Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές

έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
ΕΛΠ 48: Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία
ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑ: Δήμητρα Μελισσαροπούλου

Σημειώσεις 1ης
υποενότητας

1ΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ : Εισαγωγή σε βασικές έννοιες‐Φωνητική‐Φωνολογία1

Τι είναι Γλωσσολογία

Οι απόψεις των μη μυημένων για το τι είναι γλωσσολογία ποικίλλουν.

Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες:

α. Γλωσσολογία είναι η γνώση πολλών γλωσσών

β. Γλωσσολόγος είναι αυτός που διδάσκει ξένες γλώσσες

γ. Γλωσσολόγος είναι αυτός που ασχολείται με τη συγκριτική μελέτη των

αρχαίων κλασικών γλωσσών (Ελληνική, Λατινική, Σανσκριτική)

Τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν πεδία μελέτης της γλωσσολογίας, ο

κλάδος όμως δεν εξαντλείται σε αυτά.

Η Γλωσσολογία ορίζεται ως είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας.

1Οι παρούσες σημειώσεις δεν αποτελούν προϊόν πρωτογενούς επιστημονικής έρευνας.

Έχουν δημιουργηθεί από την υπεύθυνη της θεματικής ενότητας αποκλειστικά για
διδακτικούς σκοπούς και βασίζονται στη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας που
παρατίθεται στο τέλος.
Ακαδ. Έτος 2012‐2013
Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 1
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Με τον όρο επιστημονική μελέτη νοείται η αντικειμενική – η χωρίς

δηλαδή προκαταλήψεις (κοινωνικές, πολιτισμικές, εθνικές) και με

ακρίβεια – παρατήρηση καταγραφή και ανάλυση των γλωσσικών

δεδομένων.

Άρχισε να διδάσκεται ως αυτόνομη επιστήμη τη δεκαετία του ‘60 στα

πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Από την περίοδο αυτή και μετά

αναπτύχθηκε αλματωδώς ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν πολυάριθμοι

κλάδοι θεωρητικής και εφαρμοσμένης γλωσσολογίας (μελέτης της

γλώσσας δηλαδή), αυτόνομα ή σε συνδυασμό με άλλες επιστήμες.

Ορισμοί για τη γλώσσα – Πεδίο έρευνας

Κοινός Ορισμός: Σύστημα επικοινωνίας

Τι περιλαμβάνει αυτός ο ορισμός; Όχι μόνο τις φυσικές γλώσσες αλλά

και τα συστήματα επικοινωνίας που έχουν δημιουργηθεί τεχνητά και

ευσυνείδητα από το ανθρώπινο ον (Μορς, μαθηματικά σύμβολα). Η

Γλωσσολογία περιορίζει το αντικείμενό της σε εκείνο που στοιχειοθετεί

μια φυσική γλώσσα, ως σύστημα επικοινωνίας το οποίο υπάρχει,

μαθαίνεται φυσικά (δεν κατασκευάζεται) από τα μέλη μιας κοινότητας.

Υπάρχουν άλλα τέτοια συστήματα; Ναι, αυτά των ζώων. Ενδεικτικά

αναφέρεται το σύστημα επικοινωνίας των μελισσών, το οποίο όμως

τίθεται εκτός του πεδίου της Γλωσσολογίας καθώς δεν διαθέτει τα

χαρακτηριστικά που διαθέτουν οι φυσικές γλώσσες.

Συμπέρασμα: Ο όρος γλώσσα στο πλαίσιο της γλωσσολογίας

περιορίζεται στο φυσικό εκείνο σύστημα επικοινωνίας που

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 2
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο και έχει ως βάση τον έναρθρο λόγο.

Προσοχή: Δεν αγνοείται ο γραπτός λόγος. Δίνεται προτεραιότητα όμως

στον προφορικό λόγο.

Ο ορισμός που δώσαμε ως τώρα αναφέρει ότι αντικείμενο μελέτης

της γλωσσολογίας είναι η γλώσσα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι υπάρχει

μόνο μια γλώσσα σε όλη τον πλανήτη και αυτό είναι το αντικείμενο

μελέτης. Η γλωσσολογία δεν περιορίζει τη μελέτη της σε μια μόνο

γλώσσα από τις 7.000 περίπου ομιλούμενες γλώσσες σήμερα

(http://www.ethnologue.com/web.asp) ούτε έχει ως μοναδικό σκοπό τη

μελέτη καθεμιάς από τις γλώσσες αυτές ξεχωριστά.

Η γλωσσολογία μελετά τη γλώσσα ως φαινόμενο και έχει στόχο

τον καθορισμό των γενικών αρχών που διέπουν τη γλώσσα συνολικά, ως

φαινόμενο. Υπό αυτό το πρίσμα η μελέτη κάθε γλώσσας συνεισφέρει στη

μελέτη, την κατανόηση και την γνώση μας για τη φύση αυτής της

κατεξοχήν ανθρώπινης ικανότητας.

Ακολουθούν μερικοί από τους πλέον γνωστούς και συζητημένους

ορισμούς για τη γλώσσα, καθένας από τους οποίους εστιάζει σε

διαφορετική πτυχή.

α. «Η γλώσσα είναι μια καθαρά ανθρώπινη, μη ενστικτώδης μέθοδος

για τη μετάδοση ιδεών, συναισθημάτων και επιθυμιών μέσω

συμβόλων που παράγονται εκούσια» (Sapir, 1921: 8).

β. «Μια γλώσσα είναι ένα όργανο επικοινωνίας κατά το οποίο η

ανθρώπινη πείρα αναλύεται, διαφορετικά σε κάθε κοινότητα, σε

μονάδες εφοδιασμένες με ένα σημασιολογικό περιεχόμενο και μια

φωνητική έκφραση» (Μartinet, 1960: 47).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 3
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
γ. «Μια γλώσσα είναι ένα αυθαίρετο σύστημα φωνητικών συμβόλων

μέσω των οποίων μια κοινωνική ομάδα λειτουργεί σαν σύνολο» (Bloch

& Trager 1942: 2).

δ. «H γλώσσα είναι ένα σύνολο (μη πεπερασμένο) προτάσεων, που η

καθεμιά τους είναι πεπερασμένη σε μήκος και αποτελείται από ένα

πεπερασμένο σύνολο στοιχείων» (Chomsky 1957: 13).

Βασικά αντικείμενα της γλωσσολογικής έρευνας.

Τα βασικά αντικείμενα

1. Ποια είναι τα στοιχεία της γλώσσας και ποιες οι σχέσεις μεταξύ

τους; Ποια είναι, με άλλα λόγια, η δομή της γλώσσας;

2. Υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις γλώσσες και ποια

είναι αυτά;

3. Τι είδους διαφοροποίηση εμφανίζεται διαγλωσσικά και πόσο α)

αυθαίρετη και β) περιορισμένη είναι αυτή η ποικιλότητα;

Επίσης,

1. Ποιος είναι ο ρόλος της γλώσσας στις ανθρώπινες δραστηριότητες

(διάφοροι τομείς της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας);

2. Ποια είναι η σχέση της γλώσσας με τη βιολογική και την ψυχολογική

διάσταση του ανθρώπινου οργανισμού;

3. Ποια είναι ή σχέση της γλώσσας με τη νόηση;

Το πρώτο αντικείμενο ανταποκρίνεται στον κλάδο της ονομαζόμενης

θεωρητικής γλωσσολογίας, που έχει ως αντικείμενο μελέτης τη δομή

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 4
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
της Γλώσσας και διακρίνεται με βάση τα επίπεδα ανάλυσης στους

ακόλουθους τομείς.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 5
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Φωνητική (Phonetics): Η Φωνητική περιγράφει τις ιδιότητες των ήχων

(φθόγγων) μεμονωμένα. Διακρίνεται σε

α) αρθρωτική (articulatory): Πώς παράγονται οι ήχοι

β) ακουστική (acoustic): ποιές είναι οι φυσικές τους ιδιότητες

γ) αντιληπτική‐ακροατική (auditory): Πώς γίνονται αντιληπτοί οι ήχοι

Υπάρχουν ήχοι που, ενώ παράγονται στο στόμα, δεν αποτελούν

φθόγγους της (δικής μας τουλάχιστον, Ελληνικής ή Κυπριακής) γλώσσας.

Φωνολογία (Phonology): Η Φωνολογία μελέτα τα φωνήματα και το

γενικότερο ρόλο τους στη γλώσσα

Το φώνημα: ελάχιστη μονάδα ήχου με διακριτική λειτουργία.

A. ΚΟΙΝΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΠΡΙΑΚΗ

/poros/ /kupa/

/xoros/ /kupha/

/loros/

B. /kala/ /kotʃino/

/ceri/ /kochino/

Μορφολογία (Morphology): περιγράφει τα χαρακτηριστικά και τις

ιδιότητες των μορφημάτων και το ρόλο τους για τη δημιουργία λέξεων.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 6
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Μορφήματα είναι οι ελάχιστες γλωσσικές μονάδες που συνδυάζουν

μορφή και σημασία (λεξική ή γραμματική). Στα παραδείγματα που

ακολουθούν τα μορφήματα χωρίζονται με παύλες.

Π.χ. κουκλ-ο‐σπιτ-ο

εργατ‐ικ‐ότητα

έ‐φευγ‐α

Σύνταξη (syntax): μελετά τη δομή των προτάσεων, πώς δηλαδή

συνδυάζονται οι λέξεις μεταξύ τους για να γίνει μια πρόταση. Πώς, π.χ., η

δομή μιας αμφίσημης πρότασης, όπως η παρακάτω, διαφοροποιείται

ανάλογα με τη σημασία που φέρει κάθε φορά. Δεδομένου του ότι η

παρακάτω πρόταση έχει δύο ερμηνείες, η κάθε μια, λογικά, θα πρέπει να

προκύπτει από διαφορετικό συνδυασμό των (ίδιων) λέξεων, εφόσον η

σημασία των λέξεων παραμένει σταθερή.

Είδα τον άνδρα με τα κυάλια.

Σημασιολογία (semantics): μελετά το κυριολεκτικό νόημα των λέξεων

και των προτάσεων (λεξική και δομική σημασιολογία). Με διαφορετικά

λόγια, η σημασιολογία μελετά τη σχέση των εκφράσεων προς τα

αντικείμενα με τα οποία σχετίζονται καθώς και τις σημασιακές σχέσεις

που αναπτύσσοντια μεταξύ τους

Πραγματολογία (pragmatics): μελετά τη σχέση ανάμεσα στο

κυριολεκτικό νόημα αυτών που λέγονται, και τις επιπλέον πληροφορίες

που είναι αναγκαίες για να γίνει κατανοητό αυτό που λέγεται. Π.χ. Η

πρόταση Μπορείς να ανοίξεις το παράθυρο; μπορεί να αποκτήσει

διάφορες ερμηνείες ανάλογα με τα συμφραζόμενα (context).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 7
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Ο ρόλος της Γλώσσας στις ανθρώπινες δραστηριότητες

Η γλώσσα συμμετέχει σε ένα μεγάλο φάσμα ανθρώπινων εκδηλώσεων

γι’ αυτό και η μελέτη της γλωσσολογίας επεκτείνεται και σε άλλους

χώρους και συνδυάζεται και με άλλες επιστήμες. Με αυτόν τον τρόπο

δημιουργούνται νέοι κλάδοι γλωσσολογικής έρευνας. Π.χ.

