Σίσιου Επτά Εκκλησίες της Καστοριάς

KλCTQftλJ'..
IH RΙRλΙΟΘΗΚΗ
ΣΕΙΡΑ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΙΣΙΟΥ
ΕΠΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Ιστορία - Αρχιτεκτονική - Ζωγραφική
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
i-.,topιa.νti ~,tia
ΚΑΣΤΟΡΙΑ
1995
ΕΠΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Οι μελέτες «Επτά εκκλησίες της Καστοριάς» του Ιωάννη Σίσιου,

στοιχειοθετήθηκαν κι εκτυπώθηκαν με την επιμέλεια της "Καστορια
νής Εστίας Ο.Ε. ", και κυκλοφόρησαν τον Ιανουάριο του 1995.
Κεντρική Διάθεση: Βιβλιοπωλείο της "Καστοριανής Εστίας", Νταλίπη
4 - 521 00 Καστοριά - Τηλ. (0467) 24.782, 24.783, 24.983.
2
Στο Σωτήρη
3
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
• Εισόδια της Θεοτόκου 11

Ενορία Βαρλαάμ
-Άγιος Νικόλαος 18
Ενορία Καρύδη
-Άγιος Νικόλαος, Καραβιδά 27
Ενορία Μητροπόλεως
-Άγιος Λουκάς 36
Ενορία Αγίου Λουκά
-Άγιος Δημήτριος 45
Ενορία Ελεούσης
-Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας 57
Ενορία Σερβιώτη
•Άγιος Αθανάσιος, Μουζάκη 71
Ενορία Μητροπόλεως
5
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τούτες οι πέτρες
άφησαν ποταμούς αγάπης
να τις λιαίvουv,
όσο να γίνει ο αχός
της πατημασιάς πιό καθαρός,
σαν της γριούλας το χαμόγελο,
που το φόρεσε κυριακάτικα
στην άκρη στο πεζούλι.
Με τη χρωματιστή ποδιά ανοιχτή,
σαν τραπεζομάvτηλο
να προλάβουν οι περαστικοί
v' ακουμπήσουν την καλημέρα τους.
Αυτή η πόλη, είναι αληθινά η λαβή του ανθρώπου πάνω στη φύση. Απί
θανο μπουκέτο, καθρεφτίζεται λικνιστικά στα νερά της λίμνης τις ηλιό
λουστες μέρες, ενώ τον χειμώνα κρύβεται καρτερικά σε παγωμένους στα
λακτίτες, μέσα στις συστάδες των δέντρων.
Η απαραίτητη αρμονία στην αντιπαράθεση βορρά-νότου δημιουργεί ει
κόνες αναπάντεχα συμπληρωματικές.
Οι αμυγδαλιές ανθίζουν πιο γρήγορα στο Ντονλτσό, ενώ τα πλατάνια
στο Απόζαρι είναι πιό περήφανα.
Πράσινο ανοιχτό, σκούρο, γχρίζο με γαλάζιες αποχρώσεις και απέναντι
οι στέγες με το χρώμα του κεραμικού.
Πλάστηκε με τέχνη, ώστε να παραΥ.ολουθήσει την άνοδο και την πτώση
μιας μεγάλης εποχής, αυτήν που αποκαλούμε Θεοφύλακτο Βυζάντιο.
Εγι.αταστάθηκαν εδώ βυζαντινοί πρίγι.ιπες, που μετέφεραν την μεγαλο
πρέπεια της βυζαντινής αρχοντιάς, την πνευματική καλλιέργεια, τις τέ
χνες και τα έθιμα.
Δίδαξαν το βυζαντινό κοίταγμα του κόσμου και την πνευματική ουσία
των πραγμάτων, που πριν από τα ίδια τα πράγματα, είναι πιό αληθινή
από αυτά.
Ολόκληρη η τέχνη που δημιουργήθηκε, βασίστηκε στην παρουσίαση
αυτής της σχέσης, του αληθινού και του απαυγάσματος, του απόλυτου
και του σχετικού, του εσωτερικού που είναι το δίκαιο και του εξωτερι
κού που μόνο πλησιάζει το δίκαιο, αλλά ποτέ δεν γίνεται ισοδύναμο.
Σε αντιδιαστολή με το δυαδικό σύστημα, που οικοδομήθηκε στη δύση και
άρχιζε πάνω στην αξιωματική αντιπαράθεση των δύο πόλων της πρα
γματικότητας, το βυζαντινό σύστημα στη γέννεσή του, είναι η μονοσήμα
ντη ένωση αυτών των αντιθέσεων. Η βυζαντνική τέχνη στηρίχτηκε στην
7
ιδέα της ολότητας, που σημαίνει ότι η καλλιτεχνική έκφραση δεν ενα
ντιώνεται στην ουσία των πραγμάτων, του απόλυτου, αλλά συναντιέται
σε μια δημιουργική σχέση μαζί του.
Το καλλιτεχνικό έργο είναι εικόνα, στη δημιουργία της οποίας συμμετέ
χει ο δημιουργός αυτής της πραγματικότητας. Ο καλλιτέχνης οδηγείται,
είναι δηλαδή εκτελεστής μιάς ανώτερης δημιουργικής δράσης. Δεν απο
καλύπτει με το έργο του την ουσία, αλλά η ουσία αποκαλύπτεται μέσω
του δικού του έργου. Γι' αυτό στη βυζαντινή τέχνη δεν υπάρχουν δικαιώ
ματα δημιουργού.
Είναι, λοιπόν, η Καστοριά εκπρόσωπος του Βυζαντίου.
Δεν είναι υπερβολή να πούμε, ότι είναι εκπρόσωπος του διεισδυτικού
πνευματικού Βυζαντίου, αφετηρία μιας εποχής, που άρχισε αμέσως μετά
την πολύχρονη διαμάχη των εικόνων.
Οι πιό παλιές εικόνες αυτής της εποχής, αρκετά σπάνιες, βρίσκονται
στους τοίχους του Αγίου Στεφάνου και των Ταξιαρχών και δείχνουν
πόσο, κατά την διάρκεια της κρίσης, ξεχάστηκε η τεχνική της ζωγραφι
κής, ενώ η τέχνη γενικά απομακρύνθηκε από τις υψηλές κλασικές πηγές.
Περιορίζονται σε επιφανειακές και χρωματικά φτωχές φόρμες, αλλά
'έχουν μια έντονη εκφραστικότητα και ζωντάνια.
Η ζωγραφική κατά ρεύματα -συνήθως τα αποκαλούμε αvαyεvνήσεις και
τις συμβολίζουμε ανάλογα με τις δυναστείες που διοικούν κατά εποχή
εξελίχτηκε απευθυνόμενη πάντα στη μητρική πηγή, την κλασική και πριν
απ' όλα την ελληνιστική κληρονομιά.
Έτσι, καλλιτεχνικά έργα, από τις αναγεννήσεις των δυναστειών, των
Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Παλαιολόγων, διατηρήθηκαν σε με
γάλο βαθμό στην Καστοριά, κρατώντας μια απίστευτη χρονική συνέ
χεια.
Φτάνει μόνο να Θυμηθούμε τις θαυμάσιες τοιχογραφίες από τέσσερις

χρονικές περιόδους στο ναό των Αγίων Αναργύρων, από τρεις χρονικές
περιόδους στην Παναγία Καστριώτισσα-Κουμπελίδικη και την Παναγία
Μαυριώτισσα και ούτω καθ' εξής.
Όπως οι καθεδρικοί ναοί στη δύση, για την οικοδόμηση των οποίων συμ
μετείχαν γενιές ολόκληρες και για αιώνες ήταν κυκλωμένοι με σκαλω
σιές, έτσι και οι εκκλησίες της Καστοριάς, ασταμάτητα αποκτούσαν
προσκτίσματα ή ανακαινίζονταν, ώστε να εμπλουτίζονται με νέες εικό
νες και έτσι ενώνονταν με τα παλαιότερα σ' έναν ήχο και χρώμα.
Η μεταβυζαντινή εποχή μας προσφέρει πολύ μεγαλύτερο αριθμό πλού
σιων εσωτερικών χώρων με τοιχογραφίες, οι οποίες φιλοξενσ1:Ονται σε
ταπεινά κτίσματα, όχι μόνο επειδή τα μνημεία είναι χρονικά πλησιέστε
ρα και γι' αυτό δεν καταστράφηκαν, αλλά επειδή οι πνευματικοί και οι
κονομικοί παράγοντες της πόλης, δεν έπαψαν να χρηματοδοτούν νέες
διακοσμήσεις.
Αυτά τα ταπεινά κτίσματα, έγιναν αντικείμενο μελέτης μου, από μια
8
ιδιαίτερη σκοπιά, επειδή ο βασικός στόχος δεν ήταν η ανάδειξη του εσω
τερικού πλούτου, αλλά η προσπάθεια διατήρησής τους.
Είναι πολυσύνθετη η συγκίνηση που προκαλεί στον ψυχικό μας κόσμο η
επαφή με τέτοιους ιερούς χώρους.
Δεν πάει οποιοσδήποτε θεός σ' οποιονδήποτε τόπο.
«Κι είναι δικό σου δόξασμα, δικός σου πλούτος είναι,
πνεύμα καλό, που σ' άρεσε φωνή να μου χαρίσεις» (Σολωμός).
Το υλικό και το χρώμα των μνημείων, οι αναλογίες και η μορφή των με
λών τους, η σύνταξη σε μικρές ομάδες, σε κάνουν να μη λησμονείς την
ευαισθησία για τη σοφή χωροθέτηση και να σκεφτείς χίλιους δυό τρό
πους για την ενδεδειγμένη προσέγγιση.
Η ευτέλεια της κατασκευής έκανε τόπο για να διαβεί το πνεύμα. Έτσι
έγιναν οι εικόνες βιβλία των αγραμμάτων. Το λιγοστό φως εσωτερικά
συντελούσε στην τέλεια συνύπαρξη μυσταγωγίας και αντίξοης εποχής.
Η προσπάθεια αποκατάστασης ενός τέτοιου μνημείου έπρεπε να αποτε
λεί τη μεθοδική αναγνώρισή του, στην υλική του υπόσταση και στη δι
πλή του απαίτηση (αισθητική και ιστορική) με σκοπό την παράδοσή του
στις μελλοντικές γενιές.
Στα πλαίσια αυτής της ειδικής ενασχόλησής μου διεπίστωσα, ότι η διαδι
κασία επέμβασης σ' ένα μνημείο δεν είναι απλή υπόθεση, για τον απλού
στατο λόγο ότι αποτελεί μια επέμβαση.
Εάν νομίζει κάποιος ότι επειδή εντόπισε το λατομείο εξόρυξης ενός υλι
κού, που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μνημείων, είναι εξουσιοδο
τημένος να ανακτίζει με αυτό τα μνημεία, ας γνωρίζει ότι το υλικό δεν
είναι το ίδιο, γιατί ιστοριοποιώντας το, ως σύγχρονη επεξεργασία, ανή
κει στη σύγχρονη εποχή και όχι στην αρχαία. Παρόλο που το χρησιμο
ποιούμενο υλικό έχει την ίδια χημική σύνθεση με αυτή του μνημείου, θα
αποτελεί πάντα ένα ιστορικά και αισθητικά πλαστό δημιούργημα.
Μέρος της μορφής του μνημείου είναι η ατμόσφαιρα και το φώς του χώ
ρου που τοποθετήθηκε. Έτσι δεν έχει νόημα αποκατάστασης, η διάνοιξη
περισσοτέρων ανοιγμάτων για τον πληρέστερο φωτισμό ενός μνημείου,
τη στιγμή που δεν τα είχε.
Ένα άλλο σημείο, το οποίο επιδέχεται ιδιαίτερης προσοχής, είναι η νομι
μότητα και η διατήρηση των προσθηκών. Από ιστορική άποψη, η προσ
θήκη δεν είναι τίποτε άλλο από μια νέα μαρτυρία της ανθρώπινης πρά
ξης και επομένως της Ιστορίας. Υπ' αυτήν την έννοια η προσθήκη δεν
διαφέρει από την αυθεντική σύλληψη κι έχει τα ίδια δικαιώματα να δια
τηρηθεί. Η αφαίρεσή της καταστρέφει στην πραγματικότητα ένα ιστορικό
στοιχείο, αρνείται μια περίοδο του παρελθόντος και την πλαστογραφεί.
Η ανακατασκευή, αντίθετα, επιχειρεί να αναπλάσει κατά μίμηση το έργο,
παρεμβαίνοντας στη διαδικασία της αρχικής σύλληψης με τρόπο ανάλο
γο, συγχέει το παλαιό με το νέο, έτσι ώστε να καταργεί τη χρονική από
σταση των δύο χρονικών φάσεων.
9
Το μνημείο καΟορίζεται στον ευρύτερο χώρο με τον οποίο είναι συνυφα
σμένο, επομένως και ο περ ι βάλλων χώρος δεν πρέπει να χάσει την αξία
του.
Στον αντίποδα των προαναφερ0έντων, βρίσκονται όλα αυτά l[Ου εφαρ

μόζονταν χρόνια ολόκληρα, διακόπτοντας μια αέναη και πλούσια πο
ρεία. Η τυποποίηση, σε συνδυασμό με τις στείρες τεχνοκρατικές αντιλή
ψεις, συνετέλεσαν ώστε η μεταπολεμική Καστοριά να απομακρυνθεί από
την γεννεσιουργό δύναμή της . Όμως, ποτέ δεν είναι αργά .
«Καλ ύrερα νάχονμε τη θύμηση μπροστά μας
παρά να πεθάνουμε από νοσταλγία»
Ι(t)άη-ιις Σίσιου
Αρχαιολόγος-Ιστορικός τέχνης
10
Εισόδια
της Θεοτόκου
- Ενορία Βαρλαάμ -Μεταβυζαντινοί χρόνοι
-Ενορία Αγ. Παντελεήμονος -Νεότεροι χρόνοι
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
, Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου οικοδομήθηκε
• στις αρχές του 17ου αιώνα, στη με αργό ρυθμό α
ναπτυσσόμενη παραδοσιακή περιοχή του Απόζαρι.
Μέχρι και το 150 αιώνα στην περιοχή αυτή υπήρχαν καλύβες ψαρά
δων και μοναχικά κτίσματα, απροστάτευτα από βαρβαρικές επιδρο
μές, μια και βρίσκονταν έξω από τα τείχη της πόλης.
Η Μονή Σινά
1
Δυτικός το ίχος -λεπτο μέ ρε ια

1
Όταν οι τουρκικές πιέσεις αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια του 16ου αιώ

να, η μετοίκηση των Ελλήνων από την οχυρωμένη πόλη πήρε μεγα
λύτερες διαστάσεις κι έτσι άρχισαν να αναπτύσσονται οι ανατολικές
συνοικίες στο πρανές του υψώματος του Αγίου Αθανασίου και στις
δύο ζώνες, βόρεια και νότια , σ' επαφή με τη λίμνη .
Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα στην ευρύτερη αυτή παραδοσιακή
περιοχή παρατηρείται νέα δόμηση όσον αφορά στα εκκλησιαστικά
κτίσματα, όπως είναι ο ναός των Ταξιαρχών (1622) και ο Άγιος Δημή
τριος (1609) ή επέκταση άλλων με νάρθηκες, όπως ο Άγιος Γεώργιος
11
του βουνού (1651) και ο Άγιος Νικόλαος του Κυρίτζη (1654).
Η Ενορία Βαρλαάμ αναφέρεται για πρώτη φορά στους κώδικες της
Μητρόπολης το 1618, ενώ κατά το 190 αιώνα μετονομάζεται σε ενο
ρία Αγίου Παντελεήμονος.
Από την επιγραφή που υπάρχει στην είσοδο του κυρίως ναού, συμπε
ραίνουμε ότι οι εργασίες οικοδόμησης και διακόσμησης του μνημείου
έγιναν το έτος 1614. «Αvιγέρθη και αvιστορίθη δευτέρα παρουσία
δια συνδρομής κε κόπου ιερομοvάχου Θεοφυλάκτου κε εξόδων Ανα
στασία μοναχή Διοvησία μοναχή Ιωάvvου Δημητρίου και τοv επήλυ
ποv αρχόντων εοvία η μνήμη αυτόν επη έτους ζρκβ». Από τα τέσσε
ρα πρόσωπα, που αναφέρονται στην επιγραφή, τα τρία φέρουν τον
τίτλο του μοναχού, ένας άνδρας, δύο γυναίκες, ενώ το τέταρτο το
οποίο ανέλαβε και το μεγαλύτερο οικονομικό βάρος, τον τίτλο του
άρχοντος.
Ο Ιερομόναχος Θεοφύλακτος οκτώ χρόνια αργότερα φαίνεται ότι
προήχθη σε μητροπολίτη (επιγραφή Ταξιαρχών 1622) συνεισφέρο
ντας με τις δραστηριότητές του στην οικοδόμηση και διακόσμηση εκ
κλησιών.
Επιγραφή στην παράσταση του Όρους Σινά

Δυτικός τοίχος
Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου ήταν μετόχι της μονής Σινά
ευθύς εξαρχής από την ίδρυσή του. Στο δυτικό τοίχο του νάρθηκα,
στο αέτωμα, υπάρχει μία εικονογραφική σύνθεση που πιστοποιεί α
κριβώς αυτό. Εικονίζεται ο Μωϋσής στο όρος Σινά, ενώ παραλαμβά
νει τις δέκα εντολές και δίπλα του υπάρχει η επιγραφή «Το Άγιον κ'
Θεοβάδιστοv Όρος το Σιναίοv». Δεξιότερα η κοίμηση της Αγ. Αικα
τερίνης με την επιγραφή «Της Αγίας Εvδόξω Μεγαλομάρτυρας
Παρθένο κ' Πάνσοφο Εκατερίvη». Ενώ χαμηλότερα εικονίζεται η μο
νή Σινά με το κοιμητήριό της. Ίδια εικονογραφική σύνθεση συνα
ντάμε και σε εικόνες οι οποίες σώζονται σήμερα στη μονή Σινά.
Στη διαπίστωση, ότι πρόκειται για μετόχι της μονής Σινά, πέρα από
την εικονογραφική σύνθεση, συνηγορούν οι διάφορες ιστορικές πη
γές που υπάρχουν για την πόλη, όπως είναι οι κώδικες της Μητρό-
12
πολης και οι σημειώσεις στα Εκκλησιαστικά βιβλία.
Με τη δωρεά tou ναού στη μονή Σινά αποφεύγεται η δυσβάσταχτη
φορολογία η οποία προέρχεται από τους Τούρκους. Έτσι, στους κώ
δικες της Μητρόπολης αναφέρονται διάφορα ονόματα τα οποία κά
νουν δωρεές στη μονή του Σινά. Η Αγνή, κόρη του Βάρτα, δωρίζει 2
αλυσίδες χρυσές 5 Φεβρουαρίου 1689, υπογράφει ο Αρχιεπίσκοπος
Αχρίδας Γερμανός. Αποφασίζεται η απαλλαγή της Κώνος από κάθε
υποχρέωση χρηματικής εισφοράς στα κοινά, γιατί εδώ και τρία χρό
νια έχει αφιερωμένο όλο της το σπίτι στη μονή Σινά. Αργότερα στις
11 Ιανουαρίου του 1716, ο Γεώργιος Κυρίτζης διαθέτει μέσα από τη
διαθήκη του 1.000 φλωριά. Η αρχόντισσα Μαρία Δόμνα, της οποίας
το σπίτι είναι σε άμεση γειτνίαση με το ναό των Εισοδίων της Θεοτό
κου, έχει αλληλογραφία και συγγενική σχέση με τον πατριάρχη Ιερο
σολύμων.
Επιγραφή, εξωτερικά, στον Ανατολικό τοίχο

του Νάρθηκα
Την παραλαβή των δωρεών αναλαμβάνουν απεσταλμένοι της μονής

Σινά που κατά καιρούς φθάνουν στην Καστοριά.
Τα ερείπια των κελλιών που διακρίνονται μόνο στη Θεμελίωση, απέ
ναντι από το ναό στο ελεύθερο οικόπεδο, μαρτυρούν για τη λει
τουργία του μοναστηριακού συγκροτήματος. Δεκατρία χρόνια μετά
την οικοδόμηση του ναού, ο ανατολικός τοίχος εξωτερικά πάνω από
την είσοδο, διακοσμείται με τοιχογραφία της οποίας τα έξοδα ανέλα
βε η Ασάνω (1627), «Δέϋσις την δούλη του Θεού Ασάνο», έτους
ζρλε'
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Πρόκειται για ξυλόστεγη μονόχωρη βασιλική με
συνεχόμενο νάρθηκα. Ανατολικά καταλήγει σε
ημικυκλική κόγχη. Οι όψεις του κτίσματος εξωτερι
κά δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί δεν γίνεται καμία
προσπάθεια διακόσμησης. Το συνδετικό υλικό που χρησιμοποιείται
13
στις τοιχοποίί"ες είναι απλή λάσπη, που τοποθετείται ενδιάμεσα
στους ακανόνιστους λίθους. Η όλη κατασκευή γίνεται πιο στέρεη με
Εισόδια της Θεοτόκου

