Professional Documents
Culture Documents
Arsi Chanchin - Rev Liangkhaia (1975) - Text
Arsi Chanchin - Rev Liangkhaia (1975) - Text
Rev. Lsangkhaia
t’HANC TUN
Rev, Liangkhaia
AH HI OH ANOHIN
Mizo hriat dan :
SIRUK (PLEIADES)
★ ★
★
★
★
★
I. Siruk:
Mizo hriat dan :
2 $4
★ ★
★ ★
★ *
■A"
★
II Khiangte Zawngzim
t a.
A hrulhtun
(Met)
*
• i j
★
* .
★
A vung
SIMEITALH
• ^ ,'V’' *
*
V. Simcitalh :
k * #•
★ ★
■ %
★ *
★ ★
VL Sivahtuk.
I* Mixo sawi dan :
* A rek ★ A rek
W
* A oh Aug ■* A chi i ng
if A humna cb&ng
t
Castor kta Ni aia let 23 a eng Mii », a btatzia chu eng kum
n knt ii ni, an f,i bftvk.
*
9
-* ;
Hmasang Grik mite sawi dan ckuan Cantor leh Pollux hi chu
imaii an ni a. phir an ni; pathiau Zeus leh Ledi fate a*i ni at
an farnu chu Heleoi a ni? an ti a, Castora ohu aakawr vulb mi
a ni a( Polloxa chu Boxing hotu a nr. Cnau mhmangaih tak
an ni a, mite hriat reng atan van ami ah an ohang ta a ni* an ti
a, hmasang Grik mite chuan pathianah an be thin. Rom*ho pawh-
in an tangka clielek tak Denarii an tihah khan t.leirawl pahnih
aakawr ohunga chnang ve vein an chuan tir a* eh a mite eh a
Caator leh Pollux hi an ni. Tuifinriata lawDg mite veogbu anga
ng&ih a ni a, l&wng hmingahtc pawh an htning hi an ohawi (hiit.
Mileti thUarkar alnnga Puteoli khaw tblengo Paula-te chuanna
lawng pawh khat ''phir4' till a nib kha ! (T* T. 28 : LL on tell).
Hoience mite sawi clan chu a chiang vak lova. “Crab Nabm
la an till chu he arsi hi a ni a win hie. Mizorin “Sichakai*’ kan
lt> ti ve hawk at a kalna z&wn tak ohu lei chunga “Tropic of
HaiioOr’* kan tih hi ni awm tak a ni. Hei hi Xi kirin hmar lama
a rhlon 1.5up a ni a, chakfti lent in an ehhiuohhiah ve hawk thin.
Hi t In a ihk ohuan Mizo thit hriat dtk, tnak ve tak a ni ang.
Mi/ i NAwi dan chuan Sichakai ohu and liming neiho zinga
i riuliii'mg brr a ni la n nib chu *
HRANGKHUPA SE LU VEGA)
Hrangkhupa se lu :
1
* ★ *
XLL Sikawikap :
%
Ami
y.irtute cboan ho arsi hi a hmiag Crus an vuah b, a
chaoobiD dang an sawi lo hie mai. Thlasik ami ohu a ni ve,
SIKAWLHRUT (CANOPUS)
Si (ACHAMAR) An ni ve ro.
★
★
XIV. Sikawlhrut I
* *
*
XV. Sivawkbawmte :
XVI: Sirawkuai :
• B #
A ★
* ★
♦
★
★
★
XVII. ZAngkhua : (Great Bear)
I. Mizo sawi dan :
★
X VIII.' Si-siI. Hmar arsi
i
* *
* *
■» , 11 i C. , '
★
. „ *
it
!• *' • *H
it
"K ★
#■ _
He arm hi Itfo, I^-naa sawi tawh ang khan arsi (ha pawl
deuh 4 lai hi kitli nei, a&wi deohvfn a awm a, vawk ahna bawm
a ftng e, tih aiah “Sivawkbawin” an ti mai a ni awm e. Ohanchin
dang teh chiam pawb a nei lo ve>
. ★ ★ ★
XXIV. An tares :
★ ★
★ * *
★ ★
X XV. Darngawn raphak : (Cassiopeia)
22
I- Mizo sawi dan r
Z&ngkhua non khan iinrnr arsi leh lam pang leb leh lam
pangsh an in rat epin an awm a ni*
XX VI. Sivawkkuang
(1) Saturn ;
% *
iit mol 73,000 a ni a, kha mi kha eng eunw bial hiaa a kual-
khung kuih mai a, mam deuh mai a ni, aa ti. A hUt Uni chu
Jupiter piuli Iain* awm a nib avangin mel 8^8,000,000 a ni*
A kual kfiiiDgt.il bin I kha cDgngo a nih hriat a ui lo ra, a
airiir zawnjf taka en phei clman a coho theih ide mai a, a zau
lam chu a Diameter mel 173,000 a ni a, a tak icH 2 tia lai kha
a ni a, a eh hah lam chu mel f>0 lai a ni, an ti, Saturn hian
umah kal hual thla 10 a nei a, a lian bur chu Titan so ti a,
Mercury tiat zet chu a ni. A to bor chu Themis an ti a, hmuh
tham a ui lo.
lie ar*! hi Aral sen dcuh a nih avangin tun lai mite chuan,
“Kikciaen” te an ti mai mai a; mahse a ni lo. Sikeisen chu No.
—r p i • i • *
Tun lai Rokefe tbiam hnuah hian kum 11164 Nov, 28 khan
America-in an bon tak lawng Mariner IV chu he ar^i thleng tur
hian »n tir chhuak a, darkar 1-a Kilo. 16,100 kal a ni a, Kilo.
97,000-a hla a la nih lai in a thla a la fan a* a hnaili zel a, a thi a
chn a la zel a, vawi 14 a la a, lei lam ah a rawn thawn zol a.
Ni 228 a thlawh huum July 14, 1965 khan Mars chu a han
thleng a, a ehung chi aha a awm lai in a thla chu a la leh b%wk
a; nmhse a (um leva, a thlawk ta zel mai a* a thlalak erawh
chu lei lamah a rawn thawn zel a ni. Amah, Mariner IV chu a
chhiat bin a lob chu a thlawk ta dawn a ni. Mura a ban thlen
chuan Kilo, 530*000,000 a thlawk a ni, an ti.
Ho mi avang hian Mara chu an hre ehiang leh zuat tawh a,
a thla a 15k zawng chhungfdi hian tUngklng him, a ehhip awng.
Kilo, 5 a|acga 120 vela zau 70 a awm, an t.i. Chung chu kum
maktaduai 2000 leh 5000 vela mi tawh niin an Ting. A pangah
chuan a ehliim lam t&vvp deuh aj/mgin a lunar lam tawp deuh
thleng in thUIuk kawm ang tak tak hi mkhaidiat chhuwng zolin a
awm a, eng nge ni ang, tih hnat a la ni lo.
t
27
XXIX, Mercury
XXX. SEmeikhu:
Ngaih clan daag leh chu, Mars leh Jupiter inkara Planet kha
u la ingiam ugh oh hmain Jupiter leh Mara te hipna chuan in-
Mum uum thei levin, a tinawi ta mat nia ringte pawh an a writ
ha wk.
XXXII. Nabula:
Nebula/’ an tih chu vana thlasik kawng anga paw rial rtiai,
MAh ni khata awrn si a ni-a, vanah khian thlasik kawng buk si-
■ih khian, a tarn mat an ti, Eagnge an nib hriat chian phak
f *
a nl (ova, then kha tto chu arsi awm kh&wm deuh mai to pawh
*iu hi awm a, thenkhatte erawhoha ctihmn ang deuh mai te
pawh an ni awm e.
