You are on page 1of 202

Kumtluang

BU RIATNA

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

STATE COUNCIL OF EDUCATIONAL RESEARCH AND TRAINING


MIZORAM : AIZAWL
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
THUHMAHRUAI

SCERT chuan Mizorama zirna changtlung leh \ha a awm theihna tura
hma a lak mek reng laiin RTE Act, 2009 chuan mawhphurhna thar a rawn
pe a. Mizoram Elementary Education tana zirlai bithliah tur leh zir tur duang
tur leh zirlaite zir thiam chin leh an hmasawnna endik dan tur te duang turin
Academic Authority atan a ruat a ni. Heng kan mawhphurhna tihlawhtling
tura kan hma lakna atan Elementary school-ah zirlai bu thar buatsaih a ni.
RTE Act leh National Curriculum Framework 2005 te ngaihpawimawh

is M
hre reng chunga zirlai bute taima taka buatsaihtu, mi thiam leh ka

bl RA
d
thawhpuite chungah lawm thu ka sawi a. Kum 2020 – 21 a\ang khan

he
Energized textbook hman \an a ni a. Heng textbook-ah te hian QR code
pu O
re IZ

(Quick Response Code) dah an ni a. Hei hi zirtirna puitu tur a ni.


be M

Class I – VIII zirlai naupangte hman tur zirlai bute hi ka thawhpui


zirtirtute leh zirlai naupangte hman turin lungawi tak leh chhuang takin ka
o RT

hlan a. A buatsaihtuten naupangte tana zir nuam zawng tak tura an buatsaihte
tt E

chu, zirlaiten nuam ti taka an zir ngei ka beisei.


no SC
©

Aizawl LALDAWNGLIANI CHAWNGTHU


25th Nov., 2020 Director, SCERT
Mizoram:Aizawl
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
ZIRTIRNA KALPUI DAN TUR
Mizo \awng kan zirtirna chuan a zirtu naupangte chu Mizo \awnga
thusawi hrang hrang an ngaihthlak te hre thiam a, anmahni pawhin a \ulna
hmuna thu awmze nei leh fiah taka sawi thei tur te, Mizo \awnga lehkha ziak
chhiar dik thei tur leh a thil hmuh leh tawnhriatte chhiar tlaka ziak chhuak
thiam tura kaihhruai a tum a. |awng zir thiamna atana pawimawh skill palite
bakah hian mahni inenkawl theihna (life skill) te, ngaihhlut tur dik te, tunlai
huna thiamna te man phaa siama, mi dangte nena chen ho thiamnate anmahniah
tuh ngei tur a ni bawk. Chuvangin, hengte hi tihpui \hin a duhawm hle:
1. Middle School-a pawl sarih zir chhuakte chuan pawl riat zir tura
Mizo \awng an thiam tur ang an rawn thiam chhuak em tih lo

is M
enfiah phawt a pawimawh hle a ni. Naupangte entry level hriat

bl RA
hian an zir turah nasa takin a pui thei ang.

d
he
2. Naupangte chu thu ngaihthlak thiamtir a pawimawh a, Mizo
pu O
\awnga thu sawi ngaihthlak tur chi hrang hrang – mi thusawi
re IZ

(\hiante thusawi) TV/Radio-a thusawi leh chhiar ri te chhawpsak


be M

a, hre thiamin an ngaithla em tih ngaihven tur a ni. An thu


ngaihthlak te chu sawi chhawntir emaw, zawhna hmanga an
o RT

dawnsawn thiam dan hriat tum bawk ni se.


tt E

3. Naupang tinte chu an duh zawng leh mamawh sawi chhuahna


no SC

hun siamsak \hin tur a ni a, a hun leh hmun azira thu sawi dan an
thiam theih nan kaihhruai an ngai a. Mi malin emaw, a kawpin
©

emaw, a huhovin emawa thusawina hun remchang atan sawi


hona hun te, inbiakna hun te, titina hun te, mi hmaa thusawina
hun te, lemchan hmanga \awngna hun leh an thil hmuh leh an
thil tawnhriatte sawi chhawnna (report) hun te buatsaih \hin tur
a ni.
4. Naupangte chu lehkha chhiar thiam tak leh chhiar peih tak an nih
a ngai a. Tunlaiah phei chuan lehkha chhiar an ngainat nan \an
lak a ngai zual hle a ni. Chuvangin, Mizo \awng chhiar an thiama,
lehkha chhiar an chin \han nan chhiar tur tam tawk hluisak tur
a ni. Naupangte chu lehkha chhiar tur \ha bakah an tui z^wng
^wm ngaihtuahsak a \ul a; chuvangin, library changtlung tak
neih te pawh tum a \ha. Lehkha hi a ri leh ri lova chhiar thiam a
\ul ve ve avangin a ri lova chhiar hun leh a ria chhiar hun siam
a \ha. Zirtirtuin emaw, naupang v>kin emaw a chhiar dan dika
chhiar hmasak (model reading) phawt a \ul chang a awm. Chuti
lo pawhin an chhiar lo ngaihthlak a, a chhiar dan dik kawhhmuh
leh pawh a sawt tho.
5. Naupangten ziak an thiam ngei ngei a ngai a; mahse thu ziak thiam
tak nih hi thil awlai a nih loh avangin tih \han a neih a, mahni an
insitna leh lehkha ziah an huphurhna bo \hak khawpa ziah tamtir a
ngai. Naupangte lehkha ziah ang ang chu ngaihhlutsak a, ziak zel
tura fuih bakah an thu ziak apiang te chu tar chhuahsak \hin tur
a ni. Pawl riat naupangte chuan hawrawppui leh punctuation dik
thawkhat takin an hmang thiam tawh tura ngaih a ni a, classroom
chhung leh pawnah thupui thlan sa hmang emaw, an thil hmuh leh

is M
hriat chanchin emaw te ziahtir ni se. Heng naupangte kutchhuak

bl RA
d
hi an Portfolio-ah fel taka vawntir ni se; a remchan dana pho

he
chhuahsaka, an nu leh pate hmuhtir \hin ni bawk se.
pu O
re IZ

6. Naupangten Mizo \awng thumal tam tawk an thiam a \ul a, an


thumal zirte an hman thiam a \ul bawk. Mizo \awng zir nuam
be M

an tih theih nan thumal leh sentence hmanga infiamna (language


o RT

games) chi hrang hrang te neihpui \hin ni se. Hetiang infiamna


hmang hian spelling te, lam dan dik te a zir theih a, thumal tam
tt E

tak an hriat belhin a hmanna pawh an zir nghal thei bawk. Mizo
no SC

\awng hi a muang a, media lama thawk turte tan phei chuan n^l
tak leh rang taka \awng thiam a pawimawh zual >m >m a ni.
©

Quiz, extempore leh debate hmang leh in\awng ransiak hmang


tein bah lo leh n^l taka \awng a zir theih.
7. Naupangten \awng an thiamna tur chuan remchanna an neih tam a
ngai a, hmun hrang hrang tlawhpui te, mi chi hrang hrang kawmna
hun te, an thil hmuh leh hriat an sawi chh^wnna hun leh ziaka
report-na hun te siamsak tur a ni. Naupang tinte chuan Diary-te,
Scrap Book-te, Note Book leh Portfolio-te an neih \heuh a \ul a,
chu chu enfel hun siamsak leh endik \hin tur a ni.
8. |awng thiamna atan hian a tira inkaihhruaina a pawimawh >m
>m a, chhui zuina a pawimawh hle bawk rualin mahnia inzir
chhunzawm hi thiam tak takna ber chu a nih avangin naupangte
chu zirna hmanraw \ul ang angte khawn khawmtir ni se. Milem bu,
chanchinbu, zirlai bu leh thu ziak chi hrang hrangte ken khawmtir
a, a vawn \hat leh ngaihtuah belh pawh tihtir a, hman dawna lak
chhuah te, a dah \hat leh te thlengin anmahni kuta dah a \ha.
9. |awng thiam turin classroom chhung mai a tawk lo va; hmun
dang tlawha (field trip) thil thleng chanchin te chhui chiang tura
zawhna zawh te, zawh belhna te, chhanna chhinchhiah te, vawn
\hat te thiama an chin \han nan kaihhruai tur a ni. An thil hmuh
leh hriat, an chhinchhiahte chu mahni inring tawk taka an sawi
chhawn emaw, an ziak chhuah theih nana kaihhruai bakah Life
skill te pawh zir chhuahpui tum ni se.
10. Textbook chhung leh pawna mi hmanga lemchan (role play,
skit leh drama etc.) hmangin thil tam tak an thiam chhuah tura

is M
beiseite an zir thei ang a, an thiam leh thiam loh pawh a endik

bl RA
nghal theih ang.

d
he
11. Naupangte hian a chin chhuaka \awng an thiam theih nan hla
pu O
(poetry) leh thu (prose) leh grammar hmanga an zir a ngai a.
re IZ

Hlain zeizia a nei hrang a, thuin kalhmang a nei bawk a, chung


be M

chu grammar hmanga hriat nghehtir a \ul a. Chuvangin, hla te


phuahtir a, sentence te siamtir a, thu te phuahtir \hin tur a ni.
o RT

Chung hla leh thu an phuah a\ang chuan grammar pawh zirtir
tel zel a \ha. Chu bakah a hranpa pawhin zirtir bawk tur a ni.
tt E
no SC

TEHNA
Mizoramah chuan Mizo naupangten Mizo \awng hi an hman \heuhva,
©

an zir vek bawk avangin an thiam thawkhat \heuhvin kan hria a ni mai thei a,
amaherawhchu mi hneh thei leh ngaihawm taka thu sawi thiam leh mi chhiar
ch^k ngei tura thil ziak thiam an tlem viau lawi si hi Mizo \awng kan zir dan
mai ni lo; kan endik (evaluate) \hin danin a zir loh vang a nih hmel hle mai.
Sawi t^k ang khan \awng thiam leh thiam loh dan enfiah tur chuan
naupangte an \awng lai tak leh an thil ziah ang angte endik nghal zel a \ul
a. Zirtir lai leh zir hopui pahin \awng thiamna skill pali – ngaihthlak, sawi,
chhiar leh ziak an thiam dan chu endik vek \hin a \ul hle bawk. A ngaihthlak
chu a hre thiam em tih te, a sawi chuan awmzia a neiin a sawi dan a dik em
tih te, chhiar dan dikin a chhiar em tihte leh a ziak dik em tih te enfiah tur
chuan kh>k theih a ni lo va, zirtir lai m>ka tih nghal a \ul. Tin, a bu chhung
thu hriatna mai ni lovin Mizo \awng an hman thiamna turin an hmasawn dan
kawng hrang hrangin enfiah reng \hin tur a ni bawk.
1) Oral/Class Test: Zirtir lai leh zirtir zawh veleh naupangte chu
k^a chhang emaw, ziakin emaw test nghal zel tur a ni. Zirtirna
leh evaluation hi kal kawp reng sela, zir paha endik a, endik
paha zir nghal zel leh r<t nawnpui \hin tur a ni. Hetianga tih hian
zirlaite an inthlahdah hman lo chang ni lovin an thiam tharte hman
chhuahna (practice) remchang an nei a, a sawt bik >m >m a ni.
2) Unit Test: Class-a zirtir paha test nghal zel bakah zirlai hlawm
(unit) khat zir zawh apiangin ennawnna ni pah fawmin test \hin
bawk tur a ni. Naupangte an thiam tawh sa ennawnna remchang
leh an thiam bel loh laite hmu chhuaka thiam chiantir turin unit
test neihpui \hin tur a ni.

is M
3) Assignment/Practical/Project Work: An zirlai nena inkungkaih

bl RA
thil tih tur hrang hrang siamsak \hin a, endik tur a ni. An thiam

d
chhuahte hmanna remchang leh thiam belh tura anmahni ngeiin

he
pu O
an zawn chhuaha, an zir thiam tur chi an ph^k t^wk mila pek
re IZ

\hin bawk tur a ni. Hemi atan hian zirlai bu chh<nga mi chauh
ni lo, mi dangte r^wna an zawn chhuah leh tih theih thil te pawh
be M

tihtir \hin ni se.


o RT

4) Remedial Teaching: Thiam chhuah ngei tura beiseite an thiam


loh chuan zir nawnpui leh tur a ni a. Zirtir dan te thlak danglamin
tt E

an thiam ngei theihna tura r<t nawnpui leh tih tur tam tawk
no SC

siamsak a, naupang dangte leh nu leh pate pawh hmang \angkaia


remchanna siam a pawimawh hle. Remedial teaching pek zawhah
©

an hmasawn dan endik leh \hin tur a ni.


|awng zirtirna leh endiknaah hian a sawisel z^wng ringawt ni lo va, an
tuina tur z^wnga kaihhruai a hl^wk a, an ph^k t^wk ang zela d^wm chhoh
leh hlawhtlinna hmuhtir (fak \hin) a pawimawh >m >m a ni. Tin, naupangte
chuan evaluation sheet emaw, test book emaw nei vek sela; anmahni inteh
ve thei tura kaihhruai ni se. Naupangte dinhmun chu anmahni leh an nu leh
pate hnenah hriattir a, sawipui \hin ni bawk se. An tih \hatah fak a, hmasawn
an ngaihna lai kawhhmuh \hin a \ha. An nu leh pate pawh an fate dinhmun
hrilh hriat a, an chak lohna lai leh puih theih dan tur sawipui a \ha hle bawk.
Middle School, pawl nga a\anga pawl riatah chuan heng tehna hmanrua,
Oral test-te, Written test-te leh Observation hmangtea teh \hin tur a ni a; a
thiam lo deuhte chu r<t nawnpui leh \hin tur a ni.
Assignment/home-work hi pawl ngaah chuan ni khatah minute 18 vela
an tih zawh theih tur ang pek \hin a, kar khat chhungin darkar hnih awh vel
tur a nih laiin Pawl ruk a\anga pawl riatah thung chuan ni khatah darkar khat
vel, kar khat chhungin darkar nga/ruk vela an tih zawh theih tur ang chin
chauh pek \hin tur a ni thung.
Middle school zirlai naupangte chuan- kum tinin project work an nei
ve \hin ang a, Pawl ngaah Project pathum, pawl ruk chinah chuan project
pali tal ti ngei tura beisei an ni.
Heng tehna hrang hrang test te, observation te, assignment-te leh project
work-te a\ang hian thiam chhuah tura beiseite (expected learning outcomes)
an tih theih leh theih loh dan lo chhinchhiah a, fel taka record a, a sawi fiahna

is M
nen result siam \hin tur a ni. Naupang harsatna nei leh hnufum deuhte chu

bl RA
a bika ennawnpui emaw, group work anga a thiam deuhte nena inkawptir

d
emawa \anpui \hin tur a ni.

he
pu O
PAWL VIII
re IZ
be M

Pawl VIII Mizo \awng zirlaiin a tum:


1. |awngkauchheh dik leh \ha thiamtir.
o RT

2. Zirlaite anmahni ir^wm chhuak ngeia thu leh hla sawi leh ziah thiamtir.
tt E

3. Thusawi an ngaihthlak a\anga a pawimawh lai hriat thiamtir.


no SC

4. Mi dangte hnenah dik taka an ngaih dan sawi chhuah thiamtir.


©

5. Thu ziak eng pawh n^l taka chhiar thiamtir.


6. Chhinchhiahna (punctuation) dik tak hmanga thu ziah thiamtir.

Pawl VIII zirlaiten an thiam ngei tura beiseite:


1. Ngaihthlak thiam (Listening):
(i) Mi thusawi r>ng r>ng dawhthei takin an ngaithla theiin an thusawi
tlangpui an hre thiam ang.
(ii) Thusawi an ngaihthlakin \awngkam mawi leh mawi lo te,
\awngkam hawihhawm leh hawihhawm lo te an thliar hrang
thiam ang.
(iii) Thusawi leh mi thu chhiar rik an ngaihthlakin a pawimawh lai
deuhte lo chhinchhiah an thiam tawh ang.
(iv) Hla thu chhiar an ngaihthlakin a awmzia an hre thiamin eng lam
hawi hla nge tih an thliar thiam ang.

2. |awng thiam (Speaking):


(i) Mizo \awng hman dan dik leh dik lo an hre viau tawh ang.
(ii) N^l tak leh dik takin thu an sawi thiam ang.
(iii) Thinrim r^wl leh duhsakna ^wk^ an hmang thiam ang.
(iv) Mi mal tana dilsakna te leh pawl aiawha dilna te an sawi thiam
ang.
(v) Mi dang hnenah an ngaih dan an sawi chh^wng thiam ang.

is M
(vi) Mi dangte nena thil sawi honaa an telin an sawi thei ve tawh ang.
bl RA
d
he
pu O
3. Chhiar thiam (Reading):
re IZ

(i) Thuziak chi hrang hrang – thawnthu te, essay-te leh mi mal
be M

chanchin te a awmze hre thiam chungin a ri leh ri lovin an chhiar


thiam ang.
o RT

(ii) Hla thu chi hrang hrang a chhiar dan tur dikin an chhiar thiam ang.
tt E

(iii) Mizo \awnga thu ziak eng pawh n^l takin an chhiar thei ang
no SC

(iv) Thuziak mawi ngaihhlut nachang an hre \an ang.


©

4. Ziah thiam (Writing):


(i) Mizo \awng hman dan dik leh dik lo leh a ziah zawm tur leh zawm
loh tur te an hre tam deuh tawhin an hmang thiam ve tawh ang.
(ii) Thupui thlan sa hmangin essay thumal 150 – 200 an ziak thiam ang.
(iii) Hla thu \henkhat te \awng tluang pangngaiin an dah thiam ang.
(iv) Zirlai kaihhnawih zawhna an ngaih danin an chhang thiam ang.
(v) Mizo thufing leh \awng upa hman tl^ngl^wn deuhte hmangin
thu an phuah thiam ve tawh ang.
(vi) Thil lo thleng an hmuh dan leh an ngaih dan an ziak chhuak thiam
ang.
(vii) Ngaihnawm tak leh awmze nei takin lehkhathawn an ziak thiam
tawh ang.

5. Grammar:
Parts of Speech zinga an la zir lohte chipchiar zawkin an zir ang
a, a hman dan pawh an thiam ve hle tawh ang (e.g: Verb leh Averb)

6. Mizo Nunphung:
(i) Mizo nunphung (culture) an hriat belh zel nan leh Mizote \obul
leh khawtlang nun an hriat thiam nan Mizo chanchin (history)
te, Mizo thawnthu te, Mizo pasal\ha/mi entawn tlak chanchin te

is M
leh Mizo thil te an zir ang a, humhalh tur leh vawn \hat tur te an

bl RA
hriat phah ang a, chu chuan nun kawng dikah a hruai ang.

d
he
(ii) Mizo naupangten Mizo nihin a ken tel tlat Mizote hlutsak zawng
pu O
leh inzirtirna (value/moral education) te chu thu leh hla bakah
re IZ

drama hmang tein an zir ang a, tunlai khawvel mamawh hri \ha
be M

lo laka inven dan leh sual chi hrang hrang laka inthiar fihlim thei
o RT

tura life skill pawimawh an zir chhuak bawk tura beisei a ni.
tt E

7. Thumal hriat (Vocabulary):


no SC

Mizo \awng tluang pangngai thumal chu an hre kim ve thawkhat


tawh ang a, a \ul hunah an hmang thiam ang. An thumal hriatte a
©

hmanna chi hrang hrangin an hmang dik theiin \awngkauchheh dik an


hmang \hang ang.

TEHNA (EVALUATION)
Pawl riatah chuan Oral test-te, Written test-te leh Observation-te
hmanga naupangte thiamna endik tur a ni a.
Assignment/homework hi ni khatah darkar khat vela an tih zawh theih
tur ang pek \hin tur a ni. Heng tehnate a\ang hian thiam chhuah tura beiseite
(expected learning outcomes) an tih theih leh theih loh dan lo chhinchhiah
tur a ni. Pawl riat naupangte chuan a tlem berah pawh project pali tal ti tura
beisei a ni.
©
no SC
tt E
o RT
be M
re IZ
pu O
bl RA
is M
he
d
THU AWMTE

UNIT ZIRLAI THUPUI PHEK


I 1. Rimawi ram – R.L. Thanmawia 1
2. Aw Lal Pathian, i kutchhuak – KHB. No. 18 7
3. Thu ziah zawm loh turte 10
II 4. Kei leh ka chenna – C. Lalawia 15
5. Vanapa 21
6. I hun i hmang \ha em? – Rokunga 27

is M
III 7. |halaite leh mass media 30

bl RA
8. Mizo \awng hman dan dik leh dik lote 35

d
he
9. Z<k leh hmuam tel lo nun hlutna 38
pu O
IV 10. Esopa thufing –
re IZ

Fanghmir leh khauchher 45


be M

Sihal leh nghalchang thu 46


o RT

11. Ka thleng thei ngei ang 49


12. Thlanrawkpa khuangchawi – Nuchhungi 55
tt E
no SC

V 13. Ka tiang kha – Zikpuii pa 58


14. Mauruangi 63
©

15. Verb leh tense 76


VI 16. Ka nu chhanhimtu 82
17. Awmkhua a har tlang tin – R.L. Kamlala 88
18. Adverb 92
VII 19. Tu nge lehkha thiam chu? – A. Sawihlira 98
20. Ngaihdamna kut – B. Lalhriattira 104
21. Mizo thufing 115
VIII 22. Mizo \awng upa 120
23. I lenna ram – C. Lalsangliana 124
24. Mizo chanchin – C. Chhuanvawra 127

IX 25. Taihmakna leh rinawmna – Dr. Zoramdinthara 136
26. Tlangl^m zai 141
27. Eng kawng nge i zawh dawn? 145
X 28. Hnam lungphum – Rokunga 151
29. Chawngtinleri – C. Lalrinmawia 156
30. Lalruanga leh Keichala 158

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©
ZIRLAI 1

RIMAWI RAM
R. L. Thanmawia

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

Kan Zoram, rimawi ram leh thiang karah,


no SC

Herhse, khiang leh ngiau par rimin min thawi.


©

Zo tlang la chuan ve ngai lo hnam dang unauten thlasik ni chhuah


sârah khua an han chuan a, \iau chh<min luipui dung a khuh var hlup a, chumi
chung lama tlang leh mual inkhawh mawi tak tak an han hmuh meuh chuan
an ngawi hlen thei ngai lo. Zoram rawn tlawh hmasatu Sapho phei kha chuan
a mawizia hah$pin an sawi a, an ziak k<r ngiai nguai mai. Tuk tin, zing tina
hmu \hintute pawh hian hmuh \ha hmu ta bik ang hrimin, “A va mawi teh
kher >m!” kan ti thar leh he haw \hin a nih hi. John Keats-a pawhin, “Thil
mawite hi zawng chatuan lawmna a lo ni e,” a lo tih r>ng kha maw.

Thlasik a reh \an a, \iau chh<m chu romeiin a rawn thl^k a, tlang
leh mual a han bawh paw chiai mai chu a chiang lo hle n^ a, thlir nawn a \ul
leh \hin. F<r khaw thiang hlei hlei hi en nin a har ti r’u. Mizoram mawizia
hi kan hla phuah thiamte hian chi hrang hrangin an chawi mawlh mawlh a;
fak pawh a ph< r>ng e.

1
Khawvel phai zawl nuam tak tak te, tuipui kam mawi tak tak leh
v<rin tlang sang a khuh var vo te chu kan mitin a hmuh ve chiah loh pawhin
a lemah leh TV-ah tal kan hmu hlawm a. Chuvangin, \hangtharte chuan kan
hla phuahtute suangtuahna mitthlaa mawi taka Mizoram lo lang \hin hi kan
mitthlapui thiam ta meuh lo va; kan hla phuahtute hian kan ram hi fak sa
lohvin an fakah kan ngai hial ta ve ang. Mahse, a mawh lo ve, kan ngawpui
hring dup \hin kha an hmu phâk ve miau lo alawm.

Vankhama hla thua \awngkam pakhat “Rimawi ram” tih hi a va
mawi >m! He thumal pahnih lek hian khawvela hmun mawi chungchuangte
chungah Mizoram hi a chuantir thei zu nia le! Siamtuin khawvel thar diaiah
huan mawi leh nuam tak Eden huan a dah nghal a. Babulon lal ropui tak takte

is M
pawhin B.C. 600 hma lam daihah khan “Hanging Garden” an lo din tawh a.

bl RA
d
Amaherawhchu, heng huan mawi tak takte hian, “Herhse, khiang

he
pu O
leh ngiau par rimin min thawi” tia Vankhaman Mizoram mawizia a chawi tluk
re IZ

hian hlaa chawi an hlawh ve em? England rama Wordsworth-a te sei lenna
be M

ram Lake District mawizia hi Sap hla phuahtuten thiam takin an phuah k<r
ngiai nguai a; mahse, an hlaah chuan thilsiamte rim tuinain a z>m chiai nia
o RT

sawina kei chuan ka hre hauh lo. Rim tui l>n v>lna hmun anga sawina hla
hi lo awm ta teh r>ng pawh ni se, hmun bik sawina a la ni fan a. Vankhama
tt E

Rimawi ram hi erawh chu hmun bik zim t> ni lovin a ram pum hi a ni a.
no SC

Mizoram pum hi huan mawi tak, thilsiam mawi tak takte vulna leh rim tui
chi tinin a bawm v>l chiai niin a sawi a.
©

Chu ram mawi tak, boruak thiang l>ng v>lin pangpar rim tuite rim
tuina a l>npuina ram chungchuanna ber erawh chu Rimawi ram a nihna chu a
la ni ta cheu. India ramah hian ramsa leh nungchate khawpui a tam khawp mai.
National Park 50 chuang a awm; sanctuary phei chu 250 chuang lai a awm.
H>ngahte hian nungcha chi tinr>ng an ch>ng a. Khawvela ngawpui zau ber
Amazon ngawpui phei chu Mizoram let tam fea zau, ngaw dur pui mai a ni.
Thing lian pui pui, Chhura rual rual a ngir khup a; nungcha chi tinr>ng an fuan
khawm ta emaw tih mai tur a la ni reng a. Mahse, heng nungcha khawpuite hi
nungchate hlim thâwm avangin Rimawi ram tia koh a ni ve em le?

Vankhaman Mizoram sawi nan Rimawi ram a lo ti hi a va ropui


>m! Ram hrang hrang hian koh duatna hming mawi tak tak an nei hlawm a;

2
Israel ram chu Isua pianna ram a nih avangin Holy Land (Ram Thianghlim) tia
koh a ni a; Japan chu khawchhaka awm a nih avangin Land of the Rising Sun
(Ni chhuahna ram) tih a ni a; Norway pawh hmar tawpa awm a nih avangin
Land of the Midnight Sun (Zanlai ni >nna ram) tih a ni a; Switzerland chu
Playground of Europe (Europe kh>lmual) tih a ni a; Cuba chu fu ching nasa
ram a nih avangin Sugar Bowl of the World (Khawvel fu belpui) tih a ni a;
Thailand chu a chhunga ramsa ch>ng pakhat avangin Land of White Elephant
(Sai vâr ram) tih a ni bawk a.

Mizote hi min hre chiang loten mi lu la hnam tiin min sawi \hin
a; kan ram hi mi lu la ram tia min sawi z>l lo hi a lawmawm hle. Mizoram,
sik leh sa nuam tak, ngawpui hring dupa ch>ng nungcha chi tinr>ngin hlim

is M
leh lawm taka awrâwl an chhuahna ram hi Vankhama chuan, “Rimawi ram,”

bl RA
tiin a vuah a. He hming aia kohna hming duhawm hi a vang hlein ka ring.

he
pu O
Kum za bi sawm leh pakuana tawp lamah khan tun hmaa Greek-
re IZ

hovin sualna leh hlemhl>tnatena hmun a neih phâk lohna khawpui Utopia
be M

an lo suangtuah \hin chu mi \henkhatin a taka chantir theih niin an ngai thar
a. Robert Owen-a leh Charles Fourier-aten nasa takin an tlangaupui a. Za bi
o RT

sawm hnihna kâwl >n tirhah khân Sir Ebenezer Howard-ate meuh pawhin
he suangtuahna hi a taka chantir nan ‘Garden City’ din an tum nasa mai a;
tt E

mahse, an hlawhtling thei ta lo.


no SC

Vankhama Rimawi ram erawh hi chu suangtuahna mai a ni lo


©

va, uchuak taka fakna a ni hek lo. Kan ngawpuite kan tuk chereu hma kha
chuan Rimawi ram a ni teh meuh mai; tunah erawh chuan Vankhama hi dâwt
kan sawitir ta a nih hi. A tak chang thei lo, hmanlai mite suangtuahna mah, a
tak chantir tuma thapui meuh an chhuah duh chuan, Rimawi ram hi Rimawi
ram ni leh turin \an i la thar leh ang u hmiang. Mizoram hi miten Rimawi
ram (Land of Sweet Sound) tiin hria se a va nuam dawn >m!

Thu pawimawhte

uchuak chereu Chhura rual ngir


hahipin chungchuang mawh lo thawi
suangtuahna khelmual fuan z>m chiai

3
TIH TURTE

1. Vankhaman Mizoram ‘Rimawi ram’ a tih chhante chu han sawi teh.

2. A kar âwlah hian dah khat rawh.


(a) A lemah leh ____________ tal kan hmu hlawm a.
(aw) Kan ngawpuite kan tuk _________ hma kha chuan.
(b) Nungchate hlim thâwm avangin ____________ tia koh a ni ve.
(ch) Thilsiamte mawina leh rim tuiin a bawm v>l ___________ niin
a sawi.

is M
bl RA
3. Heng ram koh duatna hi Mizo \awngin dah han tum chhin teh.

d
(a) Land of the Rising Sun

he
pu O
(aw) Land of the Midnight Sun
re IZ

(b) Sugar Bowl of the World


(ch) Land of Sweet Sound
be M
o RT

4. Zoram timawitu thing hming in zirlaiin a sawite kha han ziak teh.
tt E

5. A hnuaia thute hi a bu chhung a\anga zawng chhuakin a dik zawnah


no SC

D dah la, a dik lo zawnah X dah bawk ang che.


(a) Thil mawite hi zawng chatuan lawmna a lo ni e.
©

(aw) Siamtuin khawvel thar diaiah huan mawi leh nuam tak Eden huan
a dah nghal a.
(b) Vankhama Rimawi ram erawh hi chu suangtuahna mai a ni lo.
(ch) Vankhama Rimawi ram hi hmun bik, ram zim t> a ni.
(d) India ramah National Park 50 chuang a awm.

4
6. Heng thute hi \awngkam dangin han sawi teh.
(a) A va mawi teh kher em!
__________________________________________________
(aw) Thlasik ni chhuah s^rah
__________________________________________________
(b) F<r khaw thiang hlei hlei
__________________________________________________
(ch) Ngawpuite kan tuk chereu hma
__________________________________________________

is M
7. Heng \awngkam hmang hian sentence han phuah teh.
bl RA
d
hah$pin ngiai nguai fak sa lohvin

he
pu O
uchuak takin fuan khawm \iau chh<m
re IZ

8. Mizoram hi Rimawi ram a nih leh theih nâna tih tur pawimawh nia i
be M

hriat apiang han ziak teh.


o RT

9. Mizorama thing leh mau lo chereu chhan leh nungchate an bo zawh


tt E

chhan nia i hriat han ziak teh.


no SC
©

10. Insawi chhawk teh u.


Khawpuiah emaw, ngawpuiah emaw, ramhnuaiah emaw ri in hriat \hin
zinga mawi in tihte.

5
Project

11. Mizorama sava hming leh an hr^m dan i hriat apiang ziak chhuak la,
thereng chanchin upa lamte zawtin an hr^m hun te hriat tum ang che.
Tichuan, sava emaw thereng emaw pakhat chanchin i hriat apiang ziak
rawh. A pianhmang te, a chaw te sawiin a lem bel/ziak bawk ang che.

Sava hming Sava/thereng chanchin

Hming Hr^m dan


A
lem

is M
bl RA
d
he
pu O
Thereng hming
re IZ
be M

Hming Hr^m dan


o RT
tt E
no SC
©

6
ZIRLAI 2

AW LAL PATHIAN, I KUTCHHUAK


KHB. No. 18

1. Aw Lal Pathian, i kutchhuak thilsiam tinr>ng,


D^wn ch^ngin mak tiin ka lo khat \hin;
Zantiang si^r zozai leh chung khawpui ri,
I thil tih theih boruak zauva lang nen.

Chutin fak che thl^in a nuam Lalpa,

is M
Aw ropui ber! Aw ropui ber!
Chutin fak che thl^in a nuam Lalpa,

bl RA
d
Aw ropui ber! Aw ropui ber!

he
pu O
2. L>ntupui leh tukram ph<l l>ng fan ch^ngin,
re IZ

Sirva zai mawiten sang thing tin awi e;


be M

Khua chuan ila, tlang sang tinr>ng a\angin,


o RT

Dam ten luang e, lui leh thlifim nuamte.


tt E

3. Lal Pathianin a fapa chu zuah lovin,


no SC

Ka d^wn s>ng lo, dairial changin a tir;


Kraws chungah chuan ka sual a phur lawm takin,
Thisen chhuakin a thi, ka sual tlanin.
©

4. Krista chu au th^wm n>n a lo kal hun chuan,


Min hruai ang vanah hlimin ka khat ang;
Lawm takin ka chawimawi ang, a hma’h k<nin,
Aw ropui ber, tiin ka fak tawh ang.

7
TIH TURTE

1. He hla chang khatna hi \awngkam tluang pangngaiin han dah teh.

2. Heng hla thute hmang hian hla tlar khat zel phuah teh.
(a) d^wn ch^ngin
(aw) l>ntupui
(b) tukram
(ch) dairial
(d) sirva

is M
bl RA
3. A kar ^wlah hian hla thu dikin dah khat rawh.

d
(a) Zantiang ___________ zozai leh chung ___________ ri.

he
pu O
(aw) L>ntupui leh ___________ ph<l l>ng fan changin.
re IZ

(b) Lawm takin ka ___________ ang, a hma’h k<nin.


be M

(ch) Thisen chhuakin a thi, ka ___________ tlanin.


(d) ___________ zai mawiten sang thing tin awi e.
o RT

(e) Krista chu au ___________ nen a lo kal hun chuan.


tt E

4. Heng hla thute hi \awngkam pangngaiin han dah teh.


no SC

(a) Khua chuan ila


(aw) Ka d^wn s>ng lo
©

(b) Dam ten luang e


(ch) Zantiang siar zozai

5. He hla chang hnihna hian Pathian ropuizia a tar lan dan han ziak teh.

6. He hla phuahtu hian he hla hmanga a sawi chhuah tum ber nia i hriat
han ziak teh.

7. In sikul vela Pathian thilsiam i hmuh theih ang ang ziak chhuak la,
chung zinga ropui i tih bik sawi la, ropui i tih chhan sawi bawk rawh.

8
Activity

8. A hnuaia Pathian thilsiam tar lan i hmuh leh i chhiar a\anga i rilrua thil
lo langte han ziak teh.
Thilsiam Rilrua a lan dan
arsi
ram ngaw
lui
sava
boruak

is M
bl RA
9. Bawm chhungah hian thil hming chi hrang hrang a awm a. Chungte

d
chu Pathian siam an ni nge mihring siam tih sawi ho ula, \hen hrang

he
pu O
teh u.
re IZ

arsi dawhkan thing mau ipte


be M

pen sava bawng thla hnim


o RT

kawr puan beram khum sakei


Pathian siamte Mihringin an siamte
tt E
no SC
©

9
ZIRLAI 3

THU ZIAH ZAWM LOH TURTE


Pawl riatah hian Mizo \awng ziah dana a hlâwm khat, thu ziah
zawm loh turte tih kan zir ang. Zawm loh tur zawng zawng chu zirlai pakhata
han zir s>n rual a ni lo va. Hriat \ul zual thlan bik eng emaw zat chauh kan
zir ang.

dan: ‘Tih dan’ tiha ‘dan’ ang chi hi thu mal din a ni a, a hmaa thu n>n
1.
zawm loh z>l tur a ni.

is M
Entir nân:

bl RA
d
awm dan chet dan duh dan

he
en dan ngaih dan hmuh dan
pu O
hriat dan kal dan lan dan
re IZ

pawm dan rin dan sawi dan


be M

tih dan \hat dan zawh dan


o RT

e/ve: ‘E’ leh ‘e’ tihna ‘ve’ hi particle a ni a, verb-ah a hman theih bawk
2.
tt E

a; suffix a ni thei lo va, a hmaa thu n>n zawm loh tur a ni.
no SC

Entir nân:
ni e ni lo ve
hre suh e duh tho ve
©

awm e kal \heuh ve


naut> a e

emaw: ‘Emaw’ hi eng ang chi pawhin hmang ila, thu mal din a ni a,
3.
a hmaa thu n>n zawm lova a hranga ziah \hin tur a ni.
Entir nân:
eng emaw tu emaw
tuin emaw tute emaw
tuten emaw engin emaw
eng tikah emaw engtin emaw
khawiah emaw nang emaw
kei emaw ani emaw

10
Mizo \awngah chuan ‘emaw’ hi a hming (noun) zat z>l
hman tur a ni, Sap \awnga ‘or’ hman dan n>n a inang lo. Lala or Liana
tih chu Lala emaw, Liana emaw ti kherin hman tur a ni. Bawng sa
emaw, vawk sa emaw, ar emaw, sangha emaw tal lei a ngai tiin a chi
hrang hming zat z>l ‘emaw’ hman tur a ni.

4. nge: Zawhna atana thu hman ‘nge’ hi a hranga ziah z>l tur a ni.
Entir nân:
eng nge engin nge
engtin nge engah nge
eng tikah nge khawi ata nge
tu nge tute nge

is M
tuteho nge na nge

bl RA
d
pawh: ‘Pawh’ hi a hmanna chi hrang hrang a awm. A engah pawh a
5.

he
pu O
hmaa thu n>n zawm loh tur a ni.
re IZ

Entir nân:
be M

No kha a pawh chuan paih rawh. (pawp-pawh)


Mi p^wng pawh suh. (pawt-pawh)
o RT

Kawngpui kan pawh ta.


Eng pawh ti ila a \ha vek e.
tt E

Nang pawh lo kal ve rawh.


no SC

Eng tikah pawh lo kal se, a pawi lo.


Tu pawh in tel thei vek e.
©

ten: ‘T>in’ tihna ‘ten’ tia hla thua kan hman \hin hi ‘takin’ tihna a ni
6.
tlangpui a, ‘chauhvin’ tihna a nih \um pawh a awm. Adverb te, adjective
te a nih avangin a hmaa thu n>n zawm loh tur a ni.
Entir nân:
dam ten ngai ten
hlim ten kim ten
mah ten mawi ten
n>m ten muang ten

A ziah dan tur tak chu te’n a ni a; mahse, ngaih sual palh theih
tur a nih loh chuan apostrophe dah kher a \ul l>m lo.

11
\ha: |awngkama kan hmannaah ‘\ha’ hi verb te, adjective te, adverb
7.
te a ni deuh vek a, a hranga ziah z>l tur a ni.
Entir nân:
chaw \ha dah \ha
ngaih \ha hm>l \ha
lei \ha mang \ha
ram \ha siam \ha
thawk \ha \uan \ha
vawng \ha zam \ha

z^wl: ‘Z^wl’ hi verb te, adjective te, noun te a ni tlangpui a, mal din
8.
a nih avangin a hmaa thu n>n zawm loh tur a ni.

is M
Entir nân:

bl RA
bu z^wl chhip z^wl

d
chhuat z^wl chhuat lai z^wl

he
pu O
kawt z^wl khaw z^wl
re IZ

khum lai z^wl mual z^wl


be M

phai z^wl tapchhak z^wl


vân z^wl vân lai z^wl
o RT

zui: ‘Zui’ (verb) hi thu mal din a ni a, a hmaa thu n>n zawm loh tur a
9.
tt E

ni.
no SC

Entir nân:
chil zui en zui
©

ngaihtuah zui pawm zui


<m zui vuan zui
zawng zui zuan zui

12
TIH TURTE

1. A hnuaia sentence hi a ziah dan tidik rawh.


(a) R<kru chu police-in an <mzui z>l.
(aw) Zova emaw Rova kha lo kal teh se.
(b) I ngaihdan han sawi ve teh.
(ch) Eng ti ang takin nge a inhliam?
(d) Tunge lo kal.
(e) Phaizâwl ah buh a \ha duh.
(f) Khawiahnge i nu a awm?

is M
bl RA
2. Heng thu hmang hian hla thu tlar khat \heuh han phuah teh.

d
dam ten van zawl zantiang

he
pu O
chhaktiang hnutiang mang \ha
re IZ
be M

3. Heng thu hmang hian thupek \awngkam han siam teh.


Entir n^n: saw tah sawn – Saw tah sawn \hu rawh.
o RT

khatah khan tu emaw hetiang


kha ang chutah chuan hetah hian
tt E
no SC

4. Heng thute hi a thu ep han dah teh.


thlangtiang hmel \ha
©

tah khian zam \ha


nghalmal phai zawl

5. Heng thute hi ziak dik teh.


(a) Ka hmuhdan leh hriatdan chuan lehkha chhiarzau chu an fing
nge nge.
(aw) Eng emaw ka tih ve phawt loh chuan ka buzawl ka chhuahsan
thei lo.
(b) Hmel\ha tih ka hlawh ve ni chuan hlimten zan mu ka chhing.
(ch) Tupawhin a nun siam\hat a duh chuan kawng a awm.

13
6. Heng thute hi ziah zawm tur leh ziah zawm loh turte dik taka hmangin
han ziak chhawng teh u.

Tukin khaw awmdan chu a ngaih\hat thl^k hle mai. Ka rindan


chuan ruah pawh a s<r ka ring lo. Chuvangin picnic kan tum a,
nangpawh lo kal ve ta che. Eng nge tih i tum reng reng a? Darlui
kam phaiz^wlah khan kal ila kan ti deuh a. Minzui ve duh angem le?
Hmannia kan thil lei kha kan dah\ha khiau va, pawisa thawh belh pawh
a ngai dawn emaw ni le ka ti deuh a. Engpawh ni se, tih tur dang i
neih loh chuan lo kal ve ngei la ka duh hle mai. Tu emaw t> t> pawh
i sawm thei ang.

is M
7. Bawm chhunga thute hi a hmanna lai turah belh z>l ula; tichuan, dik

bl RA
zawk leh nalh zawkin in ziak chhuak dawn nia.

d
he
pu O
tak ah z>l kan
re IZ

leh pui ngam \heuh


be M

te an pawh hian
o RT

Mizo hi hnam rinawm kan ni a, kan pi leh pute chuan d^wt sawi
ngai lo. |hian chhan thih an fo \hin a. Mi leh sa r^l an inphatsan ngai
tt E

lo. |anpui ngai apiang an \anpui a; damloh vanga hlo thlo thei lote
no SC

an khaichhuak \hin. Tunlai thleng hian damlo kan kawngah te, mitthi
s^wngbawl kawngah Y.M.A. nula leh tlangval leh nu leh paten mahni
©

tih tur an ti dial dial \hin. Hetianga inpeiz^wn \hin avang chhiat tawkte
pawhin lawm thu an sawi \hin zawk a ni.

14
ZIRLAI 4

KEI LEH KA CHENNA


C. Lalawia

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC

Ka lo pian hian, ka nu min hrilh dan chuan August ni 8, 1957


tlai lamah a pum a n^ a, theisehr>t zâr a\anga chhukin, leia thingluangah nau
©

veiin a r<m halh halh a; kan chhungkaw daktawr ko turin ka pa a kal bawk
si. Ka nu na ti lutuk r<m halh halh chu ramhuai thâwm niin a hriat a ni ang,
mi pakhatin laiphirin a veh a. Mahse, kha pa kha mi huaisen ngilnei tak a
ni ang, ka nu chu a hmuhin a silai a la thla a, tlanchhe thei rual a nih lohzia
hriain a en vang vang a, “Hauh<k nau vei a nih hi,” a ti sap a, a kalsan ta
hlauh mai a. A ngilnei mang e.

Kan chhungkaw daktawr sahuai chu a lo thleng a, hnah n>m leh
sa ruhin ka nu pum chu a z<t a, awlsam takin ka lo piang ta a ni awm e. Nau
chhar man chu, “A \ul hunah thisen pek tur,” a ti mai a, a kalsan leh ta a.

Kan chhungkaw ram b$k hi Lunglei bul, Siallu kh^m leh Khawiva
khawhthla bul ram v>l, ngaw dur khup a ni a.

15
Hnute ka hn>k chhung zawng hian ka nu ^wmah a hmul vuanin
ka bet \ai \hin a, thing l>r a\anga thing l>r danga a han zuan kai te hian,
boruakah feet 100 aia thui te kan thlâwk vawn vawn \hin. Ka lo len deuh
chuan theisehr>t te, theit$t te leh thingvawkpui te kan tlân \hin a, tui kan tiin
nuam pawh kan ti \hin hle.

|hâl a lo ni a, khua a rovin, zan lama thing z^r hul phak maia
han mut te hi a nuam >m >m \hin a. Hmâwng rah kan tlan niin sava not>
la chak lo deuh ka pain a man a, ka ei a, chu lo chu sava tui leh rannung te
deuh leh phingphihl$p te, thing zik no te kan ei \hin. Thei hi kum tluanin a
inchhâwkin a rah a, kan ei ber a ni. Siallu tlang chhipah ram theih^i a tam a,
a pangah hmâwng leh tuairam, thingvawkpui leh theisehr>t, a tlang chuan

is M
hnuaiah nauvabuan, b^nphar, hreir^wt, z^wngbalhla, vawmbal rah lian chite

bl RA
a tam a, kan ei ber a ni.

d
he
pu O
Mihring thil chu khawih loh tur an tih avangin an lova thlaite
re IZ

chu kan tichhe ve ngai lo, hmazil leh m$m te hi kan $t thei hle \hin.
be M

Ni khat chu hmâwng tlâna kan hualreu hap hap laiin, keitein min
o RT

ei a tum a, thing zârah min <m hrep a; mahse, ka lo huai ve tawh a, ka pa


zuan chen zet mai thing l>r a\angin khâma hmâwng thingah ka zuang thla
tt E

vawn vawn a, keite chuan min <m peih ta lo. A hlauhawm thei ngei mai.
no SC

Keini hauh<k hi b^n sei pui nei, ke tawi deuh, mei tawi te nei kan
©

ni a. Dan naranin a nu hi kan buang deuh va, a pa hi kan dum a, mitkovah a


var phei raih a, kut leh hm<i vel hi a dum a. A lian ber hi ka pa anga lian kg.
7 vela rit kan ni thei chauh. Ph$r kan piang ngai lo va, pum chhungah thla
sarih kan awm ber. Leiah ke pahnihin kan kal ve thei n^ a, sang taka bân
phar lo chuan kan kal thei mang lo.

Tui kan in dawnin kan kut pahnih chu kea hmangin leia tui kan
dâwt \hin a. Thingah kan riak a, zanah kan muhil \hin.

Kan chenna ram hi a ngaw \ha >m >m a, thei rah kan tlachham
ngai lo. Zingah leh chhunah hla sain ngaw khâwk rum rumin kan zai
\hin. Chhungkaw bing kan nih avangin ka nupui tur kan zawng a, mahni
ngaihzawngte awm lai chuan insual hi kan huai asin. Ngho \ha tak pahnih

16
kan nei a, ngau leh d^wr leh Tlawng-zâwng ng<mkhâk senhote hian min
ngam bik lo, thing zar a\angin kan tlawh per lawng lawng ve \hin.

Thing l>ra kan intlansiak te hian leia mihring tlan tlukin kan chak
ve a. |um khat chu ka pain a ngal ruh a sawh tliak hlauh mai a, kan lungngai
>m >m mai a, ni dang angin kan hlim thei lo. Zopui tlang panga chhungkaw
dang leh ram hrang hranga hauh<kte pawh ruh tliak an lo awm ve fo tih erawh
khual thuthang a\angin kan hre \hin.

Ni khat chu daktawr khan ka pa hn>nah nau chhar man kha a


rawn dil ta tlat mai a, kan lungngaiin kan \ap ru nasa. Ka pa chuan, “Ka pe
ang,” a ti hmiah mai si a. Thingvawkpui kan ei laiin a kâkpuiah daktawr chu

is M
a lo chho va, ka pa chuan a en reng a, min en leh a, ka nu a fawp a. Tichuan,

bl RA
daktawr chu a pan thla hriau hriau va, a tâwpah aniin a lo kuah a, a hrawk

d
taka a thisen dâwt a seh chhum a, ka pa thisen chu a d^wt zo ta vek a. Ka pa

he
pu O
chuan chhel takin a tuar zo \hak a, t^l pawh a t^l lo. Tichuan, a nau chhar
re IZ

man a lak zawh chuan ka pa chu leiah a thlâk ta a. Kan lungngai >m >m a,
be M

ka pa a thi ta!
o RT

Mahse, ngai teh, mihringin a ruang an rawn hlâwm tlat thung, eng
atan nge? Ka nu sawi dan chuan, “I pa hi an ei ang a, ‘ngawr damdawi’ an
tt E

ti a. A ruh hi an awrh ang a, an keah an bun bawk ang a, ‘ruhseh damdawi’


no SC

an ti alawm. Nang pawh fimkhur rawh, silaite hian kan \hian Tlawng dunga
mite pawh an kap hlum \euh tawh; inv>nna kan nei ve si lo, sahuai leh keite
©

leh hm>lma dang zawng aiin mihring hi hlau ang che,” min ti a ni.

