozumiem.
- Czy ja wiem. Mo�e nic wa�nego? Sto przypuszcze� kot�owa�o si� nam w g�owach.
Stroop wr�ci� po dwudziestu minutach z przes�uchania �ledczo--s�dowego, jak si�
okaza�o. Ma��owiny mia� ci�gle nakrwione, ale kark mu poblad�. Oszcz�dnie
zrelacjonowa� rozmow� z s�dzi� i co zauwa�y� na korytarzach. P�niej nikt si� nie
odzywa�. Jeden z nas automatycznie zami�t� pod�og�. U�o�yli�my na nowo rzeczy, cho�
to by�o zbyteczne. Wzi��em si� do prania chusteczek. To skuteczna metoda
samouspokojenia, jak muzyka.
NA CZELE BLOCK-STANDARTE 111
Min�o p� godziny. Schieike zacz�� piewa�. Stroop podchwyci� d�wi�ki, a potem
przeszed� na "O! Du mein Yaterland!". Druga cz�� tej pie�ni, podobno starej i
p�nocnoniemieckiej, jest analogiczna do refrenu popularnego przed II wojn� tanga
Violetta. Stroop nuci�, przymykaj�c oczy. Schieike zas�piony. Ja te� milcza�em.
Stroopowska pie�� przypomnia�a mi urlop z 1938 roku, nad Dniestrem, w
Zaleszczykach. Wtedy r�wnie� by� wrzesie�, pogodny.
Okna kawiarni nad rzek� b�yszcz� w mroku jak rz�d latarenek. Orkiestra gra
Yiolett�. Melodia dobiega wyra�nie. Dziewczyna wt�ruje. Jest ze mn� na �odzi, w
jasnej smudze, wy�cie�aj�cej atrament rzeki od kawiarni do nas. �wiat�a i cienie,
g�osy muzyki, altu i wody, smaki powietrza i poca�unk�w, wo� Dniestru, si� i sk�ry
przygrzanej na pla�y, gdzie w po�udnie le�eli�my na piasku. Dziewczyna mia�a imi�
piosenki: Violetta.
W celi ju� odpr�enie. Za oknem: niebo wczesnej jesieni i �wiergot jask�ek.
- Gdy w Norymberdze prowadzi�em kolumn� sztandarow� w Parteitagu, powietrze by�o
tak klarowne jak dzi� - zacz�� wspomina� Stroop. - Zjazd wielki. Setki tysi�cy!
Delegacje wszystkich kom�rek partyjnych i organizacji. Dow�dztwo NSDAP, rz�d,
armia, go�cie zagraniczni, m�odzie�.
- SS-owc�w du�o? - pytam.
- Wielu, ale nie ze wzgl�d�w ochronnych, tylko wychowawczych. Taki zjazd ma
kolosalne znaczenie. ��czy dow�dztwo z masami. Ka�dy mo�e zobaczy� Adolfa
Hitlera...
- ...paraduj�c w podda�czym marszu - wtr�ci� Schieike zaczepnym tonem.
Spojrzeli na mnie. Potakn��em Schieikemu g�ow�.
- Eh, meine Herren! Mylicie si� w ocenie defiluj�cych - broni�
112 ROZMOWY Z KATEM
Stroop swego stanowiska. - Wszystkim Niemcom, bo wszyscy mieli zaufanie do Adolfa
Hitlera.
- Jawohl, Herr Genera�! - zn�w przerwa� Schieike. - Wszyscy postawili�my na
Hitlera.
- Tak - odpar� Stroop. - Bujd� jest, �e nar�d nie akceptowa� naszych dzia�a�.
Wszystkim Niemcom - ci�gn�� - niezb�dne by�o podparcie duchowe, jakie dawa� marsz
przed wodzem, skrzy�owanie spojrzenia, mistyczny kontakt z Adolfem Hitlerem, fluid,
p�yn�cy z jego postaci, gestu, oczu. Wielko�� i nakaz emanowa�y od Fuhrera, gdy
pozdrawia� nas, co�my mieli szcz�cie defilowa� przed nim.
- Ch�tnie pan je�dzi� na takie zgromadzenia? - pytam.
- Oczywi�cie. To zawsze co� nowego. Przerwa w codziennym ko�owrocie zaj��.
Spotyka�em w Norymberdze znajomych, nawi�zywa�o si� kontakty, por�wnywali�my
wyniki. Zawsze nas radowa�a organizacja zjazdu. Tylko w Niemczech umiej� tak
sprawnie przeprowadza� wielkie imprezy. Naturalnie m�wi� o Trzeciej Rzeszy.
- Chyba w Czwartej b�dzie to samo. Jak pa�ski syn doro�nie, te� zach�y�nie si�
organizacj� zjazd�w - m�wi�.
- Daj Bo�e! - wzdycha Stroop.
- Mieli�cie du�o roboty z przygotowaniami do Parteitagu?
- Nie za bardzo. Nar�d by� przyzwyczajony i do wielkich, i do ma�ych imprez.
Ci�g�o�� i systematyczno�� wbija taki nawyk Ordnun-gu, �e cz�owiek inaczej �y� nie
umie. My�my ju� w Hamburgu wszystko z g�ry wiedzieli. Kiedy, gdzie i jak:
przyjecha�, i�� w Norymberdze na kwatery, nocowa�, je��, odpoczywa�, bawi� si� i
wyjecha�. Na jakim odcinku i w jakiej minucie stan�� na zbi�rce. Taki porz�dek to
rozkosz!
Tu pstrykn�� z zadowolenia palcami.
- Aprowizacja? - pytam.
- Doskona�a. Restauratorzy przygotowali si�. R�wnie� skierowano do Norymberg!
poci�gi zbiorowego �ywienia. Auta-sklepy, auta-bary, auta-piwiarnie sta�y na
ulicach i placach. �adnych k�opot�w z �arciem mimo t�um�w ludzi.
- Jak by�o z t� kolumn� sztandarow�?
- Przed samym Parteitagiem dowiedzia�em si�, �e SS-Reichs-fuhrer...
- ...Himmler?
- Tak. �e Reichsfiihrer Heinrich Himmler nakaza�, abym ja prowadzi� czo�o parady SS
i policji. Fantastyczne wyr�nienie. Czo�o parady to honorowy Block-Standarte.
- Pan szed� pierwszy w SS-owskiej defiladzie?
- Nie. Pierwszy maszerowa� Heinrich Himmler z osobistym sztabem. W odleg�o�ci
kilkudziesi�ciu krok�w -ja. Za mn� prostok�t, blok poczt�w sztandarowych w
szeregach jak struny. Chor��owie, ch�opy wielkie, specjalnie dobrani. Nad nimi
sztandary - chmura czerni, bieli, czerwieni, swastyk i or��w...
Stroop podnieci� si�. Gestykuluje. Nagle zaczyna maszerowa� pruskim krokiem
defiladowym. W celi!!
- Tak, Herr Moczarski! Tak si� sz�o! Parademarch! - krzyczy, wyrzucaj�c nogi niemal
do wysoko�ci nosa.
- A tak trzyma�em szpad� - r�k� wyci�ga w d� i odchyla do przodu. - Ze szpad� ma
si� podczas defilady k�opoty. Mo�na zawadzi� o ziemi�. Ba�em si� kompromitacji! Tak
j� �ciska�em, �e bola�o rami�.
- Mia� pan szpad� SS od Himmlera?
- Tak. Reichsfuhrer przyzna� mi Ehrendegen der SS' - odpowiedzia� z nut�
samochwalstwa. - Pi�knie by�o w Norymberdze. Mundur paradny. D�ugie, b�yszcz�ce
buty. He�m. G�owa do g�ry. Wszyscy �wie�o podstrzy�eni, kr�tko, po prusku. Idziemy
jednym krokiem. Tr�by, piszcza�ki, werble graj�, ot tak!
I zacz�� (przy oknie) bucze� i wybija� rytmy marsza. Stop� uderza� w pod�og�,
imituj�c wielki b�ben. Nadgarstkiem i palcami d�oni stuka� na blacie stolika. W
drugiej r�ce - �y�ka. Wygrywa� ni� po kaloryferach i szybie melodi� cymba��w,
dzwonk�w, talerzy. Pogwizdywa�, tr�bi� wargami, jod�owa� - coraz g�o�niej.
- Herr Genera�! Bitte etwas leiser, da Herr Odd�a�owy kann gucken und uns
Komplikationen tun2 - zaniepokoi� si� Schieike.
' Ehrendegen der SS (niem.) - honorowa szpada SS.
2 Herr Genera�! ... (niem.) - Panie generale! Troch� spokojniej prosz�, bo pan
oddzia�owy mo�e nam uskuteczni� jak�� komplikacj�.
g - Rozmowy z katem
114 ROZMOWY Z KATEM
"Keine Angst, keine Angst! Rosemarie!"3 - od�piewa� w ferworze Stroop, ale �ciszy�
g�os i ju� spokojnie opowiada�:
- Maszerujemy jak machina! Wszystko musi ust�pi�! Wyrzucam z gard�a komend�. Oddaj�
honory szpad�. Adolf Hitler nas pozdrawia salutem ramienia. Niestety, stoi w
samochodzie. Panie! Czy pan sobie wyobra�a, jak by on wspaniale wygl�da� na koniu.
To by�oby pi�kniejsze ni� parady przed Barbaross�, Fritzem Wielkim i Wilhelmem. Ale
nasz Fuhrer - g�os Stroopa poszarza� - nie lubi� koni.
- Dlaczego? - dziwi� si�.
- Nie wiem...
- Eh, tam! Herr Genera� nie wie, a ca�e Niemcy wiedzia�y - t�umaczy� Schieike - �e
nasz wzorowy wegetarianin nie znosi� ko�skiego fetoru i �e go podobno ogier kopn��
w dzieci�stwie. St�d jego niech�� do koni.
Stroop milcza�. Po chwili pytam:
- Dlaczego pan, Herr Stroop, uwa�a, �e odbieranie defilady na rumaku jest takie
pi�kne? I �e Hitler powinien przyjmowa� Parade-marsch nie w aucie, lecz na siodle?
- Bo z poj�ciem wodza ��czy si� ko�.
- Teraz? W epoce motoryzacji? Czy nie lepsza maszyna?
- Mo�e pan ma racj�. Lecz ja bardzo lubi� konie. Ko� to bojowa historia German�w,
natura, ch�opski stan i ziemia�stwo, dowodzenie, szar�a. Pan powienien to dobrze
odczuwa�, bo Polacy s� narodem kawalerzyst�w.
- Byli, Herr Stroop, w ubieg�ych wiekach i cz�ciowo do lat przedwojennych. Ale w
miar� post�pu komunikacyjnego i u nas si� zmieni�o.
- Lecz duch w Polakach jest kawaleryjski - odpar� Stroop. - I to mi si� u was
bardzo podoba, mimo �e z wami walczy�em.
Nie chcia�em dyskutowa� na ten temat, bo bardziej ciekawi� mnie Parteitag. Wi�c
pytam, co si� dalej dzia�o w czasie defilady.
- Min�li�my wodza. Prujemy, jak grzmot, w�r�d zapchanych ulic Norymberg!. Wszystko
udekorowane. T�ok nawet w oknach. S�ysz� od czasu do czasu z t�umu, z balkon�w,
wo�ania: Hej, Stroop! Stroop!
"Keine Angst ..." (niem.) - "Nie b�j si�, nie b�j si�! Rosemarie!"
- Panienki przypomina�y si� panu? - pytam.
- Sk�d�e! - obruszy� si�. - Krzyczeli, bo mnie powszechnie znano.
Podszed� do okna i wpatrywa� si� w skrawek nieba, kt�re by�o - twierdzi� - tak
pi�kne, jak w dzie� jego partyjnego triumfu w Norymberdze. Na pewno pi�kniejsze, bo
tutaj widzieli�my b��kit przez kraty. Stary Sittenpolizist, Schieike, skorzysta� z
okazji i szepn�� mi do ucha, zataczaj�c palcem k�ko na czole:
- Oni wszyscy, ci Partei-Generale4, to takie Kaibskopfy5. Kto go zna� w�wczas w
Norymberdze?!
Stroop odwr�ci� si�. Przedtem zerkn�� w szyb� okienn�, kt�ra zast�powa�a nam
lustro. Przyg�adzi� �lin� w�osy na skroniach i tak wypi�� klatk� piersiow�, �e
guziki wyszarpywa�y si� z dziurek.
- Czy �ona by�a �wiadkiem pa�skiego sukcesu w Norymberdze? - pytam.
- Nie! - szybko odpowiada, zdziwiony. - Przecie� jest dam� i na takich zlotach
nigdy nie bywa�a.
- Parteitag zbyt dla niej m�cz�cy?
- Nie za bardzo. W Norymberdze zjawia�o si� wiele zwariowanych bab. Ale sama
ho�ota. Kulturalne kobiety nie przyje�d�a�y na ten t�ok, �cisk, chlanie piwa i
sznapsa oraz powszechne poufalenie si�. Meine Frau by�a �on� SS-Standartenfuhrera i
podobne hece nie dla niej!
- Hece? Przed chwil� m�wi� pan z entuzjazmem o marszu przed Hitlerem.
- Nie zna pan naszych stosunk�w i dlatego si� pan dziwi. Parteitag mia� dwie
powa�ne imprezy: Parademarsch i posiedzenia kongresowe. Obie o charakterze m�skim i
polityczno-wojskowym. Po co tam kobiety? Reszta zjazdu to �wi�to ludowe, co� w
rodzaju jarmarku czy odpustu. A moja �ona ani �adna z �on dow�dc�w partii, SS i
armii, nie chodzi�y na jarmarki.
- �ona nie bra�a udzia�u w zgromadzeniach NSDAP?
- W masowych? Nie. Nigdy bym na to nie pozwoli�.
4 Partei-Generale (niem.) - partyjni genera�owie, dostojnicy partyjni.
5 Kaibskopf (niem.) - ciel�ca g�owa.
116 ROZMOWY Z KATEM
- A gdzie si� spotyka�a z �onami pa�skich koleg�w, z cz�onkiniami partii?
- W salonach!
Oczy Schieikego spotka�y si� z moimi, a Stroop m�wi� dalej:
- S�oneczny wrzesie� zawsze przypomina mi to jedno z najpi�kniejszych zdarze�...
Kolory sztandar�w i mundur Fuhrera... Wielokrotne "Heil-Sieg", a jeden
Paradeschritt6. Ten huk b�bni mi w uszach. By� sam� si��. M�j Block-Standarte...
Zamy�li� si�. A za oknem pieniste ob�oczki. Cisza w celi. Nagle Stroop za�piewa�:
"Denn heute geh�rt uns Deutschland, und morgen die ganze Welt!"7
Pr�bowa�em zagadywa� Stroopa o polityczn� stron� Parteitagu, o obyczajow�,
socjologiczn� itp. Ale nigdy nie dosta�em odpowiedzi. On nic, tylko: Marsz, marsz!
Parademarsch! Flihrer, si�a, zwarto��, porz�dek.
S�owa, �e w Norymberdze wszystko, poza Herbstparade i kongresem NSDAP, by�o
jarmarkiem i zjazdem ho�oty, ubod�y Schieikego. Gdy zabrano Stroopa na spacer,
Schieike zacz�� si� wywn�trza�:
- Patrz pan! Jaki arystokrata. "Genera�". Wszystko, co poza nim, by�o ho�ot�. A
ci�ary najwi�ksze kto ponosi� i na froncie masami gin��? S�ysza�e� pan - ci�gn��
coraz w�cieklej szy - moj� star� i wszystkie p�niejsze Blitzmadel8 nazwa� ho�ot�.
On, co z knechta sta� si� kuczerem i wdrapa� si� na w�z, kt�ry�my ci�gn�li, a oni
nas poganiali.
- Co pana tak wzi�o, panie Schieike?
- Bo ja dzisiaj co� nieco� wiem. By�em kiedy� socjaldemokrat�, p�ki nas nie
wcielili si�� do NSDAP.
6 Paradeschritt (niem.) - krok defiladowy.
7 "Denn heute ..." (niem.) - "Bo dzisiaj nasze s� Niemcy, a jutro ca�y �wiat"!,
s�owa z hymnu narodowego Deutschland, Deutschland ilber alles.
8 Blitzmadel - zmilitaryzowane kobiece oddzia�y niemieckiej pomocniczej s�u�by
��czno�ci. Na ich mundurach widnia� znak b�yskawicy (Blitz), st�d nazwa
"b�yskawiczne dziewczyny', insynuuj�ca �atwo�� nawi�zywania stosunk�w z m�czyznami.
Taki tytu� nosi te� jedna z ksi��ek Hansa Hellmuta Kirsta {B�yskawiczne dziewczyny.
Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1990).
- Si��?
- Si�� fizyczn� to nie. Ale postawiono nas w przymusowej sytuacji: albo z nami,
albo won z policji! Nie posiada�em innego zawodu! Gdybym chocia� burdel m�g�
otworzy�. Ale mnie, jako Sittenpolizistowi, nie wolno by�o tego zrobi�. Na sklep
brak�o pieni�dzy. Rodzina biedna. Mia�em �on�, syna i d�ugoletnie sp�aty w
socjaldemokratycznej sp�dzielni mieszkaniowej.
- Lecz nie wszyscy �atwo si� poddali.
- Wielu takich by�o?! A poza tym, co ja mog�, �e Mutti nie urodzi�a mnie na
bohatera? My nie jeste�my zdolni do oporu wobec legalnej w�adzy. W�adza jest
�wi�ta.
- Ka�da?
- Oczywi�cie. Ka�da.
- Dlaczego pan to wszystko m�wi, gdy nie ma Stroopa?
- Ma ci�k� spraw�. A ponadto, czy pan chce k��tni? I tak dobrze, �e szczerze w celi
gadamy.
- A pan, Herr Schieike, bywa� na Parteitagach?
- By�em dwa czy trzy razy.
- Tak�e pan maszerowa�?
- Nie... No! Powiem panu, co robi�em. Przecie� by�em urz�dnikiem policji
kryminalnej, w cywilu. Wi�c kazali mi obserwowa�.
- Kogo? Z�odziejaszk�w?
- Nie.
- Homoseksualist�w?
- Te� nie... No, kazali obserwowa� innych ludzi... Takich tam... Kazali raportowa�,
co m�wi� wskazani do obserwacji oraz t�um, jak reaguj�, jakie s� nastroje od kuchni
itd.
- Ca�y czas pan obserwowa�?
- Sk�d�e? Wieczorami fest hulali�my. Panie! Zabawa by�a prima. Piwo. Sznaps. �piew.
Ta�ce. Nieraz ca�� noc przebradzia�yli�my.
- Lorelaje? - u�miechn��em si�.
- Co mia�y nie by�? By�y. Moja stara pozosta�a w Hanowerze, wi�c Blond-Yenus szybko
si� znalaz�a. Blond-Yenus mit Flaumfedern9. Kilka dni ci�ga�em si� za ni�.
9 Blond-Venus mit Flaumfedern (niem ) - Blond Wenus ze �liwkowymi resorami
118 ROZMOWY Z KATEM
- Ale z pana dobry ogier - rzek�em.
- Oh! - westchn��. - By�em kiedy�, by�em... "Es geht alles voruber, es geht alles
vorbei!..." 10 Dzisiaj tylko wr�ci� do domu.
Pomarkotnia�. Ale, z natury pogodny, nie wytrzyma� d�ugo w melancholii i zacz��
deklamowa� wierszyk: "Frau Grafin hatte einen Lokat, der hatte nur ein einziges Ei"
n.
Nagle drzwi otwarto i wr�ci� Stroop.
- Wiecie co, panowie - rzek� od progu. - Zn�w widzia�em na spacerze t� szykork� z
klasa biustem.
10 "Es geht alles ..." (niem.) - "wszystko przechodzi, wszystko przemija". n "Frau
Grafm hatte einer Lokai..." (niem.) - "Pani hrabina mia�a lokaja, a ten mia� tylko
jedno, jedyne jajko".
IX. Dachau, willa Benesza, wanna Churchilla
Nieraz w ma�ych celach rodz� si� du�e napi�cia. Wzajemne oddzia�ywanie jest tak
intensywne, �e gdy wi�zie� (nawet to ukrywaj�c) prze�ywa wzloty czy upadki -
pozostali natychmiast reaguj� k��tniami, depresj�, smutkiem lub eufori�.
W tym dniu dogryzali�my sobie ze zdenerwowania i Stroop, wyprowadzony z r�wnowagi
brakiem papieru klozetowego, por�wna� wi�zienie z obozem koncentracyjnym.
- W Konzentrationslager Dachau - m�wi� - ka�demu zapewniono szczoteczk� do z�b�w,
myd�o, papier klozetowy... Cholera mnie wzi�a:
- Bajki pan opowiada! I to w 1949 roku, gdy ju� prawie wszystko wiadomo o waszych
zbrodniach obozowych. Jak mo�na por�wnywa� kacety z powojennymi wi�zieniami?!
- Idzie o lata przed drug� wojn�, Herr Moczarski. Sam widzia�em w Dachau na p�kach
wi�ni�w szczoteczki do z�b�w, r�wno u�o�one i papier higieniczny w ust�pach.
- W jakim charakterze pan tam by�? Czy czasami...
- W takich oddzia�ach SS nigdy nie s�u�y�em - przerywa po�piesznie. -
Odkomenderowano mnie z Hamburga do SS--Fiihrerschule' M-D...
- M-D? Co to znaczy?
- Munchen-Dachau.
- Dlaczego dwie nazwy?
- Bo SS-Fuhrerschule umieszczono w Dachau, niedaleko
SS-Fuhrerschule (niem.) - szko�a oficerska SS.
120 ROZMOWY Z KATEM
Monachium. Jako Standartenfuhrer zosta�em tam wys�any na trzeci z kolei kurs
szkoleniowy, w styczniu i lutym 1938 roku. Trwa� sze�� tygodni. W szkole pozna�em
organizacj� i urz�dzenia obozu, ulokowanego w tej samej miejscowo�ci. Raz
z�o�yli�my wizyt� komendantowi Lagru. Wtedy widzia�em szczoteczki i papier do
podcierania.
- To ob�z by� dla was pomoc� warsztatow�, warsztatem wzorcowym?
- Nie! Program wyszkolenia nie obejmowa� tych temat�w.
- G�ra uzna�a, �e pan musi wy szlifowa� wiedz� nacjonal--socjalistyczn� i wys�ano
pana na wy�sze kursy? - ci�gn� kwesti�.
- Chyba tak. Nale�a�o si� troch� pouczy� i przygotowa� do odpowiedzialniej szych
zada�. Flihrerschule do tego si� nadawa�a. Odseparowanie, nastr�j klasztorny...
- ...i koszarowy - podchwytuj�.
- Panu idzie o dyscyplin�? Racja! Trzymali nas kr�tko. S�u�y�em za kajzera w
pruskim wojsku, gdzie uczono �elaznej karno�ci. Ale dryl, pos�usze�stwo i wpajanie
porz�dku sta�o w szkole SS o wiele wy�ej ni� w armii fryderycja�sko-wilhelmowskiej.
Takie wychowanie jest najlepsze.
- Lecz chyba szkolny re�im za bardzo niwelowa� was psychicznie?
- Czy to co z�ego? W ujednoliceniu pomaga�o umundurowanie �wiczebne, bez
dystynkcji. M.in. dzi�ki temu panowa�o w�r�d elew�w braterstwo.
- Dawali ostro w ko��, to trzymali�cie sztam�. Ale, wracaj�c do szko�y, na czym
polega�y zaj�cia?
- Ka�d� minut� wype�niano. Program k�ad� nacisk na sprawno�� fizyczn�, wychowanie
polityczne, umiej�tno�� luhrerowania i wiedz� organizacyjno-biurow� SS. Wszystko w
stopniu najwy�szym.
- Chyba z wyj�tkiem sprawno�ci fizycznej, bo nie byli�cie m�odzie�cami. Wiele pan
mia� wtedy lat?
- Czterdzie�ci dwa i p�. Ich war damals2 ein "sztary byk", jak m�wi� Polacy.
- Najm�odszy pan nie by�... Czego od was wymagano w kwestiach ideologicznych?
Ich war damals... (mem.) - By�em w�wczas.
DACHAU, WILLA BENESZA I WANNA CHURCHILLA 121
- Wielu przedmiot�w uczyli�my si� i przypominali. Ale g��wnie sz�o o gruntown�
znajomo�� Mein Kampfu3, Mitu XX wieku Rosen-berga4 oraz dzie�a o rasach i o
bauerstandzie Waltera Darre5. Wyk�ady i seminaria obejmowa�y m.in. biografi� Adolfa
Hitlera, doktryn� narodowosocjalistyczn�, poszerzony kurs historii NSDAP oraz
teori�
rasizmu.
Stroop zna� si� (w rozumieniu hitlerowskim) na rasach. W kilka dni po moim
przybyciu do celi powiedzia�:
- Pan jest "dynaria".
I zacz�� analizowa� moje cechy antropologiczne. Widz�, �e jest SS-owskim
specjalist� do spraw rasowych. Pytam o elementy typu dynarskiego. Stroop ch�tnie
t�umaczy. Si�ga do ksi��ek (przypominam, �e mia� ich w celi oko�o 180), pokazuje
ilustracje, uczy rozpoznawania poszczeg�lnych ras, grup, rodzaj�w, odchyle� od
normy itp. Na ka�dego cz�owieka, pos�g czy wizerunek patrzy z punktu widzenia
rasy ,,nordyckiej".
Jego idea�em by� cz�owiek wysoki, smuk�y, jasny, d�ugog�owy, o w�skim czole. I bez
w�os�w na sk�rze, z wyj�tkiem g�owy, pach i narz�d�w p�ciowych. Stroop troch�
odbiega� od tego wzorca.
- Czo�o mam za szerokie - wyzna� pod koniec naszego wsp�lnego kiblowania. - Kto� z
moich przodk�w musia� dogoni� nieca�kowit� "nordyczk�".
- Czy to nie wszystko jedno? - pyta Schieike.
- Absolutnie nie!
Stroop chcia�, jak wywnioskowa�em z opowiada� i z zachowania si� w wi�zieniu,
koniecznie wygl�da� na stuprocentowego "nordyka",
3 Wydanie pierwsze Mein Kampf (Moja walka) Adolfa Hitlera w dw�ch tomach
opublikowano w latach 1925-1927. Do 1942 r. ��czny nak�ad wszystkich wyda� si�gn��
8 milion�w egzemplarzy.
4 Alfred Rosenberg, Der Mythus des 20. Jahrhunderts (Mit XX wieku), pierwsze
wydanie w 1930 r. Ksi��ka pot�piona przez Ko�ci�.
5 Walter Richard Darre, Bauerntum als Lebensquelle der nordischen Rasse {Ch�opstwo
jako �r�d�o �ycia rasy nordyckiej).
122 ROZMOWY Z KATEM
do czego predestynowa�y go: niebieskawe oczy z zielonymi refleksami, ciemnoblond
w�osy, wzrost i asteniczna budowa cia�a. Ale przeszkadza�o: zbyt szerokie, wed�ug
niego, czo�o. �eby dosi�gn�� idea�u, strzyg� si� nad uszami mo�liwie kr�tko, a gdy
tam mu w�osy odros�y, przyg�adza� je �lin�. Przywyk� do tych gest�w. Cz�sto zwil�a�
wargami palec i dotyka� skroni. Potem przygl�da� si� w "lustrze" - szybie okna
otwartego do wewn�trz celi - i spacerowa� wojskowym krokiem, wachluj�c ramionami,
spreparowany na w�skoczo�ego.
Je�li idzie o "nordyckie" cia�o, Stroop by� inaczej podfabrykowany - na sta�e.
Kt�rego� dnia, w k�pieli, zauwa�y�em na �r�dpiersiu Stroopa liczne punkciki - �lady
po sztucznie usuni�tych w�osach. Sk�r� mia� na og� s�abo zaro�ni�t�, ale chcia� si�
pozby� wszystkich "ma�pich futer".
Stroop wierzy� w hitlerowsk� teori� ras, w przyrodzon� "wy�szo�� krwi germa�skiej".
Pierwsze nas�czenie odebra�, jak wspomnia�em, z ksi��ek Frau Doktor Ludendorff.
Potem wr�s� w nauki partyjnych fachman�w i w praktyki Himmlera.
- Heinrich Himmler - powtarza� nieraz w celi - by� jednym z najlepszych znawc�w
ras. Poza g��bokimi wiadomo�ciami posiada� tw�rcz� intuicj� i odwag� poszukiwa�
naukowych. Wys�a� m.in. grup� specjalist�w z SS do Tybetu.
- W celach szpiegowskich? - wtr�ci�em.
- Sk�d�e?! Tylko do bada� antropologiczno-rasowych i j�zyko-wo-runicznych.
Rozmawia�em z uczestnikami ekspedycji. Opowiadali, �e Dalaj-Lama po raz pierwszy w
�yciu pozwoli� si� wtenczas fotografowa� w swojej komnacie. W�a�nie Niemcom! I
niech pan sobie wyobrazi, �e wszystkie klatki filmu, na kt�rych mia� by� Dalaj-
Lama, zosta�y prze�wietlone si�� jego oczu czy jakich� nieznanych zmys��w.
S�siednie klatki uda�y si� i zrobiono z nich odbitki. Ale te z Dalaj-
-Lam� Tybeta�czycy zniszczyli w niewyt�umaczony spos�b, bez dotykania. Wracaj�c do
Heinricha Himmlera, to on by� naprawd� opok� nauki o rasach...
Z wi�ziennych dyskusji i zwierze� na tematy rasowe wyrobi�em sobie opini�, �e
Himmler obdarza� Stroopa poparciem nie tylko za zas�ugi w Lippe i za pos�usze�stwo,
ale chyba i dlatego, �e byli jak bli�niacy - ze stemplem ,,nauki runicznej" i wiary
w "arystokratyzm krwi nordyckiej". Lecz Himmler by� majstrem, a Stroop - podmaj-
strzym, a mo�e tylko czeladnikiem.
Co najmniej trzy czwarte czasu szkolnego w Dachau poch�ania�y - wed�ug Stroopa -
kwestie nie intelektualne, lecz formalno-organizacyjne. �wiczono tam i zwracano
szczeg�ln� uwag� na postaw� w sensie fizycznym (si�a zewn�trzna i elegancja), na
pedantyczn� czysto��, zachowanie si� w s�u�bie S S i w czasie zebra� towarzyskich,
na s�ownictwo rozkazodawcze, stosunek do prze�o�onych i koleg�w, na umiej�tno��
panowania nad szeregami SS-ma�skimi, terenoznawstwo, sport itp.
- SS-Flihrerschule doskonali�a nas tak�e - m�wi� Stroop - w praktyce kancelaryjnej.
�wiczyli�my pisanie, sk�adni�, gramatyk� (ich trzeba by�o tego doucza�?! - KM) oraz
s�ownictwo specjalistyczne, korespondencj�, zarz�dzanie urz�dem, gospodarzenie
przedsi�biorstwem SS itp. Badano i rozwijano drog� dyskusji i �wicze� - ci�gn�� -
pewne cechy naszego charakteru. Ale przede wszystkim sz�o o zdyscyplinowanie
partyjne.
- O �lepe pos�usze�stwo starszemu rang�.
- Nie o �lepe, ale o lojalne! Poza tym pomija pan inn� stron� zagadnienia,
mianowicie zdolno�� trzymania podw�adnych w dystansie, "za mord�", jak m�wi�
Polacy. Tego nauczano w SS-Flihrerschule. Kierownictwo dba�o r�wnie� o nasz�
geistige Frische6, o Wille7, i o opanowanie strachu oraz takich s�abo�ci, jak
lito�� i wsp�czucie.
6 Geistige Frische (niem.) - m�odo�� ducha, �wie�o�� ideologiczna.
7 Wille (niem.) - wola.
124 ROZMOWY Z KATEM
- Lito�� i wsp�czucie s� szkodliwe?
- W wojsku, polityce i �yciu publicznym, na pewno tak! - stwierdzi� tonem
granicz�cym z pych�.
- A konieczno�� post�powania moralnego?
- Nakazem dzia�a� patriotycznych, narodowych, jest s k u t e -c z n o � �, a nie
tak zwana moralno�� - wyrecytowa� jednym tchem.
- Wi�c nie uznaje pan mi�o�ci bli�niego i uczu� samaryta�skich?
- Uznaj�, ale tylko wobec Niemc�w, kt�rzy budowali z nami Rzesz� Adolfa Hitlera!
Z Dachau wr�ci� Stroop do Hamburga jako dyplomowany cz�onek grupy przyw�dczej SS.
Jego dyplom mia� form� Beurteilungu8 i zawiera� nast�puj�ce opinie: "rzetelny,
�o�nierski, surowy", "zdecydowanie silna wola", "bojowe i idealistyczne pojmowanie
�ycia, pozwalaj�ce sprosta� ka�dej sytuacji", "�ywotna pilno�� w dziedzinie
�wiatopogl�dowej", "porz�dny nacjonal-socjalista"9. Je�li idzie o poziom
intelektualny, Stroop zosta� w Dachau tak oceniony: "Potrafi�, mimo skromnego
wykszta�cenia szkolnego, sam przyswoi� sobie du�o wiadomo�ci"10. Wreszcie pisz�
tam: "Dzi�ki niestrudzonej operatywno�ci oraz sprawno�ci w wygl�dzie i w postawie
b�dzie w ka�dej sytuacji na w�a�ciwym poziomie11 (podkre�lenie moje - KM).
8 Beurteilung (niem.) - �wiadectwo opiniodawcze. Fotokopia w zbiorach G��wnej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie [obecnie: G��wna Komisja Badania
Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pami�ci Narodowej] - przyp. aut.
9 "Ehriich, soldatisch, straff", "ausgepragte Willensnatur", "kampfrische, idealis-
tische Lebensauffassung, die allen Lagen gerecht wird", "rege Fleiss in den weltan-
schaulichen Gebieten", "anstandiger Nationalsozialist" - przyp. aut.
10 "Hat sich uber seine einfache Schulbildung hinaus ein gutes Wissen selbst
angeeignet" - przyp. aut.
n ,,Durch seine unermudliche Einsatzbereitschaft und Gewandheit in From und Haltung
wird er jeder Lag� sich gewachsen zeigen" - przyp. aut.
Wkr�tce po powrocie Stroopa z Dachau do Hamburga - Hitler zagarnia Austri� i
wprowadza Niemc�w w nacjonalistyczn� ekstaz�.
- Ca�y nar�d szala� z rado�ci. Popi�em sobie, co rzadko mnie si� przytrafia�o -
powiedzia� w celi Stroop. - Zala�em si� w pech�!
- Czym pan najch�tniej sp�ukiwa� gard�o? - zagaduj�. - Piwem, winem czy w�dk�?
- Wszystkim. Nie nale�� do �adnej z alkoholowych grup moich rodak�w. Ani do Wein-
Deutsch�w, ani do Schnaps-Deutsch�w, ani do Bier-Deutsch�w. W m�odo�ci pi�em
przewa�nie wino, bo Lippe le�y 150 km od Renu, oraz piwo. Produkujemy w Detmoldzie
od setek lat wy�mienite Bier vom Faikenkrug. Nie gardzi�em sznapsem, nawet go
lubi�em, szczeg�lnie od pierwszej wojny. Jestem nowoczesny Niemiec. Wszystkie
napoje alkoholowe ch�tnie pija�em, ale w m i a r �!
- W piciu musi by� Ordnung?
- Tak jest!
Zdarzenia roku 1938 podnieca�y Stroopa nie tylko przez sukces austriacki.
Wci�gni�to go bowiem do tajnych przygotowa� w Sudeten-landzie i Egerlandzie
(powtarzam za Stroopem niemieckie nazwy tych teren�w)12. Wkr�tce po "studiach" w
Dachau opracowuje szczeg�y planu zorganizowania XXXVII SS-Abschnittu w mie�cie
obcego pa�stwa - Czechos�owacji, w Libercu, kt�ry Niemcy przechrzcili na
Reichenberg. Zaczyna interesowa� si� problematyk� czechos�owack�, pr�buje czyta�
opracowania dostarczone przez central� S S.
- Co� nieco� nauczy�em si� z tych profesorskich kompendi�w przesy�anych z Berlina -
opowiada� Stroop. - Ale (z braku czasu) przestudiowa�em tylko mapy i listy
podejrzanych na moich przysz�ych terenach.
12 Sudetenland, Egerland - niemieckie nazwy przygranicznych obszar�w Czecho-
towacji, zamieszkanych r�wnie� przez mniejszo�� niemieck�. Eger - niemiecka nazwa
niasta Cheb.
126 ROZMOWY Z KATEM
- Podejrzani to kryminali�ci?
- Nie. �ywio��w przest�pczych by�o tam niedu�o. Sz�o o �yd�w, marksist�w rozmaitej
ma�ci oraz o cz�onk�w wielkiej dywersji, o czesk� pi�t� kolumn�, kt�ra w
Sudetenlandzie operowa�a jeszcze za czas�w Austrii, atakuj�c niemiecki stan
posiadania.
- Przecie� Czechy wraz z terytoriami sudeckimi s� od wiek�w obszarami s�owia�skimi.
- Sk�d�e? - oburzy� si�. - Sudetenland i Egerland stanowi�y od tysi�cy lat
pragerma�skie ziemie. Wi�kszo�� Czech�w pochodzi z jakiej� mieszaniny germa�sko-
celtyckiej, a nie z plemion s�owia�skich.
I, jak nieraz bywa�o w celi, Stroop wyg�osi� "referat" oparty na hitlerowskiej
Geschichte des deutschen Volkes n. S�ucha�em cierpliwie. Gdy wy�adowa� akumulator
"wiedzy", spyta�em:
- No, dobrze, dobrze! Ale niech pan powie, dlaczego Czesi, ci rzekomo nie-
S�owianie, m�wi� s�owia�skim j�zykiem?
- Bo ich podbi�y i zasymilowa�y, cz�ciowo wyrzynaj�c, plemiona s�owia�skie, kt�re z
Azji �rodkowej przyw�drowa�y po�udniow� odnog� swej ekspansji na Europ� -
odpowiedzia� bojowo.
Tego dnia opanowa� mnie rzadko osi�galny stan zerowych napi�� emocjonalnych, o
kt�rych Leopold Staff pisze: "Nie czuj� si� szcz�liwy ani nieszcz�liwy. Jestem
czym� poza wszystkim, acz tkwi� w �wiata �onie" 14. Oboj�tnie reagowa�em wi�c na
opinie i tony Stroopa, dzi� impulsywnego. Ale westchn��em: Och! Mensch Meier15.
Schieike w �miech, a Stroop przesta� u�wiadamia�.
W jaki� czas potem Stroop che�pliwie i z wigorem podkre�la�, �e wojna rozpocz�a si�
dla niego we wrze�niu 1938 roku.
- Opu�ci�em wtedy dom i od tego czasu moje �ycie rodzinne by�o samotno�ci� albo
koczowaniem z �on� i dzie�mi. W okresie Monachium zmobilizowano mnie do akcji
sudeckiej. Wraz z osobistym sztabem...
13 Geschichte ... (niem.) - Historia narodu niemieckiego.
14 Leopold Staff, Wiecz�r, z tomu �ab�d� i lira (1914).
15 Mensch Meier (niem.) - naiwny cz�owiek; okre�lenie ironiczno-�artobliwe.
- Czy z hamburskiej 28 SS-Standarte?
- Nie. Pu�kiem hamburskim SS ju� od powrotu z Dachau praktycznie si� nie
zajmowa�em. Ten kilkuosobowy sztab, jako kom�rka specjalna, mia� pod moim
dow�dztwem, po wej�ciu naszej armii do Sudet�w i Czeskiego Lasu, jak najszybciej
zorganizowa� odcinek SS w Reichenbergu.
- W Libercu - sprostowa�em.
- Nie, panie, to miasto nazywa�o si� zawsze Reichenberg, tylko Czesi zeslawizowali
je na Liberec.
- Herr Stroop, pan si� myli. Lecz je�eli nie chce si� pan zgodzi� z historyczn�
prawid�owo�ci� miana Liberec, to niech pan uzna si��, kt�ra pozwala dzisiaj Czechom
nazywa� miasto, jak chc�, oraz wymaga�, aby inni respektowali ich nomenklatur�
geograficzn� - powiedzia�em do�� ostro.
Stroop chwil� pomy�la�, przymkn�� oczy i, otwieraj�c je, odpowiedzia�:
- Przekona� mnie pan. Oni zwyci�yli. Oni maj� racj�!
- No!... Wi�c od wrze�nia 1938 czeka� pan nad granic� niemiec-ko-czesk�, aby
zorganizowa� SS w Libercu.
- Tak. Ca�y czas by�em w pogotowiu bojowym i w kontakcie z lud�mi Henieina16.
Czekali�my tylko na rozkaz z Berlina, aby wkroczy� do Sudet�w. Kilka razy
mieli�my...
- ...wtargn�� do Czech...
- Mo�e pan to nazwa� wtargni�ciem... I zawsze w ostatniej chwili nas odwo�ywano.
Niech pan sobie wyobrazi, �e (aby osi�gn�� ten Liberec) wjecha�em na teren Sudet�w
kilkana�cie godzin przed oficjalnym wkroczeniem naszej armii. Pomy�ka zrozumia�a. W
czasie obrad Hitlera z Mussolinim, Chamberlainem i Daladierem panowa� z obu stron
granicy ba�agan, szczeg�lnie u Czech�w. Ich spoisto�� rozkrusza�a si� od ko�ca
sierpnia. W nocy z 30 wrze�nia na l pa�dziernika 1938 przejechali�my granic� autem.
Droga trzeciorz�dna. Wsie u�pione. Nawet nie spostrzeg�em linii dziel�cej oba
pa�stwa. Krajobraz
16 Konrad Heniein (1898-1945), za�o�yciel i przyw�dca Partii Niemc�w Sudeckich
(SdP), potem gauleiter NSDAP na terenie Sudet�w. Aresztowany przez aliant�w,
pope�ni� samob�jstwo.
128 ROZMOWY Z KATEM
i domy takie same. Ani �ladu �o�nierzy �SR lub celnik�w. Po kilkunastu kilometrach,
w sadzie, przy p�ocie, cienie dw�ch postaci. To nasi, henieinowcy, z grup
konspiracyjno-wojskowych. Informuj�, �e wkroczenie wojsk genera�a von Loeba do
Sudet�w ustalono na ten�e sam dzie�, l pa�dziernika, lecz dopiero o godzinie 13-tej
czy 14-tej. Mieli radiow� wiadomo��. Zalecaj� ucieka�. Co prawda w�adze czeskie
ewakuuj� si�, ale mog� nas jeszcze rozwali�. Szybko wycofali�my si�. Ponownie
wkroczyli�my w kilkana�cie godzin potem.
- Mia� pan stracha w tej nieudanej nocnej podr�y?
- Pewno! To nie przelewki. W dodatku "ciemno, zimno i do domu daleko".
- Poza tym, nie mia� pan bezpo�redniego oparcia w wi�kszej grupie w�asnej. A walka
w pojedynk�, czy w kilku, nie jest najprzyjemniejsza.
- Tak. Wol� chodzi� w oddziale.
- Jak si� traci poczucie uzbrojonej wsp�lnoty, na obcym terenie, cz�owiek gubi si�.
Niemcy nie lubi� walki w lesie. Czujecie si� wtedy nieswojo.
- My boimy si�? Nigdy!
- Bez przesady! Niemcy, o ile wiem, mieli na og� trudno�ci z lasem w czasie wojny.
Prawda, Herr Schieike?
- Tak, tak - odpowiedzia� berli�skim akcentem hanowerczyk. - Co prawda, to prawda.
Na ka�dy le�ny oddzia� partyzancki przeznaczali�my w Generalnej Guberni
kilkakrotnie wi�ksze od waszych si�y. I przed zapadni�ciem zmroku wycofywali�my si�
z lasu na now� postaw� wyj�ciow�.
- Sk�d pan wie? Przecie� ca�� wojn� sp�dzi� pan wygodnie w Krakowie, w kancelarii
Bierkampa17 - ironizowa� Stroop.
- Ca�e szcz�cie. Przynajmniej nikogo nie zabi�em! - odgryz� si� Schieike. - A stan
faktyczny znam od m�odszych koleg�w oraz z raport�w segregowanych w krakowskim
archiwum. My, Niemcy, do takiej partyzancko-nocnej roboty nie bardzo si� nadajemy.
Ale i nie lubimy chodzi� z go�ymi r�kami na zdobycie broni. Jak poniekt�rzy.
17 SS-Brigadefuhrer dr Walter Bierkamp, Dow�dca Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by
Bezpiecze�stwa (BdS, Befehishaber der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst)
w Generalnym Gubernatorstwie od lipca 1943 do stycznia 1945 r. z siedzib� w
Krakowie.
Stroop nie zagrza� d�ugo miejsca w Libercu. Co� nieco� pocz�� montowa� przy XXXVII
Abschnittcie SS, lecz wkr�tce znalaz� si� na wa�niejszej funkcji i w luksusowym
uzdrowisku. Zostaje organizatorem oraz p.o. dow�dcy ("mit dem Flihrung beauftragt")
XXXVIII SS-
-Abschnittu w Karlovych Yarach. Ma stanowisko. Rz�dzi i wygodnie �yje w s�ynnym
kurorcie.
Po wst�pnych k�opotach (l�k przed ewentualnym podziemiem czeskim) zaczyna si� czu�
jak feuda�. Zajmuje letni� rezydencj� prezydenta Benesza18 na lokal dow�dztwa SS.
Sam rekwiruje poblisk� will� Czecha, kt�remu uda�o si� wyjecha� za granic�. Do
luksusowo urz�dzonego mieszkania sprowadza rodzin�.
- C�rk� zaraz umie�ci�em w szkole w Karisbadzie - opowiada�.
- Renat� mia�a w�wczas dziesi�� i p� lat. Posz�a o jedn� klas� wy�ej, ni� nale�a�o.
- Przeskoczy�a jedn� klas�? W jaki spos�b m�g� pan to zrobi�?
- pyta Schieike.
- W niemieckich szko�ach Sudetenlandu uczniowie byli w pa�dzierniku 1938 roku na
ni�szym poziomie ni� w Rzeszy. A Renat� chodzi�a przedtem do pierwszorz�dnej szko�y
hamburskiej i dobrze uczy�a si�. W Kars�badzie poznali si� na jej umiej�tno�ciach.
Dyrekcja sama przesun�a Renat� do wy�szej klasy.
- Dyrekcja liczy�a si� z panem, wa�nym szefem SS. Przecie� od razu chyba
pokazali�my tam siln� r�k� - odpowiada Schieike.
- Pan my�li, �e c�rka przeskoczy�a klas� przez protekcj�? - zaperzy� si� Stroop.
- Tak! - przy��czy�em si� do Schieikego. - Nie wyobra�am sobie, aby jakikolwiek
dyrektor szko�y przyj��, bez rozkazu lub presji, ucznia z innej uczelni do klasy
wy�szej, ni� nale�y. Ale czego si� nie robi dla kolonialnego gubernatora Karlovych
Yar�w!
- Sudety koloni�? - czuj� w g�osie Stroopa w�ciek�o��. M�wi jednak spokojnie, nawet
lodowato: - Pan �artuje, Herr Moczarski.
18 Edward Benesz (1884-1948), prezydent Czechos�owacji w latach 1935-1938 11940-
1948.
9 - Rozmowy z katem
130 ROZMOWY Z KATEM
Tam gruba wi�kszo�� autochton�w to Niemcy. My�my tylko odebrali nasz� historyczn�
dzielnic�.
- Dla was Odra, Wis�a, Dniepr, Wo�ga s� pragerma�skie. I rumu�skie Karpaty, bo
trwoni� pan tam swoje plemniki podczas pierwszej wojny. Ararat r�wnie�. Noe by�
Germaninem, prawie Wein-Deutschem, i upi� si� re�skim winem!
Schieike zacz�� si� �mia�, coraz szczerzej. Stroop poczerwienia� ze z�o�ci. Ale
kalifaktorzy przynie�li kocio� z obiadem i pogodzi�o nas wsp�lne nape�nianie
brzucha - "tej zmory, kt�ra tyle z�a ludziom wyrz�dzi�a: to dla niego wyruszaj� na
niespokojne morza spoiste okr�ty, by w obce ziemie nie�� zbrodni�" 19.
Wr�cili�my kiedy� do ,,czeskiej" rozmowy i szczeg�owo omawiali�my siedzib� Benesza
w Kar�o vych Yarach.
- Czy dom, gdzie zakwaterowali�cie SS-owski urz�d, by� w�asno�ci� Benesza? -
zapyta�em.
- Nie. To by�a wypoczynkowa rezydencja prezydenta Republiki Czechos�owackiej. Nie
wiem, czy tam przyje�d�a� Masaryk20. Ale Benesz tak.
- Wybrali�cie sobie reprezentacyjny gmach. Architektonicznie �adny?
- Niez�y i obszerny. W takim kurorcie prezydent pa�stwa, kt�re dzi�ki Wersalowi
zagarn�o Karisbad, musia� mie� prima budowl�. Tylko ona mia�a feler.
- Jaki?
- Pewne fragmenty by�y zbyt oryginalne i niepowa�ne. Na przyk�ad okr�g�a czy raczej
owalna salka. Co przysz�o do g�owy pepiczkom, �e wybudowali taki okr�glak?
- To mog�o by� �mia�e i �adne rozwi�zanie. Czesi maj� star� kultur�
architektoniczn�. I dobrze, �e nie stroni� od nowoczesno�ci.
19 Cytat z Odysei Homera w przek�adzie Jana Parandowskiego
20 Tomasz Masaryk (1850-1937), pierwszy prezydent Czechos�owacji w latach 1918-
1935.
- My s�dzimy inaczej. Taki okr�glak jest i frywolny, i niewygodny. Kaza�em go
przebudowa� wed�ug tradycyjnego smaku. Zreszt� karisbadzka siedziba Benesza nie
by�a zn�w taka najnowsza. A je�li idzie o dzisiejsze, supernowoczesne budownictwo,
to ta modernistyczna architektura, pude�ka, szk�o, aluminium, brak ozd�b,
amerykanizmy, kubizmy, ten Le Corbusier21, czy jak si� �w francuski �yd nazywa -
wszystko jest �wi�stwem judaistycznym. Owalny pok�j w Karisbadzie by�by dobry dla
paryskiego domu rozkoszy, gdzie nadzy m�czy�ni uganiaj� si� za go�ymi dziwkami na
wrotkach, a starcy podgl�daj� przez �cienne wizjerki igraszki samc�w, kt�rzy nie
przeczuwaj�, �e obserwowani s� przez degenerat�w.
- Sk�d pan zna takie paryskie uciechy?
- Koledzy opowiadali - odpowiada, niezbyt klarownie.
- By� pan w Pary�u?
- Kilka razy w czasie wojny.
- Mniejsza z tym... Ale owalna forma sali czy pokoju mo�e by� pi�kna - broni� swego
stanowiska.
- Nie dla nas. Wi�c kaza�em przerobi� cz�� budynku. Poprawili�my Czech�w. I z
powodzeniem.
- Herr Genera� - wtr�ci� si� Schieike. - Czy to by�o pilne? Po kiego diaska wydawa�
fors� na przebudow�? To takie samo marnotrawstwo, jak przerabianie zamku w
Sudetach, o czym pan opowiada�.
I nie czekaj�c na odpowied� Stroopa, zwr�ci� si� do mnie:
- SS-Abschnitt w Karlovych Yarach za miliony marek unowocze�ni� na star� mod� zamek
czy wielki pa�ac w karisbadzkim rejonie. Dla jakich� tam swoich cel�w. Prawda? Herr
Stroop.
Stroop nie zaprzeczy�.
- Zamek by� w dobrym stanie i zamieszkany - szybko m�wi� Schieike. - Lepiej go by�o
zostawi�, jak sta�, a nie pakowa� w 1939 roku mn�stwo pieni�dzy na stworzenie dla
SS siedziby w stylu jakiego� gotyku czy innego Sans-Souci?!22
- Co w zamku si� mie�ci�o? - pytam.
21 Le Corbusier, w�a�ciwie Charles Jeanneret (1887-1965), �wiatowej s�awy architekt
i urbanista.
22 Sans-Souci - pa�ac i park pod Poczdamem z XVIII w.
132 ROZMOWY Z KATEM
- Eh! - b�kn�� Stroop. - Kursy m�odzie�owe. Poza tym urz�dzili�my miejsce
wypoczynkowe dla towarzyszy z SS.
- Dla wy�szych czy dla Mannschaftu?23 - indaguje Schieike.
- Dla wy�szych dow�dc�w SS.
Kt�rego� dnia zapyta�em, czy w sk�ad SS-owskich oddzia��w Stroopowskiego Abschnittu
w Karlovych Yarach wchodzili Niemcy z przedwojennej Rzeszy.
- Na og� nie. Tylko wy�si SS-fuhrerzy i instruktorzy byli ze starego Reichu. Reszta
to Niemcy sudeccy z oddzia��w Henieina. Z pocz�tku by�y spore r�nice w wyrobieniu,
w kulturze osobistej, zwyczajach i j�zyku. Potem wszystko si� zatar�o. Szybko
podci�gn�li si�. Gdy po roku urz�dzili�my w Marienbadzie wieczornic� taneczn�
oficer�w SS, nikt by nie pomy�la�, �e Sudety by�y kiedy� terytorium czeskim, lecz
�e to przyj�cie w Hamburgu lub nawet przedwojenny bal u fursta Lippe. Kobiety w
jedwabiach. Bi�uteria. Wino. Ta�ce. Sehr elegant!24
D�ugo pan mieszka� w Karlovych Yarach? - spyta�em kiedy�.
- Prawie rok. W pocz�tku pa�dziernika 1939 centrala przenios�a mnie do Poznania.
Ale przez dwana�cie karisbadzkich miesi�cy przyzwyczai�em si� do Sudet�w, do
pi�knych okolic...
- I do k�pieli - doda� Schieike.
- Owszem. Korzysta�em z karisbadzkiej kuracji, mimo �e by�em zdr�w i nie
zdegenerowany fizycznie, jak ci �ydzi, arystokraci, ob�artuchy z ca�ej Europy,
plutokraci, bonzowie, ministrowie i mi�dzynarodowi bankierzy, kt�rzy przed wojn�
okupowali Karisbad. Tamtejsze wody doskonale wp�ywaj� na samopoczucie cielesne.
Bra�em k�piele zaordynowane przez SS-Arzta25.
- Nie mieli�cie wtedy wielu kuracjuszy?
23 Mannschaft (niem.) - �o�nierze, szeregowi
24 Sehr elegant (niem ) - bardzo elegancko
25 SS-Arzt (niem ) - lekarz SS-owski.
- Najpierw by� konflikt z Czechami, potem wojna, wi�c kto mia� przyje�d�a� na
leczenie? - w��czy� si� Schieike. - Troch� rannych �o�nierzy i wy�szych
partyjniak�w z Rzeszy. Jak mieszka�o si� na miejscu, to dlaczego nie popluska� si�
w wannach!
Stroop nie wiedzia�, czy Schieike �artuje. Zrobi� niewyra�n� min�, ale mog�em
spodziewa� si� konfliktu mi�dzy nimi. Milczeli�my. Nie przerywa�em chwilowej ciszy,
bo nauczy�o mnie do�wiadczenie, �e mo�e ona niekiedy gasi� wi�niarskie niepokoje.
Dobieg�o klekotanie drewniak�w - konwojowany wi�zie� przy kracie XI Oddzia�u
Mokotowa. Brz�k kluczy i trzaskanie rygli. Kroki cichn�, bo nieznany kumpel schodzi
po kamiennych schodach. Odg�os rzeczywisto�ci.
Nie chc�c, aby nasze zapeszenie pog��bi�o si�, zagadn��em Stroopa:
- Zak�ady lecznicze w Kar�o vych Yarach na pewno s� doskona�e. Maj� kilkusetletni�
tradycj�.
- Niew�tpliwie. Tam znaj� si� na stosowaniu w�d. I dysponuj� urz�dzeniami, kt�re
s�u�� od wiek�w. K�pa�em si� w staro�ytnej drewnianej wannie u�ywanej niegdy� przez
Churchilla, Agh�-Khana26, kr�l�w i milioner�w. Nazywali�my j� wann� Churchilla.
- Czy zauwa�y� pan r�nic� mi�dzy "wann� Churchilla" a dzie-siejsz� wann�
�azienkow�?
- Je�li idzie o k�piel, to nie. Ale dotkni�cie cia�em �cian "wanny Churchilla" jest
szczeg�lnie mi�e. Urz�dzenie sprzed setek lat wytwarza poczucie wi�zi z dawnymi
pokoleniami oraz pewno��, �e jest naprawd� dobre, �e na pewno uzdrawia i pomaga.
- Czy pan nie snobizuje? - pytam.
- Ja, snob?! - denerwuje si� Stroop.
Nie zd��y�em odpowiedzie�, bo Schieike zaatakowa� Stroopa:
- Ale ja nie mog�em si� k�pa� w "wannie Churchilla". Ani �aden szeregowiec z SS.
Ani robotnik.
- Bo pan goni� w tym czasie za by�ymi "kochankami" pederasty Roehma - m�wi Stroop
podniesionym g�osem.
- A Herr Genera� sp�dza� wojn� w kurortach - szepn�� k��liwie Schieike.
26 Ksi�� Aga Khan, przyw�dca muzu�ma�skiej sekty izmaelit�w w Indiach.
X. Z�owr�bna sowa
Godziny wyciszenia po wieczornym apelu. W celi mroczno. Chroboty, st�pania, szumy

budynku i odg�osy miasta - coraz wyra�niejsze. I melodyjka wygrywana za murem, na
organkach. Jej frazy czyste. Uton��em w innym bycie. Potem nag�a �wiadomo��
kontrastu z rzeczywisto�ci� i melodia staje si� niezno�na. Zatykam uszy, chowam
g�ow� pod koc... Chc� zn�w s�ucha� organk�w, ale milkn�. Grajek, nie wiedz�c, jak
powywraca� my�li wi�ni�w, jest ju� chyba na kolacji.
Nagle z dach�w wi�ziennych rozleg� si� nie znany d�wi�k.
- Czy pan s�yszy? - pyta cicho Stroop.
- Ptak. Ale jaki?
- Sowa pohukuje - stwierdza. - Po raz pierwszy s�ysz� j� w Mokotowie. Sk�d si�
wzi�a?
S�oma trzeszczy. To Stroop przewraca si� na brzuch, unosi g�ow�, spogl�da w okno.
Ja te� widz� niebo prawie wygas�e. Ciemno�� t�eje mimo blask�w z podw�rza i �uny
nad Warszaw�. Cisza. P�majacz�c, ,,zawisam w czerni". Co mnie obchodzi sowa, gdy
przed za�ni�ciem, jak co dzie�, przyszed� czas na wspomnienia.
Inny by� zmierzch w roku 1939, na pag�rku, przy skraju lasu. Wiecz�r powietrzny,
��kowy, le�ny. Spok�j, cho� czas wojny. D�by rozmazane w cieniu. Li�� spada na
r�k�; przedtem s�ysza�em, jak potr�ca� koron� drzew. Od wioski dolatuje granie
kundli.
Z�OWRӯBNA SOWA 135
Z tych rozlu�nie�, gdzie wszystko w�asne ibezpieczne, wyrywa Stroop:
- S�ysza� pan? Zn�w si� odezwa�a. Bardzo nie lubi� s�w. Raz mia�em w samochodowej
podr�y przygod� z sow�...
Uci��, bo stra�nik zapala �wiat�o i sprawdza przez wizjerk�, czy �pimy. Cela
dr�twieje...
Zn�w ciemno. Wracam do p�u�pienia i nie do d�b�w z 1939 roku, lecz do "pere�, do
r�y"... Po kilku minutach szept Jlirgena Stroopa:
- �pi pan?
- Nie.
- Gdy jesieni� 1939 jecha�em z Karisbadu autem do Poznania na now� plac�wk� -
zacz�� - to op�nili�my si� i dopiero wieczorem mija�em dawn� granic� Polski.
Zaryzykowa�em jazd� nocn�, aby zameldowa� si� rankiem w Poznaniu.
- O jakim ryzyku pan m�wi?
- O mo�liwym ataku polskich partyzant�w - w��czy� si� chrapliwie Schieike. -
Przecie� Herr Genera� jecha� wkr�tce po zako�czeniu kampanii przeciw Polsce.
- Przenie�li mnie do Poznania w pa�dzierniku 1939. Partyzanci na tych terenach nie
dzia�ali, ale wy�cie latami podsycali tradycje powsta� wielkopolskich i ludno��
by�a wroga. Ponadto ukrywali si� tam �o�nierze rozbitych wojsk marsza�ka �mig�ego.
W�adze zaleca�y, aby auta w pojedynk� nie w��czy�y si� po nocach.
- Jak by�o z sow�? - ziewam.
- Jedziemy we dw�ch - opowiada Stroop - ja i szofer, otwartym "horchem". Szybko��
nie najwi�ksza, gdy� od czasu do czasu fale mg�y przy gruntowej. Nagle widz� przed
nami obcy kszta�t, rosn�cy gwa�townie. Kierowca hamuje. Mnie co� t�ucze po g�owie.
Czuj� wstr�tn� mi�kko�� na twarzy i uk�ucia. O�lepiony, chc� to co� zdj�� z czo�a,
okular�w, brody. Nie mog�. Nos i policzki w ciep�ej krwi. Krzycz� do szofera.
Natychmiast zastopowa�. Zrywa mi z g�owy sow�, polsk� sow�. Jestem podrapany,
zakrwawiony, w�ciek�y. Ka�� kierowcy zwi�za� ptaka, zawiesi� na pniu drzewa, a
samoch�d
136 ROZMOWY Z KATEM
wykr�ci� w poprzek szosy. W smudze reflektor�w strzelam z pistoletu do sowy, raz i
drugi. Cholera �yje i tylko �wieci oczami. Mia�a twardy �ywot. Siedem ku�
wpakowa�em w to chuchro z odleg�o�ci metra, a ona kwili i patrzy jak szatan. W
ko�cu wyda�em rozkaz, aby szofer zat�uk� j� francuskim kluczem i wrzuci� do
baga�nika. Przecie� w Poznaniu trzeba si� by�o wyt�umaczy� z si�c�w i zadrapa� na
twarzy. Od tej pory nie znosz� s�w.
- �adnie pana Polska przywita�a po dwudziestu dw�ch latach, po tych Brze�anach - w
tonie Schieikego drwina. G�os mu powa�nieje, podpiera si� na �okciu i powiada: - To
by� horoskop opatrzno�ci. Fatum pana ostrzeg�o, Herr Genera�. Trzeba by�o ju� nigdy
nie przyje�d�a� do Polski. Sowa to m�dro��.
- Tak. Pozna�ska sowa by�a z�owr�bnym ptakiem - zgodzi� si� Stroop.
Mokotowska p�jd�ka zn�w hukn�a. Stroop drgn��. Zrobi�o si� nieswojo. Noc i ciemno��
nieraz wywracaj� reakcje i os�dy.
Ja s�wki bardzo lubi�.
Po pewnym czasie Stroop opowiada�, jak go "sam Heinrich Himmler" przeni�s� do
Poznania na dow�dc� tamtejszego Selbst-schutzu.
- Czy Selbstschutz by� instytucj� p�policyjn�? - pytam.
- Policyjn�? Nie!... - zacz�� wyja�nia� Stroop.
- Jak to, nie policyjn�? - sprzeciwi� si� Schieike. - Selbstschutz by� organizacj�
niemieckiej samoobrony spo�ecznej. W terenach, gdzie usta�y dzia�ania militarne, a
front by� o kilkaset kilometr�w, jak w pozna�skiej prowincji, samoobrona upodobni�a
si� do policji. Selbstschutz, Herr Moczarski, to w praktyce tamtejsi Yoiksdeutsche,
przed wojn� w wi�kszo�ci cz�onkowie konspiracji hitlerowskiej, a z chwil� zaj�cia
tych ziem zorganizowani w Ersatz-Polizei' o charakterze politycznym.
- Politycznym? Czy pan zwariowa�?! - rozsierdzi� si� Stroop.
Ersatz-Polizei (niem.) - surogat policji.
r
Z�OWRӯBNA SOWA
137
- A jakim? - Schieike zgor�czkowany. G�os mu gulgoce w gardle. - Obyczajowym?

Kulturalnym? Policyjno-kryminalnym?! Nie ok�amujmy si�. Selbstschutz by�
instrumentem wst�pnej pomocy dla NSDAP, Sicherheitspolizei i SS. Stamt�d, gdy
Selbstshutz zrobi� swoje, wybierano ludzi do wa�nych s�u�b. Czy Herr Genera�
wcieli� cz�� Selbstschutzmann�w do swego SS-Abschnittu w Gnie�nie?
- Owszem - odpar� Stroop. - Ale m�wi�, �e Selbstschutz by� surogatem policji to
idiotyzm!
Schieike nastroszy� si�. Por�owia� na policzkach i wybuchn��:
- Czy te pa�skie ancymonki z Selbstschutzu modli�y si�? Regulowa�y ruch? Zwalcza�y
zawodowych przest�pc�w, prostytucj�? Nie! Oni robili to, co p�niej wykonywa�y
instytucje urz�dowe policyjne i polityczne. Tylko zamiast �cinania toporem w celi,
Selbschutz od pierwszego dnia wojny z Polsk� pos�ugiwa� si� pistoletem, karabinem
maszynowym i krzakami, a niekiedy miejscem strace� publicznych.
Stroop poblad�. Zerkn�� na drzwi celi. �ci�gn�� brwi, czujny, zaniepokojony.
- Po co pan takie rzeczy m�wi, Herr Schieike? Jeszcze kto us�yszy - szepn��
pojednawczo.
- Racja, Herr Genera�. Hanowerczyk zamilk�. Tylko mu szcz�ka chodzi�a nerwowo.
Rozmawiali�my kilka dni p�niej o dowodzeniu i sztuce kierowania wi�kszymi zespo�ami
ludzi. Stroop podkre�la� z samozadowoleniem, �e zawsze podlega�y mu du�e grupy
policyjne, wojskowe, urz�dnicze. Za szczyt osi�gni�� uwa�a� lata wiesbade�skie
(listopad 1943-marzec 1945), gdy "mia� w gar�ci 130 tysi�cy ludzi z SS, policji,
armii wewn�trznej i s�u�b pomocniczych". Opowiadaj�c o tym w okresie, cz�sto
zacietrzewia� si�, jak by�my kwestionowali jego �wczesn� pot�g� - szefa i
wielkorz�dcy. Myli� si�, bo Schieike i ja nie w�tpili�my, �e Stroop by� u schy�ku
wojny jednym z hitlerowskich superbonz�w.
- Pan zawsze dowodzi� wi�kszymi jednostkami. I w Czechach, i na Ukrainie, i w
Grecji, i w Wiesbadenie - zwracam si� do Stroopa. Ale wtr�ca si� Schieike, kt�ry
mia� sk�onno�� do u�ci�lania:
138 ROZMOWY Z KATEM
- Nie zawsze - m�wi - bo w kampanii 1914-1918 i w detmold-skim SS podlega�y panu
genera�owi tylko drobne grupki �o�nierzy czy SS-mann�w.
- Kto z m�odych dowodzi kiedy masami? - szybko odpowiedzia� Stroop ze �le ukrytym
d�sem. Krzywi� si�, gdy przypominano, �e by� w 1918 tylko Yizefeldweblem, a w
Detmoldzie - podoficerem SS. - Od czas�w Munsteru kierowa�em zawsze sporymi
oddzia�ami - stwierdzi� autorytatywnie.
- No! Dywizja S S w Kar�o vych Yarach to nie fraszka, to kupa ludzi, a i w Poznaniu
te� pan dyrygowa� wielu podw�adnymi. Co najmniej tysi�c Yoiksdeutsch�w zdolnych tam
by�o do noszenia broni.
- Tysi�c? Stan personalny Selbstschutzu w Pozna�skiem wynosi� 45 tysi�cy m�czyzn.
Sam Pozna� z terenami podmiejskimi liczy� ich 8-9 tysi�cy. Sebstschutzmann�w
mieli�my w ka�dym mie�cie, wsi i osadzie. Co prawda by�a to organizacja s�abo
wyszkolona, bez nawyku �elaznej dyscypliny, ale ambitna, ruchliwa i du�a. Szybko
uda�o si� uporz�dkowa� j�. Nic nie mogli zrobi� bez mojej zgody. Selbstschutz mia�
tendencj� do konspirowania i sobiepa�stwa. Trzeba by�o wy kasowa� te nawyki.
- A czym si� zajmowali cz�onkowie Selbstschutzu?
- Pilnowali porz�dku, dr�g i most�w, chronili ludno�� niemieck� przed Polakami,
zwalczali szmugler�w, wy�apywali �ywio�y wrogie i przest�pcze oraz pomagali
uruchamia� administracj� i zak�ady u�yteczno�ci publicznej...
- ...a ponadto chodzili stale do ko�cio�a, nie pili sznapsa i piwa, �yli w cnocie i
wzdrygali si� przed wzi�ciem pistoletu do r�ki - w��czy� si� z pasj� Schieike.
By� on w naszej sytuacji, wi�ziennej, niecodziennym Niemcem. Jako "patriota" i
lojalista broni� z uporem niekt�rych dzia�a� III Rzeszy, kt�re mia�y zwi�zek z
og�ln� polityk� tego pa�stwa. Ale jednocze�nie sprzeciwia� si� ostro wszystkiemu,
co narusza�o jego nawyki oraz �wiadomo�� urz�dnicz� i policyjn� ,,starego typu".
Przede wszystkim pot�pia� podporz�dkowanie wszystkich organ�w policyjnych nakazom
partii oraz ,,intryguj�cym g�wniarzom z SA i SS".
- Na g�rze, minister spraw wewn�trznych - wywn�trza� si� Schieike - mo�e by� s�ug�
Hitlera. Ale �eby na dole, w ka�dym
komisariacie, rz�dzi� nie zawodowy policjant, lecz przypadkowy cz�onek NSDAP
realizuj�cy cele nie og�lnopa�stwowe, lecz partykularne - to kl�ska. Zawodowy
policjant, pu�kownik czy szeregowy, musi si� w Rzeszy kierowa� prawem,
regulaminami, moralno�ci�. Musi d��y� do obiektywizmu. Dlaczego? Dlatego, �e o ile
w du�ej polityce mo�e nie obowi�zywa� dzia�anie ca�kowicie moralne,
praworz�dno�ciowe, to na dole, w codziennym post�powaniu, niemiecki policjant
powinien dostosowa� si� do regu�, odczu� i nawyk�w, kt�rymi �yje spo�ecze�stwo. A
cokolwiek by�my m�wili, to nar�d w swej masie kieruje si� (czy chce si� kierowa�)
zasadami moralnymi i nie znosi ich cynicznego naruszania. W�adze powinny si� z tym
liczy�, o ile pragn� zachowa� na d�ug� met� wi� z narodem.
- Policjant niemiecki - s�uchali�my Schieikego z zainteresowaniem - musi by� s�ug�,
opiekunem, pomocnikiem i osob� zaufania ka�dego obywatela, a nie kombinatorem,
oprawc�, gwa�cicielem, morderc�, katem. Hitler i Himmler z pomocnikami postawili na
g�owie istot� czynno�ci policyjnych. Nasz policjant (za Hitlera) by� wtedy dobry,
gdy pos�usznie wykonywa� polecenia telefoniczne kom�rki partyjnej, gdy trzaska�
obcasami przed brunatn� koszul� lub trupi� g��wk�. I dosz�o do tego, �e zatar�y si�
r�nice mi�dzy metodami organizacji gangsterskiej, mafijnej, a metodami policji. Czy
pan my�li, Herr Moczarski, �e gdyby�my nawet wojn� wygrali, Rzesza by�aby
szcz�liwa? Nie! By�aby syta, bogata, miliony hitlerowc�w korzysta�yby z luksusu i
dostatku. Ale brakowa�oby tego, co jest konieczne spo�ecze�stwu Niemiec: poczucia
moralnego porz�dku i jakiej� prostej, starogerma�skiej uczciwo�ci.
Schieike nie da� Stroopowi (i mnie) doj�� do g�osu. Gada� p�ynnie i z zapa�em, cho�
spokojnie. By�em przekonany (Stroop chyba tak�e), �e m�wi szczerze i bez zak�ama�.
Stroop nie pr�bowa� przerywa�, wi�c Schieike ci�gn�� dalej:
- Mo�e zbyt wiele m�wi� o instytucji niemieckiej policji w og�le, a hitlerowskiej w
szczeg�lno�ci, ale rozumiecie, panowie, �e ka�dy chce wyplu�, co go boli. Wracaj�c
do Selbstschutzu pozna�skiego, musz� powiedzie� (przepraszam pana, Herr Genera�),
�e dzia�alno�� tych cywilnych policjant�w politycznych cz�sto by�a p�bandycka.
140 ROZMOWY Z KATEM
Mo�na i trzeba trzyma� kr�tko spo�ecze�stwo okupowane, ale to, co�my pokazali w
1939 w Wielkopolsce, na Pomorzu i �l�sku, przekracza�o granice wszelkich norm,
cywilizacyjnych i rozs�dku. Wzi�to do tej roboty rze�nik�w zamiast wyszkolonych
zawodowych policjant�w.
Stroop parskn�� ze z�o�ci i rzuci� co� obra�liwego pod adresem Schieikego. Ten ju�
mia� odpowiedzie�. Czuj�c, �e mo�e doj�� do niepotrzebnej w celi awantury,
krzykn��em:
- Cisza! Achtung!
Obaj skamienieli, przyzwyczajeni do terroru g�o�nej komendy. Zapanowa� chwilowy
spok�j.
Zawsze stara�em si� by� jak najmniej agresywny wobec Stroopa. Rzadko kiedy
stawia�em kropki nad "i". Ale w tym przypadku Schieike troch� mnie podjudzi�, to
znaczy, przywo�a� wszystko, co wiedzia�em o terrorze hitlerowskim w Wielkopolsce,
co czyta�em w latach 1940-1944 w opracowaniach BIP-owskich KG AK, co s�ysza�em od
bezpo�rednich �wiadk�w zdarze�.
- Czy pan zna nazwisko: Ch�apowski. Alfred Ch�apowski, wieloletni ambasador RP w
Pary�u? - ostro rzuci�em Stroopowi pytanie.
- Tak! S�ysza�em. To zas�u�ona rodzina wielkopolska. Graf Ch�apowski by� waszym
dyplomat�, a przed pierwsz� wojn� cz�onkiem parlamentu Rzeszy2. Tak! Pisano o nim
cz�sto w gazetach.
- Ot� ambasador Ch�apowski zosta� przez podleg�ych panu Selbstschutzmann�w
rozwalony w 1939 roku na rynku kt�rego� z miasteczek pozna�skich. Sp�dzili�cie
wielu Polak�w, rzemie�lnik�w, ksi�y, robotnik�w, ch�op�w, obywateli ziemskich,
mieszczan, lekarzy, urz�dnik�w, dzia�aczy spo�ecznych, harcerzy, kobiety, i
przeprowadzili�cie masakr�. A przedtem to�cie ich maltretowali i terroryzowali.
Ch�apowski, niem�ody cz�owiek, emeryt, znosi� godnie wasze uderzenia, drwiny,
opluwanie. Podtrzymywa� innych na duchu. Kl�kn�� i zacz�� si� modli�. A wy�cie ich
wszystkich popruli kulami, a� krew bryzga�a
2 Alfred Ch�apowski (1874-1940), pose� do parlamentu Rzeszy Niemieckiej w Berlinie
(1904-1909), minister rolnictwa i d�br pa�stwowych, ambasador RP w Pary�u (1924-
1936).
i flaki wywala�y si� z brzucha3. O ile wiem, to liczba ofiar S e l b s t -schutzuw
wojew�dztwie pozna�skim wynosi�a oko�o pi�ciu tysi�cy ludzi. A pan, wytresowany ju�
na czeskich terenach, fachowiec, by� szefem tej ferajny dla prawid�owego, wst�pnego
oczyszczenia terenu z przyw�dc�w spo�ecze�stwa polskiego.
- Ja tego nie robi�em - o�wiadczy� Stroop. W odpowiedzi znienacka i w�adczo
rzuci�em:
- Czy pan nie widzia� krwi, polskiej krwi w Poznaniu? Przecie� pan widzia�, nawet
mia� pan ni� ubarwione buty.
Musia�em Stroopa diabelsko zaskoczy�, bo przyzna� tonem zdyscyplinowanym,
pos�usznym i zal�knionym:
- Widzia�em. Ale sk�d pan o tym wie?
- Niech pan opowie, jak by�o z t� polsk� krwi�, a p�niej wszystko wyja�ni�.
- Oddzia� Selbstschutzu rozstrzela� grup� Polak�w - Stroop cedzi s�owa potulnie. -
Zrobi� si� raban, bo w�r�d rozwalonych by� kto� wa�ny. Kazali mi tam pojecha�. To
by� potworny widok. Md�o mi si� zrobi�o...
Niespodziewanie otwarto drzwi celi. Stra�nik zabra� Schieikego. Zdenerwowanie si�
ustokrotni�o. Stroop czerwony. R�ce wyciera� o spodnie, a na czole i nosie kropli�
mu si� pot. Siad� na zydlu w rogu celi. Ja pocz�tkowo chodzi�em, potem opar�em si�
o �cian�, wewn�trznie sk��biony. Nie gadali�my z kwadrans. Stroop, przera�ony
wida�, �e znam jakie� jego tajemnice, mia� w dalszym ci�gu szar� twarz. Teraz by�o
mi go nawet �al.
- Z t� krwi� to by�o tak - zacz�� niespodziewanie. - Tam
3 W 1974 r. red. Alfred I. Ch�apowski jr., syn ambasadora, potwierdzi� wszystkie
opisane przeze mnie okoliczno�ci zbiorowego mordu, z wyj�tkiem jednej. Mianowicie
hitlerowcy rozstrzelali w�wczas na rynku przed ratuszem w Ko�cianie, woj.
pozna�skim nie ambasadora Alfreda Ch�apowskiego z Bonikowa, lecz jego stryjecznego
brata Mieczys�awa Ch�apowskiego z pobliskiego Kopaszewa. St�d mo�liwo�� pomy�ki w
doniesieniach, a nawet meldunkach akowskich. Ambasador Alfred Ch�apowski siedzia� w
owym czasie (jesie� 1939) w hitlerowskim wi�zieniu w tym�e Ko�cianie i po ci�kim
�ledztwie zamordowano go tam 19 lutego 1940 r. - przyp. aut.
Mieczys�aw Ch�apowski (1874-1939), prezes Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w
Poznaniu, zosta� rozstrzelany na rynku w Ko�cianie 23 pa�dziernika 1939 r.
142 ROZMOWY Z KATEM
le�a�o kilka trup�w, strasznych. Jeden m�czyzna, w koszuli, dosta� seri� w brzuch,
bo jelita mia� na wierzchu, zupe�nie tak, jak pan opowiada� o masowej egzekucji z
grafem Ch�apowskim. Musia�em si� opanowa� i udawa�em spokojnego. Ale w
zdenerwowaniu wlaz�em, cofaj�c si� ty�em, w jak�� ma� na asfalcie. By�a to krew
zabitego. Wstr�t mnie ogarn��. Zwymy�la�em adiutant�w, �e nie zapobiegli wej�ciu w
ka�u��. Natychmiast wytar�em buty traw� i chustk�. Ale krew przylega, trudno j�
zmy�, wi�c p�niej dw�ch szeregowc�w oczy�ci�o mi podeszwy, obcasy i noski.
Brzydzi�em si� tej krwi... Niech mi pan powie, sk�d ma pan t� informacj�. Prosz�.
- Ja nic o tym do dzisiaj nie wiedzia�em. Ale w toku rozmowy poczu�em napi�cie. Pan
te� by� dziwny. Przypomnia�em sobie wa�ne prze�ycia p�n� wiosn� 1944 roku. Wraca�em
do domu, w Warszawie. Mieszkali�my z �on� na lewych nazwiskach w bloku przy
Spacerowej4. Ulica spokojna, mo�e zbyt spokojna, jak na m�j konspiracyjny nos.
Wchodz� po schodach. Na I pi�trze poczu�em pod butami lepk� ciecz; my�la�em, �e
komu� wyla� si� sok wi�niowy. Na II pi�trze ciemna plama, rozleg�a. Krew! Id�
wy�ej, bo zawr�cenie z drogi mog�oby si� wyda� podejrzane. Krew pod podeszwami!
Po�lizgn��em si� na niej i podpar�em r�k�. Palce czerwone. Id� jak automat na
czwarte pi�tro. Zostawiam rdzawe �lady. Dzwoni� um�wionym sygna�em. �ona szybko
otwiera. Przera�ona, lecz spokojna. M�wi, �e niedawno gestapo zastrzeli�o
wszystkich lokator�w mieszkania o pi�tro ni�ej. Jeden ch�opak wyskoczy� oknem i -
postrzelony - zabi� si� w male�kim ogr�deczku przy suterenach kamienicy, ale od
strony ulicy S�onecznej5. Akcja hitlerowska trwa�a bardzo kr�tko, z zaskoczenia.
Rewizji w bloku nie robili. Przed dziesi�ciu minutami karetki zabra�y trupy do
prosektorium. T� krew, polsk�, zmuszony by�em depta�, Herr Stroop. Pan si� domy�la,
jak reagowa�em. Nie obrzydzenie, lecz wi� z ofiarami terroru. I sytuacyjna
bezradno��.
4 Ul. S�oneczna 50, m. 44, kl. D - przyp. aut.
5 Mowa o akcji niemieckiej w dniu 22 czerwca 1944 r. przy ul. S�onecznej 50, w
kt�rej wyniku zgin�li: W�adys�aw Holender "Szprotka", jego �ona Jadwiga Holender,
Kazimierz Glazer "Sam" (to w�a�nie on wyskoczy� oknem ponosz�c �mier�) i dwie nie
zidentyfikowane osoby. ,,Szprotka" i "Sam" byli �o�nierzami batalionu
AK ,,Parasol".
- Gdy nasz�o to przypomnienie (pan wie, jak si� w wi�zieniu b�yskawicznie my�li) -
opowiadam dalej - wyda�o mi si�, potem by�em p e w i e n, �e pan musia� mie�
podobne zdarzenie w Poznaniu. Proces kojarze�, zamys��w, przypuszcze� i pewno�ci
przebieg� w ci�gu jednej tysi�cznej sekundy. Wydawa�o mi si�, �e wylaz�em z siebie
i by�em w panu, w Pozna�skiem i w pa�skich skrwawionych butach.
- Ale� pan ma nerwy, Herr Moczarski. Pan jest niebezpieczny. Pan za du�o wie lub
odgaduje. Mo�e pan jest medium?
- Nie! Ale czasami wydaje mi si�, �e siedz�c w wi�zieniu, mam ca�y uk�ad nerwowy na
wierzchu, a nie pod sk�r�. �e na moje w��kna nerwowe bij� bezpo�rednio promienie
cudzych nadajnik�w my�lowych.
Stroop wyra�nie nie lubi� Artura Greisera, kt�ry przez ca�y okres II wojny by�
namiestnikiem Rzeszy (Reichsstatthalterem) i Gauleiterem NSDAP tzw. Kraju Warty6.
Rzadko i ma�o chcia� o Greiserze opowiada�. My�l�, �e dochodzi�o mi�dzy nimi do
konflikt�w, �e "udzielny ksi��" Greiser ruga� od czasu do czasu Stroopa-wasala. A
poza tym, kto z ni�szych szczebli elity (jak np. Stroop) ma sympati� do ludzi swej
kasty, kt�rzy s� notowani oczko wy�ej, stanowi� przysz�o�ciow� konkurencj� i maj�
bezpo�redni kontakt z dyktatorem?
- Greiser zachowywa� si� jak nuworysz, jak feuda�. Lubi� ceremonia�, pomp�,
splendory, fasony i luksus, cho� jednocze�nie stwarza� sw� bezpo�rednio�ci� pozory
skromnego intelektualisty. Jego rezydencja...
- Zaprasza� pana do siebie?
- Tak. Sk�ada�em wizyty w jego pa�acu. Ale protok� dy-plomatyczno-gauleiterowski i
stosowany tam system ochrony by�y niezno�ne. Przed wjazdem do Greiserowskiej
siedziby musia�em nieraz
6 Artur Greiser (1897-1946), wiceprezydent i prezydent Senatu Wolnego Miasta
Gda�ska, od pa�dziernika 1939 r. do ko�ca wojny namiestnik Rzeszy
(Reichsstatthalter) tzw. Kraju Warty (Wartheland) i gauleiter NSDAP Okr�gu Warty
(Warthegau). Skazany na kar� �mierci wyrokiem Najwy�szego Trybuna�u Narodowego i
stracony 21 lipca 1946 r. na stokach Cytadeli w Poznaniu.
144 ROZMOWY Z KATEM
czeka� w aucie przy opuszczonym szlabanie, p�ki mnie, genera�a SS, nie wylegitymuje
lejbgwardia pana Gauleitera. Wn�trze rezydencji bogato urz�dzone. Rozwozili mu z
okolicznych dwor�w, pa�ac�w i muze�w mas� dzie� sztuki, rze�b, obraz�w, mebli,
luster, bibelot�w. Jego park to cudo, piel�gnowane przez kilku ogrodnik�w. Kucharzy
te� mia� pierwszorz�dnych, a s�u�b� po europejsku wyszkolon�. No! i kobiety do
niego lgn�y.
- Ten styl nie podoba� si� panu?
- Ale� nie. Podoba� to mi si� podoba�o. Greiser pe�ni� funkcj� namiestnika i
Gauleitera, wi�c poziom jego �ycia musia� odpowiada� godno�ci i walorom urz�du. Ale
co obchodzi�o tego gda�skiego przewo�nika7, �e lecia�a na mnie m�oda m�atka, �ona
wybitnego cz�onka NSDAP i c�rka legendarnego przyw�dcy Freikorps�w walcz�cych po
pierwszej wojnie. Kobieta elegancka, bardzo foremna, z klasa biustem, smuk�a jak
w��, inteligentna i zaborcza.
- Romansik?
- Co� w tym rodzaju. Spotykali�my si� w pa�acu Greisera w Ludwikowie oraz w
siedzibach d�br rycerskich poprzydzielanych zaraz po 1939 wy�szym dow�dcom partii i
SS. Organizowali�my pikniki, ta�ce, podwieczorki z koniakiem i przede wszystkim
wyprawy je�dzieckie. Ona ub�stwia�a jazd� konn� i podnieca�o j� wszystko, co mia�o
zwi�zek z kawaleri�, wierzchowcem, odorem stajni i d�ugimi butami.
- Wiadomo, �e istnieje taki typ jurnych kobiet, kt�re podniecaj� si� seksualnie
tylko zapachem potu i nawozu ko�skiego - zauwa�y� Schieike. (Przypominam, �e przez
wiele lat s�u�y� w policji obyczajowej.)
- Greiser nie chcia� skandal�w w�r�d pozna�skiej elity NSDAP - rzek�em - wi�c
zapewne wyda� Koppemu8 rozkaz okie�znania
Po pierwszej wojnie �wiatowej b. oficer marynarki wojennej i lotnictwa marynarki
Greiser ima� si� r�nych zaj��: w latach 1929-1930 na wynaj�tej motor�wce obwozi�
wycieczki po Zatoce Gda�skiej, a zim� holowa� statki w porcie.
8 SS-Gruppenfuhrer Wilhelm Koppe (ur. 1896) by� od pa�dziernika 1939 r. Wy�szym
Dow�dc� SS i Policji (H�herer SSPF) w Kraju Warty, a od listopada 1943 r. ju� w
stopniu SS-Obergruppenfuhrera - Dow�dc� SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie.
Nieudanego zamachu na� dokonali 11 lipca 1944 r. w Krakowie �o�nierze batalionu AK
"Parasol". W latach 1960-1962 wi�ziony w NRF.
pa�skich samczych zap�d�w do arystokratycznej "freikorps�wny". Przypuszczam, �e
Greiser mia� do pana pretensje za przeginanie pa�y przez Selbstschutz. Podobno
wytoczy� jaki� wewn�trzpartyjny proces podw�adnemu pana o zbyt du�� liczb�
samowolnych mord�w, kt�re mia�y charakter porachunk�w osobistych z Polakami. SS-
Gruppenfuhrer milcza�.
Stroopowi, kt�ry zosta� p�niej dow�dc� Odcinka SS w Gnie�nie, podoba�o si�
Pozna�skie. Szczeg�lnie poziom rolnictwa, kultura agrarna, plantacje burak�w,
liczne cukrownie, g�sta sie� kujawskich kolejek dojazdowych i stadniny koni. Oraz
zapobiegliwo�� i pilno�� mieszka�c�w. Zawsze podkre�la�, �es�topragerma�skie
ziemie, okupowane "chwilowo" przez Polak�w. I otwiera� szeroko oczy, gdy mu
opowiada�em, �e w�a�nie tereny kujawsko-pozna�skie s� jednym z t r z e c h g��wnych
o�rodk�w terytorialnych, z kt�rych powstawa�a dziesiejsza Polska. Na o�rodek
krakowski wraz z pa�stwem Wi�lan to si� zgadza� (cho� o ksi�ciu Wi�lan nigdy nie
s�ysza�), ale zaprzecza� polsko�ci Kujaw, Gop�a i Poznania. Gdy wspomnia�em, �e
trzecim o�rodkiem, z kt�rego r�wnie� wywodzi si� organizm narodowy i pa�stwowy
Polski, jest �l�sk wroc�awski i �wi�ta niegdy� dla S�owian g�ra �l�a, to zarzuci�
mi "ignorancj�, fa�szowanie historii, megalomani� narodow�" i "sztuczki
propagandowe".
Kt�rego� dnia pytam Stroopa, jak to by�o z "nadaniem sobie" imienia J u r g e n.
- Wspomina�em panu nieraz, �e my: hitlerowcy, a szczeg�lnie my: SS-owcy,
zwalczali�my wp�ywy katolickie, a wi�c chrze�cija�sko--judaistyczne. Starali�my si�
przywraca�, cho� to by�o nie�atwo, tradycje, obyczaje, obrz�dy, instytucje i nazwy
starogerma�skie. Moje imi�, J�zef, sta�o si� niezno�ne. By�o zaprzeczeniem
nordycko�ci. Tak� opini� g�osili towarzysze z SD. Dawno chcia�em je zmieni�. A tu
jeszcze ta czaruj�ca kobieta od Greisera, o kt�rej opowiada�em,
10 - Rozmowy z katem
146 ROZMOWY Z KATEM
zacz�a kpi�, m�wi�c: "J�zik, J�zik". Cholera mnie bra�a, gdy s�ysza�em od niej: "Ty
jeste� typowym nordykiem, a nazywasz si� J�zik." Wi�c za�atwi�em szybko w urz�dzie
personalnym centrali SS zmian� imienia na Jlirgen.
- Czym pan pro�b� uzasadni�?
- Konieczno�ci� dostosowania imienia do postawy �wiatopogl�dowej nacjonal-
socjalisty i przywi�zaniem do pami�ci pierwszego syna, Jlirgena, zmar�ego wkr�tce
po urodzeniu.
- Przy tych germa�skich motywacjach, podpartych mi�o�ci� do synka, trzeba by�o
pos�u�y� si� dodatkowym argumentem polskiej krwi, w kt�rej unurza� pan swe SS-
owskie d�ugie buty w Pozna�skiem.
XI. Na "ty�owym" froncie"
Poza opisan� poprzednio egzekucj� i polsk� krwi� trudno by�o z Jlirgena Stroopa co�
wydoby� o jego dzia�aniach w Wielkopolsce. Widocznie mia� w Pozna�skiem sporo na
sumieniu. A przy tym �ledztwo prowadzone w Warszawie nie dysponowa�o pog��bionym
materia�em dowodowym na okoliczno�� jego zbrodni w Kraju Warty. Stroop szybko si� w
tym zorientowa� i (nawet nam) nie ujawni� wielu element�w z tego okresu.
Nierzadko wraca� jednak w dyskusji do Warthelandu. Musia�o mu si� tam dobrze
powodzi� jako dygnitarzowi, SS-Oberfuhrerowi. Na aksamitnoczarnych patkach
ko�nierza nosi� po dwa Eichenlauby (listki d�bowe). Od sz�stego marca 1940 dowodzi�
XXXII Odcinkiem SS w Gnie�nie. Funkcj� t� sprawowa� formalnie do listopada 1942.
Ale faktycznie ju� w lipcu 1941 opuszcza Gniezno i rozpoczyna faz� "wielkich
przyg�d na wschodzie Europy", jak wielokrotnie podkre�la�. W tym�e lipcu awansuje
do stopnia porucznika rezerwy Waffen SS'.
- Jak to mog�o by� - pytam - �e pana, w�wczas cz�onka korpusu generalskiego SS,
mianowano porucznikiem rezerwy w oddzia�ach liniowych? Co za awansowa dwoisto��? I
jaki jej sens?
- My�my, Herr Moczarski, �ci�le rozgraniczali funkcje SS-owskie od funkcji
wojskowych...
- Gra�a w was pragerma�ska tradycja, �e wojsko to lepsza i najbardziej zaszczytna
kategoria s�u�by pa�stwowej. Odczuwali�cie mistyczny szacunek dla munduru
oficerskiego. Mimo podporz�dkowania sobie (w znacznej mierze) genera��w i sztabu
g��wnego
SS-Obersturmfuhrer
148 ROZMOWY Z KATEM
Wehrmachtu, nie byli�cie w stanie zmieni� swych indywidualnych postaw, nie
chcieli�cie zreszt� zra�a� opinii publicznej i ka�dy z was stara� si� usadowi�
najwy�ej w hierarchii prawdziwie wojskowej.
- Tak. Adolf Hitler, Heinrich Himmler i ca�a czo��wka oraz Mannschaft SS bardzo
szanowali�my stopie� oficerski. Tote� polecali nam, aby s�u�y� przez pewien czas w
oddzia�ach wojskowych dla zadokumentowania wi�zi z Wehrmachtem.
- Z pocz�tku cenili�cie istotnie Wehrmacht - odpowiadam Stroopowi - ale p�niej
to�cie sobie armi� bimbali, odrzucaj�c nawet gr� pozor�w. Przecie� po nominacji na
porucznika nie awansowa� pan wy�ej w Wehrmachcie, nie mianowano pana nigdy
kapitanem, a mimo to skoczy� pan w 1943 od razu w siod�o generalskie. Zosta� pan
genera�em-leutenantem Waffen SS. Takie post�powanie Himmlera nie by�o prawid�owe, a
pana chyba swoi�cie kompromitowa�o w p�aszczy�nie wiedzy i praktycznych
umiej�tno�ci militarnych.
Stroop nie odpowiada. Spaceruje wojskowym krokiem po betonie celi i przyg�adza
w�osy na skroniach.
- Kiedy pan poszed� na front w drugiej wojnie �wiatowej? - pytam niecierpliwie.
- Przydzielono mnie jako porucznika do dywizji "Totenkopf" Waffen SS w dniu 7 lipca
1941. Pojecha�em na pierwsz� lini� frontu p�nocnego, w okolic� jeziora Ilmen. Tam
pe�ni�em zwyk�e funkcje porucznikowskie.
- Czy to obszar frontowy?
- Tak. Ale walk bezpo�rednich ma�o, cho� trwali�my w ci�g�ym pogotowiu. Trudny
odcinek. Wie� w g��bokich lasach, z obu stron rzeki, przez kt�r� szed� most
kolejowy. Musieli�my go pilnowa� ca�� kompani� Waffen S S, kt�r� dowodzi�em. To
by�o wyczerpuj�ce. Napi�cie, alarmy i trudny kontakt z zapleczem odleg�ym o oko�o
25 kilometr�w.
- Straty du�e?
- Niewielkie. Kilku zabitych i rannych. Najwi�ksze k�opoty by�y ze s�u�b�
patrolow�. W�r�d podkomendnych mia�em dw�ch cwaniak�w, kt�rzy czuli las jak
Indianie i znali rosyjski. Ale nie mog�em ich stale wysy�a� na zwiady. W ko�cu
utar�o si�, �e na patrole kierowa�em ca�� dru�yn� i dodatkowo musia�em pcha� za
nimi
NA "TY�OWYM" FRONCIE 149
samochody pancerne dla ewentualnego wsparcia trudniejszego spotkania z
nieprzyjacielem.
Stroop, jak ju� podkre�la�em, by� wra�liwy na przyrod�. Opowiada� o pi�knie
tamtejszego krajobrazu, o borach, lasach jod�owych i licznych jeziorach. Kiedy� to
tak si� rozmarzy�, �e opisywa� interesuj�co i obrazowo zach�d s�o�ca nad jeziorem
Ilmen.
Z ca�okszta�tu tych relacji wynika�o, �e jego s�u�ba frontowa nie by�a zbyt m�cz�ca
ani krwawa. Odbywa� j� w lecie, wi�c unikn�� mroz�w. Nie przeszed� tragedii
milion�w wehrmachtowc�w zagubionych w twardej zimie rosyjskiej. Poniewa�
wielokrotnie wspomina� z przesad� ,,ci�kie czasy frontowe", zez�o�ci�em si� kiedy�
i powiedzia�em do�� niegrzecznie:
- Pa�ski front to raj w por�wnaniu z prze�yciami wojennymi wielu Niemc�w. Nie
bajtlujmy si�, panie Stroop! Aby mie� w �yciorysie stwierdzenie, �e by� pan r�wnie�
w drugiej wojnie �o�nierzem pierwszej linii, zosta� pan przez przyjaci� z SS
skierowany na trzymiesi�czny, letni sta� do raczej nie walcz�cych w�wczas oddzia��w
z dywizji "Totenkopf". Praktycznie by� pan miesi�c na plac�wce, kt�r� mo�na nazwa�
frontow�, w tej wiosce przy mo�cie kolejowym. Ma�o dzia�a� bojowych na cho�by
�redni� skal�. Czym si� r�ni pilnowanie mostu w borach p�nocno-zachodniej Rosji od
dozorowania takiego� mostu w Generalnej Guberni? Jak pan m�wi�, liczba okolicznych
mieszka�c�w by�a kilkana�cie razy mniejsza od liczby ludno�ci na terenach
przyleg�ych do analogicznej wachy mostowej w Polsce. Wi�c i niebezpiecze�stwo
partyzanckie mniejsze.
- Ja nie walczy�em na froncie wschodnim podczas drugiej wojny �wiatowej - wtr�ci�
Schieike - ale z tego, co Herr Genera� opowiada, to w owym upalnym lipcu i sierpniu
1941 roku na pewno nie by�o tam piek�a. Partyzanci dogryzali, ale bardziej chyba
dogryza�y komary.
Stroop s�u�y� w SS "Totenkopf od 7 lipca do 15 wrze�nia 1941, tzn. dwa miesi�ce i
tydzie� - z tego tylko jeden pe�ny miesi�c na "frontowej" plac�wce przy mo�cie
kolejowym. Potem przerzucono Stroopa do zapasowego batalionu SS
Leibstandarte ,,Adolf Hitler". Nic w tym batalionie praktycznie nie robi�. By� na
przyprz��k�. Ale potrzebowa� owego przydzia�u do akt personalnych, �eby m�g� si�
p�niej chwali� (i z tego korzysta�), �e jako wojownik gwardii Hitlera
150 ROZMOWY Z KATEM
walczy� na wschodzie o "wielko�� Trzeciej Rzeszy i przysz�o�� narodu niemieckiego".
- D�ugo pan dzia�a� w batalionie SS Leibstandarte "Adolf Hitler"?
- Troch� d�u�ej ni� miesi�c, bo 20 pa�dziernika 1941 roku (zawsze b�d� pami�ta� t�
dat�) zosta�em odwo�any do sztabu Reichs-fuhrera SS dla przygotowania si� do
specjalnego zadania, kt�re zleci� mi Heinrich Himmler.
Uderzony tonem dumy w jego g�osie oraz zaciekawiony, przyznaj�, zadaniem, kt�rym
Himmler obarczy� Stroopa, zapyta�em:
- Zapewne Himmler chcia� przygotowa� pana do prowadzenia zwyci�skiej parady SS i
policji po triumfalnym zako�czeniu wojny?
Stroop, zaatakowany w�asnymi wspomnieniami, nie zauwa�y� ironii i szybko
odpowiedzia�:
- Do niedawna nigdy nie m�wi�em, o jakie to sz�o specjalne zlecenie Reichsfuhrera
SS. Ale teraz mog� powiedzie�, �e w�a�nie w pa�dzierniku 1941 zakomunikowano mi, i�
musz� przygotowa� si�, w wielkiej tajemnicy, do obj�cia funkcji dow�dcy SS i
policji na Kaukazie.
- Ale wasze wojska znajdowa�y si� wtedy daleko od Kaukazu.
- Panie Moczarski, Polska jest dzisiaj krajem opartym o zasady planowania. My,
Niemcy Adolfa Hitlera, r�wnie� stosowali�my t� sam� metod� na wielu odcinkach �ycia
pa�stwowego i partyjnego. I dlatego, chc�c, �ebym zosta� SS-Fuhrerem na Kaukazie...
- ...ksi�ciem na Kaukazie - przerwa�em mu, �miej�c si�.
- Pan dzisiaj lubi �artowa�, Herr Moczarski - w oczach Stroopa weso�e b�yski, bo
by� tego dnia i zarozumia�y, i dumny, i do�� agodny. - Je�eli mieli�my zaprowadzi�
nowy Ordnung na Kaukazie, to musia� tam kto� dowodzi� i mie� siln� w�adz�, aby
plemiona gruzi�skie, azerbejd�a�skie, ormia�skie nie dzia�a�y zbyt anarchistycznie
i dobrze pracowa� y. W pierwszych etapie po zwyci�skiej wojnie tak� w�adz� m�g�
mie� tylko SS- und Polizei Flihrer z siedzib� w Tyflisie.
- Aby obj�� te funkcje - ci�gn�� dalej Stroop - musia�em przej�� odpowiednie
przeszkolenie w centrali berli�skiej. Sko�czy�em tam specjalny kurs dla dow�dc�w SS
i policji. Odby�em kr�tkie praktyki w Hauptamt Ordnungspolizei oraz Hauptamt
Sicherheits-
polizei dla zaznajomienia si� z ich metodami pracy, organizacj� i systemem
kancelaryjnym. Ponadto nauczono mnie zasad polityki wobec Volksdeutsch�w we
wszystkich krajach na wsch�d od Rzeszy. To nie�atwie kwestie. Musia�em przeczyta�
wiele opracowa� i wytycznych oraz wzi�� udzia� w kilkunastu instrukta�owych
zebraniach prowadzonych przez specjalist�w.
- Czy pan si� spotka� na froncie z je�cami radzieckimi? - zapyta�em kiedy�.
- Tak. Jeden z oddzia��w z dywizji "Totenkopf zagarn�� grupk� sowieckich
wojskowych. Przygl�da�em si� im zaraz po przyprowadzeniu do dow�dztwa. Byli to
mocni ludzie, ogorzali, wysportowani, spokojni. Oczywi�cie my�my badali tylko
oficer�w sowieckich, w�r�d nich trzy kobiety w stopniach podporucznik�w. Jak mi
p�niej m�wi� oficer wywiadu, oficerowie ci nie udzielili �adnych konkretnych i
wa�nych informacji. Te trzy kobiety przydzielono potem do obs�ugi naszych kwater.
- Herr Genera� zawsze �asy na baby - za�mia� si� Schieike, dobrotliwie i z�o�liwie.
- Ale my�l�, �e nie dosz�o tam do Rassen-schande?
- Pan wie, Herr Schieike, �e �aden oficer SS i SS-mann nie zha�bi�by si� stosunkiem
p�ciowym ze S�owiank�. O tym nie ma mowy. One sprz�ta�y nasze kwatery, gotowa�y
wod�, nakrywa�y do sto�u itp.
- Wi�c oficer�w wroga, bo one by�y podporucznikami, zmuszali�cie do lokaj skich
pos�ug! - stwierdzi�em z zawzi�to�ci�.
- Poniewa� w armii niemieckiej nie by�o kobiet-oficer�w, to�my nie uznawali r�wnie�
oficerskich stopni tych Rosjanek.
- Jak pan je ocenia, je�li chodzi o poziom moralny, schludno�� i inteligencj�? -
pytam.
- Musz� panu powiedzie�, �e to mi�e kobiety. Skromnie ubrane, ale czyste, sprawne i
spokojne. Trudny by� z nimi pocz�tkowy kontakt, bo s�abo znali�my rosyjski, ale o
dziwo, dwie z nich m�wi�y po niemiecku i troch� po francusku. Przypuszczam, �e by�y
studentkami uniwersytetu.
152 ROZMOWY Z KATEM
- D�ugo sprz�ta�y w waszej izbie?
- Po trzech tygodniach ju� ich nie by�o. Gdy pewnego dnia wr�cili�my z wyprawy do
lasu, powiedziano, �e zosta�y odkomenderowane gdzie indziej.
- Przypuszczam, �e pa�scy podw�adni zamordowali je, a trupy zakopali gdzie� w
pobli�u. Sam pan przecie� m�wi�, �e mieli�cie du�e trudno�ci ��czno�ciowe z wasz�
baz�, kt�ra znajdowa�a si� oko�o 25 kilometr�w na zach�d. Je�eli kuriera z
meldunkami przesy�ali�cie w eksorcie kilku samochod�w pancernych, to nie byli�cie
chyba w stanie przetransportowa� t� sam� drog� oddzia�u je�c�w.
Stroop milcza�. A ja my�la�em o losie dziewczyn-podporucznik�w, kt�re po
trzytygodniowym pucowaniu kwater oficer�w SS rozwalono zapewne schmeisserami w
pi�knych lasach przy jeziorze Ilmen. Mo�e i Stroop my�la� o tym samym.
Kt�rego� dnia Stroop wr�ci� do relacji o swej s�u�bie na froncie wschodnim.
Opowiada� o organizacji SS-owskiej dywizji oraz o jej wyposa�eniu w sprz�t bojowy,
transportowy, in�ynieryjny, amunicj�, aparatur� radiow� i �ywno��. Z jego wspomnie�
wynika�o, �e dywizja by�a wyj�tkowo uprzywilejowana. Niczego tam nie brakowa�o.
Dysponowa�a nawet specjalnymi samolotami ��czno�ci z central� berli�sk�. Kwatery,
jak na wojn�, luksusowe. Oddzia�y pionierskie i saperskie wybudowa�y liczne
urz�dzenia obronne, przewa�nie drewniano-ziemne. Niemcy ze wzgl�d�w bezpiecze�stwa
wyr�bali wzd�u� trakt�w kolejowych i drogowych pas lasu o szeroko�ci stu metr�w.
Maj�c du�o dobrego drewna, zu�ywali je na budow� sza�c�w i na opa� w czasie zimy.
Gdzieniegdzie tylko postawili betonowe bunkry ze stanowiskami karabin�w maszynowych
i lekkich dzia�.
Tak uprzywilejowanych jednostek taktycznych, jak dywizja Waf-fen SS "Totenkopf,
mia�y Niemcy coraz wi�cej. Na pocz�tku wojny istnia�y tylko trzy SS-owskie dywizje.
Pod koniec - trzydzie�ci pi��, o og�lnym stanie ponad p� miliona ludzi.
Ta nieb�aha si�a zbrojna, oddana bez zastrze�e� Hitlerowi i Him-mlerowi, mia�a w
przysz�o�ci zast�pi� Wehrmacht w Wielkiej Rzeszy
Niemieckiej. Imperium hitlerowskie jednoczy�oby po wygranej wojnie wszystkie narody
Europy po Ural. Si��, kt�ra by utrzymywa�a nowy, germa�ski �ad w �wiecie, mog�o by�
- wed�ug Hitlera, Himmlera i Stroop�w - jedynie SS.
- Mieli�my do spe�nienia wa�ne zadania po zwyci�stwie nad /degenerowan� cz�ci�
�wiata - zwierza� si� raz w celi Stroop. - My, Sztafeta Ochronna Niemieckiej
Rzeszy, zorganizowana w milionow� instytucj� policyjno-wojskow�, powinni�my czuwa�,
aby w�adza Rzeszy w poszczeg�lnych rejonach Europy nie dozna�a uszczerbku. Tylko
taka formacja, wieczy�cie wierna Fuhrerowi, narodowi niemieckiemu i rasie
nordyckiej, mog�a w przysz�o�ci zagwarantowa� zniweczenie ka�dego buntu, wywo�anego
przez elementy anarchistyczne, pro�ydowskie i proazjatyckie oraz marksistowskie,
katolickie, wolno-mularskie, proletariackie, psychopatyczne, kryminalne. Wehrmacht
z samej jego istoty i spetryfikowanych tradycji nie by� zdolny do takich zada�.
Nadzieja Niemiec i Europy le�a�a tylko w SS.
Trudno mi powiedzie�, jakie by�y w innych miesi�cach losy SS-owskiej dywizji
"Totenkopf", w kt�rej Stroop odbywa� sta� awansowy. Ale jestem pewien, �e w lecie
1941 roku nie prze�ywa� porucznik Waffen SS (i jednocze�nie SS-Oberfuhrer) Jlirgen
Stroop ci�kich boj�w, nawa�nicy ognia, szturm�w, forsownych marsz�w, g�odu, ch�odu
i mrozu - co by�o losem wi�kszo�ci �o�nierzy Hitlera w d�ugotrwa�ej kampanii
wschodniej.
By� to co prawda pas frontowy, ale - jak zauwa�y� Schieike - Stroop bra� udzia� w
walkach na "froncie ty�owym". I za ten letni, "przygodowy" udzia� w pasywnych
bojach ko�o jeziora Ilmen Stroop otrzyma� "Spange"2 do �elaznego Krzy�a II Klasy
(nadanego - przypominam - za ran� w 1914 roku).
- G�ra SS przydziela�a hojnie odznaczenia i �wiecide�ka swoim kompanionom -
powiedzia� raz Schieike na temat tej "szpangi", gdy Stroopa nie by�o w celi.
2 Spange (niem.) - okucie na wst��ce orderu.
XII. Autostrada i marzenia ukrai�skie
czas na obserwowanie s�o�ca, ksi�yca i gwiazd, na wnikliw� - cho� przez okno -

