POLITECHNIKA ŚWIĘTOKRZYSKA

Wydział Elektrotechniki, Automatyki i Informatyki

Katedra Elektrotechniki Przemysłowej i Automatyki
Zakład Urządzeń Elektrycznych i Techniki Świetlnej

INŻYNIERIA MATERIAŁOWA
(1)

Literatura
1. Blicharski M.: Wstęp do inżynierii materiałowej. WNT, Warszawa 2003,
2. Blicharski M.: Inżynieria materiałowa. PWN, Warszawa 2017
3. Celiński Z.: Materiałoznawstwo elektrotechniczne. Politechnika Warszawska, wyd. 3, 2005,

Zaliczenie wykładu na podstawie oceny z kolokwium oraz ocen z zajęć laboratoryj-

nych. Dodatkowe punkty wpływające na podwyższenie oceny można otrzymać za
obecność na wykładach.
Materiał - słowo wieloznaczne. W najbardziej ogólnym sensie jest to surowiec w
postaci pierwotnej lub częściowo przetworzony, z którego wytwarza się różne
produkty.
W dziedzinie naukowo-technicznej nazywanej badaniami materiałowymi materiał
definiuje się jako każdą substancję, z której zrobione są analizowane wyroby.
Materiałoznawstwo – dziedzina wiedzy technicznej (inżynierskiej), zajmująca się
opisem materiałów konstrukcyjnych.
Źródło - wikipedia

Materiałoznawstwo to także wiedza na temat materiałów o charakterze praktycznym,

uwzględniająca możliwości ich zastosowania i użytkowania.

Inżynieria materiałowa: jest dziedziną inżynierii, obejmującą zastosowania nauki o mate-

riałach dla celów związanych z projektowaniem, wytwarzaniem, doskonaleniem i użytko-
waniem różnych produktów

Materiałoznawstwo elektryczne to wiedza na temat materiałów o charakterze praktycznym,

uwzględniająca możliwości ich zastosowania i użytkowania w obszarze urządzeń i układów
elektrycznych.
Wg metodologii amerykańskiej, materiałoznawstwo (także elektrotechniczne)
można podzielić na trzy główne poddyscypliny:
— nauka o materiałach (ang. materials science),
— technologia materiałów (ang. materials technology),
— zastosowania materiałów (ang. materials application).

Nauka o materiałach daje podstawy teoretyczne do wytwarzania materiałów o

żądanych własnościach i opiera się głównie na fizyce i chemii.

Technologia materiałów obejmuje wszystkie zagadnienia związane z technologią

wytwarzania i obróbki (mechanicznej, cieplnej) materiałów w celu nadania im
odpowiednich własności.

Zastosowania materiałów jest to główny obszar działalności praktycznej

inżynierów i techników elektryków, tak eksploatatorów, jak i konstruktorów
wszelkiej aparatury i urządzeń elektrycznych.
(Z. Celiński : Materiałoznawstwo elektrotechniczne)
 1. Ogólne informacje o materiałach

Postęp w różnych dziedzinach techniki jest możliwy dzięki rozwojowi nauk o ma-
teriałach i ich własnościach.
Rozwój materiałów i towarzyszący mu rozwój sił wytwórczych decyduje o pos-
tępie cywilizacyjnym. Świadczy o tym między innymi nazwanie różnych okresów
w dziejach ludzkości od materiałów decydujących wówczas o warunkach życia,
np. epoki: kamienia, brązu, żelaza.
Zadaniem nauk o materiałach jest uzyskiwanie jak największej ilości informacji
o materiałach, odkrywanie i wykorzystywanie ich różnorodnych właściwości,
odkrywanie i tworzenie nowych materiałów, a także rozwijanie metod badania
materiałów.
Najbardziej podstawowymi własnościami materiałów są własności chemiczne
i atomowe, zależne od występowania układów cząsteczek lub nawet pojedynczych
atomów. Rozwój technologii pozwalającej na manipulowanie i przekształcanie
materii w skali pojedynczych atomów, czyli nanotechnologii, to w tej chwili
najbardziej spektakularny przykład postępu w dziedzinie inżynierii materiałowej.

Zadaniem przedmiotu „Inżynieria materiałowa” jest przybliżenie zagadnień

doboru materiałów przy tworzeniu różnych urządzeń i układów w zależności od
założonej ich funkcji i zadań które mają spełniać w gospodarce lub w życiu
codziennym.
Szczególnie istotne znaczenie materiałoznawstwa widać w konstrukcjach układów
i urządzeń elektrycznych.
Postęp techniczny w konstruowaniu maszyn, transformatorów, aparatów i przy-
rządów, w budowie linii przesyłowych oraz innych urządzeń elektrycznych,
uzależniony jest głównie od opanowania zagadnień materiałowych.

Konstruktor urządzeń elektrycznych musi mieć gruntownie opanowaną wiedzę o własnoś-

ciach materiałów i ich zachowaniu się w warunkach eksploatacyjnych. Przy wyborze mate-
riałów muszą być brane pod uwagę różnorodne własności: fizyczne, chemiczne, elektryczne,
mechaniczne, cieplne, magnetyczne, technologiczność wyrobu, cena materiału i inne.
Postęp w wielu dziedzinach techniki, w tym, w mającej coraz większe znaczenie, technice
zapisu, gromadzenia i przesyłania informacji a także w technice pomiarowej, wynika z poz-
nania i wykorzystania specyficznych właściwości materiałów. Te specyficzne właściwości
fizyczne materiałów dotyczą zjawisk dość trudnych do obserwacji i zależą od wielu subtel-
nych czynników. Niektóre pożądane własności otrzymuje się w wyniku uszlachetniającej
obróbki fizykochemicznej.

