Copyright © by Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o.

, 2015

Grupa Wydawnicza PWN

ul. Gottlieba Daimlera 2
02-460 Warszawa tel. 22 695 45 55
www.dwpwn.pl

Copyright © for the text by Adam Ragiel, 2015

Copyright © for the text by Magdalena Rigamonti, 2015
Copyright © for the photos by Maksymilian Rigamonti, 2015

Menedżer pionu wydawniczego: Monika Kalinowska Wydawca: Dąbrówka Mirońska

Redakcja: Joanna Egert-Romanowska Projekt okładki: Adam Chwesiuk Zdjęcia na okładce i na
wkładce: Maksymilian Rigamonti Przygotowanie wersji elektronicznej: Ewa Modlińska Skład wersji
elektronicznej na zlecenie Domu Wydawniczego PWN: Michał Latusek ISBN 978-83-7705-865-7
(ePub) ISBN 978-83-7705-866-4 (Mobi) Dziękujemy Dyrekcji Zakładu Cmentarzy Komunalnych w
Olsztynie za pomoc w realizacji tego projektu.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może być kopiowana,
zwielokrotniana i rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy. Wydawca
niniejszej publikacji dołożył wszelkich starań, aby jej treść była zgodna z rzeczywistością, nie może
jednak wziąć żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w niej
materiałów i informacji.

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał
praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub
osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich
treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.

Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki

2
Spis treści
WSTĘP ........................................................................................................................................... 4
ROZDZIAŁ I PRZED ŚMIERCIĄ ............................................................................................... 8
ROZDZIAŁ III SEKCJA ............................................................................................................ 21
ROZDZIAŁ IV BÓG .................................................................................................................. 25
ROZDZIAŁ VI DUSZA ............................................................................................................. 37
ROZDZIAŁ VII AREK .............................................................................................................. 41
ROZDZIAŁ VIII SZKOŁA ŚMIERCI ....................................................................................... 50
ROZDZIAŁ IX ROZKŁAD........................................................................................................ 55
ROZDZIAŁ X NEKROPASJA/TANATOPASJA ..................................................................... 60
ROZDZIAŁ XI KURSANTKI.................................................................................................... 64
ROZDZIAŁ XII AGNIESZKA .................................................................................................. 70
ROZDZIAŁ XIII WIEPRZOWINA ........................................................................................... 76
ROZDZIAŁ XIV TRUPI JAD .................................................................................................... 79
ROZDZIAŁ XV TRUMNA ........................................................................................................ 85
ROZDZIAŁ XVI OTWARTA TRUMNA ................................................................................. 88
ROZDZIAŁ XVII KREMACJA ................................................................................................. 95
ROZDZIAŁ XVIII TAJEMNICA .............................................................................................. 99
ROZDZIAŁ XIX DYSTANS ................................................................................................... 102
ROZDZIAŁ XX RODZINA ..................................................................................................... 105
ROZDZIAŁ XXI DRUGI DOM ............................................................................................... 110
ROZDZIAŁ XXII KOSMETYKA POŚMIERTNA ................................................................. 113
ROZDZIAŁ XXIII DZIECI ...................................................................................................... 119
ROZDZIAŁ XXIV ZADANIA NIE DO WYKONANIA ........................................................ 124

ROZDZIAŁ XXV CHCE SIĘ ŻYĆ.......................................................................................... 126

ZDJĘCIA 133

3
 WSTĘP

Strach to słowo, które od razu kojarzy się ze śmiercią. Uważamy, że przychodzi ona tylko
do innych, że nas nie dotyczy i że to właśnie nam uda się ją przechytrzyć. Piękna dama lub
okropny kościotrup z kosą. Nie bierze łapówek i nie ma litości. W stu procentach skuteczna.
Nam, jej ”klientom”, wydaje się, że zawsze przychodzi za wcześnie, jest niesprawiedliwa,
okrutna.
Nie chcemy ani o niej myśleć, ani o niej mówić. Dopóki nie mamy z nią styczności,
pragniemy wierzyć, że nie istnieje.
Kiedy powstał pomysł stworzenia tej książki, wiele osób było mu przeciwnych. Odezwało
się sporo głosów, że takie jawne mówienie o śmierci i jej różnych aspektach jest niepotrzebne, a
nawet szkodliwe. Po co straszyć?
Ale jednocześnie nawet ci najmniej przychylni chcieli słuchać, zadawali pytania.
Zachowywali się jak dzieci oglądające zakazane, straszne filmy spod kołdry, jednym okiem,
słuchające jednym uchem. Nie da się ukryć, że od początku to był trudny temat, strach
wzbudzało nawet pierwsze spotkanie z autorem i zarazem głównym bohaterem książki. Nie
wiedziałam, czego się spodziewać. Cały czas myślałam, że Adam Ragiel, miły, wesoły człowiek,
widzi we mnie trupa, a nie żywego człowieka. Było wiele przeszkód, ale jednak się udało.
Teraz jestem pewna, że oddajemy w ręce czytelników książkę jedyną w swoim rodzaju i
bardzo potrzebną. Adam Ragiel, odpowiadając na pytania Magdaleny Rigamonti, odkrywa przed
nami świat, którego nie znamy, a który powinniśmy poznać, bo paradoksalnie jest częścią
naszego życia, mówiąc precyzyjniej, ostatnich chwil naszego ciała wśród żywych.
Powoli, bez epatowania okrucieństwem i strachem autorzy wprowadzają nas do świata
śmierci. Magdalena Rigamonti jest, jak każdy z nas, pełna obaw, lęków, ale też bardzo ciekawa.
Adam Ragiel otwiera przed nami ten świat, otwiera drzwi do kostnicy. Opowiada o tym, co
dzieje się z naszym ciałem tuż po śmierci, jakie czynności są wykonywane i kiedy. Dowiadujemy
się, co może rodzina, co jest ważne dla bliskich. Uczymy się wielkiego szacunku do zmarłych,
dla ciała. Adam Ragiel jest mistrzem, przewodnikiem. Mistrzem w swojej profesji. Oprowadza
nas po świecie, którego nie znamy i nie poznamy. Bo kiedy trafimy do kostnicy, będziemy
4
pozbawieni świadomości, będziemy tak zwanym odpadem biologicznym. A jednak dla naszych
bliskich pozostaniemy ważni. Autor uczy nas, co jest istotne, na co zwracać uwagę. Nie ucieka
od krytycznych komentarzy na temat branży, w której pracuje, jawnie mówi o nadużyciach,
wykorzystywaniu klientów. Ma się nieodparte wrażenie, że ten człowiek zna śmierć, że
niejednokrotnie z nią rozmawiał, że codziennie tańczą razem to szalone tango. Mówi o bólu,
żałobie, mówi też o duszy i Bogu. Odpowiada na najtrudniejsze pytania.
Jednak cały czas, nawet kiedy opowiada o okropnych chwilach, o śmierci dzieci,
samobójstwach, katastrofach, o tym, kiedy trzeba zrobić pogrzeb szczątkom, mówi pięknie o
człowieku.
Nie ma w tym tekście nic z horroru, jest tylko wielka pochwała życia i ludzkiego ciała.
Adam Ragiel wie, co w życiu ważne, u niego takie banały jak ”każdy dzień może być ostatnim”
nabierają zupełnie innego znaczenia. Po przeczytaniu tej książki nie tylko będziemy wiedzieć, jak
się balsamuje zwłoki, przygotowuje ciało do pogrzebu, jakie choroby żyją dłużej niż ich nosiciel,
ale przede wszystkim przekonamy się o tym, że życie ma ogromną wartość. Dzieje się tu i teraz.
Nie warto go tracić bezmyślnie. Już nie będą nas śmieszyć opowieści o ludziach, którzy w szafie
trzymają gotowe ubranie na pogrzeb, nie będziemy z drwiną myśleć o spisywanych za życia
instrukcjach, co zrobić po śmierci, zrozumiemy, jakie to wszystko ważne. Rozważniej będziemy
jeździć samochodem, częściej myśleć o życiu, ale też mniej się bać. To Adam Ragiel i Magda
Rigamonti sprawiają, że choć trochę oswajamy ten największy ze strachów.
Bez strachu przed śmiercią, tak powinien żyć człowiek. I o tym jest właśnie ta książka.
Monika Kalinowska wydawca

5
 * W szpitalu dowiedział się, że ma raka. Wrócił do pokoju, poszedł do łazienki, otworzył
okno i skoczył z trzeciego piętra. Zginął na miejscu. Ciało poobijane, połamane, posiniaczone.
Obowiązkowa sekcja zwłok. Tego widoku nigdy nie zapomnę.
Zlecenie: ma wyglądać, jakby umarł normalnie, naturalnie.

* Umarł w domu, w łóżku, pod kołdrą. Na dworze był 30-stopniowy upał. Znaleziono go
po sześciu dniach. W stanie takim, że nie miałam odwagi spojrzeć. Czułam tylko zapach.
Zlecenie: zrobić coś, by tak nie śmierdziało, bo ksiądz nie pozwoli trumny wstawić do
kościoła.

* Zginęła w wypadku samochodowym. Była w szóstym miesiącu ciąży. Złamany

kręgosłup w kilku miejscach, połamane nogi, ręce, żebra, zmasakrowana twarz. Procedura jest
taka, że trzeba zrobić sekcje zwłok i matki, i dziecka. Czekałam za ścianą. Nie weszłam. Bałam
się, że ucieknę i już nigdy tu nie wrócę.
Zlecenie: ma wyglądać, jakby spała, a dziecko włożyć z powrotem do łona.

* Wyszedł z domu, zostawił dziewczynę i półtoraroczne dziecko. Nikt nie wiedział, gdzie
jest. Po dwóch dniach znaleziono ciało powieszone na klamce. Widziałam płaczących rodziców.
Zlecenie: żeby nie było widać tego zgrubienia od sznurka na szyi i żeby nie był taki siny.
No i żeby zrobić mu irokeza, bo tak zawsze się czesał.

* Długo chorowała. Wymęczona, wychudzona. Twarz wykrzywiona w cierpieniu. A

jeszcze mogła żyć. Sześćdziesiąt lat to przecież nie starość.
Zlecenie: zmarszczki wygładzić i żeby twarz nie była taka zapadnięta. Podobno można
jakieś silikonowe kształtki włożyć w policzki. I podobno można też zrobić tak, żeby ciało nabrało
koloru i wyglądało normalnie.

* Miała 86 lat. Umarła w nocy, we śnie. Podobno piękna starsza pani.

Zlecenie: pofarbować włosy na rudo, bo już się odrosty zrobiły, i paznokcie na czerwono,
bo całe życie miała czerwone. I jeszcze, żeby taka blada nie była.

6
 To zlecenia z jednego dnia z przyszpitalnego prosektorium. Takiego z chłodnią i kaplicą
w jednym. Piszę ”zlecenia”, bo wiem, że nie mogę się angażować, myśleć, co ci ludzie za życia
osiągnęli, kim byli, jak żyli, kogo zostawili, kto po nich płacze. Odpędzam te myśli, bo wiem, że
inaczej nie dam rady dłużej tu być. Próbuję się skupić tylko na tym, co teraz, co tu, co po nas
zostaje i ile z tym jest roboty. I na ludziach, którzy tę robotę wykonują.
Magdalena Rigamonti

7
 ROZDZIAŁ I

PRZED ŚMIERCIĄ

Podobno jeśli się zobaczy śmierć, to się docenia życie.

Ale i tak najlepiej, gdyby jej nie było. I żebyśmy wszyscy żyli długo i szczęśliwie, i zawsze
pozostali młodzi.
Adam Ragiel, rocznik 1980, balsamista, technik sekcji zwłok.
Główny bohater tej opowieści. Śmierć to jego codzienność.

– Widziała pani, jak się dzieci rodzą, to teraz zobaczy pani, jak to się wszystko kończy.
Gdy na panią patrzę, to myślę, że pani wytrzyma. Widziała pani kiedyś zwłoki, ciało, trupa?
Tak szybko to mówi, tak naturalnie, jakby to było o nietypowej, ale jednak przyjemnej
pracy typu pilnowanie australijskiej wyspy, że tylko przytakuję. Nie wiem, czy to szok, czy
niewiedza. Mówię, chyba nawet z lekkim uśmiechem, że się nie boję, że jestem silna, że mnie to
też kiedyś czeka, tylko ja to chcę się spalić, żadnych makijaży pośmiertnych. Krematorium i tyle.
Nic mi więcej nie potrzeba.
– I chce pani, żeby w młynku zmielili pani kości?
– W młynku?
– Kawałki udowych zwykle się nie spalają do końca. Trzeba wrzucić do młynka. Można
do ręcznego, można do elektrycznego.
Nie odzywam się. Patrzę na tego dobrze zbudowanego, opalonego faceta niewiele po
trzydziestce, na jego blond włosy, niebieskie oczy, uśmiech. Na nogi, wyobrażam sobie jego
kości udowe.
Pan się boi śmierci?

Nie boję, raczej się z nią zaprzyjaźniam. Bo choć robię to, co robię, to i tak mnie nie
oszczędzi.
Nie, no niech pan nie żartuje. Ile zwłok pan widział w swoim życiu?

8
 Kilka tysięcy. Zresztą, nie liczę. Sam nie wiem, jak z tą śmiercią jest. Może wszystko
zależy od tego, jak komu było na Ziemi. Jeśli dobrze, no to raczej taki niekorzystny etap… Jeśli
źle, to pewnie uwolnienie. Wiem, że niektórzy się boją. Ale jakby tak każdemu powiedzieć:
dostajesz gwarancję, że dożyjesz dziewięćdziesiątego roku, położysz się spać, zaśniesz i koniec,
bez chorób, bez tych wszystkich nowotworów, udarów, cierpień, bez domów starców, hospicjów,
wtedy strach przed śmiercią byłby mniejszy. Albo nie byłoby go w ogóle. Mnie na razie się
nigdzie nie spieszy. Nie mam czasu na umieranie. Mam trzydzieści cztery lata, małe dzieci i tyle
rzeczy do zrobienia, że gdybym nawet chciał bardzo, to i tak, niestety, nie mogę odejść. Umiem
sam ze sobą się dogadać. Myślę, że jeśli to się potrafi, to reszta już jest pestka. A poza tym
jeszcze wielu ludziom muszę pomóc.
Dostojnie przejść na tamten świat?

Ja zajmuję się tymi, którzy już przeszli. Czego mam się bać? Nie robię im krzywdy.
Zmarłych nie trzeba się bać. Jedynie żywi mogą zaszkodzić, zrobić krzywdę.
Trupy się panu nie śnią?

Nie. Już mówiłem, że nic złego nie robię, więc nie mam koszmarów. Poza tym ja się
cieszę życiem. Często pytam ludzi, którzy zaczynają pracę w tym zawodzie, czy śniło im się coś
złego, czy mogli spać. I nigdy nie słyszałem, żeby były jakieś koszmary, żeby coś straszyło,
dotykało. Wyszkoliłem kilkaset osób, rozmawiam z każdym i wiem, że tych złych snów w
zasadzie nie ma, a na pewno nie wynikają z tej pracy.
Mnie pan też zapyta jutro, co mi się śniło?

Pewnie. Zaśnie pani jak kamień. Samo oglądanie naszej pracy to jest ciężka robota.
Patrzę na jego ręce. I on tymi rękoma te ciała balsamuje, maluje, ubiera? Boże, i tyle
zostaje z człowieka? Kawałki udowych do młynka?

Mam wziąć perfumy? Napsikać na chusteczkę?

Nie, bo zemdli. Może być gorzej. Gdy się to skumuluje, zwiąże ten zapach, to dopiero
wtedy się robi strasznie. Pamiętam, jak kiedyś w jednej z kostnic Medycyny Sądowej była

9
wykonywana sekcja zwłok po ekshumacji…
Byłam na ekshumacjach w Bykowni pod Kijowem, na IV Cmentarzu Katyńskim,
więc chyba wiem, jak to może wyglądać.

Tam pewnie były same suche kości? A to ciało leżało półtora roku w grobie. A wcześniej
wyłowiono je z Wisły. Jako NN, czyli nazwisko nieznane. To było ciało kobiety, dziewczyny w
zasadzie. Ktoś ją zamordował, po czym przywiązał kamień do nogi i wrzucił do Wisły.
Dokonano ekshumacji…
Dlaczego?

Bo pojawił się trop, do kogo to ciało mogło należeć. Pewna pani mieszkająca za granicą
twierdziła, że to mogą być zwłoki jej córki. Ciało było oczywiście nie do rozpoznania.
Zdecydowano się na dekapitację czaszki.
Czyli obcięcie głowy?

Tak. Czaszka została wysłana do Krakowa na tak zwaną wizualizację, czyli za pomocą
specjalnej aparatury, czujników jest odbudowywana twarz.
Mam nadzieję, że w komputerze?

W komputerze. Okazało się, że to jest ciało córki tej pani. Ona po prostu czuła, intuicja jej
mówiła, że te zwłoki były kiedyś jej dzieckiem. Po tych wszystkich badaniach szczątki wróciły
do grobu.
W trumnie?

Tak, to jest specjalna trumna używana przy ekshumacjach.

I potem jeszcze raz pogrzeb?

Pochówek, ale już bez żadnych ceremonii. Ale ja po to opowiadam tę historię, żeby pani
wyobraziła sobie zapach. Te szczątki chlupotały w trumnie, bujały się. Kiedy tę trumnę
otworzyliśmy w Zakładzie Medycyny Sądowej, to…

10
 Nie umiem sobie wyobrazić.

A jak się pani mięso w lodówce popsuje?

To śmierdzi.

No właśnie. Dwa dni i śmierdzi. A jakby tak leżało półtora roku? To jest mdławo-słodko-
straszny zapach. Więc gdy otworzyliśmy tę trumnę, to pani prokurator, która musiała być obecna
przy tej czynności, podchodziła do trumny i odchodziła. Słyszałem, jak mówiła: ”To straszne, to
straszne”. W końcu wyciągnęła z torebki chusteczkę nasączoną miętą, przyłożyła do nosa i…
wybiegła z sali.
Wiem, że mnie przygotowuje, że musi być drastycznie.

Da pani radę. Tylko śniadanie proszę zjeść. A tak to luz.

Luz, luz. Łapię ten luz. Przecież jeszcze nie umieram. Ani mój mąż, ani moje dzieci. Nikt z
moich bliskich. Ja też o śmierci nie myślę. Przynajmniej udaję.

Dostanie pani fartuch, rękawiczki, ochraniacze na buty. No, bo bakterie to tam są.
I smród. Ale po godzinie, po dwóch pani przywyknie. Tam nie ma degeneratów ani żadnych
psycholi. Głównie dziewczyny. Najstarsza ma trzydzieści dwa lata, najmłodsza dwadzieścia trzy.
I Arek, pracownik prosektorium, biolog molekularny. Nauczyłem go balsamacji. Oni znają się na
rzeczy. I doceniają życie, każdy dzień życia. Przekona się pani. My w ogóle lubimy tę pracę.
Nic nie rozumiem. Głupie to, ale wiem, że póki nie zobaczę, nie zrozumiem. Nie zdaję
sobie sprawy, dokąd idę, co mnie spotka, jak zareaguję. Na razie wierzę w swoją odwagę i w to,
że skoro dla tych młodych dziewczyn, dla tego Arka to jest wszystko normalne, ot, praca po
prostu, to dla mnie też będzie normalne.

W Warszawie umiera ponad dwa tysiące ludzi miesięcznie. Ktoś się musi zająć tymi
ciałami. Inaczej byśmy brodzili w gnijących trupach.
Wystarczy. Już wszystko sobie wyobrażam.

Ludzie, którzy zaczynają pracować przy ciałach, dostają kopa, czują, że mogą góry

11
przenosić.
Bo dotykają ostateczności?

Bo widzą, co z nas zostaje.

Co?

Ciało. Zwłoki. Odpad biologiczny.

A dusza?

Uwalnia się ze swej powłoki i czuję jej obecność, ale ja duszą się nie zajmuję.
A czym?

Tym, co z nas zostaje, gdy ona ulatuje. Byłem w Dreźnie. Ojciec przyjechał z dwiema
małymi córkami, siedmio-i jedenastoletnią, pożegnać żonę i mamę. Kobieta zginęła w wypadku
autobusowym.
Jak wyglądała?

Rozcięta głowa, poszarpana twarz, połamane kości, rany na ciele.

Co pan zrobił?

Rekonstrukcję.
Po co?

Bo rodzina chciała ostatni raz tę kobietę zobaczyć.

Udało się?

Tak. Ta pani wyglądała, jakby przed chwilą zasnęła.

Robi pan zdjęcia przed i po?

Tak, robię. To, z jednej strony, dokumentacja, a z drugiej, zabezpieczenie.

Przed czym?

12
 W razie gdyby były nieporozumienia, problemy… W razie gdyby rodzina powiedziała:
”ale nasza mama tak nie wyglądała”, to mam zdjęcia ze stanu przed i po, mogę udowodnić, jakie
ciało dostałem, jakie wydałem.
”Wydałem” – mówi pan jak o towarze.

Po śmierci to już nie jest człowiek. To jest ciało i to ciało wymaga szacunku, wymaga
tego, żeby się nim zająć. No, dobra. Zaczynamy o 7 rano. Proszę się wyspać.
Zerka na telefon.

O, przywieźli kolejne dwa ciała. Jutro będzie dużo do roboty.

Drętwieję. Ale udaję, że informacja o kolejnych ciałach nie robi na mnie wrażenia. Nie
chcę jeszcze iść, chcę go wypytać, dowiedzieć się jak najwięcej, przygotować na to, co jutro. Jest
po pierwszej w nocy.

Dziewczyny i Arek jeszcze tam pracują. Trzeba zwolnić miejsce dla nowych ciał. Pięć,
sześć będzie na pewno. To średnia w taki upalny dzień.
A w taki mniej upalny?

Nie zdarza się, żeby nikogo nie przywieźli. Pewnie pani się to wyda dziwne, ale to
kobiety głównie przychodzą na kursy, aby zajmować się zwłokami, balsamacją, przygotowaniem
do pochówku.
Nie wiem, czy próbuje mnie namówić do zmiany zawodu, więc na wszelki wypadek
stanowczo, ale z uśmiechem odmawiam.

Są silniejsze psychicznie od mężczyzn?

Nie tylko o to chodzi. Bardziej się przykładają, są precyzyjniejsze. Mówię też o kwestiach
estetycznych. Przecież to jest wszystko robione dla rodziny. O to chodzi, żeby wyglądało, jakby
ten dziadek, dziecko czy matka spali. I do tego jeszcze w eleganckim ubraniu. A wie pani,
czasem takie zwykłe nakładanie odzieży zmarłemu to może być problem.

13
 Słyszałam, że ręce trzeba wyłamywać.

A słyszała pani o gimnastyce pośmiertnej? Wystarczy wiedzieć, jak to się robi, i zwłoki
ubiera się bez problemu. Fachowa nazwa to przełamanie stężenia pośmiertnego i to słowo
”przełamanie” kojarzy się od razu wszystkim z łamaniem, ale nie ma to nic wspólnego z
jakimikolwiek uszkodzeniami ciała czy kości. Jutro pani pokażę.
Chcę krzyczeć: „Nieeee!”. Ale nic nie mówię. Słucham, jakbym była na kursie szybkiego
umierania.

Pani Magdo, samo nakładanie ubrań, poprawianie, to wszystko lepiej robią panie. Zdarza
się przecież, że rodzina zmarłego nie przyniesie jakiejś części garderoby, czegoś brakuje. Facet
może tego nie zauważyć. Kobieta widzi od razu. A szwy posekcyjne? Trzeba tak ubrać zwłoki,
żeby tych szwów nie było widać, żeby nic nie wyłaziło. Dekolty nie wchodzą w grę. Dużo jeżdżę
po Polsce, jestem w wielu prosektoriach i domach pogrzebowych i czasem zdarza się, że ubranie
leży na zmarłym. Słyszę, że się nie dało ubrać. Ale ja wiem, że nie ma takiej możliwości, żeby
się nie dało. Nawet mocno rozkładające się ciało można ubrać… Wystarczy oczyścić,
zabalsamować…
Sprawdziłam, balsamacja to nie jest nacieranie wonnymi olejami, tylko spuszczenie krwi z
całego ciała i wypełnienie go chemicznym roztworem, więc chwalę się wiedzą.

Dzięki temu ciało przestaje wydzielać przykre zapachy, a procesy gnilne zostają
zatrzymane. Jutro też pani pokażę, jak to się robi. Rano będziemy przygotowywać ciało po
sekcji. Bardzo połamane. Po wypadku. Jedna z dziewczyn będzie balsamować.
Jestem twarda. Cóż to dla mnie ciało po wypadku. Bardzo połamane. Po sekcji.

Dziewczyny się uczą balsamacji.

To już wyższy stopień wtajemniczenia?

Najwyższy. Człowiek, który chce pracować ze zwłokami, najpierw powinien przejść

szkolenie podstawowe, polegające na tym, żeby w standardowy i sanitarny sposób przygotować
zwłoki, czyli umyć, ubrać, zrobić makijaż. Potem zaczyna się kilkumiesięczna nauka. Z reguły

14
trwa cztery miesiące. Kiedy się spędzi taki czas w prosektorium, w domu pogrzebowym, to już
się jest raczej pewnym, że chce się to robić.
Wariaci się nie trafiają?

Trafiają. Ale ja już w rozmowie przez telefon orientuję się, czy to wariat, czy nie.
Jak?

Kilka pytań zadaję. Przede wszystkim, dlaczego chce pracować w takim zawodzie, czy
miał kiedyś styczność ze zwłokami, czy ktoś z jego bliskich zmarł i jakie to wywołało przeżycia.
I kiedy słyszę, że śmierć go fascynuje, ludzkie ciało też, to od razu dziękuję za współpracę. Do
tej pory intuicja mnie nie zawiodła. Żadni tacy dziwni…
Nekrofile, chce pan powiedzieć?

Nekrofile. A przecież słyszy się, że są tacy ludzie. Ale żeby być nekrofilem, trzeba mieć
dostęp do zwłok, ktoś musi wpuścić do prosektorium, do domu pogrzebowego. I kiedyś, kiedy w
prosektoriach pracowali ludzie z tak zwanego marginesu, nienadający się do życia w
społeczeństwie, czasami niespełna rozumu, ten dostęp był łatwiejszy.
A teraz?

Głównie ludzie po studiach. Pozna pani Arka. To jest facet z klasą, z inteligencją. Tak
mnie pani wypytuje, a my to robimy przede wszystkim z tego powodu, żeby pomagać innym.
Komu? Tym, którzy umarli?

Nie, ich rodzinom.

Chyba widzi, że jestem zdezorientowana, że nie wiem, jak zareaguję na to, co tam
zobaczę, jak to się odbije na mojej psychice.

Moim zdaniem, żadnych szkód to doświadczenie pani nie wyrządzi. Wręcz przeciwnie.
W prosektorium mam być już za kilka godzin. Ze mną Maksymilian, mój mąż. Będzie robił
zdjęcia. Był kilka razy w Afganistanie, widział wojnę, rannych. O niego się nie boję.

15
 ROZDZIAŁ II

PRAWO PO ŚMIERCI

To co, do boju! Jakby co, to pan mnie ratuje.

Tam się nie ratuje, tam od razu do chłodni. Ale za to bardzo nowoczesnej.
Może te żarciki pomagają zachować dystans, pion albo nie myśleć, po co to wszystko, po
co żyjemy, kiedy się skończymy, umrzemy? Nie wiem, śmieję się jednak. Nie widziałam wcześniej
prosektoryjnej chłodni.

To jest chłodnia miejska, prosektorium też. Prawie wszystkie zakłady pogrzebowe

przywożą tu ciała z całego miasta. Tu robią sekcje, tu wykonują wszystkie czynności
przygotowawcze. Tak powinno być w całej Polsce. A jak nie, to każdy zakład powinien mieć
swoją chłodnię.
A tak nie jest?

Nie, przecież zdarza się, że zakład pogrzebowy, chcąc zaoszczędzić, przygotowuje zwłoki
gdzieś w garażu albo w karawanie. Stoją na parkingu i ciach, z tyłu na pace przewalają
nieboszczyka i ubierają, żeby nie wynajmować chłodni, żeby nikomu nie płacić. To jest
partyzantka, tego nikt nie pilnuje.
Nie ma żadnych przepisów w tej kwestii?

Są stare, z lat pięćdziesiątych. I niektórzy ludzie zajmujący się zwłokami myślą sobie:
skoro nie ma żadnych odgórnych nakazów, to można wszystko. Gdyby to było kontrolowane, to
tacy ludzie trafiliby do więzienia. Bo przecież naruszenie ciała, jego złe traktowanie to jest
bezczeszczenie zwłok. Przetrzymywanie w nieodpowiednich warunkach to jest zaniedbanie, a
zaniedbanie prowadzi do bezczeszczenia. Za to grozi do pięciu lat pozbawienia wolności. Ale,
niestety, światem po śmierci polskie prawo nie bardzo się interesuje. Takie ciało, które w upale
postoi w samochodzie, jest nie do pokazania rodzinie. Ono kipi… I pan z firmy pogrzebowej nie

16
pozwala otworzyć trumny. Wiadomo, że tu chodzi o pieniądze. Bo po co płacić za chłodnię, po
co firma ma wydawać te pieniądze, które wzięła od rodziny za przechowywanie zwłok?
Rozumiem, że to margines.

Nie. Częsta praktyka. To jest patologia. Połowa firm pogrzebowych powinna być
pozamykana. Uważam, że na taką działalność powinna być koncesja podobna do tej, jaką mają
biura podróży. Każda firma płaci za taką koncesję, powiedzmy, sto tysięcy złotych na
zabezpieczenie ewentualnych błędów, za wyrządzenie szkód moralnych i materialnych. Sprawa
by była jasna – nie masz kasy, nie zakładasz firmy pogrzebowej. Bo jak się chce taką firmę
założyć, to trzeba kupić specjalny sprzęt, karawany i zatrudnić wysoko wykwalifikowanych
specjalistów. Na pewno potrzebna jest nowa ustawa pogrzebowa. Nie ma ustalonych aktualnych
praw dotyczących branży pogrzebowej, a przecież to jest specjalistyczna działalność – wszystko
w tej branży jest specjalne: chłodnie, samochody, narzędzia, umiejętności. W hotelarstwie czy
gastronomii, jeśli nie ma odpowiednich kranów, to przychodzi sanepid i zamyka. A tu, w naszej
dziedzinie, nikt nikogo nie kontroluje. Ciała, zwłoki, trupy – im nic nie zaszkodzi, są ważniejsze
sprawy niż zajmowanie się prawami nieboszczyków i ich rodzin. A przecież ludzie cały czas
umierają i zawsze będą umierać. Jednak w szpitalach prosektoria remontuje się na końcu. Albo
zostawia się je bez remontu, ba, szpitale i ich zarządcy idą nawet dalej, wynajmując całe
prosektoria lub ich pomieszczenia firmom pogrzebowym pod przykrywką ”obsługi
prosektorium”, a w nich kwitnie bardzo dobrze biznes funeralny, organizacja pogrzebów i tym
podobne, co jest niezgodne zarówno z prawem i etyką zawodową służby zdrowia, jak i branży
pogrzebowej. Ale co tam etyka, co tam prawo, co tam ludzka naiwność, liczy się kasa!!!
Jesteśmy teraz w bardzo nowoczesnym miejskim prosektorium, ale są miasta, w których
prosektoria są w opłakanym stanie, brakuje nawet bieżącej wody. O klimatyzacji nie ma co nawet
marzyć. Proszę sobie wyobrazić – lato, 35 stopni ciepła i my w tych fartuchach, foliach i w
szybkim tempie rozkładające się zwłoki.
Prosektorium chyba musi być kontrolowane?

Pamiętam, jak prowadziłem warsztaty w jednym z prosektoriów. Nowe, dobrze

wyposażone. Przyszły dwie panie z sanepidu. Mówią, że kawałek farby ze ściany odpada i że
nakładają karę. Akurat to był taki punkt, w który się często uderzało wózkiem prosektoryjnym.

17
Ale przecież taki uszczerbek to nie jest źródło skażenia biologicznego i zaprosiłem panie do
chłodni.
Poszły?

Nie chciały. Mówiłem dość stanowczo: po co panie tu przyszły? Kasę nabić dla sanepidu?
Proszę, panie nie wykonują rzetelnie swoich obowiązków. Właściciel prosektorium się
wystraszył, a ja nie odpuściłem. Wiedziałem, że jeśli odpuszczę, to będą przychodzić co tydzień i
wlepiać mandaty za odpadającą farbę.
Człowiek umiera, załóżmy, że w szpitalu.

I chce pani wiedzieć, co się dzieje później z ciałem?

Kiedy pan jest potrzebny?

Nie od razu. Po stwierdzeniu zgonu ciało najpierw trafia na dwie godziny do takiego
pomieszczenia pośmiertnego zwanego post mortem.
Żeby być pewnym, że człowiek nie żyje?

Tak. Proszę nie myśleć, że po stwierdzeniu zgonu w pomieszczeniu post mortem komuś
przywracają się funkcje życiowe. Te dwie godziny są raczej po to, by poczekać na pewne oznaki
śmierci.
Jakie oznaki?

Plamy opadowe, sztywność trupia, mętnienie rogówki.

Kto to sprawdza?

Powinien lekarz z oddziału, gdzie znajdował się pacjent, ale nie zawsze to robi i bez tego
zwłoki wyjeżdżają z oddziału.
Kto je przewozi?

Nie ma na to konkretnych przepisów, a być powinny. Przewożą sanitariusze albo też sami
prosektoranci, zależy, kto jest wolny w szpitalu. Czasami też odbierają firmy pogrzebowe, które

18
mają podpisaną umowę ze szpitalem. Przewożą do swoich chłodni albo zwożą do chłodni
miejskiej. Nie ma jednego prawa, wszystko zależy w zasadzie od indywidualnych umów i tego,
czy szpital ma swoją chłodnię.
A rodzina kiedy jest informowana?

Powinna być od razu po stwierdzeniu zgonu. Trzeba pamiętać, że każdy, kto umiera w
szpitalu, obligatoryjnie powinien być poddany sekcji zwłok.
Obowiązkowo?