obserwacj� zjawisk meteorologicznych: nieba, chmur, deszcz�w, gradu, �nieg�w,
burzy, i na przypominanie sobie podobnych sytuacji z dni wolno�ci. Stroop, Schieike
i ja brali�my nieraz udzia� w takich wi�ziennych rado�ciach.
Listopad 1949. Wiecz�r pogodny z pod�wietlonym niebem. W celach zapalano lampy.
�ledzimy chmurki i rozja�nienie nad dachami dom�w, naprzeciwko. Spod komina
czynszowej kamienicy w Alei Niepodleg�o�ci wytoczy� si� ksi�yc - miedziany, okr�g�y
medal. Kontemplowali�my t� wyj�tkow� dla nas sceneri�.
- Taki sam ksi�yc wznosi� si� nisko nad stepami Ukrainy w 1942 roku - wspomina
Stroop. M�wi cicho i powoli. - Wyjechali�my konno na spacer w pobli�e kwater. Po
kilkunastu minutach zapomnia�em, �e wojna, tak by�o pi�knie i spokojnie. Trudno
opowiedzie�, co prze�ywa�em, bom nie pisarz ani malarz. Ale uroczy� mnie czerwony
kr�g nad stepem cichym i dalekim.
Stroop u�y� takiego okre�lenia koloru, jak S�owacki, gdy pisa� w Parysie o emirze
Rzewuskim: ,,A kiedy powita� kraj mi�y, rodzony, to ksi�yc si� wznosi� nad stepy
czerwony."
Ksi�yc �wieci jednako i dla poety, i dla ludob�jcy.
Stroop cz�sto wraca� wspomnieniem do Ukrainy. Lubi� ten kraj, mo�e dlatego, �e
��czy� z nim osobiste i rodzinne plany �yciowe po
AUTOSTRADA I MARZENIA UKRAI�SKIE 155
zwyci�skiej wojnie ze Zwi�zkiem Radzieckim i Europ�. Przyjecha� po raz pierwszy na
Ukrain� w czasie drugiej wojny �wiatowej w grudniu 1941 roku.
- Zameldowa�em si� wtedy u Heinricha Himmlera, mi�dzy Dniestrem a Bohem -
relacjonowa� Stroop. - W pewnej miejscowo�ci sta� poci�g sztabowy SS-Reichsfuhrera.
Kilkana�cie opancerzonych wagon�w, kt�re znakomicie wyposa�ono do normalnego
urz�dowania i obrony. Poza salonk� konferencyjn� i wagonami sypialnymi w sk�ad
poci�gu wchodzi�y wozy biurowe z hal� maszyn i wagony: restauracyjny, radiowo-
telefoniczny oraz dla bojowych oddzia��w ochronnych. Miejsce postoju starannie
zamaskowane siatkami i makietami krzak�w. W promieniu kilku kilometr�w
rozmieszczono �a�cuchy drobnych i wi�kszych oddzia��w SS-owskich. Ruch samochodowy
i konny za specjalnymi przepustkami. Fakt, �e poci�g Heinricha Himmlera tam sta�,
by� �ci�le zakonspirowany.
- Czy pobyt Himmlera w takiej miejscowo�ci trwa� d�ugo? - pyta z zaciekawieniem
Schieike.
- Dzie�, dwa, a czasem d�u�ej. Ale Reichsfuhrer, jeden z najwa�niejszych ludzi
Rzeszy, ci�gle musia� kr��y� po Niemczech i Europie.
- Czy je�dzi� tylko specjalnym poci�giem? - pyta ponownie Schieike.
- Przede wszystkim nie poci�giem, ale p o c i � g a m i, bo Reichsfuhrer mia� ich
kilka do dyspozycji. Ponadto podr�owa� samochodami, a w razie nag�ej potrzeby -
samolotami. Ale Heinrich Himmler nie lubi� jazdy samolotem...
- ...podobno w samolocie cz�sto wymiotowa� - wtr�ci� si� Schieike. - Nie mia�
najlepszego zdrowia i stale trzyma� przy sobie zaufanego lekarza, m�wiono, �e
znachora, specjalist� od chor�b nerwicowe -�o��dkowych.
- Wi�c jak by�o z t� pa�sk� wizyt� w poci�gu Himmlera? - pytam.
- Heinrich Himmler zamierza� podj�� decyzj� w sprawie uformowania pu�ku SS z
tamtejszych Yoiksdeutsch�w. Mia�em wyrazi� opini� na ten temat i ewentualnie
sprawowa� p�niej nadz�r nad podobnymi jednostkami w po�udniowej Rosji. Na t�
koncepcj� patrzy�em sceptycznie, gdy� nie mo�na by�o mie� zaufania do
Volksdeutsch�w z po�udniowych teren�w jako do
156 ROZMOWY Z KATEM
SS-man�w. Wypowiedzia�em sw�j pogl�d, a p�niej Heinrich Him-mler i jego zaufam
przekazali mi zadania na najbli�sz� przysz�o��. Zosta�em wtajemniczony w plany
zbudowania specjalnej autostrady Po�udnie-Wsch�d, kt�ra mia�a nazw� D-4 i
prowadzi�a od Lwowa do miasta Stalino1. Znaczenie strategiczne i gospodarcze trasy
by�o oczywiste. Po zapoznaniu si� w adiutanturze Reichsfuhrera z dok�adnymi
instrukcjami, odby�em w styczniu 1942 roku, wraz z kilkoma genera�ami SS,
konferencj� w sztabie po�udniowo-wschodnim armii Wehrmachtu.
- Czy autostrada mia�a si� ko�czy� na mie�cie Stalino?
- Projekty przewidywa�y jej przed�u�enie od Stalino w dw�ch kierunkach. Jednym z
nich, na po�udniowy zach�d, by� Rost�w nad Donem i stamt�d, ju� w p�niejszym
okresie, na Przedkaukazie (m.in. Kuba�), Kaukaz Wielki i Zakaukazie.
- Wywoziliby�cie tras� D-4 rudy, w�giel i wyroby przemys�owe z Krzywego Rogu,
Zag��bia Donieckiego i z Rostowa? A Stroop z rozbrajaj�c� szczero�ci�:
- Naturalnie! A ponadto p�ody rolne z Ukrainy i Kozaczyzny, kt�rych Rzesza bardzo
potrzebowa�a. My by�my t� produkcj� potroili przy tak fenomenalnych czarnoziemach i
klimacie.
- Czy autostrada D-4 bieg�a przez tereny dziewicze w sensie drogowym?
- Nie. Wykorzystywali�my trasy sowieckie, poszerzaj�c je, ulepszaj�c nawierzchni� i
prostuj�c ostre wira�e. Niekt�re jednak odcinki budowali�my na nowo.
Z dalszych wynurze� Stroopa wynika�o, �e do rob�t przy autostradzie sp�dzono mas�
ludzi: Ukrai�c�w i Bia�orusin�w, a ponadto pewne fragmenty, na szczeg�lnie trudnych
terenach, budowali wi�niowie. Na zapytanie, jaki by� system organizacyjny rob�t,
Stroop odpowiedzia�:
- Pracownik�w dzielono na grupy, sk�adaj�ce si� z m�czyzn i kobiet, sowcho�nik�w i
ko�cho�nik�w pochodz�cych z pobliskich miejscowo�ci. Mieli normy akordowe. Poniewa�
kazano przyspiesza� roboty, p�acili�my drogowcom lepiej ni� innym robotnikom,
lepiej ich r�wnie� zaopatrywali�my w tyto�, cukier, wyroby tekstylne i galanteri�
Donieck, g��wny o�rodek Zag��bia Donbas.
metalow�. Tras� podzielono na odcinki. Szef ka�dego z odcink�w i jego zast�pca od
pilnowania porz�dku mieli ��czno�� radiow� ze wszystkimi grupami roboczymi. W
takiej grupie by� zawsze zaufany Ukrainiec lub Niemiec z kr�tkofalow� radiostacj�,
nastawion� tylko na jedn� d�ugo�� fali...
- Bali�cie si� szpiegostwa radiowego - wtr�ci�em.
- Trzeba si� by�o zabezpieczy� i przed tak� ewentualno�ci�. Przecie� nawet do tych
Ukrai�c�w, kt�rzy z nami wsp�pracowali, nie mogli�my mie� zaufania. System
komenderowania grupami przy pomocy radia zda� egzamin. Musz� si� przyzna�, �e by�em
dumny, gdy� ja w�a�nie podda�em projekt z kr�tkofal�wkami, po zasi�gni�ciu przedtem
opinii zaufanego SS-manna, radiotelegrafisty.
Jasne, �e Stroop, kt�ry nie mia� poj�cia o in�ynierii drogowej, pe�ni� tylko
funkcje "inspektora dla zabezpieczenia budowy trasy D-4", jak sam o tym m�wi�. Dba�
jedynie o Ordnung, o zapewnienie dop�ywu si�y roboczej oraz o przeciwstawienie si�
ewentualnym sabota�om i atakom partyzant�w.
- Du�y mia� pan personel SS-owski przy nadzorowaniu trasy?
- Nie najwi�kszy. Ale niech pan nie zapomina, �e mnie podlega�y tylko specjalne
oddzia�y typu interwencyjnego, gdy� nad utrzymaniem normalnego spokoju i
codziennego rytmu pracy czuwa�y plac�wki Organizacji Todta oraz miejscowe w�adze
polityczne, policyjne i wehr-machtowskie. Ja dysponowa�em batalionem SS, dwoma
batalionami ochotniczej policji �otewskiej, du�ym taborem samochodowym oraz sieci�
��czno�ci radiowej i telefonicznej.
- Czy to by�y wszystkie oddzia�y SS pilnuj�ce budowy trasy?
- Sk�d�e! Przecie� tam dzia�a�y miejscowe garnizony SS i policji, a ponadto
jednostki SS pozostaj�ce w dyspozycji naczelnego dow�dcy organizacyjnego i
technicznego ca�ej autostrady (od granic Rzeszy po Tyflis), SS-Obergruppenfuhrera
Prutzmanna. SS-Obergruppenfuhrer to najwy�sza ranga w Sztafetach Ochronnych,
naturalnie poza SS-�Reichsfuhrerem2. Priitzmann mia� specjalne pe�nomocnictwa, na
miar�
2 Najwy�szym stopniem w SS (poza Reichsfuhrerem H. Himmlerem) by� stopie� SS-
Obergruppenfuhrera, za� od kwietnia 1942 r. nowo ustanowiony stopie� SS-
Oberstgruppenfuhrera (odpowiednik genera�a-pu�kownika).
158 ROZMOWY Z KATEM
historycznego znaczenia budowy autostrady3. Bardzo mi si� z nim dobrze pracowa�o.
Obdarza� mnie du�ym zaufaniem. P�niej, w latach 1944-1945, mieli�my �cis�e
kontakty.
Przed obj�ciem funkcji "drogowych" SS-Oberfuhrer Stroop zosta� mianowany
pu�kownikiem policji (Oberst der Polizei). Wkr�tce, w uznaniu zas�ug na froncie
ilme�skim i przy budowie trasy D-4, awansuje do stopnia SS-Brigadefuhrera.
Jednocze�nie mianuj� go General-majorem der Polizei.
- Pami�tam dok�adnie dat� tych nominacji - powiedzia� Stroop. - By�o to 16 wrze�nia
1942 roku. Po tym przeniesiono mnie na inne odcinki pracy do kilku miast w
po�udniowej Rosji.
O swych dzia�aniach w tych miastach nie chcia� nam nic powiedzie�. Kiedy� tylko
Schieike wyd�bi� od Stroopa informacj�, �e by� dow�dc� SS i policji w Niko�ajewie,
Kirowogradzie i Chersoniu. Musia� tam dobrze zapa�� w pami�� mieszka�c�w, bo nigdy
na ten temat s�owa nie pu�ci� z g�by. Wydaje mi si�, cho� nie mam na to �adnych
dowod�w, �e wni�s� w te tereny wy�sz� technik� terroru, mord�w, dyskryminacji i
wyzysku na rzecz Wielkiej Rzeszy Adolfa Hitlera.
Pewnego dnia us�yszeli�my z s�siedniej celi piosenk� ukrai�sk�. Nie dobiega�y
s�owa, tylko melodia, �piewana �ciszonym barytonem. Ka�dy z nas ��czy� z t� pie�ni�
na pewno inne wspomnienia. Stroop pilnie nads�uchiwa�. Gdy melodia ucich�a,
milczeli�my przez kilkana�cie minut. Potem Stroop zacz�� m�wi�:
3 SS-Oberstgruppenfuhrer Hans Adolf Prutzmann (1901-1945) by� w czasie wojny
kolejno: Najwy�szym Dow�dc� SS i Policji (H�chster SSPF) na Ukrainie, jednocze�nie
kierownikiem organizacyjnym i technicznym budowy autostrady D-4, potem genera�em
pe�nomocnym w Chorwacji, wsp�organizatorem Wehrwolfu. Rozpoznany przez aliant�w,
pope�ni� samob�jstwo.
- Panie, jak tam cudnie na Ukrainie. Humus4 na g��boko�� jednego metra 80
centymetr�w, rodzi bez k�opotu. Bogaty kraj. Wyobra� pan sobie, jak by to wygl�da�o
po sko�czonej, zwyci�skiej dla nas wojnie: ...pi�kny wiecz�r pogodnego lata,
�wiat�a w moim dworze...
- Chyba w pa�acu - wtr�cam.
- Tak. W pa�acu, gdzie meine Gemahiin5 dyrygowa�aby wytresowan� po europejsku
s�u�b�. Lokaj przygotowa�by st� do wieczerzy. Porcelana, srebra, kryszta�y, �wiece.
Sehr elegant! Ja w podw�rzu z synkiem Olafem, kt�rego uczy�bym w�a�nie je�dzi�
konno. Woko�o spok�j, przerywany brz�czeniem komar�w. Daleki warkot sowieckich
motor�w pompuj�cych wod� na pola arbuzowe...
- Jak to?! Pan zostawi�by radzieckie silniki na swoich polach?
- Tak, bo ich maszyny s� bardzo praktyczne i wytrzyma�e. - Stroop ci�gnie dalej
marzenia: - ...s�ycha� r�enie tabunu moich rasowych koni na bliskich pastwiskach i
ukrai�skie pie�ni ludowe.
- Ukrai�skie? - pytam. - To nie mia�by pan tam pracownik�w niemieckich, ch�op�w
niemieckich?
- Nie, sk�d�e! Robotnikami w moim maj�tku byliby przez kilkana�cie lat tylko
Ukrai�cy. To silni i pos�uszni pracownicy. Mo�e troch� brudni. A ich baby jakie
cycate! Wie pan dlaczego cycate? Bo stale jedz� siemieczki s�onecznikowe.
- Pan wspomina� o �onie i o synku. A gdzie� by w�wczas by�a c�rka, Renat�?
- Renat�? - namy�li� si� chwil�. - Ona by wtedy woja�owa�a z m�em po Europie. Ci
zdegenerowani Francuzi maj� jednak wspania�e jedwabie', suknie, mody, perfumy, wina
i koniaki. No! i przecudown� Riwier�. Wi�c Renat� cz�sto by tam je�dzi�a do
kurort�w i po zakupy w paryskich magazynach.
- Na czyj koszt?
- Na koszt m�a i cz�ciowo na m�j. Przecie� z tak� ziemi� na wszystko by mnie by�o
sta�. Ukraina, Herr Moczarski, to skarb. My zrobiliby�my z Ukrainy ziemi� mlekiem i
miodem p�yn�c�...
4 Humus (�ac.) - pr�chnica.
5 Gemahiin (niem.) - ma��onka.
160 ROZMOWY Z KATEM
- ...oraz u�y�nion� krwi� S�owian - sykn��em ze z�o�ci�. Ale si� szybko opanowa�em
i za�agodzi�em sytuacj� kilkoma neutralnymi zdaniami, a p�niej pytam:
- Jak du�e by�yby pana dobra rycerskie na Ukrainie, po wojnie dla was zwyci�skiej?
- Nie najwi�ksze - odpowiada. - Od dw�ch do czterech tysi�cy hektar�w, w zale�no�ci
od zas�ug bojowych obdarowanego przez Rzesz� i przez NSDAP.
- To znaczy przez Himmlera.
- Tak. W praktyce urz�d Heinricha Himmlera mia� dysponowa� maj�tkami ziemskimi,
fabrykami i kopalniami na ca�ym wschodzie Europy.
Kt�rego� dnia dyskutowali�my na tematy populacyjne. Gdy Stroop stwierdzi�, �e ludy
s�owia�skie i wschodnie s� daleko p�odniejsze ni� Niemcy - zapyta�em, czy Himmler
nie zastanawia� si�, �e rozrodczo�� Rosjan, Bia�orusin�w i Ukrai�c�w mog�aby
zagra�a� (po wojnie wygranej przez Hitlera) zarz�dcom niemieckim.
- W rozmowach i planach na ten temat w sztabie SS-Reichs-fuhrera dyskutowali�my o
niebezpiecze�stwie szybkiego rozwoju ludno�ciowego autochton�w. W pocz�tkowej fazie
zagospodarowywania Ukrainy ludno�� ta by�aby nam potrzebna, szczeg�lnie przy
zintensyfikowanej gospodarce rolnej i przetw�rczej. Ale p�niej, w miar�
mechanizacji rolnictwa i przemys�u, mieliby�my z pewno�ci� za du�o Ukrai�c�w.
Istnia�y rozmaite koncepcje rozstrzygni�cia problemu. Ja mia�em sw�j plan, ale o
tym m�wi� panom nie b�d�.
Kilka razy zastanawia�em si� nad tajemniczymi projektami Stroopa w dziedzinie
obni�enia potencja�u ludno�ciowego Ukrainy. Ale poza metod� rozstrzeliwa�, mord�w,
przesiedle� za Ural i wyg�odzenia niczego nie mog�em wymy�li�. (Naturalnie
usi�owa�em rozumowa� w p�aszczy�nie hitlerowskiej, to znaczy niemoralnie.) Po
pewnym czasie, przy okazji rozm�w na inne tematy, odkry�em projektowan� metod�
Stroopowskiego "ludob�jstwa na raty".
Mianowicie rozmawiali�my kt�rego� dnia o narkotyzowaniu
i alkoholizowaniu si�. Stroop, jak ju� wspomnia�em, by� zwolennikiem umiarkowanego
spo�ywania napoj�w alkoholowych. Mia� r�wnie� Iswoj� opini� o stopniu
alkoholizowania si� innych narod�w. O Francuzach m�wi�, �e to kraj alkoholik�w
"winnych", choruj�cych od nadmiernie spo�ywanego wina na narodowe cierpienie, na
marsko�� w�troby. Anglosasi, wed�ug niego, stale zalewaj� si� whisky ("Churchill
by� wiecznie pod gazem"). "Polacy, Rosjanie, Ukrai�cy i Skan-dynawowie to
poch�aniacze napoj�w spirytusowych."
- Dlaczego Ukrai�com nie da� w�dki, je�eli jej tak po��daj� - powiedzia� kiedy�. -
R�wnie� trzeba im pozwala� �piewa�, bo �piewaj� rzeczywi�cie �adnie. Je�eli w�dka,
mocna w�dka, by�aby tania i wsz�dzie do nabycia, to Ukrai�cy byliby nam wdzi�czni
za udost�pnienie im takich rozkoszy.
Innego zn�w dnia, m�wi�c o milionowych nak�adach ksi��ek i publikacji radzieckich,
Stroop powiedzia� do Schieikego:
- Oczywi�cie - produkcj� drukarsk� w j�zyku rosyjskim czy ukrai�skim
ograniczyliby�my do nielicznych gazet, �piewnik�w, modlitewnik�w i literatury
rozrywkowej.
- Ale w ka�dym domu ukrai�skim czy rosyjskim - odpowiedzia� Schieike - znajduj� si�
od lat wydawnictwa sowieckie, publikowane tanio i w du�ych nak�adach przez Zwi�zek
Radziecki. Biblioteki domowe, instrument samokszta�cenia ludno�ci okupowanej przez
nas Ukrainy, utrzymywa�yby i pog��bia�y ich odr�bno�� oraz patriotyczne postawy.
- Na to jest wyj�cie - zauwa�y� Stroop. - Nale�a�oby otworzy� specjalne sklepy
monopolowe, gdzie sprzedawano by o ka�dej porze i po niskiej cenie mocne alkohole,
ale tylko za dostarczon� makulatur� ksi��kow� i gazetow�.
Zrozumia�em, co mia� na my�li Stroop, gdy wspomina� o niemieckich projektach
dzia�a� antypopulacyjnych na terenach ZSRR. Tylko w jego g�owie m�g� si� narodzi�
taki plan, zaakceptowany przez Himmlera. Polega� on na r o z p i c i u narodu
ukrai�skiego (i innych narod�w ZSRR) oraz zdegenerowaniu w ci�gu dw�ch, trzech
pokole�. Takie same zamiary mia� Hitler i mafia SS wobec Polak�w; rozpocz�to je
realizowa� w 1939 roku, od pocz�tku okupacji.
Ludob�jca Stroop upiek�by (gdyby si� to uda�o) przy jednym
162 ROZMOWY Z KATEM
ogniu dwie pieczenie. Doprowadzi�by do powszechnej choroby alkoholowej narodu
ukrai�skiego, do psychicznego i biologicznego karlenia ludno�ci. Jednocze�nie, za
w�dk�, odbiera�by Stroop istot� d�br kulturalnych: s�owo drukowane. Szata�ski
pomys�! Chcieli wyko�czy� "podludzi" kul�, obozami zag�ady, a w przysz�o�ci -
r�wnie� alkoholem!
Ile razy po wyj�ciu z wi�zienia widywa�em czerwon� tarcz� wschodz�cego ksi�yca, to
kojarzy�a mi si� ona nie ze S�owackim i emirem Rzewuskim, ale ze Stroopem i jego
planami zabieg�w alkoholowych na Ukrai�cach.
XIII. "Ju� by� w ogr�dku "na Kaukazie
Wi�niowie lubi� pod�piewywa� sobie, szczeg�lnie w okresach monotonii i nudy. Nie

spotka�em w mojej okratowanej "karierze" wsp�towarzysza - m�odego czy starca,
analfabety czy intelektualisty
- kt�ry by czasem nie za�piewa�. Nawet ci o chrypliwym g�osie i pozbawieni s�uchu
muzycznego ulegaj� w celi tej potrzebie, zatruwaj�c �ycie kolegom o wra�liwym
s�uchu. Stroop tak�e �piewa�, ale nie fa�szowa�. W jego repertuarze dominowa�y
pie�ni "patriotyczne", marsze wojskowe i arie Wagnera.
Spokojny dzie� �wi�teczny. Po obiedzie. Stroop zdrzemn�� si� przy stoliku
podokiennym. Udaje, �e czyta. G�owa wsparta na i�oniach. Porusza palcami r�ki, tej
od strony drzwi, demonstruj�c, �e
�zekomo nie �pi, a przecie� spa�, czy znajdowa� si� w stanie podobnym io snu. (Tak�
technik�, opart� o automatyzm ruchowy przy ograniczeniu udzia�u �wiadomo�ci,
stosuj� tylko wytrawni wi�niowie.) Schieike i ja spacerowali�my miarowo po celi,
�eby zas�ania� Stroopa, ^dyby stra�nik zerkn�� do nas przez wizjerk�.
Po p�godzinnym chyba wypoczynku Stroop wsta�, zar�owiony. rozlu�ni� mi�nie. Kilka
wymach�w r�k i sk�on�w tu�owia przy )twartym oknie. Pe�en spokojnego animuszu,
zacz�� pogwizdywa�
nuci�, przeskakuj�c z melodii na melodi�. Z zainteresowaniem i�ucha�em tych nie
uporz�dkowanych (u Stroopa rzadko��) �piewnych yynurze�. Raptem zaskoczy� mnie
pie�ni� AHawerdy. Zna�em j� v kilku wersjach i powa�nych, i �artobliwych. Stroop
nuci� tekst �o�ony ze s��w niemieckich i rosyjskich. Wymawia� nie "A��a-werdy", ecz
"AHahberdy".
- Sk�d pan to zna? - pytam zaciekawiony.
164 ROZMOWY Z KATEM
- Przygotowuj�c si� do przysz�ych zada� w Ty flisie, musia�em pozna� obyczaje,
kultur�, gospodark� i histori� Kaukazu. Mi�dzy innymi specjali�ci m�wili nam, �e
wszystkie tamtejsze narodowo�ci i plemiona przyj�y od dawna pie�� Allahberdy za co�
w rodzaju hymnu krajowego oraz �e nale�y traktowa� j� bardzo powa�nie, wbrew
opiniom wielu, kt�rzy - nie�wiadomi historii Kaukazu - s�abo orientuj� si� dzisiaj,
�e kaukazczycy maj� bardzo rozwini�te poczucie godno�ci narodowej i mi�o�ci
w�asnej. I �e s� szczeg�lnie wra�liwi na lekcewa��ce traktowanie tej pie�ni.
- Dlaczego pan wymawia: "berdy"?
- Tak nas uczono.
W dalszej dyskusji wyja�nili�my, �e "b" zast�puje w niekt�rych j�zykach liter� "w",
�e r�nie si� wymawia s�owo "A��awerdy", kt�re sk�ada si� z dw�ch element�w: "Allah"
(B�g) i "werdy" lub "berdy", �e ca�o�� oznacza: "szcz�� Bo�e", "Bo�e dopom�", "B�g
z tob�", �e pie�� jest chyba pochodzenia ormia�skiego (na terytorium Armenii, w
pobli�u Gruzji, istnieje miejscowo�� A��awerdy) oraz �e j� uroczy�cie �piewali
powsta�cy kaukascy, mi�dzy innymi od Szamila\, w po�owie XIX wieku. I �e nigdy nie
nale�y �piewa� spro�nych tekst�w na t� melodi�.
- To musia� pan dobrze pozna� Kaukaz?
- Z teorii, z opracowa� dostarczonych przez central� berli�sk� SS i z podr�y na
prze��cze Kaukazu w roku 1942. Jak ju� m�wi�em, 20 pa�dziernika 1941 Heinrich
Himmler rozkaza� mi przygotowa� si� do szybkiego obj�cia stanowiska dow�dcy SS i
policji w Tyflisie.
- W pa�dzierniku 1941??? A gdzie znajdowa� si� wtedy wasz po�udniowy front w ZSRR?
- Na przedpolach Rostowa, kt�ry jest przecie� bram� do Kaukazu.
- O ile pami�tam, Rost�w zdobyty by� przez Wehrmacht troch� p�niej, a potem
musieli�cie go odda� i d�ugie walki trwa�y o ten rejon. Ofensywa przed�u�a�a si� i
chyba dopiero w po�owie 1942 roku wdarli�cie si� na p�nocn� cz�� Kaukazu. Himmler,
przyjmuj�c
' Szamil (ok. 1798-1871), legendarny w�dz powstania g�rskich lud�w kaukaskich w
latach 1834-1859 przeciw Rosji.
"JU� BY� W OGR�DKU " NA KAUKAZIE 165
pragnienie za rzeczywisto��, ju� w pa�dzierniku 1941 by� przekonany, �e lada chwila
b�dziecie w Tyflisie, Baku i Batumi. Stroop nie podj�� tego tematu.
Kt�rego� dnia Stroop opowiada� Schieikemu, �e dowodzi� w okresie wojny jak��
"komend� policji" w Wiedniu. Zdziwi�o mnie to. Zapyta�em, o co mu idzie. A on
wyja�ni�, �e w ko�cu roku 1942 zorganizowa� w Wiedniu na rozkaz Himmlera grup� SS i
policji, kt�ra mia�a w niedalekiej przysz�o�ci obj�� s�u�b� w Bereichu2:
Georgien3--Tyfiis. Cz�onkowie tej "komendy" studiowali metody dzia�a� przewidziane
dla Gruzji i opracowania wywiadowcze, przeprowadzali �wiczenia policyjne, niekiedy
alpejskie i narciarskie, w g�rach Austrii ("jak przeprowadza� ob�awy w g�ralskich
wsiach" itp.).
Stroop kierowa� t� akcj� przygotowawcz� w tajemnicy przed kolegami z innych
ugrupowa� SS, policji i Wehrmachtu. Dostarczano mu od pa�dziernika 1941 odpowiedni�
dokumentacj�. P�niej, jak si� podbicie Kaukazu odwleka�o, systematycznie pog��bia�
swoje informacje o Gruzji, Armenii, Dagestanie, Azerbejd�anie, Osetii, dba� o jak
najlepsze wyszkolenie kadry tyfiiskiego "Kommando", a jak powiedzia� raz Schieike:
"niedosz�ego Mordkommando in Tiflis".
Relacjonuj�c projekty swych dzia�a� na Kaukazie, Stroop powiedzia� m.in.:
- Najwa�niejsza dla mnie by�a niedu�a ksi��eczka, wydana w mikroskopijnym nak�adzie
jako druk �cis�ego zarachowania, odbita na mocnym, cienkim papierze i ma��
czcionk�, aby zmie�ci� jak najwi�cej tre�ci przy skromnym formacie.
- Co to za ksi��ka?
- Lista wszystkich dzia�aczy komunistycznych Kaukazu oraz bezpartyjnej
inteligencji, naukowc�w, nauczycieli, pisarzy i dziennikarzy, ksi�y, urz�dnik�w,
wa�niejszych ch�op�w, pracownik�w gospodarczych itp.
2 Bereich (niem.) - strefa, okr�g.
3 Georgien (niem.) - Gruzja.
166 ROZMOWY Z KATEM
- Z adresami? - wtr�ci�em, nie przypuszczaj�c zreszt�, �eby hitlerowcy mieli a� tak
dok�adne dane.
- Tak. I z telefonami, a ponadto z adresami rodzin i przyjaci� na przypadek, gdyby
zainteresowani ukrywali si�, wreszcie - z danymi personalnymi i nawet niekt�rymi
fotografiami. Je�eli by to wydrukowa� normalnie, powsta�by gruby tom.
Schieike pociera� brod� i nerwowo mruga� oczami. Ja te� milcza�em. Wiedzieli�my, po
co sporz�dzono t� hitlerowsk� "pocket-book" i jaki los spotka�by dziesi�tki tysi�cy
zarejestrowanych w niej ludzi, gdyby Stroop urz�dowa� w Tbilisi.
Kiedy� spyta�em Stroopa:
- Pa�ski udzia� w budowie autostrady D-4 na Ukrainie by� pierwszym realizacyjnym
etapem planu osadzenia pana na Kaukazie? Budowa� pan tras� Lw�w-Rost�w-Wysoki
Kaukaz dla interes�w Rzeszy i aby u�atwi� w przysz�o�ci panowanie w Gruzji?
Odpowiedzia� twierdz�co.
Rozmawiaj�c pewnego dnia o samochodach (temat zawsze �asy dla m�czyzn), Stroop
podnosi� zalety woz�w marki BMW:
- Bayerische Motoren Werke A.G. produkuj� w Monachium wspania�e auta, i nie tanie.
Heinrich Himmler mia� ich kilka, podr�nych i specjalnych - m�wi� szybko Stroope. -
Gdy jecha�em w 1942 roku na Kaukaz na pierwsz� lini� wysokog�rskiego frontu w
rejonie Elbrusu, to przydzielono mi nowiutkie BMW. Pakowne, przystosowane do z�ych
warunk�w terenowych. Motor jak smok. Wyjecha�em nim z Berlina po rozmowie z SS-
Reichsfuhrerem, kt�ry mi da� ostatnie rozkazy. Po drodze przeprowadzi�em wiele
rozm�w z wy�szymi dow�dcami SS w Krakowie, Lwowie, Winnicy i Rostowie, a ponadto
k�opotliwe konferencje w sztabie Grupy Armii "A" u genera�a--feldmarsza�ka Wilhelma
Lista. Nie powiem, �eby nas gor�co przyj�li. Feldmarsza�ek List zachowywa� si� jak
wielki pan, mia� ma�o czasu, a jego oficerowie nie wykazywali zainteresowania t�
podr� do oddzia��w frontowych. M�j pobyt tam niepotrzebnie si� przed�u�a�. List i
jego ludzie wyra�nie nas sabotowali. Po wielu interwencjach
"JU� BY� W OGR�DKU. ." NA KAUKAZIE 167
telefonicznych u Heinricha Himmlera, kt�ry wyda� odpowiednie polecenie szefowi
sztabu generalnego OKW4 feldmarsza�kowi Keite-Iowi, przekazano nas dow�dcy l Armii
Pancernej genera�owi-pu�kow-nikowi von Kleistowi. Ten nam u�atwi� natychmiast
bezpieczny dojazd do plac�wki znajduj�cej si� przy jednej z prze��czy w pobli�u
Elbrusu. Ju� w tym czasie powiewa�a flaga ze swastyk� na samym szczycie Elbrusu.
Gdy przybyli�my do kwatery dow�dcy kompanii alpejskiej, to pierwsz� rzecz�, kt�ra
mnie uderzy�a, by� wspania�y, nordycki wygl�d tego oficera i oznaka "Edelweiss"
(szarotka) na jego czapce. Mia� wygl�d sportowca i rycerza. Jasna twarz opalonego
blondyna i orli profil. Powita� nas z szacunkiem i partyjn� serdeczno�ci�. - Po
ugoszczeniu w swej kwaterze - ci�gn�� Stroop rozmarzonym tonem - zaprowadzi� mnie
�w oficer S S z twarz� or�a...
- Chyba kondora5 - wtr�cam.
- Tak, ma pan racj�, hiszpa�skiego kondora. Typowy nordyk. W�skie czo�o. Wzrost l m
90 cm. Zaprowadzi� mnie na prze��cz do umocnie� pierwszej linii, gdzie zobaczy�em
przez specjaln� lup� tereny mego przysz�ego Bereichu.
- �adnie tam?
- Tam, sk�d patrzy�em, by�o dziko, zimno i niebezpieczne. Ale to, na co patrzy�em -
cudowne. Daleki widok. Kaukaz jest fantastyczny. Powietrze krystaliczne, wi�c przez
supernowoczesne instrumenty optyczne wyra�nie widzia�em tereny odleg�e o
kilkadziesi�t kilometr�w, a nawet mo�e o sto kilometr�w. Mi�dzy innymi dolin�,
kt�r� biegnie tor kolejowy z Baku do Batumi.
"Ju� by� w ogr�dku, ju� wita� si� z g�sk�."
- No i co? - pytam.
- No i nic - g�os Stroopa bez wyrazu. - Wr�ci�em do Berlina i nigdy ju� na Kaukaz
nie pojecha�em. A to by�by pi�kny kraj do
4 OKW - Oberkommando der Wehrmacht (niem.) - Naczelne Dow�dztwo Si� Zbrojnych.
Natomiast organami dowodzenia poszczeg�lnych rodzaj�w si� zbrojnych by�y dow�dztwa:
Wojsk L�dowych (Oberkommando des Heeres, OKH), Lotnictwa (Oberkommando der
Luftwaffe, OKL) i Marynarki Wojennej (Oberkommando der Kriegsmarine, OKM).
5 Aluzja do �o�nierzy niemieckiego Legionu Condor, uczestnicz�cego po stronie gen.
Bahamonde Francisco Franco w wojnie domowej w Hiszpanii.
168 ROZMOWY Z KATEM
zarz�dzania w imieniu Flihrera. Tylko daleko i ci�ka komunikacja. G�ry, p�niej
stepy. Dobrych kilka tysi�cy kilometr�w do Brandenburskiej Bramy. I dlatego
Heinrich Himmler zaprojektowa� na m�j u�ytek dwa specjalne "tajfuny"6 dla
u�atwienia kontakt�w z innymi SS- und Polizeifuhrerami oraz dla ��czno�ci z
Berlinem. Ale nic z tego. Wr�ci�em.
- Wie pan - powiedzia� kt�rego� razu - �e specjalnie przygotowane na podr� kaukask�
nowe auto BMW ju� w drodze powrotnej, w Warszawie, wysiad�o ca�kowicie. Zda�o
egzamin w tej ci�kiej wyprawie, ale posz�o na szmelc. W zamian za to dosta�em do
dyspozycji pi�knego "horcha" z czarn� sk�rzan� tapicerk�, o masce d�ugiej na dwa
metry.
Gustaw Schieike nie wytrzyma� i rzek� do mnie p�g�osem:
- Pan wie, jaka by�a cena takiego specjalnego BMW, zniszczonego przez niepotrzebn�
wycieczk� Stroopa na Kaukaz?
Kt�rej� pogodnej niedzieli oplotkowywali�my czo�owych genera��w niemieckich. O
niekt�rych Stroop m�wi� bardzo dobrze, innych za� krytykowa�, a nawet miesza� z
b�otem. Do tej ostatniej kategorii nale�a� i von Paulus, i von Kluge, i admira�
Canaris, i - o dziwo - feldmarsza�ek Wilhelm List. Stroop go nie lubi� za
utrudnianie podr�y na Wysoki Kaukaz i za "lekcewa�enie" Stroopowskiej misji.
- Wkr�tce po konflikcie ze mn� - w s�owach Stroopa ton zarozumia�o�ci. - List
zosta� zdj�ty ze stanowiska dow�dcy Grupy Armii "A". Na jego miejsce przyszed� �w
rozs�dny genera� Ewald von Kleist, mianowany zreszt� p� roku p�niej genera�em-
feldmarsza�kiem.
Czy sugestie Stroopa, �e List ust�pi� mi�dzy innymi na skutek konflikt�w z
zaufa�cem Himmlera, zawiera�y cie� prawdopodobie�stwa - nie wiem. Ale nie wydaje
si�, by w tych ci�kich miesi�cach
6 "Tajfun" - Messerschmitt Me-108 Tajfun, niemiecki samolot u�ywany do cel�w
do�wiadczalnych i do u�ytku wy�szych sztabowc�w. Produkowany od 1934 r., by� jednym
z najszybszych w�wczas samolot�w, osi�gaj�c pr�dko�� maksymaln� 303 km/godz,
JU� BY� W OGR�DKU " NA KAUKAZIE 169
dla Wehrmachtu na froncie wschodnim m�g� zawa�y� przy podejmowaniu zasadniczych
decyzji element presti�owy tak niskiego kalibru. My�l� raczej, �e inteligentny i
dobrze wyszkolony zawodowy genera� List sprawia� swymi umiej�tno�ciami i zdolno�ci�
przewidywania du�e k�opoty naczelnemu "specjali�cie" wojskowemu Niemiec. I dlatego
Hitler sp�awi� Lista.
Stroop by� tak samo zafascynowany Kaukazem, jak i Ukrain�. Je�eli jednak po��da�
Ukrainy, to dla ukrai�skich ziemiop�od�w, kopalin i ci�kiego przemys�u oraz dla
przysz�ego maj�tku 4000-
-hektarowego, i tabun�w koni w swoich stajniach. Kaukaz za� - poza kopalniami,
bogactwem minera��w, dolinami czarnoziem�w, winnicami, kawalerzystami i uroczymi
kobietami - wabi� go naft�.
- Ropono�ne tereny - m�wi� - i inne obszary surowc�w strategicznych Kaukazu by�y
konieczno�ci� �yciow� dla Rzeszy Adolfa Hitlera. Kto trzyma Kaukaz w r�ku, ma
otwart� drog� do Indii i na Bliski Wsch�d. Linie komunikacyjne do Kaukazu (a wi�c
autostrada D-4) i przez Kaukaz musia�y by� traktowane przez naszych strateg�w jako
wa�ne kierunki umo�liwiaj�ce niemieck� ��czno�� z Azj� i Afryk�
- zako�czy� sw�j geopolityczny i militarny wyw�d.
Stroop powo�ywa� si� przy tym na nauki genera�a Ludendorffa, kt�rego - jak
wspomina�em wielokrotnie - nad wyraz szanowa� i prawie uwielbia�.
- Pami�tam, jak Erich Ludendorff pisa� w swoich pami�tnikach o surowcach
ukrai�skich i kaukaskich - m�wi� Stroop - oraz o tym, �e r�wnie� zasoby ludzkie
tych krain mog�yby by� Niemcom konieczne dla formowania wojsk z tubylc�w i dla
�ci�gni�cia kaukazczyk�w do Niemiec jako si�y roboczej.
Stroop przypomina� nam tak�e (w zakresie tej problematyki) wypowiedzi Hitlera,
Himmlera, Rosenberga, G�ringa, Ericha Kocha i innych ideolog�w nowego Ordnungu w
Europie i w �wiecie.
- Kaukaz przewy�sza pi�kno�ci� nasze europejskie g�ry. To naprawd� fantastyczny
kraj. Pejza�e bajkowe. Niebieskawe doliny, ziele� las�w - w rozmaitych odcieniach,
brunatne i szare ska�y oraz
170 ROZMOWY Z KATEM
wieczne �niegi na Elbrusie, Kazbeku i Araracie. Kobiety, wino, �piew i wspania�e
konie. Zr�czni kawalerzy�ci, mistrzowie sztuki jazdy konnej - d�igici w
karaku�owych czapkach i narodowych strojach. Jak oni wspaniale ta�cz� lezgink�!
Gdy Stroop opowiada� nam o wspomnianych dw�ch szybkich samolotach typu "tajfun",
zapyta�em go:
- Czy pan co� wie o zaprojektowanej przez Hitlera (przed napa�ci� na Zwi�zek
Radziecki) akcji "Tajfun"? O ile dobrze pami�tam, rezultatem tej akcji mia�o by�
wydatne zmniejszenie ludno�ci i obszaru Moskwy. Projektowano przekszta�ci� miasto w
gigantyczny ob�z pracy przymusowej, przesiedlaj�c cz�� mieszka�c�w za Ural. Miano
tam przeprowadzi� szereg "reform". W gmachu rady miejskiej zainstalowano by
Reichskommisariat i Sicherheitspolizei, a SS-owskim szefem miasta mia� by� genera�
Bach-Zelewski. Doda� musz�, �e s�ysza�em w czasie wojny, gdy s�u�y�em w BIP KG AK,
�e nazwa Rosja mia�a by� skre�lona ze wszystkich s�ownik�w, map, podr�cznik�w
geografii i historii oraz zast�piona mianem nowego, ma�ego pa�stwa: "Moskowia".
Kreml zamierzali�cie przekszta�ci� w muzeum zwyci�stwa hitlerowskiej Rzeszy. Czy
podobne zmiany chcia� pan poczyni� w Tyflisie? Przecie� na pewno przygotowa� pan
szczeg�owe plany w tym zakresie. Przypuszczam, �e nawet mia� pan fotografi�
tyfiiskiego pa�acu, gdzie powinna si� mie�ci� siedziba SS i policji.
Stroop si� zmiesza�. Gwa�townie poczerwienia�y mu uszy, jak zawsze, gdy si� z l�ku
denerwowa�.
Schieike skorzysta� z chwilowego milczenia i zauwa�y� niewinnym tonem:
- Przy tak skrupulatnych przygotowaniach musia� Herr Genera� dysponowa� r�wnie�
fotografi� pobliskiej willi, otoczonej pi�knym ogrodem, kt�ra by�aby rezydencj�
pana genera�a i jego rodziny.
Stara�em si�, powtarzam to ju� chyba po raz trzeci, nie inspirowa� i nie pozwala�
na wywo�ywanie sytuacji konfliktowych i dra�liwych w celi. I to nie dlatego, �e
sz�o o Stroopa, kt�ry znajdowa� si� w sytuacji osobi�cie ci�kiej. Ale dlatego, �e
by�em wyznawc� takiego
"JU� BY� W OGR�DKU " NA KAUKAZIE 171
kanonu post�powania wi�ni�w, kt�ry nakazuje aktywne hamowanie wszystkich konflikt�w
w celi, nawet gdy znajdowali si� tam ludzie zas�uguj�cy z punktu widzenia etycznego
na ca�kowite pot�pienie. Tote� nie chc�c, aby Stroop odpowiedzia� na z�o�liw� uwag�
Schiel-kego, zada�em genera�owi SS wiele pyta�, a mi�dzy innymi:
- Czym si� pan zajmowa� po powrocie z Kaukazu?
- Zda�em SS-Reichsfuhrerowi raport z podr�y na Kaukaz i pojecha�em na kilka dni do
Poznania, gdzie Gauleiter Greiser wr�czy� mi z okazji "Tag der Freiheit" Honorow�
Odznak� Reischsgau Wartheland 1939 za zas�ugi w Wielkopolsce w pocz�tkowych latach
wojny. Potem wr�ci�em do Berlina i przeszed�em dziesi�ciotygodniowy kurs przysz�ych
wy�szych dow�dc�w SS i policji. Kurs przeprowadzono w G��wnym Urz�dzie
Bezpiecze�stwa Rzeszy7.
- A potem?
- A potem... a potem odkomenderowano mnie, o ile pami�tam, to w lutym 1943, do
dyspozycji genera�a SS Katzmanna, szefa SS i policji dla Galicji z siedzib� we
Lwowie8.
- Co pan robi� we Lwowie, w tym pi�knym mie�cie?
- Zast�powa�em genera�a Katzmanna w prowadzeniu wielu spraw. Obarcza� mnie
zleceniami specjalnymi. Mieli�my du�e trudno�ci z AK-owsk� dywersj� i partyzantk�,
jak r�wnie� z nieliczn�, ale bezczeln� partyzantk� ukrai�sk�, zwi�zan� z tym
skrzyd�em (s�abym zreszt�) ugrupowa� ukrai�skich, kt�re zaczyna�y delikatnie
konspiro-wa� przeciw nam. Wyst�powa�y czasami komplikacje w stosunkach z oddanymi
nam, ale ma�o zdyscyplinowanymi oddzia�ami SS-Galizien.
- O ile pami�tam - wtr�cam w tok g�adkich wypowiedzi - to na terenach Lwowskiego i
Tarnopolskiego istnia�y wtedy skupiska �yd�w, w gettach i obozach pracy. Czy pan
si� tymi skupiskami zajmowa�?
Stroop si� skrzywi� i lekko zaaferowa�, ale na ponowione przeze mnie pytanie
odpowiedzia� twierdz�co.
7 Reichssicherheitshauptamt - RSHA.
8 SS-Brigadefuhrer Fritz Katzmann by� kolejno Dow�dc� SS i Policji (SSPF) w
Dystrykcie Radom, potem w Dystrykcie Galicja, wreszcie Wy�szym Dow�dc� SS i Policji
(HSSPF) w Okr�gu Gda�sk-Pomorze, ju� w stopniu SS-Gruppenfuhrera.
172 ROZMOWY Z KATEM
- Bardzo wielu �yd�w galicyjskich zatrudniali�my tam przy robotach publicznych,
mi�dzy innymi przy budowie autostrady D-4.
Zrozumia�em wtedy, o jakich wi�niach m�wi� dawniej Stroop, kt�rych niewolniczo
zatrudniano na ci�kich odcinkach trasy D-4. Sz�o o m�odych �yd�w. W ten spos�b ich
wyzyskiwano i wyka�czano.
- Jak sobie przypominam - s�czy�em zimno s�owa - w pocz�tkach 1943 roku
zlikwidowano w Ma�opolsce Wschodniej wiele gett �ydowskich. Zlikwidowano, to znaczy
u�miercono ludzi. Czy pan bra� udzia� w tych akcjach? Oczywi�cie nie jako
bezpo�redni wykonawca, lecz jako dow�dca?
Stroop gwa�townie si� zmiesza�. Mo�e strzeli�o mu do g�owy, �e chc� wyci�gn�� od
niego co�, co zatai� w �ledztwie. Wi�c nie przyciska�em go wi�cej, ale i nie
otrzyma�em wyja�nie�. Mimo to wyrobi�em sobie wtedy pogl�d na rol� Stroopa we
Lwowie.
Z jego reakcji mimicznych, z barwy g�osu, ze sprytnego b�ysku oka, doszed�em do
wniosku, �e Stroop przeszed� we Lwowie praktyk� pog��biaj�c� umiej�tno�ci
zbiorowego mordowania �yd�w. Celuj�cy, galicyjski, stopie� uzyskany przez Stroopa z
przedmiotu ,,ostateczne rozwi�zanie kwestii �ydowskiej" pozwoli� zapewne Himmlerowi
na wydanie tajnej dyrektywy, kt�ra by�a tak mniej wi�cej chyba sformu�owana:
Jlirgen Stroop niech czeka we Lwowie, na terenie Generalnej Guberni, bo mo�e
b�dziemy musieli go �ci�gn�� do Warszawy w razie ewentualnych niepowodze� przy
likwidacji �ydowskiego getta. Na pewno si� przyda. To wzorowy nacjonalista i w i e
r n y towarzysz braterskiego kr�gu SS.
Stroop o tych projektach nie wiedzia� i "urz�dowa�" spokojnie we Lwowie.
Zawsze elegancki (w rozumieniu niemieckim), ulega� modzie. A w �rodowisku SS-
ma�skim panowa�y mody nawet w ci�kim okresie wojny. W tych latach przedmiotem
zainteresowa� by� str�j i emblematy oddzia��w wysokog�rskich. Stroop, korzystaj�c,
�e w sk�ad jego "Kommando" tyfiiskiego wchodzi�a policyjna jednostka alpejska oraz
�e by� pod Elbrusem - zacz�� nosi� czapk� pu�k�w tyrolskich z metalow� szarotk� na
boku. Lubi� ten kwiat. Opowiada� nieraz, jak w czasie wycieczek m�odzie�czych
zbiera� szarotki na g�rskich ska�ach. �piewa� w celi piosenki o niewinnej
"Edelweiss"
"JU� BY� W OGR�DKU..." NA KAUKAZIE 173
i czasami jod�owa�. We Lwowie za� i w Warszawie, a wydaje si�, �e r�wnie� w
Atenach, nosi� si� jak alpejski genera�. Z szarotk� "w sercu i na czapce" wkroczy�
do getta w Warszawie, zr�wna� dzielnic� z ziemi� oraz je�dzi� konno na spacery
alejami �azienek i przyjmowa� defilady.
Ale za daleko wybiegam w tych opowiadaniach, bo tymczasem SS-Brigadefuhrer Stroop,
zaprawiony ju� w katowskim rzemio�le, czeka� we Lwowie na nowe okazje i rozkazy.
Czeka� i wypoczywa�, nie zaniedbuj�c lekkiego treningu dla utrzymania formy i
sprawno�ci ludob�jczej. Czeka� nowego sygna�u Himmlera.
- Na d�wi�k telefonu, by�o to 15 kwietnia 1943, poderwa�em si�! - opisywa� nam
Stroop ostatni� faz� swego pobytu we Lwowie.
XIV. Wprawki i uwertura do Grossaktion
Do�� p�no, po sze�ciu miesi�cach wsp�lnego pobytu w wi�zieniu

- w pocz�tkach wrze�nia 1949 roku - zacz�li�my szerzej i szczeg�owiej m�wi� o
likwidacji getta warszawskiego i problematyce �ydowskiej. W celi tr�jka w dalszym
ci�gu (Stroop, Schieike i ja). Znali�my si� ju� nie�le. Na wiele temat�w
rozmawiali�my swobodnie i odwa�nie
- niekiedy �ciszonym g�osem. Cho� tak r�ni - jednako respektowali�my przykazanie
tajemnicy wi�niarskiej.
Stroop wiedzia�, �e Polacy posiadaj� jego obszerny raport z likwidacji getta
warszawskiego i docenia� wag� tego oskar�enia. Jednak nie by� skory do wywn�trza� o
swym udziale w rozwi�zywaniu kwestii �ydowskiej i ba� si� czasami poruszania
g��wnych element�w sprawy. Jednocze�nie nie zdo�a� oprze� si� pokusie rozm�w na ten
temat. My�l�, �e nadchodzi�a na niego wtedy konieczno�� wyplucia cz�ci "prze�u�
wi�ziennych" (takiego u�ywali�my terminu), b�l�w, zw�tpie�, za�ama�, goryczy i
ci�aru spraw "poufnych" lub tajemnic (prawdziwych czy pozornych). Pomagali�my mu w
tych "wypluciach". Schieike, przypuszczam, dla ciekawo�ci i zwalczania nudy
wi�ziennej. Ja - o czym pisz� w rozdziale pierwszym - przede wszystkim
dla ,,wy�uskania mo�liwie pe�nej prawdy o Stroopie i jego �yciu", a wi�c dla
osobistego interesu.
Rozmaicie przebiega�y rozmowy ,,�ydowskie". Wielokrotnie Stroop wypowiada� si� z
w�asnej inicjatywy. Nieraz prowokowali�my go do zwierze�. Czasem dyskusja mia�a
charakter �agodny, filozoficzny. Niekiedy - napi�ty, k��tliwy i warcz�cy.
Zadawali�my mu wtedy pytania zaskakuj�ce, jak policjanci lub oficerowie �ledczy.
Ale to si� rzadko zdarza�o.
Nie mog� w rozdzia�ach o Grossaktion in Warschau przekazywa� wszystkich
polemicznych chwyt�w, dygresji i ca�ej szarpaniny dyskusyjnej. By�oby to odrywaniem
Czytelnika od g��wnego nurtu
WPRAWKI I UWERTURA DO GROSSAKTION 175
opowiadania, od ci�gu dzia�a� Jlirgena Stroopa w kwietniu i maju 1943 roku, gdy
u�mierci� 71 tysi�cy �yd�w polskich i zamieni� dzielnic� mego miasta w pustyni�
gruzu. Podaj� wi�c wypowiedzi Stroopa uporz�dkowane przeze mnie, lecz nie
ufryzowane.
- Na d�wi�k telefonu poderwa�em si� - opowiada� Stroop. - A by�o to tak: 15
kwietnia 1943 roku wr�ci�em p�nym popo�udniem do Lwowa z podr�y w teren.
Natychmiast przybieg� dy�urny oficer od genera�a Katzmanna z wiadomo�ci�, �e kilka
razy telefonowano do mnie z Berlina i �e mam czeka� w osobistej kwaterze na
zarz�dzenie centrali. Spodziewa�em si� zaszyfrowanej noty teleksowej albo telefonu
z adiutantury Heinricha Himmlera. Nieraz otrzymywa�em takie nag�e polecenia lub
informacje. Czekaj�c na dyspozycje, wyk�pa�em si� i na tapczanie czyta�em tajny
dokument, kt�ry zawiera� praktyczne wnioski z rozwi�za� naukowych o kwestii
�ydowskiej. Troch� si� przy tej lekturze zdrzemn��em. By�em solidnie zm�czony, bo
stara�em si�, jak tylko mog�em, pomaga� genera�owi Katzmannowi. Mieli�my z nim
jednakowe stopnie SS-owskie i policyjne, ale ja mu podlega�em. Katzmann sprawowa�
pocz�tkowo dow�dztwo SS i policji w Radomiu, a p�niej przez dwa lata we Lwowie.
Poczyna� sobie w Galicji sprawnie i dzielnie. Katzmann to powa�ny genera� i uroczy
kolega. Heinrich Himmler przeni�s� go w lecie 1943 na zaszczytn� funkcj� wy�szego
dow�dcy SS i policji w okr�gu Pommern, awansuj�c jednocze�nie do stopnia SS-
Gruppenfuhrera.
Na moj� uwag�, �e ten "powa�ny genera�" by� powa�nym, a kto wie, czy nie jednym z
najpowa�niejszych ludob�jc�w, Stroop - po wymianie informacji i sprzeczkach -
przyzna� w ko�cu:
- Fritz Katzmann przesiedli� w dystrykcie Galicja w ci�gu dw�ch lat, do czerwca
1943, oko�o 550 tysi�cy �yd�w.
Gdy Stroop u�ywa� takich termin�w, jak: "przesiedlenie", "Son-
derbehandlung"', ,,rozwi�zanie kwestii", "wy�owienie" �yd�w, to rozumieli�my je
jednoznacznie.
Sonderbehandlung (niem.) - specjalne traktowanie.
176 ROZMOWY Z KATEM
- Zosta�em "kommandiert zum2 SS und Polizeifuhrer Galizien-
-Lemberg" w lutym 1943, to znaczy ju� po likwidacji wielu skupisk �ydowskich, m.in.
w Stryju, Rawie Ruskiej, Czortkowie, Tarnopolu, Stanis�awowie i Brze�anach -
opowiada� Stroop.
Tu wtr�ci�em, �e idzie o te Brze�any, w kt�rych - gdy mia� dwadzie�cia lat i
stopie� Unteroffiziera kajzerowskiej armii - zakocha� si� w m�odziutkiej Polce.
Stroop potwierdzi� oraz doda�, �e w marcu 1943 roku odwiedzi� s�u�bowo Brze�any i
pr�bowa� odnale�� dom, w kt�rym kwaterowa� podczas pierwszej wojny.
- Przed moim przyjazdem do Lwowa - m�wi� Stroop - tamtejsze getto ju� nie istnia�o.
Katzmann je ostatecznie rozwi�za� w styczniu 1943. Zjawi�em si� w okresie "rob�t
nast�puj�cych po produkcji", jak pan nieraz m�wi. Porz�dkowali�my sytuacj� po
ostrych akcjach.
Z opowiada� Stroopa wynika�o, �e w czasie jego 10-tygodniowego lwowskiego pobytu
likwidowano w Galicji tysi�ce �yd�w pozosta�ych po g��wnych Katzmannowskich
uderzeniach i albo rozproszonych w ucieczkach, albo osadzonych w obozach pracy.
Te obozy za�o�ono daleko wcze�niej, w r�nych miejscach i dla r�nych cel�w.
Najsilniejszych fizycznie �yd�w zatrudniali hitlerowcy przy budowie opisywanej
poprzednio autostrady D-4. Warunki w obozach by�y nieludzkie, praca ponad
wytrzyma�o�� przeci�tnego cz�owieka. Na przyk�ad, gdy brak�o nadzorcom transportu,
wi�niowie �ydzi musieli nie tylko prymitywnymi narz�dziami wy�amywa� ska��, ale i
d�wiga� na r�kach ci�kie kamienie ze znacznych odleg�o�ci. Stan osobowy wi�ni�w
szybko si� zmniejsza� wskutek zgon�w z wyczerpania, egzekucji i - niekiedy -
ucieczek. Tote� Katzmann systematycznie dostarcza� nowych wi�ni�w �yd�w, aby
wykona� normy ustalone dawniej przez gen. Prutzmanna i Jurgena Stroopa, a p�niej
- przez nast�pc� Stroopa przy budowie trasy D-4.
Po masakrze getta we Lwowie istnia�o w Galicji, wed�ug s��w Stroopa, 25 takich
�ydowskich oboz�w pracy, po tysi�c os�b ka�dy.
2 "... kommandiert zum ..." (niem.) - "odkomenderowany do
Jak wynika�o z ustale� dokonanych w czasie dyskusji mi�dzy Stroopem a Schieikem
(kt�ry pami�ta� wiele statystycznych danych z akt kancelarii Bierkampa w Krakowie),
na konto bankowe SS-Hauptamtu wp�acano 5 z�otych za dni�wk� ka�dego wi�nia �yda. Z
tego K-atzmann przydziela� l z�oty 60 groszy "na zarejestrowany w obozie �ydowski
�ebek". Tym przydzia�em dysponowa� komendant obozu. l z�oty 60 groszy przewidziano
na dzienne wy�ywienie i zaopatrzenie ka�dego z wi�ni�w, kt�rzy �adnej zap�aty za
wykonywan� prac� nie otrzymywali. Ale i wy�ywienia, poza symboliczn� zupk�, tak�e
im nie dawano. P�ki by�o to mo�liwe - sami sobie organizowali jedzenie.
Jak Schieike wyliczy�, wp�ywa�o miesi�cznie na rachunek SS za prac� tych �yd�w w 25
galicyjskich obozach nieca�e 4 miliony z�otych. Stroop nie negowa� szacunk�w
Schieikego, kt�ry zako�czy� wyw�d refleksj�:
- To by� fajny interes kwatery g��wnej Himmlera. W oparciu o handlowo zorganizowany
zarz�d oboz�w, zatrudniaj�cych nieodp�atnie miliony ludzi - przelewa�a ona na swe
konta miliardy Reichsma-rek. SS to powa�na si�a ekonomiczna III Rzeszy!
Stroop by�, wed�ug tego, co opowiada�, zwolennikiem utrzymywania "Julag�w"3 w
Galicji. �ydowscy robotnicy wi�niowie wybudowali, jak kiedy� ujawni�, oko�o 100
kilometr�w autostrady D-4 i to najtrudniejszych, skalistych lub bagnistych
odcink�w.
- Dop�ki ja by�em we Lwowie - stwierdzi� Stroop - �ydowscy robotnicy drogowi byli
zadowoleni i Heinrich Himmler odracza� zamierzon� likwidacj� tych oboz�w. SS-
Reichsfuhrer zgadza� si� z argumentami gen. Prutzmanna oraz podziela� moj�
sugesti�, aby dba� przede wszystkim o sprawn� budow� autostrady.
- Uciekinierzy �ydowscy, po cz�ciowej nieudanej likwidacji getta w miastach i
miasteczkach Galicji, sprawiali Katzmannowi sporo k�opot�w. Wielu �yd�w posz�o do
lasu. Po��czyli si� z polsk� partyzantk�. Mieli du�o broni. Kupowali j� od naszych
uprzednich sprzymierze�c�w - W�och�w i od �o�nierzy w�gierskich. Te le�ne bandy
powa�nie nam bru�dzi�y. Teren trudny do walki. Pag�rki, g�ry, lasy, laski.
Inteligencja polska i mieszcza�stwo oraz kler katolicki -
3 Julag (mem.) - skr�t od: Judenlager, ob�z dla �yd�w.
178 ROZMOWY Z KATEM
dawali �ydom efektywne poparcie. Ch�opi tak�e u�yczali im szop, piwnic i stog�w.
Nawet rolnicy ukrai�scy niekiedy �ydom pomagali, cho� w zasadzie "Ha�yczyna" (to
s�owo powiedzia� po ukrai�sku) wsp�dzia�a�a z nami w akcji likwidowania �yd�w, a i
dla Polak�w nie by�a mi�a. Wieczny rozgardiasz w tym dystrykcie! I ci�g�e
zagro�enie.
- Raz pojecha�em do Rawy Ruskiej, do sztabu naszych oddzia��w zwalczaj�cych bandy
polsko-�ydowskie w tym rejonie. Dowodz�cy SS-Sturmbannfuhrer przedstawi� po�o�enie.
By�o trudne. Doszed�em do wniosku, �e mamy za ma�e si�y na tak chytrego i
zdeterminowanego przeciwnika. Gdy wraca�em do Lwowa, �ydzi ostrzelali z lasu moje
auto.
- Z sytuacji dystryktu Galicji w owym czasie wyci�gn��em nast�puj�ce wnioski.
Pierwsza faza unieszkodliwiania �yd�w jest wzgl�dnie �atwa. Po prostu �aduje si�
ich do worka jak kurczaki. Bierne masy nie tylko id� same, niby ciel�ta, na rze�,
ale i parali�uj� elementy aktywne. Ci aktywni �ydzi, nawet zorganizowani, nie mog�
sobie da� rady z zastrachanym, histeryzuj�cym t�umem, nie panuj� nad sytuacj� i
cz�sto sami gin� z tym t�umem. Za to druga faza jest bardzo trudna. Uciekinierzy
bowiem to ludzie zdecydowani, odwa�ni, silni i pomys�owi. Stawiaj� op�r, zaciek�y.
Maj� dobre wyposa�enie oraz przygotowane z g�ry drogi ataku i odwrotu, cz�sto
przemy�lne.
- Poza tym jeszcze jedn� nauk� wynios�em ze Lwowa - opowiada� Stroop. - Mianowicie
stwierdzi�em, �e �ydzi potrafi� doskonale studiowa� technik� in�ynieryjno-sapersk�.
Przestudiowa�em we Lwowie oraz m.in. w Rohatynie i Z�oczowie, a tak�e w jednym z
las�w, kt�ry by� partyzanck� baz�, system budowania bunkr�w, umocnie�, magazyn�w,
sygnalizacji itp. Panie, nigdy by pan nie uwierzy�, co to by�y za wspania�e
schrony, kana�y, korytarze, kominy, spi�arnie, magazyny amunicyjne, ust�py i
kryj�wki, labirynty wprowadzaj�ce w b��d. Co za pomys�owe urz�dzenia ogrzewcze i
wentylacyjne! W Rohatynie widzia�em �ydowski schron, kt�ry by� podziemn� salk�
koszarow� na 60 os�b. D�ugo�� 30 metr�w. Zbudowany g��boko pod ziemi� z bali,
kloc�w betonowych i �elaznych belek. Nad sufitem dwa metry gruzu i ziemi, pokrytej
trawnikami i klombami. W niewinnych krzewach zamaskowane wyloty wentylacyjne. SS-
mam
Katzmanna zdobywali ten bunkier kilka dni. Op�r za�ogi �ydowskiej zdecydowany. Nie
wiadomo, jak ugry�� tak� fortec�. Pierwsze znale-I zion� wej�cie - to tylko �elazna
makieta drzwi. Jak je nasi rozwalili, spostrzegli korytarzyk. Weszli, a tu wybuch.
Kilku SS-mann�w ci�ko rannych. Jeden wpad� w zamaskowany siatk� wilczy d� i nadzia�
si� Ina pal. Musieli�my szuka� innych wej��. Cz�� za�ogi �ydowskiej zabito. Nikt
nie odda� si� �ywcem. Wi�kszo�� umkn�a sekretnymi korytarzami podziemnymi, kt�rych
tras� poznali�my po kilku dniach. Okaza�o si�, �e �ydzi wykorzystali �redniowieczne
lochy, jakimi ; niegdy� ucieka�a ludno�� przed Tatarami.
- Tej drugiej, nielicznej cz�ci �yd�w, tej elity syjonistycznej (Stroop u�ywa�
cz�sto owego przymiotnika), inteligenckiej, nie nale�y nigdy lekcewa�y�. Ich grupy
przyw�dcze dysponuj� zawsze charakterem, wiedz�, sprytem i si�� fizyczn�.
Dawno mog�em si� domy�li�, �e odkomenderowanie Stroopa na oko�o dwa i p� miesi�ca w
trudny teren mia�o na celu przygotowanie go do Grossaktion in Warschau,
zaplanowanej przez Himmlera na drug� po�ow� kwietnia 1943 roku. W orkiestrze
Katzmanna uczy� si� i pog��bia� - jako zast�pca dyrygenta - swe praktyczne
umiej�tno�ci anty�ydowskie. �wiczy� wprawki do przysz�ego wyst�pu w Warszawie.
Z refleksji Stroopa, jakimi si� dzieli� w celi mokotowskiej, przypomn� dwie.
Pierwsza dotyczy�a instytucji pogrom�w. Na moj� lu�n� uwag� o le�nych �ydach,
uratowanych z pogrom�w galicyjskich na prze�omie 1942/1943, Stroop o�wiadczy�:
- My�my nigdy nie organizowali pogrom�w. Tak dzia�ali tylko barbarzy�cy.
Odpowiedzia�em:
- Ma pan cz�ciowo racj�. Dawne pogromy mia�y co� z improwizacji, ze zbiorowego
szale�stwa, nieraz co prawda inspirowanego.
180 ROZMOWY Z KATEM
Wasze akcje by�y zimno zaplanowane, opracowywane w szczeg�ach, podbudowane frazesem
"aryjskim" i realizowane etapami, masowo, na ka�dym odcinku.
Druga refleksja Stroopa wi�za�a si� z jego pogl�dem na konieczno�ci geopolityczne
szybkiego rozwi�zania kwestii �ydowskiej w Galicji.
- W sytuacji lat tamtych, wojennych, a w przysz�o�ci - powojennych, Galicja by�a
terenem i wa�nym, i skomplikowanym narodowo�ciowo oraz politycznie. Obszar bogaty,
zasobny w kopaliny, dobre ziemie, liczne miasta, miasteczka i wsie, zamieszkany
niejednolicie przez trzy narody (Ukrai�cy, Polacy, �ydzi) oraz narodowo�ci i
plemiona takie, jak Cyganie, Ormianie, �emkowie, Huculi, �wier�-W�grzy, �wier�-
Mo�dawianie, �wier�-Austriacy itp. Powa�ne zr�nicowanie gospodarcze, j�zykowe,
kulturalne. A Lwowskie powinno by� ujednolicone i spokojne w Europie nowego
Ordnungu. Stanowi ono naturaln� baz� wyj�ciow� dla komunikacji i ��czno�ci Europy
Zachodniej i �rodkowej z po�udniow� Rosj�, Ukrain�, Rumuni� (idzie o pragerma�ski
szlak Got�w na p�noc od Karpat), a dalej z Krymem, Kozaczyzn�, Morzem Czarnym i
Kaukazem. Wi�c musieli�my z tr�jki g��wnych zgrupowa� narodowych - gdzie jaka� para
mog�a wsp�dzia�a� przeciw nam (w tym przypadku �ydzi z Polakami) - zrobi� dw�jk�.
Chcieli�my mie� tylko Polak�w i Ukrai�c�w. Mo�na by�o zawsze, przy braku trzeciego,
to jest �yd�w, gra� Ukrai�cami przeciw Polakom i mie� wzgl�dny spok�j.
- Herr Genera�, to ca�kiem m�dre (z punktu techniki rz�dzenia), co pan m�wi, ale
przecie� Himmler ze wzgl�d�w zasadniczych, ideologicznych, NSDAP-owskich, nakaza�
znacznie wcze�niej, we wrze�niu 1939 roku, "rozwi�zanie problemu �ydowskiego", to
znaczy rozwi�zywanie stopniowo, etapami, ale przy zastosowaniu wszystkich
dost�pnych �rodk�w i metod.
- Nagle zadzwoni� telefon. Poderwa�em si� gwa�townie - Stroop podejmuje temat
wyj�ciowy. - Us�ysza�em oficera, kt�ry sprawdza� moj� to�samo��. Potem dobieg� ze
s�uchawki g�os samego Heinricha Himmlera. Wyczu�em, �e co� wa�nego. SS-Reichsfuhrer
rozkaza�
; kr�tko, po �o�niersku, abym jutro rano uda� si� do Krakowa, Ido wy�szego dow�dcy
SS i Policji Wsch�d, Obergruppenfuhrera ISS i genera�a policji, Friedricha
Krugera4, dla dokonania konsultacji Iprzed dalsz� podr� do Warszawy. Pr�bowa�em
prosi� o od-|roczenie wyjazdu o dwa dni. Na to Heinrich Himmler: "M�j j drogi
Stroop, wszystkie sprawy, nawet wa�ne, bledn� wobec za-I dania, jakie wyznaczy�em
dla pana w Warszawie. Przyszed� czas |Wielkiej Akcji. Jed� pan do Krugera i 17
kwietnia musi pan i znale�� si� bez rozg�osu w Warszawie. Z Krakowa niech l pan
zadzwoni poufnie do Hahna, a on poda adres kwatery, na kt�r� pan przyjedzie."
Ponadto Heinrich Himmler wtajemniczy� mnie w kulisy personalne warszawskiej
czo��wki SS oraz da� pe�nomocnictwo daleko id�ce.
- Nast�pnego dnia odby�em konferencj� w cztery oczy z Krugerem, a p�niej ze
specjalistami jego sztabu. Kriiger to m�dra sztuka. Przewiduj�cy, doskonale
poinformowany, ostro�ny i twardy. Cieszy� si� du�ym zaufaniem i Adolfa Hitlera, i
Heinricha Himmlera. By� dawniej specjalist� od przemytu broni dla NSDAP przed
naszym doj�ciem do w�adzy, ekspertem od walk ulicznych i kierownikiem szkolenia SS
w okr�gu monachijskim.
- Kriiger i Hans Frank na pewno nie czuli do siebie sympatii. Rywalizacja i
dublowanie si� urz�d�w administracji Franka oraz plac�wek SS, Waffen SS i policji
by�y widoczne. Kruger zosta� podporz�dkowany Frankowi, ale w praktyce dzia�a�
autonomicznie i niekt�re akcje przeprowadza� wsp�lnie z Frankiem, a inne przeciw
Frankowi, w spos�b formalnie lojalny, ale �atwy do rozszyfrowania.
Stroop m�wi� wolno, czasem przerywa� tok wypowiedzi.
- Co H�here SS- und Polizeifuhrer Ost, Friedrich Kruger, powiedzia� panu w
Krakowie? - pytam.
- �e Heinrich Himmler rozkaza�, abym natychmiast jecha� do Warszawy i czuwa� nad
wyw�zk� �yd�w z getta, mimo �e von
4 SS-Obergruppenfuhrer Friedrich Wilhelm Kruger (1894-1945) by� Wy�szym Dow�dc� SS
i Policji (HSSPF) w Generalnym Gubernatorstwie do listopada 1943 r. (zast�piony
przez wspomnianego wy�ej Koppego), potem dowodzi� dywizj� SS w Finlandii i w
Austrii, gdzie w 1945 r. zgin��.
182 ROZMOWY Z KATEM
Sammern-Frankenegg by� tam dow�dc� SS i policji5. Von Sammern, ni�szy ode mnie
rang� (by� SS-Oberfuhrerem), to mi�kisz, austriacki inteligent z Tyrolu, doktor
praw czy filozofii, wygodny, �asy na baby, alkohol, zabaw�...
- ...i powi�kszone dochody - wtr�ci� Schieike. - Co� nieco� s�ysza�em w kancelarii
Bierkampa w Krakowie o g�adkim �yciu von Sammern-Frankenegga. M�wiono, �e precjoza,
waluty, futra i �arcie p�yn�y niewidzialnym strumykiem z warszawskiego getta do
jego kieszeni i buzi.
- To k�amstwo! - krzykn�� Stroop. - Oficerowie SS nie brali �ap�wek!
- Ale w "Adrii" von Sammern bywa� cz�sto - w��czy�em si�. ("Adria", znany przed
wojn� warszawski dansing6, w czasie okupacji - "Nur fur Deutsche"7.)
Stroop spojrza� na mnie badawczo. Wytrzyma�em jego �ledcze �widrowanie wzrokiem i
tylko u�miechn��em si�.
- Domy�lam si�, Herr Moczarski, �e posiadali�cie informacje o hulankach von
Sammerna i wehrmachtowc�w w "Adrii". Polnische Widerstandsbewegung8 mia� dobry
wywiad. Rzeczywi�cie, nasza berli�ska centrala wiedzia�a, �e Judenrat stara�
si�u�agadza� nieco ludzi SS- und Polizeifuhrera i �e punktem po�rednicz�cym by�a
"Adria" ze sprytn� �on� treuhandera tego lokalu, Niemk�. Ale najwa�niejszym
elementem krytycznych opinii o von Sammernie by�a jego psychiczna flakowato��.
Kriiger mi to powiedzia�.
- Wi�c ju� 17 kwietnia 1943 roku zjawi� si� pan w Warszawie?
- Tak. By�o to w sobot�. Przyjecha�em do lokalu zakonspirowanego. Doktor Ludwik
Hahn przeteleksowa� mi szyfrem do Krakowa ten adres. Nikt, poza nim, nie wiedzia�,
�e jestem w Warszawie. Zaraz odbyli�my d�ug�, poufn� rozmow�. Hahn by� nie tylko
5 SS-Oberfiihrer dr Ferdinand von Sammern-Frankenegg by� Dow�dc� SS i Policji
(SSPF) w Dystrykcie Warszawa od 1942 do kwietnia 1943 r. (ust�puj�c to stanowisko
w�a�nie Stroopowi). Awansowany do stopnia SS-Brigadefuhrera, dowodzi� policj� w
Esseg w Chorwacji i zgin�� 20 wrze�nia 1944 r. w potyczce z partyzantami.
6 Przy ul. Moniuszki 10.
7 "Nur fur Deutsche" (niem.) - "Tylko dla Niemc�w".
8 Polnische Widerstandsbewegung (niem.) - polski ruch oporu.
dow�dc� Sicherheitspolizei9, ale i wy�mienitym szefem w y w i a d u SS w Warszawie.
St�d liczne kontakty i jego szczeg�lna pozycja w Berlinie. Hahn po rozmowach
telefonicznych z Heinrichem Himmlerem i Krugerem by� wobec mnie szczery.
Wymienili�my informacje. Stwierdzi�em, �e Hahn �wietnie si� orientuje nie tylko w
swoim terenie, ale i w uk�adach personalnych centrali SS. Imponowa� znajomo�ci�
stosunk�w w warszawskich kr�gach NSDAP, SS, policji, Wehrmachtu, Luftwaffe,
administracji gubernatora Fischera10 oraz w niekt�rych klikach niemieckich
powiernik�w, pe�nomocnik�w, dyrektor�w i w�a�cicieli fabryk. M�wi� o przyjmowaniu
prezent�w i akceptowaniu finansowych u�atwie�. Zna� spo�ecze�stwo polskie i
�ydowskie. Skar�y� si� na obiektywne trudno�ci pog��bienia sieci konfident�w w
polskim mchu oporu. By� zaniepokojony si�� i zasi�giem waszych organizacji
podziemnych oraz aktywno�ci� wywiadu * i kontrwywiadu * akowsko-�londy�skiego.
Wed�ug jego opinii, nale�a�o traktowa� ka�dego Polaka jako potencjalnego
wywiadowc�. "Jeste�my przeszpiclowani przez Polak�w. Nawet polskie dzieci nas
�ledz�" - zwierzy� si� Hahn. Z jego gmachu przy ul. Szucha cz�sto wycieka�y
najtajniejsze informacje. "Polacy umiej� nas demoralizowa�, stosuj�c najrozmaitsze
metody:
od alkoholu, knajpy i dziwek - do zmi�kczania ideologicznego, terroru i zbrojnych
zamach�w ulicznych." Szli, wed�ug Hahna, r�ka w r�k� z �ydami. St�d wi�kszo��
naszych zamierze� wobec getta by�a natychmiast sygnalizowana �ydom przez wojskowy i
cywilny wywiad polski.
* Fragment zdania usuni�ty przez cenzur� w wydaniu ksi��kowym (zob. "Odra" 1972, nr
12, s. 22).
9 SS-Sturmbannfuhrer (awansowany nast�pnie na SS-Standartenfuhrera) dr Ludwig Hahn
(ur. 1908) by� Dow�dc� Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa w Dystrykcie
Warszawa (Der Kommandeur der Sicherheitspolizei und des Sicherheits-dienst fur den
Distrikt Warschau, KdSW) od lipca 1941 do grudnia 1944 r. Skazany przez s�d w
Hamburgu w 1973 r. na 12 lat wi�zienia za wydanie rozkazu wymordowania �grupy
wi�ni�w Pawiaka w lipcu 1944 r., a w 1975 r. - na kar� do�ywotniego wi�zienia za
wsp�udzia� w deportacji 300 tysi�cy �yd�w z getta warszawskiego do obozu zag�ady w
Treblince.
10 Ludwig Fischer (1905-1947) by� od pa�dziernika 1939 do stycznia 1945 r.
gubernatorem (pocz�tkowo szefem) Dystryktu Warszawa. W 1947 r. skazany wyrokiem
Najwy�szego Trybuna�u Narodowego na kar� �mierci i stracony.
184 ROZMOWY Z KATEM
- Je�li idzie o von Sammerna, mieli�my zgodne opinie - relacjonowa� Stroop. -
Doktor Hahn odczyta� mi supertajny rejestr nieprawid�owo�ci pope�nionych przez
Tyrolczyka. Na pytanie, czy SS-Reichsfuhrer i Kruger znaj� rejestr, Hahn szybko
wyt�umaczy�, �e on "przekazuje g�rze tylko te informacje o Niemcach, kt�re s�
poparte niezbitymi dowodami. A w przypadku von Sammerna nie wszystkie dokumenty
mo�na przedstawi�". Hahn r�wnie� scharakteryzowa� (metod� wypowiedzi p�aluzyjnych)
kontakty i powi�zania von Sammerna ze star� gwardi� NSDAP i SS. Hahn powiedzia� mi
to, o czym Heinrich Himmler tylko napomyka�. Jasne sta�o si� dla mnie, �e jedyn�
metod� usuni�cia von Sammerna z Warszawy b�dzie skorzystanie z pierwszego
po�lizgni�cia si� tego ,,Seyss-Inquartowca" " w planowanym natarciu na getto.
- Nast�pnego dnia, w niedziel�, pojecha�em do siedziby von Sammerna w Aleje
Ujazdowskie, mi�dzy Pi�kn� a Szopena. Trafi�em na odpraw�. Omawiano ostatnie
przygotowania do akcji przeciw gettu, wyznaczonej na sz�st� rano 19 kwietnia. Gdy
wszed�em do gabinetu, von Sammern si� zmiesza�. Odczu�, �e moja obecno�� w
Warszawie mo�e by� niepomy�ln� prognoz� dla jego kariery. Nie wzi��em udzia�u w
odprawie, bo nie chcia�em przedstawia� uwag i poprawek do nieudolnego planu akcji.
A niech ten austriacki lis, elegancik i sybaryta robi g�upstwa! Im wi�cej ich
pope�ni, tym szybciej wyleci z warszawskiego fotela!
- Von Sammern zdenerwowany, chaotyczny. Jego sztabowcy rozlatani. Nie umia� ich
trzyma� w gar�ci. Przygl�da�em si� temu ba�aganowi i objawom lekcewa�enia
przeciwnika. Z jednej strony von Sammern nie mia� prawdziwych informacji o sile
organizacji �ydowskich, z drugiej za� - zamierza�, po pierwszym uderzeniu, przewlec
operacj� i przez miesi�c kombinowa� dalej z niemieckimi przemys�owcami, z
niekt�rymi wehrmachtowcami od etap�w, z cz�ci� bogatych �yd�w.
" Artur Seyss-Inquart (1892-1946) by� czo�owym dzia�aczem hitlerowskim w Austrii,
namiestnikiem Rzeszy w Austrii, od pa�dziernika 1939 r. zast�pc� Generalnego
Gubernatora Hansa Franka, a od maja 1940 r. komisarzem Rzeszy w okupowanej
Holandii. Skazany na kar� �mierci przez Mi�dzynarodowy Trybuna� Wojskowy w
Norymberdze i stracony.
- Pozostawiaj�c von Sammernowi woln� r�k� w przygotowaniach, nawi�za�em kontakt z
dow�dcami wszystkich oddzia��w bojowych policji i SS w Warszawie oraz z kilkoma
naszymi lud�mi z Wehrmachtu. Pr�bowa�em przewidzie� sytuacj�. Hahn twierdzi�, �e
akcja b�dzie trwa�a daleko d�u�ej ni� zaplanowane trzy dni. Mimo do�wiadcze�
lwowskich, nigdy nie przypuszcza�em, �e rachuby Hahna b�d� tak prawid�owe, �e
likwidacja getta przeci�gnie si� do miesi�cy letnich. Hahn zwraca� uwag� na
wszystkie skomplikowane elementy sytuacji. W getcie pozostali co sprytniejsi �ydzi
i mieli organizacj� wojskowo-polityczn�. Na pewno b�d� stawia� op�r, ale przede
wszystkim Hahn obawia� si� Polak�w. Co b�dzie, gdy rusz� na pomoc �ydom? Nie
dysponuj� co prawda dostatecznym uzbrojeniem, ale mog� nas zaatakowa�. Czy wtedy
zniszczy� ca�� Warszaw�? Namy�la�em si� nad tak� ewentualno�ci� i nad s�owami
Hahna, �e zniszczenie Warszawy i sytuacyjne sprowokowanie Polak�w do walki by�oby
w�wczas g�upstwem. Politycznym i strategicznym g�upstwem.
- 18 kwietnia 1943, wczesnym popo�udniem, pojecha�em zwizytowa� tereny jutrzejszych
walk von Sammerna. Wzi��em od Hahna skromne auto z warszawskimi numerami
policyjnymi, a sam przebra�em si� w oficerski p�aszcz bez odznak i zmieni�em
tyrolk� na czapk� SS-Untersturmfuhrera. Zdj��em monokl. Mia�em skromn� Ochron�,
cho� z dala jecha�y za nami dwa cywilne auta od Hahna. Przyjrza�em si� dok�adnie
granicom getta i pobliskom domom "aryjskim" oraz sprawdzi�em czujno�� kordonu
z�o�onego z "askaris�w".
- Sk�d pan �ci�gn�� "askaris�w"? - pytam Stroopa. - Z Afryki? Przecie� "askaris" to
�o�nierz tubylczy, mahometanin, w by�ych koloniach niemieckich.
- My�my nazywali "askarisami" ochotnik�w do s�u�b pomocniczych w SS, kt�rzy
rekrutowali si� z ludno�ci autochtonicznej na terenach zdobytych w Europie
Wschodniej. Byli to w zasadzie �otysze, Litwini, Bia�orusini i Ukrai�cy.
Przeszkalano ich w SS-Ausbildungs-lager-Trawniki pod Lublinem. Nie najlepsi
�o�nierze, cho� nacjonali�ci i antysemici. M�odzi, bez podstawowego najcz�ciej
wykszta�cenia,
186 ROZMOWY Z KATEM
o kulturze dzikus�w i sk�onno�ciach do kant�w. Ale pos�uszni, wytrwali fizycznie i
twardzi wobec wroga. Wielu "askaris�w" u�ytych w Gros-saktion (szczeg�lnie we
wst�pnych dzia�aniach) to �otysze. Nie znali j�zyka polskiego, wi�c trudno im si�
by�o porozumiewa� z ludno�ci� Warszawy. A o to nam sz�o. Nazywali�my ich r�wnie�
Trawniki-
-Manner.
- Czy w czasie tej poufnej inspekcji wjecha� pan do �rodka getta?
- Oczywi�cie. Na�yka�em si� tam smrodu �ydowskiego, cho� na ulicach pustki. M�wiono
przedtem, �e podw�rza i ulice getta s� t�umne, a tu prawie zupe�ny brak
przechodni�w. Pozorny spok�j i niewielka ilo�� ludzi �wiadczy�y, �e �ydzi byli
uprzedzeni o zaplanowanej akcji. Gdy spotka�em jednego porucznika Wehrmachtu ze
s�u�by zaopatrzeniowej, na kt�rego natkn��em si� w zak�adach T�bbensa (w getcie),
czy nie wyczuwa jakich� dziwnych postaw �ydowskich pracownik�w, odpowiedzia�, �e
nie. Powiedz pan, Hen Moczarski, ja - nowy cz�owiek - odszyfrowa�em natychmiast
gro�ne dla nas nastroje, a ten starszy wiekiem poruczniczyna z pierwszej wojny nic
nie spostrzeg�. T�bbens wraz z �ydowskimi kierownikami i w�a�cicielami swego
koncernu podkarmiali go pewno, stawiali koniak i posy�ali do Rzeszy paczki z
�arciem dla jego rodziny. Przypuszczam, �e �w porucznik wchodzi� do sitwy genera�a
Schindlera, szefa zak�ad�w zbrojeniowych i zaopatrzeniowych Wehrmachtu w GG. Ta
konserwatywna mafia zawodowych wojskowych, zas�aniaj�c si� pilnymi interesami
frontu wschodniego, wyra�nie i od dawna sabotowa�a polecenia Heinricha Himmlera,
aby szybko rozwi�za� kwesti� �ydowsk� w Warszawie, �odzi, Radomiu, Krakowie i
Lwowie.
- Kiedy opuszcza�em getto - ko�czy� inspekcyjn� relacj� Stroop
- us�ysza�em w pobli�u, od strony ,,aryjskiej" strza�. Pobieg�em. To strzeli�
m�odziutki "askaris", �otysz w czarnym p�aszczu. Obruga�em go jak psa. A ten stoi
na baczno�� i g�upkowato, lecz szczerze m�wi:
"Tak nudno, panie poruczniku (wzi�� mnie za lejtnanta)... Kiedy w ko�cu zaczniemy
strzela� do tych zwierz�t za murami �ydowskiego ogrodu zoologicznego?" - pyta o
dziwo po niemiecku, cho� w j�zyku "Neger-Deutsch". Da�em mu r�kawiczk� po
blondynowatym �bie (pochodzi� z rasy nordyckiej), a w �ap� - jedn� Reichsmark�. Na
"askaris�w" mog�em liczy�!
- Wieczorem wr�ci�em do kwatery, wyk�pa�em si�, natar�em kor� wod� kolo�sk� i
zjad�em pyszne knedle. Lubi�em knedle od ;zas�w mego pobytu w Sudetenlandzie.
Spa�aszowa�em kawa� krwistej >ol�dwicy z frytkami. Do tego kielich burgunda,
egipski papieros inny "Simon" (to najlepsze papierosy �wiata) i w ko�cu telefon do
-lahna. Podzi�kowa�em za uczt�, bo to on przys�a� kolacj�. Spyta�em, k�d wie, �e
lubi� knedle. Doktor Hahn �mia� si� i �artowa�. Wymienili�my naj�wie�sze
informacje. Ja opowiedzia�em o wra�eniach ; getta. On - o swych rozmowach
telefonicznych z Berlinem Krakowem... I poszed�em spa�. Przedtem kaza�em oficerowi
or-lynansowemu sprawdzi� punktualnie o trzeciej w nocy, czy rozkaz ?on Sammerna
zamkni�cia getta w tym terminie jest wykonywany, poleci�em si� obudzi� o czwartej.
- Dok�adnie o godzinie 6 dnia 19 kwietnia, w poniedzia�ek, von Sammern rozpocz��
akcj�. Ale zbyt wcze�nie kaza� podwie�� oddzia�y sojowe. Ju� bowiem o pi�tej, a
mo�e nawet o 4.30, zjawi�y si� wok� êtta samochody z SS-mannami, czo�g i wozy
pancerne. Ten huk . gwar uprzedzi�y �yd�w, �e co� wi�kszego si� szykuje. Ich czujki
sbserwacyjne zaalarmowa�y sztab organizacji �ydowskiej. A poza tym przyjaciele
�yd�w - AK, delegatura12 i rozmaite mniejsze polskie ugrupowania - na pewno
zawiadamiali bojowc�w z getta o ruchu naszych oddzia��w, zmierzaj�cych ulicami
"aryjskimi" ku bramom sydowskiej dzielnicy mieszkaniowej. Ju� by�o jasno, bo s�o�ce
w kwietniu wcze�nie wschodzi. Zak�adaj�c mundur polowy, widzia�em drzewa o
cieniutkich ga��zkach; dr�a�y i migota�y na tle r�owo-niebieskich shmur. Powietrze
czyste. �wiergot ptak�w. Przypomnia�y mi si� poddetmoidskie zagaj�. Wczesna wiosna
tak samo pachnia�a pod wzg�rzami Hermanna der Cheruskera.
- Na wiosn� nios� si� po polach i ogrodach r�wnie� inne
; '2 Mowa o Delegaturze Rz�du RP na Kra], konspiracyjnym aparacie podleg�ym
Delegatowi (Pe�nomocnikowi) Rz�du, kt�remu od 1943 r. przys�ugiwa� tytu�
wicepremiera Rz�du RP.
188 ROZMOWY Z KATEM
zapachy: odory nawozu i smr�d guana wywo�onego z klozet�w - rozs�dnie zauwa�y�
Schieike i doda�: - Najprzykrzejszy jest zapach rozk�adaj�cych si� trup�w. W 1917
roku budowali�my mostek w strefie pierwszej linii frontowej. (Przypominam, �e
Gustaw Schieike s�u�y� podczas pierwszej wojny w oddzia�ach pionierskich.) Trawa
zielona, pierwsze kwiaty, s�oneczko, a tu od czasu do czasu wiaterek przynosi
zatykaj�ce fale "trupich perfum", jak m�wili�my. Md�o si� robi. Ludzkie �cierwo
niemo�ebnie pachnie!
M�wi�c to, za�piewa� piosenk� wi�zienn�, nie znan� mi dotychczas, o po�udniowym
wietrze, kt�ry wia� mu w twarz; "wiatr to ojczysty by�" - zako�czy�. Po chwili
Stroop opowiada� dalej:
- Siedzia�em w mej kwaterze, pod telefonami. Zmontowany napr�dce sztab osobisty i
poczet dow�dcy dzia�a�y bardzo sprawnie. Szoferzy, motocykli�ci, radiowcy,
telefoni�ci, adiutanci. By�em w ka�dej minucie au courant akcji von Sammerna, kt�ry
za ma�o wojsk wprowadzi� o sz�stej rano do getta. Tylko 850 ludzi i 16 oficer�w,
wliczaj�c w to policj� porz�dkow�, s�u�b� bezpiecze�stwa, Wehrmacht i "askaris�w".
Pierwsze pi�� minut akcji - spokojne. �ydzi podpu�cili naszych. Gdy SS-manni weszli
w ulice, a von Sammernowi wydawa�o si�, �e wiosennym spacerkiem przejdzie przez
getto, dosta� silny ogie�, planowy i celny. Po takim powitaniu w�r�d naszych
pop�och. Oficerowie von Sammerna pchaj� jednak kolumny naprz�d jak ob��kani! Panie,
oni atakowali du�ymi oddzia�ami i to do�� zwartymi! Rozpocz�o si� piek�o. Wybuch�a
mina i porazi�a nam ludzi. �ydzi i "aryjczycy" opierali si� aktywnie, w spos�b
zorganizowany. W�a�ciwie to atakowa� i. M�wi� �ydzi i Polacy, gdy� stwierdzili�my,
�e byli to polscy "franc-tireurs"13.
Stroop w pocz�tkowych rozmowach w celi m�wi� o ,,polskich bandytach" i o
"�ydowskich bandytach" 14. Na skutek moich ostrych reakcji, zacz�� u�ywa� terminu
francuskiego "franc-tireur" lub "AK--mann", "AL-mann" i "�OB-mann". Ten ostatni
skr�t pochodzi� od �ydowskiej Organizacji Bojowej i Stroom wymawia� go "cobmann".
13 Franc-tireurs (franc.) - wolni strzelcy, tu w przeno�ni: partyzanci.
14 Rozkazem H. Himmlera z 31 lipca 1942 r. na okre�lenie cz�onk�w zbrojnego ruchu
oporu na terenach okupowanych zabroniono u�ywa� terminu "partyzanci", polecaj�c
zast�pi� go terminem "bandyci".
- Ten idiota, von Sammern-Frankenegg, wprowadzi� w uliczki i g�ste zabudowania
jeden czo�g, przydzielony Waffen SS ze zdobyczy na froncie francuskim, oraz dwa SS-
owskie samochody pancerne. Powsta�cy �ydowscy (tu Stroop pos�u�y� si� po raz
pierwszy tym okre�leniem) ostrzelali czo�g i samochody oraz obrzucili
je ,,cocktailami Mo�otowa".
- Co za "cocktaile? - pytam.
- Butelki z mieszanin� na podk�adzie benzyny, samozapalaj�c� si� po zetkni�ciu, z
jak�� chyba fosforyzowan� ta�m� naklejon� na szyjce butelki. Gdy butelka rozbi�a
si�, wybucha� ogie�.
- Ale Mo�otow tych "cocktaili" nie wymy�li�.
- Naturalnie, �e nie. Lecz my�my cz�sto u�ywali nazw zwi�zanych z przyw�dcami ZSRR.
Wed�ug informacji Abwehry, recept� na "cocktaile" przekazali �ydom specjali�ci AK-
owcy. P�niej, w Powstaniu Warszawskim "cocktaile" by�y masowo stosowane przez
Polak�w i fachowcy z Wehrmachtu wysoko oceniali te �rodki obronne. Nasi pancemiacy
wyra�nie obawiali si� butelek z benzyn�. Po zduszeniu Powstania Warszawskiego,
sztabowcy von dem Bacha nazywali je "cocktailami genera�a Bora" 15 lub "genera�a
Montera" 16. Gdy by�em w Atenach, szef tamtejszej S�u�by Bezpiecze�stwa (SD)
zwraca� m.in. uwag� na konieczno�� poinstruowania naszych oddzia��w o sposobach
przeciwdzia�ania "Monter-cocktailom", bo partyzantka grecka mo�e ich u�ywa� w
przysz�ych starciach ulicznych.
- W ci�gu p� godziny wojska von Sammerna by�y rozbite i zdemoralizowane. Czo�g
pali� si� dwa razy. Zosta� unieszkodliwiony. To samo sta�o si� z jednym samochodem
pancernym. Raniono von Sammernowi a� dwunastu ludzi. Sze�ciu SS-Grenadier�w
pancernych i SS-Reiter�w oraz sze�ciu wachmistrz�w obcoplemiennego batalionu z
Trawnik.
- W mojej kwaterze rozdzwoni�y si� telefony. Przyjecha� doktor Hahn. Trzy razy
rozmawia�em z Kriigerem, raz z Heinrichem
15 Gen. Tadeusz Komorowski (1895-1966) "B�r", Dow�dca AK od lipca 1943 r. do
zako�czenia Powstania Warszawskiego.
16 P�k/gen. Antoni Chru�ciel (1895-1960) "Monter", komendant Okr�gu War-szawa-
Miasto ZWZ - Okr�gu Warszawa AK od maja 1941 r., w czasie Powstania Warszawskiego
dow�dca ca�o�ci walcz�cych si�.
190 ROZMOWY Z KATEM
Himmlerem. Byli w�ciekli. Reichsfuhrer, zawsze delikatny i subtelny, wielokrotnie
u�ywa� grubych s��w. Rozkazali, aby natychmiast zdj�� von Sammerna z dowodzenia
bojowego i zawiesi� go w funkcjach SS-und Polizeifuhrera w Warszawie. Polecili
wycofa� wszystkie oddzia�y z getta i rozpocz�� ponownie akcj�, pod moim ju�
dow�dztwem, w ci�gu dw�ch godzin. Nie potrzebowa�em wydawa� rozkazu o odwrocie, bo
�o�nierze von Sammerna sami si� wycofali, a w�a�ciwie uciekli. Doktor Hahn w czasie
tych napi�� by� spokojny i m�wi� o skutkach politycznych niepowodzenia w getcie. Za
to Kruger wymy�la� i krzycza� przez telefon, �e to "ha�ba", "kl�ska" polityczna i
wojskowa, "plama na honorze i dobrym imieniu SS", �e tego "doktora filozofii,
inteligenckiego Tyrolczyka", �e t� "�ab�", "krow�", "g�upawego Kerla" i "Spitzbuba"
musimy zaraz zamkn�� w areszcie itp. Kaza� rzuci� do bitwy, po przegrupowaniu si� i
och�oni�ciu, wszystkich �o�nierzy Waffen SS w Warszawie. Na moj� uwag�, �e l�kamy
si� (ja i doktor Hahn) o nastroje Polak�w, kt�rzy mog� ruszy�, Kriiger powiedzia�:
"Wszystkie si�y SS rzu� pan przeciwko gettu! Aby zaszachowa� Polak�w, zarz�dzajcie
natychmiast stan alarmowy dla wszystkich formacji niemieckich: wehrmachtows-kich,
partyjnych, kolejowych, pocztowych, wartowniczych."
- SS-Reichsfuhrer nie m�wi� tak ostro. Z�o�ci� si�, to prawda. Zabroni�
aresztowania von Sammerna. Da� do zrozumienia, �e sprawi�oby to - pod naciskiem
grup "austriackich" w naszej partii - wiele niepotrzebnych komplikacji. "Czy von
Sammern zostanie za sw� niezdarno�� ukarany - powiedzia� Reichsfuhrer - nie wiem.
My�l�, �e go przeniesiemy gdzie� na po�udnie Europy. Ale niech mu pan powie, mein
lieber Stroop, �e go z t� minut� zdejmuj� ze stanowiska dow�dcy policji i SS w
dystrykcie warszawskim. Zaraz wysy�am teleksem, na r�ce pana i von Sammerna,
odpowiednie rozkazy poufne. Niech pan pami�ta, �e nie wolno wam ugodzi� mi�o�ci
w�asnej von Sammerna. Spraw� za�atwi� delikatnie, bez ha�asu!"
- Heinrich Himmler uzupe�ni� te� rozkazy Kriigera. Nakaza� postawi� w stan alarmu
wszystkich Niemc�w w Warszawie. Poleci� nie zaczepia� Polak�w. M�wi�, �e czuje, i�
AK mo�e uruchomi� przeciwko nam tylko kilka oddzia��w dywersyjnych i bojowych, bo
nie jest w stanie zrobi� nic wi�cej. Wobec Polak�w nale�y prowadzi�
dzisiaj polityk� "ugodow�". Nie prowokowa�. Ale na wszelki przypadek Reichsfuhrer
zarz�dzi� pogotowie dla wszystkich jednostek SS i policji w dystrykcie warszawskim
oraz (przez szefa sztabu OKW) dla dywizji Wehrmachtu i wojsk Luftwaffe w ca�ej
Generalnej Guberni.
- Obj�wszy dow�dztwo nad oddzia�ami atakuj�cymi �yd�w, uporz�dkowa�em je i
uspokoi�em. Ka�demu, kto chcia�, dano do wypicia kielich sznapsa lub szklank� wina.
Ponadto zwi�kszy�em si�� uderzeniow�, przydzielaj�c do walki wszystkich pozosta�ych
dotychczas w bezczynno�ci �o�nierzy z III batalionu szkoleniowego i zapasowego
grenadier�w pancernych SS oraz z oddzia�u szkoleniowego i zapasowego kawalerii SS w
Warszawie. W miejscu unieszkodliwionych woz�w wprowadzi�em nowy czo�g i nowy
samoch�d pancerny formacji wojskowych SS. O godzinie 8 stan podleg�ych mi oddzia��w
zwi�kszy� si� w grupie oficerskiej o 100 procent, za� w Mannschafcie - o 50
procent. Ponadto rozkaza�em prowadzi� walk� niedu�ymi oddzia�ami, rozs�dnie
ugrupowanymi w g��b i wszerz.
- Ruszyli�my. Zn�w przez pierwsze kilka minut by�o spokojnie. Nagle, z kilku dom�w,
nieprzyjaciel po�o�y� ogie� karabin�w i pistolet�w maszynowych oraz chyba
granatnik�w. Kaza�em zatrzyma� na kr�tko natarcie i podci�gn�� artyleri�.
Dysponowali�my przecie� jedn� haubic� "dziesi�tk�" i trzema dzia�ami
przeciwlotniczymi o piekielnej sile uderzenia. Zniszczy�em kilka budynk�w, kt�re
stanowi�y tego dnia g��wne punkty oporu �yd�w. Bardzo si� r�wnie� przyda�a pomoc
naszych karabin�w maszynowych. Zmusili�my bojowc�w �ydowskich do wycofania si� z
dach�w i wy�szych pi�ter budynk�w umocnionych i zatarasowanych. Uciekli przez
piwnice i kana�y do innych gniazd oporu i bunkr�w. Przeszukuj�c zdobyte budynki i
podw�rza, uj�li�my zaledwie dwustu �yd�w. Reszta si� nam wymkn�a. Wobec tego
skierowa�em moje grupy szturmowe na inne pobliskie domy, z kt�rych od czasu do
czasu strzelano. Chcia�em zdoby� rozpoznane bunkry i umocnienia, a nast�pnie je
zniszczy�. Uda�o to si� cz�ciowo. Specjalne grupy bojowe d�ugo pokonywa�y jednak
op�r przeciwnika. Stosowali�my rozmaite metody, mi�dzy innymi artyleri�, miotacze
p�omieni i miny. Po ci�kich walkach zdobyli�my owe o�rodki oporu, ale nie uj�li�my
ani jednego cz�onka �ydowskiej Organizacji Bojowej. Wszyscy potrafili si� wycofa�.
Znale�li�my tylko w okolicy 400 "cywilnych" �yd�w. Reszta posz�a
192 ROZMOWY Z KATEM
w kana�y i w labirynty podziemnych korytarzy. Kaza�em zala� kana�y, bo wydawa�o mi
si�, �e w ten spos�b zniszcz� wycofuj�cego si� przeciwnika. Nie da�o to jednak
rezultat�w. Mo�e niekt�rzy �ydzi uton�li, lecz wi�kszo�� przedosta�a si� na dalsze
tereny obronne.
- Pierwszy dzie� walk w getcie by� niezwykle dla nas ci�ki - kontynuowa� sw�
opowie�� SS-Gruppenfuhrer Jiirgen Stroop. - Musieli�my post�powa� bardzo ostro�nie,
ale odwa�nie i zdecydowanie. Nie chodzi�o mi tego dnia o jakie� psychiczne
mia�d�enie przeciwnika, lecz o podniesienie ducha bojowego SS-mann�w po
wczesnorannych pora�kach. Czo�g i dwa samochody pancerne usytuowa�em z ty�u
pierwszej linii i kaza�em je otoczy� piechot� SS. Jednak rzucono na nie kilka
butelek z benzyn�. Ci bojownicy, co rzucali,,cocktaile", musieli by� wytrenowa-nymi
sportowcami �ydowskimi, bo odleg�o�ci by�y znaczne, a butelki rozpryskiwa�y si�
niedaleko czo�gu i samochod�w. Rozkaza�em uderza� na domy, sk�d pada�y butelki i
strza�y. Zaleca�em SS-mannom, �eby byli rozs�dni i za du�o nie ryzykowali. Dlatego
dzia�ania trwa�y do�� d�ugo. Saperzy musieli co� nieco� podpali�, ale po�ar�w tego
dnia by�o ma�o.
- Stara�em si� nie i�� zbyt g��boko w teren getta. Chcia�em (i wydawa�o mi si�, �e
to osi�gn��em) zdoby� i oczy�ci� z nieprzyjaciela, cho�by ma�y obszar, ale pewny,
kt�ry by sta� si� baz� wyj�ciow� do natarcia w dniu nast�pnym. Pod koniec dnia
�ydzi specjalnie nas nie atakowali. Od czasu do czasu wybucha�y chaotyczne
strzelaniny. Zanosi�o si� na pewne uspokojenie sytuacji, co by�o dla naszej strony
konieczne. Udowodni�em Mannschaftowi i oficerom, �e z nawi�zk� wyr�wnali�my
poprzednie straty. �e zdobyli�my troch� nowego terenu i �e jutro z pewno�ci� b�dzie
daleko lepiej.
- Po przeliczeniu schwytanych �yd�w i po odkomenderowaniu ich gdzie nale�y,
spotka�em si� z podleg�ymi mi dow�dcami. Pochwali�em za sprawno�� bojow� i hart
ducha oraz dyscyplin� w ich jednostkach. Wyr�ni�em szczeg�lnie majora Sternhagela z
Schutzpolizei. Zachowywa� si� wspaniale, spokojnie i odwa�nie. Dawa� przyk�ad
odwag� i zdyscyplinowaniem, a jednocze�nie konieczn� ostro�no�ci� w dzia�aniu. Sta�
si� via facti17 moim zast�pc� i bezpo�rednim pomocnikiem. Tote� wyznaczy�em go na
dow�dc� walki w dniu nast�pnym.
17 Via facti (la�.) - drog� czynu.
WP RAWKI I UWERTURA DO GROSSAKTION 193
- Oko�o godziny 20 zacz��em wycofywa� moje oddzia�y. Usta�a strzelanina. �ydzi
milcz� jak zakl�ci, jakby ich nie by�o w domach, w fabrykach i podziemiach getta.
Wszystkie jednostki wycofa�em (nawet te ze zdobytych teren�w) i zwolni�em do
kwater. Ale chc�c by� pewny, �e oddzia�y AK-owskie i innych organizacji
konspiracyjnych nie nawi�� bezpo�redniej ��czno�ci z �ydami, zmieni�em system
stra�y zewn�trznej. Zamiast oko�o 120 "askaris�w", kt�rzy otaczali od kilku dni
getto, da�em na posterunki przy murach i bramach od strony "aryjskiej" oko�o 250
�o�nierzy Waffen SS plus kilkudziesi�ciu policjant�w niemieckich i Werkschutzmann�w
narodowo�ci niemieckiej. W razie nocnej napa�ci oddzia��w polskich rozkaza�em im,
uzbrojonym po z�by, brutalnie ostrzela�, a nawet pali� s�siednie domy "aryjskie".
- Herr Genera� opowiada� nam o stratach spowodowanych przez SS-Oberfuhrera doktora
von Sammern-Frankenegga. Zosta�o wtedy rannych, jak s�yszeli�my, sze�ciu SS-mann�w
i sze�ciu "askaris�w". A wielu pad�o (lub zosta�o rannych) od 8 rano do 8 wiecz�r,
kiedy Herr Genera� bezpo�rednio dowodzi�? - zapyta� Gustaw Schie�ke.
Stroop si� troszk� skrzywi�. Ale rozgrzany opowiadaniem, odpowiedzia� natychmiast:
- Straty nasze tego dnia zamyka�y si� liczb� 24 rannych. Poleg�ych nie mieli�my.
Gdy ja dowodzi�em, raniono nam dziesi�ciu SS-mann�w, �adnego "askarisa", a ponadto
- przypadkowo - dw�ch posterunkowych Policji Polskiej. Niepotrzebnie si� tam
zapl�tali i ulegli lekkim postrza�om. W�r�d rannych znale�li si�, niestety, dwaj
cz�onko-|wie Sicherheitsdienst (SD) z pi��dziesi�ciu policjant�w bezpiecze�stwa,
jacy brali udzia� w pierwszym dniu akcji. Obaj byli w ci�kim stanie. i Fatalne
postrza�y. Doktor Hahn natychmiast si� nimi zaj��, a p�niej | mi delikatnie
wypomina�, �e pozwoli�em funkcjonariuszom tej specjalnej s�u�by znale�� si� na
terenach szczeg�lnie zagro�onych przez wroga.
- Gdy wr�ci�em do swej osobistej kwatery, by� tam ju� Hahn z doskona�� kolacj�.
Siedzia� w klubowym fotelu i popija� drobnymi �yczkami francuski aperitif. Patrza�
na wiosenne niebo, na gwiazdy. Staj�c na progu gabinetu, us�ysza�em: ,,Gratuluj�,
Herr Genera�! Doskonale! Wydoby� pan nas z sytuacji kompromituj�cej. Niech pan si�
ju� nie k�pie, tylko umyje r�ce i siada do knedli, bo wystygn�. Przed chwil�
przynie�li je nam."
194 ROZMOWY Z KATEM
- Po dw�ch, trzech minutach zacz�li�my w milczeniu zajada�. Nafaszerowali�my si�
knedlami, kt�re - jak si� okaza�o - doktor Hahn r�wnie� bardzo lubi� albo udawa�,
�e lubi. Przy daniu pieczystym z dziczyzny i przy truflach (sk�d ten Hahn wydoby�
trufle?!) wymienili�my pogl�dy oraz informacje. Zacz�li�my od zranionych
funkcjonariuszy SD. Sz�o mu szczeg�lnie o �ycie rannego SS-Oberscharfuhrera Rudolfa
Kosmali, zas�u�onego wywiadowcy Hahna w Warszawie18. Przyrzek�em, �e zrobi�
wszystko, aby �aden cz�onek SD nie zosta� ranny lub zgin��. Co prawda w ko�cu
kwietnia i pocz�tku maja stracili�my jeszcze dw�ch ludzi z przydzielonego mi
oddzia�u Policji Bezpiecze�stwa. Jeden zosta� ranny, drugi poleg�19. Ale poniewa�
Hahn o nich nie wspomina�, my�l�, �e nie byli z SD.
- Pan my�li, �e zaraz poszed�em spa�? Wprost przeciwnie. Wyk�pa�em si�, zmieni�em
bielizn�, mundur i buty oraz wzi��em si� do roboty. Przeprowadzi�em rozmow� z
Krugerem, kt�ry si� niecierpliwi� w Krakowie, oraz zameldowa�em kr�tko Heinrichowi
Him-mlerowi o przebiegu i efektach moich dwunastogodzinnych dzia�a� w getcie. O ile
na rozmow� z Kriigerem czeka�em dwadzie�cia minut, to po��czenie telefoniczne z SS-
Reichsfuhrerem uzyska�em natychmiast. Musia�em tylko w centrali sieci telefonicznej
SS powiedzie� specjalne has�o. Heinrich Himmler wyrazi� swe zadowolenie i
powinszowa�. Stwierdzi� g�osem mi�kkim i przyjemnym, �e si� na mnie nie zawi�d�,
ale r�wnocze�nie przestrzeg� przed zbytnim optymizmem, je�li idzie o dni
najbli�sze. Wys�uchuj�c moich relacji, doszed� do wniosku, �e �ydzi s�
zdeterminowani, zorganizowani i wyposa�eni oraz maj� poparcie spo�ecze�stwa
polskiego i polskiej konspiracji wojskowej. "Lieber Stroop - powiedzia� - b�d�
jeszcze trudne dni. Nawet bardzo trudne. Niech pan b�dzie ostro�ny i niech pan
konsultuje si�
18 SS-Sturmscharfuhrer (a nie Oberscharfuhrer) Rudolf Kosmala, ur. 1901, ranny 19
kwietnia 1943 r. W opracowaniu Reginy Doma�skiej Policja bezpiecze�stwa dystryktu
warszawskiego i jej wi�zienie ..�ledcze" Pawiak, "Biul. G. K. B. Z. H. w Polsce",
T. XXVIII, Warszawa 1978, s. 213, mylnie wymieniony jako poleg�y w tym dniu.
19 W rzeczywisto�ci jeden zabity i dw�ch rannych: SS-Rottenfuhrer Edmund Lotholz,
ur. 1904, zgin�� l maja 1943 r., SS-Rottenfuhrer Fritz Rilhrenschopf, ur. 1910,
cz�onek za�ogi oddzia�u kobiecego Pawiaka, ranny 19 kwietnia 1943 r.; SS-
Scharfuhrer Hugo Nieratschker, ur. 1909, ranny 25 kwietnia 1943 r.
z Hahnem. Upowa�niam pana do stosowania wszystkich dost�pnych �rodk�w, ale gdy
zajdzie potrzeba. Niech pan stara si� nie pali� i nie burzy� dom�w, dop�ki
wszystkie zak�ady przemys�owe w getcie, a szczeg�lnie zbrojeniowe, nie zostan�
ewakuowane. Naszych ludzi, maszyny, narz�dzia i surowce oraz wyprodukowane towary
nale�y szczeg�lnie chroni� przed po�arem, obstrza�em i wybuchami."
- Po tych rozmowach telefonicznych i konferencji z doktorem Hahnem, przeprowadzi�em
odpraw� z osobistym sztabem i dow�dcami samodzielnych jednostek bojowych. Specjalny
nacisk po�o�y�em na pe�ne wykonywanie obowi�zk�w przez podleg�ych mi oficer�w i
�o�nierzy Wehrmachtu. Po�o�y�em si� p�no spa�, bo jeszcze musia�em zanotowa� co�
nieco� w kalendarzu. Wypi�em jeden kieliszek burgunda i wyci�gn��em si� w
luksusowej po�cieli wygodnego ��ka, kt�re zas�a� ordynans.
- Ju� mia�em zasypia�, gdy otrze�wi� mnie dzwonek jednego z trzech aparat�w
telefonicznych, stoj�cych na mahoniowym stoliku przy moich poduszkach.
"Donnnerwetter! - rykn��em w tubk� telefonu. - Jak �miecie mnie budzi�! Czy
jeste�cie tacy durnie, i� nie wiecie, �e za kilka godzin mam zn�w dowodzi� akcj� w
getcie i �e musz� przedtem cho� cztery godziny si� przespa�?!" W telefonie
us�ysza�em chrz�kni�cie. Chcia�em obsztorcowa� rozm�wc�. Ale si� zorientowa�em, �e
to przecie� znajomy g�os. Rzeczywi�cie us�ysza�em Heinricha Himmlera. Zerwa�em si�
na r�wne nogi (ale stopy mia�em na perskim dywaniku) i zacz��em gor�co przeprasza�
SS-Reichsfuhrera. A ten �agodnie, krztusz�c si� ze �miechu, powiedzia�: "Niech si�
pan nie gniewa, m�j drogi Stroop, �e pana budz� i przerywam wypoczynek. Ale po
przemy�leniu pa�skich meldunk�w oraz telefonogram�w od Kriigera, doszed�em do
og�lniejszej refleksji. Mianowicie, niech pan nie zapomina, Herr Genera� Stroop, �e
przeszed� pan dopiero wst�pn� faz� Wielkiej Akcji. Dziewi�tnasty kwietnia to
uwertura do zdarzenia historycznego, kt�re b�dzie nosi� nazw� Grossaktion in
Warschau. Przebiegiem tej uwertury dyrygowa� pan wspaniale. Szczeg�lnie dobrze to
wysz�o na tle niedo��nych usi�owa� partacza von Sammerna. Poniewa� lubi�
Wagnerowskie opery i dzisiejszych, nacjonal-socjalistycz-nych muzyk�w-dyrygent�w,
pozwoli pan, �e powiem do niego: Graj pan tak dalej, Maestro, a nasz Fuhrerija
nigdy tego panu nie zapomnimy."
XV. Flagi nad gettem
- Drugiego dnia ataku na getto, we wtorek 20 kwietnia, obudzi�em si� przed

