You are on page 1of 50

» /

Rev. Lsangkhaia
t’HANC TUN

Rev, Liangkhaia

First Edition, 1975


■ (* p?tritjhl Re *f t1 vt'sl \

Published by Rev. Liangkhaia with the approval of


the M rro Arademy of Letters Mizoram AizawL
1

AH HI OH ANOHIN
Mizo hriat dan :

Science mite hriat dan te pawh.


Pathian thil siam. a lian lam :

Hmasang Mizo upatc chu zanah khawlaiah hian awmtual an


ohhcm a, an thu khawm a rei tak tak an roeng {bin a. Chung-
ab chuan ti ti tam tak an sawi a, arsitc hi an cn an on a, hrning
eng eng cmaw te au vuah ve a. Chung an sawi dante chu (hang-
tharin an thoihnghilh lob nan ziakin awm ve sela, a tka hie
&wro e.

SIRUK (PLEIADES)

★ ★





I. Siruk:
Mizo hriat dan :

Hoi hi arsi te t6 paruk awm khawm a ni a, a langsSr lo hie


na a, a hmingthang hlc roai; lei cbunga mite hi a hro lo an awm
lo &w«u e. Mizo sawi dan chuan, “Siruk bellei lai,” an ti thin
a, an till chhan chu, “Hraan lai hian mi parukin helloi an lai a,
an bellei khnr chu a thOk hie tawb mai a, a khur chhunga an
awm lai chuan a lo chim ta a, a delh hlum ta vek mai a; an
thlarau chu vanah on kai a Sirukah hian an ehang ta a ni, till
a ni a.
He arsi hi thlasik arsi a ni a, November volah hian thim
hlitnin kSwl hnlah a lo chhuak thin a, Sirukiu vonlaizawl a thlcn
chuan upa pawnto te pawh khan (in kunak an ngai tluu a ni.
-NaioMiiig pawnto hlaali pawh t
I

2 $4

"Siruk van iuizawl a tlileu leh


) tin rual ang, I)5r leumityi,”
an ti a ni. Tiu, February tawp lnmab okuan Siruk klm upa
pawntoiu an men tla zo (hin a, “Upa pawnloin Siruk an men
think thak thak chuan ram tuk rel a him a ni ngai,” an ti a,
Jo vah htinah an ngai (hin. Tin, May ni 10 vcl lamah hi ehuan
thim hlimin a tla ta\rh thin u, "Bull chi feh hun," an ti (bin a,
huh tuh huoah an ngai thin, lie tih hunah Jiian thlipui na tak
a tleh duh (bin a, Siruk kha a Ian tak loh avangin thli khan a
ten bo niin an ring a, kha thli kha “Siruk la” tiin an vuah jhin
a ni Mizo upato clioan Siruk chu hun cJihinchhiah nan an
hinang hie moi. “Bolengi nu nan awih hla” an tihah chuan,
Kn nau Thangte. snngparah khua va chuan la
Siruk kawlkttngah long e:
Siruk kawl kungah leng e, thangvan zawlah,
Chhawrthlapui lamluai nge,” tiin an phuah nia. A tblOk
pawh {ha tok a ni.

2 Science mite sawi dan :

Saptawnpah chuan Siruk hi Pleiades tih a ni a, Siruk ni lo-


v*n Sisarih niin an hro zawk. Mit mai pawhin pnsarih chu hmuh
theih niin an hria a, cntlang (ha deuh hlek chuan Siruk hnap
clihOngah khian arsi 300 lai chu chhiar theih a ni, an ti. En-
tlang lian a hmai inch 100 vela han en chuan Siruk khi han
pui pui an ni a, an inkarte pavh khi hla <louh deuh mai a ni,
an ti hawk Siruk lehlain tlar leh Jchlam tlar inkar khi eng kum
12 kal a ni e, an tih chu! ling ehakzia lah* chu .mitkhapkfir
(Second) khatah mel ISO,000 a kal a ni, an ti hawk si. ling ni
khat kal ohu mel 10,070,400,000 lai tor a ni ang a, E ! knro 12
kal ohu a nasa dawn cm mai; iwi pawh a har Mahse Science
mite hi an thiam cm a, hnial theih chu an ni niang lo.
3. Hnam dangte hriat dan :

(1) Hina snog Grik mite chuan Laizawn (Sister) ni ah an


ngai a. Cbhohreivung hi Uamchhuak mi ni-a ngaih a ni a, Chho-
hreivung hinaah an lianchheho a ni, an ti a. An hmingte pawh
an sawi a, Electri, AUrii, Taygeti, Aleyoni, Keleinovi, Steropi,
Meropi te an ni. an ti a.
(2) Arab mire ohuan Sanghawngsei ohunga chuangho niin
an sawi a, hla m chungin an kal a ni, an ti.
(3) Persia mite ohuan Lunghlu X^i bawr angin an sawi.
(4) American Indian mite ohuan lamko (chai) angin an
sawi bawk.
(5) Hmasang Aigupta mite ohuan an pathian nu Isis angin
au sawi bawk awzn e.
(0) Hmasang Autralia mite chuan nula rual 14m angin an
sawi bawk.
Khawvela imam tin hian an hre tbouh mai a, sawi dan ohu
an noi {heuh mai. Kan Baibulah pawh hian a chuang bawk a
ni—Amosa 5 : 8; Joba U : 9; 38 : 31 on teh.

KHIANGTE ZAWNGZIM (TAURIS)


#

★ ★

★ ★
★ *

■A"


II Khiangte Zawngzim
t a.

1. Mizo hriat dan :

Khiangte ini 7-in uu lal hovin zawng an hual a; nisathiam


an hruai a, an ui leh z&wng ohu kual laiah an ids* a. Chutih
lai tak chuan Thim a lo zing ta a, an zavai ohuan vanuh an kai
ta a, arsiah an ohang ta a ni a. Ngun taka on chum tun laito
pawh hian a lAia ui leh zSwng insual chu an la plie vat vat reng
a ni. Hualmawnga a Ang ber khi an la) ohu nia sawi a ni.

2. Science mite hriat dan :

Arsi zirtuho ohuan Khiangte zawngzim khi Taurus an ti a.


an UI, kan tih khi Aidebaran, au ti a ni. Van bial {hen, Zo¬
diac, ati tiliah hian, “Bull/' an tih zinga tol a ni a, Bawngpa
Ionia

.rhhitiohhUh
• «
a' ni • thin • • «»
\
CHHOHREIVUNG (ORION)

A hrulhtun

(Met)

*
• i j


* .

A vung

III. Chhohreivung : (Orion)

I . Mizo sawi dan :

“Chhohreivung,*1 tih hi Zuhrei kua, tihna a hi a, han ena


arsi eng tak tak 3 liar khi a hlct a hi a, upa ohuan, “A hrulh-
tun'1 an ti thin a, a Idot tihna a ni tho. A thlunga tlur thla
leh (liah diah khi a kaw pui lam leh a vOnga nguih chu a ni.
He arsi hi Mizo sawi dan leh mi thiamtc sawi dan pawhin chan
chin a ugah hie mai a, ziak thiurn pawh a har pliian awm e.

Mizo sawi dan takah chuan ho Zuhrei kua hi pa pakhatin a


lai n, a meitalh a theihnghilh a. a va la leh tur chu jnkeiin a
lo soli ta a. Chu sikoi chu an liual a, an hual (belli a, hual
mawngali a awm a,' chntih lm ohuan thirn a )o zing ta a, vanah
n»» luii u vek a ar*iah an chain* ta a ni. tih a ni a. Han en
da, Chhohreivung hmar lam doukah khiao a&kei huaitutc oh a
an kualpup a, hual mawngah ami eng tak, aen deuh a awm a. ohu
chu Sisakei enmw, Sikeisen tih omaw a oi thin, Sisakei chung
lawkah arsi te te 3 lung the ang deu Irvin a awm a, chu chu
^Simeitalh/’ tih a ni, Tin, a hufdtnto pawh kba, llSiaakei aim/’
tih an ui a, ami hniing ueia ehhiar an ni vo (bin.

Science mite sawi dan :


%

Am zirtute chuau Chhohreivuag hi Orion an ti a, pat hum


tlarte mat khi ni lovin a vol tarn tak huapin an hmang a m»
Simeitalh kan tihto* Sisakei kan tih pawh khi a huap a ni, A-
mah hi tklaaik arni a ni a* December bill lamah pawh chhak lam
van ah a tang ehi&ng hie tawh thin. A heap chhungah hi&n arai
la ni meuh lo tfalarik kawng anga paw khi a awm a, 'Nebula/*
an ti a 4-Orion Nebula/* an ti thin at vena Nebula ha ziogab a
ropui her paw] a ui.

;; Hnain dangte sawi dan :

(1) Hmanang Persia mite ohu an Chhohrcivuog khi Nimroda


thlarau Dim an ring (bin Nimroda cbti Hama fa pa tipa her
Kum fapa a ni a, (Gen* 10: $—14 on U) ramehltiiak mi, sa kap
thei h ruing t hang hmasa a ni a, a lal a, khuato pawh tarn tak a
nam a ni, A thih hnuin Mesopotamia ram vol mite ohuan Pa*
thi&ttah an bia a ni awm e.
(2) Arab niaktu pakhat chu an a nun rawn avanga vans khai
diata thlun angin a sawi hawk; chu chu an buam ngaih dan
h ni awm e,
(3} Hmasang Aigupta mite ohuan Chhnbreivung hi "Sahn/*
an ti a, Hortma thlarau niah an ngai.
(4) New Zealand-a cheng patigngai Maori an tih to chtian
lawngleng (canoe) a ni o, an ti.
(A) Eskimo-hot© chu an be am hi Seat zawng ni kawng
bo a ni, an ti hawk,
(6) Hmasang Euphateg lo i kam vela cheng mi to chimn
Ghhohravung hi “Tanniz/1 an ti a (Ezck S : 14) rain chlinak mi.
ill hruai angin an ngai.
(7) Kan Hihte-ah pawh hi an a Jang tam Ido mai; Ararna
h : S: Joha it : 9; 3$ : 3!; Tsaia 13: 10 te hi eu teb.
SIKEISEN iBETELGEUSE;

IV. Sikeisen or Sisakei


' % ' l < 1

1, Mizo sawi dan :


Chhohreming thua sawi uwh anpjf khan he ai&akei hi zuhrei
kua laitu, meitalh tbcihnghilh ia leh fcur In aehtu kha a m a,
thini zin a van gin a hualtuto zawng zawng nen khan van ah an
Hi vo ia a, arsiah an ohang ta a hi, tih a ni mat a, sawi tup
dang yak a aw in lo

2. Science mite saw« dan :


Ami zi flute 84wi dan ohu an ho arst hi a timing Betelgeu&e
a nii a, vana ami knn hmuh plmklo zingah chnan a Jinn her daut-
tu a ni, an ti. A lenlam ohu a Lain Im wlht Lingua hiuuwlh (Dia¬
meter) kha mel 300,000,000 Jni a ni a, kau leiin ni a kal hualna
bial ai hian a Han z&wk tlaih a ni, an ti. A eftzia pawh kan
ekucga ni ai khi ohu an a let pang engemaw tia e ng a ni af a
i lilt ein avail gin a lang t6 mai a ni, an ta A hlat lain ohu eng
kmn 2U(V kal a ni, an ti bawk, Amah hi ami mu deiih a ni uh
piiwh an sawi fheiih mai.

SIMEITALH

• ^ ,'V’' *

*
V. Simcitalh :
k * #•

L Mi*o sawi dan :


He arsi hi RUakei hual ©bh'irur, n Hakei olrung lawkih khan
n tuvm a, ami to te It lungthu ang denhvin an awm a, MJm
uieilalh ohfngkiiB nen a man deuh avauum “Simeitalh'1 anti mai
n m. A thawntlm ohu NTu. UI ah khan a nhtmOg tawh

Science mite sawi dan :


#
He nrd hi Science n.iten an In hie mii, a chan chin hi
jit: hi bn- pH a rih In a ni a win e
%
7
SIVAHLUK BIGEL]

★ ★
■ %

★ *

★ ★
VL Sivahtuk.
I* Mixo sawi dan :

He am hi Chhohreivuog kiang tawkah khan a a win a, arm


(ha pawl vo tak a ni, A $ng bera chu a lu anga ngaih a ni
a, a sir ttiakah ftrsi to te 4, thingai chhehna ban angin kill! neb
in an awtn a, ohu chuun Vahiuk thllwk laj a fri ang a, ehnvang
ohu&u, "Sivahluk,** an ti rnai a ni.