Λεπτομέρεια της κατασκευής. Δυτικός τοίχος του Νάρθηκα.
την τοποθέτηση κατά κανονικά διαστήματα ξυλοδεσιών. Ο ναός είναι

κτισμένος πάνω σε βράχο, γι' αυτό ο βόρειος τοίχος σε σχέση με το
νότιο, παρουσιάζει μία υψομετρική διαφορά η οποία δημιουργεί εξω
τερικά μία όμορφη εικόνα.
Η Ζωγραφική
Στον κυρίως ναό έχει διασωθεί ζωγραφική σε κόγχη
• του ιερού και στα δύο αετώματα, στον ανατολικό και
• δυτικό τοίχο αντίστοιχα. Στην κόγχη εικονίζονται η
Παναγία Πλατυτέρα των ουρανών και οι συλλει
τουργούντες ιεράρχες. Στον ανατολικό τοίχο, στο αέτωμα, υπάρχει η
Η Πλατυτέρα
Κόγχη Ιερού-λε..τι:τομέρεια
14
εικονογραφική σύνθεση της Ανάληψης , ενώ στο δυτικό τοίχο η σύν
θεση της Μεταμόρφωσης.
Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός

Δυτικός τοίχος Νάρθηκα-Κάτω ζώνη
Στο νάρθηκα σώζεται, με κάποιες μικρές καταστροφές, σχεδόν όλο

το εικονογραφικό πρόγραμμα, το οποίο εξελίσεται σε τρεις ζώνες.
Τον ανατολικό τοίχο εξ ολοκλήρου καταλαμβάνει η παράσταση της
Μέλλουσας Κρίσης . Στην κάτω ζώνη εικον ίζονται ολόσωμοι άγιοι,
ενώ στη μεσαία και την πάνω ζώνη παριστάνονται σκηνές από μαρ
τύρια αγίων. Στο δυτικό τοίχο, ψηλά, υπάρχει η σπάνια εικονογραφι
κή σύνθεση του όρους Σινά .
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗΣ

ι Η στέγη του μνημείου έχει επισκευαστεί. Συγχρό-
• νως με την επισκευή της στέγης, η οποία θα πρέπει
να συντελέστηκε από τις αρχές μέχρι τα μέσα του
19ου αιώνα, ακολούθησαν δε και ορισμένες αλλαγές στη λειτουργι
κότητα του κτιρίου.
Άνοιξαν δύο παράθυρα στον τοίχο μεταξύ νάρθηκα και κυρίως ναού,
η χρησιμότητα των οποίων συνδέθηκε με τη λειτουργία γυναικωνίτη.
Το άνοιγμα των παραθύρων καταλαμβάνει το διάστημα ανάμεσα στα
οριζόντια ξύλινα ζωνάρια, που συμπίπτουν με το τελείωμα της πάνω
ζώνης των τοιχογραφιών και της μεσαίας ζώνης . Σίγουρο είναι ότι
υπήρχε ξύλινο πατάρι-γυναικωνίτης, το οποίο αργότερα αφαιρέθη
κε .
Με το άνοιγμα των παραθύρων καταστράφηκε η ζωγραφική στο ση

μείο εκείνο του ενδιάμεσου τοίχου νάρθηκα-κυρίως ναού . Πρόκειται
για τη μεγάλη παράσταση της Μέλλουσας Κρίσης, η οποία καταλαμ
βάνει όλο σχεδόν τον ανατολικ ό τοίχο του νάρθηκα . Σε αρκετά ση-
15
μεία, εκεί όπου ακουμπούσαν τα ξύλα του παταριού, έχουν αφαι
ρεθεί κομμάτια τοιχογραφιών.
Τα ξύλα της στέγης στην πλειοψηφία τους προέρχονται από την
αρχική του 17ου αιώνα. Βέβαια, έγινε κάποια αναδιάταξη των ξύλων,
με γνώμονα την εξυπηρέτηση της φύσης του προβλήματος που προ
έκυπτε κατά τη διάρκεια κάποιας επισκευής. Έτσι έχουν αφαιρεθεί
ορισμένοι ορθοστάστες και έχουν προστεθεί δευτερεύοντα ξύλα και
ελκυστήρες με την επιδίωξη απλώς να συγκρατηθεί η στέγη.
Επιγραφή στην παράσταση

της Κοίμησης της Αγίας Αικατερίνης
Δυτικός τοίχος-γραμμική αποτύπωση
Η τέτοιου είδους αντιμετώπιση δημιούργησε κι αισθητικό πρόβλημα

στη μορφή της στέγης εσωτερικά, το οποίο προσπάθησαν να κρύ
ψονν οι επισκευαστές, κατασκευάζοντας ψευδοροφή. Ο τύπος της
ψευδοροφής ανάγεται χρονολογικά στις πρώτες δεκαετίες του 20ου
αιώνα και μάλλον πριν από την επίσκεψη του αρχιμανδρίτη Γερμανού
Χρηστίδη στα 1920, ο οποίος «είδε» τη ζωγραφική στα αετώματα.
Ίδια ψευδοροφή είχε και ο νάρθηκας, του οποίου η στέγη διαφέρει
αισθητά από αuτήν του κυρίως ναού.
Ενώ είναι συνεχόμενες οι στέγες, έχουν γίνει ορισμένες επεμβάσεις
στην τοιχοποίίΌ του μνημείου, κυρίως στα ανοίγματα των παραθύ
ρων. Η τοιχοποίϊα αποτελείται από ακανόνιστους λίθους, που είναι
συγκολημένοι μεταξύ τους με απλή λάσπη.
Από κάποιο πρόβλημα στο ασβεστοκονίαμα εσωτερικά του βόρειου,
νότιου και δυτικού τοίχου του κυρίως ναού, αφαιρέθηκαν οι τοιχο
γραφίες και προστέθηκε νέο ασβεστοκονίαμα. Έμειναν άθικτα σ'
αυτήν την επέμβαση τα δύο αετώματα, ανατολικά και δυτικά και ο
16
ανατολικός τοίχος.
Κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών έγ ινε διαπλάτυνση των πα
ραθύρων του νότιου τοίχου και προστέθηκε ασβεστοκονίαμα εξωτε
ρικά στο βόρειο τοίχο.
Επιγραφή στην παράσταση

της Κοίμησης της Αγίας Αικατερίνης
Δυτικός τοίχος -φωτογραφική αποτύπωση
Οι επεμβάσεις αυτές είναι σύγχρονες με την κατασκε υή των ψευδο

ροφών. Στον κυρίως ναό κατασκευάστηκε πρώτα η ψευδοροφή, κά
λυψε τα αετώματα από το βλέμμα των μαστόρων και μετά προστέ
θηκε το ασβεστοκονίαμα .
Στην είσοδο το υ ναού υπήρχε σκέπαστρο-χαγιάτι το οποίο αφαιρέ
θηκε. Διακρίνονται ίχνη από τις θέσεις των ξ ύλων πάνω από την εξω
τερική τοιχογραφία της Παναγίας στη δυτική πλευρά, τα οποία δεί
χνουν που ακριβώς στερεώνονταν τα ξ ύλα στην πρόσοψη του μνη
μείου . Υπήρχαν δύο ξύλινες κολώνες, που πατούσαν στο δεύτερο
σκαλοπάτι της σκάλας και στήριζαν το σκέπαστρο.
17
Άγιος
Νικόλαος
-Ενορία Καρύδη
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
~Ιjρ§
Μεταβυζαντινή εκκλησία, η οποία βρίσκεται στην
παραδοσιακή συνοικία Ντολτσό. Μαζί με τον
Άγιο Ανδρέα και τους Αγίους Αναργύρους, απο
τελούν την τριάδα των εκκλησιών, που ανήκουν
στην ενορία Καρύδη.
Ορισμένες ιστορικές μαρτυρίες από τον κώδικα της Μητρόπολης Κα
στοριάς (2753) μας φέρνουν σε επαφή με το ίδιο το μνημείο. Στις 13
Μαρτίου του 1740 έγινε επικύρωση εκτέλεσης διαθήκης από το Μη
τροπολίτη Καστοριάς, σύμφωνα με την οποία η Παλάσκα, κόρη του
Νόστου Μαχαγιά, είχε την υποχρέωση να δώσει τα χρήματο, της
αντίστοιχης αξίας του σπιτιού που κληρονομεί, στις τρεις παραπάνω
εκκλησίες. Αργότερα στις 25 Ιουλίου του 1745 γίνεται επικύρωση
δωρεάς από το Μητροπολίτη Καστοριάς Χρύσανθο, του Κότζη Φυλα
κτού Μποσνάκη, ο οποίος αφιερώνει ένα σπίτι στην εκκλησία του
Αγίου Νικολάου. Στις 28 Μαρτίου του 1695, πάλι στον κώδικα της
Μητρόπολης (2753) ο Διαμαντής Βελισάρης ομολογεί ότι τα χρήματα
(270 ασλάνια) της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου Καρύδη, τα έδωσε
σε διάφορα πρόσωπα για επισκευές κι επιδιορθώσεις. Αυτή η τελευ
ταία ιστορική μαρτυρία μας φέρνει πολύ κοντά στους χρόνους ίδρυ
σης του μνημείου.
Η Διακόσμηση του μνημείου με τοιχογραφίες, σύμφωνα με την επι
γραφή που υπάρχει στο δυτικό τοίχο του ναού έγινε στα 1712.
«ΙCΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟC ΚΑΙ ΠΑΝCΕΠΤΟC NAOCΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙC
ΠΑΤΡΟC ΗΜΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙCΚΟΠΟΥ ΜΥΡΩΝ THCΛΥΚΙΑC
ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ ΕΠΙ ΚΥΡΙΟΥ
THCAPXIEPATIAC ΚΥΡ ΚΥΡ
ΔΙΟΝΥCΙΟΥ ΚΑΤΑ το ΑΨΙΒ ETOCKOCMOCΩTHPION
CΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ Δ'»
Είναι πολύ λογικό να μεσολάβησε ένα χρονικό διάστημα ανάμεσα
στην ανοικοδόμηση και την τοιχογράφηση του μνημείου. Άλλωστε
αυτό συνέβαινε και σε άλλα μνημεία, όχι μόνον στους χρόνους της
τουρκοκρατίας, που ήταν αρκετά δύσκολη η νέα δόμηση, αλλά και
στη βυζαντινή περίοδο. Η ιστορική μαρτυρία του 1695 μας βοηθά να
κατανοήσουμε ότι υπήρξε μία παρατεταμένη περίοδος συγκέντρω
σης χρημάτων εκ μέρους των ενοριτών για την αποπεράτωση του
18
ναού. Στα 1695 φαίνεται, ότι γίνονταν κάποιες συμπληρωματικές ερ
γασίες για την ολοκλήρωση της οικοδόμησης, αφού τα 270 ασλάνια
δεν ήταν ποσό ικανό για το σύνολο του έργου. Πάντως εξετάζοντας
προσεκτικά την πρακτική, που ακολουθήθηκε και σε άλλα μνημεία
της Καστοριάς, μπορούμε να πούμε, ότι η οικοδόμηση του μνημείου
ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1690. Σ' αυτή τη χρονική πε
ρίοδο, μέχρι το 1714, από έρευνα που κάναμε στα τουρκικά αρχεία
της Θεσσαλονίκης, διαπιστώσαμε ότι γίνονταν αυστηρές συστάσεις
προς τους ιεροδίκες της Μακεδονίας για την παράβαση εκ μέρους
των χριστιανών της γραπτής διαταγής {φιρμάνι) που αφορούσε την
απαγόρευση της νέας δόμησης ή της αλλοίωσης του παλαιού ρυθ
μού των εκκλησιών.
Για κάθε επισκευή έπρεπε να εκδοθεί ειδικό φιρμάνι, το οποίο αφο
ρούσε μία συγκεκριμένη περιοχή. Τέτοια σύσταση έγινε στον ιεροδί
κη Θεσσαλονίκης στις 2 Ιανουαρίου του 1709, ενώ παρόμοια σύστα
ση, προς τον ιεροδίκη Καστοριάς καταγράφηκε στις 16 Οκτωβρίου
του 1714, χρονική περίοδος που είναι πολύ κοντά στη διακόσμηση
του μνημείου.
Φαίνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις παραβιάζονταν εκ μέρους των
Ελλήνων αυτές οι οδηγίες, σε περιοχές όπου δεν υπήρχε συχνή επο
πτεία από τους Τούρκους. Η περιοχή Ντολτσό κατοικήθηκε μόνον
από Έλληνες κατά τον 170 και 180 αιώνα. Εκτός από τα εκκλησια
στικά κτίσματα, στο τμήμα αυτό της πόλης, οικοδομήθηκαν αρχοντι
κά και λαϊκά παραδοσιακά σπίτια. Δημιουργήθηκε ένας πολεοδομικός
ιστός, χαρακτηριστικός για την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Κεντρικός πυρήνας γίνεται το εκκλησιαστικό κτίσμα και γύρω από
αυτό συγκεντρώνονται και τοποθετούνται αρμονικά τα κοσμικά κτί
ρια.
Τα στενά σοκάκια, οι βαριές πόρτες με τους ψηλούς μαντρότοιχους,

τα σιδερόφρακτα παράθυρα, δημιούργησαν έναν ιδιαίτερο κώδικα
επικοινωνίας ανάμεσα στον Ελληνικό πληθυσμό.
Πολύ κοντά στον Άγιο Νικόλαο κτίζονται αρκετά από τα πιο χαρα
κτηριστικά αρχοντικά της Καστοριάς. Πρόκειται για τα αρχοντικά των
αδελφών Εμμανουήλ, Νατζή και Μπασάρα. Όλα κτίζονται γύρω στα
μέσα του 18ου αιώνα.
Με την διακόσμηση του μνημείου στα 1712 συνδέεται και το όνομα
του Μητροπολίτη Καστοριάς Διονυσίου, ο οποίος βρίσκονταν στο
~ρόνο της Μητρόπολης από το 1695 έως το 1719. Στις 21 Απριλίου
του 1696 ο Διονύσιος γράφει ένα σημείωμα στον κώδικα της Μητρό
πολης, το οποίο μας πληροφορεί ότι: «εκρέμασαν τον Νούλτσον συν
τω αδελφώ και τω γαμβρώ αυτού και έγινε μεγάλη καλωσύνη εις
τους χριστιανούς, ότι τον ίδον εις το σκυνί και εδόξασαν τον θεόν
την δευτέραν ημέραν πως ετελειώθησαν εις μεγάλην δόξαν και
19
τοιουτοτρόπως να δώση ο Θεός σε πολλούς τέτοιους χριστιανούς
ωσάν τον Νούλτσον να λάβουν δόξαν».
Ήδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται μία διάθεση εκ μέρους της πνευ
ματικής ηγεσίας να αναλάβει μία σχετική δραστηριότητα για την α
ντίσταση των χριστιανών στις προκλήσεις των Τούρκων. Αργότερα
το Δεκέμβριο του 1706 ο ίδιος Μητροπολίτης κάνει αίτηση στην αρ
χιεπισκοπή Αχρίδας με την οποία ζητά να εγκρίνει την απόφαση του
μεγάλου κόμισου Ουγγροβλαχίας Γεωργίου Καστριώτη για την ίδρυ
ση ιερατικής σχολής στην Καστοριά. Την κάλυψη των εξόδων λει
τουργίας της σχολής αναλαμβάνει ο ίδιος, που για το λόγο αυτόν κα
ταβάλλει σε τράπεζα της Βενετίας 6.392 δουκάτα.
Ο Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Τοπογραφική κάτοψη του κυρίως ναού και του νάρθηκα
Η σχολή αυτή ιδρύεται στον περίβολο της μονής Παναγίας του Μου
ζεβίκη. Μεταξύ του Μητροπολίτη Καστοριάς Διονυσίου και του Γεωρ
γίου Καστριώτη υπήρχε πολύ στενή επαφή, κυρίως, μέσω αλληλο
γραφίας, με τη βοήθεια της οποίας ρυθμίζονταν ορισμένες λεπτομέ
ρειες για τη λειτουργία της σχολής. Την πιστοποίηση της στενής
αυτής σχέσης μας προσφέρει η λεπτομερής επιστολή, που έστειλε ο
Γεώργιος Καστριώτης στο Μητροπολίτη Διονύσιο με οδηγίες, την 1η
Οκτωβρίου του 1715.
Μέχρι τότε τα χρήματα για τη λειτουργία της σχολής διακινούνταν
μέσω τραπέζης Βενετίας, με κάποια όμως προβλήματα. Όταν εκ πα
ραδρομής αναγράφηκε λάθος το όνομα του Καστριώτη στο λογα
ριασμό της Βενετίας (Καστρίσιος), χρειάστηκε να γίνει αίτηση του
πληρεξουσίου του Καραγιάννη και να μεταφερθούν τα επιπλέον
2.332 δουκάτα στο προηγούμενο ποσό των 6.392 δουκάτων. Για κά-
20
ποιους ιδιαίτερους λόγους ο Γεώργιος Καστριώτης δεν είχε πειστεί,
ότι η διακίνηση των χρημάτων έπρεπε να γίνεται μέσω της Ελληνι
κής αδελφότητας Βενετίας και κατέθεσε το ποσό στο ταμείο του
Παναγίου τάφου, το οποίο ανέλαβε την υποχρέωση να καταβάλει
μέσω του σωματείου γουναράδων Κωνσταντινούπολης 150 γρόσια,
για την πληρωμή δύο δασκάλων. Ύστερα από τα παραπάνω βγαίνει
αβίαστα το συμπέρασμα ότι στους δύσκολους αυτούς χρόνους η συ
νεργασία μεταξύ προσωπικοτήτων τέτοιου μεγέθους έφερε θαυμα
στά αποτελέσματα και συνέβαλε τα μέγιστα στην αναπτέρωση του
ηθικού των Ελλήνων και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονο
μιάς.
Η δραστηριοποίηση του Καστριώτη δεν περιορίζεται μόνο στη χρη
ματοδότηση για τη λειτουργία σχολείου, αλλά επεκτείνεται και στη
βοήθεια για τη συντήρηση των εκκλησιών.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙ ΚΗ
Ο ναός του Αγίου Νικολάου, είναι μονόχωρη, ξυ
λόστεγη βασιλική με συνεχόμενο νάρθηκα και
εξωνάρθηκα, ο οποίος «~κουμπά» στο νάρθηκα
από τη βόρεια πλευρά. Στα ανατολικά ο ναός καταλήγει σε ημιπε
νταγωνική κόγχη. Η θέση στην οποία είναι κτισμένος, είναι πολύ κα
λά μελετημένη, αφού από τις τρεις πλευρές (βόρεια, ανατολική, και
νότια), προστατεύεται από τα διπλανά σπίτια, ενώ στην δυτική πλευ
ρά, όπου υπάρχει πρόσβαση στο δρόμο (οδός Βυζαντίου), ο ναός εί
ναι χωμένος στη γη τουλάχιστον 0,50 μ. Έτσι εξωτερικά από το δρό
μο φαίνεται ότι το ύψος του ναού δεν υπερβαίνει αυτό των οδηγιών
των Τούρκων, οι οποίες είναι πολύ αυστηρές αυτήν την εποχή.
Ο κυρίως ναός, είναι σχεδόν ορθογώνιος με διαστάσεις 12,30Χ7,20,
ενώ ο νάρθηκας και ο εξωνάρθηκας είναι παράγωvοι, προσαρμοζόμε
νοι περισσότερο στο κτίσμα σε σχέση με την κατεύθυνση που έχει ο
δρόμος.
Στο ναό υπάρχουν έξι ανοίγματα-παράθυρα, τα οποία προσφέρουν
άπλετο φως, ένα ακόμη ασυνήθιστο στοιχείο γι' αυτήν την εποχή,
αφού το λιγοστό και αμυδρό φως ήταν ο κανόνας.
Είναι κτισμένος με ακανόνιστους λίθους και συνδετικό υλικό τη λά
σπη. Ενδιάμεσα στις τοιχοποίί·ες μπαίνουν οριζόντια ξύλινα ζωνάρια
για μεγαλύτερη συνοχή. Οι όψεις του κτίσματος, εξωτερικά, έχουν
την απλότητα των άλλων μεταβυζαντινών ναών της Καστοριάς. Μό
νο στη δυτική πλευρά του νάρθηκα, στην οδό Βυζαντίου, υπάρχει
ένα τυφλό αψίδωμα ισλαμικής μορφής, το οποίο κοσμεί αυτήν την
όψη. Συνήθως, αυτή η αρχιτεκτονική μορφή χρησιμοποιείται σε κρή
νες της Τουρκοκρατίας.
21
Μί]~
Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Ο ναός κάποτε ήταν κατάγραφος. Σήμερα δυστυ
χώς δεν σώζεται η ζωγραφική του βόρειου και
νότιου τοίχου του ναού. Ίσως η καταστροφή
αυτή των τοιχογραφιών να συνδέεται με κάποια επισκευή που έγινε
εξωτερικά και εσωτερικά στο ναό. Συνέπεια αυτής της επισκευής
ήταν να μεγαλώσουν τα παράθυρα και να δεχθεί επίχρισμα ο ναός
εσωτερικά και εξωτερικά στις τοιχοποίί"ες, κυρίως του βόρειου και
νότιου τοίχου. Σύμφωνα με την επιγραφή, η διακόσμηση του μνη
μείου με τοιχογραφίες έγινε στα 1712. Πέντε χρόνια πριν, φιλοτε
χνήθηκε το τέμπλο του ναού και τοποθετήθηκαν οι εικόνες. Στην ει
κόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου υπάρχει επιγραφή που μας
πληροφορεί «ΔΕΗΣΙC ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΧΑΤΖΙΚΟΤΖΙ ETOC
ΑΨΖ.».
Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Επιγραφή στο κάτω δεξιό τμήμα
της εικόνας του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου
Όλα τα επιγραφικά δείγματα των εικόνων του τέμπλου, εκτός από