brzaskiem, niedospany, ale rze�ki - opowiada� Stroop z wyj�tkow� jak na niego
ochot�. Wyra�nie podniecony, prze�ywa� po raz kt�ry� sw�j "tw�rczy udzia� w
Grossaktion in Warschau".
Nie uroni�em �adnego ze s��w i podtekst�w Jiirgena Stroopa. W wyobra�ni
towarzyszy�em wszystkim sytuacjom, nawet je widzia�em;
moje w�dr�wki w ubieg�y czas przebiega�y tym �atwiej, �e b. SS--Gruppenfuhrer
u�ywa� j�zyka meldunk�w policyjnych, a ja dobrze pami�ta�em realia wiosny 1943
roku, obserwowane z "aryjskiej" strony getta.
Mimo, �e Stroop siedzia� przy mnie, na zydlu, nie postrzega�em jego postury
wi�ziennej. Pod wp�ywem napi�� - m�wi� przecie� o zdarzeniach fascynuj�cych, cho�
potwornych - widzia�em go nie w ciemnop�sowej wiatr�wce, bia�ym halsztuku i
sfatygowanych trzewikach wi�nia, lecz w mundurze SS-Brigadefuhrera z orderami i
Eichenlaubami, w tyrolskiej czapce i kawaleryjskich butach. Widzia�em oko
b�yszcz�ce i usta zaci�te. Obserwowa�em sprawno��, zapal i zimy u�miech
samozadowolenia.
Raz tylko wr�ci�em do rzeczywisto�ci, do bia�o-zielonej celi, chmur za kratami i
ostrzy�onej "a la Mokot�w" czaszki genera�a. Ale trwa�o to kr�tko. Zaton��em w
kr�gu gettowej w�adzy Jiirgena Stroopa, gdy opowiada�:
- Drugiego dnia Wielkiej Akcji by�em zbulwersowany nadziej�, a jednocze�nie obaw� o
losy dalszego natarcia. Cokolwiek by�my m�wili, to kl�ska von Sammerna i p�niejsze,
nienadzwyczajne efekty
FLAGI NAD GETTEM 197
walki musia�y jako� wp�yn�� na morale moich ludzi. Od pocz�tku drugiego dnia walki
mia�em trem�. Jak zachowaj� si� �ydzi? Czy "aryjczycy" nie zaatakuj�? Mo�e SS-
mannom zabraknie odwagi, gdy przyjdzie do walki wr�cz? W czasie golenia si�
rozwa�a�em wszelkie mo�liwo�ci. �niadanie prze�kn��em na chybcika, my�l�c o
najbli�szych godzinach. Przyznaj�, �e od czasu do czasu nachodzi�o mnie du�e
zdenerwowanie. Ale dow�dca musi si� denerwowa�, szczeg�lnie w trudnej sytuacji.
Przed zej�ciem do auta (by�em sam w pokoju) prze�egna�em si�, jak uczy�a mnie
Mutti. Gdy usiad�em przy szoferze i odetchn��em wiosennym powietrzem, wr�ci�
spok�j.
- O godzinie si�dmej rano zn�w wkroczy�y do getta przednie oddzia�y szturmowe.
Podzieli�em je na grupy po trzydziestu sze�ciu ludzi, plus oficer lub podoficer.
Majorowi policji Sternhagelowi (kt�ry bezpo�rednio dowodzi� akcj�) rozkaza�em, aby
ostro�nie wszed� na zdobyty wczoraj teren, potem oczy�ci� "Restghetto", a dalej,
aby przeszuka� energicznie ca�y obszar zamkni�ty murami. My�la�em, �e tego drugiego
dnia dokonamy gros roboty, a trzeci dzie� i kilka nast�pnych pozostan� na dzia�ania
porz�dkuj�ce, wyko�czeniowe. Pomyli�em si�.
- Co pan genera� rozumie przez "Restghetto"? - zapyta� Schieike.
- "Restghetto" to cz�� ydowskiej dzielnicy w Warszawie, opuszczona dobrowolnie
przez mieszka�c�w w lipcu 1942 roku - wyt�umaczy� Stroop.
Tu diabli mnie wzi�li:
- Po co pan nas buja, Herr Genera�?! Gdzie si� wynie�li mieszka�cy tej cz�ci getta?
I to dobrowolnie! Dwudziestego drugiego lipca 1942 rozpocz�li�cie w Warszawie
pierwsz� "akcj� wysiedle�cz�" �yd�w do oboz�w zag�ady. Wywieziono wtedy do kom�r
gazowych w Treblince chyba trzysta dwadzie�cia tysi�cy ludzi. A wiele tysi�cy
zamordowano na miejscu, w getcie?...
Stroop chcia� mi przerwa�, lecz Gustaw Schieike, przej�ty i ciekawy, w��czy� si�
natychmiast:
- Niech pan nie przeszkadza, Herr Genera�. Prosz� dalej opowiada�, panie Moczarski!
To bardzo interesuj�ce.
- Co dzie�, jak pami�tam z raport�w i rozm�w z naszymi
198 ROZMOWY Z KATEM
kolegami w BIP-ie KG AK: "Wac�awem"', * "Pisarczykiem *2, "Brunem"3 i przede
wszystkim z moim szefem, "Tomaszem"4 - wspomina�em dalej - co dzie� wysy�ano wtedy
kontyngent 5000-6000 �yd�w dla "zak�ad�w gazuj�cych" i krematori�w Treblinki.
Ofiary upychano w Warszawie w wagonach bydl�cych po stu ludzi na wagon. Tak m.in.
odjecha� na �mier� s�ynny pedagog, opiekun dzieci i spo�ecznik, doktor Janusz
Korczak. Wraz z dzie�mi...5
Zamilk�em. Schieike patrzy� w okno, w b��kitne niebo. Cisza. Chcia�em szmat�
zamie�� pod�og�, ale Stroop mi j� wyrwa�. Sprz�ta� bez s�owa. Powoli uspokoili�my
si�.
* Wymieniony w "Odrze" (1973, nr l, s. 30) w tym miejscu pseudonim W�adys�awa
Bartoszewskiego "Teofil", w wydaniu ksi��kowym zast�pi� autor pseudonimem Ludwika
Widerszala - "Pisarczyk".
' "Wac�aw" - Henryk Woli�ski (1901-1986), inny pseudonim "Zakrzewski", adwokat,
kierowa� utworzonym w lutym 1942 r. podreferatem �ydowskim w referacie mniejszo�ci
narodowych w ramach Wydzia�u Informacji Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy
G��wnej AK. Opracowany przeze� raport z dzia�alno�ci podreferatu �ydowskiego
opublikowa� Bernard Mark, Powstanie w getcie warszawskim, "Idisz Buch", Warszawa
1963, s. 342-351.
2 "Pisarczyk" - Ludwik Widerszal (1909-1944), historyk, docent Uniwersytetu
Warszawskiego, pracownik Archiwum Wojskowego i Archiwum Akt Nowych. W BIP Komendy
G��wnej ZWZ-AK kierowa� kolejno referatem polityki mi�dzynarodowej, biurem Wydzia�u
Informacji i Podwydzia�em "Z" jednocze�nie wyk�adaj�c na tajnym Uniwersytecie
Warszawskim.
3 "Brun" - Antoni Szymanowski (1914-1985), inne pseudonimy "Borowski" i "Brzeski",
historyk, w BIP Komendy G��wnej ZWZ-AK pracownik referatu polityki okupanta, a w
1944 r. zast�pca kierownika Podwydzia�u "W" w Wydziale Informacji. W czasie
Powstania Warszawskiego cz�onek redakcji ,,Biuletynu Informacyjnego". By� tak�e
redaktorem naczelnym pisma konspiracyjnego "Nowe Drogi" i autorem konspiracyjnej
broszury Likwidacja ghetta warszawskiego. Reporta�, wydanej w listopadzie 1942 r.
4 "Tomasz" - mjr Jerzy Makowiecki (1896-1944), inne pseudonimy "Kuncewicz",
"Malicki", in�ynier architekt, wsp�za�o�yciel Klubu Demokratycznego w Warszawie,
wiceprezes Stronnictwa Demokratycznego. W BIP Komendy G��wnej ZWZ-AK organizator i
szef Wydzia�u Informacji od pa�dziernika 1940 r. do �mierci, jednocze�nie
wiceprezes, a od maja 1943 r. prezes konspiracyjnego Stronnictwa Demokratycznego.
13 czerwca 1944 r. r�wnocze�nie z L. Widerszalem pad� ofiar� skrytob�jczego mordu
politycznego z inspiracji do dzi� nie w pe�ni zidentyfikowanej skrajnie prawicowej
grupy mafijnej.
5 5 sierpnia 1942 r.
- "Restghetta" nie mo�na by�o tego dnia oczy�ci� - Stroop opowiada dalej. -
Natkn�li�my si� na punkty oporu i zamaskowane kryj�wki mieszkaniowe. Ponadto w
p�nocnych i wschodnich dzielnicach getta przyj�to nas ogniem pistolet�w
maszynowych. Kaza�em tam rzuci�, pod ochron� czo�gu, dwa oddzia�y szturmowe. Czo�g
ostrzelano. Pocisk uszkodzi� g�sienic�. Szybko j� zreperowano. Walka si�
przed�u�a�a. Zdobyli�my te umocnienia, lecz mieli�my dw�ch rannych, grenadier�w
pancernych z Waffen SS.
- SS-manni atakowali dalsze punkty obrony (odkryli�my ich wtedy dziesi��), ale
g��wna rola przy natarciach przypad�a saperom Wehrmachtu i obs�udze miotaczy
p�omieni. Musieli�my wysadza� w powietrze bunkry, ostrzeliwa� z dzia� oraz zmusza�
p�omieniem bojowc�w �ydowskich do opuszczenia stanowisk przy otworach
strzelniczych.
- Jednym z najpowa�niejszych gniazd oporu by� w�wczas blok dom�w, gdzie mie�ci�y
si� fabryki i warsztaty niemieckiego zarz�du Kwatermistrzostwa Wojska. Niech pan
sobie wyobrazi, �e w tych gmachach, pozostaj�cych pod nadzorem Wehrmachtu, to
znaczy ludzi genera�a Schindlera, �e w�a�nie tam znajdowa�y si� nadziemne i
piwniczne umocnienia �yd�w. Szef mojego sztabu, SS-Sturmbannfuhrer Max Jesuiter,
da� rozkaz niemieckiemu zarz�dcy, aby bezw�ocznie wyprowadzi� �yd�w z dom�w, hal i
warsztat�w. Mia�o si� tam znajdowa� ponad cztery tysi�ce tej ho�oty i podludzi. Na
wezwanie zarz�dcy zg�osi�o si� trzydziestu �yd�w. Reszta pozosta�a w kryj�wkach,
cz�� uciek�a szczurzymi korytarzami, a cz�� zbrojnie si� opiera�a. Walczyli
zaci�cie. Niestety (musz� tu przyzna�!), trzymali nas w dystansie i zadawali
straty. Wobec tego u�y�em wszystkich saper�w i artylerii przeciwlotniczej.
- Jakiego kalibru by�y dzia�a przeciwlotnicze? - pyta Schieike.
- Nie najwi�kszego. Dwudziestomilimetr�wki. Szybkostrzelne. Ale panowie
orientujecie si� w skutecznej i n�kaj�cej sile przebicia takiego pocisku zenitowego
dzia�a, gdy razi torem p�askim cele odleg�e tylko o 200-300 metr�w. Obs�ug� trzech
dzia� �ydzi obrzucali granatami i ostrzeliwali z karabin�w i pistolet�w
maszynowych.
200 ROZMOWY Z KATEM
Powsta�cy �ydowscy i "franc-tireurzy" oszcz�dzali amunicji. Strzelali rzadko, ale
celnie. Z tej baterii przeciwlotniczej zabili kanoniera i bombardiera. Bombardier
mia� imi�, jakie dosta�em przy urodzeniu, a nazwisko bardzo zbli�one do mojego.
Nazywa� si� J�zef S t r u p p6. Natychmiast rozesz�a si� w naszych szeregach
pog�oska, �e to ja zgin��em. Ma�o by�em jeszcze znany w Warszawie, wi�c nieraz
pisano b��dnie moje nazwisko, przez jedno "o" i dwa "p", Teleksista, podaj�c
wst�pn� list� strat (imiona i nazwiska, bez rang i funkcji), zamiast "u" wystuka�
"o". Berlin natychmiast zapyta� przez alarmow� sie� radiow�, czy to prawda, �e
poleg�em. Doktor Hahn i Jesuiter szybko sprostowali oraz wyja�nili Berlinowi i
Krugerowi okoliczno�ci pomy�ki.
- Gdy jeste�my przy pogrzebowej tematyce, to ilu straci� pan ludzi drugiego dnia
bitwy? - zapyta� Schieike.
- Trzech zabitych i dziesi�ciu rannych7. Schieike �wisn��, wci�gaj�c powietrze na
znak, �e to niema�e straty, i rzek�:
- Trzeba by�o wzmocni� si�� w�asnego ognia. Stroop na to:
- Kaza�em zaraz wprowadzi� do bezpo�redniej akcji stumilimet-rowe haubice.
Schieike przerywa:
- M�wi� pan przedtem, �e do walk w getcie przeznaczono jedn� haubic�. Sk�d teraz
liczba mnoga?
Stroop chwil� milcza�, rozwa�aj�c widocznie, jak� da� odpowied�. Wreszcie wyja�ni�:
- W meldunkach o przebiegu bitwy zawsze kaza�em podawa� w rubryce "si�y w�asne"
tylko jedn� haubic� stumilimetrow�, przydzielon� oficjalnie przez Wehrmacht. Ale
mia�em znajomo�ci i kontakty! Wi�c w praktyce dzia�o si� tak, �e jeden kapitan
artylerii (cz�onek NSDAP) ,,wypo�ycza�"w razie potrzeby wi�ksz� liczb�
6 Gefreiter Joseph Strupp, ur. 1907.
7 Nazwiska i podstawowe dane personalne trzech zabitych i dziesi�ciu rannych w dniu
20 kwietnia 1943 r. oraz zabitych i rannych w innych dniach przytacza Stroop w
swoim sprawozdaniu - zob. J. Gumkowski, K. Leszczy�ski, Raport Stroopa..., s. 124-
130.
haubic, od trzech do pi�ciu. W omawianej sytuacji tak�e r�ba�y trzy haubice, bo
chcia�em szybko zgry�� ten orzech. W raportach s�u�bowych nie podawa�em, za rad�
doktora Hahna, ca�ej prawdy o liczbie haubic, dzia� przeciwlotniczych i miotaczy
p�omieni oraz o ilo�ci zu�ytych materia��w wybuchowych, gdy� by�oby to politycznie
niewskazane.
- W labiryncie dom�w - ci�gn�� Stroop - nale��cych do zak�ad�w kwatermistrzostwa
znajdowa�o si� naprawd� oko�o dziesi�ciu tysi�cy �yd�w. A wed�ug naszych urz�dowych
informacji mia�o ich by� - przypominam - tylko cztery tysi�ce. Sk�d te rozbie�no�ci
statystyczne? Bo �ydzi op�acali treuhandler�w8, kierownik�w i kontroler�w
niemieckich (r�wnie� wojskowych), spijali ich koniakiem i burgundem, og�upiali
dziewkami, wi�c kierownik-Niemiec zawsze dolicza� si� tylu ludzi na zbi�rkach, i�u
chcieli si� doliczy� �ydzi. Panowa� ba�agan (Stroop powiedzia�: "der Wirrwarr") tak
piramidalny, cho� produkcja �ydowska by�a dobra, �e wi�kszego nie widzia�em w
�yciu. St�d, przy braku dozoru, a w�a�ciwie przy o�lepionym dozorze. �ydzi zdo�ali
wybudowa� w tajemnicy system bunkr�w, umocnie�, piwnic mieszkalnych, przej��,
korytarzy itp. Wykorzystywali od dawna wojskowe warsztaty produkcyjne i remontowe,
szczeg�lnie bran�y metalowej i chemicznej, do wyrabiania, reperowania i
magazynowania sprz�tu, urz�dze� i �rodk�w bojowych. Ten �ydowski "przemys�
zbrojeniowy" wytwarza� m.in. granaty r�czne odporne, "cocktaile Mo�otowa", miny,
wyrzutnie min i granat�w (przemy�lnie sporz�dzone z rur kanalizacyjnych, a nawet z
luf rozerwanych dzia�; musieli penetrowa� wojskowe sk�adnice z�omu!), a ponadto:
jakie� karabiny, pistolety, strzelby oraz tzw. ,,bomby po�czochowe"...
- Co to takiego? - przerywa Schieike.
- Materia� wybuchowy, niby szedyt czy trotyl, ale dziesi�� razy silniejszy, podobny
do kitu lub plastiku. �OB-mann pakowa� plaster tego materia�u w po�czoch�, nadawa�
kszta�t, jaki chcia� i - przed rzutem albo zawieszeniem na murze - wgniata�
zapalnik, podobny do dzieci�cego termometru. By�a to wyj�tkowo silna masa
wybuchowa.
- Sytuacja z "fortem kwatermistrzostwa" (tak �w kompleks
8 Treuhander (niem.) - powiernik, komisarz.
202 ROZMOWY Z KATEM
gmach�w nazywali�my) sta�a si� skomplikowana. Nie mogli�my go zdoby� przed noc�.
Wieczorem wycofa�em oddzia�y bojowe. Ale zarz�dzi�em, aby nast�pnego dnia pi��
tysi�cy �yd�w, kt�rzy pracowali w innych zak�adach, np. u s�ynnego T�bbensa, stan�o
o sz�stej rano na placu zbi�rki, gotowych do wyjazdu. Zobowi�za�em do tego
niemieckich powiernik�w. Nie chcieli si� pocz�tkowo zgodzi�; t�umaczyli, �e znaj�
si� tylko na produkcji i handlu. Ale ich szybko przekona�em, nawet wyj��em pistolet
z kabury. W ko�cu z ch�ci� si� zgodzili.
- Z ch�ci� i dobrowolnie - ironizuje Schieike oraz kiwa, jak luf� pistoletu, palcem
wskazuj�cym zaci�ni�tej d�oni. A Stroop na to:
- Czy� w inny spos�b mog�em zmusi� tych cywilnych durni do podporz�dkowania si�
nakazom racji stanu? Lepsze postraszenie pistoletem, ni� wys�anie do wi�zienia lub
na wschodni front... Drugi dzie� Wielkiej Akcji nie by� wi�c �atwy. Uj�li�my tylko
pi�ciuset �yd�w. M�odszych i sprawnych przeznaczy�em do "Julagu" na robotnik�w w
"Werke Poniatowa, GmbH"9.
- W po�udnie, wieczorem i w nocy przeprowadza�em tego dnia narady, m.in. z doktorem
Hahnem - ci�gn�� Stroop - oraz rozmowy telefoniczne z genera�em Kriigerem i
central� berli�sk�. Wys�a�em meldunki. W tym niewyra�nym po�o�eniu uzyska�em
dodatkowe pe�nomocnictwa do spalenia i zniszczenia bloku kwatermistrzostwa.
- Nast�pnego dnia, w Wielk� �rod�, zn�w od rana natarcie na blok. Wielokrotne
szturmy. Zdo�ali�my oczy�ci� cz�� obiektu z pod-ludzi. Tam si� znajdowa�o nie
kilkana�cie, ale oko�o siedemdziesi�ciu bunkr�w. Walka zaci�ta. Nieprzyjaciel
atakowa� grana^ tami, minami, "cocktailami Mo�otowa" i ogniem z pistolet�w. �ydzi,
zwinni jak pantery, przerzucali si� z jednej kryj�wki do drugiej. Mieli �wietne,
musz� to przyzna�, metody sygnalizacji, ��czno�ci i poruszania
9 "Werke Poniatowo G.m.b.H. im SS Arbeitsiager Poniatowo", zak�ady tekstylne i
rymarskie, zorganizowane w obozie pracy w Poniatowej na podstawie umowy z 31
stycznia 1943 r. W listopadzie 1943 r. zamordowano tam 15 tysi�cy �yd�w.
si� w szczurzych korytarzach. W ko�cu saperzy wysadzili w powietrze wiele miejsc
obronnych, po��cze� i przej��. Podpalono blok. P�omieniami, �arem i dymem
wykurzyli�my �yd�w! Panie, jak oni od tego podsma�ania i w�dzenia krzyczeli! Z jak�
ch�ci� oddawali si� do niewoli! Co prawda cz�� pope�ni�a samob�jstwo, lecz reszt�
wysiedlili�my i... natychmiast do wagon�w, do Treblinki!
- W sumie uj�li�my tego dnia pi�� tysi�cy �yd�w z "fortu kwatermistrzostwa".
Niestety, tylko po�ow�. Reszta wymkn�a si�. Niekt�re bunkry pozosta�y.
Wiedzieli�my, �e znajduj� si� w g��bi, w piwnicach. Ale nie znali�my ich dok�adnego
po�o�enia ani dr�g doj�cia. Potem kontrolowali�my wielokrotnie ten obiekt i
ka�dorazowo jaki� nowy przyczajony punkt oporu czy schronienie musieli�my zdobywa�.
- Kurz tam by� straszny, smr�d, dymy i piek�o na ziemi. A w �azienkach (w pobli�u
mej kwatery) wiosna ciep�ego kwietnia. I pierwsze kwiaty.
- W Wielki Czwartek, 22 kwietnia 1943, by�o mniej wi�cej to samo. Nakaza�em SS-
mannom wi�ksz� ostro�no�� i umiar w poruszaniu si�. Zabroni�em ryzyka i
fanfaronady. Od razu mieli�my rezultaty:
tylko jeden ranny, z Schutzpolizei. Co by�o w tym dniu godne uwagi? Trzy
okoliczno�ci. Jedna, to powr�t bojowc�w �ydowskich do wypalonych lub cz�ciowo
p�on�cych dom�w, sk�d otwierali ogie�. Dali�my im fest lanie! Wielu poleg�o, a
oko�o dwustu wzi�li�my do niewoli.
- Druga sprawa, to nasza bezradno�� wobec �yd�w i Polak�w, kt�rzy opanowali kana�y
pod gettem. Takie "katakumby" s� fenomenalnym urz�dzeniem dla ucieczek i
zaskoczenia. �ydzi uniemo�liwili zatapianie kana��w. Kilku SS-mann�w, kt�rzy tam
zeszli, powitano ogniem z pistolet�w. �wiece dymne i wlewany kreozot nie da�y
r�wnie� efektu. Kana��w nigdy nie pokonali�my! To samo zjawisko obserwowali p�niej
nasi sztabowcy w czasie Powstania Warszawskiego.
- Trzecim fenomenem, kt�ry si� ujawni� w Wielki Czwartek, to udzia� �ydowskich
kobiet w walkach. Idzie o zorganizowane grupki
204 ROZMOWY Z KATEM
dziewczyn z "Haluzzenbewegung" 10. Od tego dnia mieli�my cz�sto z nimi do
czynienia.
Sama instytucja kobiet walcz�cych z broni� w r�ku, kobiet-
-�o�nierzy, dywersant�w, sabota�yst�w, partyzant�w, by�a dla Stroopa nie do
poj�cia. Zbyt du�y dystans dzieli� bowierrkp�e� pi�kn� z Det-moldu (wt�oczon� w
re�im "Kirche, Kuche und Kinder") od dziewczyn z �ydowskiej Organizacji Bojowej!
Stroop by� zaszokowany "wojskow� emancypacj� kobiet", z kt�r� po raz pierwszy
zetkn�� si� dopiero w Polsce. Wypytywa�, czy to prawda, �e mur centrali
telefonicznej w Warszawie zosta� wysadzony w Powstaniu 1944 roku przez oddzia�
minerski AK-�wek. Potwierdzi�em, dodaj�c troch� szczeg��w o tej �o�nierskiej akcji
kobiet, walcz�cych pod rozkazami ,,Doktora", czyli lekarki medycyny dr Zofii Franio
z kierownictwa dywersji KG AK ".
- Gdybym nie widzia� na w�asne oczy tych �ydowskich dziewczyn z powstania w getcie,
my�la�bym, Herr Moczarski, �e pan troch� koloryzuje. Ale wy tu, w Polsce, macie
kobiety!! - Stroop zacmoka� z podziwu.
Bardzo mu imponowa�y "Haluzzenmadein" z kwietnia i maja 1943 roku.
- My�l� - powiedzia� kiedy� - �e nie by�y to ludzkie istoty:
chyba diablice albo boginie. Spokojne. Sprawne jak cyrk�wki. Cz�sto strzela�y z
pistolet�w jednocze�nie z obu r�k. Za�arte w walce, do ko�ca. Niebezpieczne w
bezpo�rednim zbli�eniu. Taka schwytana "Haluzzenmadel" wygl�da�a niby trusia.
Ca�kowicie zrezygnowana. A� tu raptem - gdy grupa naszych podesz�a do niej na kilka
krok�w
- jak nie si�gnie po ukryty w sp�dnicy lub szarawarach granat, jak nie r�bnie w SS-
owc�w, jak nie zacznie miota� przekle�stwa do dziesi�tego pokolenia w przysz�o�� -
to w�osy si� je�y�y! Ponosili�my w takich sytuacjach straty, wi�c rozkaza�em nie
bra� wi�cej dziewczyn
10 Mowa o demokratyczno-syjonistycznej organizacji "Hecha�uc" (Pionier) i jej
pionie m�odzie�owym ,,Dror" (Wolno��). Jednym z czo�owych dzia�aczy tej organizacji
by� Mordechaj Tenenbaum vel Josef Tamarof, komendant �ydowskiej Organizacji Bojowej
w Bia�ymstoku, dow�dca powstania w getcie bia�ostockim w sierpniu 1943 r.
" Dr Zofia Franio "Doktor" (1899-1978), dow�dca kobiecych patroli sabota�owo--
dywersyjnych (minerskich) Kedywu Okr�gu Warszawa AK (a nie Komendy G��wnej AK).
Wi�ziona w latach 1946-1956.
do niewoli, nie dopuszcza� ich zbyt blisko i z daleka rozwala� pistoletami
maszynowymi.
Wtedy zada�em Stroopowi pytanie:
- Czy panu nie by�o nigdy �al ich m�odego �ycia? Zaskoczy�em go, ale i Schieikego
te�. W celi pe�na cisza... Milczenie trwa d�ugo... Stroop lekko pochylony, jak przy
b�lach �o��dkowych. Praw� d�o� przyciska do kurtki - tam, gdzie serce. Kurczowo
mi�dli palcami fa�d� p�sowej "jacki" 12. Patrz� na Stroopowsk� r�k�, na jej ruchy
powolne i jakby konwulsyjne. S�ysz�, �e Schieike raz po raz zaciska szcz�ki; wida�,
jest bardzo przej�ty. Czekamy. To Stroop, a nie my, powinien przerwa�
nabrzmiewaj�ce milczenie.
Wreszcie genera� wyprostowuje si�, przyg�adza w�osy na skroniach i odpowiada,
skanduj�c:
- Kto chcia� by� wtedy prawdziwym cz�owiekiem, to znaczy silnym, musia� dzia�a� jak
ja.Gelobt sei was hart mach t!13
Przypomnienie tej hitlerowskiej zasady wychowawczej i propagandowej tak nas
zbulwersowa�o, �e nic wi�cej nie m�wili�my. Po pewnym czasie opad�y napi�cia i
nawi�za�em do opowiada� Stroopa o Wielkim Czwartku (22 IV 1943) w getcie
warszawskim:
- S�dz�, Herr Genera�, �e poza tymi trzema zjawiskami, kt�re pan tak uwypukli�,
r�wnie wa�n� kwesti� dla pana i dla Hahna oraz Krugera by� udzia� ,,aryjczyk�w" w
walkach przeciwko wam.
- Oczywi�cie! - szybko podchwyci� Stroop. - Ju� pierwszego i drugiego dnia Wielkiej
Akcji g��wna grupa bojowa �yd�w przemieszana by�a z polskimi "franc-tireurami".
Wycofywa�a si� w kierunku placu Muranowskiego, gdzie zasili�a j� wi�ksza liczba
"aryjczyk�w". Utrzymywali oni sta�� czno�� z AK, my�l�, �e przez kana�y i
specjalne podkopy przy murach getta. Mia�em z tego powodu wiele trudno�ci. Na placu
Muranowskim stoczyli�my zaci�ty b�j. Polacy nie tylko walczyli w getcie, ale
zaczepiali nas zbrojnie na terenach zewn�trznych.
12 Jacke (niem.) - kurtka.
13 "Gelobt sei ..." (niem.) - "B�ogos�awione to, co czyni cz�owieka twardym"! Cytat
z Tako rzecze Zaratustra Fryderyka Nietzschego (1883). Nazi�ci wykorzystali pogl�dy
i sformu�owania Nietzschego (Ubermensch, czyli nadcz�owiek - przez niego u�ywane,
cho� nie przez niego sformu�owane po raz pierwszy; Herrenvolk, czyli nar�d pan�w,
sformu�owanie utworzone od u�ytego przez niego: moralno�� pan�w).
206 ROZMOWY Z KATEM
Ju� 19 kwietnia w godzinach przedwieczornych AK-owcy usi�owali wysadzi� mur getta
przy ul. Bonifraterskiej. Nic z tych polskich dzia�a� nie wysz�o, ale Hahnowi
zabito trzech SS-mann�w. R�wnie� poleg�o tam dw�ch �o�nierzy AK i jacy� policjanci
polscy. W ci�gu nast�pnych dni Polacy r�wnie� mieszali si� do akcji. Przyznam, �e
bardzo mnie to niepokoi�o. Nie udawa�a nam si� propaganda, maj�ca na celu wbicie
klina mi�dzy �yd�w i "aryjczyk�w"!14
Nieraz wspomina� Stroop o poleg�ych lub uj�tych �o�nierzach z podziemia
"aryjskiego". Uwa�a�, �e �ydowska organizacja wojskowa w getcie by�a w
rzeczywisto�ci cz�ci� Armii Krajowej.
- Abwehra - relacjonowa� - donosi�a ju� od dawna, �e AK od dnia za�o�enia getta
montowa�a tam swoje plac�wki pod rozmaitymi nazwami, dostarcza�a broni i prasy oraz
instruowa�a w zakresie walk ulicznych, rob�t saperskich, fabrykacji butelek
zapalaj�cych, granat�w itp. Widomym objawem i potwierdzeniem tej sytuacji by�o
zatkni�cie przez �ydowskich powsta�c�w nad betonowym, mocnym domem bia�o-czerwonej
flagi obok �ydowskiej, bia�o-niebieskiej - m�wi� zdecydowanie Stroop. - Te flagi
by�y wezwaniem do walki przeciw nam. Przy niebezpiecznej akcji ich zrywania poleg�
22 kwietnia znany mi osobi�cie podporucznik kawalerii SS Otto Dehmke15. Mia� w r�ku
granat, kt�ry eksplodowa� na skutek obstrza�u nieprzyjacielskiego. Ponadto dosta�
od �yd�w kilka ku�. Jedn� w szyj�. R�wnie� wachmistrz policji mia� przestrzelone
p�uco. Wstrz�sn�a mn� �mier� Dehmkego. Napisa�em d�ugi, kondolencyjny list do jego
nieszcz�liwej matki.
Zapad�o milczenie. Schieike (jak zawsze, gdy mia� inny pogl�d od Stroopa lub gdy
by� niezadowolony) drapa� si� w brod� i rusza� szcz�k�, a potem rzek�:
14 O akcjach zbrojnych w ramach pomocy dla walcz�cego getta warszawskiego ze strony
AK i innych organizacji pisze obszernie Tomasz Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej
Warszawy 1939-1944, wyd. 2, Pa�stwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983,s. 273-
296.
15 SS-Untersturmfuhrer Otto Dehmke, ur. 1921, oficer zapasowego oddzia�u kawalerii
SS.
- Po co pan tego biedaka Ottona Dehmke pcha� na betonowe szczyty, a nie na koby��.
Niechby sobie te flagi dynda�y do czasu ostatecznego spalenia getta.
- Pan zwariowa�, Herr Schieike! - rykn�� Stroop. - Pan nic nie rozumie. Sprawa flag
mia�a donios�e znaczenie polityczne i moralne. Przypomina�a setkom tysi�cy ludzi o
sprawie polskiej, inspirowa�a ich i podnieca�a. Integrowa�a ludno�� Generalnej
Guberni - a szczeg�lnie �yd�w i Polak�w. Sztandary i kolory narodowe s� takim samym
instrumentem walki jak szybkostrzelne dzia�o, jak tysi�ce takich dzia�.
Rozumieli�my to wszyscy: i Heinrich Himmler, i Kriiger, i Hahn. Reichsfuhrer
krzycza� w telefon: "S�uchaj, Stroop. Musisz za ka�d� cen� zdj�� obie flagi!" A
pan, Herr Schieike, takie g�upstwa mi opowiada!
- Mo�e i g�upstwa, panie generale - odpar� spokojnie Sitten-polizist. - Ale ja bym
dla p��tna bia�ego, czerwonego i niebieskiego nie nara�a� �adnego cz�owieka.
I po chwili doda� z �artobliwym p�u�miechem:
- A szczeg�lnie kawalerzy sty.
- Ten Wielki Czwartek da� si� nam we znaki - opowiada� nast�pnego dnia Stroop. -
Wielokrotnie nas ostrzeliwano. Ponosili�my straty w ludziach i w sprz�cie. Troch�
mi si� wojsko zacz�o roz�azi�. Zaobserwowa�em objawy l�ku u naszych. Wobec tego, po
konsultacjach z doktorem Hahnem i genera�em Kriigerem i po uzyskaniu zgody Berlina,
postanowi�em pali� dom po domu. Nawet te bloki, gdzie znajdowa�y si� nasze sk�ady i
urz�dzenia fabryczne niszczy�em. Saperzy doszli do wielkiej wprawy w wysadzaniu
budynk�w w powietrze. W p� godziny po wydanym rozkazie ju� si� cha�upa pali�a!
�ydzi biegali jak szatany. Ukazywali si� to tu, to tam, w oknach, balkonach, na
dachach i gzymsach. Czasem strzelali do nas, czasem szukali dr�g ucieczki. Niekiedy
�piewali jakie� pie�ni, chyba psalmy. Inni krzyczeli ch�rem: Hitler kaput! Na
pohybel Niemcom! Niech �yje Polska!
- Rozgardiasz niebywa�y. Po�ary, dymy, p�omienie, iskry p�dzone wiatrem, kurz,
fruwaj�ce pierze, zapachy przypalonych materia��w i cia�, huk armat i granat�w,
�uny i "spadochroniarze"...
208 ROZMOWY Z KATEM
- Jacy zn�w "spadochroniarze"? - pyta Schieike.
- To ci �ydzi, �yd�wki i �ydowskie dzieci, kt�rzy z okien, balkon�w i poddaszy
dom�w, p�on�cych od parteru, wyskakiwali na ziemi�, na asfalt i bruk. Przed tym
zrzucali pierzyny, ko�dry i inne bety i na to skakali. Moi SS-manni zacz�li ich
nazywa� "spadochroniarzami". Ca�� noc trwa�a ta zabawa...
Stroop podniecony. Gestykuluje. Pozoruje sk�adanie si� z dubelt�wki do fruwaj�cych
kaczek. Kr�ci si� po celi i od czasu do czasu krzyczy: paf! paf!
- Tak moi ch�opcy strzelali do wroga w locie! - m�wi z dum�. Patrzy na nas. Powoli
blednie, ale jeszcze jest r�owy. Nuci Horst- Wessel Lied. Po dziesi�ciu minutach i
on milczy.
- 22 kwietnia 1943 roku - opowiada Stroop - uj�li�my kilka tysi�cy �yd�w. Zabili�my
i rozstrzelali�my, z konieczno�ci, kilkuset powsta�c�w �ydowskich i wielu
"aryjczyk�w". Zlikwidowali�my kilkadziesi�t bunkr�w.
- Nast�pnego dnia, w Wielki Pi�tek, podzieli�em teren getta na 24 odcinki. Na ka�dy
odcinek wys�a�em specjalny oddzia� szturmowy. Kaza�em rozpu�ci� wie��, kt�ra
dotar�a do �yd�w, �e o godzinie 16.00 nast�pi zako�czenie akcji. Rzeczywi�cie
wycofa�em w tym terminie oddzia�y szturmowe, kt�re wytropi�y i uj�y oko�o
sze�ciuset �yd�w i zabi�y oko�o dwustu powsta�c�w �ydowskich i polskich. Nakaza�em
odpoczynek i cisz�. Cze�� naszych odjecha�a z szumem i hukiem motor�w. Po dw�ch
godzinach zn�w wr�cili�my i zaatakowali�my z maksymaln� energi�. �ydzi dali si�
zaskoczy�, ale nie wszyscy. Du�y oddzia� powsta�czy wr�ci� do dawnych fortec, m.in.
do tzw. zak�ad�w zbrojeniowych. Zn�w ci�kie walki. Pchn��em do akcji czo�g i
samochody pancerne. Operowali�my i za murami getta w domach ,,aryjskich".
Znajdowa�a si� tam kwatera rezerw ludzkich i amunicyjnych �ydowskiej komendy
powsta�czej. Ale prawie wszyscy uciekli. Z�apali�my tylko dwie �yd�wki i jednego
�yda. Zdobyli�my troch� sprz�tu, ale zniszczono nam granatem i "cocktailem
Mo�otowa" samoch�d ci�arowy i ci�ko zraniono dw�ch ludzi z Schutzpolizei.
- W ten Wielki Pi�tek wywo�ono r�wnie� trupy. Le�a�y wsz�dzie, szybko si�
rozk�adaj�c, bo wiosenne s�o�ce przypieka�o. W po�udnie by�o nawet gor�co. Kaza�em
natychmiast oczy�ci� teren z setek poniewieraj�cych si� zw�ok...
- Ot� �ydzi byli tak przebiegli, �e ukrywali si� w�r�d trup�w na wozach. A na
�ydowskim cmentarzu wyskakiwali spod nieboszczyk�w i w nogi. Gdy stwierdzili�my,
przypadkiem, taki fakt, zarz�dzi�em sta��, drobiazgow� kontrol� woz�w
transportuj�cych zw�oki. Zamkn�li�my im i t� drog� ucieczki.
- W Wielki Pi�tek do�� wcze�nie przerwali�my bezpo�rednie dzia�ania w getcie.
Wyw�zka trup�w mia�a oznacza�, �e ko�czy si� Wielka Akcja. W najwi�kszej tajemnicy
wyznaczy�em pocz�tek natarcia w nast�pnym dniu na dziesi�t� rano. Chcieli�my
pog��bi� w �ydach prze�wiadczenie, �e zrezygnowali�my z dalszych atak�w na getto. I
to nam si�, cz�ciowo uda�o.
- Wielka Sobota. Szabas u �yd�w, a rodziny polskie przygotowuj� �wi�ta Wielkiej
Nocy - opowiada Stroop. - Z atmosfery kilkunastogodzinnego spokoju wystartowali�my
do gwa�townego ataku na �yd�w, i to ze wszystkich stron getta naraz. Koncentryczne
dzia�anie 24 oddzia��w szturmowych przynios�o znakomite efekty bojowe. Nie tylko
�ydzi byli zaskoczeni i st�d mniej odporni, ale i nasi �o�nierze wykazali wspania��
form�. Nabrali wprawy, otrzaskali si� z nowymi sposobami walki. Nie zaskakiwa�y ich
ju� podst�pne metody i wybiegi wroga. Kilku SS-mann�w i saper�w z Wehrmachtu tak
si� wyspecjalizowa�o w wykrywaniu kryj�wek i umocnie� �ydowskich, �e Hahn
zaproponowa� �artem, aby ustanowi� specjaln� odznak� frontow� dla "Bunkermajstr�w".
Zdobyto tego dnia 26 bunkr�w oraz mn�stwo konserw, �ywno�ci, kosztowno�ci i
pieni�dzy, a szczeg�lnie dolar�w. Pod wiecz�r zaatakowali�my blok dom�w w p�nocno-
�wschodniej cz�ci getta. Mie�ci�y si� tam r�wnie� warsztaty zbrojeniowe, prowadzone
przez Wehrmacht. Nasza grupa bojowa otoczy�a blok, odci�a drogi ucieczki i
stwierdzi�a obecno�� znacznej liczby �yd�w. Stosunkowo du�a ich cz�� stawia�a
zdecydowany op�r. Walka trwa�a bez przerwy pe�ne osiem godzin. Zwyk�a bro� -
karabiny, pistolety, granaty, dzia�a - nie pomaga�y. Powsta�cy bronili si�
zaciekle, zadawali straty. By� to twardy przeciwnik. Wobec tego
210 ROZMOWY Z KATEM
nakaza�em palenie obiektu. U�yli�my wszystkich miotaczy p�omieni. Na ulicach i
podw�rkach jasno jak w dzie�. P�omienie, trzask belek, gryz�cy dym, wal�ce si�
mury, spadaj�ce gzymsy i balkony. SS-manni stali z dala. Ja za nimi, os�aniany
przez m�j poczet ochronny.
- "Askaris�w" ju� nie u�ywa�em. Troch� mnie zawiedli. Po�ow� ich odda�em dow�dcy
Schutzpolizei do innych prac, nie tak odpowiedzialnych. A ten "askaris", o kt�rym
opowiada�em na pocz�tku, ten, kt�ry tak si� pali� do walki z �ydami, okaza� si�
zupe�nym durniem. Spotka�em go raz w getcie. I wiecie co, panowie? On p�aka�.
Nordyk z niebieskimi oczyma, znaj�cy nie�le niemiecki, antysemita - a p�aka�. Co�
be�kota�, �e nie mo�e... �e krew, trupy, dzieci itd. Nie zdo�a�em si� opanowa� i
da�em mu po mordzie oraz kaza�em wyrzuci� z terenu getta, wraz z innymi stu
pi��dziesi�cioma mi�czakami "askarisami".
- Walka o ten blok - ci�gn�� Stroop - trwa�a d�ugo, bo "�OB-manni" bili si� do
ostatniego naboju i granatu. Wielokrotnie widzia�em takie fakty: �yd wyskoczy� z
p�on�cych mur�w. Ubranie mu ju� si� zaj�o ogniem. Ruchy i gesty pomyle�ca. Twarz
umorusana. W�osy zmierzwione i cz�ciowo spalone. Posta� chwil�. Odetchn�� gor�cym
powietrzem, ale �wie�ym. Gdy nas zobaczy�, krzykn�� co�, pogrozi� r�k�, zrobi�
nieprzyzwoity gest, strzeli� do SS-manna z pistoletu i poszed� z powrotem w ogie�.
Wola� tak� �mier�, w swoich murach, w swoim roz�arzonym krematorium, ni� dostanie
si� w nasze r�ce. �ydzi strzelali do zako�czenia natarcia tak, �e w ostatniej fazie
saperzy wdzierali si� do mocniejszych betonowych dom�w pod os�on� zmasowanego ognia
naszych karabin�w i pistolet�w maszynowych. Tego dnia mieli�my jednak szcz�cie.
Straty w�asne wynios�y tylko trzech rannych, w tym jeden ,,askaris".
A ja na to:
- Nie wierz� w t� pa�sk� statystyk�. Taki wielogodzinny b�j, wielu �yd�w i Polak�w
zabitych, a pan mi tu m�wi tylko o trzech rannych z waszej strony, ze strony
atakuj�cej.
Stroop milczy. Schieike mnie popiera:
- Albo walki nie przebiega�y tak, jak Herr Genera� opowiada, i likwidacja getta
polega�a tylko na konwojowaniu zg�aszaj�cych si� dobrowolnie �yd�w do Treblinki
albo Trawnik, albo musia�o naszych
wi�cej zgin�� i otrzyma� rany. Statystyki wojenne s� cz�sto kinematografem, czyli
iluzj�. To, co pan podpisywa� w meldunkach na ten temat, to bujda! Przepraszam pana
Herr Genera� - zako�czy� Serdelk�. Stroop w dalszym ci�gu milcza�.
- Dzia�ania w Wielk� Sobot� przeci�gn�y si� do godziny drugiej z rana nast�pnego
dnia - opowiada� Stroop. - Pocz�tek �wi�t Wielkiej Nocy witali�my pe�n� walk�.
Sprawili�my �ydom i Warszawie wojenn� rezurekcj�. Iluminacja, fajerwerki po�ar�w,
petardy � armat, grzechotanie karabin�w, muzyka motor�w...
- Dotychczasowy bilans Wielkiej Akcji (licz�c od sz�stej rano 19 kwietnia do
sz�stej rano 25 kwietnia) zamkn�� si� po stronie aktyw�w dwudziestoma pi�cioma
tysi�cami uj�tych �yd�w. Poniewa� o liczbie mieszka�c�w getta mieli�my niedok�adne
dane, przypuszcza�em, �e niewielu �yd�w pozosta�o i �e z up�ywem drugiego dnia
�wi�t zako�czymy Grossaktion.
- W tej sytuacji wyznaczy�em pocz�tek dzia�a� w Wielk� Niedziel� na godzin� 13.00.
Chcia�em, �eby SS-manni wyspali si� pierwszego dnia wa�nych �wi�t. Zmodyfikowa�em
poprzedni plan operacyjny. Doszed�em do wniosku, �e tylko jedna metoda zapewni
skuteczne i szybkie dzia�anie. Mianowicie systematycznie wzniecane po�ary.
Wykurzenie ogniem �yd�w zmusi ich do opuszczenia kryj�wek i nor. Po co moi
podw�adni maj� si� bezpo�rednio bi� z t� ho�ot�? Niech p�omie� i dym zwalcza wroga,
niech go m�czy i wypiera ze stanowisk obronnych, koczowniczych. A my - z daleka,
cho� blisko, nie nara�aj�c si�. A my - pilnujemy i dozorujemy ze wszystkich stron.
A� do chwili, kiedy pier�cie� po�ar�w zmusi �yd�w do znalezienia si� na skrawku
niewypalonego terenu. Wtedy u�yjemy haubic i dzia� przeciwlotniczych. Damy im
ko�cowy wycisk kar-taczami!
- Tak my�la�em - opowiada� Stroop - w niedziel� wielkanocn� przed rozpocz�ciem
dalszego natarcia. Ale si� znowu pomyli�em. Znowu stwierdzi�em, �e doktor Hahn mia�
racj�. Dzia�ania si� przed�u�a�y, zupe�nie wyra�nie. Nie by�o najlepiej. Zacz�li�my
212 ROZMOWY Z KATEM
przeszukiwa� getto siedmioma oddzia�ami szturmowymi po siedemdziesi�ciu ludzi
ka�dy. Rozkaza�em dow�dcom tych grup, aby - przy najmniejszym oporze ze strony
powsta�c�w - pali� zabudowania. W rezultacie, przeszukiwany teren zacz�� po kilku
godzinach p�on��. �ydzi uciekali przed ogniem i dymem, ale niekiedy powracali na
stare stanowiska. Zrobi�o si� zupe�ne piek�o. Wzajemny, silny ogie�. U nas -
podobno - czterech rannych, jak mi napisa� Sturmbannfuhrer Jesuiter. On by�
przecie� odpowiedzialny za statystyk�. (Tu Schieike mrugn�� do mnie z
zadowoleniem.) A dalej: kilkana�cie bunkr�w wytropiono i zlikwidowano, zdobyli�my
pistolety, amunicj�, butelki z benzyn�, dolary, bi�uteri�. Uj�to �ywcem tysi�c
siedmiuset �yd�w. Zastrzelono trzystu.
- Jak stwierdzili eksperci, z�apali�my wielu przyw�dc�w �ydowskiego i polskiego
ruchu oporu oraz sabota�yst�w, dywersant�w, spadochroniarzy angielskich i
sowieckich oraz wiele najgorszego elementu Warszawy. Wylecia� te� w powietrze, na
skutek �aru w piwnicach, jaki� wielki sk�ad konspiracyjnej amunicji. Po wys�uchaniu
opinii tych znawc�w, przes�a�em - niestety - meldunek teleksowy do genera�a
Knigera, �e nale�y przypuszcza�, i� w getcie zgin�li przyw�dcy ca�ego podziemia
warszawskiego16. Meldunek zredagowa�em w po�piechu, bez zasi�gni�cia zdania doktora
Hahna. Oh! Jak mi si� za ten meldunek p�niej dosta�o! Kruger powiedzia� kilka
gorzkich i twardych s��w. Heinrich Himmler zauwa�y� w rozmowie telefonicznej, �e za
ma�o znam Generaln� Guberni� i Warszaw�, abym m�g� stawia� prognozy. A doktor Hahn
zaprosi� mnie na wypoczynkowy, dwugodzinny obiad i po bratersku poradzi�, abym
zawsze wys�uchiwa�, ale nigdy nie us�ucha� rad wszystkich tak zwanych ,,znawc�w" i
"eksper-
16 W dalekopisie do SS-Obergruppenfuhrera F. W. Krugera z 26 kwietnia 1943 r. pisa�
Stroop: "Jak wynika z meldunk�w, z chwil� wszcz�cia akcji nast�pi�o poza drobnymi
wypadkami og�lne uspokojenie, szczeg�lnie na terenie Warszawy. Z tego nale�a�oby
wnioskowa�, �e bandyci i sabota�y�ci przebywali dotychczas w b. �ydowskiej
dzielnicy mieszkaniowej i teraz zgin�li" - zob. J. Gumkowski, K. Leszczy�ski,
Raport Stroopa..., s. 160.
t�w". "To s� na og� WC-Fachmanni - zwierzy� si� Hahn. - Trzymam ich u siebie, bo m
u s z �. Brak nam inteligentnych, naprawd� inteligentnych fachowc�w policyjnych.
Przed nast�pnymi meldunkami pisemnymi o wa�nych zdarzeniach niech pan genera�
zechce zasi�gn�� i mojego zdania." Zgodzi�em si� na przyjacielsk� propozycj�
Halina. Wypili�my po czarnej kawie (prawdziwej! co za aromat!) oraz po francuskim
koniaku firmy "Camus" (niebo w g�bie, jak m�wi� Polacy) i wr�ci�em na plac boju.
- Zobaczy�em z daleka - morze p�omieni. W dzielnicy "aryjskiej" spok�j. Jaki� zimny
spok�j. Polacy, wiadomo, nie byli serdeczni wobec nas, ale to, co wyczu�em,
przygl�daj�c si� twarzom przechodni�w - szczeg�lnie kobiet - przerazi�o mnie. Mo�e
by�em pod rauszem koniakowym, ale widzia�em zbyt liczne spojrzenia w niebo nad
gettem. Wszystkie oczy Polak�w smutne. Wszystkie twarze spokojne. Nie lubi� takich
masek. Przypomnia�em sobie uwag� doktora Hahna, �e "wszyscy Polacy to (w czasie
obecnej wojny) aktorzy. Nie wierzy� im ani na jot�! Zawsze pilnowa�, czy nie ostrz�
na Niemc�w no�y! A oni potrafi� tak cicho ostrzy� no�e, �e nawet Pan B�g ich nie
us�yszy." Tak m�wi� Hahn.
- W czasie drogi powrotnej do getta pomy�la�em, �e nie ma dla nas innej metody
post�powania, jak wyci�cie wszystkich drzew we wrogim lesie, wykarczowanie
wszystkich korzeni i wysterylizowanie wszystkich nasion.
- W getcie w dalszym ci�gu "wielkanocne piek�o", jak powiedzia� jeden z adiutant�w.
Chodzi�em tam w samochodowych okularach - |tyle by�o iskier i dymu. �o�nierze
zm�czeni, zakurzeni, osmaleni. Wycofa�em gros oddzia��w o godzinie 22.00 na
kwatery. Zostawi�em stu kilkudziesi�ciu ludzi w getcie dla pilnowania otoczonych
�yd�w. Ale wiedzia�em, �e moi podw�adni b�d� obserwowa� z daleka p�on�ce kwarta�y,
�e nie drgn� nawet, gdy �ydzi zaczn� si� prze-grupowywa�. Objecha�em getto i
sprawdzi�em pier�cie� ochronny pomocniczych oddzia��w od strony "aryjskiej".
214 ROZMOWY Z KATEM
- Wr�ci�em do mego apartamentu w alei R�. Skontrolowa�em raporty dzienne. Zrobi�em
odpraw� dow�dc�w. Potem otworzy�em okno i na�yka�em si� wiosennego powietrza. Wiatr
po�udniowy w twarz mi wia�, jak �piewa pan Schieike. By�em tak umordowany, �e jak
cham, jak lump, a nie jak genera�, po�o�y�em si� do ��ka bez k�pieli. Zasn��em
b�yskawicznie.
- Dy�urnemu adiutantowi - ci�gn�� Stroop - zabroni�em budzenia mnie przed godzin�
si�dm�. "Dla nikogo mnie nie ma" - przykaza�em. Na pytanie, czy naprawd� "dla
nikogo"? - odpowiedzia�em: "S� dwa wyj�tki. Musi mnie pan obudzi�, gdyby dzwoni�
SS-Reichsfuhrer oraz gdyby nadszed� meldunek, �e nad gettem zn�w powiewaj�
sztandary: bia�o-niebieski i bia�o-czerwony."
XVI. Wielkie �owy
Stroop nad podziw dobrze pami�ta� przebieg Wielkiej Akcji. Potrafi� sypa�, na
wyrywki, datami i godzinami zdarze�, liczb� schwytanych w ka�dym dniu i zabitych
�yd�w, danymi o stanie personalnym niemieckich oddzia��w itp. W zakresie spraw
getta mia� pami�� fenomenaln�. Raz powiedzia�:
- Zatar�o si� ju� wiele szczeg��w z mojego �ycia. Wida�, �e m�zgownica nie dzia�a
naj genialniej. Zreszt� by�em przeci�tnym .cz�owiekiem. Zawsze wkuwa�em si� w
szkole i na kursach, a p�niej ~ jako doros�y - musia�em notowa� rozmaite dane. Nie
mog� si� dzisiaj tak nauczy� polskich nazw kolor�w, abym m�g� je recytowa� ibez
namys�u i bez b��du. Ale je�li idzie o prze�ycia z kwietnia 1943 iroku, to pami��
s�u�y b�yskawicznie i o ka�dej porze. Wydaje mi si�, l�� raport o likwidacji
warszawskiego getta mam wydrukowany Iw g�owie. Po prostu go widz�, strona po
stronie. Musia�em by� wtedy iw transie, kt�ry utrwali� na zawsze wszystkie
prze�ycia tamtych dni.
Stroop nie pomija� w czasie relacji o Grossaktion swych rozm�w i� Himmlerem,
Kaltenbrunnerem i Kriigerem oraz cz�stych konsultacji z doktorem Hahnem i doktorem
Kah'. Wspomina� tak�e o wymianie izda� z ,,mniej wa�nymi Niemcami w Warszawie", do
kt�rych zalicza� ;m.in. "tego lokaja u Hansa Franka i komedianta - gubernatora
'Ludwika Fischera".
' SS-Sturmbannfuhrer/SS-Obersturmbannfuhrer dr Ernst Kah (1899-1969), od ko�ca 1941
r. do ko�ca 1943 r. kierownik Wydzia�u III (Sicherheitsdienst, SD) i zast�pca
Dow�dcy Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa w dystrykcie 'Warszawa
(KdSW) L. Hahna.
216 ROZMOWY Z KATEM
- Inspiratorem i kontrolerem naszej polityki w Warszawie by� zesp� SS-owskich
dow�dc�w i sztabowc�w, kt�rzy urz�dowali w dw�ch warszawskich gmachach. W alei
Szucha, gdzie dowodzi� doktor Hahn, i w pa�acowej kamienicy przedwojennych ambasad:
belgijskiej i holenderskiej w Alejach Ujazdowskich 23, mi�dzy Szopena a Pi�kn�. Tam
si� znajdowa�a siedziba oficjalna SS-und Polizeifuhrera in Distrikt Warschau, moja
siedziba. Teraz rozumie pan, Hen Moczarski, dlaczego by�em w sta�ym kontakcie i z
Hahnem, i z doktorem Kah. Poza tym konsultowa�em si�, lecz nie tak cz�sto, z SS--
Hauptsturmfuhrerem Alfredem Spiikerem, kt�ry sw� m�dro�ci� i pilno�ci� dor�wnywa�
Hahnowi i doktorowi Kah. Spiiker ma�o m�g� mi po�wi�ci� czasu, bo podlega�
bezpo�rednio krakowskiej centrali2.
Tu wtr�ci� si� Schie�ke:
- Spiikera zna�em sprzed wojny, z Hanoweru. Wykszta�cony i zdolny cz�owiek,
utalentowany oficer policji kryminalnej. I nie twardog�owy; przeciwstawienie
policjanta-rze�nika. M�wiono mi, �e zgin�� w 1945 roku w czasie walk o Pozna�. Wi�c
to Spiiker wraz z tym milczkiem, doktorem Kah, pomagali panu genera�owi w
zlikwidowaniu getta warszawskiego?
SS-Gruppenfuhrer nie odpowiedzia� od razu. Pospacerowa� po celi, masowa� si� po
karku i przyg�adza� �lin� w�osy na skroniach. Zmarszczy� brwi i w ko�cu rzek� nie
najch�tniej:
- Przyciskacie, Meine Herren, to powiem prawd�. Doktor Hahn by� moj� g��wn�
podpor�. Rozmawia�em z nim kilka, a nawet kilkana�cie razy dziennie. Doktor Kah za�
zg�asza� si� zawsze telefonicznie lub przez kr�tkofal�wk� na moje miejsce postoju
do getta wtedy, gdy mia�em wahanie i prze�ywa�em k�opotliwe chwile. Doktor Kah to
chyba telepata. Umia� grzecznie, z szacunkiem dla mojej rangi, podsun�� projekt
trafnej decyzji. Hahn i Kah stanowili monopolistyczny trust m�zg�w z alei Szucha.
Nie Jesuiter, ale oni pe�nili w rzeczywisto�ci funkcje oficer�w koncepcyjnych w
moim sztabie.
2 SS-Hauptsturmfuhrer Alfred Spiiker, od marca 1942 r. dow�dca Sond�-rkommando IVAS
- specjalnej jednostki Policji Bezpiecze�stwa (Sicherheitspolizei, Sipo) w
Warszawie, podleg�ej bezpo�rednio Dow�dcy Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by
Bezpiecze�stwa w Generalnym Gubernatorstwie. Poleg� w walkach o Pozna� w 1945 r.
WIELKIE �OWY 217
Spiiker pom�g� mi tylko raz, przy zwalczaniu �ydowskiej "partyzantki nocnej" w
getcie.
- Co to za "nocna partyzantka"? - przerywa Schieike.
- Wyja�ni�, gdy przyjdzie czas - warkn�� Stroop. - Musz� przecie� teraz opowiedzie�
panom o moich dzia�aniach drugiego dnia �wi�t wielkanocnych, 26 kwietnia 1943 roku.
Ot� rozpocz�li�my akcj� z op�nieniem. Nie o godzinie 10, jak nakaza�em, ale o
10.45. Cz�� grenadier�w pancernych SS nie zjawi�a si� na czas. Solidnie zwymy�la�em
oficer�w. Potem pu�ci�em w getto, jak poprzedniego dnia, siedem oddzia��w
szturmowych po siedemdziesi�ciu ludzi plus oficer...
- �adna sfora - Schieike zn�w si� w��cza. - 497 brytan�w, o ile znam tabliczk�
mno�enia. Stroop �achn�� si�:
- To nie psy penetrowa�y getto, Herr Schieike, lecz �o�nierze walcz�cy o wielko��
III Rzeszy.
G�os ma patetyczny i jednocze�nie �mijowaty. Schieike, ciekaw dalszych relacji,
sprytnie wywija si� z mo�liwego konfliktu i m�wi bardzo powa�nie:
- Por�wna�em pa�sk� rol� w Grossaktion do roli wytrawnego my�liwego. My�liwy i
kawalerzy sta by� zawsze wzorem prawdziwego Germanina. Hermann der Cherusker te�
przeprowadza� �owy na Rzymian w Teutoburskim Lesie. Hermann G�ring niezwykle sobie
ceni� tytu� Wielkiego �owczego Rzeszy i nieraz m�wi� z dum�, �e wypuszcza na
zjudaizowan� Angli� sfory pilot�w z tysi�cami bomb lotniczych.
Takie por�wnania u�agodzi�y Stroopa. Od razu nabra� humoru i opowiada�:
- Mo�e pan ma racj�, u�ywaj�c my�liwskiej przeno�ni, bo rzeczywi�cie moi �o�nierze
tropili nieprzyjaciela, a gdy z�apali wiatr, to wgryzali si� w zakamarki i
labirynty getta, p�ki nie wykurzyli i nie zniszczyli �yd�w. Ta metoda wyznaczania
grup szturmowych na teren znany im z poprzedniego dnia zda�a egzamin. SS-manni
orientuj�c si� w topografii rejonu, czuli si� pewniej i dzia�ali szybciej. Jednak�e
akcja sz�a wolno. Wszystkie oddzia�y natkn�y si� na op�r, kt�rego bez podci�gni�cia
saper�w, miotaczy p�omieni i nawet artylerii nie mo�na by�o zlikwidowa�. Ka�da
operacja trwa�a od godziny do czterech
218 ROZMOWY Z KATEM
godzin. Chodzi�o o zdobywanie umocnie� i kryj�wek, bo �aden �yd nie wyszed� tego
dnia dobrowolnie z bunkra. Musieli�my wysadza� w powietrze wej�cia do piwnic i
korytarzy, a r�wnie� niekt�re bramy i partery dom�w. To ju� nie by�y przelewki!
Odczuwali�my coraz wyra�niej i coraz dotkliwiej, �e przysz�a kolej na walk� z
najbardziej zaci�tymi powsta�cami, z elit� �ydowskiej Organizacji Bojowej.
- C� w tym dniu by�o jeszcze wa�nego? - Stroop na chwil� przerwa� sw�j wyw�d, potem
u�miechn�� si�, jak zawsze, gdy m�g� wsadzi� szpil� wehrmachtowcom. - No! W tym
dniu nakaza�em ewakuacj� jednego zak�adu przemys�u zbrojeniowego, kt�ry
pozostawi�em by� pod opiek� Wehrmachtu i nie obj��em stref� bezpo�rednich dzia�a�
bojowych. Oficerowie od genera�a Schindlera zaklinali mnie od pocz�tku Wielkiej
Akcji, aby da� im czas na ewakuacj� zak�adu, kt�ry mia� by� w przysz�o�ci niezwykle
przydatny i w kt�rym znajduje si� "cenny maj�tek wojska". Czeka�em tydzie�. A
wehrmach-towcy nie wywo�� zak�adu i jeszcze �yd�w przetrzymuj�. Wi�c - po
telefonicznej rozmowie z doktorem Kah - zlikwidowa�em t� enklaw� spokoju, lenistwa
i sabota�u. Tak, Herr Moczarski, powtarzam:
sabota�u! Kaza�em podstawi� ci�ar�wki, przyprowadzi� pod konwojem robotnik�w-
Polak�w i wyewakuowa�em "skarb genera�a Schindlera". By�em tam osobi�cie. I co
znalaz�em? Troch� ma�o sprawnych maszyn i archaicznych urz�dze� oraz troch�
gotowych towar�w. Za to - wielu �yd�w. Zrobi�em awantur�. Oficer�w i podoficer�w
Wehrmachtu zwymy�la�em od "szabes-goj�w", a �yd�w, kt�rzy tam "pracowali",
przenios�em gdzie indziej.
- Tymczasem w siedmiu rejonach siedmiu grup szturmowych trwa�y walki, a ogie�
po�yka� coraz to nowe domy. Nad gettem kot�owa�y si� dymy - czarne, br�zowe, szare,
niebieskawe. Z okien i dach�w wyrywa�y si� p�omienie. Wiatr ni�s� iskry i kurz. I
spalenizn�. Huki, dono�ne g�osy komendy SS-ma�skiej, p�acze, przekle�stwa, j�ki i
wybuchy granat�w. Z bunkra, z dymu wyczolguj� si� �ydzi i �yd�wki...
- ...dzieci tak�e? - pyta Schie�ke.
- Tak�e. Widzia�em taki przypadek: najpierw wyci�gn�li�my matk�. P�przytomna,
brudna, blada, cera piwniczna, patrzy jak zahipnotyzowana w otw�r bunkra, gdzie
pozosta�o jej dziecko, male�ki synek...
WIELKIE �OWY 219
- Niech pan nie m�wi dalej, niech pan milczy! - krzykn��em
agle. - Panie Stroop, niech pan nic nie m�wi... Prosz�. By�a to pierwsza moja
pro�ba do Stroopa. I ostatnia. Tego dnia wi�cej nie rozmawiali�my. Nikt nie czyta�
ksi��ek. Nikt
ie nuci� piosenek i marsz�w.
A jednak wr�ci� Stroop do poniedzia�ku, do 26 kwietnia 1943. powiedzia� g�osem
rutyniarza policyjnego:
- Tego dnia wys�a�em do "Werke Poniatowa. GmbH" trzy-aestu wysoko kwalifikowanych
metalowc�w �ydowskich. Moi ludzie astrzelili 1700 �yd�w i �yd�wek, z tego oko�o
czterystu os�b y bezpo�rednich walkach. Zdobyli�my 13 bunkr�w.
- We wtorek, 27 kwietnia, zastosowa�em now� taktyk�. Od ;odziny 9 do 15 mniejsze
oddzia�y bojowe (by�o ich 24) przeszukiwa�y iRestghetto" i wy�apa�y oko�o o�miuset
�yd�w oraz zastrzeli�y ponad etk� stawiaj�cych op�r, cz�sto zbrojny. A po godzinie
16 zaatakowali�my ufortyfikowane domy przy ul. Niskiej.
Tu musz� zwr�ci� uwag� Czytelnika, �e Stroop bardzo rzadko >odawa� nazwy ulic w
getcie. Wymienia� tylko Nisk�, Mi��, Karmelick� Karmelitenstrrasse), plac
Muranowski, Bonifratersk�, Prost�, Nalewki - ale ich nie umia� dok�adnie
umiejscowi� (z wyj�tkiem Mi�ej, Prostej placu Muranowskiego).
- Do oczyszczenia ulicy Niskiej - wspomina Stroop - u�y-em oko�o czterystu
wybranych SS-mann�w i ca�y podleg�y mi Yehrmacht. Walczyli�my do nocy, do godziny
22.30. Metoda wowadzenia ,,bitwy o ulic� Nisk�" taka sama, jak dawniej. Marsz
jbli�enia. Pierwsza wymiana ognia. Podci�gni�cie artylerii. Kr�t-[otrwa�e natarcie.
Gdy mamy pierwszych rannych (w tym jeden >askaris"), wysuwam na czo�o obs�ug�
miotaczy p�omieni. Ca�y |zas karabiny maszynowe graj�. Ogie� posuwa si� naprz�d
(pod-alamy z wiatrem). My - za ogniem. Powoli, powoli. Szukamy uchomych cel�w.
�ydzi skacz� z okien, balkon�w, strych�w, ach�w. Wyborowi strzelcy chwytaj� na
muszk� "spadochroniarzy". lektorzy �ydzi zrozpaczeni i zrezygnowani. Inni - bojowi
i za-
220 ROZMOWY Z KATEM
dziorni do ostatniej sekundy. Z�orzecz� nam. Wymy�laj�. �piewa polski hymn
narodowy, niekt�rzy psalmy.
- Tymczasem grupy specjalne, z saperami, rozpoczynaj� poszul;
wanie i wysadzanie bunkr�w na terenach ju� troch� wystyg�ych p po�arze. Wi�kszo��
bunkr�w si� opiera i broni. Trzeba wrzuca� �wie< dymne, czasem u�y�. miotacza
p�omieni. Wyci�gamy �yd�w z bunkr�w Segregacja. Likwidowanie opornych lub
bezczelnych itd., itd.
- A tu mi doktor Hahn donosi, �e tu� za gettem, od p�nocn< -wschodniej strony,
zgromadzili si� �ydzi i "aryjczycy", �e m� w "melinie" bro� i jest ich wielu. A
mo�e to jaka� cz�ciowa mobilizac polskiego Widerstandsbewegung? Posy�am szybko
szturmowc�w po dow�dztwem zabijaki, Oberleutnanta policji Diehia. Nasi walcz�. A
przeciwnik silny. Hahn podrzuca posi�ki. Doktor Kah zaleca racz dyskretne
dzia�anie: przeci�gn�� do nocy, obstawi� kordonami - byle n rozdra�ni� Polak�w,
byle ich nie zmusi� do akt�w rozpaczy, bo "po�< wyp�ynie z getta na ca�� Warszaw�,
a wtedy mog� by� szalone k�opoty' Diehl donosi, �e w�r�d tej grupy obl�onej poza
gettem znajduj� s;
Wehrmachtowcy. My�la�em, �e Diehl zwariowa�3. Zawiadamiam o t ca�ej historii
Berlin. Nie my�l� ju� o getcie, o ulicy Niskiej, kt�r� m< SS-manni metodycznie pal�
i burz�. Wreszcie genera� Kriiger zlec Hahnowi, aby si� zaj�� grup� obl�on� przez
oddzia� Diehia. Hahn i Ka spraw� za�atwiaj�, ale nie metod� wojskow�, lecz
policyjn�. Dzia�aj� cal noc i do po�udnia nast�pnego dnia. W ko�cu zlikwidowano
oko�o 7 procent tych zgromadzonych pod murami getta �yd�w i Polak�w. Reszt zdo�a�a
uciec. Jak m�wi� p�niej doktor Kah, byli tam i �OB-mann i AK-owcy, i AL-owcy, i
konspiratorzy z innych drobnych ugrupowa polskich oraz polscy policjanci, tak zwani
"granatowi"4. Doktor Ka
3 Mowa o �o�nierzach podziemia polskiego, przebranych w mundury niemiecki!
4 Mowa o walce "specjalnego oddzia�u szturmowego" (jak pisze w sprawozdani Stroop)
z oko�o 120-osobow� grup� powsta�c�w, kt�rej uda�o si� opu�ci� teren gett i
schroni� w jednym z blok�w przy pl. Muranowskim, gdzie do��czy�a do nil 18-osobowa
grupa �o�nierzy Organizacji Wojskowe) - Kadra Bezpiecze�stwa. Wedtu Stroopa w walce
zabito i uj�to 52 "bandyt�w" oraz 17 Polak�w, w tym dw�c policjant�w "granatowych"
- zob. J, Gumkowski, K. Leszczy�ski, Raport Stroopa, l 163-164, B. Mark, Walka i
zag�ada warszawskiego getta, wyd. 2, Wydawnictwo MOM Warszawa 1959, s. 362.
;
WIELKIE �OWY 221
kaza� tych policjant�w natychmiast rozwali�. Hahn i Kah bardzo nie lubili polskich
policjant�w. M�wili, �e musz� respektowa� decyzje w�adz centralnych i generalnego
gubernatora Franka o utrzymywaniu polskiej policji kryminalnej, ale wiedz�, �e co
najmniej 40 procent tych policjant�w to aktywni, zaprzysi�eni i g��boko
zakonspirowani cz�onkowie polskiego podziemia i londy�skiego wywiadu.
- Og�em uj�to tego dnia prawie trzy tysi�ce �yd�w i kilkudziesi�ciu "aryjczyk�w", a
zastrzelili�my oko�o tysi�ca ludzi. Pracowity i denerwuj�cy by� ten wtorek, 27
kwietnia 1943.
Nast�pne dni likwidacji getta warszawskiego dawa�y si� r�wnie� we znaki ludziom
Jurgena (J�zefa) Stroopa.
- To ju� nie bezwolne masy - opowiada� - ale elita syjonistyczna. Ci ludzie
wiedzieli, po co si� bij� i za co si� bij�. Byli twardzi. Mieli charakter.
Wyszkoleni. Zaopatrzeni. Wytrwali i sprytni. Oraz zdecydowani na �mier�.
- A nie uwa�a pan, �e powsta�cy w getcie wiedzieli r�wnie�, �e nie jest
najwa�niejsza �mier�, lecz to, jak si� umiera, �e bronili godno�ci ludzkiej i
przysz�ej pami�ci swego spo�ecze�stwa? - zapyta�em raz Stroopa. Ten natychmiast
odpowiedzia� tonem i j�zykiem wyuczonym, partyjnym, NSDAP-owskim:
- �ydzi nie maj�, nie s� w stanie mie� poczucia honoru i godno�ci. Przecie� �yd nie
jest pe�nym cz�owiekiem. �ydzi to ^ podludzie. Maj� inn� krew, inne tkanki, inne
ko�ci, inne my�li ni� i my - Europejczycy, "aryjczycy", a szczeg�lnie ni� my -
"nordycy".
Do l maja 1943 walki w getcie mia�y, jak opowiada� nam Stroop, podobny charakter i
nasilenie. A wi�c �mudne i pedantyczne przeszukiwanie zdobytych ju� teren�w getta,
wkraczanie do nowych blok�w. Wzajemna wymiana ognia. "Cocktaile Mo�otowa", granaty,
�ydowskiej produkcji, miny. Niezmordowana ruchliwo�� yd�w. Coraz
222 ROZMOWY Z KATEM
ci�sze i d�ugotrwa�e walki z za�ogami bunkr�w. Wykrywanie podziemnych mieszka�.
- 28 kwietnia - relacjonowa� Stroop - otworzyli�my po kilkudniowym mozole
najwspanialszy bunkier �ydowski, jaki w �yciu widzia�em. Na g��boko�ci dw�ch pi�ter
od powierzchni gruntu, zaopatrzony w nowoczesn�, potr�jn� sie� wentylacyjn�, z
trzema �r�d�ami zasilania w energi� elektryczn�, z kuchniami, klozetami,
prysznicami, dop�ywem wodoci�g�w miejskich i studzienk� artezyjsk�. Ponadto bunkier
posiada� magazyny paliwa, zbiorniki wody, obszerne spi�arnie i ch�odnie na
wiktua�y. M�dra konstrukcja. Bunkier by� nad wyraz funkcjonalny. Posiada� kilka
wyj�� przez d�ugie korytarze oraz pancerne drzwi mi�dzy izbami. Wykryli�my go po
wst�pnej obserwacji terenu w nocy oraz przy pomocy ps�w policyjnych, tak�e aparat�w
- sond akustycznych. W ci�gu dnia sondy niczego nie mog�y wykaza�, bo by�
powszechny ha�as. Ale noc�, gdy zapada�a wzgl�dna cisza, sondy wykrywa�y d�wi�ki
rozm�w i motork�w elektrycznych w bunkrze. A psy (i jeden z SS-mann�w o nosie na
wag� z�ota: mia� fenomenalny w�ch i w cywilu by� ekspertem w fabryce perfum)
wyczuwa�y noc�, gdy nie by�o silnego wiatru, sk�d ci�gn� si� smugi zapach�w
bunkrowych kuchni. W zakonspirowanym bunkrze mo�na grza� tylko niekt�re produkty
�ywno�ciowe, wytwarzaj�ce nik�� wo� przy gotowaniu.
- Z tego bunkra wywlekli�my oko�o trzystu �yd�w i �yd�wek z dzie�mi. Byli to bogaci
ludzie, niegdy� bardzo wp�ywowi i ustosunkowani. Zaimponowali nam bunkrem, ale za
to, �e byli tacy sprytni i tak nam zaimponowali - dostali porz�dnie w ko��.
- Od 28 kwietnia do l maja w��cznie zlikwidowali�my ponad sto bunkr�w, uj�li�my
ponad sze�� tysi�cy �yd�w. Zastrzelili�my w walce oko�o siedmiuset pi��dziesi�ciu
bojowc�w. W�r�d nich byli ludzie ze sztabu �ydowskiej Organizacji Bojowej. Liczba
wszystkich uj�tych od 19 kwietnia �yd�w wzros�a do 38 500. Te wszystkie liczby s�
szacunkowe i niepe�ne. Mi�dzy innymi ludzie doktora Hahna zastrzelili poza gettem,
w Warszawie "aryjskiej" i w osiedlach podmiejskich, kilkuset, a mo�e nawet tysi�c
uciekinier�w z getta. S� to liczby niebagatelne. I dlatego Wielka Akcja tak si�
przeci�ga�a Rzeczywista liczba �yd�w w getcie, wi�ksza o 50-60 procent od liczby
WIELKIE �OWY 223
przewidywanej, by�a jedyn� przyczyn�, �e Grossaktion trwa�a tak d�ugo.
S�uchaj�c wywod�w i relacji Stroopa, nie zabiera�em na og� g�osu - ze zrozumia�ych
wzgl�d�w. Od czasu tylko do czasu, gdy SS-Gruppenfuhrer i General-leutnant der
Waffen SS przeholowa� w s�ownictwie lub w opiniach i wnioskach, reagowa�em. Tak te�
zdarzy�o si� w przypadku formu�owania przez Stroopa przyczyn przed�u�ania si� walk
w getcie.
- Co pan b�dzie nam opowiada�, Herr Genera� - zwr�ci�em si� do Jlirgena Stroopa.-
Plan akcji by� zakre�lony pocz�tkowo na trzy dni.
- Jasne! - popar� mnie Schie�ke. - Plan by� trzydniowy, plus "roboty nast�puj�ce po
produkcji", jak m�wi Herr Moczarsh.
- A tymczasem - prowadzi�em g�o�no rozumowanie - Grossaktion trwa�a pe�ne 28 dni.
Od rana 19 kwietnia do p�nego wieczora 16 maja 1943. Wi�c okres walk by� przesz�o
dziewi�� razy d�u�szy od zaplanowanego.
- Gdyby pan tam by�, Herr Moczarski - w g�osie Stroopa akcenty szczero�ci - toby
pan doszed� do wniosku, �e i tak Grossaktion trwa�a kr�tko. Przecie� tamte czasy
dawno min�y, wszystko si� wywr�ci�o do g�ry nogami, mo�emy wi�c m�wi� tu, mi�dzy
nami, wi�niami, prawd�. �ydzi zaskoczyli mnie i moich podw�adnych, i doktora Hahna
sw� wol� walki. My, dawni kombatanci pierwszej wojny i SS-owcy, my wiemy, co to
jest wola walki. Wyrabiano w nas tak� wol�, hart, up�r, twardo��. I w�a�nie u �yd�w
warszawskich ^pokaza�a si� taka wola, zaskakuj�c nas ca�kowicie. Dlatego boje i w
getcie tak si� przed�u�a�y.
- Dzie� l maja wbi� mi si� w pami�� z kilku wzgl�d�w. Pomijam normalne dzia�ania
bojowe moich podw�adnych, kt�re na samym pocz�tku Grossaktion wydawa�y si�
niezwyk�e, nawet egzotyczne. Te normalne ju� w dniu l maja dzia�ania nie by�y �atwe
i bezpieczne. Z ka�dego k�ta, za�omu �ciany, piwnicy, z ka�dej wypalonej ruiny
mo�na by�o dosta� pigu�k� z broni palnej, granat lub
224 ROZMOWY Z KATEM
p�omie� z "cocktailu Mo�otowa". Pomijam salwy dzia�ek przeciwlotniczych,
grzechotanie pistolet�w maszynowych, ca�y ten wojenny zgie�k, dym, kurz, po�ary,
rozwalanie mur�w, wysadzanie w powietrze stanowisk wroga - pomijam ten nasz
codzienny chleb gettowy. Znacie to ju� panowie doskonale.
- Ale tego� l maja by�em �wiadkiem niezwyk�ej sceny. Na placu zebrano je�c�w. Cz��
ich - zgn�biona do ostateczno�ci. Ale niekt�rzy trzymali si� hardo. Pokornie, ale
hardo. Sta�em opodal, otoczony pocztem ochronnym. Przygl�da�em si� tym m�czyznom.
Raptem s�ysz� suchy trzask i widz�, jak m�ody �yd, w wieku 25-28 lat, strzela z
pistoletu do oficera naszej policji. B�yskawicznie odda� trzy strza�y. Jeden pocisk
trafi� oficera w d�o�. Wszyscy, jak tam byli�my, posiali�my po �ydzie ogniem.
Zd��y�em wyszarpn�� m�j pistolet z kabury i strzeli� �ydowi w tu��w, gdy pada�.
Stan��em nad nim - kona�. Takie s� prawa rzemios�a wojennego. Kona�, ale toczy�
m�ciwym wzrokiem. I wie pan, co on zrobi�? Splun�� w moim kierunku. Gdy to
zobaczyli ludzie z ochrony - popruli go ogniem ci�g�ym pistolet�w maszynowych.
Wygl�da� jak krwawy, sp�aszczony worek z mi�sem.
Nie mog�em tego s�ucha�, a s�ucha�em. Zasch�o mi w ustach. Gustaw Schieike podbieg�
do dzbanka z wod� i wypi� duszkiem kubek. Po chwili kalifaktorzy wnie�li obiad.
Stroop zjad� z apetytem swoje dwie porcje wi�ziennego wiktu.
Po obiedzie, po zmyciu misek i po zamieceniu celi (na Stroopa przypada� w�a�nie
dy�ur sprz�tacza), Gustaw Schieike przypomnia� SS-Gruppenfuhrerowi, �e mia� jeszcze
co� ciekawego nam opowiedzie� o dniu l maja. Stroop nie mia� wielkiej ch�ci na
gadanie, ale Schieike wierci� mu dziur� w brzuchu, wi�c zacz��:
- Ju� po tygodniu walk w getcie zwr�ci�em uwag� na tre�� tych meldunk�w, kt�re
sugerowa�y, �e �ydzi �a�� jak koty po nocach, �e si� wtedy przegrupowuj�,
przekazuj� sobie poczt�, przewo�� z magazyn�w �ywno��, wod� i amunicj� oraz �e na
nasze strza�y odpowiadaj� ogniem. W czasie odpraw zwraca�em na to uwag�, ale nie
mia�em koncepcji, jak ten problem rozwi�za�. A tu tymczasem noc z 30
WIELKIE �OWY 225
kwietnia na l maja sta�a si� dla nas krwawa. �ydzi postrzelili noc� trzech ludzi i
dw�ch SS-mann�w zabili. Strzelanina wybucha�a kilkana�cie razy. Adiutant musia�
mnie budzi� w nocy. By�em w�ciek�y, bo to nowe komplikacje. Pierwszego maja
przeprowadzi�em konsultacje na ten temat z ekspertami. Rozesz�y si� plotki w
intryganckim �wiatku moich rodak�w w Warszawie, �e w dzie� to zdobywam je�c�w,
rozwalam �yd�w, ale noc� pozwalam na gubiene naszych ludzi.
W ko�cu Alfred Spiiker znalaz� dobrego eksperta. By� to ros�y, m�ody oficer SS od
Skorzenego5. Znalaz� si� przypadkiem w Warszawie. Poradzi�, aby z najbardziej
sprytnych i wyszkolonych w dywersji SS-mann�w zorganizowa� nocne patrole, ale o
typie wojsk partyzanckich, a nie regularnych. Zatelefonowa�em do genera�a Kriigera,
niegdy� speca od walk ulicznych, dziennych i nocnych. Kriiger zaakceptowa� plan i
kaza� natychmiast uruchomi� pi�� takich patroli, po dziewi�ciu SS-mann�w, a
nast�pnie przygotowa� jeszcze, na wszelki wypadek, pi�� analogicznych grup. W ci�gu
kilku godzin wybra�em ludzi (kto na ochotnika do ciekawej roboty? - zg�osi�o si�
wielu). Poinstruowali�my ich na chybcika. Najbardziej pom�g� mi ten spadochroniarz
od Skorzenego, Spiiker i - o dziwo - doktor Kah. Na czym si� ten milczek Kah nie
zna�?!
- Pierwszego maja o godzinie 22.00 odprawi�em moje nowe formacje partyzanckie.
Kaza�em myszkowa� po getcie kr�tymi drogami i w nieregularnych odst�pach czasu. Ich
zadaniem by�o ustalenie ruch�w oddzia��w i patrol�w nieprzyjaciela, tropienie
bunkr�w, nads�uchiwanie i likwidowanie przeciwnika. Wyposa�y�em ich
pierwszorz�dnie. Pistolety maszynowe z du�� ilo�ci� amunicji, granaty, ino�e,
rakietnice, obuwie na gumowych podeszwach. �adnych b�yskotek Ina wierzchu. Twarze
upudrowane na ciemno. Pod mundury kaza�em im w�o�y� koszulki dziane ze stalowego
drutu, co to ich ani sztylet, ani kula pistoletowa nie przebije. No! I zacz�a si�
nasza ,,nocna partyzantka" w getcie.
5 SS-Obersturmbannfuhrer Otto Skorzenny, kt�ry 12 wrze�nia 1943 r. na czele 90
�o�nierzy ze szkolnego batalionu spadochroniarzy, przetransportowanych na 10
szybowcach, uwolni� Benito Mussoliniego, wi�zionego w hotelu w Campo d'Imperatore
hv �a�cuchu Abruzz�w (Apeniny �rodkowe) z rozkazu nowego rz�du W�och.
'15 - Rozmowy z katem
226 ROZMOWY Z KATEM
- Teraz ju� pan wie, Herr Schieike, co rozumia�em pod tym zagadkowym dla pana
terminem. Kto by pomy�la�, �e warszawscy �ydzi zmusz� mnie i moich SS-owc�w do
uprawiania noc w noc sztuki partyzanckiej w centrum milionowego miasta! Miasta,
kt�re by�o dla nas wa�nym punktem strategicznym, g��wnym w�z�em kolejowym, baz�
zaopatrzeniow� i remontow�, garnizonem wszystkich broni i siln� za�og� policyjn�.
- W dniu naszego �wi�ta partyjnego i pa�stwowego, mianowano pana, Herr Genera�,
szefem hitlerowskiej partyzantki przeciwko �ydom konaj�cym w getcie. To du�a rzecz
i zaszczytny awans, Mein SS--Gruppenfuhrer! - zauwa�y� z p�u�miechem Gustaw
Schieike.
- Drugiego maja 1943 przyjecha� do Warszawy H�here SS-und Polizeifuhrer Ost, SS-
Obergruppenfuhrer, genera� policji Friedrich Wilhelm Kriiger. By� to czo�owy
dzia�acz NSDAP i jeden z najwybitniejszych cz�onk�w SS. Gdy ja - opowiada� Stroop -
mia�em numer legitymacji SS 44 611, to numer Kriigera by� daleko ni�szy co� ponad
6000. Kruger, stary bojownik Alte Gard�6 jeszcze z pierwszych czas�w monachijskich,
zna� doskonale Adolfa Hitlera, G�ringa, Goebbelsa, Heinricha Himmlera, i by� po
imieniu z czo�ow� setk� naszych przyw�dc�w. Jego zas�ugi powszechnie znano. On to
w�a�nie organizowa� w pocz�tkowym okresie, w latach 1929-1932, wszystkie
najwa�niejsze demonstracje i akcje NSDAP. Wyspecjalizowa� si� w dzia�aniach
bezpo�rednich, w rozbijaniu wiec�w naszych przeciwnik�w politycznych, w prowadzeniu
star� ulicznych oraz w zdobywaniu broni dla SA i SS.
- Adolf Hitler powiedzia� kiedy� publicznie, �e Friedrich Kriiger by� "pierwszym
zbrojmistrzem NSDAP i umia� zawsze dostarczy� po��dan� liczb� pistolet�w, karabin�w
maszynowych, granat�w ka�dej kom�rce partyjnej - na czas". A SS-Reichsfuhrer
za�artowa� raz, �e gdyby Adolf Hitler rozkaza� Kriigerowi dostarczy� w 1929 roku do
Brunatnego Domu s�awn� "Grub� Bert�", to Kriiger by j� ukrad�
6 Alte Gard� (niem.) - stara gwardia.
WIELKIE �OWY 227
Francuzom, rozebra� b�yskawicznie na cz�ci i przeszmuglowa� do Monachium, nawet
gdyby wszyscy celnicy, policjanci, wywiadowcy i agenci europejscy mu w tym
przeszkadzali.
- Kriiger to pistolet - doda� Stroop. - I wed�ug mnie najwa�niejszy cz�owiek w
Generalnej Guberni. Heinrich Himmler obdarza� go wielkim zaufaniem, mimo �e
rozmaicie si� plotkowa�o o postawie Kriigera w skomplikowanych niegdy� stosunkach
mi�dzy Heinrichem Himmlerem a Roehmem. Ernest Roehm postawi� podobno na Kriigera, a
m�dry i odwa�ny Kriiger - na Heinricha Himmlera.
- Kriiger, znawca spraw rasowych, przywi�zywa� du�� wag� do zlikwidowania
wszystkich �yd�w w GG. Dlatego zam�cza� mnie telefonami, stale kontrolowa�, a
teraz, 2 maja, nagle si� zjawi�.
- Nie ba� si� pojecha� do getta w pe�nym mundurze SS-�Obergruppenfuhrera. Mia� po
trzy Eichenlauby plus kwadratowa gwiazdka na aksamitnych, generalskich patkach SS.
Poszed� ze mn� na pierwsz� lini� gettowego frontu. Wszystko zauwa�y�, do
wszystkiego si� wtr�ca�. Da� mi mas� wskaz�wek, instrukcji i rad.
- Kriiger niepokoi� si�, �e Grossaktion tak si� przed�u�a. Ale gdy zobaczy� na
miejscu, jak trudna sta�a si� sytuacja, jak uparci i zdeterminowani s� �ydzi, jak
nawet najmi�kszy pozornie �yd przekszta�ca si� w fantastycznego bojowca, gdy ujrza�
"Haluzzenmadein", gdy wys�ucha� raport�w oficer�w SS oraz opinii Hahna i doktora
Kah - zmieni� sw�j pogl�d. ,, Rozumiem, �e w tej nowej dla nas sytuacji trudno by�o
osi�gn�� b�yskawiczne sukcesy" - powiedzia� mi Kriiger na po�egnanie. A potem
rzek�: "Dzia�aj pan dalej. Dobrze by�oby, �eby na 15 maja mo�na by�o formalnie
zako�czy� Grossaktion. Zako�czenie musi by� fajerwerkowe. Ostatni akord, o
charakterze politycznym, propagandowym, to wysadzenie w powietrze centralnej
Synagogi warszawskiej. Jesuiter dosta� plan techniczny, jak i gdzie borowa� otwory
w murach Synagogi dla za�o�enia �adunk�w wybuchowych. Plan opracowa� i obliczy�
najlepszy saper w moim krakowskim sztabie."
- Inspekcja Kriigera wypad�a dla mnie pozytywnie i podnios�a bardzo na duchu m�j
sztab i wszystkich �o�nierzy. Niech pan nie zapomina, �e Kriiger by� w Polsce od
listopada 1939 roku i �e pe�ni� r�wnie� funkcj� sekretarza stanu do spraw
bezpiecze�stwa w rz�dzie Generalnej Guberni.
228 ROZMOWY Z KATEM
- W czasie pobytu Knigera w Warszawie uj�li�my tego 2 maja w getcie oko�o dwu
tysi�cy �yd�w, a zastrzelono ich oko�o pi�ciuset. Ponadto wykryli�my, zdobyli�my
si�� i wysadzili�my w powietrze 27 bunkr�w. Zagarn�li�my du�o broni i amunicji oraz
podziemne magazyny �ywno�ci, mn�stwo walut zagranicznych, z�ota i kosztownej
bi�uterii. Kruger przygl�da� si� r�wnie� skacz�cym z dach�w �ydom i �yd�wkom. Kaza�
przedstawi� do odznaczenia jednego wyborowego strzelca, kt�ry doszed� do perfekcji
w zabijaniu gettowych "spadochroniarzy" w locie.
- Kruger poleci� r�wnie� wszystko fotografowa�. "To b�dzie cenny materia� dla
historii, dla Fuhrera, dla Heinricha Himmlera oraz dla przysz�ych badaczy dziej�w
III Rzeszy, dla nacjonalistycznych poet�w i pisarzy, dla cel�w szkoleniowych SS i
przede wszystkim dla udokumentowania naszych wysi�k�w oraz ci�kich i krwawych
ofiar, jakie rasa nordycka i Germanie ponosz� dla odjudaizowania Europy i ca�ego
globu ziemskiego" - o�wiadczy� Kruger na ostatniej konferencji, kt�r� odby� w mojej
siedzibie, w Alejach Ujazdowskich. Nast�pnego dnia wzi�li�my si� ra�no do roboty.
By�o to �wi�to narodowe Polak�w. Akcj� zacz�li�my o 9 rano. Z energi� rozpocz�to
przeszukiwa� getto.
- Czy ca�e? - pytam.
- Nie. Nad p�nocno-wschodnimi obszarami getta jeszcze nie panowali�my. Tam si�
znajdowa�o j�dro �ydowskiej Organizacji Bojowej. Ju� mieli�my rozeznanie, �e tam
dzia�a sztab powsta�c�w i wyborowe ich dru�yny. To w�a�nie z tych teren�w
wychodzi�y noc� �ydowskie patrole bojowe, ��czno�ciowe, dywersyjne.
- Twarde i za�arte walki prowadzili�my 3 maja. Przez pe�nel dwana�cie godzin
bili�my si�. A przeciwnik dysponowa� coraz sprawniejszymi bojowcami. Pojawili si�
zn�w "aryjczycy". Coraz cz�ciej dochodzi�o do star� bezpo�rednich. Liczne by�y
przypadki cyrkowego strzelania z dw�ch pistolet�w przez �yd�w i �yd�wki.
- Stwierdzili�my, �e wzi�ci do niewoli posiadaj� sprytnie ukryt� bro�, kt�rej
u�ywaj� dopiero, gdy znajd� si� w kolumnach transportowych albo w czasie
przes�ucha� przez moich oficer�w informacyjnych.
- Wobec tego rozkaza�em - ci�gn�� Stroop - aby od tego dnia
WIELKIE �OWY 229
wszyscy uj�ci rozbierali si� do naga pod murem i aby stra� nasza czuwa�a (w
odleg�o�ci 50 metr�w od rozbieraj�cych si�) z broni� gotow� do natychmiastowego
u�ycia. P�niej te nagusy i naguski musieli przebiega� rz�dem o 50 metr�w w lewo
(ca�y czas z r�kami do g�ry) pod doz�r pistolet�w maszynowych innej grupy
wachman�w. Po dok�adnym zrewidowaniu (przez pierwsz� grup� stra�y) le��cego na
ziemi odzienia, nagusy zn�w biegiem wracali... albo nie wracali. Je�li wr�cili, to
szli do wagon�w.
W celi zrobi�o si� mroczno, bo w�a�nie chmury nadesz�y k��biaste, czarne. Zerwa�
si� wiatr listopadowy. Wyrzuci� a� pod nasze okna tumany py�u, li�ci i papierk�w. W
celi ostry ch��d, Stroop, kt�ry sta� przy drzwiach, krzykn�� do Schieikego:
- Zamykaj pan czym pr�dzej okno, bo wiatr szyby wyt�ucze! - A potem zauwa�y�: - Tym
�ydom i �yd�wkom, przebywaj�cym nago pod murem gettowym, nie by�o na pewno tak
zimno, jak nam teraz, bo stali w s�o�cu. Trzeci maja by� ciep�y, prawie letni.
Jedna �yd�wka nawet opali�a sobie cia�o na pi�kny, br�zowy kolor z czerwonawym
odcieniem.
- Wiem, �e pan genera� jest wra�liwy na pi�kne konie i na sztuk� kawaleryjsk� oraz
na Marsz Radetzky'ego ~1 - rzek�em. - Pierwszy raz si� dowiaduj�, �e na pana
genera�a r�wnie� oddzia�uje urok opalonej s�o�cem sk�ry niewie�ciej, sk�ry nie
"aryjskiej", nie "nordyckiej". Co prawda mog�em si� tego domy�la� po pa�skich
uwagach na temat wi�ziennej, s�owia�skiej sikorki z klasa biustem, z pralni. Tej,
kt�r� pan genera� podgl�da na spacerach i czasem przez okno.
Stroop piekielnie si� zez�o�ci�. Mia� w oczach o��w. Przypuszczam, �e takim
o�owianym wzrokiem patrza� na �yd�w walcz�cych w getcie.
- O ile 2 maja, podczas inspekcji Krugera, oraz 3 maja straci�em po kilku ludzi -
m�wi� teraz Stroop - nast�pnego dnia (by� to wtorek) nie mieli�my �adnych strat,
mimo �e w czasie
7 Marsz Radetzky 'ego - popularny marsz wojskowy, skomponowany przez Johanna
Straussa (starszego).
230 ROZMOWY Z KATEM
trzynastogodzinnej, nieprzerwanej akcji oczy�cili�my wielkie kompleksy budynk�w
firmy "Walter T�bbens" oraz firmy "Schulz i S-ka". I mimo �e uj�li�my �ywcem dwa
tysi�ce trzystu �yd�w, a zastrzelili�my dwustu...
- Herr Gruppenfuhrer - przerwa� gwa�townie, a nawet z pasj� Gustaw Schieike. -
Prosz� pana ju� po raz drugi o niepowtarzanie zafa�szowanych danych statystycznych
o naszych zabitych i rannych. Wiem, �e pan w swych raportach, przygotowywanych
przez magika - Maxa Jesuitera, musia� tak pisa�, bo kaza� Kriiger, bo radzi� doktor
Hahn, bo nie chcia� pan si� obci��a� odpowiedzialno�ci� za �ycie �o�nierzy i
policjant�w poleg�ych pod pa�skimi rozkazami. Ale nas pan nie bujaj! Nas - pa�skich
wsp�towarzyszy z jednej celi. Powtarzam: w te podawane "dla historii i dla bie��cej
polityki" liczby strat niemieckich w getcie nikt nigdy nie uwierzy.
Stroop, milcz�c, zgodzi� si� z wywodami Schieikego. Ju� nas nie informowa� o swych
poleg�ych, rannych i zaginionych.
P�niej podj�� opowiadanie o dniu 4 maja 1943 roku. Pami�tam zako�czenie relacji,
przerwanej nagle inspekcj� oficera s�u�bowego Mokotowa. Stroop m�wi� wtedy mniej
wi�cej tak:
- Gdy p�omienie ogarn�y g�rne partie budynku, ukazywali si� �ydzi na najwy�szych
pi�trach. By�y to ostatnie ich minuty. Biegali od okna do okna. Gestykulowali
gwa�townie. Wskakiwali na parapety. Ich czarne sylwetki odcina�y si� od ognistego
t�a, od ruchliwej �ciany p�omieni. Ratuj�c si� przed bolesn� �mierci� w ogniu,
skakali w d�. Nie na poduszki, lecz na asfalt podw�rek i ulic. Le�a� taki samob�jca
jak czarny manekin z pomalowan� na czerwono g�ow�. Czerep p�kni�ty. Kupki m�zgu
obok. Dom p�onie dalej. Dach zapada siei z trzaskiem, a dom p�onie. I �arzy si�
jeszcze przez wiele dni. l
Dopiero deszcz majowy przydusi� wszystko, co si� tli�o.
XVII. Krzy� Walecznych
- Dwie liczby: pi�� oraz czterdzie�ci pi�� tysi�cy ��cz� zawsze z sob� - rzek�
pewnego dnia Stroop.
- Wiedzia�em z poprzednich rozm�w, �e wierzy on w magi� liczb i �e lubi pi�tk�,
kt�rej przypisywa� szczeg�ln� rol� w swoim �yciu. Jednak nie rozumia�em
sytuacyjnego zwi�zku mi�dzy pi�tk� a czterdziestoma pi�cioma tysi�cami. Gdy
zapyta�em, o co mu idzie, odpowiedzia�:
- Saldo uj�tych przez nas �yd�w od pierwszej godziny Grossak-tion do pi�tego maja
1943 wynosi�o czterdzie�ci pi�� tysi�cy. Jesuiter, kt�ry ka�dego dnia notowa� w
arkuszu zbiorczym liczby wyeliminowanych �yd�w, wbieg� tego dnia przed sam� p�noc�
do mego gabinetu przy Alejach Ujazdowskich 23 i, podniecony, zacz�� m�wi� o
osi�gni�ciach. Ale Jesuiter, zbyt poufa�y, nie zachowa� nale�ytych form. Obruga�em
go wi�c, kaza�em wyj�� i zastosowa� si� do regulaminu s�u�by wewn�trznej. Zamyka
drzwi za sob�, ja krzycz�:
"Wej��!", on melduje si� fantastycznie. Wyprostowany, g�owa do g�ry, d�onie przy
szwach spodni galliffet. Prosi pos�usznie o pozwolenie zreferowania bardzo wa�nej
sprawy. Ka�� podej�� do biurka, a biurko mia�em wielkie, b�yszcz�ce i nie zawalone
papierami. Jesuiter podaje z dum� wykaz buchalteryjnych zestawie�. Czytam. M�wi�:
"Dobrze, Jesuiter! Czterdzie�ci pi�� tysi�cy. �adna liczba, starogerma�ska - pi��
razy dziewi��, plus trzy zera. SS-Reichsfuhrer si� ucieszy."
- Pozwalam Jesuiterowi usi�� na fotelu. Cz�stuj� go cygarem. 'Zak�adam monokl.
Jeszcze raz analizuj� dane. Wynika�o z nich, �e na .ko�cowe godziny tego� 5 maja
��czna liczba z�apanych w getcie [�yd�w wynios�a czterdzie�ci pi�� tysi�cy z ma�ym
ogonkiem'.
' 45159 os�b.
232 ROZMOWY Z KATEM
- M�wi� o wszystkich �ydach z�apanych �ywcem oraz o tych �ydowskich trupach, kt�re
mieli�my mo�no�� policzy�. Do statystyk nie w��czali�my u�mierconych lub
samob�jc�w, do kt�rych trudno by�o dotrze�, np. do zasypanych gruzem, spalonych w
p�on�cych budynkach lub zlikwidowanych w bunkrach i kana�ach. Do bunkr�w zdobytych
po walce z zasady nie wchodzili�my. Mog�y tam si� znajdowa� zasadzki i pu�apki
samoczynnie dzia�aj�ce nawet po �mierci powsta�c�w. Raz przy przeszukiwaniu
zdobytego bunka wybuch�a bomba z op�nionym zap�onem. Patrz pan, Herr Moczarski,
jacy ci �ydzi s�! Nawet po �mierci lubi� si� m�ci�!
Tu przerwa�. Ledwo si� pohamowa�em. A Stroop dalej motywuje sw� decyzj�, zakazuj�c�
wchodzenia SS-owcom do bunkr�w:
- Nie chcia�em nara�a� moich �o�nierzy na �ar i na gaz. Po otwarciu bunkra
palili�my wn�trze przy pomocy miotaczy p�omieni i wrzucali�my petardy dymne. Nie
wchodzili�my tam (m�wi� ca�y czas o bunkrach bojowych, a nie o mieszkalnych) i
dlatego nie w��czali�my "bunkrowych trup�w" do rejestru nieprzyjacielskich strat.
- Jak przebiega�a akcja pa�skich "nocnych paryzant�w"? - pyta kiedy� Schieike.
Bardzo go to interesowa�o, bo Niemcy rzadko stosowali t� form� boju.
- Moi ludzie nie byli w tych dzia�aniach najzr�czniejsi i najchyt-rzejsi - m�wi
Stroop. - Robili zbyt du�o szumu i trudno im by�o zaskoczy� �yd�w. St�d ma�o
realnych efekt�w. Aby im u�atwi� bezg�o�ne poruszanie si�, nakaza�em SS-mannom z
nocnych patroli ok�ada� buty szmatami, a potem te szmaty banda�owa�. Oczywicie
banda�e musia�y by� uczernione. Mimo sta�ego ulepszania metod walki
"partyzanckiej", nie uda�o si� nam wypleni� conocnych mar-kowa� �yd�w. Zabili�my
ich troch�. Nie pami�tam dok�adnie ilu, ale wydaje mi si�, �e oko�o trzydziestu
ka�dej nocy. My tak�e mieli�my straty. Kilku ci�ko i kilku lekko rannych. Jeden SS-
mann dosta� postrza� w brzuch. Wywie�li�my go natychmiast z Warszawy samolotem do
Sudetenlandu. Lecz tam biedak zmar�. Tak by�o co dzie� z nocnymi operacjami, bo
�ydzi - lepsi od nas w tych warunkach -
KRZY� WALECZNYCH 233
uparcie wype�niali w ciemno�ciach swe zadania ��czno�ciowe, ap-rowizacyjne i
bojowe.
- A m�wi�em zawsze, �e my, Niemcy, nie nadajemy si� do walk partyzanckich - rzek�
g�o�no Schieike. W chwil� potem, korzystaj�c, �e Stroop przygotowywa� miski do
obiadu (s�ycha� by�o, jak kalifak-torzy wnosz� kot�y z zup� do pobliskiej celi),
szepn�� do mnie: - Zauwa�y� pan, �e nareszcie genera� nie opowiada g�upstw o
rzekomo niskich stratach w�asnych?
Potakn��em g�ow�. Stroop zerkn�� nagle od drzwi podejrzliwie, jak by niepokoi�y go
s�owne "konszachty" mi�dzy mn� a Schieikem.
Po obiedzie i kr�tkiej drzemce, Stroop wr�ci� do opowie�ci o 5 maja 1943.
- Niech panowie nie my�l�, �e tempo Wielkiej Akcji zacz�o s�abn��. Wprost
przeciwnie. �yd�w by�o mniej, to oczywiste, ale stawali si� coraz bezczelniej si i
niebezpieczni przez sw�j op�r i up�r. Wiedzia�em, �e teraz zaczyna si� g��wna faza,
�e lada godzina zetkniemy si� z elit�, z wyborowymi powsta�cami, z bunkrami sztabu
i �ydowsk� lejbgwardi�. Wed�ug naszego rozpoznania...
- ...raczej nie rozpoznania, tylko przypuszcze� i odczu� - przerwa�em.
- Mo�e pan ma cz�ciowo racj�, Herr Moczarski, ale rozpoznaniem te� si�
kierowali�my, cho� nie by�o ono pe�ne. Ju� wiedzieli�my, w kt�rych kwarta�ach dom�w
(ca�ych i wypalonych) znajduj� si� g��wne punkty powsta�czego oporu. Pan my�li, �e
nie by�o do nas strza��w, rzadkich, ale celnych? �e nie by�o min, bomb, butelek z
benzyn�, granat�w, b�yskawicznie zjawiaj�cych si� wyrostk�w �ydowskich,
podniecanych do walki przez te przekl�te "Haluzzen-madein". Och! W dalszym ci�gu
mieli�my po�o�enie ci�kie. Na ty�ach pierwszej linii frontu znajdowali si� �ydzi.
Co pewien czas moje oddzia�y, przeszukuj�c tereny ju� rzekomo spacyfikowane,
musia�y wdawa� si� w bezpo�redni� walk�, likwidowa� nie wykryte przedtem bunkry i
rozbija� ich pancerne skorupy. A ponadto w tak zwanym ma�ym getcie znajdowa�y si�
jeszcze niemieckie zak�ady, niewielkie co
234 ROZMOWY Z KATEM
prawda, zatrudniaj�ce tylko �yd�w. Ci pracownicy z ulicy Prostej nie chcieli i��
dobrowolnie na plac zbi�rki. Uciekali. Chowali si� w rozmaite dziury. Rzadko kiedy
si� bronili. Ale�my ich w ko�cu wy�apali, jak si� wybiera raki do saka z pl�taniny
dziur przy brzegu strumienia. Jesuiter naliczy� wtedy trzy tysi�ce os�b. Nast�pnego
dnia zn�w wy�uskali�my z ulicy Prostej oko�o trzystu �yd�w.
- 6 maja podobne po�o�enie, z tym, �e stwierdzi�em obecno�� powsta�c�w �OB-owskich
przyby�ych z zewn�trz getta. Bardzo mnie to zaniepokoi�o. Czy�by z odsiecz� sz�y
jakie� grupy �ydowskie? Je�eli tak, to musieli korzysta� z pomocy Polak�w. Gdy sam
zobaczy�em z�apanego bojowca z zewn�trz, uzbrojonego po z�by �yda, i by�em
�wiadkiem jego przes�uchania, zatelefonowa�em natychmiast do Krakowa, do genera�a
Kriigera. SS-Obergruppenfuhrer ju� o tej nowej sytuacji wiedzia�, pewno od Hahna
lub doktora Kah. Ci dwaj, jako warszawscy dow�dcy wywiadu i kontrwywiadu SS, tj.
Sicherheitsdienst, mieli bardzo sprawn� sie� ��czno�ci, sprawniejsz� ni� ja i
gubernator Fischer, a nawet ni� generalny gubernator Frank.
- Kriiger - ci�gn�� o�ywiony Stroop - nakaza� wzmocni� sie� obronn� wok� teatru
walki w getcie i przesun�� j� w g��b ,,aryjskiej" cz�ci Warszawy. Musia�em wyda�
rozkaz o �ci�gni�ciu wszystkich odwod�w SS-owskich i policyjnych w pobli�e getta.
Jednak�e ten izolacyjny pier�cie� nie da� oczekiwanych rezultat�w. �OB-owcy i
Polacy przenikali do getta. Coraz s�abszym strumyczkiem, ale przenikali przez
kana�y i podziemne przej�cia.
- Tego� dnia natrafili�my na konkretny trop, prowadz�cy w kierunku bunkr�w
dow�dztwa powstania. Co prawda ju� dwa dni wcze�niej jeden z uj�tych �yd�w zdradzi�
nam okolic�, w kt�rej znajduje si� jeden taki bunkier. Hahn i doktor Kah zapalili
si� do projektu wykorzystania zdrajcy. Przydzieli�em ludziom z SD m�j specjalny
oddzia�. Ale �yd ma�o wiedzia�, to znaczy, nie umia� (albo nie chcia�) wskaza�
dok�adnego miejsca, gdzie znajduje si� bunkier. Kluczy�, poszukiwa�, przypomina�
sobie, lecz niedu�o z tego wysz�o. Najad� si� w naszej kuchni polowej, a� mu si�
ka�dun wzd��. Napi� si�
sznapsa. Dosta� glejt na przysz�e wolne poruszanie si� po ca�ej GG. Oczki, chytre
oczki b�yszcza�y mu zadowoleniem. Wodzi� nas dwa dni. W ko�cu wskaza� jaki�
dotychczas niezauwa�ony przez moich ludzi bunkier. Zdobyli�my go po kr�tkim oporze
za�ogi. Nie, to na pewno nie by� bunkier sztabowy! Trzech bojowc�w, a w�a�ciwie
trzy trupy. Granat, pistolet. �adnych papier�w. Zdrajca dosta� w �eb. Co prawda
doktor Hahn mia� o to pretensj�. Mo�e Sicherheitsdienst chcia�a tego �yda urobi� na
konfidenta albo mo�e by� on kiedy� agenciakiem jakiego� konfidenta doktora Hahna -
nie wiem.
- Siln� mieli�cie sie� konfident�w w�r�d �yd�w? - zagaduj� mimochodem.
- Nie najwi�ksz�, cho� doktor Hahn dawa� do zrozumienia, �e �rodowisko �ydowskie ma
przeszpiclowane przez swoich zausznik�w i donosicieli. Nie my�l�, �eby tak by�o, bo
wed�ug mnie procent zdrajc�w czy ludzi sk�onnych do zdrady nie by� u �yd�w wi�kszy
ni� u innych spo�ecze�stw, u mieszka�c�w GG. Ten procent czy promille by� raczej
poni�ej normy. Dlaczego tak s�dz�? Dlatego, �e gdyby by�o inaczej, to nie
napotykaliby�my tylu niespodzianek w getcie, to przynajmniej cz�� tych setek
bunkr�w, konstruowanych miesi�cami przy u�yciu materia��w budowlanych oraz
instalacyjnych, by�aby przez konfident�w ujawniona. A my�my szukali bunkr�w po
omacku, jak pijane dzieci we mgle, i w�a�ciwie nic nie wiedzieli�my o organizacji
podziemnej getta poza og�lnikami. Zdrajc�w i przygodnych konfident�w to dopiero ja
wynalaz�em w czasie walk w getcie.
- Co si� dziwi�, jak kilkadziesi�t tysi�cy ludzi naraz si� maltretuje... - zauwa�y�
Schieike.
- ...maltretuje? - �ypn��em na Schieikego z�ym wzrokiem.
- No, dobrze. Nie maltretuje, lecz morduje. Tak pan chcia� powiedzie�, Herr
Moczarski. Prawda? Wi�c je�eli tyle tysi�cy morduje si� naraz lub ustawia do
jednostrza�owego u�miercania, lub bije po �bie, lub przep�dza nago w s�o�cu i
cieniu kwietniowej wiosny - to nie ma si� co dziwi�, �e kto� z tych oszala�ych
tysi�cy musi si� za�ama�, musi chcie� �y� minut� d�u�ej i musi sypa�
wsp�towarzyszy. Nie ��dajmy od ludzi za du�o, nie chciejmy, aby wszyscy byli
anio�ami lub bohaterami. My�l� - tu Schieike si� u�miechn�� - �e spo�ecze�stwo
anio��w jest bardzo nudne i normalnemu cz�owiekowi nie spos�b w nim �y�.
236 ROZMOWY Z KATEM
- Wracaj�c do sieci agenturalnej Hahna w getcie - rzek� Stroop - to kiedy� mu
przygada�em, �e jego zaufani z getta bujali go w praktyce, �e dawali informacje
powierzchowne i raczej dotycz�ce miejsc i os�b, na kt�rych mo�na zdoby� dolary i
bi�uteri�. �e mia� wiadomo�ci tylko od niekt�rych ludzi z �ydowskiej policji, z
Judenratu, z zarz�du fabryczek oraz od takich facet�w, jak s�ynny agent Abwehry dr
Nossig, zastrzelony przez �OB2, jak Gancwajch i Lolek Skosowski.
- Sk�d pan wie o Gancwajchu i Skosowskim? - pytam z zaciekawieniem.
- Siedzia�em w jednej z poprzednich cel z * akowcem * cz�onkiem grupy likwidacyjnej
kontrwywiadu sto�ecznego **AK**. Bra� udzia� w zastrzeleniu tego "Lolka z Hotelu
Polskiego" w jakiej� �r�dmiejskiej restauracji Warszawy3. Opowiada� o Gancwajchu,
zlikwidowanym podobno przez podziemie. Gancwajch by� szefem grupy wys�uguj�cej si�
Hahnowi, kt�r� nazywano "trzynastka"4. Dowiedzia�em si�, �e to byli nie tylko
agenci Policji Bezpiecze�stwa i SD, ale r�wnie� zwykli
* Wyraz usuni�ty przez cenzur� w wydaniu ksi��kowym (zob. "Odra" 1973, nr 3, s.
23).
** Skr�t nazwy Armii Krajowej usuni�ty przez cenzur� w wydaniu ksi��kowym (zob.
"Odra" 1973, nr 3, s. 23).
2 Dr Alfred Nossig (1864-1943), dziennikarz, literat, rze�biarz, dzia�acz
spo�eczny, w czasie okupacji kierownik wydzia�u sztuk pi�knych Judenratu w
Warszawie. Za wsp�prac� z Gestapo zlikwidowany przez �ydowsk� Organizacj� Bojow� 22
lutego 1943 r. w swoim mieszkaniu przy ul. Muranowskiej.
3 "Lolek z Hotelu Polskiego" - Leon (�ajb) Skosowski, technik tekstylny, aspirant w
Urz�dzie do Walki z Lichw� i Spekulacj� w getcie warszawskim, wraz z Adamem
�urawinom z ramienia Gestapo kieruj�cy afer� Hotelu Polskiego (fikcyjne wysy�anie
�yd�w z Warszawy po pobraniu wysokich op�at do Ameryki Po�udniowej, a w
rzeczywisto�ci do obozu koncentracyjnego we Francji). Zlikwidowany l listopada 1943
r. w restauracji "Gospoda Warszawska" przy ul. Nowogrodzkiej 28 przez kontrwywiad
Okr�gu Warszawa AK.
4 ,,Trzynastka" - agentura Gestapo w getcie warszawskim, obejmuj�ca ca�� sie�
instytucji, urz�d�w, biur i organizacji, �ci�le z sob� powi�zanych i podlegaj�cych
po�rednio b�d� bezpo�rednio Abrahamowi Gancwajchowi, urz�duj�cemu przy ul. Leszno
13 (st�d nazwa "Trzynastka"). W sk�ad ,,Trzynastki" wchodzi�y m.in. Urz�d do Walki
z Lichw� i Spekulacj� oraz �ydowskie Pogotowie Ratunkowe. Czo�owi pracownicy tej
agentury to (poza Gancwajchem) Dawid Szternfeid i wspomniany wy�ej L Skosowski.
hultaje i kryminali�ci. Gdy raz podrwiwa�em w cztery oczy, przy koniaku,
z ,,sukces�w" wywiadowczych Hahna w getcie, rzek�: "Herr Genera�! Co robi�, gdy nie
udaje si� zwerbowa� przyzwoitego cz�owieka do s�u�by agenturalnej? Bierze si� wtedy
pierwsz� lepsz� szuj�. Wiedzia�em, �e znaczna wi�kszo�� cz�onk�w �trzynastki� oraz
przynajmniej po�owa policjant�w �ydowskich to kanalie. Tote�, gdy si� rozbrykali,
kaza�em ich likwidowa�" 5.
7 maja 1943 walki w getcie przebiega�y normalnie, jak m�wi� Stroop. Si�y w�asne
hitlerowc�w: oko�o 1300 ludzi. Zniszczono oko�o 50 bunkr�w. Wi�kszo�� yd�w
stawia�a op�r. Uj�to ponad tysi�c �yd�w; zastrzelono - oko�o dwustu
siedemdziesi�ciu. Czas efektywnego boju dziennego jedena�cie godzin. "Walki
partyzanckie" - jak co noc; �ydzi ruchliwi, SS-manni raczej niemrawi.
- W dalszym ci�gu strzelanina, granaty, "cocktaile Mo�otowa", wybuchy, grzmoty
dzia�, terkot karabin�w maszynowych, krzyki, g�o�ne rozkazy, wal�ce si� domy,
trzask belek i po�ary, po�ary - opowiada Stroop. - Ale nie wszystko mo�na spali�.
Gdy nowoczesny, betonowy gmach nie chcia� si� zaj�� p�omieniem, musieli�my go
wysadza� w powietrze. Wymaga�o to mas� czasu i trudu saper�w. Borowanie dziur w
betonie, zak�adanie �adunk�w i instalacji elektrycznej do detonator�w. Wielkie
ilo�ci materia�u wybuchowego i koszty ogromne. Nie ma jak po�ary! Tote� kaza�em
podpala�, co si� da. I wykurza� w ten spos�b �yd�w! I w�dzi� ich!
- Znowu na dachach i balkonach p�on�cych dom�w ukazuj� si� �ydzi. Skacze to
ta�atajstwo, a moi ulubie�cy, strzelcy wyborowi, trenuj� strzelanie do
"spadochroniarzy".
Schieike zacz�� nuci� marsza �a�obnego. Wiedzia�, �e Stroop nie znosi tej melodii.
Stroop nagle przerywa w p� zdania. Patrzy na zaokienne chmury. Ja przygl�dam si�
asfaltowej pod�odze w celi. Schieike wci�� nuci wybijaj�c r�k� na �elaznym stoliku
powolny takt.
5 Kilkunastu pracownik�w "Trzynastki" zosta�o rzeczywi�cie zlikwidowanych przez
Gestapo w maju 1942 r. Gancwajch �cigany, zar�wno przez Gestapo, jak przez �ydowsk�
Organizacj� Bojow�, zgin�� w nieznanych okoliczno�ciach w 1944 r.
238 ROZMOWY Z KATEM
- A jednak natrafili�my na trop kierownictwa powstania w getcie. By� to bunkier
"partyjny", jak go nazywali�my.
- Dlaczego "partyjny"? - pytam, bo nie rozumiem, sk�d si� wzi�a ta nazwa. -
Przecie� �adna z wielu �ydowskich partii politycznych nie kierowa�a powstaniem.
Dow�dztwo powstania to zesp� niestarych ludzi z rozmaitych ugrupowa�, zjednoczonych
w �ydowskiej Organizacji Bojowej. �OB utrzymywa� �cis�e wi�zy z AK, z Delegatur�, z
Socjalistyczn� Organizacj� Bojow� oraz z Gwardi� Ludow�, kt�ra by�a wtedy zbrojnym
ramieniem PPR. W Komendzie �OB dzia�ali przedstawiciele: organizacji lewicowo-
syjonistycznej Haszomer-Hacair (z tej grupy by� dow�dca powstania - Mordechaj
Anielewicz), Poalej Syjon-Lewicy, ruchu chalucowego, Bundu i PPR. A wi�c po co
u�ywa� terminu "partia"? Przecie� w ten spos�b fa�szuje pan histori�.
- Ma pan racj� - szybko i zdecydowanie odpar� Stroop. - Ale ja si�, niestety,
przyzwyczai�em do nomenklatury narzuconej przez doktora Hahna, genera�a Kriigera i
central� berli�sk�. Hann, Kah i Spiiker uwa�ali (a nasza g�ra si� z tym godzi�a),
�e nale�y ze wzgl�d�w propagandowych g�osi�, i� tylko komuni�ci (PPR i GL)
wzniecili dla swoich cel�w powstanie. My�my wiedzieli (co prawda, nie najbardziej
precyzyjnie), kto powstanie popiera. Popiera�y je aktywnie wszystkie organizacje
podziemia polskiego z wyj�tkiem grup skrajnie nacjonalistycznych. Pasywnie za� -
ca�e spo�ecze�stwo Generalnej Guberni z wyj�tkiem skrajnych nacjonalist�w
ukrai�skich.
- My�my wiedzieli, to znaczy Hahn pierwszy wiedzia�, kt�ra organizacja przekaza�a
�OB-owi w ko�cu roku 1942 i w pierwszym kwartale 1943: ponad siedemdziesi�t
pistolet�w, kilkana�cie karabin�w, kilka r�cznych karabin�w maszynowych, jeden
lekki karabin maszynowy, magazynki, amunicj�, osiemset granat�w, kilkaset
kilogram�w szedytu oraz materia�u wybuchowego produkcji podziemnej, a ponadto
trzydzie�ci kilogram�w najnowocze�niejszego materia�u wybuchowego o nazwie
"plastyk", produkcji angielskiej, z "termometrowymi" zapalnikami...
- ...czy "plastyk" by� w tych "bombach po�czochowych", o kt�rych pan genera�
wspomina�? - Schieikemu si� oczy b�yszcz� z ciekawo�ci.
- Tak... A poza tym, kto przekaza� �OB-owi kilkaset zapalnik�w do min, bomb i
granat�w, du�o saletry do produkcji prochu czarnego oraz kilkadziesi�t kilogram�w
potasu do nasycania ta�m przyklejanych na szyjki butelek z benzyn�!
- Co to by�a za grupa, wed�ug pana? - pytam Stroopa.
- Niech pan nie udaje, �e pan nie wie, o kt�rej organizacji podziemnej m�wi�, Herr
Moczarski. Przecie� pan si� orientuje, �e idzie o Armi� Krajow�6.
Milcza�em, a Stroop ci�gn�� dalej:
- Pomoc Armii Krajowej dla powsta�c�w �ydowskich nie ogranicza�a si� tylko do
�wiadcze� w materiale bojowym. AK przekaza�a r�wnie� �OB-owi dok�adn� instrukcj�
techniczn� w zakresie produkcji bomb, granat�w r�cznych i butelek zapalaj�cych oraz
wskaz�wki, jak budowa� punkty oporu i urz�dzenia saperskie.
- Przecie� nie tylko AK pomaga�a materia�owo i instrukta�owe �OB-owi - stwierdzam.
- Tak - odpowiada Stroop. - �ydowska Organizacja Bojowa szuka�a pomocy nie tylko u
Armii Krajowej, lecz r�wnie� u Gwardii Ludowej, z kt�r� mia�a nawet w pewnych
okresach bli�sze stosunki ni� z AK.
- 8 maja by� dla mnie wa�nym dniem - opowiada� raz Stroop. - Tego dnia otworzyli�my
bunkier przy ul. Mi�ej 18, g��wn� siedzib� sztabu �OB. By�o to do�� rozleg�e i
dobrze ufortyfikowane podziemne schronienie. Posiada�o kilka wej�� i po��cze� z
sieci� kanalizacyjn� oraz z labiryntem podziemnych zbudowanych przez �yd�w tuneli
komunikacyjnych. Walki o ten bunkier by�y i d�ugie, i ci�kie. �OB-owcy si� w�ciekle
bronili, a moi �o�nierze czuli si� niepewnie w bezpo�rednim starciu. W ko�cu uda�o
si� bunkier otworzy� i uj��
6 AK przekaza�a do getta warszawskiego zim� 1942/1943 r. oko�o 90 pistolet�w, l
r�czny karabin maszynowy, l pistolet maszynowy, 600 granat�w, co najmniej 15 kg
plastyku - zob. Polskie Si�y Zbrojne w drugiej wojnie �wiatowej, t. III: Armia
Krajowa, Instytut Historyczny im. Gen. Sikorskiego, Londyn 1950, s. 326-327.
240 ROZMOWY Z KATEM
oko�o p� setki uzbrojonych powsta�c�w. Znale�li�my tam kilku bojowc�w, kt�rzy
pope�nili samob�jstwo.
- Czy pan wie, kto tam odebra� sobie �ycie? - pytam, staraj�c si� zachowa� jak
najwi�kszy spok�j.
- Nie. Nie wiem, kto tam poleg� - odpowiada szczerze Stroop.
- Jednym z samob�jc�w - informuj� Stroopa - by� 24-letni dzia�acz ruchu
harcerskiego Mordechaj Anielewicz, dow�dca powstania w getcie, oraz Arie Wilner,
pseudonim ,, Jurek", r�wnie� harcerz i przyjaciel Anielewicza, ��cznik mi�dzy �OB a
AK.
- To byli obaj wspaniali ludzie, o wielkim charakterze i du�ej inteligencji - m�wi�
tak, jak bym wyg�asza� referat historyczny. - "Jurek", utrzymuj�c oficjalne
kontakty z AK, spotyka� si� cz�sto z moimi kolegami z BIP-u, mi�dzy innymi z
redaktorem naczelnym "Biuletynu Informacyjnego" Aleksandrem Kami�skim - "Hubertem"
* oraz z kierownikiem referatu �ydowskiego w BIP KG AK Henrykiem Woli�skim
- ,,Wac�awem" *. To byli wspaniali ch�opcy, ci z �OB-u - powtarzam. - Czy pan wie,
Herr Stroop, �e dow�dca Armii Krajowej odznaczy� Anielewicza, Wilnera oraz
wybitnego wsp�organizatora ruchu �OB-owskiego i przyw�dc� powstania �yd�w w
Bia�ymstoku Mordechaja Tenenbauma - "Tamarofa" - Krzy�em Walecznych?7
- Jak wygl�da Krzy� Walecznych? - pyta Stroop.
- Jest to odznaczenie z br�zu, skromne i spokojne w formie, z napisem na poziomych
ramionach krzy�a: WALECZNYM. To jedno s�owo jest istot� odznaczenia. Bardzo zwyk�e,
a przez to wielkie.
Spojrza�em na obu wsp�wi�ni�w-hitlerowc�w. Byli powa�ni. Po kilku minutach doda�em:
* Fragment ten w "Odrze" (1973, nr 3, s.26) brzmia�: "z kierownikiem referatu
�ydowskiego w BIP KG AK Henrykiem Woli�skim - �Wac�awem� oraz z cz�onkiem Wydzia�u
Informacji BIP KG AK W�adys�awem Bartoszewskim - �Teofilem�". W wydaniu ksi��kowym
usuni�to dane dotycz�ce Bartoszewskiego.
7 Jak wynika z dokumentu, podpisanego 9 sierpnia 1944 r. przez por. "Borodzicza"
(Aleksandra Gieysztora), rozkazem L. 400/ BP z dnia 25 lipca 1944 r. Dow�dca AK
odznaczy� Krzy�ami Walecznych: Mordechaja Anielewicza, Mordechaja Tenenbauma i Arie
Wilnera - zob. Centralne Archiwum KC PZPR (obecnie VI Oddzia� Archiwum Akt Nowych),
203/VII-11, k. 3.
- Jeden z najdzielniejszych �o�nierzy powstania w getcie i kierownik�w �OB-owskiej
produkcji zbrojeniowej oraz s�u�by in�ynieryjno--saperskiej, in�ynier Micha�
K�epfisz, zosta� wtedy odznaczony przez Naczelnego Wodza Polskich Si� Zbrojnych
Krzy�em Virtuti Militari V klasy w uznaniu m�stwa osobistego i wybitnych czyn�w
bojowych w czasie walk w getcie8. A ponadto w dwa lata po rozpocz�ciu powstania,
tj. 19 kwietnia 1945, Naczelne Dow�dztwo WP nada�o Anielewiczowi i Tenenbaumowi
Krzy� Grunwaldu III klasy, a A. Wilnerowi - krzy� Virtuti Militari V klasy.
- W dalszych dniach Wielkiej Akcji op�r pozosta�ych �yd�w by� silny. Bojowcy
�ydowscy wycofywali si� przewa�nie noc� na dogodniejsze pozycje, w trudno dost�pne
ruiny. Przeciwko tym punktom schronienia i ataku nie mogli�my stosowa� metody
podpalania, gdy� poprzednie po�ary spali�y tam wszystko, co by�o do spalenia.
Nowe ,,fortece" powsta�cze by�y trudne do sforsowania. Musia�em - opowiada Stroop -
rozkaza�, aby stosowano klasyczne metody bitewne. A wi�c kr�tkie marsze zbli�ania,
pierwsza wymiana wystrza��w, podci�gni�cie haubicy i dzia�ek przeciwlotniczych,
osaczenie miotaczami p�omieni, wreszcie szturm. Cz�sto rezultaty takich walk by�y
nik�e: kilka trup�w powsta�czych, a reszta wroga ulotni�a si� jakimi� podziemnymi,
labiryntowymi korytarzami. Jak panowie widz�, nie by�a to �atwa sprawa.
- Jednocze�nie prowadzi�em w ca�ym rejonie dawnego wielkiego getta akcje
poszukiwawcze. Oddzia�y szturmowe penetrowa�y metr po metrze, d��c do wykrycia
przytajonych bunkr�w. Codziennie znajdowali�my i niszczyli�my od kilkunastu do
kilkudziesi�ciu bunkr�w. W poszukiwaniu nowych kryj�wek �ydzi usadawiali si� nie
tylko w ruinach, ale i w resztkach dom�w o nie zniszczonych jeszcze
8 Micha� K�epfisz zosta� odznaczony po�miertnie Virtuti Militari V klasy rozkazem
Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 18 lutego 1944 r., o czym pisa�a
prasa konspiracyjna na czele z "Biuletynem Informacyjnym" (1944, nr 16) i
"Rzeczypospolit� Polsk�" (1944, nr 5).
242 ROZMOWY Z KATEM
dachach. Trudno podpala� ruiny i p�ruiny. Zmuszeni byli�my do stosowania techniki
wysadzeniowej. Przydzielono nam nowych saper�w z Wehrmachtu oraz znaczn� ilo��
materia��w wybuchowych i urz�dze� instalacyjnych.
- W tej sytuacji, zatrudniaj�c �o�nierzy Waffen SS i wehrmach-towc�w przy
likwidowaniu punkt�w oporu �OB-u, przerzuci�em cz�� zbrojnych oddzia��w policyjnych
i technicznych na tereny ju� uspokojone. Palili�my tam dom po domu. Pozostawa�a
tylko kamienno--ceglana pustynia. Ale spe�nili�my ca�kowicie rozkaz i pragnienia
Heinricha Himmlera. Do godzin wieczornych 12 maja liczba �yd�w uj�tych od pocz�tku
Grossaktion wzros�a do 54 500. 13 maja charakteryzowa� si� dalszym za�artym oporem
powsta�czych grup bojowych, przewa�nie m�odych ch�opc�w i dziewczyn, a ponadto
decyzj� moj� i Krugera, �e od tego dnia wszystkich z�apanych �yd�w nale�y kierowa�
wy��cznie do obozu Treblinka II.
- Trzeci� wa�n� okoliczno�ci� by� nalot bombowy lotnictwa radzieckiego na Warszaw�
w nocy z 12 na 13 maja. Ba�em si�, �e bomby ugodz� oddzia�y stanowi�ce m�j
pier�cie� ochronny wok� getta. Ale tak si� nie sta�o. Lotnicy radzieccy atakowali
nasze obiekty wojskowe, znajduj�ce si� w do�� znacznej odleg�o�ci od getta.
Straci�em jednak dw�ch �o�nierzy z Waffen SS, kt�rzy znale�li si� w�a�nie, jako
��cznicy do specjalnych zada�, w rejonach bombardowanych. W dniu 13 maja zdobyli�my
i zniszczyli�my 33 bunkry.
- 14 maja przyjecha� na wizytacj� moich dzia�a� w Warszawie szef G��wnego Urz�du
Personalnego SS, Maksymilian von Herff, SS-Gruppenfuhrer i genera� Waffen SS. Tego
dnia uj�li�my du�� liczb� �ydowskich powsta�c�w i "aryjczyk�w". By� to wynik dobrej
pracy mojej "nocnej partyzantki". Te specjalne oddzia�y nauczy�y si� ju� cicho
chodzi� i rozstrzygn�y na swoj� korzy�� wiele nag�ych star� z powsta�cami. W ci�gu
dnia r�wnie� mieli�my kilkana�cie ci�kich potyczek. Zlikwidowali�my ponad 30
bunkr�w, niekt�re z wielk� za�og�. R�wnie� przeprowadzili�my akcj� "kanalizacyjn�".
Kaza�em wrzuci� do oko�o dwustu w�az�w kana�owych petardy i �wiece dymne. Mia�o to
taki skutek, �e wrogowie korzystaj�cy z sieci kanalizacyjnych zbiegli si� w obawie
przed rzekomo truj�cymi gazami do centrum getta. Stamt�d ich wyci�gali�my ju�
�atwo.
- M�g�bym panom opowiada� - rzek� pewnego listopadowego dnia Stroop - tysi�ce
szczeg��w o ko�cowych dniach Wielkiej Akcji, ale to by�oby ju� dla was nudne. Mas�
bowiem kwestii i okoliczno�ci dobrze znacie. Nie chc� si� powtarza�. Powstanie
przygasa�o. Patrole nocne spotyka�y tylko nielicznych powsta�c�w. W czasie dnia
ujmowali�my do stu �ywych �yd�w. Tak� sam� mniej wi�cej liczb� u�miercali�my w
walce.
- W tej sytuacji postanowi�em zako�czy� Grossaktion 16 maja 1943 o godzinie 20
minut 15. Pi�kn� klamr� oficjalnego zamkni�cia Wielkiej Akcji by�o wysadzenie w
powietrze Wielkiej Synagogi przy ulicy T�omackie. Przygotowania trwa�y dziesi��
dni. Trzeba by�o opr�ni� jej wn�trze oraz wyborowa� w fundamentach i murach
kilkaset otwor�w na materia�y wybuchowe. Synagoga by�a gmachem solidnie zbudowanym.
St�d, aby j� za jednym zamachem wysadzi� w powietrze, nale�a�o przeprowadzi�
pracoch�onne roboty saperskie i elektryczne.
- Ale� to by� pi�kny widok! - opowiada� z b�yskiem w oku Stroop. - Z punktu
widzenia malarskiego i teatralnego obraz i fantastyczny! Stali�my z moim sztabem
do�� daleko od Synagogi. Oficer saper�w, odpowiedzialny za prawid�owe wysadzenie w
powietrze, wr�czy� mi, za po�rednictwem Maxa Jesuitera, aparat elektryczny
wywo�uj�cy popr2ez przewody elektryczne jednoczesn� detonacj� �adunk�w wybuchowych
w murach Synagogi. Jesuiter nakaza� og�ln� cisz�. W blasku p�on�cych budynk�w stali
zm�czeni i umorusani moi i dzielni oficerowie i �o�nierze. Przed�u�a�em chwil�
oczekiwania. W ko�cu krzykn��em: Hei� Hitler! - i nacisn��em guzik. Ognisty wybuch
uni�s� si� do chmur. Przera�liwy huk. Feeria kolor�w. Niezapomniana alegoria
triumfu nad �ydostwem. Getto warszawskie sko�czy�o sw�j �ywot. Bo tak chcia� Adolf
Hitler i Heinrich Himmler.
XVIII. Aber ein guter Mann!
Opowiadaj�c o wysadzeniu w powietrze 16 maja 1943 Wielkiej Synagogi Warszawskiej,

