Arhitektura, urbanizam i građevina

URBANISTIČKI DEO

Prof. dr Miloš Radovanović

Аsistent: Brankica Šutić

 URBANIZAM

POJAM URBANIZMA

Urbanizam je nauka (disciplina) koja se bavi planiranjem, uređenjem i proučavanjem gradova i

naseljenih mesta. Potiče od latinske reči URBS što znači grad. Kod nas je do 50tih godina vladalo
nastojanje da se ova oblast zove gradogradnja, ali termin nije zaživeo, već je prihvaćen
internacionalni termin urbanizam.

Ovo je složena nauka i disciplina koja u svoj sastav uključuje veći broj tehničkih ali i ekonomskih
disciplina. U srednjem veku kod nas je

POJAM GRADA

U urbanističkom smislu podrazumeva uređeno naselje čiji se veći deo stanovništva bavi
nepoljoprivrednim aktivnostima: zanati, industrija, trgovina, ugostiteljstvo i razne vrste drugih
usluga. Ove aktivnosti se nazivaju sekundarnim i tercijarnim delatnostima. Primarnim delatnostima
se smatraju poljoprivreda i rudarstvo i ove aktivnosti se odvijaju van gradskih područja.

Pored ovog kriterijuma, grad definiše i broj stanovnika po kome se jedno naselje smatra gradom,
što definiše posebno svaka država svojim zakonima. Prvi zakon kod nas u gradovima donet je 1935-
36.godine, do tad su naselja imala status varoši ili varošica. Do 2008.godine, u Srbiji status grada ima
mali broj naselja: Beograd, Novi Sad, Kragujevac i Niš. Po zakonu iz 2008.godine, naselja srednje
veličine dobijaju status grada , među takvim naseljima su Čačak, Kruševac...

RAZVOJ URBANIZMA

• RAZVOJ NASELJA U PRAISTORIJI

U periodu praistorije, neolita (mlađe kameno doba) kada počinje izgradnja objekata, razvoj
poljoprivrede, formiraju se naselja koja predstavljaju manje ili veće skupove objekata u koje spadaju
kuće za stanovanje i drugi pomoćni objekti koji se grade od različitih materijala: zemunice, kamene
kuće, sojenice ( kuće izgrađene na obalama reka na platformama od drveta, postavljenim na drveno
kolje pobijeno u vodu koje se naziva soje ili sohe). Ova naselja su služila za smeštaj većeg broja
stanovništva – deo roda ili rod, nekad i manji deo plemena. Sve ove kuće u okviru naselja bez obzira
od čega su sagrađeni, bili su postavljeni po određenom redu koji je omogućavao prolaz, upotrebu i
komuniciranje. Takvih naselja bilo je i kod nas od kojih su najznačajnija Vinča kod Beograda, Starčevo
kod Pančeva i Lepenski vir kod Donjeg Milanovca. Sva ova naselja bez obzira što su uređena po
određenim principima još uvek se ne mogu smatrati gradovima. Posebno je značajno naselje u

2
Lepenskom viru sastavljeno od oko osamdeset kuća trapezastog oblika. Poluukopane kuće okrenute
su ka Dunavu, između njih formirani su prolazi , a na sredini naselja veća slobodna površina koja je
verovatno služila za zajedničke namene. Naselje je egzistiralo između 5 i 6.milenijuma p.n.e. i imalo
je kontinuitet i trajalo blizu 1000 godina.

Lepenski vir

• URBANIZAM MESOPOTAMIJE

Mesopotamija je grčki naziv za prostore između Tigra i Eufrata, današnji Irak. Na tom prostoru
početkom 3.milenijuma p.n.e. nastala je značajna civilizacija i države u obliku grada-države. Ove
civilizacije su značajne po tome što su tu nastali prvo klinasto pismo, matematika, astronomija,
podela kruga na 360°, podela godine na 12 meseci. Urbanizam Mesopotamije je značajan po tome
što su na tom prostoru nastali prvi i pravi uređeni gradovi. Najstarije gradove stvorili su Sumeri
3.milenijuma p.n.e. do 2.milenijuma p.n.e.: Ur, Uruk, Nipur, Lagaš, Telo... Mesopotamski gradovi su
bili sagrađeni na platformama (nasipima) od zemlje visokim 10-15m da bi svoje gradove zaštitili od
čestih i iznenadnih poplava reka Tigra i Eufrata. Gradovi su imali dosta pravilan pravougaoni ili
kvadratni oblik, utvrđeni i zaštićeni zidovima i kulama od ćerpiča ili pečene opeke. Ulaz u njih
kontrolisan je dobro utvrđenim i zaštićenim kapijama. Grad je u funkcionalnom pogledu bio podeljen
na određene zone: stambenu, radne sa zanatima, javne sadržaje u koje su spadali hram i trgovački
sadržaji, kraljeva palata se nalazila na periferiji grada i bila zaštićena duplim zidovima. Njihovi gradovi
su imali dosta pravilne ulice pod uglom od 90° popločane opekama, a nekad i asfaltirane. Iz srednjeg
mesopotamskog perioda (Asirskog polovina 2.milenijuma) poznati su gradovi: Asur, Niniva, Korzobad
(gde se nalazi najstarija biblioteka na glinenim pločicama).

3
Iz trećeg period 6.vek p.n.e. najznačajniji je grad Vavilon predstavnik carstva i najveća metropola i
grad na svetu. Obim zidova dug 18.5km , grad je imao oko 200000 stanovnika, popločane i osvetljene
ulice, višespratne objekte, glavni put – PUT PROCESIJE, koji vodi od glavne kapije boginje Ištar do
Vavilonske kule koja je bila po Herodotu visoka 90m, a glavna kapija oblepljena opekom sa
predstavama.

STARI DEO

NOVI DEO

• URBANIZAM EGIPTA

Za razliku od Mesopotamije na prostoru egipta se formiraju gradovi po drugačijim principima koji

su rezultat egipatskog položaja , ali i religije. Prostor Mesopotamije je bio otvoren i izložen čestim
osvajanjima i rušenjima i zbog toga su mesopotamski gradovi bili utvrđeni debelim zidovima i
visokim kulama. Egipat je u geografskom smislu bio zaštićen i zatvoren prostor svojim prirodnim
karakteristikama : sa zapada pustinjom, sa istoka i juga planinama, sa severa Sredozemnim morem.
Egipatska religija je takođe u značajnoj meri utivala na razvoj i uređenje egipatskih gradova i naselja.
Verovali su u večnost duše i život na drugom svetu , pri čemu je ovozemaljski život smatran
privremenim i nevažnim. Zato egipatski gradovi nisu imali značaj kao gradovi u Mesopotamiji i nisu
dostigli njihov nivo ni u funkcionalnom ni u razvijenom pogledu. U ranom periodu egipatske
civilizacije oko 3.milenijuma p.n.e bilo je gradova ovalnog , eliptičnog a nekad i kružnog oblika koji su
bili utvrđeni. Posle uspostavljenja stabilnih dinastija faraona od kralje Menesa i Džosera, u Egiptu se
grade naselja i gradovi koji nisu utvrđeni, nemaju gradske zidove jer njihovu stabilnost obezbeđuju
prirodni elementi , vojska i religija. Njihovi gradovi su najčešće razvučenog izduženog oblika i

4
podeljeni na određene funkcionalne celine. Grad u Egiptu zbog verovanja u večni život na drugom
svetu nije imao onu ulogu i značaj kao u Mesopotamiji. Imao je privremeni karakter i najčešće
građen od ćerpiča i naboja od zemlje. Na prostoru Egipta nije nastao grad u klasičnom smislu sa svim
potrebnim javnim , stambenim i ekonomskim sadržajima već se na ovom prostoru formiraju tri
posebna tipa grada prema svojoj osnovnoj nameni:

1. Gradovi prestonice: Teba, Memfis – gradovi nastali oko faraonskih palata

2. Gradovi – hramovski kompleksi: Luksor i Karnal – urbane celine čiji glavni sadržaj sačinjavaju
hramovi , a oko njih se razvijaju drugi prateći sadržaji u službi hrama i zanatske radionice ,
trgovine i drugi prateći sadržaji
3. Gradovi mrtvih koji se formiraju oko piramida , mastaba, grobnica. U njihov sastav ulaze i
pogrebni hramovi i drugi prateći sadržaji u funkciji sahranjivanja i kulta večnog života:
Sakara, Abidas.

Prvi pravi grad u Egiptu nastaje negde polovinom 14.veka p.n.e i to je grad Ahetoton (Kahun)- grad
sagrađen sa pravilnim blokovima i radničkim naseljima uokvirenim zidovima koji u svom sastavu ima
i druge gradske prateće sadržaje , stambena naselja za bogate slojeve, široke ulice i javne prostore.
Egipatski gradovi po svim svojim elementima zaostaju za mesopotamskim gradovima zbog toga što
su smatrani privremenim naseljima i da život u njima kratko traje, a pravi život nastaje tek posle
smrti , pa su zbog toga svoje grobnice i hramove ali i njihove komplekse koje u neku ruku možemo
smatrati specifičnim gradovima , gradili od trajnih materijala – kamena sa namerom da večno traju.

• GRČKI URBANIZAM

U razvoju grčkog urbanizma isto kao i u razvoju čitave kulture i civilizacije razlikujemo:

1. Arhajski period 2500-1100 god.p.n.e.

2. Predklasični period 1100-450 god.p.n.e.
3. Klasični period 450-323 god.p.n.e
4. Helenistički period 323 – 123 god.p.n.e

U prvom periodi u najstarijem razdoblju nastaju gradovi na Kritu: Knosos, Festos, Hagia Trijada,
Gurnia...Gradovi na Kritu nastaju po uzoru na mesopotamske ali su od njih manji i nisu utvrđeni jer je
bezbednost Krita štitila njihova moćna flota. Kritski gradovi imaju donje delove sagrađene od
kamena , a gornja konstrukcija je bila drvena. Gradovi su sagrađeni od delova organizovanih oko
unutrašnjih dvorišta i postavljenih na različite visinske nivoe. Svi ovi delovi grada međusobno su
povezani monumentalnim stepeništima od kamena. Njihovi gradovi su takođe u funkcionalnom
pogledu bili podeljeni na određene zone sa stambenim delovima , kraljevskom palato, javnim
prostorima i zonama sa radionicama i trgovinama. U drugom periodu 1.faze koji obuhvata Mikensku
kulturu na grčkom kopnu se grade utvrđeni gradovi : Mikena, Tirins, Orhomena, Argos, Troja.
Mikenski gradovi se podižu na dobor biranim i zaštićenim mestima kao što su vrhovi brda, a utvrđeni
su kiklopskim debelim kamenim zidoovima ( teškim 2-3 tone) i monimentalnim kamenim kapijama:
Lavlja kapija u Mikeni. Ulice su nepravilnog oblika i prilagođene konfiguraciji i obliku terena.

