Jaką rolę pełni pole magnetyczne Ziemi?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jaką rolę pełni pole magnetyczne Ziemi?

Pikist

Czy to nie ciekawe?

Wiesz zapewne, że znajdujemy się stale w obrębie pola magnetycznego, którego źródłem
jest Ziemia. Nie odczuwamy w żaden sposób tego pola – jest słabe, ale nawet 100 000
silniejsze pole magnetyczne (o indukcji 3 T) używane wewnątrz urządzenia do badania
ludzkiego ciała metodą rezonansu magnetycznego nie jest przez nas odczuwalne. Inaczej
jest z ptakami, pszczołami, rybami, waleniami i żółwiami. Posługują się orientacją
magnetyczną w przestrzeni. W swoich ciałach posiadają receptory, które wskazują im
kierunek północny jak igła magnetyczna kompasu.
Rys. a. Pszczoła, w której ciele znajduje się kryształek magnetytu – minerał ferromagnetyczny, który działa jak
maleńki magnes. [Pixabay]

Chociaż ziemskie pole magnetyczne ma niewielką wartość (od 30 do 60 μT), to pełni bardzo
istotną rolę dla naszego życia na Ziemi. Stanowi pewnego rodzaju płaszcz ochronny. Na
czym polega ta ochrona dowiesz się, czytając ten e‐materiał.

Twoje cele

W tym e‐materiale:

poznasz informacje na temat struktury ziemskiego pola magnetycznego i jego źródła,

dowiesz się, co to jest promieniowanie kosmiczne i, w szczególności, wiatr
słoneczny,
zrozumiesz, na czym polega ochronna rola ziemskiego pola magnetycznego przed
promieniowaniem kosmicznym,
dowiesz się, jak powstaje zorza polarna,
wykorzystasz zdobytą wiedzę do rozwiązania problemów i zadań.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Zacznijmy od tego, jaka jest struktura ziemskiego pola magnetycznego. To pole ma
charakter dipolowy, czyli „wygląda” tak, jakby jego źródłem był magnes umieszczony
wewnątrz Ziemi, co można symbolicznie wyobrazić sobie jak na Rys. 1. Linie pola
magnetycznego przebiegają z południa na północ. Widzimy to obserwując zachowanie igły
magnetycznej kompasu, która ustawia się biegunem północnym zgodnie z liniami
ziemskiego pola, czyli na północ. Tam zatem znajduje się biegun południowy S naszego
hipotetycznego magnesu umieszczonego wewnątrz Ziemi.

Rys. 1. Linie pola magnetycznego Ziemi.

Czy rzeczywiście we wnętrzu naszej planety znajduje się taki ukryty magnes, który na
przykład w postaci skał magnetycznych wytwarzałby takie pole? To jest niemożliwe ze
względu na bardzo wysokie temperatury panujące we wnętrzu Ziemi, dużo wyższe od
temperatury Curie – granicznej temperatury, do wartości której materiały
ferromagnetyczne mogą być magnesami, czyli mogą wytwarzać pole magnetyczne.

Co zatem jest źródłem ziemskiego pola magnetycznego? Obecnie uczeni skłaniają się do
przyjęcia, że ziemski magnetyzm jest skutkiem prądów elektrycznych w płynnym żelazie,
z którego składa się zewnętrzne jądro Ziemi, znajdujące się ok. 3,5 tys. km pod
powierzchnią naszej planety.
Spróbujemy teraz odpowiedzieć na pytanie, przed czym chroni nas pole magnetyczne
Ziemi i na czym polega ta ochrona.

Z kosmosu nadlatują do nas wysokoenergetyczne, naładowane cząstki (nawet

o prędkościach rzędu prędkości światła w próżni). Są to przede wszystkim protony (90%),
jądra helu i elektrony. Ten strumień cząstek nazywa się promieniowaniem kosmicznym.
Źródła tego promieniowania są różnej natury. Najbardziej energetyczne (nawet o energiach
40 mln razy większych, niż uzyskiwane przez nas w największym akceleratorze cząstek
LHC) pochodzą spoza naszej galaktyki, ale są też cząstki, których źródła leżą w naszej
galaktyce. Są też cząstki pochodzące ze Słońca, tworzące tzw. wiatr słoneczny. Te ostatnie
mają najniższe energie.