Energia strat (Estr)

Energia elektryczna (Ee)

cieplna,
Przemiana Energia użytkowa Euż)
kWh mechaniczna,
energetyczna elektryczna,
świetlna,
chemiczna,
Ee = Euż + Estr
 1.1. Klasyfikacja materiałów stosowanych w elektrotechnice

1.1.1. Podział pod względem technicznych zadań funkcjonalnych

Urządzenie elektryczne to współpraca trzech obwodów: obwodu prądowego, napięciowego

i magnetycznego. Poszczególne obwody są zbudowane z odpowiednich materiałów.

a) materiały przewodzące,   106 S/m, (obwody prądowe),

b) materiały półprzewodzące, 104    10–6, (obwody prądowe, elektronika),
c) materiały izolacyjne,   10–10 S/m, (obwody napięciowe),
d) materiały magnetyczne, r >> 1 - ferromagnetyki (obwody magnetyczne),

paramagnetyki - r > 1, (np. dla Al r = 1,00002),

diamagnetyki - r < 1, (np. dla Cu r = 0,99999).
próżnia - r = 1, r = /0 ,
0 = 4  10-7 H/m,  = B/H

Rys. 1.1. Magnesowanie próżni oraz para- i diamagnetyka

 Obwód napięciowy

Obwód prądowy U Obwód magnetyczny

I R
1. I obwód
przewody dielektryk magnetyczny

I
Materiały elektroizolacyjne
2. R Urządzenia elektryczne
grzejniki • generatory,
F
Φ= B · S • transformatory,
Obwód prądowy • silniki,
3. I B=µ·H • elektromagnesy
zestyki
Elementy elektroniczne
• karty magnetyczne,
4. I • pamięć magnetyczna (dysk twardy),
układy • dyskietki.
połączenia elektroniczne
Materiały przewodzące Materiały magnetyczne

Materiały półprzewodzące
 1.1.2. Podział według wartości szerokości pasma wzbronionego
Współcześnie klasyfikację materiałów można przeprowadzić według wartości szerokości
pasma zabronionego (Wg). W paśmie podstawowym, elektrony znajdujące się najbliżej
jądra, maja małą energię. Elektrony walencyjne (dalej położone od jądra) mają energię
większą, łatwo mogą przesunąć się do pasma przewodnictwa pod wpływem dostarczonej z
zewnątrz energii. Ocenia się, że każdy atom jest źródłem przynajmniej jednego wolnego
elektronu. W paśmie przewodnictwa elektrony mogą poruszać się swobodnie w obrębie
ciała pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego (pod wpływem przyłożonego
napięcia). Energetyczny pasmowy ciała stałego służy do opisu właściwości elektronu,
wyjaśnia istotę przewodnictwa elektrycznego.

Pasmo przewodnictwa
Pasmo przewodnictwa

Pasmo przewodnictwa
Wg > 2eV Wg < 2eV

Pasmo walencyjne
Pasmo walencyjne
Pasmo walencyjne
Materiały przewodzące,
Materiały magnetyczne (Fe)
Materiały elektro- Materiały półprzewodnikowe
izolacyjne (dielektryki)
 1.1.3. Inne sposoby klasyfikacji

Ze względu na pochodzenie Ze względu na stan skupienia

a) naturalne, a) stałe,
b) sztuczne. b) ciekłe,
Lub inny podział: c) gazowe
a) organiczne
b) nieorganiczne Chemiczna klasyfikacja substancji
a) pierwiastki chemiczne (metale, półmetale, niemetale).
b) związki chemiczne.

1.2. Układ okresowy pierwiastków

Poziome rzędy w tablicy to okresy, pionowe to grupy. Grupy dzielą się na grupy główne i
poboczne. Atomy pierwiastków są uszeregowane wg wzrastających liczb atomowych. W
miarę przechodzenia od grupy I do grupy VII słabną cechy metaliczne a rosną niemetaliczne.
Liczba atomowa (Z) - Liczba ładunków dodatnich (protonów) w jądrze,
Masa atomowa (MA) - pokazuje ile razy masa danego pierwiastka jest większa od masy
1/12 izotopu węgla 12C,
Liczba masowa (A) - liczba nukleonów (protonów i neutronów) w jądrze (nuklidzie),
Elektroujemność - siła z jaką atom przyciąga pojedynczy elektron.
Izotopy - atomy o jednakowej liczbie atomowej i różnej liczbie masowej.
 Atom

jądro elektrony

Elektrony mogą zajmować ściśle

protony neutrony określone powłoki oznaczane dużymi
literami (poczynając od jądra):

Z- liczba atomowa Główna liczba

1 2 3 4 5 6 7
(liczba protonów) kwantowa n
Symbol
K L M N O P Q
powłoki

Liczba ‘n’ oznacza również liczbę

A - liczba masowa
podpowłok w danej powłoce. Podpowłoki
(liczba protonów i neutronów)
oznaczane są następującymi małymi
literami (licząc od strony jądra). Określa
je orbitalna liczba kwantowa ‘l‘ (0 ... n-1):
s, p, d, f , g, h, i