αυτήν του Αγίου Αθανασίου, είναι του ίδιου καλλιτέχνη και έχουν
σχέση με το 1707.
το ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ
Μ(ίο"Ω
ΠΡΟ ΓΡΑΜΜΑ
Οι τοιχογραφίες όμως του ιερού διαφέρουν
τεχνοτροπικά από αυτές του δυτικού τοίχου του
ναού και μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έπο-
νται χρονικά.
Τα επιγραφικά δείγματα και η οργάνω .,Ι \
ση των σκηνών δεν έχουν σχέση με τη
φιλοσοφία του καλλιτέχνη της επιγρα
φής του δυτικού τοίχους. Το πρόγραμ
μα εξελίσσεται σε τέσσερις ζώνες και
ΗΕλΠl~
είναι ασυνήθιστο για το χώρο του ιε
Επιγραφή στην εικόνα
ρού. Στην κόγχη του ιερού εικονίζεται της Παναγίας
η Παναγία σαν «ΨΥΛΟΤΕΡΑ ΤΩΝ ΟΥ-
ΡΑΝΩΝ» ενώ αριστερά και δεξιά της αναπτύσσεται η ρίζα του Ιεσ
σαί. Χαμηλότερα η σκηνή της μετάδοσης-μετάληψης και πιο πάνω οι
22
συλλειτουργούντες ιεράρχες.
Στην κάτω ζώνη του βόρειου το ίχους του ιερού εικονίζονται ολόσω
μο ι άγιοι, εκ των οποίων διακρίνονται από τα αριστερά προς τα δεξιά
οι εξής: Άγιος Βλάσιος, Άγιος Αχίλλειος, Άγιος Πέτρος Αλεξαν
δρείας και στη μικρή κόγχη, η Ζωοδόχος Πηγή. Στη δεύτερη ζώνη
εξελίσσονται σκηνές από μαρτ ύρια αγίων, μία εικονογραφική ενότη
τα πο υ δεν συνηθίζεται να παριστάνετα ι σ' αυτόν το χώρο.

Η Ρίζα του Ιεσσαί, γύρω από την Παναγία Πλατυτέρα
στην κόγχη του Ιερού Βήματος
Στις δύο ανώτερες ζώνες παριστάνονται σκηνές από τις παραβολές

του Χριστού. Επίσης χαρακτηριστική και σπάνια από εικονογραφική
άποψη είναι η σκηνή της Θείας Λειτουργίας στο νοτιοανατολικό
23
άκρο του ιερού. Πολλές από τις σκηνές που παριστάνονται στο χώρο
του ιερού βήματος θά 'πρεπε να εικονίζονται στο νάρθηκα. Η επιλογή
των συγκεκριμμένων θεμάτων και η οργάνωση των σκηνών είναι ευ
θύνη του ζωγράφου που ανέλαβε τη διακόσμηση.
(ΜΑΡΤΥΡ Ι Ο ΑΓΙΟΥ ΚΟΔΡΑΤΟΥ - ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΔIONYCIOY ΑΡΕΟΠΑ
ΓΙΤΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ CΥΜΦΟ ΙΤΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΥ POYCTIKOY ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕ
ΡΙΟΥ-ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΑΡΧΙΕΠΙCΚΟΠΟΥ ΠΑΥΛΟΥ).
(Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ THC ΠΟΡΝΗC-Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΕΛΩΝΗ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΦΑΡΙt;ΑΙΟ ι -Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑCΩΤΟΥ).

ΙΙ εικόνα του Αγίου Ιωάννου του Προδρ6μου
ωτ6 το ξυλ6γλυπτο τέμπλο του ναού
Το στυλ της ζωγραφ ικής του ιερού διαφέρει αισθητά απ ' αυτό του
υπολοίπου ναού. Οι σκηνές είναι μικρότερες σε μέγεθος κα ι οι φι
γούρες των αγίων λεπτές και όχι τόσο ευκίνητες. Υπερτερεί η διάθε
ση της διακοσμητικότητας και η ένταση στα χρώματα.
Στο δυτικό τοίχο του ναού, όπου σώζεται και η επιγραφή που μας
πληροφορεί για το χρόνο διακόσμησης αυτού του τοίχου και του
νάρθηκα, στην κάτω ζώνη, αριστερά και δεξιά της εισόδου αντίστοι
χα, διακρίνονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στην επάνω ζώ
νη εικονίζονται η κοίμηση και τα εισόδια της Θεοτόκου. Λόγω της με
ταγενέστερης τοποθέτησης ταβανιού δεν διακρίνεται ζωγραφική πιο
πάνω, που είναι λογικό να υπάρχει. Στο νάρθηκα, στο κέντρο του α
νατολικού τοίχου δημιουργείται ένα τυφλό αψίδωμα εντός του ο
ποίου εικονίζεται η σκηνή της Δέησης . Στην κάτω ζώνη εικονίζεται η
Παναγία Βρεφοκρατούσα και ο Χριστός Αρχιερεύς.
Η χαμηλή ζώνη του νότιου τοίχου περιλαμβάνει τους εξής Αγίους:
Άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο, Άγιο Νέστωρα, Άγιο Κοσμά, Άγιο Δαμ ια-
24
vό, Άγιο Παντελεήμονα. Αυτή η ζώνη συνεχιζόμενη, στο υ ς υπόλοι
πους τοίχους {δυτικό - βόρειο) περιλαμβάνει τους Αγίους {που δεν εί
ναι δυνατόν να τα υτιστού ν, λόγω της κακής κατάστασης διατήρη
σης): Άγιο Αντώνιο, Άγιο Ε λευθέρ ιο , Άγιο Σάββα, Άγιο Κύριλλο, Άγιο
Αθανάσιο, Άγιο Σπ υρίδωνα, Άγιο Χαράλαμπο.

Λεπτομέρεια από τη σκηνή της Κοίμησης της Θεοτόκου
στο Δυτικό τοίχο του ναού
Η δεύτερη ζώνη διασώζει πολύ λίγες σκηνές, όμως από μία ευανά
γνωστη παράσταση την «εκδίωξη του Αδάμ από τον παράδεισο»,
συμπεραίνουμε ότι περιελάμβανε σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης.
,

Επιγραφή στην εικόνα
του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου
Ο ζωγράφος του ιερού, από τα θέματα που επιλέγει, φαίνεται ότι

έχει σχέση περισσότερο με ζωγραφική εικόνων. Είναι παραστάσεις
οι οποίες έχουν κατοχυρωθεί θεματικά από ζωγράφους της Κρητικής
Σχολής. Η Παναγία της κόγχης , πλαισιωμένη από τη Ρίζα, παριστά
νεται σε ε ικό νες της Κρητικής Σχολής, όπως επίσης και η σκηνή της
θείας λειτουργίας.
25
Η επιλογή των μαρτυρίων στη θέση αυτή, δεν έχει σχέση με τον ευ
χαριστιακό-λειτουργικό κύκλο και φανερώνει τη σύγχυση στην οποία
βρίσκεται ο καλλιτέχνης.
,- ,.

Εξωτερική όψη του ναού
Ο ζωγράφος του δ υτικού το ίχο υ ς και του νάρθηκα λειτουργεί σ ύ μ

φωνα με την παράδοση και επαναλαμβάνει το εικονογραφικό πρό
γραμμα, που έχει κατοχυρωθεί παλαιότερα σε μονόχωρους ναούς.
Έχει δε πιο στενή επαφή με το χώρο της Καστοριάς, αφού κινείται
στην ευρύτερη περιοχή Δυτικής Μακεδονίας-Ηπείρου. Αποδεδειγμέ
να έχει διακοσμήσει με το ιχογραφίες, στα 1717, τη μονή της Αγίας
Παρασκευής στο Σκαμνέλι Ζαγορίου.
26
Άγιος Νικόλαος
Καραδιβά
-Ενορία Μητροπόλεως
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Μετά την πτώση της Καστοριάς στους Τούρκους (1386), ορισμένα
μνημεία της καταστράφηκαν και άλλα μετατράπηκαν σε τζαμιά. Στην
περιοχή που βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου και η οποία επί
βυζαντινής εποχής ονομάζονταν ενορία Μητροπόλεως ή Εκκλησιάρ
χου, σώζονται εννέα ναοί. Υπήρχε παράδοση στην Καστοριά, η οποία
καταγράφηκε και ανέφερε ότι γύρω από την παλιά Μητρόπολη ήταν
κτισμένοι δώδεκα ναοί. Η αλήθεια αυτής της πληροφορίας, μετά από
έρευνα επιβεβαιώνεται και στην πράξη.
Το 1928 έγινε ανασκαφή στην τοποθεσία που είναι σήμερα κτισμένη
η Λέσχη Αξιωματικών και διαπιστώθηκε, ότι υπήρχαν ερείπια αρχαίου
ναού. Από την κάτοψη που σχεδιάστηκε τότε, φαίνεται, ότι επρόκει
το για μεγάλων διαστάσεων μνημείο. Ήταν τα ερείπια της παλιάς
Μητρόπολης, η οποία μετατράπηκε σε τζαμί από τον πολέμαρχο
Γαζή Εβρενός. Από το Μητροπολιτικό αυτό κτίσμα πήρε και το όνομα
η ενορία. Ήταν το πιο σημαντικό εκκλησιαστικό κτίσμα μέσα στην
Ακρόπολη της πόλης. Δυστυχώς, λόγω πλάνης, επειδή θεωρήθηκε
ότι είναι Τουρκικό, μετά την απελευθέρωση το μνημείο αυτό κατε
δαφίστηκε. Τα άλλα δύο μνημεία, που λείπουν από τη δωδεκάδα της
κατεγραμμένης παράδοσης, έχουν επίσης καταστραφεί. Πρόκειται
για το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που ήταν κτισμένος
στον κήπο του αρχοντικού του Σελήμ Μπέη, πολύ κοντά στην παλιά
Μητρόπολη και το ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στην οδό
Τόκα, δίπλα στον ναό του Αγίου Νικολάου του Μαγαλιού.
Στη νότια πλευρά της Ακρόπολης, έξω από τα τείχη, επί της οδού Κα
ραβαγγέλη, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου. Ιδρύθηκε στα τέλη
του 16ου αιώνα, μετά από μία στάσιμη περίοδο στην οικοδομική και
καλλιτεχνική δραστηριότητα της Καστοριάς 40 χρόνων (Παναγία Ρα
σιώτισσα, 1553).
Ο ναός που άλλοτε ήταν μονόχωρος, φαίνεται σήμερα παράγωνος
μετά τις αυθαίρετες επεμβάσεις που δέχθηκε στο νότιο και δυτικό
τοίχο. Διαβάζοντας την επιγραφή, που υπάρχει πάνω από την είσοδο
του ναού εσωτερικά, παίρνουμε τις πρώτες πληροφορίες για τον α
κριβή χρόνο ανέγερσης και διακόσμησης του μνημείου.
27
ΑΝΙΓΕΡΘΗ ΚΑΙ ΑΝΙCΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΗΟC ΚΑΙ ΠΑΝCΕΠΤΟC
ΝΑΩC ΤΟΥ ΑΓΗΟΥ ΗΕΡΑΡΧΟΥ ΤΟΥ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ ΝΗΚΟΛΑΟΥ
ΚΑΙ ΑΡΧΗΕΡΕΤΕΒΟΝΤ AC ΚΥΡ ΝΗΚΤ ΑΡΙΟΥ ΔΗΑ CHN
TPOMOIC ΚΟΠΟΝ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΚΥΡ ΑΡΓΗΡΙ ΤΟΝ ΑΔΕΛΦΩ ΤΟΥ
ΚΑΛΟΓΕΝΗ ΤΟΥ ΡΑΚΟΥ ΕΠ ETOYC ΖΡΑ. ΜΗΝΗ ΗΟΥΛΙΟC
Οι εργασίες διακόσμησης του ναού ολοκληρώθηκαν τον Ιούλιο του

1593. Αν πάρουμε υnόψη μας το μέγεθος και την έκταση των επιφα
νειών nou κάλυψε ο ζωγράφος, θα nρέnει να άρχισε να εργάζεται
τουλάχιστον τρεις μήνες νωρίτερα, γύρω στα μέσα της άνοιξης.
Η επιγραφή, ανορθόγραφη σε αρκετά σημεία, δηλώνει και το εnίnε
δο μόρφωσης του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, ο οnοίος όμως δεν nα
ραλείnει να αναφέρει σ' αυτήν και κάnοια ονόματα nou συνέβαλαν,
με την οικονομική τους συνδρομή, στην ανέγερση και διακόσμηση
του ναού. Είναι ο κυρ Αργύρης και ο αδελφός του Καλογένης ο Ρά
κος. Σχετικά με τους κτήτορες, nou αναφέρονται στην επιγραφή,
διαπιστώνουμε ότι δεν ανήκουν σε αρχοντική οικογένεια, nράγμα
συνηθισμένο για τα δεδομένα της Καστοριάς, αλλά στην τάξη των
εμπόρων μεταπρατών.
Η οικονομική κατάσταση των Καστοριανών αυτήν την εnοχή, μας
είναι γνωστή. Ήδη αnό τα μέσα του 1Sou αιώνα έχουμε στοιχεία αnό
τα Τουρκικά αρχεία φορολογίας των Ελλήνων, τα οnοία μας βοη
θούν να βγάλουμε συμπεράσματα για τις οικονομικές δυνατότητες
των Καστοριανών, το nρώτο διάστημα της κατοχής. Υπάρχει μία ομά
δα μεταπρατών nou κρατάει το εμπόριο της Καστοριάς.
Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, είναι γνωστή η δραστηριότητα αρχο
ντικών οικογενειών και μεμονωμένων μοναχών για τη συμπλήρωση
και ανανέωση τοιχογραφημένων συνόλων. Μέσα σε αυτό το χρονικό
διάστημα, προσκαλεσμένοι αυτών των οικογενειών, καταφθάνουν
καλλιτέχνες, οι οnοίοι δεν ανήκουν στο τοπικό εργαστήρι και οι ο-
28
ποίοι με τις ιδέες τους δίνουν μία νέα ώθηση στην εξέλιξη της με
ταβυζαντινής ζωγραφικής. Το χρονικό κενό που δημιουργείται στα
καλλιτεχνικά πράγματα της Καστοριάς, από τη διακόσμηση της Πα
ναγίας Ρασιώτισσας (1553), μέχρι την ανέγερση του Αγίου Νικολάου
(1593), έχει σχέση με τις οικονομικές δυνατότητες των Καστοριανών
και τα εμπόδια που μπαίνουν από τους Τούρκους.
Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Τμήμα του τέμπλου του ναού
Στα 1445 στο υπ' αριθμόν 237 τουρκικό τεφτέρι γίνεται απογραφή οι
κισμών και ονομάτων της πόλης. Η Καστοριά τότε χωριζόταν σε 21
συνοικίες εκ των οποίων οι 20 ήταν Χριστιανικές και η μία εβραϊκή .
Στις21 αυτές συνοικίες κατοικούσαν 940 οικογένειες (792 Ελληνι
κές,112 χήρες, 36 ανύπαντροι, 84 εβραϊκές, 4 χήρες). Στον αριθμό
αυτόν προστ ίθενται κα ι 20 οικογένειες Μουσουλμανικές.
Είναι χαρακτηριστικό, ότι τα ονόματα των συνοικιών προέρχονται
είτε από εκκλησίες (πέντε), είτε από ονόματα επαγγελμάτων (έντε
κα), είτε από τοπικούς άρχοντες (τέσσερις). Η κυριαρχία των ονομά
των που προέρχονταν από επαγγέλματα, δηλώνει και την υπερτε
ρούσα ενασχόληση των κατοίκων. Μία πολυπληθής συνοικία είναι
αυτή των γουναράδων-δερματάδων, η οποία εντοπίζεται περίπου
στην περιοχή που είναι κτισμένος ο Άγιος Νικόλαος. Από τ α ονόματα
που καταγράφονται διακρίνουμε ορισμένα που μας ενδιαφέρουν -Αρ
γύρης, Ράκος, Μανώλης, Ιω άννης. Είναι φυσικό τα ίδια ονόματα να
επαναλαμβάνονται σε χρον ικό διάστημα εκατόν πενήντα χρόνων
από γενεά σε γενεά. Συμβα ίνει να υπάρχει πλήρης ταύτιση και συμ
φωνία των ονομάτων με τον χώρο στον οποίο κινούνται και κατά το
17ο αιώνα, όταν εικονογραφείται ο νάρθηκας του μνημείου.
Η κατανομή των φόρων στα διάφορα επαγγέλματα στα πρώτα χρό-
29
νια της τουρκοκρατίας στην Καστοριά δείχνει και τη συνεισφορά του
κάθε κλάδου στην οικονομία της περιοχής. Τα μεταπρατικά επαγγέλ
ματα κατέχουν μία ξεχωριστή θέση στον πίνακα που δίνει αναλυτικά
τους αριθμούς αυτής της συνεισφοράς. Από τα 102.804 άκσια, τα 23.
000 αφορούν την είσπραξη σε ετήσια βάση από τη φορολόγηση των
επαγγελματιών. Μπορούσαν κατά συνέπεια οι κτήτορες του μνη
μείου μας να αναλάβουν το οικονομικό βάρος της ανέγερσης και δια
κόσμησης.
Στην κεφαλή της εκκλησίας της Καστοριάς στα 1593, βρίσκεται ο
Μητροπολίτης Νεκτάριος. Από το 1552 μέχρι το 1593 δεν σώζεται
επιγραφή στην Καστοριά στην οποία να αναφέρεται κάποιο όνομα
μητροπολίτη, εκτός από μία Σύνοδο που έγινε στην Κωνσταντινού
πολη και αφορούσε στην καθαίρεση του Πατριάρχη Ιωάσαφ, όπου
πήρε μέρος ο Μητροπολίτης Καστοριάς Ιωάσαφ, τον Ιανουάριο του
1565 ( «Ο ταπεινός Μητροπολίτης Καστορίας Ιωάσαφ και πρωτόθρο
νος πάσης Βουλγαρίας εκών και ιδία χειρί υπέγραψα»).
Η Μητρόπολη Καστοριάς παρέμεινε στη δικαιοδοσία της Αρχιεπι
σκοπής Αχρίδας μέχρι την κατάργηση της τελευταίας, το 1765. Κα
τόπιν υπαγόταν απ' ευθείας στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Οι τίτλοι του Αρχιεπισκόπου Αχρίδας μεταφέρονταν και στον πρωτό
θρονο Επίσκοπο, που ήταν της Καστοριάς. Έτσι εξηγείται το «πάσης
Βουλγαρίας» που ακολουθεί την προσφώνηση του Αρχιεπισκόπου
Αχρίδας. Η Επισκοπή Καστοριάς πρέπει να προήχθει σε Μητρόπολη
κατά το διάστημα των ετών 1481 και 1531. Τότε για τελευταία φορά
σε ένα χειρόγραφο του ιερέως Λαζαρ-ίου (1481) αναφέρεται ο τίτλος
του επισκόπου «ταπεινού επισκόπου Ιωσήφ, Καστωρίας και Μολεί
σκου και Ανασελίτζας-ταπινού επισκώπου Ιωσήφ εν έτει στππθ' φε
βρουαρίου κδ'».
Ο Νεκτάριος, λοιπόν, χωρίς κανένα επιπλέον προσδιοριστικό τίτλο α
ναφέρεται, σαν αρχιερατεύων στην επιγραφή του Αγίου Νικολάου.
Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ 170 ΑΙΩΝΑ
Στα 1656 σύμφωνα με την επιγραφή, που δημοσίευσε ο Γ. Γκολο
μπίας, έγινε η διακόσμηση του νάρθηκα. Σήμερα η επιγραφή είναι κα
λυμμένη με προστατευτικό ύφασμα (τουλπάνι) από τους συντηρητές
και δεν υπάρχει δυνατότητα να διαβαστεί. Την αντιγράφουμε:
«Εστορηθι ο άρτηκας του αγίου νικολάου του θαυμα
τουργού δια εξώδου και ψυχηκής σωτηρ{ας τον
γονέον αυτού μανόλη και ο πατήρ αυτού ιωάννης και η μήτηρ
αυτού δούκο
Αρχιερατεύοντος δε του πανιεροτάτου μητρο
πολήτου καστορ{ας κυρίω κυρ{ου αρσενίου και ιερα
τεύοντος του ευλαβεστάτου ιερέως παπα ...
30
χαλα δ... μα ... κος και κυρ
και ο κυρ μανόλης και ο κυρ ν...
επί έτους ζρξε...
...ρια ...ον
Στην επιγραφή αυτή του νάρθηκα, στο βόρειο τοίχο του μνημείου,
αναφέρονται τα ονόματα των δωρητών της διακόσμησης του 1656.
Ερευνώντας στα τουρκικά αρχεία στη συνοικία των γουναράδων,
ανακαλύπτουμε ότι τα ίδια ονόματα υπάρχουν και παλαιότερα, χωρίς
αυτό να σημαίνει, ότι δεν θα μπορούσαν να είναι και συνηθισμένα ο
ρισμένα από αυτά, όπως για παράδειγμα του Ιωάννη. Αναμφισβήτητα
όμως το όνομα Δούκο είναι αρκετά σπάνιο. Το συναντάμε στα τουρ-

