Professional Documents
Culture Documents
60x90 CM
DE V
P O S T ER !
İLK KA RA D ELİKLER
BILIM VE TEKNOLOJI
TARIHI & INSAN
VÜCUDUNDAKI
SISTEMLER 1987
Tek kullanımlık
kontakt lensler
edildi.
icat
olarak önerilen,
tabanında yer
Avustralya’nın
okyanus
doğusunda kalankeşfedilen bir
aldığı
bölge bulundu.
noloji Tarihi
1990 büyük
2012 DNA
20. yüzyılın en Bilim insanlarının
Bilim ve Tek
biri olan ve
astronomlarından kurucusu
modern kozmolojinin Edwin
2006 üzerinde ekleme-çıkarma
yapmalarına veya
DNA dizilimini
1977 olarak kabul edilen 2015 yılında Plüton’a
ulaşarak
olanak sağlayan
1742 1953 manyetik
Raymond Damadian, olarak
alan Hubble Uzay
Hubble’ın adını fırlatıldı. cüce gezegenle
ilgili pek çok değiştirmelere gen düzenleme
adlı
BEYNİMİZİN İÇ İND EKİ HAYALİ D ÜNYAL AR, GERÇ EK ANIL AR
İNSAN VÜCUDU
Optica Promota tablo ile Fransız kimyager eden Asteroid
bitkilerin yetiştirilmesi astronom Johann helikopteri
öküz gibi yaban
hayvanlarının
tarımın ilk örnekleri
detaylarıyla yayımladı.
tarafından keşfedilmesiyle,
Güneş
sekiz gezegenin
dizerek oluşturduğu cetvelin
günümüzdeki
periyodik Claude, neon
ile dolu kapalı
elektriksel
insanı Igor Sikorsky,
icat etti. 1958 ve Bernard
1980 meteorun ardında Krateri olarak
buldu ve Chicxulub
çarpmasından
meteor, Dünya’yailk göktaşı oldu.
2013
oldu. bir gaz tübüne 1967’de önce keşfedilen
ehlileştirilmesiyle başlandı. Sistemi’ndeki oldu. temellerini atmış gazın Joseph Woodland icat etti. Baruch Blumberg’in adlandırdı. yüzeyinde
görülmeye tamamı da keşfedilmiş deşarj uygulanmasıylayaptığını Silver ilk barkodu keşfetmesinin Curiosity, Mars
hepatit B virüsünü geliştirdiği olan kükürt,
NDAKİ SİSTEML
ışıma yaşam için önemli
MÖ 265 çeşitli renklerde neon lambayı ardından 1969’da ilk ticari ve
ilk oksijen, fosfor
gözlemledi ve hepatit B aşısının piyasaya azot, hidrojen, buldu ve
Yunan filozof
Sicilya doğumlu Arşimet, pi
ve matematikçi
1768 ve fizikçi 1897
icat etti.
1961 en büyük
versiyonu olan
bir aşı karbon gibi elementleryaşamın
bir dönemler Mars’ta gösterdi.
ER
sunuldu.
bir değerle teorik İsviçreli matematikçi rengini Charles Modern zamanların kayıtlara oluşmuş olabileceğini
sayısını doğru kullanan ilk kişi
Leonhard Euler,
ışığın İngiliz nörofizyolog arasında 1911 olarak
bilimsel trajedisi Thalidomide
2018
hesaplamalarda
oldu. 1096-1272 yayılan ve dokuz
dalga boyunun
uzunluğunun
bulunarak
Sherrington, nöronların
sinyal iletiminde
aktif rol oynayan
keşfetti ve
Polonyalı bilim
insanı Casimir
B kompleks
geçen bir olayda alındığında
adlı ilacın hamilelikte doğum Beyin karbondioksit
Yaklaşık 175 yıla belirlediği önermesindeimza attı. Funk, daha sonraları bir kristali Atmosferdeki
800 bin yılın
Haçlı Seferleri önemli bir keşfe boşluklar bulunduğunuadlandırdı. çocuklarda ciddi seviyesinin son
kez gerçekleştirilenDoğu kaynaklı bunları sinaps
olarak olarak adlandırılacak ve tarihte
izole etmeyi başardıkullanan ilk 1942-1945 kusurlarının oluşmasına
neden
2010 en yüksek seviyesine
ulaştığı
MÖ 7000
neticesinde Orta
öğretilerin ve gözlemlerin
aldığı eserler ile
yer
kutsal yazıtlar,
1666 1781 1850 “vitamin” kelimesini
insan oldu.
konusunda
Nükleer fiziği anlama neticesinde
olduğu anlaşıldı
ve ilaç geri
çekildi.
1995 SİNDİRİM SİSTEM
ortaya atılan Kuark
ABD’dekibilim insanları,
olan bir DNA
tamamen sentetikedilen ilk canlı
belirtildi.
Daha önceleri
yalnızca yapı
kullanılan
malzemesi olarak pişirilip
Avrupalı akademisyenlerin
geçti.
eline
insanları tarihinde
Newton, bilim
İngiliz fizikçi Isaac belki de en Suyun bir element
olmadığını
öne süren ilk isimlerden
olan ünlü Fransız fizikçi
deneylerle
Sarkaçlarla yaptığıJean Bernard
dönen bir ayna
1897 Felix Hoffman,
Alman kimyager bir formunu
kaydedilen gelişmeler devreye
Manhattan Projesi
alındı ve Los Alamos’taki
Trinity
1981
Gırtlak
1964’te ilk defa
doğrulanmasıyla
fiziksel olarak
Modeli’nin 1968’debirlikte yapılan İ
tarafından kontrol başardılar.
hücreyi geliştirmeyi
kilin, yüksek ısıda kacak yılı geçirerek Henry Cavendish, asetilsalisilik asidin
plütonyum Microsoft ardından bulunan
alanında, iç patlamalı ilk nükleer
kap başarılı bireysel kalkülüsün İngiliz kimyager
Léon Foucault,
hızını yüzde birlik sentezlemeyi başararakseri
iki
Yemek borusu IBM, yepyeni bir MS-DOS hızlı keşiflerin , “tılsım”, “garip”
2010 2014
şekillendirilerek
yapımında kullanılmasıyla
oldu.
1450 Çin’de icat
aynı sene içerisinde koydu,
temellerini ortaya yasasını
oksijen ve hidrojeni
tepkimeye
su sentezleyen
yardımıyla ışık hesaplamayı
bir hata payıyla 1873 yıl sonrasında
aspirinin
bir keşfi
bombası ile tarihteki
bomba patlaması
gerçekleştirildi. işletim sistemi
1.0 adlı 16 bitlik
ile
bir bilgisayar
ve “yukarı”, “aşağı”
adlandırılan beş
ve “alt” olarak altıncı ve son bir Avrupa Uzay Ajansı’nın
Rosetta
çömlekçilik başlamış İlk defa 593’te makinesi sokmayı başararakoldu. kadarki
üretimine yol açacak sahip “kişisel Arkeloglar, Sibirya’daki on yıl süren
başararak o döneme birini
MÖ 230
mitoz bölünme kuarka ek olarak kuarkın keşfi daha önce uzay sondası,
evrensel yer çekimiışığın renk ilk kişi Anton Schneider, çalışmalar işletim sistemine tanıttı. mağarada insanın bir atasına ardından 67P/
edilen ilk matbaa adı verilen en hassas ölçümlerden gerçekleştirdi. Karaciğer bilgisayar”ı Burun
Kalp kuark türü olan
“üst”
tipografi oluşturdu ve beyaz tüm renklerin oldu. üzerine yaptığı varlığını hiç keşfedilmemiş
yolculuğunun ko
bir gözlemlenen prototiplerini, gerçekleştirmiş yapıldı. parmak Churyumov-Gerasimen
Yaklaşık 75 yıldayıldızının kayıtlarla hareketli esnasında kromozomların ait olduğu düşünülen insanları önce
MÖ 3600
spenktrumundaki gözlemledi.
adlı kuyruklu yıldızın
Halley kuyruklu
kesin olarak doğrulanabilen
ilk
ve değiştirilebilen
parçaların yardımıyla
metal birleşimi olduğunu 1792ve elektromanyetizma ortaya çıkardı.
1898
Mide Akciğerler1982
Dudaklar kemiği buldu.
Denisova
bu insansılar,
daha sonra
yörüngesine girdi, yaptı.
2019 bir kara delik
Güneş kaliteli bir şekilde Elektrik ve hormonunun olarak adlandırılanve modern yüzeeyine iniş Tarihte ilk defa
gözlemi yapıldı.
Yörüngesini harfleri hızlı ve Leh-Fransız kimyager İnsan büyüme 87
bir teknikle alanındaki araştırmalarıyla
saati
kadranı
ömrü içerisinde
ortalama insan kuyruklu yıldız baskı haline getiren Gutenberg, 1670 metalleri asitle
fizikçi
ünlü olan İtalyan çinko ve 1876
uranyumla
fizikçi Marie Curie,sonucunda
Safra
1916kesesi 1961 genetiği üzerinde
ilk defa
Genioglossus
oynamalar yapıldı. kası
Neandertaller
akraba olmakla
insanlarla yakın açıdan her
Sert damak fotoğraflandı. Messieryer alan
Galaksisi’nin merkezinde
tamamlayan tek geliştiren Johannes de önünü farklı karbon ve Yuri Gagarin, Dalak milyon ışık yılı
olarak da ve 2061’de
olmasıyla da bilinen edecek
matbaa devriminin
açmış oldu.
Robert Boyle,
etkileşime sokarak
hidrojen Alessandro Volta,
bakır odaklı deneyleriyle
Alexander
İskoç bilim insanı icat ederek
yaptığı deneyler
radyoaktiviteyi
keşfederek
de
Pankreas
Henry Breadly,
krom seviyeleri
kullanarak yaptığı
Rus kozmonot aracıyla
Vostok 1 adlı uzay dakikalık
birlikte genetik
ikisinden de ayırt
edilebiliyor. 2015 8 ay sonra
Dünya’dan 54
veDil kara deliğin
uzaklıkta bulunan
bilinen
ve saate
ziyaret
tekrar Dünya’yı son 1986’da üretmeyi başardı. metalleri belli
diziler halinde Graham Bell, telefonutarihinin en isimlendirdi ve
hem kimya hem
ödülü alarak deneyler sonucundaetti.
paslanmaz 108
gerçekleştirdiği birlikte uzaya 1982 Gırtlak için Başlamasından Dil kemiği
çıkarıldığı fotoğrafı, etrafı
parlayan ışıkla
düşen olan Halley, en bir araya getirdiğinde
kimyasal
enerjisine
telekomünikasyon birine imza
önemli buluşlarından
fizik alanında Nobel alan ilk insan
iki alanda Nobel geçti.
çeliği icat
Kalın bağırsak 1943 Albert yörünge uçuşu
ile
olmayı başardı.
Böbrekler
Dijital verileri depolamak
disk formatı
Plüton’un gezegenliktenile birlikte
görevi kaplı karanlık
bir küreyi andırıyor.
gölgesi gözlemlenmişti.
1690 enerjinin elektrik keşfetti. attı. olarak tarihe İsviçreli kimyager çıkan ilk insan kullanılan bir optik piyasaya
disk
New Horizons ilk defa ulaştı.
insanlık Plüton’a Tiroid
sayesinde
günün hangi diliminde
olunduğunu
icat edildi.
kâşifi olarak
Düdüklü tencereninbilim insanı
dönüşebileceğini
1851 Apandis 1922 özelliklerini
halüsinojenik
Hofmann, LSD’ninkeşfetti. olan kompakt
İnce bağırsak sürüldü. 1995 kıkırdağı
gösteren gnomon da bilinen Fransız buhar Hermann von
Kanadalı yer çekimi
Denis Papin, pistonluetti. Alman fizyolog bilim insanı Yıldızların gezegenin yola
makinesini icat içerisini ve göz etkisiyle yalpalamasından
Helmholtz gözün Frederick bir gözlem
amacıyla Mesane çıkarak yapılan
damarlarını incelemek icat etti. Banting, Mayor
neticesinde Michel Yemek borusu
kullanılan oftalmoskopu çığır açan ve tarafından,
diyabet tedavisinde ve Didier Queloz gezegen
kendisine Nobel 51 Pegasi adındaki ilk Güneş
daha sonraları
bir keşifle insülini
ödülü getirecek gözlemledi. keşfedilerek tarihtekikeşfi yapıldı.
buldu ve etkilerini Sistemi dışı gezegen
170
MÖİzmir’e 2010
gen haritası
2020 en hızlı
Günümüzde
bağlı olan
kurulmuş 1887 1902 1925 1982
Karaciğer 1996
Neandertallerin Google, Dünya’nın 10 bin
Bergama ilçesinde çift taraflı
1800 Hertz, James Avusturyalı Karl
Landsteiner, kan Logie Baird, 20. 1962 öğrencisi Rich
15 yaşındaki lise ve “truva atı” Keith Campbell
tamamlandı.
2016
süperbilgisayarının
En mükemmel makine
su kabının Fairchild, iki karanfil insandan insana alan Kepler-22b
ile hüsnüyusuf ortaya atılan, bitkilerin ışığı naklini gerçekleştirdi. Apandis yılı uzaklıkta yer keşfedilerek ilk
1997 Kalın bağırsak
1925DOLAŞ
ısıtılmasıyla yaban karanfili güneş
1604 karbondioksiti Hipotalamus adlı bir gezegen gezegen adayı
2020
IM
enerji üreten arasında suni
çaprazlama sokarak
dönerek kinetik türbini olan bilinen ilk yardımıyla tepkimeye 1903olarak SİSTEMİ1964 Bir önceki sene
Deep Blue’nun “yaşanabilir” dış oldu. Anüs
MÖ 3200
astronom yaparak tarihte hipotezi geliştirilmesinin
bir radyal buhar İlk olarak Alman tarafından başardı büyüdüğüne dair yaparak da
Hipofiz fizikçi geliştirilen bulunmuş Rektum Covid aşısının ayında farklı
Heron
Johannes Kepler Kepler melez bitkiyi üretmeyiortaya “Wright Kardeşler” ve Wilbur beziAvusturya-Macaristanlıelektrik yenilmesinin ardındanDeep Blue ardından Aralık aşılama
ilk yazı aeolipile, İskenderiyeli doğrulayan deneyler
İnsanlık tarihindekiSümerler tarafından geliştirildi. keşfedilen ve ve sonraki yüzyılda
ilk 1888 bilinen Orville
Wright Julius Edgar Lilienfeld, veya neyin neden ve resmi adı hala ismiyle de
2016 ülkelerde Covid
türü olan çivi yazısı,
tarafından geliştirilerek
da bilinen,
Süpernovası olarakgökyüzünde çıkacak evrim
teorisinin
temellerini attı.
fotosentez mekanizmasının
detaylı anlatımını
gerçekleştirdi. insanı Nicola
Sırp kökenli bilimakım elektrik Wright, benzinle
çalışan bir
ilk insanlı uçuşu Dış sinyallerini
şah damarı yükseltmek
değiştirmek için
kullanılan yarı 1946
Evrende kütleye
olduğunu anlamaya
yönelik
Peter İSKELET SİSTEM
olsa da “Deeper
Blue”
anılan IBM’in satranç
2012
bilgisayarı, Anüsen
tarihinin
Fizik ve kozmoloji taşlarından
kampanyalarına
başlandı.
araçla tarihteki
İ
Tesla, alternatif patentini aldı. olan yaşamın
parlaklığı nedeniyle çıplak tarihteki ilk Willard Frank varsayımları neticesinde NASA’nın Mars’a yapması
kullanılmaya başladı. 64 tam 18 ay boyunca kalan
1859 kaynağı sisteminin gerçekleştirmeyi
başardı.
İç iletken bir cihaz olarak
şah etkili
damarıtransistörü geliştirerek
Amerikalı kimyager 15 yıl sonra anılan ve
Higgs, kendi adıyla da bilinen
dönemin son şampiyonu Garry
ünlü satranç ustası başardı. varlığına dair analizler aracı,
önemli kilometre
bilim insanları,
gün süren ve
Beton, tam dokuzyok eden Büyük gözle görülebilir
halde
patlaması 1805 Edwin Drake
alan
patentini aldı.
Libby, kendisine
Nobel ödülü getirecek
keşfinde olarak
“Tanrı Parçacığı” varlığını öne
İç şah damarı Burun yenmeyi için gönderdiği
Curiosity
başarılı bir iniş
birinde LIGO’daki doğrulayacak
Einstein’ın teorisini
şehrin üçte ikisini takiben Roma büyük bir süpernova Alman eczacı
Friedrich Sertürner, Amerikalı girişimci15 varil petron Subklavyen damar jeofizik gibi Higgs bozonunun boşluğu Kasparov’u Kızıl Gezegen’e iki kara deliğin
Roma Yangını’nı emriyle
takımyıldızında
gerçekleşti. Yılan patlama, morfini ham afyondan
izole
tarafından günde sahip olan, 1904 arkeoloji, jeoloji, bir radyoaktif
alanlarda kullanılanyöntemi olan
sürdü. 1983
Boyun tarihte
gerçekleştirdi.
bir keşifle,Kafatasıoluşan
çarpışmasının
ardından
bin
İmparatoru Neron’nuneteklerinde
gerçekleşen
Samanyolu Galaksisi
içerisinde
bulgularını
etmeyi başararak modern tıpta çıkarma kapasitesine
tarihin ilk petrol
kuyusu kuruldu. Yaklaşık 10 yıl
önce iki kilometre
sinyaller Üst ana toplardamar karbon tarihleme
Dış şah damarı “Sanal gerçeklik” Jaronomurları
terimi
Lanier 1998 Gözyuvası
ve bir atomun
çekirdeğinden
bir boyuta sahip
Esquiline Tepesi tarafından
Romalı mühendisler Altın Ev’in gerçekleşen gözlemlenebilmiş
paylaştı ve morfinin sağladı.
kullanımına imkân
mesafeye kablosuz Guglielmo karbon-14 yöntemini
geliştirdi.
1969
Subklavyen birlikte Ay
ilk defa programcı
Göğüs kullanıldı. Amerikalı bilim
insanı James
embriyonik kök
Çene
kat daha küçük kemiği dalgasından
patlaması göndermeyi başaran Atlantik Apollo 11 göreviyleinsanlıdamar
tarafından kemiği sapıThomson, insan edip olan bir kütle çekim
Çene
Marconi, bu defa kıyısına Akciğer arter
yapımına başlanan son süpernova yakalamayı
olmasıyla da biliniyor. ilk defa
Pulmoner
uçuş çoğaltmayı
hücrelerini izole kaynaklanan sinyali
inşaatında kullanıldı.
1709 Okyanusu’nun
diğer
sinyal aktarımı
yüzeyine
yapılmasının ardındandamar
Neil
Göğüs kemiği başardı. başararak bu dalgalarınkanıtı
Köprücük kemiği 2021
Alman fizikçi Daniel
Gabriel 1891 Heinrich von
başarılı bir şekilde
sağladı.
Kefalik toplardamar Armstrong, milyonlarca
kişinin
canlı takip ettiği,
doğruluğuna
Omuz elde
dair ilk direkt
kemiği
etti. en kapsamlı üç
değişimlerini
Fahrenheit, sıcaklıksıvı olarak ilk Alman anatomist Alt ana toplardamar Brakiyal arter İnsan beyninin oluşturuldu.
MÖ 2300
televizyonlardan Omurga
hücreleri için
silah ve ölçmek amacıyla icat ettiği Waldeyer sinir
kullanan ilk kişi Bazilikİskoç
1928 Fleming, tarihteki en önemli
birinde Ay’a ayak
anlarından
basan ilk insan Kaburga boyutlu haritası
Yumuşaklığı nedeniyle önce alkol kullanarak sonraları “nöron” kelimesini damarbiyolog Alexander
kullanılması zor daha oldu. en önemli oldu.
Önkol damarı Kalça kemiği Kol kemiği
alet yapımında dekoratif
olduğu için, yalnızca yapısına
termometreyi, şekliyle
günümüzde kullanıldığı çevirdi.
tıp tarihindeki
Böbrek damarı tesadüf
buluşlardan birine tarihteki Sakrum 2012 1 uzay
eşyaların ve süslerin
yerine bronz
civa bazlı termometreye 1820 sonucunda imza
atarak
1953 Ulnar arter 1985 NASA’ya ait Voyager
seyahatinin
katılan saf bakırın
kullanımı yaygınlaşmaya
başladı.
1733 Fransız fizikçi
André Marie
telgrafın önünü
1861Angström, bir İllik arter ilk antibiyotik olan
penisilini
bir uçak
Küçükken babasını veren İllik arter
Kuyruk sokumu
İngiliz bilim insanları,
Antarktika sondası, 35 yıllık Sistemi
ardından Güneş çıkarak
Kol kemiği
280 Hales, yerde
Fizyolog Stephen arterine ve
Ampère, elektrikli manyetizmanın Anders Jonas Güneş’te Femoral damar
keşfetti.
kazasına kurban Warren,
David
İskiyum
üzerinde bir ozon deliği
gazları ve küresel 1998 sınırlarının dışına
ulaşan insan
Radius kemiği
kürenin iki boyutlu açacak buluşuyla spektroskop yardımıyla Avustralyalı mucit Femoral arter keşfederek sera yıldızlararası uzaya oldu. Carpus kemiği
ENDO
İstasyonu
Üç boyutlu bir yatan bir atın femoral elektrik akımlarından hidrojenin var
olduğuna dair kaydeden kara tartışmaları Uluslararası Uzay
KRİN SİSTEM
yansıtılması
bir düzlem üzerine Güneş ve
yaklaşık uçuş verilerini ısınma konusundaki yapımı ilk cihaz Metakarpal kemik
sonrasında şahdamarına bir tüp ve mıktanıs sunmayı yörüngeye oturtuldu.
MÖ 2000 prensibiyle çalışan,
kaynaklandığını alan ilk doğrudan kanıtları Büyük safen damarı kutuyu icat etti. Femur ateşledi.
2017
SİNİR
Savaş arabalarının
hız ve
önemli bir SİSTEMİ
gezegenlerin gökyüzündeki
göre açısal
3 metre uzunluğundakişekilde kan
yerleştirerek invaziv başararak
olmadan da manyetik koydu.
ortaya
başardı.
1971 2012
Proksimal
Zelandiya olarak adlandırılan
falanks kıtası
DOLAŞ
yaratılabileceğini Ön Faggin, Hoff ve
yüksekliklerine basıncını ölçmeyiimza attı. Küçük safen damarı tibialTed arter ve dünyanın sekizinci
hareketliliğinde imkân
1616 1891 Federico
KASIM SİSTEM
açan telli uzaklıklarının ölçülmesine tarihte bir ilke ilk tek çipli Elon Musk’ın SpaceX’i, bir Distal falanks
gelişmeye yol bir hesaplama Stan Mazor, dünyanın Diz kapağı
edilerek Mark Eugene Intel 4004’ü tanıttı. İstasyonu’na
Uluslararası Uzay ilk özel şirket
İ
tekerlekler icat veren astronomik geometri alanındaki Hollandalı doktor
zaman Astronomi ve insanı olarak da 1905
SİSTEMİ
yerini mikroişlemcisi
monoblok tekerleklerinçıkan
aldı. Mısır’da ortaya savaş
cihazı olan usturlaplar, başlandı.
ölçümünde kullanılmaya
gözlemleriyle
modern bilimin
İtalyan astronom
Dubois, Cava
Erectus’un keşfine tarihin
Ön belki de
tibial
1931
insanı ve rahip Arka tibial arter
uzay aracı yollayan
oldu.
Pubis
temellerini atan Beyin bilinen Homo Albert Einstein, ve formülüne damar
Brakiyal pleksus bu icatla birlikte
atlar,
defa koşum Galileo, Kopernik
tarafından imza atarak insanların
kuyruksuz
evrimleştiğini en önemli buluş ve kütlenin
Belçikalı bilim
Georges Lemaitre,
Einstein’ın Lateral malleol 2021 güçlü bir
arabaları için ilk
kullanılmaya 458 ortaya konmuş
Güneş merkezli
Beyincik
dair destekleyici
maymunlardan fosil halkasını
kanıtlayacak kayıp
imza atarak enerji keşfetti genel görelilik
kuramından yola
1986 2012 Mikrobiyal yaşamın bir keşif
Kaslı sinir hayvanı olarak
başladı. Sanskrit dilinde yazılan
ve evren modeline
Omurilik
çalışmaları ve
söylemleri 1825 kas Ön buldu.
birbirine dönüşebildiğini
ve enerjinin, kütle
çarpı ışık hızının
oluşumuna
çıkarak evrenin gören teori
Medial büyük bilim
Tarihin en
malleol
ortaya
Peter Higgs tarafındanyaklaşık Fubila göstergesi olabilecek uydusu
neticesinde, Satürn’ünmiktarda
temel Kilisesi olduğunu gösteren dair en çok kabul teorisinin birinde, Challenger atılmasının üzerinden CERN’de Kaval kemiği
Elektromanyetizmanın Enceladus’ta önemliduyuruldu.
