Czy siła grawitacji jest siłą dośrodkową?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Czy siła grawitacji jest siłą dośrodkową?

Czy to nie ciekawe?

Planety krążą dookoła Słońca po orbitach zbliżonych do okręgów, podobnie jak satelity
dookoła planet. Taki ruch jest możliwy tylko dzięki istnieniu pewnej siły, zwanej siłą
dośrodkową. Co to za siła? O tym w niniejszym materiale.
Rys. a. Ruch satelity (np. Księżyca) dookoła Ziemi jest możliwy dzięki istnieniu siły dośrodkowej.

Twoje cele

Zapoznanie się z treścią materiału sprawi, że:

dowiesz się, czym jest i jaką rolę pełni siła dośrodkowa,

zrozumiesz, jakie prawa rządzą ruchem ciał po okręgu,
ocenisz, czy siła grawitacji ma charakter siły dośrodkowej,
zastosujesz poznane informacje do rozwiązywania problemów rachunkowych.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Rozpatrując ruch po okręgu możemy zauważyć, że kierunek i zwrot wektorów prędkości
i przyspieszenia ulegają nieustannie zmianie. Dodatkowo, jeśli potraktujemy ten ruch jako
jednostajny, to możemy zapisać, że siła dośrodkowa wyraża się za pomocą wzoru:

mv2
Fd = (1)
r
gdzie:

Fd– siła dośrodkowa [N],

m – masa krążącego ciała [kg],

m
v – prędkość krążącego ciała [ ],
s
r – promień okręgu będącego torem ruchu ciała [m].

Gdyby tej siły nie było, ciało poruszałoby się po linii prostej. Można to łatwo pokazać.
Wystarczy wziąć ciężarek zawieszony na nitce i go rozkręcić. Dopóki trzymamy nitkę –
ciężarek będzie zakreślał w powietrzu okrąg. Jeśli jednak puścimy nitkę – ciężarek odleci,
a jego torem ruchu będzie linia prosta (przynajmniej początkowo, bo o dalszym ruchu
ciężarka zadecyduje również ziemskie przyciąganie, które zmieni tor ruchu w parabolę).

W przypadku obrotu masy zawieszonej na nitce omawianą siłą jest siła naciągu nici.
A w przypadku ruchu planet? Jaka siła pełni funkcję dośrodkowej? Przyjrzyj się uważnie
temu, co przedstawia Rys. 1. Otóż w tym przypadku funkcję siły dośrodkowej pełni siła
grawitacji, z jaką gwiazda centralna przyciąga krążące dookoła niej planety (analogicznie
wygląda to dla satelitów krążących dookoła planet). Wyraża się ona wzorem:

Mm
Fg = G (2)
r2
w którym:

G – uniwersalna stała grawitacyjna,

M – masa gwiazdy [kg],

m – masa planety [kg],

r – odległość ciał [m].

Rys. 1. W ruchu planet dookoła Słońca siła grawitacyjna ma charakter siły dośrodkowej. [Źródło: Harman
Smith and Laura Generosa (nee Berwin), graphic ar sts and contractors to NASA's Jet Propulsion Laboratory,
with Pluto removed by User:Frokor / Public domain]

Przyrównując prawe strony wyrażeń [1] i [2], możemy zapisać, że:

mv 2
G Mm
r =
r 2
(3)

Dzieląc obustronnie przez masę m i mnożąc przez odległość r otrzymujemy:

v2
= G Mr (4)

Możemy więc wyznaczyć prędkość krążącego ciała:

v = √G Mr (5)

Pozostaje nam jednak jeszcze jedno ważne pytanie: jak to się dzieje, że krążące planety nie
spadają na Słońce, skoro są przez nie przyciągane siłą grawitacji, która powoduje
powstawanie przyspieszenia skierowanego do środka orbity? Spójrzmy na to z nieco innej
perspektywy. Gdyby nie było siły grawitacyjnej, planety (zgodnie z pierwszą zasadą
dynamiki Newtona) oddalałyby się od Słońca ruchem jednostajnym prostoliniowym.
Niewielkie przyciąganie spowodowałoby jedynie małe zakrzywienie toru ruchu w stronę
Słońca, jednak ostatecznie planeta by odleciała. Okazuje się, że tak nie jest, bo siła
grawitacji „blokuje” planecie możliwość odlotu, spełniając tym samym rolę siły dośrodkowej.
Podobnie dzieje się w przypadku planet podwójnych, jak np.: Ziemia i Księżyc. Zgodnie
z prawami dynamiki Newtona ciało może poruszać się po okręgu tylko wtedy, gdy działa na
nie siła dośrodkowa. Gdyby na ciała niebieskie nie działała żadna siła, ciała te musiałyby
pozostawać w spoczynku lub poruszać się po liniach prostych ruchem jednostajnym.
Planety dzięki grawitacji poruszają się wokół Słońca po torach zbliżonych do okręgów.

