You are on page 1of 48

EditorialBoard: 1

Editor-in-chief : Dr.F.LallianhliraP
, rincipalDirector,H&FW
Editors : 1)Dr.Lalrozama,I.A.S.,MD(NHM)
2)Dr.H.Lalchungnunga,DHS
3)Dr.T.Lalhmangaihi,DHME
NewsEditor : PuC.LalmuankimaS , MEMO  : 2322498(O)
Dr.Zorinsangi,NodalOfficer(Training)
Members : Dr.Vanlalsawma,JD(FW),DHS
Dr.P.C.Lalramliana,JointDirector,(P),DHME
PuLalsawma,JD(FDA),DHS
PiLalbiaksangi,JD(Nursing),DHME
LindaLalsanghliriC , onsultantIEC,NHM
PuV.L.Thlanawma,MF&AS,JD(Acct.)
Asst.Editors : PuC.LalthanchhungaB , EE  : 9862791814(M)
PuH.ZothankhumaB , EE  : 9612715524(M)
Cir.Manager : PuM.S.DawngkimaRalteA ,E  : 9436199510(M)
Asst.Cir.Manager : PuK.LalrinsiamaP , rojectionist  : 9436198379(M)
Correspondence PuLalchhanchhuaha P,rojectionist  : 8974304288(M)
Achhungathuawmte
1. Editorial .................................................................. 2
2. Methamphetamine ...................................................... 3
3. Phurovernatna(Bipolaraffectivedisorder) ...................... 9
4. Chhiarmawlhteh......................................................1 1
5. Septicemia ..............................................................14
6. Ashmaveitetan....................................................... 17
7. Naupailaiainenkawldan .......................................... 2 0
8. EngtinngeTBkandoanga,kantihremtheihang? ............... 2 3
9. Izunathlumveem? ................................................. 2 6
10. NationalTobaccoControlProgrammeMizoram
2017–2018chhungakandinhmuntlangpui .................... 3 0
11. Gout(Miparuhseh) .................................................. 3 5
12. Zetuzu ................................................................. 4 0
13. Hmangchang:Toothpastehmang\angkairawhle ............. 4 2
14. Taksaathillut ......................................................... 4 4
15. Keimahni ............................................................... 4 7
2

Editorial

A BUL |AN |HAT


Hun a inher a, kum 2019 chu kan lo chuangkai
leh ta reng mai a. Kum bul atangin mahni hna \heuhah
hma thar lain bul kan \an \ha leh dawn chu a nih hi.
Thingtlang lo nei mi chuan lo vah a\anga a bul a \an
\hat chuan hlo thlawh thlengin a awl phah an ti \hin a.
Kum bul a\anga bul \an \hat chuan kum tawp thlengin
rah a chhuah \ha tih hi a dik khawp mai. Zirlaite pawh
an bang bik lo ve. In satu pawhin a bul (foundation)
a\anga a \an \hat chuan a sak zawh thlenga lawmna
leh hlimna a ni \hin.
Office lama thawkte pawh hian kum bul a\anga
kan hnate pending awm lova bul \ha taka kan \an
chuan kum tluanin a rah sengtu kan ni ve nghal \hin.
Kan rawngbawl sak mipuite leh ni tina min dawrtute
tan hlei hlei malsawmna kan lo nih ve theihna kawng
awm chhun a ni tih hre \heuh ang u.
A bik takin, keini Health Department-a thawkte
pawhin thlasik anga khel lova hunbi neia mipui huapa
kan hma lakna - heng thosi kah te, Leprosy Week (phar
dona beihpui), Blindness Week (mitdelna dona beihpui)
angah te pawh hian Zokhaw kilkhawr bera thawktute
leh hmunpui lama mite pawh hian \anrualna \ha nena
bul kan \an a pawimawh tak zet zet a ni.
A bul \an \hat chu a chanve zo ang a ni.
3

M ET H A MP H ET A M IN E
Dr. Ruth Lalmuanpuii
Psychiatry Department, Kulikawn Hospital
Eng nge a nih: Methamphetamine hi Amphetamine-Type
Stimulants an tih zinga damdawi pakhat a ni a, thluak leh a tha
zam chhawk tho thei (psycho stimulants) a ni. Hman sual chuan
damdawi hlauhawm tak, damdawi hmansual thin ho zinga
hlauhawm leh ngawl vei awl ber pawla ngaih a ni a, nghei har
ber pawla ngaih a ni bawk. Chuvangin tun tuma kan thuchah
ber chu khawvel puma methamphetamine chungchang an au hla
ber ‘Not even once’ - ‘Vawi khat pawh ti chhin suh’ tih hi a ni.
He ruih hlo hi ice, speed, crystal, crank, party drug etc tih tein
an sawi bawk. Mizoramah chuan meth tih hian a lar deuh ber
awm e. Pseudo-ephedrine leh thil dang hlauhawm tak tak (a
then hi chu awlsam taka hmuh mai theih anih avangin ziak lang
lo mai ila) nen chawhpawlha siam chhuah a ni a, siam lai te
pawhin a puak vak theiin a siamtute pawh an kan phah fo thin.
An siamna khu leh a meth an lak chhuah hnua chuangbang (waste
product) pawh hi a hip pha tan chuan a la hlauhawmin naupang
phei chuan an thih phah fo a ni. A mum, a dip leh darthlalang
anga fim (crystal) angin a awm thin. Mizorama lo lut hi chu a
thlangpuiin a mum a ni a, a in ang lo nual a, a thenah chuan 'ky'
(the world is yours- khawvel hi i ta a ni) tih inziak a awm thin.
H mu h ch h u a h dan: ni a. Heti chung hian indopui
Amphetamine hi 1887 khan pahnihna lai khan Japan sipai
Germany-ah hmuh chhuah t en an tha tihchak nan an
hmasak ber a ni. 1914 khan hmang nasa hle a. Indo zawh
methamphetamine hi Japan a atang hi chuan an hmang sual
siam chhuah leh a ni a. Hman zui nghal nasa hle a ni.
sual theih leh rilru buaina a A hnathawh dan: Kan thluak
thlen thin t ih hmuhchhuah hi hriatna thazam (nerve) tam
hmasak ber chu 1936 khan a t ak inzawmkhawm a ni a.
4
Nerve pakhat hian a zawmpui theihna, tha leh tha lo kan thliar
nerve hnenah neu rotra ns- hran theihna (judgement) etc
mi t t er s k a n t ih h man g in leh kan taksa chet dan min
chanchin a hrilh chhawng zel thunun theih tirtu a ni. Meth hi
thin a ni. Heng neurotrans- taksaa a luh veleh thluakah a
mitters hi chi hrang hrang, lut nghal a, dopamine siamtu
hnathawh hrang hrang nei an hriatna (nerve) hi nasa taka
ni. Nerve leh nerve inkarah chawk thovin dopamine hi
hian khi/karawl tlem a awm a, vawi leh khatah a lo sang ta em
sy n a p t i c c l e f t an t i a . em thin a . An zir chianna
Neurotransmitters-te hi helai p ak ha t a s az u ( r a t ) - a a n
khi-ah hian an lo chhuak thin enchhinah chuan zu/meizial te
a ni. Heng lo dawngsawng tu kan zuk hian dopamine hi a let
receptors kan tih te hi nerve 1 0 0 - 2 0 0 v elin a sa ng a ,
hmawrah hian an awm teuh cocaine ah hian a let 350 velin
bawk a. Helai khi (synaptic a sang a, meth-ah chuan a let
cleft)-a neurotransmitters 1250 velin a sang a ni. Hetia
awm tur aia a tam emaw, a dopamine a san em avang hian
tlem lutuk emaw leh receptors meth hnathawh a lo zawh a, a
nghawng leh hi a na em em a,
ten an thawh tur anga an thawh
tuar thei lovin tih leh vat vat an
theih loh hian taksaah harsatna
duh thin a ni. Tin, dopamine
leh buaina hrang hrang a lo
sang lutuk hian a lo dawng-
awm thin a ni.
sawngtu receptors-te kha a
Methamphetamine hian tichhe tial tial a, an thawh tur
kan thluak a neurotransmitters ang an thawh theih loh avangin
chi hrang hrang dopamine, dopamine pawh thluakah a
serotonine, nor- adrenaline tlem tial tial a, chuvangin rei
te a chawk tho ber a. Heng loteah meth hian a tira nuam a
zingah pawh hian dopamine siam kha a siam thei tawh lova,
hmang hian a thawk nasa zual a hma anga nuam duh khan an
bik a ni. Dopamine hi nuam ti tam tial tial a, mahse a tira
min tih tirtu, hlimna min petu, tluk thei tawh lo. A tawpah
t hil zir t heihna, hr iat r eng chuan nawmna awm tawh miah
5
lovin, ti lo thei bawk si lovin lohna, mipat hmeichhiatnaah
an awm thin. Chu mai bakah pawh sanna, thil pakhata rilru
dopamine hnathawh kan tarlan pek ding tlat leh thil ngai tih
takte pawh kha a ti chhe vek nawn tih nawn te a awm thin.
bawk. National Institute of Hei hi a nuam lai ber chu a ni .
Drug Addiction-a an Director, Darkar 4-16 vel a awh thin.
Dr No r a Vo lko w- in a zir Binge - A nawmna thlahlel
chiannaah heng receptors-te hi hian a hnathawh a lo hniam
thla 14 vel chhung chuan an lo deuh vel leh an ti leh nghal char
thang tha leh thei a, mahse char thin. Mahse an tih nawn
dopamine hnathawh lo chhe ta, apiangin a nawmna a tlem tial
taksa chet dan thunun theihna t ial a, a t a wp ah chu an a
te, hriatreng theihna te etc hi nawmna an hre thei tawh lo
chu a tha thei tawh chuang lo thin. Ni 3-15 vel a awh thei.
a ni a ti.
Tweaking - A nawmna a bo
T a k sa a n g h a w n g d a n : a, mahse a damdawi tih leh
T a k sa a n g haw ng d an hi chakna nasa lutuk an nei thin.
kawng hnihin then tai la. An rilru a mumal lo tan a, an
A tira a nghawng dan (imme- taksa chhungah rannung vak
diate effect): Meth taksaa a nuai nuai ang tein an hria a, an
luh vel leha a hnathawh dan hi thak vak thei bawk. Mi hriat
a indawt in k awng hr ang ve loh aw te an hria a, mi hmuh
hrangin an then a. Chungte chu: ve loh thil te an hmu a, thil ni
miah lo ni tlata hriatna te an nei
Rush - Lungphu a lo rang vak a, an buai hle thin. An rilru buai
a, BP a sang a, marphu a lo avang te leh an chhia leh tha
rang a, kan taksa in kan thil ei hriatna a lo tlakhniam tawh
te chaknaah a chan tir zung avang tein hetih hun lai hian an
zu ng t hin ( met abo lism) . hlauhawm hle a, mahni intihnat
Minute 30 vel a awh thin. leh midang kuthlak mai te an
High - Hlimna, phurna, mahni awlsam em em a ni.
inrintawkna, ber emaw intihna, Crush - Taksain a t uar zo
tha tho em emna, mut chhuah tawh lova, an let tawp tawh.
6
Thi ang maiin rei tak an mu tha thliar hran theihna te, rilru
bawrh bawrh thin . Ni 1 -3. vel leh taksa thunun/ insumtheihna
a awh thin. te, hmalam hun dawn thiamna
Hangover - Rilru leh taksa te etc a ti chhe thin. Rilru lam
dinhmun chhe deuhin an lo buaina a thlen nasa thei hle
harh chhuak leh a, an bal in an bawk.
rimchhia a, an riltamin an chau Lung - Lung phu a tirang nasa
ngawih ngawih a, an taksa a ro a, a rei deuhah chuan lung a lo
(dehydrated) a, an rilru an chak lovin a lo vung a, thisen
hmang tha thei lo thin a ni. a dawng tha lovin a pe chhuak
Hetiang hian ni 2-14 vel an tha thei lova, taksa peng dang a
awm thei a, mahse a hreawm nghawngin, stroke te pawh an nei
em avangin meth bawk an thei. A tawpah chuan lungphu
zawng leh thin. chawlin an thi mai thin a ni.
Withdrawal - Hango ver a Taksa chet dan - Taksa chet
zawh hian withdrawal a in\an dan mak deuh deuh thunun
dawn chauh a. Nun hlimlohna theih miah loh te, taksa peng
le h be id aw nn a na sa t ak khawi lai emaw phu zuk zuk
(depression) an nei thin. An reng te, taksa khur leh khawng
chau a, engtih mah an phur te, tawng that theih loh leh thil
lova, thih chakna leh mahni tih that theih loh te, kaih te a
nunna lak duhna an nei lian hle thlen thei.
thin. Hlauhthawnna leh manganna Khawsik sang lut uk a
(anxiety) an nei nasa thin bawk. thlen thei bawk.
Depression leh anxiety te hi a
nasain a daih rei thin bawk a, an Thisen zam - Thisen zam a ti
tuar zawh loh chuan meth-ah zim a, hei hian taksa peng
bawk an lut leh thin. hrang hrang thisen dawn dan a
ti danglamin nghawng tha lo
A rei deuha nghawng dan tak tak a nei thei. Vun te a tiro
(Long term effect): a, a tichuar bawk a, hliamte a
Thluak - Thil hriatreng theihna dam tha thei lova, arngeng leh
te, zir thar theihna te, chhia leh vun harsatna hrang hrang a
7
siam thei. Hengte avang hian chuap a khawih avangin rei
kum rei lo teah an hmel a tar loteah kaih leh nikhaw hre
bawih bawih thin a ni. Thil ngai lovin an awm a, thih mai a awl
tih neuh neuh an chin avangin, khawp mai. Meth ti rei tawh
arngeng leh bawl te an sik an sik te chu en mai hian hriat an awl
thin a, a dam har bawk si a, an hle a ni.
hmel a tichhe zual thin a ni. En ka wl n a : A en k aw ln a
Rihna a tlahniam - Chaw ei damdawi tak hi a la awm lova,
tui lohna te, mut theih lohna te chuvangin taksa leh rilru lam
leh tihrawl a tihchhiat avang harsatna an tawh pawhin an
tein an chher tial tial thin. harsatna tawh a zira enkawl
Sam - Sam a ti thla nasain a mai a ng ai ( sy mp t o mat ic
kawlh vek thei. treatment). A thawh dan a
nasat em avangin nghei har an
Ha leh ka chhung - Thisen ti em em a, chuvangin a tha ber
dawn that tawk loh avang tein chu rei deuh chhung enkawlna
ka chhung a ro em em thin a, bik hmun a awm a, psycho-
ha thial an ching a, ei leh in t herapy hrang hrang nena
mumal loh leh ha leh ka chhung enkawl hi a ni (lo ng t erm
enkawl that loh avang tein ha residential treatment). Khaw-
a ngetin a muat duh em em a, thlang lama an hman lar ber
a bal duh hle bawk. Hna hni te
chu ‘matrix model’ an ti a, thla
a puamin a rimchhe duh hle
4 atanga thla 10 vel chhung a
bawk. Hei hi 'meth mouth' an
ngai thin a ni. Heng enkawl
ti thin.
theihna te hi kan mamawh
HI V / S T D - Mip a t hmei- dawn hle a ni.
chhiatna lama an san avangin
A pawimawh ber erawh
HIV leh mipat hmeichhiatna
c hu a v en himna h i a ni.
atanga kai theih natna an kai
Awareness hi mi tam takin an
duh hle.
sawiselin tih tur inkawhhmuhna
Overdose - Overdo se hian mai mai leh hre lo tur kan
lung, thluak, kal, tihrawl leh inhriattir an ti thin a. Dikna
8
chen pawh sawi thiam loh damdawi mah lak loh tur tih te
chuan a awm t hei .Mahse s aw i t a m a p a wima wh .
awareness tel lo chuan inven Naup ang leh t leirawlt e hi
ngaihna a awm lo. Psychiatry nunphung tha (life skills) hrang
deparmentt-in ruihhlo tite kan hrang - harsatna sutkian dan
zir chhianna kal mekah hian t h a t e , t h in r imn a le h
drugs an tih hmaa awareness ngaihtuahna thunun dan tha te,
an neih dan kan zawhnaa a tam a tul huna huaisen taka 'ka duh
zawk chuan a nawmna chauh lo' tih ngam dan te, thian kawm
an hria a ni. Chuvangin a nihna dan leh midangte nena nunho
dik tak te, a hlauhawm zia te dan tha te etc kan zir tir fo a
hi kan sawi tam a pawimawh a pawimawh em em a ni. Hei
ni. Meth phei chu vawi khat tih bakah hian Pathian tihna tak
pawh a pawi em em avangin tak nei thei tura kan zirtir leh
vawi khat pawh ti chhin lo tura nu leh pate entawn tlaka kan
kan hrilh tam a pawimawh.Tin, awm hi a pawimawh hle bawk.
inven ngaihna hrang hrang, Chuvangin mizo mipuite hian
entirnan, naupang zawkte chu tan la ila, he ruih hlo hlauhawm
doctor chawh loh leh chhungte tak do tur hian kan theihna chin
pek loh chu a that zia sawi mah theuhah kan theih ang tawk
se, t uma hnen at anga eng tawkin tan ila teuh ang u.