Obligatoryjnie. Głównie robi się to ze względów naukowych, nie tylko dla studentów, ale
również dla samych lekarzy. Takie są przepisy. Jednak rodzina ma prawo poprosić o odstąpienie
od sekcji zwłok. W większości przypadków szpital godzi się na takie odstąpienie, ale dyrektor
placówki medycznej nie musi uwzględnić prośby rodziny zmarłego o zwolnienie z sekcji,
formalnie rodzina nie ma wpływu na tę decyzję.
Ciało trafia do chłodni, rodzina załatwia formalności, ustala termin pogrzebu, a tacy
ludzie jak ja przygotowują nieboszczyka do pochówku lub kremacji.
Od razu?

Od śmierci do pogrzebu powinny upłynąć co najmniej trzy dni. Tak jest przyjęte. I przez
te trzy dni ciało powinno leżeć w chłodni. Niestety, nie ma jasno określonych przepisów
dotyczących tego przygotowania. Zdarza się, że ciało nawet nie jest myte. W pielusze, z
odchodami, pakowane jest do trumny. Rodzina jest okłamywana, że wszystkie niezbędne
czynności zostały wykonane. Przecież często w kaplicy trumna jest otwarta. Rodzina podchodzi,
dotyka, całuje. A to są bakterie, trucizna po prostu, groźba potencjalnego skażenia biologicznego.
Takie traktowanie zwłok zagraża bezpieczeństwu ludzi. Tworzymy w Polskim Stowarzyszeniu
Pogrzebowym, którego jestem członkiem, projekt ustawy regulującej te wszystkie kwestie.
Balsamacja powinna być obowiązkowa?

Bezwzględnie, jeśli tylko rodzina będzie chciała się pożegnać ze zmarłym lub
transportować zwłoki na dalsze odległości. Na przykład we Włoszech każde ciało, które jest
chowane w trumnie do katakumb, nisz grobowych – czyli grobowców w ścianie, mamy takie na

19
przykład na Cmentarzu Komunalnym Północnym w Warszawie – musi mieć czasową
konserwację. Polega ona na zrobieniu kilku zastrzyków do jamy opłucnej, do jamy brzusznej, po
to żeby spowolnić proces rozkładu. Poza tym nie można bezpośrednio dotknąć zmarłego, bo jest
on przykrywany materiałem, trochę wyglądającym jak firanka. Na Litwie z kolei każde ciało
musi być poddane balsamacji. Tam jest tradycja wystawiania trumien, tam wiedzą, że zwłoki
muszą być bezpieczne dla żywych. My w tej sanitarnej kwestii jesteśmy daleko w tyle. Firmy
pogrzebowe szkolą swoich ludzi albo zatrudniają już wyszkolonych. Teraz przygotowanie do
pochówku to już nie tylko nałożenie ubrań, ale cały skomplikowany proces sanitarny.
Ile wynosi zasiłek pogrzebowy?

Cztery tysiące. Ale na przykład w Czechach w ogóle nie ma takiego zasiłku. Jest tylko
jakaś suma przekazywana z budżetu państwa, ale ona wystarcza na kremację, więc urny stoją w
magazynach i czekają, aż ktoś się zdecyduje je pochować. Bywa, że stoją wiele lat. Ale zdarzyło
się, że właśnie tam robiłem balsamację. Okazało się, że tam nie ma żadnego balsamisty. U nas
zasiłek starcza na więcej niż tylko kremację. Zresztą, kiedyś był wyższy o dwa tysiące.
Dlaczego go obniżono?

Przez kombinacje zakładów pogrzebowych. One świadomie zaniżały faktury, żeby nie
płacić podatków. A w ZUS-ie głupi ludzie nie siedzą, więc sprawdzili dane statystyczne z kilku
lat i wyszło, że średni koszt pogrzebu wynosił między trzy a pięć tysięcy. Ksiądz przecież nie
wystawiał rachunków. Grabarz na cmentarzu parafialnym też nie. A zakład pogrzebowy
fakturował tylko trumnę, bo usługi nie było trzeba.
Trumna ile?

Średnio tysiąc pięćset złotych, razem z usługą trzy tysiące.

Miejsce na cmentarzu komunalnym?

Różnie. Siedemset złotych dzierżawa na dwadzieścia lat.

A po dwudziestu latach co?
Znowu trzeba zapłacić. A jak nie, to oczyszczanie miejsca. Takie jest prawo. Na razie
jedyne przestrzegane.

20
 ROZDZIAŁ III

SEKCJA

Wchodzimy. Biało-zielono i dużo metalu. Metalowy stół, metalowe łóżka, zwane tutaj
wózkami do przewożenia ciał, wielki nóż sekcyjny, piła. Dwa rodzaje pił. Patrzę chwilę i
odwracam głowę. Straszne to, ale ciekawość wygrywa. W końcu zaczynam się przyglądać.
Oglądam całego człowieka. Z rozciętą klatką piersiową, sterczącymi żebrami. Są krzywe,
końcówki niektórych kości zwisają bezwładnie. Przysuwam się bliżej…
– Po wypadku, połamane. Ten pan chyba spadł z dużej wysokości – mówi ktoś od stóp do
głów ubrany w foliowe fartuchy.
Widzę kłębek chyba lnianych grubych nici.

To do szycia, po sekcji. Ale nie tylko.

A do czego jeszcze?

Zobaczy pani.
– Trochę wątroba stłuczona. Inne narządy też – mówi ten w fartuchu, a dziewczyna
siedząca przy małym stoliczku notuje.
Próbuję nie patrzeć, ale ciekawość wygrywa. Patrzę. Wnętrzności leżą wkoło zwłok.
Przypominam sobie, że niedawno miałam robione USG i doktor oznajmił, że mam dwie śledziony
i nieotłuszczone nerki. Mówię o tych nerkach głośno. O śledzionach też.

– Jedną można oddać.

– …spokojnie, wybudzimy. Agnieszka leć po gazy.
Te drzwi są zamknięte od wewnątrz?

Adam: Tak. Do tego jest monitoring. Przecież gdyby ktoś z rodziny tego pana teraz
wszedł… Nie chcę o tym nawet myśleć. Jeszcze z godzina, zanim będziemy zszywać. Potem

21
można już ubierać ciało. Agnieszka, weź chochlę, bo płyny się zbierają w jamie brzusznej.
Trzeba usunąć.
Jedna z dziewczyn bierze chochelkę taką jak do kompotu. Wkłada do jamy, nabiera,
wyciąga, a zawartość wylewa do odpływu na stole sekcyjnym.

– To jest krew, ocieka z wnętrzności ciała. Sączy się. Trzeba usunąć, bo będzie gnić.
Jaką temperaturę ma to ciało?

Teraz? Zaraz po wyciągnięciu z chłodni to dwa–cztery stopnie.

Jak długo było w chłodni?

Dobę. Wczoraj ten człowiek umarł.

Co teraz się dzieje?

Jest stężenie pośmiertne. Trzeba je przełamać, rozluźnić w stawach. Czasami ciężko idzie.
Ale będzie pięknie.
Dziewczyna, która wylewała krew chochelką, obcina nieboszczykowi paznokcie. Z
wprawą, szybko. I mówi: – Toaleta pośmiertna, mycie, podcinanie włosów, zarostu, golenie. A
teraz jeszcze podszycie, żeby się usta nie otwierały. Szczękę się podszywa. Już się buzia nie
otworzy.

Nie będzie widać śladów tej lnianej nitki?

Adam: Nie. Szyje się przez przegrodę nosową, potem do jamy ustnej, przechodzi przez
żuchwę i tak się wiąże, że nie widać. Rodzina widzi, kiedy jest już po wszystkim, kiedy ciało jest
przygotowane, ubrane. Ale byłem świadkiem, jak ojciec uczestniczył w sekcji swojego syna. Stał
do samego końca. Miał prawo.
To było dziecko?

Nie, dwudziestodwuletni chłopak. Ojciec patrzył, jak go otwieramy, jak wyjmujemy

wnętrzności. Wtedy zawsze jest przykry zapach. Ale on pilnował. Miał zastrzeżenia co do

22
działania prokuratury. Był nawet, jak badano jelita, sprawdzano, czy nie ma zmian
patologicznych w obrębie światła jelita. Tnie się i myje, i końca nie widać.
Czym się tnie głowę, czaszkę?

Piłą elektryczną otwiera się sklepienie czaszki. Wyciąga się mózg. Potem ten mózg nie
wraca na miejsce, jest wkładany razem z innymi posekcjonowanymi narządami do jam ciała. Na
jego miejsce wkłada się ligninę – musi być chłonny materiał. Widziała pani kiedyś płuca
palacza?
Na zdjęciach tylko. Nie palę, więc mnie pan nie wystraszy.

Mają ciemne plamy. Straszne. Ale i tak gorsze płuca ma Ślązak niż palacz z Pomorza.
Pierwszy raz te śląskie płuca pokazał mi taki stary spec od sekcji zwłok, medyk sądowy. Miał
osiemdziesiąt siedem lat i jeszcze pracował. Powtarzał: ”Adasiu, niech pan pamięta. Żadnych
papierosów, a jak alkohol, to tylko czysta wódeczka. Żadnych kolorowych. Bo pan sobie wątrobę
spier… do cna”. A co do płuc, to jeszcze jedną rzecz pani powiem. Czasem jest tak, że jak się
podniesie nieboszczyka, przełoży na bok, przechyli, to wychodzi powietrze i słychać takie:
”aaaaaa”. Jeśli ktoś o tym nie wie, to może pomyśleć, że człowiek żyje, wystraszyć się, w
naszym żargonie to tak zwane ”ostatnie tchnienie”.
Zauważyłam, że tu prawie wszyscy palą papierosy.

Ja okazjonalnie. Dziewczyny się denerwowały, bo to był egzamin. Jedna miała do

przygotowania ciało z żółtaczką typu C, więc dwie godziny się nim zajmowała. Musiała być
bardzo ostrożna. Zmieniała igły, coś nie wychodziło. Ta sekcja jest prokuratorska.
Dlaczego?

Dlatego, że są niejasne przyczyny zgonu. Sekcje prokuratorskie przeprowadza się, kiedy

nie wyklucza się udziału osób trzecich. Dzisiaj będą jeszcze dwie prokuratorskie.
Ciała kobiet czy mężczyzn?

Nie wiem, nie patrzyłem nawet. Nie zwracam na to uwagi. Nie interesuje mnie, kto jest
kim. Jeśli w wypadku giną ludzie, pieszy albo rowerzysta, albo ktoś zostanie zabity, ktoś tonie

23
albo istnieje podejrzenie, że nieboszczyk znaleziony w mieszkaniu nie zabił się sam, to
automatycznie robi się sekcję. Przy powieszeniach zdarza się, że od tej procedury się odstępuje.
Szczególnie wtedy, kiedy przy zwłokach znaleziony zostanie list pożegnalny, w którym jest
napisane, że autor ma już wszystko gdzieś, nudzi mu się, nie ma się z kim bawić i wobec tego się
żegna, odchodzi. Mówię tak, bo mnie ci ludzie, którzy targają się na swoje życie, po prostu
wkurzają. To jest tchórzostwo. Miał dużą odwagę, żeby to zrobić, natomiast był tchórzem, żeby
żyć. Wiem, że nie ma sytuacji bez wyjścia w życiu. Nie ma! Kiedyś było tak, że najwięcej
samobójstw odnotowywano jesienią. A teraz to chyba nie ma znaczenia. W lipcu było tyle
powieszeń, ile w październiku.
Na czym się wieszają?

Sznurki, paski, przewody. W każdym miejscu. Na klamkach, kaloryferach, zaworach tak

nisko umieszczonych, że aby się powiesić skutecznie, trzeba się położyć. Kabel czy sznurek się
zaciska i po człowieku. Nie ma odwrotu. A ja jeszcze raz mówię: nie wiadomo, jak by było źle,
to i tak można z tego wybrnąć. Ale trzeba chcieć. Porozmawiać z samym sobą. Gdyby taki
samobójca najpierw trafił do mnie na szkolenie, zobaczył, jak się wygląda po powieszeniu, toby
mu do głowy nie przyszło zabijanie. O, widziałem, że już prokurator przyszedł z aplikantką.
Zaraz zacznie się sekcja.
Wystraszona ta aplikantka.

Może pierwszy raz. Cóż, musi się uczyć. Praca prokuratora wymaga tego, że musi się być
przy sekcjach, widzieć wszystko, każdy ślad. Przecież potem podpisuje oskarżenia. Czasem tu, w
sali sekcyjnej, ważą się losy innych ludzi, bo prokurator na podstawie wyników sekcji, tego, co
ustali medyk sądowy, decyduje, czy doszło do popełnienia przestępstwa, czy nie.
Wchodzi jedna z kursantek.

– Adam, kobieta w ciąży jest już po sekcji. Jej dziecko też. Chcą, proszą, żebyś ty
balsamował.

24
 ROZDZIAŁ IV

BÓG

W Boga pan wierzy?

Pewnie. I to nawet bardzo, jednak nie jestem za przekazywaniem wiary w sposób

zinstytucjonalizowany. Potrafię sam siebie wyedukować, przeczytać Biblię, zrozumieć prawdy
wiary. Nie jestem też owieczką, która potrzebuje pasterza. A ten, kto potrzebuje pasterza, idzie
do kościoła, rzuca na tacę kilka złotych i słucha. To dla mnie tylko budynek, a ludzie, którzy
nauczają, są po prostu dobrymi, wykształconymi mówcami. Uważam, że Kościół, niezależnie od
wyznania, powinien prowadzić zwyczajną działalność gospodarczą. Wtedy dziura budżetowa by
zniknęła. Wiem, co mówię, bo widzę, jak ta firma funkcjonuje. Jestem przecież w kościele
codziennie, na pogrzebie.
Koleguje się pan z księżmi?

Nie, załatwiam z nimi sprawy biznesowe. Tylko i wyłącznie. Zdarzają się wśród nich
porządni ludzie, jak w każdym zawodzie. Jest też grupa, o której mogę powiedzieć, że to księża z
powołania. Jednak oni z reguły nie są dobrymi przedsiębiorcami, biznesmenami, więc nie są
poważani przez resztę, bo nie przynoszą większych dochodów. Kiedy zobaczyłem, że Kościół to
sprawna finansowa machina, odsunąłem się od niego. Znam innych ludzi, którzy po współpracy z
Kościołem też od niego odeszli. Jeden z moich znajomych był kiedyś kościelnym. Przestał nim
być, po tym jak wszedł do zakrystii, a dwóch księży naśmiewało się z grzechów jednej z
parafianek, nazywając ją starą k… Rzucił kluczami, powiedział, że chce służyć Bogu, a nie
takiemu Kościołowi, wyszedł i już nigdy więcej w kościele się nie pokazał. Służył Kościołowi
przez szesnaście lat.
Miał pan kiedyś wypadek samochodowy?

Nie, cały czas jestem pod ochroną.

Czyją?

25
 Dobrych sił wyższych i dusz tych zmarłych, których przygotowywałem.
A do Pana Boga pan się modli?

Pewnie, że się modlę. Ale nie używam do tego żadnych wyuczonych formułek. Moich
rozmów z Bogiem nie nazywam modlitwami.
Prośbami?

Nie, dlaczego ja mam czegoś chcieć, o coś prosić? Co Bóg może mi dać? Uważam, że na
wszystko muszę sam zapracować. Mogę jedynie prosić o wsparcie. Nic poza tym. Nic z nieba nie
spada. W kościele mówi się, że wszystko można wymodlić. Kazania są często oderwane od
codziennych problemów, ludzkiej egzystencji. Poza tym nierzadko straszy się tam śmiercią i tym,
co po śmierci. Wkłada się ludziom do głów, że jak będą grzeszyć, to wiadomo, dokąd trafią. A że
grzeszy w zasadzie każdy… Owieczkom wszystko można wmówić, byle tylko się bały.
Jak pan w Boga wierzy, to i w diabła.
Są dobre i złe moce, i tyle. To dla mnie jasne. Tak jak ludzie, są i dobrzy, i źli. Tacy,
którzy pomagają albo przynajmniej nie przeszkadzają, i tacy, którzy nam szkodzą. Taki jest
świat.
Wziął pan ślub kościelny?

Tak, ale z przymuszenia, bo ksiądz nie chciał ochrzcić naszego dziecka. Myślę, że księża
nie mają kompetencji do tego, by uczyć innych, jak żyć w rodzinie, skoro teoretycznie
funkcjonują w celibacie. Miałem wówczas niewiele ponad dwadzieścia dwa lata i byłem już trzy
lata po ślubie cywilnym. Ksiądz mówi: najpierw ślub kościelny, potem chrzest. Pytam, ile
kosztuje ślub, on na to, że nic nie kosztuje, bo to jest ofiara. No więc pytam, ile to jest ofiara, a on
na to, że w sobotę to tysiąc dwieście złotych plus przystrojenie kościoła. Nie było nas wtedy stać
na wydanie takiej kwoty. Odpowiedziałem więc, że chcemy w środę i za sześćset złotych. Nie
wiedział, co powiedzieć. Poprosiłem, żeby zanotował w swoim kalendarzyku, wyjąłem sześćset
złotych, dałem ofiarę i przyszliśmy na ślub. W środę był ślub, a w niedzielę chrzciny.
A dlaczego chciał pan ochrzcić dzieci?
Głównie dlatego, że rodzina naciskała.

26
 ROZDZIAŁ V

BALSAMACJA

Czasami ludzie mnie pytają, czy mogę z nieboszczyka mumię zrobić, czy bandażami będę
owijał, woskował, smarował. Taką egipską mumię.
Może pan?

Jakbym się wdrożył szczegółowo w starożytne techniki balsamowania zwłok, to zrobię.

Ale po co, teraz się nie stosuje tych wszystkich ziół, wosków, żywic, olejków. Większość wie,
jak się robi współczesną balsamację.
Jak?

Balsamacja to pełna dezynfekcja, konserwacja i kosmetyka ciała zmarłego, takie

współczesne mumifikowanie.
Po co?

Żeby zabezpieczyć, zakonserwować.

Ale po co?

Żeby rodzina mogła się z nami bezpiecznie i bez traumatycznych przeżyć z powodu
naszego masakrycznego trupiego wyglądu pożegnać, a po mniej więcej siedmiu latach ciało w
proch się rozpadło, żebyśmy nie gnili, nie śmierdzieli, nie zatruwali środowiska, żeby muchy,
żuczki i białe tłuste robaki nas nie zżerały.
Ciało w proch się zamienia?

Zależy, w jakich warunkach leży. Albo się rozpadnie, albo zeszkieletuje, albo
zmumifikuje. Po siedmiu latach można otwierać grób, ekshumować, zwolnić dla innego ciała.
Nie trzeba czekać dwudziestu lat. Pani musi zobaczyć, jak to się robi. Dzisiaj będę egzaminował
studentkę z technik balsamacji. W starożytnym Egipcie balsamowali, po pierwsze, ze względu na

27
to, by ciało bliskiej osoby było wciąż pośród żywych, a po drugie i w zasadzie przede wszystkim,
ze względów sanitarnych. U nas nie przykłada się wagi ani do jednego, ani do drugiego aspektu.
Moim zdaniem w naszej kulturze ciało jest po prostu bezczeszczone, bo niezabezpieczone
wrzuca się do grobu, a ono tam gnije. Na zabalsamowanych zwłokach nie usiądzie żaden robak,
żadna mucha. Płyny do balsamacji wydzielają substancję, która przenika przez tkanki i odstrasza
robactwo. Nie ma szans, żeby w grobie grasowało coś, co zjada nieboszczyka.
Można się spalić i robaki też nie ruszą.

Można. Ale niektórzy życzą sobie być skremowani tylko dlatego, że ta wizja gnicia ich
przeraża. Teraz wiadomo, że mają wybór – zamiast się spalać, mogą po prostu wyschnąć. Proszę
nałożyć ochraniacze na buty. Podwójne nawet. Po co pani ma buty pobrudzić.
Czym?

Zawsze może coś prysnąć.

Muszę wchodzić? Niech pan zacznie opowiadać już teraz. Na czym ta balsamacja
polega?

Już pani wie, że nie na wcieraniu balsamów w zwłoki. To jest złożony proces
przygotowania ciała do pochówku, od zabezpieczenia wszystkich otworów naturalnych, przez
toaletę pośmiertną, aż do konserwacji zatrzymującej proces rozkładu. Wykonuje się ją z trzech
powodów – są to względy sanitarne, a także konserwacja, czyli zatrzymanie procesu rozkładu, i
wreszcie wygląd nieboszczyka. Współczesna technika balsamacji nie ma nic wspólnego z
technikami mumifikacji stosowanymi w starożytnym Egipcie. Nie rozcina się ciała ani nie
wyciąga żadnych wnętrzności, wszystko pozostaje na swoim miejscu, tak jak w momencie
śmierci. Szerzej opowiem o tym pani podczas wykonywania zabiegu.
Po balsamacji nieboszczyk wygląda lepiej?

Lepiej. Znika trupia bladość. Wygląda, jakby spał. Balsamację wspomaga się też
masażem – nakłada się taki krem, dzięki któremu nie obciera się naskórka, i masuje zwłoki.
Najpierw, żeby ze wszystkich naczyń krwionośnych dobrze krew wyszła, a potem drugi raz, żeby
płyny balsamujące się dobrze rozprzestrzeniły.

28
 Układ krwionośny jest balsamowany?

Całe ciało, ale przez układ krwionośny płyn dociera wszędzie, tak jak krew.
Wchodzi pani w fartuchu, masce na twarzy, białych gumowcach…

Co ta pani robi?

Musi przygotować zbiornik na płyny.

Z człowieka?

Z ciała. A potem zbiornik z płynami, które zostaną wtłoczone.

Ile litrów?

Myślę, że w tym wypadku trochę ponad dziewięć. Czasem wchodzi nawet dwanaście
litrów.
Z czego ten płyn jest zrobiony?

Receptury płynów do balsamacji są objęte tajemnicą produkcyjną. Podstawą są

formaldehydy, czyli to, co konserwuje, zabezpiecza, dezynfekuje. Pozostałe składniki mają
walory kosmetyczne, koloryzujące, dające naturalny odcień skóry. Jest jeszcze lanolina, która
zmiękcza skórę. Mamy kilka kolorów płynów. Wszystkie z nich zatrzymują rozkład, niszczą
bakterie, wirusy, grzyby, pleśnie, gazy gnilne, dezodorują ciało, zabijają wszystkie zapachy,
poprawiają wygląd zmarłego.
Na półce stoi kilka litrowych plastikowych butelek. Wszystkie z czymś w ciepłych,
słonecznych barwach.

Ile jest kolorów?

Sześć. Niewiele firm na świecie zajmuje się produkcją tych płynów. Są różne tony, w
zależności od karnacji skóry, od tego, jakie są przebarwienia, ile czasu upłynęło po zgonie.
Czarnoskórego też by pan balsamował?

29
 Tak. Mam różne pigmenty. Na życzenie rodziny mógłbym mu też rozjaśnić albo
przyciemnić skórę.
Jak to się wpuszcza?

Mówiłem, że zaraz pani pokażę. Zabieg balsamacji można porównać do transfuzji krwi.
Do układu krwionośnego, zaczynając od tętnicy, wprowadzamy kaniulę, czyli metalową rurkę, i
przez nią wpuszczamy płyn do balsamacji. A drugą kaniulę, tym razem żylną, wprowadzamy do
układu żylnego i z niego wypompowujemy krew, która jest później utylizowana, bo to ona
pośmiertnie przyczynia się do procesów gnilnych. W tętnicę wpuszcza się specjalnie dobrany do
danego ciała płyn, który jednocześnie wypycha płyny fizjologiczne, a przy okazji dezynfekuje,
rozpuszcza skrzepy, udrażnia, konserwuje i przywraca naturalny kształt ciała i koloryt skóry.
Potrzebne są do tego specjalne pompy elektryczne. Cały proces balsamacji jest skomplikowaną
techniką, której trzeba się porządnie nauczyć. Tu nie ma miejsca na pomyłki. Każdy źle
wykonany zabieg może być potraktowany jako zbezczeszczenie ciała.
Grube ciało trudniej balsamować?

Może nie trudniej, ale jest więcej pracy i więcej płynu trzeba zużyć. Przecież balsamuje
się wszystkie tkanki.
Można też ręcznie pompować?

Można. Ale ja już tego nie stosuję. Kiedy ciało jest po sekcji, dochodzą nowe trudności.
Ciężej też się balsamuje zwłoki po wypadkach, bo tętnice i żyły są często poprzerywane. Jeśli
tkanka skórna jest rozerwana, to też jest duży problem.
A po sekcji?

Klatka piersiowa i brzuch są rozcięte. Trzeba wówczas w sześciu punktach się wbić do
tętnic i podać płyn. W ten sposób można zasilić, zabalsamować całe zwłoki. Proszę pamiętać, że
ciało to strasznie złożona, skomplikowana sieć naczyń.
Krew w zwłokach jest gęsta?

30
 Nie. To już nie jest krew. Po śmierci to jest płyn fizjologiczny, ustrojowy, który powoduje
rozkład, gnicie. Krew jest gęsta, kiedy człowiek żyje. Po śmierci zamienia się w bardzo ciemny
płyn. Niech pani spojrzy, on zaraz znajdzie się w tym pojemniku, a ten z butelek znajdzie się w
nieboszczyku. Sama pani zobaczy, jak zwłoki zaczną zmieniać kolor i nabierać wyglądu jak za
życia. Będą też pachnieć.
Pachnieć?

Pachnieć, bo to są delikatne zapachy poziomek, malin. Przyjemne.

Trup pachnący poziomkami?!

To jest ledwo wyczuwalne, raczej neutralny zapach, a na koniec specjalne perfumy dla
zmarłych, esencja trupiego przyjemnego aromatu.
Czyli chodzi o to, żeby ciało wyglądało jak żywe i jeszcze do tego pachniało?

Raczej, żeby doprowadzić do takiego wyglądu jak sprzed śmierci, a do tego zatrzeć
oznaki choroby, cierpienia, bólu.
Nowe, sztuczne życie pan wpompowuje.

Przy nowotworach chemia ma przedłużać życie i często przedłuża. Nasza chemia jest bez
życia, ale przywraca zarys człowieka sprzed śmierci. A dla rodziny to jest istotne, najważniejsze.
Rodzina musi wyrazić zgodę na balsamację?

Tak. Musi zamówić taką usługę. Nie zawsze firma pogrzebowa zaproponuje wykonanie
zabiegu balsamacji, a ludzie przeważnie nie wiedzą, że mogą o to poprosić. Tymczasem powinno
to być standardem. Tu chodzi o zdrowie i bezpieczeństwo tych, którzy przychodzą pożegnać się
ze zmarłym.
Ile to kosztuje?

Od trzystu do pięciuset złotych. Jednak po sekcji zwłok taka usługa może być trochę
droższa, ponieważ jest bardziej skomplikowana. W prosektorium, w którym się znajdujemy,
wykonuje się już około trzydziestu procent takich zabiegów. I z miesiąca na miesiąc jest ich

31
coraz więcej. Ludzie są coraz bardziej świadomi. W innych krajach w zakładach pogrzebowych
balsamacja jest już standardem, a u nas są firmy, które wręcz ją odradzają.
Co mówią?

Na przykład, że to kosztuje trzy tysiące złotych albo że cały proces trwa cztery dni. Widać
po prostu, że nie mają o tym pojęcia. Nie edukują się, bo i po co.
Ile trwa balsamacja?

Mniej więcej półtorej godziny.

Im szybciej się ją wykona, tym lepiej?

Można tuż po wystawieniu aktu zgonu. Przecież proces rozkładu zachodzi zaraz po
śmierci, bo już wtedy zaczynają się zmiany na poziomie komórkowym i należy jak najszybciej
zabezpieczyć ciało przed rozwijaniem się bakterii i ewentualnym zagrożeniem, jakie niosą.
A do ilu dni po śmierci zabieg balsamacji można wykonać?

W zasadzie nie ma ograniczeń, co prawda, choć jeśli ciało jest już w stanie rozkładu, to
procesu gnilnego nie da się cofnąć, można go wyłącznie zatrzymać. Wtedy takie zabalsamowane
ciało może leżeć w chłodni, nie stanowi żadnego bakteriologicznego zagrożenia. Może też być w
temperaturze pokojowej. Nic z nim nie będzie się dziać. Nastąpi tylko proces wysychania.
Widzę stopy leżące na metalowym łóżku. Chyba męskie. Sinożółte.

Rodzina tego człowieka zamówiła balsamację?

Tak. Jego ciało już wysycha. Przecież składamy się w sześćdziesięciu procentach z wody,
więc parujemy. Dlatego oczy się zapadają, obkurczają koniuszki palców. Niech pani spojrzy na
usta, nie widać już nawet ich zarysu. Płyny ustrojowe z nas uchodzą. Balsamacja to przywraca,
nawadnia ciało. To jest zlecenie, które rodzina złożyła w zakładzie pogrzebowym. Bo przecież
ludzie z prosektorium z rodziną w zasadzie nie mają kontaktu. Są już firmy pogrzebowe mające
w swojej ofercie zabieg balsamacji. Zatrudniają specjalistów albo mają podpisane umowy z
balsamistami. Firmy pogrzebowe stąd współpracują z tym prosektorium, w którym pracują

32
również balsamiści. A ten człowiek, który zaraz będzie balsamowany, chyba poważnie chorował.
Rodzina zleciła, by wyglądał jak w czasach przed chorobą.
Ile miał lat?

Nie wiem. Zaraz będzie identyfikacja. Potem studentka przystąpi do balsamacji. Będę
musiał być blisko. Proszę za mną.
Nie idę, stoję. Odwracam głowę na chwileczkę, na ułamek sekundy. Widzę ciało
mężczyzny. Może pięćdziesięcio-, może sześćdziesięcioletniego. Miejsca intymne przykryte są
białym płótnem.

Co ta pani robi?

Wyszukuje tętnicę, żeby wlać ten różowawy płyn, nasączyć nim tkanki.
Łatwo tętnicę znaleźć?

Jeżeli się zna jej prawidłowe położenie anatomiczne, to tak. Zobaczy pani, jak ciało
zacznie się napełniać i wracać do pierwotnego wyglądu, a kolor z sinego zacznie się robić
naturalny, jak za życia.
Do uszu też wejdzie? Nie będą sine?

Wejdzie. Wszędzie wejdzie, tam gdzie była krew, tam teraz będzie cudowny płyn do
balsamacji.
A teraz czym popsikała?

Czystą lanoliną w płynie, żeby zmiękczyć ciało. Lanolinę stosuje się również w środkach
do płukania tkanin. Przecież anatomicznie to bijące serce powoduje drenaż żylny. A w tym
przypadku to my musimy udrożnić naczynia, wywoływać przepływ za pomocą pompy i
wspomagać go masażem.
”Nie chce współpracować. Płyn się blokuje” – słyszę głos studentki. Widzę, że zaczyna
masować zwłoki. Kawałek po kawałku.

33
 Nie może zetrzeć naskórka, dlatego wcześniej pryskała lanoliną.
Co z narządami wewnętrznymi?

W trakcie sekcji są zalewane specjalnym płynem, a potem wkładane do czerwonego

worka.
Dlaczego do czerwonego?

Takim kolorem oznaczone są worki do odpadów biologicznych. Później ten worek z

narządami wraca do ciała, a ciało jest zszywane. Narządy wysychają wraz z ciałem, bo też były
poddane balsamacji.
A co z narządami, jeśli nie robi się sekcji?
Ostrzykuje się je przez brzuch. Efekt podobny – wysychają.
Ile jest teraz ciał w chłodni?
Chyba dziesięć.
Ile z nich będzie balsamowanych?

Sześć. Tutaj ludzie mają świadomość. Wiedzą, że jest opcja, żeby robale nie zjadały.
Proszę spojrzeć na palce u stóp, robią się naturalnego koloru. Uszy już też.
To ciało będzie jeszcze malowane?

Niekoniecznie. Zobaczymy na koniec. Ale wydaje mi się, że nie. Balsamacja daje takie
efekty, że zwykle kosmetyka jest już niepotrzebna.
Dzisiaj po południu też będzie balsamacja?

Tak. Dwie. Ale normalnych ciał, nie posekcyjnych, nie pociętych, nie z żebrami na
wierzchu. Wiem, że to jest potrzebne, bo widziałem reakcje ludzi, rodzin, bliskich osób
zmarłych. Trumna zostaje otwarta i słyszę: ale pięknie wygląda. O Jezu, jakby spała. Dla mnie to
jest najważniejsze. To daje sens mojej pracy.
Wchodzi dziewczyna w fartuchu, mówi: ”Adam, chodź, zerknij na tego chłopaka, co ma
mieć irokeza zrobionego”.

34
 Będzie balsamowany?

Już był. Powiesił się.

Rodzina chciała?

Tak. Prosili, żeby nie było widać bruzdy wisielczej. Jak się sznurek zaciska na szyi, to
potem zostaje ślad. Nie wszyscy wiedzą, że chłopak się powiesił, i ojciec poprosił, żeby nie było
tego widać, miało wyglądać, jakby umarł śmiercią naturalną. Przyjdą jego koleżanki, koledzy.
Trumna ma być otwarta. Nie ma być widać żadnych znamion śmierci. Dla nich on po prostu
zgasł. Bruzdy wisielczej nie widać, szwów po sekcji nie widać, zasinień żadnych nie ma. Z
twarzy też zeszło. Bo przy powieszeniu jest tak, że bruzda wisielcza zamyka ujścia krwi z głowy
i twarz jest cała sina. A teraz jest diametralna różnica między tym, co było, a tym, co jest.
Widział pan zdjęcie tego chłopaka sprzed śmierci?

Tak, rodzina przyniosła. Teraz wygląda niemal tak samo. Balsamacja jest OK. Polecam.
Znowu żarty.

Gdzie tam żarty. Na każdego przyjdzie czas i na jego balsamację też.

Tę panią, którą wczoraj przywieźliście, tę rozkładającą się, też balsamowaliście?