Wiele cząstek promieniowania kosmicznego pochodzenia galaktycznego nie dociera nawet

do ziemskiej magnetosfery. Tarczę chroniącą Ziemię stanowi pole magnetyczne Słońca
i wiatr słoneczny, który jako strumień poruszających się naładowanych cząstek, (prąd
elektryczny) wytwarza własne pole magnetyczne. Nie będziemy tu jednak zajmować się tą
tarczą ochronną. Powiemy jedynie, że obecnie w 2020 roku, podczas istniejącego minimum
aktywności Słońca, co skutkuje zmniejszeniem jego pola magnetycznego i wiatru
słonecznego, dociera do nas więcej cząstek promieniowania galaktycznego. Na szczęście
nie cierpimy z tego powodu, bowiem chroni nas w pewien sposób atmosfera, ale np. stacja
kosmiczna ISS odczuwa zwiększenie promieniowania. Jak działa atmosfera? Spójrz na Rys.
2.

Rys. 2. Promieniowanie kosmiczne – pierwotne i wtórne. [Źródło: Simon Swordy, Public domain, via Wikimedia
Commons]
Wysoko w atmosferze (w jonosferze) wysokoenergetyczne cząstki promieniowania
kosmicznego zderzają się z atomami gazów atmosferycznych i wytwarzają całe kaskady
różnych cząstek (tzw. kosmiczne promieniowanie wtórne), z których zdecydowana
większość nie dociera nawet do powierzchni Ziemi, a te, które docierają, nie są już tak
wysoce energetyczne i szkodliwe dla organizmów żywych.

Ziemskie pole magnetyczne chroni nas przede wszystkim przed promieniowaniem

kosmicznym o mniejszej energii – cząstkami wysyłanymi przez Słońce w postaci wiatru
słonecznego.

Jak to się dzieje? Otóż ziemskie pole jest niejednorodne, ma kształt przypominający
„butelkę magnetyczną” (zobacz Rys. 3.), co stanowi dla poruszających się, naładowanych
cząstek pułapkę.

Rys. 3. Naładowana cząstka poruszająca się po linii śrubowej w niejednorodnym polu magnetycznym może
zostać uwięziona, poruszając się tam i z powrotem pomiędzy obszarami o silniejszym polu na obu końcach.
Zwróć uwagę na składowe sił Lorentza działające wzdłuż osi symetrii pola na cząstkę, gdy znajduje się ona
w obszarze silniejszego pola.

Wiemy, że pole magnetyczne przy biegunach ma bardziej zagęszczone linie magnetyczne

niż w okolicach równika magnetycznego. Więc mamy jakby postawioną pionowo i wygiętą
„butelkę magnetyczną”. Naładowana cząstka wpadając w takie pole porusza się wokół linii
tego pola, na skutek siły magnetycznej, po linii śrubowej i gdy dociera do obszaru silnego
pola w pobliżu bieguna magnetycznego, jest z niego wypychana – gwałtownie zmienia
kierunek ruchu. Przy drugim biegunie dzieje się to samo i cząstka oscyluje pomiędzy
biegunami (jakby zwierciadłami magnetycznymi), pokonując drogę od bieguna do bieguna
w ciągu kilku sekund. Jest to symbolicznie przedstawione na Rys. 4.
Rys. 4. Cząstka pokonująca drogę od bieguna do bieguna.

Oczywiście mamy do czynienia z ogromną liczbą tak poruszających się cząstek, co

próbowano przedstawić na Rys. 4. w prawej jego części. Tak więc w przestrzeni kosmicznej
wokół Ziemi można wyróżnić obszary wypełnione poruszającymi się w charakterystyczny
sposób cząstkami. Gdybyśmy dokonali przekroju tej przestrzeni, to można byłoby (jak na
Rys. 5.) wyróżnić te obszary w postaci „obwarzanków” zwanych, od odkrywcy, pasami Van
Allena (lub pasami radiacyjnymi).