Jlirgen Stroop nie przechadza� si�, lecz sta� twardo w k�cie celi, przy
kaloryferach. Nogi rozstawione (st�p nie odrywa od asfaltu), g�owa do g�ry, Twarz
lekko r�owa, z emocji. Gestykuluje. Jest w jakim� sensie szcz�liwy.
Gdy powiedzia�: "Bo tak chcia� Adolf Hitler i Heinrich Himmler", otwarto drzwi -jak
zawsze nagle, jak zawsze przy akompaniamencie zgrzytu klucza i �omotu zasuwy.
Stra�nik wskazuje na mnie, m�wi cicho: "Moczarski!", i zabiera na przes�uchanie.
Uderzaj� si�dme poty.
Nieraz zdarza�y si� takie przerwy w opowie�ciach i dyskusjach mi�dzy nami. Wzywano
do oficer�w �ledczych (mnie najcz�ciej), nadchodzi�y zmory du�ych napi��,
prze�ywali�my zdarzenia dla nas wielkie lub drobne, niekt�re gorzkie, inne -
zabarwione szczypt� komizmu, pada�y deszcze, bi�y gromy i bardzo rzadko odbija�o
si� s�o�ce w stendhalowskim zwierciadle (my�li, a nie literatury). Pisz� o tym,
�eby kto�, s�abo orientuj�cy si�, nie pomy�la�: "Ot, siedzi sobie trzech m�czyzn w
Mokotowie, maj� darmowy wikt i opierunek, a nud� leniwego czasu zabijaj� gaw�dami o
przesz�o�ci." Przypominam, �e ksi��ka obejmuje niedu�y wycinek mego �ycia
wi�ziennego, bo tylko 225 dni rozm�w z ludob�jc� Stroopem.
Ale warto doda�, �e byli�my, wszyscy trzej, do�wiadczonymi wi�niami. Ma�o co nas
dziwi�o i �adnego z rozwi�za� (je�li idzie o osobiste losy) nie wykluczali�my.
Jedn� z metod o d e j � c i a (a nie ucieczki) od aktualnej rzeczywisto�ci by�
�wiat wyobra�ni, marze�, wspomnie� itp. Ka�dy z nas osi�gn�� t� umiej�tno��; ja
(my�l�) nie w najmniejszym stopniu. Cz�sto udawa�o si� nam "�y� w chmurach",
ABER EIN GUTER MANN' 245
w przesz�o�ci lub w przysz�o�ci. I potem b�yskawicznie przerzuca� si� od reali�w
ubieg�ej minuty do reali�w np. maja 1943 roku.
- Wi�c ilu pan, Herr Genera�, uj�� cznie �yd�w do 16 maja 1943, do oficjalnego
zako�czenia Grossaktion in Warschau? - pytam kt�rego� listopadowego dnia 1949 roku.
- Og�lna liczba �yd�w zg�adzonych i uj�tych w czasie Wielkiej Akcji wynios�a 56
065.
Tu Stroop si�ga po zeszyt i o��wek (przypominam, �e wolno mu by�o posiada� w celi
papier, przybory do pisania, ksi��ki, fotografie, komplet list�w z NRF od rodziny
itp.). Pisze na kartce liczb� 56 065 i m�wi:
- Czy pan zauwa�y� symetryczny uk�ad cyfr w tej liczbie? W �rodku - zero, po jego
bokach - sz�stki, a na skrajach - pi�tki. Ciekawa kompozycja cyfrowa. Pi�tka na
pocz�tku i pi�tka na ko�cu tworz� wspania�� konstelacj�. Z sz�stkami jest troch�
gorzej, s� mniej szcz�liwe ni� na przyk�ad dziewi�tki. Ale ja traktuj� te sz�stki
jak odwr�cone dziewi�tki. Na osi liczby tkwi zero - symbol s�o�ca, rozrodczo�ci,
�ycia, wieczno�ci. Ca�y ten uk�ad jest uk�adem astrolog�w pragerma�skich...
Milczymy. W celi robi si� r�owawo, bo niebo by�o bezchmurne i zbli�a� si� zach�d
s�o�ca. Schie�ke przerwa� cisz� i rzek�:
- 56 065 �yd�w to trzysta tysi�cy litr�w ludzkiej krwi.
Nast�pnego dnia �adnych ewenement�w (na wi�zienn� skal�). Spyta�em wtedy Stroopa,
ilu �yd�w zgin�o, wed�ug niego, w czasie walk w getcie poza ow� "magiczno-
germa�sk�" liczb� 56 065.
- Dok�adnie nie wiem, bo�my ich nie liczyli, ale my�l�, �e doda� tu trzeba oko�o
sze�� tysi�cy zastrzelonych, zmia�d�onych murami, spalonych w po�arach i samob�jc�w
- odpowiedzia�.
- To chyba za niskie szacunki - wyra�am w�tpliwo��. - Przecie� pa�skie operacje
wojskowo-policyjne trwa�y pe�ne 28 dni.
246 ROZMOWY Z KATEM
Gdy 6000 podzielimy przez 28, to wyjdzie przeci�tnie oko�o 214 u�mierconych �yd�w
dziennie, kt�rych nie uchwyci�y statystyki Maxa Jesuitera. No! Panie Stroop!
Powiedz pan szczerze, tak mi�dzy nami, wi�niami, ilu w sumie �yd�w uj�� pan,
schwyci�, zg�adzi�, zlikwidowa�, przyczyni� si� do ich samob�jstw, spalenia,
przywalenia gruzami wskutek po�ar�w, wysadzania materia�ami wybuchowymi lub
ostrza�u artyleryjskiego. Idzie mi nie tylko o te 28 dni oficjalnych walk w getcie,
ale o ca�o�� akcji, kt�ra przecie� trwa�a do jesieni 1943 roku.
Stroop zamy�li� si�. Usiad� przy �elaznym stoliku wmurowanym pod oknem. Oparty na
�okciach, twarz w d�oniach. Duma, duma... W ko�cu rzek�:
- Do 56 000 trzeba doda� plus minus dziesi�� tysi�cy samob�jc�w, spalonych,
zaczadzia�ych w dziurach, przygniecionych itp. oraz dwa do trzech tysi�cy uj�tych
czy zabitych po 16 maja 1943, a ponadto do�o�y� oko�o dwu tysi�cy �yd�w z�apanych
przez nasze jednostki policyjne poza murami getta, w "aryjskiej" cz�ci Warszawy i
osiedlach podmiejskich. Wreszcie, nale�y wzi�� pod uwag�, je�li rozmawiamy szczerze
i poufnie, pewn� liczb� �yd�w zastrzelonych przez moich niekt�rych podw�adnych -
bez wiedzy dow�dc�w. Cz�� o�nierzy by�a rozjuszona, nie przestrzega�a regulamin�w
walki zbrojnej, "za�atwia�a" ludzi na w�asn� r�k� w labiryntach mur�w, piwnic,
kryj�wek. Tak zgin�o chyba oko�o tysi�ca os�b.
- Czyli ��cznie ponad 71 000 - sumuje Schieike.
- No! Chyba tak trzeba oblicza�! - zgadza si� Stroop1.
- Jak si� przedstawia� ostateczny rachunek materialnych zdobyczy pa�skich
oddzia��w? - pytam kiedy� Stroopa. - Czy pan j? wysoko ocenia?
' Wed�ug raportu Stroopa - w czasie Grossaktion uj�to 56 065 �yd�w (z kt�rych
zg�adzono w toku walk oko�o 7 tysi�cy, a 6929 wys�ano do Trebhnki i tam zg�adzono),
ponadto 5-6 tysi�cy �yd�w zgin�o "na skutek akcji wysadzania w powietrze i
po�ar�w", co w sumie daje liczb� oko�o 62 tysi�ce - zob. J. Gumkowski, K.
Leszczy�ski, Raport Stroopa ..., s. 198.
- Bardzo wysoko. Naturalnie nie m�wi� o broni i chemikaliach wybuchowych. Ma�o tego
by�o. Niech panowie nie zapominaj�, �e �ydzi przed wzi�ciem ich do niewoli chowali
bro� w r�ne dziury, studnie, schowki. Tak wi�c zdobyli�my oko�o dziesi�ciu
karabin�w, ponad p� setki pistolet�w, kilkaset granat�w, kilkaset butelek z
"cocktailami Mo�otowa", jakie� miny, maszyny piekielne, wiele amunicji, m.in. ta�my
do karabin�w maszynowych za�adowane specjalnymi pociskami, bagnety, no�e, szable
(niekt�re archaiczne), ponad tysi�c mundur�w �o�nierskich, �wiece dymne, kuferki z
szedytem, skrzynie z materia�ami opatrunkowymi, he�my polskie, niemieckie,
francuskie, rosyjskie, oko�o dziesi�ciu tysi�cy pas�w, manierek, chlebak�w itp. No!
i ponad setk� koni, z tego trzy wspania�e wierzchowce, rasowe, dla niepoznaki
brudne i zapuszczone przez chytrych �yd�w. Zorientowa�em si� od razu, �e to
angloaraby, kaza�em je odprowadzi� do SS-owskich stajni sportowych, odkarmi�,
wyk�pa�, wy szczotkowa�.
- Szczeg�lnie jeden skarogniady wa�ach prezentowa� si� fantastycznie. Je�dzi�em na
nim p�niej, latem, w �azienkach, podczas treningowych przeja�d�ek ka�dego ranka lub
popo�udnia. Gdy genera� Kruger przyjecha� do Warszawy w czerwcu 1943 roku i
zobaczy� tego angloaraba, zacmoka� z podziwu. Pyta� si�, sk�d go mam.
Odpowiedzia�em, �artuj�c, �e to "warszawscy SS-Hoflieferanci dostarczyli rumaka w
dow�d wdzi�czno�ci za od�ydzenie Warszawy". Kriiger zdziwiony. Wyja�niam, jak by�o
naprawd� z koniem. Kruger zachichota�, powiedzia� dowcip, a wszyscy (by�o nas
pi�ciu konnych SS-flihrer�w) rykn�li �miechem a� echo grzmia�o po �azienkowskim
stawie, echo radosne, starogerma�skie...
Stroop m�g� gada� o koniach stale i d�ugo. Wi�c przerwa�em:
- A ile zdobyli�cie obcych walut, z�otych polskich, brylant�w, kosztowno�ci i
z�ota?
- Wielkie ilo�ci! - szybko odpowiedzia�. - Dok�adnie nie pami�tam, gdy� inaczej
podawali�my w oficjalnych sprawozdaniach, a inaczej w tajnych raportach, kt�re wraz
z walorami przewozili specjalni kurierzy do osobistego sztabu SS-Reichsfuhrera lub
do SS-Obergruppenfuhrera Oswalda Pohia. Pieni�dze polskie, to znaczy kursuj�ce w
Generalnej Guberni, wp�acali�my do banku w Warszawie do dyspozycji doktora Hahna i
SS- und Polizeifuhrera na dystrykt
248 ROZMOWY Z KATEM
Warschau. Z�oto za�, platyn�, brylanty, bi�uteri� i inne kosztowno�ci oraz dewizy
umieszcza� Oswald Pohl na SS-owskich, tajnych kontach Banku Rzeszy oraz w bankach
szwajcarskich.
- Nie wszystkie kosztowno�ci przekazywa�a Warszawa Berlinowi! - wtr�ci� si�
Schieike.
- Jak to? Ja nie przekazywa�em tych wszystkich milion�w czy miliard�w zdobytych
dolar�w, funt�w, sztabek z�ota, bransoletek, pier�cionk�w? - Stroop nagle w�ciek�y.
- Co pan sobie my�li, Herr Schieike? Pan mnie obra�a, Herr Schieike!
- Nigdy bym nie �mia� nawet pomy�le� o mo�liwo�ci obra�enia pana genera�a - w
g�osie Schieikego strach, pos�usze�stwo, ale i drwina.
- Wiem z praktyki w krakowskiej kancelarii SS-Oberfuhrera Bierkam-pa, �e cz��
skarb�w zdobywanych w obozach koncentracyjnych, w gettach, w czasie rewizji,
�apanek i konfiskat nie dociera�a do oficjalnego miejsca przeznaczenia. A za co
mia� dochodznie SS-
-Brigadefuhrer Odii Globocnik z Lublina? I za co go dyscyplinarnie ukarano? Za
fortun� zbit� na likwidowanych �ydach. Wiadomo by�o mi�dzy moimi kolegami, ni�szymi
rang� SS-owcami, �e z ka�dej wi�kszej akcji nale�y przynie�� "g�rala"2, z�oty
klejnot dla �ony lub kochanki, srebrn� papiero�nic� i pier�cionek. Oraz butelk�
sznapsa. Wyobra�am sobie, jakie skarby z warszawskiego getta zosta�y w kieszeniach
"askaris�w", policjant�w, grenadier�w SS i kawalerzyst�w SS, walcz�cych i
myszkuj�cych w kwietniu i maju 1943 roku. Tak! tak! Nieoficjalny znaczek
rozpoznawczy SS-manna to z�ota bransoletka!3 Schieike m�wi� coraz gor�cej. Stroop
nie pr�bowa� przerywa�.
Po jakim� czasie Stroop przypomnia�, �e do bilansu zdobyczy niemieckich w
Grossaktion doliczy� trzeba wa�n� pozycj�: tereny
2 "G�ral" - wydany przez Bank Emisyjny w Polsce banknot o nominale 500 z�. z
wizerunkiem g�owy g�rala.
3 Wed�ug raportu Stroopa, Niemcy zdobyli w getcie warszawskim oko�o 10 milion�w
z�., oko�o 23 500 dolar�w oraz "kosztowno�ci (obr�czki, �a�cuszki, zegarki itp.) w
wielkich ilo�ciach" - zob. J. Gumkowski, K. Leszczy�ski, Raport Stroopa .... s.
199.
budowlane pod przysz�� dzielnic� mieszkaniow�, dzielnic� nowoczesn�, willow�, z
r�ami, zielonymi okiennicami i czerwon� dach�wk� oraz z gmachami NSDAP i SS, a
ponadto miliardy cegie� i tysi�ce ton kruszywa, z�omu �elaza i metali kolorowych,
materia��w instalacyjnych itp.
Na uwag� Schieikego, �e w tym wielkim osiedlu by�aby z pewno�ci� ulica imienia
Stroopa, us�yszeli�my odpowied�:
- Pan, Herr Schieike, tak m�wi, jak by pan wiedzia�, �e w szczeg�owych planach tej
przysz�ej dzielnicy SS-Reichsfuhrer osobi�cie wyznaczy�, jak ma przebiega� Jlirgen
Stroop Allee oraz Otto Dehmke Strasse.
- Jestem przekonany - zwierza� si� raz Stroop - �e m�j przysz�y proces b�dzie
pokazowy i t�umny. Przecie� taki publiczny przew�d s�dowy to kolosalny atut
propagandowy dla Polski i wszystkich pa�stw by�ego aliansu przeciwniemieckiego *
oraz dla zblokowanych niegdy� mi�dzynarod�wek antyhitlerowskich: �ydowskiej,
marksistowskiej, maso�skiej, katolickiej, kapitalistycznej*. Zastanawiam si�, jak�
postaw� zaj�� na procesie. Je�eli mam ujawni� prawd� o powstaniu w getcie, to
powiem, �e �ydzi i pomagaj�cy im Polacy byli bohaterami. Ale za publiczne
stwierdzenie tej prawdy musz� dosta� zap�at� w formie do�ywotniego wi�zienia, a nie
szubienicy. Je�eli za� wyczuj�, �e musz� straci� g�ow� - niezale�nie od tego, co
powiem - to nie wykluczam, �e zastosuj� metod� k�amstwa. I zeznam, �e ca�y ten
�ydowski op�r by� g�wnem i zabawk�, �e dziewczyny z Haluzzenbewegung to tch�rzliwe
histeryczki i �e Polacy patrzyli oboj�tnie, a nawet aprobuj�co na likwidacj�
�yd�w...
S�ucha�em uwa�nie i spokojnie, nawet mo�e za spokojnie. Ale jego ostatnie
rozwa�ania sprawi�y, �e naszed� mnie gniew.
- Czy pan my�li, �e historia nie obna�y pa�skich �garstw, je�eli pan si� na nie
zdecyduje? Przecie� nie dzia�a� pan sam, tylko w bandzie.
* Ten fragment tekstu zosta� opuszczony na �amach "Odry" (1973, nr 4, s. 45).
250 ROZMOWY Z KATEM
Tak jest. Niech si� pan nie krzywi. Powtarzam: w bandzie esesowsko--gestapowskiej.
Pan wie, jak by�o naprawd�. I ja wiem. I tysi�ce ludzi zna prawd�, niezale�n� od
protoko��w, rejentalnych o�wiadcze� i lakierowanych prac "historyk�w"... Ale� z
pana numer!
Urwa�em nagle. Obaj Niemcy milcz�, w bezruchu. We mnie napi�cie opada. Zaczynam
zn�w m�wi�, ju� spokojnie:
- Herr Stroop. Rozumiem pa�skie manewry kalkulacyjne. Grozi �mier�, to trzeba si�
broni�. Ale pa�ska sprawa jest bardzo specjalna. Jedna z najwa�niejszych, bo ma
charakter symbolu, jak warszawskie Powstanie Sierpniowe4, O�wi�cim, Majdanek,
jugos�owia�ski Kragu-jewac. Babi Jar, Oradour, Lidice5. Uwik�any pan jest w
rapsodi� patetyczn�. A gdy si� w niej gra pierwsze skrzypce, fa�sz nie b�dzie
procentowa�. I jest niesmaczny.
Podszed�em do okna, otworzy�em je. Milczenie trwa�o d�ugo. Schieike pierwszy zacz��
m�wi�, ale Stroop mu przerwa� i niespotykanym u niego g�osem powiedzia�:
- Ma pan racj�. Przepraszam.
I dorzuci� zaskakuj�ce pytanie: - Czy zabi�by mnie pan w owych czasach?
- Tak - odpowiedzia�em. - Nawet pr�bowa�em.
Kiedy� z podw�rza wi�ziennego powia�o gwa�townie. Na kraty spad�o pi�rko go��bie.
Stroop otworzy� okno, wyj�� pi�rko, a potem umie�ci� je na g�owie i udawa�
Indianina. Zapomnia� wida�, �e Indianie to czerwonosk�rzy i nie "aryjczycy".
!
4 Powstanie Sierpniowe - u�ywana w czasie dzia�a� powsta�czych i bezpo�rednio po
powstaniu nazwa Powstania Warszawskiego.
5 Miejsca najg�o�niejszych masowych mord�w, dokonanych przez Niemc�w:
Kragujevac w Jugos�awii (gdzie 21 pa�dziernika 1941 r. rozstrzelano ponad 7 tysi�cy
os�b). Babi Jar ko�o Kijowa (29-30 wrze�nia 1941 r. wymordowano tam ponad 33
tysi�ce �yd�w), Oradour-sur-Glane we Francji (10 czerwca 1944 r. wymordowano 642
spo�r�d 648 mieszka�c�w), Lidice (wie� w Czechos�owacji, 10 czerwca 1942 r. spalona
i zr�wnana z ziemi�, kt�rej 494 mieszka�c�w zamordowano b�d� wys�ano do oboz�w).
Gdy wichura usta�a, Stroop wr�ci� do swych "triumf�w" nad sp�tanymi lud�mi w
kwietniu i maju 1943 roku. Podkre�la�, �e realizuj�c likwidacj� getta, wykonywa�
tylko rozkaz przyw�dc�w III Rzeszy.
- Wype�niaj�c t� dyrektyw�, prowadzi�em b�j z ci�kim w istocie przeciwnikiem -
usprawiedliwia� si� i chwali� jednocze�nie. Ale zaraz doda�: - �ydzi to naprawd�
nie ludzie w naszym poj�ciu. Powiem inaczej: �ydzi, Cyganie i rozmaite Mongo�y s� w
rozumieniu prawdziwej nauki prawie zwierz�tami albo niepe�nymi lud�mi. Ma�pa jest
tak�e, wed�ug Darwina, zacz�tkiem cz�owieka. A jednak do ma�p strzelamy i futra z
nich nosz� najinteligentniejsze kobiety. Kochamy psy. Ja r�wnie� mia�em ulubionego
wilczura alzackiego, ale gdy si� rzuci� na mnie i rozdar� spodnie, to go
zastrzeli�em, w�a�nie jak psa, a nie jak cz�owieka. Nasi biologowie i chirudzy
stwierdzili, �e krew i tkanki �yd�w s� zupe�nie inne ni� "aryjczyk�w". A przecie�
"aryjczycy" s� wzorem prawdziwego cz�owieka.
- Czy pan bywa� na pierwszej linii boju z powsta�cami w getcie? - pyta raz
Schieike.
- Pierwsza linia by�a wsz�dzie - odpowiada Stroop - bo ca�e getto stanowi�o teren
bezpo�redniej walki. Jako naczelny dow�dca Grossaktion in Warschau musia�em by� na
miejscu i dyrygowa� naszymi oddzia�ami.
- Ale zawsze powinien pan znajdowa� si� troch� w tyle - zauwa�y� Schieike. -
Sztabowemu dow�dcy nie wolno nara�a� si� na �mier�, gdy nie zachodz� wyj�tkowe
okoliczno�ci. Regulaminy tak nakazuj�, szczeg�lnie w czasie boju.
Schieike wyg�asza� truizmy, ale z prawie niedostrzegalnym �ladem kpiny.
- W getcie by�o bardzo niebezpiecznie - rzek� Stroop. - Musia�em chodzi� z
pistoletem w r�ku i pod ochron� pocztu dow�dcy. Byli to ro�li SS-manni,
wysportowani i doskonale wyszkoleni strzelcy. Przy moim poruszaniu si� po getcie
poprzedzali ich zazwyczaj �otewscy "askarisi".
252 ROZMOWY Z KATEM
Wielokrotnie Stroop wraca� do problematyki bia�o-czerwonej flagi, za dosi�gni�cie
kt�rej zap�aci� �yciem kawalerzysta Otto Dehmke.
- Maj�c dost�p do tajnych materia��w Abwehry oraz Sicher-heitspolizei (z archiw�w
Krugera, Hahna i von Sammerna), doszed�em do wniosku - powiedzia� raz - �e �cis�e
kierownictwo Judenratu w warszawskim getcie reprezentowa�o postaw� polsk� albo
dok�adniej m�wi�c, pa�stwowo-polsk�. Poza wgl�dem w dokumenty opiera�em si� na
wiarogodnych relacjach Ludwika Hahna. Szef Judenratu, in�ynier Czerniak�w6, kt�ry
przed powstaniem w getcie pope�ni� samob�jstwo, by� przedwojennym �ydowskim
dzia�aczem spo�ecznym i polskim politykiem du�ego formatu. Uk�adny wobec nas,
pos�uszny nawet, ale dyplomata o du�ych talentach lawirowania. My jego bujali�my,
ale on nas tak�e. Cho� �yd, nie wyrzek� si� nigdy pa�stwowo�ci polskiej. To
przekonanie wpaja�, gdzie m�g�, w swoich kompatriot�w. Czy pan wie, Herr Moczarski,
�e in�ynier Czerniak�w by� w przyjaznych stosunkach z ostatnim waszym prezydentem
Warszawy, Starzy�skim, �e realizowa� program ustalony we wrze�niu i pa�dzierniku
1939 roku podczas obl�enia Warszawy i �e w jego gabinecie, gabinecie prezesa
Judenratu, wisia� d�ugo portret marsza�ka Pi�sudskiego?
- O tym ostatnim fakcie nigdy nie s�ysza�em. Ale czy tak rzeczywi�cie by�o?
- Wiem na pewno, bo nie tylko czyta�em o tym w przygotowawczej dokumentacji do
Grossaktion, ale i znalaz�em potwierdzenie tego faktu w badaniach nad histori�
getta warszawskiego od ko�ca 1939 roku. Zamierza�em bowiem po wojnie napisa�
�r�d�owe wspomnienia na temat moich walk w Warszawie w kwietniu i maju 1943 rokiL
Wielostronicowy dokument, kt�ry znajduje si� w aktach mojej sprawy
6 Adam Czerniak�w (1880-1942), in�ynier chemik, radca �ydowskiej Gminy Wyznaniowej,
radny miejski w Warszawie, senator RP. W czasie okupacji przewod-| nicz�cy Rady
�ydowskiej (Judenratu) w getcie warszawskim, pope�ni� samob�jstwo li lipca 1942 r.,
w dniu rozpocz�cia akcji wywo�enia �yd�w z getta warszawskiego d�j Treblinki. Zob.
Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 - 23 v�\ 1942, opracowa�
Marian Fuks, Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.1
pod tytu�em Sprawozdanie Juergena Stroopa (sporz�dzi�em takie trzy dokumenty: dla
Heinricha Himmlera, dla Kriigera i dla mnie), by� zredagowany mi�dzy innymi
dlatego, abym m�g� si� nim pos�u�y� w przysz�ych moich pracach historycznych.
Gdyby III Rzesza zwyci�y�a, to Stroop z pewno�ci� zosta�by partyjnym, SS-owskim
"doktorem", a mo�e nawet "docentem" w projektowanej himmlerowskiej akademii (o
prawach wy�szych szk� pa�stwowych - jak mnie poinformowa� Stroop).
Likwiduj�c getto w Warszawie, Stroop nie by� nominalnie w�adc� policyjnym w
Warszawie. Dopiero 29 czerwca 1943 zosta�, jako SS-Brigadefuhrer und Generalmajor
der Polizei, formalnie przeniesiony ze Lwowa na stanowisko SS-und Polizeifiihrera
dystryktu warszawskiego. (Pod koniec wojny musia� by� ba�agan w niemieckich biurach
personalnych, nawet u Himmlera.)
Jedena�cie dni przedtem, to znaczy 18 czerwca, zosta� przez genera�a-feldmarsza�ka
Keitla, szefa sztabu OKW, odznaczony "w imieniu Fuhrera i Naczelnego Dow�dcy
Wehrmachtu" �elaznym Krzy�em I klasy.
Nareszcie si� spe�ni�o jedno z marze� �yciowych Stroopa. Przypominam, �e �elazny
Krzy� II klasy otrzyma� w 1915 roku za zas�ugi na froncie francuskim, a wieniec
(Spange)7 do tego� �elaznego Krzy�a za letni pobyt na froncie wschodnim w 1941.
- Eiserne Kreuz l. Klasse wr�czy� mi genera� Kruger, kt�ry by� przejazdemw
Warszawie - podchwali� si� raz Stroop.
- Nie wierz�! - natychmiast odezwa� si� Schieike.
- Jak to?! Pan nie wierzy, �e SS-Obergruppenfuhrer Friedrich Kriiger, sekretarz
stanu do spraw bezpiecze�stwa w rz�dzie Generalnej Guberni, przyjecha�, aby mnie
udekorowa� �elaznym Krzy�em I klasy za czterotygodniowe ci�kie boje w getcie
warszawskim?
Stroop z�y, ma oczy przekrwione, ale min�... barana.
- W to, �e panu genera�owi wr�czy� odznaczenie, wierz�. Ale nie
7 Spange (mem.) - okucie na wst��ce orderu.
254 ROZMOWY Z KATEM
wierz�, �e Kriiger by� przejazdem w Warszawie. On specjalnie przyjecha�, aby
uroczy�cie dokona� tego honorowego aktu. Herr Genera�, mo�e pan opowiada� swemu
s�dziemu �ledczemu takie historyjki, aby dzisiaj pomniejsza� swoje "zas�ugi" z
kwietnia i maja 1943. Ale nas, co tyle spraw pa�skich znamy, nas czarowa� po prostu
nie wypada.
Stroop na to: - Ma pan racj�, Herr Schieike. Kriiger specjalnie przyby� tutaj, w
imieniu Adolfa Hitlera i SS-Reichsfuhrera, aby mnie udekorowa�. By�a gala, mowy,
szampan, specjalny obiad itd. A po obiedzie konna przeja�d�ka w �azienkach. Tam
zrobi�em garden-party. Ma�y piknik. Namiot z zak�skami, tortami, winami, sznapsem i
piwem. Zjawi�o si� kilkadziesi�t os�b, sami notable i genera�owie. Na
estradzie ,,teatru na wyspie" gra�a orkiestra. �piewali�my. Nastr�j swobody,
prawdziwie SS-owski, rycerski. Pi�kne czasy...
Schieike chrz�ka�, drapa� si� po nie ogolonej brodzie, rusza� szcz�kami i w ko�cu
rzek�:
- To by�o na pewno urocze, alkoholowe i kobieco-krzakowe przyj�cie w tym kr�lewskim
parku, przy wt�rze fletu i waltorni. Aleja furt my�l� nie o �azienkach, lecz o
trzystu pi��dziesi�ciu tysi�cach litr�w krwi �ydowskiej. Podwy�szam poprzedni�
liczb�, bo pan zlikwidowa� nie pi��dziesi�t sze��, lecz siedemdziesi�t jeden
tysi�cy �yd�w.
I zn�w awantura wybuch�a w celi.
Po oficjalnym zako�czeniu Wielkiej Akcji 16 maja 1943 w imieniu Stroopa dzia�a�
dalej na terenie getta major policji Otto Bundtke, dow�dca batalionu Schutzpolizei.
- Zadaniem batalionu majora Bundtke by�o zaprowadzenie pe�nego spokoju w by�ej
�ydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie - wyja�nia� nam Stroop. - Nie
znajdowa� si� on w �atwej sytuacji, ten Bundtke. Powsta�cy �ydowscy, maj�c
rozeznanie, �e si�y niemieckie zosta�y powa�nie zmniejszone, poczynali sobie
ca�kiem bezczelnie. Wielokrotnie dochodzi�o do star�. Major Bundtke zwalcza�
dobrze uzbrojone i sprawnie dowodzone grupki �OB-mann�w. Jego batalion by� w
ci�g�ym m�ynie walki, dzie� i noc. Mia� sporo strat, ale w ko�cu zlikwidowa� prawie
wszystkie �ydowskie punkty oporu.
- Jak d�ugo trwa�a akcja majora Bundtke? - pyta Schieike.
- Wyjecha�em z Warszawy w pocz�tkach wrze�nia 1943 - odpowiada Stroop. - Do wyjazdu
otrzymywa�em meldunki od majora Bundtke i nie by�o dnia bez potyczki lub
wytropienia jakiego� nowego bunkra. O ile wiem, to Bundtke aktywnie dzia�a� na tych
terenach do p�nej jesieni 1943, a potem dozorowa� rob�t rozbi�rkowych oraz
przygotowawczych do za�o�enia w by�ym getcie obozu koncentracyjnego dla wi�ni�w,
kt�rzy mieli budowa� tam wzorowe architektonicznie i urbanistycznie osiedle
niemieckie.
Grossaktion przebiega�a ci�ko i wbrew za�o�onym planom. �aden z wielu rozkaz�w
operacyjnych nie zosta� wykonany. Nawet zaplanowane na 15 maja 1943 wysadzenie w
powietrze warszawskiej Wielkiej Synagogi op�ni�o si� o jeden dzie�, mimo
dziesi�ciodniowych przygotowa�.
Kiedy� spyta�em Stroopa: - Czy nieprzyjaciel, to znaczy �ydzi w getcie, zaskoczy�
was postaw� i taktyk� walki?
Stroop odpowiada: - Niew�tpliwie tak. W og�le nie doceniali�my �yd�w. Zaskoczyli
nas 19 kwietnia o godzinie 6 rano, a potem zaskakiwali ka�dego dnia. Rozpoznanie,
tak w za�o�eniach wyj�ciowych, jak i w praktyce ka�dego dnia walki, mieli�my nie
najlepsze.
- To znaczy, mieli�cie rozpoznanie fa�szywe - stwierdzam.
- Tak - odpowiada Stroop.
- Je�li idzie o jasno�� rozkazodawstawa - ci�gn� - to nie by�o ono chyba zbyt
prawid�owe. Wielokrotnie pan opowiada� o "ba�aganie" podczas walk, o z�ej
��czno�ci, a czasami nawet o braku dyscypliny u pa�skich podw�adnych. Z tym si�
��czy kwestia dowodzenia, kt�re nie powinno by� mi�kkie i niezdecydowane.
- Ja dowodzi�em mi�kko? Przecie� pan wielokrotnie m�wi�, �e w czasie Grossaktion
dzia�a�em twardo, a nawet brutalnie.
- Pan by� twardy wobec przeciwnika, wobec �yd�w, szczeg�lnie
256 ROZMOWY Z KATEM
gdy nie natrafia� pan na op�r. Ale mnie idzie o wahiiwo�� decyzji wobec podleg�ych
panu ludzi i �rodk�w. Dlaczego pan na przyk�ad wycofywa� si� na noc ze zdobytych w
czasie dnia teren�w (w pierwszych dniach walki), dlaczego pan si� tak cz�sto
odwo�ywa� do Himmlera, Krugera, a nawet do pomocy doktora Hahna?
- Bo sytuacje by�y w wielu przypadkach bardzo trudne, a nawet parali�uj�ce moje
oddzia�y - t�umaczy Stroop.
- Na tym w�a�nie chyba polega niejasno�� rozkazodawstwa i mi�kko�� dowodzenia,
chocia� mo�e inaczej nie da�o si� dzia�a� - w��cza si� Gustaw Schieike.
Rozmy�lali�my chwil�. Schieike pierwszy przerwa� milczenie i rzek�:
- Sytuacja naszych wojsk SS-owskich, wehrmachtowskich i policyjnych, kt�rymi
dowodzi� Herr Genera�, by�a obiektywnie bior�c tysi�c razy lepsza ni� sytuacja
�yd�w. Mieli�my nieograniczone w praktyce zaopatrzenie �ywno�ciowe, materia�owe,
amunicyjne. Posiadali�my r�wnie� bardzo du�� mo�liwo�� manewru oraz zwi�kszenia
bojowej si�y ludzkiej. Tych mo�liwo�ci nie wykorzystywali�my w nale�ytym stopniu,
tote� walki w getcie zamiast trwa� trzy dni przeci�gn�y si� do dwudziestu o�miu dni
i d�u�ej. Wydaje mi si� - ci�gnie dalej Schieike - �e ca�okszta�t si� i �rodk�w,
kt�rymi dysponowa� genera� Stroop, wystarcza�y (jak pokaza�a praktyka) do
demonstracji, lecz nie do walki o szybkich efektach ko�cowych.
- O czas, o czas przecie� tu chodzi! - w��czy�em si�. - Kto szybko, zgodnie z
uprzednim przygotowaniem i planami, pobije przeciwnika, ten naprawd� zwyci�a. A kto
pokona nieprzyjaciela w czasie dziewi�� razy d�u�szym ni� za�o�ony, ten (mimo �e
formalnie zwyci�y�) przegrywa.
- Przecie� zwyci�yli�my, bo zmienili�my getto w ceglan� pustyni� i siedemdziesi�t
jeden tysi�cy ludzi stamt�d wyrzucili�my - Stroop g�o�no odpowiada. - Zwyci�yli�my!
Wi�c dlaczego pan m�wi, Herr Moczarski, �e�my przegrali?
- Nie b�d� wraca� do kwestii militarnych, gdy� m�j pogl�d na te sprawy ju�
wyja�ni�em. Uwa�am, �e relatywnie przegrali�cie. Ale gorsza jest stokro� bardziej
wasza pora�ka moralna.
- Na czym ona polega? - pyta Stroop.
- Ju� cho�by na tym, �e przeprowadzili�cie walk�, kt�rej celem by�o ludob�jstwo.
Jak to historia os�dzi, wiadomo. Ale daleko wa�niejsz� pora�k� z punktu widzenia
waszych, hitlerowskich interes�w by� sam fakt m�nego oporu �yd�w. Sw� postaw� i
czynem zaprzeczyli waszym tezom. �ydzi pokazali tak� dzielno�� w s�u�bie warto�ciom
ponadosobistym, dla kt�rych warto �y� i umiera�, �e ca�y wasz ideologiczny
antysemityzm rozpad� si� w puch.
- Pan m�wi o tych �ydach, kt�rzy stawiali op�r i bili si� do ko�ca - w��cza si�
Schie�ke. - A przecie� nie zapominajmy, �e tysi�czne masy �ydowskie by�y bezbronne
i sz�y same, bez oporu, na �mier�. Czy wysi�ki i zas�ugi wzgl�dnie nielicznego �OB-
u musz� opromienia� bezwolne masy �ydowskie?
Stroop, uprzedzaj�c mnie, odpowiada Schieikemu:
- Omawiali�my tu ju� si�y �o�nierskie �OB-u. Ja twierdzi�em, �e zorganizowanych
powsta�c�w by�o w getcie do 3-4 tysi�cy. Herr Moczarski ocenia �OB na 300-500
ludzi8. Dla mnie nie jest wa�ne, iloma zaprzysi�onymi �o�nierzami dysponowa� sztab
�OB-u. Mog�o ich by� mniej, mog�o ich by� wi�cej. To nie jest wa�ne w �wietle
istoty problemu. A istota ta polega na tym, �e dzia�alno�� OB-u promieniowa�a na
ca�e spo�ecze�stwo �ydowskie w getcie i wywo�ywa�a reakcje �a�cuchowe. Oni sami
mogli nie wiedzie�, ci przyw�dcy z ulicy Mi�ej, jaki po�ar wzniecili w duszach
tysi�cy �yd�w dotychczas biernych.
- Boje w getcie by�y naprawd� trudne. Cokolwiek by inni m�wili, zawsze b�d� uwa�a�,
�e �ydzi dobrze przygotowali si� do walki, �e wykazali du�e walory bojowe. Jak
silny i zorganizowany op�r stawiali nam �ydzi warszawscy, �wiadczy fakt, �e
zniszczyli�my ��cznie 631 bunkr�w przeciwnika. Wszystko jedno, czy to by�y bunkry
bojowe czy mieszkalne, bo bunkier mieszkalny m�g� si� w ka�dej chwili sta� �r�d�em
agresji i baz� zbrojnego oporu. Czy pan sobie
8 Liczebno�� ydowskiej Organizacji Bojowej jest oceniana bardzo r�nie przez r�nych
autor�w: we wczesnych publikacjach J�zefa Kermisza i Antoniego Przygo�-skiego
przytaczano liczb� 3 tysi�ce. Bernard Mark podaje liczb� 750-800, ostatni za�
�yj�cy cz�onek �cis�ego sztabu �OB Marek Edelman ocenia si�y �OB na oko�o 220
�o�nierzy.
258 ROZMOWY Z KATEM'
wyobra�a, Herr Moczarski, ile czasu, pieni�dzy, wysi�ku musieli po�wi�ci�
in�ynierowie i technicy �ydowscy, aby tak du�o bunkr�w w tajemnicy przed nami
zbudowa�! To jest imponuj�ce!
- By�em naczelnym dow�dc� niemieckim na terenie walk w getcie - Stroop dalej
podniecony, bez �ladu k�amstwa czy zafa�szowania. - Mia�em szerokie pole widzenia i
znajomo�� bardzo wielu okoliczno�ci, kt�re pozwalaj� na wyci�ganie og�lniejszych
wniosk�w. Wy, akowcy, nie mieli�cie takich mo�liwo�ci. Tym bardziej ich nie mieli
�ydzi zamkni�ci w izolowanych bunkrach i dysponuj�cy w�ziutkim zakresem rozeznania.
Ju� mnie nieraz zapytywali koledzy z czo��wki SS, dlaczego w moim sprawozdaniu do
SS-Reichsfuhrera i Krugera �ydzi "tak dobrze wychodz�". Moja odpowied� by�a zawsze
prosta. Zamyka�a si� twierdzeniem, �e ja i doktor Hahn mieli�my najlepsze
rozeznanie, bo �aden z element�w sytuacji kwiecie�-maj 1943 nie uszed� naszej
uwagi. Nigdy nie odst�pi� od moich opinii (cho�by wszyscy naoczni �wiadkowie i
uczeni historycy co innego g�osili), bo opieraj� si� na moich prze�yciach w czasie
Grossaktion in Warschau.
Stroop nie ukrywa� w czasie rozm�w z nami, �e kierowanie "likwidacj� getta w
Warszawie" by�o dla niego doskona�� szko�� "w dziedzinie walk ulicznych i metod
pokonywania o�rodk�w miejskich".
- Doszed�em do wniosku - stwierdza� - �e jedyn� skuteczn� drog�, prowadz�c� do celu
jest palenie, systematyczne i kompleksowe palenie budynk�w.
Wiele razy opowiada� nam Stroop o tych po�arach. Kilka takich Stroopowskich opis�w
przytoczy�em wcze�niej. Po wyj�ciu z wi�zienia natkn��em si� na
kilkudziesi�ciostronicow� broszur� Marka Edelmana pt. Getto walczy9. Oto, co pisze
doktor medycyny Marek Edelman,
9 Broszura M. Edelmana, Getto walczy, ukaza�a si� nak�adem Centralnego Komitetu
Bundu w �odzi w 1945 r., a nast�pnie by�a przedrukowana przez drugo< obiegowe
Wydawnictwo CDN w 1983 r., na �amach ,,Zeszyt�w Historycznych" (z. 65, Pary� 1983)
oraz w ksi��ce W czterdziest� rocznic�. Agonia, walka i �mier� warszawskiego getta,
opracowa� J�zef Garli�ski, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1983
wybitny �ydowski dzia�acz socjalistyczny, kt�ry by� w czasie powstania w getcie
jednym z zast�pc�w komendanta g��wnego �OB, Mordechaja Anielewicza:
"Olbrzymie po�ary zamykaj� cz�sto ca�e ulice. Morze p�omieni zalewa domy, podw�rza.
Z trzaskiem pal� si� drewniane stropy, sypi� si� mury. Powietrza nie ma. Jest tylko
czarny, gryz�cy dym i ci�ki, parz�cy �ar. �ar bije od rozpalonych mur�w, od
rozgrzanych do czerwono�ci nie pal�cych si� schod�w.
To, czego nie mogli zrobi� Niemcy, robi teraz wszechmocny ogie�. Tysi�ce ludzi
ginie w p�omieniach. Sw�d pal�cych si� cia� dusi oddech. Na balkonach dom�w, na
framugach okiennych, na nie-spalonych kamiennych schodach le�� zw�glone trupy.
Ogie� wyp�dza ludzi ze schron�w, ka�e im ucieka� z od dawna przygotowanych,
bezpiecznych skrytek, strych�w i piwnic."
Zofia Na�kowska w kr�tkiej przedmowie do broszury pisze, �e tekst Edelmana stanowi
"wolny od frazesu protok� zbiorowego m�cze�stwa". A dalej, �e opowiadanie Getto
walczy ]est,,autentycznym dokumentem zbiorowej mocy ducha, ocalonej z najwi�kszej
kl�ski, jak� znaj� dzieje narod�w".
Od dnia wr�czenia Stroopowi �elaznego Krzy�a I klasy za zas�ugi "wojskowe" w
Warszawie wchodzi on na �cie�k� szczeg�lnych powodze�, wyr�nie�, korzy�ci
materialnych i s�awy. S�awy w swoim �rodowisku, himmlerowskich superbonz�w, oraz w
kr�gach podw�adnych, kt�rzy marz� o awansach i dobrach rycerskich na Ukrainie.
Jeszcze gdy Stroop gorliwie wyka�cza� getto warszawskie, przyby� do Warszawy (jak
wspomnia�em w poprzednim rozdziale) SS-Grup-penfuhrer Maksymilian von Herff, jeden
z szef�w personalnych i wychowawc�w w sztabie Himmlera. Von Herff odbywa� wtedy
podr� s�u�bow� po Generalnej Guberni i sk�ada� raporty oceniaj�ce i kwalifikuj�ce
SS-owc�w i niemieckich policjant�w wy�szych rang. Ten "personalnik i wychowawca",
cz�owiek -jak mo�na przypuszcza� -wykszta�cony i trze�wy, tak scharakteryzowa�
Stroopa w maju 1943:
"Dobra �o�nierska postawa. Typ raczej zamkni�tego w sobie
260 ROZMOWY Z KATEM
oficera. Du�e mniemanie o sobie. Politycznie mniej wyrobiony. Jako dow�dca SS i
policji w swoim okr�gu, gdzie punkt ci�ko�ci spoczywa na zadaniach politycznych,
niezupe�nie na swoim miejscu. Jest typowym �o�nierzem, kt�ry dzia�a wed�ug rozkazu.
Jako dow�dcy politycznemu brakuje mu troch� horyzont�w i wyczucia. Stroop wydaje
si� czym� wi�cej, ni� jest."
Ta charakterystyka zapewne nie zachwyci�aby Stroopa; ale te� nie przeszkodzi�a mu w
dalszej karierze. Zreszt� von Herff, aby nie pomin�� najwa�niejszej dla
zwierzchnik�w Stroopa cechy oficera SS, wierno�ci i pos�usze�stwa, dorzuci� w
formie uzupe�niaj�cej adnotacji czysto osobist� uwag�:
"Ale dobry ch�o p!" (Aber ein guter Mann!)
XIX. W si�dmym germa�skim niebie
- Przez cztery i p� miesi�ca - opowiada� kiedy� Stroop - sprawowa�em urz�d SS-und

