Źródło, cechy i znaczenie pola magnetycznego Ziemi

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Źródło, cechy i znaczenie pola magnetycznego Ziemi

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Zjawisko magnetyczne znane było ludzkości już w starożytności. W owym czasie powstało
na ten temat wiele legend i podań. Jedna z nich opowiada o pasterzu o imieniu Magnes,
który przebywał na górze Ida na Krecie. Odczuwał on niezwykle duże przyciąganie
gwoździ w butach i okutej lasce. Było ono na tyle silne, że nie mógł się poruszać. Odkrył, że
odpowiedzialny był za to kamień, który przyciągał żelazo (magnetyt).

W dawnych opowieściach arabskich również możemy odnaleźć nawiązania do

magnetyzmu. Jedna z nich opisuje górę zlokalizowaną blisko morza, która była
odpowiedzialna za wyciąganie gwoździ z przepływających w pobliżu statków. Okrety te
miały ulegać późniejszym katastrofom i zatonięciu.

Zjawisko magnetyczne najwcześniej znane było Chińczykom, bo już w XXVI wieku p.n.e.
Pewne dane wskazują, że żeglarze chińscy posługiwali się kompasem już w II wieku p.n.e.
W Europie kompasy z igłą magnetyczną zawieszoną na drewienku pływającym po wodzie
znane były w XII wieku n.e.

Twoje cele

Określisz, czym jest pole magnetyczne.

Zidentyfikujesz cechy pola magnetycznego.
Omówisz znaczenie pola magnetycznego na Ziemi.
Przeczytaj

Źródło pola magnetycznego Ziemi

Mimo że zjawiska magnetyczne znane są ludzkości od bardzo dawna, to dotychczas nie
udało się jednoznacznie ustalić przyczyny istnienia pola magnetycznego Ziemi. Istnieje
w tym zakresie kilka teorii. Aktualnie za najbardziej prawdopodobną uznaje się hipotezę,
która zakłada, że głównym źródłem pola magnetycznego Ziemi są prądy konwekcyjne
płynące w zewnętrznej, ciekłej części jądra, graniczącej z płaszczem Ziemi. Teoria dynama
magnetohydrodynamicznego wykorzystywana jest w celu szczegółowego wyjaśnienia tej
hipotezy.

Wiemy na pewno, że Ziemia jest wielkim, lecz słabym magnesem. Swobodnie zawieszona
igła magnetyczna, na którą nie oddziałują inne przedmioty, zawsze ustawi się w określony
sposób. Igła magnetyczna mająca możliwość swobodnego poruszania się w poziomie
i pionie zawsze ustawi się w kierunku północ‐południe oraz obniży się swym końcem
północnym ku dołowi – na półkuli północnej, a przeciwnie na półkuli południowej. Na tej
zasadzie opiera się budowa i wykorzystanie kompasów oraz busoli.

Bieguny magnetyczne Ziemi

Pole magnetyczne Ziemi możemy sobie wyobrazić w postaci pola wytworzonego przez
magnetyczną sztabę umieszczoną wewnątrz jądra Ziemi. Przy czym sztabę tę musimy
skręcić o 11,5° w stosunku do osi obrotu Ziemi, a następnie przesunąć nieznacznie od jej
środka. W ten sposób otrzymamy parę biegunów magnetycznych Ziemi, które nazywamy
dipolem, a całe ziemskie pole magnetyczne - polem dipolowym.

Jak wiesz, bieguny magnetyczne Ziemi nie są położone w tym samym miejscu co bieguny
geograficzne. Obserwowane jest stałe przemieszczanie się biegunów magnetycznych
o około 15 km na rok. Ponadto bieguny magnetyczne nie leżą po przeciwnych stronach
Ziemi.
Przemieszczanie się północnego bieguna magnetycznego
Źródło: Cavit, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 4.0.

Położenie biegunów magnetycznych Ziemi na przestrzeni lat

biegun
rok
magnetyczny
1965 1998 2004 2010

75,0°N 79,5°N 82,2°N 84,97°N

północny
100,4°W 106,5°W 114,0°W 132,35°W

63,5°S
południowy 66,0°S 139,5°E 64,3°S 138,3°E 64,42°S 137,34°E
138,0°E

Stan magnetyczny dowolnego miejsca na Ziemi

Aby określić stan magnetyczny dowolnego miejsca na Ziemi, musimy uwzględnić trzy
elementy:

deklinacje,
inklinacje,
natężenie pola magnetycznego.