2 Science mite sawi dan :

Arm zir mite churns ho ar-;i hi, “Rigel,1* an ti a, van a mite


zing a enjr her paw], ‘‘First magnitude,” an tihte zitiga ohhiar a
ni. Amah hi a ban hlo chungin Chhohreivung (oiion) zinga
ohhiar tel a Hi awm e>. A lenzia tak tehna a a win lova, a enzia
crawti chu Xi aia lot 18,000 a eng min an hria. A hlatzia pawh
eng kmn &40 kid lai tur niin an sawi hawk.
-X—
*

VII. Sisakei zim:


t. Mixo sawi dan :

Hoi hi Ciihohroivmig thu-ah to sawi tawb ang khan an sakci


hual laiin thim a to ziaga arsiah an ehang U h ui. tih itiai a bi
a sawi tur dang a awm tawb lo. Ohhohremmg chupg lam khi
him on ila, arsi to to kuaf pup hmuh fcheih a ni a, khi kin a ni
mil. A nakeia etui an hual flielli a, hual mawngah a dwm tih a
nil* kha.
Hong lai vel hi thlamk arm, van timawltu her an ni a, arm
liminir net tamna Wt her a ni fiwm e.
VANPUI SAIHRUA

* A rek ★ A rek
W

* A oh Aug ■* A chi i ng
if A humna cb&ng
t

VIII, Vanpui Saihrua

[. Miio sawi dan :


*
u\ iinpui Nnihruu/1 tih hi Van Sdrawkherh emAWt Thai ngtii
tihna tur etu&iv a ni a, arsi eng tak tak 5 gairawkherh vuah
ptmr auga kOl deutiva ngalbtuah % ni. Chung araito ohu a zir*
tute liming vuah dan chuan, a hmar Jam bora mite elm Castor
and Pollux, tib a ni a, hei hi aairawkherk rek leh a rek kianga
a chSng tia vuah a ni. Procyon, an tih ohu a hOmna ch&ng
tih u i)i a, a chbim dep ber Sirius, an tib ebu a rek kianga
a diang tih a ni a, a rek tur chn arsi te deub pakliat a chhak
L&ukah a awm leh, Rang hi inkar hla tak tak an ni a, Sairaw-
kherh vuah puar anga ngeihruati an (li.
An sawi dan ink chuan, “Vanpui s&ifirua hiau arsi liming
r> i zawng zavvng a kbalh ehhiiak vrk a, a hnuhnung be rah a
awm a, Sichakai erawh ohu a khalh obhuak ngara lova, Vanpui
saibr&w hmingah h awm a ni,” an ti thin,

2. Science mite sawi dan :

Vanpui saihrua hi MiEovin ho khafc aogiii sawi m ah sela


Science mite chuan ho brang hrangali an dab a ni, A hGn.na
rhang. Procjxn vel hi ohu, *Canm Minor,” an ti a, a chhim lam,
Sirius to hi dm “Canis Major,” an y b-iwk a. Binus ehu Ni ai
a let. z!*>a eng K&wk a ni a, a hkmia ohu cog kuui 9 kal a ni,
an ti. Procyon kha Ni sin h*D 5-a eng a ni a, a hlatzia ohu eng-
kum 10 kal a ni.
Pollux kha Ni aia let :;sw. £ng a ni a, a hl&tzia dui eng kum
'12 kuI
N
a in. * ■ J.

Castor kta Ni aia let 23 a eng Mii », a btatzia chu eng kum
n knt ii ni, an f,i bftvk.

*
9
-* ;

3> Hnam dangte sawi dan :

Hmasang Grik mite sawi dan ckuan Cantor leh Pollux hi chu
imaii an ni a. phir an ni; pathiau Zeus leh Ledi fate a*i ni at
an farnu chu Heleoi a ni? an ti a, Castora ohu aakawr vulb mi
a ni a( Polloxa chu Boxing hotu a nr. Cnau mhmangaih tak
an ni a, mite hriat reng atan van ami ah an ohang ta a ni* an ti
a, hmasang Grik mite chuan pathianah an be thin. Rom*ho pawh-
in an tangka clielek tak Denarii an tihah khan t.leirawl pahnih
aakawr ohunga chnang ve vein an chuan tir a* eh a mite eh a
Caator leh Pollux hi an ni. Tuifinriata lawDg mite veogbu anga
ng&ih a ni a, l&wng hmingahtc pawh an htning hi an ohawi (hiit.
Mileti thUarkar alnnga Puteoli khaw tblengo Paula-te chuanna
lawng pawh khat ''phir4' till a nib kha ! (T* T. 28 : LL on tell).

IX. Sichakai ; {Crab Nabula)


«

1* Miso sawi dan :

He ami hi “Nabula an tilt kutphahbeng loka Jang paw rii


mi a ni a. a cluing Jamah ohuan ami tc te pah nib kak dpuhvin
a iiwni bawk a; ehu chu a bawppui angah an mat a, a paw rii
Hai a kha a kawmkawraw angah an ngai a, “Sfohakah” an ti
tnai a ni. Mahse a kawlh hie a ni ang elm, Vanpui saihrua kb an
a khalh cbhuak ngam leva, a lunar lam r§k kianga chJLng ztwn
hming hfa rak lo-ah khan a awm a ni.

Science mite sawi dan :

Hoience mite sawi clan chu a chiang vak lova. “Crab Nabm
la an till chu he arsi hi a ni a win hie. Mizorin “Sichakai*’ kan
lt> ti ve hawk at a kalna z&wn tak ohu lei chunga “Tropic of
HaiioOr’* kan tih hi ni awm tak a ni. Hei hi Xi kirin hmar lama
a rhlon 1.5up a ni a, chakfti lent in an ehhiuohhiah ve hawk thin.
Hi t In a ihk ohuan Mizo thit hriat dtk, tnak ve tak a ni ang.
Mi/ i NAwi dan chuan Sichakai ohu and liming neiho zinga
i riuliii'mg brr a ni la n nib chu *
HRANGKHUPA SE LU VEGA)

Hrangkhupa se lu :
1

1. Miz© sawi dan :

Ho arm hi van arm to zinga (ha pawl ve fcak (first magni¬


tude) a ni a, & oh nog law-kali oh nan arsi te te kak deuhvin a
awm a, chti chu a kia ngaih a ni a, chuvang ohuan 80 lu, angah
an sawi a ui. ^henkhat nhnftn, "HrAligkhupa .se hnar thwrh,”
te pawh an ti hawk.
A clianchm Mizo saui daiv chu, Hrangkhupa hi, “Zi&lung
khaw elihan Hrangkhupa/1 an tih fak hi a ni a. Biate khua khi
a jaannft a ni. Biate khua chu Biateho awm laj ohuan, dia¬
lling/’ an ti |1iia a; chu mi khuaa pian dan dang!am taka lo
piang a nl a, ehn khaw chhantu chu a ni ta a ni, A dianchiw
vmrnv, a thawnthu cm aw pawh set tak a awm. Chu Hningk'nip*
cktian ho pa fha t.ak a nei a, a bo vof an l-i a, an zawng an
zawng a, lung h&ngah Ilian Sakei a to sitot-t mai a, A ban
thlak dawn hum a eho thin a, a la nung rtnaw a ti a, h thlali
ngani lo a lo ni a. Chu tni se lu chu vanah a kai a, arsiah a
ehang ttv a ni, an ti a. ITaflong Biatoho thawnthu errmv* a ni
:1wth e. Sakei a &ik hlumna lungah chu an m lu chu hd ziuk o,
tun ah p&uh a 1a awm.

2, Science mtte saw* dan :


* «r

Rflienco mil© chuan he arsi hi Vejja. an ti a, van arsi eng


ber te Ring stni a in. Ni ,ain let 50-a eu^t a ni a, a Lint taro
"•.'ni kuru kul a in. an ti. Umar Jbiii ar»i a ni deuh va,
December tliia chining ehimn /.an dar K velah hiear khaw thlangah
n tin thin. K.ivann njingin tldasik ehhung zuwng vau.li a iang
vrl h ni
n
HRANGKHUPA SE DAR (CAPELLA)
DtNGDI PU AN TAH

XI. Dingdi puan tab : (Hrangkhupa Se dar)

I. Mizo sawi dan :

Hoi hi thlasik arsi hawk a ni a, Sirukto nea an ohhuak ru&l


denh thin a, Siruk aia hmar zawk deuhvah a awm. “Hrangkhupa
Se dar”* tia vuah chuae a Jba her chu a dar pharh nnga ngaih
a ni a, a khup awm deuh a awm bawk a, a tin a win tak( ar.d
to denh thiang rialm a awm bawk a ni*
“Dingdi puao tab” ti anga ngaih chuan arsi te lliiang kba
a thorn thing a ni a, a khup aoga ngaih kha a tahtu, a vawngtu
a ni a, a {ha her kha a rimtu tlangval, ini fa a ni a; puso tahtu
khan, “Ka themtleng phawina i dal ©, tawih rawh,” a ti a,
liming lam deuhvah a tawih vnk a ni, tih a ni.
*'Hrangkhupa so dar pharh'1 tih thuah chuan S! killing khuw
ohhan Hrangkhupa bawk kha a ni a*

2 Science mite sawi dan :


V

Arm zirtufcn chuan a ;ha her kha “Capeilft” an ti a, a dang


kha ohii an saw* thiam Iq a ni awrn e. Oapolh hi ohm van arsi
J, o zings £ng her pawl a ni a, Ni aia a let 150-a eng a niT an
ti a, a hlafc lam chu eng kum 47 kal a ni, an ti bawk,
Ni aia arai Nan zawk hi an lo tain nisi a, m ang hawks
MHilitiia eng net an In ni hlawm a nib hi.
SIKAWIKAP (ALTAtR)

* ★ *
XLL Sikawikap :
%

L Mi7o saw) dan :


Mizo imps inhimwk dan anga ngaihtuah' a ni a; khu&i k£p


fcur angiu 3 an chug tlar mt Ida deuh takah mips inhnawk kawi
hi (ingm arai 4 an awm a, ehu ehu “Sihnawhkhur” an ti a.
Cbu mi kap tur chuan an ding tlar a, ehuvaog chuan “Si kawi-
kip11 an M mai a ni. A leapt ti ding tlar a, a [ait a, a l ha her a
Id 41 An ltd fa*1 an ti a, otau ehu arsi zirtute chu&n, 1‘Altai r*' an
ti a ni. ■ v
p v a

2 Science mite sawi dan ;

Aral zirtute ohuan * Siknawkkhur * kan tih kha Delphinus


an ti a, a ohanchin an sawi Jo hie, A kfipta lam zinga a lha
hit “An lal fV’ an tih kha ehu Altair an ti a, Ni aia a let, it
a fug a ni a, a hlatzia eng kum 1 (5 kal a ni, an ti* Khawchhak
dik takah n lo rhhnak a, kh&wthlang dik takah a tla thin at
e equator zawn taka awm a ni a win e. November & December
eh hung hi chuan vanah a lang reng a ni*

PUKULA THANG CRUS)


13
XIII, Pukula Thang : (Crus)
t. Mizo sawi dan :
■ 4 I

Mo arai hi dm ohhim arm a ni a, tbhim chhak deuhati Man


a Jo chhuak af ehhim thlang doahvah hiaa a fcla thla loh mai a
ui+ Sakhi thangngul anga kOt deuh piih ouh a ni a> a thang
Awk ni Awm cliu a kul bnuai hul Jam doahvah chuun and (ha
douh pawi (2nd* magnitude an Uh ang tuv hi) a awm a, ehutiang
avang elm an “Pukula thang1’ an ti mai a ni awm o*
Hmar lamin Zangkhua kan neih ang chaiih hian ehhim lam*
in au nei a ni.

2. Science mit© sawi dan :

Ami
y.irtute cboan ho arsi hi a hmiag Crus an vuah b, a
chaoobiD dang an sawi lo hie mai. Thlasik ami ohu a ni ve,

SIKAWLHRUT (CANOPUS)
Si (ACHAMAR) An ni ve ro.



XIV. Sikawlhrut I

I Mix© sawi dan :


* 9

• Ami (ha deuh pawl a ni a, oh him ohhak deuhah a to chhuak


». vak lovah ehhim kawl saw a hrOt thla a, ehhim tblang
kAwlah a IGt bo leh mai (hin a, chnvangin ‘-Sikawlhrut” an ti
mai a ni, Pahnih an awm a, pakhat kiiwl hul deuhva hrut leh
Ii/tkhat sftug deuh wtwka brflt an ni a, Mizo chuan, “Siknwl-
hfhi" kan ti ve ve mai a ni. Thlasik ami ohu an ni vo Awm e.

1 Science mite sawi dan ;


*

(I) Canopus : Hoi hi a sSng zawk deuha kha a ni a, Ni


mu lot 80.000-a eng a ni a, a hint, lam ohu eng kum (igO kal a
in. an ti. Arsi lisn her pawl a ni 5wm e; a Diameter chu an
imu J<j. '
2. A chain a r : ilci hi a hniam s»wk& kha a ni, Ni aia a
let 200*n eng a ni a, a hlatzia chu eng ktim 00 kal a ni, an ti.
Mita en mai chuan a intia maiin a lang. Hmar iamin Zslngkhiia
kan neih , anga uhhimin an rmih an ni a, An tar tic Oiruk chung
zawna a w m an Di awnj ©.
, * « H,' " i

StVAWKBAWM (T&) (CORVUS)

* *
*
XV. Sivawkbawmte :

Arsi 4 killi nci eSwi demhvin a awm a, rawk ahna b&wm a


an avail gin “Sivawkbiwm” an ti mai a oi awm e, Favang arni
a ni a, October tbla velah oh nan chhimthlang kawlak Pakula
thang aia hraaaa deuhvia a awm th;n: I’ahnih an awm a, hei hi
a te zawk a m a* Science mite chuan hming an vuah lo a ni
a win c,

SIRAWKUAt (CARONA) 2 a awm

XVI: Sirawkuai :

Hat hi arsi te us raw kuai aiiga kuai ngckin a awm a, chu-


vn tig in mSi raw kuai'' an ti mai a ni awm o. Obhimthlang kawlali
Nmtwkbiiwmte
• ■
kiang l.iwkab khan a awm a, thin thim Jah Oc
t"Ur fUla khaw tluarr zhu to ehtian a l«ng tliei Mo.
15
Hcienco mitts cthuaa h© and hi Corona an ti a. Corona 2 a
awm a, hoi hi “Corona Alia’" an ti a, chhim ar&i 6 nt. A dang
t?bu "Corona Bor/* an ti a, lunar lain and a ni ap AreturuH
timing dmh lawk ah a awm; an lan dan ohu a in ang deub a ni.