Hmangchang….
ZAWNG|AH DAH|HAT DAN
Tunlai hi zawng\ah tam vanglai a ni a, nakin lawkah chuan
a rem leh mai dawn si a, chuvang chuan a awm loh hun atana
dah\hat dan mawlmang tak si chu hetiang hi a ni.
Lei laikhuar la, chumi khuarah chuan changel hnah emaw,
hnahthial hnah emaw phah chhuak vek la, zawng\ah chu zuk
dah la, zawng\ah hian lei a tawk miah tur a ni lo. Tichuan
changel/hnahthial hnah bawkin uluk takin khuh chhuak leh vek
rawh.
9
PHUR OVER NATNA (BIPOLAR AFFECTIVE DISORDER)
Dr. Lalhriatpuia MD (Psychiatry)
izoten a kan hmelhriat hle tawh mahse natna anga kan
M ngai teh chiam loh a nih hmel. Bipolar tih hian natna
zehnih nei, a lanchhuah dan pahnih awm thin a nih avangin
hriatthiam pawh a har ve deuh thin a. Depression leh depression
letling chiah (mania kan tih) in a langchhuak thin. Bipolar tih
chuan pole hnih nei a ni miau a, chuvang chuan Depression, a
nguai, beidawng em em zawng leh a letling chiah Mania, a
harhvang inngaihlu em em zawngin a in lan chhawk thin a ni.
Engtia tam Nge? ching. Mut an mamawh tlem
nghal a, zanah pawh darkar
Zirna hrang hrang atanga
hnih chauh pawh mu mahse a
a landanin mi za zel a 3 velin
tukah an harhvang em em tho.
kan damchhung hian he natna
Idea chi hrang hrang dik lem
hi nei tur anga chhut a ni.
lo an nei zut zut a, pawisa lam
A lanchhuah dan: dehchhuahdan t ur leh ram
A h l i m l a m ( Ma n i a ) : hmasawn thutna tur te, mi bik
Depression letling chiah kan tih r iau an nihna t ifiah t u rt e
angin an hlim em em a, an phur lampang a ni duh. Thil pakhat
mai piah lamah an phul tel thin, (to pic) t ui em em in sawi
an tha a tho em em bawk. An mahse awlsam takin thil thleng
tawng ringin an tawng hnem dangin an rilru a hruai sawn
em em a, an tawng tawp thei thut thut thin bawk. Thil hi hre
lo a ni ber. Sakhuana lamah dikberah an inngai tlat a, hnial
pawh an kalna em em a, ahma hlekin an thirim hma em em
a ngaihsak vak ngai lo pawn bawk. Entir nan: Isua inti te
an ngaihsak thar thut a, tam pawh ward-ah kan kawl thin
takin Pathian ang te hial in an a, Vaiah p awh an sakhua
inchal thin. Chumi piah lamah Pathiana inchhal an tam hle.
inchei dante a u chhuak nghal Obama thianpa inti te pawh ka
a, thil tul lo lei vak vak an lo admit tawh hial a ni. Chumai
10
piah lamah vawi khat bazara awm a, a lan chhuah dan azirin
saree hak 5000 lei te pawh an damdawi pawh hman thin a ni.
awm. Mania zawnga lan chhuak a nih
A Hlim lo lam (Depression): chuan anti-psychotic leh mood
Rilru ngui, thiltih chak lo, peih stabilizer kantihtepek thin an ni
lo ngawih ng awih, mahni a, D ep r e ss io n za wn g a a
inthiam lohna an ngah a, a lanchhuah pawn depression
beidawng zawngin a thawk damdawi pangngai lo deuh pek
bawk a, Depression pangngai thin an ni. Chhungte tan a
nen a danglamna vak a awm lo. buaithlak em em a, rilru natna
dang angin in entir hma a
Enkawl dan? pawimawh em em a, enkawl
Bipolar natna tan hian in vat a nih chuan rei lo t>ah
enkawlna damdawi tam taka control vat theih a ni.

SAWHTHING
Puma thil thur tam lutuk: Sawhthing tui sawr 10ml-ah
thinghmarcha leh Jeera rawtdip tlemte chawhpawlhin ei \hin a \ha.
Pum na: Sawhthing ro rawt dip gram nga leh chini gram nga
chawhpawlha ei a \ha.
Ha na, tonsil na, aw chhang: Sawhthing hring ei a \ha.
Kawpuar : Sawhthing den-sawm, tuiin chhuma a chhumna tui
in a \ha.
Ha na, mit \ha lo : Sawhthing densawm diaka ha na lai zawn
vel biang pawn lamah leh mit ko velah bel tur.
Hritlang awm na, hnap tui: Sawhthing hring densawm, tuiin
chhuma a tui in a \ha.
Hritlang: Sawhthing hring 60gms densawma tui litre khatin mei
na vak lovah chhum tur. A chhumna tui 250ml a nih hunah thlit
chhuaha thinghmarcha tlemte nen chawhpawlhin ni khatah vawi
thum 60ml zelin in tur.
11

CHHIAR MAWLH TEH


H. Thankima
Kan fate hi Pathian laka kan Ro chan, kan thil neih hlu
berte an ni a. An taksa, rilru leh thlarau enkawla siam puitlin hi
kan mawhphurhna, kan kova innghat tlat a ni tih hi i hre nawn
\heuh ang u. Min siamtu Pathian hnena hruai thleng tur leh \hang
lo thar zel tur atana parmawi tak chhuah turin keini nu leh pate
hian \an kan lak thar leh a va pawimawh em!
Tunlaia kan \halaite nun sama awmin sawiselna tur
suattu, nu leh pa leh unaute pawh awm lo khawpin an
rilru mangang ngawih ngawiha khawsa a ni mai thei. Chuvang
siamtu leh hremhmun khurpuia ngawt chuan kan ngaih kan ti
hnuk liam \hin tu damdawi a ni \ha tur em ni ang? Hnai lo ve,
lo zawnga hman sual hi dovin, In chhung khur piah lama
a tih chimih nan beihpui i thlak khawlaia an nundan leh \hen
thar leh teh ang u. leh rual an kawm danah te kan
Khawvel thiamna \hang thlithlai zui fo hi a pawimawh
chho mek kara sualna chi hrang takzet a ni. Khawlaia an vah
hrang ti punluntu damdawi chhuahin khawi hmunah nge an
hman dik lohna sual chuan kan va chet tlat \hin tih te eng ang
Zoram a tuam \an ve mek a, mi nge an kawm \hin tih te hi
kan \halai, kan fa duh ngawih ngaihtuaha chhui zui a \ul em
ngawih te’n Chatuan Thlan em a ni.
thim an pan zung zung ta mai! Fate nunphung/khawsak
Chhanchhuahna hna kan thawh dan t hlit hlaia chhui zu ina
tak tak a ngai ta a ni. He thim kawngah hian nu leh pa tam
lal kulh hi engtin nge kan thiah tak te hian kan mawhphurhna
ang le? kan hlen zo lo ta fo mai. Kan
Ka n fa t e n u n d a n hi fate hi an sual hrim hrim a ni
thinlung takin kan ngaihven \hin lo. An \hatna leh \hat lohna
em? In chhung khurah duhthu- kawngah hian nu leh pate hian
12
mawhphurhna zaa sawm kua awm kawngah chuan zirtir ula,
lai kan nei niin a lang. A upat hun pawhin a thlah lo
Nu leh pa tam tak te chu vang,’ a lo ti a. Chuvangin kan
k h aw t lan g le h Ko hh r a na fate an lo pian chhuah a\ang
r aw ng ba wln a k a wn g a h hian nun kawng dik zawh a,
\hahnem ngai taka thawkin t ak sa mai n i lo , t h la r a u
chawimawi kan hlawh viau chhandamna an chan theihna
pawh a ni thei. Mahse, he mi turin mawhphurhna kan kovah
r ual hian ‘Fat e enkawlna rawn innghat nghal a ni.
kawngah kan hlawhtling em?’ Tunlaiin kan Zo ramah
tih kan inchhut ngun a ngai a damdawi chi hrang hrang te
ni. Kohhran rawngbawlna hi a zingah Spasmo Proxyvon hi
tawk neih thiam a ngai hle mai. \halaiten an hmang dik lo nasa
Nu leh p a t a m t a k ch u em em a. He damdawi hi
Kohhranah \hahnem ngai taka capsule Form a ni a, ei tura
thawkin inkhawm hun apiang siam a ni. Ei tura siam ni si, an
an hlah lo va, chu mai bakah ti tui a, in jection nan an la
zan hun awl apiangah Kohhran hmang \alh a ni.
Committee etc, ah tel kim zel
Ruihhlo dona kawngah
an tum bawk nen. A pawi ber
hian so rkar leh khawt lang
mai c hu in lama an fat e
\angrual ten beihpui pawh an
engtiangin nge an lo khawsak
thlak nasa ngial tawh mai.
tih lungkhamna an nei tlat lo
Kawng ro a su hle na chungin
mai hi a ni.
a ler a\anga \huai ai chuan a
Kohhran rawngbawlna hi bulpui ber chhungkaw tin nu
a hlu em em a, kan tih ngei tur leh pate hian \an han la thar leh
a ni. Amaherawhchu Pathian zual ila a hlawk leh zualin a
laka kan rochan kan fate kan rinawm.
thlahtlam si chuan Pathian
Awle, ruihhlo khurpui a tlu
rawng kan bawlna chu a zik
lut mek kan fate chhanchhuak
tluak lo a ni. Kan Pathian thu
tur leh a la thlu lut lote pawh
ngeiin, ‘Naupang chu a kalna
veng t u r in heng a hnu aia
13
rawtna te hi zawm i han tum laka fihlim te chauh kawm tir
teh ang. hram tum ang che.
1. I fa chu a tette a\angin a 5. Ruihhlo \hat lohzia sim a
mizia leh tui zawng hriat tum la. harsatzia taksa leh thlarau tana
Chu chu tihlawhtling ngei turin a pawi theihzia te hrilh mawlh
i theih tawp chhuah ang che. mawlh la, an rilruah tuh tlat tum
ang che. Kan fate hi i invensak
2. I rohlu ber a ni tih hria in
tawn \heuh ang u.
uluk tak leh dimdawi takin
enkawl la, nunkawng dik lova Heng lo pawh hi rawtna
a peng tur veng tlat ang che. \ha tak tak a la tam thei ang.
Kan mawhphurhna \heuh a ni
3. P at hian r awng b awlna tih hriain hmangaihna rilru tak
kawngah kaihruai la, thlah- tak nen \an la ila, kan fate hian
t hlam hau h su h ang c he. kawng dik chu a zawh ngei ang
Inkhawm lo h zan hun awl tih a rinawm a ni.
apiangah awmchilhin a nun
kaihruai \ha thei tur apiang te DENDRITE hnim leh Ruih hlo
kawhhmuh \hin ang che. (Spasmo Proxyvon) hi i do tlat
ang u. Mihring mi ang lova
4. A \hian kawm chung- siamtu leh nun ti tawi tu a ni.
changah fimkhur pui la, mi \ha, Taksa mai ni lovin, thlarau
dik leh rinawm, ruihtheih thil chenna boralna a ni.
Mawitea huang!
 Nupui kha a nei zing ve thawkhat a ni ang, kum thar
chhungkaw thlalak apiangin mi dang zel kha zuk dinpui
thin a!
 Khaw\halo in a zut a, zu a chak si a, a \hianpa hnenah
“Bathroom-ah dah la ka ek pahin ka in mai ang,” a ti a, a
tlan ngun deuh hnu chuan a pa chuan, “Mi kaw\halo chu
an chau tial tial a ni ngai a, nanga kaw\halo ve chu i phur
tial tial mai a,” zuk ti a.
14

