Zlodowacenie Tatr

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Zlodowacenie Tatr

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com.

Na początku czwartorzędu, w plejstocenie, klimat – choć powoli – zaczął się widocznie

oziębiać (ok. 1°C na 2000 lat). W Europie w kierunku południowym wolno przesuwała się
granica śniegów i lodów arktycznych. Wielki lądolód spływający z północy pokrył większą
część Europy, w tym prawie całą Polskę, opierając się o wyloty dolin karpackich. Spadek
temperatury w górach spowodował obniżenie granicy wiecznego śniegu. Dodatkowo
zwiększyła się ilość opadów śniegowych, a śnieg przestał topnieć w lecie – powoli zaczęły
tworzyć się pola firnowe, które dały początek lodowcom spływającym w dół dolin górskich.

Twoje cele

Określisz, kiedy w Tatrach występowały lodowce.

Scharakteryzujesz przebieg poszczególnych zlodowaceń.
Wskażesz formy rzeźby pozostawione przez lodowce.
Przeczytaj

Zlodowacenia wpływające na rzeźbę powierzchni Polski, w tym także na rzeźbę Tatr, miały
miejsce w plejstocenie. Niektóre źródła mówią o trzech zlodowaceniach, według innych
było ich aż osiem. Najstarsze zlodowacenie, które objęło całe terytorium Polski (po Sudety
i Karpaty), to zlodowacenie południowopolskie, nazywane również zlodowaceniem Sanu.
Kolejne obniżenie temperatury przyczyniło się do powstania zlodowacenia
środkowopolskiego (Odry) i ostatniego zlodowacenia – północnopolskiego (Wisły).

Mimo że zasięg każdego z ostatnich zlodowaceń przesuwał się bardziej na północ, oddalał
się więc od obszaru Tatr, to właśnie ze zlodowacenia północnopolskiego pochodzi
najwięcej materiału morenowego w tych górach. Każde zlodowacenie zaznaczyło się
bardziej od poprzedniego, ponieważ pogłębiały się istniejące już kotły lodowcowe i mogły
powstawać większe pole firnowe.

Obecnie w Tatrach w strefie klimatu umiarkowanego granica wiecznego śniegu, czyli linii,
powyżej której mogą tworzyć się lodowce górskie, znajduje się na wysokości 2200–2300
m n.p.m. Jednak mimo sprzyjających warunków klimatycznych w Tatrach nie występują
lodowce. Dzieje się tak, ponieważ szczyty wznoszące się powyżej granicy wiecznego śniegu
mają stromo nachylone stoki, gdzie śnieg nie zalega, gdyż zsuwa się na niższe partie.
W trakcie zlodowacenia Sanu granica ta znajdowała się na wysokości 1250–1300 m n.p.m.,
dzięki czemu mogły tworzyć się pola firnowe na terenach mniej stromych. Mimo że
zlodowacenie Sanu miało największy zasięg, w Tatrach lodowce powstawały przede
wszystkim w dolinach rzecznych, gdzie rejony gromadzenia się śniegu i powstawania pól
firnowych były ograniczone, a tym samym słabiej rozwijały się jęzory lodowcowe. Podczas
zlodowacenia środkowopolskiego granica wiecznego śniegu była już na wysokości 1450–
1500 m n.p.m. Ze zlodowaceniem związane są materiały fluwioglacjalne w północnej
i południowej części Tatr. Materiał fluwioglacjalny z tego zlodowacenia możemy zauważyć
w Dolinie Białej Wody, w górnej części Doliny Chochołowskiej i Kościeliskiej oraz
w środkowej części Doliny Suchej Wody.

Podczas zlodowacenia Wisły granica wiecznego śniegu przebiegała na wysokości 1500–

1600 m n.p.m. Podczas tego zlodowacenia w Tatrach występowały największe lodowce
górskie. Z tego okresu pochodzą spotykane dzisiaj żłoby polodowcowe, kotły polodowcowe,
moreny denne, boczne, środkowe, czołowe oraz terasy denne w dolinach tatrzańskich,
a także stożki napływowe u ich wylotów. Największy lodowiec znajdował się w Dolinie
Białki i miał długość około 14 km.
Mapa Tatr (zlodowacenia południowopolskiego)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie ne g.p, [online], dostępny w internecie: h ps://ne g.pl/news/127075/geografia-
niezwykla-mapa-krakowskich-naukowcow, licencja: CC BY-SA 3.0.

Lodowiec Białki
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie J. Zasadni, Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia,
dostępne w internecie:
h ps://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf, licencja: CC BY-SA
3.0.