Rys. 1.2. Powłoki i podpowłoki
elektronowe
Orbity należące do podpowłoki s mają
kształt kołowy, natomiast orbity należące
do podpowłok następnych są eliptyczne, o
coraz większym stopniu spłaszczenia.
Rys. 1.3. Kształty orbit w powłoce M
(liczna kwantowa n = 3)
O kształcie i rozmiarach orbit oraz o
poziomie energetycznym elektronów
decydują liczby n i l. Główna liczba
kwantowa określa rozmiary, a orbitalna -
kształt orbity.
Blicharski M.: Wstęp do inżynierii materiałowej.
 UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW
IA
1 (Tablica Wernera) VIIIA
18
1,01 4,00
H He
1 IIA IIIA IVA VA VIA VIIA 1
1 2
wodór 2 13 14 15 16 17 hel
6,94 9,01 10,81 12,01 14,00 15,99 18,99 20,18
metale półmetale niemetale Gazy szlachetne
Li Be B C N O F Ne
2 2
3 4 5 6 7 8 9 10
lit beryl bor węgiel azot tlen fluor neon
22,89 24,30 26,98 28,09 30,97 32,07 35,45 39,95
Na Mg Al. Si P S Cl Ar
3 IIIB IVB VB VIB VIIB VIIIB VIIIB VIIIB IB IIB 3
11 12 13 14 15 16 17 18
sód magnez 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 glin krzem fosfor siarka chlor argon
39,10 40,08 44,96 47,87 50,95 51,99 54,94 55,84 58,93 58,69 63,55 65,39 69,72 72,61 74,92 78,96 79,90 83,80
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
4 4
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
potas wapń skand tytan wanad chrom mangan żelazo kobalt nikiel miedź cynk gal german arsen selen brom krypton
85,47 77,62 88,90 91,22 92,90 95,94 97,90 101,07 102,90 106,42 107,87 112,41 114,82 118,71 121,76 127,60 126,90 131,29
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
5 5
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
rubid stront itr cyrkon niob molibden technet ruten rod pallad srebro kadm ind cyna antymon tellur jod ksenon
132,90 137,33 138,91 178,49 180,95 183,84 186,21 190,23 192,22 195,08 196,97 200,59 204,38 207,20 208,98 208,98 209,99 222,02
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
6 6
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
cez bar lantan hafn tantal wolfram ren osm iryd platyna złoto rtęć tal ołów bizmut polon Astat radon
(223,02) (226,02) (227,03) (261,11) (263,11) (265,12) (264,10) (269,10) (268,10) (271,10) (272,10) (277,10) (284) (289) (288) (292) ---- (294)
Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Uub Uut Uuq Uup Uuh Uus Uuo
7 7
87 88 89 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
frans rad aktyn rutheford dubn seaborg bohr has meitner Darmstadt rentgen ununbi ununtri ununkwad ununpent ununheks ununsept ununokt

140,12 140,91 144,24 (144,91) 150,36 151,96 157,25 158,92 162,50 164,93 167,26 168,93 173,04 174,97
Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Lantanowce
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
cer prazeodym neodym promet samar europ gadolin terb dysproz holm erb tul iterb lutet
232,04 231,04 238,03 (237,05) (244,06) (243,06) (247,07) (247,07) (251,08) (252,09) (257,09) (258,10) (259,10) (262,11)
Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Aktynowce
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
tor protaktyn uran neptun pluton ameryk kiur berkel kaliforn einstein ferm mendelew nobel lorens
Własności materiałów zależne są od budowy materii składającej się z elementarnych cząstek,
między którymi występują siły elektryczne. Każdy pierwiastek ma odmienną charakterystyczną
budowę i różni się od innych liczbą cząstek elementarnych wchodzących w jego skład. Elektrony
otaczające jądro zgrupowane są w powłokach, posiadających określone poziomy energetyczne.
Najwyższy poziom energetyczny mają elektrony powłoki zewnętrznej, decydujące o własnoś-
ciach chemicznych atomu.
W przypadku powłok zewnętrznych, wypełnionych
całkowicie elektronami, struktura atomów jest sto-
sunkowo trwała, natomiast atomy posiadające tylko
częściowo wypełnione powłoki zewnętrzne są che-
micznie czynne. Elektrony w zewnętrznych powło-
kach (walencyjne), decydują o aktywności chemicz-
nej. Pierwiastki zawierające w atomach elektrony
walencyjne w liczbie 1 do 3 to pierwiastki elektro-
dodatnie (np. sód, miedź, żelazo - ogólnie metale).
Pierwiastki z atomami skłonnymi do przyjmowania
elektronów, a więc zawierające 5 do 7 elektronów
walencyjnych, są pierwiastkami elektroujemnymi
(np. tlen, chlor - ogólnie niemetale).

Rys. 1.4. Powłoki elektronowe atomu

 1.3. Wiązania międzyatomowe i międzycząsteczkowe
Struktura materiałów i ich własności zależą od sił wiążących atomy i cząsteczki między sobą.
Decydującą rolę odgrywają elektrony walencyjne. Rozróżnia się silne wiązania pierwotne
międzyatomowe (chemiczne) oraz słabsze wiązania wtórne międzycząsteczkowe. Miarą
trwałości wiązania jest ilość energii potrzebnej do jego zniszczenia.

1.3.1. Wiązania jonowe (elektrowalencyjne)

Wiązania jonowe występują w układach złożonych z atomów skrajnie różniących się

elektroujemnością.
Wiązania jonowe polegają na elektrostatycznym przyciąganiu się jonów odmiennego znaku:
kationów (+) i anionów (-).
W czasie powstawania wiązania jonowego atom pierwiastka elektrododatniego oddaje, a
atom pierwiastka elektroujemnego przyłącza elektrony. Tworzą się dwa jony o
różnoimiennych ładunkach, przyciągające się dzięki działaniu sił elektrostatycznych, które
w stanie stałym tworzą sieć jonową. Powszechnie znanym przykładem wiązania jonowego
jest wiązanie między jonem sodu i jonem chloru w chlorku sodowym NaCl lub między
jonami magnezu i tlenu w tlenku magnezu MgO.
Wiązania jonowe występują w halogenkach, tlenkach oraz siarczkach metali alkalicznych
(litowców i berylowców).
Na 11 Cl 17
K 2 K 2
L 2,6 L 2,6
M 1 M 2,5
s p s p

+Na_11 -Cl_17
K 2 K 2
L 2,6 L 2,6
M 0 M 2,6
s p s p

Rys. 1.5. Wiązanie jonowe między atomami sodu i chloru

Przy braku oddziaływań zewnętrznych jony nie mogą przemieszczać się i tworzą sieć
krystaliczną. W takiej sieci krystalicznej nie ma cząsteczek obojętnych - w przestrzeni
rozmieszczone są jony dodatnie i ujemne. Siły oddziaływania elektrostatycznego pomiędzy
jonami są równomiernie rozłożone we wszystkich kierunkach uprzywilejowanych.