• B #

ZANGKHUA (URSA MAJOR or GREAT BEAR)

A ★

* ★



XVII. ZAngkhua : (Great Bear)
I. Mizo sawi dan :

Mizo chiiim Zlngkhua hi Kawfawia thtarau a ni e, an ti a,


«*rsi 7 fcng.tak tak an ni a, hinar lam ramah hi ehtian arai tongsar
bnr pawl a ni, Kawlawia awmoa khna tak chu hriat a ni lava,
Sihphir cmftw Neihbawi emaw hi a ni ma» thol; a pu to erawh
ohu Nairiima awm hi an ni Uh an sawi (bin.
K aw I aw is chu a mang a (ha lova, thihna mang, nitmgin a
iohria a. A pu to ohu a thla hualtir turin a kal dawn « a kat
dawn ©huan Ida a phuah a:

‘‘Pu to khuaah zing zuk zin ila,


Baw&rin ranth la zuk luia) il a,
Tblafam tur Serhkhua a kham maw
liin. A znk kal a, a pu to chuan a thfa chu an lo hual a (Ar-
a inthawi tihna a oi a). An thawj zo chu a haw Job ta a:
Hairuni khaw piah lawk, flIfcrhvakawnl> an tihah ohuan rftlin
tm b that ta a* A pu to ckuan a haw t&wh, an ti at o. in
lama a rMmmifc© ohiian 41A lo haw bar mairg &*1 an ti Hawk a.
i t>

i ng i-in ft u vji' hnnah oh nan ft ptite tuhkapui t laughs* nab


chu an Tlaiberh hi a lu fu a, *‘Berhvakfiwnah K&wl&u'ia a thi/1
ii rawn ({ a. A hrotutc dm&o, .'“Chu Tlftiherlj hratn dan chn
a in ft k wang o,'* an ti hlawrn ft. an ngaihtha lo chuan an va cn
&. a lo tin ink uik M'rig mai a. A lu to, a ke to dm an In tan
a, a kr leh liim chu 11 khupah up tan a, a khup chu khuai-
ilfmgm ii lo Uiiwni vat vat tawh a- Ohutih lai chu on thim a
iing ta a, Kawluwia rnang chu van&h a kai a, arsi Zangkhua-
tih hiaii a < hang U a ui, till a ni* Tun thlcng hi an a khQp
haw tutu kiiuakliing elm a la plus vat vat, an ti. Hmar eh lick ah
a lo chliuftk a* hmar thUngah a vir Jut leh mai fhin a, ^hzn
upa chu an, “ZSnglthiiam Tnipui r A1 a kai lo/* an ti tlnn; an
tlllang Juipui Hi a a ku ti iovin tin iunu a nL

2. Science mite sawi dan :

Arsi /jrtntf chuan Zaugkhuft hi “Ursa major/’ an ti a.


Great Bear, Savawm liau, tihna mai hawk a ni. Vai bial jhen
chhindibifthua (Zodiac Sign) ah pavii khan Savawm 1 train an
chlii neh hi ah thin. A t6 ssawk a awm a, chu chu, “Ursa minor/*
an ti a, "Savawm to stawk/' tihna mai hawk a'ni. Savawm te
hian Htfiar and khi iinai dcuhvah a ksvl hual a. a tlak pavh
a tin vn tigai lova, a ohimak ngai hawk tick Jo; Savawm Jiao
hian eravvh oho Ida dcuhvah a kal hual av lunar chbakah a lo
ehbuak a, hmar thlang kawlah a IQt bo ve (Uiri a nu A lu Jam,
a koki khinghniha riotlaogin Hmar arsi a rin zuwn tlieih, li t
chhinchhifth nana hniau (hin a tiL Arsi vartu thiarn takte chusii
kum sang eng cm aw z&t danah te chuao a aiksawi dang lam tbei-
in an liria.
17
HMAR ARSI (POLE STAR)


X VIII.' Si-siI. Hmar arsi
i

A kal ve lo. Lei chhip zawn taka awm a ni a,


englai pawhin a iang thei.

I> Mizo sawi dart :

Tuna, Hmar arsi, kati tih tak hi Mi so upate chuan Si-si I,


an ti a ni. Jlizo upa awmtual chhoma pawn to Jhinte khan arsi
lii an chhinchhiah ngun hlc (bin a, arsi dang zawng zawng chu an
k»l dual ilualiu an hria a, Hmar arsi kan till hi chu a kal hick
lo maiin an hria a, a sila a kal thei lo niin an ring a, ohuvang
chunu Si-si I tun an vuah m&i a txi.

2 Science mite sawi dan :

Lei In a vir a, v,r ohung chuan a kal zcl a ni, an ti a. A


vir lUn uhu a ^inm » hmui tlOng chungali * vir a ni a.
Hmar arsi chu a hmui tlOng hm»wr zawn taka awm a nib avang-
in lei pang khawi lai ajang pawhin a Jang thoi a ni, an ti a.
lluo hblui 1,1 h*n kai ila, a hmui arbSwm kha ohu a vir
rang Ills ang a, a tiling’ kha chu a vir rang lo hie ang. A ar-
m Chung aawna thil awmtc kha chu a vir I jam san zung
•ung ang a, a tlOng hmawr zawn taka awm kha'erawh chu
khuwi lam aiang pawhin a lang reng ang. Chutiang tak tur chu
a ni, an ti a ni. Amaherawhchu chhim lam ram, Kquator chnim
j,un vhubu tku hmu thei lo a oi awm a
]ti
ZANGKHAW TE (URSA MINOR or LITTLE BEAR)

* *
* *
■» , 11 i C. , '


. „ *

it
!• *' • *H

it
"K ★

XIX. Zangkhaw te (Little Bear)


Hd hi diu Mizovin an hre ngai mang la. Lehkha thiam hnna
ini {henkhatin an hriat dianh a ni a, sawi tur a tam lo hie,
Z$pgkhu& ang dotihva ktl.i ueia awm a ni a, a hmn lam mite
ehu a lian dcuhva, ami zirtuten **2xk& Magnitude/1 an tib leh*
3rd Magnitude” tib ang hi an ni a, Hmar arsiah eh nan hruia
inkhai a, then re I mai mai aagiu an lang a ni. “Arsi chhuak
ngai lo, loh 1-la ngai Jo,11 an tihto zinga mi hi an ni a, if mar
ar*i volah hian an kal kuat mai mai niin a tong, Ohu ©hu dik
tak churni lei vir vang a ni a, Hmar arni an hnaih avangiu zim
tmh an vir kual ve mai matin an lang a ni.

ARSI CROSS (CRUX)

#■ _

XX. Arsi Cross (Crux)


Elei pawh hi Mizo upate ehuan an lire ngai lo. Chhim lam
arsi a ni a* arsi lha pawl, “1st Magnitude/’ an tik ang hi in-
hnawknu k&wibi angin tf awm a, Crass lem, hanphar aaga ngaih*
mat fchcih a ni ehu rang ehuan FUphovin, "Arsi Cross/1 an ti
mai a ni aw01 *■ Umar lama Zangkhaw awmna ang chauhah
hian cbhim lan^sh s&wn a awm a, thla&jk laL Dccember-January
vel hj&n chhim kilah alwn a Jo lang fchei ckauh ihin a ni<
M&hse oh Kim ram, Australia loh New Zealand* ah te ehuan
Zangkhua kan ncih aog chauhvah an neih hi a ni a, Australia leb
New Zealand sorkarte ehuan an sorkar puanzar (flag)-ah pawh
an chuantir ve vo a ni, “t'nder Southern Cross/’ till hi an
ohhuang hie,

.XXL Nufa thembu inchuh (Coma Barenices)

Hoi M Science mite ehuan an sawi Id hie; Mizo zingah pawh


a hria an fcam lo hie awm o, Van la iz awl Hmar lam pang rieuhah
khian arsi to tak to te knal petin an awrn at a laiah ehuan te leh-
zual 2 hi an ehe vet vet a lang a, cim chu “Nufa thorn bu inchuh/'
tiin an vuah naai a, an vtmh chhan tak pawh hriat ft ni lo*
#
4

ARCTU3US (MAZZAROTH) (|oba 38 : 32)

XXII, Arcturus. Mazzaroth, an ti bawk,


Joba 38 : 32

I. Mizo sawi dan :


He arsi hi and lian pawl ber, “let Magnitude/' an tih ang
hi 4 rti amah pawh a .son deuh a ni, Mizo ehuan hming an
vuah menh lo va, Joba 38 : 32*a “Slazzaroth,” tia an ziak hi ft
ru ftwm v.. Baihnlah te pawh a lo ehuan avang bian tuna chin ah
■ Umn Mizo paw bin an hre thei tawh ang tih a rinawm. A
u't'iiKia elm ZAngkhaw ko zawn kha en pbei zel ila. hla vak lova
tak lo avnii fctfmea her hi a ni mai; amah pawh, “A sen
| U uh, '1 kan tih kha !
2* Science mrte sawi dan :

Arsi zirtute chuan he ared hi Z&ngkhna kan fcihho zingah


khan an chhiar tel (bin. ZSogkbua kha, "Savawm lian," tih a
ni a, be arsi Arctura hi kha savawm mei tiirah khan an ngai a
ni. N&vawm tak tak hi chuan mei ehu a nei lo na a, ho Z$Qg-
kbuft ‘ Savawm lian^’, ti a, a lem an ban aiam hi chuAn mei sei
pui neiin an Siam thin. (Sign of Zodiac an tih en teh inah),
A ctizia ehu kan chunga ni ai khian a let 100 aia tain mahin
a eng zavvk a, a hlat him chu eng kum 41 ka] a ni an ti hawk,
Aisi hi a Jo ropui teh hlawtn a nia ! Arctuma hi a len lam chu,
a hawlh tlangna hmawlh (Diameter) kha me! 210,000,000 an ti.
Kan chunga ni khi ehu a Diameter mol 800,000 ehanh a ni.
+
L *

XXIII* Sivawkbawm lian (Corvus)

I- Mizo sawi dan :

He arm hi Itfo, I^-naa sawi tawh ang khan arsi (ha pawl
deuh 4 lai hi kitli nei, a&wi deohvfn a awm a, vawk ahna bawm
a ftng e, tih aiah “Sivawkbawin” an ti mai a ni awm e. Ohanchin
dang teh chiam pawb a nei lo ve>

2. Science mite sawi dan :

Arsi zirfcute chuan he arsi hi f,Corvits’? an ti a* Chhim lam


pftng cleuhva awma ni. A chanchin an sawi lo hie hawk a, eng-
rnah liriat tur a aw in vak lo, Thl&sik, Decern her volah chuan
/an lai lamah a cbbuak (hin a, March th!a lamah men lai in van
Ifti/aw! kianyah a awm (bin. Arsi Uro&s to non khan an Jan bun
a inang douh a ni.
21
ANTARES. ARSI LIAN BER

. ★ ★ ★
XXIV. An tares :

Ho am hi Mi so chuan an hre ngai Inva, Science mite oh nan


an sawi nasa hie mai. \ ana arsi an hriat te zings h chuan lian
lier deuh oi a win in an snui a, a lonzia chu a laia hawlh tlaugna
hmawlh (Diameter) kha mel 400,000,000 niin an hria. Eng hi a
ehakzia chu Second I ah mel 186,000 a kai a ni a, he arai hi kal
heal tur ehu an darkar 1 leh minute 46 a duh ang, an ti a ni,
Leim Ni a kal hualna bial (Orbit) hi a Diameter mel 186,000,000
a ni a, chu ai chuan a let thutn laiin a Han zawk a nih chu !
A enzia chu ni aim a let 4,000 in a eng zawk a, a hlatzia chu
eng kum 3KU kal a ni, an ti. Hei hi vana argi mal an hriat
ph&kah chuan a lian her awm e; ni aiin a let 450*in a lian an
ti a ni.

I1 nr arsi a ni a, May 15, zan dar 8*ah a lo chhuak (an a,


August—September Jamah, van chhirn Jam pang deuhvah a lang
ang. Sikawikap anga 3 tlar, a laita her chu a ni a, a tier chu
a ngil lo deuh, “Antaree,11 tih hi Grik ho hming auk a ni a, Mara
nan an senzia & in an deuh avanga vuah a ni; Mars chu Grik-
I o chuan, “Ares,” an ti a ni. A chang chuan a zia hi a dang*
Jniu thei a, a bringin a lang hawk [kin, an ti,

CASSIOPEIA (DARNGAWN RAPHAK)


■ 1 *

★ ★

★ * *

★ ★
X XV. Darngawn raphak : (Cassiopeia)
22
I- Mizo sawi dan r

Ho arsi hi eng ve tak panga emaw an ni a, Zangkhua ang -


rhauhva hraar arsi kal hualtu an ni. An kat hualna bial chu a
in thubmun a, Zioghhua non chuan an in ra\ ep reug a ni.
Kapbak hi kill! nei a ni thin a* ho arsi hi raphak awg deuhva
ngaiimj&t thoih cbu a ni a, ahuvang chu an an ti mai a ni a win
e* ,,l>Brnguun1,s hi hmar hi)am liming pakhafc a ni a, Chainphai
kawnga Harog&wn khua khi an khaw hui a ni,

2. Science mit« sawi dan :

Arsi zirtute olnian ho ar&ite hi ansi inkawpto ni li law min an


inifl a, a mal malfco pawh khi kawp noi vek ni aw min an sawi
a ni. A Ian dan chn anni sawi dan chuan raphAk ang ni levin
W hawrawp angin an sawi zawk a ni, Hman lai, A.D l*>72 lai
^hnan khi mi huap ohhungah khi«n arsi thar “Nova,” an bih
aug hi a lo awm a. planet Jupiter ai matin Nov. L1/1072 Ban
chuan a eng a, Venus tluk hints hriat a ni a,, chbunah te pawh
dunk hat chuan an htnu thei. Btabse November thin taw pah
chuan a lo chu a* af a zh\ to pawh a var, a eng deuh, senduk
fingin a lo dang lam a, 1574 Klarch-ah chuan hniuh iheih a ni ta
lo, an ti a.

Z&ngkhua non khan iinrnr arsi leh lam pang leb leh lam
pangsh an in rat epin an awm a ni*

XX VI. Sivawkkuang

tt< i hi Ohhohreivung hnuai douhab khi an arsi 4 killi nci


sawi dmibvjn a awm a, vawk thleng a an deuh avangin “Sivawk-
kuang, * an ti mai a ni awm e. A chanchin sawi tur a tam lo
Inc mai, Science mite chuan a billing, “Upiii,” an ti a, a chan-
chin an sawi tam lo hie.
23
-XXVII. Chawngmawii leh Hrangchhuana

I. Mizo sawi dan :

liman lai hian Chawngmawii leh Hrangchhuana hi khaw


hranga awro an ni a* An kind a tha hlo ve ve mat a, khaw
khat nub hmol (ha her leh tlangval hcoel (ba her an ni dun a. An
khua chu khaw inhnai to a nib avangin an inhmclhriat viauva,
ah iungfii ta a, Chu khua te chu an indo ta mai a, do-si karah
chuan inbmuh a har ta hie a. Hrangchhuana chu Ohawngmawii
hnenah zunah a kal (bin a, a ©hang chuan zanah a haw leh a*
a chang chuan a riak (bin at A bftwn pah chuan naupang tual-
diaite oDiaw, uu tui zing chawitc omaw a that n> an lu a hawn
ziah mai a.
■ ■■ ,r 1 * 1

Chu khua chu an mangang ta a* an man theihzia tur an


npaihtuah a, Khaw ehhuDg ohu an dap vela in tin an zawng
thin a, an hmu si lo v*# Khaw dang mi a nih t&kin, a hnu
1 bhui t-heih nan tiin an kulh kawngkaah chuan vut an phul a.
Hrangchhuana chu a lull zihvagin hauogt&wlhin a lu t a, a hniak
< lut a chhu&k him friiak min an hria a, an flm t.liia a, A ohhuati
ziwug pawhin linmi^ivitiia a ohhuak a, * I hi, & hit ta ngei,M
au ti a, k ha web hung an zawng (bin af an man thoi haub lo mai ft!
A t&wpah chuan an man ta an that a, Tu tbngval nge
\ lb hrlat nan a ruatig chu nub z&wng zavrng an kantir a; a
t ivvp berah chuan Chawngmawii chuan a kfin ve zo ta lova,
Awi ka rei maw, Hrangchliiianj” ft ti a* a bawh a, a paw in ta
a. h, k„ it ... I tlangval a lo ni maw i* an ti a, amah pawh
*!hu un that ta a; an thbr&u chu vanab an kai a, arabh an
« ta a ni, tih a ni a. Arsi an nih hnu pa whin an in urn a,
■m in ughak a, an in Cim phak a, an indi (bin tih a ni*
Arnahorawhehu Mizo ehtian kan hire chiantz tak tak love, a
(ha her apiang khi “Cbawngmawii" kan ti a/a dawfc chu, "Swig,
1 l liuana, kan ti mai a ni a, A ctping chuan Venus loh Jupiter
iunavy an ni ang a, a chang chuan Vonus leh Saturn omaw pawh
uu ni mai thci aug.
"■ « H * +

J Science mite sawi dan.


tO Venus: Hci hi arai eng bor % m a, Mizovin Ctavragmawii,
24
kan tih chu ui rigid tur a nk Science mite chuan ni velab hian
arsi 41 au kal vel thin a, chu mi 9 zinga ni hnaih ber dawttti a
ni a, kan awxnna lei leh ni inkara awm a ni, ao ti a* Kan
Id aia ni a hnaih zawk avangin a kalkualna hial klm a zim zawk
a, kum kbatak vawi % a lang hman (belli a ni, an ti thin. Khaw-
thbug vaoa a Ian kum chuan December tawp vel hi a 6n zual
lai her a ni (bin a, khua pavb a en ve thoi deub hie (him A
kum lebak chuan ni chhuah hma khawfingchah dawn vel hian
a lo chkuak a# a eng hlc a, "Varparh arai” kan ti thin. Var-
parh ary) a chhuah kum chuan ni hmaah khan a kal zol a, ni
tkk hmain a tla (bin a, khaw thlang lam vanah kan hrau ngai
lo. Amah chu kan awtnoa lei non hian a intia douh thaw a ni,
an ti, Ni 255-ah ni a vet chbuak [bin, tih a ni,

(2] Jupiter leh Saturn :


4

He mite pahnih hi Mizo chuan kan hro hrang raang lo va,


“Hrangehhuana/' kan tih chu an ni thei ve vo awm c, Chawng-
mawii (venus) non inhnaih hlctii apiang kba Hraugchhuana kan
ti mai (bin a ni a, a chaug dm an Jupiter a niin, a chang chuan
Saturn pawh a ni thoi (tiiri awm e.
Aw le, 'llrangcbhuana/' kan tih chu Jupiter a nih chuan,
Science mite chuan li&n tak, kau awmna Id aia let 1000 laia
lian uiin an sawi a ni, Ni vela arsi 0 kal vol (hinte zingab
khan a lian her a ni a, a Diameter chu noel 88,000 dawn lai a
ni, Thla, amah kal hual vctu thla 11 lai a nd a, chu mi zinga
4 to chu lian v© tak tak an ni a; a lian douh ber chu Gany¬
mede a ni a, a Diametre me! 3,550 a ni an ti. Ni a{anga a
hlat lam chu mel 483,000,000 a ni a, kum 12 ah a hial chu a
kal chhuak ve chauh (hin a ui, an ti. II mum hoih taiah thil sen
a awm a, mei nge ni, eng ng© ui tih an k hre chiang thoi lo.

(1) Saturn ;
% *

Chavvngmawii di Jhin, “IJrangchlnmna,” kan tih kha Saturn


hi a ni tbei hawk awm in kan sawj a, Saturn chu ni vela and
4i to zingah khan a lian her, Jupiter dawttn a ni a, a mawi Jam-
ah phei chuan • mawi her a ni, an ti, A Ion lam chu a Diame-
0K
**rt

iit mol 73,000 a ni a, kha mi kha eng eunw bial hiaa a kual-
khung kuih mai a, mam deuh mai a ni, aa ti. A hUt Uni chu
Jupiter piuli Iain* awm a nib avangin mel 8^8,000,000 a ni*
A kual kfiiiDgt.il bin I kha cDgngo a nih hriat a ui lo ra, a
airiir zawnjf taka en phei clman a coho theih ide mai a, a zau
lam chu a Diameter mel 173,000 a ni a, a tak icH 2 tia lai kha
a ni a, a eh hah lam chu mel f>0 lai a ni, an ti, Saturn hian
umah kal hual thla 10 a nei a, a lian bur chu Titan so ti a,
Mercury tiat zet chu a ni. A to bor chu Themis an ti a, hmuh
tham a ui lo.

XXVIlL Siaia (Mars)

l Mizo saw! dan :

lie ar*! hi Aral sen dcuh a nih avangin tun lai mite chuan,
“Kikciaen” te an ti mai mai a; mahse a ni lo. Sikeisen chu No.
—r p i • i • *

lY-na Sawi Uwh kha a ni.


Hei chu Mizo sawi dan tak chuan Siaia a ni a; liman
lai Chiivvngruavvii loh Hrhngchhnana inngaili lai khan Hrang-
I'hlnuLDft awrona khnaa awtn vc a ni a. Chawngmawii pawh kha
o lo ngai ve a, HrangchhuatfcA kal loh zan apiaugin Chawng-
i ivvu hnonah khan a kal thin a ni an ti a.
Tiohuan Cbawngmawii leh 1 Irangchliuatia thih hnu khan a
m pawh hi a thi vo ta a, a ihlamu chu vannh a kai a. he arsi
*on-di hiim a chang ta a, Chawngmawii chu Hrangohhu&na non
mi tndi loh kum eh nan Siaia non hi an an inch thin, an ti a ni.
Hoi hi Mizo stwi dan a ni a, a dik bh diK loh chu sawi a
hin Mo, He 5 lata hi an di Ve ehaug a nei chu ni awm tak a ni.

i Science mite sawi dan ;

Ifmrisung li mi mito ehuan he era! sen, 4 Mlf.sM an till hi IV


Ud Allah an he fbin at “Indona Pathian a ni,” an ti a. Aral zir-
< 11 ■ ohu an he arsi hi An zir ngun her loh an hriafr ehian her
!■« Mi tk ni awm el K.an lot pi aha AT.vm a ni a, ni atan^in kan
I'll i" chuan a hi* atauk a, a hlat lam chu mcl 141 ,000,000, a ni
an ti, Amah chu kan lei aiin a te zawk a* a Diameter chu tnel
4*230 ehatih a ni a, Kan lei hi chn a Diameter me! 8,000 lai a
11 i a, lei khingphe! tia lek a nih mai chu.
Maine kan tel non hi an a honiak a in angin an hria a* thi)
ming aw in theihna tur nia an rin avangin an zir ngun hie a ni,
NI a kal huatna hial (Orbit) kha lei kalna aia a zau zawk avang¬
in ni 087*ah a kal chhiiak vo ehauh {bin a* chn chu a tana kum
khat a ni ve a. He tih avang hian knm hnib dawn lai a th&ng-
ho hnuah a lo lang ve ehauh thin a, lei afaiig chuan Ian pawh
a Jang rei lo hie a ni.
Knm 1877 khan Milan khuaa arsi zirna hotn, (r.V. Schia¬
parelli chuan Mara-ah chuan thil dum deuh inphan fisk hi aw min
a hria a, chu chu mihring aiam niin an ring a, an sawi than#
naan hie mai, Tunah chuan an hmu ohiang leh deuh tawh a, a
ram purnin phai zawl jha tak vek niin an hria* Tlang dung
emaw tlang sang emaw a a win Jo hie, an ti, Tui In anna, (Canal )
ni awm te pawh an sawi ta ngai lo. Venus angin chliGmiti a
khuh ve leva* a lei lung pawh a Jang cbiaog thei hie,, an ti a ni.

Tun lai Rokefe tbiam hnuah hian kum 11164 Nov, 28 khan
America-in an bon tak lawng Mariner IV chu he ar^i thleng tur
hian »n tir chhuak a, darkar 1-a Kilo. 16,100 kal a ni a, Kilo.
97,000-a hla a la nih lai in a thla a la fan a* a hnaili zel a, a thi a
chn a la zel a, vawi 14 a la a, lei lam ah a rawn thawn zol a.
Ni 228 a thlawh huum July 14, 1965 khan Mars chu a han
thleng a, a ehung chi aha a awm lai in a thla chu a la leh b%wk
a; nmhse a (um leva, a thlawk ta zel mai a* a thlalak erawh
chu lei lamah a rawn thawn zel a ni. Amah, Mariner IV chu a
chhiat bin a lob chu a thlawk ta dawn a ni. Mura a ban thlen
chuan Kilo, 530*000,000 a thlawk a ni, an ti.
Ho mi avang hian Mara chu an hre ehiang leh zuat tawh a,
a thla a 15k zawng chhungfdi hian tUngklng him, a ehhip awng.
Kilo, 5 a|acga 120 vela zau 70 a awm, an t.i. Chung chu kum
maktaduai 2000 leh 5000 vela mi tawh niin an Ting. A pangah
chuan a ehliim lam t&vvp deuh aj/mgin a lunar lam tawp deuh
thleng in thUIuk kawm ang tak tak hi mkhaidiat chhuwng zolin a
awm a, eng nge ni ang, tih hnat a la ni lo.
t

27

Mars hiao bid ah kal hual vatu thla te tak t£ te 1 ft noj a,


pakhat chu Deimos an ti a, a dang chu P hobos a ni. Poimo*
chu a Diameter mel 10 chauh a ni a> Phobos crawhchu mel 30
» ni ao il Mars hi 1969 hi chuan zau dar 8 iai»h a *0 chhuak
chauh a ni—May 15 velah.

