Występowanie i formy krasu węglanowego

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Występowanie i formy krasu węglanowego

Źródło: Pixabay License, dostępny w internecie: pixabay.com.

Mimo że występowanie zjawisk krasowych często łączone jest z Bałkanami, to formy

krasowe występują również w Europie Zachodniej. Jednym z miejsc obfitujących w formy
krasowe jest O jo Guareña, jaskinia znajdująca się w Hiszpanii, w Górach Kantabryjskich,
jedna z najdłuższych jaskiń w tym rejonie.
Ojo Guareña
Źródło: R. Lumbreras, licencja: CC BY-SA 2.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Twoje cele

Omówisz warunki występowania zjawisk krasowych i formy krasu węglanowego.

Wskażesz obszary występowania krasu węglanowego na świecie i w Polsce.
Rozpoznasz i scharakteryzujesz formy krasu węglanowego powierzchniowego oraz
podziemnego na podstawie opisów, schematów i fotografii.
Przeczytaj

Warunkiem wystąpienia zjawisk krasowych jest obecność w podłożu skał podatnych na

procesy rozpuszczania przez wodę. Do skał krasowiejących należą przede wszystkim skały
osadowe węglanowe oraz skały siarczanowe i chlorkowe, które omówiono
w materiale „Występowanie i formy krasu solnego i gipsowego”.

Skałami węglanowymi są: wapień, dolomit, margiel, trawertyn i kreda. Ich nazwa pochodzi
od grupy minerałów budujących te skały. Czyste skały węglanowe zbudowane są z kalcytu –
CaCO3 – lub z kalcytu i dolomitu – CaMg(CO3)2.. Skały te są dość powszechne w skorupie
ziemskiej, zajmują bowiem około 20 mln km2 powierzchni, tj. 12% powierzchni lądów.

Zjawiska krasowe można podziwiać w wielu regionach, zwłaszcza w Eurazji i Ameryce

Północnej. Charakterystyczny krajobraz krasu węglanowego wzbudzał zainteresowanie
uczonych już w starożytności, ale dopiero w XIX wieku powstały pierwsze naukowe
opracowania tego zagadnienia. Z tego okresu pochodzą publikacje z badań prowadzonych
w północnej części Gór Dynarskich. Od znajdującej się tu wyżyny Kras pochodzi
powszechnie używana nazwa tych zjawisk.

W Europie kras wapienny występuje głównie w regionie śródziemnomorskim, szczególnie

w łańcuchu gór systemu alpejskiego, począwszy od Gór Betyckich przez Alpy po Góry
Dynarskie i Karpaty. W Polsce występuje kilka obszarów krasu węglanowego. Formy
krasowe można podziwiać w Tatrach, Pieninach, Sudetach, Górach Świętokrzyskich,
a także na Wyżynie Krakowsko‐Częstochowskiej oraz na Roztoczu. Najbardziej
spektakularne krajobrazy krasowe pochodzą jednak z regionów tropikalnych Azji
Południowo‐Wschodniej (Chin, Wietnamu, Tajlandii) czy Ameryki Środkowej (Meksyku,
Kuby).
Występowanie skał krasowiejących na Ziemi
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie gsi.ie, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powierzchniowy kras w skałach węglanowych

Wszędzie tam, gdzie na powierzchni ziemi odsłonięte są skały węglanowe, może zachodzić
proces krasowienia. Rodzaj występujących na powierzchni form zależy od wielkości
obszaru, jaki zajmują skały, ich składu mineralnego oraz ukształtowania terenu i budowy
geologicznej (np. spękania skał ułatwiają proces rozpuszczania).

W pierwszym etapie rozwoju zjawisk krasowych na powierzchniach powstają tzw.

mikroformy, czyli formy o małych rozmiarach, mierzonych w milimetrach czy
centymetrach. Przykładem jest ospa krasowa, którą tworzą miniaturowe zagłębienia,
często przybierające kształt kolisty. Większe, mierzone w decymetrach, owalne i okrągłe
formy określamy mianem miseczek, jamek i kociołków krasowych, które powstały
w wyniku oddziaływania wody (rozpuszczanie) na płaskim terenie.