Tak. Narzeczony poprosił. Oni byli bezdomni. Ten pan twierdził, że bardzo kochał tę
panią i chciałby zobaczyć kobietę, z którą spędził ostatnie lata życia. Ciężki przypadek, ale do
zrobienia. Już się nie rozkłada. Staram się codziennie balsamować, nie wychodzić z wprawy.
Często nie biorę za to dodatkowej opłaty, tak jak w tym wypadku. Mam to po prostu w usłudze.
Propaguję balsamację. Rodzina tylko musi wyrazić zgodę. Rozmawiam, czyli nie robię tego po
cichu, potajemnie. Balsamację najlepiej zrobić od razu. Bo od razu neutralizuje się bakterie i
zatrzymuje proces gnicia. Dzięki temu też zapewniam bezpieczeństwo swoim pracownikom i
wszystkim ludziom, którzy pojawiają się przy zwłokach. Ciała zabalsamowanego można
spokojnie dotykać bez rękawiczek, wystawić w otwartej trumnie w kaplicy, aby rodzina,
znajomi, sąsiedzi mogli ostatni raz pożegnać zmarłego – bliscy ostatnim pocałunkiem, a znajomi,
sąsiedzi dotykiem dłoni, tak jak to bardzo często bywa.

35
 Dotyka pan?

Zdarza mi się. Ten pan, którego będziemy przygotowywać wieczorem, leżał kilka dni,
więc należy zachować większą ostrożność.
Bezdomny?

Niekoniecznie. Może rodzina pojechała na wakacje, on sam został. Często tak się zdarza.
Młodzi pojadą. Ojciec umiera. Sąsiedzi znajdują. Trafia do mnie, rodzina nie przyjeżdża, bo ”nie
przerwiemy wczasów, trzymajcie dziadka, aż wrócimy”.
Naprawdę?

I co, to ja mam się rozczulać nad śmiercią ich bliskiego człowieka, jak jego rodzina ma to
gdzieś? Robię swoje i czekam cierpliwie, dziadek już nigdzie nie pójdzie, więc też będzie
cierpliwie czekał w chłodni.
Ale trzyma pan zwłoki do pogrzebu?

Tak, ale od razu balsamuję. Bez tego po tygodniu, dziesięciu dniach ciało byłoby w
początkowym stanie rozkładu. Ja na to sobie nie mogę pozwolić ze względów sanitarnych. Potem
rodzina przyjeżdża, a dziadek jak żywy. Nie mogą się nadziwić. Takich ludzi nie poważam
zanadto. Oni nie mają szacunku do śmierci, do ciała i pewnie też do duszy.

36
 ROZDZIAŁ VI

DUSZA

Szukam kontaktu. Telefon się rozładował. Na niego nagrywam wszystkie prosektoryjne

rozmowy.

– Niech pani wejdzie do sali sekcyjnej, będziemy balsamować. Tam się telefony same
ładują. Bez podłączania. – To Arek.
Żarciki od rana się ciebie trzymają.

Arek: Nie żarciki. Jest moc, energia. Prawda, Adam?

Adam: Nie wiem, ciało jest już po sekcji.
Czyli dusza już wyleciała?

Adam: Moim zdaniem jest już poza ciałem. Ciało po śmierci już jest uwolnione od
energii, nic nie funkcjonuje samodzielnie, dusza uchodzi.
Ona jest?

Jest. Czuwa nad swoim ciałem.

Widział pan, czuł, jak uchodzi?

Niech pani sobie wyobrazi te wszystkie przepływy energetyczne w naszym ciele, w

samym mózgu choćby. Coś się musi z nimi dziać po śmierci. Przecież nie znikają ot tak.
Podobno do czterdziestu dni potrafią być wyczuwane przez bliskich, rodzinę. Ludzie mi o tym
opowiadają. Jedni mówią o duchach, inni o duszy, jeszcze inni o energii. Mnie też się zdarzyło
wyczuwać to coś.
W domu przedpogrzebowym, w prosektorium, gdzie?

W moim mieszkaniu. Ale nie w tym, w którym obecnie mieszkam z rodziną. Najpierw

37
sądziłem, że coś się dzieje z moją głową. Ale okazało się, że moja żona też słyszy dziwne
dźwięki. Byłem u sąsiadów sprawdzać, czy nie łażą w tę i z powrotem, czy nie mają jakiejś
drewnianej podłogi. Nie mieli, a dziwne dźwięki było słychać.
Jakie to dźwięki?

Jakby ktoś przechodził przez całe mieszkanie. Ale tak głośno. Podłoga była drewniana i
deski skrzypiały krok za krokiem, ktoś wychodził z łazienki i szedł w stronę drzwi wyjściowych i
tak powtarzało się kilkakrotnie, ciarki po plecach przechodziły.
Może ktoś panu żarty robił?

Nie, sprawdziłem. Ja jestem realistą. Przyjechała teściowa i po pierwszej przespanej nocy

w naszym mieszkaniu mówi: ktoś wam cały czas chodzi po mieszkaniu.
Kto?

Nie widziałem, tylko słyszałem. Mam znajomego bioenergoterapeutę. Dzwonię do niego,

a on do mnie: ”To jest otwarte przejście energetyczne. Masz taką pracę, więc się nie dziw”. Nie
zdziwiłem się, bo to chyba ma jakieś wytłumaczenie neurofizjologiczne, neuropsychologiczne. Z
jednej strony jest wejście, z drugiej – wyjście.
Dla duchów?

Dla energii.
Energia nie chodzi.

My sobie tłumaczymy, że ktoś przechodzi, idzie, ale przecież tego się nie widzi. Przecież
zdarza się, że ktoś umiera i pęka szyba w oknie albo zegar spada, albo otwierają się drzwi na
oścież. Słyszałem tysiące takich opowieści. Nie widać było, że ktoś podszedł i ten zegar ze
ściany zrzucił… Można to wytłumaczyć w ten sposób, że wytworzyła się jakaś energia i
przedmiot spadł. A ten bioenergoterapeuta nawet do nas nie przyszedł. Ja u niego byłem,
wróciłem do domu i wszystko ustało.
Wystraszył się pan?

38
 Nie, bo nie mam się czego bać. Ja obchodzę się z ciałami z szacunkiem. Zdarzało się, że
pracowałem po nocach w prosektorium, druga, trzecia nad ranem, czasem jechałem z jednego
krańca Polski na drugi, dojeżdżałem w nocy i od razu do prosektorium. Zawsze, żeby pomóc,
doprowadzić ciało do porządku, przygotować do wystawienia, do pożegnania z rodziną, więc
nawet jak ta dusza nad ciałem krążyła, to chyba była zadowolona z moich usług. Nikomu z
domowników nie mówiłem, że byłem u tego bioenergoterapeuty. Ale wróciłem do domu i cisza.
Dopiero, kiedy żona po jakimś czasie zapytała: zauważyłeś, że nic się nie dzieje, nic nie słychać,
nie skrzypi, powiedziałem jej, u kogo byłem.
Do księdza pan nie chciał z tym iść?

Żeby jeszcze gorzej zrobił?

Do egzorcysty jakiegoś?

Nie, nie chciałem diabła do domu wprowadzać. Trochę żartuję, ale bioenergoterapeuta
wystarczył. Tu trzeba było kogoś z czystymi intencjami, żeby oczyścił cały dom i aurę
domowników. Nie umiem tego wytłumaczyć. Rozmowy na te tematy zawsze będą budzić
kontrowersje. Mnie jednak nic nie straszy, nie mam żadnych dziwnych snów. Ciągle prowadzone
są badania na temat tych dwudziestu jeden gramów, które jakoby ciało ludzkie traci po śmierci.
Ale na to też trzeba spojrzeć w ten sposób, że po śmierci biologicznej puszczają stężenia
zwieraczy, mocz wycieka. Poza tym mówi się, że siła mięśniowa waży, tonus mięśniowy obniża
się po śmierci właśnie o te dwadzieścia jeden gramów.
Kiedy pan przygotowuje zwłoki, to czuje pan energię?

Nie. Najwyraźniej te dusze nie chcą przeszkadzać mi w pracy. Nie było żadnych
dziwnych rzeczy, niekorzystnych zbiegów okoliczności.
Może dlatego, że umarłym daje pan wygląd żywych.

Niestety, tylko wygląd.

Wierzy pan w życie pozagrobowe?

Dla mnie życie pozagrobowe to jest pamięć o tym człowieku, który już odszedł. Pamięć

39
to życie wieczne. A na życie wieczne trzeba zasłużyć dobrym życiem doczesnym. Dla mnie to
proste.
Myślałam, że pan powie o niebie.

Niebo to pojęcie ogólne. Bóg występuje w każdej religii, tylko jest różnie postrzegany, a
ta dusza, ta energia gdzieś się musi podziać. Kiedyś wszyscy bez wyjątku się dowiemy, o co w
tym chodzi.

40
 ROZDZIAŁ VII

AREK

Roześmiana okrągła twarz. Młody facet. Nie pasuje do tego miejsca. Zresztą, jak oni
wszyscy. Taki trochę ciepły miś. Ale z błyskiem w oku, z jakąś ironią, dystansem, sama nie wiem.
Już się nauczyłam, że tutaj, w prosektorium, nikogo nie można oceniać po wyglądzie. Tutaj nawet
intuicja zawodzi.

Arek jestem. Technik sekcyjny, balsamista. Pracuję tu od pięciu lat.

Z czego się pan tak cieszy?

Przecież jeszcze nie umieram, to dlaczego mam się nie cieszyć.

Ile pan ma lat?

Dwadzieścia osiem.
Młodziutki pan.

Skończyłem studia i od razu tu. Będzie pani przy sekcji?

Nie wiem.

Czuję, że pani będzie chciała być przy kolejnej. To jest fascynująca praca.
Mówi z uśmiechem, ale wiem, że mnie testuje, sprawdza, jak zareaguję.

Tutaj jest pięć dziewczyn. Nie powiedziałaby pani, że się trupami zajmują. A się zajmują
i to jak. Wiedzą, że tu mogą się wiele nauczyć, bo z książek się nie nauczą.
Słyszałam, że jedna z nich zgłosiła się na ochotnika do oczyszczenia i
zabalsamowania rozkładającego się ciała.

Dziwi się pani? Gdzie indziej one będą mogły robić takie trudne przypadki? A ta, co się

41
zgłosiła, to jedna z trzech Agnieszek. Po prostu lubi wyzwania. Kiedy przyjeżdża coś
nieświeżego, zaraz głowa do wora.
Znowu żarty.

Jakie żarty. Powaga. Dziewczyny tu takie cuda wyprawiają. Później, gdy stąd wyjdą, to
już nic ich nie zaskoczy. Wyobraża sobie pani, że przyjeżdża ciało, a balsamistka mówi: ”nie
robię, bo śmierdzi”? A tu są naprawdę różne przypadki. Również prokuratorskie, czyli z
wypadków.
Pamięta pan najgorszy przypadek?

Niech pani mówi do mnie po imieniu. Tutaj wszyscy są na ty. A przypadek najgorszy?
No, pamiętam, pamiętam. Człowieka z torów przywieźli.
Ty robiłeś sekcję?

Nie, asystowałem. Nogi obcięte trzeba było przyszywać. Wszystko zmasakrowane.

Wtedy pomyślałem, co z tego życia, jak to trzeba się szanować, jak innych szanować. Wiesz co,
zresztą szacunek w tej robocie jest najważniejszy. Ale jak patrzyłem na tego faceta, to ledwo
stałem.
Chciałeś zrezygnować?

Nie, w życiu. To mnie tylko utwierdziło w sensowności tej pracy. Facet popełnił
samobójstwo, a my po śmierci doprowadzamy go do porządku. Wtedy zaczynałem, potem jak
zacząłem mieć w ręku nóż, to zrozumiałem, że nie chcę robić nic innego. Nie ma opcji. Pracuję
tu od 1 lutego 2010 roku.
Wchodzi jakaś pani, zagląda do sali sekcyjnej, podchodzi do nas, wita się z Arkiem.

To jest profesor Robak, Kierownik Katedry Anatomii Porównawczej, promotorka mojej

pracy magisterskiej. Uczyła mnie anatomii. Egzaminuje studentów Adama. Uwielbiam anatomię.
Kiedyś chciałem być lekarzem. Próbowałem zdawać na medycynę. Nie poszło z fizyką, paru
punktów zabrakło i niestety. Ale nie żałuję. W prosektorium się spełniam.
Spełniam?

42
 Spełniam, wiem, że tymi ciałami, które kiedyś należały do różnych ludzi, trzeba się zająć,
przygotować je. Do tego potrzebny jest dystans.
Żeby nie myśleć?

Właśnie, żeby nie myśleć, nie zastanawiać się.

Ty masz ścianę, szybę, odcinasz się?

Pytasz mnie, czy zwłoki maleńkiego dziecka mnie ruszają?

Między innymi o to?

Teraz już nie. Teraz już bez różnicy, czy dziecko, czy dorosły. Jak jest ciało, to trzeba
zrobić i tyle…
Adam mówi, że zmienił mu się stosunek do tej pracy, po tym jak jego mama zginęła
pod pociągiem.

Wierzę w to. Mnie na szczęście jeszcze nikt z bliskich osób nie umarł, więc na razie
udaję, że jestem twardy. Nie myślę o śmierci. Nie dopuszczam myśli, że kiedyś moja mama
umrze. Nie wiem, czy bym to wytrzymał. Na razie to normalna praca i tego się trzymam.
Arek, nie gadaj, że to normalna praca.

Lepsza niż szambonurka. Wiem, że są chirurdzy z dwudziestopięcioletnim stażem, którzy

na bloku operacyjnym podchodzą do pacjenta jak do kupy mięsa. A przecież ci pacjenci to żywi
ludzie. Myślę, że my tu, w prosektorium, często traktujemy zwłoki lepiej, z większym
szacunkiem.
Nie przesadzaj, widziałam pracę lekarzy ginekologów i dla nich życie jest
najważniejsze, jest najwyższą wartością.

Nie przesadzam. Połowa lekarzy straciła empatię. Dla nich pacjent to imię, nazwisko na
grafiku zabiegowym.
A dla ciebie zwłoki to…?

43
 To też imię, nazwisko, data pogrzebu i zlecenie, co i jak przygotować.
Interesuje cię, co ten człowiek za życia robił?

Czasami tak. Czasami rodzina opowiada. Bo przecież ludzie przynoszą ubrania,

kosmetyki, coś charakterystycznego, co powinno znaleźć się w trumnie. Prawie każdy człowiek
to ciekawa historia. I wiesz, jeśli ta historia żyje w pamięci bliskich, to super. Po to chyba też do
pochówku przygotowujemy, żeby historia zakończyła się dobrze, ciało w trumnie ładnie
wyglądało, rodzina mogła się pożegnać, pomyśleć, uspokoić się. Muszę lecieć do sekcji. Jak
chcesz, to przyjdź. Sprawdzę, jak dziewczyny sobie radzą z tym rozkładem. Tam trzeba białe
robaki z brzucha wybrać, wszystko oczyścić. Wracam za parę minut. Mogę trochę śmierdzieć.
Ja nie idę. Wystarczy mi opowieść o białych robakach. Nie chcę śmierdzieć. Zostaję przy
stoliku z kawką, biszkoptami, winogronami. Nic nie tykam. Nie mogę.

W kącie stoi wózek z kijami golfowymi. Dalej rakiety tenisowe. Nowe sportowe buty. Na
krzesłach porozwieszane cywilne ubrania, dwie pary całkiem wysokich szpilek. Czuję słodkawo-
mdły zapach. Smród. Zatykam nos. Wchodzi Arek, widzi, że mi śmierdzi.

Może ciasteczko?
Gnojek. Czułam, że będzie po mnie jeździł. Dowcipkował.

To jeszcze nic. Tam są filtry. Teoretycznie cały smród wyciągają. Tu dolatuje lekki
zapaszek.
Ty, Arek, boisz się śmierci, co?

Unikam jej. Zawsze mówię, że chciałbym mieć wylew do pnia mózgu. Wtedy nie ma
żadnego paraliżu, żadnego życia roślinnego. To jest szybciutka akcja, ucisk na ośrodek
oddechowo-krążeniowy…
I nie ma Arka.

I ta wersja mi się podoba. Osoby, które umierają, nie mówią, czy się boją, czy nie boją.

44
Jak się jedzie na przykład osobówką i walnie w ciebie TIR, to nic nie poczujesz. Tylko tak
porządnie musi walnąć, żeby z butów zawiązanych pod kolano człowieka wyrwało. Reasumując,
chciałbym szybkiej śmierci. Żadnych nowotworów. Nie chcę się męczyć. Od razu mógłbym się
oddać na organy.
Bez balsamacji?

Balsamacja musi być, ale to już po pobraniu nerek, serca i innych narządów.
Ostrożny jesteś?

Większość czasu spędzam w prosektorium. Relaksuję się, grając w golfa, i wtedy w ogóle
o pracy nie myślę. Ale tak naprawdę, to nie mam czasu grać. Na studiach grałem więcej. W
siatkówkę też grałem. Mnie ta praca psychicznie nie przeszkadza.
Samochodem jeździsz?

Nie, nie mam. Po co kusić los. Sporo się ciał po wypadkach naoglądałem. Wszystko
połamane. Jak już jadę jako pasażer, to zawsze zapinam pasy, bo tak rozsądek nakazuje. Lepiej
zapiąć, niż być przepołowionym.
Zdarzają się przepołowienia?

Nie tylko przepołowienia. Kiedyś przyjechały do nas tors, dwie nogi i dwie ręce, i głowa.
I to wszystko wyciągnięte z szamba.
I co, zainteresowało cię, co się stało?

No pewnie. Opowiem. W jednej z wiosek mieszkało dwóch braci. Mieli się podzielić
majątkiem odziedziczonym po rodzicach. I wszystko było dobrze do czasu jakiegoś wesela we
wsi. Impreza, jak wiadomo, zakrapiana. Tak zakrapiana, że się bracia zaczęli kłócić, zaraz potem
bić. Jeden drugiego walnął w głowę. Ten stracił przytomność. Tamten myślał, że go zabił, więc
w pijackim widzie wykombinował, że go rozczłonkuje i do szamba wrzuci. Tak też zrobił.
Wszyscy ludzie we wsi szukali chłopa, za tydzień przyjechał szambowóz, wsadzili rurę i rura się
zapchała. Okazało się, że to ludzkie ramię. Wezwali policję, policja prokuraturę i jakąś specjalną
ekipę i wszystkie części ciała wyciągnęli, i nam tu przywieźli. I zapewniam cię, że szambo plus

45
rozkład to jest smród niewyobrażalny.
Dzieci masz?

Nie, nie mam. Nie dlatego, żebym się o nie bał. Po prostu jeszcze nie założyłem rodziny.
Mam czas, co?
Nie wiem, w każdej chwili może cię nie być.

No właśnie. Mogę się zarazić żółtaczką typu C, gruźlicą, HIV, ale to jest ryzyko
zawodowe. Zachowuję wielką ostrożność, podwójne rękawiczki, maska z filtrami, fartuchy
ochronne. I dlatego, jakkolwiek by to zabrzmiało, cieszę się z każdego dnia. W naszej kulturze
ludzie udają, że śmierci nie ma, ona gdzieś jest zepchnięta, wymazywana. A mnie się zdarza
przygotowywać dziesięć ciał jednego dnia. Wiesz, tu pracują ludzie, którzy dość szybko
odnajdują się w tym zawodzie. Nie rozmyślają, nie analizują. Z psychiką nie ma żartów, można
sobie narobić biedy.
My weszliśmy od razu na ciało z rozkrojoną klatką i brzuchem. Było widać żebra
obciągnięte mięsem. Przebiegłam obok zwłok, a i tak mam te obrazy przed oczami.

Wiem, że to może być szok, masakra. Ale uważam, że tak lepiej niż stopniowo.
Do tej pory mam kulę w żołądku i ta myśl o końcu, o tym, co z nas zostaje.

Eschatologiczna wizyta. Moim zdaniem każdy dorosły człowiek powinien to zobaczyć.

To pomaga żyć. A jeśli chodzi o to, co zobaczyłaś na początku, to u nas nie ma wyboru.
Przygotowuje się ciała po kolei, według zleceń. Jutro tego pana wystawiamy.
Tak rodzina sobie życzy?

Tak, rodzina chce się z nim pożegnać. To pożegnanie będzie jeszcze przed ceremonią w
naszej kaplicy.
Z księdzem?

Nie, bez księdza. Ksiądz przychodzi później. Ta praca uczy szacunku do życia. Jest taka
sentencja łacińska: zmarli uczą żywych. Te słowa dużo mówią, wiele ze sobą niosą.

46
 Co dla ciebie?

Wiesz co, szacunek do drugiego człowieka, do życia, do egzystencji ludzkiej to dla mnie
podstawa. Powinniśmy się szanować.
I przekładać to na szacunek do zmarłych?

Oczywiście. Jak się nie ma szacunku do życia, to nie ma się i do śmierci. Potem okazuje
się, że lekarze w Łodzi współpracują z firmami pogrzebowymi i uśmiercają pavulonem
pacjentów. Wszystko dla pieniędzy. Dla takich, nie wiem nawet, jak ich nazwać, nie liczy się
człowiek. To, że miał rodzinę, swoją historię. Mnie też nie interesuje, czy ten człowiek był
pedofilem, czy wybitnym profesorem, ale wiem, że naszym obowiązkiem jest go godnie
przygotować do wystawienia, do pochówku. I nieważne, czy ktoś na to wystawienie przyjdzie
czy nie. Bo przecież ile razy się zdarza, że ciało jest przygotowane i nikogo nie ma.
Wystawienie jest elementem celebracji pogrzebowej?

On żył i to mu się należy. Nieważne są moje uprzedzenia czy poglądy. Moim zadaniem
jest umyć, ubrać, umalować, a często i zabalsamować. I jeśli jest rodzina, to zmniejszyć jej ból…
Sprawić, żeby to rozstanie było jak najmniej bolesne i szybkie.
A mówiąc kolokwialnie, to żeby ładnie wyglądał i nie śmierdział. Dzisiaj też musimy
zatrzymać pana w stanie rozkładu. Jutro jest wystawienie. Praca w prosektorium przy
balsamowaniu tak naprawdę dla mnie osobiście jest najlepsza w samotności.
Dlaczego?

Bo lubię pracować w swoim tempie. To jest spokój, rodzaj wyciszenia, bycia ze sobą sam
na sam. Wszystko idzie jak trzeba.
Dusze widziałeś albo może poczułeś?

Jestem empirykiem. Na biologii nauczyłem się podejścia empirycznego do życia. Nie

wierzę w nic, czego nie można zmierzyć, zbadać.
Nie zadajesz sobie pytań w rodzaju: po co to wszystko? Dokąd zmierzamy?

47
 Filozofii nie lubię strasznie. Kiedyś zadawałem sobie takie pytania, ale stwierdziłem, że
mamy obieg materii i energii i to wystarczy. Jakbym w tej pracy, w prosektorium, zadawał sobie
filozoficzne pytania, tobym w psychiatryku wylądował. I to szybko.
„Arek, chodź nam pomóż”.

„A co, macie problem z arteria subclavicula sinistra?”.

Co to znaczy?

Tętnica podobojczykowa.
Łaciną operujecie?

W anatomii to pierwszy język.

Dzwoni telefon Arka. Chwilę rozmawia…

„Czekam. Przygotujemy go dzisiaj”.

Wiesz, wisielca znowu przywiozą. Miesiąc spod znaku wisielców. Nie wiem, który to już
w ostatnich tygodniach. Ten będzie nietypowy, bo się powiesił i przez miesiąc nikt go nie
znalazł. Dopiero dzisiaj rano. Chłop się rozłożył, niestety. Trzeba ratować to, co zostało. Będę
musiał zajrzeć, jak go przywiozą za parę minut. To znowu nie będzie przyjemny zapach.
Przyjedzie pewnie też prokurator. W takich sytuacjach zawsze jest prokurator. Być może trzeba
będzie nagrywać sekcję zwłok.
Wiadomo, do kogo należały te zwłoki?

Tak. Jest imię i nazwisko. Miał przy sobie dokumenty. Zdarza się jednak często, że
samobójcy są bez dokumentów. Nie tak dawno mieliśmy chłopaka, a w zasadzie transwestytę.
Nałożył sukienkę, pończochy, szpilki i się powiesił. Nie wytrzymał presji. Zastanawiałem się, co
ten człowiek musiał czuć, jak on tego konserwatywnego społeczeństwa się bał, jak bardzo nie
pasował do tych obowiązujących norm i regulacji. Ten dwudziestoletni chłopak, który zaraz
będzie wystawiony, na początku był NN. Młody, przystojny, małe dziecko i co, gdzieś psychika

48
stchórzyła. Pożegnał się z życiem. Najpierw gdzieś się skrył, a potem powiesił. Rodzina zaczęła
poszukiwania. Dzwonienie po szpitalach, policja i okazało się, że chłopak jest już w
prosektorium. Matka go rozpoznała.
Byłeś przy tym?

Tak. Od razu go rozpoznała. Mimo że jego twarz była sina i spuchnięta. Od razu też
poprosiła, żeby zrobić tak, żeby nie było widać, że się powiesił. Tu akurat z rozpoznaniem było
prosto. Dla nas ciało to ciało. Przygotowujemy, ubieramy i już. Zawsze też sprawdzam, czy
nazwisko się zgadza. Czasami pojawiają się wątpliwości.
Jakie wątpliwości?

Wiesz, ile jest popularnych imion i nazwisk? I ci ludzie o tych samych imionach i
nazwiskach umierają, niestety. Zdarza się po prostu, że dwóch Janów Kowalskich jest w chłodni.
Albo są dwa ciała i ich nazwiska różnią się jedną literką, np. Kasprowicz i Kacprowicz. Wtedy o
pomyłkę bardzo łatwo.
Znowu telefon. Arek rozmawia. Słyszę tylko: ”pięć dni temu” i „po wypadku”.

Matkę z płodem przywiozą. Po wypadku. I dziecko, i matka już po sekcji. Będziemy

balsamować.

49
 ROZDZIAŁ VIII

SZKOŁA ŚMIERCI

Siedzimy w pokoiku socjalnym. Pan Adam robi kawę. Pyta, czy pójdziemy z nim na obiad,
czy zamawiamy do prosektorium… Na ekranie widzę kadry z monitoringu. Na pierwszym
chłodnia, na drugim kaplica, na trzecim sala sekcyjna. Ten ostatni, choć malutki, omijam
wzrokiem, wiem tylko, że czyjeś ciało leży na łóżku i czeka na balsamację.

Idziemy do miasta na obiad. Tu nie będzie mi smakować.

W cztery, pięć miesięcy mogłaby się pani nauczyć balsamacji. Pod warunkiem że w
zasadzie codziennie by pani trenowała.
Przecież pan wie, że nie zamierzam się tego uczyć. Wystarczy, że zobaczyłam. I to
przez chwilę.

Mówię tylko przykładowo, że w takim czasie tego się można nauczyć. Ale i tak uważam,
że powinien być kierunek studiów kształcących ludzi przygotowujących zwłoki do pochówki.
Jak miałby się nazywać?

Może wydział kultury pogrzebowej. Trzeba pomyśleć nad nazwą. Studenci powinni mieć
zajęcia z anatomii, chemii organicznej, nieorganicznej, z biochemii, biofizyki, kryminalistyki,
wizażu, mody, kremacji. Balsamacja to tylko jeden z ważnych i trudnych przedmiotów.
Niezbędne będą również zajęcia z psychologii i socjologii, bo przecież trzeba nauczyć się
rozmawiać z ludźmi pogrążonymi w żałobie. Konieczne też są zajęcia z zarządzania właśnie, bo
można kształcić administratorów cmentarzy, ludzi zajmujących się zielenią cmentarną. Branża
pogrzebowa to jest naprawdę wielka dziedzina.
Pan chciałby tworzyć taką szkołę?

Jestem jednym z niewielu w Polsce tak wykwalifikowanych specjalistów od balsamacji,

50
prowadzę własną szkołę, znam branżę od podszewki, mam doświadczenie praktycznie w każdej
jej dziedzinie, więc czemu nie, zresztą mam mnóstwo znajomych doskonałych przedsiębiorców
pogrzebowych, którzy bardzo dużo wnoszą w tę branżę, kształtują jakieś trendy, tworzymy tę
branżę na miarę współczesnych czasów. Jestem już na etapie organizacji takiego kierunku
studiów.
Pięcioletnich?

Licencjat i magisterium – w sumie pięć lat. Na pewno powinien to być kierunek na

państwowej uczelni. Wiem, że potrafilibyśmy kształcić profesjonalistów. Nie byłoby takich
sytuacji, że w domach pogrzebowych pracują ludzie, którzy się kompletnie na tym nie znają.
Taka szkoła mogłaby być konkurencją dla istniejących placówek w Europie. Przekonałem się
już, że ludzie po szkoleniach u mnie wyjeżdżają często za granicę i ich wiedza i umiejętności są o
wiele większe niż absolwentów tamtejszych szkół pogrzebowych, i rynek zagraniczny ich
docenia, i chętnie zatrudnia. A paradoksalnie w Polsce jest odwrotnie, no cóż, nasza
rzeczywistość.
Nie wiedziałam, że istnieją takie szkoły.

Najsłynniejsza z nich to British Institute of Embalmer w Wielkiej Brytanii. Przekonałem

się jednak, że więcej tam teorii niż praktyki. Podobnie jest ze szkołą w Niemczech. Jedna z jej
absolwentek przyjechała do mnie na szkolenie. Była tuż po niemieckiej szkole dla laborantów
sekcyjnych. Chciała jednak jeszcze podnieść kwalifikacje i przyjechała do Polski na balsamację,
bo tego kierunku tam nie ma.
Skąd się o panu dowiedziała?

Wielu moich byłych uczniów pracuje w Europie. Musiała od kogoś o mnie usłyszeć.
Mówiła mi, że uczestniczyła w stu sekcjach. Ucieszyłem się, że kogoś takiego będę uczył
balsamacji, absolwentkę szkoły funeralnej. Zaczęła się sekcja, więc zaproponowałem, żeby to
ona przeprowadziła wszystkie czynności laboranta sekcyjnego od początku do końca, i słyszę:
”boję się, nie poradzę sobie sama”. Nie wiedziałem, o co chodzi. Dziewczyna z papierem,
wykwalifikowana, po dobrej szkole. Zapytałem, ile razy miała w ręku nóż sekcyjny, ile razy
otworzyła ciało. Okazało się, że dwa razy, czyli w zasadzie tak, jakby wcale. Bo ona tylko

51
patrzyła na te sekcje. Owszem, była świetna z anatomii, chemii, biologii, ale co z tego… Teorii
można się nauczyć w domu, a w tym zawodzie najważniejsza jest codzienna praktyka. Wiedzę
teoretyczną można zdobyć w trakcie. Czasem też teoria zupełnie mija się praktyką. U mnie na
szkoleniu są trzydzieści dwie godziny teorii, a dwieście godzin praktyki. Jak potrzeba, to i
więcej.
Te zajęcia praktyczne to w prosektoriach?

Nie tylko. Również na cmentarzu, w domach pogrzebowych, w chłodniach. Po takich

szkoleniach wychodzą ludzie naprawdę nauczeni. Bez problemu znajdują pracę za granicą i kiedy
pokażą, co potrafią, to zawsze są pytani, gdzie kończyli szkołę. Gdyby powstała taka szkoła
wyższa, to moglibyśmy szkolić naprawdę najbardziej wykwalifikowaną kadrę w Europie. Po
moim szkoleniu kursant od razu jest w stanie zrobić profesjonalną balsamację.
Można zrobić nieprofesjonalną?

Oczywiście. Choć jak wiadomo, trudno jest zaszkodzić nieboszczykowi, krzywdy się mu
nie zrobi.
Żarciki się pana trzymają.

W tym zawodzie poczucie humoru jest obowiązkowe. Jednak kursant musi wiedzieć o
podstawowym zakresie, znać anatomię i układ krążenia. Układ krążenia to jest podstawa. Trzeba
wiedzieć na przykład, gdzie jest tętnica mózgowa i jak ją zabezpieczyć podczas balsamacji w
ciele posekcyjnym, i wiele innych zagadnień.
Jak?

Czaszka jest przecięta, mózg wyjęty i trzeba zajrzeć do środka, do jamy czaszki i złapać
te tętniczki, zabezpieczyć. Zobaczy pani. Balsamista musi wiedzieć, że one zasilają mózg, w
którym są miejscu, jak je złapać. Z książek, z atlasów anatomicznych się tego niby dowie, ale jak
przychodzi co do czego, to staje przed tą otwartą czaszką i nie wie, co zrobić, więc musi się i tak
nauczyć to robić w praktyce, bo tylko praktyka czyni mistrza. Do swoich studentów zawsze
mówię: ”książki to sobie wieczorem poczytacie, a teraz działamy”. Na koniec szkolenia
podpisuję się pod ich dokumentem, że ci ludzie, których uczyłem, potrafią samodzielnie

52
przygotować zwłoki do pochówku, wykonać toaletę pośmiertną, balsamację, ubrać, umalować.
Jestem ich gwarantem.
Lekarze, patomorfolodzy potrafią balsamować zwłoki?

Nie, oni się tym nie zajmują. Inaczej pojmują konserwację zwłok. Jeśli uznają, że
zabezpieczenie zwłok jest potrzebne, to jedynie je nastrzykują. Wiedzą, że w zakładach
pogrzebowych, w prosektoriach jest coraz więcej balsamistów.
Kiedy pan zaczął zajmować się balsamacją?

W 2008 roku otworzyłem placówkę szkoleniową, a wcześniej przez siedem lat się tego
uczyłem. Na początku XXI wieku w Polsce nikt nie słyszał o balsamacji, o kosmetyce
pośmiertnej. Jeździłem po całym świecie na różne kursy i szkolenia. Byłem w wiodących
krajach, jeśli chodzi o balsamację, w USA, Anglii. Odwiedzałem prosektoria i domy pogrzebowe
w krajach Europy, wymieniałem się spostrzeżeniami z tamtejszymi specjalistami; po dwóch
latach miałem już taką wiedzę, że mogłem zacząć uczyć innych. Jednak ja lubię działać na sto
procent, być pewnym swoich umiejętności, więc pracowałem i uczyłem się dalej. Nie żałuję.
Uważa pan, że do takiej szkoły powinni trafiać młodzi ludzie po maturze?