Polizeifuhrera im Distrikt Warschau, to znaczy od 19 kwietnia do 13 wrze�nia 1943,
w kt�rym to dniu otrzyma�em nominacj� na Wy�szego Dow�dc� SS i Policji w Grecji, z
siedzib� w Atenach.
- Przyznano panu stanowisko r�wne stanowisku genera�a Krugera. Pi�kny awans!
Wielkorz�dca Grecji! Ho! Ho! - Schieike za�wista� z uznaniem.
- Nie o�mieli�bym si� nigdy - rzek� Stroop - por�wnywa� z genera�em Kriigerem,
zas�u�onym bojownikiem z Alte Gard�. Jednak�e m�j ate�ski urz�d by� analogiczny,
je�li idzie o kompetencje s�u�bowe, terytorialne i polityczne, do krakowskiego
urz�du Friedricha Kriigera, H�here SS-und Polizeifuhrera Ost.
- Tylko �e Kruger mia� od lat stopie� SS-Obergruppenfuhrera, a pan SS-
Brigadefuhrera, tak w Warszawie, jak i w Grecji - wtr�ci� Schieike.
Stroop nie lubi�, gdy mu przypominano, �e kto� (poza Hitlerem i Himmlerem) by�
wy�ej od niego. Poczerwienia� i natychmiast rzek� z rozbrajaj�c� szczero�ci�:
- Niestety, nie wszed�em nigdy do superelity, do zespo�u SS--Obergruppenfuhrer�w,
co by�o marzeniem ka�dego SS-manna. U nas nie m�wi�o si�, �e SS-mann nosi w
tornistrze bu�aw� marsza�kowsk�, lecz patki SS-Obergruppenfuhrera. A by�y to patki
aksamitne z trzema Eichenlaubami i z kwadratow� gwiazdk�. M�j najwy�szy stopie� w
Schutzstaffein to SS-Gruppenfuhrer. R�wnie� mia�em trzy Eichen-lauby, ale bez
gwiazdki. Kwestie awansowo-personalne nie s� jednak
262 ROZMOWY Z KATEM
najwa�niejsze... Wa�ny jest fakt, �e w moich oficjalnych aktaci osobowych SS-
Hauptamtu okres od 19 kwietnia do 29 czerwca 194;
zaliczony jest do s�u�by u genera�a Katzmanna we Lwowie. Opieraj� si� na tym,
m�g�bym pr�bowa� udowodni�, �e nie przeprowadza�en Grossaktion in Warschau...
- ...gdyby nie pa�ski raport, kt�ry znajduje si� w r�kach w�ad;
polskich i ameryka�skich, oraz seria licznych dokument�w, fotografii afiszy itp.
Stroop mrukn��:
- Tak! Niemiecka sk�onno�� do skrupulatnej dokumentacj i archiwowania m�ci si� w
razie niepowodze�.
Rozmawiaj�c o pobycie Stroopa w Polsce w roku 1943, zapyta�em w jakiej mierze
zajmowa� si� po wysadzeniu w powietrze Wielkie Synagogi (po 16 maja) dalszymi
operacjami na terenie getta.
- Najwa�niejsz� dla mnie kwesti� by�o ca�kowite zlikwidowana dzia�a� �ydowskich.
Grupy i grupki �OB dawa�y o sobie zna( atakuj�c, szczeg�lnie noc�, patrole majora
Bundtkego. Czasam dochodzi�o do kilkugodzinnych potyczek. Ale te strzelaniny
zdarzaj si� coraz rzadziej. Niemniej, a� do ko�ca mego urz�dowania w War szawie,
Bundtke musia� dwa razy dziennie przesy�a� mi meldunk z getta i oceny sytuacyjne.
- R�wnolegle z akcj� wojskowo-bojow� prowadzili�my dzia�ania porz�dkuj�ce, kt�re
mia�y na celu przystosowanie teren�w by�egc getta do potrzeb przysz�ych i
bie��cych. Ja k�ad�em nacisk raczej na przysz�o��, na powolne, ale uparte
przygotowania do budowy nowej dzielnicy wzorcowej, opartej o architektoniczn� i
urbanistyczn� my�l in�ynier�w niemieckich.
- "Jurgen Stroop Allee" - szepn��em.
- Jak by pan wiedzia�, �e namy�la�em si� nad kolorem takici tabliczek z nazwami
ulic i krojem liter. Projektowa�em czcionk gotyckie. Ale to by� raczej przyjemny
odpoczynek. Je�li idzie o realia to wymaga�em od podw�adnych, aby uruchomili
wszystkie kontakty cywilne, policyjne i wojskowe, wszystkie mo�liwo�ci szybkiego
spro
W SI�DMYM GERMA�SKIM NIEBIE 263
radzenia �rodk�w technicznych i wi�ni�w do prac rozbi�rkowo-�budowlanych i
niwelacyjnych w by�ym getcie. Uda�o mi si� to, ale cz�ciowo. Natychmiast
przekszta�ci�em ob�z pracy (kt�ry znajdowa� si� na terenie dawnego polskiego
wi�zienia wojskowego przy ul. Zamenhofa) w Konzentrationslager Warschau dla �yd�w.
Doktor Hahn, doktor Kah oraz gubernator Fischer ma�o mi pomagali, bo byli zaj�ci
rozwi�zywaniem nabrzmia�ej wed�ug nich sytuacji w "aryjskim" spo�ecze�stwie
Warszawy. Musia�em interweniowa� u Heinricha Him-mlera, kt�ry rozumia� i podziela�
moje plany. Wyda� specjalny rozkaz. Rozwo�ono mi resztki �yd�w z GG i Europy. Praca
sz�a na ca�ego. Ob�z by� dozorowany przez kierownictwo Pawiaka. Oficjalne jego
otwarcie nast�pi�o 19 lipca 1943. Rozbudowano go p�niej solidnie [pracowa�o w nim
na prze�omie lat 1943/1944 kilka tysi�cy specjalist�w �ydowskich.
- Byli tam r�wnie� �ydzi z Grecji - rzek�em, a Stroop wtedy poblad�. - Jako
policyjny wielkorz�dca Grecji przes�a� pan pewn� liczb� tamtejszych �yd�w do
za�o�onego przez siebie obozu w Warszawie. W czasie Powstania Warszawskiego oddzia�
AK (z "Kedywu" okr�gu m.st. Warszawy) odbi� pi�tego sierpnia 1944 oko�o czterystu
greckich �yd�w z tego kacetu'. Rozmawia�em wtedy z trzema Grekami. Na zapytanie, w
jaki spos�b ich z�apano, odpowiedzieli:
"Schwytano nas niespodziewanie w ramach akcji wy�awiania greckich �yd�w,
zapocz�tkowanej przez s�ynnego u nas genera�a Stroopa."
Rozmawiali�my nieraz o przydatno�ci teren�w getta (a w�a�ciwie "pustyni ceglano-
kamiennej", jak m�wi� Stroop) dla bie��cych cel�w politycznych Sicherheitspolizei i
Sicherheitsdienst. Kiedy� Stroop, Iwci�gni�ty w d�ug� i ostr� dyskusj� na ten
temat, wyzna�:
' Odbicia 348 �yd�w z Konzentrationslager Warschau przy ul. G�siej 24 (tzw.
G�si�wka, obecnie ul. G�sia nosi imi� Mordechaja Anielewicza) dokona� batalion AK
"Zo�ka" ze Zgrupowania "Rados�aw" w dniu 5 sierpnia 1944 r., o czym pisa� m.in.
"Biuletyn Informacyjny" (6 VIII 1944, nr 43). Spo�r�d odbitych tylko 89
by�o )bywatelami polskimi, pozostali to obywatele greccy, rumu�scy, w�gierscy,
holenderscy.
264 ROZMOWY Z KATEM
- Doktorowi Hahnowi zostawi�em woln� r�k� w akcjach prze ciwko stale buntuj�cym si�
Polakom. Doktor Hahn mia� daleko wi�kszi wiedz� i do�wiadczenie polityczne ni� ja.
Zna� problem, teren, ludno�� nastroje oraz porozumiewa� si� bezpo�rednio z Berlinem
i Krakowem Stamt�d otrzymywa� sugestie, ale i sam inspirowa�. W czasie d�ugie
rozmowy przy kawie i koniaku, po dobrym obiedzie (by�o to w ko�ci kwietnia 1943),
wyja�ni� mi koncepcj� berli�sk�, to znaczy koncepcji jego, Hahna, zaakceptowan�
przez Berlin. Doktor Hahn m�wi� mnie wi�cej tak: "Skorzystajmy z Grossaktion dla
wyka�czania r�wnie;
Polak�w. W getcie zgin�o i b�dzie nadal gin�o bardzo wielu �yd�w Wsz�dzie
poniewieraj� si� tam trupy, wi�c gdy dojdzie do tego jeszca kilka tysi�cy Polak�w,
to i tak nikt niczego nie b�dzie m�g� sprawdzi�.'
"Cokolwiek by�my twierdzili - m�wi� mi dalej Hahn - dotych czasowe egzekucje na
Polakach s� k�opotliwe pod wzgl�dem or ganizacyjnym, transportowym, psychologicznym
itp. Poza tym ni( mo�emy dozorowa� teren�w, na przyk�ad w lasach podwarszawskich
gdzie wozi si� skazanych Polak�w na wykonanie wyrok�w �mierci Wcze�niej czy p�niej
jaki� le�niczy lub baby zbieraj�ce grzyb) zlokalizuj� miejsce rozstrzelania. A w
getcie nie mamy z tym k�opot�w Nikt nigdy nie zdo�a rozszyfrowa�, kogo i kiedy
zastrzelili�my. Przeciei to teren izolowany (pilnowa� go b�dzie major Bundtke),
masa do��\\ i gruzu do przysypywania zw�ok. Polacy, s�ysz�c strza�y, b�d� pewni;
�e to ludzie Bundtkego, walcz� z �OB-owcami. Niech pan zwr�ci uwag�, Herr Genera�,
�e opustosza�e getto stanowi i stanowi� b�dzie wspania�e przedpole Pawiaka,
warsztatowe zaplecze Pawiaka z jedn^ bardzo dla nas dogodn� cech�: umo�liwia tajne
dzia�a�! a."
Przerazi� mnie zimny ton w g�osie Stroopa, jaki� praktycyzno w fachowo katowskim i
grabarskim traktowaniu problemu masowych mord�w na Pawiaku. Stroop rozumia�, jakim
u�atwieniem dla pawia-kowskiej maszyny ludob�jczej by�y ostatnie fazy walk w getcie
oraz p�niejsze miejsca strace� w ruinach okalaj�cych Pawiak. "Pustynia ceglano-
kamienna" sta�a si� w nast�pnych miesi�cach baz� egzekucji na wi�niach.
Powiedzia�em:
- Ju� w pocz�tku maja 1943 ludzie doktora Hahna, wy�sze instancji dla za�ogi
Pawiaka, rozwalali w getcie swych wi�ni�w
i niekiedy osoby przywiezione wprost z miasta. Rozwalali szybko i sprawnie. To
wszystko powinno i�� na pa�ski rachunek, Herr Genera�, bo pan dowodzi� Grossaktion
i cokolwiek si� dzia�o na obszarze pa�skich walk, obci��a pana. Tym bardziej �e
Hahn panu podlega�.
- Ja, Herr Moczarski, o tym nie wiedzia�em. Zreszt� m�wi�em ju�, �e sytuacja by�a
trudna, �e rozjuszeni SS-manni mogli zabija� �yd�w bez raportowania o tym, �e by�
rozgardiasz, powszechny ba�agan itp. Ale, jak kocham mojego Olafa i pragn� jego
szcz�cia, przysi�gam, �e nie mia�em poj�cia o sztuczkach doktora Hahna z likwidacj�
wi�ni�w Pawiaka podczas Wielkiej Akcji. Wiedzia�em, �e w po�owie maja, chyba to
by�o tego dnia, gdy lotnictwo sowieckie bombardowa�o Warszaw�, �e tego dnia Hahn
wywi�z� z Pawiaka do O�wi�cimia oko�o pi�ciuset wi�ni�w...2
- Hahn rzeczywi�cie wys�a� tych wi�ni�w politycznych na �mier� o�wi�cimsk�. Zgoda.
Ale co si� dzia�o i przedtem, i potem? Pan musi o tym wiedzie�, �e masowe,
terrorystyczne aresztowania Polak�w rozpocz�y si� w Warszawie, gdy jeszcze trwa�y
walki w getcie. Aresztowania skrupulatnie przygotowywane. Pa�scy ludzie walczyli w
getcie, trwa�a Grossaktion, a Hahn umieszcza� setki nowych wi�ni�w w opr�nionych po
transportach celach. Na tych celach dano napisy ,,Aktion". Pa�scy referenci na
Pawiaku...
- Moi referenci? Pan zwariowa�?! To byli ludzie doktora Hahna - przerwa� Stroop,
energicznie i z nut� szczero�ci.
- Ale Hahn podlega� panu, wi�c pan ponosi r�wnie� odpowiedzialno�� za "wzorowe",
krwawe i po�pieszne katowanie wi�ni�w na Pawiaku, ko�cz�ce si� masowymi egzekucjami
w ruinach getta.
- Nie mam takich zarzut�w w akcie oskar�enia - ripostuje Stroop.
- Nie idzie o stron� formaln�, prokuratorsk�, lecz o stan faktyczny - odpowiadam.
- Panie Moczarski, tyle razy opowiada�em o doktorze Hahnie,
2 Dwugodzinny nalot lotnictwa radzieckiego na Warszaw� mia� miejsce w nocy z 12/13
maja, natomiast o �wicie 13 maja 1943 r. odszed� z Pawiaka transport do obozu
koncentracyjnego Auschwitz (O�wi�cim) z�o�ony z 337 m�czyzn i 119 kobiet.
266 ROZMOWY Z KATEM
kt�ry w praktyce by� zupe�nie samodzielny. Ustala� dzia�ania z Ber linem, z
Knigerem oraz z g��wnym szefem Sicherheitsdienst. Ni' przecz�, �e s�uchali�my jego
m�drych rad. Wyr�nia� si� inteligencja bystro�ci�, rozumem i do�wiadczeniem. By�
grzeczny, taktowny wob& wy�szych rang�, zdyscyplinowany, z wielkim darem
przekonywani, i talentem argumentacji. Teraz widz�, �e nie ja kierowa�em Hahnem
tylko doktor Hahn mn�.
- To pan, Herr Stroop, nic nie wiedzia�, �e trupy �yd�v w getcie z ostatnich dni
Grossaktion s� pomieszane z trupami Polak�w wi�ni�w Pawiaka, rozstrzelanych masowo
przez podw�adnych Hahni i z jego rozkazu? I �e nie wszystkie p�niejsze trupy z
okresu major;
Bundtkego by�y zw�okami �yd�w? �e dzie� w dzie� podw�adn Hahna rozwalali na pa�ski
rachunek (lub na rachunek Bundtkego Polak�w, chwytanych w dzielnicy "aryjskiej", a
likwidowanyci w getcie3.
- Nie wiedzia�em.
- Naprawd�?!
Stroop milczy. Schieike tak�e, a mnie nachodz� wspomnie�^ najosobistsze. Po chwili
m�wi�, patrz�c im w oczy:
- Tak dzia�ali funkcjonariusze Pawiaka od pocz�tku maja 1943 I przez wiele dalszych
miesi�cy, do Powstania Warszawskiego. Par przygotowa� miejsce egzekucji dla mojego
najm�odszego brata.
- To pana brat tam zgin��? - j�kn�� Schieike.
- Tak, ale po wyje�dzie SS-Brigadeflihrera Stroopa do Grecji W Warszawie szala�
wtedy Franz Kutschera, propagator i realizatoi podw�jnej metody u�miercania
Polak�w: masowymi egzekucjami ulicznymi oraz tajnymi rozwa�kami w ruinach getta.
Brat m�j, Ja^ pseudonim "Hauser" (dowody na nazwisko "Krawczyk"), podchor��)
3 Wed�ug moich szacunk�w, og�lna liczba �yd�w zamordowanych od 19 kwietny
1943 r. bezpo�rednio na terenie getta warszawskiego wynios�a ok. 20 tysi�cy. Za�
liczM Polak�w zamordowanych na tym samym terenie od maja 1943 r. do pa�dzierniki
1944 r. by�a analogiczna - te� ok. 20 tysi�cy. Szacunki te przedstawi�em na sesj
naukowej Instytutu Historii PAN i �ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsc
(Warszawa, 11-12 kwietnia 1973) - przyp. aut. Niestety, w materia�ach z tej sesji
wydrukowanych w specjalnym numerze "Biuletynu �ydowskiego Instytutu Historycz nego
w Polsce" (1973, nr 2-3), zabrak�o g�osu K. Moczarskiego
\.K, m�ody cz�owiek, prawnik, nie�le zapowiadaj�cy si� poeta malarz, zosta� 6
grudnia 1943 roku o godzinie dwunastej w po�udnie iresztowany w kawiarni na
Marsza�kowskiej, a o siedemnastej rzydzie�ci trzech ludzi od Hahna rozwali�o go w
ruinach getta, blisko 'awiaka.
Przerwa�em. Blady Stroop mia� przymkni�te oczy, a Schieike )�otwarte usta, za
kt�rymi widzia�em dwa sczernia�e z�by.
Cisza. Patrz� w kraty i wolno ci�gn�ce ob�oki. Po wielu minutach �troop pyta, ale
powieki ma opuszczone:
- Powiedzia� pan, �e trzech ludzi od Hahna zamordowa�o )rata. To znaczy, �e zna pan
szczeg�y egzekucji...
- Po co panu te informacje? - przerywam. Rozlu�niony upomnieniami, boj� si�
pope�nienia nieroztropno�ci.
- Niech si� pan nie l�ka - szepcze Stroop. - Mog� ich zna�. Decyduj� si� szybko i
ujawniam:
- Mordercami brata byli: SS-Oberscharfuhrer Kurt Engels, SS-Scharfuhrer Kar! Witzke
i SS-Sturmmann Alfred Milk�. Wszyscy i wydzia�u IV A-3d urz�du Ludwika Hahna4.
Engels i Witzke z pokoju nr 245, za� Milk� z pokoju nr 240 przy alei Szucha 25.
- - Nie obi�y mi si� o uszy nazwiska dw�ch pierwszych - m�wi Stroop. - Ale o
Alfredzie Milk�, volksdeutschu warszawskim i funkcjonariuszu Sicherheitspolizei,
opowiadano mi niedawno.
- Gdzie? Kiedy? - pytam gwa�townie.
- Onegdaj zameldowa� mi znany panu kalifaktor Otto, �e Milk� siedzi w celi obok nas
*5.
* Ten fragment tekstu zosta� opuszczony na �amach "Odry" (1973, nr 5, s. 23).
4 Wydzia� IV (w�a�ciwe Gestapo) zajmowa� si� "Gegner - Erforschung und Bekampfung"
czyli "rozpoznawaniem i zwalczaniem wroga", referat IV A 3d (a W�a�ciwie sekcja 3d
podreferatu IV A) - konspiracyjnymi organizacjami wojskowymi.
Cierownikiem tej sekcji by� SS-Oberstumfuhrer Jacob Lechner, zlikwidowany przez
o�nierzy oddzia�u AK "Agat" (p�niejszy batalion ,,Parasol") w dniu 5 pa�dziernika
1943 r. w akcji wymierzonej w wymienionego wy�ej SS-Rottenfuhrera Alfreda Milk�
Mieike). Komunikat o zastrzeleniu Lechnera zamie�ci� "Biuletyn Informacyjny" (21
C 1943, nr 42).
5 Informacja o przebywaniu Miikego w wi�zieniu w Polsce po wojnie nie znajduje
Stwierdzenia w materia�ach G��wnej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi
�olskiemu - Instytutu Pami�ci Narodowej.
268 ROZMOWY Z KATEM
Kt�rego� dnia rozmawiali�my o generale Stefanie Roweckim "Grocie". Stroopowi "Grot"
niezwykle imponowa�. * Imponowali mu zreszt� wszyscy komendanci g��wni Armii
Krajowej *. Tkwi�a w nim mieszanina szacunku dla rangi generalskiej oraz podziwu
dla odwagi cywilnej, wiedzy militarnej i umiej�tno�ci prowadzenia walki w
konspiracji, bez przywileju munduru i sztandaru.
Stroop opowiada�, �e widzia� "Grota" w siedzibie doktora Ludwika Hahna przy alei
Szucha:
- 30 czerwca 1943 doktor Hahn zatelefonowa�, �ebym przyjecha� do niego i zobaczy�
wa�n� osobisto�� z polskiej konspiracji w�a�nie niedawno zaaresztowan�.
Odpowiedzia�em zniecierpliwiony i z�y, �e nie b�d� przyje�d�a� do Hahna, bo jestem
SS-und Polizeifuhrerem i niech Hahn (je�eli uwa�a, �e powinienem zobaczy� wi�nia)
przywiezie go do mnie. My�la�em, �e sprawa dotyczy cz�onka polskiego podziemia,
kt�ry chce z nami pertraktowa�. Gdy Hahn wyja�ni�, o kogo idzie, i doda�, �e Berlin
mo�e "Grota" zabra� wkr�tce samolotem do swej dyspozycji, natychmiast pojecha�em.
Zobaczy�em genera�a "Grota" w pokoju przyleg�ym do gabinetu Hahna. Przyjrza�em mu
si� przez otwarte drzwi. Sta� frontem do mnie, ale patrzy� w okno. By� niezwykle
powa�ny i spokojny. Musz� przyzna�, �e zrobi� na mnie du�e wra�enie. Cywil, ale od
razu wida�, �e wojskowy najwy�szej klasy. Zm�czony, twarz �ci�gni�ta, lecz dziwnie
pogodny w swym spokoju. Panie Moczarski, mo�e nie powinienem panu tego m�wi�, ale
od genera�a;
"Grota", kt�ry by� w�wczas naszym wi�niem, bi� jaki� majestat. Wszyscy ulegali�my
temu czarowi. Nikt si� nie cieszy�, cho� byli�my l bardzo zadowoleni. M�wili�my
cicho. Nie by�o mowy o krzykach. Czy pan go kiedy� widzia�?
- Nie. Nigdy - odpowiedzia�em.
- A ja widzia�em pa�skiego g��wnodowodz�cego! I tego nigdy nie zapomn�. * Patrz�c
na waszego genera�a zrozumia�em, �e nie mundur, odznaki i ordery m�wi� o walorach
generalskich, ale postawa,
* Zdanie usuni�te przez cenzur� w wydaniu ksi��kowym (zob. "Odra" 1973, m 5, s.
23).
hart ducha, intelekt i spok�j. Jaki on by� opanowany, ten wasz "Grot" *. Cho� by�
naszym �miertelnym wrogiem, to patrzy�em na niego tak, jak w 1918 roku na
feldmarsza�ka Augusta von Mackensena6.
- Ponosz� odpowiedzialno�� jedynie za Grossaktion in Warschau - t�umaczy� si� raz
Stroop. - Zosta�em odkomenderowany, jako wojskowy, tylko do przeprowadzenia bitwy o
getto. Moja rola sko�czy�a si� faktycznie 16 maja 1943. Za wszystko inne odpowiada
doktor Ludwik Hahn. Co robi�em po 16 maja? Odpoczywa�em, potem wyje�d�a�em do
K�trzyna i Poznania oraz w Sudety. W czasie tych wyjazd�w zast�powali mnie
oficerowie z osobistego sztabu. Prowadzi�em do�� spokojny tryb �ycia, je�dzi�em
codziennie (gdy by�em w Warszawie) konno w �azienkach.
- Ale pan te treningi kawaleryjskie przeprowadza� do�� nieregularnie - wtr�ci�em
si�.
- Tak. Doktor Hahn radzi�, abym mia� ka�dego dnia inny rozk�ad zaj�� oraz aby pewne
sta�e czynno�ci, jak przybycie i wyjazdy do biura, nie powtarza�y si�, je�li idzie
o czas i o trasy. Niemiecka systematyczno�� i nawyki, m�wi� Hahn, sprzyjaj�
wywiadowi polskiemu, kt�ry przy rozpoznanych metodach poruszania si� przeciwnika
mo�e ustali� przes�anki do skutecznego przeprowadzenia zamachu. Wed�ug doktora
Hahna, cz�onkowie SS i policji niemieckiej powinni prowadzi� �ycie ,,cyga�skie". A
wi�c planowo si� sp�nia�, nie wyje�d�a� z kwatery codziennie o tej samej minucie,
zmienia� miejsca posi�ku, odpoczynku, nocowania i zabawy, zmienia� ubrania, auta
itp. Niemiec, kt�ry stosuje w Generalnej Guberni swe dawne, dobre obyczaje i
regularno��, wystawia si� na sztych polskiemu podziemiu.
* Dwa zdania usuni�te przez cenzur� z wydania ksi��kowego (zob. "Odra" 1973, nr 5,
s. 24).
6 Ten fragment tekstu Rozm�w z katem w �lad za wydaniem ksi��kowym zosta�
przedrukowany w tomie Stefan Rowecki w relacjach, pod redakcj� naukow� Tomasza
Szaroty, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988, s. 307.
270 ROZMOWY Z KATEM
Dotyczy to szczeg�lnie ludzi na wysokich stanowiskach. "Kto z nas nie przestrzega
zasad konspiracji, �atwo mo�e dosta� kul� w �eb" - ostrzega� zawsze Hahn. Dlatego
je�dzi�em konno na spacer do �azienek w r�nych porach i dniach. Czy to nie z
�azienkami by�o zwi�zane pa�skie niegdy� powiedzenie, �e pr�bowa� pan w 1943 roku
przyczyni� si� do mojego zgonu? Niech mi pan powie, jak to by�o z tymi pa�skimi
usi�owaniami. Bardzo prosz�.
Stroop wprawi� mnie w zak�opotanie. Nie chcia�em rozkon-spirowa� przed nim moich
niekt�rych dzia�a� antyhitlerowskich. Opowiada�em co prawda w celi o �ledztwach
przeprowadzonych przeze mnie w ramach Kierownictwa Walki Podziemnej na terenie
m.st. Warszawy przeciwko obywatelom polskim wsp�pracuj�cym z Niemcami, nawet kiedy�
wymieni�em niekt�re nazwiska zdrajc�w. Stroop powiedzia� do mnie kilka razy: Herr
"Maurycy" (bo taki mia�em pseudonim w KWP). Ale m�wi� o szczeg�ach �ledzenia
Stroopa nie bardzo chcia�em. Jednak (mo�e pod wp�ywem chwilowej mi�kko�ci)
powiedzia�em:
- Nie by�em nigdy w oddzia�ach dywersyjnych czy egzekucyjnych, ani w wywiadzie
Armii Krajowej. Dzia�a�em w BIP KG AK oraz w KWP. Ale cechowa�a mnie pewna
ruchliwo�� i spory wachlarz kontakt�w osobistych. Zna�em szef�w akowskiego
kontrwywiadu na okr�g warszawski7, nawet im czasami po amatorsku pomaga�em. Zna�em
ludzi z wywiadu Delegatury, z Pa�stwowego Korpusu Bezpiecze�stwa8, z kom�rek
wywiadowczych i �ledczych rozmaitych organizacji. Zna�em niekt�rych zrzutk�w
polskich, s�ynnych cichociemnych, oraz str�conych lotnik�w brytyjskich i oficer�w
alianckich, kt�rzy uciekli z oflag�w na terenie Polski. Niech pan nie zapomina, �e
jestem z zami�owania i z zawodu dziennikarzem. A dziennikarz to nie tylko pi�ro,
ale przede wszystkim kontakty i umiej�tno�ci nawi�zywania stosunk�w z lud�mi.
Urodzi�em si� w Warszawie i tu
7 Mowa o kontrwywiadzie Wydzia�u II Komendy Okr�gu Warszawa AK, kierowanym kolejno
przez por. Boles�awa Kozubowskiego "Mocarza", ,,Plebana", i por. Wincentego
Kwieci�skiego "Lotnego", ,,Proboszcza".
8 Pa�stwowy Korpus Bezpiecze�stwa - podziemna policja, podlegaj�ca Delegaturze
Rz�du RP na Kraj.
uko�czy�em studia, mia�em wi�c sporo znajomo�ci w wielu kr�gach spo�ecznych. Zna�em
te� kelner�w, kucharzy i restaurator�w. Stad mo�no�� dotarcia za kulisy "Adrii", w
kt�rej pan niestety nie byw^�. Mia�em te� dobre stosunki z dwoma Polakami z
personelu ogrodniczego �azienek. Gdy by�o trzeba, informowali, co si� tam dzieje.
- Pewnego dnia - ci�gn� dalej - dobry znajomy (nie zna�em jego nazwiska) zacz��
rozmow� o panu. Mieli�my takie same opinie i pragnienia: Stroopa trzeba
zlikwidowa�. Wted\ spyta�, czy bym mu nie pom�g� w realizacji tego zamierzenia.
Zgodzi�em si�. Zna�em pewn� akcj� antyhitlerowsk�, kt�r� przeprowadzi� skutecznie i
bezb��dnie. By�a to koronkowa robota. Wi�c zgodzi�em si� i zacz��em bada� pa�ski
tryb �ycia. "Znajomek" (taki dajmy mu pseudonim) powiedzia�, �e pan nieregularnie
wychodzi z domu, z alei R�, r�g Alei Ujazdowskich, �e pan nie bywa w knajpach, �e
pan ,,stale kr��y", a gdy pan jest gdzie� oficjalnie, to chroni pana mocna obstawa.
Ale "Znajomek" powiedzia� te�, �e pan jest "zwariowanym koniarzem" i �e urz�dza pan
sobie cz�sto konne przeja�d�ki po �azienkach. To ja - do mych zaufanych ludzi
pracuj�cych w tym parku! �azienki nie by�y �atwym dla nas terenem. Du�a za�oga
niemiecka, cz�ste patrole, psy, wzmo�ona czujno��. Po kilku dniach odpowiedziano
mi, �e owszem, przyje�d�a pan konno do parku i odbywa tam treningi je�dzieckie, ale
nigdy sam. Czasami z luzakiem, innego zn�w dnia w towarzystwie kilku SS-owc�w.
Kombinowali�my, w jaki spos�b zgra� wszystkie elementy przysz�ego zamachu na pana,
�eby nie nara�a� w�asnych ludzi. Przecie� oni nie mogli godzinami wyczekiwa�. Akcj�
mo�na by�o zrobi� tylko z doskoku, to znaczy wtargn�� b�yskawicznie, cho� wolnym
krokiem, do parku, zastrzeli� jednym pociskiem pistoletowym o du�ym kalibrze i
natychmiast si� wycofa� kt�r�� z opracowanych dr�g ucieczki. Akcja nie mog�a trwa�
d�u�ej ni� 3-5 minut. Jak to zrobi�, gdy nie mogli�my ustali� termin�w pa�skich
konnych przeja�d�ek?! ,,Znajomek" i ja oraz na pewno jeszcze inni ludzie od
"Znajomka" pr�bowali r�nych metod. Chcia�em pana zobaczy� na w�asne oczy, bo
"Znajomek" pokaza� mi tylko pa�sk� fotografi� z dzia�a� w getcie.
- Jak j� zdoby�?! - krzykn��. - Zdj�cia by�y tajne! Na to Schieike:
272 ROZMOWY Z KATEM
- Niemcy maj� mani� fotografowania. SS-owiec zrobi� zdj�cia i wywo�a� u polskiego
fotografa, kt�ry wr�czy� "Znajomkowi" odbitki.
- Chcia�em wi�c pana zobaczy� - opowiadam dalej. - Musia� pan rano wyje�d�a� z
pa�acyku przy alei R�, to chodzi�em codziennie o tej porze, jak urz�dnik do biura,
Alejami Ujazdowskimi i raz pana spostrzeg�em na rogu Alei. Nie mog�em si� zbytnio
przygl�da�, bo pa�ska obstawa bystro toczy�a oczami.
- Czy pan si� wtedy troch� ba�? - pyta Stroop.
- Mia�em prawdziwe niemieckie papiery urz�dnika przemys�u zbrojeniowego. Ale ka�dy
si� boi w niebezpiecznej sytuacji. Umia�em szybko si� opanowywa�. Szkoda, �e pan
nie bywa� w "Adrii", panie generale.
Stroop spojrza� podejrzliwie.
- Nigdy tam nie by�em, w przeciwie�stwie do von Sammerna - odpowiedzia� - cho�
treuhanderka namawia�a gor�co, �ebym ich odwiedzi�. Do tej meliny nie poszed�bym.
To przecie� w "Adrii" wasz Chrystus zastrzeli� trzech naszych oficer�w?
- Chrystus?
- My�my m�wili "Chrystus", bo on si� podobnie nazywa�.
- Wiem! Idzie o Jana Krysta, �o�nierza z "Kedywu". Zlikwidowa� w "Adrii" trzech
oficer�w SS i tam zgin�� w maju 19439.
- O ile pami�tam - rzek� Stroop - jeden z tych zabitych przez Krysta SS-flihrer�w
uczestniczy� w likwidacji getta. Ale ja, mimo ostrzelania przez AK mego samochodu
za �om��, nie zgin��em od waszej kuli za Grossaktion in Warschau.
9 Jan Kryst "Alan" (1922-1943), �lusarz, harcerz, �o�nierz AK. 22 maja 1943 r.
zastrzeli� w "Adrii" trzech oficer�w Gestapo (wed�ug meldunku niemieckiego - dw�ch
urz�dnik�w Gestapo i kaprala), ale sam tak�e poni�s� �mier�. Obszerny artyku� o nim
w "Biuletynie Informacyjnym" (1943, nr 25) zatytu�owany zosta� Kamienie przez Boga
rzucane na szaniec. Uwaga: taki sam tytu� (cytat z wiersza Juliusza S�owackiego
Testament m�j) nosi�o wspomnienie Tadeusza Zawadzkiego ,,Zo�ki" o Janie Bytnarze
"Rudym", kt�re pos�u�y�o Aleksandrowi Kami�skiemu za kanw� jego g�o�nych Kamieni na
szaniec, wydanych po raz pierwszy w lipcu 1943 r. W czasie Powstania Warszawskiego
w ,,Adrii" ods�oni�te tablic� pami�tkow� ku czci Krysta. Jego imi� nosi ulica w
Warszawie.
- Nie wszystkie akcje likwidacyjne udawa�y si�. To jasne - odpowiedzia�em.
Podczas tej rozmowy Stroop nie by� spokojny. Budzi�a si� w nim nag�a nieufno��,
potem ulga, potem nienawi��, wreszcie strach. W tej godzinie nie byli�my
"solidarnymi" wi�niami. Byli�my znowu przeciwnikami.
- Ba�em si� wtedy, za �om�� - rzek� Stroop. - Jecha�em autem z Warszawy do
Wolfschanze, do kwatery g��wnej Adolfa Hitlera10, przez �om��, gdzie mia�em
konferencj� z SS-Obergruppen-fiihrerem Oswaldem Pohiem w zwi�zku z dewizami, z�otem
i bi�uteri� zdobytymi w czasie Grossaktion in Warschau. Jechali�my w do�� pogodnym
nastroju, nawet by�em weso�y, bo u Pohia znalaz�em pe�ne zrozumienie i u�mieli�my
si� razem z plotek o rzekomych nadu�yciach przy rejestracji zdobyczy po�ydowskiej.
- Auto wjecha�o w�a�nie w kompleks las�w. Jednak ta droga le�na nie ci�gn�a si�
d�u�ej ni� pi��set metr�w. Wyje�d�ali�my na otwart� r�wnin�, a tu szofer hamuje,
poniewa� na trasie le�y powalone drzewo. Omijamy je z wolna i raptem s�ysz�, jak w
samoch�d uderzaj� pociski pistolet�w maszynowych. Adiutant krzykn��. Dosta�
postrza� w lewe rami�. My�my przykucn�li, szofer doda� gazu a� do deski i z
najwi�ksz� szybko�ci� pojechali�my dalej. Po kilometrze kaza�em stan��. SS-mann z
pocztu ochronnego wyci�gn�� bergmanna. Wskaza�em mu cele (z daleka by�o wida�
figurki paryzant�w uciekaj�cych do lasu), pu�cili�my za nimi kilka serii i
ruszyli�my z kopyta do najbli�szego miasteczka. Zanim z�apali�my po��czenie
telefoniczne, dywersanci dokonali na tej samej drodze wewn�trz lasu zamachu na
samoch�d, w kt�rym jecha� genera� Wehrmachtu. Ten genera� zosta� zabity, jego
adiutant tak�e. Akowcy (bo okaza�o si� p�niej, �e to by� wasz oddzia� partyzancki)
zabrali genera�owi teczk� ze specjalnymi
10 Wolfschanze (niem.) - Wilczy szaniec, potoczna nazwa kwatery g��wnej Hitlera (a
w�a�ciwie polowego stanowiska dowodzenia Naczelnego Dow�dztwa Wehrmachtu) ko�o
K�trzyna
274 ROZMOWY Z KATEM
rozkazami i tajn� dokumentacj�. Heinrich Himmler w�ciek� si^ i nakaza� akcj�
pacyfikacyjn�. Oddzia� partyzancki zdo�a� uciec w g��bokie lasy Bia�ostocczyzny.
Tylko konfidenci donie�li nam, jaki jest pseudonim dow�dcy oddzia�u, oraz
stwierdzili przynale�no�� zamachowc�w do AK.
- Nie wiem, czy zamach by� przygotowywany na mnie, czy na tamtego genera�a. Ale
przypominam sobie, �e na ostatnim naszym postoju przed zamachem ch�opi obserwowali
zbyt natarczywie moje auto i m�j mundur. Bia�ostocczyzna, mimo �e formalnie
nale�a�a do Reichu, by�a terenem dla nas bardzo k�opotliwym. Nadprezydent,
Gauleiter Erich Koch, skar�y� si� wielokrotnie, �e trudno mu je�dzi� na polowania w
bia�ostockie lasy, gdy� wbrew pozornemu spokojowi, oddzia�y akowskie s� tam silne,
cho� bardzo utajone.
- Po co pan jecha� do Wolfschanze? - pytam.
- Z polecenia SS-Reichsfuhrera mia�em si� tam zameldowa� u genera�a SS Karla
Wolffa, kt�ry by� oficerem ��cznikowym Heinricha Himmlera w kwaterze g��wnej Adolfa
Hitlera, oraz z�o�y� specjalny raport o wynikach Grossaktion in Warschau, o
niekt�rych sprawach zwi�zanych z walkami w getcie oraz o przysz�o�ci teren�w
pogettowych.
- Czy �atwo si� by�o panu dosta� do Wolffa?
- Oczywi�cie, �e �atwo, bo by�em wezwany i mia�em odpowiednie dokumenty. Ale samo
przebrni�cie przez siedem �a�cuch�w stra�y otaczaj�cych Wilczy Szaniec trwa�o
bardzo d�ugo.
- Dlaczego pan m�wi o siedmiu �a�cuchach stra�y? Podobno by�y tam tylko trzy kr�gi
s�u�by ochronnej? - pytam.
- M�wi� o siedmiu �a�cuchach, bo przez tyle przechodzi�em.! Pierwszy �a�cuch
legitymowa� bardzo skrupulatnie i zawiadamiali telefonicznie dalsze wachy. Stra�
nast�pnego �a�cucha by�a ubrana w mundury lotnicze i tam po sprawdzeniu personali�w
odebrano nam bro� paln�. Przez nast�pne trzy �a�cuchy stra�y przeje�d�ali�my po
wylegitymowaniu si� i pobie�nym zrewidowaniu ca�ego auta. Na przedostatnim �a�cuchu
towarzysz�cy mi oficerowie musieli wysia� i czeka� na mnie. Auto zosta�o jeszcze
raz dok�adnie zrewidowane, a potem szofer podwi�z� mnie pod ostatni posterunek
stra�niczy. Oko�o stu metr�w przed tym posterunkiem auto musia�o zatrzyma� si�
przed szlabanem. Wysiad�em. Szoferowi kazano skr�ci� w bok na
niejsce postojowe, a ja poszed�em na piechot� do domku ostatniego, wewn�trznego
�a�cucha stra�y. Tam mnie zn�w wylegitymowano, zrewidowano wszystkie kieszenie,
zabrano do depozytu szpad� honorow� SS (jecha�em w pe�nym uniformie s�u�bowym) oraz
scyzoryk i no�yczki do paznokci. Przyznam, �e by�em w�ciek�y, ale oficer, kt�ry
mnie poprowadzi� do domku alpejskiego, w kt�rym kwaterowa� genera� Wolff,
wyt�umaczy� mi w spos�b pe�en galanterii, �e przykre dla go�ci ceremonie s�
konieczno�ci� pa�stwow�.
- Jak wygl�da�o to osiedle Hitlera? - pytam z zaciekawieniem.
- Wilczy Szaniec ukryto w g��bi g�stych las�w, z dala od ludzkich dom�w. Wsz�dzie
drzewa wysokie. Og�lny koloryt do�� pos�pny. Wszystko ton�o w cieniu i tylko
czasami s�o�ce przedziera�o si� przez korony drzew. W lesie sta�y niewinne domki
alpejskie, drewniane. Ca�o�� wygl�da�a na dekoracj� teatraln�. Ale ka�dy z tych
domk�w mia� g��boko w ziemi betonowy bunkier, kt�rego �adna bomba by nie
przedziurawi�a. Osiedle wyposa�ono w potr�jn� sie� elektryczn�, w centralne
ogrzewanie i wszystkie najnowocze�niejsze urz�dzenia mieszkalne oraz biurowe i
kulturalne. �cie�ki mi�dzy domkami wygracowane. Mia�y te domki wygl�da� sielsko i
letniskowe, a wi�c pogodnie. Ja jednak odczu�em jaki� smutek (tylko raz us�ysza�em
g�os ptaka).
- A jak pana przyj�� genera� Wolff?
- Nies�ychanie przyjemnie. Mia� wida� o mnie niez�� opini�, a poza tym my�l�, �e
by� zadowolony, i� m�g� porozmawia� z kim� z zewn�trz, ze �wiata p�l i s�o�ca.
Genera� Wolff �atwo nawi�zywa� kontakt z rozm�wc� i posiada� swoisty wdzi�k. Adolf
Hitler go lubi� za takt i skromne zachowanie si�. Heinrich Himmler czu� do Wolffa
s�abo��. Kari Wolff to, wed�ug opinii naszych kr�g�w, poufny doradca SS-
Reichsfuhrera. By� cz�owiekiem specjalnego zaufania, bo tylko taki m�g� pe�ni�
odpowiedzialn� s�u�b� ��cznikow� mi�dzy dwoma najwi�kszymi lud�mi Trzeciej Rzeszy.
Charakterystyczne, �e Heinrich iffimmler zwraca� si� najcz�ciej do swego doradcy:
"W�fchen" |(wilczek). l - Czy genera� Wolff czym� pana pocz�stowa�?
- Oczywi�cie! Kari Wolff by� cz�owiekiem do wypitki i do wybitki. Lubi� koniak,
czarn� kaw�, �piew i �adne kobiety. Nie gardzi�
276 ROZMOWY Z KATEM
dobrym jedzeniem. A tu, w Wolfschanze, musia� si� dostosowa� d( re�imu nakazanego
przez Adolfa Hitlera. A wi�c surowo�� prawi< klasztorna, �adnych alkoholi, bo Adolf
Hitler ��da� (i s�usznie) pe�ne trze�wo�ci zawodowej. Wolff korzysta� z pewnych
"uciech �ycia" (;
szynki, kawy, koniaku i sznapsa), kiedy przyje�d�ali do niego go�cie Gdy wszed�em
do jego gabinetu, przywita� mnie, wstaj�c, i zaraz rzeki "Lieber Stroop! Przecie�
pan, genera� frontowy, przyzwyczajony jes do sznapsa, kawy i mi�sa. Tote�
przygotowa�em dla pana pocz�stunek jak pan o to prosi�." Wolff roze�mia� si� i
szepn�� mi do ucha: "Tylk( przy takich go�ciach, jak pan, jestem zwolniony od
surowego re�imi Wilczego Sza�ca."
- A o czym panowie konferowali, je�li wolno wiedzie�? -pytam z wi�zienn�
"galanteri�".
- O rezultatach wielkiej akcji, kt�r� Wolff w imieniu Adolf� Hitlera bardzo
pochwali�. Nast�pnie odpowiada�em na pytania dotycz�ce dziwnego post�powania
lubelskiego dow�dcy SS i policj Odiia Globocnika. Powiedzia�em wszystko, co wiem o
tym SS-owcu H Wolff zatar� r�ce i powiedzia�: "No! to Globocnik, ten �obuz i
z�odziej musi sko�czy� karier�." Nast�pnym punktem rozmowy by�a sprawa
wykorzystania teren�w po by�ym getcie w Warszawie. Wolff poka�� plan przysz�ego
osiedla oraz zaakceptowa� wszystkie moje dotych czasowe posuni�cia. "Ten pomys�
doktora Hahna z egzekucjam polskich bandyt�w w ruinach getta obok Pawiaka jest
ca�kieir dowcipny. Co prawda, ja bym nigdy osobi�cie nie zasypywa� polskict trup�w
mia�kim gruzem z dom�w �ydowskich w getcie, ale rozumieli wasze racje i dlatego
akceptuj� te metody."
- A o pa�skiej przysz�o�ci nic Wolff nie m�wi�?
- Co do mojej rangi to dziwi� si�, �e jeszcze jestem tylkc SS-Brigadeflihrerem. Da�
do zrozumienia, �e wkr�tce odpowiedni
11 SS-Gruppenfuhrer Odiio Globocnik, gauleiter NSDAP w Wiedniu, Dow�dd SS i Policji
(SSPF) w Dystrykcie Lubelskim, kierowa� akcj� zag�ady �yd�w w General| nym
Gubernatorstwie ("Aktion Reinhard") i wysiedlaniem ludno�ci polskiej z Zamojsz
czyzny. Wed�ug s��w Stroopa Odiio Globocnik przekracza� wielokrotnie swe kompeten
cje, nadu�ywa� w�adzy dla korzy�ci osobistych, handlowa� z�otem i walutami. Za
wyj�tkow� brutalno�� zosta� ukarany dyscyplinarnie oraz przesuni�ty na inne, skrom
niejsze stanowisko w SS.
pisma awansowe zostan� przes�ane do parafy w kancelarii Adolfa Hitlera. Niestety,
Wolff si� pomyli�, bo dopiero gdy opuszcza�em Grecj�, zosta�em mianowany, w
listopadzie 1943, SS-Gruppenfuhrerem i genera�em-leutnantem policji. Ale co do
przeniesienia na stanowisko Wy�szego Dow�dcy SS i Policji, to obietnice Wolffa
szybko si� zrealizowa�y. Musia�a by� ju� sprawa zadecydowana, bo genera� Wolff
zaznajamia� mnie z tajnikami polityki na P�wyspie Ba�ka�skim, z kluczowymi
problemami sytuacji w Grecji oraz z projektami nowych poci�gni�� Adolfa Hitlera
wobec rz�du w Atenach. Wolff da� mi przy tym mn�stwo praktycznych rad, mi�dzy
innymi, jak post�powa� z arcybiskupem ate�skim, z premierem, z ministrem spraw
wewn�trznych, jak zachowywa� si� wobec kobiet greckich i jakie mundury musz� sobie
sprawi� (np. generalski uniform niemieckich wojsk tropikalnych). Po kilkugodzinnej
rozmowie genera� Wolff odprowadzi� mnie do wachy i pokaza� po drodze alpejsk�
chatk� Adolfa Hitlera. Przechodzili�my obok niej wyprostowani i spr�ystym krokiem.
Obci�gn��em przedtem mundur i posprawdza�em, czy wszystkie guziki s� zapi�te.
- Przenocowali�my w Olsztynie. Nast�pnego dnia wr�ci�em do Warszawy, ale ju� inn�
drog�, nie przez �om��.
Stroop mia� bardzo dobr� opini� o warszawskiej stra�y po�arnej. Dziwi�o mnie
pocz�tkowo jego zainteresowanie t� formacj�, ale p�niej zrozumia�em ow� szczeg�ln�
przychylno�� do stra�ak�w. Mia�y w niej udzia� ch�opi�ce pragnienia Stroopa, �eby
zosta� stra�akiem. Opowiada� mi wielokrotnie o konnych wozach stra�y ogniowej,
p�dz�cych do po�aru po uliczkach Detmoldu. ,,Konie w galopie, w cwale! Spod kopyt -
iskry! Rozwiewaj� si� ufryzowane grzywy i ogony. P�d, turkot, dzwonienie, t�tent,
parskanie spienionych koni. Przy beczkowozach, pompach i drabinach - stra�acy.
Silni, m�odzi, odwa�ni, z toporkami przy pasach. Sprawni jak cyrkowcy!"
Gdy by� jeszcze uczniem szko�y podstawowej, za szczyt swojej kariery �yciowej i
marze� najskrytszych uwa�a� osi�gni�cie takiej funkcji stra�ackiej, kt�ra by mu
pozwala�a p�dzi� konno na czele
278 ROZMOWY Z KATEM
kawalkady stra�y ogniowej, gwi�d��c na specjalnym gwizdku, aby si� ludzie
rozchodzili na boki. My�l�, �e i jego Mutti, gdy by�a panieneczk�, tak�e marzy�a o
m�u stra�aku.
W Alejach Ujazdowskich Stroop odbiera� defilad� warszawskiej stra�y ogniowej.
Przypominam, �e przedwojenna stra� ogniowa by�a instytucj� komunaln�. Po wej�ciu
Niemc�w do Warszawy wcielono j� "zgodnie z tradycjami i prawem niemieckim" do
policji. Podlega�a wi�c Stroopowi i na jego rozkaz zaprezentowa�a si� w uroczystej
defiladzie.
- Stali�my w tr�jk� na trzech podwy�szeniach - opowiada� z zachwytem Stroop. - Ja w
�rodku (troch� wy�ej ni� pozostali), po mojej lewej r�ce komendant garnizonu
warszawskiego, genera� Wehr-machtu, po prawej - szef Policji Ochronnej. Ni�ej
adiutanci, sztab i liczni go�cie, mi�dzy innymi zast�pca gubernatora Fischera.
Rozleg�y si� hejna�y tr�baczy, potem orkiestra d�ta zagra�a marsza. Od strony placu
Trzech Krzy�y zbli�a�y si� wolno auta stra�y ogniowej. Stra�acy, ogoleni i
wystrzy�eni, ogorzali na twarzy, miny marsowe, w he�mach. Uniformy i sprz�t
wypucowane na glans. Stra�acy trzymaj� si� prosto i mocno. Na rozkaz dow�dcy
skr�caj� g�owy w moim kierunku i patrz� z oddaniem na swego warszawskiego
najwy�szego zwierzchnika. Ja ich pozdrawiam jak najserdeczniej. Czu�em, �e mog� na
t� formacj� policyjn� ca�kowicie liczy�. �e b�d� bronili przed �ywio�em wszystkie
domy warszawskie: i polskie, i niemieckie! Szczeg�lnie uderzy� mnie �o�nierski i
oddany wyraz twarzy ich dow�dcy, kt�ry wygl�da� na zahartowanego w bojach
zawodowego oficera. Wyda�em specjalny rozkaz pochwalny dla warszawskiej stra�y
ogniowej i poleci�em przydzieli� stra�akom podw�jne premie �ywno�ciowe i tytoniowe.
Schieike nagle odwr�ci� si� od nas, podszed� do drzwi, wyj�� kawa�ek p��tna (kt�re
zast�powa�o mu chusteczk� do nosa) i zacz�� wyciera� twarz. Podszed�em, bo
my�la�em, �e si� czym� zakrztusi�, a tu widz�, �e Schieike ledwie mo�e powstrzyma�
si� od chichotu.
Po kilku minutach stra�nik zabra� Stroopa na spacer, a Schieike zacz�� rycze� ze
�miechu i post�kiwa� weso�o, a� dosta� czkawki. �aden z nas nigdy nie powiedzia�
Stroopowi, �e 90 procent stra�ak�w, wraz ze swymi dow�dcami, to Polacy, �o�nierze
konspiracji antyhitlerowskiej. A on wielokrotnie podkre�la� wierno�� warszawskiej
policji przeciwpo�arowej.
Cz�sto opowiada� Stroop o swoim wielopokojowym apartamencie na pierwszym pi�trze
pa�acyku przy alei R� pod numerem 2.
- Mia�em tam wielk� sypialni�, okna jej wychodzi�y na po�udniowy zach�d. Salon za�,
gabinet s�u�bowy oraz wspania�y komplet �azienek znajdowa�y si� od strony parku
Ujazdowskiego. Schody marmurowe, czysto�� wzorowa i stylowe meble. Ale co
najbardziej lubi�em w moim mieszkaniu, to zesp� urz�dze� k�pielowych. Takiej
glazury na �cianach i aparatury wodoci�gowo-prysznicowej nigdy w �yciu nie
widzia�em. Wszystkie rury i przewody, grubo niklowane, b�yszcza�y srebrem.
Automatyczne urz�dzenie do regulowania temperatury strumienia wodnego, wymy�lne
wanny, bidety, kilka rodzaj�w prysznic�w - sprawia�y rozkosz. To musia� by� bogaty
i nowoczesny cz�owiek ten, kto zafundowa� sobie kiedy� takie urz�dzenie �azienkowe.
- Gdy po godzinnej k�pieli i masa�ach wodnych - ci�gn�� rozmarzony Stroop -
na�o�y�em szlafrok o barwach SS (to znaczy czarno-bia�y) i poszed�em odpocz�� w
klubowym fotelu, przy okr�g�ym stole, na kt�rym b�yszcza�a kryszta�owa karafka z
koniakiem i szerokie kieliszki, gdy odetchn��em naj�wie�szym w Warszawie powietrzem
z parku Ujazdowskiego, to mimo wojny wydawa�o mi si�, �e jestem w si�dmym
germa�skim niebie.
XX. Marmurowa ambasada i �ydowskie dywany
- Pojecha�em do Aten z wyra�nymi dyrektywami Heinricha Himmlera, a wi�c i Adolfa

Hitlera, aby wzmocni� system bezpiecze�stwa w Grecji - powiedzia� Stroop. - Rz�d
tamtejszy wsp�pracowa� z nami, lecz ich resort spraw wewn�trznych nie panowa� nad
sytuacj�. A tu po�o�enie napi�te. Mussolini upad� 25 lipca 1943 i wiedzieli�my, �e
marsza�ek Badoglio prowadzi tajne pertraktacje z aliantami o separatystyczny pok�j.
Po konferencji z genera�em Karlem Wolffem w Wilczym Sza�cu na Mazurach pojecha�em
do Berlina. Tam przeprowadzi�em wiele rozm�w ze znawcami spraw ba�ka�skich.
- Zn�w pan genera� musia� si� uczy� i studiowa� - wtr�ci� Schieike.
- Tak. �rednio wy�si sztabowcy z centrali SS powariowali z naukowymi opracowaniami,
notatkami, memorandami. Kazali wszystko czyta�! Wkuwa�em si� o tej Grecji w
berli�skim Furstenhof--Hotel, gdzie przydzielono mi wspania�� kwater�.
- W Berlinie zdenerwowanie. W�osi zn�w zamierzali nas zdradzi� i SS-Reichsfuhrer
zabezpiecza� (na rozkaz Adolfa Hitlera i pro�b� von Ribbentropa oraz generalicji)
jaki taki spok�j na wschodnio-po�u-dniowej flance Europy. Szczeg�lnie OKW nalega�o,
aby odci��y� wojsko w Grecji, zwalniaj�c je od nadzoru cywilno-okupacyjnego i
ustanowi� urz�d H�here SS-und Polizeifuhrera z siedzib� w Atenach. Wtedy Heinrich
Himmler wyznaczy� mnie na to stanowisko i w pocz�tku wrze�nia 1943 (bodaj, �e
pierwszego) opu�ci�em Berlin samolotem wraz z jedenastoma wsp�pracownikami.
- Przyjemna podr� - wtr�cam.
- Alpy, nizina w�gierska i g�ry ba�ka�skie pi�knie wygl�daj�
MARMUROWA AMBASADA I �YDOWSKIE DYWANY 281
z lotu ptaka. Eskapada by�a jednak do�� niebezpieczna, bo nad Jugos�awi� (pierwszy
etap podr�y to Belgrad) pojawi�y si� samoloty alianckie, a nisko lecie� nie
mogli�my, gdy� partyzanci jugos�owia�scy dysponowali lekk� artyleri�
przeciwlotnicz� i bateriami zenitowych ci�kich karabin�w maszynowych.
- Luftwaffe was nie chroni�o?
- Przydzielono nam wojskowy samolot komunikacyjny. Ci�ka maszyna i nie najszybsza.
Komendanci lotnisk zostali powiadomieni, �e leci wa�ny samolot, i wysy�ali do jego
ochrony po dwa my�liwce. Piloci "messerschmitt�w" podawali nas sobie "ze skrzyde�
do skrzyde�" i wyl�dowali�my bez przeszk�d w Salonikach, a przedtem w Belgradzie.
- Kt�ry kraj by�, wed�ug pana, bezpieczniejszy dla Niemc�w? Jugos�awia czy Polska?
- Trudno powiedzie�. Miasta w Jugos�awii, szczeg�lnie w Kreacji i S�owenii, nie
by�y beczk� dynamitu jak Warszawa. Belgrad stosunkowo spokojny. Tam czuwa� nasz
pot�ny garnizon. Ale teren, g�rzysta prowincja, to kr�lestwo partyzant�w. Nigdy bym
si� nie o�mieli� wyjecha� samotnie lub w kilka samochod�w osobowych na drogi
Jugos�awii, zw�aszcza Serbii, Bo�ni, Hercegowiny i Czarnog�ry.
- W�a�nie w Belgradzie dowiedzieli�my si�, �e Badoglio podpisa� zawieszenie broni z
aliantami. Rozw�cieczy�o to nas. "Makaroniarze" zawsze tacy. Badoglio i jego ludzie
nigdy nie mogliby s�u�y� w SS, gdy� nie odczuwali pi�kna zawartego w kanonie:
"Meine Ehre heisst Treue".
- Badoglio stara� si� pozosta� wiernym swemu krajowi - powiedzia�em.
Grecja zawsze by�a dla mnie symbolem pi�kna. Nie zna�em jej, ale nasi�k�em kultem
dla tego kraju, przekazanym przez ojca. Wi�c rzek�em do Stroopa (a w�a�nie niebo za
kratami by�o, my�l�, greckie, jak b��kitna szyba):
- Zazdroszcz� panu tej podr�y. Nie urz�du, ale tego, co pan widzia�. Olimp,
Akropol, grecki brzeg, wyspy i wysepki, Cyklady, Sporady, Eubea, Kreta, p�wyspy,
przyl�dki, barwa wody i powietrza.
282 ROZMOWY Z KATEM
- Co pan tak mi�kko m�wi o Grecji! - zwraca si� do mnie Schieike.
- Herr Moczarski ma racj� - odpowiada Stroop. - Uroczy kraj! Dzikie wn�trze, g�ry
cz�sto go�e i niewygodne dla turyst�w... Poszarpana linia brzegowa, skalista i
g�rzysta, tysi�ce zatok, przesmyk�w, wysp, �wiat�o, �agodny klimat. Ziemia bog�w.
Raz pojecha�em autem do przyl�dka Sunion, pi��dziesi�t kilometr�w na po�udnie od
Aten. Cypel trawiasty, wyniesiony nad p�yt� morza. Tam ruiny �wi�tyni Posejdona,
jak latarnia dla �eglarzy. By� wczesny ranek. Zefir od Cyklad, morze niebieskie,
per�owe, zielone, nasycone s�o�cem. Woda przezroczysta, jak nigdzie w Europie
(chocia� przy wyspie Hydra jest czystsza). Zbieg�em kamienist� �cie�k� do morza.
Zdj��em generalsk� kurtk� tropikaln� i pola�em twarz i szyj� kryszta�ow� wod�.
Grecja... Grecja, jak s�oneczny sen dziecka...
Czy Stroop u�y� przytoczonych s��w i okre�le�, nie wiem. Jednak tak jego wypowied�
s�ysza�em i odebra�em; jego relacj� o prze�yciach na przyl�dku Sunion przy �wi�tyni
Posejdona, jego opowie�� - mordercy �yd�w na Ukrainie i w Warszawie.
- Heinrich Himmler wys�a� mnie do Grecji - rzek� Stroop - bo przemawia�y za mn�
zdolno�ci organizacyjne...
- ...i zas�ugi przy likwidowaniu getta w Warszawie - doda�em. Stroop nie
zaprzeczy�, ale i nie potwierdzi�. Troch� zmarkotnia�. Po kilku chwilach na jego
twarzy pojawi�o si� zadowolenie, i
- Tak! Grossaktion in Warschau przyczyni�a si� do rozpowszechnienia w czo��wce
NSDAP i SS dobrej opinii o mnie. Sta�em si� znany w braterskim kr�gu SS-owc�w.
Adolf Hitler, jak wspomnia� genera� Wolff, r�wnie� pochwali� mnie za robot� w
Warszawie.
- Panie Stroop - zapyta�em - dlaczego u�ywa pan terminu Grossaktion in Warschau, a
nie Grossaktion Warschau. Przecie� to drugie sformu�owanie by�oby zgodne z waszym
j�zykiem partyjno--wojskowym.
- Wiem - odpowiedzia� Stroop - �e niekt�rzy u�ywaj� terminu Grossaktion Warschau.
Ale jest to okre�lenie, wed�ug mnie, b��dne.
Akcja w getcie obejmowa�a przecie� jedn� dzielnic� Warszawy. Je�eli by�my do
likwidacji getta zastosowali okre�lenie Grossaktion Wars-chau, to jak by�my nazwali
inne wielkie operacje, na przyk�ad obl�enie Warszawy w 1939 lub Powstanie
Warszawskie 1944? I rok 1939, i rok 1944 dotyczy� ca�ej Warszawy, a moja akcja
tylko, powtarzam, cz�ci jej terytorium i ludno�ci. Dlatego uwa�am dzisiaj (cho�
przedtem inaczej my�la�em), �e trafniej przylega do rzeczywisto�ci termin
Grossaktion in Warschau.
- W Belgradzie czu�em si� nie najlepiej. Zm�czy�a mnie podr� samolotem i wyj�tkowo
duszne dni. Ci�nienie zmienia�o si� z godziny na godzin�. Odby�em wiele konferencji
i narad z czo�owymi dow�dcami wojsk i policji w Jugos�awii. Genera�owie Wehrmachtu
i SS-owcy z SS-Gruppenfuhrerem Meytzerem (o ile dobrze pami�tam nazwisko)'
podnieceni sytuacj�. W�oskie wojska zdradzi�y, a by�y najbli�szymi s�siadami od
p�nocy i na wybrze�u dalmaty�skim. Nasza marynarka w w�skim Adriatyku nie
przedstawia�a du�ej si�y. Ponadto W�osi siedzieli w Albanii, no i w Jugos�awii.
Naradzali�my si�, jak za�y� W�och�w z ma�ki, zneutralizowa� ich bez strat dla nas i
nie dopu�ci�, �eby niekt�re w�oskie oddzia�y przesz�y na stron� partyzant�w
jugos�owia�skich albo przekaza�y im sw� bro�, �rodki transportowe i zaopatrzenie.
Nasi obawiali si� wzrostu napi�� w miastach jugos�owia�skich i wybuchu
og�lnokrajowego powstania. Ja w tych rozmowach by�em zwolennikiem twardego kursu
wobec Jugos�owian. Na to mi jeden z genera��w Wehrmachtu spokojnie, lecz z�o�liwie
powiedzia�: "Tutaj to mo�e pan nam radzi� twardy kurs, bo ca�y kraj jest przeciwko
nam, z wyj�tkiem Ante Paveli�a i jego kroackich ustaszowc�w. Ale w Grecji sytuacja
skomplikowana. Tamtejszy rz�d wsp�pracuje z nami, tolerujemy ich swoisty liberalizm
i b�dzie pan musia� zachowa� pozory wsp�lnego frontu ideologicznego i
politycznego."
' Wy�szy Dow�dca SS i Policji (HSSPF) w Serbii SS-Gruppenfuhrer A. Meyszner (a nie
Meytzer).
284 ROZMOWY Z KATEM
- Zostawi�em niebezpieczn� Jugos�awi� - opowiada Stroop - i jej trudne problemy.
Polecieli�my do Salonik. Po drodze zostali�my ostrzelani partyzanckim ogniem
przeciwlotniczym. Mia�em troch� stracha, bo w dodatku na horyzoncie ukaza� si�
wrogi samolot. Ale nie zaatakowa�.
- Na lotnisku w Salonikach, kt�re s� jednym z najwa�niejszych punkt�w
strategicznych wschodnich Ba�kan�w, powita� mnie genera�--porucznik Loehr.
Zaniepokojony sytuacj�, charakteryzowa� w ciemnych barwach trudno�ci, jakie ma
armia ze spo�ecze�stwem i administracj� greck�. Nie wyklucza� niebezpiecznego
obrotu spraw. L�ka� si� wybuchu powstania w Salonikach, zorganizowanego przez
proletariat portowy w porozumieniu z partyzantami w Macedonii. "Grecka partyzantka
komunistyczna - meldowa� Loehr - ma oparcie w terenie. W miastach za�,
najsprytniejszych akt�w sabota�u dokonuj� dywersanci podziemnych organizacji
prawicowych i centrowych, powi�zanych z Anglikami. Je�eli pan, Herr H�here SS-und
Poli-zeifuhrer nie zmontuje silnego aparatu policyjnego przeciw zanar-chizowanej
ludno�ci, to uniemo�liwi nam pan przeprowadzenie wa�nych plan�w militarnych,
zabezpieczaj�cych po�udniowo-wschodni teatr wojny."
- Saloniki s� malownicze. Niez�y port cywilny i wojskowy, troch� przemys�u, nasze
du�e zak�ady metalowo-naprawcze oraz ciekawe zabytki. Po rozmowach zwiedzili�my
miasto. Podoba�a mi si� chrze�cija�ska �wi�tynia �wi�tego Jerzego. Styl roma�ski,
ci�ki, warowna budowla w typie ko�cio�a-rotundy. Obok smuk�y minaret.
- Przed odlotem zapewni�em genera�a Loehra, �e wezm� pod szczeg�ln� uwag�
zabezpieczenie spokoju w Salonikach.
- Jad�c do Aten, zboczyli�my na zach�d, bo chcia�em obejrze� s�ynny Olimp. Tam
przecie� urz�dowa�, wed�ug mit�w starogreckich, b�g Zeus, to znaczy nasz
pragerma�ski Wotan. G�ra okaza�a i powa�na. Szczyt o�nie�ony. Pilot zatoczy� rund�
wok� Olimpu; mogli�my go obejrze� ze wszystkich stron. W dalszej drodze
stwierdzi�em, �e tereny greckie �wietnie si� nadaj� do wojny partyzanckiej i mog�
sprawi� niema�e k�opoty regularnej armii. Doszed�em do wniosku, �e jedyn� dla nas
metod� b�dzie doprowadzenie do pe�nej kontroli wybrze�y morskich, g��wnych miast i
dolin Grecji.
- Ateny. Rozleg�e, bia�e miasto na wzg�rzach, przedmie�cia w ogrodach. Powietrze
przejrzyste, wi�c zbli�aj�c si� do Aten widzia�em liczne wysepki i zarysy wielkich
wysp. Woda koloru farbki, wyspy szarozielone.
- Natychmiast po przyje�dzie odby�em d�ug� konferencj� z dow�dc� niemieckich si�
okupacyjnych w Grecji, genera�em lotnictwa Speidlem. Jego pogl�d na sytuacj� by�
podobny do opinii genera�a Loehra. Wyrazi� zadowolenie z mojego przyjazdu i prosi�
o natychmiastowe dzia�anie. Wskazywa� na gro�ne nastroje i z�� sytuacj� gospodarcz�
ludno�ci, na wp�ywy obcych agentur (angielskich i radzieckich) w antyhitlerowskim
ruchu podziemnym oraz na chwiejno��, dwulicowo��, skorumpowanie rz�du greckiego i
cz�ci tak zwanych sfer wy�szych. Po rozmowie z genera�em Speidelem przeprowadzi�em
odpraw� z lud�mi mojego sztabu przyby�ymi z Berlina i z kierownikami
dotychczasowych ekspozytur Sicherheitsdienst, G��wnego Urz�du Bezpiecze�stwa
Rzeszy, Sicherheitspolizei i Abwehry. Poda�em im w skr�cie naj�wie�sze, tajne
informacje oraz wytyczne i dyrektywy Heinricha Himmlera. Z trosk� wys�ucha�em
relacji o masowych strajkach w rozmaitych miejscowo�ciach od czerwca 1943 roku.
Szczeg�lnie uderzy� mnie trzynastodniowy strajk w Pi-reusie, zako�czony ust�pstwami
rz�du greckiego. R�wnie� robotnicy wygrali strajk w mie�cie Patras na Peloponezie.
Bardzo niepokoj�cy wyda� mi si� solidarno�ciowy strajk pracownik�w umys�owych
(pa�stwowych i prywatnych) oraz robotnik�w w mie�cie Kalamata. Gdy dowiedzia�em
si�, �e 22 lipca 1943 demonstrowa�o w Atenach l trzysta tysi�cy ludzi (trzydzie�ci
trup�w, dwustu rannych, pi�ciuset uwi�zionych), to si� wzi��em za g�ow�.
Wszystkiemu winna nieudolna administracja okupant�w w�oskich.
- W�osi ujawnili w Grecji - stwierdzi� Stroop - zupe�ny brak talent�w
organizacyjnych, bezideowo�� i rozlu�nienie moralne. Nie umieli poradzi� sobie z
Grekami, mimo przewagi liczebnej i materialnej. Mussolini b�aga� Adolfa Hitlera o
pomoc zbrojn�.
286 ROZMOWY Z KATEM
- Przy opanowaniu Krety odznaczy� si� nasz s�ynny bokser Max Schmeling -
przypomnia� raz Gustaw Schie�ke.
- Max Schmeling - odpar� ze z�o�ci� Stroop - bra� udzia� w desancie spadochronowym
na Kret�. Opinia publiczna uwa�a go za bohatera, bo pami�ta jego sukcesy
bokserskie, a zapomnia�a o pora�ce w USA, gdzie w pierwszej rundzie przegra�
rozreklamowany przedtem mecz. Schmeling zachowa� si� w Grecji jak tch�rz, a nie jak
hitlerowiec i Fallschirmjager2. Nie mia� aparycji nordyka. Czarny, ow�osiony. Jego
�ona, aktorka czeska, pon�tna blondynka Anny Ondra, dostroi�a si� w kombinatorstwie
do m�usia boksera. Jak opowiada� szef Abwehry w Atenach, Maxa Schmelinga powinno
si� rozstrzela� za tch�rzostwo, niesubordynacj� i kanty na Krecie. Ale decyduj�ce
czynniki NSDAP i armii nie pozwoli�y ze wzgl�d�w polityczno-propagandowych na
wyci�gni�cie konsekwencji karnych wobec Schmelinga.
- Nast�pnego dnia po przyje�dzie do Aten - podj�� po chwili - wezwa�em prezesa rady
ministr�w rz�du greckiego J. Railisa i ministra spraw wewn�trznych Tawuralisa.
Rozmawia�em uprzejmie, bo tak nakaza� Heinrich Himmler i zalecali urz�dnicy
Auswartiges Amt w Berlinie. Obaj dygnitarze supergrzeczni i bardzo przymilni.
Gadali du�o, jak po�udniowcy. Deklarowali pe�n� lojalno��. Ale usprawiedliwiali
ma�� skuteczno�� swych dzia�a� ,, obiektywnymi" trudno�ciami. M�wili o ci�kiej
sytuacji �ywno�ciowej i z�ym za�paj r�eniu w artyku�y przemys�owe powszechnego
u�ytku. Czynili przeje rzyste aluzje do unieruchomienia przez W�och�w �eglugi
greckiej, podstawy gospodarczej kraju. Wed�ug ich o�wiadcze�, dotychczasowe straty
armator�w greckich wynios�y 70% floty pasa�erskiej, handlowej i holownik�w.
Stwierdzali, �e znaczna cz�� spo�ecze�stwa g�oduje. T� sytuacj� pog��bia niezwykle
rozwini�ty czarny rynek.
- Akcentowali - m�wi� Stroop - du�e wp�ywy wszystkich
2 Fallschirmjager (niem.) - spadochroniarz.
ugrupowa� antyw�oskiego i antyniemieckiego ruchu oporu. �le wyra�ali si� o Italii.
Armi� w�osk� wyra�nie lekcewa�yli. Premier Railis, chc�c si� przypodchlebi�, a
jednocze�nie wyrazi� uczucia Grek�w wobec W�och�w, powiedzia�: "Gdy 28 pa�dziernika
1940 roku Italia wypowiedzia�a nam wojn�, oddzia�y greckie szybko odpar�y naje�d�c�
i zdoby�y alba�skie bazy wypadowe Mussoliniego. Od kl�ski w g�rach Albanii uratowa�
Itali� tylko Adolf Hitler. Teraz pokaza�o si�, kto mia� racj� w 1940 roku. Teraz,
po niedawnej zdradzie marsza�ka Badoglio, pan widzi, Herr H�here SS-und
Polizeifuhrer, �e z W�ochami tylko mo�na �piewa� albo ob�apia� dziewczynki."
- Wys�ucha�em tyrad i �al�w obu Grek�w, podziela�em ich antyw�oskie pogl�dy, tak�e
przemawia�em "na okr�g�o" oraz "ideologicznie", lecz w ko�cu zaproponowa�em im
obop�lne, dobrowolne przyj�cie jednoznacznych dyrektyw.
- Poinformowa�em wi�c, �e od dnia dzisiejszego obaj (premier i minister spraw
wewn�trznych) b�d� odpowiadali przede mn�, jako g��wnym i upe�nomocnionym
przedstawicielem Adolfa Hitlera i Hein-richa Himmlera, za swe dzia�ania w zakresie
polityki wewn�trznej Grecji. Zakomunikowa�em, �e nale�y podzieli� kraj na dziewi��
dystrykt�w policyjnych. Na czele dystryktu stanie, obok oficer�w policji greckiej,
jeden wy�szy oficer policji niemieckiej jako specjalny doradca z prawem decyzji w
najwa�niejszych sprawach. Si�y policyjne w ka�dym dystrykcie b�d� si� sk�ada�y z
oddzia��w dotychczasowej policji greckiej oraz dodatkowych formacji z 18 pu�ku
policji niemieckiej, oraz jednostek niemieckiej artylerii policyjnej.
- Ponadto o�wiadczy�em tym panom, kt�rzy coraz bardziej tracili l humor, �e
kontakty z naczelnym dow�dztwem armii niemieckiej |w Grecji mog� utrzymywa� tylko
za moim po�rednictwem, ja za� b�d� si� zwraca� w koniecznych przypadkach o pomoc
niemieckich si� zbrojnych. Zapowiedzia�em mo�liwo�� ewentualnego wydania przeze
mnie specjalnych dekret�w o nowej organizacji greckiej policji bezpiecze�stwa,
policji porz�dkowej, policji komunalnej i gwardii narodowej. Nie wyklucza�em
opublikowania dekretu o tym, �e ka�dy czyn przeciwko organom greckiego korpusu
porz�dku publicznego b�dzie traktowany jako czyn przeciwko Niemcom. Stosownie do
tego, zamachy na policjant�w greckich b�d� karane z surowo�ci� prawa wojennego.
288 ROZMOWY Z KATEM
- Nigdy nie przypuszcza�em, �e z pana, Herr Stroop, taki policyjny dyplomata -
rzek�em.
Stroop nie wiedzia�, co odpowiedzie�. Milcza�, a po kilku minutach zacz�� wspomina�
kobiety greckie.
- Greczynki szybko si� starzej�. Na ulicach i drogach wiele zniszczonych bab, ale
aktywnych. Widzia�em takie obrazki: na male�kim osio�ku, objuczonym koszami i
w�ze�kami, jedzie stara wied�ma, otulona (jak to one) w czarne, d�ugie szaty;
bezz�bna, gorej�ce oczy, cera br�zowa, krucze w�osy; osio�ek ledwo idzie, a grecka
czarownica pop�dza go pejczem; nawet pod wysok� g�r� baba nie zsi�dzie. Nieraz
chcia�em takiej Greczynce zwr�ci� uwag�, lecz odradzili mi oficerowie sztabowi,
znaj�cy tamte obyczaje.
- A m�odych i pon�tnych nie by�o? - zapyta� Schieike. - Przecie� pan ma oko na
dzierlatki.
Stroop roze�mia� si�. Tego dnia mia� dobry humor.
- Nie by�em starym cz�owiekiem - odpowiedzia�. - Do domu daleko, wi�c si� z
rozmaitymi kobietami rozmawia�o. Owszem, owszem, niekt�re ca�kiem fajne. Raz
zagadali�my na drodze do przyl�dka Sunion �adn� i zgrabn� dziewczyn�, r�wnie� w
czarnej, ale kr�tkiej szacie. Mia�a pi�kne w�osy, br�zowe oczy, klasyczny nosek i
uroczy p�u�miech. Gdy j� zaczepili�my, by�a speszona, lecz odpowiedzia�a z
elokwencj� i jednocze�nie z rezerw�. Czarowa�em j�, jak mog�em. ,
- Nie uszczypn�� jej pan genera� w ty�ek - zapyta� Schieike - jak to si� cz�sto u
nas praktykuje? |
- Czy pan zwariowa�, Herr Schieike?! Genera� niemiecki nigdy| dziewczyn nie
szczypie w ty�ek!
- Raz by�em - opowiada� kiedy� Stroop - na eleganckin przyj�ciu u jednego z
ministr�w greckich. Zdaje si�, �e prowadzi resort handlu. Fenomenalna willa z
klimatyzacj�. Wsz�dzie dzie�a sztuki, wygodne kanapy i fotele, lokaje roznosz�
cocktaile i koniaki,
a przedtem kolacja z luksusowymi damami. W pokoju przylegaj�cym do wielkiego salonu
gra�a dyskretnie orkiestra smyczkowa. Kto� za�piewa�, nastr�j ca�kowitego odpr�enia
i braterstwa niemiecko--greckiego. Rozmawia�em z m�od� �on� ministra. By�a foremna,
z dekoltem tak g��bokim, �e (jak m�wi� arty�ci i dziennikarze) mo�na by�o zobaczy�
pod�og�. Bardzo mnie podrajcowa�a. Jestem przekonany, �e ja - nordyk - r�wnie� si�
podoba�em tej �r�dziemnomorskiej pi�kno�ci. Zacz�li�my ta�czy�. P�niej przeszli�my
do innych salon�w. I dalej nie b�d� panom opowiada�.
Stroop poczyna� sobie w Grecji do�� energicznie. Z chwil� jego przybycia do Aten i
zapocz�tkowania nowego Ordnungu w policji greckiej, pope�niono szereg mord�w na
ludno�ci greckiej. Np. w ko�cu wrze�nia 1943 hitlerowcy rozstrzelali w jednej ze
wsi w Tessalii czterdziestu czterech patriot�w. Szczeg�lne represje dotkn�y Kret�.
Tam liczba Stroopowskich ofiar dosi�g�a tysi�ca os�b (w tym kobiety i dzieci).
Wybucha�y strajki robotnik�w i pracownik�w umys�owych, demonstracje. Sytuacja
ludno�ci pogarsza�a si�. Ceny towar�w pierwszej potrzeby ros�y zawrotnie. W
pa�dzierniku 1943, jak opowiada� Stroop, trzydzie�ci tysi�cy pracownik�w i
robotnik�w demonstrowa�o w Patras nad Zatok� Korynck�, ��daj�c chleba. W�adze
greckie musia�y uruchomi� punkty do�ywiania oraz rzuci� na tamtejszy rynek (przy
pomocy Stroopowskich kolumn samochodowych) dodatkowe przydzia�y �ywno�ci.
Jednocze�nie wzmaga�a si� dzia�alno�� dywersyj-jiio-bojowa greckiego ruchu oporu,
szczeg�lnie oddzia��w partyzanckich. Mi�dzy innymi rozbi�y one ko�o Larissy du�y
konw�j samochodowy. Zabito stu dwunastu Niemc�w, a kilkunastu wzi�to do niewoli.
Dekrety i zarz�dzenia, wymierzone przeciwko antyhitlerowskiej konspiracji, nie
przynios�y znacz�cych rezultat�w - mimo �e Stroop potrafi� zorganizowa� w Grecji
dziewi�� dystrykt�w policyjnych i zreformowa� cz�ciowo policj�.
Zmieni� on r�wnie� charakter oddzia��w sprawuj�cych ochron� pa�acu, gmach�w i
ogrod�w kr�lewskich oraz rz�du. Idzie o ewzon�w,
290 ROZMOWY Z KATEM
�o�nierzy gwardii typu porz�dkowego. �aden aktywny turysta nie wyje�d�a z Aten bez
sfotografowania ewzona, przybranego w oryginalne saboty, bia�e po�czochy, bia��,
plisowan� sp�dniczk�, bia�� koszul� z szerokimi r�kawami i w haftowan� kamizel�. We
wrze�niu i pa�dzierniku 1943 Stroop zarz�dzi� dodatkowy pob�r do tej formacji. Z
m�odych ludzi, wyselekcjonowanych i sprawdzonych przez kolabo-racyjny rz�d grecki,
utworzy� bataliony uderzeniowo-policyjne ew-zon�w.
Stany personalne policji greckiej (z "doradcami" niemieckimi na czele) zwi�kszy�y
si�. Pensje greckich policjant�w podniesiono i przyznano im specjalne deputaty
�ywno�ciowe, tekstylne, sk�rzane, tytoniowe i alkoholowe. Jednak nie uda�o si�
Stroopowi oddzieli� policji greckiej od spo�ecze�stwa. Jak bowiem opowiada� w celi,
formacje "nowej policji" by�y nasycone patriotami greckimi r�nych orientacji.
- W tym greckim ba�aganie - Stroop m�wi� z nut� usprawiedliwiania si� - trudno by�o
realizowa� zamierzenia. Spo�ecze�stwo zliberalizowane do szpiku ko�ci, handluj�ce,
�piewaj�ce, ta�cz�ce, a jednocze�nie zdolne do odwa�nych czyn�w �o�nierskich,
przesypywa�o si� nam jak piasek mi�dzy palcami. Na inteligencj� nie mogli�my
liczy�. Masy robotnicze i ch�opskie r�wnie� by�y przeciwko nam, prowadzone na
sznurku przez organizacje podziemne i rozbudowan� partyzantk�. Wa�nym czynnikiem w
Grecji jest kler prawos�awny. Popi i zakonnicy maj� tam du�e wp�ywy w masach.
- Stwierdzili�my wielokrotnie, �e w�druj�cy po kraju mnisi s�-emisariuszami
greckiego ruchu oporu. Gdy utrwali�em si� w tym< przekonaniu, z�o�y�em wizyt�
arcybiskupowi ate�skiemu Damas-^ kinosowi. Mieszka�em w willi niedaleko jego domu.
Przeprowadzi�em z Damaskinosem d�ug� i zasadnicz� rozmow�. Wskazywa�em n^
niebezpiecze�stwa wp�yw�w ateistycznych, maso�skich, marksistowskich,
komunistycznych i kosmopolitycznych. Damaskinos by� cz�owie-i kiem opanowanym. Nie
przeciwstawia� si� moim wywodom, ale ich nie popiera�. W dyskusji k�ad� nacisk na
krzywdy, jakie wojna przyno� ludowi greckiemu. M�wi� o g�odzie, o karleniu
ludno�ci, o n�dz^ dzieci i o losach wi�ni�w oraz o krwi licznie poleg�ych w walkac�
i zabitych na skutek "przypadkowych" postrzele� przez si�y policyjne. Tylko on
jeden ze wszystkich osobisto�ci Aten potrafi� mnie, jak m�w
Herr Moczarski, wykiwa�. Nie chcia�em z nim zadziera�. My�l�, �e Damaskinos
wsp�pracowa� tak z Anglikami, jak i z Rosj� Radzieck� oraz z �ydami.
- A jak pan post�powa� z ludno�ci� �ydowsk� Grecji? - spyta�em.
- Wkr�tce po moim przybyciu do Aten wydano dekret o przymusowym zarejestrowaniu
wszystkich �yd�w w Grecji. Tego dekretu nie przygotowa�em, gdy� opracowa� go G��wny
Urz�d Bezpiecze�stwa Rzeszy. Cz�� yd�w nie zastosowa�a si� do postanowie� dekretu
i uciek�a w g�ry. Ja si� w Grecji �ydami specjalnie nie zajmowa�em, ale wiem, �e
m�j zast�pca SS-Brigadefuhrer Schimana oraz SS--Hauptsturmfuhrer Bach przyj�li od
�yd�w, jako dar, mn�stwo wspania�ych perskich, smyrne�skich i afga�skich dywan�w
dla udekorowania siedziby SS w Atenach.
- Czy to �adny gmach? - pytam.
- Na siedzib� SS w Atenach zarekwirowali�my pa�ac ambasady w�oskiej. �o�nierze
w�oscy oraz urz�dnicy i policjanci poszli do niewoli. Stosunki zerwane, bo byli�my
na stopie wojennej z rz�dem Badoglio. Wi�c i ambasad� zabrali�my im. To ogromny,
nowoczesny budynek, wy�o�ony bia�ym marmurem. Mebli ma�o, ludno�� je rozszabrowa�a.
Kaza�em wi�c natychmiast sprowadzi� z miasta pe�ne wyposa�enie gmachu. Schimana i
Bach wspaniale to zorganizowali. Po kilku dniach pa�ac przy alei Kr�lowej Zofii w
Atenach zosta� luksusowo wyekwipowany i przystosowany do trudnych dzia�a� SS i
policji bezpiecze�stwa. W moim gabinecie kosztowne persy na posadzce. �ciany
obwieszone dywanowymi oponami, modlitewnikami i innymi tkaninami z Bliskiego
Wschodu.
- Mimo nawa�u pracy i wielu sytuacji, z kt�rymi nie mog�em sobie poradzi� bez
rozm�w telefonicznych z Berlinem - opowiada� Stroop - wyje�d�a�em cz�sto z
adiutantami na pla�e. Odbywali�my przeja�d�ki kutrami po�cigowymi Kriegsmarine.
Czarownajest Grecja! Chcia�bym tam wr�ci�! Nigdy nie zapomn� ruin Akropolu. Raz,
dumaj�c pod jedn� z kolumn antycznych, my�la�em o moim synku,
292 ROZMOWY Z KATEM
Olafie, i tak pragn��em, �eby i on zobaczy� pi�kno Grecji, odetchn�) greckim
powietrzem i wyk�pa� si� w kryszta�owej wodzie Morza Egejskiego.
- Niech pan nam powie, ilu ludzi, a szczeg�lnie �yd�w kaza� pan stamt�d wys�a� do
oboz�w koncentracyjnych, w tym do obozu na terenach getta w Warszawie?
Stroop speszy� si�. Poblad� i zacz�� o�linionymi palcami przyg�adza� w�osy na
skroniach. Milczy. M�wi� wtedy:
- Za pa�skiego panowania w Grecji pa�scy ludzie wys�ali do Polski kilkana�cie
tysi�cy greckich �yd�w. Wiedzieli�my o tym. Wi�kszo�� spalono w krematoriach
O�wi�cimia, a oko�o 1-2 tysi�cy �yd�w greckich znalaz�o si� w Konzentrationslager
Warschau dla porz�dkowania spalonego getta i przygotowania fundament�w pod
dzielnic� germa�sk� w Warszawie. Przecie� tak by�o. Niech pan albo potaknie, albo
zaprzeczy.
Stroop milczy chwil�. Zmienia si� na twarzy. Patrzy to w okno, to na Schieikego, to
na mnie. W ko�cu, mrugaj�c oczyma o kolorze rybio-niebieskim, potakuje g�ow�.
XXI. O�mioletni SS-owiec
Pa�dziernikowe popo�udnie 1949 roku. W celi fatalny nastr�j. A dzie� zacz�� si� od
rado�ci, bo Stroop z rana otrzyma� zasobn� paczk� �ywno�ciow� od c�rki Renaty.
Jeste�my podnieceni i zadowoleni, cho� mo�e u Schieikego i u mnie pojawi� si� cie�
zazdro�ci - nie o nades�ane Stroopowi frykasy, lecz o to, �e los pozbawi�
Sittenpolizist� i mnie kontaktu z bliskimi.
Stroop celebrowa� nabo�e�stwo p�czkowe. Ogl�da� ka�dy papierek, pr�bowa� smaku
t�uszcz�w, w�dzonego mi�sa, d�em�w, kandyzowanych owoc�w i holenderskich cukierk�w.
Przes�any dobytek z�o�y� na stoliku pod oknem i zas�oni� ramionami.
Szanowali�my jego "spotkanie z rodzin�". Siedz�c w drugim ko�cu w�skiej celi, przy
drzwiach, gaw�dzili�my (Schieike i ja) o niewa�nych sprawach. Stroop nie odzywa si�
s��wkiem. Czasem cmoknie, zamlaska j�zykiem, co� gryzie. Do�wiadczeni wi�niowie
maj� sprawny w�ch, wi�c denerwowa�y nas zapachy w�dlin, smalcu, czekolady, towar�w
kolonialnych. SS-Gruppenfuhrer na nic nie zwa�a, nikogo nie pocz�stuje. ("Milcza� i
�ar�" - relacjonuje p�niej Schieike.) Ukrywa przed nami zawarto�� gastronomicznego
skarbu. Przed obiadem �aduje go szybko do wi�ziennego majdanu.
Kalifaktorzy przynie�li zup� grochow� i gulasz. Schieike i ja pa�aszowali�my dania,
a� �y�ki furkota�y. Stroop mimo p�czkowego podobiadku, wtroi� sw� podw�jn� porcj�
wi�ziennego wiktu. Poda� Schieikemu obie miski do umycia i ukradkiem wsun�� do g�by
cukierek. Po kilkunastu minutach - drugi, trzeci, czwarty. Przymyka oczy, zapada w
p�drzemk�. Trawimy w ciszy.
Czuj�, jak Schieikego bierze cholera. Mija godzina, dwie. Stroop
294 ROZMOWY Z KATEM
pogwizduje O! Du, mein Vaterland! Czyta list przes�any w paczce, od czasu do czasu
co� �yknie. Tak zbieg�o do p�nego popo�udnia.
Rozmawiamy lu�no o przej�ciach wojennych. Schie�ke ze Stro-opem co� wyja�niaj�.
Kr�tka sprzeczka. W tonie Stroopa w�adczo�� i arogancja. Raptem s�ysz�, jak
Schie�ke m�wi bulgoc�cym g�osem:
- Co tam pan b�dzie opowiada�! Pan prawdziwych trud�w wojny nie zna. Pan, Herr
Genera�, nie �o�nierz, lecz "Kuro-rtskampfer" '.
Awantura. SS-owcy si� k��c�. Schie�ke krzyczy (p�g�osem):
- Powtarzam to, co ju� raz w celi m�wi�em, �e pan genera� du�� cz�� wojny sp�dzi� w
kurortach. Rok w Karlovych Yarach, p�niej w Berchtesgaden (gdzie przygotowywa� pan
swych alpejskich policjant�w do dzia�a� na Kaukazie), wreszcie p�tora roku w
Wiesbadenie. Pomijam wycieczki na Kaukaz i k�piele w Morzu Egejskim. Ale tak plus
minus sp�dzi� pan w sumie trzy lata wojny w miejscowo�ciach wypoczynkowych,
leczniczych i turystycznych. My, �o�nierze z pierwszej wojny, nazywali�my takich
ustosunkowanych oficer�w ,,Kuro-rtskampferami"!
Gruppenfuhrer w�ciek�y. Gada du�o i be�kotliwie. Schie�ke przechodzi na dialekt
berli�ski. Zaczynam si� gubi� w ich szybkiej wymianie zda�, na�adowanych gwarami i
�argonem partyjno-policyj-nym. W ko�cu Stroop u�ywa nowego argumentu:
- Niemiec powinien by� zawsze precyzyjny i nie fa�szowa� danych. Ja mieszka�em w
Wiesbadenie, Herr Schie�ke, nie p�tora roku, lecz dok�adnie: rok, cztery miesi�ce i
dwa tygodnie. Od 10 listopada 1943 do 24 marca 1945.
Jurgen Stroop opu�ci� Grecj� ju� w mundurze SS-Gruppenfuhrera. Ponadto awansowany
zosta� przez Hitlera i Himmlera do stopnia genera�a-leutnanta policji, a
jednocze�nie mianowany H�here SS-und Polizeifuhrerem Rhein-Westmark i dow�dc� SS-
Oberabschnittu o tej samej nazwie, z siedzib� w Wiesbadenie.
"Kurortskampfer" (niem.) - kurortowy wojownik (okre�lenie pogardliwe).
O�MIOLETNI SS-OWIEC 295
Nie bardzo si� pocz�tkowo orientowa�em, kt�rymi obszarami Stroop wtedy zarz�dza�,
na losy ilu ludzi wp�ywa� i jakiej liczbie podw�adnych rozkazywa�. Przypuszcza�em,
�e by� jednym z wielu dysponent�w hitlerowskich zachodniej Rzeszy i �e osadzono go
na terytorium r�wnym naszemu wojew�dztwu. Ale pewnego dnia Schieike, kt�ry lepiej
zna� Niemcy ni� ja (chocia� by�em niez�y z geografii), zapyta�:
- Jak� powierzchni� obejmowa� pa�ski Bereich?
- Oko�o 50 000 kilometr�w kwadratowych podzielonych na okr�gi, licz�c od wschodu:
Giessen, Frankfurt nad Menem, Wiesbaden, Kaisersiautern, Saarbriicken, Trier,
Koblenz, Luksemburg i Metz. Wed�ug podzia�u partyjno-terytorialnego by�y to drei
Gaue der NSDAP.
- Wspomnia� pan o Luksemburgu, jakby to chodzi�o o rdzenny powiat Rzeszy. A
przecie� Wielkie Ksi�stwo Luksemburga, ma�e bo ma�e, jest suwerennym pa�stwem,
uznanym od prawie stu lat przez uk�ady mi�dzynarodowe za kraj o pe�nej
niepodleg�o�ci i wieczystej neutralno�ci. Mniejszo�� niemiecka wynosi tam oko�o dwu
procent ludno�ci.
- Wymieni� pan Metz - ci�gn� dalej - a wi�c Lotaryngi�, prowincj� francusk�, w
kt�rej z powodzeniem gospodarzy� w XVIII wieku Stanis�aw Leszczy�ski, nasz kr�l; po
abdykacji - zachowuj�c tytu� monarchy - zosta� ksi�ciem lotary�skim z siedzib� w
Nancy. Hitler wcieli� wi�c bezprawnie do pa�skiego Bereichu ziemie dw�ch obcych
pa�stw, bez uprzedniego zawarcia traktatu pokojowego - stwierdzam, bo Stroop wci��
milczy.
- Pan chyba �artuje, Herr Moczarski. Alzacja i Lotaryngia by�y od wiek�w
germa�skimi dzielnicami, zamieszka�ymi przez pobratymc�w plemienia Cherusk�w.
Sprytni Francuzi, zawsze imperiali�ci, zagarn�li te krainy. Odebrali�my je po
wojnie 1870-1871, a w listopadzie 1918 roku zmuszeni byli�my odda� wskutek
przegranej. Mimo intensywnego wynaradawiania przez Francuz�w, wi�kszo�� mieszka�c�w
m�wi�a tam zawsze po niemiecku...
- W Lotaryngii jest bardzo niedu�o ludzi pochodzenia niemieckiego. W Alzacji
procent Niemc�w troch� wi�kszy - przerwa�em. - Ca�y �wiat uwa�a� i uwa�a, �e
Lorraine i Alsace s�, b�d� i by�y terytoriami francuskimi. No, a w Luksemburgu
ludno�� u�ywa
296 ROZMOWY Z KATEM
francuskiego i niemieckiego, analogicznie do Szwajcarii. Czy pan uwa�a Szwajcar�w
za Niemc�w?
Stroop nie chcia� podj�� dyskusji na temat Wielkiego Ksi�stwa Luksemburga. Do��
mi�kko m�wi� te� o niemieckim charakterze Lotaryngii, z wyj�tkiem Metzu.
- Sama nazwa Metz wskazuje - stwierdzi� z min� historyka i geografa - �e ten teren
by� i jest niemiecki.
Ale innych argument�w nie mia� i szybko wr�ci� do relacji o swoim Rhein-Westmarku:
- Znaczna cz�� Lotaryngii, wcielona do obszaru, jakim dowodzi�em - wyja�nia� -
wchodzi�a w sk�ad Gau Westmark z g��wnymi miastami: Saarbriicken i Metz. W obu
stacjonowa�y dwa pu�ki SS, a Saarbrucken by�o siedzib� SS-Abschnittu.
- Nast�pny Gau nosi� nazw� Gau Moselland z w��czonym do Rzeszy Luksemburgiem. W
stolicy Luksemburga osadzili�my SS--Standarte, a poza tym garnizony SS-owskie sta�y
w Koblenz i w Trie-rze, gdzie znajdowa� si� SS-Abschnitt.
- Trzeci Gau w moim Bereichu nazywa� si� Gau Hessen-Nassau z Frankfurtem nad Menem,
w kt�rym ulokowano siedzib� SS-Abschnittu. Drugim wa�nym miastem by� Wiesbaden. Tu
mie�ci�a si� moja rezydencja oraz centrala polityczna, partyjna i wojskowa
Bereichu.
- Ale Wiesbaden to kurort - przyczepi� si� Schieike. - Czy i tam pluska� si� pan
tak�e w "wannie Churchilla"?
Stroop mia� do�� ci�g�ych przygaduszek Schieikego o jedwabnym �yciu
"Kurortskampfera". Wycedzi� kilka ostrych s��w i zarzuci� Sittenpolizi�cie, �e jest
niekole�e�ski.
- Ja niekole�e�ski!? - parskn�� Schieike, a� �lina tryska�a przez zniszczone z�by.
- Ja nigdy nie za�era�em si� ukradkiem cukierkami holenderskimi z paczki przys�anej
przez rodzin�. Kiedy uda�o mi si� czasami "zorganizowa�" Speck w wi�zieniu, to
zawsze podzieli�em si� w celi. A pan, panie Jurgen Stroop, wcina swoje Wlirstchen
und Schinken w tajemnicy przed kolegami.
W celi - wojna domowa. Stroop t�umaczy, �e jest genera�em, �e "�wi�te podarki"
przes�ane przez ukochan� c�rk� Renat� musi (zgodnie z jej wol�) spo�ywa� tylko sam
itp., itd.
Po pewnym czasie zapanowa� spok�j. Nast�pnego dnia Stroop wyj�� z zawini�tka trzy
holenderskie cukierki w granatowych papierkach z kunsztownym nadrukiem, pocz�stowa�
Schie�kego i mnie, m�wi�c po rosyjsku z niemieckim akcentem: "Boh trojce lubit."
Niby na znak zgody.
Schieike zdecydowanie odm�wi�. Ja tak�e. Powiedzia�em, �e z�by mnie bol�. Stroop
nie nalega�.
Schieike nieraz wraca� do holenderskich cukierk�w. Gdy Stroopa nie by�o w celi,
powiedzia�:
- Jaki z niego generalski egoista! Ja nie otrzymuj� paczek od Mutti z Hanoweru, mam
Bauch wyd�ty kartoflami i sweter bardzo zniszczony. A ten "brat z SS" nigdy si� ze
mn� niczym nie podzieli. Ani wiktua�ami z paczek od c�rki, ani podw�jn� racj�
�arcia, jak� codziennie dostaje.
Stroop wr�ci� ze spaceru i wyci�gn�� otrzymany w paczce list od c�rki wraz z
fotografi�. Renat� siedzi na �awce z narzeczonym. Przystojna, lekko przy ko�ci, oko
b�yszcz�ce, w�osy ciemne. Narzeczony, szczup�y blondyn, obejmuje j� lew� r�k�,
trzymaj�c d�o� na piersi Renat�.
- �adn� mam c�rk�? - pyta Stroop i dodaje: - A jak si� panu podoba przysz�y zi��?
- Ma ca�kiem rozs�dne spojrzenie, jest do�� mi�y, chyba inteligentny. Panu, Herr
Genera�, powinien odpowiada�, bo jest nordykiem. Blondyn z w�skim czo�em. Ale musi
by� kogut, bo nawet w czasie fotografowania nie zdj�� r�ki z biustu pa�skiej c�rki.
I doda�em:
- Bardzo mi przykro, ale musz� powiedzie�, Herr Stroop, �e to nietakt przysy�a�
ojcu do wi�zienia fotografi� c�rki zabawiaj�cej si� z narzeczonym.
Stroop speszy� si�, my�la� d�ugo, patrza� w okno, w ko�cu rzek�:
- Oni si� wkr�tce pobior�. Ponadto musia�y zmieni� si� po wojnie obyczaje m�odzie�y
w NRF.
- A ja my�l� - r�bn�� bez ogr�dek Schieike - �e pa�ska Renat� zasz�a w ci�� z
nordyckim narzeczonym.
Tylko t� jedn� przykro�� osobist� wyrz�dzili�my Stroopowi podczas wsp�lnego pobytu
w celi.
298 ROZMOWY Z KATEM
Stroop by� w okresie wiesbade�skim naprawd� wa�nym cz�owiekiem na zachodzie III
Rzeszy. Pod wzl�dem politycznym faktycznie mu podlegali trzej gauleiterzy ze swym
rozbudowanym aparatem NSDAP. Dowodzi� sprawn� ochron� bezpiecze�stwa, spokoju i
porz�dku publicznego, z�o�on� z wielu rodzaj�w policji. Wsp�kierowa� kontrwywiadem
i wywiadem SS - S�u�b� Bezpiecze�stwa (SD) - cho� sam by� nadzorowany przez t�
S�u�b�. Pe�ni� funkcj� naczelnego s�dziego, ostatecznej instancji odwo�awczej od
orzecze� s�d�w policyjnych. By� komendantem g��wnym oboz�w jenieckich w Bereichu,
zast�pc� dow�dcy XII okr�gu wojskowego, a od lipca 1944 - szefem armii wewn�trznej,
rezerwowej.
Sto trzydzie�ci tysi�cy uzbrojonych i skoszarowanych Niemc�w w Rhein-Westmark
wykonywa�o rozkazy Stroopa. Ponadto zarz�dza� oko�o stu tysi�cami je�c�w -
�o�nierzy pa�stw alianckich; dzia�a� w stalagach i oflagach przez wehrmachtowskiego
genera�a-majora dr� H�rmanna, kt�ry wchodzi� w sk�ad Stroopowskiego sztabu. Wp�ywa�
na los nieustalonej przez niego w naszych rozmowach liczby zatrzymanych,
aresztant�w i wi�ni�w w wielu obozach pracy ("zwyk�ych" i "specjalnych") dla
cudzoziemc�w i niekiedy dla Niemc�w.
Nik�y odsetek cywilnych wi�ni�w, Luksemburczyk�w, pracowa� na rzecz III Rzeszy w
rozleg�ym ogrodzie-parku, kt�ry otacza� rezydencj� Jlirgena Stroopa w Wiesbadenie.
Jasne, �e budynek nie by� jego w�asno�ci�, lecz niemieckiego �yda, kt�ry
wyemigrowa� w 1933 roku.
Willa mia�a dziesi�� wielkich pokoi. Mieszkali w niej: Stroop, �ona Kathe, c�rka
Renat� i syn Olaf. Obs�ugiwa�y ich dwie s�u��ce (kucharka i pokoj�wka).
- A by�o co sprz�ta� - wspomina Stroop. - Pi�kne dywany, wymy�lne posadzki, wygodne
meble (cz�ciowo antyki), zbi�r bia�ej broni, obrazy kupowane przez �on� i mn�stwo
porcelany rosen-thalowskiej. �ona nabywa�a serwisy, a ja - figurki ceramiczne. W
serwantkach umie�ci�em kolekcj� porcelanowych kawalerzyst�w
w rozmaitych uniformach. Szczeg�ln� s�abo�� mia�em do p�metrowej rosenthalowskiej
figury cesarskiego huzara na jab�kowatym ogierze.
- Ordynansi przywozili raz na tydzie� wszystkie artyku�y �ywno�ciowe, alkohole i
u�ywki dla domu oraz na przyj�cia oficjalne i p�oficjalne. Pod will� - dwupi�trowe
piwnice, w�r�d nich trzy odr�bne pomieszczenia: dla w�dek, wina i piwa; ponadto
spi�arnia z m�k� i nabia�ami. Oddzielna piwniczka, specjalnie wentylowana, dla
przechowywania mi�s i w�dlin. Papierosy (najwi�cej "Juno" oraz - dla lepszych go�ci
- egipskie "Simony") przechowywa�em w szafce na k�kach, w moim wielkim gabinecie,
gdzie wisia�a szabla, zwyci�ska szabla spod Sedanu, portrety Hermanna der
Cheruskera, Fryderyka Wielkiego, Bismarcka, Ludendorffa, Mackensena, Adolfa Hitlera
i (z w�asnor�czn� dedykacj�) Heinricha Himmlera. Mi�dzy oknami, na perskim
modlitewniku, gablota z moimi orderami bojowymi, odznaczeniami pa�stwowymi i
partyjnymi. Honorowe miejsce zajmowa� pi�kny, lecz skromny w formie, Julleuchter.
- Co to takiego? - pytam.
- Julleuchter to porcelanowy �wiecznik, jakim Heinrich Himmler obdarowywa�
zas�u�onych cz�onk�w SS na Nowy Rok. Taki prezent by� wr�czany osobi�cie przez SS-
Reichfuhrera i tylko niewielu przyw�dcom SS. Ponadto mia�em trzy inne honorowe dary
od Heinricha Himmlera: szpad�, sztylet i pier�cie� SS z wygrawerowan� trupi�
g��wk�.
- S�u��ce mia�y sporo roboty - wtr�ca si� Serdelk� - bo musia�y dba� tak�e o park i
ogr�d.
- Nie - rzek� opryskliwie Stroop. - Kucharka i pokoj�wka obs�ugiwa�y tylko
mieszkanie, mnie, �on� i dzieci. Samochodami zajmowali si� dwaj szoferzy.
Konserwowali tak�e urz�dzenia mechaniczne i elektryczne w domu. Ponadto
przychodzili na dzie� do pomocy dwaj zaufani ordynansi. A ogr�d, panie Schieike, i
wielki park piel�gnowali specjali�ci. Szpalery musia�y by� zawsze przyci�te,
�cie�ki wygracowane. Trzeba by�o dba� o klomby i strzyc muraw�. Na skraju parku
urz�dzi�em ogr�d warzywno-owocowy; przy trudno�ciach ze �wie�ymi jarzynami by�
konieczny dla moich dzieci. Roboty parkowo ogrodowe wykonywa� niedu�y oddzia�
Luksemburczyk�w. To znawcy w dziedzinie uprawy ro�lin. Kto wie, czy nie s� lepsi od
Bu�gar�w,
300 ROZMOWY Z KATEM
kt�rzy kultur� ogrodnicz� maj� we krwi. Ci wi�niowie Luksembur-czycy (�agodni,
zdyscyplinowani fachowcy) byli zadowoleni z pracy u mnie. To zawsze lepiej ni�
siedzie� za drutami lub harowa� w kamienio�omach.
- Kto pilnowa� wi�ni�w?
- M�j synek, Olaf. Mia� co prawda tylko osiem lat, ale by� bojowy i �o�nierski.
Sprawi�em mu czarne d�ugie buty z giemzowej sk�ry i kaza�em uszy� mundur SS-ma�ski.
Ma�y wygl�da� wspaniale. Pami�tam, jak przechadza� si� w pe�nym uniformie SS wok�
pracuj�cych ch�op�w i ogrodnik�w luksemburskich. Pan my�li, �e by� bezbronny? Nie!
M�j Olaf, dozoruj�c wi�ni�w, mia� sztylet SS-ma�ski oraz prawdziwy karabinek w�oski
(tylko W�osi produkowali bardzo kr�tkie karabiny o normalnym kalibrze). Karabinek
by� nabity.
W celi szaro.
- Herr Gott! - westchn�� Schieike.
Stroop mia� - powtarzam - du�o zaj�� w Wiesbadenie, m.in. podpisywa� wiele
dokument�w i decyzji. Jego personel biurowy by� dobrze wyszkolony: wytrawne
maszynistki, wyspecjalizowane sekretarki, ruchliwi adiutanci oraz fachowi
sztabowcy. Gdy Stroop skar�y� si� kiedy�, �e mia� mas� roboty typu kancelaryjnego i
�e broni� si� przed nawykami biurokratycznymi, zapyta�em:
- Czy pan nie lubi siedzie� za biurkiem? Czy ma pan wstr�t do samej instytucji
urz�dowego biurka? Stroop zdziwiony:
- Biurka? O co panu idzie? Owszem, lubi� od czasu do czasu zasi�� przy biurku,
masywnym, rozleg�ym, bez teczek i papierzysk na blacie. Takie biurko nadaje
splendoru urz�dowi i m�czy�nie, kt�ry wydaje polecenia, przyjmuje pro�by. Biurko
powinno by� z dala od wej�cia i robi� wra�enie na petentach. Adolf Hitler mia�
pi�knie urz�dzone gabinety specjalne. Wielka, d�uga sala. Przy tylnej �cianie
kolosalne biurko. Sz�o si� i sz�o od drzwi do tego biurka jak do o�tarza. Ma�e
biurko - ma�y folwarczek. Du�e biurko - wielkie dobra, centralne zarz�dzanie i
najodpowiedniejsze decyzje.
- Ale chyba pan nie lubi� dzia�a� zza biurka? Wola� pan, my�l�, robot� nie typowo
urz�dnicz� czy sprawozdawcz�, ale prac� w ci�g�ym ruchu, na powietrzu.
- Naturalnie! Polityka i walka wymagaj� czynu, a nie urz�do�e-nia (to s�owo
powiedzia� Stroop po polsku) i hemoroid�w. Zawsze przydziela�em sobie do sztabu
kilku uczonych oficer�w SS dla prac koncepcyjnych i kalkulacyjnych, dla opracowa�
naukowych i planowania. Ponadto pilnowa�em, �eby personel kancelaryjny by� niedu�y,
lecz wyszkolony, sprawny...
- ...i przystojny - wtr�ci� Schieike. - Blondynki, silne w piersiach i w biodrach
szerokie, pi�knie dekoruj� urz�d, pod warunkiem, �e ortograficznie pisz�.
Zacz�li weso�o obgadywa� kobiety ze s�u�b pomocniczych SS, przy czym Schieike
wielokrotnie powtarza� s�owa: "Arsch" i "Pflaum-federn". Ale Stroop szybko
zreflektowa� si�, �e to zbyt frywolna rozmowa dla genera�a. Wr�ci� wi�c do mego
pytania o biurka.
- Biurko, urz�d i papierki s� konieczne, bo porz�dek ideologiczny i wierno�� partii
oraz narodowi uzewn�trznia si� w dokumentach i w archiwach. Lecz istot� �ycia i
dzia�a� cz�owieka jest ruch fizyczny, akcja bezpo�rednia, manewrowanie grupami
ludzkimi, ziemia uprawna, las, powietrze, ko�, auto, marsz, bieg, strza�. Pot
ciekn�cy ze sk�ry, a nie pusta g�owa po nocy nieprzespanej wskutek rozwa�a� i
dyskusji, cechuj� nowoczesnego obywatela nowoczesnej zbiorowo�ci. Zbyt intensywne
my�lenie zabija cz�owieka.
- Ale podpisywa� pan akta przy biurku?
- Tak. Musia�em podpisywa�, lecz mnie to m�czy�o. Stara�em si� wi�kszo�� spraw
przekazywa� sztabowcom, referentom i adiutantom. Pisma przedstawiane do mojego
podpisu czyta�em bardzo uwa�nie. Aparat wykonawczy mo�e by� zdyscyplinowany i
wierny, pami�ta� jednak nale�y, �e podw�adni mog� z g�upoty, z zawi�ci lub z cudzej
inspiracji pod�o�y� szefowi �wini�. Cz�owiek podpisze g�upstwo, a potem si� t�umacz
w G��wnym Urz�dzie SS! W takich sytuacjach zawsze by�em uwa�ny. Przyda�a si�
praktyka w inspektoracie katastralnym ksi�stwa Lippe i w kancelarii kompanijnej
podczas pierwszej wojny! Lepiej mniej ni� wi�cej napisa� i podpisa�.
302 ROZMOWY Z KATEM
Stroop nie mia� �atwej sytuacji jako wielkorz�dca Rhein-West-mark. W czasie jego
pobytu w Wiesbadenie Niemcy zachodnie (a wi�c i Bereich) by�y obiektem coraz
dotkliwszych bombardowa� alianckich. Front zachodni przybli�a� si�, a po�udniowy
trzeszcza� w szwach. Eskadry angielskie i ameryka�skie zrzuca�y co noc tysi�ce bomb
w pasie Renu. Dla ochrony urz�dze� wojskowych i gospodarczych oraz ludno�ci Stroop
�ci�ga� sk�d m�g� artyleri� przewciwlotnicz� rozmaitego kalibru. Po Renie p�ywa�y
opancerzone jednostki Wasser-polizei z dzia�kami przeciwlotniczymi. Wa�ne obiekty
otoczono zaporami balonowymi. Stroop kaza� rozbudowa� sie� posterunk�w alarmowych.
Wskutek systematycznych bombardowa� (szczeg�lnie w 1944 i 1945 roku) stale
wybucha�y po�ary, trzeba by�o ci�gle reperowa� zdruzgotane tory kolejowe i dworce,
chroni� zak�ady zbrojeniowe oraz zapobiega� awariom.
- Musia�em trzyma� nar�d za mord�, a cudzoziemskim robotnikom i je�com wojennym
na�o�y� takie kaga�ce, �eby nie �mieli pisn�� - powiedzia� raz Stroop.
- Ale kraj by� niszczony, a ludno�� n�kana. Czy meldowano panu o przejawach
niezadowolenia, protestu, buntu? - spyta�em.
- Parali�owano nam przemys� - Stroop nie odpowiedzia�, tylko ci�gn�� sw� kwesti�. -
Jeden koncern w pobli�u Frankfurtu nad Menem nie by� bombardowany przez aliant�w.
Na koncern mieli chrapk� Anglicy i cz�� jego akcji wykupili przed wojn� i w czasie
wojny (na gie�dach szwajcarskich). Niedaleko gmach�w i hal koncernu bieg�y dwie
drogi samochodowe. Ta bli�sza zak�ad�w nie by�a nigdy bombardowana. Je�dzi�em wi�c
ni�, bo dawa�a pe�ne bezpiecze�stwo.
- W Wiesbadenie szyby cz�sto wypada�y z ram okiennych. W mojej willi wszystkie okna
by�y po bombardowaniu natychmiast oszklone. Nie mog�em dopu�ci�, �eby ludno��,
oficerowie i �o�nierze widzieli, jak wy�szy dow�dca SS i policji w Rhein-Westmark
�pi przy wybitych szybach.
- Mia�em k�opoty - ci�gn�� Stroop - bo moi sztabowcy tak�e chcieli mieszka� za
szybami. A tu ,,szklane deputaty" sk�pe, nawet dla oficer�w SS. Ludno�� pozabija�a
otwory deskami, magistraty przy-
dziela�y szk�o na dwa okna dla rodziny. Niedaleko zajmowa� ma��, w�asn� will� ten
wehrmachtowski genera�, dr H�rmann, kt�ry kierowa� w moim sztabie wydzia�em je�c�w
wojennych. Skar�y� si�, �e zi�bnie nocami, nie mo�e w domu pracowa�, a jego rodzina
ci�ko chora. Prosi� o dodatkowe szklenie. Musia�em odm�wi�, gdy� trzeba by�o za
ka�d� cen� respektowa� rozkazy, zgodnie z wytycznymi Heinricha Himmlera.
- Dlaczego pan tego genera�a nie umie�ci� w pokoju swej zawsze oszklonej willi? -
pyta Gustaw Schieike. Stroop szybko odpowiada:
- Im powa�niejsze k�opoty, tym silniej nale�y �ci�ga� cugle dyscypliny. Dow�dztwo
nie mo�e si� zbytnio spoufala� z podw�adnymi, nawet gdyby reprezentowali wysok�
rang�, intelekt i charakter.
- W piwnicach wiesbade�skiej willi zbudowano dla pana i rodziny betonowy schron.
Genera� H�rmann mia� chyba podobny schron u siebie?
- Nie - odpowiada Stroop. - Genera� mieszka� w swojej willi, a przepisy zabrania�y
dostarczania cementu dla przer�bek (nawet schronowych) w prywatnych domach SS-
mann�w, wojskowych i urz�dnik�w.
- Czy pan odwiedza� ska�� na prawym brzegu Renu, sk�d Lorelei wabi�a �eglarzy, aby
- urzeczeni jej g�osem - wpadali na g�azy i rozbijali �odzie? - spyta�em kiedy�
Stroopa w trakcie jego gaw�d o starogerma�skich sagach.
- Od Wiesbadenu do wzniesienia lorelajskiego by�o w prostej linii oko�o trzydziestu
kilometr�w; tyle, co do Frankfurtu nad Menem. Nieraz przeje�d�a�em "horchem" lub
pot�nym "maybachem" obok tej ska�y. Patrz�c na ni� i na zakr�t Renu, dzi�
bezpieczny dla �eglugi, my�la�em cz�sto o naukach, jakie wyp�ywaj� z tej
germa�skiej legendy dla wszystkich prawdziwych Niemc�w. Trzeba by� twardym,
dzielnym i likwidowa� �yciowe zapory. I nigdy nie nale�y s�ucha� w powa�nych
kwestiach g�osu niewiasty, nawet najfbremniejszej, niebieskookiej blondynki.
Kobieta to pi�kny tw�r, ale kobieta niemiecka ma wielkie
304 ROZMOWY Z KATEM
zadanie narodowe przed sob�. Jest potrzebna do prowadzenia domu, do kuchni, dp
salonu, do wychowania dzieci...
- ...i do czego jeszcze? - wtr�ci� Schieike. Roze�mieli si� rubasznie, po
germa�sku, a wi�c tak g�o�no, �e oddzia�owy musia� zapuka� ostro w drzwi.
Stroop, powtarzam, nie mia� lekkiego �ycia w Wiesbadenie. Cz�sto musia� je�dzi� w
dalekie podr�e, naglony pilnymi sprawami. Bywa� w Luksemburgu, niekiedy w Pary�u,
gdzie w zwi�zku z kwesti� lotary�sk� przeprowadza� konsultacje i podejmowa� wsp�lne
decyzje z okupacyjnymi szefami Francji. �onie przywozi� z Pary�a jedwabn� bielizn�
i pantofle, czasami perfumy. Kosmetyk�w nigdy, gdy� "prawdziwa Germanka nie pudruje
si� i nie maluje".
Raz wraca� z takiej wyprawy, upojony paryskimi sukcesami.
- Kierowca wolno prowadzi� w�z - opowiada Stroop - bo noc, a reflektory samochodowe
zakryte (szparki w pokrowcach) zgodnie z przepisami o zaciemnieniu. By�o ju� blisko
domu, jakie� pi��dziesi�t kilometr�w od Wiesbadenu, po zachodniej stronie Renu.
Szofer poprosi� o zgod� na zwi�kszenie pr�dko�ci. Pozwoli�em. I mnie by�o t�skno do
�ony...
- W Pary�u pan genera� wypo�ci� si�? - pyta Schieike.
- M�wi�em wielokrotnie, �e �aden niemiecki genera� nie chodzi do burdelu - z�o�ci
si� Stroop.
- Nie chodzi w mundurze, lecz po cywilnemu. A pan genera� zawsze nosi� uniform. Ile
taki mundur musia� kosztowa�! Ho, ho!
- Cena pe�nego umundurowania generalskiego razem z p�aszczem i dodatkami wynosi�a
kilkaset marek - odpowiedzia� Stroop ju� spokojnie. - Musia�em mie� stale siedem
takich uniform�w, polowych, garnizonowych, galowych. Ale mnie drogo nie kosztowa�y,
bo w SS--owskich zak�adach krawieckich kalkulowano taniej ni� w normalnych firmach.
To samo z obuwiem. Dop�aca�em po pi�� marek szewcom z warsztat�w SS za
"wypieszczenie" d�ugich but�w kawaleryjskich.
- Mas� pieni�dzy wydawa� pan na umundurowanie - stwierdzam.
- Sta� mnie by�o na to - odpowiada Stroop. - Mia�em wysok� pensj�.
- Ile zarabia� miesi�cznie genera� SS? - pytamy jednocze�nie.
- Otrzymywa�em zasadniczej pensji 1300 Reichsmarek. Do tego premie i specjalne
nagrody wr�czane w adiutanturze Heinricha Himmlera. W sumie zarabia�em do 2000
Reichsmarek miesi�cznie.
Schieike gwa�townie o�ywiony. Por�owia� na twarzy, w oczach z�e b�yski.
- To dlaczego - rykn�� - na odprawach partyjnych i SS--owskich wmawiano, �e w
czasie wojny pensje najwy�szych dygnitarzy nie przekraczaj� 1000 marek miesi�cznie?
- spyta�. - Do pa�skich pieni�nych pobor�w, Herr Genera�, doliczy� trzeba dodatki:
darmowe mieszkanie, przydzia�y �ywno�ci, alkoholu, papieros�w, dwa auta, dw�ch
ordynans�w, dwie kuchty, dw�ch szofer�w, kilkunastu darmowych Luksemburczyk�w w
ogrodzie i parku oraz bezp�atne us�ugi Lebensbornu, He�m�w, kurort�w, klub�w
je�dzieckich, knajp i bufet�w. Teraz widz�, jaka to by�a "braterska r�wno��" mi�dzy
wy�szymi SS-Fuhrerami a Mannschaftem Sztafet Ochronnych i szeregowymi nazistami!
Schieike r�bn�� pi�ci� (po raz pierwszy!) w �elazny blat stolika przyokiennego, a�
Biblia podskoczy�a. Stroop nie zareagowa� zwyk�ym u niego kontratakiem s�ownym,
pe�nym pasji, z�o�liwo�ci, a niekiedy obrazy. Wprost przeciwnie - spokornia�,
skurczy� si� i zestracha�. Na twarzy p�u�miech s�u�alczy i przymilny. Milczy
milczeniem pos�usze�stwa.
Po niejakim czasie Schieike przypomnia�, �e genera� ma doko�czy� opowiadanie o
powrocie autem z Pary�a do Wiesbadenu. Stroop z ch�ci� podj�� temat:
- Wi�c pozwoli�em szoferowi przekroczy� norm� nocnej pr�dko�ci samochodowej. Nagle
kierowca przekl��, ostro hamuj�c. Melduje, �e przejecha� owc�. Wysiadam z
adiutantem, �wiecimy latarkami. Pod ko�ami owca. Szofer wjecha� w stado, kt�re
w�a�nie jaki� starszy ch�op przep�dza� przez drog�. Adiutant go ruga: "Jak �miesz
nara�a� pana genera�a na takie niebezpiecze�stwo i przep�dza� barany przez drog�!"
Ch�op na to: ,,Bardzo przepraszam Wasz� Ekscelencj�, ale Ortsieiter nakaza�
przeprowadza� stado przez drog� publiczn� tylko noc�,
20 Rozmowy z katem
306 ROZMOWY Z KATEM
z uwagi na naloty bandyt�w angielskich. Mam ��ki z dw�ch stron szosy. Musz�
dostarcza� kontyngenty mi�sne. Je�li mam by� ukarany, to niech Wasza Ekscelencja
spowoduje, abym dosta� kar� ch�osty, gdy� nie mog� siedzie� w areszcie jako jedyny
opiekun i pasterz stada. Synowie i wnuki na froncie, a �ona zgin�a podczas nalotu."
- Wzruszy�em si� szczer�, ch�opsk� pro�b� - ko�czy Stroop. - Wida� by�o, �e to
stary �o�nierz jeszcze sprzed pierwszej wojny �wiatowej. Przebaczy�em win� i da�em
mu b�yszcz�c� dwumark�wk�. Dwie marki to kawa� grosza!
XXII. Trzyma�em ludno�� w gar�ci!
Kilka razy zagadywa�em Stroopa, czy podleg�y mu w Rhein-Westmark aparat