Na powierzchniach stoków spływające strużki wód deszczowych rozpuszczają skałę

liniowo, zgodnie z nachyleniem terenu. Powtarzający się proces odpowiada za formowanie
się podłużnych zagłębień – bruzd, o przebiegu zgodnym ze spadkiem stoku. Zagęszczenie
bruzd krasowych prowadzi do powstania żłobków krasowych. Rozmiary żłobków
krasowych mogą być mierzone w centymetrach, ale zdarza się, że osiągają one głębokości
dochodzące do kilku metrów. Wraz z ich pogłębianiem formują się ostre lub zaokrąglone
krawędzie oddzielające sąsiadujące żłobki. Takie podłużne grzbiety noszą nazwę żeber
krasowych.

Licznie występujące mikroformy krasowe pokrywające duże powierzchnie skał

węglanowych nazywane są lapiazem krasowym. Najlepiej wykształcone lapiazy występują
na rozległych i płaskich wychodniach skał wapiennych.

Wraz z postępującym procesem rozpuszczania, formy krasu powierzchniowego

powiększają swoje rozmiary. Najbardziej charakterystyczną formą są lejki lub leje krasowe.
Są to owalne zagłębienia o średnicy od kilku do kilkuset merów, o charakterystycznym
przekroju, któremu zawdzięczają nazwę. Mogą powstawać na kilka sposobów: w wyniku
rozpuszczania skał powierzchniowych, wymywania skał leżących głębiej i osiadania gruntu
nad takim miejscem lub zapadania się gruntu nad podziemnymi pustkami, np. jaskiń. Na
obszarach gęsto rozmieszczonych lejów krasowych z czasem dochodzi do zaniku
oddzielających je krawędzi. Wydłużone obniżenia utworzone z połączenia kilku
sąsiadujących lejów krasowych to uwały.

Formy krasu powierzchniowego

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Długotrwała działalność procesów krasowych może również wykształcić formy rzeźby

osiągające długość nawet kilkudziesięciu kilometrów i zajmujących powierzchnię kilku
tysięcy km2. Forma rzeźby terenu w kształcie misy lub kotliny krasowej, posiadająca płaskie
dno i otoczona ze wszystkich stron ścianami skalnymi, to polje krasowe. Ogromne polja są
typowym elementem krajobrazu Półwyspu Bałkańskiego, szczególnie Chorwacji, Słowenii
i Serbii, w Górach Dynarskich. Płaskie dna polji, wypełnione osadami rzecznymi, sprzyjają
rozwojowi rolnictwa i stąd wzięła się ich nazwa. W językach południowosłowiańskich słowo
polje oznacza bowiem pole.

Do form utworzonych przez rzeki płynące po podłożu krasowiejących skał należą doliny,
wąwozy i kaniony krasowe. Typową doliną krasową jest Dolina Prądnika w O jcowskim
Parku Narodowym. W grubym na 200 m kompleksie skał wapiennych przez tysiące lat
potoki wyżłobiły głębokie doliny o charakterze jarów czy wąwozów krasowych. Ich
głębokość dochodzi miejscami do 100 m, a nad ich dnem górują strome, wapienne ściany.
W miejscach, gdzie doliny się zwężają, powstawały bramy skalne. Niekiedy filary bram
skalnych połączone są skalnym mostem.

Proces rozpuszczania skał przez wodę powoduje obniżanie się powierzchni terenu, jednak
ze względu na różną odporność skał nie zachodzi on równomiernie. W niektórych
miejscach w obrębie dolin, uwałów czy polji występują wysokie formy skalne. Takie
zachowane skałki wapienne, wyrastające ponad otaczający teren, nazywamy ostańcami
krasowymi. Mogą przybierać one różne, często oryginalne kształty: iglic, maczug, baszt.
Najbardziej znanym w Polsce jest Maczuga Herkulesa – skała o wysokości dochodzącej do 12
m i charakterystycznie zwężonej podstawie, której zawdzięcza kształt i nazwę.
W O jcowskim Parku Narodowym znajdują się również inne ostańce krasowe, np. Igła
Deotymy czy Biała Rękawica. Licznie występujące ostańce są wyróżnikiem krajobrazu Jury
Krakowsko‐Częstochowskiej. W klimatach tropikalnych ostańce krasowe przybierają postać
wysokich, kopulastych wzniesień, górujących ponad prawie płaskim terenem. Takie formy
rzeźby nazywamy mogotami. Wnętrza tych wzgórz są silnie skrasowiałe i często znajdują
się w nich jaskinie. Spektakularny krajobraz tzw. krasu wieżowego tworzą zespoły mogotów
w pobliżu chińskiego miasta Guilin. Podobne krajobrazy występują również na Kubie
i w Wietnamie.