Nie tylko. Również ci, którzy na co dzień pracują ze zwłokami. Co chwilę przecież
pojawiają się nowe techniki, nowe środki. Dość często się zdarza, że na szkolenia przyjeżdżają
ludzie pracujący od kilkunastu lat w przemyśle pogrzebowym. Chcą udoskonalać swoje
umiejętności, uczyć się balsamacji, dowiadywać się, jak można jeszcze lepiej przygotować
zwłoki, by wyglądały po prostu pięknie. Właściciele firm pogrzebowych już się zaczęli
orientować, że jest zasadnicza różnica między pracownikami wyszkolonymi a tymi, którzy uczą
się w zasadzie sami. Klienci, czyli głównie rodziny zmarłych, często też już pytają o certyfikaty,
wyszkolonych pracowników. Jak taki certyfikat wisi, to wiedzą, że firmie mogą zaufać. Wiedzą,
że teraz przygotowanie zwłok to nie tylko nałożenie odzieży. Są oczywiście i zakłady tradycyjne,
które bronią się przed nowościami i od czterdziestu lat dla nich przygotowanie nieboszczyka do
pochówku to jest ubranie zmarłego w garnitur albo czarną sukienkę. Nie przekonają się nigdy, że
to jest cały złożony proces, nie zrozumieją, że trzeba zabezpieczyć zwłoki, przynajmniej je
zewnętrznie zdezynfekować, dać bliskim bezpieczeństwo…

53
 Tu, w tym prosektorium, są ludzie po studiach?

Tak. I zdarza się też, że na moje szkolenia trafiają ludzie po studiach. I myślę sobie, że to
jest niegłupi pomysł, by stworzyć też studia podyplomowe szkoły kultury pogrzebowej. Arek, ten
chłopak, który tu, w prosektorium, jest technikiem sekcyjnym, jest biologiem molekularnym z
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Arka uczyłem balsamacji. Teraz jest jednym z takich
specjalistów. I przepraszam, że górnolotnie, ale chodzi o to, żeby takich specjalistów kształcić.

54
 ROZDZIAŁ IX

ROZKŁAD

Lepiej wyjść. Tu zaraz będzie nie do wytrzymania. Niech pani idzie coś zjeść, bo potem
szans nie będzie. To znaczy, może pani nic nie przełknąć. A na głodnego wymiotowanie po
prostu boli, rwie żołądek, człowiek się czuje, jakby mu wyrywało wnętrzności. Schabowy,
pierogi z mięsem, stek jakiś – niech pani pamięta, że musi być mięso. Dania wegetariańskie nie
zdają egzaminu. Ciężkie jedzenie jest tutaj wskazane.
W socjalnym siedzi kilka osób. Dziewczyny robią sobie kawę, podjadają ciasteczka z
kremem i gadają.

– Ciało jest już na stole.

– Kto będzie czyścił?
– Są dzikuny?
– Z wora strzelają.
Co znaczy z wora? To ciało jest w workach?

– Tak, w dwóch workach. Prawie kompletny rozkład.

– Oczyścimy, zabalsamujemy, złożymy do specjalnego kombinezonu i rodzina będzie
mogła godnie go pożegnać.
A kto panią Kowalską będzie przygotowywał?

– Jedna z Agnieszek.
– Ta pani ma robaki w pochwie, chce pani zobaczyć?
– Zagnieździły się.
– Już pośmiertnie.
– Mieszkała z narzeczonym na jakichś działkach. W namiocie. Umarła. Poleżała dwa dni
i wystarczyło.
– Narzeczony doniósł, że pani Kowalska nie żyje.

55
 – Chyba nie chciał się z tą śmiercią pogodzić, bo trochę z tym czekał. Aż zaczęła gnić.
– Jak jest tak gorąco, to w ciele robi się efekt szklarni.
– I muchy robacznice momentalnie składają jaja. Od razu wyczuwają padlinę.
– Jedna mucha wystarczy i już jest masa tych białych robali.
– Pani Kowalska miała na palcach pierścionki.
– Jeden z nich był podobno zaręczynowy.
– I ten narzeczony chce ten pierścionek przy pożegnaniu wziąć sobie na pamiątkę.
– Ta pani miała jeszcze dwa pierścionki i zegarek. To był jej cały majątek.
Twarz też uległa rozkładowi?

– Zachodzi tak zwane strupieszenie, czyli zmiany pośmiertne, wysychanie, zapadanie się
tkanek miękkich.
– Wystarczy dzień i są robaki.
– Wyciąga się je pęsetą.
– Rozkład to jest ciężka sprawa, naprawdę. Przy sekcji ciężko jest wystać.
– Zdarza się jednak, że trzeba wyciąć fragmenty kości długich, ramienną albo udową, i
wysłać do Instytutu Genetyki Sądowej w Bydgoszczy. Przeważnie dzieje się tak przy bardzo
posuniętym rozkładzie, wtedy kiedy twarz jest już zdeformowana. W Stanach jest prościej – tam
każdy ma w swojej kartotece pantomogram, czyli zdjęcie szczęk i zębów.
– Dekapitację się robi czasami i wysyła głowę do Krakowa. Tam robią odtworzenie
twarzy.
– Pamiętasz, Arek, ciało kobiety znalezione na torfowisku?
– Zmiany torfowe są bardzo ciekawe. Torf świetnie konserwuje. Robi się naturalna
mumia. Tylko raz widziałem storfowacenie ciała. Kwasy humusowe przechodzą i konserwują.
– A pamiętacie kobietę z bagna? Miała nawet włosy zakonserwowane. Nawet kolor
włosów…
– Ludzie łażą po lasach, chodzą na grzyby, nagle zawał, szuka ratunku i wpada do bagna.
– Pamiętam, jak przygotowywałem faceta, który remontował domek gdzieś w głuszy. Z
jakichś powodów się powiesił. Właściciel domu przyjechał dopiero po sześciu miesiącach.
Tkanki miękkie spłynęły. Ciała nie można było zidentyfikować. Trzeba było odcinać głowę i
robić komputerowe odtwarzanie twarzy na podstawie kośćca czaszki. Odtworzyli i na podstawie

56
zdjęcia szukano rodziny. Znaleziono.
Rozkład zachodzi zaraz po śmierci. Od razu zaczynają się zmiany na poziomie
komórkowym. Po kilku dniach w temperaturze pokojowej jest już po ciele.
– Pani Kowalska ma wystawienie jutro. W zasadzie to będzie identyfikacja.
– Po wszystkim trzeba będzie ją pomalować, bo to jest rozkład, po balsamacji nie zejdzie.
Tętnice częściowo są już niedrożne. Zgniły po prostu.
Będziecie ją ubierać w czarną suknię?

– Tak. Jednak to różnie bywa z tymi ciałami w rozkładzie. Czasami się ubiera, a czasami
zostawia w worku i tylko przykrywa prześcieradłem. Podkłada się podstawkę pod głowę, żeby ta
głowa nie wisiała. Widać tylko twarz.
– Niech pani wyjdzie, zaraz będzie naprawdę potworny smród. Wyślemy SMS, gdy
skończymy i jak się trochę tu przewietrzy.
– I proszę zjeść coś porządnego.
Idę. Trochę się waham, ale jednak wychodzę. Miasto, słońce, żywi ludzie, dzieci na
rowerach, fontanny. Zakładam, że nikt z nich nie myśli o śmierci, a już na pewno nie o tym, jak
po tej śmierci będzie wyglądał. Z trudem jemy obiad. Maksymilian milczy. Po chwili słyszę, jak
cichutko mówi: ”Nie mogę patrzeć na ludzi. Widzę żywe trupy”. I SMS: ”Zapraszamy, już
wietrzymy”. Nie chcę tam wracać. Boję się smrodu. Ale idziemy. Dziwny słodkawo-mdły zapach
czuć już z daleka. Przed prosektorium trzy dziewczyny palą papierosy.

– Ależ miał miażdżycę. Pozatykane naczynia krwionośne.

– W tętnicy szyjnej spora ta miażdżyca. Musiałam udrożniać.
Czym?

– Taką długą pęsetą. Przepchałam delikatnie.

– Moja prababcia też tak miała. Taki zator, że aż jej puchło.
Agnieszka, dlaczego ty chciałaś tę panią Kowalską? Dziewczyny cię od tego
odwodziły, mówiły, że nie wytrzymasz.

Wiesz co, przyjechali faceci z zakładu pogrzebowego i powiedzieli, że tę panią jeszcze

57
ktoś będzie oglądał, ktoś się z nią będzie żegnał, chował. I pomyślałam, że należy jej się, by w tej
ostatniej drodze dobrze wyglądała. Poza tym mogę dostać takie zlecenie w pracy. A ja jestem
tutaj po to, żeby się uczyć, pracować na trudnych przypadkach. Ja już panią Kowalską rozprułam
i wyciągnęłam jej robaki z brzucha. Było ich bardzo dużo.
Ile? Sto?

Więcej! Ręką je zgarniałam. Miałam dwie pary rękawiczek. Do worka i do śmieci. Reszta
do odpływu, utopione. Teraz jeszcze trzeba wyjąć te, które gdzieś się tam poukrywały,
balsamacja i nawet nie będzie nieprzyjemnego zapachu. Poza tym zostanie wyperfumowana.
Czym wyperfumowana?

Są specjalne perfumy. Takie ziołowe, neutralne, wyciągi roślinne niwelujące trupi zapach.
Wchodzimy do budynku prosektorium. Znowu zaczyna mocniej śmierdzieć. Zatykam nos.

– Nie śmierdzi tak bardzo. W skali od jednego do dziesięciu to jest dwa. Jeszcze mają
wieczorem przywieźć jeden rozkład. Myślę, że może być smród poza skalą. Jakieś piętnaście.
– Podobno w podwójne worki zwłoki zapakowano.
To są specjalne worki, czerwone?

Nie, zwykłe czarne. Z suwakami. Takie pokrowce. Jak się wkłada do jednego worka
rozłożone zwłoki, to często cały worek się brudzi, paćka i trzeba to wszystko włożyć w jeszcze
jeden, a potem w trumnę.
Zakład pogrzebowy przywozi do was takie zwłoki?

– Tak, w takich wypadkach na zlecenie prokuratury zabierają takie zwłoki z domu, z lasu,
z garażu.
– Akurat ten facet leżał pięć dni w domu. Pod kołdrą.
– W upale. Zakład pogrzebowy musi mieć specjalny karawan do przewożenia ciał w
zaawansowanym stanie rozkładu.
Dołącza do nas Arek, słyszy, o czym rozmawiamy. Uśmiecha się dziwnie i mówi: Topielec
w stanie rozkładu to też jest, niestety, masakra.

58
 Licytujesz się?

Nie, chodzi tylko o to, że jest bardzo wiele rodzajów śmierci i bardzo wiele jej efektów.
Rozmawiacie o rozkładaniu się ciała, to mówię. Człowiek, który utonął i został znaleziony po
długim czasie, to jest widok straszny. Dziewczyny jeszcze nie miały z takim przypadkiem do
czynienia.
– Ale topielców już przygotowywałyśmy.
– Ale wyłowionych tuż po utonięciu.
Zwłoki, które przebywają długi czas w wodzie, nabrzmiewają, skóra z nich schodzi.
Dłonie wyglądają jak napompowane rękawiczki gumowe, zresztą ten efekt nazywany jest
rękawiczkami praczki. Skórę z dłoni można ściągnąć jak rękawiczki. Łącznie z paznokciami.
W takich wypadkach to chyba od razu kremacja?

Wszystko zależy od rodziny nieboszczyka. W tamtym przypadku rodzina zażyczyła sobie

zobaczyć ciało.
Nie!

Tak. Miała prawo. Musieliśmy spuścić ze zwłok wszystkie gazy i płyny. Smród był
naprawdę przerażający. Zabalsamowaliśmy i rodzina się pożegnała. Mama tego chłopaka nam za
to podziękowała.
Agnieszka, ta, która wyciągała robaki z pani Kowalskiej, kuli głowę w ramionach. Arek i
dziewczyny zaczynają się rozchodzić.

– Aga, idziesz? Trzeba przygotować kolejne ciało.

Kręci tylko głową. Siedzi. Nie podnosi głowy. Słyszę tylko: ”Mój brat się utopił. Na
moich oczach. Już przebolałam. Później ci opowiem”.

59
 ROZDZIAŁ X

NEKROPASJA/TANATOPASJA

Patrzę na dziewczyny. Wszystkie młode, zadbane, umalowane, ufryzowane, paznokcie

kolorowe. Uśmiechają się, gadają o dzieciach, mężach, chłopakach. Wczoraj wieczorem były na
pizzy i winie. Pytają, czy dzisiaj z nimi pójdę. Nie wiem, czy pójdę. Pewnie będą gadać o pracy.

Myślę, że zrobiliśmy błąd. Nie powinniśmy wchodzić od razu na pełną sekcję zwłok. Na to
rozharatane ciało bez serca, bez wnętrzności.

Patrzę na Maksymiliana – nigdy nie widziałam u niego takiej miny, takiego wyrazu
twarzy, takiej bladości, strachu jakiegoś. Nic nie mówi. Co chwilę spotykamy się wzrokiem i
wiem, że i uciekłby stąd, i został jak najdłużej. Nie rozmawiamy, nie chcemy pokazywać, że się
boimy, że to miejsce nas przeraża.

Adam: Tu musi być konkret, bo im później, tym gorzej. Na pierwszy ogień sekcja, a
potem z górki. Tak robię ze studentami, z kursantami. Szkolenie zaczynam od ciała
posekcyjnego. Jak ktoś ma odpaść, to od razu – zostaje albo wychodzi – tu nie ma miejsca dla
ludzi, którzy chcą przeżyć nietypową przygodę życiową, ja szkolę przyszłych fachowców. Nie
tak dawno policzyłem, że na trzysta sześćdziesiąt osób, które były na moich szkoleniach,
zrezygnowały trzy osoby. Dwóch mężczyzn, jedna kobieta.
Czyli kobiety są twardsze, odporniejsze?

Na pewno. Moim zdaniem ta dziewczyna by nie zrezygnowała, gdyby nie przyjechała na

szkolenie ze swoim chłopakiem. Nawet nie zdążyła wejść do prosektorium… Chłopak jej to
odradził. Odeszła. To nie była jej decyzja. Na podstawowe, dwudniowe szkolenie przyjeżdżają
ludzie, którzy gdzieś o mnie przeczytali, od kogoś usłyszeli, zainteresowali się tematyką lub
zostali oszukani w zakładzie pogrzebowym przy organizacji pogrzebu swojego bliskiego.
I co, oni są tacy zupełnie zieloni?

60
 W większości zupełnie.
I w pierwszej godzinie od razu sekcja?

Nie. Sekcja jest podczas tych długich, kilkumiesięcznych szkoleń. Na krótkich sonduję,
dlaczego przyjechali, co ich skłoniło, dlaczego interesują się tym tematem. Zbieram informacje,
które są dosyć istotne. Mówię o kosmetykach, płynach do dezynfekcji, ubieraniu zwłok,
wchodzimy do chłodni, patrzę na pierwsze reakcje, po tym jak zobaczą zmarłych. Ciała
poukładane są na półkach. Czasem tych ciał jest kilkadziesiąt, po tym dopiero zaczynamy zajęcia
praktyczne. Większość ludzi przychodzi na szkolenia również po to, żeby sprawdzić siebie, to,
gdzie jest ich granica wytrzymałości. Pokonują swoje lęki i zaczynają rozumieć, że to jest praca
dla nich, to by chcieli robić w życiu. Są też tacy, którzy mają dość pracy z ludźmi, z ludźmi
żywymi, z ich problemami, narzekaniem, pretensjami, z naciskiem, jaki jest na nich wywierany.
Wśród nich są też ludzie, których dotknęła tragedia, pożegnali kogoś bliskiego, zostali źle
potraktowani przez zakład pogrzebowy, ciało ich dziadka, ojca, męża, dziecka było źle
przygotowane i usłyszeli, że nie dało się nic lepiej zrobić.
I co, chcą się nauczyć, jak można przygotować lepiej?

Tak. I takich jest blisko trzydzieści procent. Są też tacy, którzy po prostu są do tej pracy
przeznaczeni. Mają talent, rodzaj powołania. Czasem jestem przekonany, że kursantka musiała
już coś w tym zakresie robić, gdzieś się szkolić, a okazuje się, że pierwszy raz przygotowuje
zwłoki. Mówię takiej osobie, że powinna tym się w życiu zajmować. Tacy ludzie kończą
szkolenie, mija tydzień, dwa i zaczynają tęsknić, brakuje im, nie potrafią już się w niczym innym
odnaleźć. Wiem po sobie, że ta praca wciąga, uzależnia, daje satysfakcję. Uczę ich techniki, ale
też etyki, mówię o godności i poszanowaniu osoby zmarłej niezależnie od tego, kim była za życia
i jakiego była wyznania. I ja im daję narzędzie, uczę ich, a oni potem muszą tylko wykorzystać
umiejętności. Nie jestem pośrednikiem pracy, ale wiem, że ludzie, których wykształciłem, dobrze
sobie radzą.
Pan też wiedział, że ma talent, rodzaj powołania?

Chciałem być ratownikiem medycznym. Skończyłem odpowiednią szkołę i starałem się o

61
pracę i się nie wystarałem… Już, już był wolny etat i nagle się okazywało, że ktoś inny jest
zatrudniony. Miałem dziewiętnaście lat, szwagier mówi: ”Słuchaj, tam w zakładzie
pogrzebowym możesz sobie dorobić, idź na pogrzeb, pięćdziesiąt złotych płacą za obsługę
pogrzebu, to trwa dwie godziny”. Miałem nieść trumnę z karawanu do kościoła, z kościoła na
karawan i potem na cmentarzu. Żadnych oporów, przecież i tak nic nie robiłem. Okazało się
jednak, że muszę iść do chłodni, w kaplicy odbyło się ostatnie pożegnanie. Zobaczyłem
zrozpaczoną rodzinę, to było dziwne uczucie. Konsternacja, no bo jak się zachować? Płakać mam
z nimi? Co robić? Smucić się? Zamknięto trumnę i wszystko odeszło. Następnego dnia znowu
byłem na pogrzebie, wszystkie emocje i wątpliwości ustąpiły, a po tygodniu był wypadek
kolejowy. Zginęła młoda dziewczyna pod kołami. Trzeba było zebrać fragmenty ciała. Zgłosiłem
się na ochotnika.
Na ochotnika? Czyli wiedział pan, co robi?

Wszedłem pod ten pociąg i zacząłem zbierać. Bałem się tylko, że pociąg ruszy i mnie
rozjedzie. Bałem się o siebie, bo wiedziałem, że tym ludziom już nic nie pomoże, po prostu
bałem się tego, że mi nogi odetnie, ręce. Przecież dopiero zaczynałem dorosłe życie.
Zbierał pan fragmenty ciała młodej dziewczyny i nic pan nie czuł?

To było samobójstwo, dziewczyna zostawiła dowód osobisty na ławce na peronie i

skoczyła pod pospieszny. Szkoda. A pani, jak słyszy w telewizji o wypadkach, to płacze? Jestem
pewien, że nie. I to jest właśnie doświadczenie tego rodzaju. Pamiętam, że po tym wszystkim
pojechaliśmy do Zakładu Medycyny Sądowej, akurat trwały sekcje zwłok. Trzy obok siebie. Przy
każdym stole siedzi protokolantka i zapisuje to, co mówią lekarze i technicy. Słuchałem tego,
tych opisów, tego zastanawiania się nad przyczyną zgonu i chyba mi dech zaparło. Wróciłem do
domu, włączyłem komputer, wtedy internet był jeszcze bardzo wolny, i zacząłem szukać, czytać,
sprawdzać. I tego dnia już wiedziałem, co chcę w życiu robić. Ratowanie życia przestało mnie
kompletnie interesować. Zrozumiałem, że chcę się zająć tym, co po życiu, kiedy medycyna jest
już niepotrzebna.
Ale dlaczego, co pana w tym urzekło?

Nie umiem powiedzieć, po prostu odnalazłem się w tym. Nie, nie zafascynował mnie

62
nieboszczyk, trup, pośmiertne ciało ludzkie, tu chodziło o doszukiwanie się przyczyn zgonu,
sprawdzanie, co w tej doskonałej materii, jaką jest człowiek, zawiodło. Potem zrozumiałem, że
tym ciałem trzeba się zająć, sprawić, żeby to doskonałe ciało wróciło do swego pierwotnego
wyglądu, i sam się zacząłem rozwijać w tym kierunku. Wiedziałem też, że nie chcę być zależny
od żadnych pracodawców. Uczyłem się, pracowałem z lekarzami, jeździłem z nimi na sekcje.
Byłem rękami lekarzy, medyków sądowych, patomorfologów. Ta praca jednak zmusza do
zastanowienia się nad sobą, nad życiem, nad tym, w którą stronę się idzie.
Pan już się zastanowił?

Już dawno. Mam swoją drogę obraną. Nie chcę robić niczego innego.
Wchodzi dwudziestoparoletnia dziewczyna. Na stole stawia mały pakunek.

„Dzień dobry, panie Adamie. Przyniosłam ciasteczka. Idę się przebrać i zaczynam
balsamację”.

To też kursantka?

Tak, normalna dziewczyna. Wszystkie te dziewczyny świetnie psychicznie dają radę.

Zresztą, ja od razu zauważam, jak coś jest nie tak, intuicja… Tu trzeba działać szybko, skupiać
się na szczegółach, być precyzyjnym. To jest praca przy zwłokach i jeśli się człowiek zamyśla,
zawiesza, duma, co, jak, dlaczego, po co to wszystko, to tak naprawdę nie może pracować, bo
jego głowa prędzej czy później sfiksuje.

63
 ROZDZIAŁ XI

KURSANTKI

Jak trafiłyście na ten kurs?

Agnieszka 1: Zrobiłam wizaż, roczną szkołę, i szukałam pracy. Również przez internet.
Pewnego dnia wyskoczyło hasło: wizaż pośmiertny. Zaczęłam sprawdzać, w końcu zadzwoniłam
i tak znalazłam się na kursie. Najpierw krótkim, dwudniowym. Bardzo mi się spodobało.
Co najbardziej?

Obcowanie z ciałem. I to, że mogę tak przygotować ciało, zabezpieczyć je, zatuszować
zmiany pośmiertne, że rodzina zmarłej osoby jest po prostu szczęśliwa. Często się zdarza, że po
tak zwanym wystawieniu ktoś z rodziny przychodzi i dziękuję. To mi daje dużą satysfakcję.
I strachu nie było?

Przyznaję, że kiedy byłam przy pierwszej sekcji, to po prostu nogi miałam jak z waty.
Agnieszka 2: Ja miałam łatwiej, bo pracuję w tej branży. W krematorium. Rzadko, bo
rzadko, ale mam przyjemność przygotowania tam ciała od A do Z. Mam nadzieję, że będę mogła
pracować w prosektorium, balsamować i przygotowywać ciała do wystawienia. Na razie jestem
od wszystkiego.
Agnieszka 3: Kiedy przyjechałyśmy tu pierwszy raz, na wejściu obejrzałyśmy, jak się
robi balsamację.
Iza: To było niesamowite.
Ola: Żadna z nas nie miała nigdy nic wspólnego z sekcją zwłok, nie widziała balsamacji.
Po wszystkim Adam zapytał, co o tym sądzimy, a my tak naprawdę nic nie sądziłyśmy, bo
wszystkie patrzyłyśmy na Izę i na to, jak się jej oczy coraz szerzej otwierają.
Iza: Wtedy przy sekcji był asystent. Już go chciałam przesuwać, zabierać narzędzia i
sama robić sekcję. Ale trzęsły mi się z emocji nogi.
Ola: Przychodząc tu, wszystkie byłyśmy już u Adama na kursie toalety pośmiertnej, więc

64
miałyśmy styczność ze zwłokami.
Agnieszko trzecia, a dlaczego ty postanowiłaś się zajmować zwłokami?

Od dziecka chciałam to robić. W pierwszej klasie podstawówki byłam na pogrzebie

mojego dziadka i pamiętam jego pomarańczową twarz. Tak go pomalowali. Później, pech chciał,
że pani zapytała, co dzieci chcą robić, gdy dorosną. Oczywiście były same piosenkarki, lekarki,
prawnicy i policjanci.
A ty o czym marzyłaś?

O tym, żeby malować trupy, i tak też pani nauczycielce powiedziałam. A pani zgarnęła
mnie do szkolnego pedagoga, potem wezwanie rodziców do szkoły, że dziecko dziwne. No bo
kto to słyszał, żeby dziewczynka w pierwszej klasie marzyła o tym, żeby malować trupy.
Iza: Zawsze na wszystkich pogrzebach miałam wrażenie, że się minęłam z powołaniem.
Zamiast być barmanką, powinnam się zajmować zwłokami, przygotowywać, malować. Zawsze o
tym myślałam, ale długo nic w tym kierunku nie zrobiłam. Zapisałam się na szkolenie. Później
zobaczyłam, jak wygląda balsamacja. Myślałam, że ktoś mnie oszukuje, nie mogłam uwierzyć,
że ciało pod wpływem jakichś płynów tak się może zmienić.
Olga: Kiedyś koleżanka zadzwoniła do znanego zakładu pogrzebowego i zapytała o
balsamację, właściciel zakładu powiedział, że jest balsamacja cząstkowa i całkowita, no i ta
całkowita to już w ogóle specjalista przyjeżdża z zagranicy i liczy sobie siedem tysięcy złotych,
bo to się wszystko odciąga… Ludzie nie mają wiedzy. W Polsce to dopiero początki. Cieszę się,
że już potrafimy balsamować.
A śmierci się boicie?

Agnieszka 2: Ja w ogóle nie mam zamiaru umierać, nie mam na to czasu. Mam za dużo
rzeczy do zrobienia.
Iza: Nie myślę o tym, ale się boję. Nie wyobrażam sobie, że mogłabym umrzeć.
Agnieszka1: Nie wyobrażam sobie, że mogę być starą babunią.
Iza: Mam jedenastoletniego synka, muszę go wychować, pomóc mu. Nie może mnie
zabraknąć. Jego tata nie żyje.
Wie, czym się zajmujesz?

65
 Iza: Wie. Nawet czasami pokazuję mu zdjęcia. Uczy się razem ze mną anatomii. Mówi:
”Mamo, to jest to, co mi pokazywałaś na zdjęciu, tu są nerwy wzroku”. W tej pracy jest fajne to,
że każdy dzień wygląda inaczej, że co chwilę są jakieś nowe przypadki. Moja babcia pyta,
dlaczego nie mogę być, tak jak ona, księgową. Otóż nie mogę robić codziennie tego samego.
Wiem, że balsamistka to jest bardzo specyficzny zawód.
Widziałam, jak Agnieszka pierwsza wylewała tą warząchwią płyny z ciała w trakcie
sekcji…

Agnieszka 2: Ja jednak do tej pory nie mogę na tę chochelkę patrzeć. Jak ją biorę do ręki,
to mam odruch wymiotny.
Iza: Ja się wściekłam, kiedy przyjechało ze szpitala ciało po sekcji i w głowie miało
pieluchę.
Widziałam dziś, jak jedna z Agnieszek wkładała do czaszki ligninę.

Iza: Czystą, ładnie złożoną. Tak się robi. Ale w tamtym ciele była brudna, upaprana
pielucha. Dla mnie to podchodzi pod bezczeszczenie zwłok.
Agnieszka 1: Na samym początku miałam kryzys, zastanawiałam się, czy naprawdę to
chcę robić, ale szybko przeszło. Przespałam się i wątpliwości odeszły. Pamiętasz, kiedy był taki
kryzys? Jak przywieźli ciało chłopaka, który się utopił, i czuć było taki specyficzny zapach krwi.
Agnieszka 2: Potem się okazało, że topielcy tak pachną. Trzecia Agnieszka dobrze o tym
wie.
Iza: Ja się cieszę, że mogłam przygotowywać tego chłopca, co się powiesił. Myślałam o
nim, o tych, których zostawił, o jego małym dziecku, dziewczynie, rodzicach. Szkoda mi ich było
strasznie. Dla mnie to jest klasyczny przykład egoizmu. Pomyślał tylko o sobie… Widziałam
wczoraj tych rodziców. Z daleka. Oni mnie nie widzieli. Przyjechali na okazanie. To były
rozpacz, ryk. Nie chciałabym mieć kontaktu z bliskimi zmarłych. Na razie nie jestem na to
gotowa. Sama jestem matką, widziałam rozpacz tej matki. Dla niej, dla każdej matki nie ma nic
gorszego, jak pochować własne dziecko. Dla mnie to jej dziecko, ten syn to już tylko ciało, nic
mu nie dolega, nie boli, możemy tylko zrobić, by rodzina przy pożegnaniu nie przeżywała
traumy. Wiem, co mówię, bo byłam na pogrzebie mojego chłopaka… Wyglądał tragicznie. Za

66
życia był piękny, przystojny, a w trumnie to w zasadzie nie miałam pewności, że to on.
Miałabyś odwagę przygotować jego ciało do tej trumny?

Iza: Przyjechałam na okazanie, przywiozłam ciuchy dla niego i uparłam się, żeby go
ubrać. Nie zgodził się jakiś lekarz. To było jeszcze przed sekcją. Gdyby mi pozwolili, tobym go i
ubrała, i umalowała, i wyglądałby pięknie. Większość ludzi nie jest świadoma tego, co my tutaj
robimy.
Agnieszka 2: Mnie raz pani w urzędzie zapytała, czy balsamacja to jest to samo co
kremacja.
Iza: A mnie wielu znajomych mówi, że gdy opowiadam o balsamacji, o kosmetyce
pośmiertnej, to im się zmienia stosunek i do pracy w tej branży, i do samej śmierci. Trzeba tak
żyć, jakby każdy dzień był ostatni, i dbać o swój komfort psychiczny, nie szukać problemów tam,
gdzie ich nie ma, nie przejmować się pierdołami.
Ola, ty jesteś tu najmłodsza, masz dwadzieścia trzy lata.

I od małego mnie ciągnęło do…

Śmierci?

Nie, myślałam, że będę pracować w policji, w wydziale zabójstw.

Zawsze jakoś w tym kierunku oglądałam filmy, książki czytałam. Myślałam, że
balsamacji można się nauczyć tylko za granicą. Nawet chciałam jechać. Któregoś dnia mój
narzeczony wyszukał w sieci, że Adam uczy, jest specjalistą od nowoczesnych technik i od razu
się zapisałam na szkolenie.
Narzeczony nie ma nic przeciwko temu?

Nie, wspiera mnie. Jest kierowcą TIR-a, uważa, że wybrałam sobie ciekawy zawód.
Interesuje cię, w jaki sposób ci ludzie, którzy leżą tu w chłodni, odeszli?

Nie, mnie interesuje, jak oni wyglądają po śmierci i co mogę zrobić, żeby wyglądali
lepiej. Każde ciało jest inne, mnie chodzi o efekt, o zadowolenie rodziny. Wiem, jakie
niesamowite efekty daje balsamacja. Pierwszy raz robiłam ją na posekcyjnym ciele. Udało się.

67
Zrozumiałam, że tym chcę się w życiu zajmować.
W Polsce?

Wyjadę albo do Anglii, albo do Niemiec. Niektóre dziewczyny też planują wyjechać.
Może pojedziemy razem.
Pojawia się Arek i rzuca: ”śmierć łączy…”.

Ola: Podczas szkolenia razem mieszkamy, razem się bawimy. Zżyłyśmy się.
Gadacie o sekcjach czy o chłopakach?

Agnieszka 1: Różnie gadamy. Każda dziewczyna opowiada o sobie, o najtrudniejszych

przypadkach.
Ola: O panu bez nogi, po amputacji. Chciałam, żeby dobrze wyglądał w trumnie.
Agnieszka 1: Ja jestem przyzwyczajona do takich widoków jak pan bez nogi, bo
wcześniej pracowałam w szpitalu. Byłam salową. Wszystko robiłam. Zapachy, które tu są, już
znałam.
Zdarza ci się, że patrzysz na żywych i myślisz sobie, jak będą wyglądać po śmierci?

Agnieszka 1: Nie tak dawno w mieście mijałam na chodniku starszą panią i pierwsze, co
pomyślałam: ”Ale ma krzywe nogi, będzie ciężko jej buty założyć”. Wiem, że to straszne, ale to
chyba po prostu zboczenie zawodowe.
Agnieszka 2: Ja dużo jeżdżę pociągami i autobusami i przyglądam się ludziom. Kiedy
widzę kogoś z wielką nadwagą, to od razu pojawia się myśl: o, trudniej będzie zrobić balsamację.
Mam dwunastoletniego syna. On jest ciałem ludzkim zainteresowany od strony technicznej.
Mówi, że chciałby być lekarzem. Ja też od małego tym się interesowałam. No i śmierć też mi od
małego towarzyszyła. Bardzo wielu moich bliskich odeszło. Może dlatego nie traktowałam nigdy
śmierci wyjątkowo.
Widziałam dzisiaj przez chwilę, jak balsamowałaś zwłoki.

Agnieszka 2: Bałam się tylko, że przerwę na przykład tętnicę, że coś się nie uda.
Agnieszka 1: Teraz pomyślałam, że po śmierci chcę być od razu spalona. Bez balsamacji,

68
bez makijażu, bez oglądania, żegnania.
Agnieszka 2: A ja nie wiem, co bym chciała. Na razie to myślę o tym, żeby pracować w
prosektorium. Moja mama mówi, że jej się śnię, jak ją balsamuję na żywca. Ale cieszy się, że
podoba mi się ta praca.
Balsamowałabyś własną mamę?

Agnieszka 2: Nie, swoich bliskich nie przygotowujemy – tej prostej zasady tu, w tym
zawodzie, wszyscy przestrzegają. Za duże emocje, za duże obciążenie, można coś spaprać. Może
bym ubrała, umalowała… Coś doradziła.