9 Ψυχογλωσσολογία (psycholinguistics): μελετά τη σχέση της γλώσσας

με άλλες γνωστικές – ψυχολογικές διεργασίες π.χ., μνήμη, προσοχή,

αντίληψη. Ο πιο ανεπτυγμένος κλάδος της ψυχογλωσσολογίας είναι

αυτός της γλωσσικής κατάκτησης (language acquisition), που

ασχολείται με την κατάκτηση της (πρώτης αλλά και της δεύτερης)

γλώσσας.

9 Κοινωνιογλωσσολογία (sociolinguistics): μελετά τη σχέση

αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη γλώσσα και την κοινωνία – τις

κοινωνικές ομάδες – την κοινωνική συμπεριφορά. Π.χ. πώς μέσω της

γλώσσας εκφράζουμε κοινωνικές ταυτότητες.

9 Διαλεκτολογία (dialectology): Μελετά την γλωσσική ποικιλότητα στο

πλαίσιο της οριζόντιας, γεωγραφικής διαφοροποίησης.

9 Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία (applied linguistics): συνήθως

ταυτίζεται με την διδακτική, ασχολείται δηλαδή με τη μεθοδολογία

και τα προβλήματα διδασκαλίας μιας γλώσσας ως μητρικής ή ξένης.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 8
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
9 Υπολογιστική Γλωσσολογία (computational linguistics): πώς η

γλώσσα μπορεί να αναλυθεί και να γίνει αντικείμενο επεξεργασίας

από τον υπολογιστή με σκοπό να αξιοποιηθεί σε εφαρμογές που

απαιτούν αυτόματη μετάφραση, ανάλυση ή σύνθεση φωνής κτλ.

9 Νευρογλωσσολογία (neurolinguistcs): Μελετά τις σχέσεις γλώσσας

και εγκεφάλου, π.χ. επεξεργασία δομής ή (λεξικής) σημασιολογίας.

Η σχέση των παραπάνω κλάδων με την θεωρητική γλωσσολογία είναι

αμφίδρομη. Η θεωρητική γλωσσολογία τροφοδοτεί και καθοδηγεί την

έρευνά τους αλλά και τα συμπεράσματα των εφαρμοσμένων κλάδων

ελέγχουν, επαληθεύουν ή απορρίπτουν τα πορίσματα της σύγχρονης

θεωρίας.

Η βιολογική βάση της γλώσσας

Ένα ερώτημα που απασχόλησε από νωρίς τους γλωσσολόγους είναι αν η

γλώσσα είναι φαινόμενο που εμφανίζεται αποκλειστικά στο ανθρώπινο

είδος ή αν και άλλα ζωϊκά είδη έχουν την ικανότητα να μιλούν. Η λέξη

«μιλούν» έχει, ωστόσο, διπλή σημασία. Μπορεί απλώς να σημαίνει «να

εκφέρουν φθόγγους ή και λέξεις» ή «να χρησιμοποιούν τη γλώσσα με

τρόπο τέτοιο ώστε να παράγουν σημασίες και νοήματα» (Aitchison 1998:

23). Το ερώτημα δηλαδή σχετίζεται με το αν τα συστήματα της

γραμματικής τα οποία συνιστούν γλωσσική γνώση κατακτημένη από τα

παιδιά χωρίς διδακτική καθοδήγηση και χρησιμοποιούνται δημιουργικά

και όχι απλώς ως αντιδράσεις σε εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα,

είναι μοναδικά στο ανθρώπινο είδος.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 9
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Οι σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι πολλά ζωϊκά είδη διαθέτουν

κώδικες επικοινωνίας που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν με την ανθρώπινη

γλώσσα, ή ότι «μιλούν» με την έννοια ότι παράγουν ήχους και λέξεις.

Κανένα, ωστόσο, ζωϊκό είδος δε φαίνεται –τουλάχιστον με βάση τα μέχρι

τώρα πειραματικά αποτελέσματα‐ να χρησιμοποιεί τη γλώσσα με τους

τρόπους και με τους στόχους που τη χρησιμοποιεί ο άνθρωπος.

Οι σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στην ανθρώπινη γλώσσα και

στα συστήματα επικοινωνίας των ζώων μπορούν να συνοψιστούν στις

ακόλουθες (βλ. Φιλιππάκη‐Warburton 1992, Aitchison 2000):

1. Τα συστήματα των ζώων συνίστανται σε πολύ μικρά και κλειστά

σύνολα συμβόλων που μεταβιβάζουν μόνο συγκεκριμένες και

περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με βιολογικές ανάγκες.

2. Η χρήση των συμβόλων που κάνουν τα ζώα είναι άμεσα συνδεδεμένη

με κάποιο περιβάλλον κι εμφανίζεται μόνο όταν στο περιβάλλον αυτό

υπάρχουν τα ανάλογα εξωτερικά ερεθίσματα. Έχουμε δηλαδή την

συγκεκριμένη επιλογή της κατάλληλης κραυγής του φόβου από τους

πιθήκους μόνο όταν στο άμεσο περιβάλλον υπάρχει ο κίνδυνος. Με άλλα

λόγια ο πίθηκος δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τα σύμβολά του

προκειμένου να περιγράψει έναν παρελθοντικό κίνδυνο ή να

προετοιμάσει τους άλλους για έναν μελλοντικό κίνδυνο.

=> Η έκφραση των ζώων είναι μια βιολογική αντανακλαστική αντίδραση

σε ένα άμεσο ερέθισμα.

Αντίθετα, η ανθρώπινη γλώσσα έχει τη δυνατότητα να προχωρεί πέρα

από το άμεσο περιβάλλον, να επεκτείνεται πέρα από τα αισθητά, σε

σύνθετες και αφηρημένες έννοιες και να μετακινείται στον τόπο και τον

χρόνο.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 10
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
3. Το βασικότερο όμως χαρακτηριστικό της ανθρώπινης γλώσσας, που

απουσιάζει από τους κώδικες επικοινωνίας των άλλων ζωϊκών ειδών,

είναι η δημιουργικότητα. Η ανθρώπινη γλώσσα αποτελεί σύστημα και

λειτουργεί με γραμματικούς κανόνες. Έχει δηλαδή γραμματική δομή και

η δομή αυτή είναι τέτοια ώστε να επιτρέπει στο ανθρώπινο ον να είναι

απείρως δημιουργικό στα μηνύματα που μπορεί να κατανοήσει και να

μεταδώσει. Η ύπαρξη γραμματικής δομής και απεριόριστης

δημιουργικότητας οδήγησαν πολλούς θεωρητικούς αλλά και

γλωσσολόγους (Humboldt, Καρτέσιος, Chomsky) στο συμπέρασμα ότι η

ανθρώπινη γλώσσα είναι αποκλειστικά ανθρώπινη ικανότητα.

Αντίδραση ψυχολόγων:

1) ο νους του ανθρώπου είναι απλώς πιο πολύπλοκος και αυτό

ευθύνεται για τη διαφορά στην επικοινωνιακή συμπεριφορά.

2) Κάποιοι υποστήριξαν ότι οι πίθηκοι διαθέτουν τη νοητική

ικανότητα να μάθουν μια ανθρώπινη γλώσσα αλλά δεν είναι

εξοπλισμένοι με τα κατάλληλα φωνητικά όργανα.

Για το λόγο αυτό έγινε προσπάθεια να διδάξουν σε πιθήκους συστήματα

επικοινωνίας που να περιέχουν χαρακτηριστικά της ανθρώπινης

γλώσσας αλλά να εκφράζονται με χειρονομίες ή με συνδυασμένη χρήση

χειρονομιών και πλαστικών αντικειμένων και να αποδειχτεί ότι μπορούν

να χρησιμοποιηθούν σε συνδυασμούς τέτοιους που να αποτελούν

προτάσεις, να έχουν δηλαδή γραμματική δομή 2 . Ο χρόνος και η

2
Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με πειράματα σε χιμπατζήδες ή άλλα

ανθρωποειδή για την κατάκτηση γλώσσας βλ. Φιλιππάκη – Warburton (1992: 17‐19).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 11
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
προσπάθεια που χρειάστηκαν οι χιμπατζήδες για να μάθουν μικρό

αριθμό συμβόλων και να κάνουν κάποιους αδόμητους έστω συνδυασμούς

είναι μη συγκρίσιμος με αυτόν της κατάκτησης της γλώσσας από τα

παιδιά. Οι χιμπατζήδες μπορούν να μάθουν να χρησιμοποιούν σύμβολα

με γενικευμένη αναφορά αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να

συνδυάσουν τα σύμβολα αυτά σε προτασιακές δομές. Τα παραπάνω

ευρήματα ενισχύουν τη θέση του Chomsky ότι η γλωσσική ικανότητα

είναι ποιοτικά διαφορετική από τα συστήματα επικοινωνίας των ζώων και

περιορίζεται στο ανθρώπινο είδος.

Ιστορικά στοιχεία σχετικά με την ανάπτυξη του κλάδου της

Γλωσσολογίας

Η γλώσσα έχει απασχολήσει την ανθρώπινη σκέψη εδώ και χιλιετίες. Στο

δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό οι απαρχές της μελέτης της γλώσσας

βρίσκονται στις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Πλάτωνα και τον

Αριστοτέλη τον 5ο και 4ο αι. π. Χ..

Στην Ινδία, τον 4ο αι. π. Χ. υπάρχουν αξιόλογες μελέτες πάνω στα

σανσκριτικά από τον Panini, o oποίος ανέπτυξε ολοκληρωμένη

γλωσσολογική θεωρία, ιδιαίτερα σχετικά με τη φωνολογία και τη

μορφολογία. Οι μελέτες αυτές έγιναν γνωστές κατά τον 19ο αι. και

τροφοδότησαν εφεξής τη γλωσσολογική έρευνα.

Ο Πλάτωνας στον Κρατύλο αντιμετωπίζει τη σχέση της γλώσσας και των

αντικειμένων / εννοιών στα οποία αναφέρεται. Αναπτύσσονται και

συζητώνται δύο αντίθετες απόψεις α) η φύσει β) ή η θέσει ονοματοθεσία

των αντικειμένων / εννοιών.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 12
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Αν ισχύει το α. ερχόμαστε πιο κοντά στην αληθινή γνώση της φύσης των

πραγμάτων. Π.χ. ηχομιμητικές λέξεις όπως «γαβγίζω» ή φωνητικός

συμβολισμός /r/ στο ροή, ρέω, δρόμος, όπου το /r/ υποτίθεται ότι αποδίδει

συμβολικά την ιδιότητα της «υγρότητας» ή της «επανάληψης» που

υπάρχει στις παραπάνω λέξεις.

Το β. υποστηρίζει ότι οι λέξεις αποτελούν αυθαίρετα σύμβολα αναφοράς

που έχουν γίνει αποδεκτά κατόπιν σύμβασης από τα μέλη μιας

γλωσσικής κοινότητας.

Αυτή την άποψη υποστηρίζει και ο F. de Saussure, o θεμελιωτής της

σύγχρονης δομιστικής γλωσσολογίας.