31
Hong hi khaw'vd la insiarn bur oi toin an ring a, lean awm-
li t lei leh ni leh thla te ho (Solar System) pawh hi a tirah diuan
chutiang dinan an ban awm pliant ni te pawhin an ring a ni.
Mizovin, ‘-Sichakai,” (No, 9-na en la) kan tih pawh kin hetiaug,
“NabuKa»” chi hi a ni ngei awm e, Thlnsik kawng hakah he-
tiang Mabula chi hi a tain mai a, mit mai din an hmnh phak a
ni b va, entlang |ha loh thlalakna ckuan a ti lang thei hlc an ti
a ni. “
Hetiang Nabula chi a ropui b^r leh hniingthang berte chu
2 emaw lok ban sawi deuh hlek ila a th* awm e : —
I, Andromeda
Thlalukna Lens inch. 200 lata a thla an luk ohu a eng nasa
\i ngoi mai. ArsiaU ala insiam mum hrang tova, olihQm chhah
\nk, var hluk ang mai deuh a ni. Amah chu hmaizah hnnel
mij* clruhvin a lang a, dung zAwng pawh nei ohuangin a lang lf>.
Hi-ii t hi khawvcl atana la siam mum hran tur & nih chuail 3*a*
tin iiThin. hnathawh tur a la ugAh hie dawn in a lang a ni \an
Uni ntak/.ia hi &awifiah phak pawh a ni lo vo !
X XXIII* m
Awk 4 lem:
fu *
Hi t* noc mite chuan Awk. ni lerntu leh thla lomtu ohu a dang
a ul. mi ti* Ni lemtu “Awk/* kan tih ohu Thla a ni a, Thla
> min hi ohu Lei lilim, a ni, an ti, Cbu ebu ban sawi chisng
di'uli hkIt ila a (ha awm o ;—
*
?
34
(1) NS £wk lem :
“Ni awk letn kan tih hi thlain a hliah a ni, an ti a, a dik
thei hie awm e, IjCiin ni a kal hual ang b&wkiQ thla khian lei
hi a kal hurtl vr: a ni a. Tin, thla chu ini ang bawka mnhnia
log oei lo, Dim a eh him in thin a ni a, ini vela a kal kual (bin
avangin & hmel khi a d&nglan) a danglam a. tlila da. Lb la tia ve,
thla bialp kan ti (bin a ni.
Chntianga kal kual chu Ni leh Lei inkar taka a lo kal khan niin
ama dop lam pang chu a chhun eng tho na a, lei dop lam pang
kha elm a thjm at kan hrau fcfaei lova, “ThU a ral/T kan ti (bin
a ni, an ti. Tin, cku mi tlila ral ui tuk eh nan lei a (an gin thla
kha ni non kan han on hoi ta a, thla khan ni ehu a hliah a,
“Ni aw kin a lorn,’* kan ti ta a, 4tAwk,?l kan ti 11 a kha, 4‘Thla
ral/* knn tiha ngei kha a ni, an ti a ni.
%■
Tin, thla kha to tak te zawk niin, Ni kha Han pui ni mahse,
Thla khan min rawn hnaih zawk hie avangin, lui hmun khawi
maw laiah te chu*0, ni kha a hliah so thei mai a ni. Kan in it
bul Idea kan dah ehuan kufczungahal pa whin ram zuu pui a hliah
thei ang hi a ni. Ohntiauga a hliah zawhna laiah ehuan 44A lem
pi I/' kan ti a, lei hmun tinah ehuan a lom pi) kber lova, a tern
piIna lai a awm mai a ni.
