Cechy sieci rzecznej Polski

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Cechy sieci rzecznej Polski

Rzeka Gambia
Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Rok 2017 w Polsce był Rokiem Rzeki Wisły. Celem tej inicjatywy było przywrócenie
i ocalenie wybranych tradycji wiślanych, zwrócenie uwagi na walor turystyczny i naturalny
rzeki oraz uwidocznienie jej obecnego potencjału. Zaakcentowana została także istota
stanu sieci rzecznej Polski – cieki wodne, mniejsze czy większe, są domem dla wielu
zwierząt oraz nieodłącznym elementem naszego krajobrazu. Jak dokładnie wygląda sieć
rzeczna Polski i co wpłynęło na jej stan? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz
w e‐materiale.

Twoje cele

Wymienisz rzeki, które przepływają przez obszar Polski.

Określisz cechy sieci rzecznej Polski.
Określisz ustrój rzek w Polsce.
Przeczytaj

Rzeka jest naturalnym ciekiem powierzchniowym, który płynie w korycie wyżłobionym

przez erozję rzeczną i okresowo zalewa dolinę rzeczną. W Polsce zakłada się, że rzeką jest
ciek o powierzchni dorzecza powyżej 100 km². Początkiem rzeki może być źródło albo
obszar źródliskowy. Rzeka może również powstawać w wyniku połączenia się kilku
mniejszych potoków lub wypływać z jeziora, lodowca albo bagna. Zasilają ją wody
podziemne i te z opadów atmosferycznych. Stale uchodzi do innej rzeki, jeziora, morza.
Czasem wysycha jeszcze przed ujściem do morza. Rzeki, które uchodzą do innego zbiornika
wodnego, są rzekami głównymi; pozostałe to ich dopływy. Rzeka główna wraz z dopływami
tworzy system rzeczny.

Meandry rzeczne
Źródło: dostępny w internecie: pixy.org, domena publiczna.

Współczesny układ sieci rzecznej w Polsce ukształtował się w przeważającej części

w czwartorzędzie i charakteryzuje się stosunkowo dobrym wykształceniem. Najdłuższymi
rzekami są:

Wisła – 1047 km, 

Odra – 854 km, 
Warta – 808 km, 
Bug – 772 km,
Narew – 484 km.
Wisła
Największe prawostronne dopływy Wisły to Narew, San i Dunajec, a lewostronne to Pilica
i Brda.

Bieg górny – jego koniec wyznacza dopływ Sanu.

Źródła Wisły znajdują się na zachodnim stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, na
wysokości 1107 m n.p.m. Czarna Wisełka to potok źródłowy rzeki, który po połączeniu
z Białą Wisełką i Malinką staje się rzeką i przyjmuje nazwę Wisła. W swoim biegu rzeka
wykorzystuje naturalne, geologiczne struktury, płynąc np. rowem tektonicznym, który
oddziela góry Karpaty od wzniesienia Wyżyny Małopolskiej. Wisła niedaleko Krakowa wcina
się w wiekowe, twarde i odporne skały podłoża, przez co uzyskuje na tym odcinku
charakter doliny przełomowej (przełom epigenetyczny). Po obu stronach doliny występują
charakterystyczne, jurajskie, wapienne wzniesienia.

Bieg środkowy – jego koniec wyznacza ujście Narwi.

Na odcinku Puławy–Zawichost na Wiśle można zaobserwować przełom antecedentny.

Oznacza to, że na drodze ukształtowanej doliny rzecznej wypiętrzyła się bariera górska.
Wówczas silnie meandrująca rzeka niszczy i podcina swoje zbocza, powodując, że stają się
one bardzo wysokie (nawet do ponad 60 m wysokości) i strome. W pobliżu Warszawy rzeka
wykorzystuje na krótkim odcinku Pradolinę Warszawsko‐Berlińską, a na dłuższym odcinku
Pradolinę Toruńsko‐Eberswaldzką. W okolicy Bydgoszczy zaczyna płynąć w kierunku
północnym ku ujściu. Na końcu rozgałęzia się na ramiona Nogat, Szkarpawę i Leniwkę.

Bieg dolny

Wisła uchodzi do Zatoki Gdańskiej Morza Bałtyckiego, tworząc deltę (Żuławy Wiślane).