5
Druga faza je klasični period –vreme posle Persijskih ratova kada vođstvo među državama preuzima
Atina.

Značaj ove faze:

1. Podela grada na 3 zone:

- Akropolis – izvišeni deo grada, gde je u Mikenskom periodu bio dvorac, a sada se prave
hramovi posvećeni grčkim bogovima
- Trg ili agora – na ravnom prostoru ili zaravljenom platou, to je javni deo grada u čijem
središtu je slobodan pravougaoni prostor okružen tremovima, a sa unutrašnje strane
prodavnice ili stoe , hramovi, gimnazioni , zgrade gradske uprave itd.
- Stambene zone ili naselja

Ovaj period je značajan što se javljaju ljudi – filozofi , matematičari i prvi urbanisti koji se u
teoretskom pogledu bave pitanjem organizacije i uređenja grada: Platon, Aristotel, Pitagora,
Hipodomus. Aristotel smatra da grad pored svoje namene ili funkcije mora biti lepo i prijatno
uređen. Klasični period je značajan i po tome što se tada javlja ortogonalni sistem uređaja grada.
Ovaj način organizacije grada podrazumeva ulice pod uglom od 90° i pravilne blokove kuća ili zgrada
između ulica. Ovaj sistem se pripisuje Hipodomusu iz grada Mileta koji ga je primenio u uređenju
grada Mileta , kao i uređenja novog dela Atine. Ovaj sistem je primenjen i kod brojnih drugih gradova
kako na grčkom kopnu tako i na prostoru male Azije (Turske).

PIREJ NOVI DEO

ATINA

Treći period predstavlja Helenistički period, vreme posle osvajanja Aleksandra Makedonskog. Glavne
karakteristike su: osvajanje novih gradova- Aleksandrija (severni deo Egipta), Pergam, Antiohija
(Sirija). Svi ovi gradovi su bili organizovani po Hipodomusovom sistemu. Druga karakteristika je
podela na zone i to funkcionalne: akropolis, agora, stambene zone. U svim ovim gradovima bili su
sagrađeni javni i privatni objekti , trgovine, zanatske radnje, gimnazioni, gradske uprave, pozorišta.
Pored novih brojnih gradova, takođe su u daljem razvoju i izgradnji prihvatili sve principe grčkog

6
urbanizma: to znači da se grade po Hipodomusovom sistemu, formiraju se novi trgovi sa javnim
objektima oko njih.

• RIMSKI URBANIZAM

Osnovni principi rimskog urbanizma zasnovani sun a načinu organizacije I uređenja etrurskog grada.
Etrurci su živeli na prostoru današnjeg Rima, došli su sa istoka I doneli značajnu kulturu I civilizaciju.
Gradili su gradove koji su imali pravilan kvadratni I pravougaoni oblik, utvrđeni zidovima , po sredini
pod uglom od 90° prolazile su dve ulice koje su grad delile na 4 dela. Etrurski gradovi su bili utvrđeni
kamenim zidovima I imali su monumentalne kapije lučno zasvedene I sagrađene od kamena.

Organizacija I uređenje rimskih gradova zasnovana je na osnovnim postovkama etrurskog urbanizma

što znači da su I rimski gradovi imali pravilan pravougaoni ili kvadratni oblik , utvrđeni zidovima sa
spoljne strane. Po sredini grada pod uglom od 90° prolazile su dve ulice: CARDO I DECUMANUS, koje
su grad delile na 4 približno jednaka dela. Na preseku ovih ulica u sredini grada nalazio se Slobodan
obično pravougaoni proctor koji se nazivao trg ili FORUM I imao je sličnu javnu funkciju kao I grčke
agore. Forum je bio uokviren tremovima postavljenim na stubove I objektima javnog I trgovačkog
sadržaja. Oko trga su se nalazile bazilike , hramovi, prodavnice, zanatske radnje, ali I biblioteke,
terme I drugi sadržaji. Trgovi su bili ukrašeni spomenicima imperatora, rimskih careva ili drugih
poznatih ličnosti, fontanama, česmama I javnim skulpturama. Trgovi su bili gradski prostori na kojima
se odvijao značajan deo života njihovih građana u toku dana. Sve druge ulice u rimskim gradovima
najčešće su bile paralelne ulicama cardo I dekumanus, ali su bile uže od njih , manje značajne I po
pravilu slabije opremljene. Rimski gradovi su imali popločane ulice , vodovod I kanalizaciju, a duž
glavnih ulica često su bili postavljeni redovi stubova koji su formirali tremovi ili sun a njima bili
postavljene skulpture.

7
Glavni prostori u gradovima su bili trgovi ili forumi.Rimski forumi nastali u Rimu pored osnovnog
pravougaonog oblika imaju ppolukružne niše za razliku od trgova u drugim gradovima. Najznačajniji
forumi ili trgovi bili su sagrađeni u Rimu , posebno u carskom period I nose imena rimskih careva:
Avgusta, Tita, Vespazijana I Trajana. Rimski forumi se razlikuju od drugih trgova u manjim gradovima
po tome što su pored osnovnog pravougaonog oblika sa bočnih strana dobijali lučne ili polukružne
forme koje su formirale niše ili EKSEDRE. Oko rimskog foruma koji predstavljaju glavni javni proctor u
Rimu bili su sagrađeni drugi javni sadržaji kao što su bazilike, hramovi , prodavnice, zanatske radnje ,
biblioteke, terme itd. Brojni drugi rimski gradovi u svojoj organizaciji najčešće u pojedinim
elementima odstupaju o dove šeme zbog prilagođavanja postojećih uslova lokalnim uslovima,
zatečenom stanju ili topogrrafiji terena.

Rimljani su duž svog ogromnog carstva izgradili veliki broj gradova I povezali ih brojnim putevima.
Neki od ovih gradova su bili novoosnovani I kod njih se u velikoj meri primenjivala osnovna rimska
šema ili matrica, ali je bilo I zatečenih grčkih, egipatskih, maloazijskih I drugih gradova, kod kojih je u
toku dalje gradnje rimski system prilagođavan I modifikovan. U okviru svog velikog carstva koje se
prostiralo na tri kontinenta Rimljani su sagradili brojne nove gradove: Timgad I Timbesa u severnoj
Africi, Balbek u Siriji, Londonum u Engleskoj, Konstantinopolis, Emona , Ljubljana, ali su I razvili I
rekonstruisali mnoge zatečene grčke I egipatske gradove: Solonika, Aleksandrija, Palmira u Siriji I
drugi. Brojne evropske prestonice si nastale na mestu rimskih gradova: Vimbodana, Beč, Serdika,
Sofija, Skupi , Skoplje, Londonum, Konstatinopolis, itd.

Najveći I najznačajniji grad je Rim koji je u svom najznačajnijem period – 2-3 vek imao 1.5 miliona
stanovnika, uređene ulice sa vodovodom I kanalizacijom, obim zidova (60tih godina n.e) iznosio je
oko 19,5km. imao je nekoliko vodovoda koji su grad snadbevali vodom , popločane ulice sa
vodovodom I kanalizacijom, brojne javne objekte, hramove, bazilike, terme , dva amfiteatra, cirkuse I
brojne stambene zgrade- insule sagrađene na nekoliko spratova. Posle 60tih godina I velikog požara
koji je zadesio Rim za vreme cara Nerona Rim je počeo planski da se gradi. I na prostoru Srbije su
nastali brojni gradovi od kojih su posebno značajni: Sirmijum , Naisus, Viminacijum I Singidunum o
čemu ćemo detaljnije govoriti u srpskom urbanizmu.

8
 • SREDNJOVEKOVNI URBANIZAM

Posle propasti zapadnog dela Rimskog carstva I najezde varvarskih naroda: Huna, Avara, Gota,
Franaka I Germana najveći broj gradova I naselja je bio porušen I opljačkan , a stanovništvo koje je
preživelo te događaje utočište je našlo na seoskom području I nastavilo ruralni život. Na početku
feudalnog sistema crkva I feudalci su imali negativan stav prema gradovima (na prostoru zapadnog
dela država je srušena, urušeni su gradovi, pa se formira feudalni sistem sa brojnim malim
državama). Vremenom je došlo postepeno - 6-7 vek n.e. do povratka dela stanovništva u gradove I
njihove delimične obnove. To je vreme kada je grad Rim u svom najrazvijenijem period imao 1,5
miliona stanovnika sada ima 35000. Rimski grad Salona kod današnjeg Splita koji je bio centar
provincije Dalmacije (u okviru koga je bio I proctor dela Srbije I Čačak) u 6-7 veku bio je smešten
samo u okviru zidina Dioklecijanove palate (200x300m). Veliki rimski grad u Francuskoj na mestu
koga je danas grad Arl tada je bio smešten samo u okviru rimskog amfiteatra, a Pariz se nalazio samo
na ostrvu Site na Seni. Vremenom feudalci uviđaju da od gradova mogu imati I koristi pa počinju I
sami na svojim posedima najčešće oko dvoraca da osnivaju nove gradove, tako što prvo formiraju
trgove , pijace, tržne centre oko kojih pored trgovine I zanata počinju da se razvijaju I naselja. Ovi
feudalni dvorci oko kojih nastaju gradovi najčešće su se nalazili na uzvišenim I nepristupačnim
mestima I bili su dobro utvrđeni kamenim zidovima I kulama. Novi gradovi nastaju oko njih najčešće
kao podgrađa I oni su bili utvrđeni. Tipičan takav primer je Karkason grad u Francuskoj. Pored
feudalaca I crkva kao posednik velikih materijalnih dobara, zemlje I nepokretnosti takođe počinje da
osniva gradove na svojim posedima , najčešće oko crkvenih centara, biskupija I samostana
(manastira) I najtipičniji takav primer je grad San Mišel u Francusko. Vremenom ovi gradovi se
razvijaju, formiraju zanatska I trgovačka udruženja , a nekad oni bogatiji I veći počinju da se
otkupljuju od feudalaca I crkve I da formiraju komune, kneževine, samostalne gradove koji su nekad
priznavali samo vrhovnu vlast kralja pa se nazivaju kraljevski gradovi. Takvih gradova-komuna je bilo
veliki broj na prostoru zapadne Evrope: Arl I Nim u Francuskoj, Bremen I Bamberg u Nemačkoj , ali I
brojni italijanski gradovi: Đenova, Padova, Venecija. Razvoj gradova pospešuje I razvoj trgovine I
pomorstva posebno onih gradova koji su bili ili imali povoljan položaj na obalama, raskrsnicama
puteva. Oni zahvaljujući razvoju trgovine I zanatstva sa Istokom doživljavaju svoj veliki razvoj što je
posebno slučaj sa italijanskim gradovima: Đenova, Firenca, Milano, od primorja do Lombardije.
Glavna karakteristika velike većine srednjovekovnih gradova je da su imali uglavnom nepravilnu
urbanističku strukturu I mrežu I da su bili utvrđeni.

9
 Tipski primer organizacije srednjovekovnog grada (Karkason – najpoznatiji francuski srednjovekovni grad)

Srednjovekovni gradovi su imali relativno mali broj stanovnika. U 12. I 13. veku u period razvijenog
feudalizmaprosečna veličina gradova je iznosila 10000, a samo najveći gradovi u tadašnjoj Evropi
(veliki broj malih država) su imali veći broj stanovnika: 35000 London, Đenova 60000, Firenca 90000,
a samo je Venecija kao tadašnji velegrad imala 190000 stanovnika. Novo brdo u Srbiji je u 14.veku
imalo 40000 stanovnika.