İNSAN 2003
Jainizm inancından adlı nedeniyle Katolik karesine denk 2
Radyal sinir Kaburgalar 1736 olan Hans Christian Elmacık kası E = mc formülünü olan Büyük Patlama koydu.
trajedilerinden
Topuk fırlatılışından 73 sonra
50 yıl geçtikten var olduğuna
tarafından yargılandı.
İSKELE
alan Lokavibhaga öncülerinden uzay mekiği,
kemiği metana rastlandığı
DOLAŞ
temellerini ortaya
amalgam
1976 etti. 7 kişiden Projesi ile insan Proksimal
SOLUN Tİ İ
Higgs Bozonu’nun elde
MÖ 530 Deltoid Ørsted, potasyum saniye sonra infilak tamamının
eserde, sıfır konseptinin kolaylıkla Sternokleidomas buldu. İnsan Genom falanks
IMSİSTEM
Enlemikası edildi.
toid kas1893
klorürü geni
arası sinir
1938 UM SİSTEM
kullanımda ile birlikte alüminyum uçağı DNA’sındaki 20.000-25.000 dair ilk gözlemler
Subkostal sinir 1900 yılında anlaşıldığının ve niteliğinde hesaplayabilmelerine alüminyumu izole Dünyanın ilk süpersonik oluşan mürettebatın baz çiftlerinin Orta falanks
İ
boylamı tam olarak uranyumu nötron kaza, NASA’nın
İlk olarak MÖ
konduğunu öne olduğunun kanıtı verildi. Büyük
rağmen pektoralis indirgeyerek saf ilk kişi oldu. İtalyan mucit
n kas
Bahreyn’e
Concorde, Londra’dan doğru hayatını kaybettiği iki yıllığına oluşturan kimyasal
Babilon’da ortayaolsa da İyonya’lı ifadelere yer Lomber hesaplayamadıklarıtürlükası
için etmeyi başaran Guglielmo Marconi, 1906 Otto Hahn ve
Fritz Strassmann, baryum
Hipotalamus
uzay programını sırası belirlendi. Distal falanks
Alman kimyagerlertuttuktan sonra yaptıkları gözlemlerde ve Paris’ten Rio’yauçuşlarını
İNSAN İSKELETİ
Medyan sinir Korakobrakial bir ötedeki Lewis Nixon, Meitner neden oldu.
süren kaynaklar pleksus deniz kazalarını kas bu yaklaşık 2 kilometre kası sonraları Lise olmak üzere ilk
ticari durdurmasına
Pisagor’a atfedilen Amerikan mühendisetme amacıyla bombardımanına Bu deneyin önemi daha
ünlü düşünür anılan Pisagor
ve onun adıyla
Pazı denizcilerin,
kası için bir yöntem
engelleyemeyen 1833 bir mesafeye kablosuz buzdağlarını tespit ilk atomları gözlemledi.
Frisch’in deneyde
gerçekleşen durumun
nükleer
gerçekleştirdi. Hipofiz bezi
İliohipogastrik sinir kondu. Sakral sorunu çözmek 20 bin sterlinlik Tarihin en büyük olarak sinyaller göndermeyi
kas yola çıktığı araştırmalarında, ve Otto Robert duyurmasıyla ortaya çıktı.
Teoremi ortaya
pleksus geliştirecek kişiye dair bir
ödeme yapılacağınaardından
matematikçilerinden
biri
Carl Friedrich
1865
Latissimus dorsi başararak kablosuz telgraf
bir iletişim kası teknolojisini sonar tipi dinleme
etti.
cihazını icat
fisyon olduğunu D
kabul edilen Alman
Femur1620 Weber ile birlikte Hızlı ve sürdürülebilirSerratus
Ulnar sinir siniri ve mucit duyuru yapmalarınınJohn Harrison, Gauss, Wilhelm
telgraf
sağlayan ilk trans-Atlantiksüreci ön kası icat etti. Tiroid bezi İç şa
MÖ 450
yürüttüğü Burun boşluğu
Hollandalı mühendis İngiliz saat ustası sonucu manyetizma üzerine ilk telgrafı kablosunun döşenme
ilk gezilebilir Orta yıla yakın uğraşları
kırk gluteus Dış eğik kas
önemli Cornelis Drebbel, geliştirdi ve çalışmalar sonucunda
pirinç ve demirkası
kullanarak tamamlandı.
Atinalı Anaksagoras, ışığının icat etti. Gı Su
kendi Kasıkprototipini
denizaltı sinir dört metrelik Pektin saatinin ilk Burun deliği Timüs bezi
Ortak peroneal
bir keşifle Ay’ın
olmadığını ve
Güneş’ten aldığı 793 Thames Nehri’nde bir deneme kasıdenizgeliştirdi.
üreteceği Rektus abdominis
kası
ası
sinir için parlak kullanılmaya
İlk olarak Çin’de Bağdat’ta seri bir derinlikte başarılı prototipini
Karaciğer Üs
ışığı yansıttığı
bularak Ay Siyatik siniridalışı yaptı. İliopsoas ası
göründüğünü
önemli bir
başlanan kâğıdın,başlandı. Rektus femoris kası Addüktör longus kası Oniki parmak
tutulmasına çok üretimine kası kas Ak
Derin peroneal açıklama getirmiş
oldu.
İliotibial bant kası Gracilis Gırtlak Yutak
sinir Safen siniri Sartorius kası bağırsağı
kası ası Mide Kefal
Yüzeysel peroneal Vastus lateralis kası S Böbrek Böbreküstü bezi
sinir ası Alt
Gastroknemius Vastus medialis ası
kası kası Bazi
Tibial siniri Extensor digitorum sı Soluk borusu
longus kası Peroneus longus Sa ası Böbr
kası Sağ ana bronş
Ekstansör hallucis Tibialis ön kası sı
OCAK kası İllik
Pz Pt Sa Ça
SİNİR
ŞUBAT
SİSTEMİMART
sı
ı Sağ akciğer
Sol ana bronş
Testisler
Femo
NİSAN
Pe Cu Ct
Büyü
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
KAS SİSTEM
MAYIS sı ENDOKRİN
İ Sol akciğer
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça HAZİRAN SİSTEM
Küçük sa
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça TEMMUZ
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça AĞUSTOS Ön tibi
EYLÜL
VÜCUDUMUZ
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça
EKİM
Pe Cu Ct
ENDOKRİN
Pz Pt Sa Ça
KASIM
Pe Cu Ct
SİSTEMARALIK
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
Pz Pt Sa Ça
Pe Cu Ct
NE D E N BA ZI İ NSA NL A R H İ Ç H ASTA O LMUYO R ?
HASTA OLMUYOR? 16 TL
9 772147 096000
DELİKLER
ISSN 2147-0960
SINDIRIM SISTEMIMIZDEKI
BAKTERILER GÖZLEMLEDİĞİMİZ EVRENİ
KALP YORULMAYA BAŞLADIĞINDA ONLAR ŞEKİLLENDİRİYOR Ocak
BILIM NASIL YARDIMA KOŞUYOR? OLABİLİR! 2022/01
Sayı: 117
-y.. TURKS/\T turksat.com.tr
Ş A Hİ N E K Ş İ O ĞL U
EDİTÖRÜN NOTU
sahin@doganburda.com
@SahinEksioglu
EVDE YAPABİLECEĞİN
KENDİ GEZEGENİNİ
TASARLA
GÜNEŞ SİSTEMİ
GEZEGENLERİN
VAR?
NELERE İHTİYACIN
BOYUTLARINI
• Büyükçe bir kağıt parçası
boya
• Renkli kalemler veya pastel
ÖLÇEKLENDİR
DENEYLERİ
• Bu dergi
ADIMLAR
VAR?
1. Kağıda büyükçe bir daire veya
elips
NELERE İHTİYACIN
tanesi ile temsil
çiz. Bu modelde Dünya bir bezelyeboyutları buna göre
2. Gezegenlerde bulunan yüzey ediliyor ve diğer gezegenlerinmalzemeleri
şekillerine, derginin sayfalarında ölçekli, dolayısı ile aşağıdaki
GÜNEŞ VE AY
göz at. toparlaman gerek:
3. Kendi gezegenini tasarla. • Merkür: Susam tanesi
CANLANDIR
Güneş Sistemi’ndeki hiçbir • Mars: Karabiber tanesi
birbirine benzer değil. Günümüzde • Jüpiter: Elma
ayrıca ötegezegenler keşfediyoruz,
bunlar da başka yıldızların
etrafındaki • Satürn: Mandalina
VAR?
NELERE İHTİYACIN • Uranüs: Üzüm tanesi
senin
gezegenler. Evrende bir yerlerde
olması
boyutta bir tasarladığın gibi bir gezegen • Neptün: Üzüm tanesi
• Futbol topu veya benzer
top mümkün. • Plüton: Susam tanesi
boyutta bir top
• Tenis topu veya benzer
• Parlak bir ışık kaynağı ADIMLAR
ve tepsiye
1. Gerekli tüm malzemeleri topla
ADIMLAR yerleştir.
Ne kadar uzak
1. Daha büyük olan topu ışığa yaklaştır. Küçük topu 2. Hepsini doğru sıraya yerleştir.
çünkü bu model sadece
gölgede kalacak şekilde arkasına koy. olduklarını önemseme mesafelerini
ile ışıkarasına yerleştir ve gezegenlerin boyutunu gösteriyor,
2. Küçük topu, büyük topkalmasını sağla. değil.
büyük topun gölgede kıyasla boyutunu
Dünya’nın diğer gezegenlere
3. Hangi düzeneğin ne tür bir tutulma
3.
kıyasla.
oluşturduğunu tartış.
NELER ÖĞRENDİN?
NELER ÖĞRENDİN? Dünya, Merkür ve Mars gibi
gezegenlere kıyasla
Güneş Sistemi’nin
düşen ışığı başka bir büyük bir gezegen, ancak
Tutulmalar ,bir cismin üzerine çıkıyor. Topları Dünya’nın,
geneline göre küçük. Bu model gezegenlere kıyasla
cismin engellemesi ile ortaya Ay Dünya’nın Güneş’in ışığını paylaşan diğer
kullanarak Ay tutulmalarının, tutulmalarının, ne kadar büyük veya küçük
olduğu konusunda
gölgesinde kaldığında ve Güneş ortaya sana fikir verecek.
AY KRATERLERİ
Dünya Ay’ın gölgesinde kaldığında
çıktığını gördün.
OLUŞTUR
VAR? DİKKATLİ
NELERE İHTİYACIN OL!
ALDIĞIN BİR
SENİN MERKEZİNDE YEROLUŞT
Taşla rı
şekilde çok sert bir
• Genişçe bir kap veya kâse atmama
UR
özen
• Bir küçük poşet kadar un
ya
VAR?
ADIMLAR NELERE İHTİYACIN
• İnternet tarayıcı
kadar un veya • Bir portakal veya elma Model
1. Kabı dikkatli bir şekilde yarısına bilgisayar (yoksa • Websitesi: tinyurl.com/GS-
kumla doldur. • Masaüstü veya dizüstü
hızlar ve açılarda akıllı telefon da kullanabilirsin)
2. Farklı boyutlardaki taşları, farklı
fırlatarak kraterler oluştur.
3. Farklı şekillerdeki ve ağırlıktaki,
farklı açıdan ADIMLAR 3. “Solar System Model Map’”yazan
kutuyu
kraterler ve şekiller bağlan. “My Location”
çarpan taşların, nasıl farklı 1. Bilgisayar kullanarak web sitesine çapının 10 işaretle ve açılan bölümden
Güneş’in
oluşturduğunu incele. 2. Bir ölçek belirle. Örneğin,
yani kabaca seçtiğimiz
butonuna tıkla.
her bir gezegenin
santimetre civarında bir ölçek 4. Yakınlaşıp uzaklaşarakgeçtiğini incele.
meyve (portakal) kadar olduğu
NELER ÖĞRENDİN? belirleyebilirsin.
yörüngesinin nereden
5. Her bir gezegenin konumunu
bir kenara not
uzay araçları turu için plan
et ve bir Güneş Sistemi
Modeli incelemek, bilim insanlarının farklı şekillerini
veya Apollo görevleri ile, kraterlerin yapmaya başla.
NELER ÖĞRENDİN?
öğrenmeni
ve boyutlarını nasıl anladıklarını boyut ve şekildeki
farklı
sağlayacak. Tüm kraterler, ele alıyoruz ancak kendi içinde
farklı açılarda küçücük bir mahallesi gibi sağlayacak.
uzay kayalarının, Ay yüzeyine bilgiler sunuyor. Güneş Sistemi’ni Samanyolu’nun gerçekten ne kadar büyük olduğunu anlamanı
ilgili
çarparak nasıl oluştuğu ile kocaman bir yer. Bu online
model,
95
94 94
dergiburdo
KAT
PUAN
FIRSATJ
POPULAR SCIENCE
YouTube.com/PopularScienceTR
TIKLA!
Hemen üye ol
her hafta har ka
b l m v deolarını
KAÇIRMA!
TIKLA
& İZLE
TIKLA TIKLA TIKLA
&DİNLE &DİNLE &DİNLE
OCAK
42 80
KAPAK KONULARI
40 VÜCUDUMUZ HAKKINDA HER ŞEY
42 NASIL ÖĞRENIYORUZ?
Bellek kaybı yaşayanlar, bellek
şampiyonları, fareler ve daha fazlası…
54 BAĞIŞIKLIĞIN DEVLERI
Neden bazı insanlar sürekli
hastalanırken, diğerleri sağlıklı kalıyor?
58 KALP TEKLEYINCE
86
Kalbi sorun çıkaran birini kurtarmak için
bilim, ne gibi yeni yöntemler sunuyor?
ŞIMDI
BÖLÜMLER 28 Vücut içi kamera
30 COVID tepkilerindeki fark
03 Editörün Notu 32 Ağız sağlığı ve COVID
06 Megapikseller 34 Yeni bir dinozor türü
10 Kısaca
14 Aygıtlar
16 Haberler
20 İnfografik: Her şeyin sonu GELECEK
92 Akıl Oyunları 36 Kara delikler gittikçe büyüyor
94 Soru&Cevap 37 Görünmeyeni görünür yapmak
4 « P OPU L AR SC IENC E
•• •• • •
RUZGAR TURBIN I
4.0 MW Guce Sa hip Ruzgar Turbini
Platform seviyesinde teknoloji transferi ve oz kaynakli Ar-Ge crali~ma lan ile yakla~1k 4.0 MW guce
sa hip ruzgar turbini uretim faaliyetlerine ba~lanm1~t1r. Ana bile~en l er, yerli ekosistem kullamlarak
uretilmi~ olup, Ar-Ge projeleri kapsammda geli ~tirilen MW ustu generator, gucr donu~turucu ve
turbin kontrol sistemi ile Turkiye'de kullandan turbinlerdeki yerli aksam kapsam1 da
geni~letilecektir.
www.aselsan.com
~
~- aselsan
MEGAPIKSELLER H AZ I R L AYAN: TAN B OD UR
F OTOĞ R AF : NASA
Uzayda
Saç Tıraşı
Uluslararası Uzay İstasyonu, mürettebat
için hayatın yoğunlaştırılmış bir
versiyonunu sunuyor. NASA astronotu
Thomas Mashburn, Kasım 2021 tarihli bu
fotoğrafta, Mark Vande Hei tarafından
tıraş ediliyor. Saçların yerçekimsiz ortamda
uçuşmasını ve tehlike yaratmasını
engellemek için elektrikli tıraş makinasının
ucuna bir vakumlama hortumu takılı.
6 « P O PU L AR SC IENC E
P OPU L A R SC IENCE »7
MEGAPİKSELLER
HAZ I R L AYAN : TAN B OD UR
Pinokyo
Kertenkelesi
Güney Amerika ve Galapagos Adalarının Pasifik kıyılarındaki
tropik ormanlarda yaşayan Anolis proboscis (üstteki dişi),
1950’lerin başında keşfedilmiş ve 2004 yılına kadar hiç
karşılaşılmamış bir alt tür. Boyu 5 ila 7.5cm (kuyruk hariç)
arasında değişiyor. UICN kırmızı listesinde yer alan Pinokyo
kertekelesinin nesli, zaten kısıtlı olan doğal habitatını
yitirmekte olduğu için tükenme tehlikesi altında.
8 « P O PU L AR SC IENC E
Solarçatı le
Artık Evler n z
Daha Çevrec ,
Daha Estet k
+90 (212) 280 00 00
solarcat .com
KISACA
NASA
Editör: Eray
Kaşıkçı
1306 BACAKLI
KIRKAYAK KEŞFİ
Scientific Reports dergisinde yayımlanan bir makalede
bilim insanları, 1306 adet bacağı olan ve Eumillipes
persephone olarak adlandırılan yeni bir kırkayak türü
keşfettiklerini duyurdu. Hayvanlar aleminde en çok
bacağa sahip olan canlı olma ünvanını Illacme Plenipes
adlı başka bir kırkayak türünden devralan bu yeni
tür, Avustralya’da yürütülen mineral keşif çalışmaları
esnasında açılmış bir deliğin içerisinde, yerin 60 metre
altında gözlemlendi. Gözleri olmayan canlının koni
şeklinde bir kafası, beslenmek için kullandığı bir gagası
ve antenleri bulunuyor. Atmosferik oksijeni soluyan
ilk hayvanlardan olan, 400 milyon yıllık geçmişe sahip
kırkayakların bu kadar fazla bacağa sahip olmasının
nedeni ise toprakta daha hızlı ve efektik şekilde hareket
edebilmek.
10 « P O PU L AR SC I ENC E
ÇATIGES le
İşletmeler n z
Daha Çevrec ,
Daha Estet k
+90 (212) 280 00 00
cat ges.com
KISACA
MICHAEL CHINI
İLK OPTİK
OSİLOSKOP ÜRETİMİ
ANTARKTİKA Bilim insanları, ışığın elektrik alanını
ölçebilen bir alet olan ilk optik
REJENERATİF TIPTA
DEVRİM
NASA & JOHN HOPKINS ÜNIVERSITESI
12 « P OPU L AR SC I ENC E
ŞIMDI
AYGITLAR MONİTÖR
Kavisli ekran keyfi
Kavisli ekranlar ilk çıktığında yüksek fiyatlarıyla dikkat
çekiyordu. Fakat gelişen panel üretim teknolojisi sayesin-
de bu konforlu monitörlerin de fiyatı normal seviyelere
geriledi. Kavisli monitör, bildiğiniz gibi görüş açısı bakımın-
dan daha doğal bir kullanım sağlıyor. Düz bir monitöre
baktığınızda kenarlara gittikçe görüntü sizden uzaklaşır.
Bu durum, monitör büyüklüğü arttıkça rahatsız edici
olmaya başlar. Üreticilerin bu durumun önüne geçmek
için piyasaya sürdüğü kavisli monitörler ise son dönemde
oldukça popüler. Düz olanlara kıyasla görüş açısına daha
uygun olan bu kavisli monitörler arasındaki en dikkat
çeken modellerin başında Viewsonic VX3268-2KPC-MHD
geliyor.
32 inçlik kavisli (1500R) monitör, sadece 1 ms (MPRT)
gecikme süresi sayesinde renkler arasında pürüzsüz geçiş
sağlayıp gölgelenme efektini azaltıyor. Böylece özellikle
hareketli film ya da oyun sahnelerinde performans büyük bağlı olarak web, film, metin ve Mac gibi modları da olan
ölçüde artırıyor. Tabii bunda 144 Hz’lik yüksek tazele- monitör, 2 adet HDMI ve 1 adet DisplayPort yuvasına ek
me hızının da payı büyük. FreeSync ve G-Sync destekli olarak kulaklık çıkışıyla donatılmış. Pratik kullanımda mo-
Viewsonic VX3268-2KPC-MHD, tahmin edebileceğiniz nitörde en hoşumuza giden özellikler ise çerçevesiz paneli,
gibi özellikle oyuncular için optimize edilmiş ve 2560x1440 yansıma önleyici kaplama sayesinde gözü yormaması ve
piksellik (QHD) çözünürlüğe sahip. Bunun dışında isteğe keskin bir görüntü sunabilmesi oldu. Fiyat: 5999 TL
HARİCİ DİSK
Minik boyutlar, dev
performans
Teknolojinin geldiği nokta baş döndürücü. Çok
değil 5 yıl önce cebe sığacak bir harici diskte
2000 MB/sn’lik okuma yazma hızlarına ulaşmak
hayal gibiydi. Kingston XS2000 ise şu anda bunu
yapabiliyor. 500 GB, 1 TB ve 2 TB gibi oldukça
yüksek kapasitelerle satışa sunulan harici SSD,
sadece 29 gr ağırlığında ve 69.54 x 32.58 x 13.5
mm ölçülerinde. USB 3.2 Gen 2x2 arayüzüyle
hızlı, kompakt ve sağlam bir yapı sunan
XS2000, yüksek çözünürlüklü görüntülerin, 8K
videoların ve büyük belgelerin hızlı aktarılması
ve düzenlenmesi için tasarlanmış. Suya ve
toza karşı IP55 sınıfında dayanıklılık gösteren
SSD’nin kutusundan, daha fazla koruma isteyen
kullanıcılar için bir kılıf da çıkıyor. Fiyat: 500 GB
1500 TL, 1 TB, 2500 TL, 2 TB, 3800 TL.
14 « P O PU L AR SC IENC E
KLAVYE
Üretkenlik
detaylarda gizli
Klavyeler önemlidir. Hele ki uzun süre bilgisayar başında
çalışıyorsanız, klavye tasarımındaki en küçük detaylar bile
veriminizi önemli ölçüde artırabilir. Logitech, MX Keys Mini ile
minimalizm ve konforu bir araya getirmiş. MX Keys Mini, içbü-
key tuşlar ile iyi bir yazma deneyimi sunmasının yanında akıllı
ışıklandırmayla donatılmış arka aydınlatma sayesinde, kullanıcı-
nın ellerini algılıyor ve ortam ışığına bağlı olarak tuş aydınlat-
masını otomatik olarak ayarlıyor. Klavyenin silindirik tuşları, ihtiyaç
duyulmayan ekstra tuşlarla alanı kısıtlamadan her tuşun, komutun ve
kısayolun kolayca kullanılmasına yardımcı oluyor. Minimalist tasarımı
ve özel açısı sayesinde tuşlara uzanmaya gerek kalmadan daha iyi bir
beden duruşunu destekliyor ve masanızda az yer kapladığı için size
daha fazla çalışma alanı ve odaklanma olanağı sunuyor. Standart
bluetooth bağlantısı sayesinde geniş bir bağlanabilirlik imkânı sunan Mini, üç yeni işleve sahip. Logitech, MX Keys Mini’nin işlev tuşlarının en
klavye, 3 kablosuz ürüne bağlanabiliyor ve USB-C arabirimi üzerinden üst satırına, mesajlara biraz renk katmaya yardımcı olacak özel bir
şarj oluyor. Artırılmış tuş dengesi ise sesi azaltıyor ve yanıt verme emoji tuşu, sesli bir dikte tuşu ve mikrofon açma kapama tuşu ekle-
oranını artırıyor; böylece her tuş vuruşu hissediliyor ama duyulmuyor. miş. Açık gri, pembe ve grafit olmak üzere üç renk seçeneği bulunan
Logitech Options yazılımı aracılığıyla sunulan kişiselleştirme seçenek- MX Keys Mini klavye, ergonomi konusunda çıtayı yükselten bir ürün.
lerini kullanırken çalışma deneyimini en üst düzeye çıkaran MX Keys Fiyat: 1500 TL
AĞ ÇÖZÜMÜ
Bağlantı sorununu tek seferde çözmek için
Tp-Link’in bütçe dostu markası Mercusys, ilginç ürünlerle ülkemize
giriş yaptı. Evin her yerinde kablosuz bağlantı kopmadan dolaşma
olanağı sağlayan, aynı ağ adı ve şifre ile Wi-Fi sinyallerini evin her yerine
ulaştırabilen Mesh ağ çözümleri, son dönemde kullanıcılar tarafından
tercih edilen çözümler arasında. Zamanla standart yönlendiricilerin yerini
alması beklenen Mesh ağ çözümlerinde de kullanıcılara daha uygun
fiyata kaliteli ürün sağlayan Mercusys’in yeni modeli Halo H50G, hem
ikili hem de üçlü paket seçeneğiyle satışa sunuldu. Halo H50G birimleri,
birleşik bir sistem olarak çalışıyor ve iki birimli kullanımda –normal
koşullarda- 350 metrekarelik bir alana Wi-Fi sinyallerini ulaştırabiliyor.