Ka pa thih hnuah chuan kan hlim tlâng thei ngai tawh r>ng r>ng
lo va, kan hlim lai hla,

Phar d>r d>r,


Kan l>ng phar d>r d>r;
Tual kan l>nna sang thing l>r:
Haud^ng l>ng hrai chawi,

Phunb<ng zar kan mawi;


Phunb<ng zaran ‘hualreu, hualreu’
Tiin siang kan lawi,
tih te pawh hi ka nu n>n kan sa thei tawh lo.

17
Krismas a lo zo va, t<k khat chu kan ram zawng zawngah hreipui
leh chem n>n an rawn thawk a, mihringin kan in leh rah tlan an rawn kit vek
a, thingvawkpui leh theit$t tl>m chauh an zuah a, thing lian pui pui chu an
kit a, an hâl ral ta vek lehnghâl, \âmpui kan hmabâk tih kan hria. Kan hlim
thei tawh lo. Ka nuin p>m a rawt a; mi ramah kan kal a; mahse, anni pawhin
ram an lo nei chhe tawh si a, kan rethei ta ngawih ngawih mai a ni.

Tlang dangah ngaw kan zawng z>l a; mahse, ch>nna tlâk a awm
tawh lo. Ka nuin Dampa lama kal a rawt leh a, heti r>ng r>nga vahvaih hrep
ai chuan thih daih ka thlang ta fo mai. Rei>k kaiah ka nu an kap lehnghâl a,
kei chu ka vâkvai ta a, Dampa chu hlau leh kh<r chungin ka thleng hrâm a.
Mahse, a lo ch>ngho lah chu an \awng a lo dang a, an rim a chhe si a, kan

is M
insual ni tin ta mai a. Ka vahvaihna khua a va sei ta tehlul em!

bl RA
d
Ka nu, ka nu,

he
pu O
Engah nge min thihsan?
re IZ

Ka tuarah vanpui a chim,


be M

Ka vahvaihna a zau >m e.


o RT

Tunah chuan mihringin min thah pawh tum hial se, a chhe ber
hmangin ka chhiat khum tawh ang a, >kin ka vawm ang a, ka kut zung\ang
tt E

ka seh khum tawh ang a, ka vawm bawk ang. Chutia ka tih khum ngat chuan
no SC

pasal\ha pawh nuamin an thi bik lo vang. An thihna khum bulah an hualreu
ang a, tlangb^nah te hauh<k angin an ban nawlh nawlh ang a, an r^p avangin
©

dawihzep deuh chu an thi thei hial ang. Thih thlamuanna nei lovin min
sawisatute chu ka nghaisa l>t ve duh tawh a ni.

Mizoram hauh<kte hi kan vanduai bik a, kan ch>nna a buain a


chhe zo va, chaw tur kan nei tawh lo. Mau hmun thlawhbuaah kan nung thei
si lo. Mihringte hi kan tluk lo >m >m a, nungcha humhalh pâwlte hian min
chhan chhuak te a nih ngawt loh chuan he khawvel a\ang hian kan r>m thuai
dawn a ni.

18
TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Hauhuk chhungkaw daktawr kha tu nge?
(aw) Hauhukte hi khawiah nge an chen a, chaw atan engte nge an rin
\hin?
(b) Hauhuk chhungkaw nu leh pa kha eng vanga thi ta nge an nih?
(ch) Hauhukpa khan daktawr hnenah engtin nge nau chhar man a pek?
(d) Hauhukpui khan eng vangin nge a fapa a pempui?

is M
2. A dik thai zawm rawh.

bl RA
A B

d
Mi huaisen ngilnei hauhukpa

he
pu O
Kan chhungkaw daktawr hauhuknu
re IZ

Ke tawi, ban sei, mei tawi te nei hauhuk sa


be M

Rawng buang deuh sahuai


Ngawr damdawi sa p>ltu
o RT

Mitko var phei raih hauhuk


tt E

3. Han sawi teh.


no SC

(a) Hauhuk pianhmang leh an nun dan.


(aw) Hauhuk chenna hmun leh an hm>lmate.
©

(b) Sahuaiin hauhuk nau nei a chharsak dan.


(ch) Mizorama hauhukte an vanduai bikna chhan.
(d) Hauhuk chhungkaw ram zau zawng leh an khawsakna ram.

4. A ^wlah dah khat rawh.


Ka nu nau vei na ti lutuk chu a rum halh halh a. Chutah kan
chhungkaw daktawr chu a lo thleng a, ka nu pum chu ____________ a
z<t a, awlsam takin ka lo piang ve ta. Nau chhar man chu ____________
a ti a, a kalsan ta a. Ka lo sei lian a, ka nute chuan mihring thil chu
____________ an ti a. An thlaite chu kan ____________ ve ngai lo.
Ni khat chu daktawr kha a lo kal a, ka pa chu nau chhar man a
rawn ____________ tlat mai a, ka pa chuan, ____________ a ti a.

19
5. Heng thumalte hi eng nge an nih sawi fiah la, i duh ber lem ziak bawk
ang che.
thingluang, sahuai, m$m, thingvawkpui, zawngbalhla, theit$t.

6. Heng chanchin hi insawi chhawk teh u.


• Siallu tlang chhipa ram theihai tam dan (uar takin)
• Ngaw \ha >m >m, thei rah chi tinreng awmna (duh duh phuah belhin)
• Thinglera hauhuk leh z^wng intlansiak chanchin (rin thuin)

is M
• Dampaa an pem chanchin (ngaihnawm tur angin)

bl RA
d
7. A ^wl laite hi tikhat rawh.

he
pu O
(a) Nau veiin a r<m _____________.
re IZ

(aw) Boruakah a thl^wk _____________.


be M

(b) Thing rahte hi kan \hial _____________ \hin.


(ch) Zanah kan muhil _____________.
o RT

(d) A ngal ruh a sawh _____________ mai.


(e) Kan \hiante pawh an kap _____________ alawm.
tt E
no SC

8. Hengte hi an nihna sawi teh.


theisehr>t : _______________________________________
©

tuairam : _______________________________________
b^n phar : _______________________________________
nauvabuan : _______________________________________
vawmbal : _______________________________________
haud^ng : _______________________________________
Dampa : _______________________________________
thlawhbua : _______________________________________
ngawr : _______________________________________
ruhseh : _______________________________________

Activity

9. Chan insemin he zirlaia nungcha awmte lem hi ziak \heuh ula; an


chanchin ziak bawk rawh u. Chu chu a lem in chang bawk dawn nia.

20
ZIRLAI 5

VANAPA

Vanapa hi a hming tak chu Thangzachhinga a ni a, Chawngthu


V^nchiau hnam a ni.

Thangzachhinga chu a tleirawl chhoh lai chuan a thin a chhe hle


mai a, a sual bawk a; mi sawi pawh a kai viau a ni awm e. Mahse, chhungkhat
lainate zilhna a\angin a nun dan leh a thinchhiat chu a sim a, a insiam \ha ta a.
Zaidam leh nungchang \hat a zir a, a lo zaidamin a lo fel ta viau mai a. |henkhat

is M
chuan a zaidam tak tak theih an ring lo va, a fiah nan tihthinur te an tum \hin a.

bl RA
d
he
Vawi khat chu mi pakhat hian a arbawm tah lai a sah chhiatsak
pu O
vek mai a. Mahse, Vanapa chuan zaidam tak hian, “Naktukah rua ka pu ang a,
re IZ

a dang ka tah leh mai ang,” a ti ta mai a. Mi dang pakhat pawh hian a thlangra
be M

tah lai a pawh thlaksak a, a thlawh daih mai a; mahse, Vanapa chuan, “Vai vai
takai, ka chhar ang a, ka tah zawm leh mai ang,” dam diai hian a ti leh ta mai
o RT

a. Vawi khat leh pawh mi pakhat hian luhk^a ni lum an ai lai hian chemt>in a
\hi beh lai a hlehsak a, ^wngah a thl^k daih mai a. Vanapa chuan, “Khawinge,
tt E
no SC

^rin min chuk khalh ang e, ka zuk chhar vat teh ang. Inah a hrui ka chhat leh
ang a, ka beh leh mai ang,” a ti leh ta mai a. Mite chuan mak an ti >m >m mai
a, a zaidam tak tak niin an hre ta a. A nun dan \ha lo leh a thinchhiat a sim
©

chinah chuan tlangval zaidam tak leh nungchang \ha tak a lo ni ta a.

A tlangval lai a\angin


hn^ng deh thiam mi a ni a,
arb^wm te, thlangra te leh
phurhhl^n chi hrang hrang
– paik^wng te, >mp^i te,
dawrawn te a tah \hin a; a
manah buh leh tha te a t>l \hin
a ni an ti.

Chutia nun thar a lo


neih tak hnu chuan Lalsavunga

21
khaw tlangval tlawmngai leh fela sawi a lo ni ta a. A pa hnenah silai lei a
ngen a, a leisak a, ramvachal nun a han zir chho ve a, Lalsavunga pasal\hate
zinga pakhat a lo ni ta a.

Thangzachhinga chuan nupuiah Chhawnthangi a nei a, an fa tir


chu mipa a ni a, a hmingah V^nchiauva an ti a, (\henkhat chuan Fav^na an
ti thung). An fapa hming chawi chuan Thangzachhinga chu Vanapa tia koh
leh sawi a lo ni ta a, tun thleng hian Vanapa kan ti hlen ta a ni. An fa dangte
chu Lianchungnunga leh Ralduha an ni.

Vanapa tihmingthangtu ber chu Thahdo lal Siakzapauva r<n kha


a ni. Sailo lal Lalsavunga Aizawla a awm laiin Siakzapauva chuan, “Sailo lal

is M
ka ep dawn e,” tiin Mawmrang kh^m karah hian khua a siam a. An khua chu

bl RA
kh^m chawi vel a nih avangin beih leh tihchhiat theih rual lohvah a inngai a,

d
“Vana arsi tu’n nge h^wl thla thei ang?” te a ti \hin a. Chu chu Lalsavunga

he
pu O
chuan a ngaimawh hle mai a. A bei turin a khuate chu a tir ta a. Vanapa hovin
re IZ

an kal a.
be M

Siakzapauva-te khuaah chuan luhna kh^n pakhat chauh a awm


o RT

a, chu pawh chu kh^ma arlei dawh ngai a ni a. Chu arlei chu an pheh chuan
an khuaah chuan luh theih a ni lo va, ral ven pawh a ngai lo va. Nimahsela,
tt E

Aizawl khuate han kal zan chuan arlei chu an lo pheh theihnghilh hlauh mai
no SC

a, Vanapa ho chu an lut a, khaw chhung chu an bei ta a. Mi lu leh sal tam
tak an hawn a. Siakzapauva chu a tlawm ta a. Chuta \ang chuan Vanapa chu
©

a vul zual ta a ni.

An lal Lalsavunga ho chuan Aizawl a\ang chuan Darlawng tlang


dungah an kai chho va. Lalsavunga chu Darlawngah chuan a thi a. A fapa
Vanhnuailiana hovin chhak nawr turin Keifangah an kai chho va. Keifanga
an awm tirh lai chuan P^wih rawlral an lo lang a. An lo ch^ng a, an hma
hruaitu chu Vanapan a lo kap hlum a, P^wihho chu an thlanchhe ta a. An
tlanchhia chu an um chho ta a. Zan sarih lai riakin riah chaw pawh an ei zo
tawh a, chuti chung chung chuan |iau an kan huna an muan ringin |iau lui
kama Chith^r thlengin an han um a. An rin ang chuan an lo muang ta ngei
a; an mu lai chu an bei a, an thah belh leh ta a. Chuti chen chen an han um
peih chuan P^wih ral pawh a titawm deuh a ni ang, Champhai zawla an awm
hma zawng chuan P^wih ral chu an lo lang leh ta lo.

22
Vanapa chu sa leh rala pasal\ha chauh ni lovin mi tlawmngai tak a
ni bawk. Vawi khat chu Keifanga an awm laiin hmar lama awm Hmarho an va
run a; an that \euh va, sal pawh tam tak an man a. Mahse, an tum aia an thang
rei avangin riah chaw an tlachham ta a, an buai hle mai a. Chutih n^k alaiin
an \hian pakhat chu a chin an hre hlek lo mai a, zawng lova kalsan an duh si
lo va. An buhfai la neih chhun chu buhh^wpah an chhum a. “Zawng tura kal
peih chuan buhhawp hi fianpui khat a h^wp ang,” an ti a. Tu mah kal peih
an awm lo va. Vanapa chuan, “Keiman ka va lam ang e,” a ti a, \amhnemah
buhh^wp chu an h^wptir a, a kal ta a. A lo hawn leh chuan a va hmuh leh
hmuh loh an lo zawt a, Vanapa chuan, “Hmuh chu hmu e; amaherawhchu a
lo thi tawh a, a ruang chu sain a ei loh nan ka hai khuh lim liam a, ka rawn
hawnsan ta a ni,” a ti a.

is M
bl RA
Chumi hnu chuan khaw pakhat hi an va thleng a. Chaw te an ei

d
puar hnu chuan a ruang la tur an intir a, an va la a. Ruang laa kalten a ph<mna

he
pu O
an va hmuh chuan Vanapa chuan kh<p thleng dawn laia th<kah a lo phum
re IZ

reng mai a ni tih an va hmu a. Mak an ti hle a, “Khati khawpa ril\^m chunga
be M

chemtum chauh hmanga heti khawpa th<ka a lo ph<m peih hi Vanapa nge
nge!” an ti a ni.
o RT

Lo an \heh te hian Vanapa chuan, “Hmeithai leh chhumchhia


tt E

deuhten a hnaiah nei sela, lal leh khawnbawlten a lailum nei sela, keiin a
no SC

vausa ber, dai dovah ka nei ang e,” a ti \hin an ti.


©

Vanhnuailiana chuan Keifang a\ang chuan chhak a nawr chho


zel a, Vanchengah te, Awnnuah te, Tualteah te an awm chho va, Lungd<pah
an phei leh a, chuta \ang chuan Champhai zawl kin Mangkhaia hmun hluiah
an kai leh a. Chung khuaa an awm chhung zawng chuan Vanapa chu lal upa,
sa leh rala pasal\ha, mi tlawmngaia sawi a ni \hin.

Vawi khat chu Champhai zawla an awm laiin Neihdawn ramah


Vanapa hovin an ramchhuak a. Vanapa zing ramvak chuan sakei seh sazuk
tlaw hi a chhar a, a \hiante chu a au khawm a. Tlangval pakhat hian a awmna
hmun chu a va thleng hmasa ber a, sa ruang bula theipui hmin tuar mai chu
a hmu a, a ei ta mial mial mai a. Vanapa chuan, “Nauva, kei pawhin a hma
daih khan ka lo hmu tawh a, pum khat mah ka la ei lo asin,” a ti ta khauh mai
a. Tlangval chu a zak hle a ni an ti.

23
Vawi khat dang pawh Vanapa ho bawk chuan Ng<r tlang leh
M<rzo lamah an ramchhuak bawk a. Ramsial hnuhma a lo thar khawp mai a,
tumpang ngat lo chu kah loh tur an ti a. Tlangval pakhat la ramchhuak \hang
lo deuh hi b<k an nghahtir a. Vanapan tump^ng hnu chhuia kah a tum mek
lai chuan an buk nghaktu tlangval chuan an buk bul maia lo kal sazuk chu a
kap ta dur mai a, a kap thlu tawp a. Silai ri avang chuan tump^ng chu an tlan
darh zo ta a, Vanapa chuan a kah loh phah ta a. B<k a lo thlen chuan Vanapa
chuan tlangval b<k nghak sazuk kaptu hnenah chuan, “Nauva, sazuk chuan i
silai hmawr a rawn liak deu deu em ni?” a ti a. Tlangval chu a zak hle a, sen
ap ap chungin a kun ta tlat a. Mahse, Tawkthiala, sa hmel pawh hmu lova lo
haw chuan, “Mawi a! nauva, b<k bul cheta b<k chawhmeh tur i lo kap hi a
tihzia hle zawk alawm,” a lo ti a, b<k nghaktu chu a awm a nuam leh ta a.

is M
bl RA
Vanapa chuan chutianga an ramchhuahnaa an buk an kalsan

d
dawn te hian, “Kan b<k hi la rawn luah leh tur te pawh an awm thei a,” tiin

he
pu O
tlangvalho chu thing a fawmtir a, an dah khawm \euh \hin a ni an ti.
re IZ
be M

Fin leh rorel thiam kawngah pawh Vanapa chu upa dangte aiin a
chungnung deuh niin an sawi. Champhai zawla an awm lai chuan nuho hian
o RT

lal in leh chawngpa in tea zu \hing hr^wn an ching \hin a, danah an neih a, an
ti fo mai a. Paho chuan tihreh an duh ta a; mahse a tih ngaihna tak an hre si
tt E

lo. Nakinah chuan Vanapa remruat angin an tireh thei ta a. Ni khat chu nuho
no SC

chu Vana nu hovin lal ina zu in turin an lo kal khawm leh ta a. Zu an in \an
mek lai chuan Vanapain a lo hrilh lawk tawh angin pa pakhat hian Vana nu
©

ding chu, “Chawngkhum dan tlang huat loh” tih pahin a pawnfen chu sang
takah a hlimsak ta mai a. Vana nu chu a thin a ur khawp mai a, a ^ng chiam
a, an vai chuan an haw ta diak a. Vana nu chu an pa hnenah chuan a zualko ta
a, thubuaia la ngei turin a tur a. Mahse, Vanapa chuan, “A hlim dawn chuan
‘Chawngkhum dan tlang huat loh’ a ti em?” a lo ti a. A nupui chuan, “Ti e,” a
ti a. Vanapa chuan, “Chutia ‘Chawngkhum dan tlang huat loh’ a tih si chuan
tlang huat loh keini nupaina lo huat bik chu a \ha dawn em maw ni le?” a lo
tihsan a, eng mah lo chuan a zuih ral ta a. Nuho chuan Vana nu meuh pawh
an zah loh chuan nu dang chu zak l>k lovin an lo hlimsak mai ang tih an ring
a, zu \hing in tura chhuah kh^wm chu an sim ta a ni an ti.

Vanapa hi mi tlawmngai thei, sa leh rala mi huaisen, fing leh


rorel thiam bawk si a ni a; nun dan \ha leh entawn tlak Mizo \hangtharte min
hnutchhiahtu, a hun laia vantlang nun siam \hatu mi ropui tak a ni.

24
Tichuan, Vanapa chu a dam lai hun \ha taka hmang zovin upa
takin a lo thi ve ta a. A thih dan erawh chu hriat chian a ni mang lo thung.
Manipur rama Meihl^ng phaia Meiteiho nena an inbeihnaa thi nia sawi te an
awm a. Liankhama khua Diltlang ram (tuna Hnahlan ram) Tui\hoh lui kam
vela thi nia sawi tawk an awm bawk a. |henkhat erawh chuan kum 1890 vela
Zawlnghak khuaa thi niin an sawi thung. Tun thleng hi chuan a thihna hmun
dik tak leh a thih dan tak chu hriat a la ni rih lo a ni.

Thu har hrilh fiahna

arlei – ar chhiara ar an lawina tur thing an dawh hi

is M
phurhhl^n – >m, thil phurhna

bl RA
vausa – a vau ber, hla ber

d
lo \heh – lo thar tur sem lai

he
pu O
rawlr^l – a r<k a r^la hmelma va bei
re IZ

khâwnbâwl – lal upate, lalin ro a r>lpui tura a ruat bikte


be M

\âmhn>m – ril\âm tihreh nâna thil ei, puar khawp ni lova ei


chawngkhum dan – fiamthu hmanga mi nihna sawi huat thua l^k
o RT

thiang lo tlang huat loh


hr^wng – ei tum emaw in tum emawa va pan
tt E

chhumchhia – mi rethei, tu leh fate pawh nei mang lo


no SC

zawl kin – phai zawl tawp, tlang ram dep


kh^n – kawng \um, kalna remchang
©

TIH TURTE

1. A kar ^wlte hi dah khat rawh.


(a) Vanapa hming tak chu _________ a ni.
(aw) Vanapa fapa hming chu _________ a ni.
(b) Vanapa hova an r<n Thahdo lal pakhat chu ______ a ni.

25
2. Hengte hi han sawi teh.
(a) Vanapa a zaidam ngei a ni tih lannate kha.
(aw) Vanapa hova Thahdo lal Siakzapauva an beih dan kha.
(b) Lal ina nuho zu chhim \hinten an sim dan.
(ch) Lo an \heha Vanapa tlawmngaihna lo lang kha.
(d) B<k nghak tlangval hnena Vanapa thusawi.

3. H>ng thu hmang hian sentence han siam teh.


buan buan lim liam mutmawh hnârmawh
lei do chen chen lu chhum bân chhum huam

is M
4.
bl RA
Hêng thute hi a awmzia sawi fiah rawh.

d
he
h^wl ^rlei zu chhim ruang la
pu O
lailum rammu daido tl^ng zuan
re IZ
be M
o RT

5.
Mi pahnih zel thlang chhuak ula, pakhatin zawhna zawtin a pakhatin
tt E

chhang zel se. Entir nan: Zawhna: Vanapa kha zaidam i ti em?
no SC

Chhanna: Ti e. A thinchhiat a sim alawm.

Activity
©

6. Pasal\ha lemah chang teh u. An inchei dan ni awma in rin angin inchei
ula an thusawi in hriat leh sawi awma in ngaihte sawi zel ang che u.

26
ZIRLAI 6

I HUN I HMANG |HA EM?


Rokunga

1. Aw hun leh kumte chu,


Ni tin an ral z>l a;
Mi hausa leh mi ropuite,
Sang tam tak an liam ta;
Kan hlim ni leh lawm lai ni pawh,
Mual an liam ta, k$r an r>l lo.

is M
2. Kan pan lai hunte leh

bl RA
d
Kan vanglai nite kha,

he
Dâwn kirin lungl>n a zual em!
pu O
Thinlai kâwl ang a hn$m,
re IZ

Ngai mah ila, au mah ila,


be M

Mual an liam ta, kir an r>l lo.


o RT

3. Khawvel sum zawngte pawh,


Rial ang an ral thei e;
tt E
no SC

Khawvel pum pawh nei mah ila,


Lung a awi chuang lo’ng e;
Hunten an liampui leh ang a,
©

Ar ang vaihna khua a sei thlâwn.

4. Hei erawh min chhang teh,


I hun i hmang \ha em?
Thil \ha tiin sualna do la,
Nunna kawng dik zawh la;
Tin, chatuan lawmna i nei ang,
Hun danglam tawh lohnaah chuan.

27
TIH TURTE

1. He hla thu tlangpui (substance) hi han ziak teh.

2. Heng hla thute hi \awngkam pangngaiin han dah teh.


pan lai dâwn thinlai
hn$m âr ang vaihna

3. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) He hla phuahtuin ‘Rial ang an ral thei e’ a tih chu eng nge ni?

is M
(aw) He hla phuahtuin ‘Min chhang teh’ a tih chu eng thil nge ni?

bl RA
(b) He hlaa ‘Kir an rel lo’ a tih hi engin nge kir chu rel lo?

d
he
pu O
4. A âwlah hian a thu angin dah khat rawh:
re IZ

(a) Tin, chatuan ___________ i nei ang.


be M

(aw) Thinlai _____________ ang a hn$m.


(b) Nunna _____________ dik zawh la.
o RT

(ch) ___________ an liampui leh ang a.


(d) Ar ang ___________ khua a sei thl^wn.
tt E
no SC

5. He hla phuahtuin ‘Chatuan lawmna’ neih theih dan nia a sawi chu eng
nge ni?
©

6. Hun hman \hat pawimawhzia leh hun hman \hat loh pawi theihzia han
sawi teh.

7. I naupan t>t zual lai chanchin i hriat dânin han sawi teh.

28
8. He hla hi \awngkam pangngaiin han ziak teh.
Kan pan lai hunte leh
Kan vanglai nite kha
D^wn kirin lungl>n a zual >m!
Thinlai k^wl ang a hnîm,
Ngai mah ila, au mah ila,
Mual an liam ta, kir an r>l lo

Project

is M
bl RA
9. Kar khat chhunga i hun hman dan hetiang hian chhinchhiah zel la, kar

d
khat chhunga i thil tih tam ber thlang chhuakin a chhan sawi ang che.

he
pu O

re IZ

Thawh\anni : _____________________________________
be M

Thawhlehni : _____________________________________
o RT

Nilaini : _____________________________________
Ningani : _____________________________________
tt E

Zirtawpni : _____________________________________
no SC

Inrinni : _____________________________________
©

Pathianni : _____________________________________
A tam ber : _____________________________________
A chhan : _____________________________________
_____________________________________

29
ZIRLAI 7

|HALAITE LEH MASS MEDIA


Lalhmangaihhlua

Kan ch>n m>kna khawvel hi hm^n leh tun nena khaikhin chuan
danglam tak a ni awm e. Kan pi leh pute kha lo tho leh ta sela pialral an
suangtuahna ai mah khan kan tunlai khawvel nun hi chu nuam an ti z^wk mai
awm mang e. Pialral thlen an thlakhlelhna ber pakhat faisa lah chu mi t> ber
a\anga mi lian ber thlenga kan rin a ni tawh a. Chhiat tawh nikhuaa hmun hla
taka zualko intirh ngai \hin te kha, kan tunlai khawvel thiamna hmang hian
tunah chuan mitkhap kar lek chhungin chanchin kan inhre pawh zung zung

is M
thei tawh bawk a.

bl RA
d
he
Khawvel changkanna hian kan Zoram khawvel pawh min tuam
pu O
hneh tawh hle a, kan khawvel pawh hi zim ta riauvin a ngaih theih awm e.
re IZ

Tuipui ral lehlama thil thleng pawh kan \henawma thil thleng ang maiin
be M

minute rei lo te chhungin kan hre zung zung thei tawh a ni. Ni tin mai hian
kan nun tinuama kan khawsak tiawlsam tur thil thar an hmu chhuak zut zut
o RT

reng tawh mai a. Kum sawm liam ta leh vawiina kan khawsakphung leh
tt E

nunphung danglam takzia te, kan hmelhriat ngai loh leh suangtuah phak
no SC

loh hmanraw thar chi hrang hrang rawn chhuah hnem tawhzia leh kan nun
a thlak danglam nasatzia chu kan hre \heuh awm e. Kum sawm hnih liam ta
kha chuan mobile phone hmanna leh \angkaina leh \ulna pawh kan hre awm
©

lo ve; mahse, tunah chuan kan nuna bet tlat, a tel lova awm theih loh, mi t>
ber a\anga mi lian ber thlenga kan ipte luahtu a ni tawh a ni.

30
Heng kan hmasawnna leh changkanna chi hrang hrangin a ken
tel zinga mihring nuna hmasawnna leh chhiatna thlen nasa ber chu media hi
a ni awm e. Media chu mihringte chanchin a chhia a \ha kan inhriat tawnna,
kan indawr tawnna leh inbiak pawhna \angkai tak a ni a. Mipui vantlang te
hriat tur chanchin puan zarna hmanraw pawimawh tak a ni bawk. Chanchinbu
a\anga lehkhabu, lehkhathawn a\anga mobile phone thlengin media hian a
huam vek a. Mi thiamte chuan chung kan inbiak pawhna leh chanchin kan
inhrilh tawnna hmanraw chi hrang hrang, mi pahnih inbiak tawnna leh indawr
tawnna hmanrua ni satliah mai lo, mi tam tak hmun hran hrana awmte pawh
\hut hmuna titi dun ang maia duh duha kan indawr tawn theihna hmanruate
chu hlawm khawmin ‘Mass Media’ an ti a ni.

is M
Mass media huang chhungah chuan media chu hlawm hrang

bl RA
hrangin an \hen leh a, chungte chu print media, electronic media leh social

d
media te a ni. Print media chuan thuziak, lehkhapuana chhut zawng zawng hi

he
pu O
a huam vek a, heng ni tin chanchinbu, magazine, newsletter leh a dangte hi
re IZ

a huam vek a ni. Kum 1440-a Johannes Guterberg-an lehkha chhutna khawl
be M

(printing press) a hmuh chhuah a\ang khan print media hi chanchin inhrilh
hriatna hmanraw pawimawh tak a lo ni chho ta ngar ngar a. Print media hi
o RT

awm ta lo se, tun anga media hmasawnna hi hmuh tur a awm kher lo mai thei
a ni. Chuvangin, print media zinga thawh hlawk tak pakhat chu chanchinbu
tt E

hi a ni a. Democracy ramah phei chuan chanchinbute hi sawrkar khalh ngilna


no SC

kawngah te, mipui zirtirna kawngah te leh sawrkar ruahmanna mipui te hnena
hrilh hriatna atan te hmanraw pawimawh tak a ni.
©

Khawvel changkang chho zelah media pawhin hma sawn zelin


ziak leh chhiar thiam chauhvin an hman \angkai theih print media bakah ziak
leh chhiar thiam lo pawhin an hman \angkai theih tur hmanraw chi hrang
hrang a rawn chhuak zel a. Print media aia changkang zawk T.V, radio, tape
recorder leh a dang te hi a lo chhuak ta zel a, hengte hi electronic media an ti
a ni. Electronic media hmang hian khawvel hmun hrang hranga thil thlengte
chu mahni in lum a\angin kan lo hre zung zung thei tawh a. Electronic media

31
hmanruate hian rei lo te chhungin Zofate min tuam hneh hle a. Kan inchei
duh dan leh kan sam kan sawisak dan thlengin nghawng a rawn nei nghal
a. |halaite nunah phei chuan nasa takin nghawng a nei a, a hmang thiam an
awm laiin hmang thiam lo mi eng emaw zat an awm ve bawk a. A hmang
thiam tana nun tiawlsamtu leh hriatna tizautu a nih laiin, a hmang thiam lo
tan chuan nun dan \ha lo min kawhhmuhtu lekah a chang thei a ni.

Social media hi tunlai khawvel media zinga \hang chak ber pawl
a ni a. Tun hnai t>a kan hmelhriat a nih avangin ‘New Age Media’ ti pawhin
an sawi bawk a. Hetiang z^wng pawh hian sawi ila, social media chu ‘internet
leh mobile phone hmanga inbiak pawhna leh inkawm hona hi a ni’ kan ti thei
bawk ang. Social media kan tih chuan heng internet hmanga chanchin kan

is M
inhrilh tawnna leh \hian kawmna atana kan hman chi hrang hrang facebook,

bl RA
twitter, instagram, whatsapp leh a dangte hi a ni a. Social media \hang chak tak

d
mai hian \halaite nunah \hatna leh \hat lohna tam tak a nei a. A \henin \hian

he
pu O
\ha siam nan te, chanchin thar hriat nan leh an hriatna tihzau nan tea \angkai
re IZ

taka an hman laiin, a \henin an hun hlu tak khawh ral nan te, zan rei tak tak
be M

thlenga men nan te, mi dang nun tihbuai nan te an hmang bawk a. Thil reng
reng hian \hatna leh \hat lohna a nei vek a, a hmangtu leh enkawltu azirin a
o RT

\hain a \ha lo mai a ni.


tt E
no SC
©

He social media \hang chak tak mai hian Mizote pawh min
luh chilh mek a. A bikin \halaiah nghawng a nei lian zual a. Kan duh
emaw, duh lo emaw he thil hi chuan chhungkua, khawtlang leh kohhranah
nghawng a la nei zel dawn a ni. Chumi mila lo insiam rem leh a \ha zawnga
hman \angkai kan thiam a \ul hle. Social media hi a hmang thiamte tana
malsawmna a nih laiin, a hmang thiam lote tan chuan anchhiaah a chang
thei hial a. Mi \henkhat social media-a an thil post avanga mi nun tibuai
te, thubuai awrh phah te, lung in hial tan phah te pawh an awm a, an t^n
chuan vanduaina a ni ringawt mai a ni. Mi \henkhat chuan an zirlai puitu

32
atan te, an hriatna tizautu atan te, mi dangte harsatna sut kian nan te leh
chanchin inhrilh tawn nan te \angkai takin an hmang thung a ni.

Tunlai hmasawnnain a ken tel media khawvelah kan cheng mek a,


kan duh loh avanga hnawl mai theih a ni lo va, tuna kan hriat aia changkang
leh \ha zawk pawh hi hun rei lo te chhungin an la rawn hmu chhuak zel dawn
a. Chuvangin, chumi hmasawnna leh changkanna chu a \ha zawnga chhawr
\angkai thei tura kan lo insiam rem a la \ul dawn chauh a ni. Media avanga
hriatna, thiamna leh finna kan dawn nasatzia te hi ngun takin ngaihtuah ila.
Engtin nge ka lo chhawr \angkai ve ang tih ngaihtuah r^n chungin hmang
ila. Ka lehkha zir tibuaitu mai atan te, ka hun hlu khawh ralna mai atan te
leh nungchang mawi lo leh \awngkam mawi lo neih phah nan mai tea ka

is M
hman chuan ka tan chuan anchhiaah a chang mai dawn a ni. Chuti ni lova,

bl RA
ka lehkhazira min puitu, ka hriatna tizautu leh thiamna neih nana ka hman

d
chuan malsawmnaah a chang thung hlauh dawn a ni.

he
pu O
re IZ

Media hrang hrang kan sawite khi \angkai takin hmang ila. Kan
be M

nun chawk buaitu mai atan te, mi dang tihbuai nan leh hun hlu khawh ral nan
mai mai tea hmang lovin kan zirlai min puitu atan te, chanchin inhrilh tawn
o RT

nan te, kan hriatna tizautu atan te leh mi dangte \anpui nan te a \angkai thei
ang berin hman i tum \heuh ang u.
tt E
no SC
©

TIH TURTE

1. Mass Media tih hi a awmzia han sawi fiah teh.

2. Mi \henkhat tan social media hi anchhia a nih theih dan sawi rawh.

3. Media chi hrang hrang te kha sawi la, an \angkaina i hriat han sawi
bawk teh.

33
4. A kar ^wlte hi dah khat rawh.
(a) Tunlai khawvel media zinga \hang chak ber chu __________ a ni.
(aw) Lehkha chhutna khawl hmu chhuaktu chu __________ a ni.
(b) __________ chuan thuziak lehkhapuana chhut zawng zawng hi
a huam vek.
(ch) TV, radio leh tape recorder te hi __________ an ti.
(d) Social media chu __________ tiin an sawi bawk.

5. Media-in \halaite nuna nghawng a neih dan han sawi teh.

is M
6. Khawvel changkannain a ken tel media hmasawnna kan hman \angkai
bl RA
d
theih dan tur nia i hriat han sawi teh.

he
pu O
7. Social Media \hatna leh \hat lohna han sawi teh.
re IZ
be M

Activity
o RT

8.
Print media in hmuh theih ang ang la khawm ula, chuta \anga in thil
tt E

hriat hmang chuan seminar buatsaih teh u.


no SC

Resource person tur mi pathum thlang chhuak ula, media \hatna leh
\hat lohna ziakin chhiar chhuak se.
Hetiang hian:
©

Resource person No. 1 – Print media \hatna leh \hat lohna.


Resource person No. 2 – Electronic media chungchang.
Resource person No. 3 – Social media \hatna leh \hat lohna.

Resource person-ten an paper an chhiar zawhah sawi ho zui ni se.

9. He zirlaia Mizo \awng ni lo, \awng dang awm apiangte ziak chhuak
ula, a awmzia sawi ho teh u.
Nihliap chuan ruah a titawp thei lo. Mahse, ruah
nan loh turin min veng thei; Chutiang bawkin inrin
tawkna hian hlawhtlinna min pe vek lo mah se,
engkim hmachhawn ngamna min pe a ni.

34
ZIRLAI 8

MIZO |AWNG HMAN DAN DIK LEH DIK


LOTE

nei ngah : Nei a nih chuan tamin a zawm tur a ni. Ka nei tam.
‘Nei’ tel lovin ‘ngah’ ringawt hi hman \hin a ni. Kawi
ka ngah mai. ‘Nei’ leh ‘ngah’ chu hman kawp loh tur
a ni.

hlauh : Thil tibo sawi nana ‘hlauh’ hman hi a dik lo, hloh tih

is M
tur a ni. Ka pen ka hloh.

bl RA
d
he
intitatu : ‘Intitatu’ tih hi a dik lo va, intineitu tih zawk tur a ni; ‘ta’-a
pu O
‘tu’ belh hi Mizo \awng kalphung pangngai a ni lo.
re IZ
be M

uihawm : ‘Uihawm’ a ni lo va, uiawm a ni. Thil tihbo emaw, mi


pek emaw kan phal loh hian kan ui a; awm kan belh
o RT

dawnin ui chu a ri hniamin ui tih tur a ni a, ‘uih’ tih


tt E

tur a ni lo.
no SC

exam pe : ‘Exam ka pe’ tih a dik lo va, ka exam emaw exam


ka bei emaw tih zawk tur a ni.
©

interview pe : ‘Interview ka pe’ ti lovin interview ka hmachhawn


tih zawk tur a ni. Entrance pawh exam chi khat a ni a,
pek chi a ni lo; beih chi zawk a ni.

n>l nual : ‘N>l nual, >ng uang, >l ual’ tih ang chi hi a dik lo va;
nial nual, iang uang, ial ual te tih zawk tur a ni.

ngialnghet : Hei hi ng>lnghet tih tur a ni ve thung. Sawrkar


ngelnghet neih a \ul.

a hrim hrimin : Hei pawh hi a thu hrimin, a thu hrimah tih zawk tur
a ni.

35
‘nge’ hman dân : ‘A thlum nge a h^ng in duh?’ ti lovin A thlum nge in
duh a h^ng? tih tur a ni a; ‘Thing nge mau i hman?’
ti lovin Thing nge i hman mau? tih tur a ni.

a zawng zawngin : A vaiin emaw, a pumin emaw tih zawk tur a ni. ‘A
zawng zawngin’ tih te, ‘kan zawng zawngin’ tih te hi
Mizo \awng hman dan dik a ni lo.

eng nge i hming? : Mihring hming kan inzawhin ‘Eng nge i hming?’
tih loh tur a ni a, Tu nge i hming? tih zawk tur a ni.
Sapin ‘What is your name?’ ti mah sela Mizo \awng
chuan Tu nge i hming? tih tur a ni. Mihring ni lo, thil

is M
dang hming erawh chu ‘eng nge’ tih tur a ni ang. In

bl RA
in hming eng nge ni? In ui hming eng nge ni?

d
he
pu O
: Nichin tih nana ‘nachin’ tih hi a dik lo. Mizo \awngah
nachin
re IZ

‘nachin’ a awm lo va, a dik lova inhman hmuh mai


mai a ni.
be M

Nichinah ruah a sur.


o RT

: Thil inrem lo sawi nana ‘a intuha lo’ tih hi a dik lo, a


a intuha lo
tt E

intu lo an ti zawk \hin; intu chu inmil, inrem tihna a


no SC

ni.
Lala chu a thawmhnaw h^k leh a hnathawh a intu
©

lo hle mai.

dawn a nia : I lo kal dawn nia tih turah ‘I lo kal dawn a nia’ ti an
awm \hin, hei hi a dik lo; ‘a’ tel lova ‘nia’ chauh hman
tur a ni.
Nasa takin i zir dawn nia.

36
TIH TURTE

1. A dik zawk thai rawh.


(a) Ka nuin pangpar a nei ngah lutuk.
Kei pawhin pencil ka nei tam hle.
(aw) Hmanniah ka zungbun ka hlauh.
Niminah ka bengbeh ka hloh.
(b) Ka chawf<n ka thlauh kha a uiawm.
I hmarcha fun i tihbuak kha a uihawm e.
(ch) Ka homework chu ka ti n>l nual a.

is M
Kan zirlai thar chu ka chhiar nial nual tawh.

bl RA
d
he
pu O
re IZ

2. A inmil thai zawm rawh.


be M

A thu hrimah in nei vek dawn nia.


Tu nge i hming? i lo kal har reng reng.
o RT

A zavaiin engkim kan ti ve mai \hin.


A reng reng thuah tih zawk \hin tur a ni.
tt E

Intineitu takin eng nge maw i zawn le?


no SC

3. A dik zawng rin la, a dik lo zawng thai chhe rawh.


©

dawn nia – dawn a nia nichinah – nachinah


a vaiin – a pum puiin uihawm – uiawm
exam pe – exam bei ngelnghet – ngialnghet
intineitu – intitatu nei ngah – nei tam

37
ZIRLAI 9

ZUK LEH HMUAM TEL LO NUN HLUTNA

Z<k leh hmuamin t<r hlauhawm (chemical) 7,000 chuang lai a ken
tel thu leh kan taksa a tihchhiat theih dan chu kan hre nual tawh awm e. Chuap
a khawih chhiat theih dan te, hriatna thaz^m (nervous system) a khawih buai
theih dan te, lung (heart) hnathawh nasa taka a tihbuai theih dan te, thisen z^mah
thau chhia (cholesterol) nasa taka a chh>k khawl theih dan te bakah second
hand smoke avanga nasa taka kan tawrh ve theih dante pawh kan hre tawhin a
rinawm. Amaherawhchu, z<k leh hmuam avanga tha leh zung, sum leh pai tam

is M
tak kan khawh ral \hin z^t hi mi tam zawkin kan ngaihtuah ngai lem lo niin a

bl RA
d
lang. Chuvangin, tun \umah hian z<k leh hmuam tel lova nun kan hman vanga

he
thil \ha tam tak kan neih phah theihte zir chhuah kan tum dawn nia.
pu O
re IZ

Global Adult Tobacco Survey (GATS 2009-2010)-in a zir


be M

chiannaah chuan Mizoram mipui 67.2% te hian z<k leh hmuam an ti m>k a ni.
o RT
tt E
no SC
©

Figure 1.1

38
Mi thiamten chung z<k leh hmuam ti m>kte an zir chiannaah
chuan mi pakhatin ni khatah Rs. 21.20/- khawh ral z>la chh<t chhuah a ni.
Tichuan, Mizoram chhunga z<k leh hmuam ti m>kte sum khawh ral \hin z^t
pawh hetiang hian chh<t a ni bawk –
• Sikret zu m>kte hian chawh rualin ni khatah mi pakhatin
Rs. 21.20/- man an zu ral anga chh<tin a belh khawm chuan
ni khatah Rs. 42,67,000/- man h< an zu ral \hin.
• Zo zial zu m>kte hian chawh rualin ni khatah mi pakhatin
Rs. 7.30/- man z<in Rs. 2,41,000/- man h< an zu ral \hin a.
• Vaihlo hmuam chi ti \hinte hian ni khatah mi pakhatin
Rs. 7.20/- man hmuam ral anga chh<tin anni pawh hian ni

is M
tinin Rs. 15,85,000/- lai an khawh ral \hin bawk.

bl RA
d
• Zuk leh hmuama s>n ral zawng zawng belh khawm

he
pu O
chuan ni tin Rs. 60,93,000/- hmang ralin kum khata zuk
re IZ

leh hmuam ringawta Mizoramin a khawh ral zat chu


Rs. 2,22,39,45,000/- lai a lo ni reng mai.
be M
o RT

Z<k leh hmuam t<r hlauhawm tak tak avanga kan taksaa harsatna
leh bawrhs^wmna thleng \hin enkawlna tura kan hun leh tha, sum leh pai kan
tt E

s>n ral belhte pawh kan la chh<t thleng lo lehnghal.


no SC

Hmas^wnna tura sum leh pai tam tak kan mamawh mek lai hian kan
©

ngaihven loh lam a\angin chuangtlai takin sum leh pai tam tak kan khawh ral
nasa >m >m lawi si. Mahni chhungkua \heuh zir chianna kan neih a pawimawh a,
chu kan inzir chianna a\ang chuan hmasawn duhna rilru thar nen z<k leh hmuam
leina tur atan \ul lo taka sum kan khawh ral hi kan titawp thei ngei ang. Chu
chuan chawp leh chilhin kan chhungkaw khawsakah danglamna leh hmasawnna
a thlen ang a, khawtlang leh ram pum huapin kan chhungkaw khawsakna, ei leh
b^r zawnna lamah pawh hma kan s^wn phah ngei a rinawm a ni.

Kan hriat \heuh angin z<k leh hmuam hian natna hlauhawm ber
ber hengte hi a thlen thei:
• cancer chi hrang hrang (ka chhung, chaw d^wt, hrawk
b^wr, pumpui, chuap, chh<l hmawr, etc.)
• lung lam natna
• lungphu chawla thih thutna (heart attack)

39
• pangkhing zeng thut (stroke)
• thisen sang
• tuberculosis (TB)
• zunthlum leh
• chuap natna chi hrang hrangte

Z<k leh hmuam lak a\anga kan inthiar fihlim chuan heng natna
tam tak laka invenna kan lo nei sa tihna a ni. Z<k leh hmuam kan tih lohva
hriselna \ha zawk kan neih vang ringawta sum leh pai, tha leh zung tam tak
kan khawl khawm theih dan te, thil dang \angkai leh hmasawnna atana kan
hman theih zawk turzia hi i ngaihtuah fo vang u. Population Based Cancer
Registry (2012-14) a\anga cancer zawng zawng belh khawm (mipa)-ah te,

is M
chuap cancer (mipa & hmeichhia)-ah te, rilpui cancer (mipa & hmeichhia)-ah

bl RA
te kan sang ber a ni. He kan dinhmun \ha lo tak kalsan tur chuan kan vaiin

d
vaihlo z<k leh hmuam laka kan inthiarfihlim a pawimawh tak zet a ni.

he
pu O
re IZ

Hriselna \ha kan neih avanga hlim tlang taka chhungkua kan
be M

inhmu khawm te, hun kan hmang ho thei \hin te hi a hlutzia kan hre thiam
ph^k ngei tur a ni. Hmun tam takah vanduaina avanga chhungkaw tam tak
o RT

damlohna leh harsatnain a tlakbuak mekte an awm a. Chutih lai chuan kan thil
chin \ha lo (z<k leh hmuam, damdawi hman sual, leh ruih theih thil dangte)
tt E

avanga harsatna leh natna tuar mekte pawh kan \hahnem hle a ni. Natna neia
no SC

kan bawrhs^wm hian keimahni bakah min hmangaihtu kan nu leh pa, unaute,
\henawm khawvengte thlengin tihbuai chang kan neih phah \hin a. Harsatna
©

kan tawh chuan theih tawp chhuahin kan in\anpuiin kan inbawihs^wm tur
chu a ni teh meuh mai a; amaherawhchu, mahni cho chhuah avanga harsatna
kan insiam chawp lohna turin theih tawpin thil \ha lo lakah kan inthiar fihlim
a pawimawh a ni.

Mi thiam zawkte chuan “Tihdam aiin inven a \ha zawk,” an lo ti


\hin a, ngaihtuah chian hian a dikzia hi a lo lan chhuah belh zel a ni. Z<k leh
hmuam avangin natna leh bawrhs^wmna chi hrang hrang, keimahni mai pawh
ni lo, kan chhungte leh \henawm khawvengte tan pawha buaipui ngai kan nih
theihna kawng a inhawn zauh phah hle dawn ai chuan z<k leh hmuam ti lova
hriselna \ha zawk nen mi dangte \anpui theihtu ni tura kan rilru kan siam a
pawimawh tak zet a ni. Z<k leh hmuam hi thihna thlentu, bawrhs^wmna leh
natna thlentu a ni tlat mai si a.

40
Nula leh tlangval kan nih chhohna turah leh puitlin lam kan pan
chhoh meknaah hian a \ha z^wng emaw, a \ha lo z^wng emawin min rawn
<m ve zel dawn a. Chuvangin, duhthlanna fel tak nen, mi dangte entawn
tlak leh mi dangte \anpui theitu dinhmuna ding thei turin kan inbuatsaih a
pawimawh a ni. Z<k leh hmuam bawiha t^ng, mahni duh ang pawha ni tin
hun hmang thei lo, a ngawl kan vei m>kin min kaihhruai dan anga hun hmang
kan nih chuan mi dangte entawn leh mi zahawm nihna kawng kan hlat tial
tial dawn a. Chutih rual chuan z<k leh hmuam leh thil \ha lo bawiha t^ng lo
tura duhthlanna kan hman zel chuan hmasawnna leh hlawhtlinna a thuahin
kan hmaah a lo awm thei thung ang.

Kan hriat \heuh angin zirlai kan nih chuan kan tih tur pawimawh

is M
ber chu thiamna sang zawk nei tura lehkha zir a ni. |hahnemngai taka lehkha

bl RA
zir thei tur chuan hriselna \ha kan neih a pawimawh >m >m a. Chumi nei

d
thei tur chuan kan ni tin hun hman dan leh kan thil tih \hinte kan chh<t ngun

he
pu O
a, taksa tana \ha lo, z<k leh hmuam leh ruih theih thil chi hrang hrang laka
re IZ

inthiar fihlim a pawimawh. Chuta \ang chuan kan zirna leh hnathawhnaah
be M

pawh hmasawnna sang zawk a awm z>l thei a ni.


o RT

Zirlai kan nih lai pawhin mawhphurhna leh tih theih tam tak
kan nei a. Chhungkuaah pawh z<k leh hmuam \hat lohzia zirtirna kawngah
tt E

hma kan la theiin mahni in leh a velte pawh Tobacco Free Home a lo nih
no SC

theihna turin hma kan la thei a ni. Hma lakna hmasa atan z<k leh hmuam
leh a kaihhnawih thil (lighter, ashtray leh a dangte) te in chhungah dah phal
©

lo ila, tin, luhka langsar laiah te pawh in chhungah mei z<k a rem loh thu
tar ila. |hahnemngai taka hma kan lak tlan chuan kan in chhungah z<k leh
hmuam avanga harsatna awm theite a lo tla hniam ang a, chhungkaw hrisel
leh nuam zawk kan siam thei ngei ang.