Srednjovekovne gradove prema svom nastanku možemo podeliti u dve grupe:

U I grupu spadaju:

1. Gradovi nastali postepeno I spontano , prvo oko tržnih centara uz zamkove ili crkvena
sedišta;
2. Gradovi nastali razvojem seoskih naselja na razne načine;
3. Gradovi nastali na mestima ili delovima nekadašnjih starijih rimskih naselja: Arl, Split…

U II grupu spadaju:

1. Gradovi nastali planski kojih je jako mali broj I oni su mogli nastati po planu kao novi grad ili
po planu u okviru već postojećeg starijeg grada.

Većina srednjovekovnih gradova ima nepravilnu uličnu mrežu , prilagođenu konfiguraciji terena,
najčešće zrakastog oblika što znači da glavne ulice ili pravci polaze od centra grada ka periferiji I
dalje se nastavljaju na puteve u pravcu drugih gradova. Najznačajniji takvi primeri su : Bolonja I
Samarkant ( današnji Iran, Persija).

10
Druga šema organizacije ulične mreže podrazumeva prstenasti oblik , gde se pored zrakastih uličnih
pravaca koji od centra grada idu ka periferiji
formiraju manje ili više nepravilne ulice u vidu
prstenova. Takvi primeri su Milano I Moskva.

Srednjovekovni gradovi I u organizacionom I u funkcionalnom , ali I u pogledu opremljenosti

predstavljaju nazadovanje u odnosu na rimske, nemaju vodovod I kanalizaciju, pa sve do 15.veka u
gradovima zapadne Evrope nečistoća teče ulicama. Ulice su krive, nejednake širine, neuređene I tek
u 14.veku ulice počinju da se popločavaju I uređuju. Najvažniji I najbolje uređeni prostori u okviru
srednjovekovnih gradova su trgovi koji za razliku od grčkih I rimskih imaju nepravilan oblik , nalaze se
u centru grada I oko njih su smešteni crkva ili katedrala, gradska lođa, opštinska zgrada, ako je grad
imao status komune onda su smeštane I zgrade zanatskih I trgovačkih udruženja I kule sa satom
(sahat kule). Svi ostali prostori grada naročito stambeni delovi su najčešće građeni bez određenog I
smišljenog plana.

• RENESANSNI URBANIZAM

Pokret koji nastaje u 15.veku u Italiji, obuhvata sve oblasti umetnosti: slikarstvo, vajarstvo,
arhitekturu, urbanizam, književnost, muziku. Razvoj trgovine i bogaćenje jednog broja italijanskih
gradova omogućili su stvaranje renesansne umetnosti i urbanizma. Renesansa znači prvo
proučavanje, a zatim obnovu antičke, grčke i rimske umetnosti i arhitekture; posebno je tome
doprinela institucija mecenata koju su stvorili bogati trgovci, plemići i bankari, koji su pored
bogatstva bili i obrazovani i imali osećaj za podsticanje i finansiranje nove arhitekture i umetnosti.
Oni stvaraju uslove za nastanak univerzalne ličnosti koji su se bavili istovremeno sa nekoliko
umetnosti: slikarstvo, vajarstvo, arhitektura, ali su i pisali knjige. Pored drugih interesovanja u
renesansi nastaje i interesovanje za uređenje i planiranje gradova. Brojni arhitekti ali i vajari i slikari,
posebno najznačajnije univerzalne ličnosti kao što su Alberti, aladio, Mikelanđelo , Đorđo Vazari
počinju da proučavaju uređenje antičkih gradova i da stvaraju svoje teorije o uređenju renesansnog
grada. Posebno je značajan Alberti jedan od univerzalnih ljudi tog doba : arhitekta, slikar, vajar, pisac,
on proučava antičke gradove ali i dela Vitruvija (rimskog arhitekte i teoretičara) i na bazi toga piše
svojih 10 knjiga o arhitekturi od kojih jednu posvećuje uređenju gradova ili urbanizmu. Zato se
smatra ocem ili tvorcem urbanizma u modernom svetu. Pored italijanskih značajnih ličnosti
urbanizmom se bavi i Tomas Mor Englez koji stvara teoriju o idealnoj državi zasnovanoj na nekoj vrsti

11
hrišćanskog urbanizma ali stvara i viziju grada koji je simetričan , harmoničan i sa sadržajima
razmeštenim na idealan način. Renesansa je posebno značajna za urbanizam zbog stvaranja teorije
ali i modela tzv. Idealnog grada. Mnogi arhitekti , mislioci i teoretičari tog doba prave i svoje šeme ili
modele idealnog renesansnog grada među njima su značajni Filatre, Skamoci , Direr, Leonardo da
Vinči.
FILATRE
U periodu renesanse malo ima realizacija
uređenja gradova , u skladu sa šemama
idealnog grada. Ono što je u periodu
renesanse realizovano i što predstavlja dalji
domen renesansnog urbanizma su
renesansni trgovi. Najveći broj trgova se
nalazi u Firenci, Rimu, Veneciji, Milanu ali i svi
drugi italijanski gradovi u svojim jezgrima
imaju lepo uređenje trgove po renesansnim
principima.

KAMPADOLJO
Jedan od prvih renesansnih trgova je trg
Kampadoljo sagrađen u Rimu na kapitolu.
Sagrađen je po projektu Mikelanđela. Trg ima
trapezasti oblik , na pročelju nalazi se palata
senatora, arhitektonsko delo Mikelanđela, a sa
leve i desne strane zgrade muzeja i konzervatora
, takođe dela Mikelanđela, koji uvodi principe
perspektive u organizaciji i uređenju trgova što
će biti kasnije princip baroka.

TRG SVETOG MARKA

CRKVA SV. Drugi značajan trg je trg sv. Marka u Veneciji.

MARKA Renesansni trg nastaje p uzoru na rimski forum,
slobodan prostor uokviren objektima ,
tremovima, lođama , i na njegovom prostoru se
ZVONIK nalaze spomenici . posebno su značajni trgovi
Firence gde je nastao veliki broj trgova
organizovanih po principima renesansnog
urbanizma. Posebno su značajni trgovi Firence
BIBLIOTEKA gde je nastao veći broj trgova organizovanih po
DUŽDEVA principima renesansnog urbanizma.
PALATA

12
 Posebno je značajan kompleks sastavljen od
3 trga u Firenci: 1. Signorija – gde se nalazi
palata Ufiči sa galerijom od Vazarija. Ovaj trg
je pravougaonog oblika , simetričan ,
osunčan, uokviren tremovima i predstavlja
klasičan primer renesansnog trga; 2. Duomo
– trg na čijoj sredini se nalazi katedrala; 3.
Anincijata – pravougaonog oblika sa
spomenikom na sredini. Svi ovi trgovi su imali
neki akcenat, u ovom slučaju spomenik.

• BAROKNI URBANIZAM

Barok obuhvata 17. I prvu polovinu 18.veka, to je ne samo stil nego I pokret jer obuhvata sve vrste
umetnosti, nameštaj, ali I način života I shvatanja. Barok u urbanizmu najveća ostvarenja je dostigao
u uređenju trgove I parkova. Već kod Mikelanđelovog trga Kampadoljo počeli su da se formiraju neki
principi urbanizma koji će postati fundamentalni I u baroku: perspektiva I pokret. Prvi značajan
prostor uređen po principima baroknog urbanizma je trg sv. Petra u Rimu.

Trg sv. Petra u Rimu je delo arhitekte, vajara I urbaniste Berninija. On predstavlja klasično barokno
delo u oblasti uređenja slobodnih prostora ili trgova. Sastoji se iz dva spojena trga: trapezastog I
eliptičnog koji su uokvireni I spojeni kolonadom (tremom formiranim od stubova I greda), na sredini
se nalazi obelisk donet iz Egipta kao glavni akcenat ovog prostora.

13
Drugi značajan barokni trg nastao u Rimu je Delpopolo (narodni trg). Ovaj trg se nalazi kod severnih
gradskih vrata Rima, sastoji se od jednog eliptičnog trga , u sredini je spomenik od koga dalje prema
periferiji Rima vode tri zrakaste ulice koje polaze iz jedne tačke I na taj način naglašavaju perspektivu
ovog prostora , ali sugerišu I pokret. Na sredini ovog prostora je spomenik, ali vrlo često I fontane
koje I pokretom vode, njenim šumom doprinose osećaju pokreta I dinamike što je jedna od
karakteristika I barokne arhitekture I urbanizma.

Principi baroknog urbanizma iz Italije, posebno Rima proširile su se I na druga područja, posebno na
područje Francuske, na severu Austriju I Nemačku pa sve do Rusije. Posebno u Francuskoj u Parizu
imamo nekoliko značajnih trgova sagrađenih po principima baroknog urbanizma: Versajski trg ispred
palate dvorca Versaj smeštenog na nekoliko kilometara od Pariza. Sama palata je potkovičastog
oblika, ispred nje se nalazi na uzvišenom platou pravougaoni Slobodan prostor od koga prema centru
Pariza vode tri paralelne ulice. Autor ovog trga je arhitekta Gabrijel , a oko trga I palate nalazi se
čuveni Versajski park. Park formiran po projektu arhitekte Le Notra predstavlja tipičan primer
francuskog tipa parka koga karakterišu geometrijske forme u njegovom uređenju (sve staze, zelenila
imaju geometrijsku formu za razliku od engleskog parka koji ima slobodne forme po uzoru na
prirodu). Autor samog Versajskog trga I dvorca je arhitekta Mansar (po njemu su strmi krovovi dobili
ime mansardni krovovi).

Drugi značajan barokni trg takođe sagrađen u Parizu je Konkord. Trg Konkord predstavlja značajno
delo baroknog urbanizma. Pravougaoni slobodan prostor, sa čije prednje strane se nalazi reka Sena,
sa bočnih strana trga je uokviren zelenilom, odnosno parkovskim površinama, oblikovanim u
geometrijskim formama, a sa četvrte strane od trga polaze tri paralelne ulice I tako zatvaraju I
prostorni I arhitektonski oblik trga. Kao akcenat na sredini trga se nalazi spomenik.

14
 U baroknom stilu u Parizu je sagrađen još jedan značajan trg – Vandom, po projektu arhitekte
Mansara. Trg se sastoji od jednog pravougaonog skoro kvadratnog prostora sa zakošenim uglovima.
Na sredini trga se nalazi spomenik, a od njega na jednu stranu po osi trga void glavna ulica od kojih
se račvasto tj. Zrakasto razdvajaju dve ulice I tako stvaraju utisak perspektive. Arhitektonski okvir u
ovom prostoru prvobitno su stvarale kulise tj. Fasade iza kojih ne postoje zgrade.

15
Veliki broj značajnih baroknih trgova sagrađen je u Nemačkim I Austrijskim gradovima, a značajan trg
u baroknom stilu sagrađen je I u Petrogradu, Rusije. To je bilo vreme Petra velikog – naprednog cara
I vladara kada je građen novi grad na ušću Neve po principima baroknog urbanizma. Za tu priliku su
organizovani francuski arhitekti ispred zgrade admiriliteta sagrađen je barokni trg sa tri zrakaste ulice
koje polaze sa tog prostora, od kojih je jedna čuveni Nevski prospekt.

• URBANIZAM 19.VEKA

19.vek je vek velikih promena na naučnom i tehnološkom planu, vreme parne mašine koja je
pronađena krajem 19.veka ali je tek punu primenu našla u 19.veku. vreme industrijske revolucije
kada se u mašinskoj proizvodnji, tekstilnoj industriji upotrebljavaju parne mašine i tako nastaje novo
doba koje nazivamo industrijskim – vreme posle francuske revolucije kada su seljaci koji su do tada
bili vezani za zemlju i feudalce bili oslobođeni i mogli su slobodno da se kreću , da idu za boljim
poslom i zaradom, da idu u gradove. U gradovima dolazi do brže industrijalizacije, izgradnje fabrika,
najčešće u središtima i centralnim delovima starih gradova,
da bi do fabrika mogle da se dovezu sirovine i transportuju gotovi industrijski proizvodi, do fabrika su
sagrađene i železničke pruge takođe proizvod novog tehničkog doba i industrijske revolucije. Sa
izgradnjom fabrika u centrima starih gradova i izgradnjom železnica i železničkih stanica takođe u
centralnim delovima gradova počela su da se razaraju stara gradska jezgra. Razaranju gradova
doprineo je i veliki priliv radne snage ili radnika koji su pre industrijske revolucije najčešće bili u
vlasništvu gradova i gradskih komuna , sada oni postaju privatno vlasništvo ljudi ili korporacija koji
su sagradili fabrike. Njihov interes je što veća proizvodnja ili profit. O gradovima i funkcionisanju i
izgledu nisu mnogo brinuli. Tako , u 19.veku u gradovima koje je zahvatila industrijska revolucija
nastaju veliki problemi i u funkcionisanju, komunalnom opremanju ali i izgledu. Sve do 19.veka razvoj
gradova je bio postepen i njegova izgradnja i uređenje se moglo kontrolisati. U 19.veku brojni,
naročito veliki evropski gradovi koje je zahvatila industrijska revolucija prosto bivaju razoreni
industrijom, železnicom, radničkim naseljima, tako da se i u funkcionalnom i u estetskom smislu
javila velika kriza daljeg uređenja i izgradnje grada. Da bi se ovako nastala kriza rešila pojavili su se
brojni teoretičari, sociolozi, urbanisti koji su pokušavali da novonastalu krizu reše. Među njima,
posebno se ističu Robert Oven, Šarl Furije, Kobet i drugi koji stvaraju brojne teorije kako da se kriza
na najbolji način reši , ali najveći broj ovih teorija i predloga je bio teško ostvarljiv, pa se zato ove
teorije zovu utopističke, jer su pokušavale da reše i socijalne probleme nastale industrijskom
revolucijom , tako da su teoretičari nazivani sociolozi-utopisti. Robert Oven je bio engleski
industrijalac, koji je prvo stvorio socijalne teorije i pokušao da reorganizuje proizvodnju u svojoj
fabrici , ali i da poboljša i reši neke od socijalnih problema svojih radnika. Stvorio je teoriju o novom
gradu, odlazi u Ameriku i po ovim principima pokušava da napravi nove gradove i naselja. Krajem
18.veka i početkom 19.veka francuski teoretičar i urbanista Nikola Ledu takođe stvara teoriju ali i
model svog idealnog grada zasnovan na nekim renesansnim postavkama. Njegov grad ima
koncentričan oblik podeljen na funkcionalne zone. Šarl Furije stvara svoju teoriju o organizaciji
radnika u grupe ili falange, a takođe utopistički model idealnog grada, sve ove teorije I modeli sui
male za cilj da pokušaju da reše nagomilane urbanističke problem nastale industrijskom revolucijom

16
I novim kapitalističkim sistemom u kome je sve pa I grad bio podređen interesima proizvodnje I
profita.

Jedan drugi pristup rešavanja urbanističkog problema industrijskog grada je takozvani vrtni grad.
Autor ovih teorija je engleski teoretičar Havard kojji stvara teoriju I model idealnog vrtnog grada.
Njegov grad je smešten u zelenilu van grada kao model kako da se novonastala kriza prevaziđe. U
sredini nalazi se zelenilo I javni sadržaji , koncentričan je iz prstenova, na periferiji u zadnjem prstenu
su smešteni industrija I železnica , a u srednjem prstenu između industrije I centra stambena naselja
u zelenilu. Po njegovim principima I modelu arhitekta Bari je projektovao novi vrtni grad koji je
sagrađen u Engleskoj – Letvorč I nalazi se na oko 50km od Londona. Kasnije odlazi u Ameriku I tamo
osniva akcionarsko društvo koje gradi nekoliko naselja u zelenilu. po idejama I principima posle II
svetskog rata za vreme Ruzvelta je sagrađeno nekoliko naselja potkovičastog oblika u zelenilu. Sve
ove ideje I pokušaje nisu mogle na pravi način da reše novonastale problem u funkcionisanju razvoja
I uređenja gradova I industrijskog dela, mogli su da reše samo neke probleme. Vrtni gradovi su bili
pre svega stambena naselja u zelenilu bez nekih vitalnih gradskih sadržaja koje omogućavaju dobro
funkcionisanje grada. Rešenje ovog problema industrijskog grada došlo je tek sa urbanističkim
planovima koji su omogućili prvo kvalitetnu analizu gradova I njihovih problema , identifikaciju
problema I plansko I sveobuhvatno planiranje I uređenje gradova. Urbanistički planovi su omogućili
dalji razvoj I uređenje savremenih gradova ali I rešavanje svih I funkcionalnih I organizacionih I
oblikovnih ili estetskih problema.

• PREGLED RAZVOJA URBANIZMA NA PROSTORU SRBIJE

Najstariji žitelji na prostoru Srbije su se pojavili još u neolitu. Prostor Srbije je u tom period
predstavljao važan most I vezu u povezivanju Evrope , Azije I Mediterana. Zbog toga se na našem
prostoru , a naročito u Podunavlju I Pomoravlju javljaju izuzetno razvijene neolitske kulture I naselja
od kojih mnoga predstavljaju I evropski I svetski značajne lokalitete kao što su: Vinča kod Beograda,
Starčevo u Vojvodini kod Pančeva, Lepenski Vir u Đerdapu kod Donjeg Milanovca, Blagotin kod
Trstenika I Belica kod Svetozareva.
Na prostoru Srbije krajem neolita nastaju I brojne gradine koje predstavljaju preteče kasnijih
gradova, to su posebno zaštićeni prostori koji su služili za smeštaj I zaštitu stanovnika roda ili dela
plemena u slučaju opasnosti. One se podižu na vrhovima brda, uz litice I reke. Zaštićene su zidovima
od kamena I rovovima. U okviru gradine grade se objekti za smeštaj stanovnika, namirnica, I za druge
potrebe , I kod gradina se već javljaju neki od elemenata budućeg grada. Na prostoru Srbije sagrađen
je veliki broj gradinskih naselja koje su korišćene u različitim periodima- od neolita do srednjeg veka.
Starije gradine na prostoru Srbije pripisuju se Ilirima I Tribalima , a iz mlađeg perioda na mestu
praistorijskih gradina nastali su I brojni gradovi. Najznačajniji primeri su Žrnov na Avai kod Beograda,
Zvečan, Novo brdo, Gradina kod Rasa, Ostrvica, Rudnik, Užički grad, Gradina na Jelici kod Čačka… Na
mestu ovih gradina prvo u period Vizantije , a zatim I srednjeg veka nastali su neki od poznatih
gradova : Užice, udnik, Ras, Novo Brdo, Prizren.
Dolaskom Rimljana na prostor Srbije u I veku nove ere, oni nastoje da dolaskom na zauzeti
prostor konsoliduju osnivanjem vojnih logora I naročito urbanizacijom. Da bi što bolje iskoristili

17
prirodne potencijale Srbije naročito rudno bogatstvo, ali I poljoprivredno zemljište za proizvodnju
hrane, izvršili su kolonizaciju prostora prvo raspoređivanjem vojnih logora, zatim dovođenjem
romanskog stanovništva sa zapada: romanizacijom lokalnog Tribalskog I Ilirskog stanovništva.
Prostor je bio podeljen u dve rimske provincije, a u jednom periodu u tri: severni deo Vojvodine je
pripadao provinciji Panoniji sa sedištem u Sirmijumu, centralni je pripadao provinciji Meziji sa
sedištem u Kostolcu , južni provinciji Dardaniji čije se sedište menjalo ( Makedonija, Nais..). U okviru
procesa urbanizaciji osnivali su brojna naselja gradskog tipa – vikuse (varošice). Najvažniji gradovi su
vremenom dobijali status municipija – u pravnom smislu naselje postaje grad , ima organe
upravljanja, veće dobija povlastice države , a stanovnici grada dobijaju status rimskih građana,
oslobođeni su poreza. Zahvaljujući položaju Srbije koja je predstavljala važnu vezu Zapada I istočnog
dela carstva (Malu Aziju, Egipat, Mesopotamiju, Siriju ) ali I zahvaljujući mnogim carevima koji su
rođeni na našem prostoru. U 3. I 4. veku dolazi do intenzivnog razvoja područja , izgradnje gradova
koji su povezani putevima, kroz Srbiju prolazi VIA MILITARIS koji je povezuju sa Konstantinopoljem I
Azijom. Na našem prostoru nastaju brojni gradovi: Sirmijum, Nais, koji su bili opremljeni brojnim
javnim objektima, bazilikama, naročito termama: u Sirmijumu, Viminacijumu, potom hipodromi,
amfiteatri (Viminacijum). U ovim gradovima su postojale I carske palate jer je rođeno I blizu 15
rimskih careva: Konstantin (Niš), Galerije (Zaječar), Jovinin I valens (Beograd), Licinije I Prob (kod
Sirmijuma) koji su često boravili u carskim rezidencijama na našim prostoru, izdavali su edikte I
upravljali carstvom. Značajan grad je Viminacijum (Kostolac) koji je bio logor I naselje sa brojnim
radionicama I koji je bio uređenpo principima rimskog urbanizma.
U gradove srednje veličine spadaju: Remizijama (Bela Palanka), Margum (Ćuprija), Singidunum ,
Ulpijana (Lipljan), Duklea, Risinium (Risan) sa ulicama koje se seku pod uglom od 90°. Pored ovih
velikih I srednjih gradova bilo je I manjih uređenih naselja tipa vikusa: na prostoru današnjeg Čačka,
na Kolovratu kod Prijepolja, selo Visibaba kod Požege. Rimljani su duž granice sa Dakijom
(Rumunijom), u Đerdapu izgradili čitav sistem gradova po principu logora: Talijata (Donji Milanovac),
Čezava kod Golupca, Pontes kod Kladova itd.