Bu sayede evin her yerinde güçlü bir Wi-Fi bağlantısı kuruluyor. AC
standardında ve çift kanal desteği bulunan ürün, toplamda 1900 Mbps
kablosuz hıza ulaşılabiliyor. Aynı zamanda kablolu bağlantı desteği
de sunan Halo H50G’nin her biriminde üçer adet Gigabit bağlantı
noktası bulunuyor. 100’den fazla cihaza destek sağlayan Halo H50G
ile IoT cihazları dahil evdeki her cihaza destek verebilen bir Wi-Fi ağı
oluşturulabiliyor. Mercusys’in Mesh ailesi olan Halo serisinde akıllı telefon
uygulamasını kullanan ilk model olan Halo H50G, Mercusys uygulaması
sayesinde hem kolay kuruluyor hem de kolayca yönetilip her tür ayarı
yapılabiliyor. Üründe ayrıca ebeveyn denetimleri, misafir ağı gibi güvenlik
özellikleri de mevcut. Fiyat: İki birimli ürün için yaklaşık 99 dolar.
P OPU L A R SC IENCE » 15
ŞIMDI
Bulut güvenlik
hizmeti
TP-Link, Tapo Care’i tüm dünyada
pazara sundu. Tapo kameralar için
tasarlanan bir bulut depolama hizmeti
olan Tapo Care, ek olarak akıllı birçok
işlevi destekliyor ve Tapo kamera
kullanıcılarına avantajlar sağlıyor.
Ücretsiz tarifeden farklı olarak yeni
hizmet, bulutta 30 günlük video
depolama olanağı, 3 kameraya
kadar bağlantı, zenginleştirilmiş
bildirimler, yapay zekâ desteğiyle kişi
algılama, bebek ağlaması algılama,
hareket izleme ve kullanıcıların
mahremiyetlerinin korunması için
gizlilik bölgeleri yaratabilme gibi
özelliklere sahip. Ayrıntılı bilgi için:
https://www.tapo.com/tapocare
16 « P OPU L AR SC I ENC E
ŞIMDI
Kafasını toplamak, kalbini toplamak, hayatını toplamak, kısaca kendini toplamak isteyenler
için yazılmış bir kitap bu. İnsanın içine işleyen hikâyeler ile insanın içini işleyen fikirlerden
oluşuyor. Yazar Bahar Eriş, dokuzuncu kitabında deneme cesaretini onurlandırıyor. Hayatımıza
hâkim olma çabamıza kafa yoruyor. Modern hayatın zorlu ikilemlerini sorguluyor: Alışveriş
sepetimiz dolu, peki ya “ruh sepetimiz” ne durumda? Doğru insanı bulmak mı, doğru insan
olmak mı? Çıldırmış bir dünyada sakin, duru ve üretken kalmak mümkün mü? Koşturmacalarda
kaybettiğimiz incelikleri nerede bulabiliriz?
Alfa yayınlarından çıkan bu kitaptaki denemeler ne hakkında diye soraracak olursanız, bu
yazılardaki temalar genel olarak; cesaret, çaba, azim, karakter, azın çokluğu, çoğun azlığı,
kırılganlığın kudreti, mükemmel olmamanın güzelliği, kadınların gücü, dostluk, umut, iyilik
üzerine iç görülerden oluşuyor.
18 « P OPU L AR SC I ENC E
Evinizin Her Noktas1nda
Ostun Mesh Wi-Fi Sistemi
AX6600 TOm Ev Ag1h;in Mesh Wi-Fi Sistemi
Deco X90 2'1i Set
Buyuk ve a~a bagh <;ok cihaz olan evler ic;:in uygun bir <;6zum olan Deco X90,
ayn1 anda yuksek kapasiteli uygulamalan sorunsuzca c;:ah$tlnr.
(H) Akllh
1 Antenler
tp-link.com/tr
İNFOGRAFİK Her şeyin bir sonu var
Büyük Patlama bize evrenin ilk zamanlarında ne olduğu sorusunu yanıtlama
imkânı veriyor. Henüz yanıtı bilinmeyen soru ise, bundan sonra evreni gelecekte
neyin beklediği. Bu gizemi çözebilmek için, önce evrenin toplam kütlesini
bilmemiz gerekli. Ancak henüz bu sayı hesaplanabilmiş değil. En son gözlemler,
bu konuda bazı bilinmeyenlerin üzerindeki perdenin kalkmasını sağladı. Evrenin
boyutunun, genişlemesini engelleyemeyecek kadar küçük olduğu düşünülüyor.
Eğer durum böyle olursa evrenin şu anki genişlemesi, evrenin ölüp tamamen
karanlığa karışmasından önceki son adım.
Düz evren
Evrenin genişlemesinin giderek
1 yavaşlaması ancak hiçbir zaman
durmaması için, kritik bir kütle
4
Evren sonsuza
kadar genişliyor.
HAWKING EVRENİ
Evren doğduğunda, zaman boyutu olmaksızın
dört uzamsal boyuttan oluşuyordu. Zaman
olmadan değişim olmayacağı için Hawking’e İlk genişlemeden Genişleme sürekli
göre bu boyutlardan biri kendiliğinden küçük
1 sonra, evren 2 ve belirgin olarak
bir ölçekte zaman boyutuna dönüştü ve büyümeye devam devam ediyor.
BÜYÜK PATLAMA ediyor.
evren genişlemeye başladı.
20 P O PU L AR SC IENC E
KEŞİFLER
Büyük patlama teorisine yol açan
keşif, 1920’lerin başında galaksilerin 1920’ler 1940’lar 1965
birbirinden uzaklaştığını keşfeden
Edwin Hubble tarafından yapıldı.
1940’larda George Gamow, evrenin
ilkel bir patlamayla başladığı fikrini GALAKTİK GENİŞLEME GAMOW’UN ŞÜPHELERİ ARKA PLAN RADYASYONU
geliştirdi. Böyle bir olayın sonu- Spektrumun kırmızı ucuna Büyük Patlama teorisini ortaya Penzias ve Wilson, gökyüzünün
cunda arka plan radyasyonunun doğru bir kayma olduğunu atan Gamow, erken evrenin tamamından gelen radyo
oluşması gerekiyordu. Bu radyas- (kırmızıya kayma) fark eden parçacıklardan oluşan bir sinyallerini tespit etti. Bunlar,
yon, 1960’ların ortalarında Arno Hubble, galaksilerin birbirinden “kazan” olduğunu öne sürdü. arka plan radyasyonunun
Penzias ve Robert Wilson tarafın- uzaklaştığını kanıtladı. sinyalleriydi.
dan şans eseri keşfedildi.
Kara delik
Yeni evren
Bebek evrenler
Bu teoriye göre, evrenler sürekli kütleli kara delik bırakıyor ve bu süper küt-
5 başka evrenler doğuruyor. Ancak bu
durumda bir evrenin ortaya çıkması
leli kara delikten, yeni bir evren doğuyor. Bu
süreç kendini sonsuza kadar tekrarlayabilir, bu
için bir önceki evrenin ölmesi veya kaybolması yüzden evrenlerin toplam sayısını belirlemek
gerekli. Çöken her evren, arkasında bir süper imkansızdır.
P OPU L A R SC IENCE 21
GERÇEĞİN PEŞİNDE
SCIENCE
BEHIND THE
HEADLINES
S ÖY L E N T İ L E R E B İ L İ M S E L B İ R B A K I Ş
İNCELEME
22 « P OPU L AR SC IENC E
“Endişelenmemiz gereken belirli bir süper soğuk algınlığı türü
olmasa da grip gibi virüsler yıl boyunca değişmeye ve gelişmeye
devam edecek”
24 « P OPU L AR SC IENC E
ANALİZ
FİLLER NEDEN
DİŞLERİNİ
KAYBEDİYOR?
İnsanlar, şaşırtıcı bir şekilde
hayvanların evrimini
etkileyebiliyor.
Diğer bir endişe ise, tıpkı bazı COVID-19 var-
yantlarında gördüğümüz gibi, daha iyi yayılacak
veya daha şiddetli hastalıklara neden olacak “süper”
bir soğuk algınlığı veya grip virüsü türünün ortaya üfus azalırken, dişsiz dişi fillerin oranı arttı.
çıkması. Şu anda korkmamız gereken belirli bir sü-
per virüs yok, ancak grip gibi virüsler yıl boyunca
değişmeye ve gelişmeye devam ediyor. Bu nedenle,
N Eskiden çekilmiş videolar ile modern görün-
tüler karşılaştırıldığında, bu oranın yüzde
19’dan yüzde 51’e yükseldiği görülüyor. 20. yüzyılın
bu kış yayılımını göreceğimiz grip virüsünün daha ikinc, yarısından itibaren doğan dişilerin üçte biri
şiddetli ve daha bulaşıcı olması mümkün. Ancak bu- dişsiz doğuyor.
nun yüzde yüz olacağını varsaymak için hiçbir ne- Memelilerde cinsiyet, bir çift kromozom tarafından
den yok. Bu yılki grip türünün geçmiş yıllarda gör- belirleniyor, dişiler XX, erkekler XY kromozomlarını
düğümüzden daha hafif olması da mümkün. taşıyor. Neredeyse tüm erkek fillerin dişleri olduğun-
Ortak enfeksiyon ise, daha büyük bir endişe kay- dan, Princeton’daki biyologlar dişsiz mutasyonun X
nağı. Çalışmalar, grip ve COVID-19 arasında ortak
kromozomu ile bağlantılı olduğundan şüphelendiler.
enfeksiyonun mümkün olduğunu, virüslerin aynı
11 dişsiz filin genomlarında son evrimin imzalarını
anda bulaşmasının hastalık şiddetini büyük ölçüde
araştıran biyologlar, X kromozomunda ilgili bir DNA
artırabileceğini gösteriyor.
dizisi buldular: Dişleri ve dişleri kaplayan mine ve
SOĞUK ALGINLIĞINA YAKALANMAMANIN VE sement minerallerinin üretimine yardımcı olan bir
VIRÜSÜ YAYMAKTAN KAÇINMANIN EN IYI gen olan AMELX.
YOLLARI NELERDIR? Bir kalıtım modeli, iki dişli annelerin tüm kızlarının
Bu kış ortalıkta dolaşacak soğuk algınlığı ve grip iki dişle veya dişsiz doğması gerektiğini gösteriyor.
virüslerinin türleri ne olursa olsun, yayılmayı azalt- Ancak 10 dişi filden 1’i tek dişli veya dişsiz doğdun-
mak ve kendimizi korumak için ne yapmamız ge- dan dolayı, bu özelliğin ikinci bir genetik faktörden
rektiğini biliyoruz: Kapalı alanlarda yüz maskeleri de etkilenmesi gerektiği öngörülüyor. Dişli ve dişsiz
takmak, fiziksel mesafeyi korumak, el hijyenine dik- fillerden alınan DNA’ları karşılaştıran araştırmacılar,
kat etmek, iç mekanları iyi havalandırmak ve hem fil dişinin çekirdek minerali olan dentin üretiminde
COVID-19 hem de grip için aşı olmak. Bu önlemlerin rol oynayan başka bir gen olan MEP1a’yı tanımladılar.
tümü, hala yüksek bulaşma oranlarına sahip olan ve Dişsiz doğma savaştan önce de var olduğundan, bu
muhtemelen olmaya da devam edeceğinden dolayı, özelliğe muhtemelen yeni mutasyonlar değil, şimdi
kış boyunca sağlık için risk oluşturacak COVID-19’un gen havuzunda daha yaygın olan nadir varyantlar
yayılmasına karşı korunmaya yardımcı olacak. neden oluyor. Filler dişleri için avlandığından dolayı,
dişsiz doğan dişilerin hayatta kalma ve üreme olasılığı
daha yüksek, bu yüzden dişsizlik daha tercih edilen
bir özellik haline geliyor.
İnsanlar teknik olarak doğanın bir parçası olsalar da,
bu sürece “doğal seçilim” demek uygun görünmüyor.
Dişsiz fillerin evrimi, “hasat seçilimi” veya “insan
güdümlü seçilim” için bir örnek olabilir.
DR. J E R EMY ROS SMA N Dişlerin yararlı olmasına rağmen, dişilerin dişleri
Jeremy, viroloji alanında kıdemli bir öğretim görevlisidir ve Kent olmadan da hayatlarına devam edebilmeleri, hayati
Üniversitesinde Research-Aid Networks departmanının önem taşımadıklarını gösteriyor. Gerçekten de, yaşayan
başkanıdır. Araştırmaları bulaşıcı hastalık salgınları sürecine üç fil türünden, orman ve sava fillerinin dişileri dişli
odaklanıyor ve PLoS Pathogens, Bioinformatics and Cell gibi
olma olma eğilimindeler; ancak dişi Asya fillerinde
dergilerde yayınlanan çalışmalara yaptığı katkılar bulunuyor.
sadece kısa çıkıntıları bulunuyor. Dişler erkek Afrika
P OPU L A R SC IENC E » 25
“Dişsiz doğma, daha önce de var olduğundan, bu özelliğe
muhtemelen yeni mutasyonlar değil, şimdi gen havuzunda
daha yaygın olan nadir varyantlar neden oluyor.”
fillerinde de önemli görünmüyor: Sri ancak günümüzde bu rakam 415.000’e düşmüş ÜSTTE: Dişsiz bir
Lanka’daki fillerin sadece yüzde 10’un durumda. annenin yönetiminde
da büyük dişler var. Bu konu aslında, filleri de aşıyor. Dünya’nın bir Afrika fili sürüsü.
Bir teoriye göre, 3.000 yıllık avlanma en büyük kara hayvanı, habitatlar arasında
ve evcilleştirme, Asya’daki dişlerin yollar açıyor ve bu, ormanların çayırlara dönüş-
kaybına neden oldu, oysa Afrika filleri mesine ve yerel türlerin kompozisyonunun
sadece son zamanlarda insan güdümlü değişmesine neden olabilir.
seçilime maruz kaldı. Filler, “ekosistem mühendisleri” olarak
Sonuçta evet, filler dişlerini kaybe- görülüyor ve davranışlarındaki değişiklikler
diyor. Bir hayvanın anatomisini nasıl çevreyi etkileyebilir. Birkaç on yıldır devam
değiştirdiğimize odaklanmak önemli eden insan güdümlü seçilim nedeniyle dişlerini
olsa da, bu konuyu popülasyondaki kaybetmeleri bir yana, fillerin ekolojik rollerinin
büyük düşüşten bağımsız olarak değer- değişmesinin etkileri kolayca düzeltilebilecek
lendirmek de mümkün değil. Dünya bir şey değil. Princeton’daki biyologlar, “Bu
Doğayı Koruma Vakfının verilerine göre, işlevlerin tekrar geri getirilmesi, değişimin DR. JV CHAMARY
Afrika fillerinin nüfusu 20. yüzyılın ortaya çıkması için geçen süreden çok daha JV, moleküler evrim ve genetik
başında üç ila beş milyon arasındaydı, uzun sürebilir” diyor. alanında doktora derecesine sahip
bir bilim iletişimcisidir.
26 « P O PU L AR SC IENC E
HER KOŞULDA EBEVEYNLİK
Hiç şüphesiz anne-babalar olarak üzerimize düşen görevi yerine getirmek, çocuğumuzun
gelişimini hakkıyla desteklemek isteriz. Ama bazen size de her şey biraz fazla karışık
gelmiyor mu? Her Koşulda Ebeveynlik bilgi kirliliğinin çok olduğu bir konuda, çocuk
yetiştirme konusunda merak edilenleri en yetkin ağızdan anlatıyor.
amera donanımı ve dijital görün- optik dalga cephesini doğru bir şekilde cim olarak ondan 500.000 kat daha bü-
28 « P OPU L AR SC IENC E
Önceki mikro boyutlu
kameralar (solda), sınırlı görüş
alanlarıyla bulanık ve çarpık
görüntüler yakalayabiliyordu.
Yeni kamera sistemi, 1,6 milyon Nöral nano-optik (sağda)
silindirik çıkıntıdan oluşuyor ve adı verilen bu yeni sistem,
bir bilgisayar çipi gibi üretilebilen geleneksel bir bileşik kamera
metasurface adı verilen bir merceğiyle eşit düzeyde
teknolojiye dayanıyor. (Princeton net, tam renkli görüntüler
Üniversitesi) üretebiliyor. (Princeton
Üniversitesi)
P OPU L A R SC IENC
IENCEE » 29
ŞİMDİ
Neden bazı
COVID vakaları
diğerlerinden daha
şiddetli yaşanıyor?
“İnsanlaştırılmış” COVID-19’a neden olan virüs olan SARS-CoV-2
virüsünün (arkada) diken proteininin 3B modeli
fareler bu konuda bir (önde). Diken proteini, virüsün insan hücrelerine
girmesini ve enfekte etmesini sağlıyor.
NIH
ipucu sunabilir.
30 « P OPU L AR SC IENC E
1. SAYI
BAYİLERDE
çoc uk
POPULAR SCIENCE EKİBİNDEN
7-11 YAŞ ARASI ÇOCUKLAR İÇİN
BİLİM DERGİSİ
HEDİYE
BİRLİKTE
TÜM AİLENİN
EĞİ
OYNAYABİLEC
İKALARI”
“BİLİMİN HAR
KART OYUNU
FARKIYLA
32 « P OPU
O PU L AR SC I ENC E
Diş sağlığına önem
göstermek ve ağız
hijyeni kurallarına
uymak, başta
COVID olmak üzere
hastalıklara karşı
direncimizi artırıyor.
bilir ve kandaki şeker miktarını artırarak di- kendi dokularına zarar vermesine ve insan- fazla sayıda agresif bakteri bulunması an-
yabet hastalarının daha da kötüleşmesine lar için daha kötü sonuçlara yol açmasına lamına geliyor ve bu bakteriler solunum
neden olabilir. Aynı zamanda prematüre neden olması mümkün. yollarına ve akciğerlere giderek süper en-
doğumlar, artrit, böbrek hastalıkları, solu- Bununla birlikte, şu anda ağız hijyeni ve feksiyon başlatabiliyorlar.
num yolu hastalıkları hatta Alzheimer gibi COVID’in tam olarak nasıl etkileşime gir- Buna ek olarak, kötü ağız sağlığı, koro-
nörolojik hastalıklarla da bağlantısı olduğu diği hakkında çok az şey biliyoruz. Bu ikisi navirüsün vücuda bulaşma ihtimalini de
görülüyor. başka şekillerde de birleşiyor ve hastalığı artırabiliyor. Diş eti hastalığına neden olan
daha da kötüleştiriyor olabilirler. Örneğin, bakterilerden gelen enzimler, ağız yüzeyini
AĞIR COVID VAKALARI VE CRP COVID ve diğer solunum yolu hastalıkları ve solunum yolunu değiştirerek korona-
Aynı durum bir ihtimal COVID için de ge- ile ilgili büyük bir sorun, bakteriyel süper virüs gibi diğer mikropların bu yüzeylere
çerli olabilir mi? Bu sorunun yanıtı, muh- enfeksiyonlar. Bu enfeksiyonlar, akciğerler yapışmalarını ve orada büyümelerini ko-
temelen evet. Orta ve ve hafif semptomlar ve solunum yolları gibi virüsün doğrudan laylaştırabiliyor.
geçiren COVID hastalarından farklı olarak, bulaştığı alanlara aynı anda bakteriler de
ağır COVID vakalarında CRP adı verilen be- bulaştığında ortaya çıkıyor. DIŞ FIRÇALAMAK ÖNEMLI
lirli bir enflamatuar belirtecin seviyesinde Zamanla, bu konudaki çalışmalar arttıkça,
yükselme görülüyor. Ağır COVID vakaları- COVID VE ENFEKSIYON ILIŞKISI ağız sağlığının COVID’in ilerlemesini tam
nın bazılarında bağışıklık sisteminin virüs- Bakteriyel süper enfeksiyonlar COVID olarak nasıl etkilediği netleşecek. Bazı in-
le savaşmayı abarttığı ve vücudun kendi olan kişilerde görülüyor, ayrıca ağır COVID sanlar için bu mekanizmaların tümü aynı
dokularına zarar vermeye başladığı “sitokin vakalarında önemli ölçüde daha yaygın anda çalışmıyor olabilir. Ancak şu anda, kötü
fırtınası” adı verilen bir süreç yaşanıyor. görünüyor. Ne tür etkileri olduğu tam ola- ağız hijyeninin COVID’li kişilerde ve özellik-
rak bilinmiyor; ancak bu eşzamanlı enfek- le halihazırda diyabet, yüksek tansiyon veya
AĞIZ SAĞLIĞI VE SITOKINLER siyonların şiddetli hastalık ve ölüm riskini kardiyovasküler hastalık gibi rahatsızlıkları
Araştırmalar, ağız sağlığı kötü olan kişilerde artırdığını düşünmek gayet mantıklı gibi. olanlarda ek bir risk faktörü olduğunu dü-
de bazen yüksek CRP ve sitokin seviyele- Pandemi süreci boyunca gerçekleştirilen şünmeye yetecek kadar kanıt bulunuyor.
rinin olduğunu gösteriyor. Bu da her ne çalışmalar, COVID nedeniyle hayatını kay- Bu nedenle, iyi bir ağız hijyenine sahip ol-
kadar daha hafif olsa da diş eti hastalığının beden insanların büyük bir oranında aynı mak her zamankinden daha önemli. Günde
COVID ile aynı türden gayretli bağışıklık zamanda bakteri enfeksiyonu da görüldü- en az iki kere diş fırçalamayı, düzenli olarak
tepkisini tetikleyebileceğini gösteriyor. ğünü gösteriyor. diş hekimini ziyaret ederek kontrollerimizi
Bu iki hastalık aynı anda yaşandığında hem yaptırmayı ihmal etmemeliyiz. Koronavirü-
koronavirüs hem de agresif ağız bakterile- BAKTERILER KÖTÜ HIJYENI SEVIYOR se yakalanan bir bireyin, eğer ağız sağlığı iyi
rinin kanda dolaşmaya başlamasının; bağı- Kötü ağız hijyeni, süper enfeksiyon riskini ise, ciddi semptomlar geliştirme riski önem-
şıklık tepkisini aşırı tetikleyerek vücudun artırabiliyor. Zira bu durum ağızda daha li ölçüde azalıyor.
P OPU L A R SC IENC E » 33
ŞİMDİ
BIÇAK
KUYRUKLU
DİNOZOR
Ş
ili’de bulunan yeni bir dinozor türü-
nün benzersiz bir kuyruk yapısına
sahip olduğu ortaya çıktı.
Köpek boyutlarındaki bu dinozora
ait fosilleri inceleyen bilim insanları, bu di-
nozorun çok farklı bir kuyruğa sahip oldu-
ğunu ve bu kuyruğu bir bıçak gibi kesmek
için kullandığını keşfetti.
Bazı dinozorların batırmak için kullan-
dıkları sivri uçlu kuyrukları, diğerlerinin
ise bir sopa gibi darbe vurmak için kullan-
dıkları sert kuyrukları vardı. Nature dergi-
sinde yayınlanan bir makaleye göre, yeni
çalışmada ortaya çıkan bu yeni tür, daha
önce hiçbir hayvanda görülmemiş bir şeye
sahip: Makalenin baş yazarı Alex Vargas, bu
türün kuyruğunda yan yana yerleştirilmiş Kuyruğunu silah gibi kullanan bu
7 çift “bıçak” bulunduğunu söylüyor. Bu
MAURICIO ALVAREZ
dinozor Stegouros’un ta kendisi. Bilim
yapısı ile kuyruk, eski Aztek savaşçıları ta- insanlarının bildirdiğine göre, Şili’de
bulunan fosiller, köpek büyüklüğünde
rafından kullanılan bir silaha benziyor. olan ve kuyruğunu kesici bir silah
olarak kullanabilen yeni ve daha önce
KITAPLAR GÜNCELLENMELI görülmemiş bir türe ait.
Şili Üniversitesi paleontologlarından Var-
gas, “Bu, gerçekten sıra dışı bir silah” diyor.
“Çocuklar için tarih öncesi hayvanlarla ilgili bu dinozorun üzerine yapışıp kaldı ve daha na kadar geleceğini söylüyor. Kuyruğunu
kitapların güncellenmesi ve bu tuhaf kuy- iyi bilinen stegosaurus ile kolayca karıştırı- büyük ihtimalle daha büyük yırtıcılardan
ruğun da oraya koyması gerekli. Kuyruk, labiliyor.) korunmak için kullanıyordu. Zırh benzeri
muhtemelen çılgın bir görünüme sahip.” derisinden fırlayan kemik uçları nedeniyle
Bitkilerle beslenen bu yaratık, başlangıç- 75 MILYON YILLIK FOSIL yırtıcılar bu dinozoru “dişe dokunur” gör-
ta paleontologları yanlış yola yönlendirdi Vargas bu dinozoru “ankylosaur’un kayıp müyorlardı.
zira farklı türlerden gelen özelliklerin bir aile dalı” olarak tanımlıyor. Fosilin yakla- Macalester College’den, çalışmada yer
kombinasyonuna sahipti. Kuyruk da dahil şık 72 milyon ila 75 milyon yıl öncesine ait almayan biyolog Kristi Curry Rogers, “Bu
olmak üzere arka tarafı bir stegosaurusa olduğunu ve kemiklerin kaynaşma şekline sadece gerçekten tuhaf bir kuyruk değil,
benziyordu, bu yüzden araştırmacılar onu göre bir yetişkin gibi göründüğünü söylü- aynı zamanda daha önce bu hayvanlara
stegouros elengassen olarak adlandırdı. yor. İskeletin ön ucu göbeği üzerinde düz rastlanmamış bir bölge olan Güney Şili’de
Vargas ve ekibi, kafatası parçalarını ince- ve arka ucu, sanki bataklığa yakalanmış bulunmuş olması da ilginç” diyor. Rogers,
ledikten ve beş farklı DNA analizi yaptıktan gibi, daha düşük bir seviyeye dönmüş ola- “Dinozor çeşitliliğinin kapsamlı bir şekil-
sonra, bu dinozorun stegosaurus ile sadece rak bulundu. de anlaşılması söz konusu olduğunda, şu
uzaktan akraba olduğu sonucuna vardılar. Vargas, stegourosun uzunluğunun kuş anda hâlâ işin çok başında olduğumuzu
Aslında, tank benzeri ankylosaur dinozor benzeri burnundan kuyruk ucuna kadar, söylemeliyim” diyor. “Bu yeni tür, bize doğ-
ailesinin güney yarımkürede yaşayan nadir yaklaşık iki metre olduğunu, ancak boyu- ru zamanda ve doğru yerde olursak keşfe-
bir üyesiydi. (Ancak stegouros adı yine de nun kısa olduğunu, bir insanın uylukları- deceğimiz çok şey olduğunu hatırlatıyor.”
34 « P O PU L AR SC IENC E
GELECEK
KARA
DELIKLER
GITTIKÇE
BÜYÜYOR
Yeni bir çalışma, evrenin genişlemesinin
kara delik büyümesini doğrudan
etkilediğini iddia ediyor.
eçtiğimiz 6 yıl boyunca, kütle çekimi lardır. Fizikçiler başlangıçta, birleşen kara delik-
36 « P OPU L AR SC I ENC E
SIMÜLASYONLAR YARDIMA KOŞUNCA
Araştırmacılar bu hipotezi test etmek için, mil-
yonlarca büyük yıldız çiftinin doğumunun,
yaşamının ve ölümünün simülasyonunu
gerçekleştirdiler. Her iki yıldızın da ölüp kara
delik oluşturduğu durumlar, ölüm anlarından
başlayarak evrenin büyüklüğüyle ilişkilendi-
rildi. Evren büyümeye devam ettikçe, bu kara
LIGO’daki lazerli ölçümlerde atom
çekirdeğinden küçük farklar saptanıyor. delikler birbirlerine doğru spiraller çizerek yak-
Bunun için deney düzeneğini, maruz laşırken, kütleleri büyüdü. Sonuçta birleştikle-
kalabileceği sarsıntılardan tamamen rinde ortaya daha büyük kütleli kara delikler
izole eden özel yapılar inşa edildi.
çıktı. Araştırmacılar LIGO ve VIRGO verilerini
kendi tahminleri ile karşılaştırdıklarında epey
tutarlı sonuçlar elde ettiler. Araştırmanın ortak
yazarı, Michigan Üniversitesinden Profesör
Gregory Tarlé, “İlk başta ne düşüneceğimi bi-
lemediğimi söylemeliyim” diyor. “Çok basit bir
teoriydi ancak açıkçası, bu kadar çalışmasına
şaşırdım.”
P OPU L A R SC IENC E » 37
GELECEK
NICOLAS ANTILLE
38 « P OPU L AR SC I ENC E
MERAKLI ZIHINLERIN EFSANE DERGISI
TEKNOLOJİ
Modern mühendisliğin
sunduğu en harika
olanaklar ve icatlar
BİLİM
Çağdaş dünyanın
dikkat çeken bilimsel
uygulamaları
UZAY
Güneş sistemi içindeki
keşiflerden derin uzaya...
ÇEVRE
Gezegenimizin doğası
mercek altında
ULAŞIM
Kara, hava ve deniz
yolculuklarındaki
en yeni gelişmeler
TARİH
Geçmişte yaşanan
pek çok gizeme
dair cevaplar
40 « P OPU L AR SC I ENC E
İÇİND EKİL ER
• NASIL ÖĞRENİYORUZ?
• NASIL HATIRLIYORUZ?
• BAĞIŞIKLIĞIN DEVLERİ
• KALP TEKLEDİĞİNDE
• SİNDİRİM SİSTEMİ
umuz
biraz ışık tutalım.
JIJOMATHAIDESIGNERS/SHUTTERTSTOCK
P OPU L A R SC IENCE » 41
Nasıl öğreniyoruz?
Bellek kaybı yaşayanlar, bellek şampiyonları, fareler ve fazlası…
TEAL BURRELL
Her gün beynimizi yeni bilgiler ve farklı deneyimlerle dolduruyoruz, belleğimizdeki devasa
kütüphaneye, yeni yeni kitaplar ekliyoruz. Peki bu süreç, nasıl gerçekleşiyor? Son 200 yıldır psikologlar
ve sinirbilimciler, beynimizin nasıl öğrendiğini çözmeye çalışıyor. Araştırmacılar, edindikleri bilgileri
parça parça birleştirerek beynin belleği nasıl oluşturduğunu öğreniyor. İşte bu süreçte rol oynadığı
düşünülen beyin bölümleri:
Korteks Hipokampus
Uzun dönem anılar Bellek oluşumu için
(birkaç dakikadan on kritik öneme sahip
yıllar öncesine kadar olduğu düşünülen
herhangi bir anda bu bölüm, (belki
meydana gelmiş olaylar) birkaç saniye süren)
burada toplanıyor. kısa süreli bellekte
rol oynuyor ve
anıları kortekste
birleştirmeye veya
yeniden düzenlemeye
ve sabitlemeye
yardımcı oluyor. Aynı
zamanda otobiyografik
hatıraların
oluşturulmasında
da rol oynuyor.
Hipokampus,
parahipokampal
korteks ve medial
EVAN OTO/SCIENCE SOURCE; AL FENN/THE LIFE IMAGES COLLECTION/GETTY IMAGES; WELLCOME LIBRARY, LONDON; MIDOSEMSEM/SHUTTERSTOCK
entorhinal
Temporal lob korteks birlikte
çalışarak olayların
Beynin diğer
gerçekleştiği yerler
yapıların yanı sıra
gibi uzamsal anıların
hipokampus, Parahipokampüs ve
entorinal korteks işlenmesine yardımcı
parahipokampus,
oluyor.
entorinal korteks
ve amigdalayı, içeren
bölümü. Amigdala Beyincik
Travma veya korku gibi duygusal Motor becerileri
anılar burada işleniyor. (örneğin bisiklete
binmeyi) öğrenmek
için gereklidir.
42 « P OPU L AR SC I ENC E
Onlar sayesinde çok şey öğrendik…
HATIRLAMA SORUNU OLANLAR:
Epilepsi hastası Henry Molaison, bu hastalığını tedavi etmek için,
(onlarca yıl boyunca kimliğini saklamak istediğinden dolayı H.M.
olarak bilindi) 1953’te hipokampus de dahil olmak üzere temporal
lobunun bazı parçalarını ameliyatla aldırdı. Ameliyat, nöbetlerini
azaltmada başarılı olmuş olsa da, yeni anılar oluşturmasını
engelledi. Operasyondan önce yaşadıklarını ve karşılaştığı
insanları hatırlıyor, ancak ondan sonrakileri hatırlamıyor.
Yeni beceriler öğrendi ancak bunları nasıl öğrendiğini hiç
hatırlayamadı. Molaison’un deneyimi, bilim insanlarının
hipokampüsün yeni anılar oluşturmaya yardımcı olduğunu,
uzun süreli anılar ve bilinçaltı beceri anılarının ise beynin başka
yerlerinde yer aldığını düşünmesine neden oldu.
FRANCESCO ABRIGNANI/SHUTTERSTOCK (CARD) AND UNIVERSAL/COURTESY EVERETT COLLECTION; LUCIANO MECACCI, SOLOMON V. SHERESHEVSKY: THE GREAT RUSSIAN MNEMONIST, CORTEX, VOLUME 49, ISSUE 8, SEPTEMBER 2013, PAGES 2260-2263
BELLEK ŞAMPIYONLARI:
1920’lerde, Solomon Shereshevsky’nin olağanüstü belleği
Henry Molaison’un beyni, hipokampüsün bellekteki rolünün vurgulanmasına
psikologların büyük ilgisini çekti. Beyni yardımcı oldu, bu yüzden gelecekteki çalışmalar için dondurulup koruma
öğrendiği her kelime için otomatik altına alındı. 2009’da, San Diego’daki California Üniversitesinden bir ekip, beyni
DIEGO MARISCAL/BRAIN OBSERVATORY/UC SAN DIEGO; CHRISTOPHER MICHEL; JENNI OGDEN, FROM HER BOOK “TROUBLE IN MIND”; SCIENCE PICTURE CO/SCIENCE SOURCE; BORIS SPREMO/TORONTO STAR VIA GETTY IMAGES;
olarak görüntüler oluşturuyordu. parçalara ayırdı ve 3 boyutlu bir modelini yarattı. Böylece, Molaison hayattayken
yapılan MRI taramalarına göre çok daha ayrıntılı bir şekilde inceleme yapmak
Örneğin mavi deyince aklına mavi mümkün oldu.
bayrak sallayan bir kişinin görüntüsü
geliyordu; yedi rakamı, bıyıklı bir adamı
çağrıştırıyordu. Bu zihinsel imgeler
Shereshevsky’yi çok yoruyor olsa da
Solomon Shereshevsky baktığı her şeyi hatırlamasını sağlıyordu.
Örneğin, hiç bilmediği yabancı bir dilde
yazılmış mektuplar ve şiir dizeleri gibi şeyleri hatırlayabiliyordu.
Bellek şampiyonları, hatırlama ustaları ya da bir deste kartın
dizilimini hızla ezberleyebilenlerde de anımsatıcı teknikler
kullanmak gibi benzer yetenekler bulunuyor. “Moonwalking
With Einstein” kitabının yazarı Joshua Foer, bellek şampiyonu
olma girişimini kronikleştirdi. Kartların sırasını
ezberlemek için, Michael Jackson’ın ay yürüyüşü
(kupa papazı), John Goodman’ın hamburger Joshua Foer, bellek şampiyonu olmaya çalışırken, kartların deste içindeki
yemesi (sinek papazı) veya Bill Clinton’ın sırasını ezberlemek için onları görsel olarak ayrıntılı hikayelerle birleştirdi.
puro içmesi (karo papazı) gibi görsel olarak
ayrıntılı hikayeler uydurdu. Foer bu tekniklerin PARÇALARA AYIRMA
yalnızca bellek şampiyonlarında işe Parçalara ayırma, rastgele bilgi parçalarını daha anlamlı ve
yönetilebilir “parçalar” halinde gruplandırmayı içeren bir ba ka
yaramakla kalmadığını da söylüyor. “Tüm hatırlama tekni i. Bir sayı dizisini hatırlamak için onu bilindik
Ayrıntılı görsel
hikayeler
anılarımız olağanüstü” diyor. “Çılgınca tarihlere ayırmak eklinde çalı ıyor. (Örne in 107130 dizesi için
olu turmak, bir görüntü oluşturabilir, onu gerçekten Malazgirt zaferi ve Zafer bayramı günü akılda tutulabilir).
kanıtlanmı bir bellek zihninizde görebilirseniz, çok akılda kalıcı
geli tirme tekni idir.
hale geliyor.”
P OPU L A R SC IENCE » 43
Nasıl Öğreniyoruz?
İLLÜSTRASYON JAY SMITH; TIMELINE FROM LEFT: ROGER HARRIS/SCIENCE SOURCE; HISTORY OF MEDICINE DIVISION/NATIONAL LIBRARY OF MEDICINE; BSIP/UIG VIA GETTY IMAGES
Kalsiyum
A. Bir nöron, hücre gövdesinden uzanan dendrit dalları aracılığıyla D. Birinci nöron, ikinci nöronu tekrar tekrar uyarırsa, bağlantıları
sinyalleri alıyor. güçleniyor. Nörotransmitterler ikinci nörondaki reseptörlere
bağlandığında, ikinci hücrenin içine kalsiyum akıyor. Kalsiyum, o
B. Dendrit sinyalleri hücrenin içinde yorumlanıyor. Sinyaller yeterince hücrenin yüzeyindeki reseptör sayısını artıran enzimleri harekete
güçlüyse, nöron aktif hale geçiyor ve aksonuna bir elektrik akımı geçiriyor ve ortaya daha fazla reseptör çıktığından dolayı, bir dahaki
gönderiyor. sefere daha büyük bir tepki oluşuyor. Buna ek olarak, diğer proteinler,
sinapsı kararlı hale getiren ve iki nöron arasındaki bağlantıyı
C. Elektrik sinyali aksonun sonuna ulaştığında, iki nöron sağlamlaştıran proteinlerin üretimini tetikliyor.
arasındaki boşluk olan sinapsın içine nörotransmitterler salınıyor.
Nörotransmitterler, ikinci nöronun dendritlerinin uçlarındaki
reseptörlere bağlanıyor.
1973 1970’ler
Norveçli fizyolog Terje Columbia Üniversitesinden sinirbilimci Eric Kandel, deniz
Lomo, yaptığı bir çalışmada salyangozlarının reflekslerini tekrar tekrar tetiklemenin,
hipokampüsteki bir nöronun nöronlarından salınan kimyasalların
tekrar tekrar uyarılmasının, ona miktarında bir değişikliğe neden olduğunu
bağlı bir nöronun etkinliğini keşfetti. Kimyasal salınımı kontrol eden
artırdığını ortaya koyan sonuçlar ayarlardaki bu değişiklik, kısa süreli bellek
yayımladı. Bağlantılı nöron, mekanizması olarak tanımlandı. Kendisine
Hipokampus
uyarıyı “öğreniyor” ve saatler sonra 2000 yılında Nobel Tıp Ödülü’nü
hatırlıyabiliyor. Bu fenomene “uzun kazandıran çalışması, uzun süreli belleğin
dönem kuvvetlendirme” adı veriliyor. protein sentezi ve nöronlar arasında yeni
bağlantılar gerektirdiğini de gösterdi.
44 « P OPU L AR SC IENC E
Nöronlar, “devre” adı verilen, Bebeklik Amnezisi
anılar oluştukça veya unutuldukça Hipokampüste yeni nöronların doğuşu,
zamanla değişen ağlar halinde bebeklik amnezisini (üç yaşından önceki
anılarımızı hatırlayamıyor oluşumuz)
birbirine bağlanıyor. açıklayabilir. Bu yaşta hipokampüsteki
devrelere birçok yeni nöron ekleniyor, bu da
mevcut bağlantıları bozuyor ve deneyimleri
unutmamıza neden oluyor. Yetişkinlerde, yeni
nöronlar daha yavaş ortaya çıkıyor ancak
unutma, daha az derecede olsa da devam
ediyor. Bu süreç, anlamsız ve alakasız bilgileri
temizlemeyi sağlıyor olabilir. Toronto’daki
Hasta Çocuklar Hastanesinden Paul Frankland,
“Neyse ki, küçük çocuklar yürüme veya
konuşma gibi yararlı becerileri unutmuyor”
diyor. “Ancak, bu becerileri nasıl öğrendiklerini
unutuyorlar.”
Sahte anılar
Çoğu zaman, farkında
olmadan, boşlukları
doldurmak veya hikayeye
çok aşina olduğumuz için
olmadığımız bir yerde
Bir yerin görüntüsünü olduğumuzu hatırladığımız
oluşturmak anılar yaratıyoruz.
Los Angeles’taki California Hatırlama sürecinde,
Üniversitesinden Itzhak Fried, devreler güçlendiğinden
hastaların bir video klip izlediklerinde, dolayı bu yanlışlıklar da
sinir ağlarının onu ilk gördükleri sağlamlaşıyor ve gerçek
zamanki gibi etkinleştiğini gösterdi. gibi hatırlanmaya başlıyor.
Başka çalışmalarla da benzer St.Louis’deki Washington
bağlantıların oluşturulduğunu ortaya Üniversitesinden sahte
koydu. Çalışmalarında başlangıçta anılar üzerinde çalışan
ünlüler (Clint Eastwood gibi) için Henry Roediger, beynin
ateşlenen nöronlar, ünlülerle eşleşen gerçek ve sahte anılar
mekanların (Hollywood tabelası arasındaki farkı ayırt
gibi) görülmesi ile de ateşlenmeye edemediğini ve bu
başladı. Bu, sinir ağlarının yeni bilgileri yüzden yoktan yaratılmış
eski anılarla ilişkilendirmek için hızla anılarımızın da gerçek
değişebileceğini gösteriyor. görünmesini sağladığını
söylüyor.
P OPU L A R SC IENC E » 45
Anıları
NASIL HATIRLIYORUZ? ALEX ORLANDO
46 « P OPU L AR SC IENC E
Araştırmacılar,
anılarımızın
beynin belirli
bölgelerinde
bulunduğunu
öğrendiler. Bu
anıları nasıl
oluşturduğumuz
ise hâlâ bir
muamma.
P OPU L A R SC IENCE » 47
UZUN D ÖN EM VE K IS A D ÖN EM BEL L EK
İnsan belleği kavramı, tek bir şekilde açıklanamıyor. Bu terim, renk beyinde yeterince uzun süre
adlarından hatırladığınız şarkı sözlerine ve yaşadığınız ilk ayrılığa kadar bir tutarsanız, onu uzun süreli
dizi hatırayı içinde barındıran bir şemsiye gibi düşünülebilir. Peki, neden belleğe kaydedilmesini sağ-
belleğin farklı türleri olduğunu düşünüyoruz? layabilirsiniz” diyor. “Bu yüz-
den, cep telefonu numarası
Bir asırdan fazla bir süre tuttuğunuz şeylerdir. Örneğin, Makalenin yazarı, sinirbilimci gibi bir şeyi sürekli kafanızda
önce, bilim insanları belleği telefonunuzdaki kişi listesine Dean Burnett, “Bunlar geçici tekrarlarsanız, sonunda bunu
GUNIITA/DREAMSTIME. BRAIN: EVAN OTO/SCIENCE SOURCE
kısa vadeli ve uzun vadeli eklemeye çalışırken aklınızda anılar” diyor. “Uzun süreli kolayca hatırlayabilirsiniz.
diye iki kategoriye ayırdı. tuttuğunuz telefonun numa- depolanmaları hedeflenmiyor Ancak çok fazla bilgi gelmeye
Bazen işleyen bellek olarak rası gibi.
da adlandırılan kısa süreli 1990’larda bilim insanları, KISA SÜRELİ ANILAR SİNİRSEL AKTİVİTENİN DARBELERİ
bellek, yakın geçmişten yüksek çözünürlüklü beyin TARAFINDAN DESTEKLENİRKEN, UZUN SÜRELİ ANILAR,
gelen bilgileri veya olayları taramalarını analiz ettiler ve BEYİNDE FİZİKSEL BİR YER KAPLIYOR.
yaklaşık 20 saniye, bazen bu kısacık anıların, beynin üst
daha da az aklımızda tutma düzey düşünmeden sorumlu
yeteneğimizi ifade ediyor. Bir ön kısmı olan prefrontal kor- çünkü sürekli değişiyorlar ve devam ederse, kısa süreli
başka deyişle bu, başka şeyler tekste etkinleşen nöronlara sürekli bir akış var.” belleğiniz aşırı yüklenir ve
yaparken aktif olarak aklınızda bağlı olduğunu buldular. Burnett, “Bir düşünceyi depolanan ilk bilgi parçaları
48 « P O PU L AR SC I ENC E
atılır.” Bunun tersine, uzun süreli
bellek, yaşamımız boyunca top-
YOLU AYD INL AT M AK
ladığımız bilgilerin ve geçmiş Hayatta yaptığımız şeyler, belleğimize gömülü izler bırakır. Tıpkı
olayların biriktirildiği bir hazine Marcel Proust’un çok sevdiği bir çikolatadan bir ısırık aldığında
sandığı gibi düşünülebilir. Kısa çocukluğundan bir zamanlar unutulmuş hatıralarının geri gelmesi
süreli anılar sinirsel aktivitenin gibi, bellekte kalan izler, geçmiş şeylere dair canlı duyusal deneyimler
darbeleri tarafından desteklenir- çağrıştırabilir. Antik Yunan döneminden beri, bilim insanları bu
ken, uzun süreli anılar, beyinde kalıntıların beynin fiziksel yapısını bile değiştirebileceğini düşünüyor.
fiziksel bir yer kaplıyor. Bir uzun
süreli anı oluştuğunda, nöronlar
Ancak, bu sürecin bilimsel modellerinin
arasındaki sinaps olarak adlan-
ortaya çıkması 20. yüzyılın başlarında
dırılan bağlantılar güçleniyor.
gerçekleşti. 1904’te Richard Semon adlı
Bazı durumlarda ise, tamamen bir Alman bilim insanı, bellek engramları
yeni sinapslar oluşturuluyor. olarak adlandırdığı bu izlerin bir olay
Anılarımızı ne kadar çok hatır- veya deneyim yaşadıktan sonra, beyinde
larsak, bu sinir yollarını o kadar fiziksel değişiklikler olarak yerleştiğini
aktif hale getirir ve bu bağlantı- öne sürdü. MIT’den biyoloji ve sinirbilim
ları o kadar çok güçlendiririz. Bu profesörü, 1987 Fizyoloji ve Tıp Nobel
süreç, bir ormanda aynı rotadan Ödülü sahibi Susumu Tonegawa, “O
yürüyerek, gidip gelerek bir zamanlar, belirli bir anıyı tutan belli
patika açmaya benzetilebilir. bir engramı içeren beyin hücrelerini
Uzun süreli anılar birkaç farklı tanımlayacak bir teknoloji yoktu” diyor.
biçim de alabiliyor. Örneğin, Aradan 100 yıldan fazla bir süre
ayakkabı bağlama veya diş fırça- geçti. 2005 yılında bilim insanları,
lama gibi otomatik davranışların mavi ışık darbelerine yanıt vermek
temeli, örtük anılardır. Bu içgü- üzere genetiği değiştirilmiş nöronları
düsel eylemler, beynin bilinçsiz uyarabilen bir teknik olan optogenetiği
bölümünde gerçekleşiyor. kullanmaya başladılar. Bu yeni teknoloji
Burnett, “Bu yüzden hafıza kaybı ile, hayvanlarda hafıza engramlarını
olan insanlar, daha önceki hayat- taşıyan belirli nöronları tespit etmek
ve tanımlamak mümkün oldu. 2012’de
larına dair hiçbir şey hatırlamıyor
Nature dergisinde yayınlanan bir
olsalar bile, bu tür işlevleri hâlâ
çalışmada, Tonegawa ile MIT ve Stanford
yerine getirebiliyor” diyor. “Almış
Üniversitesindeki araştırmacılar,
oldukları eğitim ve alışkanlıklar,
optogenetik kullanarak hafıza izlerimizin
kalıcı oluyor.” gerçekten de beyin hücrelerinin belirli
Aktif olarak farkında oldu- kümelerinde yaşadığını gösterebildiler.
ğumuz uzun süreli anılar, açık Bunun ötesinde, bu nöronlardan birkaçını
STEVE RAMIREZ AND XU LIU; TAKASHI KITAMURA; SIKARIN SUPPHATADA/SHUTTERSTOCK
P OPU L A R SC IENC E » 49
Sinaptik bağlantılar
Mikrotübüller
bellek engramlarını taşıyan hücreleri
Tau proteini
dağılıyor yeniden etkinleştirmek için
optogenetik gibi yapay yöntemler
kullandıklarında, hayvanlar yeni
deneyimleri mükemmel bir şekilde
edebilme gibi kimyasal bir özelliğe altında gözlemleyebiliriz” diyor. hatırlayabiliyor.
sahip” diyor. “Artık bu hücreleri optogenetik ile Tonegawa, “Böyle bir şeyi
Bilim insanları, farelere tamamen etkinleştirebilir ve nasıl bir etki keşfetmek ancak yeni teknolojilerden
farklı bir ortamdayken ışık yapacaklarını görebiliriz.” faydalanarak mümkün oldu” diyor.
verdiklerinde, hipokampüslerine Tonegawa, bu teknolojiyi “Bu yöntemler, bize öğrenme ve
yerleştirmiş oldukları proteinler aktif Alzheimer’ın arkasındaki biyolojik bellek sürecinde nelerin olduğunu
hale geldi ve fareler oldukları yerde mekanizmalar hakkında daha fazla araştırmamıza olanak sağlıyor.”