wywiadowczy, polityczny, policyjny notowa� objawy iezadowolenia opinii publicznej
(lub oporu) - zawsze udawa�o mu i� wymiga� od konkretnych odpowiedzi. Prze�lizgiwa�
si� wtedy na nne zdarzenia - r�wnie� ciekawe - mota� wyw�d dygresjami anegdot� zza
kulis hitlerowskiej Rzeszy. Czasem korzysta� z nag�ych irzerw, wywo�anych �yciem
wi�ziennym i ju� nie wraca� do interesuj�cej nnie kwestii.
Orientowa�em si� w Stroopowskiej taktyce, ale nie chcia�em �rzyciska� go do muru.
Do�wiadczenie uczy�o, �e przyjdzie chwila, ;dy z w�asnej inicjatywy zacznie z
ch�ci� opowiada�.
By�a niedziela, spokojna. Ruch na korytarzu os�ab�. Rzadko �ycha� trzaskanie
drzwiami i stukoty w tr�jkondygnacyjnej hali )ddzia�u X Mokotowa (przerzucono nas
do celi drugiego pi�tra (-tki; po tygodniu wr�cili�my na Oddzia� XI). Stroop
pogodny, )eztroski, gaw�dz�cy, nawet gadatliwy. Opisywa� pejza�e re�skiego craju,
chabrowy b��kit nieba i "boski smak wina Liebfraumilch". Wyspany, ogolony, w
p�sowej wiatr�wce i bia�ym halsztuku pod szyj� wr�ci�by ,,m�sk� nobliwo�ci�" uwag�
ka�dej kobiety.
I w�a�nie w t� niedziel� zapyta�em, chyba po raz pi�ty:
i - Czy do pana genera�a dochodzi�y w tym czasie, szczeg�lnie na irze�omie 1944/45
roku, meldunki o aktach sabota�u, dywersji, amach�w, wrogiej propagandy lub
protest�w ludno�ci tubylczej nap�ywowej?
- Sabota�e i dywersje zdarza�y si�, zw�aszcza w Lotaryngii - opowiedzia� Stroop. -
Coraz cz�ciej dawa�a o sobie zna� sie�
308 ROZMOWY Z KATEM
organizacyjna de Gaulle'a. Dow�dcy policji i SD oraz oficerowie Abwehry mieli coraz
wi�cej roboty z dzia�aniami Francuz�w, tamtejszych Polak�w-emigrant�w oraz
robotnik�w i je�c�w cudzoziemskich. Zwi�ksza�a si� liczba sabota�y w wa�nym dla nas
przemy�le w�glowym i hutniczym Lotaryngii.
- Szczeg�lnie gro�ni byli polscy dywersanci - ci�gn�� z o�ywieniem - kt�rych
wi�kszo�� rekrutowa�a si� z emigracji przyby�ej niegdy� z Westfalii. St�d znajomo��
j�zyk�w i obyczaj�w Francji oraz Niemiec, podparta macierzystym nacjonalizmem,
utrwalanym po 1918 roku przez konsulat generalny RP w Strasburgu. Wed�ug dr� Trum-
mlera, szefa bezpiecze�stwa, lotary�scy Polacy zwi�zali si� z ugrupowaniami
francuskiego ruchu oporu (od katolik�w do komunist�w) oraz z polsk� wojskow�
organizacj� podziemn�. Paryska centrala tej organizacji otrzymywa�a bezpo�redni�
pomoc z Londynu i mia�a (jak podejrzewa� dr Trummler) ��czno�� z Warszaw�, z AK.
- Dlaczego Polacy byli gro�ni? - jestem zaciekawiony.
- Bo dobrze maskowali si� i zacierali �lady. Ich sabota�e pozbawione by�y element�w
demonstracji. Nie niszczyli zak�ad�w, ale potrafili je unieruchamia� na pewien
czas, lub okazywa�o si� np., �e wytopiona stal nie nadaje si� do zaplanowanych
cel�w. Efekty walki z nimi by�y mizerne, mimo sprytu dr� Trummlera i en-ergii
kierownika SD w Metzu, dr� Schwedera.
- Przy ko�cu wojny natrafiali�my coraz cz�ciej w Bereichu na ulotki
przeciwhitlerowskie. Zdarza�o si� (ale bardzo rzadko), �e nieliczni, zanarchizowani
Niemcy wypowiadali opinie pacyfistyczne, wrogie Adolfowi Hitlerowi, ��dali
zako�czenia wojny za ka�d� zno�n� cen�. Wiedzieli�my, �e to by� rezultat chytrej
propagandy socjaldemokratycznej, komunistycznej, sowieckiej, anglosaskiej,
maso�skiej, �ydowskiej oraz jezuickiej i wielkokapitalistycznej. Dlatego ostro
przeciwdzia�ali�my tym niebezpiecznym czynom i nastrojom.
- W jednym z miast Hesji - m�wi� Stroop po kr�tkim namy�le - mieszka� stary s�dzia,
do�wiadczony prawnik. Nie by� cz�onkiem NSDAP, ale te� w jego kartotece osobowej
nie znaleziono �ladu zwi�zania z organizacjami politycznymi. Po prostu bezpartyjny
libera�, przesi�kni�ty "humanitaryzmem". Wielokrotnie wydawa� wyroki niezgodne z
naszym poczuciem ideologicznym oraz ze wskaz�wkami
"TRZYMA�EM LUDNO�� W GAR�CI!" 309
NSDAP. Pewnego razu og�osi� na jednej sesji s�dowej kilka wyrok�w uwalniaj�cych od
winy i kary niemieckich robotnik�w pracuj�cych w wielkiej fabryce, gdzie zdarzy�
si� nieszcz�liwy wypadek przy pracy i tok produkcyjny musia� by� zatrzymany na dwie
godziny. S�dzia, powtarzam, uniewinni� oskar�onych w spos�b (wed�ug nas)
ostentacyjny, obci��y� kosztami post�powania skarb pa�stwa, a ponadto wytkn��
rzekome zaniedbania pewnemu cz�onkowi partii z tak zwanej Alte Gard�.
- Po zreferowaniu sprawy - w g�osie Stroopa pasja - zgodzi�em si� z argumentami
Kreisleitera NSDAP i tamtejszego komendanta tajnej policji politycznej. Kaza�em
zamkn�� s�dziego do aresztu. Ale przyjaciele s�dziego, mi�dzy innymi rozmaici
profesorowie prawa i nadre�scy naukowcy oraz filozofowie, spowodowali, �e �wczesny
minister sprawiedliwo�ci Rzeszy, dr Otto Georg Thierack, nakaza� natychmiastowe
zwolnienie s�dziego. Ja si� tej decyzji przeciwstawi�em i trzyma�em s�dziego nadal
w areszcie, pozwalaj�c tylko na odwiedziny rodziny i na przynoszenie obiad�w,
wspania�ych potraw, bo (jak si� p�niej okaza�o) ch�opi przynosili pani s�dzinie dla
m�a jajka, kurczaki i mi�so baranie.
- Nasz aparat partyjny - ci�gnie Stroop - nie potrafi� przeciwstawi� si� opinii
publicznej i sk�oni� jej do zmiany stanowiska. Zrobi� si� szumek i Heinrich Himmler
nakaza� telefonicznie, abym natychmiast zwolni� s�dziego, kt�ry (jakby dla
demonstracji) wkr�tce po opuszczeniu aresztu rozpatrywa� nast�pne sprawy przy
gromadnej asy�cie okolicznych ch�op�w, robotnik�w i nawet inteligent�w. Patrz pan,
Herr Moczarski, jak taki biurokrata, minister sprawiedliwo�ci, potrafi� zwyci�y�
wy�szego dow�dc� SS i policji na wa�nym obszarze przyfrontowym. Wtedy zrozumia�em,
�e nasza spoisto�� mi�knie. I rzeczywi�cie, wkr�tce potem ta kanalia von
Stauffenberg dokona� zamachu na Adolfa Hitlera w porozumieniu ze zgraj� generalsk�
i dawnymi, demokratyzuj�cymi politykami.
- Ale p�niej to chyba uspokoili�my troch� i tego s�dziego, i zwolnionych od winy
robotnik�w-,,sabota�yst�w"? - pyta Schieike. Stroop spojrza� podejrzliwie i
odpowiedzia�:
- S�dzia szybko przeszed� na rent� inwalidzk�, bo go od�amek bomby ameryka�skiej
zrani� w nog�, a uniewinnionych przez s�d
310 ROZMOWY Z KATEM
robotnik�w przeniesiono do nadzoru nad wi�niami, kt�rzy budowali podziemne hale
zak�ad�w zbrojeniowych.
Schieike krzywi� si�, drapa� po g�owie, ale milcza�. Stroop kontynuuje:
- W lipcu 1944 roku obj��em (z rozkazu Heinricha Himmlera) dodatkowy urz�d: szefa
wojsk armii wewn�trznej, rezerwowej, na terenie mojego Bereichu. W domu bywa�em
bardzo rzadko. Ze spraw rodzinnych za�atwi�em tylko jedn�, ale za to bardzo wa�n�.
Mianowicie spowodowa�em, �e szko�y �rednie w Rhein-Westmark przyspieszy�y termin
egzamin�w maturalnych, kt�re przeprowadzono na przedwio�niu 1945 roku. Sz�o przede
wszystkim o dobro tysi�cy dzieci oraz o to, �eby ch�opcy-maturzy�ci mogli zaci�gn��
si� do wojska i p�j�� na front. Ale pragn��em r�wnie�, aby moja Renat� jak
najszybciej dosta�a matur�. Bo przecie� nie wiadomo, jak si� w przysz�o�ci m�g�
u�o�y� los mego dziecka. A ze �wiadectwem maturalnym zawsze dosta�aby jak� tak�
posad�, nawet po niewygranej wojnie. �ona i c�rka pi�knie mnie za ten prezent
uca�owa�y, a ja wyprawi�em Renacie luksusowe przyj�cie pomaturalne. Kaza�em
dodatkowo uszczelni� zas�ony przeciwlotnicze w oknach willi. Jej kole�anki i
koledzy ta�czyli ca�� noc. P�niej moi dwaj szoferzy porozwozili m�odzie� do dom�w.
Nast�pnego dnia Wiesbaden prze�y� silny nalot. Zniszczono wiele wa�nych punkt�w i
miejsc dowodzenia oraz w�ze� kolejowy. Zosta�em lekko ranny od�amkiem szyby w lew�
d�o�.
Stroop pokazuje r�k�. Znalaz�em z trudem male�k� szramk�.
Cz�sto opowiada� Stroop o oficerach swego sztabu partyjnego, policyjnego i
wojskowego. Na pytanie, kogo z nich najbardziej lubi�, odpowiedzia�:
- Najt�sz� g�ow� by� SS-Oberfuhrer dr Hans Trummler, szef policji bezpiecze�stwa i
SD. Inteligentny, przewiduj�cy, taktowny i sprytny, a wi�c bardzo podobny do dr�
Ludwika Hahna z Warszawy. Szanowa�em Trummlera i lubi�em go. M�j szef sztabu nie
by� najlepszym nabytkiem, ale jego zast�pca, SS-Brigadefuhrer dr Richard Wagner, to
oficer pierwszej klasy. Gruntownie zna� ideologi� NSDAP,
"TRZYMA�EM LUDNO�� W GAR�CI'" 311
wielbi� Adolfa Hitlera i Heinricha Himmlera, by� twardy, stanowczy, wytrwa�y i
ofiarny. Zawsze u niego znajdowa�em wykonawcze poparcie �rojekt�w i decyzji. Moim
osobistym adiutantem by� lubiany przez a�� rodzin�, a szczeg�lnie przez Olafa, SS-
Hauptsturmfuhrer Kaleske.
- Szczeg�ln� sympati� obdarza�em oficera policji, kt�rego lazwisko ju� panowie
znaj�. Idzie o zas�u�onego w czasie Grossaktion n Warschau majora Bundtkego. Nie
tylko zachowywa� si� bohatersko v getcie, ale po wysadzeniu Wielkiej Synagogi w
Warszawie prze->rowadza� d�ugie boje wyka�czaj�ce spacyfikowane formalnie getto.
- W 1944 roku przyjecha�a do mnie �ona Bundtkego. Przywioz�a ist prywatny majora, w
kt�rym prosi� o przeniesienie na m�j obszar, ;dy� w pobli�u mieszka�a jego rodzina.
Z ch�ci� si� na to zgodzi�em
natychmiast za��da�em sprowadzenia Bundtkego, wybitnego spec-alisty policyjno-
wojskowego. Przylecia� do Wiesbadenu samolotem
ochoczo si� zameldowa�. Pocz�stowa�em go kaw� i koniakiem. Powinszowa�em nowego
odznaczenia, kt�re Heinrich Himmler przyzna� nu za bohatersk� akcj� przeciw �ydom w
Warszawie. Mianowa�em najora Bundtkego dow�dc� oddzia�u do zada� specjalnych. By�
to wyborowy batalion 700-osobowy, doskonale wyposa�ony w �rodki .ransportu i
��czno�ci oraz w bro�. Ten uderzeniowy, zawsze dyspozycyjny batalion, z�o�ony z
samych zuch�w, odda� Rzeszy i Hein-richowi Himmlerowi ogromne przys�ugi. Wszystkie
wa�ne, niebezpieczne i poufne akcje w moim Bereichu przeprowadza� major Bundtke,
dzielny ch�op i uczciwy nacjonal-socjalista.
S�oneczny dzie� pa�dziernikowy. W celi �agodny nastr�j, nikt si� nie k��ci�.
Zreszt� cz�sto �yli�my w (wi�ziennej) zgodzie. Stroop, zapatrzony w smug� s�oneczn�
na asfalcie pod�ogi i na ��ku z trzema siennikami, zacz�� mi�kkim tonem zwierzenia:
i - W Wiesbadenie spotka� mnie raz wielki zaszczyt i ogromna przyjemno��.
Przyjecha� Heinrich Himmler ca�� kolumn� samochod�w. Odby� wiele konferencji,
zlustrowa� gmach sztabu i koszary SS, a na zako�czenie pobytu zjad� wczesn� kolacj�
w mojej willi. Dlaczego to robi� - nie wiem. Ale my�l�, �e dlatego, i� pozna�
kiedy� �on�, �e
312 ROZMOWY Z KATEM
s�ysza� o naszych dzieciach, �e widzia� fotografi� Olafa w uniformie SS-manna oraz
�e tylko moja willa by�a w�wczas oszklona. Nie chcia�em, aby SS-Reichsflihrer si�
zazi�bi�, wi�c zaproponowa�em kolacj� u nas.
- Byli�my szcz�liwi w czasie tej rodzinnej wieczerzy. Reichs-fiihrer wyra�nie si� u
nas rozlu�nia� i wypoczywa�. Chwali� �on� za smaczne jedzenie. Dowcipkowa�,
wspomina� dzieci�stwo, p�niej przeszed� do tematyki antropologicznej, czysto�ci
rasowej oraz kwestii uczciwo�ci moralnej. Gdy spyta� Olafa, jaki jest najcenniejszy
walor Niemca III Rzeszy, ten bez namys�u wyrecytowa�: "Meine Ehre heisst Treue!"
Nie m�g� zrobi� wi�kszej przyjemno�ci SS-Reichsfuhrerowi, kt�ry uca�owa� go i wzi��
na kolana, g�aszcz�c m�dry �epek mojego ch�opaka. Potem rzek�: "Tak. Wierno��,
wierno��, wierno�� a� do �mierci cechuje braci z Czarnego Korpusu oraz naszych
syn�w, urodzonych i wychowanych w historycznej erze Adolfa Hitlera."
- Nast�pnego dnia wyruszyli�my wczesnym rankiem na po�udnie Francji. Heinrich
Himmler za��da�, abym mu towarzyszy� w tej wa�nej wyprawie s�u�bowej.
- SS-Reichsflihrer przeprowadzi� inspekcj� SS, policji i wojsk w Metzu. To samo w
Nancy. Pozytywnie oceni� stan bezpiecze�stwa i sytuacj� na lotary�skich terenach
mego okr�gu. Potem wizytowali�my Lyon. Tam pobyt Heinricha Himmlera trwa� dwa dni.
Przeprowadzi� setki rozm�w i wyda� chyba z tysi�c decyzji. Nast�pnie pojechali�my
jedn� z najpi�kniejszych dr�g �wiata, wspania�� autostrad� wzd�u� s�onecznej doliny
Rodanu, a� do Marsylii. Pejza� czaruj�cy. S�o�ce, granatowy Rodan, zielone ��ki,
szare lasy, oliwkowe i niebieskawe winnice na stokach podg�rza alpejskiego.
Siedzia�em w trzecim aucie za Himmlerem. Od czasu do czasu zaprasza� mnie do swego
sze�cioosobowego pojazdu. Na czele - wozy pancerne oraz samochody z uzbrojonymi po
z�by SS-mannami i lekk� artyleri� przeciwlotnicz�. To samo w stra�y tylnej. Kr��y�
nad nami meserszmit z czarnymi krzy�ami na skrzyd�ach i kad�ubie.
- Meserszmity chroni�y Himmlera w czasie jego samochodowych podr�y - Schieike
stwierdza rzecz oczywist� i pyta: - Czy piloci tych maszyn podlegali w sensie
rozkazodawczym dow�dztwu Luftwaf-fe, to jest G�ringowi lub feldmarsza�kowi
Milchowi?
- Sk�d�e?! - odpowiada Stroop. - Heinrich Himmler dysponowa� w�asnymi (cho�
nielicznymi) my�liwcami, a nawet bombowcami, nie m�wi�c o najszybszych typach
uzbrojonych i opancerzonych samolot�w ��cznikowych dalekiego zasi�gu. Personel SS--
owskiego lotnictwa (piloci, obserwatorzy, obs�uga lotnisk i l�dowisk, mechanicy,
konstruktorzy, naukowcy w laboratoriach badawczych, a ponadto szybownicy,
spadochroniarze itp.) podlega� faktycznie osobistemu sztabowi Heinricha Himmlera,
cho� formalnie m�g� niekiedy znajdowa� si� w gestii Luftwaffe czy przemys�u
lotniczego.
- Nie darmo partia rozwija�a od lat Nationalsozialistisches Fliegerkorps (NSFk)' -
m�wi Schieike. - Hermann G�ring i Rudolf Hess, piloci z pierwszej wojny, k�adli
Hitlerowi w g�ow�, od pocz�tku monachijskich czas�w, �e lotnicy to m�czy�ni
najbardziej odwa�ni, ryzykanci i w i e r n i oraz zdolni do b�yskawicznych
dzia�a�... r�wnie� politycznych. Cz�onkowie NSFk mieli przywileje w partii, kt�ra
ogromne fundusze przeznacza�a na t� formacj�. Piloci Himmlerowskich meserszmit�w
byli z pewno�ci� wychowankami tzw. Flieger-Hitler-jugend i nosili przed wojn�
jasnoniebieskie wypustki na mundurach i fura�erkach. Nawet w dzieci�cej organizacji
pod nazw� "Das Deutsche Jungvolk in der HJ" (do kt�rej przyjmowano dzieci od
dziesi�tego roku �ycia, a p�niej - m�odsze) prowadzono grupy zainteresowa�
lotniczych i rozbudzano pasje do modelarstwa i szybownictwa. Czy pa�ski Olaf, Herr
Genera�, by� w lotniczym Hitlerjugend?
- Niestety, nie! Ale przyzwyczaja�em go do pokonywania l�ku przed jazd� samolotem i
rykiem motor�w lotniczych. Gdy Olaf mia� osiem lat, kaza�em mu pojecha� "tajfunem"
(kt�rego mia�em do dyspozycji) z zaufanym pilotem. Smarkacz si� opiera� i dar� ze
strachu. Rzeczywi�cie silniki warcza�y przed startem jak szatany. Ale wyda�em mu
rozkaz, kaza�em wnie�� Olafa do kabiny "tajfuna", a pilot przywi�za� go pasami do
fotela. Ch�opiec pocz�tkowo troch� rzyga�. W czasie lotu pilot (jak wynika�o z jego
raportu) wyla� na Olafa ba�k� zimnej wody i otrze�wi� go. Po wyl�dowaniu Olaf by�
nawet szcz�liwy.
Schieike splun�� i przerwa� Stroopowi:
' Nationalsozialistisches Fliegerkorps, NSFk (niem.) - Narodowosocjahstyczny �orpus
Lotniczy.
314 ROZMOWY Z KATEM
- Je�li trzynastoletni dzisiaj Olaf jest nerwowym ch�opcem, to pa�ska wina, Herr
Stroop. Niech cholera we�mie takie wychowanie!
Stroop pr�bowa� t�umaczy�, ale Schieike nie da� si� zbi� z pan-ta�yku. Po prostu
wymy�la�. Stroop spyta�, co s�dz� o stosowanych przez niego, jako ojca, metodach
wychowawczych.
Powiedzia�em szczerze. Stroop zrobi� smutn� min�, co mu si� rzadko zdarza�o. Widz�c
to, chwil� odczeka�em i wracaj�c do (przerwanego dyskusj� o lotnictwie) tematu,
zapyta�em:
- Do jakiej miejscowo�ci na Riwierze dojecha� pan z Himmlerem?
- Heinrich Himmler zwiedzi� bardzo dok�adnie Marsyli�, je�dzi� kutrem bojowym po
porcie (m.in. do uj�cia Rodanu), a nast�pnie udali�my si� brzegiem Morza
�r�dziemnego przez Tulon do Nicei. Kr�tka przeja�d�ka do Monte Cario i na rozkaz
SS-Reichsfuhrera wr�ci�em z eskort� szybkimi wozami "BMW" do Wiesbadenu.
- W domu musia�em wszystko i dok�adnie opowiada� rozpromienionej �onie, c�rce i
Olafowi. Mia� ch�onn� wyobra�ni� i tak kocha� Heinricha Himmlera, �e wielokrotnie
powtarza�em mu szczeg�y podr�y, kt�r� b�d� pami�ta� zawsze. Takie wspomnienia nie
zachodz� mg��.
Kt�rego� dnia rozmawiali�my o "cudownej broni". Ca�e Niemcy �udzi�y si� w 1944/45
nadziej� jej wyprodukowania.
- O co to sz�o? - pytam. - Czy o udoskonalone odmiany pocisku rakietowego V? A mo�e
o nowy typ artylerii, analogiczny do rosyjskich "katiusz", ewentualnie o samoloty
odrzutowe?
- Dlisenflugzeug�w2 to�my jeszcze seryjnie nie produkowali, cho� prototypy by�y
oblatywane. Widzia�em pr�bny samolot w moim Bereichu. Osi�ga� zawrotn� pr�dko��!
Ale nie o to chodzi�o Adolfowi Hitlerowi. Ani o dalsze modele V czy artyleri�.
Byli�my o krok od odkrycia i zrealizowania nowego �adunku wybuchowego bomby
lotniczej...
2 Dusenflugzeug, Flugzeug mit Dusenantrieb (niem.) - samolot z nap�dem odrzutowym.
- Byli�cie o krok od wynalezienia bomby atomowej?
- Tak! - potwierdzi� z energi� i szczypt� rado�ci. - Przez ca�� wojn� trwa� wy�cig
naukowc�w niemieckich i anglosaskich.
- Ale przegrali�cie wy�cig, bo Amerykanie pierwsi u�yli bomby, na Hiroszim�.
- Mieli�my za ma�o fizyk�w i chemik�w najwy�szej klasy, a nasze laboratoria
badawcze by�y bombardowane.
- M�ci�a si� na nas polityka anty�ydowska - wtr�ci� si� Schieike.
- To pan, Herr Schieike, uwa�a, �e tylko �ydzi mog� by� wielkimi tw�rcami i
wynalazcami? - Stroop zacietrzewi� si�.
- Nie! bo nie jestem rasist� ani szowinist�. Nie uwa�am �yd�w za jaki� nar�d
wybrany przez Boga. Wybitni ludzie rodz� si� we wszystkich spo�ecze�stwach. Ale tak
si� z�o�y�o, �e w�r�d niemieckich profesor�w i doktor�w od fizyki, chemii, nauk
przyrodniczych i matematycznych, znajdowa�o si� sporo �yd�w, p�-�yd�w i �wier�--
�yd�w. Jak ich nazi�ci wylali z kraju albo zgnoili w obozach i wi�zieniach, to nie
ma si� co dziwi�, �e naukowcy tak zwani aryjscy nie mogli da� sobie rady. Gdy
trzeba by�o wykombinowa� now� Wunderwaffe, to brak�o tych "chemicznych" i
"fizycznych" pomocnik�w. St�d przegrana.
- Gi�dzi pan, Herr Schieike! - wybuch� Stroop. Oczy mu zsinia�y, kark
poczerwienia�. Macha� r�kami.
- Mo�e i gi�dz� - odci�� si� Schieike. - Tym niemniej �adnej "cudownej broni" nie
wyprodukowali�my. A przepraszam! Wynale�li�my tak� bro�, tylko Himmler schowa� j�
pod koszem i nie u�yczy� Rzeszy, nawet kiedy Rosjanie podchodzili pod Berlin!
Zdziwiony, patrz� na Schieikego i na Stroopa, kt�ry raptem spokornia�.
Sittenpolizist zaczyna chichota�, potem �mieje si� coraz g�o�niej, powtarzaj�c:
"Himmlers Wunderwaffe!"3 Co powie, to si� zarykuje. Nic nie rozumiem. Pytam, ale
�aden z Niemc�w nie odpowiada. Pytam po raz drugi i trzeci. Schieike wci�� si�
za�miewa (kartoflany brzuch mu si� trz�sie). W ko�cu, na moje nalegania, m�wi:
Niech panu opowie genera� o tej cudownej broni Himmlera.
Himmlers Wunderwaffe (niem.) - cudowna bro� Himmlera.
316 ROZMOWY Z KATEM
Sprawa ma zwi�zek ze �r�dziemnomorsk� podr� s�u�bow�, o kt�rej wspomina� Herr
Stroop.
Stroop wzrusza ramionami, milczy. Zagaduj� i pytam, a on nic. Zrobi�em min�
obra�onego (z�o�� i ciekawo�� we mnie nabrzmiewa�y). Rzek�em:
- Je�li tak, to dobrze! M�wicie mi�dzy sob� o jakich� publicznych "tajemnicach" III
Rzeszy, a mnie nie chcecie da� wyja�nie�, mimo �e prosz�. Dobrze! Ja b�d� robi� to
samo.
- Radz�, Herr Genera� - Schieike zwraca si� do Stroopa - opowiedzie� wszystko panu
Moczarskiemu, bo dotrzyma s�owa. On jest uparty i zaci�ty jak buldog-bokser.
Obaj Niemcy wyolbrzymiali t� cech� mojego charakteru, tym niemniej nie
protestowa�em. Po kilku minutach Stroop zacz��:
- SS-Reichsfuhrer interesowa� si� zawsze odkryciami i wynalazkami. By� na wskro�
nowoczesnym cz�owiekiem i torowa� drog� post�powi. Ka�dy wy�szy SS-owiec mia�
obowi�zek meldowa� g��wnej kwaterze SS o ka�dym nowatorskim pomy�le lub wynalazku
na swoim terenie. Jak�� drog� dosz�a do Heinricha Himmlera wiadomo��, �e pewien
W�och czy Szwajcar (w kt�rego �y�ach p�yn�a, po matce, niemiecka krew) odkry�
metod� wysadzania w powietrze - przy pomocy tajemniczych promieni - magazyn�w
amunicyjnych wroga. Na osobiste polecenie SS-Reichsfuhrera spraw� zbadali fachowcy
z SS. Ich ekspertyzy sygnalizowa�y, �e pomys� jest wart zainteresowania. Przyj�to
warunki wynalazcy. Wp�acono z dziesi�� tysi�cy marek na uzupe�niaj�ce prace
techniczne. Pierwsz� pr�b�, na ma�� skal�, przeprowadzono potajemnie w Szwajcarii.
Wypad�a doskonale. Zn�w wyasygnowano jak�� niema�� sum� i zaakceptowano cen�:
milion funt�w sterling�w.
- Himmler zgodzi� si� zap�aci� wynalazcy fa�szywymi banknotami brytyjskimi, kt�re w
tajemnicy produkowa� - przypomnia� Schieike.
Stroop si� speszy�. Ale ja nie dopu�ci�em do nowego konfliktu i po chwili Stroop
ci�gn�� z wyra�n� niech�ci�:
- Ostateczna pr�ba (trzykrotna) odby�a si� w p�nocnych W�oszech. Dano wynalazcy
wszelkie gwarancje i list �elazny. Pami�tam, �e w ca�� histori� by� m.in.
zaanga�owany genera� SS Kart Wolff. Ten
z kt�rym w roku 1943 rozmawia�em w Wolfschanze. U�o�ono stos amunicji rozmaitego
typu. Wynalazca ze swoj� aparatur� i pomocnikiem znajdowa� si� w odleg�o�ci
kilometra. O kilkadziesi�t metr�w od niego - Heinrich Himmler ze sztabem. Wynalazca
sprawdzi� zgromadzon� amunicj�, wr�ci� do swego stanowiska, nastawi� aparatur�,
wypu�ci� wi�zk� niewidzialnych promieni i amunicja zapali�a si�, wybuchaj�c. Drugi
eksperyment przeprowadzono z odleg�o�ci dwu kilometr�w. Te same czynno�ci. I stos
amunicyjny zn�w wylecia� w powietrze. Heinrich Himmler, uradowany, powinszowa�
wynalazcy i kaza� realizowa� finalne warunki umowy. Ale kto� przypomnia� mu w
ostatniej chwili, �e wynalazca przed ka�dym eksperymentem chodzi� ogl�da�
przygotowan� amunicj�. Zaproponowano wobec tego trzeci� pr�b�, ale w warunkach
bojowych, to znaczy bez uprzedniego ogl�dania i sprawdzania obiektu, kt�ry nale�a�o
zniszczy�.
- Ta pr�ba si� nie uda�a - ci�gn�� Stroop - mimo �e W�och (czy Szwajcar, nie
pami�tam) z dziesi�� razy nastawia� aparat i wysy�a� wi�zki promieni. Sko�czy�o si�
ujawnieniem, �e rysunki techniczne i wzory fizyczne s� blefem (wynalazca t�umaczy�,
�e je zaszyfrowa� i nie mo�e bez specjalnych tablic rozszyfrowa�) oraz �e przed
pr�b� co� podrzuca� do zgromadzonej przez saper�w i zbrojmistrz�w amunicji.
Wynalazc� i pomocnika na miejscu zastrzelono. Okaza�o si� p�niej, w wyniku
drobiazgowego �ledztwa, �e obaj byli notowani w Interpolu jako mi�dzynarodowi
oszu�ci i hochsztaplerzy.
Kiedy� opowiada�em w celi o zniszczeniach, jakim uleg�a Warszawa w dniach Powstania
1944, o bombardowaniu lotniczym i o ulicy Jasnej, kt�r� szed�em od banku "pod
or�ami" na Kr�lewsk�. M�wi�em, jak z obu stron dopala�y si� zdruzgotane domy. Gruz
zalega� jezdni� do wysoko�ci pierwszego pi�tra. Wspina�em si� raz w g�r�, raz w d�
�cie�k� wydeptan� przez ��cznik�w po�r�d cegie�, szk�a, blok�w cementowych i
kamieni. Krajobraz g�rsko-ksi�ycowy z wysepkami ognia i dymu. Smr�d spalenizny.
- Znam takie pejza�e. Niekt�re miejscowo�ci mojego Bereichu przesz�y piek�o
bombardowa� - wyzna� Jurgen Stroop. - �adna
318 ROZMOWY Z KATEM
godzina nie by�a pewna. Ci�g�e alarmy lotnicze. Syreny rycza�y na trwog�. Dudni�y
motory bombowc�w. Artyleria grzmia�a. Huki. Wybuchy. Grzmoty. Po�ary. P�on�y
dzielnice, szczeg�lnie przemys�owe, i w�z�y komunikacyjne. Masa trup�w, ludzie
zasypani w piwnicach, tysi�ce rannych. Wieczne remonty fabryk i naprawy dr�g oraz
most�w. Dymy i odory spalenizny ci�gn�y si� po systematycznie rujnowanym
Wiesbadenie, Frankfurcie, Moguncji, Darmsztacie, Mann-he�mie. My�my dotkliwie
odczuli bombardowania i po�ary...
Tu Stroop si� spostrzeg�, �e mo�e zbyt szczerze m�wi o sytuacji Rhein-Westmarku w
ostatnim roku wojny. Wi�c uzupe�nia:
- Dawali�my sobie rad�. Stra� po�arna dzia�a�a bez zarzutu, komanda reperacyjne i
porz�dkuj�ce wype�nia�y sw� powinno��. Dzieci, starc�w i kobiety (o ile nie by�y
zmobilizowane do s�u�b pomocniczych) wysy�ali�my na wie�.
- Gdzie wyje�d�a�a pa�ska rodzina? - pytam.
- Cz�sto do Teutoburskiego Lasu, w okolice Detmoldu. Tam mieszka�a matka i wielu
przyjaci�. Niekiedy wysy�a�em �on� z dzie�mi pod Wiesbaden. Okolic� spokojn� i
bezpieczn� by� rejon Usingen, Bad Homburg i Bad Nauheim. Mi�dzy Usingen a Bad
Nauheim znajdowa�a si� miejscowo�� nazwana przez nas "oaz� ciszy". Kilka tysi�cy
hektar�w lasu, pag�rk�w, ��k i zamek. Ruch nieznaczny, ludno�ci bardzo ma�o (cz��
ch�op�w wysiedlili�my). Wi�kszo�� budynk�w, a nawet dr�g, zamaskowana. Ta
miejscowo�� to Ziegenberg, dziesi�� kilometr�w na zach�d od Bad Nauheim. W zamku
by�a (mog� teraz panom wyjawi�) jedna z kwater wojennych Adolfa Hitlera. Dodatkowo
zaprzysi�ony na okoliczno�� tej tajemnicy oddzia� SS pilnowa� terenu, dozorowanego
ponadto przez zesp� fachowc�w z SD. Tak zamaskowali�my to miejsce, �e nigdy nad
zamkiem Ziegenberg nie ukaza� si� nieprzyjacielski samolot! Zamek mia� g��bokie
schrony, a obok - r�wnie� umocnione (i porozrzucane w terenie) niewielkie budynki
mieszkalne i koszarowe. Tam w�a�nie Hitler przygotowywa� w pocz�tku grudnia 1944
roku s�ynn� ofensyw� przez Ardeny w kierunku na Antwerpi�.
- Pan, Herr Stroop, musia� by� cz�owiekiem szczeg�lnego zaufania Hitlera i
Himmlera, je�li na terenie przez pana administrowanym znajdowa�a si� kwatera g��wna
Hitlera, z kt�rej niekiedy sterowa� operacjami frontu zachodniego.
Sprawi�em Stroopowi du�� przyjemno��. Zrobi� min� jak kot, kt�rego si� drapie za
uszami. A potem doda�:
- U mnie nie tylko by�o bezpiecznie. W Rhein-Westmark panowa� porz�dek i
dyscyplina. Mimo bombardowa�, produkcja rolna i przemys�owa stale wzrasta�a.
Trzyma�em ludno�� w gar�ci. Budowano u mnie nowe fabryki, kt�rych nie mog�o ugry��
alianckie lotnictwo. Podw�adni ze sztabu i Gauleiterzy dali budowniczym i
przemys�owi ca�� dyspozycyjn� si�� robocz�...
- Wi�ni�w r�wnie�? - pytam ostro.
- R�wnie� - potwierdza Stroop jeszcze ostrzejszym tonem. - Wyborowali�my w zboczach
g�r setki tysi�cy metr�w sze�ciennych sztolni, hal warsztatowych i magazyn�w. Tam
umie�cili�my znaczn� cz�� fabryk zbrojeniowych. Albert Speer wielokrotnie u nas
bywa�. To by� genialny organizator i najlepszy w �wiecie minister uzbrojenia i
amunicji. Panie Moczarski, nas r�bali z g�ry, jak cholera. A my nic, tylko tempo!
tempo! W kr�tkim czasie potroili�my produkcj� samolot�w i dzia� (szczeg�lnie
samobie�nych, szturmowych) oraz amunicji. W grudniu 1944 r. Adolf Hitler dzi�kowa�
mi na zamku Ziegenberg, w obecno�ci Heinricha Himmlera, Speera i genera�a Seppa
Dietricha za zdyscyplinowanie i ofiarno�� ludzi z mojego Bereichu, za intensywne
wytwarzanie broni i amunicji oraz za to, �e najwi�kszy (w stosunku do ludno�ci
obszaru) procent Ybiksgrenadier�w i Yoikssturmist�w zg�osi� si� z Rhein-Westmarku.
- Panie Stroop - rzek�em, gdy sko�czy� entuzjastyczne wywody. - Mam dwa pytania.
Pierwsze, co to za imi�: Sepp?
- Zaraz wyja�ni� - szybko odpowiedzia�. - Sepp to stara, bawarska odmiana imienia
J�zef. Genera� SS Sepp Dietrich, bojowy oficer, odwa�ny do szale�stwa, ryzykant,
sprawno�� fizyczna najwy�szej klasy, by�y szef osobistej ochrony Adolfa Hitlera.
Zaopatrzy� w 1932/33 roku swoich ludzi w najnowsze pistolety maszynowe oraz pejcze
ze sk�ry hipopotama, najtrwalsze i najbardziej skuteczne w walce...
- Wybuchn��em:
- W walce? Walczyli�cie pejczami? Stroop zbarania�. A ja wtedy:
- Pan mia� r�wnie� przez 46 lat imi� J�zef, zamienione potem na Jurgen. Wida�,
J�zef (Sepp) Dietrich pochodzi� tak�e z rodziny
320 ROZMOWY Z KATEM
katolickiej. Ale mniejsza z tym. Moje drugie pytanie brzmi: ilu wi�ni�w z oboz�w
koncentracyjnych, areszt�w, wi�zie�, oboz�w jenieckich i oboz�w pracy dla
cudzoziemc�w zmar�o lub zgin�o w Rhein-Westmarku podczas owej wyt�onej produkcji i
morderczego tempa budownictwa przemys�owego? Nie odpowiedzia�.
XXIII. Stroop likwiduje feldmarsza�ka
Niezwykle interesowa�y mnie wi�zienne opowiadania Stroopa o jego okresie

wiesbade�skim (listopad 1943 - marzec 1945), a wi�c o etapie zmierzchu i kl�ski III
Rzeszy.
Stroop, cz�owiek "tamtejszy", by� bezpo�rednim �wiadkiem i wsp�aktorem zdarze� w
rejonie pasa re�skiego. Mimo jednostronno�ci ocen, g�rowa� wiedz� o tych czasach
zar�wno nade mn�, jak i nad wieloma, kt�rzy obserwowali wojn� z peryferii czy "ze
schron�w alianckich stolic" lub prze�ledzili j� w publicystyce prasowej, ksi��kach
i archiwach.
Rozm�w o tym okresie Stroop nie prowadzi� z platformy gloryfikowania przesz�o�ci
w�asnego narodu, "zawsze wspania�ej i zwyci�skiej". Przesi�k� co prawda od
dzieci�stwa szowinizmem i propagandowymi landszaftami germa�skich triumf�w. Ale
ci�gi, jakie oberwa�a hitlerowska Rzesza (i on, z rodzin�), oraz sytuacja wi�zienna
i perspektywy wyroku - sprzyja�y pokorze i niejakiemu obiektywizowaniu.
Jedn� ze spraw trudnych i dra�liwych dla Stroopa (a mimo to, cz�sto do niej
wracali�my) by� nieudany zamach na Hitlera w dniu 20 lipca 1944 roku.
Stroop pot�pia� zdecydowanie i ostro ka�dy pomys� zabicia Hitlera lub pr�b�
odsuni�cia go od w�adzy.
Ile razy rozmawiali�my na ten temat - zawsze gwa�townie podnieca� si�. Z
w�ciek�o�ci� opowiada� o szczeg�ach zamachu z Wolfschanze, o von Stauffenbergu (nie
szcz�dzi� mu rynsztokowych epitet�w) oraz o "bandytyzmie zgrai generalskiej i
cywilno-talmudys-tycznej", kt�ra utworzy�a grup� spiskow�. M�wi� wtedy zajadle, z
wypiekami na twarzy, ale oczy mia� zimne, o�owiane.
322 ROZMOWY Z KATEM
P�aszczyzn� wyj�ciow� postawy Stroopa stanowi�y dwie przes�anki. Pierwsza, to
mistyczna wiara, �e Hitler by� wys�annikiem si� wy�szych ("opatrzno��", "Wotan",
"bogowie germa�scy"). Druga: pewnik (stale to podkre�la�), �e nikt nigdy nie mo�e
Rzeszy pobi� bez pomocy samych Niemc�w.
- Gdyby nie znajdowa�y si� w naszym narodzie - twierdzi� - jednostki s�abe
moralnie, obci��one zgnilizn�, to daliby�my sobie rad� z ca�ym �wiatem. Byli�my
zawsze zbyt tolerancyjni i nieostro�ni, bo pozwolili�my degeneratom �y� pod
wsp�lnym dachem ze zdrow� mas� narodu. Do tych nielicznych Niemc�w-miazmat�w
dociera�y macki obcych wywiad�w oraz trucizny ideologiczne, poparte srebrnikami.
Rakowate indywidua zacz�y si� aktywizowa� z chwil� pierwszych pora�ek wojennych,
organizowa�y mafie i ko�a rzeko-m o dyskusyjne, patriotyczne. Sprowadzili w ko�cu
nieszcz�cie na nar�d!
W celi cisza. Schieike wyciera niewidzialne py�ki z blatu stolika. Za oknem g�sta
mg�a - zjawisko rzadkie w Mokotowie.
- Trzeba nam by�o wcze�niej przeprowadza� likwidacje - ci�gnie Stroop. - R�n��
no�ami wyrodk�w i wiesza� na hakach jak po�cie w rze�ni, z rodzinami i przyjaci�mi!
Wszystkich pod chodnik! Nawet tych, co dali si� chwilowo otumani�!
Stroop m�wi coraz g�o�niej. Gdy wyplu� strumie� nienawi�ci, ko�czy:
- Las z drzewami chorymi lub sk�onymi do zarazy trzeba nie tylko wyci��, ale (�eby
si� nigdy nie odrodzi�) wykarczowa� oraz spali� jego nasiona. Taka w�a�nie my�l,
dalekosi�na politycznie i b�d�ca syntez� najwy�szej moralno�ci narodowej, le�a�a u
podstaw idei i czyn�w Heinricha Himmlera. Gdyby mu nie przeszkadzano, gdyby�my od
pocz�tku 1933 roku twardo realizowali wobec wszystkich Niemc�w nakaz pe�nej
czysto�ci rasowej, a wi�c i duchowej, toby ju� dawno Rzesza przeistoczy�a si� w
germa�ski monolit pa�stwowy ludzi wiernych, hermetycznie odpornych na wrogie
podszepty. I nie by�oby zamach�w, spisk�w, intryg, protest�w i g�upich dyskusji, a
wi�c zdrady.
S�ucha�em przera�ony. Zerkn��em na Schieikego. W�a�nie podni�s� g�ow� i, patrz�c w
sufit nad drzwiami, rzek� dobitnie:
STROOP LIKWIDUJE FELDMARSZA�KA 323
- Panowie! Paj�czek tam biega. Nie ma jeszcze po�udnia, wi�c z�y omen dla celi.
Zaniepokoili�my si� wszyscy. W wi�zieniu cz�owiek staje si� przes�dny.
Jeszcze tego samego dnia Stroop wr�ci� do puczu genera��w i "politykier�w". By�o
popo�udnie. Wypoczywali�my po zdenerwowaniu "hipiszem"' oraz p�niejszym sprz�taniu
celi i uk�adaniu rzeczy. Schieike - dumny, �e przy pomocy paj�czego sygna�u
przepowiedzia� hipiszow� kontrol� i uchroni� cel� od zaskoczenia - by� weso�y, cho�
utrudzony. Po obiedzie drzemali�my i wymieniali�my uwagi na temat ostatnich
wydarze�.
- Wi�zie� koncentruje si� w zasadzie na tym (nie m�wi� o okresie �ledztwa), jak
wywie�� w pole stra�nik�w - wy�uszcza swe pogl�dy Schieike. - Ma du�o czasu na
obserwacje oraz obmy�lanie swych czyn�w i forteli. A nieliczni (w stosunku do
liczby wi�ni�w) stra�nicy zaj�ci s� mas� spraw urz�dowych, regulaminowych i
osobistych. Wi�zie� w normalnym zak�adzie karnym mo�e, mimo swej bezsi�y, zawsze
"pokona�" dozorc� w drobnych, codziennych kwestiach (a czasem - nawet w powa�nych).
Mo�e go wzgl�dnie �atwo oszuka�, przetrzymuj�c np. w czasie rewizji przedmioty
"zabronione".
Stroop nie wytrzyma�:
- Ale�, Herr Schieike, oddzia�owy, oficer �ledczy, naczelnik, to w�adza. Nie wolno
dzia�a� przeciw regulaminowi. Nigdy!
- G�upstwa pan opowiada, Herr Genera�! - parskn�� Schieike. - Czy nie zna pan
�ycia?
I pokaza� nam dwie �yletki bardzo przemy�lnie schowane oraz doda�:
- Przeszed�em przez pi��dziesi�t rewizji wi�ziennych, a tego u mnie nie znale�li.
Stroop zblad�. Wyszepta�, �e zamelduje oddzia�owemu o �yletkach. Powiedzieli�my:
Hipisz (kipisz) - rewizja w celi (w �argonie wi�ziennym).
324 ROZMOWY Z KATEM
- Mamy'wi�cej ostrych przedmiot�w w celi i je�li pan genera� zakapuje o tych
�yletkach, kto� zar�nie pana w nocy innym narz�dziem.
Stroop uwierzy� w te g�upstwa. Zaprzysi�g� na �ycie i zdrowie swoich dzieci ("je�li
was wydam, to niech Olaf w tej chwili umrze"), �e zachowa tajemnic�.
Stroop raz po raz powtarza� nazwiska Stauffenberga, genera�a Ludwiga Becka,
feldmarsza�ka von Witzlebena, dr� G�rdelera i stu innych, a ponadto wielu "biernych
spiskowc�w" (chadek�w, duchownych katolickich i protestanckich, socjalist�w,
komunist�w). Kiedy� wymieni� feldmarsza�ka Erwina Rommla i feldmarsza�ka Glinthera
von Kluge.
Poniewa� wielokrotnie wychwala� Rommla, jako nieskazitelnego herosa III Rzeszy,
Schieike natychmiast za��da� wyja�nienia:
- Jak pan mo�e wiesza� psy na Rommlu, kt�ry zmar� z ran i zosta� pochowany z
niezwyk�� pomp�. W pa�dzierniku 1944 czyta�em komunikat oficjalny, �e feldmarsza�ek
Rommel "wszed� do historii jako jeden z najwi�kszych genera��w niemieckich". W
Krakowie by�em na akademii �a�obnej ku jego czci. A teraz pan szkaluje Rommla
s�owami: lump, zdrajca, agent, kanalia itp. Co to znaczy? Albo jestem g�upi, albo
panu, Herr Genera�, co� w m�zgu trzasn�o.
Schieike zaczerwieni� si� z oburzenia. Stroop, skonfundowany, podszed� do okna i
patrzy� na bezmgliste ju� podw�rze. Schieike z tego skorzysta� i mrugn�� do mnie
weso�o. Schieike mia� zdolno�ci aktorskie. Nie darmo jako policjant �ledczej s�u�by
kryminalnej musia� wielokrotnie udawa� i gra�.
Stroop opowiedzia� rzeczy dzi� znane. �e Rommel, dowodz�c w roku 1944 grup� armii
"B" na froncie zachodnim, we Francji, nie zgadza� si� z dyrektywami Hitlera. �e w
lipcu 1944 napisa� do niego memorandum, w kt�rym ��da� skr�cenia frontu i
uruchomienia w walce kilkunastu dywizji, oczekuj�cych - na p�noc od Sekwany -
drugiej, "prawdziwej" (zdaniem Hitlera) inwazji alianckiej. �e, przede wszystkim,
podejrzany by� o udzia� w "spisku generalskim".
Co mnie w tym opowiadaniu uderzy�o, to wzmianka o sposobach dzia�ania Rommla.
Mianowicie, przygotowuj�c memorandum dla
Hitlera, zastosowa� metod� ankietow�. Rommel zada� wszystkim podleg�ym dow�dcom i
ich szefom sztabu szereg pyta� na pi�mie. Dotyczy�y one realnej sytuacji i
perspektyw wojsk hitlerowskich we Francji, Belgii i Holandii. Rommel nie dobiera�
respondent�w. Nie pomin�� te� g�osu wy�szych dow�dc�w Waffen SS - genera�a Seppa
Dietricha i genera�a Paula Haussera (obaj byli SS-Obergruppen-fuhrerami). Pytania
u�o�y� sprytnie i drobiazgowo w formie kwestionariusza. Genera�owie nie wyczuwali,
�e idzie Rommlowi o jakie� przes�anki do syntezy; ot, po prostu Rommel, lubiany i
sprawny dow�dca grupy armii "B", ��da szczerych i sprawdzonych meldunk�w!
- Rommel objecha� osobi�cie w ci�gu trzech dni adresat�w - opowiada� Stroop. -
Wszystkie opinie (na pi�mie, podkre�lam) by�y pesymistyczne. Opieraj�c si� na nich,
��da� w imieniu swoim, a p o -� r e d n i o w imieniu ankietowanych, szybkiego
zako�czenia wojny na Zachodzie. Ale fakt tego memorandum dla Fuhrera nie by�by tak
skandaliczny i karygodny, gdyby nie �cis�e powi�zania Rommla ze spiskowcami. Rommel
potraktowa� wys�annik�w wojskowego sprzy-si�enia w Berlinie (kiedy przybyli do
niego) jak sobie r�wnych, ujawni� im tajemnice zachodniego frontu, uwa�a�, �e je�li
Adolf Hitler nie zawrze pokoju z zachodnimi aliantami, to spiskowcy powinni odsun��
go od w�adzy. Rommel postawi� ultimatum Adolfowi Hitlerowi.
- Tymczasem raniono go we Francji - wtr�ci� si� Schieike.
- Tak. 17 lipca 1944 jego samoch�d (o ile wiem, to "horch") zosta� ostrzelany przez
angielskie my�liwce. Wielokrotnie ranny, Rommel �y�, ale rokowania lekarzy by�y
pesymistyczne. Szpital, a potem rekonwalescencja w rodzinnym domu. W pa�dzierniku
1944 pope�ni� jednak samob�jstwo po przedstawieniu mu dowod�w o udziale w spisku
generalskim. Dano do wyboru: ciche samob�jstwo, upozorowane zgonem na skutek ran,
albo s�d i hak. A Rommel zna� sprawozdania z przebiegu rozprawy w
Yoiksgerichtshofle2 i wola� pope�ni� Selbstmord3.
. 2 Yoiksgerichtshof (niem.) - Trybuna� Ludowy, najwy�sza instancja s�dowa Rzeszy
Niemieckiej
3 Selbstmord (niem.) - samob�jstwo.
326 ROZMOWY Z KATEM
Stroop na chwil� przerwa� tok opowie�ci, a potem dodaje:
- Rommel postawi� ultimatum i bra� udzia� w spisku, wi�c powinien zawisn�� na
haku...
- O jakim haku pan m�wi, Herr Genera�? Stroop nie odpowiada. Schie�ke powtarza
pytanie. Zn�w milczenie. Wi�c Schie�ke wraca do g��wnego tematu:
- Opowiadano mi ju� wtedy, po 20 lipca 1944, �e brutalnie rozprawili�cie si� ze
spiskowcami...
- A czy takiemu zdrajcy i oberszpiegowi, lawirantowi i szal-bierzowi jak Canaris
nie nale�a�a si� kara wielomiesi�cznych cierpie�, a nie �aska kr�tkiego �ledztwa i
bezbolesnego zawi�ni�cia na szubienicy?
- spyta� zimno Stroop. - Adolf Hitler by� sprawiedliwy. P�ki nie mia� niezbitych
dowod�w zbrodni Canarisa, a jedynie podejrzenia, zdj�� go z szefostwa Abwehry i
trzyma� na stanowisku referenta do spraw wojny handlowej i ekonomicznej. Gdy
zdemaskowano praw� r�k� Canarisa, genera�a Hansa Ostera z Abwehry, Flihrer nakaza�
osadzi� Canarisa w obozie koncentracyjnym we Flossenburgu. Papiery, notatki
sekretne, zgubi�y go ostatecznie. Znaleziono w ostatnim miesi�cu wojny, w kwietniu
1945, osobisty kuferek pancerny Canarisa z jego pami�tnikiem o montowaniu i
prowadzeniu sprzysi�enia z 20 lipca. No i c�? Przed zgonem dosta� za swoje.
T�uczono go kilka dni i nocy w bunkrze. Gdy znalaz�em si� przed samym ko�cem wojny
w Austrii, w �eli am See, spotka�em jednego z przyjaci�, SS-
-Gruppenfuhrera, kt�ry by� dobrze wprowadzony w sprawy likwidowania spiskowc�w 20
lipca. Ten przyjaciel opowiada� o ostatnich dniach Canarisa, kt�ry przed egzekucj�
wygl�da� na osiemdziesi�cioletniego starca, a mia� przecie� 56-58 lat. Siwe w�osy.
Wychudzony do ostateczno�ci. Oba ramiona i �ebra obanda�owane po z�amaniach.
Czerwonawy i siny na twarzy...
Tu Stroop przerwa�. Schie�ke i ja siedzieli�my z oczami wbitymi w pod�og�.
Milczenie. Stroop sko�czy� rze�kim g�osem:
- Panie Schie�ke, to w�a�nie admira� Canaris zmar� przez powieszenie na haku
rze�nickim. Aby dobrze wype�ni� postanowienia nadzwyczajnego regulaminu
egzekucyjnego, odwini�to banda�e opatrunkowe z jego klatki piersiowej. Musia�
przecie� wisie� na �ebrze, a nie na banda�u...
Kiedy�, znacznie p�niej, zapyta�em Stroopa:
- Sk�d si� wzi�� u Hitlera pomys� z hakiem? Zastosowanie takiej formy wykonania
kary �mierci jest nie byle jakim barbarzy�stwem.
- Nie zna pan wida� historii post�powania egzekucyjnego w Europie. Wieszanie na
haku za �ebro i powolny zgon skazanego stosowano od tysi�cy lat u German�w. Ta
procedura znalaz�a si� p�niej we wzorcowych kodeksach niemieckich, m.in. w znanym
powszechnie prawie magdeburskim. Gdy herszt bandy dosta� kar� �mierci, wieszano go
na haku. Takie prawo obowi�zywa�o przez wieki w p�nocno-�rodkowej Europie - a� po
Bug. Na wsch�d od Bugu stosowano inn� metod� egzekucji. We wschodniej cz�ci waszego
dawnego kr�lestwa herszta bandy wbijano na pal. Jeden ze wsp�wi�ni�w Polak�w
stre�ci� mi kiedy� ten fragment powie�ci laureata Nobla, Sienkiewicza, w kt�rym
opisuje on scen� wbijania na pal (od kiszki odbytowej) oficera waszych garnizon�w
na Ukrainie. My�l�, �e zarz�dzenie zgonu przez powieszenie za �ebro na haku jest
kultural-niejsze od decyzji nadziania na zaostrzony pal. Zreszt� Adolf Hitler
wyj�tkowo zastosowa� kar� �ebra i haka. O ile wiem, to tylko wobec Canarisa.
Pewnego dnia wr�cili�my do rozmowy o �ledztwach, przewodach s�dowych i wykonywaniu
wyrok�w na uczestnikach spisku 20 lipca. Dyskusja zacz�a si� tym razem od portek
Schieikego, kt�re nagle zacz�y mu opada�. Guzik si� oderwa� i Schieike - za�enowany
- jedn� r�k� trzyma� g�r� spodni, a drug� szuka� ig�y i nici w swoim majdanie. Gdy
guzik przyszy�, m�wi:
- Ja nie jestem dygnitarz, wi�c ma�o mnie dzi� przej�y opadaj�ce portki, cho�
przyznam, �e to nieprzyjemne. Ale jak si� musia� czu� stary feldmarsza�ek von
Witzleben, kt�remu (dla o�mieszenia) kazano w�o�y� na rozpraw� przed trybuna�em
ludowym spodnie bez guzik�w, paska i szelek! Ten Freisler, przewodnicz�cy
trybuna�u, to gagatek!
328 ROZMOWY Z KATEM
- Roland Freisler by� doskona�ym prawnikiem - zaripostowa� Stroop. A Schieike na
to:
- Ciekawym, co by pan powiedzia�, gdyby w przysz�ym pa�skim procesie przewodnicz�cy
s�du zaakceptowa� pa�sk� obecno�� na �awie oskar�onych w opadaj�cych spodniach.
Gdyby pan musia� trzyma� r�ce przy brzuchu, bo inaczej sala ogl�da�aby pa�skie
gacie albo co� wi�cej.
- W polskich s�dach nie ma takich praktyk. Wiem z opowiada� wsp�wi�ni�w -
odpowiedzia� Stroop, ale zreflektowa� si�. Ju� nie broni� wi�cej metod prowadzenia
procesu przed Ybiksgerichtshofem, za to dorzuci� wiele fakt�w o likwidowaniu
przeciwnik�w Hitlera po zamachu 20 lipca. Sypa� nazwiskami ofiar, a� nam si� zacz�o
pl�ta�. Zapyta�em go przy okazji przerwy w potopie s��w: ^
- Ilu wtedy zlikwidowali�cie ludzi? Chyba z p� setki.
- O, daleko wi�cej. Wed�ug moich oblicze�, oko�o czterech i p� tysi�ca.
- Niemo�liwe! - krzykn��em.
- Mo�liwe, mo�liwe! - odpowiada Stroop. - Niech pan nie zapomina, �e ju� 20 lipca
rozwalono wielu spiskowc�w i ich przyjaci�. W ci�gu nast�pnych paru dni
przeprowadzono czystk� na wszystkich terenach. Nie by�o garnizonu, gdzie nie
znale�li si� winni lub sprzyjaj�cy winnym. Ka�da kom�rka SD, ka�de biuro policji
bezpiecze�stwa musia�y unieszkodliwi� spiskowc�w, a szczeg�lnie tych, kt�rzy dobrze
maskowali si� i umieli zaciera� �lady swej nikczemnej dzia�alno�ci przeciwko
Adolfowi Hitlerowi.
- Panie Stroop, ju� rozumiemy sens wyja�nie� - przerwa�em - chocia� pan z pewno�ci�
temu zaprzeczy. Ot� korzystaj�c z nadarzaj�cej si� sposobno�ci, zlikwidowali�cie -
poza spiskowcami - aktualnych przeciwnik�w politycznych, swoich wrog�w osobistych w
partii i w wojsku, konkurent�w do lepszego sto�ka, do wy�szej premii, dochod�w,
zaszczyt�w, order�w, nagr�d. Kto wie, czy szef pa�skiego sztabu w Rhein-Westmark
nie zamie�ci� na li�cie zamordowanych, rzekomych cz�onk�w sprzysi�enia z 20 lipca,
kochanka swej �ony, o kt�r� by� piekielnie zazdrosny!
Schieike potakiwa� g�ow�. Stroop nie zaprotestowa�, tylko rzek�:
- Nie nale�y zapomina�, �e �ledztwa i egzekucje, zwi�zane z Niemcami zamieszanymi w
spisek i zamach na szcz�liwie nam
ocala�ego Fuhrera (tu Stroop wyci�gn�� r�ce w g�r�, jakby dzi�kuj�c Wotanowi),
trwa�y do ostatnich dni wojny, a wi�c ponad dziesi�� miesi�cy. Dlatego jestem
przekonany, �e liczba czterech i p� tysi�ca straconych jest obiektywnie prawid�owa.
Zreszt� by�o kilku takich, co ustalili j�, dysponuj�c wiarogodnymi informacjami.
- Niech pan opowie, jak wygl�da�a procedura egzekucji - prosimy.
- Od 8 sierpnia 1944 dokonywano egzekucji na spiskowcach przez powieszenie n a g o
na haku rze�niczym. Do powieszenia konieczny jest stryczek z bardzo mocnego i
g�adkiego sznura albo ze specjalnej plecionki sk�rzano-jedwabnej. P�tla takiego
stryczka (posmarowanego myd�em) zaciska si� b�yskawicznie na szyi skaza�ca i �mier�
przychodzi natychmiast. Ale wobec zdrajc�w ze sprzysi�enia 20 lipca zastosowano
inn� metod�. Stryczkiem by�a struna fortepianowa, basowa. P�tla z takiej struny
zwiera si� powoli i zgon powieszonego nast�puje dopiero po 5-10 minutach.
Schieike skrzywi� si� bole�nie. Ja chyba te�. Widz�c to, Stroop podni�s� g�os:
- Tak, tak! M�czyli si� przed �mierci�. Ale tylko przez dziesi�� minut, w
najgorszym razie. Jednak to lepsze od powieszenia za �ebro na haku rze�niczym, jak
w przypadku Canarisa.
W celi cisza. Po p� godzinie chyba Schieike powiedzia�:
- Nie chce mi si� wierzy�, �eby by�o prawd�, co Herr Genera� opowiada� o wykonaniu
wyroku �mierci na admirale Canarisie. Nie mie�ci si� w g�owie, �eby go powieszono
na haku jak cielaka, i to jeszcze nie ubitego. Mo�e si� pan myli, Herr Stroop, mo�e
to tylko plotka, puszczona dla postraszenia wojskowych i cz�onk�w NSDAP? Czy jednak
Canarisa nie zg�adzono w taki spos�b, jak feldmarsza�ka von Witzlebena, na
fortepianowym stryczku przytwierdzonym do haka rze�niczego?
- Nie! - stwierdza z przekonaniem Stroop. - Pocz�tkowo my�la�em tak samo, jak pan,
Herr Schieike. Ale wspomniany SS--Gruppenfiihrer, spotkany w �eli am See, opowiada�
wszystko ze szczeg�ami. Mi�dzy innymi, �e Berlin nakaza� zachowanie najg��bszej
tajemnicy o okoliczno�ciach egzekucji na Canarisie. SS-Gruppenfiihrer (nie ujawni�
nigdy jego nazwiska), cz�owiek wiarygodny, powa�ny, zaprzyja�niony ze mn�,
opowiada� mi 4 lub 5 maja 1945 tam,
330 ROZMOWY Z KATEM
w Austrii, �e ci SS-owcy oraz wi�niowie, kt�rzy byli przy egzekucji, ju� nie �yj�.
Na zako�czenie SS-Gruppenfuhrer prosi�, abym uwierzy�, �e Adolf Hitler tylko z
jednym Canarisem obszed� si� okrutnie.
Mimo zakl�� Stroopa o prawdziwo�ci opisanych wy�ej fakt�w, nie mog� wykluczy�, �e
�w SS-Gruppenfuhrer z �eli am See fantazjowa�.
- W�r�d nazwisk genera��w wpl�tanych w zamach na Hitlera wymieni� pan von Klugego -
powiedzia�em. - Czy on naprawd� by� cz�onkiem generalskiego sprzysi�enia?
- By�, by� - szybko odpowiada Stroop. - Tylko wykaza� wi�cej sprytu w dzia�aniach
spiskowych ni� Canaris. Nie zostawia� �lad�w na papierze. Z von Klugem zetkn��em
si� bezpo�rednio.
- Gdzie? Na froncie wschodnim? - pyta Schieike i dodaje: - Kluge by� przecie�
dow�dc� s�ynnej czwartej armii, kt�ra wzi�a udzia� w pierwszym uderzeniu na Zwi�zek
Radziecki. Za te sukcesy Hitler mianowa� go genera�em-feldmarsza�kiem. Na wschodzie
dosta� r�wnie� Rycerski Krzy� �elaznego Krzy�a i obj�� dow�dztwo grupy armii
"�rodek". By� pupilkiem Hitlera.
- No! Pupilkiem to nie - przerwa� Stroop.
- Jak to nie pupilkiem? - upiera si� Schieike. - Tylko pupilkowi daje si� najwy�sze
premie pieni�ne i maj�tki ziemskie. A von Kluge dosta� od Fuhrera chyba z milion
Reichsmarek.
- G�upstwa pan m�wi. - Stroop z�y, nie daje wygada� si� Schieikemu. - Von Kluge
otrzyma�, my�l�, oko�o czterystu tysi�cy marek nagrody. Z tej sumy kupi� sobie
niedu�y maj�tek ziemski na �l�sku.
Stroop zacz�� skrupulatnie opowiada� �yciorys Klugego.
- Von Kluge pochodzi� z prowincji pozna�skiej, jak Erich Ludendorff. Jego ojciec,
oficer kajzerowskiej armii, zwyk�y sobie Kluge, pod koniec �ycia genera�-major
artylerii zosta� (wraz z synem, porucznikiem, w�a�nie naszym Glintherem)
uszlachcony przez Wilhelma II. St�d feldmarsza�ek III Rzeszy von Kluge, szlachecki
neofita, stara� si� dor�wna� we wszystkim tym genera�om, kt�rych nobilitacja
si�ga�a dawnych wiek�w. Odbi�o si� to na jego mentalno�ci. Ostro�ny, ci�gle
lawirowa�, aby nikomu si� nie narazi�. Kart� s�u�by wojskowej
mia� �adn�, nie powiem. Przed doj�ciem NSDAP do w�adzy by� dow�dc� artylerii III
Korpusu w Berlinie. P�niej...
- Po co nam ten Dienstlaufbahn4 Klugego? - niecierpliwi si� Schieike.
Stroop odpowiada:
- Warto przecie� wiedzie�, dla charakterystyki feldmarsza�ka, �e wszystkie powa�ne
awanse, zaszczyty i honory von Kluge zawdzi�cza� Adolfowi Hitlerowi. Bo do stycznia
1933 by� tylko pu�kownikiem. W dwa tygodnie po s�ynnych wyborach w naszym Lippe
zosta� genera�em-majorem, w rok p�niej - genera�em-leutnantem, po kilkunastu
miesi�cach - genera�em artylerii, a w lipcu 1940 - genera�em-feldmarsza�kiem.
- Ciekawy jestem, sk�d si� pan, policjant, tak dok�adnie orientuje w aktach
personalnych wehrmachtowca von Klugego?
- Pozna�em go i przeprowadzi�em z nim dwie rozmowy w 1944 roku, w sierpniu. Ale
przedtem zanalizowa�em jego �yciorys nades�any mi samolotem z archiwum SS-
Reichsfuhrera w Berlinie...
- Rozumiem. Mieli�cie podejrzenia, wi�c go obserwowali�cie - m�wi�. - Wiemy, �e von
Kluge by� "zamieszany" w spisek generalski. Gdyby nie to, �e powszechnie wiadomo o
samob�jczym zgonie von Klugego (podobno si� otru�), to bym dzisiaj podejrzewa�, �e
pan, Herr Genera�, osobi�cie powiesi� go na rze�niczym, ostrym haku za �ebro -
doda�em do�� pogodnym tonem, cho� temat by� nie do zniesienia dla normalnego
cz�owieka. Ale wi�zie� nie jest normalnym cz�owiekiem.
Stroop si� obrazi� i zamilk�. Potem zacz�� wista�, popatrywa� w okno i przyg�adza�
�lin� skronie. Wyra�nie pragn�� wyrzuci� z siebie zas�b informacji o sprawie von
Klugego. Wreszcie, chyba po p� godzinie, zacz�� tonem oboj�tnym, ale bardzo
grzecznym:
- Von Kluge by� wtedy naczelnym dow�dc� (OB)5 frontu zachodniego. Obj�� to
stanowisko po feldmarsza�ku von Rundstedcie, odwo�anym 31 czerwca 1944. Przed
wyjazdem na front Kluge d�ugo rozmawia� w Obersalzbergu z Adolfem Hitlerem, kt�ry w
ci�gu chyba dziesi�ciu dni wtajemnicza� go w po�o�enie, w swoje plany polityczne
4 Dienstlaufbahn (niem.) - przebieg kariery s�u�bowej.
5 Oberbefehishaber, OB (niem.) - Naczelny Dow�dca.
332 ROZMOWY Z KATEM
i strategiczne, ujawnia� wszelkie poufno�ci wojny itd. Uwa�a si� powszechnie, �e
von Kluge, przez Flihrera nauczony i przekonany, pojecha� jako "jego cz�owiek"
robi� porz�dek na froncie zachodnim i realizowa� ustalone plany. Ale takie
mniemania i opinie oparte s� na nieznajomo�ci stanu faktycznego. Kluge nabra�
Adolfa Hitlera, oszuka�, wkrad� si� w jego �aski, dowiedzia� si� wszystkiego, a
potem zdradzi�. On, panowie, zdradzi� Flihrera i III Rzesz�! Jeste�my zaskoczeni.
- Je�li takie zarzuty stawia pan von Klugemu, to niech pan opowiada wszystko, nawet
o drobiazgach - proponuj�. - Teraz rozumiem, �e pan, oberszef policji i
kontrwywiadu SS w Rhein--Westmark, prowadzi� na rozkaz Himmlera �ledztwo przeciwko
Klugemu. Jak ono przebiega�o?
- Kluge by� od pocz�tk�w lipca 1944 roku naczelnym dow�dc� frontu zachodniego, a po
ci�kim poranieniu Rommla musia� r�wnie� dowodzi� osobi�cie grup� armii "B", kt�ra
trzyma�a w Lotaryngii znaczn� cz�� etap�w i nawet odwod�w. Lotaryngia wchodzi�a w
sk�ad mojego Bereichu. Ponadto Rhein-Westmark by� najbli�szym zapleczem wojsk
Rommla. Dlatego SS-Reichsfuhrer zleci� mi zaj�cie si� spraw� podejrzanych dzia�a�
obu tych wy�szych dow�dc�w.
- Okaza�o si� - Stroop opowiada dalej - �e rola feldmarsza�ka von Klugego
nastr�cza�a mn�stwo w�tpliwo�ci, i to od samego pocz�tku jego dowodzenia na
Zachodzie. Po prostu nie wykonywa� dyrektyw i rozkaz�w Adolfa Hitlera. Fuhrer kaza�
np. walczy� jakiej� dywizji do upad�ego i nie odda� ani pi�dzi ziemi. Kluge po
pewnym czasie wycofywa� dywizj� bez pozwolenia naczelnego wodza.
- A mo�e von Kluge mia� racj� - replikuj� - bo zna� po�o�enie z bezpo�redniego
realizowania operacji, a nie zza biurka odleg�ej kwatery g��wnej. Nie chcia� pewno
dopu�ci� do zbyt du�ych strat w ludziach, sprz�cie i broni.
- Kluge nie wype�nia� rozkaz�w Flihrera - Stroop postarza z naciskiem. - Ale jest
stokro� wa�niejsze, �e bra� po�redni (a wed�ug mnie bezpo�redni, cho� bardzo
zatajony) udzia� w mafijnym przygotowywaniu zamachu stanu w III Rzeszy, w
usi�owaniu mordu na Adolfie Hitlerze. On jeszcze na froncie wschodnim pozwala� na
pr�by u�miercenia Flihrera. Takich pr�b by�o (jak si� p�niej dowiedzieli�my)
siedem. Je�li idzie o ostatni zamach, o bomb� zegarow� Stauffenberga, to Kluge
wiedzia� o wszystkim. Przyjmowa� wys�annik�w genera�a Becka oraz genera��w
Olbrichta i Ostera, a tak�e feldmarsza�ka von Witzlebena. Korespondowa� z
"przysz�ym kanclerzem" drem G�rdele-rem, zna� si� dobrze z admira�em Canarisem.
Stale konferowa� na tematy spiskowe z Rommlem. Kluge ��czy� du�� inteligencj�,
b�yskotliwo��, spryt i przytomno�� umys�u z ostro�no�ci� i wr�cz polsk�
umiej�tno�ci� maskowania si� i konspirowania. Wszystko to si� w ko�cu wyda�o.
- W sierpniu 1944 nie mia� pan chyba na to dowod�w, co najwy�ej dysponowa� pan
poszlakami.
- Troch� ma pan racji, Herr Moczarski. Ale posiadali�my dowody jeszcze ci�szych
zbrodni Klugego.
- Zbrodni?
- Tak, zbrodni. I to najwy�szego rz�du. Bo c� mo�e by� wstr�tniejszego od
pertraktowania g��wnego dow�dcy frontu z nieprzyjacielem, w tajemnicy przed
naczelnym wodzem, przed Adolfem Hitlerem.
- Czy pan nie koloryzuje?
- Sk�d�e? Zaraz panom wszystko opowiem. Ot� von Kluge w pe�nym toku walki nawi�za�
kontakt z Anglikami. Mianowicie zgodzi� si� na pertraktacje w tak ,,niewinnej"
sprawie, jak wymiana niekt�rych rannych je�c�w, personelu kobiecego (piel�gniarek i
"Blit-zmadein") oraz zw�ok poleg�ych wy�szych oficer�w. Zapocz�tkowano pertraktacje
drog� radiow�. Kluge udawa�, �e on sam nie macza w tym palc�w; odkomenderowa� do
tej tajnej akcji zaufanego pu�kownika ze swego sztabu. Rozmowy radiowe, prowadzone
w dalszych fazach specjalnym szyfrem (patrz pan! on mia� wsp�lny szyfr z
Anglikami!), przekszta�ci�y si� w kontakty bezpo�rednie parlamentariuszy! To
znaczy, na jakim� odcinku bojowym przerywano obustronnie ogie� i nasz oficer szed�,
pod os�on� bia�ej flagi, do plac�wek wroga - na konszachty przy koniaku lub whisky!
- Von Kluge przejawia� zmys� humanitaryzmu, respektowa� cele i zasady Czerwonego
Krzy�a - wtr�ci�em.
- Tak, tak! On by� "humanitarny", ten lis, inteligent, esteta! - drwi� Stroop. -
Ale m�wi�c powa�nie, natrafili�my w tajnym post�powaniu przeciw Klugemu na �lady
pozwalaj�ce przypuszcza�, ze nale�a� od czas�w porucznikowskich do wolnomularstwa.
334 ROZMOWY Z KATEM
- Ludendorff r�wnie� pochodzi� z Poznania i r�wnie� jako m�ody oficer by� cz�onkiem
wojskowej lo�y maso�skiej. Wynika to z jego opublikowanych pami�tnik�w - wtr�ci�em.
- Lecz genera� Ludendorff zerwa� z wolnomularstwem, a Kluge przez ca�e �ycie
trzyma� si� (wed�ug informacji SD z roku 1944) masonerii. Nie wykluczam, �e
pertraktacje o wymian� rannych by�y zainspirowane przez wywiad angielski przy
pomocy angielskich wol-nomularzy (tzw. Szkot�w).
- Jedynie te wsp�lne szyfry z Anglikami - w��cza si� Schieike
- by�yby obci��eniem von Klugego, ale to pewnie wymys�y p r o -wokator�wod
Kaltenbrunnera.
Stroop nie zareagowa� na "prowokator�w" i pospiesznie m�wi�:
- Kluge poszed� jeszcze dalej. Wymiana je�c�w to nie by�oby nic szczeg�lnie
gro�nego, mimo �e Adolf Hitler ostro zabrania� wymiennych kombinacji w czasie walk
frontowych (c� to bowiem za wspania�a okazja dla wroga do penetracji
wywiadowczej!). Kluge pertraktowa� do ostatniej chwili, pomimo fiaska zamachu
Stauffenberga, o zawarcie separatystycznego pokoju z Anglosasami i Francuzami na
zachodnim froncie.
- Czy o zawarcie pokoju, czy o kr�tkotrwa�e zawieszenie dzia�a� bojowych? - pytam,
coraz bardziej zaciekawiony.
- Zawieszenie dzia�a� mia�o by� pierwsz� faz�. Wojsko, uwolnione od ci�kich walk i
nalot�w bombowych, obj�oby pe�n� w�adz� na obszarach frontowych oraz na terytoriach
pasa re�skiego. Kluge stan��by (jako g��wnodowodz�cy zbuntowanej, wielkiej armii)
na czele tego wojskowo-politycznego organizmu. Pe�ni�by r�wnie� funkcje swoistego
namiestnika Rzeszy dla teren�w, kt�re mia�by w swej wojskowej gar�ci. Potem mieli
przyst�pi� do Klugego inni genera�owie oraz pozostali przy �yciu opozycyjni i
p�opozycyjni politycy. Adolfa Hitlera zaaresztowano by albo zabito, Heinricha
Himmlera tak�e. Anglicy typowali na cz�onk�w tego samozwa�czego rz�du lub komitetu
"wyzwolenia Niemiec" starych polityk�w typu Adenauera oraz libera��w i
socjaldemokrat�w.
- Zdaje si�, �e pan nam bujdy zasuwa - wyrywa si� Schieike.
- Nigdy o tym nie s�ysza�em, nawet w formie plotek.
- Jak pragn� �ycia i zdrowia mojego Olafa, m�wi� tylko to, czego si� dowiedzia�em z
najtajniejszych informacji, dostarczanych przez SS-Reichsflihrera, oraz z
osobistych prze�y�. Przecie� to m�j
urz�d w Wiesbadenie, a w�a�ciwie ja sam (z zast�pc� mojego szefa sztabu oraz z
dow�dc� s�u�by SD w Bereichu) prowadzi�em na miejscu, w Lotaryngii, ca�� t�
delikatn� spraw�.
- A zacz�o si� wszystko w dniu opuszczenia przez Rommla stanowiska dow�dcy grupy
armii "B" (17-18 lipca 1944). Zatelefonowa� Heinrich Himmler i kaza� nie opuszcza�
Wiesbadenu oraz przygotowa� si� do wa�nego zadania. Nie podawa� szczeg��w (wida�
ba� si� ewentualnego pods�uchu na linii telefonicznej; wehrmachtowcy mieli
sprytnych fachowc�w od ��czno�ci kablowej). Poleci�, �ebym czeka� na zaszyfrowany
rozkaz teleksowy. Gdy depesza nadesz�a, sam j� szybko odszyfrowa�em na specjalnej
maszynie. Zbarania�em, czytaj�c, �e idzie o Rommla i Klugego, ale natychmiast
wzi��em si� do roboty. Wkr�tce przywieziono mi samolotem tajn� teczk� z
�yciorysami, dokumentami, meldunkami i opracowaniami.
Stroop chwilk� odsapn�� (Schieikemu b�yszcza�y oczy z ciekawo�ci, mnie chyba tak�e)
i dalej relacjonowa�:
- W t� sytuacj� wt�oczy� si� zamach 20 lipca. Nie b�d� opisywa� moich perypetii w
tym dniu i w nast�pnych. Wojsko nas nie zaaresztowa�o, bo w Bereichu aktywnych
spiskowc�w by�o niewielu. Co prawda, nie spa�em kilka dni w mojej willi, a i �ona z
dzie�mi by�a nieobecna. Dopiero p�n� noc� z 20 na 21 lipca dotar� rozkaz SS-
Reichsfuhrera o mianowaniu mnie szefem armii rezerwowej w XII Wehrkreisie i o
nadzwyczajnej akcji �ledczej. Zaj�ci byli�my spiskowcami oraz ich ewentualnymi
zwolennikami. Na wszelki wypadek wielu podejrzanych i potencjalnych opozycjonist�w
kaza�em przetrzyma� w aresztach.
- Ale nie zapomnia�em o feldmarsza�ku Kluge. Obserwowa�o go stale trzech agent�w
najwy�szej klasy, wojskowych. Na wie�� o zamachu na Adolfa Hitlera, von Kluge
zakaza� bombardowania Anglii pociskami rakietowymi "VI". Ale sprytnie t� decyzj�
umotywowa�: zniszczone wyrzutnie, nie wypr�bowane nowe urz�dzenia, brak dostaw z
g��bi kraju, bombardowania przez aliant�w. Mimo zaognionej sytuacji,
wstrzymywali�my si� z powzi�ciem wobec niego ostatecznych krok�w.
- A mo�e w "zaognionej sytuacji" ba� si� pan osobistych niepowodze� i ewentualnych
konsekwencji? - pytam i patrz� wprost w oczy.
336 ROZMOWY Z KATEM
Stroop si� zmiesza�, g�ow� opu�ci�, ale nie zareagowa�. Po chwili ci�gn�� dalej:
- Poza wstrzymaniem "VI" Kluge nic wi�cej nie zrobi� w zakresie sprzysi�enia
generalskiego. W przeciwie�stwie do cz�onk�w sztabu spiskowego, zorganizowa� sobie
doskonale dzia�aj�cy system ��czno�ci oraz informacji. To przecie� Kluge powiadomi�
berli�sk� central� spisku (genera�a Becka), �e Adolf Hitler unikn�� mierci. O tej
rozmowie z Beckiem dowiedzieli�my si� daleko p�niej. Wida�, nasza sie� pods�uchu
telefonicznego nie najlepiej w�wczas funkcjonowa�a.
- Po kl�sce spiskowc�w von Kluge (doskona�y aktor) nie da� po sobie zna�, �e go to
obesz�o! Dowodzi�, jak dawniej: spr�y�cie, precyzyjnie i autokratycznie. Oraz
(pozornie) z wielk� lojalno�ci� wobec Adolfa Hitlera, kt�rego od roku 1942
nienawidzi�. Jednak ca�y czas utrzymywa� tajny, radiowy kontakt z Anglikami pod
pozorem wykonywania mi�dzynarodowej konwencji o Czerwonym Krzy�u.
Na pytanie, co si� mog�o Hitlerowi nie podoba� w operacjach wojennych von Klugego,
Stroop odpowiedzia� mniej wi�cej tak (relacjonuj� jego s�owa):
Von Kluge przewidywa� niebezpiecze�stwo okr��enia i odci�cia pi�tej armii pancernej
i si�dmej armii polowej w rejonie Avranche--Falaise. Przeciwdzia�a� tej gro�bie,
jak m�g�, pragn�c realizowa� b�yskawiczny manewr. Proponowa�, a w�a�ciwie ��da� od
Hitlera, aby natychmiast �ci�gn�� obie te armie za Sekwan�, przy jednoczesnym
wycofywaniu grupy armii "G" z po�udniowego-zachodu i po�udnia Francji. Si�y grupy
armii "G" wraz z wycofuj�c� si� na p�nocy grup� armii "B" powinny - wed�ug
przekonania von Klugego - stworzy� now� lini� obronn� opart� na po�udniu o granic�
szwajcarsk�.
Von Kluge wielokrotnie ponawia� ��dania. Nie maj�c przez kilka dni odpowiedzi z
kwatery g��wnej Hitlera, rozkaza� na w�asn� odpowiedzialno��, aby pi�ta armia
rozpocz�a odwr�t, os�aniany przez si�dm� armi�. Hitler zmuszony by� zatwierdzi� ten
rozkaz, ale rozw�cieczy� si� na "pesymist�" von Klugego. "
Gdy po dwu-trzech dniach von Kluge ponowi� swe poprzednie
wnioski o realizacj� manewru odwrotowego w wielkim stylu (od po�udnia do p�nocy
teatru wojny na Zachodzie), Hitler zdj�� go ze stanowiska naczelnego dow�dcy frontu
"West". By�o to 15 sierpnia 1944. W nocy z 15 na 16 sierpnia von Klugego zast�pi�
feldmarsza�ek Walter Model, "impulsywny, brutalny, przysadzisty, o kwadratowej
szcz�ce - m�wi� Stroop - nieposzlakowany nacjonal-socjalista, legendarny
ba�aganiarz, ale i legendarny zuch".
- 16 sierpnia rozpocz��em action directe przeciw Klugemu - stwierdzi� Stroop. -
Dzie� przed tym Heinrich Himmler zawiadomi� mnie, �e Flihrer odwo�a w ci�gu
kilkunastu godzin Klugego z dowodzenia frontem. Zdj�li�my Klugego dos�ownie w
ostatniej chwili...
- Co to znaczy "zdj�li�my"?
- "Zdj�li�my" oznacza w �argonie policyjnym: zaaresztowali�my. Wi�c
zaaresztowali�my go w samochodzie wraz z dwoma sztabowcami. W�a�nie wyje�d�a� na
ostateczn� rozmow� z Anglikami. Mia�o to by� pierwsze osobiste spotkanie Klugego i
przedstawicieli Wielkiej Brytanii, poprzedzone przygotowaniami radiowymi oraz akcj�
parlamentariuszy, o czym ju� opowiada�em - zrelacjonowa� Stroop. - Gdyby�my si�
sp�nili z tym aresztowaniem, to mog�oby doj�� do B�g wie czego, Kluge na pewno
zosta�by politycznym i wojskowym w�adc� "zachod-nioniemieckiego pa�stwa re�skiego",
a potem ca�ej III Rzeszy.
- Kluge by� w czasie zatrzymania zupe�nie zaskoczony, ale (jak to on) spokojny i
opanowany. Udawa� zdziwienie i oburzenie, bo nie wiedzia�, �e Heinrich Himmler mia�
od dawna osobist� wtyczk� w�r�d najwierniejszych Klugemu sztabowc�w. Ta wtyczka
poda�a wszystkie dane o terminie wyjazdu Klugego na zawarcie uk�adu z Anglikami.
- Co pan zrobi� z von Klugem?
- Zawioz�em go do przygotowanej kwatery na terenie mego Bereichu, do Dombasie sur
Meurthe w Lotaryngii, szesna�cie kilometr�w od Nancy. Traktowali�my go z wyszukan�
kurtuazj� i honorami nale�nymi niemieckiemu genera�owi-feldmarsza�kowi, kt�rego
wojska stan�y przecie� a� pod sam� Moskw�. Najpierw ja z nim rozmawia�em w cztery
oczy. Przedstawi�em swoje pe�nomocnictwa od Heinricha
338 ROZMOWY Z KATEM
Himmlera, a nast�pnie poda�em w skr�cie zarzuty. Prosi�em (tak! tak! prosi�em
uprzejmie) o udzielenie na nie odpowiedzi dla Adolfa Hitlera i SS-Reichsfuhrera,
kt�ry by� wtedy g��wnodowodz�cym armii rezerwowej III Rzeszy. Kluge zacz�� si�
�mia�, twierdz�c, �e wszystkie zarzuty s� bzdur�, wyssan� z palca "intrygant�w oraz
imbecyli" (tak dos�ownie powiedzia�). Przekonywa�em go, jak mog�em i umia�em. Potem
odmeldowa�em si�. Ale da�em do zrozumienia, �e mo�e mie� trudn� sytuacj�. Radzi�em
namy�li� si�.
- W ci�gu nast�pnych dni maglowali go moi dwaj sztabowcy oraz specjalny wys�annik
SS-Reichsfuhrera. Porozumiewa�em si� ca�y czas z Heinrichem Himmlerem, kt�ry (mimo
�e by� piekielnie zaj�ty setkami wa�nych spraw) udziela� wskaz�wek, informacji i
rad.
- 19 sierpnia, wczesnym rankiem, odby�em drug� rozmow� z von Klugem. Ale ju� by�em
twardy. O�wiadczy�em, �e ma do wyboru: pope�ni� samob�jstwo lub stan�� przed
trybuna�em ludowym. A Kluge na to, �e go nie obchodz� nasze "bezczelne propozycje".
U�ywa�em wielu argument�w, przedstawia�em dowody przeciwko niemu, m�wi�em o
patriotyzmie niemieckim i tradycjach generalskich jego rodziny. A on - nic.
U�miecha� si� i od czasu do czasu rzuca� kilka zda� tonem autorytatywnym. Jego
kr�tkie sformu�owania by�y nies�ychanie logiczne. Nie mog�em sobie da� z nim rady.
Zostawi�em nabity pistolet w pokoju i wychodzi�em. My�la�em, �e pope�ni Selbstmord.
Po pi�tnastu minutach wraca�em. W ko�cu zabra�em bro�, a na stole postawi�em
szklank� wody oraz trucizn�.
- Wszystko bez rezultatu. Nie ugi�� si�. Napisa� tylko list do Adolfa Hitlera.
Wbrew opiniom, jakie znalaz�em w tajnej teczce personalnej von Klugego (za�o�onej w
osobistej kancelarii SS-Reichsfuhrera), feldmarsza�ek nie mia� inteligencko-
szlacheckich cech mi�czaka. Szed� "w zaparte"6 na ca�ego, jak m�wi� w Polsce.
Tu Stroop przerwa� i zaj�� si� porz�dkowaniem swoich rzeczy. Po kilkunastu minutach
spyta�em:
- I jak si� sko�czy�o?
Stroop pocz�tkowo nie odpowiada�. Gdy ponowi�em pytanie, powiedzia�, wyra�nie si�
oci�gaj�c:
6 Te s�owa powiedzia� Stroop po polsku - przyp. aut.
- A jednak znalaz� si� w ko�cu na pod�odze, na pi�knym dywanie, z dziur� w
g�owie...
- Zamordowali�cie go!!! - krzykn��em.
Schieike nagle zblad�.
Stroop nic nie m�wi, tylko bierze sw� Bibli� do r�ki i podnosi oczy w g�r�. Stoi
tak oko�o minuty. Obraca si� do okna, poprawia fotografie rodzinne, k�adzie Bibli�
na stoliku i g�aszcze pi�rko kraski ze smug� b��kitu. Schyla si� po miote�k� i
�mietniczk�. Sprz�ta i po jakim� czasie, do�� d�ugim, m�wi, jak gdyby tamtych
wynurze� nie by�o:
- Heinrich Himmler w rozmowie telefonicznej kaza� mi wys�a� do swej kwatery g��wnej
raport, �e Kluge wsiad� we Francji do samolotu, kt�rym mia� polecie� do Adolfa
Hitlera, i przed samym startem pope�ni� samob�jstwo.
Po wyj�ciu z wi�zienia przejrza�em sporo ksi��ek, prac naukowych i doniesie�
historycznych, w kt�rych znajduj� si� fragmenty po�wi�cone von Klugemu. �r�d�a
radzieckie, niemieckie, francuskie, ameryka�skie, polskie, m�wi� o samob�jstwie von
Klugego.
Rzadko kto uwzgl�dnia mo�liwo�� "porozumiewania si� von Klugego z przeciwnikiem",
ale czyni to genera� Guderian we Wspomnieniach �o�nierza7.
Fachowa literatura brytyjska jest pow�ci�gliwa. Alan Bullock (Hitler. Studium
tyranii) podaje wersj� samob�jstwa von Klugego i powtarza niesprawdzon� pog�osk�,
�e podobno Hitler obawia� si�, i� "pr�buje on nawi�za� rokowania z aliantami na
temat kapitulacji"8. My�l�, �e nie nale�y chyba by� tak pow�ci�gliwym w trzydzie�ci
lat po SS-owskim mordzie na feldmarsza�ku Guntherze von Kluge.
7 Heinz Guderian, Wspomnienia �o�nierza, wyd. 2, Wydawnictwo Bellona, Warszawa
1991, s. 265.
8 Allan Bullock, Hitler Studium tyranii, s. 598
.
XXIV. Werwolf - ostatni szaniec
W ostatnich miesi�cach pobytu w Wiesbadenie zwi�kszy�o si� tempo dzia�a� Stroopa.