Rys. 1.6. Struktura chlorku sodu

W strukturze chlorku sodu, każdy jon sodu jest otoczony sześcioma jonami chloru, a z kolei
każdy jon chloru sześcioma jonami sodu i nie można rozróżnić, który z jonów sodu do
którego z jonów chloru należy i na odwrót. Cały kryształ można tu traktować jako jedną
makrocząsteczkę. Siły działające w układach o wiązaniu jonowym są znaczne, toteż
temperatura topnienia i wrzenia tych związków jest stosunkowo wysoka.
 1.3.2. Wiązania atomowe (kowalencyjne)

Wiązania atomowe (kowalencyjne) powstają, gdy łączą się z sobą atomy pierwiastków
elektroujemnych o takich samych wartościach elektroujemności (wiązania czysto kowalencyjne).
Jeśli elektroujemności obu atomów różnią się, wspólna para elektronów zbliża się bardziej do
atomu o większej elektroujemności. Mamy wtedy do czynienia z wiązaniem kowalencyjnym
spolaryzowanym. Wiązanie kowalencyjne polega na
tworzeniu się par elektronów należą-
cych jednocześnie do dwóch sąsiadu-
jących ze sobą atomów. Wiązania
mogą być utworzone przez jedną lub
więcej par elektronów. Wspólne pary
elektronowe należą jednocześnie do
obu atomów. Z punktu widzenia
korpuskularnej natury elektronu
można to interpretować tak, że krążą
one po torze eliptycznym wokół
dwóch jąder. Pary elektronowe
uzupełniają orbity elektronowe
atomów do oktetu.
Rys. 1.7. Przykłady wiązań kowalen-
cyjnych homojądrowych a) i hetero-
jądrowych b)
 Wiązanie atomowe spolaryzowane jest wiązaniem pośrednim między jonowym a
atomowym; powstaje wówczas, gdy łączą się ze sobą atomy pierwiastków różniących się
elektroujemnością, lecz nie tak znacznie jak w przypadku tworzenia wiązania jonowego.
Cecha charakterystyczną tego wiązania jest przesunięcie pary elektronowej wiążącej atomy w
kierunku atomu pierwiastka bardziej elektroujemnego.
Cząsteczki z wiązaniami kowalencyjnymi
spolaryzowanymi z powodu nierównomiernego,
niesymetrycznego w stosunku do środka cząsteczki, Tab. 1.1. Momenty dipolowe
rozmieszczenie ładunków wykazują biegunowość. niektórych cząsteczek z wiązaniami
kowalencyjnymi
W cząsteczkach tych wyróżnić można biegun
dodatni i ujemny. Moment dipolowy
Substancja
Cząsteczki o budowie polarnej nazywamy m [10–30 Cm]
C6H6 0
dipolami, tzn. cząsteczkami dwubiegunowymi. CCl4 0
Cząsteczki dwubiegunowe mają moment dipolowy CH4(ciekły) 0
NH3 4,908
m=ql CO 0,366
CO2 0
H2O 6,186
gdzie: q - ładunek, l - odległość pomiędzy " HCl 3,698
środkami ciężkości " odmiennych ładunków. CH3Cl 6,311

Nie zawsze, mimo że łączą się ze sobą atomy różniące się elektroujemnością występuje moment
dipolowy. Jest to spowodowane taką budową cząsteczki w której istniejące momenty dipolowe na
kierunku wiązań znoszą się.
 1.3.3. Wiązania metaliczne

Elektrony w zewnętrznych powłokach atomów metali (elektrony walencyjne) są bardzo słabo

związane z resztą atomu - tworzą gaz elektronowy. Obecność tego gazu jest z kolei, podstawą
wiązań międzyatomowych metalu.
Pojęcie wiązania metalicznego stosowane jest dla scharakteryzowania wiązania
chemicznego istniejącego pomiędzy atomami metalu w stanie stałym kiedy mamy do
czynienia z tzw. siecią metaliczną. Tworzy się ono pod wpływem elektrycznego
przyciągania między jądrami atomowymi i swobodnie poruszającymi się elektronami
pochodzącymi z zewnętrznych powłok elektronowych atomów.

Gaz elektronowy tworzy rodzaj

kleju przenikającego przestrzeń
międzyjonową, który przez
oddziaływanie elektrostatyczne
"wciąga" w siebie dodatnie
jony, gęsto je przez to
upakowując. Takie wzajemne
przyciąganie jonów i gazu
elektronowego stanowi istotę
wiązania metalicznego.
Rys.1.8. Powstawanie wiązania metalicznego
 1.3.4. Słabe wiązania wtórne międzyatomowe i międzycząsteczkowe
(siły van der Waalsa)
Przyciąganie elektrostatyczne chwilowych dipoli
Przy względnie dużych odległościach między cząsteczkami występują siły wzajemnego
przyciągania zwane siłami międzycząsteczkowymi lub siłami van der Waalsa. Są one tym
większe, im mniejsze są odległości między cząsteczkami. Ale dla bardzo małych odległości
między cząstkami, rzędu liniowych wymiarów cząsteczki, występują silne siły odpychające,
spowodowane wzajemnym oddziaływaniem chmur elektronowych.
Siły van der Waalsa są wynikiem wzajemnego oddziaływania elektronów i jąder w
czasteczkach.
W wyniku ruchu elektronów walencyjnych gęstość ładunku ujemnego na zewnętrznej
powłoce atomów ulega szybkim fluktuacjom wzbudzając podobną fluktuację w powłoce
walencyjnej sąsiednich atomów. Powstają chwilowe dipole, które wzajemnie przyciągają się
zwiększając, w miarę zbliżania się, wzajemną polaryzację elektronową.