XXIX, Mercury

1. Mixo saw! dan :

He arsi hi Ni vela kal kual vo \b\n (Planet) a ni a, ni hnaih


bertu loh amah pawh te her a nih avangia Mizo chuan kan hre
niang )o. Arsi chhinchhiah mi tak erawh chuan, a hmiog hro lo
mah sola, heti ^hal lai hi chuftn, ni tlak hnu lawkin thlang lam
kiwi bulah an hmu \\uu ang. Tin, favang lai kian cbhak latii
ktiwl bulah ni chhuak hma lawkin a lo chhuak (hin hawk. \an-
Jjti/awlah a Ian ve ngai loii avangin Mizo chuan kan hre mang
lo a ni,

2, Science mite sawi dan :


Science mite pawh in be arsi ehanchin chu sawi tur an nei
tam lo a ni ang, A lenzta chi ah sawi a awm lo va, a te her
Ink ni hnaih her ft ni, tih fo a ni, Ni 88 ah a kal kualna kawng
< hd a kal chhuak (bin a, amah hi zawite chuan a vir ve uwrna
briat a qL Ni 88-ah hawk a vir chhuak a, a vir zawih em
uvangin, thla ang bawkin, a pangkhing kha a eng rong ft, a
pungkhing ich lam kha a thim reng niin an hna. A pangkhing
in nbhaWDg 11*uiin a ohhawng rang a nib chuan a lum tnr zia chu
;i50p C- a ni ang a, suan chu a tui thoi ang tih a ni. Tin, a
pnngkbmg leUlam kha chu vawt deuh mai tur a ni thung a,
iihiivangtn Mercury ah hian eng U kawng rnabin nunna a awm
f hoi lovaug tih a m.

I Hnam dangte hriat dan :

Mercury hi a hmuh a bar hie na a, hmasang khawvel hluiah


jinwh an hria. Grik-te chuan, “Eng chhuak,'’ tiio a hming an
\ naji a, China mi arsi zirtuto pawhin A D* 118 lai khan an
28
hre taw h a, Anuria nit© pawhin chumi hnm mah khan Xiuevi
khufta an \ni Asaurbanipala hntnah an report tawh, liman t&i
Rear u ite sum dawn ©a pethian haring a ni thin hawk (T.T. 14 : 12)

Heug kati ziak tak a™i iha 6 te hi at chhungkua {Solar


System) zinga mi au ni, mit maia hmuh theik zawog ohu kan
fciftk ta a ni. Kan iwnma lei hi chumi chhungkaw zing ami
chu n ni ve a, hmuh theihte zinga oh hi nr tur a ni v© aog ohu.
A dang 3 an la awm a, ohungte chu ontlaog tha donh tak lo
chuan, rrrit mai chuan hmuh phSk an ni io. Cimngte ohu, Ura-
na. Neptune, Pluto, an ni a, an hlat cm avangin an la lire
cbiang phak monk lo a ni.

Prana leh Neptune chu kan awncma lei at hi ohuan an li&n


a, Pluto phei hi chu a Iran io. Urana ohu 17$l khan William
Herschera hmuh chbuah a ni a, a laia hawlh tlahgoa hrnawlh
(Diartjet.ro) chu me! 31,000 a ni a, ni a{anga a hlatzia chu mcl
1^82,^0,000 a ni* Neptune hiat lam phei ohu, io'el 2t7W,500iOOO
a ni a, Pluto phei chu, chu aia hla deuk mai a la ni.

XXX. SEmeikhu:

I* Mizo sawi dan : v


iSimeikhu hi Mizo pa whin an sawi fo mai. Engzat n go siwm
tih rratrh chu an hre chi ah lo ra, pakhat mai a ni Io, oih cmwh
chu an hre hie haw k awm e* Tin, amah khi engage a nih an hr©
chrah lo vaf meikhn anga paw a nih avang Irian, am min an hre
fri a, 'VSioieikhtj/T an ti mai a ni ang*

Hman la i Mizo rgirih dan tak ohuan Simeikhn a lo awm


eh nan la] an thi daw n eiin an ring (bin; lal thi kha Simeikhuah
an to niin an ring jhin a ni,

2. Hnam dang ngaihdan :

fima Kong khaw vel hluiah ohuan Simcikhu hi chhiatns eng


ernnw tak lo thlcDg tur chhinohhiahna trim an ring hawk (bin.
lodo emaw, tain cuiaw, a rain ohhiata ohhiatna lo thlcng dawna
i*n hi iat avangin a to lao hun kha an lo obbjnchhiak uguo a,
29
i ini chu chanchin ziaktute tan a (angkai phiati (hill a oh Kal-
dtihole emwli chuan Planet lam ang denhva jii rawn kal hual ve
an ngai Swm htain a lang,

3. Science mite sawi dan :

Science mite pa whin Simeifehn hi engnge an nih chi ah chu


un la lire c slang thei lo va, an kal dan Us er&wh chu an chhjn*
chfii all ngun hie tawh hawk a nh An kal danah chuan oh I hnih
an awmin an hria.

(1) Chi khat chu oi chhuogkua zing a tel ( Solar Comets) an ni


a, bial saw! deubin ni hi an rawn kal hual ve )hin a ni* Ho
rni chi pawh hi tarn tak mai, iniba bmuh thani loh te pawh
luvniin an hria,

A dang ebu ' Stellar Comets/* an ti a. Solar System-a tel


lOp arsi dang zinga vik, kan ni rawn kal hual thin hi an ifm
iiawk a, ehung chu hla tak atanga lo kal a, kat bo lob vang vang
nmi te an ni bawk, ao ti a ni*

Tin, a arni a hi engage ni h, a khu hi engage ni i (Sap


c Jinan a IQ leh a mci, an ti a) an la hr© ebbing lo na af a lu hi
in hnaih Jamah a awm a, a mei chu ni hi at lam ah zd a awm
a ftl, tih hi ohhinchhiah tJak a ni, an ti bawk. Tin, a khu
hi mei) hi ni tin a dang)Am zel thei hawk a, ni 4 lai danah to
dici chuan dang lam tak a ni tawk mai thei, on ti bawk,

“More house Comet/* an tih chu J90S khan a lo Ung a, Si-


weflEhu lian pawl tak a ni ve a, 29 Sept. a Jan dan loh
■ (Vt. 190* a a lan dan chu dang tak a ni, “Halley's Comet/*
mi tih chu Stmcikhu ban bera saw! a ni a, mi tiaio an hriat
ihrtdi leh ohhinohhifth ngun her a ni awm e. Halley-a chuan kura
khan a Ksikawng a hre chhusk a, chu vang chuan, “Halley-a
Nimeikhu,” tih a ni ta ber a. kimi 75~ah a lo lang loh (bin a nit
^di a ni a. Mabse Jupiter-in cm aw, Saturndn ernaw, a lo hip
kluiutlaiin ni eng emp.w tt tet thla *1 crrvaw lai te pawh in a tlai
tlieih chang chu a awm awm e. Kum I8&5 August khan ± Jang
a, kum 1010 May kba a Ian hnubntin her a ni. Ni dang ang
ri n|h chuan 1 !lH.i-ah kbtai a lo lang leh ang, chu chu tun knm
I'11*'1 ajanga kum J 6 lur a nih chu ! I Tumi a lan turn 1910 hian
l-'i paw hin ka Jimu a, a lian ngoi mai; a lu kawl bula a awrnio
i* un i rlman van phol a tbleng thelh a ni,
XXXI. Arsi thlawk

I. Mizo saw! dan :

Arsi thlawk, kan ti a, zan thaw thiangah chuan htmih tnr


a a uni fo [hm a, thlasik la! November tbla emaw vel hian a
awm duh ztialin a long bawk* Heng hi eng a nih kan hr© pha
hanh lova* i4Arai thlSwk" kan ti mai a nr* A chang chuan chhun-*
ah pau h a awm thei h, chhuna mi hi ohu “Khawchao” kan ti a*
fcana mi non thuhimm rong ohu a nl awm ©. "KhAWob&n” kan
tih leh “ChhawihfV* kan tihto hi ehn thil {ha lo lam chhin-
ehliiohna deuhvah chuon kan ngai a ni,

2* Science mite sawi dan ;

Snieoee mile chuan, “Aral tbl&wk,” kan tih hi chi bnih a


awmm on smL (I) Lung chang tak ang, dum rea rawn hi
kan <3hung thengreng sang takah khian an thlawk thio a, chu ehn
engem&w tia an lo hni&ar denhva kan lei t-uoratu boruak hi a
raw d But chu an a in nSwt (dk zar zar a, chu chu kan faimi a*
'•Arsi thlawk” kan ti mai |hi« a ni, an ti a. Lei tuarotn boruak
a raun sut hian pan tea a sut chuan in nawt tek aawk mahao a
m thing a, a thlawk ta zel mai a, kan hmu thei ta loya, ohhah
denhva a ant erawh chuan boruakah chuan a in n&wt $k a, a
thong chuan a in Qlwt ral raih a* a ohang chu an a ral hmaio
ieiin a hip a, leiah a tia thin a, lei tla thleng hi a tarn hawk a
ni* an ti. Hot.tonga lei tla thleng hi sawi fcur an hr© tam mai a;
a Jhento clui mound 5 lai tur to pawh a awm a* a jbentc chu
lungt.hu tia Jck hk te, knttum tia iek lok to pawh a awm an tt*
Tin, long chang ang kan ti na a, ban zai phola aoid a han fiah
JM'uh chuan a then to ohu thir a ni a, •‘Nickel1’ an tih angto
pauli hi a awm a, a in ang lo hie hlawm mai, an ti hawk. He-
Ti*irga hi tla thleng hi chu 475 lai chu sowi tur an hria a ni.
mecca khnaa tfoh&med zm hovin lung scrh taka an ncih pawh
chu heti chi hi nia rin a ni*

(2) Ni chhungkua (Planets) £inga mi* 9


He mi obi hi chu Planet an ni ve* id velah an kal kual vc
thm a ni, an ti a. An kal kualna chu Mars leh Jupiter inkarah
31
lifnn a ni ft, anmahni pawh tarn tak an ni+ A tirah chuan Sicily
thliarkar Palermo kliuaa arai zir hotu Piazzi chuan kum 1804
liinft deuh khan heti lai velah hi an Planet te tak te a hmu
ohhuak a, an thliarkar pa thiamin liming Cere a vuah a, a Dia-
motre pavvh 480 ohauh a ni, a ti a. Kum 1807 ah chuan a dang
1 an hmuh belh leh a. An cn ngun U d «, 1400 lai chu an
I'hhioobhifth thei H, entlang tha her chuan 4,4000 lai tur niin an
I mu, Maiise a p&wimawh berta chu Cere leh Eros an ni a,
Kras phei hi chu a Dtametre mol 20 lek a ni,

Engtiziaa hetiang arsi te te ni vela lo kal kual ve nge ni


fill an ngaiktuah chuan, hnoan lai hian Mars leh Jupiter karah
h i an Planet Jian to tak a a wm ang a, chu ch u a puak keh a ni
nog, te pawh an ti mai mat a ni. Chutiang ni se chu vawi khata
puak sawra rup ni lovin, a keh lian deuhte kha puak nawn leh
■ Jilnte pawh ni a mawi a ni.

Ngaih clan daag leh chu, Mars leh Jupiter inkara Planet kha
u la ingiam ugh oh hmain Jupiter leh Mara te hipna chuan in-
Mum uum thei levin, a tinawi ta mat nia ringte pawh an a writ
ha wk.

Hongte hi nf velah an kal kual ve thin a, kum 33— ©maw 34


< tuauati ni chu in vel chhuak re thin a ni, an ti a. Chu chu
I mi In non hiau a lo inhuaih deuh fuma zan nen a intawn fuh
oliuan Arsi tU chum chum angio a lang a, Mizorama “Arsi tlak
hum,' an tih, 1884—November 13 zana mi pawh kha hetiang
'In ill turah hian ngaih a ni.

XXXII. Nabula:
Nebula/’ an tih chu vana thlasik kawng anga paw rial rtiai,
MAh ni khata awrn si a ni-a, vanah khian thlasik kawng buk si-
■ih khian, a tarn mat an ti, Eagnge an nib hriat chian phak
f *

a nl (ova, then kha tto chu arsi awm kh&wm deuh mai to pawh
*iu hi awm a, thenkhatte erawhoha ctihmn ang deuh mai te
pawh an ni awm e.
31
Hong hi khaw'vd la insiarn bur oi toin an ring a, lean awm-
li t lei leh ni leh thla te ho (Solar System) pawh hi a tirah diuan
chutiang dinan an ban awm pliant ni te pawhin an ring a ni.
Mizovin, ‘-Sichakai,” (No, 9-na en la) kan tih pawh kin hetiaug,
“NabuKa»” chi hi a ni ngei awm e, Thlnsik kawng hakah he-
tiang Mabula chi hi a tain mai a, mit mai din an hmnh phak a
ni b va, entlang |ha loh thlalakna ckuan a ti lang thei hlc an ti
a ni. “
Hetiang Nabula chi a ropui b^r leh hniingthang berte chu
2 emaw lok ban sawi deuh hlek ila a th* awm e : —

I, Andromeda

Lie “Andromeda,” hi van a Nabula tozingalian ber, zau ber,


rupui bora sawi & ni. A lai hSawro chu chhum chhah tak, eng
tak ang a ni a: a pawn king lam chu a veiin arsi tarn tak awm
khawm aug a ni, Kmm Solar System to ai hi ohuan nasa deuhva
liaji a m a, a letizia hi sawi t.hiam pawh. a bar hie. Van tlai 1 linn
tdina chu “^Qg kura,” lift a ni thin a; chu chu engin kum
khata a kal Uidh tawk kha hrnawlh tlfiwn khat ni aug ada, tih-
na a ni.
He Andromeda zauzia leh lend a hi a rang zlwnga kal tiang
tur pawhin engin kum '>U,000 (Singnira) a duh ang» tih a ni a.
fing ebakzia chu haa chhOt leh ila : eng hi kawl phothiltihtheihna
non a chak Jam a in*n% chanh a ni a, mitkhap kar (Second)
khaUh mol I8<5.0-0 a kal a ni. Ohutichaan dag ni kh*t kal chu,
186,00'K*ix00x24 mel 10,070,460,000 tur » ni a, kum 60,000 kal
diu engHH thui tak ni ang maw! mihring rilru hian a suangtuah
phak Jo a ni mai e !