Τομή ΝΑ (σχεδ.Απόστολον Σαραφέρα)
κικά τεφτέρια σχεδόν δύο αιώνες πριν. Είναι πιθανόν, λοιπόν, μετά
την ταύτιση των αναφορών στις ιστορικές πηγές, με τους συγκεκρι
μένους χώρους να μπορέσουμε να σχηματίσουμε μία πλήρη χωτοτα
ξική εικόνα της μεσαιωνικής Καστοριάς. Γύρω από τον Άγιο Νικόλαό
υπήρχαν αρκετά εργαστήρια γουναράδων, ώστε να πάρει η συνοικία
το όνομα από αυτά. Στο 150 αιώνα, όμως, δεν μονοπωλούσαν την α
γορά μόνον οι γουναράδες. Οι ψαράδες και οι αμπελουργοί τους συ
ναγωνίζονταν επάξια.
Σήμερα δεν σώζεται ολοκληρωμένο το κτίσμα που κάποτε αποτε
λούσε τον νάρθηκα του μνημείου. Ο βόρειος τοίχος του ναού, που
ήταν και νότιος του νάρθηκα, διασώζει εν μέρει το εικονογραφικό
31
πρόγραμμα στο χώρο αυτόν.
Η τοιχογράφηση έγινε επί αρχιερατίας του μητροπολίτη Αρσενίου,
του οποίου το όνομα αναφέρεται σε δύο ακόμη επιγραφές μνημείων,
του Αγίου Νικολάου Κρεπενής και της Παναγίας Μουζεβίκη.

Τομή Ανατολική άποψη (σχεδ.Απόστολου Σαραφέρα)
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η θέση στην οποία βρίσκεται, η μορφή και το μέγεθος του ναού του
Αγίου Νικολάου, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την κατασκευή
ενός απλού κτίσματος το οποίο συνδέθηκε με τις ανάγκες των κα
τοίκων της περιοχής. Μονόχωρη βασιλική, σχετικά μικρών διαστά
σεων, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική κόγχη. Στη
βόρεια πλευρά σε επαφή με τον ναό, σχηματίζονταν ο νάρθηκας.
Στην κατάσταση που παραλαμβάνουμε τον ναό, μας προσφέρονται
πολύ λίγες δυνατότητες να μιλήσουμε για την αρχιτεκτονική του.
Υπάρχουν αρκετές αλλοιώσεις, τόσο τις τοιχοποιϊες του, όσο και στη
στέγη του.
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Οι τοιχογραφίες του ναού οι οποίες δεν σώζονται σε καλή κατάστα
ση, με την τεχνοτροπία τους μας παραπέμπουν στο τοπικό καλλιτε
χνικό εργαστήρι. Αυτή η ζωγραφική απομονωμένη από έργα μεγάλης
καλλιτεχνικής σημασίας όπως οι Άγιοι Απόστολοι Ελεούσης (1547)
και η Παναγία η Ρασιώτισσα (1553), δείχνει το στίγμα της σχετικής
καθυστέρησης στην παρακολούθηση των επιτευγμάτων της μεταβυ
ζαντινής ζωγραφικής.
32
Το χέρι του συγκεκριμένου καλλιτέχνη, καθόλου σίγουρο στη σχε
δίαση και την οργάνωση των συνθέσεων, δίνει την αίσθηση ότι ήταν
εξοικειωμένο με δευτερεύουσες εργασίες στην τοιχογράφηση ενός
ναού.

Ανατολικός τοίχος
Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, οι οποίες περιορίζονται στην απεικόνι

ση μίας μόνο σκηνής, της Δευτέρας Παρουσίας, συγκρίνονται και
ταυτίζονται απόλυτα με άλλα σύνολα στο χώρο της Καστοριάς, από
τον Γ. Γκολομπία, όπως του Αγίου Νικολάου Κρεπενής και του Αγίου
Νικολάου του Κυρίτζη.
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Δύο είναι οι τοίχοι οι οποίοι έχο υ ν δ ιατηρήσει ζωγραφική σε πολύ
33
κακή κατάσταση, ο ανατολικός και ο βόρειος. Το πρόγραμμα εξελίσ
σεται σε τρεις ζώνες:
Στον ανατολικό τοίχο, επάνω ψηλά στο αέτωμα διακρίνεται η σκηνή
της Ανάληψης, χαμηλότερα στη μεσαία ζώνη, ο Ευαγγελισμός της
Θεοτόκου και στην κάτω ζώνη, αριστερά και δεξιά της κόγχης του
ιερού βήματος οι Άγίοι Διάκονοι. Στην κόγχη του ιερού εικονίζονται η
Παναγία πλατυτέρα των ουρανών και οι συλλειτουργούντες ιεράρ
χες.

Βόρειος τοίχος, κάτω ζώνη
Στο βόρειο τοίχο από αριστερά προς τα δεξιά στην κάτω ζώνη παρι
στάνονται ολόσωμοι άγιοι: Αρχάγγελος Γαβριήλ, Άγιοι Θεόδωροι
Τήρων και Στρατηλάτης, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Γεώργιος. Στον ίδιο
τοίχο μετά το τέμπλο έχουμε την παράσταση του οράματος του
Αγίου Πέτρου της Αλεξανδρείας.
Στη μεσαία ζώνη διακρίνονται δύο σκηνές από το βίο του Αγίου Νικο
λάου, ενώ στην ίδια ζώνη στο χώρο του ιερού βήματος, δημιουρ
γούνται δύο μετάλλια, τα οποία εικονίζουν Αγίους . Η επάνω ζώνη
είναι αφιερωμένη στον κύκλο του Δωδεκαόρτου. Μία σκηνή σώζεται
στη ζώνη αυτή, στη βορειοανατολική γωνία, η κάθοδος του Άδη. Το
εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού είναι συνηθισμένο, εκτός από
τον κύκλο του βίου του Αγίου Νικολάου, ο οποίος συνήθως καταλαμ
βάνει χώρο στο Νάρθηκα του ναού (Άγιος Νικόλαος Κασνίτζη).
ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ
Στη βόρεια πλευρά του μνημείου, ήταν προσκολλημένο ένα μικρό σε
διαστάσεις κτίσμα το οποίο είχε την λειτουργία του νάρθηκα. Όταν
έγιναν οι επεμβάσεις, που άλλαξαν γενικά τη μορφή του ναού, κα
θαιρέθηκαν και οι τοιχοποίϊες του νάρθηκα.
34
Από τη διακόσμηση του νάρθηκα σώζεται μόνο μία παράσταση στο
βόρειο τοίχο σε κακή όμως κατάσταση, επειδή είναι εκτεθημένη στα
βρόχινα νερά. Είναι η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας. Τεχνο
τροπικά και εικονογραφικά η παράσταση αυτή έχει αρκετές συγγέ
νειες με παραστάσεις άλλων μνημείων από τα μέσα του 17ου αιώνα.
35
Άγιος Λουκάς
-Ενορ ία Αγ ίου Λουκά
ΙΣΤΟ ΡΙ ΚΑ
Ο ναός του Αγ . Λουκά ανήκει στην ενορία Αγίου Λουκά. Το κτίριο
είναι του έτους 1840, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει εξωτε
ρικά πάνω από την είσοδο του ναού, χαραγμένη πάνω σε μαρμάρινη
πλάκα και κτίσθηκε πάνω σε ερείπια αρχαιοτέρου ναού με το ίδιο
όνομα .
Άποψη εισόδου από οδό Χριστοπούλου
Από τις τομές που έγιναν εσωτερικά και εξωτερικά και οι οποίες εξυ
πηρετούσαν στη διαμόρφωση άποψης για τη μελέτη του μνημείου,
βρέθηκαν υπολείμματα τοιχοποιιών, που ίσως προέρχονται από πα
λαιότερο κτίσμα. Πάντως, μελετώντας τις ιστορικές πηγές που υπάρ
χουν, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι πράγματι υπήρχε παλαιότερος
ναός.
Το 1823, παραμονές 25ης Μαρτίου έγινε λιτανεία στο ναό του Αγ .
Λουκά με αφορμή την κάθοδο του Σκοντράν Πασά, ο οποίος με το
στρατό του έκανε αρκετές καταστροφές στην πόλη. Τη λιτανεία ορ
γάνωσαν οι μ ε μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία . Ήταν ενέργεια, που
36
ίσως προκάλεσε την οργή του πασά, ο οποίος με τη σειρά του κατέ
στρεψε το μνημείο. Την περίοδο εκείνη έγιναν και καταστροφές της
πόλης.
Ο ναός του Αγίου Λουκά ήταν έδρα, γι' αυτό άλλωστε ακόμη και σή
μερα η ενορία αναφέρεται μ' αυτό το όνομα. Επίσης σώζεται Ευαγ
γέλιο, το οποίο αφιερώνεται στο ναό του Αγίου Λουκά με τη χρονο
λογία 1663. «Ετούτο το θείον και ιερόν Ευαγγέλιον πέλει και υπάρ
χει του Αγίου Ενδόξου και πανευφήτου Αποστόλου και Ευαγγελι
στού Λουκά και η τις αποξένωση από τον Άγ. Λουκάν να έχη τας
άρας των Αγ. Τριακοσίων δέκα οκτώ Θεοφόρων πατέρων των εν ΝΗ
ΚΕΑ και των λοιπών οικουμενικών Επτά συνόδων και όση εσυνδρό
μησαν και συστιάστηκεν εις αιωνίαν τους η μνήμη εις έτος 1663
ΑΧΞΓ Γαβριήλ ιερομόναχος».
Σώζεται και δισκοπότηρο το οποίο αφιερώνεται στο ναό του Αγ.
Λουκά με χρονολογία 1743. « Ιερόν δισκοπότηρον εις δόξαν Θεού και
του ευαγγελιστού Λουκά δια συνδρομής του επιτρόπου κυρ Σμέρνου
χάριν μνημοσύνου των ενοριτών και λοιπών ευσεβών ΑΨΜΓ-1743
δια χειρός Φοτι».
Στη διάρκεια της δεκαετίας 1830-1840 υπάρχει και δρα η «Αδελφό
της της κοινότητος της Μητροπόλεως Καστοριάς», η οποία διακόπτει
τη δράση της στα 1846. Από το 1835 ο δραστήριος πρώην μητροπο
λίτης της Ίμβρου Αθανάσιος μετατίθεται και προβιβάζεται σε μητρο
πολίτη Καστοριάς. Τη θέση αυτή διατηρεί μέχρι το 1841, οπότε ανα
λαμβάνει μητροπολίτης ο Νικηφόρος. Στη διάρκεια της θητείας του
Αθανασίου ανοικοδομείται ο Άγιος Λουκάς. Την περίοδο εκείνη οικο
δομούνται αρκετά σχολεία και γίνεται προσπάθεια να υπάρξει γυμνα
σιακού επιπέδου μάθηση.
Το τέμπλο κατασκευάσθηκε επίσης το 1840. Οι εικόνες, που είναι το
ποθετημένες σήμερα σ' αυτό, ανήκουν στο ζωγράφο Γεώργιο Μα
νουήλ από την Σέλιτζα (Εράτυρα). Η ζωγραφική του ναού και της ο
ροφής ανήκει σε μεταγενέστερη εποχή, στη διάρκεια του 1870. Με
ρικά χρόνια αργότερα, το 1887, ο ζωγράφος Αθανάσιος Ζήσου, αφή
νει την υπογραφή του κάτω από μία επιγραφή στην αριστερή πόρτα
του βήματος. «Θεού στρατηγός ειμl και τους ενταύθα εισιόντας εν
φόβω προμάχω υπερμάχω και σκέπω τους δε καρδιά ρυπαρά εισιό
ντας, πικρώς εκτέμνω εν τη ρομφαία τη δε. Ο Μιχαήλ Αρχ. προς τον
εσταυρωμένον. Την των αστέρων κλίμακα διέβαινον ησύχως. Πλην
έπληξε τα ώτα μου ο της φωνής σου ήχος. Ευθύς επι τον ήλιον το
πρώτον βήμα βούλω, το δεύτερον εις Αραράτ, τις Γολγοθά το άλλο.
Ιδού ω πένθος αποσπώ την κόμην την χρυσήν μου, τον δίσκον των α
κτίνων μου, τον περί την μορφήν μου. Ιδού της Θείας σου σαρκός
την γύμνωσην καλύπτω και σκεπήν επί σε φωτός Επουρανίου, ρίπτω
1887 Ιουνίου (2) Εγpαψε Αθανάσιος Ζήσου ζωγράφος».
37
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΤομήΓΓ
Ο ναός του Αγίου Λουκά είναι ξυλόστεγη μακρόστενη μονόχωρη βα

σιλική, με γυναικωνίτη στο δυτικό τμήμα, όπου σε προγενέστερα
μνημεία υπάρχει ο νάρθηκας. Ανατολικά καταλήγει σε ημιεξαγωνική
κόγχη.
ΤομήΜ
38
Η τοιχοποίίΌ του μνημείου δίνει την εντύπωση μιας στέρεης κατα
σκευής, η οποία επιτυγχάνεται με το συνδυασμό πελεκημένης πέ-
τρας και πλίνθων. Στη θέση των ξυλοδεσιών που τοποθετούνται σε

παλαιότερα μνημεία οριζόντια, μπαίνουν πλίνθοι σε τρεις σειρές, που
μαζί με το γείσο στην απόληξη της τοιχοποίίΌς διακοσμούν τις όψεις
του κτίσματος.
Τομή ΖΖ
39
Ιδιαίτερη διακόσμηση με την εναλλαγή πέτρας και πλίνθων έχει η
κόγχη του ιερού, στην οποία υπάρχουν διάφορα σχήματα.
,;;
ϊ]
3
,-
C:
:.1
,,Ιm
~:-:!':
tJ1
f:.:.,;~
~-. -t·
~i~;,.·~,..
l'd,,
-~,_
...: ~.
t,
r:··
·,!Ν
Ή. 11>..
·v
, ',
Κάτοψη του ναού
40
1
ι .h
1 :
-r----~J
1 .
1
1
ο
ο, 1
υ
,r, 1
χ -ιl
"Q 1
ο
C1
ο
J
ο
C·
6C
Αγιος Λουκάς
Άνοψη του ναού
Ζωγραφική υπάρχει εσωτερικά στο ναό στο βόρειο και νότιο τοίχο,
41
στην οροφή, στο δαντελωτό χώρισμα του γυναικωνίτη και στην κόγ
χη του ιερού.
Στο νότιο τοίχο εικονίζονται ο Αγ. Γεώργιος, ο Αγ. Προκόπιος, ο
Προφήτης Αβακούμ, η Αγ. Αικατερίνη, ο Αγ. Αντώνιος.
Ο Άγιος Προκόπιος
Στο βόρειο τοίχο εικονίζονται ο Αγ. Δημήτριος, ο Αγ. Νέστωρ, ο Αγ.