Ο Αριστοτέλης ενδιαφέρεται περισσότερο για τη σχέση γλώσσας και

σκέψης. Θεωρεί ότι η γλώσσα δεν κάνει τίποτε άλλο από το να

εξωτερικεύει τη σκέψη. Μελετώντας τη γλώσσα, τις κατηγορίες και τα

στοιχεία της, κατανοούμε τον ανθρώπινο νου.

Σημαντική διαμάχη σχετικά με τη γλώσσα: η αναλογία ή η ανωμαλία

στη γλώσσα.

Οπαδοί της αναλογίας ήταν κυρίως οι Αλεξανδρινοί γραμματικοί

(Απολλώνιος ο Δύσκολος, Διονύσιος ο Θραξ) που πιστεύουν ότι η γλώσσα

διέπεται από συστηματικότητα και νομοτέλεια και ότι οι γλωσσικές

σχέσεις ισούνται με τις μαθηματικές σχέσεις.

Υποστηρικτές της ανωμαλίας ήταν οι Στωικοί, που θεωρούν ότι η γλώσσα

χαρακτηρίζεται περισσότερο από ανωμαλία παρά από ομαλότητα.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 13
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Στην Αλεξάνδρεια, από τον 3ο αι. και μετά, μπαίνουν τα θεμέλια της

γραμματικής (με την έννοια «γραμματική τέχνη» : «τέχνη της γραφής») η

οποία αποτελούσε την εξονυχιστική μελέτη της γλώσσας των γραπτών

κειμένων.

Οι Αλεξανδρινοί εστιάζουν σε φιλοσοφικά θέματα (βλ. παραπάνω) αλλά

και σε πρακτικά (προβλήματα διδασκαλίας της γλώσσας της κλασικής

περιόδου, καθώς η σύγχρονή τους γλώσσα είχε μεταβληθεί φωνολογικά,

μορφολογικά και συντακτικά σε σχέση με τη γλώσσα των κλασικών

συγγραφέων.

Αυτά αντιμετωπίστηκαν με βάση τη θεωρία της αναλογίας. Οι

Αλεξανδρινοί γραμματικοί δίνουν ένα πιο λεπτομερές σύστημα

γραμματικών κατηγοριών και γλωσσικών κανόνων για τη γλώσσα.

Προσκολλώνται όμως υπερβολικά στα γραπτά κείμενα των αρχαίων και

αυτό οδηγεί σε ορισμένες προκαταλήψεις σχετικά με τη γλωσσική

επιστήμη

Απόρροια της αλεξανδρινής σχολής:

1. Δίνεται προτεραιότητα στο γραπτό λόγο.

2. Δίνεται προτεραιότητα στη διδακτική (ρυθμιστική) γραμματική

<Από τα κείμενα δηλ. συνάγεται η «σωστή» γλώσσα η οποία θεωρείται το

γλωσσικό μοντέλο με βάση το οποίο θα πρέπει να διδάσκουμε τη γλώσσα

και να διορθώνουμε τα «λάθη»>

3. Η γλωσσική αλλαγή ισούται με γλωσσική φθορά.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 14
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Υπάρχει δηλαδή συστηματική μελέτη της γραμματικής, αλλά με

διαφορετική σκοπιά απ’ ότι η σύγχρονη γλωσσολογία. Της Αλεξανδρινής

σχολής στόχος είναι η ρύθμιση (prescription) ενώ της σύγχρονης

γλωσσολογίας η περιγραφή (description).

Ρωμαϊκή περίοδος

Οι Λατίνοι γραμματικοί και φιλόσοφοι θαυμάζουν και μιμούνται τους

Έλληνες. Διδάσκουν ελληνικά και ασχολούνται με τις φιλοσοφικές

διαμάχες σχετικά με τη γλώσσα. Δημιουργούν διδακτικές γραμματικές

της Λατινικής (ο Βάρων τον 1o αι. π.Χ. υπό την επίδραση των

Αλεξανδρινών και των Στωϊκών, ο Δονάτος τον 4ο αι. μ.Χ., ο Πρισκιανός

τον 5ο αι. μ.Χ.)

Μεσαίωνας

Το μεσαίωνα κυριαρχεί η διδασκαλία της λατινικής που αποτελεί τη μόνη

αναγνωρισμένη γλώσσα της εκκλησίας σχεδόν σε όλη την Ευρώπη.

Οι σχολαστικοί φιλόσοφοι της εποχής συνεχίζουν τη θεωρία του

Αριστοτέλη και των Στωικών, με βάση την οποία οι κατηγορίες της

γλώσσας ανακλούν τις κατηγορίες της λογικής σκέψης. Πιο

συγκεκριμένα, μελετάται η σχέση γλώσσας και αντικειμένου αναφοράς

και η σχέση γλώσσας – σκέψης.

Αναγέννηση

Έρχεται πάλι στο προσκήνιο η μελέτη των Αρχαίων Ελλήνων και

Ρωμαίων συγγραφέων. Ενθαρρύνεται (με την Αναγέννηση) η μελέτη των

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 15
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
ντόπιων, μη κλασσικών, γλωσσών, καθώς αναδεικνύεται ως αξιόλογο

εκφραστικό όργανο από σημαντικούς λογοτέχνες. Ο Δάντης (1265‐1321)

γράφει τη Θεία Κωμωδίαστη διάλεκτο της Τοσκάνης η οποία και γίνεται

η βάση της ιταλικής. Αντίστοιχα στην αγγλική ο Μίλτων (1608‐1674)

γράφει το Χαμένος Παράδεισος.

Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία

Η ιστορικοσυγκριτική γλωσσσολογία (historical‐comparative linguistics)

εδραιώνεται τον 18ο αι. μ. Χ. όταν ο Ουαλός Sir Williams Jones,

ανατολιστής και ανώτατος δικαστικός στην Καλκούτα, άρχισε να

μαθαίνει σανσκριτικά. Τα σανσκριτικά είχαν εκλείψει ως ομιλούμενη

γλώσσα, χρησιμοποιούνταν όμως σε θρησκευτικές τελετές. Έμοιαζαν με

τα λατινικά και τα ελληνικά όχι μόνο ως προς το λεξιλόγιο αλλά και ως

προς τη γραμματική και τις κλίσεις. Στη βάση αυτής της παρατήρησης, ο

Williams Jones συμπέρανε ότι αυτές οι τρεις γλώσσες ξεπήδησαν από

κάποια κοινή πηγή, από την οποία προήλθαν επίσης οι γερμανικές και οι

κελτικές γλώσσες και έτσι έθεσε τις αρχές της Ιστορικοσυγκριτικής

Γλωσσολογίας.

Η προσφορά της Ιστορικοσυγκριτικης Γλωσσολογίας στο ευρύτερο χώρο

μπορεί να συνοψιστεί στα εξής:

1. Εδραιώνει την αυστηρή εμπειρική μέθοδο περιγραφής της γλώσσας και

καθιερώνει έτσι τη Γλωσσολογία ως επιστήμη.

2. Καθιερώνει τη μελέτη και της προφορικής γλώσσας.

3. Ερμηνεύει τη γλωσσική αλλαγή ως φυσικό και συστηματικό φαινόμενο

(και όχι ως παρακμή, όπως οι Αλεξανδρινοί).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 16
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Σύγχρονη Γλωσσολογία

Η σύγχρονη γλωσσολογία εισάγεται με τον Ferdinand de

Saussure(Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, 1916). Στο βιβλίο του αυτό, το

οποίο δημοσίευσαν οι μαθητές μετά το θάνατό του με βάση τις

σημειώσεις – παραδόσεις του, o Saussure διατυπώνει τις αντιρρήσεις του

απέναντι στην παραδοσιακή Γραμματική και θεμελιώνει τις αρχές της

σύγχρονης γλωσσολογικής έρευνας οι οποίες ακολουθούνται και σήμερα.

Βασικά σημεία της θεωρητικής πρότασης του Saussure, η οποία

εντάσσεται στο ευρύτερο ρεύμα του δομισμού (structuralism) είναι τα εξής:

1. Η γλώσσα είναι δομή

Η γλώσσα δεν είναι πια μόνο αντικείμενο της λογοτεχνίας ή της

φιλοσοφίας, αλλά ένα σύστημα με δομή που οφείλουμε να

ανακαλύψουμε, καθώς μέσα από αυτή επιτυγχάνεται η επικοινωνία τόσο

στην προφορική όσο και στη γραπτή της μορφή. Τα σύμβολα δηλαδή που

χρησιμοποιεί η γλώσσα λειτουργούν και συνδέονται μεταξύ τους με

συστηματικότητα και κανονικότητα. Γι’ αυτό, σκοπός της Γλωσσολογίας

είναι η αποκάλυψη και η περιγραφή αυτής της δομής.

2. Προτεραιότητα στον προφορικό λόγο

Η παραδοσιακή γραμματική που ξεκίνησε από τους

Αλεξανδρινούςβασιζόταν σε γραπτά κείμενα των αρχαίων συγγραφέων,

τα οποία, εξαιτίας της μεγάλης λογοτεχνικής τους αξίας, θεωρήθηκαν ότι

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 17
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
αντιπροσωπεύουν το σωστό. Κατά συνέπεια, ο προφορικός λόγος, που

αποκλίνει, είναι λανθασμένος. Ο Saussure τονίζει ότι στόχος της

Γλωσσολογίας δεν είναι η μελέτη της λογοτεχνίας αλλά η ανακάλυψη και

η περιγραφή της φύσης και της δομής της γλώσσας.

Επιχειρήματα υπέρ της προτεραιότητας του προφορικού λόγου

1. Ο προφορικός λόγος προηγείται ιστορικά του γραπτού (οντογενετική

προτεραιότητα) .

2. Ο προφορικός λόγος, ακόμα και σήμερα είναι πιο διαδεδομένος από το

γραπτό. Υπάρχουν κοινωνίες (ή και άνθρωποι) που δεν ξέρουν να

γράφουν αλλά μιλούν, όχι όμως και το αντίστροφο.

3. Το παιδί πρώτα μαθαίνει να μιλά (φυσική διαδικασία κατάκτησης) και

μετά να γράφει, κατόπιν εκπαίδευσης (φυλογενετική προτεραιότητα).

3. Ο γραπτός λόγος βασίζεται στον προφορικό,και όχι αντίστροφα(δομική

προτεραιότητα). Τα σύμβολα της γραφής βασίζονται σε στοιχεία του

προφορικού λόγου. Κάθε σύμβολο αντιστοιχεί σε έναν ήχο, τουλάχιστον

στα αλφαβητικά συστήματα γραφής. Η ψυχολογική πραγματικότητα του

φθόγγου προαπαιτείται για την αιτιολόγηση του γραφηματικού

συμβόλου.