Hei Jd vana Nabuia lian her a sawi a ni ring a, a lenzia hi


a rapthlak thei hint a ni. Kan SoUr System to uena han khai-
khin dm an, Andomeda la kali chu an Solar System chu a dc
re thei chauh a ni. I» hal, chappui kang nasa tak loh mei si
pakhat aug lek an ni. Amah chu hraar bawp lam van a awm hi
a ni a, mitvSr si h rot hi am chu an kb aw thian zanah chuan a
hmuh fcheih hawk awm e. A awuma chu a Ida em em mai a, a
hlatzia chu kum 900,000 (mtai kua) ah a eng diuan kan lei hi
a rawu thlang thei eh&uU a ni, an ti, Eng ckakzia lab khi kin
hre tawh ai a.
33

2. Orion Nabula (chhohreivung)


•i
m * * m

t-hhohreivung vdah khian Nabula linn ve tak a awm a,


Itliaw tin an zau ohiian mit mai pawha hmnh thoih a ni o, an ti
a, i'llii ohu “Orion Nabula/" an ti a ni. Andromeda tih lohvah
i tmaii a lian pawl tak leh a eng bor pawh a ni awm o. Entlaog
a hrnfti inch. 100 vela haO on ohuan ropui tak niin a lang,

Thlalukna Lens inch. 200 lata a thla an luk ohu a eng nasa
\i ngoi mai. ArsiaU ala insiam mum hrang tova, olihQm chhah
\nk, var hluk ang mai deuh a ni. Amah chu hmaizah hnnel
mij* clruhvin a lang a, dung zAwng pawh nei ohuangin a lang lf>.
Hi-ii t hi khawvcl atana la siam mum hran tur & nih chuail 3*a*
tin iiThin. hnathawh tur a la ugAh hie dawn in a lang a ni \an
Uni ntak/.ia hi &awifiah phak pawh a ni lo vo !

X XXIII* m
Awk 4 lem:
fu *

I Mizo sawi dan :


* *

Mizo upate chuan Awk, ni lemtu omaw, thla lendu emaw hi


/no.\u Ul tblarau a ni, an ti a, a rawn lem phawt hi chuan /a-
I. Ini a thi niin an ring thin, Chuvang ohuan “Awk lem, a
In awm hi chuan lal inah darkhuangto tniUhi adn darin an turn
ii it|4iii t ?! kin an awm ihin* Vawk thleugab tui an chhung a
inii Ji ohuan an en boat hnai (bin a; ni emaw thla emaw kb a
it i .iL \ nk vakin an hum thin a (tui oho kha a ni awm a) an
khiiwrigftiJk hlo thin af a iiwka pawh kha a katmir U? tbi pkuug-
iii an limit (bin a ni*
t

l Science mite sawi dan : ^

Hi t* noc mite chuan Awk. ni lerntu leh thla lomtu ohu a dang
a ul. mi ti* Ni lemtu “Awk/* kan tih ohu Thla a ni a, Thla
> min hi ohu Lei lilim, a ni, an ti, Cbu ebu ban sawi chisng
di'uli hkIt ila a (ha awm o ;—
*

?
34
(1) NS £wk lem :
“Ni awk letn kan tih hi thlain a hliah a ni, an ti a, a dik
thei hie awm e, IjCiin ni a kal hual ang b&wkiQ thla khian lei
hi a kal hurtl vr: a ni a. Tin, thla chu ini ang bawka mnhnia
log oei lo, Dim a eh him in thin a ni a, ini vela a kal kual (bin
avangin & hmel khi a d&nglan) a danglam a. tlila da. Lb la tia ve,
thla bialp kan ti (bin a ni.

Chntianga kal kual chu Ni leh Lei inkar taka a lo kal khan niin
ama dop lam pang chu a chhun eng tho na a, lei dop lam pang
kha elm a thjm at kan hrau fcfaei lova, “ThU a ral/T kan ti (bin
a ni, an ti. Tin, cku mi tlila ral ui tuk eh nan lei a (an gin thla
kha ni non kan han on hoi ta a, thla khan ni ehu a hliah a,
“Ni aw kin a lorn,’* kan ti ta a, 4tAwk,?l kan ti 11 a kha, 4‘Thla
ral/* knn tiha ngei kha a ni, an ti a ni.
%■

Tin, thla kha to tak te zawk niin, Ni kha Han pui ni mahse,
Thla khan min rawn hnaih zawk hie avangin, lui hmun khawi
maw laiah te chu*0, ni kha a hliah so thei mai a ni. Kan in it
bul Idea kan dah ehuan kufczungahal pa whin ram zuu pui a hliah
thei ang hi a ni. Ohntiauga a hliah zawhna laiah ehuan 44A lem
pi I/' kan ti a, lei hmun tinah ehuan a lom pi) kber lova, a tern
piIna lai a awm mai a ni.
* «

Tin, thla tin, “Thla ml,” kan tih apiang hian thla chu lei
leh ill ink Arab a lo kal a ni (bin a, lei hmun khawi laiah ernaw
ta I ehuan thla tin hian “Ni awk lem/1 a a win thei a win e. Mali-
so Tuifii mt cheng Etna a iuzswn pim a lo nili ehuan tutnau nn
hrr.u lo mai tl>u hawk* Xgaihtnahtute ehuan a lem piina Ui
lur ieh lem pil lolma lai tux te pawh an s&wi lawk thei vek
thin a ni,

(2) Thla awk lem : * •

“Tlila awk lem,“ kan tih thung hi chu lei hlimin a hliah a
ni, an ti. Thla kha lei vdah a kal kual a. loi piah lam taka a
va awm khan ni non, lei non an intlar ta a, ni khan loi kha a
pumin a han chhun a, lei hi tin kha thla&h khan a va kai ta thin
a ui. Chu eliu, “Thla awkietti/’ kan ti a, lei hlimin a hliah a
ni man
*35
Ln lilim chhah Umbra, an till kha chu a hla lamah
' buarj h zuih deuh douhva a zuih ral tain a, zim te thla a thleng
tln j chauh a t ir Lei hlim pan 7,*wk, Penumbra, at«. tih kha
rr^wh chu a hia lamah a ark do oh rlcuhva, thla pum pawh a
kliah zo thei a, mabac a thla fang kha a laug riai ruai thei thin
a m Thla hliahtu thin chu ho mi lei hlim pan zavvk. Penumbra
tin !ih hi a ni a, chuvaogiu a lem pH pa whin thla fang chu a
hmg thei riai ruai reng thin a ni,

Mahse, Nr Awklem non chu&D a in an lohna a awoi; thla kha


h i nun ni nen ngfl taka intlar kher tur a nih avangin thla tin
' hiuin an intlar fuh thei khcr lova, ohuvang cbiian thla tin "Thla
"\\kit id,” ebn a awrn thei lo* A tain ehang her p&whin, kum khat
eUmngin loj chung zawng zawng&h pavvh vowi 7 aia tarn a avm
i hi i leva, a chang phei chuan vawi 2 chauh a nih ehang te
f111 vv I i a ftwm.

Ohu lovah pawh, thla awklem kha chu thlaa loi hlim va kai
I bn a nih avangin thla bin theihna amito kha ohnan an hmu
tin i (henh mai a. NiSwklom kha erawh chu thlain a hHah a nih
liX '"von thla hliah zawoa mite chauh khan an hmu thei a ni,

Ohu Jo pawh chu a in an lohna a la awm : Thla kha chu a


n in pil cikuan a hmutu apiangin lem pilin an hmu thei a, ni
Min i rawh chu hnino thcnkhatali lem pilin hmu mah aela, limim
iliiuga mi chuau a pilin an hmu khnr lo that* Chu mi awmzia
i hu t hla kha a tot avang leh ni kha a Jen cm si avangio ni him
lhemiia ram zawng zawngah chuan a hJiah pil sing lo, tihna a
ni mal. ■%-* K

XXX! V. Solar System insiam dan :

t^"Hr System," an tih chu Ni vela arsi 0 kal kual {bin, ni


tul hnal (hintu te kha an ni a; dan khata lining za, chak lam
in atig, pan lorn in anga kal kual {hin an nih avangin Solar Sy&*
l,,M ^1 chhungkua/' an ti a ni, Xi apmgin an kal ho thei
i Inning l» vo, mahni k&ina ng&i thou hah khan m kha an kal
i 'I »* rig (Lcuh inai a, ehuvangm ho khat an ni tih chu
a Jang hie reng o ni. An kul kualjja hial chu a intia Jo
36
va, ohak lam ifiubmon theubva kal an ni ai a, (henkhat an kal
chhuak lima a, jhenkhat an ehhuak har a ni.

Xi hnai bera kal huaiui Mercury chu ni £8-ah a kal kual-


oa bud ehu a kal chbuak \hln a, a dawttu Venus obuan2 55-ah
a kal cbhuak a, a pabhumna kan awmna Lei hi cliu-ui ni a i
a kul chttuak a ni, A palina kan lei pi ah ami Mars an till
chuan ni 6S7*ah a kal chhtiak a, a piaii leh ami Jupiter phei
ehu kum 1 2-ah a kal chhu&k ve ohauh a ni. Cbutiangin ni
&l&uga hla apiang kha an kalna bial a zau avaugin an kal chhuak
bar ta zu\ a in,

M&bse, kan sawi turn ber ehu hong “ni chhimgkua’' kan tUite
hi engfcia lo awm ngo s tih » ni a. Kan Baibul chi mil i+A tirin
P&thianin lei leh van a slam a, araite pawh a aiam/1 tih mai
loh ehu a sawi fiah thui leva. Science mite erawh chuan sawi
tUo kawng hnib emaw ohu an nei :—
m

1. Hroaaanga ni a la aakh&t tak tuk hma bian a kiang


hnai ah arni lian pm a lo kal a, ni ehu a hip chhuak ta zur zur
mai a, amah chu a kal ho ta daih m a, ehu mi ni alanga a hip
ehhiiali chu Ni-^fc hit leh thei ta bvin ni velah chuan a hrang
hrangin an inzial mum ta ot ohangte chuan ni chu an kal hnai
tA mai a nip an ti a* A tirah chuan an mu mai lo riau ui
khua » lo rei a: an inaiam retn daub zel a, rei tak him ah chuan
tuna kan hmuh ang hi a lo ni ta a, an ti a ni. Hoi hi hritit
chian phlk loh, ngaihmat mai ohu a ni na a, Science ini (hen*
kliatto chuan an ring a, hetiaag hi an an zirtir a ni.

2 IMabular Hypothesis :

Hei hi kum 1766 vel laia French mi Laplace tih chhuah a


ni a, tun thleng pa whin a rinptiitu chu an tarn hie. Ani tih dan
chu hetiang a ni A tir ber ah ohu an Rome! anga paw cbOk
hi an a hall awm a, ohu ehu electron awm kha wm a ni a, Hhu
mi ohu am ah in a insawikhawtn a, olihOm ohhah tak meikhu pav-
ehhuang aug hinn a lo a win ta a. Inti conk burin a ehe (ual
lual zel aT a then a iothJaub lining a. A lo muk deuh cleub kha
ulmtbii a die pawh kha a lo rang telk telh &; thil eke eh nan lum
ii Lt I'lhujik {bin a, a diet ran chuan a him nasa telh telh a ni.
Tin, a flilaah bran kha a lo iuzial mum vo hran aT a inlihnnim-
UAivh kJum a intklauh hrang leh ve /xl bavvk a.
A laipui klia oh a a intimuk ta zel a, a intklauh hrang zel
hawk a. A cho kha a rang deuh deuhva. a km kha a nasa tdh
«' 'Ii a, a tuwpah chuan a laipui bor kha Ni klii a ni ta a, a
thlauh hran zda to kha a vel arai {Planet) SJ to hi an ni ta a
111, a i i a. Tin, a thlauh hmu* inzial muma to pawn khan thlauh
hran an nei ve leh a, chu chu an thk (Satditcs) an ni ta a ni,
H ti a ni. Hoi hi Science mi tain takm an p&wmpul a, Kristian
i'oi i it igian l hen k hat p&whin an pawmpui.

Theologian-te pawmpui dan orawh chu, thil paw rial ruai {Na¬
irn la} kha amah a awm ehawp leh amaha cho ang&h an ngai
i *, PattiUnin. "Ni chhuagk.ua," a Siam dan leh a hmanrn&ah
111 »gai a ni. Evolution mite chuan Pat hi an tihah pub lovi a
a malm awm vo maiah an ngai at “Loilung dan," an ti inai u ni.
hrmtianto erawh chuan, thil paw riai ruai kha Pathian aiam a
Mill luhdu khawi ami nge < an la ti ta zel a ni.