Μερκούριος, ο Αγ. Χρ ιστόφορος , η Αγ. Βαρβάρα και η Αγ. Αναστα
σία. Στο δαντελωτό χώρισμα υπάρχουν οι παραστάσεις από αριστε
ρά, η δημιουργία του ανθρώπου, ο Φαρισαίος, ο Χριστός και η αμαρ-
42
τωλή γυνή, ο άσωτος υιός, η παράβαση του Αδάμ και της Εύας .
Η Δημιουργία του Ανθρώπου
Στην κόγχη του ιερού εικονίζεται η Πλατυτέρα των ουρανών και από
κάτω οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. Στη μικρή κόγχη η άκρα ταπεί
νωση.
Η παράβασις του Αδάμ και της Εύας
43
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗΣ
Οι περισσότερε ς επεμβάσεις αφορούν τη στέγη το υ μνημείου. Υπήρ
ξαν άρκετές ·κατασκευαστικ ές ατέλειες οι οποίες με το χρόνο δη
μιούργησαν πρόβλημα στήριξης της στέγης.
Το 1937, σύμφωνα με επιγραφή που προστέθηκε στο νότιο τοίχο του
μνημείου, έγιναν κάποιες επισκευές. Τοποθετήθηκε ξύλινη ψευδορο
φή για να καλύψει το κενό που δημιουργήθηκε από την κατάρρευση
του χωνευτού στη στέγη εσωτερ ικού τρούλλου. Συγχρόνως έγινε
μία ανακατάταξη των ξύλων της στέγης στα σημεία που προέκυψε
κάποιο πρόβλημα. Έτσι, η μορφή της στέγης δεν είναι δυνατόν να
θεωρήσουμε ότι είναι η αρχική, διότι σε αρκετά σημεία αλλοιώθηκε η
πρώτη σύλληψη.
Για την ύπαρξη του κεντρικού τρούλλου έγινε σχετική έρευνα . Από
τα στοιχεία που προέκυψαν αποδεικνύεται πράγματι ότι υπήρχε
τρούλλος. Οι ακριβείς αποστάσεις που υπάρχουν ακόμη και σήμερα
ανάμεσα στις κομμένες γρεντιές και τα ίχνη πάνω στα ξύλα από τη
στήριξη του «μπαγδαντί», αφήνουν τα περιθώρια να φαντασθούμε τη
μορφή του τρούλλου. Πάντως όλα δείχνουν ότι δεν μελετήθηκε σω
στά η όλη κατασκευή, γι' α υτό άλλωστε κατέρρευσε.
Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ
Η επιλογή των θεμάτων, ο τρόπος σύνθεσης και το συγκεκριμένο
ύφος, είναι χαρακτηριστικά τα οποία απομακρύνουν την ζωγραφική
του Αγίου Λουκά από τη βυζαντινίζουσα τεχνοτροπία.
Στο στηθαίο του γυναικωνίτη εικονίζονται πέντε σκηνές οι οποίες
εντυπωσιάζουν για το δυτικότροπο στυλ τους.
Η σκηνή του δημιουργού, που δίνει πνοή στον Αδάμ, μας παραπέμπει
σε ανάλογο θέμα από την εποχή της Αναγέννησης, του Μιχαήλ Άγ
γελου. Το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, είναι η εποχή που ο νεο
κλασικισμός επαναφέρει τις αξίες του παρελθόντος στην επικαιρότη
τα και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια στροφή στην τέχνη της
ζωγραφικής. Ο Ναούμ Μαχαιράς, που είναι ο καλλιτέχνης της διακό
σμησης αυτής, Καστοριανός και δημιουργός άλλων δύο ζωγραφικών
συνόλων, στον Άγιο Νικόλαο του Πετρίτη και τους Αγίους Αποστό
λους Σερβιώτου, φαίνεται ότι έχει γνώσεις εικονογραφικές-θεματο
λογικές, τις οποίες απέκτησε από τα ταξίδια του σε δυτικές χώρες
και ιδια ίτερα την Ιταλία.
Είναι γνωστές οι εμπορικές - καλλιτεχνικές σχέσεις της Καστοριάς
από τον 160 αιώνα ακόμη με πόλεις της Ιταλίας.
Η πλούσια χρωματική γκάμα και η ικανότητα εντάσσονται στα προτε
ρήματα του καλλιτέχνη, ενώ στις αδυναμ ί ες του καταλογίζονται οι
ελλειπείς γνώσεις ανατομίας.
44
Άγιος Δημήτριος
- Ενορία Ελεούσης
ΙΠΟΡΙΚΑ
Η ίδρυση του μνημείου ανάγεται στους βυζαντ ινούς χρόνους κα ι
συγκεκριμένα στο πρώτο μ ισό το υ 13ου αιώνα. Πρόκε ιται γ ια μνη
μείο, το οποίο δεν έχει διατηρήσει ολοκληρωμένη την αρχική του κα
τασκευή. Από την πρώτη περίοδο οικοδόμησης, έχει δ ιασωθεί μόνο
ένα τμήμα του ανατολικού τοίχου. Στον τοίχο α υτ ό σώζονται τοιχο
γ ρ αφίες εσωτερικά, οι οπο ί ες ανήκουν χρον ικά γ ύ ρω στο 1230 μ.Χ.
Λεπτομέρεια από τον εξωτερικό διάκοσμο
του ναού
Καλύπτουν τις διαστάσεις, που ε ίχε ο αρχαιότερος ναός και ξεχωρί

ζουν από τις υπόλοιπες τοιχογραφίες του 17ου αιώνα, τεχνοτροπικά .
Το υπόβαθρο δε, πάνω στο οποίο είναι τοποθετημένες , αποτελείτα ι
από ωμές πλίνθους, κατασκευαστικό υλικό, από αυτήν της επέκτα
σης του ναού κατά τον 170 αιώνα .
Εξωτερικά, στο αέτωμα που σχημάτιζε ο αρχαιότερος ναός, έχουν
διασωθεί υπολείμματα το ιχογραφιών, όπως επίση ς κα ι επ ιγρ αφή , τη ν
οποία διάβασε και δημοσίευσε ο Γ. Γκολομπίας.
Η επ ιγραφή γράφει:
45
«ΔΕΥΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥ ΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΠΛΑΓΙΟΥ
ΤΟΥ ΧΡΙΣΟΚΛΑΔΑΡΑ»
Στην τοιχογραφία αυτή διακρίνονται μόνο οι επάλξεις ενός κάστρου.
Σύμφωνα με την επισήμανση που έκανε ο Γ.Γκολομπίας, ο γραφικός
χαρακτήρας του ζωγράφου των εσωτερικών τοιχογραφιών του ανα
τολικού τοίχου, δεν έχει σχέση μ' αυτόν της εξωτερικής επιγραφής.
Άρα δεν είναι της ίδιας εποχής οι δύο διακοσμήσεις. Στις αρχές του
17ου αιώνα ο ναός ανοικοδομήθηκε, επεκτάθηκε και διακοσμήθηκε
εκ νέου.
ΤομήΑ-Α
Η επιγραφή που σώζεται πάνω από την είσοδο του μνημείου εσωτε
ρικά γράφει:
«ΑΝΕΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΟΝ ΘΕΜΕΛΕΙΟΝ ΚΑΙ ΑΝΕΣΤΟΡΗΘΗ Ο
ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟ
ΜΑΡΤΥΡΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΟΥ ΜΙΡΟΒΛΗΤΟΥ ΔΗΑ ΣΗΝΔ ΡΟΜΗΣ
ΚΟΠΟΥ ΤΕ ΚΑΙ ΜΟΧΘΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΤΗΜΥΟΤΑΤΟΥ ΑΡΧΟ
ΝΤΟΣ ΚΗΡ ΘΟΜΑΣ ΣΑΡΑΝΤΑΣ ΜΕΤΑ ΤΗΣ ΣΥΒΙΟΥ ΘΟΜΑΗ ΚΑΙ
ΤΟΝ ΤΕΚΝΟΝ ΑΥΤΟΥ Π ... ΕΤΟΣ ΖΡΙΖ».
Από το περιεχόμενο της επιγραφής, διαπιστώνουμε ότι οι εργασίες
ανοικοδόμησης του μνημείου έλαβαν εκτεταμένο χαρακτήρα. Ίσως
είναι υπερβολικός ο χαρακτηρισμός «εκ βάθρον θεμέλειον», όμως
σίγουρα δηλώνει την έκταση των εργασιών. Όπως φαίνεται και στο
σχέδιο της κάτοψης, από την πρώτη ιστορική φάση, έχει διατηρηθεί
ακέραιο μόνο ένα τμήμα του ανατολικού τοίχου που περιλαμβάνει τις
κόγχες του ιερού και της πρόθεσης, ενώ όλοι οι υπόλοιποι τοίχοι
συνδέονται με την «εκ θεμελίων» ανοικοδόμηση του ναού στις αρ-
46
χές του 17ou αιώνα.
. :::···
.:: . :_:-_.·.·· ....
:··· ..... . .--:.
. ......
1
--,
jf----
- ___, Ι
Κάτοψη
Όταν μεγάλωσαν οι διαστάσεις του μνημείου, προς τη βόρεια και

δυτική πλευρά κυρίως, άλλαξε και η κατασκευαστική φιλοσοφία της
στέγης. Οι τεχνίτες, για να μπορέσουν να εναρμονίσουν τον κεντρι
κό πυρήνα της στέγης με τις επικλινείς αποστάσεις (αφού έπρεπε να
έχει τον κορφιάτη τοποθετημένο στην νοητή κάθετο η οποία οδηγεί
στο κέντρο της αψίδας του ιερού), επέκτειναν τη στέγη προς τη νό
τια πλευρά και δημιούργησαν ένα ανοιχτό χαγιάτι-προστώο. Η κατα
σκευή αυτή, που χρησίμευε και σαν σκέπαστρο των εξωτερικών τοι
χογραφιών, αφαιρέθηκε για ανεξήγητους λόγους, με συνέπεια να υ
ποστούν ανεπανόρθωτες ζημίες οι εξωτερικές τοιχογραφίες, οι ο
ποίες ανήκουν χρονικά επίσης στον 170 αιώνα.
Ο ναός αφιερώθηκε στον Άγιο Δημήτριο, ανοικοδομήθηκε δε και δια-
47
κοσμήθηκε το 1609 με έξοδα του άρχοντα Θωμά και της συζύγου
του Θωμαής. Άρχων Θωμάς εμφανίζεται και στην επιγραφή του ναού
του Αγίου Νικολάου ορφανοτροφείου (1689) 80 χρόνια αργότερα.
Ίσως εκείνος ο Θωμάς να ήταν ο εγγονός του κτήτορος του Αγίου
Δημητρίου. Είναι γεγονός ότι και τα δύο μνημεία ανήκουν στην ενο
ρία Ελεούσης. Η εμβέλεια δραστηριοτήτων ενός τοπικού άρχοντα εί
ναι σύνηθες φαινόμενο να περιορίζεται στα πλαίσια της ενορίας του
κι επειδή η πρακτική που διατηρείται στην Καστοριά στους χρόνους
της Τουρκοκρατίας δεν μας διαψεύδει, θεωρούμε ότι πρόκειται για
την ίδια αρχοντική οικογένεια. Στην επιγραφή δεν αναφέρεται όνομα
Μητροπολίτη, που είναι απορίας άξιο. Την εποχή αυτή στους κύ
κλους της Αρχιεπισκοπής Αχρίδας (στην οποία ανήκει η Καστοριά
σαν πρωτόθρονος) εμφανίζονται διάφορες αμφισβητήσεις και προ
βλήματα. Έτσι τον Απρίλιο του 1609 «Ο Αρχιεπίσκοπος της Αχρίδας,
βοηθούμενος από έναν Αλέξανδρον Καποδίστρια, ιατρόν διπλωμα
τούχον, αφού περιώδευσεν όλην την Μοσκοβίαν και εσύναξε χιλιά
δας τζεκινίων, επεχείρησε δια των χρημάτων να γίνη πατριάρχης
Κωνσταντινουπόλεως ... ήλθεν ο νυν πατριάρχης και με παρεκάλεσε
να παρέμβω, ίνα ματαιωθούν αι ενέργειαι του της Αχρίδας και μετά
πολλάς προσπαθείας επέτυχον του ποθουμένου ... και εις το τέλος
τους συνεφιλίωσα ... » (Μικρά Μακεδονική χρονογραφία συνταχθείσα
επί τη βάσει των εν Κερκύρα και Κωνσταντινουπόλει Βαυλων ως και
άλλων πηγών).
Προφανώς ανάλογες διαθέσεις για διεκδικήσεις αξιωμάτων στους
κόλπους της εκκλησίας αναπτύχθηκαν, επειδή παρατηρήθηκε μία
χαλαρότητα στην αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων από την κεφαλή
της εκκλησίας.
Τον Αύγουστο του 1627 «ο Κερκυραίος ιερομόναχος Ροδόσταμος
χωρίς να ειδοποιήση κανέναν μετέβη εις την Μακεδονίαν και έλαβεν
από τον Πατριάρχην της Αχρίδος τον τίτλον και το αξίωμα του επι
σκόπου της Καστορίας και κατόπιν επήγεν εις την Κωνσταντινούπο
λιν, ίνα λάβη την επιβεβαίωσιν από τον Πατριάρχην εκείνον... ».
Το Νοέμβριο του ιδίου έτους «...ο Ιερόθεος Ροδόσταμος χειροτονη
θείς αρχιεπίσκοπος Καστορίας, έλαβε την επικύρωσιν και του Πα
τριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, αλλ' ήθελε να γίνη και μητροπολίτης
και δι' αυτόν τον λόγο τον εξεδίωξαν και ήλθεν πάλιν εδώ εις Κέρ
κυραν, όπου όμως δεν επιτρέπεται να εξασκήση το αξίωμα τούτο λό
γω των γνωστών απαγορευτικών ψηφισμάτων και ενεκλείσθη εις μο
ναστήριον... ».
Από τις πληροφορίες αυτές, που παίρνουμε από τη χρονογραφία της
Κέρκυρας, συνάγουμε το συμπέρασμα, ότι την εποχή που διαπρα
γματευόμαστε επικρατούσε μία ιδιόμορφη κατάσταση στους κύκλους
της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος. Για την αποκατάσταση των λεγομένων,
48
επισημαίνουμε ότι αυτή τη χρονική περίοδο αυτή ο προκαθήμενος
της εκκλησίας Καστοριάς, έχει τον τίτλο του Μητροπολίτη, ενώ ο αρ
χιεπίσκοπος Αχρίδας δεν έχει τον τίτλο του Πατριάρχη.
Η διεκδίκηση της θέσης του Μητροπολίτη Καστοριάς, αφορά στο
πρόσωπο του Θεοφύλακτου, που αναφέρεται στην επιγραφή των Τα
ξιαρχών (1622). Είναι πολύ πιθανό στο θρόνο της Μητρόπολης να
διατηρείται ακόμη ο Μητροφάνης, του οποίου το όνομα αναφέρεται
στην επιγραφή της Παναγίας Οικονόμου (1606).
. Ανατολική όψη
Εκτός των άλλων, μελετώντας τη συγκεκριμένη πηγή, διαπιστώνου