69
 ROZDZIAŁ XII

AGNIESZKA

Wydaje się najbardziej zamknięta w sobie. Cały czas w ruchu. Kończy przygotowywać
jedno ciało, zaczyna drugie. Namawiam ją na chwilę przerwy, kawę, rozmowę. Patrzy na mnie
podejrzliwie.

Mam mówić o sobie?

Hmmm.

Nastawiłam się dobrze.

Do tej pracy?

Moja babcia uważała, że na pogrzeby trzeba chodzić od dzieciństwa. Oswajała mnie ze

śmiercią. Kiedy ktoś umierał w rodzinie albo z sąsiadów, to ja z rodzicami i babcią zawsze na
takim pogrzebie byłam. Pamiętam, jak umarł zaprzyjaźniony z nami ksiądz. Miałam wtedy
dziewięć lat. W kościele babcia dała mi kwiatki i powiedziała, że mam położyć obok trumny. Nie
wiedziała tylko, że ta trumna jest otwarta. Stanęłam na paluszkach i zajrzałam do środka.
Wystraszyłaś się?

Nie. Babcia się wystraszyła, że moja mama nie będzie zachwycona tym, że oglądam
trupy. Na mnie jednak nie zrobiło to wielkiego wrażenia. Później, gdy miałam czternaście lat,
umarł mój dziadek, pierwsza bliska mi osoba. A dziadek zmarł nagle. Skończył tynkować dom,
słabo się poczuł, zabrało go pogotowie, a rano już nie żył. Ogromne przeżycie, pogrzeb na wsi,
czyli ciało przed samym pogrzebem przywiezione z chłodni do domu. Wystawienie, otwarta
trumna, modlitwy, ksiądz i tłumy sąsiadów. I to sąsiedzi wynieśli trumnę z dziadkiem. Ale ja
zapamiętałam najbardziej jeden szczegół. Brudne paznokcie mojego dziadka. Firma pogrzebowa
nawet dziadka nie umyła. Teraz, nawet jak na zleceniu nie ma, żeby zmarłemu obciąć paznokcie,
to sprawdzam, czy jest wszystko w porządku.

70
 Agnieszko, ale od śmierci bliskich do pracy przy zwłokach droga jest daleka.

Daleka, ale logiczna. Kiedy miałam siedemnaście lat, na moich rękach umarła
najukochańsza babcia. Wiem, co czują ci ludzie, którzy tu dzisiaj stoją w kaplicy. Moja babcia
mówiła, że kiedy się chowa swoich dziadków, rodziców, to jest normalna kolej rzeczy. Jednak
kiedy rodzice chowają swoje dzieci, to ból jest niewyobrażalny. Ból też jest straszny, kiedy
siostra chowa brata… Wiem o tym aż za dobrze. Dwa lata temu przeżyłam śmierć mojego
jedynego brata. Miał trzydzieści cztery lata, zostawił dzieci. Umarł nagle. Utopił się. Skoczył za
swoim dzieckiem do wody. Chciał je ratować.
Widziałaś, jak tonął?

Nie. Tam byli mój mąż i synek. Mąż był wtedy w wodzie. Zobaczył, co się dzieje.
Podpłynął. Mój brat wyjął synka spod tafli wody, podał go mojemu mężowi i zdążył tylko
powiedzieć: ”nie mam siły…” i utonął. Na brzegu stał mój synek.
Gdzie wtedy byłaś?

W domu. Ale ja jestem zadaniowa. Mąż do mnie zadzwonił i pojechałam nad rzekę od
razu. W drodze zadzwoniłam do cioci, która jest pielęgniarką, i poprosiłam, żeby poszła do
mieszkania mojej mamy z jakimiś lekami uspokajającymi i powiedziała, że zaszła ot tak, na
kawę… W ten sposób zorganizowałam zaplecze medyczne. Mama miała wracać z pracy.
Wiedziałam, że ktoś musi przy niej być, zanim ja przyjadę, zanim jej powiem, że Wojtka nie ma,
że utonął. Przyjechałam i powiedziałam. Mama rzuciła się na trawę. Ona tę trawę gryzła.
Krzyczała, że to nieprawda. Ja nie płakałam. Wszystko w sobie dusiłam. Zadzwonił telefon,
powiadomiono mnie, że mogę przyjechać na okazanie, na tak zwaną identyfikację. Mamie
powiedziałam, że prokurator chce się spotkać. Wiedziałam, że nie przeżyje widoku martwego
syna.
Ty dałaś radę?

Był blady, ale wyglądał bardzo dobrze. Miałam czas, żeby się z nim pożegnać. Leżał na
pomoście. Policjant z policji rzecznej przyniósł mi bluzę, żebym nie zmarzła. Z topielcami ma do
czynienia codziennie, a jednak potrafił zachować się po ludzku. Brata zawieźli na Oczki w

71
Warszawie, do Zakładu Medycyny Sądowej. Był tam dziewięć dni.
Dlaczego tak długo?

Bo akurat był długi weekend, nie robili sekcji i prawie nikt nie pracował. Kiedy go
zobaczyłam, to tragedia, początek rozkładu, na twarzy bordowo-czarny. Spuchnięty cały.
Pogrzeb odbył się po dwunastu dniach od śmierci. Wszystko zorganizowałam. Potem
opiekowałam się rodzicami. W zasadzie żyłam na dwa domy. To trwało pół roku. Do świąt
Bożego Narodzenia. Wigilia była w moim domu. Bez brata nie wyobrażałam sobie tego wieczoru
u rodziców. On i jego rodzina mieszkali z naszymi rodzicami. Wszystko poszło dobrze. A po
świętach puściło. Wcześniej nie płakałam, gdy miałam słabszy dzień, to jechałam na cmentarz,
trochę się z bratem kłóciłam, miałam do niego pretensje o tę śmierć. Opowiadałam mu wszystko.
Kiedy zaczynałam płakać, to zwykle zaczynało padać i musiałam uciekać z tego cmentarza.
Mama była na zwolnieniu lekarskim. Pani psychiatra któregoś razu powiedziała, że gdybym
potrzebowała pomocy, rozmowy, to mam do niej przyjść. Pewnego dnia zorientowałam się, że
nie chce mi się wstawać z łóżka, że nic mnie nie cieszy, że denerwują mnie własne dzieci,
przeszkadza hałas i najlepiej czuję się sama, więc zadzwoniłam do niej. Spotkałyśmy się i
podobno co drugie słowo mówiłam: ”muszę”. Muszę zająć się rodzicami, dziećmi, opiekować się
grobem. I usłyszałam: ”Pani nic nie musi. Pani powinna zacząć normalnie żyć, normalnie
funkcjonować, a przede wszystkim przeżyć żałobę po swojemu, myśleć przede wszystkim o
sobie”. Za jakiś czas gdzieś w internecie przeczytałam artykuł o balsamacji. Zaczęłam szukać,
sprawdzać i trafiłam na pana Adama. Mój mąż mówił, że oszalałam…
Bo chcesz się zajmować zwłokami?

Tak, uważał, że to jest dziwne, niezdrowe. A ja to wszystko dobrze przemyślałam.

Modliłam się tylko, żeby pierwsze ciało, które będę przygotowywać, nie należało do topielca.
Bałam się, że włączą się emocje, że nie dam rady. Szkolenie rozpoczęłam równo dwa lata po
śmierci mojego brata. Tuż po długim majowym weekendzie. Zobaczyłam chłodnię, potem
weszliśmy do sali sekcyjnej. Trwała sekcja. Na stole leżało ciało młodego chłopaka. Doktor
otworzył je, wyciąga płuca i mówi: dziewczyny, zobaczcie, jak wyglądają płuca topielca.
Zdrętwiałaś?

72
 Zdrętwiałam. Powiedziałam tylko, że ja to jednak mam życiowe szczęście. Po czym
zajrzałam do karty zgonu i okazało się, że ten topielec jest rówieśnikiem mojego brata. Sekcja się
kończyła. Technik miał zszywać skórę głowy i zapytał, czy ktoś chce spróbować. Zgłosiłam się.
Zszyłam, potem ubrałam ciało, zrobiłam makijaż najlepiej, jak umiałam. Chciałam chyba sobie
udowodnić, że topielec może wyglądać dobrze. I wyglądał bardzo dobrze. Nikt by nie
powiedział, że to jest topielec. Nie wiem, na ile można było poprawić wygląd ciała mojego brata,
ale na pewno można było sprawić, by nie śmierdziało. A śmierdziało, i to strasznie. W zakładzie
pogrzebowym nikomu się nie chciało zająć zwłokami Wojtka. Żałuję, że mój ojciec pojechał go
oglądać. Nie chciał, żebym była sama. Gdybym wiedziała to, co wiem teraz, to pewnie nawet
moja mama mogłaby się pożegnać z Wojtkiem, zobaczyć, pocałować. Wojtek byłby po
balsamacji dobrze przygotowany.
Od czego zaczęłaś naukę?

Od kosmetyki. Zadzwoniłam do Adama. Opowiedziałam mu o sobie. Zaproponował

najpierw szkolenie z kosmetyki pośmiertnej. Tłumaczyłam, że nie wiem, jak zareaguję, kiedy
zobaczę ciało po wypadku, po katastrofie jakiejś albo zwłoki dziecka. Zanim się znalazłam na
tym szkoleniu, przeczytałam wszystko, co znalazłam na temat konserwacji, balsamacji,
kosmetyki pośmiertnej. Zdziwiłam się, że jest tak normalnie, sympatycznie, bez napięcia, jakiejś
nabożności. Uczyliśmy się od razu na prawdziwych zwłokach. Zabezpieczaliśmy ciało.
Jak?

Byłam zszokowana, że do ust, do nosa wkłada się pęsetą bawełnę, żeby żadne płyny się
nie wydostawały. Pan Adam też wykonywał balsamację. Mogliśmy się przyglądać, jak to się
robi. No i na początku nie byłam przekonana, czy chcę to robić.
Bo?

Bo trzeba naciąć skórę, preparować tętnicę szyjną… Trochę mnie to przeraziło. Okazało
się jednak, że w tym zawodzie już nie wystarczy zabezpieczyć ciało, ubrać i pomalować. To w
zasadzie potrafi każdy. Właścicielka zakładu pogrzebowego powiedziała mi: ”Przyjeżdżają ciała
z Oczek, często źle zaszyte, trzeba je rozszyć i zaszyć ponownie, zabezpieczyć”. Znowu
zadzwoniłam do Adama. Tłumaczyłam, że muszę nauczyć się szyć, i zapytałam, czy mnie nauczy

73
balsamacji. Byłam bezrobotna, więc pobiegłam do urzędu pracy i napisałam podanie o
dofinansowanie szkolenia. Urzędnicy byli bardzo ciekawi, o co chodzi z tym szkoleniem, ciekawi
tego, co się dzieje po śmierci, jak ciało się przygotowuje. Przecież takie rzeczy mało kto widział.
Ludzie myślą, że tniemy ubrania, łamiemy kości, bo nikt nie słyszał o stężeniu pośmiertnym,
które przecież normalnie można rozruszać delikatnie, zrobić gimnastykę pośmiertną.
Traktowali cię jak wariatkę?

Nie. Czułam, że mają dla mnie rodzaj wdzięczności za to, że zajmuję się zmarłymi.
Zresztą tłumaczyłam, że szacunek do ciała, do osoby zmarłej, do jej rodziny to jest dla mnie
podstawa tego zawodu. Pracujemy bez emocji, nie płaczemy nad każdym ciałem, nie
wyobrażamy sobie, że każda starsza pani to nasza babcia, ale wiemy, że to jest czyjaś babcia i
trzeba mieć szacunek. Trzeba ciało przykryć białym prześcieradłem, kiedy rodzina przychodzi na
identyfikację. Nauczyłam się balsamacji, ale i tak największą przyjemność sprawia mi ubranie
ciała i wykonanie makijażu, i ułożenie zwłok w trumnie. Ważne jest, by rodzina, która zobaczy
bliską osobę, trochę mniej cierpiała.
Boisz się wody?

Pytasz o pływanie? Z reguły nie wchodzę. Mam traumę. Ostatnio przywiózł mnie tutaj
mój mąż. Mieliśmy kilka godzin i on mówi: ”Chodźmy nad jezioro”. Wystraszyłam się, ale
wypożyczyliśmy rower wodny, przełamałam się i popływaliśmy. Jestem koszmarna, bo ja się
przełamuję, pokonuję siebie. Opowiem ci coś. Generalnie w tej pracy najbardziej brzydził mnie
kał. Miałam odruch wymiotny. Na jednej z sekcji kolega technik mówi do mnie: ”Weź wszystkie
jelita, rozetnij je i upierz, umyj”. Myślałam, że to obowiązek, że tak się robi zawsze. Okazało się,
że on chciał, żebym się przełamała. To jest trochę tak jak z chorobą lokomocyjną. Kiedy się
siedzi na miejscu pasażera, to człowiekowi jest niedobrze, robi się zielony, a kiedy kieruje, to już
nic się nie dzieje. Kiedyś, jak widziałam rozkładające się ciała w workach, to obchodziłam je
szerokim łukiem, teraz nie mam problemu, żeby je przygotować.
Dzieci wiedzą, co robisz?

Starszy syn wie. Kiedy jechałam na pierwsze szkolenie, powiedziałam mu, że chcę
pracować w domu przedpogrzebowym i dbać o to, żeby nieboszczycy ładnie wyglądali w

74
trumnie. On już widział osobę zmarłą. Ma dziesięć lat. Pięcioletniej córeczce jeszcze nic nie
tłumaczyłam. Poczekam z tym ze trzy lata. Muszę iść na dół przygotować kolejne ciało.
Będziesz balsamować?

Najpierw zobaczę, czy nie ma robaków. Jeśli są, to oczyszczę.

75
 ROZDZIAŁ XIII

WIEPRZOWINA

Wiele razy słyszałam, że wieprzowina najbardziej przypomina ludzkie mięso.

I w wyglądzie, i w zapachu, więc pewnie i w smaku. Dziwiłam się, że w takich filmach jak Miasto
44, w krwawych scenach, jak choćby ta, w której po wybuchu czołgu pułapki widać
rozbryzgujące się części ludzkich ciał, użyto setek kilogramów wołowiny. Podobno lepiej wygląda
na ekranie. Jednak ludzkiego mięsa nie przypominała. Opowiadam o tym mojemu głównemu
bohaterowi. Śmieje się tylko.

Wołowina jest zupełnie inna. A wieprzowina nawet się tak samo psuje jak ludzkie ciało.
Wiem, bo robiłem takie eksperymenty na szkolenia ze specjalistycznego sprzątania miejsc po
zgonach. Teraz szukam odludnego lokum, opuszczonej hali, w której będę mógł stworzyć rodzaj
laboratorium.
Co w nim będzie?

Nic specjalnego. Polega to na tym, że kupuję pół świniaka, wrzucam do takiego

pomieszczenia, czekam tydzień i zapraszam ludzi na szkolenie.
Kogo konkretnie, ludzi z firm pogrzebowych?

Tak, firmy pogrzebowe i firmy sprzątające, które chcą wejść w zakres takich usług, bo
przecież właśnie takie firmy wynajmuje się do sprzątania miejsc po zgonach, zabójstwach,
różnych masakrach. Przecież to jest dezynfekcja.
Są chętni?

Płaci się dość spore pieniądze za wykonanie usługi sprzątania mieszkania po zwłokach w
rozkładzie lub po zabójstwie, więc są. Zdarza się jednak, że dzwoni gość, szef takiej firmy
sprzątającej, i pyta, ile to seminarium będzie trwać. Mówię, że kilka godzin teorii i głównie
praktyka, tłumaczę, że trzeba będzie założyć kombinezony, maski, rękawice, wziąć worki,

76
szufelki, zbierać robaki, ogarniać miejsce, w którym zostały jeszcze resztki rozkładających się
szczątków. I słyszę: ”A to będzie tak normalnie śmierdziało? Chce pan to zrobić tak naturalnie?
A to nie wiem, czy znajdę chętnych na takie szkolenie”. I już więcej nie dzwoni. I dobrze, bo ja
kształcę fachowców, a nie pseudofachowców. Daję gwarancję, że jak człowiek przeze mnie
wyszkolony wejdzie do mieszkania, z którego przed chwilą zabrano rozkładające się ciało, to
będzie umiał wszystko posprzątać i jeszcze całe mieszkanie wydezynfekować. To jest naprawdę
trudne. Teoria do tego nie wystarczy. Organizuję kursy trzydniowe uczące, jak przygotować
zwłoki do pochówku. Oczywiście bez sekcji, bez balsamacji, tylko sama dezynfekcja, toaleta
pośmiertna, ubieranie, kosmetyka pośmiertna i rekonstrukcja zwłok.
I co, zabiera pan swoich kursantów do miejsca, gdzie gnije pół świniaka?

Nie, bo to nie takie szkolenie. Ale kiedy jesteśmy w domu pogrzebowym i w chłodni nie
ma akurat zwłok w rozkładzie, to najpierw opowiadam, jaki takie zwłoki mają wygląd i jaki
mogą mieć zapach, i od razu proponuję, by kursanci kupili sobie po kawałku surowego boczku,
położyli go w garażu na przykład i kilka dni poczekali. Wielu z nich w ten sposób
eksperymentuje i już wiedzą, jak wygląda ciało w rozkładzie. A, i uprzedzam pani pytanie, nie
jem wieprzowiny.
Bo się panu źle kojarzy?

Nie, miałem wysokie ciśnienie, za duży cholesterol. Od dwudziestego szóstego roku życia
biorę tabletki na nadciśnienie, leczę się. Uważam na to, co jem. Czasem sobie folguję i jem jakąś
jajecznicę na boczku. Dzisiaj było tyle roboty, że nie wyszedłem na obiad. Ktoś przyniósł
kiełbasę jałowcową i biały chleb, to zjadłem. Co, miałem wybrzydzać, że dla mnie musi być
drobiowa, a do tego pumpernikiel? Nie zwariowałem jeszcze. Ale powiem pani, że jak
zrezygnowałem z tej wieprzowiny, to ze stu dwudziestu czterech kilogramów schudłem do stu
sześciu.
Dość potężny pan był.

Mam sto dziewięćdziesiąt centymetrów wzrostu. Kiedyś miałem trzy więcej, ale przy tej
robocie człowiek się garbi. Jak umrę, będzie mniej do balsamowania.
Kto miałby pana balsamować?

77
 Tylu jest chętnych, że nie wiem, czy przez miesiąc zdążą mnie wybalsamować. O to się
nie martwię. Do śmierci wyszkolę jeszcze wielu balsamistów.

78
 ROZDZIAŁ XIV

TRUPI JAD

Boję się, że mogę się tu czymś zarazić albo otruć. Mam na sobie ubrania, które po wyjściu
stąd wyrzucę. Domagam się grubych gumowych rękawic, mocnego płynu do dezynfekcji. Przed
wejściem do pokoju socjalnego opryskuję nim ręce i buty. Słyszałam o trupim jadzie, o tym, że
nawet gazy uchodzące z nieboszczyka mogą być niebezpieczne dla żywych.

W tym zawodzie najpierw dbamy o własne bezpieczeństwo, a dopiero wtedy, kiedy nic
nam nie zagraża, działamy. Z drugiej strony, tu niebezpieczeństwo może być tylko i wyłącznie
spowodowane naszą własną głupotą.
Bakterie tu są, trujące gazy?

Bakterie są, ale trzeba umieć się zabezpieczyć, dbać o warunki higieniczne, trzeba
wiedzieć, jak się ubrać, i tyle.
Co pan nałoży dzisiaj na siebie?

Strój roboczy. Uniform.

Kombinezon?

Taka koszulka, spodnie, komplet medyczny. Szary, stonowany. Nie noszę czarnych
rzeczy, nie muszę wyglądać jak śmierć, ona już tu była, a ja po niej tylko sprzątam. Studentki
mają te uniformy niebieskie, różowe, zielone.
Różowe?

A dlaczego nie? Te dziewczyny, które są w różowych, nie spotykają się dziś z rodzinami
zmarłych. Jutro, jeśli będzie decyzja, że rozmawiają z bliskimi, pewnie będą w szarych
uniformach. Ci, którzy przychodzą się szkolić, mówią, że są mile rozczarowani. Byli przekonani,
że tu pracują zapici ludzie w gumiakach, ze śladami krwi na brudnych fartuchach. Sama

79
balsamacja, przygotowanie ciała, ubranie go, zrobienie makijażu wymaga w zasadzie tylko
rękawiczek, maski i okularów ochronnych.
Arek, przechodząc krokiem zawodowej modelki, rzuca w moją stronę:
O widzę, że się na czarno wystroiłaś… Taki grobowy styl tu nie pasuje. My tu raczej w
pastelach… Tylko potem do pralni chemicznej to oddaj. Albo wyrzuć. To dobrze robi na
psychikę. Wtedy człowiek pozbywa się strachu, że jakieś bakterie do domu przyniósł. Ale tak
naprawdę to lekarze i pielęgniarki w szpitalach mają styczność z większą liczbą bakterii, grzybic,
jakichś zaraz strasznych. Tam trafiają też ludzie, którzy gniją za życia. Wystarczy
poeksperymentować i tydzień się nie myć. Okaże się szybko, że życie śmierdzi, że oprócz nas
żyją na nas jeszcze bakterie, wirusy i pleśń. A tutaj, w chłodni, w temperaturze poniżej dziesięciu
stopni Celsjusza, prawie wszystkie te nieprzyjemne choroby giną.
Adam: Arek, podaj okulary.
Po co panu te okulary?

Krew, a w zasadzie płyn ze zwłok przy wprowadzaniu kaniuli w tętnice może prysnąć w
oko, a wirus HIV nie umiera od razu wraz ze śmiercią człowieka, który był nosicielem tej
choroby. Podobnie z żółtaczką typu C czy gruźlicą.
Słyszałam, jak dziewczyny mówią ”hifulec”…

To ciało zarażone HIV. Mamy swój żargon, jak w każdym zawodzie. Arek, ty
przedwczoraj przygotowywałeś takiego chłopaka.
Arek: To jest zawsze adrenalina, większy stres. On miał HIV i żółtaczkę. Trochę się
bałem. W takich sytuacjach trzeba być bardzo ostrożnym. Ciało po śmierci to jest zawsze
niebezpieczeństwo.
Adam: Przygotowywałem, balsamowałem kilku czarnoskórych zarażonych wirusem
HIV. Balsamacja była potrzebna z dwóch powodów: żeby zlikwidować wirus i żeby można było
ciała przetransportować do Afryki. Wiem, że jedne z tych zwłok przewożone były przez dwa
tygodnie. Wyobraża sobie pani, co by się w tej trumnie działo, gdyby nieboszczyk był
nieodpowiednio przygotowany, a rodzina w Afryce chciała trumnę otwierać? Pamiętam, kiedyś
balsamowałem w Warszawie w jednym z prosektoriów. Przychodzi laborant i pyta, czy może
popatrzeć, bo nigdy nie widział balsamacji. Nie mam żadnych tajemnic, więc zapraszam i tak

80
podczas jednego patrzenia balsamacji nie można się nauczyć. Facet znika i pojawia się po kilku
minutach, i wygląda jak kosmonauta, jakiś hełm, kombinezon chemiczny, maski, kaptur.
Przesada. To nie była posekcyjna balsamacja, więc fartuszek jednorazowy, rękawiczki, maseczka
i okulary zupełnie by wystarczyły.
Arek: Do sekcji zwłok i do balsamacji posekcyjnej nakłada się kombinezon. On się
chlapie krwią, płynami. Potem się go wyrzuca i utylizuje. Pamiętam, jak chyba w zeszłym roku
zacząłem się bardzo dziwnie czuć. Wymioty, biegunka. Byłem przekonany, że to jakaś bakteria z
prosektorium. Na szczęście to był zwykły rotawirus. Taki, jaki łapią zwykli ludzie.
Adam: Ale czasem wystarczy małe zacięcie i już może być zakażenie. Ubezpieczamy się
od nieszczęśliwych wypadków, szczepimy się, co jakiś czas te szczepienia odnawiamy. No i
uważamy, staramy się umiejętnie pracować narzędziami. Kiedyś balsamowałem ciało.
Wiedziałem, że ten człowiek miał żółtaczkę typu C, i tak pilnowałem, żeby się nie zaciąć, że aż
się zaciąłem skalpelem w palec. Od razu pojechałem do szpitala zakaźnego, do tego samego, w
którym leżał mój zarażony nieboszczyk, kiedy jeszcze żył… Jak to mówię, to słyszę, że
skomplikowane. Ale podobnie tłumaczyłem lekarzowi. Patrzył na mnie dziwnie.
Powiedział pan, że jest balsamistą?

Tłumaczyłem, że przygotowuję do pogrzebu zwłoki człowieka, który był pacjentem tego

lekarza. Ale miałem wrażenie, że doktor bierze mnie za wariata. Przyszła pielęgniarka. Pobrała
mi krew, a doktor zaczyna mnie zagadywać, że słyszał kiedyś w jednej z rozgłośni radiowych
rozmowę z balsamistą i że ja mam głos do niego podobny… Powiedziałem, że tak, to byłem ja, a
w duchu myślę sobie, ”kurde, chłopie, co ty mi tu o audycji, mnie interesuje wynik badania”. I
wynik był za kilka godzin, na szczęście ujemny. Nie zaraziłem się niczym, odetchnąłem.
Kursantom i studentom zawsze mówię, że jak na coś zachorują, mają jakieś dziwne objawy, to
zawsze lekarzowi muszą powiedzieć, gdzie pracują. Wtedy czasem łatwiej znaleźć przyczynę.
Jak się coś dzieje, to trzeba przeciwdziałać, a nie czekać na śmierć. Zarażenie, podtrucie to jest
ryzyko zawodowe. Gruźlicą zarazić się jest jeszcze prościej. Te prątki są aktywne kilka tygodni
po śmierci człowieka. Dlatego musi być szczególna ostrożność i bezwzględnie maseczka.
Wtrąca się Arek: To są nietypowe warunki pracy. Tak ten nasz zawód jest kwalifikowany.
Rozkładające się ciało wydziela trujące substancje. To są siarkowodory, metany, to są gazy
ciężkie. Powinny być wyprowadzone. Nie można tego wdychać, bo jest ryzyko zatrucia.

81
 To jest ten trupi jad?

Tak. Tak się powszechnie nazywa. W takich sytuacjach nosimy maski z pochłaniaczami.
Przy pani Kowalskiej dziewczyny też miały takie maski, przy tym rozkładającym się ciele
mężczyzny też. Poza tym w naszej sali sekcyjnej jest mocna wentylacja, wielkie wyciągi, rury
specjalne, kombajn taki, jaki stoi na wielkich budynkach. Gdyby nie to, śmierdzące i trujące
wyziewy czuć by było w całej okolicy. U nas nawet stoły sekcyjne są wentylowane i myte
automatycznie. Wszystkie płyny, które ściekają podczas sekcji, spływają do odpływu, a stamtąd
do odstojnika.
A potem do kanalizacji komunalnej?

Nie. U nas jest neutralizacja. Pokażę ci zaraz.

Schodzimy piętro niżej. Arek otwiera drzwi z napisem: „Nieuprawnione wejście grozi
śmiercią”.

Zobacz, jak tu wszystko działa. To jest baniak posekcyjny, w którym jest automatyczne
mieszadło. Tu trafiają wszystkie odpady biologiczne, które są neutralizowane podchlorynem
sodu. Jest tak silnym środkiem niszczącym, że niszczy HIV-a, wirusa typu C i jest śmiertelny dla
człowieka. Na szczęście po neutralizacji też się rozkłada, więc to, co trafia do kanalizacji, jest
neutralne. Nasze prosektorium jest bezpieczne dla środowiska i tym samym dla nas, ale są w
Polsce takie miejsca, że lepiej nie wiedzieć i nie widzieć, co wpływa do kanalizacji.
Adam: Byłem kiedyś w jednym z czeskich prosektoriów medycyny sądowej w Brnie,
robiłem balsamację. Tam się bałem o własne bezpieczeństwo. Bałagan nie do pojęcia. Stoły
sekcyjne z płyty drewnianej, na podłodze sam beton już popękany, ze ściany odpadał tynk,
masakra.
Arek: Adam, wiesz, że zwierzęta oddalają się od stada i umierają w samotności.
Adam: Umierające zwierzę nie chce skazić innych zwierząt, dlatego się oddala.
Arek: Ludzie wręcz przeciwnie.
Adam: Gdybyśmy kładli się na łące i umierali, to zaraz jakaś drapieżna zwierzyna by
rozwlekła zwłoki i trzeba by było szukać po całej łące.
Arek: Bakterie byłyby na wszystkich łąkach.

82
 Adam: A tak to są tylko u nas. (śmiech)
Jakie to bakterie?

Adam: Bakterie gnilne, głównie beztlenowe pałeczki odmieńca pospolitego, oraz laseczki
sienne i laseczki zgorzeli gazowej. Po śmierci można mówić o ogólnym zakażeniu organizmu.
Ale rodzina chce się pożegnać, dotknąć, czasami oddać ostatni pocałunek, musnąć ustami.
Chce pan powiedzieć, że trzeba tego zabronić?

Nie, chcę powiedzieć, że trzeba dobrze zabezpieczyć. Powtarzam się, ale to

zabezpieczenie musi być wymuszone przepisami. Ciało bez takiego zabezpieczenia, bez
dezynfekcji, bez konserwacji, bez balsamacji po kilku dniach w chłodni jest po prostu
niebezpieczne. Nawet pocałowanie w policzek nieboszczyka może spowodować, że jakieś
bakterie przejdą na żywy organizm. Na ustach zostają te bakterie, a przecież człowiek
mimowolnie co jakiś czas się oblizuje, rękoma, którymi wcześniej dotykał nieboszczyka, dotyka
ust.
Straszy pan?

Nie, nie straszę, mówię o zagrożeniach. Zdarza się, że ciało niezabezpieczone wydziela
taki odór, że nawet w zamkniętej trumnie może być niebezpieczne. W takich sytuacjach ksiądz
zabrania wprowadzenia trumny do kościoła. I słusznie, dba o zdrowie tych ludzi, którzy
zgromadzili się na mszy pogrzebowej, a także tych, którzy będą uczestniczyli w kolejnych
mszach odprawianych w tym kościele. Jeżeli są wycieki z trumny, to ten materiał biologiczny
będzie niebezpieczny dopóty, dopóki nie zostanie stamtąd usunięty za pomocą specjalnych
środków dezynfekcyjnych. Obecni w kościele ludzie mogą przenieść te substancje chociażby na
butach do własnych samochodów i domów.
A gdzie jest wtedy trumna?

Na karawanie albo przed kościołem. W bezpiecznej odległości. Sam bardzo dbam o

higienę, bardzo często myję ręce, może nawet za często, dodatkowo je dezynfekuję. Nigdy też
nie zabieram ubrań roboczych do domu, do rodziny, do dzieci. Dbam o bezpieczeństwo bliskich.
Obok domu mam takie pomieszczenie gospodarczo-sanitarne, w którym jest łazienka i pralka.

83
Tam biorę prysznic po pracy, piorę ubrania, przebieram się w czystą bieliznę i odzież i dopiero
wtedy wchodzę do domu, do dzieci, do żony. Wie pani, zapach z prosektorium wchodzi w
ubrania, we włosy, w skórę. Jest na tyle intensywny, że wsiąka.
Kąpiel i pranie ubrań wystarczą?

Kiedy człowiek umiera w domu, rozkłada się, zwłoki spływają, wchłaniają się w łóżko, w
dywany, w podłogę, zdarza się nawet, że przeciekają do sąsiadów przez sufit. Wtedy wywabić
zapach jest bardzo trudno. Bywa, że bez generalnego remontu się nie obejdzie.
Nie pytałam o tak ekstremalne sytuacje.

Zawsze pilnuję, żeby w miejscu, gdzie przygotowuje się zwłoki, był porządek i wszystko
wydezynfekowane. Dzisiaj pewnie będziemy sprzątać do późnej nocy. Nie może być żadnych,
nawet minimalnych szczątków na stole sekcyjnym, na podłodze, bo to po prostu bakterie. A
potem trzeba zrobić dezynfekcję narzędzi. Na zabalsamowanym nieboszczyku już żadnych
bakterii nie ma. Jest bardziej sterylny niż osoba żyjąca, która będzie miała z nim kontakt. I to ona
jest dla zmarłego większym zagrożeniem niż on dla niej. Płyny do balsamacji wybijają wszystko.
Niestety, zabiłyby też człowieka.

84
 ROZDZIAŁ XV

TRUMNA

Sosnowa czy dębowa, na wysoki połysk, wyściełana, z poduszkami, falbankami,

baldachimem czy proste gołe dechy? Jaka? Którą wybrać? Za ile? Najtańszą, bo przecież i tak
pójdzie do ziemi, czy strojną? A jaką do kremacji?

Adam: Jeśli pani myśli, że to jest ważne dla nieboszczyka, to zaręczam pani, że
nieważne. Mogło być ważne przed śmiercią, bo przecież są tacy ludzie, którzy robią precyzyjne
ustalenia dotyczące nawet swojej trumny. Ale to u nas wciąż rzadkość. Są też ludzie, którzy są
poubezpieczani na wypadek śmierci, uposażają swoich bliskich, umawiają się nawet, że zostanie
im wyprawiony uroczysty pogrzeb, a przynajmniej mają na to nadzieję, i jak przychodzi co do
czego, to…
To nie ma kto się tym zająć?