SEPTICAEMIA
Dr. H. Lalrinmawia, M.D.
Septicaemia tih hi tunlaiin mipuiin kan hre lar hle a, tlang
hri leng ang deuh thawa ngai pawh kan awm hial awm e. He
natna (Septicaemia) chungchang hi mipuiten chiang zawka kan
hriat theih nan, hriatthiam awl thei ang ber turin sawifiah in tum
teh ang.
1. S e p t i c a e m i a h i e n g k h at ah c ha u h a wm b in g
nge ni? (localized) in, enkawlna \ha
Ans : Septicaemia awmzia chu tak pek a nih chuan a dam mai
\hin a. Mahse, kan taksa a
natna hrik (Micro-or-ganisms)
natna dotu lam (immunity) in a
leh an t<r (Toxins) thisena an
h ne h za wh lo h emaw ,
\ai darh (Spread) sawina a ni
damdawiin a hneh zawh loh
a. A awmzia pawh 't hisen
chuan, natna hrik leh a t<r chu
septic' tihna a ni mai.
thisen zamah lutin, kan taksa
2. Eng nge a chhan? peng hrang hrangah natna
Ans : Septicaemia hi kan taksa (infection) chu a \ai darh ta
k h aw ilai p aw ha n at na , chiam a, chu chu Septicaemia
‘infection,’ avangin a lo awm kan tih chu a lo ni ta a ni. Entir
thei. Vun natna (skin infection) nan: Ngal nget chuan ke ruh
te, zun kawng pan (Urinary pakhat a khawih a, a ngal
tract infection) te, chuap lam bawrah chauh chuan a natna chu
natna (Pneumonia) te, ngal a la insawr bing (localized) a.
nget (osteomyelytis) te leh Mahse rei lo deuh hnuah chuan
thluaka khawsik lut (menin- a lo \ai darh thei ta \hin a ni.
gitis) te hi a \ai darh vak thei 3. A lo chhuah dan eng
vek a, chu chuan septicaemia nge ni?
chu a thlen mai \hin a ni.
Ans : A tirah chuan khawsik,
Khing infection te khi a tlun leh marphu rang a awm
tirah chuan kan taksa peng \hin a, tin, a t ira natna, a
15
in \ a nn a ( L o c al s it e o f II) T ak sa p en g ( o r g a ns )
infection) azirin a lan dan a hrang hrang a khawih chhiat
dang lam t hei. Ent ir nan : leh chhiat loh en chian.
Pneumonia a nih chuan khuh,
thawk kalh an nei tel a; kal na III) A n at na k a l ze l d a n
a nih chuan an nak bawr a na (progress) chhui (monitor) nan
tel a, vun p^n a\anga in\an a a damdawi chu a natna hrik a
nih chuan p^n, khawihli etc. an zirin thlan a ni tlangpui. Tin,
nei \hin. A natna a lo zual zel antibiotics chauh lo pawh, drip
chuan thisen a hniam (BP te leh damdawi dang dang
hniam) a, thlan chhiain a bual pawh hman a ngai \hin. Tin, a
a, vuna sen \hit \het (rash) an tira natna hrik leh infection lo
nei tel a, a nasat deuh phei \aidarhna hmun hriat hma hian
ch u a n nik h aw hr ia t lo h na antibiotics te hi a \ha tura ngaih
(unconsciouns-ness) thlengin a rin thua pek \an a ni tlangpui
awm thei \hin.
a, a hnua report kimchangte a
4. Eng nge a enkawl dan? chhuah hnuah, a \ul chuan thlak
Ans : A chunga tarlan ang leh \hin a ni. Tin, hriat tur chu
khian, a t irah Septicaemia report pawimawh eg: Calture
vanga khawsik tih a hriat kher etc chhuah nan hian darkar 48-
loh thei. Chuvangin, eng vanga 72 a duh tlangpui.
khawsik pawhin entir hma a
5. Eng nge a inven dan?
\ha hle a ni. Septicaemia tih
hr ia t a nih t a wh c hu an Septicaemia hi hotea ven
damdawi ina enkawl ngei a \ha theih mai a ni a, hetiangin:-
ber. Thisen exam, X-Ray leh
1) Natna (infection) ngaih
investigations kan tih hian, kan
pawimawh a, enkawl/entir
tum ber \hinte chu:
hma.
I) A chhan hmuhchhuah-
damlo tam tak (Septicaemia II) Ma hn i t a k s a d u at : -
shock) chu Hospital-a an rawn Exercise lak \hat , zuk leh
luh hian a chhan hriat nghal mai hmuam tih loh, Ruihtheih thil
loh chang a tam. laka fihlim.
16
6. Tute nge Septicaemia g) M ah ni n g aihd an a
nei awlsam (prone)? inenkawl
a) Diabetics (Zunthlum) h) Da k t a wr lem t h u a lo
b) Immune suppressed (Eg: inenkawl ve vak ching.
AIDS) etc. Kan ziah tak ang khian
“Septicaemia” hi tlang
c) Ei \ha lo (rethei vang, hrileng a ni lo t ih leh
nachang hriat loh vang) etc. khawsik zawng zawng an
d) Zu/drugs tih nasat. septicaemia vek kher lo
tih kan hre thei awm e.
e) Mei zu rei leh zu hnem.
Hmaih leh ziah kim theih
f) Thingtlang, inen-kawlna loh tam tak a awm a, a
(medical facilities) \hat hre-chiang duh chuan min
lohna hmun rawn zawt thei reng e.

Mawitea huang!
 Tlangvalho awm khawmnaah hian an zinga \awng thei
ve deuh hian, an khaw nula hmeltha deuh leh ler ve deuhin
HIV hrik a pai thu an sawi mai chu….tlangval ho chuan
“Ani maw”? an ti rual dual a, an en ngai an en ngawih
ngawih hlawm nia….
 Police pakhat duty tur pawh kha an nuin tiffin
chhawngin chaw a pai a.... a chung berah chaw, a dawtah
chaw bawk.... a hnuai berah lehkha themah CANTEEN-
AH ARTUI PAHNIH LO BA MAI RAWH tih a lo dah a.
 Nula hir-ha ve deuh hi a rai a, naute pa-a a puh te
khan ‘ka ni lo’ an ti zel si a. A pa chuan “Mami a va han
zahthlak ngai ve le…” a ti dek dek a.... ani chuan “Ka pa
lungai suh, mi dang paruk vel puh tur ka la hria a nia..
pakhat tal chu a inpuang hrim hrim ang” zuk ti a!
17

ASHMA VEITE TAN


Dr. Isaac Lallawmsanga
Natna dam mawh leh buaithlak tak pakhat chu thaw hah
(Asthma) hi a ni awm e. Naupang leh puitling pawh thliar hran
lovin a vei tam tak chu Asthma benvawn veiin damdawi in an
pan chuk chuk \hin. A tir chuan hritlang ^wm n^ anga inhriain
damlote'n doctor an pan fo \hin a. Kawng kal lai te, infiam te,
exercise lakte'n ^wm zawnah hnawhtu awm ang maiin th^wk a
harsa a, vawikhatnaah chuan a ngaimawhawm vak lo thei. Hna
hahthlak lo leh in chhung sekrek khawih lai lehzela thaw-hah i
neih fo chuan he natna hian i chuap a rawn luah ve \an a ni mai
thei. Mahse doctor r^wn chu rilruah a la \angkai lo i ti mai thei
tho. A chhan pakhat chu hnam tlawmngai kan nih \hin avang
khan khawsik sang nen lova damdawi in luh chu harsa kan ti
\hin. Thla khat dawn a ral hnu chuan th^wk harsa i tih mai bakah
khuh khek khek nen, a chang phei chuan i ^wm chhung lama
nangma thaw ri ngei pawh i hriat chang a awm ang. Hetih hunah
meuh chuan doctor r^wn chu tihmakmawh a ni ta.
I nat dan fiah felfai takin a zawt hmaih palh mai thei che,
doctor hrilh la. I naupan laia doctor room i chhuahsan tawh
thaw-hah i neih leh neih loh te, pawhin va hrilh leh hram rawh.
mei zial zu mi i ni em? I taksain A pawi lo ve. I chanchin a hriat
huat bik (Allergy) a nei em? Ei chian a ngaih bakah he doctor
leh in emaw awmna hmun azira hi tun \um chauh hi i pan lo mai
taksa huat bik leh huat loh te, thei. Asthma hi tihdam nghal
a changin vun bawl emaw vual theih a ni si lo va. Damdawi huat
emaw i nei \hin em? Nge sinus bik i taksain a neih phei chuan
na i nei t awh \hin? Hrilh doctor-in tihtur a lo pe vat ang
theihnghilh hauh suh. Heng che; heng hi theihnghilh suh.
bakah hian i hnathawh leh In lama inenkawlte tan
thawhna hmunte doctor chuan damdawi ei hunbi leh ei tur
18
doctor-in a sawi ang thlapa ei bawk. Hun rei tak hman erawh
tur a ni a. Asthma hi thaw-hah chu a \ ha lem lo t hei. A
ngawt a ni lo va; khuh nen, hmangte pawhin hman zawh
taksa zawi ngawih ngawih te, veleh kam \huah fai \hin tur a
luhai leh a changin khawsik a ni. Natna chi khat Oral Thrush
awm \hin bawk. Chu vangin an tih hi a awm theih avangin.
d amd awi hip chi bak ah
Asthma chungchanga hriat tur
damdawi dang pawh i ei tel a
pawimawh dangte :
ngai ang. Asthma damdawite hi
chi hnihin a \hen hlawk theih a: 1. Inhaler/hip chi: Hmanraw
danglam tak inhaler hi duh
1. C h h a w k n a / rel i e v e r: duh dana hman ngawt tur a ni
Thaw-hah chhawk nan chuan lo va, fai taka enkawl tur a ni.
a hip chi/inhalet hi kan hman Kekawr ipteah emaw bag khaiah
lar ber a ni a. Hmun hla leh emaw daha kalna apiangah inven
ma hn ia ine nk a wlt e t an a nan ken reng a \ha a. Chutiang
p aw imaw h hle . As t halin/ chuan ngaihngam t akin i
Salbair inhaler-te hi kan hre lengchhuak thei ang.
\heuh awm e. Zing thawhhlim
emaw zan mut laia thaw-hah a 2. Lenchhuah dawn emaw
chhuah thut chuan vawi hnih ins aw iz aw i d a wn e ma w
thum hipin a chhawk nghal mai apiangin taksa tihlum/tuamlum
a. Mah se a chhawkna chauh hmasak phawt a, chhuah hma
a nih avangin leh pek atan minute 15 velah vawi hnih
erawh a venpui lem lo. Chu damdawi kha hip tur. Hei hian
vangin a ven lawkna hi a awm Asthma lo chhuak thut tur
chuan a \angkai zawk mai thei. lakah a veng ang che.
2. I n v e n n a / p re v e n t e r : 3. I hmuamna lai mounth-
H et ah c hu an a c hu ng a p iec e k h a i hman d aw n
d amd awi bak ah d amd awi apiangin enfiah la, bawlh-
dang pakhat STEROID a tel a. hlawh a awm chuan tifai \hin
Steroid hian natna zualkai tur ang che.
a ven bakah a lehpeka thaw- 4. I damdawi hmanlai kha a
hah lo awm thut tur a veng thei hming vawn tum la. A chhunga
19
damdawi hmingte pawh ‘by damdawi awmte nen i chhin-
heart’ tum ang che. chhiah a ngai ang.
5. Inentir apiangin i damdawi 9. Damlo na zual, mahnia kal
hman lai bakah i lehkha hluite, sawn thei lo te tan het iang
X-ray leh thildang \angkai tura hmanrua hi hman a remchang
i hriatte pawh keng tel la. lo t hei a. Hmanr aw d ang
6. Vawi engzat nge a natna ‘Nebulizer machine’ hi a hman
a rawn chhuah \hin, i damdawi theih bawk. He hmanrua hi a
hman laite i ngeih em tihte to deuh nain in lama inenkawl
chiang taka doctor hrilh thei nan a awlsam hle a ni.
turin a hun bi neiin doctor 10. He ng b ak a d a md aw i
r^wn \hin ang che. \angkai tak pakhat chu oxygen
7. I nhaler hman d an t u r a ni. Hei pawh hi in lama
c hian g t a k a h r iat a \ ha . inenkawlte tan pawh a bur
Awlsam taka hmeha hipluh mai (Cylinder) a lei tur a awm tho
a ni lo va. Damdawi dose dik va. Thaw-hah a zual chang
taka a chhuah kim theih nan chuan vuah nghal theih a ni
hmehna/nemna (cannister) kha bawk.
hmeh hmain thawkchhuah vak 11. Damlo mutna pindan chu
p h aw t a, c hu mi h nu a i fai taka vawna, boruak leh
thawkchhuah leh chiah tihin chhuahna (cross ventilation)
cannister kha hmeha damdawi \ha tak a ni tur a ni.
chu thawk luh ruala hip luh vak
tur a ni. Heti ang a i tih loh 12. D amlo mu t n a le h
chuan a chhunga damdawi kha thawmhnaw hak laite pawh fai
i hip lut kim thei lo vang. taka vawn tur a ni a. Thawm-
hnaw leh mutbu a me (Dust)-
8. St er o id s t elna inhaler
te hian asthma a tizual thei.
hmangte tan kam\huah nghal
zel tur a ni. Chuti lo chu, hun 13. As t h ma h i d a md aw i
reiah ka chhung natna chi khat \henkhat, Aspirin ang chi ho
‘Oral thrush’ i vei mai ang. Chu leh chawhmeh huat (fo o d
vangin, i damdawi hman lai allergy) \henkhatin a tihzual
kha a hming leh a chhunga theih avangin?
20