Wiesz już, że igła kompasu nie wskaże nam dokładnie północny geograficznej. Dlatego aby
ją uzyskać, musimy wskazania kompasu skorygować o wartość deklinacji (zboczenia
magnetycznego). Odchylenia igły magnetycznej w kierunku wschodnim od południka
geograficznego nazywamy deklinacją dodatnią, a ku zachodowi – deklinacją ujemną. Należy
mieć na uwadze, że wartość deklinacji nawet na niedużym obszarze może być różna. Na
terenie Polski wartość ta waha się w granicach 6°.

Deklinacja magnetyczna na obszarze Polski. Stan na 1 sierpnia 2015 r.

Źródło: Englishsquare sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/. Oprac. na podstawie:
h p://www.survival.strefa.pl/trn/m/polska_deklinacje.jpg.

Igła magnetyczna umieszczona na poziomej osi obrotu i ustawiona w płaszczyźnie

południka magnetycznego odchyli się od poziomu o pewien kąt, który nosi nazwę
inklinacji. Linie równych wartości inklinacji na powierzchni Ziemi noszą nazwę izoklin.
Izoklina o wartości zero to inaczej równik magnetyczny.

Znając wartości deklinacji i inklinacji, jesteśmy w stanie określić kierunek pola

magnetycznego w każdym punkcie na Ziemi. Poza wymienionymi elementami zmianie
podlega także natężenie ziemskiego pola magnetycznego. Natężenie pola jest siłą, z jaką
pole działa na umieszczony w nim określony biegun magnetyczny. Natężenie pola
magnetycznego ziemskiego jest bardzo słabe i wnosi około ½ gausa.
Bieguny magnetyczne Ziemi
Źródło: Englishsquare sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Deklinacje magnetyczne na świecie w 2015 r.

Źródło: Na onal Oceanic and Atmospheric Administra on, domena publiczna.

Cechy pola magnetycznego

Pole magnetyczne ziemskie nie jest stałe i ulega zmianom w ujęciu dobowym, rocznym
i wiekowym. Nieznaczne zmiany dotyczą zarówno inklinacji, deklinacji, jak i natężenia pola
magnetycznego. Za ich powstanie odpowiedzialne są głównie zmiany w natężeniu
promieniowania słonecznego. Pole magnetyczne Ziemi ulega także zakłóceniom pod
wpływem tzw. burz magnetycznych.

Normalne pole magnetyczne Ziemi określane jest przez średni rozkład wartości elementów
ziemskiego pola magnetycznego na powierzchni Ziemi. W rzeczywistości poszczególne
elementy pola magnetycznego wykazują liczne odchylenia od pola normalnego i wówczas
mówimy o anomaliach magnetycznych. Anomalie magnetyczne są dość powszechne na
Ziemi, również w Polsce możemy odnaleźć takie miejsca (przede wszystkim w północnej
i wschodniej części kraju). Przyczyn anomalii należy upatrywać w budowie geologicznej.
Silne zakłócenia powodowane są przez złoża niektórych minerałów. Niejednorodna
budowa powierzchni Ziemi jest także powodem powstawania bardzo dużych anomalii
magnetycznych, które nazywamy anomaliami globalnymi. Ich powstanie opisywane jest za
pomocą dipoli utworzonych wokół płynnego jądra Ziemi.

Anomalie magnetyczne i zmiana rozkładu ziemskiego pola magnetycznego

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Rozkład teoretycznych dipoli i ich przemieszczenia w latach 1900–2000
Źródło: Englishsquare sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Znaczenie pola magnetycznego Ziemi

Pole magnetyczne pełni funkcję ochronną dla życia na Ziemi. Polega ona na ograniczeniu
dopływu promieniowania kosmicznego i wiatru słonecznego. Gdyby do Ziemi docierał cały
strumień wiatru słonecznego, utrata atmosfery byłaby znacząco przyspieszona.
Promieniowanie kosmiczne wpływa na mutacje w organizmach żywych, dlatego też jego
wzrost przyspieszyłby tempo ewolucji. Jednocześnie jednak spowodowałby to zwiększenie
liczby organizmów kalekich i zdeformowanych.