50 « P OPU L AR SC IENC E
HAYÂLİ D ÜNYAL AR , GER ÇEK ANIL AR
Geçtiğimiz birkaç on yılda,
araştırmalarında sanal
gerçeklik teknolojisini
kullanan araştırmacıların
sayısı arttı. Son yıllarda,
UCLA’dan sinirbilimci
olan Nanthia Suthana,
bir insanın simüle
edilmiş bir ortamda
gezinirken beyninin
anıları nasıl depoladığını
ve hatırladığını
incelemek için sanal
gerçekliği kullanan ilk
araştırmacılardan biri
oldu.
Suthana, “Geleneksel olarak, Katılımcılar, sanal gerçeklik baş- Bilim insanları, insanlarda kırılgan olduğunun farkında.
bellek çalışmalarının büyük lıklarını ve hareketlerini yakala- beyinde hareket sırasında ortaya Oğlunun doğumundan sonra,
çoğunluğu labirentlerde koşan yan giysileri giydikten sonra, çıkan ve teta salınımları olarak on yıl boyunca olan hiçbir şeyi
fareler ve sıçanlar üzerinde sanal bir ortamda öğrenme, adlandırılan elektrik sinyallerine hatırlayamadığı kısa bir hafıza
yapılıyordu” diyor. “Beyin hak- bellek ve navigasyon içerikli bir odaklanıyorlardı. Araştırma kaybı yaşadı. “Tekrar yüksek
kında bildiğimiz çoğu şey, bu dizi teste tabi tutuldular. ekibi, bu beyin dalgalarının lisans öğrencisi olduğumu
çalışmalardan geliyor. Bunları Hastalardan içinde bulun- navigasyon görevleri boyunca sanıyordum” diyor. “Bu, gerçek-
çevirmemiz ve insanlar için ger- dukları sanal ortamda dijital daha aktif olduğunu gördüler ve ten korkutucu ve şaşırtıcı bir
çekten doğru olup olmadığını sarı silindirlere doğru yürüme- bu dalgaların uzamsal belleğin deneyim.” Nihayetinde, bu tür
görmemiz için, ikisi arasında leri ve her birinin konumunu kritik yapı taşları olduklarını araştırmaların bilim insanlarının
bağlantı kuracak bir şeye ihtiya- hatırlamaları istendi. Bir sonraki düşündüler. Bu beyin dalgala- travma ve Alzheimer hastalığı
cımız var.” adımda, silindirler gizlendi
Şu anda akran incelemesi ancak hastalardan silindirlerin
altında olan iki çalışmada, olduğu yerlere gitmeleri ve BAZI BEYİN DALGALARI, BİZ HAREKET EDERKEN
Suthana ve meslektaşları, epi- doğru noktaya geldiklerini ANILARIMIZI GÖRSELLEŞTİRMEMİZE VE YENİDEN
leptik nöbetleri olan hastaları düşündüklerinde bir joystick YAPILANDIRMAMIZA YARDIMCI OLUYOR OLABİLİR.
tedavi etmek için derin beyin düğmesine basmaları istendi.
implantları kullanmayı deniyor. Araştırmacılar daha sonra
Araştırmacılar, hastalara sanal hastanın beyin dalgalarının rının, biz hareket ederken anı- gibi nörolojik bozukluklar
gerçeklik başlıkları giydirdiler, kayıtlarını bilgisayara aktararak larımızı görselleştirmemize ve nedeniyle kaybedilen anıları
yaşadıkları deneyim sırasında mekan ve konum anılarıyla yeniden yapılandırmamıza yar- geri kazandıracak yöntemler
beyin dalgalarını kalıcı imp- ilişkili nöral aktiviteyi görmek dımcı olduğunu öne sürüyorlar. bulmalarına yardımcı olabile-
lantlar yardımıyla kaydettiler. için analiz ettiler. Suthana, belleğin ne kadar ceğini umuyor.
MRSPOPMAN1985/SHUTTERSTOCK; JASON COOPER (2)
UCLA’dan
nörobilimci
Nanthia Suthana,
beynimizin
hareketle ilgili
anıları nasıl
depolayıp
geri aldığını
incelemek için
sanal gerçekliği
kullanıyor.
P OPU L A R SC IENCE » 51
Queensland Beyin
Enstitüsünden bilim
insanları, korku ve
travma anılarının
arkasındaki sinirsel
bağlantıları inceliyorlar.
KO RKU YL A MÜ C ADEL E
Korktuğunuz şeyleri şöyle bir düşünün. Örümcekler veya araba Daha sonra, bu olayın anısını oluşturuyor.”
kazası yaşamaktan korkuyor olabilirsiniz. Gelecek ay kiranızı “Bunu farelere bir gün içinde üç veya dört
ödeyecek kadar paranızın olmama ihtimali de korkutucu olabilir. kez uygularsanız, daha sonra bir yıl sonra
Birçoğumuz için bu korkular, geçmişte deneyimlenmiş anılarla geri gelip aynı uyarıcıyı verirseniz, hayvan
bağlantılıdır. bu uyarıcının ardından korkutucu bir dene-
yim yaşayacağını hatırlıyor ve uygun şekilde
Başımıza gelen olaylarla ilgili olaysal anı- Bilim insanları son yıllarda beynimizde tepki veriyor. Aynısı, insanlar için de geçerli.”
lar oluştururken, beynin üç alanı devreye korkulu anılara verdiğimiz tepkileri Bu koşullanmadan iyi bir şekilde de
girer: hipokampus, neokorteks ve amig- yorumlayan donanım hakkında çok şey yararlanılabilir. Fare aynı sesi tekrar tekrar
dala. Hipokampus belleğimizden bilgileri öğrendi. Avustralya’daki Queensland Beyin duyarsa, ancak arkasından şok gelmezse, bir
alır ve nöronların aralarında oluşturduğu Enstitüsünden araştırmacılar, belirli bir süre sonra uyarıcı ses olsa da hayvan artık
bağlantıların içine fiziksel olarak depolar. duyum veya gürültüden korkmaya şart- korkmuyor. Sonunda, yok olma öğrenmesi
Bu veriler bazen uzun süreli depolama için landırılan farelerde bu üç beyin bölgesi ara-adı verilen bir süreçle belleğindeki acı
neokortekse (beynin dış katmanını oluştu- sındaki elektriksel aktiviteyi kaydediyor. deneyimi kayboluyor. Bu süreç, Travma
ran ince doku) aktarılır. Ama anılarımızın Enstitüden nörobilimci
içine korku gibi duyguları ekleyen, beynin Pankaj Sah, “Bir ses veya YENİ TEKNOLOJİLER SAYESİNDE TIPKI KALP
içindeki badem şeklindeki bir kütle olan ışık gibi nötr bir uyarıcı ile HASTALIKLARINI KONTROL ALTINDA TUTMAK İÇİN
amigdaladır. aynı anda hayvana ayakla- KULLANDIĞIMIZ İLAÇLARDA OLDUĞU GİBİ BİR GÜN
Burnett, “Bir deneyimin güçlü bir duy- rından elektrik akımı veya BELLEK BOZUKLUKLARINI DA TEDAVİ EDEBİLİRİZ.
gusal bileşeni varsa, amigdala bunu yeni yüksek ses gibi rahatsız
JIRIS/SHUTTERSTOCK
oluşan belleğe aktarıyor” diyor. “Birinin edici bir uyarıyı veriyoruz” diyor. “Hayvan, Sonrası Stres Bozukluğu gibi durumları olan
aktif bir amigdalası varsa, bazı şeylerden bu zararsız uyarandan hemen sonra rahat- hastaları tedavi etmek için davranışsal tera-
korkmayı öğreniyor demektir.” sız edici bir uyarı geleceğini öğreniyor. pilerde kullanılıyor. Ancak bu tekniklerin
52 « P OPU L AR SC IENC E
etkinliğine rağmen, yok olma eğitimi trav-
matik anıları silmiyor, sadece şiddetlerini
azaltıyor.
Bir şey, bir bağlamda orijinal travmatik
Belleğe iyi gelen beş şey
anıyı hatırlatıyorsa, yok olduktan sonra Arabanın anahtarlarını nereye koyduğunuzu yine mi unuttunuz? Kafanızda
bile bazen ortaya çıkabilir ve tetikleyici dolaşıp duran bunca şey varken, bazılarının kaçıp kaybolması mümkün.
ile tepki arasındaki bağlantıyı yeniden Eskiden aklımızda tuttuğumuz birçok şeyi artık telefon ve tabletlerimize
oluşturabilir. Sah, “Eroin enjekte eden kaydettiğimizden dolayı, unutmak her zamankinden daha kolay hale
insanlar bunu yapmamayı öğrenebilirler, gelmiş gibi görünüyor. Ancak bilim insanları, rutin, günlük eylemlerin
ama bağlam değiştiğinde veya ortamda bir genel bellek kapasitemizde ne kadar artışa yol açabileceğini keşfetmeye
şey olduğunda ve orası artık güvenli bir yer devam ediyor. İşte sağlam bir belleğe sahip olmak için birkaç basit ipucu:
TOROOK/SHUTTERSTOCK; PIYAWAT NANDEENOPPARIT/SHUTTERSTOCK; ERLO BROWN/SHUTTERSTOCK; MACROVECTOR/SHUTTERSTOCK; MYTHING/SHUTTERSTOCK
P OPU L A R SC IENC E » 53
Araştırmacılar,
genlerin, çevrenin
ve kişisel seçimlerin
bağışıklığımızı nasıl
değiştirebileceğini
veya daha da kötüsü,
bozabileceğini
öğrenmeye başlıyor.
Bağışıklığın
DEVLERİ ELIZABETH SVOBODA
Neden bazı Melanie Musson’un arkadaşları, yıllardır onun süper bir güce sahip
ALL VIRUS ILLUSTRATIONS: SVETLA/SHUTTERSTOCK
54 « P O PU L AR SCIE NCE
biliyor ancak bunun neden böyle olduğu yüzyıllar boyunca
keşfedilemedi. Bununla birlikte, yeni araştırmalar
genlerinizin, alışkanlıklarınızın ve geçmişte geçirdiğimiz
hastalıkların, bağışıklık sisteminin karakterini ve gücünü
nasıl etkilediğini göstermeye başladı. Bu keşifler, Musson
gibi insanların önde başladığı ve diğer yarışmacıların
kat etmesi gereken çok fazla mesafenin olduğu bir
yarışın parametrelerini tanımlamaya yardımcı
oluyor.
P OPU L A R SC IENC E » 55
yardımcı oluyor gibi görünüyor. bazılarının varlığı, alerjik iltihaplanma yaratan bağışıklık
Daha kataloglanması gereken baş döndürücü sayıda genetik hücrelerinin daha düşük sayıda olmasına neden olabiliyor.
farklılık bulunuyor fakat bağışıklık uzmanları genel olarak Geniş çaplı bir mikrop istilası, vücudun hayvan kepeği
bu farklılıkların bazı patojenlere karşı direncin nesilden gibi maddelere aşırı tepki vermemesi için bağışıklık
nesle nasıl aktarıldığını açıklamaya yardımcı olduğu sistemini daha iyi eğitiyor gibi görünüyor.
konusunda hemfikirler. Melanie Musson gibi insanlar Ancak nerede büyüdüğünüzden bağımsız olarak,
muhtemelen bir dereceye kadar genetik bir mirasa hastalığa neden olan bazı virüslere yakalanacak
sahip. Musson, annesinin, babasının ve kardeşlerinin de kadar şanssızsanız, bu virüsler bağışıklığınızın
nadiren hastalandığını söylüyor. Her ne kadar haksızlık gibi dengesini yıllarca bozabilirler. Su çiçeğine neden olan
görünse de, bunun tam tersi de geçerli olabilir. Diyabet, virüsün bir akrabası olan sitomegalovirüs, saldırısını insan
tekrarlayan strep enfeksiyonları veya otoimmün bağışıklık sistemini yeniden programlayarak gerçekleştiriyor.
hastalıklar geliştirme eğilimini de kalıtsal olarak Virüsün proteinlerinden bazıları bağışıklık hücrelerine yapışıyor
alabilirsiniz. ve istilacılarla savaşma yeteneklerine müdahale ediyor. Utrecht
Üniversitesi Tıp Merkezinde yapılan bir araştırmaya göre,
B AĞ L A M Ö N E M L I
HLA genlerinin etkinliğine müdahale eden proteinler de var.
Doğuştan gelen bağışıklık sisteminiz, ne kadar anemik veya
Sitomegalovirüs enfeksiyonları kronik olduğundan, ortaya
dayanıklı olursa olsun, vücudunuzun tehditlere karşı direncinin
çıkan bağışıklık açıkları süresiz olarak devam edebiliyor.
yalnızca genel hatlarını belirliyor. Çevresel etkiler, yaşadığınız
yer, uyku düzeniniz ve önceki enfeksiyon geçmişiniz, diğer SEÇMELI CEPHANELIK
ayrıntıları belirleyen faktörler. Doğal olarak, nerede yaşadığınızı veya hangi patojenlerle
2015 Hücre Araştırmasında araştırmacılar, 100’den fazla tek karşı karşıya kaldığınızı kontrol edemezsiniz. Ancak günlük
yumurta ikizini mercek altına aldı ve bağışıklık sistemlerinin rutininizi, beslenmenizi ve mikroplara karşı kendinizi nasıl
grip aşısına nasıl tepki verdiğini inceledi. Gördükleri koruyacağınızı kontrol edebilirsiniz. Son yıllarda bilim insanları
farklılıkların yaklaşık dörtte üçü, genetik faktörlerden hangi yaşam tarzı alışkanlıklarının aslında güçlü bir bağışıklık
ziyade çevresel faktörler kaynaklıydı. İkizlerin bağışıklık sistemini desteklediğini ve hangilerinin
sistemlerindeki farklılıklar, yaşlandıkça daha belirgin yararlı görünüp de aslında efsane BESLENME
hale geliyor, bu da dış etkilerin zaman içinde olduğunu bulmak için ciddi çalışmalar ALIŞKANLIKLARININ
bağışıklık potansiyelimizi şekillendirmeye devam yürütüyor.
BAĞIŞIKLIĞI NASIL
ettiğini gösteriyor. Beslenmenin bağışıklığı nasıl
Bu etkilerden bazıları erken çocukluk şekillendirdiğine dair genel tablo hala
ETKILEDIĞI KONUSU
döneminde ortaya çıkıyor ve daha sonra telafi bulanık olsa da yeni çalışmalar, belirli HENÜZ HALA NET
edilmesi zor oluyor. Araştırmacılar, çiftliklerde yaşayan gıda türlerinin bağışıklık güçlendirici DEĞIL, ANCAK YENI
çocukların astım ve alerji gibi otoimmün hastalıklara etkilerine işaret ediyor. Örneğin ÇALIŞMALAR BAZI
yakalanma olasılığının daha düşük olduğunu uzun sarımsak, hastalıklarla savaşan makrofaj YIYECEK TÜRLERININ
zamandır biliyorlar. Ohio Eyalet Üniversitesinde Temmuz ve lenfosit bağışıklık hücrelerinin BAĞIŞIKLIĞI
2019’da yapılan bir araştırma, bu konuda bazı ipuçları veriyor. üretimini teşvik eden, allisin adı verilen GÜÇLENDIRME
Çiftlik çocuklarının bağırsaklarında şehir çocuklarına göre daha bir kükürt bileşiği içeriyor.
ETKISINE SAHIP
çok çeşitli mikroplar bulunuyor ve bu bağırsak mikroplarının Araştırmacılar ayrıca lahana turşusu,
OLDUĞUNU
56 « P OPU L A R SC I ENC E
savaşçı T hücrelerinin alıcısına bağlanan antijenler tarafından
değişikliklerin hastalanma olasılığını etkilediği açık değil.
tetikleniyor” diyor. Narumiya ve meslektaşları, hücre gelişimini
Her gün düzenli uyku, bağışıklığı artırıyor gibi görünüyor.
kontrol eden bir enzimi bloke etmek için bir inhibitör kimyasal
Birçok çalışma, uykunun bağışıklık tepkisini güçlendirip
kullandıklarında, normalde savaşçı T hücrelerine dönüşecek
tazelediğini gösteriyor. Almanya’daki Tübingen Üniversitesi’nde
olan hücreler, düzenleyici T hücrelerine dönüştü. Bunun
yakın dönemde gerçekleştirilen bir çalışma, uykunun
sonucunda, farelerde zararlı otoimmün tepkilerin azaldığı
hastalıklarla savaşan T hücrelerini işlerini daha iyi yapmak için
görüldü. Narumiya,
teşvik ettiğini ortaya koydu. Bunun nedeni, uykuda vücudun
herkesin böyle
bol miktarda integrin (T hücrelerinin hasta hücrelere bağlanıp
bir bağışıklık ince
onları yok etmesine yardımcı olan proteinler) üretiyor olması.
ayarına ihtiyacı
Daha fazla uyumak kışın soğuk algınlığına daha az
olmasa da, bazı
yakalanmanızı sağlayabilir fakat avuçlarınıza sürekli el
kişilerin bu
dezenfektanı sıkmak işe yaramayabilir. Sade sabun ve suyun
tekniğe dayalı bir
mikropları dezenfektandan daha iyi elimine ettiğini gösteren
tedaviden potansiyel
çok sayıda çalışma bulunuyor. Mellors, “El dezenfektanları
olarak fayda
alkole duyarlı mikropları öldürüyor fakat tüm mikroplar alkole
sağlayabileceğini
duyarlı değil” diyor. Dahası, dezenfektan kullanmak bağışıklık Bağışıklık sağlığını güçlendirmenin söylüyor.
üzerinde kalıcı bir etki yaratmıyor. Başka bir mikroplu yüzeye yollarından biri, düzenli ve yeterli uyumak. Düzenleyici T
dokunduğunuz anda, ince koruma tabakası ortadan kalkıyor. Vücut, uyku sırasında hastalıklarla savaşacak
hücreleri hazırlıyor. hücrelerinin sayısını
DENGE KURMAK artırmak, bir gün
Bağışıklık sistemi güçlü olan bireyler, günlük alışkanlıklarının bir dizi otoimmün hastalığı kontrol altında tutmaya yardımcı
kendilerini sağlıklı tuttuğuna inanıyor. Ancak birçoğu aynı olabilir.
zamanda, patojenleri savuşturan ön saflardaki bağışıklık HLA gen cephaneliğiniz ne kadar sağlam olsa, ne kadar
askerleri olan savaşçı T hücreleri ve vücudun aşırı bağışıklık iyi uyuyor olsanız veya hijyene ne kadar dikkat ederseniz
tepkisi vermemesi için çalışan düzenleyici T hücreleri arasında edin, hiç beklemediğiniz bir anda kötü bir virüsle karşı
ideal bir dengeye sahip oldukları için şanslılar. Aşırı aktif bir karşıya kalabilirsiniz. Mellors, “Bağışıklık sağlığı dev bir
bağışıklık sistemi de fazla aktif olmayan bir bağışıklık sistemi çarkıfelek gibidir” diyor. “Bir patojenle karşılaşıyorsunuz ve
kadar dert yaratabilir. Romatoid artrit, multipl skleroz ve alerjiler maruz kaldığınız anda, ön hattınız o anda yeteri kadar güçlü
gibi otoimmün durumların tümü, çok güçlü ve sürekli bir olmayabilir.” Bağışıklık sistemi mükemmel olanların bile bir
bağışıklık tepkisinden kaynaklanıyor. zayıf noktası olabilir veya başlangıçta zayıfmış gibi görünen
Geçen yıl, Japonya’daki Kyoto Üniversitesi’nden bilim bağışıklık sistemleri bile zaman zaman zaferler kazanabilir.
insanları, bu tür bir dengesizliği düzeltmenin potansiyel bir The Life Heroic: How To Unleash Your Most Amazing Self (Bir
yolu olduğunu açıkladı: Savaşçı T hücrelerini, düzenleyici T Kahramanın Yaşamı: Kendinizin En Güçlü Hali-ni Nasıl Ortaya
hücrelerine dönüştürmek. Makalenin yazarlarından biri olan Çıkarırsınız) kitabının yazarı Elizabeth Svoboda, San Jose,
moleküler biyolog Shuh Narumiya, “Otoimmün hastalıklar, California’da yaşayan bir bilim yazarıdır.
P OPU L A R SC IENC E » 57
KALP KRİZİ Damarlar tıkandığında, kalbimize ne oluyor? Kalbi tekleyen birini
kurtarmak için bilim ne gibi yeni yöntemler sunuyor?
JEANNE ERDMANN
Sağlık görevlileri hastaya yaklaşırken bir taraftan da bilinci- serum bağlıyor. Diğer bir ekip üyesi, hastaya dört adet 80 milig-
nin açık olup olmadığını, nefes alıp almadığını ve sorulara ne ramlık bebek aspirini içiriyor. Tansiyonu çok yüksek olduğu için
kadar iyi yanıt verebileceğini belirlemek için çalışıyorlar. DeVor, göğsündeki ağrıyı azaltma amacıyla biraz nitrogliserin veriyorlar.
“Bayım, nasıl gidiyor?” diye soruyor. “Belirtileriniz ne zaman Acil servisle geliyorlar, kardiyak ekibi hastayı hemen kalp
başladı? Ağrı başladığında ne yapıyordunuz?” Ekip, hastanın kateterizasyonu için özel bir radyoloji odasına götürüyor. EKG’da
durumu ve kalp hastalığı, diyabet ve hipertansiyon geçmişi ciddi bir kalp krizinin varlığı kanıtlanmış olmasına rağmen,
hakkında önemli bilgiler almaya devam ederken, bir taraftan doktorların hangi damarların tıkalı olduğunu ve zarar görmüş
da ölçüm yapıyor. kalp dokularını tespit etmesi gerekiyor. Böylece kardiyologlar
DeVor, hastaya kalbin elektriksel aktivi- hasarın seviyesini öğrenebilecekler ve kalp
tesini izleyen bir elektrokardiyogram (EKG) damarlarındaki tıkanmalara hızla müdahale
cihazı bağlıyor. Henüz hastanın yanına geleli edebilecekler.
58 « P O PU L AR SC IENC E
Damarlarda
plaklar birikmeye
başladığında, çok
yakında yaşanacak
bir felaketin alarm
zilleri çalıyor
demektir.
P OPU L A R SC IENC E » 59
anda bize kalbe giden hangi
damarların tıkalı olduğunu BALON ANJİYOPLASTİ VE STENTLER
gösteren en iyi teknoloji.
Kardiyolog tıkanıklığa geldi-
ğinde balonu şişiriyor, balon
şişince damarı tıkayan plak
plak
damarın duvarına yapışıyor Damar Sönük
balon
Kapalı stent
Sol koroner
arterler
Kalbin içinde
Kan, kalbin farklı bölgelerine üç ana arter yoluyla ulaşıyor.
Bu arterlerden ikisi kalbin sol tarafında, biri sağında bulunuyor.
Kalbin sol veya sağ tarafındaki koroner arterlerdeki tıkanıklıklar
farklı sonuçlar doğuruyor. Kalbin sol tarafı, kanı taze besinler ve
oksijenle tüm vücuda pompalayan güç merkezidir. Bu damarlardaki
tıkanıklıklar ölümcüldür ve darbesi çok hızlı gelir. Kalbin daha küçük
olan sağ tarafı, vücutta dolaşarak yolculuğunu tamamlamış kirli kanı
alıyor. Buradaki bir tıkanıklık, kalbin kanı akciğerlere pompalamasını
Sağ koroner zorlaştırır, kalbin sol tarafından vücudun geri kalanına pompalanan
arter kan miktarını azaltır.
60 « P OPU L AR SC I ENC E
Bir kadının kalbi
Kalp hastalıkları kadınlarda ve erkeklerde, risk
faktörlerinden semptomlara kadar farklı şekilde ortaya çıkıyor.