με ότι στην Καστοριά συμβαίνουν και μερικά σημαντικά γεγονότα, τα
οποία ίσως να περιγράφονται με υπερβολικό τρόπο, έχουν όμως ξε
χωριστή σημασία, επειδή μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις
συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε η διακόσμηση του Αγίου Δη
μητρίου.
Στις 10 Αυγούστου του 1611, αναγράφεται η είδηση: « ••• εκ Καστο
ρίας ενέσκηψεν εκεί πανώλης, και ως μας επληροφόρησεν απεσταλ
μένος ημών υπάρχει επιδημία και εις τα περίχωρα και εις άλλας·πό
λεις ολόγυρα. Και φαlνεται ότι διαδόθη εκεί από την Κωνσταντινού
πολιν. Άλλος επιβάτης επήγεν εις ένα μοναστήρι παρά την Καστο
ρfαν, και επιστρέψας ενταύθα, εδήλωσεν εις τον υγειονόμον Νικό
λαον Σκήρην ότι τον περασμένο μήνα απέθανον εις Καστορίαν περί
τα 30 άτομα και ότι η επιδημία επεξετάθη εις τα Σκόπια, Μοναστήρι,
49
Βέρροιαν, Τρίκαλα, Λάρισαν και άλλους τόπους ... "·
Η είδηση αυτή δεν επιβεβαιώνεται από δεύτερη πηγή και γίνεται
δεκτή με κάποια επιφύλαξη, αφού σε αρκετές περιπτώσεις έχουν κα
ταγραφεί εσκεμμένες διαδόσεις. Υπ' αυτήν την έννοια έχει νόημα η
παράθεση της καταγραφής μίας άλλης είδησης, στις 31 Ιουλίου του
.-ι,..._---.::Ό•
~~~-~ -
p:;.~=.::; _____
. :,.
;_Ξ. /·;-:_~'~-
-~-
LJ"--
~ :.
-.-:.. --
;::-::·-·-..
Νότια όψη
1612: « ••• ένας Εβραίος, ονόματι Μεναχέμ Κοέν, πρόξενος της εθνι
κότητός του, ανέφερεν ότι, καθ' ά τώ έγραψαν δύο Εβραlοι από την
απέναντι ξηράν, προ 20 ημερών η επιδημία ελυμαίνετο την Καστο
ρlαν, απέχουσα από την Σαγιάδα 7-8 ημερών δρόμον. Ημεlς διστάζο
μεν να πιστεύομεν αυτήν την είδησιν, διότι δεν έχομεν επιβεβαίωσιν
και εξ άλλων πηγών. Και υποπτεύομεν μήπως την διέδοσαν επίτηδες
οι Εβραίοι προς ίδιον συμφέρον των, διότι μετά τινάς ημέρας γίνεται
η εμποροπανήγυρις της Ελασσώνος και εστείλαμεν έμπιστον εκεί,
{να μάθωμεν τα καθέκαστα ... ».
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΤΟΙΧΟΣ- ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ
Το εικονογραφικό πρόγραμμα της βυζαντινής περιόδου εξελίσσεται
σε τρεις ζώνες. Στην επάνω ζώνη ψηλά, η οποία καταλαμβάνει και το
αέτωμα, παριστάνεται η σκηνή της Ανάληψης. Αριστερά και δεξιά
της κόγχης του ιερού εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, που
καταλαμβάνει τη μεσαία ζώνη, ενώ από την κάτω ζώνη διακρίνεται
μόνο η φιγούρα του Αγίου Στεφάνου στην κόγχη της πρόθεσης. Στην
κόγχη του ιερού εικονίζεται η Παναγία πλατυτέρα των ουρανών με
το Χριστό μέσα σε δόξα και κάτω από αυτήν οι συλλειτουργούντες
50
ιεράρ χε ς .
Η Παναγία της Ανάληψης.
Τοιχογραφία του 13ου αιώνα.
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΤΟΙΧΟΣ - ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ

Στο αριστερό τμήμα του ανατολικού τοίχου αποτυπώνεται η διακό
σμηση του 17ου αιώνα. Στην επάνω ζώνη διακρίνεται αμυδρά η σκη
νή της εμφάνισης του Χριστού στους Αποστόλους και κάτω απ·
51
Λεπτομέρεια της Ανάληψης. Ανατολικός τοίχος.
αυτήν οι φιγούρες των Αγίων Διακόνων. Στη δεύτερη κόγχη της πρό
θεσης εικονίζεται η άκρα ταπείνωση. Η εικονογράφηση του νότιου
τοίχου στην επάνω ζώνη ξεκινά με τη σκηνή της Γέννησης . Ακο
λουθούν προς τα δεξιά, η Βάπτιση, η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊφό-
52
Λεπτομέρεια της Ανάληψης. Ανατολικός τοίχος .
ρος και η Μεταμόρφωση . Η κάτω ζώνη περιλαμβάνει ολόσωμους

Αγίους, οι οποίοι κατά σειρά από αριστερά προς τα δεξιά, είναι οι
εξής: Άγιος Σπυρίδων, Άγιος Ιγνάτιος, Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος,
στο παράθυρο οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος, Άγιος Νικόλαος, Άγιος
53
Ύπατος , Άγιος Αντώνιος, Άγιος Σάββας και Άγιος Ευθύμιος.
Η Πλατυτέρα στην κόγχη του ιερού.
Τοιχογραφία του 13ου αιώνα.
Στο δυτικό τοίχο δεν σώζεται ζωγραφική, ενώ στην αριστερή πλευρά
του βόρειου τοίχου διακρίνονται τέσσερις ολόσωμοι Άγιοι, οι οποίοι
είναι αδιάγνωστοι. Στη δεξιά πλευρά του βόρειου τοίχου, στην επά
νω ζώνη, διακρίνεται η σκηνή της Καθόδου στον Άδη και κάτω απ'
αυτήν το όραμα του Αγιου Πέτρου Αλεξανδρείας .
Στον ίδιο τοίχο, σε επαφή με το τέμπλο, διακρίνεται κάποιος ολόσω
μος Άγιος ο οποίος είναι αδιάγνωστος και δίπλα απ' αυτόν ίσως ο
Χριστός από τη σκηνή της Δέησης, επειδή ο Άγιος Ιωάννης ο Πρό
δρομος παριστάνεται ήδη στον απέναντι τοίχο.
Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 13ου ΑΙΩΝΑ
Οι τοιχογραφίες που απέμειναν στον ανατολικό τοίχο απ' αυτή τη
χρονική περίοδο, έχουν μεγάλες διαστάσεις. Επιδρούν με μυστικό
αισθαντικό, ανεπαίσθητο και λυρικό τρόπο. Η ομορφιά των καιρών
54
υπερκερνάει σε αξία την ομορφιά του όλου.
Εξετάζοντας λεπτομερειακά τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του ζω
γράφου, διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερό του καθήκον εστιαζόταν
στην τελειότητα της απόδοσης της κεφαλής. Για να πετύχει την τέ
λεια απόδοση, η οποία κατά κάποιο τρόπο μας παραπέμπει στην
κλασική τέχνη, άντλησε από την παλέτα του εκείνα τα χρώματα, που
συνεισέφεραν στα γλυκά περάσματα και την απαλότητα του υλικού.
Ο Άγιος Σπυρίδων.
Τοιχογραφία του 1609.
Η οργάνωση της σύνθεσης (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) και η επε

ξεργασία των ενδυμάτων μπήκαν σε δεύτερη μοίρα. Ο πρωταγωνι
στής της σύνθεσης τονίζεται με το μέγεθος της φιγούρας και την
κυριαρχία της μορφής. Λείπει η ζωγραφισμένη αρχιτεκτονική και η α
πόδοση κάποιου τοπίου στο φόντο της σκηνής, γεγονός που μας κά
νει να πιστεύουμε ότι πρόκειται για ηθελημένη αφαιρετική διάθεση,
με σκοπό να τονιστεί ότι η σκηνή εξελίσσεται σ' ένα χώρο υπέρτατο.
55
Η επεξεργασία των ενδυμάτων γίνεται με φαρδιές κάθετες λωρίδες,
οι οποίες αποτελούνται από διαφορετικά χρώματα με θερμές και ψυ
χρές αντιθέσεις, που μας θυμίζουν λίγο τις αξίες της φωτοσκίασης.
Εκείνο που μας προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι ότι μια τόσο ποιο
τική ζωγραφική, φιλοξενείται σ' έναν ευτελή κατασκευαστικά ναό, ο
οποίος ως κτίσμα μεταφέρει την οικονομική δυσπραγία της συγκε
κριμένης εποχής.
56
Άγιος Νικόλαος
της Αρχόντισσας Θεολογίνας
-Ενορία Σερβιώτου
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Σε μία από τις πιο όμορφες τοποθεσίες της Καστοριάς, έξω από το
βυζαντινό κάστρο της πόλης, στη συνοικία Σερβιώτου, έχει κτιστεί ο
ναός του Αγίου Νικολάου.
<;
i
1
Σ:2 :
~ι
• _.... ·:::i::-:--.:__:.1---
• :.---~. --ι:-~-
Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Δυτική όψη
Η επιλογή της θέσης δεν είναι τυχαία, αφού εξασφαλίζεται πανορα

μική θέα προς τη λίμνη και το μοναδικό τοπίο γύρω απ' αυτήν. Ο
Άγιος Νικόλαος, πανταχού παρών, «ελέγχει» με το βλέμμα του την
ευεργετική επίδραση του τοπίου στην ψυχοσύνθεση των κατοίκων.
Ως πάτρων του ναού, προστατεύει τους ψαράδες -που προς τιμή του
ανήγειραν το μνημείο- ενώ προειδοποιεί για οποιαδήποτε κακή διά
θεση των κυμάτων της λίμνης. Είναι ιδιαίτερος και μυστικοπαθής ο
τρόπος με τον οποίον επικοινωνούν οι Καστοριανοί με τους Αγίους
τους;
Η συνοικία Σερβιώτου, για πρώτη φορά αναφέρεται με το ίδιο όνομα,

57
στις αρχές του 1Sου αιώνα, στα Τουρκικά κατάστιχα της εποχής.
Τότε είναι που αρχίζει η μετεγκατάσταση των Ελλήνων κατοίκων του
ιστορικού κέντρου, λόγω της πίεσης από την πλευρά των Τούρκων.
Η σταδιακή εγκατάλειψη του κέντρου και η ανάγκη αναζήτησης οικο
δομήσιμων περιοχών, δημιουργούν νέα οικιστικά σύνολα, τα οποία
σιγά-σιγά παίρνουν τη μορφή συνοικιών. Τα μνημεία τα οποία έχουν
διατηρηθεί απ' αυτήν τη χρονική περίοδο, μας δίνουν στοιχεία για
την καλλιτεχνική και οικοδομική δραστηριότητα των Ελλήνων κατά
τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, όπως και για τις ιδιαίτερες συνθήκες
που επικρατούσαν στην Καστοριά.

ΤομήΑ-Α
Μετά την άλωση, Τούρκοι έποικοι εγκαθίστανται στα πιο καίρια και
ασφαλή σημεία της πόλης. Η εγκατάσταση γίνεται περιοδικά με μία
τάση έξωσης του ελληνικού πληθυσμού. Βέβαια, ο αριθμός των εποί
κων δεν είναι ικανός ν' αντικαταστήσει όλες τις ελληνικές οικογέ
νειες. Υπάρχουν ορισμένα σημεία στα οποία συνεχίζουν να μένουν
Έλληνες, όπως αυτό της Ακρόπολης. Ίσως γι' αυτόν το λόγο μετα
τρέπεται ο ναός της Παναγίας, που λειτουργούσε ως μητροπολιτι
κός, στο περιβόητο Γαζή Εβρενός τζαμί.
Η πυκνότητα των Βυζαντινών μνημείων στην περιοχή αυτή αναγκά
ζει τους Τούρκους να αντιπαρατεθούν με ανάλογο τρόπο, με την οι
κοδόμηση κτιρίων εντυπωσιακής αρχιτεκτονικής αξίας. Οι ανατολι
κές περιοχές έξω από τα τείχη, ακατοίκητες, προσφέρονται για νέα
δόμηση.
Παράλληλα με την οικοδόμηση νέων κατοικιών, κτίζονται και νέες
εκκλησίες, επειδή στα παλαιότερα βυζαντινά μνημεία, δεν είναι δυ
νατόν να συνεχισθεί η λατρεία των χριστιανών απρόσκοπτα. Η συ-
58
J
νοικία μας, ορίζει μία αρκετά μεγάλη περιοχή, που περιλαμβάνει τα
εκκλησιαστικά κτίσματα: Άγιο Νικόλαο, Παναγία Ρασιώτισσα, Αγίους
Αποστόλους και τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Όλα είναι μνημεία τα
οποία οικοδομήθηκαν μετά τα μέσα του 15ου αιώνα.
Στην Τουρκική απογραφή του 15ου αιώνα, αναφέρονται 42 ονόματα
κατοίκων της συνοικίας.

Τομή Β-Β
Από τη συνοικία, όπως είναι φυσικό, πήρε το όνομα και η ενορία, που
το διατήρησε μέχρι το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Τότε οικοδο
μείται ο ναός του Αγίου Θωμά, ο οποίος γίνεται και έδρα ενορίας.
Για το χρόνο κατά τον οποίο ιδρύθηκε ο ναός δεν έχουμε ακριβείς
πληροφορίες, εκτός από τα υπολείμματα της αρχαιότερης ζωγραφι
κής η οποία έχει διασωθεί και βρίσκεται στο βόρειο τοίχο του κυρίως
ναού και χρονολογείται στα τέλη του 15ου αιώνα.
Οι διαστάσεις που έχει σήμερα ο ναός είναι κατά τι μεγαλύτερες από
αυτές που είχαν συνήθως οι ναοί κατά τον 140 και 150 αιώνα. Οι μι
κρών διαστάσεων εκκλησίες είχαν το προνόμιο να περνούν απαρατή
ρητες. Υπάρχουν οικοδομικές φάσεις στο μνημείο, από τις οποίες η
πιο εκτεταμένη είναι αυτή του 17ου αιώνα.
Οι κτήτορες των ναών αυτών, στην συγκεκριμένη περίοδο προέρχο
νταν κυρίως από τις τάξεις των μοναχών. Τα μέσα που διέθεταν ήταν
πενιχρά και κατά συνέπεια η αρχιτεκτονική των εκκλησιών αρκετά
απλή.
Οι νέες συνθήκες κατά τις οποίες οικοδομούνται τα μνημεία του
59
15ου αιώνα δεν επιτρέπουν πολυτέλειες. Η εξωτερική διακόσμηση
που αφορά στις όψεις των κτιρίων είναι μηδαμινή, ή λείπει τελείως.
Όμως αυτό που έχει σημασία είναι ότι υπάρχει οικοδομική και καλλι
τεχνική δραστηριότητα, η οποία δεν διακόπτεται ανεξάρτητα από το
γεγονός ότι έχουν τουρκική κατοχή.
Φαίνεται ότι οι διπλωματικές ικανότητες των Καστοριανών, υπερέβη
σαν τα εμπόδια και τις πολεοδομικές οδηγίες των Τούρκων.
Πέρα από τον κύκλο των μοναχών και της εκκλησίας, υπάρχει ένα α
στικό στρώμα «αρχόντων», το οποίο πέτυχε να διατηρήσει την οικο
νομική του θέση στην κοινωνία. Οι κτητορικές επιγραφές, τα πορ
τραίτα και τα σωζόμενα γραπτά, μνημονεύουν ονόματα πολιτών ή α
στικής στρουκτούρας του πληθυσμού, που διατήρησαν τις υψηλές
θέσεις στο ειλικρινά ανεκτικό κράτος των Οσμανιδών.
ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ
Στο εσωτερικό του ναού, σώζονται δυο επιγραφές. Η πρώτη βρίσκε
ται πάνω από την είσοδο του κυρίως ναού και γράφει τα εξής:
-
-
+ Ν~}"ΌΜΗ ΧΤΟ~·Οθ-~·Κ6:
1, \, / .
Π4'fttίfiOC·N.4.όff!& 1
416~
Ι.
~Ι -AH~G
ff(.ftd(1'N·N1KO
,. ~ . ,..,. Ι• /.
JOA-X·Tιι&1iliHe1Tt1ί~·tfX6R~
1
C4~θ&ώAOΠ- tl4v~~O~Yl·~J-
nι ~ πιτ,ιtσ~ il(<Uψ~χιt>41/l~f-fe"1
,, --- , -- - -
-XJ·f ι? f 04:·
~11>Yf;·
L.ι'\
- ,/ -
~
C___ =_._,....~-I ο/

Κτητορική επιγραφή
«ΑΝΕΣΤΟΡΙΘΗ ΟΥΤΟΣ Ο ΘΙΟΣ ΚΕ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΕΝ

ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΝ ΗΜΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΙΑ ΕΞΟΔΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΟΝΤΙΣΑΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΝΑΣ ΚΕ Ο ΑΝΥΡ ΑΥΤΗΣ ΠΕΤΖΗΟΣ» (και με μικρογράμματη
γραφή) δια ψυχικήν αυτόν σοτηρίαν ΕΤΟΥΣ ΖΧΞΓ (1663)».
Η αρχόντισσα Θεολογίνα, που αναφέρεται στην επιγραφή ως κτή-
60
τόρισσα της διακόσμησης, δεν έχει σχέ
ση με την οικοδόμηση του μνημείου. Αυ
τή, ήδη αναφέραμε, έγινε κατά το δεύ
τερο ήμισυ του 15ου αιώνα. Κάτω από
συνθήκες και καταστάσεις που δεν γνω
ρίζουμε, η ζωγραφική αυτής της περιό
δου καταστράφηκε. Οι λιγοστές σκηνές
που απέμειναν μαρτυρούν για την οικτρή
κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το
μνημείο. Την εκ νέου ανακαίνιση και
φροντίδα ανέλαβε η αρχόντισσα Θεο
λογίνα.
Η οικονομική της δυνατότητα ήταν σί
γουρα μεγαλύτερη από οποιονδήποτε
επίτροπο ή μοναχό. Ίσως δικαιολογείται
η ανάληψη εκ μέρους της, επισκευαστι
κών εργασιών στο ναό, τέτοιων που θα
ανέδειχναν περισσότερο τη σημαντική
ιδιότητά της. Από τις πληροφορίες που
μεταφέρει η επιγραφή, δεν βγαίνει τέ
τοιο συμπέρασμα. Όμως, δίπλα από την
επιγραφή, υπάρχει κάποιος κενός χώ
ρος, ίσος σε μέγεθος μ' αυτόν της επι
γραφής, στον οποίο ο ζωγράφος σκό
πευε να προσθέσει κάτι ακόμη, εκτός
από το όνομά του, το οποίο δεν αναφέ
ρεται πουθενά αλλού.
Εντύπωση, επίσης, προκαλεί η απουσία
ονομάτων της εκκλησίας, μητροπολίτου
και αρχιεπισκόπου. Από τις ιστορικές πη
γές και τις επιγραφές που έχουν διασω
θεί, φαίνεται ότι στο μητροπολιτικό θρό
νο βρισκόνταν ο Αρσένιος (1654-1670).
Δεν είναι γνωστό πώς και πότε η τάξη
των αρχόντων της Καστοριάς, νομιμο
ποίησε την ύπαρξή της, αλλά είναι γνω
στή η διαμάχη της Αρχιεπισκοπής Α
χρίδας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο
για δικαιοδοσία πάνω σε κάποιες επαρ
Άγιος Νικόλαος,
χίες, που άρχισε το 1410 και δείχνει ότι
Θεολογίνας
η εκκλησία της Αχρίδας είχε ήδη καλές
Αποτρεπτική επιγραφή
σχέσεις με την Τουρκική εξουσία. Δεν
στην είσοδο του νάρθηκα
61
μπορούσε η Αρχιεπισκοπή Αχρίδος να διευρύνει τη δικαιοδοσία της,
χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των Τούρκων. Η ευεργετική αυτή κατάστα
ση έχει την αντιστοιχία της και στην Καστοριά, τόσο στον κύκλο των
κοσμικών, όσο και στους κόλπους της εκκλησίας.
Η δεύτερη επιγραφή βρίσκεται πάνω από την είσοδο του νάρθηκα:
«ΟΥΤΟΣ Ο ΝΑΩΣ ΩΝΠΕΡ ΒΛΕΠΕΤΑΙ ΠΑΝΤΕΣ ΗΚΟΣ ΓΑΡ ΘΕΟΥ
ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ ΥΠΑΡΧΙ ΜΗΔΕΙΣ ΕΙΣΕΛΘΕΙ ΕΝ ΑΥΤΩ ΜΝΗΣΙΚΑ
ΚΩΣ ΚΑΙ ΕΞΗ ΤΗΝ ΑΡΑΝ ΑΥΤΟΙΣ ΤΗΝ ΕΥΛΟΓΙΑΝ ΩΣΠΕΡ ΙΟΥΔΑΣ Ο
ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΡΟΔΟΤΗΣ».
Η επιγραφή αυτή δεν μεταφέρει νέες πληροφορίες για τα δεδομένα
της εποχής, παρά μόνο είναι αποτρεπτική για την είσοδο στο ναό
των βλασφήμων και κακοπροαίρετων.
Επίσης στο βόρειο τοίχο του νάρθηκα σώζονται ακιδογραφήματα, τα
οποία για πρώτη φορά δημοσίευσε ο Α. Ορλάνδος και στη συνέχεια
ο Γ. Γκολομπίας.
ο π[α]π{α] [κύτζος επήρε το] μα{χαλά 1688]
παπα στρ[άτος επήρε] το μαχαλά έτος 1692
ο π{α]π{α] yεορyις επήρεν το μαχαλά επή ετ[τους] 1699
ο δευτε[ρέ]βον ο παπαμανολης επήρεν τον μαχαλά επή έτος 1719
επήρα τον μαχαλά yρόσηα εκατόν πενήντα έτος 1719 οκτοβρίου 20
1789 ο οικονόμος θα μας επή[ρε τον] μαχαλά
κ[ύρι]ε ο θ{εό]ς μου επί σι ήλπησα
Επίσης στην κόγχη του ιερού υπάρχει ένα άλλο ακιδογράφημα:
μανόλης ιερεύς {π}αρακαλώ να τον μνημονεύουν 1719 δηκεβρίου 15
ΝΑΟΥΜ ΙΕΡΕΩΣ 1875
Οι πληροφορίες που μας δίνουν τα ακιδογραφήματα είναι πολύτιμες,
για την παρακολούθηση της συνέχειας στην εναλλαγή των υπευθύ
νων ιερέων του ναού.
Τα Τουρκικά γραπτά είναι πολύτιμες πηγές για τη μεταβυζαντινή ι
στορία και τέχνη. Ένα ντοκουμέντο, το οποίο βοηθάει να εμπλουτί
σουμε τις γνώσεις μας για τη θέση της πόλης της Καστοριάς κατά το
πρώτο ήμισυ του 15ου αιώνα, είναι το κατάστιχο (τεφτέρι) υπ' α
ριθμόν 237, που βρίσκεται στο ιστορικό αρχείο της Κωνσταντινούπο
λης.
Στη γραπτή αυτή πηγή υπάρχουν στοιχεία για τη συνεισφορά των
Καστοριανών σε φόρους.
Από τη σειρά με την οποία αναφέρεται η σύνθεση του πληθυσμού,
εκείνο που προκαλεί εντύπωση είναι ότι η αρχή γίνεται με τα ονόμα
τα των χριστιανών, κάτι που δεν παρατηρείται σε άλλες πόλεις της
Ελλάδας.
Ο διοικητής της πόλης είναι ο Καρατζά Μπέης, ο οποίος παράλληλα
διοικεί ακόμη τρία χωριά.
Η Καστοριά χωρίζεται σε 21 μαχαλάδες, από τους οποίους ο ένας
62
είναι Εβραϊκός.
Η απογραφή των Ελλήνων γίνεται κατά μαχαλάδες, ενώ οι Τούρκοι
συμπεριλαμβάνονται σε μία ομάδα, ανεξάρτητα με το που κατοικούν.
Εντύπωση προκαλεί ότι τα ονόματα 11 μαχαλάδων στην τουρκική
γλώσσα έχουν σχέση με κάποια τέχνη, που ευδοκιμεί σε εκείνη τη
συνοικία. Είναι πολύ λογικό απλά να μετέφρασαν οι Τούρκοι την ελ
ληνική λέξη που ονομάτιζε τη συνοικία.
~~~ -· .....__. :.,;;,,,:;ι- <,•· .•..
. -
~ .-.:=_=:.::=.-.J.-.}~c-~~~

Νότια όψη
α. Έτσι κατά πρώτο λόγο έχουμε τη συνοικία των γουνοποιών. Μία

πληροφορία η οποία πρέπει να δίνει ιδιαίτερη χαρά στους Καστορια
νούς, από τη στιγμή που διαπιστώνουμε ότι η παράδοση της επεξερ
γασίας της γούνας οδηγεί μέχρι το Μεσαίωνα.
β. Η συνοικία των Ραφτάδων.
γ. Η συνοικία των Ψαράδων.
δ. Η συνοικία των Πεταλωτών-Σελλοποιών.
ε. Η συνοικία των Τεχνίτων Κουδουνιών.
στ. Η συνοικία των Χρυσοχόων.
ζ. Η συνοικία των Εμπόρων.
η. Η συνοικία των Παπάδων.
θ. Η συνοικία των Σιδηρουργών.
ι. Η συνοικία των Τεχνιτών Χαλκού.
κ. Η συνοικία των Χασάπηδων.
Μέσα σ' αυτούς τους Μαχαλάδες αναφέρεται κι αυτός του Σερβιώ
του.
Από μία ανάλυση των στοιχείων που μας δίνει το γραπτό ντοκουμέ
ντο 237, διαπιστώνουμε ότι υπήρχε μεγάλη ανάπτυξη ειδικών τεχνι
τών στην Καστοριά. Το εμπόριο και η μεταπρακτική εργασία βρίσκο
νται σε χέρια Ελλήνων, κάτι που δεν συμβαίνει σε άλλες πόλεις κατά
τη διάρκεια του 15ου αιώνα.
Άλλωστε, η σύνθεση του πληθυσμού φαίνεται ότι εξασφάλιζε την
ανεκτικότητα των Τούρκων για μία τέτοια δραστηριότητα.
63
Από τον αριθμό των οικογενειών που κατοικούσαν στην πόλη και
παίρνοντας υπόψη την πολυμελή σύνθεσή τους εκείνη την εποχή,
κάνουμε την εκτίμηση ότι η Καστοριά ξεπερνούσε τους 5.000 κα
τοίκους.
Ο μικρός αριθμός των τούρκικων οικογενειών εξηγείται επειδή μέχρι
το 1460 δεν υπάρχουν πολλές μονάδες στρατού στην περιοχή. Οι
Τούρκοι προσπαθούσαν να καλύψουν με στρατό περισσότερο τις κε
ντρικές αρτηρίες.