Pole magnetyczne wykorzystywane jest przez niektóre gatunki zwierząt do nawigacji.

Najlepszym przykładem są ptaki, które posiadają specyficzny zmysł magnetyczny.
Przypuszcza się, że z uwagi na to, iż pole magnetyczne ulega ciągłym zmianom, ptaki
musiały nauczyć się korygować wskazania swego „biologicznego kompasu” w oparciu
o pozycję Słońca.

Zorze polarne
Wiatr słoneczny, w którego skład wchodzą m.in. cząstki elementarne, jądra wodoru i helu,
dociera z kosmosu do Ziemi. Za sprawą pola magnetycznego i pod wpływem działania siły
Lorentza naładowane cząstki elektryczne krążą wzdłuż linii sił pola magnetycznego, nie
docierając do powierzchni Ziemi. Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia życia
biologicznego na naszej planecie. Dodatkowo w okolicy biegunów magnetycznych
następuje zagęszczenie linii sił pola i wzrost koncentracji jonów. Następstwem tego jest
zmiana kierunku ruchu jonów i zjawisko zorzy polarnej.
Zorza polarna
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Słownik
deklinacja

kąt, o jaki igła magnetyczna odchyla się od południka geograficznego

gaus

jednostka natężenia pola magnetycznego; natężenie wynosi w danym punkcie 1 G, jeśli

na jednostkę masy magnetycznej działa siła jednej dyny; dyna jest siłą nadającą ciału
o masie 1 grama przyspieszenie równe 1 cm/s²

izogony

wykreślane na mapach linie jednakowych deklinacji

magnetometr

urządzenie wykorzystywane do pomiaru wielkości i kierunku, a także zmian pola

mangetycznego
Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem edukacyjnym. Opisz cechy pola magnetycznego Ziemi.

Polecenie 2

Napisz, jak istnienie pola magnetycznego Ziemi wpływa na życie ludzi i zwierząt.

Polecenie 3

Co stałoby się, gdyby zniknęło pole magnetyczne Ziemi? Możesz skorzystać z wiedzy
zawartej w filmie edukacyjnym oraz z dostępnych źródeł informacji.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDTLFzocX

Źródło: reż. K. Poznański.

Film nawiązujący do treści materiału dotyczy źródła, cech i znaczenia pola magnetycznego
Ziemi.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wybierz prawidłową odpowiedź.

W Układzie Słonecznym pole magnetyczne posiadają:

 Wenus, Ziemia, Mars, Saturn, Uran, Neptun.

 Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn.

 Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun.

 Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran.

Ćwiczenie 2 輸

Wybierz prawidłowe dokończenie zdania.

Zorze polarne są obserwowane najczęściej:

na obszarach okołobiegunowych półkuli północnej i południowej, a powstają


w ozonosferze.

w umiarkowanych szerokościach geograficznych, a powstają w górnych warstwach


mezosfery.

na obszarach okołobiegunowych półkuli północnej i południowej, a powstają


w wysokich warstwach termosfery.

na obszarach okołobiegunowych półkuli północnej i południowej, a powstają


w wysokich warstwach troposfery.
Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Powstanie pola magnetycznego Ziemi było bardzo
ważnym czynnikiem, który zadecydował o możliwości  
rozwoju świata organicznego na naszej planecie.
Obecnie w generowaniu pola magnetycznego Ziemi
 
uczestniczy głównie zewnętrzna część planety.
Magnetosfera to sfera oddziaływania ziemskiego pola
 
magnetycznego.
Zasięg magnetosfery jest najmniejszy w kierunku Słońca
 
i wynosi około 60 tys. km.

Ćwiczenie 4 醙

Wyjaśnij, co jest źródłem pola magnetycznego Ziemi.

Ćwiczenie 5 醙

Igła kompasu nie wskaże nam dokładnie północny geograficznej. Aby ją uzyskać, musimy
wskazania kompasu skorygować o wartość deklinacji. Mapa przedstawia deklinacje
magnetyczne w Polsce. Wybierz wartość deklinacji magnetycznej, o którą trzeba
skorygować wskazania igły magnetycznej w Toruniu.

 -5,0°

 -4,50°

 +5,0°

 +4,50°
 Ćwiczenie 6 難

Korzystając z różnych źródeł informacji, scharakteryzuj rolę pasów Van Allena

w zatrzymywaniu cząstek wiatru słonecznego.