3. Η Γλωσσολογία είναι περιγραφική και όχι ρυθμιστική επιστήμη

Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι είχαν θέσει ως στόχο όχι απλώς να

περιγράψουν τους κανόνες της γλώσσας αλλά μέσω αυτών να ρυθμίσουν

τι είναι σωστό στη χρήση και να τη διδάξουν. Ο Saussure υποστηρίζει ότι η

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 18
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
γλωσσική αλλαγή δεν αποτελεί φθορά ούτε είναι προϊόν άγνοιας αλλά

φυσική εξέλιξη. Γι αυτό, σκοπός της Γλωσσολογίας είναι να περιγράφει

πως μιλούν οι άνθρωποι και να διατυπώνει κανόνες οι οποίοι να

περιγράφουν τη γραμματική τους και όχι να ρυθμίζουν τι είναι το σωστό

και τι το λάθος. Κατά συνέπεια, κάθε γλώσσα και κάθε διάλεκτος

αποτελεί εξίσου σημαντικό σύστημα προς μελέτη, ασχέτως της

λογοτεχνικής της παραγωγής, από τη στιγμή που υπηρετούν την

επικοινωνία. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχουν «πρωτόγονες» γλώσσες.

Υπάρχουν μόνο λιγότερο ή περισσότερο τεχνολογικά – βιομηχανικά –

οικονομικά αναπτυγμένοι πληθυσμοί που τις μιλούν.

4. Αντικείμενο μελέτης όλες οι γλώσσες

Με δεδομένη την έμφαση στη μελέτη της γλώσσας ως δομής, δίνεται

έμφαση στη μελέτη όλων των γλωσσών όχι μόνο των κλασικών, ή αυτών

που έχουν μεγάλη λογοτεχνική παραγωγή. Όσο μεγαλύτερο είναι το

φάσμα γλωσσών που μελετάται τόσο βαθύτερη και πληρέστερη θα είναι

η γνώση μας για τη φύση της γλώσσας ως φαινομένου.

5. Θα πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα στη συγχρονική και τη

διαχρονική μελέτης της γλώσσας.

Η διαφοροποίηση που κάνει ο Saussure ανάμεσα σε συγχρονία (synchrony)

και διαχρονία (diachrony) ήρθε ως αντίδραση στην παραδοσιακή

γραμματική, που μελετούσε τις προγενέστερες μορφές των κλασικών

γλωσσών και αγνοούσε τις σύγχρονες, αλλά και στους

ιστορικοσυγκριτικούς γλωσσολόγους, που ενδιαφέρονταν μόνο για την

περιγραφή των κανόνων αλλαγής από ένα προηγούμενο σε ένα επόμενο

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 19
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
στάδιο μιας γλώσσας. Ο Saussure τόνισε ότι η γλώσσα λειτουργεί ως

αυτόνομο σύστημα σε μια δεδομένη στιγμή σε μια γλωσσική κοινότητα

και ο/η γλωσσολόγος οφείλει να το περιγράψει. Αυτή η περιγραφή

λέγεται συγχρονική. Αντίθετα, η περιγραφή της αλλαγής από ένα

προγενέστερο σε ένα μεταγενέστερο στάδιο της ίδιας γλώσσας λέγεται

διαχρονική περιγραφή. Και τα δύο συμβάλλουν στην κατανόηση της

δομής της γλώσσας, αλλά ο/η γλωσσολόγος οφείλει να δώσει έμφαση στη

συγχρονία αφού αποτελεί προϋπόθεση και για τη διαχρονία (πβλ. το

σκάκι).

6. Διάκριση των όρων Γλώσσα (Language)‐ Λόγος (Langue) – Ομιλία

(Parole)

Ο Saussure διακρίνει τρεις βασικές έννοιες:

1. τον όρο γλώσσα (langage), που αναφέρεται σε όλες τις εκφράσεις της

γλώσσας, στη γλώσσα ως σύνολο.

2. τον όρο λόγο (langue), που αναφέρεται στο αφηρημένο γλωσσικό

σύστημα που κατέχουν από κοινού όλα τα μέλη της γλωσσικής

κοινότητας και τους επιτρέπει να επικοινωνούν μεταξύ τους.

3. τον όρο ομιλία (parole), που αναφέρεται στη συγκεκριμένη γλωσσική

συμπεριφορά συγκεκριμένων ομιλητών/‐τριών σε συγκεκριμένο χώρο και

χρόνο.

Η ομιλία είναι πιο απτή, αλλά και πιο ρευστή, πιο συγκυριακή, πιο

ελλιπής, ενώ ο λόγος, αν και πιο αφηρημένος, είναι αυτός που έχει

ουσιαστική ύπαρξη γιατί αυτός τροφοδοτεί και καθοδηγεί την ομιλία. Ο

Saussure λοιπόν δίνει προτεραιότητα στο λόγο και θεωρεί ότι ο/η

γλωσσολόγος που ενδιαφέρεται να μελετήσει το λόγο είναι

υποχρεωμένος/‐η να κινηθεί αφαιρετικά, με βάση δηλ. δεδομένα από την

Ακαδ. Έτος 2012‐2013
Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 20
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
ομιλία να διαμορφώσει υποθέσεις που πηγαίνουν πιο μακριά και πιο

βαθιά, στο λόγο.

Μια αντίστοιχη διχοτόμηση έχει προταθεί και στο πλαίσιο της γενετικής

γραμματικής από τον Noam Chomsky ανάμεσα σε Γλωσσική Ικανότητα

(Linguistic Competence) και Γλωσσική Επιτέλεση (Linguistic Performance).

Εκτενέστερη αναφορά σχετικά θα ακολουθήσει στην 3η ενότητα.

7. Ορισμός γλωσσικού σημείου – σημαίνον vs. σημαινόμενο

Η γλώσσα σύμφωνα με τον Saussure είναι ένα σύστημα σημείων. Το

σημείο είναι μια δυαδική οντότητα, μια σχέση ανάμεσα σε δύο πράγματα,

το σημαίνον (signifiant), τη μορφή, την ακουστική εικόνα και το

σημαινόμενο (signifiė), την έννοια.

Γλωσσικό σημείο: σημαίνον (φωνητική ύλη, μορφή)

σημαινόμενο (έννοια)

Βασικά χαρακτηριστικά του σημείου είναι:

Α) Η αυθαιρεσία: Δεν υπάρχει φυσική, αιτιολογημένη σχέση ανάμεσα στη

μορφή και την έννοια (π.χ. ο σκύλος σε διαφορετικές γλώσσες).

Β) Η γραμμικότητα: Επειδή η ομιλία εντάσσεται στο χρόνο, τα στοιχεία

που την αποτελούν, οι φθόγγοι, τα φωνήματα, οι συλλαβές, ακολουθούν

γραμμικά το ένα το άλλο (ο τόνος δεν είναι γραμμικό τεμαχιακό στοιχείο

αλλά εκφέρεται ταυτόχρονα με άλλα στοιχεία).

8. Συνταγματικές vs. παραδειγματικές σχέσεις των στοιχείων

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 21
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Συνταγματικές σχέσεις: συνταγματικές (syntagmatic) είναι οι σχέσεις ενός

γλωσσικού στοιχείου με άλλα στοιχεία που προηγούνται ή έπονται στην

ίδια συντακτική ενότητα, λέξη, φράση ή πρόταση. Οι σχέσεις αυτές

ονομάζονται και σχέσεις εν παρουσία (in praesentia) ακριβώς επειδή τα

συσχετιζόμενα στοιχεία συνυπάρχουν, συνεμφανίζονται στην ίδια

ενότητα. Π.χ τα ο, αγαπάει, Μαρία στην πρόταση «Ο Γιάννης αγαπάει τη

Μαρία».

Παραδειγματικές σχέσεις: ένα γλωσσικό στοιχείο αναπτύσσει σχέσεις και

με άλλα στοιχεία που δεν εμφανίζονται στην ίδια συνταγματική ενότητα

αλλά υπάρχουν και λειτουργούν μέσα στο σύστημα. Οι σχέσεις αυτές δεν

είναι σχέσεις συνεμφάνισης αλλά αντικατάστασης και ονομάζονται

παραδειγματικές (paradigmatic) σχέσεις (in absentia). Π.χ. το κλιτικό

παράδειγμα ουσιαστικών ή ρημάτων όπου τα –ω, ‐εις –ει στο θέμα του

ρήματος παίζω δεν συνεμφανίζονται ποτέ.

10. Τα γλωσσικά στοιχεία έχουν σχετική και όχι απόλυτη αξία

Όπως είδαμε ήδη στην ενότητα για τις συνταγματικές και τις

παραδειγματικές σχέσεις, τα γλωσσικά στοιχεία ορίζουν τα

χαρακτηριστικά με βάση τις σχέσεις ομοιότητας και διαφοράς που έχουν

με τα άλλα στοιχεία στο ίδιο σύστημα. Κατά συνέπεια, οι ορισμοί των

στοιχείων έχουν μόνο σχετική αξία, ισχύουν δηλαδή για μια

συγκεκριμένη γλώσσα, όχι καθολικά. Π.χ. αν ορίσουμε τα ονόματα της

ελληνικής ως τις λέξεις που έχουν πτώση γένος και αριθμό, ο ορισμός

αυτός δεν μπορεί να ισχύει και για τα αγγλικά, καθώς δεν έχουν

γραμματικό γένος και πτώσεις.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 22
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Βασικά επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης

Η γλώσσα χρησιμοποιεί την ανθρώπινη φωνή για να μεταφέρει νοήματα.

Η ανθρώπινη φωνή αποτελεί το υλικό που αντιλαμβανόμαστε με την

ακοή και τα νοήματα, δηλ. οι αναφορές στα πράγματα και τις ιδέες που

μεταφέρονται μέσω της φωνής αποτελούν το υλικό των εννοιών.

Η γλώσσα λοιπόν δεν είναι ούτε η φωνητική ύλη ούτε η εννοιολογική ύλη.

Γιατί;;;;;

Και τα νοήματα και οι ήχοι υπάρχουν ανεξάρτητα από τη γλώσσα.

Η γλώσσα λοιπόν είναι η μορφή που παίρνει η φωνητική ύλη προκειμένου

μέσα από αυτή να εκφραστούν οι έννοιες και να περάσουν έτσι από τον

ένα ομιλητή/μια ομιλήτρια στον άλλο/‐η. (((Π.χ. α) τα χρώματα και το πώς

κωδικοποιούνται σε κάθε γλώσσα και β) η απόδοση των ηχομιμητικών

λέξεων σε κάθε γλώσσα: ελληνικά «γαβ» vs. αγγλικά «bark»)))

Αντικείμενο λοιπόν της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει και να

ερμηνεύσει τον τρόπο ή τους τρόπους με τους οποίους η ανθρώπινη φωνή

γίνεται λόγος.

Πρωταρχική παρατήρηση: Η γλώσσα διαρθρώνεται σε επίπεδα. Η βασική

μονάδα κάθε επιπέδου επιτελεί διαφορετική λειτουργία.

ΦΩΝΗΤΙΚΗ ‐ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ

Προκαταρτικές παρατηρήσεις

Όταν ακούμε έναν Έλληνα/μια Ελληνίδα να μιλά, δεν έχουμε καμία

δυσκολία να διακρίνουμε και να αναγνωρίσουμε τους ήχους που

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 23
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
χρησιμοποιεί ως ξεχωριστά στοιχεία. Αντίθετα, όταν ακούμε έναν

ομιλητή/μια ομιλήτρια μιας ξένης γλώσσας, έχουμε δυσκολία να

αναγνωρίσουμε τους ήχους, γι’ αυτό συνήθως λέμε ότι μιλούν πολύ

γρήγορα.

Η ομιλία ακούγεται σαν κάτι το συνεχές και το ρευστό, όπως το ρυάκι,

δεν υπάρχουν φυσικές αντικειμενικές μαρτυρίες για το που τελειώνει

ένας ήχος. Όμως συλλαμβάνουμε την ομιλία ως αποτελούμενη από

ξεχωριστά φθογγικά τεμάχια σε αλυσίδα, γιατί ερμηνεύουμε το συνεχές

με βάση με βάση το φθογγικό σύστημα της γλώσσας μας.

Όλοι οι ήχοι που σχηματίζονται μέσα στη στοματική κοιλότητα δεν

έχουν γλωσσική αξία. Ως φυσικοί ομιλητές/‐τριες μιας γλώσσας όμως

είμαστε σε θέση να διακρίνουμε ποιοι από τους ήχους αυτούς είναι

γλωσσικοί και ποιοι όχι (π.χ. ο βήχας, ο ήχος του φιλιού, ο ήχος όταν

σβήνουμε ένα κερίενώ μπορεί να έχουν τις ίδιες ακουστικές ιδιότητες δεν

γίνονται αντιληπτοί ως φθόγγοι).

Για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό;;;;; Επειδή οι ήχοι αυτοί δεν συνέρχονται σε

// δεν αναπτύσσουν συνταγματικές και παραδειγματικές σχέσεις με

άλλους γλωσσικούς ήχους.

Αν αναλύσουμε με ειδικά όργανα (φασματογράφο) τις φυσικές και

ακουστικές ιδιότητες τις ίδιας λέξης από διαφορετικούς ομιλητές/‐τριες,

θα δούμε ότι κάθε ομιλητής/‐τρια την προφέρει διαφορετικά. Π.χ. η

προφορά του δ <για την προφορά του η γλώσσα πρέπει να τοποθετηθεί

ανάμεσα στα δόντια>. Μολονότι κάθε ομιλητής/‐τρια μπορεί να

διαφοροποιεί ελαφρά τη θέση αυτή, οι φυσικοί ομιλητές/‐τριες αγνοούν

τις διαφορές αυτές και ερμηνεύουν το κάθε /ð/ ως ίδιο.

Παράγοντες που επηρεάζουν την φωνητική πραγμάτωση: φύλο, ηλικία,

διάθεση, ανατομία των φωνητικών οργάνων.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 24
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Στόχος της Φωνητικής : η μελέτη των ήχων της Γλώσσας (φθόγγοι).

Τομείς

1. Αρθρωτική φωνητική (articulatory phonetics)

Είναι ο αρχαιότερος τομέας της φωνητικής. Εξετάζει την παραγωγή των

φθόγγων από τα ανθρώπινα φωνητικά όργανα. Οι φθόγγοι παράγονται

όταν, στη στήλη του αέρα που προέρχεται από τους πνεύμονες,

επιδράσουν με ορισμένο τρόπο ένα ή περισσότερα όργανα τα οποία

βρίσκονται στο πέρασμά του για την έξοδο από το στόμα ή τη μύτη.

2. Ακουστική φωνητική (acoustic phonetics).

Ασχολείται με τα χαρακτηριστικά των φθόγγων από τη στιγμή που

μεσολαβεί ανάμεσα στην παραγωγή τους από τα ανθρώπινα

φωνητικά όργανα και στη λήψη τους από τα όργανα της ακοής. Τα

χαρακτηριστικά αυτά εξετάζονται όπως και αυτά οποιουδήποτε άλλου

ήχου, δηλ., ως προς το πλάτος ταλάντωσης, την περίοδο, τη

συχνότητα της ταλάντωσης, κλπ.

3. Αντιληπτική‐Ακροατική φωνητική (auditory phonetics)

Ασχολείται με τη λήψη των ηχητικών κυμάτων από τα όργανα της ακοής.

Δεν εξετάζεται ο ήχος, αλλά το αποτέλεσμα που προκαλεί στα όργανα

της ακοής. Η επίδραση αυτή αναλύεται από της πλευρά της φυσιολογίας

(αντίληψη του ήχου) αλλά και της ψυχογλωσσολογίας (αναγνώριση ενός

ήχου ως φθόγγου – διαφορετικοί ομιλητές/‐τριες, πλην όμως ο ίδιος ήχος).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013
Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 25
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Χρήσιμοι όροι ‐ ορισμοί

Φθόγγοι (speech sounds): τα ελάχιστα στοιχεία ήχου που συνθέτουν την

φωνητική έκφραση, τη χαρακτηριστική προφορά μιας γλώσσας.

Το αρθρωτικό μας σύστημα, το σύστημα δηλαδή μέσω του οποίου

παράγουμε ήχους, παρομοιάζεται συχνά με ένα πνευστό μουσικό όργανο,

τον πλαγίαυλο. Το αρθρωτικό μας σύστημα θεωρείται παρόμοιο γιατί για

να παραχθούν φθόγγοι είναι αναγκαίο να υπάρξει ένα ρεύμα αέρα. Η πιο

διαδεδομένη μορφή – και αυτή που χρησιμοποιείται και στην eλληνική για

την παραγωγή ήχων‐ είναι αυτή όπου ο αέρας προέρχεται από τους

πνεύμονες και βγαίνει προς τα έξω.

Οι ήχοι που παράγονται κατά την εκπνοή αέρα ονομάζονται

εκπνευστικοί (egressive sounds)

Αντίθετα, οι φθόγγοι που παράγονται με την εισπνοή αέρα ονομάζονται

εισπνευστικοί (ingressive sounds).

Πλάγια τομή της φωνητικής οδού

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 26
Σημ μειώσεις 1ης Θεματικκής Ενότητας της ΕΛ
ΛΠ 48 : Εισ
σαγωγή σεε βασικές
ένννοιες – Φωννητική – Φωνολογία
Φ .

Από Fromkin
F κ
κ. ά. (2008:
3155) 

Φω
ωνητικά όργανα
ό – Φωνητική
Φ ή οδός

Ο αέρας
α που βγαίνει από
α τους πνεύμονες
π ς περνάει από
α την τραχεία κα
αι το

λάρ
ρυγγα, στο
ο εσωτερικ
κό του οπο
οίου βρίσκ
κονται οι φωνητικές
φ χορδές.

O λάρυγγα
ας: είναι έν
να όργανο με μορφ μίδας. Εκεί βρίσκετα
φή πυραμ αι η

γλω
ωττίδα, όρ
ργανο σε σχήμα πεεταλούδαςς, στη θέσ
ση όπου σ
στους άνδ
δρες

διακρίνεται το
τ μήλο το
ου Αδάμ. Η γλωττίδα
α περιέχειι τις φωνητικές χορδ
δές.

Οι φωνητικ
κές χορδές: είναι δύο σαρ
ρκώδεις μεμβράνες
μ ς με βασ
σική

λειττουργία να
ν εμποδίζζουν τη δίοδο ξένω
ων σωμάτω
ων (π.χ. τροφής) σττους

πνεεύμονες. Η σχισμή που

π βρίσκεεται ανάμ
μεσά τους λέγεται
λ γλ
λωττίδα.

Ακα
αδ. Έτος 2012‐2013
2
Συν
ντονίστρια
α: Δήμητραα Μελισσα
αροπούλου 27
7
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Όταν κλείνει η γλωττίδα, ώστε να έρθουν σε επαφή οι φωνητικές χορδές

και να τεθούν σε παλμική κίνηση, έχουμε παραγωγή φωνής.

Λάρυγγας ‐ φωνητικές χορδές

Φωνήεντα: Αν ο αέρας (που εξέρχεται από τους πνεύμονες) συνεχίσει

την έξοδό του περνώντας από τον φάρυγγα, τη στοματική κοιλότητα ή και

τη ρινική κοιλότητα χωρίς να συναντήσει εμπόδιο έχουμε την παραγωγή

φωνηέντων.

Σύμφωνα: Αν ο αέρας συναντήσει εμπόδιο που σχηματίζουν δύο

αρθρωτές, έχουμε παραγωγή συμφώνων.

Άηχα: Αν η γλωττίδα παραμείνει ανοιχτή (δηλαδή δεν δημιουργηθεί

παλμική κίνηση των φωνητικών χορδών) αλλά ο αέρας που εξέρχεται από

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 28
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
τους πνεύμονες συναντήσει κάποιο εμπόδιο μετά τη γλωττίδα, τότε

έχουμε την παραγωγή άηχων συμφώνων.

Ηχηρά: Αν η γλωσσίδα παραμείνει κλειστή και οι φωνητικές χορδές

πάλλονται, έχουμε την παραγωγή ηχηρών συμφώνων3.

Σύμφωνα

Ο αέρας, καθώς εξέρχεται από τους πνεύμονες, συναντά κάποιο εμπόδιο

από τους αρθρωτές, οι οποίοι είναι τα χείλη, τα δόντια και η γλώσσα.

Τα σύμφωνα διακρίνονται σε υποκατηγορίες με βάση τις εξής

παραμέτρους:

α) τη φώνηση (αν κατά την παραγωγή τους πάλλονται ή όχι οι φωνητικές

χορδές, είναι δηλαδή ηχηρά ή άηχα).

β) τον τρόπο άρθρωσης (το είδος του φραγμού που δημιουργούν οι

αρθρωτές, ολικό ή μερικό φραγμό, τριβή ή προσέγγιση κ.λπ.)

γ) τον τόπο άρθρωσης (το διαφορετικό δηλαδή σημείο της φωνητικής οδού

όπου λαμβάνει χώρα η παρεμπόδιση του αέρα).

3
Παράδειγμα για να γίνει κατανοητή η διαφορά των /p/ vs /b/ και /f/ vs. /v/: Για
να καταλάβετε τη διαφορά, προφέρετε τους ήχους συνέχομενα και διαδοχικά.
Π.χ. ffffffvvvvvfffffffffvvvvvvv. Για να αισθανθείτε τη διαφορά στη δόνηση,
ακουμπήστε το λάρυγγα με τα δάχτυλά σας. O θόρυβος των δονήσεων του /v/
ακούγεται πιο εύκολα αν κλείσετε τα αυτιά κατά την προφορά της παραπάνω
ακολουθίας. Η διαφορά ως προς την ηχηρότητα ή μη των ήχων είναι πολύ
σημαντική γιατί αρκεί για να διαφοροποιήσει λέξεις και σημασίες.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 29
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
α) Φώνηση

Σύμφωνα: Ηχηρά vs. άηχα

Αν, καθώς ο αέρας εξέρχεται από το τραχεία/λάρυγγα:

η γλωττίδα είναι ανοιχτή, τότε τα σύμφωνα ονομάζονται άηχα

η γλωττίδα παραμένει κλειστή, τότε τα σύμφωνα ονομάζονται ηχηρά

β) Τρόπος άρθρωσης

Στα περισσότερα σημεία του στόματος υπάρχουν διάφοροι βασικοί τρόποι

με τους οποίους μπορεί να προκληθεί διαφορετικό είδος φραγμού κατά τη

ροή του αέρα. Αυτό συνιστά το διαφορετικό τρόπο άρθρωσης:

‐ μπορεί οι αρθρωτές να σφραγίσουν εντελώς τη στοματική

κοιλότητα για ελάχιστο ή για σχετικά περισσότερο χρόνο.

‐ Μπορεί να αφήσουν ένα πολύ στενό πέρασμα.