Kalp hastalıklarında en sık görülen semptom göğüs ağrısı. Fakat
kadınlar kollarında, çenelerinde veya sırtlarında da ağrı çekiyor
ayrıca yorgunluk, baş dönmesi, hazımsızlık ve mide bulantısı gibi
semptomlar da yaşıyorlar. Bazı araştırmalar, kadınların belli belirsiz
semptomlar gösteren veya hiç semptom olmadan meydana gelen
“sessiz kalp krizlerini” daha fazla yaşadığını öne sürüyor.
uyku eksikliğinin ve uyku apnesinin kalp hastalığına katkıda sağlıklıydım” diyorlar. Buna karşılık Adams, genellikle elektro-
bulunduğunu da keşfettiler. Yüksek stres oluşturan, sevilen nik tıbbi kayıtları alıp onlara gösteriyor. Örneğin, son beş yılda
birinin ölümü veya iş kaybı gibi olaylar söz konusu olduğunda kilolarının nasıl her yıl arttığını gösterebiliyor. Yıllar boyunca hiç
bu risk daha da artıyor. tedavi edilmemiş, yüksek tansiyon ve yüksek trigliserite sahip
Bunun ötesinde, nerede yaşadığımız, cinsiyetimiz ve ırksal ve olduklarını da açıklıyor.
SOLAR22/SHUTTERSTOCK; RUMRUAY/SHUTTERSTOCK; BESTSTOCKVECTOR/SHUTTERSTOCK; CONO0430/SHUTTERSTOCK
etnik geçmişimiz de farklı derecede risk faktörleri oluşturuyor. Risklerinden endişe duyan hastalar
Siyahi insanlar ve genel olarak kadınların kalp yetmezliği yaşama ARAŞTIRMACILAR, için Adams, bazen “kalp mamografisi”
olasılığı, benzer yaştaki beyaz erkeklere göre daha fazla. Menopoz olarak adlandırılan, koroner kalsiyum
DEPRESYON,
sonrasında da kadınlar için risk artıyor. Örneğin Amerika’nın taraması öneriyor. Bu özel taramalarda
güney kırsalında yaşayanlar için de kalp krizi riski daha yüksek
ONARICI UYKU koroner arterlerin üç boyutlu görüntüsü
çıkıyor. Bu risklerin bir kısmı hava kirliliği ve sosyoekonomik
EKSİKLİĞİ VE UYKU ortaya çıkarılıyor ve kalsiyum puanı
faktörlerden geliyor: Araştırmacılar, posta kodlarının bile bir APNELERİNİN hesaplanarak risk değerlendirmesi
insanın kalp krizi yaşadığında hayatta kalmasını etkilediğini KALP yapılıyor. Damarı tıkayan plakların
gösteriyor. Bu, azınlıklar ve yetersiz hizmet alan topluluklar için HASTALIKLARINA kalsiyum açısından zengin dış tabakası,
kritik bir bulgu. KATKIDA hemen görülüyor. Adams, kalsiyumun
Adams, “Beslenme ve yaşam tarzındaki değişiklikler, aslında BULUNDUĞUNU arterlerde görülmesinin bile önleyici ted-
çok ciddi bir hastalığın son noktası olan kalp krizlerini önlemeye KEŞFETTİ. birleri almak için yeterli teşvik olduğunu
yardımcı olabilir” diyor. “İnsanları güçlendirmeyi ve şunu söyle- söylüyor.
meyi seviyorum: Bak, bu konuda her gün bir şeyler yapabilirsin. Koroner BT taramaları faydalı oluyor;
50’li ve 60’lı yaşlarda, hatta 70’li yaşlarda bile sağlığını iyileştirme ancak sınırlı bilgi verebiliyor. Zira bunlar
şansın var.” yumuşak iç plakları göstermiyorlar.
Araştırmacılar yakın zamanlarda, kalp sağlığını taramak için
BANA OLMAZ DEMEYIN koroner arterleri çevreleyen yağı tespite başladılar. BT tarama-
Sağlıklı bir yaşam tarzı sürdürme söz konusu olduğunda, aslında larında, damarı saran bu yağ tabakası, atardamarların iltihaplan-
en büyük zorluk, kendimiziz. Adams, hastaların kalp krizi dığı bölgelerde farklı şekilde görünüyor. İşte bu bölgeler, plak
geçirme nedenlerinin açık olduğunu ancak bunu fark etmeyen oluşturma eğiliminin olduğu noktalar. The Lancet dergisinde
tek kişinin hastaların kendisi olduğunu söylüyor. Genellikle, yayınlanan 2018 tarihli bir çalışmanın sonuçları, yağın ölüm
“Bunun olduğuna inanamıyorum! Hiçbir semptomum yoktu, riski olan kalp hastalıklarının tespitinde işe yaradığını gösterdi.
P OPU L A R SC IENCE » 61
Araştırmacılar, kalp hastalığının sinyallerini erken evrelerde Ruthmann, kalp sağlığını teşvik etmek için pratik bir yaklaşım
tespit edebilmek için yeni yollar bulmaya devam ediyor, ama asıl benimsediğini söylüyor. Hastalardan değerli eşyalarını düşün-
önemli olan, insanların uyarılara kulak vermeleri ve yaşam tarz- melerini istiyor. “Elmas bir yüzük, babanızdan miras kalan bir kol
larını değiştirmeleri. 1948’de Boston Üniversitesinde kalp has- saati, ya da yepyeni bir araba. Bunların hepsine değer verirsiniz
talığına katkıda bulunan ortak faktörleri bulmak için başlatılan ve hasar görmemeleri veya kaybetmemek için ekstra özen gös-
ve birden fazla nesli inceleyen Framingham Kalp Çalışması’nın terirsiniz” diyor. “İşte, kalbinize de böyle davranın. O olmadan
baş araştırmacısı ve direktörü Vasan Ramachandran, insanları yaşamanıza imkân yok, unutmayın.”
dinlemeye ikna etmek için mesajı kalp hastalıklarından kalp
sağlığına dönüştürmenin ve kalp hastalığının kaçınılmaz değil, Jeanne Erdmann, St.Louis bölgesinde yaşayan bir sağlık ve
önlenebilir olduğunu anlatmanın gerekli olduğunu söylüyor. bilim yazarıdır.
Bilim insanları,
önceden var olan
hastalıkların bir
hastanın COVID-19
ile savaşma
yeteneğini neden
azaltabileceğini ve
sağlıklı insanlarda
hastalıktan sonra
neden kalp hasarı
oluşabileceğini
öğreniyorlar.
COVID 19 ve kalp
Çin’deki COVID-19 hastaları üzerinde erken dönemde yapılan bir çalışmada, bu hastaların dörtte
birinden fazlasının hastanede yatarken kalp hasarı yaşadığı ortaya çıktı. Bazı hastalar zaten
önceden bir kalp rahatsızlığına sahipti, bazıları ise enfeksiyondan önce tamamen sağlıklıydı. Bu da
COVID-19’un kalp hasarı yapabileceğine işaret ediyor.
Normalde oksijen, kanla beraber akciğerlere sırasında ortaya çıkan yaygın iltihaplanma, bile enfeksiyondan sonra uzun süreli hasar
ve kalbe akıyor. Ancak COVID-19 sırasında vücutta ateş ve kas ağrısı gibi semptomlar görülebiliyor. 2018 yılında yapılan bir araştırma,
akciğerler kötü bir şekilde enfekte olduğunda, yaratabilir. hastalarda bir enfeksiyon nedeniyle hastaneye
ilk adımda kana daha az oksijen geçebilir Amerikan Kalp Derneğinden Eduardo yatırıldıktan sonra en az 90 gün boyunca
ve kalbin vücuda pompaladığı kanda yeteri Sanchez, “İltihaplanma, kasların içinde de bir koroner kalp hastalığı riskinin yüksek kaldığını
miktarda oksijen olmayabilir. Michigan State ölçüde gerçekleşiyor. Kalp de bir kas” diyor. gösterdi.
Üniversitesinden bulaşıcı hastalık araştırmacısı Bazı vakalarda, bu sorun Miyokardit (Kalp Kası SARS-CoV-2 gibi virüslerin kalbe doğrudan
Peter Gulick, oksijen eksikliğini gidermek için İltihabı) şeklinde ortaya çıkıyor, düzensiz kalp bulaşması da mümkün. Bu özel virüs öncelikle,
kalbin gittikçe daha çok çalıştığı ve bu durumun atışlarına ve kalp yetmezliğine neden olacak solunum sisteminde bulunan ve dışında ACE2
kalbe inanılmaz ölçüde stres yüklediğini kadar ciddileşebiliyor. İltihap, plakları yerinden olarak adlandırılan bir reseptöre sahip hücrelere
POPTIKA/SHUTTERSTOCK
söylüyor. Olası bir sonuç: Kalp krizi ve kalp sökerek, onların gidip atardamarların başka giriyor. Virüsün vücuda ilk girdiğinde hemen
yetmezliği. noktalarında tıkanmaya neden olmalarını solunum yollarımıza tutunmasını sağlayan şey,
Vücudumuzun virüsle savaşma girişimleri sağlayabiliyor. Hastaların solunum yolu bu. Ancak bu reseptör kalp, bağırsak, böbrek ve
de kalbe zarar verebilir. Bağışıklık sistemi bir enfeksiyonlarına yakalandıktan sonra kalp karaciğer hücrelerinde de bulunuyor. Yani virüs,
saldırganı tespit ettiğinde, akyuvarlar onu krizinden ölmelerinin bir nedeni de bu. bu organlarla karşılaşacak kadar uzağa giderse,
vücuttan atmak için savaşa girer ve bu savaş Hastalık sırasında kalp krizi geçirmeyenlerde onlara da bulaşabilir. — Emma Yasinski
62 « P OPU L AR SC IENC E
DÜNYANIN EN ÇOK OKUNAN SAVAŞ
TARIHI DERGISI HISTORY OF WAR ŞIMDI TÜRKIYE’DE!
MUHTEŞEM FOTOĞRAFLAR, İLLÜSTRASYONLAR VE BENZERSİZ HİKÂYE ANLATIMI İLE
TARİHTEKİ EN ÖNEMLİ SAVAŞLARI KEŞFEDİN!
KİTAP
HEDİYELİ
BAYİLERDE!
Midemiz
Beslenme
alışkanlıkları,
NEDEN YANIYOR?
ANNA FUNK
ve mikroplar
bağırsak Miden bugün nasıl?
sağlığımızı Büyük ihtimalle pek iyi değil. Yeni yapılan bir araştırma,
nasıl etkiliyor? Sadece Amerikalıların 2015’te mide-bağırsak hastalıkları
tedavisi için 135,9 milyar dolar harcadığını ortaya koydu. Bu tür
sorunlarla 54,4 milyon kere doktorların kapısı çalındı.
64 « P OPU L AR SC IENC E
iltihaplanma, besin emilimi ve bakterilerin ürettiği
bileşiklerin etkileri sayesinde tüm vücudu etkiliyor.
Bağırsak florası oldukça çeşitli: Kimse tam olarak
aynı miktarda ve tam olarak aynı bakteri türüne sahip
değil ve bakterilerin kendileri bile genlerinde büyük
çeşitliliğe sahip. Bu varyasyon, araştırmaya ekstra bir zorluk
getiriyor, çünkü bir kişinin bağırsağından elde edilen bilgiler
diğerleri için geçerli olmayabiliyor.
Yine de araştırmacılar, bağırsak florası ile en sık görülen sindi-
rim sistemi hastalıkları arasında bir bağlantı olduğunu keşfetti.
2017 yılında gerçekleştirilen ve Science Translational Medicine
dergisinde yayımlanan bir çalışma, enflamatuar bağırsak hastalı-
ğına sahip hastalardan alınan dışkı mikroplarının sağlıklı farelere
nakledilmesinin hayvanlarda bağırsak semptomlarında bir artışa
yol açtığını buldu. Aynı dergide 2018 yılında yayınlanan bir başka
araştırma, huzursuz bağırsak sendromu, enflamatuar bağırsak
hastalığı olan kişilerle sağlıklı bireyler arasında bağırsak florasın-
daki bakteri popülasyonu açısından farklılıklar olduğunu ortaya
koydu. Bu farklar, bu iki bağırsak hastalığını teşhis etmeye yetecek
kadar açık olan farklılıklardı.
Yine de bazı araştırmacıların, bu mikropların bağırsak hasta-
lıklarının bir yan ürünü değil, sorunlarımızın asıl kaynağı olduğu
konusunda şüpheleri var. Örneğin, 2019 yılında Gastroenterology
dergisinde yayınlanan bir incelemede, önceki dokuz yılda
yapılmış 24 farklı çalışma incelendi ve IBS hastalarının bağırsak-
larındaki mikroplarda tutarlı modeller olduğu bulundu. Ancak
mikropların semptomlara neden olduğuna dair kanıt bulunamadı.
Mikropların bağırsaklarımızı nasıl etkilediği konusunda her
geçen gün daha fazla şey öğreniliyor ve gerçekte hasta mı yoksa
sağlıklı mı olduğumuz, daha net bir şekilde ortaya çıkıyor.
PAT R O N K I M ?
Bağırsak sağlığı alanı henüz emekleme aşamasında olsa da ilk
bulgular ilginç ve cesaret verici. Örneğin, 2016 yılında Nature
Genetics dergisinde yayınlanan bir araştırmada, Hollandalı bilim
insanlarından oluşan bir ekip, laktaz (süt ürünlerinde bulunan
Sadece Huzursuz bağırsak sendromu hastalığı, dünyadaki tüm laktozun sindirilmesini sağlayan enzim) üretimini azaltan
insanların yüzde 10-15’ini etkiliyor ve bunların çoğuna teşhis kon- genlere sahip olan ancak süt ürünleri tüketmeye devam eden
mamış olduğu düşünülüyor. insanları inceledi. Bu insanların bağırsaklarında, laktoz şekerlerini
Sindirim sisteminiz, her gün yediğiniz şeyleri vücudunuz için sindiren bir tür bağırsak bakterisi olan Bifidobacterium’un daha
kullanılabilir enerji ve besine dönüştürmek için arı gibi çalışıyor. fazla olduğu bulundu. Japon araştırmacılardan oluşan bir ekip,
Bu son derece karmaşık bir sistem ve burada işlerin ters gitmesine 2018’de yapılan ve PLOS ONE dergisinde yayınlanan çalışma ile
GUNITA REINE/SHUTTERSTOCK. İLLÜSTRASYONLAR SVETLA/SHUTTERSTOCK
yol açabilen son derece karmaşık sorunlar ortaya çıkabiliyor. bu bulguyu doğruladı. Bağırsak mikropları aslında genlerde eksik
Bağırsak hastalıklarının sayısı artıyor; ancak bir taraftan da olan bir şeyi telafi edebiliyor.
onları daha iyi anlar hale geliyoruz. Araştırmacılar, mide ağrısının Davis, California’daki USDA Tarımsal Araştırma Servisinden
nedenlerinin tespiti ve tedavisi ile ilgili çok ilerleme kaydetti. Bu araştırmacı moleküler biyolog Mary Kable, “Net bir şekilde doğru-
ilerlemelerin çoğunun altında, bağırsaklarımızdaki bakterilerin lanmadı, ancak bu sadece cesaret verici bir bağlantı” diyor. “Ancak
nasıl çalıştığını daha iyi anlamak yatıyor. şu anda elimizde olan bilgi bundan ibaret. Henüz tam olarak takip
edilmemiş birçok bağlantı bulunuyor.”
HEPIMIZ BU IŞIN IÇINDEYIZ Ümit vaat eden başka bir alan, bağırsak bakterilerinin kendi-
Sağlık alanında, egzamadan tutun da Parkinson hastalığına kadar lerini değil, onların ürettikleri bileşikleri (metabolitleri) ince-
pek çok hastalığın bağırsak florası ile bir şekilde bağlantılı lemek. Örneğin, 2019’da Cell Host & Microbe dergisinde
olduğu ortaya çıkıyor. Çoğunluğu kolonumuzda yaşayan yayınlanan bir araştırmada, enflamatuar bağırsak hastalı-
38 trilyon bakteri, yiyecekleri sindirmemiz ve onlarla ğına sahip kişilerin bağırsaklarında bulunan bakterilerin,
beraber vücuda alınan yabancı mikroorganizmaları yok iltihapları kontrol altında tutan, sfingolipid olarak adlandı-
etmek için çalışıyor. Bağırsaklarda gerçekleşen süreçler, rılan metaboliti çok üretmediği ortaya çıktı. Araştırmacılar
P OPU L A R SC IENCE » 65
Sağlıklı bir bağırsak,
besin maddelerini
emmeye yardımcı
olan, villus adı verilen
yapılar içerir. İltihap,
bağırsak hücre
duvarlarında hasara
yol açabilir.
fareler üzerinde yaptıkları testlerle, sfingolipid eksikliği olan bu ürünleri alerjilerinde bağışıklık tepkisi o kadar yüksek gerçekleşir
bakterilerle bağırsakların daha fazla iltihaplandığı doğruladı. ki, anafilaksi tetiklenir ve yaşamı tehdit edebilen, vücut çapında
Çalışmayı yöneten, Massachusetts General Hospital’da klinik bir şok yaşanır.
gastroenterolog ve Broad Institute’ta moleküler biyolog olarak Kronik iltihaplanmanın diğer nedenleri daha da basittir. Bazen
çalışan Ramnik Xavier, bu tür keşiflerin yeni tedavilerin ortaya hastalık, stres veya kötü beslenme, bir kişinin bağırsaklarının
çıkmasını sağlayabileceğini söylüyor. Xavier, “Mikrobiyota bilimi geçirgenliğinde bir artışa yol açabilir, bu durum halk arasında
uzun bir süredir, sadece açıklayıcıydı. Ama şimdi mekanizma sızdıran bağırsak olarak adlandırılır. Sağlıklı bağırsaklarda, koru-
ve işlev aşamasına geçiyor. Ve bu parçaları bir kez yerli yerine yucu mukus tabakası yiyecekleri, bakterileri ve bağırsaklarınızdan
oturttuktan sonra, teşhis ve tedaviyi düşünmeye başlayabiliriz.” geçen her şeyi içerde ve iç organlardan uzak tutar. Ancak bu bariyer
zayıflarsa veya hasar görürse, bakteriler de dahil olmak üzere,
I LT I H A P S O R U N U bağırsak içeriği vücudun içine kaçmaya
İltihaplı bağırsak sendromu ve çölyak hastalığı gibi diğer bağırsak İLTİHAP KÖTÜ başlar. Bu kaçış, önemli bir bağışıklık
hastalıkları, bunun yanında diyabet ve kalp hastalığı gibi sistemik BİR KELİME GİBİ tepkisini tetikler. Bu tekrar tekrar olursa,
hastalıkların hepsinin vücudun iltihap tepkisi ile bağlantısı bulu- GÖRÜLEBİLİR, nörodejeneratif hastalıklardan kanserlere
nuyor. İltihap kötü bir kelime gibi görülebilir, ancak aslında bağı- ANCAK ASLINDA kadar yol açabilecek kronik iltihaplanmalar
şıklık sisteminin normal, uyumlanabilir bir parçasıdır. Parmağımız ortaya çıkabilir.
BAĞIŞIKLIK
kesildiğinde kesiğin çevresinin pembeleşmesi, burkulan bir Sızdıran bağırsak sendromu, hâlâ tam
bileğin çevresinin ısınması, hep bu tepkiden dolayı meydana
SİSTEMİNİN olarak anlaşılabilmiş değil. Ancak bu
gelir. Hasar gören hücreler, bu bölgeye kan akışını hızlandıran NORMAL, yılın başlarında San Diego’daki California
kimyasaIlar salgılar ve akyuvarları mikroplarla savaşmak için UYUMLANABİLİR Üniversitesinden araştırmacılar, bu has-
göreve çağırırlar. BİR PARÇASIDIR. talığı daha iyi anlayabilmek için laboratu-
NOBEASTSOFIERCE/SHUTTERSTOCK
Ancak, düzgün çalışmayan vücutlarda, gereksiz iltihap, varda küçük bağırsak parçaları üretti. Belli
bir sorun yaratabilir. Bazı insanların bağışıklık sistemi, bazı tür bakteriler bağırsaklara verildiğinde
aslında düşman olmasa da bazı yapıları düşman sağlıklı bağırsakların “sızdırmaya başladığı” ortaya çıktı. Bu bakte-
sanabilir. Örneğin, çölyak hastalığında vücut, glü- riler hücrelerin arasındaki bağları zorluyor ve zayıflatıyor, geçirgen
ten moleküllerine savaş açar. Kolit ülser ve Crohn hale gelmelerine neden oluyor. Bunun arkasından da iltihaplanma
hastalığında, vücut kendi sindirim sistemine saldı- geliyor. Bu bulgular ışığında bu bağları tekrar güçlendirecek bir ilaç
rır. Bazı insanlarda bulunan fıstık veya kabuklu deniz bile geliştirildi: Diyabet ilacı metformin.
66 « P OPU L AR SC IENC E
Sindirim sisteminde yolculuk
Yiyecekleri görmek, koklamak ve hatta sadece düşünmek bile mide sularınızın akmasına
neden olur. Yiyeceklerin sindirim sisteminizde yaptığı yolculuğa yakından bakalım.
TÜKÜRÜK Ağzınıza attığınız yiyecekler, ilk olarak tükürükle karşı karşıya gelir. Tükürük, çiğnenen
yiyecekleri mukus ve su ile karıştırarak yutulması daha kolay bir hale getirir. Ayrıca karışıma bir de
enzim ekleyerek nişastaların parçalanma sürecini başlatır.
YUTMA
Dil, bir lokma yiyeceği boğazın içine, yemek borusuna iter. Epiglottis kapağı
kapanarak, yiyeceklerin soluk borusuna kaçmasını engeller.
Ağız
BORUDAN AŞAĞI
Yiyecekler onları aşağı doğru yönlendiren bir dizi kasılma – gevşeme hareketi ile Yemek borusu
yemek borusunda itilir. Yaklaşık 25 santimetrelik bu yolculuktan sonra midenin
içine düşerler. Karaciğer
HATTIN SONU
Sindirilen yiyecekler kalın bağırsağa geçerler. Burada, yiyeceklerin içindeki su, emilir ve buradaki bakteriler
sindirilmemiş olan yiyecekleri fermente eder. Bu aşamada bağırsaklarda gaz oluşabilir. Yiyecek burada dışkıya
dönüştürülür, rektuma geçer ve bir sonraki tuvalet ziyaretinizde atılmak üzere bekler.
Peki bir bağırsağın sızdırmasına neden olan şey ne? Bu, henüz Aberdeen Üniversitesinden araştırma görevlisi Dom Partridge,
tam olarak anlaşılamadı. İngiltere’den bir bilim insanı ekibi bir “Emülgatörlerin bağırsakta nasıl hareket ettiğini şu anda net ola-
hipotez üzerinde çalışıyor: İşlenmiş gıdalarda yaygın olarak bulu- rak bilmiyoruz” diyor. Partridge, mevcut çalışma hipotezlerinin,
nan bir gıda katkı maddesi olan emülgatörler, bağırsak sağlığımız yüzey aktif maddeler veya deterjanlar olarak da adlandırılan
üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir. emülgatörlerin, sıvıları daha kaygan hale getirdiğini söylediğini
açıklıyor. Vücudun dışındaki, örneğin yiyeceklerin içindeki sıvılara
I Ş L E N M I Ş G I DA L A R V E B AĞ I R S A K L A R nasıl etki ediyorlarsa, vücudun içindeki, örneğin bağırsaklardaki
DANIELA BARRETO/SHUTTERSTOCK
Emülgatörler, tüm işlenmiş gıdalarda bulunuyor. Bunlar yağların sıvılara da etki edebilirler ve bağırsaklarınızdaki mukozal astarın
sıvılarla karışmasına yardımcı olan bir bileşik türüdür: Mayonez, viskozitesini değiştirebilirler. Bağırsak ortamındaki bu tür bir
dondurma ve fıstık ezmesinin akıp gitmemesinin nedeni budur. değişiklik, burada yaşayabilecek bakteri çeşitlerini etkileyebilir.
Georgia Eyalet Üniversitesindeki bir araştırma grubu tarafından Ancak şimdiye kadar, emülgatörlerin etkilerine dair kanıtlar
yapılmış bir dizi çalışma emülgatörlerin farelerde bağırsak mik- yalnızca farelerde bulundu. Partridge, “Fareler ve insanlar arasında
roplarının bileşimini değiştirdiğini, kronik iltihaplanmaya ve hatta çok büyük farklılıklar var” diyor. Bu yüzden kendisi ve araştırma
davranış değişikliklerine yol açtığını buldu. grubu emülgatörlerin insanlardaki etkilerini araştırmak için bir
P OPU L A R SC IENC E » 67
hâlâ oldukça zor. Araştırmacılar, bunu tespit etmenin en iyi yolu-
nun kan dolaşımında eser miktarda bakteri aramak olduğunu
düşünüyor. Ancak bu bakteriler kanda o kadar düşük seviyelerde
bulunuyor ki, sonuçların gerçek mi, yoksa laboratuvarda kullanı-
lan malzemelerde olabilecek eser miktardaki kontaminasyondan
mı geldiğini ayırt etmek çok zor. Partridge’in işinin bir kısmı bu
kontaminasyon riskini azaltacak bir yöntem geliştirmek. “Şu anda
bunun üzerinde çalışıyorum” diyor.