Rys.1.9. Powstawanie wiązania

van der Waalsa: a) chwilowe
przesunięcie się środków ładunku
dodatniego i ujemnego, b) prze-
sunięcie ładunków w sąsiednim
atomie na skutek oddziaływania
elektrostatycznego
Przyciąganie elektrostatyczne trwałych dipoli
Ten rodzaj słabego wiązania występuje w przypadku związków chemicznych o cząsteczkach
niesymetrycznych. „Środki” ciężkości ładunków ujemnych i dodatnich nie pokrywają się,
cząsteczka posiada trwały moment dipolowy. Występuje przyciąganie się dipoli -
oddziaływanie dipol-dipol.

Rys.1.10. Wiązania wtórne między cząsteczkami asyme-

trycznymi - przyciąganie dipoli

Występuje również oddziaływanie trwałych momentów dipoli na cząsteczki obojętne i

tworzenie się dipoli indukowanych. Mamy więc także do czynienia z przyciąganiem na
linii dipol-dipol indukowany.
Odmianą tego wiązania jest wiązanie wodorowe.
Wiązania wodorowe
Jest ono utworzone przez atom wodoru położony między dwoma małymi, silnie elektroujem-
nymi atomami zawierającymi wolne pary elektronowe. Donorami wolnych par elektrono-
wych w szczególności atomy N, O i F.
O istnieniu tego rodzaju wiązania świadczą wyjątkowo wysokie temperatury wrzenia wody,
amoniaku i fluorowodoru.
Wiązanie wodorowe tworzy się pomiędzy atomem wodoru związanym z atomem o dużej
elektroujemności, a atomem z wolnymi parami elektronowymi. Klasycznym przykładem
wiązań wodorowych są mostki wodorowe łączące sąsiednie cząsteczki wody. Cząsteczka
wody posiada trwały moment dipolowy.

Rys.1.11. Wiązania wtórne między

cząsteczkami wody

Wiązania w rzeczywistych związkach chemicznych mają najczęściej charakter kombinowany.

Oprócz wiązania dominującego występuje również wiązanie innego typu.
 Tab. 1.2. Zestawienie wiązań międzyatomowych i międzycząsteczkowych
Silne wiązania pierwotne międzyatomowe Słabe wiązania wtórne międzyatomowe i międzycząsteczkowe
Jonowe Atomowe metaliczne Polaryzacja cząsteczki Efekt dyspersyjny Wiązanie wodorowe
(elektrowalencyjne, (kowalencyjne, (polaryzacja (protonowe, mostek
heteropolarne) homeopolarne) przypadkowa) wodorowy)
Układ
Dipol H
przes- H2O
trzenny
H O
NaCl HF H
Na 1 1
K 2
Cl 1 7
K 2 Cl 1 7 Cl Cl Cl 1 7
L 2, 6 L 2, 6 K 2 K 2 Rozmieszczenie
L 2, 6 Cl 2 L 2, 6 elektronów H O
M 1
s p
M 2, 5
s p M 2, 5 M 2, 5 H
Na+ Cl- s p s p

O H

Przyczyny Przyciąganie Wspólne dwa elektrony w Przyciąganie Przyciąganie dipoli Chwilowa polaryzacja i Przyciąganie jądra
sił wiązań elektrostatyczne jonów. cząsteczce dwuatomowej. elektrostatyczne chmury utworzonych przez powstanie dipoli wodoru przez elektrony
Dotyczy łączeniu się elektronów wewnątrz cząstki asymetryczne. wzajemnie sąsiedniej cząstki
atomów o zbliżonej krystalicznej siatki jonów. przyciągających się.
elektroujemności.
Energia
wiązania 24 46 24 0,05 0,1 0,05  0,1 0,2  0,3
eV
Główne Duża wytrzymałość Gdy środki ładunków + i Gaz elektronowy daje Silna polaryzacja, Przypadkowa polaryzacja Szczególny przypadek
własności mechaniczna i – pokrywają się – budowa dużą przewodność szczególnie cząsteczek na skutek drgań polaryzacji cząstek.
elektryczna, wysoka obojętna o dobrych elektryczną i cieplną. O wieloatomowych elektronów. Wysoka temperatura
temperatura topnienia, po własnościach własnościach wrzenia i duże ciepło
stopienia lub dielektrycznych. mechanicznych decyduje parowania wody, duża
rozpuszczeniu występuje budowa krystaliczna. przenikalność
dysocjacja i pojawia się dielektryczna.
przewodnictwo jonowe.
Przykłado Większość stałych Diament, kearc, silikony, Metale Gazy jednoatomowe Woda, lód, amoniak,
we materiałów żywice fenolowo- fluorowodór
materiały nieorganicznych, np. formaldehydowe, gazy
NaCl. dwuatomowe.
Wiązania Jonowe + atomowe: porcelana, mika, steatyt, szkło
złożone Atomowe + Van der
Waalsa: guma parafina

Stępniewski T.: Materiałoznawstwo elektryczne i technika wysokich napięć. Wyd. PW, 1973
 1.4. Struktura ciał stałych
Struktura ciał stałych zależy od typu wiązań, wymiarów atomów i cząsteczek oraz ich
układu geometrycznego.
a) cząsteczkowa,
b) krystaliczna (jonowa, kowalentna, metaliczna, cząsteczkowa),
c) bezpostaciowa

Struktura cząsteczkowa składa Struktura krystaliczna charakteryzuje się uporządkowa-

się z pewnej liczby atomów silnie nym układem geometrycznym atomów, jonów lub cząste-
związanych ze sobą, ale czek w postaci siatki krystalicznej. Strukturę krystaliczną
stosunkowo słabo związanych z można przedstawić jako powtarzające się w przestrzeni,
innymi podobnymi grupami identyczne bryły geometryczne.
atomów. Cechy:
- niskie temperatury topnienia,
- mała twardość,
- duży współczynnik temperatu-
rowy rozszerzalności.
Przedstawiciele:
- niemetale (np. związki węgla.)