Galeria zdjęć. Formy krasu powierzchniowego


Skupiska mogotów tworzą wyjątkowy krajobraz krasu wieżowego prowincji Guilin (Chiny).
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: pixabay.com.

Woda na obszarach krasowych

Aby mogły zaistnieć procesy krasowe, niezbędna jest obecność wody. Właściwości skał
krasowych nie sprzyjają jednak tworzeniu się gęstej sieci rzecznej ani obecności jezior na
powierzchni terenu. Woda opadowa z łatwością wnika w spękaną powierzchnię skał
węglanowych i przesącza się w głąb warstw skalnych. Te same cechy skał mogą powodować
zanikanie płynących po powierzchni strumieni i potoków. Pod powierzchnię ziemi mogą
wpływać nawet potężne rzeki. Miejsca takie określane są jako ponory.

Płynąc już pod powierzchnią ziemi, wody rzeczne nadal wypłukują kalcyt i uczestniczą
w formowaniu korytarzy i jaskiń. Po pokonaniu wielu metrów czy kilometrów podziemne
strumienie i rzeki mogą ponownie wypłynąć na powierzchnię terenu, tworząc źródła. Nie
przypominają one jednak typowych źródeł, z których wypływa niewielka ilość wody. Źródła
te charakteryzują się znaczną wydajnością, z tego względu wyróżniono je jako odrębną
kategorię źródeł – źródła krasowe (wywierzyska). Przykładem wywierzyska jest Źródło
Lodowe wypływające w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach.

Ciekawym przykładem zjawisk hydrologicznych jest występowanie jezior krasowych. Tego

rodzaju jeziora powstają w lejach i zapadliskach krasowych, których dno zostało
uszczelnione innymi osadami. Liczne tego typu zbiorniki możemy oglądać w Polsce na
Polesiu Zachodnim, na zlokalizowanym tu Pojezierzu Łęczyńsko‐Włodawskim. Wyjątkowym
przykładem jezior krasowych są Jeziora Plitwickie – jedna z głównych atrakcji
turystycznych Chorwacji. Tworzą one kaskadę jezior powstałych dzięki osadzeniu się
trawertynu, który należy do form krasu powierzchniowego lub podziemnego jako martwica
wapienna w sąsiedztwie ciepłych źródeł. Skała ta buduje groble oddzielające poszczególne
jeziora. Na progach oddzielających zbiorniki tworzą się urokliwe wodospady.

Zespół krasowych Jezior Plitwickich

Źródło: Pablo BM, licencja: CC BY-SA 2.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.
Galeria zdjęć. Woda na obszarach krasowych


Ponor – miejsce zanikania wód powierzchniowych w warstwach krasowiejących skał
Źródło: Pvanderloewe, licencja: CC BY 3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Podziemny kras w skałach węglanowych

Wykorzystując system spękań w warstwach skalnych, wody opadowe i powierzchniowe
infiltrują i wpływają pod powierzchnię ziemi. W wyniku rozpuszczania skał przez wodę
następuje powiększanie się pionowych szczelin i z czasem powstają w ich miejscu kominy
lub studnie krasowe, dzięki którym woda opadowa dostaje się pod powierzchnię Ziemi.
Łączą one ze sobą kolejne poziomy jaskini i mogą mieć od kilku do kilkuset metrów
wysokości. Za najgłębszą znaną studnię krasową uważana jest jaskinia Vrtoglavica
w Słowenii o głębokości ponad 600 metrów. Cechą różniącą kominy od studni jest ich
szerokość oraz kształt. Komin przybiera kształt zwężający się w górnej części, natomiast
studnia krasowa zachowuje na całej swej wysokości zbliżoną średnicę. W klimatach
tropikalnych studnie krasowe mogą osiągać niekiedy średnicę kilkudziesięciu metrów,
tworząc ogromne okrągłe struktury.
Elementy jaskiń
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie M. Szelerewicz, A. Górny, Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, PTTK „Kraj”,
Warszawa–Kraków 1986.