Odra
Odra to najdłuższa droga śródlądowa w Polsce. Jest żeglowna od śluzy Koźle (wcześniej od
ujścia Opawy; po 1997 roku nastąpiła zmiana na śluzę). Niestety od 2012 roku rzeka nie jest
trwale wykorzystywana jako droga transportowa. Dzieje się tak przez trudności finansowe,
które uniemożliwiają utrzymanie koryta rzeki w stanie możliwym do wykorzystania jej do
transportu.

Bieg górny i odcinek źródłowy – kończy się przy ujściu rzeki Widawy.

Źródła Odry znajdują się w Republice Czeskiej, w Górach Odrzańskich i w Sudetach

Wschodnich. Górna Odra to odcinek pomiędzy Olzą aż do ujścia Widawy. Przebiega między
wypiętrzeniami Sudetów, Karpat i Wyżyny Małopolskiej. Odra cechuje się na tym odcinku
silnie nachylonymi zboczami. W biegu górnym rzeka zmienia trzykrotnie kierunek.
 Bieg środkowy – od Koźla do ujścia Warty.

W biegu środkowym Odra płynie w kierunku północno‐zachodnim. Jej dolina wykorzystuje

utwory Pradoliny Wrocławskiej. Odcinek ok. 162 km biegu Odry poniżej ujścia Nysy
Łużyckiej stanowi granicę państwową między Polską a Niemcami. Najważniejszym
dopływem Odry jest Warta będąca trzecią co do długości rzeką w kraju.

Bieg dolny – rzeka uchodzi do Zalewu Szczecińskiego.

W biegu dolnym uchodzi ona do Zalewu Szczecińskiego w okolicach Polic. Ujście to ma

charakter estuarium.

Dorzecza i zlewiska polskich rzek

Obszar Polski znajduje się w zlewisku kilku mórz: Morza Bałtyckiego, Morza Czarnego
i Morza Północnego.

1. Zlewisko Morza Bałtyckiego (99,7% obszaru Polski)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

w dorzeczach rzek: Wisły (55,2%); Odry (33,9%); mniejszych rzek przymorza (7,4%), np.
Rega, Parsęta, Wieprza, Słupia, Reda i Łeba; Niemna (0,8%), np. Czarna Hańcza
i Szeszupa; Pregoły (2,4%), np. Łyna i Guber.
 2. Zlewisko Morza Czarnego (0,2% obszaru Polski)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Strwiąż – dorzecze Dniestru (0,07%),

Orawa – dorzecze Dunaju (0,12%).

3. Zlewisko Morza Północnego (0,1% obszaru Polski)

Izera i Orlica – dorzecze Łaby (0,08%).

Wielkość i przebieg dorzeczy przedstawia poniższa mapa.

Zlewiska, dorzecza, przepływy rzek w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Charakterystyczną cechą obu największych dorzeczy jest ich asymetria, tzn. wschodnie,
prawe części dorzeczy cieków wodnych głównych są bardziej rozbudowane niż zachodnie,
lewe. Stosunek dopływów lewych do prawych wynosi w przypadku Wisły 27:73, a Odry
30:70.

Asymetria dorzeczy Wisły

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W przebiegu dolin rzek występujących na terenach wyżej położonych (głównie na

południu Polski) wyraźnie widoczne są załamania ich biegu – rzeki były często łamane
i tworzyły tzw. układ schodowy (na przemian występują odcinki południkowe
i równoleżnikowe). Wynika to (podobnie jak asymetria dorzeczy) z rozwoju sieci rzecznej
w plejstocenie i holocenie oraz nachylenia obszaru Polski w kierunku
północno‐zachodnim. W czasie zlodowaceń, gdy odpływ wód na północ był blokowany,
wody powierzchniowe odpływały pradolinami na zachód, wzdłuż czoła lodowca. Wraz
z cofaniem się lądolodu wody rzeczne przerzucały się do dolin o przebiegu południe–
północ (często przełomowych), zgodnie z ogólnym spadkiem wysokości bezwzględnych
w kierunku północnym. Analizując sieć rzeczną, można stwierdzić, że większość średnich
i większych rzek w Polsce posiada skomplikowany charakter swoich dolin, który jest
współcześnie modelowany przez człowieka i jego działalność.

Obszary źródliskowe
Głównym obszarem źródliskowym dla polskich rzek są góry Karpaty i Sudety, gdzie  oprócz
Wisły i Odry swój początek mają liczne mniejsze rzeki, które potem stanowią dopływy
głównej sieci.

Inne obszary źródliskowe polskich rzek to wyżyny – skąd wypływają: Wieprz

(Roztocze), Warta i Pilica (Wyżyna Krakowsko‐Częstochowska), Kamienna, Bug (obszar poza
Polską, Gołogóry na Podolu w Ukrainie) – oraz pas pojezierzy, szczególnie obszar Pojezierza
Pomorskiego (Drawa, Gwda, Brda, Wda, Wierzyca, Łeba, Łupawa, Słupia, Wieprza, Parsęta,
Rega) i Mazurskiego (Osa, Drwęca, Wkra, Orzyc, Omulew, Pisa, Guber, Pasłęka), w obrębie
którego we wzniesieniach morenowych początek mają rzeki takie jak: Ełk, Pisa, Nida,
Parsęta, Słupia i wiele innych stosunkowo małych rzek.

Kaskady Rodła, potok Biała Wisełka. Obszar źródliskowy Wisły.Białka jest początkowym potokiem Wisły
i płynie w Beskidzie Śląskim na terenie miasta Wisła.
Źródło: M. Wojciechowski, A. Wojciechowska, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ustrój polskich rzek

Ustrój rzek w Polsce jest złożony, określa się go jako deszczowo‐śnieżny: największe
znaczenie ma zasilanie bezpośrednie (przez opady atmosferyczne), nieco mniejsze
pośrednie (przez roztopy śnieżne).
W zależności od pory roku obserwujemy różny stan wód. Maksima wysokości poziomu rzek,
zwane wyżówkami, występują w dwóch okresach: w czasie letnich opadów deszczu (w
lipcu – na nizinach, w czerwcu – w górach) i w czasie wiosennych roztopów śniegu,
wywołanych dość szybkim ociepleniem: między marcem a kwietniem (dotyczy to
w szczególności górskiego południa Polski i nizinnego wschodu Polski).

Wykres przepływu Wisły w ciągu roku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Powodzie w Polsce wykazują tendencję do występowania w ściśle określonych porach

roku, kiedy pojawiają się najbardziej sprzyjające do ich tworzenia warunki. Wyróżniamy:

powodzie opadowo-nawalne – w lecie (lipiec i sierpień; w górach także w czerwcu)

Powodzie te wywołane są przez nawalne opady związane z lokalnymi burzami. Występują
w potokach górskich i strugach nizinnych, na terenach wysoczyzn wznoszących się nad
płaskimi i podmokłymi obszarami. Są krótkotrwałe, ale o gwałtownym przebiegu.
Przyczyniają się do znacznych strat w zagospodarowaniu przestrzennym terenu.

powodzie opadowo-rozlewowe – w lecie (czerwiec–wrzesień)

Wywoływane są przez opady rozlewne. Występują na terenach górskich, podgórskich i na
nizinach. Mają największy zasięg terytorialny, obejmując nieraz całe dorzecze górnej Wisły
lub Odry.

powodzie roztopowe – późną zimą i wczesną wiosną (luty–kwiecień)

Powstają wskutek gwałtownego tajania pokrywy śnieżnej, które bywa niejednokrotnie
przyspieszone przez deszcze padające w tym okresie. Wezbrania tego typu mają bardzo
rozległy zasięg terytorialny.
powodzie zatorowo-lodowe – późną zimą i wczesną wiosną (luty–marzec)
Powodzie zatorowo-lodowe są wynikiem spiętrzania się zwierciadła wody w wyniku
intensywnego tworzenia się lodu dennego, powodującego spiętrzanie się spływającej kry
lodowej na ostrych zakrętach rzeki lub w przekrojach mostowych.

powodzie zatorowo-śryżowe – zimą (grudzień–styczeń)

Podobnie jak powodzie zatorowe-lodowe, powodzie zatorowo-śryżowe powstają poprzez
podnoszenie się zwierciadła wody w wyniku intensywnego tworzenia się śryżu na wodzie.
Śryż w zwężeniach koryta rzeki tworzy zatory. Zatory śryżowe swego czasu często zdarzały
się na Noteci w przekroju Lipki.

powodzie sztormowe – jesienią i w większym stopniu zimą (grudzień–luty).

Spowodowane są wiatrami sztormowymi. Wiejący w kierunku lądu na wybrzeżach
morskich wiatr utrudnia odpływ rzek uchodzących do morza, powodując spiętrzenie wody
w korytach i na zalewach przymorskich. W wyniku wiejących wiatrów obserwuję się tzw.
cofkę, czyli podnoszenie się wody w ciekach przybrzeżnych wskutek np. wysokich fal.
Obserwator cofki ma wrażenie, że woda płynąca w cieku zaczyna płynąć w kierunku lądu.

Najniższe stany wód, zwane niżówkami, występują w Polsce najczęściej pod koniec lata
(sierpień–wrzesień), kiedy obserwuje się stosunkowo niewielkie opady deszczu oraz duże
parowanie wywołane wysokimi temperaturami powietrza. Znacznie rzadziej można je
zaobserwować w okresie zimy (grudzień–luty), ponieważ duża część wód jest wtedy
zretencjonowana w postaci grubej pokrywy śnieżnej.

Mapa wezbrań
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. oprac. na podstawie kzgw.gov.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ważną rolę w kształtowaniu się granic państw odgrywają granice naturalne takie jak rzeki.
Granica Polski w części utworzona jest przez naturalne cieki (Niemcy–Polska przez Nysę
Kłodzką i Odrę). Gospodarowanie wodą wymaga prowadzenia spójnego monitoringu
i badań hydrologicznych. Zadanie to jest często utrudnione z powodu innego sposobu
prowadzenia takich działań przez państwa ze sobą sąsiadujące. Położenie koryt rzek
wpływa wówczas na sposób prowadzenia monitoringu, gęstość sieci obserwacyjnej, zakres
prowadzonych pomiarów i sposób udostępniania danych hydrometeorologicznych
wykorzystywanych w analizach zasobów wodnych danej zlewni, a także na zróżnicowanie
dostępności zasobów kartograficznych używanych do obliczania różnych parametrów.
Poprawność analiz gwarantowana jest poprawnością danych, które powinny być spójne
i porównywalne. Dane hydrometeorologiczne na terenie Polski zbierane są wszędzie w ten
sam sposób i z wykorzystaniem przez hydrologów tych samych zasad, co gwarantuje
spójność hydrologiczną terytorium Polski.

Słownik
asymetria dorzeczy

wyraźne zróżnicowanie między wielkością prawej i lewej części dorzecza

bieg dolny

posiada mały spadek zwierciadła i ruch wody; w biegu dolnym występuje zjawisko tzw.
akumulacji rumowiska; zakończeniem biegu dolnego jest ujście do innej rzeki, jeziora lub
morza

bieg górny

odcinek rzeki od jej źródła po tereny wyżynne; rzeka w górnym biegu z silnym prądem
spływa po stromych zboczach; zaobserwować tu można procesy przekształcenia rzeźby
terenu, przede wszystkim erozję denną, boczną i wsteczną

bieg środkowy

odcinek rzeki od końca biegu górnego po początek biegu dolnego; w przeciwieństwie

do biegu górnego rzeka charakteryzuje się znacznie mniejszą prędkością przepływu;
procesem przekształcenia rzeźby terenu jest tu głównie erozja boczna skutkująca
powstawaniem meandrów

delta

obszar ujścia rzeki do morza lub jeziora powstały z osadów naniesionych przez wodę,
mający najczęściej kształt stożka

dopływ
ciek wodny wpadający do rzeki głównej (może być prawy lub lewy), jeziora, morza lub
oceanu

dorzecze

obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej

estuarium

rozszerzone, lejkowate ujście rzeki do morza, powstałe wskutek erozyjnego działania

pływów; w estuarium zachodzi mieszanie się wód słodkich i słonych
Źródło: Encyklopedia PWN

zlewisko

obszar, z którego wszystkie wody spływają do jednego zbiornika wodnego (oceanu,

morza, jeziora)

źródło

naturalny, samoczynny i skoncentrowany wypływ wód podziemnych na powierzchnię

terenu lub dno zbiornika wód powierzchniowych (źródło zatopione)
Źródło: Encyklopedia PWN
Grafika interaktywna

Zapoznaj się z grafiką interaktywną i wykonaj polecenia.

Polecenie 1

Wskaż i nazwij obszary, które leżą w zlewiskach Morza Bałtyckiego, Północnego i Czarnego.

Polecenie 2

Opisz, jak zróżnicowane są przepływy największych polskich rzek.

Dorzecza i zlewiska rzek Polski

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dokończ zdanie, zaznaczając poprawną odpowiedź.

Ustrój rzek w Polsce określa się jako

 lodowcowo-roztopowy.

 deszczowo-śnieżny.

 śnieżno-lodowy.

 deszczowy.

Ćwiczenie 2 輸

Wymień dwa negatywne skutki dla gospodarki wynikające z cech ustroju rzecznego Polski.
Ćwiczenie 3 輸

Na wykresach przedstawiono wielkości przepływów wody w ciągu roku w wybranych

rzekach o ustrojach śródziemnomorskim, lodowcowym, śnieżno-deszczowym i deszczowym
równikowym. Zaznacz wykres, na którym przedstawione zostały przepływy wody w ciągu
roku na rzece o ustroju śnieżno-deszczowym.

  


Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 4 醙

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5 醙

Na wykresach przedstawiono miesięczne wartości przepływów wód Lutyni i Narwi,

wyrażone jako procent średniego przepływu rocznego. Podaj dwie różnice w przepływie
wody w rzekach, dla których sporządzono wykresy.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6 醙

Wykorzystując rysunek przedstawiający rozmieszczenie form polodowcowych, wyjaśnij,

dlaczego Noteć koło Bydgoszczy zmienia kierunek płynięcia z południkowego na
równoleżnikowy.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 7 醙

Na mapie numerami od 1 do 4 oznaczono wybrane obszary Polski należące do zlewisk

różnych mórz. Przyporządkuj w rozsypance odpowiedni obszar do nazwy morza, do którego
podane zlewiska należą.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Morze Północne 1

Morze Czarne 2

Morze Bałtyckie 3, 4
Ćwiczenie 8 難

Spośród wymienionych rzek wyodrębnij lewe i prawe dopływy Wisły.

Lewe dopływy Wisły

Wieprz Pilica San

Skrwa Bzura Nida Osa

Brda
Prawe dopływy Wisły
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Magdalena Filewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Cechy sieci rzecznej Polski

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

XIV. Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski: podział na regiony

fizycznogeograficzne, budowa geologiczna i zasoby surowcowe, ukształtowanie
powierzchni, sieć wodna, warunki klimatyczne, formy ochrony przyrody, stan środowiska
przyrodniczego.

Uczeń:

7) identyfikuje cechy sieci rzecznej Polski oraz na podstawie źródeł informacji weryfikuje
hipotezy dotyczące perspektyw rozwoju żeglugi rzecznej w Polsce.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wymienia charakterystyczne cechy sieci wodnej Polski,

rozpoznaje i wskazuje zlewiska polskich rzek,
wylicza i opisuje główne rzeki w Polsce,
rozpoznaje i wskazuje na mapie polskie rzeki.

Strategie nauczania: asocjacyjna, emocjonalna

Metody nauczania: blended learning

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik, atlas Polski, mapa fizyczna Polski

Materiały pomocnicze

Bajkiewicz‐Grabowska E., Magnuszewski A., Przewodnik do ćwiczeń z hydrologii ogólnej,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Bajkiewicz‐Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1999.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Wprowadzenie do tematu: uczniowie wyjaśniają, czym jest sieć rzeczna.

Przedstawienie celów lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel przedstawia uczniom fragment e‐materiału; w krótkim wykładzie omawia

cechy sieci rzecznej Polski.
Nauczyciel wskazuje na mapie najdłuższe rzeki Polski.
Uczniowie w grupach zapoznają się z grafiką interaktywną, wykonują polecenia
zawarte w tej części e‐materiału. Nauczyciel kontroluje pracę uczniów.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie wiedzy poprzez rozwiązanie ćwiczeń zawartych

w e‐materiale.

Praca domowa

Wykonanie wskazanych przez nauczyciela ćwiczeń zawartych w e‐materiale (np.

ćwiczenia 6–8).
Sporządzenie syntetycznej notatki dotyczącej cech sieci rzecznej Polski.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Mapy zawarte w e‐materiale pozwalają na przejrzyste przekazanie tematu, systematyzują

wiedzę ucznia. Grafika interaktywna ma na celu sprawdzenie wiedzy ucznia, a także
poszerzenie jej, zmusza też ucznia do samodzielnej pracy i pogłębiania swoich wiadomości.
Może zostać kontekstowo wykorzystana podczas lekcji poświęconych zróżnicowaniu sieci
rzecznej na Ziemi (zakres podstawowy: IV. 4) oraz cechom ustrojów rzecznych (zakres
rozszerzony: IV. 4)