Cichoń W. – Wartości, człowiek, wychowanie.

Zarys problematyki aksjologiczno-wychowawczej

Władysław Cichoń – wprowadził teorię wartości do refleksji nad wychowaniem,
skupienie nad tym, co jest w człowieku najważniejsze.

Aksjologia (gr. áxios – godny, cenny, lógos – słowo, nauka) – dziedzina filozofii badająca
sferę wartości, ich naturę; ustala normy, kryteria oraz hierarchię wartości.

1. Uwagi wstępne
Zagadnienia aksjologiczne ukazują się w dwóch dziedzinach:
1) obszar przednaukowej refleksji → potrzeby codzienne i praktyczne, pojawia się w
sytuacjach, kiedy człowiek musi dokonać wyboru pomiędzy różnymi wyznawanymi
przez siebie wartościami, cel praktyczny,
2) sfera refleksji teoretycznej → chęć poznawczego wglądu w istotę tego, co istnieje,
dokonuje jej nie tylko filozof, ale również każdy badacz, który próbuje wyrobić w
sobie odpowiedzialny pogląd na świat
↓
współwystępują one ze sobą w procesie badawczym:

Wartości w życiu ludzkim mają wpływ na globalny postęp dziejowy, organizację życia
jednostkowego i społecznego, formowanie i osiąganie celów gospodarczych, kulturowych i
cywilizacyjnych. Kształtują normy postępowania, którymi się posługujemy.
Podejmując działania wychowawcze odwołujemy się do wartości moralnych, do tego,
co wartościowe i służące społeczeństwu. Aksjologia ma dostarczać teoretycznych zasad
systemu wartości, które nas obowiązują. Wartości i oparte na nich zasady umacniają w
jednostce ludzkiej jej człowieczeństwo i decydują o jej rozwoju.

2. Nurty i tendencje rozwoju aksjologii

Aksjologia wyodrębniła się od innych dyscyplin filozoficznych ze względu na
krystalizowanie się jej odrębnej problematyki (zagadnień dotyczących wartości), ale
jednocześnie coraz bardziej się nimi splatała ze względu na sposób postępowania
badawczego.

Trzy różne sposoby ujmowania związku między ontologią, a aksjologią (pytaniem o

naturę bytu, a pytaniem o naturę wartości:
- przedmiotowa odrębność badawcza → wartość i byt to pojęcia określające coś od
siebie niezależnego,
- związek z teorią bytu → wartość jest czymś istniejącym, swojego rodzaju bytem
(aksjologia musiała być rozumiana jako część filozofii bytu),
- uzależnienie teorii bytu od teorii wartości → coś jest bytem tylko wtedy, kiedy samo
jest wartością (teoria bytu powinna być budowana w oparciu o istniejące w bycie i
współtworzące go wartości.
 Kształtowanie się metod i sposobów poznawania wartości
1) próby badania wartości tymi samymi metodami, jakimi badano byt,
2) zauważenie, że w dziedzinie poznania wartości nie można pomijać sfery przeżyć
emocjonalnych,
3) pojawienie się poglądów radykalnie negujących możliwość filozoficznego i
naukowego poznania aksjologicznego

3. Kierunki badań aksjologicznych

Dwa aspekty koncepcji badań dotyczących wartości, decydujące o ich charakterze:
1) ich stanowisko wobec przedmiotu:
2) ich stanowisko wobec źródeł i sposobów poznania aksjologicznego

Istnieją poglądy odmawiające aksjologii charakteru nauki i odrzucające swoisty dla

niej przedmiot badań, a także kwestionujące istnienie typowo aksjologicznych źródeł
poznania oraz metod naukowego badania wartości. Wartości są sprowadzane do treści
przeżyć psychicznych i stanów emocjonalnych albo jako fakt społeczny, zachowanie ludzkie,
którego nie powinno się oceniać.
Po drugiej stronie stoi koncepcja wywodząca się z nurtu filozofii fenomenologicznej,
która przyjmuje że aksjologia ma swój odrębny i swoisty przedmiot badania różniący się
zarówno od sfery przeżyć psychicznych i rzeczywistości fizykalnej. Należy je więc badać tak,
jak są nam one dane w ich bezpośrednim doświadczeniu. Podobnie myślą o wartościach
koncepcje filozofii chrześcijańskiej.
Oprócz tego istnieje jeszcze wiele poglądów pośrednich na aksjologię. Na przykład
marksizm nie odrzuca możliwości teorii wartości jako naukowej dyscypliny filozoficznej, ale
nie przyjmuje w pełni autonomii metod ich poznania. Świat wartości dla marksizmu jest
ściśle związany z człowiekiem i jego aktualną sytuacją społeczno-historyczną i można je
badać w połączeniu z innymi naukami społecznymi.