Nie, to dochodzi do co najmniej dziwnych sytuacji. Nie tak dawno przygotowywałem

pogrzeb jednego chłopaka. Powiesił się, znaleziono go po dziesięciu dniach. W zasadzie w stanie
rozkładu. Zrobiono sekcję zwłok, przyszła rodzina. Żona, rodzice, brat przyjechał z Zachodu.
Żona w szoku, bez środków do życia, ojciec pracuje, dobrze zarabia, pochwalił się, że siedem
tysięcy złotych dostanie za syna z ubezpieczenia, bratu widać dobrze się wiedzie. Wybrali trumnę
za tysiąc pięćset, przygotowanie ciała, ubranie, wieńce, zażyczyli sobie ładny karawan, jakieś
dodatki na samej ceremonii, miejsce na cmentarzu, pieczarę. I wyszło, że wszystko razem będzie
kosztowało ponad siedem tysięcy złotych, to znaczy ZUS płaci cztery tysiące, więc trzeba
dopłacić ponad trzy tysiące. I od razu słyszę, czy można tę kwotę rozłożyć na raty. Mówię
grzecznie, że mogą wziąć kredyt w banku, wtedy będzie na raty, bo ja nie prowadzę przecież
żadnej działalności ratalnej. Już nie tłumaczyłem, że kredytuję zasiłek pogrzebowy, który mi
będzie wypłacony z ZUS za jakieś trzydzieści dni. Zresztą, w przypadku prawie wszystkich
pogrzebów firma pogrzebowa jest uzależniona płatnościami od ZUS-u. Może na dwadzieścia
pogrzebów jeden jest opłacony gotówką. Są jednak firmy, które chcą się rozliczać bezpośrednio z

85
rodziną zmarłego, i wtedy ZUS płaci rodzinie. Oczywiście też to trwa do miesiąca.
Na czym stanęło z tą rodziną chłopaka, który się powiesił?

Odbyła się narada rodzinna. Najpierw zaczęli gdzieś dzwonić, potem się kłócić, kto ma za
co zapłacić. Mówię: ”Słuchajcie państwo, ja i tak cztery tysiące kredytuję, a nawet wam jeszcze
oddam pięćset złotych, porozmawiajcie z księdzem, może nie warto pieczary robić”.
Zaproponowałem, że może zamówią tańszą o pięćset złotych trumnę, nie zgodzili się, bo ta, którą
wybrali, najbardziej im się podobała. Syn, co przyjechał z zagranicy, mówi, że może osiemset
złotych dołożyć. Ojciec pyta, dlaczego garnitur kosztuje aż pięćset złotych, więc mówię, że za tę
cenę jest cały komplet odzieży, a tyle kosztuje w sklepie sam garnitur.
Są specjalne garnitury?

Nie, normalne, standardowe garnitury. Takie same do ślubu, jak na pogrzeb. Ojciec pyta,
czy może być używany. Może być, czemu nie. Patrzę na tę żonę, trzęsie się, w ogóle się nie
odzywa, blada jak ściana. Ojciec mówi, że wezmą tę tańszą trumnę. Z czegoś jeszcze
zrezygnowali. Żona zmarłego podpisała mi zlecenie, a ja zrobiłem balsamację, bo chciałem, żeby
to ciało było bezpieczne dla innych, żeby można je było ubrać i nawet trumnę otworzyć. Miało
być ostatnie pożegnanie. Najpierw przyszła żona. Mówię jej po cichu, że mąż jest w tej dębowej
trumnie, w tej lepszej, którą chciała zamówić mężowi na początku. ”Niech pani nic nie mówi
teściom, niech to pani zostawi dla siebie”. Zrobiła wielkie oczy. A ja mówię: ”W pani imieniu to
dla męża zrobiliśmy”.
Tak pan działa charytatywnie?

Szkoda mi się tej dziewczyny zrobiło. Mnie to niewiele kosztowało, a ona się ucieszyła,
że mąż leży w pięknej trumnie. Wiem, że lepiej się poczuła, lżej jakoś… Wiem, że jej teść po
tygodniu dostał odszkodowanie za śmierć syna, ale sprawa przestała mnie już interesować.
Według mnie ciało człowieka trzeba godnie pochować i ja staram się, żeby było zawsze jak
najdostojniej. Oczywiście nie działam charytatywnie, ale uważam, że są sytuacje, kiedy trzeba po
prostu pomóc i wcale tą pomocą się nie chwalić. Czy trumna kosztuje dwa tysiące osiemset
złotych czy tysiąc, to tak naprawdę nie ma większego znaczenia. W ziemi czy w pieczarze proces
będzie zachodził ten sam. Jednak dla wielu jest ważne, co ludzie powiedzą, dlaczego taka marna

86
trumna, dlaczego bez połysku… Tak, pogrzeby robi się dla żywych, dla rodziny, dla bliskich. Ale
denerwuję się, kiedy trumna jest ważniejsza niż jej wkład. Czasem się zdarza, że jak mówię
rodzinie: ”przygotuję ciało”, to słyszę: ”a co ją będzie pan męczyć, i tak się nacierpiała”.
Może racja?

Nie, głupota. To nie chodzi o żadne męczenie. Przecież nawet balsamacja to jest
podstawowe przygotowanie. Nie wiem, czy już pani mówiłem, że ja tym, którzy bardzo cierpieli
przed śmiercią, przywracam spokój na twarzy, nie widać cierpienia, bólu. Potem rodzina dziękuje
i mam wrażenie, że zapomina o tym cierpieniu przed śmiercią. I zawsze prosi, żeby podczas
pożegnania trumna była otwarta.

87
 ROZDZIAŁ XVI

OTWARTA TRUMNA

Pani Kowalska jest już przygotowana. Leży w trumnie. Wygląda ładnie, jakby spała. Kto
nie wie, ten się nie domyśli, że jej ciało się rozkładało, gniło. Chłopak, który się powiesił, ma
nażelowanego irokeza. Żadnej bruzdy wisielczej nie widać. Starszy pan też już w trumnie. Dzisiaj
rodzina przyjedzie się pożegnać. Na razie leżą w trumnach obok siebie. Czekają.

Nie wiem, jak można odradzić rodzinie pożegnanie się z bliską osobą. Jeśli ktoś ciężko,
śmiertelnie choruje, leży tygodniami w szpitalu, to bliscy przyzwyczajają się do śmierci, choć
wiem z doświadczenia, że to też dla nich szok. No, ale oni żegnają się codziennie, wiedzą, że
śmierć się zbliża. Co innego, gdy ktoś umiera nagle. Żona rozmawia z mężem przez telefon,
umawiają się na kolację, a po chwili męża już nie ma, ginie w wypadku. Bez pożegnania. Koniec.
I ta żona może zobaczyć go dopiero w trumnie. I teraz proszę sobie wyobrazić takie
powypadkowe ciało nieprzygotowane. Jak się pożegnać, jak przytulić, pocałować? Uważam, że
każdemu trzeba umożliwić ten ostatni kontakt ze zmarłym. I można zwłoki zabezpieczyć tak,
żeby z jednej strony nie zagrażały żywym, a z drugiej, by po prostu dobrze wyglądały. Otwarta
trumna zwykle stoi w kaplicy. Tam się przewijają tysiące ludzi. Przecież zdarza się, że organizuję
kilka pogrzebów dziennie. I nie wyobrażam sobie, żeby zwłoki nie były zabalsamowane. Nie
wyobrażam sobie tego głównie ze względów sanitarnych.
Pan uważa, że wszystkie ciała powinny być balsamowane?

Proponuję każdej rodzinie balsamację jej zmarłych bliskich. To jest w pakiecie, nie
domagam się dodatkowych pieniędzy. Robię to dla swojego zdrowia, mojej rodziny, ludzi, z
którymi pracuję, i wszystkich tych, którzy przychodzą do kaplicy. Myślę też o sąsiadach, nawet
przechodniach, bo nie chcę, żeby czuli jakieś nieprzyjemne zapachy. Mam biuro, chłodnię,
kaplicę, miejsce do przygotowywania zwłok w tym samym budynku, w którym jest sklep z
używanymi ciuchami i sklep z artykułami metalowymi. Tuż obok są sklep spożywczy i
komisariat, poczta, urząd gminy i szkoła. Muszę zapewnić bezpieczeństwo. Nigdy nie naraziłem

88
sąsiadów na żadne nieprzyjemności, na żadne ryzyko. Rodzin zmarłych też nie.
Rodziny muszą wyrazić zgodę na balsamację?

Tak, pisemną. Zresztą, na wszystkie czynności taka zgoda jest potrzebna. Bywa tak, że
przychodzi na przykład kobieta w średnim wieku i mówi: ”Czy jest jakaś kobieta, która
przygotowuje zwłoki, bo ja bym chciała, żeby moją mamusię przygotowała pani, żeby żaden
mężczyzna przy niej nie był”. Albo: ”Chciałabym być przy przygotowywaniu zwłok mojej
mamusi”.
Zgadza się pan na to?

Oczywiście, u mnie w firmie zajmuje się tym moja żona. Są też ludzie, którzy sami życzą
sobie przygotowywać ciała swoich bliskich. Z tym jest już trochę trudniej, bo nie wiedzą na
przykład, że zwłoki ubiera się zdecydowanie trudniej niż żywego człowieka. Pomagam, sugeruję,
co robić, i czasami słyszę, jak ktoś mówi: ”No daj rękę, przekręć się na plecy, ooo już, dobrze,
marynarka leży dobrze…”. To mówienie chyba im pomaga psychicznie, daje namiastkę życia,
jest taką ostatnią rozmową. Myślę, że dla tych ludzi cisza byłaby nie do zniesienia. Moim
kursantom też się zdarza mówić podczas pracy. Może się na początku boją jakichś dziwnych
dźwięków, szurnięć, puknięć, nie chcą się wystraszyć. Potem to mija, wiedzą, że tu nic nie
straszy. Uczą się przygotowywać zwłoki, wiedzą, że najważniejsze jest poszanowanie dla
zmarłych i ich rodzin. Zdają sobie sprawę, że otwarta trumna to jest czasami wielkie wyzwanie,
bo trzeba nieboszczyka przygotować tak, by wyglądał jak żywy…
Zdarza się jeszcze, że trumna otwierana jest w kościele.

Na wsiach jeszcze zdarza się, że jest otwierana w domu, że ciało jest przetrzymywane w
domu. To jest zakazane, ale co i raz słyszę, że gdzieś w domu trumna z ciałem stała. Bywało, że
ciało było w domu przez trzy dni, a pod trumnę podstawiano miski z wodą. Niestety, wilgoć się
robiła jeszcze większa i ciało rozkładało się szybciej. Podobnie ze świecami – ciepło z ich
płomieni podwyższało temperaturę i też przyspieszało rozkład, choć ludzie wierzyli, że i świece,
i woda ten rozkład spowalniają. W kościele trumna też powinna stać tylko w wyznaczonym
miejscu. Jednak, jeśli pogrzeb odbywa się po trzeciej dobie po śmierci, to też powinno być
zakazane. Chyba że została wykonana balsamacja zatrzymująca rozkład. Powtarzam się, ale ciało

89
zakonserwowane jest bardziej sterylne i bezpieczne niż żywy organizm. Balsamowałem ciało,
które później przez siedem tygodni leżało w chłodni i czekało na pogrzeb.
Dlaczego tak długo?

Kobieta umarła w Wielkiej Brytanii. Polka. Odwiedzała swoje córki. Musiałem przewieźć
ciało do Polski.
Karawanem?

Oczywiście. W specjalnej trumnie z zasilikonowanym wkładem metalowym. Takie są

przepisy.
Można ją później otworzyć?

Z reguły tego się nie robi. Na wysokości twarzy nieboszczyka jest wstawiona szybka,
żeby rodzina mogła zobaczyć. Gdyby były przepisy, że wjeżdżające do Polski ciała muszą być
zabalsamowane, to tych trumien nie trzeba by w ogóle lutować czy silikonować, bo nie byłoby
żadnego zagrożenia sanitarnego.
Zabalsamował pan te zwłoki jeszcze w Anglii?

Nie, w Polsce. Na życzenie rodziny. Córki nieboszczki powiedziały, żebym mamusię

potrzymał w chłodni przez dwa tygodnie, bo one mogą dopiero wtedy przyjechać i pogrzeb
zorganizować. Proszę sobie wyobrazić, jakby mamusia po tych dwóch tygodniach bez balsamacji
wyglądała. A jak po siedmiu?
Dlaczego po siedmiu?

Bo córki przyjechały dopiero po siedmiu tygodniach. Dzwoniły co jakiś czas i przesuwały

termin pogrzebu. Pierwszy raz widziałem ciało po tak długim czasie od balsamacji. Wyglądało
świetnie, może tylko trochę wyschło, zaczął się proces mumifikacji. Jedyne, co musiałem
zmienić, to rajstopy, bo pojawiła się na nich pleśń. Popsikałem nogi nieboszczki takim
specjalnym płynem wysoce bakteriobójczym, przetarłem i założyłem nowe rajstopy. Trumna w
kaplicy była otwarta, żadnego zapachu, rodzina się pożegnała, wszyscy byli zadowoleni. Wie
pani, ja chciałbym doprowadzić do sytuacji, kiedy po śmierci osoby bliskiej rodzina ma czas na

90
refleksję, zastanowienie, a nie musi biegać z jednego miejsca do drugiego i załatwiać pogrzeb.
To się nazywa kompleksowa usługa.

Właśnie. Wiem, że ludzie tego chcą, bo po prostu nie mają głowy na załatwianie spraw.
Kupiłem niedawno karawan. Nietypowy, bo BMW. Drugiego takiego w Polsce nie ma. Pasuje do
limuzyny, którą przewożę najbliższą rodzinę zmarłych. Nie lubię schematów, nie lubię tak samo
jak każdy. Wiem, że pogrzeb to jest najczęściej bardzo smutny moment dla rodziny, i dlatego
moim celem jest to, by już tego smutku nie pogłębiać, tylko zrobić tak, by ludzie czuli, że
wszystko jest dopięte na ostatni guzik. To się pewnie nie podoba konkurentom, bo jakość całej
usługi mam bardzo wysoką, a ceny niższe niż inni.
Myślałam, że nie ma pan konkurentów.

Są tysiące firm pogrzebowych. Ale w większości z nich pamięta się tylko o pięknych
karawanach, drogich trumnach, wspaniałym wyposażeniu zakładu pogrzebowego. Nie mam nic
przeciwko temu, wiem, jaka to inwestycja, bo wszystkie rzeczy, urządzenia związane z
pogrzebem są bardzo drogie. Traktowane są jako specjalistyczne, a więc nietypowe, a co za tym
idzie, muszą kosztować. Taki stół, na którym balsamuje się ciała, kosztuje ponad dwadzieścia
tysięcy złotych, lodówki w chłodni na trzy ciała to koszt trzydziestu dwóch tysięcy złotych,
karawan BMW dwieście osiemdziesiąt dziewięć tysięcy złotych. Dla porównania takie BMW
nieposiadające funkcji karawanu można kupić za sto tysięcy złotych. I na to się wydaje
pieniądze, natomiast często najważniejszy element pogrzebu, czyli nieboszczyk, jest w
opłakanym stanie. Opowiem coś pani: człowiek ważył, dajmy na to, osiemdziesiąt kilogramów,
wyglądał dobrze, wysportowany, opalony i nagle choroba, szpital, leki, cierpienie, wychudzenie.
Umiera. Bliscy, znajomi, koledzy widzą go w trumnie i nie wierzą, że to on. Bo oprócz tych
zmian pochorobowych są plamy opadowe, twarz cała sina, wycieki z ust, nosa, usta i oczy
otwarte. A przecież można było się postarać, zaangażować specjalistę.
Pan chce powiedzieć, że można ciało takiego nieboszczyka doprowadzić do stanu
sprzed choroby?

Można. I kolor skóry, i kształt twarzy, cały wygląd.

Dostaje pan zdjęcia?

91
 Bardzo często. Ale wiem, że są zakłady, w których rodzina jest informowana, że nic się
nie da zrobić, nie da się nawet ubrać ciała, więc zwłoki zostawiają w worku, kładą ubranie na
tym worku i tak wystawiają. A jak wiem, że nie ma takiego ciała, którego się nie da przygotować.
Nie ma! Nawet jeśli jest w stanie rozkładu, jeśli jest rozczłonkowane, to jesteśmy w stanie je
zabezpieczyć i ubrać, tak by rodzina mogła podejść, dotknąć, pożegnać.
Po co to robić?

Dla spokoju psychicznego rodziny. Jak ktoś z kimś żył trzydzieści, czterdzieści,
pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, siedemdziesiąt, a zdarza się, że i osiemdziesiąt lat, i nagle jedna
sekunda i nie ma człowieka. I co, nie mogę go zobaczyć, powiedzieć ”do widzenia”, nie mogę
dotknąć? I w dodatku zakazuje mi tego zupełnie obca osoba, dla której nie jest to w ogóle istotne,
która nic w tej sprawie nie czuje, nie ma żadnych emocji? Moim zdaniem to by było nie fair.
Pożegnał się pan z mamą?

Tak. Nie wyobrażam sobie, że mogłoby być inaczej. Przecież ostatni raz w życiu miałem
ją zobaczyć. Wiem, że coś jej mówiłem, choć wiadomo, że śmierci się nie cofnie, można tylko
pocałować najbliższą na świecie osobę, pogłaskać po policzku i coś poczuć, zrozumieć… Ludzie,
którzy patrzą na usługi pogrzebowe tylko od strony biznesowej, nie chcą sobie zawracać głowy
emocjami, nie interesuje ich, co czuje rodzina, kiedy widzi swoją matkę w trumnie. Zawsze
studentom powtarzam, że dla tego martwego ciała nie ma znaczenia, czy ono będzie pięknie
wyglądało, czy nie, ale to jest istotne dla rodziny. I ta rodzina się cieszy, że mamusia ma
elegancko ufarbowane włosy, a makijaż taki, jaki ostatnio miała na ślubie córki. Naprawdę, nie
żartuję. To jest jej ostatni dzień z żyjącymi, ostatnie przyjęcie, impreza. Dlaczego żywi mieliby ją
zapamiętać w jakimś niekorzystnym świetle jak jakieś obrzydliwe straszydło? Życie wieczne jest
dopóty, dopóki o kimś pamiętamy tu u nas, na Ziemi. Kiedyś jedna pani przyszła na pogrzeb
swojej sąsiadki i słyszę, jak mówi: ”Widziałam ją trzy razy w tygodniu, nigdy tak pięknie nie
wyglądała jak w tej trumnie”. Jak tak się umiera, to ja też mogę. Już się nie boję.
Zaraz będzie mnie pan przekonywał, że umieranie jest fajne.

Nie będę. Mnie chodzi o to, żeby bliscy wyszli z kaplicy spokojniejsi, bardziej pogodzeni

92
z tym, co już się stało. Wiadomo, że nikt nie prowadzi firmy charytatywnie, że jest cennik, ale
trzeba pamiętać, że firma pogrzebowa to działalność specjalistyczna i nie może zarządzać nią
przypadkowa osoba, tylko ktoś dobrze przygotowany do tej pracy i fizycznie, i psychicznie.
Psychicznie, czyli jak?

Pracownicy powinny być przeszkoleni w kwestii kontaktów z rodzinami. Muszą umieć

rozmawiać, doradzić, ale nie wykorzystywać, wyciągać jak najwięcej pieniędzy, tylko sprawić,
by ludzie po stracie kogoś bliskiego czuli się objęci opieką, pewni, że zrobili wszystko, co mogli,
dla nieboszczyka. Ostatnia posługa to jest po prostu ważna rzecz. Taki pracownik musi ustalić z
rodziną wszystkie szczegóły ceremonii pogrzebowej, ale też jak przygotować ciało, jak
przygotować kaplicę, ile osób przyjdzie na ostatnie pożegnanie… My jesteśmy po to, żeby
śmierć, te kilka dni po niej, należały do życia.
Ktoś się dobija do drzwi od strony kaplicy. Patrzymy w monitory. Ktoś w cywilnym
ubraniu.

Arek otwiera. Jakiś dwudziestoparoletni chłopak w czerni pyta: „Kiedy będziemy mogli
pożegnać babcię? Miało być o czternastej, jest czternasta i nikogo nie ma”. Arek pyta o nazwisko
babci i okazuje się, że wnuczek pomylił dzień. Zwłoki babci są jeszcze nieprzygotowane, na jutro,
na czternastą będą gotowe. Arek chyba widzi, że szklą mi się oczy. Do chłopaka mówi: „Wyrazy
współczucia. Proszę przyjść jutro pożegnać się z babcią.”

Arek: Przygotuję tę panią w ostatnią drogę. Najlepiej, jak umiem. Dziewczyny mi

pomogą zrobić makijaż, choć sam też umiem.
Adam: Zdarzają się sytuacje, kiedy się zastanawiamy, czy aby na pewno rodzinie nie
pomyliły się torby z ubraniami, czy na przykład ktoś zamiast stroju do trumny nie przyniósł
swoich rzeczy na siłownię. Okazuje się jednak, że nieboszczyk ma być ubrany w krótkie
spodenki, koszulkę i sportowe buty, bo sport kochał ponad wszystko, a w garniturach nigdy nie
chodził. Nie tak dawno przygotowywałem ciało chłopaka, który przez wiele lat mieszkał w
Anglii. Przyjechał do Polski na wakacje i umarł. Był wielkim fanem drużyny Liverpoolu. Jeździł
na wszystkie mecze, należał do fanklubu. Rodzina poprosiła, by przed kremacją, na wystawieniu
ubrać go w piłkarski strój Liverpoolu, łącznie z butami korkami. Poprosili też o oryginalną urnę

93
w kształcie piłki.
Spełnił pan prośby?

Spełniłem, nawet urnę piłkę znalazłem i zamówiłem. Przyszła pocztą z zagranicy.

Wszystko się udało. Nietypowe stroje do trumny to teraz codzienność. Nie ma standardów, że
musi być na przykład garnitur i garsonka. Choć jeszcze dziesięć lat temu takie standardy
bezwzględnie obowiązywały.
Znajoma mi mówiła, że była na pogrzebie, na którym to na życzenie rodziny babcia
została pochowana w futrze.

W ogóle mnie to nie dziwi. Jeśli chodziła w futrze, była damą, to dlaczego nie. Albo
rodzina wymyśliła, że chociaż w trumnie niech babcia wygląda jak dama. Ludzie nie chcą swoich
bliskich wciskać w garnitury i krawaty, skoro ci bliscy nigdy za życia się w nie nie wciskali.
Luźne spodnie, rozpięta pod szyją koszula, u kobiet też często spodnie albo prosta, lekka
sukienka. Do każdego ciała trzeba podejść indywidualnie i każdy strój jest dozwolony.
Księżom to nie przeszkadza?

Nie zauważyłem. Raczej nie komentują. Tu decyzje podejmuje rodzina, a nie ksiądz.
Rodzina zleca, wyraża zgodę, podpisuje. A taki człowiek jak ja to wykonuje, czasami doradza, co
można zrobić. Teraz trwa sekcja, potem ja się zajmę ciałem, które mam nadzieję, doprowadzę do
porządku.

94
 ROZDZIAŁ XVII

KREMACJA

Gdy tylko się tu znalazłam, dowiedziałam się, że nie wszystko się kremuje, że w piecu
zostają kawałki kości, głównie udowych, że potem to wszystko trzeba zmielić i dopiero do urny.

Adam: Coraz więcej ludzi decyduje się na kremację. To dobrze, bo urna zajmuje mniej
miejsca w grobie niż trumna. Proszę zauważyć, że bardzo trudno o nowe cmentarze, ludzie już
tak chętnie nie oddają Kościołowi ziemi na ten cel. Najchętniej Kościół przyjmowałby ziemię od
miast i gmin. A miasta i gminy wiedzą, że bardziej opłacalne jest otwieranie cmentarzy
komunalnych niż parafialnych. Wszystkie krematoria pracują non stop. Teraz każde większe
miasto ma w planach budowę swojego krematorium. U nas, jak wiadomo, jest z tym pewien
problem historyczny związany z krematoriami i trudno ludziom sobie wyobrazić, że takie
krematorium stanie na przykład w okolicach Oświęcimia. Pod Lublinem już nie wyrażono zgody
na budowę ze względu na bliskość Majdanka, w którym był niemiecki obóz śmierci. Bardzo bym
chciał, żeby te dwie sprawy były od siebie oddzielane, żeby o kremacji mówiło się w kontekście
rodzaju pochówku. Spopielenie zwłok na świecie jest bardzo popularne, poza tym
bezpieczniejsze sanitarnie.
W Polsce już można zwłoki przetworzyć w diament?

W Polsce nie, ale za granicą można, lecz to bardzo droga sprawa. Do tego potrzebne są
specjalne piece i bardzo wysoka temperatura.
Jedna z pana studentek powiedziała, że chciałaby być spalona od razu po śmierci.

Niestety, nie ona będzie o tym decydowała. Nie wiadomo, co się wydarzy, czy będzie
możliwość, czy nie trzeba będzie robić sekcji, czy nie trzeba będzie balsamować. Poza tym
zdarza się, że rodzina nie wypełnia woli zmarłej osoby. Doświadczyłem tego nie raz. Człowiek
przed śmiercią deklarował, że chce być skremowany, a rodzina na to: ”Ale jak? Co ludzie
powiedzą, jak go spalimy?”. Tłumaczę, że może warto się jednak zastanowić nad ostatnią wolą,

95
chociażby z tego powodu, żeby nie mieć później wyrzutów sumienia, żeby nic nie dręczyło.
Gdyby człowiek przed śmiercią przygotował dokument poświadczony notarialnie, że chce być
spopielony, i ten dokument zaniósł do firmy pogrzebowej, to rodzina nie mogłaby zmieniać
ostatniej woli. Uważam, że ciała po wypadkach, zmasakrowane, rozczłonkowane albo ciała w
rozkładzie, zwłoki topielców powinny być bezwzględnie poddawane kremacji. Doradzam
rodzinom, żeby się nie wahały, bo to jest lepsze dla wszystkich. Ale zdarza się, że nie mam siły
przebicia i nawet ciało gnijące jest chowane w ziemi. Rozumiem, że to jest sprawa tradycji,
jednak nie zawsze to, co tradycyjne, musi być najlepsze.
Przecież Kościół wyraża zgodę na kremację.

Wyraża. Ale to nie w Kościele problem. Chciałbym, żeby może nie wszyscy, ale
większość moich kolegów, którzy zajmują się przygotowywaniem ciał i organizacją pogrzebów,
potrafili myśleć perspektywicznie, mieli szerokie horyzonty, dopuszczali do głów, że kremacja
staje się coraz bardziej powszechna. Niestety, część z nich boi się nowości, boi się zmian. Skoro
przez trzydzieści lat jeździł karawanem polonezem i było dobrze, to po co to zmieniać. A świat
jest teraz taki, że przychodzi facet, któremu ojciec umarł, i pierwsze pytanie, jakie zadaje, brzmi:
”Jakim samochodem będziecie wieźli tatusia?”.
Ciało kremuje się w trumnie?

Tak, ale specjalnej, bez żadnych lakierów, sztucznych i metalowych elementów. Tylko
surowe drewno. Gdyby było inaczej, to filtry w piecu by się po prostu zapchały.
Ile to trwa?

Proces kremacji? Mniej więcej dwie i pół godziny. Do wystudzenia prochów.

Ile jest tych prochów z dorosłego człowieka?

Od dwóch do trzech litrów.

Szary ten proch?

Tak. Jak popiół. Ciało, narządy wewnętrzne, mniejsze kości spalają się całkowicie.
Kawałki większych kości pozostają i trafiają do młynka, i są mielone.

96
 Jak ten młynek wygląda?

Jego kształt można by porównać do bębna pralki, jest jednak większy. W środku młynka
znajduje się dziesięć ołowianych kul. Wspomniane już większe fragmenty kości i proch z
paleniska wkłada się do młynka, w którym przez czterdzieści minut są one rozdrabniane na proch
i w tym samym czasie się wystudzają.
Rodziny to wiedzą?

Nie sądzę, żeby każdej rodzinie trzeba było to tłumaczyć. Taka wiedza wydaje się
zbędna, podobnie jak wyjaśnianie całego procesu w szczegółach. Rodziny nie muszą widzieć, jak
spalany jest ich bliski, każdy może sobie sam wyobrazić, co może zrobić z ciałem taki żywioł jak
ogień. Najważniejsze jest dla nich przesłanie: ”Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz”, czego
kremacja jest namacalnym dowodem.
Balsamacja wpływa na kremację?

Nie ma żadnych przeciwwskazań. Więcej, ciało zabalsamowane lepiej się pali, bo środki
użyte do balsamacji są łatwopalne.
Czyli balsamuje się też do spalania?

Tak. Balsamuje się po to, żeby rodzina mogła bezpiecznie pożegnać zmarłego. Poza tym
nie raz ciało jest w takim stanie, że dzięki oczyszczeniu go, zabalsamowaniu, doprowadzeniu do
porządku rodzina może je zidentyfikować, nawet musi, bo jest taki wymóg. Przecież wszyscy
muszą być stuprocentowo pewni, że będziemy kremować właściwą osobę. Ponadto jest to już
nasz ostatni kontakt z ciałem fizycznym zmarłego. Po kremacji zostaje proch, czyli w zasadzie
nic i takich puzzli już nikt nie ułoży, nie odbuduje DNA, nie sprawdzi, czy to rzeczywiście było
ciało tej konkretnej osoby. Sprawdza się wszystko bardzo dokładnie. Trzeba nawet zapytać o
znaki szczególne, przebyte operacje, również plastyczne. W dodatku niebezpieczne są inne
rzeczy, które trzeba z kolei usunąć z ciała przed kremacją.
Na przykład?

Rozruszniki serca. Nie tak dawno przyszła rodzina zmarłego. Żona powiedziała, że mąż

97
będzie poddawany kremacji, więc zapytałem, czy przechodził jakieś operacje serca, czy ma
implanty albo rozrusznik. Okazało się, że tak.
Wyciągnął go pan?

Musiałem. Nie było to takie proste, bo lekarze podczas operacji umieścili ten rozrusznik
w niestandardowym miejscu, tak że nie mogłem go znaleźć. Organizm ludzki jest bardzo mądry i
wszystkie przedmioty obce, które znajdują się w jego wnętrzu, otacza czymś w rodzaju torebki
łączno-tkankowej. Ten rozrusznik w końcu udało się odnaleźć i usunąć.
Dlaczego rozrusznik jest niebezpieczny?

Bo ma baterię w środku. Jak się nagrzeje, to wybuchnie i piec może się zatrzymać. Piece
krematoryjne są zrobione na takiej samej zasadzie jak te do pizzy, tyle że osiągają wyższą
temperaturę.
Jaką?

Od ośmiuset do ponad trzech tysięcy stopni Celsjusza. Poza tym naprawa takiego pieca to
są setki tysięcy złotych. Widziałem film o tym, co się dzieje po wrzuceniu takiego rozrusznika do
ogniska. Wielkie ognisko rozleciało się na wszystkie strony. Wyjmuję te rozruszniki serca i
odkładam je do pudełeczka na półkę. Nie tak dawno jeden z nich wydał sygnał oznaczający, że
jego bateria zaczyna się rozładowywać. Gdyby jego posiadacz jeszcze żył, musiałby zgłosić się
na wymianę baterii. Słyszałem już wiele opowieści o tym, że ktoś był na cmentarzu, przy grobie i
nagle słyszy pikanie. Z tych grobów ziemnych nie słychać, ale z pieczar, z katakumb jak
najbardziej. Zawsze uspokajam, że to nie żadne duchy, tylko rozrusznik.
Arek: Podobnie z silikonowymi wkładami do piersi. One pod wpływem ciepła i ciśnienia
też by wybuchły.
Silikonowe kształtki w twarzach też?

Takie malutkie to chyba nie.

98
 ROZDZIAŁ XVIII

TAJEMNICA

Definicja śmierci jest prosta. Stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia,
spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamaniem
wewnętrznej organizacji ustroju. Uff. Nie brzmi strasznie. Ot, jakiś kolejny stan. No bo przecież
to, że można być poważnie chorym, starym, mieć wypadek, nas nie dotyczy. My nie umrzemy.

Arek: Dziwne, ale ja też tak myślę.

Adam: Na pewno życie jest lepsze niż śmierć. Ale ona jest częścią życia. A ja mam
wrażenie, jakbyśmy wszyscy udawali, że jej nie ma, nie zauważali szyldów zakładów
pogrzebowych, choć w małym miasteczku potrafią być trzy takie firmy. Nie chcemy o niej
słyszeć i bredzimy coś o tajemnicy śmierci, jej metafizyce, niedostępności, o tym, że śmierć
powinna pozostać w sferze, o której się nie mówi. Oczywiście jest kult młodości, piękności,
śnieżnobiałych uśmiechów. Nie mam nic przeciwko dbaniu o własne ciało, bo sam to robię, ale
jednak uważam, że o śmierci trzeba mówić publicznie, również o jej fizycznej stronie.
I pan mówi.

Mówię. Kiedy zacząłem szkolić ludzi, już podniósł się hałas, potem wypowiadałem się w
mediach i były pretensje, również od ludzi z branży.
O co mieli pretensje?

O to, że wyjawiam tajemnice.

Może chodziło o sprawy techniczne?

Nie, chodziło o to, że odważyłem się mówić o śmierci, o tym, co dzieje się z naszymi
ciałami, co można zrobić. Śmierć jest powszechna, dotyczy każdego, jednak wiedza na jej temat
powszechna nie jest. Poza tym ludzie się po prostu boją. Ile razy było tak, że ktoś mnie pyta,
czym się zajmuję, zaczynam opowiadać i widzę, jak ta osoba blednie, jakby chciała uciec albo

99
przynajmniej zmienić temat.
Dziwi się pan, że woli rozmawiać o życiu niż o śmierci?

Czasem się dziwię, bo umrzeć też kiedyś trzeba i lepiej być tego świadomym. Przychodzi
taki etap w życiu, kiedy musimy zacząć myśleć, jak sobie przygotować drogę do odejścia.
W młodości mamy o tym myśleć?

A kiedy, na starość w hospicjum? Oczywiście wszystko zależy od człowieka. Moim

zdaniem warto napisać tak zwaną ostatnią wolę, poświadczyć ją notarialnie, żeby rodzina
wiedziała, co z naszym ciałem zrobić po śmierci. Starsi ludzie często szykują sobie ubrania do
trumny, rezerwują miejsce na cmentarzu.
Przecież to się żyć odechciewa.