Thiamna leh finna sang zawk neih tuma inzir mek \halaite hi kan
ram tan darthlalang kan ni a, rahbi pawimawh tak rem chho lai m>k kan ni.
Chuvangin, min tichhe theitu z<k leh hmuam laka inthiar fihlim turin thu
tlukna dik i siam \heuh ang u.

41
TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Mizoramin ni tin z<k leh hmuamah ch>ng eng zat man nge kan
khawh ral?
(aw) In chhungkuaa z<k leh hmuam titen ni khatah ch>ng eng zat nge
an s>n ral?
(b) Z<k leh hmuamin natna hlauhawm ber ber a thlen theih kha eng
natnate nge?
(ch) Z<k leh hmuam bawiha t^ng leh z<k leh hmuam ti lote hmakhua

is M
eng nge a danglamna?

bl RA
d
2. A kar ^wl dah khat rawh.

he
pu O
(a) GATS awmzia chu _____________ a ni.
re IZ

(aw) Population Based Cancer Registry (2012-14) a\anga chhut chuan


be M

India ram pumah cancer chi hrang hrang ____________ laiah kan
sang ber a ni.
o RT

(b) Mahni in leh a velte pawh ________________ a lo nih theih nan


hma kan la thei a ni.
tt E

(ch) Kan bawrhsawm hian min hmangaihtute buaina kan __________


no SC

3. A leh AW-a thute hi a dik thai zawm teh.


©

A AW
Z<k leh hmuamin natna hlauhawm ber ber a thlen
thei a ni.

Mizoram mipui 67.2% in harsatna insiam chawp lo turin hma


la \heuh ila.

Z<k leh hmuam hian t<r hlauhawm 7000 chuang lai a


keng tel.

Mahni cho chhuah avanga z<k leh hmuam kan ching mek.

42
4. |awngkam dik lo lai apiang a hnuaiah rin la, a dik zawkin thl^k z>l
ang che.
(a) Bawrhs^wmna hi min tirethei \hin hle mai.
(aw) Nawmsam lohna kan neih reng rengin kan inngaihven vat \hin ila.
(b) Z<k leh hmuam lakah kan inthiar fihlim z>l ang u.
(ch) Natnain min tl^kbuak hma hian theih tawpin chhuah z>l ila.
(d) |hahnemngai takin mi dangte pawh kan hril darh z>l dawn nia.

Activity

is M
bl RA
5. A dik i tih thai la, dik i tih chhan ziak ang che. Dik lo i tih chu thai

d
chhia la, dik lo i tih chhan ziak bawk ang che.

he
pu O
Dik leh dik lo A chhan
re IZ

(a) Z<k leh hmuam hi hriselna a ni.


be M
o RT

(aw) Z<k leh hmuam hi sum khawh


ralna a ni.
tt E

(b) Ruih theih thil tih hi chhungkaw


no SC

hlim tlanna a ni.


(ch) Tobacco Free Home kan nih
©

theih n^n hma ka la dawn.


(d) Tuna ka tih tur pawimawh ber
chu thiamna sang zawk nei tura
zir a ni.

6. Chanchinbua z<k leh hmuam dona lam kawnga hma lakna tar lante
lak khawm ni se, a \ul dan angin sawi hona neih ni bawk se.

43
7. Heng hi in sikula tar atan lian leh nalh takin han ziak teh u.

NO SMOKING ZONE

TOBACCO FREE HOME

MEI I ZUK DAWN LOH AVANGIN


KAN LAWM E

Project

8. He interview schedule hmang hian z<k leh hmuam ti m>k mi pakhat

is M
\heuh k^wm ang che u.

bl RA
d
he
pu O
Interview Schedule
re IZ
be M

Hming _______________________Veng/Khua _________


o RT

Mipa/hmeichhia ______________ Kum zat ____________


tt E

Z<k leh hmuam tih _______________________________


no SC

Ni khata z<k/hmuam zat ___________________________


A tlangpuia sum s>n ral zat __________________________
©

Chutichuan, mi pakhatin thla khat chhunga sum a s>n ral zat chu
chh<t ni se. Naupang tinin class-ah report \heuh ni bawk se. Naupang
zawng zawng te report a\anga ni khata s>n ral zat leh thla khata s>n
ral zat chu belh khawm ula, puang zar ang che u.

44
ZIRLAI 10

ESOPA THAWNTHU FING

1. FANGHMIR LEH KHAUCHHER

is M
bl RA
d
he
pu O
Khaw v^wt tak chh<m zun a tl^k seng seng ni hian fanghmir hian
re IZ

nipui laia a chaw chh>k kh^wl hi pho t<rin a hn<k ch>t ch>t a. Khau pakhat
be M

ril\^ma thi lek lek hian a va hmu a, a thihna d^l tur chauhvin chaw tl>m t>
o RT

a d$l a. Fanghmir chuan, “Tun nipui chhung zawng khan eng nge maw i tih
le?” a ti a. “E, ka dawngdah mai b$k awz^wng hlei n>m, nipui chhung zawng
tt E

khan ka hr^m a ni,” khau chuan a ti a. Fanghmir chuan nui chung hian a chaw
no SC

bawm chu a kh^r a, “Nipui chhunga hla i sak theih chuan thlasik chhung hian
i l^m thei bawk ang chu,” a tihsan ta mai a.
©

TIH TURTE

1. He fanghmir leh khau thu hian mihring nuna entir a neih han sawi teh.

2. Khau leh fanghmir inbe lai ni awm tak lem han ziak teh.

3. He zirlaiah hian double adverb chi khat – seng seng, ch>t ch>t leh lek
lek te hi kan hmu a. Heng thu pathumte hmang hian sentence han siam
teh. A bu chhung thu hmang lovin a hranpain phuah ang che.

4. He zirlaiah hian suffix hmanna thu a awm nual a, han ziak chhuak vek teh.

45
2. SIHAL LEH NGHALCHANG THU

Vawi khat chu nghalchang pakhat hian sasaw thingah hian a ngho
a t^t hriam hoh hoh mai a. Chutih lai tak chuan sihal pakhat hi a kiangah a
lo kal a. “Hmuh ph^kah hmelma an awm e tih pawh ni chuang hlei lo, engti
tiha lo inring l^wk chiam nge maw i nih le?” tiin a zawt a. Nghalchang chuan,
“|hiana, hmelma zawng an hla hle pawh a ni thei e; nimahsela, hun ^wl kan
neih lai hian kan hriamhreite kan chei \ha tur a ni; hlauhawm lo thlen hunah
zawng thil dang tih tur kan nei ang asin,” a ti a.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Chumi hnuah chuan nghalchang chu ngaw ril zawk lam pan chuan
muangchangin a kal phei ta ruau ruau mai a. Sihal chuan a chungah eng tak lo
thleng ang maw tiin a hnungah chuan a zui ru ta a; a hmaa lungpui chungah
chuan a zuang kai a, chuta \ang chuan a lo thlir reng a. Chutih lai tak chuan
sakeibaknei lian zet mai hian nghalchang chu seh tumin a rawn zuan thut mai
a. Nghalchang chu eng lai pawha lo inralring lawk reng a nih avangin a phe
zawk a. Sakeibaknei dulah chuan th<k zet mai hian a ngho hriam tak chuan
a lo tai thler duai mai a. Sakeibaknei chu chech^ng tur awm tawh lovin a
zal ta der mai a ni. Nghalchang chu thlamuang tak leh zalen inti takin ngaw

46
chhungah chuan a kal ta zel a. Lungpui chung a\anga hlauthawng taka lo
thlir rengtu sihal chuan nghalchangin chutianga inralrin l^wk nach^ng a hria
chu fing a ti ta hle mai a. Chumi nia a thil hriat finthl^k tak leh a thil tawn
rapthlak tak chu a \hiante a hrilh darh ta zel a.

TIH TURTE

1. He thu hian mihring nunah eng nge kawhhmuh tum a neih nia i hriat
han sawi teh.

is M
bl RA
2. Heng thu hmang hian sentence han siam teh.

d
chech^ng inralring hlauth^wng

he
pu O
nach^ng hria hriamhrei finthl^k
re IZ
be M

3. He zirlaia adverb thumal zinga heng – zawk, zet, thut, duai tihte hi
verb hrilh fiah nana hmangin sentence khat \heuh siam la; chu bakah
o RT

adjective hrilh fiah nana hmangin sentence khat \heuh ziak bawk rawh.
tt E

4. He zirlai a\ang hian –


no SC

(a) Common noun zawng zawng ziak chhuak rawh.


(aw) Verb nia i hriat apiang ziak rawh.
©

(b) Adjective thumal nia i hriat apiang ziak rawh.

5. Heng thute hi a awmzia zir rawh.


(a) t^t hriam hoh hoh
(aw) chutih lai tak chuan
(b) awm e tih pawh ni hlei lo
(ch) tih tur kan nei ang asin
(d) nach^ng a hria chu

6. Hun ^wl \ha taka hman dan tur nia i hriat han sawi teh.

7. Kan chungah eng nge lo thleng dawn tih tu man kan hre l^wk lo va,
engtia lo inralrin tur nge ni ang han sawi khawm teh u.

47
8. Heng thu hi han chhunzawm teh.
(a) Exam hun a la hla hle a ni thei e.
(aw) Nu leh pa nih kan la hlat a ni thei e.
(b) Puitlin hun kan la hlat deuh a ni thei e.

9. Hengte hi an mizia leh an chanchin i hriat ang ang han ziak teh.
(a) Fanghmir
(aw) Khauchher
(b) Sihal
(ch) Nghalchang

is M
Zan khua a lo tlaia ni a lo tl^k dawnin ka tih dik loh awm

bl RA
apiang hre chhuak ila; malsawm tl^ka nun mawi nei ila.

d
Zan a lo thlenin dam takin hahchawl ila, thinlung lawma

he
pu O
khatin laikhumah z^l ila.
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

48
ZIRLAI 11

KA THLENG THEI NGEI ANG

Unau pathum kan ni a, zan khat chu ka pu Tea hian kan nih tum
leh tih tum min z^wt hlawm a. Kan unau chuan kan sawi khawm laih laih a…

Zova: Kei chu USA-ah thla eng emaw zat ch^m tura zin ka
duh a; ram changkang deuhva zin hi ka ch^k z^wng
tak a ni.

is M
Zokungi: Kei chu sawrkar hna sang tak thawh ka tum. Officer

bl RA
d
nih ve ngei ka duh tlat a ni.

he
pu O
Lianpuia: Kei chu football khelh thiam tak niin, football
re IZ

team-ah captain ka la ni ngei ang a. Kan team chu


be M

champion-pui ngei ka tum bawk.


o RT

Ka pu Tea chuan, “Zovan USA zin a duh a, chu chu thil tum hlen
chhuah theih chi a ni nge, tihhlawhtlin tak tak theih loh tur han ngaihtuah
tt E
no SC

chiang leh teh u,” a ti a. Zokungi chuan, “Kan khua a\ang hi chuan USA
chu a hla hle mai a, chhungkua pawh a nghawng thui dawn khawp mai. Kal
man te a to dawn si a. Keini ang hausa vak lo tan chuan a hautak khawp ang
©

a,” a ti a. Lianpuia chuan, “USA-a zin tum kher zawng tihhlawhtlin a harsa
duh awm em mai. Kolkata-ah zin tum zawk mai la, ram changkang a ni tho
alawm,” a lo ti ve bawk a.

Hei hi han ti ve teh u:

Thil nih tum emaw, tih tum eng emaw ber intuk ula, hei hi han
chhang teh u –

• In thil tum chu tihhlawhtlin theih a ni nge, suangtuahna mai?


• In thil tum tihlawhtling turin engte nge tih ngai ang?
• In thil tum tihlawhtling turin eng thilte nge i mamawh ang?
• Eng harsatnate nge awm thei ang le?

49
• Sum s>n \ul zat tur te, s>nso atana puitu tur te engtin nge
ni ang le?

Ka pu Tea chuan, “Thil tih tum intuk hi hlen chhuah ngei tum nen
a pawimawh dan a inang reng a, ngaihtuah ngun pawh a ngai reng a ni,” a ti
a. Ka Pu Tea chuan, “Lianpuia hian football thiam tak nih a tum a, a team-te
champion-pui ngei tura kailawn pawimawh nia in hriat han thawh khawm
teh u,” min ti leh a. Kan han ngaihtuah a, hengte hi kan thawh khawm ta a.

• Uluk taka training neih


• Hun bi neia zing tin leh tlai tin practise
• Chaw \ha ei leh hrisel

is M
• Insawizawi, chak tura inenkawl

bl RA
• Khelhpui turte khelh dan (tactic) zir chian

d
• Khelhpuite goal khung thei lo tura goal ven him

he
pu O
• Khelhpuite lama goal khung ngei
re IZ
be M

Ka pu Tea chuan, “In ti \ha khawp mai, tum bulf<k tak in neiha,
chumi tihlawhtling tura tum ruhna in neih chuan hlawhtlinna kawng in zawh
o RT

\an a ni a. In tum tihlawhtling turin tih tur in duan lawk leh tih tura in intukte
a indawta in hlen chhoh zel chuan in tum ram (tum pui ber) chu in thleng
tt E

thei dawn a ni. Zokungi ve thung hian officer hna, sawrkar hnuaiah thawh a
no SC

tum si a, a tum ram thleng tur hian eng nge a tih ang?” a ti a. Ti hian kan han
ziak thla leh ta a ni.
©

• Taima taka sikul kal


• Homework leh test ngaih pawimawh
• Tih tur r>ng r>ngte \ha taka tih
• Ni tina lehkha zir
• Hriselna \ha nei tura \an lak
• Pawl tina result \ha ve tak neih chhoh zel
• Zirna sang zawka kal thei tura sum kh^wl

Heng zawhna hi han chhang teh u.

• Tum hlen chhuah tur i intuk ve tawh ngai em?


• I tum chu i \hulh tawh ngai em? Eng vangin nge?

50
Heng chhuanlamte hi han zir chiang teh u.

• Kha kha chu ka ti chhin tawh.


• Ka dinhmunin a zir lo alawm.
• Ka ngaih dan a ni vak lo hrim hrim.
• Ngaihtuahna \ha tak a ni; mahse, a tih tak tak theih loh.
• Min nuih palh ang tih ka hlau.
• Ka mawhphurhna piah lam a ni e.
• Ka la inpeih loh vang.
• A har awm >m mai.
• Nakinah ka ti leh thei tho vang.
• A to awm >m mai.

is M
• Mi dang tih tum ka hmu tawh, an ti thei chuang bik lo.

bl RA
• Ka hlawhchham tho tho vang.

d
• A changkang >m mai.

he
pu O
• A buaithlak >m mai.
re IZ

• Hun a duh >m mai.


be M

Hetiang hian chhuanlam i lo siam ve tawh \hin em? Engati nge


o RT

chhuanlam kan siam \hin? Mahni han inbih chiang ula, chhuanlam in siam
\hin dan leh in siamna chhan han thawh khawm teh u.
tt E
no SC

_______________________________________________________
©

_______________________________________________________

Pu Tea chuan, “Chhuanlam siam hi kan tum ram min thlentir thei
lotu leh hma min sawntir thei lotu a ni fo mai nia,” a ti a. Chuvangin, nih i tum
te, tih i tum te chu suangtuahna mai ni lo, hlen chhuah theih ngei a nih theih
nan thlang uluk la; chu chu i thlen theih dan tur uluk tak bawkin inngaihtuah
la. Chhuanlam awm thei te, chung chhuanlam sut kian dan tur te, eng nge tih
hmasak tur ni a, engte nge tih hnuhnun tur tih te thliar tur a ni,” a ti a. “Ka
tawnhriat chanchin ka han hrilh teh ang che u,” a ti a. “Kei pawh pawl VIII ka
zir lai a\angin matric chu 1st Division-ah pass ngei ka tum ang tiin ka intiam ve
a. Chumi chu hlen theih ngei niin ka hria a; mahse, a harsa fu mai. Ngaihzawng
te kha kan hre ve \an a, meizial te kha kan han zu ru ve \an bawk a, rilru la
pengtu tam tak a awm chuan \ha taka matric pass tum chu a lo har khawp mai.

51
Pawl VIII kum tawp exam-ah chuan ka tichhe khawp mai a, extra class nen ka
pass \awk \awk a ni. Ti ngawt hi chuan matric chu ka pass \ha dawn hauh lo
mai tiin ka inngaihtuah harh ta a. Ngaihzawng lama rilru zawng zawng pek a
la hun lo va, zuk leh hmuam leh thil \ha lo dang pawhin hriselna min pe dawn
lo tih ka chiang bawk. Ka meizial zuk te pawh chu ka b^n phawt ang tiin rilru
ka siam ta a. Ka tih tur leh tih loh turah ka chiang ta hle a. Ka tum ram thlenna
tur kailawn uluk takin ti hian ka duang ta a ni:

– Sikul tlan bo mai mai lovin \ha takin class ka kal ang.
– Zirtirtute hrilh fiahna uluk takin ka ngaithla ang.
– Hrilh fiahna pawimawh zual ka note buah ka chhinchhiah

is M
zel ang.

bl RA
– Homework apiang \ha takin ka ti ziah ang.

d
he
– Test turah \ha takin ka inpuahchah ziah ang.
pu O
– Zan tin exam lai leh exam loh lai pawhin darkar hnih tal
re IZ

lehkha ka zir ziah ang.


be M

– Pawn ka chhuak tlem ang.


o RT

– T.V. en ka insum ang.


tt E
no SC

Chumi ni a\ang chuan sikul ka tlan bo ngai tawh lo va, sikul


\hulh loh hram ka tum bawk. Kan zirlaite ennawn nan ka hun awl neih apiang
ka hmang a, leng lovin zan tin darkar hnih aia tlem lo lehkha ka zir ta ziah
©

bawk a. Lehkha zir \han chuan kan thiam tawlh tawlh a, kan thiam loh pawh
thiam tumna a lo lian telh telh bawk a, ka inzir tui chho ve ta tak tak a, ka
tum ang ngeiin matric chu \ha takin ka pass phah ta a ni,” a ti a.

Hei hi han ti ve teh u –

In nih tum thlang chhuak ula, in nih tum chu thleng turin a kailawn
tur han duang \heuh teh u.

52
TIH TURTE

1. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) I puitlin hunah eng nge nih i tum?
(aw) I thil tum tihlawhtling turin engtin nge hma i lak?
(b) I thil tum d^l thei thil a awm em?
(ch) I kawng d^l theitu chu sut kian i tum em? Eng kawngin nge?
(d) I tum thleng turin \anpuitu i mamawh em? Eng \anpuina nge
mamawha i inhriat?
(e) I nu leh pa, zirtirtute leh mi thiamte i r^wn ngai em?

is M
bl RA
d
he
pu O
2. Hengte hi han sawi ho teh u.
re IZ

(a) USA-a zin chungchang –


be M

• a nawm dan tur


• a harsatna
o RT

• hmun tlawh ch^kte


tt E

(aw) Officer hna thawk thei tura inbuatsaihna –


no SC

• lehkha zir dan tur


• eng officer nge
©

• officer ni thei tura thil \ulte

(b) Gold Medal dawn dan tur –


• talent hrang hrangte
• training dan tur
• inpuahchahna – ei leh in kawngah

Activity

3. Lem i chang ve ang u.


Lawmman sem a ni a. Medal dawngtu hrang hrangte chu tlar hmasaah
(dawh sanah) an \hu \hup mai a. Headmaster chuan an khual lian
Minister zahawm tak chu medal semsak turin a sawm a. Medal dawngtu

53
apiangte chuan an medal dawn chanchin leh an inbuatsaih dan an sawi
nghal z>l bawk a. Heng mite hian medal an dawng hlawm a.
Fai ber – Mazoteii
Mark sang ber – Chhuantea
Taima ber – Hmingtea
Huaisen ber – Nghaktea
Ziak mawi ber – Dartea

Project

4. Step 1:
Hna chi hrang hrang in hriat thawh khawm ula. Chu chu in note-

is M
buah ziak chhuak \heuh ang che u.

bl RA

d
Step 2:

he
pu O
Chung hna hrang hrang a\ang chuan in thawh ch^k z^wng pathum
re IZ

\heuh thlang chhuak ula; in ch^k dan indawtin nambar pe ang che u.
be M

Entir nan:
1. Zirtirtu
o RT

2. Daktawr
3. Sipai
tt E
no SC

Step 3:
Chung hna hrang hrang ni tura \ul nia in hriatte chu ziak chhuak
©

\heuh rawh u.

Zirtirtu Daktawr Sipai
Zir \ulte

Harsatna awm theite

Harsatna sut kian dan


tur

Step 4:
I hna thawh ch^k z^wng pathum i khaikhin a\ang chuan i thawh
^wm ber thlang chhuak la; chumi atana inbuatsaih dan tur chu ziak
chhuak ang che.

54
ZIRLAI 12

THLANRAWKPA KHUANGCHAWI
Nuchhungi

1. Hmas^ng an hril tawh,


Thl^nrawkpa khuangchawi chuan,
Lo s^wm v>l e, l>ng zawng zawng,
Thlunglu leiin an l^m;
Pim, pim, pim, pim, pim, pim, pim,
An l>nch^wm ben r$k chu.

is M
bl RA
d
2. Buipui lunglawm chuan,

he
Mawi nan pangpar behin;
pu O
Thlunglu lo lei nghoh nghoh ve,
re IZ

Vanhnuai l>ng dang zawng n>n;


be M

Pim, pim, pim, pim, pim, ri chu,


Ngaiin an su rual e.
o RT
tt E
no SC

3. Kut ben ri ngaiin,


|hep, \hep, \hep, \hep, \hep, \hep,
Sahuaipa, sadai lung lawm,
©

Su rualin an l^m rem;


Chawn tin tuah laia chung t<r,
D^wn thiam Thl^nrawkpa chu.

4. T<rni lo chhuak ta,


Chhaktiang lenk^wlah khian;
L^m zai r>l lo sadai zawng,
An fam ta pialleian;
Sahuaipa thinlai nuarin,
Thl$r chang awm lo t<rni.

55
TIH TURTE

1. He hla hi en lova n^l taka sawi thei turin vawng rawh u. In thiam hnuah
zaizir nen sa rual ang che u.

2. Heng hla thu awmzia hi zir teh u.


Hmasang an hril : Hmana an sawi tawh.
Thlunglu leiin an l^m : Lu thl>in an l^m.
An l>nch^wm ben rik : An khuang ben rik.
Ngaiin an su rual e : Ngaithla chungin an lam rual

is M
e.
Sahuaipa, sadai lung lawm : Sahuaipa leh changpat te an

bl RA
d
lawm.

he
Chawn tin tuah laia chung t<r : Khuang chawi laia an l^m
pu O
hlim hmu chaka ni lo chhuah
re IZ

tum.
be M

An fam ta pialleian : An thi zo ta leiah.


o RT

3. Heng zawhnate hi chhang teh u.


tt E

(a) Thl^nrawkpa khuangchawiah khan tute nge an sawm?


no SC

(aw) Buipui kha engtin nge a incheia, a l^m?


(b) Ni lo chhuak khan eng nge a rawn thlen?
(ch) Sahuai thinrim chhan kha eng nge ni a, engtin nge a thinrimna
©

a lantir?

4. A ^wlah thil tih sawina emaw sawi fiahna emawin dah khat rawh.
(a) Khuangchawinaah mi tin an _______________
(aw) An _______________ bu nghawng nghawng mai.
(b) Buipuiin pangpar a _______________ ve tlat mai.
(ch) Rimawi remin an su _______________ hlawm.
(d) Kut ben rik chu an _______________

56
5. He thu ‘ban’ tih hi hawrawp pathum chauh a ni na a, hmanna chi
hrang a tam hle mai. Ahnuaia thute hi thai mil rawh.
(a) Ka b^n chu t^wk chu Saiha a ni.
(aw) Kan sikul ban chu hunah lo leng la.
(b) Ni khata kan ban a sei \ha khawp mai.
(ch) He lamah rawn ban a lian tak tak a ni.
(d) Sikul in ban phei z>l ang che.
(e) Ka ban chuap mai a s^ng em mai.
(f) Ka ban ph^k lo ka’n inbual ang e.

6. Thl^nrawkpa khuangchawi i hre tawh ngai em? I hriat tawh chuan i


hriat danin han sawi teh. I la hre ngai lo a nih chuan i \hiante emaw, a

is M
hre ^wm deuhte emaw zawt ang che.

bl RA
d
7. Thl^nrawkpa khuangchawiah khan tute nge tela i rin? Tel ve tura i

he
pu O
ngaih apiang te chu an hming ziak la; an lam dan tur ni awma i rin han
re IZ

sawi teh.
be M

8. Heng thute hi han sawi fiah teh u.


o RT

• khuangchawi ____________________________________
• l>nch^wm ____________________________________
tt E

• thlungl< ____________________________________
no SC

• sadai ____________________________________
• piallei ____________________________________
©

• l>nk^wl ____________________________________

57
ZIRLAI 13

KA TIANG KHA
Zikpuii pa

Tuk khat chu zin ka puahchah laiin, “Khaw nge ka tiang?” ka


ti a, ka dahna chu ka’n en a, a lo awm hlek lo mai a. “Khaw nge ka tiang?”
ka ti a, ka chhungte chu ka han zawt a, an lo hre bik si lo va. “Chhei, a bo ta
em ni?” tiin in kil leh bangrel kar kar te, ditip lam te ka han en a, ka hmu lo
va, choka lamah ka phei a, rapchung te, \hehl^n lam te, no bawm hnung lam
leh a kilkhawr zawng zawng chu ka han dap chhuak vek a, sumhmun lam
te phei chu a hawi pawh ka hawi peih tawh mang lo va. Ka zawn rei avang

is M
chuan ka lu te pawh a hai rum rum tawh a. Ka mitthla chuan a hmu kiau va;

bl RA
d
mau ka beng chen, a bul lam v^wng, a ler lam zuih deuh, mau naran mai,

he
kut zungpui aia lian deuh a ni a. A chhip chu mawi taka tan biala, a hmawr
pu O
sah kak, a ch^ng m^m taka thel, ka hawl rei tawh avanga hn<m deuh hlarh
re IZ

tawh a ni a. Chutia tu khaw hriat lohva ka lo zawn buai lai chuan ka fapa a
be M

lo kal a, “Bawiht>, khaw nge ka tiang?” ka han ti a. Mi pawh ngaihsak lo


lutukin “Ka hre lo,” min tihsan mai si a. A la botu ber tura ka lo puh rilrukina
o RT

‘ka hre lo’ ti ta miau si chu hlawhchhamin ka \hu ta a.


tt E
no SC

Chutia kumkhuaa neih ka tum ka tiang bo ta mai chuan ka rilru


chu eng emaw ti z^wng takin a khawih a. Kumkhuaa ka zin fo chhung chuan
khaw tin hmun tinah kawng chhuk leh chho, hmun hrehawm leh chhengchhiaah,
©

a thim a var hnuaiah pawh kan put<in inhawl chhet chhet ila ka tih vei nen;
ka programme zawng zawng chu, chu darkar a\ang chuan a danglam ta duai
mai a. A dang han la leh dawn ila, a dang a ni tawh dawn si a.

Ka chinchang lo hre hmasatu, ka kut ch^ng leh ka ke kal lo rem


thiam tawh, ram zau tak a s<r a sa hnuaia min lo hawlh chhuaktu chu ang thei
mawlh dawnin ka hre lo va, ka lung chu a leng fe reuh va. Ka tiang hmasa
chuan mel 100 lai min chhawm chhuah tawh hnuin ka titliak palh a, ui tak
chungin ka paih a. Ka paihna lai piah lawka mi chu ka nau (peon) chuan min
va sahsak a, ka han hawl chhin chuan a rit bul a, a lian angreng f< si a, ka kut
th>n te pawh chu a tibahlah deuh \uaiin ka hria a. Mahse, a dang buaithlak taka
lak leh ai chuan tiin ka hawl ta zel a. Chawlhna hmun apiangah kan m>t m^m
zel a. A ni a kar a lo ral chuan a lo z^ng tial tial a, a tawpah phei chuan hawl

58
pawh chu nuam ka ti ta viau nghe nghe a. A lo rei zel hnu chuan ka ngaina ta
tial tial a, ka neih tirh laia ka hnualsuatna te chu ka inchhir leh rum rum tawh
a. Chutiang taka lo inhmelhriat chu kan nih tawh avangin tiang thar ngaihtuaha
han inhmelhriat \hat leh ngawt chhung pawh chu ka huphurh l^wk tawh a. Chu
lo rengah chu ka tiang kher zawng min sahsak ni leh hmun te chu mumang ram
ang maiin hmuh leh ni tur pawh chu a hriat ph^k tawh loh va. Min sahsaktu
ka nau pawh chuan ram dangah, hna dangah min kalsan tawh a. Ka tiang min
sahsak leh pawh chu lungkhamin ka ring tawh si lo va.

Chumi min sahsakna hmun chu kh<-ah, khawthlang kil Hachhek


tlang liam Tuikuk leh Chakma ram a ni a. Chumi ni chuan chu ramhnuai
hmun hla takah chuan khawpui leh hmun ropui dang ang bawkin khaw \h^l

is M
van dumpawl karah chuan ni chu a lo chhuak ve a, chu van thiang tak hnuaia

bl RA
ram hmun zau tak chungah chuan \h^l rum ni chu a sa vawl vawl mai a.

d
he
Chutiang hunah chuan a ni, khualzin hahte chuan tiang an duh \hin reng ni!
pu O
A ni, kan sat ta ngei a, kan piah lawkah chuan mi pakhatin a khawvel ni chu
re IZ

a lo hmang ral ve a. A chhungte lus<n chuan darkhuang an vaw hluah hluah


be M

a; kan awmna ram chu a khawk rum rum a, inurna an buatsaih a, an meikhu
chuan Langkaih luipui dung chu a bawh ch>l ch>l a. Ka tiang thar hawl pah
o RT

chuan heng hi ka ngaihtuah a. Chung lus<nte chuan chu ni chu danglam ruai,
rawng danglam tak pu deuh nghulhin, romei zam kara thil lang ang ch<ka
tt E

z$ngin an hmu ang a, engkim chuan mumang a ang ruai ang a; mahse, a tak a
no SC

nih si avangin an lungchhe ngei ang a, chu mitthi dar chuan \henawmte hmul
thi a tiding sang sang ang a, a thlarau kalna tur te chu an ngaihtuah ngei ang
©

a; mahse, khawi lam nge an hre si lo vang a, kei graduate val pawhin ka rin
thu mai lo phei chuan inchi khat pawh ka hriatsak bik lo va.

Chung lai velah chuan \hian te, thlen in te pawh ka nei a, Vanlianjoia
te, Lungdawhringa te. Lungdawhringa in chhungah phei chuan ka tiang chu
ka tung reng nghe nghe a, khangte khan ka tiang bo ta chu lunglen ve maw!
An tan chuan thil ho tak a ni a; mahse, kei ka tan chuan khawthlang ram
chhengchhia leh tlang dung zawng zawng, luipui ruam leh a mi chengte min
hriat chhuahtirtu a ni. E! a ni taka, Borai bazar tui lian sangin a chim, a kamsan
leh tawh zaipawl thiam tak zaina khua te, E! Lokicherra chul ram leh kangvar
ni sa te leh Rengdil, hman lai Vai lalpa ral tlanna, Kawrthah tlang dung, Pi Dari
Fanai lalnu hmun hlui! Chungah chuan hmakhawsangah nula leh tlangvalte
chuan an vanglai nite chu kham lo taka an lo chen \ilh\iakna khaw hlun, tunah

59
chuan ram ngaw a chang tawh a. Halkha lal Thanghlianga te pafa leh Palian
lal hovin rawngra taka Pi Dari khawpui an zu r<n a, an mi lu lakna mual te chu
a ngai ngaiin a la awm. Chung ka kal lai te chuan ka tiang chu ka hawl zel a;
Taitesena, mi hr^ng val chetna ram te chu kan kal tlang a, Kawrtethawvengah
zirtirtu inah kan thleng a, a fapa hming ka sa a, Lalzamlova kan ti nghe nghe
asin! Zamlova pa chu dawhthleng bulah a’n \hu sauh sauh va, “Ka pu, Zikpuii
Pa hi tu nge maw ni le?” a’n ti lehnghal a; chhungkaw duhawm tak ka zu chhar
chhuak chu a lo ni reng zawk a. Chutah Teirei phai, Darl^kah, Mamit tlangah,
khaw zo thli emaw kan dawn d^wn tih nakalaia Tut kuamah kan han chhuk
leh a. Karei! |inghmun chho te kha maw! A aia chho Tawitaw chho phei chu
Hmunsam lamah kan kal h>l tak kha. H>-ah tlang chhip Ngaiteii nu \hutna
filawr thlengin. Chung zawng zawng kan fan lai chuan ka tiang chu theihnghilh

is M
maiin min ring lo la, ka thlauh palh chang pawhin rang tak takin ka chhar zel a.

bl RA
Thlipui leh ruahpui hnuaia ka vawn tlat, ni sensa hnuaia kawng chho kal laia,

d
thlifim dawng tur fahran pawha ka rinchhan ber chu ka tiang chu asin.

he
pu O
re IZ

La nei zel ila, khawthlang ram chang fanpui lovin, khawchhak ram
be M

kheng zawk leh tlang sang zawkte pawh lawnpui ila; s^wah chhim kil tawpah
awze ram thleng pawhin, a thim a var pawh thlu lovin inhawl dun chhet chhet
o RT

ila, chutah a hlutna chu hre chhuak zel ila ka ti asin. Hlut thu-ah chuan eng mah
a man lo, mau naran mai a ni; mahse, kei ka tan chuan a man bi pawh thliah
tt E

thiam theih hlek lohvin a hlu a ni – ka tiang chu! Ka tiang bo ta chu.


no SC

Thu har hrilh fiahna


©

ditip – in chung atana di an chih hian a di bul lam


hmawr chu in chhung lam a\angin a lang phei
vek a, chu chu ditip a ni.
rapchung – tapchhak chunga thil dahna tura chhuar siam
hi
dawhthl>ng – tapchhak khuaptu thing kham, tap k^wm
\hehl^n – khanchhuk rinchhana sang taka chhuar siam
sumhmun – in chhung luh hmaa buh denna sum awmna
hmun
hn<m – m^m tle hun, tliang
hnualsuat – duh zawng ni chiah lo, lungawipui lo, sit deuh
\il\iak – hun hmang zo, bang, \in darh, titawp
r^wngr^ – nunr^wng

60
bangrel – bang phuar behna emaw kilh behna emaw atana
bang leh ban kara thing tlawn phuar kham phei
hi
k^ngv^r – lo hal hlima meiv^p tam tak la awm lai
chhengchhia – hmun khawkrawk leh awih

TIH TURTE

1. ‘Ka tiang kha’ tih ziaktuin a tiang awm dan nia a sawi kha eng ang nge

is M
han sawi teh.

bl RA
d
2. Tiang hi eng ang miten nge hawl \hina i hriat han sawi teh.

he
pu O
re IZ

3. “Ka tiang kha” tih ziaktu khan a tiang kha la nei sela, khawii lai nge
be M

fanpui a la duh han sawi teh.


o RT
tt E

4. A inmil thai zawm rawh.


no SC

(a) Vai lalpa ral tlanna Thanghlianga


(aw) Halkha lal Rengdil
©

(b) Pi Dari Fanai lalnu hmun hlui Langkaih


(ch) Ziapawl thiam taka an zaina Kawrthah
(d) Inurna meikhu Borai

5. A ziaktu hian tu leh eng a sawina nge nia i hriat?


(a) Ka tiang min sahsak leh pawh chu lungkhamin ka ring tawh si
lo va.
(aw) Kan piah lawkah chuan mi pakhatin a khawvel ni chu a lo hmang
ral ve a.
(b) Chhungkaw duhawm tak ka zu chhar chhuak chu a lo ni reng
zawk a.
(ch) Thlipui leh ruahpui hnuaia ka vawn tlat, ni sensa hnuaia kawng
chho kal laia thlifim dawng tur fahran pawha ka rinchhan ber.

61
6. Heng thu hmang hian sentence han siam teh.
kilkhawr
puahchah
lungkham
inchhir
tibahlah

7. Hmanlai Mizo in sakah hengte hi khawii lai hmunahte nge an awm?

is M
In zirtirtu kaihhruainain han sawi ho teh u.

bl RA
d
tui<m hun hmun

he
thuk
pu O
s<t
re IZ

rappui chung sang


be M

kai\>n
khumpui
o RT

khum^i
tt E
no SC

Activity

8. H>ng sentence hi ngun takin en ula.


©

• Inhawl chhet chhet ila ka tih • Ka tiang chu ka tung reng


vei nen. nghe nghe a.
• Ni chu a sa vawl vawl mai a. • A hn<m deuh hlarh tawh a.

Italic-a inziak hi grammar-a a Italic-a inziakte hi eng sawi


nihna zawng chhuak rawh u. fiahna nge zawng chhuak bawk
rawh u.

9. Tiang lem inziahsiak ula; Zikpuii pa tiang ni awm thei bera in hriat
thlang chhuak rawh u.

62
ZIRLAI 14

MAURUANGI
(Mizo thawnthu)

Hmanlai hian khaw pakhatah hian nupa an awm a, fanu pakhat


an nei a, a hming chu Mauruangi a ni a. A nu chuan Mauruangi chu a duat
thei >m >m \hin a, ei turte hi a tui tui a eitir \hin a.

Ni khat chu Mauruangi nu leh pa chu pumphir phur turin an kal a.


Thui tak an kal hnu chuan lei rawp tawh zet mai hi a lo awm a, chu chu zawh
ngei ngei tur a ni a. A nupui chuan, “Hei kan lei zawh hi a rawp tawh hle mai

is M
a, hâwn lamah chuan rit kan phur lehnghâl tawh âwm si a, a va hlauhawm

bl RA
d
dawn ve maw le!” a ti a. A pasal chuan, “Hâwn lamah chuan hemi lei zawh

he
ngam lo zâwk zâwk chu innam thlâkah,” a ti a. Nakinah chuan pumphir chu
pu O
an va phur a, a pasal chuan a phur a han tel a, ama phur atan chuan zâng
re IZ

takin a tel a, a nupui phur tur chu rit takin a telsak ta a. An phur tur ve ve chu
be M

phurin an hâwng ta a.
o RT
tt E
no SC
©

Tin, Mauruangi chuan, “Ka nute chu an lo va haw har tawh >m!”
a ti a, a lo thlir a lo thlir a. A pa lo haw chu a han hmu a, a nu chu a hmu si lo

63
va, “Ka pa, khawiah nge ka nu?” a ti a. A pa chuan, “Luiah ka diar a su rih,”
a tihsan mai a. Rei lot> chinah Mauruangi chuan, “Ka pa, khawiah nge maw
ka nu le? A lo va thleng har ve?” a ti leh a. Mauruangi chuan a thlir reng mai
a; mahse, a nu hmel r>ng r>ng chu a hmu thei ta si lo va, a pa a han zawh
leh, chhuanlam a siam a, a ni lo hlir a hrilh a, a tihder z>l mai si a, khua a lo
thim ta a. Zanriah ei chu a lo hun a, a pa hn>nah chuan, “Ka pa, khawiah nge
maw ka nu le? A lo hâwng har tawh >m mai!” a ti a. A pa chuan, “Lei zawh
thei lo zâwk zâwk chu tuia innam thlâkah kan ti a, a zawh ve ngam ta lo va,
tuiah ka nam thla ta a ni,” a ti ta a. Chu veleh Mauruangi chu pawi ti >m >m
leh lungchhe takin a \ap a \ap ta mai a.

A t<k khua a lo var chuan zing a han tho va, mei a han chh>m dawn

is M
a, mei chu a lo thi vek mai a, a pa chuan, “Kan kawmchhakte mei han chhi

bl RA
tawh,” a ti a. An kawmchhakte chu nufa hmeithai an ni a, a fanu hming chu

d
Bingtaii a ni. Mauruangi chuan, “Ka pi, in mei ka lo chhi ang e,” a ti a. Bingtaii

he
pu O
nu chuan, “I pa khu kan neih loh chuan kan phal lo vang,” a lo ti a. Mauruangi
re IZ

chu a zuk tlan thla leh a, a pa chu a zuk hrilh a, a pa chuan, “Neih pawh kan la
nei ang chu,” a lo ti a. Mauruangi chu a han kal leh a, “ ‘Neih pawh kan la nei
be M

ang chu,’ a ti,” a han ti a, an mei chu a lo chhittir phal a, a chhi ta a.


o RT

Chumi hnuah chuan Mauruangi pa chuan Bingtaii nu chu a nei


tt E

ta a. An inneih tirh chuan Bingtaii nu chuan Mauruangi chu a duat hle mai a;
no SC

mahse, a lo rei telh telh a, a tirethei tawlh tawlh a. Bingtaii chauh chu a duat
ta hlur mai a. Mauruangi chu chaw \ha pawh hi a pe phal lo va, favai chiar
©

te hi a pe \hin a, Mauruangi chuan chutiang chu a ei thei si lo va, a ril hi a


\âm thei >m >m a. Ril\âm tak chung hian hna hahthlâk tak tak hi a thawk \hin
a. Bingtaii lah chu awm hmunah a awm a, a nui huat huat a. A duh leh a mu
a, a duh leh a \hu a, a duh leh a l>ng a, a duh duhin a awm a. Nakinah chuan
Mauruangi chu a lo ch>r ta >m >m mai a, a nu kha a ngai >m >m \hin a. Ni
khat chu luiah a zuk kal a, chutia a zuk kal chu a nu Thaichhâwninua chang
khan a lo hmu ta hlauh va, “E, Ch>mt>, eng nge i tih dawn teh mial le? Ka
han ngai >m >m \hin che asin, kan nufaa kan thil tih zawng zawngte kha ka
theihnghilh ngai lo asin le. Tunah hian i pa khan nupui dang a nei tawh nge
ni, eng angin nge in khawsak tâk le?” a ti a. Mauruangi chuan a nu a ni tih
a hriat chuan a lawm ta >m >m a, nuhrawn a hrawn thute leh a nuhrawnin a
tihretheihzia zawng zawngte chu a hrilh fai vek a. A ei chhiatzia te chu a nuin
a lo hriat chuan sangha sa leh buhchangrumin a hrai puar ta a. “Ni dangah
pawh i ril a \âm apiangin hetah ka hn>nah hian lo kal \hin ang che,” a ti a.

64
Mauruangi chu an in lamah chuan a haw leh ta a. In a han
thlen chuan a nuhrawn chuan vin zet hian, “Mauruang, khawiah nge i kal?
Hnathawh tur a tam tehlul n>n, kha, i chaw hi ei thuai thuai rawh,” a ti a,
favai chiar chu a pe a; nimahsela, Mauruangi chuan a ei duh lo va. Tin, ni
dangahte pawh chaw ei tur a pek chu a ei duh ta hauh lo mai a, a ruk tein luia
a nu Thaichhawninua chang t^ hnenah khan a zuk kal a; a nu chuan chaw
tui tak leh chawhmeh tui takin a lo hrai puar liah \hin a. Chutiang chu a ei fo
avangin Mauruangi chu a lo thau ta telh telh mai a. A nuhrawn chuan mak a
ti ta hle mai a, a chaw atana a pek \hin chu han thaupui theih chi niin a hre si
lo va. “Mauruangi hian eng emaw ei ruk \hin a nei a ni ngei ang, favai chiar
ngawt ka pek pawh hian a thau telh telh mai si a, enthlak ruk tur a nih hi maw
le. Ei ruk te a lo nei a nih chuan a ei ruk \hin chu tihbosak daih tur a ni,” a ti

is M
a. Bingtaii hnenah chuan, “Bingpui, vawiin chuan a ruk tein Mauruangi hi

bl RA
enthla ang che, chaw ei rukna a nei emaw,” a ti a.

d
he
pu O
Nakinah chuan tlai a lo ni a, Mauruangi chu a ril a lo \âm ta
re IZ

>m >m a, a nu hn>nah chuan a zuk kal leh a, a nu chuan chaw tui tak leh
be M

chawhmeh tui tak mai chuan a lo hrai puar leh ta a. Chutih lai tak mai chu
Bingtaii khan a lo enthla ru reng mai a, a nu hn>nah a tlan hâwng thuai a, “Ih
o RT

e, ka nu, Mauruangi thauna chhan chu ka hre ta. Ka pain luia a nam thlâk a
nu kha Thaichhâwninuah a chang a, Mauruangi a zuk kal \hin a, a nu chuan
tt E

sangha sa leh chaw tui tak takin a lo hr^i \hin alawm maw le! Han cherzia a
no SC

ni lo tawp mai,” a ti a. A nu chuan, “Bingpuii nge nge hi i va fing \hin >m!


Mauruangi thauna chhan i han hre hlauh a ni a. Tun achin chu a ch>r talh talh
©

tawh ang maw le,” a ti a. Tichuan, Mauruangi pa hn>nah chuan, “Sangha tlâng
vuak tur a ni, rawt rawh,” a ti a. Sangha tlâng vuak tur thu chu an tlangau va,
a khaw pum chuan an lo thawk chhuak ta a.

Chumi thu chu Mauruangin a lo hria a, lui lamah chuan a zuk kal
a, a nu hn>nah chuan, “Ka nu, nakinah a khuain sangha an rawn tlâng vuak
dawn a, ‘Ka nu, lui mawng lamah,’ ka tih chuan a lu lamah kal la; tin, ‘Lui
laiah,’ ka tih leh a sirah kal la, ‘A sirah’ ka tih chuan a laiah kal hlauh z>l ang
che,” a ti a. Nakinah chuan ru chu an han thlak ta a, sangha rui chu an dap
a. Thaichhawninu chu man ngei tumin an zim ta a. Mauruangi chuan a nu
hn>na a sawi ang khan a lo ti z>l a, “A mawng lamah,” a tih chuan a lu lamah
a tlân z>l a, “A sirah,” a tih leh a laiah a tlân a, an man thei hauh lo mai a. A
tawpah chuan, “He naupang vet avang hian kan man thei lo a nih hi, a k^ah
pawnchhia hnawh ula, kal bopui daih rawh u,” an ti a. Tichuan, an kal bopui

65
ta a, nakinah chuan Thaichhawninu chu an man ta a. A sa te chu an sem a.
Mauruangi chuan, “Kei zawng a sa ka ei duh lo, a ruh kha min pe rawh u,”
a ti a. Tichuan, a ruh chu an rawn pe khawm \euh mai a. Mauruangi chuan a
nu ruh chu bellâm chhungah a dah \ha ta a. Tin, a t<k thum t<kah a han en
a, \hi \ha takah a lo chang vek mai a. Mauruangi chuan a thil a, a awrh ta a.
Bingtaii nu chuan a itsik hle mai a, “Mauruang, Bingtaii awrhtir ve rawh,”
a ti a. Mauruangi chuan a han awrhtir a, a awrh veleh chuan meihawlah a
chang ta vek mai a.