Od czerwca 1944 mia� nieograniczon� w praktyce w�adz� na terenie Bereichu
(przypominam: Westmark z Lotaryngi�, Hesja-Nassau i Moselland z Luksemburgiem).
�adne wa�ne zdarzenie nie odbywa�o si� bez jego bezpo�redniego lub po�redniego
udzia�u.
Stroopowi imponowa�o uzbrojenie i wyposa�enie nacieraj�cych aliant�w. Wielokrotnie
opisywa� "stada" czy "chmury" samolot�w, kt�re atakowa�y jego obszar. Opowiada� o
frontowych bombardowaniach tak wyrazi�cie, �e nam, s�uchaczom, udziela�o si� jego
przera�enie sprzed wielu lat.
Kt�rego� dnia relacjonowa� akcj� desantow� Amerykan�w przez Ren.
- Wschodni brzeg rzeki obsadzili spadochroniarze niemieccy. Grzmia�a artyleria
aliancka. Lotnictwo bombardowa�o metr po metrze. P�niej eskadra kilkuset samolot�w
i holowanych szybowc�w przetransportowa�a na nasze ty�y alianckich spadochroniarzy.
Setki "Li-berator�w" zatacza�o kr�gi nad przerzuconymi oddzia�ami, zrzucaj�c ci�k�
bro�, amunicj� i prowiant. Jednocze�nie zmasowany ogie� dzia� przydusza naszych,
okopanych na wsch�d od rzeki. Ziemia dygocze od ci�kich pocisk�w, bomb i rakiet.
Wreszcie obro�cy prawego brzegu Renu - opowiada Stroop - ujrzeli najnowsze barki
desantowe (wyposa�one w ogromn� si�� ognia);
WERWOLF - OSTATNI SZANIEC 341
wioz�y one czo�gi i wozy pancerne. Widzia�em tam barki z wyrzutniami;
ka�da wyrzutnia mog�a wystrzeli� tysi�c pocisk�w rakietowych. Przez Ren szed�
taran, wobec kt�rego byli�my bezbronni.
A co si� dzia�o na bliskich ty�ach re�skiego frontu, w Bereichu? Piek�o, ale piek�o
uporz�dkowane przez bezwzgl�dnego Stroopa.
- Mimo bombardowa�, po�ar�w, fatalnej komunikacji, braku opa�u, szyb i �ywno�ci,
ludno�� pracowa�a w zak�adach produkcyjnych, nie buntowa�a si�...
- Ponosili�my wielkie straty - wtr�ci� Schieike.
- Tak. Trup�w niema�o. Lecz trudno�ci z grzebaniem nie by�o, gdy� powo�ali�my nowy
typ jednostek pogrzebowych.
- Do kt�rego dnia przebywa� pan w Wiesbadenie? - pytam kt�rego� dnia.
- Do 24 marca 1945 - odpowiada Stroop. - Przenios�em wtedy biura wy�szego dow�dcy
SS i policji z Wiesbadenu do zamku Kranzberg ko�o Usingen. Ale ostatni raz
znalaz�em si� w Wiesbadenie 26 marca, musia�em bowiem sprawdzi�, czy wszystkie akta
mego urz�du zosta�y wywiezione lub spalone oraz czy urz�dzenia radiowe, teleksowe i
telefoniczne ca�kowicie zdemontowano lub zniszczono.
- Wiemy, jak d�ugo pal� si� dokumenty. A wy�cie pewno mieli ich bardzo du�o i to
pouk�adanych w skoroszyty - wtr�cam. - Jak� metod� pan zastosowa�, �eby by� pewny,
i� archiwa zosta�y zniszczone?
- Jeden z podw�adnych oficer�w SS, z wykszta�cenia technik, a z powo�ania
wynalazca, zaprojektowa� i skonstruowa� piec do b�yskawicznego zw�glania
dokument�w. Dodatkowe urz�dzenie miesza�o mas� spalonych papier�w, kt�ra przy
pomocy strumienia wodnego sp�ywa�a do kana��w miejskich. W�a�nie po ponownym
przyje�dzie do Wiesbadenu, 26 marca, nakaza�em wysadzi� piec w powietrze.
- Jak daleko by� front aliancki w dniu ewakuacji z Wiesbadenu i kt�ra armia
atakowa�a ten odcinek? - pytam.
- Na Wiesbaden i Frankfurt natar�a z impetem III armia ameryka�ska genera�a
Pattona. George Patton znany by� z ryzykanctwa,
342 ROZMOWY Z KATEM
szybkich decyzji i umiej�tno�ci zaskakiwania. Umia� wyrywa� si� do przodu. To
kowbojska dusza ten Patton.
- Panie! Co za si�a! - ci�gnie Stroop. - Ile samochod�w, artylerii, czo�g�w, woz�w
pancernych! Jacy ro�li i uzbrojeni po z�by �o�nierze! Sytuacja tak nabrzmia�a, �e
ju� 27 marca musia�em si� wycofa� ze sztabem do Strebendorfu, a po kilku godzinach
zniszczy� tajne dokumenty. Mia�em w dalszym ci�gu mas� roboty. Organizowa�em punkty
zborne dla maruder�w, dezerter�w i zab��kanych �o�nierzy. Uaktywnili�my pomoc
spo�eczn� dla miejscowej ludno�ci. Po naradzie ze Sprengerem, Gauleiterem Hesji-
Nassau, zwolni�em wszystkie kobiety z podleg�ych mi jednostek.
- To�cie pozbyli si� maszynistek? - pyta Schieike. - Ani jedna blond Venus nie
towarzyszy�a panu w czasie ucieczki? Stroop si� oburzy�:
- Opowiadam o tragicznych chwilach Rzeszy, Herr Schieike, a pan takie g�upstwa!
l kwietnia Stroop uda� si� autem w do�� dalek� podr� na p�noc, a� do Brunszwiku.
Wzi�� z sob� �on� i dzieci. Odby� tam rozmow� z wy�szym dow�dc� SS i policji SS-
Obergruppenfuhrerem Quemerem. My�l�, �e chodzi�o o decyzj�, w jakim kierunku uda�
si� w dalsz� podr� ewakuacyjn�. Czy przedziera� si� na p�noc do Szlezwigu (gdzie
zmierza� Himmler), czy do Bawarii i Alp. Stroop wybra� po�udnie, gdy� tam (wed�ug
niego) zamierzono zorganizowa� "twierdz� oporu do ostatniej kropli krwi".
4 kwietnia Stroop znajduje si� w Goslar.
- Nasze auta by�y po drodze ostrzeliwane przez samoloty alianckie. Ba�em si� wtedy
bardzo o losy rodziny.
Chocia� Stroop nigdy nie chcia� wyra�niej na ten temat powiedzie�, to przypuszczam,
�e w�a�nie w Goslar zostawi� �on�, c�rk� i syna. M�g� ich odes�a� - my�l� - do
zaprzyja�nionego domu w okolicy, a mo�e do rodzinnego Detmoldu.
8 kwietnia wycofa� si� (on, .si� zawsze ".wycofywa�", a me ucieka�) do Pottenstein
ko�o Norymberg!. Stamt�d je�dzi� do wielu miejscowo�ci (mi�dzy innymi do
Monachium). "Odwiedza�" wy�szych oficer�w SS, odbywa� narady, uzgadnia�
post�powanie, planowa�. Ale w istocie umyka� na po�udnie w l�ku przed obcymi
wojskami, kt�re wdziera�y
si� od wschodu i od zachodu, rozdzielaj�c armi� hitlerowsk� na grupy:
p�nocn� i po�udniow�. Do tej po�udniowej cz�ci d��y� Stroop jak do ziemi obiecanej.
My�la�, �e tam bezpieczniej i �e w alpejskich ,,okopach �wi�tej Tr�jcy" broni� si�
b�d� "a� do zwyci�stwa".
W potwornym zamieszaniu i ba�aganie wojennym, w zam�cie kl�ski dotar�a do Stroopa
depesza teleksowa, w kt�rej wzywano go do Berlina, do raportu u Himmlera. Mimo
specjalnych znak�w na czarnym "horchu", daj�cych pierwsze�stwo w ruchu drogowym,
Stroop d�ugo jecha� do stolicy. Zameldowa� si� w Dienststelle Per-s�nlichen Stabes
Himmlera w Berlinie przy Kaiserallee, gdzie zakomunikowano mu, aby si� stawi� 14
kwietnia u Himmlera w specjalnym poci�gu ko�o Prenziau, jakie� 120 kilometr�w na
p�noc od Berlina.
Nieca�e trzy dni Stroop sp�dzi� w Berlinie. By� �wiadkiem pot�nych bombardowa�,
po�ar�w. Stolica Rzeszy dogorywa�a.
- 14 kwietnia 1945 odby�em ostatni� w �yciu rozmow� z SS-
-Reichsfuhrerem. Heinrich Himmler nie najlepiej wygl�da�. Mia� oczy zm�czone, ale
r�ce zawsze wypiel�gnowane i wymanicurowane paznokcie. Przyj�� mnie nadzwyczaj
serdecznie. Pyta� o rodzin�, o zdrowie, kaza� raportowa� o wszystkich zaj�ciach w
Wiesbadenie. Pogratulowa� sukcesu w sprawie von Klugego. Przedstawi� elementy
sytuacji militarnej i politycznej. Z niech�ci� m�wi� o Bormannie. Dawa� do
zrozumienia, �e Adolf Hitler zachowuje si� "dziwnie" i �e nie jest wykluczona
choroba Fuhrera. W ko�cu zaproponowa�, abym wszed� do jego osobistego sztabu i
ewentualnie pojecha� z nim na p�noc w kierunku Lubeki, a potem Danii.
- I wtedy po raz pierwszy w �yciu nie zgodzi�em si� z SS-
-Reichsfuhrerem. Wyrazi�em pogl�d, �e tymczasem, w okresie chwilowych niepowodze�,
nale�y organizowa�, do czasu u�ycia nowej broni, centralny punkt oporu w
niemieckich Alpach.
- Heinrich Himmler zapyta�, czy wierz�, �e III Rzesza wygra wojn�. Odpowiedzia�em z
ca�ym przekonaniem, �e tak. Jasne bowiem, �e germa�skiego ducha, wyzwolonego przez
my�l i czyn Adolfa Hitlera, nic nie zdo�a przezwyci�y�. Heinrich Himmler zgodzi�
si� ze
344 ROZMOWY Z KATEM
mn�. Ale ponowi� sugesti�, �ebym w tych k�opotliwych chwilach znajdowa� si� przy
nim. Wtedy u�y�em nast�puj�cego argumentu:
"Czy mam, wchodz�c w sk�ad �cis�ego sztabu SS-Reichsfuhrera, pozostawi� na pastw�
losu tych braci z SS oraz kilkuset m�odych bojowc�w z Werwolfu, kt�rzy z mojego
rozkazu jad� w Alpy bawarskie i austriackie dla zorganizowania narodowo-
socjalistycznego sza�ca III Rzeszy?"
- Ta motywacja przekona�a Heinricha Himmlera. �zy pokaza�y mu si� w oczach.
U�ciska� mnie serdecznie, pogratulowa� germa�skiego charakteru i powiedzia� mniej
wi�cej tak: "Je�eli tysi�cletnia Rzesza ma takich �o�nierzy Adolfa Hitlera jak ty,
m�j kochany Jlirgen Stroop, to nigdy nie zginie!!"
A Serdelk� na to:
- Pan okaza� wielki spryt, Herr Genera�. Bo przecie� lepiej by�o przedziera� si� na
po�udnie w g�rskie, bezpieczniejsze tereny ni� towarzyszy� Himmlerowi. A zreszt�
Himmler pana te� buja�. Daleko wcze�niej zacz�� nawi�zywa� kontakty z aliantami.
Stroop uda�, �e nie s�yszy, i ci�gn��:
- Heinrich Himmler da� mi pe�n� swobod� dzia�ania, wiele sytuacji wyja�ni� i
udzieli� rad w zakresie uruchamiania Werwolfu. Otrzyma�em od niego specjaln�
instrukcj�, kt�r� przekaza�em wszystkim wy�szym dow�dcom SS i policji w
po�udniowych Niemczech. G��wnym elementem tej instrukcji by�a opinia, �e (mimo
chwilowych powa�nych trudno�ci) Niemcy mog� jeszcze wygra� i na pewno wygraj�
wojn�.
- Nast�pnego dnia wr�ci�em do Pottenstein i zaraz pojecha�em do Turyngii, gdzie
znajdowa� si� doktor Trummler. Poinformowa�em go o pogl�dach i decyzjach Heinricha
Himmlera oraz pomaga�em w przygotowaniach linii oporu w tym rejonie. Dr Trummler
okaza� si� wspania�ym organizatorem jednostek wojskowych (z�o�onych cz�ciowo z
cywilnej ludno�ci) i kierownikiem rob�t fortyfikacyjnych. Wkr�tce wycofa�em si� do
Bawarii, gdzie przeprowadzi�em narady z dow�dcami SS najwy�szych szczebli.
Pojecha�em do Augsburga, Monachium i Dachau. Poza obozem koncentracyjnym (o kt�rym
wszyscy wiemy) znajdowa� si� w Dachau wa�ny o�rodek SS. W czasie rozm�w ustalili�my
plany ostatecznego zorganizowania obronnej
twierdzy SS w Alpach. Zgodnie z tym porozumieniem, pojecha�em autem do Lindau nad
Jeziorem Bode�skim.
- Pewnie pan szuka� w Lindau mo�liwo�ci wzgl�dnie �atwej ucieczki do Szwajcarii -
wtr�ci� Schie�ke. - O ile wiem, to Szwajcaria nie wydawa�a przest�pc�w wojennych,
je�li posiadali spory zapas twardych walut.
W celi wybuch�a straszna awantura.
Po kilku dniach zn�w rozmawiali�my o ko�cowych miesi�cach wojny. Zapyta�em Stroopa:
- Co pan mia� wsp�lnego z Werwolfem, o kt�rym pan m�wi� w Prenziau u Himmlera?
- Zorganizowa�em oddzia�y Werwolfu w Rhein-Westmark na jesieni 1944 roku i mia�em
na tym polu pewne sukcesy.
Stroop mnie bardzo zaciekawi�. Zawsze interesowa�em si� hitlerowsk� konspiracj�
niemieck�, o kt�rej wie�ci dochodzi�y w ostatnich latach wojny. Prosi�em, �eby
mo�liwie dok�adnie opowiedzia�, co wie o Werwolfie i jak montowa� konspiracj� na
swoim terenie.
- Pierwsze pog�oski, �ci�le poufne, o przygotowywaniu jakiej� organizacji
konspiracyjnej - relacjonowa� Stroop - dobieg�y do mnie zim� 1943 roku po
przyje�dzie do Wiesbadenu. Nie przywi�zywa�em do nich wi�kszej wagi, gdy� uwa�a�em
to za nieprawdopodobne plotki. Dopiero we wrze�niu 1944 roku SS-Oberstgruppenfuhrer
Hans Adolf Priitzmann poinformowa� mnie (odebrawszy przed tym specjaln� przysi�g�),
�e przygotowuje si� og�lnoniemieck� organizacj� konspiracyjn� pod nazw� Werwolf.
Wed�ug okre�lenia genera�a Pnitzmanna, mia�a to by� "organizacja powsta�a z ducha
narodowosoc-ja�istycznego Wielkiej Rzeszy". Projektodawcy przewidywali potrzeb�
tajnego zwi�zku w przypadku, gdyby Niemcy znalaz�y si� pod okupacj�. �o�nierze i
cywile, SS-owcy i bezpartyjni, ch�opcy i dziewcz�ta (a nawet dzieci i kobiety)
mieli by� systematycznie szkoleni
' Werwolf (niem.) - wilko�ak, posta� z legend germa�skich, cz�owiek zamieniony w
wilka.
346 ROZMOWY Z KATEM
w sabota�ach, w likwidowaniu przeciwnika oraz jego agent�w, w zatruwaniu �ywno�ci i
wody, w akcjach przeciwko transportowi wroga itd.
- Mam dwa pytania - przerwa�em. - Pierwsze: kiedy powzi�to inicjatyw� za�o�enia
takiej organizacji? I drugie: kto sta� na czele Werwolfu?
- O ile wiem, sama idea organizacji konspiracyjnej dzia�aj�cej w przypadku
chwilowej okupacji cz�ci Niemiec narodzi�a si� w ko�cu 1943 roku. W jakim kr�gu ta
my�l powsta�a, nie wiem. W sk�ad inicjuj�cej grupy wchodzi� SS-Oberstgruppenfuhrer
Priitzmann. Od niego mam te informacje. Genera�a Prutzmanna zna�em dobrze od czasu
mego pobytu na Ukrainie. Jak pami�taj� panowie, pe�ni�em w roku 1942 funkcje
inspektora do spraw zabezpieczenia budowy trasy strategicznej D-4 (Lw�w-Rost�w-
Kaukaz). Kierownikiem tej gigantycznej inwestycji drogowej by� w�a�nie Hans Adolf
Priitzmann, najwy�szy dow�dca SS i policji w Komisariacie Rzeszy Ukraina, kt�rego
sprowadzi� tam zarz�dca tego kraju, a jednocze�nie nacjonal-socjalistyczny szef
Prus Wschodnich, Erich Koch.
- Hans Adolf Priitzmann - ci�gn�� Stroop - urodzi� si� (jak mi kiedy� opowiada�) w
1901 roku nad Zalewem Wi�lanym, w Tolk-micku...
- To z pewno�ci� p�yn�a w nim krew s�owia�ska, jak w von dem Bachu-Zelewskim,
kt�rego matka m�wi�a bardzo dobrze po polsku i j�zykiem tym pos�ugiwa�a si� od
dzieci�stwa na Mazurach, sk�d pochodzi�a ich rodzina - w��czy� si� do rozmowy
Gustaw Schieike.
- Ma pan troch� racji - odpowiedzia� Stroop. - Babka genera�a Prutzmanna tak�e by�a
Polk�. Ale musz� doda�, �e Priitzmann, wielki patriota, mia� charakter oraz
intelekt, von dem Bach za� by� zwyk�� wini� i zdrajc�, co si� ujawni�o na procesie
norymberskim oraz w czasie �wiadkowania w Warszawie. Ale, wracaj�c do genera�a
Prutzmanna, odpowiedzcie sobie sami panowie na pytanie, jakie on musia� przejawia�
talenty, je�eli zosta� wyznaczony na naczelnego dow�dc� przysz�ej armii Werwolfu!
- Priitzmann by� wzorem wierno�ci. Nale�a� do najstarszego kr�gu, do rdzenia Alte
Gard�. Jego legitymacja SS-owska mia�a numer
3002, gdy Friedricha Kriigera - ponad 6000, a moja - 44611. W czterdziestym roku
swego �ycia Prutzmann obj�� jedn� z najbardziej odpowiedzialnych przed wybuchem
wojny funkcji: wy�szego dow�dcy SS i policji w Kr�lewcu. P�niej przeszed� na
analogiczne stanowisko dla Litwy, �otwy i Estonii z siedzib� w Rydze, a nast�pnie
(o czym ju� wspomnia�em) dokona� wielkich prac na Ukrainie2.
Nie przerywa�em Stroopowi, gdy szczeg�owo charakteryzowa� Priitzmanna. Chcia�em si�
bowiem dowiedzie�, kim by� cz�owiek, kt�rego przeznaczono na tak niezwyk�e
stanowisko.
- Genera� Prutzmann to jeden z najwybitniejszych dow�dc�w i wychowawc�w Czarnego
Korpusu - Stroop podnieci� si�. - Wykszta�cony. Wszechstronnie sprawny pod wzgl�dem
intelektualnym i fizycznym. Umys� tw�rczy. Si�a charakteru. Zdecydowanie,
pracowito��, up�r oraz spr�ysto�� organizacyjna. Powaga wewn�trzna przy
m�odzie�czym wygl�dzie, a przy tym bezpo�rednio�� i skromno�� w post�powaniu.
Surowy i wymagaj�cy (przede wszystkim od siebie), lecz wyrozumia�y. No! i cechowa�o
go g��bokie zrozumienie dalekosi�nych my�li Adolfa Hitlera oraz pasja realizacyjna
cel�w NSDAP.
- Ka�da rozmowa z nim, czy odprawa s�u�bowa, by�a przyjemno�ci�. Wzbudza� zaufanie,
wszyscy go szanowali, a prawie wszyscy lubili. Swoimi walorami imponowa�
podw�adnym, kolegom i nawet Adolfowi Hitlerowi oraz Heinrichowi Himmlerowi.
Prutzmann nie by� zwi�zany z �adn� grup� wewn�trzpartyjn�. M�wiono, �e jest
"cz�owiekiem Gauleitera Ericha Kocha z Kr�lewca". To nieprawda. Do Priitzmanna
pasowa�oby tylko jedno okre�lnie: cz�owiek Rzeszy Germa�skiej, o duszy rycerza i
najwy�szej moralno�ci, SS-owskiej. W praktyce by� kierownicz� postaci� na naszych
wschodnich terenach.
2 Z wykorzystanych przez dr. Szymona Datnera akt personalnych H. A. Priitzmanna
wynika, i� cechowa�a go bezwzgl�dno�� metod i �e saldo jego urz�dowania na Ukrainie
obejmowa�o (na dzie� 28 sierpnia 1943) 27595 "zabitych nieprzyjaci�" (Feindtote) i
przesz�o 11 tysi�cy "je�c�w" (czyli cywilnych mieszka�c�w wys�anych do oboz�w
koncentracyjnych). Zob. Sz. Datner, Niemiecki okupacyjny aparat bezpiecze�stwa w
okr�gu bia�ostockim (1941-1944) w �wietle materia��w niemieckich (opracowania
Waldemara Macholla), "Biuletyn G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w
Polsce", t. XV, Warszawa 1965, s. 16.
348 ROZMOWY Z KATEM
- Co pan rozumie pod waszymi wschodnimi terenami? - pytam.
Stroop odpowiada, po pewnym zreflektowaniu si�:
- My�l� o tych obszarach, kt�re le�� z obu stron linii Ryga-Odessa. Tymi ziemiami
zarz�dza� Hans Adolf Priitzmann w latach wojny.
- Pan genera� robi z Priitzmanna jakiego� p�boga - odezwa� si� Schieike. - �e by�
zdolny i b�yskotliwy, to fakt. Pracowa�o si� pod nim przyjemnie, bo nie puszy� si�
i rozumia�, co si� do niego m�wi�o. Ale twardy. ��da� bezwzgl�dnego pos�usze�stwa i
b�yskawicznego wykonywania rozkaz�w. Pan genera� nazywa� go szlachetnym rycerzem,
moralnym i cnotliwym. Tak! tak! On cnotliwie wyrzyna� obce nacje mi�dzy Ryg� a
Odess�. To pas u�y�niony dziesi�tkami tysi�cy tzw. mogi� prutzmannowskich...
- Milcz pan! - rykn�� Stroop. - Nie wolno bezcze�ci� pami�ci Priitzmanna,
naczelnego dow�dcy Werwolfu!
- A panu, Herr Genera�, nie wolno wynosi� na o�tarze tego, kt�ry z "rycerskim
wdzi�kiem" u�mierca� masami �yd�w, Rosjan i Ukrai�c�w oraz grabi� i wprowadza�
niewolnictwo. I kt�ry za-inkasowa� sobie na Ukrainie, oko�o �ytomierza, najwi�ksze
dobra rycersko-nazistowskie. SS-owski anio� na dziesi�ciu tysi�cach hektar�w
zdobycznego czarnoziemu!
Wobec dynamicznego ataku Schieikego, Stroop zamilk�. Chyba uzna� sw� pora�k�. Ale
do ko�ca dnia ju� nie rozmawiali�my.
- Zawsze pan m�wi� - zacz��em kiedy� - �e najwy�szym stopniem generalskim w SS
(poza stopniem SS-Reichsfiihrera) by� SS-Obergruppenfuhrer. A tu nam pan tworzy dla
Priitzmanna jak�� now� rang�, SS-Oberstgruppenfuhrera. Co to ma znaczy�?
- W ko�cowym okresie wojny - wyja�nia Stroop - zasz�a konieczno�� ustanowienia
jeszcze jednego stopnia, wy�szego od SS--Obergruppenfuhrera. By� to stopie� SS-
Oberstgruppenfuhrera3, kt�ry
3 W rzeczywisto�ci nast�pi�o to nie w ko�cowym okresie wojny, lecz w kwietniu 1942
r. - zob. wy�ej przyp. 2 do rozdzia�u XII.
uzyska�o niewielu ludzi z najwy�szej czo��wki SS. W�r�d nich genera� Priitzmann.
- Priitzmann musia� mie� do pana zaufanie - zagaduj�.
- Tak. On mi wierzy�. A zacz�o si� wszystko od pi�knych czas�w ukrai�skich.
Dotychczas brzmi mi w uszach wieczorne r�enie koni, wypuszczonych z SS-owskiej
stajni na ogrodzone balami pastwiska Ukrainy. Wybra�em si� wtedy z Prutzmannem
konno na spacer. Rozmawiali�my d�ugo i serdecznie o naszej przesz�o�ci i
przysz�o�ci. W 1944 roku genera� Priitzmann przyjecha� do mnie, do Wiesbadenu, jak
do przyjaciela. By� starszy rang�, ale w stosunkach pozas�u�bowych panowa�a mi�dzy
nami braterska r�wno�� i szczero�� wypowiedzi.
- Co Priitzmann m�wi� o Werwolfie i o pa�skich zadaniach?
- Hans Adolf Priitzmann wyja�ni�, na czym polega idea i organizacja tego tajnego
zwi�zku. M�wi�, �e decyzj� powo�ania Werwolfu powzi�to po d�ugich przygotowaniach i
przeprowadzeniu naukowych studi�w nad znanymi dotychczas organizacjami
konspiracyjnymi, szczeg�lnie w Europie. Studia przeprowadza�a supertajna kom�rka w
SS. W jej sk�ad wchodzili nie tylko naukowcy (historycy, socjologowie i
psychologowie), ale i terenowi badacze zwi�zk�w kon-spiruj�cych aktualnie przeciw
Niemcom. Ludzie ci, niezale�nie od stopnia w SS, mieli jednakowe legitymacje, kt�re
byli zobowi�zani pokazywa� naszym w�adzom policyjnym tylko w wyj�tkowych
okoliczno�ciach.
- Na przyk�ad w jakich? - pytam.
- Gdy cz�onek tej specjalnej grupy dowiedzia� si� o jakim� przest�pcy politycznym
przeciwko III Rzeszy, zaaresztowanym przez Gestapo lub przez Policj� Bezpiecze�stwa
i S�u�b� Bezpiecze�stwa, to m�g� go zwolni� nawet z celi �mierci i zabra� do swojej
dyspozycji. Ale pod warunkiem, �e �w przest�pca pomo�e mu w teoretycznych badaniach
nad istot� swej macierzystej konspiracji. Zastrzegam si�, �e taki nasz terytorialny
badacz organizacji konspiracyjnej nie ��da� od badanego �adnych kapowa�, danych
personalnych, adres�w itp.
- Nie przerywa�em panu, Herr Stroop, chocia� �wierzbia� mnie j�zyk - m�wi� do
Stroopa. - Ale wydaje mi si�, �e pan ma racj�. Zetkn��em si� bowiem z cz�onkiem
takiej specjalnej kom�rki studiuj�cej do�wiadczenia i metody konspiracji AK-
owskiej. By�o to w czasie
350 ROZMOWY Z KATEM
Powstania Warszawskiego, na drugi dzie� po zdobyciu przez nas centrali
telefonicznej przy ulicy Zielnej, tak zwanej PASTY4.
- Poza s�u�b� w BIP KG AK dzia�a�em r�wnie� w kom�rce �ledczo-dochodzeniowej KWP na
m.st. Warszaw�. Z tego tytu�u zachodzi�em od czasu do czasu do szefa powsta�czego
kontrwywiadu, w kt�rego lokalu (w gmachu PKO) prowadzono badanie je�c�w oraz
post�powanie przeciwko podejrzanym o wsp�prac� z Niemcami. Pewnego razu, w�a�nie w
dwa dni po zdobyciu PASTY, szef kontrwywiadu przes�uchiwa� SS-owca, wzi�tego do
niewoli w PA�CIE.
- �w jeniec - ci�gn� - by� brudny i zm�czony. Przes�uchuj�cy, kapitan AK "Lotny"5,
poleci� Niemcowi umy� si� i doprowadzi� umundurowanie do porz�dku. Kaza� przynie��
mu kolacj� i kaw�. Pocz�stowa� papierosami. Wtedy Niemiec pyta przes�uchuj�cego,
czy jest oficerem zawodowym. Po otrzymaniu twierdz�cej odpowiedzi Niemiec zacz��
wszystko o sobie opowiada�, ale nie obci��a� nikogo z SS. Ujawni� imi� i nazwisko.
Nie pami�tam, jak brzmia�o, ale wydaje mi si� dzisiaj, �e Wellendorf. W czasie
przes�uchania poprosi� o scyzoryk. Otrzyma�. Jeniec, w stopniu m�odszego oficera
SS, zdj�� mundur i wypru� z niego ma�� legitymacj�. By�a to legitymacja owej
specjalnej grupy badaj�cej struktur� i metody konspiracji polskiej. Powiedzia� przy
tym, �e od roku dzia�a w czym�, co mo�na nazwa� hitlerowskim biurem studi�w Polski
Podziemnej. Celem biura jest przej�cie do�wiadcze� i osi�gni�� polskiej konspiracji
na wypadek zorganizowania niemieckiego ruchu oporu po przegranej wojnie.
- S�uchali�my z zainteresowaniem szczerej relacji SS-owca - opowiada�em dalej. -
Twierdzi� on, �e dotychczasowa ocena berli�skiego sztabu biura przedstawia si�
nast�puj�co: Polacy maj� najwi�ksze ze wszystkich kraj�w europejskich do�wiadczenie
w spiskowaniu. Przyczyn� tego stanu jest ponad 150-letnia konspiracyjna walka
4 O�miopi�trowy gmach Polskiej Akcyjnej Sp�ki Telefonicznej (PAST) przy ul. Zielnej
37/39 zosta� zdobyty przez powsta�c�w 20 sierpnia 1944 r.
5 Poniewa� dow�dc� ca�o�ci walcz�cych si� w czasie Powstania Warszawskiego by�
komendant Okr�gu Warszawa AK gen. A. Chru�ciel "Monter" (a nie Dow�dca AK), szefem
powsta�czego kontrwywiadu zosta� dotychczasowy szef tego pionu w sztabie "Montera",
czyli wspominany wy�ej por. Wincenty Kwieci�ski ,,Lotny" (a nie szef kontrwywiadu
na szczeblu Komendy G��wnej AK).
Polak�w o niepodleg�o��. Naukowa analiza polskiej organizacji konspiracyjnej, a
przede wszystkim Armii Krajowej, wykaza�a - wed�ug relacji je�ca - �e przysz��
konspiracj� niemieck� nale�y oprze� na wzorach polskich. Doda�, �e dwaj znani
funkcjonariusze Policji Bezpiecze�stwa i SD w Generalnej Guberni (Spiiker oraz
Fuchs z Radomia6) r�wnie� zajmuj� si� powa�nymi badaniami nad konspiracj� AK-owsk�.
- A wi�c znalaz� pan, Herr Moczarski, w 1944 roku potwierdzenie tego, co
opowiada�em o genezie Werwolfu. Wed�ug mnie Polacy s� rzeczywi�cie najlepszymi
spiskowcami �wiata. Maj� konspiracj� we krwi. Czy zgadza si� pan ze mn�? - m�wi
Stroop.
- Polacy chyba nie s� najlepszymi konspiratorami, chocia� w istocie maj� powa�ne
tradycje spiskowe, niepodleg�o�ciowe. Wydaje mi si� jednak, �e lepsi od Polak�w
byli Macedo�czycy. Kiedy� natkn��em si� w Pary�u, przed wojn�, na cz�onk�w
konspiracji macedo�skiej przeciw Bu�garom, Serbom i Grekom. Ale mniejsza z tym.
Wr��my do pa�skiego Werwolfu, Herr Stroop. Jak go pan organizowa� na terenie
swojego Bereichu?
- Ot� Hans Adolf Prutzmann ujawni� w najwi�kszej tajemnicy, �e zosta� przewidziany
na naczelnego dow�dc� Werwolfu w ca�ej Rzeszy. Jego p�oficjalne tytu�y brzmia�y:
Generalinspekteur fur den passiven Widerstand7 lub Generalinspekteur fur
Specialabwehr8. Mia�em trzy spotkania z Priitzmannem w Wiesbadenie, we wrze�niu,
pa�dzierniku i grudniu 1944 roku. Prutzmann przydzieli� mi z werwolfowskiej
centrali zaufanego oficera, SS-Sturmbannfuhrera Besta. Best by� ��cznikiem mi�dzy
mn� a Priitzmannem oraz g��wnym konsultantem i koordynatorem na terenie Bereichu
dzia�a� dotycz�cych Werwolfu.
6 SS-Haupsturmfuhrer Pau� Fuchs (ur. 1908) by� kierownikiem referatu IV A w
Urz�dzie Dow�dcy Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa na dystrykt
radomski. Obok A. Spiikera uwa�any za najbardziej niebezpiecznego dla podziemia
funkcjonariusza Gestapo na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W RFN w 1976 r.
umorzono �ledztwo przeciwko niemu.
7 Generalinspekteur fur den passiven Widerstand (niem.) - generalny inspektor d/s
biernego oporu.
8 Generalinspekteur fur Spezialabwehr (niem.) - generalny inspektor d/s ochrony
specjalnej.
352 ROZMOWY Z KATEM
- Organizacja Werwolfu w Rhein-Westmark, a w�a�ciwie na terenie XII Wehrkreisu,
mia�a kryptonim "Angelegenheit W" lub "SS-Wkr XII" i powo�ali�my j� u nas 8
pa�dziernika 1944. Tego� dnia wys�ano pierwsze listy z rozkazem do wielu
zg�aszaj�cych si� przedtem (drog� poufn�, ale wybranych przez kilku cz�onk�w
NSDAP), aby stawili si� do Wiesbadenu.
- Kto wybiera� ochotnik�w? - pyta Schieike.
- Gauleiterzy Mosellandu, Westmarku i Hesji-Nassau. Gaulei-terzy podali nazwiska
kandydat�w pu�kownikowi policji Niemannowi, mojemu szefowi Ordnungspolizei.
Kandydaci do Werwolfu mogli by� bezpartyjni, nie musieli nale�e� do NSDAP, HJ lub
SS. Powinni tylko objawi� nieprzepart� ch�� dzia�ania w przysz�ej konspiracji i by�
godni zaufania. Nie stosowano granicy wieku, ale jasne, �e lwia cz�� kandydat�w
rekrutowa�a si� spo�r�d m�odzie�y m�skiej.
- O ile dobrze rozumiem, Werwolf na pa�skim terenie by� zak�adany i prowadzony oraz
nadzorowany przez popularnych dzia�aczy NSDAP, cz�onk�w SS i SA. Czy tak? - pytam
zdziwiony.
Stroop potwierdzi� oraz doda� nazwiska ponad dwudziestu ludzi odpowiedzialnych za
organizacj� Werwolfu w XII Wehrkreisie. Wielu nazwisk nie pami�tam, ale zanotowa�em
natychmiast po wyj�ciu z wi�zienia, �e w�r�d tych "odpowiedzialnych" znajdowali si�
poza Stroopem: Gauleiter Simon, Gauleiter Blirckel, Gauleiter Sprenger, Gauleiter
St�hr, kilku wy�szych dow�dc�w SA oraz Hitlerjugend, a ponadto jaki� hitlerowiec
Kloss i inny o nazwisku Goss. Nie zapomnia�em r�wnie� polskiego nazwiska:
Piekarski, kt�ry by� w owym czasie - jako rodowity Niemiec - Burgemeistrem
Wiesbadenu.
Relacja Stroopa rozbawi�a mnie. Jak mo�na tworzy� konspiracj� przy pomocy rozkaz�w,
a ponadto w oparciu o grup� popularnych (a niekiedy mo�e znienawidzonych) dzia�aczy
partyjnych?!
Z opowiada� Stroopa wynika�o, ze struktura organizacyjna Werwolfu opiera�a si� na
systemie czw�rkowym. Podstawow� jednostk� by� oddzia� (patrol), w sk�ad kt�rego
wchodzi� dow�dca i trzech podw�adnych. Dow�dca musia� by� absolwentem szko�y dla
cz�onk�w "Angelegenheit W", kt�ra mie�ci�a si� (dla tego obszaru) w klasztorze
Tiefenthal.
Kierownikiem szko�y mianowano SS-Sturmbannfuhrera Besta,
a prowadz�cym zaj�cia praktyczne - dr� Gossa. (Goss to dawny adiutant Stroopa.)
Instruktorami byli podoficerowie rozmaitych jednostek SS. Kurs trwa� trzy tygodnie
i obejmowa� musztr� formaln�, wychowanie fizyczne (ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem
forsownych marsz�w w trudnym terenie i w lesie), umiej�tno�� pos�ugiwania si� map�
i kompasem, �wiczenia z r�nymi rodzajami broni oraz z urz�dzeniami saperskimi
(technika wysadzania w powietrze) itp. Ponadto uczono akcji sabota�owych, cichego
u�miercania przeciwnika oraz demonta�u urz�dze� przemys�owych i komunikacyjnych.
Naturalnie nie zapomniano o nauce ��czno�ci i o specjalnych metodach
sygnalizacyjnych.
Stroop wizytowa� szko�� z dziesi�� razy. Stara� si� zetkn�� bezpo�rednio z ka�dym
kursantem i okaza� mu zainteresowanie. Gdy Stroop opowiada� o tych wizytacjach i o
tym, �e zna� osobi�cie ka�dego z dow�dc�w przysz�ych patroli Werwolfu, roze�mia�em
si�.
- C� to za konspiracja? - rzek�em. - Pan zna�, jako naczelny dow�dca Werwolfu w
Rhein-Westmark, wszystkich g��wnych werwol-fowc�w i oni znali osobi�cie pana, z
nazwiska i tytu�u, bo przecie� pan tam je�dzi� w mundurze i bez maski na twarzy.
Gdyby w przysz�o�ci okupacyjne w�adze �ledcze natrafi�y na jednego mi�czaka w�r�d
was, tak zwanych "konspirator�w", to by ca�a organizacja w ci�gu trzech dni zosta�a
wy�apana. Musz� stwierdzi�, �e �adnych m�drych wniosk�w nie wyci�gn�li�cie z
naukowych bada� nad polsk� konspiracj�. Ale mo�e si� myl�, bo nie znam ca�o�ci
sprawy.
Stroop zacz�� opowiada�, w jaki spos�b organizowa� i prowadzi� Werwolf na terenie
obszaru. Przyj�to zasad�, �e poszczeg�lne czteroosobowe (1+3) oddzia�y powinny by�
rozmieszczone co dziesi�� do dwunastu kilometr�w. Zesp� dziesi�ciu oddzia��w (to
znaczy 40 ludzi) nazywa� si� "sektorem", a grupa 6-8 sektor�w tworzy�a Abschnitt.
Na obszarze dowodzonym przez Stroopa znajdowa�y si� cztery Abschnitty Werwolfu. W
sumie si�y Werwolfu liczy�y w pocz�tku 1945 roku w XII Wehrkreisie oko�o 1100
liniowych cz�onk�w. My�l�, �e sztaby oraz s�u�by zaopatrzeniowe, szkoleniowe,
sanitarne, transportowe i inne (zwi�zane bezpo�rednio z dzia�alno�ci� Werwolfu)
musia�y liczy� co najmniej drugie tyle.
Kadr� Stroopowskiego Werwolfu byli absolwenci szko�y w klasz-
354 ROZMOWY Z KATEM
torze Tiefenthal. Po zniszczeniu klasztoru przez aliant�w szko�� przeniesiono do
Wiesbadenu, a nast�pnie do Walirabenstein, ko�o Idstein.
Jaki� czas Werwolf nosi� kryptonim: "Stabskompanie". Absolwenci szko�y Werwo�fu
otrzymywali "znak to�samo�ci" w postaci blaszki z numerem i wyrytymi literami "SS-
Wkr XII", a ponadto otrzymywali SS-Soldbucher, czyli SS-owskie ksi��eczki �o�du.
Stroop zaopatrzy� cz�onk�w Werwo�fu w mapy, na kt�re naniesiono obiekty
przeznaczone w przysz�o�ci do zniszczenia. Cz�� werwolfowc�w mia�a si� umie�ci� w
grotach, sztolniach kopalnianych, kamienio�omach lub innych dobrze zamaskowanych
miejscach. Ka�da z podstawowych jednostek Werwo�fu (1+3) musia�a dysponowa� co
najmniej trzema kryj�wkami dla ludzi oraz zapas�w �ywno�ci, amunicji itp.
Kiedy� zapyta�em Stroopa, czy wizytowa� miejsca postoju oddzia��w (patroli).
Odpowiedzia�, �e nie - bo nie chcia� dekonspirowa� cz�onk�w Werwo�fu. Stroop
wielokrotnie podkre�la�, �e wszystkie sprawy zwi�zane z Werwolfem nale�a�y do klasy
najbardziej tajnych. Ale posiada� spis nazwisk i adres�w wszystkich liniowych
oddzia��w oraz map� z zaznaczonymi miejscami ich postoju i lokalizacj�
zmagazynowanego wyposa�enia.
Zadawa�em oczywi�cie Stroopowi wiele pyta� dotycz�cych szczeg��w organizacyjnych i
techniki dzia�ania jego konspiracji. Nie zawsze umia� mi odpowiedzie�, na przyk�ad,
jak zorganizowano dop�yw informacji do patroli Werwo�fu, czy Werwolf prowadzi�
dzia�alno�� u�wiadamiaj�c� i propagandow� oraz wywiadowcz� i kontrwywiadowcz�. Gdy
zapyta�em, jak by si� zachowa� dow�dca oddzia�u po stwierdzeniu, �e jaki� Niemiec
doni�s� policji okupacyjnej o dzia�aniach Werwo�fu. Stroop odpowiedzia�:
- Dow�dca patrolu powinien u�mierci� konfidenta! Na to ja:
- Czy kto� kontrolowa�by dzia�anie Werwo�fu, ko�cz�ce si� likwidacj� Niemca-
konfidenta?
Stroop o�wiadczy�, �e �adnych krok�w organizacyjnych w tej dziedzinie nie
przewidywano.
W pa�dzierniku 1944 Stroop otrzyma� z Berlina, od Prutzmanna,
ampu�ki z trucizn� (wi�kszo�� z cyjankali, reszta z arszenikiem). Mia� je
rozdzieli� cz�onkom Werwolfu, ale nie zgodzi� si� na natychmiastowe rozprowadzenie
ampu�ek. M�wi�, �e "ci�g�e noszenie przy sobie trucizny by�oby szkodliwe dla morale
bojowc�w z Werwolfu". Ponadto, w razie schwytania konspirator�w przez okupanta,
by�aby to okoliczno�� niepotrzebnie ich obci��aj�ca.
- Ja po prostu nie znosi�em samego widoku ampu�ek z trucizn�
- powiedzia� kiedy� tonem za�enowania.
Poza trucizn� nades�an� z Berlina (kt�r� Stroop trzyma� w sejfie, a potem odda�
Bestowi) Werwolf z jego obszaru dysponowa� innymi zapasami trucizn. Produkcj� tych
�miertelnych porcji zainicjowa� Gautleiter Burckel z Westmarku-Lotaryngii.
Stroopowski Werwolf posiada� du�e zapasy �ywno�ci, broni, amunicji, �rodk�w
wybuchowych oraz sprz�tu do sabota�u. Wszystkie chemikalia do przysz�ych akci
^dywersyjnych Werwolfu wytwarzano na miejscu w chemicznych fabrykach zbrojeniowych.
Kt�rego� dnia zagadn��em Stroopa, jak si� przedstawia�a organizacja Werwolfu na
s�siednich terenach. Odpowiedzia�, �e zupe�nie nie�le, ale �e w jego Bereichu by�o
w tym wzgl�dzie najlepiej.
Jedn� z wa�nych spraw, kt�r� poruszali�my w czasie rozmowy o Werwolfie, by� udzia�
m�odzie�y w tej konspiracji. Stroop ujawni�, �e w listopadzie 1944 wybitny dzia�acz
Hitlerjugend z miasta Usingen, KJoss, otrzyma� od Reichsjugendfuhrera, Artura
Axmanna, rozkaz, aby wychowywa� ca�� Hitlerjugend dla Werwolfu. Utworzono nawet
specjaln� szko�� HJ Werwolf w pobli�u Bonn.
Ca�o�� prac szkoleniowych przebiega�a, wed�ug opinii Stroopa, do�� sprawnie. Nigdy
nie dowiedzia�em si�, ilu absolwent�w wypu�ci� klasztor Tiefenthal. Stroop raz
podawa� liczb� 150, a w innym przypadku - oko�o 250. Mog�o ich wystarcza� dla
zorganizowania dywersyjnej sieci Werwolfu na zachodnich terytoriach obszaru
Stroopa. Montowanie Werwolfu na wsch�d od Renu sz�o wolniej, gdy� Stroop przede
wszystkim zadba� o przysz��, antyalianck� dywersj� w Mosellandzie, w Luksemburgu
(dwa patrole po czterech ludzi, z�o�one z tamtejszych Yoiksdeutsch�w) oraz w
p�nocno-
-wschodniej Lotaryngii.
W zwi�zku z tymi dzia�aniami, Stroop chwali� si� wynikiem
356 ROZMOWY Z KATEM
pr�bnej akcji sabota�owej Werwolfu, kt�r� nazywa� "Unternechmen Balduin".
Rozpocz�to j� z inicjatywy Himmlera, kt�ry zaakceptowa� projekty przyw�dcy
Hitlerjugend w Mosellandzie, Rolfa Karbacha. Co� nieco� rzeczywi�cie zrobiono w
okolicach Hunsruck-H�henstrasse. Zerwano szyny kolejowe, zapalono sk�ady benzyny
oraz wysadzono w powietrze niedu�� fabryk� zbrojeniow�. Pr�ba wypad�a nie�le, ale
akcji szybko zaniechano z powodu zmasowanego najazdu oddzia��w wojsk alianckich.
Kilku cz�onk�w Werwolfu straci�o wtedy �ycie.
Uciekaj�c z Wiesbadenu, Stroop nakaza� r�wnie� ewakuacj� znacznej cz�ci
konspirator�w z Werwolfu przeszkolonych ju� na kursach sabota�owo-dywersyjnych, a
ponadto "szczeg�lnie ch�tnych i sprawdzonych", kt�rzy nie byli ,,absolwentami
Tiefenthalu". Oddzia�ek liczy� oko�o 250-300 m�odych m�czyzn i ch�opc�w; jecha�
mniej wi�cej tym samym szlakiem, co Stroop - na Alpy bawarskie i austriackie.
Impreza sza�ca alpejskiego by�a tak nieprzygotowana, �e Stroop musia� je�dzi� w
kwietniu i pocz�tkach maja 1945 roku po rozmaitych zak�tkach, od Lindau nad
Jeziorem Bode�skim do �eli am See na po�udnie od Salzburga.
W czasie prawie p�toramiesi�cznej podr�y ewakuacyjnej Stroop demonstrowa�
patriotyczn� i niez�omn� postaw� - przy pomocy m�odych zapale�c�w z Werwolfu,
kt�rych prowadzi� znad Renu do ziemi obiecanej, do SS-owskiej twierdzy alpejskiej.
W ka�dym garnizonie i w czasie ka�dej odprawy lub narady wy�szych SS-fuhrer�w
szermowa� "batalionem Werwolfu", kt�ry prowadzi na odsiecz ojczyzny do "g�rskiej
fortecy". Jak wywnioskowa�em z jego opowiada� i wspomnie�, ta gra udawa�a si�
znakomicie. Wsz�dzie otrzymywa� pierwsze�stwo przejazdu, benzyn�, zaopatrzenie,
pieni�dze i rekomendacje do SS-owskich kumotr�w z Bawarii i Austrii.
W ko�cu umie�ci� sw�j oddzia� (byli tam r�wnie� czternastoletni ch�opcy) w
Kufsteinie. M�odzi ludzie umacniali miejscowo��, budowali zapory przeciwczo�gowe,
�ci�gali porzucone dzia�a i karabiny maszynowe, fortyfikowali si�.
Jednocze�nie Stroop rozpu�ci� znaczn� cz�� swego sztabu, pozostawiaj�c adiutanta i
dw�ch, trzech oficer�w. Ca�y czas "prowadzi� narady z gauleiterami, wy�szymi
dow�dcami SS i policji, SS-Oberg-ruppenfuhrerami i SS-Oberstgruppenflihrerem Paulem
Hausserem".
Rozsiedli si� oni 9 maja w poci�gu Himmlera, zamaskowanym ze wszystkich stron, w
pobli�u miejscowo�ci Taxenbach, niedaleko �eli am See. W�r�d zgromadzonych
znajdowa� si� SS-Obergruppenfuhrer Erbprinz zu Waldeck. Je�li wierzy� Stroopowi,
��czy�a go serdeczna przyja�� z tym SS-owskim arystokrat�. Mia� w celi wi�ziennej
Mokotowa luksusowe, sk�rzane pantofle nocne podarowane mu niegdy� przez Erbprinza
zu Waldecka. Pokazywa� je z dum� i nawet prosi�, abym te "ksi��ce tufle"
przymierzy�.
Narada resztek generalskich pretorian�w Himmlera zako�czy�a si� decyzj�:
przebieramy si� w mundury Wehrmachtu, przyszywamy dystynkcje porucznik�w i
kapitan�w rezerwy oraz poddajemy si� aliantom wraz z armi� marsza�ka lotnictwa
Alfreda Kesseiringa! (21 marca 1945 Kesseiring zosta� g��wnodowodz�cym zachodniego
frontu III Rzeszy. Obj�� to stanowisko po feldmarsza�ku von Rundstedcie.)
Stroop opu�ci� w z�ej doli sw�j oddzia� Werwolfu, obwarowany zbrojnie w Kufsteinie.
Sam, przebrany w mundur oficera piechoty, zaopatrzy� si� w autentyczny dokument
wojskowy na nazwisko Hauptmanna der Reserve Josefa S t r a u p a. Nast�pnego dnia
(8 maja 1945) odda� si� do niewoli wojskom ameryka�skim w miejscowo�ci alpejskiej
Rottau.
Opowiadaj�c kiedy� o organizacji i personaliach urz�dnik�w i policjant�w w Re�skiej
Marchii Zachodniej, Stroop wymieni� nazwisko doktora Ludwika Hahna, d�ugoletniego
dow�dcy Policji Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa w Warszawie. Zapyta�em, w
jakich okoliczno�ciach zatrudni� wtedy Hahna u siebie. Nie dawa� pocz�tkowo jasnych
odpowiedzi, ale - po naleganiach Schieikego - wyja�ni�, �e w pocz�tku marca 1945
mianowa� Hahna szefem dystryktu wiesbade�skiego. Stroop pami�ta� o ludziach z
okresu Grossaktion in Warschau!
- Jak panu opowiada�em nieraz - m�wi� Stroop - ceni�em zawsze doktora Ludwika
Hahna. W lutym 1945 przydzielono Hahna do sztabu SS-Gruppenfuhrera Oberga, kt�ry
wycofywa� si� z Francji (dowodz�c oddzia�ami Waffen SS) w kierunku na Lotaryngi� i
Hesj�. Gdy Amerykanie rozproszyli zgrupowanie Oberga, dr Hahn znalaz�
358 ROZMOWY Z KATEM
si� w pobli�u Wiesbadenu. Zameldowa� si� u mnie, prosz�c o zatrudnienie. Poniewa�
zna�em jego walory, mianowa�em go natychmiast Kommandeurem dystryktu policyjnego w
Wiesbadenie. Mia�em osiem takich dystrykt�w, ale dystrykt Wiesbaden by�
najwa�niejszy, bo tam mieszka�em. W�a�nie rozmy�la�em nad obsadzeniem go przez
kogo� oddanego i bardzo zaufanego, a tu zjawia si� jak z nieba doktor Hahn. Rz�dzi�
u mnie co prawda kr�tko, bo w dwa tygodnie p�niej musieli�my si� ewakuowa�9. Ja
uda�em si� na po�udnie, a Hahn na p�noc w okolice Hamburga. O ile wiem, to
zamelinowa� si� gdzie� w pobli�u Luneburga. W tamtej okolicy mieszka�a jego
rodzina.
- Czy Hahn mia� du�� w�adz� w Wiesbadenie? - pytam.
- Bardzo du�� - odpowiada Stroop. - Przecie� to by�y czasy niezwyk�e, p�ynne,
wszystko si� zmienia�o z godziny na godzin�. W tym okresie i ja, i moi szefowie
o�miu dystrykt�w mieli�my pe�ni� w�adzy. My, dow�dcy z SS, dysponowali�my aparatem
policyjnym, partyjnym, wojskowym, administracyjnym itd. Gdyby nie szefowie SS i
policji, �ycie by�oby sparali�owane, zapanowa�aby anarchia, ludzie nawzajem
zacz�liby si� mordowa�, a Rzesza Adolfa Hitlera nie stawia�aby oporu do ko�ca.
Cz�sto Stroop wraca� w opowie�ciach mokotowskich do ,,�wietlanej postaci"
Priitzmanna. Opowiada� mas� szczeg��w z jego �ycia, przypomina� "zas�ugi i
osi�gni�cia" oraz "genialne zdolno�ci i wyj�t-
9 W V aneksie do poufnego raportu wywiadu wojskowego USA o dzia�alno�ci Stroopa na
obszarze XII Wehrkreisu III Rzeszy (Headquarters United States Forces European
Theater, Military Intelligence Service Center, APO 757. Data i sygnatura akt:
18 pa�dziernika 1945, CI-IIR/25. Podpis: Leroy Yogel, Captain, Inf., CI Section) w
punkcie 3 czytamy, �e Hahn by� (wed�ug stanu na 24 marca 1945) District Commandorem
policji bezpiecze�stwa w dystrykcie I - Wiesbaden. Stroopowi podlega�y w�wczas
wszystkie si�y policyjne oraz wszystkie wiod�ce organizacje polityczne ("political
leader organizations"). Analogiczne uprawnienia mieli komendanci wszystkich o�miu,
ustanowionych przez Stroopa, dystrykt�w - a wi�c i L. Hahn. Omawiany dokument
znajduje si� w aktach ameryka�skiego Genera� Military Court, nr sprawy 12-2000 etc,
przeciwko Stroopowi (wyrok z 21 marca 1947) - przy p. aut.
kowe talenty" tego "wielkiego patrioty Niemiec". Kiedy� znudzony, zapyta�em:
- Czy Priitzmann �yje?
- Nie! Zgin�� na posterunku, bohatersko.
- Mo�e poleg� w bitwie? Jak Spiiker w 1945 roku w cytadeli pozna�skiej, o czym
wspomnia� pan Schieike.
- Genera� Priitzmann straci� �ycie w walce z Anglikami - odpowiada Stroop. - Ale
nie by� to b�j �o�nierski, lecz walka m�zg�w, w kt�rej przegra�.
- M�zg�w! O co panu idzie? O rozgrywki szachowe? - w��cza si� Schieike.
Stroop, odczuwaj�c nasze niecierpliwe zaciekawienie, przekornie milczy. Otwiera
okno i przegl�da si� w lustrze szyby, poprawia w�osy na skroniach, przyg�adzaj�c je
�lin�, potem wystukuje paznokciami kilka rytm�w marszowych po kaloryferach i chodzi
wzd�u� w�skiej celi z r�kami splecionymi do ty�u i piersi� wypi�t�. Wojskowy sznyt,
generalski fason!
Schieike daje mi ukradkiem znak, �eby nie pyta�. Zrozumia�em, o co idzie:
wytrzymamy manewry genera�a! W ko�cu sam b�dzie chcia� m�wi�. Tak te� si� sta�o. Po
p�godzinnym spacerku w celi (by�o to w naszym zwyczaju), widz�c, �e go nie
naciskamy, wr�ci� do tematu.
- SS-Oberstgruppenfuhrer Priitzmann znalaz� si� w ko�cowej fazie wojny na terenach
Gau Schleswig-Holstein, blisko granicy z Dani�. Po kapitulacji przedziera� si� z
rejonu Flensburga do Bremy, a stamt�d - na po�udnie Niemiec, gdzie chcieli�my
umie�ci� centrum dowodzenia Werwolfu. Pocz�tkowo jecha� autem z grup� oddanych
oficer�w, potem szed� piechot�, przebra� si� w str�j p�cywilny. Ludno�� udziela�a
pomocy tysi�com uciekinier�w spod Lubeki, wi�c i jemu tak�e. Zreszt� nikt go nie
rozpozna�. Ta w�dr�wka trwa�a kilka dni.
- Priitzmann cz�sto spa� pod gwiazdami, w stogach siana, na stacjach kolejowych.
Bezdomny, przeprawi� si� przez �ab�, kt�ra tam (przy uj�ciu) osi�ga szeroko�� 7-8
kilometr�w. P�niej, zatrzyma� go patrol angielski w okolicy Bremerv�rde. Wielu
�o�nierzy niemieckich stara�o si� przedosta� do domu, wi�c armia Montgomery'ego
360 ROZMOWY Z KATEM
zorganizowa�a liczne punkty kontrolne, gdzie sprawdzano to�samo��. Do takiego
punktu trafi� Hans Adolf Priitzmann. Wozili go potem po kilku podobozach
jenieckich, w ko�cu trafi� do Luneburga, do szefostwa wywiadu Montgomery'ego. By�o
to oko�o 18-20 maja 1945 roku. Tam Priitzmanna rozpoznano i wtedy rozgryz� kapsu�k�
z cyjankiem, kt�r� mia� mi�dzy z�bami.
- Sk�d pan zna takie szczeg�y? - pytam.
- Opowiadali mi bardzo dok�adnie przyjaciele z SS w okresie powojennym -
stwierdzi�. - Ale, co ciekawsze, losy genera�a Priitzmanna sprz�g�y si� z losami
Heinricha Himmlera w ostatnich dniach �ycia tych obu wspania�ych ludzi. Wojna
przegrana, a oni dwaj, SS-Reichsfuhrer i naczelny dow�dca Werwolfu (czyli przysz�y
flihrer najzdrowszej, m�odej cz�ci narodu) podejmuj� walk� konspiracyjn�...
- Czy rzeczywi�cie Himmler zamierza� dzia�a� w tajnej organizacji? - pytam. -
Przecie� powszechnie wiadomo, �e usi�owa� pertraktowa� z aliantami i nawi�zywa� z
nimi kontakty przez ksi�cia Bernadotte, przedstawiciela Szwedzkiego Czerwonego
Krzy�a.
- Gdy Heinrich Himmler stwierdzi�, �e nie ma mowy o rozmowach z aliantami,
postanowi� przedziera� si� na po�udnie, gdzie w g�rach zamierzali�my umocni�
twierdz� Werwolfu. Priitzmann wyjecha� wcze�niej spod Flensburga i torowa� drog�
Heinrichowi Himmlerowi, kt�ry jecha� autem (a p�niej szed�) �ladem Priitzmanna. To
Priitzmann zorganizowa� za 1000 marek od osoby przew�z �odzi� przez �ab�. Dla
siebie i dla Heinricha Himmlera.
- Za �ab� SS-Reichsfuhrer straci� �lad Priitzmanna - �wawo opowiada Stroop - ale
tak si� niezwykle z�o�y�o, �e (w kilka dni po �mierci Priitzmanna) Heinrich Himmler
zgryz� ampu�k� z trucizn� w tym samym pokoju, w kt�rym zako�czy� �ycie Priitzmann.
By�o to w Llineburgu, w domu przy ulicy Ulzenerstrasse, zaj�tym przez kom�rki
dochodzeniowe wywiadu brytyjskiego. I jeszcze jedno: tak Priitzmann, jak i Heinrich
Himmler potrafili oszuka� tego samego Anglika, kt�ry usi�owa� nie dopu�ci� do
zgryzienia przez nich fiolki z cyjankiem. Anglik by� sier�antem wywiadu
brytyjskiego i nazywa� si� Austin, jak marka znanych samochod�w. Po wojnie nazwisko
to sta�o si� popularne w�r�d wi�ni�w cz�onk�w SS, przebywaj�cych w wi�zieniach i
obozach ameryka�skich, brytyjskich i francuskich.
- Rzeczywi�cie, kiedy nasi je�cy - powiedzia� Schieike - obozie angielskim, gdzie
siedzia�em przed wydaniem Polakom, arakteryzowali pewnego dozorc� brytyjskiego,
m�wili: "To taki iwniak jak sier�ant Austin i mo�na go wykiwa�."
- Dlaczego pan, Herr Stroop, nie pope�ni� samob�jstwa po �staniu si� do niewoli? -
pytam go nagle.
Stroop milczy, ma twarz pogodn�, spokojn�, smutn�. Po raz srwszy i ostatni w ci�gu
225 dni naszych rozm�w wyzna� kr�tko )ardzo szczerze:
- Ba�em si�. Po prostu ba�em si� samob�jstwa.
XXV. Mord na ameryka�skich lotnikach
Wielokrotnie Stroop przegl�da� listy od rodziny, przysy�ane 'do wi�zienia. Mia� ich
sporo. Z kilku paczek, okr�conych nitk�, wyci�ga� koperty i arkusiki, zapisane
kobiecym najcz�ciej pismem - od �ony, matki i c�rki. Zak�ada� okulary, studiowa�
ka�de s�owo, bada� podteksty. Misterium list�w, cz�ste za kratami.
Po �niadaniu. Stroop przy ,,o�tarzyku" prze�uwa dawn� korespondencj�. Jest to
zaj�cie, kt�re intensywnie pobudza wspomnienia o bliskich - czu�e, zawsze
wyidealizowane. Listy z domu pomagaj� przetrwa�; niekiedy za�amuj� - gdy wi�zie�
martwi si� o dzieci lub jest zbyt zazdrosny o �on�.
Stroop czyta. Ma twarz frasobliw�, cho� spokojn� i nawet od czasu do czasu
szcz�liw�.
Drzwi otwieraj� si� znienacka.
- Nazwisko? - pyta stra�nik, wskazuje na Stroopa, drug� r�k� trzyma z ty�u. Stroop,
wypr�ony, odpowiada. Stra�nik wyci�ga d�o� zza siebie i wr�cza list.
- Bardzo d�enkuje, panje odd�a�owy - g�os Stroopa przymilny, roze�miany.
Zostajemy sami. Stroop ju� przy stoliku. Ogl�da kopert� skrupulatnie. Przed�u�a t�
wyj�tkow� w naszej sytuacji pewno��, �e po okresie, kt�ry tylko on mo�e skr�ci� lub
przed�u�y�, oczekiwanie na pewno si� spe�ni. List wyj�ty. Nie czyta. K�adzie kartki
z�o�one w czworo na blacie stolika, obraca je palcami, chce rozwin��. Zn�w si�
wstrzymuje.
- Czy nie za du�o tych przyjemno�ci?! A mo�e on si� boi wie�ci z Heimatu? - my�l�.
Schieike i ja udajemy pe�n� oboj�tno��, ale ka�dy nads�uchuje
MORD NA AMERYKA�SKICH LOTNIKACH 363
szmer�w od stolika i zerka na szcz�liwca. List by� gruby, z za��cznikami, pisany na
maszynie. Stroop go czyta wielokrotnie. Ale pary z g�by nie puszcza.
Po dw�ch godzinach, gdy zamiata�em cel� przed umyciem pod�ogi (na mnie przypada�
dy�ur), Stroop niespodziewanie powiedzia�:
- Dosta�em pismo od adwokata, kt�ry nie zdo�a� mnie obroni� w Dachau przed s�dem
ameryka�skim.
- Ma pan wyrok od Amerykan�w?! - jestem zaskoczony i pytam, jak by�my si� mieli
zaraz rozsta�: - Kiedy? Za co? Ile? D�ugo pan tam siedzia�?
- Szpokojnie, szpokojnie. Zaraz opowiem. Amerykanie przy-skrzynili mnie 8 maja 1945
i po prawie dw�ch latach skazali, jako by�ego H�here SS-und Polizeifuhrera Rhein-
Westmark, na kar� �mierci za czyny nie pope�nione. Proces trwa� ponad dwa miesi�ce
i sko�czy� si� 21 marca 1947 w Dachau.
- Tam, gdzie ob�z koncentracyjny i pa�ska SS-Fuhrerschule?
- Tak. W Dachau, przed Military Government Court' odbywa�y si� procesy wielu
cz�onk�w NSDAP i SS oraz wojskowych. Moja sprawa by�a poszlakowa. Narobi�em im
pocz�tkowo bigosu, protestuj�c, �e nie ma genera�a w sk�adzie orzekaj�cym. Armia
USA przestrzega, �eby genera�a s�dzi� komplet, w kt�rym zasiada r�wnie� genera�.
Wiedzia�em o tym.
- Ale pan by� genera�em policji i to nie zawodowym, lecz z nominacji swej partii. W
Waffen SS doszed� pan do porucznika. Jak si� nazywa� taki porucznik?
- Oberleutnant der Reserve.
- To nomenklatura wehrmachtowska, Herr Stroop. A w broni SS?
- Obersturmfuhrer der Reserve in Waffen SS.
- Je�liby nawet uzna� Waffen SS za normalne wojsko, to by� pan tam porucznikiem.
Wi�c po c� mia� s�dzi� genera�?
- Pan upraszcza spraw� - zaperzy� si� Stroop. - Przecie� jestem od lipca 1944
genera�em-leutnantem Waffen SS.
- Skoro si� pan piekli�, to nic dziwnego, �e Amerykanie
' Military Gouvernment Court - trybuna� wojskowy w ameryka�skiej strefie
okupacyjnej w Niemczech.
364 ROZMOWY Z KATEM
przydzielili genera�a do kompletu s�dz�cego. Nie chcieli da� argumentu, �e
lekcewa�� wnioski oskar�onego. A ten s�dzia-general by� grzeczny?
- Bardzo. Nazywa� si� Kie�, jak nasza kilo�ska baza marynarki wojennej. Traktowa�
mnie po d�entelme�sku, z respektem dla wsp�lnej nam rangi. Ale, przy ca�ej
uk�adno�ci, chytrusik pierwszej klasy. Genera� Kie� to �yd.
- Sk�d pan wie?
- Wiedzie� to nie wiem, ale tak si� wydaje. Prawie wszyscy ze sk�adu s�dziowskiego
byli �ydami lub masonami. Przygl�da�em im si�. Wi�kszo�� bruneci.
- "Nordyk�w" nie by�o?
- Jeden, jasnow�osy. A mo�e dw�ch. Ale psychicznie zjudaizo-wani. Prokuratorzy
za�...
- W jakich stopniach? - przerywa Schieike.
- Podpu�kownik, kapitan oraz cywil. Wszyscy o cechach niearyj-skich. Cywil mia�
nawet imi� Dawid czy Natan.
- U Anglosas�w istnieje obyczaj nadawania przy chrzcie imion biblijnych - m�wi�.
- Bo Anglicy i Amerykanie prze�arci s� tr�dem �ydowszczyzny - odpar� Stroop z min�
profesora.
- Kto by� pa�skim obro�c�? - pyta Schieike.
- Mia�em dw�ch: podpu�kownik i major. Jeden nosi� m a s o � -s k i pier�cie�.
- Maso�ski?
- Tak m�wili koledzy.
- Za co pana s�dzili, �e tak d�ugo prowadzono rozpraw�?
- Przecie� nie by�em jedynym oskar�onym! S�dzono dwudziestu dwu ludzi.
- Wielki proces! Oskar�eni to elita SS?
- Sk�d�e! Tylko kilku. Reszta - p�otki SS-owskie, nie znane mi. Z wa�nych
oskar�onych by�, poza mn�, SS-Oberfuhrer doktor Hans Trummler, m�j dow�dca Policji
Bezpiecze�stwa i S�u�by Bezpiecze�stwa.
- Za co was s�dzili? - ponawiam pytanie.
- Za to, �e�my si� rzekomo nie przeciwstawiali spontanicznym samos�dom ludno�ci nad
spadochroniarzami USA.
- To�cie ameryka�skich komandos�w linczowali?
- Pan mnie �le zrozumia�. Na procesie nie sz�o o wojska spadochronowe czy
komandos�w na ty�ach front�w, lecz o pilot�w ameryka�skich, kt�rzy przymusowo
l�dowali na spadochronach po zestrzeleniu lub katastrofie samolotu.
- O lotnik�w? O �o�nierzy US Aires Forces?
- Tak. To byli zbrodniarze. Bombardowali wsie, ko�cio�y, zabytki, masakrowali
ludno�� z lotniczych karabin�w maszynowych, palili ��obki, przedszkola i dzieci -
wyrzuci� z pasj�.
Ko�czy�em zamiatanie pod�ogi i nie wiem, czy dlatego, �e ju� nie potrzebowa�em
trwa� w p�przysiadzie, czy �e Stroop mnie zez�o�ci�, zerwa�em si� na r�wne nogi i
pytam:
- Lotnicy, kt�rzy l�dowali przymusowo, byli je�cami wojennymi?
- Tak - odrzek� Stroop.
- Wi�c podlegali procedurze s�dowo-militarnej przewidzianej przez prawo
mi�dzynarodowe i wasze przepisy.
- Jasne! - szepn�� Schieike, kt�ry bacznie bra� udzia� w dyspucie, milcz�c na og�.
- Je�eli tak, to z jakiej racji, Herr Stroop, mo�e pan twierdzi�, bez
autorytatywnych ustale�, �e ka�dy str�cony lotnik aliancki bombardowa� ko�cio�y i
szpitale oraz ostrzeliwa� rolnik�w i dzieci na polu?
Stroop zrazu nie odpowiedzia�. Namy�li� si� i rzek�:
- Powszechnie wiadomo, �e lotnicy ameryka�scy byli zwyk�ymi terrorystami,
mordercami, �e walczyli metodami sprzecznymi z normami kulturalnego �wiata.
- Co to znaczy: "powszechnie wiadomo"?
- Mieli�my takie stwierdzenie najwy�szych w�adz, m.in. rozkaz Heinricha Himmlera.
- Rozkaz jawny czy tajny? - pytam.
- Tajny.
- A wi�c wykonywa� pan polecenie Himmlera, aby l�duj�cego przymusowo lotnika USA
zlikwidowa� drog� ,,spontanicznych" lincz�w?
Nie odpowiada. A ja znowu zez�o�ci�em si� i wygarn��em:
- Takie rozumowanie opiera si� na poj�ciu odpowiedzialno�ci zbiorowej, na afirmacji
metod bandyckich.
366 ROZMOWY Z KATEM
- Jak pan �mie tak m�wi�? - atakuje Stroop.
- Bo staram si� nazywa� sprawy po imieniu, gdy rozmawiam nie z wariatem i nie pod
luf� pistoletu.
- O zlinczowaniu dowiadywali�my si� zawsze po fakcie - Stroop szepce podniecony.
Ale nie patrzy w oczy, tylko na wizjerk�.
- Niech pan nie opowiada bajeczek. Mo�e pan to robi� poza cel�. Panie Schieike -
zwracam si� do Sittenpolizisty - co przeci�tni ludzie z niemieckich wsi i
miasteczek zrobi� z umundurowanym je�cem?
- Zamkn� go w kom�rce albo w paradnej izbie bauerskiej (to� wi�zie� ma mundur),
natychmiast zatelefonuj� do wachy policyjnej lub wojskowej i b�d� czeka�. Chyba, �e
ten lotnik zacznie rabowa�, gwa�ci� dziewczyny. Wtedy go zwi�� i zn�w b�d� czeka�
na decyzj� w�adzy.
- S�yszy pan - m�wi� do Stroopa. - Ale co tam b�dziemy si� k��ci�. Powiedz pan
lepiej, jak was s�dzono, a przez ten czas zmyj�.
Chlusn��em wod� z miski i zacz��em zbiera� szmat� brud z pod�ogi, wbity w
chropowato�ci i szczeliny. �cierk� wy�yma�em w kiblu, a potem macza�em j� w misce,
zn�w my�em asfalt i oczyszczony kawa�ek wyciera�em innym ga�ganem, do sucha. Robota
sz�a szybko. A Stroop opowiada� o procesie w Dachau. Opisywa� sal� s�dow�,
stra�nik�w z MP2, publiczno��, metody porozumiewania si� z �on� itp. W ko�cu rzek�:
- Oskar�ali nas o zg�adzenie dziewi�ciu lotnik�w USA. Mnie przypisano pi�ciu. Kar�
�mierci dosta�em za czyny, o kt�re si� nawet nie otar�em...
- Chwileczk�! - przerwa�em. - Jak brzmia�y te punkty oskar�enia?
- Wymieniono z nazwiska o�miu lotnik�w USA oraz jednego bez nazwiska i stwierdzono,
przy pomocy �wiadk�w i zapisk�w, �e w tych i tych dniach znaleziono ich martwych...
- Kiedy?
- Od jesieni 1944 do maja 1945 roku. Jeden przypadek mia� miejsce w Wiesbadenie,
pozosta�e - w r�nych miejscowo�ciach XII okr�gu wojskowego. Ja o tym nie wiedzia�em
ani nie dawa�em rozkaz�w likwidacji.
2 Military Police, MP - ameryka�ska �andarmeria wojskowa.
367
MORD NA AMERYKA�SKICH LOTNIKACH
- Kto ich zabi�?
- Niekt�rzy ni�si funkcjonariusze, jak m�wiono w s�dzie.
- Podlegli panu?
- Nie bezpo�rednio - odpowiada Stroop. - Przecie� mia�em pod sob� sto trzydzie�ci
tysi�cy ludzi. Zna�em tylko sztabowc�w i g��wnych dow�dc�w policji, SS, NSDAP i
wojska. Z takimi p�takami, co siedzieli obok mnie na �awie oskar�onych, nie mia�em
nigdy do czynienia, gdy� by�em genera�em.
- "P�taki" przyzna�y si�.
- Bo im udowodniono.
- A panu nie?
- Nie mogli dowie��, bo nie bra�em w tym udzia�u.
- Musieli zwala� na pana win�, bo inaczej, jak by s�d m�g� pana skaza�?
- Oczywi�cie. Ci wsp�oskar�eni to ho�ota i g�wniarze. T�umaczyli si� przed
trybuna�em, �e rozkazy sz�y z g�ry. No, i skazano mnie, niewinnego.
Zmywa�em dalej pod�og�, w kucki, niedaleko drzwi. Po chwili pytam znad asfaltu:
- Jak tych je�c�w u�miercano?
Stroop milczy. S�ycha� chwarszczenie szmaty. Czekam. Gdy inn� �cierk� myj� dalszy
odcinek pod�ogi, ponawiam pytanie:
- No, jak ich u�miercano?
- Rozmaicie - odpowiada Stroop z wyra�n� niech�ci�. Nagle o�ywia si� i m�wi z
odwag�: - Rozmaicie. Jednego z lotnik�w--terroryst�w tamci z mego procesu zabrali
do auta, wywie�li za miasto w zaro�la i...
Tu Stroop markuje wyci�gni�cie rewolweru z kabury. Podnosi d�o� na wysoko�� czo�a,
szybko j� opuszcza, zginaj�c palec, jakby naciska� cyngiel.
- ...ein Genickschuss mit der Pistole3. Porcja o�owiu w ameryka�ski kark! - ko�czy
dziarskim tonem.
Nalatuje w tempie szybszym, ni� impulsy elektronowe, przesz�o�� okupacji. Jestem
w�ciek�o�ci� i zwierz�ciem, przed �renicami czerwono.
Ein Genickschuss mit der Pistole (niem.) - strza� z pistoletu w potylic�.
368 ROZMOWY Z KATEM
Brudn� �cierk� r�bi� w Stroopa. Mia� szybki refleks. By�em o trzy kroki, a uchyli�
si� pod okno. Szmata pacn�a w bia�� cian�, nad zielon� lamperi�.
Oprzytomnia�em. B�yskawicznie wracam na drugi biegun cz�owiecze�stwa. M�wi�:
przepraszam. Spogl�dam w chmury. S�ysz�, jak Schieike szepce przy drzwiach:
Schade4.
Wkr�tce sytuacja uleg�a za�agodzeniu przez konieczno�� wsp�lnego nape�niania
brzucha i przez incydent z ,, Blacharzem". Tak nazwali�my oddzia�owego z
przypi�tymi na sta�e odznaczeniami, kt�re w �argonie wi�ziennym nosz� miano
"blach". "Blacharz" obruga� Stroopa i mnie za wygl�danie oknem. Stroop, zawsze
lojalny wobec stra�nik�w, bardzo si� zdenerwowa�, �e on - genera�! - naruszy�
regulamin, �e go zaraz na tym z�apano i �e po kiego diab�a chcia� si� przez okno
przyjrze� szy korce z pralni.
Pr�bowa�em roz�adowa� jego napi�cie. M�wi�em m.in., �e tendencj� wszystkich wi�ni�w
�wiata jest wymijanie regulamin�w. Inaczej, nudno. A gdy si� wpadnie, nie nale�y
si� zbytnio przejmowa�. Stroop powoli wraca� do r�wnowagi, ale jego potakiwanie
by�o pozorne. Jak mog�em rozkruszy�, lub cho�by nadwer�y�, wiekow� skorup�
pos�usze�stwa wobec w�adzy?! Gdy podniecenie zel�a�o, Schieike rzek�:
- Za pos�uchanie szczebiotu szykorki i za �ypni�cie na jej w�sko�� w pasie i
grubo�� w biu�cie warto ryzykowa� "blacharskie" ruganie. Co?
Stroopowi twarz sp�sowia�a. W oczach o��w. Ale nie odpowiedzia�.
Nazajutrz zn�w rozmowa o Amerykanach. Dr��y� nas �w temat po wyznaniach Stroopa o
Military Government Court i zlikwidowanych lotnikach.
- Pan zna Amerykan�w, Herr Stroop, i z ostatniej fazy wojny,
4 Schade (niem.) - szkoda.
i z odsiadki w ich wi�zieniu - zaczynam ostro�nie. A on natychmiast odpowiada:
- A wy, tu w Polsce, ich nie znacie? To prymitywy, marni �o�nierze, tch�rze.
- Tch�rze? - dziwi� si�. - M�wi� pan, �e maj� kowbojsk� natur�, a kawalerzy�ci,
wed�ug pana, nie s� l�kliwi.
- Tch�rze! Oni si� z zasady cofali, gdy nasi szli do bezpo�redniego natarcia.
Schieike potakuje:
- Jak rozpoczynali�my g�sto strzela�, to Amerykanie nogi za pas. Podci�gali
artyleri�, k�adli zmasowany ogie� i samolotami atakowali nasze pozycje, jakby to
by�a linia Zygfryda. Niebo ciemnia�o od stad samolot�w. Dywanowe bombardowali metr
ko�o metra, bandyci! Drezno, cho� og�oszono je za miasto otwarte, tak strzaskali,
�e niech jasny szlag trafi! Wygolili tam dwie�cie tysi�cy bezbronnych ludzi w ci�gu
kilku dni.
- Dwie�cie tysi�cy? Bez przesady, Herr Schieike! Ile czasu potrzeba, �eby zabi�
dwie�cie tysi�cy os�b normaln� broni� (nie m�wi� o bombie atomowej). Podzielmy t�
sum� na p�.
- Dobrze. Niech b�dzie sto tysi�cy.
- A na cztery?
- Co? Tylko pi��dziesi�t tysi�cy ofiar w Dre�nie? Co to, to nie.
- Wi�c proponuj�, krakowskim targiem, siedemdziesi�t pi�� tysi�cy. Mo�e si� myl�,
ale nale�y w�tpi�, �eby tylu ludzi mo�na by�o u�mierci� bombami w kilkudziesi�ciu
nalotach. Wed�ug szacunkowych oblicze�, na warszawskim Starym Mie�cie, w czasie
Powstania 1944, zniszczyli�cie n�kaj�cym bombardowaniem samolotowym, artyleri� i
miotaczami min, i inn� broni� w ci�gu miesi�ca oko�o 90 procent budynk�w. A poleg�o
w tym piekle 10 procent przebywaj�cych tam ludzi. Zg�d� si� pan na te
siedemdziesi�t pi�� tysi�cy. I tak daj� du�y rabat, bo obaj nic dok�adnego na temat
Drezna nie wiemy.
- Zgoda. Niech b�dzie siedemdziesi�t pi�� tysi�cy5. Ale wr��my
5 Wed�ug r�nych danych, przytaczanych w literaturze przedmiotu, w czasie
najwi�kszego nalotu dywanowego lotnictwa sprzymierzonych na Drezno w lutym 1945 r.
poleg�o oko�o 200-300 tysi�cy os�b.
370 ROZMOWY Z KATEM
do taktyki Amerykan�w. Gdy ogniem prze�amali op�r, zn�w sz�o wojsko, na gotowe. Ich
�o�nierz nie potrzebowa� walczy� wr�cz.
- Czy to �le? - pytam. - Po co m�czy� si� i ewentualnie zgin��, gdy za cz�owieka
walczy technika: artyleria i samoloty.
- Racja - rzek� Schieike. - Bandyci to oni byli, ale swoich ludzi oszcz�dzali.
- Ameryka�skie dow�dztwo za bardzo cacka�o si� z prostym �o�nierzem - w��czy� si�
Stroop. - Musia�o si� cacka�, gdy� rozpieszczony Amerykanin, bez tradycji
�o�nierskich, wyznawca dolara, z ci�gotami pacyfistycznymi, nie chcia�by si� bi�,
gdyby mu nie stworzono luksusowych i mo�liwie najbezpieczniejszych warunk�w walki.
- Tu idzie, Herr Stroop, o rzecz wa�niejsz� - powiedzia�em ze zmarszczonymi brwiami
- o odpowied� na pytanie, czy dow�dca zrobi� wszystko, aby osi�gn�� cel bez straty
w ludziach? I pan zapewne rozmy�la� nieraz, w jakim zakresie by� pan odpowiedzialny
za �mier� Paula, Willego lub Hansa.
- Ja nigdy �adnego Hansa...
- Panie Stroop, m�wi� symbolicznie.
- Aha! Rozumiem.
- ...za �mier� Hansa - ko�czy�em zdanie - pos�anego przez pana z zadaniem bojowym.
Albo przez pa�skiego podw�adnego, kt�remu pan nie stworzy� warunk�w do wykonania
rozkazu.
- Pan ma liberalny, inteligencki punkt widzenia - wywn�trza si� Stroop. - Gdybym
mia� tak rozdziela� w�os na cz�ci, �adnej akcji bym nie przeprowadzi�. Oficer lub
genera� powinien przede wszystkim dba� o zwyci�stwo. Na wojnie krew si� musi la�.
- Lepiej, �eby si� la�a benzyna - przerwa� Schieike. - Dow�dca musi by� odwa�ny,
ale jednocze�nie cwaniak. Oraz nie powinien zast�powa� sprz�tu lud�mi. Tacy byli
genera�owie Eisenhowera. Tote� ameryka�ski szeregowiec na nich nie narzeka�.
Przysz�e wojny, technicznie, nie b�d� potrzebowa�y tyle armatniego mi�sa.
- Ale za to mo�e by� sto Hiroszim - m�wi Stroop.
- Herr Gott! - j�kn�� Schieike. - Nie strasz pan. Zgodnie pomilczeli�my. Schieike
wsta� z zydla, wypr�y� si�, podci�gn�� portki i wr�ci� do ,,ameryka�skiej"
dyskusji:
- Po co ta filozofia! Spa� po niej nie mo�na. Amerykanie tacy,
siacy. Zgoda. Ale oni niemo�ebnie mordowali z powietrza nasz cywilny nar�d, kt�ry
nie walczy�, tylko zarabia� na �arcie.
- Nie walczy�? - g�os mam (s�ysz�) podra�niony. - A wojna totalna to co?
Chcieli�cie totalnych zmaga�, to�cie je mieli w ostatniej fazie wojny. Ale przedtem
wy�cie wyniszczali gromadnie Polak�w, �yd�w (tu Stroop �ci�gn�� czujnie twarz),
Cygan�w, je�c�w radzieckich, inteligencj�, marksist�w, demokrat�w, libera��w,
katolik�w itd.
Stroop milczy. Koniuszkiem j�zyka zwil�a wargi. Schieike, elastyczny urz�dnik
policji kryminalnej, przeskakuje do bezpieczniejszego tematu, do ko�ca wojny:
- Tak. W latach 1944-1945 alianci przygniatali nas wyposa�eniem materia�owym,
szczeg�lnie lotnictwem. A pami�tam, jak gruby G�ring g�osi� na pocz�tku wojny, �e
je�li nieprzyjacielskie samoloty zdo�aj� przedrze� si� nad Niemcy i jedna bomba
spadnie na Altreich, to mo�na go b�dzie nazywa� Mensch Meier. No, i zosta� nim.
"Reichsmarschall Mensch Meier!"
Przed wyj�ciem na spacer Stroop zawsze czy�ci� buty, zmienia� spodnie na zapasowe z
kantami wyprasowanymi pod siennikiem, zawi�zywa� wok� szyi fonta� z bia�ej
chusteczki, przyg�adza� w�osy i -je�li nie by�o zbyt ch�odno - wdziewa� p�sow�
"jack�". Schieike �artowa�, �e genera� tak si� stroi do szykorek, na kt�re zerka
podczas przechadzki. Ja za� my�l�, �e Stroop nigdy nie chcia� wyj�� z roli
genera�a, cz�onka elitarnej, wed�ug niego, grupy spo�ecznej. Demonstrowa� na
spacerze klas�, twardo�� i niez�omno��.
Czekaj�c na spacer, Stroop czasem maszerowa� po celi i nuci� marsze wojskowe. Zna�
ich wiele. I te najnowsze, hitlerowskie, i dawne. Schieike r�wnie� - mimo �e nie
mia� tak dobrego s�uchu, jak Stroop, i takiej zaprawy. Obaj reprezentowali wyra�ny
typ wychowania umuzykalniaj �cego, opartego cz�ciej na marszach orkiestry d�tej ni�
na szansonach. Stroop �wista� w�a�nie Marsza Radetzky'ego.
- To najpi�kniejszy marsz kawaleryjski �wiata - powiedzia�. - Niech pan pos�ucha.
Gdy wczu� si� w t� muzyk�, to cz�owiek po prostu widzi ruchy je�d�ca, unosz�cego
si� w strzemionach.
do przest�pczej organizacji, udzia� w zbiorowym planie zabijania oraz zab�jstwo
je�c�w wojennych, kt�rzy si� poddali, uznany zosta� przez Najwy�szy Trybuna�
Wojskowy w Dachau winnym [pope�nienia zarzucanych mu przest�pstw - KM] i skazany na
�mier� przez powieszenie wyrokiem z 21 marca 1947 r.
Powy�sz� spraw� karn� przed�o�ono mi do kontroli, wi�c po rozwa�eniu stanu rzeczy
oraz zgodnie z mymi kompetencjami zarz�dzam: ustalenia i wyrok zostaj�
zatwierdzone; dowodz�cy genera� I okr�gu wojskowego spowoduje wykonanie wyroku w
Wi�zieniu nr l dla Zbrodniarzy Wojennych w Landsbergu, Niemcy, w wyznaczonym przez
niego terminie. 22 listopada 1947 r.
LUCIUS D. CLAY Genera� USA
Commander-Chief'
Organ armii USA na terenach Niemiec przez ni� okupowanych, "Stars and Stripes",
podawa� wiele informacji o procesie Stroopa i wsp�oskar�onych przed trybuna�em w
Dachau. Pismo to zamie�ci�o m.in. not� korespondenta agencji UP z 19 marca 1947 r.
zatytu�owan� Armia ��da �mierci dla ludzi z gestapo (Army Ask Death For Gestapo
Men). Relacjonuj�c ko�cz�cy si� proces w Dachau, autor pisze w nocie, �e Jlirgen
Stroop prosi� mia� rzekomo trybuna� o obci��enie win� raczej jego, a nie towarzyszy
z �awy oskar�onych.
Istota tego doniesienia jest diametralnie r�na od stanu faktycznego, kt�ry jasno
wynika� z wynurze� wi�ziennych Stroopa, potwierdzonych zreszt� przez informacje,
jakie posiada� Serdelk�. Obaj wielokrotnie i szczeg�owo opowiadali o przebiegu
procesu w Dachau. Opowiadali - wed�ug mnie - szczerze i prawdziwie. Jeszcze mi
brzmi� w uszach s�owa Stroopa o swych ni�szych stopniem podw�adnych, �e to
"p�taki", "ho�ota", "g�wniarze", �e k�amliwie zwalali win� na niego, cho� on "w
tych historiach [tzn. w mordowaniu lotnik�w USA - KM] nie bra� udzia�u".
372 ROZMOWY Z KATEM
Na chwil� przystan�� i anglezowa� w takt marsza. Robi� to ca�kiem zr�cznie.
Nagle co� mnie podkusi�o i za�piewa�em Horst Wessel-Lied. Stroop i Schie�ke
zbaranieli. Twarze im si� rozlu�ni�y, wyg�adza�y. W oczach pocz�tek u�miechu, potem
rozrzewnienie i blask wspomnie�. Przenios�em ich w lata ubieg�ych powodze� i
triumf�w.
- Sk�d pan to zna?
- S�ysza�em czasami Horst Wessel-Lied w radio i na hitlerowskich uroczysto�ciach w
Warszawie, na placu Pi�sudskiego, przez hitlerowc�w zwanym Saskim. W 1941
pracowa�em tam w polskim sklepie (przy ul. Ossoli�skich) i mog�em obserwowa� wasze
imprezy.
Stroop zacz�� co� m�wi�, ale przeszkodzi� oddzia�owy, zabieraj�c go na spacer. W
celi milczenie. Schie�ke rozklejony hymnem NSDAP zacz�� co� opowiada�. Pocz�tkowo
s�ucha�em pi�te przez dziesi�te, ale p�niej, kiedy Schie�ke powt�rzy� komentarz
zas�yszany od kolegi Stroopa z �awy oskar�onych w Dachau, zainteresowa�em si�. Ju�
nie pami�tam, czy Schie�ke sam si� widzia� z komentatorem, czy te� siedzia� w celi
z kim�, komu �w "dachauowiec" bezpo�rednio opowiada� o Stroopie.
Wi�niowie-Niemcy na og� dobrze znali los wsp�rodak�w za kratami w Polsce. Mieli
spore mo�liwo�ci rozeznania, gdy� zatrudniano ich w magazynach, warsztatach i na
funkcjach porz�dkowo-gospodar-skich. A oni, przy ka�dej okazji, wymieniali mi�dzy
sob� informacje i pogl�dy.
Oto, co Schie�ke us�ysza� od zaufanych koleg�w na temat zachowania si� Stroopa w
1947 roku na procesie w Dachau.
- �winia to on by� podczas rozprawy - m�wi Schie�ke. - Udawa� niewini�tko.
Dowiadywa� si� wszystkiego w Dachau "po raz pierwszy w �yciu". Obci��a�
wsp�oskar�onych i dlatego wielu dosta�o kar� �mierci. A� trzynastu na dwudziestu
dw�ch. Od Stroopa, jako
374 ROZMOWY Z KATEM
Gdy Stroop wr�ci� ze spaceru, obejrza�em dok�adnie jego p�sow� kurtk�-wiatr�wk�.
Dobrze skrojona, z popeliny, oryginalne guziki, staranne wyko�czenie. Efektowna,
mimo zu�ycia.
- Sk�d pan ma tak� generalsk� "jack�"? - zagadn��em.
- Nie generalsk�, tylko wi�zienn� - warkn�� Schieike.
- I generalska, bo czerwona, i wi�zienna, bo wyfasowa�em j� od Amerykan�w w
Landsbergu, wkr�tce po og�oszeniu wyroku - m�wi Stroop.
- Czy inni wi�niowie u Amerykan�w nosili tak�e czerwone wiatr�wki? Czy dostawali je
tylko wi�niowie-genera�owie? Stroop nie odpowiedzia�. Milczenie przerwa� Schieike:
- Amerykanie dawali czerwone "jacki" tym, kt�rych mieli powiesi�.
Kt�rego� popo�udnia zn�w rozmawiali�my o wojskach okupacyjnych USA w Niemczech
Zachodnich.
- Oni nie s� tacy uk�adni, jak si� u was s�dzi - informowa� Stroop. - W jednym z
miast podalpejskich kto� zabi� w 1945 roku �o�nierza ameryka�skiego. Zaraz wjecha�y
czo�gi oraz samochody pancerne US-Army i bez uprzedzenia ostrzela�y przechodni�w i
domy. Bandyci! Mordercy!
- Sk�d pan o tym wie, Herr Stroop?
- Opowiadali mi wsp�wi�niowie w Dachau... Nas trzymali w dawnych budynkach
Konzentrationslagru... Tam by�o fajnie. Wszystkie wojskowe wi�zienia ameryka�skie w
Europie dawa�y pewn� swobod�. Mogli�my odwiedza� si� w celach. Jedzenie dobre.
Nawet cerowano nam skarpetki...
- Niemo�liwe - przerywam.
- Raz poskar�y�em si� oficerowi ameryka�skiemu, �e �wiec� dziurami w skarpetkach i
�e, jako genera�, nie umiem cerowa�. Natychmiast kaza� stra�nikowi je zabra�, a po
dw�ch dniach otrzyma�em wyprane i wy cerowane.
Schieike na to:
- Panu cerowano, bo pan jest genera�em. Jestem pewien, �e Amerykanie kazali upra� i
pocerowa� skarpetki jakiemu� wi�niowi--Niemcowi. Wracaj�c do ameryka�skich wojsk
okupacyjnych, to trzy rzeczy mnie uderzy�y. Pierwsza, �e ich genera�y nie chodzili
niby ksi�a z monstrancjami, a poza s�u�b� traktowali szeregowego jak cz�owieka
r�wnego sobie. Druga, �e nie liczyli si� z benzyn� i wymieniali bez bon�w kanistry
puste na pe�ne. A trzecie: byli cz�sto ufni i naiwni jak dzieci. Szczeg�lnie
Murzyni, kt�rych nasza ludno�� na sw�j spos�b lubi�a.
- O! Podobno bardzo - wtr�cam. - Zdaje si�, �e Murzyni �atwo zdobywali wzgl�dy
waszych kobiet. Ile to p�murzyni�tek i jednocze�nie p�nordyckich dzieci musi by�
dzisiaj w Niemczech!
- Nie tak zn�w du�o - gwa�townie oponuje Stroop. - Kobieta niemiecka, poza
prostytutkami, kt�re s� w ka�dym kraju, dba o czysto�� rasy i mo�emy jej by� pewni.
- Wprost przeciwnie - wycedzi� Schieike przez szczerbate z�by. - Nasze niekt�re
blondynki ch�tnie przyjmowa�y do ��ek umundurowanych czarnuch�w. Bo to i �agodni, i
samce dobre. Obr�bk� seksualn� znaj� i wszystko oddadz� za bia�� Arsch. Taki
smoluch przywi�z� samoch�d paczek �ywno�ciowych, papieros�w i czekolady dla dzieci.
Dolary mo�na od niego wyci�gn��. Za�piewa jeszcze i zata�czy, nawet garnki pozmywa.
Czego wi�cej chcie�, gdy m�� nie wiadomo gdzie i g��d, a przedtem okres wyrzecze�
wojennych? A zreszt� do obcych gach�w to�my nasze baby przyzwyczaili. Co mia�a
jurna blond Venus z najzacniejszej hitlerowskiej rodziny robi�, gdy jej ch�op
w�drowa� zapami�tale na Ural i Kaukaz, a j� sw�dzia�o? Puszcza�a si� z ty�owymi
bohaterami, z urlopowiczami wehrmachtowskimi, z cudzoziemskimi robotnikami. Albo
�azi�a na schadzki do pensjonat�w Lebensbomu. Te lebensbom�w-ny mia�y jeszcze
naj�atwiej, bo uzyskiwa�y oficjalne rozgrzeszenie, a nawet dyplom uznania za
oddanie partii, a w�a�ciwie za oddawanie si� rasowym samcom. Inne, nie tak
uprzywilejowane, u�atwia�y sobie �ycie, jak mog�y i umia�y. Nie pot�piam ich, cho�
i nie pochwalam. A Murzyni zostawili nam, i zostawiaj� chyba nadal, du�o mieszanego
potomstwa.
- Rassenschande!!!6 - zasycza� Stroop.
Rassenschande (niem.) - poha�bienie rasy.
376 ROZMOWY Z KATEM
- Daj pan spok�j, Herr Genera�! - �mia� si� Schieike. - Czysto�� rasy to bajka.
Wszyscy Niemcy to miesza�cy. Moja prababka by�a Polk�, a babka - �u�yczank�.
�piewa�a pie�ni s�owia�skie. Mieszka�a niedaleko Bautzen7. Ilu to Rzymian, W�och�w,
Francuz�w, Szwed�w, Rusk�w, Polak�w, �yd�w, Czech�w przerabia�o od wiek�w nasze
kobiety, gdy jeszcze nie znano prezerwatyw. Nie trzeba rozpacza�, �e do tego grochu
z kapust� przyby�o troch� krwi murzy�skiej. Mo�e za kilka pokole� narodzi si� w
Niemczech nowy Puszkin!
Niedawno przejrza�em fragmenty akt dochodzenia oraz post�powania s�dowego przeciwko
Stroopowi i jego 21 wsp�oskar�onym przed ameryka�skim Najwy�szym Trybuna�em
Wojskowym (Genera� Military Court) w Dachau. Nie by�y to dokumenty, kt�re znajduj�
si� w G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, gdy� nie uda�o mi si�
do nich dotrze�.
Z materia�u, kt�ry pozna�em, wynika, �e Stroopowski proces w Dachau mia� szczeg�lne
znaczenie dla ameryka�skiego wymiaru sprawiedliwo�ci w dziedzinie karania
hitlerowskich ludob�jc�w. Do pocz�tk�w bowiem roku 1947 odby�o si� w ameryka�skiej
strefie okupacyjnej wiele proces�w o u�miercenie je�c�w - lotnik�w USA. By�y to
jednak sprawy bezpo�rednich wykonawc�w mordu, kt�rzy - wobec nieodpartych dowod�w
oskar�enia - przyznawali si� do zarzucanych im czyn�w, jednak usprawiedliwiali si�
konieczno�ci� wykonywania rozkaz�w w�adz zwierzchnich. Takie procesy pospolicie
zwano "Flyer cases"8.
Cel oskar�ycieli w sprawie Stroopa i towarzyszy by� inny. Przygotowano bowiem i
przeprowadzono proces tak, �eby zebra� przed s�dem wszystkich sprawc�w zbrodni: nie
tylko bezpo�rednich morderc�w, ale r�wnie� - szczebel po szczeblu - ich
prze�o�onych, a� po najwy�szego hierarchicznie dygnitarza w XII Wehrkreisie,
Jlirgena Stroopa.
7 Niemiecka nazwa �u�yckiego Budziszyna.
8 "Flyer cases" (ang.) - sprawy lotnik�w.
G��wny oskar�yciel, podpu�kownik John S. Dwinnel (doskona�y i znany prawnik z
Brook�ynu), osi�gn�� swe zamierzenia. Wraz z kapitanem Williamem R. Yance i
cywilnym prawnikiem (prokuratorem?) N. Frieske dokona� olbrzymiej pracy - przy
pomocy setek pracownik�w s�u�by dochodzeniowej, przede wszystkim z Military
Inteligence Service Center Kwatery G��wnej wojska USA na europejskim teatrze wojny.
Podczas procesu Stroopa w Dachau udowodniono oskar�onym:
zale�no�� s�u�bow� bezpo�rednich morderc�w od ich szef�w oraz r�wnie� win� tych
szef�w. Ustalono rol� decyduj�cego w tym przypadku schematu rozkazodawstwa (Chain
of command), kt�ry obowi�zywa� w XII Wehrkreisie. Oskar�enie i obrona toczy�y w
czasie przewodu s�dowego za�arte boje o sprecyzowanie element�w tego schematu. Na
okoliczno�ci hierarchii rozkazodawstwa w XII Wehrkreisie dopuszczony zosta� tylko
dow�d z przes�uchania �wiadk�w. S�d wykluczy� opinie bieg�ych.
My�l�, �e zastosowanie takiej procedury by�o - mimo przewlek�o�ci procesu -
prawid�owe z punktu widzenia moralno-prawnego. Ekspertyzy bowiem najbardziej
obiektywnych rzeczoznawc�w mog�yby by� uznane przez pewn� cz�� opinii publicznej za
stronnicze. A tak, to sami Niemcy - jako �wiadkowie - ustalili prawd� o systemie
hierarchii i o odpowiedzialno�ci ka�dego z rozkazodawc�w.
Orzeczenie Genera� Military Court z 21 marca 1947 roku w sprawie Stroopa i
towarzyszy mia�o znaczenie precedensu, kt�ry w s�downictwie anglosaskim odgrywa
donios�� rol�. Tote� Stroopowski "Flyer case" jest okre�lany przez prawnik�w
ameryka�skich mianem "Superior orders case"9.
Poniewa� sz�o o precedens, o ustalenie wytycznych dotycz�cych karania nie tylko
bezpo�rednich sprawc�w zbrodni wojennych, ale
9 Superior orders case (ang.) - wg zasady zwanej w nauce prawa (szczeg�lnie prawa
karnego wojskowego) zasad� "respondeat superior" (dos�. "nie odpowiada
prze�o�ony"). W drugiej po�owie XIX w., gdy tworzy�y si� w �wiecie cywilizowanym
nowe kodyfikacje karno-wojskowe, rezygnowano na og� z tej zasady. Faktycznie nie
obowi�zywa�a ona w niemieckim wojskowym kodeksie karnym z 1872 r. (� 47). Odrzuca�o
j� tak�e ustawodawstwo wojskowe ameryka�skie (wg tzw. Lieber's Code z czas�w wojny
domowej 1863) - przyp. aut.
378 ROZMOWY Z KATEM
i ich zwierzchnik�w (zasada "Chain of command") - sk�ad kompletu orzekaj�cego
zosta� powi�kszony do o�miu s�dzi�w. Oto ich nazwiska:
genera� brygady Kie� (przewodnicz�cy), p�k Gilbert Ackerman, p�k Jacob Bechtold,
p�k William W. Robertson, p�k Harry R. Pierce, p�k Ear� B. Dunning, p�k Edward B.
Walker i p�k Frank A. Hunter.
Stroop wspomnia� w celi, �e mia� w Dachau dw�ch obro�c�w. Byli nimi: podpu�kownik
William Berman i major Keene Saxon.
W czasie przewodu s�dowego udowodniono 22 oskar�onym, �e "celowo, z rozmys�em i
wbrew prawu pod�egali, popierali, pomagali i wzi�li udzia� w zamordowaniu"
nast�puj�cych �o�nierzy (lotnik�w) armii Stan�w Zjednoczonych AP, kt�rzy znale�li
si� na terenie XII Wehrkreisu oraz "byli nieuzbrojeni i oddali si� do niewoli
�wczesnego pa�stwa niemieckiego":
l) �o�nierz armii USA o nieznanym nazwisku (zamordowany 3 X 1944 w rejonie Giesen),
2) sier�ant Willard P. Perry, numer statystyczny wojsk USA 36 591 162 (19 X 1944 -
Wiesbaden), 3) sier�ant Robert W. Garrison, nr 33 355 463 (30 XII 1944 - Delken-
heim), 4) Ray R. Herman, nr 0-695 168 (15 II 1945 - Bensheim), 5) podporucznik
William A. Duke, nr 0-825 602 (22 II 1945 - Bieber), 6) podporucznik Archibald B.
Monroe jr., nr 0-834 852 (22 II 1945 - Offenbach), 7) Jimmie R. Heathman, nr 37 630
603 (18 III 1945 - Walirabenstein) oraz 8) i 9) porucznik William H. Forman, nr 652
973 i szeregowiec Robert T. Mc Donald, nr 32 773 939 (obaj zamordowani 24 III 1945
w rejonie Bensheim).
Wyrok zosta� w osiem miesi�cy po jego wydaniu zatwierdzony przez g��wnodowodz�cego
wojsk ameryka�skich w Niemczech, genera�a L.D. Claya. Oto tre�� tej decyzji (w
t�umaczeniu na j�zyk polski):
"S�d Wojskowy. Zarz�dzenie o zatwierdzeniu wyroku. Sprawa karna nr 12-2000, itd.
Jiirgen Stroop, za nast�puj�c� dzia�alno�� karaln�: przynale�no��
do przest�pczej organizacji, udzia� w zbiorowym planie zabijania oraz zab�jstwo
je�c�w wojennych, kt�rzy si� poddali, uznany zosta� przez Najwy�szy Trybuna�
Wojskowy w Dachau winnym [pope�nienia zarzucanych mu przest�pstw - KM] i skazany na
�mier� przez powieszenie wyrokiem z 21 marca 1947 r.
Powy�sz� spraw� karn� przed�o�ono mi do kontroli, wi�c po rozwa�eniu stanu rzeczy
oraz zgodnie z mymi kompetencjami zarz�dzam: ustalenia i wyrok zostaj�
zatwierdzone; dowodz�cy genera� I okr�gu wojskowego spowoduje wykonanie wyroku w
Wi�zieniu nr l dla Zbrodniarzy Wojennych w Landsbergu, Niemcy, w wyznaczonym przez
niego terminie. 22 listopada 1947 r.
LUCIUS D. CLAY Genera� USA
Commander-Chief
Organ armii USA na terenach Niemiec przez ni� okupowanych, "Stars and Stripes",
podawa� wiele informacji o procesie Stroopa i wsp�oskar�onych przed trybuna�em w
Dachau. Pismo to zamie�ci�o m.in. not� korespondenta agencji UP z 19 marca 1947 r.
zatytu�owan� Armia ��da �mierci dla ludzi z gestapo (Army Ask Death For Gestapo
Men). Relacjonuj�c ko�cz�cy si� proces w Dachau, autor pisze w nocie, �e Jurgen
Stroop prosi� mia� rzekomo trybuna� o obci��enie win� raczej jego, a nie towarzyszy
z �awy oskar�onych.
Istota tego doniesienia jest diametralnie r�na od stanu faktycznego, kt�ry jasno
wynika� z wynurze� wi�ziennych Stroopa, potwierdzonych zreszt� przez informacje,
jakie posiada� Schieike. Obaj wielokrotnie i szczeg�owo opowiadali o przebiegu
procesu w Dachau. Opowiadali - wed�ug mnie - szczerze i prawdziwie. Jeszcze mi
brzmi� w uszach s�owa Stroopa o swych ni�szych stopniem podw�adnych, �e to
"p�taki", ,,ho�ota", "g�wniarze", �e k�amliwie zwalali win� na niego, cho� on "w
tych historiach [tzn. w mordowaniu lotnik�w USA - KM] nie bra� udzia�u".
XXVI. Szafot
Gdy Lucius D. Ciay, szef wojsk ameryka�skiej strefy okupacyjnej Niemiec,