* «
Tin, thla tin, “Thla ml,” kan tih apiang hian thla chu lei
leh ill ink Arab a lo kal a ni (bin a, lei hmun khawi laiah ernaw
ta I ehuan thla tin hian “Ni awk lem/1 a a win thei a win e. Mali-
so Tuifii mt cheng Etna a iuzswn pim a lo nili ehuan tutnau nn
hrr.u lo mai tl>u hawk* Xgaihtnahtute ehuan a lem piina Ui
lur ieh lem pil lolma lai tux te pawh an s&wi lawk thei vek
thin a ni,
“Tlila awk lem,“ kan tih thung hi chu lei hlimin a hliah a
ni, an ti. Thla kha lei vdah a kal kual a. loi piah lam taka a
va awm khan ni non, lei non an intlar ta a, ni khan loi kha a
pumin a han chhun a, lei hi tin kha thla&h khan a va kai ta thin
a ui. Chu eliu, “Thla awkietti/’ kan ti a, lei hlimin a hliah a
ni man
*35
Ln lilim chhah Umbra, an till kha chu a hla lamah
' buarj h zuih deuh douhva a zuih ral tain a, zim te thla a thleng
tln j chauh a t ir Lei hlim pan 7,*wk, Penumbra, at«. tih kha
rr^wh chu a hia lamah a ark do oh rlcuhva, thla pum pawh a
kliah zo thei a, mabac a thla fang kha a laug riai ruai thei thin
a m Thla hliahtu thin chu ho mi lei hlim pan zavvk. Penumbra
tin !ih hi a ni a, chuvaogiu a lem pH pa whin thla fang chu a
hmg thei riai ruai reng thin a ni,
Ohu lovah pawh, thla awklem kha chu thlaa loi hlim va kai
I bn a nih avangin thla bin theihna amito kha ohnan an hmu
tin i (henh mai a. NiSwklom kha erawh chu thlain a hHah a nih
liX '"von thla hliah zawoa mite chauh khan an hmu thei a ni,
M&bse, kan sawi turn ber ehu hong “ni chhimgkua’' kan tUite
hi engfcia lo awm ngo s tih » ni a. Kan Baibul chi mil i+A tirin
P&thianin lei leh van a slam a, araite pawh a aiam/1 tih mai
loh ehu a sawi fiah thui leva. Science mite erawh chuan sawi
tUo kawng hnib emaw ohu an nei :—
m
2 IMabular Hypothesis :
Theologian-te pawmpui dan orawh chu, thil paw rial ruai {Na¬
irn la} kha amah a awm ehawp leh amaha cho ang&h an ngai
i *, PattiUnin. "Ni chhuagk.ua," a Siam dan leh a hmanrn&ah
111 »gai a ni. Evolution mite chuan Pat hi an tihah pub lovi a
a malm awm vo maiah an ngai at “Loilung dan," an ti inai u ni.
hrmtianto erawh chuan, thil paw riai ruai kha Pathian aiam a
Mill luhdu khawi ami nge < an la ti ta zel a ni.
38
K?*n hri atoll) an lehzual theih nau kan ?A ik tawh sa arsi lian
v,na\a to kba tlemte ban khaikhin i!a, a tha awm o. Kan chunga
NI kill kau hriatdtittn deuh her a mh avangin a tehkhin Inn nan
hmang ila, a mai tboi hawk ang
I Ni khi :
Ilimg tih dan kawng huih hian Ni len dan a til ang hie mm
N i elm chuti k haw pa lian chu a ni; a chbungah loi lob thla a
in kal hnal thai a nih chu ! Thla khi loi afanfia a h’utzia dm
md 244,000 a nit tih a ni thin,
2. A returns :
r *
3. Betelgeuse :
4* An tare :
Hcng thil ropui te hi aiamtu lova lo awm mai a nih chu rin
Hnih a ni lova, heti khawpa* thtl ropui siamtu chu Path inn lo
' hu tunmh eng mak pub tor dang an awm hawk lo, A thilgian*
ah hian Path tan chu a ropuizia, a finzia, a ehakzia a lang
''“i om bawk a ni. Ringbu dik tak chuao Pat hi an an ngaih ro.
|Hii phak om cm tbei aug.