Rys. 5. Pasy Van Allena; czerwony kolor oznacza największą koncentrację poruszających się cząstek.

Widoczne są dwa pasy – wewnętrzny, znajdujący się w odległości (1‐12) tys. km

i zewnętrzny, w odległości (13‐60) tys. km od powierzchni Ziemi. Zawierają głównie
wysokoenergetyczne elektrony, wewnętrzny także protony. W bezpiecznym obszarze
pomiędzy pasami, gdzie jest stosunkowo małe zagęszczenie wysokoenergetycznych
cząstek, znajdują się orbity satelitów i sond kosmicznych.
Czy cząstki uwięzione są w pułapce magnetycznej już na stałe? Nie, zwłaszcza tam, gdzie
pasy radiacyjne zbliżają się do Ziemi, mogą następować zderzenia cząstek z atomami
rozrzedzonej atmosfery. Dzieje się tak zwłaszcza podczas dużej aktywności Słońca. Same
pasy radiacyjne ulegają wtedy znacznej deformacji (mogą się połączyć) i zbliżają się wtedy
silnie w okolicach podbiegunowych do Ziemi. Podczas wyrzutu materii ze Słońca wysyłane
w stronę Ziemi potężne strumienie elektronów i protonów powodują, że w obszarach
bliskich biegunom magnetycznym, w których cząstki zwykle są odbijane, powstaje silne
pole elektryczne. Pole to przeciwdziała odbiciu i kieruje elektrony w dół do atmosfery
ziemskiej. Zderzają się one z atomami i cząsteczkami gazów atmosfery powodując ich
świecenie. Tak powstaje piękne zjawisko fizyczne – zorza polarna (zobacz na Rys. 6., 7. i 8.).

Rys. 6. Aurora Australis – zorza wokół bieguna południowego (zdjęcie satelitarne z widoczną Antarktydą
w centrum). [Źródło: NASA, Public domain, via Wikimedia Commons]

Rys. 7. Rys. 8.

Słowniczek
Pole magnetyczne

(ang.: magnetic field) – stan przestrzeni charakteryzujący się działaniem siły, zwanej siłą
magnetyczną (Lorentza), na poruszający się ładunek umieszczony w tej przestrzeni bądź
na obiekt obdarzony momentem magnetycznym; wielkością charakteryzująca pole
magnetyczne jest wektor indukcji magnetycznej
→
B.
Linie pola magnetycznego

(ang.: magnetic line of induction) – poglądowy obraz tego pola. Przebieg linii

odzwierciedla układ wektorów indukcji magnetycznej
→
B w przestrzeni. W każdym,
dowolnym punkcie linii pola zaczepiony jest wektor
→
B , styczny do tej linii.
Ferromagnetyzm

(ang.: ferromagnetism) – zjawisko, w którym materia wykazuje własne, spontaniczne

namagnesowanie. Jest jedną z najsilniejszych postaci magnetyzmu i jest odpowiedzialny
za większość magnetycznych zachowań spotykanych w życiu codziennym. Jest podstawą
istnienia wszystkich magnesów trwałych. Temperatura Curie – powyżej tej temperatury
T
ferromagnetyki tracą swoje właściwości (nie mogą być magnesami). Dla żelaza C = 1043
K, dla tlenku żelaza TC = 858 K.
Siła magnetyczna

(ang.: magnetic force) – inaczej zwana siłą Lorentza (ściślej jej częścią magnetyczną) jest
siłą działającą na poruszający się ładunek w polu magnetycznym; opisana jest równaniem
→ →
F mag = q ⋅ (→v × B ), gdzie q jest ładunkiem (z uwzględnieniem znaku), →v jest
→
wektorem prędkości ładunku a  B jest wektorem indukcji magnetycznej w punkcie,
w którym znajduje się ładunek.
Wartość tej siły obliczana jest w następujący sposób: Fmag = q vB
⋅ sin ∢( v B ),
→ →
,

a kierunek wyznacza się stosując regułę prawoskrętną, co symbolicznie pokazano na

rysunku.
Animacja 3D

Jaką rolę pełni pole magnetyczne Ziemi?