Tidmin, vanali khUn hetiaag “Nabala*’ chi hi hmun hrang


hningah a Urn umi a, Laplace zirtir dan ang hi a dik chuan.
Solar Systeno-a la siam leh tur anni dawn a ni anga, a ronui
•Itffc teh dawn e ! ‘Tlitamk kawng," krm tih huap chhuog ngawfc-
uki pawh khian Ni tuna 'k&Q chunga Ni &i& lian zawfc mail mah
in, 2000 (singhnih) aia tarn a awm, an ti Uwh a* Uilaaik kawrvg
biikali khian tarn Uk a awm hawk si a, Nabuta hrang hran^to
In NS a 'a ohang leh tur a nib dawn hawk si chuan a va ropui
ilawn am !
Hen# zawng zawng hi siatntu net lova mahnia lo awm ehawp
DQil ao iii, tih rin ai chuan Path inn siam an1 ni tih rin chu a
awl zawk em cm n7 mahse (henkbat ohuan, an ropui 6tn avang
hinu “Pathian si am pawh va ni em em mb," an t.i a, Pathiao
iml blob phah thei a ni. Pathian ring mi erawh ohuau Pat hi an
lopuizia an hriat phah thiing cm em inaL
*

38

XXXV. Arsi Han zuata te ;


»

K?*n hri atoll) an lehzual theih nau kan ?A ik tawh sa arsi lian
v,na\a to kba tlemte ban khaikhin i!a, a tha awm o. Kan chunga
NI kill kau hriatdtittn deuh her a mh avangin a tehkhin Inn nan
hmang ila, a mai tboi hawk ang

I Ni khi :

Xi khi lliil mum a ni a, a pumin meialh dur dur a ul mai.


A I’d takab kbian hawlh tiling ta ila} kan bawlh tlangna hinawlh
Hvl (» Diameter} sawi dan nar&niit, mol 800,000 a ni
Chu kan haivlh thing na kua ciiu zau tawk tak ni sc la, kan
nvmna lei tia tia In thil mum tliuo ta ila, 100 kan tbnn thei
ang an ti a ni,

I'im Jo pawh, Ni khi kcr kawrawng htiau ta m&i ilaf a kaw«


rawng Ini takah lei hi awm sela, Ni kawrawng obhungah kb an
Th!a*a kb ft kal himl pangogai khan a kal hnal vat vat tbei
dawn a ni,

Ilimg tih dan kawng huih hian Ni len dan a til ang hie mm
N i elm chuti k haw pa lian chu a ni; a chbungah loi lob thla a
in kal hnal thai a nih chu ! Thla khi loi afanfia a h’utzia dm
md 244,000 a nit tih a ni thin,

2. A returns :
r *

llci hi Juba lift : 3ba ^Mazzaroth/1 a tih kha a ni kan


fli unga Ni kan 3ftwi tlik ai khan a let 100 lai in a lian zawk a
ni a. a hi at lam oliii eng knm 41 kal a ni an ti. No. ilhna kha
on fed),

3. Betelgeuse :

Hei hi Mize chuan “Sinakoi” kan ti a, arsi gen a ni (Xo, IV


kha on teh). A fonts ia ^bu foiin NI a kal bualna kinl hi a lai a
!ii>\v1h tlangin (Diameter) racl 180,000,000 a ni a, chiuni bial aift
a lot thuma linn a ni, Vana ard mi thiamin an ban tnh vel
■1-iih zinga a Iran her riawttu a ni. Amah chu cbhohraivung
kiaiig chhim lam hretah khian a awm a, ar>:i tba pawl deuh pi
chuan foog.
i »

4* An tare :

Hri hi vHim ami lian bora an sawi a ni a, (No, 2bna kha


u hawlh tlangaa hmawlh hh\ km, (Diameter) chu mel
HUi,mHi,000 l»i a ni a, electric in kal hual dawn sola darker [
11'Hiif, ‘Mi a Uuh ftDg an ti a ni, Kan ohunga Nj ai khian a let
i -H in a lian &awk a, a dnzia.phoi chu ni ala let 4,000-a log a
ni an ti, A awmoa hlatzia chu eng kum 330 kat a ni, an ti
. , * *
.

Hcng thil ropui te hi aiamtu lova lo awm mai a nih chu rin
Hnih a ni lova, heti khawpa* thtl ropui siamtu chu Path inn lo
' hu tunmh eng mak pub tor dang an awm hawk lo, A thilgian*
ah hian Path tan chu a ropuizia, a finzia, a ehakzia a lang
''“i om bawk a ni. Ringbu dik tak chuao Pat hi an an ngaih ro.
|Hii phak om cm tbei aug.

Pathian thilsiam, a te lam,


■ *
t

Pat hi an thilgiaui nan lam, NS leh Thla leh Arsi te chanchin


di -nazawng chu kau hre ta a, fcunah chuan a te lam i ban ngaih*
tiiah leh vc tbung dawn tch ang.

Kan cluing then reap, Boruak zaO em cm mai, tlwp nei lovah
liiHfj ni leh thla leh and lian pui pui, mak tak tak, tain tak.
' bluer sen loh a awm tih kao hriat tawh ang bawk khan, a te
Imn, mita hirmh them iohah hian khawvcd zau pui mai, ranting
mak tak tak to ropui tak tak te, leh thilsiam dang mak tak tak
\rh pmgkai tak tak si to chu sawi sen loh khawp an la awm
bawk a tii. Chung thu chu gawi thiam pawh a har hie a, kau
thiam ang aogin i ban sawi dawn teh reng ang :—
* *
I Rannung te tak te ;

Knlenna (lia taw k tak* a l§t aangkhata tili&n thei ang chi to
^1,1,1 bau da, tJihli to hi vawktc tie dawn laiin a king thei a,
/.mgkuj len run, ngho ]ha pui ad, sell ua &wm tak reng hi a lo
in mai a,a !
i
40
Arh:ik to, vaihmitc to hi han on i\nt ha |ha tak lak an lo
nei h'awm tv ni. Khawsik to, canton to, tnihri to hian hrik an
lo od {heub h hi win mai a, nrita hmnh fcham lohva to nimahada,
mi an tihhim t.hd hie hlnwrn mai si. Mi brim* thison dart Malang
heha pan diara an ban ohawh dark kha cnlcnna tha tak chuan
hail on ila, thisen mal khat (t.hisen atom) Kha a bran gin ohnng
khat phek t.ia tin hi an a lo bial hr&ng thluah mai a, nalna voi
an nib ohuan an nalna hrik kha thisen mal khat ohhung&k khan
a lo iiwra khar /.el mai a ni Tuihrfhrikto phoi chu a pung rang
cm crn mai si a, thisen kha an et zo thuai a, mihring kha a tin
mai a ni.

2, Atom :

'■ un lai oho a n mi p&ogngai cleuh chuan, “Atom1* tlh ri hi


chu kan hro fheuh tawb a win o. Tin! ran! khat tihoa a ni. Hd
chungah hian tbil bul (dement}, Pathianm lei siam nana a hm&n
Iti 93 a awin a, ohnngta chuan atom chu an nd jheuh a nu
Heng tin) bul 93 to hi chi hrang tak tak hlir an ni a, hengte hi
hniangin Pathiahin kin avvmna lei lung leh a Chong hmu!t thing
ioh tiian zawng z&wng, hnim zawng zawng tnifinriat leh Ini tui
fcau ng zaweg, mi bring iaksa loll ran real taken zawng zawngte
hi a siam a ni.
EntiT nan : Tni zuwng zawng hi chn Pathianin boruak chi
bnih, Oxygen leh Hydrogen ohawh paw I ha a dam a i»i a. Oxygen
do khat ioh Hydrogen no 2 ohawh paw I h ila, toi a tehna ngai,
no khat ohiah a ni ang tih a ni thin. Ohithlum te hi thil hid
3f Oxygent Hydrogen leh Carbon chawhpawlha dam a ni an ti
tkin hawk. Chut-iangin thing leh man leh hrdtn zawng zawngte
pawls hi thil bul chi 4, Oxygon, Hydro-gen, Curium h h Nil region
ohawhpawJha hi am vok a ni, an %\ hawk. Hen gab hian Path tan
hnuhma kha rnihringin un ehhui ohhuak thiam tawh a, a thil
eh whpawlh dan kha an hre vek tawh a ni*
Atom tetzia chu. Prof. G. Owen t>. Sfi, aawi dan chuan,
tiauvut mal khsUh hian muktsduni sang maktndnai, (1000
. million million) a awm a r,i, a ti alawm ! a »wi pawh a bar hial
a ni, Cbutiang a mh si chuan thil bn I (den ent) 93 te khan
atom &ku an noi {hcuh zei si a, thir atom, chcmphck hangs kan
Hi lull it i Utah to hi an atom chu tam cm cm mai, ohhiar sen lot
khiiwp a awm dawn a ni. Thing to, man to, tui t© hi chu tU■ I
tint in i tn Juva, thil bul chi hrang lining chawhpawlha si am an ni
t<uwli hi ohuvangin Atom an nol thoi lo, Thing phol kha to
ink (inn m\ &kLa ila, klia mi te tak teah pawh khan a siamna
Hul IhjI (element) hrang Oxygen, Hydrogen, Carbon, Nitrogen
ii< kha an la awm kim (hap * ni. Oxygen te, Hydrogen, Carbon
tv erawh kha chuan atom chu an nei theuh tawh thong a*
.item tel tur/Ja chu, clmta tang chuan a ngaihruat theih hie
lawli a ni lawm ni t * *

3 Nuclear:
“Atom an tih chhungah khan a laimu, Nuclear, an tih hi
,11

a |i> Jh awm Ich {cub mai a, hoi zefc hi chu a te dcuh tak taka
hi. A tcizia h\ aawi thiam pawh a har hlc mai An tchkhin
1

linn v, I iut atom kha Aizawl Governor in tia hi an t-ilian thci ila,
n nldmnga a laimu, nuclear kha chu pin hrnawr hawk tia a m
ihauh vang, an ti a ni. Chuti khawpa te hlei chu a la ni a* A-
i-rii /awng zawQg khan nuclear hi chu an pn (heuli mai a, ohu
chu atom cliakua bul a ni, ail ti a. Tin, nuclear kha chi hnih
an la ni a; pakhat chu Proton a ni a, nt fcak a ni a, a liiah a
awrn mai a, a dang. Electron, an tih chuan ring takin Proton
him a kal hu&l vat vat mai a ni, an ti, Ni kawrawng chhdagah
Mila in lei hi a kal hual vat vat the! ang, tih ang dcuh khan,
\ to in ulihimgah khan Proton kha Electron hian a kal hual vat
vat mai mk nia !

4< Atom chi hrang hrang laimute:


m

Atom chi hrang hrang ohbunga a laimu kha chu a inzah


tinnli lorn lova, jhenkhat an tlom deuhva, {honkhai, an (am dcuh
1 a n\, Atom m&wl her chu hydrogen atom a ni a, a chhuaga
-I l dmn kha Proton pakhat leh Etectron pikhat an ni mai. Heug-
*< In Hydrogen atom chhungah khan an in kal hual vo vat vat
bn vk a ni ; thiam lei a kal hual ang chauh kha a ni. Atom zawng
• rig laimute ohu aawi sen a ni lovana a, bongvar nan then*
It lint, to chauh ban eawi ila, a {ha ang c.

Oxygon atom chuan laimu tuak riat, Proton 8, leh Electron


a a imi a ni. Electron pakhat khan Proton pakhat a kal hual
i

42

reoB |howh * eL Carbon atom chimn laimu trmk ruk, Proton,9,


leh Electron 6 ch&uh a Dei. Thir atom chuan laimu tuak 26,
Proton 26 leh Electron 26 a noi, Uranium (Thir chi khat) Atom
chuati laimu tuak 92, Proton 92 leh Electron 92 a nei a, laimu
nj'ah bera hriat a ni a, atom bomb Siam nan pawh hoi hi an
hmattg her a ni

Hotiangin fchih bul (element) zawng zawng khan, (Compound


element till loh chuaa) atom ongemaw zat an nei (hcuhva, atom
zaivng zawng khan laimu, (nuclear) engemaw zat an nei leh [heuh
a ni. Pui Id chu Compound element, Oxygon loh hydrogen ohawh-
pawlh a siam, kha a ni tawh a, tui molecule ehuan atom hranpa
a nei thei lo; Oxygen leh hydrogen khan atom an noi vo ve tawh
wi a ni, Ohutiaugin thing U\ man te zawng zawng pawh, thil
bul (element) an nih loh avangin, atom an nei lo; thil bul an-
mabni .si a in nao hman te khan atom an nei tawh sa (beuh a ni.