Struktury bezpostaciowe
(amorficzne) - asfalt, smoła,
szkło, niektóre tworzywa
Rys.1.12. Prosta sieć regularna: a) komórka elementarna (zakresko-
wana), b) komórka regularna, płaskocentrowana (miedź), c) komórka
regularna, przestrzennie centrowana (żelazo)
 Struktura krystaliczna
Istnieje 7 kształtów komórek elementarnych (układów krystalograficznych). Wymiar i
kształt komórki elementarnej określone są przez długości a, b i c przecinających się
krawędzi komórki oraz przez kąty a, b i  między nimi zawarte. Układy te to: regularny,
tetragonalny, heksagonalny, rombowy, trygonalny, jednoskośny, trójskośny. Na bazie
tych komórek można utworzyć 14 typów sieci przestrzennej.

Rys.1.13. Parametry komórki elementarnej

prymitywna centrowana centrowana

przestrzennie powierzchniowo
Rys.1.13. Sieć regularna: a = b = c; a = b =  = 90°
prymitywna centrowana prymitywna o centrowanej
przestrzennie podstawie

Rys.1.14. Sieć tetragonalna: Rys.1.15. Sieć jednoskośna:

a = b  c; a = b =  = 90° a  b  c; a =  = 90°, b  90°

romboedryczna

prymitywna o centrowanej centrowana centrowana

podstawie przestrzennie powierzchnio
wo
Rys.1.16. Sieć rombowa: a  b  c; a = b =  = 90°
 Rys.1.17. Sieć trójskośna: a  b  c; a  b    90°

Rys.1.18. Sieć heksagonalna: a = b  c; a = b = 90°,  = 120°

Rys.1.18. Sieć romboedryczna: a = b = c; a = b =   90°

Struktura krystaliczna jonowa - olbrzymie cząsteczki o silnym powiązaniu siłami
elektrostatycznymi.
- duża wytrzymałość mechaniczna,
- wysoka temperatura topnienia i wrzenia,
- mały współczynnik temperaturowy rozszerzalności.
Przedstawiciele: chlorek sodu (NaCl), siarczek cynku (ZnS), rutyl (TiO2)
Struktura krystaliczna kowalentna
- dużą twardość i wytrzymałość mechaniczną,
- wysoką temperaturą topnienia.
Przedstawiciele: diament, węglik krzemu (SiC)..
Struktura krystaliczna metaliczna
- ciągliwość,
- kowalność,
- twardość.
Przedstawiciele: większość metali.
Struktura krystaliczna cząsteczkowa - sieć krystaliczną tworzą słabo przyciągające się
cząsteczki.
- niska temperatura topnienia,
- duży współczynnik temperaturowy rozszerzalności,
- mała twardość.
Przedstawiciele: polistyren, kauczuk rozciągnięty.
 2. Materiały przewodzące (materiały na obwody prądowe)
Materiały przewodzące można podzielić w zależności od urządzenia elektrycznego
w którym są stosowane
a) materiały przewodowe,
b) materiały oporowe,
c) materiały stykowe,
d) termobimetale,
e) materiały na ogniwa termoelektryczne
f) ogniwa elektryczne,
g) materiały przewodzące specjalne,
h) materiały nadprzewodzące.

2.1. Materiały przewodowe

Aby przesłać energię elektryczną od źródła energii elektrycznej do odbiornika

potrzebujemy prowadnicy pola elektromagnetycznego. Rolę prowadnicy
odgrywają przewody elektryczne.
 I R
przewody

E Odb

przewody

Źródło energii Rys. 2.1. Schemat obwodu elektrycznego

Odbiornik energii
elektrycznej elektrycznej
• generator, • silnik,
• akumulator. • grzejnik.
Rys. 2.2. Przewody elektryczne spełniają rolę prowadnicy pola elektromagnetycznego

Przewody elektryczne
 Przewody (urządzenie elektryczne) powinny charakteryzować się (wymagania techniczne):
dużą sprawnością przesyłu energii elektrycznej, wytrzymałością mechaniczną, odpornością
na korozję i inne. Schemat przewodu elektrycznego pokazano na rysunku 2.3.

Sprawność przesyłu:
Eep = Eek + E
Energia strat:, E = U · I · t, U = I · R
E ek
 R
E ep Eep I I Eek

gdzie:
(eta) – sprawność,
Eek – en. elektryczna R RFe Rn Rz Ru
na końcu linii,
Eep – en. elektryczna na
początku linii. M M + K

Rys. 2.3. Schemat zastępczy przewodu elektrycznego:

M – materiał, K – konstrukcja przewodu
Sprawność duża gdy E = 0,
tzn. gdy RFe, Rn, Rz, Ru, = 0.
Analiza pola elektromagnetycznego (rys. 2.4) wskazuje, że przy prądzie przemiennym przekrój
przewodu nie jest wykorzystany (rys. 2.5). Zmniejszenie „S” przewodu prowadzi do wzrostu
pozornego „R” (zjawisko naskórkowości) .

Rys. 2.4. Rozkład pola magnetycznego Rys. 2.5. Rozkład gęstości prądu w przewodzie
wewnątrz przewodnika z prądem (dwie różne częstotliwości)
Zjawisko naskórkowości powoduje pozorny wzrost rezystancji przewodu elektrycznego.

Wzrost rezystancji „Rn” jest funkcją „n”

1
Rn = f (n), n r  f 
2
gdzie:
• μ – przenikalność magnetyczna (μ = μo · μr, μo = 4 · 10-7 [H/m]),
•  – przewodność elektryczna (konduktywność) [m/( · mm2)],
• f – częstotliwość [Hz],
• r – promień przewodu elektrycznego (cm).