Vizantijski urbanizam na području Srbije

Sa varvarskim najezdama krajem 4. I u 5. veku, stradali su mnogi rimski gradovi I naselja,

opustošeni od Huna, Gota, Longobarda. U tom period dolazi do rušenja Zapadnog carstva, a na
Istočnom ostala je dalje da egzistira nova država, naslednica carstva Romeja ili Vizantija. Po nastanku
I konsolidaciji države , a naročito za vreme cara Justinijana koji je rođen kod Lebana, preduzimaju se
aktivnosti po rušenju naselja I radi se na izgradnji novih utvrđenih gradova I utvrđenja prema
Varvarima, Gotima I Avarima – ta granica je išla Dunavom I nastavljala Savom od Beograda ka
zapadu. Pored obnove starih naselja Vizantija je sagradila I brojne nove gradove I naselja. Među
obnovljene postojeće rimske gradove spadaju: Singidunum, Nais, Talijata (Donji Milanovac), Ulpijana
koja je dobila naziv Justinijana sekunda. Među novim je Justinijana Prima (Caričin grad) planski
sagrađen, ali se grade I brojni drugi gradovi na uzvišenim lokacijama da bi se obezbedila odbrana, za
vreme čestih avarskih I gotskih invazija I prodora. Tako nastaje vizantijski grad na Jelici – Gradina,
potom grad na Kopaoniku na lokaciji Nebeske stolice kod Novog Pazara, u Erčegama I brojni drugi.
Prilikom izgradnje I uređenja vizantijskih gradova Vizantinci su kod nasleđenih gradova zadržavali
nasleđenu urbanističku strukturu, ali su grad prilagođavali novim potrebama I okolnostima, umesto
rimskih javnih objekata , glavni objekat I sedišta postaju crkve I crkveni objekti. Novi gradovi I naselja
se podižu na prirodno uređenim lokacijamautvrđeni kulama koji prate prirodnu konfiguraciju terena

18
kao kod Jelice, Nebeskim stolicama na Kopaoniku. Pored gradova utvrđuju se I uređuju I manja
naselja uređenog I neuređenog tipa varošice a I sela: Gradina Sokolica u Ostri, Gradina u Lisi, Liška
Ćava kod Ivanjice, Ostrvica kod Rudnika I dr.

Urbanizam u perriodu srednjeg veka u Srbiji

Krajem 6. I početkom 7.veka nove ere najveći deo Balkana , a I prostor naše zemlje na kome su se
nalazili brojni vizantijski gradovi I naselja bili su porušeni od strane Avara I Gota. Srbi koji su živeli na
ovom prostoru posle uspostavljanja svoje državne organizacije počeli su na početku da vređaju I
popravljaju vizantijske gradove I prilagođavaju ih svojim potrebama, a zatim I da grade svoja naselja
na početku posebno u primorskim srpskim državama kao što su Travunija, duklja, Zeta I zahumlje.
Tako na tom prostoru koji je tada obuhvatao I severni deo Albanije uređuju se stari , ali I grade novi
gradovi: skadar, Dan, Drač, Divoč – danas svi u albaniji, potom Ulcinj, Bar, Kotor, Ston, Trebinje I dr.,
a u unutrašnjem delu tadašnjih srpskih zemelja: Ras, Toplica, Niš I dr.
U razvijenom period srpske države za vreme kralja Milutina, Stefana I Dušana grade se I važniji
gradovi na području Kosova I Metohije: Zvečan, Novo Brdo, prizren, skoplje,, a u zadnjem periodu
srpske srednjovekovne države na severu u okviru kneževine I despotovine podižu se I grade
Kruševac, Stalać, Rudnik, Beograd I posebno Smederevo, koje je sagrađeno kao novi planski grad
trougaonog oblika , po najsavremenijim principima tadašnjeg urbanizma, jednim delom po uzorom
na vizantijske, a u drugim na evropske I primorske gradove.
Srpski urbanizam u srednjem veku je nasledio brojna naselja I prilikom izgradnje I uređenja se
prilagođavao nasleđenom stanju, ali su novi prostori uređivani planski I prema potrebama I
mogućnostima. Pored ovih najznačajnijih gradova u periodu srednjeg veka bilo je I manje uređenih
naselja gradskog tipa: Zaslon, Čačak, Ostrvica, Ćuprija, Paraćin I dr. To su naselja u okviru kojih se
nalazio trg tj. pijaca, a nekad I raskrsnice puteva: Prijepolje na prostoru oko manastira Mileševa,
Bijelo Polje oko crkve sv. Nikole.

Turski period na prostoru Srbije

Padom Smedereva 1459.godine prestala je da postoji srpska država, a prostor Srbije se našao u
okviru Turskog carstva. U toku osvajanja srpske države Turci su slično prethodnim osvajačima
porušili Novo Brdo, Kruševac, Smederevo, Beograd, a najveći deo stanovnika su pobili ili oteli u
ropstvo. Da bi obezbedili vlast slično Rimljanima osnivaju gradove I naselja, ali I srpske gradove
pretvaraju u orijentalna naselja. Slično Rimljanima osvojeni prostor su konsolidovali ne samo
vojskom, administracijom I vlašću, već I urbanizacijom tako sun a prostoru Srbije na mestima starih
gradova, a nekad I na novim mestima nastala turska orijentalna naselja koje su organizovali I
uređivali na orijentalni način sa podelom na deo grada sa dućanima I stambeni deo naselja koji je
organizovan u vidu mahala (četvrti). U središtu nalazili su se verski javni I privredni objekti , glavne
džamije, hamami ili kupatila, bezistani (tržni centri) I hanovi ili karavan-saraji (moteli). Razvijeni I
uređeni gradovi koji su imali status šehera su nastali na mestu Smedereva, Kruševca, Beograda, Niša,
Lesovca, Užica, a neki su I iznova sagrađeni kao što je Novi Pazar.
Pored ovih uređenih I velikih gradskih naselja organizovana po orijentalnom principu – kasabama
(varošica) od nekoliko mahala naselja su morala imati najvažnije javne objekte: džamije, hamame,
hanove, I minimum 10 do 20 dućana I zanatskih radnji. Turski gradovi I naselja nisu bili organizovani
po pravilnoj urbanističkoj šemi , ali su u organizaciji postojali principi koji su se poštovali I

19
omogućavali pravilno funkcionisanje grada: položaj čaršije u centralnom delu naselja, raspored
džamija po mahalama, razmeštaj javnih objekata u centru. Mahale su stambene četvrti neoravilnog
oblika sa sokacima koje su prilagođene konfiguraciji terena, ali prilikom uređenja ovih delova
postojali su principi koji su se poštovali , a posebno pravo na vidik (sve kuće su okrenute tako da se iz
njih mogla dobro videti čaršija ili glavni deo naselja , a izgradnjom drugih susednih objekata nije se
smelo zaklanjati ni osunčanje ).

Urbanizam posel oslobođenja od Turaka

Posle oslobođenja Srbi sun a početku zbog slabog materijalnog stanja počeli uređivati nasleđene
gradove I naselja I prilagođavati ih svojim potrebama. Pores nasleđenih naselja u Srbiji se počinju
osnivati I nova uređena naselja po urbanističkim planovima I principima najčešće sa ortogonalnom
uličnom mrežom tj. sa ulicama koje se seku pod uglom od 90° I formiraju pravilne blokove. Za
uređenje I izgradnju u period posle oslobođenja bili su često angažovani I strani inženjeri I urbanisti
ali I naši inženjeri koji su živeli u Austriji, tamo školovani I na poziv novih vlasti došli da pomognu u
uređenju srpskih naselja. U prvoj polovini 19.veka (30tih godina) posebno su značajni Lazar Zupan I
Jan Nevela, Čeh koji je živeo u Srbiji. Najznačajnija nova naselja osnovana I sagrađena u tom period
su : Požega, Lešnica, Donji Milanovac, Gornji Milanovac, Raška , Aleksinac kod Niša. Pored ovih novih
naselja I delovi starih naselja se uređuju po urbanističkim planovima I sa ortogonalnom uličnom
mrežom: novi delovi Valjeva, Kraljeva, Kruševca. U ovom period I Beograd se uređuje I polako od
Turske varoši pretvara u moderan grad evropskog tipa, tada se uređuje centar Beograda sa Knez
Mihailovom ulicom po planu Emilijana Josimovića.
U drugoj polovini 19.veka uređivanje I izgradnja odvija se po urbanističkim planovima u evropskim
gradovima u Beču, Pešti, Minhenu. U uređenju I rekonstrukciji preimenjuju se dva principa:
1. Konzervativna rekonstrukcija kod koje se zadržala najvažnija ulična mreža I osnovni način
organizacije grada; Čačak, Užice.
2. Radikalna rekonstrukcija kod koje se zanemaruje postojeća ulična mreža I uspostavlja se
nova bez obzira na zatečeno stanje I konfiguraciju terena.
Jedan broj gradova u Srbiji je rekonstruisan po ovom principu: Požarevac, Šabac
U period između dva svetska rata uređenje I izgradnja srpskih gradova takođe se vrši pomoću
urbanističkih planova pri čemu se primenjuju I nove evropske urbanističke norme I principi koji
zahtevaju proširenje ulica zbog saobraćajnih razloga, bolje opremanje vodovoda I kanalizacije,
infrastructure , ali I primenom drugačijih principa u pogledu razmeštaja funkcija. U period posle
Drugog svetskog rata uređenje gradova I naselja vrši se po urbanističkim planovima ali 550tih I 60tih
godina primenjuju se I tzv. Socijalistički principi u planiranju koji podrazumevaju I radikalne zahvate
što je dovelo do rušenja velikog broja starih delova srpskih naselja tako da je uništen značajan broj
vrednih arhitektonskih objekata sa idejom da se napravi raskid sa buržoaskim urbanizmom I načinom
izgradnje. Negativne rezultate u planiranju I uređenju srpskih gradova dovelo je do grubog shvatanja
urbanističkih ideja koje su dolazile I sa Zapada naročito pogrešno shvaćenih Korbizjeovih ideja, tako
da su 60tih I 70tih godina rušeni mnogi stari delovi u srpskim gradovima: Čačku, Užicu, Novom
Pazaru, Kruševcu, Požarevcu da bi se formirali bezlični ikviri navodno modernog grada. Slični
negativni procesi u gradovima događaju se I danas u gradovima jer su u urbanizmu preovladale tzv.
Liberalne ideje tj. potpuna sloboda investitora u uređenju I izgradnji gradova, tako da naši gradovi u
zadnje vreme počinju da gube svoj arhitektonski I urbanistički identitet koji je strpljivo stvaran u

20
period dva poslednja veka I da se pretvaraju u ružne gradske delove sa zgradama sa neujednačenom
spratnošću I izgledom.
U toku poslednja dva veka srpskog urbanizma od oslobođenja Turaka do danas, pored burnih
istorijskih procesa I događaja u većini srpskih gradova a naročito u najstarijim jezgrima stvorene su
vredne arhitektonske I urbanističke celine koje daju identitet našim gradovima I predstavljaju deo
naše ali I evropske kulture na našem prostoru. Danas su ugrožene I moramo se truditi da deo tog
prostora I nasleđa sačuvamo, to ne znači da grad ne treba dalje da se razvija I gradi , već znači
njegovu dalju izgradnju novih prostora, objekata I sadržaja uz poštovanje nasleđene urbanističke I
arhitektonske tradicije I očuvanje lepih I vrednih objekata, koji imaju ne samo arhitektonske I
kulturne vrednosti već predstavljaju I deo našeg identiteta I evropske gradske kulture po našim
merama I potrebama.

21
 • URBANISTIČKI PLANOVI

Urbanistički planovi služe za planiranje gradova I nasseljenih mesta, planiraju razvoj I uređenje
gradova I naseljenih mesta (naselja gradskog I ruralnog tipa). Prema nameni I značaju, ali I drugim
karakteristikama možemo ih podeliti na:

1. Generalne planove
2. Detaljne planove
3. Regulacione planove
4. Urbanističke projekte
5. Urbanističke uređene osnove

• GENERALNI URBANISTIČKI PLAN - GUP

Služi za grubo ili globalno planiranje gradova I naseljenih mesta, sastoji se iz grafičkog I tekstualnog
dela. Grafički deo sačinjavaju karte ili crteži , a tekstualni deo sadrži studije, obrazloženja tekstualnih
reešenja, uslove I pravila za sprovođenje plana.

Generalni planovi se rade u razmerama 1:10000 ili 1:5000, zavisno od veličine naseljenog mesta.
Veća naseljena mesta tipa Čačka, Užica, Kraljeva rade se u razmeri 1:10000, a manja tipa Gornjeg
Milanovca, Ivanjice u razmeri 1:5000. Različite razmere koriste se zbog čitljivosti I upotrebljivosti na
adekvatan način.

Generalni plan se radi u skladu sa Zakonom o planiranju I izgradnji koji propisuje svaka država I po
tačno Zakonom utvrđenoj proceduri: šta se I kako se radi, koje su faze I šta sve treba da sadrži plan.
Po starom Zakonu o planiranju I izgradnji generalni plan se sastojao iz sledećih faza izrade:

1. Pripremna faza
2. Programska faza
3. Nacrt plana
4. Predlog plana

Po novom važećem Zakonom o planiranju I izgradnji broj faza je smanjen, pa ne postoji pripremna
faza već concept ili osnova plana, nacrt I predlog plana.

Pripremna faza obuhvata pribavljanje odgovarajuće geodetske podloge u odgovarajućoj razmeri.

Ona se može dobiti ažuriranjem postojeće geodetske podloge, odnosno nanošenjem na plan
objekata I sadržaja koji postoje u prostoru, a ne postoje na kartama. Drugi način je izrada nove
geodetske podloge za navedeni grad ili naselje I to se danas najčešće radi savremenim metodama –
aerofotogrametrijskim snimanjem ili satelitskim snimcima. U okviru pripremne faze posle
pribavljanja geodetske podloge ili paralelno sa njom pristupa se izradi informacione osnove o
navedenom prostoru. To podrazumeva: prikupljanje podataka o stanovništvu, o namenama sadržaja
na tom prostoru, o saobraćajnicama, objektima, infrastrukturi (vodovod I kanalizacija, grejanje , PTT

22
mreža), podataka o karakteristikama terena I zemljišta na kome se naselje nalazi, podaci o klimi,
vegetaciji. Podaci se sakupljaju metodama ankete I statistike ili se preuzimaju iz elaborate za oblasti
koje postoje. Svi ovako dobijeni podaci se sistematizuju I sređuju, nanose se u odgovarajuće tabele I
grafikone koji omogućavaju lakšu analizu postojećeg stanja na terenu. Paralelno sa izradom
informacione osnove , pristupa se I izradi odgovarajućih studija I elaborate iz određenih oblasti koje
su neophodne za kvalitetnu izradu plana:

1. Demografska studija
2. Saobraćajna studija
3. Urbo-ekonomska studija
4. Geološka studija
5. Studija zaštite spomenika I graditeljskog nasleđa ako ono postoji u navedenom naselju za
koje se plan radi

Demografska studija služi da definiše tačan broj stanovnika koji žive na navedenom prostoru grada,
zatim se pristupa analizi postojećeg stanovništva po starosnoj strukturi, radnoj sposobnosti, analizira
se postojeći mortalitet I natalitet. Zatim se vrše projekcije budućeg broja stanovnika koji se planira
da živi na navedenom prostoru grada ili naselja, zatim se vrši projekcija budućih stanovnika po
strukturi: radon I izdržavano stanovništvo, podelu na decu školskog , predškolskog uzrasta, broj
budućih studenata, broj penzionera. Svi ovi podaci o budućoj strukturi I broju stanovnika
predstavljaju važne elemente I bazu za planiranje I razmeštaj glavnih funkcija , ali I njihovih
kapaciteta na prostoru grada ili naselja za koji radimo plan.

Saobraćajna studija služi da izvrši analizu postojeće saobraćajne mreže, da definiše njene nedostatke
I da predloži buduću ili novu saobraćajnu mrežu koja će omogućiti dobro saobraćajno rešenje u
okviru grada I naseljenog mesta, ali I njegovo povezivanje sa širom mrežom regionalinih puteva I
autoputeva.

Studija zaštite ukoliko ono postoji u naselju za koji se plan radi služi da identifikuje takve celine I
objekte , da definiše njihove karakteristike, izvrši valorizaciju I da predloži način njihove zaštite, ali I
uključivanje u savremene sadržaje I programe I tokove grada.

Urbo ekonomska studija služi da definiše ekonomske kriterijume za izradu plana I njegovu realizaciju,
odnosno da stvori uslove za izradu plana koji je ostvariv prema ekonomskim pokazateljima grada,
odnosno naselja I države. Glavni ekonomski kriterijumi sa zasnivaju na realnom nacionalnom
dohodku I ukupnom dohodku grada ili naseljenog mesta. Ova studija ili elaborate ima zadatak da
omogući izradu plana koji je realno ostvariv za navedeni grad ili naselje.

Na osnovu podataka dobijenih analizom informacione osnove , zatim rezultata dobijenih studija I
evidentiranih problema na prostoru grada ili naselja pristupa se izradi programa za izradu GUP-a
(generalnog urbanističkog plana) koji služi kao baza ua izradu programskog modela generalnog
plana. Programski modeli predstavljaju grubu gradičku viziju ili prezentaciju razvoja budućeg naselja.
Oni se najčešće rade u dve , a nekad I u tri varijante I sastoje se od geodetske podloge na koju je
naneta planirana saobraćajna mreža I buduće najvažnije gradske funkcije ili namene razmeštene
tačno na određenim mestima I određenog intenziteta Ili površine. Glavne gradske namene
predstavljaju delatnosti koje se odvijaju u gradu I naseljenom mestu I dele se u sekundarne:
industrija I građevinarstvo I uslužno zanatstvo, I u tzv. tercijarne delatnosti u koje spadaju zanatstvo,

23
trgovina, školstvo, zdravstvo, turizam, intelektualne usluge ili delatnosti. Primarne delatnosti su
poljoprivreda I rudarstvo I one se odvijaju van gradova I naseljenih mesta, pa se u urbanističkim
planovima I ne prikazuju već samo u prostornim. U glavne gradske namene spadaju saobraćaj, rad,
stanovanje, sport I rekreacija. Sve ove navedene gradske namene se na grafički model nanose
šrafurama ili bojama na tačno određenom mestu I tačno određenog intenziteta.

Ovako napravljeni grafički modeli sa kraćim tekstualnim obrazloženjem iznose se na javni uvid da
građani I korisnici prostora mogu da daju mišljenje, sugestije I predloge, a zatim se pristupa izradi
sledeće faze koja se naziva NACRT PLANA u kojoj se prezentuje jedan popravljeni grafički model
buduće organizacije rada koji se naziva plan namene površina , a rade se I grafički prilozi ili karte
budućeg saobraćajnog rešenja I infrastructure. Elaborate nacrta ukljućuje I tekstualna obrazloženja
predloženih rešenja I u ovoj fazi plan ponovo ide na javni uvid javnosti, a njega gleda I komisija za
planove formirana od stručnjaka iz različitih oblasti koji daju svoje mišljenje I sugestije. Ovu fazu
usvaja I Skupština opštine, odnosno odbornici posle čega se pristupa izradi konačnog elaborate GUP-
a koji se naziva PREDLOG PLANA. On u sebi sadrži u grafičkom I tekstualnom delu uključene sve
najbolje elemente iz prethodnih faza, ali I primedbe I sugestije građana I komisije za planove.
Elaborate u ovoj fazi ponovo ide na javni uvid , ocenu komisije, ali I republičkog Ministarstva za
urbanizam, a onda ide u opštinsku procedure u kojoj posle prethodno pozitivnih mišljenja komisije I
Ministarstva plan usvajaju odbornici I posle usvajanja on se naziva PLANOM I ima zakonsku snagu I
po njemu se mora graditi I uređivati navedeno naseljeno mesto. Po novom Zakonu o planiranju I
izgradnji faze izrade su smanjene I one podrazumevaju : koncept ili program plana, nacrt plana I
predlog plana. Po novom Zakonu umesto informacione osnove I studija I elaborate prethodno se radi
strategija za izradu GUP-a koja podrazumeva samo neke elemente iz pripremne daze.

GUP se sastoji :

I Grafičkog dela koga sačinjavaju karte I planovi

Ia Karte postojećeg stanja:

1. Izvod iz planova višeg reda (izvod iz prostornog plana Opštine ili regionalnog plana)
2. Ažurirana geodetska podloga sa granicama
3. Plan postojeće namene površina
4. Plan postojećih saobraćajnica
5. Plan postojeće infrastrukture

Ib Karte I planovi budućeg planiranog stanja:

1. Plan buduće namene površina (razmeštaj funkcija na području naselja)

2. Plan saobraćaja
3. Plan infrastructure koja može bitiprikazana u okviru jedne karte ili posebnih planova na
kojima su izdvojeni vodovod I kanalizacija, električne instalacije, PTT instalacije, gasovod,
toplovod
4. Plan zaštite životne sredine ili ekološki plan
5. Plan zelenih površina

24
 6. Sektorski planovi koji najčešće obuhvataju stanovanje koje je detaljnije prikazano I
izdiferencirano na individualno stanovanje, mešovito, kolektivno stanovanje, takođe
prikazano I po gustinama naseljenosti
7. Industrijske I radne zone gde je detaljnije I u krupnijoj razmeri prikazana industrija : čista,
prljava, laka , teška industrija, građevinarstvo, uslužno zanatstvo.
8. Faze realizacije koja obuhvata periode ili faze u kojima će se realizovati najvažniji elementi I
sadržaji predviđeni navedenim planom

Pošto se generalni plan radi za period od 15, a nekad I za 20 godina, faze najčešće obuhvataju
petogodišnje periode.