Ciekawostka

W klimatach tropikalnych zapadliska krasowe mogą mieć średnicę kilkuset metrów

i osiągać podobną głębokość. Posiadają strome, niemal pionowe ściany skalne, a samo
zapadlisko zalane jest przez wodę. Nazywane są cenote. Formy takie spotykane są np. na
półwyspie Jukatan w Meksyku. Współcześnie są wielką atrakcją turystyczną tych miejsc,
ale w przeszłości stanowiły również źródło wody dla zamieszkujących te tereny Majów.
Pełniły wówczas również funkcje religijne – wrzucano do nich różnorodne dary
w ofierze bogom, w tym ofiary ze zwierząt i ludzi.
 Cenote nieopodal Chichén Itzá – świętego miasta Majów.
Źródło: L. Miguel Bugallo Sánchez, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Natrafiając na warstwy skał różniących się odpornością, wody podziemne przestają

infiltrować, a zaczynają formować podziemne strumienie. Płynące podziemne potoki
wypłukują warstwy skał i odpowiadają za powstawanie chodników i korytarzy
jaskiniowych. W miejscach szczególnie spękanych z czasem powstają jaskinie oraz groty.

W wyniku rozpuszczającej działalności wody, trwającej wiele tysięcy lat, powstają

wielopoziomowe systemy jaskiniowe. Łączna długość ich korytarzy może wynosić nawet
kilkaset kilometrów. Za najdłuższą jaskinię świata uważana jest obecnie Jaskinia Mamucia
w USA, o długości 651 km. Najgłębszą jest z kolei Jaskinia Wieriowkina w Gruzji mająca
2 212 m głębokości. Dane dotyczące długości i głębokości jaskiń są często aktualizowane,
ponieważ kolejne ekspedycje speleologów odkrywają kolejne poziomy i nowe korytarze.

Podczas przesączania się przez skały woda rozpuszcza kalcyt. Transportuje go w formie
roztworu na niższe poziomy. W chwili, gdy woda natrafia na pustkę w skałach, np. jaskinię,
zmieniają się warunki fizykochemiczne. Następuje „odgazowanie” wody, a pozbawiony
dwutlenku wody roztwór staje się nasycony i rozpoczyna się proces wytrącania kalcytu.
W ten sposób powstają nacieki jaskiniowe, które mogą powstawać na stropach jaskini, jej
ścianach oraz na dnie. Nacieki jaskiniowe powstające na stropie, przybierające postać
kalcytowych sopli, to stalaktyty. W sprzyjających warunkach mogą osiągać nawet 10
m długości. Wyjątkową formą stalaktytów są makarony, czyli cieniutkie, kalcytowe rurki.
Z połączenia sąsiadujących stalaktytów lub z wytrącania kalcytu na ścianach jaskini tworzą
się draperie skalne. Kapiące ze stropu jaskini krople wody, upadając na dno jaskini, formują
kalcytowe wypustki, stożki czy słupy nazywane stalagmitami. Najwyższe stalagmity mają
nawet 50 m wysokości. Po połączeniu wydłużającego się stalaktytu z wyrastającym ku
niemu stalagmitem może powstać stalagnat, czyli kolumna naciekowa. Wśród form
krasowych wyróżnia się nacieki, czyli osad wapienny na ścianach jaskini, który powstał
w wyniku wytrącania się węglanu wapnia w warunkach parowania wody. Niekiedy nacieki
są zabarwione, czego powodem jest występowanie metali w wodzie.

Na dnie jaskiń z wytrącającego się węglanu wapnia powstają progi otaczające baseny
wypełnione wodą. Zbiorniki wodne z płaskim dnem to misy martwicowe. Na dnie takich
jezior może zachodzić wytrącanie się kalcytu w postaci małych, okrągłych lub owalnych
kulek kalcytowych, zwanych perłami jaskiniowymi (pizolity).

Wszystkie nacieki jaskiniowe „dekorują” wnętrza jaskiń. Te, które posiadają najlepiej
wykształconą szatę naciekową, stają się atrakcją turystyczną obszarów krasowych.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie M. Szelerewicz, A. Górny, Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, PTTK „Kraj”,
Warszawa–Kraków 1986.