Rp/Rs
4 Rs – rezystancja przy prądzie stałym
Rp – rezystancja przy prądzie
3
przemiennym
2
1
n
1 2 3

Rys. 2.6. Zależność przyrostu rezystancji od „n”

Rz Rz- zjawisko zbliżenia powoduje pozorny wzrost rezystancji przewodu M – materiał
K - konstrukcja
Rz = f (odległości między przewodnikami) M+K

Ru Ru - straty ulotowe (w liniach przesyłowych wysokiego napięcia)

M – materiał
Ru = f (średnicy przewodu) M+K K - konstrukcja

RFe RFe - prądy wirowe i histereza w materiałach ferromagnetycznych umieszczone w

pobliżu obwodu prądowego powodują wzrost rezystancji
M M – materiał

R - straty wynikające ze skończonej wartości przewodności elektrycznej

R
M M – materiał
 Dobór materiału na przewody elektryczne

Podstawą doboru materiału na obwód prądowy są:

• właściwości magnetyczne,
• właściwości elektryczne.

Zgodnie z pasmowym modelem energetycznym ciała stałego w metalach są wolne elektrony.

Przyłożenie pola elektrycznego (napięcia) powoduje ruch elektronów – przepływ prądu.

A. Na przewody elektryczne stosujemy materiały przewodzące prąd

Rodzaje materiałów magnetycznych:

Właściwości magnetyczne materiałów: • dla µ > 1 materiały paramagnetyczne,
• przenikalność magnetyczna (µ), • dla µ < 1 materiały diamagnetyczne,
• dla µ >> 1 materiały ferromagnetyczne.

B. Na przewody elektryczne stosujemy materiały diamagnetyczne lub paramag-

netyczne. Materiały ferromagnetyczne (Fe, Ni, Co) wprowadzają dodatkowe
straty (Rn, RFe).
 Właściwości elektryczne metali:
• konduktywność (γ), (m/·mm² lub MS/m), lub rezystywność (),
(m),
• współczynnik temperaturowy rezystancji (TWR).
Dopuszczalny spadek napięcia w linii jest określony przez normy. Dla danego obciążenie (I),
R jest const.

l
ale R wynosi: R
 S
Analiza wzoru na wartość R wskazuje, że jeżeli konduktywność materiału będzie duża
to przekrój przewodu może być mały (dla danej długości l w „m”).
Duży przekrój przewodu jest niekorzystny, oznacza bowiem wzrost ciężaru przewodu,
wzrost izolacji na przewodach.

C. Na przewody elektryczne stosujemy metale o jak największej wartości

konduktywności.
Metale: miedź i aluminium spełniają wymagania postawione przed materiałami
z których budujemy przewody elektryczne.

Miedź – materiał diamagnetyczny, duża konduktywność,

Aluminium – materiał paramagnetyczny, duża konduktywność.

Tabela 2.1. Konduktywność niektórych czystych metali

Rodzaj materiału 

Srebro (Ag) 61,8 (m/·mm²)

Miedź (Cu) 59,8 (m/·mm²)

Aluminium (Al) 38,2 (m/·mm²)

Żelazo (Fe) 10,3 (m/·mm²)

Ograniczenie strat można osiągnąć poprzez odpowiednią konstrukcję (K) przewodu elektrycznego.
Sposoby zmniejszenia strat pokazano na rysunku 2.7.

Rn - zjawisko naskórkowości Przekrój przewodu z drutów

izolowanych
W przewodach o średnicy
mniejszej od 10 mm zjawisko
Przekrój przewodu (lity) naskórkowości jest słabe.

Rz - zjawisko zbliżenia Jeżeli odległość pomiędzy przewodami

a d > 3a (d) jest większa niż 3a, to zjawisko
zbliżenia jest słabe

Ru - zjawisko ulotu
Przewód fazowy zastąpiony jest
przez wiązkę przewodów

Rys. 2.7. Sposoby zmniejszenia strat w przewodach elektrycznych (K - konstrukcja)

 400 kV

Rys.2.8. Zmniejszenie strat w liniach przesy-

łowych poprzez stosowanie przewo-
dów wiązkowych
750 kV
 Przewody elektryczne są produkowane pod postacią: drutów, linek i szyn.

Zastosowanie:
• linie napowietrzne - aluminium, miedź, stal.
• linie kablowe – miedź, aluminium,
• instalacje elektryczne – miedź , aluminium,
• szyny zbiorcze - aluminium, miedź,
• urządzenia elektryczne (głównie w postaci cewek): generatory, transformatory, silniki,
elektromagnesy (przekaźniki, styczniki itp.) – materiał: miedź.

Linie napowietrzne - głównie aluminium, stal - przewody odgromowe

Aby przewód aluminiowy o tej samej długości co przewód miedziany miał taką samą rezystancję
jak przewód miedziany to jego przekrój musi być o 67% większy.
S Al  Cu 58
   1,67,
SCu  Al 34,8
Jednocześnie jednak przewód aluminiowy jest o połowę lżejszy od miedzianego.
mAl S Al  Al 2,7
  1,67  0,5
mCu SCu Cu 8,9  - masa właściwa (gęstość) w g/cm3
Korzyści stosowania Al
- niższa cena,
- zmniejszenie kosztów konstrukcji nośnych i słupów,
- ograniczenie strat ulotowych (większa średnica przewodu).
 Oznaczenia:
Typ AFL-6 • L – linka,
• D - drut,
• F – stal,
• A – aluminium.