Kan cluing then reap, Boruak zaO em cm mai, tlwp nei lovah
liiHfj ni leh thla leh and lian pui pui, mak tak tak, tain tak.
' bluer sen loh a awm tih kao hriat tawh ang bawk khan, a te
Imn, mita hirmh them iohah hian khawvcd zau pui mai, ranting
mak tak tak to ropui tak tak te, leh thilsiam dang mak tak tak
\rh pmgkai tak tak si to chu sawi sen loh khawp an la awm
bawk a tii. Chung thu chu gawi thiam pawh a har hie a, kau
thiam ang aogin i ban sawi dawn teh reng ang :—
* *
I Rannung te tak te ;
Knlenna (lia taw k tak* a l§t aangkhata tili&n thei ang chi to
^1,1,1 bau da, tJihli to hi vawktc tie dawn laiin a king thei a,
/.mgkuj len run, ngho ]ha pui ad, sell ua &wm tak reng hi a lo
in mai a,a !
i
40
Arh:ik to, vaihmitc to hi han on i\nt ha |ha tak lak an lo
nei h'awm tv ni. Khawsik to, canton to, tnihri to hian hrik an
lo od {heub h hi win mai a, nrita hmnh fcham lohva to nimahada,
mi an tihhim t.hd hie hlnwrn mai si. Mi brim* thison dart Malang
heha pan diara an ban ohawh dark kha cnlcnna tha tak chuan
hail on ila, thisen mal khat (t.hisen atom) Kha a bran gin ohnng
khat phek t.ia tin hi an a lo bial hr&ng thluah mai a, nalna voi
an nib ohuan an nalna hrik kha thisen mal khat ohhung&k khan
a lo iiwra khar /.el mai a ni Tuihrfhrikto phoi chu a pung rang
cm crn mai si a, thisen kha an et zo thuai a, mihring kha a tin
mai a ni.
2, Atom :
3 Nuclear:
“Atom an tih chhungah khan a laimu, Nuclear, an tih hi
,11
a |i> Jh awm Ich {cub mai a, hoi zefc hi chu a te dcuh tak taka
hi. A tcizia h\ aawi thiam pawh a har hlc mai An tchkhin
1
linn v, I iut atom kha Aizawl Governor in tia hi an t-ilian thci ila,
n nldmnga a laimu, nuclear kha chu pin hrnawr hawk tia a m
ihauh vang, an ti a ni. Chuti khawpa te hlei chu a la ni a* A-
i-rii /awng zawQg khan nuclear hi chu an pn (heuli mai a, ohu
chu atom cliakua bul a ni, ail ti a. Tin, nuclear kha chi hnih
an la ni a; pakhat chu Proton a ni a, nt fcak a ni a, a liiah a
awrn mai a, a dang. Electron, an tih chuan ring takin Proton
him a kal hu&l vat vat mai a ni, an ti, Ni kawrawng chhdagah
Mila in lei hi a kal hual vat vat the! ang, tih ang dcuh khan,
\ to in ulihimgah khan Proton kha Electron hian a kal hual vat
vat mai mk nia !
42
A Man lam, Solar System, ni leh a vela arsi pakuato leh ar-
si clang Man ptii pul to leh a tc lam, Atom zawng zawngtc leh
n lairmi* Proton loh Electron za\cng zawngtc pawh a mum fhcuh
va siaui an ni mai hi engnge ft chhan ni ang aw ! ngaihtuah tham
a ni* A mum bitm fhatna riau etnaw, pingkaina riau emaw a
nei a ni ngoi dawn lawm ni ? Kei ni ang so, cngnge ni ang ? tih
hi ngaihtuah tham a ni.
