Temat: Rzeźbotwórcza działalność morza.

1. Niszcząca i budująca działalność morza.

2. Niszczenie klifu.
3. Powstawanie mierzei.
4. Typy wybrzeży.

Na wybrzeżach możemy zaobserwować skutki zarówno niszczącej, jak i budującej działalności fal i
prądów morskich.

Wybrzeżach niskie – są nadbudowywane, lecz i one w czasie silnych przypływów i sztormów są

niszczone. Wybrzeże holenderskie cofa się w ten sposób do 3 metrów rocznie.

Na wybrzeżach niskich może w czasie przypływu wkracza na ląd i z powrotem odpływa,

przepłukując stale piasek, który tworzy plażę. Gdy wzdłuż brzegu płynie prąd morski piasek jest
porywany z prądem, a plaża ulega obcinaniu od strony morza.

Wędrujący piasek jest osadzany i powstają stale narastające półwyspy bądź wały piaszczyste,
zwane mierzejami. Oddzielają one zatoki od morza częściowo lub całkowicie i w ten sposób wyrównuje
się linia brzegowa. Oddzielone części zatok to zalewy (nad M. Bałtyckim – Zalew Wiślany, Kuroński).
Zamknięcie zatok powoduje powstanie jezior nadbrzeżnych.

Zalane wyloty jarowych dolin rzecznych, typowe dla zanurzonych wybrzeży czarnomorskich –
nazywa się limanami. Niektóre limany mają otwarte połączenie z pełnym morzem (np. liman Dniestru),
inne są częściowo odcięte wałem piaszczystym, zwanym kosą (np. liman Dniepru) lub całkowicie
zamknięte przekształciły się w słone jeziora przybrzeżne (okolice Odessy).

Płytkie zatoki oddzielone od morza piaszczystymi ławicami i połączone z morzem wąskimi

kanałami to – laguny, stale wynurzoną ławicę – lido.

Wybrzeża wysokie – siła uderzenia fal morskich jest olbrzymia. Pod wpływem takiego naporu
najtwardsze skały ulegają zniszczeniu. Fale uderzając o podnóże wysokiego brzegu drążą skały brzeżne
i tworzą w nich zagłębienia w kształcie nisz. Po pewnym czasie wyżej leżące części skał obrywają się, a
wysoki brzeg cofa się w kierunku lądu. Strome urwisko nadbrzeżne nazywamy klifem. Fale unoszące
rozdrobniony materiał szlifują nim powierzchnię większych odłamów skalnych, które ulegają
zaokrąglaniu i łatwiej toczą się w morze. Tam ulegają dalszemu niszczeniu, rozbijaniu na mniejsze
otoczaki, a następnie na żwiry i piaski morskie. Fale morskie podcinają skały mniej więcej na wysokości
poziomu morza, w wyniku czego u podnóża cofającego się stromego wybrzeża może powstać terasa,
którą nazywamy platformą brzegową. Jest ona lekko pochylona w stronę morza.

Szybkość niszczenia wybrzeży zależy nie tylko od siły uderzenia fal morskich, lecz także od
odporności skał wybrzeża. Gdy skały są mało odporne, morze posuwa się w głąb lądu bardzo szybko
(np. wapienie Normandii cofają się około 30 centymetrów rocznie). Gdy wybrzeże zbudowane jest ze
skał o różnej odporności, niszczone jest nierównomiernie. Skały twarde utrzymują się dłużej niż skały
mniej oporne. Powstaje wówczas zawiła linia brzegowa. Morze wcina się szybciej w skały miękkie i
tworzą się zatoki. Nieraz skały odporniejsze zostają oddalone od cofającego się wybrzeża i sterczą w
morzu przybierając kształty baszt, słupów i bram.

Działalność morza obserwować możemy na wybrzeżach. Jest to przede wszystkim działalność

niszcząca. Siła uderzenia fal morskich jest olbrzymia, u wybrzeży Szkocji siła nacisku fal na 1 m stromej
ściany wybrzeża wynosi od 3 do 10 ton, a w czasie silnej burzy do 30 ton. Szybkość niszczenia
wybrzeży zależy od siły uderzenia fal morskich i odporności skał wybrzeża. Wyróżniamy następujące
typy wybrzeża: limanowe, lagunowe, dalmatyńskie, wyrównane, riasowe, szkierowe i fiordowe.

- Wybrzeże limanowe –zalane wyloty dolin rzecznych, typowe dla zanurzonych wybrzeży
czarnomorskich – nazywa się limanowymi. Niektóre limany mają otwarte połączenie z pełnym
morzem (np. liman Dniestru), inne częściowo odcięte wałem piaszczystym, zwanym kosą (np.
liman Dniepru), lub całkowicie zamknięte przekształciły się w słone jeziora przybrzeżne (np.
okolice Odessy).
- Wybrzeże lagunowe – płytkie zatoki oddzielone od morza piaszczystymi ławicami i połączone
z morzem wąskim kanałem nazywamy lagunami, a stale wynurzoną ławicę – lido (np. koło
Wenecji). Laguną nazywa się także część morza między rafami koralowymi a lądem.
- Wybrzeże riasowe – wybrzeże powstałe przez zalanie dolin rzek górskich o kierunku
poprzecznym w stosunku do linii wybrzeża. Występuje w północno – zachodniej części wybrzeża
Hiszpanii.
- Wybrzeże dalmatyńskie – powstało przez zalanie wodami mórz obniżeń w pasmach górskich
równoległych do wybrzeża tak, że powstały wyspy. Występuje w Jugosławii u wybrzeży
Adriatyku, w Dalmacji i Kalifornii.
- Wybrzeże fiordowe – wybrzeże zanurzone (wybrzeże, które swe ukształtowanie zawdzięcza
działalności morza, wdzieranie się wody morskiej w obniżenia lądu), górskie, urozmaicone
zatokami (fiordami) powstałymi przez zatopienie dolnych odcinków dolin lodowcowych
(występują u wybrzeży Norwegii).
- Wybrzeże wyrównane – składa się z odcinków niszczonych i odcinków wybrzeża
narastającego, wskutek czego zmniejsza się rozwinięcie linii brzegowej. Atakowane są wystające
odcinki wybrzeża, zamulane zatoki. Wybrzeże, które dzięki temu osiągnęło niemal prostolinijny
zarys, nosi nazwę wyrównanego. Występuje u wybrzeży Niziny Francuskiej nad Zatoką
Biskajską.
-Wybrzeże szkierowe - z ogromną liczbą wysepek ukształtowane przez częściowe zalanie
obszaru podłużnych pagórków (wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów)
np. w Finlandii i Szwecji.
- Wybrzeże klifowe – jest wybrzeżem wysokim, powstałym przez podcinanie falami przyboju. Fale
podczas sztormów uderzające o brzeg powodują rozbicie, oderwanie i rozmywanie skał budujących
brzeg. Tę niszczącą działalność morza nazywamy ABRAZJĄ. W wyniku wielokrotnych uderzeń fali
nisza abrazyjna powiększa się. Kiedy jest już głęboka, zalegające nad nią utwory skalne ulegają
obrywaniu i brzeg cofa się. Występują np.: w Polsce, Normandii, Wielkiej Brytanii, Australii.

Wyżej wymienione wybrzeża to wybrzeża cofające się, powstają w wyniku obniżenia się lądu lub
podniesienia poziomu morza.