Rys. 2.9. Nowe kon-

strukcje przewodów
linii napowietrznej

Sieć trakcyjna - brąz kadmowy

Stop miedzi z kadmem (1% Cd))
Szyny zbiorcze - aluminium, miedź
Oznaczenia:
Litery określają rodzaj materiału i profil szyny.
Pierwsza litera: A - aluminium, F - stal, brak litery - miedź.
Druga litera: P - płaska, O - okrągła, R - rurowa, C - ceownikowa.
Człon cyfrowy to wymiary szyny, np:
- w szynach płaskich: szerokość i grubość w mm, np. P - 40x3;
- w szynach okrągłych: średnicę i długość w mm, np. O -10x300; Rys. 2.10. Szyny zbiorcze
- w szynach rurowych: średnicę zewnętrzną i grubość ścianki w mm, np. AR-60x4.
Kable (elektroenergetyczne, sygnalizacyjne, telekomunikacyjne) - aluminium, miedź
Oznaczenia:
K - kabel o żyłach miedzianych,
T - przed K oznacza kabel telekomunikacyjny (np. XTKMX),
S - za K oznacza kabel sygnalizacyjny (np. YKSY),
A - przed K oznacza kabel z żyłami aluminiowymi (np. AKFt),
A - na końcu - zewnętrzna powłoka włóknista, asfaltowana (np. AKFtA),
Y - po K oznacza izolację polwinitową (np. KY),
Y - przed K oznacza powłokę polwinitową (np. YAKY),
X - po K oznacza izolację polietylenową (np. KX),
X - przed K oznacza powłokę z polietylenu termoplastycznego (np. XAKX), Rys. 2.11. Przekrój kabla z izo-
S - po X oznacza izolację z polietylenu sieciowanego (np. YHAKXS), lacją papierowo-olejową
c - po X oznacza izolację z polietylenu ciepłoodpornego (np. YHAKXc),
c - po Y oznacza izolację z polwinitu ciepłoodpornego (np. YHAKYc),
Al - przed K oznacza powłokę aluminiową (np. AlAKY),
G - po K oznacza izolację gumową (np. KG),
Ft - po K oznacza opancerzenie taśmami stalowymi (np. AKYFt),
Fp, Fo - po K oznacza opancerzenie drutami stalowymi płaskimi (np. KFpA) lub okrągłymi (np. KFoA),
x, y — na końcu symbolu oznacza zewnętrzną osłonę ochronną antykorozyjną, polietylenową (np.
XKXFtx) lub polwinitową ( np. YAKYFoy, HAKy),
H - na początku symbolu oznacza kabel z żyłami ekranowanymi (np. YHAKX, HAKFtA), przy czym 3H
oznacza kabel trójpłaszczowy (np. 3HAKFtA). Są to tzw. kable typu Hochstadtera.
Po oznaczeniu literowym kabla umieszcza się symbol cyfrowy, określający napięcie znamionowe, liczbę i
przekrój żył kabla.
Rys. 2.12. Widok ogólny i przekrój kabla z izolacją polietylenową

Przewody elektryczne - miedź, aluminium

Oznaczenia:
D - drut, L - linka, Lg - linka giętka, Rys. 2.13. Przykłady konstrukcji przewo-
A - przed literą D i L oznacza żyły aluminiowe, dów: a) przewód typu DYt, ADYt;
- brak A oznacza żyłę miedzianą, b) przewód typu DYp, ADYp: l - żyła,
Y, X, G - po literach D i L oznacza izolację żył wykonaną 2 - izolacja polwinitowa, 3 - powłoka pol-
odpowiednio z: polwinitu, polietylenu lub gumy, winitowa; c) przewód kabelkowy uzbro-
Y, X - na początku oznaczenia wskazuje, że przewód ma powłokę jony DGu 750 V: l - żyła, 2 - izolacja
polwinitową lub polietylenową. gumowa, 3 - wypełnienie z materiału
t - przewód wtynkowy, c - izolacja ciepłoodporna, włóknistego, 4 - obwój z taśmy nagumo-
d - po literze Y oznacza zwiększoną grubość izolacji polwinitowej, wanej, 5 - oplot włóknisty nasycony syci-
u - powłoka uzbrojona drutami metalowymi, p - przewód płaski. wem, 6 - uzbrojenie z drutów stalowych
W oznaczeniach przewodów specjalnych mamy:: ocynkowanych
M - przewody przyłączeniowe mieszkaniowe, SM - do odbiorników przenośnych i ruchomych,
O - przewody oponowe:
Druty nawojowe - miedź
Druty nawojowe (DN) służą do wykonywania uzwojeń maszyn elektrycznych, transformatorów, dławików i
elektromagnesów. Są to z reguły druty miedziane o różnym kształcie przekroju (okrągłe, prostokątne,
kwadratowe) i różnej grubości (średnice od setnych części milimetra do kilku milimetrów). W odróżnieniu
od przewodów elektroenergetycznych znormalizowane są nie przekroje drutów, lecz średnice. Druty
nawojowe pokrywane są warstwą izolacji, zapewniającej odizolowanie od siebie poszczególnych zwojów i
warstw uzwojenia.
DNE - drut nawojowy w izolacji emaliowej (utwardzona warstwa lakieru olejnego),
DNEt - drut nawojowy w izolacji emaliowej z żywic syntetycznych,
DNBB - izolacja bawełniana (w postaci oprzędu podwójnego),
DNJn - izolacja z jedwabiu naturalnego (jedwab sztuczny - DNJ),
DNP - izolacja papierowa,
DNSS - izolacja z włókna szklanego (podwójny oprzęd) zlepionego lakierem.

Najważniejsze własności miedzi i aluminium

miedź Cu
- dobra przewodność elektryczna i cieplna,  = 59,7MS/m,
- dobra plastyczność (walcowanie, kucie, prasowanie, przeciąganie),  = 395 W/mK,
- trudna obróbka skrawaniem, trudne odlewy, c = 389 J/kgK,
- korozja pod wpływem siarki(uwaga na gumę!), topn = 1083 C.
- w wilgotnym powietrzu patyna (zasadowy węglan miedzi) chroni przed korozją.
Aluminium Al.
- dobra przewodność elektryczna i cieplna,  = 38,2 MS/m,
- możliwość wykonywania cienkich folii i elementów w postaci odlewów,  = 218 W/mK,
- zjawisko pełzania (płynięcie), c = 891 J/kgK,
- ochronna warstwa tlenku Al2O3, topn = 660 C
- korozja elektrolityczna w obecności miedzi i wilgoci.
Dziękuję za uwagę