4. Główne koncepcje aksjologii

Wskaźniki porządkujące stanowiska aksjologiczne:
- sposób rozstrzygnięcia zagadnienia przedmiotu badań aksjologicznych,
- problem źródeł i metod poznania aksjologicznego,
- samo rozumienie wartości.

Możliwe stanowiska w sprawie koncepcji aksjologii

1) skrajnie negatywne → wartości w ogóle nie istnieją:
- możliwe źródło: odrzucenie jakiegokolwiek istnienia poza światem
materialnym rzeczy, co prowadzi do zanegowania pozazmysłowych i
pozafizycznych własności istniejących przedmiotów,
2) wartości istnieją, ale są czymś subiektywnym i indywidualnie
uwarunkowanym:
- są treściami lub właściwościami naszych aktów psychicznych,
mniemań, odczuć, ocen itp.,
- są związane z konkretnymi ludźmi, nie mają ponadindywidualnego
charakteru, mimo że mogą być u wielu ludzi podobne,
- wartości nie są obiektywnym przedmiotem badań,
3) wartości istnieją obiektywnie, ale są całkowicie zależne od człowieka lub
grupy społecznej:
 - badania związane z wartościami opierają się na opisowej analizie
historycznej, socjologicznej, psychologicznej,
- buduje się opisowo-porównawcze teorie postępowania moralnego,
4) wartości są szczególnymi właściwościami, cechami rzeczy, takimi samymi jak
cechy fizyczne, czy biologiczne:
- przeświadczenie o fizykalnej jedności świata,
- przedmiot jest zbiorem własności, cech, a jego wartościowość jest
jedną z nich,
- aksjologia jest więc jedną z nauk rzeczywistości obiektywnej,
5) wartości są czymś obiektywnym i niezależnym od świadomości ludzkiej, a
oprócz tego są czymś swoistym i pełniącym w strukturach bytu istotną rolę:
- takie podejście pozwala ukonstytuować aksjologię w jej właściwym
znaczeniu,
- przedmiotem badań jest wewnętrznie zróżnicowany świat wartości,
który można wyodrębnić poza własności fizyczne i zmysłowe, a
jednocześnie w różny sposób powiązany z tym, co obiektywnie
istnieje,
- korzysta z poznania intelektualno-emocjonalnego wprowadzając je to
teoretycznego ujęcia natury wartości,
6) poza wartościami realnymi istnieją jeszcze wartości idealne:
- aksjologia bytu realnego bada wartości konkretnych rzeczy
jednostkowych, procesów i zjawisk w świecie faktów,
- aksjologia bytu idealnego ujmuje wartości jako trwałe, niezmienne i
absolutne przedmioty istniejące w świecie bytów idealnych.
7) wartości są przedmiotami wyłącznie idealnymi:
- różne odmiany aksjologii w zależności od przyjmowanego typu
idealizmu metafizycznego:
- przyjmowanie zależności świata realnego od tego, co idealne
uznaje możliwość wypowiedzi aksjologicznych o
rzeczywistości faktycznej, mimo że odmawia wartościom
realnego istnienia,
- odrzucanie istnienia wartości w świecie realnym i powiązania
między idealnym bytem wartości i światem rzeczy
jednostkowych.

Koncepcja aksjologii i jej miejsce w obrębie innych nauk zależy głównie od zajętego
w filozofii stanowiska ontologicznego i epistemologicznego. W związku z tym niemożliwe
jest z góry rozstrzygnięcie charakteru aksjologii jako nauki – powinno się ono wyłaniać
sukcesywnie w obrębie prowadzonych badań nad wartościami. Zrozumienie roli aksjologii w
pedagogice jest możliwe jedynie po uzyskaniu wglądu w te wartości, które pozostają z nią
bezpośrednio związane.