‐ Μπορεί να αλλάξουν το σχήμα της στοματικής κοιλότητας

πλησιάζοντας μεταξύ τους.

Στιγμιαία/ κλειστά / έκκροτα (stops/plosives): Οι αρθρωτές πλησιάζουν

ο ένας τον άλλον, φράζοντας προσωρινά την έξοδο του αέρα που έχει ήδη

περάσει από τη γλωττίδα. Αυτή η ολική φραγή προκαλεί συμπίεση του

αέρα με αποτέλεσμα να ακούγεται κάτι σαν έκρηξη όταν

απομακρύνονται οι αρθρωτές (γι αυτό τα σύμφωνα αυτά λέγονται και

έκκροτα).

Τριβόμενα/εξακολουθητικά (fricatives): Ο κινητός αρθρωτής πλησιάζει

τον άλλο χωρίς να εμποδίζεται τελείως η δίοδος του αέρα. Προκύπτει

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 30
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
όμως αναταραχή του αέρα και τριβή των μορίων του (γι αυτό τα σύμφωνα

αυτά ονομάζονται τριβόμενα).

Προστριβόμενα (affricates): είναι κατά κάποιον τρόπο συνδυασμός

στιγμιαίων και τριβόμενων, αφού στην αρχή υπάρχει ολική φραγή και στη

συνέχεια απομακρύνονται ελαφρά οι αρθρωτές και υπάρχει τριβή.

Τα προστριβόμενα της ελληνικής: [ts] και [dz]

Τα προστριβόμενα της κυπριακής: [ts] και [dz], [tʃ] και [ndƷ]

Σύμφωνα: Ρινικά ‐ Στοματικά

Ρινικά/έρρινα (nasals): Η υπερώα κατεβαίνει και ο εκπνεόμενος αέρας

περνάει από τη ρινική κοιλότητα, η οποία και λειτουργεί σε αυτή την

περίπτωση ως χώρος αντήχησης.

Η ιδιαίτερα ρινική ομιλία κάποιων ανθρώπων μπορεί να οφείλεται στην

υπερώα (αλλά όχι μόνο).

Τα ρινικά σύμφωνα θεωρούνται ηχηρά και στιγμιαία.

Στοματικά (oral): Η υπερώα φράζει την έξοδο του αέρα από τη ρινική

κοιλότητα και έτσι μόνο η στοματική κοιλότητα λειτουργεί ως χώρος

αντήχησης.

Στοματικά είναι όλα τα σύμφωνα που δεν είναι ρινικά.

Πλευρικά (lateral): Παράγονται με φραγμό του ρεύματος αέρα στο

κεντρικό μέρος της στοματικής κοιλότητας με αποτέλεσμα το τελευταίο

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 31
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
να διαρρέει παράλληλα από τις πλευρές της γλώσσας. Πλευρικός ήχος

είναι για τα Ελληνικά το {λ} [l].

Προσεγγιστικοί ήχοι: Παράγονται με προσέγγιση του ενός αρθρωτή

στον άλλο χωρίς η στοματική κοιλότητα όμως να στενώνεται κατά τρόπο

που να δημιουργείται φραγμός.

Στην Ελληνική, ο μόνος προσεγγιστικός φθόγγος είναι το [j] σε λέξεις

όπως [γajðaros]. O συγκεκριμένος φθόγγος είναι κάτι ανάμεσα σε

φωνήεν και σύμφωνο, καθώς ο αέρας εμποδίζεται περισσότερο από ό,τι

στα φωνήεντα, λιγότερο όμως από ότι τα σύμφωνα, για αυτό και

ονομάζεται φωνηεντικό ή συμφωνικό ημίφωνο.

Γ) Τόπος άρθρωσης

Διχειλικά (bilabial): Οι εμπλεκόμενοι αρθρωτές είναι τα χείλη, τα οποία

ακουμπούν το ένα στο άλλο. Π.χ. [p], [b], [m]

Χειλοδοντικά (labiodental): Τα κάτω χείλη ακουμπούν στα πάνω δόντια.

Π.χ. [f], [v]

οδοντικά (dental): Η γλώσσα τοποθετείται πίσω από τα επάνω δόντια. Π.χ.

[θ], [ð]

ΣΗΜ: Ορισμένοι ομιλητές/‐ τριες βάζουν τη γλώσσα ανάμεσα στα δόντια,

ενώ άλλοι την τοποθετούν πίσω από τα επάνω δόντια. Στην πρώτη

περίπτωση οι ήχοι λέγονται μεσοδοντικοί (interdental).

Φατνιακά (alveolar): Η άκρη της γλώσσας ακουμπά στο μαλακό μέρος

που βρίσκεται ακριβώς πάνω από τα δόντια. Π.χ. [t], [d], [n], [s], [z],[ l], [r],

[ts], [dz].

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 32
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Ουρανικά (palatal): To μπροστινό τμήμα της γλώσσας ακουμπά στον

ουρανίσκο. Π.χ. [c], [ç], [ʝ] [ɟ]

Υπερωϊκά (velar): Το πίσω μέρος της γλώσσας ακουμπά στην υπερώα.

Π.χ. [k], [g], [γ] [ŋ]

Σταφυλικά (uvular): οι φθόγγοι παράγονται όταν η γλώσσα ανυψώνεται

στη σταφυλή, τη σαρκώδη απόληξη που κρέμεται στο πίσω μέρος του

λαιμού. Η Ελληνική δεν έχει σταφυλικούς φθόγγους. Παράδειγμα

σταφυλικού είναι το γαλλικό []

Γλωττιδικά (glottal): Ο ήχος τους προέρχεται από τη ροή αέρα διαμέσου

ανοικτής γλωττίδας. Η γλώσσα και τα χείλη βρίσκονται συνήθως στη

θέση παραγωγής του φωνήεντος που ακολουθεί (π.χ. το [h] στις λέξεις

house, who, hair στα Ααγλικά).

ΣΗΜ: Αρχή για τη φωνητική περιγραφή: από τις διαθέσιμες σωστές

εναλλακτικές (σωστές) περιγραφές προτιμούμε τη συντομότερη δυνατή.

Φωνήεντα

Ο αέρας, καθώς εξέρχεται από τους πνεύμονες, δεν συναντά κάποιο

εμπόδιο από τους αρθρωτές (χείλη, δόντια, γλώσσα).

Τα φωνήεντα

Η Ελληνική είναι πολύ εύκολη γλώσσα από πλευράς φωνηέντων, αφού

έχει μόνο τα παρακάτω 5!

[i] [e] [a] [u] [o]

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 33
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Περιγραφή Φωνηέντων

Η άρθρωση των φωνηέντων περιγράφεται από τις εξής παραμέτρους:

1. Η θέση της γλώσσας ως προς τον κάθετο άξονα (υψηλά, μεσαία,

χαμηλά).

2. Η θέση της γλώσσας ως προς τον οριζόντιο άξονα (πρόσθια, κεντρικά,

οπίσθια).

3. Το αν τα χείλη είναι στρογγυλεμένα ή όχι.

4. Το αν προφέρονται με τη γλώσσα σε ακραίες θέσεις ή όχι (τεταμένα,

χαλαρά).

5. Η ρινικότητα (ρινικά, στοματικά)

Οι δύο πρώτες παράμετροι είναι αρκετές για την περιγραφή των

φωνηέντων της Ελληνικής. Παρολαυτά, ο εντοπισμός των αρθρωτικών

χαρακτηριστικών τους είναι πιο δύσκολος από αυτό των συμφώνων. Γιατί

άραγε;;;;;

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 34
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Η παράμετρος 3 είναι περιττό να αναφερθεί για την ελληνική (αλλά και

την αγγλική) αφού όλα τα οπίσθια φωνήεντά της προφέρονται με τα

χείλη στρογγυλεμένα.

Δεν είναι όπως περιττή για τη γαλλική, η οποία έχει [+υψηλά, + πρόσθια, +

στρογγυλά] φωνήεντα, π.χ.: [tü] = ‘εσύ’.

2. H παράμετρος 4 επίσης είναι περιττή για την Ελληνική αφού τα

φωνήεντά της δεν διαχωρίζονται σε Τεταμένα (Tense) και Χαλαρά (Lax).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Tα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά έχουν προταθεί στο

πλαίσιο της Δομικής Φωνολογίας η οποία θεωρεί ότι βασική και ελάχιστη

μονάδα του φωνολογικού επιπέδου είναι το φώνημα. Η Γενετική

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 35
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Φωνολογία απορρίπτει το φώνημα και δέχεται ως ελάχιστη μονάδα το

Διαφοροποιητικό Χαρακτηριστικό /ΔΧ/

Κάθε φώνημα λοιπόν θεωρείται και ορίζεται από αυτή τη σχολή, ως μια

δέσμη φωνητικών χαρακτηριστικών. Π.χ. στα /paros/ /faros/ η διαφορά

έγκειται στο ΔΧ της διάρκειας, που έχει το πρώτο φώνημα αλλά όχι το

δεύτερο. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. το μάθημα της Φωνητικής.

Υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά

Τα τεμαχιακά στοιχεία ονομάζονται έτσι επειδή το ένα διαδέχεται το

άλλο μέσα στην ομιλία. Εκτός όμως από αυτά, λειτουργούν στη γλώσσα

και κάποια άλλα στοιχεία, τα υπερτεμαχιακά (supersegmental features), τα

οποία ονομάζονται έτσι επειδή επεκτείνονται σε περισσότερους από ένα

φθόγγους και συνεκφέρονται μαζί με αυτούς.

Αυτά είναι:

1. Το μήκος (length) ‐ Διάρκεια

2. Ο δυναμικός τόνος (stress)

3. Ο μουσικό τόνος (tone)

4. Ο επιτονισμός (intonation)

Μήκος‐Διάρκεια: Δεν έχουν όλοι οι φθόγγοι την ίδια διάρκεια. Μερικοί

είναι εγγενώς μακρύτεροι από άλλους. Για παράδειγμα, τα υψηλά

φωνήεντα είναι μακρύτερα από τα χαμηλά.

Όμως, σε μερικές γλώσσες η διαφορά στο μήκος ενός φθόγγου έχει

ιδιαίτερη σημασία γιατί μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετική λέξη.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 36
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αγγλική, η ιταλική αλλά και η

φιλανδική.

Η φινλανδική έχει μακρά φωνήεντα και μακρά σύμφωνα

(το μήκος συμβολίζεται με : μετά από τον φθόγγο που είναι μακρύτερος)

[muta] ‘λάσπη’

[mu:ta] ‘άλλος’

[mut:a] ‘αλλά’

[tapan] ‘φονεύω’

[tapa:n] ‘συναντώ’

Όμοια και η ιταλική:

['fata] ‘νεράιδα’ ['fatta] ‘αυτή που έχει γίνει’

['papa] ‘πάπας’ ['pappa] ‘πολτός’

['pala] ‘φτυάρι’ ['palla] ‘σφαίρα, μπάλα’

Η κυπριακή ελληνική έχει μακρά σύμφωνα με διακριτική λειτουργία

(αλλά όχι μακρά φωνήεντα).

[ena] ‘ένα’ [en:a] ‘θα’

[eval:a] ‘έβαζα’ [evala] ‘έβαλα’

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 37
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Δυναμικός τόνος: Ο δυναμικός τόνος είναι χαρακτηριστικό των

συλλαβών, όχι των φθόγγων.