NAUPAI LAIA INENKAWL DAN


(Antenatal Care)
- Dr. Lalduhawmi Colney
Rai chhung hi thi neih tawp ber (a ni khat ni) a\anga chhutin
thla 9 leh ni 7 (ni 280/ kar 40) a ni tlangpui a. Hemi hun chhung
hi hmun thumah a \hen theih a:-
(1) First t rimest er (k ar 1  Vawi 2 na - kar 24 a\anga
a\anga kar 12) kar 28 na inkarah
(2) Second trimester (kar 13  Vawi 3 na - kar 32 naah
a\anga kar 28)  Vawi 4 na - kar 36 naah.
(3) Third trimester (kar 29 Naupai laia hriattur pawi-
a\anga kar 40) mawhte (antenatal advice) :
Rai lai hian nu leh naute an (1) Chaw ei (Diet) - Chaw ei
hrisel zawk theih nan Doctor \hat (regular) leh ei tih \hat hi
hnenah in check-up fo \hin tur nu tan, naute tan, nau neih
a ni. Hetiang hian :- awlsam nan leh hnute tui tan a
 Kar 1 a \ a n g a k ar 2 8 pawimawh hle a ni. A bik takin
inkarah - kar 4 danah zel in thla 4 hnu lamah ei tih\hat a
check-up \hin tur a ni. pawimawh hle. Chaw ei tur
 Kar 28 a\anga kar 36 (diet) chu protein (sa, sangha,
inkarah - kar 2 danah. ar t u i et c. ), vit amin (t hei,
 Kar 36 a\anga kar 40 sathin, nuts etc.), carbohy-
inkarah - kar tin. drate (thil thlum lampang),
thau lampang (fats) te a tel tur
A chu ng a mi ang a in a ni. Thlai hring ei tam a \ha
check-up a theih loh pawhin, hle bawk. Bawnghnute ni tin
WHO pawm dan angin vawi 4 litre chanve tal in \hin a \ha.
t al in che ck - u p t u r a ni. N au p a i la iin nu in ir o n a
Hetiangin:- mamawh tam avangin chawa
 Vawi 1 in check-up na - ir o n - in t a k s a ma ma wh a
kar 16 naah. phuhruk \hin loh avangin thla
21
4 hnuah phei chuan iron pek a siam \hat theih a, thla tawp
ngei ngei tur a ni. lamah. A pàn loh nan tihfai
ngun a pawimawh.
(2) Awm hahdam (Rest) -
Hna hahthlak leh hna hrám (9) Mipat-hmei chhiatna -
thawh loh tur a ni. A bik takin 1 st trimester-ah leh thla 7 leh
thla 3 hmaah leh thla 8 hnuah a chanve hnu lamah chuan
phei chuan fimkhur hle tur. mipat-hmeichhiatna hman loh
a \ha.
(3) Mut (Sleep) - Rai lai hian
nuin mut a mamawh em em a. (10) M o t o r c h u a n - 1 st
Darkar 10 tal mut tur a ni, trimester-ah leh thla 7 leh a
zanah darkar 8 leh chhunah chanve hnuah chuan motor
darkar hnih tal. Saisir zawnga chuan loh a \ha. Zin vei vah
mut a hahdam. dawn pawhin 2nd trimester
laia zin tur a ni.
(4) Inthiar - Ek khal/harsat
(constipation) a awm duh, thil (11) Zuk leh hmuam - Mei
tuiril lampang in tam a \ha. Ek zuk leh zu in hi chu a \hat loh
nêmna ei a pawi lo. hrim hrim avangin rai lai pawn,
rai loh lai pawn tih loh tur. Rai
(5) Inbual - Ni t in inbual a
laia nuin mei a zuk chuan naute
\ha, mahse inbual laia tluk a
a piang tê (small), chu bakah
hlauhawm a, inven fimkhur
nau chhiat a hlauhawm bawk.
a \ha.
Zu in erawh chuan naute a
(6) Inthuamna - Kawr tháwl tipiangsual thei a, a \han a ti\hu
leh hak nuam inbel a \ha, thei bawk. Chuvangin naute
pheikhawk sang lampang bun chum, hmel\ha leh hrisel i duh
loh theih hram a \ha. chuan, zuk leh hmuam insum
(7) Ha enkawl - Raiin ha-nâ tur a ni.
a neih chuan ha doctor hnenah (12) Immunization - Tetanus
2nd trimester-a inentir tur a ni. injection vawi 2 lak tur a ni.
(8) Hnute enkawl - Hnute  1 st - kar 16 a\anga kar 24
hmur them chu damdawi inah naah.
22
 2 nd - kar 6 hnuah. Rai A hnuaia mite hi ‘high risk
hmasak laia la tawh tan g ro u p ’ an t ih t e an ni a.
Booster 3rd trimester-ah Doct o r-t e ráwn leh mahni
lak tur a ni. A hnuaia mite inuluk zual a ngai a ni.
hi i nei a nih chuan Doctor
(1) Kum 30 hnua rai.
i rawn dawn nia:-
(2) Mi tawi (feet 4 leh inches
(a) Luna, mut theih loh leh 6 aia tawi).
awm hle hle thei lo. (3) Anaemia (haemoglobin <
(b) Zun lam harsatna (zun l0gm/dl).
tlem). (4) Fa 4 aia tam nei tawh.
(c) Thin na leh luak. (5) Phir.
(d) Pum na (painful uterine (6) Nau chhiat/zai tawh.
contraction) minute 10 (7) N au let ling a aw m
dan zelah darkar 1 aia rei. (malpresentation).
(e) Thi pût. (8) Zu n t hlu m (d iabet es) ,
(f) Thil tui pût. t hise n sa n g ( h y p er -
Hig h r is k g r o u p o f tension), lung lam \ha lo
pregnancy:- (heart disease) etc.

Mawitea huang

 A pi khan “Luni, bai i lo siam em?" a ti a, ani chuan,


“Ka pi chingit leh bawkbawn kha ka bai a, mahse a tui lo
lutuka ka kang leh mai” zuk ti a!!!
 Dawr atangin thirzai leh umbrella rawng a rawn lei
a, “Eng nge i siam dawn a?” an lo ti a, ani chuan “Ka bike
kan chei ve tak tak tawh teh ang' zuk ti a!!
 An inneih lawmanah khan nula hovin thlangra in
tawitaw zuk rawn sem dan dan a……
23

ENTIN NGE TB KAN DO ANGA, KAN


TIHREM THEIH ANG?
Emmanuel Lalhunmawia
ACSM Officer, State TB Control
TB natna leh enkawlna chungchangah hian hmalakna hrang
hrang, thil thar leh tha zawk hmuh tur a awm ta a. Sawrkar
p a wn a n g a ip aw imaw h a, a e nk aw ln a le h d a md aw i
chungchangah pawh thil thar a ruahman zel a. Department-a
thawktu te, tlawmngaih chhuaha damlo enkawltute thawhrimna
leh inpekna a fakawm em em a. Hemi kawngah hian inthlahdah
miah lova he natna hneh tura tan kan lak mar pat a pawimawh
khawp mai. TB hian kan khawtlangah leh chhungkuaah nghawng
ala neih reng avang hian inzirtir thar leh he natna chungchang
hrim hrim hi kan vei thar a ngai a ni.
Sawrkar in TB hmuh- a buaipuiawmzia hriain state
chhuahna leh inenkawlna kal sawrkar tinte chak taka hma la
phung mumal tak a nei a. He turin a hrilh a. Hei hian a
mi ringawt hi a tawk em? He sawrkar ang pawha thahnem
hna hi tha tak leh chak taka ngai taka hmalak te, a hun taka
thawh anih theih nan enge sum hmuh leh pek anih theihna
pawimawh. Mipui leh vantlang turte a huam vek a ni. A hun
zingah he natna laka invenna taka natna hmuhchhuah leh
leh umbo duhna khawp nei tur enkawlte, damlo chanvo pek
hian engtin nge hma kan lak te, mipui vantlang hrilhriatna
theih ang? kawnga hmalakna tur zawng
zawngah te, hengah te hian
He natna kan do hneh theih sum leh paiah harsatna a awm
nana thil pawimawh deuh chuan hna a kal chak thei lova,
deuh tarlang ila. d e p a r t me nt a ng p aw hin
S a w rka r : S aw r k ar la ip u i hmasawnna hmuhtur a awm
chuan ram chhungah TB natna thin lo. Hei vang hian a hun tak
24
leh rang taka hmalak zung zung T B n a t n a ch u n g c h a n g ,
anih theih nan sum leh pai i n e n k a wl d a n l eh i n k a i -
harsatna tam tak te hi sutkian chhawn dan hriatchian: TB
a ngai a ni. natna chungchang hi mimal leh
chhungkuaah kan inhrilhhriat a,
Khawtlang hruaitu, Kohhran kan hriatchian a pawimawh
hruaitu leh NGO te: Mizo takzet mai. Chhungkuaah mi
society-ah chuan khawtlang pakhatin TB alo vei chuan
hruaitu-Village council/Local awlsam takin midang a kai thei
c o u nc il, Y MA , MH I P , a, chu chuan khawtlangah TB
Ko h hr an h r u a it u t e h ia n a t i hlu a r t h ei a n i. T B
dinhmun pawimawh tak an luah chungchang inziahna hi hmuh
a. Heng kan hruaitute hi kan tur leh chhiar tur te sub-centre
vantlang nun leh inrelbawlna ah a awm thin a. Tin TB lama
kawnga hma la tu ber an ni. t h aw k t e n k h aw t lan g a h
Hr is elna k aw ng ah p aw h inhr ilhhriat na ( awar eness
mipuite hrilhhriatna kawnga campaign) an nei thin bawk a.
Heng atang hian TB natna
mawhphur theitu ber an ni a.
chungchang leh inven dan kan
TB dona chungchangah pawh
hre thei ang.
khawtlang hruaitu te nen hian
thawhhona tha tak neih thin a TB natna lanchhuah dan
ni a. Khawtlangah TB a bo tlangpui han tarlang leh ila-
theih nan anni inpekna leh Karhnih aia rei khuh, Karhnih
a ia r ei k ha w sik , R ih na a
hmalakna hi kan mahmawh tak
tlahniam, Khak thi, Chawei
zet a ni. TB dona kawnga hma
tuilo, Zana thlanfim tla. Heng
min lakpuia, min thlawp that zinga engemaw ber kan neih
phawt chuan khawtlangah TB chuan TB natna inrinhlelh nghal
kan umbo thei ngei ang. Tunah tur a ni a. Rang takin khak
hian Sawrkarlaipui ngenna exam na hmunah kal a, khak
angin district tinah TB Forum exam tir vat tur a ni. Khak
dinna tur kalpui mek a ni a. Hei exam hi TB nat na hmuh-
hian TB donaah kawng tam chhuahna awlsam leh rang tak
takin hma a la thei dawn a ni. an ih a va ng in k an n g a i-
25
pawimawh hle tur a ni. TB kan TB enkawlna kawngah
lo vei chuan thla 6 chhung ngei hian damdawi petu (Treatment
ngei damdawi kan ei a ngai a. supporter) te dinhmun hi a
Doctor ten a tul angin an pawt pawimawh em em a. A then
sei thin. Damdawi hi nit in ch u t law mn g a ih c hh u a ha
bahlah miahlovin ei a ngai a.
thawkte an ni. Heng atan hian
Damdawi ei hun chhung a rei
AS HA, Zir t ir t u , NGOs a
avangin mi thenkhat chuan an
ei tha duhlo a, natna khirhkhan thawkte hman an ni tlangpui
zawk leh tihdam harsa tak t hin a. Damlo chhungkaw
Resistant TB (MDR-TB) kan member te pawh hman theih a
tih kha an vei thei a ni. TB vei ni. TB vei te hian damdawi
chuan a khuh atangin amaha petu mithmuh leh an hriatpuina
TB hrik kha a khuh chhuak hnuaia damdawi an ei a ngai a.
thin a, chu TB hrik chu boruak TB damdawi hi a course kima
atangin midang ten an lo kai ei zawh ng ei ng ei a ng ai
thin a ni. Hei vang hian khuh avangin damdawi petu t en
ap ia ng in h mu i, h na r t e damloin damdawi tha takin a
rawmawl in hup thin tur a ni.
ei ngei t ih a hmuhpuia, a
Khak exam te, TB damdawi te
hi sawrkarah a thlawn vekin a hriatpui zel hi damlo te damna
awm tih hi kan hriat hmaih tur leh TB tih tawpna tan a
hauh loh tur a ni. pawimawh em em a ni.