Ćwiczenie 7 難
Źródło: Englishsquare sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Położenie biegunów magnetycznych Ziemi na przestrzeni lat

Źródło: Englishsquare sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Ćwiczenie 8 難

Korzystając z różnych źródeł informacji, wyjaśnij, dlaczego w rejonie Kurska występuje silna,
lokalna anomalia magnetyczna.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Źródło, cechy i znaczenie pola magnetycznego Ziemi

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstawa programowa:

III. Dynamika procesów atmosferycznych: pionowa budowa atmosfery, zjawiska i procesy

w atmosferze, przestrzenne zróżnicowanie elementów klimatu, strefy klimatyczne i typy
klimatów.

Uczeń:

1. wykazuje związek między budową atmosfery a zjawiskami i procesami

meteorologicznymi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

określa źródło i cechy pola magnetycznego Ziemi,

omawia znaczenie pola magnetycznego Ziemi,
wyjaśnia występowanie anomalii magnetycznych.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, miniwykład, metody operatywne (praca

z e‐materiałem)
Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, praca całego zespołu
klasowego

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,

fotografie zorzy polarnej (np. z internetu), podręcznik, mapa fizyczna świata lub duży
globus, arkusze papieru, pisaki

Materiały pomocnicze

J. Balon, J. Desperak, Tablice geograficzne, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 88–89.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel przedstawia uczniom zdjęcia zorzy polarnej (można wykorzystać zdjęcie

zawarte w e‐materiale lub dostępne w internecie). Inicjuje pogadankę na jej temat
(cechy charakterystyczne zjawiska, miejsce występowania, sposób powstawania itp.).
Nauczyciel nawiązuje do wiatru słonecznego i magnetosfery.
Następnie nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi uczniów, aby pracując w parach, znaleźli informacje dotyczące źródła
pola magnetycznego Ziemi.
Omówienie pola magnetycznego Ziemi i powiązanie go z występowaniem zórz
polarnych (e‐materiał).
Miniwykład nauczyciela na temat biegunów magnetycznych, ich przemieszczania się –
można wykorzystać e‐materiał.
Uczniowie wskazują na mapie fizycznej świata (lub na dużym globusie) położenie
biegunów magnetycznych na przestrzeni lat 1965–2010 (tabela w części „Przeczytaj”
e‐materiału).
Miniwykład nauczyciela na temat parametrów pola magnetycznego Ziemi.
Wykorzystując e‐materiał, nauczyciel inicjuje dyskusję na temat deklinacji
magnetycznych w Polsce i na świecie; wyjaśnienie terminów: deklinacja, izogony.
Wyjaśnienie anomalii magnetycznych, dlaczego powstają – przykłady, wskazanie ich na
mapie.
Nauczyciel dzieli uczniów na grupy 4–5‐osobowe – ich zadaniem jest zapoznanie się
z filmem edukacyjnym zawartym w e‐materiale i wykonanie poleceń do filmu.
Po upływie określonego przez nauczyciela czasu liderzy poszczególnych grup na
forum klasy prezentują wyniki pracy.
Nauczyciel podsumowuje prace, ewentualnie uzupełnia wypowiedzi uczniów, wyjaśnia
niejasności.

Faza podsumowująca
 Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami.
Następnie nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału
– uczniowie indywidualnie wykonują wybrane ćwiczenia z e‐materiału.
Uczniowie omawiają ćwiczenia, dzielą się swoimi doświadczeniami, nauczyciel w razie
potrzeby wspiera ich.
Na zakończenie nauczyciel zadaje uczniom pytania: co było ciekawe, łatwe, trudne, jak
można wykorzystać informacje poznane na lekcji itp. Nauczyciel ocenia pracę uczniów,
biorąc pod uwagę ich możliwości i zaangażowanie.

Praca domowa

W formie krótkiej wypowiedzi pisemnej uzasadnij, że życie na Ziemi pozbawionej

magnetosfery najprawdopodobniej byłoby niemożliwe.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Film edukacyjny można wykorzystać na lekcji z zakresu rozszerzonego dotyczącej

zależności przyczynowo‐skutkowych, argumentowania, wnioskowania… (I. 7). Film
edukacyjny można wykorzystać także na lekcji z zakresu rozszerzonego dotyczącej
ochronnej roli atmosfery ziemskiej (III. 1).