Na obszarze Tatr objętym zlodowaceniem, w najwyższych częściach dolin, powstały pola

firnowo‐lodowe, które utworzyły kotły lodowcowe, a czasem, rozrastając się, niszczyły
grzędy międzydolinne, tworząc cyrki lodowcowe i amfiteatry lodowcowe. Z form tych
wypływały jęzory lodowcowe, które modelowały wcześniejsze doliny V‐kształtne, nadając
im kształt litery „U”. Jęzory spływały żłobami w obniżenia dolin, a swój zasięg kończyły
nieznacznie poza Tatrami. Miejscami tworzyły niewielkie lodowce przedgórskie. Lodowce
niosły ze sobą materiał zwietrzelinowy i osadzały go w postaci moren.
Formy rzeźby polodowcowej znajdujące się w Tatrach to:

dolina U‐kształtna, czyli dolina przekształcona przez wypływające z pól firnowych

jęzory lodowcowe, której przekrój poprzeczny przypomina literę „U”. Dolina ma strome
zbocza i poszerzone, dość szerokie dno. W miejscu, w którym znajdował się jęzor
lodowca, dolina jest wygładzona, pokryta rysami, natomiast powyżej tej wysokości
posiada ostre, postrzępione formy wytworzone przez wietrzenie fizyczne. Przykłady
takich dolin w Tatrach to Dolina Białej Wody, Dolina Roztoki, Dolina Gąsienicowa;
dolina zawieszona – to polodowcowa dolina boczna, która opada stromym stokiem do
doliny głównej;
kocioł polodowcowy, cyrk, kar, czyli zamknięcie doliny w kształcie kotła ograniczonego
z trzech stron ścianami skalnymi, od niższego odcinka oddzielonego ryglem. Kary
często wypełnione są jeziorami karowymi, do najbardziej znanych w Tatrach należą:
Morskie Oko, Czarny Staw pod Rysami, Wielki Staw, Mały Staw, Czarny Staw
Gąsienicowy;
morena, czyli forma terenu usypana z materiału niesionego przez lodowiec.
Wyróżniamy: moreny czołowe, denne, boczne i środkowe. W Tatrach moreny czołowe
często tworzą zapory zamykające jeziora (np. morena przy Morskim Oku);
muton – ogładzone i porysowane przez lodowiec garby i wzgórki skalnego podłoża,
występują często na progach dolin i cyrków, np. mutony w Dolinie Pięciu Stawów
Spiskich, znajdujące się po słowackiej stronie Tatr.


Morskie Oko
Źródło: A. Socha, dostępny w internecie: h ps://pixabay.com, domena publiczna.

Słownik
cyrk lodowcowy

półkoliste lub owalne zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi stokami (ścianami),
a z czwartej – ryglem skalnym; powstaje powyżej granicy wiecznego śniegu w wyniku
erozyjnej działalności lodowca górskiego
lodowiec

wolno płynąca masa lodu powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu;

lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi i drugim po oceanach
wody na świecie

morena

materiał skalny transportowany lub osadzony przez lodowiec bądź lądolód

zlodowacenie

okres, w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem

Symulacja interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z symulacją przedstawiającą wycofywanie się lodowca z Doliny Pięciu Stawów
Polskich. Opisz przebieg deglacjacji.

Polecenie 2

Na podstawie symulacji i innych dostępnych źródeł informacji wskaż dwa jeziora lodowcowe
znajdujące się obecnie w Tatrach, które powstały wskutek deglacjacji lodowca Doliny Pięciu
Stawów Polskich.
Symulacja 1

Etapy powstawania kotłów lodowcowych w Dolinie Pięciu Stawów

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DyRVDwHrd

Wycofywanie się lodowca z Doliny Pięciu Stawów Polskich

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz, które z wymienionych jezior leżą w obrębie karów lodowcowych.

 Czarny Staw pod Rysami

 Wielki Staw Polski

 Jezioro Turawskie

 Jezioro Łebsko

Ćwiczenie 2 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Cyrk lodowcowy powstał w wyniku erozji.  
Po północnej stronie Tatr zasięg lodowców był większy niż
 
na południu.
W trakcie trwania zlodowacenia Wisły granica wiecznego
 
śniegu przebiegała na wysokości 1300–1400 m n.p.m.
W dolinach tatrzańskich dominuje przede wszystkim
 
materiał morenowy z ostatniego zlodowacenia.

Ćwiczenie 3 輸
Źródło: Ciacho5, CC BY-SA 3.0, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=19729669
ToSter, CC BY 3.0, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3932969
domena publiczna
Tamerlan, Domena publiczna, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1088948.
Ćwiczenie 4 醙

Na rysunku przedstawiono przekrój podłużny lodowca górskiego. Oceń, czy poniższe

stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Źródło: A. Dylikowa, D. Makowska, T. Olszewski, Ziemia i człowiek, WSiP, Warszawa 1993.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Zasięg pola firnowego oznaczono na rysunku literą B.  
Morenę czołową oznaczono na rysunku numerem 2.  
Granica wiecznego śniegu znajduje się na wysokości 1500
 
m n.p.m.
Ćwiczenie 5 醙

Na fotografii przedstawiono dolinę w górach. Pomarańczową linią podkreślono profil

poprzeczny doliny.

Źródło: J. Opioła (zmodyfikowane), dostępny w internecie: h ps://pl.wikipedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Podaj nazwę procesu przedstawionego na fotografii. Opisz jego przebieg.