Ανατολική όψη
Από τους φόρους που πλήρωναν οι Καστοριανοί, το μεγαλύτερο με

ρίδιο αναλογούσε στους τεχνίτες-εμπόρους, τους ψαράδες και τους
αμπελοκαλλιεργητές. Οι υπόλοιποι φόροι, οι οποίοι προέρχονταν
από γεωργικά κυρίως προϊόντα, ήταν μηδαμινοί σε σχέση με τις
τρεις αυτές κατηγορίες. Το σύνολο των φόρων που πλήρωναν οι Κα
στοριανοί ανέρχονταν στα 102.804 Άκτσια.
Ο Ναός του Αγίου Νικολάου είναι μονόχωρη βασιλική σε σχήμα ακα
νόνιστου ορθογωνίου με διαστάσεις 16,90Χ6,50 μ.
Στον ανατολικό τοίχο καταλήγει σε κόγχη, η οποία εσωτερικά είναι
ημικυκλική, ενώ εξωτερικά ημιεξαγωνική με άνισες τις πλευρές.
Δυτικά από τον κυρίως ναό, σε μία ευθεία γραμμή, σαν ενιαίο κτίσμα
όσον αφορά την τοιχοποίϊα του, συνεχίζεται ο Νάρθηκας. Η τοιχο
ποίίΌ του μνημείου αποτελείται από λιθοδομή, στην οποία παρεμβάλ
λονται οριζόντες ξυλοδεσιές, τα λεγόμενα χατίλια, ένα σύνηθες φαι
νόμενο το οποίο παρατηρείται από τον 140 αιώνα και μετά στο βο
ρειοελλαδικό χώρο.
Η είσοδος του ναού υπάρχει στο νότιο τοίχο του Νάρθηκα και στο
δυτικό άκρο αυτού.
Το μνημείο, σαν σύνολο, σήμερα δίνει την εντύπωση ενιαίου κτίσμα
τος, μετά την αρμολόγιση που έγινε εξωτερικά σ' όλη την τοιχο
ποίίΌ.
64
ΟΙΚΟΔΟΜΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Από το παλαιό εικονογραφικό πρόγραμμα του 15ου αιώνα και τη φι
λοσοφία την οποία εμπεριέχει, παίρνουμε την πρώτη ένδειξη για την
αρχική όψη του μνημείου.
Η φωταγώγηση του μνημείου γίνεται από δύο παράθυρα που βρίσκο
νται στο νότιο τοίχο του κυρίως ναού σε διαφορετικές ζώνες, τα ο
ποία δίνουν λιγοστό φως. Άλλα δύο παράθυρα υπάρχουν στο δυτικό
τοίχο του Νάρθηκα, στην ίδια ευθtία και στις ίδιες διαστάσεις μ' αυτό
της κάτω ζώνης του κυρίως ναού.
Το ένα από τα δύο παράθυρα του κυρίως ναού, αυτό της επάνω
ζώνης κοντά στο ιερό, θα πρέπει να ανοίχθηκε σε νεότερους χρό
νους, διότι διακόπτει την εξέλιξη του εικονογραφικού προγράμματος
του 17ου αιώνα στο νότιο τοίχο.
\\
Λεπτομέρεια από τη σκηνή της Βαϊοq::όρου (15ος αιώνας)
Σχεδιαστικό αντίγραφο.
Το δεύτερο παράθυρο υπάρχει από τότε που τοιχογραφήθηκε για

δεύτερη φορά το μνημεlο, δηλαδή το 1663.
Το πρωταρχικό άνοιγμα παράθυρου ήταν χαμηλότερα, σε μία θέση,
που έχουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε.
Στον τύπο αυτό, της μικρής ξυλόστεγης βασιλικής, δεν συναντούμε
τέτοια διάταξη παραθύρων, πολύ περισσότερο όταν το ένα από αυτά
βρlσκεται τόσο κοντά στη στέγη.
65
Έγιναν λοιπόν κάποιες επισκευές στο μνημείο, κατά τη διάρκεια του
17ου αιώνα, τέτοιες που ήταν ικανές να αναδείξουν περισσότερο το
μνημείο.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του 15ου αιώνα μπορούμε να το παρα
κολουθήσουμε στην εξέλιξή του σε άλλα μνημεία, όπου υπάρχει ο
λοκληρωμένο και ανήκει στο ίδιο εργαστήρι. Οι διαστάσεις των πα
ραστάσεων και η επιλογή τους, μας δίνει τη δυνατότητα να υποθέ
σουμε ότι υπήρχαν δύο ζώνες ζωγραφικής, οι οποίες ολοκλήρωναν
το εικονογραφικό τους πρόγραμμα, στο σημείο που σήμερα διακρί
νουμε την παράσταση της Βdίοφόρου.

Λεπτομέρεια από τη σκηνή της Βα"ίοφόρου (15ος αιώνας)
Όσον αφορά το ύψος του μνημείου, ήταν λίγο χαμηλότερο, προσαρ

μοσμένο στο ύψος των παραστάσεων σε δύο ζώνες και στην κατα
σκευαστική τεχνική της παλαιότερης στέγης.
Από παλαιότερους χάρτες φαίνεται ότι υπάρχει και υψομετρική δια
φορά. Σήμερι;:ι το μνημείο φαίνεται χωμένο στο έδαφος, τουλάχιστον
ένα μέτρο. Έτσι δικαιολογείται η ύπαρξη του αρχικού παράθυρου σε
τόσο χαμηλό σημείο.
Στην τοίχοποιϊΌ του μνημείου, σαν συγκολλητική ύλη μεταξύ των λί
θων, υπάρχει λάσπη, πράγμα το οποίο σήμερα δεν φαίνεται εξωτε-
66
ρικά, επειδή έγινε αρμολόγηση με κονίαμα.
Στην Καστοριά, παρατηρούμε ότι τα μνημεία που κτίζονται μετά το
δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, τα περισσότερα, αν όχι όλα, είναι λα
σπόκτιστα.
Η ξύλινη στέγη του ναού έχει αντικατασταθεί εξ ολοκλήρου στις α
ναστηλωτικές εργασίες, που έγιναν από την αρχαιολογική υπηρεσία,
γύρω στα 1955, από τον καθηγητή Πελεκανίδη.
®(g@ ~Wt
(φ
'~
1j)
Λ!Ι
~
Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης (15ος αιώνας)
Στα χρονικά του αρχαιολογικού δελτίου, δεν υπάρχουν ακριβή στοι

χεία για τη χρονολογία της επέμβασης, όμως υπάρχουν μαρτυρίες
που την προσδιορίζουν.
Για την προηγούμενη στέγη μπορούμε να πάρουμε στοιχεία από το
φωτογραφικό υλικό που υπάρχει στο λεύκωμα «Καστοριά» του καθη
γητή Πελεκανίδη.
Η στέγη και ένα μέρος της τοιχοποίί'ας καταστράφηκαν από βομβαρ
δισμούς στις 11 Νοεμβρίου του 1940. Με έναν πρόχειρο τρόπο επι
σκευάσθηκαν από τους γύρω κατοίκους, έως ότου γίνει η αναστήλω
ση.
Κατά τη διάρκεια των εργασιών, έγινε αποτοίχηση των τοιχογρα

φιών και επανατοποθέτηση μετά την τελική αποκατάσταση του μνη-
67
μείου.
Ορισμένες σκηνές κι ειδικά αυτές του 1Sou αιώνα δεν τοποθετήθη
καν στη σωστή θέση.
το ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
ΤΟΥ 15ου ΑΙΩΝΑ
Λίγες είναι οι σκηνές που διατηρήθηκαν και αφορούν την αρχική δια
κόσμηση του ναού, περιορίζονται δε σ' ένα τμήμα του βορείου τοί
χου.
Από αριστερά προς τα δεξιά στην επάνω ζώνη έχουμε τη σκηνή της
Βαϊφόροu, η οποία διατηρείται σε καλή κατάσταση. Ακολουθεί η
Σταύρωση, ο Λίθος και η Κάθοδος στον Άδη. Οι τρείς τελευταίες
σκηνές δεν διατηρούνται ολοκληρωμένες. Από την κάτω ζώνη διατη
ρούνται μόνο τα πρόσωπα των Αγίων Θεοδώρων, τα οποία είναι
στραμμένα προς τον Χριστό, ο οποίος εικονίζεται μέσα σε δόξα.
ΗΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Το μερικό δείγμα της ζωγραφικής του τέλους του 15ou αιώνα, που
διασώθηκε στο ναό του Αγίου Νικολάου, ανήκει στο έργο της σχο
λής Καστοριάς. Η χρονική αυτή περίοδος, χαρακτηρίζεται από την
παρουσία πολύ αξιόλογων καλλιτεχνών στην πόλη, που ανεβαίνουν
στην εκτίμηση και ξεπερνούν τα όρια της εμβέλειας, που είχε στο
παρελθόν ο καλλιτεχνικός αυτός κύκλος.
Οι ζωγράφοι της Καστοριάς είναι περιζήτητοι. Ο λόγος, βέβαια, είναι
η ποιοτική διαφορά της καλλιτεχνικής τους δημιουργίας, συγκρινό
μενη μ' αυτή της επανάληψης δοκιμασμένων μεθόδων από την πλευ
ρά των καλλιτεχνών που ζωγραφίζουν σ' άλλες περιοχές.
Οι δρόμοι για τους καστοριανούς είναι ανοιχτοί προς όλες τις κατευ
θύνσεις. Ταξιδεύουν προς βορρά και φτάνουν μέχρι το Kremikovci
της Βουλγαρίας, κοντά στη Σόφια και προς νότο μέχρι τα Μετέωρα.
Το πιό σημαντικό είναι ότι σε συνθήκες κατοχής, αντί να σβήσουν οι
αναζητήσεις για νέες φόρμες, αυτές αναπτύσσονται επιπλέον.
Απελευθερώνονται από τις φυσιογνωμίες με τα σκληρά χαρακτηρι
στικά, τα σχιστά μάτια, το κατευθυνόμενο βλέμμα, το πλατύ μέτω
πο.
Ανοίγονται περισσότερο στον κόσμο, με μια ελευθερία στην έκφρα

ση, η οποία δεν συνδέεται αναγκαστικά με την τέχνη της Δύσης.
Νεοτερισμοί υπάρχουν στις εικονογραφικές λύσεις, την επεξεργα
σία των μορφών και την είσοδο υλικών αγαθών του πολιτισμού στην
ολοκλήρωση των συνθέσεων.
οι ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΤΕΜΠΛΟΥ
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Αγίου Νικολάου φέρει τέσσερις εικόνες
αξιόλογες, που συνδέονται με τη ζωγραφική του 17ou αιώνα. Η μία
από αυτές, του Αγίου Νικολάου, είναι επιζωγραφισμένη. Οι υπόλοι
πες είναι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του Χριστού, που φέρει
68
και επιγραφή [ΔEOICIC ΤΟΥ ΔΟΥ ΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ CΕΒΑΣΤΟΥ ΔΗ
ΜΗΤΡΙΟΥ ,αχξγ]=1663.
ΕΤΕΛΙΩΘΗ Ο ΤΕΜΠΛΟC ΚΑΙ ΤΑ ΔΕCΠΟΤΙΚΑ ΜΗΝ/ ΔΕΚΕΜΒΡΙΩ
--κα ΙΝΔΙΚΤΙΩΝΟΣ α -πολύ πιθανόν το έτος 1651.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου (17ος αιώνας)
το ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

17ος αιώνας
Ανατολικός Τοίχος:
Στο αέτωμα ψηλά εικονίζεται η σκηνή της Μεταμόρφωσης.
Στην κόγχη του ιερού, στο τεταρτοσφαίριο, εικονίζεται η Παναγία
Πλατυτέρα των ουρανών. Κάτω απ' αυτήν η κοινωνία των Αποστό
λων. Αριστερά ο Άγιος Ρωμανός, στην κόγχη της προσκομιδής η
Άκρα ταπείνωση και δεξιά ο Άγιος Στέφανος.
Στο άκρο δεξιό τμήμα του ανατολικού τοίχου εικονίζονται κατά σειρά
οι εξής αρχιερείς: Άγιος Σπυρίδων, Άγιος Υπάτιος και Άγιος Ιωάννης
ο Θεολόγος.
Νότιος τοίχος
Κάτω ζώνη:
Ο Άγιος Νικόλαος ένθρονος, δύο αδιάγνωστοι Άγιοι πολεμιστές, ο
Άγιος Ιάκωβος, αδιάγνωστος Άγιος, ο Άγιος Τρύφων και ο Άγιος Θα
λαλέος.
Επάνω ζώνη:
69
Διακρίνονται ίχνη της σκηνής της Γέννησης, η Βάπτιση, ο Ελκόμενος
και ο Μυστικός Δείπνος.
Κάτω ζώνη:
Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη
Μεσαία ζώνη:
Η Άρνηση του Πέτρου, η Κοίμηση της Θεοτόκου, η Προδοσία του
ΙοΟδα.
Επάνω ζώνη:
Η σκηνή της Ανάληψης
Βόρειος τοίχος
Στην επάνω ζώνη διακρίνεται η σκηνή της Κρίσης του Πιλάτου.
Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ
Ο καλλιτέχνης που κλήθηκε να διακοσμήσει το 1663 με τοιχογραφίες
το μισοκατεστραμένο ναό του Αγίου Νικολάου, ήταν μια σημαντική
προσωπικότητα για την τέχνη του 17ου αιώνα.
Το έργο του χαρακτηρίζεται από τεχνοτροπικές διαφοροποιήσεις, σε
σχέση με το έργο των καλλιτεχνών που κατάγονται από το Λινοτό
πι, των οποίων η παραγωγή είναι αρκετά μεγάλη στα γεωγραφικά
όρια της βορειοδυτικής Μακεδονίας.
Η παλέτα του, αρκετά πλοΟσια και έντονη χρωματικά, μας θυμίζει τη
χρωματική έκρηξη του τέλους του 15ου αιώνα. Άλλωστε γι' αυτό πε
τυχαίνει και το αρμονικό δέσιμο δυο ζωγραφικών συνόλων στον ίδιο
ναό, τα οποία έχουν μεταξΟ τους χρονική απόσταση 200 ετών.
Τον ίδιο ζωγράφο συναντοΟμε και στο ναό της Παναγίας Σπηλαίων
στα Γρεβενά.
Ο δημιουργός αυτός έχει σχέση με τον καλλιτεχνικό περίγυρο της
Σχολής Καστοριάς.
Είναι αρκετά διακοσμητικός και εκλεκτικιστής, ενώ στο μοναδικό το
μέα που υστερεί, είναι η κληρονόμηση του άτεχνου σχεδίου. Ίσως
χρησιμοποίησε ανθίβολα άλλων καλλιτεχνών ή αντέγραψε σκηνές
από παλαιότερα εικονογραφημένα σΟνολα.
Πάντως, η ικανότητά του στα χρωματικά περάσματα, υπερσκελίζει
τις οποιεσδήποτε αδυναμίες του.
70
Άγιος Αθανάσιος
του Μουζάκη
-Ενορία Μητροπόλεως
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Πρόκειται για ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του 14ου αιώνα. Η
επιγραφή που υπάρχει πάνω από την είσοδο του ναού είναι κάτι πα
ραπάνω από κατατοπιστική, αφού μας δίνε.ι όλες τις πληροφορlες για
το χρόνο οικοδόμησης και τοιχογράφησης του μνημεlου.
Μπορούμε με την βοήθεια του κειμένου αυτής της επιγραφής να κά
νουμε την ταύτιση για ορισμένα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρό
λο στην ιστορlα της Καστοριάς.
Μεταγραφή της επιγραφής:
Α νειγερθη κε ηνεκενιστει εκ βαθρου
κε κοπου κε μόχθου ο Θειος
και πανσεπτος ναός ούτος του
εν αγlεις πατρος ήμων Αθανασίου
του μεγάλου καί ανειστορήθην παρα
του κτίτορους ήγου τους
πανευγενεστάτους κυρ Στώια και Θοδωρου
του Μουζάκη κε του εν ιερομονάχοις
Διονησίου άφθεντευόντων δε των αυτων
αυταδελφων πανευγενεστατους κυρ
Στώια κε κυρ Θεοδωρου τοu Μουζακη.
αρχιερατευοντος δε του πανιεροτατου
επισκοπου κυρ Γαυρηιλ και πρωτοθρονου
Καστοριας ετους1384-85
Ο Άγιος Αθανάσιος οικοδομήθηκε σε μία χρονική περίοδο αρκετά

κρίσιμη για την πόλη της Καστοριάς. Η κατάσταση στην ευρύτερη πε
ριοχή, που δεν ελέγχεται πλέον από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία ει
ναι αρκετά ασταθής, ούτως ώστε να επιτρέπει εύκολα την εναλλαγή
στην εξουσία τοπικών ηγεμόνων, ενώ ο τούρκικος κίνδυνος βρίσκε
ται προ των πυλών.
Έτσι γύρω στα 1378, εμφανίζεται στην Καστοριά η αρχοντική οικο
γένεια αλβανικής καταγωγής Μουζάκη, η οποία παραλαμβάνει τη
διακυβέρνηση της πόλης από το γαμπρό του Κράλη Μάρκου, Ραδο
σλάβο Χλάπεν. Ο Κράλης Μάρκος στην πραγματικότητα τυπικά κα-
71
"
1\)
. -:;p[<\ιfθΗ·~IΝt~~Ηί1ϊ{~Κ~®fiΚ~~Ο~Οχθ1s·όθ~$- .
~i κ~ιnιNceιT~H4•gτocroεNιf11c11cM.4θ4iili{JoHer<1do·
l i _ι;ΦΙ~1ϊQ®}Ν1(τοc ΚJιΤό rotijoνϊ-,n~t ~ίfo~-lf1Q
Η 14:,~eε~1gr~i:of{9ζ<ΚU·K ΓοΗΙΙΗο~.ιΗΟΝ19_e'ιVΨθΕ"
Η Τι{ιmJΑt!ιVΤ4'ΙΛεΛΨfJ Πcti{,Jε~~jlO'f.C. ~'ϊψlιl.·~~-
~ θEO!Ofi.f ΜοΖιΚΗ .fX~~r~ιtOtΠ If ΩflltfoτT□tπtKO[Π]@
~rili~-~rr~τ®(I~ nt~uσ@~~~ ,- r; κ ·_;-
τείχε περιοχές του Βυζαντίου με έδρα τον Περλεπέ (Πριλέπ) γιατί
ουσιαστικά τις είχε μοιράσει στους γαμπρούς του, Χλάπεν που κατεί
χε την Έδεσσα, τη Βέροια και την Καστοριά, τον Μπάλσα που κατεί
χε περιοχές της Αλβανίας και τον Γρώπα, κύριο της Αχρίδας με όλη
την περιοχή της.
Άγιος Αθανάσιος, του Μοuζάκη

Λεπτομέρεια από την Ανάσταση του Λαζάρου (14ος αιώνας).
Πριν το 1378, στις περιοχές της Αλβανίας, δύο είναι οι οικογένειες

φεουδαρχών αρχόντων που ξεχωρίζουν. Οι Topija στο νότο και οι
Muschaki στο βορρά.
Ο Karlo Topija γίνεται κύριος της Αχρίδας, ενώ ο Ανδρέας Μουζάκης
της Καστοριάς και του Βερατίου.
Κοντά στους δεσποτικούς τίτλους, οι οποίοι δίνονται σε προσωπικό
τητες που θεωρούνταν απόγονοι της δυναστείας των Αγγέλων, τον
τίτλο αυτό παίρνουν από την Κωνσταντινούπολη και ορισμένοι φεου
δάρχες στις περιοχές της Ηπείρου και της Αλβανίας.
Ο Ιωάννης Μουζάκης χρονογράφος των αρχών του 16ου αιώνα, ανα
φέρει ότι ένας από τους προγόνους του με το όνομα Ανδρέας, μετά
την νίκη του απέναντι στον Κράλη Βουκασίν στο Περιστέρι, πήρε από
το Βυζαντινό αυτοκράτορα ως δώρο τον τίτλο του δεσπότου. Ο ίδιος
χρονογράφος αναφέρει επίσης ότι ο τίτλος του δεσπότου αποδίδε-
73
ται στον πρόγονό του σε μία μαρμάρινη πλάκα του Αγ. Ανδρέα στο
Δυρράχιο και σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στον Ανδρέα Μουζάκη και
τον Λούτβιχ, αδελφό του ηγεμόνα του Δυρραχίου Κάρλο.
Στην επιγραφή του Αγ. Αθανασίου αναφέρονται σαν κτήτορες οι γιοί
του, Στόγιας και Θεόδωρος. Η Καστοριά παραδίδεται στην τουρκική
κυριαρχία από τους Μουζάκι στα 1386. Η επισκοπή της Καστοριάς,
που αναφέρεται σαν nρωτόθρονη στη επιγραφή, ανήκει στην δικαιο
δοσία της Αρχιεπισκοπής Αχρίδας και κατέχει ξεχωριστή θέση.
Κατά τη δεκαετία 1370-80 στη δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής Αχρί
δος ανήκουν περιοχές αρκετών αρχόντων. Ανεξάρτητα με τις διαφο
ρές που έχουν μεταξύ τους, εκκλησιαστικά αναγνωρίζουν την Αρχιε
πισκοπή. Έτσι ο Περλεnές, όπου έχει την έδρα του ο Κράλης Μάρκο,
ορισμένες αλβανικές περιοχές και αυτές οι περιοχές που κατά παρά
δοση ανήκαν στη δικαιοδοσία της, δεν θίγονται.
Μετά το 1380 άρχων της Αχρίδας είναι ο Karlo Topija, ο οποίος κατά
φερε να απωθήσει τον Ανδρέα Γρώnα στην περιοχή της Δέβρας. Αρ
χιεπίσκοπος αυτό το διάστημα είναι ο Ιωάννης, αρχιμανδρίτης της
μονής του Αγίου Κλήμη.
Η εικόνα της συνεχούς αλλαγής των ηγεμόνων αποδεικνύει την α
στάθεια στο κράτημα ορισμένων περιοχών. Μετά τη μάχη των Τούρ
κων και του Μnλσά 11στον κάμπο του Σάβα, ξεκαθαρίζει η κατάστα
ση.
Όλοι οι τοπικοί ηγεμόνες αποσύρονται στην Αλβανία, κοντά στη θά

