Budujca dziaalno rzek

Wody nale do gwnych czynnikw rzebotwrczych powierzchni Ziemi. Efekty tej

dziaalnoci zale od spadku rzeki, uwarunkowanego uksztatowaniem terenu, iloci
pyncej wody oraz budowy geologicznej podoa.
Szczeglnie obfite deszcze dostarczaj na 1 km2 powierzchni litosfery tysic ton wody.
Woda ta szybko tworzy liniowe spywy, obic przy tym teren. Pojawiaj si rnych
rozmiarw bruzdy i rozcicia bd nawet doliny, koczce si w strefach utraty siy nonej
wd stokami napywowymi.
Rnica wysokoci midzy rdem rzeki a jej ujciem decyduje o intensywnoci
wcinania si rzeki w podoe. Gdy ta rnica wysokoci ulegnie zmniejszeniu, tempo
wcinania si rzeki maleje. W dolnym odcinku nastpuje akumulacja (czyli osadzanie)
niesionego materiau.
Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi
mniej wody oraz w odcinku ujciowym. W wyniku akumulacji tworz si achy, np. achy
meandrowe, mielizny, widoczne przy niszych stanach wody, a w biegu dolnym materia
niesiony przez rzek osadza si przy jej ujciu. Gboko zbiornika wodnego, do ktrego
uchodzi rzeka, oraz uksztatowanie jego dna w duej mierze decyduje o rodzaju ujcia
rzeki. Rwnie duy wpyw na rodzaj ujcia maj pywy morskie.
Ujcie deltowe tworz si gdy dno zbiornika wodnego, do ktrego uchodzi rzeka, obnia
si agodnie i nie wystpuj w nim silne ruchy wody (pywy). Rzeka pynie bardzo powoli,
materia rzeczny osadza si wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika a do
powierzchni wody. Rzeka wydua wtedy swj bieg, rozdziela si na szereg ramion, a z
osadw buduje na powierzchni stoek napywowy, zwany delt. Okrelenia tego uy po
raz pierwszy w staroytnoci Herodot, ktry zauway podobiestwo rwniny przy ujciu
rzeki do greckiej litery - delty. Najwiksze delty wiata tworz rzeki : Amazonka - okoo
100 tys. km2, Ganges i Brahmaputra - okoo 150 tys. km2, Lena okoo 30 tys. km2, Nil ,
Dunaj, Woga (dla porwnania, delta Wisy ma powierzchni 3,6 tys. km2). Delty z
zalenoci od iloci niesionego przez rzeki materiau rosn z rn szybkoci, np. delta
rzeki Pad powiksza si rocznie o okoo 70 m, delta rzeki Kury o okoo 300 m, a delta
Missisipi o okoo 80 m rocznie. Najszybciej rosnc jest delta rzeki Terek wpadajcej do
Morza Kaspijskiego (500 m/rok). Bardzo czsto delty rzek pyncych na rwninach cz
si, tworzc ogromne niziny nadmorskie np. rzeki Huand - ho, Jangcy utworzyy rwnin
nadmorsk o powierzchni prawie 400 tys. km2. W delcie powstaj bardzo urodzajne gleby
(np. pokryty madami obszar Wisy zwany uawami Wilanymi). Kopalne delty z dawnych
epok geologicznych s czsto miejscem wystpowania z wgla , ropy, nafty i gazu
ziemnego.
Ujcie lejkowate (estuaria) tworz si, gdy zbiornik wodny jest gboki i wystpuj
znaczne amplitudy pyww. Podczas przypyww woda morska wnika gboko w ujciowy
odcinek doliny rzecznej, niszczc i rozszerzajc jego biegi. Wraz z odpywem materia
zostaje wynoszony daleko od brzegu. Tworzy si ujcie o charakterystycznym ksztacie
lejka. Estuaria s typowe dla rzek zachodniej Europy i wschodniego wybrzea Ameryki
Pnocnej np. Rzeka witego Wawrzyca, Loara, Tamiza.
Podczas powodzi i wyleww rzek, namuy rzeczne nadbudowuj rwniny nadrzeczne,
nazywane dlatego rwninami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Tworz si tam
rwnie way przykorytowe, powstaj gdy woda zalewajca tereny pynie szybko swoim

gbokim korytem i wolno pytkim powodziowym korytem (ta rnica prdkoci oraz
szorstko dna powodziowego poronitego rolinnoci prowadz do osadzania si tam
materiau). Way te cign si wzdu brzegw koryta o mog osiga wysoko 4m.
Akumulacja namuw i piaskw wystpuje na caym obszarze zalewowym i prowadzi do
powstania madw rzecznych (bardzo yznych gleb).
Na niektrych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina si ona w swoj pokryw
akumulacyjn, powstaj terasy akumulacyjne i akumulacyjno-erozyjne, ktre w czci
powstaj dziki akumulacyjnej dziaalnoci rzek. W dolnym biegu rzeki powstaj meandry
ktre powstaj take na skutek dziaalnoci budujce rzek. Powstaj one gdy jeden woda
pynie lekko zakrconym korytem. Wtedy woda po jednej stronie koryta pynie wolniej
prowadzc do osadzania si tam materiau a po drugiej stronie przyspiesza prowadzc do
erodowania brzegu. Po pewnym czasie dochodzi do przecicia szyi meandru. Rzeka toruje
sobie wtedy nowe koryto a jego stary odcinek zostaje odizolowany przez akumulowany
materia tworzc starorzecza.
Skutki budujcej dziaalnoci rzek mona zauway rwnie w jej grnym biegu.
Niesione przez rzek rumowisko osadza si w miar zmniejszania si siy transportowej
rzeki najpierw materia najgrubszy, a dalej coraz drobniejszy. Jeeli spadek rzeki maleje
gwatownie lub szybko opadaj wody powodziowe, wtedy rzeka przeciona niesionym
rumowiskiem zrzuca jednoczenie gruby i drobny materia. Grskie rzeki, uchodzc do
rzek o mniejszym spadku, tworz czsto ze zrzucanego materiau stoki napywowe.