Ćwiczenie 6 醙

Na rysunkach od 1. do 3. przedstawiono rozwój rzeźby gór następujący w wyniku działalności

lodowców górskich.


1.
Źródło: J. Flis, Wstęp do geografii fizycznej, WSiP, Warszawa 1988.

Korzystając z rysunków, wykaż, że działalność lodowców przekształca rzeźbę gór. Podaj

przynajmniej dwa argumenty.

Ćwiczenie 7 醙

Wymień trzy warunki, które muszą być spełnione, aby powstał lodowiec górski.
Ćwiczenie 8 難

Na rysunku przedstawiono rozmieszczenie lodowców w Tatrach w plejstocenie podczas

ostatniego zlodowacenia.

Grubość pokrywy lodowej podczas plejstoceńskiego zlodowacenia Tatr

Źródło: J. Zasadni, Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia, dostępne w internecie:
h ps://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf, tylko do użytku
edukacyjnego.

Zaznacz czynnik, który miał wpływ na różny zasięg lodowców w plejstocenie w zachodniej
i wschodniej części Tatr.

Niższe położenie nad poziomem morza granicy wiecznego śniegu w zachodniej


części Tatr.

 Występowanie łagodniejszych stoków górskich w zachodniej części Tatr.

W zachodniej części Tatr mniejsza liczba dolin rzecznych, którymi spływały jęzory

lodowców.

 Granica wiecznego śniegu leżąca na niższych wysokościach w zachodniej części Tatr.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Magdalena Filewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Zlodowacenie Tatr

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa III

Podstawa programowa

XIII. Związki między elementami środowiska przyrodniczego na wybranych obszarach Polski: gór, wyżyn,
nizin, pojezierzy i pobrzeży.

Uczeń:

1) przedstawia cechy rzeźby i wyjaśnia wpływ procesów wewnętrznych i zewnętrznych na ukształtowanie

powierzchni głównych jednostek fizycznogeograficznych Polski.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

określa, kiedy w Tatrach występowały lodowce,

charakteryzuje przebieg poszczególnych zlodowaceń,
wskazuje formy rzeźby pozostawione przez lodowce.

Strategie nauczania: asocjacyjna, emocjonalna

Metody i techniki nauczania: blended learning, pogadanka

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik, atlas świata, mapa Polski, mapa Tatr

Materiały pomocnicze:

Dylikowa A., Makowska D., Olszewski T., Ziemia i człowiek, WSiP, Warszawa 1993.

Flis J., Wstęp do geografii fizycznej, WSiP, Warszawa 1988.

Zasadni J., Topografia Tatr podczas maksimum ostatniego zlodowacenia, dostępne w internecie:
https://ekoportal.gov.pl/fileadmin/Ekoportal/Konferencja/2015/prezentacje/0.13_Jerzy_Zasadni_AGH.pdf
(dostęp 28.06.2021).

PRZEBIEG LEKCJI
Faza wprowadzająca

Czynności wstępne (powitanie, sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie pracy domowej).

Wprowadzenie do tematu. Przypomnienie pojęć: lodowiec , granica wiecznego/wieloletniego śniegu,
zlodowacenie. Pogadanka w interakcji z uczniami na temat czynników sprzyjających powstawaniu
lodowców górskich.
Przedstawienie celów lekcji.

Faza realizacyjna

Korzystając z części „Przeczytaj” e‐materiału i dostępnych źródeł informacji, uczniowie wyjaśniają, ile
było zlodowaceń w Tatrach, jak przebiegały poszczególne zlodowacenia, jak kształtowała się granica
wiecznego śniegu w czasie poszczególnych zlodowaceń i jakie formy pozostawiły po sobie lodowce.
Nauczyciel wyświetla uczniom symulację interaktywną, z której dowiadują się, jak przebiegał proces
deglacjacji oraz o formach, które pozostawił po sobie lodowiec.
Uczniowie podzieleni na grupy wykonują polecenie do symulacji interaktywnej. Nauczyciel czuwa nad
przebiegiem pracy uczniów.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie wiedzy poprzez rozwiązanie ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Nauczyciel przypomina cele zajęć.
Nauczyciel ocenia pracę uczniów podczas lekcji, biorąc pod uwagę ich zaangażowanie i możliwości.

Praca domowa

Wykonanie wskaznaych przez nauczyciela ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Dokonanie analizy form polodowcowych.
Wskazanie sposobu powstawania form polodowcowych akumulacyjnych i erozyjnych.
Wyjaśnienie, dlaczego w Tatrach nie ma lodowców górskich.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Symulacja interaktywna zawarta w e‐materiale pozwala na przejrzyste przekazanie tematu, systematyzuje

wiedzę i wpływa na jej poszerzenie. Może zostać wykorzystana przy realizowaniu e‐materiału Tatry. Może
zostać kontekstowo wykorzystana podczas lekcji poświęconych procesowi powstawania i występowaniu
lodowców (zakres podstawowy: IV. 5), rzeźbotwórczej działalności lodowców (zakres podstawowy: V. 3) oraz
zlodowaceniom (zakres rozszerzony: V. 2).