λασσα προσπαθώντας να αντιπαρατεθούν στους Τούρκους, δημιουρ
γώντας συμμαχία με τους Βενετούς.
Στην επιγραφή του Αγίου Αθανασίου, ο επίσκοπος Γαβριήλ αναφέρε
ται σαν πρωτόθρονος από την επισκοπή Δεαβόλεως. Γύρω στα 1360
σαν πρωτόθρονος αναφέρεται ο Επίσκοπος Δεαβόλεως Γρηγόριος,
σε επιγραφή από το Zaum. Η πόλη παραδίδεται στους τούρκους,
μάλλον χωρίς αντίσταση, ανεξάρτητα με τις παραδόσεις που υπάρ
χουν. Αυτό φαίνεται από τη μετέπειτα συμπεριφορά των Τούρκων.
Η Αρχιτεκτονική του κτιρίου είναι αρκετά απλή και ανήκει στον τύπο
της μονόκλιτης βασιλικής που καταλήγει σε ημικυκλική κόγχη προς
τα ανατολικά. Προς τα δυτικά ολοκληρώνεται το κτίσμα με έναν με
ταγενέστερο νάρθηκα.
Η στέγη είναι ξύλινη και δεν είναι η αρχική. Αντικαταστάθηκε στη
δεκαετία του '50 διατηρώντας αρκετά στοιχεία από την αρχική. Η τοι
χοnοίίΌ του αποτελείται από ακανόνιστους λίθους συγκολλημένους
με λάσπη.
Εξωτερικά, οι όψεις του ναού δεν έχουν ιδιαίτερη αισθητική αξία,
εκτός από τις τυφλές αψίδες που υπάρχουν ανά δύο στη βόρεια και
νότια πλευρά και δύο στη δυτική πλευρά δεξιά και αριστερά από την
74
είσοδο του ναού.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Το μνημείο περιγράφεται από τον Α. Ορλάνδο το 1936-37, σε μία
εποχή όπου η τοιχοποίί"α του, εξωτερικά, ήταν ήδη καλυμμένη με σο
βά.
Η φωτογραφία που παρουσιάζει ο Π. Τσαμίσης στο βιβλίο του και η·
οποία δείχνει το ναό πως ήταν χωρίς σοβά, προηγείται λίγα χρόνια
από την επίσκεψη του Ορλάνδου, γιατί ήδη είχε κτισθεί το δημοτικό
σχολείο που διακρίνεται στην φωτογραφία πίσω από το μνημείο και
το οποίο οικοδομήθηκε στη δεκαετία του 1930. Ο σοβάς μπήκε μέσα
σε αυτήν την πενταετία. Αλλαγές από την πρώτη φάση οικοδόμησης
του κυρίως ναού (στα 1384-85) υπάρχουν στο βόρειο τοίχο, όπου υ
πήρχε είσοδος, της οποίας τα ίχνη διακρίνονται ανάμεσα στις όρθιες
φιγούρες της κάτω ζώνης, όπου εικονίζονται αριστερά του ανοίγμα
τος ο Άγιος Αλέξανδρος Πύδνης και δεξιά ένας αδιάγνωστος Άγιος.
Το άνοιγμα της εισόδου δεν είχε το ύψος των όρθιων φιγούρων και
ως συμπλήρωμα πάνω από αυτό υπάρχουν δύο μετάλλια στα οποία
εικονίζονται η Αγία Κυριακή και η Αγία Παρασκευή. Το άνοιγμα αυτό
είναι πολύ πιθανόν να έκλεισε, όταν οικοδομήθηκε ο νάρθηκας και
άλλαξε η λειτουργικότητα του ενιαίου πλέον κτίσματος.
Η άλλη αλλαγή υπάρχει στα σημεία επαφής της στέγης με την τοιχο
ποίίΌ. Όταν αντικαταστάθηκε εξ ολοκλήρου η αρχική στέγη από τον
καθηγητή Πελεκανίδη στη δεκαετία του '50, αφαιρέθηκε η κουτλο
γέμιση που αποτελούνταν από μικρούς πλίνθους από λάσπη και ανα
κατασκευάσθηκε πάλι με λίθους και συνδετικό υλικό το ασβεστο
κονίαμα.
Το ύψος της τοιχοποιϊ'ας, από ό,τι φαίνεται, παρέμεινε το ίδιο ενώ η
προηγούμενη κατάσταση της στέγης δημιούργησε πρόβλημα στο
τελείωμα των παραστάσεων των τοιχογραφιών προς τα πάνω.
Η κακοτεχνία της ανακατασκευής στα σημεία επαφής των ξύλων με
την τοιχοποίί'α δημιούργησε το πρόβλημα της σήψης.
Ο νάρθηκας, ο οποίος ακουμπάει στο δυτικό τοίχο του ναού, είναι
πολύ πιθανό να οικοδομήθηκε στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα.
Τότε ο ναός απέκτησε και νέο εικονοστάσιο (στα 1675) πληροφορία
που βγαίνει από εικόνα του Χριστού που υπάρχει στη συλλογή του
Μουσείου και προέρχεται από το ίδιο εικονοστάσιο, του Αγίου Αθα
νασίου.
Η εκτίμηση αυτή έχει κάποια ιστορική βάση, επειδή αρκετοί ναοί του
14ου αιώνα αποκτούν αυτήν την περίοδο νάρθηκα όπως ο Άγιος
Γεώργιος του βουνού και ο Άγιος Νικόλαος του Κυρίτση, που φέρουν
ζωγραφική του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα.
Στον Άγιο Αθανάσιο, στο δυτικό τοίχο, είχε δημιουργηθεί η βάση για
τοιχογράφηση, χωρίς όμως να πραγματοποιηθεί.
75
Ένα άλλο στοιχείο που φέρει εξωτερικά ο ναός είναι η αντηρίδα στο
νότιο τοίχο . Φαίνεται ότι σε κάποια χρονική περίοδο παρουσίασε
κάποιο πρόβλημα ο νότιος τοίχος και λύθηκε μ' αυτόν τον τρόπο. Δο
μικά έχει ομοιότητες με τις αντηρίδες των Αγίων Αναργύρων και του
Αγίου Γεωργίου του βουνού.
Άγιος Αθανάσιος, του Μοuζάκη

Λεπτομέρεια από τη σκηνή μπροστά στον Καίάφα (14ος αιώνας).
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Όπως συνηθίζεται σε ναούς μονόχωρους αυτής της περιόδου εξε
λίσσεται σε τρεις ζώνες:
Ανατολικός τοίχος
Στην κόγχη του ιερού, στο πάνω μέρος η Πλατύτερα, στη μέση η Κοι
νωνία των Αποστόλων κα ι κάτω οι συλλειτουργούντες ιεράρχες.
Στο αέτωμα πάνω στην κόγχη διακρίνονται υπολείμματα από την πα
ράσταση της Ανάληψης. Στη μεσαία ζώνη εικονίζεται ο Ευαγγελι
σμός. Στην κάτω ζώνη, στην κόγχη της πρόθεσης, ο Άγιος Στέφανος
και δίπλα του ο Άγιος Συμεών ο Στυλίτης, ενώ από την άλλη πλευρά,
προς τον νότιο τοίχο, ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας .
Νότιος τοίχος
Κάτω ζώνη: Άγιος Κλήμης Αχρίδας, Άγιος Αχίλλειος, Άγιος Αθανά
σιος, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Θεόδωρος ο Τηρών,
76
Άγ. Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Άγιος Προκόπιος, Άγιος Μερκούριος.
Μεσαία ζώνη: Μετάλλια:
Άγιος Διονύσιος Αεροπαγίτης, Άγιος Γρηγόριος Ακράγαντος, Άγιος
Υπάτιος, Άγιος Αυξέντιος, Άγιος Ευγένιος, Άγιος Μαρμάριος, Άγιος
Ανανίας, Άγιος Αζάριος, Άγιος Μιχαήλ, δύο αδιάγνωστοι άγιοι.
Άγιος Αθανάσιος, του Μουζάκη

Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης (14ος αιώνας).
Πάνω ζώνη: Οι παραστάσεις:

Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Έγερση Λαζάρου, Βαϊφόρος.
Κάτω ζώνη: Άγιος Κωνσταντίνος και Ελένη, Αρχάγγελος Μιχαήλ,
Αγία Βαρβάρα.
77
Μεσαία ζώνη: Κοίμηση της Θεοτόκου, Κριτήριο Άννα και Καϊάφα και
Άρνηση του Πέτρου.
Πάνω ζώνη: Προφήτης Ζαχαρίας, Μεταμόρφωση, Προφήτης Δαβίδ.
Βόρειος τοίχος
Κάτω ζώνη: Άγιος Νικόλαος ο νέος, Άγιος Αλέξανδρος εκ Πύδνης,
Αγία Παρασκευή, Αγία Κυριακή, Άγιος Γεώργιος ο Καττπαδόξ, Δέηση,
όραμα Πέτρου της Αλεξανδρείας.
Μεσαία ζώνη: Αγία Ιουλίτα, Άγιος Κήρυκος, Άγιοι αδιάγνωστοι,
Άγιος Κοσμάς, Άγιος Δαμιανός, Άγιος Γερμανός Κωνσταντινουπό
λεως, Άγιος Πολύκαρπος, Άγιος Ιγνάτιος.
Πάνω ζώνη: Ελκόμενος, Σταύρωση, Επιτάφιος θρήνος, Μυροφόρες
στον τάφο, Ανάσταση.
Η ζωγραφική του 14ου αιώνα και ιδιαίτερα της διάρκειας του δεύτε
ρου μισού του, στην Καστοριά, έχει κάποιες ιδιομορφίες.
Από αρκετούς σοβαρούς μελετητές χαρακτηρίζεται παρακμιακή κατά
πρώτον και επαρχιακή κατά δεύτερον, ότι «έχει να επιδείξει εκλετπι
σμένες και ρηχές, στεγνές και άκομψες φόρμες (τα χέρια και τα πό
δια φαίνονται σαν ξύλινα) τα προγράμματα σκούς (kontura), οι ρυτί
δες ευθείες, γραφιστικές, η πλαστικότητα απλοποιημένη. Πρόκειται
για κάποιο είδος μεταφοράς στερεότυπων εκφραστικών μέσων με
τάση σχηματοποίησης».
Με τις εκτιμήσεις αυτές δεν είναι δυνατόν να συμφωνήσουμε, διότι
σαν ξεχωριστή σχολή ζωγραφικής, έχει διατηρήσει κάποιες α
ναλλοίωτες αξίες, τις οποίες έχει διαφυλάξει ως κόρη οφθαλμού.
Άλλωστε, η επανάληψη και η αντιγραφή, αυτή την περίοδο είναι μη
κατακριτέες κινήσεις, όσο δε για την φόρμα οι παρατηρήσεις είναι
άτοπες.
78
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αχειμάστου-Ποταμιάνου: Η μονή των Φιλανθρωπινών και η πρώτη
φάση της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, Αθήνα 1983
- Βακαλόπουλος Α.: Οι δυτικομακεδόνες απόδημοι επί τουρκοκρα
τίας, Θεσσαλονίκη 1958
- Γούναρης Γ.: Άγιοι Απόστολοι, Ρασιώτισσα, Θεσσαλονίκη 1980
- Διονυσίου του εκ Φουρνά: Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Πε-
τρούπολη 1909
- Καλινδέρης Μ.: Γραπτά μνημεία από την Δυτ. Μακεδονία, Πτολε
μciϊς 1940
-Χρ. Μαυροπούλου-Τσιούμη: Οι τοιχογραφίες του 13ου αιώνα στην
Κουμπελίδικη Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1973
-Μ. Μιχαηλίδης: Ο ναός του Αγίου Ζαχαρία Καστοριάς ΑΔ 22 (1967)
-Ξυγγόπουλος Α.: Σχεδιάσματα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφι-
κής μετά την άλωσιν, Αθήνα 1957
- Π. Παπαευαγγέλου: Μεγαβυζαντινός ναός του Αγίου Δημητρίου εν
Παλατιτσίοις Βεροίας, Θεσσαλονίκη 1976
- Στ. Πελεκανίδης: Καστοριά-Βυζαντινοί τοιχογραφίαι, Θεσσαλονίκη
1953
- Στ. Πελεκανίδης: Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Πρέ
σπας, Θεσσαλονίκη 1960
- Α. Τσιτουρίδου: Ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου στην
Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1986
- Μ. Χατζηδάκης: Η μεταβυζαντινή τέχνη (1453-1700), 1974
- Υ. Duric: Mali grad, Saint Athanasios a Kastoria, Borje, Zograf 6
(1975)
- Caridis Μ.: La peinture rnurale (1450-1600), Athens, 1984
- Cy. Grozdonov: La peinture murale d' Ohrid au XIVeme siecle, Beo-
grad 1980
- Γ. Subotic: L' ecole d' Ohrid, Beograd 1980
- Hopt: Chroniques
- Sϋttlay: Svbi ί Arbanasi
- Acta Albaniae-I
- Jiricek: lstorija Sνba
-Α. Ορλάνδος: Α.Β.Μ.Ε., Τομ. Δ, 1938
- Π. Τσαμίσης: Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αθήναι 1949
- Αρχιμανδρίτης Γερμανός Χρηστίδης: Εκκλησιαστική αλήθεια
- Γ. Γκολομπίας: Ιστορικογεωγραφικά 1988
-Τουρκικά Αρχεία του 15ου αιώνα: Sokoloski 1971
- Βαρυαλίδης Σ.: Ο Καστορίας Μητροπολίτης κατά τον ΙΣΤ' αιώνα.
- Historia Patriarchica Constantinopoleos. lmmanuel Bekker, Bonnae
1849
- Α. Παπαδόπουλος Κεραμέως: Ιεροσολυμητική βιβλιοθήκη εν Πε
τρουπόλει, 1897
· - Κώδικας Μητρόπολης 1235
- Ιστορικά αρχεία Θεσσαλονίκης
- Αρχεία Βενετίας
79
Αριθμημένο αντίτυπο σειράς
69\
80

Σίσιου Επτά Εκκλησίες της Καστοριάς

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Σίσιου Επτά Εκκλησίες της Καστοριάς

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KλCTQftλJ'..

Οι μελέτες «Επτά εκκλησίες της Καστοριάς» του Ιωάννη Σίσιου,

• Εισόδια της Θεοτόκου 11

Φτάνει μόνο να Θυμηθούμε τις θαυμάσιες τοιχογραφίες από τέσσερις

Στον αντίποδα των προαναφερ0έντων, βρίσκονται όλα αυτά l[Ου εφαρ­

Δυτικός το ίχος -λεπτο μέ ρε ια

Όταν οι τουρκικές πιέσεις αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια του 16ου αιώ ­

Επιγραφή στην παράσταση του Όρους Σινά

Επιγραφή, εξωτερικά, στον Ανατολικό τοίχο

Την παραλαβή των δωρεών αναλαμβάνουν απεσταλμένοι της μονής

Εισόδια της Θεοτόκου

την τοποθέτηση κατά κανονικά διαστήματα ξυλοδεσιών. Ο ναός είναι

Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός

Στο νάρθηκα σώζεται, με κάποιες μικρές καταστροφές, σχεδόν όλο

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗΣ

Με το άνοιγμα των παραθύρων καταστράφηκε η ζωγραφική στο ση ­

Επιγραφή στην παράσταση

Η τέτοιου είδους αντιμετώπιση δημιούργησε κι αισθητικό πρόβλημα

Επιγραφή στην παράσταση

Οι επεμβάσεις αυτές είναι σύγχρονες με την κατασκε υή των ψευδο­

Τα στενά σοκάκια, οι βαριές πόρτες με τους ψηλούς μαντρότοιχους,

Ο Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Όλα τα επιγραφικά δείγματα των εικόνων του τέμπλου, εκτός από

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Στις δύο ανώτερες ζώνες παριστάνονται σκηνές από τις παραβολές

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Ο ζωγράφος του ιερού, από τα θέματα που επιλέγει, φαίνεται ότι

Άγιος Νικόλαος Καρύδη

Ο ζωγράφος του δ υτικού το ίχο υ ς και του νάρθηκα λειτουργεί σ ύ μ­

Οι εργασίες διακόσμησης του ναού ολοκληρώθηκαν τον Ιούλιο του

Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, οι οποίες περιορίζονται στην απεικόνι­

Άγιος Νικόλαος Καραβιδά

Ο ναός του Αγίου Λουκά είναι ξυλόστεγη μακρόστενη μονόχωρη βα­

τρας και πλίνθων. Στη θέση των ξυλοδεσιών που τοποθετούνται σε

Στο βόρειο τοίχο εικονίζονται ο Αγ. Δημήτριος, ο Αγ. Νέστωρ, ο Αγ.

Καλύπτουν τις διαστάσεις, που ε ίχε ο αρχαιότερος ναός και ξεχωρί­

Όταν μεγάλωσαν οι διαστάσεις του μνημείου, προς τη βόρεια και

Εκτός των άλλων, μελετώντας τη συγκεκριμένη πηγή, διαπιστώνου­

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΤΟΙΧΟΣ - ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ

ρος και η Μεταμόρφωση . Η κάτω ζώνη περιλαμβάνει ολόσωμους

Η οργάνωση της σύνθεσης (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) και η επε­

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Η επιλογή της θέσης δεν είναι τυχαία, αφού εξασφαλίζεται πανορα­

Η συνοικία Σερβιώτου, για πρώτη φορά αναφέρεται με το ίδιο όνομα,

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

«ΑΝΕΣΤΟΡΙΘΗ ΟΥΤΟΣ Ο ΘΙΟΣ ΚΕ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΕΝ

~~~ -· .....__. :.,;;,,,:;ι- <,•· .•..

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

α. Έτσι κατά πρώτο λόγο έχουμε τη συνοικία των γουνοποιών. Μία

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Από τους φόρους που πλήρωναν οι Καστοριανοί, το μεγαλύτερο με­

Το δεύτερο παράθυρο υπάρχει από τότε που τοιχογραφήθηκε για

Άγιος Νικόλαος, Θεολογίνας

Όσον αφορά το ύψος του μνημείου, ήταν λίγο χαμηλότερο, προσαρ­

Στα χρονικά του αρχαιολογικού δελτίου, δεν υπάρχουν ακριβή στοι­

Στον αντίποδα των προαναφερ0έντων, βρίσκονται όλα αυτά l[Ου εφαρ

Όταν οι τουρκικές πιέσεις αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια του 16ου αιώ

Με το άνοιγμα των παραθύρων καταστράφηκε η ζωγραφική στο ση

Οι επεμβάσεις αυτές είναι σύγχρονες με την κατασκε υή των ψευδο

Ο ζωγράφος του δ υτικού το ίχο υ ς και του νάρθηκα λειτουργεί σ ύ μ

Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, οι οποίες περιορίζονται στην απεικόνι

Ο ναός του Αγίου Λουκά είναι ξυλόστεγη μακρόστενη μονόχωρη βα

Καλύπτουν τις διαστάσεις, που ε ίχε ο αρχαιότερος ναός και ξεχωρί

Εκτός των άλλων, μελετώντας τη συγκεκριμένη πηγή, διαπιστώνου

Η οργάνωση της σύνθεσης (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) και η επε

Η επιλογή της θέσης δεν είναι τυχαία, αφού εξασφαλίζεται πανορα

Από τους φόρους που πλήρωναν οι Καστοριανοί, το μεγαλύτερο με

Όσον αφορά το ύψος του μνημείου, ήταν λίγο χαμηλότερο, προσαρ

Στα χρονικά του αρχαιολογικού δελτίου, δεν υπάρχουν ακριβή στοι

Κατά τη διάρκεια των εργασιών, έγινε αποτοίχηση των τοιχογρα

Ανοίγονται περισσότερο στον κόσμο, με μια ελευθερία στην έκφρα

Όλοι οι τοπικοί ηγεμόνες αποσύρονται στην Αλβανία, κοντά στη θά