N E Y I YO R S A N O S U N
Emülgatörler, araştırmacıların bağırsak üzerindeki etkilerini
NORMAL BAĞIRSAK Sağlıklı bir bağırsakta, tüketilen test ettiği birçok gıda, gıda katkı maddesi ve diğer tüketim mal-
besinler, bağırsak dokusunun tek hücreli tabakası zemelerine sadece bir örnek. Beslenme tarzının genel anlamda
yoluyla kan dolaşımına aktarılır, oradan da vücudun bağırsak mikropları ve dolayısı ile sağlık üzerinde büyük etkileri
geri kalanına taşınırlar.
olabileceğine dair zaten güçlü kanıtlar bulunuyor. Ancak, belirli
gıdaların bağırsak mikropları ve sağlık üzerindeki etkilerini net
olarak kanıtlamaktan henüz çok uzağız.
Belki de tek istisna, araştırmacıların fikir birliğine varmaya en
yakın olduğu, lifli gıdalar. Partridge, “Farklı lif türlerinin ve lifin
kendisinin sadece bağırsak sağlığı üzerinde değil, aynı zamanda
sistemik sağlık üzerindeki etkisi hakkında çok fazla kanıt oldu-
ğunu düşünüyorum” diyor. “Lifli gıdalar tüketirseniz, tipik olarak
Bifidobacterium ve Ruminococcus gibi lifi fermente edebilen
bazı mikroplarda ve kısa zincirli yağ
asitlerinde bir artış göreceksiniz. BESLENME
SIZDIRAN BAĞIRSAK Bu hücreler arasındaki bağlantılar Bu alandaki fikir birliğinin şimdilik
gevşediğinde, zararlı patojenler ve alerjenler ALIŞKANLIKLARIMIZ
burada bittiğini söyleyebilirim.”
bağırsaktan kan dolaşımına sızabilir. Bu, vücudun GENEL OLARAK
bağışıklık tepkisini tetikleyerek iltihaplanmaya yol açar. Probiyotikler gibi ana akım gıdalar
(bağırsaklarınıza faydalı mikroplar
BAĞIRSAKLARIMIZDAKİ
eklediği düşünülen gıdalar ve
MİKROPLARA, DOLAYISI
çalışma başlattı. Bir grup katılımcıya, bağırsak mikroplarının ve takviye besinler) mağazalarda ve İLE SAĞLIĞIMIZA CİDDİ
genel sağlıklarının nasıl değiştiğini görmek için önce dört hafta internette yaygın olarak satılmasına ETKİ EDİYOR.
boyunca yaygın bir emülgatör olan soya lesitini olan besinler rağmen, henüz tam olarak destek-
verdiler, ardından dört hafta boyunca emülgatörsiz yiyeceklerle lenmiyor. Cell dergisinde 2018 yılında yayımlanan bir araştırmada
beslediler. Amaç, bağırsaklardaki mikropların ve genel sağlığın bazı insanların bağırsaklarının probiyotiklere karşı dirençli oldu-
nasıl değiştiğini görmekti. Elde edilen numuneler, hâlâ analiz ğuna dair kanıtlar bulundu. Yani probiyotikler bazı insanlarda
ediliyor. çalışsalar bile, herkes için çalışmıyor olabilir.
Ancak Partridge, yaygın gıda katkı maddelerinin insanlar için Araştırmacılar son zamanlarda gastrointestinal semptomları
bu kadar zararlı olduğuna dair kanıt bulacaklarına ikna olmadı- hafifletmek için düşük FODMAP diyetinin faydalı olduğuna dair
ğını söylüyor. “Verileri gördüğümüzde bu dediklerimi geri almak destek verici bulgulara ulaştılar. Fermente olabilen oligosakkarit-
zorunda kalabilirim ancak şu anki haliyle, hayvan çalışmalarında ler, disakkaritler, monosakkaritler ve poliollerin kısaltması olan
emülgatörlerin bağırsak sağlığını nasıl etkilediği hakkında çok FODMAP, bağırsaklarda sindirilmesi zor olan çeşitli karbonhidrat
fazla bilgi olmasına rağmen, bunun insanlar üzerinde herhangi gruplarıdır. Bu karbonhidratlar enginardan elmaya, buğdaydan
bir olumsuz etkiye dönüşeceğinden çok şüpheliyim.” süte ve soğandan bademe kadar her tür gıdada bulunuyor.
Bunun bir nedeninin, anlık değil de kronik etkileri olabile- Geçtiğimiz on yılda, araştırmacılar az miktarda FODMAP içeren bir
cek bir şeyi çalışmanın zor olmasından kaynaklandığını diyetin çeşitli bağırsak semptomlarını azaltabileceğini buldular.
söylüyor. Doymuş yağ ve kardiyovasküler hastalıklar
arasındaki bağlantıdan örnek veriyor: “Bu konu üzerinde D I K K AT L I B E S L E N M E
gerçek bir fikir birliğine varılması yıllar aldı. Birkaç çalış- Düşük FODMAP diyetinin başarılı olmasın en büyük
DESIGNUA/SHUTTERSTOCK (2)
manın kesin olarak gösterebildiği bir şey değildi. Hayvan nedeni, özelleştirilebilir olması. Bir hasta, FODMAP içeren
çalışmalarından, hücre çalışmalarından, insan klinik çalışma- besinlerden uzak durmaya başladıktan sonra semptom-
larından epidemiyolojiye kadar pek çok alandaki çalışmalardan larında belirgin bir azalma görülüyorsa, bir sonraki adım bu
veri alınmasını gerektiren bir şey. Ve emin olmak için, tüm bu tür yiyecekleri hastaya tek tek vermek oluyor, böylece hangilerinin
çalışmaların olumsuz bir etki göstermesi gerekiyor.” tetikleyici olduğunu tespit etmek mümkün hale geliyor. Bilim
Bunun da ötesinde, bir bağırsağın “sızdırdığını” kanıtlamak insanları ve doktorlar bu durumun insandan insana neden farklılık
68 « P O PU L AR SC I ENC E
Koronavirüs bağırsaklara nasıl bulaşıyor
Günümüzde her öksüren veya ateşi çıkan kişi, acaba
COVID-19 kaptım mı diye düşünüyor. Ancak araştırmalar bağırsak
problemlerinin de koronavirüs enfeksiyonunun işareti olabileceğini
söylüyor.
The American Journal of Yeni koronavirüs SARS-CoV-2
Gastroenterology dergisinde bağırsağı etkileyebilir çünkü
Nisan ayında yayınlanan bir tutunduğu hücre reseptörleri,
araştırmada, bilim insanları, solunum sisteminde olduğu
salgının başladığı Çin’in Hubei gibi, bağırsakta da bulunuyor.
eyaletindeki hastanelerdeki 204 Anjiyotensin dönüştürücü
COVID-19 hastasının yaklaşık enzim-2 (ACE2) olarak
yüzde 20’sinde, genellikle adlandırılan bu reseptörler,
normal ateş veya solunum koronavirüsün hücreleri istila
semptomlarına eşlik eden ishal etmek için bağlandığı sivri
gibi gastrointestinal sorunları uçlardır. SARS-CoV-2’nin
olduğunu buldu. Aynı dergide bağırsak hücrelerini enfekte
yer alan bir başka çalışmada, etme yeteneği, yanlış
Çin’in Wuhan kentinde hafif negatifleri azaltmak
COVID-19 başlangıcı olan amacıyla dışkı Araştırmalar, gastrointestinal rahatsızlığın bir koronavirüs
hastaların neredeyse dörtte testinin de hastalığı enfeksiyonunun uyarısı olabileceğini düşündürüyor.
birinde yalnızca gastrointestinal teşhis etmek için
semptomlar, yarısından azında kullanılabilmesini insanlar virüsü ediyorsa, doktora gitmenin
yalnızca solunum semptomları mümkün kılıyor. yaklaşık beş zamanı gelmiş olabilir.
vardı ve kalanlarda bu En az iki ayrı hafta boyunca Tuvaleti hasta bir kişiyle
sorunların her ikisi de görüldü. çalışmada, test edilen dışkılarıyla atmaya paylaşanlar, her kullanımdan
Bazen hafif olabilen bu COVID-19 hastalarının devam edebiliyor. sonra, virüsün dışkı yoluyla
semptomları anlamak çok yüzde 50’sinden fazlasının Araştırmacılar hala bu yayılıp yayılmadığına
önemlidir, çünkü enfekte olanlar dışkısında virüs tespit edildi. dışkının bulaşıcı olup olmadığını bakılmaksızın, her yeri iyi bir
bunu fark etmeyebilir ve bu Çalışmalardan birinde, solunum anlamaya çalışıyor. temizleyiciyle dezenfekte etmeli.
nedenle hastalığın yayılmasını örneklerinden alınan testler Ara sıra gevşek dışkılama Araştırmacılar için bir sonraki
önlemek için gerekli önlemleri negatif çıktığı halde, bu yaşayan herkes hemen adım, SARS-CoV-2’nin dışkı
almayabilir. Ancak bu şekilde hastaların yüzde 23’ünün dışkı endişelenmemeli, zira ishal, yoluyla yayılıp yayılmadığını
enfekte olanların ciddi solunum testleri pozitif çıktı. COVID-19’un yanı sıra pek çok doğrulamak olacak. Yine
sorunları olanlar kadar kolay Gastroenterology and şeyin de belirtisi olabiliyor. de, o zamana kadar,
test edilemeyebileceklerinden Hepatology dergisinde Ancak ishale, ateş, öksürük, kendimizi güvene almak için
yüzde kaçının gastrointestinal Mayıs ayında yayınlanan bir nefes almada zorluk veya boğaz yayılabileceğini varsaymamız
semptomlar göstermekte araştırmaya göre, negatif bir ağrısı gibi COVID-19’un diğer gerekli.
olduğu bilinmiyor. solunum testinden sonra bile belirtilerinden bazıları eşlik — Leah Shaffer
gösterdiğini henüz açıklayabilmiş değil. beslenme biyoloğu Riley Hughes, “Kişiselleştirilmiş veya hassas
İnsanlar yaklaşık 23.000 farklı gene sahip, ancak bağırsakla- beslenme, en temel anlamda, mikrobiyom, genetik, epigenetik ve
rımızda yaşayan bakterilerin toplam farklı gen sayısı 3 milyonu egzersiz gibi çeşitli diğer yaşam tarzı faktörleri dahil olmak üzere
buluyor. Bu, insan genlerindeki ve her insandaki bağırsak bakte- sağlık sonuçlarının biyobelirteçlerini aramak ve bunların hepsini,
rilerindeki farklılıkların ötesinde, bakterilerin içindeki genlerin de sonuçları tahmin edecek bir tür makine öğrenimi veya algoritması
önemli bir çeşitlilik kaynağı olabileceği anlamına geliyor. içinde bir araya getirmek” diye açıklıyor.
Bununla birlikte, bazen birden fazla bakteri türünde bulunabi- Hughes, “Sağlığı etkileyebilecek tüm bu farklı faktörleri hesaba
lecek birden fazla gen, bağırsakta aynı işlevi görebiliyor, yani aynı kattığımızdan emin olmak için farklı alanlardan mümkün oldu-
metaboliti üretebiliyor. Bu yüzden bağırsak mikrobiyomunun ğunca çok araştırmacının çalışmalara dahil olması gerekiyor” diyor.
TEFI/SHUTTERSTOCK; POPTIKA/SHUTTERSTOCK
etkilerini anlamak için, sadece bakterileri tanımlamak yetmi- Kable da bunun zorlu ancak önemli bir iş olduğunu, çünkü aynı
yor; ne yaptıklarını da bilmek gerekiyor. Bu nedenle, Kable’ın beslenme yönergelerinin herkes için işe yaramadığını söyleyerek
California’daki USDA’daki laboratuvar grubu, bakterileri tanımla- hedeflerinin, “Aslında insanın kendini tanımlayabileceği farklı
mak yerine bakterinin aktif genlerini tanımlayan transkriptomik parametrelere göre bir dizi beslenme paketi hazırlamak” olduğunu
adı verilen bir yöntem kullanıyor. Bu bilgiyi, sağlıklı insanların nasıl belirtiyor. “Bunun nasıl görüneceğini henüz bilmiyorum, çünkü şu
sağlıklı kalabileceklerini ve hastalıkları nasıl önleyebileceklerini anda sonuçtan gerçekten çok, çok uzaktayız. Ama günün birinde
araştırmaya yönelik büyük resim yaklaşımının bir parçası olarak başaracağımızı hayal ediyorum” diye ekliyor.
kullanıyorlar. Nihai hedefleri, kişiselleştirilmiş beslenme planları
üretmek. Kable’ın ekibinden, Davis, California Üniversitesinde Anna Funk, Discover dergisinin yardımcı editörüdür.
P OPU L A R SC IENC E » 69
FÜZYONUN ALTIN ÇAĞI
70 « P OPU L AR SC IENC E
BOB MUMGAARD/CREATIVE COMMONS
P OPU L A R SC IENCE » 71
H
ayali bile güzel: Sera gazları veya radyo- 20’den fazla özel
YARAYIP YARAMADIĞINI
bölündüğü nükleer fisyon yoluyla elektrik üre- ctor - ITER) bilim
tiyor. Nükleer füzyon ise bunun tam tersine ça- ve operasyon baş-
lışıyor, yani enerji ortaya çıkarmak için atom çe- kanı Dr. Tim Luce,
kirdekleri birleştiriliyor. Güneş’te gerçekleşen “İnsanlar, ‘eğer
reaksiyon da füzyondur. Ancak, atom çekirdek-
leri arasındaki doğal itme kuvvetinin üstesin-
den gelmek ve füzyonun gerçekleşmesi için
enerji ihtiyacı için
nihai çözüm ger-
çekten buysa, işe
ÖĞRENELİM’ DEMEK İSTİYOR”
doğru koşulları sağlamak hiç kolay değil. Daha- yarayıp yaramadı-
sı bunu, reaksiyonun tükettiğinden daha fazla ğını öğrenelim’ de-
ÜSTTE: Fransa’da inşa
enerji üretecek şekilde yapmak, onlarca yıldır mek istiyor” diyor. ITER, şimdiye kadar füzyon
edilen ITER tesisine 35 ülke
fizikteki en iyi zihinlerin bile kavrayışının öte- alanında yapılan en büyük girişim. Yaklaşık 22
yatırım yaptı.
sinde kaldı. milyar dolarlık inşaat maliyeti, AB, ABD, Çin ve
ÜSTTE SAĞDA: ITER’nin
Ancak artık bu konuda bazı umut ışıkları gö- Rusya da dahil olmak üzere Dünya nüfusunun
kalbindeki simit şeklindeki
rülüyor. Son yıllarda bazı ana teknik zorlukları üçte ikisini temsil eden hükümetler tarafından
vakum odası.
aşmak için yöntemler geliştirildi ve dünyanın karşılanıyor. 2025’te çalışmaya başladığında,
SAĞDA: Çin’in EAST
dört bir yanından hükümetler, füzyon araştır- dünyanın en büyük füzyon reaktörü olacak. İşe
reaktörü, Haziran ayında
malarına büyük para akıtıyor. Ayrıca İngiltere, yararsa ITER, füzyon gücünün hayal olmaktan
plazmayı 120.000.000
ABD, Avrupa, Çin ve Avustralya’da füzyonla çıktığını ve gerçekten uygulanabilir bir enerji
derecede 101 saniye
enerji üretecek ilk şirket olmak için yarışan kaynağına dönüştüğünü göreceğiz.
tutmayı başardı.
72 « P OPU L AR SC IENC E
ISI VE BASINÇ
ITER, füzyon gücü için en iyi umut olduğu düşünü-
len bir tokamak reaktörü olacak. Plazmanın kapalı
manyetik alan bölgesi içinde hapsedilmeye çalışıldı-
ğı bir plazma tutucu sistem olan tokamak içinde, ge-
nellikle döteryum adı verilen bir hidrojen izotopu
olan bir gaz, elektronların atomlardan çıkmasına ne-
den olan yoğun ısı ve basınca maruz kalıyor. Bunun
sonucunda ortaya bir plazma (aşırı sıcak, iyonize bir
gaz) çıkıyor ve bu plazmanın yoğun bir manyetik alan
ile sabit tutulması gerekiyor. Dünyadaki hiçbir mal-
zeme, plazmanın sahip olduğu ve füzyonun başlaya-
bilmesi için gereken yoğun ısıya (100.000.000 dere-
ce ve üzeri) dayanamayacağından, plazmayı muhafa-
za edebilmek hayati önem taşıyor. Bu sıcaklık, Gü-
neş’in çekirdeğindeki sıcaklığın 10 katına yakın ve
bir tokamakta buna benzer sıcaklıklara ihtiyaç var.
ITER ORGANISATION X2, SHUTTERSTOCK
P OPU L A R SC IENCE » 73
74 « P O PU L AR SC I ENC E
SOLDA: Çin’in EAST
reaktöründe bir ekip
Haziran’daki başarılı deney
öncesinde reaktörü
inceliyor ve ayarlarını
yapıyor.
EDİLEBİLDİ.”
manda geliştirildi” diyor. ITER’in mıkna-
SHUTTERSTOCK
P OPU L A R SC IENCE » 75
üretecek. DAHA FAZLA GÜÇ
ITER’in füzyonun gerçekleşeceği vakum ITER, füzyon yakıtı olarak saf döteryum yeri-
odasının iç duvarları, dokunduğunda plaz- ne, başka bir hidrojen izotopu olan trityumla
mayı fazla kirletmeyecek bir metal olan beril- karıştırılmış döteryum kullanacak. Döter-
yum ile kaplanacak. Altta, reaktörün içindeki yum-trityum karışımı, verilenden önemli öl-
sıcaklığı kontrol altında tutacak bir saptırıcı çüde daha fazla güç elde etmek için en iyi şansı
bulunuyor. Luce, “Saptırıcı üzerindeki ısı sunuyor. Füzyon gücünün savunucuları, bu
yükü, bir roketin çıkışındaki kadar büyük teknolojinin güvenli olmasının en iyi nedenle-
olabilir” diyor. “Roket çıkışlarında bir sorun rinden birinin füzyonun gerçekleşmesini sağ- ALTTA: İngiltere’deki Joint
yaşanmıyor, çünkü dakikalar içinde yörün- lamak için yakıtın sürekli olarak reaktöre bes- European Torus (JET)
geye gidiyorlar ve orası, yani uzay, gerçekten lenmesi olduğunu söylüyor. Bu süreç, kaçak reaktöründe, daha yüksek
soğuk.” Bir füzyon reaktöründe, bir saptırıcı- bir reaksiyonun gerçekleşmesini imkansız güç çıkışlarını daha uzun süre
nın bu ısıya süresiz olarak dayanması gereke- hale getiriyor. sürdürmeyi amaçlayan
cek. ITER’de tungstenden bir saptırıcı test Döteryum deniz suyundan elde ediliyor, bu döteryum-trityum füzyon
edilecek. nedenle elimizde neredeyse sınırsız bir döter- reaksiyonları üzerinde
Bu arada, ABD’de, National Spherical Torus yum kaynağı bulunuyor. Ancak tüm dünyada çalışılıyor.
Experiment – Upgrade (NSTX-U) olarak ad- sadece 20 kg trityum olduğu için, füzyon sant- ALTTA SAĞDA: NSTX-U
landırılan bir füzyon reaktörünün de 2022 rallerinin bu maddeyi ayrıca üretmesi gerekli. reaktörü diğer tokamaklarda
sonbaharında devreye girmesi bekleniyor. Bu ITER’de trityum “üretmek” için de bir teknolo- kullanılan toroid şeklinin
reaktörün önceliklerinden biri, reaktörün içi- ji geliştiriliyor. Bir füzyon tesisinde bazı radyo- (simit şeklinde) yerine,
ni lityumla kaplamanın plazmayı kararlı tut- aktif atıklar üretilecek olsa da bu atıkların yarı küresel bir plazma üretmek
mak için işe yarayıp yaramayacağını görmek. ömürleri yaklaşık olarak 100 yıl. Günümüzde için tasarlandı.
76 « P O PU L AR SC IENC E
kullanılan nükleer nın belirlenmesi yer alıyor.
GÜCE YÜKSELTİLECEK.”
füzyon reaksiyon- yatırımlar artacak” diyor. Bu teknoloji gelişti-
larını denemeye rildiğinde artık elektrik üreten füzyon sant-
başlayacak. JET’in ralleri inşa edilmeye başlanabilir. “ITER kapı-
bilimsel program yı açacak ve herkese ‘Evet, bakın bilim ortada,
liderlerinden biri bu işe yarıyor’ diyecek”.
olan Dr Joelle Mailloux, “JET sayesinde ITER’de
füzyon parametrelerini optimize etmek için ge-
rekli bilgilere sahip olacağız” diyor. Bu paramet-
reler arasında en iyi döteryum ve trityum kombi- A NDY RIDG WAY
nasyonunun bulunması ve füzyon başlamadan Bristol’da yaşayan bir gazeteci olan Andy, UWE Bristol’de
önce mıknatıslardaki akımın nasıl artırılacağı- bilim iletişimi alanında kıdemli öğretim görevlisidir.
P OPU L A R SC IENCE » 77
Geleceğe doğru evrimleşmek
78 POPUL AR SCIENCE
YENİ YAZI DİZİSİ:
>>EVRİM >>
B A LÇ I K Y I L L A R I
4 – 2 MİLYAR YIL ÖNCE
C A N AVA R L A R V E İ N S A N L A R
250 MİLYON – 8.000 YIL ÖNCE
CHIHUAHUAN ÇÖLÜ
Çevresi yüksek dağlarla çevrili bir vadide yer alan
Meksika’daki Cuatros Cienegas çöl vahasındaki
organizmalar, biyologların 540 milyon yıl Cuatro Cienegas, kuzey Meksika’nın Chihuahuan
önce meydana gelen bir evrimsel karışıklığı
gözlemlemesini sağlıyor.
POPUL AR SCIENCE »81
Çölü’nde, 400’den fazla gölet ve yeraltı kay-
naklarıyla beslenen bir vaha. 200 dönüm-
lük alana yayılmış bu köpüklü mavi su
havuzları, Dünya’nın başka hiçbir yerinde
bulunmayan 70 bitki ve hayvan türüne ev
sahipliği yapıyor. Bölge, kısmen stroma-
tolitlerin (çok hücreli hayvanlardan önce
Dünya’da bol miktarda bulunan mavi-yeşil
algler tarafından oluşturulan resif benzeri
yapılar) varlığı nedeniyle bilim insanla-
rının ilgisini çekiyor. Cuatro Cienegas’ın
ekosistemleri, yaklaşık 540 milyon yıl
önce, basit, tek hücreli yaşamın çok hücreli Tamamı Papua
yaşama dönüştüğü çok önemli bir dönem Yeni Gine’den
olan Kambriyen patlamasını ortaya çıka- olan ve yeni
keşfedilen bu
ran güçlere dair ipuçları verebilir.
türlere henüz bir
Tempe’deki Arizona Eyalet Üniversite- ad konulmadı.
sinden paleontolog Jack Farmer, “Henüz Solda: Bulut
tanımlayamadığımız bir tetikleyici nede- ormanı kur-
niyle, hayvan yaşamında ani bir çeşitlilik bağası. Sağda:
Yağmur ormanı
ortaya çıktı” diyor. “Cuatro Cienegas, bu
çekirgesi. Altta:
konuda bize ipuçları sağlayabilir. Çünkü Tüp burunlu
bölgenin biyoçeşitliliğini kontrol eden meyve yarasası.
mekanizmalar, Kambriyen döneminde
devreye girmiş olabilir.” Ancak yüksek çözünürlüklü dalgıç kame-
Bilim insanları, Cuatro Cienegas’taki ralar, Pasifik yüzeyinin 8 kilometre altında
vahaların on milyonlarca yıldır okyanusla canlı bir yaşamın sürmekte olduğuna dair
temas halinde olmamasına rağmen, bura- görüntüler yakaladı. Bir kamera, donduru-
lardaki organizmaların yaklaşık yarısının cu soğuğa, zifiri karanlığa ve çok yüksek
deniz yaşamıyla çok yakından ilişkili oldu- basınca rağmen Japon balığına benzeyen
ğunu keşfetti. Arizona Eyaleti’nden böl- bir avın etrafında dönen 19 salyangoz
geye düzenli geziler yapan biyolog James balığı tespit etti.