S, Nuclear diet dan :

Atom chhtmga a laimu, nuclear khan chet dan kawugkal fcak


an nei hlawtn a, khangkha atom thiltihthcihna chu an ni her
mai. Proton pa khat kha Electron pakhatin rang etn eni maiin
n kal him! a, a r&nzrn chu hloih theih pawh a ni lo. Atom
chhuuguh khan a ni na a, a kal ran em avang khan Second khata
mel l-s6-dOD kal ■ ni tho mah Hoi hi electric chak dun pang-
ngai chudi a ni. Oxygen atom chhungah khan Proton 8 loh elec¬
ts en S a iwm, kan ti kha a ni a, electron pakhatin Proton pa.
khat a kal hual (heuhva, rang em cm mat (heulmn, an ri nmr
raur mai a ni, Thir atom te leh Uranium atom to kha ban ngaih-
tuah ila, E ! khai! an va han bud oasa rub %m ! I Uranium
atom chhungah pbei ehuan Proton 92 loh Electron 92 a awm,
kau ti k!ia a ni a, aawi thi&ni real pawh a ni lo ka ti 1

He mi Proton pakhatah hian Kawlphe thiltihthcihna, “Posi¬


tive power," an tih hi a lo ohhuak a, Electron-ah hian “Nega¬
tive power, an tih hi a lo ohhuak hawk a, an inhip cm om mai
a, he mite pahnih hi k&wl tiphetu leh khawpui tiri dur dur
(hiat11te pawh hi an ni, an tih chu ! “Pathiaa fiona leh hriatna
ngabzia elm a %'a thuk cm [”
43
Tin, olrotroD-iD proton a kal hualnaah khan hia! (orbit) bik
>' npI a, Inal 3 bial 4 te’pawh a ni thei a. Bial zau zawka a
till bnal lai kba chtiaD thahrui (Energy) tam tak a sang chhuak
i», lit AI zlm zawka a pakai leh kha chuan, thahrui tam vak a
"*,Nl U ,ova’ a hman *»wng kha chu eng siamtu atan ft
I r " llu,ak !b>n » u«- Cbutianga chhum lo chat lova rang taka
k,ml «*g. bial Kim zawk leh zau zawka pakai tawn
rl'II8 flbu a nitl avangin a thahrui (energy) hman bin" kha
* tir chhuak a, chu chu kan tih hi a ni a. Ni eng^awh
moi Ang pawh. khawnvar eng pawh hetianga lo chhuak vek hi a
ni. FTei hi Aug lo chhuah dan, Science tniten “Quantum Theory*'
an tih chu a ni a.

Chu mi Electron-in eng a can chhuah chu, “eleotronm ague tie


1 Iiai mn an t.i a, kikiau ang deuhvin a khawh chhuak ihin a,
•h" chu Science mi (henkhatin tuifawn iochhawk ang deuhva an
• 'lihtuah avangin wave length an ti a ni. Oil tuiah lungtum
,hlak ,lft> tui kha a val a, dil kha a purnin aval chhuak (bin
ftivikhat thlak pawh khan vawihnih vawithum val indawt a
' th”’ 11 ni- Chutiang denh ohnan Electron thahrui (energy)
hinan bSng lo chik chhuak kha dil tui val ang bawk khan in.
dawtin a lo chhuak zung zung tnai a, kar a awm hman lo ehung-
*11. a chhuak hmasa leh a hnuhnung inkar kha wave length an
11,1 <:l"1 a Thir linK vAr tak in a vet a tihen (hin kha elec-
Mon thahrui hman hang !o chhimk chu a ni a, ni a(ang te, moi
ailing to, khawnvar a(ang tea eng lo chhuak'kha chutiang i’heuh
chu oi*

Tin, kha mi electron thahrui hman ban a tirh chhuah tui-


i tun snga an ngaihtuah “wave” an tih kha a ran lam thuin an
,I,IH hrang leh a. A rang lo bera an hriat. chu, “Radio wave”
an nh hi a ni a, Second khatah vawi 20,000—30,000,000 a chhuak
hman a ni. Chu mi dawttu a aia rang chu, “Infra-red or heat
lay” an ti. a, ni eDg tilumtu hi a ni. A dawt leh chu light ray
ilultilangt.ii hi a ni a, second khata vawi maktachmi 750 hlira
oi'iktaduai (*50 million million) a chhuak hman a ni, an ti.
"I'ltra violet ray” an tih to, X’ Hay te, Gama ray an tih te chu
"" Ia rang ta denh denh zcl. Tin, Gama ray hi chu electron n(anga
' M"iak Pawh a ni lova- ft Iftithu tak Proton ntauga chhuak kha
ft ni, an ti bawk.
44
I [eng nl zuDg (ray) lira Eg hrangte hi Chhimbal zia a to lang
jhinU* hi aE ni a. Ni cog var hlak emaw ban till kha nmh
phingpfai siauin tiling thim chbanah m eng kha a ban chhun
tlang uawi a, ni enga ze hrang a win kha a *0 lang thin a rii.
Thlalatuten zo noja an ISk tbeibna pawh hi "Infra-rod ray” an
till kha an hmang thin a ni her* Hei hi "fleat Ray” tih a ni
hawk a, rt ihr;ng taks&a a luh chuan Vitamin D-ah a ohang a,
mi a iihriscsl a ni, an ti hawk*

6 Chhinchhiah leh ngaihtuah zui iwmte :


Knn thu ziak takte zawng zawng kha siamtu awm tova an-
mahriia awm chawp mai an nih chu rin rnal a ni lo va, thil
I Ian khati ang leh thil tS khati ang Siam thiamin chu Pathian lo
chu mi clang 1 ban pub rual a ni hawk hek lo ; Pathian eng-
kim tithei, finna leh thiltilitheihnaa kfiai oh nan a si am a ni tih
chu hriat mai theih niin a lang* Pathian Hi am an nih a hnuah
ngaihtuah zui awm nia tangle chu heng hi a ni

(1) A mum an nih fheuh thu hi :


*

A Man lam, Solar System, ni leh a vela arsi pakuato leh ar-
si clang Man ptii pul to leh a tc lam, Atom zawng zawngtc leh
n lairmi* Proton loh Electron za\cng zawngtc pawh a mum fhcuh
va siaui an ni mai hi engnge ft chhan ni ang aw ! ngaihtuah tham
a ni* A mum bitm fhatna riau etnaw, pingkaina riau emaw a
nei a ni ngoi dawn lawm ni ? Kei ni ang so, cngnge ni ang ? tih
hi ngaihtuah tham a ni.

(2) An inkal hual thu hi :


Solar System-ah arni 9do ni an kal hual tih kan hmu a; a
kal hualtn arei pawh kha arsi te dan gin an la kal hual leh hawk
si a* Atom eh hung ah lab khan Proton kha Electron on a kal
hual reng hawk Hi. Inkal hual hi engage a taugkaina ni amr 1
tih hi ngaihtuah tham a ni. Proton electron-in a kal hual kha
chu eng lo ohhurvhna bill a ni, tih kha knn hria a, m arsi 9 in
an kal hual kha engage a tangkaina awm ang ? tih hi ngaihtuah
tham a la ni tbo ! Arsi Man pui pni clang te pawh ni an ni »i
kal hualtu an nei in a rinawm tho hawk*
*

45
< 11 ( ng thu :

i hi thcngrenga a kal chu hmuh theih loh a m a, thU lo


1(1 iipiftng klm chu a tilang bi {hio a: Thil eng m ah ]o awm
1 ' M,ki, eng hi eng a ni thei ang em ? tih hi ngaihtuah tham
n Ni hawk*

Mon gab hian Pathian finzia lek thiamzia a )ang hlo a ni


hi urn ni ?

4 Hit neiho :
a v
I'Jig thu kan sawi tak azarah ohuan ban aawl soi denk dawn
*11 *lft ; eng atan nge Pathian in eng hi a siam ni ang ? tih hi
Kiiwhna pawimawh tak a ni a, a ohhiin pawh a awl lo hie. ^ng
I '/in nnnna reng rang, hnico bring nimna pawh a awm thei love,
him ti chungin, mit nei ho tana siam ni ngoi tur a ni, Eng lo-
1" mit pawbin engmah hmuh theih a ni si lova, lei ehiing-
nh hian mit nei, ransate lek mihringte a mam dawn phawfe
< Iman an khaw hmuh nan eng siam a |ul tlat a ni,

Kbaw hmuh nan hian thil 3 intluk renga |nl a awm a ni


{I I Hmuh tur thil {2} Hmubna mitvar (3) Tilangtu eng,
Hrng 3 hi a eng a pawh hi awm lo sola, hmuh theih a ni cfauang
lnvang. Mit nei mah ila, hmuh tur thil engmah awm lo aela,
Uri bmu ehtiang lovang. Thil tam Uk awm mah scla, mit nei
i-awk mail ilap tilangtu eng awm lo sela, kan bmu the) chuang
lovang. Hmuh tur thil awm rnah sola, tilangtu eng awm bawk
irndi sola, mit nei lo ila, kan hmn chuang hek loving, Ghuti tlat
i Hu a ni, Ohutiohuan eng chu mit nei tana siam ni ugei tur in
ii liriat theih a, mit nei zingah pawh mihringte tan ni her kwm
a ni,

Arst dang :

fOug chu mit nei tana siam a ni tih chu a dik si chuan, tmi
ibmg lian pin pui kan sawi tSkte kha, an v£lah an eng ohhawrtu
not nei an awm ngoi tur a ni dawn lawm ni ? Entir nan, Antare
Mui {Arsi Jian zualte, No, 4 kha en la) ni aia a lot 4o0-a Han, a
In lam phei ehu a let 4,000 laia eng zawk, kan ti kha a ni a, a
velftli a clibawr tur mil. nei an awm loh chuan Pathianiri a tlilawn
ngawtjn chuti tni eaia ting a si am dav d em ni ang i Mit nej an
awm Bgei ngei tur inin a lang a ni. Hei hi zel din, (fry agina¬
tion) ifcai a ni lova, chhut ehhuah (Infereose) a ni zav^k a, a
cbhut ehhuah dan pawh hi a drk a ni. Kan chung ni khi wit
nei tana siam a nih phuwt chuan ni dang pawli mit mi tana
siain an ni ngei ang. Kan chung in eng chhawrtu mit nei, mi¬
ll ring hii ranaate ho laia kan awm ang hawk hian ni dang kiang-
ah pawh an avin ve ngei ang, till hi chhfit dan dik a nr lawrn
ni ? '‘logical procession” an tih Si logy am dan tak pawh a ni*

Chu a cbhapah, “JOng lovin rnrnna a awm thei In," tih kha
thu dik a ni hawk a, thil nnng zawng zawnpin, hntm bring nun-
natn pawh in eng hi an mamawh fheuh a ni. hng hi awm !o
sola, hnim bring te pawh hi a hrinsr lo vanp, Hlohet bring chip
bmiiDah khan thing turn cm aw tlflk ila, chawlhkar hnih lai a delh
hmiah chuan blobefc to kha a Jo var deoh vek mai ang a, a delh
bilk kha chu a bring si ang, Chu chuan ni eng a xnam&whzla
a tilaog a ni.
*

7, Atom chakna chhawr dan.


*

Atom tin ckbnngah a la I nm, proton leb electron engemaw


zat an awm tih kha kan sawi tawb a; electron chuan proton kha
rang takin a kul liual reng a id, tih pawh kan hre tawb bawk.
Kha nu an inkal kualna availg khan Atom ohhungah khan Tha-
hrui (Energy) tam tak mai a ink bawl khawm lenb rnai a oi.
Ounce khat Radium chuan darker khat chhungin tni ounce
khat leh a ehanve liso thei khawp him a tichhuak thei tih hriat
a ni hawk a*
He thu hian Atom chu phel theih ni sola, a ohhungah tha-
hrni tarn tak tak a awm dawn tih ng&ihtuahna a Siam hie mai
a. Hydrogen gram khat atom chu tihpuah ni sola, ten 100,000
a ritf ft* a aang vawrb thei khawp thabrui a chhuak nghal
ang, tih te a ni bawk a* German mi tl :am Dr, Brascb pa whin
hogalhthei ton khat atom chuan lunar tawp vur znwng zawng
tiiui thei khawp turn a ehhuah thei ang, a ti hawk- Tjchuan
knm 1032 khan Cambridge mi Dr. J.D. S. Cock roll leh E,T.$*
Walton chuan electric current Volt sang tak, 120,000—,000,000
47
l> in it up tn n I. oh u mi lo ptiol thci ta ngci mai a. Chu mi kum
iIh! ilxiilivali oil nan Dr. Brasch leh Lange chuan Berlin-ah
hmangiti element hraog 6 atom lean phel thei tih
Nil JHHUIJ4 llliwk.

^ huta f-hiufth chu aii hm asAwnna iib^a t4:k & lo awm t-s ft.
A<inii( inn hrna lama (ben theih nml (obva an mat kha science
.. oh«n“ * I*hel theih dan an lo thiam thei ta zola. tun-
Iih oliiinn atom ehakna chu kawng Lam takah an hmatig thci ta
a m. Bomb-ah to an eiam a. thlnwhnn kaltirtuah te, motor
kalliriiiah tc, kawng tam takah an hmang ta; an la chkawr
drub deiih ang,

J iiil tak nei [mat ter) thing leh man zawog zawng ich ttiifin-
iml tui tc pawb, tih bo theih ni B6b, an chhunga Atom awm
/.am ng zawng ehakna kha chu a va naga dawn em t an ti a. Tun
Ihjii eliiiiarkawp thiam bera an sawi, Alberts Eistaint an tih
1 n.atij thingtum pakhat eh hung ft tb&hrui (energy) awm zawng
/,ni tbei ila, motor kaitir him bun thei khawp
ehakna a awm a pi, a ti a. Chu mi aawi fiah dan tur chu, thing-
I tJItl ubhungah khae tana tak a awm a, atom pakbatchhung-
ah khan Proton leh Electron tam tak a awm Jeh hawk si a,
lifLflng ehakna kha hmang vek ila, tihna tur a ni aug,

Heng atom thahrai hi an bnoau vek theih himah chuan,


14 U (angkai em em dawn a ni. Kbawvel hi thUtihtberhaain a
UriL a ni mai, Pathian Jliau mihring tan tjhil a va lo buatsaih
II m ^liil ! ! A hming fakin awm rawh se—Amen.
4
Printed at the Nazareth Press. Mission Veng, Aizawl
C — 4,000

You might also like