Mawitea huang
@ Maw itean a tia lawm, \um khat chu ka thianpa
sumdawng ve bawk nen Kalkatah dawr bungrua la turin
kan kal a, hotel room khatah kan thleng dun a, \um khat
kan bazaar zo kan room a kan haw chu kan pawisa hman
bang chhiar a kan chap nuaih laiin current awm loh vanga
ceiling fun kan off loh kha current rawn awm thutin a
rawn tivir ta thut mai a, kan pawisa chhawp chhuah chu a
len darh ta chum chum mai a..... chu veleh kan han inchuh
ta tak tak mai chu \an a na duh ngei mai… zuk ti a!
26

- Dr. Eric Zomawia


State Nodal Officer (NCD)
‘World Diabetes Day’ Khawvel huapa zunthlum ni chu 14 th
November 2015 hian kan lo thleng leh dawn a; kumin hian he ni
hi Inrinniah a tlak avangin Mizoram Diabetic Society (MDS)
leh National Programme for Prevention and Control of Cancer,
Diabetes, Cardiovascular Diseases & Stroke (NPCDCS) te
chuan 13th Nov. 2015 (Fri) hian hman a rel a. Chumi denchhen
chuan zunthlum chungchang tawite i lo thlir ho dawn teh ang.
“Zun chang thlum, \awngkam lu t t hei lo va, t hisenah a
thlum mang si lo”: chambang a, thisen a tithlum
a, zunah a luang liam a, zun a
Zun a thlum chuan zun lo thlum thin. Hei hian taksa
chauh lo deuh, thisenah pawh peng hrang hrangah pawi a
‘glucose’ a tam lutuk a, chu khawih thin.
chuan a tithlum tihna a ni a.
Glucose hi kan ei leh in a\anga “Zunthlum chu milian
lo aw m, t isa p e ng hr a ng natna alawm”
hrangin chawa a hman ber a ni Zunthlum chu natna hlawm
a. Kan pumpui (st o mach) lia n k h at , NC D ( N o n -
hn u a ia h hian p an cr ea s communicable Diseases) kan
(rilbawh/rilbawm) a awm a, tih zinga mi a ni a; NCD natna
chu chu an t a k sa bawlhlo dangte chu Cancer, BP sang,
pawimawh deuh ‘Insulin’ hi a cholesterol sang, Lung natna,
siam \hin a. Insulin hnathawh heart att ack, stro ke an ni.
ber chu timur (cells) in chaw NCD natna te hi a awmtirtu
\ha a hmuh nan timur chhunga inang, natna benvawn, rei tak
glucose luhtir a ni. Eng emaw enkawl ngai, inkaichhawn chi
avanga pancreas in Insulin a ni lo, kan nundan (lifestyle) in
siam \hat t heih lo h chuan a zir loh vanga kan veite an ni
glucose kha timur chhungah a t lan g p u i a . A aw mt ir t u
27
pawimawh zualte chu- (1) Ei chuan cancer-ah India ramah
leh in hrisel lo - Thau, mawm, kan sang filawr a, tunhnaia
chi al, sa ei tam bakah, thlai E c o n o mic s & S t at is t ics
leh thei ei tlem. (2) Awm awl department-in report an tih
lutuk - Taksa chet tlem tir lutuk, chhuahah Mizote thihna chhan
exercise lak loh, thau lutuk . (3) tam ber chu cancer niin, a
Vaihlo- meizuk leh vaihlo dang dawttu chu lung natna a ni tih
hman chin. (4) Zu in thin. Milian a ni. Cancer emaw Hear t
natna a ni tawh lo. attack, stroke, zunthlumin kum
Zunthlum leh taksa : la upa lem lo tak tak an thi
phawk phawk a. Eng nge a
Thisena glucose tam lutuk
chhan kan tih chuan - kan awm
leh timur chhunga a lut thei lo
awl ta em em a; exercise kan
chu taksa in a lo haw hle mai
la tlem a; nilengin dawrah leh
a. Thisen zam, thluak, lung,
office-ah kan \hu a; kea kal
kal, mit leh nerve te'n an haw
lovin bus, taxi, two-wheeler,
zual a - thisen zam thauchhia
car in kan kal ta zel a; vawksa,
in a tizim a; lung na, heart
bawngsa nen, mahni inah ruai
attack, stroke, kal chhia, kal
kan \heh ni tin ta a; thil mawm
thlak ngai, nerve tha lo a siam
duh hle. Zunthlum vei tawh leh hmui kan ei nasa a; zuk leh
chuan damchhungin inenkawl a hmuam lah India rama hmang
ngai tawh a, uluk taka nundan nasa ber kan lo ni leh zel a.
hrisel nei chunga doctor chawh Heng kan nundan (lifestyle)
d amd awi nen a inenk awl hrisel lo avang hian zunthlum
erawh chuan heng harsatna leh NCD natna dangte kan vei
hrang hrang hi a pumpelh thei. nasa ta em em mai a, phuihnam
pawhin a veng seng tawh lo a,
“Phuihnam leh BP” hna a thawk tawh lo. Tunhma
Tunhmain ‘Zunthlum, BP hun pawh kha phuihnam vang
sang leh lung natna vei Mizo ni lovin motor la tlem avangin
zingah an tlem a, phuihnam an kea kan kal nasat vangte, sa
ei nasat vang a ni e’ tih kha a pawh Inrinniah bak kan lei
lar hle thin. Tun dinhmunah meuh loh thin avangte khan
28
NCD natna kan lo vei tlem a cheese, butter ei suh. Red
lo ni. meat (vawksa, bawngsa, kelsa
“Postpone your funeral” etc) ei tlem la; i ei pawhin a ti
kar khata vawi 3 aia tam lo ei
Tumahin mite’n min vui ni rawh. Sa i ei duh chuan sangha
tur kan hre lawk lo, mahse kan leh arsa ti ei la, karkhatah vawi
nundan azirin chu ni chu kan 3 bak ei suh. Sa i ei loh chuan
postpone thei. Mizoramah ngei protein dang - dal, artui var lai
nundanin a zir loh avanga (chhung eng tel lo), beans, be,
stroke, heart attack, zunthlum rajma, tufu etc ei tel thin ang
leh cancer avanga thi ta mai, che. Thlai chi hrang hrang leh
an nupui fanaute baihvai taka thei ei tam rawh. Zunthlum vei
an kalsan tak, an pasal leh fate i nih chuan balhla, grapes,
khawhar taka an hnutchhiah theihai leh pineapple erawh ei
tak, an nu leh paten an la ngaih loh a \ha. Thil mawm ei tlem
ngawih ngawih an va tam tawh la, chawhmeh kan nan t el
em! Nundan hrisel (Healthy tlemte chauh hmang la. Thil
Lifestyle) an tih hi i hre tawh thlum - chini, kurtai, fu, sweets
ngai em? Chu nundan hrisel chi hrang hrang, cold drinks ei/
chu i neih chuan i nunna hlu tak in loh tur a ni. Chi, pickle,
kha pawh seiin a awm thei a Ajinomoto, soda ei tlem la; thleng
sin. Pathianin i damchhung sirah emaw, dawhkanah emaw
daih tura taksa a pek che kha chi chhawp lo la, chawhmeha i
u lu k t ak a i enk awl kha i telh bak liah belh suh.
mawhphurhna a ni, i hriselna i
kutah a awm a nih chu. * Exercise: Naupangin ni
tin darkar khat, puitlingin ni tin
Healthy Lifestyle chu eng minute 40 vel exercise kan
nge ni ta le? mamawh. Infiamna hrang hrang,
* Ei leh In hrisel: Sa thau, tlan, hnathawh, gym-a exercise
vawk thau, bawng thau, arsa a tha vek. Heng zinga awlsam
t ha u , a v u n , a t h lu ak , a leh \ha em em chu ni tin mins 40
kawchhung, a erfu, a hriak vel tal chak deuh hleka kea kal
reng reng ei suh. Artui laimu, (brisk walk) thin a ni.
29
* Vaihlo - Zuk leh hmuam nuam ti taka, nun tam neia
laka fihlim hi taksa hriselna khawvel hmanna nun zawk a ni.
atana pawimawh hmasa ber a I number eng nge? I hrisel
ni. Zuk leh hmuama kan fihlim nan kumtin i blo od sugar,
loh chuan in enkawlna dangin cholesterol, BP leh i rihzawng
awmzia a nei lo fo. entir thin ang che. Blood sugar
* Zu - Hei pawh hian taksa chu engmah ei hma (fasting)-
a tichhe nasa em em a - Lung, ah 110 mg% aiin a hniam tur a
t hisen zam, t hin, p umpui, ni a, chawei kham darkar 2
thluak, chaw kawng tan a tha (PP)-ah 140 mg% aiin a hniam
lo hle. tur a ni. Cholesterol chu 200
* Mut that - Puitling tan ni mg% aiin a hniam tur a ni. BP
tin darkar 7-8 mut \hin tur a pawh 120/80 a pel tur a ni lo.
ni. Kan mut lai hian kan taksa N CD C l i n i c: NP C DC S
khawl hrang hrang a lo inseam Programme hnuaiah district
\ha in a insiam thar thin a, mut hospital hrang hrangah heng
tlem hi taksa in a haw em em a NCD te hi kan vei leh vei loh
ni. Ni tin chawlhna hun tha kan a inentir theih tawh a, hmang
ne ih a p aw imaw h an g in \ ang k ai ve ng ei ang che.
k a r k ha t a n ik ha t ch aw lh Aizawl Civil Hospital-ah chuan
hahdam thin a pawimawh. OPD Building Room no. 101-ah
* Rilru tih hah loh - Rilru NCD Clinic a awm. Tin, CHC
in ng a iht u ah hah va k v ak hrang hrangah pawh NCD Clinic
thinte’n NCD an vei duh a, a dah belh zel a ni a; PHC leh Sub-
zual phah duh bawk. Rilru tih Centre-ah te pawh Blood Sugar
hahdam thiam a pawimawh. test-na dah vek tum a ni a, eng
emaw zatah dah tawh a ni. Lo
Nundan hrisel (healthy
pan ve ngei ang che.
lifestyle) chu hrehawm taka
insum nun ni lovin, hrisel tak, I hriselna i kutah a awm e.?
30
NATIONAL TOBACCO CONTROL PROGRAMME,
MIZORAM KUM 2017 - 18 CHHUNGA KAN DINHMUN
TLANGPUI
Dr. Jane R. Ralte,
State Nodal Officer,
National Tobacco Control Programme, Mizoram
Introduction: Vaihlo zuk leh hmuam hman kawngah hian
Mizote hi Global Adult Tobacco Survey (GATS) 2009 - 10 a
neih in zirchianna a neih atanga a tarlan dan chuan 67.2% laiin
vaihlo hi an hmang mek a ni. Vaihlo hman hi Mizote hian kan
intihhmuh nasa in kan nun a bet tlat anga ngai te pawh an awm
hial a ni, hemi a nih avang hian kan hriselna kawngah pawh kan
tuar nasa hle mai a, a bik takin India ram chhungah pawh Cancer
vei tam lamah kan sang hle a ni. Mihring hriselna a tan a tha lo
tih sawrkar hotute pawhin lo hre chho zelin kum 2009 atang
khan sawrkar hmalaknain tih tak zet a vaihlo dona kawngah
hian hmalak chhoh a ni a, Mizoram chhunga district hrang
hrangah te awareness programme pawh school leh kohhran
hrang hrang bakah NGO hrang hrangte nen neih chhoh a ni ta
a, vaihlo that loh chungchanga inzirtirna hi nei tam ve hle tawh
mahila GATS 2009 - 10 atanga GATS 2 2016-17 chhunga
neih hian hmasawnna chu awm ve viau mahse hmalakna tur tam
tak a la awm tih a hriat theih awm e.