Galeria zdjęć. Formy krasu podziemnego

 

Studnia krasowa
Źródło: B. Stansberry, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Słownik
speleolog

(grotołaz) osoba, która turystycznie, sportowo lub naukowo zajmuje się jaskiniami

speleologia

nauka o jaskiniach

wychodnia skał

obszar występowania skały na powierzchni terenu

naciek

osady powstałe w wyniku wytrącania się substancji mineralnej z roztworu wodnego

Grafika interaktywna

Polecenie 1

Na podstawie schematu scharakteryzuj formy krasu występujące na powierzchni i pod

powierzchnią terenu. Pogrupuj przedstawione formy w zależności od dominującego procesu
– niszczenia (rozpuszczania) lub akumulacji minerałów. Wyjaśnij różnicę między genezą form
krasu powierzchniowego i podziemnego.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Grafiki w panelach: Banco de Imágenes Geológicas, flickr.com, licencja: CC BY-NC-SA 2.0; R. Schichtl, commons.wikimedia.org,
licencja: CC BY-SA 3.0; Tcie, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 2.5; Janmad, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-
SA 2.5; S ck, commons.wikimedia.org, licencja: GFDL 1.2; domena publiczna, pixabay.com; Banco de Imágenes Geológicas,
flickr.com, licencja: CC BY-NC-SA 2.0; Korona b, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0; Freak-Line-Community,
commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0; M. Gertkemper, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 2.0; T. Helfrich,
commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 2.5; Banco de Imágenes Geológicas, flickr.com, licencja: CC BY-NC-SA 2.0; D.
Bunnell, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wśrod podanych skał zaznacz skały węglanowe, w których mogą występować zjawiska
krasowe.

 Wapień.

 Dolomit.

 Margiel.

 Piaskowiec.

 Kreda pisząca.

 Węgiel kamienny.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz kolorem zielonym formy krasu podziemnego.

zielony

stalaktyt, mogot, żebra krasowe, draperie skalne, studnia krasowa, lapiaz

Ćwiczenie 3 輸

Uszereguj wymienione formy krasu powierzchniowego od formy o najmniejszej wielkości do

zajmującej największą powierzchnię.

polje 

lej krasowy 

ospa krasowa 

uwał 

Ćwiczenie 4 醙

Rozwiąż krzyżówkę, wpisując odpowiednie terminy.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Podłużne bruzdy powstałe na pochyłych powierzchniach skał krasowych.

2. Forma powstała z połączenia kilku pobliskich lejów krasowych.
3. Rozległa forma w postaci kotliny o płaskim dnie, ograniczona ze wszystkich stron
wyraźnymi zboczami.
4. Forma krasowa, którą jest Maczuga Herkulesa.
5. Rodzaj nacieku jaskiniowego powstającego na stropie jaskini.
6. Ogromne krasowe wzgórze o obłym kształcie. Charakterystyczne dla krasu w strefie
tropikalnej.
Ćwiczenie 5 醙

Źródło: J. Opioła, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0; E. Gómez Fernández, commons.wikimedia.org, licencja: CC
BY-SA 3.0; Por los caminos de Málaga, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.0; mikroskops, commons.wikimedia.org,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6 醙

Zaznacz cechy charakterystyczne dla sieci hydrologicznej na obszarach krasowych.

 Duża liczba stałych strumieni i rzek na powierzchni terenu.

 Mała liczba stałych strumieni i rzek na powierzchni terenu.

 Występowanie licznych wywierzysk.

 Dominacja odpływu podziemnego.

 Brak ponorów.

Ćwiczenie 7 難

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Występowanie i formy krasu węglanowego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstawa programowa

V. Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych: najważniejsze wydarzenia

w dziejach Ziemi, minerały, geneza i wykorzystanie skał, procesy rzeźbotwórcze i ich
efekty (wietrzenie, erozja, transport, akumulacja, ruchy masowe), odkrywka geologiczna.

Uczeń:

5) charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego i chemicznego, krasowienia oraz opisuje

produkty i formy powstałe w wyniku tych procesów;

8) dostrzega prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów geologicznych na Ziemi,

wykorzystując technologie geoinformacyjne.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wyjaśnia, jakie warunki są konieczne do występowania zjawisk krasowych,

wymienia formy krasu węglanowego,
wskazuje obszary występowania krasu węglanowego na mapie świata,
rozpoznaje i opisuje formy krasu powierzchniowego,
rozpoznaje i opisuje formy krasu podziemnego.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, mapa mentalna, metody operatywne (praca
z grafiką interaktywną, tekstem e‐materiału, analiza map)

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca na forum klasy

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,

podręcznik, zdjęcia jaskini krasowej, atlas, mapa fizyczna świata i mapa fizyczna Polski,
arkusze papieru, pisaki

Materiały pomocnicze

Klimaszewski M., Geomorfologia, PWN, Warszawa 1978.