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjeAWA9eT

Zapoznaj się z animacją

Polecenie 1

Elektron wpadł w obszar pola magnetycznego i porusza się z tą samą szybkością, co przedtem.
Dlaczego pole magnetyczne nie zmienia wartości jego prędkości?

Polecenie 2

Sprawdź, że wielkość B = √ ρωσ ma wymiar T i oszacuj jej wartość dla ω = 2π rad/24 h,

ρ ≈ 104   mkg , σ ≈ 107 Ωm1 .
3

Ciekawostka

Jak widać, w przytoczonym powyżej wzorze nieobecna jest stała grawitacji; nie oznacza
to wcale, że w realnych rozwiązaniach (badanych jakościowo bądź uzyskiwanych
numerycznie) indukcja ziemskiego pola magnetycznego od G nie zależy. Stała ta jest
obecna w równaniu ruchu cieczy (równanie Naviera‐Stokesa) oraz w pewnej innej stałej
bezwymiarowej stowarzyszonej z tym równaniem, tzw. liczbie Rayleigha.

Polecenie 3

Polecenie 1. wydaje się być mało związane z tematem, ale jedną pożyteczną obserwację wnosi.
Jaką? (Wsk.: zasada zachowania pędu.)
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Najprostszą ochroną magnetyczną przed cząstkami, które nadlatują w kierunku prostopadłym

do linii indukcji pola magnetycznego, jest zwierciadło magnetyczne pokazane na rysunku. Jest
to obszar jednorodnego pola magnetycznego o odpowiedniej wartości indukcji magnetycznej
i odpowiedniej szerokości. Narysuj w zeszycie możliwe tory i sprawdź swoje przewidywania

a/ protonu i

b/ elektronu w obszarze pola magnetycznego i po wyjściu z niego, jeśli działa ono jak
zwierciadło.
Ćwiczenie 2 輸

Na rysunku pokazano w przekroju pasy Van Allena. Połącz cyfrę na rysunku z odpowiednim
tekstem legendy.

Odp.: 1 – ,2– ,3– ,4– ,5–

ziemska oś magnetyczna obszar z torami orbit satelitów i stacji kosmicznych

oś obrotu Ziemi zewnętrzny pas radiacyjny wewnętrzny pas radiacyjny

Ćwiczenie 3 醙

Najprostszą ochroną magnetyczną przed cząstkami, które nadlatują w kierunku prostopadłym

do linii indukcji pola magnetycznego jest zwierciadło magnetyczne pokazane na rysunku. Jest
to obszar jednorodnego pola magnetycznego o odpowiedniej wartości indukcji magnetycznej
i odpowiedniej szerokości. Oblicz, jaką szerokość d powinna mieć taka warstwa pola
magnetycznego dla protonu wpadającego w obszar pola z prędkością 0,1c, jeśli wartość
indukcji magnetycznej wynosi 20 μT. Wynik podaj z dokładnością do czterech cyfr
znaczących..

Odp.: d > km.

Ćwiczenie 4 輸

Jeszcze raz zwierciadło magnetyczne. Ale teraz elektron porusza się skośnie do granicy pola
magnetycznego (zobacz rysunek); jednak w płaszczyźnie prostopadłej do linii pola. Rozważ, czy
w tej sytuacji pole magnetyczne mogłoby zadziałać jak zwierciadło i stanowić barierę dla
elektronu? Narysuj w zeszycie tor dla obu przypadków.
Ćwiczenie 5 輸
Wybierz właściwe dokończenie zdania. Gdyby oś ziemskiego pola magnetycznego przekręciła
się o 90°, to zorze polarne

 będą występować w okolicach ziemskiego równika

 przestałyby występować

 będą występować w okolicach kół podbiegunowych

Ćwiczenie 6 醙

W zadaniu 1., 2. i 4. była mowa o ochronnej roli warstwy jednorodnego pola magnetycznego,
które odbija naładowane cząstki. W jakim przypadku takie pole nie spełniałoby swojej roli?

