Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior

w Polsce

Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior w Polsce

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie: www.pixabay.com.

W przeszłości jeziora postrzegano głównie w kontekście ich użyteczności – źródła wody

i pożywienie. Dzięki temu tereny położone w pobliżu jezior były obszarami atrakcyjnymi dla
osadnictwa. Obecnie oprócz funkcji użytkowych doceniane jest ich znaczenie
przyrodnicze i społeczne. Jeziora poprawiają bowiem bilans wodny w najbliższym
otoczeniu, zwiększają retencję powierzchniową, stabilizują zwierciadło wód podziemnych.
W ten sposób poprawiają warunki wodne oraz powodują wykształcenie specyficznego
klimatu lokalnego o zwiększonej wilgotności. Podkreślić należy także ich rolę
w zwiększaniu bioróżnorodności. Jednocześnie jeziora i ich otoczenie są atrakcyjnym
miejscem z punktu widzenia turystyki i rekreacji. Wzdłuż ich brzegów powstają mariny,
domy wczasowe, drugie domy, campingi i towarzysząca im baza gastronomiczna. Rocznie
w Polsce odławia się z jezior kilkadziesiąt tysięcy ton ryb. Czy funkcje gospodarcze jezior
stwarzają zagrożenie dla ich wartości przyrodniczej? Czy istnieje konieczność podjęcia
pilnej ochrony jezior? Dowiesz się tego z e‐materiału.

Twoje cele

Poznasz przyrodnicze, społeczne i gospodarcze funkcje jezior.

Ocenisz ich znaczenie dla przyrody i człowieka.
Określisz zagrożenia związane z wykorzystaniem różnych funkcji jezior.
Wskażesz sposoby wykorzystania i ochrony jezior.
Przeczytaj

Czym jest jezioro?

Jezioro to naturalny zbiornik śródlądowy będący wypełnionym wodą obniżeniem terenu,
którego brzegi kształtowane są przez falowanie i prądy wodne.

W Polsce jest około 7 tysięcy jezior o powierzchni większej od 1 ha. Łącznie zajmują one
powierzchnię 2 810 km2, co stanowi około 0,9% powierzchni kraju. Ich rozmieszczenie jest
nierównomierne - występują w północnej części Polski, głównie na obszarze pojezierzy:
Pomorskiego, Wielkopolskiego, Mazurskiego i Suwalskiego. Na pojezierzach jeziorność
wynosi 2,5%, a w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich przekracza 4%. Poza północną
częścią Polski większe skupisko jezior występuje w południowo‐wschodniej części kraju,
na Pojezierzu Łęczyńsko‐Włodawskim. W naszym kraju przeważają jeziora małe
o powierzchni 1‐5 ha – jest ich ponad 3000, ale zajmują tylko ok. 2% ogólnej powierzchni
jezior. Jezior dużych (powierzchnia 100‐1000 ha) i bardzo dużych (powyżej 1000 ha) jest
zaledwie ok. 500, ale zajmują blisko 70% ogólnej powierzchni wszystkich jezior.

Panorama na jezioro Śniardwy, największe w Polsce jezioro o genezie polodowcowej (moreny dennej)
Źródło: Von Lesnydzban - Eigenes Werk, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=72797293.
Rozmieszczenie jezior naturalnych w Polsce
Źródło: Opracowano na podstawie: Richling A., Ostaszewska K., Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005.

Przyrodnicze znaczenie jezior

Jeziora są naturalnymi zbiornikami retencyjnymi. W Polsce magazynują 19,5 tys. km3 wody
(w tym na jeziora Pojezierza Mazurskiego przypada 50,2%, a Pomorskiego 36,7%, na
pozostałe pojezierza 13,1%). Są wśród nich jeziora bezodpływowe, zasilane przez opady
i dopływ wód podziemnych oraz odpływowe, odprowadzające część swoich wód w postaci
odpływu rzecznego (Oleckie Wielkie, Szóstak) i przepływowe dodatkowo przyjmujące
dopływ wód rzecznych (Wigry, Roś, Ełckie, Orzysz).

Jeziora mogą być włączone w system odpływu powierzchniowego i wyrównują odpływ

rzeczny wskutek magazynowania wody w okresach jej nadmiaru (wezbrań) i oddawania jej
w okresach deficytu. Największą, sięgającą ponad 50%, zdolność wyrównania odpływu
rzecznego mają jeziora odpływowe (68% jezioro Szóstak). W mniejszym stopniu odpływ
rzeczny wyrównują jeziora przepływowe. Ich zdolność wyrównawcza waha się od kilku do
kilkunastu procent (maksymalnie 22% jezioro Orzysz).

Jeziora nie tylko wyrównują odpływ rzek, które przez nie przepływają, ale także wpływają
na jego wielkość poprzez drenaż wód podziemnych lub ich zasilanie wodami jeziornymi.
Udział wód podziemnych w zasilaniu jezior może stanowić od kilku do kilkudziesięciu
procent. Niektóre jeziora są bowiem stale zasilane przez wody podziemne, co wpływa na
zwiększenie całkowitego odpływu rzeki wypływającej z jeziora (Olecko Wielkie, Rospuda,
Gołdap, Wigry, Orzysz i inne). Inne swoimi wodami zasilają wody podziemne (Litygajno,
Łaśmiady, Ełckie, Selmęt Wielki i inne) zmniejszając odpływ rzeczny. Jeszcze inne, zależnie
od warunków hydrometeorologicznych drenują lub zasilają wody podziemne.
Obecność jezior oddziałuje także na klimat lokalny. Wpływ ten ma stosunkowo niewielki
zasięg, zależny wprost proporcjonalnie od powierzchni jeziora i objętości wody w misie
jeziornej i sięga maksymalnie do kilku kilometrów. Objawia się on m.in. obniżeniem
temperatury powietrza w porze wiosenno‐letniej, wzrostem jesienią, zmniejszeniem jej
amplitudy dobowej, częściowym zwiększeniem wilgotności powietrza oraz częstości
występowania mgieł, zwłaszcza w miesiącach wiosennych i jesiennych.

Jeziora zasilane spływem powierzchniowym i dopływem wód podziemnych spełniają też

rolę ośrodka akumulacji substancji chemicznych migrujących w środowisku, co niestety
powoduje znaczne zanieczyszczenie ich wód i osadów dennych. Ilość substancji
doprowadzonych z obszaru zlewni do wód powierzchniowych jest najmniejsza z terenów
zalesionych, największa natomiast z terenów przemysłowych, zurbanizowanych i obszarów
rolniczych. Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2011‐2016 w ramach Państwowego
Monitoringu Środowiska wskazują, że dobry stan wykazywały wody 28% jezior, a zły 72%.

Ocena stanu wód jeziornych monitorowanych w latach 2011–2016

Źródło: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Stan środowiska w Polsce-Raport 2018 (GIOŚ/PMŚ), dostępny w internecie:
www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/raporty/Stan_srodowiska_w_Polsce-Raport_2018.pdf.

Jeziora są naturalnym środowiskiem życia ryb, innych zwierząt oraz roślin wodnych.
Ekosystemy jeziorne charakteryzują się z reguły dużą różnorodnością biologiczną, są
bowiem zasiedlone przez różnorodne grupy organizmów, których rozmieszczenie nie jest
równomierne, zależy bowiem od warunków panujących w poszczególnych strefach
zbiornika. Zdecydowana ich większość żyje w strefie przybrzeżnej, mniej liczne zasiedlają
otwartą toń wodną, a najmniejsza ich liczba występuje w strefie dennej.
Różnorodność biologiczna jeziora
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Brzegi jezior i płytka strefa przybrzeżna wód jeziornych porośnięta jest przez rośliny
ziemno‐wodne (trzcina, pałka wodna, tatarak). Strefa ta jest ostoją, miejscem rozrodu i bazą
pokarmową dla wielu gatunków zwierząt związanych z wodą i lądem. Są wśród nich, np.
płazy i gady (np. żaby, żółwie błotne, zaskrońce), ptaki pływające i brodzące (np. kaczki,
gęsi, kormorany, łabędzie, perkozy, czaple, żurawie i inne). W tej strefie w większej
odległości od brzegu pojawiają się rośliny o pływających liściach, np. grzybień, grążel,
rogatek, moczarka, rzęsa wodna, pośród których żyją larwy owadów (np. ważek i komarów),
ślimaki, pijawki, raki, małże oraz ryby (płoć, lin, okoń, szczupak). Pozostałe strefy
charakteryzują się mniejszą różnorodnością biologiczną. Strefa toni jest zasiedlona przez
plankton roślinny i zwierzęcy oraz ryby, a strefa denna, w której warunki życia ze względu
na brak światła są najtrudniejsze, przez pierścienice, larwy niektórych owadów, małże
i ryby żywiące się pokarmem gromadzonym w osadach dennych (sum, sieja, karp).

Kształt misy jeziornej i jej głębokość, skład chemiczny wody, cechy fizyczne (przejrzystość,
mętność) określają także skład gatunkowy ichtiofauny zamieszkującej wody i są podstawą
rybackiej typologii jezior.

Typologia rybacka jezior

Źródło: Englishsquare.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Struktura ichtiofauny jest bardzo dobrym wskaźnikiem (bioindykatorem) stanu środowiska

i jego zmian, także antropogenicznych. Jeżeli właściwości wód jeziornych nie wykazują
zmian, skład gatunkowy i liczebność ryb, odpowiadają warunkom naturalnym - obecne są
wszystkie specyficzne dla danego typu wód gatunki, o odpowiedniej strukturze wiekowej.
Jeśli natomiast właściwości wód ulegają zmianie (np. zwiększa się ich zanieczyszczenie
wskutek wzmożonej dostawy ścieków komunalnych lub przemysłowych oraz substancji
nawozowych), odbija się to na składzie gatunkowym, liczebności i wieku populacji ryb.

Różnorodność gatunkowa w ekosystemie jeziora uzależniona jest także od jego żyzności,

a zwłaszcza obecności pierwiastków biogennych, głównie fosforu i azotu, wywołujących
eutrofizację wód. Większość jezior w Polsce (ponad 90%) należy do zbiorników
eutroficznych. Charakteryzują się one wysoką koncentracją substancji odżywczych (m.in.
związki azotu i fosforu) rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia
biologicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie.

Gospodarcze i społeczne znaczenie jezior

Jeziora w Polsce są najczęściej użytkowane do celów rekreacyjnych i gospodarki rybackiej.
Rybactwo śródlądowe w Polsce dostarcza rocznie około 40 tys. ton ryb, wśród których
przeważają karpie (około 22 tys. ton) i pstrągi (11‐12 tys. ton). W mniejszych ilościach
pozyskuje się szczupaki, sandacze, sieje, sielawy (łącznie około 5 tys. ton). Nieliczne jeziora
wykorzystywane są do poboru wody na cele pitne i przemysłowe, do nawodnień rolniczych
oraz do żeglugi. Około 20% jezior stanowi odbiorniki ścieków bytowych oraz
przemysłowych.

Najpowszechniejszą, poza użytkowaniem rybackim, formą wykorzystania jezior w Polsce jest

turystyka i rekreacja. Jezioro i jego otoczenie poprzez różne oddziaływania (korzystny
bioklimat, atrakcyjność krajobrazu, zróżnicowane bodźce, wrażenie komfortu itp.)
i możliwość podejmowania zróżnicowanej aktywności (sporty wodne, żeglarstwo,
wędkarstwo rekreacyjne, kąpiele, plażowanie itp.) stwarza bowiem korzystne warunki dla
wypoczynku, odnowy sił fizycznych i psychicznych. To z kolei pociąga za sobą
zagospodarowanie turystyczne terenu umożliwiające realizację tych potrzeb. W strefie
brzegowej pojawiają się ośrodki wypoczynkowe, „drugie domy”, obiekty agroturystyczne,
baza gastronomiczna, kempingi, boiska, plaże, często w takim zagęszczeniu, że trwale,
zwykle negatywnie, zmieniają krajobraz.

Regiony charakteryzujące się dużą

jeziornością należą do najbardziej
atrakcyjnych pod względem turystycznym,
ustępując jedynie obszarom górskim
i nadmorskim. Decyduje o tym przede
wszystkim możliwość rozwoju turystyki
wodnej. Atrakcyjność rekreacyjna jezior
zależy od ich powierzchni, rozmiarów,
Przesmyk w okolicach Rydzewa między jeziorem
ukształtowania linii brzegowej oraz
Bocznym a Niegocinem – zabudowa turystyczna
dostępności. Poza wymienionymi cechami
samego jeziora bezpośredni wpływ na walory
wypoczynkowe mają warunki przyrodnicze
występujące w najbliższym otoczeniu,
zwłaszcza zróżnicowana rzeźba i znaczna
lesistość terenu.
Źródło: By Leinadz2009 - Own work, CC BY-SA 4.0,
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=60649077.

Atrakcyjność środowiskowa powiatów dla turystyki

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Opracowano na podstawie: GUS, Analiza walorów turystycznych powiatów i ich bezpośredniego otoczenia na podstawie danych
statystycznych m. in. z zakresu bazy noclegowej, kultury i dziedzictwa narodowego oraz przyrodniczych obszarów chronionych
(POPT 2007-2013).

Formy wypoczynku związanego z jeziorami są coraz częściej określane jako „turystyka

jeziorna”. Obejmuje ona różne formy turystyki i rekreacji związane z wodą - uprawianie
sportów wodnych, wędkarstwo, kąpiele oraz w bezpośrednim jej sąsiedztwie - plażowanie,
spacery, jazda na rowerze, zwiedzanie.

Wykorzystaniu rekreacyjnemu jezior i ich

bezpośredniego otoczenia towarzyszy jednak
wzmożona presja na środowisko, objawiająca
się procesami niszczenia brzegów
i roślinności przybrzeżnej wskutek
wydeptywania, budowy bazy noclegowej,
gastronomicznej i infrastruktury drogowej.

Rekreacyjne wykorzystanie jezior – plaża nad
Jeziorem Jarosławskim na Pojezierzu Leszczyńskim
Źródło: By Klapi - Own work, CC BY-SA 4.0,, dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
W Polsce jest 152 marin żeglarskich i portów
jachtowych, w tym 54 na Pojezierzu
Mazurskim. Do najważniejszych szlaków
curid=50926224. żeglarskich należy Szlak Wielkich Jezior
Mazurskich łączący największe jeziora
mazurskie: Śniardwy, Mamry, Niegocin, liczący 126,4 km, a wraz z odgałęzieniami ponad
200 km.

Wielkie Jeziora Mazurskie - zagospodarowanie i ochrona przyrody

Sztuczne zbiorniki
Sztuczne zbiorniki wodne od 1965 r., decyzją Komisji Nazw Miejscowości i Obiektów
Fizjograficznych, noszą nazwę „jeziora” ( np. Jezioro Zegrzyńskie, Jezioro Włocławskie,
Jezioro Czorsztyńskie). Większość z nich powstała wskutek zatamowania wód rzecznych
przez zaporę wodną, lub wypełnienia wodą wykopu w podłożu naturalnym (wyrobiska po
odkrywkowej eksploatacji surowców mineralnych, stawy, glinianki itp.). Ich sumaryczna
objętość jest szacowana na ok. 4 km3 i umożliwia retencjonowanie ok. 6% odpływu
rzecznego.

Obecnie w Polsce istnieje ok. 100 dużych zbiorników retencyjnych o pojemności powyżej 1
hm³. Blisko połowę z nich uruchomiono w XIX i pierwszej połowie XX w. Najstarszymi są
zbiornik Jezioro Zygmunta Augusta (znany też jako Jezioro Czechowskie), powstały
w połowie XVI w. na Nereśli (będący prawdopodobnie najstarszym zbiornikiem zaporowym
w Polsce), Zapora (Mylof) na Brdzie z 1848 roku i Pilchowice na Bobrze z 1912 r.
Jezioro Zygmunta Augusta – XVI. wieczny zbiornik zaporowy
Źródło: Von Athantor - Eigenes Werk, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7528249.

Panorama Jeziora Tarnobrzeskiego powstałego w 2009 r. poprzez zalanie wyrobiska górniczego po

odkrywkowej kopalni siarki w Tarnobrzegu
Źródło: By Baczy - Praca własna, Domena publiczna, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=7218370.

Zbiorniki retencyjne pełnią różnorodne funkcje przyrodnicze i gospodarcze. Ich znaczenie

przyrodnicze jest zbliżone do jezior naturalnych o porównywalnej powierzchni. Wpływają
na obieg wody w najbliższym otoczeniu, zwiększają retencję powierzchniową, wpływają na
klimat lokalny poprzez zwiększenie jego wilgotności itp. Niekiedy jednak w wyniku
podpiętrzenia wody mogą powodować niekorzystne zmiany objawiające się np.
uaktywnieniem osuwisk na stromych zboczach.
 

Obrywy i osuwiska na wysokim zboczu Jeziora Włocławskiego

Źródło: fot. Maria Korotaj-Kokoszczyńska.

Sztuczne zbiorniki podnoszą także walory krajobrazowe terenu i powodują zwiększanie

bioróżnorodności (co ma istotne znaczenie zwłaszcza w krajobrazach rolniczych) poprzez
fakt, że na ich obrzeżach powstają sprzyjające warunki dla rozwoju przyrodniczo cennych
siedlisk objętych niejednokrotnie ochroną. Płytkie strefy zbiorników służą jako tarliska oraz
miejsce żerowania narybku i są ostoją ptaków wodno‐błotnych.

Ze względu na pełnione funkcje zbiorniki zaporowe można podzielić na:

przeciwpowodziowe - zatrzymujące tzw. wielka wodę i opóźniające jej odpływ, a przez

to zapobiegające powodzi poniżej zbiornika; funkcję tą pełni większość zbiorników
zaporowych;
energetyczne - wykorzystujące piętrzoną w zbiorniku wodę do produkcji energii
elektrycznej; należą do nich przede wszystkim zbiorniki w dorzeczu Wisły: Solina,
Włocławek, Czorsztyn, Rożnów, Dobczyce, Tresna, Zegrze, a także liczne, lecz mniejsze
zbiorniki w dorzeczu Odry i na Pomorzu Zachodnim;
Zapora we Włocławku na Wiśle
Źródło: By Stolica kujaw z polskiej Wikipedii - Na Commons przeniósł z pl.wikipedia użytkownik Masur z pomocą narzędzia
CommonsHelper., Domena publiczna,, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7756725.

wyrównawcze - wyrównujące przepływ rzeczny poniżej głównej zapory, co stabilizuje

koryto rzeczne i wpływa pozytywnie na życie organiczne w rzece (m.in.
Rożnów‐Czchów, na Dunajcu, Solina‐Myczkowce na Sanie, Koronowo‐Tryszczyn na
Brdzie);
suche - retencjonujące wielką wodę i stopniowo opróżniane po przejściu fali
powodziowej;
żeglugowe - tworzące kaskady i zapewniające odpowiednią głębokość nurtu,
pozwalającą na żeglugę przy niskich stanach wody (np. kaskada Soły, kaskada górnej
Wisły);
komunalne i przemysłowe - zapewniające zaopatrzeniu w wodę ludności i przemysłu
(kopalnia węgla brunatnego w Turoszowie w pobliżu Jeziora Niedowskiego, Huta
Katowice pobierająca wodę ze zbiornika Dziećkowice, elektrownia w Łagiszy przy
zbiorniku Przeczyce, elektrownia w Połańcu w pobliżu zbiornika Chańcza, Jezioro
Goczałkowice dostarczające wodę do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Jezioro
Dobczyckie będące rezerwuarem wody dla Krakowa, Jezioro Sulejowskie dla Łodzi,
Jezioro Zegrzyńskie dla Warszawy i inne);
rolnicze - służące do nawodnień terenów uprawnych i leśnych w okresie suszy (np.
Jezioro Siemianowskie i zbornik w Zaporze);
hodowlane - głównie stawy rybne służące do hodowli lub tymczasowego
przetrzymywania ryb;
turystyczno‐rekreacyjne - których strefa sąsiadująca ze zbiornikiem jest nasycona
infrastrukturą turystyczno‐rekreacyjna, a sam akwen jest miejscem uprawiania
sportów wodnych; są to zarówno duże zbiorniki zaporowe położone w regionach
turystycznych, np. Jezioro Solińskie, Jezioro Rożnowskie, Jezioro Czorsztyńskie, jak
i małe zbiorniki, stawy, glinianki, wypełnione wodą wyrobiska usytuowane w granicach
i na obrzeżach miast.

Sztuczne zbiorniki są zbiornikami wielofunkcyjnymi, przy czym zwykle dominuje jedna

funkcja, a pozostałe są jej podporządkowane. Niekiedy funkcje i związane z nimi
użytkowanie mogą się wykluczać - np. funkcja energetyczna i przeciwpowodziowa, funkcja
zaopatrzenia w wodę i rekreacyjna. Podstawowym problemem z punktu widzenia funkcji
gospodarczych jest, podobnie jak w przypadku jezior, eutrofizacja retencjonowanej wody,
niekiedy znacząco ograniczająca ich użytkowanie, zwłaszcza do celów rekreacyjnych
i zaopatrzenia w wodę.

Tworzenie sztucznych zbiorników, zwłaszcza

zbiorników zaporowych, pociąga za sobą
oprócz niewątpliwych, pozytywnych skutków
gospodarczych, także skutki negatywne.
 Należy do nich m.in. zamulanie zbiornika
wskutek spadku przepływu, gromadzenie
zanieczyszczeń w osadach dennych
stwarzających potencjalne zagrożenie dla
organizmów wodnych, zalewanie rozległych
części dolin rzecznych, co wiąże się
z wyłączeniem ich z użytkowania rolniczego
i koniecznością przesiedlenia ludności,
a niekiedy także zniszczeniem zabytków
architektonicznych i historycznych.

Zakwity glonów na sztucznym zbiorniku w Lesie

Sołtysowickim
Źródło: By Agnieszka Kwiecień (Nova) - Own work, CC BY
2.5,, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=366487.

Słownik
drenaż wód podziemnych

wypływ wód podziemnych z poziomu wodonośnego na skutek procesów naturalnych

(przez źródło, silnie spękane strefy dyslokacyjne, doliny rzeczne i cieki wód
powierzchniowych, wody stojące) lub wywołanych sztucznie (ujęcia wód podziemnych,
odwadnianie kopalń i głębokich wykopów, inne); rodzajem drenażu wód podziemnych
jest także parowanie ze strefy saturacji

eutrofizacja

proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje odżywcze (pierwiastki biogenne,

głównie azot i fosfor, także potas i sód), powodujący nadmierną produkcję biomasy
glonów oraz związane z tym zmiany właściwości fizycznych i chemicznych wód

ich ofauna

ogół gatunków ryb występujących w danym czasie geologicznym w określonym zbiorniku

wodnym

jeziorność

wyrażany w procentach stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni

analizowanego obszaru
Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się z nagraniem; zwróć uwagę (zanotuj) na argumenty za i przeciw utworzeniu

Mazurskiego Parku Narodowego oraz jakie funkcje jezior są w nich uwzględniane.

Argumenty "za" Argumenty "przeciw"

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/P14o9Ed09

Pojezierze Mazurskie jest regionem o wyjątkowej wartości przyrodniczej i

krajobrazowej. Wpływa na to urozmaicona rzeźba złożona z łańcuchów wzgórz
morenowych, zagłębień bezodpływowych, kemów, ozów oraz mozaika pól uprawnych,
lasów i łąk. Ale jego głównym walorem są jeziora, które zajmują ponad 7% powierzchni
pojezierza. To właśnie tu, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, znajdują się
największe z nich – Śniardwy i Mamry. Wyjątkowe walory tego miejsca uzupełniają lasy
o wysokiej różnorodności biologicznej będące pozostałościami dawnych puszcz.
Zachowały się tu naturalne ostoje fauny, swój raj znalazły ptaki zamieszkujące brzegi
jezior, bagna i torfowiska. O przyrodniczej wartości tego obszaru świadczą liczne
rezerwaty przyrody i obszary Natura 2000 w dużej części chroniące ekosystemy
jeziorne. Kilka jezior jest objętych ochroną według przepisów międzynarodowych –
Konwencji Ramsarskiej o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie
międzynarodowe oraz programu UNESCO „Człowiek i biosfera”. Może zastanawiać,
dlaczego ten niepowtarzalny pod względem walorów przyrodniczych obszar nie jest
dotąd objęty ochroną w postaci parku narodowego? Paradoksalnie przyczyną jest
największy skarb regionu, czyli właśnie jeziora. Mają one wyjątkowe znaczenie
przyrodnicze, dzięki czemu w pełni zasługują na ochronę, ale równocześnie ich
przyrodnicza wartość jest podstawą rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, dla
którego ochrona jest uważana za barierę. Można więc stwierdzić, że wyjątkowa
wartość przyrody Pojezierza Mazurskiego jest sama dla siebie zagrożeniem, generując
konflikty funkcjonalno-przestrzenne, które do dziś nie doczekały się rozwiązania.
Tymczasem z roku na rok wzrasta intensywność zagrożeń związanych głównie z presją
inwestycyjną i rozwojem turystyki masowej. Powszechne staje się zabudowywanie
brzegów i grodzenie dostępu do jezior, niszczenie roślinności nadbrzeżnej, co jest
tolerowane przez lokalne samorządy w imię wspierania rozwoju turystyki i
przedsiębiorczości. Z tego powodu panuje też przyzwolenie na zasypywanie gruzem
podmokłych brzegów jezior w celu ich ustabilizowania, a nawet… powiększenia działki.
Tak dzieje się nad jeziorami Roś, Śniardwy czy Nidzkim. Moda na Mazury nie przemija,
a więc ceny działek rosną. Coraz więcej gruntów rolnych jest przekształcane w grunty
budowlane, a ich trwała zabudowa powoduje nieodwracalne zmiany krajobrazu.
Remedium na wszystkie te niekorzystne zjawiska mogłoby być utworzenie parku
narodowego.

Zwolennicy utworzenia Parku na każdym kroku podkreślają wyjątkowe, przyrodnicze

znaczenie tych obszarów, zwłaszcza występujących tu jezior, które stabilizują warunki
wodne, zwiększają retencję wód oraz w połączeniu z lasami kształtują różnorodność
biologiczną regionu. Są to, zdaniem ekologów, wystarczające przesłanki do objęcia tego
terenu najwyższą formą ochrony, jaką jest park narodowy. Już w latach sześćdziesiątych
ubiegłego stulecia profesor Władysław Szafer, botanik i pionier ochrony przyrody,
zaproponował utworzenie Mazurskiego Parku Narodowego, w skład którego miała
wejść duża część Pojezierza Mazurskiego, w tym obszar Wielkich Jezior Mazurskich,
północno-zachodnia część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią i Jezioro Nidzkie.
Utworzeniu Parku sprzeciwia się jednak konsekwentnie lobby gospodarcze
reprezentowane przez leśników, myśliwych i mieszkańców utrzymujących się z
masowej turystyki i gospodarki rybackiej.

W 1977 roku utworzony został Mazurski Park Krajobrazowy będący kompromisową, ale
zarazem przejściową formą ochrony do czasu utworzenia parku narodowego. Ten
prowizoryczny stan trwa już ponad 40 lat i wszystko na to wskazuje, że szybko nie
ulegnie zmianie.

Idea utworzenia Mazurskiego Parku Narodowego ma zagorzałych zwolenników, ale

równie zdeterminowanych przeciwników. Oddajmy im głos.

Lokalne władze samorządowe i mieszkańcy regionu w powołaniu parku narodowego

dostrzegają niemal wyłącznie zagrożenia dla rozwoju gospodarczego. Największe
obawy budzą ograniczenia w wykorzystaniu jezior do turystyki wodnej. To zdaniem
przeciwników zahamuje inwestycje związane z bazą noclegową i gastronomiczną oraz
infrastrukturą żeglarską i w konsekwencji spowoduje spadek dochodów i obniżenie
zatrudnienia w branży turystycznej. Obawy budzą również spodziewane ograniczenia
dla gospodarki rybackiej.
Posłuchaj opinii wójta jednej z gmin wchodzących dziś w skład parku krajobrazowego:

„Gmina ma strukturalne bezrobocie i latem wielu ludzi żyje ze zbierania jagód i grzybów.
Od ubiegłego roku zmniejszono o 70% środki na prace interwencyjne i roboty
publiczne, a teraz jeszcze miałby powstać park? Gdzie ludzie znajdą opał na zimę? Nie
mieszkamy w górach ani na pustyni, a Mazury to nie jest dzikie odludzie. Krainie
Wielkich Jezior potrzeba pieniędzy na drogi, porty i inwestycje, a nie kolejnego parku
narodowego. Parku, który nie ma na swoje utrzymanie i służy tylko ambicjom jego
twórców”.

W Mikołajkach, Rucianym-Nidzie, Piszu i Pieckach pojawiły się ulotki i plakaty z

napisem „Nie dla parku narodowego”, na których można wyczytać, że samorządy
mówią „Tak” dla rezerwatów przyrody i ochrony, dla miejsc pracy w turystyce, dla
kajaków, żeglarzy i wędkarzy, a zdecydowane „Nie” dla zmiany ustawy o ochronie
przyrody, „Nie” dla Parku Narodowego na Mazurach oraz „ekologicznego oszołomstwa,
fanatyzmu i terroru!”.

Zwolennicy utworzenia parku narodowego odpowiadają, że obawy wyrażane przez

mieszkańców i samorządy nie mają uzasadnienia i są wynikiem braku wiedzy na temat
funkcjonowania parków narodowych, narosłych przez lata mitów oraz lęku przed
„nowym”. Planowana powierzchnia Mazurskiego Parku Narodowego będzie bowiem o
30% mniejsza niż dzisiejszego parku krajobrazowego, nie obejmie jeziora Śniardwy.
Wbrew obiegowej opinii istnienie parku narodowego nie oznacza likwidacji
wszystkich form aktywności gospodarczej, a jedynie eliminację tych, które generują
najwięcej zagrożeń dla przyrody. Jego utworzenie daje więc możliwość
kontrolowanego, zrównoważonego rozwoju.

Zdaniem ekologów ze Stowarzyszenia na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego

Mazur „Sadyba”:

„Parki narodowe mają chronić wyjątkowo piękne twory natury, obszary nietknięte
ludzką działalnością, cenne krajobrazowo i przyrodniczo. Dlatego się je chroni, żeby
człowiek w swojej nierozwadze (świadomej lub nieświadomej) ich nie zniszczył, żeby
kolejne pokolenia mogły cieszyć się ich widokiem. Utworzenie parku narodowego daje
możliwość kontrolowanego rozwoju, bo stanowi dużo lepszą formę zarządzania
krajobrazem niż park krajobrazowy. Poza tym park narodowy jest państwową jednostką
budżetową w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, co wiąże się z
korzyściami ekonomicznymi”.

Podniesienie kwestii finansowych w debacie o przyszłość Mazurskiego Parku

Narodowego wydaje się słuszne, bowiem wiedza o tym, że park narodowy jest
 finansowany z budżetu centralnego i nie obciąża kasy lokalnej czy wojewódzkiej tak jak
park krajobrazowy, jest stosunkowo niska. Park narodowy otrzymuje rozmaite dotacje,
na przykład z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska choćby na budowę
kanalizacji czy sieci wodociągowych, co bezpośrednio wpływa na poprawę warunków
życia mieszkańców. Ponadto gminy, na których obszarze tworzony jest park, dostają
rekompensaty z tytułu utraty dochodów. Jak duże? Spójrzmy na przykład gmin
Białowieskiego Parku Narodowego. Otrzymują one rocznie dodatkową subwencję w
wysokości 10 milionów złotych.

Poza tym nadanie obszarowi statusu parku narodowego jest równoznaczne z

przyznaniem „najwyższego znaku jakości krajobrazu”. To zaś, poza wymierną wartością
prestiżową i promocyjną, ma także znaczenie ekonomiczne. Może więc warto
zaryzykować utworzenie Parku Narodowego w regionie, który jako jedyny w tej części
Europy wszedł do finału konkursu szwajcarskiej fundacji New7Wonders na siedem
nowych cudów świata natury.

Polecenie 2

Zapoznaniu się z audiobookiem odpowiedz na pytania:

Czy jeziora mazurskie powinny być chronione?

Na czym powinna polegać ich ochrona?

Na czym polega konflikt o Mazurski Park Narodowy?

Czy istnieje kompromisowe rozwiązanie?

Co się stanie, jeżeli jeziora mazurskie nie będą chronione?

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Znaczna część polskich jezior ulega procesom eutrofizacji. Wskaż, co ten termin oznacza.

 intensywny rozwój populacji ryb w wodach jeziora

 rozwój organizmów wodnych następujący w wyniku natlenienia wód jeziora

 zatrucie zbiornika wodnego zanieczyszczeniami chemicznymi

wzrost żyzności wód jeziora pod wpływem azotanów i fosforanów, prowadzący do


zakwitu

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż wspólne funkcje jezior i sztucznych zbiorników zaporowych.

 gospodarka rybacka

 zaopatrzenie w wodę aglomeracji

 retencja wody

 turystyka i rekreacja

 produkcja energii

 żegluga śródlądowa
Ćwiczenie 3 醙

Wskaż formy turystyki, dla których rozwoju konieczna jest obecność jezior.

 agroturystyka

 geoturystyka

 turystyka przyrodnicza (np. birdwatching)

 turystyka żeglarska

 turystyka nurkowa

 turystyka uzdrowiskowa
Ćwiczenie 4 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Funkcje przyrodnicze jezior

zawsze powinny mieć
 
pierwszeństwo przed
funkcjami gospodarczymi.

Zanieczyszczenia wód
i osadów dennych jezior
mają wpływ na
 
ograniczenie ich
gospodarczego
wykorzystania.

Jeziora naturalne i sztuczne

zbiorniki zaporowe pełnią
 
podobne funkcje
przyrodnicze.

Gospodarcze wykorzystanie
jezior zawsze powoduje ich  
degradację.
 Stwierdzenie Prawda Fałsz

Różnorodność biologiczna
jezior zależy od cech misy
jeziornej, charakteru
osadów dennych, jakości  
wody i intensywności
antropogenicznego
użytkowania.

Ćwiczenie 5 醙

Wymień pozytywne i negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego i człowieka

wynikające z gospodarczego wykorzystania jezior.
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z tekstem dotyczącym zmian jakości jezior pod wpływem zagospodarowania
sąsiadujących terenów. Uzupełnij brakujące wyrazy.

Nieuchronny i proces eutrofizacji jezior obszarów pojeziernych uległ przyspieszeniu

od połowy XVIII w. Wiązało się to przede wszystkim ze zmianami zagospodarowania

jezior, z wycinaniem i wypalaniem , zwiększaniem terenów , a później
z zastosowaniem , przejściem z hodowli na zwierząt o dużych
koncentracjach oraz terenów rolnych, a zwłaszcza gleb , likwidowaniem
wodnych itp. Spowodowało to stopniowy, a później coraz szybszy wzrost tempa
substancji i do mis jeziorowych zajmujących zawsze
miejsce w terenie i wykazujących właściwości kumulatywne. Proces ten jest szeroko
opisywany w literaturze jako cywilizacyjna. Do jej intensyfikacji przyczyniła się też
zlewni jezior, co wiązało się często z doprowadzaniem . Wszystko to
spowodowało zwiększenie przemieszczania się , a sztuczne likwidowanie
naturalnych barier charakterystycznych dla obszarów młodoglacjalnych dodatkowo te
procesy przyspieszyło.

Źródło: Konstanty Lossow, Znaczenie jezior w krajobrazie młodoglacjalnym Pojezierza

Mazurskiego, Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych z. 431, s. 52

melioracjami ścieków urbanizacja lasów nawozów organicznych uprawnych

biogenów eutrofizacja najniższe odwracalny torfowych mineralnych

degradacja dopływu leśnych oczek chów nawozów sztucznych cieków

nieodwracalny najwyższe zlewni odpływu piaszczystych biofagów

organicznych łąk
Ćwiczenie 7 難

Od 1965 roku sztuczne zbiorniki wodne zgodnie z decyzja Komisji Nazw Miejscowości
i Obiektów Fizjograficznych noszą nazwę „jezior”. Budzi to sprzeciw hydrologów, którzy
jeziora traktują jako „naturalne zbiorniki wód śródlądowych”. Podaj argumenty
przemawiające za i przeciw tej nazwie.

Ćwiczenie 8 難

Zaproponuj wskaźniki, za pomocą których można wyrazić znaczenie przyrodnicze

i gospodarcze jezior.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior w Polsce

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum i technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna.

5. Rozumienie prawidłowości w zakresie funkcjonowania środowiska geograficznego

oraz wzajemnych zależności w systemie człowiek - przyroda.
6. Rozumienie zasad racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody i zachowania
dziedzictwa kulturowego.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

3. Identyfikowanie relacji między poszczególnymi elementami środowiska

geograficznego (przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego).
4. Przewidywanie skutków działalności gospodarczej człowieka w środowisku
geograficznym.

III. Kształtowanie postaw.

3. Dostrzeganie aplikacyjnego charakteru geografii.

4. Rozumienie potrzeby racjonalnego gospodarowania w środowisku geograficznym
zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, ochrony elementów dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego oraz konieczności rekultywacji i rewitalizacji obszarów
zdegradowanych.

Treści nauczania:

XIV. Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski: podział na regiony

fizycznogeograficzne, budowa geologiczna i zasoby surowcowe, ukształtowanie
powierzchni, sieć wodna, warunki klimatyczne, formy ochrony przyrody, stan środowiska
przyrodniczego.

Uczeń:
8) Wykazuje znaczenie przyrodnicze, społeczne i gospodarcze, w tym turystyczne jezior
oraz sztucznych zbiorników na obszarze Polski.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne

Uczeń:

poznaje przyrodnicze, społeczne i gospodarcze funkcje jezior,

ocenia ich znaczenie dla przyrody i człowieka,
identyfikuje zagrożenia związane z wykorzystaniem różnych funkcji jezior,
wskazuje sposoby wykorzystania i ochrony jezior.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE, concept mapping

Formy zajęć: praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, arkusze

papieru A0/A1, pisaki, zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze:

Andrzej Górniak, Zdzisław Kajak, Hydrobiologia – Limnologia, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2019.
Andrzej Richling, Katarzyna Ostaszewska, Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2009.

PRZEBIEG LEKCJI

Przed lekcją uczniowie powinni zapoznać się z e‐materiałem oraz innymi źródłami
informacji w celu zebrania szerokiego zestawu informacji dotyczących przyrodniczych,
społecznych i gospodarczych funkcji jezior.

Faza wprowadzająca:

Przedstawienie celów lekcji.

 Wprowadzenie w temat lekcji: omówienie/przypomnienie znaczenia jezior w ujęciu
ekologicznym, społecznym i gospodarczym; pytania sprawdzające poziom
przygotowania uczniów.

Faza realizacyjna:

Podział uczniów na grupy (liczebność określa nauczyciel), omówienie zasad wykonania

zadania; zadaniem uczniów jest opracowanie gałęzi logicznego myślenia
przedstawiających zależności przyczynowo‐skutkowe między cechami jezior,
pełnionymi przez jeziora funkcjami, ich wykorzystaniem, związanymi z tym
zagrożeniami i metodami zapobiegania.
Wyświetlenie na ekranie schematu gałęzi logicznego myślenia porządkującej sposób
przedstawienia związków przyczynowo‐skutkowych.
Praca w grupach uczniów (burza mózgów, dyskusja), w której wykorzystane zostaną
informacje, schematy, ilustracje zawarte w e‐materiale, służąca sporządzeniu gałęzi
logicznego myślenia; uczniowie przedstawiają wyniki swojej pracy w postaci graficznej,
na arkuszach papieru.
Prezentacja przy tablicy przez poszczególne grupy uczniów przygotowanych gałęzi
logicznego myślenia i omówienie ich – po zakończeniu wszystkich prezentacji dyskusja
z udziałem uczniów; nauczyciel moderuje dyskusję, czuwa nad jej przebiegiem, zadaje
pomocnicze pytania, weryfikuje poprawność wypowiedzi, wprowadza uzupełnienia
itp.
Podsumowanie prezentowanych treści mające na celu przedstawienie znaczenia
przyrodniczego i gospodarczego jezior, skutków ich wykorzystania, związanych z tym
zagrożeń i metod przeciwdziałania.
Sporządzenie notatki w zeszycie zawierającej syntetyczne podsumowanie
przeprowadzonej dyskusji i prezentacji.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału
i przedstawienie rezultatów.

Faza podsumowująca:

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i udzielanie odpowiedzi przez uczniów.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa:

Wysłuchanie i wykonanie poleceń do audiobooka prezentującego problemy i konflikty

związane z ochroną i gospodarczym wykorzystaniem jezior na konkretnym przykładzie
utworzenia Mazurskiego Parku Narodowego.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium: grafiki

i audiobook zawarte w e‐materiale mogą być wykorzystane podczas innych
zróżnicowanych tematycznie lekcji dotyczących różnych zagadnień związanych
z hydrosferą, ochroną przyrody i rozwojem zrównoważonym oraz do samodzielnego
rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu oraz w czasie lekcji mającej na celu
powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego hydrosfery.