Wręcz przeciwnie. Osiąga się spokój ducha. Kiedy ktoś w rodzinie umiera albo zaczyna
poważnie chorować, temat śmierci powszednieje. Ludzie zaczynają się interesować, szukać w
internecie, trafiają do mnie, pytają i często mówią: ”Wiesz, stary, robisz kupę dobrej roboty”.
Pamiętam, że ktoś po takiej rozmowie zdecydował się na przekazanie po śmierci swojego ciała
studentom medycyny.
To się często zdarza?

Opowiadam o tym, jak skomplikowane jest ciało ludzkie i jak pięknie skomponowane
przez naturę, jak wszystko w nim współgra, układa się w całość.
Arek: Do tej pory jednak zaledwie cztery razy wydałem ciało uniwersytetowi.
Adam: We Włoszech jedno ciało przypada na dwóch studentów medycyny, u nas jedno
na pięćdziesięciu. Myślę, że to wszystko przez nasze nastawienie do śmierci, nietykalności.
Przecież tylko przez chwilę rodzina patrzy na ciało, a potem wieko trumny się zamyka i do grobu
albo na kremację. Koniec kontaktu. A mógłby skorzystać ktoś inny, uczyć się, wiedzieć więcej.
Lekarz nie będzie mógł leczyć, jeśli nie nauczy się anatomii na prawdziwym ciele.
Ludzie boją się, że ciało będzie bezczeszczone.

Mam nadzieję, że ludzie nie wierzą, że przy zwłokach pracują degeneraci, psychicznie

100
niezrównoważeni, tacy, którzy są tak pijani, że z trumną wpadają do grobu, a zwłoki ubierają na
lastrykowej podłodze. Nie ma tak. Jest szacunek i są procedury, i w tych procedurach też
poszanowanie ludzkiego ciała jest najważniejsze. Myślę, że na Zachodzie ta wiedza wśród
społeczeństwa jest większa.
W Stanach starych ludzi spycha się na Florydę, a rodziny zmarłych oczekują, że nie
będą zaangażowane w przygotowanie pogrzebu, odcinają się od śmierci całkowicie.

Ale wiedzą, że mogą zaufać ludziom, którzy zajmują się przygotowaniem zwłok i
organizacją pogrzebów, więc w pewien sposób myślą o śmierci, bo potrafią wszystko, co łączy
się z obowiązkami z nią związanymi, zabezpieczyć. Dzięki temu mogą cieszyć się życiem. Okej,
wiem, że oni odpychają od siebie śmierć, chcą być młodzi jak najdłużej.
Może powinni zobaczyć wystawę wypreparowanych zwłok, która od kilku lat jeździ
po świecie.

Ja mam dość sceptyczny stosunek do tej wystawy, bo jej autor jest nastawiony na
sensację, szok i z ludzkich ciał zrobił biznes. Poszedł nawet dalej, bo z tego, co wiem, można
kupować eksponaty, nie tylko bark czy dłoń, ale jak ktoś ma kasę, to i całe ciało. A to już
powinno być zakazane, bo nie wiadomo, do jakich celów te ciała będą użyte. Jeśli autor wystawy
działałby w służbie ludzkości, myślał o edukacji ludzi, którym analizowanie zwłok jest potrzebne
do pracy, to wykonywałby dobrą robotę. Niestety, robi tylko kasę. Chociaż, jak ktoś pójdzie na
taką wystawę, zobaczy płuca palacza (nie wiem, czy są tam takie eksponaty), to może rzuci
papierosy. Nie sądzę jednak, że ludziom, którzy oglądają te ciała, przychodzi do głowy refleksja
na temat śmierci, tego, co po niej z nami będzie. Tymczasem, jeżeli chciałoby się mieć darmowy
wstęp na wystawę plastynatów i stać się jednym z nich, wystarczy oddać swoje ciało. Taką
usługę oferuje też autor wspomnianej wystawy.
Czyli lepiej przyjść na balsamację?

Ci, którzy przychodzą, najpierw są w szoku, tak jak pani. Potem zaczynają sobie zadawać
pytania, a następnie przywykają.

101
 ROZDZIAŁ XIX

DYSTANS

Trzeba się nauczyć odcinać od pracy, od śmierci, od tego wszystkiego. Trzeba się
oczyścić, wyobrazić sobie, jak promienie słoneczne nas opływają, ochraniają.
Nie wierzę, że pan to mówi.

Mówię, bo ta praca wymaga odcięcia. Wie pani, nawet długi prysznic pomaga. Spłukuje
nie tylko brud… Ale najpierw trzeba zrozumieć, jak tutaj wszystko funkcjonuje.
Przecież wy się nawet tutaj odcinacie.

Tutaj trzeba się umieć szybko odnaleźć. Jeśli jest za dużo przemyśleń, to zaczyna się
robić kłopot. Proszę spojrzeć na monitor, tam przy drzwiach stoją rodzice tego chłopaka, który
się powiesił. Płaczą. Przytulają się. A my z nimi płakać nie możemy. Nie możemy też się
zastanawiać, co ten nieboszczyk robił, dlaczego się powiesił, co się stało, kogo zostawił, bo nie
dalibyśmy rady pracować. Nie tak dawno na dwudniowym kursie z kosmetyki pośmiertnej była
dziewczyna, która bardzo wszystko przeżywała, modliła się, pacierze za zmarłych mówiła. To
była dla niej męczarnia. I przez to dla innych też. Mnie kompletnie nie interesuje, co nieboszczyk
robił za życia i jakie miał grzechy, a jakie dobre uczynki, czy był bandziorem, czy poczciwiną.
Tu, na stole, wszyscy są równi. Nie jestem od tego, żeby osądzać. Robię to, co rodzina sobie
życzy. Czasem doradzam, mówię, co można jeszcze zrobić.
Nie było sytuacji, że się panu po prostu zrobiło szkoda, żal? Pytam o empatię.

Nie, nie było. I być nie może, bo musiałbym zmienić zawód.

Przy ciałach dzieci też nie?

Nie. Tu chodzi o psychiczne nastawienie do tej pracy. I nie mówię o rutynie czy
znieczulicy, tylko o dystansie.
Psychiatrzy potrzebują superwizora, żeby porozmawiać, oczyścić się.

102
 A ja sam ze sobą rozmawiam. Z żoną też. Nie wyobrażam sobie, żebym rozmawiał z
jakimś psychologiem. Zresztą, uważam, że kto nie doświadczył tego, co tu się dzieje, nie ogarnie,
nie zrozumie. Psychiatrzy absorbują wszystkie kłopoty swoich pacjentów, a ja co, przecież nie
rozmawiam ze swoim pacjentem, on mi nie opowiada o swoich problemach.
Przecież rozmawia pan z rodzinami.

Rozmawiam i wiem, że umiem to robić. Nie przeżywam, nie absorbuję, nie płaczę z nimi.
Myślę, że wytworzyłem sobie ochronę, szybę jakąś. Dzięki temu nie muszę później
odreagowywać, na przykład, jak to się powszechnie uważa, pić alkoholu, wyładowywać emocji
na rodzinie, na dzieciach. Zawsze powtarzam, że najpierw trzeba się nauczyć rozmawiać ze sobą,
poznać samego siebie. Wszystkiego uczyłem się od podstaw sam i jak każdy człowiek miałem
gorsze dni, przeżywałem. Jak się ma kontakt z różnymi ludźmi, z ich cierpieniem, to trzeba uczyć
się odporności. I to nie jest jak pstryknięcie palcami. Wszystko przychodzi z czasem. Tu nie ma
miejsca na rutynę, tylko na kreatywność. Wiem, że ludzie nie chcą się zastanawiać nad tym, co
po śmierci. Jednak przychodzą na cmentarze i chyba czasami myślą, że kiedyś przyjdzie koniec i
na nich.
Pan też myśli?

Czasem myślę, ale to nie wynika z pracy, którą wykonuję. Jeśli nie będę się szanował i
będę nieostrożny, to na pewno skończę na sekcji. Wszyscy bliscy wiedzą, że jakby coś, to
balsamacja, trumna otwarta, kto chce przyjść, to się może pożegnać, kto będzie chciał splunąć, to
splunie. Proszę spojrzeć na ten obraz. Dostałem od kursantki. To jestem ja, a to moi uczniowie
przy sekcji. Nie ma co rozmyślać, filozofować. To nie dla takich ludzi jest robota. Tutaj trzeba
mieć dystans niesamowity. Czasem, kiedy widzę zwłoki młodego człowieka, to się zastanawiam,
co się stało. Ale to nie jest zaduma, rozważanie, tylko zwykła ludzka ciekawość. Z drugiej strony,
informacje o życiu zmarłego nie są mi do niczego potrzebne. Mnie to w niczym nie pomoże, a
jemu tym bardziej. Po co sobie zaprzątać głowę. Jeśli ciało jest po wypadku, zdekonstruowane w
sposób, którego jeszcze nigdy nie widziałem, to sprawdzam, jak do tego doszło, co się stało, ale
nie po to, żeby filozofować, tylko by się nauczyć czegoś nowego i potem tę wiedzę przekazać
innym. Wiem na przykład, co może mieć połamane, poprzerywane taki człowiek, który skoczył z

103
trzeciego piętra, na co powinienem zwrócić uwagę, balsamując takie ciało. Gdybym nie
zauważył, że jest pęknięte, uszkodzone naczynie krwionośne, to płyn balsamujący by wyciekł
albo zrobiłby się podskórny wylew. W tej pracy trzeba znać się na anatomii, a nie na filozofii.
Dlatego zawsze podczas szkoleń jest z nami profesor Robak, wykładająca anatomię na Wydziale
Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Profesor Robak: Ja też nie myślę o śmierci, o tym, czy moje ciało miałoby być
balsamowane, wystawiane, krojone, malowane. Tu nie ma na to czasu. Na zajęciach
uniwersyteckich studenci uczą się anatomii na schematach, modelach, tu mają okazję na
prawdziwych ludzkich ciałach. I widzę, że chłoną tę wiedzę. To dla mnie też ciekawe
doświadczenie. Jestem przy sekcjach, przy balsamacji i to nie jest przyjemny widok, ale nie mogę
sobie pozwolić na to, by moi uczniowie widzieli więcej niż ja.
Adam: Tu nie ma czasu na śmierć. Tutaj się pracuje przy śmierci, uodpornia na nią,
przyzwyczaja. Trzeba zapomnieć, że to ciało, które się przygotowuje, jeszcze niedawno chodziło,
myślało, miało dzieci, było ojcem, matką, babcią, córką. Jeśli się tego nie wytnie, to psychika nie
pozwala pracować, tylko analizuje, że dwa dni temu ten facet mógł być z rodziną na wakacjach.
Wiem, że swoim uczniom mówi pan: to nie wasza tragedia.

To prawda. Często to powtarzam. Studenci, kursanci muszą zrozumieć, że trzeba się

odciąć i myśleć o tym, żeby jak najlepiej przygotować ciało i do tego nie zrobić sobie krzywdy.
To nie ich tragedia, nie moja tragedia. To tragedia rodziny, która straciła bliską osobę, i ja mogę
pomóc tylko w ten sposób, że przygotuję tę bliską osobę do pogrzebu. Mogę porozmawiać,
próbować złagodzić smutek, wytłumaczyć, co zrobię, ale płakać nie będę. Nie absorbuję tych
wszystkich tragedii, choć, proszę mi wierzyć, rodziny zmarłych po rozmowie ze mną są
spokojniejsze, bardziej pogodzone ze stratą, ze śmiercią. Umiem współczuć, współodczuwać,
rozumiem, co ci ludzie przeżywają. Jednak bywają tygodnie, kiedy przygotowuję do wystawienia
kilkadziesiąt ciał. Zdarza się, że wiele rodzin przychodzi chwilę porozmawiać, podziękować,
wyżalić się, znaleźć kogoś, kto ich zrozumie. Nikogo nie odprawiam, każdemu poświęcam czas,
ale wyobraża sobie pani, że po każdym takim spotkaniu chowam głowę w ramionach i
przeżywam, ukradkiem ocieram łzy, analizuję? Przecież nie mógłbym normalnie żyć. Co by się
stało z moją rodziną, z moimi dziećmi, z tym, co właściwie jest dla mnie najważniejsze?

104
 ROZDZIAŁ XX

RODZINA

Moja siedmioletnia córka pyta o śmierć. Pyta też, gdzie ja będę, jak ona będzie stara.
Mówi, że nie chce, żebym umarła. Miałam to samo w jej wieku. Mniej więcej wtedy zdałam sobie
sprawę, że ludzie umierają. Ja oczywiście nie chciałam umierać. I nie chcę nadal.

Pana dzieci wiedzą, czym się pan zajmuje?

Oczywiście, że wiedzą. Rozmawiamy o tym, że śmierć jest nieodzownym etapem

naszego życia. Zdają sobie sprawę, że ludzie odchodzą, umierają, i myślę, że się nad tym nie
zastanawiają. Dla nich to tak jak dla mnie – część ludzkiej egzystencji.
Ma pan czworo dzieci.

Dwoje biologicznych i dwoje żony z pierwszego związku. Dla całej czwórki jestem
ojcem. Najstarsza córka jest już nastolatką.
Co pana żona robi?

Teraz prowadzi dom, wychowuje dzieci, ale zawodowo zajmuje się tym co ja. Kiedyś
była moją kursantką. Poznaliśmy się podczas mojego pierwszego kursu. Zdarza się, że pomaga
przygotowywać ciała do wystawienia, do pogrzebu. Jest w tym bardzo dobra, sprawna, dokładna,
w końcu uczyłem ją tego.
Rozmawiacie o śmierci?

O naszej śmierci?
O odchodzeniu, przemijaniu?

Na co dzień obcujemy z tym wszystkim. I chciał nie chciał to jest temat do rozmów.
Mamy ustalone, co trzeba zrobić na wypadek śmierci jednego z nas, jak przygotować ciało… Ale

105
dla mnie ciało to jest tylko powłoka. W mojej rodzinie wszyscy traktują to zajęcie jako coś
zwyczajnego, codziennego. Zresztą, od początku, kiedy jeszcze żyła moja mama, rozmawialiśmy
o tej pracy otwarcie. To, co robię, nigdy negatywnie nie odbijało się na moim życiu. Wręcz
przeciwnie, bo kiedy człowiek czuje, że się rozwija, że odnosi sukcesy, a tak jest w moim
przypadku, rodzina jeszcze na tym zyskuje. I przyznam, że nie zastanawiam się, co będzie, gdy
moi bliscy zaczną odchodzić, czy zmienię zawód, nie wiem, nie wybiegam do przodu, nie robię
planów na różne ewentualności. Niczego nie muszę udowadniać, pracuję uczciwie, pomagam
ludziom i jestem szczęśliwy i w rodzinie, i w zawodzie.
Pan często powtarza, że pomaga ludziom.

Mam taki charakter, że jak ktoś potrzebuje mojej pomocy, mojej wiedzy, to wsiadam w
samochód i jadę choćby na drugi koniec Polski. Zdarza się przecież, że nikt na przykład nie chce
i nie umie przygotować do pogrzebu ciała po mocnym wypadku. Czasami ludzie wykorzystują
moją dobroduszność. Wiem, że z roku na rok jestem coraz twardszy, uczę się też odmawiać.
Kiedyś to ja zawsze dostosowywałem się do innych, teraz wymagam, żeby było też odwrotnie.
Jutro mam do zorganizowania dwa pogrzeby, a potem weekend z rodziną. Dzieciaki już czekają,
dzwonią, pytają, kiedy przyjadę. Tęsknię za nimi, oni tęsknią za mną. Tworzymy dobrą rodzinę.
Gdy już jesteśmy razem, to spędzamy czas tylko ze sobą, w swoim gronie. Nas jest tyle, że już
żadnego towarzystwa nie potrzebujemy.
Ma pan przyjaciół?

Moja żona jest moim przyjacielem. I to mi wystarczy. Mam znajomych, kolegów, ale
innych przyjaciół nie mam. Nigdy nie miałem potrzeby takiej bliskości. To nie znaczy, że jestem
samotnikiem. Bywam tak zwaną duszą towarzystwa. W kontaktach z ludźmi nie mam
najmniejszych problemów. Zawsze jest wesoło, fajnie, przyjemnie, natomiast nie spędzamy
czasu w domach znajomych, na jakichś imprezach, wspólnych wakacjach, bo od tego mam
rodzinę. Bliskość rodziny jest dla mnie najważniejsza.
Co jutro pan zamierza robić z rodziną?

Mieszkamy sto metrów od rzeki, więc jeśli będzie ładnie, to pewnie pójdziemy razem na
ryby.

106
 Pan jest bardziej ostrożny niż inni ludzie, którzy nie mają ze śmiercią do czynienia
na co dzień?

Jestem. Zwracam uwagę na szczegóły, podchodzę do wszystkiego rozważnie. Najpierw

się zastanawiam, a dopiero później działam. Kiedy jesteśmy nad rzeką, mam oczy dookoła
głowy, bo wiem, że chwila nieuwagi i człowieka nie ma. Nie zdarzyło nam się chyba zostawić
dzieci samych, kiedy na podwórku jest basen wypełniony wodą, bo wiem, czym to grozi.
Przygotowywałem już kilka ciał dzieci utopionych w takich basenach, nawet w balii. Babcia
poszła na chwilę po herbatę do domu, wróciła, a wnuczek już pływał po powierzchni. Nie jestem
nadwrażliwy, to po prostu realizm. Wolę nie stwarzać zagrożeń, a jeśli są, to je likwidować. Nie,
nie wycinam wszystkich drzew w okolicy, ale gdy moje dziecko na drzewo włazi, to ja jestem
przy nim. Poza tym nasze dzieci są bardzo uważne. Mogą wszystko, niczego im się nie zabrania,
nie mówi ciągle: nie wolno. One same wiedzą, że w różnych sytuacjach trzeba zawołać mamę
albo tatę i wtedy robić to, co się zamierzyło. Rozumieją, co to znaczy bezpieczeństwo.
I rozumieją, co to znaczy stracić życie?

Raczej jakie mogą być skutki tego, że bez opieki wejdą do wody… Nie straszę, tłumaczę,
i to bardziej na wesoło. Sam, robiąc różne rzeczy, myślę o skutkach. Oczywiście nie wyprzedzam
na trzeciego, a jeśli nie widzę pustej drogi przed sobą, to i na drugiego nie wyprzedzam. Mnie się
nie spieszy. Tym bardziej że sprawdziłem różnicę na tej samej trasie, na odcinku trzystu
kilometrów – raz jechałem tak, że gdyby mnie złapała policja, to pewnie zabrałaby mi prawo
jazdy, a drugim razem zgodnie z przepisami. I co, za pierwszym razem jechałem dwadzieścia
minut krócej, więc ja dla tych dwudziestu minut nie mam co życia narażać. U nas w domu
rozmawia się z dziećmi w zasadzie o wszystkim, nie ma jakichś blokad, tematów tabu.
Przyjeżdżam, a synek mówi: ”Ooo, tatuś, przyjechałeś moim karawanem”. Dzieci wiedzą, do
czego służy karawan. Kiedyś, kiedy moja córka miała dziesięć lat, przyszła ze szkoły i mówi, że
jakiś chłopak się z niej śmiał, dokuczał, że ojciec się trupami zajmuje. To było po tym, jak w
prasie pojawiły się artykuły na mój temat. Chciałem iść do szkoły i przeprowadzać z chłopcem
rozmowę dyscyplinującą, ale najpierw mówię córce: ”Co ty, nie umiesz poradzić sobie z takim
chłopakiem?”. I następnego dnia po szkole chwali się, że kolega już przestał jej dokuczać.
Okazało się, że powiedziała do niego: ”Jak jeszcze raz mnie zaczepisz, to powiem ojcu, żeby ci

107
zrobił taką sekcję, o jakiej opowiadał w gazecie”. Przyznam, że byłem dumny z córeczki, choć
głośno powiedziałem tylko, że nie wolno nikogo straszyć. Pamiętam, że gdy miała siedem lat, to
chciała koniecznie zobaczyć, jak wygląda nieboszczyk.
Pokazał pan?

Nie. Po co miałem pokazywać? Później, po jakimś czasie, bawiła się moim telefonem,
zaczęła oglądać zdjęcia i nagle pyta: ”A na tym zdjęciu to jest nieboszczyk?”. Wystraszyłem się
trochę, bo robię często zdjęcia dla rodzin zmarłych i część z nich mam w telefonie, i słyszę:
”Myślałam, że nieboszczyk to jest szkielet. Jak nie szkielet, tylko taki normalny, to ja się nie
boję”. Moim zdaniem dobrze, że tak się stało, bo ona nie ma lęków, nie wymyśla sobie żadnych
strachów. Widzi, że ludzie, którzy zajmują się nieboszczykami, są normalni i w dodatku to jej
ojciec, więc wcale bym się nie zdziwił, gdyby ona kiedyś w przyszłości uprawiała ten sam zawód
co ja i moja żona. Zresztą, mój ojciec, a jej dziadek, pomaga nam w pracy. Mój młodszy brat też
ze mną pracuje. Starszy produkuje figurki ogrodowe, ale gdy jest potrzeba, to także pomaga.
Myślę, że rodziny wszystkich ludzi pracujących w tym zawodzie są oswojone ze śmiercią.
Inaczej nie dałoby się pracować.
Agnieszka: Byłam wściekła, że nie zajmowałam się tym wcześniej. Wiedziałabym, co
zrobić, żeby mój brat w trumnie wyglądał porządnie.
Sama byś się zajęła przygotowaniem brata?

Jeśli sama nie dałabym rady, to wiedziałabym kogo poprosić o pomoc. Wiadomo, że
inaczej podchodzi się do swoich zmarłych bliskich, a inaczej do obcych. Przy pierwszych jest
więź emocjonalna, przy drugich jej nie ma.
Arek: Wiem, że ludzie, którzy zaczynają się tym zajmować, patrzą na wszystkich żywych
jak na potencjalnych przyszłych klientów. Pamiętam, jak jeszcze na studiach przygotowywałem
pracę licencjacką z anatomii prawidłowej i brałem udział w sekcjach zwłok. Potem, po wyjściu
na ulicę, widziałem przechodniów i wyobrażałem sobie, jak będą przebiegać cięcia na ich
ciałach. Wiem, że to straszne, ale tak było, a potem przeszło.
Iza: Nie tak dawno w chłodni było ciało chłopaka z łysą głową. Po sekcji, więc było
widać szew na tej głowie. Byłyśmy z Olą w mieście i przechodzi młody chłopak. Bardzo
podobny do tego z chłodni. Też łysy. Złapałyśmy się na tym, że obie patrzyłyśmy na tył jego

108
głowy i wyobrażałyśmy sobie, jak będzie wyglądał ze szwem na kości potylicznej.
Adam: To mija. Wszystkim mija. Nie można przecież normalnie żyć, jeśli się wszędzie
dookoła widzi przyszłych nieboszczyków.

109
 ROZDZIAŁ XXI

DRUGI DOM

Wjechał obiad. Na zamówienie. Już czuć zapach smażonych frytek i pieczonego kurczaka.
Miesza się z tym specyficznym prosektoryjnym zapacho-smrodem. Miałam nadzieję, że kurczak i
frytki choć na chwilę wygrają, zabiją ten dziwny słodkawy odór rozkładającego się ludzkiego
ciała.

Arek: Teraz to już nie śmierdzi. Czujesz coś? Ja nic. Może już przywykłem? Może to już
dla mnie naturalne? Może smród rozkładu już mi nie przeszkadza? Czuję tylko frytki i kurczaka.
Iza: Ja też. A przecież nie mam takiego doświadczenia jak Arek albo Adam. Podobno
ludzie, którzy pracują w sklepach rybnych, też nie czują zapachu ryb.
Adam: No, to jemy, bo wszyscy głodni. Coś czuję, że dzisiaj popracujemy do nocy. A
pani co? Jeszcze nie może? Jeszcze zapachy się mieszają? Za kilka dni już się nic nie będzie
mieszać, zjemy wszyscy razem obiad, założy pani rękawiczki, sama będzie chciała balsamować
ciała. Założymy się? Zobaczy pani, że to jest wszystko naturalne, normalne, my tu się czujemy…
Hmm, to nasz drugi dom.
Arek: Ważne, żeby się ludzie lubili i zgadzali. Gadamy o wszystkim, nawet przy stole
sekcyjnym przygotowując ciało. To nie jest zaduma i refleksje nad życiem i śmiercią, tylko
zwyczajne gadki o tak zwanym życiu doczesnym, co robimy, dokąd jedziemy na wakacje, komu
się dzieci urodziły albo jak te starsze radzą sobie w szkole.
Adam: Rozmawiamy jak ludzie w każdej innej pracy.
Arek: Co tu tak ciemno jak w grobowcu?
O słyszę, że żarciki tematyczne się pojawiają.

Arek: Najbardziej takie lubię, choć przyjęło się, że na temat zwłok nie żartujemy. Jakoś
tak po ludzku nie wypada. To już wolę o blondynkach.
Pamiętacie taką piosenkę W prosektorium najprzyjemniej jest nad ranem?

110
 Adam: Pewnie. W prosektorium zawsze musi być przyjemnie.
Arek: Wbrew pozorom w tym zawodzie pracują ludzie pogodni. Z kimś ponurym trudno
by było tutaj wytrzymać.
Adam: Coraz rzadziej spotykam w takich miejscach, mam na myśli również firmy
pogrzebowe, pracowników wrogo nastawionych do świata i ludzi, takich, którzy ewidentnie z
żywymi nie chcą mieć do czynienia. Jeśli już, to są to głównie faceci, dla których najważniejszy
jest zysk, a nie pomoc innym. Ich nie interesują uczucia rodzin, empatię mają całkowicie
wyciętą, nie znają słowa ”etyka”. Nie chcą się też uczyć nowych rzeczy, uważają, że to, co
umieją, już im wystarczy. Z takimi nie można pracować.
Arek: My zaraz ciasteczka jakieś kupimy, zrobimy kawę, choć ja nie piję. Zobaczysz, nie
będziesz chciała od nas wyjeżdżać. Zobaczysz.
Tu są trudne warunki pracy, chyba dlatego ustawowo nie musicie pracować ośmiu
godzin dziennie.

Adam: Są dni, kiedy nowych ciał jest niewiele, a są takie, że można stąd nie wychodzić.
Arek: Przecież zdarzają się wypadki, w których ginie kilkanaście osób. I ciała
przygotowuje się jedno po drugim. W zasadzie bez przerwy.
Adam: Teoretycznie prosektorium pracuje od siódmej do piętnastej, a później jest
zamknięte. Jednak firmy pogrzebowe współpracujące z tym prosektorium mogą wejść tu w
każdej chwili, by zostawić ciało w chłodni.
Arek: Dziewczyny, musimy dzisiaj i jutro wszystko sprzątać po sobie. Pani sprzątająca
jest na urlopie. Ooo, ktoś chyba chce wejść do prosektorium. To jest pan Ryś. Przywiózł kolejne
ciało. Zawsze, gdy wchodzi, to mówię: ”Oto Ryś. Ryś dostanie w mordę dziś”. Przy tobie nie
będę mówił, bo się jeszcze obrazi.
Na stole leżą kluczyki samochodowe z breloczkiem w kształcie trumny.

Adam: To którejś z dziewczyn. Takich gadżetów jest mnóstwo. Kiedyś lubiłem

gumowych wisielców. Można było w samochodzie pod lusterkiem powiesić. Dobry straszak na
złodziei. Będzie próbował ukraść, zobaczy wisielca i uzna, że to zły znak. Złodzieje zwracają
uwagę na takie rzeczy, są wystraszeni, bardzo boją się śmierci, odpowiedzialności i konsekwencji
swoich czynów.

111
W drugim pokoju widziałam też śmiertelną podstawkę pod długopisy.

Arek: A, ten ludzik leżący z dziurą w sercu, która jest miejscem na długopis? Super, co?

112
 ROZDZIAŁ XXII

KOSMETYKA POŚMIERTNA

Kosmetyka pośmiertna to zatuszowanie przemian pośmiertnych, a tanatologia to nauka o

śmierci. Kosmetyka pośmiertna jest czynnością mającą na celu doprowadzić zmarłego do jak
najkorzystniejszego wyglądu poprzez zastosowanie specjalistycznych produktów i kosmetyków
pośmiertnych, które przez swoje działania zakryją niekorzystne przebarwienia powłok skóry
wynikające z występowania plam opadowych, zasinień, obtarć, procesów gnilnych. Kosmetykę
pośmiertną wykonuje się u kobiet i mężczyzn. Należy jednak pamiętać, że nie da się
doprowadzić do naturalnego wyglądu zmarłego. W kosmetyce pośmiertnej stosuje się metodę
iluzji światłem, która poprawia efekt końcowy kosmetyki. Mówię młodym balsamistkom, że
standardowo robi się makijaż zerowy, maluje się bardzo delikatnie naturalnymi kolorami usta,
rzęsy, brwi i tyle.
Agnieszka 3: Niech się pani nie martwi, my nikogo tu nie zamalowujemy. Makijaż ma
zakryć niedoskonałości i podkreślić urodę. Pośmiertny również.
Arek: Tanatofryzjerstwo, -kosmetyka, -krawiectwo, a nawet tanatooperacje plastyczne –
wszystko tu jest ze sobą powiązane i wszystko trzeba umieć zrobić.
Adam: A uczyć się przygotowywania całego ciała powinno się na zwłokach, a nie na
manekinach. Przypomniałem sobie, jak kiedyś wracałem z targów pogrzebowych osobowym
samochodem, robiłem tam pokazy. Posadziłem szkielet na przednim siedzeniu, przypiąłem
pasami, a sam kierowałem. Zatrzymała mnie policja. Na początku panowie myśleli, że to
prawdziwy… Puścili mnie wolno. Dobrze, że nie zajrzeli do bagażnika. Tam były silikonowe
głowy i torby z kosmetykami.
Iza: Każdy zmarły jest inny, ma inną skórę, więc inne kosmetyki są potrzebne, inne
podkłady, pudry.
Takie same jak dla żywych?

Adam: Podstawą są podkłady do kosmetyki pośmiertnej i chemia pogrzebowa, płyny do

dezynfekcji, do zabezpieczania zwłok, natomiast jeżeli chodzi o tusze do rzęs, cienie, róże, to

113
wykorzystuje się kosmetyki ogólnodostępne.
Arek: Te podkłady, fluidy, pudry lepiej kryją.
Ola: Są gęściejsze. Bardziej intensywne. Bardzo wydajne.
Arek: Więcej jest tych specjalistycznych kosmetyków pośmiertnych niż w salonach
kosmetycznych. Zmarły musi wyglądać ładnie, ładnie pachnieć. Ale koszt takiej paletki barw z
podkładami to ponad pięćset złotych.
Arek, ty umiesz zrobić makijaż?

Pewnie. I wieczorowy, i delikatny, dzienny. Byłem na kursie z kosmetyki pośmiertnej u

Adama. Mówi, że jestem w tym dobry, mam dryg.
Adam: Inaczej maluje się twarze po balsamacji. Czasem, szczególnie u mężczyzn,
kosmetyka jest zbędna, bo twarz wygląda naturalnie. Natomiast niezabalsamowane ciało zawsze
potrzebuje ingerencji kosmetycznej. Agnieszka, słyszałem, że zaraz będziecie farbować włosy
jednej pani.
Agnieszka 2: Rodzina przywiozła rudą farbę. Trzeba pomalować. Idę rozrobić w
miseczce.
Umiesz farbować włosy?

Zrobię jak sobie. Zawsze sama sobie farbuję, więc mam wprawę. Tutaj będzie trochę
inaczej, bo głowa będzie leżeć. Dam radę. Potem jeszcze muszę nakręcić na wałki. Wałki też
rodzina przyniosła. Całą kosmetyczkę przyniosła. Chcą, żeby babcia wyglądała elegancko. A ja
się z tego tylko cieszę.
Arek: Farbowanie włosów to jest częste zlecenie. Ludzie leżą w szpitalu, chorują i
okazuje się, że dopiero po śmierci można zadbać o ich fryzurę. Fryzura to jest najmniejszy
problem. Są ludzie po wypadkach, którym trzeba na przykład zrekonstruować twarz.
Zdarzało ci się?

Pewnie. Nawet nie tak dawno. Mężczyzna leciał szybowcem i spadł. Szybowiec wbił się
w ziemię. Niewiele zostało z tego człowieka. Ponad dwadzieścia godzin rekonstruowaliśmy go,
używając wosku. Na prośbę rodziny. Później rodzina przyszła podziękować. Część z bliskich
widziała ciało przed i po, więc zdawała sobie sprawę, ile pracy włożyliśmy.

114
 Ile taka rekonstrukcja kosztuje?

Od pięciuset złotych do dwóch tysięcy. Używa się drogich materiałów, ale też najnowszej
technologii, programów do wizualizacji trójwymiarowej, wykonuje się odlewy woskowe i tak
naprawdę można zrobić nową twarz. To wymaga wiedzy, znajomości anatomii, układu kośćca,
twarzoczaszki, liczby mięśni. Bez tej wiedzy łatwo o zaburzenie proporcji, o deformacje…
Chyba też potrzebny jest talent plastyczny.

Trochę tak. I widzenie trójwymiarowe. Proszę pamiętać, że ludzkie ciało jest

asymetryczne. Jedna połowa twarzy różni się od drugiej. Jak się zrobi dwie takie same połówki,
to twarz wygląda strasznie.
Adam: Jeśli twarz jest, ale rodzina uzna, że trzeba ją poprawić, bo na przykład zmieniła
się podczas choroby i cierpień, to można ją profilować, używać wypełniaczy, kształtek
silikonowych. Twarz po śmierci traci mimikę, mięśnie wiotczeją, skóra zaczyna zwisać, więc bez
silikonów czasem trudno przywrócić twarz sprzed śmierci.
Silikonów takich, jakich się używa w chirurgii plastycznej?

Podobnych. To są wkładki, dzięki którym buzia zmarłego się nie zapada. Jest też
specjalny wypełniacz tkankowy w formie żelu. Działa trochę jak botoks. Też się go wstrzykuje.
Też żeby odmłodzić nieboszczkę albo nieboszczyka?