zatwierdzi� 22 listopada 1947 roku wyrok �mierci na Stroopa i nakaza� jego
wykonanie w odpowiednim czasie - skazany siedzia� ju� ponad pi�� miesi�cy w
wi�zieniu mokotowskim w Warszawie i podlega� jurysdykcji pa�stwa polskiego.
Amerykanie przekazali Stroopa oficerom Polskiej Misji Wojskowej w Berlinie dnia 30
lub 31 maja 1947 roku na lotnisku Tempelhof. Nie mog�em dok�adnie ustali� tej daty,
gdy� Stroop - o dziwo - jej nie pami�ta�. Jak wynika z archiwali�w, naczelnik
Wi�zienia Mokot�w, A. Grabicki, doni�s� zwierzchnikom w pi�mie z 7 czerwca 1947, �e
"Stroop przebywa w wi�zieniu od 30 maja 1947 r.", za� funkcjonariusz
bezpiecze�stwa, Stefan Kossowski, stwierdzi� w kr�tkim meldunku, �e Stroop zosta�
do wi�zienia "przyprowadzony 31 maja 1947 r. o godzinie 15.00". Nale�y, wed�ug
mnie, zgodzi� si� z Kossowskim - a nie z Grabickim.
Czym t�umaczy�, �e Stroop nie pami�ta� wa�nej daty oddania przez Amerykan�w w r�ce
polskie? My�l�, �e wzburzeniem wewn�trznym, kt�re si� przez niego w�wczas
przetoczy�o.
- Gdy zobaczy�em na berli�skim lotnisku oficer�w polskich - opowiada� raz - by�em
p�przytomny, zrozpaczony, zmia�d�ony. Amerykanie to oszu�ci! Wielokrotnie
zapewniali, �e nigdy nie wydadz� mnie wschodnim aliantom, �e kar� �mierci za
lotnik�w USA z�agodz� na do�ywocie itp. Z Frankfurtu nad Menem jecha�em samolotem
do Berlina. Spyta�em majora ameryka�skiego, kt�ry mnie eskortowa�, po co jad� i
dlaczego r�ce skuto mi kajdanami. Odpowiedzia�, �e mam by� przes�uchany w g��wnej
czterostronnej komisji alianckiej na
SZAFOT 381
okoliczno�ci tajnych, a dotychczas nie wyja�nionych, dzia�a� Adolfa Hitlera i
Heinricha Himmlera. Je�li idzie o kajdanki, zas�oni� si� regulaminem post�powania
penitencjarnego. "Wszyscy wi�niowie musz� by� w samolocie skuci, nawet genera�owie"
- powiedzia�. W takiej sytuacji nie protestowa�em.
- Co pan pami�ta z pobytu w Tempelhofle? - pytam.
- Prawie nic! Wiem, �e by�o to przed po�udniem, �e �wieci�o ostre s�o�ce, �e
odczuwa�em niezno�ne gor�co w mundurze i szynelu feldgrau, bez odznak. Spostrzeg�em
kilku oficer�w ameryka�skich i grup� oficer�w polskich. Mieli fura�erki polowe, a
jeden rogatywk� o sztywnym denku. Skojarzy�a mi si� z u�a�skim czako. Formalno�ci
trwa�y kr�tko. Wida� uzgodniono wcze�niej procedur� przekazywania.
- Sta�o si� to, czego najbardziej si� obawia�em. W�r�d je�c�w i wi�ni�w wojennych u
Amerykan�w, Anglik�w i Francuz�w panowa�a opinia, �e wschodni alianci to diab�y, �e
z Amerykanami mo�na sobie jako� u�o�y� stosunki, a pobyt u Rosjan czy Polak�w jest
piek�em i torturami. W Berlinie, na Tempelhof, i w czasie podr�y do Warszawy,
wyrzuca�em sobie poprzednie zlekcewa�enie informacji ksi�dza Rotha1...
- Kto to?
- Niemiec, zakonnik, jezuita, wi�zie� polityczny, kt�ry bodaj�e dwa lata
przesiedzia� w Konzentrationslager Dachau. Gdy w 1945 roku odzyska� wolno��, nie
zaj�� si� sob�, lecz natychmiast zorganizowa� pomoc dla by�ych oraz dla nowych
wi�ni�w, w�r�d kt�rych znajdowali si� r�wnie� jego dawni prze�ladowcy, osadzeni w
Dachau przez Amerykan�w.
- Vater Roth, bo tak go powszechnie nazywali�my - opowiada dalej Stroop - by�
wyj�tkowym cz�owiekiem. Ofiarny i skromny, jak �wi�ty Franciszek z Asy�u. Nikomu
nie odm�wi� pomocy. Wszystkich traktowa� jednako, bez wzgl�du na wyznanie,
narodowo��, ras�, przekonania polityczne i rodzaj przest�pstwa. Zdeklarowany
przeciwnik kary �mierci, oboz�w koncentracyjnych, zabijania bli�niego, zemsty i
wszelkich rewan��w. Jako ofiara kacet�w, cieszy� si� zaufaniem i szacunkiem w�adz
okupacyjnych. Stworzy� co� w rodzaju patronatu opiekuj�cego si� wszystkimi
przest�pcami i je�cami wojennymi. Mia�em
Nie wiem, czy dok�adnie pisz� nazwisko, ale tak je s�ysza�em - przyp. aut.
382 ROZMOWY Z KATEM
z nim bliski kontakt. Pocz�tkowo podejrzewa�em, �e s�u�y w wywiadzie anglosaskim
albo watyka�skim, i ba�em si� go. Ale p�niej stwierdzi�em, �e jest stuprocentowo
lojalny wobec wi�ni�w. Vater Roth by� ��cznikiem mi�dzy mn� i �on�, przenosi�
grypsy, dawa� rady, ostrzega�.
W g�osie Stroopa wzruszenie. (A do wzrusze� nie by� skory.) Przerwa�. Schieike i ja
milczeli�my. Jasne, �e jako wi�niowie zareagowali�my �ywo na opis dzia�alno�ci Ojca
Rotha. Po chwili Stroop wr�ci� do tematu:
- A jednak nie bardzo rozumiem mentalno�� Ojca Rotha, cho� tak du�o nam pom�g�.
Kiedy� w czasie d�ugiej i szczerej rozmowy, kt�ra raczej przypomina�a spowied�,
zapyta�em: "Za kogo si� Ojciec modli?", a Vater Roth odpowiada: "Za wszystkich
mieszka�c�w �wiata!" Zdziwi�em si�. Pytam: "Czy za �yd�w, Azjat�w, Mongo��w, za
Churchilla, Eisenhowera, Stalina tak�e?" Vater Roth na to: "Za wszystkich ludzi bez
wyj�tku, za zwierz�ta, za wszech�wiat, a szczeg�lnie za tych, kt�rzy potrzebuj�
pomocy." Wydawa�o mi si� przez chwil�, �e go zrozumia�em. Ale ju� w kilka minut po
rozstaniu si� z nim wiedzia�em, �e zacny Vater Roth nie ma racji. On si� modli� za
s�abych, pobitych, upokorzonych i zgn�bionych. A przecie� tylko silni s� godni
uwielbienia. Modli� si� trzeba za triumfator�w!
Nie zd��y�em odpowiedzie�, bo oddzia�owy zabra� Stroopa na spacer. Schieike
chodzi�, pukaj�c drewniakami po asfalcie celi, i milcza�. Ja tak�e.
Stroop wr�ci� po godzinie, zar�owiony listopadowym wiatrem. Potem obiad: zupa
fasolowa i kasza j�czmienna z sosem (nie lubi� kasz:
za d�ugo wchodzi�y w sk�ad przymusowego menu). P�niej niespodziewana inspekcja.
Wypad�a dobrze, bo w celi porz�dek, okna wypucowane, nigdzie �ladu kurzu - czysto��
wzorowa. Pod wiecz�r spyta�em Stroopa, dlaczego �a�owa�, �e nie uwierzy�
wiadomo�ciom od Ojca Rotha.
- Vater Roth dawa� wyra�nie do zrozumienia po wyroku s�du ameryka�skiego, �e mog�
by� wydany Sowietom lub Polakom. Gdybym zaufa� jemu, a nie prokuratorom USA, to nie
znalaz�bym si� w Berlinie i Mokotowie.
Zrozumieli�my, o czym Stroop my�la�. W ameryka�skich wi�zieniach dla zbrodniarzy
wojennych panowa�a wzgl�dna swoboda i mo�na by�o - przy kontaktach ze �wiatem
zewn�trznym (a kontakty takie by�y) - przechytrzy� dozorc�w i skr�ci� sobie �ycie.
SZAFOT 383
Wydaje mi si�, o ile pozna�em Stroopa, �e my�l o samob�jstwie mog�a go opanowa� z
chwil�, gdy zobaczy� w Tempelhofie przedstawicieli pa�stwa, kt�re b�dzie go s�dzi�
za zbrodnie na siedemdziesi�ciu jeden tysi�cach �yd�w w getcie Warszawy, na
Polakach w Pozna�skiem i w dystrykcie warszawskim. A ponadto za dzia�alno�� w
dystrykcie lwowskim i na Ukrainie. Ale ta tendencja samob�jcza by�a, wed�ug mnie,
kr�tkotrwa�a i przelotna. Jak raz wyzna�, brakowa�o mu si�y moralnej do podj�cia
podobnej decyzji.
Niedawno rozmawia�em z dziennikarzem Leopoldom Marscha-kiem. Towarzyszy� on w maju
1947 roku grupie polskich oficer�w, "kt�rzy z r�k Amerykan�w odbierali wydanego w
nasze r�ce zbrodniarza". Przejmowa� go szef Polskiej Misji Wojskowej do Badania
Hitlerowskich Zbrodni Wojennych w Berlinie, kapitan Wac�aw Koz-�owski (obecnie
adwokat w Warszawie).
Redaktor Leopold Marschak opowiada�: "Stroop by� w mundurze bez dystynkcji, pokorny
i cichy... Na nasz widok uni�s� skute r�ce do g�owy i zdj�� czapk�"2.
Na podstawie tego, co us�ysza�em od Stroopa i czego by�em �wiadkiem w ci�gu 225 dni
wsp�lnego pobytu z nim i z Schieikem w celi, mog� stwierdzi�, �e Jlirgena Stroopa
dobrze traktowano w polskim wi�zieniu. Nawet wyj�tkowo dobrze. Kto uwa�nie
przeczyta niekt�re fragmenty tej ksi��ki, sam dojdzie do podobnego wniosku.
Stosunek Stroopa do przedstawicieli polskich w�adz �ledczych by� rzeczowy.
Szczeg�lnie ceni� za kultur� przes�ucha� i za wiedz� prawnicz� s�dziego J�zefa
Skorzy�skiego i prokuratora Arnolda Gubi�skiego. Wyra�nie nie lubi� dziennikarzy
oraz pracownik�w bezpiecze�stwa i informacji wojskowej. Opinie o funkcjonariuszach
2 Zob. Wac�aw Koz�owski, Leopold Marschak, Na tropach ludob�jc�w. Wydawnictwo MON,
Warszawa 1965, s. 60-61.
384 ROZMOWY Z KATEM
wi�ziennych mia� ujemne, mimo �e nie m�g� da� �adnego przyk�adu ich z�ego stosunku
do siebie. Ale z tyloma wi�niami siedzia�, �e nie by� w stanie mie� sympatii do
"klawiszy" i ich rozmaitych zwierzchnik�w.
Stroop stara� si� uczy� w celi j�zyka polskiego przy mojej pomocy. Zacz��em od
spraw podstawowych. A wi�c: czas tera�niejszy czasownika "by�" i nazwy g��wnych
kolor�w. Po dw�ch tygodniach codziennego wkuwania - zrezygnowa�em. Stroop r�wnie�.
Nie uda�o mu si� bowiem wyrecytowa� bezb��dnie (pomija�em akcent i czysto��
wymowy): "ja jestem, ty jeste�, on jest, my jeste�my, wy jeste�cie, oni s�".
R�wnie� myli� stale polskie nazwy kolor�w. Mia� antytalent do nauki j�zyk�w obcych.
Z histori� by� tak�e na bakier.
Zna� dobrze tylko literatur� partyjn�, a zw�aszcza SS-owsk�. Pos�ugiwa� si� d�ugimi
wersetami slogan�w propagandowych. Pewnego dnia czyta�em w celi nazistowski
podr�cznik o organizacji partii hitlerowskiej (by� w�asno�ci� Stroopa). Natkn��em
si� tam na rozdzia� pod tytu�em "Die Schutzstaffein der NSDAP". Postanowi�em wtedy
sprawdzi�, czy Stroop zna dobrze sw�j ,,katechizm". Pytam wi�c: "W jaki spos�b i
kogo powinien zwalcza� SS-owiec?" Stroop odpowiada szybko i bezb��dnie, jakby
czyta� z tej ksi��ki: "Er bekampft offen und schonungslos die gefahriichsten Feinde
des Staates: Juden, Freimaurer, Jesuiten und politische Geistlichkeit"3.
Zaimponowa� mi pami�ciowym opanowaniem przedmiotu.
Mog�oby si� czytelnikowi tej ksi��ki wydawa�, �e g��wnie ja by�em stron� aktywn� w
rozmowach ze Stroopem, �e go nadmiernie indagowa�em i wypytywa�em. W rzeczywisto�ci
sytuacja wygl�da�a inaczej. Stroop wykazywa� du�e zainteresowanie sprawami
polskimi.
3 "Er bekampft offen ..." (niem.) - "On (SS-man) zwalcza otwarcie i nie
oszcz�dzaj�c si� najgro�niejszych wrog�w pa�stwa: �yd�w, mason�w, jezuit�w i poli-
tykuj�ce duchowie�stwo".
SZAFOT 385
Wielokrotnie opowiada�em "moim" Niemcom o domu rodzinnym, szkole �redniej,
studiach, podchor��wce, pracy zawodowej, organizacjach m�odzie�owych, zwi�zkach
zawodowych, o Klubie Demokratycznym.
Stroop nie by� w stanie zrozumie� lub odczu� niekt�rych postaw i praktyk
spo�ecze�stwa polskiego, np. kwestii tolerancji w og�le, a tolerancji religijnej w
szczeg�lno�ci. Kiedy�, gdy opowiada�em o imieninach w rodzinie, wieczorkach
szkolnych czy balach studenckich, zapyta�:
- To wy, katolicy, ta�czyli�cie i wsp�lnie bawili�cie si� z protestantami,
kalwinami, �ydami, prawos�awnymi, mahometanami? Rodzice wam pozwalali? Koledzy
pa�scy, ksi�a i wychowawcy nie protestowali?
Roze�mia�em si�. Ale, widz�c, �e m�wi powa�nie, wyja�ni�em, jakie obyczaje panowa�y
w Polsce od stuleci. Stroop na to:
- W Niemczech by�oby nie do pomy�lenia, aby m�odzie� lutera�sk�, katolick� i
�ydowsk� zaprasza� na wsp�lne pota�c�wki, i to jeszcze rodzinne. Z innowiercami nie
utrzymywa�o si� bliskich kontakt�w! Je�eli pan nie koloryzuje w swych
opowiadaniach, to wy naprawd� macie tolerancj� we krwi. Tolerancj�, ale i anarchi�
swoist�.
Mia�em mu z�o�liwie odpowiedzie�, lecz Stroop kontynuowa� swoje refleksje:
- Bardzo pana przepraszam, Herr Moczarski, ale Polacy s� (wed�ug mnie) przedziwnym
narodem. Przed rozbiorami na czele waszego kraju sta� zawsze kr�l. Byli�cie
monarchi�. Jednocze�nie oficjalna nazwa waszego pa�stwa brzmia�a: Rzeczpospolita.
Je�eli by� kr�l, to powinno by� "Kr�lestwo Polskie", bo w nazwie Rzeczpospolita
(czyli republika) tkwi zaprzeczenie instytucji kr�la. A poza tym dziwi�y mnie
zawsze (i dziwi� nadal) demokratyczne na owe czasy instytucje samorz�dowe i
parlamentaryzm polski oraz r�wno�� wszystkich cz�onk�w licznej warstwy
szlacheckiej. Wracaj�c do naszego raportu o konspiracji polskiej to przypomina� on,
�e Polacy od wiek�w konspirowali przeciwko w�adzy centralnej, organizuj�c spiski w
postaci tak zwanych konfederacji. (S�owo ,,konfederacja" Stroop powiedzia� po
polsku.)
386 ROZMOWY Z KATEM
- Wy jeste�cie, nach meiner Meinung4 - m�wi - zbytni indywiduali�ci, macie
niepohamowane pragnienie swobody osobistej, jak ptaki. D��c do wolno�ci w ka�dej
dziedzinie, musicie kierowa� si� t o l e r a n c j �, to zrozumia�e. Lecz czy nie
chcecie za du�o wolno�ci? Czy wasz buntowniczy charakter nie przynosi r�wnie�
krzywd? Nar�d musi by� zdyscyplinowany, pos�uszny i szanuj�cy w�adz�...
- Ale nie obc�! - przerywam. - Swoj� tak�e powinien kontrolowa�.
Stroop i Schieike prosili wielokrotnie (czasem nawet m�cz�co) o informacje zwi�zane
z polsk� konspiracj� antyhitlerowsk�. Pytali o setki spraw organizacyjnych,
personalnych, techniczno-dywersyjnych, o likwidowanie wrog�w, partyzantk�, bitwy,
zamachy, o propagand�, gazetki, ulotki, o wszystko, co stanowi�o istot� pa�stwa
podziemnego oraz �ycia jego �o�nierzy i dzia�aczy. Opowiada�em, jak umia�em. Wiele
rozm�w po�wi�cili�my Powstaniu Warszawskiemu.
Kt�rego� dnia Schieike, pogodny i gadatliwy, oznajmi�, �e wiele lat styka� si� z
tematyk� powstania. Zdziwiony - pytam o szczeg�y, a on odpowiada mniej wi�cej tak:
- W urz�dzie Befeishabera der Sicherheitspolizei und des SD w Krakowie istnia� (od
pocz�tku ustanowienia GG) tajny zesp� akt dotycz�cych przewidywanego powstania
Polak�w. W��czono do nich cenniejsze opracowania naszych fachowc�w, ich za�o�enia
badawcze i wyniki studi�w, prognozy, oceny, opinie, meldunki agent�w, notatki,
uwagi itp. Dla tych papier�w mia�em specjaln�, niewielk� kas� pancern� i
opiekowa�em si� nimi jako archiwista. Co miesi�c musia�em ka�dy dokument
przegl�da�, sprawdza�, "odkurza�" -jak m�wili�my. By�o z tym du�o nudnej roboty. Od
czasu do czasu kto� z wa�nych fisz�w ��da�, abym sofort dostarczy� taki a taki
materia� "powsta�czy". Pracowali�my, zatrudniali�my setki ludzi, kt�rzy zapisali
tysi�ce stron na ten temat (niekt�re cz�ci meldunk�w by�y szyfrowane) - i co z tego
wysz�o? Szajs, panie Moczarski, szajs!
4 Nach meiner Meinung (niem.) - wed�ug mnie.
SZAFOT 387
- Dlaczego szajs? - pytam.
- Dlatego, �e jak wybuch�o Powstanie Warszawskie, to okaza�o si�, �e Polacy nas
zaskoczyli. Ca�e biuro Bierkampa lata�o jak oszala�e. Telefony si� urywa�y.
��czno�� radiowa i teleksowa pracowa�y na najwy�szych obrotach. Z dziesi�� os�b
zacz�o wertowa� moje archiwum "powsta�cze". Ustalono w ko�cu, �e meldunki
konfident�w s� przestarza�e oraz �e donosy o maj�cym wybuchn�� ,,wkr�tce" powstaniu
(wp�ywaj�ce od dawna i do�� systematycznie) by�y chyba inspirowane przez wywiad AK-
owski w celu dezinformacji i u�pienia naszej czujno�ci. To nie znaczy, �e�my nic
nie wiedzieli. Nie! Ale to, co�my znali, by�o grubo nie wystarczaj�ce wobec pilnych
potrzeb wynikaj�cych z sytuacji. Herr Moczarski, pan my�li, �e jestem dzisiaj m�dry
i sam z siebie tak foremnie uk�adam opinie i oceny? Nie, Herr Moczarski, ja
powtarzam tylko s�owa Alfreda Spiikera, kt�rego zna�em od lat jeszcze z Hanoweru.
Spiiker to, wed�ug mnie, najzdolniejszy policjant niemiecki w ca�ej Generalnej
Guberni. M�drzejszy ni� doktor Hahn. Tylko z jednym SS-Hauptsturmfiihrerem
Spiikerem mog�em w Krakowie szczerze rozmawia�, cho� mi�dzy nami by�a ogromna
r�nica w wykszta�ceniu, w wieku, w stopniu s�u�bowym. On - dygnitarz (mimo
niewysokiej rangi) i jedna z szarych eminencji w GG. Ja - ni�szy funkcjonariusz
policji kryminalnej i archiwista.
Opisywa�em, jak Stroop si� zdenerwowa� i przestraszy� przyznaniem si� Schieikego do
przechowywania w celi dw�ch �yletek. Po raz drugi to ja go przerazi�em,
przeprowadzaj�c "operacj� papierosow�".
A by�o tak. Siedzieli�my przez kr�tki czas w celi drugiego pi�tra Oddzia�u X-tego.
Na pierwszym pi�trze znajdowali si� wi�niowie. Brakowa�o nam od kilku dni
papieros�w. Na okna budynku nie za�o�ono tam jeszcze zas�on, tak zwanych "koszy"
lub "blind". Postanowi�em wi�c u�y� "windy". Przygotowa�em ciemn� nitk�,
przywi�za�em j� do zwini�tej i uczernionej z zewn�trz kartki z pro�b� o papierosa.
Opu�ci�em przesy�k� na wysoko�� celi pod nami. Stroop w czasie tej operacji szala�
ze strachu. Schieike musia� go uspokaja�.
388 ROZMOWY Z KATEM
Po wyrzuceniu nitki na zewn�trz poczu�em, �e kto� j� lekko poruszy� i usztywni�.
Czekali�my z pi�� minut. Nieznany wi�zie� zasygnalizowa� trzema delikatnymi
szarpni�ciami, �e gotowe. Wci�gam "wind�". W szarym papierku przys�ano pi��
papieros�w. Stroop g��boko odetchn�� i warkn��: "Ryzykant z AK!"
Je�eli ju� tak szczerze pisz�, to dodam, �e pro�b� o papierosy napisa�em wierszem
(kto w wi�zieniu nie uk�ada� strof!). Wierszyk by� do�� d�ugi i ko�czy� si�:
"Ktokolwiek jeste�, wi�niu mi�y, b�d� pozdrowiony! �ciskam r�k�. �yczymy paczek,
zdrowia, si�y. Za�piewaj czasem nam piosenk�! I nie patrz na mnie tak z ukosa, gdy
moj� pro�b� ci wyjawi�: po�ycz jednego papierosa! O papierosie �ni� na jawie!"
Te pi�� papieros�w palili�my wszyscy przez dwa dni, ka�dy po kr�tkim sztachni�ciu.
11 listopada 1949 roku w celi by� spok�j od rana. Po normalnych zaj�ciach
porz�dkowych rozmawiali�my o Antarktydzie (Stroop nie wiedzia�, �e taki kontynent
istnieje!) oraz o sztuce niemieckiej. Uwielbia� Wagnera. W malarstwie ceni� tylko
"germano-realizm", to znaczy "obrazy, kt�re szczeg�owo ilustruj� sceny wojenne,
pi�kno pracy rolnik�w oraz zdarzenia z historii NSDAP", a w architekturze - wielkie
budowle III Rzeszy. Gdy relacjonowa�, jak kolosalne obiekty mia�y by� wzniesione po
wojnie (wed�ug projekt�w Hitlera) w Berlinie, Monachium, Hamburgu i we wszystkich
wi�kszych miastach przysz�ego imperium hitlerowskiego, Schieike zapyta�:
- To dlaczego zatwierdzone ju� plany niemieckiej dzielnicy Warszawy na terenie
by�ego getta nie przewidywa�y jakiej� wielkiej budowli u�yteczno�ci publicznej, np.
hali zwyci�stwa lub pa�acu zjazd�w hitlerowskich?
- Tereny po by�ym getcie - odpowiada Stroop - przeznaczono na dzielnic�
mieszkaniow� i wypoczynkow�. Wille, ogrody, czerwone dach�wki, zielone okiennice,
r�e, baseny k�pielowe, zadrzewione aleje, parki i ogrody. A ponadto trzy wi�ksze
budynki: osiedlowy dom partii i Heim der SS oraz komisariat policji. Wielki gmach
stan�� mia�
SZAFOT 389
nad Wis��, gdzie zamek warszawski. Taki na trzydzie�ci tysi�cy ludzi o pot�nej
kopule, zwie�czonej or�em z blach miedzianych. Na wysoko�ci stu metr�w dominowa�by
nad miastem, z dziobem skierowanym na wsch�d. Gmach mia� nosi� nazw� Weichselhalle.
Stroop rozmarzy� si�, u�miecha�.
Nagle drzwi otwarto, cichutko, bez zgrzyt�w i huku. Wesz�o trzech oddzia�owych.
Przymkn�li drzwi. Pad� rozkaz: "Zabiera� si� z rzeczami! Wszyscy trzej! Bez
siennik�w!" Schieike i Stroop bladzi jak papier. Ja - my�l� - tak�e. Zauwa�y�em, �e
Stroopowi trz�s� si� palce. W pi�� minut byli�my gotowi, z majdanami i tobo�kami.
Stroop poda� mi r�k�, m�wi�c: ,,Dzisiaj jest dzie� pa�skiego �wi�ta narodowego i
trzydziesta pierwsza rocznica kl�ski Niemiec w pierwszej wojnie �wiatowej. Do
widzenia, Herr Moczarski, do zobaczenia nied�ugo u �wi�tego Piotra."
Schieike rozrzewniony. U�cisn�� d�o� i rzek�: "Danke! Herr Moczarski."
Wyszli. Mnie zabrano po p� godzinie do celi na parterze nowo otwartego pawilonu A,
zwanego Oddzia�em XII wi�zienia mokotowskiego.
Nigdy ju� Stroopa i Schieikego nie widzia�em.
Przygotowania do procesu przeciwko Jlirgenowi Stroopowi za zbrodnie pope�nione w
Polsce trwa�y d�ugo, bo do 5 lipca 1951 roku. W tym dniu prokurator m.st. Warszawy,
K. Kosztirko5, podpisa� akt oskar�enia (Nr I.S.21/51) przeciwko Stroopowi. 18 lipca
1951 roku rozpocz�a si� rozprawa w Wydziale IV Karnym S�du Wojew�dzkiego dla m.st.
Warszawy.
Zespo�owi orzekaj�cemu przewodniczy� wiceprezes S�du Wojew�dzkiego - Antoni
Pyszkowski (obecnie s�dzia S�du Najwy�szego i kierownik wydzia�u Izby Karnej SN). W
sk�ad kompletu wchodzi�o ponadto dw�ch s�dzi�w SW.
5 Kazimierz Kosztirko (1917-1977), p�niejszy Prokurator Generalny PRL w latach
1961-1972.
390 ROZMOWY Z KATEM
Jako oskar�yciele publiczni wyst�powali prokuratorzy: L. Penner i J. Rusek. Obro�c�
Stroopa by� adwokat Jerzy Nowakowski.
Na sali - ma�o ludzi. �aw� prasow� zasiad�o o�miu dziennikarzy, w�r�d nich
wspomniany redaktor Leopold Marschak. Widz�w (czy s�uchaczy) nie wi�cej ni�
pi��dziesi�ciu. Wbrew przewidywaniom Stroopa, proces nie by� ani pokazowy, ani
t�umny.
Przew�d s�dowy rozpocz�� si� w godzinach porannych. Trwa� pe�ne trzy dni. Wyrok
og�oszono 23 lipca 1951. Rozprawa odby�a si� przy udziale t�umacza i stenograf�w.
Wezwano bieg�ych i wielu �wiadk�w.
Stroopa oskar�ono o: l) przynale�no�� do organizacji przest�pczej "Sztafety
Ochronne" (SS); 2) zlikwidowanie getta warszawskiego i spowodowanie "wymordowania
tam co najmniej 56 065 os�b" oraz �mier� dalszych dziesi�tek tysi�cy �yd�w; 3)
zarz�dzenie rozstrzelania stu Polak�w 16 lipca 1943 roku; 4) branie udzia�u w
masowych zab�jstwach i prze�ladowaniach ludno�ci polskiej na terenie tzw.
"Warthegau".
Stroop zaj�� stanowisko wobec zarzut�w oskar�enia (i udziela� obszernych,
zasadniczych wyja�nie�) w drugim dniu rozprawy, 19 lipca 1951. Oto fragment
stenogramu s�dowego, dotycz�cy tej kwestii:
,, Przewodnicz�cy: Prosz� oskar�onego Jiirgena Stroopa, czy oskar�ony przyznaje si�
do winy pope�nionych przest�pstw zarzucanych mu w akcie oskar�enia?
Oskar�ony: Nie przyznaj� si�.
Przewodnicz�cy: Jakie oskar�ony chce z�o�y� wyja�nienia?
Oskar�ony: Do jakich wypadk�w?
Przewodnicz�cy: Mo�e oskar�ony nie pami�ta, to przypomn�.
Oskar�ony: Prosz� bardzo."
Po tym wst�pie przewodnicz�cy, A. Pyszkowski, referuje elementy punkt�w oskar�enia.
Dzi�ki stenogramowi mo�na prze�ledzi� wielogodzinny tok pyta� s�du i prokurator�w,
odpowiedzi i ripost Stroopa oraz czasem g�os obro�cy. Krok po kroku prze�ywamy
jeszcze raz zdarzenia z �ycia ludob�jcy, zanotowane w poprzednich rozdzia�ach
ksi��ki, z tym �e w Rozmowach z katem znajduje si� - moim zdaniem - znacznie wi�cej
materia�u o przest�pstwach Stroopa ni� w aktach dochodzenia i przewodu przed s�dem
PRL.
SZAFOT 391
Czytelnik niniejszej ksi��ki zna wi�c pe�niejsz� prawd� i wie daleko wi�cej o
Stroopie, ni� wiedzieli wtedy (w 1951 roku) s�dziowie, prokuratura, czynniki
�ledcze i s�uchacze na sali. Nic dziwnego! �aden z nich nie siedzia� ze Stroopem w
celi, nie rozmawia� z nim szczerze, nie by� jego "kumplem wi�ziennym", nie bra�
udzia�u w przygotowaniach do zamachu na �ycie Stroopa w 1943 roku. Albo nie
po�wi�ci� czasu na mo�liwie najg��bsze przebadanie �ycia, czyn�w, ca�okszta�tu
dzia�a� w SS i w SD, psychiki i postaw Stroopa, kt�ry - wraz z milionami Niemc�w -
uznawa� jako narz�dzie "perswazji" tylko pi��, bro� paln� i ogie�.
Stroop do niczego si� nie przyznawa�. To nie znaczy, �eby negowa� fakty oczywiste,
jak np. mord na �ydach warszawskich i spalenie oraz zburzenie getta w 1943 roku, na
co istnia� dow�d na pi�mie nie do obalenia. S�d dysponowa� oryginalnym raportem
Stroopa, podpisanym przez niego, pt. Es gibt Keinen Jiidischen Wohnbezirk - in
Warschau mehr! (�ydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie ju� nie istnieje!)
Nie zaprzeczaj�c pewnym faktom, na�wietla� je w spos�b korzystny dla siebie,
niekiedy sofistyczny, a czasami wr�cz k�amliwy. Np. na pytanie przewodnicz�cego
S�du, w jakim celu przyjecha� 17 kwietnia 1943 roku do Warszawy, oskar�ony
odpowiedzia�: "Nie zastanawia�em si�. Otrzyma�em po prostu taki rozkaz."
Generalna teza Stroopa, przedstawiana w wielu wariantach podczas przewodu s�dowego,
opiera�a si� na dw�ch elementach: l) jego przynale�no�� do SS, do NSDAP i policji
by�a s�u�b� �o�niersk�, wojskow�; 2) jako �o�nierz i funkcjonariusz III Rzeszy oraz
jako Niemiec Stroop musia� skrupulatnie i wiernie wype�nia� rozkazy dow�dc�w.
Zamiast komentarza do tej tezy przypomn� trzy has�a powtarzane wielokrotnie przez
niego w celi: "Ordnung muss sein!", "Befehl ist
392 ROZMOWY Z KATEM
Befehl!", "Meine Ehre heisst Treue". Oraz dodam: Jurgen (J�zef) Stroop zosta�
ukszta�towany psychicznie i �wiatopogl�dowo - tradycj� pokole� - przez zesp� ludzi,
kt�rych symbolem jest Hermann der Cherusker i Teutoburski Las. W czasie rozprawy
s�dowej w dniu 19 lipca 1951 roku Stroop powo�ywa� si� w spos�b zdecydowany na
�o�nierskie tradycje swej rodziny, za� w celi, w ci�gu 225 dni rozm�w - na
"najpi�kniejsz� w �wiecie histori� Niemiec, czyli Germanii", kt�rej by� zawsze
"wiernym synem".
Alan Bullock trafnie napisa�: "N azizm nie spad� na nar�d niemiecki jak grom z
jasnego nieba. By� zakorzeniony w jego historii"6.
Kapitan dr Pawe� Horoszowski, p�niejszy profesor, dokona� 22 lipca 1947 roku w
Mokotowie zdj�� fotograficznych i pomiar�w Stroopa. Stroop przekaza� te� prof.
Horoszowskiemu pr�bki swego pisma. Kre�l�c te pr�bki, Stroop wyszed� poza ramy
potrzeb grafolo-gicznych. Napisa� bowiem z w�asnej inicjatywy nast�puj�ce
o�wiadczenie typu politycznego:
"Po wszystkim, czego ja teraz do�wiadczy�em, o czym dowiedzia�em si� i co
prze�y�em, uwa�am, �e dyktatura niemo�liwa jest dla narodu. Wielopartyjno�� mo�e
sprawy �yciowe narodu najlepiej zaspokaja�. Zdrowa krytyka jest dla kierownictwa
pa�stwa tylko po�yteczna!"7
Tre�� i ton owej deklaracji odbiega ca�kowicie od tego, co g�osi� Stroop w celi i
co wypowiada� w �ledztwie prowadzonym przez oficer�w ameryka�skich zaraz po wojnie
oraz w czasie przewodu s�dowego w Polsce.
Kapitan Leroy Vbgel, kt�ry wielokrotnie przes�uchiwa� Stroopa
6 Allan Bullock, Hitler. Studium tyranii, s. 639.
7 "Nach allem, was ich jetzt erfahren, geh�rt und erlebt habe. Halte ich eine
Diktatur fur ein Volk fur unm�g�ich. Ein Mehrparteieinheit karm die
lebensnotwendigen Dinge eines Volkes bestens vertreten. Die gesunde Kritik ist fur
die Fuhrung eines Staates nur nutzlich!" - przyp. aut.
SZAFOT 393
w Niemczech zachodnich, napisa� w swym raporcie z 10 pa�dziernika 1945 roku, �e
Stroop jest "przekonanym i aroganckim nazist�" ("is a convinced and arrogant
Nazi")8. Za� w cytowanym poni�ej uzasadnieniu wyroku S�du Wojew�dzkiego dla m.st.
Warszawy czytamy o "butnej postawie" Stroopa i o jego "wykr�tnych wyja�nieniach,
�wiadcz�cych [...], �e trwa on nadal przy hitlerowskim �wiatopogl�dzie".
S�d Wojew�dzki dla m.st. Warszawy skaza� Stroopa na kar� �mierci z pozbawieniem
praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze. Oto kilka fragment�w z
dwudziestostronico-wego uzasadnienia tego wyroku9.
"W bezmiarze zbrodni dokonanych na narodach podbitych przez klik� hitlerowsk�,
kt�ra [...] obj�a w 1933 roku rz�dy w Niemczech, prze�ladowanie �yd�w stanowi
rozdzia� najbardziej haniebny i wstrz�saj�cy. Historia ludzko�ci nie zna przyk�ad�w
zorganizowanego z tak� drobiazgowo�ci� i wykonanego z tak nieludzkim okrucie�stwem
bestialstwa. Antysemityzm obj�ty by� programem partii hitlerowskiej i g�oszony
przez nazistowsk� nauk�. Po obj�ciu w�adzy przez hitlerowc�w wyrazi� si� on w
szeregu ustaw, kt�re da�y pocz�tek systematycznemu prze�ladowaniu �yd�w na terenie
Rzeszy Niemieckiej. Po rozpocz�ciu agresji wojennych i dokonaniu podboj�w,
hitlerowcy rozszerzyli polityk� eksterminacyjn� w stosunku do narodu �ydowskiego na
tereny okupowane i opracowali plan ostatecznego wyt�pienia �yd�w, [...] czyni�c
przygotowanie do zastosowania podobnych metod w odniesieniu do narod�w
s�owia�skich. Ofiar� tej polityki pad�y, w�r�d straszliwych cierpie�, miliony
niewinnych ludzi."
' "Przy ocenie dzia�alno�ci przest�pczej oskar�onego Stroopa [...] nale�a�o
rozstrzygn�� kwesti�, czy dzia�alno�� t�, przejawiaj�c� si� [...]
8 Akta ameryka�skiego Genera� Military Court, nr sprawy 12-200 etc. przeciwko
Stroopowi, raport kapitana informacji Vogla z 19 X 1945 r. sygnatura CI-II R/24. -
przy p. aut.
9 Sygnatura akt s�dowych: IV. K. 222/51
394 ROZMOWY Z KATEM
w szeregu konkretnych akt�w zbrodniczych, traktowa� nale�y jako kilka samoistnych
czyn�w, czy te� jako jeden czyn w znaczeniu prawnym. Bior�c pod uwag�, i�
ca�okszta�t przest�pczej dzia�alno�ci oskar�onego, ogromem swym przerastaj�cy
znacznie granice indywidualnej dzia�alno�ci przest�pczej spotykanej w normalnych
warunkach spo�ecznych, wyp�ywa� z jednolitego nastawienia jego woli na realizacj�
zbrodniczej polityki hitlerowskiej i zwraca� si� przeciwko temu samemu dobru
prawnemu, a mianowicie przeciwko interesom ludno�ci cywilnej okupowanej Polski, S�d
uzna�, �e poszczeg�lne fragmenty dzia�ania przest�pczego oskar�onego, r�norodne co
do miejsca, czasu i formy, stanowi� jeden czyn w znaczeniu prawnym, a wi�c jedno
przest�pstwo ci�g�e."
"S�d ustali�, �e oskar�ony Stroop, jako komendant Selbstschutzu na terenie
pozna�skim, odpowiedzialny jest za prze�ladowania i zab�jstwa dokonane na ludno�ci
polskiej i �e funkcje swoje pe�ni� ze szczeg�ln� gorliwo�ci� i okrucie�stwem. Ta
akcja oskar�onego Stroopa by�a realizacj� planu hitlerowskiego ca�kowitego
wyniszczenia polsko�ci na terenach w��czonych do Rzeszy."
"W odniesieniu do dzia�alno�ci oskar�onego Jurgena Stroopa na terenie getta
warszawskiego w dniach od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r., kt�ra to dzia�alno��
okre�lona zosta�a mianem �Grossaktion� wzgl�dnie �Stroopaktion�, dysponowa� S�d
bogatym materia�em dowodowym."
"Poszczeg�lne fragmenty dzia�ania oskar�onego Stroopa w getcie, pomimo ca�ej swej
grozy i okropno�ci, nie decyduj� jednak przy ocenie jego winy i rozmiaru jego
odpowiedzialno�ci. Ca�a bowiem akcja likwidacyjna getta, wszystkie morderstwa i
ca�e zniszczenie, s� jego dzie�em. Obrona oskar�onego, �e spe�nia� on tylko sw�j
obowi�zek �o�nierski i wykonywa� rozkazy swych prze�o�onych, s�dz�c, �e s� one
zgodne z prawem mi�dzynarodowym, znajduje odparcie w faktach wy�ej ustalonych.
Organizacja i rozmiar bestialskich mord�w i prze�ladowa� dowodzi, �e nie by�y one
spontanicznymi czynami bezpo�rednich oprawc�w, lecz �e metoda dzia�ania narzucona
zosta�a przez kierownika akcji" [...] przez specjalnie do tej akcji wyznaczonego
oskar�onego Stroopa, kt�ry z ca�� wiadomo�ci� w��czy� si� w wprowadzon� przez
hitlerowc�w polityk� anty�ydowsk� i niezliczone
SZAFOT 395
morderstwa pope�nione na mieszka�cach getta obj�� sw� wol� i zamiarem. Powo�anie,
na usprawiedliwienie tych czyn�w, konwencji haskiej, nie maj�cej zastosowania do
sprawc�w zb�jeckiej napa�ci, jakiej dokonali hitlerowcy wobec Polski w 1939 r., i
pr�ba zbezczeszczenia uczestnik�w bohaterskiego oporu pi�tnem �bandyt�w�, czyni�
wra�enie cynicznego szyderstwa."
"Ilo�ci ofiar, kt�re poci�gn�a za sob� akcja oskar�onego Stroopa w getcie,
dok�adnie ustali� nie mo�na. Nieznana jest liczba tych, kt�rzy zgin�li pod
zgliszczami kamienic w bunkrach i kana�ach. Cyfry zawarte w dalekopisie Stroopa z
dnia 24 V 1943 r., oparte na bezpo�rednich obserwacjach, stanowi� doln� granic�
tych strat. Poniewa� og�lna liczba �yd�w przebywaj�cych w getcie nie by�a dok�adnie
okre�lona, trudno nawet w przybli�eniu ustali�, ile ofiar poch�on�a akcja w getcie
ponad podane przez Stroopa 56 065 os�b. Kieruj�c si� wskazaniami zawartymi w opinii
bieg�ego Marka i zeznaniami �wiadk�w Edelmana i Walewskiego, S�d przyj��, �e pr�cz
owych 56 065 os�b, zgin�y w getcie dziesi�tki tysi�cy ludzi, niemal wszyscy bowiem
znajduj�cy si� na terenie getta w dniu 19 IV 1943 r. zostali uj�ci lub wymordowani
i tylko nielicznym jednostkom uda�o si� pozosta� przy �yciu. Straty materialne
wyrazi�y si� w ca�kowitym zniszczeniu zabudowa� getta oraz Synagogi po�o�onej poza
jego obr�bem i w rabunku mienia bardzo du�ej warto�ci, obejmuj�cego krajowe i
zagraniczne �rodki p�atnicze oraz wielkie ilo�ci rozmaitej bi�uterii. [...] Za t�
akcj� Stroop odznaczony zosta� Krzy�em �elaznym I-ej klasy."
"Charakter i rozmiar zbrodni dokonanych przez Stroopa, jego butna postawa i
wykr�tne wyja�nienia, �wiadcz�ce nie tylko o braku skruchy, lecz przeciwnie - o
tym, �e trwa on nadal przy hitlerowskim �wiatopogl�dzie, nie pozwoli�y S�dowi
dopatrze� si� w post�powaniu oskar�onego Stroopa �adnych okoliczno�ci �agodz�cych.
Czyny jego �wiadcz�, i� jest on osobnikiem wyzutym z wszelkich ludzkich uczu�,
katem faszystowskim, pastwi�cym si� z zimnym okrucie�stwem nad swoimi ofiarami,
kt�rego ca�kowita eliminacja ze spo�ecze�stwa ludzkiego jest konieczna."
S�d uwzgl�dni� w swym orzeczeniu, �e dzia�alno�� Stroopa "obejmowa�a szerokie
tereny zar�wno w Polsce, jak i poza granicami
396 ROZMOWY Z KATEM
kraju [...], �e za zbrodnie wojenne pope�nione w charakterze dow�dcy SS i policji
zosta� ju� przez Ameryka�ski Trybuna� Wojskowy na �mier� skazany" oraz uzna�, �e
wobec Stroopa "zastosowa� nale�y najwy�szy wymiar kary" przewidziany w artyku�ach:
l (punkt l i 2) oraz 2 i 4 (� l) dekretu z 31 VIII 1944 r.
Gdy znalaz�em si� ju� na powi�ziennej wolno�ci, wielokrotnie rozmy�la�em nad
doznaniami Stroopa przed wykonaniem kary i jego zachowaniem si� pod szubienic�. Ta
egzekucja uparcie zaprz�ta�a moj� uwag�. Dokonano jej na cz�owieku, z kt�rym
przeby�em trudny wi�zienny okres w 1949 roku i z kt�rym przeanalizowa�em w
wielogodzinnych rozmowach kwesti� u�miercania ludzi, psychik� skaza�c�w i ich
reakcje na nieuchronny stryczek lub kul�.
Poniewa� kr��y�y rozmaite (i cz�sto rozbie�ne) pog�oski o wykonaniu kary na
Stroopie - zwr�ci�em si� 30 wrze�nia 1961 do Prokuratora Generalnego PRL z pro�b� o
pomoc. Z�o�y�em jednocze�nie list. Oto jego fragment:
"Jak zachowywa� si� Stroop: a) na dzie� przed egzekucj�, b) w czasie prowadzenia na
egzekucj� i c) w czasie egzekucji? Do tego pytania mam szereg pyta� dodatkowych, a
mianowicie: Jak on si� ba� �mierci? Czy by� zdeterminowany? Czy by� niemiecko-
pos�uszny wobec w�adzy dokonuj�cej egzekucji? Czy mo�e b�aga� o przed�u�enie �ycia?
Czy mo�e stawia� op�r? Czy by� spokojny, czy rozhisteryzowany? Czy przypadkiem nie
zachowywa� si� w czasie egzekucji w spos�b pozerski, po��czony ze swoist� bufonad�?
A mo�e zachowanie si� jego w�wczas cechowa� jaki� automatyzm (wynikaj�cy z
ot�pienia lub z "�o�nierskiej" postawy, jak� przyjmowa� cz�sto w czasie pobytu w
Polsce)? Czy mo�e da�y si� zauwa�y� u niego, w obliczu �mierci, jakie� �lady
wyrzut�w sumienia wobec zbrodni, kt�re niegdy� pope�ni� w getcie? Czy m�wi� co�
przed �mierci� (na temat Niemiec, Hitlera, Himmlera, odwetu i p�niejszej zemsty
wsp�rodak�w)? Czy nie wznosi� okrzyk�w (je�li tak, to jakie)? Czy mo�e wspomina�
rodzin� - a szczeg�lnie syna Olafa i c�rk� Renat�? Czy mo�e prosi� o papierosa? Czy
mia� jakie� inne �yczenia?"
W jaki� czas potem (w pa�dzierniku 1961 roku) wr�czono mi
SZAFOT 397
w gmachu Generalnej Prokuratury pi�ciopunktowy dokument, stanowi�cy odpowied� na
moje pytania. Podaj� jej pe�n� tre��:
,,1) Wyrok w stosunku do Jlirgena Stroopa zosta� wykonany przez powieszenie go w
dniu 6 marca 1952 r. w Centralnym Wi�zieniu Warszawa I (Mokot�w).
2) Na dzie� przed egzekuzj� by� on spokojny, lecz stale przebija�a w nim
hitlerowska buta i zarozumia�o��. Nie spodziewa� si� tego, �e egzekucja nast�pi w
najbli�szym czasie.
3) Po og�oszeniu mu przez prokuratora wiadomo�ci o maj�cej nast�pi� egzekucji,
Stroop pocz�tkowo by� t� wiadomo�ci� zaskoczony. Za chwil� u�miechn�� si� i
odpowiedzia�, �e "teraz nareszcie po��czy si� m�j duch z moj� �on� i c�rk� w NRF".
Nie mia� �adnego "ostatniego �yczenia". Do ko�ca bi�a od niego buta hitlerowska.
�mierci si� nie ba�. By� pos�uszny w�adzy dokonuj�cej egzekucji. By� spokojny,
stale trzyma� si� w postawie �o�nierskiej.
4) Stroop nie mia� �adnych wyrzut�w sumienia. Na kilka dni przed egzekucj�
naczelnik wi�zienia zapyta� go, czy mo�e si� on pogodzi� z w�asnym sumieniem, �e
jako wierz�cy chrze�cijanin sam mordowa� i przygl�da� si�, jak jego podw�adni
mordowali dzieci i kobiety w getcie w Warszawie. Stroop na to odpowiedzia�, �e nie
ma wyrzut�w sumienia z tego powodu, �e mordowano �yd�w.
5) Na temat Niemiec, Hitlera, Himmlera oraz na temat p�niejszego odwetu Stroop nie
wypowiada� si�."
A teraz m�j komentarz do punktu 3 odpowiedzi Generalnej Prokuratury. Warto by -
s�dz� - zatrzyma� si� nad pytaniem:
dlaczego Stroop by� wtedy "spokojny", nawet pogodny ("u�miechn�� si�"), "pos�uszny
w�adzy dokonuj�cej egzekucji", "stale trzyma� si� w postawie �o�nierskiej" oraz
"�mierci si� nie ba�"?
Za�o�y� trzeba wielo�� motyw�w, kt�re wp�ywaj� na zachowanie si� wi�nia przed i
podczas wykonania przez kata obowi�zk�w s�u�bowych. Nie spos�b tu pomin��
osobliwych proces�w psychologicznych u cz�ci wi�ni�w, kt�rzy od dawna siedz� za
kratami, oczekuj�c na prawdopodobny lub pewny wyrok �mierci, czy na jego
398 ROZMOWY Z KATEM
wykonanie. Procesy te mog� spowodowa�: oswojenie si� z rezultatami w�asnych
rozwa�a� o swojej nieuchronnej �mierci w wi�zieniu, przyzwyczajenie do bezbolesnej
my�li o egzekucji, przygotowanie si� do niej, a nawet - czasem - ch��, aby nadesz�a
szybko. Zachodzi wtedy zjawisko, b��dnie kwalifikowane przez ludzi z zewn�trz (tzn.
spoza celi �mierci) jako ot�pienie, samohipnoza, manifestacja sk�onno�ci
samob�jczych, pozerstwo itp. B��dnie - powtarzam - bo mo�e tu wyst�pi� osi�gni�cie
stanu "pogodzenia si� z �yciem i �mierci�".
Przypuszczam, a w�a�ciwie jestem pewien, �e u Stroopa zasz�o podobne zjawisko.
Siedzia� nieprzerwanie za kratami (u Amerykan�w i w Polsce) przez sze�� lat i
nieca�e dziesi�� miesi�cy, z tego prawie pi�� lat "pod kaesem", tzn. w oczekiwaniu
na wykonanie kary �mierci, orzeczonej po raz pierwszy przez wojskowy trybuna� USA
21 marca 1947, a po raz drugi przez s�d PRL w lipcu 1951 roku.
Pi�� lat to okres wystarczaj�cy na przeanalizowanie stanu rzeczy, na odgrodzenie
marze� i nadziei od reali�w, na zm�czenie si� sytuacj� (niekiedy bez poczucia
pora�ki) i na dostosowanie si� do tego, co nast�pi.
Co mo�e taki wi�zie� czyni� w godzinie egzekucji? Mi�dzy innymi: automatycznie
zachowywa� spok�j, "trzyma� si�", korzystaj�c z dorobku swych przemy�le� w celi,
oraz kontrolowa� si� na podium szubienicy i w czasie trudnego marszu z celi do tego
podium.
Zna�em Stroopa do�� nie�le. Posiadam te� niejakie do�wiadczenie. Upowa�nia to do
przypuszcze�, �e mam chyba sporo racji.
I jeszcze drobne uzupe�nienie do punktu l cytowanej wy�ej odpowiedzi Prokuratury
Generalnej PRL:
Wed�ug moich sprawdzonych informacji Stroopa powieszono punktualnie o godzinie
19.00 tego� 6 marca 1952 roku - w p�torej godziny po zachodzie s�o�ca, gdy zapad�
mrok, gdy warsztaty, magazyny, kuchnie i inne urz�dzenia Mokotowa by�y nieczynne, a
na podw�rzach i korytarzach tylko nieliczni funkcjonariusze wi�zienia. O tej porze
wszyscy wi�niowie musieli si� znajdowa� w swoich celach, stoj�c na apelach
wieczornych lub przygotowuj�c pos�ania do snu.
Wszyscy - z wyj�tkiem Stroopa, kt�ry wst�powa� na szafot.
*Nie raz zapytywali mnie przyjaciele i czytelnicy, czy patrz�c wstecz - nie �a�uj�
czasu "straconego" na wi�zienie. Zainteresowanym mog� wyzna�, �e nie. Co prawda
m�g�bym przez te "zmarnowane" lata czego� ,,dokona�" dla siebie czy dla innych. Ale
za to nie by�bym w stanie pozna� istoty wielu spraw generalnych - tych
og�lnoludzkich i tych, kt�re dotycz� los�w mego narodu. A poza tym - z czego wielu
nie zdaje sobie sprawy - wi�zienie dawa�o w owych latach przywilej sytuacji
klarownej, prostej, jasno okre�lonej (w zasadzie tylko na "nie", lub tylko na
"tak"). Podobne bytowanie sprzyja upartemu trzymaniu si� z a s a d, a nie uleganiu
okoliczno�ciom! konieczno�ci lawirowania, kt�re �atwo si� mo�e przekszta�ci� w
lawiranctwo.
Szczeg�lnie nie �a�uj� tych 225 wi�ziennych dni, sp�dzonych na rozmowach z
Jlirgenem Stroopem i Gustawem Schieike.
Koniec
* W dotychczasowych wydaniach ksi��ki, nak�adem Pa�stwowego Instytutu Wydawniczego,

nie uda�o si� opublikowa� tego zako�czenia z przyczyn cenzuralnych.
Aneks - Jak powsta�y Rozmowy z katem
- Po zako�czeniu druku Rozm�w z katem otrzymali�my od naszych czytelnik�w wiele

zapyta� na temat sposobu, w jaki zbiera� pan informacje i napisa� swoj� ksi��k�.
Pa�ska ksi��ka powsta�a, jak wiadomo, w wyniku dziewi�ciomiesi�cznego wsp�ycia w
jednej celi z genera�em SS Jurgenem Stroopem, ludob�jc�, likwidatorem warszawskiego
getta. Jak si� to sta�o, �e zdo�a� pan - nie dysponuj�c przecie� papierem i
o��wkiem - utrwali� w pami�ci taki ogrom materia�u, kt�ry pos�u�y� panu do
napisania powie�ci dokumentarnej po tylu latach?
- S�dz�, �e na to zjawisko z�o�y�o si� kilka przyczyn. Przede wszystkim kapitalne
znaczenie mia�o moje postanowienie, wynikaj�ce z faktu, �e przebywam w jednej celi
ze zbrodniarzami wojennymi;
powiedzia�em sobie wtedy: skoro ju� z nimi jestem i skoro mam z nimi pozosta�, to
niech�e przynajmniej ich poznam, rozgryz�, roz�o�� ich osobowo�ci na w��kna.
Pragn��em wykorzysta� do maksimum t� "zaproponowan�" mi przez los, nies�ychanie
rzadk� sytuacj�. Znajdowa�em si� przy tym w�wczas w stanie niezwyk�ej,
zaryzykowa�bym nawet powiedzenie: fenomenalnej koncentracji, wyp�ywaj�cej z mojego
szczeg�lnego po�o�enia, w napi�ciu - jak to nazywam - wielkich subiektywnych
prze�y�, kt�rym zreszt� podlega� tak�e m�j rozm�wca. Przecie� sk�de� si� to bra�o,
�e tak ma�o inteligentny cz�owiek jak Stroop, kt�ry nie pami�ta� cz�sto nic z tego,
czego go poprzedniego dnia nauczy�em po polsku, zachowa� dok�adnie wyryte w
pami�ci, jak fotografie, raporty z Grossaktion Warschau.
' Wywiad z Kazimierzem Moczarskim zamieszczony w miesi�czniku "Odra" 1974, nr 4.
JAK POWSTA�Y ROZMOWY Z KATEM 401
- Czyli du�� rol� w zapami�taniu rozm�w ze Stroopem przypisuje pan procesom
psychicznym wi��cym si� z okoliczno�ciami?
- Donios�� rol�. W tym czasie potrafi�em �y� r�wnocze�nie w dw�ch �wiatach: w celi
i w wyobra�ni. Kiedy s�ucha�em Stroopa, niemal�e wciela�em si� w jego osobowo��;
czu�em, widzia�em i prze�ywa�em to, co on czu�, widzia� i prze�ywa�. Pod jego
opowie�ci podk�ada�y si� w mojej wyobra�ni prze�yte przeze mnie zdarzenia i
zapami�tane z przesz�o�ci tre�ci; na przyk�ad, kiedy m�wi� o Ukrainie, stawa�y mi
przed oczyma konkretne obrazy Mas�owskiego i Bodisco, lokalizowa�em Stroopa w ich -
o�ywionym - pejza�u. Obserwowa�em przy tym w sobie jeszcze inne zjawisko: moje
zmys�y i instynkty rozwin�y si� do zadziwiaj�cego poziomu, a zarazem m�j umys�
osi�gn�� bardzo wysok� zdolno�� kombinowania, kojarzenia, wspomnianej ju�
koncentracji. Umia�em pisa� w my�li, wyobra�aj�c przed sob� kartk� papieru, i to
tak, �e mog�em potem wraca� do jakiego� oznaczonego miejsca na tej kartce. Zreszt�,
ci�gle te kartki "wertowa�em", wraca�em do nich, ju� po rozstaniu ze Stroopem.
Sprzyja�a mi samotno��, brak jakich� innych bod�c�w zewn�trznych. Wbrew
rozpowszechnionym na ten temat opiniom, samotno�� w celi by�a dla mnie po miesi�cu
stanem zno�nym, a po sze�ciu tygodniach - b�ogo s�awionym.
- Czy jednak przez ten d�ugi czas, przedzielaj�cy wsp�lny pobyt ze Stroopem w 1949
roku i chwil� odzyskania wolno�ci przez pana, nie os�ab�a pami�� fakt�w?
- Nie, z pe�n� odpowiedzialno�ci� mog� panu powiedzie�, �e w momencie wyj�cia na
wolno��, w kwietniu 1956, zachowa�em stan stuprocentowej pami�ci. A poniewa� ba�em
si�, �e wspomnienia rzeczywi�cie szybko st�piej�, zacz��em z punktu zapisywa�,
troch� bez�adnie, niechronologicznie, skr�tami. Umiej�tno�� skr�towego zapisu
wydoskonali�em w konspiracji, dzia�aj�c w sztabie KG Armii Krajowej. Zapisa�em
wtedy oko�o tysi�ca stron notatek. Najwa�niejsze dane: daty, fakty, nazwiska.
Pierwsz� histori�, jak� zanotowa�em, by�o opowiadanie Stroopa o jego dzia�alno�ci
na Ukrainie.
- A czy nie w�tpi� pan w prawdom�wno�� swego rozm�wcy, w autentyzm jego wyzna�?
- Ba, nawet podejrzewa�em Stroopa, �e buja i �wiadomie
26 Rozmowy z katem
402 ANEKS
koloryzuje, cho�by po to, aby przedstawi� si� w korzystniejszym �wietle. Dlatego po
zako�czeniu notowania zacz��em sprawdza�. Stara�em si� sprawdzi� najdrobniejsze
szczeg�y. Udost�pniono mi w r. 1957 w G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich
akta sprawy Stroopa, kt�re dok�adnie przestudiowa�em. Przy pomocy przyjaci� z
Polonii ameryka�skiej zdoby�em tak�e z archiwum Pentagonu akta z procesu Stroopa
przed ameryka�skim s�dem wojskowym. I stwierdzi�em z du�� ulg�, �e Stroop jednak
nie k�ama�. Nawet w szczeg�ach. Nawet wtedy, kiedy na przyk�ad przedstawia� swego
ojca jako Hauptmanna policji w ksi�stwie Lippe-Detmold, nie za� jako Oberwa-
chtmeistra, kt�ry to tytu� Konrad Stroop mia� faktycznie. Okaza�o si�, �e przed
pierwsz� wojn� �wiatow� dow�dc� policji w ksi�stwie niemieckim rzeczywi�cie
tytu�owano mianem Hauptmanna. Dok�adnie bada�em te� prawdziwo�� podanych mi fakt�w
z dzieci�stwa i m�odo�ci Stroopa. Czy w Detmoldzie na rynku istotnie znajduje si�
fontanna z rze�b� sarenki i nimfy zwana Donopbrunnen? Czy w miasteczku tym znajduje
si� Mlihienstrasse? Czy wygl�d zamku pokrywa si� z opisem Stroopa? Czy w Detmoldzie
zorganizowano w 1802 roku pierwsze w Niemczech przedszkole? I tak dalej.
- W jaki spos�b sprawdza� pan te dane?
- M�j przyjaciel na moj� pro�b� przywi�z� z Detmoldu prospekty, fotografie, plan
miasta. I wszystkie informacje Stroopa okaza�y si� zgodne z prawd�. Najwi�cej trudu
sprawi�o mi sprawdzenie ca�ej historii z mordem na feldmarsza�ku von Kluge; jak
wiadomo czytelnikom Rozm�w, wersja Stroopa odbiega�a od ustalonych na ten temat
pogl�d�w. Przestudiowa�em literatur� �wiatow� dotycz�c� tej kwestii. Wiele dowod�w
�wiadczy�o o szczero�ci mojego rozm�wcy i w tym wypadku. Stroop zapewnia� mnie, �e
von Kluge by� masonem, okaza�o si�, �e rzeczywi�cie najprawdopodobniej nim by�.
Albo twierdzi�, �e Himmler nada� do niego depesz� w sprawie von Klugego,
korzystaj�c ze specjalnej maszyny teleksowej, kt�ra u nadawcy zaszyfrowywa�a tekst
telegramu, a u odbiorcy podawa�a zn�w tekst otwarty. Wysz�o potem na jaw, �e
hitlerowcy rzeczywi�cie dysponowali takimi teleksami i �e Himmler m�g� szyfrowa� do
Stroopa.
- Czym t�umaczy�by pan tak daleko posuni�t� szczero�� Stroopa w stosunku do pana?
JAK POWSTA�Y ROZMOWY Z KATEM 403
- Dwie�cie dwadzie�cia pi�� dni sp�dzonych w jednej celi to tak, jak pi�� lat
wsp�lnego �ycia na wolno�ci, w jednym mieszkaniu. Intymno�� niekt�rych czynno�ci
dokonywanych w jednym pomieszczeniu inspiruje do intymno�ci wyzna�, szczero�ci.
Wielokrotnie, w wi�ksze mrozy, musieli�my spa� obok siebie, ja w �rodku jako
najbardziej podatny na przezi�bienia, z prawej Stroop, z lewej Schieike. Poza tym,
niech pan pami�ta, Stroop �y� w cieniu szubienicy, taka sytuacja zach�ca do
wygadania si�. To by�a jego wojenna spowied�, tym bardziej �e lubi� opowiada� o
sobie. Mie� swoj� publiczno��.
- Niekt�rzy czytelnicy pa�skiej opowie�ci twierdz�, �e �wietnie "skonstruowa�" pan
posta� Schieikego, swoistego Sanczo Pansy...
- Udzia� Schieikego w naszych rozmowach by� istotnie nieoceniony, ale nie ma w jego
sylwetce, jak w og�le w ca�ej ksi��ce, nic z zaplanowanej konstrukcji literackiej.
On po prostu taki by�. �u�yczanin z pochodzenia, z prababki Polki, zreszt� cz�sto
�piewa� nam w celi piosenki �u�yckie, przedwojenny policjant obyczajowy, si��
zaci�gni�ty do SS. Jego obecno�� zobowi�zywa�a Stroopa do prawdom�wno�ci, nie
"podfarbowywania", tym bardziej �e Schieike patrzy� z innego punktu widzenia,
niejako "z do�u", na prawdy wyg�aszane przez genera�a SS. On by� odczynnikiem
sprawdzaj�cym, co by�o dla mnie szczeg�lnie cenne, na bie��co autentyzm opowie�ci
Stroopa, a tak�e uzupe�niaj�cym niekt�re wyznania.
Rozmawia� Mieczys�aw Orski
Kalendarium �ycia Autora (Andrzej Krzysztof Kunert)
KAZIMIERZ MOCZARSKI
"Borsuk", "Grawer", "Maurycy", "Rafa�", "Wolski" (1907-1975)
21 VII 1907, Warszawa - urodzi� si� Kazimierz Damazy Moczarski syn Jana Damazego,
nauczyciela, dyrektora gimnazjum, i Michaliny Franciszki z domu Wodzinowskiej,
nauczycielki.
28 V 1926, Warszawa - Kazimierz Moczarski otrzymuje �wiadectwo dojrza�o�ci w
Gimnazjum Micha�a Kreczmara.
X 1926-XII 1932, Warszawa - studiuje na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.
X 1928-VI 1932, Warszawa -jednocze�nie studiuje w Wy�szej Szkole Dziennikarskiej.
VIII 1929-VI 1930, Bereza Kartuska - odbywa s�u�b� wojskow� w Batalionie
Podchor��ych Rezerwy Piechoty Nr 9.
1930, Warszawa - wst�puje do Legionu M�odych.
VIII 1931-X 1931, Pary� - odbywa praktyk� konsularn� w Konsulacie RP.
13 XII 1932, Warszawa - otrzymuje dyplom magistra praw na Uniwersytecie
Warszawskim.
XII 1932-XII 1934, Pary� - kontynuuje studia w Instytucie Wy�szych Studi�w
Mi�dzynarodowych (Institut des Hautes Etudes Inter-nationales) przy Wydziale Prawa
Uniwersytetu w Pary�u.
1934-1935, Warszawa - jest redaktorem odpowiedzialnym i wsp�redaktorem pisma
"P�o�!", spo�eczno-politycznego dwutygodnika m�odej, radykalnej inteligencji.
111935 - ze starsze�stwem z tego� dnia mianowany podporucznikiem rezerwy piechoty.
XI 1935-IX 1939, Warszawa - pracuje na stanowisku radcy w referacie
mi�dzynarodowego ustawodawstwa pracy w Wydziale Organizacji
KALENDARIUM �YCIA AUTORA 405
i Ochrony Pracy Departamentu Pracy Ministerstwa Opieki Spo�ecznej.
1936-1938, Warszawa - uczestniczy w zebraniach Klubu Pracowniczego "Maurycy
Mochnacki", nieformalnej grupy radykalnych dzia�aczy zwi�zk�w zawodowych
pracownik�w umys�owych. Zebrania te odbywaj�ce si� najcz�ciej w jego mieszkaniu
przy ul. Ho�ej 42 nazywano "mauryc�wkami" od imienia Mochnackiego (st�d tak�e jeden
z p�niejszych jego pseudonim�w konspiracyjnych).
III 1937, Warszawa - wybrany w sk�ad G��wnego S�du Kole�e�skiego Stowarzyszenia
Urz�dnik�w Pa�stwowych (SUP).
X 1937, Warszawa - uczestniczy w pierwszym zebraniu pierwszego w Polsce Klubu
Demokratycznego i jest wsp�autorem przyj�tej w�wczas tzw. Ma�ej Deklaracji Klubu.
XII 1937, Warszawa - wybrany do Prezydium Okr�gowej Komisji Spo�ecznej SUP.
III 1938, Warszawa - ponownie wybrany w sk�ad G��wnego S�du Kole�e�skiego SUP.
X 1938, Warszawa - wybrany do Zarz�du Okr�gu Sto�ecznego SUP.
Od IV 1939, Warszawa - nale�y do nowo utworzonego Stronnictwa Demokratycznego (SD).
IV 1939, Warszawa - wybrany w sk�ad zarz�du G��wnego SUP.
V 1939, Warszawa - wybrany w sk�ad Komitetu Wykonawczego Zarz�du G��wnego SUP, a
tym samym wchodzi w sk�ad komitetu redakcyjnego organu prasowego SUP - "�ycie
Urz�dnicze".
31 VII 1939, Warszawa - po�lubia Zofi� z domu P�osk�, pracownic� referatu prasowego
Ministerstwa Opieki Spo�ecznej.
Kampania wrze�niowa 1939 - ewakuowany wraz z personelem Ministerstwa Opieki
Spo�ecznej tras� Siedlce-�uk�w-Dubno, odm�wi� opuszczenia kraju i przez R�wne-
U�ci�ug-rzek� Bug-Hrubiesz�w wr�ci� l XII 1939 do Warszawy.
Od XII 1939 - mieszka w Warszawie, pocz�tkowo przy ul. Ho�ej 42, potem w Al.
Jerozolimskich, wreszcie przy ul. S�onecznej 50, u�ywaj�c dokument�w na nazwisko
Kazimierz Sankowski. Przez pewien czas jest wsp�w�a�cicielem sklepu "Marywil" przy
ul. Ossoli�skich.
406 KALENDARIUM �YCIA AUTORA
Od I 1940, Warszawa - uczestniczy w pracach konspiracyjnego SD (kryptonim
"Prostok�t").
Od I 1940, Warszawa - nale�y do ZWZ-AK.
Od VIII 1942, Warszawa - jest referentem w referacie C-1 /P-1 Podwydzia�u C (P) w
Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy G��wnej AK. U�ywa
tu pseudonim�w "Rafa�", potem "Wolski".
Od I 1944, Warszawa - jest jednocze�nie kierownikiem dzia�u dochodzeniowo-�ledczego
i zast�pc� kierownika wydzia�u dywersji osobowej (W�odzimierza Lechowicza) w
Okr�gowym Kierownictwie Walki Podziemnej (KWP) m.st. Warszawy.
Od IV 1944, Warszawa - po odej�ciu Lechowicza zostaje kierownikiem wydzia�u
dywersji osobowej i II zast�pc� stoj�cego na czele Okr�gowego KWP m.st. Warszawy
Eustachego Kraka. W KWP u�ywa pseudonimu "Maurycy".
11 VI 1944, Warszawa - uczestniczy w przygotowaniu i przeprowadzeniu akcji
uwolnienia wi�ni�w ze Szpitala Jana Bo�ego przy ul. Bonifraterskiej.
Po 13 VI 1944, Warszawa - z upowa�nienia grupy dzia�aczy konspiracyjnego SD i
pracownik�w BIP Komendy G��wnej AK kieruje p�oficjalnym dochodzeniem w sprawie
zamordowania Jerzego Makowieckiego i Ludwika Widerszala (najg�o�niejszy
skrytob�jczy mord polityczny okresu okupacji niemieckiej).
VII 1944, Warszawa - po po��czeniu SD, Zjednoczenia Robotnik�w Polskich, Polski
Niepodleg�ej i Zwi�zku Wolnej Polski zostaje cz�onkiem Zarz�du G��wnego nowo
utworzonego konspiracyjnego Zjednoczenia Demokratycznego.
Od VII 1944, Warszawa - kieruje tworzeniem sieci ��czno�ci radiowej dla potrzeb BIP
Komendy G��wnej AK na czas przygotowywanego powstania (przy u�yciu aparat�w UKF
produkcji konspiracyjnej).
Powstanie Warszawskie - kieruje plac�wk� informacyjno-radiow� BIP Komendy G��wnej
AK (stacj� "Rafa�"), a kiedy podzielono j� na dwie stacje - stacj� "Danuta" a� do
kapitulacji oddzia��w powsta�czych. Jednocze�nie wsp�redaguje pismo "Przegl�d
Prasy", a potem redaguje pismo "Wiadomo�ci Powsta�cze. Dodatek do Biuletynu
Informacyjnego dla �r�dmie�cia-P�noc".
14 IX 1944, Warszawa - rozkazem L.418/BP Dow�dcy AK zostaje awansowany do stopnia
porucznika rezerwy piechoty.
22 IX 1944, Warszawa - na mocy rozkazu L.437/BP Dow�dcy AK zostaje odznaczony
Z�otym Krzy�em Zas�ugi z Mieczami.
23 IX 1944, Warszawa - zostaje mianowany "kierownikiem wychowania �o�nierza" w
sztabie 28 Dywizji Piechoty AK.
7 X 1944 - opuszcza Warszaw� wyst�puj�c jako pracownik Polskiego Czerwonego Krzy�a
i zatrzymuje si� w Pruszkowie.
Oko�o 10 X 1944 - uczestniczy w wywiezieniu z Warszawy Delegata Rz�du RP na Kraj -
wicepremiera Jana Stanis�awa Jankowskiego.
Oko�o 26 X 1944 - rozkazem ostatniego Dow�dcy AK gen. Leopolda Okulickiego
"Nied�wiadka" zostaje mianowany szefem BIP Komendy G��wnej AK. Pe�ni t� funkcj� z
siedzib� w Cz�stochowie, (u�ywaj�c odt�d nowego pseudonimu "Grawer"), tak�e po
rozwi�zaniu AK - 191 1945 - w sztabie AK w czasie likwidacji.
l I 1945 - ze starsze�stwem z tego� dnia awansowany rozkazem Dow�dcy AK do stopnia
kapitana rezerwy piechoty.
Od IV 1945 - pe�ni funkcj� szefa BIP w sztabie nowo utworzonej Delegatury Si�
Zbrojnych na Kraj.
19 VII 1945 - wraz z Zygmuntem Kapitaniakiem i W�odzimierzem Lechowiczem sk�ada
Delegatowi Si� Zbrojnych p�k Janowi Rzepec-kiemu memoria� sugeruj�cy "stwierdzenie
w formie rozkazu, �e walka zbrojna w kraju w sytuacji obecnej jest dzia�aniem
bezu�ytecznie os�abiaj�cym nar�d" i ,,wezwanie do pracy na wszystkich odcinkach w
imi� idea��w wolno�ci i niepodleg�o�ci".
24 VII 1945 - Delegat Si� Zbrojnych wydaje rozkaz (opracowany razem z Moczarskim)
wzywaj�cy �o�nierzy by�ej AK: "Je�li tylko pozwala na to Wasze osobiste po�o�enie,
je�li bezmy�lne prze�ladowanie przez tzw. �bezpiecze�stwo� nie zamyka Warn tej
drogi przyst�pujcie do jawnej pracy na wszystkich polach nad odbudow� Polski,
pozostaj�c wiernymi drogim ka�demu �o�nierzowi by�ej AK demokratycznym has�om
Wolno�ci Obywatela - Niezawis�o�ci Narodu".
31 VII 1945 - na polecenie Delegata Si� Zbrojnych opracowuje Materia�y dla terenu z
wezwaniem: "Ludzie le�ni, wracajcie na Wasze posterunki cywilne, na plac�wki
odbudowy Kraju".
11 VIII 1945, Warszawa - pi�� dni po formalnym rozwi�zaniu Delegatury Si� Zbrojnych
na Kraj zostaje aresztowany i osadzony w wi�zieniu mokotowskim.
18 I 1946, Warszawa - S�d Wojskowy Okr�gu Warszawskiego skazuje go na 10 lat
wi�zienia za dzia�alno�� w okresie: kwie-cie�-sierpnie� 1945.
19 I 1946, Warszawa - ten sam s�d �agodzi wyrok na mocy amnestii do 5 lat wi�zienia
i zawiesza wykonanie kary warunkowo na okres 2 lat.
l II 1946, Warszawa - Najwy�szy S�d Wojskowy stwierdza, �e w tym wypadku
zastosowanie amnestii nie jest mo�liwe, oskar�ony bowiem pe�ni� funkcje kierownicze
w organizacji. Przewieziony jesieni� 1946 do wi�zienia w Rawiczu, po z�agodzeniu
kary do 5 lat na mocy amnestii z dnia 22 II 1947 zostaje z powrotem osadzony w
wi�zieniu mokotowskim.
30 XI 1948, Warszawa - rozpocz�cie nowego �ledztwa, obejmuj�cego jego dzia�alno�� w
okresie okupacji. Torturowany (w znanym li�cie do adwokata W�adys�awa Winawera
wymienia 49 rodzaj�w tortur), pozbawiony pomocy lekarskiej, przez 6 lat i 3
miesi�ce nie jest wypuszczany na spacer, przez 4 lata i 6 miesi�cy pozbawiony
kontaktu ze �wiatem zewn�trznym (list�w od rodziny, ksi��ek, gazet), przez 2 lata i
dziesi�� miesi�cy pozbawiony mo�liwo�ci k�pieli, z oko�o 70 paczek przes�anych
przez siostr� otrzymuje tylko oko�o 10.
Od 2 III do 11 XI 1949, Warszawa - przebywa w jednej celi wi�zienia mokotowskiego z
SS-Gruppenfuhrerem Jurgenem Stroopem.
18 XI 1952, Warszawa - wyrokiem S�du Wojew�dzkiego dla m.st. Warszawy skazany na
kar� �mierci na podstawie art. 2 s�ynnego dekretu sierpniowego z 1944 r. o wymiarze
kary dla faszystowsko--hitlerowskich zbrodniarzy winnych zab�jstw i zn�cania si�
nad ludno�ci� cywiln� i je�cami oraz dla zdrajc�w Narodu Polskiego.
9 X 1953, Warszawa - S�d Najwy�szy zamienia kar� �mierci na kar� do�ywotniego
wi�zienia, ale Moczarski dowiaduje si� o tym oficjalnie dopiero 15 I 1955.
12 II 1955 - przewieziony z wi�zienia mokotowskiego do wi�zienia w Sztumie.
26 III 1955 - zwolnienie z wi�zienia �ony Moczarskiego Zofii (aresztowanej 26 III
1949), zrehabilitowanej nast�pnie 17 XII 1956.
21 IV 1956, Warszawa - S�d Najwy�szy wznawia post�powanie w sprawie Moczarskiego,
uchyla poprzedni wyrok z 1952 i przekazuje spraw� do ponownego rozpatrzenia.
24 IV 1956 - zwolniony z wi�zienia w Sztumie Moczarski leczy si� nast�pnie w
sanatoriach w Iwoniczu-Zdroju i w Wonie�ciu.
5 IX 1956 - w li�cie do p�k. J. Rzepeckiego upomina si� o jego "g�o�n� interwencj�"
w sprawie jeszcze wi�zionych AK-owc�w.
2 XII 1956, Warszawa - zostaje dokooptowany do Centralnego Komitetu SD.
11 XII 1956, Warszawa - S�d Wojew�dzki dla m.st. Warszawy w wyroku uniewinniaj�cym
i rehabilituj�cym pisze m.in.: "S�d Wojew�dzki uzna� za sw�j obowi�zek stwierdzi�,
i� przew�d s�dowy przeprowadzony po wznowieniu post�powania w niniejszej sprawie
wykaza� nie tylko bezzasadno��, sztuczno�� i tendencyjno�� oskar�enia, [...] ale
tak�e dowi�d�, i� dobre imi� polskiego podziemia okupacyjnego, kt�re w swej masie
nie zha�bi�o si� �adn� kolaboracj� na miar� quislingowsk� i kt�rego, na swoim
odcinku i w swoim zakresie okupacyjnej dzia�alno�ci, przez wiele lat pobytu w
wi�zieniu z budz�cym szacunek uporem i hartem ducha broni� Kazimierz Moczarski,
zosta�o w ramach niniejszej sprawy zrehabilitowane" - ten fragment wyroku cenzura
zdj�a ze wst�pu Andrzeja Szczypiors-kiego do Rozm�w z katem na �amach "Odry"
jeszcze w 1972.
13 XII 1956, Warszawa - wybrany sekretarzem Komitetu Organizacyjnego Obchodu XX-
lecia Klub�w Demokatycznych.
od VII 1957, Warszawa - pracuje w redakcji organu prasowego SD - ,,Kurier Polski",
zajmuj�c tu od X 1958 stanowisko kierownika dzia�u ��czno�ci z czytelnikami, a od V
1959 wchodz�c tak�e w sk�ad kolegium redakcyjnego.
I 1958, Warszawa - wybrany w sk�ad Centralnego Komitetu SD. Jednocze�nie odznaczony
Krzy�em Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
13 V 1958, Warszawa - narodziny c�rki El�biety.
II 1961, Warszawa - wybrany do Centralnego S�du Partyjnego i do Rady Naczelnej SD.
1964-1968 - wiceprzewodnicz�cy prezydium Naczelnego S�du Dziennikarskiego.
n 1965, Warszawa - wybrany jednym z dw�ch wiceprzewodnicz�cych Centralnego S�du
Partyjnego SD (pozostaje nim do II 1969).
Od V 1965, Warszawa - kierownik dzia�u, a od X 1965 do XII 1974 zast�pca redaktora
naczelnego pisma "Walka z Alkoholizmem", kt�re w 1966 zmienia nazw� na "Problemy
Alkoholizmu".
31 VII 1967, Warszawa - z tym dniem odwo�any zostaje ze stanowiska kierownika
dzia�u i cz�onka kolegium redakcyjnego "Kuriera Polskiego" (krytyczn� postaw� wobec
tendencji antysemickich nazwano postaw� antypa�stwow�).
1969, Londyn - odznaczony Krzy�em Armii Krajowej.
XII 1974, Warszawa - cenzura zdejmuje jego artyku� w ostatnim numerze "Problem�w
Alkoholizmu".
II 1975, Warszawa - przechodzi na emerytur�.
27 IX 1975, Warszawa - �mier� autora Rozm�w z katem. Na pogrzebie 2 X 1975 m�wi
pp�k dr J�zef Rybicki ("Andrzej", "Maciej") m.in.: "Kiedy my, przyjaciele,
zebrali�my si�, a�eby skre�li� nekrolog i par� s��w w nekrologu powiedzie� o Nim,
czuli�my, jak uboga jest mowa polska. D�ugo szukali�my odpowiedniego przymiotnika
by oceni� tego cz�owieka, cz�owieka bez skazy. Rycerza bez skazy. I wtedy
napisali�my w nekrologu, kt�ry niestety nie ukaza� si�, bo nie pozwolono nam tego
wydrukowa�, kr�tko: �e by� d�ugoletnim wi�niem politycznym, �e by� cz�owiekiem
wielkiej odwagi, niez�omnym, prawym, ofiarnym, niezawodnym przyjacielem walcz�cym o
prawd� i idea�y niepodleg�o�ciowe. [...] Walczy o godno�� organizacji do kt�rej
nale�a�, walczy o godno�� Armii Krajowej i walczy o honor osobisty - nie o �ycie
w�asne. [...] Nie znam pi�kniejszego orzeczenia s�du rehabilitacyjnego, kt�re by
odda�o tak wspania�y ho�d temu najodwa�niejszemu cz�owiekowi z najodwa�niejszych.
[...] Drogi Rafale, jeste� godzien najwi�kszej �ycia chwa�y - to jest legendy.
Jeste� ju� postaci� w Polsce legendarn�."

Rozmowy Z Katem - Kazimierz Moczarski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rozmowy Z Katem - Kazimierz Moczarski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kazimierz Moczarski

O KAZIMIERZU MOCZARSKIM (Andrzej Szczypiorski)

Po zako�czeniu II wojny �wiatowej w�adz� w Polsce obj�� rz�d komunistyczny.

I. OKO W OKO ZE STROOPEM

Bo c� by warte by�y bunty i cierpienia, Gdyby kiedy� w godzin� zdobytej wolno�ci,

SS-Gruppenfuhrer i General-leutnant der Waffen SS - Stroop, znany jako Jlirgen,

III. Pod sztandarem kajzera

Mija�y pierwsze uniesienia po powrocie do Detmoldu. Nadzieje wi�d�y jak usta

VI. Lippe "wyra�a wol� narodu"

Czwarty kwarta� 1932 roku przywl�k� chmur� na czo�o Wotana-

VII. Pos�uszny, syty i dostojny

Nareszcie wybi� sobie wrota kariery - po czternastu latach oczekiwa� i zabieg�w.

VIII. Na czele Block-Standarte

Stroop na jednym zydlu, ja na drugim. Oparci plecami o zielon� �cian� - czytamy.

IX. Dachau, willa Benesza, wanna Churchilla

Godziny wyciszenia po wieczornym apelu. W celi mroczno. Chroboty, st�pania, szumy

- A jakim? - Schieike zgor�czkowany. G�os mu gulgoce w gardle. - Obyczajowym?

XI. Na "ty�owym" froncie"

XII. Autostrada i marzenia ukrai�skie

czas na obserwowanie s�o�ca, ksi�yca i gwiazd, na wnikliw� - cho� przez okno -

XIII. "Ju� by� w ogr�dku "na Kaukazie

Wi�niowie lubi� pod�piewywa� sobie, szczeg�lnie w okresach monotonii i nudy. Nie

Do�� p�no, po sze�ciu miesi�cach wsp�lnego pobytu w wi�zieniu

XV. Flagi nad gettem

- Drugiego dnia ataku na getto, we wtorek 20 kwietnia, obudzi�em si� przed

XVI. Wielkie �owy

XVII. Krzy� Walecznych

XVIII. Aber ein guter Mann!

Opowiadaj�c o wysadzeniu w powietrze 16 maja 1943 Wielkiej Synagogi Warszawskiej,

XIX. W si�dmym germa�skim niebie

- Przez cztery i p� miesi�ca - opowiada� kiedy� Stroop - sprawowa�em urz�d SS-und

XX. Marmurowa ambasada i �ydowskie dywany

- Pojecha�em do Aten z wyra�nymi dyrektywami Heinricha Himmlera, a wi�c i Adolfa

XXI. O�mioletni SS-owiec

XXII. Trzyma�em ludno�� w gar�ci!

Kilka razy zagadywa�em Stroopa, czy podleg�y mu w Rhein-Westmark aparat

XXIII. Stroop likwiduje feldmarsza�ka

Niezwykle interesowa�y mnie wi�zienne opowiadania Stroopa o jego okresie

W ostatnich miesi�cach pobytu w Wiesbadenie zwi�kszy�o si� tempo dzia�a� Stroopa.

XXV. Mord na ameryka�skich lotnikach

Gdy Lucius D. Ciay, szef wojsk ameryka�skiej strefy okupacyjnej Niemiec,

* W dotychczasowych wydaniach ksi��ki, nak�adem Pa�stwowego Instytutu Wydawniczego,

Aneks - Jak powsta�y Rozmowy z katem

- Po zako�czeniu druku Rozm�w z katem otrzymali�my od naszych czytelnik�w wiele

Kalendarium �ycia Autora (Andrzej Krzysztof Kunert)

You might also like