Η τονισμένη συλλαβή είναι περισσότερο «εξέχουσα», προφέρεται πιο

δυνατά δηλαδή από τη μη τονισμένη. Αυτό οφείλεται σε μια σειρά από

παράγοντες, μεταξύ των οποίων και το ότι οι τονισμένες συλλαβές

περιέχουν τεταμένα φωνήεντα (τα οποία προφέρονται με τη γλώσσα σε

ακραίες θέσεις).

Τα τονισμένα φωνήεντα είναι πιο μακρά.

Σε μερικές γλώσσες η θέση του τόνου είναι προβλέψιμη. Σε αυτές τις

γλώσσες ο (δυναμικός) τόνος δεν αποτελεί διακριτικό χαρακτηριστικό.

Τσεχική: ο τόνος πέφτει πάντα στην πρώτη συλλαβή

Γαλλική: ο τόνος πέφτει πάντα στην τελευταία συλλαβή.

Ελληνική: ο τόνος πέφτει σε διαφορετικές συλλαβές και αποτελεί

διακριτικό χαρακτηριστικό.

π.χ., καλός – κάλος.

Μουσικός τόνος: Οι συλλαβές διαφέρουν μεταξύ τους ανάλογα με τη

μελωδία (ανεβοκατλεβασμα της συχνότητας) με την οποία παράγονται. Η

εκφορά της συλλαβής διακρίνεται όχι ως δυνατότερη από τις άλλες αλλά

ως πιο υψηλή, πιο χαμηλή, ανερχόμενη ή κατερχόμενη κτλ. Εδώ, η βασική

συχνότητα και η μελωδική καμπύλη της συλλαβής (η συχνότητα δηλαδή

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 38
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
με την οποία πάλλονται οι φωνητικές χορδές και οι αυξομειώσεις της)

αλλάζουν το νόημα της λέξης.

Τέτοιες γλώσσες είναι η ταϊλανδέζικη, η μανδαρίνικη, η βιετναμέζικη, η

ζουλού κ.α.

κινεζική (μανδαρίνικη)

Τόνος Νόημα

[mā] υψηλός ‘μητέρα’

[má] υψηλός ανερχόμενος ‘καναβούρι’

[mǎ] χαμηλός κατερχόμενος ανερχόμενος ‘άλογο’

[mà] υψηλός κατερχόμενος ‘κοροϊδεύω’

Μπορείτε να ακούσετε τους τόνους αυτούς εδώ:

http://mandarin.about.com/od/educationlearning/a/four_tones_of_mandarin.

htm

Επιτονισμός

Οι ηχηροί φθόγγοι (κυρίως τα φωνήεντα) μπορούν να παραχθούν με

διαφορετική βασική συχνότητα (η συχνότητα με την οποία πάλλονται οι

φωνητικές χορδές).

Επιτονισμός είναι ο τρόπος με τον οποίο η βασική συχνότητα ανεβαίνει

και κατεβαίνει σε ένα τμήμα λόγου (π.χ., σε μια πρόταση).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 39
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Η ελληνική, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες,

χρησιμοποιούν τις αλλαγές της βασικής συχνότητας για να

διαφοροποιήσουν το νόημα μέσα στην πρόταση. Π.χ. η κατάφαση και η

ερώτηση στο παράδειγμα που ακολουθεί διαφοροποιούνται μόνο μέσω

του επιτονισμού.

Π.χ. Έκλεισε το παράθυρο. vs. Έκλεισε το παράθυρο;

Φωνητική μεταγραφή

Οι φωνητικοί προσπαθούν να περιγράψουν την ομιλία, να κατανοήσουν

τους μηχανισμούς παραγωγής και αντίληψης της ομιλίας και τους

διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι διάφορες γλώσσες

χρησιμοποιούν αυτούς τους μηχανισμούς.

Δεν μπορούμε να βασιστούμε στην ορθογραφία για να διακρίνουμε τους

φθόγγους μιας γλώσσας, καθώς τα ορθογραφικά συστήματα φέρουν

συχνά και ιστορικά ή άλλα στοιχεία και δεν αποδίδουν ένα προς ένα την

αντιστοιχία φωνημάτων και γραφημάτων.

Π.χ. στα αγγλικά phone vs. foam

στα ελληνικά κενός, καινός ή φύλο, φύλλο, φίλο

Γενικότερα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου 1 γράφημα αντιστοιχεί σε +1

φωνήματα, (π.χ..χ. ps, ks), αλλά και το αντίθετο, περιπτώσεις όπου 1

φώνημα αντιστοιχεί σε +1 γραφήματα.

Π.χ. Πόσα διαφορετικά /i/ έχουμε στη νέα ελληνική;;;

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 40
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Όταν οι φωνητικοί μεταγράφουν κάποιο εκφώνημα, ενδιαφέρονται

να περιγράψουν και να αναπαραστήσουν τον τρόπο με τον οποίο οι

φθόγγοι αποδίδουν σημασιολογικές διαφορές. Η φωνητική μεταγραφή

αποτελεί λοιπόν ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο για την περιγραφή

τους με ένα ενιαίο σύστημα συμβολισμού. Τα σύμβολα που

χρησιμοποιούνται για να την αποδώσουν λέγονται φωνητικά σύμβολα.

Τα σύμβολα που χρησιμοποιούμε για τη φωνητική και φωνολογική

μεταγραφή αποδίδουν αυτές τις διαφορές και είναι μέρος του συνόλου

που έχει εγκρίνει η Διεθνής Φωνητική Εταιρία (International Phonetic

Association). Η εταιρία αυτή ιδρύθηκε το 1886 από μια ομάδα φωνητικών

από τη Γαλλία, τη Γερμανία, τη Βρετανία και τη Δανία. Η εταιρία αυτή

έχει προτείνει και επεξεργάζεται συνεχώς το Διεθνές Φωνητικό

Αλφάβητο (International Phonetic Alphabet (IPA), βλ. την επόμενη σελίδα).

Αποτελείται από ένα πλήθος συμβόλων που παίρνουν ως βάση το

λατινικό αλφάβητο και κάποια δάνεια από το ελληνικό. Χρησιμοποιούν

επίσης και κάποια άλλα σύμβολα – διακριτικά σημάδια για να

αποδώσουν όλες τις ποικιλίες των φθόγγων αλλά και των

υπερτεμαχιακών στοιχείων. Μπορεί να εμφανίζεται ελαφρά

διαφοροποίηση από γλωσσολογική σχολή σε γλωσσολογική σχολή ή να

ποικίλλει στη χρήση ανάλογα με το στόχο κάθε έρευνας.

Τα φωνητικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται για τα ελληνικά σύμφωνα

δίνονται στον πίνακα 2.1.Α

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 41
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Ή καλύτερα, σύμφωνα με τον πίνακα του Διεθνούς Φωνητικού

Αλφαβήτου ως εξής:

Τα φωνητικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται για την μεταγραφή των

ελληνικών φωνηέντων, τα είδαμε αμέσως παραπάνω στο φωνηεντικό

τραπέζιο. Αντιστοιχούν στα συχνότερα 5 φωνήεντα των περισσοτέρων

γλωσσών.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 42
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Στην επόμενη σελίδα, ακολουθεί το Αιεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (έκδοση

αναθεωρημένη το 1993). Μπορείτε να κατεβάσετε την πιο πρόσφατα

αναθεωρημένη (2005) στο σύνδεσμο που ακολουθεί:

http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/IPA_chart_(C)2005.pdf

Επίσης, μπορείτε να εγκαταστήσετε στον υπολογιστή σας προς χρήση την

γραμματοσειρά του Δεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου επισκεπτόμενοι /‐

εςτον ακόλουθο σύνδεσμο και επιλέγοντας κατάλληλα ανάλογα με τις

προδιαγραφές του υπολογιστή σας:

http://scripts.sil.org/cms/scripts/page.php?site_id=nrsi&id=DoulosSIL_downl

oad

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 43
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 44
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Φωνολογία

Η Φωνολογία, σε αντίθεση με τη Φωνητική, δεν περιγράφει τις ιδιότητες

των φθόγγων μεμονωμένα. Εξετάζει τους φθόγγους μιας γλώσσας από

λειτουργική σκοπιά και προσπαθεί να προσδιορίσει ποια είναι η

αφηρημένη δομή των σχέσεων μεταξύ των φθόγγων, την οποία επιβάλλει

η κάθε γλώσσα.

Η Φωνολογία ασχολείται με την περιγραφή των φθόγγων στο βαθμό που

γίνεται σαφής η διαφορά τους ως προς τη διακριτική τους λειτουργία μέσα

στη συγκεκριμένη γλώσσα.

Μιλάμε για διακριτική λειτουργία ενός φθόγγου όταν η

αντικατάστασή του με έναν άλλο έχει ως αποτέλεσμα διαφορετική λέξη.

Φωνήματα: Δύο φθόγγοι αποτελούν διαφορετικά φωνήματα μιας

γλώσσας όταν, αντικαθιστώντας το ένα με το άλλο μέσα στη λέξη,

αλλάζει το νόημα της λέξης:

Π.χ.

[kano]

[pano]

[xano]

Τα [p], [x] και [k] αποτελούν διαφορετικά φωνήματα της Ελληνικής, αφού

το νόημα της λέξης αλλάζει αν αντικαταστήσουμε το ένα με το άλλο. Με

άλλα λόγια, αυτοί οι δύο φθόγγοι έχουν διακριτική λειτουργία στην

Ελληνική.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 45
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Ελάχιστα ζεύγη : Ζευγάρια λέξεων όπως το προηγούμενο λέγονται ζεύγη

ελάχιστης φωνολογικής διαφοράς (minimal pairs – ελάχιστα ζεύγη).

Η μεθοδολογία των ελάχιστων ζευγών δεν εφαρμόζεται μόνο στην

ανεύρεση φωνημάτων. Γενικά, όταν θέλουμε να μελετήσουμε κάποιο

στοιχείο το εισάγουμε σε διαφορετικά περιβάλλοντα (λέξεις, προτάσεις,

κλπ., ανάλογα με το τι μελετάμε) τα οποία μοιάζουν ως προς όλα τα άλλα

χαρακτηριστικά εκτός από το στοιχείο που μελετάμε.

Αλλόφωνα: Αντίθετα με τους φθόγγους [k] και [p], οι φθόγγοι: [c] και [k],

δεν έχουν ως αποτέλεσμα διαφορετική λέξη, αλλά παραγωγή της λέξης

με κάπως διαφορετική ή και ξενική προφορά.

Θα το καταλάβετε αν προσπαθήστε να προφέρετε τη λέξη ‘καιρός’ ως

[keros] με το [k] υπερωϊκό αντί για ουρανικο [c].

Οι φθόγγοι [c] και [k] στην Ελληνική αποτελούν αλλόφωνα του

φωνήματος: /k/.

Τα φωνήματα γράφονται μέσα σε πλαγιαστές γραμμές: /…./

Οι φθόγγοι γράφονται μέσα σε αγκύλες: [….]