Mauruangi chuan a nu lung kha a la bawk a, sawntlung pawngah


a phum a, chu chu phunchawngah a lo \o va, a \awi ta luih mai a. Mauruangi
chu a nuhrawn khan a tirethei leh ta >m >m a, favai hram te a eitir leh ta a,

is M
a cher leh ta talh talh mai a. Nakinah chuan phunchawng chu a lo par vul ta

bl RA
ch<k mai a; chumi par chuan z< a ngah hle mai a, chu chu Mauruangi chuan

d
he
a d^wt \hin a.
pu O
re IZ

“Ka nu, k<r diam diam,


be M

Ka nu Phunchawng D^rhniangi,
Ka nu, k<r diam diam,”
o RT

a ti a. Chutia a han tih chuan a


tt E

awmna lam zâr apiang chu a lo


no SC

k<r diam diam \hin a, chutiang


chuan a duh tâwkin a z< chu a
©

dâwt \hin a, a lo thau leh ta tial


tial mai a. Chutia a lo thau leh tâk
tial tial avang chuan a nuhrawn
chuan, “Mauruangi hian tlan \ha
t> a nei leh ta a ni ang, a thau leh
ta telh telh mai,” a ti a. Bingtaii
chu a enthlâktir leh ta a. Bingtaii chuan a lo hre chhuak leh ta hlauh va, a nu
hn>nah chuan , “Ka nu, Mauruangi thauna chhan ka hre ta. Saw laiah sâwn
phunchawng \awi pui a awm a, a par zu chu a fâwp puar \hin a, a thau a
lo ni,” a ti a. Mauruangi pa hn>nah chuan, “Saw laia phunchawng saw kih
tur a ni, kihpui tur \henawmte va sawm rawh,” a ti a. Mauruangi pa chuan
a hnial ngam si lo va, a \hiante chu a va sawm a, hreipui an tât hriam a,
an kal ta a. An kal chu Mauruangi chuan a hriat veleh an hnungah a zui ru

66
ve ta z>l a, a hmun chu an va thleng a, Mauruangi chuan a lo thlir reng a,

“Ka nu, \ang fan fan,


Ka nu Phunchawng D^rhniangi;
Ka nu, \ang fan fan,”

a lo ti \hin a. Phunchawng chu a r>k hle tawh pawhin chutia a han tih chuan
a lo inawh phui leh mup \hin a; an han chek leh sek sek \hin a. Mahse,
Mauruangi chuan a nu chu \ang fan fan tûrin a lo au z>l a. A tâwpah chuan,
“A, Mauruangi vangin a tlu thei lo a ni, a k^ kha hnawh ula, kal bopui daih
rawh u,” an ti a, an kal bopui leh ta daih mai a. Phunchawng chu awlsam takin
an kit thlu thei ta a. Mauruangi chu rethei takin a awm leh ta a.

is M
bl RA
Mauruangi chu rethei tak chung chuan a lo \hang lian ve z>l a,

d
a lo tleirâwl ve ta a, Bingtaii pawh chu a lo tleirâwl ve ta bawk a. Vawi khat

he
pu O
chu a nuhrawn chuan, “Kumin chu Mauruangi leh Bingpuii an lo nula ve
re IZ

ta a, mahniin thlawhhmate pawh an lo la ve thei ta a, a hrang ve vein lo nei


be M

sela, a tu thlawhhma nge \ha zawk ang, han nei hrang ve teh r>ng se,” a ti a.
Tichuan, a sawi ang chuan a hrang ve vein thlawhhma an la ta a. Lo chu an
o RT

han vât zo va, an hâl a, kângvâr a lo ni a, a nu chuan thlai chi tuh tur a pe a.
Mauruangi chu vaimim chi ng>t te, an\am chi ng>t te, thlai chi dang pawh a
tt E

ng>t hlir a pe a. Bingtaii erawh chu engkim a chi \ha hlir a pe a, an pahnih
no SC

chuan mahni lovah chuan an feh ta a. Nakinah chuan thlâm an zu thleng ve


ve a, Mauruangi chuan a thlai chite chu taima takin a tuh a. Bingtaii ve thung
©

erawh kha chuan a nuin vaimim chi \ha \ha a thlansakte kha a nuai thla a, a
thl^mah a awm sur sur mai a, vaimim chi tur chu a kang a, thl^m chhuatah
chuan a let huar huar mai a, thlai chi tuh r>ng r>ng chu a ngaihsak peih ve
ta hauh lo mai a. Tlai a lo ni a, an haw ta a. In an han thlen chuan Bingtaii
chuan, “Ka nu, i vaimim chi min pek kha ka tuh a, Mauruangi chuan a tuh
peih lo va, thlâmah a kang a, a ei a, a mu huar huar mai nia,” a ti ta hlauh va.

A nu chuan, “ Mauruang, i thatchhe lutuk em mai,” a ti a, a vaw


leh hrep mai a. Mahse, Mauruangi chuan eng mah a sawi duh si lo va. Ni tin
hian a feh fo \hin a, Bingtaii lo chu a thlawh ve peih loh avangin a hnim bur
mai a. Mauruangi erawh chuan taima takin a thlawh \hin avangin a fai hen
mai a. A lo kha chhe zawk mah sela, a taihmak >m avang chuan a vaimimte
chuan ei a lo tling ta a.

67
Vawi khat chu Vai lalpain nupui tur a duh a, a chhiahhlawhte chu
a nupui tur zawng turin a zin chhuahtir hlawm a. Mauruangi lo chu kawng bul
mai a ni a, ni khat chu lal chhiahhlawhte chuan Mauruangi lo chu an va thleng
a. Mauruangi chuan amah chauhvin hlo a lo thlo k^rh k^rh a, Vai chhiahhlawhte
chu an ril a \âm hle hlawm a. Mauruangi lovah chuan vaimim te, fanghma te
hi a tam mai a, chhiahhlawhte chuan, “Khawngaih takin i lova fanghmate hi
kan ei ang e, kan ril a \am tawh >m mai,” an ti a. Mauruangi chuan, “Ei e a,
a \ha \ha kha in duh tawkin ei rawh u, khawi lama kal tur nge in nih le?” a ti
a. Chhiahhlawhte chuan an chunga a \hat >m avâng chuan an pu nupui atan
an duh ta hle mai a. “Kan lal chu Vai lal, lal tak a ni a, a nupui zawnsak turin
kan zin a ni, nang hi kan pi atan kan duh zâwng tak i ni e, kan pu nupuiah i
awm duh lo’m ni? Kan pu nupui i nih duh chuan i duh duh i eiin i in thei ang

is M
a, i duh duh i sinin i f>ng thei bawk ang a; tin, i duh leh i mu ang a, hna pawh

bl RA
i thawk lo vang,” an ti a. Mauruangi chuan, “Kei teh lul min duh chuan engah

d
nge keiin ka han duh loh vang, ka nu leh ka pa thu thu a ni ang chu,” a ti a.

he
pu O
Chhiahhlawhte chuan, “A nih loh leh i nu leh i pate chuan an phal lovin i ring
re IZ

em ni?” an ti a. Mauruangi chuan, “E! phal lo vang, ka nu chu nuhrawn a ni a,


be M

a han remtih loh turzia mai chu, ama fa b$k Bingtaii a awm a, chu mi chu neih
duh zawk angin dil ula, tin, in hruai hunah dai thlengin ka thlah ang a, keimah
o RT

min hruai hlauh dawn nia,” a ti a. Chhiahhlawhte chuan, “Aw le, chutiang
chuan kan tum ang e,” an ti a. Tlai chu a lo ni a, feh chu an hâwng ta hlawm
tt E

a, Mauruangi pawh chu a mikhualte n>n chuan an hâwng ta a. Chumi nia a


no SC

mikhual hmuhte chanchin chu eng mah a sawi duh lo va.


©

Zanriah ei khamah chuan chhiahhlawhhote kha an lo l>ng ta a.


Bingtaii nu chuan, “Khawi lam khual nge in nih le? Eng nge in duh?” a lo ti a.
Chhiahhlawhte chuan, “A, eng dang duh lo ve, kan lalin nupui min zawntir a,
hei Bingi hi rem in tih chuan min neihtir rawh u,” an ti a. A nu chu a lawm ta
>m >m a, “E, nei tuk e a, in duh phawt chuan nei rawh u, Bingpuii hi zawng
Mauruangi a ang ve lo va, \ha tak a nia, a taima si a, han nei mah ula in inchhir
lo tawp ang,” a ti a. Tichuan, Bingtaii chu an zâwn ta a. A nu chuan, “Mauruang,
i nau Bingpuii pasal nei tur hi vawk chaw dawl phurh pahin va thlah rawh,
nang pasal pawh hmu zo ve hlei lo che,” a ti a. Mauruangi chuan >m a phur a,
a zui ve ta a. Nakinah chuan dai an va thleng a. Vai lal chhiahhlawhte chuan
Bingtaii chu kang\hai zingah an nam thla a, Mauruangi kha an zâwn haw ta
zawk a. Bingtaii kha zak takin an in lamah a hâwng leh ta a. A nu khan a lo
hmu a, a thinur hle mai a. Mahsela, Mauruangi lah chu tun hma ang khan a duh
duhin a sawisa thei ta hauh si lo va, a thinrim chu a insehruh ta \euh mai a.

68
Vai lal chhiahhlawhte khan an pu hnen chu an zu thlen ta a. An
pu chuan a lo hmuh veleh a lo lawm >m >m a. Mauruangi chu silhfen \ha
\ha a bel a, engkim ei tur lam te chu a duh duh eia barin a awm ta a. Tin, a
nuhrawn khan Mauruangi a tihhlum theihna tur a ngaihtuah ta hle mai a.

Vawi khat chu an khuaa lo zin turin Mauruangi chu a chah ta a.


“Mauruangi kha lo zin rawh se, vawk ka lo talh ang e,” a ti a. Mauruangi chu a va
zin ta a. Chutia a va zin lai chuan a nu chuan, “Hawh, Mauruang, kan leikapuiah
ka hrik mi en ang che, ka hrik pawh i en khât tâk >m hi,” a ti a. Mauruangi chuan,
“Aw le,” a ti a, a hrik chu a ensak a. A nuhrawn chuan, “Mauruang, in hnuaia
khu ka dawhkilh ka thlauh ta hlauh mai, min zuk chhar teh,” a ti a.

is M
Mauruangi chu a zuk kal a, “Ka nu, khawii laiah nge maw a tlâk

bl RA
le?” a ti a. A nu chuan tla hauh lo hi a tihder a ni si a, “Kha laia kha maw

d
le,” a ti leh mai \hin a. Mauruangi chuan a zawng a zawng a, a hmu si lo

he
pu O
va, chutia a dawhkilh zawng k<n lai chu a nu chuan tui chhuan so a va la a,
re IZ

Mauruangi chu a zuk leih ta vak mai a, Mauruangi chu a thi ta a. A ruang
be M

chu dai thlangah a paih ta daih a. Tin, a ruang chu saza hian a lo chhar a, a
tinung a, a nau awmtu atan a nei ta a. Tichuan, a pu Sazaa nau chu ni tin a
o RT

awm \hin a.
tt E

Tin, Mauruangi zin chu a rei tâk >m avângin Vai lalpa khan a
no SC

chhiahhlawhte a tir leh a, “In pi zin a lo haw har ta >m mai, han lam tawh u,”
a ti a. Chhiahhlawhte chu an kal ta a. Nakinah chuan Bingtaii-te in chu an han
©

thleng leh a, a nu hn>nah chuan, “Ka pi, khawiah nge kan pi Mauruangi?”
an ti a. Ani chuan, “Saw laia saw,” a ti a. Bingtaii chu a kawhhmuh ta a.
Chhiahhlawhte chuan, “Hei chu kan pi a va ang ta lo ve?” an ti a. Ani chuan,
“A nih kha, in va â tak >m, mahni pi te han hai chu, kha kha a nih kha, zâwn
haw leh ta ula a nih chu,” a ti a. Chhiahhlawhte chuan awih mang lo tak chung
chuan an zâwn ta a.

Tin, Mauruangi ke zungpui kha sava t>ah a chang a. Bingtaii an


z^wnna kiangah chuan a lo thlâwk a.

“Z^wn suh u, z^wn suh u,


Mauruangi chu a ni lo;
Bingtait<ki a ni e,
Mawng sawh dawm dawm,”

69
a rawn ti \hin a. Chhiahhlawhte chuan an han sawh leh dawm \hin a. Bingtaii
chuan chu sava t> chu a haw khawp mai a, a hau hmuar hmuar \hin a. Tin,
an han zâwn leh a, sava t> chu a hrâm ngai chuan a hrâm leh reuh \hin a.
Nakinah chuan in an zuk thlen ta a, an lal chuan, “Kha, in pi kha a va ang ta
lo ve, a hn^r te chu a va \awk ta hler hlur ve? In pi kha chu themthiam tak a
ni a, ani hi in pi tak tak a ni nge ni lo hriat nan puan kan thlantir tur a ni,” a ti
a. Chhiahhlawhte chuan, “Ka pi, i puan tah rawh khai,” an ti a. Bingtaii chuan
Mauruangi puanbu dahna kha hre hek lo, “Khawiah nge maw ka puanbu dahna
kha le?” a ti a. Chhiahhlawhte chuan, “Ka pi hi eng i ti ta nge ni, mahni pawnbu
dahna pawh i hriat tâk \hin loh le? Khum sirah i dah a nih kha,” an ti a. Bingtaii
chuan, “A nih âwm tak kha maw le!” a ti a. A va la ta a. Themtuihnawih chu
a hmu leh ta lo va, “Khawiah nge maw ka themtuihnawih kha le?” a ti leh a.

is M
Chhiahhlawhte chuan engkim awmna chu an hrilh z>l a. A puan bu chu a han

bl RA
vawng a, a han thlang dawn a; mahse, a thlang thiam ta \huai lo mai a. Chumi

d
he
lai chuan Mauruangi ke zungpui sava t>a chang kha a lo thlâwk leh a. Bingtaii
pu O
puan thlanna bul lawkah chuan a lo thlâwk a.
re IZ
be M

“Hnuaitiang kha, hnuaitiang kha,


Chungtiangah chhiah la;
o RT

Chungtiang kha, chungtiang kha,


Hnuaitiangah chhiah la;
tt E

Ka ti ir iak ir iak e,”


no SC

a han ti a. Bingtaii chuan, “Chu sava t> chu a va bengchheng teivet >m,” a ti
©

a, a themtleng chuan a hâwl leh zoh \hin a. A tawpah chuan a thlang thiam
ta ngang lo va, a dah ta mai a.

Ni khat chu Vai lalpa chhiahhlawhte chu an va ramchhuak a, chutih


lai chuan p<k pakhatah hian Mauruangi chuan a pu Sazaa nau a lo awi a,

“Hmanah chuan, hmanah chuan,


Vai lal nupuiah ka awm;
Tunah chuan, tunah chuan,
Ka pu Sazaa nau ka awi;
A i i e, u aw e!”

a lo ti diai diai a. Chhiahhlawhte chuan an han hriat chuan an pi Mauruangi


aw niin an hria a, an va en chuan a lo ni ngei a. Engti ziaa chutianga awm

70
nge a nih te an zawt a. Mauruangi chuan a hrilh ta vek a. Chhiahhlawhte
chuan, “Ka pi, tunah hian kan hruai hâwng leh ang che, kan pu nupuiah i
awm leh dawn nia,” an ti a. Ani chuan, “E, keima thu thuin ka awm lo va,
hei ka pu Sazaa nau ka awm a, nakinah ka pu Sazaa a lo hâwng ang a, lo dil
ang che u,” a ti a. Chhiahhlawhte chuan, “Aw le, kan lo nghâk ang e,” an ti
a, an lo nghâk ta a. Mahse, mihringte chu a hmuhin a hlau va, a lut ngam lo
va, “Lo lut teh khai, hei i hn>nah hian thukhawchâng sawi kan duh a, kan lo
nghâk reng che a nih hi,” an lo ti a. Sazaa chu a va lut ta a. “Eng thu nge ni,
sawi tur in neih le?” a ti a. “Hei, i nau awmtu hi kan pi a ni a, kan lal nupui
a ni a, khawngaih takin min pe leh la, tangka tam tak kan pe dawn che nia,”
an ti a. Sazaa chuan, “E, in pi a nih chuan la leh ta che u, a man atan chuan
tangka a ngai lo vang a, balhla thlâr khat min pe ula a tawk mai e,” a ti a.

is M
Chhiahhlawhte chuan balhla thlar khat chu an pe ta a. Sazaa chuan lawm

bl RA
takin a la a, a chhiahhlawhte chuan an pi chu an hâwnpui ta a.

d
he
pu O
Vai lalpa chuan Mauruangi a lo hmuh chuan a lawm >m >m mai
re IZ

a, a nupuiah a nei leh ta a. Tichuan, Vai lal chuan a nupuite pahnih Mauruangi
leh Bingtaii chu, “Insual rawh se; tichuan, a hnehtu zawk zawk chu ka nupui
be M

atan ka nei ang,” a ti a. Mauruangi chu pawnpui tharin a tuam a, kâwlhnâm


o RT

hriam deuh mai hi a kent$r a, Bingtaii erawh chu Vai puan pan takin a tuam
a, khawmhma chem chhe tak hi a kentir a. Mauruangi chuan, “Nang mi sât
tt E

hmasa rawh,” a ti a. Bingtaii chuan a han sat ri kurh a; mahse, Mauruangi


no SC

chu a sât na zo lo va, “Khai le, keiin ka han sât ve thung ang che,” a ti a.
Kâwlhnâm hriam tak chuan a fik ta hmawk mai a. Mauruangi chu tibuaitu
©

awm lovin Vai lal n>n chuan hlim takin an innei leh ta a ni.

71
Thu har hrilh fiahna

pumphir – Mau ang deuhva a chhung kawrawng, a kung leh


a hnah chu fû ang deuh, huan pal atan tea hman
theih, mau awm lohnaah chuan bang atan te pawha
hman theih ve mai.
lei rawp – Lei dawhna rei tawh, tliak mai thei ni tawh hi.
favai chiar – Buhhûm an dena a kâwr zawng hi favai a ni a,
chutiang chhum kawi chu favai chiar a ni.
nuhrawn – Nupa fa neih hnua an in\hena pain nupui dang a
neih leh hi a fate tan nuhrawn a ni.
thaichhâwninu – Sangha chi khat, phuhlip nei lo, sûm li sûm ngaa

is M
lian te pawh ni thei chi hi a ni.

bl RA
buhchangrum – buhfai hlang, rum tui taka chhum

d
sangha tlang vuak – Khaw khatin a khuaa ru hmanga luia sangha an

he
pu O
vua hi.
re IZ

bellâm – hlum bêl, thil dah nana hman


be M

sawntlung – tlumpiin lei \ha pâwng ulh thama a siam hi


phunchawng – Mizorama tual\o pangpar chi khat, kung lian tak
o RT

ni thei, February leh March thla vela par \hin hi.


thlawhhma – lo hi buh te, thlai te a \o fel a\anga buhseng thleng
tt E

hian thlawhhma an ti
no SC

puanbu – Mizo puan tahna hmanraw têl khawm. Puan an


bân hnuah pawh puan bu a ni tho.
©

dawhkilh – Puan an tah laia la zai rin rual nana an hman \hin
raw chang emaw sa ruh emaw suih zum, kut phah
chen vela sei, samzial te pawha an tawn \hin hi.
saza – Sakhi aia lian bâwngla tiat vel, ki pahnih zum tak
nei chi ramsa. Mizoram State Animal atan hman
a ni.

72
TIH TURTE

1. Mauruangi nu leh pa pumphir phur tura kalin lei rawp tawh zet an zawh
lai khan Mauruangi nu khan eng nge a sawia, Mauruangi pain engtin
nge a chhan?

2. Mauruangin a nu awmna a pa a zawh khan vawi tam tak a z^wt a, a


zawh dan kha han sawi teh.

3. Heng zawhnate hi chhang teh.

is M
(a) Bingtaii nu khan eng chaw nge Mauruangi a pek \hin?
(aw) Mauruangi kha Thaichhawninuin engin nge a hr^i?
bl RA
d
(b) Mauruangin sawntlunga a ph<m, phunchawnga lo \o ta kha eng

he
nge ni?
pu O
(ch) Mauruangi paten phunchawng an kih laiin engtin nge Mauruangin
re IZ

a lo tih?
be M

(d) Vai lalpa chhiahhlawhten Mauruangi lo an va thlen khan eng nge


o RT

an tih?
(e) Bingtaiin Mauruangi puan bu tah a tum dan kha han sawi teh.
tt E

(f) Engtin nge chhiahhlawhte khan Mauruangi an zawn hmuh leh t^k?
no SC
©

4. Heng puantahna hmanruate hi a hmanna sawi la; entirna thu phuah


bawk rawh.
Hmanrua A hmanna Thu phuah belh
kawngvawn
themtleng
thembupui
them\ang
tukrek
themtlang
themtuihnawihna
dawhkilh

73
5. Heng mite hi an mizia nia i hriat han sawi teh.
• Mauruangi
• Bingtaii
• Mauruangi pa
• Mauruangi nu
• Bingtaii nu
• Vai lalpa

6. Mauruangi thawnthu hi ngun takin chhiar ula, a thu zirtir nia in hriat
han ziak teh u.

7. He thu hi nalh takin vawi hnih ziak rawh.

is M
Mauruangi chu a nu a thi a, nu nei lovin a awm a. A nuhrawn Bingtaii

bl RA
nu chuan a tirethei hle mai a. Mahse, a nu Thaichhawninua chang ta

d
khan chaw tui tak takin a lo ch^wm \hin a. Thaichhawninu an tihhlum

he
pu O
hnuah phunchawng p^r z< a tl^n \hin bawk a. A rethei hle naa thi
re IZ

lovin a awm hr^m hr^m a, a lo nula ve ta hial a. A nul^t hnu chuan


Vai lalin nupuiah a nei a. Bingtaii nuin zinah a sawm a, tui sovin a
be M

leih vak a. Mauruangi chu a thi ta a. Sazain a chhar a, a tinung a, a


o RT

nau awmtuah a hmang a. Vai lal chhiahhlawhten an hmu a, an hruai


hawng leh a. Vai lal nupuiah chuan a awm hlen ta a ni.
tt E
no SC

8. Heng Mizo thlai chinte hi an seng dan ziak \heuh teh.


©

Thlai Hming An seng dan A sawi fiahna


Vaimim An k>k \hin A kunga vaimim kawm
kha an phih thlaa, chu
chu k>k an ti.
Fanghma

Chhawhchhi

Sawhthing

La p^r

Kawlbahra

74
9. Mauruangi thawnthuah hian hla tawi deuh panga a awm a, chung hla
panga chu ziak rawh.

Activity

10. Pawl t> t>ah in\hen ula sawi ho rawh u.


• Mauruangi fel in tihnate
• Bingtaii fel lova in hriatnate
• Mauruangi leh Bingtaii khaikhinna
Pawl tinte sawi hona chu la khawm ula, in vaiin thu tl<kna in
siam hunah fel tak leh nalh takin ziak chhuak ang che u.

is M
bl RA
d
he
pu O
I duh chuan mu hlek la, chhing hlek rawh.
re IZ

Kut kuangkuahin chawl hlek teh;


be M

I mut hlanin i rethei hman ang a,


Tlakchhamnain sipai angin a nang thut ang che.
o RT
tt E
no SC
©

75
ZIRLAI 15

VERB LEH TENSE

1. VERB

Verb chu thil tih sawi n^na thu kan hman hi a ni.

Lehkha ka chhiar. In an sa.


Kawng an lai. Lo kan v^t.

is M
Heng – chhiar te, sa te, lai te, v^t te hi thil tih sawina an ni vek a, verb
an ni.
bl RA
d
he
Tin, thil tih ni chiah lova ngaihte pawh verb a ni ve thei tho.
pu O
re IZ

Entir nan: ngaihtuah te, ring te, vei te, enghelh te, engto te, ngam te,
be M

hlau te hi thil tih a ni chiah lo va; mahse, verb an ni vek si a ni.


o RT

Chutichuan, verb chu thil tih sawina leh sentence-a subject chêtna
tt E

leh awm dan sawina thute hi a ni.


no SC

Verb chi hrang hrangte:


©

1.
Transitive Verb: Verb, a subject nen chauhva hmana chiang
thei lo, a object tel ngeia hman ngai chite hi Transitive Verb a
ni. Chutiang chi verb-te chu – in, seng, sil, su, m>t, hâ, bun,
khuih, phih, tlawh, rap, b>ng, tih leh a dangte a ni.
Entir nan: Tui ka in. Buh kan seng.
Thleng an sil. Puan an su.

2.
Intransitive Verb: Object hmang tel lo pawha subject leh a verb
chauh daha sentence tling ni thei chi verb hi Intransitive verb
an ti. Chutiang chi verb-te chu – \hu, mu, kal, ding, zai, tlan,
thlâwk, nui, tih leh a dangte a ni.
Entir nan: A \hu. Ka ding.
An mu. In awm em?

76
In nui ring lutuk. An tlan \an ta.
A thlâwk daih mai.

Heng sentence pasarihah hian object sawina a awm lo vek


a; mahse, a chiang tho va, sentence tling an ni hlawm. A verb-te
hi Intransitive verb vek an ni.

Hriat tel ngei tur pakhat a awm. Heng Intransitive verb-te


hi ‘tu’ nen zawm hlek loh tur a ni – \hutu, mutu, kaltu, dingtu,
zaitu, tlântu, thlâwktu, nuitu, awmtu (present) tihte hi a dik lo
vek, hman loh tur a ni.

is M
3. Auxiliary Verb: Hei hi verb \anpuitu tih a ni. Verb \anpuitu an

bl RA
tih chhan chu verb dang nen hman kawp zel a ngaih \hin vang a

d
ni. Amah ngawtin verb-ah an hmang ngai lo.

he
pu O
re IZ

Auxiliary verb atana hman \hin thute chu – ang, mai thei,
be M

dawn, ngam, thei, thiam, tur tih ang chite hi a ni.


Entir nan: A lo kal leh ang.
o RT

Ka zin mai thei.


Lehkha ka zir dawn.
tt E

Kei chuan ka zawt ngam lo.


no SC

Lehkha ka ziak thei.


T.V. ka siam thiam.
©


Heng – ang, mai thei, dawn, ngam, thei, thiam te hian an hma
chiaha verb – kal, zin, zir, zawt, ziak, siam te hi an \anpui a ni.

77
2. TENSE

English-a tense hrang hranga verb a danglam ang hian Mizo \awngah
chuan a sipel a danglam ve lo va, a inang reng \hin.
Entir nan: Past tense Present tense Future tense
Lungleiah ka zin. Lungleiah ka zin. Lungleiah ka zin dawn.
Lovah ka feh. Lovah ka feh. Lovah ka feh dawn.
Sikulah ka kal. Sikulah ka kal. Sikulah ka kal ang.

Heng verb zin, feh, kal te hi eng tense-ah pawh a inan vek hi. Future
tense-ah pawh a ti-future tense-tu ‘ang’ leh ‘dawn’ belh a ngai chauh hi a
danglamna a ni.

is M
bl RA
Mizo \awnga past tense leh future tense tichiangtu ber chu hun sawina

d
he
\awngkamte hi a ni. Chung chu adverb of time an ti. Chung \awngkamte chu
pu O
heng hi a ni.
re IZ
be M

Past tense: nichin, nizan, nimin, nimin piah, hman ni, kar hmasa, thla
hmasa, nikum, tlem lai deuh khan, hmanah, hmanlai hian, hmakhawsangah.
o RT

Future tense: nakin, zanin, naktuk, naktip, nakthai, kar leh, thla leh,
tt E

nakkum, nakkum kum leh, hun lo awm leh zel tur.


no SC

Heng kan hun sawina \awngkamte tel lova past tense siam theihna chu
©

verb-ah ta, tawh, daih, daih tawh tihte belhin a ni.


Entir nan: Present tense Past tense
Ruah a sur. Ruah a sur.
Ruah a sur tawh.
Nizanah ruah a sur.

A lo kal. A lo kal tawh.


Niminah a lo kal daih tawh.

Pawl ruk ka zir. Pawl ruk ka zir tawh.
Nikumah pawl sarih ka zir tawh.

78
An innei. An innei ta.
An innei tawh.
Hmanah an innei daih tawh.

Pitar pakhat hi a awm a. Hmanlai hian pitar pakhat hi a awm


a.

Future tense-ah chuan ang, dawn, tur, ta ila, ta sela, ni se tih te verb-
ah belhin kan hmang \hin.
Entir nan: Present tense Future tense
Lehkha ka zir. Lehkha ka zir dawn.
Khaw nge i kal? Khaw nge i kal dawn?

is M
Huanah a feh. Huanah a feh ang.

bl RA
Saihaah ka kal. Saihaah kal ta ila.

d
Chutiang chu a ni. Chutiang chu ni se.

he
pu O
Ka lo kal. Nakinah ka lo kal ang.
re IZ

Football kan khel Naktukah football kan khel


be M

ang.
Kal khawm vek. Nakinah kal khawm vek tur.
o RT

Pawl riat ka ni. Nakkumah pawl kua ka ni ang.


tt E

Note: Past tense sawi n^na thu hman ‘tawh’ah khian ‘tu’ belh loh tur a ni.
no SC

Ring tawhtu, hre tawhtu, nei tawhtu, kal tawhtu, sawi tawhtu tihte hi \awng
dik a ni lo, hman loh a \ha.
©

Tin, a ni lo lam sawina ‘lo’ pawh hi ‘tu’ nen zawm loh tur a ni bawk.
Ring lotu, hre lotu, sawi lotu, nei lotu, keng lotu tih te hi a dik lo, hman loh
a \ha.

79
TIH TURTE

1. A ^wlah hian dah khat rawh.


(a) Verb chu _________ kan hman hi a ni.
(aw) Object hming tel lova hman theih verb hi _________ an ti.
(b) Verb \anpuitu hi _________ a ni.
(ch) Object hming tel ngeia hman chi verb hi _________ an ti.
(d) Mizo \awnga past tense leh future tense tichiangtu ber
chu_________ hi a ni.

is M
bl RA
d
he
2. Heng thute hi a dik lo lai tidik rawh.
pu O
(a) Ring lotute an sawm khawm.
re IZ

(aw) Pawisa a nei ta lo ta a.


be M

(ch) Concert-a zaitu kha tu nge?


(d) Khuangch>ra p<ka kal tawhtu zawng ding r’u.
o RT

(e) Keini ring tawhtute hian kan pui tur a ni.


(f) Lehkhabu nei lotu chu tu nge?
tt E

(g) A fiamthu thawhah chuan nuitu an awm lo.


no SC

(ng) Kal nawn leh chu a duh tawh ta lo ta a.


©

3. Heng thumalte hi ziak tlar thla la, a zawnah eng verb nge a nih ziak
zel rawh.
p>t, thlâwk, nui, mu, thei, khuih, zai, mai thei.

4. Heng transitive verb hmang hian sentence han siam teh.


m>t
tlawh
rap
b>ng (ball)
phih (hmai).

80
5. Heng Auxiliary verb-ten an \anpui tur verb thumal a âwl laiah hian dah
rawh.
(a) Sana ka __________ thiam.
(aw) Lehkhabu __________ vek tur.
(b) Hlo ka __________ ang a, vau ka __________ ang.
(ch) Vawk tam tak ka __________ dawn.
(d) Kolkata-ah ka __________ mai thei.
(e) Ka thiam loh kan zirtirtu ka __________ ngam lo.
(f) Thlaah ka la __________ thei ve rih lo.
(g) In huan pal in __________ dawn em?

6. Tih dan tur kawhhmuhna.

is M
Sa: (a) Hla i lo sa ang u.

bl RA
(aw) Ka pute in kan sa.

d
he
(b) L>n ka sa thiam lo.
pu O
(ch) Mi pangngai chuan zu an sa ngai lo.
re IZ
be M

Heng ‘sa’ te hi verb an ni vek a. Hetiang hian a hnuaia thu hmang


hian sentence pathum \heuh han siam ve teh.
o RT


khuih tl^n l>ng
tt E
no SC
©

81
ZIRLAI 16

KA NU CHHANHIMTU

Chhungkaw rethei t> mah ni ila ka nu leh pa chu Pathian ring


tlat mi an ni a, an fate pawh Pathianah chauh innghat tlat turin min hrilh
\hin a. Ka nau neih chhun, Makimi nen pawh chuan Pathian rin leh Pathiana
inghah pawimawhzia chu kan rilruah a intuh nghet hle a, eng tik lai mahin
\awng\ai kan thlahthlam ngai lo.

Ka pa chu ni tin inhlawhin a chhuak \hin a, ka nu pawh chawhmeh

is M
zuarin a chhuak tuk tin a. Nu leh pa awm loh hlan pawha theihtawpa in chhung

bl RA
d
lo enkawl fel tumin zing leh tlaiah kan unau chuan \an kan la ve a, tu mah

he
inph<t lovin, kan theih ang ang kan ti a, kan ph^k t^wk t^wk kan thawk a,
pu O
kan buai unau ve >m >m \hin a ni.
re IZ
be M

Ka nu chawhmeh zuar chu chhunah te, tlai lamah te a lo haw a.


A lo haw veleh in chhunga tih tur \ul ang ang a ti nghal zung zung a, kan
o RT

unauvin theih ang angin kan lo pui ve a. Chhungkaw tl>m t> mah ni ila kan
tt E

inhmangaih a, kan hlim tlang ve >m >m \hin a, tu chhungkua mah kan awt
no SC

ngai bik lo. Ka pa hnathawk zo lo haw chu ka nu chuan hlim takin a lo lawm
a, ka nuin a lo duat thiam \hin >m avangin nilenga hnathawk chau ni mah
se ka pa pawh chu in a lo thlen hi chuan a hahdam sawng sawng ni hian ka
©

hre \hin. Ka nu leh pa hlim taka an inlawm ka hmuh hi chuan kei pawh ka
lo hlim ve >m >m \hin a ni.

Tlai khat chu thu thin \hawng deuh maiin min rawn deng thut mai
a. Ka pa chu a inhlawhna lamah a chau thut a, damdawi in an panpui laiin a
chat thla ta mai tih min rawn hrilh a. Ka nu hova kan hrilhhai dan chu sawi
ngaihna pawh a awm lo. Ka pa ruangin kan in a lo thlen lai chuan kan nufa
thum chuan kan \ap r^wih r^wih a, ka pa hmel d^ng bei mai chu kan ch<l a,
inhn>m tur chuang kan awm lo. Ka nu chuan ka pa chu hmangaih tih hriat
tak hian a kuah ngawih ngawih a. Hmuh hrehawm ka va ti tehlul >m!

Ka pa boral hnu chuan ka nu hovin kan han khawsa ve nawk nawk


a. Ka nu chuan a hna ngai chhunzawmin, t<k tin chawhmeh zuar turin a chhuak

82
a. A chhuah hmain kan lu chungah kut nghatin a \awng\ai thlap a. Keini unau
pawhin Pathian bak rinchhan tur leh innghahna tur kan nei lo tih hriain, ka nu
tan leh kan unau tan kan \awng\ai \hin a. Ka pa chu ngai viau \hin mah ila,
min hmangaihtu nu kan la neih avangin kan thla a muang ve >m >m \hin a ni.

Tlai khat chu ka nu a lo haw har deuh va. Ka nau Makimi chuan
pindanah lehkha a zir a, a chhiar ri lauh lauh a. Kei chuan chaw chhum tur
ka lo siam mek a. Chutih lai chuan kawngka an rawn kik a, “Lo lut rawh”
ka tih chuan kan veng tlangval pakhat hi a lo lut a. A lo luh rual rual chuan,
“Sangte, i nau a awm em? I nu a accident a, a kawng k^n tur motor-in a su
palh a, damdawi inah an tlanpui nghal a, in unauvin ka rualin lo kal ve nghal
mai rawh u,” a rawn ti a. Chu thu ka hria chu ka hamhaihin ka z^m lutuk a.

is M
Ka kh<r zawih zawih mai a ni.

bl RA
d
Ka nau Makimi pawh chu thlaph^ng takin, \ap chungin a lo

he
pu O
tlan chhuak nghal a. Motor-a kan luh rual chuan kan \awng\ai nghal mawlh
re IZ

mawlh a. Ka mitthlaah ka pa thih lai vel a lo lang a, tunah ka nu chu dinhmun


be M

hlauhawm takah a ding leh a, kan vanduaizia ka ngaihtuah chuan ka \ah a


chhuak a, insum harsa ka ti hle mai a. Mahse, engkim ti thei Pathian kan nei
o RT

tih ka hria a, ka \awng\ai leh ta zawk a.


tt E

Damdawi in kan va thlen chuan kan veng mi leh kan chhungte


no SC

pawh an lo awm nual tawh a. Ka nu chu damlo na zual dahna room-ah an lo


dah a, Makimi nen chuan min luhtir nghal a. Ka nu hmel ka va hmuh chuan
©

ka \ah a chhuak lutuk a, ka insum zo lo, ka mittui chu a tla zawih zawih a. Ka
nu chuan min lo ban a, harsa ti tak hian min han nuih lui hram hram a. Makimi
nen chuan a kut tawn tawnah kan vuan a, kan hmer vawng vawng a.

Ka nu awmna room chhungah chuan awm rei an phal loh avangin


min chhuahtir leh thuai a. Damdawi in varanda-a daktawr lo kal pakhat chu
kan bula tlangval pakhat chuan ka nu chanchin chu a lo zawt a. Daktawr
chuan, “Thisen a hloh hnem khawp mai a, a rang thei ang bera thisen pek a
ngai a, damdawi inah hian a thisen mil kan lo nei si lo va, kan ngaihtuah mek
a ni,” a ti a. A kal leh ta mai a. Kan bula tlangval chuan, “Sangte, lungngai
lutuk suh, kan veng YMA te pawh an inpun khawm a, i nu thisen pe thei tur
hi an inzawng khawm m>k a. I nu thisen mil chu an awm >m >m ang,” a ti
a. Chu \awngkam chuan min thlamuan khawp mai.

83
Rei lo t>ah kan veng nula leh tlangval tlawmngai an lo thleng
\uk \uk a, ka nu chu thisen pek tumin an han test a, a thisen milpui an awm
mai thei si lo. Keini unau pawh chuan va test ve kan tum a, kum tling lo kan
nih avangin kan pe ve thei lo tih min lo hrilh a. Lungngai takin kan l>t leh a.
Makimi nen chuan varanda kil khatah kan \hing\hi a, innghahna leh beiseina
kan neih chhun Pathian hnenah kan \awng\ai leh ta ngawt mai a.

Kan \awng\ai zawh a\anga rei lo t>ah chuan nula pakhat leh
tlangval pahnih, kan veng mi pawh ni lo, damlo kan tura damdawi ina lo kal
vete hian kan manganna chu an lo hria a, an thisen test ve tur chuan an lo
kal a. Tlangval pakhat zawk leh nula chuan ka nu thisen milpui chu an lo nei
hlauh mai a, hmanhmawh takin an pe ta a. Kan lawm lutuk chu kil khatah

is M
mittui tla zawih zawihin ka nau nen chuan kan lo inkuah a. Chutih lai chuan

bl RA
daktawr kha a lo kal a, kan unau dara min ben thak thak pahin, “Mami, \ap

d
duh tawh suh u, i nu chu thisen kan han pe ang a, \ha takin kan zai ang a, a

he
pu O
dam leh vat mai ang. Eng mah hlauhthawn tur a awm tawh lo ve,” a rawn ti
re IZ

a. Chhan ngaihna pawh hre lovin, mittui tling piau chungin daktawr chu kan
be M

en ringawt a.
o RT
tt E
no SC
©

84
Tunah chuan khang hun te kha a lo rei ve ta f< mai. Kei ngei pawh
Pathian zarah daktawr ka lo ni ve ta a. Mi tlawmngaite thisenin damlo thi mai
tur a chhan chhuah tam tawhzia ka hria a. Ka nu ngei pawh thichhawnga a
leh reng laiin, hmelhriat loh mi tlawmngaite thisen hmangin chhan chhuah
a ni tih hi ka theihnghilh thei ngai lo va, vawiin thlenga nu ka la neih chhan
hi mi tlawmngaite thisen pek vang a ni tih ka hre chiang a. A remchan hun
apiangah thisen hi ka pe ve ta ziah \hin a ni.

Ka nau Makimi pawh theih ang angin ka fuih ve \hin a. Mite nun
chhanhim nan, mite hnena thisen pek tlak thisen thianghlim nei tura nun uluk
a ngaihzia te, ruihhlo leh mipat hmeichhiatna hman sual laka inven fimkhur a
ngaihzia te thlengin ka hrilh a. Tun thlenga nu kan la neih chhan hi mi tlawmngaite

is M
thisen pek vang a nih tlat avangin, kan chunga mite \hatna kan rulh ve theih dan

bl RA
awm chhun chu a mamawh apiangte tana thisen pek ve hi a ni tih kan unau chuan

d
kan hre chiang a, thisen pek hi kan ngai pawimawh >m >m reng \hin.

he
pu O
re IZ

Tlai khat chu ka duty haw ka chau ve deuh va. Ina ka lut chu
be M

\hutthlengseiah ka \hu mu a, ka nu chuan ni danga a tih \hin dan pangngaiin,


rang takin thingpui min rawn pe a. Ka bula lo \hut ve pahin, “Mambawih, i
o RT

va chauh hmel ve, i damlo em ni?” a ti a. Ka nu chu ka han en a, “Damlo lo


ve, vawiinah thisen ka pe ve leh a, chawlhna hun ka nei mang bawk si lo va,
tt E

tlemin ka chau ve deuh a nih hi, eng mah a ni lo,” ka ti a. Ka nu chuan, “Engati
no SC

nge thisen i pek leh \hin? Thisen hi i pe ngun lutuk a, ka lo hlauhthawng \hin
a nia!” tih pahin ka kutah chuan duat takin min hmer a.
©

Ka nu chu nui chungin ka en a, “Ka nu, daktawr ka nih ve bawk


hi, thisen pek hi a hlauhawm lo mai ni lovin, a hun bi dik taka pek chuan taksa
pawhin a ngeih zawk a ni tih hre lo turah min ngai em ni? Mihring hrisel
pangngai chuan thisen kan pek hian rei lo te chhungin thisen tharin a rawn thl^k
leh nghal a. Chu chu kan taksa pawh hian a ngeih zawk asin,” ka ti a. Ka nu
chuan, “Nula te in ni ve si a, i taksa hian a tuar mai ang tih mawlh ka lo hlau
\hin alawm,” a la ti ta \alh a. Kei chuan, “A nih leh ka nu, hmanah khan nula
pakhat, kan hmelhriat pawh ni lo khan a taksain a tuar ang tih hlauvin thisen
lo pe duh tlat lo che sela, vawiinah hian thingpui min lo lumtu tur nu ka nei
tawh lo mai thei asin,” ka han ti a. Ka nu chu a nui a, “Nia, thisen pek hi i taima
viau mai a, i chhiat phah lo tawp a nih hi, i hmel hi a \ha >m >m reng mai,” tih
pahin ka biangah a han piai a, duat takin min kuah a. Ka nu chu ka hmangaih
zual sawt hian ka hria a.

85
Thu pawimawhte

thlahthlam thin \hawng hrilhhai


hamhaih thichh^wng chhanhim
thlaph^ng thisen mil thlamuan
chat thla inph<t intuh nghet

TIH TURTE

is M
bl RA
1. Heng zawhnate hi chhang teh.

d
he
(a) Eng blood group nge i nih?
pu O
(aw) Tuten nge thisen pe \hin?
re IZ

(b) Tuten nge thisen mamawh \hin?


be M

(ch) Thisen pek hi pawimawh i ti em?


(d) Mi zawng zawng thisen a inmil vek em?
o RT

2. Sangteite unau khan an nu leh pate engtin nge an puih ve \hin?


tt E
no SC

3. Sangtei khan a nau Makimi kha engtin nge a fuih \hin?


©

4. Sangtei nu khan Sangtei kha eng vangin nge thisen pe ngun lutuk lo
tura a duh?

5. Thisen pek \hatzia engtin nge Sangtein a sawi?

6. Sangtei nu thi mai tur chhanhim a nih dan kha han sawi teh.

7. Sawi khawm teh u.


• Thisen pek pawimawhna
• YMA-ten mi an \anpui dan
• Damdawi ina thisen pek \ulna

86
8. Han ziah chhun zawm teh.
A hun taka thisen pek ______________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________

is M
________________________________________________________

bl RA
________________________________________________________

d
he
pu O
Activity
re IZ
be M

9. Group hrang hrangah in\hen ula, miin mamawhte tana \hahnem ngai
taka thisen an pek theihna tura thuziak (slogan) tur phuah \heuh ula,
o RT

mawi takin a lem inhmeh tur nia in hriatte nen ziak ula tar ang che u.
tt E

10. Heng thute hi vawng teh u.


no SC

Nunna hi Pathian min pek a ni a, a hlu >m >m a ni,


Thisen tlakchham chuan a hrisel theih loh va;
©

Thisen pe la nun chhanhim rawh.

87
ZIRLAI 17

AWMKHUA A HAR TLANG TIN


R.L. Kamlala

1. Awmkhua a har tlang tin ka han thlir a,


Romei a kai chiai e, ^w khawtlang a b^wm.

Awi za ila Lalber, kan awmkhaw har niah,


Thil nung leh thil nung lo leh an rimawite nen,

is M
Ram tinah khat se, kan lawmna zai ri.

bl RA
d
he
pu O
2. Harhin ka chung van khua ka han thlir a,
re IZ

Aw hlimna >ng z^m chiai khian ka lung min l>n.


be M
o RT

3. Van mi leh \ing\ang zai ri a thang v>l,


tt E

Leilung a nghawr dim e, lungngaihna ram hi.


no SC

4. Zaipui ka nuam e, thil chi tinr>ngte,


©

Aw va aw mawite n>n, lei khawharah hian.

5. Haw r’u, i zai ang u, kan Lal hmaah,


Aw a hmangaih ropui zaiin i ch^wi ang.

88
Hla thu har hrilh fiahna

awmkhua a har – khua a har, lung a l>ng.


romei a kai chiai – romei a z^m ch>k. ‘Chiai’ hi arsi a de
chiai tiha ‘chiai’ anga lam tur.
khawtlang a b^wm – tlang tinah a z^m. ‘Khaw’ hi mi paw
rawh tiha ‘paw’ ri anga lam tur.
hlimna >ng z^m chiai – hlimna nuam tak awm reng. ‘Chiai’ hi a
chunga sawi tawh ang tho khian lam tur.
leilung a nghawr d$m – lei hi a nghawrin a fan. ‘D$m’ hi dai
f$m tiha ‘f$m’ ri anga lam tur.
zaipui ka nuam e – zaipui ka ch^k/duh e. ‘Nuam’ hi kawr

is M
ruam tiha ‘ruam’ ri anga lam tur.

bl RA
lei khawhar – hnemtu awm lohna khawvel

d
zaiin i chawi ang – hla sain i fak ang.

he
pu O
re IZ
be M

TIH TURTE
o RT
tt E

1. Heng hla thu kim lo laite hi dah khat rawh.


no SC

(a) Leilung a ___________ e, lungngaihna ram hi.


(aw) Zaipui ka ___________ e, thil chi tinrengte
©

(b) Harhin ka chung ___________ ka han thlir a.


(ch) Aw a hmangaih ropui zaiin i ___________ ang.
(d) Van mi leh \ing\ang ___________ a thang vel.

2. Heng zawhnate hi chhang rawh.


(a) He hla phuahtuin ‘ram tinah khat se’ a tih kha eng nge?
(aw) He hla phuahtuin khawhar lungl>nga ram a thlir khan engte nge
zaipui a ch^k?
(b) He hla phuahtu lung tilengtu kha han sawi teh.

3. Heng double adverb thute hmang hian sentence pahnih \heuh siam rawh.
chiai chiai riai riai liai liai

89
4. He hlaah hian duh, ch^k tihna ‘nuam’ kan hmu a; a hnuaia thu tlar tin
hi ‘nuam’ hmang tel zelin hla tlarah siam rawh.
(a) Vanram hmuh ka ch^k e.
(aw) Mitthi khuaah zin ka duh hle mai.
(b) Vah<iah chang ila, han thl^wh v>l ka ch^k mang e.
(ch) Ka \hianteho zaipui ka ch^k ngei mai.
(d) Ngawa vah vel ka duh hle mai.

5. Krismas dawn \>pa zaipawl carol zai riin zanlaiah a rawn \h^wng tho
che a, chuta an zai ri mawi leh hla thuin i thinlung a rawn nghawr dan
chu paragraph khat lekin han ziak teh.

is M
6. Heng thute hi a dik lo lai tidik rawh.

bl RA
(a) Zai ri a thang vel avangin lung a leng.

d
(aw) An lehkhabu zuar kha i lei em?

he
pu O
(b) In zin chu eng tikah nge in lo hawng?
re IZ

(ch) Khawi khua nge i ni?


be M

(d) Engati nge tun thlenga i la thiam lo?


o RT

Activity
tt E

7. He hla hi mahniin a riin vawi thum \heuh chhiar ula, in vaiin a rualin
no SC

vawi thum chhiar bawk rawh u.


©

8. He hla thu mawi tak hi vawng ula, in vawn hnuah pahnih t> t>in inkawp
ula, chang tin hi insawi chh^wk rawh u; chang khat in sawi zawh zelah
in vaiin a rualin a thunawn hi sawi zel rawh u.

9. He hla hi en lovin nalh takin ziak chhuak \heuh rawh u. Hawrawppui


te, comma te, full stop te, thl<kna te, thu ziah zawm tur leh zawm loh
tur te a bua mi ang chiah hian ziah thiam tum \heuh rawh u.

90
10. He hla hi thiam takin han chhiar teh u.
A zau ngei e, kan lenna vangkhua,
Hringmi leng zawngte tual chaina;
A mawi hluan e, Zo nun par ang vul,
Lenrual duhte dar ang lenna.
A pawi ngei e, kan nun suar ang chim,
A hrang chuang e, ^tna dawihlo.
A har mang e chun leh zua tan

is M
Hrai chawi duat lai b^nah kai,

bl RA
d
A mak, a n^ ka hril seng lo ve;

he
Fam khuaah siang min lawisan ta.
pu O
re IZ

Lenrual duhten min dawnpui r’u,


be M

Hrai chawi tel lova r<n rem zawng.


|hangthar lung fing zaleng zawngten,
o RT

Zo nun par ang vultir leh se.


tt E
no SC

Pathianin i \awng\aina a
©

chh^n chuan i rinna a tipung


a, a chh^n har che chuan i
dawhtheihna a tipung a, a
chh^n loh che chuan i tan thil
\ha zawk a ruahmansak che a
ni.
Mother Teresa

91
ZIRLAI 18

ADVERB

Adverb chu adjective te, verb te, adverb v>k te hrilh fiahtu
a ni. A hrilh fiah d^n chu hetiang hi a ni.

Lala kutziak chu a nalh hle mai.


Thu a va sawi thiam >m >m ve le

Sentence khatnaah khian ‘kutziak’ hi noun a ni a, chu chu

is M
adjective ‘nalh’ hian a hrilh fiah a, ‘nalh’ chu adverb ‘hle’ hian a hrilh fiah

bl RA
d
ve leh ta a; ‘hle’ avang hian kutziak chu nalh satliah mai ni lovin a nalh viau

he
a ni tih a chhiar apiangin an lo hre thei dawn ta a ni.
pu O
re IZ

Sentence hnihnaah hian ‘sawi’ hi verb a ni a, chu chu adverb


be M

‘thiam’ hian a hrilh fiah phawt a, ‘thiam’ (adv) chu adverb ve tho ‘>m >m’
hian a hrilh fiah lehchhawng a; thu sawi chu thiam thawkhat mai ni lovin
o RT

thiam tak mai a ni tih min hrilh a ni.


tt E
no SC

Hetiang hian adverb chuan adjective te, verb te, adverb ve tho
te chu a hrilh fiah \hin a ni.
©

Adverb chi hrang hrang te:


1. Adverb of manner: Adverb of manner chu thil tih a nih dan leh a
nih danphung sawi fiahna thu a ni.

Adverb of manner atana thu hman \hinte chu – hle, viau, khawp,
ngang, fu, riau, ngawt, takin, tak meuhvin, tak zetin, lutuk, >m >m
tih ang chite hi a ni.

A hman dan:
A hmel chu \ha ka ti hle mai.
In chaw chu a tuihnai ngawt mai.
Tho a tam lutuk tlat mai.
Hlim takin kan zai zel dawn.

92
A kal chak fu mai a.
Ka lu a na riau mai.

2. Adverb of time: Adverb of time chu thil chu tih a nih hun lai sawi
chianna a ni.

Hun kal tawh leh tun leh nakin sawi nana \awngkam kan hman
zawng zawng hi a ni. Chutiang \awngkamte chu: hmanah, nikum,
thla hmasa, k^r kal ta, nimin piah, nimin, nizan, tun, tukin, nakin,
vawiin, zanin, naktuk, naktip tih ang chite hi a ni.

A hman dan:

is M
Nikumah ruahtui a tla tam lo.

bl RA
Niminah kan inhmu zawk (zuai ni lovin).

d
he
Tunah rorel lo \an tawh ila.
pu O
Naktukah lo kal leh ta che.
re IZ
be M

3. Adverb of place: Adverb of place chu thil tihna hmun emaw a thlenna
hmun emaw sawi fiahna thu a ni.
o RT

Chutiang atana thu kan hman \hinte chu:


tt E

hetah hian chutah chuan


no SC

khatah khan khitah khian


khutah khuan sawtah sawn
©

hnung lam hma lam


chhung lam pawn lam
tih ang chite hi a ni.

A hman dan:
Hma lam i pan hr^m hr^m ang u.
Hnung lam hawi thei kan ni tawh lo.
Hetah hian lo awm reng ang che.
Chhung lam \hatna hi a ngaihsanawm.
Sawtah sawn ka lo nghak ang che.

4. Double Adverb: Double adverb chu thil chu tih a nih dan tak fiah tak
leh uar taka sawi nana thu hmante hi a ni.

93
Hetianga hman chi \awngkam hi chi hrang tam tak a awm. Entir
nan: >m >m, tak tak, huai huai, el el, el awl, el ul; bil bel, bel bawl,
bel bul, bial bual, nial nual, ziar zuar; rii riai, chii chiai, lii liai;
hmii hmei, chii chei, mii mei tih ang chite leh a dang tam tak.

A hman dan:
Kumin Krismas chu a nuam tak tak a ni.
An tan rual \ha hmii hmei hle mai.
A va han tle nasa ziar zuar ve.
I hm<i chu a sen nasa hlir hler hle mai.

5. Adjectival adverb: Adjectival adverb chu adverb ni chunga noun

is M
hrilh fiah tel thei chi thu hi a ni.

bl RA
d
Adjectival adverb atan hian double adverb-a hman chi zinga thu

he
pu O
inang pahnih inkawp \hinte hi a mal leh a inkawpin a hman theih deuh
re IZ

vek a ni.
be M

A hman dan:
o RT

Kawngah pa pakhat a mu zar mai.


Leilawnah nu pakhat a \hu hn<r mai.
tt E

Mawii khawhar chu a zai r^t r^t mai.


no SC

Pitarin thing a ch>k k>uh k>uh.


©

Heng thu tlar lia a dum bikte hian an tlar \heuhva verb an hrilh
fiah bakah noun pawh an hrilh fiah tel \heuh va, an hrilh fiah dan chu
hetiang hi a ni.

Sentence khatnaah hian adverb ‘zar’ hian verb ‘mu’ hi a mut


dan a sawi fiah bakah he ‘pa pakhat’ (noun) hi pa lian vak lo leh thau
vak lo a ni tih a tilang tel a, adjective hna a thawk tel ta a; chuvangin,
adjectival adverb an ti a ni.

Chutiang bawk chuan ‘hn<r’ hian nghet takin a \hu tih a tihlan
bakah ‘nu’ (noun) hi nu thau tak, dul leh mawng b^wr lian tak a ni tih
a tilang tel a.

94
Sentence pathumna ‘r^t r^t’ pawh hian Mawii (noun) chu ring
vak lo leh kal pah deuhvin a zai tih a tihlan bakah amah chu nu lian
vak lo a ni tih a tilang tel a.

A tlar linaah pawh hian ‘k>uh k>uh’ hian thing chu na vak lovin
a ch>k a ni tih a tilang phawt a. Chu bakah amah pitar chu >l k<n deuh
tawh a ni tih a tilang tel bawk a ni.

is M
TIH TURTE

bl RA
d
he
pu O
re IZ

1. Heng adverb-te hi zirtirtu hovin a lam rik dan tur takin chhiar ula, a
be M

awmzia hriat chian tum rawh u.


o RT

bii biai biai buai chii chiai chiai chuai


dii diai diai duai ngii ngiai ngiai nguai
tt E

lii liai liai luai rii riai riai ruai


no SC

h> h> hâ hâ hâw hâw h< h<


r> r> râ râ râw râw r< r<
©

v> v> vâ vâ vâw vâw v< v<


d>n d>n dân dân dâwn dâwn d<n d<n
hem hem ham ham hawm hawm hum hum
p>t p>t pât pât pâwt pâwt p<t p<t
r>t r>t rât rât râwt râwt r<t r<t
th>n th>n thân thân thâwn thâwn th<n th<n
thet thet that that thawt thawt thut thut
ver ver var var vawr vawr vur vur
vet vet vat vat vawt vawt vut vut
zet zet zat zat zawt zawt zut zut

95
2. A ^wlahte hian dah khat rawh.
(a) Adverb chu __________ te hrilh fiahtu a ni.
(aw) Adjectival adverb chu __________ hi a ni.
(b) Adverb of manner chu __________ a ni.
(ch) Double adverb chu __________ hi a ni.
(d) Thil tih hun lai sawi chianna hi __________ a ni.
(e) Adverb of place chu __________ sawi fiahna hi a ni.

3. A dum bika ziahte hi eng adverb nge?

is M
(a) Chhim lamah ruah a sur.
(aw) Fanghmir a vak mur mur mai.
bl RA
d
(b) Chak takin a tlan.

he
pu O
(ch) Nakin lamah kan inhmu dawn nia.
(d) A ch>t dan a pa riau mai.
re IZ
be M

4. A âwl lai hi adverb-in dah khat rawh.


o RT

(a) Naupang an râk __________ mai.


(aw) |halaiho an zai __________ mai.
tt E

(b) A hlim khawp a, a nui __________ mai.


no SC

(ch) A tlai mai dawn, kal __________ rawh.


(d) Kawng zawhho an au rual __________ mai.
©

(e) Inchhir leh lo turin fimkhur __________ nung rawh.

5. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.


nichin viau lutuk
hle zar ph>t

6. He thu hi mawi takin ziak rawh.


Mizo \awng fiah bikzia chu Adverb tel lova thu an sawi pawh hian a
thlal^k en ang mai hian a fiah a, thiam tak maia double adverb an
han hman phei hi chuan a cinema en ang mai hian a chiang thei a ni.

96
Project

7. Library a\angin Mizo \awng lehkhabu pakhat thlang chhuak ula, chuta
verb in hmuh apiangte chu ziak chhuak ang che u. In ziah chhuah
zawngte chu eng verb nge a nih sawi ula, chu verb an hmanna sentence
chu ziak chhuak bawk rawh u.

He ‘verb project’ hi in duh chuan mi malin in ti thei a, in duh


leh a kawp emaw, group-in emaw in ti thei ang. Project report fel taka
in siam chu a kawm nalh takin siam ula in sikul library-ah dah ve ang
che u.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

97
ZIRLAI 19

TU NGE LEHKHA THIAM CHU?


A. Sawihlira

Lehkha thiam kan tih chin hi a inang lo nual awm e. Amaherawhchu,


lehkha thiam kan han tih mai leh lehkha zir sang kan tih hi thliar hran a \ul
hle mai. A pawl sang apiang tawng p^wng ngaih sana, B.A. te, M.A. te pass
chin hi lehkha thiam nia ngai kan tam hlein a rinawm a. Lehkha thiam leh
lehkha zir sang hi thil dang daih a ni tih kan hriat a pawimawh >m >m a ni.

Kum 1960 bawr vel khan Shillong-ah College kan kal ve a. Hostel

is M
pakhat, Tribal Hostel kan tih chu Mizo leh Naga awm tamna a ni a. Vawi khat

bl RA
d
chu Tribal Hostel-a \hiante hmu duha kan len \umin hostel-a \hian \henkhat

he
chuan, “He mite pahnih hi Mizo zinga lehkha zir sang ber an nih hi,” tiin, kil
pu O
khata mi pahnih lo \hute chu min kawhhmuh a. Mizo zingah M.A. pass te
re IZ

pawh an awm nuk tawh laia chu mite pahnih, B.A zir lai ve mai chu engtin
be M

nge Mizo zinga lehkha zir sang ber an nih theih ka ti rilru a.
o RT

Chu mite pahnih chu cowboy nun ngai sang tak mai, lukhum parh
hlai khum, sakawr chung chuan thiam, Mizorama an haw chhuaha an khaw
tt E

lam pana an haw dawn pawha sakawr chunga chuang haw a, ramhnuaia riah
no SC

b<k sual ngat \hin, hruizen sei tak pai reng \hin hi an ni a. Hostel bula f^r kung
sang takah hruizen nena lawnin, a lerah lehkha an han chhiar \hin hi a lo ni a.
©

F^r kung lera lehkha zir nafam chu ‘lehkha zir sang ber’ tih chu an lo phu viau
mai tak a, an fiamthu ka hriat thiam hnu chuan nuih a za duh hle mai.
Lehkha zir sang kan tih hi Ph.D te, M.A., M.Sc leh B.A. te an ni
ber awm e. Amaherawhchu, heng mite hi lehkha thiam (educated) kan han
tih hi an ni chuang miah lo thei tlat a ni. Zirlai bu thiam bel viaua, exam-naa
\ha taka pass hi lehkha thiam chu an ni e kan ti mai thei. Mahse, zirlai bu
chhung hriat bel ringawt chu lehkha thiam nihna a ni hauh si lo.
Lehkha thiam kan tih chu tute nge ni ta ang? Lehkha thiam kan
tihte chu zirnain a tum hlen chhuaka, nuna hmang thiamte hi an ni tur a ni.
Kawng hrang hranga mi zei leh hawi zau, nungchang \ha, taima, hawihhawm,
thil hria leh mite ngainat zawnga awm thiam, ram leh hnam tana mi \angkai
ni bawk site hi mi lehkha thiam kan tih chin chu an ni. Lehkha thiam tia kan
chhiar tur chu kawng hrang hrangin han sawi ta ila.

98
1. Lehkha thiam chu hriatna lamah a zau tawk: Lehkha thiam chuan
a zir sang emaw, sang lo emaw, thil a hre zau tur a ni. Kan ni tin nun
khawsakna lam leh khawvel chanchin tlangpui a hre thawkhat tur a
ni a, mi titi a z^wm pha ve ngei tur a ni. Ram dang chanchin tunlai
ber ber te a hre thawkhat tur a ni a. Hnathawhna lama \ul, science leh
mathematics, history, economics, education leh subject dang dang, a
zirlai subject bakah a \ul zual chin tal chu a hre ve thawkhat tur a ni.
2. Lehkha thiam chuan a hna a thiam: Lehkha thiam chuan eng hna
pawh thawk se, a thawhna atana thil \ul chu a hre chiang tawk hle tur
a ni. Zirtirtu a nih chuan a zirtir tur subject a hre hneh hle tur a ni a, a
naupangte tan \hahnem a ngaiin a taima bawk tur a ni. Clerk emaw a nih

is M
pawhin a hna thawh tur a thiamin a rinawm bawk tur a ni a. Politician
a nih pawhin ram a hmangaihin ram tan \hahnem a ngai tur a ni. Mahni

bl RA
d
pum puarna lam ngawt a zawng a nih chuan lehkha zir sang hle mah se,

he
lehkha thiam (educated person) a ni thei lo vang. A chhan chu, kawng
pu O
engkima hmasawnna a tlachham tlat a ni.
re IZ
be M

3. Sakhaw mi: Lehkha thiam chin chuan eng sakhua pawh bia sela, sakhaw
ngaihsak tawk tak a ni tur a ni. Sakhaw lam ngaihsak reng reng lova
o RT

mahni lum luma pawng paw lum ngawt mai mite chu educated person
zinga chhiar tel an har viau awm e. Eng sakhua pawh kan bia a ni thei
tt E

e, educated person ni tur chuan kan biak Pathian ring mi, Pathian \ih
no SC

mi nih hi a \ul hle a ni.


©

4. Lehkha thiam chu a nungchang a \ha: Mi lehkha thiam chu a


nungchang a \ha tawk tur a ni. A zirnaah a thiam hle pawh a ni thei e;
mahse, mi sual, mi bum hmang, dawt sawi hmang, mi pawlawh tak a
nih tlat si chuan lehkha thiamah tu nge chh^l duh ang? Suam hmang
te hi B.A., M.A. pawh ni raw sek sek, lehkha thiama chh^l tlak an ni
lo. Nungchang \hatna an pai tel loh chuan an zir tur tak pakhat an zir
chhuak lo va, ‘educated person’ kan ti thei lo vang.
5. Lehkha thiam chu a rinawm: Lehkha thiam chu an rinawm tur a ni.
An thawhna apiangah rinawmna an chhawm tel tur a ni. Eng sakhua
pawh hian ‘rinawmna’ hi a ngai sangin sakhaw zirtirnaah a tel vek a. He
rinawmna paw chhuak tel lo hian lehkha thiam a nih theih loh. Pawisa
ei ruk ching te, mi bum duh mai mite hi lehkha thiam an ni thei lo.

99
6. Lehkha thiam chu inzir peih mi a ni: Sikul emaw, college emaw,
university emawa kan thil zirte hi hna thawh bul \anna tura hriatna leh
thiamna kailawn kan rah fuh theihna hmanrua chauh a ni a. Nun bul
\an chho mek, a taka hriatna la hmang thiam chhawm tur chauh kan ni a,
induh mai thei kan la ni lo. Hna hrang hrang thawk turin zir tur a la tam
>m >m a, dam chhung zir tur a awm a ni. Lehkha thiam chuan a la zir
tlemzia hriain kawng hrang hrangin a zir zui peih reng tur a ni. A inzir
reng loh chuan hriatna leh thiamna lamah mi dangte tan a \angkai tawk
thei lo vang. Khawnvar pawh a alh loh chuan khawnvar dang a dep kai
zo lo ang hian, mi lehkha thiam chuan a zir reng tur a ni. Lehkha zir sang
pui pui, thil dang zir zui peih ta lote hi educated person an ni thei lo. An
hriatnate an \awlpui mai mai a, mi hnawksak tak an ni zawk thei.

is M
bl RA
7. Lehkha thiam chuan a hriatna a takin a hmang \angkai: Khawvel hi

d
hnathawhna hmun a ni a. Kut hna thawh a ni emaw, kawlawm hmanga

he
pu O
hna thawh a ni emaw, eng hna pawh kan thawk a ni thei e; kan thiamna
re IZ

leh kan hriatna te a taka kan hman \angkai si loh chuan educated person
kan ni thei lo vang. Sawrkar hna hmu kher lo mah ila, mahnia ei zawnna
be M

dang tam tak a awm a. Mahni inch^wm nan leh chhungkaw tun din
o RT

nan eng hna emaw tal kan thawk tur a ni. ‘Lehkha thiam hna hmu lo’
tih fo te pawh hi thil awm thei tur a ni lo. Heng mite hi lehkha zir sang
tt E

ve si; mahse, sawrkar hna hmu lo an ni zawk. Lehkha thiam chuan


no SC

sawrkar hna hmu kher lo mah sela eng hna emaw chu a hmu ngei tur a
ni. A \ul phawt chuan eng hna pawh a thawk ang a, a hlawhtlinpui tur
©

a ni. Lehkha thiam lo ai chuan lehkha thiam chuan hna dang pawh a
thawk thiam tura ngaih a ni. Educated person chu thawh tur nei lo leh
thawh tur hre lovin a tei rawlai mai mai tur a ni lo. Kan zirna leh kan
tuina lamah sawrkar hna a awm kher lo a nih pawhin, thil dang ti turin
lehkha thiam chuan bul a \an thiam bawk tur a ni.
Tichuan, miin lehkha a zir sana, a chunga kan sawi tak nihnate
khi a neih bawk chuan mi lehkha thiam dik tak a lo ni mai dawn a. Zir sang
l>m lo mah se, heng kan han sawi tak nihnate hi a neih phawt chuan mi lehkha
thiam (educated person) a ni ve tho dawn tihna a ni. Kan zir thlen chin chu
eng pawh ni se, mi lehkha thiam nih hi kan tlin vek a, chutiang ni thei tura
\an lak chu kan mawhphurhna liau liau a ni.

100
TIH TURTE

1. Heng zawhna hi han chhang teh.


(a) Lehkha thiam kan tih chu eng ang mite nge ni?
(aw) Hriatna lam zau tih hi eng nge a awmzia?
(b) Kawng engkima hmasawnna tlachham hi lehkha thiam a ni
thei ang em? Eng nge a chhan?
(ch) Mi lehkha thiam hnawksak an awm theih em?
(d) Mi lehkha thiam dik tak chu eng ang mite hi nge?

is M
2. Heng mite hi han khaikhin teh.

bl RA
(a) Lehkha zir sang leh lehkha thiam.

d
(aw) Mi rinawm leh mi bum hmang.

he
pu O
(b) Hriatna hmang \angkaitu leh \^wlpuitu.
re IZ

(ch) Mi \ul tak leh teirawlai mai mai.


be M

3. Heng zawhnate hi han sawi ho teh u.


o RT

(a) In zirlaiin lehkha thiam nihna a sawi hrang hrang pasarihte kha
tawi t> t>in han sawi ve teh.
tt E

(aw) In zirlai buin lehkha thiam chin a tihte kha tute nge?
no SC

(b) “Khawnvar pawh a alh reng loh chuan khawnvar dang a dep kai
zo lo” tih hi han sawi zau teh.
©

4. Heng thute hi i hriat thiam danin han hrilh fiah teh.

tawng p^wng ngaih san

lehkha zir nafam

mi pawlawh tak

hriatnate \^wlpui

101
5. Heng mite hi lehkha thiam an nih dan han hrilh fiah teh.
(a) Hriatna zau: ________________________________________
___________________________________________________
(aw) Mi rinawm: _________________________________________
___________________________________________________
(b) Nungchang \ha: _____________________________________
___________________________________________________
(ch) Inzir peih: __________________________________________
___________________________________________________

6. Han sawi ho teh u.

is M
Lehkha zir lo; mahse, lehkha thiam a awm theih ang em?

bl RA
d
he
7. Group hnihah in\hen ula, he thu hmang hian inhnial fiamna (debate)
pu O
nei teh u.
re IZ
be M

“Lehkha zir sang na n^ n^ chu lehkha thiam a ni mai.”


emaw
o RT

“Lehkha thiam chuan thil a hre zau nge nge.”


tt E

8. In zirlaiin ‘lehkha thiam chu a rinawm tur a ni’ a ti a. Rinawmna hi eng


no SC

nge nia in hriat sawi ho ula, khawi hmuna lantir tur nge ni ang sawi ho
bawk ang che u.
©

9. A remchan dan angin pawl hrang hrangah in\hen ula. A hnuaia thu
hi sawi hovin in ngaih dan te fel takin ziak ula. A chhiar chhuak tur
inruatin, in class pum pui hriat \heuh turin chhiar chhuak ang che u.
‘Lehkha thiam hna nei lo’ tih hi a awm theih in ring em?
• In rin chuan in rin chhan sawi ula.
• In rin loh pawhin in rin loh chhan sawi bawk ang che u.

102
10. Milemte hi en mah teh u. Pakhatin zawhna a z^wt a, pakhat zawkin a
chhang a. Tichuan, entirna ang hian zawhna leh chhannate chu form-ah
ziah luh a ni.
Duh teh reng
Lehkha thiam i mai. Chu vang
duh em? alawm lehkha
ka zir. Mahse,
a chang chuan
har ka ti.

A form-ah hian
khawngaihin ziak ula.

is M
bl RA
d
Zawhna Chhanna Sawi belhna

he
pu O
Lehkha thiam i duh Duh teh reng mai Chu vang alawm lehkha
re IZ

em? ka zir. Mahse, a chang


chuan har ka ti.
be M
o RT

Group-ah in\hen ula, zawhnate hi z^wtin chhang ang che u. In chhanna


chu in chhinchhiah z>l dawn nia.
tt E

(a) Lehkha thiam nih i duh em?


no SC

(aw) Lehkha thiam i duh chhan chu eng nge?


(b) Lehkha thiam turin engte nge tih ngai?
(ch) Tute nge lehkha thiam?
©

103
ZIRLAI 20

NGAIHDAMNA KUT
B. Lalhriattira
Lan 1-na
A hmun: Pi Rami in
(Pi Rami chuan ei rawng a bawl a. A fanu Sangi sikul bang a lo haw a)

Sangi : Ka nu, ka thin a rim lutuk. Sikul ka kal duh tawh lo.

is M
Pi Rami : Eng nge ni a Sangte, hetah hian lo \hu teh.

bl RA
d
Sangi : (|hutthlenga a bag dah pahin) Chhana-ten min chhaih leh

he
pu O
a, ka bag ahna te pawh min pawh chhiatsak. Ka nu, sikul
ka kal duh tawh lo. I form a hlui lutuk te min ti a, min
re IZ

pawhsak vak vak a....


be M
o RT

Pi Rami : Engati nge maw an lo chhaih leh \hin che le. In zirtirtute
hnenah kan sawi tawh dawn nia.
tt E
no SC

Sangi : I ti ve ziah a, i sawi tak tak ngai lo. Sikul ka kal dawn tawh
lo.
©

Pi Rami : Ka sawi ngei ngei tawh ang. Homework te i neih chuan lo


ti la. Naktukah in Miss hnenah ka hrilh ang.

Sangi : Hrilh ngei ngei ang che. Ka ril a va’n \^m.

Pi Rami : Chhunah tiffin in ei lo em ni?

Sangi : Ei nang. Chhana-ten ka tiffin-ah chi an rawn phul vak a,


ei pawh ka ei thei lo.

Pi Rami : An va sual >m >m ve maw le. Chhangthawp a awm kha


rawn la rawh, thingpui ka lo siam ang che. Va inthlak phawt
rawh. I kawr te kha thingpui in zawhah i su dawn nia.

104
Sangi : Ka kawr te pawh hi min tihbalhsak vek a nih hi. (Inthlak
turin pindanah a l<t a)

Pi Rami : (A thil khawih lai chu a dah a, dawhkanah a kiu pahnih


nghatin a chal a dawm a) I pa kha chu la dam sela chuan
hetiang >m >m hi chu kan ni bik lo vang maw le! (tia phun
sep sepin a indawm vang vang a. Sangi inthlak zo chu a
lo lut a, a mittui tla chu a hmu ang tih hlau takin a inhru
mawlh mawlh a, thingpui chu a siam a)

Sangi : Ka nu, khaw nge Matea hi? An la b^ng ve na nge?

is M
Pi Rami : B^ng tawh e, i pite in lamah a leng a nih kha. Hei aw

bl RA
thingpui leh chhang chu.

d
he
pu O
Sangi : Ka nu, kan test-naah pakhatna ka ni asin.
re IZ
be M

Pi Rami : A va lawmawm \hin ve. Bawihi, kan dinhmun engkim


i hriat thiam vek tawh hi. Taima taka lehkha i zir hi kan
o RT

innghahna lian ber a ni tih hre reng ang che aw.


tt E

Sangi : Ka hria alawm ka nu. Theih tawp ka chhuah zel ang.


no SC

Pi Rami : I pa kha in chhun chuan lehkha chu thiam awm tak in ni


©

a. In zir taihmak leh taihmak loh athu a ni mai. Kum thar


a\ang chuan high school i kal ve tawh ang a, tun ai chuan
sikul pawh nuam i ti tawh deuh ang.

Sangi : Ka nu, kan zirtirtute chu hrilh ngei ngei rawh aw. Ka
\hiannu pakhat pawh an chhaih nasa thei lutuk a, a sikul
luhna a sawn dawn. Kei pawh insawn ve daih ka duh.

Pi Rami : I tuar chhuak \ep tawh a nia, dawh hram hram rawh.
Nakinah chuan tuna tiduhdah \hintu che u chungah hian i
la l>ng daih dawn alawm. Mi tibuaituah \an ve reng reng
loh tur a nia. Thingpui i in zawh chuan i form kawr kha su
la, a ro hman lo palh ang e.

105
Sangi : Ka nu, ka bag chu min lo \huisak mai rawh. Chhanan min
pawhsak vak a, a ahna hrui a peh a.

Pi Rami : Nakinah, zanah kan \hui dawn nia.


Lan 2-na
A hmun: Kawngpui
(Sangi sikul bang chu a \hiannu Rini nen an kal dun a. An hnungah chuan
Chhana chu a \hianpa Muana nen an lo kal a)

Chhana : Lalsangpui, lo ding teh u.

is M
Sangi : (An \hian dun chuan an lehhawi a) Eng nge ni a?

bl RA
d
he
Chhana : Niminah i nuin zirtirtute hnenah min lo h>k a ni maw? (An
pu O
rawn hnaihchilh a, a bag-ah Chhana chuan a pawhsak a)
re IZ
be M

Sangi : I zak lo’m ni ? Eng vangin nge min tihbuai reng a?


o RT

Rini : I ngam a nih leh mipa tihbuai tur va zawng la, hmeichhe
tihbuai chiah hi em ni i ngam tawk?
tt E
no SC

Chhana : Engah nge min lo h>k reng reng a?


©

Rini : Chhana, thlah vat rawh.

Muana : Ni e, Chhana thlah teh, a zahthlak i kal ang.

Chhana : |awng thei nufa lutuk mai. Vawi khat pawh min lo h>k
leh a nih chuan i ch^k lo ngawt ang.

Rini : Tu mahin an h>k lo che.

Chhana : Min h>k, ka hre chiang em mai, dawt chu sawi lo mai teh.

Rini : An h>k lo che a, thil awm dan dik tak zirtirtute hnenah an
sawi a nih kha.

106
Chhana : Chu b^k b^ka h>k.

Rini : Thu dik sawi hi inh>kna a ni lo ve a.

Muana : I kal ang, a ho em mai. An lo h>k che a nih pawhin h>k


awm chu i ni ve r>ng r>ng alawm. Thlah rawh, i kal ang.

Chhana : I nu nen sawn ka hlau chhe t> lo che u a nia... (a nam vak a,
Sangi chu a pai nawk nawk a, a \e \hat a, kawng thlangah
a tla liam ta a)

Muana : Chhana, eng thil nge i tih tak? (Sangi tlaknaah chuan a va

is M
dak vat a)

bl RA
d
Rini : Awi! Ka duh thei lo, a thi ngei ngei ang. Min \anpui r’u,

he
pu O
min \anpui r’u.....
re IZ
be M

Chhana : Khatia tih kha ka tum miah lo. Engtin nge kan tih tak ang?
(A khur zawih zawih a)
o RT

Rini : (Chhana chu a k>k a, a ch<m bawk a) Mi sual pa, eng


tt E

vangin nge i nam thlak! Sawi rawh, i pawi eng nge a sawi...
no SC

mawh... mawh...(A \hu hnawk a, a \ap hawm hawm a. |ap


leh au th^wmah chuan mi an lo tlan a)
©

Mi 1-na : Engtizia nge? (Rini chu a kai tho va)

Rini : He pa hian ka \hiannu he laiah hian a nam thla

Mi 1-na : I nam thlaa maw? (Chhana chu a en a, ani chu a ngawi


reng a)

Mi 2-na : Amah pawh hi nam thla ve nghal ila a ni mai alawm.


(Chhana nghawng hnung lamah chuan a man a)
Chhana : Ka duh lo, ka duh lo, ka ti tawh ngai lo vang, min ngaidam
rawh u.

107
Mi 2-na : Eng vangin nge i nam thlak a? Sawi rawh.

Mi 3-na : Police ka’n phone ang e. (Police chu a phone a)

Mi 1-na : Eng pawh ni se chhuk thlak theih dan tur zawn phawt a
ngai. A remchang chang kha lo inpun ula, chhuk thlak kan
tum chhin ang e. Saw lai deuh a\ang sawn a chhuk theih
mai ka ring.

Mi 2-na : Ka lo kal ve ang.

Muana : Ka pu, saw lai hm^wng zung a\ang sawn a chhuk theih.

is M
bl RA
Mi 1-na : A \hat chu. Hawh u, i chhuk vat ang u.

d
he
Lan 3-na
pu O
re IZ

A hmun : Police Station


be M

(Police station-ah Chhana nu leh pa an awm a)


o RT

O/C : Ti khan lo \hu ula, eng emaw ka’n en fel lawk ang e, anni
pawh an lo thleng \ep ang. (A tho va, a kal sawn a, an nupa
tt E

chauh chuan an awm a)


no SC

Pi Thani : An duh chhiat viau leh kan duh chhe ve viau anga a ni mai.
©

Kan thiam emaw thiam lo emaw a \ul chen chen kan kal
mai tur a ni.

Pu Chawnga : Ngawi mai mai rawh. A thiam lo z^wk kan nih hi.

Pi Thani : Kan thiam leh thiam loh lam ka ngaihtuah lo. Pawisain thil
a ti thei a nih chuan a \ul zah zah ka hmang mai ang. Ukil
\ha ber rawih a ngai a nih pawhin kan ruai mai ang.

Pu Chawnga : Zangnadawmna te pawh eng zat nge an ph<t dawn kan la


hre lo va, ph<t pawh an ph<t sang viau mai thei a nia.

108
Pi Thani : Hman zana thupha chawi tura kan tirhte pawisa ken pawh
an lo la duh lo va, tlem an ti tih hriat reng, an sawi ang ang
aw vek reng reng suh ang che, thil hi chu a ^wm t^wk hi
a awm ve a nia.

Pu Chawnga : A la s^rh< lutuk a, an tan pawh ngaihtuahna fim neih a la


har ve bawk ang chu. Lo sawi ve hauh suh ang che. (O/C
chuan Pi Rami te nufa chu a rawn luhpui a Sangi lu chu
an la tuam a, a ban a awrh bawk a)

O/C : An lo thleng chiah e.

is M
Pi Rami : Min lo nghak rei tawh em? Kan rawn tlai lutuk lo vang chu

bl RA
maw?

d
he
pu O
Pu Chawnga : Nghak rei lo ve, in tlai lo ve. Keimahni kan hma hret zawk
re IZ

a ni.
be M

O/C : Lenga ka sawm chhan che u chu hetiang thilah hian thuthang
o RT

apui hi a tam duh a, a enga mah hmaa inr^l tawn vak mai
te hi thil awm thei a ni a; chuvangin, inpawh tlang taka titi
tt E

ho hi a \hain ka hria a, thingpui in ho pahin thil awm dan


no SC

hi han sawi ho \haa ka hriat vang a nia.


©

Pu Chawnga : Thil \ha tak a ni. Hetiang hun remchang min siamsak hi a
lawmawm ka ti tak meuh a ni.

O/C : In fapa hi kum tling lo a ni a, Jail tang thei a ni lo va, chutih


laiin a pawi khawih hi a namai lo hle mai si a. Chuvangin,
Observation home lama enkawl tur chi a nih hmel.

Pu Chawnga : A pawiin a zahthl^k tak zet a ni. Kan fapa pawi khawih
chungchangah hian eng mah thiam thu sawi tur kan nei lo va,
roreltuten an rel ang ang chu lawm takin kan pawm vek ang.

O/C : Eng pawh ni se, tualthah tumna a nih miau avangin a case
hi chu a te thei lo hrim hrim a. A hremna lam chu court
thu thu tur a ni a. Sawi tawh ang khan leng tura ka sawm

109
chhan che u chu, nu leh pate ve vein hmaichhana sawi ho
hi a \haa ka hriat vang a ni a. Pawi khawihtu hi naupang
a la ni bawk si a. Han sawi dan tur tak pawh ka thiam bik
chuang pawh a ni lo va.

Pi Rami : Ka fanu hi hun rei tak a\ang khan sikul kal hrehawm ti
khawpin an lo chhaih nawmnah \hin a, Chhana chauh pawh
a ni kher lo mai thei. “Sikul ka kal duh tawh lo,” han tih
tawl tawl \um pawh hi a nei fo va.

Pu Chawnga : Chung te chu eng mah kan lo hre lo a nih chu, a zia lo hle
mai, kan fapa vanga sikul kal hreh ngawih ngawiha an

is M
lo awm chu a pawi tak zet a ni. Chutiang thil chu ka lo

bl RA
ngaihtuah ngai hauh lo va. |ha takin an awm ni hmiang

d
ka lo ti mai \hin a, eng mah ka lo hre lo va, ka thiam lo tak

he
pu O
zet a ni.
re IZ

Pi Rami : Mamin tawhsual a tawh hma lawk khan Chhanate chuan a


be M

kawr te rawn tihbalhsakin a bag-te an rawn tihthlersak a.


o RT

“Sikul ka kal dawn tawh lo,” a rawn ti haw leh a. Hetiang


ringawt chu a dik lo ve tiin an zirtirtute hnenah chuan ka
tt E

hrilh ta a. Chhana chuan, “Min h>k,” tiin hetiang thil hi a


no SC

lo thleng ta a ni.
©

Pu Chawnga : A zahthlakin a pawi tak zet a ni. Kan tih theih awm chhun
chu in ngaihdamna sang ber dil che u hi a ni. Hman zana
thupha chawi tur kan rawn tirhte sawi ang khan tih tak zetin
ngaihdam kan dil che u a ni.

Pi Rami : Han sawi takah chuan khatiang thil a thlen kha chuan
mi dang ni lovin, nangmahni nupa hmel hi hmuh kan lo
inbeisei a, kan tum loh zawk mi dang hmel kan hmu ta si
a, sawi tura ber pawh kan lo hre lo va, in mi rawn tirhte
pawh kha kan tihrilhhai ta viau awm e.

Pu Chawnga : A dik khawp mai, kan thiam lo a ni. In hmel han hmu ngam
tur ni pawha kan inhriat loh vang a ni ber.

110
O/C : Thil awm dan hi heti hi a ni a. Sawi nawn pawh a ngai lo
va; amaherawhchu thil tisualtu chuan a tuar tur a nih laiin
in chhungkaw pahnih inkarah hian inhuatna emaw inhmuh
thiam lohna emaw hi awm zui lo se ka duh a. Tlangkam
leh titi leng v^k mai maia innghat lovin, engkim hi sawi
ho thei zel ula ka duh a ni.

Pu Chawnga : A dik chiah, a enkawlna senso zawng zawngte pawh


inthlahrung miah lovin sawi ula, in senso chu eng pawh
ni se, cash memo tih lam a ngai lo. Chuti zat chu a ni e, ti
ula a tawk reng. Zangnadawmna pawh in phut zat zat chu
inthlahrung miah lovin sawi rawh u. Kan nei e tih vang ni

is M
lovin, thiam thu sawi tur kan nei lo va, in tih ang ang pawm

bl RA
mai tur kan ni.

d
he
pu O
Pi Rami : (O/C chu a en a) A nih leh ka pu, Chhana chu engtia tih
re IZ

nge in tum reng reng a?


be M

O/C : Tih tum dan eng mah kan nei chuang lo. Court thu thu a ni.
o RT

Keini chuan a nihna ang ang hi court-ah kan thlen ang a,


court-in \ha a tih dan danin a lo rel mai ang. Amaherawhchu,
tt E

nichina ka sawi tawh ang khan jail-ah erawh chuan a tang


no SC

lo vang.
©

Pi Rami : Ka pu Observation Home-ah chuan awm ta se, sikul a kal


thei ang em?

Pi Thani : Engtin nge a kal...

Pu Chawnga : Lo ngawi la, officer hian a hre chiang ang.

O/C : Ka lo chiang chiah bik lo va, ka beisei vak lo.

Pi Rami : Sikul a kal theih loh chuan a \ha lo vang. Sikul a kal ngei
tur a ni.

Sangi : Ni e, kei pawhin sikul kal loh chu \ha ka ti lo. Sikul a kal
loh lehnghal chuan a tan a \ha lo lehzual ang.

111
Pi Thani : Engtin a? Home-a a awm te chuan sikul kal ngaihna a awm
lo vang tih chu a lang reng alawm.

O/C : Ni e. Ka sawi tawh ang khan Chhana pawi khawih hi thubuai


lian tham tak awrh theihna a ni a, court pawhin a ngai zam
mai mai hauh lo vang. A nep berah pawh Home-ah chuan
rei tawk a awm chu a ngai ngei ang; sikul pawh a kal theih
ka ring lo.

Pi Thani : Awi a va’n pawi dawn tak em!

Pi Rami : Chuti a nih chuan kei leh Mami hi chuan Chhanan sikul

is M
a kal loh phahna tur chu eng mah tih kan duh lo va. A

bl RA
thil tihsual hi kan ngaidam e. Kan FIR theh luh pawh kha

d
he
kan hnuk kir leh mai ang. A nu leh pate leh an zirtirtute
pu O
kaihhruaina aia \ha hi khawiah mah a dawng thei dawn si
re IZ

lo va, sikul a kal zel theih nan kan ngaidam e.


be M

Pi Thani : (|ah aw deuhin) Awi! Ka va han lawm tak em! In mi


o RT

ngaihdamna hian min va han hneh teh reng em! Kan lawm
tak zet a ni. (A mittui a hru mawlh mawlh a)
tt E
no SC

Pu Chawnga : (|awng lawi deuhin) E khai! Pi Ram, kan chunga in \hatna


hi a va sang teh lul em! Chhana hi a sualna in ngaidam
©

chauh ni lovin a nun \hat theihna ber in la duhsak leh ta zel


a ni a. Kan va lawm teh lul ve le! Ka pu, i chungah pawh
kan lawm hle mai.

O/C : Kei pawh ka lawm e. Pi Rami-ten hetiang khawpa nasaa


an ngaidam thei che u hi ropui ka ti tak zet a ni.

(Pu Chawnga-te nupa chuan an fapa Chhana chu Pi Rami-te nufain an


ngaihdam dan chu an hrilh a. Chhana chuan mak a ti hle a, a lawm avangin
a mittui a tla zawih zawih a. A nun dan chu sima \ha taka nun a tum ta a.)

112
TIH TURTE

1. A hnuaia zawhnate hi chhang teh.


(a) Eng vangin nge Sangi khan sikul kal tawh loh a tum?
(aw) Eng vangin nge Pi Rami mittui a tlak?
(b) Engtin nge Sangi kha an chhungkaw innghahna a nih theih dan?
(ch) Eng vangin nge Rini khan Chhana kha a keha, a chum bawk?
(d) Engati nge o/c khan Pi Rami-te leh Pu Chawnga-te nupa lenga
a sawm?
(e) Eng vangin nge Pi Rami-te nufa khan Chhana kha an ngaihdam?

is M
bl RA
d
he
pu O
2. Heng thute hmang hian sentence han siam teh.
re IZ

(a) innghahna (aw) hnaihchilh


be M

(b) z^ngnadawmna (ch) ukil


(d) s^rh< (e) hmaichhan
o RT

(f) hrilhhai (g) tl^ngkam


(ng) inpun (h) thuthang
tt E
no SC

3. Heng thute hi han hrilh fiah teh.


(a) ph<l vak (aw) taima
©

(b) chhaih nawmnah (ch) titi l>ng v^k


(d) inr^l tawn (e) tawhsual t^wk

4. Hetiang chhanna hmu thei tur hian zawhna han siam ve teh.
(a) Tunlai chu ka dam \hat ve lai tak a ni a, ka chaw ei pawh a tui
khawp mai.
(aw) I tuar chhuak \ep tawh alawm. Taima takin lehkha zir \ang \ang
la; kum tawpah result \ha tak i rawn hawn leh dawn nia.
(b) Awi, ka duh thei lo. Min \anpuitu tur ka au va; mahse, tu mah
an lo kal lo a nia.
(ch) A pawiin a zahthlak kan ti hle mai. Kan fapain hetiang thil a
ching tih kan lo hre lo a ni.

113
5. Chhanan Sangi a tihbuai dan kha \ha in ti em? |ha in tih chuan a chhan
sawi ula, \ha lo in tih pawhin a chhan sawi bawk rawh u.

6. Mi dangte chunga harsatna siamtu nih nge i duh remna siamtu nih?
Eng nge a chhan?

Activity

7. He drama hi classroom-ah han chang ve teh u.

8. Heng thute hi sawi ho teh u.


• Miin kan huat z^wng taka kan chunga thil an tiha kan rilru put

is M
hmang leh kan \awng \hin dan.

bl RA
• Miin ngaihdam min dila kan la ngaihdam theih chiah si lohva

d
he
kan rilru awm dan.
pu O
re IZ
be M

Phuba latu nih aiin


o RT

ngaidamtu nih a ropui


zawk
tt E
no SC
©

114
ZIRLAI 21

MIZO THUFING

1. A \ha lam kawng a chho va, a chhe lam kawng a phei.


Thil \ha tih z>l leh dik taka tih z>l hi a harsa \hin a, thil \ha lo
chu tih ve mai a awlsam thung. Chumi hre reng chuan, ‘A \ha
lam kawng a chho va, a chhe lam kawng a phei’ an ti a ni.

2. Chhungte tel lovin mahni deh chhuah an ei ngai lo.


Nu leh pate, unaute hi ei leh inah huphurh ngai a ni lo va;

is M
chuvangin, mahni thawh chhuah pawh ni se nu leh pa emaw,

bl RA
d
unaute emaw hriattir ve ngei tur a ni a. Ei leh inah phei chuan

he
huphurh a thiang lo tihna a ni.
pu O
re IZ

3. K^wi pawh a k^wm a \hat leh a rah a \ha a, a k^wm a chhiat


be M

leh a rah a chhia.


K^wi k^wm \ha chu a rah pawh a \ha nge nge angin, nu leh pa
o RT

\ha na n^ n^ chuan fa \ha an hring nge nge \h$n.


tt E
no SC

4. K^wl pawh v>l la, i nu leh pa tluk i hmu lo vang.


Nu leh pa chu fate hmangaih bertu an ni; chuvangin, khawvel
pawh fang chhuak mah la, i nu leh pa tluka hmangaihtu che i
©

hmu lo vang tihna a ni.

5. Lal ngai lo lal a n^, an lal a kha.


Hmanlai chuan lal chi b$k an awm a, lal \hang chuan lal nih an
thiam a. Lal ngai lo lal ve erawh chuan lal dan chin tawk an hre
lo va, an intilal lutuk fo va; chuvangin, lal ngai lo chu an lal a
n^ a, an lal a kha an ti a ni.

6. Lungpui pawh lungt>in a kamki loh chuan a awm thei lo.


Lungt> a awm loh chuan lungpui hi a innghat rem thei lo angin
lal leh mi liante pawh hi mi chhiate tel lo chuan an awm thei bik
lo tihna.

115
7. Mi ^nchhe lawh chu mahni chungah a tla duh.
Mite hi \ha lo leh sual tak, kan pawi sawitu pawh an ni thei.
An chhiat hlenna tura anchhe lawh kher chu a \ha lo va, mahni
bawkin kan tuar leh duh an ti a ni.

8. Mi ngilneiin an hrin loh tha an chhawr.


Mi \ha leh ngilnei chu miin an pan nge nge \hin a, an hn>na awm
an duh \hin. Mi \ha chuan an fa ni lo tha an chhawr \hin an ti a
ni.

9. Mi ^wkhr^wl an hlawhtling rih thei; mahse, an tlu phut \hin.


Mi duh^m leh mahni hmasial takte hi an hlawhtlin hun chu awm

is M
mah se, chhiat thut hun an nei duh.

bl RA
d
10. Ninhleiin tawp>ng a nei.

he
pu O
Ninhlei chu a tawpah chuan ch>tsual leh tuar phahna a ni nge
re IZ

nge \hin.
be M

11. Piansual leh ph^r ch^rin tlai luat a nei lo.


o RT

A tira piangsual lo pawh, tawhsual tawh vangin kut ke kim lo


leh mitdel leh hnuhnawh pawh a awm theih. A tira ph^r natna
tt E

vei kher lo pawh a ph^r leh theih tho bawk. Chuvangin, piansual
no SC

leh natna \ha lote hi eng hunah pawh kan chunga thleng thei a
nih avangin hetiang mite hi kan hmusit tur a ni lo.
©

12. Sawm thah niah pawh vawi khat lungngaih chu a awm ch^wk.
Hmanlaia Mizote khua leh khua emaw an indo lai chuan \um
khatah mi sawm lai an thah ni chu an hlawhtlin nasat ber ni a
ni \hin a. Chutiang sawm lai thata an hlawhtlin ni pawh chuan
harsatna nasa f> tawh lai an nei \hin a. Chutiang bawk chuan thil
kan tiha kan hlawhtlin viau niah pawh harsatna leh chet chhiatna
deuh chu tawh tel ve a ni fo \hin tihna a ni.

13. Se bo hnua se kawng kh^r ang.


Thil pawi thei turte a pawi hmaa ngaihsak si lova a pawi hnua
fimkhur leh hnuhnawh chu a sawt tawh lo tihna a ni.

116
14. Sem sem dam dam, ei bil thi thi.
Thil ei tur mahni chauhva ei bik chu thihna, mi dang sem ve z>l
chu damna tihna a ni. Hei hi thilphal \hatna leh thilkawm \hat
lohzia sawina a ni.

15. Sial r^ngin sial r^ng a hring, sak^wlin sak^wl a hring.


Hmel \ha chuan fa hmel \ha an hring a, huaisen chuan fa huaisen
an hring.

16. Tuikhurah mipa an lal a, p<mah hmeichhia an lal.


Mizo danah tui chawi chu hmeichhe hna a ni a, mipain a chawi
chuan hmeichhia an awm lo emaw, an dam lo emaw a nih \hin

is M
avangin tui kang ngh^ktute pawhin mipa tui chawi chu an kian

bl RA
hmasa a, chutiang bawk chuan thir chher hi mipa hna a ni a,

d
p<mah thir chher t<ra hmeichhia an kal ve chuan mipaten an lo

he
pu O
kian ve thung a ni.
re IZ
be M

17. Tuisik leh th^ zawng a p<n leh \hin.


Tuikhur tui chu th^l zo vek mah se, a lo tling leh ang hian,
o RT

hnathawh hah vangin chau hle mah ila, hah a dam a, thahrui a lo
awm leh mai \hin.
tt E
no SC

18. |^mpui mitthiin laina a kai chhuak a, mi kawlh sa kawlhin


pasal\ha a puang.
©

Lungngaih manganna a lo thlenin chhungkhat laina tak takte an


lang chiang a, sakawlh hmaah pasal\hate huaizia a lang \hin.

19. |awngkam \hain sial a man.


Mizo chuan sial hi ro hluah an ngai a. |awngkam \ha hlutzia
sawi n^n inh< t^wk ang hialin an ngai \hin a ni. |awngkam
\ha taka mi an ind^wr chuan sial chawi theihna hial pawh an
pumpelh \hin.

20. |henawmte do ai chuan khaw sarih do a thlanawm z^wk.


|henawmte chu r$krum thilah leh chhiatni \hatniah min \awi^wm
thei hnai ber an ni. Chuvangin, \henawm chu do chi a ni lo va,
\henawm do ai chuan khaw sarih (tam tak tihna) do pawh a
thlanawm zawk an ti a ni.

117
21. |hiante chhan ngam lo chuan pawnf>n f>ng rawh se.
Mizo ziaah chuan \hianten mi leh sa laka harsatna an tawh chuan
an \hiante chhanin thih thleng pawhin an bei \hin. Mizo mipa
chutiang ti ngam lo chu p^ lo, hmeichhia anga pawnf>n f>ng
tl^kah an ngai tihna a ni.

TIH TURTE

is M
1. A ^wl lai hi a thu remin dah khat rawh.

bl RA
(a) Ninhleiin ____________ a nei.

d
(aw) |awngkam \hain ____________ a man.

he
pu O
(b) Sial r^ngin sial r^ng a hring _______________ sak^wl a hring.
re IZ

(ch) Tuikhurah mipa an lal a, ____________ hmeichhia an lal.


be M

(d) Mi ^nchhe lawh chu ______________ chungah a tla duh.


(e) Mi ngilneiin an ____________ loh tha an chhawr.
o RT

2. Heng \awngkamte hi han sawi fiah teh.


tt E

^wkhr^wl sak^wl chhiatni


no SC

ph^r ch^r p<m huphurh


©

3. Heng Mizo thufing in zir hmang hian thu han phuah teh.
(a) lampui chang khatah
(aw) hrin loh tha chhawr
(b) kawl pawh v>l la
(ch) ei bil thi thi
(d) \^mpui mitthi

4. Heng thute hi han khaikhin teh.
(a) \ha lam kawng leh chhe lam kawng
(aw) k^wm \hat leh k^wm chhiat
(b) \henawmte do leh khaw sarih do

118
5. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.
huphurh
\hang
laina
anchhe lawh
kamki
ph^r ch^r

6. Heng Mizo thufing zinga i duh ber hmang hian chanchinbua chhuah
turin thu (article) han ziak teh.
• A \ha lam kawng a chho va, a chhe lam kawng a phei.
• K^wl pawh vel la, i nu leh pa tluk i hmu lo vang.

is M
• Mi anchhe lawh chu mahni chungah a tla duh.

bl RA
• Piansual leh ph^r ch^rin tlai luat a nei lo.

d
• Tuisik leh tha zawng a p<n leh \hin.

he
pu O
re IZ

7. An danglamna han sawi teh.


be M

(a) ‘Sem sem dam dam, ei bil thi thi’ tih leh ‘Chhungte tel lovin
mahni deh chhuah an ei ngai lo.’
o RT

(aw) ‘Ninhleiin tawpeng a nei’ tih leh ‘Tual thah chu mahni chunga
a tlak loh pawhin thlahte chungah a tla.’
tt E

(b) ‘Sial r^ngin sial r^ng a hring, sak^wlin sak^wl a hring’ tih leh
no SC

‘K^wi pawh a k^wm a \hat leh a rah a \ha, a k^wm a chhiat leh
a rah a chhia.’
©

119
ZIRLAI 22

MIZO |AWNG UPA

1. mual >ng hmu ph^k: Lal mual ^na in sa thei chin. Mi vantl^ng
chung lam.
Sentence: Mual >ng hmu ph^k chin hi chu an rilru
pawh a zau nge nge.

2. pawnthuah khai: Tlangval nupui nei lo zawng zawng


Sentence: Tlangv^l pawnthuah khai chin zawng chu

is M
khawhar inah riah tur a ni ngai.

bl RA
d
he
3. ramvachal: Ramvak mi, ramhnuaia ch>t nuam ti mi.
pu O
Sentence: Pu Thanga chu ramvachal tak a ni.
re IZ
be M

4. tual mei kh<k: Ran talha ruai \heh.


Sentence: Tual mei kh<k ngatin nupui neih a tum.
o RT

5. \h^l va >k ch^r: Th^l khaw ro lai tak.


tt E
no SC

Sentence: Kan tuikhur chu \h^l va >k ch^r lai pawhin


a kang ngai lo.
©

6. \hang khat lian: Mi a pian tirh a\anga a lo puitlin \an hun


thleng (Kum 15 vel).
Sentence: Ka thianpa nen chuan thang khat lian zet
kan inhmu ta lo.

7. tuha kuai rual: Hmeichhe tleirawl, lo lam hnathawka


chhawr \an theih.
Sentence: Kan fanu naupang ber pawh tuha kuai rual
a ni ve ta.

8. vawk tlat ph^k: Hnai t>, dai bul mai.


Sentence: Kan sangha dil chu vawk tlat ph^k leka hla
a ni.

120
9. vawkpui pan fah: Mi vawkpui, a no vawi khat neih h<i vek
tura vulh hlawh.
Sentence: Vawkpui pan faha vulh hi a hlawk ve phian
asin.

10. Puallenga thlang tla Reh hlen daih, bo ta vang vang.


ang:
Sentence: Pi Siamteii zin chu puallenga thlang tla ang
hlauh a ni.

11. lampui chang khatah Kalkawnga mi kan tawhin hriat ngai loh mi
mi an be chhe ngai lo: pawh ni se, \awngkam mawi lova biak tur

is M
a ni lo ve.

bl RA
Sentence: Lampui chang khatah mi an be chhe ngai

d
lo ve, kan lainate pawh an lo ni reng thei;

he
pu O
hun lo kal zelah intawn leh hun pawh a awm
re IZ

ngai e.
be M

12. a ra na ra na lo: A lo ni dawn nge dawn lo, a lo kal tak tak


o RT

dawn nge dawn lo, a lo thleng ngei dawn


nge dawn lo hriat loh.
tt E

Sentence: Thim thuah hnih lo thleng tur an tih te hi


no SC

chu a ra na ra na lo a ni, tu mahin kan hre


lo.
©

13. tang ang mai: A tak hmuh tur awm lo, a th^wm chauh hriat.
Sentence: Ani lah hi tang ang mai a thawm chauh kan
hria a, amah tak hmuh tih ni a awm thei lo.

14. thlasik mau puah: Mi dang ngaich^ng lo leh a hun leh hun lo
pawh thlu lova \awng ve phawng phawng.
Sentence: Ka’n thlasik mau puah ve phawng teh ang,
sawi duh ka nei ve tlat.

15. neih thinglung khawng: Neih zawng zawng hmang zo vek.


Sentence: An pa ber damloh vangin neih thinglung
kh^wngin an insengso va, an khawngaihthlak
khawp mai.

121
TIH TURTE

1. Tuha kuai rual tih hi hmeichhia hlo thlova chhawr theih rual sawina
a ni a. Anmahni ang rual vel mipa engtin nge an sawi ve?

2. Mual >ng hmu phak tih hi vantlang chung lam sawina a ni a. Mi rethei,
vantlang hnuai lam sawina eng nge ni ve thung?

3. Vawk tlat phak tih ang chi, hmun hlat zawng sawina dang pathum tal
han sawi teh.

is M
bl RA
d
he
pu O
4. A hnuaia thu a\ang hian \awng upa i hmuh apiang thur chhuak la, a
re IZ

awmzia sawi fiah \heuh rawh.


be M

Hmanlai Mizo khawtlang nunah chuan lalte khan thuneihna an


o RT

nei sang >m >m a. An rorelna puibawm turin kh^wnb^wl upa eng emaw
zat an nei \hin. Lal rorelnaah chuan kh^wnb^wl upate chu a serh zinga
tt E

a mei ang mai an ni. Khua leh tuite zingah chhuanchham an lo awm
no SC

a nih chuan khawsa thei deuh chhungkuate hmangin an \anpui \hin a.


Thatchhiat vanga ei tur neih loh chu thil zahthlak tak a nih avangin thi
©

leh thau pawlhin an \ang \hin a ni. Kumpui lingleta tla tur, hawp khawp
thar chu mut mawh hnar mawhah chhung tinin an nei \hin. Pasal\ha
leh mi tlawmngaite chu khawtlangah a serh zinga a mei ang niin, k<t
ni vangthlaah pawh an tel lova ch>ttlat chu khuang lova chai ang mai a
ni \hin. Lal fing leh fel rorelna hnuaiah chuan khaw mipui te chu k^wi
k^wm thin ang \hap mai an ni \hin a, r^l nena an indo chang pawhin
tawh an khirh hle \hin.

5. Heng \awng upa hmang hian thu han phuah ve teh.


(a) mual >ng hmu phak
(aw) \h^l va >k ch^r
(b) vawk tlat ph^k
(ch) puallenga thlang tla ang
(d) tual mei khuk

122
6. A dik thai zawm rawh.
Tui hna \ha pangngai chu vawkpui pan faha vulh a ni.
Ka tupa upa ber chu vawk tlat ph^k leka hla a ni.
Ka \hiante zawng zawng chu \hal va >k ch^rah pawh a kang
ngai lo
Ka vawkpui vulh chu pawnthuah khai rual a ni ve
tawh.
Kan leipui neihna chu tuha kuai rual an ni vek tawh.

7. |awng upa in zir t^kte hmang hian i chanchin tawi kim takin han ziak
teh.

is M
bl RA
8. A \awng upain dah rawh.

d
(a) A ni dawn nge dawn lo hriat chian loh.

he
pu O
(aw) A thawm chauh hriat a, hmuh loh.
re IZ

(b) Inkhawh ral zo vek.


be M

(ch) Kawngah mi an be chhe ngai lo.


(d) Hun leh hmun ngaihtuah lova \awng mai mai.
o RT


tt E
no SC
©

123
ZIRLAI 23

I LENNA RAM
C. Lalsangliana

1. I l>nna ram khi han thlir la,


Tl^ng tin an mawi hluan e;
B^wngvat> biahthu han chah ila,
Lungl>n a n>m ngei ang.

Tl^ng tin chuan la khua \h^lin,


Romei leh meikh<’n an z>l,

is M
Huiva l>n thiam iang thl^wkin l>ng a,

bl RA
d
Fan nuam ing e p^r tin vulna;

he
Mah l>ng ph^i kuamah ch^m chhungin,
pu O
Tu dang ngai lo te’n kan lenna tl^ng khi;
re IZ

Ngaih lai a zual lungl>n a na lua e,


be M

Kei zawng maw mah te’n l>n ka zuam lo.


o RT

2. Tl^ngs^m, dingdi, chhawkhlei par nen,


tt E

Thing tin lenbuang an vul;


no SC

Zotui thiang d^wn sa tin l>ng nen,


Chawngtinl>r l>nna ram daiah.
©

3. Tlai khua lo ngui zankhua lo thim,


|uan zai r>l v^lan maw;
Chhermei chawiin di r<n a kai,
Z<n ngaih perhkhuangin a awi e.

124
Hla thu hrilh fiahna

chuan – thlir, hawi vel (chuan tih hi huan


tih anga lam rik tur)
nuam ing e – ch^k mang e
\uan zai r>l – hna thawka chhuah tum
mah te’n – mahni chauhvin
chhermei – meichher

is M
bl RA
d
he
pu O
TIH TURTE
re IZ
be M
o RT

1. ‘I lenna ram’ tih hla phuahtuin “Ngaih lai a zual” a tih hi eng a sawina
nge ni sawi la, eng vanga ‘ngaih lai a zual’ ti nge a nih sawi bawk rawh.
tt E
no SC

2. He hla phuahtu hian eng vangin nge ‘mah te’n l>n ka zuam lo’ a tih?
©

3. He hla phuahtuin a lunglen n>mna tur a sawi kha eng nge?

4. He hla chang thumnaa tlangval awm dan leh a thil tih hi han sawi teh.

5. Heng hla thute hi Mizo \awng pangngaiin han dah teh.


(a) chawiin –
(aw) perhkhuang –
(b) biahthu –
(ch) iang –

6. Romei sawina chi hrang hrang i hriat apiang han ziak chhuak teh.

125
7. Heng sava hmingte hi hla thuin han dah teh.
(a) vamur
(aw) tlaiberh
(b) kawlhawk
(ch) \huro
(d) vakul
(e) vaki

8. Heng hla thu hmang hian hla tlar khat zel han phuah ve teh.
(a) riah r<n
(aw) tui ang n>m
(b) lamtluang

is M
(ch) tawng lo

bl RA
(d) b^n z^i r>l

d
he
pu O
9. Heng hla thute hi \awngkam pangngaiin han dah teh.
re IZ

(a) Chhermei chawiin di r<n a kai.


be M

(aw) Thing tin lenbuang an vul.


(b) Tlang tin an mawi hluan e.
o RT

(ch) Lunglen a n>m ngei ang.


tt E

Activity
no SC

10. Zai i ngaina em? In zirlaia mi ni lo hla pakhat tal thiam chhuah i neih
©

chuan chu hla chungchang chu ziak ang che. Kawhhmuhna ang hian.
• A hla thupui
• A phuahtu
• A thu awmze tlangpui
• I duh chhan

Tin, heti hi a lo ni ang a, luite chu an luanna apiangah rannung


tinrengin an dam phah ang a, sanghate an awm huai huai ang a;
tuipui tui a thianghlimna tur leh a luanna apiangah rannungten
an nun phahna turin heng lui hi a lo luang a ni si a.

126
ZIRLAI 24

MIZO CHANCHIN
C. Chhuanvawra

Mizote hian kan hmanlai chanchin hi kan hre tawiin kan hre tl>m
hle. Kan pi leh pute thu inhlan chhawn a\anga hmanlai chanchin kan hriat
hlat ber chu Chhinlung a ni a. Chhinlung chu a \hen chuan Burma (Mynamar)
rama khaw pakhat K^wlin Aupataung tlang an tiha awm niin an sawi a. A
\hen erawh chuan Mizo lo pian chhuahna p<k nia sawiin China ram lama
awm niin an sawi thung.

is M
History ziaktute ziah lamah pawh K^wl phai vela Mizo thlahtute lo

bl RA
d
luh dan leh an khawsak dan chu Mizo history anga pawm theih tur thu mumal

he
a awm bik chuang lo. Burmese history ziaktuten Mizo thlahtute chanchin nia
pu O
ngaih theih tur an ziah chhun chu Chin leh Zo ti veka ziah a ni a. Ch<ng an
re IZ

ziah chhunah pawh chuan mihring hming te, khaw hmingte eng mah an ziak
be M

tel lo. Burma ram luahtu hnam hrang hrangten K^wl phai an lo luh rual vela
Chin-ho chu a hl^wma lo lut ve nia rin thu an ziak ber. Chuvangin, kan hriat
o RT

theih hi a tlem hle. Chuti chung chung chuan Mizo lo chhuahna leh an lo kal
tt E

zel dan chu kan hriat theih ang ang kan han la khawm dawn a ni.
no SC

Mizo \o bul
Mi thiamte chuan khawvela mihringte hi hl^wm lian pui puiin chi
©

thumah an \hen a – Mongoloid (Mi eng) te, Caucasoid (Mi ngo) te, Negroid
(Mi h^ng) te an ti. Chung zingah chuan Mizo chu Mongoloid zinga chhiar
tel kan han ni phawt a.

Mongoloid an tihte chu vun eng buang deuh lam, mi tawi sa


nghet, sam dum, hn^r ngul hniam leh mit bui deuh chi hi an ni a. Naus>n an
nih laiin an mawngtamah dum a awm zel bawk. Mizote hi chutiang pianze
pu chu kan nih avangin Mongoloid zingah min chhiar tel ve a ni.

Mongoloid chu \awng zir mite chuan – Tibeto-Chinese, Tibeto


Burman, Assam-Burmese Branch, Kuki-Chin Group tiin an \hen t> thla zel
a, Mizote pawh chumi \hen zingah chuan min telh thla vek a. Burmese-hote
leh Burma ram awptu Saphoten Kuki-Chin Group chu an hnam hmingah

127
Chin tiin an vuah a. Chin tia an vuah tam tak chu Burma ram a\ang chuan
India ram lamah an chhuk a, Bengali-hovin Kuki tiin an lo vuah a.

Amaherawhchu, kan thlahtute chuan Chin tih leh Kuki tih chu
an hnam hmingah an pawm lo. Anmahni chuan Mizo an lo inti a, chu chuan
Mizo hnahthlak zawng zawng hi a huam vek a ni. Chung Mizo hnahthlakte
chu India rama Mizoramah te, Tripura-ah te, Manipur-ah te, Assam-ah te leh
Myanmar ramah te, Bangladesh-ah te kan awm hrang thluah a. Mizoram leh
Myanmar rama Chin Hills hi a hlanga Mizo kan awmna pui ber chu a ni.

Kan pi leh pute khan eng hun lai khan nge Mizo an lo intih \an
ni ang le? Mizo History ziaktute chuan Mizo hnam hrang hrang hming hi

is M
thlahtu hming a nih deuh vek avangin Mizo thlahtu pawh hi Mizova a nih

bl RA
an ring hle a; mahse, a chianna tak chu a awm thei rih si lo. Tun thleng hi

d
chuan Mizo an lo intih chhan tak chu kan hre thei rih lo a ni.

he
pu O
re IZ

Thuziak hlui lama Mizo tih lo lanna kan hriat theihte zinga hmasa
be M

ber leh chiang ber chu R.B. Mc Cabe-an 1892-a a lo ziah kha a ni. Heti hian
a ti, “Lushai-ho (Lushai Hills-a chengte tihna) chuan Mizo (Mizau) an inti
o RT

a, chu chuan heng a hnuaia chite hi a huam: Ralte te, Mualb>m te, Khuangli
te, Paihte te, Thaut> te, Zahau te, Duhlian te, Lakher te, Fanai te, Pawih te,
tt E

Darlawng te, |hangur te, Sukte te, Hm^r te, Falam (Tlaisun) te, Paukhup te
no SC

leh Liellul te hi,” tiin.


©

Heng Mizo hnam hrang hrang hming a ziah zingah hian Mizo
hnahthlak hnam hming \henkhat lang lo a awm a, a chhan chu a ziah hun laia
Lushai Hills-a awm tawh lo an nih vang a nih a rinawm. Eng pawh ni se, a
ziah lan hnam 17 hming hian Mizo zawng zawng hi min huap vek tih a lang.

Min huap zawh dan kalhmang chu hetiang hi a ni. Mizo zawng
zawng min khai khawmtu \huampui chu chi hl^wm thum a ni a. Hl^wm
khat chu Duhlianho, tukkhuma sam zialho zawng an ni a. Hl^wm khat dang
chu “hma lama zialho” an lo tih P^wih hnahthlak zawng zawng hi an ni a.
Hl^wm khat dang leh chu “sam phiarho” an lo tih, Paihte hnahthlak zawng
zawng hi an ni. R.B. Mc Cabe-an a ziah tel lohte hi tukkhuma sam zialho
emaw P^wih hnahthlak zingah emaw Paihte hnahthlak zingah emaw chuan
an tel vek tih a chiang a. Chuvangin, Mizo zawng zawng huap zo tura Mizo
upaten an lo hrilh ni ngeiin a lang a ni.

128
Mizo hnahthlak zawng zawngte hi heng hlawm thum kan sawi t^kte
a\anga lo chhuak hi kan ni vek a. Kan ch>nna ram leh bial a hrang thluah mai;
mahse, thlah khat kan ni. Kan \awng inang lo lai awm nual mah se, kan vaiin
unau kan ni. Chi hming hrang hrang kan pu hlawm; mahse, hnam khat kan ni.
Mizo ni-ah kan inngai emaw ngai lo emaw thisena inzawm Mizo \heuh kan ni.

Thlang an lo tlak dan


Mizo hnam hrang hrangte chu K^wl phai (Myanmar rama Kabaw
Valley an tih) a\angin A.D 1300 – 1400 inkar lai vel khan Than tlang lo
chuang chhuakin khawthlang lamah an lo chhuk hlawm a, chu chu thlang tla
an ti. A chi hl^wm deuh te leh a chi mal mal tein an lo kal a.

is M
Paihte thlah lam zawng chu Than tlang leh R<n lui kam velah

bl RA
an awm ber a, tun thleng hian an awm zui ta zel a. Vuiteho \henkhat leh

d
B^wmkhaiho zinga Siamthuama ho erawh chu tuna Mizoram lamah hian

he
pu O
thlang an tla ve a, an awm zui ta zel a.
re IZ

Hma lam sam zialho, P^wih thlah hl^wm pawh R<n lui kam
be M

tuak leh L>n tlang chhim lamah an awm khawm deuh va. An zinga Fanaiho
o RT

te, Kh^lthang te, Air^wn te leh Zahau \henkhat te erawh chuan thlang an tla
ve a, tuna Mizoramah hian an awm zui ta zel a. Lai hnam zinga mi \henkhat
tt E

pawhin thlang an tla a, tuna Lai District velah hian an awm zui bawk a.
no SC

Duhlianho, tukkhuma sam zialho erawh chu R<n lui k^n thlain
©

R<n kam leh L>n tlang velah a chi mal leh a hl^wm deuh tein an awm darh
a. An zinga \henkhat chu L>n tlang vel a\ang chuan A.D 1400 – 1600 inkar
vel daih tawh khan thlang an tla zui thuai a. Ch<ngho chu tuna Bangladesh,
Tripura, Manipur leh Assam ram hmun hrang hranga awm tate hi an ni
ber. Tukkhuma sam zialho zinga L>n tlang pheia awm rei ber leh thlang tla
hnuhnung ber chu Luseiho an ni. Anniho hi chuan A.D 1760 velah |iau lui
an kan thla ve chauh va. An zingah Bangladesh leh Tripura thlenga thlang tla
tawk chu an awm ve nain a tam zawk chu Mizoram chhungah hian inchhep
darhin an lo awm hlen ta hlawm a ni.

Amaherawhchu, Mizo hnam hrang hrangte chu hetia a chi hl^wm


deuhva an awmna lai hi awm bawk mah se, a mi mal mal chuan an inawm
pawlh vek a. Khaw tin hi Mizo hnahthlak chi hrang hrang ch>n kh^wmna
khua a ni vek.

129
Inawpna lam
Mizote hian hmanlai a\ang tawhin lal kan nei \hin a nih a rinawm.
Kan hriat theih chin K^wl phai a\anga an lo chhuaha a chi mal mal leh a
hl^wm deuhva an awm hran tirh lai pawh khan lal an nei vek hlawm a, tun
hnu thleng khan an nei zui ta zel a, Mizo khua zawng zawng chuan lal an
nei \heuh \hin.

Lal chuan a kh^wnb^wl upate nen khawtlang ro an rel \hin a.
Kumpinu sawrkarin kum 1890 a\ang khan min rawn awp a. Lalte chu laltir
zelin anmahni puituah an hmang a; thuneihna pawh an la nei zel tho va, lal
hlawh fathang leh sachhiah pawh an dawng zel.

is M
Kumpinu sawrkar chuan a tirah chuan Aizawl a\ang leh Lunglei

bl RA
a\angin a hrangin min awp a; mahse, kum 1898 April ni 1 a\ang khan tuna

d
Mizoram pum pui hi rorelna pakhat hnuaiah dahin Aizawl a\angin Bawrhsap

he
pu O
pakhatin a awp ta a, Lushai Hills tiin an vuah a. Kum 50 zet chutiang chuan
re IZ

min awp chho va.


be M

India ramin Independence a neih a\angin Lushai Hills chu


o RT

Assam rama district pakhatah an siam a, Lushai Hills District an ti a. Kum


1954 a\ang khan Lushai Hills District tih chu Mizo District tia thlak a ni
tt E

a. Kum 1972 khan Union Territory-ah hl^ng kaiin kum 1986-ah State-ah
no SC

dah a ni a, chuta \ang chuan Mizoram state kan lo ni ta a ni.


©

Chutiang chu a lo nih chhoh t^k avang chuan kum 1953 a\ang
khan Mizo lal zawng zawng chu b^n an lo ni ta a, lal nei tawh lovin vantlang
rorelna hnuaiah mipui thlan hlirin khawtlang leh ram ro an r>l ta a ni.

An nunphung
Kan Mizo pi leh pute kha chu \henawm khawv>ng inl>n pawh
reng reng \hin leh ink^wm khawm dial dial \hin mi an ni a. |henawmhote
nena saum leh chingal indila, sa leh anhnah ilo inhleha, mamawh leh
tlakchham neih ch^nga inban kual mai zel \hin mi an ni.

Inhliam te, damlo te an awmin an neih tawk artui pum hnih khat
te kengin an kan a. Mitthi an awmin a khuain awmni an kham a, tu mah feh
leh zin chhuak te an awm ngai lo; an inl>npui dial dial a, an neih ang angin
an inr^l \hin.

130
Mizo chhungkua chu pa lalna a ni a, pa berin chhungkaw ro an
r>l a. An fate chu “hniak tam lamah kal tur a ni ngai e” “chhuahvahnaah te
upa thu ngaihchan tur a ni ngai e” “hnathawhnaah zelthel bika \an tur a ni
ngai lo” “aia upate chu zah tur a ni ngai e” tiin an zilh \heuh \hin.

|halaite chuan taima leh tlawmngai nih an tum \heuh va. Miin
taima lo leh zawmthaw deuhva an ngaih nih an hlau \heuh va, damsam mang
lo chung te pawhin hna an thawk hr^m hr^m \hin. Sa a tlakin mipa la valai
chin chu a hre hmasa apiang an tlan a, pasal\ha deuhte phei chu a hmun thleng
hmasa nih tumin an tlan \hin.

Inneih an ngai urhs<n em em a, mi pangngai chin chuan palai

is M
hmanga man leh mual nei ngeia inneih an tum \hin. Nula leh tlangval

bl RA
inngaizawnga induh tawn takte pawhin nu leh pate thu an dah pawimawh

d
>m >m a, nu leh pate thu lova innei leh tl^n d<n te an awm kh^t hle.

he
pu O
re IZ

An eizawnna
be M

Mizo chu lo neia ei zawng mi vek an ni a, buh hi an chaw pui


ber a ni; buh chin nan kum tinin lo thar an nei ziah \hin. Mi neih ban lo tura
o RT

mahnia h^wp khawp neih ngei tumin lo vah a\anga buh seng thlengin taima
tak leh rim takin hna an thawk \heuh \hin. An dam phawt chuan kum tluanin
tt E

k^wla ni chhuak chhiarin an feh chhuak ni tin a ni ber.


no SC

Lo vah te, buh tuh te, hlo thlawh te leh buh seng te hian a zo
©

hmasate chuan a la zo ve lote an pui \hin a, damloh vang leh harsatna dang
vanga zo hlei thei lote chu a khawtlangin an khai chhuak hial \hin.

An sakhua
Mizo chuan an sakhuaah chuan pathian an bia a. Mahse, pathian
chu a chanchin hriat an nei mang lo va; mi \ha tak, chung lam vana awm niin
an ring ringawt a. Chuvangin, biak pawh an be kh^t, kum tinin a khawtlangin
vawi khat an be ber a; sa lu, mi lu leh buh leh b^la malsawmna an dil \hin.
An sakhua chu sa leh khuain an \hen a. Sa chu mi mal sakhua a ni a, khua chu
khawtlang sakhua a ni. Khua chu sialin an bia a, sa chu a biakna tam tak a awm.

An nat apiangin ramhuai leh huai chi dang dang tihnat niin an
inring a. Chuvangin, ramhuai lam chi chu an hlau va, an hnenah an inthawi
reng reng thin. Sakhuaah erawh chuan an be lo.

131
Kan Mizo pi leh pute kha kawng \henkhatah m^wl viau angin an
lang naa pialral thurin an siam danah leh mitthi khua leh a kalkawng an rem
fel danah hi chuan an fing >m >m zuk nia. Hnam fing hmasa Greek-hote leh
Hebrai-hote ai pawhin thih hnu hun tur rin dan hi chu an rem fel zawk f> a ni.

An mi mal leh chhungkaw sakhaw laimu chu pialral a ni a. Chuta


kai thei turte chu thangchhuah nu leh pate leh r^l that nu leh pate chauh an
ni. Thih hnua pialral kaite tan chuan hnathawh a ngai tawh lo va, faisa ringin
ni tin z< leh sa tl^nin an awm der der mai dawn a ni an ti.

Mahse, chutiang nia an sawi mai ai chuan pialral thurin laimu


chu a ril zawk, a ph>nah Mizo hnam pum pui tana thil \ha tak a inph<m ru

is M
a. Pialral kai thei tur chuan kum tina taima taka lo neih te, ran vulh ngaihsak

bl RA
leh duat taka enkawl te, huaisen tak leh rual el taka ramvah te, r^l beih te,

d
thilphal taka mipui vantlang tana ruai \heh te hi a ngai tlat mai a ni.

he
pu O
re IZ

A awmzia chu khuang chawi thei tur te, pasal\ha sa kap thei ni tur
be M

te, r^l that pasal\ha ni tur tein pialral kai ch^kna chuan a pawt tlat a, mipaho
a ineltir reng a. Chu chuan Mizo nun chu taima tur leh huaisen turin a zirtir
o RT

ta a ni.
tt E

An silhf>n
no SC

Hmanlai tak takah chuan kan pi leh pute chuan silhf>n atan
hruikh^u hih ram khawm te hi an hmang \hin a ni awm e. La deh an thiam
©

achinah chuan hr>n te, pawnf>n te, kawr te, diar te an tah a. Chung chu an
silhf>n ber chu a ni. Chung bakah chuan iptepui te, silh atan puankawp leh
pawnpui te an tah bawk.

La deh hi a hautak hle. La p^r puana chantir tur hian a kawng a thui
>m >m a. Chuti chung chuan Mizo hmeichhiate chuan an chhungkaw silhf>n
zawng zawng an tah bakah puan th<lkhung te an nei $m >m vek a. Puanchei
leh kawrchei chi hrang hrang tah kawngah phei hi chuan khawvela tu hnam
hmeichhiate mahin an kh<m bik kher lo vang, hman a\anga tun thleng hian
an chhuanawm tak meuh a ni.

Hlim ni
Hmanlai Mizoten khawtlang huapa puipunna ni hlimawm an
neihte chu chawngchen te, sa lu aih te, k<t te a ni ber.

132
Chawngchen tih awmzia hi lo sawi fiah hmasa ber ila. In lama
thang chhuah tumten a bul an \anna chu sedawi chhun a ni. Sedawi chhun
a\anga khuangchawi thlenga rahbi kima an tih chhoh zel hi a vaiin chawng
a ni. Chawng chu l^wmin z< leh sa chu an ei a, an zai khawm bawk a.
Chutia an ti chu chawng ch>n an ni a, a hmingah chawngchen an lo ti a ni.
Chawngchen chu hun nuam leh hlimawm, an thlakhleh >m >m \hin a ni.

Ram lama thang chhuah tumten an sa kah lu chu an ai \hin a, chu


chu sa lu aih chu a ni. Khawtlang \heh tham tling ngei zu leh sa ruaia aih tur
a ni. Chu ruai chu hlim tak leh tlai takin an \heh a, chawngchen ang bawka
hlim ni a ni.

is M
A dang leh chu k<t a ni a. K<t chu chi thum a awm. Mim k<t hi

bl RA
thi\in nen a inrual avangin mitthiin mi tam tak rilru a luah a, k<t a ni nain hlim

d
takin an hmang mang lo, a lungl>ng z^wngin an hmang mah mah \hin. P^wl

he
pu O
k<t pawh hi naupang pual k<t tih a ni a, an hmang uar ziah l>m lo va; mahse,
re IZ

hlim ni a ni. Chapch^r k<t hi k<t ropui ber a ni a, k<tpui an ti bik \hin. A khuain
be M

kum tin hlim tak leh uar takin an hmang ziah \hin.
o RT

Thu har hrilh fiahna


tt E
no SC

Duhlian - Mizo zinga tukkhuma sam zial \hin zawngte a hl^wma


sawina hming.
©

fathang - Mizo lalten an khuate hnen a\anga an lal chhiah an l^k


\hin buh \in ruk vel.
sachhiah - Mizo lalten an khuate sa kah d^r vei lam lal chhiah atana
an l^k \hin.
zelthel - Hna thawk \ha peih lova ^wlna zawng reng mi.
sa tla - In leh khaw chhunga ran sakeiin a seha a tl^npui hi.
man leh mual - Mizo inneihnaa hmeichhe man hi.
h^wp khawp - Chhungkuain kum khat chhunga an kham khawp ngei
tur buhh<m.
khaichhuah - Hlo thlo zo tlaite khawtlangin an zawhsak hi.
faisa - Buhh<m den fai sa, buhfai tihna. (Thlai chi khat han
kana puak duh tak faisa tih nen hriat pawlh loh tur a ni.)
hr>n - Kekawr an hak hmaa mipain an serh thup nan puan te
sei z>t an hr>n \hin chu hr>n an ti.

133
Puankawp - Chhah deuh leh lum deuh tura la zai kawpa puan hlai
deuh an tah \hin hming a ni.

Pawnpui - Mizote chuan zana an silh atan la zai hi zai nga kawpa
thlur fipin an tah a, a puan phei chh<ngnung zawkah
la p^r sai sa hrual m<m s<m tung (ft chanve) vela seia
an tan chu a thlepin an zep a, chu chuan a tilum em em
a. A lianin a rit hle a, pawnpui an ti a ni.

is M
TIH TURTE

bl RA
d
he
pu O
re IZ

1. A ^wlahte hian a bu chhung thu angin dah khat rawh.


be M

(a) Mizo chu ____________ zinga chhiar tel kan ni.


(aw) Lushai-ho chuan _____________ an inti a.
o RT

(b) Chi hming hrang hrang kan pu hlawm; mahse, ___________ kan
ni.
tt E

(ch) Khaw tin hi Mizo _________ chen khawmna khua a ni vek.


no SC

(d) Kum _________ a\ang chuan Mizo lalte chu b^n an lo ni ta.
(e) Mizo hmeichhiate chuan an ___________ zawng zawng an tah
©

vek.
2. Hengte hi chhang rawh.
(a) Pialral kai theihna tura tih tur chi hrang hrangte kha han sawi teh.
(aw) Eng vangin nge Mizote hi Mongoloid zinga min chhiar tel ve?
(b) “Chawng” tih hi a awmzia sawi la, engtin nge an chen \hin han
sawi teh.
(ch) Mizo pi leh pute in\henawm khawv>n dan tlangpui kha han sawi
teh.

3. “Puan th<lkhung te an nei $m >m vek a” tiha $m >m ang chi adverb,
thu pahnih inkawp hi i hriat theih zat zat han ziak chhuak teh.

134
4. Heng thute hi hrilh fiah rawh.
man leh mual hnung lama sam zial
thlang tla kh^wnb^wl upa
h^wp khawp sa tla

5. “Mizo chhungkua chu pa lalna a ni” tih hi i thiam ang angin han sawi
zau teh.

6. “Saum leh chingal” tih anga thil inkawp tlat sawina \awngkam dang i
hriat apiang han ziak teh.

7. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.

is M
dial dial hr^m hr^m

bl RA
reng reng der der

d
mah mah

he
pu O
re IZ

8. Heng modified form thute hi a \awngkam pangngai (root form) ziak


be M

rawh.
pianze -
o RT

tlakchham -
chhuahvah -
tt E

hlo thlawh -
no SC

hmeichhe -
©

Project

9. Group-ah in\hen ula, Mizo hnahthlak hnam hrang hrang hming 20 \heuh
ziak chhuak rawh u. Nangmahniin in hriat apiang ziak ula, in hriat b^k
chu in nu leh pate emaw, in venga a hre ^wm deuhte emaw zawt rawh
u. Group tin ziah chu hmun khatah ziak leh ula, a inang zawng leh inang
lote thliar hrang ula, chart-ah mawi taka ziakin tar ang che u.

135
ZIRLAI 25

TAIHMAKNA LEH RINAWMNA


Dr. Zoramdinthara

Khawvel >ng hmu tura kan lo pian chhuah phat a\ang hian kan
hmaah thil tam tak a lo inchhawp ngh^l a. Hlim ni leh nuih ni te, lungngaihna
chenin min hmuak \heuh mai. Kan lo \hang lian z>l a, hlimna leh lawmna
tam tak karah mawhphurhna chi hrang hrangin min lo hmuak ve z>l bawk a.
Mahni mawhphurhna rinawm taka hlen chho z>l mi chu mi hlawhtling an ni
ch^wk. Kan lo puitlin tak tak hunah chuan kan mawhphurhna neih \heuhte
chu hna tiin kan sawi ta \hin a ni.

is M
bl RA
d
Hna kan tih chu kuthnathawh te, sawrkar hnathawh te, sawrkar

he
ni lo company ilo hnuaia thawh te hi a ni ber a. Kut hnathawkte hna ber
pu O
chu lo neih te, huan siam te, sum chang thei thlai chin te a ni ber. Sawrkar
re IZ

hnathawk hi sawrkarin hlawh neia hna thawk tura a rawihte hi an ni a, Mizo


be M

chuan k^mding kan ti \hin. Sawrkar hna ang deuh bawka thla tin hlawh neia
thawh chi – industry leh factory-ah te, company hnuaiah te, pawlho leh mi
o RT

mal hnuaiah te a awm bawk. Mi thiamte chuan heng hna chi thumte hian mi
tt E

zawng zawng hna hi a huam kim vek niin an sawi.


no SC

Eng hna pawh thawk ila, taima taka thawh hi hlawhtlinna bul chu
a ni phawt mai. Hna bul \an \hat a \ha a, \an tawh chuan hlawhtling ngei tura
©

taihm^k chhuah a \ul \hin. Bul \an \ha hle pawh ni se a t^wp thleng lo chuan
hlawhtlinna a hmu ngai lo. Mahni hnaa rinawm hi Pathian thu awihna kawng
khat chu a ni phawt mai. Rinawmna leh taihm^kna hi \hian dun inkawmngeih
tak mai an ni a. Mahni tih tur taima taka kan tih hian mahni hnaah kan rinawm
tihna a ni a, rinawm taka kan hna a hun tak leh hmun dik taka kan thawh hian
mi taima kan ni mai. Pathian thu chuan, ‘thawk lo chuan ei pawh ei suh se’
a ti hial a, chu b^kah thih thlenga rinawm taka awmte chauh hnenah nunna
lallukhum pawh p>k tur a nih thu min hrilh bawk a ni. Pathian thu awih chu
a taimain a rinawm ngei ngei \hin.

Taihmak leh rinawm hi hlimna leh hahdamna bul a ni a. Thufing


chuan, “Thawh rimna piahah chawlhna nuam awm,” a ti a. Eng hna pawh
thawk ila a pawimawh ber chu taihmak leh rinawm hi a ni. Hna hnuaihnung

136
bera miin an ngaih pawh taima tak leh rinawm taka thawktu chuan lungawina
leh hlimna a nei thei a. Taima tak leh rinawm taka miin hna a thawh fat fat
chuan a tawpah a thawh rah a seng nge nge \hin. Mi thatchhe tak leh rinawm
lo, mi ei leh in ang duh ve tho si hi an hlim ngai lo va, mi dang thil neih it leh
duh r>ng r>ng hian hun an hmang fo \hin. Hna lian leh pawimawh chelhte tan
hlei hlei hian rinawm loh leh thatchhiat hi a pawi \hin. A thatchhiat avangin
a hnuaia mi tam takte an inthlahdah phah a, hnain a tuar a, an rinawm loh
avangin \henkhat phei chu lungngaihna ruamah an lut fo \hin.

Taihmak leh rinawm hi zahawm leh puitlinga mihring min


siamtu ber a ni. Hei hi kan pi leh pute khan an lo hre chiang hle mai. Nula
tlangval damlo ni si lova hna thawk lova awm mai mai kha zahthlak tak a ni

is M
a. Lalin a hmuh phei chuan a kamkhat hial \hin. Taima takin tu pawhin hna

bl RA
an thawk a, kham khawp thar an tum vek a, kham khawp thar chhuak lo nih

d
kha an hlau \heuh \hin. Mi thatchhia leh kutkem nei te chu an hmusit >m

he
pu O
>m a, nupui pasal neih dawn pawhin an inchhui k$lh k>lh \hin. Mi rinawm
re IZ

lo leh thatchhia an zahawm thei tak tak ngai lo. Han inh^m puar sa teh \hin
be M

mah se, kutdawh chung chuan huaisen a har duh viau.


o RT

Khawvela ram hmasawn leh changkangho ti\hang chaktu pawh


hi taihmakna bawk a ni. Judaho chuan hnathawh hi an ngai sang khawp a,
tt E

“Miin a fa hna a thawhtir loh chuan r<kr<k a zirtir a ni,” an ti. Keini erawh
no SC

chuan kan fate hauh nan, “Lehkha i thiam loh chuan hna i thawk ang,” kan ti
hlauh thung. Lehkha kan inzirtir chhan pawh hi thiamna tak tak paw chhuak
©

tura induhsakna ai mahin kuthnathawh pumpelh nana inzirtir kan ang hle.
Zirlaite pawh hian theih tawp chhuaha taima taka thiamna tak tak paw chhuak
tura lehkha zir a \ulzia kan hriat a hun tak zet tawh a ni.

Hmasawnna daltu lian ber pakhat chu thatchhiat leh rinawmna


tlakchham hi a ni a. Hmasawnna nghet, rualkhai leh tlo nei tur chuan mahni
hna \heuhva rinawm tak leh taima taka thawh hi tih makmawh a ni. Hei hi ram
changkangte a\angin a lang chiang hle. Khawvel indopui pahnihnaah khan
atom bomb hmangin Japan ram khawpui pahnih Hiroshima leh Nagasaki chu
nasa taka suasam a ni a. Khawvel hmuhah phei chuan Japan ram kha ding
chhuak leh thei tawh hmel pawh a pu lo a ni. Amaherawhchu, atom bomb
chuan Japan nula leh tlangvalte rilru chu a ngam hauh lo nia.

137
An ram lal berin an \halaite chu taima tak leh rinawm taka hna
thawka, Japan ram tung ding leh tura a’n fuih meuh chuan an ram \halaite
chu an phe ta sung sung mai a. Atom bomb an thlak a\anga kum 20 a liam
meuh chuan ropui taka lo ding chhuak lehin, Japan ram chu khawvel ram
ropuiah an vawrh kai leh daih hman a ni. Taima tak leh rinawm takin hna
an thawk a, ni khata darkar 18 vel hna an thawhna chuan awmzia a lo nei na
meuh mai. Hmasawn tur chuan thawh tama taimak a lo ngai hle tih a lang
chiang hle a ni. |henkhat chuan an hna thawh dan a nuam em alawm kan ti
mai thei. Amaherawhchu, nuam taka thawk thei tur pawhin an taimain an
rinawm a ni tih erawh i hmuh hmaih hauh lo vang u.

Sap thufing chuan hnathawh hi ‘Pathian biakna a ni e,’ a lo ti a.

is M
A ni tak a, mi changkang rinawm bawk site chuan eng hna pawh hi thawk se,

bl RA
neitu rilru puin rinawm leh taima takin an thawk mial mial mai \hin. Thawh

d
hun chhung tur bi tukah chuan inthlahdah hauh lovin, hlawh hmu tlakin an

he
pu O
thawk \hin. A chhan pawh mi zawmthaw leh rinawm lo tan an ramah ei a
re IZ

hmuh theih tlat loh vang a ni. Mi ei leh in ang ina, mi silh leh fen ang feng
be M

ve duh tho tan chuan taihmak a ngai tih hi hriat reng tur a ni.

o RT

India ram Prime Minister ropui tak Indira Gandhi kha a dam lai
khan darkar 5 vel bak a mu ngai lo an ti. Hna a thawk nasa >m >m a, chu
tt E

chuan a nunah hlawhtlinna tam tak a thlen a ni. Mi hausa tawntaw Bill Gates
no SC

pawh hian car chhung leh thlawhna chhungah pawh hna a thawk zel mai niin
an sawi. Mi ropuite nun hi taihmakna nen a inzawm tlat a, mi thatchhia leh
©

rinawm loten hlawhtlinna leh ropuina an chang thei ngai lo.

Taihmak leh rinawm hi kan din khawchhuahna tur a ni tih kan


hriata kan nunpui a hun ta. Hna thawktu rinawm lo leh zawmthawte chu
ram leh hnam hmelma an ni tih hi ram changkang zawkte chuan an pawm
a. China ramah phei chuan sawrkar hna leh thil danga rinawm lo an man
chhuahte chuan dam chhung lung in tan leh khai hlum hial emaw an tawk
\hin. Tin, mi taima leh mi rinawm kan chawimawi thiam a pawimawh. Hemi
kawngah hian private company-te hi an fakawm hle. Anni chuan an hnuaia
hna thawk \ha, taima leh rinawmte chu lawmman pein an chawimawi \hin a,
an company pawhin hma an sawn phah \hin. Kan ramah pawh hian mi taima
leh rinawmte kan chawimawi thiam a, kan ngaih hlut thiam a pawimawh >m
>m a. Chu chuan hmasawnna kawngah nasa takin min \anpui dawn a ni.

138
TIH TURTE

1. A dik thai zawm teh.


(a) Hlimna leh hahdamna thih thlenga rinawmte an ni.
bul chu
(aw) Hna tia kan sawi \hin chu taihmakna leh rinawmna a ni.
(b) Mizoin kamding kan taihmakna leh rinawmna a ni.
tih chu
(ch) Nunna lallukhum pek kan mawhphurhna neihte hi

is M
turte chu a ni.

bl RA
(d) Zahawm leh puitlinga sawrkarin hnathawka a

d
min siamtu ber chu rawihte an ni

he
pu O
2. Heng zawhnate hi chhang teh.
re IZ

(a) Eng nge kan din khawchhuahna tur?


be M

(aw) Hnam changkang zawkten hnam hmelmaa an pawm chu eng


mite nge?
o RT

(b) Mi ropuite nun zawm tlattu eng nge?


(ch) Ni khatah darkar eng zat nge lehkha i zir \hin?
tt E

(d) Judahoten fate r<kr<k zirtir dana an sawi kha eng nge?
no SC

(e) Hotute inthlahdah vangin hnuaia miten eng nge an zir?


(f) Lungawina leh hlimna neih theih dan eng nge ni?
©

3. Heng thute hi han hrilh fiah teh.


(a) kan mawhphurhna
(aw) kut hnathawh
(b) hlawhtlinna bul
(ch) nunna lallukhum
(d) hna hnuaihnung
(e) lungngaihna ruam
(f) kut hnathawh pumpelh
(h) rualkhai leh tlo
(i) hmasawnna kawng

139
4. A dik zawk thlang chhuak rawh.
(a) Mi hlawhtlingte chu–
• rinawm taka mawhphurhna hlente
• mawhphurhna pehh>l \hinte

(aw) Hlawhtlinna bul chu–


• taima taka thawh
• \ha taka bul \an

(b) Hmasawnna d^ltu lian ber chu–


• taihmak leh rinawmna
• thatchhiat leh rinawm lohna

is M
bl RA
(ch) Mi ropuite nun nena inzawm tlat chu–

d
• taihmak leh hlawhtlinna

he
pu O
• hlawhchhamna leh thatchhiat
re IZ
be M

5. A ^wl lai dah khat rawh.


(a) Mi taima chuan hnathawh hi ________________ a ti.
o RT

(aw) Rinawmna chuan ________________ a nei \hin.


(b) Thawh rim rah chu ________________ a ni.
tt E

(ch) Mi zawmth^w chuan ________________ a seng.


no SC

(d) Mahni tih tur pual _______________ hi mi rinawmte tih dan a ni.
©

6. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.


mawhphurhna kuthnathawh
taihmakna rinawmna
inthlahdah lungngaihna

7. A modified form-in dah rawh.


• ding khawchhuak
• kutkem nei
• kut hnathawk
• zawmth^w
• hlawhtling

140
ZIRLAI 26

TLANGLAM ZAI

1. Lung til>ng ram mawi, ka thlir ang che,


Romei chh<min khawtlang a b^wm ang hianin,
Hmangaih z^m velin a tuam d>l d>l.

2. F<r khaw thiang l>nk^wl a lo >ng e,


Zai tin rem thiam rengchalpan zai a v^wr e,
Ram \uan zai r>ng r>ng kan r>l thei lo.

is M
bl RA
d
3. Kan s^wmf^ng chh<nr^wla ring zotu,

he
Zuchang, l>n mawi pitt>, kiva, nghalhriama,
pu O
Chhim z^wng, \h<vat>, mimsirik<t.
re IZ
be M

4. K^wla van rial r<m ni si lo chu,


Tuahthir rem khawm en teh lalngo v^n z^wlah,
o RT

Sappui darf>ng chuanna b< veng veng.


tt E
no SC

5. Pawnah lo chhuak teh i thlir d<n ang,


Si^r kal mawi chung l<mtu thangv^n z^wlah,
Tahpuan kh^wng sialin a zo thei lo.
©

Tlanglam zaiin i zai ang aw

141
Hla thu hrilh fiahna

romei chh<m – Romei hi a z^m hian chhum pan deuh ang mai hi a
ni ve a; chuvangin, romei chhum an lo ti a ni.
l>nk^wl – Kan awmna a\anga thlira van leh lei insikna lai vel;
khua a chhia, khua a \ha tiha ‘khua’ sawi nan hman
a ni bawk.
\uan – hna thawk (tun hma chuan ram hna thawk a k^wk
bik; heta ram \uan tih pawh hi feh tihna a ni)
s^wmf^ng – buh, a kunga ding hi
chh<nr^wl – chawchh<n (Hetah hi chuan chawchh<n tak tak ni
lovin ‘chaw atan’ tihna a ni.)

is M
kiva – vaki

bl RA
nghalhriama – nghalchang, sanghal

d
he
tuahthir – thir
pu O
d^rf>ng – sipai
re IZ

si^r – arsi
be M

chung l<m – van (chung) lama awm reng.


thangvan – van
o RT

tahpuan – puan
tahpuan kh^wng – puan tah m>k
tt E

siali – hla thua nula sawina


no SC
©

TIH TURTE

1. He hla chang hi \awngkam pangngaiin dah rawh.


F<r khaw thiang l>nk^wl a lo >ng e,
Zai tin rem thiam rengchalpan zai a v^wr e,
Ram \uan zai r>ng r>ng kan r>l thei lo.

2. He hlaah hian double adverb an tih ‘d>l d>l’ kan hmu a, hei hi a nuam
leh a dam lam sawina a ni. Mizo \awnga double adverb zinga a dam, a
z^wi leh a nuam lam sawina ‘d>l d>l’ ang chi hi i hriat theih ang ang
la khawm rawh.

142
3. Heng zawhnate hi chhang teh.
(a) Arsi zinga puan tah lai zo thei lo chu eng arsi nge ni le?
(aw) ‘Tuahthir rem khawm bû veng veng’ hi eng nge nia i rin?
(b) ‘Sâwmfâng chhûnrâwla ring zotu’ a tihte kha eng engte nge?
(ch) ‘Ram \uan zai rêng rêng kan rêl thei lo’ a tih chhan kha eng ber
nge ni?

4. Lova thlai an chin hian an chin dan sawina \awngkam (verb) hi chi
hrang hrang a awm hlawm a. Heng a hnuaia thlai hming ziah tlarte hi
a zâwn zelah hian an chin dana an \awngkam hman \hinte han ziak teh.

is M
Entir nan: buh – tuh; bâl – ling.

bl RA
an\am –

d
vaimim –

he
pu O
fanghma –
re IZ

chhawhchhi –
be M

hmarcha –
sawhthing –
o RT

la –
tt E

5. Thumal pakhat emaw a aia tam emaw pawh a kawh/awmze inang hi


no SC

synonym an ti a. Heng thute hi a zawnah hian a synonym ziak zel rawh.


chengrâng –
©

chhuahtlang –
dungthûl –
khartung –
lênghâwr –
sângpâr –
siang –
palang –
vialchial –
huamhap –

6. Tlanglâm zai hla châng nga in zirte hi a bu-a a inziah dan ang tak hian
en lovin han ziak chhuak teh.

143
7. Tlanglâm zai ang chi – tlar khatna lam 9, tlar hnihna lam 11, tlar thumna
lam 9-in Mizoram mawizia hla châng 2 (tlar thum ve ve) han phuah teh.

8. Heng thute hi a awmzia sawi fiah la; entir nan sentence siam zel ang che.
(a) Romei chh<min khawtlang a bawm.
(aw) Zai tin rem thiam rengchalpa.
(b) Kan s^wmf^ng chh<nr^wla ring zotu.
(ch) Si^r kal mawi chung l<mtu.

9. Heng Tlanglâm zai hla in zirte hi hla chhiar dan tur nia i ngaih ang

is M
takin ri zaihin vawi nga chhiar rawh.

bl RA
d
10. Tlanglâm zai hi a sa thiamte saktir ula, thiam tum teh u.

he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

A lui kamah chuan a kam tuakin thei


no SC

k<ng tinreng a \o vang a, chung te


chu a hnah a vuai ngai lovin a rah lo
©

ngai hek lo vang; hmun thianghlim


a\anga lui lo luang chhuak ch^wm
a nih avangin a thlakipin a rah ang.
A rah chu ei atan a ni ang a, a hnah
chu tihdam nan a ni ang.

144
ZIRLAI 27

ENG KAWNG NGE I ZAWH DAWN?

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

Vawi khat chu Zova leh Rami-te hian matric exam tura inbuatsaihin
Rami-te inah lehkha an zir d<n a. Chutih lai chuan Pu Kh<ma, sipai officer
bâng hi a lo l<t ve a, Rami pa awm leh awm loh a rawn thlithlai a ni.
Rami : E! Pa Kh<m, lo l>ng l<t rawh. Eng nge i duh ve mial a?
Lo \hu rawh, lo \hu rawh.
Kh<ma : A, eng ni lo ve, i pa hi a l>ng chhuak a ni maw? Eng nge,
kha, lehkha in va zir ngawrh d<n âwm ve?
Rami : Hei, thla leh lawk hian kan exam \an dawn a, kan han
ennawn leh thuak thuak alawm maw le. Taka, pa Kh<m,

145
matric emaw, pawl 12 emaw ka zawh hnuah hian eng lam
kawng nge maw zawh ila \ha ber ang le?

Kh<ma : A ni maw, \ha tih z^wng hi a inang lo thluah a, keia ngaih


dan chuan Army officer-ah \ang ula \ha berin ka ring.
Zova : Mahse, sipaia \an chu a hahthlâk viau lo’m ni, pa Kh<m?
Rami : Pa Kh<m, hmeichhe tân kawng a inhawng ve em?
Kh<ma : Inhawng e. Nula leh tlangval tân Army officer nih theihna
kawng hrang hrang a awm asin.
Rami : Chuti chu min hrilh ta che.

is M
bl RA
Kh<ma : Kawng khat chu hei hi a ni. Pawl 12 in zir laiin National

d
Defence Academy, luh theihna turin entrance exam in bei

he
pu O
ang. He exam hi kum 16½ leh 19½ inkar te tana dil theih
re IZ

a ni. In tlin chuan pawl 12 in pass hnuah National Defence


be M

Academy, Pune-ah in kal ang a. Chutah chuan kum thum


training in nei phawt ang a. Kum thum in training zawhah
o RT

chuan Jawaharlal Nehru University (JNU), Delhi a\angin


B.Sc/B.Sc (Computer)/B.A Degree pek in ni ang. Tichuan,
tt E

Indian Military Academy, Dehradun-ah in kal ang a, kum


no SC

khat training in nei leh ang a. Chumi hnuah chuan Indian


Army Officer hna, Lieutenant nihna in chelh nghal mai
©

d^wn a ni.
Zova : Officer nih theihna kawng hnai tak a nih chu maw le. A
nih leh Pu Kh<m, college zir zawhah a luh theih tho em?
Kh<ma : Theih tho ve, zir chhuah veleha lut thei turin lo ngaihven
lâwk a \ha nghe nghe. Kum 19 leh 24 inkâr mi, graduate
tân UPSC-in kum tin February leh September-ah Combined
Defence Services exam a siam \hin a. Chuta tlingte chuan
Indian Military Academy-ah thla 18 training an pal tlang
hnuah Lieutenant hna an zawm \hin a ni.
Rami : Zova, engineer nih châk viau mah la, zirna senso a tam si,
Army officer nih chu tum zawk mai ila.

146
Kh<ma : A, Zova, Army zawm la, mahni sum s>ng lovin engineer a
nih theih alawm. Army Engineering Officer ni turin pawl
12 zir zawh veleh, kum 16½ leh kum 19½ inkar mi i niha,
70% mark i hmuh phâk bawk chuan dilna i theh lut ang a,
entrance exam awm lovin, tling tawka an ngaih che chuan
engineering an zirtir mai dawn che a ni.
Zova : An hnuaia zir chhuak chauh em ni Army Engineering
Officer ni thei?
Kh<ma : Ni lo ve, Engineering graduate, kum 20 leh 27 inkar mi
tân Technical graduate entry hawn a ni a. Exam a awm lo
va, Staff Selection Board hmaa inlan nghâl mai theih a ni.

is M
Tin, University entry scheme a awm bawk a, kum tin May

bl RA
d
thlaah hriattirna chhuah \hin a ni. Engineering kum 3-na leh

he
kum 4-na zir m>kte tân campus interview neih \hin a ni a,
pu O
chuta thlan chhuahte chu Staff Selection Board hmaah an
re IZ

inlan leh a, an tlin chuan an zir zawm thlengin Army-in an


be M

s>nso a tumsak vek tawh a ni. An zir zawh hnuah Indian


Military Academy-ah kum khat training an nei leh \hin.
o RT

Rami : Kei chu Law zir ka chak deuh bawk si a.


tt E
no SC

Kh<ma : Law zir chhuak tân pawh Army-ah Judge Advocate General
Branch a zawm theih a. Kum tin April/May velah hriattirna
chhuah a ni a. Kum 21 leh 27 inkar, LLB/LLM zir zo, 55%
©

mark hmu pha, Bar Council of India/States emawa inziak


lut tân a dil theih. Hna \ha tak a ni asin.
Rami : Hmeichhe tân chuan maw Pa Kh<m, sipaia \an chu peih
rei loh palh a hlauhawm ka ti.
Kh<ma : Hmeichhia emaw, mipa emaw, rei tak kher lo pawh Army
officer-a \an theih a ni. Short Service Commissioned
Officer niin kum 5 chh<ng i \ang thei a, training chh<ng
pawh thla 10 chauh a ni. Kum 5 hnuah chuan i duh leh i
bâng ang a, i duh chuan kum 5 dang \an zui emaw, luh
ngheh law law emaw pawh i thlang thei bawk, kawng a
inhawng zau hle a ni.

147
Zova : Lehkha thiam tân bik em ni?
Kh<ma : Graduate, kum 19 leh 25 inkar mi nih a ngai a. Combined
Defence Services exam beih a ngai bawk. Engineering
graduate tan exam a ngai ve lo. Tin, Senior Division
NCC Cadet, NCC ‘C’ Certificate-ah ‘B’ grade hmu pha,
graduate-a 50% mark aia hniam lo hmute tân chuan Army
headquarters-ah dilna theh luh mai tur, exam kher a ngai
ve lo.
Rami : Tlangval chak pui pui karah keini hmeichhiate chu kan
tling ve thei dawn em maw ni le?

is M
Kh<ma : Thei teh r>ng e. Nula graduate, kum 19 leh 25 inkar leh post

bl RA
graduate, kum 21 leh 27 inkar mi tân awlsam zawka Short

d
Service Commissioned officer nih theihna kawng hawn a

he
pu O
ni. Kum tin June leh December-ah hriattirna chhuah \hin
re IZ

a ni a, Army-ah dilna theh luh mai tur a ni.


be M

Zova : Pu Kh<m, i zarah Army Officer nih theih dan kan hre ta
a, kan lawm tak zet a ni.
o RT

Kh<ma : Hriat chian lehzual in duh chuan Director, Army Recruiting


tt E

Office, Aizâwl in zawt dawn nia.


no SC

Rami : Pu Khum, thu pawimawh leh bengvarthlak tak tak min


©

hrilh a, kan lawm tak zet a ni.

148
TIH TURTE

1. Pawl 12 zawh hnua Army Officer nih theih dan awlsam ber kha han
sawi teh.

2. Mahni sum s>ng lova Army Engineer zir theih dan kha engtin nge ni
kha?

3. Graduate emaw, Post Graduate emaw tâna Short Service Commissioned


Officer nih theih dan kha han sawi teh.

is M
bl RA
4. Sipaite \angkaina leh an pawimawhna pathum tal han sawi teh.

d
he
pu O
5. Khawvel ram zawng zawngah sipaite hian ngaih san an hlawh >m >m
re IZ

vek a. Eng vanga ngaih san hlawh >m >m nge nia i hriat han sawi teh.
be M
o RT

6. A hnuaia thu kim lote hi Mizo \awng hman dan dikin han tikim teh.
tt E

a pui ............................... a lian ...............................


no SC

a tar ............................... a loh ...............................


........................... a thl^in .......................... a kawiin
©

............................ a hraiin ......................... a hm^rin


a leh ............................... a hring ............................
a k<l............................... a zawng ...........................

7. Sipai tih hi Mizo \awng pangngai a ni em? Engtia lo hmang ta mai nge
kan nih?

Activity

8. In pawl zingah sipai \an tum zawng in zirtirtuin dintir sela; sipai \an
an duh chhan leh \an theih dan nia an hriat sawi \heuh sela.

149
9. Heng thumalte hi Mizo \awnga hman theih dan chi hrang kawng thum
aia tlem lovin sawi ula. Zaizirin emaw lemziakin emaw lantir rawh u.
lei : _____________________________________________
ban : _____________________________________________
sam : _____________________________________________
bel : _____________________________________________
mit : _____________________________________________
rel : _____________________________________________
kal : _____________________________________________
dal : _____________________________________________

is M
bl RA
d
he
pu O
Sum tam tak aiin hming \hat hi thlan z^wk tur a ni a, tangka leh
rangkachak aiin duhsakna a ngainatawm. Mi hausa leh mi rethei
re IZ

an awm za a, an vaia siamtu chu Lalpa a ni. Mi hmang hria chuan


be M

thil \ha lo chu a hmuhin a biru \hin a; mi m^wl erawh chuan a


o RT

t^wn mai \hin a, a tuar phah \hin.


tt E
no SC
©

150
ZIRLAI 28

HNAM LUNGPHUM
Rokunga

Kan ram ropuina ber tlawmngaihna timawi famkimtu ber chu


rinawmna hi a ni a. He rinawmna hi kan mi hmasa Vanapa te, Taitesena te
leh kan pasal\ha dang tam takte khan an vawn ngheh >m >m avang khan,
kan ram hian mawina lallukhum a lo khum tawh a ni.

Kan hnam nunphung zinga chhuanawm tak pakhat chu, ‘Thingfaka


kawng kalh’ kha a ni. Khatih lai Mizoram chu ‘Khawvel Pialral a ni,’ tih mai

is M
loh chu hming dang han vuah tur l>m ka hre lo ve. Kan v>la mite r<kr<k leh

bl RA
d
inrawk ch$ng r>ng r>nga an hmanhlelh laiin, keini ram te tak t> chauh hi ti mai

he
ila, Pialral ni zungin a rawn kap eng a, kan v>la mite tala lian pui pui hmang
pu O
chung pawha zana muhil \ha ngam mang lova an awm laiin, kan ramah hi chuan
re IZ

kawngkhara thingf^k a intun hi chuan a him tawkin a muanawm >m >m a ni.
be M

‘Aw, Zoram nuam, i hming a mawi mang e,


o RT

Kan pi kan pu mi \hate lo pianna;


tt E

I tl^ng thing zar, thlifim, i zotui thiang r>ng hian


no SC

Rilru sang tak leh nun mawi tak min pe.’

Tichuan, kan ram chu rinawmna banga nghet taka hung tlat a nih
©

avangin a him hle \hin a lo ni a.

Aw le, kan ram nuam leh duhawm tak chungchangah hian tun
hma kum eng emaw zat kal ta kha lo thlir leh ta ila. Khatih lai khan, mi tam
ber chu kristian kan ni tawh a, kamding leh dawrkai tl>m t> tih mai loh chu lo
nei mi deuh vek kan ni mai a, kan lungrualin kan ink^wm ngeih >m >m a ni.
Chhungkhat lian pui ang maiin kan inhmangaih dial dial a nih kha. Tin, kan hla
phuah thiam Pu Patea te, Pu Kamlala te, Pu Siamliana te leh hla phuah thiam
dang te pawhin kan ram dung leh vangah hian kan ram boruak te leh thinghnah
te n>na inchawih mawi tawk >m >min hla thar mawi tak takte hmang chuan
kan ram naupang, nula tlangval, tarte thleng pawhin min lo awi tlei tawh a.
A ni, khatih lai kha chuan tu dang mah kan ngaih bik ngai loh kha le! Tunah
erawh chuan chung hun hlimawm tak takte chuan min lo her liamsan zo ta.

151
‘Mizoram hi hla mawi sakna lo ni se,
Kan dil leh che;
A thlifimin van \ing\ang ri,
Ram tinah theh darh leh se’ tiin i zai ang u hmiang.

Aw le, tunlai hunah hian eng nge kan lo nih tak le? Kan zinga
mi fingv^r deuh deuhte chu mi lian mi lal an lo ni zo ta. Hnam dang lakah
pawh min hliahkhuhin min tithawveng tawh ang chu. Kan thaw a veng tak
tak em le? Mi \henkhatte chu an thaw a veng hle a ni thei e, mipui erawh chu
kan thaw a veng ve kher lo ve. Mi \henkhat hausa leh lian tate nuam t^wlna
leh duh^m luattukna avangin \henkhat zawng lungngaiin kan r<m awm e.
Ramhuai lal belzibula chuan tangka sumin mi lian \henkhat te a tilungawi a,

is M
\hianah a siam a, sumd^wng \henkhat te thinlungah hmangaihna leh \hatna

bl RA
awm chhun chu sumin a leisak a, thuneitu \henkhat rinawmna neih chhun

d
chu tangka t>lin a deng chim ta! A va pawi em!

he
pu O
re IZ

Kan ropuina a chuai ta,


be M

Bang nghet chu a chim ta;


A chhia chu kan s<nin,
o RT

Zoram kan hre reng a.


tt E

Aw, kan naupan laia kan hmanlai rinawmnate kha khawiah nge
no SC

a awm tak?
©

Kan pan lai hunte leh kan v^nglai nite kha,


D^wn kirin lungl>n a zual >m,
Thinlai k^wl ang a hnîm,
Ngai mah ila, au mah ila,
Mual an liam ta, kir an r>l lo.

A ni, kan hmanlai rinawmnate khan lo kir leh r>ng an r>l si lo.

Aw le, hunte chuan kan hmanlai rinawmnate chu liampui ta mah


se, tuisik baw hnu ruh leh theih loh ang >m chuan kan ngai tur zawng a ni lo ve.

|hangtharte u, hnam lungph<m \ha ber chu rinawmna hi a


ni. Thiamna leh hriatna te, hausakna leh ropuina te hi hlu hle tak mah se,
rinawmna tel lo chuan boralna mai a ni.

152
Chuvangin, RINAWMNA hi hnam lungphum \ha ber a ni a,
hnam rinawmna chu mi mal \heuhvah hian a innghat a. Chuvangin, engkimah
rinawma awm turin i nu, Zorami chuan a ngiat tlat che a, i tana rinawmna lo
par chhuak tur chu \h^l tui kang nghah takin a nghah che hi.

TIH TURTE

is M
bl RA
d
he
1. Heng hi han hrilh fiah teh.
pu O
(a) khawvel pialral (aw) hliahkhuh
re IZ

(b) thawveng (ch) tui kang nghah


be M

(d) lungph<m
o RT

2. ‘Hnam lungph<m’ tih ziaktuin kan ram ropuina zinga chhuanawm ber
a tih leh hnam lungphum \ha ber a tih kha engte nge ni?
tt E
no SC

3. Nghet taka rinawmna lo vuan tlattu mi pathum te kha tute nge ni?
©

4. He kan thu zira Mizo hla phuah thiam lo lang vete kha tute nge ni? An
hla phuah in hriat apiang han sawi ho teh u.

5. Sawi ho ila.
• Rinawmna leh tlawmngaihna inlaichin dan.
• Rinawmna banga nghet taka hung tlat chu eng nge ni ang?
• Mi \henkhat nuam t^wlna leh duhâmna avanga mi dangte r<m
theih dan.
• Thinlunga hmangaihna leh \hatna awmte chu sumin a lei thei ang
em?

153
6. Heng thu awmzia hi i hriat thiam danin han hrilh fiah teh.
(a) timawi famkimtu ber
(aw) mawina lallukhum khum
(b) kawngkhara thingf^k tun
(ch) inchawih mawi tawk
(d) tangka t>lin a d>ng chim

7. Heng a hnuaia thu hi in duh angin chhunzawm teh u.

is M
(a) Kan ram ropuina tur ber chu _____________________________

bl RA
__________________________________________________

d
he
(aw) Mizote hi hnam rinawm ________________________________
pu O
re IZ

__________________________________________________
be M

(b) Hnam lungphum \ha ber ________________________________


__________________________________________________
o RT

(ch) Mi fingv^r deuh tan chuan ________________________________


tt E

__________________________________________________
no SC

8. Heng hla awmzia hi han sawi fiah teh u.


©

(a) I tl^ng thing zar, thlifim, i zotui thiang reng hian


Rilru sang tak leh nun mawi tak min pe.
(aw) Mizoram hi hla mawi sakna lo ni se,
Kan dil leh che.
(b) Kan ropuina a chuai ta,
Bang nghet chu a chim ta.

154
Activity

9. Tlawmngaihna tih awmzia tichiang turin mi tlawmngai in tihte hming


ziak chhuak ula. Chuta \ang chuan an tlawmngaihna lantirna thil tih
emaw, nungchang emaw thawh khawm lehin ziak chhuak leh ang che
u. Tichuan, in ziah chhuah zing a\angin mi 5 thlang chhuak leh ula.
Chung mite lema chang tur mi 5 ruat ula; intihsiak rawh se. Mi dang
zawngin mark in lo pe ang a, hetiang hian –

Mi tlawmngaite Mark pekna Mark pek chhan

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E
no SC
©

155
ZIRLAI 29

CHAWNGTINLERI
C. Lalrinmawia

1. Hmana an sawi Chawngtinleri


Fam dairial a chang ta nge,
Kh^m r^ng sen vung riahr<n a la nghak?
Ch<n leh zua r^wn vang maw,
Kh^m r^ng lasiten b^na kaiin
Buann>l ram dai an liampui ta.

is M
bl RA
d
2. Ramsa l>ng zawngte lalnu

he
I sakhmelah d^r tui a luang em ni?
pu O
Ram \uan rel Zo valate lung min l>ntu
re IZ

Lui chhuk phai ruam zawhin,


be M

Suanglungpui kan lo zuang kai a.


Buann>l ram dai Chawngtinleri tual l>nna
o RT

Tiin zai kan v^wr.


tt E
no SC

3. |an tlang kh^m r^ng sen vung


Maw i r<n lo belhna?
©

Rimin l>ngin va fang mah ila,


Rial ang a lo dai e,
Sirva leng zai v^wr lo
Hring ^nk^ sakhmel tawn tur i awm si lo.

Hla thu hrilh fiahna

fam dairial chang : thi


buann>l ram dai : ngaw reh
rial ang dai : th^wm reh
hring ^nk^ : mihring \awng

156
TIH TURTE

1. Heng hla thute hi \awngkam pangngaiin dah teh.


• Fam dairial a chang ta.
• Buann>l ram dai an liampui ta.
• I sakhmelah d^r tui a luang em ni?
• Ram \uan rel Zo valate lung min l>ntu.
• Hring ^nk^ sakhmel tawn tur i awm si lo.

2. He hla chang khatna hi \awng tluang pangngaiin han ziak chhuak teh.

is M
bl RA
d
he
pu O
3. Heng thu awmzia hi dictionary emaw in zirtirtute emaw rawnin han
re IZ

ziak teh u.
be M

(a) fam dairial (aw) kh^m r^ng


(b) buann>l (ch) suanglungpui
o RT

(d) riahr<n (e) sirva l>ng


tt E

4. Heng thu hmang hian sentence han siam teh.


no SC

(a) ch<n leh zua (aw) tual l>nna


(b) fang ila (ch) \uan r>l
©

5. |^n tlang hi khawi khaw rama awm nge a nih hriat han tum teh u.

Project
6. Chawngtinleri chanchin leh lasi chanchin ziahna in hmuh theih ang ang
la khawm ula, chhui chiang teh u. An sawi dan hrang hrang a\ang chuan
awihawm ber nia in hriat sawi ho ula, report kimchang in buatsaih dawn
nia.

157
ZIRLAI 30

LALRUANGA LEH KEICHALA

Hmanlai hian khaw pakhatah hian nupa tuak hnih hi an awm


a, chu mite chuan fa r>ng r>ng hi an nei thei lo va, fa chu an awt >m
>m \hin a. Fa an neih theih loh avangin an lungngai hle \hin a. Vawi
khat chu nupa tuak hnihte chuan ramhnuaiah thing an phur a, an thing
fawm pah chuan an fa neih theih loh mangan \hinziate chu an sawi za ta
a. Chutia an sawi lai chu lasi nula pahnih hian an lo ngaithla reng mai
a. Thing an fawm ngah hnu chuan an hawng ta a.

is M

bl RA
d
Nakinah chuan khua a lo thim a; zan a lo ni ta a. Lasi pahnih

he
te kha nupa tuak hnihte inah chuan an lut ve ve ta a. Chutia an va luh
pu O
chuan fa nei turin mal an sawm a, mal an sawm zawh chuan nau an lo
re IZ

pai ve ve ta a.
be M


An hrin a lo hun chuan nau chhar turin an lo thawk ve ve leh
o RT

a. Nau chu an han chhar ta a, an nau chharte chu mipa leh hmeichhia an
tt E

ni a. Mipa ina kal chuan hetiang hian mal a sawm a, “Nang chu i hmingah
no SC

Z^lhr^nga a ni ang a, i lo tlangval hunah chuan khaw khat tlangval hmel


\haa sawi i ni ang a, i huaisen >m >m bawk ang a, r^l laka inv>n dan
te i thiam hle ang a; tin, dawi te pawh i thiam bawk ang. Tin, nakinah
©

hmeichhe \ha tak nupuiah i nei ang a, sa te pawh i kap thei >m >m bawk
ang,” a ti a. Tin, hmeichhe ina kal kha chuan hetiang hian mal a sawm
thung a. “I hming chu Z^wltleipuii a ni ang a, i lo nul^t hunah chuan,
khaw khat nula hmel \haa sawi i ni ang a. I pasal tur chu khaw khat
tlangval hmel \ha leh huaisen leh themthiam leh dawi thiam a ni ang,” a
ti a. Chumi hnuah chuan lasi nulate chu an h^wng leh ta a.

Z^lhrânga leh Z^wltleipuii chu an lo lian deuh deuh va, an nute
chuan an inkawmtir \hin a, duh duha khawlai l>ng thei an nih te chuan
an inkâwm ngeih >m >m a. Nakinah chuan an lo nulain an lo tlangval
d<n ta a. Ni khat chu an pahnih chuan Z^wltleipuii-te lovah an kal a.
Buh seng a hun mai dawn tawh avangin an buh chu sanghalin a lo ei loh
nan Z^lhr^nga chuan vau-ah perngo a kaih a. Z^wltleipuii chu a perngo

158
kaihnaah chuan a zu kal a, “Hei eng nge ni?” tih pahin perngo k<l chu a
han khawih a, perngo chu a tiper ta a. Perngo per chuan Z^wltleipuii chu
a mitah tak a chhun fuh ta a. Z^lhr^nga chuan Z^wltleipuii chu a pawm
chawih a, a pawi ti lutuk chu a \ap vawng vawng a, a paw hawng ta a.

Kalkawngah pawh chuan a \ap zui zel a. Chutia mangang


taka a \ap chu anmahni malsawmtu lasite khan an lo hria a, an lo tlan
thuai a. Z^lhr^nga hnenah chuan, “Eng i ti nge ni i \ah i \ah le?” an ti a.
Z^lhr^nga chuan, “Ka Z^wltleipuii mitah perngovin a perh palh a, pawi
ka ti >m a, ka \ap a ni,” a ti a. Lasi nulate chuan, “Kan tihdamsak leh
ang chia, tun hnuah zawng fimkhur tawh ang che,” an ti a, an tihdamsak
leh ta a; hlim takin an hawng d<n ta a.

is M
bl RA
Hmana lasi nulate sawi ang khan khaw khat nula hmel \ha leh

d
tlangval hmel \ha an lo ni ta a. Nakinah chuan an lo innei ta a. Hmana mal

he
pu O
an sawm tawh ang khan Z^lhrânga chuan sa te hi a k^p thei >m >m a. Vawi
re IZ

khat chu ramah a va kal a, nghalchang lian pui mai hi a k^p a. A lenzia mai
be M

chu, a chungah chuan a chuang a, an vauva raw zik kuai chu vaib>l d^wnah
a s^t a. Chumi a sahna chu sang tak a ni a. Amah chauh chuan engtin mah
o RT

a tih theih loh avangin an khuaah chuan a han h^wng a, mite a han pun a,
a sanghal kah chu a lenzia te a hrilh hlawm a. Mite chuan hmuh an châk a,
tt E

a sa chan tur chuan a khuain an thawk ta chiam a. Nakinah chuan a hmun


no SC

an zuk thleng a, a sanghal awmnaah chuan sanghal te tak t>, vawkzel tiat
lek hi a lo tlu ng>t ta mai a. Mite chuan an hmuh chuan Z^lhrânga chu an
©

nuihzat ta a. “Hei hi maw ni i nghalchang kah lian pui chu?”an ti a. Z^lhrânga


chuan “Nichinah chuan lian pui a ni ka kah ni, in awih loh chuan han en ta
che u, a chunga chuanga ka vaib>l dâwn l^kna ka sah chhum hmawr pawh
khi khi a nih khi,” a ti a, a kawhhmuh hlawm a. Mite chuan a raw kuai sah
chhumna chu an han en chuan a lo awm ngei si a.

Chu a nghalchang kah chu lasiho vawkpa a lo ni a, in lama


mite a pun hlân khan an lo thleng daih a lo ni a. Z^lhrânga chu a thinur
ta hle mai a, zawng turin a kal ta a. Nakinah chuan a vau ngawa p<kah
hian a va hmu a. Lasiho chuan an vawkpa lian chu an lo hiat hiar hiar
lai tak chu a va hmu a. Z^lhrânga chuan, “Engah nge ka sa kah in lo va
thleng daih ni?” a ti a. Lasiho chuan, “Engah nge kan vawkpa lian neih
chhun tak i lo kah teh r>ng ni?” an ti a. Z^lhrânga chuan, “E! chutiang

159
chu a ni thei lo vang, ka lovah a chhuak fo mai a, ka buh leh b^l a ei zo
vek a; chuvangin, ka k^p lo thei lo a ni,” a ti a. Lasiho chuan, “Chuti a
nih chuan i sual zuk ni tak a, i thihna ngaiah khan va thi leh rawh,” an
ti a, an vawkpa lian chu an kalt$r leh ta a. Z^lhrânga chuan an khuate a
han pun leh a, chu nghalchang sa chu a khuain an chan ta hlawm a.

Chumi hnuah chuan Z^lhrânga leh Z^wltleipuii chuan fapa


duhawm tak mai an han nei ta a, a hmingah chuan Lalruanga an sa a.
Lalruanga chu a lo lian deuh deuh va, a lo tlangval a, a hmel chu a \ha
>m >m mai a. A pa ai pawh khan a hmel chu a \ha zawk daih a, an khaw
nula zawng zawngte chuan an ngaizâwng \heuh hlawm a. Nakinah chuan
Lalruanga chu nasa takin a lo damlo va, a thi dawn ta mai a. A nu leh pa

is M
chuan an ui >m >m mai a. Lalruanga thlarau chuan mitthi khuaa kal a tum

bl RA
ta tlat mai si a. Nimahsela, a pa chuan a ui >m >m a, Lalruanga thlarau chu

d
he
a chelh ta tlat a, a kal chu a phal ta hauh lo mai a. Lalruanga thlarau chuan,
pu O
“Ka pa, min thlah rawh, engah nge min ui >m >m ni? Kei aia huaisen leh
re IZ

\ha zawk fapa i nei leh dawn, chu chu Lalruanga bawk a ni ang. Lalruanga
be M

tho fapa i nei leh dawn asin, ka pa, lungngai suh, min thlah mai rawh, kei
zawng ka kal dawn a ni,” a han ti a. A pa chuan, “Ka fapa, ka fapa, ka
o RT

thlah tawp lo vang che, i kal thei lo vang,” a ti a. Nakinah chuan Lalruanga
thlarau chu kelpaah a chang a, a pa chu a si vak a; mahse, chuti pawhin a
tt E

thlah phal tawp lo mai a, a la chelh tlat a. Lalruanga thlarau chu khawimu-
no SC

ah a chang leh a, a pa chu a seh vawt a, a pa chuan a thlah palh ta hlauh


va, khawimu chu a thlâwk bo ta daih a. Chu veleh chuan a ui lutuk chu a
©

\ap ta ngawih ngawih a, Lalruanga chu a ngai >m >m mai a.



Nakinah chuan ni khua a lo rei a Zâwltleipuii chuan fa dang
a han pai leh ta a, an fa hmingah chuan Lalruanga v>k sak an tum leh
tlat a. Chutichuan, a nau pai chu a lo hrâm leh ta hle a. T<k khat chu
Zâwltleipuii chuan feh a tum a, chumi t<k tak chuan khua a \ha hle mai
a, a >m leh a chaw f<n chauh ken a tum a. Nimahsela, a nau pai hrâm
tawh tak chuan heti hian thu a rawn sawi ta reuh va. “Ka nu, vawiin
chuan siks$l keng rawh, nil>ngin ruah a s<r a s<r dâwn a ni,” a han ti
a. Zâwltleipuii chuan, “Awih loh loh tur a nih chu, ni te pawh sa na uar
a, nang pum chhunga mi hian eng va hre suh che,” a ti a, a pum chu a
han b>ng k^wrh a, siks$l keng lovin a kal ta a. Thlâm chu a zuk thleng
hman chauh va, ruah chu a lo s<r ta a, nil>ngin a s<r a s<r ta mai a, a

160
siks$l keng duh lo chu a inchhir ta >m >m mai a. Nil>ng chuan ruahpui
hnuaiah a bung a, tlai a lo nih chuan huh hn^pin a hâwng leh ta a.

Tin, a t<kah chuan feh a tum leh a. Chumi t<kah chuan ruah
a s<r a s<r thung a. Siks$l chu ken a tum a; nimahsela, a pum chhunga
naus>n chuan, “Ka nu, vawiin zawng nil>ngin ni a sa dawn, siks$l zawng
keng duh suh, i ning viau mai ang,”a ti a. A nu chuan nang pum chhunga
mi hian eng va hre suh che, ruah s<r na na na a,” a ti a, a pum chu a
han b>ng leh k^wrh a, siks$l khum chung chuan a feh chhuak leh ta \alh
a. Chutichuan, lo a va thleng a, ruah s<r chu a bâng a, ni a sa ta >m >m
mai a, a siks$l chu a ning a, a paih a paih leh ta mai a. Tlai a lo nih chuan
thlan tla hluamin a hâwng a. Chutia a feh h^wng chu an kawmch^r luhkaah

is M
a va chhuak lawk a, inrin l^wkna pawh nei lovin a nau pai chu a hring ta

bl RA
phut mai a, in hnuaiah chuan a p<t thla ta a.

he
pu O
Chutia a p<t thla chuan an in hnuaia sazu kua chu a hmu a,
re IZ

laih a tum nghâl ta mai a. A laihna turin a nu tuthlawh a han dil a, “Ka
be M

nu, tuthlawh min han thlâk rawh u, heta hi sazu kua ka hmu e, ka lai
dawn,” a han ti a. A nu chuan tuthlawh chu a han thlâk a, sazu kua chu
o RT

a lai a, a man ta rui mai a. In chhungah chuan a han lut a, “Ka nu, ka
pa, hei sazu ka man,” a ti a. Chutianga naus>n si, \awng thei leh thil ti
tt E

thei >m >ma a awm chu a pa chuan a ngaihtuah ta hle mai a. A pa chuan,
no SC

“Lalruanga v>k a ni leh ang; mahse, a \awng thei lutuk dawn, a \ha lo
tawp mai, a lei hi a \hen hlep ila a \ha ang,” a ti a, a lei chu a hmâwr
©

a hlehsak a, ditipah a zep ta daih mai a. Chuti chung pawhin Lalruanga


chu khaw khat naupang \awng thei ber leh dangnâl ber a la ni ta fo va.

Nakinah chuan Lalruanga chu a lo lian ta hle a, kum sâwm leh
kum nga a lo tling a, tlangval a lo hre \an ve ta a. An khuaah chuan nula
hmel \ha fe pakhat a awm a, chu mi chu a va r$m a. Lalruanga chuan a
nula rim lai puantah chu a pawh chahsak a pawh chahsak a, nula chuan,
“Lalruang, ka puan chu pawt chat pawt chat suh, i hetih vang a nih hi...”
a ti a, a sawi zawm duh leh ta lo va. Lalruanga chuan, “Eng ka ti nge ni,
ka hetih vang?” a ti a, nula puan chu a pawt chat a pawt chat leh ta mai
a. Nula chu a thin a rim ta hle mai a, “I hetih vang hi a nih hi i nu leh
pain...” a han ti a. Lalruanga chuan, “Eng ka ti nge ka nu leh pain?” a ti
ve leh a, a han pawt chat leh sauh va, nula chu a thinur tak tak ta mai

161
a. “I hetih vang a nih hi, i nu leh i pain i lei an...” a han ti a. Lalruanga
chuan a nula puan chu a pawt chat leh ta vak mai a, chutah zet chuan
nula chu a thinur ta khawp a, “Lalruang, ka puan chu pawt chat tei vet
suh ka ti! I hetih vang a nih hi i nu leh i pain i lei an hleh ni,” tiin a
sawi zo ta vek a. Chu veleh Lalruanga chu a haw ta nghâl a, a nu leh a
pa hn>nah chuan, “Ka nu, ka pa, khawiah nge ka lei in dah?” a ti a. A
pa chuan “Ditipah ka zeh kha,” a ti a. Lalruanga chu bangah a lâwn zawi
zawi a, a lei chu a la thla a, a vuah leh ta mai a.

Ni khat chu a pa n>n thang an en dâwn a, Lalruanga chu a


kal hmasa a, kalkawngah chuan d^r tiang mawi takah a lo chang a, a pa
chuan a va hmu a, a hawl ta a. A pa chu a kal z>l a, thang awmna chu a

is M
thleng dâwn dâwn tihah chuan a pa kut a\ang chuan a per thla ta nalh mai

bl RA
a. A pa chuan, “Lalruanga te r>ng r>ng hi, mahni pa te in tihah thlâwn

d
>m mai,” a ti a.

he
pu O

re IZ

Nakinah chuan an thang chu an han en a, sakhichal hi a lo ^wk


be M

a, an la ta a, chumi an thang kiangah chuan zawng\ah hi a lo rah \euh va, an


sakhi awh leh zawng\ah chu hawn tûrin an siam ta a. Lalruanga chuan a pa
o RT

hn>nah, “Ka pa, zawng\ah hi nge to vang, sakhi hi le?” a ti a. A pa chuan “Sa
chu sa nge nge a ni ang chu, a to zawk daih ang chu le,” a ti a. Lalruanga
tt E

chuan, “A nih leh nangin sakhi hâwn la, keiin zawng\ah ka hâwn ang e,”
no SC

a ti a, an hâwng ta a. An hâwn lam chuan Lalruanga chu a kal hnuhn<ng


zawk a, a pa chu a hma feah a kal a. Nakinah chuan a pa chu kawng sirah
©

hian hnahthialah a lo chang ve thung a. Lalruanga chu a lo kal ve z>l a,


chumi hmun chu a lo thleng a, hnahthial \ha zet mai chu a han hmu a. “Khi
laia hnah chu inthemthiam nân a va \ha awm em! khawinge ka’n khawh teh
r>ng ang,” a ti a. Chu veleh a pa chuan a khawh tak tak chu a hlau hle mai
a, “Khai, Lalruang, min khawh tak tak ang e,” a ti ta roh va, mihringah a
chang leh thuai a. An pafa chuan an kal leh ta z>l a.

Nakinah chuan kawtchhuah an han thleng a, mite chuan, “En
teh u, khu, Lalruanga pa’n sakhi a âwk a ni, a ak zar zar mai,” an lo ti mai
a. Lalruanga ve thung chu a pa hnungah chuan a lo kal ve a, mite chuan,
“E! khu, Lalruangan zawng\ah a ak \euh mai, khawinge i zawng\ah chu,”
an ti a, an pawt sup sup a, a pa hn>nah chuan, “Kha ka pa, ngai rawh,
nichinah ‘Zawng\ah hi nge to vang sakhi hi?’ ka ti a, nang chuan, ‘Sakhi
a to zawk ang,’ i ti a, zawng\ah a nih hi lo to zâwk ni,” a ti a.

162
Ni dang lehah chuan amahin thang a kam leh ta a. Chu a
thangkamna kiangah chuan tui a khuap bawk a, chumi a thang kamna hmun
chu vauvah a ni a, a thang kamah chuan a ^wk duh hle mai a, ramar te,
sakhi te, sazuk te hi a ^wk fo mai a. Hawn pawh a h^wn s>ng \hin lo va.
T<k khat chu a thang a va en leh a. Nimahsela, pakhat mah a âwk ta hauh
lo va, a thangte chu a per thluah si a. A ngaihna r>ng r>ng a hre lo va, a
hrilhai hle a. A tuikhuahah khân a han inbual dâwn a, a tui zawng zawng
lah chu a lo nu vek mai si a, eng mah hâwn lo chuan a hâwng ta a.

A t<k lehah chuan a thang en tûrin a zuk kal leh a, a hma ang
bawk khân a thang zawng zawng chu a lo per vek a, a ^wk chu pakhat mah
a hmu si lo va; tin, a tuikhuah lah chu a lo nu leh vek bawk a. Lalruanga

is M
chuan, “A tu nge maw ka thang ^wk la zo vek \hina, ka tui tinu leh vek

bl RA
\hin hi aw?” tiin a ngaihtuah ta a. Chutiang hlir chuan tuk li lai a lo awm

d
ta a. Lalruanga chuan, “Ka thang sawisa fotu hi ka hre ngei ngei ang, sain

he
pu O
nge mihringin, ka hre tur a ni,” a ti a. Ch^n a tum ta a.
re IZ


be M

A tuk zingah chuan Lalruanga chu a tho va, ch^ng turin a lo


lamah chuan a kal ta daih a, an vauva a thang kamna bulah chuan lungpui
o RT

lian tak hi a awm a, chumi ph>nah chuan a biru ta a. Nakinah chuan


leilung chu a lo lang \an a. Chutia leilung a lo lan veleh chuan van lam
tt E

a\ang hian mihring ang mai hi a lo thlawk thla nul nul a, chu mi pui chuan
no SC

Lalruanga thanga ^wk apiang chu a la leh ta nghoh nghoh va, a lak zawh
chuan a tuikhuah fim takah chuan a han inbual leh ta phur phur mai a.
©

Chutia a inbual phur phur lai chuan Lalruanga chu a va kal \ham \ham a,
vawi leh khatah a han man ta chawih mai a. Lalruanga chuan, “Nang hi
i ni maw, ka thang ^wk la zo veka, ka tui lo tinu fo \hintu chu?” a ti a.
Chu a mi man chuan a hlau hle mai a . Lalruanga chuan, “Ka that dawn
che a ni, tu nge i hming min hrilh teh,” a ti a. Van a\anga lo chhuka chuan
a hlau ta khawp mai a. “Ka hming chu ka hrilh ang che. Vanhrika ka nih
hi, min that lo hram rawh,” a ti \awk \awk a. Lalruanga chuan thah luih a
tum a. Vanhrika chuan, “Khawngaih takin min that suh khai, dawi ka hrilh
dawn che nia,”a ti a, Lalruanga chuan, “Aw le, min hrilh rawh, eng dawi
nge min hrilh ang?” a ti a. Vanhrika chuan “I thang ^wk zawng zawng
hi i dumbawma i dah len vek theihna tur ka hrilh ang che. I khung len
theih dan tur chu heti hian a ni,” a ti a. A sa awh kha a bawp chu a han
bal hlawk hlawk a, dumbâwmah chuan a han dah a, a han chhem a, a lo

163
phai ta duak duak a. Chutiang chuan a dang pawh chu a ti z>l a, a sa awh
zawng zawng chu a hnawh leng ta vek a.

Chumi zawhah chuan an chhak tlanga thing zawng zawng
chu a han dawi a. Lalruanga tiang khawp lekin a han dawi leh a. Chumi
zawhah lui kam zawla hnahthial zawng zawng chu Lalruanga benga beh
vek theih a han zirtir leh a, Lalruanga chuan a beh zo leh ta vek a.

Tichuan, chumi zawhah chuan an awmna kianga luipui luang
dum dum chu Lalruanga râlthâwla thun len vek theih dan a han hrilh leh a,
Lalruanga tuithâwlah chuan an thun leng leh ta vek a. Chumi hnuah chuan
Lalruanga chuan Vanhrika chu a that ta daih mai a. Lalruanga chu a hâwng

is M
ta a. An in a va thlen chuan a pa chu leikapuiah a lo \hu a. Lalruanga chu

bl RA
in chhungah a va lut a, a sa bawpte chu chhuatah chuan a theh thla ta

d
he
phawk phawk a, a nu chuan tam a ti >m >m a. Lalruanga nu chuan pâwna
pu O
a pa \hu chu a han ko va. “Lo lut rawh, hei Lalruangan sa a ^wk \euh mai
re IZ

e,” a han ti a. Z^lhrânga chuan, “Awih loh loh tur a nih chu, a lo lut lai
be M

pawh ka hmu reng alawm, eng mah pawh a rawn ak puar hlei n>m!” a ti
a. Z^wltleipuii chuan a ko lui \alh a, nakinah chuan a lo lut ta a. A lo luh
o RT

chuan an in chhung chu sa hlirin a lo khat rui mai a, a pa chuan mak a


ti >m >m mai a. “Awi! Taitea chu i sa rawn ak lut lai pawh ka hmu si lo
tt E

chia, engtin nge i tih chu le?” a ti a. Lalruanga chuan, “Ka pa, tlangval tak
no SC

tak ka nih hi, ka ah leh ah loh te engtin nge i hriat ang?’ a ti a. Chutia a
han tih veleh chuan Z^lhrânga chuan amah aiin dawi a thiam tih a lo hria
©

a, a lawm ta >m >m a. Lalruanga sa awh chan tur chuan a \henawmte a


ko khawm a, an lo kal a, an chan sup sup a, an chan zo ta a.

Lalruangate chhung chuan a chhumna thing an nei ta lo va.
Lalruanga nu chuan, “Taite, hei thing kan neih loh hi, va fawm ta che,”
a ti a. Lalruanga chuan, “Ka tiang \awnna kha phelh rawh u,” a han ti a.
A nu chuan, “Nanga tiang mai maiin a hmin zo chuang hlei nang,” a ti a.
Lalruanga chuan “A, han phelh mai rawh u,” a ti a. An han phelh a, chu
veleh chuan thing chu an tualah chuan a leng lo va, Lalruanga chuan tuah
khawp lekin a pe a, a dang zawng chu tiangah a chantir leh ta vek a.

A nu chuan sa chu a han chhum dawn a, bel mawngphah tur


hnah an nei leh ta hlek lo va. Lalruanga chuan, “Ka nu, ka bengbeh kha

164
hmang mai rawh,” a ti a. A nu chuan, “Nanga bengbeh maiin khawiah
va daih l>k loh tur a nih chu,” a ti a. Lalruanga chuan, “Han phelh mai
la a nih chu a!” a ti a. A nu chuan a han phelh a, chu veleh chuan an in
chhung chu hnah hlirin a khat zo ta vek a. Z^wltleipuii chuan a manganpui
leh ta si a. “Taite, zial leh thuai rawh, a tam lutuk >m a, ka hmang s>ng
lo ve,” a ti leh ta a. Lalruanga chuan a han zial leh ta mai a.

Tin, an sa chhumna tui chu a han leih dawn a, tui an lo nei


leh ta hauh lo va. Lalruanga chuan, “Ka nu, ka tuithâwla awm kha hmang
rawh,” a ti a, A nu chuan, “Nanga tuithâwl tui maiin a daih hlei ang,” a
ti a. Lalruanga chuan, “Han leih phawt lang maw le,” a ti a. A nu chuan
a leih duh ta lo va. Lalruanga chuan, “Khawinge, keiman ka’n leih ang

is M
e; amaherawhchu, kha laia pitar t> kha insawn rawh se,” a han ti a. Pitar

bl RA
chu a insawn duh lo va, Lalruanga chuan a tuithâwl chu a han leih bua

d
a, pitar t> chu a in chawpin a l>n bo ta daih mai a. Chutianga dawi a

he
pu O
thiam chu a nu leh pa chu an lâwm ta >m >m mai a.
re IZ


be M

Lalruanga chu nupui neih a lo hun a, an khuaa nula hmel \ha


ber nupui atan a nei ta a. Tin, chung lai chuan Keimi an tih hi lo lamah a
o RT

chhuak fo \hin a; chuvangin, an hlau >m >m a, tu mah an feh ngam lo va.
Lalruanga chuan, “Hetia feh ngam lova awm ngawt chu a \ha hlei n>m, kan
tt E

\<l teh lul n>n, kei chu ka feh teh ang, ka hlau lo ve,” a ti a. A chaw f<n leh
no SC

a chawhmeh f<n chu a keng a; thal n>n, rawchhem n>n a keng a, hmawlhte
tam tak a thliak khâwl \euh va, ch<ngte chu a keng bawk a, a feh ta a.
©


Nakinah chuan an thlâm chu a zuk thleng a, a hmawlhte ken
\euh kha thlâm bangah chuan a thiat a. Nakinah chuan a rawchhem chu
a han tum a, banga a hmawlhte thiahte chu an z^i ta \hut \hut mai a.

Chutia an zai lai chuan Keimi chhuak fo an tih kha a lo kal


ta a. Zai ri \hut \hut a hriat chuan mi tam tak an awmin a ring a, a pawh
ngam lo va, râlkhat a\ang chuan, “Lalruang, in va tam awm ve, in chaw
f<n min han hmuhtir teh,” a han ti a. Lalruanga chuan, “Hei pawh, hei
pawh, hei pawh,” a ti a, a chaw f<n pakhat ken kha a han hmuh a, a dah
leh a, a ngai bawk chu a hran ang z>l chuan a hmuh a hmuh ta mai a.
Keimi chuan a hlau ta hle mai a. Lalruanga hnenah chuan, “Hawh, Lalruang,
in\hian ang?” a ti a. Lalruanga chuan, “Lo kal ta che,” a han ti a. Keimi
chuan, “Nangmah lo kal zawk rawh,” a ti a. Lalruanga chuan chuti mai

165
chuan a pawh ngam bik mang si lo va, “Lai leh laiah intâwk ang hmiang,”
a ti a. Lalruanga chuan a fei chu a han khawh b<r chat a, a laiah chuan
an intâwk ta a.

is M
bl RA
d
he
pu O
re IZ
be M
o RT
tt E

Lalruanga chuan, “|hiana, nang tu nge i hming?” a han ti a.


no SC

Keimi chuan, “Ka hming chu Keichala a ni,” a ti a. Lalruanga chuan,


“Ka fei khawh bur hi han phawi teh, i phawi zo vem?” a ti a. Keichala
©

chuan a han phawi dawn a, Lalruanga chuan a fei hmâwrah chuan a lo


hmet bet tlat a, Keichala chuan a phawi zo ta lo va. Lalruanga chuan,
“Khawinge, keiman ka’n phawi ang e,” a ti a, a phawi ta z^n mai a.
Chumi hnuah chuan Lalruanga leh Keichala chu an in\hian ta a. Lalruanga
chuan Keichala chu a thlâmah a hruai a, chaw te chu an f^k d<n ta a.
An ei kham chuan Keichala chuan, “Lalruang khai, nu leh pa inhmuh
ang,” a ti a. Lalruanga chuan, “Nia maw le, kei zawng ka nu leh pa an
chhe em a ni,” a ti a. Keichala chuan, “Kei pawh, chutia tihah chuan
nu leh pa \ha nei ka ni b$k hlei n>m,” a ti a.

Chutichuan, Lalruanga nu leh pa hmu tur chuan an kal ta a.
Lalruangate in chu an han thleng a, a nu leh pa chu an han hmu ta a.
Keichala chuan, “Lalruang, ‘Nu leh pa hmuh tlâk ka nei lo ve,’ i ti a,

166
zuk nei teh meuh chia le,” a ti a. Lalruanga chuan a \hian Keichala chu
a ti\ha hle a, ran hming kim a talhsak a.

Chumi hnuah chuan Keichala nu leh pa hmu tur chuan an kal ve
leh ta thung a. Keichalate khua chu a hla hle mai a. Ni khat chu kalkawnga
an kal laiin kawng sirah hian nghalrual tam deuh mai hi an hmu a, Lalruanga
chuan, “|hian Keichal, nang han luh chhuak la, keiin ka lo ch^ng ang e,”
a ti a. Keichala chu nghalrual luh chhuak tur chuan a han kal a, Lalruanga
chuan a ch^ng ta a. Keichala chuan a luh chhuak thiam kher mai a, chutia
a rawn luh chhuah apiang chu Lalruanga chuan a thalin a lo kap zat zat
z>l a. A kahna hmuamhma chu a thi chhuah hmain meibu hi a bel zat zat
bawk a, an thi chu far khat pawh far hman lovin a hnawh phui z>l a, pakhat

is M
mah chhuah lovin a lo kap hlum z>l mai a. Nakinah chuan Keichala chu a

bl RA
lo chhuak a, Lalruanga chuan, “|hiana, \hiante sa kah hmuamhma hre thei

d
he
rawh le,” a han ti a. Keichala chuan a \hianpa sa kah hmuamhma chu a
pu O
han zawng a han zawng a, a hmu ta \huai lo va. Keichala chuan, “|hiana,
re IZ

engtin nge maw i tihhlum z>l le?” a ti a. Lalruanga chuan, “Mipa n^ chuan i
be M

rawn khalh chhuah khan, ‘khi pawh, khi pawh, khi pawh,’ ka lo ti a, ka kut
zungpir hian ka lo k^wk z>l a, an tlu phawk phawk mai,” a ti a. Keichala
o RT

chuan mak a ti >m >m mai a.



tt E

Tin, chumi hnuah chuan an kal leh ta z>l a, thl^m ram hi an


no SC

va hmu a, chuta riah chu an tum ta a. Thlamah chuan an han awm a,


Lalruanga chuan, “|hiana, khita mei l^k khi nge i duh, khuta tui chawi?”
©

a ti a. Keichala chuan, “Khita mei l^k khi ka duh zawk,” a ti a. Keichala


mei la tura a kal hlân chuan a meibuin mei a lo chh>m a, chaw te a lo
chh<m diam a. Nakinah chuan Keichala mei la kha a lo hâwng a, a lo
h^wn chuan Lalruangan an sa thahte kha a lo chh<m nghawr bawrh bawrh
tawh a. Keichala chuan, “|hiana, engtin nge maw mei i lo chh>m chu
le?” a ti a. “Mipa n^ chuan ka tinhn^ ka han sik a, a lo alh phet mai le,”
a ti a. Keichala chuan mak a ti leh ta viau mai a.

Tin, zan a lo nih chuan chu thl^m ramah chuan an riak ta a. A
t<kah chuan an tho va, an kal leh ta a. Thui f> an kal hnu chuan kawng
sirah hian nghalrual hi an lo awm leh noh noh va. Keichala chuan, “Khai,
nang \hian Lalruang, han khalh chhuak ve thung rawh le, keiin ka lo ch^ng
ve thung ang e,” a ti a. Lalruanga chuan a han khalh chhuak ve thung a.

167
Keichala chuan a lo ch^ng ta a. Lalruanga sawi kha a hre reng a, Keichala
chuan Lalruanga khalh chhuah apiang chu a lo k^wk ve ta ringawt mai a,
“Khi pawh, khi pawh, khi pawh,” a ti a, a lo k^wk z>l a. Mahse, pakhat mah
chu kawh hlum theih a nei ta lo va. A tawp berah chuan a lo chum thlu tawp
mai a, a chumna lai chu a duk chur mai a, a duk lai chu lei lam a hawitir ta
ringawt mai a. Nakinah chuan Lalruanga chu a lo chhuak a, Keichala chuan,
“|hiana, \hiante sa thah hmuamhma hre thei rawh,” a lo ti ve a. Lalruanga
chuan a han thai let tawp a, “Hei, i chum hlum a nih hi,” a ti ta mai a.

Nakinah chuan an riahna hmun tur an va thleng a, Keichala
chuan, “|hiana, nang khita mei l^k nge i duh, khuta tui l^k?” a ti ve ta
a. Lalruanga chuan, “Khita mei khi ka la ang e,” a ti a, mei la tur chuan

is M
a kal ta ngat ngat a; a kal hlân chuan Keichala chuan a hmaa Lalruangan

bl RA
a tih dan a sawi kha a hre reng a, a tin hn^ chu sih alh a tum ve a,

d
nasa takin a lo bei a. A tinhn^ zawng zawng chu a sik thi phung mai a.

he
pu O
Nakinah chuan Lalruanga mei la chu a lo hawng a, Keichala chuan mei
re IZ

awz^wng chu a la chh>m lo va. Lalruanga chuan, “|hiana, engati nge i


be M

tinhn^ chu a thi teh phung le?”a ti a. Keichala chuan, “Engtin nge maw
i tinhn^ i sih alh mai theih bik le?” a ti a. Lalruanga chuan, “Khawinge,
o RT

keiman ka’n chhem ang e,” a ti a, a meitalh chu a han talh zawk a, a tin
karah chuan a zep ta hlauh va. Keichala hnenah chuan, “En rawh, hei,
tt E

pang pang mai a, hei mah mah hi ka la sik alh lo a nih hi,” a ti ta hlauh
no SC

va. Keichala chuan mak a ti ta >m >m a. An sa chu Lalruanga chuan a


chh<m a, a ei ta a. Keichala erawh zawngin sakei a nih avângin a hela
©

ei a duh zawk a, a helin a ei ta a. Keichala chuan lungpui ph>nah hian a


han khel bap bap a, Lalruanga chuan a ei lai chu a en reng a. Keichala
chuan Lalruanga sa chhum hmin a ei chu a han en ve a, Lalruanga chuan
Keichala chu a lo melh leh vak mai \hin a, Keichala chu a zak deuh hle
mai \hin a. Nakinah chuan chaw an han ei kham a, an mu ta a.

A t<k khua a lo var chuan an kal leh ta a, thui f> an kal ta tih
chuan ngaw dur pui hi a lo awm a. Chumi ngaw dur pui chu Lalruanga
chuan a han en v>l a, Keichala hn>nah chuan, “|hiana, he lai chu nunchan
zir n^n a va \ha tehlul >m!” a ti a. Keichala chuan, “Zir ta che,” a ti a.
Keichala v>k chuan, “Amaherawhchu, ‘A tawk tawh e,’ tih veleh b^nah,” a
ti a. Lalruanga chuan, “Aw le, ni e a,” a ti a. Lalruanga chu nunchan zir tur
chuan a kal ta a. Lalruanga chuan nunchan chu a han zir a, ngaw dur puite

168
chu a vai eng ta pawp pawp mai a. Keichala chuan a en reng a, nasa a ti
>m >m a, pik tak takte chu a >ng thla ta duak duak mai si a. Chutichuan,
Lalruanga hn>nah chuan, “|hiana, a tâwk tawh e,” a ti ta ch<l a. Lalruanga
chuan tâwk ti âwm lo tak hian Keichala awmna zâwn a han thlen chuan,
“Tâwk tawh mai ang hmiang,” a ti a. A tâwp nân chuan Keichala awmna
thing chu a fik ta hmawk a, Keichala chu a tla thum ta zawt mai a. Keichala
chuan n^ a ti deuh va, “|hian \ha chu ni lo la, saphuthlik,” a ti a. Lalruanga
chuan, “Nang pawh, \hian \ha chu ni lo la, thalfangch^r,” a ti ve ta a.

A t<k lehah chuan an kal leh ta a, thui fe an thlen chuan phol>ng
hmun bawn fe mai hi an va hmu a, Keichala chuan, “|hiana, he lai chu
nunchan zir nân a va \ha ve maw le,” a ti a. Lalruanga chuan, “Zir tak

is M
rawh khai, hei a \ha hle alâwm,” a ti a. Keichala chuan, “He lai ka thlen

bl RA
veleh hian, ‘A tâwk tawh,’ lo ti ang che,” a ti a. Lalruanga chuan “Aw le,

d
i thlen hma hmain ka ti ang, i hlauhawm âwm >m mai!” a ti a. Keichala

he
pu O
chu hlim deuh maiin a kal ta a. Keichala chuan a han bawh >ng ta pawp
re IZ

pawp mai a. Rei fe a han ti a, a hah hle a, a bawh >ng \ha peih ta mang
be M

lo va, Lalruanga hn>nah chuan, “|hiana, ‘A tâwk tawh ti rawh,’ ” a ti a.


Lalruanga lah chuan a ti duh lawk lo va, nakinah chuan \iau lung rit leng
o RT

lawng hi a la a. “Tâwk tawh tak ang hmiang,” a ti a. Keichala chhipah


chuan a han d>ng dawt a. Keichala chuan a hah n^kalaiin, chutia a han
tt E

vawm chu n^ a ti hle mai a, a thin a rim ta hle a. Lalruanga hn>nah chuan,
no SC

“|hian \ha chu ni lo la, saphuthlik,” a ti a. Lalruanga chuan, “Nang pawh,


\hian \ha chu ni lo la, thalfangch^r,” a ti leh a.
©


Tin, nakinah chuan Keichala khua chu an thleng dawn ta a. An
khaw dai kiangah chuan Keichala chuan, “|hiana, hetah hian lo awm la, ka
han kal hmasa lawk ang e, ka khuate pawh lo inbuatsaih turin ka han hrilh
ang e,” a ti a. (Keichala chu lal a ni a) Keichala chu a han kal ta a. Chutia
a han kal chu Lalruanga chuan a hnungah a zui ru ta z>l a, Keichala chu
an khuaah a han lut a, a khaw pa hote chu in relah hian an lo awm a, “Tu
pa mei sei sei,” an ti a, an lo thlâk zuar zuar hlawm a. Keichala chu a han
au ta a, “Zia thup aw, zia thup aw, hringmi hawng e,” a han ti a. An zia
chu an thup \hup mai a. Chu chu Lalruangan a hmuh veleh Keichala hriat
loh v>k chuan a awmna ngaia lo awm leh turin a tlan kir leh ta ngat ngat
a. Keichala lo thlen chuan an chawlhnaah khan a lo châwl leh der der tawh
a. Nakinah chuan Keichala chu a lo thleng ve a, Lalruanga hnenah chuan,

169
“Lalruang, lo kal rawh le, i kal tawh ang,” a ti a. An han kal a, an khua
chu an thleng ta a.

Keichalate kawt an thlen veleh chuan Lalruanga chuan a fei
chu leiah a khawh bur chat a, a fei chhipah chuan Lalruanga chu a l^m
ta va va mai a. Keichala khuate chuan an en \uai mai a. Lalruanga chu
seh an tum a, a l^m zo chhuk tur chu an nghâk \hup mai a. Lalruanga
lah chu a chhuk duh tawp si lo va, keimiho chu an \in duh bik si lo va,
nakinah chuan khua a lo thim dawn ta hial a. Lalruanga pawh chu a l^m
ning ta deuh va, “Thosi, fav^i \h^p anga tamin lo awm rawh se,” a han ti
a. Chu veleh thosi chu a awm ta chiam a, a lâm entute kha a seh ta noh
noh va, an awm rei peih ta lo va, an \in zo ta vek hlawm a. Lalruanga

is M
pawh chu a fei l>r a\ang chuan a lo chhuk a, Keichala-te in chhungah

bl RA
chuan a lut ve ta a. Lalruanga chuan, “|hian Keichal, khawiah nge i nu

d
leh pa chu?” a ti a. Keichala chuan, “Kawmch^ra papuia ka khuh saw

he
pu O
va en rawh,” a ti a. Lalruanga chu a va kal a, papui chu a va hawng a.
re IZ

Keichala nu leh pa chu an lo \hen \hu mai a, an haah te chuan an ramsa


be M

zawnnaa an vangvat sai\ial lian pui pui kaite chu an lo kh^p duau duau
mai a. Lalruanga chuan Keichala huana chang>l hnah te chu puan dumah
o RT

a han dawi a, a han pawt thl>r kâwk kâwk a, Keichala nu leh pa hahnia
vangvat lian pui pui chu a hruksak ta pawk pawk a, “ ‘Nu leh pa hmuh
tt E

tl^k ka nei lo,’ i ti a, i nu leh pa an \hat tehlul n>n,” a ti a.


no SC


Tin, Keichala nu leh pa chu an lawm ta >m >m a. Zanriah
©

chu an han ei a, an chaw ei kham chuan Lalruanga chu a mu a, a muhil


der a, a ke zungpui chu a hnartir barh barh a. Keichala nu leh pa chuan
a muhil tak tak emaw an ti a, Keichala chu an zilh ta a.

Lalruanga chuan an zilhna thu chu a lo ngaithla kiau va, a nu
leh pa chuan, “Keichal, hei, i \hian hi \hian \ha a nih hi, nakt<k zingah,
‘|hiana, ar ka talh ang che, ar \hum nge ka talh ang che, arpui tui lai?’
ti langin, ‘a \hum,’ a tih chuan arpui tui lai talh la, ‘arpui tui lai,’ a tih
chuan a \hum talh ang che. Tin, ‘Z< ka z<k ang che, belte nge ka z<k
ang che, belpui?’ ti la, ‘belte,’ a tih chuan, belpui z<k ang che. Tin, kan
huana \hi pawh saw a duh tâwkin lawhsak ang che,” an ti a. Chung an
sawi zawng zawng chu Lalruanga chuan a lo hre vek a. A t<k zingah
chuan a tho va, Keichala chuan, “|hiana, ar ka talh ang che, a \hum nge
ka talh ang che, a pui tui lai?” a ti a. Lalruanga chuan “|hiana, keini

170
\hian d<nin arpui tui lai te chu kan ei s>ng hlei nang, ‘a \hum le’ a ti a.
A pui thau tak chu a talh ta a. Tin, Keichala chuan, “|hiana, vawk ka
talh ang che, vawk lian nge ka talh ang, a t> le,” a ti a, Lalruanga chuan,
“A lian te chu kan ei s>ng hlei ang, a t> le,” a ti a, a lian chu a talh leh
ta a. Keichala chuan, “|hiana z< ka z<k ang che belte nge ka z<k ang
che belpui?” a ti leh a. Lalruanga chuan, “Keini \hian d<nin belpuite chu
kan phu hlei n>m, belt> le,” a ti a. Belpui chu a z<k leh ta zâwk a.

Tin, Keichalate kawmchhakah chuan pitar t> a awm a, Lalruanga


chuan thu a han zâwt ru a, “Ka pi, ka \hianin \hi min lawh dawn a, a
eng lam z^r nge \ha ber ang?” a ti a. Pitar chuan, “Hmâr lam z^r khu a
\ha ber a; mahse, an ui ber ang; nimahsela, heti hian ti ang che, ‘|hiana,

is M
ka tla dâwn,’ ti la, uai tliak palh la, i lo thei ang,” a ti a. Nakinah chuan

bl RA
Keichala chuan, “|hiana, \hi ka lawh ang che,” a ti a, \hi lo tur chuan

d
an kal ta a. A hmun chu an va thleng a, an han lo ta a. Lalruanga chuan

he
pu O
hmâr lam z^r hlir chu a lo va, nakinah chuan a z^r chu a han uai tliak
re IZ

hmawk mai a, “Ka tihpalh,” a ti a. Keichala chuan a ui hle mai a. “|hian


be M

\ha chu ni lo la, saphuthlik,” a ti a. Lalruanga chuan, “Nang pawh, \hian


\ha chu ni lo la, thalfangch^r,” a ti ve ta a.
o RT

Keichala chuan an khuaten Lalruanga chu seh an tum tih a


tt E

hriat avangin zing takah a h^wntir ta daih a. Thli a f<nsak a, a kal tâk
no SC

hnu chuan, “Keichala \hian buanah,” an ti a. Keichala chuan, “Zing a tho


m>k,” a ti a. Rei lo t>ah chuan keimite chuan, “Keichala \hian buanah,”
©

an ti leh a, Keichala chuan, “Chaw a la ei m>k,” a ti a. Rei lo t>ah chuan


keimite chuan, “Keichala \hian buanah,” an ti leh a, Keichala chuan, “A
la insiam m>k,” a ti leh a. Nakinah chuan, “Keichala \hian buanah,” an
han ti leh a. Nichina Keichalan thli a f<nsak kha, “In i thlen hma loh
chu phelh suh,” a ti a. Lalruanga chuan kawng lakah a phelh ta mai a,
thli chuan Keichala diso chu a rawn chhem ta a. Keichala chuan in a
thleng tawh emaw a ti a, keimihovin an zawh lai chuan, “Khai le,” a ti
a, papui chu a nam chhuak tawp a. Chu chu le, keimiho khan an <m ta
ruih ruih a. Nimahsela, Lalruanga awz^wng khan in a la thleng si lo va,
chutia an tlan thâwm chu a hria a, a mangang ta deuh hle a, a kiangah
chuan saphu kaw hlui hi a lo awm kher a, chutah chuan a lut ta a. Tin,
Keichala chuan Lalruanga chu a ngaihtuah deuh va, mi dang zingah chuan
a tlan ve a. Tin, chung tlanho zingah chuan mitdel pakhat hi a tlan ve

171
a, chu mitdel chu a lo va thleng hmasa ber a. Lalruanga saphu khura a
luhin a ke lehlam a khai lut hman lo va, mitdel thleng hmasa ber khan
lungt^t emaw a ti a.

“Kei chu lungt^t ka chhar,” a ti a, a lo z<t hoh hoh va. Chu chu
Keichala chuan a hmu hlauh va, Lalruanga ke a ni tih a hria a, mitdel hn>nah
chuan, “Khawi, hei chu keima hual asin,” a ti a, a \hut hnan ta hmiah a.

Tin, Lalruanga <mtu zawng zawng chu an lo tlan thleng ta vek


a. Lalruanga an hmuh tâk loh avang chuan an \hu khâwm a, hlauhawm
an sawi khâwm ta a. Mitdel khan, “Kei chu hlauh ber ka nei a; mahse, ka
sawi ngam lo, tak tak a lo nih t^kte hian ka tlan ve thei âwm si lo va, min

is M
tlansan vek dah ang e,” a ti a. Tlangvalho chuan, “Han sawi teh, tak tak

bl RA
pawh lo ni ta sela, heti hian kan tlanpui daih ang che,” an ti a, an tih dan

d
tur chu zirin an han pua a, tah chuan mitdel chuan a sawi ta a. “Kei chu

he
pu O
ka hlauh ber chu, Lalruanga khan khua kha han tidur thim khuih mai sela,
re IZ

bawkbâwnr<l tiat tiat khan ruah mal lian pui puiin lo tla phuar phuar mai
be M

sela; Lalruanga khan ch^ng han tum raih mai sela, chu chu ka hlauh ber
a ni,” a ti a. Chutia a sawi chu Lalruangan a lo hre ru kar a, a sawi zawh
o RT

veleh chuan a sawi ang tak mai chuan a han d^wi ta a, khua chu a lo dur
ta khuih khuih a, chh<m te chu a lo zing ta mup mup a, ruah mal lian pui
tt E

pui chu a lo tla ta phuar phuar mai a, ch^ng a han tum ta raih mai a. Chu
no SC

veleh chuan keimi zawng zawng chu an tlanchhe ta dur dur a, an tlan haw
ta vek a. Mitdel kha erawh chu an tlansan ta daih a.
©

Chutia an tlan hâwn t^k hnu chuan Lalruanga chu a lo chhuak


a, mitdel chu a man a, a vaw nek a, leite a barh ta nek mai a, a kalsan ta
daih a. Nakinah chuan mitdel khan an khua a han thleng ve a, a \hiante
hnenah chuan, “Lalruanga in tih kha saphu kuaah a lo awm reng a, ka
chem ph>kin ka h>m hrep a, lei ka barh nek mai,” a ti ta hlauh va. A
\hiante chuan, “Nangmah lek hi a h>m hrep che a ni ang e, khawinge kan
han en teh ang che,” an ti a. An han en a, “E, nangmah hi a h>m hrep
zâwk che a nih hi, hei, a hemna che pawh a duk chur alawm,” an ti a.

Tin, Lalruanga kha a kal z>l a, an khaw tuikhur a va thleng


a, a fanu chu tuikhurah tui chawi turin a lo kal a. Lalruanga chuan rei
tak a hmuh tawh loh avangin a fanu chu a hre tawh lo va; mi dang daih
emaw a ti a, a \hite chu pek a tum a. Mahse, ani chuan, “Ka duh lo, kei

172
pawh ka pa Keichala khuaah a zin a, \hi chu a hawn ve \euh dawn,” a
ti a. Lalruanga chuan a zui haw ta a. Lalruanga chuan a \hi hawn kha
thlangraah a bun a, a fanu hnenah chuan, “Hei ch>mt>, a \ha \ha, hei nei
rawh,” a ti thuai thuai a. Hlim takin a \hi hawnte chu an thil ta a.

Lalruangan Keichala-te khuaa mi \hi a hawn \euh chu Lalruanga


nauvin a lo hmu a. “Lalruanga mah mah kal thei chu, kei pawh ka kal thei
ngei ang maw le,” a ti a. Lalruanga chuan, “Mai mai a, nang zawng tih dan
te i thiam awm si lo va, i va thi mai ang e,” a ti a. A nau chuan, “Nang
mah mah thi lova lo chhuak thei chu ka thei nach>k ang, ka kal dawn a ni,”
a ti \^lh a. A u Lalruanga aia thil ti thei zawkah a inngai tlat a. Keichala-te
khuaa kal tur chuan a kal ta vang vang a. Keichala-te khua chu a va thleng

is M
a, Keichala chuan a \hian nau a ni tih a hria a, a lo duat hle mai a. Keichala

bl RA
nu leh pa kha a u Lalruangan a en angin a va en ve a, a hma ang bawk khan

d
an hahniahte chuan vangvat sai\ial lian pui puite chu a lo kh^p leh duau duau

he
pu O
a, Lalruanga nau chuan, “E khai! Keichala nu leh pa chu an va hlauhawm
re IZ

>m! An hahniahte chuan vangvat a kh^p tak thler thlur a, ka hlauh zâwng
be M

tak a ni,” a ti a. Papui chuan a khuh leh ta daih a.


o RT

Nakinah chuan zanriah chu an han ei a, an chaw ei khamah


chuan Lalruanga nau chu a muhil ta d>r a. Chutia a mut hnu chuan Keichala
tt E

nu leh pa chuan Lalruanga chunga an tih ang bawka ti turin an fapa chu
no SC

an hrilh leh ta a. A t<k khua chu a lo var a, Keichala chuan, ‘Âr ka talh
ang che, a pui tui lai nge i duh a not>,” a ti a. Ani chuan, “A not> te chu
©

ka kham hlei ang, a pui ngat ni ang hmiang,” a ti a. Keichala chuan a lian
zawk a ph<t avang chuan a not> a talh ta hlauh va. Tin, Keichala chuan,
“A nih leh vawk ka talh ang che, vawkt> nge kan talh ang vawkpa lian?”
a ti a. Lalruanga nau chuan, “A t> tei vet chu kan kham hlei ang, a lian
le,” a ti a. Keichala chuan a t> a talh leh ta hlauh va. Tin, chumi zawhah
chuan, “Z< ka z<k ang che, belpui nge ni ang belt>” a ti leh a. Lalruanga
nau chuan “Belt> chu kan kham chuang hlei ang, belpui ngat le,” a ti leh
a. Belt> chu a z<k leh ta hlauh va. Tin, Keichala chuan Lalruanga ang
bawk khan \hi te chu a lawhsak ve \euh va.

Tin, a t<k zing takah chuan Lalruanga nau chu Keichala chuan
thlif$m a f<nsak a, a kaltir ta a. Nimahsela, a zin deuh avang chuan a kal
peih ta lo va, kawtchhuah a va thleng a, chutah chuan zan lama mite awmtual

173
chh>mna mei nung hi a lo awm a. Lalruanga nau chuan, “Ka kal zing lutuk
>m mai, ka mu leh zet ang a, khaw var chian hunah ka kal leh zawk teh
ang,” a ti a. Kal peih lo chuan mei chu a tuah lum a, a mu leh ta daih a.

Tin, chutia a mut lai chuan Keichalan thlif$m a f<nsak kha


chawhmeh fun emaw a ti a, a han phelh a, chawhmeh r>ng r>ng chu a
awm si lo va, a thin a rim a, a f<nna hnah chu meiah chuan a rawh leh
ta nghâl a. A thli f<n han phelh chu thli mai a nih avangin a bakah a
chh>m ta ngawt a, a awmzia r>ng r>ng chu a hre hauh lo va, a mu leh ta
a. Tin, a thlif$m phelh khan Keichala in a han chh>m a, Keichala chuan
a kal thui tawh hle emaw a ti a. A khuate lah chuan khawvar tirh ata
tawh, “Keichala \hian buanah,” an ti fo si a. Thli khan Keichala-te in a

is M
chh>m avangin a in a thleng daih tawh emaw a ti a, “Nichinah a kal daih

bl RA
tawh,” a ti a. Chu veleh chuan keimite chuan mei kawhin <m an tum leh

d
a; mahse, <m pawh an <m hmain kawtchhuahah chuan a mu an va hmu

he
pu O
ta mai a, an pawt sawm ta vek a.
re IZ


be M

Nakinah chuan Lalruanga chuan a nau zin chu hawng har a ti


>m a, a ngaihtuah hle a, a nau lam tur chuan Keichala-te khuaah chuan a va
o RT

kal leh ta a. A va thlen chuan a nau chu an lo ei zo vek tawh si a. Keichala


chuan a khuate zawng zawng chu a ko khâwm vek a, a luak chhuahtir vek
tt E

a. Lalruanga chuan an luak chhuah chu a han dawi a; mahse, a la tho thei lo
no SC

va, a pang zawng zawng chu a han let v>l a, a zak vunte chu a han en a, a
lo la kim lo va, a zak vunah chuan laiking vun hi an belsak a, a lo tho leh
©

thei ta a. Chutia a thawh leh chuan a u Lalruanga chu a hau ta a. “Engah


nge ka kalnaah i lo kal ve kher ni? Hâwng leh thuai mai rawh, ve rawk
rawk che chuan,” a lo ti ta zawk mah a. Lalruanga chu a thinur ta >m >m
a, “I zak kha en thuai mai rawh,” a ti ta a. A nau chuan a zak chu a han
en a, laiking vun chu a hmu a. “Hetiang ka vunah a awm thei lo vang,” a
ti a, a pawt thla daih a, a paih ta mai a, chu veleh a thi leh ta daih a.

Tin, Keichala chuan Lalruanga hn>nah chuan, “Engtin nge ni ta
ang le, \hiana?” a ti a. Lalruanga chuan, “|hian Keichal, engtia tih theih
ni ta hek lo le, ka nau chu in lo that a ni ta si a, kan indo a ni mai ang
chu,” a ti a. Keichala chuan, “|hian Lalruang, a nih loh leh chuti a nih
dawn si chuan a thi hmasa zâwk zâwk chu Hrângsaipuia seki phira inaih
kan ti a ni ang chu maw?” a ti a. Lalruanga chuan, “E! \hian Keichal, ni
tuk e a! Mathei lovin a thi hmasa zâwk zâwk chu Hrângsaipuia seki phir

174
chuan inaih ngei ngei kan ti tlat ang chu,” a ti a. Chumi hnuah chuan
Lalruanga chu an khaw lamah chuan a hawng leh ta a. A \hian Keichala
n>n chuan an indo a lo ni ta reng mai a.

Lalruanga chuan an in a va thleng a, a nute hn>nah chuan,
“Ka nu, nakt<k chu ka \hian Keichala a lo kal ang a, ‘Khawiah nge
Lalruanga?’ a tih chuan, ‘Chhuah lamah a feh ta,’ ti ang che u,” a ti a.

A t<k zingah chuan Keichala chu a lo thleng a, Lalruanga awmna
chu a rawn zâwt ngei a, a chhungte chuan, “Chhuah lamah a feh ta,” an lo ti
a. Keichala chuan chhuah lamah chuan nil>ngin a zawng a; mahse, Lalruanga
chu a hmu si lo va, tlâk lamah a feh daih a lo ni si a. A t<k lehah chuan,

is M
Lalruanga chuan “Ka nu, ka \hian a lo kala, ka awmna a rawn zawh leh che

bl RA
chuan “Tlâk lamah a feh’ lo ti ang che u,” a ti a. Chhuah lamah chuan a

d
feh leh ta daih si a. Keichala chu a lo kal a, a va zâwt leh a. “Tlâk lamah a

he
pu O
feh” an lo ti leh a, tlâk lamah chuan a va zawng leh a, a hmu leh ta lo va.
re IZ


be M

A t<k lehah chuan, “Ka nu, vawiin chuan, ‘Chhuah lamah a


feh lo ti ang che u,” a ti a. Lalruanga chu chhuah lamah a feh ta a. Thlâm
o RT

a thleng a, lungtât leh h>m hi mihring angin a siam a, amah chu thlâm
chungah a lâwn ta a. Nakinah chuan Keichala chu a lo kal ta a, râl a\angin
tt E

a han thl$r a, thlâm luhkaa mihring ang chu a han hmu a, a va kal a, a
no SC

han bawh ta chawrh mai a. Chutia a bawh lai tak chuan Lalruanga chuan
thlâm chung a\ang chuan a thalin a zakdawh tak maiah hian a han kap
©

ta mai a. A thih hma chuan Keichala chuan, “Ka \hian, nangin a ni maw
min that hmasa ta, hmana kan intiam tawh ang khan Hrângsaipuia seki
phira inaihah kan tih kha maw?” a han ti \^wk \^wk a. Lalruanga chuan,
“E, \hian Keichal, ni tuk e a! Thlaphâng suh, mathei lovin Hrângsaipuia
seki phir chuan ka han ai ngei ang che,” a ti a. Keichala chu a thi ta a.

Keichala thih veleh chuan Lalruanga chu rei awm lovin a \hian
Keichala aih nân chuan Hrângsaipuia seki phir la tur chuan a kal ta vang
vang a.

Nakinah chuan Hrângsaipuia in chu a va thleng a, a lo luh lai


chu Hrangsaipuia chuan a hre hauh lo va. Hrângsaipuia chu dawi thiam
tak a ni a. A fate chuan, “Ka pa, lo lut rawh, hei mikhual kan thleng
a,” an ti a. Ani chuan, “Awihawm loh loh, a lo luh lai pawh hmu hauh

175
lo i chuan,” a ti a. A fate chuan, “Ka pa, kan tapchhaka hi a \hu reng a
nia, lo lut teh mai,” an ti a. Hrângsaipuia chuan, “Khual chhia nge i nih
khual \ha?” a han ti a. Lalruanga chuan, “Khual \ha,” a ti a. Hrângsaipuia
chuan, Lalruanga a ni tih a hriat veleh a seki phir a la dawn tih a hria a.
An indawi \an ta mai a. Hrângsaipuia chuan, “Thur b> b< tlângan i lo kal
a, ka tapchhakah hian i lo \hu thur b> b< a ni maw?” a ti a. Lalruanga
chuan, “Pial th$n th>n tlângan ka lo kal a, i tapchhakah hian ka lo \hu pial
th$n th>n a nih hi,” a ti a. Hrângsaipuia chuan, “Hr>u bem bum tlângan i
lo kal a, ka tapchhakah hian i lo \hu hr>u bem bum a ni maw?” a ti leh a.
Lalruanga chuan, “Mâm th$n th>n tlângan ka lo kal a, i tapchhakah hian
ka lo \hu mâm th$n th>n a nih hi,” a ti leh a.

is M
Tin, a t<kah chuan t<k\huan an han ei a. Hrângsaipuia chuan

bl RA
Lalruanga hmaah chuan a dawi a phul ta tlat mai a, Lalruanga chuan a ei

d
duh ta tlat lo va. Chumi lai tak chuan Lalruanga chuan Hrângsaipuia fate

he
pu O
buh zing d>ng chu a han dawi a, an intithinrim a, an insual ta bur bur
re IZ

a, an sukte chu an ti ri bur bur a. Mahse, Hrângsaipuia chuan Lalruanga


be M

dawi tih a hria a, a tlan chhuak duh hauh lo va.



o RT

Tin, Lalruanga chuan thil dang a han dawi leh ta zawk a.


Hrângsaipuia vawkpa lian chu pal âwngah a t^ng a, a thi dâwn emaw tih
tt E

khawpin a ng>k ta chiam a. Chu veleh Hrângsaipuia chu a tlân chhuak ta


no SC

hlauh va, chutia a tlân chhuah veleh chuan chaw thl>nga a hma zâwn chu
a her hlauh va, chaw chu a ei ta mial mial a. Hrângsaipuia chu a lo lut
©

leh a, Lalruanga hmaa a dawi phul kha amah chuan a ei ta mial mial a.
An chaw ei kham chuan Lalruanga chuan a seki phir chu lâk a tum ta a.
Hrângsaipuia chuan a ui ta >m >m a, “Arpui, kha, in \hian a lâk dâwn kha,
lim pawp pawp ta che,” a han ti a, Lalruanga chuan, “Mawi ^, arpui, mahni
dawi sa ei pa kha lim zawk rawh,” a ti a. Arpui chuan Hrângsaipuia chu
a lim ta zawk a. Hrângsaipuia chuan a k>l hn>nah chuan, “K>la, kha, in
\hian a lâk dawn kha, tauh nghek rawh,” a han ti leh a. Lalruanga chuan,
“Mawi ^, k>la, mahni dawi sa ei pa kha tauh nghek rawh” a han ti ve leh
a. K>l pawh chuan Hrângsaipuia chu a tauh leh zawk ta mai a.

Lalruanga chuan Hrângsaipuia seki phir chu a kai ta ruau


ruau mai a. Hrângsaipuia chuan a ui >m >m avângin sial chu chaw f<n
meuhvin a thlah ta a. Nakinah chuan lui an zuk thleng a, chaw an fâk

176
dâwn a; Hrângsaipuia chu lungpui chungah hian a \hu a, Lalruanga chuan
kawng laiah sakhi phaw a phah a, a \hu a, chaw an han fâk ta a.

Chutia chaw an f^k lai chuan Lalruanga chuan Hrângsaipuia
lungpui chunga a \hu chu lungpui leh a mawng chu a dawi belhbawm ta
tlat a. Chutia a dawi avâng chuan Hrângsaipuia pawh chuan sakhi phaw
leh Lalruanga mawng chu a dawi belhbawm ve ta tlat a. Hrângsaipuia
chuan, “Ti khân le, i mawng leh sakhi phaw kha a inbelhbawm tlat âwm
si a, tho thei lovin i awm ang a, i thi mai ang le,” a ti a. Lalruanga
chuan, “Engah nge ka thawh theih loh vang, ka hlep thla mai ang asin.
Nang pawh, ti khân i \hu reng ang a, tui a lo lian ang a, i kal sawn thei
âwm si lo va, tui lianin a rawn hr<t ang chia, i rilte a lo \âm ang a, tlân

is M
bo te i tum ang a, i tlân bo thei âwm si lo va, thih chauh lo chu eng

bl RA
mah hmabâk i nei hlei n>m, kei chuan ka duh duhin ka kalpui thei âwm

d
si a,” a ti a. Hrângsaipuia chu a sawi \haih ta vak mai a. Hrângsaipuia

he
pu O
chu a thlaphâng ta hle mai a, Lalruanga hn>nah chuan “Lalruang, a nih
re IZ

leh hawh dawi ins<t ang,” a ti a. Lalruanga chuan, “Aw le, min han s<t
be M

rawh le,” a ti a. A han s<t zo vek a. Hrângsaipuia chuan, “Mi han s<t ve
rawh le,” a ti a. Lalruanga chuan tho rawh le,” a han ti a. Hrangsaipuia
o RT

chu a han tho va, a mawng chu a hek ta hlawk a, chumi hnuah chuan an
in\hen ta a. Nakinah chuan Lalruanga chuan a \hian Keichala-te khua kha
tt E

a han thleng a, Hrângsaipuia seki phir chuan a \hian Keichala chu a ai ta


no SC

dur dur a, a aih zawh chuan an khaw lamah a haw leh ta a.



©

Chung lai chuan nula pakhat dawi thiam tak mai Z^ngkaki a
awm a. Lalruanga chuan a chanchin a lo hria a. Rim turin a dawi b<r \ha
ber a keng a, a kal ta a. Nakinah chuan Z^ngkaki hn>n chu a va thleng
ta a. Z^ngkaki chuan a lo ti\ha hle mai a, Lalruanga chuan a tlangval lai
hmel te a la paih >m >m loh avangin a hmel a la \ha hle mai a. Z^ngkaki
chuan a ngaizâwng der hle mai a. Tin, Z^ngkaki pawh nula hmel \ha tak
a nih avangin Lalruanga pawh chuan a ngaizâwng ve hle mai a. Nil>ngin
an inkâwm ta a. A t<kah chuan Lalruanga chu Z^ngkaki inah a han leng
leh a, chumi ni chuan Lalruanga chu chhun lai takah hian a muhil ta a.
Z^ngkaki chuan Lalruanga mumangah chuan chh<m hi a z$ntir mup mup
a, chutih lai chuan Z^ngkaki chuan a han kai tho va, “I mumangah eng
nge i hmuh le?” a ti a. Lalruanga chuan, “Chh<mpui hi a lo z$ng mup
mup a, ka lo chh>m kiang duak duak mai,” a ti a. Z^ngkaki chuan a dawi
hneh lo tih a inhria a.

177
Chumi hnu chuan Lalruanga chu an khuaah a hâwng ta daih
a, a hâwn hnu rei lo teah chuan Z^ngkaki chuan Lalruanga chu lo zin leh
turin a chah ta a. “Lalruanga kha lo kal leh teh se, a dawi ka hneh lo va;
tin, a fa pawh ka pai a, naupuakpuan kengin lo kal rawh se,” a han ti a.

Tin, Lalruanga chuan chumi \um chuan a dawi b<r chhe
zâwk a keng a, a kal leh ta vang vang a. Tin, a tawpah chuan Z^ngkaki
hn>n chu a va thleng leh ta a. A naupuakpuan ken chu a pe a. Z^ngkaki
chuan a hmaa a lo lawm ang bawk khan a lo lawm leh a, nil>ng chuan an
inkâwm leh ta a. Chutia an inkawm lai chuan Z^ngkaki chuan Lalruanga
chu a timu leh ta a. A mumangah chuan chh<mpui chu a z$ntir leh ta mup
mup mai a. Z^ngkaki chuan Lalruanga chu a han kai tho leh a. “Lalruang

is M
i mumangah eng nge i hmuh le?” a han ti leh a. Lalruanga chuan, “Ka

bl RA
mumangah chuan chh<mpui hi a lo z$ng mup mup mai a, ka lo chh>m

d
\hin a; mahse, ka lo chh>m kiang zo ta hauh lo mai,” a ti a.

he
pu O
re IZ

Chutianga Lalruangan a han sawi chuan Z^ngkaki chu a in chhung


be M

a\ang chuan a zuang chhuak lawk a, ka inpui, lungpuiah chang rawh,” a han
ti ta mai a. Chu veleh chuan a in chu lungpuiah a lo chang ta vek mai a.
o RT

Lalruanga chuan chu lungpui chu a han dawi keh dâwn a, a han dawi khi tuar
tuar \hin a; mahsela, Z^ngkakin a khi a piangah chuan khawihn<n hi a lo bel
tt E

phui zat zat z>l a, a dawi phel thei ta r>ng r>ng lo mai a, a ril a lo \âm ta a,
no SC

chutia a ril \âm chuan Z^ngkaki chuan lungpui khi karah chuan buh f<n a
thlâksak \hin a, ni rei fe a awm hnuah chuan Lalruanga mangang chu a r<m
©

a r<m ta mai a. “Tunah chuan ka mang a ang ta tak zet mai, tih ngaihna lah
chu ka hre si lo,” a ti ta a. Z^ngkaki chuan, “A nih kha, thih chauh lo chu
eng mah beisei duh suh, thih chauh a ni i hmabâk tâk ni,” a tihsan ta mai a.

Nakinah chuan Lalruanga kiangah chuan chaichim t> hi a lo


kal a, Lalruanga chuan chaichim hn>nah chuan, “Chima, i pu mang a
ang alawm le, kan inah khan va kal ta vang vang langin, ka nute khum
kianga tungchawah khan ka ipte ka bâng a, chutah chuan ka dawi b<r
\ha zawk a awm a, va la rawh,” a ti a. Chutichuan, chaichim chu a kal
ta vang vang a, Lalruanga te in chu a va thleng a, an tungchawa ipte
chhunga dawi b<r chu a la a, a kir leh ta a.

Nakinah chuan lui a va thleng a, chu lui chu a kal lam kha
chuan a kâm >m >m a, a va thlen leh chuan a lo lian sen ta ph<t mai a.

178
Chaichim chuan chu lui lian chu kai ngaihna a hre ta lo va, a h>lna te
a han zawng chiam \hin a; mahse, a hmu zo ta hlawl lo va. A tâwpah
chuan lui kama phaiph>k hnah pakhat chu a han chilh chhum a, a chungah
chuan a \hu a, a pu Lalruanga dawi b<r chu a keng z>l bawk a, tui lian
chungah chuan a han inthai ta a.

Nakinah chuan lui lai chu a han inthai thleng a, tui zangkhauh
chu a lo nasa >m kher a, a t^ng ta reng mai a. Chaichim t> chuan tih
ngaihna a hre ta lo va, chutih nâkalai chuan a pu Lalruanga dawi b<r chu
tui chuan a len thlâksak ta vawn vawn mai a, dawi b<r chuan, “Ka pu, min
chhan rawh, ka pu min chhan rawh,” a ti ta \awk \awk a, chaichim chuan
a la thei si lo va, dawi b<r chu a au thla z>l a, “Ka pu, hei ka boral dawn

is M
ta zuk nia le, aw, ka pu, min chhan rawh,” tiin a au thla ta z>l a.

bl RA
d
Nakinah chuan chumi lui mawng lamah chuan Vai lal

he
pu O
chhiahhlawhten ngawi an lo dawh a, chu mite chuan an lo la a, dawi b<r
re IZ

chu an chhu keh ta a, an chhut keh zâwng chuan anmahni chu a per a,
be M

dawi an thiam phah ta a.


o RT

Tin, Lalruanga kha lungpui chhungah chuan hrehawm ti takin


a awm a, a dawi b<r chu a lo thleng thei si lo va, a tâwpah chuan a lo
tt E

thi ta a ni. Z^ngkaki hian Lalruanga hi dawi thiam a ni tih a hriat avangin
no SC

a dawia hneh \alh a tum a, a biakbum a, a tâwpah chuan a kutah ngei


chuan Lalruanga chu a lo thi ta a ni.
©

Thu har hrilh fiahna

tuak : inkawp, tuak khat chu pahnih inkawp tihna.


fawm ngah : phurh khawp fawm zo tawh
lasi : thlarau chi khat, ramsa enkawltu, mihringte
mal sawm theitu nia ngaih
perngo : lova buh eitu ramsate hlauh atana mau phel
lo vau tluana vih k<l
vawkz>l : vawkl^; vawknu no la pai lo
hr^m : chang, upa tawh; nau pai hr^m chu hrin hun
\ep tawh hi

179
siks$l : ruah s<r laia hlo thlo chunga khum theih
tura hn^ng leh hnahthiala siam, lu leh taksa
tihul thei
kawtchhuah : khaw luhna kalkawng khaw p^wn chin mai hi
hrilhhai : sawi tur hre lo, beidawng
r^lth^wl : ramchhuahna leh r^l beihnaa tui an pai
\hinna th^wl, hrui hn^nga cher
b>l mawngphah : Hmanlai lei b>l hman lai chuan sa te, thlai
te an chhum dawn hian a kan uh loh nan b>l
mawng chhung lamah hnah an phah \hin a,
chutiang hnah chu b>l mawngphah a ni.
keimi : mihringa chang thei sakei

is M
rawchhem : b<r reh kuaka mau te tak t> t> insei hleiha

bl RA
phuar khawm, a mau kua a\anga chhem rik

d
theih

he
pu O
nghalrual : sanghal hi a pikhawi hovin a rualin an awm
re IZ

\hin a, chu chu nghalrual a ni


be M

meibu : Thang\ung, t<m leh meihl> te hi a k^wr


chhunga a bu awm hi an ziat khawk a, z>n
o RT

tuiin an chiah a, an pho ro leh a. Chu chu


Mizo meitalha a meilung \ekin a tim<t \hin
tt E

a, meibu an ti.
no SC

hmuamhma : sehna, kahna, vihna, chhunna, vuakna, etc.


diso : Tl<ng hm^wra in dung lam zui z^wnga di
©

chih, a hmawr uai kuai.


tinhn^ : tin hm^wr leh a tisa inzawmna lai
nunchan : thazat chhuah, thau khawh; chakzia lantir
tura t^l vel
saphuthlik : ‘seh sawk a ni mai’ tihna
thalfangch^r : ‘thala kah zawt a ni mai’ tihna
phol>ng : hemi thawnthuah hi chuan tlangsam tihna
ar \hum : ar not> keu hlim a pui hruai lai
saph< : ramsa chi khat a hmul inthuah chhawng thluah
bawkb^wnr<l : bawkbawn pangang
zakdawh : lung (heart) zawn vel lai tak, zak sir tawn
tawn hi
phaiph>k : t<m chhungkuaa mi a t> deuh chi

180
TIH TURTE

1. Lalruanga leh Keichala thawnthu hi a hnuaia point hrang hrang


hmang hian tawi t>in han sawi teh.
• Lalruanga nu leh pa chanchin
• Lalruanga pian dan
• Keichala nen an intawn dan
• Keichala nen an inhm>lm^k dan

is M
bl RA
2. Lalruangan dawi b<r hmanga a thil tih panga ziak rawh.

d
he
pu O
3. Lalruanga a nu’n a pai laia a thusawite kha han ziak chhuak teh.
re IZ
be M

4. Heng zawhnate hi chhang teh.


(a) Tu zawkin nge nu leh pa inhmuh rawta, engtin nge pakhatin
o RT

a lo chhan?
(aw) Eng vangin nge Keichala khan Lalruanga sa kah hmuamhma
tt E

a zawn hmuh theih loh?


no SC

(b) Lalruangan Keichala awmna thing a fik hmawk a, Keichala a


tl^k th<m zawt khan eng nge a sawi?
©

(ch) Lalruanga chunga Keichala nu leh pate lawmna chhan kha


han sawi teh.

5. Heng thu hmang hian sentence siam rawh.


\hut \hut duak duak th$n th>n
hiar hiar \ham \ham bap bap
pawp pawp phuar phuar \^wk \^wk

6. Mizo \hi hming i hriat apiang ziak la, \ha leh mawi i tih ber sawi
bawk rawh.

181
7. Hengte hi eng atân nge an hman \hin?
dumbâwm rawchh>m tuithâwl
fei meibu perngo

8. Hêng mite hi eng ang mite nge an nih?


Z^lhrânga Keichala Vânhrika
Z^ngkaki Z^wltleipuii Hr^ngsaipuia

9. Mizo thang chi hrang hrang hming sawi la, eng awh nan nge an
hman \hin sawi bawk rawh.

is M
bl RA
Activity

d
he
pu O
10. I zin ngai em? I zin kawnga i thil hmuh tawh, thil hrang hrang sawm
re IZ

ziak la, chumi zinga i duh ber pakhat chu a lem ziak rawh.
be M
o RT

|hian \ha chuan a hmangaih a, a duhsak a, r>l lovin a zilh z^wk


tt E

\hin. Mamawh hunah a tlanchhe lo va; tawrh leh hek huamin a


no SC

nun a th^p ngam. Chhiat ber laia \hian chu \hian tak an ni.
©

182

You might also like