Też. Czasami toaleta pośmiertna, dezynfekcja, zabezpieczenie, przywrócenie w miarę

naturalnego koloru, kosmetyka pośmiertna i nałożenie odzieży nie wystarczą.
Proszę mi jeszcze powiedzieć o toalecie pośmiertnej.

Jest to sanitarne przygotowanie zwłok poprzez ich obmycie i dezynfekcję. Panuje ogólne
przekonanie, że ciało nieboszczyka jest kąpane, tak jak to było dawniej. Tymczasem
współcześnie myje się je wodą tylko wtedy, kiedy zachodzi taka potrzeba. Przede wszystkim
używa się do tego specjalistycznych płynów bakteriobójczych. Bywa, że rodzina pyta, czy jest
szansa, żeby zmarszczki zlikwidować, wygładzić, rozświetlić skórę.
Jest?

115
 Jest. I coraz częściej są takie zlecenia.
Kiedyś na powieki osoby zmarłej kładło się pieniążki.

Żeby się oczy nie otwierały. Jedni mówili, że to pieniądze na bilet do innego świata, inni
– żeby oczy były zamknięte. I to była dobra metoda, pod warunkiem że monety położyło się
zaraz po śmierci, jeszcze zanim nastąpiło stężenie pośmiertne. Bo jeżeli człowiek wygasa z
uchylonymi oczami, co dość często się zdarza, to pieniądze niewiele pomogą. Kiedyś nie
wiedziano, że można przełamać stężenie pośmiertne, również na powiekach.
Jak to się robi?

Przeciera się powieki, po czym lekko się je naciąga, żeby lepiej wyglądały. To są proste
zabiegi. Stosuje się też specjalne wkładki do oczu. Dzięki temu twarz wygląda naturalnie.
Jak za życia?

Mnie chodzi o efekt ostateczny, o to, żeby nieboszczykowi przywrócić tak zwany wygląd
zażyciowy. Chcę, żeby rodzina choć przez chwilę pomyślała: ”On usnął”. Wtedy ból psychiczny
jest już zupełnie inny. Myślę, że ludzie powinni być świadomi tego, co się będzie działo z ich
ciałem po śmierci, jak będzie traktowane, jakim zabiegom poddawane. Jeśli się o tym rozmawia,
to potem jest łatwiej. Rodzina powinna stawiać wymagania firmie pogrzebowej. Pokrótce
powiedzieć ludziom, którzy będą przygotowywać ciało, jak zmarły żył, jak funkcjonował, jak
wyglądał, jak się czesał, a jeśli to kobieta, to jaki lubiła makijaż. Szczegóły różne. Agnieszka, ty
niedawno przygotowywałaś panią, której rodzina bardzo precyzyjnie określiła, jak twarz powinna
być umalowana.
Agnieszka 3: To była pani po żółtaczce typu C. Dość silnej. Skóra była naprawdę mocno
żółta. Wiem, że czasem w takich przypadkach odradza się robienie makijażu, bo bardzo trudno
przykryć tę żółć, nawet intensywnym pigmentem. Mnie się jednak udało. Nawet policzki były
zaróżowione. Pani naprawdę ładnie wyglądała. Światło kaplicy dobrze się rozkładało na jej
szczupłej twarzy. Przyszły córki. Trzymały mamę za ręce i płakały. Jedna z pań była o krok od
histerii. Ja stałam kilka metrów za nimi. I druga, ta spokojniejsza, nagle do mnie podchodzi i
szeptem mówi, czy można mamie oczy na zielono pomalować, bo ona całe życie na zielono

116
malowała. Powiedziałam, że nie ma żadnego problemu. Poszłam po walizkę z kosmetykami i
zerknęłam na zlecenie. Nic tam nie było na temat zielonych oczu… Wróciłam, zapytałam, czy
całe powieki, czy aż pod brwi, czy tylko przy rzęsach. Wszystko bardzo delikatnie, żeby nie
urazić, nie przeszkodzić w tym żegnaniu się córek z mamą. Pomalowałam i zauważyłam, jak te
panie się uspokoiły, jak emocje opadły, jak pogodziły się z odejściem najbliższej osoby.
Iza: Zdarza się, że robimy manicure, malujemy paznokcie. Ja się nie dziwię, że rodziny
sobie życzą, by ich bliscy wyglądali dostojnie, elegancko, pięknie. Przecież to jest ostatnie
przyjęcie, ostatni, a, niech będzie, bal.
Agnieszka 3: Ciało powinno być wypachnione, zrobiony makijaż, paznokcie.
Adam: Zwykle dostaje się zlecenie z tym, jak ciało ma być przygotowane, nieraz
dochodzą jakieś dodatkowe usługi niestandardowe.
– Agnieszko, czy skończyłaś już przygotowywać tego pana? Bo już dwie godziny minęły.
Następne ciała czekają.

– Potrzebuję jeszcze piętnaście minut. Już jest ubrany. Jeszcze chwila.

Wchodzi Agnieszka 2, rozgląda się.

Arek: Czego szukasz?

Agnieszka 2: Potrzebuję miski. Muszę spłukać włosy. Farba już leży dwadzieścia pięć
minut. Wystarczy, trzeba spłukać, bo się spalą.
Arek: Ja tylko irokeza zrobiłem chłopakowi, co się powiesił. Czasem, jak nie znam
jakiejś fryzury albo rodzaju makijażu, to sprawdzam w internecie. Wiązać krawaty też się
nauczyłem dzięki sieci: windsor, półwindsor, prosty. W tej pracy trzeba mieć wszechstronne
wykształcenie. Mam koleżankę, która jest chirurgiem plastykiem. Nauczyła mnie szycia
chirurgicznego, szwów śródskórnych, chirurgii kosmetycznej. Pokazała mi, jak się zakłada szew
pojedynczy, węzełkowy i wszystkie inne.
Adam: Kiedyś przywieziono ciało młodego chłopaka. Bardzo chorował. Przyszła jego
mama. Rozmawiamy. Pytam, jakie ma życzenia, co zrobić, jak przygotować jej syna, i słyszę:
”Wie pan, jemu zawsze przeszkadzały te uszy, że takie odstające. W szkole się z niego
wyśmiewali, chciał sobie zrobić operację, ale nie zdążył, a wcześniej nie mieliśmy na to

117
pieniędzy.” Powiedziałem, że mogę pomóc, że spróbuję zrobić porządek z tymi uszami i nie chcę
za to żadnych pieniędzy.
Jak to się robi?

Nacina, wycina i skraca. Tak samo, jak podczas operacji uszu u żywego pacjenta. Z tym,
że tu efekt jest natychmiastowy. I nic nie puchnie, nic nie boli, nie będzie żadnych powikłań.
Pani się rozpłakała. Dziękowała mi. Przyszła następnego dnia. Jej syn już leżał w trumnie.
Przygotowany. Podeszła i pogłaskała go po tych uszach.
Pierwszy raz widzę, że pan się wzrusza.

Bo ten widok pamiętam. Było w nim widać wielką miłość matki do syna. Nie, nie
płakałem. Wtedy po raz kolejny zrozumiałem, że jest sens w tej naszej robocie. Ta matka się w
jakimś sensie wyzwoliła, zrobiła to, czego nie udało się zrobić za życia jej syna. Przecież zrobiła
to dla siebie, nie dla niego, no bo chyba jemu już było wszystko jedno, jak wyglądały jego uszy.
Chociaż, zależy, kto w co wierzy.

118
 ROZDZIAŁ XXIII

DZIECI

Ten rozdział zostawiłam na koniec. Najtrudniejszy. Pewnie dlatego, że sama mam dzieci.
Nic sobie nie wyobrażam, myślę tylko, co mogą czuć matki, które straciły dzieci. Patrzę na
dziewczyny pracujące przy przygotowywaniu zwłok. Część z nich ma małe dzieci, a wszystkie już
za sobą przygotowanie ciała dziecka.

Agnieszka 2: Dla mnie to był test. Test na to, czy mogę uprawiać ten zawód.
Ola: Dla mnie też. Nie wiedziałam, czy wytrzymam, jak zobaczę te małe ciałka. Jeszcze
nie jestem mamą, ale chciałabym być.
Iza: Ja mam jakąś skorupę, odporność, coś, co pozwala mi nie myśleć, tylko pracować.
Agnieszka 3: Ja swoje musiałam wypłakać.
Agnieszka 1: I ja też.
Wchodzi Arek z telefonem przy uchu.

– Czekamy. Proszę przywozić – mówi do słuchawki.

Arek: Matko, płody nam tu zaraz przywiozą. Z porodówki dzwonili.
Urodzone dzieci, które zmarły w trakcie porodu bądź tuż po nim?

Arek: Chyba głównie po poronieniach.

Co będziecie z nimi robić?

Arek: Najpierw do chłodni. A później wszystko zależy od zlecenia – pochówek,

kremacja albo pozostawienie płodu do utylizacji.
Jak to?

Arek: Normalnie. Zdarza się, i to dość często, że kobieta, która poroniła, decyduje się na
utylizację. Z reguły są to płody z wcześniejszych faz ciąży. Kobieta nie chce pogrzebu, grobu

119
dziecka.
Adam: W takiej sytuacji, oczywiście, nie dostaje zasiłku pogrzebowego, nie przysługują
jej żadne prawa związane ze śmiercią dziecka.
Ile tych płodów będzie?

Arek: Jeszcze nie wiem.

Adam: W dużym szpitalu dochodzi dziennie do kilku poronień… Przecież każdy z nas
zna kogoś, kto to przeżył.
Arek: Dziewczyny już mają za sobą przygotowywanie dzieci, myślę, że nabrały
odporności.
Agnieszka 1: Zajęło mi to trochę. Wiedziałam, że przyjdzie taki moment. Pamiętam ten
dzień. Arek powiedział, że mam przygotować dziecko, i to dość szybko, bo ciała dzieci
zdecydowanie szybciej się rozkładają. Takich w łonie matek i noworodków to nawet
dziesięciokrotnie szybciej. Praktycznie w oczach się rozkładają. Nawet niska temperatura, dobra
chłodnia nie pomagają. To ciało było w chłodni. W worku. Rodzina chciała się pożegnać.
Wyjęłam z lodówki, otworzyłam zamek worka i pomyślałam: nie jest źle. Wygląda jak lalka.
Dam radę. I wzięłam na ręce. I nie wytrzymałam. Płakałam z dziesięć minut. To był szloch.
Schowałam to dziecko. I płakałam. Arek prosił, żebym się uspokoiła.
Adam: To są bardzo trudne doświadczenia. Jednak my nie możemy tego przeżywać.
Arek: Zawsze trzeba sobie powtarzać: to nie moja tragedia.
Agnieszka 1: I wiesz, że te słowa na mnie najbardziej podziałały. Pamiętam, jak
mówiłeś: ”Agnieszka, to nie twoja tragedia. Ty tu pracujesz. Musisz zająć się tym ciałem”.
Otworzyłam chłodnię drugi raz i szybko zamknęłam, potem trzeci i to samo, a za czwartym
wzięłam to ciałko i ubrałam, przygotowałam do ostatniego pożegnania. Teraz jak przygotowuję
zwłoki dzieci, to już nie myślę o swojej trójce dzieciaków, tylko się wyłączam i pracuję.
Widać na monitorze, że przy budynku parkuje karawan. Wysiada mężczyzna w ciemnym
uniformie.

Arek: To nasz Ryś. Ryś dostanie w mordę dziś. Zrobię mu kawki, niech odsapnie
chłopina.
Wchodzi pan Ryś, zasiada, a my dalej rozmawiamy o ciałach dzieci.

120
 Pan Ryś: Czternaście lat w branży pracuję i za każdym razem, jak chowam dzieci, to w
gardle ściska. Z domu te ciała zabieram, muszę dokumenty wypisać i często, kiedy mam napisać
imię i nazwisko, daty urodzenia i śmierci, to ręka mi się trzęsie. Dzieciak żył siedem lat na
przykład. Przecież to straszne… Wie pani, szczególną wagę do pogrzebów dzieci przywiązuję.
Widzę, jak strasznie cierpią dorośli, rodzice, dziadkowie.
Arek odbiera telefon. Ustala coś, umawia się na siódmą rano.

Arek: Przywiozą ciało mężczyzny poturbowanego przez byka i kobiety z dzieckiem w

łonie, zginęła w wypadku. Będziemy balsamować, rekonstruować, przygotowywać.
Który miesiąc ciąży?

Arek: Zrozumiałem, że szósty. To będzie bardzo ciekawy przypadek.

Gdyby takie dziecko w szóstym miesiącu się urodziło, to miałoby szanse na
przeżycie.

Adam: Jeśli ciało tej kobiety jest po sekcji, to dziecko jest już wyjęte z łona.
Będzie zabalsamowane?

Adam: Tak, a potem albo włożone z powrotem, albo położone obok mamy w trumnie.
Dlaczego obok, a nie w oddzielnej trumnie?

Adam: Dzieci do szóstego roku życia można grzebać razem mamą. Zginęli razem, razem
zostaną pochowani – matka i dziecko. Jeżeli dziecko ma kilka lat, to kładzie się je w nogach
mamy.
Arek: Pamiętam kiedyś, jak nam przywieźli ciała po wypadku. Kilka samochodów się
zderzyło. Ludzie poginęli. Dorośli i dzieci. Dzieci, które nie skończyły jeszcze sześciu lat,
układaliśmy razem z rodzicami.
Dziwi mnie trochę ta granica sześciu lat.

Adam: Ona wynika z dwóch względów. Po pierwsze, ważna jest wielkość ciała, po

121
drugie, nie od dziś wiadomo, że małe dzieci mają inną energię niż dorośli.
Widzą i wiedzą więcej?

Adam: W stu procentach. Jestem przekonany, że widzą dusze, duchy, energię, czy jak to
tam zwał. Poza tym są bardzo związane z matką. Tworzą jeden organizm. Uważam, że nie można
ich rozdzielać. Nawet w trumnie.
Agnieszka 1: Kilka dni temu przywieźli dziewczynkę, która żyła piętnaście dni.
Wcześniaczek. Osiemset gramów. Malusieńka. Śliczna. Przygotowałam ją, ubrałam, włożyłam
do trumienki i czekałam na rodziców. Mieli przyjść sami. Chcieli się pożegnać. Bardzo się tego
bałam. Bałam się ich reakcji.
Płakali?

Agnieszka 1: Nie, byli bardzo spokojni. Wystawiłam trumnę na specjalny wózek w

kaplicy i patrzyłam z daleka. Pewnie te piętnaście dni w szpitalu to była walka o dziecko.
Zależało mi, żeby ich córeczkę jak najpiękniej przygotować. Najpierw w trumnie położyłam
białą poduszkę, a na poduszkę ciałko. Ale było tak maleńkie, że w zasadzie zapadało się w
poduchę. Rozprułam więc poduszkę, wyciągnęłam trochę zawartości, zmniejszyłam i już było
lepiej. Jak słyszysz, skupiłam się na szczegółach. Wtedy nie myśli się o tym, że dziecko umarło.
Kto będzie przygotowywał ciało kobiety i jej nienarodzonego dziecka?

Arek: Na pewno Adam. Tu potrzeba mistrza. Ciało jest po wypadku, bardzo połamane,
poobijane. Dziewczyny nigdy nie miały do czynienia z takim przypadkiem.
Arek patrzy na monitor.

– O, już są. Przywieźli ciało tej kobiety. Będziesz chciała zobaczyć?

Chyba nie. Wystarczy, jak mi opowiesz.

Arek: Raczej Adam będzie opowiadał.

Adam: Ja na razie jeszcze się nie zajmuję tym tematem. A już na pewno nic nie będę
roztrząsał. Przyjdzie czas, pójdę na dół, przygotuję ciała dziecka i matki. Jest akcja, jest reakcja.
Nie rozmyślam, jak to zrobię, jakich płynów użyję, bo decyzję podejmę na miejscu, gdy będę

122
zaczynał przygotowywać ciała.
Kursantki będą panu asystowały?

Tak, bo dla nich to pierwsze takie doświadczenie. Na razie przecież przygotowywały

oddzielnie ciała dzieci, oddzielnie dorosłych. To też będzie dla nich próba. Są kobietami, więc z
pewnością inaczej patrzą na martwe ciało kobiety w ciąży i jej nienarodzonego dziecka.
”Panie Adamie, proszę zejść na dół, matka i dziecko są już na stole. Można zaczynać” –
woła jedna z kursantek. Idą wszyscy. Po dwóch godzinach wracają.

Adam: Już, zrobione. Zatrzymaliśmy rozkład. Kobieta wygląda, jakby spała. Dziecko
włożyliśmy do łona.

123
 ROZDZIAŁ XXIV

ZADANIA NIE DO WYKONANIA

Nie da się i nie ma takiej możliwości – to są ulubione powiedzonka Polaków. A ja mówię,

że wszystko się da i zawsze jest możliwość.
Bardzo pan przewrotny.

Nie przewrotny. Już mówiłem, że jestem realistą. Wie pani, ile razy jest tak, że gdzieś w
Polsce jakaś firma pogrzebowa odmawia przygotowania ciała, deklaruje, że tylko ubranie może
nałożyć.
I co, wtedy ktoś u pana szuka ratunku?

Mam zasadę, że w takich sytuacjach pomagam. Mnóstwo jest indywidualnych telefonów,

zresztą nie tylko z Polski. Dzwoni pani i mówi, że ojciec był w szpitalu, chorował, jakieś
kroplówki dostawał. Umarł, jego ciało jest dziwnie spuchnięte i sine. W firmie pogrzebowej
powiedzieli, że nic się nie da zrobić i jak się córce nie podoba, to niech bierze trumnę i sama
zapie… na cmentarz. Kobieta była zrozpaczona. W takich sytuacjach jadę sam albo sprawdzam,
czy w okolicy pracuje ktoś z moich byłych kursantów, i do dzieła. Niestety, zakład pogrzebowy,
w którym było ciało, nie chciał wpuścić nikogo obcego, kto mógłby przygotować zwłoki. To była
straszna sytuacja. Oczywiście, wysłałem pismo do stowarzyszenia zrzeszającego firmy
pogrzebowe, ale nie sądzę, żeby to coś zmieniło w funkcjonowaniu tamtego zakładu.
Po wypadku polskiego autokaru w Dreźnie, w którym zginęło wielu ludzi,
przygotowywał pan wszystkie ciała?

Miałem zlecenie na jedno. Rodzina jednej z ofiar zadzwoniła i poprosiła o pomoc, a

reszta, czyli dziewięć ciał, miała być włożona bez przygotowania do trumien, bez mycia, bez
niczego.
Ciała były zmasakrowane?

124
 Tak, zmasakrowane, rozczłonkowane. Cztery ciała były w fatalnym stanie. Rodziny
zmarłych miały obowiązek zidentyfikowania zwłok i potwierdzenia tożsamości. Byłoby to dla
nich traumatyczne przeżycie. Jedna z rodzin poprosiła, żeby zrobić rekonstrukcję twarzy w
zasadzie całkowicie zdeformowanej.
Jak?

Używając wosków i fluidów. Kilka godzin roboty. Zrobiłem. Ale też poskładałem w
całość, umyłem, przygotowałem wszystkie ciała. Facet z firmy transportującej dziwił się, że to
robię, bo przecież nie wiadomo, czy ktoś mi za to zapłaci. Poza tym twierdził, że to taka masakra,
że nie ma co przy tych ciałach robić, trzeba wsadzić w worki, wrzucić do trumny i zapomnieć. A
ja nie wyobrażałem sobie, że miałbym zostawić te zwłoki. Uważam, że to mój obowiązek.
Dlaczego zwłoki mają do Polski jechać w strasznym stanie, w kawałkach, wsadzone do worków?
Dla mnie to jest bezczeszczenie. I jeszcze raz mówię: nie ma ciała, którego nie da się
przygotować.

125
 ROZDZIAŁ XXV

CHCE SIĘ ŻYĆ

Jak się zobaczy rozpruty brzuch, wnętrzności wyjęte z ciała, wystające żebra i zwisającą
po ich bokach skórę, a po chwili kręgosłup od środka, czaszkę bez mózgu, skalp na twarzy
nieboszczyka, to chce się żyć. Chyba.

Adam: Ja to nawet twierdzę, że każdy powinien tu przyjść, zobaczyć sekcję, sprawdzić,

co z nas zostaje. Wtedy byłoby na pewno mniej kłopotów na świecie.
Agnieszka 2: Odkąd zaczęłam się tym zajmować, robię wszystko na maksa. To, co sobie
zaplanuję, to od razu realizuję. A kiedyś myślałam, planowałam i siedziałam na tyłku, i
oglądałam telewizję.
Adam: Najlepiej, żeby ludzie trafiali na takie sekcje powypadkowe. Choć nie wiem, czy
wszyscy. Może to powinna być obowiązkowa wizyta dla wszystkich piratów drogowych
złapanych przez policję. A inni mogliby się dowiedzieć, w jak niespodziewanych, głupich,
idiotycznych sytuacjach ludzie giną. Czasem wystarczy w samochodzie wystawić mocniej za
okno łokieć, zawadzić o coś i nie ma człowieka.
Wyobrażam to sobie tak: na stole sekcyjnym ciało kierowcy, który łamał przepisy,
przekroczył prędkość, wyprzedzał na ciągłej linii. Za szybą ludzie, których policja zatrzymała za
łamanie przepisów, i słychać głos specjalnie przeszkolonego człowieka, który mówi, co się stało,
jak wyglądał wypadek, ile osób zginęło, w tym ilu niewinnych (przechodnie, pasażerowie)…
Podobne warsztaty dla ludzi myślących o samobójstwie. Wiem, że to terapia szokowa, ale jestem
pewien, że by pomogła. Ci, którzy mają za sobą nieudaną próbę samobójczą, już nigdy by się nie
odważyli targnąć na własne życie. Wystarczy, żeby zobaczyli, jak wygląda ciało, twarz
człowieka, który się powiesił.
Podobno, jak ktoś się chce zabić, to się zabije. Nic mu w tym nie przeszkodzi.

Próbuje raz, drugi, trzeci, aż w końcu się udaje. To jest sprawdzone. Kwestia czasu.
Arek mówił, że w tym tygodniu przywieziono dużo ciał ludzi, którzy się powiesili.

126
 Dzisiaj chyba trzecie. Na to ma wpływ wiele czynników, również takich jak warunki
atmosferyczne i fazy księżyca. Poza tym myślę, że z jednej strony trzeba mieć dużo odwagi, żeby
się zabić, z drugiej, być strasznym tchórzem. Tacy ludzie zwykle, niestety, nie mają wsparcia.
Rodzina potem mówi: ”Proszę pana, to już trzeci raz. Próbował, próbował, aż w końcu się
udało”. Jak już z lucyferem sobie powiedział ”dzień dobry”, to potem nie ma mowy, żeby się
osłonić. Wiem, że jestem drastyczny, ale myślę o tym, jak zmniejszyć bezsensowną śmiertelność.
Wiele osób ginie, bo ich życie… Nie, inaczej to pani wyjaśnię. Jedzie facet samochodem. Myśli
o tym, że z żoną mu się nie układa, że ma długi, jakieś niesnaski w pracy, przejeżdża przez
skrzyżowanie, bo był pewny, że miał zielone… Zabija kobietę na przejściu, a sam wali w drzewo
i ginie na miejscu.
Chce pan powiedzieć, że kiedy żyjemy w chaosie i nasze życie jest
nieuporządkowane, to bardziej ryzykujemy, łatwiej możemy umrzeć?
Właśnie tak. Uczestnikami największej liczby wypadków są ludzie, którzy coś trudnego
właśnie przeżywają.
Skąd pan ma takie dane?

Z własnego doświadczenia. Wielu takich ludzi przygotowywałem do pogrzebu, a ich

rodziny opowiadały mi o tym, co się stało, w jakim życiowym zamieszaniu ci już nieżyjący
uczestniczyli. Wiem, że wiele zależy od nas samych.
Słyszę, że jednak pan filozofuje.

Już kończę. Człowiek sam sobie stwarza kłopoty, a ja wiem, że nie ma sytuacji bez
wyjścia. Zawsze jest rozwiązanie, tylko trzeba na chwilę przysiąść, zatrzymać się i przemyśleć.
Przeanalizować, zmienić dotychczasowe myślenie, które najwyraźniej nie skutkowało, albo
zgłosić się do kogoś po pomoc. Naprawdę kończę, bo zaraz mi ktoś powie, że jakby nie było
wypadków, toby mechanicy, blacharze, medycy sądowi i zakłady pogrzebowe nie zarabiały.
Trudno. Życie jest najważniejsze. Można je stracić w ciągu sekundy. Wściekam się, kiedy ludzie
nie myślą, kiedy dziecko zostawiają samo gdziekolwiek. Wystarczy chwila i dziecka nie ma. Nie
wiadomo, co dziecko weźmie do ręki, co wsadzi do buzi, czy się nie odwróci i nie wejdzie na
ulicę.

127
 Panikuje pan.

Nie, nie panikuję. Codziennie widzę ciała ludzi, którzy zginęli w durny sposób.
Codziennie widzę ciała ludzi, którzy zginęli przez nieuwagę innych. A ja wiem, że jak się
przygotuje odpowiednio swoje najbliższe otoczenie, jest się uważnym, nie jeździ się
samochodem jak wariat, myśli się najpierw, a potem robi, to można żyć bez paniki. Zdrowy
rozsądek jest w tym wszystkim ważny.
Pan usuwa zagrożenia?

Staram się tych zagrożeń nie stwarzać. One czasem są, jednak wydaje się, że potrafię ich
unikać. Nie mam jednak na tym punkcie bzika. To unikanie weszło mi w krew, nawet nie myślę
o zagrożeniach. Zdaję sobie oczywiście sprawę, że jest coś takiego jak zrządzenie losu, że
cegłówka spada z góry wprost na głowę przechodnia…
Ilu pan ludzi pochował, przygotował do pogrzebu?

Od miliona przestałem liczyć. Żartuję… Na pewno wiele tysięcy. Nie liczę. Bywało, że
miesięcznie przygotowywałem po sto sześćdziesiąt ciał. Pamiętam jeden dzień, kiedy miałem aż
dziesięciu nieboszczyków. Pracowałem w zasadzie bez przerwy. To było w dużym mieście, a w
dużych miastach umiera po kilkaset ludzi w tygodniu, zdarza się, że i ponad pięćset. Jak się sobie
to uświadomi, a zaraz potem przychodzi informacja, że więcej umiera, niż się rodzi, to tym
bardziej chce się żyć.
Umierają głównie starsi?

Wydaje się, że umierają sami obcy nam ludzie. Po czym okazuje się, że tu jakiemuś
znajomemu matka odeszła, kogoś innego żona i już wiadomo, że dotyka to wszystkich.
Oczywiście, śmierć chcemy odsunąć od siebie jak najdalej, zapomnieć o niej, udawać, że to nas
nie dotyczy, bo jesteśmy młodzi, zdrowi, piękni i co najważniejsze, mamy jeszcze tyle do
zrobienia. Świadomość śmierci powinna nam towarzyszyć każdego dnia, gdzieś z tyłu głowy
trzeba ją nosić. Myślę nawet, że w każdym domu powinien być jakiś element przypominający o
śmierci.

128
 Pan ma takie elementy?

Nawet przy kluczykach do samochodu mam breloczek w kształcie trumny. Potrzebne jest
myślenie o tym, jakaś mała chwilka zadumy nad tym, dokąd się tak pędzi. Wiem, że to łatwo
powiedzieć, ale trzeba się starać nie przekraczać granic ryzyka, tylko balansować, umieć znaleźć
równowagę i nie tracić żadnego dnia.
Bo może być ostatnim?

Właśnie. Nigdy nie wiadomo. To pewnie dla niektórych będą banały, ale uważam, że
każdy dzień trzeba wykorzystać w stu procentach. Inaczej to będzie dzień stracony, który można
potraktować tak, jakby go nie było. Oczywiście trzeba planować, zabezpieczać przyszłość,
świadomie podejmować decyzje. A zresztą, nikogo nie będę uczył, jak ma żyć. Z perspektywy tej
pracy, z codziennego obcowania ze śmiercią widzę, że nie warto tracić czasu. Każdego dnia
widzę ludzi, którzy już nie mają żadnych dni przed sobą. Jeden wyszedł z domu i nie wrócił,
znaleziono go przy drodze, potrącił go samochód. Inny położył się spać, źle się poczuł,
przyjechało pogotowie, pojechał do szpitala, nie wrócił. Jeszcze inny wsiadł na rower i wjechał
pod tramwaj… I tak mógłbym mówić kilka godzin.
Pytałam o starszych ludzi. Oni są większością wśród umierających?

Nie. To już przestało być regułą. Najwięcej umiera ludzi po sześćdziesiątce. Myślę, że
wynika to z tempa życia, ze złego odżywiania i z niewielkiej liczby powodów do szczęścia.
Kiedy w momencie przejścia na emeryturę przestajemy aktywnie żyć, ciało i dusza odmawiają
posłuszeństwa i zaczynamy podupadać na zdrowiu, i szybko umieramy.
Znowu pan straszy.

Nie straszę, tylko wyciągam wnioski. Nie brakuje też śmierci stosunkowo młodych ludzi,
trzydziesto-, czterdziestoletnich. Oni z kolei żyli za szybko i stąd wypadki samochodowe,
zawały, wylewy. Jak na nich patrzę, to mówię sobie: ”Zwolnij, chłopie, nie pracuj tyle, jedno
życie”.

129
 Na pierwszy rzut oka rozpoznaje pan przyczynę zgonu, widać, czy wylew, czy zawał?

Raczej nie. Wolę w takich sytuacjach posługiwać się dokumentami niż intuicją. W
dokumentach jest prawie zawsze napisane, jaka była przyczyna zgonu.
Pali pan papierosy?

Okazjonalnie. Tylko cudzesy.

Alkohol pan pije?

Pani Magdo, ja prowadzę normalne życie. Jak są urodziny czy imieniny, to piję. Jednak
jeśli pani pyta, czy ta praca mnie tak obciąża psychicznie, że muszę pić, to mówię: nie. Jeśli ktoś
musi pić z powodu pracy, to powinien natychmiast z tej pracy zrezygnować, bo inaczej zrobi i
sobie krzywdę, i swoim najbliższym. Żeby tu pracować, trzeba być do tego absolutnie
przekonanym, rozumieć, że ludzie odchodzą, umierają, że jest początek życia i jest koniec. To
pomaga szanować życie, celebrować je. Pytała pani o alkohol, można pić i można się zapić na
śmierć, i ludzie to wiedzą, znają konsekwencję. Wszyscy wiemy, że umrzemy i możemy
zachowywać się tak, by próbować żyć jak najdłużej. Jeśli to nie wychodzi, to można zadbać o to,
by sama końcówka była przynajmniej atrakcyjna.
Teraz już pan mówi o tych kilku dniach po śmierci?

Tak. Jak już i tak siedzimy przed tymi komputerami, to może warto się zainteresować i
wyszukać informacje o tym, co będzie z nami, z naszymi ciałami po śmierci, jak możemy
wyglądać, co mogą specjaliści zrobić. Od razu się człowiek oswaja z tematem, dowiaduje, że
wcale w ziemi robaki nas nie muszą jeść ani żadne pająki po nas łazić. Można listę życzeń w
testamencie albo w tak zwanej ostatniej woli zapisać i wtedy już spokojnie cieszyć się życiem.
Tak jak pan?

Tak. Ja cieszę się życiem i nie potrzebuję do tego żadnych luksusów. Tym, co mam, co
stworzyłem, tym, co się dzieje. Cieszę się rodziną i tym, że razem spędzamy czas. Cieszę się, że
mogę pomagać innym ludziom i tyle.

130
 Jakim samochodem pan jeździ?

Alfa romeo. Piękny, czerwony, piętnastoletni. Są ludzie, dla których ważne jest to, co
posiadają. Te wille, samochody, korty, a gdy wejść do ich domów, to się okazuje, że życie
rodzinne jest w rozsypce. A ja wolę odwrotnie. U nas w rodzinie jest wszystko poukładane.
Jestem szczęśliwym ojcem i mężem. I wiem, jakie mam szczęście.
To pana drugie małżeństwo.

Pierwszy raz ożeniłem się, gdy miałem dziewiętnaście lat. Mam córkę z tego małżeństwa,
to już nastolatka. I zaręczam, że nie znajdzie pani w moim życiu żadnych ponurych historii,
żadnej ciemnej strony. Raz mi się nie udało, rozwiodłem się, a teraz wiem, że jest mi, nam, po
prostu dobrze. A to, co robię, nie ma na naszą rodzinę żadnego negatywnego wpływu, wręcz
przeciwnie, właśnie dzięki temu jeszcze bardziej cieszę się życiem. Wie pani, ja mam poczucie,
że robię dobrą robotę dla społeczeństwa. Cały czas się uczę, uczę też innych, a oni z kolei
uświadamiają kolejnych, że to, co będzie się działo z naszymi ciałami po śmierci, jest ważne.
Jeszcze raz powtórzę: więcej nas umiera, niż się rodzi. Żyjmy więc jak najdłużej, ale pamiętajmy
o śmierci.

131
Adam Ragiel, balsamista, twórca i właściciel Polskiego Centrum Balsamacji i
Tanatokosmetologii.

132
Zlecenie kosmetyczne.

133
Umarł dzień wcześniej. Skoczył ze szpitalnego okna. Niezbędna sekcja zwłok.

134
Arek, technik sekcyjny i balsamista przed przystąpieniem do balsamacji.

135
Po balsamacji ciało nabierze naturalnych kolorów.

136
Lektury z dziedziny anatomii.

137
 Ciało tej kobiety zostało znalezione wiele dni po śmierci. Balsamacja ma zatrzymać
procesy gnilne.

138
Codziennie do prosektorium trafia kilkanaście ciał.

139
Balsamacja ciała kobiety po wypadku samochodowym.

140
Obraz autorstwa jednej z kursantek.

141
Chłodnia.

142
Ostatni etap przygotowań przed wystawieniem trumny w kaplicy.

143
Garderoba naszykowana.

144
Ciało gotowe do pochówku.

145
Po dziesięciogodzinnym szkoleniu.

146
Prosektorium to bardzo strzeżone miejsce.

147
Adam Ragiel po skończonej sekcji zwłok.

148