Ciałom niebieskim nie grożą więc powszechne kolizje dlatego, że ruch planety czy
satelity jest spadkiem swobodnym, w którym prędkość jest cały czas prostopadła do
działającej siły.

Słowniczek
planety podwójne

(ang.: double planet) układ składający się z dwóch obiektów o masie planetarnej.
W Układzie Słonecznym są to: Ziemia i Księżyc oraz Pluton i Charon.

siła dośrodkowa

(ang.: centripetal force) siła powodująca zakrzywienie toru ruchu ciała skierowana do
wnętrza okręgu, po którym porusza się to ciało.

siła grawitacyjna

(ang.: force of gravity) oddziaływanie o charakterze przyciągającym istniejące pomiędzy

ciałami posiadającymi masę, zależne od iloczynu mas i kwadratu odległości pomiędzy ich
środkami.

satelita geostacjonarny

(ang.: geostationary satellite) sztuczny satelita umieszczony na orbicie okołoziemskiej

znajdującej się nad równikiem na wysokości 35 786 km, znajdujący przez cały czas się nad
tym samym punktem równika (jego okres obiegu równy jest okresowi obrotu Ziemi wokół
osi).
Film samouczek

Czy siła grawitacji jest siłą dośrodkową?

Niniejszy film pozwoli Ci zrozumieć rolę, jaką odgrywa siła grawitacji w ruchu po okręgu,
a także ukaże zależności matematyczne rządzące tym ruchem.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D917VXwlo

Wysłuchaj ścieżki lektorskiej.

Polecenie 1

Zastanów się, jak zmieni się okres obrotu poruszającego się satelity dookoła planety, gdy jego
odległość od środka planety wzrośnie n-krotnie?

Uzupełnij

Polecenie 2

Odrzutowiec leci z szybkością 134,1 m/s po prostoliniowym torze. W pewnej chwili skręca,
przez chwilę poruszając się po łuku okręgu w płaszczyźnie równoległej do Ziemi. Jaki musi być
promień łuku, aby pilot i odrzutowiec doznali przyspieszenia o wartości 1g w kierunku do
środka kołowego toru? Wynik podaj w km, z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Znając szybkość odrzutowca, wykorzystaj wzór na przyspieszenie dośrodkowe do obliczenia

promienia okręgu.

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ćwiczenie 2 醙

Przyczyną ruchu planet dookoła Słońca jest występowanie siły dośrodkowej. Wskaż zdania
prawdziwe dotyczące tej siły.

 Siła dośrodkowa ma wartość większą niż siła grawitacji.

 Prędkość, z jaką planeta obiega Słońce, jest niezależna od masy tej planety.

W ruchu planet dookoła Słońca siłą dośrodkową jest siła oddziaływania


grawitacyjnego pomiędzy Słońcem a planetą.

 Siła dośrodkowa nie zależy od masy krążącej dookoła Słońca planety.

Ćwiczenie 3 輸

Wiedząc, że siła oddziaływania grawitacyjnego pomiędzy Saturnem a Słońcem wynosi około

38,5⋅10 21 N, podaj wartość siły dośrodkowej działającej na Saturna w jego ruchu dookoła
Słońca. Wynik zapisz w postaci a,b⋅10 c N.

Odpowiedź: ⋅10 N

Ćwiczenie 4 輸

Zanim poznano prawa rządzące ruchem planet dookoła Słońca, wysuwano różne hipotezy na
ten temat. Autorem jednej z nich był Robert Hook. Sugerował on, że ruch planet jest
połączeniem ich skłonności do poruszania się po linii prostej (którą jest styczna do okręgu)
oraz skłonności do dążenia do środka. Wybierz obraz, który najtrafniej ilustruje ten pogląd.

  

Ćwiczenie 5 輸
Oblicz prędkość liniową, z jaką satelita poruszający się po orbicie odległej o h = 200 km od
powierzchni Ziemi, obiega naszą planetę. Przyjmij, że promień Ziemi wynosi RZ = 6370 km,
a jej masa MZ = 6⋅10 24 kg. Wynik podaj w km/s w zaokrągleniu do dwóch cyfr znaczących.

km
v=
s
Ćwiczenie 6 難
Wiedząc, że satelita geostacjonarny obiega Ziemię w czasie równym jej okresowi obrotu,
określ na jakiej wysokości nad powierzchnią naszej planety znajduje się jego orbita. Przyjmij,
że masa Ziemi wynosi MZ = 6⋅10 24 kg, a jej promień RZ = 6370 km. Wynik podaj
w kilometrach w zaokrągleniu do liczb całkowitych.

h= km

Ćwiczenie 7 醙

Ile razy mniejszy jest ciężar ciała kosmonauty na Księżycu od jego ciężaru na Ziemi? Pamiętaj,
że stosunek mas Księżyca i Ziemi wynosi MK MZ
/ = 1/81, 23, natomiast stosunek ich
R R
promieni K / Z = 0, 273.