II Tekstualni deo plana obuhvata:

1. Odluke I dokumentaciju vezanu za pristupanje njegovoj izradi

2. Izvode I analize iz informacione osnove
3. Najvažnije rezultate dobijene studijama
4. Program za izradu plana
5. Obrazloženja predloženih rešenja
6. Uslove I pravila za uređenje prostora
7. Ekonomske kriterijume za uređenje I realizaciju plana
8. Pravni osnov za realizaciju plana

25
 • DETALJNI URBANISTIČKI PLAN – DUP

Služi za fino ili detaljno planiranje gradova I naseljenih mesta ili njihovih delova za koja je prethodno
urađen GUP (generalni urbanistički plan). DUP se radi u razmerama 1:1000 ili 1:500, zavisno od
veličine prostora koji se ovim planom razrađuje. I ovaj plan se radi po Zakonom utvrđenoj procedure
, ima slične faze kao I GUP:

1. Programsku
2. Pripremnu
3. nacrt plana
4. Predlog plana

Prilikom izrade ovog plana potrebni je prvo obezbediti ažurnu geodetsku podlogu u odgovarajućoj
razmeri. Ažurna geodetska podloga znači da se na njoj nalaze svi objekti koji se nalaze na prostoru za
koji se plan radi, najčešće je to deo grada. Sledeća faza je prikupljanje informacione osnove za
navedeni prostor o objektima, infrastrukturi, stanovništvu, saobraćaju i drugim sadržajima koji se
nalaze na navedenom prostoru.

Informaciona faza nam služi da izvršimo kvalitetnu analizu svih sadržaja na prostoru, da
identifikujemo probleme, a zatim da napravimo kvalitetan program za izradu DUP-a. Za DUP se ne
rade nikakve studije i elaborati , jer su urađeni za GUP i njihovi elementi su ugrađeni u generalni
plan, a oni takođe postaju preko uslova iz GUP-a i sastavni deo detaljnog plana. Suštinska razlika
između GUP-a i DUP-a je u tome što se sadržaj , odnosno gradske namene u GUP-u prikazuju
šrafurama i bojama, a u DUP-u tzv. fizičkim srukturama ili gabaritima budućih objekata koje imaju
svoju dužinu , širinu i visinu koja se izražava spratnošću npr. P+1, P+2, P+3...što znači prizemlje i 1,2,3
sprata. Fizičke strukture odnosno gabariti budućih objekata imaju svoju namenu koja se označava
bojama, šrafurama, simbolima i oznakama.

GUP – srafura I boja DUP –spratnost I udaljenja

DUP se takođe radi po fazama predviđenim Zakonom, posle izrade programa za GUP isto se pristupa
izradi grafičkog modela u kome se sadržaji koji su predviđeni za taj prostor GUP-om sada detaljnije
definišu u vidu gabarita budućih objekata. Nacrt DUP-a koji sadrži plan namene površina , plan
dizičkih struktura (objekata), plan saobraćajnica, sa tekstualnim obrazloženjem ide na javni uvid ili

26
raspravu, zatim taj elaborat pregleda komisija za planove i daje svoje stručno mišljenje, a posle toga
ovu fazu rada usvajaju i odbornici opštine. Sledeća faza je izrada predloga plana koji predstavlja
konačan elaborat u koji su ugrađene primedbe i sugestije građana i komisije i on se sastoji od
kompletnih gradičkih priloga i tekstualnog dela. Predlog plana ponovo ide na javnu raspravu ili uvid,
ocenu javne komisije, a zatim u javnu proceduru usvajanja od strane odbornika opštine. Posle
usvajanja u opštinskoj skupštini plan koji se do tada zvao predlog postaje plan, dobija zakonsku
snagu i po njemu se mora graditi i uređivati deo grada ili naselja za koji je taj plan izrađen.

DUP se isto kao i GUP sastoji iz dva dela:

I Grafičkog dela koga sačinjavaju karte I planovi

Ia Karte postojećeg stanja:

1. Izvod iz GUP-a
2. Ažurirana geodetska podloga sa granicama
3. Plan postojeće namene površina (koje se namene nalaze trenutno na prostoru)
4. Plan postojećih saobraćajnica
5. Plan postojećih fizičkih struktura (objekata)
6. Plan postojeće infrastrukture

Ib Karte I planovi budućeg planiranog stanja:

1. Plan buduće namene površina

2. Plan budućih saobraćajnica
3. Plan budućih fizičkih struktura (objekata)
4. Plan infrastrukture koja može biti ili u okviru jedne karte na kojoj su različitim bojama,
oznakama , simbolima prikazane sve infrastrukture (plavo – voda, crno – kanalizacija,
crveno- elektroinstalacije, žuto – gas..) ili se može prezentovati u vidu posebnih karata za
vodovod I kanalizaciju, elektro I PTT mrežu, gasovod, toplovod, kablovsku…
5. Plan ozelenjavanja
6. Plan zaštite životne sredine
7. Faze realizacije
8. Sektorski karte u kojima se još detaljnije mogu obraditi ili prezentovati pojedine namene
(stanovanje ili radne zone)

II Tekstualni deo plana obuhvata:

1. Odluke I dokumentaciju vezanu za pristupanje izradi plana

2. Odluke o ustupanju njegove izrade odgovarajućoj stručnoj instituciji koja je ovlašćena za tu
vrstu delatnosti I poseduje odgovarajuće kadrove
3. Analiza postojećeg stanja na navedenom prostoru
4. Program za izradu plana
5. Zapisnici I mišljenja sa javnih rasprava

27
6. Obrazloženja predloženih rešenja sa stanovišta namene površina , razmeštaja I gabarita
objekata, predloženih rešenja infrastrukture, ekonomske uslove I kreiterijume za
realizaciju plana
7. Pravni osnov
8. Elemente za izdavanje urbanističko – tehničkih uslova za izgradnju budućih objekata I
infrastrukture

28
 • REGULACIONI URBANISTIČKI PLAN

Služi za fino I detaljnije planiranje delova grada ili naseljenog mesta, za koje je takođe urađen GUP
(generalni urbanistički plan). Ovaj plan se po novom Zakoni radi umesto DUP-a (detaljni urbanistički
plan). Regulacioni plan može biti generalne regulacije – kada se radi u sitnijim razmerama I manje
detaljno I plan detaljne regulacije koji se radi najčešće u razmerama 1:1000, 1:500 I on je detaljniji od
plana generalne regulacije. Regulacioni planovi se takođe rade po Zakonom predviđenoj procedure
koja podrazumeva sledeće faze:

1. Koncept plana
2. Nacrt plana
3. Predlog plana

Javni uvid kod regulacionih planova vrši se izlaganjem pojedinih njegovih faza na javnom mestu ,
najčešće u opštinskim zgradama I drugim javnim prostorima , a u novije vreme I na sajtu. Za
regulacioni plan takođe se rpibavlja ažurna geodetska podloga , vrši se analiza navedenog prostora
pos vim njegovim aspektima, prvo u pogledu namene, saobraćajnog rešenja, infrastructure,
iskorišćenosti objekata I prostora, a zatim se pristupa izradi programa I koncepta plana koji se radi na
bazi jedne sinteze elemenata predviđenih GUP-om. Na osnovu usvojenog programskog koncepta
pristupa se izradi nacrta plana za čiju izradu su prethodno pribavljeni uslovi svih komunalnih
organizacija o mestu I načinu priključka na infrastrukturu. Nacrt regulacionog plana sadrži crteže tj.
najvažnije grafičke priloge u kojima je definisano korišćenje budućeg prostora u skladu sa generalnim
planom , ali I u skladu sa realnim mogućnostima u prostoru. Nacrt generalnog plana sadrži I
predloženo saobraćajno rešenje, buduću infrastrukturu I tekstualni deo koji omogućava sagledavanje
glavnih elemenata koncepta plana. Nacrt plan aide na javni uvid. Nacrt pregleda I stručna komisija za
planove koju formira skupština opštine , odnosno uprava grada, a jedan deo članova postavlja I
nadležno ministarstvo za urbanizam. Posle javnog uvida I predloga nacrta od strane komisije neki
elementi plana se mogu korigovati , a zatim nacrt usvajaju odbornici grada ili opštine posle čega se
pristupa izradi konačnog elaborate koji se naziva PREDLOG PLANA.

On se sastoji iz dva dela: grafičkog i tekstualnog i ovako formiran eleborat ponovo ide na javni uvid,
ocenu od strane komisije, a posle otklanjana primedbi ukoliko postoje, elaborat se upućuje u
skupštinsku proceduru grada ili opštine radi upoznavanja i usvajanja. Tako da se predlog
regulacionog plana posle usvajanja naziva REGULACIONIM PLANOM, dobija zakonsku snagu i po
njemu se mora graditi i uređivati taj deo grada ili naselja za koji je plan uređen ili usvojen. Suštinska
razlika u načinu planiranja i prezentovanja najvažnijih elemenata plana između detaljnog i
regulacionog plana je u tome što u detaljnom planu budući sadržaji (namene) jednog dela grada su
prikazane gabaritima budućih objekata koji imaju svoju namenu, širinu i visinu izraženu spratnošću, a
kod regulacionog plana način buduće izgradnje na nekom delu grada ili parceli je određen
regulacionom i građevinskom linijom i koeficijentima izgrađenosti , zauzetosti prostora i spratnošću.

Regulaciona linija je linija razgraničenja između javnog prostora (ulica, trotoar) i parcele ili prostora
za gradnju.

29
Građevinska linija je linija do koje se u odnosu na ulicu, javni prostor ili susedne parcele i objekte
mogu graditi objekti na planiranom prostoru.

Koeficijent izgrađenosti je odnos između površine parcele i razvijene bruto površine objekata čija se
izgradnja planira.

Koeficijent zauzetosti (iskorišćenosti) je odnos između površine planiranog objekta koji se može
graditi i površine parcele.

Kao jedan od kriterijuma i uslova za buduću izgradnju prostora je i dozvoljena spratnost planiranih
objekata.

Regulacioni plan se sastoji iz dva dela: tekstualnog i grafičkog dela (planova)

I Grafički deo

Ia Karte postojećeg stanja I uslovi:

1. Izvod iz GUP-a
2. Ažurirana geodetska podloga u odgovarajućoj razmeri
3. Plan postojeće namene površina
4. Plan postojećih saobraćajnica
5. Plan postojeće infrastrukture
6. Uslovi javnih preduzeća za priključak na vodovod I kanalizaciju
7. Uslovi elektrodistribucije za priključak na elektro mrežu
8. Uslovi pošte za priključak na PTT mrežu
9. Uslovi javnih preduzeća za priključak na gasovod
10. Uslovi javnih preduzeća za priključak na toplovod

30
Ib Karte I planovi budućeg planiranog stanja:

1. Plan buduće namene površina

2. Saobraćajno I nivelaciono rešenje u kome je pored geometrije saobraćajnica definisana I
njihova veličina, radijusi, nagibi, širine I nagibi trotoara, tip I vrsta kolovoza I trotoara
3. Plan parcelacije u kome su definisane tačne koorinate I elementi svih parcela na prostoru I
njihovi vlasnici
4. Plan regulacije na kome su prikazane regulacione I građevinske linije , namene, načini
izgradnje budućeg prosotra sa dozvoljenim koeficijentima izgrađenosti, procentima
zauzetosti I sa dozvoljenom spratnošću
5. Plan javnog zemljišta – reke, ulice, železničke pruge, parkovske I zelene površine, sve ono što
je vlasništvo svih građana naseljenog mesta
6. Plan infrastructure koji se kod regulacionog plana najčešće prikazuje u vidu posebnih karata
za vodovod I kanalizaciju, električnu I PTT mrežu, toplovod, gasovod
7. Plan ozelenjavanja
8. Plan uticaja na zaštitu životne sredine (elaborat)
9. Faze realizacije

II Tekstualni deo plana obuhvata:

1. Izvodi iz GUP-a za navedeni deo prostora

2. Odluke o pristupanju izradi plana
3. Zapisnike komisije
4. Analizu navedenog prostora
5. Program za izradu plana
6. Obrazloženja predloženih rešenja pos vim segmentima plana; prvo na način izgradnje
prostora, pa saobraćajnice, infrastruktura, odnos prema životnoj sredini…
7. Pravila za izgradnju I uređenje budućeg prostora kojim se definiše udaljenost ulice od
objekata, minimalni razmak između objekata, pristup sa planiranih saobraćajnica, način
zaštite I ozelenjavanja prostora
8. Ekonomski parametri za realizaciju navedenog prostora
9. Pravni osnov za realizaciju I sprovođenje plana
10. Obrazloženje faza realizacije

31
 • URBANISTIČKI PROJEKAT

Služi za najfinije i najdetaljnije planiranje delova grada ili naseljnog mesta. U suštinskom smislu
urbanistički projekat predstavlja prelaz od urbanističkog planiranja ka arhitektonskom projektovanju,
odnosno konkretnom definisanju izgradnje budućih objekata. Urbanistički projekat se radi za
posebno važne delove grada ili naseljenog mesta kao što su centri gradova, trgovi, zaštićeni i
ambijentalni delovi grada, ali se može raditi i za druge manje ili veće delove grada kada postoji
potreba da se navedeni prostor precizno planira i kvalitetno izgradi ili realizuje. To mogu biti sadržaji
za javne objekte: škole , domove zdravlja, a može se raditi i za stambene i sve druge objekte.
Urbanistički projekt se radi u najkrupnijim razmerama 1:500, u nekim slučajevima 1:200. Urbanistički
projekat u sebi sadrži najvažnije elemente iz regulacionog plana , ali ima i elemente iz detaljnog
plana kao npr. Plan fizičkih struktura. Suštinska razlika između regulacionog , detaljnog plana i
urbanističkog projekta je u tome što urbanistički projekat pored drugih sadržaja ima i orijentaciono
idejno rešenje za izgradnju budućih objekata na navedenom prostoru.

Idejnim rešenjem je definisan gabarit, oblik i spratnost budućih objekata , zatim organizacija i
sadržaj, ali i visine, oblik krova i orijentacioni izgledi budućih objekata. Urbanistički projekat se ne
izlaže javnom uvidu i ne ide u skupštinsku proceduru , već njegov nacrt i predlog gleda stručna
komisija, a posle njegove izrade prihvata ga urbanistička služba.

Urbanistički projekat se sastoji iz grafičkog i tekstualnog dela pri čemu grafički deo obuhvata karte i
crteže, a tekstualni obrazloženja rešenja, odluke, uslove za izgradnju.

I Grafički deo

Ia Karte postojećeg stanja I uslovi:

1. Izvod iz GUP-a
2. Ažurirana geodetska podloga ili topografski plan
3. Plan postojeće namene površina
4. Plan fizičkih struktura (postojećih) objekata na navedenom prostoru
5. Plan postojećih saobraćajnica
6. Plan postojeće infrastrukture

Ib Karte planiranog stanja:

1. Plan buduće namene površina

2. Plan budućih saobraćajnica
3. Plan budućih fizičkih struktura
4. Plan parcelacije I nivelacije
5. Plan regulacije
6. Plan javnog zemljišta
7. Plan infrastructure (u vidu posebnih karata za vodovod I kanalizaciju, elektro I PTT mrežu ,
gasovod, toplovod)
8. Plan ozelenjavanja
9. Idejno arhitektonsko rešenje za navedeni objekat

32
II Tekstualni deo je isti ili sličan kao kod regulacionog plana samo što je novi sadržaj obrazloženje
predloženog arhitektonskog rešenja za buduće objekte.

• URBANISTIČKA UREĐAJNA OSNOVA

Vrsta plana koja se po novom Zakonu ne radi. Ova vrsta plana je bila namenjena I upotrebljavala se
za uređenje seoskih naselja. Po svom sadržaju ima elemente detaljnog I regulacionog plana, ali u
skraćenom obimu. Glavni sadržaj su bili geodetska podloga, plan postojeće namene, plan postojećih
objekata I plan infrastructure koja postoji u mestu. Od planova budućeg stanja sadržala je plan
buduće namene površina, budućih saobraćajnica, plan budućih objekata I plan infrastructure u koje
su ulazile vodovod I kanalizacija, elektro I PTT mreža. Tekstualni deo je sličan regulacionom I
detaljnom planu ali u suženom obliku. Ovi planovi su usvajani od strane mesne zajednice I opštine.
Umesto njih danas se rade regulacioni planovi za navedena naselja.

• PROSTORNO PLANIRANJE

Prostorno planiranje je nauka (disciplina) koja se bavi planiranjem sveukupnog prostora od veličine
čitave države preko njenog manjeg ili većeg dela , pa do površine opštine. Između urbanizma I
prostornog planiranja postoji dosta sličnosti I u metodološkom pogledu I u načinu izrade I u pogledu
sadržaja , ali se ipak ove dve discipline razlikuju. Urbanističko planiranje ili urbanizam se bavi
planiranjem grad ili naseljenog mesta, a prostorno planiranje obuhvata širi prostor, pri čemu gradove
I naselja uzima u celini I ne ulazi u njihovu unutrašnju strukturu I organizaciju. Prostorno planiranje je
relativno mlada nauka, prvi prostorni plan urađen je 1930.godine u Americi za dolinu reke Tenesi, a
prvi pravi prostorni planovi počeli su da se rade tek posle II svetskog rata. Prostorni planovi su
dugoročni planovi, rade se za period od 20-25 godina pri čemu se svakih 5 godina vrši revizija
(prilagođavanje plana novonastalim okolnostima). Prostorni planovi imaju za cilj da uspostave
pravilne odnose između stanovništva , materijalnih dobara I aktivnosti u prostoru. Cilj prostornih
planova je optimalno korišćenje prostora. Prostorne planove prema nameni I sadržaju možemo
podeliti na :

1. Makro regionalne u koje spadaju prostorni plan države ili jednog njenog većeg dela (npr.
Plan Vojvodine)
2. Regionalni prostorni planovi koji obuhvataju zajednicu opština (npr. Plan okruga)
3. Mikro regionalne prostorne planove u koji spade opštinski plan I prostorni plan jednog
njenog dela
4. Prostorni planovi područja posebne namene u koje spadaju:
a. Prostorni planovi nacionalnih planova
b. Planovi turističkih područja ili kulturnih (Sopoćani, stari Ras)
c. Vojnih baza ili drugih prostora od interesa za vojsku
d. Nacionalnih parkova infrastrukturnih koridora koji se rade za potrebe autoputeva,
gasovoda, regionalnih vodovoda, ali I za druge infrastrukturne objekte

33
Prostorni planovi se rade u skladu sa zakonom po određenim fazama I metodologiji. Ranije je za
izradu plana bio propisan veći broj faza , danas je broj faza prilagođen urbanističkim planovima bar u
formalnom pogledu tako da one obuhvataju prvo strategiju za izradu plana, nacrt I predlog plana.
Prostorni plan se isto kao I urbanistički sastoji iz dva dela : analitičkog dela istraživanja prostora I
grafičkog dela koji obuhvata planove I karte.

Analitički deo obuhvata sve vidove istraživanja prostora za koje se navedeni plan radi.

I Prirodne I geografske karakteristike prostora

Ia1 Morfologija prostora obuhvata reljef na kome se prostor nalazi (doline, brda, planine)

Ia2 Hidrologija: reke , potoci, jezera I sve druge vodene površine

Ib Geologija prostora za koji radimo plan: sastav terena, geološki sastav, vrste stena, nosivost tla,
pedološke karakteristike, podobnost terena za izgradnju, klizišta

Ic Klima – detaljno istraživanje klime na navedenom području , minimalne I maksimalne

temperature, padavine, minimalne I maksimalne količine snega, minimalna, srednja I maksimalna
količina kiše, broj kišnih dana, broj sunčanih dana u toku godine, vetrovi –pravac duvanja
prilagođavanja vetrova

Id vegetacija – sa osnovnom podelom na šume, doline, pašnjake

II Antropogeografska istraživanja I analize – sve ono što je na navedenom prostoru stvoreno

ljudskom rukom: naselja, putevi, infrastruktura, industrija

IIa Infrastruktura- putna mreža, železnice, plovni putevi, kanali, luke, aerodrome, dalekovodi,
gasovodi, toplovod ukoliko je regionalnog značaja, vodovod.

IIb Mreža naselja – ovom analizom obuhvaćena su sva naselja na navedenom prostoru. Podela
prema tipu, vrsti , značaju I veličini. Prva podela na seoska, gradska naselja, pa podela na varošice,
gradove – manje I veće

IIc industrija I rudnici – ovom analizom vrši se sistematizacija industrije , prema vrsti I tipu podela na
tešku I laku industriju, hemijsku, mašinsku, drvo-prerađivačku, industriju nameštaja, građevinskog
materijala. Takođe se vrši analiza I podela rudnika prema rudi, kapacitetu I značaju.

IId Način zauzimanja I korišćenja poljoprivrednog zemljišta – vrši se sistematizacija I podela po

ratarskim kulturama, površine pod voćnacima I vinogradima

III Demografska istraživanja obuhvataju istraživanja stanovništva , prvobitno stanje, strukturu

stanovništvaa po starosti, demografska kretanja, natalitet, mortalitet. Na osnovu ovih analiza prave
se prognoze , pa se vrši projekcija njegove structure. Broj stanovnika je osnovni pokazatelj

IV Sociološka istraživanja - istraživanje samog stanovništva, načina života, ishrane, potrošnje

energije, navika, culture

V Ekonomska istraživanja – broj zaposlenih, opšti uslovi razvoja područja, strategije razvoja tržišta,
dohodak po glavi stanovništva

34
Ovo sve obuhvata istraživanja da bi se napravio plan

Grafički deo obuhvata sledeće najvažnije karte:

1. Izvod iz plana nižeg reda

2. Plan namene površina
3. Plan saobraćajnica
4. Plan mreže naselja
5. Plan infrastructure
6. Sektorske planove I karte u kojima su detaljnije razrađene pojedine oblasti (hidro/termo
central, gasovodi, dalekovodi, industrija, poljoprivredno zemljište)
7. Ekološki plan (plan zaštite životne sredine)
Prostorni planovi se rade po određenoj metodologiji koja podrazumeva određene podfaze ili
aktivnosti od kojih su najvažnije:
1. Prikupljanje informacija o lokaciji
2. Otkrivanje problema
3. Izdvajanje najvažnijih problema
4. Izlaganje najvažnijih problema da bi u korelaciji sa stručnim I političkim faktorima mogli
da nađemo rešenja za njih
5. Zauzimanje stavova
6. Izrada programa za rešavanje problema
7. Izrada modela
8. Izlaganje modela
9. Izbor najoptimalnijeg modela
10. Izrada prostornog plana po izabranom modelu
11. Izlaganje modela na javnoj raspravi
12. Formiranje finalnog elaborate prostornog plana I njegovo usvajanje
13. Realizacija plana

35