Ćwiczenie 7 輸

Wskaż z listy poniżej promieniowanie kosmiczne o najwyższych energiach cząstek.

 promieniowanie kosmiczne pochodzące ze Słońca

 promieniowanie kosmiczne pochodzące z Naszej Galaktyki

 promieniowanie kosmiczne pochodzące z odległych galaktyk

Ćwiczenie 8 醙
Proton i elektron w padają w obszar jednorodnego pola magnetycznego z ta samą prędkością
pod tym samym kątem. Ich tory są liniami śrubowymi. Wybierz właściwe dokończenie zdania,
uwzględniając fakt, ze związek mas obu cząstek jest następujący: mp ≈ 2000me .

Ruchy cząstek będą się od siebie różniły:

 kierunkiem ruchu okrężnego

 torem ruchu

 torem ruchu i kierunkiem ruchu okrężnego

Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji:
Imię i nazwisko
Nina Tomaszewska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Jaką rolę pełni pole magnetyczne Ziemi?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk
oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
6) tworzy teksty, tabele, diagramy lub wykresy, rysunki
schematyczne lub blokowe dla zilustrowania zjawisk bądź
problemu; właściwie skaluje, oznacza i dobiera zakresy osi;
Podstawa 7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
programowa:
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
6) tworzy teksty, tabele, diagramy lub wykresy, rysunki
schematyczne lub blokowe dla zilustrowania zjawisk bądź
problemu; właściwie skaluje, oznacza i dobiera zakresy osi;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. analizuje strukturę Ziemskiego pola magnetycznego

i podaje jego źródło,
Cele operacyjne: 2. wyjaśnia, czym jest promieniowanie kosmiczne
i w szczególności wiatr słoneczny,
3. tłumaczy, na czym polega ochrona rola ziemskiego pola
magnetycznego przed promieniowaniem kosmicznym,
4. podaje mechanizm powstawania zorzy polarnej.

Strategie nauczania: blended ‐ learning

Metody nauczania: wykład informacyjny wspomagany pokazem multimedialnym

Formy zajęć: praca w zespole klasowym

niniejszy e‐materiał + komputer z rzutnikiem lub tablety do

Środki dydaktyczne:
dyspozycji każdego ucznia

Materiały
-
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel pyta uczniów o ziemskie pole magnetyczne – jaką ma strukturę i co jest jego
prawdopodobnym źródłem. Zadaje pytanie, czy odczuwamy to pole; skąd wiemy, o jego
istnieniu. Mówi o magnetycznej orientacji przestrzennej niektórych zwierząt.

Faza realizacyjna:
Nauczyciel opowiada uczniom o promieniowaniu kosmicznym, a w szczególności
o wietrze słonecznym – co to jest i skąd pochodzi. Następnie przypomina uczniom, jak
porusza się naładowana cząstka w jednorodnym polu magnetycznym. Dobrze byłoby,
aby w zakresie rozszerzonym uczniowie wcześniej spotkali się z e‐materiałem
„Analizujemy tor cząstki naładowanej w jednorodnym polu magnetycznym”. Nauczyciel
mówi o działaniu niejednorodnego pola o kształcie „butelki magnetycznej” i pyta
uczniów, czy ziemskie pole magnetyczne nie ma takiego charakteru. W tym momencie
przydatne będzie zastosowanie obejrzanej wspólnie animacji.
Następnie nauczyciel opowiada uczniom o powstawaniu zorzy polarnej i warunkach jej
najlepszej widoczności. Pokazuje zdjęcia i filmy z Internetu.

Faza podsumowująca:

W fazie podsumowującej nauczyciel powinien wraz z uczniami rozwiązać zadania: 1, 2, 3

(zakres rozszerzony), 4, i 8 z zestawu ćwiczeń.

Praca domowa:

Uczniowie utrwalają wiedzę i zdobyte umiejętności przez rozwiązanie w domu zadań 5,

6 i 7 z zestawu ćwiczeń.

Wskazówki
metodyczne
Można animację zadać uczniom do obejrzenia w domu i wrócić
opisujące różne
do niej na następnej lekcji sprawdzając poziom zrozumienia.
zastosowania danego
multimedium