Η ορθογραφική μορφή γράφεται μέσα σε άγκιστρα: {...}

Συμπληρωματική κατανομή: Όταν δύο φθόγγοι αποτελούν αλλόφωνα

του ίδιου φωνήματος βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 46
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
(complementary distribution),δηλαδή στο περιβάλλον που απαντάται το

ένα αλλόφωνο δε μπορεί να απαντηθεί το άλλο.

Ποια είναι η κατανομή των [c] / [k] στην ελληνική;

Ποια άλλη περίπτωση αλλοφώνων εμφανίζεται στο ίδιο (φωνολογικό)

περιβάλλον; …

Επειδή η ελληνική είναι η μητρική μας γλώσσα, δεν χρειάζεται να βρούμε

την κατανομή δύο φθόγγων για να αποφασίσουμε αν είναι διαφορετικά

φωνήματα ή αλλόφωνα του ίδιου φωνήματος. Και μόνο το γεγονός ότι δεν

αλλάζει το νόημα της λέξης αν αντικαταστήσουμε τον ένα φθόγγο με τον

άλλον μας δίνει την απάντηση.

Η εύρεση της κατανομής δύο ή περισσότερων φθόγγων είναι (συνήθως)

απαραίτητη όμως για να αποφασίσουμε αν αυτοί οι φθόγγοι είναι

διαφορετικοί ή είναι αλλόφωνα σε γλώσσες που δεν γνωρίζουμε.

Ελεύθερη εναλλαγή: Με τον όρο ελεύθερη εναλλαγή (free variation)

αναφερόμαστε σε φθόγγους (ή και συνδυασμούς φθόγγων) που μπορούν

να προφερθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όχι όμως υποχρεωτικά,

χωρίς δηλαδή να επιφέρουν αλλαγή στη σημασία‐λειτουργία.

Για παράδειγμα:

‘παντρευομαι’: [pandrevome], [padrevome]

‘ίσια’: [isça], [iʃa]. ή

‘λίγο’: [liγo], [ʎiγo]

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 47
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
‘καλά’: [kala], [kaɬa]

H παραπάνω κατανομή δεν είναι και τόσο «ελεύθερη» αν λάβει κανείς

υπ’ όψιν διαλεκτικές/γεωγραφικές διαφορές.

Φωνολογικά φαινόμενα

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι η σχέση ανάμεσα στα φωνήματα και

στους φθόγγους δεν είναι πάντοτε ένα προς ένα. Δεν αντιστοιχεί δηλαδή

σε κάθε φώνημα ένας φθόγγος και αντίστροφα.

Επιπλέον, η συνύπαρξη των φθόγγων υπόκειται συχνά σε διαδικασίες

μεταβολής προκειμένου η δημιουργούμενη ακολουθία να είναι πιο

ευκολοπρόφερτη και κατανοητή.

Οι διαδικασίες αυτές ονομάζονται φωνολογικά φαινόμενα – φωνολογικές

μεταβολές και δεν είναι καθόλου τυχαίες αλλά απόλυτα συστηματικές

και υπηρετούν την γενικότερη αρχή για οικονομία στη γλώσσα.

Στόχοι της φωνολογίας σε αυτό το επίπεδο είναι:

1) Η περιγραφή του φαινομένου, της φωνολογικής αλλαγής δηλαδή.

2) Η περιγραφή του περιβάλλοντος όπου λαμβάνει χώρα, το οποίο

ενεργοποιεί τη μεταβολή.

3) Ποια είναι τα πιθανά φωνολογικά φαινόμενα σε μια γλώσσα και ποια

αποκλείονται;

4) Ποια είναι τα περισσότερο και ποια τα λιγότερο συχνά;

Κατηγορίες φωνολογικών φαινομένων:

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 48
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
1) Φωνολογικά φαινόμενα στα οποία η μεταβολή χαρακτηριστικών ενός

τεμαχίου έχει ως στόχο αυτό να καταστεί περισσότερο όμοιο ή να

διαφοροποιηθεί ως προς τα γειτονικά του.

2) Φαινόμενα στα οποία η μεταβολή αφορά ένα ολόκληρο τεμάχιο το

οποίο μπορεί να αποβληθεί ή να αναπτυχθεί.

3) Φαινόμενα που αφορούν τη συγχώνευση χαρακτηριστικών δύο

τεμαχίων ή τη συγχώνευση χαρακτηριστικών ενός τεμαχίου.

4) Φαινόμενα που αφορούν υπερτεμαχιακά στοιχεία ή και τον τονικό

περίγυρο (επιτονισμό).

Αφομοίωση (assimilation): η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία

ένα φωνολογικό τεμάχιο αλλάζει ώστε να μοιάζει ως προς κάποιο

χαρακτηριστικό με κάποιον γειτονικό του φωνολογικό τεμάχιο.

α. sin + trexo → sindrexo

β sin + valo Æ simvalo

γ. sin + pono → simbono

δ. ðen + pirazi Æ ðembirazi

ε. cat[s] , pack[s] vs. dog[z] / lab[z] / fad[z]

Στο παράδειγμα α, το[t] έγινε [d], δηλαδή από άηχο φατνιακό έγινε

ηχηρό φατνιακό, επειδή προηγείται αυτού το [n] το οποίο είναι ηχηρό.

Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα.

Στα γ. και δ. κατ΄ αρχάς το [p] γίνεται [b], από άηχο διχειλικό έγινε ηχηρό

διχειλικό. Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα επειδή

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 49
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
προηγείται το ρινικό [n] το οποίο είναι ηχηρό. Στη συνέχεια το [n] γίνεται

[m], δηλαδή από ουρανικό ρινικό γίνεται διχειλικό ρινικό επειδή έπεται το

διχειλικό [b]. Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς τον τόπο άρθρωσης.

To ε. αποτελεί περίπτωση εμμένουσας αφομοίωσης. Το [s] του

πληθυντικού πραγματώνεται ως [z] καθώς τα φωνήματα που

προηγούνται είναι ηχηρά.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αυτό συμβαίνει γιατί κατά την παραγωγή ενός φθόγγου,

κάποια από τα όργανα του φωνητικού συστήματος προλαβαίνουν την

άρθρωση του φθόγγου που έπεται και προσλαμβάνουν ένα ή περισσότερα

χαρακτηριστικά ή αντίθετα παρατείνουν την άρθρωση του φθόγγου που

προηγείται, προσλαμβάνοντας και σ’ αυτή την περίπτωση ορισμένες από

τις ιδιότητ;eς του. Η πρώτη περίπτωση ονομάζεται προκαταβολική (ή

προοδευτική/προχωρητική) και η δεύτερη εμμένουσα αφομοίωση (ή

οπισθοχωρητική). Όταν ένα τεμάχιο μεταβληθεί υπό την επίδραση δύο

φθόγγων, ενός που προηγείται και ενός που έπεται μιλάμε για

επαμφοτερίζουσα αφομοίωση

Ανομοίωση: η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία ένα φωνολογικό

τεμάχιο μεταβάλλεται κατά ένα ή περισσότερα χαρακτηριστικά ώστε να

διαφοροποιηθεί από κάποιον άλλο γειτονικό του.

Παραδείγματα

α. fθano → ftano

β. γrafθo → γrafto

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 50
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
γ. ðjavasθo → ðjavasto

Και στις τρεις περιπτώσεις έχουμε ανομοίωση ως προς τον τρόπο

άρθρωσης. Η ακολουθία δύο τριβομένων (/fθ/ kai /sθ/ τρέπεται σε
ακολουθία τριβομένου και κλείστου (/ft/ kai /st/ αντίστοιχα).

Αποβολή: η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία ένα φωνολογικό

τεμάχιο αποβάλλεται.

Παράδειγμα

apo + erxome → aperxome

ipo + eγrafe ipegrafe

ta + exo taxo

Οι αποβολές ανάµεσα σε λέξεις ακολουθούν τη φωνηεντική ιεραρχία

ξεκινώντας από το ασθενέστερο σε αυτή φωνήεν.

Φωνηεντική Ιεραρχία: a>o>u>e>iήi>e

Ισχυρό > Aσθενές

Στις διαλέκτους της ελληνικής, σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζονται

διαφορές σε σχέση με την Κοινή Νέα Ελληνική ως προς την αποβολή

φωνημάτων (κυρίως μη τονισμένων φωνηέντων στα ονομαζόμενα βόρεια

ιδιώματα και συμφώνων, π.χ. στα κυπριακά).

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 51
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Επένθεση (προσθήκη): η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία ένα

φωνολογικό τεμάχιο αναπτύσσεται – εμφανίζεται σε ένα σημείο που πριν

δεν υπήρχε.

Παράδειγμα

akuo → akuγο

akua → akuγa

αγαπιόμουν + α

θέλουν + ε

φαινόταν + ε

Κυπριακά:

pistevo → pistefko

Επίσης, όταν μια γλώσσα που δεν έχει πολλά συμπλέγματα συμφώνων

δανείζεται λέξεις με συμπλέγματα από άλλες γλώσσες, συχνά προσθέτει

φωνήεντα ανάμεσά τους, π.χ.

Aγγλικά Kυπριακά

business biznəs mbizines

Η επένθεση του /i/ ανάμεσα σε συγκεκριμένα σύμφωνα είναι

χαρακτηριστικό πολλών γεωγραφικών ποικιλιών:

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 52
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
ΚΝΕ ΝΟΤΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΥΠΡΟΣ

kapnos kapinos

ðen ksero ðeŋgzero eniksero

Μετάθεση: η φωνολογική διαδικασία κατά την οποία ένα ή

περισσότερα φωνολογικά τεμάχια αλλάζουν αρχική θέση. Το φαινόμενο

αυτό είναι σποραδικό στην Κοινή Νέα Ελληνική. Απαντά όμως σε πλήθος

διαλέκτων.

π.χ. pikros > prikos

aðerfos > aðrefos

kaltsa > klatsa

Τα φωνολογικά φαινόμενα – φωνολογικοί κανόνες είναι ιδιαίτερα

σημαντικοί, καθώς παρέχουν τις απαραίτητες φωνητικές πληροφορίες για
την προφορά – πραγμάτωση των φωνημάτων

Βιβλιογραφία

Aitchison, J. (2000). The Seeds of Speech: Language Origin and Evolution.

Cambridge: Cambridge University Press.

Fromkin, V., R. Rodman, N. Hyams. (2008). Εισαγωγή στη Μελέτη της

Γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης.

Ladefoged, P. (2007). Εισαγωγή στη Φωνητική. Μτφρ. Μαρία Μπαλταζάνη.

Αθήνα: Πατάκης.

Lyons, J. (1995). Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (μτφρ. Μ. Αραποπούλου κ.ά.,

επιμ. Γ. Καρανάσιος). Αθήνα: Πατάκης.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 53
Σημειώσεις 1ης Θεματικής Ενότητας της ΕΛΠ 48 : Εισαγωγή σε βασικές
έννοιες – Φωνητική – Φωνολογία.
Nespor, M. (1999). Φωνολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πετρούνιας, Ε. (1984). Νεοελληνική Γραμματική και Συγκριτική Ανάλυση.

Μέρος Α’: Θεωρία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Φιλιππάκη‐Warburton, Ε. (1992). Εισαγωγή στη Θεωρητική

Γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη.

Ακαδ. Έτος 2012‐2013

Συντονίστρια: Δήμητρα Μελισσαροπούλου 54