Książkiewicz M., Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1979.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć poprzez przypomnienie procesów

wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego. Przedstawienie uczniom zdjęć
dowolnej jaskini. Pogadanka: z którym wietrzeniem jest związana ta forma? jak
powstała?
Nauczyciel przedstawia temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z tekstem wprowadzenia e‐materiału.

Na jego podstawie nauczyciel przeprowadza pogadankę dotyczącą procesów
krasowych: jak przebiega proces krasowienia skał; skały, w których zachodzą te
procesy; miejsca ich występowania na świecie (analiza mapy zawartej w e‐materiale).
Uczniowie wskazują na mapie fizycznej świata oraz mapie fizycznej Polski wymienione
w e‐materiale miejsca występowania skał krasowiejących, nauczyciel może podać
jeszcze dodatkowe przykłady.
Nauczyciel dzieli uczniów na grupy, których zadaniem jest opracowanie mapy
mentalnej dotyczącej efektów procesów krasowych. Dobrze byłoby, gdyby była parzysta
liczba grup: wówczas połowa grup ma za zadanie opracować formy krasu
powierzchniowego, druga połowa – krasu podziemnego.
Grupy otrzymują duże arkusze papieru i pisaki, uczniowie na środku zapisują „Formy
krasu powierzchniowego” lub „Formy krasu podziemnego”.
Uczniowie korzystają z tekstu e‐materiału (nie zaglądają na razie do grafiki
interaktywnej), podręcznika – dyskutują i wykonują mapę mentalną (mogą być rysunki,
schematy, słowa, tekst).
Po upływie określonego przez nauczyciela czasu liderzy grup prezentują najpierw
mapy myślowe dotyczące krasu powierzchniowego.
 Nauczyciel podsumowuje te plakaty, podkreśla formy pojawiające się w każdej pracy
i te, które być może pojawiły się tylko w jednej z grup.
Następnie zostają przedstawione mapy myślowe dotyczące form krasu podziemnego.
Nauczyciel podobnie podsumowuje te plakaty.
Wspólnie z uczniami nauczyciel wybiera najciekawsze (w treści i formie) prezentacje
zagadnienia, ocenia je.
Następnie nauczyciel prosi uczniów o otwarcie grafiki interaktywnej – grupy, które
opracowały mapę myśli z formami krasu powierzchniowego, mają zadanie
scharakteryzować zaznaczone na grafice formy krasu podziemnego, a grupy
opracowujące formy krasu podziemnego charakteryzują formy krasu
powierzchniowego – nauczyciel zadaje pytania na forum klasy.
Dopiero po sprawdzeniu, ile uczniowie zapamiętali z prezentacji, nauczyciel pozwala
odczytać informacje i obejrzeć zdjęcia poszczególnych form krasowych zawartych
w grafice.

Faza podsumowująca

Nauczyciel wprowadza uczniów do ćwiczeń zawartych w e‐materiale – w zależności

od tempa pracy uczniowie indywidualnie wykonują kilka wskazanych przez
nauczyciela ćwiczeń.
Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami – ocenia
pracę uczniów, ich zaangażowanie.
Uczniowie dzielą się swoimi doświadczeniami, mówią, co było dla nich łatwe, trudne,
ciekawe, do czego mogą wykorzystać zdobyte informacje.

Praca domowa

Uzupełnij tabelę. Wpisz regiony geograficzne Polski, w których zachodzą procesy

krasowe i rozszerz o informacje, jakie formy krasu powierzchniowego i podziemnego
występują na podanych obszarach (tabela do pobrania w załączniku).
Praca domowa – tabela do pobrania
Plik o rozmiarze 28.85 KB w języku polskim

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafikę interaktywną można wykorzystać w czasie lekcji dotyczącej procesów wietrzenia

(zakres podstawowy: V. 3) oraz na lekcji powtórzeniowej z działu dotyczącego procesów
geologicznych i geomorfologicznych (zakres rozszerzony: V). Można ją również
wykorzystać podczas lekcji dotyczącej środowiska przyrodniczego Polski (zakres
podstawowy: XIV. 4).