G l o b a l Ad u l t To b a cc o zawhna hrang hrang an zawt a


Survey - 2 (2016-17): GATS ni. GATS - 2-ah hian vaihlo
- 2 hi Mizoramah December hmang mek hi 58.7% kan ni a,
2016 at anga January 2017 GATS - 1 -ah hian 67. 2%
chhung khan hmun thlan bik vaihlo hmang mek awm in
khaw hrang hrangah neih leh a tlemin hmasawnna kan hmu a
ni a, he survey chhung hian mi ni, India rama vaihlo hman tam
hr ang hr ang 1 5 6 6 t e chu lam a No. 1 ni thin kha kan
31
thenawm State Tripura in min hrisellohna an lo neih phah thei
rawn lehpel in No.2-naah kan a ni tih hi kan hriat tlan a zawm
tla thla ta hi a lawmawm hle a kan tum hram hram a hun tawh
ni. GATS - 1 aiin GATS - 2 tak zet a ni.
ah hian hmasawnna hrang
Major Ac h i ev em en t
hrang awm in, meizuk tam
(Hlawhtlinna) thenkhatte:
lamah te, vaihlo hmuam/ei chi
hman tam lamah te, a kawp a T o b a cc o Co n t ro l T e a m :
hmang thin t am lamah kan Ge ne r a l Ad minist r a t io n
tlahniam zel hi a lawmawm tak Department, Government of
zet a hemi bakah vaihlo bansan Mizo ram chuan 21 st Ap ril
tum an lo tam ta zawk te hi thil 2017 khan No t ificat io n t i
lawmawm tak a ni. Amah- chhuakin sawrkar hnathawhna
erawhchu, theihtawp chhuah a hmun hrang hrangah te meizuk
sawrkar pisa te leh puipunna khap tlat a nih thu leh dan
hmunah meizuk khap chung- ba wh ch hiat e ch u p a wisa
changah hmalakna a nasa hle chawitir a hrem bakah, No
chungin GATS-1 aiin tlahniam Smoking Signage leh Com-
mahila kan tlakhniamna a la plaint Bo ard t e t ar vek a,
tam lo erawh hmalak nasat a Tobacco Control Team te din
la ngaih zia a hriat theih a ni. vek turin thu a chhuah a ni.
A chunga kan tarlan ah te P ro j e ct H I M N A - M A DA T
khian hmasawnna lawmawm (M i zo ra m A g a i n st Dru g s
tak tak awm mahse heng kan Alcohol and Tobacco): He
hnathawhna hmun (sawrkar project in a tum ber chu Upper
pisa) te, restaurant te, sawrkar Primary School t e zuk leh
b u ild in g le h in lamah t e hmuam leh ruihhlo hrang hrang
secondhand smoke dawng an lak atanga engt in nge kan
la tam lutuk erawh hi chu tan v en him t h eih an g t ih
kan lak tlan leh deuh chu a la chungchanga hmalakna tur a
ngai hle a ni. Secondhand tan a Deputy Commissioner
smoke avanga kan thawhpuite kaihhruaina hnuaiah he Project
leh kan chenpuiten harsatna/ hi siam chhuah a ni.
32

Public Transportation a tan a No T o b a c co R a l l y : 1 9 t h


sticker siam: State Transport September 2017 khan “No
Authority ten an remtihna leh Tobacco Rally” chu State
t ha a n t ih a ng in P u b lic Sports Council hnuaia Sports
Transportation (mipui phur Discipline hrang hrangte nen
chi) hrang hranga tar turin neih ni a, he Rally-ah hian
Traffic Control Room leh “No S p o r t s Disc ip lin e hr an g
Smoking” tih tarlanna chu hrangte an rawn thawk chhuak
Director General of Police in tha hle a, he rally hi Corporate
18th July 2017 khan district S o cial Resp o nsibilit y fo r
hrang hrang a hman theih turin Microfinance and Livelihood
a Release a ni. te Sponsored a neih a ni.
Dan lova Cigarette lo lut Tobacco Cessation Clinics:
(Contraband Cigarette) a Tobacco Cessation Clinic chu
hmalakna: D an lo v a State Referral Hospital a awm
khawchhak (Myanmar) lam turin 26 th September 2017
atanga Cigarette lo lutah hian khan hawn thar a ni a, hemi
vaihlo khapna dan (COTPA) hma hian Tobacco Cessation
in a phut ang tarlan a ni lo va, Clinic hi District Hospital hrang
hemi piah lamah pawh hian hrangah 9 lai a lo awm tawh
Legal Met ro lo gy Package bawk a ni, TCC hi a pawimawh
Commodities Act an bawh- in vaihlo sim duhten an pan nasa
chhiat bawk avangin Depart- in a tangkai hle a ni.
ment dangte nen a thawkho in A c hu ng a k an t ar la n
hmalakna neih a ni. Legal ba k a h hian h la wh t lin na
Metrology chuan “Order” lawmawm tam tak a awm in
2 7 t h Ju ly 2 0 1 7 k h an t i t arlan vek sen a ni lova a
chhuakin district hrang hranga langsar zual kan han tarlang
Legal Metrology Inspector te chauh a ni. Kan hmalakna thin ah
chu dan lova cigarette rawn lut te min lo tanpui a min lo phur pui
te chu lo enfiah a lo check zing thin tute zawng zawng chungah
turin thu a chhuah bawk a ni. pawh kan lawm hle a ni.
33
T o b a cc o F r ee V i l l a g e : loh thu lo hrialh emaw District
Tobacco Free Village kan tih Hospital hrang hrangah vaihlo
chuan vaihlo khuahkhirhna dan bansan duh te tan tanpuina
(COTPA) zawm kim thei khua clinic a awm a ni tih kan client
sawina a ni. Hemi nei thei tur te lo hrilh hi kan mawhphurhna
hian MLA hrang hrangten a ni tih hriat te hi a pawimawh
Model Village an thlan hrang hle a ni. A chunga kan sawi
hrangte hnenah ngenna siam a hrang hrangte khi min lo zawm
ni. To bacco Fr ee Villag e sak a kan hmalakna te min lo
hmas a be r hi T hing su l thlawp a vaihlo hmang kan lo
Tlangnuam niin 24th May 2013 tlem zel theih nan a in tha leh
khan puan an ni. Tunah hian remhriatna te min lo chhuahpui
T o b ac co F r e e Villag e turin kan in ngen tak zet a ni.
pahnihna chu Ruantlang khua Tlangkawmna: GATS neih
niin December 2017 khan puan atanga lang chiang tak mai chu
an ni bawk. Tobacco Free Mizote hian vaihlo hi kan lo
Village tur hian hmalakna kal hmang nasa hle a ni tih a hriat
mek a awm nual bawk. theih a, hemi avang hian hrisel
Health Care Providers te lohna hrang hrang pawh hi
hnen a ngenna: Vaihlo dona vaihlo kaihhnawih a tam hle a
kawngah hian Health Care rinawm bawk a ni. GATS - 2
Providers te hi kan pawimawh ah hian hmasawnna tam tak
t lang in k an awmna hmu n hmu mahila hmalak nasat ala
theuhah vaihlo dona kawngah ngaih zia a lang chiang hle a ni.
hma kan la thei a ni tih hriat hi Entirnan, meizuk phal lohna
a pawimawh takzet a, entir hmun Public Transport (Mipui
nan- kan CHC emaw, PHC phur chi motor) ah hian meizu
emaw , S u b Ce nt r e - a h t e thin an la tam hle a ni tih a hriat
meizuk khap a nih thu kan tar t heih a, P ublic T ranspo rt
leh meizuk kan lo khap te hian atanga Secondhand Smoke
mi tam tak zirtirna in lo pe thei hip hi 8.6% lai an la awm a ni.
a ni. Hemi bakah hian vaihlo Mip u it en a n hr ia t t u r
hmang nasa deuh te vaihlo that pawimawh tak pakhat chu
34
meizu thin kan nih pawhin ngaih pawimawh sak t hin
midang tibuai lo zawng a kan avang hian lawmthu kan sawi
zuk a inthiarfihlim thiam te leh tak zet zet a, kan kal leh zelna
kan chenna in te "Smoke Free turah pawh theihtawp chhuah
Home" a siam thei turin hmalak a min lo t anpu i a min lo
tum theuh ila kan chenpuite tawiawm zel turin kan sawm in
pawhin an lo hrisel phah zawk kan ngen tak meuh meuh che
ngei a rinawm tlat a ni. A tawp u a ni. Kan tu leh fate leh kan
ber ah chuan Department hrang thlah lo la awm zel turte an lo
hr an g le h k a n Wo r k in g hrisel a an lo changkan zel theih
Partners bakah mipuiten kan vaihlo hi kan theihna zawn
hmalakna hrang hrangte min lo theuh ah i do tlang zel ang u.
BP Sang tana ei loh tur:
 Chi, sodium tamna eg. Chips, papawr, pickle, preserved
foods, bakery items, cold drinks (Cocacola, Sprite, Fanta
etc.)
 Bawngsa, vawksa thau, va kawchhung, artui chhung mu
 tel (Oil) khang thei chi eg. Butter, dalda, ghee, vanaspati
leh thil kan mawm lutuk.
 Bai (Soda telh) leh saum.
 Ajinomoto (Monosodium glutamate, baking powder,
sodium bicarbonate)
 Sadah, meizial, kuhva leh chinai al.
BP Sang ei atana tha te:
 Thlai hnah hring leh thlai rah
 Thei eg.Balhla, Avocado(Butter fruit) Sunhlu, dawnfawh,
pomegranate, Limbu etc.
 Sangha, Arsa(A vun tel lo in)
 Lei hnuaia to chi eg, Alu, Pangbal etc.
 Skimmed milk (Bawnghnute a khar tello in.)
 Be lampang eg Dal, Chana, Soybean
35

GOUT - (Mipa ruhseh)


- Dr. Thangchungnnunga, MS (Ortho)
Gout hi Mizo \awngin kan nei chiah lo va, chuvangin Gout
tiin kan sawi zel mai a ni ang chu. Ruhseh anga a lan chhuahna
hi mipaah chauh a ni ber a, chuvang chuan ‘Mipa Ruhseh’ ka
han ti ve mai a ni. Ruhseh zinga chhiar tel chu a ni ve na a, a
\obul tak hi ruhseh (rheumatoid) kan tihte nen hi chuan a inang
lo deuh a ni.
A hming hi Padogra-te bang, hmantlak loh ho chu an
pawh an ti ve tho a, Gout dah hrang ta a. Gout-ah chuan
awmna chhan ber chu kan entir nan: Bawngsate kan ei ta
taksa hian thil kan ei leh in reng a, chu chu an lo \het darh ta a,
r eng hi liver (t hin) leh a kan sawi tak ang khan thliar
thurualpuite nen an lo \het bang, hmanna awm miah lo
darh ta \hin a. Entir nan : Kan bawlhhlawh chu an thliar fel a.
chaw ei hi pumpuiah a inchiah Chu an thliarah chuan kan sawi
ral a, thin lamah hip chhoh a ni ber Gout awmtirtu bawlhhlawh
t a a. T h in ch u an r ice- ah nawi, darthlalang ang maia tle
(chawfunah) chuan eng thil \ha leh zum- Crystal Monosodium
nge awm tih uluk takin a lo Bice r a t e e ma w, C alciu m
t h liar h r a ng a , he i hi Pyrophosphate Dyhidrate-ah
Metabolism kan tih \hin hi a ni. t e a lo chang t a a. Urat e
Rice a\ang chuan, protein, Deposit kan ti mai a. Mizo
carbohydrates, vitamins leh \ awng chuan Dar t hlalang
thildangte an han thliar zung rawtsawm/themnawi a ni ber
zung a, a hmanna tur lamah an ang chu. He bawlhhlawh Urate
thawn darh leh a, a hmanna tur Cr y s t a l hi t ak sa t an a
hmun takah an thawh tur angte hlauhawm a ni tih thluakin a hre
an thawk thei ta \hin a ni. vat a. Chuvang chuan thin chu
Tichu an, het ia t aksa t ana a zuk hriattir ve leh a, chu
pawimawh tur thil chi hrang darthlalang tiral nghal tur siam
hrang thliar fel a nih hnua a la turin a ti a. Enzyme (Bawlh-
36
hlawh eiraltu) chi khat Uricase Hetiang a nih avang hian
chu a siam ta nghal a. Hei hi a keini tan chuan 7mg./100ml. hi
pawimawhna em em chu, kal chu a t ak a d amlo kan en
(kidney) hian a paih chhuak zo tawhte chhutin a sang lutuk a
thei lo va, eng emaw zat chu a ni. Mizo tan chuan Uric Acid
p a ih c hh u a k t h o na a , level No rmal chu 3.5mg./
darthlalang nawi a nih ang ang 100ml. vel hi ni berin ka hria.
khan tuiah a ral ve thei lo va, A chhan chu 7mg./100ml. an
chuvang chuan zunah a kal ral nih chuan ruh na vanga lo kal
thei ta lo va, taksaah a let leh an ni ngei ngei tawh \hin. Tin,
a, taksaa thisenah hian eng he Gout hi inthlahchhawn ve
emaw zat a kal kual reng a. t heih a ni a, heng mit e hi
Saphoah chuan 3-7mg/100 ml. Crystal eiraltu Uricase nei ve
hi a pangngai (Normal)-ah an thei lo (Genetically Deficient)
dah a. Mahse, keini Mongoloid an ni \hin.
ho taksa nen a inang lo va, Aw le, a natna awm chhan
keini chu kan thisen pawh leh lo awm dan kan sawi tawh
zawng (rhesus monkey) thisen a, mip aa h hian a r aw n
nen a inang a, chuvanga RH+ve langchhuak bik ta a, hmeichhia
(Zawng thlah a ni emaw?) kan hian an nei ve meuh lo, mi tilreh
ni vek ti ila a sual vak lo. hovin an nei ngai lo bawk.
Eurasian kan tih ho - Sap/Vai Go u t hi k u m 3 0 hma
hote erawh chuan an nei ve lo lamah chuan a lang ngai meuh
tluk a ni. Pi leh pute a\anga lo va, a chhan chu taksa a la
inneih pawlh vanga neite an lo chak \ha a, an inpuibawm a,
ni ve fo a. Mahse, sawi tur ting lang chhuak lovin an siam hram
c h u a n in t h la h p a w lh l o , hram \hin. Kum 30 pelh hnu
Mizoahte pawh RH-ve chu an erawh chuan an lo chak lutuk
a w m v e l e h z a u h \ h in . ta lo deuh a, mahni seh seh
E ur asian ho ah p awh hian mu a l hr ang ah an t i t a a.
chutiang tho chuan 99% chu Uricase Enzyme nei ve lo tan
-ve mahse, + ve pawh an chuan puitu nei lo, riangvai a
awm ve zauh \hin tho. lo ni ta a, bu khuarna tur a
37
zawng ve ta a. Mak deuh maiin \hin. Thluak hian kan taksa hi
kezungpui ruh chuktuah lai hi a hrechiang a, t aksa t ana
a thlang ta a, remchanna thu pawimawh lo chu paih chhuah
hlaah phei chuan a remchang vat vat hi a duh dan leh a tum
lo lai ber a ni reng a. Chuti- ber a ni.
chuan Gout natna dik tak chu
Hmeich hiaa h ch u a n
kezungpuiah a in\an \hin a ni.
kezungpuiah a lang ve ngai lova
Zan mut hlanin kezungpui ruh
ngaih a ni a, p ahnih khat
chuktuah karah an lut thla ta
kezungpuia langchhuak chu ka
huk a, zing han thawh meuh
hmu ve t aw h. M $ t ( g a ll
chu an k al hleih t heih lo h
bladder)-ah te, kal (kidney)
khawpin a lo na ta \hin a ni.
leh phingah te an awmkhawm
Amaherawhchu, thluak chuan
a. Lungte (kal/m$ta lungte
kezungpui lama bu an khuar
awm kan tih \hin ang hi)-in an
chu a lo phal i-khaw bik si lo
langchhuak ve t a zawk a.
va, ni 2 - 3 velah chu an a
hnawtchhuak leh ta mai reng a. Mizoramah pawh hian m$t leh
Tichuan, thisen lamah bawk kal-a lung awm, zai ngai leh zai
chuan an kir leh ta a, hmun tawhah hmeichhia an tam ber
nghet nei lo na na na chu an zel a ni. Mipaah pawh lungte
luang kual vel ta mai mai a. chu a siam tho va, amah leh
Damloin a hriat dan chuan zan amah a inhlawmkhawm khan
mut hlanin, zing ka han thawh lu ng t e c hu a n i ma i a.
chuan a lo na ngut ngut \hin tih Chuvangin mipa tam tak kal-a
hi a ni. Urate Crystal awmna lungte awm paih sak, awm leh
n ei lo ma ng an g ch u a n an tam mai. Hei hi a chhan chu
kezungpui lehlamah te, khup Uric Acid Control loh vang a
ruh chuktuahah te bu an han ni \ hin. H et ia ng t ak a
khuar ru ve leh a. Mahse, bawlhhlawh riangvai, zunah
t hlu a k ba w k ch u a n a pawh chhuak ve thei lo (a
h na wt ch hu ak le h \ h in a , chhuah lohna chhan chu entir
riangvai takin thisenah a vir nan : Thingpui i thlum a, i
k ual a, a chang leh beng chawk ral tawk ta lo va, a
kawrahte bu an khuar bawk intuin a in zawh chuan a la
38
chambang zawng chu chini Kan sawi tawh ang ho bak hi
nawi a ni \hin ang hian). Ekah chu mahnia hriat ve tum tur a
pawh chhuak tel ve thei lo, bu ni. Kan sawi tawh ang khan he
khuarna tur zawnga thisena kal natna hi pianpui dik lohna a nih
kual reng mai chi hi Mizote sa avangin damchhung thil a ni
hian kan ngah em em mai leh a, thih rualin a reh chauh tur
nghal a. Gout kan ngah bakah, tihna a nih ber chu. A \ul leh
m$t/kala lungte awm kan ngah pawimawh ber chu, tui in tam
phah a ni. a ngai. Tui tih hian tuisik chauh
A chhan hrang hrang a kan tihna a ni lo va, kan thil ei
awm thei a, a bul ber chu kan leh tuiril lam chi zawng zawng
sa wi t aw h an g , U r ica se chu a huam vek a ni. Ni khatah
Enzyme pianpui a neih ve loh tui litre 5 vel tal in tura ngaih
vang a ni ber a. Chumi rual kan ni a, chaw kan ei hian tuiril
chuan kan ei leh in hian a tizual lam chi (liquid) litre 1 vel chu
nasa em em a. Mi rethei aiin k a ei t el t ur a ng aih a ni.
mi hausa leh awm thei deuhin Nikhatah chaw vawi 2 kan ei
an nei duh bik. A chhan chu tlangpui hlawm a, litre 2-3 chu
he darthlalang nawi ang maia ei tel tura ngaih kan ni. Chumi
chang leh fim hi awm tamna bik inkara thingpui, squash, tuisik,
a awm a. A tlangpui thua a huat soup, etc. te nen litre 5 vel chu
bik chu khawmual sa (sa ke nei a t ling t u r a ng aih a ni.
ho) zawng zawng hi a haw vek Chuvangin miin thingpui hang,
a. Hnam dang ho neih ve tho, bawnghnute leh thlum lam chite
mahse an ei ve vak lo h - an pe che a nih chuan hnar
Zawng\ah, bekang um, chingit, lovin, a tam thei ang ber in mai
bahkhawr, pardi, thingthupui, tur a ni. Tuisik hlang ringawt
purun hlang bawl, sawhthing hi chu in tam a harsa em a, in
mo thar hlang bawl te hi uric tum ve tho chu a \ha. Tuilum
acid tamna chiangsa an ni a. in te a \ul ber lo, tui pangngai
Kan chawhmeh zawng zawng in mai pawh hi a tawk khawp
hi a ni ber mai a. A \hente mai. Hetianga ei leh ina kan
chuan tomato-te an haw tho a. insum ve hi a ngai a ni.
39
Kum 1975 khan Happy A enkawl dan ber chu,
Valley, Shillong-ah khuan ek khawmual sa hrim hrim leh
in, \ina dawh chi ang hi an la chawhmeh rim na lutuk ho hi
hmang a, tuktin an paih \hin a ei tlem a, tuiril lam ei/in tam a
ni. Zawng\ah chang tawh awm \ha, lui sa hi chu a haw lem lo.
hun laiin Mizo hovin an ei nasa Damdawi chu Allo p urino l
lutuk a, ek paih ho an nuar (Zyloric/Allgoric/Lodiric) hi
(Strike) ta a, a chhan an han Enzyme Uricase ang deuha
zawh chuan, “Mizo ho vin thawk thei a ni a, he damdawi
zawng\ah an ei chhung chuan hi damchhunga ei a ni mai. A
ek kan paih tawh dawn lo,” tiin nat vanglaia ei tur pawh an
an lo chhang a, hei hi an srike siam a, chu chu Cholchicin
chhan ber pawh a ni reng a, (Zycholcin) a awm a, darkar
tribal ve \iap \iap tak chu a ni. 3 dana ei a, kua a \hat loh
veleh emaw a na a reh/zia awm
Thingtlang lama a natna veleh emaw ei tihtawp rih tur
hre si lovin, “Kan pa ke a na a ni, hei hi chu a nat vanglai
a, bawng irte kan chhumsak chauha ei tur a ni tih hriat reng
a,” te an ti mai mai a, a nihna tur. Hmeichhia pawh, mipa
takah a na a tizual telh telh pawh, m$t/kala lung pai reng
zawk si \hin a ni. Ka hriat theih reng chuan Uric Acid Level a
chinah pawh kezungpui, Gout- sang em? tih hi check ngei ngei
in a eichhiat hi 30 chuang chu tur a ni. Lung awm chhan ber
kan tan tawh a, tan chiah lova a lo nih vaih chuan paih mah
zai fai ringawt phei chu 100 la, a awm leh dawn tho tih hriat
chuang lai an ni. Mizo zingah sa bawk tur a ni.
hian natna hluar tak a nihna A tawp ber atan chuan
chhan pawh sa kan ei nasa a, Mizote hian kan ei leh in hi
chawhmeh rimchhe chi kan ei Vitamins, Protein, Minerals te
nasa bawk a, tuiril ka ei/in awmna a ni em tihte pawh hi
t le m s i a t in a n i. Ka n ngaihtuah ve deuh a hun ta hle
chang kang t elh t elh a, na a ni. Hmuh leh chak apiang ei
pawh kan ngah telh telh mai teuh zel mai hi sim a hun ta ni
dawn a ang hle mai. berin ka hria?
40

ZET U ZU...
Bible râwn kher lo pawhin Zu hi a mak riauna leh thil \ha a
nih ka rin lem lohna pakhat chu Khawvel thiamna a sân tawh
teh reng nen ‘rim na miah lo, t ui tak leh in nuam taka
hmakhawsang a\anga vawiin thlenga an la siam chhuak tlat lo hi
a ni!’ (a tlukpui deuh Alcohol content tlemte chu a awm maithei)

Mizoram hi khawvela zu HIV darh zel tur venna


buaipui berte zingah kan tel ta atana tha kan thawh ang hian
hial awm e! Party \henkhat ‘Zu in tlem rawh/i thin hmangaih
phei chuan “Kan sawrk ar rawh/zu lei nan i sum hmang
chuan zu zawrh kan titawp suh’ tih ang chi awareness
ang ” t i hialin mipu i lak a signboard tarte hi kan hmu
inzawrh na’n kan hmang a nih tawh hlawm emaw? ‘Zu i inin
kha, Sawrkarin Permit neia zu rui buai suh’ tihte pawh tar
a zawrh tir hi tih tawp lo ni ta ngam ve tawh ila. A mawi thei
pawh ni se k hawvel awm ang ber leh mit la thei ang bera
chhung chuan zu zawrh hi a ‘Condom’ kan tarlang ngamte
tawp ngai lo vang. hi a Kristian viauin ka hria,
chutiang bawkin zu in that
“Zu hi thil \ha a ni lova, lohna te hi i puang zar tam ve
sawimawi chi a ni lo” tih chin ang u hmiang. A diktak chuan
ringawta kan tawp hian zu mi tam zawkin HIV hrik an
chungchangah hmasawnna min kaina chhan hi zu an ruih thin
thlen lem lo tih hi a hre tute vek vang a nih a rinawm tlat, zu ruih
kan nih ngei ka ring. Chuti a hian pawisak a tlem a, mipa
nih si chuan eng nge kan tih le h hmeich he t an ins u m
theih tih hi ngaihtuah a va hun theihlohna a thlen thin a ni.
tawh zawk êm...!?
Zu hi ualau takin zuar mah
H et i za w ng h ia n se a in duh lo chuan far khat
ngaihtuahna in seng dawn teh pawh an tem chuang lo, a inte
ang; pawh zalen lo tak an ni ve tho
41
va, thlanmualah te, kawng thim sawimawina a kan ngai a nih
lai leh reh laiahte an in a, an chuan zu in dân system emaw,
han rui ta a, an inthiam lo ve a zawrh dân system \ha zawk
ngawih ngawih laiin keini ho sawitute hi zu sawi mawiah kan
hian kan lo sãi leh pop \hin. puh thei tho mai. Miin (nupa an
Inthiam loh tawh nak laia min lo nih miau loh chuan) sex hman
khikkhak lehnghal phei hi chuan naah eng ang pawn condom
pawngpawrh takin “Nang pawh hmang mahse sual a ni tho tho,
eng nge i nih bîk eiru pa” kan mahse chu sex hman sualna chu
inti tawh mai a nih hi! tih rem theih a nih chuan si loh
Ka sawi tum chu zu hi zuar avangin hri \ha lo a darh zel loh
se zuar lo se, zu ruih dan i na n co nd o m h ma ng t u r a
inzirtir ang u, ruih loh dan kan thurâwn a ni chauh zawk ang
inzirtir anga, zu bawih atanga hian zu pawh hi khawvel awm
talchhuak leh ngatte phei chuan chhunga a rem dâwn chuan loh
i uar ang u. A that lohnate hi avangin kan chhiat pui lutuk
tar ve chuai chuai ang u. loh nân a in dân emaw zawrh
‘ Av o id A id s Us e dân \ha/mumal inzirtir hi a \ul
co nd o m’ t ih hi s ex hle a ni.

Mawitea huang…

* An kohhran kha an indaih lo awm mai mai asin, an nula


neihchhun khan thawhlawm khawn pahin hla chang te a sawi
vel…
* A inngaitlawm thei mai mai asin, miin ‘nupui kha i nei ve
tawh tiraw an tih te hian’ “Aw, chhete chu nei ve e…zuk ti
thin a”!
* Naupang - Ka pa hmanlai lighter awm hma khan engtin
nge mei an chhem \hin?
Pa - |henawmte mei kan la kai mai \hin.
42
HMANGCHANG
TOOTHPASTE HMANG TANGKAI RAWH LE
1) T o o t h p a s t e : chu han hnawih la,
Ku t t iht hiang hlim uluk takin han nuai la,
nan.... i kuta natna han tleuh leh la, a lo
hrik awm kha tihbo i fai mai ang. Chutiang
duh em? Toothpaste chiah chuan carpet a
chu tlem han hmet chhuak la, kai pawh ti thin ang che.
tui nen pawlh la, i kutah khan 5) Arngeng tana damdawi
han nuai rawh le... Natna hrik \ha tak a ni. I arngeng kha a
lak a\angin a tifai mai a ni lo dam nghal vat i duh em? Awl
va , i k u t a p u r u n s en leh lutuk, i arngengah khan zanah
sawhthing rim nam pawh a that toothpaste tat la, chiah la,
bawk ang. zingah phihfai leh ang che. Zing
2) Piono tih fai nan a \ha.... a nih meuh chuan a lo bo daih
I piono, i hmeh bal khak tlur mai ang. To o t hp ast e hian
arngeng a oil awm kha a hip a,
tawh chu i ha i brush ang chiah
a tithep bawk a ni. I rilru a i
khan han brush la, chumi hnuah
vawn reng tur chu hetiang thil
puan themin hrufai leh la, a var
hi karkhatah vawikhat aia tam
sur mai ang. tih miah loh tur, a chhan chu i
3) I banga perek phawina vun kha a tiro viau thei a ni.
kua khan i bang a tilang mawi Tin, i vunah khan test hmasa
lo va, tihdan i hre mai si lo. \hin bawk ang che, a chhan chu
Tihian ti rawh, a kuaah khan i lo ngeih vak lo thei a ni.
toothpaste chu hmet lut la, a ro 6) I Compact Disc (CD) kha
hunah rawng han hnawih la, a a rang ve deuh a nih chuan
lang mawi sawt mai ang. toothpaste han hnawih la, puan
4) Kawr bal tifaitu tha tak a thianghlimin hrufai leh ang
ni. Pentui (ink), lipstick, leh che....a zia sawt mai ang.
ketchup ho hi a bal nghet zek 7) I gold emaw diamond kha
a. A kainaah khan toothpaste dawrah a tifai tura ken a ngai
43
kher lo, toothpaste kha han chu an a k anna laiah k han
hnawi la, brush in han nawt la, toothpaste hnawih ang che.
chumi zawhah tuiin han tleuh Toothpaste a bawlhlo awm
la, a t har t le sur mai ang, zingah eucalyptus awm hian
chutiang chiah chuan silver ho kang kha a tidai dawn a ni.
pawh a tihfai theih a ni. Siai ang Rannungina seh che a nih
deuhin toothpaste hi a hman chuan a sehna laiah hnawih la,
theih bawk. I savun pheikhawk a zia duh khawp mai. Heng
a rang deuh tawh chu a ranna thosi, uihli leh fanghmirah te
laiah tlem han hnawih la, pawn hian a \ha zual bik.
chhe themin han chul mam la,
12) Kuttin tihfai nan a \ha
c hu mi h nu ah p aw nc hh e
khawp mai. Ha leh kut tin hi a
hn^wngin i hrufai dawn nia. I
insiam dan kalhmang a inang
pheikhawk chu a thar ang mai
a lo ni ang. Sneeker leh rubber chiah a, i ha i tihfai ang chiah
pheikhawka a rubber lai tifaitu khan han nawt ve la, mi dang i
atan pawh a \ha. pana sum i sen tur kha i save a
ni mai.
9) I banga naupangin colour
an thai ran chu a tih ngaihna i 13) Glass paw riaiah teah te
hre lo a ni mai thei... A ranna hian t lem han t at la, puan
lai kha toothpaste han tat la, hn^wngin han hru la a fai kuar
puanchhe huhin han nawt teh le. mai ang.
10) Naute hnute hnekna bur 14) I roomah Poster tar i duh
tihthianghlima tih rimtui nan a, a charna tur i nei si lo va,
toothpaste hi a \ha hle bawk. chutah chuan toothpaste kha
Regular taka hman a nih chuan han hmang chhin teh. |ha ve
hnute bur hi a rimtui lo hle \hin tak a ni.
a. Uluk takin han brush la, tui 15) Thingpui leh tui avanga i
thianghlim i thuahfai leh dawn furnit u re \ial rek ruk kha
nia. A rim a fresh chak mai ang. toothpaste tlem han tat la,
11) Ei rawngbawltute hian an puan chhe hn^wng thianghlimin
kut vel bawr hi an tikang fo va, han hru fai teh. Rei lo teah a
i kut i tikang palh leh a nih reh mai ang.
44

TAKSAA THIL LUT


Vuna thil lut: Vunah hian thil t> Mita thil lut
tak tak (thing ther, darthlalang Thil nawi t> t>, vaivut leh
keh, hling) te a lut ve fo va, a thil themte hi mitah a lut fova,
chang chuan thi tlem t> a awm hengte hi a tlangpuiin mit vun
ve thei a, a thi miah lo thei bawk, chhung lam (eyelids) emaw
thil lut chu a tet a, a lawr bawk mitmuah emaw a awm \hin.
chuan lak chhuah mai theih a, a
thuk viau chuan lak chhuah tum A lan chhuah dan
mai loh tur a ni. Heng thil themte * A nuam lo em em a.
hi a tlangpuiin a balin natna hrik * A nain a thip thei a.
a awm duh bawk. * Mittui a tlain a men theih loh
thin.
Thing ther/thil keh them :
Heng thing ther leh thil keh First aid/enkawlna hmasa
themte hi taksaah a lut fova, tam 1) Bawlhlawh chu a pawn-
tak chu hmul pawhna hmang te langa awm chauh lak chhuah tur
pawhin a phawi mai theih a, thil a ni a, a bet nghet leh a t^ng a
lut chu a th<k a, a ngheh viau awm chuan mi thiam bik lo chuan
chuan lak chhuah tum loh a \ha. lak chhuah tum loh tur, chhiatna
First aid/ enkawlna hmasa leh mitdelna hial a thlen thei.
1) A hmuamhma chu tui lum 2) Kut silfai phawt tur.
leh sahbawna sil a \ha. 3) Pu an t hem fai emaw,
2) Kan phawina tur hmanrua romawl fai emaw a ki tih tet a,
(e.g. hmulpawhna) chu tih huh hmangin a lak chhuah
meia hliau thianghlim tur. theih.
3) A luhna hnaih thei ang bera
vuan chungin, a luhdan 4) Mitah bawlhhlawh chu a
zawng zul zuiin pawh t^ng tlat a nih chuan maimit-
chhuah tur. chhintir a, puan fai chhal tuam
4) Lak chhuah hnuah thi tlem hnan a, damdawi inah kaltir tur.
sawr chhuah a, silfaia tuam 5) Mit hnuai lam chhung lama
leh tur. a kam tlat a hmuh theih si loh
45
chuan mit vun lip hiar a chhuak 2) Rannung lut a nih chuan
ve mai thei bawk. olive oil/baby oil or vegetable
6) Heng kan hnu pawha a la reh oil tlem thlawr emaw soda
loh va, damdawi in pan a rem loh bicarb tui luma pawlh tlem
bawk si chuan damlo chu eng taka thlawr tur a ni. Tichuan rannung
\huttir a, a hnung lama din a, tui chu a lo thi ang a, la chhuak turin
thianghlim emaw normal saline-in mi thiamte pan tur.
zawitea a mit chu leih a tha. 3) A chunga mi hi a remchang
7) Tih loh tur te :- lo a nih chuan hmehen (torch
* Nasa taka mit nuai loh tur. light) in en ila, a lo vak chhuak
* Kut bala khawih loh tur. ve mai bawk.
* Thil hriam leh zum hmanga Benga tui lut
lakchhuah tum loh tur.
Benga tui lut hian beng a ti
* Mita thil a beh/tan tlat chuan
ngawng muihin nuam lo taka a
lak chhuah tum loh tur.
siam t heih bakah na leh
Benga thil lut bengkherh a thlen thei.
Benga thil lut hi nau-pangin A tihchhuah dan
an nei duh deuh a, thil sak tak
1. Thlek tur
tak be mu te, kawrkilh te hi
* A hmasa berah beng pawn
bengah an lo thun mai \hin a.
kha dim taka hruk fai tur a ni a,
Heng be mu ang te hian hnawng
tui luhna lam kha a hnuai lama
a hip a, beng chhungah a lo lian
dahin thlek tur a ni. Beng til/parh
a, beng a hnawh mai theih bakah
lakchhuah a har \hin. Tho, thosi, chu dim taka pawh thlaka hma
zawng leh hnung zawng te a
fanghmir leh khumfa te pawh hi
pawh chetin tui a chhuak thei.
an lut duh hle.
First aid/enkawlna hmasa * Tui luhna lam kha a hnuai
1) Benga thil la chhuak tur hian lama daha thle chunga zuan vel
pin emaw, thirzai emaw hman tur, tichuan, tui chu a lo chhuak
loh tur a ni a, heng kan hman hian mai ang.
bengdar t ihpawlh palh a * Beng hnuai lama daha mut
hlauhawm hle. saisirin a chhuak thei bawk.
46
* Ham leh thil \hial vel hian lapua tlem zem behin emaw, dim
bek ruh te a tichein a timar a, tein beng kua chu hawlh ila, tui
bengkua a tingil bawka, a a hip kang thei.
chhuak thei bawk. Hnara thil lut
2. Chhem ro tur - Sam tihrona Naupangte hian an hnarah
hmangin a chhem theih a, a hniam thil mute leh thil dang hi an lo thun
berin emaw, a sa lo chia chhemna fo \hin a, puitlingah pawh tihpalh
ringawt emaw hman tur. Beng thilin a lo lut palh thei.
kaw lang zawnga pawh tur a ni a,
khap khat aia hla a\ang tala chhem First aid/enkawlna hmasa
tur a ni. Tichuan, tui chu tui lo 1) Kaa thawktir tur a ni a, hnar
changin a lo chhuak mai ang. leh lam hmeh pina zawi deuha
3. Thil thlawr tur - Alcohol hnit chhuahtir tum tur, nasa taka
leh Vinegar - Rubbing alcohol/ hnit leh tihnawn fo loh tur.
Surgical spirit leh vinegar a inzat 2) Olive hriak emaw, hriak
chiaha pawlha far hnih thlawrin dang pawh thlawr lut ila, a
a chhuah theih bakah beng kherh chhuak ve maithei a, a chhuak
a siam tur a veng. loh pawhin a za a tiziaawm.
4. Tui al thlawr - Tui no khatah 3) Hr iak hmanga k an
chi fian khat hmun lia thena hmun t ihchhuah t heih loh chuan
khat (?) chawh-pawlh tlem te damdawi in pan a him.
thunin a tihchhuah bakah bengek 4) Tih loh turte -
pawh a tichhuak thei a, a kherh * Khawiah nge a tan tih hriat
tur a veng thei bawk. tumin bakkilh, pin, cotton bud
5. Tui thun belh - Tui luhna lam leh hmanraw dang hmanga zawn
kha a chung lama daha thlek tur, vel loh tur.
tui tlem thun belh a rang tak a * A chhung rila mi lak chhuah
thlek let leh in tui kha a vaiin a tuma, hmul pawhna hmanga
chhuak thei. cheh tum loh tur, a lut thuk duh.
6. Beng hawlh faina (cotton * Hmuh phak loha mi lak
bud) hmangin emaw, chutianga chhuah tum loh tur.
47
Editor hnena lehkha thawn
HRISELNA LEH DAMREI NAN
Kan chanchinbu lar tak leh \angkai em em Hriselna bua mi
thiam tak tak te leh hre zau tak tak te ziak hi ka chhiar fova,
chanchinbu hi ka la kumtin ve a. Tha leh tangkai ka ti hle mai. Dr.
Eric Zomawia Article ziah tha tak tak te ka han chhiar chang hian
mi a fuih thar thinin Article ziah ve chakna te mi a siam sak thin a,
insit tak chungin ka han belh ve hlek the ang. Keini ang thingtlang
kilkhawr zawk a awmte tan tak hian zawm peih chuan a tangkai leh
zual ang.
Kum lama upa ho tan chuan thil tha tak tak zawm leh sim tur te
a ziakfo a, han belh leh duh ka neih te chu heng te hi a ni.
1) Meizuk loh - Sadah, khaini, kuhvakhawr, tuibur tih ve duh
reng reng loh hi a tha ber.
2) Ruih theih thil lam zuk chi leh drugs te tih ve duh miah loh tur.
3) Zing thawh ve leh tui thianghlim pava 4/5 in ziah.
4) In tihhlim nan zai uar tur - hla 4/5 vel tal \ing\ang or khuang
nen sak fo tur.
5) Zanriah eikham a chhungkaw tawngtaina neih ziah.
6) Zana men rei loh, dar 7 vela mut ziah, zing dar 4 chuan thawh
a inphihfai ziah tur.
7) Thei lam chi ei tam a tha.
8) Ka thil tawn a tha deuh mai chu tengtere hmin hi kum 16 chhung
chu nghei miah lovin ka ei ta, kum 91 ka lo ni ve ta reng mai,
pum lam dik lova awm hi ka nei ngai ta lo.
9) Sa hi kan duh theuh a, mahse tam tak chu ei hauh loh tur a ni.
Awle, tlangtin mualtin a ka upat puite leh \henrual \hate
u, hei kum 91-na ka hmang zo ve \ep ta. Ka awm dan leh ka
inenkawl dan anga awm ve thei te in awm chuan hmasawnna
tur han ziak belh turin ka sawm a che u.
K. Lalhlira, Pharmacist(Rtd.)
S. Vanlaiphai
48

 N i 7 . 1 2 . 2 0 1 8 H ea lt h bawk a. Tlai lamah ruai an


Directorate Group ‘D’ staff- kilho nghal.
te chuan intuaitharna hun leh
 Ni 1 7 t h De c. 2 0 1 8
Advance Christmas an hmang
( M o n d a y ) h ia n Miss io n
a. Member-te infuihtharin he
Director Office Chamber-ah
hunah hian hlim takin ruai an
Dr. Lalrozama, IAS, Mission
kil ho bawk. Director, NHM kaihhruaina
 State Institution of Rural hnuaiah Dr. T. Lalhmangaihi,
Development Durtlang chu Dir e ct o r o f Ho sp it al &
Central lamin ASHA te tana Medical Education-in School
training-na hmun atana an nau pang t e t an a t hlawna
rawn pawm tak avangin he mi tarmit sem tur pek chhuahna
hun a hmang a, Dr. Lalrem-
hmu nhma enfiah t ur hian
ma wii, S t a t e P r o g r amme
central lam at angin NIOS
Officer, NPCB&VI in report
Certification Team te an lo kal
pein tarmit sem a nih dan a
a. Heng mit e nen hian ni
sawi bawk.
12.12.2018 khan SIRD hi
tlawh a ni a. Heng mikhual te  Health & Family Welfare
hi Dr. R. Lalchhuanawma, Depar t ment chuan Healt h
SNO, Community Process-in Minister atan Dr. R. Lalthang-
a lo dawngsawng. liana kan nei ta. Hmasawnna
t am t ak n e na H ea lt h
 Ni 13.12.2018 Healt h Department a kaihhruai theih
Direct o rat e St aff Welfare nan duhsakna kan hlan a ni.
chuan Co nference Hall-ah
Advance Christmas an hmang
a. He hunah hian kum 2019-
2 0 2 0 ch hu n g a H ea lt h
Direct o rat e St aff Welfare
hruaitu turte an thlang nghal Editorial Board

You might also like