Elser, “Deniz organizmalarının okyanus- Derin denizin robotik keşfinde uzman-
tan bu kadar uzakta bulunmasını nasıl laşan Aberdeen Üniversitesinin Ocean-
açıklarsınız” diye soruyor. “Bir teori, bun- lab direktörü Monty Priede, “Belki bir iki
ların jeolojik sistem oluşurken biriktiğini balık görürüz diyorduk, ancak böylesine
ve çağlar boyunca kireçtaşı içinde hapsol- büyük bir grup görmek harika oldu” diyor.
duğunu öne sürüyor. Çok uzun yıllar sonra “Ve bunlar sadece salyangoz balığı. Orada
serbest kaldılar ve kendi ekosistemlerini karidesler de dahil olmak üzere çok sayıda
oluşturdular. Elimizde körelmiş bir toplu- kabuklu canlı yaşıyor. Pasifik’teki okyanus
luk, deneysel bir zaman makinesi var ve çukurlarının her birinde, bu derinliklerde
onları şimdiki zamanda incelemek bize yarım milyon balık olduğunu düşünüyo-
geçmiş hakkında bir şeyler söyleyebilir.” ruz. Her nasılsa, kendilerini buradaki aşırı
soğuğa ve yoğun basınca uyarlamışlar.”
PASİFİK OKYANUSUNUN 7600 Oceanlab araştırmacıları, bu keşifleri
METRE ALTINDA… 2008 sonbaharında, Japonya’nın kuzey-
Bilim insanları, Dünya’nın en derin okya- doğu kıyısındaki Japon Çukuru’na yapılan
nus hendeklerinden birinin dibinde, orada iki haftalık bir keşif gezisi sırasında, aşırı
asla bulmayı ummadıkları, oldukça sosyal koşullara dayanacak şekilde tasarlanmış
bir balık kolonisi keşfetti. Araştırmacılar, dalgıç kamera platformlarını kullanarak
böyle zorlu bir ortamda yaşamak zorunda yaptılar. Keşif, Oceanlab’ın Hadeep projesi-
kalan balıkların kırılgan ve yalnız olacağı- nin bir parçasıydı. Hadeep, Tokyo Üniversi-
nı, besin kaynakları kıt olduğundan dolayı tesi ile ortaklaşa yürütülen ve okyanusun
enerjilerini koruyacak şekilde evrimleş- 6 kilometreden daha derin bölgelerindeki
miş olmaları gerektiğini varsayıyordu. yaşamı araştıran bir girişim.
82 « P O P U L A R SCIENCE
imkânı sunduğundan dolayı, Christopher
Austin gibi evrimsel biyologlar için yaşa-
yan bir laboratuvar gibi. Louisiana Eyalet
Üniversitesi Doğa Bilimleri Müzesinde
herpetolog olarak çalışan Austin, son 22
yılda bu tropik adada 40’tan fazla yeni ker-
tenkele türü keşfetti.
Yeni Gine’nin alışılmadık derecede
çeşitli topografyası ve iklimi, çok çeşitli
habitatların ortaya çıkmasını sağlıyor. Bu
habitatlar, buharlı ova ormanlarından,
bataklıklardan ve taşkın yataklarından
bulut ormanlarına, dağ otlaklarına ve
4800 metre yüksekliğindeki dağları kap-
layan buzullara kadar çeşitlilik gösteriyor.
Ada, ağaçlarda yaşayan kangurular ve yeşil
kanlı kertenkeleler de dahil olmak üzere
Dünya’nın en sıra dışı organizmalarından
bazılarına ev sahipliği yapıyor.
Ancak Yeni Gine, sırlarını hemen ifşa
etmeye niyetli değil. Austin, “Burada yollar
çok sınırlı, bu yüzden seyahatlerimizin
çoğunu ya yürüyerek ya da küçük uçak-
larla yapıyoruz” diyor. Austin, buradaki
Okyanus tabanındaki döküntüleri zamanının çoğunu kuzeydeki yağmur
yiyen minik karideslerle beslenen salyan- ormanlarının yanındaki Sepik Nehri kıyı-
goz balığı popülasyonunun, şimdiye kadar sında haftalarca kamp yapıp ormandan
kaydedilen en derin su balığı olduğuna kertenkele, yılan ve kurbağa örnekleri top-
inanılıyor. Salyangoz balıklarının, evrim- layarak geçiriyor. Louisiana Eyaletindeki
sel zaman dilimleri çerçevesinde bakıldı- laboratuvarına geri döndüğünde, genetik
ğında, derin okyanus çukurlarını nispeten materyalleri analiz ederek Yeni Gine’nin
yakın zamanda kolonize ettiği düşünülü- birçok benzersiz türünün nasıl akrabala-
yor. Balıklar, yüzey suyunda çözünen ve rından ayrıldığını ve kendine özgü form-
daha sonra aşağıya inen oksijene bağımlı- larını nasıl aldığını daha iyi anlamaya
dır fakat derin denizlerin oksijenlenmesi çalışıyor.
yalnızca son 70 milyon yıl içinde gerçek- Küresel iklim değişikliğinin yarattı-
leşti. Priede, “Salyangoz balığı, balıkların ğı tehditler nedeniyle, bu uzak yağmur
en gelişmişidir. Nispeten büyük yumur- ormanlarında ortaya çıkan bulguların
talar üretirler ve tüm yumurtalarına ihti- geniş kapsamlı sonuçları olabilir. Austin,
mamla bakarlar” diyor. “Bu keşifler, bazı “Şimdiye kadar gerçekleşmiş en dikkat
evrimsel soruları yanıtlamaya yardımcı çekici yok olma olaylarından birinin orta-
COPYRIGHT PIOTR NASKRECKI/NASKRECKI.COM (3). PREVIOUS PAGES: JAMES ELSER
olacak. Hayatın sınırları nelerdir? Daha sındayız” diyor. Mevcut sıcaklık artışları
yüksek basınç altında da hayatta kalma- hassas ekosistemleri yok ediyor ve Dünya
ya imkân veren sistemlere sahip olmak çapında milyonlarca bitki ve hayvan türü-
mümkün mü? Bunları daha yeni yeni nün neslini tükenme tehlikesi ile karşı
öğrenmeye başlıyoruz.” karşıya bırakıyor. “Bu gezegeni kurtarma
umudumuz varsa, yok olma ile yeni türle-
YENİ GİNE’NİN VAHŞİ DOĞASI rin gelişmesi arasındaki dengeyi anlama-
Yeni Gine, yüzölçümü açısından Ameri- mız gerekiyor.”
ka Birleşik Devletleri’nin sadece onda biri
büyüklüğünde olmasına rağmen, Dün- KANADA KUTUP BÖLGESİ
ya’daki biyolojik çeşitliliğin yüzde 7’sine Amerikalı bilim insanları, 2004 yılında
sahip. Burası, yeni türlerin ortaya çıkma- Kuzey Kutbu’ndaki uzak bir adada, yak-
sını sağlayan adaptasyon mekanizmala- laşık 375 milyon yıl önce karada ilk kez
rının oluşumunu ilk elden gözlemleme sürünen Tiktaalik roseae balığının fosil
84 « P O P U L A R SCIENCE
Arizona’daki bu bakır madeni gibi
toksik ağır metaller açısından
zengin alanlar, değiştirilmiş genleri
zehirleri daha az zararlı biçimlere
dönüştüren bazı solucanlarda
evrimi tetikliyor gibi görünüyor.
bu yüzden sürekli olarak arayı kapatmak yiyip bitiriyor. Bu solucanların normalde izlemek için hassas X-ışını teknolojisini
zorunda kalıyoruz” diyor. “Şu anda elimiz- öldürücü olan zehirleri mideye indirip kullandılar. Hodson, “Bu solucanlar toprak
deki antibiyotiklerden en iyi şekilde nasıl hayatta kalabilmelerinin ardındaki meka- kirliliğiyle başa çıkmak için uyarlanabilir
yararlanabiliriz? Direnç gelişimini en aza nizmayı ortaya çıkaran, İngiltere’deki mekanizmalar geliştirmişler” diyor. “Top-
indirecek veya geciktirecek ilaçları nasıl Reading Üniversitesinden toprak bilimcisi rağı yuttuklarında, dokularında metal
şekillendirip değiştirebileceğimize dair Mark Hodson, “Yüksek metal konsantras- birikiyor. Ancak onlar, kalsiyum yollarını
hipotezler oluşturmak için matematiksel yonuna dirençli görünüyorlar ve metale değiştirerek ve metali daha az toksik bir
modeller kullanıyoruz.” maruz kalmak bu solucanların evrimini forma dönüştüren bir enzim salgılayarak
yönlendiriyor” diyor. zehirlenmekten kurtuluyorlar.”
TERKEDİLMİŞ BAKIR MADENİ Galler’deki, Cwmystwyth bölgesinde Solucanlar kirli toprağı işledikten
Endüstriyel atıkların akışıyla kirlenen top- bulunan kurşuna dayanıklı solucanların sonra, bitkiler tarafından daha kolay emile-
raklar, yakında alışılmadık bir eko-savaşçı DNA analizi, solucanların genetik yapı- bilecek, biraz farklı bir metal versiyonu sal-
ordusunun egemenliğine girebilir: Metal sında metal etkisiyle ortaya çıkan hafif gılıyor. Hodson, “Bu solucanları iyileştirme
BOB GIBBONS/ALAMY
yiyen solucanlar. İngiltere ve Galler’deki değişiklikler olduğunu ortaya çıkar- sürecini hızlandırmak için kullanabiliriz.
terk edilmiş madenlerde keşfedilen bu son dı. Araştırmacılar, solucanların bir tuz Yapmamız gereken tek şey, onları konta-
derece gelişmiş süper solucanlar kurşun, tanesinin binde biri boyutundaki metal mine alanlara salıvermek ve temizlemele-
arsenik ve bakır gibi zehirli ağır metalleri parçacıklarını nasıl metabolize ettiğini rini beklemek.”
86 « P O P U L A R SCIENCE
İSPANYOL DANSÇI
Hint ve Pasifik okyanuslarının tropik bölgelerinde bulunan
İspanyol Dansçı (Hexabranchus sanguineus), kabukları
olmayan yumuşakçalar olarak tanımlanan ve nudibranch olarak
adlandırılan 3.000 deniz salyangozu türünden biri. Yumuşak ve
savunmasız bedenini koruyacak bir kabuğu olmayan ve boyu 50
santimetreye kadar uzayabilen bu nudibranch, okyanuslardaki
yırtıcıları öldüren zehirlere dayanacak şekilde evrimleşmiştir.
İspanyol Dansçı kurnazca geliştirmiş olduğu bir uyarlama
sayesinde, deniz süngerleri ve denizanası gibi zehirli yaratıkları
yiyebiliyor, zehirlerini kendi dokusunda saklayabiliyor ve saldır-
ganları zehirlemek için kullanabiliyor.
POPUL AR SCIENCE »87
YA P R A K L I D E N İ Z E J D E R İ AY- AY
Deniz atları ve boru balıklarının akrabası olan bu hayvan, Madagaskar’da yaşayan ve Dünya’nın en büyük gece pri-
saklanmak ve savunmak için uygun adaptasyonlara sahip. matı olan ay-ay, akrabası olan lemurdan ağaçların içinde
Avustralya kıyılarındaki yosun ormanlarında yaşar ve yuvalanan böcek larvalarını bulup yakalamasına izin veren
yaprak benzeri uzantıları ile neredeyse görünmez olacak anatomik modifikasyonlarla ayrılıyor. Diğer parmakların-
şekilde kamufle olabilir. Bir yırtıcı onu fark edip yemeye dan daha ince olan orta parmağı ile ağaç kabuklarına
çalışırsa, kıvrılıp kapanır. Bu sayede vücudu zırhlı plakalar- tıklatıyor ve devasa kulakları ile sesi dinleyerek, kabuğun
la kaplı olduğundan, düşmanından gayet güzel bir şekilde içindeki kurtçuk tünellerini algılıyor. Bir tünel bulduğunda
korunur. Yırtıcı, ejderin sırtı boyunca uzanan uzun, keskin keskin dişleriyle bir delik açıyor ve o ince parmağını lar-
dikenlerle karşı karşıya kalır. vaları çıkarmak için kullanıyor. Bunu da saniyede 3,3 kez,
yani çok hızlı yapıyor, kurtçukların kaçma şansı olmuyor.
88 « P O P U L A R SCIENCE
PETE OXFORD/MINDEN PICTURES
POPUL AR SCIENCE
»89
90 « P O P U L A R SCIENCE
F İ N CA N M A N TA R I DAMLA BALIĞI
Dünya’nın her yerindeki tropik bölgelerde yetişen Cookeina Denizin çok derinlerinde, çok zorlu koşullar söz konusu.
tricholoma, sporlarını havaya fırlatarak türünün devam Yüzeyin 750 metre altından itibaren su basıncı 1.175 psi
etmesini sağlıyor. Adından da anlaşılabileceği gibi, fincan seviyesine çıkıyor ve bu basınçta, balıkların yüzmesini
şeklindeki bu mantar, suyu toplamak için narin beyaz tüy- sağlayan hava kesecikleri bir işe yaramıyor. Boyu 30
lerini kullanıyor. Gövdesinin iç kısımlarını kaplayan sporlu santimetreyi geçebilen damla balığı, bu zorluğun üstesin-
hücreler suyu alınca şişiyor. Su buharlaşınca hücreler den gelebilmek için hafif bir kemik yapısına ve çok az kasa
havayla temas ediyor, fincanın içinde basınç oluşuyor ve sahip olacak şekilde evrimleşmiş durumda. Bedeni, yüksek
sonrasında sporlar duyulabilir bir patlama ile yukarı doğru basıncın sıkıştıramadığı ve deniz tabanının hemen üze-
fırlıyor. Diğer mantarlardan farklı olarak, fincan mantarı rinde yüzmesine izin veren jelimsi bir tür etten oluşuyor.
tüm sporlarını aynı anda çıkarıyor. Harvard Üniversitesin- Damla balığı vücut yapısını bu şekilde değiştirerek yiyecek
den mikolog Donald Pfister belirgin bir şekilde çok verimli bulmanın çok zor olduğu derinliklerde büyük önem taşıyan
olan bu fırlatma mekanizmasının, mantarın geniş yayılma enerji korumasını başarılı bir şekilde gerçekleştirebiliyor.
alanı ve bir tür olarak tutarlılığını açıkladığını söylüyor.
Cookeina tricholoma, Dünya genelinde kendi cinsindeki
diğer mantarlardan genetik olarak daha tek tip olması ile
NEWSCOM. PREVIOUS PAGE: PAUL WHITEHEAD
de ayrılıyor.
gösterilenle aynı konfigürasyona sahip olduğundan farklı bir sayılır. Yandaki çizimde,
bölmeleme olarak kabul edilmez. bir beşgen, köşegenleri
kesişmeyen üç ikizkenar
2. Bir adım daha ileri gidelim: Kesişmeyen köşegenleri üçgene ayrılmış
kullanarak bir beşgeni ve bir yedigeni kaç üçgene bölebilirsiniz? durumda.
92 « P O PU L AR SC IENC E
» 93 P OPU L A R SC IENC E
kullanabilirsiniz.
hakkınız var. İsterseniz parantez
4 -5 6
CEVAPLAR = = =
sadece bir kere kullanma
ÇİZGİLER ÇİZELİM olsun. 1 ile 9 arasındaki sayıları
3 = – +
1. Bir beşgenin beş, bir satırlardaki denklemler doğru
yedigenin 14 köşegeni vardır. +
koyun ve hem sütun hem de
= 22
2. Aşağıdaki tabloda 1 ile 10 kenara sahip çokgenlerin köşegen sayıları ile 9 arasında farklı bir sayı
yer alıyor. burada kalıp şöyle: n adet kenarı olan bir çokgenin köşegen –
(+, –, x, /) her yeşil kareye 1
sayısı (n-2) artı (n-1) kenarlı çokgenlerin köşegen sayısıdır. Bunu 1 = x /
bir denkleme dönüştürmek de mümkün. Kenar sayısına n, köşegen
Her sarı kareye bir işlem işareti
sayısına k dersek, denklem şu şekilde oluyor: k = [ n (n – 3) ] / 2. 3. [ZOR]
Kenar sayısı 4 5 6 7 8 9 10 8 10 8 kullanabilirsiniz.
Köşegen sayısı 2 5 9 14 20 27 35 = = = sağlayın. İsterseniz parantez
/ 10 = ½ x denklemlerin doğru olmasını
NASIL BÖLMELİ? + x + basamaklı bir sayı koyun ve tüm
1. Bir altıgeni 2 = – + Her yeşil kareye pozitif tek
yalnızca kesişmeyen 2. [ŞAŞIRTMACALI]
köşegenleri – – +
kullanarak üçgenler 6 = / x 4
halinde bölmenin 14 yolu = 2 yazımı yanlıştır.
bulunuyor. Dört temel
kalıp ve köşegenlerin
ve bu doğrudur, oysa 5 – (4 x 2)
konfigürasyonunu döndürerek elde edilebilecek farklı bölmeler yanda dizi için (5 – 4) x 2 = 2 yazılabilir
görülüyor. -4 5 6 koyabilirsiniz. Örneğin ortadaki
= = =
2.Bir beşgen, yalnızca kesişmeyen köşegenler kullanılarak üç üçgene
uygun yerlere parantezler
bölünebilir. Bir yedigen ise beş üçgene bölünebilir. 3 = 7 8 3 eşitliği sağlayın. İsterseniz,
3. Bir çokgenin yalnızca kesişmeyen köşegenler kullanılarak
ve her satır ve sütundaki
bölünebileceği üçgen sayısı her zaman kenar sayısından iki eksiktir. 2 = 2 x 4 – 5 işlem işareti (+, –, x, /) koyun
Her sarı kareye bir matematiksel
ÜST DÜZEY PERFORMANS 1 = 1 9 10 1. [KOLAY]
1. Sağdaki beşgen, altıgen ve KAYIP SAYILAR
sekizgen, kesişmeyen köşegenler
kullanılarak ikizkenar üçgenlere
bölünmüştür. misiniz?
48gen veya 80gen için yanıtlayabilir
2.Sağda, yalnızca kesişmeyen köşegenler
kullanılarak bir onikigenin ikizkenar üçgenlere nasıl şey çizmeden, aynı soruyu 24gen veya
bölüneceği görülüyor. Bu bölmelemeyi, yukarıdaki üçgene ayırmak mümkündür? Hiçbir
parçalara ayrılmış altıgenle başlayıp altıgenin
her iki yanına ince bir ikizkenar üçgen ekleyerek
köşegenleri kullanarak kaç ikizkenar
oluşturabileceğinize dikkat çekelim. Bunu yapınca, Bir onikigeni sadece kesişmeyen
kenar sayısı ikiye katlanıyor. 24gen için benzer bir 2. Bir adım daha ileri gidelim.
bölmeleme yapmak için, bu onikigen bölmelemesinin her iki tarafına
bir ikizkenar üçgen tepe noktası ekleyin. 48gen için 24gen’e tepe
noktası ekleyeceğiz. 80gen için bölünmüş beşgene dört kez tepe
noktası ekleyin.
KAYIP SAYILAR
10 – 9 x 1 = 1 4 x 9 / 6 = 6 8 / 4 x 2 = 1
/ + + + – – – – x
5 – 4 x 2 = 2 3 + 7 – 8 = 2 7 + 9 + 6 = 22 ikizkenar üçgenlere ayırabilir misiniz?
x – – + x + + / /
3 x 8 – 7 = 3 1 x 5 / 10 = ½ 5 + 1 – 3 = 3
1. Sadece kesişmeyen köşegenleri kullanarak altıgen ve sekizgeni
= = = = = = = = =
6 5 -4 8 10 8 6 -5 4
1. 2. 3.
Kafanızı kurcalayan bir soru mu var?
sorucevap@popsci.com.tr
SORU & CEVAP adresine yollayın cevaplayalım
Evet; fakat Güneş’in kendi etrafındaki dönüşü, Dünya’nın ken- ğın nedeni Güneş’in gaz yapıda olması; ancak iç kısmının sanki
di etrafındaki dönüşünden farklıdır. Nitekim Güneş’in her kat- karasal bir yapıdaymış gibi dönmesinden kaynaklanır. Bunun
manı aynı hızda dönmez, ekvator kısımları çok daha hızlıdır ve yanı sıra Dünya da Güneş’in etrafında döndüğü için, gezege-
24,5 günde dönüşünü tamamlar. Kutup kısımları ise çok daha nimizden bakıldığında bu süreleri daha yavaş olarak gözlem-
yavaş döner ve bir tam turu 34,3 günde tamamlar. Bu farklılı- leriz.
94 « P O PU L AR SC I ENC E
TÜRKİYE’DE
UZAY BİLİMLERİ VE
ASTRONOMİ DERGİSİ
POPULAR SCIENCE
EKİBİNDEN
OCAK
SAYISI
BAYİLERDE
MAGNET
HEDİYELİ!
KIZIL GEZEGEN MARS
MAGNETİ
96 « P OPU L AR SC I ENC E
ABONELİĞİ
ÇOK AVANTAJLI!
12 Sayı
Fiyatına
(1 yıllık) MUHTEŞEM
abonelik ARAÇLAR
Hediye!
178.80 TL
Kampanya stoklar ile sınırlıdır. Doğan Burda kampanya koşullarını değiştirme ve kampanyayı bitirme hakkını saklı tutar.
*Kampanyada belirtilen koşullar www.dergiburda.com sitemizden yapılan satışlar için geçerlidir.
KAZANABİLİR Mİ?
Eray Kaşıkçı, Gamze Doğan, Tan Bodur, Umut Yıldız,
YÖNETİM
Klor son derece reaktif bir element olduğu Finans Direktörü Didem Kurucu
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
için çok sayıda enzime saldırarak tepkime- Üretim ve Plan. Direktörü Yakup Kurtulmuş
ye girer. Çoğu bakteri türünün hücre zarıyla (Tüzel Kişi Temsilcisi)
Dijital İçerik Direktörü Eren Demir
da etkileşime giren klor, böylece zarı delerek
bakterilerin ölümüne sebep olur. Fakat bu, REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
bakterilerin klora karşı direnç kazanamaya- Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal, Işıl Baysal Turan
cağı anlamına gelmez; bazı araştırmalarda Satış Koordinatörü Burcu Acavut , Burcu Kevser Karaçam
Satış Müdürü İpek Tunalı, Beril Güroğlu Sözkesen
içme sularında ve havuzlarda klora rağmen Teknik Müdür Ayfer Kaygun Buka
hayatta kalmayı başarmış bakterilere rast- Tel: 0 212 336 53 61 - 62
lanmıştır. Bakterilerin bunu başarmasının REZERVASYON
Rezervasyon Tel. 0 212 336 53 00 - 57 - 59
arkasında ise metabolizmalarını daha yavaş Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
hale getirmeleri ve enzim reaksiyonları için Hedef Sayfalar
Reklam Koordinatörü Aysel Şener
alternatif yollar kullanmaları yatar. Yine de, Tel. 0 212 336 53 70
bu tarz dirençli bakterilere karşı klora ek ola- Reklam Bölgeler Satış Müdürü Hülya Erdoğan
rak brom kullanılması, en azından şu an için Tel. 0 212 336 53 72
Faks 0 212 336 53 91
yeterli olmaktadır. Ankara Reklam Satış Koordinatörü Sezinur Balıkçıoğlu
Ankara Reklam Satış Müdürü Beliz Balibey
Tel: 0 312 577 31 56
YARATILMASI
Dudullu Organize San. Bölgesi 1.Cad.
KISA CEVAP No:16 Ümraniye-İSTANBUL
Tel: 444 44 03 • Fax: (0216) 365 99 07-08
Teoride
MÜMKÜN MÜDÜR?
www.bilnet.net.tr Sertifika No: 42716
evet Dağıtım TURKUVAZ DAĞITIM PAZARLAMA A.Ş.
Yayın Türü Ulusal süreli, aylık
üyesidir
© POPULAR SCIENCE dergisi, Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama
A.Ş. tarafından Bonnier Corporation lisansıyla T.C. yasalarına uygun olarak
yayımlanmaktadır.
© (2012) Bonnier Corporation. Her hakkı saklıdır. Dergide yayımlanan yazı,
fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konular izinsiz, kaynak gösterilerek dahi
kullanılamaz, alıntı yapılamaz.
DB Okur Hizmetleri Hattı 0 212 478 0 300
okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı Tel: 0 212 478 0 300,
Faks: 0 212 410 35 12 - 13
abone@doganburda.com
www.doganburda.com
Çalışma saatleri her gün saat 09.00 - 22.00
arasında hizmet verilmektedir.
SURDURULEBiliR
GELECEK iCiN
SINIRLARI
KALDIRIYORUZ.