45
< 11 ( ng thu :
4 Hit neiho :
a v
I'Jig thu kan sawi tak azarah ohuan ban aawl soi denk dawn
*11 *lft ; eng atan nge Pathian in eng hi a siam ni ang ? tih hi
Kiiwhna pawimawh tak a ni a, a ohhiin pawh a awl lo hie. ^ng
I '/in nnnna reng rang, hnico bring nimna pawh a awm thei love,
him ti chungin, mit nei ho tana siam ni ngoi tur a ni, Eng lo-
1" mit pawbin engmah hmuh theih a ni si lova, lei ehiing-
nh hian mit nei, ransate lek mihringte a mam dawn phawfe
< Iman an khaw hmuh nan eng siam a |ul tlat a ni,
Arst dang :
fOug chu mit nei tana siam a ni tih chu a dik si chuan, tmi
ibmg lian pin pui kan sawi tSkte kha, an v£lah an eng ohhawrtu
not nei an awm ngoi tur a ni dawn lawm ni ? Entir nan, Antare
Mui {Arsi Jian zualte, No, 4 kha en la) ni aia a lot 4o0-a Han, a
In lam phei ehu a let 4,000 laia eng zawk, kan ti kha a ni a, a
velftli a clibawr tur mil. nei an awm loh chuan Pathianiri a tlilawn
ngawtjn chuti tni eaia ting a si am dav d em ni ang i Mit nej an
awm Bgei ngei tur inin a lang a ni. Hei hi zel din, (fry agina¬
tion) ifcai a ni lova, chhut ehhuah (Infereose) a ni zav^k a, a
cbhut ehhuah dan pawh hi a drk a ni. Kan chung ni khi wit
nei tana siam a nih phuwt chuan ni dang pawli mit mi tana
siain an ni ngei ang. Kan chung in eng chhawrtu mit nei, mi¬
ll ring hii ranaate ho laia kan awm ang hawk hian ni dang kiang-
ah pawh an avin ve ngei ang, till hi chhfit dan dik a nr lawrn
ni ? '‘logical procession” an tih Si logy am dan tak pawh a ni*
Chu a cbhapah, “JOng lovin rnrnna a awm thei In," tih kha
thu dik a ni hawk a, thil nnng zawng zawnpin, hntm bring nun-
natn pawh in eng hi an mamawh fheuh a ni. hng hi awm !o
sola, hnim bring te pawh hi a hrinsr lo vanp, Hlohet bring chip
bmiiDah khan thing turn cm aw tlflk ila, chawlhkar hnih lai a delh
hmiah chuan blobefc to kha a Jo var deoh vek mai ang a, a delh
bilk kha chu a bring si ang, Chu chuan ni eng a xnam&whzla
a tilaog a ni.
*
^ huta f-hiufth chu aii hm asAwnna iib^a t4:k & lo awm t-s ft.
A<inii( inn hrna lama (ben theih nml (obva an mat kha science
.. oh«n“ * I*hel theih dan an lo thiam thei ta zola. tun-
Iih oliiinn atom ehakna chu kawng Lam takah an hmatig thci ta
a m. Bomb-ah to an eiam a. thlnwhnn kaltirtuah te, motor
kalliriiiah tc, kawng tam takah an hmang ta; an la chkawr
drub deiih ang,
J iiil tak nei [mat ter) thing leh man zawog zawng ich ttiifin-
iml tui tc pawb, tih bo theih ni B6b, an chhunga Atom awm
/.am ng zawng ehakna kha chu a va naga dawn em t an ti a. Tun
Ihjii eliiiiarkawp thiam bera an sawi, Alberts Eistaint an tih
1 n.atij thingtum pakhat eh hung ft tb&hrui (energy) awm zawng
/,ni tbei ila, motor kaitir him bun thei khawp
ehakna a awm a pi, a ti a. Chu mi aawi fiah dan tur chu, thing-
I tJItl ubhungah khae tana tak a awm a, atom pakbatchhung-
ah khan Proton leh Electron tam tak a awm Jeh hawk si a,
lifLflng ehakna kha hmang vek ila, tihna tur a ni aug,