Uzupełnij

Ćwiczenie 8 醙
Wiedząc, że sztuczny satelita Ziemi obiega ją w czasie 105 minut krążąc na wysokości 1000
km nad jej powierzchnią, oszacuj masę Ziemi. Przyjmij, że promień naszej planety wynosi 6370
km. Wynik zapisz w postaci a⋅10 b kg.

M= ⋅10 kg.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Ewelina Kędzierska

Przedmiot: Fizyka

Siła grawitacji jako siła dośrodkowa w ruchu planet

Temat zajęć:
dookoła Słońca

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne:

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy:
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
III. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:
2) wskazuje siłę grawitacji jako siłę dośrodkową w ruchu po
orbicie kołowej; oblicza wartość prędkości na orbicie
Podstawa programowa:
kołowej o dowolnym promieniu; omawia ruch satelitów
wokół Ziemi.

Zakres rozszerzony - wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem.
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
III. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:
2) wskazuje siłę grawitacji jako siłę dośrodkową w ruchu po
orbicie kołowej; oblicza wartość prędkości na orbicie
kołowej o dowolnym promieniu; omawia ruch satelitów
wokół Ziemi.
 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane
kompetencje kluczowe:
informacji,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. dowie się, czym jest i jaką rolę pełni siła dośrodkowa,

Cele operacyjne:
2. zrozumie, jakie prawa rządzą ruchem ciał po okręgu,
3. oceni, czy siła grawitacji ma charakter siły
dośrodkowej,
4. zastosuje poznane informacje do rozwiązywania
problemów rachunkowych.

Strategie nauczania: IBSE

merytoryczna dyskusja wprowadzająca, obserwacja,

Metody nauczania:
rozmowa kierowana

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach

Środki dydaktyczne: tablica multimedialna / rzutnik

Materiały pomocnicze: -

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel rozpoczyna lekcję poprzez zaciekawienie uczniów tematem, np. poprzez

opowiedzenie o ruchu planet Układu Słonecznego bądź pokazania symulacji
prezentującej ten ruch. Następnie, zadaniem nauczyciela jest rozpoznanie wiedzy
wyjściowej uczniów w kontekście realizowanego tematu oraz nawiązanie do tej wiedzy
w merytorycznej dyskusji wprowadzającej (może to być także rozmowa kierowana na
temat wielkości opisujących ruch po okręgu – należy tutaj wspomnieć, czym jest okres,
częstotliwość, siła dośrodkowa, przyspieszenie dośrodkowe, a także przypomnieć
uczniom wzór na obwód koła). Uczniowie powinni przedstawić posiadane informacje
na temat pola grawitacyjnego, które poznali na poprzednich lekcjach.

Faza realizacyjna:
 Konstruowanie wiedzy z zakresu nowego tematu:
– nauczyciel przypomina uczniom wzór na siłę dośrodkową oraz siłę grawitacyjną,
a następnie wiąże te wzory ze sobą,
– uczniowie słuchają nauczyciela,
– jeden z uczniów (ochotnik bądź osoba wytypowana przez nauczyciela) porównuje
przedstawione zależności i przekształca je tak, by wyznaczyć z nich prędkość v,
– pozostali uczniowie przypatrują się przeprowadzanym operacjom
matematycznym, prosząc o wyjaśnienie kwestii problemowych lub niezrozumiałych
(jeżeli takie są),
– nauczyciel zachęca uczniów do zadawania pytań,
– nauczyciel odpowiada na pytania uczniów, koryguje ich odpowiedzi, ewentualnie
naprowadza na właściwy trop.
Kolejny etap lekcji obejmuje rekonstruowanie wiedzy uczniów:
– uczniowie na podstawie informacji uzyskanych od nauczyciela rozwiązują
samodzielnie zadania (mogą być to zadania zawarte w niniejszym materiale),
– uczniowie dobierają się w pary i sprawdzają sobie nawzajem rozwiązania zadań
próbując omówić ewentualne problemy,
– nauczyciel podchodzi do każdej z par i sprawdza wyniki pracy.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel przeprowadza z uczniami rozmowę, podczas której omawiają rozwiązywane

w trakcie lekcji zadania. Dodatkowo powinien sprowokować uczniów do wskazania
problemów napotkanych w czasie samodzielnej pracy.

Praca domowa:

Zadaniem uczniów jest zapoznanie się z filmem samouczkiem dołączonym do

niniejszego materiału oraz wykonać dwa zadania rachunkowe wskazane przez
nauczyciela (mogą to być zadania dołączone do niniejszego materiału).

Wskazówki
metodyczne opisujące Film samouczek może być wykorzystany do samodzielnej
różne zastosowania pracy ucznia na lekcji.
danego multimedium: