MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY

BEZKR�GOWCE
GADY i PLAZY
OWADY i PTAKI
RYBY
SSAKI
MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY

WIEDZA POWSZECHNA
Warszawa 1973

Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk)

KRYSTYNA KOWALSKA [K.K.]
JAN MACIEJ BEMBISZEWSKI [J.M.R.]
HALINA ROLIK [H.R.]

PRZEDMOWA
Najstarsza i najliczniejsza grupa kr�gowc�w, nazywana tradycyjnie rybami (cho� w
sk�ad jej wchodzi kilka odr�bnych gromad, z kt�rych tylko jedn� stanowi� ryby
w�a�ciwe), obejmuje ok. 20 000 gatunk�w wsp�cze�nie �yj�cych oraz wiele kopalnych.
Jest to grupa niezmiernie wa�na i interesuj�ca z wielu punkt�w widzenia. Przede
wszystkim zapocz�tkowa�a ona ewolucj� kr�gowc�w, z niej bowiem wywodz� si� pierwsze
kr�gowce ziemnowodne. W �adnej innej grupie nie spotyka si� tak r�norodnych
przystosowa� do �ycia w diametralnie r�nych �rodowiskach: w g��binach oceanicznych
i w pelagialu, w lodowatych wodach polarnych i w gor�cych �r�d�ach, w wysychaj�cych
okresowo bagnistych zbiornikach i w czystych, dobrze natlenionych potokach
g�rskich. S� tu "�ywe skamienia�o�ci", jak latimeria, prymitywne dwudyszne, gatunki
przystosowane do d�u�szego przebywania w �rodowisku atmosferycznym, jak poskoczki i
�mijog�owce, a r�wnocze�nie gatunki, kt�re osi�gn�y najwy�szy poziom "rybiego"
etapu rozwoju, kt�rych przyk�adem s� tu�czyki i �aglicowate. Ryby s� zatem wa�nym
obiektem bada� w dziedzinie ewolucji kr�gowc�w, mechanizmu proces�w
przystosowawczych, gatunkotw�rczych oraz bada� nad zachowaniem si� zwierz�t.
Wzrost zainteresowania rybami spowodowa�a tak�e literatura popularnonaukowa i
przygodowa, zw�aszcza za� reporta�e z podwodnych wypraw p�etwonurk�w i bada� g��bin
morskich. R�wnocze�nie wzrasta w szybkim tempie zainteresowanie gospodarcze rybami
jako �r�d�em pe�nowarto�ciowego bia�ka zwierz�cego.
Ryby, jak �wiadcz� resztki kuchenne znajdowane w stanowiskach cz�owieka
pierwotnego, by�y zawsze �r�d�em �atwo dost�pnego i warto�ciowego pokarmu. Obecnie,
w zwi�zku

Przedmowa
z kl�skami g�odu trapi�cymi znaczn� cz�� ludno�ci oraz sta�ym niedoborem bia�ka
zwierz�cego, zwr�cono baczn� uwag� na mo�liwo�ci intensyfikacji po�ow�w,
eksploatacj� nowych �owisk, zw�aszcza na p�kuli po�udniowej, na zagadnienia
aklimatyzacji nowych, szybko wyrastaj�cych gatunk�w (przyk�adem aklimatyzacja w
naszych wodach amura, to�pygi, pelugi). Zaj�to si� intensyfikacj� hodowli ryb,
zw�aszcza w krajach nawiedzanych przez g��d. Poza hodowl� w zbiornikach
�r�dl�dowych rodzi si� konieczno�� hodowli w morskich wodach przybrze�nych. Ponadto
znaczne zwi�kszenie zasi�gu po�ow�w naszych statk�w rybackich oraz zwi�kszony
import przetwor�w rybnych sprawia, i� w handlu pojawiaj� si� ryby o egzotycznych
nazwach, nigdy dotychczas nie spotykane na naszych sto�ach, jak np. lichia, pa�asz,
sajra, z�bacz, o kt�rych konsumenci chcieliby si� czego� dowiedzie�.
Niepo�ledniego znaczenia nabiera r�wnie� w�dkarstwo oraz inne formy rybo��wstwa
sportowego. W dobie coraz bardziej odczuwanych ujemnych skutk�w uprzemys�owienia i
technicyzacji �ycia w�dkarstwo, odpoczynek nad nie ska�onymi jeszcze wodami, ma
du�� przysz�o�� jako zaj�cie regeneruj�ce si�y fizyczne i duchowe. Liczba
mi�o�nik�w sportu w�dkarskiego stale u nas wzrasta i tym zainteresowaniom nale�y
tak�e wyj�� naprzeciw.
Wzrasta r�wnie� liczba mi�o�nik�w akwarystyki, daj�cej wypoczynek psychiczny, a
r�wnocze�nie cz�sto jedyn� mo�liwo�� obcowania ze zwierz�tami, obserwacji ich
biologii i obyczaj�w nawet w warunkach zag�szczonego mieszkania w wielkim mie�cie.
Konieczno�� zaspoKojenia z tak r�norodnych �r�de� p�yn�cych zainteresowa� rybami
sprawi�a trudno�ci w odpowiednim doborze hase�. S�ownik zawiera ich ok. 700.
Uwzgl�dniono wszystkie gatunki krajowe (w wodach �r�dl�dowych Polski oraz w Ba�tyku
�yje ich niewiele ponad 100) i aklimatyzowane lub przewidziane do aklimatyzacji.
Znalaz�y si� tu r�wnie� opisy gatunk�w oraz wy�szych jednostek systematycznych,
omawianych w podr�cznikach i cytowanych w literaturze popularnonaukowej. Obok
gatunk�w znanych w �wiatowym rybo��wstwie trzeba by�o r�wnie� om�wi� nowe, kt�re
dopiero wchodz� na rynek handlowy, w przysz�o�ci jednak, w zwi�zku ze zmniejszaniem
si� zasob�w ryb po�awianych tradycyjnie i w wielkich ilo�ciach, b�d� stanowi�y
znacznie wi�kszy ni� obecnie odsetek w po�owach. Uwzgl�dniono tak�e gatunki
najcz�ciej u nas spotykane w hodowli akwariowej. St�d te� wyb�r z ok.
Przedmowa
20 000 gatunk�w ryb by� do�� utrudniony i Czytelnik nie zawsze znajdzie w S�owniku
interesuj�cy go obiekt.
Trudno�ci sprawia�a r�wnie� polska nomenklatura ryb, gdy� wiele gatunk�w cz�sto
opisywano pod r�nymi nazwami polskimi. Autorzy starali si� wybra� najpowszechniej
u�ywane, umieszczaj�c inne, r�wnie� znane, w synonimach, od kt�rych odno�niki
kieruj� do w�a�ciwej nazwy. W przypadku gdy dany gatunek sta� si� ju� asortymentem
handlowym pod inn� nazw� ni� dotychczas u�ywana, dawano przewa�nie pierwsze�stwo
nazwie handlowej, ze wzgl�du na upowszechnienie jej w�r�d konsument�w.
W S�owniku poza has�ami gatunkowymi om�wiono r�wnie� tam, gdzie to by�o niezb�dne,
rodzaje, w wi�kszo�ci przypadk�w r�wnie� rodziny (do kt�rych nale�� obj�te
S�ownikiem gatunki), rz�dy i wy�sze jednostki systematyczne oraz niekt�re podrz�dy.
Konieczne to by�o w rz�dach obejmuj�cych czasem setki gatunk�w o bardzo r�nym
wygl�dzie zewn�trznym, trybie �ycia, przystosowaniach, o kt�rych przynale�no�ci do
danego rz�du �wiadcz� tylko cechy anatomiczne trudno uchwytne dla niespecjalisty.
Na przyk�ad w rz�dzie okoniokszta�tnych niezb�dne by�o om�wienie wyra�nie
wyodr�bniaj�cych si� okoniowc�w, wargaczowc�w, g�owaczowc�w itp. By�o to tym
bardziej konieczne, �e systematyka ryb znajduje si� wci�� jeszcze w stadium
doskonalenia; istnieje na jej temat w�r�d specjalist�w wiele rozbie�no�ci.
Niekt�rzy z nich uwa�aj� owe podrz�dy za samodzielne rz�dy, gdy inni przeciwnie -
wymienione w S�owniku rz�dy traktuj� jako podrz�dy. Ten ostatni pogl�d reprezentuj�
ju� zreszt� nieliczni ichtiologowie.
Poza has�ami z zakresu systematyki uwzgl�dniono r�wnie� pewn� liczb� hase� z
morfologii, fizjologii, biologii, ekologii, rozrodu i rozmieszczenia geograficznego
ryb, a tak�e ich u�ytkowania gospodarczego.
Uk�ad hase� w S�owniku jest alfabetyczny. Has�a powtarzaj�ce si� w tek�cie noty
encyklopedycznej oznaczono pierwsz� liter�; w przypadku hase� wielowyrazowych -
pierwszymi literami (niezale�nie od przypadku i liczby). Pozioma strza�ka ->-
sygnalizuje, �e poj�cie nast�puj�ce po niej stanowi samodzielne has�o w S�owniku.
Skorowidz zawiera tylko nazwy �aci�skie.
S�ownik wyposa�ono w poczt�wk� d�wi�kow� z nagraniami g�os�w ryb oraz w komplet 6
barwnych slajd�w (patrz str. 311).
S�ownik zosta� opracowany przez zesp� pracownik�w Instytutu Zoologicznego PAN w
Warszawie. Autorzy wyra�aj�

Przedmowa
wdzi�czno�� dr Matyldzie G�sowskiej i prof. dr Kazimierzowi Kowalskiemu za
krytyczn� ocen� tekstu i wnikliwe uwagi, kt�re umo�liwi�y usuni�cie szeregu
niejasno�ci. Dzi�kujemy r�wnie� p. Marii Kamie�skiej i p. J�zefowi Konarzewskiemu z
PPH Centrala Rybna w Warszawie za udost�pnienie materia��w w�asnych, dotycz�cych
polskiego nazewnictwa ryb.
AUTORZY
A
akantody -^ fa�dop�etwe.
akarka paskowana (Nannacara anomalii) - gatunek z rodziny -s-piel�gnicowatych.
Samiec ma wyd�u�on� tyln� cz�� p�etwy grzbietowej i odbytowej. Cia�o ma barw�
oliwkowozielon� z rozrzuconymi gdzieniegdzie b��kitnymi plamkami, a kraw�d�
p�etwy grzbietowej czerwon�; samica jest mniej barwna od samca. A.p. osi�ga d�ugo��
7 cm. Samica sk�ada ok. 100 jaj, kt�rych strze�e przewa�nie tylko samiec. A.p.
wyst�puje w wodach Ameryki Po�udniowej. Bywa cz�sto hodowana w akwariach, tak�e u
nas w Polsce. [J.M.R.]
akary (Aequidens) - rodzaj z rodziny ->piel�gnicowatych. Samce r�ni� si� od samic
wyd�u�eniem tylnej g�rnej cz�ci p�etwy grzbietowej i odbytowej oraz �ywszym
ubarwieniem. Nale��ce tu gatunki osi�gaj� d�ugo�� od 7 do 20 cm. S� drapie�ne.
Rodzice opiekuj� si� ikr� i wyl�g�ym potomstwem. Zamieszkuj� wody Ameryki �rodkowej
i p�nocnej cz�ci Ameryki Po�udniowej. Niekt�re gatunki bywaj� cz�sto hodowane w
akwariach (w Polsce m. in. a. b��kitna (Aequidens pulcher),
a. kar�owata (Aequidens curviceps) i a. z Maroni (Aequidens marani). [J.M.K.]
aklimatyzacja - ca�okszta�t proces�w zachodz�cych w organizmach w zwi�zku z
przystosowywaniem si� ich do zmienionych warunk�w �rodowiska. A. mo�e w
konsekwencji doprowadzi� do zmian morfologicznych. Wyr�nia si� a. naturaln� i
sztuczn�. A. naturalna bywa wynikiem migracji ryb b�d� te� ich zawleczenia do innej
krainy zoogeograficznej. Mo�e te� by� wynikiem istotnych zmian �rodowiskowych,
zachodz�cych na terenie wyst�powania danego gatunku. A. sztuczna jest efektem
celowej gospodarki cz�owieka. Umo�liwia hodowl� ryb na nowych terenach, r�ni�cych
si� warunkami �ycia od dotychczasowych. Aby proces a. przebiega� prawid�owo, nale�y
uprzednio rozwa�y� wszelkie hydrobiologiczne i fizyczne aspekty nowego zbiornika.
A. ryb cz�sto przynosi doskona�e efekty. Na przyk�ad w 1860 r. przewieziono pstr�ga
z Anglii do Nowej Zelandii. Dzi� NowaZelandia s�ynie z najobfitszych na �wiecie
po�ow�w tego gatunku. Z dobrymi wynikami aklimatyzowano pstr�ga.

Akwarystyka 10
na Cejlonie, Tasmanii, w Kaszmirze i w po�udniowej Afryce. W Chile i w Nowej
Zelandii oraz na Tasmanii zaaklimatyzowano czawycz�. Jej a. nie uda�a si� natomiast
w Europie. W Polsce pr�bowano zaaklimatyzowa� m.in. bassa wielkog�bowego i sumika
kar�owatego. Ten ostatni wprawdzie dobrze przystosowa� si� do nowych warunk�w, ale
jego przeniesienie do naszych w�d nale�y uwa�a� za niepo��dane, gdy� jest to
szkodnik wyjadaj�cy ikr� i narybek innych, cennych gospodarczo gatunk�w. Obecnie
prowadzone s� pr�by a. amura, to�pygi i g�owacicy. Aklimatyzuje si� tak�e gatunki
maj�ce inne ni� konsumpcyjne znaczenie. Do takich nale�y m.in. gambuzja, kt�r�
zarybiano wiele rejon�w w krajach tropikalnych w celu walki z malari�. [J.M.R.]
akwarystyka - wiedza obejmuj�ca hodowl� i piel�gnacj� wodnych gatunk�w zwierz�t i
ro�lin. Mi�o�nicy a. dokonuj� wielu drobnych spostrze�e�, kt�re pomagaj� w zdobyciu
i szerzeniu informacji biologicznych. Wsp�czesna a. stanowi du�� pomoc dla
rozmaitych bada� naukowych, rozwija zami�owania przyrodnicze, estetyczne, pog��bia
wiadomo�ci nie tylko biologiczne, ale tak�e chemiczne, fizyczne i techniczne.
Pierwsze hodowle ryb w celach rozrywkowych b�d� te� dla cel�w konsumpcyjnych
zacz�li prowadzi� ju� co najmniej 2500 lat p.n.e. staro�ytni Sumerowie. Ryby
morskie chowali na pocz�tku n.e. Rzymianie w basenach domowych, cz�sto po��czonych
bezpo�rednio z morzem. Rozw�j a. zwi�zany jest z rozkwitem nauk przyrodniczych w
po�owie ubieg�ego
wieku. Pojawi�o si� w�wczas s�owo akwarium, kt�rego u�y� po raz pierwszy w 1853 r.
przyrodnik angielski P.H. Gosse. W tym samym roku otwarte zosta�o pierwsze
publiczne akwarium w Regent Park w Londynie. W trzy lata p�niej przyrodnik
niemiecki E.A. Rossmassier napisa� g�o�ny artyku� "Jezioro w szkle". Artyku� ten
zapocz�tkowa� szeroki rozw�j a. w Europie �rodkowej, a jego autor nazwany zosta�
ojcem a. Wkr�tce potem zostaj� sprowadzone do Europy pierwsze ryby egzotyczne -
wielkop�etw i bojownik, kt�re dzi�ki swym pi�knym kszta�tom, barwom i niezwykle
ciekawemu trybowi �ycia szybko zdoby�y popularno��. Mi�o�nicy hodowli rybek
akwariowych zacz�li stowarzysza� si� w ko�ach, zwi�zkach, zacz�to wydawa�
czasopisma o problematyce akwarystycznej. W 1954 r. powsta�a w Amsterdamie �wiatowa
Federacja Akwaryst�w, kt�rej celem jest mi�dzynarodowa wsp�praca wszystkich
mi�o�nik�w a. W Polsce istnieje Polski Zwi�zek Mi�o�nik�w Akwarium i Terrarium z
siedzib� g��wn� w Chorzowie, z okr�gami i ko�ami w wielu miastach Polski. Zwi�zek
wydaje czasopismo "Akwarium". Istnieje te� w Polsce szereg wystaw, umo�liwiaj�cych
publiczno�ci ogl�danie wodnych organizm�w. S� to sta�e ekspozycje w ogrodach
zoologicznych Poznania, Wroc�awia, �odzi, Opola, Warszawy, P�ocka oraz w
palmiarniach Poznania, Sosnowca i Gliwic. Przy Morskim Instytucie Rybackim w Gdyni
powsta�o ostatnio do�� du�e akwarium morskie. Najwi�ksze akwarium morskie (-^-
oceanarium) za�o�ono w 1955 na
11 aloza
Florydzie, w pobli�u Miami. Inne, bardziej znane akwaria, znajduj� si�: w Neapolu,
Monako, w P�ymouth i na Hawajach. [J.M.R.]
albakora (Germo alalungd) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych, blisko spokrewniony
z tu�czykiem i patud�. Specyficzne dla a. s� p�etwy piersiowe: szablastego
kszta�tu, bardzo wyd�u�one, si�gaj�ce poza po�ow� cia�a. Posiada ona grzbiet i boki
niebieskie o metalicznym po�ysku, a brzuch srebrzystobia�y; p�etwy grzbietowe i
ogonowa maj� barw� br�zow�. A. osi�ga d�ugo�� 1,5 m. Szeroko rozprzestrzeniona w
tropikalnej strefie m�rz. Ma du�e znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
albakora ��topletwa (Germo albacora) - gatunek z rodziny -�-makrelowatych, blisko
spokrewniony z tu�czykiem. Cia�o jej jest bardziej wyd�u�one ni� tu�czyka; druga
p�etwa grzbietowa i odbytowa s�
bardzo wysokie, ostro zako�czone. Ma�e p�etwy grzbietowe
i odbytowe maj� barw� jasno��t�; reszta cia�a jest ubarwiona jak u albakory. A.�.
to najwi�kszy gatunek z rodzaju Germo; osi�ga d�ugo�� ponad
2 m. Zamieszkuje pelagial m�rz i ocean�w strefy tropikalnej i subtropikalnej. Ze
wzgl�du na bardzo smaczne
mi�so jest ceniona w przemy�le spo�ywczym. [J.M.R.]
albula (Albula yulpes) - gatunek z rodziny albulowatych (Albulidae), z rz�du -
�ledziokszta�tnych, blisko spokrewniony z tarponem i elopsem. Ma cia�o wyd�u�one,
wrzecionowate, nieco bocznie sp�aszczone; otw�r g�bowy dolny uzbrojony w drobne
z�bki. Grzbiet jest oliwkowaty, boki srebrzyste, brzuch bia�y, a p�etwy szarawe. A.
osi�ga d�ugo�� ok. 1 m. Jej larwy s� zupe�nie przezroczyste, tasiemcowate,
upodabniaj�ce si� do rodzic�w dopiero przy d�ugo�ci ok. 8 cm. A. zamieszkuje wody
strefy gor�cej. Zwykle przebywa w morzu, wchodzi jednak te� do w�d s�onawych i
�r�dl�dowych. Ma mi�so smaczne, ale o�ciste. Jest ceniona jako atrakcyjna ryba
sportowa. [J.M.R.]
alestes Chapera, szaper (Ales-tes chaperi) - gatunek z rodziny -^k�saczowatych.
Samiec jest zwykle nieco wi�kszy i ma bardziej zaostrzon� p�etw� grzbietow� ni�
samica. A.Ch. osi�ga 10 cm d�ugo�ci. Lubi wod� lekko kwa�n�, mi�kk� o temperaturze
od 20� do 30�C. Najch�tniej zjada larwy owad�w; mo�e te� wyskakiwa� nad
powierzchni� wody i chwyta� przelatuj�ce owady. Jest rozprzestrzeniony w wodach
zachodniej Afryki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
aloza (Alosa alosa) - gatunek z rodziny -^�ledziowatych, blisko spokrewniony z
parposzem, od kt�rego jest nieco wi�kszy. Osi�ga 75 cm d�ugo�ci i 4 kg wagi. �yje w
pelagicznej strefie morza. Na tar�o w�druje do rzek, niekiedy

aloza ameryka�ska 12
bardzo daleko od uj�cia. W�dr�wki te rozpoczyna w marcu lub kwietniu; przestaje
w�wczas pobiera� pokarm. Samica sk�ada do 150 ty�. ziarn ikry. Wyl�g nast�puje po
up�ywie 4 do 5 dni. Larwy rosn� bardzo szybko, sp�ywaj�c z pr�dem do morza. G��wnym
pokarmem a. s� drobne organizmy planktonowe, kt�re ryba ta cedzi przez swoje
liczne, d�ugie wyrostki filtracyjne; dodatkowym pokarmem bywaj� larwy owad�w i ma�e
ryby, g��wnie stynki. A. wyst�puje wzd�u� atlantyckich wybrze�y Europy od P�wyspu
Skandynawskiego po Pirenejski, wzd�u� zachodnich wybrze�y Afryki do Przyl�dka
Blanc, w Morzu �r�dziemnym i w zachodniej cz�ci Morza Czarnego; jest te�
sporadycznie spotykana w zachodnim Ba�tyku; u wybrze�y Polski trafiaj� si�
pojedyncze okazy. A. po�awia si� w miejscach liczniejszego wyst�powania; bywa
spo�ywana na �wie�o lub solona. U wybrze�y ameryka�skich �yje pokrewny a. gatunek,
szed. [J.M.R.]
aloza ameryka�ska ->szed.
ameryka�ski sumik kar�owaty
--sumik kar�owaty.
amfiprion, ryba ukwialowa (Amphiprion percula) - gatunek z rodziny amtiprionowatych
(Amphipriomdae), z rz�du ->okoniokszta�tnych. Jest jaskrawo ubarwiony. Zamieszkuje
stref� raf koralowych Indomalaj�w. Przebywa w pobli�u wielkich ukwia��w i nie tylko
chroni si� w przypadku niebezpiecze�stwa w�r�d ich pot�nych, parz�cych czu�k�w, ale
r�wnie� wp�ywa do wn�trza jamy ch�on�cotrawi�cej, gdzie wy�era resztki pokarmu
z�o�onego przewa�nie z ryb. Wed�ug ostatnich bada� a. wydziela �luz, kt�ry
uniemo�liwia ukwia�owi wystrzelenie parzyde�kowej baterii. Stwierdzono r�wnie�, �e
a. izolowany od ukwia�u �atwo pada ofiar� drapie�c�w. Jest on zatem inkwilinem,
czyli lokatorem. By� mo�e zachodzi tu nawet przypadek �ci�lejszej symbiozy: ukwia�
daje schronienie i pokarm, a ryba wpadaj�ca gwa�townie jak strza�a mi�dzy czu�ki i
do jamy ch�on�cotrawi�cej stwarza pr�dy wody u�atwiaj�ce gospodarzowi funkcje
oddechowe. By� mo�e r�wnie�, mimo woli, nap�dza goni�ce j� drapie�niki w zasi�g
�mierciono�nych czu�k�w jamoch�ona. [K.K.]
amia, m�k�awka {Amia calva)
-gatunek z rodziny Amiidae, z rz�du -�-amiokszta�tnych, reprezentuj�cy jedyne obok
�us-kost�w wsp�czesne formy ganoid�w kostnych. A. osi�ga d�ugo�� 1 m; samce s�
nieco
mniejsze od samic i w odr�nieniu od nich zaopatrzone w czarn� plam�, znajduj�c� si�
w g�rnej cz�ci nasady ogona.
A. mo�e �y� w zbiornikach, w kt�rych cz�sto daje si� odczu� niedob�r tlenu,
pos�uguj�c si� w�wczas przy oddychaniu p�cherzem p�awnym jako narz�dem pomocniczym.
Przy jego pomocy oddycha powietrzem atmosferycznym, dzi�ki czemu wyj�ta z wody mo�e
�y� kilka dni. Tar�o a. przypada w okresie wiosennym (kwiecie�, maj) przy
temperaturze wody ok. 25�C. U samc�w w tym
13 amur bia�y
okresie pojawia si� szata godowa. Do tar�a wybierane s� miejsca p�ytkie (25 do 40
cm), poro�ni�te ro�linno�ci�. Samiec buduje gniazdo z resztek ro�lin. Cz�sto
gniazda tworz� kolonie, co u�atwia samcom wsp�ln� ochron� gniazd i �wie�o wyl�g�ych
m�odych. Jedna samica sk�ada od 20 ty�. do 70 ty�. jaj. Samiec opiekuje si� m�odymi
a� do uzyskania przez nie ok. 10 cm d�ugo�ci. A. od�ywia si� na og� rybami, czasem
skorupiakami i mi�czakami. Prowadzi zwykle nocny tryb �ycia. W zimie przebywa w
miejscach g��bszych cz�ciowo zagrzebana w mule, popadaj�c w stan odr�twienia.
Zamieszkuje p�ytkie, mocno zaro�ni�te zbiorniki �r�dl�dowe Ameryki P�nocnej. W
dorzeczu Wielkich Jezior, kt�re s� p�nocn� granic� jej zasi�gu, wyst�puje
pospolicie z wyj�tkiem Jeziora G�rnego. Znaczenie gospodarcze a. jest niewielkie z
powodu niezbyt smacznego mi�sa. M�ode okazy (bardzo �ywotne) s�u�� za przyn�t� przy
w�dkarskich po�owach innych ryb drapie�nych. [J.M.R.]
amiokszta�tne (Amiiformes) - rz�d z nadrz�du ->-ganoi-d�w kostnych. Pierwsi
przedstawiciele tego rz�du pojawili si� w pok�adach g�rnego permu. Jedynym dzi�
�yj�cym przedstawicielem jest amia. Rz�d ten obejmuje kilka wymar�ych rodzin ryb
s�odkowodnych, b�d�cych pod koniec okresu kredowego dominuj�c� grup� ryb. A.
zamieszkiwa�y wody strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Europy, Azji i
obu Ameryk. [J.M.R.]
amur bia�y (Ctenopharyngodon
idella) - gatunek z rodziny
--karpiowatych. Sylwetk� przypomina klenia. Ma cia�o wyd�u�one, niskie,
walcowate, pokryte du�� �usk�; szeroka g�owa zaopatrzona jest w otw�r g�bowy
ko�cowy; wyst�puj� dwa szeregi z�b�w gard�owych. Grzbiet jest brunatnozielony, a
boki srebrzyste.
A.b. ro�nie bardzo szybko, osi�gaj�c ponad 1 m d�ugo�ci i 32 kg ci�aru. �ywi si�
pokarmem ro�linnym. Osobniki m�odociane do osi�gni�cia 2,5 cm d�ugo�ci zjadaj�
plankton zwierz�cy, a potem staj� si� ro�lino�erne. A.b. dojrzewa w 6 lub 7 roku
�ycia. Ma ikr� pelagiczn�, kt�ra rozwija si� sp�ywaj�c z pr�dem rzeki. Wymaga
podczas tar�a temperatury wody od 20� do 23�C. Wyst�puje w Chinach i dorzeczu
Amuru. W Chinach bywa cz�sto hodowany w stawach. Obecnie (ze wzgl�du na du�e walory
u�ytkowe a.b.) prowadzi si� prace nad jego aklimatyzacj� na wszystkich
kontynentach, zar�wno w strefach zwrotnikowej i podzwrotnikowej, jak i
umiarkowanej. Przed kilkunastu laty podj�to pr�by jego aklimatyzacji w radzieckiej
Azji �rodkowej, w europejskiej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego oraz w niekt�rych krajach
Europy �rodkowej, a od 1964 r. tak�e w Polsce. Uda�o si� na razie zaaklimatyzowa�
a.b. tylko w dorzeczu rzek Amu-Darii i Kubania. W Polsce bywa z powodzeniem
hodowany w wielu gospodarstwach stawo

amur czarny 14
wych. Szczeg�lnie dobrze ro�nie w zbiornikach zasilanych w podgrzan� wod�, jak np.
przy elektrowniach wodnych w P�tnowie i Koninie. Jednak w naszych warunkach nie
rozmna�a si�, w zwi�zku z czym materia� zarybieniowy sprowadzamy z ZSRR. Pod
wzgl�dem smakowym a.b. nie ust�puje karpiowi. Bywa spo�ywany w stanie �wie�ym i
w�dzonym. [H.R.]
amur czarny (Mylopharyngodon piceus) - gatunek z rodziny ^karpiowatych. Kszta�tem
cia�a przypomina amura bia�ego, z kt�rym nie jest jednak bli�ej spokrewniony.
Ma z�by gard�owe jedno lub dwuszeregowe, bardzo mocne, przystosowane do mia�d�enia
skorup mi�czak�w, kt�rymi si� od�ywia. Posiada ciemne ubarwienie cia�a. Wyrasta
ponad 1 m d�ugo�ci. Wyst�puje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Znaczenie gospodarcze
ma tylko w Chinach, gdzie jest tak�e hodowany w stawach. Przed kilkunastu laty
podj�to pr�by aklimatyzacji a.cz. w europejskiej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego, w
Rumunii i Izraelu. [H.R.]
anabioza - maksymalne obni�enie aktywno�ci �yciowej, stanowi�ce przystosowanie do
nie sprzyjaj�cych warunk�w �rodowiska. U ryb wyst�puje w okresie zimowym oraz w
okresie letniej suszy. Wiele
gatunk�w ryb strefy umiarkowanej zapada w sen zimowy. Ryby gromadz� si� w�wczas w
g��bszych, nie zamarzaj�cych partiach jezior, rzek i zalew�w, zalegaj�c nieraz w
kilku warstwach, nie pobieraj� w tym czasie pokarmu oraz maj� zwolniony proces
oddychania i przemiany materii. W sen zimowy zapadaj� w naszym klimacie ryby
karpiokszta�tne, gdy� jest to grupa o pochodzeniu po�udniowym. Niekt�re ryby, jak
kara�, lin i mu�awka, zagrzebuj� si� na zim� w mu�, ulegaj�c przy p�ytkiej wodzie
przemarzni�ciu. Nie gin� jednak, je�li nie zamarzn� krew i p�yny wewn�trzkom�rkowe
cia�a, kt�re maj� nieco ni�sz� temperatur� zamarzania ni� woda. Skrajnym przyk�adem
wytrzyma�o�ci na zimno jest dalia. W strefie mi�dzyzwrotnikowej ryby
wysychaj�cych zbiornik�w wodnych zapadaj� w sen letni (->.dwudyszne). Jedne z nich
otaczaj� si� kokonem z mu�u i �luzu, pozostawiaj�c w�ski kana� u szczytu g�owy,
przez kt�ry przenika powietrze atmosferyczne, inne ryj� nory kontaktuj�ce si�
zamaskowanym otworem z zewn�trznym �rodowiskiem. Oddychaj� w tym okresie za pomoc�
-^p�cherza p�awnego, kt�ry ma u nich budow� zbli�on� do p�uc (-^-oddechowy uk�ad),
i mog� przebywa� w stanie a. do p� roku. Dopiero woda po przedostaniu si� do kokona
czy nory wywo�uje duszenie si� i pobudza ryb� do wyj�cia. Zdumiewaj�c� �ywotno��
wykazuje prap�etwiec, kt�ry w warunkach eksperymentalnych mo�e przetrwa� w stanie
a. nawet do 4 lat. Z naszych ryb piskorz jest w stanie przetrwa� przez d�u�szy
okres ca�kowite wyschni�cie zbiornika, sp�dzaj�c go zagrzebany w mule. [H.R.]
15 argus
anchovis (znana te� pod francusk� nazw� anchois) - konserwa produkowana ze
specjalnie spreparowanych sardeli europejskich, czasem ze szprot�w, a tak�e
sardynek. Konserwa ta jest na og� bardzo ostra w smaku, sporz�dzana w formie
filet�w w oleju, rozmaitych past i kork�w z kaparkami. [J.M.R.]
anio� morski ->raszpla.
anoplopoma, dorszyk czarny (Anoplopoma fimbria) - gatunek z rodziny ->terpugowatych
spokrewniony z terpug� bia�oplam�. Osi�ga d�ugo�� 60 cm. Wyst�puje w p�nocnym
Pacyfiku, przy czym szczeg�lnie obficie w Morzu Beringa i przy wybrze�ach Alaski.
Wysokie warto�ci od�ywcze mi�sa i wyborny smak nada�y a. miano "sterleta Pacyfiku".
Od�owy na skal� przemys�ow� trwaj� dopiero od kilku lat. [K.K.]
apogon (Apoffon imberbis) - gatunek morski z rodziny -�-strz�pielowatych (zaliczany
przez niekt�rych autor�w do odr�bnej rodziny Apogonidae). Znany jest z opieki nad
potomstwem: samiec i samica wyl�gaj� ikr� w swoich jamach g�bowych. [K.K.]
arapaima (Arapaima gigas) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rz�du -�-
�ledziokszta�tnych. Ma cia�o pokryte du�ymi �uskami oraz p�etw� grzbietow�
przesuni�t� na ogon; p�cherz p�awny o g�bczastych �cianach s�u�y jej do oddychania
powietrzem atmosferycznym; czerpanie powietrza znad powierzchni wody
odbywa si� z g�o�nym mlaskaniem. A. jest jedn� z najwi�kszych ryb s�odkowodnych;
osi�ga d�ugo�� 5 m i ci�ar 200 kg. �ywi si� rybami, kt�re rozciera drobnymi
z�bkami, znajduj�cymi si� na ko�ciach j�zykowej i podniebiennych. Dojrza�o��
p�ciow� osi�ga w wieku 5 lat przy d�ugo�ci ok. 1,7 m. Tar�o odbywa
w g��bszych partiach rzek. Ma niewielk� p�odno��. Wyl�gaj�ce si� m�ode o d�ugo�ci
12 mm przez jaki� czas przebywaj� pod opiek� samca. Po kilku dniach zaczynaj� si�
samodzielnie od�ywia�. Wbrew rozpowszechnionej opinii a. nie trzyma m�odych w jamie
g�bowej. �yje w Ameryce Po�udniowej w dorzeczu Amazonki. Miejscowa nazwa a. brzmi:
piraruku, tzn. ryba czerwona. Nazwa ta pochodzi od zabarwionych na czerwono
kraw�dzi �usek w niekt�rych rejonach cia�a. A. jest cenion� ryb� sportow�. Ma mi�so
smaczne, ch�tnie spo�ywane przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
argentyny --srebrzykowate.
argus (Scatophagus argus) - gatunek z rodziny Scatophagidae, z podrz�du -�-
okoniowc�w. Ma zmienne ubarwienie cia�a, najcz�ciej szarozielonkawe z odcieniem
fioletu, a grzbiet cz�sto pomara�czowy. Osi�ga d�ugo�� 25 cm. W jego pokarmie
znaczny sk�adnik stanowi� ro�liny. Rozprzestrzeniony jest w s�onych i s�onawych
wodach tro

ariusowate 16
pikalnej strefy Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Bywa hodowany w akwariach.
[J.M.R.]
@ariusowate (Ariidae) - rodzina z podrz�du -gumowc�w. Nazwa rodziny pochodzi od
greckiego boga wojny Aresa, gdy� sumy te s� uzbrojone w mocny, przypominaj�cy lanc�
kolec w p�etwach grzbietowej oraz odbytowej, a na g�owie maj� pancerz kostny,
dochodz�cy do pocz�tku p�etwy grzbietowej. Wi�kszo��
Sumik krzy�owy
przedstawicieli tej rodziny �yje w oceanach i morzach strefy zwrotnikowej u
wybrze�y Ameryki Po�udniowej, Afryki, Madagaskaru i Azji. Z pot�nego pancerza
sumika krzy�owego (Arius proops), na kt�rym widoczny jest rysunek przypominaj�cy
krzy�, wykonywane s� w Ameryce Po�udniowej amulety. [H.R.]
aterynowate (Atherinidae) - rodzina z rz�du -�okoniokszta�tnych, blisko
spokrewniona z cefalowatymi. Maj� cia�o wyd�u�one, prawie walcowate lub nieco
bocznie sp�aszczone; �uska bywa drobna, cykloidalna, u niekt�rych rodzaj�w
ktenoidalna; brak linii bocznej. Wi�kszo�� a. ma drobne rozmiary. S� one
mi�so�erne. Wyst�puj� w wielkich stadach przy wybrze�ach m�rz tropikalnych,
subtropikalnych i umiarkowanych;
kilka gatunk�w �yje w wodach s�odkich. Niekt�re, jak np. ksi�yc�wka, odznaczaj� si�
bardzo ciekaw� biologi� rozrodu. Wi�ksze gatunki, jak np. ateryna (Atherina presby-
Ateryna
ter) ze wschodniego Atlantyku i smugobok (Atherina hepsetus) wyst�puj�cy przy
wybrze�ach zachodniej Europy i Afryki oraz w Morzu �r�dziemnym, maj� pewne
znaczenie gospodarcze. Mniejsze gatunki s�odkowodne, m.in. t�czanka mniejsza
(Melanotaenia mac-culloc�li), promieniczka (Tel-matherina ladigesi) i bedocja
(Bedotia geayi), bywaj� hodo
T�czanka mniejsza
wane w akwariach; dochodz� one do 9 cm d�ugo�ci, s� �atwe w hodowli, a karmione
obficie dostatecznie urozmaiconym pokarmem nie zjadaj� jaj ani m�odych. [J.M.R.]
aucha, jazgarz chi�ski (Siniperca chuatsi) - jeden z nielicznych gatunk�w rodziny
-��strz�pielowatych, kt�ry
17
babka kalifornijska
przeszed� do �ycia w wodach s�odkich. Osi�ga d�ugo�� 65 cm. Jest drapie�nikiem,
szkodnikiem ikry i narybku. Wyst�puje w dorzeczu Amuru i
Sungary, w Korei i p�nocnych Chinach. Ma do�� du�e znaczenie w lokalnym
rybo��wstwie, zw�aszcza w Chinach. [K.K.]
B
babka czarna (Gobius niger) - gatunek z rodziny ->.bab-kowatych. Ma zmienne
ubarwienie cia�a - od ciemnobr�zowego przez oliwkowobru-natne do ��tobrunatnego, z
du�ymi, zlewaj�cymi si� ze sob� plamami na bokach; strona brzuszna jest ��tawa; u
samc�w w okresie godowym czerniej� b�ony podskrzelowe, p�etwy brzuszne i cz��
brzucha. B.cz. osi�ga d�ugo�� 15 cm
Babka czarna
i jest najwi�ksz� z babek wyst�puj�cych w Ba�tyku. �yje w strefie przybrze�nej m�rz
na pod�o�u mi�kkim lub pokrytym ro�linno�ci�; czasem spotyka si� j� w uj�ciach
rzecznych. Porusza si� skokami, cz�sto odpoczywaj�c. Ma zwyczaj czepiania si�
pionowych pali lub zanurzonych w wodzie �cian betonowych. Od�ywia si� faun� denn� -
�limakami, krewetkami, krabami i wieloszczetami. Daje si� �atwo chwyta� na w�dk�.
Tar�o odbywa od kwietnia do wrze�nia. Kleiste jaja sk�ada na ro�linach w liczbie do
25 ty�. ziarri. �wie�o wyl�g�e larwy wiod� pocz�tkowo pelagiczny tryb �ycia, a po
osi�g-
9 R�tMIT^ilJ- r�/�/^l^lrfi/ii7fi^r _
ni�ciu ok. 10 mm d�ugo�ci schodz� na dno. B.cz. wyst�puje w Oceanie Atlantyckim od
Maroka do Wybrze�y Norwegii, w Morzu �r�dziemnym i Czarnym oraz w ca�ym prawie
Ba�tyku z wyj�tkiem Zatoki Botnickiej. Ze wzgl�du na nieliczne wyst�powanie
(najcz�ciej spotykana jest parami) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
babka czarnoplamka - (Cor-y-phopterus flavescens) - gatunek z rodziny -
>babkowatych. Ma ubarwienie ��toczerwone lub oliwkowobru-natne; na grzbiecie
wyst�puje kilka ja�niejszych plam. Osi�ga 6 cm d�ugo�ci. Zamieszkuje p�ytkie wody
przybrze�ne o poro�ni�tym dnie. W zimie schodzi g��biej, do 15 m. W por�wnaniu z
innymi babkami prowadzi bardziej pelagiczny tryb �ycia. Unika w�d wy�ledzonych.
Tar�o odbywa w czerwcu i w lipcu. Ikr� sk�ada na p�dach ro�lin. Wyst�puje w Ba�tyku
�rodkowym i zachodnim, gdzie dorasta zaledwie do 4 cm d�ugo�ci oraz wok� Wysp
Brytyjskich, si�gaj�c w Atlantyku na po�udnie do p�nocnozachodnich wybrze�y
Hiszpanii. [J.M.R.]
babka filipi�ska -^wiek i wzrost ryb.
babka kalifornijska (Typhlo
goTaius californiensis) - gatu-

babka ma�a
18
nek z rodziny -Aabkowatych. Dorasta do 5 cm d�ugo�ci. Doros�e osobniki �yj� parami
w norach skorupiak�w, dr��onych w ska�ach nadmorskich. S� prawie zupe�nie
pozbawione pigmentu i �lepe. �wie�o wyl�g�e z jaj larwy maj� zar�wno pigment, jak i
oczy, kt�re jednak w miar� wzrostu zwierz�t stopniowo zarastaj� sk�r�. �yje u
wybrze�y dolnej Kalifornii. [J.M.R.]
babka ma�a (Pomatoschistus minutus) - gatunek z rodziny -4-babkowatych. Cia�o jej
pokrywa �uska ktenoidalna. Ubarwienie jest bladobrunatnopomar��czowe z pi�cioma
ciemnymi plamami wzd�u� bok�w cia�a. B.m. osi�ga maksymalnie 11 cm, w Ba�tyku tylko
7 cm. Wyst�puje masowo na odkrytym piaszczystym dnie. W lecie pojawia si� w
wodach zupe�nie p�ytkich, zim� wyw�drowuje na wody g��bsze. Unika w�d wys�odzonych.
Prowadzi wyj�tkowo jak na babki ruchliwy tryb �ycia, poruszaj�c si�
charakterystycznymi skokami. Cz�sto zagrzebuje si� w piasku. Pokarm jej stanowi
drobna fauna denna i plankton (g��wnie ma��e i skorupiaki). Tar�o odbywa w marcu i
kwietniu. Ikra sk�adana jest pod lub do wn�trza pustych muszli ma���w. Samce
opiekuj� si� ikr� do chwili wyl�gu. B.m. wyst�puje wzd�u� europejskich wybrze�y
Oceanu Atlantyckiego, w Morzu �r�dziemnym, P�nocnym i w Ba�tyku, gdzie jest
najpospolitszym przedstawicielem babkowatych. Jej znaczenie gospodarcze polega na
tym, �e stanowi wa�ny sk�adnik pokarmu wielu ryb - p�astug, siei, �ledzi, okoni,
w�gorzy, a nawet �eruj�cych w morzu p�oci. [J.M.R.]
babka piaskowa (Pomatosch�s-tus microps) - gatunek z rodziny -.�babkowatych. Jej
barwa cia�a jest szaropopielata, dobrze dostosowana do koloru piasku; grzbiet bywa
lekko pigmentowany, podbrzusze bia�e, nieco opalizuj�ce. B.p. osi�ga d�ugo�� ok.
5 cm, w Ba�tyku tylko 3 do 4 cm. Wyst�puje w licznych stadach. Dobrze znosi silne
nawet wy-s�odzenie w�d. Tar�o odbywa w lecie. Jaja sk�ada do pustych muszli ma���w.
Samiec opiekuje si� ikr�. Pokarm stanowi drobna fauna denna. B.p. wyst�puje w
przybrze�nych wodach Morza P�nocnego, przy europejskich brzegach Oceanu
Atlantyckiego, w Morzu �r�dziemnym oraz w Ba�tyku, gdzie spotykana jest g��wnie w
jego zachodniej i �rodkowej cz�ci. Znaczenie gospodarcze b.p. polega na tym, �e
stanowi ona pokarm dla wielu po�ytecznych gatunk�w ryb. [J.M.R.]
babka potokowa (Gob�us kes-sleri) - gatunek z rodziny
-^-babkowatych. Barwa jej cia�a jest czerwonobrunatna;
na bokach g�owy wyst�puj� jasne, okr�g�e plamy z ciemn� obw�dk�. B.p. osi�ga
d�ugo�� 22 cm. �yje na pod�o�u kamienistym. �ywi si� drobnymi rybami, ikr� ryb,
�limakami, skorupiakami i larwami owad�w. Zamieszkuje Morze Czarne oraz dolny bieg
Dniepru, Dniestru i Dunaju;
spotykana bywa tak�e w okolicznych jeziorach. Wyst�puje zwykle pojedynczo i dlatego
nie ma znaczenia gospodarczego [J.M.R.]
babka prze�roczysta (Aphya minuta) - gatunek z rodziny
->babkowatych. Posiada cia�o bia�e, p�prze�roczyste; u oso
19
bnik�w dojrza�ych na wargach, na wierzchu g�owy, mi�dzy oczami i na gardle przed
p�etwami brzusznymi pojawiaj� si� ma�e czarne plamki, na grzbiecie i wzd�u� bok�w -
rz�d plamek czarnozielonych, wzd�u� p�etwy odbytowej - plamki czerwonobrunatne.
Samce osi�gaj� d�ugo�� 6 cm, samice 5 cm. B.p. prowadzi cz�ciowo przybrze�ny,
cz�ciowo pelagiczny tryb �ycia.
Babka prze�roczysta
Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga z ko�cem pierwszego roku �ycia. Trze si� od maja do
sierpnia. W porze godowej samcom wypadaj� stare z�by, a na ich miejsce wyrastaj�
nieliczne nowe. Ikra sk�adana jest na podwodnych ro�linach, do pustych muszelek
ma���w lub bezpo�rednio na dnie. Larwy wiod� pelagiczny tryb �ycia. Pierwsza p�etwa
grzbietowa pojawia si� u nich dopiero po osi�gni�ciu 20 mm d�ugo�ci. B.p.
wyst�puje w Morzu �r�dziemnym i przyleg�ych do� wodach Oceanu Atlantyckiego, w
Morzu Czarnym i Azowskim oraz w zachodniej cz�ci Ba�tyku. Odgrywa pewn� rol� w
�a�cuchu pokarmowym w�d jako pokarm niekt�rych ryb. [J.M.B.]
babka rzeczna (Gob�us fluviatilis) - gatunek z rodziny ->-babkowatych. Ma
ubarwienie cia�a brunatnoszare, czasem ��tawoszare, zwykle z licznymi ciemniejszymi
plamami; samce w okresie tar�a staj� si� niemal czarne. B.rz. osi�ga d�ugo�� 20 cm.
Zwykle
przebywa na i tym. M�ode c si� w piasek, v jego powierz oczy i pysk. Te od
kwietnia d( liczbie 730 do strze�ona prze rza�o�� p�ciow� drugim roku 2 go�ci 9 do
12 skorupiakami, wami owad�w, nymi rybami. pokarm dla wi nych. �yje w s�onawych -
v, Czarnego i A w dolnych par� daj�cych do t po�awiana dli sumpcyjnych. |
babkowate, bc
- rodzina z kowc�w (Gobii
-^-okoniokszta�t bardzo liczne i ki (ok. 600) ( �onym, pokryt lub ktenoidain;
uzbrojonym w nagim; na tul bocznej, dobrzt winiety jest j nalik�w i por
rozmieszczenie zmys�owego m nie przy okre g�lnych rodzaj p�etwy brzuszr zro�ni�te
s� z( rodzaj przyssa j�cej przyczepi maitych przedl komicie u�atw wanie si� przs
silniejszego fali w okresach PI odp�yw�w. D:
przekracza 50 i znajduje si� n;
gowiec �wiata, ca pygmaea

badian________________
wodach Wysp Filipi�skich, kt�rej samiec osi�ga d�ugo�� 9 mm, samica za� 11 mm.
Wi�kszo�� gatunk�w prowadzi ma�o ruchliwy tryb �ycia i w nieznacznym stopniu
przemieszcza si� z miejsca na miejsce; b. latem zwykle zbli�aj� si� do brzeg�w,
zim� nieco si� oddalaj�. Pokarm okaz�w doros�ych stanowi� denne bezkr�gowce
(mi�czaki, skorupiaki, robaki); osobniki m�ode i nieliczne gatunki pelagiczne �ywi�
si� planktonem; niekt�re b. zjadaj� drobne rybki, same stanowi�c pokarm dla wielu
drapie�c�w. Liczne gatunki wykazuj� dobrze rozwini�ty -^-dymorfizm p�ciowy - samce
s� na og� wi�ksze i jaskrawiej ubarwione od samic; r�nice uwydatniaj� si� zw�aszcza
w okresie tar�a. Wszystkie b. sk�adaj� jaja przy dnie. Samce prawie wszystkich
gatunk�w opiekuj� si� ikr�, buduj�c dla jej zabezpieczenia gniazda lub kopi�c
specjalne norki. B. rozprzestrzenione s� w wodach morskich i �r�dl�dowych strefy
subtropikalnej, tropikalnej i umiarkowanej. Ich wyst�powanie w wodach s�odkich jest
zjawiskiem wt�rnym. Cztery gatunki spotykane s� w przybrze�nych wodach
Ba�tyku. Niekt�re wi�ksze gatunki maj� du�e znaczenie gospodarcze. Przyrz�dza si� z
nich konserwy, zwane popularnie byczkami. [J.M.R.]
badian (Badianus rufus) - gatunek z rodziny Badiani-dae, z rz�du -^okoniokszta�t-
nych. Ma drobne wymiary i jaskrawo��t� barw� ze szkar�atnymi, zielonymi i
b��kitnymi wzorami. Znany jest jako komensal barrakudy. Wp�ywa nie doznaj�c szwanku
do jej paszczy i wyskubuje spo�r�d
____________________20
z�b�w resztki pokarmu. Wyst�puje w strefie przybrze�nej i w�r�d raf koralowych
Morza Karaibskiego. [K.K.]
badis bl�kitnopletwy (Badis bad�s) - gatunek z rodziny
-i-wielocierniowatych. Jest u-barwiony niezwykle jaskrawo, przy czym potrafi szybko
zmienia� koloryt swego cia�a. Osi�ga d�ugo�� 9 cm. Jest mi�so�erny, ch�tnie zjada
drobny plankton i larwy owad�w. Ryb na og� nie atakuje. Jego biologia rozrodu jest
podobna jak u piel�gnicowatych. Ikr� i wyl�g�ym narybkiem opiekuje si� samiec. B.b.
wyst�puje w stoj�cych wodach Indii i Birmy. Bywa ch�tnie hodowany w akwariach.
[J.M.R.]
bagrowate -�kosatkowate balistydy -rfogatnicowate.
balyki - solona, a nast�pnie suszona, niekiedy tak�e w�dzona cz�� grzbietowa
niekt�rych du�ych i t�ustych gatunk�w ryb. B. wytwarza si� g��wnie z bia�orybicy.
Znacznie mniej produkuje si� b. z ryb jesiotrowatych (bie�ugi, siewrugi, szypa), z
nelmy a bardzo rzadko z brzany aralskiej. Sporz�dza si� je g��wnie w okresie
wiosennym [J.M.R.]
bambuza (Elopichthys bambusa) - gatunek z rodziny
-Aarpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one, pokryte drobnymi �uskami, otw�r g�bowy ko�cowy
i z�by gard�owe w trzech szeregach. B. jest drapie�nikiem. Osi�ga 2 m d�ugo�ci i 40
kg ci�aru. Wyst�puje w Chinach i dorzeczu Amuru. Jest ryb� cenion�, lecz nie�atw�
do z�owienia, wyskakuje bowiem cz�sto z sieci lub rozrywa je. [H.R.]
21___________________
barrakuda ->-barrakudowate.
barrakudowate (Sphyraenidae) - rodzina z rz�du -�-okoniokszta�tnych, blisko
spokrewniona z cefalami i aterynowatymi. S� to wielkie, �ar�oczne, bardzo drapie�ne
ryby, budow� sw� przypominaj�ce szczupaki. Maj� cia�o bardzo wyd�u�one, g�ow�
d�ug�, zaostrzon�, szcz�ki uzbrojone w du�e, ostre z�by, �usk� drobn�, cykloidaln�
oraz dwie p�etwy grzbietowe, przy czym pierwsza zaopatrzona jest w pi�� mocnych
kolc�w. B. dorastaj� 3 m d�ugo�ci. Przebywaj� zwykle w ma�ych stadkach. Zamieszkuj�
morza tropikalne i subtropikalne. �yj� w symbiozie z badianem, kt�ry jest ich
komensalem. Mog� by� niebezpieczne nawet dla cz�owieka. Mi�so ich jest bardzo
smaczne, nies�usznie w niekt�rych okolicach uwa�ane przez tubylc�w za truj�ce. B.
s� cenione jako przedmiot rybo��wstwa sportowego. Do najbardziej znanych nale�y
barrakuda (Sphyraena barracuda), osi�gaj�ca 2 do 3 m d�ugo�ci, wyst�puj�ca w
tropikalnej strefie Atlantyku, oraz �wire-na (Sphyraena sphyraena), dorastaj�ca do
1 m d�ugo�ci i wyst�puj�ca we wschodnim Atlantyku oraz w Morzu �r�dziemnym.
[J.M.R.]
barramunda ->-rogoz�b.
barwa ryb. Ubarwienie ryb jest niezwykle bogate i r�norodne. Jest ono r�ne u
poszczeg�lnych gatunk�w, a ponadto mo�e si� zmienia� u tego samego osobnika pod
wp�ywem czynnik�w zewn�trznych (np. barwy pod�o�a - szczeg�lnie u ryb przyden-
nych, a po�r�d kszta�tnych - wody i jej nas ilo�ci pokarmu wn�trznych (np nalnych,
kt�re jawienie si� sz samc�w, i stam Substancje ba:
si� wewn�trz mentowych (c Rozr�nia si� i dzaje kom�rek melanofor;
barwnik czarn:
r y - barw ksantofory ��ty i g u a n o zawieraj� subs lecz kryszta�ki j�ce �wiat�o
i i po�ysk. Barwn pochodzenia bi znacz� si� duzi wniki czerwon:
��ce do lipoehi dzo nietrwa�e. k�w znajduj�c;
matoforach ski! kt�rych gatuni raj� barwniki na drodze dyf nozielony pigr ny z
barwnikie werdyn�, stwit ciach, �usce p�etw belony < innych ryb na na barwy c
wskutek skupit proszenia pign matoforach. A:
�ci�le wi��e sii wzrokowymi. '. trac� zdolno�� wy. Regulacja bywa si� u r za
po�rednicty u ryb kostnyci twem uk�adu przypadku n�ei wodzie sk�ra b szenie tempers
�ciemnienie sh
barwena______________
barwena (Mullus barbatus) - gatunek z rodziny -s-bar-wenowatych. Ma barw�
grzbietu i bok�w r�owaw� z ciemniejszymi, czerwonymi, poprzecznymi pasami, brzuch
srebrzysty, a p�etwy ��te.
Barwena
Osi�ga 20 cm d�ugo�ci, wyj�tkowo, w po�udniowej cz�ci zasi�gu, 33 cm. Tar�o odbywa
od maja do wrze�nia przy temperaturze wody ok. 20�C. Ikr� sk�ada w kilku porcjach w
pewnych odst�pach czasu, noc�, w strefie przybrze�nej. P�odno�� poszczeg�lnych
samic waha si� w granicach 4 do 90 ty�. ziarn ikry. M�ode wyl�gaj� si� po dw�ch
dniach i wiod� pocz�tkowo pelagiczny tryb �ycia. Nie maj� w�wczas ubarwienia
doros�ych, lecz s� ca�e srebrzyste. Po osi�gni�ciu 3 do 6 cm, tzn. po 6-8
tygodniach od momentu wyl�gu, zbli�aj� si� stopniowo do brzeg�w, cia�o ich nabiera
czerwonego odcienia i przechodz� do przydennego trybu �ycia. B. przebywa zwykle na
g��boko�ci 20 do 100 m. Od�ywia si� drobnymi bezkr�gowcami dennymi. Prowadzi �ycie
stadne. W czasie poszukiwania pokarmu rozgrzebuje mu�, m�c�c w znacznym stopniu
wod�. Dzi�ki temu rybacy mog� �atwo zlokalizowa� "pas�ce si�" stada. B. wyst�puje
we wschodnim Atlantyku, w Morzu �r�dziemnym i Ba�tyku, a tak�e pospolicie w Morzu
Azowskim i Czarnym, gdzie tworzy kilka lokal
___________________22
nych stad. Mi�so b. jest smaczne i poszukiwane na rynku. Nadaje si� do
bezpo�redniego spo�ycia b�d� te� w postaci solonej, w�dzonej i w postaci konserw.
[J.M.R.]
barwenowate (Mullidae) - rodzina z rz�du -^okoniokszta�tnych. Obejmuje ok. 5
rodzaj�w, z kt�rych najbardziej znany jest rodzaj Mullus i jego przedstawiciel -
barwena. B. maj� cia�o wyd�u�one, bocznie sp�aszczone, pokryte du�� �usk� o budowie
po�redniej mi�dzy �usk� cy-kloidaln� i ktenoidaln� (-�-�us-ki). U b. wyst�puj� dwie
p�etwy grzbietowe, a na podbr�dku dwa w�siki odgrywaj�ce zapewne rol� narz�du
dotyku przy wyszukiwaniu w dnie pokarmu. Cia�o b. ma zwykle odcie� r�owy. Niekt�re
okazy osi�gaj� d�ugo�� 40 cm. Pokarm stanowi fauna denna. Ikra i narybek prowadz�
tryb �ycia pelagiczny, okazy doros�e - denny. B. s� przybrze�nymi rybami morskimi
zamieszkuj�cymi wody tropikalne, subtropikalne oraz klimatu umiarkowanego. Maj�
du�e znaczenie gospodarcze, a mi�so ich uchodzi za bardzo smaczne. [J.M.R.]
barwniaki -^-piel�gnice.
bass s�oneczny (Lepomis gib-bosus) - gatunek z rodziny ->bassowatych. Osi�ga
d�ugo��
Bass s�oneczny
23
bastard
22 cm. Najdogodniejsze warunki �ycia znajduje w p�ytkich, zaro�ni�tych stawach i
jeziorach. Przebywa jednak tak�e w dolnych partiach wolno p�yn�cych rzek. Lubi wody
ch�odne � umiarkowanie ciep�e. Naturalnym miejscem jego wyst�powania s� wody
centralnej i wschodniej Ameryki P�nocnej. B.s. by� z powodzeniem aklimatyzowany w
Europie. W Polsce pojedyncze egzemplarze spotykano w dorzeczu Odry. [J.M.R.]
bass wielkog�bowy (Micropte-rus salmoides) - gatunek z rodziny -�-bassowatych
(czasem niew�a�ciwie nazywany okoniopstr�giem). W wodach swego naturalnego
rozmieszczenia osi�ga wag� 10 do 12 kg; w Europie poszczeg�lne
Bass wielkog�bowy
okazy nie przekraczaj� 0,5 kg ci�aru. B. w. odbywa tar�o od maja do czerwca. Ikra
sk�adana jest w gnie�dzie wykopanym w pod�o�u. Samiec strze�e z�o�onych jaj. B.w.
wyst�puje w rzekach i jeziorach Ameryki P�nocnej od Rzeki �w. Wawrzy�ca i Wielkich
Jezior a� po Floryd�, Teksas i Rio Grand� w Meksyku. W 1885 r. sprowadzony zosta�
do Europy. Aklimatyzowano go te� w Polsce, jednak w wodach otwartych dotychczas si�
nie przyj�� i wyst�puje jedynie w stawach niekt�rych gospodarstw rybackich. Mi�so
Jego jest bardzo smaczne. W Ameryce i w krabach, gdzie dobrze si� zaaklimatyzowa�,
ma du�e znaczenie gospodarcze i sportowe. [J.M.R.]
bassowate (Centrarchidae) rodzina z rz�du ->-okoniokszta�t-nych (czasem
niew�a�ciwie nazywana okoniami s�onecznymi). Obejmuje ok. 40 gatunk�w
odznaczaj�cych si� pojedyncz� p�etw� grzbietow�, z�o�on� z dw�ch cz�ci; pierwszej
uzbrojonej w twarde promienie i drugiej mi�kkiej;
�uska u wi�kszo�ci gatunk�w ktenoidaln�, rzadko cykloidalna. Cia�o jest do�� kr�pe,
silnie bocznie sp�aszczone. B. dorastaj� do 60 cm d�ugo�ci i mog� osi�ga� ci�ar 10
kg. Tar�o odbywaj� wiosn�. Jaja sk�adane s� do p�ytkiego zag��bienia, wykopanego w
pod�o�u przez samca, kt�ry nast�pnie strze�e jaj i �wie�o wyl�g�ych larw. Wi�kszo��
b. od�ywia si� drobnymi zwierz�tami; gatunki osi�gaj�ce wi�ksze rozmiary zjadaj�
tak�e ryby. Naturalnym miejscem wyst�powania b. s� wody Ameryki P�nocnej. Wiele
gatunk�w by�o z powodzeniem aklimatyzowanych w wodach europejskich, m.in. w Polsce
bass wielkog�bowy. B. s� bardzo cenione nie tylko ze wzgl�du na doskona�e mi�so,
lecz tak�e (przez w�dkarzy) jako atrakcyjne ryby sportowe. Kilka drobniejszych
gatunk�w o jaskrawym ubarwieniu (m.in. oko�czyka diamentowego i karze�ka
tarczowego) hoduje si� w akwariach. [J.M.R.]
bastard, hybryd, krzy��wka, mieszaniec - potomek powsta�y ze skrzy�owania dw�ch
r�nych gatunk�w. W�r�d b. cz�sto wyst�puj� cechy dege-neracyjne, np. bezp�odno�� i
du�a �miertelno��. Zdarza si� jednak tak�e, �e w�a�nie b. wykazuj� wi�ksz�
�ywotno�� ni�.

batrachowce
24
niemiesza�ce, uzyskuj� lepszy wzrost oraz wydaj� potomstwo, jak np. b. karpiowatych
czy pi�kniczkowatych. B. mog� nosi� cechy po�rednie obu form rodzicielskich lub te�
zewn�trznie upodabnia� si� do jednego z rodzic�w. [J.M.R.]
batrachowce, �aboryby (Batrachoidei) - podrz�d z rz�du ->okoniokszta�tnych,
wykazuj�cy w budowie pewne podobie�stwo z �abnicokszta�tnymi
1 dawniej ��czony z nimi w jeden rz�d. Obejmuje tylko jedn� rodzin�
batrachowcowatych (Batrachidae) z ok. 20 gatunkami. Cechuje je du�a, sp�aszczona
g�owa, wielki otw�r g�bowy oraz mocne z�by, mia�d��ce z �atwo�ci� twarde skorupy
bezkr�gowc�w; wok� otworu g�bowego i na pokrywach skrzelowych znajduj� si� liczne
wypustki sk�rne z fr�-dzelkami; cia�o jest nagie lub pokryte lu�no rozmieszczonymi
�uskami; pokrywy skrzelowe s� zako�czone kolcem, przez kt�ry u wielu gatunk�w
przebiega kana� ��cz�cy si� z gruczo�em jadowym; u niekt�rych gatunk�w gruczo�y
jadowe znajduj� si� u podstawy
2 lub 3 twardych kolc�w pierwszej p�etwy grzbietowej. Jad
Tau
b. wywo�uje objawy zatrucia, nie jest jednak niebezpieczny dla �ycia ludzkiego. B.
znane s� z opieki nad potomstwem i z wydawania dono�nych d�wi�k�w. Z�o�onej w
zag��bieniu dna ikry strze�e samiec odstraszaj�cy wrog�w
dono�nym rykiem lub warczeniem. Podobne odg�osy wydaj� r�wnie� samce w okresie
godowym. D�wi�k powstaje w wyniku szybkiego wibrowania p�cherza p�awnego, kt�re
wywo�uj� szybkie skurcze znajduj�cego si� w jego �ciankach mi�nia poprzecznie
pr��kowanego (-4-g�os ryb). Zdarza�y si� przypadki, i� ryki lub warczenie wi�kszej
liczby b. zgromadzonych w okresie godowym wprowadza�y w b��d nas�uch
hydroakustyczny marynarki wojennej. B. s� rybami strefy przybrze�nej m�rz
tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. �yj� w�r�d kamieni i w
zaro�lach glon�w. S� bardzo �ar�oczne i w zasadzie wszystko�erne. Wyst�puj� przy
atlantyckich wybrze�ach Ameryki, w Indopacyfiku i Pacyfiku. Najbardziej z nich
znane s�:
tau (Opsanus tau) o d�ugo�ci do 45 cm, wyst�puj�cy od wybrze�y stanu Maine do Kuby,
szczeg�lnie spopularyzowany w literaturze z racji opieki nad potomstwem i
wydawania dono�nego ryku; Thalassophryne aculeata z Zatoki Meksyka�skiej maj�cy
gruczo�y jadowe przy podstawie pierwszych kolc�w p�etwy grzbietowej; jadowity
batrach kwicz�cy (Batrachus grunniens) z przybrze�nych w�d Indii; Porichthys
porosissimus z Zatoki Meksyka�skiej maj�cy wzd�u� bok�w szeregi narz�d�w �wietlnych
rozb�yskuj�cych w postaci jasnych plamek. Mi�so b. jest lokalnie jadalne z
wyj�tkiem w�troby, kt�ra uchodzi za truj�c�. [K.K.]
bedocja -�-aterynowate.
beka�niki (.Mucrorhamphosidae i Centriscidae) - przedstawi-
25
belonoksztattnc
ciele dw�ch rodzin z rz�du -�� igliczniokszta�tnych. S� one blisko spokrewnione z
rurecz-nicami i fistulkami, maj� jednak znacznie skr�cone w por�wnaniu z tymi
ostatnimi cia�o, pokryte ca�kowicie lub tylko w partii tu�owiowej
Beka�nik
p�ytkami kostnymi. Z kilkunastu nale��cych do b. gatunk�w szczeg�lnie interesuj�cy
jest Aeoliscus strigatus z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku o ciele zamkni�tym
ca�kowicie w pancerzu kostnym, przechodz�cym ku ty�owi w kolec ko�cowy.
Przedstawiciele tego gatunku p�ywaj� w stadkach po kilka lub kilkana�cie sztuk w
pozycji pionowej, kieruj�c ku przodowi ostr� jak brzytwa kraw�d� brzucha (st�d w
Australii bywaj� zwane "razorfishes" - ryby-brzytwy). W Atlantyku tropikalnym,
zachodz�c czasem ku wybrze�om Wielkiej Brytanii i do Morza P�nocnego, wyst�puje
beka�-nik (Macrorhnmphosus scoloparc) o ciele kr�tkim, pysku wyci�gni�tym w rurk�,
maj�cy pokryw� z p�ytek kostnych tylko w cz�ci tu�owiowej. [K.K.]
belona (Belone belone) - gatunek z rodziny belonowatych (Belonidae), z rz�du -
Aelonokszta�tnych, o ciele niskim, strza�owato wyd�u�onym. Szcz�ki wyci�gni�te
s� w d�ugi ostry dzi�b, przy czym szcz�ka dolna u osobnik�w doros�ych bywa ma�o, u
m�odocianych znacznie wysuni�ta
ku przodowi; na szcz�kach wyst�puj� drobne, s�abo zr�nicowane z�by; drobne z�bki
znajduj� si� r�wnie� na lemieszu; p�etwy grzbietowa i brzuszne przesuni�te s� ku
ty�owi, a p�etwa ogonowa jest g��boko wci�ta. B. ma barw�-grzbietu
ciemnob��kitnozielon�, boki zielonkawe, a brzuch srebrny. Dochodzi do 90 cm
d�ugo�ci. P�dzi pelagiczny tryb �ycia, przebywaj�c przewa�nie w strefie
przybrze�nej. W pogoni za pokarmem odbywa do�� rozleg�e w�dr�wki, r�wnie� na pe�ne
morze. �eruje przewa�nie noc�, podp�ywaj�c wtedy ku powierzchni. �ywi" si� drobnymi
rybami (w Ba�tyku g��wnie �ledziami, szprotami i dobi jakami), chwyta r�wnie� owady
znad powierzchni wody. Wyst�puje w wodach europejskich od Morza
Belona
Czarnego po wyspy Brytyjskie i Norwegi�, zachodz�c w latach cieplejszych jeszcze
bardziej na p�noc. W Ba�tyku' po�udniowym wyst�puje stale, a do bardziej p�nocnych
jego rejon�w zapuszcza si� rzadko. Ma niewielkie znaczenie-gospodarcze, gdy�
zielone zabarwienie jej ko�ci odstr�czawielu konsument�w. Bywa u�ywana r�wnie� jako
przyn�ta przy po�owach dorszowatych. [K.K.]
belonoksztaitne (Beloniformes)' - rz�d z nadrz�du -Ao�cis-tych ryb, obejmuj�cy 5
rodzira zgrupowanych w 2 podrz�dy. Odznaczaj� si� cia�em wyd�u�onym, przewa�nie
bocznie' sp�aszczonym, z p�etwami bez promieni twardych, i drobn�, �atwo odpadaj�c�
�usk� cyklo

bentozaury
26
idaln�; linia boczna przebiega nisko; szcz�ki opatrzone s� g��wnie drobnymi i w
mniejszej ilo�ci wi�kszymi z�bkami;
p�cherz p�awny jest zamkni�ty; o�ci maj� zabarwienie zielonkawe wskutek obecno�ci
'barwnika ��ciowego, biliwer'dyny. B. wyst�puj� g��wnie w tropikalnej i
subtropikalnej strefie wszechoceanu, rzadziej
�w strefach umiarkowanych, a kilka gatunk�w przystosowa�o si� do �ycia w wodach
s�odkich. Przedstawiciele podrz�-
�du makreloszowc�w. (Scombe-resocoidei) maj� szcz�ki wyd�u�one w ostry dzi�b z
mniej lub bardziej wysuni�t� szcz�k� doln� (belona, makrelosz, sajra). U
przedstawicieli podrz�du ptaszorowc�w (E.rocoetoidei) szcz�ki s� skr�cone i
wyst�puj� silnie rozwini�te p�etwy, zw�aszcza piersiowe, przystosowane do lotu
�lizgowego nad powierzchni� wody '(ptaszorowate). Wiele gatunk�w b., np. sajra, ma
du�e znaczenie gospodarcze. [K.K.]
'bentozaury (Benthosaurus) - rodzaj z rodziny Bathypte-roidae, z podrz�du -
>�wietli-ikowc�w, blisko spokrewniony
{Przedstawiciel rodzaju bentozaury
-ze �wietlikowatymi, bardziej jednak przystosowany do �y-'cia na dnie w wi�kszych
g��boko�ciach. B. maj� oczy szcz�tkowe, pysk wyd�u�ony, a zewn�trzne promienie
p�etw
brzusznych i dolne p�etwy ogonowej s� kilkakrotnie d�u�sze od pozosta�ych oraz
elastyczne i ruchome. Ryby stoj� na nich jak na statywie wspartym o dno.
Obserwowano je dot�d tylko z batyskaf�w, st�d znaczenie przystosowawcze tych p�etw
nie jest znane. By� mo�e s� narz�dami ruchu po grz�skim, mulis-tym dnie. [K.K.]
bersz, sekret (Stizostedion vol-gense) - gatunek z rodziny
->okoniowatych. Jest blisko spokrewniony z sandaczem. Ma podobne do niego
ubarwienie i bardzo zbli�on� biologi�. R�ni si� od sandacza brakiem "k��w" i
mniejszymi rozmiarami; ma tak�e nieco wy�sze p�etwy grzbietowe. Osi�ga d�ugo�� 45
cm i ci�ar 1,4 kg. Zasiedla p�nocne zlewiska Morza Czarnego, Kaspijskiego i
Azowskiego. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
beryksoksztaitne (Berycifor-
�mes) - rz�d z nadrz�du
-^ko�cistych ryb, stanowi�cy grup� przej�ciow� mi�dzy prymitywnymi
�ledziokszta�tnymi a bardziej progresywnymi okoniokszta�tnymi i obejmuj�cy
kilkana�cie rodzin z kilkudziesi�cioma gatunkami. B. maj� p�etwy zaopatrzone w
ciernie;
p�etwy brzuszne znajduj� si� pod piersiowymi lub nieco za nimi; niekt�re gatunki
posiadaj� dro�ne po��czenie p�cherza p�awnego z jelitem. Wi�kszo�� zasiedla wody
przybrze�ne i g��binowe w�d tropikalnych, wiele z nich przebywa w�r�d raf
koralowych (haj-dukowate), a niekt�re zachodz� do�� daleko na p�noc (beryksy).
Mi�so b. jest do�� smaczne i lokalnie bywa spo�ywane. [K.K.]
27
bielmik
beryksy (Beryx) rodzaj z rz�du -�beryksokszta�tnych. Maj� cia�o kr�tkie i kr�pe,
oczy du�e, w p�etwach promienie mi�kkie i twarde oraz p�cherz p�awny dro�ny.
Przebywaj� w batypelagialu do g��boko�ci 800 m. Jednym z przedstawicieli tego
rodzaju jest b. wspania�y (Beryx splendens)
- gatunek kosmopolityczny, dochodz�cy w Atlantyku z Pr�dem Zatokowym do wybrze�y
Norwegii, podobnie jak b. kr�py (Beryx decapterus). B. maj� mi�so wyborne w smaku,
jednak w po�owach trafiaj� si� tylko przypadkowo. [K.K.]
bezszcz�kowce, bez�uchwowce
(Agnatha) - nadgromada z podtypu kr�gowc�w (Verte-brata), obejmuj�ca
najprymitywniejsze kr�gowce wodne. B. s� pozbawione szcz�k; maj� nie zr�nicowane
�uki skrze-Iowe, workowate jamy skrze-Iowe, a w uchu wewn�trznym tylko 2 kana�y
p�koliste; u wi�kszo�ci b. brak typowych ko�czyn parzystych; z regu�y wyst�puje
tylko jeden otw�r nosowy, umieszczony na szczycie g�owy; struna grzbietowa
utrzymuje si� przez ca�e �ycie. B. na og� nie przekraczaj� 1 m d�ugo�ci. Pojawi�y
si� w ordowiku. Obejmuj� wymar�e, silnie opancerzone ostrakodermy i formy �yj�ce
wsp�cze�nie, nagie, zwane kr�g�oustymi. [J.M.R.]
bialokrwiste (Chaenichthyidae)
- rodzina z rz�du ->-okoniokszta�tnych, licz�ca 10 rodzaj�w z 17 gatunkami.
Odznaczaj� si� brakiem krwinek czerwonych oraz hemoglobiny. B. osi�gaj� do 67 cm
d�ugo�ci (Chaenocephalus aceratus). Wyst�puj� w wodach Antar-ktyki i tylko jeden
gatunek
- Ch.aTOpsoceph.alus esoa: - w Subantarktyce. Wi�kszo�� gatunk�w b. to ryby typowo
denne, ma�o ruchliwe. �yj� na r�nych g��boko�ciach do ok. 700 m. Z rodzin� b. jest
spokrewnionych kilka innych rodzin (Nototheniidae, Bathydraconidae i
Harpagiferidae), wykazuj�cych zredukowan� liczb� krwinek czerwonych. Wyst�puj� w
Antarktyce lub Subantarktyce. Wszystkie b. i pokrewne rodziny maj� smaczne mi�so i
stanowi� przedmiot rybo��wstwa. Niekt�rymi gatunkami �ywi� si� walenie i foki.
[H.R.]
bialorybica (iStenodus leucich-thys) - gatunek z podrodziny
-i-siejowatych. Osi�ga 1 m d�ugo�ci i ci�ar 20 kg. Pokarm jej stanowi� g��wnie ryby
(g�owacz, p�o�, m�ody sandacz);
b. �eruj� w �rodkowej cz�ci Morza Kaspijskiego. Po osi�gni�ciu dojrza�o�ci p�ciowej
w 5 do 7 roku �ycia pod��aj� na p�noc. Wchodz� g��wnie do Wo�gi, a cz�� z nich do
rzeki Uralu. Wi�kszo�� tarlisk znajduje si� w dop�ywie Wo�gi - Ufie, w odleg�o�ci
ponad 3 ty�. km od uj�cia Wo�gi do Morza Kaspijskiego. W okresie w�dr�wki b. nie
pobiera pokarmu. Ikr� sk�ada w pa�dzierniku i listopadzie w liczbie ok. 250 ty�.
ziarn. Odbywa tar�o dwu-, wyj�tkowo trzykrotnie. Powtarzane jest ono po dwu lub
trzyletniej przerwie. Larwy wykluwaj� si� na wiosn� i po kr�tkim pobycie w rzece
rozpoczynaj� sp�yw do morza. Ju� w drugim miesi�cu �ycia staj� si� drapie�ne. B. ma
doskona�e mi�so i jest wa�nym przedmiotem rybo��wstwa. [J.M.R.]
bielmik (Trisopterus luscus)
- gatunek z rodziny -^dor-

bieluga________________
szowatych, wyst�puj�cy w europejskiej cz�ci Atlantyku od Maroka do Wielkiej
Brytanii i Irlandii oraz w zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego, na g��boko�ci do
300 m. Bywa spo�ywany g��wnie w Hiszpanii i Francji. Po�awiaj� go r�wnie� nasze
statki dalekomorskie. [K.K.]
bieluga, wy� (Huso huso) - gatunek z rodziny -^jesiotrowatych, blisko spokrewniony
z ka�ug� i jesiotrami. B. to jedna z najwi�kszych ryb w�d s�odkich. Dochodzi do 5 m
d�ugo�ci i 1500 kg ci�aru. Jest ryb� w�drown�. Cz�� �ycia sp�dza w morzu, a na
tar�o pod��a w g�r� rzek. Rozr�nia si� ras� ozim�, wchodz�c� z morza do rzek
jesieni�
- od wrze�nia do listopada, i ras� jar�, wst�puj�c� do rzek wczesn� wiosn�.
Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga b. w wieku od 12 do 18 lat. Tar�o odbywa w nurcie rzeki,
na pod�o�u kamienistym. Liczba sk�adanych jaj waha si� w zale�no�ci od wielko�ci
ryby w granicach od 360 ty�. do 7700 ty�. ziarn. Ikra przykleja si� do pod�o�a.
M�ode wyl�gaj� si� po 6
-10 dniach i natychmiast rozpoczynaj� sp�yw do morza. M�ode b. �ywi� si� g��wnie
bezkr�gowcami, starsze poluj� na ryby (babki, �ledzie i in.). Wi�ksze okazy mog�
po�era� tak�e m�ode foki. B. najintensywniej �eruje w morzu w lecie. Osi�ga wiek
100 lat. Jest mieszkank� Morza Kaspijskiego, Czarnego, Azowskiego, wschodniej cz�ci
Morza �r�dziemnego oraz zlewisk tych m�rz. B. jest po�awiana dla uzyskania mi�sa i
czarnego kawioru. W wyniku wprowadzenia przepis�w i zabieg�w ochronnych jej po�owy
nieco zmniejszy�y si� w
____________________28
ostatnich latach. Obecnie opracowuje si� metody sztucznej hodowli tego gatunku.
[J.M.R.]
bioluminescencja - zdolno�� organizm�w do wydzielania �wiat�a. B. u ryb jest
powodowana przez narz�dy-4-�wie-tlne lub niekt�re gatunki bakterii. Przy
bakteryjnym �wieceniu �wiat�o jest wydzielane stale; tak�e po �mierci ryby �wieci
jeszcze ona przez d�u�szy czas (dorszowate, bu�awi-kowate i in.). Ryby maj�ce
narz�dy �wietlne nie �wiec� stale, lecz ich fotofory zapalaj� si� co pewien czas i
gasn�. [H.R.]
blaszkoshrzelne ->-spodouste. b��dnikowate -^-�a�cowate. b��kitek -^putasu.
b�yszczyki, mekhauzje (Moen-khausia) - rodzaj z rodziny ->k�saczowatych.
Poszczeg�lne gatunki osi�gaj� d�ugo�� 12 cm. Ich ubarwienie jest zwykle
l�ni�cosrebrzyste, cz�sto z zielonkawym lub niebieskim, iskrz�cym si� odcieniem;
oczy s� jaskrawo czerwone. B. wyst�puj� w rzekach i jeziorach Brazylii, Gujany i
Wenezueli;
cz�sto s� hodowane w akwariach. W Polsce hoduje si� m. in. b. Pittiera, nazywanego
te� b. brylantowym (Moenkhausia pittieri), i b. ogonoplamego (Moenkhausia
oligolepis), zwanego czasem szklan� tetr�. Do rozmna�ania wymagaj� b. wody do��
mi�kkiej, lekko kwa�nej, o temperaturze 25� do 28�C. [J.M.R.]
bogar ->morlesz.
bojownik syjamski (Betta splendens) - gatunek z rodziny ->-�a�cowatych.
Ubarwienie
29
bonito
samc�w bywa bardzo r�norodne: brunatne, zielone, czerwone, czarne, niebieskie, a
samic - ��tawobrunatne z pod�u�nymi, ciemniejszymi pr�gami. Samce tego gatunku s� z
regu�y wi�ksze od samic.
Bojownik syjamski
W warunkach swego naturalnego rozmieszczenia osi�gaj� d�ugo�� do 5 cm, a w
akwariach - do 8 cm. Samce s� niezwykle waleczne. W Syjamie cz�sto urz�dza si�
zawody walcz�cych b.s., ciesz�ce si� tam niezwyk�� popularno�ci�. B.s. wyst�puje w
wodach Syjamu - w wolno p�yn�cych niewielkich rzeczkach, stawach, kana�ach
melioracyjnych itd. Do Europy zosta� sprowadzony po raz pierwszy w latach
osiemdziesi�tych ubieg�ego stulecia i od tego czasu jest jedn� z najch�tniej
hodowanych przez mi�o�nik�w rybek akwariowych. [J.M.R.]
bokop�ywy -i-p�astugokszta�t-ne.
bole�, rap (Aspius asp�us) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one,
niskie i bocznie sp�aszczone, a otw�r g�bowy du�y, p�-g�rny; szcz�ka dolna jest
zako�czona tr�jk�tn� wypuk�o�ci�, kt�ra przy zamkni�ciu pyska wchodzi do
odpowiedniego wci�cia w szcz�ce g�rnej;
z�by gard�owe osadzone s� w dwu szeregach. Ubarwienie
grzbietu jest stalowo srebrzyste, boki s� ja�niejsze, brzuch bia�osrebrzysty, a
p�etwy piersiowe i brzuszne s�abo zaczerwienione. B. osi�ga 80 cm d�ugo�ci i 5 kg
ci�aru. W wieku doros�ym jest typowym drapie�nikiem - �ywi si� w�wczas wy��cznie
rybami, co po�r�d europejskich gatunk�w ryb karpiowatych stanowi wyj�tek. B., nawet
du�ych rozmiar�w, zjada stosunkowo drobne ryby; wielko�� ofiary nie przekracza
1/5 d�ugo�ci drapie�nika. Tar�o odbywa w kwietniu lub w maju, w wodzie bie��cej, w
miejscach o dnie �wirowatym. B. wyst�puje w Europie �rodkowej i wschodniej. Bytuje
w du�ych rzekach, rzadziej w jeziorach;
trzyma si� nurtu, unikaj�c miejsc p�ytkich i zaro�ni�tych. W Polsce wyst�puje we
wszystkich du�ych rzekach, si�gaj�c karpackich dop�yw�w Wis�y. Nigdzie nie jest
liczny. W �rodkowym biegu Wis�y stanowi od 2 do 5�/o od�awianych ryb. Jedynie nad
Morzem Kaspijskim i Jeziorem Arals-kim ma dosy� du�e znaczenie gospodarcze. [H.R.]
bole� szczupakopodobny (Aspiolucius harmandi) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych.
Budow� cia�a przypomina bolenia, od kt�rego r�ni si� mocno sp�aszczon� grzbietowo-
brzusznie g�ow�. W wieku doros�ym wiedzie drapie�ny tryb �ycia. Wyst�puje w
po�udniowych Chinach i p�nocnym Wietnamie. Pokrewny z b.sz. gatunek - �ysacz
(Asp�olucius esocinus) wyst�puje w rzekach azjatyckich - w Amu-Darii i w Syr-Darii.
Ma niewielkie znaczenie gospodarcze [H.R.]
bonito ->-pelamida.

bops________________
bops, z�otokres (Boops boops) - gatunek z rodziny -^-pra�-mowatych. Ma
z�otawozielon� barw� cia�a z 4 metalicznie-z�otymi pasami pod�u�nymi;
Bops
pod p�etwami piersiowymi wyst�puje ciemnobr�zowa plama; p�etwy s� ��te lub zie-
lonawe. D�ugo�� cia�a dochodzi do 40 cm. B. wyst�puje pospolicie w Morzu
�r�dziemnym oraz przy atlantyckich wybrze�ach Hiszpanii i Portugalii; bywa czasem
spotykany przy wybrze�ach brytyjskich. U�ytkuje si� go jak inne pra�mowate, ale
jest mniej od nich ceniony. [K.K.]
bradiodonty -^t�poz�bne.
brama (Brama rayi) - gatunek z rodziny bramowatych (Bramidae), z rz�du -�-
okoniokszta�tnych, spokrewniony ze smag��. Ma cia�o silnie bocznie sp�aszczone,
wygrzbiecone, barwy ciemnoniebieskiej przechodz�cej ku brzuchowi w srebrn�, z
metalicznopurpuro
Brama
wym odcieniem wzd�u� bok�w; pokryty jest �usk� kte-noidaln� oraz posiada w
szcz�kach ostre z�by chwytne. D�ugo�� b. dochodzi do 70 cm.
___________________30
Od�ywia si� ona g��wnie rybami i skorupiakami. Wyst�puje w batypelagialu Atlantyku
strefy tropikalnej i ciep�ej oraz w Morzu �r�dziemnym. Ku powierzchni podp�ywa noc�
lub podczas sztorm�w. Mimo smacznego mi�sa gatunek ten ma ma�e znaczenie
gospodarcze, ze wzgl�du na sporadyczno�� od�ow�w. [K.K.]
brodaczyk (Monocirrhus poly-acanthus) - gatunek z rodziny ->wielocierniowatych. U
do�u przedniego kra�ca dolnej szcz�ki znajduje si� ma�y w�sik. Og�lne ubarwienie
cia�a jest ��tawobrunatne, zmieniaj�ce si� w pewnym stopniu i dostosowuj�ce do
otoczenia.
Brodaczyk
B. osi�ga d�ugo�� 8 cm. P�ywaj�c bardzo wolno i b�d�c z kszta�tu i barwy podobny
nieco do li�cia, upodabnia si� dzi�ki temu do naturalnych li�ci, poruszanych
biernie przez pr�d wody. Jest bardzo drapie�ny. Tar�o odbywa na sztywnych li�ciach
podwodnych ro�lin. Rodzice opiekuj� si� ikr� i m�odymi. M�ode s� pocz�tkowo
zupe�nie przezroczyste. Mniej wi�cej po 2 - 3 tygodniach od chwili wyl�gu na ciele
m�odych b. pojawiaj� si� bia�e plamki, kt�re znikaj� dopiero po kilku miesi�cach.
Przy nier�wnomiernym wzro�cie m�ode mog� nawzajem si� po�era�. B. wyst�puje w
wodach p�nocnej cz�ci Ameryki Po�udniowej. W hodowli
31
brzana
akwaryjnej nale�y mu zabezpieczy� odpowiedni� ilo�� pokarmu: musi zjada� dziennie
trzy wyro�ni�te gupiki, inaczej ginie z g�odu. [J.M.R.]
brosma (Brosme brosme) - - gatunek z rodziny ->-dor-szowatych. Ma cia�o
wrzecionowate wyd�u�one, p�etwy grzbietow� i odbytow� bardzo d�ugie, obrze�one wraz
z p�etw� ogonow� jasno��tym i czarnym pasem. Jest bardzo p�odna - sk�ada w okresie
tar�a l do 3 min ziarn ikry. Pokarmem jej s� bezkr�gowce i drobne rybki. Stanowi
gatunek borealny, wyst�puj�cy w Atlantyku p�nocnym od Cape Cod do Nowej Fundlan-dii
i Labradoru na zachodzie i do Skagerraku, Morza P�nocnego, Norweskiego,
Irlandzkiego i zachodniej cz�ci Morza Barentsa na wschodzie, zwykle na wi�kszych
g��boko�ciach, cho� nie unika w�d p�ytszych. Mi�so b. przypomina nieco w smaku
homara, a w�troba zawiera znaczne ilo�ci tranu. [K.K.]
brotulowate (Brotulidae) - rodzina z podrz�du -�wy�liz-gowc�w, obejmuj�ca
przewa�nie ryby g��binowe (od�awiane na g��boko�ci od 3 ty�. do 6,5 ty�. m),
gatunki wyst�puj�ce w wodach wielkich jaski� oraz kilka gatunk�w przybrze�nych.
Gatunki g��binowe cechuje d�uga, masywna g�owa i kr�tkie cia�o, przechodz�ce
stopniowo w coraz cie�szy ogon. P�etwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa ��cz� si�
tworz�c ci�g�e obrze�enie cia�a od g�owy do otworu odbytowego. W miar� zwi�kszania
si� g��boko�ci zanikaj� stopniowo u poszczeg�lnych gatunk�w oczy (od g��boko�ci 3
ty�. m spotyka si� ju� tylko
formy �lepe i bezbarwne), wzrasta natomiast wra�liwo�� zmys�u dotyku i w�chu
skoncentrowanych w narz�dach linii bocznej oraz w w�sikach wok� otworu g�bowego.
D�ugo�� cia�a poszczeg�lnych gatunk�w b. wynosi od 10 do100 cm. Nie maj� one
narz�d�w �wietlnych. Wi�kszo�� form g��binowych i wszystkie jaskiniowe s�
�yworodne. Z g��binowych znana jest m.in. Grimaldichthys profun-dissima (od�owiona
z g��boko�ci 6035 m przez wypraw� oceanograficzn� Alberta I ks. Monako), a z
podziemnych, form jaskiniowych Lud fuga subterranea i Stygicola dentata z Kuby,
Typhlias z Jukatanu oraz gatunki z rodzaju. Dipulus z grot Australii. Rodzaj
Brotula zamieszkuje-stref� przybrze�n�. [K.K.]
brzana (Barbus barbus) - gatunek z rodziny -�karpiowatych (przez w�dkarzy i rybak�w
w okolicach Warszawy niew�a�ciwie nazywany �li-zem). Ma cia�o wyd�u�one, niskie,
wrzecionowate, pokryte �uskami �redniej wielko�ci, przy czym na �uskach grzbietu
widoczne s� pod�u�ne pr��ki, powsta�e przez sfa�dowanie-nask�rka; pysk z otworem
g�bowym dolnym ma szerokie-wargi i dwie pary w�sik�w:
Brzana
w k�cikach ust jedn� par�, a na ko�cu pyska - drug�;
p�etwa grzbietowa jest mocno wci�ta, a jej ostatni twardy promie� bardzo
zgrubia�y,,

brzana aralska
32
zaopatrzony w z�bki; p�etwa odbytowa samic prawie �e si�ga nasady p�etwy ogonowej.
Ubarwienie grzbietu jest oliwkowozielone, boki u okaz�w mniejszych z�ociste i
nakrapiane, natomiast u du�ych osobnik�w kropek na ciele brak, a boki s�
srebrzyste;
p�etwy brzuszne, odbytowa i dolny p�at p�etwy ogonowej maj� barw� pomara�czowo-
czerwon�. B. osi�ga zwykle nie wi�cej ni� 55 cm d�ugo�ci i wag� do 2 kg; wyj�tkowo
dochodzi do 90 cm d�ugo�ci i 15 kg ci�aru. �ywi si� faun� denn�. Du�e okazy s�
wszystko�erne. Tar�o trwa od maja do lipca (u pojedynczych okaz�w do sierpnia).
Otoczka dojrza�ej ikry jest troch� kleista i lekko truj�ca. Podczas tar�a ikra
pocz�tkowo przykleja si� do kamieni, a nast�pnie, po zap�odnieniu, bywa znoszona
przez pr�d wody pod kamienie. Truj�ce w�a�ciwo�ci jaj spe�niaj� rol� ochronn�. Po
z�o�eniu ich trucizna szybko si� sp�ukuje, ale jaja w�wczas s� ju� ukryte przed
drapie�nikami. Jednej samicy towarzyszy podczas tar�a od kilku do kilkunastu
samc�w. Zwi�ksza to szans� zap�odnienia w warunkach szybkiego pr�du. Typowa forma
b. wyst�puje w rzekach Europy �rodkowej, Francji i po�udniowowschodniej Anglii. W
Alpach bywa spotykana tak�e w jeziorach. Rzeki po�udniowej Europy zamieszkuje kilka
pokrewnych podgatun-k�w. W Polsce spotyka si� b. w dorzeczu Wis�y i Odry oraz w
Pasiece, przy czym najliczniej w podg�rskich odcinkach dop�yw�w Wis�y oraz w
dop�ywach Noteci - Drawie i G�dzie. Jest bardzo wra�liwa na zanieczyszczenia
przemys�owe wody, wskutek czego zar�wno liczebno��, jak i zasi�g brzany w wielu
rzekach Europy, w tym i Polski, znacznie si� ostatnio zmniejszy�y i
zmniejszaj� si� nadal. Znaczenie gospodarcze b. jest obecnie niewielkie. Zob. te�:
brzany. [H.B.]
brzana aralska (Barbus brachycephalus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Jest
najwi�ksz� z brzan; d�ugo�� jej cia�a dochodzi do 105 cm, a ci�ar do 22 kg.
Wyst�puje w Jeziorze Aralskim. Na tar�o wst�puje do Amu-Darii i Syr--Darii. Ma
dosy� du�e znaczenie gospodarcze. Z cz�ci grzbietowej tej ryby sporz�dza si�
ba�yki. [H.R.]
brzana karpacka (Barbus cy-clolepis waleckii) - podgatu-nek brzany kr�g�o�uskiej
(Barbus cyclolepis), wyst�puj�cej w rzekach P�wyspu Ba�ka�skiego, z rodziny ->-
karpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one, niskie, wrzecionowate, pokryte �usk� �redniej
wielko�ci, przy czym na �uskach grzbietu wyst�puj� brodaweczki nask�rkowe; pysk i
wargi s� mi�siste; na ko�cu pyska z otworem g�bowym dolnym znajduj� si� dwie pary
w�sik�w; p�etwa grzbietowa jest nieznacznie wci�ta, a ostatni jej twardy promie�
nieco zgrubia�y, lecz nie tak mocno jak u brzany, i zaopatrzony w bardzo drobne
z�bki; p�etwa odbytowa samic si�ga p�etwy ogonowej. B.k. posiada ubarwienie
grzbietu brunatne, a boki z�ociste z brunatnymi plamkami, kt�re wyst�puj� tak�e na
pokrywach skrzelowych, p�etwie grzbietowej i p�etwie ogonowej; p�etwy brzuszne,
odbytowa i dolny p�at ogonowej s� pomara�czowe. B.k. osi�ga 40 cm
33
brzanki
d�ugo�ci. Pokarm jej stanowi drobna fauna denna. Ma biologi� rozrodu podobn� jak
brzana. Wyst�puje w dorzeczu Wis�y, Dniestru oraz prawdopodobnie Dunaju. W
Polsce znana jest z karpackich i niekt�rych nizinnych dop�yw�w Wis�y oraz ze
Strwi��a. Przebywa w miejscach o dnie kamienistym i szybkim pr�dzie. Nie spotyka
si� jej tak licznie jak brzan� i brzank�. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
brzanka (Barbus petenyi) - gatunek z rodziny --karpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one,
niskie, wrzecionowate, pokryte �uskami �redniej wielko�ci;
pysk z otworem g�bowym dolnym i mi�sistymi wargami posiada dwie pary w�sik�w;
niska p�etwa grzbietowa nie jest wci�ta jak u brzany, a ostatni jej promie� nie
wykazuje zgrubienia ani z�bk�w;
p�etwa odbytowa samic si�ga poza nasad� p�etwy ogonowej.
Brzanka
Ubarwienie grzbietu jest brunatne, boki s� z�ociste, przy czym ca�e cia�o pokrywaj�
brunatne plamki; p�etwy brzuszne, odbytowe i dolny p�at p�etwy ogonowej maj�
ubarwienie ��te z lekkim pomara�czowym odcieniem. B. dochodzi do d�ugo�ci 25 cm.
Pokarm jej stanowi drobna fauna denna, rzadziej ro�liny. Ma biologi� rozrodu
podobn� Jak u brzany. Wyst�puje w dorzeczu Wis�y, Dunaju, Dniestru i w rzekach
P�wyspu
Ba�ka�skiego. Zamieszkuje wy��cznie rzeki g�rskie. Jest bardzo liczna w g�rnych
odcinkach karpackich dop�yw�w Wis�y. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
brzanka lataj�ca (Esomus dan-rica) - gatunek z rodziny
->karpiowatych. Cia�o ma wyd�u�one z d�ugimi, cienkimi w�sikami, odchodz�cymi z
brzegu otworu g�bowego i si�gaj�cymi polowy d�ugo�ci cia�a; p�etwy piersiowe s�
bardzo rozwini�te, podobne do skrzyde�, przezroczyste. Ubarwienie jest srebrzyste;
od pokrywy skrzelowej do ko�ca p�etwy ogonowej, po obu stronach cia�a, ci�gnie si�
czarno
-z�ota smuga. B.l. osi�ga d�ugo�� 12,5 cm. P�ywa bardzo szybko i potrafi wyskakiwa�
nad wod�. Jest jajorodna. Najch�tniej �ywi si� owadami. Wyst�puje w Indiach i na
Cejlonie; w akwariach wymaga wody o temperaturze od 22� do 32�C. [J.M.R.]
brzanki (Puntius) - rodzaj z rodziny -fcarpiowatych. Poszczeg�lne jego gatunki
osi�gaj� d�ugo�� od 4 do 20 cm. S� jajorodne; narybek wyl�ga si� po up�ywie 24
godz. od chwili z�o�enia jaj. B. s� wszystko�erne. Ze wzgl�du na swe stosunkowo
niewielkie rozmiary i pi�kne ubarwienie bywaj� ch�tnie hodowane w akwariach, gdzie
musz� mie� wod� o temperaturze 22� do 28�C, lekko kwa�n� (pH 6,8), dobrze
natlenion� i o�wietlon�. Akwarium dla nich powinno by� g�sto obsadzone ro�linami.
B. wyst�puj� w s�odkich wodach po�udniowowschodniej Azji i zachodniej Afryki. W
Polsce hodowane s� m.in. b. r�owa (Puntius conchonius), b. pi�ciopr�ga (Puntius

brzany________________
pentazona), b. purpurowa (Puntius nigrofasciatus), b. zielona (Puntius
semifasciolatus), b. Stoliczki (Puntius stoliczkai), b. sumatrza�ska (Puntius
tetrazona), b. Titteya (Puntius titteya), b. pr�gowana (Puntius fasciatus) i b.
wielko�uska (Puntius oligole-pis). [J.M.R.]
brzany (Barbus) - bardzo liczebny i r�norodny rodzaj z rodziny -^karpiowatych,
licz�cy ok. 500 gatunk�w. B. maj� wyd�u�one cia�o i ko�cowy lub dolny otw�r g�bowy;
s� pozbawione w�sik�w lub maj� ich dwie pary, rzadziej jedn�; z�by gard�owe
ustawione s� w trzech szeregach; u wielu gatunk�w ostatni twardy promie� p�etwy
grzbietowej jest zgrubia�y i po stronie tylnej z�bkowany. Wielko�� brzan jest
bardzo r�na - od 3,5 cm do ponad 1 m d�ugo�ci. Tar�o odbywa si� kilkakrotnie w
ci�gu lata b�d� - w strefie zwrotnikowej - ikra sk�adana bywa przez ca�y rok. Nasze
b. (brzana, brzana karpacka i brzanka) tr� si� od maja do lipca, a ikr� sk�adaj� w
miejscach o dnie kamienistym i szybkim pr�dzie wody. B. zamieszkuj� wody s�odkie
po�udniowej Azji, Afryki � Europy. Wi�kszo�� gatunk�w wyst�puje w
po�udniowowschodniej Azji i centralnej Afryce. Zdaniem niekt�rych ichtiolog�w,
gatunki te nale�y zaliczy� do innych pokrewnych rodzaj�w (np. do brzanek). W
Europie znanych jest 11 gatunk�w. B. maj� lokalnie du�e znaczenie gospodarcze.
Wiele gatunk�w zwrotnikowych hoduje si� w akwariach. [H.R.]
brzeszczotkowate, no�owce, �le-dzi�wki (Notopteridae) - rodzina z rz�du -
^�ledziokszta�t-
___________________34
nych. Obejmuje 2 lub 3 rodzaje. Cia�o b. jest wyd�u�one, sp�aszczone z bok�w,
pokryte drobn�, cykloidaln� �usk�, a kraw�d� brzucha pi�kowana;
wszystkie p�etwy maj� wy��cznie promienie mi�kkie; bardzo
Przedstawiciel brzeszczotkowatych Wotopterus afer
d�uga p�etwa odbytowa przechodzi w ogonow�, brzuszne s� � szcz�tkowe lub ich brak;
p�etwa grzbietowa bywa ma�a, a u rodzaju Xenomystus w og�le nie wyst�puje; otw�r
g�bowy jest stosunkowo du�y;
szcz�ki posiadaj� drobne z�bki. Grzbiet i g�rne cz�ci bok�w cia�a s� koloru
oliwkowoszarego a� do czarnego, z bardziej lub mniej wyra�nymi plamkami, a dolna
cz�� cia�a srebrzysta. B. najch�tniej przebywaj� w dennych partiach wolno p�yn�cych
rzek. Od�ywiaj� si� mi�czakami, robakami i rybami. Niekt�re gatunki dorastaj� do 1
m d�ugo�ci. Rozprzestrzenione s� w s�odkich, czasem s�onawych wodach Afryki
tropikalnej i w wodach po�udniowowschodniej Azji. Mi�so maj� doskona�e w smaku i z
tego wzgl�du s� ch�tnie po�awiane przez miejscow� ludno��, g��wnie na w�dk�.
Niekt�re gatunki, jak np. brzeszczotek czarny (Xenomystus nigri), zwany tak�e
brzeszczotkiem afryka�skim, bywaj� hodowane w akwariach. [J.M.R.]
bulawikowate (Macrouridae) - rodzina z rz�du ->dorszokszta�tnych (przez niekt�rych
badaczy wyodr�bniana w osob-
calusek
ny rz�d ze wzgl�du na znaczne r�nice w budowie mi�dzy nimi a dorszowatymi). Cechuje
je stosunkowo du�a g�owa i kr�tki korpus, przechodz�cy w d�ugi, zw�aj�cy si� ogon,
pozbawiony p�etwy ogonowej;
cia�o pokrywa �uska, zwykle ktenoidalna; pierwsza p�etwa grzbietowa, wysoka, o
kr�tkiej podstawie, wyposa�ona jest w d�ugi, mocny kolec;
druga p�etwa, niska, posiada mi�kkie promienie; wyst�puje dolny otw�r g�bowy; przy
dolnej szcz�ce znajduje si� w�sik; dobrze rozwini�te oczy
Przedstawiciel bu�awikowatych Coryp�taenotdes murrayi
s� wi�ksze u gatunk�w �yj�cych na znaczniejszych g��boko�ciach i powi�kszaj� si� w
miar� wzrostu ryby i jej starzenia si�; niekt�re gatunki maj� narz�d �wietlny tu�
przed otworem odbytowym. B. osi�gaj� wielko�� od 10 do 100 cm. Prowadz� przydenny
tryb �ycia. Pokarm wygrzebuj� z mu�u. G��wnym sk�adnikiem tego pokarmu s�
skorupiaki, rozgwiazdy i ryby. B. wyst�puj� we wszystkich g��bokich morzach.
Znajdywane by�y nawet na g��boko�ciach si�gaj�cych 5 ty�. m. [J.M.R.]
byczki - nazwa konserwy przyrz�dzanej w ostrym sosie
pomidorowym z r�nych gatunk�w ryb s�odkowodnych, m.in. z drobnicy okoni, p�oci,
wzdr�g i jazgarzy oraz z niekt�rych gatunk�w morskich, g��wnie z babek. [J.M.R.]
bystrzyki (Hyphessobrycon) - rodzaj z rodziny -^k�saczowatych. Nale��ce tu gatunki
s� niezwykle barwne, zwinne, szybko p�ywaj�ce. Osi�gaj� d�ugo�� w granicach 3,5 do
8 cm. Wszystkie maj� bardzo podobny kszta�t cia�a i podobn� biologi�, r�ni� si�
natomiast od siebie ubarwieniem. W okresie tar�a ubarwienie cia�a staje si�
szczeg�lnie intensywne, zw�aszcza u samc�w. Optymalna temperatura przy tarle wynosi
24�C. W hodowli akwariowej b. rozmna�aj� si� na og� �atwo; po tarle nale�y usun��
rodzic�w, gdy� ch�tnie zjadaj� ikr�. W Polsce hodowanych jest ok. 10 gatunk�w b.,
m.in. b. czerwony, zwany tak�e czerwon� tetr� (Hyphessobrycon flammeus}, b.
��top�etwy (Hyphessobrycon bifasciatus), b. barwny, czyli pi�kny (Hyphessobrycon
calli-stus), b. tr�jpr�gi (Hyphessobrycon heterorhabdus), b. cytrynowy, in.
pi�knop�etwy (Hyphessobrycon pulchripin-nis), oraz b. czarny (Hyphessobrycon
herbertaxelrodi), zwany te� czarnym -^-neonem. B. s� wszystko�erne. Ich naturalnym
miejscem wyst�powania s� dorzecza Amazonki i Panamy. [J.M.R.]
C
calusek (Helostoma temmin-cki) - gatunek z rodziny -> �a�cowatych. Dorasta do 30 cm
d�ugo�ci i jest jednym z najwi�kszych gatunk�w w tej rodzinie. W okresie tar�a nie
buduje gniazda z piany jak inne �a�cowate. Z�o�one jaja, ��ej-

cefal cienkowargi
36
sze od wody, p�ywaj� po jej powierzchni. Rodzice nie wykazuj� �adnej troski o
przysz�e potomstwo, a cz�sto po�eraj� w�asn� ikr� i wyl�g�y z niej narybek. C. bywa
hodowany w akwariach. Naturalnym miejscem jego wyst�powania s� wody �r�dl�dowe
Syjamu, P�wyspu Malajskie-go i Archipelagu Sundajskie-go. [J.M.R,]
cefal cienkowargi (Mugil ra
�mada) - gatunek z rodziny
-^cefalowatych. Ma szarob��kitne ubarwienie grzbietu, boki srebrzyste z kilkoma
szarymi smugami, brzuch sre-brzystobia�y, p�etwy ��tawe
Cefal cienkowargi
lub jasnoszare. Osi�ga d�ugo�� 35 cm. Przebywa zwykle w strefie przydennej
wyszukuj�c tam po�ywienie, jednak w wodach s�onawych cz�sto p�ywa tak�e niewielkimi
stadkami tu� pod powierzchni� wody. Wyst�puje w przybrze�nej strefie w�d
p�nocnozachodniej Europy i w Morzu �r�dziemnym. [J.M.R.]
cefal z�ocisty, singil {Mugil auratus) - gatunek z rodziny ->-cefalowatych. Jego
ubarwienie jest bardzo podobne do ubarwienia c. cienkowargiego, z t� r�nic�, �e
boki cia�a c.z. maj� wyra�nie z�oty odcie�, a na pokrywach skrzelowych wyst�puj�
rzucaj�ce si� w oczy z�ote plamy. C.z. osi�ga do 44 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w wodach
przybrze�nych p�-nocnozachodniej Europy oraz
w Morzu �r�dziemnym i Czarnym, gdzie jest wa�nym obiektem po�ow�w. [J.M.R.]
cetalaspidy (Cephalasp�des) - wymar�y szczep z podgromady ->ostrakoderm�w, �yj�cy
od �rodkowego syluru do g�rnego dewonu. Uwa�ane s� za przodk�w wsp�cze�nie �yj�cych
minog�w. G�owa c. pokryta by�a silnym pancerzem kostnym, a reszt� cia�a pokrywa�y
p�ytki kostne u�o�one w kilku rz�dach; na g�owie istnia�y specyficzne narz�dy
czuciowe, kt�re mog�y by� narz�dami elektrycznymi s�u��cymi do odstraszania wodnych
drapie�nik�w; na szczycie g�owy znajdowa�y si� oczy i nieparzysty otw�r nosowy; po
obu bokach cia�a wyst�powa�y twory przypominaj�ce parzyste p�etwy piersiowe i
brzuszne, pozbawione jednak promieni i pokryte �uskami; p�etwa ogonowa by�a typu
heterocerkalne-go (-^-p�etwy); z grzbietu wyrasta�a jedna lub dwie p�etwy
grzbietowe. C. reprezentowa�y zwierz�ta drobne, osi�gaj�ce najwy�ej d�ugo�� 60 cm.
�y�y w wodach s�odkich. �ywi�y si� prawdopodobnie r�nymi drobnymi zwierz�tami
bezkr�gowymi. [J.M.R.]
cefalowate (Mugilidae) - rodzina z rz�du -�okoniokszta�t-nych, obejmuj�ca ok. 16
rodzaj�w. S� to ryby ma�ych lub �rednich rozmiar�w, o ciele okr�g�awym, mniej lub
wi�cej bocznie sp�aszczonym;
pysk c. jest ma�y, wyposa�ony w s�abe z�bki lub nie uz�biony; �uska du�a,
cykloidalna;
brak linii bocznej; og�lnym pokrojem cia�a przypominaj� nieco ryby karpiowate.
Pokarm c. stanowi� drobne ro�liny oraz jaja i larwy niewielkich zwierz�t morskich.
Na jesieni
37
chimera
odbywaj� w�dr�wki w kierunku otwartego morza, gdzie odbywaj� tar�o. Po tarle
wracaj� w kierunku brzeg�w, natomiast jaja, a nast�pnie larwy wiod� pelagiczny tryb
�ycia - stopniowo, w miar� wzrastania, przybli�aj�c si� do brzeg�w. C. zamieszkuj�
przybrze�ne obszary m�rz tropikalnych i strefy umiarkowanej. Maj� do�� powa�ne
znaczenie gospodarcze. W niekt�rych krajach prowadzi si� ich ch�w, wykorzystuj�c do
tego celu laguny. [J.M.R.]
certa CVimba vimba) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one i lekko
bocznie sp�aszczone; wystaj�cy, mi�sisty pysk posiada otw�r g�bowy o po�o�eniu
dolnym; wargom brak pokrywy rogowej; z�by gard�owe s� ustawione w jednym szeregu.
Ubarwienie grzbietu jest staIowozielone, bok�w - srebrzyste; w okresie tar�a
niekt�re samce staj� si� prawie czarne. C. osi�ga 40 cm d�ugo�ci i 0,6 kg ci�aru.
Od�ywia si� drobn� faun� denn� oraz resztkami ro�lin. Tar�o odbywa w czerwcu i na
pocz�tku lipca w miejscach o dnie kamienistym i szybko bie��cej wodzie.
Certa
Wyst�puje w Europie �rodkowej. Nale�y do gatunk�w w�drownych. Odbywa w�dr�wki
rozrodcze z przybrze�nych s�onawych w�d morskich, kt�re stanowi� jej obszar
�erowisko
wy, do rzek. Po tarle powraca do morza. R�wnie� narybek sp�ywa do morza. Cz��
populacji c. wiedzie osiad�y tryb �ycia, nie opuszczaj�c nigdy rzeki. Powstawaniu
osiad�ych stad sprzyja budownictwo wodne na rzekach, uniemo�liwiaj�ce cz�stokro�
powr�t do morza. W Polsce c. wyst�puje wzd�u� wybrze�y Ba�tyku i wst�puje na tar�o
do Wis�y, Odry oraz niewielkich rzek pomorskich. W�dr�wka rozrodcza c. z Zatoki
Gda�skiej do Wis�y rozpoczyna si� w po�owie sierpnia i trwa do po�owy pa�dziernika.
Jak wykaza�y najnowsze badania (prowadzone metod� znakowania przez Instytut
Rybactwa �r�dl�dowego), wi�kszo�� tej populacji c. (ok. 90�/o) pod��a z r�n�
szybko�ci� (od l do 17 km na dob�) do tarlisk po�o�onych w karpackich dop�ywach
Wis�y (San z Wis�okiem, Wis�oka, Dunajec, Raba), docieraj�c do tych rzek pod koniec
grudnia. Najdalsza przebyta przez c. droga wynosi 865 km (do �rodkowego biegu
Sanu). C. jest gatunkiem wysoko cenionym i ma du�e znaczenie gospodarcze. Przez nas
bywa eksportowana w postaci w�dzonej. Po�awia si� j� zar�wno w zatokach morskich,
jak i rzekach. W Polsce najwi�cej c. wy�awia si� w Zatoce Gda�skiej i przy uj�ciu
Wis�y. [H.R.]
chamsa -^-sardela europejska.
chimera, przera�a (Chimaera monstrosa) - gatunek z rodziny chimerowatych (Chi-
maeridae), z rz�du chimerokszta�tnych (.Chimaeriformes), z podgromady -^-chimer.
Cia�o jej ma kszta�t wrzecionowaty z bardzo d�ugim ogonem, prze-

chimery _____
chodz�cym w cienki bicz;
uzbrojenie otworu g�bowego stanowi� trzy pary p�ytek z�bowych: dwie g�rne i jedna
dolna; pierwsza p�etwa grzbietowa jest wysoka, uzbrojona w silny kolec, druga
nisk�, d�uga, przechodzi na ogon;
Chimera
p�etwa odbytowa jest bardzo ma�a; na g�owie mie�ci si� ruchomy chrz�stkowy
wyrostek, stanowi�cy pomocniczy narz�d kopulacyjny. Ch. osi�ga d�ugo�� 1 m; samce
s� nieco mniejsze od samic. Ch. jest ryb� g��binow�, wyst�puj�c� na g��boko�ci od
100 do 1500 m. U ch. zachodzi zap�odnienie wewn�trzne. Jaja sk�adane s� przez ca�y
rok po dwa na raz. Po wydostaniu si� z otworu odbytowego samicy wisz� one przez
pewien czas przyczepione w jego okolicy. S� niezwykle du�e, zamkni�te w rogowej
otoczce. Osi�gaj� d�ugo�� od 16 do 18 cm wraz z wyrostkami o d�ugo�ci 3-1 cm.
Rozw�j jaj trwa od 12 do 18 miesi�cy. Pokarm ch. stanowi� g��wnie skorupiaki i
mi�czaki; w �o��dkach znajdowano tak�e resztki jamoch�on�w, szkar�upni i ryb. Ch.
zamieszkuje wody p�nocnowschodniego Atlantyku i zachodni� cz�� Morza �r�dziemnego.
Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. Mi�so jej nie jest smaczne. Tran uzyskiwany z
w�troby ma znaczenie lecznicze i podawany bywa przy zapaleniu migda�k�w,
reumatyzmie oraz chorobach narz�d�w oddechowych. [J.M.R.]
___________________38
chimery, zros�og�owe (Holocephali) - podgromada z gromady ryb -^chrzestnych. 0-
bejmuj� ok. 24 wsp�cze�nie �yj�cych gatunk�w. Przodkami ich by�y prawdopodobnie
pierwotne ryby chrzestne, wymar�e w permie, zwane t�poz�bnymi. W odr�nieniu od
spodustych ch. maj� cztery szczeliny skrzelowe bardzo do siebie zbli�one i
przykryte fa�dem sk�rnym, tak �e od zewn�trz wida� tylko jedn� szczelin� skrzelow�
z ka�dej strony g�owy; ko�� podnie-biennokwadratowa jest zro�ni�ta. z czaszk�;
pozbawione szkliwa z�by zlane s� w p�ytki �uj�ce: dwie w g�rnej szcz�ce i jedn� w
dolnej;
brak steku; sk�ra bywa naga lub cz�ciowo pokryta drobnymi plakoidalnymi �uskami.
Wsp�cze�nie �yj�ce gatunki wyst�puj� w ch�odnych i g��bokich wodach morskich.
[J.M.R.]
chirurg -^cyrulik.
ch�onny uk�ad, czyli limfaty-czny - uk�ad zwi�zany z uk�adem -^-krwiono�nym,
stanowi�cy swoiste jego uzupe�nienie w dostarczaniu tkankom tlenu i substancji
od�ywczych i odprowadzaniu produkt�w przemiany materii. Sk�ada si� u ryb z kilku
parzystych i nieparzystych pni ch�onnych (biegn�cych w tu�owiu i w g�owie wzd�u�
pod�u�nej osi cia�a i zbieraj�cych ch�onk� z narz�d�w wewn�trznych, mi�ni i sk�ry),
kt�re uchodz� do ko�cowych odcink�w �y� g��wnych w okolicy serca. Pr�cz tego
po��czenia z �y�ami g��wnymi u wielu ryb ko�cistych istnieje po��czenie z �y��
ogonow� za po�rednictwem serca limfaty-
39
chropik
cznego, znajduj�cego si� pod ostatnim kr�giem ogonowym i sk�adaj�cego si� z dwu
p�cherzyk�w. Przesuwanie si� limfy w kierunku ku �y�om i uniemo�liwienie
przedostania si� krwi z �y� do ch.u. zapewnione jest dzi�ki systemowi odpowiednich
zastawek zar�wno w sercu limfatycznym, jak i w naczyniach ch�onnych. Sk�ad
chemiczny limfy jest podobny do sk�adu osocza krwi. Znajduj� si� w niej limfocyty -
jedna z postaci krwinek bia�ych. [H.R.]
choroby ryb. Ch. r. cz�sto powoduj�, zw�aszcza w zbiornikach, gdzie ryby przebywaj�
w du�ym zag�szczeniu (stawy hodowlane, akwaria), znaczne straty w pog�owiu ryb.
Sprawcami ch.r. s� przede wszystkim wirusy, bakterie, grzyby chorobotw�rcze i
paso�yty. Choroby mog� by� spowodowane tak�e zmianami klimatycznymi, zaburzeniami
r�wnowagi biologicznej w zbiornikach wodnych, nieodpowiednim pokarmem,
zanieczyszczeniami itd. Do najgro�niejszych ch.r. nale��: posocznica karpi,
ple�niawki, grzybice, ichtioftiriaza, ichtiofonaza oraz choroby paso�ytnicze
wywo�ywane przez przywry, tasiemce i nicienie. Niekt�re ryby bywaj� �ywicielami
po�rednimi paso�yt�w ludzi i zwierz�t, np. tasiemca bruzdog�owca szerokiego i
przywry kociej. W hodowlach stawowych i akwariowych zwraca si� przede wszystkim
uwag� na profilaktyk�, stwarzaj�c najkorzystniejsze warunki bytowania. Leczenie
polega na stosowaniu odpowiednich �rodk�w chemicznych, biologicznych, a czasem -
zw�aszcza w akwarysty -ce - chirurgicznych. [J.M.R.]
chramula pospolita (Varicorhi-
nus capoeta) - gatunek z rodziny -�karpiowatych. Ma jedn� par� w�sik�w oraz mocny i
z�bkowany ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej. Osi�ga do 60 cm d�ugo�ci i do
1,5 kg ci�aru. Zamieszkuje wody wschodniego Zakaukazia, zachodniej Turkmenii oraz
dorzecze jeziora Sewan. W tym ostatnim ma pewne znaczenie gospodarcze. Zob. te�:
chramule. [H.R.]
chramule (Varicorhinus] - rodzaj z rodziny ->karpiowatych, blisko spokrewniony z
brzanami. Znanych jest ok. 25 gatunk�w ch. Maj� one cia�o wrzecionowate, otw�r
g�bowy o po�o�eniu dolnym oraz zrogowacia�� doln� warg�; z�by gard�owe wyst�puj� w
3 szeregach; ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej bywa z�bkowany lub
zamieniony w g�adki kolec; otrzewna jest czarna. D�ugo�� cia�a ch. dochodzi do 60
cm, ci�ar do 2,5 kg. Wszystkie ch. s� ro�lino�erne, �ywi�ce si� g��wnie glonami,
kt�re zeskrobuj� z kamieni za pomoc� szcz�ki dolnej. D�ugo�� przewodu pokarmowego w
zwi�zku z od�ywianiem si� pokarmem ro�linnym przekracza od 7 do 10 razy d�ugo��
cia�a. Ikra jest lekko truj�ca. Ch. zamieszkuj� g�rskie rzeki i jeziora po�udniowej
Azji i Afryki. S� przedmiotem lokalnego rybo��wstwa. [H.R.]
chropik (Carowa: ronchus) - gatunek z rodziny ->ostrobokowatych. Ma cia�o
wyd�u�one, nieco bocznie sp�aszczone, grzbiet oliwkowobr�zowy, a boki i brzuch
bia�awe; p�etwy grzbietowa i ogonowa s� zielonkawe, pozosta�e - bledsze;
na kraw�dzi pokrywy skrzelo

chrzestne ryby
40
wej wyst�puje czarna plama. Ch. osi�ga maksymalnie d�ugo�� 35 cm. Wyst�puje w
ciep�ych wodach wschodniego Atlantyku. Jest jadalny. Bywa po�awiany m.in. przez
polskie statki rybackie. [J.M.R.]
chrzestne ryby (Chondrich-thyes) - jedna z 8 gromad nadgromady szcz�kowc�w
(Gnathostomata). Ch. r. pojawi�y si� w �rodkowym de-wonie. Najwi�kszy rozkwit tej
gromady przypad� na karbon. Z ko�cem permu wymar�y pierwotne ch.r. - pra�ar�acze i
t�poz�bne. Ich potomkami s� wsp�cze�nie �yj�ce rekiny, p�aszczki i chimery. Formy
�yj�ce obecnie s� zwierz�tami g��wnie morskimi. Gromada ch.r. obejmuje prymitywne
ryby o chrzestnym, miejscami zwapnia�ym szkielecie; struna grzbietowa zachowuje si�
u nich w ci�gu ca�ego �ycia;
�uski (nie zawsze obecne) s� typu plakoidalnego; w jelicie wyst�puje zastawka
spiralna zwi�kszaj�ca powierzchni� trawienia; brak p�cherza p�awne-go; na bokach
cia�a wyst�puje l do 7 par zewn�trznych otwor�w skrzelowych; pokrywy skrzelowej
brak. U ch.r. istnieje z regu�y zap�odnienie wewn�trzne; samce (opr�cz pra�ar�aczy)
maj� narz�d kopulacyjny utworzony z przekszta�conych p�etw brzusznych, tzw. -s-
gonopodium. Samice sk�adaj� jaja w rogowych, twardych otoczkach lub te� wydaj� na
�wiat �ywe m�ode. Zob. te�: ryby w�a�ciwe, systematyka. [J.M.R.]
chrz�stniki ->-ganoidy chrzestne.
cierniczek (Pungitius pungi-tius) - gatunek z rodziny ->-ciernikowatych. Przed
p�etw� grzbietow� ma 8 do 12 wolno stoj�cych kolc�w. Jest szaro ubarwiony; w
okresie tar�a samiec staje si� prawie czarny, natomiast kolce brzuszne bielej�. C.
osi�ga d�ugo�� 5 do 6, wyj�tkowo 9 cm. Trze si� od maja do czerwca. Podobnie jak
ciernik buduje
Cierniczek
gniazdo i opiekuje si� potomstwem. Pokarm jego stanowi� kie��e i larwy owad�w. C.
rozprzestrzeniony ' jest wok�-biegunowo. �yje w Morzu P�nocnym, Ba�tyckim, Bia�ym
oraz w Morzu Arktycznym a� po Pacyfik (gdzie wyst�puje wzd�u� wybrze�y Morza
Ochockiego po Sachalin), a tak�e w zlewiskach uprzednio wymienionych m�rz. Spotyka
go si� te� na Alasce i wzd�u� p�nocnowschodnich wybrze�y Ameryki P�nocnej a� po
okolice Nowego Jorku. W Polsce rozprzestrzeniony jest w p�nocnej i �rodkowej cz�ci
kraju. Znaczenia gospodarczego nie ma. [J.M.R.]
ciernik, kat, kolka (Gasterosteus aculeatus) - gatunek z rodziny ->-ciernikowatych.
Tworzy szereg form r�ni�cych si� od siebie liczb� p�ytek kostnych na bokach cia�a.
Zwykle ma ubarwienie stalowoszare, ciemniejsze na grzbiecie; w okresie tar�a
grzbiet samca staje si� prawie czarny z zielononiebieskimi odcieniami, a gard�o i
podbrzusze jaskrawoczerwone. C. osi�ga d�ugo�� 5 do 6 cm, wyj�tkowo nieco wi�cej.
Tar�o odbywa kilkakrotnie, od wiosny do ko�ca lata. Samiec buduje gniazdo
41
ciernikowate
ze szcz�tk�w ro�linnych, do kt�rego zap�dza samic� (czasem kilka samic), sk�adaj�c�
tam 60 do 70 jaj. Samiec strze�e pilnie ikry i �wie�o wyklutych larw. Poszczeg�lne
okazy osi�gaj� wiek 3 lat. C. �ywi si� larwami owad�w, ikr� i larwami innych
gatunk�w ryb oraz drobnymi skorupiakami. Jest rozprzestrzeniony u wybrze�y
wschodniej, zachodniej i p�nocnej cz�ci Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego i w
rzekach wpadaj�cych do tych ocean�w. W Europie si�ga od p�nocnych wybrze�y Morza
Czarnego do Nowej Ziemi i D�winy P�nocnej, w Azji od Korei i Japonii do Cie�niny
Beringa, w Ameryce P�nocnej od wybrze�y Alaski do Kalifornii i
Ciernik
od Grenlandii po okolice Nowego Jorku; wyst�puje te� w p�nocnej Afryce i u
po�udniowych wybrze�y Morza �r�dziemnego. W Polsce wsz�dzie pospolity. Nie ma
znaczenia konsumpcyjnego; bywa t�piony jako uci��liwy chwast rybi. [J.M.R.]
cicrnikoksztaitne (Gasteroste�-formes) - rz�d nale��cy do nadrz�du ryb -^-
ko�cistych. 0-bejmuje 3 rodziny z 8 rodzajami. S� to niewielkie ryby o ciele
pokrytym w mniejszym lub wi�kszym stopniu p�ytkami kostnymi; przed p�etw�
grzbietow� znajduj� si� lu�no stoj�ce kolce. C. zamieszkuj� s�odkie, s�one i
s�onawe wody P�kuli p�nocnej. W wodach
Polski wyst�puj� przedstawiciele jednej rodziny, ciernikowatych. [J.M.R.]
ciernikowate (Gasterosteidae) - rodzina z rz�du -s-ciernikokszta�tnych, obejmuj�ca
3 rodzaje z 7 gatunkami. Na og� nie przekraczaj� 8 cm d�ugo�ci i jedynie gatunki z
rodzaju Spinachia (pocierniec) mog� osi�ga� d�ugo�� 20 cm. C. maj� kszta�t cia�a
wrzecionowaty, smuk�y; otw�r g�bowy jest stosunkowo ma�y; cia�o bywa nagie lub
pokryte p�ytkami kostnymi; przed p�etw� grzbietow� osadzonych jest 2 do 17 mocnych,
ostrych, lu�no stoj�cych kolc�w; p�etwa odbytowa i piersiowe zawieraj� po jednym
twardym promieniu; p�etwy brzuszne maj� kszta�t kolca z l do 2 promieni mi�kkich
lub s� pozbawione tych promieni. Spos�b rozmna�ania si� c. jest wysoce
wyspecjalizowany. W okresie tar�a samiec przybiera jaskrawe ubarwienie, wybiera
odpowiednie miejsce i buduje gniazdo z jednym (czasem z. dwoma) ma�ym otworem
wej�ciowym. Zap�dza nast�pnie do gniazda jedn�, cz�ciej kilka samic, a potem pilnie
strze�e z�o�onej przez nie ikry. R�wnie� �wie�o wyklute m�ode przez pewien czas
pozostaj� pod opiek� samca. W Polsce wyst�puj� 3 gatunki rodziny c., po jednym z
ka�dego rodzaju (ciernik, cierniczek, pocierniec). C. s� szeroko rozprzestrzenione
w s�odkich i s�onawych, p�ytkich wodach p�kuli p�nocnej. Znaczenia konsumpcyjnego
nie maj�; s� t�pione jako chwast rybi ze wzgl�du na wyjadanie ikry innych gatunk�w
i ze wzgl�du na konkurencj� pokarmow�, jak� stanowi� dla gatunk�w u�ytecznych.
[J.M.R.]

cierniogtowacz
42
ciernioglowacz -^.g�owaczowce Bajka�u.
ciosa (Pelecus cultratus) - gatunek z rodziny -�karpiowatych. Ma wyd�u�one, pokryte
drobn�, �atwo odpadaj�c� �usk�, mocno sp�aszczone bocznie cia�o oraz prosty
ciosa
grzbiet; linia boczna przebiega fali�cie; otw�r g�bowy ma po�o�enie g�rne; z�by
gard�owe ustawione s� w 2 szeregach. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe a boki s�
srebrzyste. C. osi�ga do 40 cm, rzadko do 60 cm d�ugo�ci. Od�ywia si� planktonem
zwierz�cym, narybkiem i drobnymi rybami. Tar�o odbywa prawdopodobnie wielokrotnie.
Ma ikr� pelagiczn�, kt�ra rozwija si� sp�ywaj�c z pr�dem. Wi�ksz� cz�� �ycia sp�dza
na og� w wy�ledzonych obszarach m�rz: Ba�tyckiego, Czarnego, Azowskiego i
Kaspijskiego oraz w Jeziorze Aralskim. Na tar�o wst�puje do rzek. Cz�� jednak ryb
tego gatunku pozostaje stale w rzekach. W Polsce c. jest bardzo rzadka. Cz�ciej
trafia si� w Zalewie Wi�lanym przy uj�ciu Wis�y, gdzie rybacy nazywaj� j� koz�. Na
tar�o wst�puje do Wis�y. Pojedyncze okazy docieraj� do karpackich dop�yw�w Wis�y
(m.in. do Sanu). Lokalne znaczenie gospodarcze ma jedynie nad Morzem Kaspijskim i
Jeziorem Aralskim. [H.R.]
ciosankowate, j�zyczkowate (Cynoglossidae) - rodzina z rz�du -
>.p�astugokszta�tnych, blisko spokrewniona z solowatymi. Cia�o c. jest wyd�u�one i
silnie bocznie sp�aszczone;
oczy wyst�puj� na lewej stronie cia�a; p�etwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa s�
z��czone w jedn� ca�o��; p�etwy piersiowe nie wyst�puj�. C. obejmuj� gatunki
niewielkie, rzadko osi�gaj�ce 40 cm d�ugo�ci. S� rozprzestrzenione w wodach Oceanu
Spokojnego, Indyjskiego i wschodniego Atlantyku; nieliczne gatunki zamieszkuj�
wody s�odkie. Przebywaj� najcz�ciej na dnie piaszczystym i- piaszczy-
stomulistym. Maj� mi�so bardzo smaczne, poszukiwane na rynku. Przez polskie statki
rybackie po�awiana jest m.in. ciosanka (Cynoglossus goreen-s�s), zwana tak�e
j�zyczkiem, oraz kanaryjka (Cynoglossus canariensis). [J.M.R.]
cyklotona -^w�orowce.
cyrulik, rybachirurg (Hepatus hepatus) - gatunek z rodziny Acanthuridae, z rz�du -
>-okoniokszta�tnych. Nazw� sw� zawdzi�cza du�emu, ostremu kolcowi, umieszczonemu
w zag��bieniu na trzonie ogonowym. Kolec ten jest ruchomy i s�u�y do obrony. C. ma
owalne, bocznie sp�aszczone cia�o koloru ciemnobr�zowego z ciemniejszymi pionowymi
liniami; sp�d przedniej cz�ci cia�a jest jasnoniebieski; p�etwy parzyste,
grzbietowa i ogonowa s� prawie czarne, odbytowa niebieskawa; wok� kolca na trzonie
ogonowym wyst�puje b��kitna plama;
b��kitne s� r�wnie� oczy z kanarkowo��t� obw�dk�; czasem za oczami znajduj� si� 2
lub 3 pomara�czowe plamki.
43
czebaczek amurski
M�ode s� barwy oliwkowej z kilkoma b��kitnymi, pionowymi liniami. C. osi�ga d�ugo��
35 cm. Od�ywia si� g��wnie pokarmem ro�linnym. Jest mieszka�cem raf koralowych.
Biologia rozrodu nie jest jeszcze poznana. C. wyst�puje w tropikalnej strefie w�d
zachodniego Atlantyku. [J.M.R.]
czarna ryba -^dalia. czarna tetra ->-�a�obniczka.
czarniak (Pollach�us mrens) - gatunek z rodziny -�-dorszowatych, blisko
spokrewniony z witlinkiem i rdzawcem. Ma barw� grzbietu ciemnooliwkowozielon� oraz
charakterystyczne czarniawe wn�trze jamy g�bowej. Osi�ga d�ugo�� 120 cm (�rednio 60
do 90 cm). P�dzi pelagiczny i drapie�ny tryb �ycia. Wyst�puje w p�nocnym Atlantyku
od Florydy do Cie�niny Dayisa i od Zatoki Biskajskiej do Spitsbergenu;
jest spotykany w du�ych ilo�ciach w Morzu P�nocnym i w pobli�u Irlandii; czasem
zachodzi do zachodniego Ba�tyku. W europejskich po�owach dorszowatych zajmuje
trzecie miejsce po dorszu i plamiaku. Jest u�ytkowany jak inne dor-szowate, a w NRD
i NRF bywa pr�cz tego w�dzony podobnie jak �oso�, jako tzw. �oso� morski. [K.K.]
czarnogrzbietka (Alosa kessie-ri) gatunek z rodzaju ->-pu-zank�w. Mo�e osi�ga� 50
cm d�ugo�ci i ci�ar 1,8 kg. Zim� sp�dza w po�udniowej cz�ci Morza Kaspijskiego, na
wiosn� przemieszcza si� na p�noc. W kwietniu i maju wp�ywa do Wo�gi na tar�o i trze
si� na odcinku od Saratowa do Kujbyszewa przy temperaturze 18� do 20�C. Larwy
wyl�gaj� si� po dw�ch, trzech
dniach i sp�ywaj� do morza. �erowa� zaczynaj� po up�ywie 4 do 6 dni od wyklucia
si�. Pokarm larw stanowi� wrotki, wid�onogi i larwy owad�w. Doros�e cz. s�
drapie�nikami. Samce ich uzyskuj� dojrza�o�� p�ciow� w wieku 3 lat, samice - 4 lat.
Cz. ro�nie bardzo szybko i maj�c 4 lata osi�ga d�ugo�� ponad 30 cm. Ze wzgl�du na
sw� wielko�� i znaczn� zawarto�� t�uszczu jest najcenniejszym przedstawicielem
puzank�w w rejonie Morza Kaspijskiego. [J.M.R.]
czawycza (Oncorhynchus tschawytscha) - gatunek z rodziny -^�ososiowatych,
najwi�kszy przedstawiciel �ososi pacyficznych. Osi�ga ponad 1 m d�ugo�ci i ci�ar 45
kg. Jest gatunkiem w�drownym - wi�ksz� cz�� �ycia sp�dza w morzu, a tar�o odbywa
w rzekach. W czasie w�dr�wek na tar�o pokonuje nieraz olbrzymie odleg�o�ci,
oddalaj�c si� od morza (np. rzek� Jukon) o kilka tysi�cy kilometr�w. Cz.
rozsiedlona jest wzd�u� ameryka�skiego wybrze�a pacy-ficznego od Alaski do
Kalifornii; po stronie azjatyckiej bywa spotykana tylko u wybrze�y Kamczatki. Mi�so
jej jest wysoko cenione. [J.M.R.]
czebaczek amurski (Pseudorasbora parva) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma
cia�o wyd�u�one, pokryte du�� �usk�, oraz g�rne po�o�enie otworu g�bowego.
Osi�ga I�em d�ugo�ci. W odr�nieniu od pozosta�ych ryb karpiowatych samce s� wi�ksze
ni� samice, co wi��e si� z pe�nieniem przez samce funkcji ochrony ikry. Cz. a.
od�ywia si� drobn� faun� denn� i glonami. Ikr� sk�ada w miejscach zacisznych, na
kamieniach lub

czebak amurski
44
korzeniach drzew. Wyst�puje w dorzeczu Amuru, w Japonii, Korei, Chinach i p�nocnym
Wietnamie. W 1960 r. zosta� zawleczony do Rumunii, gdzie zaaklimatyzowa� si�. Nie
ma wcale gospodarczego znaczenia. [H.R.]
czebak amurski, jaz amurski (Leuciscus waleckii) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych,
bliski jaziowi. Wyst�puje w dorzeczu Amuru, w rzekach p�nocnej Korei, Sachalinu i
p�nocnych Chin. Mniejszy ni� jaz, osi�ga zwykle do 32, rzadko do 37 cm d�ugo�ci.
Bywa po�awiany w dorzeczu Amuru i w Chinach. [H.R.]
czeczuga -^sterlet.
czerwieniak (Hemichromis bi-maculatus) - gatunek z rodziny ->-piel�gnicowatych. 0-
si�ga d�ugo�� 10 cm. �ywi si� wszelkim pokarmem mi�snym, napadaj�c tak�e na ryby.
Jak inne piel�gnicowate opiekuje si� ikr� i �wie�o wyl�g�ym narybkiem. Wyst�puje w
dorzeczach wielkich rzek afryka�skich (Nil, Kongo, Niger). Hodowany przez
mi�o�nik�w w akwariach. [J.M.R.]
czewica (Hucho perryi) - gatunek z rodziny -^�ososiowatych, blisko spokrewniony z
g�owacic�. Osi�ga d�ugo�� l m. Jest gatunkiem w�drownym, ale wchodzi do rzek
niezbyt daleko od ich uj�cia. Tar�o odbywa w rzekach, po czym natychmiast sp�ywa do
morza. Za rodzicami pod��a �wie�o wykluty z jaj narybek. Cz. rozprzestrzeniona jest
g��wnie w przybrze�nej strefie Morza Japo�skiego. Ze wzgl�du na nieliczne
wyst�powanie nie ma du�ego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
czopogtowacz ->-g�owaczowce Bajka�u.
czopy (Zingel) - rodzaj z rodziny -�-okoniowatych, obejmuj�cy 2 gatunki blisko
spokrewnione z jazgarzem i okoniem; zbli�one s� te� do nich pod wzgl�dem biologii.
Cz.
Czop czarny
wyst�puj� w dorzeczach Rodanu, Dunaju, Dniestru i Wardaru. Cz. czarny (Zingel
zingel) wyst�puje w Dunaju, Prucie i Dniestrze; osi�ga 50 cm d�ugo�ci i ci�ar l kg;
ma minimalne znaczenie gospodarcze. Cz. ��ty (Zingel streber) osi�ga zaledwie 17,5
cm d�ugo�ci; wyst�puje w Dunaju, Prucie i Wardarze; jego znaczenie gospodarcze jest
r�wnie� niewielkie. [J.M.R.]
czukuczan syberyjski (Catostomus catostomus rostratus) - podgatunek cz. pospolitego
(Catostomus catostomus), zamieszkuj�cego rzeki Ameryki P�nocnej, z rodziny ->czuku-
czanowatych. Zasiedla wartkie rzeki wschodniej Syberii, o kamienistym dnie. Osi�ga
d�ugo�� 55 cm i 1,5 kg ci�aru. Bywa u�ytkowany g��wnie na pokarm dla ps�w. [H.R.]
czukuczanowatc (Catostomi-dae) - du�a i r�norodna rodzina z podrz�du -^-karpiow-
c�w, licz�ca ponad 20 rodzaj�w i ok. 100 gatunk�w. Cz. maj� cia�o wyd�u�one,
wrzecionowate; odznaczaj� si� obecno�ci� bardzo licznych, drobnych z�b�w
gard�owych zawsze ustawionych w jed
45
czyr
nym szeregu. �arn�wki (-^gard�owe z�by) i w�sik�w brak. Wielko�� maksymalna
wynosi 55 cm, przy czym samce s� zwykle mniejsze od samic. Pokarm cz. stanowi�
przede wszystkim drobne denne bezkr�gowce, a ponadto ro�liny. Ikr� sk�adaj� na
dnie, gdzie przykleja si� ona do kamieni b�d� ro�lin. Wyst�puj� g��wnie w Ameryce
P�nocnej od Morza Arktycznego do Meksyku;
tylko jeden podgatunek zamieszkuje wschodni� Syberi� (-^czukuczan syberyjski) i
jeden gatunek z dwoma podgatunkami - p�nocne Chiny. Cz. nie maj� znaczenia
gospodarczego, gdy� ich mi�so jest suche i obfituje w kosteczki mi�dzymi�niowe
(o�ci). [H.R.]
czupurka (Arnoglossus impe-rialis) - gatunek z rodziny -4-skarpiowatych. Ma
stosunkowo du�e oczy; promienie w liczbie 2 do 5 w p�etwie
14 cm. Wyst�puje przy wybrze�ach zachodniej Afryki i Europy, si�gaj�c na p�nocy do
Irlandii, oraz w wodach zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego. [J.M.R.]
czworook (A�iableps tetrop�i-thalmus)-gatunek z rodziny Anablepidae, z rz�du -�kar-
pie�cokszta�tnych. Cia�o cz. jest wyd�u�one i ma wyra�n�
Czupurka
grzbietowej s� bardzo wyd�u�one, zgrubia�e, po��czone b�on� tylko u podstawy; cia�o
pokryte jest du��, �atwo odpadaj�c� �usk�. Cz. osi�ga d�ugo�� 25 cm. Najcz�ciej
spotyka si� j� na g��boko�ci 60 do 70 m; pojedyncze okazy �owiono te� na g��boko�ci
350 m. Tar�o odbywa wiosn�. Larwy wiod� pelagiczny tryb �ycia; metamorfoz�
przechodz� przy d�ugo�ci cia�a 3 do 5 cm. Cz. osi�ga dojrza�o�� p�ciow� przy
d�ugo�ci 13 do
Czworook
ciemn� smug�, biegn�c� wzd�u� bok�w; oczy wystaj� nad lini� g�owy i grzbietu; ka�de
oko jest podzielone przegrod� poziom� - podzielona jest zar�wno rog�wka, jak i
t�cz�wka, przy czym g�rna cz�� soczewki wykazuje przystosowanie do widzenia w
�rodowisku powietrznym i bywa bardziej sp�aszczona ni� cz�� dolna, s�u��ca do
widzenia w wodzie. Cz. p�yn�c pod sam� powierzchni� wody ma cz�� oka wystawion� nad
wod� i mo�e �ledzi� jednocze�nie, co dzieje si� nad i pod powierzchni� wody. W
pogoni za owadami, stanowi�cymi jego zasadniczy pokarm, mo�e wyskakiwa� z wody na
wysoko�� l m. Jest jajo�yworodny. Zamieszkuje s�odkie, p�ytkie wody podzwrotnikowej
cz�ci Ameryki. [J.M.R.]
czyr, szczokur (Coregonus nasus) - gatunek z podrodziny -^siejowatych, osi�gaj�cy
ze wszystkich przedstawicieli tej podrodziny najwi�ksze rozmiary. Dorasta do ponad
1 m d�ugo�ci, osi�gaj�c przy tym wag� 16 kg. Jest w zasadzie gatunkiem
jeziornorzecznym,

dalia
48
zachodzi jednak tak�e do w�d s�onawych. �ywi si� dennymi skorupiakami, mi�czakami,
larwami owad�w. Tar�o odbywa jesieni�. Trze si� corocznie.
�yje do 20 lat. Rozprzestrzeniony jest w zlewisku Morza Arktycznego, od Peczory do
Anadyru i w wodach Ameryki P�nocnej. [J.M.R.]
D
dalia, czarna ryba (Dallia pectoralis) - gatunek z rodziny daliowatych (Dalliidae}
z podrz�du -^-szczupakowc�w. Ma bardzo ciemne ubarwienie z czarnymi plamami na
p�etwach i bokach cia�a. Osi�ga d�ugo�� 20 cm. Wyst�puje masowo w niewielkich
rzeczkach, w jeziorach i bagnistych bajorach tundry. �yje w niezwykle surowych
warunkach klimatycznych z bardzo kr�tkim okresem wegetacyjnym. Zim� zagrzebuje si�
w mu�, a nawet wmarza w l�d, aby z wiosn�, po odtajeniu lod�w, zn�w powr�ci� do
czynnego �ycia. Ikr� sk�ada w czerwcu i lipcu, kiedy zbiorniki s� cz�ciowo wolne od
lod�w. Rozprzestrzeniona jest w wodach p�nocnowschodniej Alaski i Syberii. Ma
lokalne znaczenie gospodarcze; od maja do grudnia bywa po�awiana za po
Dalla
moc� wi�cierzy. Jest u�ywana jako pokarm dla ludzi i ps�w. [J.M.R.]
danio (Danio i Brachydanio) - nazwa obejmuj�ca gatunki nale��ce do 2 rodzaj�w z
rodziny -�-karpiowatych. W rodzaju Danio zgrupowane s�
gatunki wi�ksze, osi�gaj�ce d�ugo�� od 10 do 15 cm. Gatunki mniejsze, do 6,5 cm
d�ugo�ci, tworz� rodzaj Bra
Danio malabarski
chydanio. Wszystkie gatunki d. sk�adaj� ikr� niekleist�, lubi� p�ywa� stadami i
dobrze si� czuj� w wodzie o odczynie oboj�tnym (pH 7), o temperaturze od 20� do
30�C. S� wszy-stko�erne. W warunkach naturalnych wyst�puj� w wodach
poludniowowschodniej Azji; cz�sto bywaj� hodowane w akwariach. W Polsce hodowany
jest d. malabarski (Damo malabar�cus), d. kr�paczek (Danio deyario), d. pr�gowany
(Brachydanio rerio), d. t�czowy (Brachydanio albolineatus) i d. kropkowany
(Brachydanio nigrofasciatus). [J.M.R.]
dennik (Liparis liparis) - gatunek z rodziny ->.dennikowatych, blisko spokrewnionej
z taszowatymi. Jest bocznie sp�aszczony, ma otw�r g�bowy ko�cowy i nag� sk�r�,
p�etwy piersiowe bardzo szerokie, a brzuszne zro�ni�te w przyssawk�. Cia�o bywa
zwykle brunatno��te, a niekiedy wyst�puj� na nim ciemniejsze
47
diugoszpar
smugi; osobniki stare s� ciemniejsze od m�odych i cz�sto nakrapiane w odcieniu
czerwonym lub niebieskim. Ma
Dennik
ksymalna d�ugo�� d. wynosi 30 cm, zwykle jednak nie przekracza 15 cm d�ugo�ci.
Tar�o odbywa w miesi�cach zimowych, sk�adaj�c ikr� w sporych grudkach. Larwy
wyl�gaj� si� po 6-8 tygodniach i wiod� pocz�tkowo pelagicz-ny tryb �ycia; z pr�dami
morskimi bywaj� przenoszone na znaczne nieraz odleg�o�ci. Pokarm d. stanowi�
g��wnie skorupiaki, pier�cienice i drobne ryby. D. zamieszkuje przydenne strefy w�d
p�nocnego Atlantyku i m�rz przyleg�ych; w Ba�tyku bywa rzadko spotykany,
najliczniej w jego wschodniej cz�ci. Znaczenia gospodarczego nie ma. [J.M.R.]
dennikowate (Liparidae) - rodzina z podrz�du ->-g�owaczowc�w, blisko spokrewniona z
taszowatymi. Obejmuje ok. 40 gatunk�w, przewa�nie g��binowych. D. maj� bardziej
wyd�u�one cia�o ni� taszowate. Wyst�puje u nich tylko jedna, d�uga p�etwa
grzbietowa; sk�ra, czasem uzbrojona w drobne kolce, pozbawiona jest gruze�kowatych
naro�li. Przedstawiciele niekt�rych pe-lagicznych rodzaj�w maj� zredukowan�
przyssawk�, a w jej miejsce rozwini�te d�ugie, nitkowate twory, powsta�e z
wyd�u�enia p�etw piersiowych. Gatunki nale��ce do rodzaju Care-proctus,
zamieszkuj�ce
wody Dalekiego Wschodu, sk�adaj� ikr� pod pancerzem kraba kamczackiego, w
zwi�zku z czym u samic rozwija si� rodzaj pok�ade�ka umo�liwiaj�cego z�o�enie ikry
w okre�lonym miejscu. Wi�kszo�� d. wyst�puje w p�nocnym Pacyfiku. Spotykane s� na
g��boko�ciach do 4 ty�. m. [J.M.R.]
diabe� morski -i-manta. diodon -^naje�ka.
diugoszpar, rekin olbrzymi, �ar�acz olbrzymi (Cetorhinus maxtmus) - gatunek z
rodziny d�ugoszparowatych (Cetor-hinidae), z rz�du -^rekinokszta�tnych. Cia�o jego
jest owalnego kszta�tu, wrzecionowate; po obu stronach trzonu ogonowego wyst�puje
kil; ogromna paszcza ma liczne, drobne z�bki, ustawione w 4 do 7 rz�d�w; d. posiada
5 bardzo wyd�u�onych szczelin skrzelowych, zachodz�cych a� na brzuszn� stron�
cia�a; wyrostki filtracyjne na �ukach skrzelowych osi�gaj� d�ugo�� 10 do 14 cm i
s�u�� do przefiltrowywania planktonu. Ubarwienie jest szarobr�zowe do ciemnoszarego
i prawie
D�ugoszpar
czarnego na grzbiecie; sp�d cia�a zwykle bia�y, ale spotykano tak�e okazy ze
spodni� cz�ci� cia�a tylko nieznacznie ja�niejsz� od grzbietu. D. osi�ga d�ugo�� 15
m i ci�ar ponad 4 ty�. kg. Jest jajo�yworodny. Od�ywia si�, podobnie jak inny
gigant morski - re-

diugow�sowate
48
kin wieloryb!, wy��cznie plan-ktonem, zagarniaj�c go ogromn� paszcz� wraz z wod�
morsk�, kt�r� odcedza przez g�sto rozmieszczone wyrostki filtracyjne. W ci�gu
godziny mo�e przefiltrowa� ok. 2 ty�. m8 wody. Jest zwierz�ciem niegro�nym, do��
spokojnym, pozwala p�etwonurkom dosiada� swego grzbietu. Cz�sto podczas s�onecznej
pogody stada licz�ce do 100 okaz�w le�� tu� pod powierzchni� wody, grzej�c si� na
s�o�cu. Z tego zapewne powodu Anglicy nazywaj� go rekinem s�onecznym. Na og�
powolny, potrafi jednak rozwija� du�� pr�dko�� i wyskakiwa� nad powierzchni� wody.
Plusk upadaj�cego nast�pnie do wody czterotonowego cia�a por�wna� mo�na z hukiem
wystrza�u armatniego. D. mo�e odbywa� dalekie w�dr�wki. Jest gatunkiem
kosmopolitycznym, rozprzestrzenionym na ca�ej prawie p�kuli p�nocnej z wyj�tkiem
strefy tropikalnej. Ze wzgl�du na coraz mniej liczne wyst�powanie nie ma ju� du�ego
znaczenia gospodarczego, aczkolwiek jego mi�so, zw�aszcza w�dzone, jest bardzo
smaczne. Dawniej u�ywano oleju w�trobowego d. (jego w�troba mo�e osi�ga� nawet 1/5
ci�aru cia�a) do cel�w o�wietleniowych. [J.M.R.]
diugow�sowate (Ciariidae) - rodzina z podrz�du ->-sumow-c�w, licz�ca ok. 10
rodzaj�w. Odznaczaj� si� obecno�ci� 4 par d�ugich w�s�w, mocnym kolcem w p�etwach
piersiowych oraz d�ug� p�etw� grzbietow� i odbytow�. Niekt�re gatunki osi�gaj�
znaczne rozmiary. Na przyk�ad tawada (Ciar�as lazera), �yj�ca w Afryce i w Azji,
osi�ga ponad 20 kg ci�aru, d�ugow�s
senegalski (Ciar�as sefiegalen-sis) - do 9 kg. D. w/yst�puj� w Afryce zwrotnikowej,
po�udniowowschodnie] Azji i
Tawada
we wschodnich Chinach. Zasiedlaj� wody stoj�ce. S� odporne na niedob�r tlenu dzi�ki
obecno�ci narz�du -�-nadskrzelowego, umo�liwiaj�cego oddychanie tlenem
atmosferycznym. Przy nie sprzyjaj�cych warunkach hydrologicznych odbywaj� noc�
w�dr�wki l�dowe z jednego zbiornika wody do drugiego lub zagrze-buj� si� w mu�.
Maj� smaczne mi�so i lokalnie du�e znaczenie gospodarcze. [H.R.]
dobijak (Hyperoplus lanceolatus) - najwi�kszy gatunek z rodziny -�-dobijakowatych.
0-si�ga 30 cm d�ugo�ci. �yje najcz�ciej na g��boko�ci 50 do 60 m. W Ba�tyku i Morzu
P�nocnym spotykany jest razem z tobiaszem, kt�ry bywa cz�sto przez d. zjadany.
Zamieszkuje stref� przybrze�n� kontynentu Europejskiego od Zatoki Biskajskiej do
Morza Ba�tyckiego, stref� przybrze�n� Anglii, Islandii oraz Norwegii a� do
wschodniego Murma�ska. Jest pospolity przy polskich wybrze�ach Ba�tyku. D. stanowi
pokarm wielu drapie�nych ryb. Z tego g��wnie wzgl�du jest masowo po�awiany jako
przyn�ta do po�ow�w na haczyki. [J.M.R.]
dobijakowate (Ammodytidae) - rodzina z rz�du ->-okoniokszta�tnych, obejmuj�ca ok. 6
rodzaj�w. Kszta�tem cia�a i sposobem poruszania si� przy-
49
dorsz
pomin� j � nieco w�gorze; cia�o ich jest wyd�u�one, nagie lub pokryte drobn�,
cykloidaln� �usk�, a g�owa zako�czona ostro i zaopatrzona w wysuni�t� doln�
szcz�k�; z�b�w szcz�kowych najcz�ciej brak;
brak r�wnie� p�cherza p�aw-nego; p�etwa grzbietowa i odbytowa s� silnie wyd�u�one;
p�etwy brzuszne zwykle nie wyst�puj�, a je�li s� zachowane, to w zredukowanej
postaci i umieszczone na gardle. D. osi�gaj� do 30 cm d�ugo�ci. Zamieszkuj� g��wnie
piaszczyste strefy przybrze�ne ocean�w. Przedstawiciele dw�ch rodzaj�w wyst�puj� w
wodach m�rz europejskich, tak�e u wybrze�y Polski. Rozprzestrzenienie d. jest
bardzo szerokie i obejmuje strefy przybrze�ne ocean�w Atlantyckiego, Indyjskiego i
Spokojnego. Po�rednio maj� du�e znaczenie gospodarcze jako przyn�ta u�ywana
powszechnie do po�ow�w haczykowych wielu gatunk�w ryb. [J.M.R].
dorada (Aurata aurata) - gatunek z rodziny -�pra�mowatych. Spo�r�d innych gatunk�w
wyr�nia si� wspania�ym ubarwieniem: na srebrnozielonawym tle znajduje si� do 20
pod�u�nych z�otych pas�w, a na pokrywie skrzelowej du�a z�ota plama; p�etwa ogonowa
jest czarna, piersiowe i brzuszne fioletowe, grzbietowa i odbytowa b��kitnawe. D.
osi�ga d�ugo�� 40 cm, wyj�tkowo 60 cm. �ywi si� bezkr�gowcami, g��wnie ma��ami,
przy czym najulubie�szym jej pokarmem s� omu�ki. Od wiosny do jesieni wchodzi
cz�sto do s�onych lagun, masowo po�eraj�c omu�ki, kt�rych skorupy mia�d�y silnymi,
sto�kowatymi z�bami. Jest spotykana przy wybrze�ach Morza Czarnego, �r�dziemnego
oraz przy afryka�skich wybrze�ach Atlantyku do Przyl�dka Dobrej Nadziei. Na
p�noc zachodzi rzadziej, spotykano j� jednak nawet przy wybrze�ach Wielkiej
Brytanii. Od czas�w staro�ytnych stanowi przedmiot po�ow�w. Ma mi�so bardzo
cenione, nadaj�ce si� na wszelkie przetwory. Asortyment handlowy "dorada" zawiera
jednak poza d. r�wnie� inne gatunki pra�mowatych, odpowiadaj�ce jej wielko�ci�.
[K.K.]
dorsz (Gadus morhua) - najwa�niejszy gatunek u�ytkowy z rodziny ->.dorszowatych. Ma
cia�o wyd�u�one, g�ow� du�� z zaostrzonym pyskiem, na podbr�dku w�sik oraz 3 p�etwy
grzbietowe i 2 odbytowe. Barwa grzbietu jest marmur -kowa z odcieniem szarym,
oliwkowym, czerwonawym, -boki ja�niejsze, linia boczna szeroka, jasna, nad
p�etwami piersiowymi �ukowato wygi�ta. D. osi�ga najwy�ej d�ugo�� 1,5 m, przewa�nie
jednak od�awia si� osobniki do 1 m d�ugo�ci. D. jest bardzo drapie�ny i �ar�oczny.
Od�ywia si� bezkr�gowcami dennymi oraz rybami, nie wy��czaj�c m�odych okaz�w
w�asnego gatunku. P�odno�� jego waha si� od 0,5 do 9 min ziaren ikry. Wyst�puje w
wodach szelfowych p�nocnego Atlantyku i Pacyfiku, tworz�c w obszernym zasi�gu
wyst�powania liczne podgatunki, a w ich obr�bie rasy lokalne i stada r�ni�ce si�
cechami anatomicznymi, zw�aszcza liczb� kr�g�w, oraz terminami i trasami w�dr�wek
rozrodczych i pokarmowych. W cyklu �yciowym d. wyst�puj� 4 zasadnicze typy
w�dr�wek: bierna w�dr�wka larwy i narybku z pr�dem,

dorszoksztaitne
50
w�dr�wka pokarmowa osobnik�w m�odocianych na p�ytkie �awice, w�dr�wka rozrodcza
osobnik�w dojrza�ych na tarliska i w�dr�wka potar�owa z tarlisk na �erowiska. Trasy
w�dr�wek d. nie s� jednak tak rozleg�e jak w�a�ciwych ryb w�drownych. D. atlantycki
(Gadus morhua morhua) jest podgatunkiem o najwi�kszym ze wszystkich d. znaczeniu
gospodarczym. Wyst�puje na wsch�d od Zatoki Biskajskiej, w Morzu P�nocnym,
Norweskim i Barentsa po Now� Ziemi�, wok� W. Brytanii i Islandii oraz u wybrze�y
po�udniowej Grenlandii, a na zachodzie przy wschodnich wybrze�ach Labradoru i Nowej
Fundlandii po Przyl�dek Hatteras. G��wne �owiska (�awice z du�ymi skupieniami
bezkr�gowc�w i d. atlantyckiego) znajduj� si� w wodach w pobli�u Islandii, przy
Wyspach Nied�wiedzich, Lofotach, Wyspach Owczych i przy wybrze�ach Norwegii, a po
stronie ameryka�skiej - na �awicach w pobli�u Nowej Fundlandii. G��wne tarliska
atlantyckie mieszcz� si� przy wybrze�ach Norwegii, wok� Wysp Owczych i w Morzu
P�nocnym. D. pacyficzny (Gadus morhua macrocephalus), osi�gaj�cy d�ugo�� do 1,2 m,
wyst�puje w wodach p�nocnego Pacyfiku i m�rz Dalekiego Wschodu. D. ba�tycki (Gadus
morhua callarias), zwany przez Kaszub�w pomuchl�, osi�ga maksymaln� d�ugo�� 1,2 m,
przewa�nie jednak jest znacznie drobniejszy (w Ba�tyku p�nocnym dochodzi do 40 cm
d�ugo�ci). Wyst�puje w ca�ym Ba�tyku, ale najobficiej w jego cz�ci po�udniowej oraz
na g��biach Bornhoimskiej, Gda�skiej i Gotlandzkiej, gdzie odbywa tar�o. D.b.
stanowi najwa�niejsz� ryb� u�ytkow� Ba�tyku. [K.K.] /
dorszoksztaltae (Gadiformes) - rz�d z nadrz�du ryb -.ko�cistych, obejmuj�cy 4
rodziny z 41 rodzajami, 135 gatunkami i kilkudziesi�cioma podgatunkami. Jego
przedstawiciele �yj� w morzu, z jednym wyj�tkiem, wyst�puj�cym tak�e w wodach
Polski - s�odkowodnym mi�tusem. D. s� mi�kkop�etwe, maj� p�cherz p�awny zamkni�ty,
p�etwy brzuszne osadzone przed piersiowymi, pas miednicowy po��czony wi�zad�em z
obojczykami oraz p�etw� ogonow� izocerkaln�; pierwszy kr�g po��czony jest z
czaszk�;
istnieje jedna do trzech p�etw grzbietowych oraz jedna lub dwie p�etwy odbytowe;
ogon, tu��w i cz�� g�owy pokryte s� drobn�, cykloidaln� �usk�;
z podbr�dka cz�sto wyrasta w�sik. Stanowisko systematyczne dorszokszta�tnych nie
jest jeszcze ostatecznie wyja�nione. Posiadaj� one cechy �wiadcz�ce zar�wno o
wysokiej organizacji (gard�owe osadzenie p�etw brzusznych, brak przewodu
powietrznego ��cz�cego p�cherz p�awny ze �rodowiskiem zewn�trznym), jak i cechy
maj�ce charakter pierwotny (�usk� cykloidaln�, po�o�enie p�at�w w�chowych w
bezpo�rednim s�siedztwie opuszki w�chowej i in). Rodziny d. s� do�� wyra�nie
zr�nicowane ekologicznie. Przedstawiciele jednej z nich (Moridae) to kosmopolici
�yj�cy na znacznych g��boko�ciach we wszystkich g��bokich morzach; przedstawiciele
rodziny Bregmacerotidae to typowo ciep�olubne gatunki, wyst�puj�ce wy��cznie w
morzach tropikalnych i subtropikalnych;
rodzina dorszowatych, najwa�-
51
dorszowate
niejsza ze wzgl�d�w gospodarczych, zajmuje miejsce ekologicznie po�rednie i ma
bardzo szerokie rozprzestrzenienie. Prawie wszyscy przedstawiciele d. to ryby
w�drowne. W�dr�wki zwi�zane s� z od�ywianiem si� i rozmna�aniem oraz zale�� od
sezonowych zmian temperatury. Okres tar�a wi�kszo�ci d. to koniec lata i pocz�tek
wiosny. Niekt�re gatunki sk�adaj� ikr� tylko w lecie, inne tr� si� przez ca�y rok.
Prawie ka�dy z gatunk�w sk�ada ikr� przy innej temperaturze, na innej g��boko�ci i
przy r�nym zasoleniu wody. P�odno�� d. jest olbrzymia. Dorsz np. sk�ada 4 do 6, a
czasem do 9 min ziarn ikry (w zale�no�ci od wielko�ci ryby), molwa - do 60 min
ziarn. Zar�wno ikra, larwy, jak i m�odzie� wiod� pelag�czny tryb �ycia, nieliczne
gatunki - batypelagiczny. D. osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� w wieku od 2 do 15 lat.
Znaczenie gospodarcze ma w zasadzie tylko rodzina dorszowatych, a z niej najwi�ksze
dorsz, kt�rego udzia� w po�owach d. wynosi 60 do 70�/o. Produktem ubocznym
otrzymywanym z dorszy jest tran oraz m�czka rybia produkowana z g��w. [J.M.R.]
dorszowate (Gad�dne) - rodzina morska (z jednym tylko gatunkiem s�odkowodnym -
mi�tusem) z rz�du -^dorszokszta�tnych, o cechach budowy odpowiadaj�cych
charakterystyce rz�du. D. wyst�puj� g��wnie na p�kuli p�nocnej w wodach borealnych,
rzadziej arktycznych, Atlantyku i Pacyfiku, a tylko nieliczne gatunki przenikn�y na
p�kul� po�udniow�, si�gaj�c a� do w�d antarktycznych. Jest to rodzina o du�ym
znaczeniu u�ytkowym - w od�owach
�wiatowych zajmuje drugie miejsce (ponad 7 min t rocznie) po �ledziowatych (ok. 20
min t). Mi�so d. jest "chude" (do l�/o t�uszczu), lecz bogate w bia�ko (do 19�/o).
Po�owu d. na �owiskach p�nocnego Atlantyku i Nowej Fundlandii dokonywa�y flotylle
rybackie Bask�w, Holendr�w i Skandy-naw�w jeszcze przed podr� Kolumba. Stare
tradycje ma r�wnie� przetw�rstwo dorszowe. Do najstarszych i dzi� jeszcze
u�ywanych, zw�aszcza w krajach skandynawskich, sposob�w przechowywania nale�y
magazynowanie rozci�tych pod�u�nie odfiletowanych i suszonych d. (sztokfisz),
suszonych i solonych na powietrzu przy niskiej temperaturze (klipfisz) oraz
solonych w beczkach (laberdan). Mniejsze osobniki przeznacza si� na w�dzenie.
Najpowszechniejsz� obecnie form� przetw�rstwa d. s� filety mro�one i �wie�e. Spory
r�wnie� procent od�ow�w przeznacza si� na konserwy. Bogata w t�uszcz o znacznej
zawarto�ci witaminy A i D w�troba jest surowcem do produkcji tranu leczniczego i
oleju technicznego, a ponadto s�u�y do wyrobu specjalnych konserw. Sk�r� po
wyprawieniu przeznacza si� na wyroby galanteryjne, a odpadki przerabia si� na
m�czk� stanowi�c� dodatek do karmy zwierz�t. Ostatnio wyrabia si� tak�e z mi�sa
m�czk� jadaln�, u�ywan� w piekarnictwie do polepszenia sk�adu bia�kowego pieczywa.
Z kilkudziesi�ciu gatunk�w rodziny d. wyst�puj� w polskich wodach Ba�tyku 4 gatunki
(dorsz ba�tycki, motela, rdzawiec, witlinek), a w wodach �r�dl�dowych Polski l
gatunek (mi�tus). Do innych bardziej znanych gatunk�w nale��: bielmik, brosma,

dorszyk czarny
52
czarniak, dorsz atlantycki, kar-lik, molwa, molwiniec, morszczuk, nawaga, okowiel,
plamiak, putasu, �lepior, wach-nia, mintaj i �abog��w. [K.K.]
dorszyk czarny -^-anoplopoma.
dorszyk polarny, sajka (Boreogadus salda) - gatunek z rodziny -�-dorszowatych.
Dochodzi do 30 cm d�ugo�ci. Jest rozmieszczony wok�polarnie, z granic� po�udniow�
uzale�nion� od sezonowego zasi�gu lod�w polarnych. Najch�tniej przebywa w�r�d kier
lodowych, kryj�c si� w szczelinach mi�dzy nimi lub w�r�d paku lodowego. Trzyma si�
g�rnych, wy�ledzonych pod wp�ywem topnienia lodu warstw wody o temperaturze 0� lub
nieco ni�szej; podchodzi r�wnie� do uj�� rzek. Zasoby jego w wodach arktycznych s�
znaczne i ma�o jeszcze wykorzystane, cho� od wiek�w bywa� �owiony przez miejscow�
ludno��, nast�pnie suszony i solony, z przeznaczeniem g��wnie na pokarm dla ps�w
zaprz�gowych. Dopiero w ostatnich czasach wykorzystuje si� go dla cel�w
przemys�owych, przede wszystkim na m�czk� rybn�. S�u�y r�wnie� jako przyn�ta przy
po�owie innych ryb. D.p. spe�nia w przyrodzie niezmiernie wa�n� rol� jako pokarm
wala bia�ego ip�etwonogich arktycznych, jak r�wnie� wi�kszych ryb u�ytkowych.
[K.K.]
doruta (Trisopterus capelanus) - gatunek z rodziny -^dor-szowatych. Dochodzi do 20
cm d�ugo�ci. Wyst�puje tu� przy wybrze�ach Atlantyku, w pobli�u Cie�niny
Gibraltarskiej, oraz w zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego z Adriatykiem w��cznie.
Mimo smacznego mi�sa znaczenie gospodarcze d. jest niewielkie z powodu ma�ych
po�ow�w. [K.K.]
drakonetowate, drakonetki -^�lirowce.
dr�twowate (Torpedinidae) - rodzina z rz�du ->.p�aszczkokszta�tnych, obejmuj�ca
kilkadziesi�t gatunk�w. D. znane s� od eocenu. Mi�dzy g�ow� a p�etwami piersiowymi
maj� dwie wyd�u�one, fasolowatego kszta�tu "baterie elektryczne". Stanowi� one
mniej wi�cej 1/6 ci�aru cia�a i mog� wytwarza� napi�cie si�gaj�ce 220 V. W
odr�nieniu od innych p�aszczek prowadz�cych denny tryb �ycia d. s� jaskrawo
ubarwione. U wielu na jasnym tle wyst�puj� czarne lub granatowe, cz�sto z
pomara�czowym �rodkiem plamy. Rozmiary cia�a mieszcz� si� w bardzo szerokich
granicach. Najwi�ksz� d�ugo�� i ci�ar osi�gaj� d. nale��ce do typowego rodzaju
Torpedo. Nale�y tu m.in. dr�twa europejska, nazywana te� �r�dziemnomorsk� (Torpedo
mar-
Dr�twa Torpedo ocellata
morata), i dr�twa brunatna, zwana r�wnie� czarn� (Torpedo nobiliana). Mog� one
dorasta� do 2 m d�ugo�ci i osi�ga�
53
dwydyszne
ci�ar 100 kg. Baterie elektryczne u takich kolos�w wa�� ok. 15 kg i zdolne s�
porazi� �miertelnie nie tylko du�e ryby, ale tak�e cz�owieka. D. s� powolne i
bardzo s�abo p�ywaj�. Wi�kszo�� czasu sp�dzaj� na dnie zakopane cz�ciowo w piasku
lub mule, czatuj�c na zdobycz. Od�ywiaj� si� skorupiakami, �limakami, robakami i
innymi bezkr�gowcami. Mog� te� zjada� drobne ryby. Jak wi�kszo�� p�aszczek s�
jajo�yworodne. Wyst�puj� we wszystkich prawie ciep�ych morzach, g��wnie w strefie
przybrze�nej. Znaczenia gospodarczego nie maj�. Staro�ytni Rzymianie stosowali z
pozytywnym skutkiem ok�adanie ma�ymi dr�twami ko�czyn i g��w w przypadkach b�lu
g�owy i artretyzmu. [J.M.R.]
drobniezka jednodni�wka (He-terandria formosa) - gatunek z rodziny -�-
pi�kniczkowatych. Samice osi�gaj� 3 cm d�ugo�ci, samce tylko 1,5 cm. Samica "rodzi"
3 do 4 m�odych dziennie przez kilka kolejnych dni. D.j. jest bardzo �ar�oczna; w
ci�gu dnia potrafi zje�� pokarm o wadze r�wnej ci�arowi jej cia�a. Jest
jajo�yworodna. Wyst�puje w s�odkich i s�onawych wodach zlewiska atlantyckiego od
p�nocnej Karoliny do Florydy; cz�sto bywa hodowana w akwariach, tak�e w Polsce.
[J.M.R.]
drobnoustki (Nannostomus) - rodzaj z rodziny ->k�saczowatych. Ubarwienie ich cia�a
jest najcz�ciej br�zowobru-natne z pod�u�nymi ��tymi pasami, a p�etwy maj� czerwone
plamy. Poszczeg�lne gatunki dochodz� do d�ugo�ci 5 cm. D. �ywi� si� planktonem. S�
rozprzestrzenione w
dorzeczu Amazonki. Bywaj� hodowane w akwariach. W Polsce hodowany jest m.in.
drobnoustek Beckforda (Nannostomus beckfordi) i drobnoustek obrze�ony (Nannostomus
marginatus). [J.M.R.]
dwudyszne (Dipnoi) - podgromada z gromady ryb -^kostnych. Przedstawiciele tej
podgromady znani s� od dolnego dewonu, a tylko nieliczne gatunki przetrwa�y po
dzie� dzisiejszy. Szkieletem osiowym d. jest niesegmentowana struna grzbietowa;
kr�gi zaznaczone s� tylko przez �uki, kt�re mog� by� chrzestne lub kostne; trzon�w
kr�gowych brak lub je�li s�, to bardzo s�abo zaznaczone; p�etwa ogonowa u form
wymar�ych jest heterocerkalna, u wsp�czesnych di-ficerkalna; skrzela s� cz�ciowo
uwstecznione; p�cherz p�awny przekszta�cony w swoiste p�uco ��czy si� z prze�ykiem
za pomoc� przewodu odchodz�cego od brzusznej strony prze�yku. U d. istnieje odr�bny
krwiobieg p�ucny; komora sercowa jest cz�ciowo przedzielona na dwie cz�ci;
wyst�puje sto�ek t�tniczy; w przewodzie pokarmowym brak wyodr�bnionego �o��dka, a w
jelicie u form wsp�czesnych znajduje si� zastawka spiralna i stek. Niekt�rymi
cechami (kr��enie p�ucne, przegroda w sercu, podzia� sto�ka t�tniczego) d.
przypominaj� p�azy, innymi (budowa szkieletu, �usek i mi�sistych, p�atowatych
p�etw) ryby trzonop�etwe. Badania nad d. i trzonop�etwymi maj� du�e znaczenie dla
poznania dr�g ewolucji kr�gowc�w. D. s� rybami wy��cznie s�odkowodnymi. Obecnie
�yje ich kilka gatunk�w. W Australii spotykany jest rogoz�b, w Afryce prap�etwiec,
w

dymorfizm p�ciowy
54
Rozmieszczenie dzisiejszych dwudysznych - prapla�ca; B - prap�etwca; C - rogoz�ba
Ameryce Po�udniowej prap�aziec. Ten rozerwany zasi�g geograficzny d., szeroko
niegdy� rozprzestrzenionych, cz�sto podaje si� jako jeden z dowod�w istnienia
hipotetycznego l�du Gondwana. L�d ten w erze paleozoicznej mia� tworzy� wielki
kontynent p�kuli po�udniowej, obejmuj�cy m.in. dzisiejsz� Australi�, Afryk� i
Ameryk� Po�udniow�. [J.M.R.]
dymorfizm p�ciowy - morfologiczne i fizjologiczne r�nice, zaznaczaj�ce si� mi�dzy
osobnikami obojga p�ci nale��cymi do tego samego gatunku i wyst�puj�cymi na tym
samym obszarze. R�nice te zwykle uwidaczniaj� si� dopiero po osi�gni�ciu
dojrza�o�ci p�ciowej i tylko u stosunkowo niewielkiej liczby gatunk�w utrzymuj� si�
nast�pnie przez ca�e �ycie; u wi�kszo�ci gatunk�w zaznaczone s� tylko w okresie
godowym, tzn. w czasie dojrzewania produkt�w p�ciowych, tar�a i jeszcze w okresie
ewentualnej opieki nad potomstwem. Do cech r�ni�cych obie p�cie, a pojawiaj�cych
si� tylko w okresie godowym, nale�y np. wysypka godowa. Przejawia si� ona w postaci
drobnych,
bia�ych wzg�rk�w, rozsianych po ca�ym ciele, a czasem skoncentrowanych tylko na
g�owie. Wysypka ta jest znacznie intensywniejsza u samc�w, u samic cz�sto w og�le
nie wyst�puje. Innym przejawem d.
Dymorfizm p�ciowy u smagli A - samiec; B - samica
p. jest pojawianie si� u samc�w niekt�rych gatunk�w jaskrawego ubarwienia, jak np.
u ciernika, r�anki i strzebli potokowej. Bardzo daleko id�ce zmiany zachodz� w
okresie godowym u samc�w ryb �ososiowatych. Na przyk�ad u troci i �ososia wyd�u�a
si� w�wczas i wygina hakowate ku g�rze koniec dolnej szcz�ki, a u samc�w kety i
gorbuszy szcz�ka g�rna ulega ponadto zakrzywieniu do do�u. U tych ostatnich zmiany
w budowie cia�a staj� si� tak du�e, �e ryby te, zw�aszcza samce, sta
55
ekologiczne grupy
j� si� niezdolne do dalszego pobierania pokarmu i gin� po pierwszym tarle. Z kolei
przyk�adem cech r�ni�cych obie p�cie przez okres ca�ego �ycia danego osobnika jest
wyst�po
Gorbusza w okresie godowym A - samiec; B - samica
wanie ->gonopodium. Samce popularnych rybek akwariowych mieczyk�w opr�cz gonopodium
maj� tak�e charakterystyczny miecz, b�d�cy wyd�u�eniem dolnego p�ata p�etwy
ogonowej. Samce gromadnika w odr�nieniu od samic maj� wy�sz� p�etw� odbytow� i
grzbietow�. Bardzo
daleko id�ce z u pewnych gatui binowych, kto;
znacznie mniejsz ne do samic, pas' ciele. Zmiany ba:
godowym maj� czenie przy dob< gonopodium je;
przy zaplemnien nym; wysoka p3 wa mo�e odgryy rozrzucaniu ikr zaplemniania; ]
samc�w na sam wane jest najpra konieczno�ci� sta go przebywania wzgl�du na ogrc
ciemno�� g��bin uniemo�liwiaj�cy odnajdywanie si Jakie jest biolog nie wielu innyci
chodz�cych w r�;
u obu p�ci, a prz si� w drugorz�do ciorz�dowych ce wych, trudno je chwili wyja�ni�.
dyskowce ->palet)
E
eba -^-sardynki. echiodon ->-fierasferowate.
ekologiczne grupy rozrodcze
ryb - zespo�y ryb wyodr�bnione na podstawie miejsca sk�adania ikry. Dzieli si� je
na ryby litofilne, fitofilne, psammofilne, pelagofilne, ostrakofilne i ryby
ochraniaj�ce ikr�. Ryby litofilne sk�adaj� jaja na pod�o�u twardym,
piaszczystokamienistym, w miejscach p�ytkich, dobrze natlenionych. Nale�� do nich
m.
in. brzany, jelce, ki, bolenie, jesiot:
niowate, siejowatt te. Ryby fitofilne ! na ro�linach, k ga��ziach w woda tych,
stoj�cych. T:
przedstawicielami karasie, liny, p�oi nice i strzeble b psaromofilne sk� przy
brzegach po �linno�ci�, na zwis dnem korzeniach czasem wprost n piasku. Nale�� t

ekologiczne grupy ryb

56
niekt�re piskorzowate. Ryby pelagofilne odbywaj� tar�o w toni wodnej. Ci�ar
w�a�ciwy ich jaj jest prawie r�wny ci�arowi wody, dlatego ikra swobodnie unosi si�
w wodzie. Nale�y tu m.in. ciosa, p�pe-lagofilny mi�tus i stynka. Ryby ostrakofilne
sk�adaj� jaja do jamy skrzelowej ma��y. Grup� t� w naszych wodach reprezentuje
r�anka. Ryby ochraniaj�ce ikr� buduj� gniazda lub pilnuj� ikry z�o�onej na
kamieniach, albo nosz� jaja w torbie l�gowej. Zalicza si� do nich m.in.
ciernikowate, �lizgowate, piel�gnicowate i igliczniowate. [J.M.R.]
ekologiczne grupy ryb - zespo�y ryb wyr�niane w zale�no�ci od tolerancji w stosunku
do pewnych czynnik�w �rodowiska. W wodach odznaczaj�cych si� zbli�onymi warunkami
�ycia grupuj� si� gatunki o podobnych cechach morfologicznofizjologicznych
niezale�nie od rozmieszczenia geograficznego. Tolerancja w stosunku do czynnik�w
�rodowiska mo�e by� szeroka lub w�ska. Na tej podstawie wyr�nia si� np. ryby nie
znosz�ce du�ych zmian temperatury - stenotermiczne, a w�r�d nich zimno i
ciep�olubne, w przeciwie�stwie do ryb eury-termicznych. Ryby oceniane wed�ug ich
tolerancji zasolenia �rodowiska dzieli si� na stenohaliczne i euryhaliczne itd.
Najog�lniej podzieli� mo�na ryby na dwie wielkie grupy ekologiczne: ryby morskie i
s�odkowodne. Podzia� bardziej szczeg�owy wyr�nia ryby morskie, s�odkowodne,
w�drowne (dwu�rodowiskowe) oraz �yj�ce w strefach uj�ciowych rzek, a wi�c w
�rodowisku po�rednim, s�onawym.
Z kolei wyodr�bni� mo�na e.g. r. w zale�no�ci od zespo�u takich czynnik�w, jak
temperatura, �wiat�o, falowanie w�d, st�enie soli rozpuszczonych w wodzie,
g��boko�� w�d i inne. Na tej podstawie dzieli si� ryby na g��binowe (�yj�ce w
r�wnomiernych warunkach termicznych, w ciemno�ci i przy jednakowym zasoleniu wody),
ryby w�d podziemnych, ryby ciep�ych �r�de�, ryby pelagiczne (�yj�ce w wolnej
strefie wody m�rz i jezior), ryby literalne (�yj�ce w strefie brzegowej w r�nych
warunkach temperatury, zasolenia i ruchu wody). Zob. te�: strefowe rozmieszczenie
ryb. [J.M.R.]
elektronarkoza - stan odr�twienia ryb wywo�any skutkiem przepuszczania przez
�rodowisko wodne pr�du elektrycznego o odpowiednich parametrach. Po wy��czeniu
pr�du ryba natychmiast lub po kilku minutach przychodzi do siebie, nie wykazuj�c
�adnych ujemnych objaw�w jego dzia�ania. Zjawisko elektronarkozy wykorzystuje si�
coraz powszechniej do po�ow�w ryb w rzekach, stawach i w morzu, zar�wno w badaniach
naukowych, jak i od�owach gospodarczych. Stosuje si� do tego celu specjalne
agregaty pr�dotw�rcze na pr�d sta�y lub zmienny. Przy przepuszczaniu s�abego pr�du
przez wod� ryba ustawia si� mniej wi�cej r�wnolegle do kierunku jego przep�ywu,
przy czym g�ow� zwraca si� zawsze w kierunku elektrody dodatniej. Przy wi�kszym
nat�eniu pr�du ryba wpada w elektronarkoz� - traci zdolno�� utrzymywania r�wnowagi,
opada na dno lub zawisa pod powierzchni�. �owienie ryb pr�dem ma szereg
57
embrionalny rozw�j
zalet: nie kaleczy ryb, co jest szczeg�lnie istotne przy od�awianiu tarlak�w
(dotychczas stosowane od�owy tradycyjne, sieciowe, powodowa�y w�r�d tarlak�w
znaczne straty), pozwala na od�owy okre�lonych gatunk�w i o okre�lonej wielko�ci
oraz umo�liwia po�owy w miejscach niedost�pnych dla innych metod. [J.M.R.]
elektryczne narz�dy. Zdolno�� do wytwarzania s�abego pr�du elektrycznego ma szereg
gatunk�w ryb, m.in. niekt�re p�aszczki, skaber i mruki. Silne wy�adowania, mog�ce
og�usza� i zabija� ryby i inne drobne zwierz�ta, a u cz�owieka i wy�szych zwierz�t
powodowa� wra�enia b�lu b�d� wyj�tkowo nawet pora�enie �miertelne, mog�
wytwarza� tylko: w�gorz elektryczny, dr�twy oraz sum elektryczny. E.n. w�gorza
elektrycznego i dr�tw powstaj� z mi�ni pr��kowanych i sk�adaj� si� ze stosu p�ytek
oddzielonych od siebie substancj� galaretowat�. U w�gorza elektrycznego, kt�ry
posiada 6 ty�. p�ytek, poziome przegr�dki ��cznotkankowe dziel� e.n. na p�askie
ta�my, w kt�rych poustawiane s� pionowo p�ytki elektryczne. U dr�tw przegr�dki
��cznotkankowe dziel� e.n. na pi�ciolub sze�cioboczne s�upki (od 150 do 1000
sztuk), ustawione pionowo, z kt�rych ka�dy sk�ada si� ze stosu poziomo u�o�onych
p�ytek (w liczbie do 400). Do ka�dej p�ytki stanowi�cej swego rodzaju ogniwo
baterii dochodzi ga��zka nerwu. U suma elektrycznego e.n. sk�adaj� si� g��wnie z
masy galaretowatej i s� prawdopodobnie pochodzenia nie mi�niowego, lecz sk�rnego.
Mechanizm powstawania pr�du elektrycznego ma charakter chemiczny.
E.n. pe�ni� funkcj� obronn�, zaczepn�, rozpoznania we-wn�trzgatunkowego oraz
wykrywania i lokalizacji przeszk�d. [H.R.]
elopsy, oszczery (Elops) - rodzaj z rodziny tarponowatych (Elopidae), z rz�du -
>�ledziokszta�tnych. Nale��ce tu gatunki maj� silnie wyd�u�one cia�o, pokryte
drobn� �usk� oraz du�� paszcz� uzbrojon� w drobne z�bki; p�etwa ogonowa jest bardzo
silnie wci�ta. E. osi�gaj� maksymalnie d�ugo�� 1 m (zwykle 60 do 70 cm) i ci�ar 15
kg. S� pelagiczne. Zamieszkuj� tropikalne i subtropikalne wody morskie;
wst�puj� niekiedy do rzek prawdopodobnie w celu odbycia tar�a. Ich larwy o
wyd�u�onym ciele przypominaj� nieco larwy w�gorza. Zar�wno larwy, jak i okazy
doros�e wyst�puj� w �awicach. E. od�ywiaj� si� planktonem i drobnymi rybami. Mi�so
ich jest do�� o�ciste. Maj� niewielkie znaczenie gospodarcze. Rodzaj Elops obejmuje
ok. 7 gatunk�w. Najbardziej znanym z nich jest elops nazywany te� oszczerem
z�otawym (Elops saurus), ceniony jako bardzo atrakcyjna ryba sportowa, wyst�puj�ca
w wi�kszo�ci ciep�ych m�rz. [J.M.R.]
embrionalny rozw�j - okres rozwoju jaja od chwili jego zap�odnienia do momentu
wyl�gni�cia si� z jaja larwy. W rozwoju embrionalnym mo�na wyr�ni� trzy zasadnicze
fazy:
bruzdkowanie, gastrulacj� i powstawanie narz�d�w osiowych. Okres bruzdkowania
zainicjowany przez zap�odnienie obejmuje stopniowy podzia� jaja na coraz wi�ksz�
liczb� kom�rek potomnych, zwanych blastomerami. W wyniku tych

endemiczne gatunki
58
podzia��w powstaje blastula lub dyskoblastula. Powstanie blastuli b�d�
dyskoblastuli uzale�nione jest od sposobu podzia�u kom�rki jajowej na blastomery,
kt�ry z kolei uwarunkowany jest zawarto�ci� ��tka w kom�rce jajowej. Przy du�ej
zawarto�ci ��tka podzia� jaja ogranicza si� tylko do plazmy i j�dra (bruzdkowanie
cz�ciowe). ��tko tworzy w�wczas nie podzielon� kul�, kt�ra zostaje otoczona cz�ci�
blastomer�w, tworz�c woreczek ��tkowy. Tak powstaje dyskoblastula, wyst�puj�ca w
e.r. ryb spodoustych i kostnych. U amii, ryb dwu-dysznych i jesiotrowatych zachodzi
bruzdkowanie ca�kowite, w wyniku kt�rego tworzy si� blastula. Nast�pnym etapem e.r.
jest gastrulacja. Kom�rki o podobnych mo�liwo�ciach fizjologicznych grupuj� si�
razem, powstaj� tzw. listki zarodkowe -ektoderma, mezoderma i endoderma, z kt�rych
stopniowo tworz� si� poszczeg�lne narz�dy zarodka. U ryb kostnych listki zarodkowe
uk�adaj� si� od razu tak, �e powstaj� narz�dy osiowe zarodka: zawi�zek struny
grzbietowej, nad nim zawi�zek uk�adu nerwowego, a z boku miomery. Do tych zawi�zk�w
od ty�u do��cza wci�� nowy materia�, przed�u�aj�cy cia�o zarodka. W dalszym rozwoju
stopniowo wyodr�bniaj� si� poszczeg�lne narz�dy. Wykszta�cony zarodek opuszcza
b�on� jajow� dzi�ki jednokom�rkowym gruczo�om l�gowym. Gruczo�y te pojawiaj� si�
pod koniec e.r. w przedniej cz�ci cia�a zarodka. Ich wydzielina trawi b�on� jajow�,
czyni�c j� kruch�, cienk�, podatn� na rozerwanie. Wydzielina gruczo��w l�gowych
podra�nia tak�e cia�o zarodka,
zmuszaj�c je do gwa�townych ruch�w, u�atwiaj�cych wydostanie si� z b�ony jajowej.
Dzia�anie tej wydzieliny pot�guje si� przy podwy�szonej temperaturze, dlatego te�
wy�sza temperatura powoduje przyspieszenie wyl�gu. [J.M.R.]
endemiczne gatunki - gatunki wyst�puj�ce na ma�ych, okre�lonych obszarach i w
zasadzie nie maj�ce mo�liwo�ci penetracji innych region�w geograficznych. S� one
przystosowane do specjalnych warunk�w i nie znosz� wi�kszych waha� czynnik�w
�rodowiska. Cz�sto nosz� cechy w�skiej specjalizacji, jak np. ryby raf koralowych,
mog�ce przebywa� tylko w �rodowisku raf koralowych w strefie tropikalnej,
charakteryzuj�cej si� znacznym poziomem zasolenia wody oraz wysok� temperatur�,
ulegaj�c� niewielkim wahaniom w ci�gu roku. Nie wszystkie gatunki ryb raf
koralowych s� gatunkami endemicznymi, wiele z nich ma do�� szerokie
rozprzestrzenienie w obr�bie strefy tropikalnej; s� one jedynie przyk�adem ryb o
bardzo w�skiej specjalizacji. Do typowych endemit�w zaliczy� mo�na np. mu�awk�
rozprzestrzenion� w dorzeczu Dunaju i Dniestru, dali� zasiedlaj�c� p�nocnowschodni�
Syberi� i Alask� oraz poszczeg�lne gatunki ryb dwudysz-nych. E.g. ryb s� b�d�
formami starymi, o ograniczonym zasi�gu na skutek zaistnia�ych zmian warunk�w
ekologicznych, jak np. g�owaczowce Bajka�u, b�d� te� formami ewolucyjnie m�odymi,
kt�re nie zd��y�y si� jeszcze rozprzestrzeni�. Bywaj� te� gatunki ryb kt�re s�
endemitami z konieczno�ci. S� to ryby s�odkowodne zamieszkuj�ce wody
59
tierasferowate
wysp i nie maj�ce praktycznie mo�liwo�ci dalszego rozprzestrzeniania si�.
Przeciwie�stwem e.g. ryb s� gatunki kosmopolityczne, a wi�c o szerokim zasi�gu.
[J.M.R.]
faldopletwe, akantody (Acan-thodi) - wymar�a gromada nadgromady szcz�kowc�w
(Gnathostomata) (-�ryby w�a�ciwe). F. pojawi�y si� prawdopodobnie ju� w g�rnym
ordowiku, a wi�kszy ich rozkwit przypada w g�rnym sylurze, dewonie i karbonie;
przetrwa�y do dolnego permu. Ze wzgl�du na pewne elementy budowy uwa�ane s� za
grup� wyj�ciow� zar�wno dla ryb chrzestnych (uz�bienie, struktura p�etw), jak i
kostnych (ganoidalne �uski, skostnienie czaszki, obecno�� otolit�w). Cia�o f. by�o
pokryte ganoi-daln� �usk�; mia�y one g�ow� kr�tk�, os�oni�t� pancerzem z p�ytek
kostnych; na przednim brzegu p�etw (z wyj�tkiem p�etwy ogonowej) wyst�powa�y du�e,
mocne kolce,
e6
'^anB.^__________ /
'^-'"W^^^"^'
Przedstawiciel fa�dop�etwych Cllmatius reticuldtus
zbudowane z dentyny; przynajmniej u niekt�rych rodzaj�w p�etwy grzbietow�,
piersiow� i ogonow� podpiera� szkielet wewn�trzny; p�etwa ogonowa by�a typu
heterocerkalnego, a p�etw parzystych co najmniej dwie pary; niekt�re gatunki f.
mia�y ich po 7 par. Struna grzbietowa zachowywa�a si� przez ca�e �ycie, a u
niekt�rych rodzaj�w ulega�a skostnieniu. [J.M.R.]
fierasferowate (Fierasferidae) - rodzina z podrz�du ->-wy-�lizgowc�w, obejmuj�ca
ponad 25 gatunk�w. Maj� cia�o w�ykowato wyd�u�one, prze�wiecaj�ce, nagie; brak im
p�etw brzusznych i ogonowej, a u niekt�rych gatunk�w tak�e piersiowych; p�etwa
grzbietowa i odbytowa s� d�ugie i mi�kkie," a otw�r odbytowy przesuni�ty pod
gard�o. Wi�kszo�� gatunk�w osi�ga d�ugo�� od 10 do 20 cm. F. wykazuj�
przystosowania do �ycia we wn�trzu bezkr�gowc�w: g��wnie strzykw, ale r�wnie�
ma��y, a w�r�d nich zw�aszcza per�op�aw�w. F. wyst�puj� w morzach tropikalnych,
subtropikalnych, rzadziej strefy umiarkowanej. Najbardziej znany fierasfer
�r�dziemnomorski (Carapus acus) po uko�czeniu pelagicznego stadium larwalnego
opuszcza si� na dno w poszukiwaniu strzyk-wy, po czym wdra�a si� dzia�aj�cym jak
korkoci�g ogonem w jej otw�r stekowy i przenika ca�kowicie do jej wn�trza,
najcz�ciej do jamy mieszcz�cej p�uca wodne. Odt�d opuszcza gospodarza tylko noc� w
poszukiwaniu �eru oraz w okresie rozrodu. Ten inkwilinizm, czyli lokatorstwo,
przeradza si� jednak cz�sto w paso�ytnictwo: w przewodach pokarmowych niekt�rych
gatunk�w f. znajdowano resztki p�uc wodnych i narz�d�w rozrodczych strzykw, kt�re
te ostatnie ponownie regeneruj�. Czasem spotyka si�

filtracyjne wyrostki
60
u jednego gospodarza kilka osobnik�w f. Z innych gatunk�w f., osi�gaj�cy 36 cm
d�ugo�ci echiodon (.Echiodon drummondi) bywa spotykany przy wybrze�ach
brytyjskich i norweskich. [K.K.]
filtracyjne wyrostki - ma�e, sztywne wyrostki, osadzone na wewn�trznej stronie
�uk�w
-oskrzelowych. Ich wyst�powanie stwierdzono u wielu gatunk�w. S�u��, zw�aszcza u
ryb planktono�ernych, jako aparat cedz�cy, umo�liwiaj�cy wychwytywanie drobnych
organizm�w wodnych. U ryb drapie�nych, takich jak np. szczupak czy pstr�g, f.w. s�
silnie zredukowane i wyst�puj� jedynie w postaci nielicznych kostnych guzk�w,
natomiast u ryb ro�lino�ernych s� bardzo d�ugie i g�sto osadzone. Dla wielu
gatunk�w ryb, np. dla siejowatych, liczba, a tak�e d�ugo�� wyrostk�w filtracyjnych
stanowi wa�n� cech� systematyczn�. [J.M.R.]
fistulki, piszcza�ki (Fistularia)
- jedyny rodzaj z rodziny Fistulariidae z rz�du -rigli-czniokszta�tnych. Kszta�t
cia�a, tryb �ycia i wyst�powanie jest u nich podobne jak u rure-cznic. R�ni� si� od
nich zewn�trznie wyd�u�eniem �rodkowych promieni p�etwy ogonowej w biczowa�a wi�
oraz szcz�tkow� pokryw� cia�a w postaci nieregularnie rozsianych p�ytek kostnych. W
tropikalnych wodach atlantyckich wyst�puje gatunek Fistularia tabaccaria o barwie
zielonawobr�zowej z ciemnymi plamkami i ciemnob��kitn� wici� ogonow�, osi�gaj�cy 1
m d�ugo�ci. [K.K.]
fltofilne ryby -^-ekologiczne grupy rozrodcze ryb.
fl�derka -�stornia.
fl�drowate (Pleuronectidae} - najliczniejsza rodzina z rz�du -^p�astugokszta�tnych,
obejmuj�ca kilkadziesi�t rodzaj�w i kilkaset gatunk�w. Cechuje je d�uga, zachodz�ca
na g�ow� p�etwa grzbietowa, symetryczne p�etwy parzyste i oczy po�o�one zwykle na
prawej stronie g�owy, wyj�tkowo na lewej. F. zasiedlaj� wszystkie obszary
wszechoceanu, od p�ytkich w�d przybrze�nych do g��boko�ci kilkuset i wi�cej
metr�w; niekt�re gatunki �yj� w wodach wy�ledzonych, a nawet w dolnych i �rodkowych
biegach rzek. W wodach morskich p�kuli p�nocnej wyst�puje 10 rodzaj�w, m.in.
halibuty, lodzice, szkar�acice, z�ocice (w Sa�tyku 4 rodzaje, ka�dy reprezentowany
przez l gatunek: g�adzic�, nieg�adzi-c�, storni� i zimnic�). Ze wzgl�du na szeroki
zasi�g i masowo�� wyst�powania f. maj� najwi�ksze znaczenie gospodarcze z ca�ego
rz�du p�astugokszta�tnych. [K.K.]
flety -^rurecznice. fotofory -^-�wietlne narz�dy.
fulkra - swoisty typ �uski, utw�r zgrubia�y i twardy, zgi�ty dach�wkowato,
zazwyczaj osadzony na przedniej kraw�dzi p�etwy. Spotyka si� go tylko u ganoid�w
chrzestnych (u jesiotra na g�rnej kraw�dzi p�etwy ogonowej) i kostnych (u niszczuki
na p�etwach parzystych i nieparzystych). U ryb ko�cistych f. nie wyst�puj�. Tylko u
niekt�rych sumowc�w, afryka�skich su-mik�w z rodzaj�w �ebrowieni (Doras) i
gi�tkoz�b�w (Synodontis) istniej� analogiczne utwory na g�rnej i dolnej
61
garbatka
kraw�dzi ogona, nazywane pseudofulkrami. Dawniej Turkmeni i Kazachowie wycinali
z f. ogon�w jesiotrowatych prymitywne haczyki do po�owu ryb. [H.R.]
G
gambuzje (Gambitsia) - rodzaj z rodziny -^pi�kniczkowatych. Obejmuje 34 gatunki,
stanowi�ce formy jajo�yworodne. Samiec bywa zazwyczaj mniejszy od samicy i posiada
gonopodium. G. s� ogromnie �ar�oczne, potrafi� zje�� w ci�gu doby tyle pokarmu, ile
same wa��; ulubionym ich pokarmem s� larwy komar�w. G. zamieszkuj� zlewisko Oceanu
Atlantyckiego od po�udniowowschodniej cz�ci Stan�w Zjednoczonych przez wschodnie
wybrze�a Ameryki �rodkowej do p�nocnej Kolumbii; wyst�puj� tak�e na Wielkich
Antylach. G. by�y aklimatyzowane w wielu krajach (Birma, Syjam, Indie, wyspa
Tahiti, Filipiny, Japonia, ZSRR, Jugos�awia, Stany Zjednoczone A.P.)
Gambuzja Gambusid ajfinis
w celu walki z malari�. Niekt�re gatunki, jak np. Gam-bus�o affinis czy Gambusia
punctata, s� hodowane w akwariach. [J.M.R.]
ganoidy chrzestne, chrz�stniki, kosto�uskie (Chondrostei) - nadrz�d z podgromady -
�.promieniop�etwych. Pierwsze g. ch. pojawi�y si� zapewne ju� w dolnym dewonie.
Odznaczaj� si� wyd�u�onym, wrzecionowatym cia�em; s� nagie lub pokryte pi�cioma
rz�dami tarcz kostnych; �uska ganoidalna wyst�puje tylko na ogonie;
szkielet bywa w znacznej mierze chrz�stkowy; brak trzon�w kr�gowych; p�etwa ogonowa
typu heterocerkalnego; w jelicie wyst�puje zastawka spiralna; otw�r g�bowy ma
po�o�enie dolne, a g�rna cz�� pyska jest bardziej lub mniej wyd�u�ona. Do obecnych
czas�w z g.ch. przetrwa�y tylko jesiotrowate i wios�onosowate. [J.M.R.]
ganoidy kostne, przej�ciowce, kosto�uskie, pe�nokostne (Holostei) - nadrz�d z
podgromady -i-promieniop�etwych. G. k. pojawi�y si� po raz pierwszy w permie, a
najwi�kszy rozkwit prze�ywa�y w jurze. Z ko�cem jury ilo�� ich maleje. Do dzisiaj
przetrwa�y tylko nieliczne (amia, niszczu-ka). Cia�o g.k. jest wyd�u�one, pokryte
ganoidalna lub cykloidaln� �usk�; maj� one szkielet prawie ca�kowicie skostnia�y; w
sercu wyst�puje sto�ek t�tniczy, a w jelicie szcz�tkowa zastawka spiralna. Wymarli
przedstawiciele g.k. osi�gali 2 m d�ugo�ci, a jeden ze wsp�czesnych gatunk�w mo�e
osi�ga� 3 m d�ugo�ci (-^-�us-kosty). Wsp�czesne g.k. obejmuj� ok. 10 gatunk�w
wyst�puj�cych wy��cznie w wodach s�odkich Ameryki P�nocnej i �rodkowej. [J.M.R.]
garbatka ->.limki.

gard�owe z�by
62
gard�owe z�by, gardzielowe z�by - kostne twory zwi�zane z ko��mi gard�owymi (-
oskrzelowe �uki), wyst�puj�ce u niekt�rych grup ryb. Najsilniej rozwini�te s� u
kar-
Z�by gard�owe klenia
piowatych, u kt�rych ze wzgl�du na du�� r�norodno�� budowy stanowi� wa�n� cech�
systematyczn�. Ryby karpiowate maj� g.z. tylko na dolnych ko�ciach gard�owych,
gdzie u�o�one s� w l, 2 lub w 3 szeregach; szereg wewn�trzny tworzy najwi�ksze i
najsilniejsze z�by. Naprzeciw g.z. znajduje si� u karpiowatych p�ytka rogowa
(�arno), o kt�r� rozcierany jest pokarm (ryby karpiowate nie maj� w�a�ciwych
z�b�w). U wargaczowatych dolne ko�ci gard�owe zro�ni�te s� w tr�jk�tn� p�ytk�,
g�rne - w prostok�tn�. Na p�ytkach tych znajduj� si� t�pe, guzkowate z�by, s�u��ce
do rozcierania krab�w i mi�czak�w. W pierwszym roku �ycia ryby g.z. zmieniane s�
dwukrotnie, a w nast�pnych latach tylko raz na rok. [J.M.R.]
gardzielcoksztattne (Saccopharyngiformes) - rz�d z nadrz�du ryb -^ko�cistych. Znane
s� dot�d 2 rodziny, ka�da z l rodzajem. G. maj� kszta�t cia�a w�gorzowato
wyd�u�ony, silnie zw�aj�cy si� w cz�ci ogonowej i przechodz�cy w d�ugi bicz;
najbardziej rzuca si� w oczy olbrzymi otw�r g�bowy, powsta�y w wyniku wyd�u�enia
ko�ci gnykowo�uchwowych i kwadratowej, 7 do 9 razy przekraczaj�cych d�ugo�� drobnej
stosunkowo czaszki; w ten spos�b powstaje wielka, rozci�gliwa gardziel; cia�o jest
nagie; wzd�u� d�ugiej p�etwy grzbietowej ci�gn� si� w postaci bruzdy narz�dy
�wietlne;
brak p�etw brzusznych, a p�etwa ogonowa jest w zaniku lub nie wyst�puje; brak te�
ko�ci pokryw skrzelowych, �eber i p�cherza p�awnego; aparat skrzelowy nie jest
po��czony z czaszk�, �uki skrzelowe s� zredukowane, a otwory skrzelowe w postaci
owalnych szczelin przesuni�te do partii brzusznej. G. s� drapie�ne i �ar�oczne.
Od�ywiaj� si� rybami i du�ymi skorupiakami. W rozwoju przechodz� metamorfoz�
przypominaj�c� metamorfoz� w�gorzokszta�tnych, co mo�e �wiadczy� o wsp�lnym
pochodzeniu, ale r�wnie� o konwergencji cech. Zasiedlaj� batypelagial od 500 m
g��boko�ci, jednak od�owione dot�d egzemplarze pochodz� przewa�nie z g��boko�ci 2
ty�. do 5 ty�. m. Rozsiedlenie ich ma�o jest jeszcze znane, wiadomo tylko, �e
wyst�puj� g��wnie w g��binach strefy tropikalnej Pacyfiku, Oceanu Indyjskiego i
Atlantyku; w tym ostatnim od�awiane s� najcz�ciej. Spotyka si� je jednak i na
wy�szych szeroko�ciach geograficznych (np. jeden okaz z gatunku Saccopharynx
ampullaceus wydobyto z g��bi w pobli�u zachodnich wybrze�y Grenlandii).
Przedstawiciele rodziny gardzielcowatych (Saccopharyngidae) osi�gaj� niemal 2 m
d�ugo�ci i �ywi� si� g��wnie rybami. Rodzina po�ykaczo
63
geograficzne rozmieszczenie ryb
watych (Ewypharyngidae) osi�ga mniejsze rozmiary - do 60 cm. Przedstawicielem
jej jest po�ykacz. [K.K.]
geograficzne rozmieszczenie
ryb - rozsiedlenie i zr�nicowanie przestrzenne poszczeg�lnych gatunk�w czy grup
gatunk�w ryb. Ryby, podobnie jak wszelkie �ywe organizmy, stale ewoluuj�, w pewnych
miejscach nadmiernie si� rozmna�aj� i rozprzestrzeniaj�, gdzie indziej wymieraj�.
Rozmieszczenie ryb uzale�nione jest od czasu, w jakim rozpatrujemy ich zasi�g, od
topografii i typu �rodowiska; na rozsiedlenie ryb ma tak�e wp�yw cz�owiek,
aklimatyzu-j�c pewne gatunki poza naturalnym miejscem ich rozprzestrzenienia b�d�
niszcz�c przez nadmierne po�owy, zatruwanie w�d oraz przez niew�a�ciwie dokonywane
zabiegi regulacyjne, melioracyjne i in. W ci�gu swego d�ugiego istnienia ryby
przystosowa�y si� do �ycia w rozmaitych warunkach. Wyst�puj� w o
twartych, nas�onecznionych wodach ocean�w i w jego pozbawionych �wiat�a
g��binach, w wartkich potokach g�rskich i w wolno p�yn�cych rzekach, w ma�ych,
ca�kowicie nieraz wysychaj�cych zbiornikach, w wysoko po�o�onych jeziorach
g�rskich, w rzekach podziemnych, w gor�cych �r�d�ach i w zimnych wodach
podbiegunowych. Wytworzy�y olbrzymi�, najwi�ksz� spo�r�d kr�gowc�w, liczb� ok. 20
ty�. wsp�cze�nie �yj�cych gatunk�w.
Rozmieszczenie ryb s�odko wodnych. Na obecne rozsiedlenie ryb s�odkowodnych du�y
wp�yw mia�a przesz�o�� geologiczna l�d�w i wielkie zlodowacenia na p�kuli p�nocnej.
Ichtiofauna s�odkowodna obejmuje ok. 6 ty�. gatunk�w ryb, z czego najliczniej
reprezentowane s� karpiokszta�tne. Z 35 rodzin tego rz�du tylko dwie �yj� w
morzach. Podzia� zoogeograficzny dzieli kontynenty wraz z rzekami i jeziorami na
trzy wielkie pa�stwa: Arktoge�,
Rozprzestrzenienie karpiowatych

Rozprzestrzenienie karpie�cowatych
Neoge�, i Notoge�, dzielone z kolei na krainy i podkrainy. Najwi�kszy obszar
zajmuje Arktogea. Wyr�nia si� w niej krain� Holarktyczn�, Etiopsk� i Orientaln�.
Kraina Holarktyczn� obejmuje Europ�, p�nocn� Afryk�, Ameryk� P�nocn� oraz �rodkow�
i p�nocn� Azj�. Wyst�puje tu szereg endemicznych rodzin, jak jesiotrowate,
szczupakowate i �ososiowate, oraz licznie reprezentowane karpiowate i nielicznie
sumowate. Ganoidy kostne (amia, niszczuka) wyst�puj� tylko w Ameryce P�nocnej,
tworz�cej podkrain� Nearktyczn�. Wyra�nie odr�bn� w krainie Holarktycznej jest
podkraina Bajkalska, obejmuj�ca wy��cznie jezioro Baj-ka�. Na kilkadziesi�t
wyst�puj�cych w Bajkale gatunk�w po�owa jest endemitami. Do tych endemit�w nale��
m.in. g�owaczowce Bajka�u. Kraina Etiopska obejmuje wi�ksz� cz�� Afryki i
Madagaskar. Posiada najbogatsz� faun� ryb. Najbardziej charakterystyczne s� dla
niej wielop�etwce i
mruki, wyst�puj� tu te� gatunki ryb dwudysznych, liczne karpiowate i
piel�gnicowate, z kt�rych wiele jest endemitami. Niekt�re spotykane tu gatunki
�wiadcz� o bliskim powi�zaniu krainy Etiopskiej zar�wno z krain� Orientaln�, jak i
Holarktyczn�. Najbogatsz� jako�ciowo ichtiofaun� w krainie Etiopskiej ma dorzecze
Konga. Stosunkowo ubogi W liczb� gatunk�w jest Madagaskar; ryby s�odkowodne s� tu
pochodzenia morskiego, wt�rnie przystosowane do �ycia w wodach s�odkich; ok.
32''/o gatunk�w madagaskar-skich jest endemitami. Kraina Orientalna, obejmuj�ca
po�udniow� Azj�, jest o�rodkiem powstania wielu gatunk�w s�odkowodnych, g��wnie
kar-piowatych, kt�re st�d rozprzestrzeni�y si� na pozosta�e kontynenty. Pa�stwo
Neogei obejmuje Ameryk� Po�udniow�. Najliczniej reprezentowani s� tutaj
przedstawiciele k�saczowatych (ok. 600 gatunk�w) i sumowatych (ok. 200 gatunk�w).
Charakterystyczne dla
65
g�bacze
Rozprzestrzenienie szczupakowatych
tego pa�stwa jest wyst�powanie w�gorzy elektrycznych oraz brak ryb karpiowatych i
�a�cowatych. Pa�stwo Notogei obejmuje Australi�, Now� Gwine� i cz�� Archipelagu
Malajskiego. Posiada stosunkowo nieliczne prawdziwie s�odkowodne formy, do kt�rych
nale�y np. rogoz�b. Wi�kszo�� gatunk�w wyst�puj�cych w wodach s�odkich tych
obszar�w przebywa tak�e w morzu (�ledziowate, babkowate, strz�pielowate,
minogowate, w�gorzowate). Przystosowa�y si� one wt�rnie do �ycia w wodach s�odkich.
W Notogei nie wyst�puj� karpiokszta�tne. Rozmieszczenie ryb morskich. Du�� rol�
odgrywa tutaj temperatura. W zale�no�ci od niej morskie obszary dzieli si� na trzy
krainy: Arktyczn�, Antarktyczn� i Tropikaln�. W sk�ad krainy Arktycznej wchodz� 3
podkrainy: Wok�biegunowa P�nocna (o temperaturze ok. 0�C), Borealna (do 12�C) i
Subtropikalna P�nocna (z temperatur� do 20�C). Kraina
Antarktyczn� sk�ada si� z podkrain: Subtropikalnej Po�udniowej, Antyborealnej i
Wok�biegunowej Po�udniowej z analogicznymi do poprzednich temperaturami. Kraina
Tropikalna le�y mi�dzy podkrainami subtropikalnymi, posiada �redni� temperatur�
roczn� ok. 20�C i najbogatsz�, najbardziej zr�nicowan� ichtiofaun�. Ryby
wyst�puj�ce w ka�dej z krain oceanicznych zalicza si� do trzech grup: do grupy ryb
strefy przybrze�nej, czyli literalnej (zwi�zanych z brzegami kontynent�w i
wyst�puj�cych do g��boko�ci ok. 200 m), ryb strefy pelagicznej (�yj�cych w otwartej
przestrzeni wodnej, bez kontaktu z pod�o�em, wyst�puj�cych r�wnie� do g��boko�ci
200 m) i ryb strefy g��binowej (�yj�cych na g��boko�ciach poni�ej 200 m). Zob. te�:
ekologiczne grupy ryb, strefowe rozmieszczenie ryb. [J.M.R.]
g�bacze (Haplochromis) - rodzaj z rodziny -.piel�gnicowatych. Wi�kszo�� nale��cych
tu

gi�tkoz�b
66
gatunk�w jest bardzo �ywo ubarwiona. W zale�no�ci od gatunku mog� osi�ga� od 8 do
20 cm d�ugo�ci. G. maj� bardzo ciekaw� biologi� rozrodu. Przed tar�em para rodzic�w
wykonuje niezwykle efektowny taniec godowy. Po jego sko�czeniu zostaje z�o�ona
ikra w niewielkim zag��bieniu w piasku, kt�r� nast�pnie samica bierze do pyska.
Jaja, a potem m�ode, dop�ki nie osi�gn� l do 1,5 cm d�ugo�ci, s� noszone przez
matk� w pysku. Cz�sto swobodnie ju� p�ywaj�ce potomstwo w razie niebezpiecze�stwa
szuka schronienia w jamie g�bowej matki. Samica przez okres ok. l miesi�ca od
momentu z�o�enia jaj zupe�nie nie pobiera pokarmu. Wszyscy przedstawiciele g.
rozprzestrzenieni s� w s�odkich wodach po�udniowej Afryki. Ze wzgl�du na sw�
ciekaw� biologi� i niewielkie rozmiary niekt�re gatunki hoduje si� w akwariach. W
Polsce znany jest w hodowli g. wielobarwny (Haplochromis multicolor) i g. egipski
(Haplochromis strigigena) [J.M.R.]
gi�tkoz�b (Synodontis baten-soda) - gatunek z rodziny Moc�locidae, z podrz�du -
gumowc�w. Ma cia�o silnie bocznie sp�aszczone, a powierzchni� mi�dzyoczn� lekko
wypuk��;
kolec p�etwy grzbietowej jest prosty, z przodu g�adki i lekko z�bkowany od ty�u. G.
posiada szare ubarwienie, mniej lub wi�cej przyciemnione na bokach i czarniawe na
brzuchu; p�etwy brzuszne, odbytowa i ogonowa s� pokryte czarnymi kropkami. Barwa
m�odych okaz�w jest bardzo charakterystyczna. Na bia�o��tawym tle widniej� u nich
brunatne lub szare plamy, kt�re na p�etwach uk�adaj�
si� w poprzeczne pasy; barwa ta zanika, gdy m�ode dochodz� do 7 cm d�ugo�ci. G.
osi�ga maksymalnie d�ugo�� 27 cm. Wyst�puje w rzekach
Gi�tkoz�b
A - okaz m�odociany; B - okaz doros�y
o dnie mulistym; spotyka si� go tak�e w popowodziowych ka�u�ach. �eruje w mule.
Cz�sto p�ywa w pozycji odwr�conej (brzuchem do g�ry). Rozr�d odbywa jesieni� przy
wysokim stanie w�d. Ro�nie powoli. Wyst�puje w dorzeczach Nilu, Czadu, Nigru,
Senegalu i Gambii. [J.M.R.]
g�adzica (Platessa platessa) - gatunek z rodziny -Jl�drowatych. Drobna, szczelnie
przylegaj�ca �uska sprawia, �e cia�o g. jest w dotyku g�adkie;
oczy znajduj� si� po prawej stronie cia�a; za oczami kilka zgrubie� kostnych
formuje tzw. grzebie� zaoczny; g�ste z�by na szcz�kach tworz� kraw�d� tn�c�, kt�ra
pozwala na mia�d�enie muszli mi�czak�w. Barwa strony ocznej jest oli-wkowobrunatna
z pomara�czowymi lub czerwonymi plamami, kt�re w okresie rozrodu
67
gtowacica
staj� si� jaskrawsze i obrze�one ciemnym pier�cieniem. D�ugo�� cia�a dochodzi do 1
m (przeci�tnie w od�owach spotyka si� osobniki o d�ugo�ci 60 do 70 cm); skarla�a
forma ba�tycka (Platessa platessa baltica) osi�ga do 45 cm d�ugo�ci. G. �ywi si�
bezkr�gowcami dennymi i ma�ymi rybkami. Przechodzi rozw�j z metamorfoz� jak u
innych p�astug. Wyst�puje w wodach przybrze�nych Europy od Zatoki Biskajskiej do
Islandii, Morza Barentsa i Bia�ego, w zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego oraz w
Ba�tyku (liczniej w cz�ci zachodniej i �rodkowej). Jest ceniona dla smacznego mi�sa
i u�ytkowana jak inne p�astugokszta�tne. W Holandii, Danii, a w ostatnich latach
r�wnie� przy wybrze�ach szkockich sta�a si� obiektem chowu: narybkiem otrzymanym z
wyl�garni obsadza si� sztucznie izolowane od morza zatoczki i fiordy. U�y�nianie
tych w�d sprzyja rozwojowi planktonu i z kolei fauny bezkr�gowc�w. Stwarza to
optymalne warunki siedliskowe i pokarmowe, kt�re sprawiaj�, �e sze�ciomiesi�czne
G�adzica
g�adzice osi�gaj� tu rozmiary osobnik�w dwuletnich, wzrastaj�cych w warunkach
naturalnych. [K.K.]
gt�biel wsiej�. gt�biki -�g�owiki.
gi�bioglowacz -^g�owaczowce Bajka�u.
glos ryb. Ryby uchodz� powszechnie za zwierz�ta, kt�re s� nieme. Jedynie
ku�binowate znane by�y od dawna ze swych zdolno�ci wydawania dono�nych d�wi�k�w,
s�yszalnych �nad wod� ze znacznych g��boko�ci. Dopiero zastosowanie do bada� nad
g�osem ryb specjalnej aparatury rejestruj�cej wykaza�o, �e znacznie wi�cej gatunk�w
ryb ni� przypuszczano wydaje g�osy, tylko �e nie s� one dost�pne bezpo�rednio dla
ucha ludzkiego. Najbardziej wyspecjalizowanym narz�dem g�osowym jest --p�cherz
p�awny wspomnianych ku�binowatych oraz batrachowc�w. Szybkie skurcze mi�ni
otaczaj�cych ten narz�d powoduj� u nich drgania �cianki p�cherza p�awnego i
zawartych w nim gaz�w. Powstaj�ce d�wi�ki s� pot�gowane przez drgania powietrza w
p�cherzu p�awnym i w jego wyrostkach. Do wydawania d�wi�k�w s�u�� te� inne u-
rz�dzenia: kur diabe� np. u-zyskuje je, wprowadzaj�c w ruch pas barkowy za pomoc�
odpowiednich mi�ni; ostrobok i samog��w pocieraj� -^-gard�owymi z�bami dolnymi o
g�rne; ciernik i wiele sumowc�w pocieraj� o siebie twarde promienie p�etw. G.r.
przypomina brz�czenie, gwizdanie, b�bnienie, trzaskanie, furczenie lub mlaskanie.
Po�r�d d�wi�k�w wydawanych przez ryby wyr�nia si� g�osy nawo�uj�ce, odstraszaj�ce,
wyra�aj�ce strach, jak r�wnie� inne nastroje ryb. [H.R.]
glowacica (Hucho hucho} - gatunek z rodziny -��ososiowatych o wyd�u�onym,
walcowatym ciele. Ma bardzo du��

glowacz bialopletwy
68
p�etw� t�uszczow�. Ubarwienie grzbietu jest ciemne, zielonawobrunatne, brzuch
jasny, szarobrunatny, cz�sto srebrzysty. G. osi�ga d�ugo�� 2 m i
Glowacica, samiec
maksymalny ci�ar 52 kg. Jest gatunkiem niew�drownym, �yje w wi�kszych, stosunkowo
g��bokich rzekach o kamienistym dnie i bystrym pr�dzie. �eruje intensywnie przez
ca�y rok z ma�� przerw� w czasie tar�a. G��wnym pokarmem g. s� ryby, zw�aszcza
strzeble i g�owacze. Tar�o odbywa od ko�ca lutego do kwietnia. Przybiera w�wczas
szat� godow�: cia�o nabiera barwy miedzianoczerwonej, a u samc�w ponadto wyst�puje
wysypka godowa na g�owie i �uskach. W tarle bior� udzia� samce w wieku od trzech
lat oraz co najmniej czteroletnie samice. G. wyst�puj� w swym naturalnym
rozmieszczeniu wy��cznie w Dunaju i w jego dop�ywach. W Polsce jedynym stanowiskiem
naturalnym g. jest Czarna Orawa w Beskidzie Zachodnim. Pojedyncze okazy (z
zarybie�) spotyka si� w Dunajcu, Popradzie i innych wi�kszych rzekach karpackich.
Jako�ci� mi�sa dor�wnuje g. troci i �ososiowi, jednak ze wzgl�du na nieliczne
wyst�powanie nie ma znaczenia gospodarczego. Jest jedn� z najdzikszych ryb;
z�owiona na w�dk� broni si� niezwykle zaciekle, jest bardzo silna i wytrzyma�a. Z
tego powodu jest ogromnie ceniona przez w�dkarzy. W Dunajcu k.�opusz-nej z�owiono
raz na w�dk�
okaz 19-kilogramowy. W 1968 wed�ug ustnych informacji s�owacki w�dkarz z�owi� w
Popradzie g�owacic� o wadze 25 kg. [J.M.R.]
glowacz bialopletwy (Cottus gobio) - gatunek z rodziny ->g�owaczowatych. Ma cia�o
nagie, do�� g�adkie, silnie zw�aj�ce si� ku ty�owi, g�ow� szerok� i p�ask�. Osi�ga
d�ugo�� do 15 cm, wyj�tkowo nieco wi�cej. Pokarm jego stanowi drobna fauna denna,
zw�aszcza larwy owad�w, oraz ikra �ososiowatych. Tar�o odbywa od lutego do maja.
Przyklejonej do kamieni ikry pilnuje samiec. G.b. przebywa w wodach czystych o dnie
kamienistym lub piaszczystym, najch�tniej w bystrym pr�dzie. W dzie� kryje si� pod
kamieniami, a �eruje w nocy. Zasiedla g��wnie rzeczki g�rskie na odcinku krainy
pstr�ga. Wyst�puje w rzekach Europy z wyj�tkiem jej po�udniowych i p�nocnych
kra�c�w. W Polsce zamieszkuje g��wnie rzeczki g�rskie i podg�rskie, spotyka si� go
jednak r�wnie� w �rodkowym biegu rzek nizinnych. G. b. u�ywa si� jako przyn�ty na
ryby drapie�ne. Jest on szkodnikiem ikry na tarliskach �ososiowatych. [K.K.]
glowacz pr�gopletwy (Cottus poecilopus) - gatunek z rodziny ->g�owaczowatych. Od
g�owacza bia�op�etwego r�ni si� zewn�trznie niepe�n� lini� boczn�, d�u�szymi
p�etwami brzusznymi oraz kr�tszym i grubszym trzonem ogonowym. Osi�ga d�ugo�� 10 do
12, wyj�tkowo do 15 cm. �ywi si� drobn� faun� denn�. Zasiedla g�rskie potoki krainy
pstr�ga oraz niekt�re jeziora oligotroticzne. Wyst�puje w p�nocnej Eurazji (w
Europie do Duna
69
glowaczowce Bajkalu
ju); spotykany jest w Polsce w g�rnym biegu Wis�y i Odry oraz w g�rskich dop�ywach
tych rzek. Bywa u�ywany jako przyn�ta przy po�owie innych ryb. [K.K.]
glowaczowate (Cottidae) -rodzina z podrz�du ->glowaczow-c�w, obejmuj�ca ponad 200
rodzaj�w i kilkaset gatunk�w. Przedstawiciele jej maj� kszta�t cia�a
maczugowaty, sk�r� nag� b�d� cz�ciowo pokryt� �uskami i szorstk� wskutek obecno�ci
licznych, nieregularnie rozmieszczonych p�ytek i kolc�w kostnych; posiadaj� dwie
p�etwy grzbietowe, czasem z��czone ze sob�, przy czym pierwsza z nich jest
kolczasta; p�etwy piersiowe s� zwykle du�e; ma�e p�etwy brzuszne, o ile wyst�puj�,
maj� po�o�enie piersiowe; p�etwa ogonowa jest zaokr�glona lub r�wno �ci�ta; na
du�ej, nieco sp�aszczonej g�owie znajduj� si� zwykle liczne kolce i guzy kostne;
szeroka jama g�bowa zawiera drobne z�bki na szcz�kach, lemieszu i czasem na
podniebieniu; b�ony podskrze-Iowe tworz� charakterystyczn� falbank� albo s�
przyro�ni�te;
p�cherza p�awnego brak. G. s� rodzin� pierwotnie morsk�, typow� dla w�d arktycznych
i klimatu umiarkowanego. Cz�� gatunk�w przesz�a wt�rnie do �ycia w wodach s�odkich;
proces tej adaptacji rozpocz�� si� prawdopodobnie ju� w trzeciorz�dzie. Wi�kszo��
gatunk�w morskich to formy litoraine, wiele zasiedla stref� p�yw�w, niekt�re
przystosowa�y si� do �ycia w wi�kszych g��biach. G. s� bardzo plastyczne i
wytworzy�y wiele form (-�g�owaczowce Bajka�u, -^-kur rogacz). W wodach polskich
wyst�puj� z g. 3 gatunki morskie (kur diabe�, kur g�owacz
i kur rogacz) i 2 s�odkowodne (g�owacz bia�op�etwy i g�owacz pr�gop�etwy). [K.K.]
glowaczowce (Cottoidei) - podrz�d z rz�du -�okoniokszta�t-nych, obejmuj�cy ok. 20
rodzin z kilkuset gatunkami. W zasadzie spo�r�d innych podrz�d�w wyodr�bniaj� go
jedynie szczeg�y budowy anatomicznej czaszki: brak ko�ci podstawowoklinowej,
ma�e ko�ci poduszne oddzielone od przednich podusznych ko�ci� skrzyd�owouszn� i
potyliczn� boczn�. G. znane s� ju� z dolnego trzeciorz�du; wyodr�bni�y si�
prawdopodobnie z prymitywnych okoniokszta�tnych w ciep�ych wodach morskich i
ewolucja ich posz�a w dw�ch zasadniczych kierunkach: l) przystosowanie si� do �ycia
przydennego, wyra�aj�ce si� g��wnie w zwi�kszeniu uzbrojenia cia�a, zw�aszcza
g�owy, i znacznego zwi�kszenia tej ostatniej; 2) przystosowanie si� do �ycia w
pelagialu, co wyrazi�o si� powstaniem kszta�t�w op�ywowych i redukcj� u-zbrojenia
zewn�trznego. W�r�d form dennych spotyka si� formy zar�wno z p�ytkiego litoraiu,
jak i z wi�kszych g��bin. Niekt�re gatunki przenikn�y do w�d s�odkich. Znaczne
r�nice wyst�puj� w rodzaju pokarmu (istniej� w�r�d g. formy drapie�ne, bentoso�erne
i planktono�erne) oraz w biologii rozrodu (ikra bywa pelagiczna lub denna, niekt�re
gatunki wykazuj� opiek� nad potomstwem). W grupie tej wyst�puj� wa�ne gatunki
u�ytkowe, zw�aszcza w rodzinie skorpenowatych. G. zamieszkuj� wody morskie i
s�odkie ca�ej Ziemi. [K.K.]
glowaczowce Bajkalu. Reliktowe jezioro Bajka�, uformowa

glowiki
70
ne na prze�omie paleogenu i neogenu, o [powierzchni niemal 32 ty�. km2, najwi�kszej
g��boko�ci 1620 m i temperaturze g��bin w granicach od 4� do 5�C, sta�o si� w
zwi�zku ze swoist� izolacj�, spowodowan� czynnikami hydrologicznymi, klimatycznymi
i orograficznymi, obszarem intensywnych proces�w gatunkotw�rczych. W ich wyniku
niemal 2/3 jego fauny stanowi� gatunki i formy endemiczne, przy czym najwi�ksz�
liczb� endemit�w wykazuj� skorupiaki z grupy kie��y (Gam-maroidei), po nich za�
ryby z podrz�du g�owaczowc�w. G�owaczowce wytworzy�y tu 35 znanych dot�d gatunk�w i
form, zgrupowanych w 10 rodzaj�w (z czego 9 jest endemicznych) i w 2 rodziny (z
jedn� endemiczn�). Na ende-mizm tych g�owaczowc�w pierwszy zwr�ci� uwag� w
latach 1868-1872 polski zoolog Benedykt Dybowski (1833- -1930). Pocz�tek tej faunie
da�y prawdopodobnie 3 lub 4 formy wyj�ciowe morskie, kt�re po wielokrotnych
transgresjach i regresjach m�rz okalaj�cych p�nocnowschodni� Azj� pozosta�y w
wys�adzaj�-cych si� stopniowo reliktowych zbiornikach i w miar� ich zanikania
przenikn�y do Bajka�u, przechodz�c w trakcie przenikania procesy gatunkotw�rcze,
kt�re znacznie zintensyfikowa�y si� w tym izolowanym zbiorniku. Ewolucja sz�a w
kierunku przystosowania si� do r�nych g��boko�ci, r�nych warunk�w hydrologicznych,
r�nego pod�o�a i pokarmu. W strefie przybrze�nej Bajka�u wyst�puj� endemiczne
gatunki nieendemicznego rodzaju Cottus: g�owacz Kes-slera (Cottus kessieri) i
g�owacz Knera (Cottus kneri) o
raz endemiczny rodzaj i gatunek Procottus yeittelesii - wszystkie po raz pierwszy
opisane przez B. Dybowskiego. Przy dnie do g��boko�ci ok. 500 m wyst�puj�
przedstawiciele endemicznego rodzaju �abog�owacza (Batrachocottus), w tym opisany
przez B. Dybowskiego �abog�owacz baj-kalski (Batrachocottus baicalensis). Jeszcze
g��biej spotyka si� endemiczne gatunki z rodzaju cierniog�owacza (Asprocottus),
g��biog�owacza (Abys-socottus), czopog�owacza (Lim-nocottus) i kotineli
(Cottinella). Przedstawiciele rodzaj�w g��biog�owacza i kotineli, najbardziej
g��binowe ryby s�odkowodne �wiata, nabra�y pewnych cech morskich ryb g��binowych:
maj� blado��tawe, p�prze�roczyste ubarwienie i zanikaj�ce albo bardzo du�e, niemal
teleskopowe oczy. Inne g�owaczowce, go�omianki, przystosowa�y si� do �ycia w toni
wodnej. Zasoby g�owaczowc�w Bajka�u s� obfite i grupa ta ma du�e znaczenie
gospodarcze zar�wno w wy�ywieniu ludno�ci, jak i w produkcji t�uszcz�w dla cel�w
leczniczych i technicznych (cia�o ich zawiera 10 do 35% t�uszczu). [K.K.]
glowiki, g��biki (Lycodes) - rodzaj z rodziny ->-w�gorzycowatych, obejmuj�cy ok. 50
gatunk�w, zbli�ony do p�etwoplamk�w. Maj� one szcz�tkowe p�etwy brzuszne, osadzone
przed piersiowymi; cia�o jest wyd�u�one, g�owa du�a, p�etwy grzbietowa, ogonowa i
odbytowa tworz� jednolite obramowanie. G. przebywaj� g��wnie w litera�u i warstwach
g��bszych w�d zimnych, arktycznych i subarktycznych. �ywi� si� bezkr�gowcami
dennymi. G. falisty (Lycodes reti-
71
gonopodium
culatus) dochodzi do 40 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w morzach arktycznych i
subarktycznych od Zatoki Hudso�skiej do Morza Karskiego. G. g��binowy (Lycodes
esmarki) dochodzi do 75 cm d�ugo�ci. �ywi si� g��wnie szkar�upniami. Wyst�puje do
g��boko�ci ponad l ty�. m w p�nocnym Atlantyku i przyleg�ych do niego morzach
arktycznych. [K.K.]
golec (Salvelinus alpinus) - gatunek z rodziny-�ososiowatych, cz�sto zaliczany do
grupy pstr�g�w. Mo�e osi�ga� najwy�ej 1 m d�ugo�ci i ci�ar 15 kg, jednak ju� nawet
okazy o d�ugo�ci 70 cm i ci�arze 4 kg nale�� do rzadko�ci. G. tworzy zar�wno formy
w�drowne, zmienno�rodowis-kowe, jak i stacjonarne (stanowiskowe), przebywaj�ce
wy��cznie w jeziorach. Jest szeroko rozprzestrzeniony u wybrze�y i w wodach ca�ego
p�nocnego wybrze�a Morza Arktycznego oraz w zbiornikach wodnych licznych wysp
arktycznych. Stanowi wa�ny przedmiot miejscowego rybo��wstwa. [J.M.R.]
goiomiankowate, go�omianki (Comephoridae) - rodzina z podrz�du -i-g�owaczowc�w, z
endemicznej grupy g�owaczowc�w Bajka�u. W procesie ewolucji w Bajkale
przystosowa�y si� wt�rnie do �ycia w g��bszych warstwach toni wodnej (w
batylimnalu) od 100 do poni�ej 1000 m, st�d w odr�nieniu od innych g�owaczowc�w
przybra�y bardziej op�ywowy kszta�t cia�a; sp�aszczona nieco g�owa nie ma wyrostk�w
kostnych; szerokie i d�ugie p�etwy piersiowe spe�niaj� rol� jakby p�aszczyzn
no�nych, co przy braku p�cherza p�aw-nego u�atwia poruszanie si� w
toni wodnej. Barwa na p� przezroczystego cia�a jest r�-�owawa. G. s� �yworodne,
rodz� 2 ty�. do 3 ty�. larw, kt�re dniem przebywaj� na du�ych g��boko�ciach, noc�
za� wznosz� si� ku powierzchni. Po odbyciu l�gu samice przewa�nie gin� i s� masowo
wyrzucane falami na brzeg. Najbardziej znanymi gatunkami s� go�omianka ma�a
(Comephorus bai-calensis) o d�ugo�ci do 20 cm oraz go�omianka Dybowskiego
(Comephorus dybowskii) o d�ugo�ci do 13 cm. Biologi� ich rozrodu zbada� po raz
pierwszy B. Dybowski. Ze wzgl�du na du�� zawarto�� t�uszczu w ciele (25-35%) g.
stanowi� cenny surowiec do produkcji t�uszczu leczniczego i technicznego, s� tak�e
pokarmem foki bajkalskiej. [K.K.]
gonady - gruczo�y rozrodcze, w kt�rych wytwarzane s� plemniki (w j�drach) lub jaja
(w jajnikach). G. zawi�zuj� si� ju� u narybku i nast�pnie stopniowo powi�kszaj� si�
wraz ze wzrostem ryby. Ci�ar dojrza�ych g. samc�w osi�ga niekiedy 25%, a samic 40%
ci�aru cia�a ryby. [J.M.R.]
gonopodium - wyst�puj�cy u samc�w niekt�rych ryb ze-
Gonopodlum rekina; B - przedstawiciela pi�kniczkowatych

gorbusza_______________
wn�trzny narz�d p�ciowy, s�u��cy do wprowadzania nasienia do otworu p�ciowego
samicy. U spodoustych g. (zwane czasem pterygopodium) powstaje na skutek wyd�u�enia
si� u samc�w wewn�trznej cz�ci p�etwy brzusznej. U pi�kniczkowatych g. stanowi
przekszta�con� p�etw� odbytow�. [J.M.R.]
gorbusza (Oncorhynchus gor-
buscha) - w�drowny gatunek z rodzaju -^�ososi pacyticz-nych. Osi�ga d�ugo�� 70 cm
(przeci�tnie ok. 50 cm) i ci�ar ok. 2 kg. G. rozprzestrzeniona jest w Oceanie
Spokojnym oraz w Morzu Arktycznym i w ich zlewiskach; po stronie azjatyckiej
spotykana jest od rzeki Leny i dalej na wsch�d i na po�udnie do Hokkaido i do
Korei, a po stronie ameryka�skiej - od rzeki Colville wpadaj�cej do Morza Arktycz-
nego do rzeki San Lorenzo w Kalifornii. [J.M.R.]
gospodarcze znaczenie ryb. Ryby stanowi�y i stanowi� bardzo istotny sk�adnik
po�ywienia cz�owieka. Mi�so ryb ma wysok� warto�� od�ywcz� i kaloryczn�. Zawiera 12
do 20% bia�ka o wysokiej strawno�ci i przyswajalno�ci, 0,3 do 30% t�uszczu
zawieraj�cego znaczne ilo�ci witaminy A i D oraz ok. 1% soli mineralnych, w sk�ad
kt�rych wchodzi m.in. wap� i fosfor. Woda w organizmie ryb stanowi 58 do 84%.
�r�d�em pozyskiwania mi�sa rybiego s� przede wszystkim morza (^rybo��wstwo
morskie), a ponadto naturalne zbiorniki s�odkowodne oraz hodowla stawowa (--
^rybactwo �r�dl�dowe). Spo�ycie ryb w Polsce w 1969 r. wynios�o na jednego
mieszka�ca 5,8 kg, w
____________________72
tym ryb morskich 5,1 kg, a wi�c ryby morskie zdecydowanie w nim dominuj�. Dzieje
si� to dzi�ki rozwojowi rybo��wstwa morskiego z jednej strony, a z drugiej - na
skutek rozwoju przemys�u (kt�rego nast�pstwem jest m.in. regulacja rzek, budowa
zap�r, elektrowni, zwi�kszanie si� ilo�ci �ciek�w przemys�owych). Pierwszy czynnik
powoduje pozyskiwanie coraz bardziej obfitego i ta�szego surowca, natomiast rozw�j
przemys�u sprowadza uszczuplenie pog�owia warto�ciowych gatunk�w ryb s�odkowodnych
przez niszczenie hydrobiologicznych warunk�w �rodowiska. W Polsce np. prawie
zupe�nie wygin�� jesiotr, zmniejszy�o si� znacznie pog�owie �ososia, kt�ry w wielu
rzekach wygin�� ca�kowicie. Polska eksportuje ryby (50,7 ty�. t w 1969) w postaci
konserw, ryb surowych i w�dzonych, g��wnie �ososie, w�gorze, certy i karpie.
Eksport stanowi ok. 10% og�lnych po�ow�w. G��wnymi odbiorcami s� Liberia, Nigeria,
CSRS i NRD. Importujemy natomiast pewne ilo�ci �ledzi, sardynek i tu�czyk�w. W 1969
r. import wyni�s� 11,5 ty�. t. W zwi�zku ze wzrostem po�ow�w ogromnie rozr�s� si�
ostatnio przemys� rybny; rozwin�a si� technika produkcji marynat rybnych, konserw
trwa�ych sterylizowanych i p�trwa�ych, nie sterylizowanych; rozwin�� si� przemys�
sk�rzany i przemys� t�uszczowy (oleje lecznicze i techniczne), produkowane s�
koncentraty witaminowe, m�czki rybne jadalne i pastewne, itd. Opr�cz wielkich dla
cz�owieka walor�w konsumpcyjnych nie mniejsze znaczenie maj� tak�e ryby pod
wzgl�dem rekreacyjnym (-^-w�dkarstwo). [J.M.R.]
73
gurami
granik -�-strz�pielowate.
gromadnik, kapelan (Mallotus villosus) - gatunek z rodziny -^stynkowatych. R�ni si�
od innych gatunk�w nale��cych do tej samej rodziny bardzo
Gromadnik
wysok� liczb� �usek wzd�u� linii bocznej, dochodz�c� do 220. Osi�ga d�ugo�� 22 cm.
�yje wy��cznie w �rodowisku morskim. Tar�o odbywa od kwietnia do pa�dziernika na
g��boko�ci 40 do 80 m. Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w pierwszym roku �ycia. Ro�nie
bardzo szybko. Zeruje zwykle daleko od brzeg�w w przy-dennych warstwach wody.
Zamieszkuje Morze Arktyczne i p�nocne strefy Atlantyku i Pacyfiku. Ma du�e
znaczenie jako ogniwo w �a�cuchu od�ywczym, gdy� stanowi po�ywienie dla wielu ryb
drapie�nych, a przede wszystkim dla dorsza. [J.M.R.]
grotnikowate (Gob�esoc�dae) - rodzina z rz�du ->okoniokszta�tnych. Jej
przedstawiciele maj� cia�o z przodu grzbietowobrzusznie sp�aszczone, sk�r�
pozbawion� �usek i otw�r g�bowy ko�cowy; promienie cierniste wyst�puj� tylko w
p�etwach brzusznych;
p�cherza p�awnego brak; mi�dzy p�etwami brzusznymi znajduje si� du�a
przyssawka. Rodzina g. obejmuje niewielkie drapie�niki, spotykane najcz�ciej pod
kamieniami i muszlami wi�kszych �limak�w. Cz�sto przyczepiaj� si� do nich za pomoc�
przyssawki. Rozprzestrzenione s� w wi�kszo�ci ciep�ych morskich w�d. [J.M.R.]
gupik, pawie oczko (Poecilia (Lebistes) reticulata) - gatunek z rodziny-
^pi�kniczkowatych. Samica jest zwykle szaro ubarwiona z oliwkowozielonym odcieniem
grzbietu i bezbarwnymi p�etwami, samce natomiast s� niezwykle kolorowe. Samica mo�e
dorasta� 6,5 cm d�ugo�ci, samiec - 4 cm. W akwariach wyhodowano szereg odmian
r�ni�cych si� kszta�tem i d�ugo�ci� p�etwy ogonowej i grzbietowej oraz odmian
r�ni�cych si� ubarwieniem (odmiana czerwona, zielona, niebieska, czarna i in.). G.
cechuje du�a p�odno�� - samica mo�e rodzi� co 4 tygodnie �rednio ok. 45 m�odych. Z
tego powodu g. by�y i s� cz�stym obiektem bada� nad dziedziczno�ci�. Naturalnym
miejscem ich wyst�powania s� zbiorniki wodne po�o�one na p�noc od Amazonki -
p�nocna Brazylia, Wenezuela, Gujana oraz wyspy Trinidad i Barbados. [J.M.R.]
gurami - nazwa popularnych rybek akwariowych, kt�r� obj�tych jest kilkana�cie
gatunk�w z rodzaj�w Trichogaster, Sphaerichthys i Osphronemus, nale��cych do
rodziny -�-�a�cowatych. Wszystkie gatunki g. maj� p�etwy brzuszne w postaci
d�ugich, cienkich, nitkowatych wyrostk�w stanowi�cych dodatkowe narz�dy czuciowe.
Niekt�re z nich, jak np. gurami olbrzymi (Osphronemus goramy), osi�gaj� d�ugo�� 60
cm, inne, jak gurami czekoladowy (Sphaerichthys osphromenoides), tylko 6 do 7 cm.
G. buduj� w okresie tar�a gniazda, do kt�rych sk�adaj� jaja. Troskliwie opieku-

gymnarchus
74
j� si� ikr� i wyl�giem. S� wszystko�erne. Wyst�puj� w wodach Indii, po�udniowo-
wschodnich Chin, P�wyspu Malajskiego i Archipelagu
Gurami ksi�ycowy
Sundajskiego. Opr�cz g. olbrzymiego i g. czekoladowego
�w akwariach hodowany jest tak�e g. niebieski, zwany tak�e dwuplamistym
(Trichogaster trichopterus), g. syjamski (Tri-chogaster pectoralis), g. per�owy
(Trichogaster leeri) i g. ksi�ycowy (Trichogaster mi-crolepis). [J.M.R.]
gymnarchus (Gymnarchus niloticus) - gatunek z rodziny Gymnarchidae, z podrz�du
->-mruk�w. Ma mocno wyd�u�one, zw�aj�ce si� ku ko�cowi cia�o, pokryte bardzo drobn�
�usk� i pozbawione p�etwy odbytowej, ogonowej oraz p�etw brzusznych; p�etwa
grzbietowa zajmuje prawie ca�y grzbiet; oczy s� ma�e, p�cherz p�awny s�u�y jako
dodatkowy narz�d oddychania. G. osi�ga 5 m d�ugo�ci. W wieku dojrza�ym �ywi si�
rybami. Przed z�o�eniem ikry buduje z ro�lin p�ywaj�ce gniazdo, do kt�rego samica
sk�ada ok. 1000 ziarn ikry wyj�tkowo du�ych rozmiar�w (ok. 10 mm �rednicy). Samiec
pilnuje ikry, a tak�e larw do czasu wessania si� p�cherzyka ��tkowego oraz
znikni�cia skrzeli zewn�trznych. G. wyst�puje w Nilu i w rzekach zachodniej Afryki.
Zasiedla g��bokie, spokojne wody. Ma smaczne mi�so i w wielu rejonach swego
wyst�powania bywa spo�ywany przez tubylc�w. [H.R.]
gymnotowce (Gymnotoi�lei) - podrz�d z rz�du -Aarpiokszta�tnych, obejmuj�cy 4
rodziny z ponad 35 gatunkami. Maj� cia�o wyd�u�one, w�gorzowate, u wielu gatunk�w
nagie; brak im p�etw brzusznych, a u cz�ci gatunk�w tak�e grzbietowej i ogonowej;
p�etwa odbytowa jest bardzo d�uga i dzi�ki specjalnemu umi�nieniu stanowi g��wny
narz�d ruchu post�powego;
cech� charakterystyczn�, wyr�niaj�c� g. od innych karpiokszta�tnych, stanowi
przesuni�cie otworu odbytowego w okolic� gard�a. G. zasiedlaj� wody s�odkie stoj�ce
i wolno p�yn�ce Ameryki �rodkowej i Po�udniowej, si�gaj�c na po�udnie do La Pl�ta.
Przebywanie w zbiornikach, w kt�rych cz�sto wyst�puje niedob�r tlenu, wykszta�ci�o
zdolno�� pobierania powietrza -atmosferycznego za pomoc� silnie unaczynionego
nab�onka jamy g�bowej i gardzieli. Niekt�re gatunki maj� narz�d elektryczny,
najlepiej wyra�ony u w�gorza elektrycznego. G. obejmuj� gatunki ma�e, od 20 cm
d�ugo�ci oraz wielkie, do 2 m d�ugo�ci. �ywi� si� faun� denn� i rybami. T�uste i
smaczne mi�so spo�ywa ludno�� miejscowa po wyci�ciu narz�du elektrycznego. [K.K.]
75
halibuty
H
hajdukowate, szorstniki (Holocentridae} - rodzina z rz�du --beryksokszta�tnych,
obejmuj�ca ok. 70 gatunk�w, nale��cych przewa�nie do rodzaju Holocentrus. Maj�
cia�o do�� wyd�u�one z bardzo ostrymi promieniami p�etw i szorstkimi, ktenoidalnymi
�uskami;
ostre wyrostki kostne znajduj� si� na g�owie; oczy s� wielkie i wypuk�e. H.
szczeg�lnie obficie wyst�puj� w�r�d raf koralowych (-^koralowe ryby), b�d�c
doskonale zharmonizowane jaskrawymi barwami z otoczeniem, dzi�ki czemu za dnia s�
niemal niewidoczne. Noc� �eruj� aktywnie i wtedy bywaj� po�awiane przez krajowc�w.
W tropikalnej cz�ci Atlantyku wyst�puje m.in. hajduk rdzawy (Holocentrus rufus).
[K.K.]
hajtej (Mesocottus hajtej) - gatunek z rodziny -..g�owaczowatych, jedyny
przedstawiciel rodzaju Mesocottus opisany przez B. Dybowskiego, wyst�puj�cy w
dorzeczu Amuru od �r�de� do uj�cia, oraz w rzeczkach Sachalinu. Osi�ga d�ugo�� 20
cm. W swej budowie ��czy cechy g�owaczowc�w Dalekiego Wschodu, zw�aszcza rodzaju
Trachidermus, z cechami czopog�owacza (-�-g�owaczowce Bajka�u). Z tego wzgl�du
uwa�any jest za jedno z ogniw ewolucji, jak� przechodzi�y g�owaczowce m�rz
Dalekiego Wschodu, przenikaj�ce w ubieg�ych epokach geologicznych do jeziora Baj-
ka�. [K.K.]
hakonosy (Callorhinchus) - rodzaj z rodziny Callorhinchi-
dae, z rz�du chimerokszta�t-nych (Chimaeriformes) nale��cego do podgromady ->chi-
mer. Do dzisiaj w�r�d badaczy istniej� rozbie�no�ci, czy rodzaj ten obejmuje jeden
tylko, bardzo zmienny gatunek, czy te� pi�� r�nych. Pysk h. zako�czony jest bardzo
charakterystycznym, mi�kkim, hakowatym wyrostkiem; na grzbiecie znajduj� si�
dwie p�etwy grzbietowe, pierwsza z nich - z ostrym, silnie rozwini�tym kolcem.
Najwi�kszy do tej pory z�owiony h. mia� d�ugo�� 96 cm. Przypuszcza si� jednak, �e
mog� one osi�ga� wi�ksze rozmiary, gdy� jedno ze znalezionych jaj - wed�ug
wszelkiego prawdopodobie�stwa jajo h. - mia�o d�ugo�� 42 cm. Jaja h. s� pokryte
G�owa hakonosa Callorhinchus mali
licznymi, podobnymi do w�os�w wyrostkami i tak jak jaja wi�kszo�ci rekin�w s�
prostok�tnego kszta�tu oraz maj� tward� rogow� skorupk�. H. wyst�puj� w
ch�odniejszych wodach p�kuli po�udniowej - przy wybrze�ach Ameryki Po�udniowej,
Afryki, Australii i Tasmanii. [J.M.R.]
halibuty, ku�baki (Hippoglossus, Reinhardtius) - dwa rodzaje ryb z rodziny -�-
fl�drowatych, najwi�ksze ze wszyst-

heterotis______________
kich p�astug. H. od�ywiaj� si� g��wnie dorszowatymi, gromadnikami oraz wi�kszymi
bezkr�gowcami. B�d�c bardziej aktywne od innych p�astug, u-ganiaj� si� za zdobycz�
p�yn�c falistymi ruchami ca�ego
Kolejne postacie larw halibuta (A, B, C). W trakcie rozwoju pierwotna dwuboczna
symetria cia�a ulega coraz wi�kszemu zniekszta�ceniu
cia�a z g��bi a� do powierzchni oceanu. S� bardzo p�odne. Na przyk�ad h. atlantycki
i pacyficzny sk�adaj� w jednym miocie do 3,5 min ziarn ikry. Mi�so ich jest wyborne
w smaku, zawiera ok. 5% t�uszczu oraz znaczne ilo�ci witaminy A 4 D, Bywa spo�ywane
przewa�nie �wie�e, mro�one i w�dzone. H. wyst�puj� w p�nocnym Atlantyku i Pacyfiku.
H. atlantycki (Hippoglossus
Halibut atlantycki
hippoglossus) mo�e osi�ga� 4,7 m d�ugo�ci i 3 t ci�aru. Ma cia�o pokryte drobn�
�usk�, owalnie wyd�u�one, g�ow�
___________________76
ma�� oraz z�by na obu szcz�kach. Barwa strony ocznej (prawej) jest intensywnie
szarobrunatna, �lepej - bia�a. H.a. zasiedla p�nocny Atlantyk od Zatoki Biskajskiej
do po�udniowej Norwegii oraz okolice wybrze�y ameryka�skich. W wodach pacyficznych
zast�puje go h. pacyficzny (Hippoglossus hippoglossus stenole-pis), mniejszy,
osi�gaj�cy 2,5 m d�ugo�ci i 350 kg ci�aru. Podgatunek ten gra 'znaczn� rol� w
rybo��wstwie USA, Kanady, ZSRR i Japonii. W wodach europejskich (g��wnie przy
wybrze�ach Grenlandii i Islandii) wyst�puje h. czarny (Rein-hardtius
hippoglossoides) o niemal czarnej barwie strony ocznej i niewiele ja�niejszej
strony �lepej. Osi�ga on 1,2 m d�ugo�ci. W Pacyfiku, od Morza Beringa do Morza
Japo�skiego, zast�puje go Reinhardtius hippoglossoides matsuu-rae. [K.K.]
heterotis (Heterotis niloticus) - gatunek z rodziny Osteoglossidae, z rz�du -i-
�ledziokszta�tnych. Ma cia�o mocno sp�aszczone bocznie, pokryte du�ymi �uskami;
p�etwa grzbietowa jest przesuni�ta do ty�u i znajduje si� nad p�etw� odbytow�;
p�cherz p�aw-ny s�u�y jako dodatkowy narz�d oddychania. H. osi�ga 75 cm d�ugo�ci.
�ywi si� prawdopodobnie bezkr�gowcami. Rodzice przejawiaj� trosk� o potomstwo.
Buduj� w okresie rozrodu z ro�lin wodnych p�ywaj�ce gniazdo o �rednicy ok. 12 cm,
znajduj�ce si� na g��boko�ci ok. 6 cm pod powierzchni� wody. Pilnuj� ikry, a
nast�pnie larw, kt�re wyl�gaj� si� po dwu dniach od momentu z�o�enia jaj. � Larwy
maj�ce skrzela
77
ichtiologia
zewn�trzne (-oskrzela) znajduj� si� w gnie�dzie do osi�gni�cia 3 cm d�ugo�ci. H.
wyst�puje w Afryce zwrotnikowej, Ameryce Po�udniowej, Australii i na Archipelagu
Malajskim. �yje w rzekach i jeziorach, a na p�ytkie i zabagnione rozlewiska
wychodzi tylko podczas rozrodu. Ma lokalne znaczenie gospodarcze. [H.R.]
histrion -^sargassowa rybka.
hokej�wka (Thayeria boehikei) - gatunek z rodziny ->k�sa
czowatych. Ma grzbiet br�zowy, a brzuch srebrzysty; od pokrywy skrzelowej a� do
ko�ca dolnego p�ata p�etwy ogonowej biegnie wzd�u� cia�a, po obu jego stronach,
ciemna, prawie czarna smuga. H. osi�ga 9 cm d�ugo�ci. Jest wszystko�erna. Wyst�puje
w dorzeczu Amazonki; cz�sto bywa hodowana w akwariach. Rozmna�a si� �atwo w
temperaturze od 24� do 28�C, w wodzie mi�kkiej i lekko zakwaszonej. [J.M.R.]
hybryd -i-bastard.
ichtiofauna - zesp� wszystkich gatunk�w ryb, wyst�puj�cych w okre�lonym zbiorniku
wodnym lub na okre�lonym obszarze danego zbiornika wodnego. [J.M.R.]
ichtiologia - ga��� zoologii, obejmuj�ca ca�okszta�t wiedzy o rybach, ich biologii,
systematyce, ekologii, morfologii, fizjologii, zoogeografii i paleontologii.
Pocz�tki i. datuj� si� od Arystotelesa (384-322 p.n.e.), kt�ry opisa� ok. 116
gatunk�w ryb, uwzgl�dniaj�c cz�ciowo ich budow� i biologi�. Nast�pne stulecia nie
wzbogaci�y w zasadzie niczym wiedzy ichtiologicznej i dopiero w. XVI, okres
wielkich odkry� geograficznych, wnosi sporo o�ywienia w dzia�alno�� badawcz�
dotycz�c� ryb. Pojawia si� szereg oryginalnych prac. P. Belon (1517-1575) w De
aquatilibus libri duo opisuje 110 gatunk�w ryb, klasyfikuj�c je wed�ug cech budowy
szkieletu, liczby ko�czyn i sposob�w rozmna�ania si�. W�och
H. Salviani (1514-1572) w pracy A�uatiiium animalium historia opisuje 92 gatunki
ryb W�och, zamieszcza ich szczeg�owe rysunki. Francuz G. Rondelet (1507-1566) w
swej Libri de piscibus mari-�nis opisa� i narysowa� z wieloma szczeg�ami
anatomicznymi 200 gatunk�w ryb morskich, g��wnie �r�dziemnomorskich, oraz 50
europejskich gatunk�w s�odkowodnych. J. Ray (1628-1705) i F. Willoughby (1635-1672)
publikuj� H�storiae piscium libri �uattuor. Ta ostatnia pozycja by�a prze�omowym
momentem w rozwoju systematyki zoologicznej. Zosta�a w niej wprowadzona ju�
cz�ciowo nomenklatura dwuimienna. System Raya (Willoughby zmar� wcze�niej, przed
opracowaniem systematyki ryb) pod wieloma wzgl�dami okaza� si� lepszy od
p�niejszego systemu Linneusza. Oparty by� on w znacznej mierze na anatomii
wewn�trznej. Ray rozpatrzy� i opisa� ��cznie ok. 420 gatunk�w ryb.

ichtiologia______
Now� z kolei epok� w rozwoju i. rozpoczyna Szwed, przyjaciel Linneusza, P. Artedi
(1705-1735). Nazwano go ojcem i. W ci�gu kr�tkiego �ycia wykona� on olbrzymi�
prac�. Sprecyzowa� wyra�nie poj�cie gatunku i odmiany oraz po��czy� gatunki w
rodzaje, daj�c im oddzielne nazwy. Og�em opisa� bardzo dok�adnie 47 rodzaj�w i 230
gatunk�w ryb. Podane przez niego nazwy rz�d�w s� powszechnie u�ywane do naszych
czas�w. Jego pozostawiona w r�kopisie praca, Ichthyologia, zosta�a wyko�czona,
uzupe�niona i opublikowana przez Linneusza w 1738. K. Linneusz (1707-
-1778) dopiero w X wydaniu (1758) swej Systema Naturae, uwa�anej w systematyce
zoologicznej za podstaw�, zmieni� system Artediego. Wprowadzi� powszechnie do
systematyki zoologicznej nomenklatur� podw�jn�. Opisa� 2600 gatunk�w ryb. Po raz
pierwszy wydzieli� z ryb wieloryby, ��cz�c je ze ssakami. Pr�by dalszego
udoskonalenia systematyki ryb dokonywali dalej P. Forskal (1744-1822), P.S. Pallas
(1741-
-1811), A. Risso (1777-1845) i S. Rafinesque (1783-1840). Na trwa�e zapisa�y si�
te� w i. nazwiska: M.E. Blocha (1723-1799), B.G.E. Lacepede'a (1756-1825), G.
Cuviera (1769-
-1832) i A. Valenciennes'a (1794-1865).
Pierwsze wiadomo�ci o rybach w�d Polski zawdzi�czamy J. D�ugoszowi (1415-1480),
kt�ry w swej Chorographia Regni Poloniae wymienia niekt�re gatunki ryb,
charakterystyczne dla pewnych rzek i jezior. Jednak pocz�tki i. w Polsce jako nauki
datuj� si� dopiero od prac J. Jonstona (1603-
-1673), zwanego tak�e Janem z Szamotu�, oraz prac J.T.
___________________78
Kleina (1685-1759), kt�ry w swym pi�ciotomowym dziele po�wi�conym rybom obszernie
wy�o�y� ich systematyk�, uwa�an� nawet swego czasu za doskonalsz� od linneuszow-
skiej. W pracy z 1721 r. i w wydanej ju� po�miertnie w 1742 r. ks. G. Rz�czy�ski
(1664-1737) podaje fizjografi� ryb Polski i spis wyst�puj�cych gatunk�w. K. Kluk
(1739-1796) w opracowaniu ichtiofauny rzek i jezior polskich oraz Ba�tyku
k�adzie g��wny nacisk na gospodark� ryback�. W 1822 r. F.P. Jarecki (1790-1865)
ulepsza systematyczny uk�ad ryb Linneusza. Zasadniczy jednak rozw�j i. w Polsce
rozpoczyna si� dopiero w drugiej po�owie XIX w. A. Wa�ecki (1815-
-1897), nazwany "ojcem polskiej ichtiologii", publikuje w 1863 i 1864 r. Materia�y
do fauny ichtiologicznej kraju i Systematyczny przegl�d ryb krajowych. Zwraca uwag�
na konieczno�� wprowadzenia do bada� zoogeograficznych nowych metod. W tym samym
mniej wi�cej czasie (1862) B. Dybowski (1833-1930) wydaje swe studia systematyczne
nad rodzin� karpiowatych Inflant;
w latach 1868-1875 na zes�aniu prowadzi badania fauny ryb Bajka�u oraz dorzecza
Amuru. Szczeg�lne zas�ugi po�o�y� Dybowski dla poznania endemicznych gatunk�w baj-
kalskich. M. Nowicki (1824-
-1890) stwarza racjonalne podstawy gospodarki rybnej, opracowuje fizjografi�
ryback� kraju. Sz. Syrski (1829-
-1882) zajmuje si� anatomi� ryb, wykrywaj�c narz�dy rozrodcze samc�w w�gorzy. Du�e
zas�ugi dla poznania anatomii ryb ma te� J. Nusbaum-Hilarowicz (1859-1917) i jego
szko�a. Po kr�tkim zastoju bada�
79
iglicznie
ichtiologicznych na pocz�tku XX w. nast�puje ponowny ich rozw�j w latach
mi�dzywojennych i p�niejszych. W�wczas du�y wk�ad do i. wnie�li zmarli niedawno F.
Staff (1885-1965) i St. Sakowicz (1895-1969). Po drugiej wojnie �wiatowej badania
te kontynuowane s� w Polsce bardzo intensywnie w wielu kierunkach. Powstaje szereg
o�rodk�w naukowobadawczych (m.in. Morski Instytut Rybacki w Gdyni, Instytut
Zoologiczny w Warszawie, Zak�ad Biologii W�d w Krakowie, Instytut Rybactwa
�r�dl�dowego w Olsztynie) z wieloma plac�wkami rozsianymi po wielu miastach Polski.
Prowadz� one szeroko zakrojone, perspektywiczne badania, m.in. tak�e z zakresu i.
stosowanej. I. stosowana jest to dzia� ichtiologii obejmuj�cy gospodark� rybn�, a
zajmuj�cy si� biologi� rozrodu ryb, ich rozwojem, wzrostem, ustalaniem okres�w
ochronnych, aklimatyzowaniem nowych gatunk�w ryb u�ytkowych, zwalczaniem
paso�yt�w, chor�b ryb itd. I. stosowana zajmuje si� tak�e naukowymi podstawami
szeregu czynno�ci gospodarczych, jak zarybianie zbiornik�w starych i nowo
powstaj�cych oraz t�pienie tzw. chwastu rybiego, stanowi�cego konkurencj� pokarmow�
dla innych gatunk�w ryb. [J.M.R.]
idiakanty (Idiacanthus) - rodzaj z rodziny Idiacanthidae, z podrz�du -�-
w�orowc�w. Wykazuj� wyra�ny dymorfizm p�ciowy: u samc�w osi�gaj�cych 4 cm d�ugo�ci
przew�d trawienny ulega zanikowi, szcz�ki pozostaj� bezz�bne, a na g�owie rozwija
si� d�ugi wyrostek opatrzony narz�dem �wietlnym. Samice dochodz� do 27 cm d�ugo�ci.
U i. nie stwierdzono paso�ytowania na samicach, jak to ma miejsce u matronicowc�w.
Samce prawdopodobnie gin� po kopulacji. W warunkach cz�stych niedobor�w pokarmu w
batypelagialu stanowi to maksymalne przystosowanie do zachowania gatunku. Larwy
i. maj� s�upkowa�o oczy, umieszczone na wyd�u�onych podstawach, i s� tak odmiennego
wygl�du, �e opisano je jako odr�bny rodzaj - Stylophthalmus. Przebywaj� one
gromadnie i na mniejszych g��boko�ciach ni� osobniki doros�e. I. wyst�puj� w wodach
wszechoceanu stref umiarkowanych i gor�cej. [K.K.]
iglicznie (Syngnathus) - rodzaj z rodziny ->igliczniowatych, obejmuj�cy ok. 50
gatunk�w. Maj� rurk� g�bow� z boku �cie�nion� z otworem g�bowym skierowanym ku
g�rze. Cia�o przewa�nie zielone upodabnia si� do barwy glon�w, w�r�d kt�rych
przebywaj� poszczeg�lne gatunki. Pokarm i rozr�d jak u wszystkich igliczniowatych.
Torba l�gowa samca nie jest ca�kowicie zamkni�ta, lecz pozostaje w niej pod�u�na
szczelina. M�ode wydostaj� si� z torby osi�gn�wszy wielko�� 2 do 3 cm. Doros�e
osobniki dochodz� do d�ugo�ci 30 cm, przy czym samiec jest mniejszy od samicy. I.
wyst�puj� we wszystkich morzach strefy gor�cej i umiarkowanych. Syngnathus typhle
jest pospolita w�r�d zaro�li podwodnych strefy przybrze�nej Europy od Morza
Czarnego po p�nocn� Norwegi�. W Ba�tyku spotyka si� j� zw�aszcza na ��kach
podwodnych Zatoki Puckiej i w�r�d obro�ni�tych glonami urz�dze� pod

iglicznioksztahnc
80
wodnych. Jednym z bardziej oryginalnych gatunk�w i. jest i. sargassowa (Syngnathus
pe-lagicus) � Morza Sargassowe-go doskonale harmonizuj�ca
Iglicznia Syngnathus typhle
br�zowawozielon� barw� z licznymi ciemniejszymi plamami na ciele z barw�
gronorost�w. Ma ona liczne wypustki sk�rne, upodobnione do strz�p�w plech tych
glon�w. [K.K.]
iglicznioksztaitne (Syngnathi-formes) - rz�d ryb z nadrz�du -^ko�cistych, maj�cy
wsp�lnych przodk�w z cierni-kokszta�tnymi. Obejmuje 6 rodzin, m.in. igliczniowate,
rure-cznicowate, fistulkowate i be-ka�niki. I. maj� pysk wyci�gni�ty w rurk� z
ko�cowym otworem g�bowym, a skrzela w postaci p�dzelk�w lub p�czk�w, sk�d wywodzi
si� dawna ich nazwa - p�dzloskrzel-ne (Lophobranchii); pierwsze 2 do 6 kr�g�w
z��czone s� nieruchomo; p�cherz p�awny jest zamkni�ty. Przedstawiciele i. to ryby
przewa�nie morskie, literalne, rzadziej pelagiczne lub s�odkowodne. [K.K.]
igliczniowate (Syngnathidae) - rodzina z rz�du -i-igliczniokszta�tnych.
Przedstawiciele jej maj� cia�o wysmuk�e, w�ykowate lub skr�cone w kszta�cie konika
szachowego, pokryte pancerzem sk�rnym utworzonym przez �ci�le do siebie
przylegaj�ce p�ytki kostne; pysk jest wyci�gni�ty w rurk�; brak p�etwy brzusznej, a
u niekt�rych gatunk�w tak�e ogonowej i odbytowej; z obu bok�w g�owy wyrastaj� po 4
p�dzlowate skrzela. I. s�abo p�ywaj� i przebywaj� w strefie literalnej, w�r�d
zaro�li glo / n�w morskich, do kt�rych przyczepiaj� si� chwytnymi ko�cami ogon�w.
Wykazuj� wysoki stopie� mimetyzmu w upodobnieniu si� do glon�w, w�r�d kt�rych �yj�,
przyjmuj�c nie tylko ich barw� ze wszystkimi odcieniami, ale �wyr-twarzaj�c nawet
wypustki sk�rne, upodobnione do plech. Od�ywiaj� si� planktonem i zawieszonymi w
wodzie substancjami organicznymi, kt�re wch�aniaj� wraz z wod� sposobem pipetkowym
przez rurk� g�bow�. W przebiegu ewolucji wytworzy�y si� u przedstawicieli tej
rodziny swoiste przystosowania morfologiczne, fizjologiczne i etologiczne w zwi�zku
z obyczajami godowymi i opiek� nad potomstwem. Funkcje macierzy�skie przej��
ca�kowicie samiec, u kt�rego w okresie tar�owym wytwarzaj� si� w cz�ci ogonowej
fa�dy sk�rne, tworz�ce mniej lub bardziej zamkni�t� torb� l�gow�. We wn�trzu torby
powstaje obficie unaczy-niona wy�ci�ka nab�onkowa, kt�ra zabezpiecza jajom i larwom
wymian� gazow�. Po skomplikowanym ta�cu godowym samiec i samica splataj� si� w
�semk� w pozycji pionowej, przy czym samica wk�ada wyd�u�on� jak pok�ade�ko
brodawk� p�ciow� do torby samca, sk�ada jaja, kt�re zostaj� natychmiast
zap�odnione. U nie wytwarzaj�cej torby l�gowej w�ynki samica przykleja ikr� wprost
do sk�ry samca. Po ok. 4 tygodniach wyklute m�ode, kt�re ju� we -ssa�y p�cherzyk
��tkowy, zaczynaj� gwa�townie rozpycha� torb�, w czym samiec pomaga gwa�townymi
skurczami cia�a. Wreszcie torba p�ka i potomstwo rozpoczyna samodzielne �ycie.
Przedstawiciele rodziny
81
jaskiniowe ryby
i. obejmuj�cej wiele rodzaj�w, gatunk�w i ras, wyst�puj� w litera�u m�rz strefy
gor�cej i umiarkowanej ca�ego wszech-oceanu. Z bardziej znanych gatunk�w nale�� tu:
iglicznie, w�ynki i p�awikoniki. Wszystkie one wykazuj� r�ne stadia ewolucyjnej
adaptacji do swego �rodowiska i funkcji rozrodczych. [K.K.]
ikra - kom�rki jajowe ryb. I. nazywa si� te� niekiedy jaja pewnych wodnych
stawonog�w, mi�czak�w i szkar�u-pni. Pojedyncza kom�rka jajowa sk�ada si� z otoczki
jajowej, plazmy, j�dra i ��tka, przy czym najwi�ksz� zmienno�ci� odznaczaj� si�
otoczka jajowa i ��tko. Od otoczki zale�y kszta�t jaja oraz jego twardo��, od ��tka
- wielko�� jaja. Najwi�ksze jaja spotyka si� u spodoustych. Wymiary jaj niekt�rych
gatunk�w p�aszczek wynosz� 180 X X 140 mm (dla por�wnania: jajo strusia - 150X130
mm, �ososia 6 mm �rednicy, karasia l mm, barweny 0,8 mm). Wi�kszo�� ryb sk�ada i.
ci�sz� od wody, opadaj�c� na dno (i. demersalna), inne, zwykle morskie gatunki
- i. unosz�c� si� swobodnie w wodzie (i. pe-lagiczna), jeszcze inne - i. kleist�,
przyczepiaj�c� si� do ro�lin lub do pod�o�a. I. bywa rozproszona (sk�adana w
osobnych, nie sklejaj�cych si� ze sob� ziarnach) lub te� zlepiona �luzem w grudki,
sznury itp. I. jesiotrowatych (czarna) i niekt�rych gatunk�w �ososi (czerwona) jest
surowcem do otrzymywania kawioru. [J.M.R.]
ikrzak -�tarlaki. ikrzyca ->tarlaki.
iwasi -^sardynki.
jadowite ryby - grupa gatunk�w ryb mog�cych spowodowa� zatrucie innych organizm�w
przez wstrzykni�cie im jadu za pomoc� z�b�w, kolc�w lub innych wyrostk�w cia�a.
Trucizna wydzielana przez j.r. bywa niebezpieczna nawet dla cz�owieka (literatura
ich-tiologiczna odnotowa�a kilka przypadk�w zatru� �miertelnych w�r�d ludzi). J.r.
wyst�puj� zar�wno w wodach s�odkich, g��wnie w Ameryce Po�udniowej, jak i w
s�onych. Gatunki morskie s� bardziej niebezpieczne. Nale�� do nich przedstawiciele
rodzin ogo�-czowatych, szczecioz�b�w, ostroszowatych oraz skorpenowatych. Mi�so
wielu j.r. jest
bardzo smaczne, bez w�a�ciwo�ci truj�cych. Zob. te�: truj�ce ryby. [J.M.R.]
jajoryb -�-z�ota rybka. japo�czyk -�kara� srebrzysty.
jaskiniowe ryby (Amblyopsi-dae) - rodzina z rz�du -s-kar-pie�cokszta�tnych,
obejmuj�ca znaczn� liczb� gatunk�w ryb �yj�cych g��wnie w jaskiniach. Ich cech�
charakterystyczn� jest przesuni�cie otworu p�ciowego w okolic� gard�a; niekt�re
maj� wprawdzie male�kie, ale dobrze rozwini�te oczy, inne zachowuj� wzrok tylko w
okresie larwalnym, p�niej oczy zarastaj� b�on�;

jask�czy ogon
82
wiele gatunk�w wykszta�ci�o dodatkowe narz�dy zmys��w (g��wnie dotyku) w postaci
d�ugich, ruchomych w�sik�w. J.r. osi�gaj� w zale�no�ci od gatunku 5 do 12 cm
d�ugo�ci. S� jajo�yworodne. Zamieszkuj� wody Stan�w Zjednoczonych A.P. Gatunki
�yj�ce w wodach bagnistych (na terenach Wirginii i Florydy) zachowuj� zwykle oczy i
ubarwienie cia�a, natomiast �yj�ce w jaskiniach (w stanach: Ten-nesee, Illinois i
Missouri) s� �lepe, maj� bia�� sk�r�, przez kt�r� prze�wiecaj� narz�dy wewn�trzne.
[J.M.R.]
jask�czy ogon -^z�ota rybka
jazgarz (Acerina cernua) - gatunek z rodziny -i-okoniowatych. Barwa jego cia�a jest
szarozielona z wyra�nie ciemniejszym grzbietem i ja�niejszym brzuchem; grzbiet i
boki cia�a oraz p�etwy grzbietowe i ogonowe s� usiane ciemnymi, drobnymi plamkami.
J. zazwyczaj osi�ga d�ugo�� 10 do 15 cm i ci�ar 20 do 50 g; w bardzo sprzyjaj�cych
warunkach mo�e dorasta� do 30 cm, a w wodach Syberii spotykano nawet okazy 50-
centymetrowe. Zamieszkuje dobrze natlenione, �r�dl�dowe wody stoj�ce i p�yn�ce oraz
wody s�onawe. Prowadzi najcz�ciej stadny tryb �ycia w pobli�u dna. Dojrzewa p�ciowo
w drugim roku �ycia. Trze si� w kwietniu i maju. Sk�ada 30 ty�. do 200 ty�. ziarn
ikry, z kt�rej l�gn� si� m�ode po 5 lub 6 dniach. Pocz�tkowo j. �ywi si�
planktonem, p�niej faun� denn� (ma�ymi mi�czakami i skorupiakami) oraz ikr� i
narybkiem innych gatunk�w. J. wyst�puje w p�nocnej i �rodkowej Europie po p�nocno-
wschodni� Francj� i po�udnio
wowschodni� Angli� (brak go w Szkocji i Irlandii), w Europie wschodniej, w rzekach
Syberii z wyj�tkiem dorzecza Amuru oraz w zlewisku Morza
Jazgarz
Czarnego; w Polsce jest wsz�dzie pospolity. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze.
Traktowany jest jako uci��liwy chwast rybi i nie podlega ochronie. W rzekach
wpadaj�cych do p�nocnej cz�ci Morza Czarnego i Azowskiego wyst�puje pokrewny
gatunek, zwany sirotk� (Acerina aceri-na), osi�gaj�cy d�ugo�� 20 cm. Biologia tego
gatunku jest bardzo zbli�ona do biologii j. Sirotk� nie ma znaczenia gospodarczego.
[J.M.R.]
jazgarz chi�ski -�aucha.
jaz (Leuciscus idus) - gatunek z rodzaju -^-jelc�w. Ma cia�o lekko sp�aszczone
bocznie, wysokie; ma�a g�owa posiada niewielki otw�r g�bowy ko�cowy; z�by gard�owe
wyst�puj� w dw�ch szeregach.
Jaz
Ubarwienie grzbietu i cz�ciowo bok�w cia�a jest ciemne, stalowogranatowe, a brzuch
srebrzysty; p�etwy brzuszne i
83
jelec syberyjski
odbytowe s� czerwone. Znana jest odmiana j. o pomara�czowoz�otym zabarwieniu, zwana
o r f �. D�ugo�� cia�a nie przekracza zwykle 50 cm, a waga - 1,2 kg; rzadko
trafiaj� si� okazy wi�ksze, dochodz�ce do 1 m i wagi 8 kg. J. �ywi si� faun� denn�,
czasem ro�linami. Rozr�d odbywa w marcu lub kwietniu przy bardzo niskiej jeszcze
temperaturze wody (od 7� do 8�C); trwa on do 10 dni. Ikra przykleja si� do
zesz�orocznej ro�linno�ci, do li�ci i ga��zi znajduj�cych si� w wodzie. J.
wyst�puje w �rodkowej i wschodniej Europie oraz na Syberii. Na og� przebywa w
rzekach, w wodzie zimnej i czystej. Do jezior i rozlewisk rzecznych wst�puje na
tar�o. W Polsce wyst�puje we wszystkich wi�kszych rzekach oraz w jeziorach
mazurskich i augustowskich. Ma tylko niewielkie znaczenie gospodarcze. [H.R.]
jaz amurski -^czebak amurski.
jednoplamek (Phalloceros cau-dimaculatus) - gatunek z rodziny ->pi�kniczkowatych.
Ma ubarwienie grzbietu i bok�w jasnooliwkowozielone, a brzuch srebrzysty. Samica
osi�ga d�ugo�� 6 cm, samiec - 3,5 cm. J. jest gatunkiem jajo�yworodnym,
wszystko�ernym. Zamieszkuje po�udniowowschodnie obszary Ameryki Po�udniowej. Bywa
hodowany w akwariach, tak�e w Polsce. W akwariach najpowszechniej spotyka si�
wieloplamk� (Phalloceros caudimaculatus reticu-latus). Znaczna cz�� cia�a u tego
podgatunku jest pokryta czarnymi plamami. Znana jest tak�e odmiana z�ota j.
[J.M.R.]
jelce (Leuc�scus) - rodzaj z rodziny -Aarpiowatych. Obejmuje ok. 25 gatunk�w (z
licznymi podgatunkami), zamieszkuj�cych rzeki i jeziora Europy i Azji. W Ameryce
P�nocnej �yje kilka pokrewnych rodzaj�w, zaliczanych dawniej do
europejskoazjatyckich jelc�w. Zob. te�: kle�, jelec, jelec syberyjski, jaz, czebak
amurski, ugaj. [H.R.]
jelec (Leuciscus leuciscus) - gatunek z rodzaju -jelc�w. Ma cia�o lekko sp�aszczone
bocznie, wyd�u�one, otw�r g�bowy dolny, a z�by gard�owe w dwu szeregach; p�etwa
odbytowa wykazuje lekkie wci�cie. Ubarwienie grzbietu jest o�owianosrebrzyste, a
bok�w srebrzyste; p�etwy brzuszne i odbytowa s� ��tawe. J. maksymalnie osi�ga 28 cm
d�ugo�ci i 250 g ci�aru; najcz�ciej spotyka si� okazy o d�ugo�ci 15 do 20 cm i
wadze do 150 g. J. �ywi si� ro�linami, drobnymi bezkr�gowcami dennymi i czasem ikr�
innych ryb. Odbywa rozr�d w kwietniu, przy temperaturze wody ok. 8�C, w szybko
p�yn�cej wodzie. Ikra przykleja si� do kamieni. J. wyst�puje w �rodkowej i
wschodniej Europie. �yje w g�rnym i �rodkowym biegu rzek, w miejscach o szybkim
pr�dzie. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
jelec syberyjski (Leuciscus leuciscus baicalensis) - podgatunek ->jelca. Jest
nieco wi�kszy od jelca, dochodzi bowiem do 33 cm d�ugo�ci. Stanowi jedn� z
najpospolitszych ryb Syberii. Zasiedla rzeki od Obu na zachodzie do Ko�ymy na
wschodzie (w kt�rych wyst�puje od g�rnego ich biegu prawie po uj�cie), a tak�e du�e
jeziora z czyst� wod�, takie jak Bajka�, Zajsan i in. Na Syberii ma dosy� powa�ne

jesiotr zachodni
84
znaczenie gospodarcze. Po raz pierwszy zosta� opisany przez B. Dybowskiego. [H.R.]
jesiotr zachodni (Acipenser sturio} -- gatunek z rodzaju -^jesiotr�w. Ubarwienie
jego jest szarobrunatne na grzbiecie, srebrzystoszare po bokach i bia�awe od spodu.
J.z. to najwi�ksza ryba spotykana w wodach Polski. Osi�ga d�ugo�� 4 m i ci�ar 300
kg. Na tar�o wchodzi do rzek, niekiedy bardzo daleko od uj�cia. Odbywa je od
kwietnia do ko�ca sierpnia, na twardym gruncie, przy wartkim pr�dzie, w miejscach
g��bokich i ch�odnych. Ikra j.z. jest do�� drobna, o �rednicy ziarna 2 do 3 mm,
ciemnobrunatna, sk�adana w liczbie 800 ty�. do 2500 ty�. ziarn, co stanowi ok. 1/5
wagi cia�a matki. Okres wyl�gu trwa w zale�no�ci od temperatury od 3 do 6 dni. Po
tarle j.z. wracaj� do morza, a za nimi pod��a narybek, kt�ry przebywa nast�pnie w
morzu (samce od 9 do 16 lat, samice od 16 do 18 lat) a� do osi�gni�cia dojrza�o�ci
p�ciowej. J.z. �ywi si� faun� denn�, wygrzebuj�c j� z mi�kkiego pod�o�a za pomoc�
ryja; podstawowym pokarmem s� robaki, mi�czaki, skorupiaki, czasem drobne rybki
(dobijaki) i larwy owad�w. J.z. b�d�c ryb� w�drown� sp�dza wi�ksz� cz�� �ycia w
przybrze�nej
Jesiotr zachodni
strefie m�rz. Rozsiedlony jest u europejskich wybrze�y Atlantyku od Morza Czarnego
przez Adriatyk, Morze �r�dziemne a� po Przyl�dek P�nocny oraz w ca�ym Ba�tyku;
spotykany jest te� u wybrze�y ameryka�skich od Zatoki Hudsona po Karolin� P�nocn�.
W Polsce, gdzie jest jedynym przedstawicielem ganoi-d�w chrzestnych, wyst�puje
obecnie bardzo rzadko. Pojedyncze okazy trafiaj� si� w przyuj�ciowym rejonie Odry
oraz w Zatoce Gda�skiej, sk�d wchodz� do Wis�y, a z niej sporadycznie do jej
dop�yw�w - Narwi, Sanu i Dunajca. J.z. jest gatunkiem wymieraj�cym w wyniku
zaistnia�ych niekorzystnych dla jego �ycia zmian �rodowiska oraz w wyniku
k�usowniczych po�ow�w, prowadzonych ze wzgl�du na jego wielkie walory konsumpcyjne
(doskona�e mi�so i kawior). W Polsce j.z. znajduje si� pod ca�kowit� ochron�.
[J.M.B.]
jesiotrowate (Acipenseridae) - rodzina z rz�du jesiotrokszta�t-nych
(Acipenseriformes), kt�ra wraz z wios�onosami stanowi jedynych �yj�cych
przedstawicieli nadrz�du -^ganoid�w chrzestnych. J. znane s� od g�rnej kredy.
Nale�y do nich kilka rodzaj�w (m.in. jesiotry i �opatonosy) z ok. 20 gatunkami.
Cia�o j. jest wyd�u�one, walcowate, prawie okr�g�e w przekroju poprzecznym; pokrywa
je 5 rz�d�w tarczek kostnych; g�owa ca�kowicie pokryta p�ytkami kostnymi bywa
wyci�gni�ta w ryj, czasami bardzo d�ugi; otw�r g�bowy umieszczony na spodniej cz�ci
g�owy zaopatrzony jest w mi�siste wargi i wysu-walne szcz�ki, pozbawione u
doros�ych okaz�w z�b�w; przed otworem g�bowym wyrastaj� cztery w�siki; wyst�puje
pojedyncza p�etwa grzbietowa, przy czym jest ona przesuni�ta daleko ku ty�owi;
pierwszy promie� w p�etwach piersiowych ma kszta�t silnego kol-
85
jordanelka
ca; p�etwa ogonowa jest typu heterocerkalnego; struna grzbietowa zachowuje si�
przez ca�e �ycie; w jelicie wyst�puje zastawka spiralna, a w sercu sto�ek t�tniczy.
J. maj� barw� oliwkowozielon�, szaraw� lub br�zowaw� na grzbiecie i prawie bia�� na
brzuchu, a u m�odych okaz�w wyst�puj� czasami ciemne plamy. J. osi�gaj� d�ugo��
kilku metr�w i ci�ar do 1500 kg. Do�ywaj� do�� s�dziwego wieku ok. 100 lat.
Prowadz� denny tryb �ycia. Od�ywiaj� si� g��wnie bezkr�gowcami. Dojrza�o�� p�ciow�
uzyskuj� na og� w wieku 4 do 8 lat, niekt�re gatunki w wieku 15 do 18 lat. Ikr�
sk�adaj� w rzekach, w liczbie do kilku milion�w jaj. Zamieszkuj� morskie, s�odkie i
s�onawe wody Europy, p�nocnej Azji i Ameryki P�nocnej. S� bardzo cenione z
gospodarczego punktu widzenia. Maj� mi�so niezwykle smaczne i delikatne. Z ich ikry
wyrabia si� czarny kawior, a p�cherz p�awny s�u�y do wyrobu kleju. W Polsce
wyst�puje jeden gatunek j. - jesiotr zachodni. Do bardziej znanych gatunk�w j.
nale�y bie�uga i ka�u-ga. [J.M.R.]
jesiotry (Acipenser) -' rodzaj z rodziny ->jesiotrowatych, obejmuj�cy 16 gatunk�w.
0-si�gaj� do kilku metr�w d�ugo�ci i ci�ar do kilkuset kilogram�w. Najwi�kszym
gatunkiem jest j. ameryka�ski (Acipenser transmontanus), rozprzestrzeniony w
wodach Ameryki P�nocnej - od Alaski do Kalifornii - i osi�gaj�cy ci�ar 800 kg.
Najmniejsze wymiary posiada j. kr�tkonosy (Acipenser hrevi-rostris), wyst�puj�cy
wzd�u� atlantyckich wybrze�y Ameryki P�nocnej - od Nowego Brunszwiku w Kanadzie do
Florydy; najwi�kszy z�owiony okaz tego gatunku mierzy� 89,9 cm d�ugo�ci, a
najci�sze okazy osi�gaj� ci�ar kilku kilogram�w. J. sachali�ski (Acipenser
medirostris) zamieszkuje p�nocne rejony ameryka�skiego i azjatyckiego wybrze�a
Oceanu Spokojnego i dorasta do 2 m d�ugo�ci. J. rosyjski (Acipenser gueldenstaedti)
�yje w Morzu Czarnym, Azowskim i Kaspijskim i ich zlewiskach;
osi�ga d�ugo�� 2,5 m oraz ci�ar 100 kg; ma najwi�ksze znaczenie gospodarcze spo�r�d
jesiotrowatych na tym obszarze; w poszczeg�lnych zlewiskach tworzy rasy lokalne. J.
amurski (Acipenser schren-cki) zamieszkuje dorzecze Amuru; osi�ga 3 m d�ugo�ci
i ci�ar 200 kg. J. syberyjski (Acipenser baer�) zamieszkuje rzeki syberyjskie od
Obu do Ko�ymy; czasem spotyka si� go te� w Peczorze; osi�ga 2 m d�ugo�ci i ci�ar
200 kg; tworzy nieraz formy niew�drowne (w jeziorach Bajkale i Zajsanie), nie
wchodz�ce do morza. Biologia wszystkich wymienionych gatunk�w jest zbli�ona do
biologii j. zachodniego. [J.M.R.]
je��wka -rnaje�ka. j�zyczkowate -^ciosankowate.
jordanelka (Jordanella flori-dae) - gatunek z rodziny ->karpie�cowatych. Ma
ubarwienie cia�a bardzo �ywe, zie-lononiebieskie z licznymi czerwonymi plamkami,
uwydatniaj�cymi si� zw�aszcza u samc�w. Osi�ga d�ugo�� 6 cm. �ywi si� przede
wszystkim ro�linami, g��wnie glonami. Tar�o odbywa podobnie jak

kaluga
86
przedstawiciele piel�gnicowatych. Rodzice kopi� niewielkie zag��bienie w piasku,
gdzie nast�pnie zostaje z�o�ona ikra. Samiec strze�e jaj a�
do chwili wyl�gu, tzn. ok. l tygodnia. J. rozprzestrzenione s� w s�odkich wodach
Florydy; bywaj� hodowane w akwariach, tak�e u nas. [J.M.R.]
K
kaluga (Huso dauricus} - gatunek z rodziny -jesiotrowatych, blisko spokrewniony z
bie�ug�. R�ni si� od niej tym, �e przednia tarczka grzbietowa jest u niego
najwi�ksza, a w�siki nie maj� listkowatych wyrostk�w. K. osi�ga ponad 4 m d�ugo�ci.
Najwi�kszy dotychczas z�owiony okaz mierzy� 5,6 m. Ci�ar cia�a przekracza jedn�
ton�. K. jest bardziej ryb� s�odkowodn� ni� w�drown� i w morzu �yje tylko w strefie
przyuj�ciowej Amuru. Ro�nie wolniej od bie�ugi. Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w wieku
17 do 20 lat przy d�ugo�ci ok. 230 cm i ci�arze 80 do 100 kg. Samce dojrzewaj� 3 do
4 lat wcze�niej od samic. Tar�o odbywa si� w rzekach od maja do czerwca przy
temperaturze od od 12� do 14�C, na g��boko�ci 2 do 4 m, na dnie piaszczystym lub
�wirowatym. P�odno�� waha si� w granicach 600 ty�. do 5 min. ziarn ikry. Ci�ar ikry
dochodzi do 30�/o ci�aru cia�a. M�ode ka�ugi natychmiast po wyl�gu rozpoczynaj�
sp�yw w kierunku morza. W pierwszym roku �ycia �ywi� si� bezkr�gowcami, poczynaj�c
od drugiego - rybami (kielbiami, minogami, karpiami, siejami, �ososiami). Ka�uga
wyst�puje w Amurze i jego dop�ywach. Jest ceniona ze wzgl�du na doskona�e mi�so i
ikr�, z kt�rej produkuje si� czarny kawior. [J.M.R.]
kanaryjka -^ciosankowalte. kandyra ^wandelia.
kantar (Cantharus lineatus} - gatunek z rodziny -^pra�mowatych. Podobny w kszta�cie
i ubarwieniu do bopsa. Osi�ga 45 cm d�ugo�ci. Zasiedla prawie te same tereny co
bops, si�ga jednak dalej na p�noc, czasem a� do Norwegii. Ma mi�so niezbyt cenione,
u�ytkowane jak mi�so innych pra�mowatych. [K.K.]
kapelan -^gromadnik.
kaprosz (Capros aper) - gatunek z rodziny kaproszowatych (Caproidae), z rz�du -
^�piotroszokszta�tnych, blisko spokrewniony z piotroszem. R�ni si� od niego
r�owoczerwonaw� barw� cia�a, u samc�w z ciemniejszymi poprzecznymi pasami, brakiem
ciemnej plamy na bokach cia�a, serii kolczastych wyrostk�w sk�rnych wzd�u� p�etwy
odbytowej oraz kszta�tem wyd�u�onego pyska przypominaj�cym �wi�ski ryjek. Sk�r�
pokrywaj� ma�e szorstkie �uski ktenoidalne. K. jest do�� pospolity przy wybrze�ach
europejskich, od Morza �r�dziemnego a� po Morze P�nocne. [K.K.]
kara� (Carassius carassius} - gatunek z rodziny -karpiowatych. Ma cia�o bocznie
sp�aszczone, wysokie, kr�tkie, po
87
kara� srebrzysty
kryte du�� �usk�; ma�y otw�r g�bowy znajduje si� na ko�cu pyska, a z�by gard�owe
ustawione s� w jednym szeregu;
ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej posiada z�b-
Kara�
kowanie, lecz znacznie drobniejsze ni� u karasia srebrzystego. Ubarwienie grzbietu
i bok�w brunatnoz�ociste z zielonkawym po�yskiem; p�etwy piersiowe i brzuszne s�
przy nasadzie lekko zaczerwienione. K. dochodzi zazwyczaj do 20 cm d�ugo�ci, rzadko
do 50 cm. Ro�nie bardzo powoli. �ywi si� faun� denn� oraz ro�linami. Rozmna�a si�
od maja do lipca, sk�adaj�c w tym czasie ikr� kilkakrotnie. Ikra przykleja si� do
ro�lin. K. wyst�puje w ca�ej Europie z wyj�tkiem zachodniej i po�udniowej Francji,
Szwajcarii i W�och. Przebywa we wszelkiego rodzaju drobnych i p�ytkich zbiornikach
wodnych:
starorzeczach, torfiankach i gliniankach. Jest bardzo odporny na niedob�r tlenu w
wodzie. W Polsce pospolity w nizinnych rzekach i niedu�ych zbiornikach o wodzie
stoj�cej. Spotyka si� go tak�e w karpackich dop�ywach Wis�y - w starorzeczach i w
miejscach o wodzie wolno p�yn�cej i poro�ni�tym pod�o�u. Ma smaczne mi�so i bywa
po�awiany
przez w�dkarzy. Jednak ze wzgl�du na powolny wzrost znaczenie gospodarcze k. jest
minimalne. [H.R.]
kara� srebrzysty, japo�czyk (Carassius awatus gibelio) - podgatunek --karasia
srebrzystego chi�skiego z rodziny -^karpiowatych. Ma cia�o lekko bocznie
sp�aszczone, wysokie, a ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej z�bkowany;
posiada otw�r g�bowy ma�y, ko�cowy, oraz z�by gard�owe ustawione w jednym szeregu.
Ubarwienie grzbietu stalowogranatowe, boki srebrzyste. K.s. osi�ga w dorzeczu Amuru
wielko�� maksymaln� 45 cm, a w dorzeczu Dunaju - 35 cm. Zwykle spotyka si� okazy
znacznie drobniejsze. K.s. odbywa rozr�d od maja do lipca, kilkakrotnie w ci�gu
lata. W�r�d populacji europejskiej cz�ci zasi�gu bardzo rzadko spotyka si� samce,
w zwi�zku z czym rozmna�a si� on wraz z karpiem lub karasiem na drodze gynogenezy
(-^rozr�d ryb). K. s. �ywi si� drobn� faun� denn� i ro�linami. Wyst�puje w
�rodkowej i wschodniej Europie, w zlewisku Jeziora Aralskiego, na Syberii i w
dorzeczu Amuru. Autochtoniczny jest tylko w dorzeczu Amuru, a w pozosta�ej cz�ci
zasi�gu zosta� zaaklimatyzowany przez cz�owieka. Zamieszkuje wody tego samego typu
co kara�. W Polsce spotykany bywa rzadziej ni� ten ostatni. W dorzeczu Wis�y si�ga
jej karpackich dop�yw�w. Po�awia si� go w niewielkich ilo�ciach w dorzeczu Amuru. W
gospodarstwach stawowych w Polsce jest uwa�any za niepo��dany chwast rybi jako
konkurent pokarmowy karpia. Ma mi�so suche i niesmaczne. [H.R.]

kara� srebrzysty chi�ski

88
kara� srebrzysty chi�ski (Ca
rassius auratus) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Od karasia srebrzystego r�ni
si� g��wnie tym, �e ma wi�ksz� �usk�. Wyst�puje w Chinach, Japonii, Korei i
Wietnamie. Da� pocz�tek licznym odmianom z�otej rybki. [H.R.]
kardynalek (Tanichthys albonubes) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma ubarwienie
grzbietu zielonkawobrunatne, brzuch bia�oszary;
od oka do nasady ogona biegnie czerwono��ta smuga (u m�odych niebieskawa, l�ni�ca),
a pod ni� pas purpurowomie-dziany; p�etwy s� zielonkawo��te z czerwon� plam� na
p�etwach grzbietowej i ogonowej. K. osi�ga d�ugo�� 4 cm. Dobrze znosi temperatur�
wody od 8� do 30�C. Rozr�d nast�puje przy 20� do 21�. W tej temperaturze m�ode
wyl�gaj� si� po 2-3 dniach, a po nast�pnych 3 dniach zaczynaj� samodzielnie p�ywa�
i �erowa�. K. �ywi si� planktonem ro�linnym i zwierz�cym. Zamieszkuje ma�e
strumienie po�udniowowschodnich Chin. Bywa cz�sto hodowany w akwariach. [J.M.R.]
karita -^makrela hiszpa�ska.
karlik (Trisopterus minutus)
- gatunek z rodziny ->-dor-szowatych, dochodz�cy do d�ugo�ci 26 cm, wyst�puj�cy
przy europejskich wybrze�ach od Trondheimu w Norwegii do po�udniowego kra�ca
P�wyspu Pirenejskiego. Ze wzgl�du na ma�e rozmiary nie ma znaczenia gospodarczego.
[K.K.]
karmazyn (Sebastes marinus)
- gatunek z rodziny ->-skor-penowatych. Odznacza si� mocnymi i g�sto osadzonymi
�uskami, lekkim wyd�u�eniem szcz�ki dolnej, ostrymi kolcami pierwszej p�etwy
grzbietowej i ostrymi zgrubieniami
Karmazyn
kostnymi na g�owie i pokrywach skrzelowych. Uk�ucie kolc�w jest bolesne i ranki
d�ugo si� goj�. Barwa cia�a osobnik�w doros�ych jest jaskrawoczerwona ze z�otym
odcieniem, ubarwienie okaz�w m�odocianych - szare. K. dochodzi do 1 m d�ugo�ci,
natomiast w po�owach d�ugo�� jego wynosi przeci�tnie od 30 do 60 cm. Od�ywia si�
ma�ymi rybami, narybkiem i bezkr�gowcami. Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga po 10 latach.
Jest jajo�yworodny. Zamieszkuje p�nocny Atlantyk od Cape Cod i po�udniowej
Skandynawii do Grenlandii i Nowej Ziemi. Jest najwa�niejszym gospodarczo gatunkiem
skor-penowatych. Ma mi�so smaczne i po�ywne (do 8% t�uszczu i 18% bia�ka),
sprzedawane przewa�nie w postaci filet�w. Jego w�troba zawiera du�e ilo�ci witaminy
A. [K.K].
karmazynek (Sebastodes vivi-parus) - gatunek z rodziny -�skorpenowatych, blisko
spokrewniony z karmazynem, znacznie jednak od niego mniejszy (o przeci�tnej
d�ugo�ci w po�owach od 15 do 30 cm oraz maksymalnej - 50 cm). Posiada ubarwienie
szarawopomara�czowe z jasnymi plamkami. Jest jajo�yworod
89
karp
ny. Wyst�puje g��wnie w strefie przybrze�nej Norwegii, rzadziej w Morzu Barentsa.
Stanowi przy��w przy od�owach karmazyna. Ma minimalne tylko znaczenie gospodarcze.
[K.K.]
kamero ->wandelia.
karp (Cyprinus carpio) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one,
pokryte du�ymi, mocnymi �uskami; posiada d�ug� p�etw� grzbietow�, kt�rej
ostatni twardy promie� jest z�bkowany; ko�cowy otw�r g�bowy zaopatrzony jest w dwie
pary w�sik�w; z�by gard�owe wyst�puj� w trzech szeregach. Ubarwienie k. bywa
zmienne w zale�no�ci od pod�o�a - od ciemnobrunatnego do jasno��tego. Nieliczne
okazy osi�gaj� 1 m d�ugo�ci i ok. 30 kg ci�aru. K. ro�nie szybko. �ywi si� faun�
denn�. Odbywa tar�o kilkakrotnie w ci�gu lata. Ikra przykleja si� do ro�lin. K.
jest niezwykle p�odny, czemu prawdopodobnie zawdzi�cza sw� nazw� "karp" (od s�owa
greckiego "harpox" - p��d). Ojczyzn� jego jest po�udniowowschodnia Europa i
Karp sazan
zlewisko Jeziora Aralskiego, gdzie nosi nazw� sazana. Spotyka si� go tam zar�wno w
wodzie s�odkiej, jak i w wodzie s�onawej nadmorskich liman�w. �yje w wodzie
stoj�cej lub wolno p�yn�cej, p�ytkiej, dobrze ogrzanej, poro�ni�tej mi�kk�
ro�linno�ci�. Do
zlewiska Ba�tyku i do zachodniej Europy zaw�drowa� jako ryba hodowlana. W latach
osiemdziesi�tych ubieg�ego stulecia zosta� sprowadzony tak�e
Karp lustrze�
do Ameryki P�nocnej, a ostatnio do niekt�rych kraj�w afryka�skich. Do Polski trafi�
przypuszczalnie w XIII w. staj�c si� obiektem hodowli stawowej. Dzi�ki selekcji
wygl�d zewn�trzny k. hodowlanego odbiega znacznie od formy dzikiej. Jedn� z
wyselekcjonowanych odmian k. jest k. lustrze�, zwany tak�e kr�lewskim lub
galicyjskim, kt�ry odznacza si� ma�� g�ow�, wysokim cia�em
1 brakiem zwartej pokrywy �uskowej. Zachowa� jedynie szereg �usek o nieregularnym
kszta�cie po obu stronach grzbietu wzd�u� linii bocznej, oko�o nasady p�etw
brzusznych i odbytowej oraz tu� za g�ow�, r�wnolegle do pokrywy skrzelowej. W
Bawarii wyhodowano szczep k. ca�kowicie pozbawionego �usek. Najstarsze i najwi�ksze
o�rodki hodowli k. w Polsce znajduj� si� na G�rnym �l�sku, w dolinie rzeki Baryczy
- w Miliczu, w woj. lubelskim i kieleckim. K. konsumpcyjny ma przewa�nie 0,5-2,5
kg ci�aru i wiek od
2 do 4 lat. K. dziki, spotykany w Polsce w rzekach i jeziorach, pochodzi z
zarybienia b�d� jest uciekinierem ze staw�w. Dziki k. ro�nie dobrze osi�gaj�c du�e
wymiary. W

karp amurski
90
po�owach gospodarczych trafia si� rzadko, stanowi nato-miast obiekt po�ow�w
sportowych. Gospodarcze znaczenie k. zar�wno hodowlanego, jak i dzikiego jest
bardzo du�e we wszystkich krajach, gdzie on wyst�puje. W Polsce gospodarcze
znaczenie ma tylko k. hodowlany. [H.R.]
karp amurski, sazan amurski (Cyprinus carpio haematopte-rus) - podgatunek -karpia.
R�ni si� od niego nieco mniejsz� liczb� promieni w p�etwie grzbietowej i mniejsz�
liczb� wyrostk�w filtracyjnych. Ma podobn� biologi� rozrodu i szybki wzrost. Osi�ga
1 m d�ugo�ci i 11,5 kg wagi, przeci�tnie ok. 40 cm i 1,5 kg. �ywi si� g��wnie
faun�, denn�, w nieznacznym stopniu pokarmem ro�linnym. Wyst�puje w dorzeczu Amuru,
w Chinach, Japonii i Korei. Ma du�e znaczenie gospodarcze. Hoduje si� go w stawach
w europejskiej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego oraz u�ywa do krzy��wek z karpiem, w
por�wnaniu z kt�rym jest bardziej odporny na zimno. [H.R.]
karpie�coksztaitne (Cyprinodontiformes} - rz�d z nadrz�-du ryb -ko�cistych.
Przedstawiciele k. wygl�dem zewn�trznym przypominaj� nieco karpiowate; maj�,
podobnie jak te ostatnie, ca�e cia�o pokryte �usk� cykloidaln�, a w p�etwach brak
promieni ciernistych. R�ni� si� od karpiowatych tym, �e s� zamkni�top�cherzowe, nie
maj� linii bocznej, oraz niekt�rymi szczeg�ami budowy szkieletu. K. tworz� dwie
grupy rodzin:
jajorodne karpie�cowate i kilka rodzin obejmuj�cych gatunki jajo�yworodne, m.in.
rodzin� pi�kniczkowatych. W�r�d
k. znajduj� si� gatunki zar�wno ro�lino�erne, jak i od�ywiaj�ce si� robakami i
owadami. Szcz�ki k. s� w znacznym stopniu wysuwalne
Przedstawiciel karpie�eoksztalt-nych Kaczorek (Adrianichthys kruyti}
i znakomicie u�atwiaj� zbieranie pokarmu z powierzchni wody. U wielu gatunk�w jest
silnie zaznaczony dymorfizm p�ciowy: samce s� zazwyczaj mniejsze od samic i �ywiej
od nich ubarwione, przy czym samce gatunk�w jajo�yworodnych maj� gonopodium.
Wi�kszo�� k. zasiedla wody s�odkie, niekt�re spotykane s� w wodach s�onawych, a
nawet s�onych. Rozprzestrzenione s� na po�udniu Ameryki P�nocnej, a zw�aszcza w
Ameryce �rodkowej i tropikalnej strefie Ameryki Po�udniowej; wyst�puj� te� w ca�ej
prawie Afryce oraz wzd�u� wybrze�y po�udniowej Europy i Azji. Ze wzgl�du na swe
pi�kne, jaskrawe ubarwienie i niewielkie rozmiary bywaj� cz�sto hodowane w
akwariach. Dzi�ki �atwo�ci tej hodowli s� tak�e przedmiotem niekt�rych bada�
fizjologicznych i genetycznych. [J.M.R.]
karpie�cowate (Cyprinodonti-dae) - rodzina z rz�du ->-karpie�cokszta�tnych,
obejmuj�ca jajorodne, niewielkich rozmiar�w, bardzo �ywo ubarwione rybki, cz�sto
hodowane przez mi�o�nik�w akwarium. U k. jest wyra�nie zaznaczony dymorfizm
p�ciowy, przejawiaj�cy si� g��wnie w jaskra
91
karpiowate
wszym ubarwieniu samc�w. Do rodziny tej nale�� m.in. jordanelka, proporczykowce,
szczupie�czyki i strumieniak kuba�ski. W warunkach natu-
Szczupie�czyk Chapera (Epiplatys chaperl)
rainych k. wyst�puj� g��wnie w s�odkich wodach strefy tropikalnej, subtropikalnej i
u-miarkowanej obu Ameryk, Afryki, Europy i Azji [J.M.R.]
karpioksztaitne (Cypriniformes, Ostariophysi, Plectospondyli) - rz�d z nadrz�du ryb
-ko�cistych. Pierwsi przedstawiciele k. pojawili si� w okresie g�rnej kredy. Rz�d
obejmuje ok. 5 do 6 ty�. gatunk�w zgrupowanych w czterech podrz�dach: k�saczowc�w,
gymnotowc�w, karpiowc�w i sumow-c�w. Najbardziej charakterystyczn� cech� r�ni�c� k.
od innych ryb jest obecno�� aparatu .Webera (-szkielet ryb);
p�cherz p�awny ��czy si� u nich za pomoc� przewodu powietrznego z prze�ykiem;
p�etwy brzuszne po�o�one s� zazwyczaj za p�etwami piersiowymi, na brzuchu; brak w
p�etwach promieni ciernistych lub je�li s�, to tylko pojedyncze; czasem wyst�puje
p�etwa t�uszczowa; cia�o bywa nagie albo . pokryte �usk� cykloidaln� b�d� tarczkami
kostnymi. K., kt�re s� na og� s�odkowodne, spotyka si� na wszystkich kontynentach.
Do �ycia w wodzie morskiej przystosowa�y si� tylko ariusowate, sumiki koralowe i
ugaj. W Polsce wyst�puj� formy nale��ce do karpiowc�w i su-mowc�w. Przedstawiciele
tych
podrz�d�w maj� najwi�ksze znaczenie po�r�d k. w �wiatowej gospodarce rybnej. [H.R.]
karpiowate (Cyprinidae) - rodzina z podrz�du -karpiow-c�w, jedna z najliczniejszych
w gatunki rodzin ryb ko�cistych. Liczy ok. 200 rodzaj�w, obejmuj�cych ponad 1500
gatunk�w. K. charakteryzuje obecno�� nielicznych, dobrze rozwini�tych z�b�w
gard�owych oraz �arna (--gard�owe z�by); maj� cia�o pokryte �uskami, rzadko nagie.
Niekt�re gatunki posiadaj� w�siki, nie wi�cej jednak ni� 2 pary (wyj�tek stanowi
kie�b o�miow�-sy); du�y dwukomorowy p�cherz p�awny nie jest zawarty w komorze
kostnej (z wyj�tkiem niekt�rych kie�bi ze wschodniej Azji); brak wyodr�bnionego
�o��dka. Wielko�� k. waha si� od kilku centymetr�w (brzanki) do 2 m (bam-buza). Pod
wzgl�dem biologicznym wykazuj� du�� r�norodno��. W wieku m�odocianym niemal
wszystkie �ywi� si� planktonem zwierz�cym, lecz ju� pod koniec pierwszego roku
�ycia nast�puje zr�nicowanie w sposobie od�ywiania si�. Wi�kszo�� gatunk�w (np.
amur czarny, karp, leszcz i p�o�) zaczyna w�wczas �ywi� si� faun� denn�
bezkr�gowc�w i larwami owad�w. Inne staj� si� ro�lino�erne (np. �winka, to�pyga i
wzdr�ga). Wiele gatunk�w wiedzie drapie�ny tryb �ycia (np. bole�, bole�
szczupakopodobny i bambuza). Niekt�re �ywi� si� planktonem zwierz�cym przez ca�e
�ycie (np. s�onecznica i ukleja). Wszystkie k. s� jajorodne; ikr� sk�adaj� cz�sto
kilkakrotnie w ci�gu roku, a w strefie zwrotnikowej w ci�gu prawie ca�ego roku, na
ro�linach, kamieniach lub pia

karpiowce_____________
sku. Ikra niekt�rych gatunk�w wschodnioazjatyckich jest pelagiczna i rozwija si�
sp�ywaj�c z pr�dem wody. Samce dojrzewaj� p�ciowo wcze�niej ni� samice i s� od nich
zazwyczaj mniejsze. Opieki nad potomstwem nie przejawiaj�, z wyj�tkiem nibykie�bia
chi�skiego i czebaczka amurskiego. K. rozprzestrzenione s� w Europie, Azji, Afryce
(na Madagaskarze brak) i w Ameryce P�nocnej. Najwi�cej gatunk�w wyst�puje w strefie
zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Wi�kszo�� k. przebywa w wodach s�odkich, niekt�re w
wodach s�onawych (np. certa, taran i wob�a), a tylko ugaj w wodzie oceanicznej. K.
s� podstaw� rybo��wstwa �r�dl�dowego umiarkowanej i gor�cy strefy p�kuli p�nocnej.
W Polsce najwi�ksze znaczenie maj� leszcz i certa. Wiele gatunk�w hoduje si� w
stawach (karpia, amura bia�ego, amura czarnego, to�pyg�, to�pyg� pstr�) oraz
w akwariach (brzanki, orf�, z�ot� rybk� i in.). [H.R.]
karpiowce {Cyprinoidei) - podrz�d z rz�du -^karpiokszta�tnych. Cech�
charakterystyczn� k. jest brak z�b�w na szcz�kach i obecno�� mniej lub bardziej
rozwini�tych z�b�w gard�owych. K. licz� ponad 250 rodzaj�w i ok. 2500 gatunk�w
zgrupowanych w 5 rodzinach: karpiowatych, czu-kuczanowatych, piskorzowatych,
okr�g�oprzyssawkowatych i przylgowatych. Wyst�puj� w Europie, Azji, Afryce (bez
Madagaskaru) i w Ameryce P�nocnej. Wi�kszo�� gatunk�w k. to ryby s�odkowodne; tylko
nieliczne zamieszkuj� s�abo zasolone wody zatok morskich, kt�re stanowi� ich tereny
�erowiskowe, sk�d na
___________________92
tar�o w�druj� do rzek. Najwi�cej k. spotyka si� na po�udniu Azji, sk�d
prawdopodobnie pochodz�. [H.R.]
karuk - klej otrzymywany z p�cherzy p�awnych ryb, m.in. jesiotrowatych i
wiciakowatych. [J.M.R.]
kat ->ciernik.
kawior - odpowiednio przyrz�dzona ikra niekt�rych gatunk�w ryb. Istniej� trzy
zasadnicze gatunki: k. czarny
- uzyskiwany z ryb jesiotrowatych (bie�ugi, jesiotra i sie-wrugi), k. czerwony - z
ryb �ososiowatych (g��wnie z kety, gorbuszy, ki�ucza, czawyczy, nerki i simy) oraz
k. otrzymywany z r�nych innych ryb (np. z karpia, sandacza, wob�y, leszcza i
szczupaka). W�r�d wymienionych rozr�nia si� jeszcze k. ziarnisty, pasteryzowany, k.
z b�on� jajowod�w i inne, r�ni�ce si� sposobem przyrz�dzania. K. jest pokarmem
wysokokalorycznym; warto�� kaloryczna 100 g k. czarnego wynosi 280 ka�., czerwonego
- 270 ka�. (Dla por�wnania warto�� kaloryczna 100 g mi�sa wynosi przeci�tnie 170
ka�, a 100 g mleka
- 70 ka�). [J.M.R.]
k�saczowate (Characidae) - rodzina z podrz�du -^k�saczowc�w, jedna z
najliczniejszych w gatunki rodzin w rz�dzie karpiokszta�tnych. 0-bejmuje ok. 1000
gatunk�w. Od innych karpiokszta�tnych k. wyr�niaj� si� obecno�ci� p�etwy
t�uszczowej i uz�bieniem szcz�k. K. przystosowa�y si� do �ycia w
najr�norodniejszych zbiornikach. Wytworzy�y wiele rozmaitych form. Istniej� w�r�d
nich gatunki drobne, p�ochliwe i niezwykle
93
kielec
�ar�oczne drapie�niki (np. piranie). Jedne pobieraj� wy��cznie pokarm ro�linny,
inne od�ywiaj� si� rybami b�d� drobnymi zwierz�tami bezkr�gowymi, jeszcze inne s�
wszy-stko�erne. Wyst�puj� w�r�d nich formy "lataj�ce". Wi�kszo�� gatunk�w k. jest
jajorodna. P�odno�� waha si� w granicach kilkudziesi�ciu do kilkuset jaj w jednym
miocie. K. rozprzestrzenione s� w wodach Ameryki �rodkowej i Po�udniowej oraz w
wodach tropikalnej Afryki. Gospodarczego znaczenia nie maj�, gdy� rzadko i tylko
nieliczne ich gatunki osi�gaj� wi�cej ni� 15 cm d�ugo�ci. Ze wzgl�du na ma�e
rozmiary, jak i z powodu �ywego, jaskrawego ubarwienia s� ch�tnie hodowane w
akwariach. W Polsce w hodowlach akwariowych znajduje si� ok. 40 gatunk�w k.
[J.M.R.]
k�saczowce (Characinoidei, Characoidei) - podrz�d z rz�du --karpiokszta�tnych.
Wi�kszo�� k. ma p�etw� t�uszczow� i uz�bione szcz�ki. Zalicza si� do nich ok. 14 do
16 rodzin s�odkowodnych, rozsiedlonych w wodach Afryki, Ameryki Po�udniowej,
�rodkowej i cz�ciowo P�nocnej do rzeki Rio Grand� del Norte. W Afryce spotyka si� w
przybli�eniu 23 rodzaje z ok. 150 gatunkami, w Ameryce ponad 200 rodzaj�w z 900 do
1000 gatunk�w (zdaniem niekt�rych ichtiolog�w liczba gatunk�w k. jest znacznie
wy�sza). Kilka rodzin, a po�r�d nich k�saczowate, wyst�puje na obu tych
kontynentach. Wi�kszo�� pozosta�ych rodzin zamieszkuje Ameryk�. Niekt�re
afryka�skie k. osi�gaj� ponad 1 m d�ugo�ci;
rozmiary gatunk�w ameryka�skich s� znacznie mniejsze, a
przedstawiciele rodzaju Elachochorax nale�� do najmniejszych kr�gowc�w �wiata. Pod
wzgl�dem od�ywiania si� s� po�r�d k. gatunki drapie�ne (cz�� gatunk�w ameryka�skich
i wi�kszo�� afryka�skich), jak r�wnie� od�ywiaj�ce si� planktonem lub drobn� faun�
denn� bezkr�gowc�w albo detritusem. Pod wzgl�dem biologii rozrodu k. cechuje du�a
r�norodno��. Wi�kszo�� sk�ada ikr� na ro�linach, inne na kamieniach. Afryka�ski
Hepsetus odoe sk�ada swoje jaja w pianie nad powierzchni� wody. Ameryka�skie k. z
rodzaju smukleni (-^smukle� pryskacz) sk�adaj� ikr� na przedmiotach ponad wod�.
Przebywaj�cy w s�siedztwie z�o�onej ikry samiec od czasu do czasu spryskuje j�
wod�. K. stanowi� wa�ny przedmiot rybo��wstwa. Po�awia si� je w znacznych ilo�ciach
w wodach tropikalnych Afryki i Ameryki Po�udniowej. Wiele gatunk�w hoduje si� w
akwariach. [H.R.]
keta (Oncorhynchus keta) - gatunek z rodzaju -^�ososi pacyficznych. Osi�ga d�ugo��
1 m i ci�ar 15 kg. Wyst�puje w p�nocnej cz�ci Oceanu Spokojnego i w jego zlewisku,
dochodz�c na po�udnie wzd�u� wybrze�a azjatyckiego do Korei i p�nocnej Japonii, a
wzd�u� wybrze�a ameryka�skiego si�gaj�c do San Francisco. [J.M.R.]
kielec (Dentex dentex) - gatunek z rodziny -pra�mowatych. Ma barw� cia�a
metalicznie srebrzyst� z ciemnob��kitnymi plamkami na stronie grzbietowej;
uz�bienie typowe dla ryby drapie�nej: na przedzie wyst�puj� 4 silne z�by chwytne na
podobie�-

kielb_____________
stwo k��w, a po bokach szeregi ma�ych, spiczastych z�bk�w. K. jest najwi�kszym
gatunkiem z ca�ej rodziny - osi�ga 1 m d�ugo�ci i 10 kg ci�aru. �wietnie p�ywa,
goni�c za stadami mniejszych ryb, kt�re wy�era nawet z sieci rybackich. Najliczniej
spotyka si� go w Morzu �r�dziemnym, gdzie ma du�e znaczenie dla rybo��wstwa.
Wyst�puje tak�e we wschodnim Atlantyku od Wysp Kanaryj-skich, z rzadka zachodz�c po
wybrze�a Anglii. [K.K.]
kielb, kie�b kr�tkow�sy (Gobio gobio) - gatunek z podrodziny -^kie�bi. Ma cia�o
wrzecionowate, g�ow� szerok�, otw�r g�bowy o po�o�eniu dolnym, w k�cikach ust par�
w�sik�w i z�by gard�owe dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu jest
szarozielonkawobr�zowe, a bok�w srebrzyste;
na p�etwach grzbietowej, ogonowej i czasem piersiowych wyst�puje do 6 szereg�w
br�zowych plamek, a na grzbiecie i bokach szereg okr�g�ych ciemnych plam. K.
dochodzi do 15 cm d�ugo�ci, rzadko do 22 cm. Pokarm jego stanowi drobna fauna
denna, glony i szcz�tki ro�lin wodnych. Odbywa tar�o od maja do lipca,
kilkakrotnie. Ma ikr� bezbarwn�, przyklejaj�c� si� do kamieni lub korzeni drzew.
Zamieszkuje Europ�, z wyj�tkiem p�wysp�w Pirenejskie-go i Apeni�skiego, Szkocji,
Irlandii i Skandynawii. W dorzeczu Dunaju, na Ba�kanach, na Syberii, w Azji
Mniejszej i w Azji �rodkowej, w dorzeczu Amuru i w Chinach tworzy liczne
podgatunki. W Polsce wyst�puje licznie w rzekach g�rskich i nizinnych oraz w
jeziorach. Jest ryb� denn�, �yj�c� w niedu�ych stadkach,
___________________94
cz�sto wraz z innymi gatunkami, z kie�biem Kessiera lub z kie�biem bia�op�etwym, a
tak�e z m�od� brzan� lub brzank�, w zale�no�ci od charakteru rzeki. Przebywa na
dnie �wirowatym lub piaszczystym, rzadziej zamulonym. W niekt�rych krajach ma
lokalne znaczenie gospodarcze. [H.R.]
kietb bialopletwy (Gob�o albi-pinnatus) - gatunek z podrodziny -�kie�bi. Ma cia�o
wrzecionowate, g�ow� szerok�, otw�r g�bowy dolny, w k�ci-
Kielb bia�op�etwy
kach ust par� d�ugich w�sik�w oraz z�by gard�owe dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu
jest br�zowozielone; na grzbiecie i bokach cia�a wyst�puje rz�d ciemnych, okr�g�ych
plam, a na p�etwach grzbietowej i ogonowej - do 3 szereg�w ciemnych plamek;
pozosta�e p�etwy s� bezbarwne. K.b. osi�ga 11 cm d�ugo�ci. �ywi si� drobn� faun�
denn� i glonami. Wyst�puje w dorzeczu Wo�gi, Dniepru, Bohu, Dniestru i Dunaju.
Ostatnio stwierdzono jego obecno�� tak�e w Wi�le i Narwi. �yje w dolnym biegu rzek,
na dnie piaszczystym. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
kielb d�ugow�sy (Gob�o uranoscopus) - gatunek z podrodziny ->-kie�bi. Nazw� t�
obejmowano przez kilkadziesi�t lat kilka gatunk�w kie�bi z rzek zlewiska
czarnomorskiego i kaspijskiego ze wzgl�du
95
kielbie
na ich podobie�stwo zewn�trzne, a przede wszystkim obecno�� w k�cikach ust pary
d�ugich w�sik�w. Obecnie wyr�niono te gatunki. S� to:
k.d., kie�b Kessiera, kie�b bia�op�etwy i kie�b p�nocnokau-kaski (Gob�o
caucas�cus). K.d. ma cia�o wyd�u�one, wrzecionowate. Na grzbiecie i bokach znajduje
si� kilka du�ych plam; p�etwy s� bezbarwne, a na grzbietowej i ogonowej wyst�puje
kilka szereg�w plamek. K.d. dochodzi do 12 cm d�ugo�ci. Zamieszkuje g�rny bieg
Dunaju i g�rskie odcinki jego dop�yw�w. [H.R.]
kietb Kessiera (Gob�o fcessier�)
- gatunek z podrodziny
-^kie�bi. Ma cia�o wrzecionowate, niskie i wyd�u�one; z k�t�w otworu g�bowego o
po�o�eniu dolnym wyrasta para d�ugich, cienkich w�sik�w;
z�by gard�owe ustawione s� dwuszeregowe. Ubarwienie grzbietu jest oliwkowoszare
(w okresie tar�a stalowogranatowe), a boki srebrzyste;
wzd�u� linii bocznej i grzbietu znajduje si� do 10 czarnych, wyd�u�onych plam,
kt�re czasem ��cz� si� ze sob� w smug�; p�etwy s� bezbarwne, przy czym na p�etwie
grzbietowej i ogonowej istniej� dwa
Kielb Kessiera
szeregi s�abo zaznaczonych plamek. K.K. osi�ga 11 cm d�ugo�ci. Pokarm jego stanowi
drobna fauna denna i glony. Trze si� kilkakrotnie w ci�gu lata. Wyst�puje w
dorzeczu Dunaju i Wis�y, w Dnie-
strze oraz w rzekach P�wyspu Ba�ka�skiego. Zamieszkuje podg�rskie odcinki rzek o
dnie kamienistym. �yje gromadnie, cz�sto wraz z kie�biem oraz z jedno lub dwuletni�
brzan� i brzank�. Nie jest liczny. Gospodarczego znaczenia nie ma. [H.R.]
kielb kolczasty (Paraleucogo
bio strigatus) - gatunek z podrodziny -�kie�bi. Ma wyd�u�one, walcowate cia�o;
ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej jest zamieniony w kolec; w�siki s� bardzo
kr�tkie; z�by gard�owe wyst�puj� w dwu szeregach. K.k. dochodzi do 9 cm d�ugo�ci.
Zamieszkuje wody dorzecza Amuru i p�nocn� Kore�. [H.R.]
kielb o�miow�sy (Gobiobotia pappenheimi) - gatunek z podrodziny -�kie�bi. Ma cztery
pary w�sik�w (jedn� w k�cikach ust, pozosta�e na spodzie g�owy) oraz z�by gard�owe
dwuszeregowe; przednia cz�� p�cherza p�awnego jest zawarta w komorze kostnej i ta
cecha zbli�a k.o. do piskorzowatych. K.o. wyst�puje w p�nocnych Chinach i w
dorzeczu Amuru. [H.R.]
kielb wargacz Czerskiego (Sar-cocheilichthys nigripinnis czerskii) - podgatunek z
podrodziny --kie�bi. Odznacza si� jedno lub dwuszeregowymi z�bami gard�owymi oraz
brakiem w�sik�w. Dochodzi do 13 cm d�ugo�ci. Podczas tar�a pojawia si� u samic
d�ugie pok�ade�ko. K.w.Cz. wyst�puje w wodach dorzecza Amuru i w p�nocnej Korei.
[H.R.]
kielbie (Gobioninae) - podrodzina z rodziny -rkarpiowatych, licz�ca ok. 85 gatunk�w
nale��cych do 20 rodzaj�w.

kil
96
Maj� cia�o wyd�u�one, walcowate lub wrzecionowate, rzadziej sp�aszczone bocznie i
wysokie; posiadaj� otw�r g�bowy do�ny lub ko�cowy pozbawiony w�sik�w b�d� z jedn�
par� w�sik�w, a u przedstawicieli rodzaju k. o�miow�sych (Gobiotiotia) wyj�tkowo z
4 parami w�sik�w; z�by gard�owe s� dwuszeregowe, bardzo rzadko jednoszeregowe. K.
najcz�ciej osi�gaj� d�ugo�� w granicach od 8 do 15 cm, rzadko do 22 cm (kie�b) i 28
cm (le� jeziorowy). Ikra u gatunk�w europejskosyberyjskich przykleja si� do kamieni
lub piasku, natomiast gatunki wschodnioazjatyckie sk�adaj� ikr� pelagiczn�,
kt�ra odbywa rozw�j sp�ywaj�c z pr�dem wody. Tylko nibykie�b chi�ski strze�e ikry.
K. �ywi� si� drobnymi bezkr�gowcami dennymi, glonami i ro�linami wy�szymi, a czasem
detrytu-sem. Stanowi� istotny element w �a�cuchu od�ywczym w�d:
zjadaj�c bezkr�gowce, same stanowi� po�ywienie licznych ryb drapie�nych. Wyst�puj�
w Europie i Azji. W Europie, na Syberii i w zlewisku Jeziora Aralskiego �yj�
przedstawiciele jednego tylko rodzaju - k. w�a�ciwe (Gobio), pozosta�e- we
wschodniej Azji (Chiny, dorzecze Amuru, Korea, Japonia). Najwi�cej gatunk�w k.
spotyka si� w Chinach. Gospodarczego znaczenia nie maj�. Kilka gatunk�w k. opisa�
po raz pierwszy B. Dybowski. S� to: kie�b Kessiera, le� jeziorowy, w�adys�awia,
kie�b chanki�ski (S�ualidus chan-kaensis) i kie�b syberyjski (Gob�o gobio
cynocephalus). [H.R.]
kil - brzuszna, rzadziej grzbietowa, czasem boczna, zaostrzona kraw�d� cia�a.
Jest
obecny nie u wszystkich ryb i nie na ca�ej d�ugo�ci cia�a. U bolenia, ploci, uklei,
piekielnicy i innych k. znajduje si� na brzuchu, mi�dzy p�etwami brzusznymi a
odbytow�, a u certy - na grzbiecie, za p�etw� grzbietow�. U niekt�rych
rekinokszta�tnych i ostrobokowatych wyst�puje na bokach cia�a, a cz�ciej na ogonie
jeden do kilku grzebieni, tak�e zwanych kilem. K. bywa pokryty dach�wkowato
zgi�tymi �uskami lub pozbawiony �usek. Cz�sto �uski kilowe (np. u �le-dziowatych i
ostrobokowatych) maj� swoisty kszta�t, znacznie odbiegaj�cy od kszta�tu pozosta�ych
�usek. [H.R.]
kilka abrauska (Ciupeonella abrau) - gatunek z rodziny -^�ledziowatych. Osi�ga
maksymalnie 9 cm d�ugo�ci. �ywi si� g��wnie drobnymi bezkr�gowcami. Tar�o odbywa od
lipca do pa�dziernika. Wyl�g narybku nast�puje po 12 godz. od momentu z�o�enia jaj.
K.a. ma du�e znaczenie jako pokarm dla wielu gatunk�w ryb drapie�nych. Wyst�puje w
niekt�rych jeziorach Azji Mniejszej i Kaukazu. [J.M.R.]
kilka wielkooka (Ciupeonella grimmi) gatunek z rodziny ^�ledziowatych. Ma wi�ksz�
liczb� kr�g�w ni� k. zwyczajna; odznacza si� wielkimi oczami, kt�rych �rednica
r�wna si� blisko 1/3 d�ugo�ci g�owy, a ta z kolei 1/4 d�ugo�ci cia�a. K.w. osi�ga
15 cm d�ugo�ci. Prowadzi pelagiczny tryb �ycia. Spotykana jest w po�udniowej
cz�ci Morza Kaspijskiego. [J.M.R.]
kilka zwyczajna, tiulka (Ciu-
peonella delicatula) - gatunek z rodziny -wsiedziowatych. Ma bocznie sp�aszczone
cia�o; d�
TABLICA i
Beka�nik Aeoliscus strigcttus (wg Heralda)
Cyrulik (wg Scortecciego)

TABLICA II
Golec (wg Anderssona)
Hajduk rdzawy (wg Knaura)
TABLICA III
Przedstawiciel �uskost�w (wg Romera)
Przedstawiciel rodziny mantowatych (Mobulictne) z rodzaju Mobula (wg Grassego)

TABLICA IV
Ma�y sumik koralowy z rodziny sumik�w koralowych (wg Grzimka)
Przedstawiciel matronicowc�w Linophryne arborifera (wg Scortecciego)
TABLICA V
Morszczuk (u g�ry), czarniak (u dolu) (wg Anderssona)
Molwa (wg Anderssona)

TABLICA VII
Kole� (u g�ry), rekinek psi (u do�u) (wg Anderssona) P�aszczka nabijana (wg
Anderssona)

TABLICA VIII
97
kle�
Prap�etwiec (wg Grassego)
Ryba pi�a (wg Heralda)
brzucha, pokryty zgi�tymi pod k�tem, tzw. kilowymi �uskami, tworzy ostr� kraw�d�,
zwan� kilem; p�cherz p�awny ma w tylnej cz�ci uj�cie na zewn�trz cia�a, poza
otworem odbytowym. Ubarwienie grzbietu jest szarozielonkawe, brzuch srebrzystobia�y
lub z�ocisto��-ty. K.z. osi�ga d�ugo�� 15 cm. Tar�o odbywa od stycznia do czerwca w
przybrze�nej strefie morza lub w wodzie s�odkiej, w Wo�dze, Uralu i Tere-ku; jego
najwi�ksze nasilenie przypada przy temperaturze ok. 11�C. Ikra sk�adana jest w
kilku porcjach (tar�o wielow granicach od 5 ty�. do 10 ty�. m�otowe). P�odno�� waha
si� jaj. Ikra pelagiczna ma �rednic� ok. l mm. Wyl�g nast�puje po up�ywie 2
do 5 dni od momentu z�o�enia jaj, zale�nie od temperatury otoczenia. Dojrza�o��
p�ciow� uzyskuje k.z. po roku. �yje ok. 8 lat. Od�ywia si� zwykle drobnymi
skorupiakami pelagicznymi i larwami ma��y;
zjada te� narybek �ledzi i babek, larwy owad�w i owady doros�e spadaj�ce z
powietrza do wody. �eruje w dzie�, kieruj�c si� przy poszukiwaniu pokarmu wzrokiem.
K.z. stanowi endemiczny gatunek przybrze�nej strefy Morza Kaspijskiego i Azowskiego
oraz ich zlewisk. Jest jedn� z wa�niejszych ryb przemys�owych Morza Azowskiego,
stanowi�c �rednio ok. 30, a w niekt�rych latach nawet do 50% og�lnych po�ow�w w tym
morzu. [J.M.R.]
kipery - �ledzie oczyszczone i rozp�atane wzd�u� kr�gos�upa na dwie cz�ci, a
nast�pnie solone i w�dzone. W krajach anglosaskich sma�one k. spo�ywane s� jako
popularne danie �niadaniowe. [J.M.R.]
kirys -rsumiki pancerne. kirysek -rsumiki pancerne. kiry�nik -rsumiki pancerne.
ki�ucz (Oncorhynchus kisutch) - gatunek z rodzaju -^-�ososi pacyficznych. Uzyskuje
d�ugo�� 90 cm i ci�ar 6,5 kg. Wyst�puje w Pacyfiku i jego zlewisku, g��wnie u
wybrze�y Ameryki P�nocnej od Alaski do Kalifornu. Po stronie azjatyckiej Pacyfiku
wyst�puje stosunkowo rzadko; spotykany tu jest od Anadyru do Hok-kaido. [J.M.R.]
kle� (Leuciscus cephalus) - gatunek z rodzaju -^-jelc�w. Ma cia�o wyd�u�one,
walcowate, g�ow� szerok�, a otw�r g�bowy szeroki, ko�cowy; posiada z�by gard�owe
dwuszeregowe; brzeg p�etwy odbytowej jest r�wno �ci�ty (u okaz�w m�odych) lub
zaokr�glony (u okaz�w starszych). Grzbiet bywa ciemnostalowy lub zielonkawy; boki,
u m�odszych ryb srebrzyste, u starszych maj� lekki odcie� z�ocisty; p�etwy brzuszne
i odbytowa s� czerwone albo czerwonopomara�-czowe, a ko�ce promieni p�etwy ogonowej
- czarne. K. osi�ga maksymalnie 80 cm d�ugo�ci i 4 kg ci�aru, a na og� nie
przekracza 30 cm d�ugo�ci. Jest wszystko�erny. Rozmna�a si� w maju i czerwcu, tr�c
si� w tym czasie kilkakrotnie. Samica sk�ada ikr� na dnie kamienistym, w
miejscach o szybkim pr�dzie wody. Pomara�czowa ikra o �rednicy do 2 mm przykleja
si� do kamieni. K. wyst�puje w ca�ej Europie (z wyj�tkiem Irlandii, Szkocji i
p�nocnej Skandynawii) oraz w po�u-dniowozachodniej Azji. �yje g��wnie w rzekach,
rzadziej w

klepiec________________
jeziorach i wodach s�onawych. W Polsce spotyka si� go tylko w rzekach. W karpackich
dop�ywach Wis�y i w g�rnym biegu Wis�y jest gatunkiem
Kle�
cz�sto dominuj�cym pod wzgl�dem liczebno�ci. W �rodkowym biegu stanowi ju� tylko
ok. 3,4''/� og�u po�awianych ryb, a w dolnym biegu Wis�y - ok. 0,1 do 0,2%. K.
s�u�y g��wnie jako obiekt po�ow�w w�dkarskich. Jego mi�so z nie zanieczyszczonych
rzek g�rskich jest bardzo smaczne. [H.R.]
klepiec -�dorszowate. klipfisz -^dorszowate.
kolcobrzuchy (Tetraodon) - rodzaj z rodziny kolcobrzu-chowatych (Tetraodontidae), z
rz�du ->naje�kokszta�tnych, o ciele pokrytym kolcami. Cech� charakterystyczn� k.
jest obecno�� worka powietrznego - uchy�ka jelita, kt�ry po nape�nieniu powietrzem
lub wod� rozdyma cia�o ryby tak, �e kolce stercz� jak u je�a. K. unosz� si� w takim
stanie ku powierzchni i, przewr�ciwszy si� brzuchem do g�ry, p�ywaj� jaki� czas
unoszone falami. Ko�ci szcz�k zrastaj� si� u przedstawicieli tego rodzaju w dzi�b
u�atwiaj�cy kruszenie ga��zek koralowc�w oraz twardych pokryw mi�czak�w i
skorupiak�w. D�ugo�� cia�a nie przekracza 45 cm. Otrzewna, ikra i narz�dy
____________________98
p�ciowe silnie truj�ce - po spo�yciu powoduj� b�le �o��dka, wymioty, zawroty g�owy,
nierzadko parali� nerw�w oddechowych, utrudniony oddech i �mier� w ci�gu l do 24
godz. Polinezyjczycy u�ywali niegdy� ��ci k. do zatruwania strza�. K. wyst�puj� w
strefie przybrze�nej m�rz tropikalnych i ciep�ych. Niekt�re gatunki wchodz� do wy-
s�odzonych zatok i do rzek:
Tetraodon fahaca do Nilu, Tetraodon fluviatilis - do Gangesu, Tetraodon psittacus -
do Amazonki. [K.K.]
kole� pospolity (Squalus acan-thias) - gatunek z rodziny koleniowatych (Squalidae),
z rz�du ->rekinokszta�tnych. Charakteryzuje go obecno�� silnych kolc�w w pierwszej
i drugiej p�etwie grzbietowej, s�u��cych do obrony. W odr�nieniu od innych
przedstawicieli rz�du k.p. i pozostali cz�onkowie rodziny koleniowatych nie maj�
p�etwy odbytowej. Kolor grzbietu k.p. jest zwykle ciemnoszary, niekiedy
ciemnoszarobr�zowy, brzuch jasnoszary, szarawobia�y lub bia�y. D�ugo�� najwi�kszego
z�owionego okazu wynosi 208 cm, najwi�kszy odnotowany ci�ar - 9 kg. Samce s� zwykle
mniejsze od samic. W po�owach �rednia d�ugo�� samc�w wynosi 52 cm, samic 76 cm.
Przewa�aj� osobniki o ci�arze 3,5-5 kg. K.p. jest jajo�yworodny. Jaja jego s�
bardzo du�e, bogate w ��tko. Okres noszenia jaj od chwili zap�odnienia trwa 18 do
22 miesi�cy. W jednym miocie samica wydaje na �wiat 12 do 15 m�odych o d�ugo�ci 22
do 33 cm. K.p. przebywa z regu�y w wodach przybrze�nych: na pe�nej wodzie spotykany
jest
99____________________
bardzo rzadko. Zwykle tworzy niewielkie stada. Cz�sto odbywa kr�tkie w�dr�wki,
zwi�zane g��wnie z przemieszczaniem si� zwierz�t, kt�rymi si� �ywi. Na jego pokarm
sk�adaj� si� �ledzie, barweny, makrele, dorsze oraz rozmaite bezkr�gowce, a w
pewnej mierze tak�e glony. K.p. zamieszkuje wschodnie i zachodnie wybrze�a
p�nocnego Atlantyku i Pacyfiku. Brak go w wodach polarnych. Jest gatunkiem
gospodarczo cennym, zw�aszcza w Europie p�nocnej, a ostatnio tak�e w Stanach
Zjednoczonych A.P., w Chinach i Japonii. U�ytkowuje si� t�uszcz z jego w�troby,
zawieraj�cy znaczne ilo�ci witaminy A, mi�so i sk�r�, kt�ra s�u�y do polerowania
niekt�rych cennych gatunk�w drewna. [J.M.R.]
kolka -^ciernik. kometa -^z�ota rybka.
konger (Conger conger) - gatunek z rodziny -^kongrowatych. Kszta�tem cia�a
przypomina w�gorza, ma jednak znacznie wi�ksze rozmiary (do 3 m d�ugo�ci i 65 kg
ci�aru), d�u�sz� p�etw� grzbietow� i barw� cia�a ja�niejsz�, o odcieniu bardziej
br�zowym. K. jest bardzo drapie�ny. �ywi si� g��wnie rybami, wy�eraj�c je nawet z
sieci rybackich, oraz skorupiakami. Sk�ada 3 do 8 min ziarn ikry. Po tarle osobniki
doros�e prawdopodobnie gin�. K. wyst�puje w Morzu �r�dziemnym oraz w europejskiej
cz�ci p�nocnego Atlantyku a� po Morze P�nocne w��cznie. Czasem zachodzi do
zachodniego Ba�tyku. Ma mi�so o�ciste, ma�o cenione; jego sk�ry u�ywa si� na wyroby
galanteryjne. [K.K.]
kopeina
kongrowate (Congridae) - rodzina z rz�du -9-w�gorzokszta�tnych. Kszta�tem cia�a nie
r�ni� si� od w�gorzy, brak im jednak �usek i maj� wi�kszy otw�r g�bowy, mocniejsze
z�by i znaczniejsze rozmiary. Nie wst�puj� do w�d s�odkich, lecz odbywaj� w�dr�wki
rozrodcze w oceanach, a tar�o ich ma miejsce na znacznych g��boko�ciach. Larwy k.
przechodz� metamorfoz� podobn� do metamorfozy w�gorzy. K. zasiedlaj� wody stref
gor�cej i umiarkowanych wszechoceanu. Z kilkunastu gatunk�w nale��cych do tej
rodziny najbardziej znany jest konger. [K.K.]
koniki morskie ->-p�awikoniki.
ko� bialy (Hemibarbus labeo) - gatunek z rodziny karpiowatych, spokrewniony z
brzanami. Ma wyd�u�one, sp�aszczone bocznie cia�o, mocny ostatni twardy promie�
p�etwy grzbietowej, zamieniony w kolec, trzyszeregowe z�by gard�owe i jedn� par�
w�sik�w. Osi�ga 65 cm d�ugo�ci i 2 kg ci�aru. Wyst�puje w Chinach wraz z wyspami
Hainanem i Tajwanem, w Japonii, Korei i w dorzeczu Amuru. Mimo do�� du�ej wielko�ci
nie ma znaczenia gospodarczego, gdy� jest rzadki. [H.R.]
kopeina (.Copeina guttata) - gatunek z rodziny ->-k�saczowatych, blisko
spokrewniony ze smukleniem pryskaczem. Osi�ga d�ugo�� 60 cm. Ma biologi� rozrodu
podobn� jak u piel�gnicowatych. Ikr� sk�ada w wykopanym w piasku zag��bieniu.
Samiec opiekuje si� jajami do chwili wyl�gu. K. rozprzestrzeniona jest w wodach
�rodkowej Brazylii. Bywa cz�sto hodowana w akwa

koralowe ryby
100
riach, gdzie dorasta do 12 cm d�ugo�ci. [J.M.R.]
koralowe ryby - gatunki, kt�re sw� biologi� s� bezpo�rednio zwi�zane z rafami
koralowymi. S� one najcz�ciej niewielkich rozmiar�w, cia�o maj� bocznie
sp�aszczone, cz�sto owalne. Wszystkie k.r. charakteryzuje bardzo w�ski stopie�
specjalizacji, s� niezmiernie wra�liwe na wszelkie zmiany �rodowiska i poza
�rodowiskiem raf koralowych, kt�re cechuje znaczna sta�o�� temperatury rocznej,
sta�o�� zasolenia, na�wietlenia itd., nie mog� przebywa�. Ubarwienie k.r. jest
r�norodne: jedne maj� barwy ochronne uniemo�liwiaj�ce rozpoznanie ryby na tle rafy,
inne silnie kontrastuj� sw� jaskrawo�ci� z t�em koralowc�w. W �rodowisku raf
niezwykle rzadko spotyka si� barwy srebrzyste, tak charakterystyczne dla ryb
�yj�cych w g�rnych warstwach pelagialu. Wiele gatunk�w k.r. uzbrojonych jest w
mocne z�by lub "dzioby", doskonale dostosowane do od�upywania kawa�k�w rafy czy
zeskrobywania z nich polip�w, stanowi�cych podstawowy sk�adnik po�ywienia tych
gatunk�w. Do najbardziej typowych przedstawicieli k.r. nale�� m.in. szcze-cioz�by,
zwane r�wnie� rybami-motylami, hajdukowate, wargaczowate, papugoryby,
rogatnicowate, kosterowate i naje�kokszta�tne. Ze wzgl�du na swe jaskrawe barwy
uwa�ane s� przez tubylc�w nies�usznie za jadowite lub truj�ce. Ogromna wi�kszo��
gatunk�w k.r. nadaje si� do spo�ycia, a mi�so niekt�rych z nich uznawane jest za
przysmak. [J.M.R.]
koryfena -^-smag�a.
kosatka skrzypi�ca (Pseudobagrus fulvidraco) - gatunek z rodziny -^kosatkowatych.
Ma do�� wysokie, wygrzbiecone w okolicy p�etwy grzbietowej cia�o oraz 4 pary
w�sik�w. Posiada jaskrawe ubarwienie, szczeg�lnie u osobnik�w m�odocianych. U
doros�ych grzbiet jest zielonoczarny, boki i brzuch ��te, a na ca�ym ciele
wyst�puj� ciemne, przerywane pasy. K.s. osi�ga 40 cm d�ugo�ci i 0,4 kg wagi. �ywi
si� faun� denn� bezkr�gowc�w. Rozmna�a si� kilkakrotnie w czerwcu i Upcu. Samiec
nie tylko pilnuje ikry i wyl�gu, lecz buduje te� gniazdo w postaci nory wykopanej w
dnie mulistogliniastym lub piaszczystogliniastym. W przekroju taka nora ma wygl�d
dzbanuszka rozszerzaj�cego si� ku do�owi, kt�rego �rednica wynosi od 6 cm w okolicy
otworu wej�ciowego do 14 cm w g��bi, a g��boko�� do 16 cm. Samiec bardzo aktywnie
pilnuje gniazda do czasu usamodzielnienia si� larw, tj. ok. 8 dni, i w tym czasie
nie pobiera pokarmu. Gniazda znajduj�ce si� w strefie przybrze�nej tworz� kolonie,
w kt�rych na l m2 znajduje si� przeci�tnie do 14 gniazd, a ca�a kolonia mo�e
zajmowa� obszar do 2,5 ty�. m2. K.s. wyst�puje w Chinach, w do- rzeczu Amuru i w
Korei. Zasiedla rzeki r�wninne. Mimo dobrego mi�sa i wysokiej liczebno�ci nie ma
zbyt du�ego znaczenia gospodarczego ze wzgl�du na trudno�ci przy jej po�awianiu.
[H.R.]
kosatkowate, bagrowate (Ba
gridae) - rodzina z podrz�du -�sumowc�w, obejmuj�ca ok. 15 rodzaj�w z licznymi
gatunkami. K. maj� cia�o nagie, 2 do 4 par w�sik�w w zale�no
101
kostne ryby
�ci od gatunku oraz du�� p�etw� t�uszczow�; w p�etwach piersiowych i
grzbietowej znajduj� si� silne kolce, zaopatrzone u podstawy w specjalny mechanizm
zatrzaskowy, kt�ry uniemo�liwia zgi�cie rozprostowanego kolca;
kolce piersiowe s� z�bkowane. Gruczo��w jadowych brak, lecz �luz pokrywaj�cy
obficie cia�o ma u wielu gatunk�w w�a�ciwo�ci truj�ce, w zwi�zku z czym zranienie
si� kolcem takich k. jest bardzo bolesne, a rana d�ugo si� nie goi. K. s� zdolne do
aktywnej zmiany ubarwienia w zale�no�ci od barwy pod�o�a. Dochodz� do 30 cm
d�ugo�ci, przy czym samce wszystkich gatunk�w s� wi�ksze od samic. �ywi� si�
bezkr�gowcami dennymi i drobnymi rybami. Samce ochraniaj� z�o�on� ikr� i larwy.
Niekt�re gatunki buduj� gniazda, do kt�rych sk�adaj� ikr� (-^kosatka skrzypi�ca),
inne sk�adaj� ikr� na ro�linach wodnych i korzeniach ro�lin l�dowych. Wyst�puj� w
s�odkich wodach Afryki oraz po�udniowej i wschodniej Azji. Mi�so k. jest smaczne.
Jednak �owienie tych ryb nastr�cza trudno�ci ze wzgl�du na kolce, kt�rymi zapl�tuj�
si� w sieci, oraz niebezpiecze�stwo poranienia si� tymi kolcami. W niekt�rych
krajach, zw�aszcza w Chinach, po�awiane bywaj� w znacznych ilo�ciach na haczyki.
Pewne gatunki hoduje si� w akwariach. [H.R.]
kosogon ->.lis morski.
kosterowate (Ostrac�on�dae) - rodzina z rz�du -^-naje�kokszta�tnych, obejmuj�ca
kilkana�cie gatunk�w. Cia�o ich jest pokryte zwartym pancerzem kostnym,
utworzonym z wielok�tnych p�ytek, w
przekroju poprzecznym trapezowate, niemal tr�jk�tne lub wielok�tne; u wi�kszo�ci
gatunk�w nad oczami i przed p�etw� odbytow� znajduj� si� ostre kolce; brak worka
powietrznego. K. s� jaskrawo ubarwione. Zwykle nie przekraczaj� 15 cm d�ugo�ci, a
tylko niekt�re gatunki osi�gaj� 30 cm. Przebywaj� w strefie przyboju m�rz
tropikalnych i subtropikalnych wszechoceanu oraz w�r�d raf koralowych. Silny
pancerz chroni je przed rozbiciem w�r�d kipieli. P�ywaj� bardzo s�abo, a g��wnym
ich narz�dem ruchu jest stosunkowo du�a p�etwa ogonowa. Ko�ci szcz�kowe i
przedszcz�-kowe, zro�ni�te w jednolity dzi�b, umo�liwiaj� kruszenie szkielet�w
koralowc�w, muszli mi�czak�w i pancerzy skorupiak�w. Kostera czteror�g
(Ostracion �uadricornis) i kostera rogaczek (Ostracion cor-nutus) wyst�puj� w
Oceanie Indyjskim, kostera tr�jroga (Acanthostracion tricornis) w tropikalnej
strefie Atlantyku. Na wyspach Polinezji k. s� pieczone w ca�o�ci i zjadane po
roz�upaniu pancerza. [K.K.l
kostne ryby (Osteichthyes) - gromada z nadgromady szcz�kowc�w (Gnathostomata)
(->-ryby w�a�ciwe). Kopalne szcz�tki przedstawicieli tej gromady znane s� od
dewonu, przypuszcza si� jednak, �e k.r. pojawi�y si� ju� we wczesnym okresie ery
paleozoicznej. Najwy�szy rozw�j osi�gaj� w ordowiku. Dzieli si� je na 4 podgromady:
dwudyszne, trzonop�etwe, ramieniop�etwe (wielop�etwe) i promieniop�et-we.
Przedstawiciele trzonop�etwych da�y pocz�tek pierwszym kr�gowcom l�dowym. Cia�o
k.r. jest nagie lub po

kostnopromienn e
10.2
kryte �usk� kostn� albo ganoi-daln�; struna grzbietowa zachowuje si� tylko u form
prymitywnych; skostnienia wypieraj� stopniowo chrz�stk�;
p�etwy rozpi�te s� na kostnych promieniach; przegrody mi�-dzyskrzelowe w
aparacie skrzelowym ulegaj� redukcji i przyjmuj� kszta�t �uk�w; p�-eherz p�awny u
niekt�rych form (dwudyszne) pe�ni rol� p�uc; u form prymitywnych wyst�puje w sercu
sto�ek t�tniczy, a w jelicie zastawka spiralna. K.r. przystosowa�y si� do �ycia we
wszystkich typach zbiornik�w wodnych, od okresowo wysychaj�cych do najwi�kszych
g��bin oceanicznych. Wykszta�ci�y ogromn� rozmaito�� postaci. [J.M.R.]
kostnopromicnne -^promieniop�etwe.
tcostnoszkieletowe - nazwa u�ywana zar�wno dla Teleostei, jak i Osteichthyes. W
niniejszym opracowaniu dla odr�nienia obu tych grup u�ywane s� nazwy ryb -
^ko�cistych (Teleostei) i ryb -kostnych (Osteichthyes). [J.M.R.]
kostoluskie - nazwa u�ywana dla Chondrostei i Holostei. W niniejszym opracowaniu
dla odr�nienia obu tych grup u�ywane s� nazwy --ganoidy chrzestne (Chondrostei)
i �-�ganoidy kostne (Holostei). [J.M.R.]
ko�ciste ryby (Teleostei) - nadrz�d z podgromady --promieniop�etwych. Ich pierwsze
szcz�tki kopalne znajdowano w warstwach triasowych. By�y to prymitywne
�ledziokszta�tne, od kt�rych wywodz� si� wszystkie pozosta�e k.r. Nadrz�d ten
obejmuje wi�kszo�� wsp�cze�nie �yj�cych ryb. Charakteryzuje je
pe�ny rozw�j trzon�w kr�gowych i skostnienie czaszki;
dolna szcz�ka ma mniej ko�ci ni� u ganoid�w kostnych; cia�o jest nagie lub pokryte
dach�wkowato �usk�, czasem p�ytkami kostnymi lub kolcami; �uska kostna (brak w
niej ganoidy) bywa cykloidalna lub ktenoidalna; zastawka spiralna w jelicie zanika,
brak r�wnie� sto�ka t�tniczego w Bercu, tworzy si� natomiast opuszka t�tnicza. K.r.
s� w wi�kszo�ci jajorodne i wyst�puje u nich zap�odnienie zewn�trzne; u
nielicznych jajo�yworodnych zachodzi zap�odnienie wewn�trzne (--rozr�d). K.r.
zamieszkuj� wszelkie typy zbiornik�w wodnych i s� cennymi rybami u�ytkowymi. W�r�d
nich grupy najliczniejsze, o najwi�kszym znaczeniu gospodarczym, stanowi�
�ledziokszta�tne i okoniokszta�tne. [J.M.R.]
kotinela
ka�u.
^g�owaczowce Baj-
koza, k�zka (Cobitis taenia) - gatunek z rodziny --piskorzowatych. Ma cia�o
wyd�u�one, mocno sp�aszczone bocznie, pokryte bardzo drobn� �usk�;
otw�r z�bowy dolny otoczony jest 6 w�sikami; ukryty pod okiem w rowku sk�rnym
dwudzielny kolec zostaje unoszony, gdy k. si� broni. Ubarwienie cia�a jest
jasno��te, przy czym na bokach i na grzbiecie wyst�puj� du�e brunatne plamy; mi�dzy
szeregiem plam grzbietowych a plam bocznych znajduje si� jeszcze szereg plamek
drobniejszych, a przy nasadzie p�etwy ogonowej - jedna, ciemna plamka. K. dochodzi
do 11 cm d�ugo�ci. �ywi si� drobn� faun� denn� i glonami. Rozmna�a si� od kwietnia
do czerwca, sk�adaj�c ikr� kilkakrotnie. Przeby-
103
krainy rybne
wa w wodach stoj�cych lub wolno p�yn�cych, na pod�o�u piaszczystomulistym. Ch�tnie
zagrzebuje si� w piasek lub mu�. Jest wytrzyma�a na niedob�r tlenu w wodzie. Wyst�-
Koza
puje prawie w ca�ej Europie z wyj�tkiem p�wysp�w Pire-nejskiego, Apeni�skiego,
Irlandii, Szkocji i Norwegii. W Polsce spotyka si� j� w rzekach nizinnych na
terenie ca�ego kraju. Nie jest liczna. Nie ma znaczenia gospodarczego. Nadwi�la�scy
rybacy cz�sto nazywaj� koz� -cios�. Syberi� i wschodni� Azj� zamieszkuje kilka
pokrewnych gatunk�w i podgatunk�w. [H.R.]
koza najwi�ksza (Cobitis elon-gata) - gatunek z rodziny -�piskorzowatych. Wygl�dem
i ubarwieniem podobna jest do kozy, lecz osi�ga znacznie wi�ksze rozmiary - do 16,5
cm d�ugo�ci. Wyst�puje tylko w dop�ywach Dunaju. [H.R.]
koza z�otawa, k�zka z�otawa (Cobitis aurata) - gatunek z rodziny -piskorzowatych.
Ma cia�o wyd�u�one, bocznie sp�aszczone pokryte bardzo drob-
Koza z�otawa
nymi �uskami; otw�r g�bowy dolny otacza 6 w�sik�w; pod okiem znajduje si�
dwudzielny kolec, ukryty w fa�dzie sk�rnym; za p�etw� grzbietow�
istnieje sk�rny kil; podobny kil wyst�puje po brzusznej stronie ogona, przy
nasadzie p�etwy ogonowej. Ubarwienie cia�a jest jasno��te, przy czym wzd�u�
grzbietu i bok�w ci�gn� si� pojedyncze szeregi du�ych, jasnobr�zowych plam, a przy
nasadzie p�etwy ogonowej znajduj� si� 2 ciemne plamki, jedna pod drug�, kt�re
czasem ��cz� si� ze sob�. K.z. dochodzi do 9 cm d�ugo�ci. �ywi si� faun� denn� i
glonami. Wyst�puje w rzekach wpadaj�cych do m�rzr:
Czarnego, Kaspijskiego, Aralskiego, Marmara oraz Ba�tyku. W Polsce znana jest z
Wis�y i jej dop�yw�w, z Czarnej Orawy z dorzecza Dunaju oraz z dop�ywu Dniestru -
Strwi�-�a. Przebywa na dnie piaszczystym lub kamienistopiaszczystym, w szybko
p�yn�cej wodzie. Ukrywa si� zagrzebu-j�c w piasek. Nie jest liczna i w zwi�zku z
tym nie ma �adnego znaczenia gospodarczego. [H.R.]
k�zka -koza. k�zka z�otawa -koza z�otawa.
krainy rybne - poszczeg�lne odcinki rzeki wyr�nione na podstawie spotykanych w nich
przewodnich, charakteryzuj�cych je gatunk�w ryb. Odcinki takie wyr�ni� mo�na
jedynie w rzekach odpowiednio d�ugich, p�yn�cych przez urozmaicony krajobraz, gdzie
mog� zaznacza� si� np. odcinki g�rskie o du�ym spadku jednostkowym, nizinne o
nurcie spokojnym itd. (--ekologiczne grupy ryb, --strefowe rozmieszczenie ryb).
Obecnie, wskutek post�puj�cego rozwoju przemys�u, polegaj�cego m.in. na budowaniu
zak�ad�w, kt�re swe �cieki odprowadzaj�

krasnopi�rka
104
do rzek, na budowaniu elektrowni wodnych, zap�r, a co za tym idzie regulacji rzek -
podzia� ten nie odzwierciedla w�a�ciwego stanu ichtiofauny w rzece, sta� si� bardzo
ma�o precyzyjny, a tym samym daje o rzece b��dne wyobra�enie. Mo�e by� jeszcze
aktualny dla rzek du�ych, a przy tym "dzikich", nie zagospodarowanych. W �rodkowej
Europie w biegu du�ych rzek wyr�niono szereg krain, a w ich obr�bie cz�sto jeszcze
mniejsze jednostki, zwane podkrainami. Do najwa�niejszych nale��: l. Kraina
pstr�ga z towarzysz�cymi gatunkami, takimi jak strzebla potokowa, g�owacze, �liz;
krainie pstr�ga odpowiada zwykle g�rny odcinek rzeki, odznaczaj�cy si� wod� o
niskiej temperaturze, tward�, dobrze natlenion�, o szybkim pr�dzie, z pod�o�em
kamienistym. 2. Kraina lipienia - liczba wy�ej wymienionych gatunk�w zwi�ksza si�
tutaj o brzank�, klenia, kie�bia i piekielnic�, czasem spotyka si� tu tak�e okonia,
szczupaka i uklej�; kraina ta obejmuje ni�szy odcinek rzeki, g��bszy, z dnem
�wirowopiaszczystym, porastaj�cym glonami; odbywa tutaj tar�o �oso� i tro�. 3.
Kraina brzany - coraz mniej gatunk�w z krainy pstr�ga i lipienia, pojawiaj� si�
natomiast mi�tus, p�o�, jaz, bole�, certa, r�anka, koza; rzeka na tym odcinku jest
do�� g��boka, ma dno piaszczysto�wi-rowe. 4. Kraina leszcza-wyst�puje tu m.in. sum,
kr�p i sandacz; kraina ta odpowiada najg��bszemu odcinkowi rzeki z
mulistopiaszczystym dnem, wod� spokojnie p�yn�c�, m�tn�, o znacznych wahaniach
temperatury. [J.M.R.]
trasnopi�rka ->-wzdr�ga.
kr�glouste, smoczkouste (Cy-clostomata) - podgromada z gromady kr�g�oustych (Oy-
clostomata), z nadgromady
-Aezszcz�kowc�w, obejmuj�ca przedstawicieli rz�d�w minogokszta�tnych �
�luzicokszta�t-nych. Niekt�rzy autorzy obejmuj� nazw� k. wszystkie bez-szcz�kowce.
K. s� najprymitywniejszymi z �yj�cych dzi� kr�gowc�w. Cia�o ich kszta�tu
walcowatego, wyd�u�one, pozbawione �usek, wydziela obficie �luz; nie maj� szkieletu
kostnego, kt�rego rol� spe�nia
-^-struna grzbietowa; pozbawione s� kr�g�w, �eber, szkieletu pasa barkowego i
miednicowego oraz p�etw parzystych;
okr�g�y otw�r g�bowy, zaopatrzony w rogowe z�bki, tworz�cy rodzaj lejka lub ssawki,
otoczony jest chrzestnym pier�cieniem; wewn�trz tego otworu znajduje si� �widruj�cy
j�zyk, r�wnie� uzbrojony w z�bki; jama skrzelowa po��czona jest ze �rodowiskiem
wodnym l do 15 otwor�w skrzelowych. K. osi�gaj� d�ugo�� l m. W stosunku do
wymar�ych ostrakoderm�w uwidacznia si� u nich wiele cech �wiadcz�cych o ni�szym
etapie rozwoju, a b�d�cych wynikiem ewolucji regresy wne j na skutek przej�cia na
paso�ytniczy lub p�-paso�ytniczy tryb �ycia. K. najcz�ciej przebywaj� w strefie
dennej zar�wno w�d s�odkich, jak i morskich. S� te� w�r�d nich formy w�drowne.
[J.M.R.]
kr�p (Blicca bjoerkna) - gatunek z rodziny -�-karpiowatych. Ma wysokie, sp�aszczone
bocznie cia�o, ma�� g�ow�, ko�cowy otw�r g�bowy oraz z�by gard�owe ustawione w
dwu szeregach. Wygl�dem przypomina m�ode leszcze, od kt�rych r�ni si� kr�tsz� p�e-
105
krwiono�ny uk�ad
tw� odbytow� i liczb� zawartych w niej promieni mi�kkich (u kr�pia 19 do 23, u
leszcza 24 do 30). Ubarwienie grzbietu jest ciemnobrunatne
Kr�p
z niebieskim po�yskiem, boki i brzuch s� srebrzyste, a p�etwy piersiowe i brzuszne
u nasady zaczerwienione. K. ro�nie bardzo powoli, osi�gaj�c ok. 30 cm d�ugo�ci.
�ywi si� faun� denn�. Tar�o odbywa w maju i czerwcu, kilkakrotnie. Wyst�puje w
Europie z wyj�tkiem p�wysp�w: Pire-nejskiego. Apeni�skiego i Ba�ka�skiego oraz
Szkocji i p�nocnej Skandynawii. �yje w jeziorach, rzekach i s�onawych wodach zatok
morskich. W Polsce jest pospolity od wybrze�y Ba�tyku po karpackie dop�ywy Wis�y. W
rzekach podg�rskich si�ga wy�ej ni� leszcz. Gospodarczego znaczenia nie ma ze
wzgl�du na nisk� jako�� mi�sa i bardzo s�aby przyrost. Jest konkurentem pokarmowym
leszcza, p�oci i niekt�rych innych gatunk�w ryb. [H.R.]
kroczki - termin hodowlany, kt�rym okre�la si� ryby po uko�czeniu pierwszego, a
przed zako�czeniem drugiego roku �ycia. K. obsadza si� stawy hodowlane dla
pozyskania mniej wi�cej po roku ryby handlowej. Termin ten stosuje si� przede
wszystkim dla karpi, rzadziej dla lin�w i innych gatunk�w. [J.M.R.]
kr�l �ledziowy -�wst�gor kr�lewski.
krwiono�ny uk�ad. U ryb, podobnie jak u innych zwierz�t kr�gowych, k.u. jest
zamkni�ty. Sk�ada si� z serca, naczy� krwiono�nych i krwi. Serce, otoczone silnym
b�oniastym workiem, zwanym osierdziem, le�y za ostatni� par� �uk�w skrzelowych, po
dolnej stronie cia�a. Serce ryb jest stosunkowo znacznie mniejsze ni� kr�gowc�w
l�dowych. Jego ci�ar stanowi od 0,iy/os do 2,5%o ci�aru cia�a (u ssak�w np. wynosi
4,6�/oo). Bywa wi�ksze u gatunk�w bardziej ruchliwych. Najwi�ksze serce ma
prawdopodobnie ptaszor (2,5%o), kt�rego skoki w powietrzu wymagaj� znacznego
nak�adu energii. U doskona�ego p�ywaka - makreli stanowi l,17�/oo wagi cia�a.
Liczba skurcz�w serca na minut� waha si� znacznie w zale�no�ci od gatunku ryby oraz
od temperatury wody i jej nasycenia tlenem. Podczas snu zimowego (-ranabioza)
wynosi l do 2 na minut�, a przy temperaturze 15�C - 15 skurcz�w na minut�, np. u
lina, 25 u w�gorza i 90 u troci. Serce sk�ada si� z dwu p�cherzyk�w - przedsionka i
komory. ��cz�ce si� w pobli�u serca ko�cowe odcinki pni �ylnych tworz� zatok�
�yln�, kt�ra doprowadza krew �yln� do przedsionka. Z przedsionka krew zostaje
przetoczona do komory, a nast�pnie do aorty brzusznej. U ryb chrzestnych, ganoid�w
chrzestnych i ganci-d�w kostnych mi�dzy komor� a aort� brzuszn� istnieje tzw.
sto�ek t�tniczy, zdolny do samodzielnych skurcz�w. U ryb

Krwiono�ny uk�ad
106
ko�cistych sto�ek t�tniczy jest zredukowany, natomiast aorta brzuszna w
bezpo�rednim s�siedztwie z komor� serca tworzy nabrzmienie - opuszk� t�tnicz�.
Aorta brzuszna kieruje si� ku przodowi i dzieli si� na t�tnice skrzelowe,
rozdzielaj�ce si� w skrzelach n'a sie� naczy� w�osowatych (-oddechowy uk�ad). Krew
odp�ywaj�ca ze skrzeli uchodzi do prawej i lewej aorty grzbietowej, kt�re ��cz� si�
nast�pnie w jeden pie� (aort� grzbietow�) przebiegaj�cy pod kr�gos�upem, a jego
ko�cowy odcinek - t�tnica ogonowa - w kanale hemalnym (-szkielet ryb). Aorta
grzbietowa daje rozga��zienia do poszczeg�lnych narz�d�w. Odtleniona krew zbiera
si� w �y�ach. �y�a ogonowa prowadzi krew do nerek, sk�d po przej�ciu przez
rozga��zion� sie� naczy�, zwan� systemem wrotnym, odp�ywa dwiema �y�ami g��wnymi
tylnymi. Te z kolei ��cz� si� z par� �y� g��wnych przednich, odprowadzaj�cych krew
z okolic g�owy i razem uchodz� dwoma przewodami Cu-viera do zatoki �ylnej. �y�y
odprowadzaj�ce krew od innych narz�d�w wewn�trznych ��cz� si� w du�� �y��
w�trobow�, kt�ra po przej�ciu przez system wrotny opuszcza w�trob� jako naczynie
parzyste i uchodzi r�wnie� do zatoki �ylnej. Przedstawiony schemat wykazuje u
r�nych grup ryb pewne odchylenia. Najbardziej r�ni si� od wy�ej wymienionego k.u.
ryb dwudysznych, przypominaj�cy nieco stosunki u kr�gowc�w l�dowych. Przedsionek i
komora serca s� n nich cz�ciowo podzielone na dwie cz�ci. Zatoka �ylna przesuwa si�
ku prawej stronie serca, dzi�ki czemu krew �ylna kieruje si� ku prawej
stronie przedsionka, za� do lewej jego strony wpadaj� dwie zro�ni�te ze sob� �y�y
p�ucne. System zastawek w sto�ku kieruje krew �ylna z prawej po�owy serca do dwu
ostatnich t�tnic skrzelowych, a nast�pnie przez t�tnic� p�ucn� do p�uc (--p�cherz
p�awny). Krew z lewej po�owy serca dostaje si� do dwu przednich t�tnic skrzelowych
i po powt�rnym utlenieniu do aorty grzbietowej. W ten spos�b w �rodowisku wodnym
krew utlenia si� dwukrotnie (w p�ucach i w skrzelach), a podczas oddychania
powietrznego
- tylko w p�ucach. Ilo�� krwi u ryb jest stosunkowo mniejsza od ilo�ci krwi u
kr�gowc�w l�dowych. U ryb ko�cistych wynosi ona ok. 2"/o wagi cia�a, u spodoustych
ok. 6% (u ssak�w ok. l9 la). W sk�ad osocza wchodz� sole mineralne, bia�ka, azot
pozabia�kowy (w postaci mocznika, azotu aminowego i nieznacznych ilo�ci kwasu
moczowego) oraz cukier. Do element�w morfologicznych krwi nale�� krwinki czerwone
(erytrocyty), krwinki bia�e (leukocyty, limfocyty i in.) oraz trombocyty. Liczba
krwinek czerwonych u ryb waha si� w szerokich granicach, zale�nie od gatunku i od
stanu fizjologicznego osobnika, i jest znacznie ni�sza ni� np. u ptak�w, a
zw�aszcza ssak�w. Najmniej krwinek czerwonych posiadaj� spodouste (np. dr�twa ma
ich ok. 140 ty�. w l mm8), a po�r�d ryb ko�cistych w�gorz (1100 ty�.). U karpia
liczba ich wynosi 2500 ty�. w l mm3. Czerwone zabarwienie nadaje krwi ryb
hemoglobina zawarta w erytrocytach, a u smoczkoustych
- erytrokruozyna. W wodach Antarktydy �yj� ryby bia�okrwiste, kt�rych krew jest
107
kur diabe�
pozbawiona krwinek czerwonych i hemoglobiny. Krwinki s� wytwarzane w r�nych
narz�dach, po�r�d kt�rych najwi�ksze znaczenie ma �ledziona i nerki. Ryby nie
maj� szpiku kostnego. U smoczkoustych krwinki powstaj� w �ciance jelita. [H.R.]
krzy��wka -bastard. ksi�ycowa ryba -strojnik. ksi�ycowe ryby -skalary.
ksi�yc�wka (Leuresthes te-nuis) - gatunek z rodziny -aterynowatych. Cia�o ma bardzo
wyd�u�one; na �uskach brak linii bocznej; szcz�ki s� wysuwalne, bezz�bne.
Ubarwienie grzbietu jest b��kitnozielone, brzuch srebrzysty; po bokach cia�a od
pokrywy skrzelowej a� do nasady ogona biegnie srebrna, b�yszcz�ca smuga. K. osi�ga
d�ugo�� 18 cm. �yje 2 do 3 lat. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje po roku. Odznacza si�
bardzo ciekaw� biologi� rozrodu. Tar�o odbywa od lutego do wrze�nia, zawsze w nocy;
jest ono w tym okresie wielokrotnie powtarzane. Rytm jajnik�w zwi�zany jest �ci�le
z fazami ksi�yca. Ikra bywa sk�adana w czasie nowiu i przy pe�ni ksi�yca na kra�cu
zasi�gu w�d morskich w okresie najwy�szego przyp�ywu; po sp�yni�ciu w�d zostaje w
wilgotnym piasku. Wyl�g nast�puje w czasie nast�pnego maksymalnego przyp�ywu, a
wi�c przy nowiu lub pe�ni ksi�yca, tzn. po 14 dniach od chwili z�o�enia jaj. K.
zamieszkuje przybrze�ne wody Kalifornii. Gdzieniegdzie bywa spo�ywana przez
miejscow� ludno��. [J.M.R.]
ku�baki -halibuty.
ku�bin, or�oryb (Sciaena aqui-la) - gatunek z rodziny -kul-binowatych. Dok�adne
stanowisko systematyczne k. dotychczas nie jest jasne. By� mo�e nale�y do tego
samego rodzaju co umbryna; pod wieloma wzgl�dami jest do niej podobny, nie ma
jednak na podbr�dku w�sika. K. osi�ga 2 m d�ugo�ci i ci�ar 200 kg. �yje w Morzu
�r�dziemnym i we wschodniej cz�ci Oceanu Atlantyckiego. Ze wzgl�du na doskona�e
mi�so i osi�ganie du�ych rozmiar�w jest bardzo ceniony przez przemys� spo�ywczy;
bywa sprzedawany w postaci konserw, a tak�e w�dzony. [J.M.R.]
kulbinowate, or�oryby (Sciae-mdae) - rodzina z rz�du -okoniokszta�tnych, blisko
spokrewniona z ostrobokowatymi. K, obejmuj� liczne rodzaje i gatunki. S� du�e,
szybko p�ywaj�ce i drapie�ne; mog� osi�ga� d�ugo�� przesz�o 2 m i ci�ar 200 kg.
Wiele gatunk�w k. ma zdolno�� wydawania d�wi�k�w przy u�yciu p�cherza p�awne-go.
Wszystkie k. odbywaj� tar�o w pelagialu m�rz. Ich ikra jest pelagiczna. M�ode rosn�
bardzo szybko i pocz�tkowo przebywaj� w strefie przybrze�nej, a p�niej oddalaj� si�
w g��biny. K. wyst�puj� w tropikalnych � subtropikalnych morzach; nieliczne z nich
zachodzi� mog� tak�e do w�d s�odkich. S� cenione pod wzgl�dem spo�ywczym. P�cherze
p�awne wielu gatunk�w uznaje si� w Chinach za przysmak. [J.M.R.]
kur czterorogi -kur rogacz.
kur diabe� (Myoxocephalus scorpius) - gatunek z rodziny

kur gtowacz
108
->-g�owaczowatych. Ma cia�o nagie z kr�tkim i grubym trzonem ogonowym, g�ow� du��,
uzbrojon� w liczne, ostre, pokryte sk�r� kolce, a mianowicie 2 do 3 par
tylnopolicz-
Kur diabe�
kowatych, kilka pokrywowych i przedpokrywowych oraz szczeg�lne wyodr�bniaj�cych
si� nosowych, zaocznych i karkowych. Ubarwienie wykazuje zmienno�� osobnicz�:
grzbiet jest w zasadzie ciemny z plamami, a boki pomara�czowe, jaskrawe zw�aszcza w
okresie godowym. Samica osi�ga 30 cm d�ugo�ci, samiec nieco mniej;
wyj�tkowo zdarzaj� si� egzemplarze dochodz�ce do 60 cm d�ugo�ci. K.d. wydaje w
celach obronnych za pomoc� szczeliny skrzelowej i b�on podskrzelowych
charakterystyczne furczenie. Odbywa tar�o jesieni� i zim� (w Ba�tyku w grudniu i
styczniu). Samiec pilnuje w ci�gu 5 tygodni, a� do wyl�gu, sklejonej w grudk� i
przytwierdzonej do kamienia ikry. K.d. jest gatunkiem przybrze�nym, przebywaj�cym
przy dnie do g��boko�ci 25 m, rzadko do 60 m. Zasiedla europejskie i ameryka�skie
wody przybrze�ne Atlantyku, w Europie od Zatoki Biskajskiej do Morza Bia�ego. Jako
gatunek stacjonarny i niezmiernie plastyczny tworzy w obr�bie zasi�gu liczne formy
lokalne i rasy geograficzne. Bywa od�awiany przez w�dkarzy dla przyrz�dzania
smacznej zupy. Wysuszony stanowi swoisty barometr, wskazuj�cy zmiany wilgotno�ci. W
gospodarce rybnej jest traktowany jako szkodnik narybku oraz konkurent pokarmowy
cennych ryb u�ytkowych. [K.K.]
kur glowacz (Taurulus bubalis) - gatunek z rodziny
->-g�owaczowatych. Kszta�tem cia�a i budow� zewn�trzn�, zw�aszcza uzbrojeniem
g�owy, przypomina kura diab�a i kura rogacza, jest jednak znacznie od nich mniejszy
(osi�ga 18 cm d�ugo�ci). Przebywa w strefie litera�u, w�r�d kamieni i ro�linno�ci.
�ywi si� g��wnie skorupiakami i ma�ymi rybkami, zw�aszcza babkami. Tar�o odbywa w
marcu i kwietniu. Lepka ikra przywiera do kamieni. K.g. rozsiedlony jest przy
atlantyckich wybrze�ach Europy, od Portugalii po Murma�sk; wyst�puje te� w
po�udniowym Ba�tyku, lecz niezbyt licznie. [K.K.]
kur rogacz, kur czterorogi (Myosocephalus �uadricornis)
- gatunek z rodziny -�g�owaczowatych. Ma cia�o o trzonie ogonowym d�u�szym i
cie�szym ni� u kura diab�a;
powy�ej linii bocznej ci�gn� si� l lub 2 rz�dy okr�g�ych tarczek kostnych; samce
posiadaj� silnie wyd�u�one promienie drugiej p�etwy grzbietowej; g�owa jest
stosunkowo mniejsza ni� u innych g�owaczowatych, z mniej licznymi wyrostkami i
kolcami kostnymi, ma natomiast 2 silnie rozwini�te wyrostki nadoczne, zako�czone
ostr�kami, oraz 2 wyd�u�one kolce karkowe. Barwa grzbietu i bok�w jest do��
jednostajnie szarobrunatna, a sp�d bia�y. D�ugo�� cia�a dochodzi do 30 cm, przy
czym formy jeziorne s� mniejsze. K.r. to gatunek typowo ark-
109
Rurkowate
tyczny o rozmieszczeniu wok�biegunowym. Zamieszkuje z regu�y wody przybrze�ne, lecz
w Ba�tyku, poza p�nocn� jego cz�ci�, przebywa g��biej, gdy� unika w�d nagrzanych.
Jako gatunek stacjonarny wytworzy� w obr�bie swego zasi�gu wiele ras
geograficznych. W Ba�tyku pozosta� jako relikt z epoki lodowcowej, z okresu tzw.
Morza Yoldiowego, gdy istnia�o bezpo�rednie po��czenie p�nocne tego rejonu z
Basenem Arktycz-nym. Takim reliktem arktycz-nym jest r�wnie� w niekt�rych
jeziorach p�nocnych, gdzie utrzyma� si� dzi�ki du�ej wytrzyma�o�ci na zmiany
zasolenia i przystosowa� si� do �ycia w wodach s�odkich. Formy jeziorne wyst�puj� w
jeziorach szwedzkich Wetter i Melar, w Onedze i �adodze w ZSRR oraz w Wielkich
Jeziorach w Ameryce P�nocnej, tworz�c w ka�dym z tych siedlisk odr�bne rasy. [K.K.]
kurek czerwony (Trigla lucerna) - gatunek z rodziny -�-kurkowatych. Ma cia�o
bardziej kr�pe i g�ow� wy�sz� ni� kurek szary; p�etwy piersiowe posiadaj� po 3
wolne promienie, przekszta�cone w palczaste wyrostki. Barwa grzbietu jest
intensywnie czerwona lub ciemnobr�zowa, boki i brzuch pomara�czowe, a p�etwy
piersiowe ciemnoniebieskie lub zielonkawe. K.cz. dochodzi do 60 cm d�ugo�ci.
Wyst�puje przy wybrze�ach atlantyckich Europy i Afryki, od Norwegii po Przyl�dek
Dobrej Nadziei oraz w Morzu �r�dziemnym i Czarnym. W zachodnim Ba�tyku spotykany
jest bardzo rzadko, jeszcze rzadziej przy wybrze�ach polskich. Ma mi�so bardzo
cenione, barwy �nie�nobia�ej. [K.K.]
kurek szary (Trigla gurnar-dus) - gatunek z rodziny --kurkowatych. Cia�o jego jest
pokryte drobnymi, cykloidalnymi �uskami, a tylko na linii bocznej ci�gnie si� rz�d
wi�k-
Kurek szary
szych �usek ktenoidalnych;
kostne p�ytki pancerza g�owowego ko�cz� si� ostrymi kolcami; 3 wolne promienie
ka�dej z p�etw piersiowych s� przekszta�cone w palczaste wyrostki ruchowe i
czuciowe. Grzbiet ma barw� ��tawoszar� z bia�ymi plamkami, brzuch - bia��; na
pierwszej p�etwie grzbietowej znajduje si� czarna plama. K.sz. dochodzi do 40 cm
d�ugo�ci. Zasiedla stref� przybrze�n� w�d europejskich od p�nocnej Norwegii po
Adriatyk, a pojedynczo zachodzi do Morza Czarnego. W Ba�tyku spotyka si� go czasem
w od�owach a� po Zatok� Gda�sk� w��cznie. Ma mi�so bardzo smaczne. Bywa po�awiany
zw�aszcza w Morzu P�nocnym. [K.K.]
kulkowate (Triglidae) - rodzina z podrz�du -�-g�owaczowc�w, obejmuj�ca 4 rodzaje z
licznymi gatunkami. Charakteryzuje je cia�o sp�aszczone po stronie brzusznej,
zw�aj�ce si� silnie w cz�ci ogonowej i pokryte licznymi ziar-nisto�ciami ko�ci
wielkiej g�owy, tworz�cymi jakby sto�kowaty pancerz; 2 lub 3 pierwsze promienie
du�ych p�etw piersiowych nie s� po��czone b�on� i przekszta�ci�y si� w na

kusza miot
110
rz�dy ruchowe, dzi�ki kt�rym k. mog� biega� po dnie zbiornika; pe�ni� one r�wnie�
rol� narz�d�w smaku i dotyku;
silnie umi�niony p�cherz p�awny umo�liwia wydawanie g�osu przypominaj�cego
warczenie lub brz�czenie (-�-g�os ryb). K. osi�gaj� 30 do 60 cm d�ugo�ci. �ywi� si�
zoobentosem i ma�ymi rybami. Zasiedlaj� wody przybrze�ne stref subtropikalnych i
umiarkowanych wszechoceanu po obu stronach r�wnika. Ten rozer
Labraks
kszta�t cia�a i barw� szarosre-brzyst�. Dochodzi do 1 m d�ugo�ci i 12 kg ci�aru.
Jest drapie�ny i �ar�oczny. W wlewany zasi�g wyst�powania jest prawdopodobnie
wynikiem rozprzestrzeniania si� k. na po�udnie podczas epoki lodowej. Po jej
ust�pieniu i ociepleniu si� w�d wyemigrowa�y na p�noc i po�udnie od r�wnika.
Najbardziej znanymi przedstawicielami k. s�: kurek czerwony, kurek szary i okuw-ka.
[K.K.]
kusza miot -�m�ot.
kutum ->wyrozub.
laberdan ->dorszowate.
labirynt - grzbietowe rozszerzenie jamy skrzelowej u ryb �a�cowatych, w kt�rym
znajduj� si� silnie pofa�dowane p�ytki kostne, po��czone z pierwszym �ukiem
skrzelowym, pokryte obficie unaczynionym nab�onkiem. L. stanowi przystosowanie do
oddychania powietrzem atmosferycznym. Zob. te�: oddechowy uk�ad i nadskrzelowy
narz�d. [H.R.]
labiryntowate -^�a�cowate.
labraks (Morone labrax) - gatunek z rodziny ->strz�pielowatych. Ma do�� wyd�u�ony
ku dojrza�ym od�ywia si� g��wnie rybami �awicowymi, za kt�rych stadami odbywa
czasem do�� dalekie w�dr�wki. Tar�o ma miejsce w wy�ledzonych wodach morskich przed
uj�ciami rzek. L. cz�sto wchodzi do�� daleko w rzeki. Wyst�puje przy wybrze�ach
europejskich od Morza Czarnego po Wielk� Brytani�; czasem za �awicami sardynek
zap�ywa bardziej na p�noc, po Norwegi�. [K.K.]
lamna ->�ar�acz �ledziowy.
larwa - posta� i stadium rozwojowe r�ni�ce si� od okazu doros�ego budow�, sposobem
�ycia, a cz�sto te� miejscem przebywania w �rodowisku wodnym. Okres larwalny trwa
od chwili wydostania si� ukszta�towanego zarodka z b�ony jajowej do chwili
upodobnienia si� do formy dojrza�ej. Zwykle l. do�� wyra�nie r�ni si� od rodzic�w.
Okres rozwoju larwalnego trwa� mo�e zaledwie chwil� (np. u ryb jajo�yworodnych) do
kilku lat (np. u w�gorza). W rozwoju lar-
111
laterna
walnym ryb wyr�nia si� dwa okresy: w�a�ciwy okres larwalny, charakteryzuj�cy si�
zazwyczaj obecno�ci� woreczka ��tkowego, i tzw. okres
Stadia larwalne w�gorza europejskiego
A - larwa z resztk� woreczka ��tkowego, d�ugo�ci 6 mm; B - larwa kszta�tu li�cia
wierzby;
C, D - stadia przeobra�ania si� w ryb� kszta�tu walcowatego; E - bezbarwny jeszcze,
szklisty w�-gorzyk, d�ugo�ci oko�o 70 mm, kt�ry wp�ywa do rzek Europy
Larwy ryb dwudysznych A - prap�etwca; B - prap�a�ca
polarwalny, kiedy m�oda rybka, ci�gle jednak jeszcze nazywana l., stopniowo
przechodzi metamorfoz�, podczas kt�rej uwsteczniaj� si� narz�dy larwalne, a
rozwijaj� narz�dy ryby doros�ej. Cz�sto l. ryb wygl�dem swym tak dalece odbiegaj�
od wygl�du form rodzicielskich, �e by�y opisywane jako odr�bne rodzaje (np. l.
w�gorza i minoga). L. ryb maj� odmienne od osobnik�w doros�ych narz�dy oddechowe,
najcz�ciej wykszta�cone w postaci sieci naczy� krwiono�nych oplataj�cych
p�cherzyk ��tkowy lub w postaci skrzeli zewn�trznych (u ryb dwudysznych i
wielop�etwca). R�ni� si� od nich kszta�tem cia�a, barw� (s� zwykle bezbarwne lub
bardzo s�abo pigmentowane) i obecno�ci� woreczka ��tkowego. Ponadto szcz�ka dolna
�wie�o wyl�g�ych l. jest niezupe�nie wykszta�cona, pokrywy skrzelowe w og�le nie
istniej� lub s� w stanie zacz�tkowym, brak jest r�wnie� p�etw nieparzystych,
zamiast kt�rych wyst�puje ci�g�y, przezroczysty fa�d sk�rny. L. obci��one
woreczkiem ��tkowym p�ywaj� z trudem, sp�dzaj�c wi�kszo�� czasu zawieszone na
wodnych ro�linach. Przyczepianie si� ich do ro�lin mo�liwe jest dzi�ki istnieniu na
g�owie gruczo��w wydzielaj�cych lepk� substancj�. W miar� zanikania woreczka
��tkowego, a z nim naczy� krwiono�nych spe�niaj�cych funkcje oddechowe b�d� skrzeli
zewn�trznych, powstaj� skrzela w�a�ciwe, rozwijaj� si� pokrywy skrzelowe,
wykszta�ca si� ostatecznie szcz�ka dolna, pojawiaj� si� p�etwy nieparzyste,
barwnik, �uski i doskonal� si� narz�dy zmys��w. Wiele narz�d�w wewn�trznych ulega
gruntownej przebudowie. Stopniowo l. osi�ga wygl�d i budow� ryby doros�ej. [J.M.R.]
lataj�ce ryby -�-ptaszorowate.
laterna (Arnoglossus laterna) - gatunek z rodziny ->-skar-piowatych. Ma ma�e oczy,
umieszczone blisko siebie, oraz �usk� du��, �atwo odpadaj�c�, w zwi�zku z czym przy
po�owach sieciowych cz�sto wyci�-

latimerie
112
ga si� okazy zupe�nie nagie. Br�zowawa lub zielonkawa barwa cia�a dostosowana jest
do barwy pod�o�a, na kt�rym l. przebywa; na p�etwach wyst�puj� cz�sto ciemne
plamki. L. osi�ga d�ugo�� 19 cm. Najcz�ciej spotyka si� j� na g��boko�ciach od 10
do 60 m (pojedyncze okazy wy�awiano z g��boko�ci 200 m). L. niezmiernie rzadko
podchodzi do brzeg�w. Tar�o odbywa od kwietnia do sierpnia w zale�no�ci od
rozmieszczenia geograficznego i aktualnej temperatury. Metamorfoz� przechodz� larwy
przy d�ugo�ci cia�a 16 do 30 mm. L. spotykana jest w przybrze�nych wodach
oceanicznych p�nocnozachodniej Europy oraz w Morzu �r�dziemnym. [J.M.R.]
latimerie (Latimeria) - rodzaj z rodziny Coelacanthidae, z podgromady -�-
trzonop�et-wych. Jest on z kolei reprezentowany przez jeden wsp�czesny gatunek -
Latimeria chalumnae. Pierwszy egzemplarz tych "�ywych skamienia�o�ci", o kt�rych
s�dzono, �e wymar�y ok. 70 min lat temu, z�owiono w grudniu 1938 r. przy brzegach
po�u-dniowowschodniej Afryki, nie-
Latimeria
daleko uj�cia rzeki Chalumna do Oceanu Indyjskiego, na g��boko�ci 80 m. Mierzy� on
150 cm d�ugo�ci i wa�y� 57 kg. Opisany zosta� przez prof. L. J. B. Smitha i nazwany
na cze�� kustoszki miejscowego muzeum w East London - p. La
timer. Osoba ta z tytu�u swoich funkcji cz�sto odwiedza�a powracaj�ce z po�ow�w
morskich statki rybackie w poszukiwaniu rzadkich okaz�w ryb. Jedna z takich wypraw
uwie�czona zosta�a znalezieniem tego niezwyk�ego okazu. Dopiero w kilkana�cie lat
p�niej, w 1952 r., ko�o wyspy Anjouan nale��cej do Archipelagu Komorskiego
wy�owiono nast�pny okaz ryby trzonop�etwej. Opisano go pocz�tkowo jako nowy rodzaj
- Malania. Szczeg�owe badania dowiod�y jednak, �e okaz ten, podobnie jak i 11
nast�pnych z�owionych w tym rejonie, nale�y do opisanego uprzednio gatunku
Latimeria chalumnae, a drobne r�nice mi�dzy nimi t�umaczy� nale�y zmienno�ci�
wewn�trz -gatunkow�. Cia�o l. posiada du��, okr�g�� �usk�, pokryt� warstw�
kosminy; p�cherz p�awny otoczony tkank� t�uszczow�, cz�ciowo skostnia�y, pe�ni�
niegdy� rol� p�uc; struna grzbietowa jest zachowana;
kr�gi chrzestne s� zacz�tkowe;
p�etwy z wyj�tkiem pierwszej p�etwy grzbietowej i p�etwy ogonowej osadzone s� na
silnych, ruchomych trzonach, pokrytych �usk�; jama g�bowa posiada ostre z�by.
Ubarwienie cia�a jest stalowoniebieskie. Poszczeg�lne okazy l. osi�gaj� ok. 180 cm
d�ugo�ci i ci�ar 80 kg. S� drapie�ne. G��wny ich pokarm stanowi� ryby. Przebywaj�
zwykle na znacznych g��boko�ciach, 150 do 800 m pod powierzchni� morza, nad
skalistym pod�o�em. L. maj� olbrzymie znaczenie dla nauki i s� pod ca�kowit�
ochron�. [J.M.R.]
lenok (Brachymystax lenok) - gatunek z rodziny ->�ososio
113
leszcz
watych. Zwykle osi�ga ci�ar od 3 do 4 kg, wyj�tkowo 6 kg. Trze si� na wiosn�.
Narybek �ywi si� pocz�tkowo dennymi bezkr�gowcami; okazy starsze zjadaj� m.in.
larwy owad�w i owady doros�e spadaj�ce do wody; du�y udzia� w pokarmie l. maj� inne
gatunki ryb. Ze wzgl�du na wielk� �ar�oczno�� i niszczenie olbrzymich ilo�ci ikry
r�nych gatunk�w ryb oraz ich sp�ywaj�cego do morza narybku (-Aety) l. uwa�any jest
za powa�nego szkodnika. Zamieszkuje g��wnie podg�rskie odcinki rzek. Wyst�puje we
wszystkich rzekach Syberii od Obu do Ko�ymy. Ma mi�so bardzo smaczne, w zwi�zku z
czym jest wa�nym przedmiotem miejscowego rybo��wstwa. Najwi�cej od�awia si� l. w
dorzeczu Bajka�u, w podg�rskich odcinkach rzeki Leny, w A�taju i w dorzeczu Amuru.
[J.M.R.]
le� jeziorowy (Barbodore lacu-
stris) - gatunek z podrodziny -�kie�bi. Ma cia�o wysokie, lekko bocznie
sp�aszczone, z�by gard�owe jedno lub dwuszeregowe oraz zrogowacia��
Le� jeziorowy doln� warg�. Dochodzi do 28 cm d�ugo�ci. W okresie tar�a pojawia si�
u samc�w jaskrawe ubarwienie oraz rogowe brodawki na g�owie, a u samic - kr�tkie
pok�ade�ko. L. j. wyst�puje w wodach dorzecza Amuru. Bywa po�awiany w niewielkich
ilo�ciach wraz z innymi rybami. [H.R.]
leptocefale -^w�gorzokszta�tne. leptolepis ->.promieniop�etwe.
leszcz (Abramis brama) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma cia�o wysokie,
bocznie sp�aszczone, g�ow� ma��, otw�r g�bowy ma�y, ko�cowy, oraz z�by gard�owe
ustawione
Leszcz
w jednym szeregu. Ubarwienie grzbietu i bok�w jest brunatne. L. r�ni si� od kr�pia
mniej wygrzbieconym cia�em, obecno�ci� w p�etwie odbytowej 24 do 30 promieni
mi�kkich oraz jednoszeregowym uk�adem z�b�w gard�owych. Osi�ga 75 cm d�ugo�ci i
ponad 6 kg ci�aru (l. z�owiony w 1912 r. w jeziorze Vesi w Finlandii wa�y� 11,5
kg). �ywi si� faun� denn�. Trze si� w maju i w czerwcu na p�yciznach poro�ni�tych
ro�linno�ci�, do kt�rej przykleja si� ikra. Naturalny zasi�g l. obejmuje Europ� z
wyj�tkiem P�wyspu Pirenejskiego i Apeni�skiego oraz p�nocnej Skandynawii.
Obecnie zaaklimatyzowano go w zachodniej Syberii. Zasiedla wody stoj�ce lub wolno
p�yn�ce, s�odkie i s�onawe. W Polsce jest bardzo pospolity; wyst�puje na obszarze
ca�ego kraju od wybrze�y Ba�tyku po podg�rskie dop�ywy Wis�y i Odry. Osi�ga w
naszych wodach do 60 cm d�ugo�ci i 7 kg ci�aru. Ma bardzo du�e znaczenie
gospodarcze. Na Pojezierzu Mazurskim,

leszczak
114
Pomorzu Zachodnim, w dolnym i �rodkowym biegu Wis�y i w zalewach Ba�tyku jest
najliczniej po�awian� ryb� kar-piowat�. Wi�ksz� warto�� konsumpcyjn� maj� okazy o
ci�arze ponad 2 kg. [H.R.]
leszczak ->.kantar.
leszczak bia�y (Parabrarms pe-
�Jtinensis) - gatunek z rodziny
�^karpiowatych. Budow� zewn�trzn�, jak r�wnie� ubarwieniem bardzo przypomina
leszcza. Ma cia�o wysokie, bocznie sp�aszczone; ma�y
�otw�r g�bowy znajduje si� na ko�cu pyska; z�by gard�owe u�o�one s� w trzech
szeregach,
�co �wiadczy o bliskim pokrewie�stwie l.b. z brzanami;
w p�etwie grzbietowej wyst�puje kolec; na brzuchu od nasady p�etw piersiowych do
otworu odbytowego ci�gnie si� kil. L.b. dochodzi do 40 cm d�ugo�ci. Ma ikr�
pelagiczn�, kt�ra rozwija si� sp�ywaj�c z pr�dem wody. Okazy m�odociane od�ywiaj�
si� planktonem, starsze - ro�linami i faun� denn�. L.b. wyst�puje w Chinach ��cznie
z Taiwanem i Hainanem oraz w dorzeczu Amuru. Ma du�e znaczenie gospodarcze. [H.R.]
leszczak czarny (Megalobrama terminalis) - gatunek z rodziny -�karpiowatych,
zbli�ony do leszczaka bia�ego. W odr�nieniu od niego ma kr�tszy kil, kt�ry ci�gnie
si� od nasady p�etw tirzusznych do otworu odbytowego. Ubarwienie grzbietu jest
czarne, boki nieco ja�niejsze. L. cz. osi�ga '60 cm d�ugo�ci i 3 kg wagi. Ma ikr�
pelagiczn�. Od�ywia si� faun� denn� i ro�linami. Wyst�puje w Chinach wraz z
Taiwanem i Hainanem;
rzadziej spotyka si� go w dorzeczu Amuru. W Chinach wyst�puje te� ok. 10 innych
gatunk�w oraz podgatunk�w le-szczak�w z rodzaju Megalobrama. [H.R.]
lichia (Hypacanthus amia) - gatunek z rodziny -^ostrobokowatych, jedyny z rodzaju
Hypacanthus. L. charakteryzuje obecno�� na grzbiecie, przed p�etw� grzbietow�,
siedmiu wiotkich, kr�tkich kolc�w; u m�odych okaz�w s� one po��czone b�on�; przed
tymi kolcami znajduje si� jeszcze jeden kolec skierowany w kierunku przeciwnym, do
przodu. L. osi�ga d�ugo�� 180 cm i ci�ar 60 kg. Biologia jej jest ma�o poznana.
Od�ywia si� prawdopodobnie rybami. Wyst�puje we wschodnim Atlantyku w��cznie z
Morzem �r�dziemnym. Mi�so jej jest bardzo smaczne, ale ze wzgl�du na nieliczne
wyst�powanie ma ma�e znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
limanka (Percarina demidoffi) - gatunek z rodziny ->okoniowatych, jedyny z rodzaju
Percarina. Odznacza si� licznymi, silnie rozwini�tymi gruczo�ami, obficie
wydzielaj�cymi �luz; gruczo�y te rozmieszczone s� na bokach g�owy. L. osi�ga
d�ugo�� 11 cm. Dojrzewa p�ciowo w drugim roku �ycia przy d�ugo�ci ok. 6 cm. Tar�o
odbywa w lipcu i w pierwszej po�owie sierpnia. Sk�ada ok. 3 ty�. ziarn ikry. �ywi
si� drobnymi bezkr�gowcami, a sama jest cz�sto zjadana przez sandacze i sumy. L.
wyst�puje w Morzu Azowskim, w dolnym biegu rzek wpadaj�cych do niego i w
p�nocnozachodniej cz�ci Morza Czarnego; bywa spoty-
115
linii bocznej narz�d
kana tak�e w s�abo zasolonych partiach przybrze�nych (limanach) tych m�rz. Uwa�ana
jest za uci��liwy chwast rybi, gdy� przy po�owach innych gatunk�w ryb dostaje si�
do niewod�w, pokrywaj�c je �luzem i utrudniaj�c tym samym wyjmowanie ryb, a ponadto
dlatego, �e znaczna przymiesz-ka l. w po�owach sardeli bardzo utrudnia przer�b
przemys�owy tej ostatniej. [J.M.R.]
limtatyczny uk�ad
uk�ad.
^ch�onny
limki (Limia) - podrodzaj z rodzaju Poecilia, z rodziny ->pi�kniczkowatych,
obejmuj�cy 11 gatunk�w. Najwi�ksze z nich osi�gaj� d�ugo�� 8 cm, wi�kszo�� nie
przekracza 5 cm d�ugo�ci. L. s� jajo�yworodne, wszystko�erne, przy czym du�y udzia�
w ich pokarmie stanowi� ro�liny. Naturalne rozmieszczenie l. obejmuje przybrze�ne i
�r�dl�dowe wody Wielkich Antyli. Wi�kszo�� gatunk�w bywa hodowana w akwariach. W
Polsce spotyka si� garbatk� (Poecilia nigrofasciata), l. czarnobrzu-ch� (Poecilia
melanogaster) i l. pr�gowan� (Poecilia vittata). [J.M.R.]
lin (Tinca tinca) - gatunek z rodziny -Aarpiowatych. Ma wyd�u�one, lekko
bocznie sp�aszczone cia�o, pokryte drobnymi �uskami; otw�r g�bowy ko�cowy posiada w
k�cikach po jednym kr�tkim w�siku;
z�by gard�owe znajduj� si� w jednym szeregu. Brunatnozielone ubarwienie wykazuje
z�oty po�ysk. L. dorasta niekiedy do 65 cm d�ugo�ci i ok. 7 kg ci�aru, najcz�ciej
jednak spotykane w po�owach osobniki nie przekraczaj� 30
cm. Od�ywia si� drobn� faun� denn�: larwami owad�w, robakami i �limakami. Trze si�
od po�owy czerwca do po�owy sierpnia, sk�adaj�c w tym czasie ikr� kilkakrotnie.
Tar�o odbywa si� na p�yciznach poro�ni�tych mi�kk� ro�linno�ci�, do kt�rej
przyklejaj� si� jaja. L. wyst�puje w Europie, z wyj�tkiem p�nocnej Skandynawii i
p�nocnowschodniej cz�ci Europy, oraz na Syberii. Zasiedla g��wnie jeziora, a w
rzekach spotyka si� go w miejscach zacisznych i zaro�ni�tych. W Polsce jest
pospolity. Stanowi obiekt rybo��wstwa. [H.R.]
linia boczna - szereg przebitych �usek na ciele ryby, biegn�cy po obu bokach od
g�owy w kierunku p�etwy ogonowej. Jest zwi�zana z ->linii bocznej narz�dem.
Najcz�ciej l.b. bywa prosta lub lekko �ukowato wygi�ta do do�u albo do g�ry,
rzadziej falista (jak np. u niekt�rych dorszowatych i u ciosy). U pewnych ryb (np.
u ostrobokowatych i ciernikowatych) �uski l.b. s� znacznie powi�kszone i maj�
posta� mniej lub bardziej zaostrzonych tarczek. Nie u wszystkich ryb l.b. jest
kompletna. U stynki, s�onecznicy i r�anki l.b. ogranicza si� do kilku �usek. U
babkowatych, �ledziowatych i karpie�cokszta�tnych l.b. na ciele nie wyst�puje.
[H.R.]
linia naboczna --linia boczna.
linii bocznej narz�d - specyficzny narz�d zmys�u dotyku ryb i kr�g�oustych. Ma
posta� kanalika podsk�rnego, przebiegaj�cego wzd�u� bok�w cia�a i przechodz�cego na
g�ow�. L.b.n. komunikuje si� ze �rodowiskiem zewn�trznym za

lipieniowate
116
pomoc� otwork�w, zwanych porami, lub rurek, kt�re przebijaj� �uski b�d� sk�r�. W
ten spos�b powstaje na ciele -�.li-nia boczna. Ryby nie posiadaj�ce linii bocznej
maj� wyj�tkowo silnie rozwini�ty uk�ad kanalik�w na g�owie. Kanaliki l.b.n. s�
wype�nione �luzem i wy�cielone nab�onkiem, w kt�rym znajduj� si� cia�ka zmys�owe.
Cia�ka te to po�o�one w pewnych odst�pach wzd�u� ca�ego kanalika skupienia kom�rek,
do kt�rych dochodzi ga��� boczna nerwu b��dnego (-^-nerwowy uk�ad). Woda nie
wchodzi bezpo�rednio do kanalik�w l.b.n., jedynie styka si� w porach ze �luzem.
L.b.n. s�u�y do odbierania informacji o kierunku i sile pr�du wody. Dzi�ki nie-
�mu ryba bez pomocy wzroku wyczuwa obecno�� innej ryby lub innego poruszaj�cego si�
przedmiotu, stwierdza istnienie przeszkody nie dotykaj�c jej, wskutek zmiany
ci�nienia spowodowanej odbiciem fali od tych przedmiot�w. Uk�ad kanalik�w
czuciowych na g�owie, jak r�wnie� liczba �usek w linii bocznej s� dosy� sta�e w
poszczeg�lnych jednostkach systematycznych ryb. [H.R.]
lipieniowate (Thymallidae) - rodzina z podrz�du ->-�ososiowc�w, wyr�niaj�ca si� od
innych nale��cych do niego rodzin obecno�ci� wysokiej p�etwy grzbietowej. Obejmuje
l rodzaj z 5 gatunkami �yj�cymi w bystrych rzekach i czystych, zimnych jeziorach
Europy, p�nocnej Azji i Ameryki P�nocnej. W Polsce wyst�puje tylko jeden gatunek,
lipie�. [J.M.R.]
lipie� (Thymallus thymallus)
- gatunek z rodziny -�-lipie-niowatych. Ma cia�o srebrzyste, czasem z�otawe z
metalicznym po�yskiem; na grzbiecie, rzadziej na bokach wyst�puj� nieregularnie i
rzadko rozsiane czarne plamki; u okaz�w starszych spotyka si� charakterystyczn�,
bardzo wysok�
Lipie�
p�etw� grzbietow� z oliwkowozielonymi, fioletowymi lub prawie czarnymi poprzecznymi
pasami. M�ode maj� na bokach kilka ciemnych du�ych plam, kt�re znikaj� w drugim
roku �ycia. L. osi�ga d�ugo�� 50 cm i ci�ar l kg. �ywi si� g��wnie denn� faun�
bezkr�gowc�w, zw�aszcza larwami owad�w; chwyta tak�e owady unosz�ce si� nad
powierzchni� wody; ch�tnie zjada ikr� ryb. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje w trzecim
roku �ycia, czasem, zw�aszcza samce, ju� w drugim. Tar�o odbywa od marca do maja w
miejscach o kamienistym dnie. Jedna samica, zale�nie od wielko�ci, sk�ada w jednym
miocie od 2 ty�. do 8 ty�. ziarn ikry. W momencie tar�a samce wykonuj� p�etw�
grzbietow� faliste ruchy, op�niaj�ce opadanie ikry, co sprzyja jej pewniejszemu
zap�odnieniu. Przy temperaturze od 8 do 10�C wyl�g nast�puje po up�ywie 15 do 20
dni. L. lubi wody czyste, szybko p�yn�ce. Zamieszkuje rzeki prawie ca�ej Europy z
wyj�tkiem Irlandii, P�wyspu Pirenej-skiego, po�udniowej Francji oraz dorzeczy
Dniestru, Donu i dolnej Wo�gi. W Polsce wyst�puje w dorzeczu g�rnej Wis�y i Odry
oraz w licznych
117
lirowe
rzekach Pomorza Zachodniego, wpadaj�cych bezpo�rednio do Ba�tyku. W jeziorach bywa
spotykany bardzo rzadko. Nigdzie nie wyst�puje w du�ych ilo�ciach, dlatego nie
odgrywa wi�kszej roli w po�owach rybackich, jest natomiast atrakcyjn� ryb�
sportow�. [J.M.R.]
lipie� syberyjski (Thymallus arcticus) - gatunek z rodziny ->lipieniowatych. Osi�ga
nieco wi�ksze rozmiary od lipienia i szybciej od niego ro�nie. Tworzy kilka ras
geograficznych, m.in. najszybciej z nich rosn�c�, o du�ym znaczeniu
gospodarczym ras� baj-kalsk� (Thymallus arcticus baicalensis), opisan� przez
polskiego badacza B. Dybowskie-go. Pokarm okaz�w doros�ych stanowi� g��wnie ryby,
zw�aszcza g�owacze. L.s. jest szeroko rozprzestrzeniony w wodach Syberii i Ameryki
P�nocnej. [J.M.R.]
lira (Callionymus lyra) - gatunek z rodziny lirowatych (Callionymidae), z podrz�du
--lirowc�w. Pierwsza p�etwa grzbietowa l. ma wyd�u�one promienie; otw�r g�bowy jest
ma�y, ko�cowy, a pysk u samic nie jest wyd�u�ony. L. osi�ga 30 cm d�ugo�ci.
Wykazuje wyra�nie zaznaczony dymorfizm p�ciowy, zw�aszcza w okresie godowym. Samice
i m�ode osobniki maj� barw� przewa�nie czerwonawobr�zow� z nieregularnie
rozmieszczonymi ciemnymi i jasnymi plamkami. Samce s� nieco wi�ksze od samic, maj�
barw� jasno��t� z ci�gn�cymi si� przez policzki, boki cia�a i p�etwy jaskrawymi
smugami oraz jasno i ciemnob��kitny-mi pr��kami. Ponadto w okresie godowym wyd�u�a
si� im silnie pysk oraz pierwsze i
ostatnie promienie p�etw grzbietowych. R�nica mi�dzy p�ciami jest tak du�a, �e
samce i samice opisano kiedy� jako odr�bne gatunki. L. maj� oryginalne obyczaje
godowe. Po zalotach samiec i samica p�ywaj� przez pewien czas obok siebie, po czym
samiec obejmuje partnerk� szerokimi p�etwami piersiowymi i oboje podp�ywaj� w tej
pozycji pionowo ku powierzchni wody, gdzie nast�puje wydalenie ikry i polanie jej
mleczkiem. Ikra i larwy s� pelagiczne. L. wyst�puje w strefie przybrze�nej na
g��boko�ci ok. 100 m, najobficiej w Morzu �r�dziemnym, ale spotyka si� j� r�wnie�
przy wybrze�ach zachodniej Europy po kana� La Manche i Morze P�nocne. Mi�so ma
smaczne, lecz po�awiana bywa tylko przypadkowo. [K.K.]
lirowce (Callionymoidei) - podrz�d z rz�du ->-okoniokszta�tnych, obejmuj�cy 2
rodziny z ok. 50 gatunkami. Maj� cia�o nagie, niskie, z do�� d�ugim trzonem
ogonowym;
z dw�ch p�etw grzbietowych pierwsza sk�ada si� z kilku gi�tkich, u pewnych gatunk�w
do�� wyd�u�onych promieni;
szerokie p�etwy piersiowe pomagaj� przy poruszaniu si� po p�ytkim dnie, a p�etwy
brzuszne s� przesuni�te przed piersiowe; g�owa jest ma�a, nieco sp�aszczona; du�e,
przesuni�te ku g�rze oczy znajduj� si� blisko siebie; w�ski pysk jest wysuni�ty ku
przodowi, u wielu gatunk�w do�� wydatnie, w postaci wyrostka; zewn�trzne szczeliny
skrzelowe o kszta�cie okr�g�ego otworu z ka�dej strony s� umieszczone wysoko, w
okolicy karkowej. Wiele gatunk�w, zw�aszcza z obszar�w tropikalnych
lis morski
118
ma bardzo jaskrawe ubarwienie. L. osi�gaj� 40 cm d�ugo�ci. �ywi� si� bezkr�gowcami
dennymi. U wielu gatunk�w spotyka si� dymorfizm p�ciowy i interesuj�ce obyczaje
godowe (->lira). L. zamieszkuj� strefy przybrze�ne obszar�w tropikalnych,
subtropikalnych i umiarkowanych wszechoce-anu. Rodzina drakonetowatych
(Draconettidae) wyst�puje w p�nocnym Atlantyku i p�nocnym Pacyfiku; rodzina li-
rowatych (Callionymidae) si�ga bardziej na po�udnie, do obszar�w tropikalnych.
[K.K.]
lis morski, kosogon (Alopias vulpinus) - gatunek z rodziny Alopidae, z rz�du -^-
rekinokszta�tnych. Wyr�nia si� spo�r�d wszystkich innych gatunk�w rekin�w niezwykle
d�ugim g�rnym p�atem p�etwy ogonowej. D�ugo�� tego p�atu u okaz�w cztero,
pi�ciometrowych dochodzi� mo�e do 3 m. Ubarwienie cia�a bywa bardzo zmienne:
grzbiet br�zowy, ciemnoszary, szaroniebieski lub niemal czarny, boki ja�niejsze,
brzuch bia�y. L.m. osi�ga d�ugo�� 6 m i ci�ar ok. 500 kg. Jest jajo�yworodny.
"Rodzi" zaledwie od 2 do 4 larw, ale s� one bardzo du�e i przy d�ugo�ci samicy
r�wnej 5 m dochodz� do d�ugo�ci 1,5 m. L.m. jest gatunkiem pelagicz-nym,
trzymaj�cym si� blisko powierzchni wody. �ywi si�
Lis morski
drobnymi rybami. W czasie polowania zatacza wok� �awicy ryb coraz cia�niejsze
kr�gi, bij�c wod� bez przerwy twardym, bardzo elastycznym
ogonem. Gdy ryby skupi� si� w ciasn�, zbit� gromadk�, atakuje, g�usz�c cz�sto
afiary uderzeniem ogona. L.m. zasiedla Morze �r�dziemne oraz wschodni� cz��
p�nocnego Atlantyku, docieraj�c na p�noc do wybrze�y Norwegii. Na mi�so jego jest
znaczny popyt. We Francji bywa sprzedawany pod nazw� "bia�ego tu�czyka". [J.M.R.]
lisica (Agonus cataphractus) - gatunek z rodziny -�lisicowatych. Ma grzbiet i boki
cia�a szarobrunatne z czterema ciemniejszymi, poprzecznymi
Lisica
smugami, brzuch jasny. Osi�ga 21 cm d�ugo�ci. Zamieszkuje przez 3 kwarta�y wody
przybrze�ne, a zim� oddala si� na wi�ksze g��biny. L. lubi pod�o�e mi�kkie i rzadko
spotykana jest w�r�d kamieni. Ikr� sk�ada w grudkach barwy ��tej, licz�cych do 24
ty�. ziarn. Tar�o odbywa od lutego do lipca. Okres inkubacji jaj trwa do l roku.
Larwy wyl�gaj� si� od grudnia do maja i pocz�tkowo prowadz� pelagiczny tryb �ycia.
Przy d�ugo�ci 20 mm (zaczyna si� ju� wtedy tworzy� pancerz z p�ytek kostnych)
osiadaj� na dnie. L. �ywi si� pocz�tkowo zooplanktonem, p�niej dennymi
bezkr�gowcami (skorupiakami, wieloszczetami itp.). Zamieszkuje p�nocny Atlantyk
wraz z Morzem Barentsa i Morzem Bia�ym; w Ba�tyku jest niezbyt liczna. Mi�so ma
smaczne, ale ze wzgl�du na trudny do usuni�cia pancerz pokrywaj�cy cia�o, bywa spo
119
lodzica
�ywana w niewielkich ilo�ciach. [J.M.R.]
lisicowate (Agonidae) - rodzina z podrz�du -^-g�owaczowc�w. Nale��ce tu gatunki
r�ni� si� od przedstawicieli rodziny g�owaczowatych obecno�ci� kostnego pancerza
pokrywaj�cego ca�e cia�o i sk�adaj�cego si� najcz�ciej z 8 rz�d�w p�ytek kostnych.
L. maj� kszta�t cia�a zwykle wyd�u�ony, czasem sp�aszczony bocznie lub
grzbietowobrzu-sznie, i ma�y otw�r g�bowy, niekiedy okolony w�sikami;
otw�r odbytowy przesuni�ty jest do podstawy p�etw brzusznych. L. s� rybami morskimi
ma�ych rozmiar�w. �yj� przy dnie, najcz�ciej w pobli�u brzeg�w; rzadko bywaj�
spotykane na g��boko�ciach wi�kszych ni� 1,5 ty�. m. Wyst�puj� w p�nocnej cz�ci
Oceanu Spokojnego i Atlantyckiego oraz przy wschodnich i zachodnich wybrze�ach
Ameryki Po�udniowe j. Mi�so ich jest smaczne, ale mimo licznego wyst�powania
znaczenia gospodarczego nie maj� ze wzgl�du na trudny do usuni�cia pancerz kostny.
W morzach europejskich wyst�puje jeden gatunek z tej rodziny, lisica, spotykana
m.in. w Ba�tyku. [J.M.R.]
listnik (Raj� fyllae) - gatunek z rodziny -^-p�aszczek w�a�ciwych. Ubarwienie
g�rnej powierzchni cia�a jest cze-koladowobr�zowe, brzuch bia�awy. Jaja maj� barw�
czarn�. Ich d�ugo�� wynosi 40 mm, szeroko�� 24 mm. D�u�sza para rog�w jaja mierzy
ok. 32 mm, kr�tsza - 21 mm d�ugo�ci. L. osi�ga d�ugo�� 60 cm. Prowadzi denny tryb
�ycia na g��boko�ci 250 do 2 ty�. m. Od�ywia si� drobnymi skorupiakami. �yje w
wodach ch�odnych o temperaturze 3 do 6�C. Spotykany jest w p�nocnym Atlantyku, w
morzach Barentsa, Norweskim i Islandzkim. [J.M.R.]
li�cie� afryka�ski (Polycentropsis abbreviata) - gatunek z rodziny ->-
wielocierniowatych. Osi�ga d�ugo�� 10 cm. Ma ogromn� paszcz�, w zwi�zku z czym mo�e
zjada� ryby prawie r�wne swojej d�ugo�ci. Tar�o odbywa w g�szczu ro�lin, gdzie
buduje pod jednym z li�ci co� w rodzaju gniazda utworzonego z p�cherzyk�w
powietrza. Samica sk�ada ikr� nad "gniazdem", przyklejaj�c j� do li�cia. Po tarle
samiec przep�dza samic�, opiekuj�c si� przez pewien czas zar�wno ikr�, jak i
wyl�g�ym narybkiem. Kiedy m�ode zaczynaj� ju� swobodnie p�ywa�, bywaj� czasem
zjadane przez ojca. L.a. zamieszkuje wody zachodniej Afryki; jest hodowany w
akwariach. [J.M.R.]
litofilne ryby -^-ekologiczne grupy rozrodcze ryb.
lodzica (Liopsetta glacialis) - gatunek z rodziny -^.fl�drowatych. Ma cia�o
g�adkie, pokryte �uskami (u samc�w ktenoi-dalnymi, u samic cykloidalny-mi); od oczu
do ko�ca pokrywy skrzelowej ci�gnie si� kostny grzebie� o t�pych zako�czeniach. L.
osi�ga 18 do 25 cm d�ugo�ci. �ywi si� bezkr�gowcami dennymi. Jest jedn� z
najbardziej zimnowodnych p�astug. Przebywa na niewielkich g��boko�ciach w morzach
wok� bieguna p�nocnego, wchodzi te� w uj�cia rzek. W morzach europejskich wyst�puje
na wsch�d od Morza Barentsa. Ma pewne znaczenie w rybo��wstwie jako

lokomocja
120
przy��w przy po�owach w�okowych. [K.K.]
lokomocja. Zasadniczym sposobem poruszania si� ryb jest p�ywanie. Niekt�re ryby
mog� jednak przenosi� si� z miejsca na miejsce tak�e przez skakanie, "chodzenie" po
dnie czy po l�dzie, kopanie nor w pod�o�u, latanie lub te� na zasadzie odrzutu,
dzi�ki wodzie pobieranej pyskiem i nast�pnie gwa�townie wyrzucanej przez szczeliny
skrzelowe. P�ywanie odbywa si� na og� dzi�ki ruchom tu�owia i p�etw, przy czym u
wi�kszo�ci ryb, zw�aszcza s�odkowodnych, si�� nap�dow� stwarza p�etwa ogonowa,
podczas gdy p�etwy parzyste (piersiowe i brzuszne) s�u�� g��wnie do sterowania,
utrzymywania r�wnowagi i hamowania. Najszybszymi rybami s� te, kt�re maj� niski
trzon ogonowy, a kszta�t ich p�etwy ogonowej przypomina g��boko wci�ty sierp
ksi�yca. Mog� one osi�ga� szybko�� od 18 do 90 km/godz. (�oso� i tro� 20, tu�czyk
22, �ar�acz ludojad 36, a w��cznik do 90 km/godz.). Gatunki najpowolniejsze swym
kszta�tem stosunkowo ma�o przypominaj� typowe ryby. S� to np. p�awikoniki p�ywaj�ce
w postawie pionowej i posuwaj�ce si� dzi�ki falistym ruchom p�etwy grzbietowej.
Nale�� tutaj te� raje i naje�ki, dla kt�rych si�� nap�dow� s� wach-larzowate ruchy
p�etw grzbietowej i odbytowej. Gatunki te bywaj� cz�sto uzbrojone w pancerze
zbudowane z p�ytek kostnych, w ostre i d�ugie kolce albo ich mi�so jest truj�ce, co
stanowi pewn� rekompensat� za powolne ruchy, uniemo�liwiaj�ce im ucieczk� przed
wrogami. Wolno porusza si� tak�e niewielka rybka
�yj�ca w Nilu i innych rzekach afryka�skich, zwana gi�t-koz�bem. P�ywa ona pod
samym lustrem wody brzuchem do g�ry. W ten spos�b �atwo jej zbiera� pokarm p�yn�cy
po powierzchni lub udawa� martw�, dzi�ki czemu unika wielu niebezpiecze�stw.
Niekt�rzy autorzy uwa�aj�, �e ten spos�b p�ywania odbywa si� w czasie snu ryby lub
stanowi rodzaj odpoczynku. Grup� po�redni� w szybko�ci p�ywania s� w�gorze i
w�gorzopodobne, kt�re poruszaj� si� nie dzi�ki p�etwom i ogonowi, lecz za pomoc�
ca�ego cia�a, wykonuj�cego faliste ruchy.
Niekt�re ryby potrafi� do�� szybko wyskakiwa� w powietrze nad powierzchni� wody.
Robi� to z rozmaitych powod�w: w ucieczce przed niebezpiecze�stwem, aby przeskoczy�
wodospad czy inn� przeszkod�, aby schwyta� po�ywienie, �eby pozby� si� po�kni�tego
uprzednio haczyka, a czasem, by� mo�e, dla zabawy. Najlepiej znanymi rybami
skacz�cymi s� �ososie i trocie, kt�re odbywaj� w�dr�wki na tar�o w g�r� rzek i
strumieni. Skacz� one nieraz na kilka metr�w w g�r� w .celu przebycia napotkanej
przeszkody lub dla pokonania zbyt p�ytkiego odcinka, gdzie p�yni�cie jest
niemo�liwe. Pi�knie skacz�cymi rybami s� wielkie, wa��ce cz�sto powy�ej 500 kg mar-
liny i w��czniki. Nale�� one do tzw. ryb sportowych; wyskakuj�c wysoko nad
powierzchni� wody w celu pozbycia si� po�kni�tego haczyka czyni� dzi�ki temu ich
po��w bardzo emocjonuj�cy. Ryby o podobnych walorach sportowych to nasze rodzime
pstr�gi i bassy wielkog�bowe. Skacz�c� ryb� jest te� wyst�puj�ca cz�sto
121
lucjanowate
w opowie�ciach o morzach tropikalnych manta o rozpi�to�ci p�etw dochodz�cej do 7 m
i ci�arze przekraczaj�cym p�torej tony. Potrafi ona wyskakiwa� z wody na 2 m w
g�r�. Ha�as, jaki czyni przy upadku, por�wnywany jest do salwy armatniej.
Jednymi z najciekawszych ryb, je�li chodzi o spos�b poruszania si�, s� tzw. ryby
lataj�ce (->-ptaszorowate). Wielu powa�nych nawet autor�w twierdzi�o, �e ryby te
u�ywaj� swych p�etw do nap�du, podobnie jak to czyni� nietoperze czy ptaki. Nie
jest to jednak mo�liwe ze wzgl�d�w anatomicznych (brak mi�ni skrzyd�owych i
mostka). Prawdopodobnie ryby te podczas lotu maj� p�etwy usztywnione. W czasie
p�yni�cia pod wod� p�etwy s� wyci�gni�te wzd�u� cia�a, ryba falistym ruchem tu�owia
i ogona nabiera du�ej szybko�ci i w momencie wyskakiwania z wody rozpo�ciera swe
pletwy-skrzyd�a. Jej lot przypomina bardziej szybowanie ni� latanie. Normalnie ryby
lataj�ce szybuj� w powietrzu ok. 2 do 10 s. i przebywaj� odleg�o�� do 10 m na
wysoko�ci 60 do 100 cm. Najd�u�szy zaobserwowany lot wynosi� 42 s., a najd�u�sza
przebyta odleg�o�� (z pomy�lnym wiatrem) - 365 m przy wysoko�ci ok. 11 m. Szybko��
lotu ryb lataj�cych wynosi 30 do 65 km/godz.
Innym przyk�adem lokomocji ryb jest "chodzenie". �aziec np. potrafi wychodzi� z
wody i porusza� si� po l�dzie na p�etwach, pomagaj�c sobie jednocze�nie bocznymi
ruchami ogona. Mo�e on porusza� si� z szybko�ci� ok. 3 m/min. Ciekawe zwyczaje maj�
niekt�re babki, kt�rych tryb �ycia jest w zasadzie zupe�nie obcy rybom. By� mo�e,
znajduj� si� one w trakcie ewolucyjnej zmiany �rodowiska wodnego na l�dowe.
Babki poruszaj� si� szybciej po mule czy piasku ni� w wodzie. �wietnie potrafi�
zdobywa� na l�dzie po�ywienie i ucieka� przed niebezpiecze�stwem. Wdrapuj� si�
ch�tnie na korzenie drzew (mangrowc�w) przy u�yciu p�etw i mocnego ogona. Kopi� w
mule sie� korytarzy, w kt�rych poruszaj� si� z wielk� �atwo�ci�. Niekt�re ryby
przekopuj� pod�o�e w celu znalezienia po�ywienia. Inne, np. larwy minog�w.
przebywaj� zakopane w mule przez ca�y okres swego �ycia larwalnego (do 5 lat) na
g��boko�ci 20 cm lub nieco poni�ej. Zagrzebywa� si� w piasku potrafi� tak�e fl�dry,
raje, p�aszczki, a nasze rodzime k�zki i piskorze czyni� to z nie mniejsz�
�atwo�ci�, jak inne ryby p�ywaj� w wodzie. [J.M.R.]
lucjanowate (Lutianidae) rodzina z podrz�du -�okoniow-c�w. Obejmuj� ok. 20 rodzaj�w
bardzo zbli�onych do strz�pielowatych, od kt�rych r�ni� si� g��wnie budow� szcz�k i
pokryciem g�owy przez �uski. Ubarwienie cia�a l. bywa zmienne, niekiedy bardzo
jaskrawe. Poszczeg�lne gatunki osi�gaj� d�ugo�� 20 do 90 cm i ci�ar do 12 kg.
Od�ywiaj� si� skorupiakami i drobnymi rybami. S� rozprzestrzenione w ciep�ych
morzach ca�ej kuli ziemskiej, przebywaj�c zwykle w przybrze�nych, p�ytkich wodach.
Mi�so l. jest bardzo smaczne. Wszystkie ich gatunki s� z tego wzgl�du po�awiane dla
cel�w konsumpcyjnych. [J.M.R.]

lucyferyna
122
lucyferyna -^�wietlne narz�dy.
lufar, skrzeio�usk, tasergal (Pomatomus saltatrix) - gatunek z rodziny
lufarowatych (.Pomatomidae) (kt�rej jest jedynym przedstawicielem), z podrz�du
->okoniowc�w. Posiada w szcz�kach rz�d drobnych ostrych z�b�w, z kt�rych cz��
wykszta�ci�a si� na podobie�stwo k��w. Dochodzi zwykle do 70-80 cm d�ugo�ci, czasem
do l m. Jest szybki, drapie�ny i �ar�oczny. Ugania si� za �awicami ryb, rozrywaj�c
je na kawa�ki i po�eraj�c masowo. Zdarza si�
lapszowate (Salangidae) - rodzina drobnych ryb z rz�du -^�ledziokszta�tnych.
Obejmuje kilka rodzaj�w maj�cych sp�aszczon� grzbietowobrzusznie g�ow�,
przezroczyste, wyd�u�one cia�o, pokryte �atwo odpadaj�c� �usk� lub cz�ciej -
zupe�nie nagie. Przypuszcza si�, �e �. s� formami n e o t e -n i c z n y m i, tzn.
przez ca�y okres �ycia pozostaj� w stadium larwy. Zamieszkuj� wody s�odkie, s�onawe
i morskie. Od�ywiaj� si� g��wnie drobnymi skorupiakami pelagicz-nymi. Tar�o
odbywaj� w pobli�u brzeg�w na miejscach p�ytkich; drobna kleista ikra w liczbie 2
ty�. do 3 ty�. ziarn przyczepia si� do pod�o�a; po tarle rodzice gin�. �. wyst�puj�
w Oceanie Spokojnym oraz w jego zlewisku od Amu-ru do p�nocnych kra�c�w P�wyspu
Indochi�skiego. Maj� niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
przy tym, �e niemal natychmiast po po�arciu zwraca zawarto�� �o��dka, by zrobi�
miejsce na nowy pokarm. L. jest ryb� pelagiczn�, wyst�puj�c� w tropikalnych i
subtropikalnych obszarach Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego, mniej wi�cej w
granicach izotermy 15�, a w Europie w Morzu �r�dziemnym, sk�d zap�ywa do Morza
Czarnego. Ma mi�so bardzo smaczne, bywa jednak po�awiany w niewielkich ilo�ciach.
[K.K.]
lustrze� -�karp. lwia g��wka -�z�ota rybka.
laziec (Anabas scandens) - gatunek z rodziny ->�a�cowatych. Jego grzbiet jest
bladofio�kowy, boki i brzuch ��tosrebrzyste, wszystkie p�etwy z�ocisto��te; za
p�etwami piersiowymi i u nasady ogona znajduj� si� czarne plamy. �. mo�e osi�ga�
d�ugo�� 45 cm;
dojrzewa p�ciowo ju� przy d�ugo�ci 10 cm; samica bywa zwykle wi�ksza od samca. �.
jest drapie�ny. Mo�e przebywa� we wszelkiego typu zbiornikach: od du�ych rzek do
ma�ych, zarastaj�cych kana��w. Dzi�ki posiadaniu tzw. .^-labiryntu znosi bardzo
niskie zawarto�ci tlenu w wodzie. Z mo�liwo�ci� oddychania powietrzem
atmosferycznym zwi�zany jest tak�e jego zwyczaj wy�a�enia na l�d i odbywania
w�dr�wek po ziemi. Porusza si� tu z szybko�ci� kilku metr�w na minut� g��wnie przy
u�yciu silnego ogona, wspieraj�c prz�d cia�a
123
toban
na p�etwach piersiowych. Mo�e tak�e wspina� si� na pnie drzew na wysoko�� do 2 m.
�. posiada w du�ym stopniu rozwini�ty "instynkt domu":
zaobserwowano, �e pewien �. wyj�ty z sadzawki, a nast�pnie przeniesiony i
pozostawiony w pobli�u strumienia, pow�drowa� jednak do rodzinnej sadzawki
oddalonej o ok. 100 m. �. odbywa tar�o przy powierzchni wody, nie buduje gniazda
jak wi�kszo�� �a�cowatych i nie opiekuje si� potomstwem. Jaja l�ejsze od wody
swobodnie p�ywaj� pod jej powierzchni�. Wyl�g nast�puje po up�ywie 24 godz. od
chwili z�o�enia jaj. �. zamieszkuje s�odkie wody Chin, P�wyspu Indyjskiego,
Cejlonu, P�wyspu Malajskiego i Wysp Filipi�skich; cz�sto bywa hodowany w akwariach.
W wielu miejscach swego naturalnego wyst�powania ma do�� du�e znaczenie gospodarcze
jako ryba konsumpcyjna. Sprzedawany jest zwykle w stanie �ywym. [J.M.R.]
�a�cowate, b��dnikowate, labi-ryntowate (Anabantidae') - rodzina z rz�du ->-
okoniokszta�tnych. Jej przedstawicieli charakteryzuje posiadanie tzw. ->1
abiryntu, kt�ry umo�liwia oddychanie powietrzem atmosferycznym. Pozwala on r�wnie�
�y� w p�ytkich, nas�onecznionych, s�abo natlenionych zbiornikach. Bez wzgl�du
jednak na to, czy w wodzie jest wystarczaj�ca ilo�� tlenu czy nie, �. co jaki� czas
podp�ywaj� do powierzchni i pyszczkami chwytaj� powietrze. Przechodzi ono nast�pnie
do labiryntu, gdzie krew wi��e tlen i rozprowadza nast�pnie po ca�ym organizmie.
Pozbawione dost�pu do powietrza atmosferycznego
�. gin� w ci�gu kilku godain. Wyj�te z wody i pozostawione w wilgotnym miejscu mog�
�y� znacznie d�u�ej. Na brak powietrza atmosferycznego bardzo wra�liwa jest tak�e
ikra �. Wiele z nich buduje w zwi�zku z tym na powierzchni wody gniazda utworzone
ze zlepionych ze sob� p�cherzyk�w powietrza, mi�dzy kt�re sk�adana jest nast�pnie
ikra. M�ode wyl�gaj� si� w zale�no�ci od temperatury po up�ywie ok. 24 do 36 godz.
od chwili z�o�enia ikry i pozostaj� w gnie�dzie lub w jego okolicach przez 7 lub 8
dni. Przez ca�y ten czas znajduj� si� pod troskliw� opiek� samca, kt�ry pyszczkiem
chwyta wypadaj�ce z gniazda m�ode i umieszcza je w nim z powrotem. Samiec w obronie
m�odych cz�sto stacza zaciek�e boje;
atakuje nawet w�o�ony do akwarium palec. �. zamieszkuj� s�odkie i s�onawe wody
po�udniowowschodniej i centralnej Afryki oraz po�udniowej Azji. Ze wzgl�du na
pi�kne barwy, ciekaw� biologi� rozrodu i oryginalny behawior s� cz�sto hodowane w
akwariach. W hodowlach akwariowych w Polsce spotyka si� m.in. wielkop�etwa,
skrzeczyka, bojownika i gurami. [J.M.R.]
toban (Mugil cephalus) - gatunek z rodziny -�-cefalowatych. Ma ubarwienie grzbietu
oliwkowe lub b��kitnawe, boki i brzuch srebrzystobia�e. Osi�ga d�ugo�� 75 cm.
Najch�tniej przebywa w wys�odzonych partiach w�d przybrze�nych. Rozprzestrzeniony
jest w tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej strefie ocean�w Indyjskiego,
Atlantyckiego i Spokojnego. [J.M.R.]
lopatonosy
124
lopatonosy (Scaphirhynchus) - rodzaj z rodziny -��jesiotrowatych, blisko
spokrewniony z azjatyckimi niby�opatonosami, obejmuj�cy 2 gatunki:
Scaphirhynchus platorhynchus i Scaphirhynchus albus. Rodzaj ten odznacza si�
sp�aszczonym, szerokim �opatkowatego kszta�tu pyskiem i d�ugim trzonem ogonowym,
pokrytym p�ytkami kostnymi. Nale��ce tu gatunki osi�gaj� d�ugo�� 1 m i ci�ar 8 kg.
Od�ywiaj� si� dennymi bezkr�gowcami, g��wnie larwami owad�w. Tar�o odbywaj� od
kwietnia do czerwca w potokach o kamienistym dnie. Li. zamieszkuj� dorzecze
Missisipi w Ameryce P�nocnej. S� wa�nym obiektem rybo��wstwa. [J.M.R.]
lososie pacyficzne (Oncorhyn-chus) - rodzaj z rodziny-^-�ososiowatych, obejmuj�cy 6
gatunk�w (ket�, gorbusz�, czawycz�, nerk�, ki�ucza i sim�). Na og� l.p. s� rybami
anadromicznymi, w�druj�cymi na tar�o z morza w g�r� rzek. Niekt�re gatunki tworz�
tak�e formy niew�drowne, wy��cznie s�odkowodne. Jedne gatunki (jak np. gorbusza)
w�druj� w g�r� rzeki na tar�o tylko kilka, kilkana�cie kilometr�w, inne (jak
czawycza) mog� w�drowa� nawet kilka tysi�cy kilometr�w. Do rzek wchodz� w
doskona�ej kondycji po kilkuletnim pobycie w morzu. W momencie rozpocz�cia w�dr�wki
przestaj� �erowa�, stopniowo trac� na ci�arze, u samc�w pojawia si� wi�kszy lub
mniejszy garb, a szcz�ki wyd�u�aj� si� i wyginaj� hakowate. Na tar�o docieraj�
kompletnie wyczerpane z postrz�pionymi, cz�sto po�amanymi p�etwami. Olbrzymia
wi�kszo�� �.p. odbywa tylko jedno tar�o w �yciu i wkr�tce po nim ginie; tylko
nieliczne okazy prze�ywaj� trudy w�dr�wki i mog� tar�o powt�rzy� w nast�pnych
latach. Na miejscach tarliskowych samica za pomoc� ruch�w tu�owia, ogona i p�etw
wygrzebuje gniazdo g��boko�ci 30 do 40 cm i d�ugo�ci ok. 2,5 m. Sk�adane jaja s�
natychmiast przez samca polewane mleczkiem, a nast�pnie samica zasypuje gniazdo.
Ikra jest du�a, �rednicy ok. 7 mm, ale stosunkowo nieliczna - do kilkunastu tysi�cy
ziarn. M�ode wyl�gaj� si� po up�ywie 60 do 120 dni; maj� wielki p�cherzyk ��tkowy,
s� nierychliwe i sp�dzaj� jaki� czas w gnie�dzie. W wodzie s�odkiej przebywaj� od
kilku miesi�cy do roku, po czym sp�ywaj� do morza, gdzie rosn� bardzo szybko,
od�ywiaj�c si� skorupiakami i drobnymi rybami. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuj� mi�dzy 2
a 7 rokiem �ycia. �.p. rozprzestrzenione s� w Morzu Arktycznym, Oceanie Spokojnym
oraz w ich zlewiskach. Zasi�g zachodni �.p. si�ga rzeki Leny, wschodni - rzeki
Colville. Na po�udniu, na wybrze�u azjatyckim, dochodz� do Taiwanu, a na wybrze�u
ameryka�skim do San Francisco. Znaczenie gospodarcze �.p. jest olbrzymie. Ich
ciemnoczerwonopomara�czowe mi�so jest bardzo smaczne. Z ikry wytwarza si� czerwony
kawior. Ze wzgl�du na zagro�enie w ostatnich czasach ich pog�owia, spowodowane
m.in. regulacj� rzek i budow� nad rzekami obiekt�w przemys�owych, prowadzi si�
obecnie tak�e sztuczn� hodowl� narybku �.p. [J.M.R.]
�ososiowate (Salmomdae) - rodzina z podrz�du ->-�ososio
125
�oso� szlachetny
wc�w, obejmuj�ca 6 wsp�cze�nie �yj�cych rodzaj�w. Nale�� do nich ryby o
wrzecionowatym, zaokr�glonym i muskularnym ciele; w p�etwach wyst�puj� tylko
mi�kkie promienie; ca�e cia�o z wyj�tkiem g�owy pokryte jest drobn�, cykloidaln�
�usk�. W sk�ad zmiennego ubarwienia wchodz� liczne czarne i czerwone plamki. �. s�
rybami w�drownymi, wp�ywaj�cymi na tar�o do rzek i strumieni. Wyj�tkowo tworz�
odmiany ca�kowicie s�odkowodne, jeziorne. Zamieszkuj� p�kul� p�nocn� i ograniczone
s� w swym zasi�gu g��wnie do w�d przybrze�nych Ameryki P�nocnej, Europy i Azji.
Maj� olbrzymie znaczenie gospodarcze i stanowi� ponad 6% �wiatowych po�ow�w ryb.
Spo�ywane s� w stanie �wie�ym oraz w�dzone, solone i w konserwach. Dostarczaj�
doskona�ego mi�sa o du�ej zawarto�ci t�uszczu. Z ich ikry produkowany jest czerwony
kawior. Dla podniesienia pog�owia �. prowadzi si� sztuczne wyl�garnie ikry i ch�w
narybku, kt�rym nast�pnie zarybia si� nowe zbiorniki, nawet na p�kuli po�udniowej.
W Polsce �yje kilku przedstawicieli tej rodziny: �oso�, tro�, pstr�gi, g�owacica,
sielawa i sieja. Do bardziej znanych �. nale�� ponadto �ososie pacyficzne. [J.M.R.]
lososiowce (Salmonoidei) - podrz�d z rz�du ->-�ledziokszta�tnych, obejmuj�cy kilka
rodzin z gatunkami o bardzo du�ym znaczeniu gospodarczym. Cia�o ich jest pokryte
cykloidaln� �usk�; wyst�puje p�etwa t�uszczowa; zwyk�e brak jajowod�w lub te� s�
silnie zredukowane; p�cherz p�awny nie komunikuje si�
z uchem. Nale�� tu gatunki s�odkowodne, morskie i w�drowne, zamieszkuj�ce wody
p�kuli p�nocnej i po�udniowej w granicach strefy ark-tycznej i borealnej. Rodzinami
�. o najwi�kszym znaczeniu gospodarczym s� �ososiowate, lipieniowate, a tak�e
stynkowate. [J.M.R.]
�oso� szlachetny (Salmo salar) - gatunek z rodziny ->'lososiowatych. Ma cia�o
wrzecionowate, lekko bocznie sp�aszczone. Ubarwienie jego zmienia si� w zale�no�ci
od wieku i stanu fizjologicznego. Zazwyczaj boki s� srebrzysta l�ni�ce z
nielicznymi czarnymi plamkami, grzbiet ciemniejszy, niebieskawoszary; w okresie
tar�a w okolicy g�owy, czasem te� na bokach cia�a pojawiaj� si� czerwone plamki. �.
sz. osi�ga d�ugo�� l,6 m i ci�ar 33 kg. Jest ryb� dwu-�rodowiskow� - rozmna�a si� w
wodzie s�odkiej, w rzekach, sp�ywaj�c po odbyciu tar�a do morza. Ci�g z morza na
tar�o rozpoczyna z niezupe�nie jeszcze dojrza�ymi gonadami, kt�rych pe�ny rozw�j
nast�puje dopiero w wodzie s�odkiej, w czasie w�dr�wki w g�r� rzek na tarliska.
Okres przebywania okaz�w doros�ych w rzekach trwa od kilku miesi�cy do roku i jest
uzale�niony od stopnia dojrza�o�ci gonad w momencie wp�ywania do rzeki. W okresie
tym �.sz.. przybiera str�j godowy; mi�so. bieleje, traci na smaku, a u samc�w dolna
szcz�ka zakrzywia si� hakowate ku g�rze. Do tar�a przyst�puj� �.sz. w ko�cu
pa�dziernika, a jegog��wne nasilenie przypada na grudzie� i pocz�tek stycznia.
Samica sk�ada ikr� w liczbie-od 6 ty�. do 26 ty�. ziarn w zag��bienie wygrzebane
ogonem

�upacz_______________
w �wirowatym dnie. Zap�odniona ikra zostaje nast�pnie zasypana. Jej rozw�j odbywa
si� bardzo powoli. Narybek wyl�ga si� dopiero na wiosn�,
Stadia rozwojowe �ososia
a samodzielne �erowanie rozpoczyna z momentem wessania p�cherzyka ��tkowego. M�ode
�.sz. �yj� w rzece od roku do 3 lat. Rosn� pocz�tkowo do�� wolno, od�ywiaj�c si�
g��wnie drobnymi bezkr�gowcami (kie��ami, larwami owad�w itp.). Roczny narybek
d�ugo�ci od 7 do 21 cm ma �charakterystyczne w tym okresie dla ryb �ososiowatych
ubarwienie w postaci ciemnych plam, rozmieszczonych wzd�u� linii bocznej na
szarobr�zowym tle. Stadium to nosi nazw� "parr". W czasie sp�y-
Samica �ososia
wu do morza m�ode �.sz. nabieraj� srebrzystego zabarwienia, a plamisto�� znika.
Stadium to zwie si� "smolt". Zmienia si� teraz charakter
__________________126
od�ywiania; smolty przechodz� ju� na pokarm rybny. Dorastaj�ce okazy �eruj� w
morzu, g��wnie w jego strefie przybrze�nej, a� do osi�gni�cia w wieku ok. 5 lat
dojrza�o�ci p�ciowej. Tr� si� zwykle tylko raz w �yciu. Nieliczne osobniki
powtarzaj� tar�o dwu-, trzy-, a nawet pi�ciokrotnie (notowane przypadki w Szkocji).
�.sz. z regu�y wraca na tar�o do tej samej rzeki, w kt�rej si� wyl�g�. Jak
rozpoznaje t� rzek� po przep�yni�ciu w morzu nieraz setek i tysi�cy kilometr�w, do
dzi� jeszcze pozostaje niejasne. �.sz. rozprzestrzeniony jest w p�nocnej cz�ci
Oceanu Atlantyckiego oraz w jego zlewisku. Po�udniow� granic� jego zasi�gu
europejskiego s� wody Portugalii; dalej wyst�puje wzd�u� zachodnich wybrze�y
Francji, w Morzu P�nocnym i w Ba�tyku oraz w ich zlewiskach, w wodach okalaj�cych
Norwegi� a� do Morza Bia�ego wraz z jego zlewiskiem; wst�puje do rzek Anglii,
Szkocji i Irlandii; wyst�puje w wodach islandzkich; w zachodniej cz�ci Atlantyku
spotyka go si� u wybrze�y Stan�w Zjednoczonych A.P. od Nowego Jorku przez Now�
Fundlandi� i Kanad� po Labrador;
w Polsce wst�puje do Wis�y i Odry oraz do niekt�rych rzek Pomorza Zachodniego,
gdzie odbywa tar�o. �i.sz. ma ogromne znaczenie gospodarcze, w Polsce g��wnie jako
ryba eksportowa o bardzo wysokiej jako�ci. [J.M.R.]
�upacz ->.plamiak.
�uski. Utwory te pokrywaj� cia�o ryby, stanowi�c jego ochron�. Brak �. u licznych
gatunk�w ryb dennych (u wielu sumowc�w, niekt�rych g�o
127
�uski.
waczowatych, ogo�czowatych, dr�twowatych i in.) jest wynikiem ich utraty w procesie
ewolucji. Jedynie kr�g�ouste nigdy nie mia�y l. W zale�no�ci od struktury wyr�nia
si� kilka typ�w �.: �. plakoidaln�, ganoidaln�, kosmoidaln� i elastyczn�.
Najbardziej pierwotna jest �. p l a k o -i d a l n a (z�b sk�rny). �. ta sk�ada
si� z p�ytki podstawowej, ukrytej g��boko w sk�rze, na kt�rej znajduje si�
wystaj�cy przez nask�rek sto�kowaty, zaostrzony z�b, zwr�cony ko�cem w kierunku
ogona ryby. Obecno�� tych z�b�w nadaje sk�rze znaczn� szorstko��. Z�by s� zbudowane
z dentyny pokrytej szkliwem, a w ich �rodku znajduje si� obszerna jama, do kt�rej
przez otw�r w p�ytce podstawowej dochodz� naczynia krwiono�ne i nerwy. �.
plakoidalne tkwi� w ciele tworz�c lu�ne, uko�ne szeregi. Ten typ �. wyst�puje u ryb
chrzestnych, a pozosta�e typy s� w�a�ciwe rybom kostnym. �. ganoidaln� i jej
odmiana, �. kosmoidalna (nazwa ich pochodzi od ganoiny i kosmi-ny wchodz�cych w
sk�ad �uski), niegdy� w�r�d ryb bardzo rozpowszechnione, obecnie istniej� tylko u
nielicznych: ganoidaln� - u ganoid�w chrzestnych, ganoid�w kostnych i
wielop�etwcokszta�tnych (-..ramieniop�etwe), a kosmoidalna - u trzonop�etwych. Te
�. s� u�o�one na ciele w zwartych, stykaj�cych si� ze sob� szeregach, nigdy jednak
nie zachodz�cych na siebie. �. elastyczne, podatne na zgi�cia, w odr�nieniu od
poprzednich, u�o�one s� na ciele w uko�nych szeregach, zachodz�cych na siebie
dach�wkowato. Przedni� cz�ci� wrastaj� one w sk�r�, od g�ry i od do�u s� otoczone
�uski ryb ko�cistych A - cykloidalna; B - ktenoldalna
�uska plakoidalna rekinka psiego
�uska ganoidaln� niszczukt
nask�rkiem, tylne za� ko�ce;
s� wolne. Jeden pod�u�ny szereg �. wzd�u� bok�w cia�a tworzy -^lini� boczn�, �.
elastyczne wyst�puj� w dwu postaciach: jako grzeby-kowate (ktenoidalne) i jako'
koliste (cykloidalne). R�ni�

luskosty
128
si� one od siebie tylko tym, �e �. cykloidalne maj� tylny
�brzeg g�adki, a ktenoidalne z�bkowany. Na �. ogl�danej z g�ry wida� liczne linie
�wsp�rodkowe i przecinaj�ce je linie promieniste. Linie wsp�rodkowe tworz�
pier�cienie, tzw. skleryty, kt�rych liczba zwi�ksza si� w miar� wzrostu ryby,
podobnie jak
�to ma miejsce w pniu drzewa. W okresie letnim, kiedy ryba intensywnie �eruje i
ro�nie, tworz� si� szerokie skleryty. Natomiast skleryty zimowe s� w�skie, gdy�
przyrosty ryby w tym okresie s� znikome. Wbrew swojej nazwie zimowe skleryty
powstaj� cz�sto nie w zimie, lecz na wiosn� lub nawet na pocz�tku lata - u ryb
m�odych wcze�niej, u starszych najcz�ciej po tarle. Ka�de pole z�o�one z szerokich
i w�skich sklery-t�w wyra�a jeden rok �ycia ryby, stanowi jeden pier�cie� roczny (-
>.wiek i wzrost ryb). W rzeczywisto�ci skleryty nie stanowi� pier�cieni, a
podobie�stwo �uski do przekroju drzewa jest tylko powierzchowne. Kolejny skleryt
powstaje w ten spos�b, �e �. otacza si� od g�ry i od do�u now� p�ytk�, nieco
wi�ksz�, kt�rej brzegi s� widoczne w postaci pier�cieni. Proces ten powtarza si�
stale. Ka�da z tych p�ytek ma identyczn� 'budow�: jej powierzchniow�
�cz�� tworzy warstwa hialo
�dentyny - jednorodnej, po�yskuj�cej substancji, doln� -
�warstwa izopedyny. Od spodu
�cz�ciowo przyrasta do niej sk�ra w�a�ciwa z kom�rkami zawieraj�cymi guanin� (-
�.bar-wa ryb). Linie promieniste na �, czyli promienie, odpowiadaj� rowkom w
hialodentynie i nie zwapnia�ym cz�ciom izopedyny. Dzi�ki tym rowkom �. staje si�
podatna na zgi�cia i nie kr�puje ruch�w cia�a. W procesie ewolucji ryb �. ulega�y
r�nym przekszta�ceniom. Od �. plakoidalnej pochodz� z�by rekin�w i ryb ko�cistych.
Stwierdzono, �e w rozwoju embrionalnym rekin�w g�rna warstwa sk�ry, w kt�rej
zawi�zuj� si� �uski, wrasta z przodu w g��b zarodka, w miejscu gdzie ma powsta�
otw�r g�bowy, i tu w miejsce l. rozwijaj� si� z tych samych tkanek z�by. Z�by pi�y
i pi�onosa, kolec ogonowy ogo�czy, kolce p�et-wowe rekin�w s� tak�e
przekszta�conymi �. plakoidalnymi. Wi�kszo�� ko�ci w czaszce ryb kostnych powsta�a
z �. (ko�ci nosowe, czo�owe, ciemieniowe, podniebienne, lemiesz oraz ko�ci
otaczaj�ce oczodo�y). Promienie p�etw ryb ko�cistych s� przekszta�conymi �.
Cz�ciowej redukcji pokrywy �uskowej na ciele cz�sto towarzyszy powstanie tarczek
(je-siotrowate), cierni (p�aszczkokszta�tne) lub p�ytek (cierni-kokszta�tne,
sumowce). Nie zawsze jednak udaje si� rozstrzygn��, czy utwory te s� tylko
przekszta�conymi �., czy te� powstaj� niezale�nie od nich. Cia�o niekt�rych ryb
pokrywa zamiast �. pancerz z p�ytek kostnych (igliczniokszta�tne), kt�re mog� by�
zaopatrzone w kolce (naje�kokszta�tne). [H.R.]
iuskosty, niszczuki (Lepisosteus) - rodzaj z rodziny Le-pisosteidae, z nadrz�du -
>ganoid�w kostnych. Szcz�tki kopalne �. znane s� ju� z pok�ad�w kredy; niekt�re
gatunki przetrwa�y do dzi�. Jako nieliczni przedstawiciele grupy znanej z licznych
szcz�tk�w kopalnych, a obecnie prawie
129
makrele
wymar�ej, �. wraz z blisko spokrewnion� z nimi ami� s� niejako "�ywymi
skamienia�o�ciami". Cia�o ich, a zw�aszcza ryj, Jest bardzo wyd�u�ony;
pokrywa je ganoidalna �uska rombowego kszta�tu, nie zachodz�ca dach�wkowato na
siebie; p�etwy grzbietowa i odbytowa s� przesuni�te ku ty�owi. Ubarwienie jest
br�zowe, oliwkowe, zielonkawe lub ��tawe na grzbiecie, ja�niejsze na bokach i na
brzuchu. Najwi�kszy z �. (Lepisosteus spatula) mo�e osi�ga� d�ugo�� 3 m i ci�ar 150
kg. Pozosta�e gatunki rzadko przekraczaj� 1 m d�ugo�ci, uzyskuj�c ci�ar do 3, a
wyj�tkowo do 7 kg. �. zasiedlaj� wi�ksze rzeki i jeziora. Tar�o odbywaj� wiosn� w
miejscach p�ytkich. Ikra zielonkawej
barwy przykleja si� do pod�o�a. Okres inkubacji jest kr�tki. M�ode �ywi� si�
pocz�tkowo drobnymi skorupiakami, ale ju� pi�ciocentymetrowe okazy przechodz� na
drapie�ny tryb �ycia, poluj�c g��wnie na ryby. Zar�wno biologi�, jak i wygl�dem
zewn�trznym przypominaj� �. naszego szczupaka. Rozprzestrzenione s� w wodach
Ameryki P�nocnej, Ameryki �rodkowej i Kuby. Cho� mi�so ich jest bardzo smaczne,
�owi si� je w nieznacznych ilo�ciach, zwykle przygodnie, gdy� z�owienie �. jest
spraw� bardzo trudn�. [J.M.R.]
�ysacz
dobny.
>-bole� szczupakopo
�y�kowce -�wios�onosowate.
M
makolec ->-mentela.
makrela hiszpa�ska, karita (Scomberomorus maculatus) - gatunek z rodziny -
�makrelowatych. Ma cia�o wysokie, bocznie sp�aszczone. Ubarwienie grzbietu jest
jasnobr�zowe, niejednolite, a boki i dolna cz�� cia�a srebrzystobia�a. M.h. osi�ga
d�ugo�� 85 cm. Zasiedla mi�dzyzwrotnikowe obszary Atlantyku, wzd�u� zachodnich
wybrze�y Afryki stanowi gatunek o du�ym znaczeniu gospodarczym. [J.M.R.]
makrele (Scomber) - rodzaj z rodziny -.makrelowatych. Opisano znaczn� liczb�
gatunk�w z tego rodzaju, jednak niewykluczone, �e s� tylko dwa lub trzy w�a�ciwe
gatunki, reszta za� jest sztucznie
wyodr�bniona w r�nych cz�ciach zasi�gu tych samych w�druj�cych stad. M. maj� cia�o
metalicznie po�yskuj�ce, wyd�u�one, ca�kowicie pokryte �usk�; na trzonie ogonowym
znajduj� si� dwa ma�e kile. M. dorastaj� do oko�o 60 cm d�ugo�ci. Przebywaj� zwykle
w olbrzymich stadach przy powierzchni wody. Odbywaj�
Makrela atlantycka
dalekie w�dr�wki. S� mi�so�erne. Maj� doskona�e mi�so, o du�ym znaczeniu
gospodarczym. S� szeroko rozprzestrzenione w wi�kszo�ci m�rz

makrelosz
130
klimatu umiarkowanego. Najbardziej znane s� m. atlantycka (Scomber scombrus) i m.
japo�ska (Scomber japonicus), rozprzestrzenione w cieplejszych partiach Oceanu
Atlantyckiego i Spokojnego. [J.M.R.]
makrelosz (Scomberesox sau-rus) - gatunek z rodziny -^makreloszowatych,
przypominaj�cy kszta�tem belon�. R�ni si� od niej m.in. obec-
Makrelosz
no�ci� 6 do 8 p�etewek dodatkowych za p�etw� grzbietow� i odbytow� oraz brakiem
zielonego zabarwienia o�ci. Jest pelagiczny. Tworzy �awice. Wyst�puje w
Atlantyku, Morzu �r�dziemnym, Morzu Czarnym i w Pacyfiku. W lecie zap�ywa dalej na
p�noc, czasem do Morza Barentsa. Ma mi�so t�uste, przypominaj�ce w smaku makrele,
przetwarzane g��wnie na r�ne konserwy i filety. [K.K.]
makreloszowate, wr�gowcowa
te (Scomberesocidae) - rodzina morska z rz�du --belonokszta�tnych o wrzecionowatym,
wyd�u�onym kszta�cie cia�a. Za p�etw� grzbietow� i odbytow� znajduj� si� 2 do 7
male�kich p�etewek dodatkowych; szcz�ki s� opatrzone drobniutkimi z�bkami. M. p�dz�
pelagiczny tryb �ycia w tropikalnych i subtropikalnych obszarach ocean�w; tylko
niekt�re gatunki dochodz� do w�d borealnych. Do m. nale�� cenne gatunki u�ytkowe,
m.in. makrelosz i sajra. [K.K.]
makreloszowce -..belonokszta�-tne.
makrelowate (Scombridae) - rodzina z rz�du -okoniokszta�tnych. Cia�o ich jest
wyd�u�one, walcowate, nieznacznie bocznie sp�aszczone, a trzon ogonowy wyra�nie
wyodr�bniony; du�a paszcza zawiera ostre, drobne z�by; �uska jest drobna,
cykloidalna;
wyst�puj� dwie p�etwy grzbietowe. Ubarwienie cia�a metaliczne z b��kitnym odcieniem
lekko opalizuje. M. spotykane s� w wi�kszo�ci g��bokich m�rz. Zaliczanych jest do
nich wiele gatunk�w kosmopolitycznych. Wi�kszo�� m. ma mi�so j�drne, do�� t�uste,
nadaj�ce si� do spo�ycia. Najbardziej cenionymi przedstawicielami tej rodziny s�
makrele i tu�czyki. [J.M.R.]
makropody -^wielkop�etwy.
malma (Salvelinus malina) - gatunek z rodziny ->�ososiowatych, cz�sto zaliczany do
grupy pstr�g�w. Tworzy zar�wno formy w�drowne, zmienno�rodowiskowe, jak i
stacjonarne. Dorasta do 70 cm d�ugo�ci. Jest gro�nym szkodnikiem niszcz�cym
olbrzymie ilo�ci ikry �ososi pacyficznych. Zasiedla p�nocny Pacyfik i jego zlewisko
wzd�u� wybrze�y azjatyckich i zachodnioameryka�-skich. [J.M.R.]
manta, diabe� morski (Manta btrosiris) - gatunek z rodziny mantowatych (Mobul�dae),
z rz�du ->p�aszczkokszta�tnych. Charakteryzuje j� obecno�� tzw. p�etw g�owowych; u
nasady tych p�etw mieszcz� si� oczy. Ubarwienie g�rnej powierzchni cia�a jest
zmienne - czerwonawe, oliwkowobr�-zowe a� do czarnego; brzegi powierzchni
grzbietowej s� nieco ja�niejsze, cz�� brzusz-
131
marynka balchaska
na bia�a. Szeroko�� cia�a mierzona wraz z p�etwami piersiowymi przesz�o dwukrotnie
przewy�sza d�ugo�� cia�a i mo�e dochodzi� do 7 m. Ci�ar niekt�rych okaz�w prze-
Manta
kracza 1500 kg. Rozpi�to�� p�etw piersiowych �wie�o urodzonych m. (m. jest
jajo�yworodna) mo�e dochodzi� do l m, a ci�ar do 20 kg. M�ode m. przychodz� na
�wiat podobnie jak m�ode orlenia c�tkowane-go, tzn. w czasie �wyskakiwania samic
nad powierzchni� wody. M. obdarzona jest niezwyk�� si��. Podra�niona np. ugodzeniem
harpuna potrafi roztrzaska� uderzeniem p�etw spor� ��d�. Opisano przypadek, �e m. o
siedmiometrowej rozpi�to�ci p�etw piersiowych, trafion� trzema harpunami, przez 5
godz. z pr�dko�ci� motor�wki holowa�a o�miometrowej d�ugo�ci ��d� wraz z
sze�cioosobow� za�og�. Nazw� diabe� morski zawdzi�cza m. g��wnie p�etwom g�owowym,
podobnym do rog�w. Nie sprowokowana nie jest niebezpieczna. Od�ywia si� g��wnie
ma��ami i krewetkami, czasem niewielkimi rybami. Wyst�puje w ciep�ych wodach
ocean�w Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Wi�kszego znaczenia gospodarczego
nie ma ze wzgl�du na nieliczne wyst�powanie. Mi�so ma
jadalne. Sk�r� u�ywa si� do wyrob�w galanteryjnych. Z w�troby m. wytapia si� tran.
[J.M.R.]
marliny (Makaira} - rodzaj z rodziny -.-�aglicowatych. Ubarwienie ich cia�a
przystosowane jest do otoczenia; zazwyczaj grzbiet bywa ciemnoniebieski lub
br�zowy, a brzuch ja�niejszy. M. maj� dwie p�etwy grzbietowe oraz dwie odbytowe;
ich g�rna szcz�ka jest wyd�u�ona w charakterystyczny, zaokr�glony, d�ugi szpic.
Bywa on wykorzystywany do uderzenia np. w �awice makreli i innych drobnych ryb,
stanowi�cych g��wne po�ywienie m. M. mog� osi�ga� d�ugo�� 5 m i ci�ar 1000 kg.
Zamieszkuj� wody pelagiczne wszystkich ciep�ych m�rz. Mi�so maj� smaczne i bywaj�
po�awiane przede wszystkim przez w�dkarzy.
Marlin Makaira nigricars
Z�owione na w�dk� wykonuj� fascynuj�ce skoki nad wod�. Podobnie jak �aglica s�
jednymi z najs�ynniejszych ryb sportowych. [J.M.R.]
marynka balchaska (Schizothorax argentatus) - gatunek z rodziny _>-karpiowatych.
Dorasta do 50 cm d�ugo�ci. Poniewa� od�ywia si� ro�linami, d�ugo�� przewodu
pokarmowego przewy�sza trzy-, czterokrotnie d�ugo�� samej ryby. Wyst�puje w
jeziorach Ba�-chasz i A�aKal w Kazachstanie. Po�awiana jest w du�ych ilo�ciach.
Zob. te�: marynki. [H.R.]

marynka ilijska
132
marynka ilijska (Schizothorax pseudaksaiensis) - gatunek z rodziny -�-karpiowatych.
Jedna z najwi�kszych marynek, dochodz�ca do 1 m d�ugo�ci i do 7, a czasem do 12 kg
ci�aru. Wi�ksz� cz�� �ycia sp�dza w s�onawym jeziorze Ba�chasz, a na tar�o wst�puje
do rzek. Jest po�awiana w du�ych ilo�ciach. [H.R.]
marynka pospolita (Schizothorax intermedius) - gatunek z rodziny -^karpiowatych.
Dochodzi do 50 cm d�ugo�ci i l kg ci�aru. Pokarm jej stanowi� bezkr�gowce, rzadziej
ryby. Zamieszkuje g�rskie rzeki i jeziora �rodkowej Azji. Ma lokalne znaczenie
gospodarcze. [H.R.]
marynki (Schizothorax) - rodzaj z rodziny ->karpiowatych, pokrewny brzanom. Nale�y
do niego ok. 20 gatunk�w. M. maj� cia�o pokryte bardzo drobn� �usk�, 2 pary
w�sik�w, zgrubia�y z�bkowany promie� w p�etwie grzbietowej j tr�j-szeregowe z�by
gard�owe;
otw�r odbytowy i p�etwa odbytowa s� otoczone powi�ksze�.) -ni �uskami (jest to tzw.
rozszczep); otrzewn� cechuje barwa czarna; u ro�lino�ernych gatunk�w wyst�puje
zrogowacia�a warga dolna. M. dorastaj� do 1 m d�ugo�ci i 12 kg ci�aru. Od�ywiaj�
si� rybami albo bezkr�gowcami, lub ro�linami. Zamieszkuj� g�rskie rzeki i jeziora
po�udniowej i �rodkowej Azji od Iranu i wybrze�y Morza Kaspijskiego na zachodzie po
Chiny na wschodzie. Stanowi� obiekt masowych po�ow�w. Ich ikra i otrzewna s� bardzo
truj�ce (znane s� wypadki �miertelnych zatru� u ludzi), natomiast mi�so jest
ca�kowicie jadalne. [H.R.]
maszkara ->matronicowce.
matronicowce, pyszczakowce (Ceratioidei) - podrz�d z rz�du -^�abnicokszta�tnych,
obejmuj�cy kilkana�cie rodzin z ponad 200 gatunkami. Charakteryzuje je z regu�y
kr�pa budowa cia�a, brak p�etw brzusznych oraz p�etwa grzbietowa zredukowana do
wabika przesuni�tego na g�ow�, czasem a� na kraw�d� pyska lub do wn�trza jamy
g�bowej i zaopatrzonego w narz�dy �wiec�ce; maj� na og� cia�o nagie, a u niekt�rych
gatunk�w wyst�puj� w sk�rze gruze�ki kostne; wielka g�owa posiada olbrzymi� jam�
g�bow�, wy-suwaln� i rozwieraj�c� si� szeroko przy poch�anianiu zdobyczy, kt�ra
mo�e przekracza� rozmiarami napastnika. Barwa cia�a jest niemal czarna. D�ugo�� nie
przekracza z regu�y 60 cm i tylko samice niekt�rych gatunk�w mog� dochodzi� do 120
cm d�ugo�ci. M. prowadz� samotny tryb �ycia. W rozwoju wyst�puje metamorfoza. U
czterech rodzin, m.in. u Photocorynidae i Li-nophrynidae, zachodzi skrajny
przypadek dymorfizmu i paso�ytnictwa p�ciowego. Paso�ytnicze kar�owate samce
osi�gn�wszy dojrza�o�� wbijaj�
Przedstawiciel matronicowc�w
rogowy wyrostek, znajduj�cy si� w jamie g�bowej, w sk�r� samicy i przywieraj� do
niej. Stopniowo ich otw�r g�bowy zrasta si� ze sk�r� samicy i
133
mentela
zespala si� obieg krwi obu osobnik�w. Samiec wy��cznie w ten spos�b zaczyna czerpa�
pokarm i wszystkie jego narz�dy z wyj�tkiem p�ciowych ulegaj� atrofii. Samce
paso�ytnicze osi�gaj� l do 16 cm d�ugo�ci, przy d�ugo�ci samicy od 60 do 120 cm. U
innych rodzin m. samce s� r�wnie� ma�e, lecz nie wykszta�caj� wabika ani z�b�w i
szybko gin� po metamorfozie oraz dokonaniu aktu rozrodu. Powstanie w procesie
ewolucyjnym paso�ytniczych samc�w jest prawdopodobnie przystosowaniem zapewniaj�cym
przetrwanie gatunku, przy rozproszonym bowiem wyst�powaniu poszczeg�lnych osobnik�w
w abysalu wszechoceanu spotkanie partnera p�ciowego mo�e by� utrudnione. M.
stanowi� grup� wybitnie przystosowan� do �ycia dennego i przyden-nego w g��binach
od 500 do 4 ty�. m. Najobficiej wyst�puj� na g��boko�ciach od 1,7 ty�. do 2,2 ty�.
m. W morzach ark-tycznych od�awia si� je czasem z g��boko�ci 300 m. Wi�ksze ich
ilo�ci spotyka si� w Morzu Karaibskim i Zatoce Panamskiej, przy czym niekt�re
gatunki, jak np. Photocoryne spiniceps, s� tam en-demitami. Z bardziej znanych
gatunk�w matronica Holboella (Cercrtias holboelli), kt�rej samica osi�ga 120 cm
d�ugo�ci, bywa czasem po�awiana w p�nocnym Atlantyku. Na ciele samic tego gatunku
spotykano nawet 2 do 3 samc�w paso�ytniczych. W pobli�u Grenlandii trafia si�
czasem w po�owach maszkara (Himantolophus groenlandicus). [K.K.]
mazu -^sima.
ma�nicowce --�abnicokszta�t-
ne.
mckhauzje -^b�yszczyki.
menhaden (Brevoortia tyran-nus) - gatunek z rodziny -^�ledziowatych. Ma cia�o
wysokie, bocznie sp�aszczone oraz p�etw� ogonow� silnie wci�t�. Grzbiet jest
niebieskawy, zielonkawy lub br�zowawy, boki srebrzyste z metalicznym po�yskiem,
pokryte kilkoma ciemnymi plamami. M. mo�e osi�ga� d�ugo�� 50 cm, zwykle jednak
�owi si� okazy 35-cen-tymetrowe lub mniejsze. Tworzy �awice. Tar�o odbywa w morzu
od czerwca do sierpnia. Sk�ada jaja drobne, swobodnie unosz�ce si� w wodzie.
Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w czwartym roku �ycia. �yje ok. 9 lat. Od�ywia si�
g��wnie planktonem, kt�ry odfil-trowuje z wody za pomoc� licznych wyrostk�w
filtracyjnych. Rozmieszczony jest wzd�u� ameryka�skich wybrze�y atlantyckich od
Nowej Szkocji we wschodniej Kanadzie do Florydy. Ma niewielkie znaczenie
gospodarcze. U�ywany jest g��wnie do produkcji oleju, nawoz�w sztucznych i m�czki
rybnej. [J.M.R.]
mentela, makolec (Sebastes mentella) - gatunek z rodziny ->-skorpenowatych,
spokrewniony z karmazynem, odznaczaj�cy si� wielkimi oczami oraz rodzajem kolca,
jaki tworzy ostry kostny wyrostek na podbr�dku. Osobniki m�ode maj� barw� szar�,
doros�e - jaskrawoczerwon�. D�ugo�� cia�a dochodzi do 70 cm; w po�owach spotyka
si� zwykle okazy do 40-centrymetrowej d�ugo�ci. M. jest bardziej g��bokowodna ni�
karmazyn - przebywa poni�ej 200 m g��boko�ci. Wyst�puje w p�nocnym Atlantyku od
wybrze�y Norwegii do ameryka�skich.

m�klawha
134
Jest jajo�yworodna. W po�owach i przetw�rstwie wchodzi w sk�ad asortymentu
handlowego karmazyna. [K.K.]
m�klawka -sarnia. miastugi ->.wielop�etwce.
miecznik, w��cznik (Xiphias gladius) - gatunek z rodziny miecznikowatych
(Xiphiidae), z rz�du -^-okoniokszta�tnych, blisko spokrewniony z �aglic�
Miecznik
i marlinami. Kszta�t jego jest torpedowa�y, a g�rna szcz�ka wyd�u�ona w miecz
dochodz�cy do 1/3 d�ugo�ci cia�a. M. mo�e osi�ga� d�ugo�� 5,5 m i ci�ar 1100 kg.
Zdarzaj� si� wypadki, �e m. atakuj� bez widocznego celu lodzie, a nawet wi�ksze
statki rybackie, przebijaj�c nieraz ich grube kad�uby na wylot; najcz�ciej jednak
u�ywaj� swego miecza do g�uszenia drobnych ryb, jak makrele czy sardynki,
stanowi�ce ich podstawowy pokarm. M. jest gatunkiem kosmopolitycznym, wyst�puj�cym
w wi�kszo�ci ciep�ych m�rz z dala od brzeg�w. Czasem bywa spotykany w Morzu
P�nocnym, a nawet w wodach Ba�tyku. [J.M.R.]
mieczyki, mieczonosze, p�aty, p�atki (Xiphophorus) - rodzaj z rodziny -�-
pi�kniczkowatych, obejmuj�cy 8 gatunk�w i 15 odmian. Samce niekt�rych nale��cych tu
gatunk�w maj� doln� cz�� p�etwy ogonowej wyd�u�on� w d�ugi, ostry, bardzo
charakterystyczny dla
nich "miecz"; p�etwa odbytowa przekszta�cona jest w narz�d kopulacyjny, -
^gonopodium, umo�liwiaj�cy zap�odnienie wewn�trzne. M. s� jajo�yworodne; raz
zaplemniona samica mo�e mie� nast�pnie (ju� bez udzia�u samca) kilkakrotnie m�ode.
M. wyst�puj� w s�odkich i s�onawych wodach wschodniej cz�ci Ameryki P�nocnej i
�rodkowej od p�nocnego Meksyku do p�nocnego Hondurasu; s� cz�sto hodowane w
akwariach. W Polsce hodowanych jest kilka gatunk�w z tego rodzaju. Gatunki z
"mieczem" w p�etwie ogonowej nazywane s� popularnie mieczykami. Nale�y do nich m.
in.: m.Hel-lera (Xiphophorus helleri} o szarozielonym ubarwieniu z czerwonymi i
z�otymi smugami, tworz�cy szereg odmian o rozmaitych barwach (czarn�, czerwon�,
berli�sk� i in.) b�d�cych wynikiem r�nych krzy��wek, m. Montezumy (Xiphophorus
montezumae) i m. pigmejowaty (Xtphophorus pygmaeus). Gatunki bez mieczowatego
wyrostka nazywane s� popularnie p�atami.
135
mi�tus
Mieczyk Hellera
W Polsce hodowane s� 2 gatunki p�at�w: zmienniak plamisty (Xiphophorus maculatus) i
zmienniak r�nobarwny (Xiphophorus yariatus). Oba te gatunki wyst�puj� w wielu
barwnych odmianach. [J.M.R.]
mielnica - �oso� pojawiaj�cy si� gromadnie przy polskich
wybrze�ach od listopada do maja z nasileniem wyst�powania w marcu i kwietniu.
Mierzy 32 do 44 cm d�ugo�ci i wa�y ok. 0,5 kg. Wed�ug niekt�rych autor�w m. jest
odmian� �ososia szlachetnego, pochodz�c� z ubogich w pokarm rzek Szwecji. [J.M.R.]
mieszaniec ->-bastard.
mi�nie. Umi�nienie ryb i kr�g�oustych dzieli si� na umi�nienie g�owy, tu�owia,
ogona, p�etw oraz narz�d�w wewn�trznych. U tych ostatnich w sk�ad m. g�owy wchodzi
kilka osobnych grup, z kt�rych jedynie m. oczne wyst�puj� w tej samej liczbie i
s� w ten sam spos�b u�o�one jak u ryb (i pozosta�ych kr�gowc�w). Umi�nienie tu�owia
sk�ada si� u kr�g�oustych z 3 g��wnych m.: tu�owiowego bocznego obejmuj�cego
grzbiet i boki cia�a oraz z pary m. sko�nych i m. prostego, tworz�cych �cianki jamy
brzusznej. W ogonowej cz�ci cia�a m. sko�ne s� wzmocnione m. poprzecznymi. M.
tu�owiowy boczny jest przedzielony pionowymi przegr�dkami, zwanymi mioseptami, na
tzw. miomery. Brak natomiast u kr�g�oustych poziomej przegrody ��cznotkan-kowej,
dziel�cej m. boczny tu�owiowy na cz�ci grzbietow� i brzuszn�. U ryb w�a�ciwych do
m. g�owy nale�y kilkana�cie m. powierzchniowych g�owy, 6 m. ga�ki ocznej i m.
trzewiowej cz�ci czaszki (m. podskrzelowe i skrzelowe, a u ryb spodoustych r�wnie�
m. nadskrzelowe). U ryb najwi�ksze z m. cz�ci tu�owiowej cia�a s� dwa m. boczne
wielkie, podzielone na miomery, a opr�cz tego za pomoc� pod�u�nej przegr�dki z
tkanki
��cznej na cz�� grzbietow�, nadosiow�, i cz�� brzuszn�, podosiow�. W cz�ci
nadosiowej w��kna mi�niowe biegn� wzd�u� pod�u�nej osi cia�a. W cz�ci podosiowej,
wchodz�cej w sk�ad �cianek jamy brzusznej, uk�ad w��kien cz�ciowo zmienia si� na
sko�ny, w zwi�zku z czym wyr�niamy tam opr�cz m. prostego zesp� m. sko�nych. M.
boczny wielki jest zatem zbiorem m. drobniejszych i dzi�ki temu mo�e si� kurczy� w
ca�o�ci lub odcinkami. Na �rodku grzbietu, pomi�dzy m. bocznymi wielkimi, znajduje
si� parzysty m. kraw�ny grzbietowy, a po stronie brzusznej ogona - parzysty m.
kraw�ny brzuszny. Ryby maj� dobrze rozwini�te umi�nienie p�etw, szczeg�lnie p�etw
parzystych. P�etwy grzbietowe i odbytowe wyposa�one s� w mi�nie antagonisty czne -
zginacze i prostowniki, w kt�re zaopatrzony jest ka�dy promie� osobno. P�etwa
ogonowa posiada m. zginaj�cy brzuszny i m. zginaj�cy grzbietowy, a przy
podstawie promieni tej p�etwy - m. mi�dzypromieniowy. Umi�nienie p�etw parzystych
sk�ada si� z zespo�u m. przywodz�cych i odwodz�cych. Ryby o silnie rozwini�tym
pierwszym promieniu p�etw piersiowych, jak sumowce i ptaszorowce, maj� osobne m. do
jego obs�ugi. [H.R.]
mi�tus (Lota lota) - jedyny gatunek z rodziny -^dorszowatych, kt�ry przystosowa�
si� do �ycia w �wodach s�odkich. Ma cia�o wyd�u�one, w cz�ci przedniej o przekroju
okr�g�ym, a w cz�ci tylnej mocno sp�aszczone z bok�w; pokrywa je bardzo drobna,
ukryta w sk�rze �uska; ma�a, nieco sp�a

miki�a
136
szczona g�owa posiada male�kie oczy, a na szcz�kach i lemieszu szczecinkowate z�by.
Grzbiet i boki s� oliwkowozielone a� po barw� brunatnaw�; brzuch bia�y. M. osi�ga
Mi�tus
60 cm, wyj�tkowo 1 m d�ugo�ci. Przebywa w rzekach od ich g�rnego biegu do
przyuj�ciowych w�d s�onawych, w potokach i ma�ych jeziorach, przy dnie kamienistym
i piaszczystym. Jest bardzo drapie�ny i �ar�oczny. �eruje noc�, poluj�c na inne
ryby, w tym r�wnie� na przedstawicieli w�asnego gatunku, atakuj�c skutecznie nawet
osobniki tej samej co on wielko�ci. Czyni powa�ne szkody na tarliskach, zw�aszcza
ryb �ososiowatych, gdzie masowo po�era ikr�. Lubi wody czyste i ch�odne. Latem przy
zbytnim nagrzaniu wody chowa si� za dnia pod g�azami lub mi�dzy korzeniami drzew.
Tar�o odbywa w zimie od grudnia do marca, sk�adaj�c zale�nie od wieku i kondycji od
50 ty�. do 3 min ziarn ikry. Jest rozmieszczony wok�borealnie. Typowa forma m. -
Lota lota zamieszkuje �rodkow� i wschodni� Europ� oraz p�nocn� Azj�. W Polsce
wyst�puje niezbyt licznie na ca�ym obszarze ��cznie z Zatok� Puck�, Pomorsk� i
Zalewem Szczeci�skim. W rzekach Syberii wschodniej, Alaski i Kanady wyst�puje forma
Lota lota leptura, a w p�nocnej cz�ci Stan�w Zjednoczonych A.P., w zlewisku
Atlantyku, Lota lota maculosa. Mimo smacznego, chudego mi�sa i
uchodz�cej za przysmak w�troby nie ma m. w Polsce wi�kszego znaczenia
gospodarczego, gdy� wyst�puje nielicznie. Obfitsze po�owy tej ryby dokonywane s� w
p�nocno-wschodniej Europie i na Syberii. [K.K.]
miki�a (Salmo mykiss) - gatunek z rodziny --�ososiowatych, s�odkowodny, nigdy nie
sp�ywaj�cy do morza. Osi�ga d�ugo�� 90 cm. M. jest drapie�ny, a przy tym niezwykle
�ar�oczny. Zamieszkuje rzeki Kamczatki. Po�awia si� go niewiele. Jest uwa�any za
szkodnika po�eraj�cego m�ode nerki, ki�ucze i inne �ososie sp�ywaj�ce do morza.
[J.M.R.]
minog dalekowschodni (Lam-
petra reissneri) - gatunek z rodziny minogowatych (Pe-tromyzonidae), z rz�du -mi-
nogokszta�tnych. Okazy doros�e osi�gaj� d�ugo�� 18 cm; larwy mog� dorasta� do 23 cm
d�ugo�ci. M.d. podobnie jak m. strumieniowy jest gatunkiem s�odkowodnym.
Zamieszkuje p�nocn� cz�� zlewiska Oceanu Spokojnego od W�adywostoku do Zatoki
Anadyrskiej, rzeki Japonii i wschodniej Korei oraz wybrze�a ameryka�skie od Alaski
do Kalifornii. [J.M.R.]
minog japo�ski (Lampetra japonica) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-
dae), z rz�du ->minogokszta�t-nych. Tworzy szereg podgatunk�w. Osi�ga� mo�e d�ugo��
63 cm i ci�ar 0,3 kg. Ma bardzo drobn� ikr�, kt�r� sk�ada w liczbie 80 ty�. do 107
ty�. ziarn. M.j. ma biologi� podobn� do minoga rzecznego. Wyst�puje wzd�u� brzeg�w
Azji i Europy od Korei do Morza Bia�ego. [J.M.R.]
137
minog morski
minog kaspijski (Caspiomyzon wagneri) - gatunek z rodziny minogowatych
(Petromyzoni-dae), z rz�du -^-minogokszta�t-nych. Budow� i pokrojem cia�a
przypomina minoga morskiego, od kt�rego ma jednak mniejsze rozmiary. M.k. tworzy
dwie formy: wi�ksz�, osi�gaj�c� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci 37 cm do 55 cm, i
form� mniejsz� (forma prae-cox), osi�gaj�c� dojrza�o�� p�ciow� ju� przy d�ugo�ci
19 do 30 cm. M.k. jest gatunkiem w�drownym - �eruje w morzu, natomiast tar�o odbywa
w rzekach. Z jaj wyl�gaj� si� larwy, zwane � l e p i -c a m i, �yj�ce w wodzie
s�odkiej kilka lat i osi�gaj�ce w tym czasie d�ugo�� 11 do 13 cm. Zaczynaj� si�
w�wczas przeobra�a� i sp�ywa� do morza, gdzie przebywaj� a� do osi�gni�cia
dojrza�o�ci p�ciowej. Pokarm m.k. jest do�� r�norodny: w ich �o��dkach znajdowano
ikr� i larwy ryb oraz szcz�tki ro�linne. M.k. podobnie jak inne paso�ytnicze
gatunki m. przysysa si� do ryb, ale prawdopodobnie nie robi tego w celu od�ywiania
si�, traktuj�c jedynie ryby jako �rodek lokomocji. Tar�o odbywa od marca do maja.
Buduje gniazda jak m. morski. P�odno�� jego waha si� w granicach od 20 ty�. do 32
ty�. jaj. Po tarle ginie. Wyst�puje w Morzu Kaspijskim i jego zlewisku. [J.M.R.]
minog morski (Petromyzon marinus) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-
dae), z rz�du ->-minogokszta�t-nych. Ma dobrze rozwini�t� lini� boczn�, zw�aszcza w
okolicy g�owowej i skrzelowej. Jego ubarwienie jest zwykle szaroniebieskie na
grzbiecie i srebrnobia�e na brzuchu.
W zale�no�ci od stanu fizjologicznego mo�e ono ulega� zmianom. M.m. jest
najwi�kszym przedstawicielem rz�du minogokszta�tnych - osi�ga d�ugo�� 1 m i ci�ar 3
kg.
Minog morski
Przeobra�one m.m. przebywaj� i �eruj� w morzu, zwykle w strefie przybrze�nej. �ywi�
si� g��wnie krwi� ryb, przy-sysaj�c si� do �ososi, dorszy, rekin�w, a czasem nawet
do wieloryb�w. W ich przewodzie pokarmowym spotykano te� drobne zwierz�ta
bezkr�gowe. M.m. najintensywniej �eruje wczesn� wiosn� (luty-marzec), natomiast w
czasie tar�a przestaje pobiera� pokarm. Rozr�d trwa od maja do czerwca. Odbywa si�
zwykle w strefie przyuj�ciowej rzek, w miejscach piaszczystych lub �wirowatych. U
m.m. jest wyra�nie zaznaczony dymorfizm p�ciowy, g��wnie jednak w okresie
rozrodu. Samcowi wyrasta w tym czasie przy otworze p�ciowym d�uga rureczka, przez
kt�r� sp�ywa sperma;
u samic okolica odbytu nieco rozpulchnia si�, tworz�c niewielk� brodawk�, za kt�r�
tworzy si� fa�d sk�rny, nazywany czasem p�etw� odbytow�. Samica swym cia�em
wygrzebuje w piasku jam� d�ugo�ci ok. 2 m i szeroko�ci 0,5 m, do kt�rej nast�pnie
sk�ada ikr� polewan� natychmiast przez samca mleczkiem. Liczba sk�adanych jaj jest
du�a i wynosi ok. 240 ty�. ziarn. M.m. ginie po tarle. Z jaj wyl�gaj� si� w ci�gu
kilku do kilkunastu dni larwy (->-�lepica), kt�re przebywaj� od 4 do 5 lat w wodzie
s�od

minog rzeczny
138
kiej, zagrzebane w mule lub piasku. Po przeobra�eniu si� sp�ywaj� do morza, gdzie
przez kilka lat �eruj�, rosn�, stopniowo osi�gaj�c dojrza�o��
Otw�r g�bowy rninoga morskiego
p�ciow�. W jeziorach Ameryki P�nocnej m.m. tworzy form� wy��cznie s�odkowodn�, nie-
w�drown�. Osi�ga ona znacznie mniejsze rozmiary ni� forma w�drowna i prawdopodobnie
mo�e odbywa� tar�o kilkakrotnie. M.m. wyst�puje w p�nocnej cz�ci Atlantyku od
Grenlandii do Florydy i od p�nocnych wybrze�y Skandynawii do Adriatyku; spotykany
jest tak�e w Ba�tyku, gdzie dociera a� do Zatoki Fi�skiej. Na tar�o wchodzi czasem
do Wis�y, docieraj�c nawet do Narwi i Pilicy. Zazwyczaj wyst�puje pojedynczo, nie
tworzy skupie� i w zwi�zku z tym po�awiany jest w niewielkich ilo�ciach, cho� mi�so
jego uwa�ane jest za przysmak. Larwy m.m. stanowi� cz�sto pokarm innych, wa�nych
gospodarczo ryb. [J.M.R.]
minog rzeczny (Lampetra flu-viatilis) - gatunek z rodziny minogowatych
(Petromyzoni-dae), z rz�du ->-minogokszta�t-nych. Posiada ubarwienie
grzbietu br�zowawe z odcieniem niebieskawym o metalicznym po�ysku. Osi�ga d�ugo��
40 cm. Jest gatunkiem w�drownym. Tar�o odbywa wiosn� w rzekach. W okresie tym
zaznacza si� u m.rz. dymorfizm p�ciowy. U samca w okolicy odbytu wyrasta ru-reczka,
przez kt�r� sp�ywa sperma; u samicy okolica odbytu rozpulchnia si�, tworz�c
brodawk� p�ciow�. Za brodawk� wyrasta fa�d sk�rny, nazywany niekiedy p�etw�
odbytow�. Na tar�o m.rz. wybiera miejsca piaszczystokamieniste. Samica wygrzebuje
jamk� w piasku g��boko�ci ok. 6 cm, do kt�rej sk�ada ok. 20 ty�. jaj. Po odbytym
tarle m.rz. nie wracaj� do morza i wymieraj� w ci�gu 2 do 4 tygodni. Ze z�o�onych
jaj wyl�gaj� si� larwy, zwane �lepi-cami, kt�re �yj� zagrzebane w mule ok. 4 lat.
Od�ywiaj� si� w�wczas mikrofaun� denn�. Przeobra�aj� si� przy d�ugo�ci cia�a od 86
do 150 mm i nast�pnie rozpoczynaj� sp�yw do morza. W morzu �eruj� bardzo
intensywnie, rosn� i w ci�gu dw�ch lat osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow�. Po�ywienie
przeobra�onych m.rz. stanowi� robaki denne i szcz�tki ro�linne; opr�cz tego
okresowo przysysaj� si� do ryb, nacinaj�c ostrymi z�bkami sk�r�, i wysysaj� krew. W
ich lejku g�bowym znajduj� si� gruczo�y wydzielaj�ce substancj� przeciwdzia�aj�c�
krzepni�ciu krwi. Po osi�gni�ciu dojrza�o�ci p�ciowej m.rz. rozpoczyna jesieni�
w�dr�wk� na tar�o z morza do rzek. Od tego momentu przestaje si� od�ywia�, przew�d
pokarmowy ulega atrofii, d�ugo�� cia�a zmniejsza si�, a z�by t�piej�. M.rz. tworzy
drobniejsz� odmian� (for-
139
minog w�gierski
ma praecox), kt�ra w morzu sp�dza prawdopodobnie tylko jeden rok. M.rz. wyst�puje w
Morzu P�nocnym, Ba�tyku i w ich zlewiskach. Zachodni� granic� jego
rozprzestrzenienia s� wody Irlandii i Francji. W Polsce wyst�puje w dolnym biegu
Wis�y, w jej niekt�rych dop�ywach oraz w rzekach Pomorza Zachodniego wpadaj�cych
bezpo�rednio do Ba�tyku. Mi�so ma znakomite, zw�aszcza sma�one i marynowane w
occie. W Polsce jest g��wnie przedmiotem eksportu. [J.M.R.]
minog strumieniowy (Lampetra planeri) - gatunek z rodziny minogowatych
(Petromyzonidae), z rz�du ->minogokszta�tnych. Jest najmniejszym z minog�w �yj�cych
w Polsce. Okazy doros�e osi�gaj� d�ugo�� 16 cm, larwy - 20 cm. M.S.Stanowi form�
wy��cznie s�odkowodn�, niewe-drown�. W postaci larwalnej (->�lepica) �yje 4 do 5
lat. Przeobra�enie zaczyna si� na jesieni i trwa do wiosny. W czasie metamorfozy i
po niej m.s. nie od�ywia si�, a jego przew�d pokarmowy ulega degeneracji. Po
przeobra�eniu si� przyst�puje do tar�a, kt�re zachodzi w zale�no�ci od temperatury
wody mi�dzy ko�cem kwietnia a pocz�tkiem czerwca. Tar�o odbywa w wodzie p�ytkiej o
niezbyt wartkim nurcie, zwykle w miejscach ocienionych. Samica sk�ada do 1,5 ty�.
jaj. M.s. wy-
fSisS""^
Larwa minoga strumieniowego
ciera si� gromadnie w stadkach licz�cych po kilkadziesi�t sztuk. Po tarle ginie w
ci�gu 2 do 3 tygodni. Jest rozprzestrzeniony w wodach zlewiska
Morza P�nocnego i Morza Ba�tyckiego, we Francji, Irlandii, w rzece Pad i w g�rnym
biegu Wo�gi; w 1970 r. stwierdzono wyst�powanie m.s.
Minog strumieniowy
tak�e w niekt�rych rzekach zlewiska czarnomorskiego. W Polsce jest pospolity w
rzekach o dobrze natlenionej wodzie i piaszczystym dnie. Ze wzgl�du na niewielkie
rozmiary nie ma znaczenia gospodarczego. Jedynie larwy poszukiwane s� przez
w�dkarzy jako przyn�ta na ryby drapie�ne. [J.M.B.]
minog ukrai�ski (Lampetra
mariae) - gatunek z rodziny minogowatych (Petromyzoni-dae), z rz�du ->-
minogokszta�t-nych. Biologia jego jest bardzo podobna do biologii minoga
strumieniowego. Od tego ostatniego r�ni si� uzbrojeniem przyssawki, wi�kszymi
rozmiarami i silniej pig-mentowan� p�etw� ogonow�. Grzbiet ma ciemny, prawie
czarny, brzuch i boki cia�a bia�e lub kremowe. Okazy dojrza�e p�ciowo osi�gaj�
d�ugo�� 20 cm, larwy w momencie przeobra�ania si� - 20 do 22 cm. M.u. wyst�puje
wy��cznie w wodach s�odkich; do niedawna znany by� tylko ze zlewiska
czarnomorskiego; ostatnio stwierdzono jego wyst�powanie tak�e w zlewisku Ba�tyku. W
Polsce spotykany jest w dop�ywach g�rnej i �rodkowej Wis�y oraz w dop�ywie
Dniestru - Strwi��u. [J.M.R.]
minog w�gierski (Lampetra danfordi) - gatunek z rodzi-

minog Wtadykowa
140
ny minogowatych (Petromyzonidae), z rz�du -^minogokszta�tnych. Ma grzbiet nie-
bieskoszary, boki ��tawe, brzuch kremowy lub bia�y. Jest gatunkiem niew�drow-
nym, paso�ytniczym. Dorasta do 30 cm d�ugo�ci; jego larwy osi�gaj� d�ugo�� 19 cm. W
stadium larwy �yje 4 do 5 lat. Wyst�puje w dorzeczu Dunaju. [J.M.R.]
minog Wtadykowa (Lampetra vladykovi) - gatunek z rodziny minogowatych
(Petromyzonidae}, z rz�du -minogokszta�tnych. Ma ubarwienie grzbietu ciemnoszare,
brzuch i boki cia�a srebrzystobia�e. Okazy doros�e osi�gaj� d�ugo�� 12 do 15 cm;
larwy zaczynaj� si� przeobra�a� przy d�ugo�ci 8,5 do 16 cm. Biologia tego gatunku
jest podobna jak u m. strumieniowego. M.W. wyst�puje w dorzeczu Dunaju; na
terytorium Polski stwierdzono jego wyst�powanie w Czarnej Orawie i Pie-kielniku.
[J.M.R.]
minogoksztaitne (Petromyzoni-formes) - rz�d z podgromady ->-kr�g�oustych,
obejmuj�cy jedn� tylko rodzin� minogowatych (Petromyzonidae) z kilkoma rodzajami i
ok. 24 gatunkami. Cia�o m. o kszta�cie w�gorzowatym jest go�e, pozbawione �usek,
zaopatrzone w gruczo�y wydzielaj�ce obficie �luz; wi�kszo�� gatunk�w posiada dwie
p�etwy grzbietowe, pozosta�e - jedn�; m. nie maj� p�etw parzystych; po obu stronach
cia�a wyst�puje 7 otwor�w skrzelowych, prowadz�cych do workowatych jamek
skrzelowych; otw�r g�bowy, przystosowany do przy-sysania si�, jest lekko
przesuni�ty na stron� brzuszn� i prowadzi do lejkowatej jamy g�bowej, na kt�rej
dnie znajduje si� mocny j�zyk; wargi otaczaj�ce otw�r g�bowy maj� g�sto pofa�dowany
nask�rek, a �cianka lejka jest usiana r�nej wielko�ci i kszta�tu z�bkami
rozmieszczonymi w pewien sta�y wz�r, przyj�ty za cech� taksonomiczn� poszczeg�lnych
gatunk�w. M. s� formami morskimi, s�odkowodnymi lub zmienno�rodowiskowymi.
Osi�gaj� d�ugo�� 1 m i ci�ar 3 kg. Od�ywiaj� si� rybami, zwierz�tami dennymi i
r�nego pochodzenia padlin�; zwykle paso�ytuj� przysysaj�c si� do ryb i od�ywiaj�c
si� ich krwi� i mi�sem; czasem w �o��dkach ich znajdowano ikr� ryb i wodorosty, nie
jest wi�c wykluczone, �e mog� od�ywia� si� tak�e niepaso�ytniczo; niekt�re gatunki,
zw�aszcza niew�-drowne (np. minog strumieniowy) pobieraj� pokarm tylko w okresie
�ycia larwalnego. Gatunki w�drowne rosn� i dojrzewaj� w morzu. Do rzek wchodz�
okazy ju� p�ciowo dojrza�e w ko�cu lata, czasami wiosn�. Tar�o odbywaj� na wiosn�.
Bierze w nim udzia� zazwyczaj wi�ksza liczba okaz�w. Po tarle m. nie sp�ywaj� na
og� do morza i gin� w ci�gu kilku tygodni. Tylko nieliczne gatunki mog�
prawdopodobnie odbywa� tar�o kilkakrotnie, np. stacjonarna, niew�drowna forma
minoga morskiego. M. odbywaj� rozw�j z przeobra�eniem. Z ikry wyl�gaj� si� �lepe
larwy, zwane ->�lepicami, robaczycami lub w�gornicami. �yj� one nast�pnie jaki�
czas zagrzebane w mi�kkim pod�o�u. Ich p�etwy s� znacznie s�abiej rozwini�te ni� u
okaz�w doros�ych. Maj� tr�jk�tny i bezz�bny otw�r g�bowy. Okres �ycia larwalnego
trwa w zale�no�ci od gatunku od 2 do 6
141
molinezje
lat. Larwy m. tak znacznie r�ni� si� od okaz�w doros�ych, �e opisane by�y przez
wcze�niejszych badaczy jako odr�bny rodzaj (Ammocoetes). M. rozprzestrzenione s� na
obu p�kulach w wodach strefy umiarkowanej. W Polsce wyst�puj� dwa rodzaje m.:
Petromyzon, obejmuj�cy jeden gatunek, i Lampetra - cztery gatunki. Mi�so m. jest
t�uste, uznane za bardzo smaczne. Jada si� je w postaci konserw, marynowane lub
w�dzone. M. nie maj� du�ego znaczenia gospodarczego ze wzgl�du na nieliczne
wyst�powanie. Larwy ich cz�sto bywaj� u�ywane przez w�dkarzy jako przyn�ta na ryby
drapie�ne. [J.M.R.]
mintaj, suketo (Theragra chalcogramma) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych o
kszta�cie typowym dla dorszy. Wyst�puje w wodach p�nocnego Pacyfiku, si�gaj�c na
po�udnie do Japonii i Alaski. Odgrywa znaczn� rol� w rybo��wstwie korea�skim i
japo�skim. W handlu jest spotykany g��wnie w postaci pasty i suszony na spos�b
sztokfisza. [K.K.]
mlecz, mleczko-nasienie ryb, kt�rego nazwa pochodzi od jego bia�awej barwy.
Znajduj�ce si� w nasieniu plemniki zaczynaj� p�ywa� dopiero w �rodowisku wodnym.
Plemniki maj� budow� znacznie prostsz� ni� jaja. S� one nitkowatymi kom�rkami ze
zgrubieniem na przednim ko�cu. Kszta�t i wymiary tych kom�rek oraz liczba plemnik�w
zale�na jest od gatunku ryby. D�ugo�� ich waha si� w granicach od 15 do 50 p, u ryb
kostnych i do 130 ^ u ryb spodoustych; �rednica g��wki
mierzy l do 2 [i. 1-iiczba plemnik�w w l mm3 nasienia wynosi np. u szczupaka ok. 20
min, u jesiotra - od 2 min do 10 min, u pstr�ga - do 10 min. �ywotno�� plemnika
jest bardzo kr�tka; trwa od 30 s do kilku minut. [J.M.R.]
mleczak -tartaki.
miot, kusza m�ot, ryba m�ot, rekin m�ot (Sphyrna zygaena)
- gatunek z rodziny m�otowatych (Sphyrnidae), z rz�du
->-rekinokszta�tnych. Od innych gatunk�w wyr�nia si� swoist� budow� g�owy - ma ona
po bokach du�e naro�l�, na kt�rych ko�cach umieszczone s� oczy; g�owa widziana z
g�ry przypomina kszta�tem m�ot. Grzbiet jest oliwkowy lub br�zowoszary, boki
ja�niejsze, brzuch bia�y lub szarobia�y. M. osi�ga d�ugo�� 4 m i ci�ar 400 kg. Jest
bardzo aktywnym p�ywakiem. Od�ywia si� g��wnie rybami rozmaitej wielko�ci, nie
wy��czaj�c przedstawicieli w�asnego gatunku. Znane s� tak�e wypadki atakowania
przez niego cz�owieka. M. wyst�puje g��wnie w tropikach, mniej
Miot
licznie zasiedla cieplejsze wody strefy umiarkowanej Atlantyku. Ma niedu�e
znaczenie gospodarcze: bywa �owiony przez w�dkarzy. [J.M.R.]
molinezje (Poecilia) - rodzaj z rodziny -i-pi�kniczkowatyeh, znany dawniej pod
nazw�

molwa __
Mollienesia. Obejmuje 11 gatunk�w, z kt�rych prawie wszystkie tworz� odmiany
r�ni�ce si� ubarwieniem cia�a. Najwi�ksze gatunki, jak np. m. szerokop�etwa
(Poecilia latipinna), osi�gaj� d�ugo�� 14 cm. W Polsce najcz�ciej hodowana jest m.
ostrousta (Poecilia sphenops), tworz�ca odmiany czarn�, plamist� i tzw. ksi�ycow�,
odznaczaj�c� si� znacznie wyd�u�onymi skrajnymi promieniami p�etwy ogonowej.
Najefektowniejsza, hodowana tak�e u nas, jest m. �aglop�etwa (Poecilia veli-fera);
samce tego gatunku maj� bardzo du��, wysok� p�etw� grzbietow�. Oryginalna jest m.
meksyka�ska (Poecilia formosa), wyst�puj�ca tylko w postaci samic, a rozmna�aj�ca
si� przy wsp�udziale (ale bez zap�odnienia) innych samc�w tego rodzaju. Zjawisko to
nosi nazw� ginogenezy (-^-rozr�d) i wyst�puje tak�e u zamieszkuj�cego nasze wody
karasia srebrzystego. M. zamieszkuj� s�one, s�odkie i s�onawe wody Ameryki
�rodkowej i wschodnie wybrze�a Ameryki Po�udniowej; kilka gatunk�w jest hodowanych
w akwariach, gdzie wymagaj� wody lekko s�onej, twardej
1 du�o ro�linnej paszy. [J.M.R.]
molwa (Molva wolim) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych, spokrewniony z mi�tusem.
Ma cia�o niskie, wyd�u�one, o barwie grzbietu bru-natnordzawej z ciemnym rysunkiem
i bia�ym brzuchu. Dochodzi do 2 m d�ugo�ci, �rednio do 1,3 m. Jest bardzo p�odna;
sk�ada jednorazowo od
2 min do 60 min ziarn ikry. B�d�c �ar�oczn� i drapie�n�, pod��a cz�sto za �awicami
ryb �ledziowatych. Wyst�puje w
___________________142
p�nocnym Atlantyku i jego morzach, szczeg�lnie obficie w Morzu P�nocnym, przy
wybrze�ach Wielkiej Brytanii, Norwegii i Islandii, przebywa
Molwa
j�� g��wnie na g��boko�ci 200 do 300 m. Ma mi�so niezbyt smaczne, u�ywane jednak na
przetwory, przede wszystkim w stanie w�dzonym, a w Szwecji r�wnie� w postaci
suszonej (tzw. spillanga). M. smuk�a (Molva elongata), znacznie mniejsza od
poprzedniej, o bardziej wyd�u�onym, w�gorzowatym kszta�cie cia�a i d�ugo�ci do 70
cm, przebywa na g��boko�ciach ok. 600 m. Wyst�puje w europejskich wodach Atlantyku
od Irlandii do Gibraltaru oraz przy euro
Jejskich wybrze�ach Morza r�dziemnego. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze [K.K.]
molwiniec (Molva dipterygia)
- gatunek z rodziny ->-dor-szowatych. Od molwy r�ni si� znacznie smuklejszym
kszta�tem cia�a, wi�kszymi oczami, przystosowanymi do g��bokowodnego trybu
�ycia, oraz �ywszym uoarwie-niem (na jasnym brzuchu znajduj� si� liczne
czerwonobrunatne plamki). Wyst�puje przy dnie na g��boko�ci od 600 do 1000 m wzd�u�
wybrze�y Norwegii, Irlandii, Islandii i Morza P�nocnego. Ma mi�so cenniejsze ni�
molwy, jednak w po�owach trafia si� rzadko ze wzgl�du na znaczn� g��boko��, w
jakiej �yje, i nie skupianie si� w stada. [K.K.]
morlesz (Pagellus centrodon-tus) - gatunek z rodziny
143
motela
->pra�mowatych. Ma ubarwienie czerwonawoszare, a nad nasad� p�etwy piersiowej
znajduje si� charakterystyczna, ciemna plama. D�ugo�� cia�a dochodzi do 50 cm. M.
od�ywia si� bezkr�gowcami. Odbywa sezonowe w�dr�wki pionowe, wznosz�c si� wiosn� z
g��bi ok. 500 m ku powierzchni. Wyst�puje pospolicie w Morzu �r�dziemnym oraz przy
wybrze�ach europejskich Atlantyku po Wielk� Brytani� i Morze Irlandzkie. Jest cenny
gospodarczo. Sprzedaje si� go przewa�nie wraz z innymi pra�mowatymi jako asortyment
handlowy "dorada" lub "pagrus". Pewne znaczenie gospodarcze maj� te� inne gatunki
m., jak m. krwisty (Pagellus acarne), m. szkar�atny (Pagellus erythrinus) oraz
bogar (PageliMs bogaraveo), u kt�rego stwierdzono wyst�powanie funkcjonalnego
obojnactwa (-^-rozr�d). Wzmiankowane 3 gatunki maj� podobne rozsiedlenie jak m.,
nie si�gaj� jednak tak daleko jak on na p�noc. [K.K.]
morszczuk (Meriuccius meriuc-cius) - gatunek z rodziny
-^dorszowatych, odznaczaj�cy si� d�ug� p�etw� odbytow�, wyst�powaniem 2 p�etw
grzbietowych, wyd�u�onym cia�em barwy czarniawobrunatnej na grzbiecie, a
srebrzystobia�ej na bokach i brzuchu, brakiem w�sa na podbr�dku i czarnym wn�trzem
jamy g�bowej. M. dochodzi do d�ugo�ci l m. �ywi si� g��wnie drobnymi rybami
�awicowymi. Wyst�puje w europejskiej cz�ci Atlantyku od Irlandii i Lofot�w, w
morzach �r�dziemnym i Czarnym. Bywa od�awiany g��wnie w pobli�u Irlandii i Szkocji.
Ze wzgl�du na niezbyt smaczne mi�so m. nie ma tak
du�ego znaczenia gospodarczego jak inne dorszowate, niemniej jednak od stuleci jest
od�awiany wraz z dorszami i spo�ywany przewa�nie w stanie solonym i suszonym. Po
ameryka�skiej stronie Atlantyku zast�puje go m. srebrzysty (MeriMccws 'bilineatus),
wyst�puj�cy od rejonu Nowej Fundlandii do Wysp Bahama. Znaczenie gospodarcze tego
gatunku znacznie wzros�o w ostatnich dziesi�cioleciach, zw�aszcza w rybo��wstwie
Stan�w Zjednoczonych A.P. [K.K.]
motela (Enchelyopus cimbrius) - gatunek z rodziny -�-dor-szowatych, odznaczaj�cy
si� niskim, silnie wyd�u�onym kszta�tem cia�a, d�ug� p�etw� odbytow� oraz
wyst�powaniem dw�ch p�etw grzbietowych; pierwszy promie� niskiej i kr�tkiej
pierwszej p�etwy grzbietowej jest trzykrotnie d�u�szy od pozosta�ych; na ko�cu
pyska znajduj� si� trzy w�siki, a na podbr�dku jeden. M. �ywi si� bentosem.
Dochodzi do 40 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w szelfowych wodach Atlantyku, od p�nocnej
Norwegii po wybrze�a Hiszpanii, a w Ba�tyku si�ga do Zatoki Fi�skiej. M. brunatna
(Enche-lyopus septentrionalis), osi�gaj�ca 17 cm d�ugo�ci, zasiedla wody bardziej
p�nocne, od Finnmarku i Grenlandii do Norwegii. M. �r�dziemnomorska (Ga�dropsartis
mediterraneus) o d�ugo�ci do 50 cm zamieszkuje przybrze�ne wody atlantyckie od
Norwegii po Morze Czarne. Po ameryka�skiej stronie Atlantyku od w�d Grenlandii po
Hatteras wyst�puje do g��boko�ci 1900 m motelnica (Ga�dropsarus ensis).
Zasiedlaj�ca wody p�ytsze mu-stelka (Gaidropsarus mustelus) jest spotykana od
Finnmarku

motelnica
144
do Zatoki Biskajskiej. Wszystkie gatunki tej grupy stanowi� nieznaczny przy��w w
od�owach innych gatunk�w u�ytkowych i maj� tylko lokalne znaczenie gospodarcze.
[K.K.]
motelnica ->-motela.
motylowiec, ryba motyl (Pantodon buchhoizi) - gatunek
Motylowiec
z rodziny motylowcowatych (Pantodontidae), z rz�du -*�le-dziokszta�tnych, jedyny
wsp�czesny przedstawiciel rodziny motylowcowatych. Jest blisko spokrewniony ze
s�odkowodnym gigantem arapaim�. P�etwy piersiowe m. s� bardzo rozwini�te i s�u�y�
mog� do szybowania nad wod� na odleg�o�� ok. 2 m; p�etwy brzuszne maj� bardzo
wyd�u�one, wolne, nie spi�te b�on� promienie. M. mo�e osi�ga� 13 cm d�ugo�ci.
Wi�kszo�� czasu sp�dza przy powierzchni wody, zbieraj�c pokarm. Czasem wyskakuje w
powietrze, chwytaj�c lataj�ce owady. �ywi si� tak�e drobnymi rybami. Sk�ada
niewielk� liczb� du�ych jaj, p�ywaj�cych pod powierzchni� wody. M�ode wyl�gaj� si�
z ikry po 7 dniach od momentu z�o�enia jaj, s� podobne do kijanek i ca�y czas
przebywaj� tu� pod lustrem wody. M. jest rozprzestrzeniony w wodach zachodniej
Afryki; cz�sto bywa hodowany w akwariach, tak�e w Polsce. �atwo uczy si� bra�
pokarm z r�ki. Musi by� trzymany w przykrytych naczyniach, aby nie wyskoczy�.
[J.M.R.]
mruki (Mormyroidei) - podrz�d z rz�du -i-�ledziokszta�t-nych. Obejmuje 2 rodziny,
13 rodzaj�w i ok. 100 gatunk�w. Cia�o bocznie sp�aszczone, wyd�u�one i pokryte
grubym nask�rkiem; oczy s� bardzo ma�e, siatk�wka zanikaj�ca, a linia boczna bardzo
silnie rozwini�ta; wyd�u�ony pysk (u niekt�rych rodzaj�w na podobie�stwo tr�by
s�onia) u�atwia wyszukiwanie pokarmu w mu-listym dnie i w szczelinach skalnych.
Najwi�ksze z mru-, k�w osi�gaj� 1,5 m d�ugo�ci i ci�ar ok. 15 kg; wi�kszo�� nie
przekracza 50 cm. S� one na og� dobrymi p�ywakami, �yj� w otwartej przestrzeni w�d,
i tylko niekt�re prowadz� przydenny, bardziej osiad�y tryb �ycia. Od�ywiaj� si�
drobnymi zwierz�tami wodnymi, ro�linami i detrytusem. Sk�adaj� swobodnie p�ywaj�ce
jaja b�d� buduj� dla nich gniazda (--gymnarchus). Wyst�puj� w zamulonych, wolno
p�yn�cych wodach wielkich rzek afryka�skich (Nil, Senegal, Kongo). Mi�so niekt�rych
Przedstawiciel mruk�w Gnathone-mus
gatunk�w, uwa�ane za przysmak, bywa ch�tnie spo�ywane przez miejscow� ludno��.
Mniejsze gatunki s� hodowane w akwariach. [J.M.R.]
145
murenowate
muksun (Coregonus muksun) -gatunek z podrodziny ->sie-jowatych. Osi�ga d�ugo�� 1 m
i ci�ar 14 kg. Jest gatunkiem p�w�drownym. �eruje w dolnym biegu rzek i w zatokach.
Tar�o odbywa w �rodkowych partiach rzek. Dojrzewa p�ciowo dopiero mi�dzy 6 a 12
rokiem �ycia. �yje ponad 20 lat. Od�ywia si� r�norodnymi bezkr�gowcami wodnymi i
rybami. Wyst�puje w rzekach p�nocnej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego od Karny do Ko�ymy.
Stanowi wa�ny przedmiot rybo��wstwa. [J.M.R.]
mulawka, umbra (Umbra krameri) - gatunek z rodziny mu�awkowatych (Umbridae), z
podrz�du --szczupakowc�w. Ma ubarwienie cia�a czerwonobrunatne z nieregularnymi
plamami; wzd�u� bok�w biegnie jasny pas. Samica osi�ga 13 cm d�ugo�ci, samce s�
nieco mniejsze. M. �yje w dennej, mulistej strefie rzeczek i jezior. Od�ywia si�
drobnymi skorupiakami, larwami owad�w i ryb. Tar�o odbywa wiosn�, od marca do
kwietnia. Przybiera w tym czasie szat� godow� polegaj�c� na bardziej jaskrawym
ubarwieniu ni� normalne. Samica sk�ada 1,5 ty�. do 2,5 ty�. ziarn ikry, kt�r�
umieszcza w gnie�dzie wykopanym w pod�o�u, a nast�pnie pilnie strze�e a� do chwili
wyl�gu potomstwa. M. spotykana jest w starorzeczach Dunaju, w Balatonie, w Prucie
oraz w dolnym biegu Dnie-stru. Wzmianka w publikacjach z 1921 i 1926 r. o
wyst�powaniu m. w wodach Polski w okolicach Tarnowskich G�r nie zosta�a
potwierdzona, natomiast kilka okaz�w m. znaleziono w�r�d narybku lina w 1967 r. w
Pa�stwowym Gospodarstwie Rybackim Szwa
derki na Mazurach; narybek lina by� sprowadzony ze staw�w w Podg�rzu (pow.
cieszy�ski). M. nie ma znaczenia gospodarczego, bywa nato
Mulawka
miast hodowana w akwariach. We wschodnich stanach Ameryki P�nocnej spotykany jest
gatunek zwany m. ameryka�sk� (Umbra limi). Jest on niezwykle odporny na nie
sprzyjaj�ce warunki otoczenia. W czasie wysychania zbiornik�w zagrzebuje si� w
wilgotnym mule. W wodach ubogich w tlen mo�e tak�e oddycha� powietrzem
atmosferycznym zaczerpywanym znad powierzchni wody. Wyst�puje licznie i bywa cz�sto
po�awiany g�stymi w�okami, s�u��c nast�pnie jako �ywa przyn�ta na drapie�ne gatunki
ryb. W zbiornikach zachodniej cz�ci stanu Waszyngton �yje pokrewny mu�awkom rodzaj
JVovumbra z jedynym gatunkiem Novumbra hubbsi. Od om�wionych poprzednio gatunk�w
r�ni si� nieco budow� aparatu szcz�kowego. [J.M.R.]
murenowate, mureny (Murae-nidae) - rodzina z rz�du -�-w�gorzokszta�tnych,
reprezentowana przez ok. 100 gatunk�w. Maj� cia�o w�gorzowate, nagie; p�etwy
piersiowe i brzuszne nie wyst�puj�; p�etwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa otaczaj�
cia�o jednolitym fa�dem od ko�ca g�owy do odbytu; wielka paszcza jest uzbrojona w
silne, hakowate

mustelka
146
z�by na szcz�kach i podniebieniu; mocne z�by znajduj� si� r�wnie� na ko�ciach
gard�owych. U niekt�rych m. w �luz�wce podniebienia mieszcz� si� gruczo�y jadowe,
po
Murena �r�dziemnomorska
��czone z z�bami podniebien-nymi. Ich uk�szenie powoduje u ludzi silne objawy
toksyczne, a nawet w 10''/ii przypadk�w �mier�. Stwierdzono r�wnie� truj�ce
w�a�ciwo�ci krwi m., kt�ra zawiera ichtiotoksy-n�. Nozdrza s� u niekt�rych gatunk�w
wyd�u�one (np. u hawajskiej Muraena pardalis nozdrza tylne osi�gaj� d�ugo�� niemal
r�wn� d�ugo�ci g�owy). Wiele gatunk�w ma jaskrawe ubarwienie (np. Echidna zebra
z Indopacyfi-ku m� na intensywnie ��tym tle 5 do 8 ciemnych szerokich pas�w). M.
dochodz� do 3 m d�ugo�ci. Przebywaj� w strefie przybrze�nej skalistych wybrze�y
m�rz tropikalnych i subtropikalnych, zw�aszcza w�r�d raf koralowych. Za dnia
pozostaj� ukryte w szczelinach, a noc� intensywnie �eruj�. Stanowi�
niebezpiecze�stwo, zw�aszcza dla p�etwonurk�w. Najbardziej znanym gatunkiem
jest mu-rena �r�dziemnomorska (Muraena helena), osi�gaj�ca 1,5 m d�ugo�ci, ceniona
i hodowana w sadzawkach nadmorskich przez staro�ytnych Rzymian. M. maj� smaczne
mi�so. [K.K.]
mustelka -^motela.
my�listwo podwodne -^.w�dkarstwo.
N
nadskrzelowy narz�d - urz�dzenie umo�liwiaj�ce oddychanie powietrzem
atmosferycznym, spotykane u niekt�rych ryb (u to�pygi, �mijog�ow-cokszta�tnych,
rodziny afryka�skich ryb Kneriidae). Spe�nia on podobn� funkcj� jak narz�d
labiryntowy (-^labirynt) u �a�cowatych. N.n. tworzy jama nadskrzelowa i wchodz�ce
do niej dwie blaszki kostne. Jama nadskrzelowa powstaje przez uwypuklenie si�
gardzieli (u �a�cowatych z w�a�ciwej jamy skrzelowej). Znajduje si� nad w�a�ciw�
jam� skrzelow� i otwiera si� do niej przed I �ukiem skrzelo
wym. Jest wy�cielona b�on� �luzow� obficie zaopatrzon� w sie� naczy� w�osowatych.
Jedna z wnikaj�cych do jamy nadskrzelowej p�ytek kostnych sk�ada si� podobnie jak w
narz�dzie labiryntowym z ko�ci nadskrzelowej g�rnej (ep�-branchiale) l �uku
skrzelowe-go. Drug� p�ytk� (brak jej u �a�cowatych) tworzy rozszerzenie g�rnego
odcinka �uku gnykowego (hyomandibu-lare). [J.M.R.]
nadymka (Lagocephalus lagocephalus) - gatunek z rodziny naje�kowatych (Diodonti-
dae), z rz�du ->naje�kokszta�t-
147
narybek
nych, spokrewniony z naje�k�. Dochodzi do 60 cm d�ugo�ci. Wyst�puje po stronie
europejskiej tropikalnego i subtropikalnego Atlantyku. [K.K.]
naglad (Scophthalmus rhom-bus) - gatunek z rodziny -^�skarpiowatych. Ma sk�r�
pokryt� ma�ymi, g�adkimi �uskami cykloidalnymi. Osi�ga� mo�e d�ugo�� 70 cm i ci�ar
8 kg. Biologia jego jest bardzo zbli�ona do biologii skarpi�. N. rozprzestrzeniony
jest wzd�u� wybrze�y p�nocnozachodniej Europy oraz w Morzu �r�dziemnym; czasem bywa
spotykany tak�e w Morzu Czarnym i w zachodniej cz�ci Ba�tyku. Ma du�e znaczenie
gospodarcze, zw�aszcza w zachodniej Europie. [J.M.B.]
naje�k�, je��wka, diodon (D�odon hystrix) - gatunek z rodziny naje�kowatych
(D�odon-tidae), z rz�du ->-naje�kokszta�tnych, o �uskach przekszta�conych w ruchome
kolce, ko�ciach szcz�k zro�ni�tych w mocny, jednolity dzi�b, z �atwo�ci� krusz�cy
szkielety koralowc�w i muszle mi�czak�w. N. posi�d� worki powietrzne jako uchy�ki
jelita. Po nape�nieniu ich wod� lub powietrzem przybiera kszta�t
Naje�k�
kulisty i z nastroszonymi kolcami wyp�ywa na powierzchni�, p�yn�c grzbietem do
do�u. Ma barw� cia�a oliwkow�. Osi�ga 60 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w gor�cych i
ciep�ych
wodach Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. [K.K.]
naje�koksztaitne, zros�oszcz�kie
(Tetraodontiformes) - rz�d z nadrz�du -^ko�cistych. Odznaczaj� si� cia�em
przewa�nie bardzo skr�conym, kr�pym, czasem kulistym, pokrytym kolcami, p�ytkami
kostnymi lub zwartym pancerzem kostnym; ko�ci szcz�kowe i przedszcz�kowe tworz�
swoisty dzi�b, jednolity lub z�o�ony z 2 do 4 twardych p�ytek, umo�liwiaj�cy
kruszenie skorup bezkr�gowc�w; otwory skrzelowe s� ma�e; przewa�nie brak p�etw
brzusznych, a u wielu gatunk�w r�wnie� piersiowych. N. wykazuj� wiele cech
pierwotnych, m.in. s�abe skostnienie szkieletu wewn�trznego, cofni�cie daleko do
ty�u p�etwy grzbietowej i odbytowej oraz brak w p�etwach promieni twardych. U wielu
gatunk�w jelito tworzy uchy ��k, zwany workiem powietrznym. Nape�niony powietrzem
atmosferycznym lub wod� powoduje on, i� cia�o ryby nadyma si�, co umo�liwi� szybkie
uniesienie si� na powierzchni� wody. Dla n., kt�re s� s�abymi p�ywakami, jest to
przystosowanie obronne, zw�aszcza i� r�wnocze�nie rozprostowuj� si� kolce sk�rne.
Nale�� tu formy ma�e, jak kostery, oraz wielometrowej d�ugo�ci, jak samog�owy.
Niekt�re gatunki s� silnie truj�ce (kolcobrzuch, truciel). N. �wyst�puj� g��wnie w
morzach tropikalnych i subtropikalnych, zar�wno w strefie przybrze�nej, jak i w
pelagialu. Niekt�re wchodz� do dolnych bieg�w rzek. [K.K.]
narybek (zarybek) - nazwa m�odych ryb, kt�re po wessaniu p�cherzyka ��tkowego

nawaga
148
zacz�y ju� samodzielnie �erowa�. Wyr�nia si� dwa stadia n. - letnie i jesienne. N.
letni - ryby z wykszta�caj�c� si� szat� �uskow�, w okresie �ycia od uko�czonego I
stadium larwalnego (-i-larwy ryb) do po�owy pierwszego sezonu wegetacyjnego. N.
jesienny - ryby zupe�nie ju� ukszta�towane, w okresie �ycia od po�owy lata do ko�ca
sezonu wegetacji na jesieni. [J.M.R.]
nawaga (Eleginus navaga) - gatunek z rodziny ->dorszowatych, blisko spokrewniony z
wachni�, o kszta�cie cia�a oraz ubarwieniu bardzo podobnym do dorsza i o d�ugo�ci
do 40 cm. N. stanowi gatunek typowo arktyczny, przebywaj�cy w wodach o temperaturze
ok. 0�. Wyst�puje w po�udniowowschodniej cz�ci Morza Barentsa oraz w strefie
przybrze�nej Morza Bia�ego i Karskiego, si�gaj�c na wsch�d do Zatoki Obskiej.
U�ytkowana jest g��wnie lokalnie w stanie �wie�ym, solonym i suszonym. [K.K.]
nawaga pacyficzna ->wachnia. naw�d -��abnica.
nelma (Stenodus leucichthys nelma) - podgatunek z podrodziny ->.siejowatych,
osi�gaj�cy ponad 1 m d�ugo�ci i ci�ar 40 kg. W niekt�rych jeziorach tworzy formy
niew�-drowne. Formy w�drowne �eruj� w wy�ledzonych partiach m�rz, w pobli�u uj��
rzek do morza. N. osi�ga dojrza�o�� p�ciow� do�� p�no, w wieku od 7 do 12 lat. Na
tar�o wchodzi do rzek na odleg�o�� 1,5 ty�. do 4 ty�. km od uj�cia. Trze si�
wielokrotnie, z trzyletnimi lub czteroletnimi przerwami. Wi�kszo�� okaz�w
natychmiast po tarle sp�ywa do morza, cz�� jednak pozostaje w rzece czasem nawet
przez 2 do 3 lat. N. w okresie w�dr�wek na tar�o i podczas sp�ywu (w
przeciwie�stwie np. do �ososia) nie zaprzestaje �erowania, cho� jest ono mniej
intensywne ni� w morzu. Pokarm form m�odocianych stanowi plankton, a form
starszych, od 2 roku �ycia, g��wnie ryby - sielawa
1 sieja. N. rozprzestrzeniona jest w Morzu Arktycznym i w p�nocnowschodniej cz�ci
Oceanu Spokojnego oraz w ich zlewiskach. Ma du�e znaczenie gospodarcze,
dostarczaj�c wysokiej jako�ci mi�sa. Bardzo zbli�onym do n. gatunkiem jest
bia�orybica, zamieszkuj�ca Morze Kaspijskie i jego zlewisko. [J.M.R.]
neony (Cheirodon i Parachei-rodon) - gatunki nale��ce do
2 rodzaj�w z rodziny -�k�saczowatych. N. s� jednymi z najbardziej popularnych rybek
akwariowych. Dochodz� do d�ugo�ci 4 cm. Najch�tniej jedz� �ywy pokarm (wodne
bezkr�gowce). W niewoli trudno je rozmno�y�. Wymagaj� wody mi�kkiej, lekko kwa�nej,
bardzo czystej, o temperaturze 23 do 24�C. N. wyst�puj�
Neon czerwony
w dorzeczu g�rnego i �rodkowego biegu Amazonki. W Polsce hodowany jest n. Innesa
(Paracheirodon innesi) i n.
149
nerwowy uk�ad
czerwony, zwany te� n. Axel-roda (Cheirodon axelrodi). Nazw� n. u�ywa si� te�
czasami do okre�lenia gatunk�w nale��cych do innych rodzaj�w. Na przyk�ad n. czarny
nale�y do rodzaju bystrzyk�w, a n. zielony - do zwinnik�w.
[J.M.R.]
nerka (Oncorhync�ius nerca) - gatunek z rodzaju -^�ososi pa
Nerka A - samica; B - samiec
cyficznych. Mo�e osi�ga� 80 cm d�ugo�ci i ci�ar 4 kg. Zamieszkuje zlewisko Oceanu
Spokojnego; po stronie azjatyckiej rozprzestrzeniona jest od Anadyru do Hokkaido,
pospolita w Morzu Ochockim i w wodach Kamczatki. Liczniej wyst�puje po stronie
ameryka�skiej Pacyfiku, gdzie spotykana jest od Cie�niny Beringa i dalej na
po�udnie a� po Kaliforni�. [J.M.R.]
nerwowy uk�ad. Podobnie jak u innych kr�gowc�w n.u. ryb sk�ada si� z cz�ci
centralnej (o�rodkowej), w sk�ad kt�rej wchodz� m�zg i rdze� kr�gowy, z cz�ci
obwodowej, z�o�onej z nerw�w do�rodkowych i od�rodkowych, ��cz�cych o�rodki nerwowe
ze wszystkimi narz�dami cia�a, oraz z cz�ci autonomicznej. Wielko�� m�zgu ryb w
stosunku do ca�ego cia�a jest bardzo ma�a. Na przyk�ad u szczupaka wynosi 1/1300, u
mi�tusa 1/700, a u rekin�w tylko 1/37000 cz�� ci�aru cia�a (dla por�wnania:
u cz�owieka ci�ar m�zgu stanowi ok. 1/50 ci�aru cia�a). M�zg ryb (jak i innych
kr�gowc�w) sk�ada si� z pi�ciu cz�ci - kresom�z-gowia (przodom�zgowia), mi�-
dzym�zgowia, �r�dm�zgowia, m�d�ku i rdzenia przed�u�onego - stanowi�cych o�rodki
nerwowe dla poszczeg�lnych narz�d�w zmys��w. Ka�dy narz�d zmys��w ma sw�j o�rodek w
innym odcinku m�zgu. Kresom�zgowie, znacznie silniej rozwini�te u ryb spodoustych
ni� u kostnych, wi��e si� ze zmys�em w�chu. Mi�dzym�zgowie, u wi�kszo�ci ryb
niewielkie, zwi�zane jest z nerwami wzrokowymi. Z korzeniami tych nerw�w styka si�
przysadka m�zgowa, reguluj�ca czynno�ci wszystkich innych gruczo��w dokrewnych. Z
kolei z przysadk� s�siaduj� tzw. worek naczyniowy i p�aty dolne, charakterystyczne
tylko dla ryb, kt�rych znaczenia jeszcze nie wyja�niono. Sr�dm�zgowie obs�uguje
o�rodki wzroku; zachodzi w nim korelacja mi�dzy postrzeganiem wzrokowym a bod�cami
dotykowymi; ma ono tak�e pewne znaczenie w u-stalaniu pozycji cia�a i w koordynacji
jego ruch�w. M�d�ek jest narz�dem reguluj�cym ruchy cia�a, a rdze� przed�u�ony
mie�ci w sobie o�rodki sk�rnych narz�d�w zmys��w. M�zg wykazuje znaczne r�nice w
poszczeg�lnych grupach ryb, spowodowane g��wnie odmiennymi warunkami �ycia i
behawioryzmem. M�d�ek np. osi�ga znaczne rozmiary u ryb du�o i szybko p�ywaj�cych,
jak rekiny, pstr�gi i dorsze, u ryb prowadz�cych tryb �ycia osiad�y, ma�o ruchliwy,
jak fl�dry i dr�twy, jest stosunkowo ma

nibykielb chi�ski
150
�y, u �luzie w og�le nie wyst�puje. U gatunk�w pos�uguj�cych si� w du�ym stopniu
sk�rnymi narz�dami zmys��w (m.in. u karpia) znacznie silniej od m�d�ku rozwini�ty
jest rdze� przed�u�ony. Z kolei �r�dm�zgowie bywa mniejsze od pozosta�ych cz�ci
m�zgu u gatunk�w, u kt�rych niewielk� rol� odgrywa wzrok, a stosunkowo du�� w�ch i
sk�rne narz�dy zmys��w (np. u w�gorza). Z m�zgu wychodzi 10 par nerw�w g�owowych (u
wy�szych kr�gowc�w jest ich 12). S� to nerwy: I-w�chowy, II-wzrokowy, III-
okoruchowy, IV-bloczkowy, V-tr� j dzielny, YI-odwodz�cy, VII-twarzowy, yill-
r�wnowa�nos�uchowy, IX-j�zykowogardzielowy, i X-b��dny. Stosunkowo niedawno odkryto
jeszcze jeden nerw wyst�puj�cy u ryb dwu-dysznych i spodoustych, a w stanie
zacz�tkowym tak�e u niekt�rych innych. Nosi on nazw� nerwu kra�cowego i wychodzi z
przodu kresom�z-gowia. Przed�u�eniem m�zgu jest rdze� kr�gowy, tkwi�cy w kanale
utworzonym przez grzbietowe �uki kr�g�w. Z rdzenia na boki odchodz� nerwy, po parze
spomi�dzy ka�dych dw�ch s�siaduj�cych ze sob� kr�g�w. S�u�� one do przewodzenia
wra�e� zmys�owych i przesy�ania bod�c�w do efektor�w. Autonomiczny n. u. jest u ryb
znacznie s�abiej rozwini�ty ni� u kr�gowc�w wy�szych. Zob. te�: zmys��w narz�dy.
[J.M.R.]
nibykietb chi�ski (Abbotina
rivularis) - gatunek z podrodziny ->kie�bi. Ma cia�o wyd�u�one, wrzecionowate,
w�siki bardzo kr�tkie oraz z�by gard�owe jednoszeregowe. Dochodzi do d�ugo�ci 11
cm, przy czym samce s� wi�ksze ni�
samice. W okresie tar�a samce przybieraj� jaskrawe ubarwienie, a na spodzie g�owy i
wzd�u� pierwszego promienia p�etw piersiowych pojawiaj�
Nibykie�b chi�ski
si� u nich ostre, sto�kowate brodaweczki rogowe (-�-sk�ra ryb). N.ch. przejawia
opiek� nad potomstwem. Samiec buduje gniazdo na p�ytkiej, spokojnej, dobrze
ogrzanej wodzie, w postaci okr�g�ego wg��bienia w piasku o �rednicy ok. 25 cm, na
g��boko�ci 5 cm, do kt�rego samica sk�ada ikr�. Po zap�odnieniu jaj samiec przez
ca�y czas a� do wyl�gu czuwa przy gnie�dzie tr�caj�c g�ow� i bij�c p�etwami
piersiowymi podp�ywaj�ce ryby, przy czym za narz�dzie obrony s�u�� mu wspomniane
wy�ej utwory rogowe. Ponadto przewraca i miesza od czasu do czasu pyskiem ikr�,
kt�ra tworzy w gnie�dzie 2 - 3-milimetrow� warstw�. N. ch. wyst�puje w Chinach i w
dorzeczu Amuru. [H.R.]
nibylopatonosy (Pseudoscaphi-rhynchus) - rodzaj z rodziny ->jesiotrowatych, blisko
spokrewniony z �opatonosami, od kt�rych r�ni si� kr�tszym, nie pokrytym tarczkami
kostnymi trzonem ogonowym. Rodzaj ten obejmuje 2 gatunki zamieszkuj�ce dorzecze
Amu-Darii i jeden - dorzecze Syr-Darii. Znaczenie gospodarcze ma jedynie tzw.
wielki niby�opatonos amu-daryjski (Pseudoscaphirhynchus kaufmanii), dorastaj�cy do
151
no�owce
50 era d�ugo�ci. Pozosta�e gatunki wyst�puj� rzadko, s� mniejsze, osi�gaj� najwy�ej
30 cm d�ugo�ci. Pokarm n. stanowi� bezkr�gowce, g��wnie larwy owad�w. Wi�ksze okazy
zjadaj� te� drobne ryby. [J.M.R.]
niegladzica (Hippoglossoides platessoides) - gatunek z rodziny -Jl�drowatych. Ma
cia�o do�� smuk�e, pokryte po obu stronach ktenoidalnymi �uskami, w dotkni�ciu
szorstkie (st�d nazwa); �uski zachodz� na p�etwy i cz�ciowo na g�ow�; otw�r g�bowy
i oczy s� du�e, a ostre z�by rozwini�te r�wnomiernie w obu po�owach szcz�k. Barwa
strony ocznej jest szaro lub czerwonawobrunatna z ciemnymi plamkami, �lepej -
jasnoniebieska lub bia�a. N. osi�ga w Morzu Barentsa do 52 cm d�ugo�ci, w Morzu
P�nocnym do 25 cm, w Ba�tyku do 10 cm. �ywi si� bezkr�gowcami. Przebywa na
g��boko�ci od kilku do 500 m. Ma rozmieszczenie wok�bie-gunowe. Forma europejska
(Hippoglosso�des platesso�des limandoides) wyst�puje od kana�u La Manche do Morza
Karskiego, a dalej na wsch�d zast�puje j� podgatunek Hip-poglossoides platessoides
platessoides. Bywa od�awiana jako przy��w przy innych p�astugach. Jej mi�so jest
najlepsze �wie�e, solone traci du�o na warto�ci smakowej. W Ba�tyku po�awia si� j�
sporadycznie w rejonach zachodnich. [K.K.]
niszczuka (Lepisosteus osseus} - gatunek z rodzaju -r�usko
st�w. Osi�ga d�ugo�� 180 cm i ci�ar 7 kg. Jest gatunkiem s�odkowodnym, sporadycznie
zachodz�cym do w�d s�onawych. Spotyka si� go w wodach Ameryki P�nocnej. Ma
Nisze �uka
niewielkie znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
nogopletwe -^-�abnicokszta�tne.
nomeusz (Nomeus gronowi) - gatunek z rodziny -^-�uwakowatych. Osi�ga 8 cm d�ugo�ci.
Zamieszkuje morza tropikalne. Przebywa w�r�d wielkich rur-kop�aw�w Physalia,
kt�rych parz�ce czu�ki, d�ugo�ci do 4 m, daj� mu schronienie przed wrogami. Spos�b
zabezpieczenia si� n. przed �miertelnym dla innych zwierz�t dzia�aniem tych
czu�k�w nie jest jeszcze znany, wiadomo jedynie, �e nie jest on uodporniony na ich
jad. [K.K.]
nosiec (Bal�stapus aculeatt�s) - gatunek z rodziny ->-rogatnicowatych. Ubarwienie
n. jest bardzo zmienne, r�ne w rozmaitych obszarach jego zasi�gu. Osi�ga d�ugo�� 30
cm. Jego bytowanie zwi�zane jest z rafami koralowymi. Ma ciekawy spos�b
odpoczywania, niepodobny do zachowania si� innych ryb: le�y nieruchomo na dnie, na
boku cia�a. Wyst�puje w tropikalnej strefie w�d Oceanu Indyjskiego, Spokojnego i u
wybrze�y zachodniej Afryki. [J.M.R.]
no�owce --brzeszczotkowate.

obojnactwo
152
O
obojnactwo -^rozr�d.
oceanarium, akwarium morskie - szereg wielkich zbiornik�w wype�nionych wod� morsk�
i przeznaczonych do hodowli zwierz�t morskich i oceanicznych. W odr�nieniu od tzw.
akwari�w, w kt�rych s� dzia�y zar�wno morskie, jak i s�odkowodne (do najbardziej
znanych nale�� akwaria w Chicago, Nowym Jorku, Londynie, Berlinie oraz w Hellabrunn
pod Monachium), w o. hoduje si� wy��cznie zwierz�ta �yj�ce w wodach s�onych.
Najwi�ksze o. znajduje si� w Miami na Florydzie. Hodowane tam s� rekiny, p�aszczki,
manty, jadowite mure-ny, ��wie morskie o wadze 200 i wi�cej kg, wieloryby oraz
szereg innych zwierz�t. Niekt�re okazy s� oswajane, po�ywienie bior� z r�k nurka na
oczach publiczno�ci. W o. przeprowadza si� tak�e rozmaite badania biologiczne oraz
tresur� zwierz�t, m.in. delfin�w, kt�re bywaj� nast�pnie wykorzystywane przy
pracach prowadzonych przez cz�owieka pod powierzchni� morza. Poza o. w Miami do
najwi�kszych nale�y morskie akwarium w Neapolu, Monako, P�ymouth i na Hawajach.
To ostatnie specjalizuje si� w hodowli ryb raf koralowych. [J.M.R.]
ocznik ->.piel�gnice.
oddechowy uk�ad. Najbardziej prymitywny o.u. maj� kr�g�ouste. Ma on posta� work�w
skrzelowych w ilo�ci 7 par u minogokszta�tnych i 6 do
16 par u �luzicokszta�tnych. �cianki tych work�w s� wy�cielone obficie unaczyniony-
mi blaszkami skrzelowymi (oskrzela). Worki skrzelowe komunikuj� si� jednym ko�cem
z gardziel�, a drugim ze �rodowiskiem zewn�trznym, ka�dy z osobna (u
minogokszta�tnych) lub jednym wsp�lnym otworem (u niekt�rych
�luzicokszta�tnych). U ryb spodoustych istnieje na wysoko�ci gardzieli 5 do 7 par,
u chimer 4 pary szczelin skrzelowych, szeroko otwartych na zewn�trz i do wewn�trz.
Szczeliny skrzelowe s� oddzielone przegr�dkami skrzelowymi, posiadaj�cymi
wewn�trzny szkielet chrz�stkowy. �cianki szczelin wys�ane s� g��boko pofalowanym,
obficie unaczynionym nab�onkiem - blaszkami skrzelowymi. U ryb kostnych przegrody
mi�dzy-skrzelowe redukuj� si� do -^ �uk�w skrzelowych w liczbie 5 par, przykrytych
pokryw� skrzelow� z jednym otworem prowadz�cym na zewn�trz. Na zewn�trznej stronie
pierwszych 4 par osadzone s� liczne, silnie ukrwione blaszki skrzelowe, zwane tak�e
p�atkami skrzelowymi. W blaszkach skrzelowych kr�-g�oustych i ryb zachodzi proces
oddychania - pobieranie tlenu i wydalanie dwutlenku w�gla. U ryb przy wdechu otw�r
g�bowy otwiera si�, a szczeliny skrzelowe zamykaj�. Wci�gni�ta woda op�ukuje
skrzela (w tym czasie nast�puje wymiana gaz�w) i przy zamkni�tym otworze g�bowym
odp�ywa przez szczeliny skrzelowe. Cz�sto�� ruch�w odde-
153
od�ywianie
chowych zale�y od gatunku ryby, od temperatury wody oraz stopnia jej nasycenia
tlenem i waha si� w bardzo szerokich granicach od 15 do 150 na minut�. Na przyk�ad
karp przy temperaturze wody 10�C i zawarto�ci tlenu 7,5 cm3/! wykonuje 30 do 40
ruch�w oddechowych na minut�, a podczas snu zimowego od 3 do 4. Skrzela odgrywaj�
g��wn� rol� przy oddychaniu. Opr�cz skrzeli do oddychania s�u�� rybom inne
dodatkowe narz�dy i przystosowania, pozwalaj�ce wykorzystywa� zar�wno tlen
rozpuszczony w wodzie jak i atmosferyczny. Skrzela zewn�trzne, istniej�ce w okresie
larwalnym u spodoustych, dwudysznych i niekt�rych ko�cistych ryb, s�u�� do
oddychania w �rodowisku wodnym. Sk�ra odgrywa istotn� rol� w oddychaniu wszystkich
ryb (np. u w�gorza przy temperaturze 4�C pokrywa 50�/o zapotrzebowania na tlen), a
liczne gatunki ryb, jak w�gorz, wiele babkowatych, �liz-gowatych, sumowc�w,
piskorzowatych oraz minogi, dzi�ki oddychaniu sk�rnemu mog� przebywa� przez d�u�szy
czas poza �rodowiskiem wodnym, je�li ich sk�ra nie obeschnie, oddychaj�c tlenem
atmosferycznym. Niekt�re ryby, np. karp i kara�, mog� przyswaja� skrzelami tlen
atmosferyczny, dop�ki skrzela ich s� wilgotne. Oddychanie jelitowe tlenem
atmosferycznym istnieje u ryb karpiokszta�tnych, szczeg�lnie u piskorzowatych i
po�udniowoameryka�skich sumowc�w, i odbywa si� dzi�ki po�ykaniu powietrza, przy
czym nie ca�e jelito s�u�y do oddychania, lecz okre�lone jego odcinki. Niekt�re
ryby wzbogacaj� w tlen wod� znajduj�c� si� w jamie skrzelo
wej przez po�ykanie powietrza. Do oddychania mo�e by� te� wykorzystany tlen zawarty
w p�cherzu p�awnym. U ryb zasiedlaj�cych wody stoj�ce strefy zwrotnikowej, gdzie
niejednokrotnie wyst�puje niedob�r tlenu w wodzie, a cz�sto w okresie suszy letnie
zbiorniki wysychaj� w og�le, rozwijaj� si� bardziej wyspecjalizowane dodatkowe
narz�dy oddychania, -^labirynt i narz�d nadskrzelowy. Najbardziej wyspecjalizowanym
narz�dem jest s�u��cy do oddychania tlenem atmosferycznym
-^-p�cherz p�awny ryb dwudysznych. [H.R.]
od�ywianie. Naturalny pokarm ryb jest bardzo urozmaicony. S� to najcz�ciej drobne
organizmy wodne, ro�linne i zwierz�ce, skupione w trzech g��wnych zbiorowiskach:
plan-ktonowym, peryfitonowym i dennym. Czasami dochodzi do tego jeszcze pokarm
pochodzenia l�dowego, jak np. pier�cienice czy owady, zjadany jednak przez og� ryb
tylko sporadycznie, cz�ciej przez pstr�gi, brzany czy strzeble. �upem ryb
drapie�nych, takich jak szczupaki, sumy, bolenie, dorsze, piranie czy rekiny, staj�
si� tak�e inne ryby oraz �aby, w�e, ��wie, ptaki i drobne ssaki; �upem niekt�rych z
nich mo�e sta� si� nawet cz�owiek. Niezmiernie rzadkim typem o. ryb jest
paso�ytnictwo. Paso�ytuj� pewne gatunki minog�w, �luzice oraz samce niekt�rych
gatunk�w g��binowych. Ryby plan-ktono�erne (planktonofagi) maj� w jamie g�bowej
zwykle liczne, d�ugie wyrostki
-^filtracyjne, przez kt�re cedz� wod�, zag�szczaj�c zawarty w niej plankton. W
okresie �erowania ryby te przebywa

ogoncza
154
j� zawsze w miejscach najwi�kszych skupisk planktonu, kt�rego podstawowym
sk�adnikiem s� okrzemki, zielenice, sinice, wrotki i skorupiaki. Typowymi
planktonofagami s� sielawy, szproty i �ledzie oraz narybek wi�kszo�ci gatunk�w.
Ryby od�ywiaj�ce si� peryfitonem - pokarmem poro�lowym, czyli organizmami
ro�linnymi i zwierz�cymi osiad�ymi na podwodnych przedmiotach - zeskrobuj� pokarm z
�odyg, li�ci i raf koralowych. Na pokarm ten sk�adaj� si� glony, skorupiaki,
sk�poszcze-ty oraz larwy owad�w. W wodach Polski najbardziej typowym zjadaczem
peryfitonu jest �winka. Pokarm denny stanowi� cz�ci ro�lin naczyniowych (moczarki,
r�ne gatunki ramienic itd.), kt�re zjadane s� np. przez wzdr�gi i amury; pokarmem
dennym bywa tak�e wiele zwierz�t bezkr�gowych (skorupiaki, larwy owad�w, mi�czaki),
po�eranych m.in. przez w�gorze, certy, okonie, p�ocie, jazie i mi�tusy. Z rodzajem
pokarmu i ze sposobem jego pobierania zwi�zane jest po�o�enie i budowa otworu
g�bowego, liczba i budowa wyrostk�w filtracyjnych oraz budowa z�b�w. Ryby
niekoniecznie spo�ywaj� przez ca�e �ycie te same grupy organizm�w. Rodzaj pokarmu
cz�sto zale�y od wielko�ci ryby oraz od �rodowiska, w kt�rym aktualnie przebywa, i
dlatego przyjmowany niekiedy podzia� ryb na drapie�ne i ro�lino�erne nie zawsze
jest �cis�y. Ryby nie od�ywiaj� si� regularnie w ci�gu ca�ego �ycia. Pewne czynniki
wewn�trzne (np. u �ososia dojrzewanie produkt�w p�ciowych) mog� spowodowa�
ca�kowite zaprzestanie pobierania pokarmu. Przerwa
w �erowaniu u �ososia rozpoczyna si� od dw�ch do kilkunastu miesi�cy przed tar�em.
Mo�e on nie pobiera� pokarmu przez trzysta kilkadziesi�t dni, trac�c w tym czasie
ok. 1/4 ci�aru cia�a. Odruch chwytania zdobyczy trwa wprawdzie u tych ryb
przez ca�y czas (�wiadcz� o tym po�owy �ososi na b�yszcze w okresie w�dr�wek na
tar�o, a nawet w okresie tar�a), jednak na skutek zmian zaistnia�ych w przewodzie
pokarmowym ryba nie jest w stanie jej prze�kn��. Ryby przestaj� tak�e �erowa� przy
zbyt niskich temperaturach (ciep�olubne, np. karp, przy +8�C) lub przy zbyt
wysokich (zim-nolubne, np. pstr�g, przy +18�C). Niekt�re gatunki ryb, np. karp i
dwudyszne, zapadaj� w pewien rodzaj snu zimowego, trwaj� w odr�twieniu nie
prowadz�c aktywnego trybu �ycia, a tym samym nie pobieraj�c pokarmu. Ryby s� bardzo
wytrzyma�e na g��d. Do�wiadczenia wykaza�y, �e pewne ich gatunki mog� obywa� si�
bez jedzenia do 629 dni! W czasie przerwy w �erowaniu zu�ywane s� g��wnie zapasy
w�glowodan�w i t�uszcz�w nagromadzone uprzednio w tkankach cia�a [J.M.R.]
ogoncza, pastynak {Dasyatis pastinaca) - gatunek z rodziny -�ogo�czowatych. G�owa,
tu��w i p�etwy piersiowe tworz� tarcz� o kszta�cie zbli�onym do rombu z cienkim i
znacznie d�u�szym od tu�owia ogonem, na kt�rym znajduje si� du�y, o z�bkowanych
kraw�dziach kolec. Jego uk�ucie jest bardzo bolesne i mo�e by� niebezpieczne nawet
dla �ycia cz�owieka. Ubarwienie grzbietowej cz�ci cia�a jest szare lub br�zowawe,
brzuch bia�a
155
okonioksztaitne
ivy. Rozpi�to�� p�etw piersiowych dochodzi do 1,5 m, wyj�tkowo nawet do 2,5 m, a
maksymalny odnotowany ci�ar wynosi 22 kg. Samce s� z regu�y mniejsze od samic. O.
jest jajo�yworodna. Kopu-luje w lipcu lub sierpniu. W okresie godowym w ciele matki
znajduje si� od 4 do 10 zarodk�w i kilkadziesi�t jaj nie zap�odnionych. Pokarm o.
stanowi� drobne ryby i bezkr�gowce. Rozprzestrzeniona jest w p�nocnowschodnim
Atlantyku, w��cznie z Morzem P�nocnym i zachodnim Ba�tykiem; �yje te� w Morzu
�r�dziemnym i Czarnym. Mi�so ma jadalne, ale niezbyt smaczne. Z w�troby jej wytapia
si� tran. [J.M.R.l
ogo�czowate (Dasyatidae) - rodzina z rz�du -.-p�aszczkokszta�tnych, obejmuj�ca
kilkadziesi�t gatunk�w. G�owa, tu��w i wielkie p�etwy piersiowe zlane s� w
szerok�, sp�aszczon� grzbietowobrzu-sznie tarcz� z d�ugim, biczowatym ogonem,
zwykle znacznie d�u�szym od tu�owia; brak p�etwy grzbietowej; g�rna przednia cz��
ogona uzbrojona jest w jeden lub w wi�ksz� ilo�� d�ugich, mocnych, ostro
zako�czonych i jadowitych kolc�w. Barwa grzbietu bywa szara, zielonkawa, oliwkowa
lub br�zowa. �rednica dysku poszczeg�lnych gatunk�w waha si� od 30 cm do 3 m; ci�ar
dochodzi do 50 kg. O. s� jajo�yworodne. Zarodki rozwijaj� si� wewn�trz jajowodu,
nie maj�c po��czenia z organizmem matki. Po "porodzie" prowadz� ma�o ruchliwy tryb
�ycia, le��c najcz�ciej na dnie, czasem cz�ciowo zagrzebane w mule lub piasku. O.
od�ywiaj� si� robakami, mi�czakami, skorupiakami i drobnymi rybami. Wyst�puj� w
morzach strefy gor�cej i umiarkowanych. Mi�so ich bywa spo�ywane, a p�etw u�ywa
si� do wyrobu �elatyny; tran uzyskiwany z o. ma by� pono� smaczniejszy od
najcz�ciej u�ywanego w lecznictwie tranu z dorsza. Jadowite kolce ogonowe, kt�rych
kraw�dzie s� z�bkowane, a przez to utrudniaj�ce usuni�cie kolca z cia�a, s�u�y�y
pierwotnym plemionom zamieszkuj�cym rejony, gdzie wyst�powa�y o., do wyrobu bardzo
niebezpiecznych, truj�cych strza�. [J.M.R.]
og�recznik ->-stynka. okonie s�oneczne -�-bassowate.
okonioksztaitne (Perciformes)
- najwi�kszy rz�d wsp�cze�nie �yj�cych ryb z nadrz�du
-^-ko�cistych. Jego przedstawiciele pojawili si� w g�rnych pok�adach okresu
kredowego. Tworz� ok. 180 rodzin zgrupowanych w ok. 27 podrz�-dach. O. maj� p�cherz
p�awny zamkni�ty; p�etwy brzuszne umieszczone s� pod piersiowymi lub tu� przed
nimi; zwykle wyst�puj� dwie p�etwy grzbietowe, z kt�rych pierwsza posiada promienie
cierniste (twarde); �uska bywa najcz�ciej ktenoidalna, rzadziej cykloidalna. O.
maj� bardzo szeroki zasi�g wyst�powania zar�wno w wodach morskich, jak i
�r�dl�dowych, przy czym zdecydowana wi�kszo�� gatunk�w �yje w morzu. Gatunki
s�odkowodne s� bogato reprezentowane w wodach tropikalnych; w dalszych strefach
procent s�odkowodnych o. stopniowo maleje. Znaczna cz�� o. ma powa�ne znaczenie
gospodarcze. W �wiatowej gospodarce rybnej na

okoniopstr�g
156
pierwsze miejsce wysuwaj� si� ku�binowate, makrele, tu�czyki oraz okoniowate.
[J.M.R.]
okoniopstr�g ->.bass wielkog�-bowy.
okoniowate (Percidae) - rodzina z podrz�du -^okoniow-c�w. Jej przedstawiciele s�
blisko spokrewnieni ze strz�-pielowatymi i od nich si� prawdopodobnie wywodz�.
Rodzina o. obejmuje 12 rodzaj�w ryb s�odko i s�onowodnych;
trzy spo�r�d nich wyst�puj� tak�e w wodach Polski. O. maj� cia�o pokryte �usk� kte-
noidaln� oraz jedn� lub cz�ciej dwie p�etwy grzbietowe; pierwsza zbudowana jest z
promieni ciernistych (twardych), druga z mi�kkich;
szcz�ki, lemiesz i ko�ci podniebienne uzbrojone s� w drobne, szczecinkowate
z�bki;
czasem mi�dzy nimi znajduj� si� du�e "k�y". O. zamieszkuj� �r�dl�dowe i przybrze�ne
wody Ameryki P�nocnej, Europy oraz zachodniej i p�nocnej Azji. Do najbardziej
znanych przedstawicieli tej rodziny nale�y m.in. oko�, sandacz i jazgarz. [J.M.R.]
ohoniowce (Perco�de�) - podrz�d z rz�du ->okoniokszta�t-nych. Obejmuje ok. 100
rodzin, kt�rych przedstawiciele odznaczaj� si� wielk� r�norodno�ci� zar�wno pod
wzgl�dem morfologicznym, jak i biologicznym, a tak�e przystosowaniem do bardzo
r�norodnych warunk�w �ycia. O. wyst�puj� w wodach morskich i �r�dl�dowych.
Wi�kszo�� gatunk�w zamieszkuje wody strefy tropikalnej, subtropikalnych i
umiarkowanych;
nieliczne tylko wyst�puj� w wodach po�o�onych na p�noc od kr�gu polarnego. O. lubi�
wody dobrze natlenione. S� w�r�d nich formy ro�lino�erne, drapie�ne oraz
wszystko�erne, �yj�ce w przydennych warstwach strefy przybrze�nej, w pelagialu i
g��binach oceanicznych. Prawie wszystkie s� jajorodne, ale spotyka si� tak�e
gatunki jajo�yworodne. Niekt�re gatunki opiekuj� si� ikr� i potomstwem. Do
najbardziej znanych rodzin nale�� okoniowate, strz�pielowate, bassowate,
ostrobokowate, barwenowate, szczecioz�by i piel�gnicowate. Wiele gatunk�w o. ma
du�e znaczenie gospodarcze. Bywaj� hodowane w akwariach. [J.M.R.]
oko� (Perca fluviatilis} - gatunek z rodziny ->okoniowatych. Ma ubarwienie cia�a
bardzo zmienne, zale�ne od miejsca wyst�powania, najcz�ciej zielone z ��tym
odcieniem lub zielonawoniebie-skie, z 5 do 9 poprzecznymi, ciemnymi smugami na
bokach; pierwsza p�etwa grzbietowa jest ciemnoszara, przy czym na jej ko�cu
wyst�puje czarna plama, a druga p�etwa grzbietowa - r�wnie� ciemnoszara - ma ��ty
odcie�;
p�etwy piersiowe s� ��tawe, ogonowa, odbytowa i brzuszne - pomara�czowoczerwone. O.
dorasta do 40 cm d�ugo�ci,
Oko�
wyj�tkowo do 50 cm; nie osi�ga zwykle wi�cej ni� 2 kg ci�aru, czasem jednak
dochodzi nawet do 4 kg. Ro�nie bardzo powoli. W naszych wo
157
oko�czyk diamentowy
dach w �smym roku �ycia osi�ga d�ugo�� 26 cm i ci�ar ok. 35 dkg. Wyst�puje w r�nych
typach w�d - od potok�w g�rskich do uj�� rzek, a tak�e trafia si� w wodach
s�onawych. Wymaga sporej zawarto�ci tlenu. W jeziorach tworzy prawdopodobnie dwie
formy: drobn�, przybrze�n�, wolno rosn�c�, o ubarwieniu cia�a zielono��tym, i form�
�r�djeziorn�, g��binow�, o barwie ciemniejszej, �yj�c� w du�ych stadach, szybciej
rosn�c� i osi�gaj�c� wi�ksze rozmiary. Dojrza�o�� p�ciow� osi�ga zwykle w
trzecim roku �ycia przy d�ugo�ci 12 do 24 cm. Tar�o odbywa w kwietniu i maju przy
temperaturze ok. 7�C. Jedna samica sk�ada na kamienistym pod�o�u lub na stercz�cych
�odygach ro�lin 12 ty�. do 300 ty�. ziarn ikry w postaci d�ugich wst�g. Rodzice nie
opiekuj� si� jajami. Wyl�g nast�puje po 2-3 tygodniach. Larwy �ywi� si�
zooplanktonem, larwami owad�w i faun� denn�. Po osi�gni�ciu ok. 4 cm d�ugo�ci m�ode
o. zaczynaj� polowa� na m�ode rybki (p�ocie, ukleje). O. wyst�puje w ca�ej Europie
z wyj�tkiem Szkocji, Norwegii, P�wyspu Apeni�skiego, Pi-renejskiego,
po�udniowozachodniej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego i p�nocnej cz�ci P�wyspu Kola.
Na p�nocy �yje w zlewisku Morza Arktycznego od rzeki Ko�y do Ko�ymy na Syberii. W
Polsce jest wsz�dzie pospolity. Ma pewne znaczenie gospodarcze. Mi�so jego jest
smaczne (zw�aszcza wi�kszych okaz�w). Z drobnych o. wyrabia si� konserwy. O. nie
jest chroniony przez polskie przepisy w�dkarskie, gdy� zjadaj�c ikr�, niszcz�c
narybek innych po�ytecznych gatunk�w i stanowi�c dla nich konkurencj� pokarmow�
jest szkodliwym chwastem rybim. [J.M.R.]
oko� g��binowy (Chiasmodon niger) - gatunek z rodziny ->paszcz�kowatych. Ma cia�o
wyd�u�one, nieco bocznie sp�aszczone, nag� sk�r�, wielki
Oko� g��binowy
otw�r g�bowy oraz obie szcz�ki uzbrojone w d�ugie, ostro zako�czone z�by. Jego
ubarwienie jest ca�kowicie czarne. O.g. osi�ga� mo�e do 30 cm d�ugo�ci. Jest bardzo
drapie�ny. Po raz pierwszy natkni�to si� na niego w okolicach Madery, a nast�pnie
jeszcze w kilku innych punktach Oceanu Atlantyckiego. O.g. potrafi po�yka� ryby
wielokrotnie wi�ksze od siebie. fJ.M.R.]
oko�czyk diamentowy, oko� diamentowy {Enneacanthus gloriosus) - gatunek z rodziny
->bassowatych. Ma cia�o ciemnooliwkowe, pasiaste; g�owa, boki cia�a i p�etwy
nieparzyste s� pokryte b��kitnymi plamkami; u samic plamki i paski uwydatniaj� si�
s�abiej. O.d. osi�ga 9 cm d�ugo�ci. Jest drapie�ny. Lubi ciep�ot� wody w granicach
od 7� do 20�C. Samiec opiekuje si� ikr� i wyl�g�ym narybkiem. O.d.
rozprzestrzeniony jest w wodach wschodniej cz�ci Stan�w Zjednoczonych A.P., od
Nowego Jorku po Floryd�. Bywa cz�sto hodowany w akwariach, tak�e w Polsce. [J.M.R.]

oko�czyk karze�ek
158
oko�czyk karze�ek (Elassoma evergladei) - gatunek z rodziny -bassowatych.
Ubarwienie jego cia�a jest zazwyczaj ciemnobr�zowe z ciemniejszymi plamkami i s�abo
zaznaczonymi, ciemniejszymi poprzecznymi pasami. Samce maj� troch� wi�ksz� od samic
p�etw� grzbietow�, a w czasie tar�a bardziej intensywne barwy. O.k. lubi wod� o
temperaturze 10�C. Rozprzestrzeniony jest w wodach s�odkich Ameryki P�nocnej od
p�nocnej Karoliny do Florydy. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
oko�czyk tarczowy, oko� tarczowy (Mesogomst�us chaetodon) - gatunek z rodziny
-�bassowatych. Samica jest zazwyczaj ubarwiona mniej intensywnie od samca, co
uwydatnia si� zw�aszcza w okresie godowym. O.t. osi�ga d�ugo�� 8 cm. Jest
mi�so�erny. W czasie tar�a samiec kopie w pod�o�u gniazdo, gdzie nast�pnie sk�adana
jest ikra. Samiec opiekuje si� z�o�onymi jajami i wyl�g�ym narybkiem. O.t.
rozprzestrzeniony jest w wodach New Jersey i p�nocnej Florydy. Cz�sto bywa hodowany
w akwariach. W odr�nieniu od inych gatunk�w ryb egzotycznych wymaga w hodowli wody
nieco ch�odniejszej. o temperaturze 10 do 20�C. [J.M.R.]
okowiel {Trisopterus esmarkii)
- gatunek z rodziny -^dor-szowatych, odznaczaj�cy si� wielkimi oczami, kt�rych
�rednica wynosi 1/3 d�ugo�ci g�owy. D�ugo�� cia�a nie przekracza 20 cm. O. jest
gatunkiem borealnym. Wyst�puje w Morzu P�nocnym, Irlandzkim i Norweskim, sk�d
w zwi�zku z ociepleniem si� w�d arktycznych przenikn��
r�wnie� do Morza Barentsa. Bywa od�awiany w ma�ych ilo�ciach, ale gra wa�n� rol�
jako pokarm ryb drapie�nych, zw�aszcza innych dorszowatych. [K.K.]
okr�gtoprzyssawkowate (G-yr�-nocheilidae) - rodzina z podrz�du -^karpiowc�w,
obejmuj�ca l rodzaj z 3 gatunkami. Maj� cia�o wrzecionowate; z�b�w gard�owych i
w�sik�w brak; z ka�dej strony g�owy wyst�puj� po dwa otwory skrzelowe, powsta�e
dzi�ki przedzieleniu przegrod� sk�rn� szczeliny skrzelowej na dwie cz�ci - g�rn� i
doln�. Za pomoc� otworu g�bowego pe�ni�cego funkcj� przyssawki przysysaj� si� do
kamieni i innych przedmiot�w podwodnych. W�wczas woda wchodzi do jamy skrzelowej
przez g�rny otw�r skrzelowy, a wyp�ywa przez dolny. O. dochodz� do 30 cm d�ugo�ci.
�ywi� si� glonami porastaj�cymi kamienie, w zwi�zku z czym maj� bardzo d�ugi
przew�d pokarmowy. Wyst�puj� w wartkich potokach g�rskich po�udniowowschodniej
Azji. Nie maj� wi�kszego znaczenia gospodarczego. [H.R.]
okuwka (Peristedion cataphractus} - gatunek z rodziny -akurkowatych. Cia�o jej
jest pokryte du�ymi kostnymi tarczami, tworz�cymi jakby zwarty pancerz; pysk
wyd�u�ony w wid�owato rozdwojone rostrum, a na podbr�dku znajduj� si� fr�dzlowate
w�sy, mieszcz�ce w sobie narz�dy smaku i dotyku; dwa pierwsze promienie ka�dej
p�etwy piersiowej przekszta�cone s� w palczaste wyrostki. Grzbiet ma barw� jaskrawo
czerwon�, boki - z�ot�, brzuch - srebrn�. O. �ywi si� g��wnie
159
opieka nad potomstwem
mi�czakami i innymi bezkr�gowcami, kt�re wygrzebuje z mu�u rozwidlonym rostrum.
Osi�ga 30 cm d�ugo�ci. Wyst�puje g��wnie w Morzu �r�dziemnym, a sporadycznie
przenika przez Cie�nin� Gi-braltarsk� do Atlantyku i czasem bywa od�awiana nawet
przy wybrze�ach Wielkiej Brytanii. [K.K.]
omul (Coregonus autumnalis) - w�drowny gatunek z podrodziny ->siejowatych. Osi�ga
d�ugo�� 65 cm i ci�ar 2,5 kg. Od�ywia si� wio�larkami, kie�-�ami, wios�onogami,
narybkiem siei i stynki. Dojrzewa w wieku 5 do 10 lat. Gody odbywa w rzekach. W
czasie w�dr�wek w celu odbycia tar�a nie pobiera pokarmu. Po tarle natychmiast
sp�ywa do morza. O. rozprzestrzeniony jest w rzekach zlewiska Morza Arktycznego, od
Mezeni na zachodzie do rzek Ameryki P�nocnej. Istniej� tak�e formy jeziorne, np. o.
bajkalski (Coregonus autumnalis mi-gratorius). O. ma du�e znaczenie gospodarcze,
zw�aszcza na Syberii. [J.M.R.]
opieka nad potomstwem - aktywna troska o z�o�one jaja i �wie�o wyl�gni�te m�ode,
zapewniaj�ca pomy�lniejszy wyl�g, a nast�pnie wzrost m�odzie�y. Zazwyczaj im opieka
jest intensywniejsza, tym mniejsza jest u danego gatunku liczba sk�adanych jaj.
O znaczeniu o.n.p. �wiadczy� mo�e fakt, �e cz�sto z wielu milion�w z�o�onych jaj
i pozostawionych "na �asce losu" wyl�ga si� i osi�ga dojrza�o�� p�ciow� zaledwie
kilka okaz�w (-��p�odno��). W wi�kszo�ci przypadk�w stosunek ��cz�cy rodzic�w z
potomstwem ko�czy si� na z�o�eniu ikry;
zdarza si� tak�e, �e rodzice zjadaj� z�o�on� ikr�, a cz�ciej narybek. U wielu
gatunk�w forma o.n.p. jest bardzo prymitywna i ogranicza si� jedynie do z�o�enia
jaj w pewnym zabezpieczeniu, jak to ma miejsce np. u r�anki. Najpowszechniejsz�
form� opieki jest sk�adanie jaj w wykopanych przez rodzic�w jamach w pod�o�u i
zasypywanie nast�pnie ikry piaskiem i �wirem, jak to czyni� np. �oso�, tro� czy
pstr�g; na tym ich troska o potomstwo ustaje. Gatunki z rodziny piel�gnicowatych
sk�adaj� jaja w wykopanej w piasku jamce i ruchami p�etw stale od�wie�aj� w niej
wod�. Po wyl�gu wodz� jeszcze przez jaki� czas m�ode, przyprowadzaj�c je na noc do
gniazda. Wiele gatunk�w wije misterne gniazda z kamieni, ro�lin lub z p�cherzyk�w
powietrza, gdzie sk�adana jest ikra, a nast�pnie pilnie strze�ona. Nale�� do nich
m.in. g�owacz bia�op�e-twy, czop, ciernik oraz wi�kszo�� gatunk�w z rodziny �a�-
cowatych. Niekt�re gatunki, jak np. ostrop�etwiec, sk�adaj� ikr� zbit� w grudk�,
kt�r� nast�pnie, na zmian� samiec z samic�, owijaj� gibkim cia�em, strzeg�c w ten
spos�b przed niebezpiecze�stwami. Pewne gatunki babek sk�adaj� jaja do wn�trza
pustej muszli �limaka, oczyszczonej uprzednio z piasku, a potem samiec strze�e jaj
i ruchami p�etw od�wie�a wod� we wn�trzu muszli. Samce igliczniokszta�tnych nosz�
zap�odnion� ikr� w fa�dach sk�ry na brzuchu a� do chwili wyl�gu m�odych. U samicy
sumika z rodzaju Aspredo rozwija si� przed tar�em na brzuchu lu�na, g�bczasta
warstwa sk�ry, w kt�r� ryba wciska z�o�on�

orfa
160
na twardym pod�o�u ikr�. Do ka�dego ziarenka wrasta nast�pnie wypustka z cia�a
matki, do kt�rej wchodz� naczynia krwiono�ne zaopatruj�ce jaja w substancje
od�ywcze i tlen. Wiele gatunk�w przetrzymuje ikr� a� do momentu wyl�gu we w�asnej
jamie g�bowej; nawet ju� po wykluciu si� m�odych rodzice opiekuj� si� nimi w
dalszym ci�gu, chowaj�c w razie niebezpiecze�stwa w pysku. Najdoskonalsz� form�
o.n.p. jest jajo�yworodno�� i �yworodno�� (-^rozr�d). W tym przypadku m�ode
przychodz� na �wiat stosunkowo du�e i dobrze przystosowane do samodzielnego �ycia.
Wiele gatunk�w ryb wytworzy�o szereg adaptacji, kt�re zapewniaj� z�o�onej ikrze
optymalne warunki rozwoju. Takimi adaptacjami s�: sk�adanie jaj du�ych rozmiar�w w
twardych, trudnych do zgniecenia otoczkach (jak u rekin�w i p�aszczek), sk�adanie
jaj w zbitej masie (jak u okonia) lub maj�cych truj�ce w�asno�ci, a tak�e
podejmowanie w�dr�wek rozrodczych w celu znalezienia optymalnych warunk�w dla
rozwoju jaj i narybku. [J.M.R.]
orfa -jaz.
orleniowate (Myliobatidae) - rodzina z rz�du -p�aszczkokszta�tnych. Maj� cia�o rom-
bowatego kszta�tu z wyra�nie wyodr�bnion� g�ow� i d�ugim ogonem, zaopatrzonym u
jego nasady w ma��, pojedyncz� p�etw� grzbietow�; za p�etw� znajduje si� zwykle l
(czasem 2 lub 3) z�bkowany kolec, znacznie mniejszy ni� u ogon-' czowatych; p�etwy
piersiowe s� silnie umi�nione, dzi�ki czemu o. mog� nimi swobodnie porusza� i
p�yn�� ruchem przypominaj�cym lot ptaka;
jama g�bowa uzbrojona jest w du�e, p�askie, u�o�one w mozaik� z�by, s�u��ce do
mia�d�enia skorupiak�w. Ubarwienie grzbietu jest najcz�ciej jasnobr�zowe lub
��tawe, brzuch bia�awy. Rozpi�to�� p�etw piersiowych dochodzi do 3 m, a ci�ar do
350 kg. W odr�nieniu od wi�kszo�ci p�aszczkokszta�tnych o. prowadz� raczej
pelagiczny ni� denny tryb �ycia. S� jajo�yworodne. Zamieszkuj� morza stref
tropikalnej, subtropikalnych i umiarkowanych (Ocean Atlantycki wraz z Morzem
�r�dziemnym, Pacyfik, Ocean Indyjski). Spotykane s� do�� rzadko i dlatego nie maj�
wi�kszego znaczenia gospodarczego. Ze wzgl�du na du�� si�� i stosunkowo znaczny
ci�ar stanowi� du�� atrakcj� dla w�dkarzy. [J.M.R.]
orle� -oskrzydlali pospolity.
orle� c�tkowany {Aetobatus narinari) - gatunek z rodziny ->orleniowatych. Za p�etw�
Orle� c�tkowany
grzbietow� znajduje si� l do 3 kolc�w, poz� tym sk�ra jest g�adka. Powierzchnia
cia�a bywa br�zowa, oliwkowa lub szara. O.c. od spokrewnionego
161
osmany
z nim skrzydlaka pospolitego r�ni si� wyra�nie dzi�ki istnieniu okr�g�ych,
bia�ych z niebieskawym obrze�eniem lub ��tych plam, rozsianych g�sto na grzbiecie.
Ogon okaz�w doros�ych jest 3,5 ra�� d�u�szy od reszty cia�a; u m�odych okaz�w mo�e
by� nawet do 4,5 ra�� d�u�szy. O.c. jest jedn� z wi�kszych p�aszczek;
rozpi�to�� jego "skrzyde�" dochodzi do 3 m, a ci�ar do 200 kg. Jest niezwykle silny
(stwierdzono np., �e pewien okaz o p�torametrowej rozpi�to�ci p�etw piersiowych
holowa� na linie harpuna przez d�u�szy czas siedmiometrowej d�ugo�ci ��d� wraz z
za�og�). Doros�e o.c. p�ywaj� zwykle pojedynczo lub parami, natomiast m�ode okazy
cz�sto tworz� stada licz�ce nieraz po kilkadziesi�t, a nawet kilkaset sztuk. S�
jajo�yworodne. Samica rodzi m�ode w powietrzu, w czasie wyskakiwania nad wod�.
Zasadniczym po�ywieniem o.c. s� ma��e rozgniatane mocnymi, p�ytkowatymi z�bami.
Jego rozprzestrzenienie obejmuje wszystkie morza stref tropikalnej, subtropikalnych
i umiarkowanych. Mi�so jego jest jadalne, a odpowiednio przyrz�dzone uchodzi za
du�y przysmak. [J.M.R.]
orloryb -�kulbin.
osman nagi (Diptychus dybow-skii) - gatunek z rodzaju ->-osman�w. Ma zredukowan�
pokryw� �uskow�; �uski zachowa�y si� u niego tylko wzd�u� linii bocznej, u nasady
p�etw piersiowych oraz wok� otworu odbytowego i nasady p�etwy odbytowej. Osi�ga 60
cm d�ugo�ci. Od�ywia si� mi�czakami, kie��ami, drobnymi rybami, a tak�e
w znacznym stopniu ro�linami. Ma bardzo wyd�u�ony okres tar�a (np. w dorzeczu
Jeziora Issyk-Kul tar�o trwa od lutego po sierpie�). U obu p�ci gonady s� truj�ce.
O.n. zasiedla wysokog�rskie jeziora centralnej Azji i wpadaj�ce do nich rzeki. W
jeziorze Issyk-Kul w Kirgizji stanowi podstaw� rybo��wstwa. Spo�ywa si� go na
�wie�o, w stanie solonym, w�dzonym i suszonym. Najbardziej ceniony jest w stanie
w�dzonym i suszonym. [H.R.]
osmany (Diptychus) - rodzaj z rodziny ^-karpiowatych, spokrewniony z marynkami.
Nale�� do niego trzy gatunki z kilkoma podgatunkami. O. maj� cia�o wrzecionowate,
pokryte drobn�, nie zachodz�c� na siebfe �usk�, w niekt�rych miejscach zredukowan�;
wok� otworu odbytowego i nasady p�etwy odbytowej znajduj� si� powi�kszone �uski,
zwane rozszczepem; w k�cikach otworu g�bowego umiejscowiona jest jedna para
w�sik�w; z�by gard�owe u�o�one s� w dw�ch szeregach. O. dochodz� do 70 cm d�ugo�ci.
Rosn� wolno. Dopiero w wieku ok. 20 lat osi�gaj� 60 cm d�ugo�ci. Od�ywiaj� si�
ro�linami, faun� denn�, a czasem drobnymi rybami. W ci�gu pory godowej tr� si�
kilkakrotnie. Ich otrzewna i ikra s� truj�ce. Ma to powa�ne znaczenie ochronne,
gdy� sk�adane w p�ytkiej i przezroczystej wodzie g�rskich potok�w jaja o. �atwo
mog�yby pa�� �upem nie tylko innych ryb, lecz tak�e ptak�w. Ikra przyklejona
pocz�tkowo do kamieni jest sp�ukiwana wkr�tce przez pr�d wody i dalszy rozw�j
odbywa w szczelinach mi�dzy kamieniami. O. wyst�-

osmoregulacja
162
puj� w g�rnych biegach rzek i jeziorach centralnej i po�u-dniowowschodniej Azji.
Nie maj� znaczenia gospodarczego z wyj�tkiem o. nagiego. [H.R.]
osmoregulacja - proces fizjologiczny polegaj�cy na utrzymywaniu okre�lonego st�enia
soli, a zatem ci�nienia osmotycznego we krwi i w p�ynach wewn�trzkom�rkowych, kt�ry
odbywa si� przy udziale uk�adu ->wydalniczego. Ma kolosalne znaczenie w �yciu
organizm�w wodnych. Wi�kszo�� ryb jest przystosowana do �ycia w �rodowisku o
okre�lonym zasoleniu. Ryby te nosz� nazw� stenohalicznych. Niekt�re gatunki
babkowatych, karpiowatych, igliczniowatych i inne znosz� tylko nieznaczne wahania
zasolenia. Natomiast ryby w�drowne (-�w�dr�wki ryb) s� przystosowane do wi�kszych
zmian �rodowiska. Ryby mog�ce e-gzystowa� w wodzie o r�nym zasoleniu nosz� nazw�
euryhalicznych. Ryby stenohaliczne przeniesione do �rodowiska o innym zasoleniu
gin� po kr�tkim czasie wskutek naruszenia r�wnowagi mi�dzy ci�nieniem osmotycz-
nym organizmu a �rodowiska zewn�trznego i naruszenia mechanizm�w osmoregulacyj-
nych. U ryb s�odkowodnych przeniesionych do wody s�onej nast�puje odwodnienie
organizmu i nagromadzenie si� nadmiernych ilo�ci soli we krwi. Zmiany zachodz�ce w
organizmie ryb morskich przeniesionych do wody s�odkiej s� zbadane mniej
szczeg�owo. Stosunek ci�nienia osmotycznego krwi do ci�nienia osmotycznego
�rodowiska zewn�trznego jest odmienny u kr�g�oustych i r�nych grup ryb kostnych
morskich
i siodkowodnych. U kr�g�oustych ci�nienie �rodowiska wewn�trznego jest prawie r�wne
(izotoniczne) z ci�nieniem �rodowiska zewn�trznego. Krew ryb chrzestnych, kt�rej
ci�nienie osmotyczne wynosi A� 1,93, jest hipertoniczna dzi�ki zawarto�ci du�ych
ilo�ci mocznika (--wydalniczy uk�ad) w stosunku do wody morskiej (o ci�nieniu
osmotycznym wynosz�cym A� 1,85). Ryby kostne morskie maj� ni�sze ci�nienie krwi (A�
0,80), hipotoniczne w stosunku do �rodowiska zewn�trznego. S�odkowodne ryby kostne
maj� wy�sze ci�nienie osmotyczne krwi (A� 0,70), hipertoniczne w stosunku do wody,
kt�rej ci�nienie osmotyczne wynosi A� 0,02. Ta r�nica ci�nie� osmotycz-nych sprzyja
u ryb chrzestnych i s�odkowodnych kostnych sta�emu pobieraniu wody ze �rodowiska
zewn�trznego na zasadzie osmozy; woda przenika do organizmu tych ryb przez skrzela
i ca�� powierzchni� cia�a. Nadmiar jej jest wydalany przez nerki. Morskie ryby
kostne - na odwr�t - musz� pozbywa� si� nadmiaru soli, kt�ry wydalaj� g��wnie przez
skrzela (->wydalniczy uk�ad). [H.R.]
ostrakodermy, bezszcz�kowce pancerne (Ostracoderrm) - wymar�a podgromada z gromady
kr�g�oustych (Cyclostomata), z nadgromady -^bez-szcz�kowc�w, blisko spokrewniona ze
wsp�cze�nie �yj�cymi kr�g�oustymi. O. wyst�powa�y od dolnego syluru do g�rnego
dewonu. Wi�kszo�� z nich wyposa�ona by�a w twardy pancerz kostny, os�aniaj�cy g�ow�
i prz�d tu�owia;
istnia�y te� formy pokryte �uskami. O. mia�y szkielet wewn�trzny dobrze rozwini�ty;
163
ostrobrzuszka pospolita
szcz�ki i p�etwy parzyste nie wyst�powa�y; budowa m�zgu by�a identyczna jak u
wsp�cze�nie �yj�cych kr�g�oustych. O. osi�ga�y d�ugo�� kilkudziesi�ciu centymetr�w.
Zamieszkiwa�y wody s�odkie. Najwa�niejszymi ich przedstawicielami s� pteraspidy i
cefalaspi-dy. [J.M.R.]
ostrakofilne ryby ->ekologicz-ne grupy rozrodcze ryb.
ostrobok pospolity (Trachurus trachurus) - gatunek z rodziny ->ostrobokowatych.
Ma ubarwienie cia�a szarob��kitne na grzbiecie z zielonkawymi plamkami, boki
srebrzyste, brzuch bia�y. Osi�ga d�ugo�� 50 cm. �yje w �awicach. Odbywa do��
dalekie w�dr�wki. Trze si� w miesi�cach letnich od czerwca do sierpnia. P�odno��
jego waha si� w granicach od 3 ty�. do 140 ty�. ziarn ikry. Ma ikr� pelagiczn�.
Narybek do ko�ca pierwszego roku �ycia cz�sto korzysta ze schronienia mi�dzy
ramionami meduz. Pokarm o.p. stanowi zooplankton i drobne ryby;
przy brzegach po�udniowej Norwegii g��wnym pokarmem s� larwy dobijaka. D�ugo��
�ycia wynosi ok. 6 lat. O.p. jest gatunkiem szeroko roz-
Ostrobok pospolity
przestrzenionym w przybrze�nych wodach Europy od Trondhjemu w Norwegii i dalej na
po�udniowy zach�d a� do po�udniowej Afryki. Liczny jest w Morzu Czarnym i
�r�dziemnym. Ma du�e znaczenie
gospodarcze; sporz�dza si� z niego przede wszystkim konserwy. Bardzo zbli�ony do
o.p. jest ostrobok czarny (Trachurus �picturatus), osi�gaj�cy nieco wi�ksze
rozmiary - 60 cm d�ugo�ci. Jest on szeroko rozprzestrzeniony w ciep�ych wodach
Atlantyku. [J.M.R.]
ostrobokowate (Carangidae) - rodzina z rz�du ->.okoniokszta�tnych, obejmuj�ca ok.
30 rodzaj�w i ponad 200 gatunk�w. Przedstawicieli tej rodziny charakteryzuje
obecno�� dw�ch kolc�w przed p�etw� odbytow�; u m�odych okaz�w kolce te mog� by�
po��czone b�on� z p�etw� lub jeden z drugim; cia�o o. jest bocznie sp�aszczone,
trzon ogonowy bardzo niski, a �uski linii bocznej maj� grzebieniaste wyrostki.
Ubarwienie bywa zazwyczaj metaliczne, srebrzyste albo z�ote. Prawie wszystkie
nale��ce tu gatunki s� rybami pelagicznymi. Cz�sto p�ywaj� z p�etw� grzbietow�
wystaj�c� nad powierzchni� wody. Wiele gatunk�w w�druje latem na �erowiska do w�d
strefy umiarkowanej, a zim� wraca do w�d cieplejszych. Pokarm o. stanowi
zooplankton lub drobne ryby. Zamieszkuj� morza i oceany strefy tropikalnej i
subtropikalnych. Maj� du�e znaczenie gospodarcze; doskonale nadaj� si� do produkcji
konserw. [J.M.R.]
ostrobrzuszka pospolita (Hemi-
culter leucisculus) - gatunek z rodziny -^-karpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one, lekko
sp�aszczone bocznie oraz otw�r g�bowy g�rny; na brzusznej stronie cia�a znajduje
si� ->kil. O.p. osi�ga 17 cm d�ugo�ci. �ywi si� planktonem i owadami spadaj�cymi do
wody. Ma ikr� pelagiczn�, roz-

ostronosik
164
wijaj�c� si� w trakcie sp�ywania z pr�dem. Wyst�puje masowo w dorzeczu Amuru, w
wodach Chin, Korei, Wietnamu i Taiwanu. Nie ma znaczenia gospodarczego. S�u�y
jedynie za pokarm rybom drapie�nym. Opr�cz o.p. znanych jest w wodach Chin jeszcze
ok. 6 innych gatunk�w z kilkoma podgatunkami. [H.R.]
ostronosik (Mugil salims) - gatunek z rodziny ->.cefalowatych. Osi�ga d�ugo�� 40
cm. Wyst�puje w wodach wschodniego Atlantyku od wybrze�y Francji do po�udniowej
Afryki, a tak�e w Morzu �r�dziemnym i Czarnym. Ma pewne znaczenie gospodarcze.
Najcz�ciej bywa �owiony wraz z innymi gatunkami cefalowatych. [J.M.R.]
ostronosy (Isurus) - rodzaj z rodziny lamnowatych (Isuri-dae), z rz�du ->-
rekinokszta�t-nych, blisko spokrewniony z �ar�aczem ludojadem. Znane s� co najmniej
dwa gatunki:
o. atlantycki (Isurus oxyrin-chus) i o. pacyficzny (Isurus glaucus), wyst�puj�cy
poza 0-ceanem Spokojnym tak�e w Oceanie Indyjskim. O. osi�gaj� d�ugo�� 4 m i ci�ar
600 kg. S� jajo�yworodne. Samica wydaje na �wiat dobrze ju� ukszta�towane m�ode,
najcz�ciej w okresie letnim. S� one
w�dkarzy ze wzgl�du na swe walory sportowe: schwytane na hak walcz� efektownie,
wykonuj�c przy wyskokach nad wod� szereg ewolucji. [J.M.R.]
ostropletwcewate (Pholidae) - rodzina z podrz�du ->-�liz-gowc�w. Maj� cia�o
wyd�u�one i bocznie sp�aszczone;
p�etwa grzbietowa jest d�uga i niska, podparta twardymi promieniami; p�etwy
piersiowe s� ma�e, szcz�tkowe, lub nie wyst�puj�; p�etwy brzuszne bywaj�
zredukowane do l kolca i l promienia mi�kkiego; wyrostki poprzeczne kr�g�w tu�owia
zrastaj� si�, tworz�c kana� hemalny. O. obejmuj� kilka gatunk�w o rozmieszczeniu
wok�biegunowym, zasiedlaj�cych wody arktyczne i subarktyczne. W wodach
atlantyckich reprezentowane s� tylko przez ostrop�etwca. [K.K.]
ostropletwiec (Pholis gunellus) - gatunek z rodziny ->-ostro
Ostronos atlantycki
niezwykle zwinne, szybkie, silne i mog� by� niebezpieczne nawet dla cz�owieka.
Mi�so o. jest jadalne. Ryby te cenione s� _przede wszystkim przez
Ostrop�etwiec
p�etwcowatych. Ma cia�o niskie i drobne �uski ukryte pod warstw� �luzu. Posiada
��tobr�zowe ubarwienie z ciemniejszymi plamami, a wzd�u� p�etwy grzbietowej
wyst�puje rz�d czarnych plam, obrze�onych lini� ��t�. Osi�ga 25 cm d�ugo�ci. �ywi
&i� faun� denn� i ikr� ryb. Trze si� jesieni�. Rodzice strzeg� przez jaki� czas
ikry, z�o�onej do pustych muszli ma��y lub w�r�d kamieni (->-opieka nad
potomstwem). O. przebywa w litera�u i sublitoralu m�rz od wybrze�y
p�nocnozachodniej Francji do Morza Bia�ego i po
165
paleoniskusy
ameryka�skiej stronie Atlantyku. Jest pospolity w Morzu Ba�tyckim. Warto�ci
u�ytkowej nie ma. [K.K.]
ostrosz (Trachinus draco) - gatunek z rodziny ostroszowatych (Trachinidae), z
podrz�du
Ostrosz
->.ostroszowc�w, blisko spokrewniony ze �mijk�. Ma cia�o wyd�u�one i bocznie
sp�aszczone, pierwsz� p�etw� grzbietow� kr�tk�, podpart� twardymi kolcami i
posiadaj�c� wyra�n� du�� plam�; w poprzek bok�w cia�a przebiegaj� niebieskawe i
��tawe smugi; przy silnym kolcu pokrywy skrzelowej i u podstawy kolc�w p�etwy
piersiowej znajduj� si� gruczo�y jadowe. O. osi�ga 40 cm d�ugo�ci. Przebywa na
piaszczystym dnie p�ytkich w�d przybrze�nych od Morza P�nocnego do Czarnego. Rzadko
trafia si� w Ba�tyku zachodnim i wyj�tkowo w po�udniowym. Ch�tnie zagrzebuje si� w
piasek, co stwarza niebezpiecze�stwo dla k�pi�cych si�, przypadkowe
bowiem zadra�ni�cie kolcem jadowym mo�e spowodowa� silne, czasem nawet �miertelne
zatrucie. [K.K.]
ostroszowce (Trachinoidei) - podrz�d z rz�du -^okoniokszta�tnych, obejmuj�cy
kilkana�cie rodzin i ponad 100 gatunk�w. Cechuje je przewa�nie wyd�u�one, czasem
jednak kr�pe cia�o, wyd�u�ona druga p�etwa grzbietowa i odbytowa, obecno�� u nasady
p�etw piersiowych lub grzbietowej gruczo��w jadowych oraz brak p�cherza p�awnego.
Wyst�puj� przewa�nie w strefie przybrze�nej w�d tropikalnych, subtropikalnych i
umiarkowanych, a niekt�re rodziny przesz�y do �ycia w g��binach. Rodzina
ostroszowatych (Trachinidae) obejmuje l rodzaj z 2 gatunkami: ostroszem i �mijk�.
Rodzina skaberowatych (Uranoscop�dae) obejmuje kilkana�cie gatunk�w, z kt�rych
najbardziej znany jest skaber. [K.K.]
oszczery ->-elopsy. o�ci -^.szkielet.
otolity -^-s�uchu i r�wnowagi zmys�.
owal -^.p�cherz p�awny. owsianka ->.s�onecznica.
P
pagrus (Pagrus pagrus) - gatunek z rodziny -^-pra�mowatych, graj�cy du�� rol� w
rybo��wstwie Morza �r�dziemnego i s�siaduj�cych z nim w�d Atlantyku. W sk�ad
asortymentu handlowego, zwanego "pagrus", wchodz� r�wnie�
inne gatunki pra�mowatych, podobnie jak wi�ksze okazy p. wchodz� w sk�ad
asortymentu "dorada". [K.K.]
paleoniskusy (Palaeowscus) - rodzaj obejmuj�cy kopalne szcz�tki ryb z grupy -�-pra

paletki
166
wieczkowc�w. Nale��ce tu gatunki cechowa�y du�e oczy, silnie rozwini�te i wyd�u�one
ku ty�owi ko�ci szcz�kowe, nie skostnia�e �ebra i du�e �uski pokryte ganoin�.
Przedstawiciele tego rodzaju �yli w wodach s�odkich, od �rodkowego dewonu do dolnej
kredy. [J.M.R.]
paletki, dyskowce (Symphysodon) - rodzaj z rodziny
Paletka Symphysodon discus
->piel�gnicowatych, obejmuj�cy gatunki ubarwione w odcieniach zielonym,
czerwonawym, niebieskim i brunatnym, odznaczaj�ce si� wysokim, bocznie sp�aszczonym
cia�em o kszta�cie prawie kolistym. P. osi�gaj� d�ugo�� 25 cm. Ich g��wnym pokarmem
s� drobne bezkr�gowce wodne. Tar�o odbywaj� parami. W okresie tym cia�o rodzic�w
pokrywa si� galaretowat�, prze�roczyst� substancj�, kt�ra dla �wie�o wyklutego
narybku, po wyczerpaniu przez niego zapas�w woreczka ��tkowego, stanowi pierwsze
po�ywienie. Rodzice opiekuj� si� potomstwem. P. wyst�puj� w wodach Ameryki
Po�udniowej, g��wnie
w dorzeczu Amazonki. S� cz�sto hodowane w akwariach. W Polsce chowana jest
najcz�ciej p. br�zowa (Symphysodon ae�uifasciata axelrodi). [J.M.R.]
palia (Salyelinus lepechini) - gatunek z rodziny --�ososiowatych, cz�sto zaliczany
do grupy pstr�g�w. Mo�e osi�gn�� d�ugo�� 75 cm i ci�ar 7 kg, jednak okazy o ci�arze
przekraczaj�cym 2 kg spotyka si� ju� rzadko. P. od�ywia si� g��wnie rybami. Tworzy
szereg form r�ni�cych si� od siebie biologi�. Zamieszkuje jeziora Szwecji,
po�udniowej Norwegii i Finlandii, Oneg� i �adog� oraz jeziora Karelii. [J.M.R.]
palia ameryka�ska -^-pstr�gi.
pa�asz (Trichiurus lepturus) - gatunek z rodziny ->pa�aszowatych. Jest on
prawdopodobnie jedynym przedstawicielem tej rodziny. Cia�o p. jest bardzo
wyd�u�one, bocznie sp�aszczone w kszta�cie wst�gi, bez�uskie, zwykle jasno
srebrzyste; brak p�etwy ogonowej i p�etw brzusznych; d�uga p�etwa grzbietowa
przechodzi na ogon; wielka paszcza u-zbrojona jest w mocne z�by. P. mo�e osi�ga�
d�ugo�� 1,5 m. Zamieszkuje morza strefy
Pa�asz
tropikalnej, a czasami wchodzi w przyuj�ciowe odcinki rzek. Jest bardzo ceniony ze
wzgl�du na smaczne mi�so. Bywa po�awiany m.in. przez
167
parposz
polskie statki rybackie na �owiskach afryka�skich, a na nasz rynek trafia g��wnie w
postaci mro�onej. Ze wzgl�du na du�� si�� i �ywotno�� p. stanowi atrakcyjn� ryb�
sportow�, ch�tnie po�awian� na w�dki. [J.M.R.]
palaszowate, wst�gowce (Tri-chiuridae) - rodzina z rz�du -^okoniokszta�tnych,
obejmuj�ca prawdopodobnie jeden tylko gatunek pa�asza. Odznacza si� bardzo
wyd�u�onym, bocznie sp�aszczonym, pozbawionym �usek cia�em i wielkim pyskiem,
uzbrojonym w mocne, sto�kowate z�by; u p. brak p�etwy ogonowej, wyst�puj� natomiast
d�ugie, niskie i przechodz�ce na ogon p�etwy grzbietowa i odbytowa. P. s�
drapie�ne. �yj� w powierzchniowych warstwach wi�kszo�ci m�rz tropikalnych;
na p�noc docieraj� do po�udniowowschodnich wybrze�y Wielkiej Brytanii. [J.M.R.]
pancerne ryby -4arczowce.
pangazjanodon (Pangasianodon gigas) - gatunek z rodziny sum�w w�drownych
(Pangasiidae), z podrz�du ->sumow-c�w. Osi�ga do 2,5 m d�ugo�ci. �ywi si�
ro�linami. Starsze osobniki staj� si� bezz�bne. P. wyst�puje na P�wyspie
Indochi�skim, gdzie zasiedla du�e rzeki podg�rskie. W porze deszczowej odbywa
w�dr�wki rozrodcze w g�r� rzek. Ma lokalnie znaczenie gospodarcze. [H.R.]
papugoryby (Scandae) - rodzina z rz�du ->.okoniokszta�t-nych, blisko spokrewniona z
wargaczowatymi, od kt�rych prawdopodobnie si� wywodzi. P. stanowi� bardzo liczn� ro
d7inp m'f>7wvklp laikrawn f7p_
sto Kontrastowo ubarwionycn ryb. Sw� nazw� zawdzi�czaj� specyficznej budowie
aparatu g�bowego: mniej lub bardziej zaznaczaj�ce si� zlanie z�b�w w rodzaj p�ytek
nadaje mu posta� dzioba papugi. Taka budowa aparatu g�bowego u-mo�liwia �atwe
od�upywanie kawa�k�w raf koralowych i rozkruszanie ich za pomoc� silnie
rozwini�tych z�b�w gard�owych. Spos�b pobierania pokarmu upodabnia p. do zwierz�t
prze�uwaj�cych, zw�aszcza �e pokarm wielokrotnie w�druje w jamie g�bowej do przodu
i do ty�u. Poszczeg�lne gatunki p. dochodz� do d�ugo�ci 80 cm. Od�ywiaj� si�
zar�wno glonami, jak i drobnymi zwierz�tami bezkr�gowymi. Ich �ycie zwi�zane jest
�ci�le z rafami koralowymi. S� szeroko rozprzestrzenione w tropikalnej strefie m�rz
ca�ego �wiata. Mi�so maj� smaczne. Jest ono ch�tnie spo�ywane przez okoliczn�
ludno��. [J.M.R.]
paraiba -^sumowce.
parasum amurski, sum amurs-ki (Parasilurus asotus) - gatunek z rodziny -
>sumowatych. Ma z�bkowany kolec p�etwy piersiowej. Dochodzi do 1 m d�ugo�ci. Nie
przejawia troski o potomstwo. Wyst�puje w Chinach, Japonii, Korei i w dorzeczu
Amuru. Ma dosy� du�e znaczenie gospodarcze. [H.R.]
parasum Arystotelesa (Parasi-lurus aristotelis) - gatunek z rodziny -^sumowatych.
Jedyny przedstawiciel parasu-m�w, kt�ry wyst�puje w Europie (Grecja). [H.R.]
parposz (Alosa fallax) - ga
tnnpT^ 7 rni^yom _^r^T7a n�rrmr

parr
168
Ma cia�o wysokie, wy�sze ni� u �ledzia, bocznie sp�aszczone, o ostrej kraw�dzi
brzucha. Ubarwienie grzbietu jest nie-bieskozielone, brzuch srebrzysty, mieni�cy
si�; na bokach
Parposz
znajduje si� jedna lub kilka ciemnych plam. P. osi�ga d�ugo�� 50 cm. Jest ryb�
pelagiczn�, od�ywiaj�c� si� g��wnie skorupiakami, a ponadto larwami ryb. Trze si� w
wodach s�odkich w dolnym biegu rzek lub w ich uj�ciach (w zale�no�ci od temperatury
wody) od po�owy kwietnia do pocz�tku czerwca Samica sk�ada 140 ty�. do 180 ty�.
ziarn ikry. Jest ona bardzo drobna i dopiero w �rodowisku wodnym po jej z�o�eniu
znacznie si� powi�ksza na skutek wsi�kania wody w b�on� jajow�. �wie�o wyl�g�e
larwy mierz� 4 mm d�ugo�ci i do jesieni pozostaj� w rzece, osi�gaj�c w�wczas
d�ugo�� 8 do 14 cm. Wtedy zaczynaj� sp�ywa� do morza. W okresie tar�a okazy doros�e
nie pobieraj� pokarmu. P. wyst�puje wzd�u� atlantyckich wybrze�y Europy od Islandii
i Sergen w Norwegii po Hiszpani� i dalej na po�udnie a� do Magodaru w
p�nocnozachodniej Afryce oraz w Morzu �r�dziemnym, Czarnym i Ba�tyckim. W Polsce
bywa po�awiany w bardzo niewielkich ilo�ciach w Zatoce Gda�skiej i Pomorskiej oraz
w okolicach Rynny S�upskiej. Pokrewnymi mu gatunkami s� aloza i menhaden. M.M.R.I
parr -�-�oso� szlachetny. pastynak -�-ogo�cza. paszczak ->-piotrosz.
paszcz�kowaie (Ch�asmodont�-dae) - rodzina z rz�du ->okoniokszta�tnych. Obejmuje 5
rodzaj�w i blisko 20 gatunk�w g��binowych lub batypelagicz-nych. Jej
przedstawiciele, z kt�rych najbardziej znany jest oko� g��binowy, maj� mo�no��
po�ykania ryb kilkakrotnie przekraczaj�cych ich w�asne rozmiary cia�a. P.
rozprzestrzenione s� w Oceanie Atlantyckim. [J.M.R.]
patuda (Germo obesus) - gatunek z rodziny --makrelowatych, blisko spokrewniony z
albakorami i tu�czykiem. 0-si�ga d�ugo�� 2 m. Zamieszkuje tropikaln� stref� Oceanu
Atlantyckiego i Spokojnego. Jego mi�so, o wysokich warto�ciach od�ywczych i
smakowych, spo�ywa si� m. in. w postaci w�dzonej, suszonej i w konserwach. [J.M.R.]
pawie oczko ->-gupik. pecylki ->-pi�kniczkowate.
pelagofilne ryby -�-ekologicz-ne grupy rozrodcze ryb.
pelamida, bonito (Sarda sarda) - gatunek z rodziny -�-makrelowatych. Ma cia�o
wrzecionowate, lekko bocznie sp�aszczone, wyd�u�one, pokryte drobn� �usk�. Grzbiet
jej jest metalicznoniebieski z licznymi, ciemnymi pr��kami, zachodz�cymi nieco
poni�ej linii bocznej; boki i brzuch s� srebrzystobia�e, opalizuj�ce. P. osi�ga
d�ugo�� 80 cm. Bywa czasami zaliczana do grupy tu�czyk�w. Jest gatunkiem
169
p�cherz plawny
w�drownym. W Morzu �r�dziemnym i przy wybrze�ach p�nocnej Afryki wyciera si� od
listopada do czerwca. Ro�nie bardzo szybko; dojrza�o�� p�ciow� osi�ga w drugim roku
Pelamida
�ycia przy d�ugo�ci ok. 60 cm. �ywi si� g��wnie rybami. Wyst�puje w wodach strefy
tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej Oceanu Atlantyckiego i przyleg�ych do
niego m�rz. Na p�noc dociera a� do wybrze�y Norwegii i Szwecji. Mi�so jej jest
bardzo smaczne. Z powodu wielko�ci i si�y uwa�ana jest za atrakcyjn� ryb� sportow�.
[J.M.R]
peled -�-peluga.
peluga, peled (Coregonus peled) - gatunek z podrodziny -^siejowatych. Osi�ga
d�ugo�� 60 cm i ci�ar 5 kg. Jest typow� ryb� planktono�ern�. Ro�nie bardzo szybko.
Doskonale nadaje si� do zarybie�;
stanowi jedyny gatunek sie-jowatych �atwo przystosowuj�cy si� do nowych warunk�w.
P. zamieszkuje rzeki Syberii od Mezeni do Ko�y-my. Tworzy tak�e formy jeziorne.
Nigdy nie wst�puje do morza. Mi�so jego jest bardzo cenione ze wzgl�du na doskona�y
smak. Czynione od kilku lat pr�by aklimatyzacji tego gatunku w wodach Polski da�y
ju� pewne wyniki. [J.M.R.]
petnokostne -^.ganoidy kostne.
p�cherz plawny - narz�d hydrostatyczny, modyfikuj�cy
ci�ar w�a�ciwy ryby. Mie�ci si� w jamie brzusznej, najcz�ciej nad przewodem
pokarmowym (wyj�tek stanowi� ryby dwudyszne - prap�etwiec, prap�aziec i rogoz�b, u
kt�rych p.p. znajduje si� pod przewodem pokarmowym). Powstaje w rozwoju
embrionalnym jako uwypuklenie prze�yku, z kt�rym ��czy si� za pomoc� przewodu
powietrznego. W okresie postembrionalnym pocz�tkowo nape�nia si� powietrzem
atmosferycznym przez bezpo�rednie po�ykanie go znad powierzchni wody. U wielu ryb
(np. u �ledziokszta�tnych i karpiokszta�t-nych) przew�d powietrzny pozostaje dro�ny
przez ca�e �ycie. Nazywamy je o t w a r t op�cherzowymi. U innych
(dorszokszta�tnych, ciernikokszta�tnych i okoniokszta�t-nych), tzw. zamkni�to? �-
cherzowych, przew�d zarasta, oddzielaj�c p.p. od prze�yku. U ryb tych w �ciance
p.p. rozwijaj� si� tzw. gruczo�y gazowe - skupiska w�osowatych naczy� krwiono�nych
s�u��ce do uzupe�niania gaz�w w p�cherzu, oraz tzw. owal - narz�d o podobnej
budowie co gruczo�y gazowe, przez kt�ry wydala si� nadmiar gazu do systemu
krwiono�nego. Ryby otwartop�cherzowe reguluj� zawarto�� gazu w p�cherzu
wypuszczaj�c go lub po�ykaj�c przez przew�d powietrzny. Dzi�ki temu mog� one
znacznie szybciej zmienia� obj�to�� gaz�w w p.p. ni� ryby z p�cherzem zamkni�tym. U
�ledziokszta�t-nych p.p. ma przew�d otwieraj�cy si� nie tylko do prze�yku, lecz
tak�e bezpo�rednio na zewn�trz cia�a, poza otworem odbytowym. (Osobliwo�� t�
wykorzystuj� rybacy nad Morzem Adriatyckim przy po

p�cherz plawny
170
�owach sardynek. Ryby te wynurzaj�c si� szybko z g��bszych warstw wody, wypuszczaj�
nadmiar powietrza, dzi�ki czemu na powierzchni wody pojawia si� masa p�cherzyk�w
powietrza nad �awic� ryb). U ostroboka nale��cego do ryb zamkni�top�cherzowych p.p.
otwiera si� jednak do jamy skrzelowej, co pozwala mu w razie potrzeby szybko
wypu�ci� powietrze. U innych ryb z zamkni�tym p.p. dostosowywanie ci�nienia w
p�cherzu do ci�nienia wody odbywa si� znacznie wolniej. Dlatego takie ryby,
z�owione i gwa�townie wyci�gni�te z wody, szczeg�lnie ze znacznych g��boko�ci, maj�
p.p. rozd�ty, a nieraz wynicowany przez otw�r g�bowy na zewn�trz. U ryb
pelagicznych, odbywaj�cych znaczne migracje pionowe, p.p. staje si� zawad�. Dlatego
wiele takich ryb, przewa�nie pelagiczne drapie�c�, utraci�o p.p. w procesie
ewolucji. Nale�� do nich rekinokszta�tne (z kt�rych pewne gatunki maj� w rozwoju
embrionalnym zacz�tek p.p., zanikaj�cy zupe�nie u okaz�w doros�ych), makrelowate
i in. U tych ryb zmniejszenie si� ci�aru w�a�ciwego osi�gane jest przez
nagromadzenie w tkankach znacznych ilo�ci t�uszczu (u rekinokszta�t-nych w
w�trobie, a u makrelowatych w mi�niach i jamie brzusznej). U w�orowatych (-^-
w�orowce) wype�nia si� t�uszczem pozbawiony gaz�w p.p. Brak p.p. u kr�-g�oustych i
ryb przydennych - p�aszczkokszta�tnych oraz u wielu ryb ko�cistych (u wi�kszo�ci
babkowatych, g�owaczowatych i fl�drowatych). Jest on obecny jednak u pelagicznych
larw tych ostatnich i zanika przy przej�ciu na
przydenny tryb �ycia. P.p. ��czy si� z b��dnikiem ucha wewn�trznego (-^.s�uchu i
r�wnowagi zmys�), do kt�rego s� przekazywane informacje dotycz�ce ci�nienia w
�rodowisku zewn�trznym. Szczeg�lnie przedstawiciele piskorzowatych s� czuli na
zmiany ci�nienia atmosferycznego, kt�re powoduje u nich zmiany w zachowaniu si�. W
Japonii niekt�re gatunki tych ryb trzyma si� w akwariach jako �ywe barometry.
Po��czenie p.p. z uchem wewn�trznym za pomoc� aparatu We-bera (-^szkielet ryb)
s�u�y u ryb karpiowatych i sumowatych tak�e do przekazywania fal d�wi�kowych.
Usuni�cie tym rybom p.p. powoduje brak reakcji na d�wi�ki, s�owem - pozbawia je
s�uchu. P.p. bierze tak�e udzia� w wydawaniu d�wi�k�w (->-g�os ryb), szczeg�lnie u
ryb kul-binowatych, u kt�rych posiada liczne wyrostki, tkwi�ce w mi�niach tu�owia.
Usuni�cie p.p. pozbawia ryby zdolno�ci wydawania d�wi�k�w. Po wszczepieniu na
miejsce p.p. gumowego balonika przywraca si� im utracony g�os. P.p. ryb
dwudysznych, zwany p�ucem, s�u�y jako dodatkowy narz�d oddychania. �cianki jego
maj� budow� komorow� i g�sto rozwini�t� sie� naczy� krwiono�nych. Tak�e u
niekt�rych ryb ko�cistych p.p. bierze udzia� w procesie oddychania. U niekt�rych
brazylijskich k�saczowatych, arapaimy, gymnarchusa i heterotisa �cianki p.p. maj�
podobnie jak u dwudysznych budow� komorow�. U amii �cianki s� g�adkie, lecz obficie
u-naczynione. Z p.p. wytwarza si� rybi klej. W niekt�rych rejonach p.p. uchodzi za
przysmak i bywa spo�ywany. [H.R.]
171
piel�gnuje
p�dzloskrzelne
kszta�tne.
,-iglicznio
piekielnica, szweja (Al�iurnoi-des bipunctatus) - gatunek z rodziny ->-
karpiowatych. Ma wyd�u�one, lekko sp�aszczone bocznie cia�o, otw�r g�bowy ko�cowy
oraz z�by gard�owe u�o�one w dwu szeregach. U-barwienie grzbietu jest ciemnoszare,
a boki i brzuch s� srebrzystobia�e; wzd�u� linii bocznej ci�gn� si� dwa szeregi
ciemnych punkcik�w. P. nie przekracza zwykle 11 cm d�ugo�ci, rzadko dochodzi do 14
cm. �ywi si� faun� denn� oraz glonami. Trze si� w maju i czerwcu, kilkakrotnie, w
szybko p�yn�cej wodzie i na
Piekielnica
kamienistym dnie. Wyst�puje w Europie �rodkowej. Zamieszkuje rzeki o wartkim
pr�dzie. W Europie wschodniej, na P�wyspie Ba�ka�skim, w Azji Mniejszej, na
Zakaukaziu i w Iranie wyst�puje 9 podgatunk�w p. W Polsce spotyka si� p. w wielu
rzekach, lecz nielicznie. Cz�stsza jest tylko w rzekach g�rskich. Nie ma znaczenia
gospodarczego. [H.R.]
piel�gnica indyjska, ��taczek
(Etroplus maculatus) - gatunek z rodziny -..piel�gnicowatych. Ma cia�o barwy
z�oto��tej, z ciemn�, prawie czarn� plam� po�rodku obu bok�w. Osi�ga d�ugo�� 8 cm.
Jaja sk�ada na twardym pod�o�u w liczbie 200 do 250 sztuk.
Wyl�g nast�puje po 3 dniach. M�ode zaczynaj� samodzielnie p�ywa� po up�ywie 7 dni
od momentu wyl�gu. P.i. jest mi�so�erna. Zamieszkuje s�od
Piel�gnica indyjska
kie i s�onawe wody Indii i Cejlonu. Bywa cz�sto hodowana w akwariach. [J.M.R.]
piel�gnice - nazwa zbiorcza r�nych gatunk�w ryb z rodzaj�w Cichlasoma, Astronotus i
Pelmatochromis, nale��cych do rodziny -?-piel�gnicowatych. Dla gatunk�w z rodzaju
Pelmatochromis stosuje si� niekiedy tak�e nazw� barwniaki. Poszczeg�lne gatunki
obj�te nazw� p. mog� osi�ga� d�ugo�� 40 cm. Wi�kszo�� p. jest mi�so�erna i
drapie�na. Wszystkie s� troskliwymi rodzicami, opiekuj�cymi si� ikr� i potomstwem.
Wiele gatunk�w jest hodowa
Plel�gnica Meeka
nych w akwariach. Z nich najwi�ksze rozmiary osi�gaj� p. pawiooka (Astronotus ocel-
latus), zwana te� ocznikiem, dorastaj�ca 30 cm d�ugo�ci. W

piel�gnicowate
172
akwariach w Polsce hodowana jest m.in. p. zebra (Cichlasoma nigrofasciatum), p.
Meeka (C�chlasoma meeki), p. czerwona (Cichlasoma bimacu-
Piel�gnica zielona
latum), p. plamista (C�cblasoma biocellatum), p. sko�nopr�-ga (CichlasoTOd
festwum), p. zielona (C�chlasoroo severum), p. pi�cioplama (Pelmatochromis
annectens) oraz p. czerwonobrzucha (Pelmatochromis pulcher). Niekt�re z
wymienionych gatunk�w mog� dawa� formy albinotyczne. Naturalnym miejscem
wyst�powania p. z rodzaj�w Cichlasoma i Asfronotus s� wody Ameryki �rodkowej i
Po�udniowej. P. z rodzaju Pelmatochromis wyst�puj� w wodach Afryki. [J.M.R.]
piel�gnicowate (Cichlidae) - rodzina z rz�du -�-okoniokszta�tnych, obejmuj�ca
liczne rodzaje i gatunki. W sk�ad p. wchodz� gatunki o bardzo r�norodnym kszta�cie
cia�a:
cia�o mo�e by� niskie i wyd�u�one lub kr�tkie, wysokie, prawie koliste. Wiele
gatunk�w wyr�nia si� pi�knym, �ywym ubarwieniem i ciekaw� biologi�. P. s� w
wi�kszo�ci drapie�ne i tylko kilka gatunk�w jest ro�lino�ernych. W okresie godowym,
zw�aszcza samce, przybieraj� bardziej intensywne ni� zwykle
barwy. Staj� si� w�wczas ogromnie niespokojne, bardzo ruchliwe i przekopuj�
pyszczkami pod�o�e w celu znalezienia odpowiedniego miejsca na z�o�enie ikry. Tar�o
poprzedza efektowny taniec godowy. Samica sk�ada do 1,5 ty�. ziarn ikry. Rodzice
opiekuj� si� niezwykle troskliwie z�o�onymi jajami, a nast�pnie wyl�g�ym
narybkiem. Niekt�re gatunki, jak np. g�bacze, wyl�gaj� ikr� we w�asnej jamie
g�bowej. P. rozprzestrzenione s� g��wnie w s�odkich i s�onawych wodach Afryki
(m.in. w Jeziorze Wiktorii i Tanganika); wyst�puj� te� w wodach Ameryki �rodkowej i
w p�nocnej cz�ci Ameryki Po�udniowej, na Madagaskarze, w Indiach, na Cejlonie oraz
w Azji Mniejszej. W miejscach swego naturalnego wyst�powania odgrywaj� wa�n� rol� w
walce z malari�, niszcz�c du�e ilo�ci larw komar�w roznosz�cych t� gro�n� chorob�.
Pewne gatunki osi�gaj�ce wi�ksze rozmiary, jak np. niekt�re tilapie, maj� te�
znaczenie jako ryby konsumpcyjne, a tak�e sportowe. Wiele gatunk�w p. ze wzgl�du na
efektowne ubarwienie, ciekaw� biologi� i zachowanie si� jest hodowanych w
akwariach. W Polsce hoduje si� m.in. skalary, paletki, gatunki z grupy piel�gnic i
piel�gniczek. [J.M.R.]
piel�gniczki (.Apistogramma) - rodzaj z rodziny -�-piel�gnicowatych, obejmuj�cy
drobne rybki, rzadko przekraczaj�ce 8 cm d�ugo�ci. Nale��ce tu gatunki s� bardzo
�ywo, jaskrawo ubarwione. P. odznaczaj� si� na og� niezbyt du�� p�odno�ci�; zwykle
sk�adaj� tylko kilkadziesi�t jaj, kt�rymi z regu�y opiekuje si� sa
173
pilot
mica. P. rozprzestrzenione s� w wodach Ameryki Po�udniowej, g��wnie w dorzeczu
Amazonki; bywaj� cz�sto hodowane w akwariach. W Polsce hodowana jest m.in. p.
Agassiza (Apistogramma agassisi), p. Ortmana (Ap�stogramma ortmanni), p. motylowa
(Apistogramma ramirezi) oraz p. Reitziga (Apistogramma reitzigi). [J.M.R.]
pi�kniczkowate, pecylki (Poe-ailliidae) - rodzina z rz�du -Aarpie�cokszta�tnych.
Obejmuje 21 rodzaj�w i 138 gatunk�w. Samce maj� narz�d kopulacyjny, zwany
gonopodium. Poszczeg�lne gatunki osi�gaj� maksymalnie d�ugo�� 20 cm, wi�kszo��
jednak rzadko przekracza 10 cm d�ugo�ci. P. s� na og� jajo�yworodne. �ywi� si�
glonami, larwami owad�w i drobnymi skorupiakami. Do rodziny p. nale�� m.in.
powszechnie znane molinezje, limki, gupiki, gam-buzje, drobniczki i mieczyki.
Naturalne rozmieszczenie p. obejmuje po�udniow� cz�� Ameryki P�nocnej, Ameryk�
�rodkow� ��cznie z Antylami oraz Ameryk� Po�udniow� a� do po�udniowej Argentyny. W
s�odkich i Sionawych wodach Ameryki �rodkowej i Antyli s� p. dominuj�c� grup�
zwierz�t. Wiele gatunk�w bywa hodowanych w akwariach. [J.M.R.]
pikling - handlowa nazwa lekko solonego, a potem w�dzonego na gor�co �ledzia.
[J.M.R.]
pilchardy -sardynki.
pilot (Naucrates ductor) - gatunek z rodziny -�-ostrobokowatych, jedyny z rodzaju
Naucrates. Jest doskonale znany �eglarzom i p�etwonurkom
ze wzgl�du na zwyczaj towarzyszenia okr�tom, wielkim rybom, a w�r�d nich przede
wszystkim rekinom. Ciekawe, �e rekin zjadaj�c inne ryby
Pilot
podobnej co p. wielko�ci nigdy nie atakuje p. Wydaje si�, �e jest to uwarunkowane
wzajemnymi korzy�ciami: p. zjada �yj�ce na sk�rze rekin�w paso�yty i jednocze�nie
korzysta z resztek pokarmu pozostawianych przez te drapie�niki. By� mo�e, zwyczaj
towarzyszenia wi�kszym, wolno p�ywaj�cym obiektom, s�u�y te� p. jako schronienie, a
tak�e umo�liwia mu pozostawanie w ukryciu i tym samym �atwiejsze polowanie na
drobne ryby, kt�rymi tak�e si� od�ywia. Cia�o p. jest wyd�u�one, lekko bocznie
sp�aszczone, g�owa wypuk�a z zaokr�glonym ma�ym pyskiem, uzbrojonym w drobne z�bki.
Ubarwienie bywa zwykle nie-bieskoszare; w poprzek cia�a przebiega 5 do 7
ciemnoniebieskich lub fioletowych pas�w. P. osi�ga zwykle d�ugo�� 36 cm, wyj�tkowo
mo�e dochodzi� nawet 60 cm d�ugo�ci. Tar�o odbywa w otwartym morzu. Larwy i
okazy m�odociane znacznie r�ni� si� od doros�ych i by�y niegdy� opisywane jako
odr�bne rodzaje (Xystophorus i Nauclerus). M�odzie� p. podobnie jak i innych
ostrobokowatych w razie niebezpiecze�stwa ch�tnie szuka schronienia mi�dzy
ramionami meduz l rurkop�aw�w. P. jest szeroko rozprzestrze-

pi�ogon_______________
niony w morzach tropikalnych i subtropikalnych. Latem dociera na p�noc a� do
zachodnich wybrze�y Francji i Wielkiej Brytanii; jest pospolity w Morzu
�r�dziemnym. Nie ma wi�kszego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
pi�ogon (Galeus melastomus} - gatunek z rodziny rekinkowatych (Scyliorhinidae), z
rz�du -4-rekinokszta�tnych. Ma budow� bardzo zbli�on� do re-kinka psiego; r�ni si�
od mego pi�kowaniem wyrostk�w ko�cistych i �usek na grzbietowym p�acie p�etwy
ogonowej. Ma ubarwienie grzbietu i bok�w brunatne z ciemniejszymi plamami, brzuch
bia�awy. P. osi�ga 1 m d�ugo�ci. Zwykle trzyma si� blisko brzeg�w i rzadko schodzi
poni�ej 400 m g��boko�ci. �ywi si� drobnymi skorupiakami i rybami. Na wiosn� sk�ada
przewa�nie dwa jaja w twardej otoczce. S� one nieco innego kszta�tu ni� jaja
rekinka i pozbawione lepkich, chwytnych nici. P. wyst�puje w Morzu �r�dziemnym i
p�nocnowschodniej cz�ci Oceanu Atlantyckiego. Wi�kszej warto�ci gospodarczej nie
ma, gdy� jego mi�so, jakkolwiek jadalne, jest ma�o smaczne i chude. [J.M.R.]
pilonos (Pristiophorus japoni-cus)-gatunek z rodziny -�-pi-�onosowatych, zbli�ony
nieco swym wygl�dem do p�aszczki pi�y. Osi�ga d�ugo�� 150 cm. Prowadzi denny tryb
�ycia. Od�ywia si� drobnymi zwierz�tami zagrzebanymi w pod�o�u, wykopuj�c je swym
wyd�u�onym pyskiem. Jest jajo�yworodny. Samica wydaje na �wiat ok. 12 m�odych. P.
zamieszkuje wody morskie wok� Australii, Tasmanii, Filipin, Japonii, Korei i
po�udnio
__________________174
we j Afryki. Mi�so jego jest ch�tnie spo�ywane przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
pilonosowate (Pnstiophondae) - rodzina z rz�du -�-rekinokszta�tnych. Obejmuje 2
rodzaje. Nale��ce tu gatunki charakteryzuje wyd�u�ony pysk, kt�ry ma kszta�t
dwustronnej pi�y; po bokach tej pi�y, mniej wi�cej po�rodku, znajduj� si� dwa
w�siki; p. posiadaj� 5 lub 6 szczelin skrzelowych, brak im p�etwy odbytowej, maj�
natomiast dwie p�etwy grzbietowe; paszcza uzbrojona jest w bardzo liczne, drobne
z�by. Osi�gaj� d�ugo�� do 150 cm. S� jajo�y-worodhe. Przebywaj� g��wnie w strefie
przybrze�nej. Od�ywiaj� si� � bezkr�gowcami i drobnymi, �yj�cymi w �awicach
rybami. Zamieszkuj� wody Oceanu Spokojnego i Indyjskiego. [J.M.R.]
pity (Pnst�s) - rodzaj z rodziny pi�owatych (Pnst�dae) z rz�du -^p�aszczkokszta�t-
nych. Obejmuj� 6 wsp�cze�nie �yj�cych gatunk�w, z kt�rych najbardziej znana jest
ryba pi�a (Pristis pristis), osi�gaj�ca 5 m d�ugo�ci i 800 kg ci�aru. Kszta�t cia�a
p. jest bardziej rekinowaty ni� p�aszczkowaty; jedynie g�owa
Pil� Pristis ciaoata
jest silnie, grzbietowobrzusz-nie sp�aszczona; przednia cz�� g�owy (rostrum)
wyd�u�ona jest w p�ask� "pi��"; narz�d ten po obu stronach posiada
175
piotrosz
ostre z�by; s�u�y do nabijania na nie drobnych ryb, kt�re s� nast�pnie zrzucane
pocieraniem o dno i zjadane; bywa te� u�ywany do przetrz�sania dna w poszukiwaniu
ma��y, �limak�w, szkar�upni i innych bezkr�gowc�w stanowi�cych podstawowy pokarm
p. Niekt�re gatunki z omawianego rodzaju mog� dorasta� do 10 m d�ugo�ci i uzyskiwa�
ci�ar do 2,5 ty�. kg. D�ugo�� samej "pi�y" dochodzi u tych ryb do dw�ch lub wi�cej
metr�w (ok. 13 d�ugo�ci cia�a). P. prowadz� przewa�nie przydenny tryb �ycia.
Zasiedlaj� g��wnie wody morskie, rzadziej spotyka si� je w strefie przyuj�ciowej
rzek, bardzo rzadko - w jeziorach �r�dl�dowych. P. s� jajo�yworodne. W jednej
otoczce jajowej mo�e znajdowa� si� kilka zarodk�w. Zamieszkuj� tropikalne i
subtropikalne strefy przybrze�ne ocean�w Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego.
Mi�so, zw�aszcza okaz�w mniejszych, metrowych, jest jadalne; z w�troby tych ryb
wytapia si� tran. [J.M.R.]
piotrosz, paszczak (Zeus faber)
- gatunek z rodziny piotroszowatych (Zeidae), z rz�du
-^piotroszokszta�tnych. Ma cia�o kr�tkie, wysokie, z bardzo zredukowanym trzonem
ogonowym; silne sp�aszczenie boczne upodobnia go do p�ytki; kraw�d� brzucha tworzy
ostr� lini�; p�etwy brzuszne s� d�ugie, a przednia cz�� p�etwy grzbietowej podparta
twardymi promieniami; ��cz�ca je b�ona mi�dzyp�etwowa tworzy nitkowate wypustki,
si�gaj�ce daleko poza promienie; w tylnej po�owie cia�a, wzd�u� nasady p�etwy
grzbietowej i odbytowej, ci�gnie si� szereg kolczastych wyrostk�w
sk�rnych; du�a g�owa posiada wielki otw�r g�bowy; dzi�ki wyd�u�onym ko�ciom przed -
szcz�kowym otw�r g�bowy przy otwieraniu wysuwa si�
P�otrosz
ku przodowi i jama g�bowa przyjmuje kszta�t rurki. Barwa grzbietu jest zielonobru-
natna, bok�w - ��tawa, brzucha - srebrzysta; nad lini� boczn�, tu� za nasad� p�ew
piersiowych, znajduje si� du�a, ciemna plama z ��tym obrze�eniem. P. osi�ga ok. 30
cm d�ugo�ci. Prowadzi pe-lagiczny tryb �ycia. �ywi si� g��wnie drobnymi rybami
�awicowymi i ma�ymi g�owonogami pelagicznymi. P�ytkowaty kszta�t cia�a, zbli�one do
barwy fal ubarwienie oraz nitkowate wypustki p�etwy grzbietowej upodobniaj� p. do
unosz�cego si� na falach fragmentu glonu, co u�atwia mu podp�ywanie do zdobyczy.
Wyst�puje on przy europejskich wybrze�ach Atlantyku, od Morza Czarnego po Bergen w
Norwegii, jednak w Morzu P�nocnym bywa ju� spotykany rzadko. Do Ba�tyku nie
zap�ywa. Od�awiany jest przypadkowo, lecz w znacznych ilo�ciach w Morzu �r�dziem-

piotroszoksztaitne
176
nym i przy wybrze�ach Europy zachodniej, g��wnie przy �owi� sardynek. Jest lokalnie
spo�ywany i ma doskona�e mi�so. [K.K.l
piotroszoksztaltae (Zeiformes)
- rz�d z nadrz�du ryb -�-ko�cistych, spokrewniony z okoniokszta�tnymi, obejmuj�cy 3
rodziny z kilkunastoma gatunkami. Charakteryzuje je silnie bocznie sp�aszczone
cia�o ze znacznie skr�conym trzonem ogonowym oraz wyst�powanie l do 4 ostrych
kolc�w przed p�etw� odbytow�. P. to ryby pelagiczne i batypelagiczne, zasiedlaj�ce
strefy tropikaln�, subtropikalne i umiarkowane wszechoceanu. Przedstawicielem
rodziny piotroszowatych (Zeidae) jest piotrosz, a kaproszowatych (Capro�dae)
- kaprosz. Kilka gatunk�w nale��cych do rodziny Gram-micolepidae wyst�puje w
litera�u strefy tropikalnej wszechoceanu. Niewielka grupa p. da�a, by� mo�e,
pocz�tek p�astugokszta�tnym. [K.K.]
piranie, piraje (Serrasalmus)
- rodzaj z rodziny ->-k�saczowatych. Obejmuje ok. 11 gatunk�w o ciele wysokim,
bocznie sp�aszczonym, pysku
Pirania Serrasalwius piraya
kr�tkim, t�pym, uzbrojonym w niezwykle ostre, sto�kowatego kszta�tu z�by. Barwa
cia�a jest na og� srebrzysta, brzuch cz�sto z odcieniem
��tawym do jasnopomara�-czowego lub jasnoczerwonego. Poszczeg�lne gatunki p.
osi�gaj� d�ugo�� od 12 do 40 cm. P. s� drapie�nikami i jednymi z
naj�ar�oczniejszych ryb; potrafi� stadami napada� na wi�ksze od siebie ryby i na
du�e ssaki przechodz�ce przez rzek�, rozszarpuj�c je na kawa�ki i cz�sto
pozostawiaj�c jedynie objedzone doszcz�tnie ko�ci. Rany zadawane przez p. s� bardzo
g��bokie, bolesne i mocno krwawi�. Zwykle jednak p., obdarzone doskona�ym w�chem,
szczeg�lnie uczulonym na krew, atakuj� dopiero rozdra�nione zapachem krwi. P.
wyst�puj� w dorzeczu Amazonki i La Pl�ta w Ameryce Po�udniowej. Niekt�re gatunki,
jak najbardziej znany Serrasalmus nattereri, dorastaj�cy do 22 cm d�ugo�ci,
Serrasalmus rhombeus osi�gaj�cy 35 cm d�ugo�ci i Serrasalmus spilopleura o 24 cm
d�ugo�ci, bywaj� hodowane w akwariach. Przy hodowli p. nale�y zachowa� daleko id�c�
ostro�no��. [J.M.R.]
piskorz (Misgurnus fossilis) - gatunek z rodziny ->piskorzowatych. Ma cia�o
wyd�u�one, lekko bocznie sp�aszczone, pokryte drobn� �usk�;
wok� otworu g�bowego znajduje si� 10 w�sik�w. Posiada ubarwienie brunatne o ��tawym
odcieniu; po�rodku bok�w cia�a, od g�owy do ogona, biegnie szeroka ciemna smuga,
poni�ej i powy�ej kt�rej biegn� nieco w�sze pasy. P. wyrasta do 25, wyj�tkowo do 30
cm d�ugo�ci. �yje w zbiornikach p�ytkich, zamulonych, rzadko w jeziorach. Pokarm
jego stanowi fauna denna. Tar�o odbywa od kwietnia do czerwca, sk�adaj�c ikr� na
podwodnych ro�linach. R�-
177
plamiah
przestrzeniony jest w Europie od Francji (dorzecze Loary) do Wo�gi i Newy w Zwi�zku
Radzieckim; brak go w Anglii, Skandynawii i na po�u-
Ptskorz
dniu Europy; wyst�puje w zlewisku Morza Czarnego. W Polsce jest pospolity. Bywa
spo�ywany przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
piskorzowate (Cobitidae) - rodzina z podrz�du -�-karpiowc�w, licz�ca ok. 20
rodzaj�w z wieloma gatunkami. Przedstawiciele jej maj� cia�o o wyd�u�onym,
walcowatym, czasem w�gorzowatym kszta�cie, nagie lub pokryte drobnymi �uskami,
cz�sto ukrytymi w sk�rze; p�cherz p�awny bywa w mniejszym lub wi�kszym stopniu
zamkni�ty w puszce kostnej; otw�r g�bowy jest prawie u wszystkich p. dolny,
otoczony w zale�no�ci od gatunku od 6 do 12 w�sikami; liczne drobne z�by gard�owe
ustawione s� w jednym szeregu; wiele gatunk�w posiada kolce znajduj�ce si� po
bokach g�owy pod oczami;
kolce te, zazwyczaj ukryte w fa�dzie sk�rnym, s� unoszone i s�u�� w razie potrzeby
do obrony. Uzbrojone p. bywaj� cz�sto jaskrawo ubarwione, natomiast nie uzbrojone
maj� ubarwienie dostosowane do �rodowiska, w kt�rym �yj�. P. s� bardzo czu�e na
zmiany ci�nienia atmosferycznego, a przy jego spadku p�ywaj� tu� pod powierzchni�
wody (np. �liz). Wiele z nich (np. koza i piskorz) mo�e oddycha� powietrzem
atmosferycznym, przepuszczaj�c je przez jelito, w kt�rego �ciankach rozwija si�
g�sta sie� naczy� krwiono�nych. P. osi�gaj� d�ugo�� od 2 do 35 cm. �ywi� si� drobn�
faun� denn�. Tylko nieliczne, wi�ksze gatunki przechodz� w wieku dojrza�ym na
od�ywianie si� rybami (np. �liz tarymski Noemacheilus yarkandensis). P. sk�adaj�
ikr� denn�, kt�ra przykleja si� do kamieni, piasku albo do ro�lin. Wyst�puj� w
Europie, Azji i p�nocnej Afryce, zasiedlaj�c wy��cznie wody �r�dl�dowe. Wi�kszo��
gatunk�w p. zamieszkuje po�udniowowschodni� i centraln� Azj� oraz Indie. W miar�
posuwania si� na zach�d i na p�noc liczba gatunk�w p. szybko maleje, tak �e w
zlewisku Morza Arktycz-nego wyst�puj� ju� tylko 2 gatunki. Dwa gatunki spotyka si�
r�wnie� w p�nocnej Afryce. W Europie �yje ok. 10 gatunk�w, w Polsce 4 gatunki.
Wi�kszo�� p. to ryby denne, reofilne, czyli pr�dolubne, rzadziej - na odwr�t -
stagnofilne. Niekt�re, ratuj�c si� przed wrogiem, zagrzebu-j� si� w pod�o�e,
wystawiaj�c na zewn�trz tylko przedni� cz�� g�owy (koza, koza z�otawa, koza
najwi�ksza). P. maj� do�� istotne znaczenie gospodarcze jedynie w tym sensie, �e
stanowi� wa�ne ogniwo �a�cucha od�ywczego w zbiornikach �r�dl�dowych, gdzie s�u��
za pokarm rybom drapie�nym. [H.R.]
piszcza�ki -�-fistulki. plakodermy -^-tarczowce.
plamiak, �upacz (Melanogram-
mus aeglefinus) - gatunek z rodziny -�-dorszowatych. Ma kszta�t cia�a typowy dla
dor~

p�aty
178
szy, lini� boczn� prawie czarn�, a nad nasad� ka�dej z p�etw piersiowych znajduje
si� du�a, ciemna plama. P. jest mniej drapie�ny i bardziej ciep�olubny ni� dorsz.
Od�ywia si� g��wnie skorupiakami dennymi i drobnymi rybami. Odbywa rozleg�e
w�dr�wki rozrodcze, pokarmowe oraz zwi�zane �e zmianami warunk�w termicznych. Ze
wzgl�du na du�e znaczenie dla rybo��wstwa w ostatnich latach odbywa si� masowe
znakowanie plamiak�w dla zbadania tras ich w�dr�wek. P. osi�ga 110 cm d�ugo�ci,
przeci�tnie do 85 cm. Wyst�puje w p�nocnym Atlantyku, od Spitsbergenu do
Portugalii, a po stronie zachodniej od �rodkowego Labradoru do Mary-landu, a zatem
ma zasi�g bardziej po�udniowy ni� dorsz. Obficie od�awia si� go zw�aszcza \v Morzu
P�nocnym oraz w wodach wok� Irlandii i Islandii. Ze wzgl�du na wysokie warto�ci
smakowe i od�ywcze mi�sa ma powa�ne znaczenie gospodarcze. Znaczna cz�� trafia do
handlu w stanie �wie�ym, a reszta jest przetwarzana jak pozosta�e dorszowate.
IK.K.]
p�aty, p�atki -^-mieczyki.
plastugoksztaitne, p�astugi, bokop�ywy (Pleuronectiformes) - rz�d z nadrz�du ryb -
>-ko�cistych. Zbli�one s� do okoniokszta�tnych, a r�ni� si� od nich w stanie
doros�ym m.in. niesymetryczn� budow� cia�a. Obejmuj� 2 podrz�dy i 5 rodzin.
Nale��ce tu gatunki charakteryzuje d�uga p�etwa grzbietowa i odbytowa, w kt�rych
brak promieni ciernistych; u okaz�w doros�ych z regu�y nie ma p�cherza plawnego. Od
wszystkich pozosta�ych rz�d�w ryb ko�cistych p. odr�niaj� si� asymetri� czaszki; po
okresie larwalnym, w zwi�zku z przechodzeniem do dennego trybu �ycia, co z kolei
wi��e si� u tych ryb z boczn� pozycj� p�ywania, ko�ci czaszki wraz z okiem
przemieszczaj� si� ze strony skierowanej do pod�o�a na stron� zwr�con� ku g�rze.
Bok "�lepy", zwr�cony do pod�o�a, jest zwykle niepigmentowany. Pod wzgl�dem
biologicznym p. nie s� zbyt zr�nicowane. Przewa�nie �yj� w wodach o du�ym
zasoleniu. Nieliczne gatunki, g��wnie w okresie nasilonego �erowania, przystosowa�y
si� do �ycia tak�e w wodach s�odkich; sole np. wchodz� do rzek tropikalnych i
w�druj� nimi na znaczne odleg�o�ci (np. w Amazonce spotykane by�y w odleg�o�ci
1000 km od uj�cia); do rzek europejskich wchodzi stornia. Wszystkie doros�e p.
prowadz� przydenny tryb �ycia, cz�sto zakopuj� si� w piaszczystym pod�o�u, p�ywaj�
raczej s�abo, ale mimo to niekt�re z nich odbywaj� dalekie w�dr�wki b�d� w celach
rozrodu, b�d� w poszukiwaniu pokarmu. P�ywanie p. odbywa si� g��wnie dzi�ki
falistym ruchom p�etw grzbietowej i odbytowej. Wszystkie p. z wyj�tkiem jednego
gatunku sk�adaj� ikr� pelagiczn�, kt�rej rozw�j odbywa si� w toni wodnej. Wyl�g�e
larwy maj� budow� symetryczn� i �ywi� si� zooplanktonem. Pocz�tkowo prowadz�
pelagiczny tryb �ycia, p�niej osiadaj� na dnie, przechodz�c jednocze�nie do
bocznego sposobu p�ywania. P. od�ywiaj� si� g��wnie dennymi bezkr�gowcami (np.
robakami i mi�czakami); znacznie rzadziej ich zdobycz� staj� si� tak�e r�ne gatunki
179
p�aszczka naga
ryb; drapie�ne s� w zasadzie tylko wielkie ku�baki. W zale�no�ci od koloru pod�o�a,
na kt�rym przebywaj� p., maj� one ogromn� zdolno�� przystosowywania do niego barwy
swej pigmentowanej, wyposa�onej w oczy strony cia�a. Rozmiary poszczeg�lnych
gatunk�w s� bardzo zr�nicowane. Jedne osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci 7
do 8 cm i dorastaj� maksymalnie 14 cm d�ugo�ci, inne mog� osi�ga� 4,7 m d�ugo�ci.
P. s� kosmopolitami. Najwi�ksze skupisko gatunk�w znajduje si� w tropikalnych i
subtropikalnych wodach Pacyfiku. Spotyka si� tu tak�e formy najbardziej
symetryczne. W miar� oddalania si� od r�wnika na p�noc i po�udnie liczba gatunk�w
malaje. Najwi�kszy zasi�g maj� p. z rodziny fl�drowatych i skarpiowatych. Wiele p.
jest niezmiernie wa�nym przedmiotem rybo��wstwa. Mi�so ich jest smaczne, nadaje si�
do spo�ycia w stanie �wie�ym, w�dzonym, solonym i w postaci konserw. Najbardziej
cenione jest mi�so ku�bak�w. Z p. w wodach Polski �yj� przedstawiciele fl�drowatych
i skarpiowatych. [J.M.R.]
plaszczak (Chlamydoselachus anguineus) - gatunek z rodziny p�aszczakowatych
(Chlamydoselachidae), z rz�du ->ie-kinokszta�tnych. Jest najbardziej prymitywnym
przedstawicielem rz�du rekinokszta�t-nych i jedynym �yj�cym przedstawicielem
podrz�du Chlamydoselachoidei. Kopalne szcz�tki przedstawicieli tego podrz�du
zosta�y znalezione w pok�adach trzeciorz�dowych - w pliocenie na Antylach i w
m��cenie w Europie. P. ma cia�o wyd�u�one, otw�r g�bowy prawie ko�cowy; po obu
stronach cia�a znajduje si� po 6 szczelin skrzelowych; wyst�puje jedna p�etwa
grzbietowa. P. osi�ga d�ugo�� 2 m. Przebywa na og� na g��boko�ciach od 450 do 760
m, pojedyncze okazy �owiono jednak nawet na g��boko�ci 1200 m. P. jest
jajo�yworodny. Samica rodzi od 3 do 12 m�odych. Ich rozw�j w organizmie matki trwa
oko�o roku. Wydanie potomstwa odbywa si� latem nast�pnego roku po zap�odnieniu. P.
wyst�puje we wszystkich prawie oceanach, ale bywa rzadko spotykany;
z tego powodu nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
p�aszczka nabijana, p�aszczka kolczasta (Raj� clavata) - gatunek z rodziny -
^.p�aszczek w�a�ciwych. Samice osi�gaj� d�ugo�� 125 cm, samce - 80 cm. P.n. jest
jajorodna. Jednorazowo sk�ada jedno du�e jajo o d�ugo�ci ok. 11 cm. Okres jego
inkubacji trwa od 4 do 5 miesi�cy. M�ode s� miniatur� doros�ych. P.n. prowadzi
bardzo aktywny tryb �ycia, jest prawie w ci�g�ym ruchu. Zwykle przebywa na
niewielkich g��boko�ciach, cho� mo�e tak�e zapuszcza� si� na g��boko�ci dochodz�ce
do 500 m. �ywi si� przewa�nie skorupiakami, rzadziej rybami i mi�czakami.
Rozprzestrzeniona jest na obszarze od Morza Czarnego i Morza �r�dziemnego na
po�udniu do Islandii i Trondheimu w Norwegii na p�nocy. Ma niewielkie znaczenie
gospodarcze. U�ywa si� jej najcz�ciej do wytapiania t�uszczu. [J.M.R.]
p�aszczka naga (Raj� bat�s) - gatunek z rodziny -^p�aszczek w�a�ciwych. Ma kszta�t
romboidalny z lekko wyd�u�onym

p�aszczka polarna
180
pyskiem; ca�a powierzchnia cia�a jest g�adka, nie licz�c kilku ma�ych kolc�w na
pysku, po�rodku grzbietu i wok� oczu oraz du�ych kolc�w w liczbie ok. 20,
wyst�puj�cych wzd�u� szczytu ogona. Kolor cia�a bywa szary lub br�zowy, czasem
plamisty. P.n. osi�ga d�ugo�� 2 m i ci�ar 75 kg. Od�ywia si� rybami (m.in. koleniem
i rekin-kiem) oraz skorupiakami. Rozw�j jaj trwa od 9 do 10 miesi�cy. P.n. jest
gatunkiem atlantyckim, wyst�puj�cym na g��boko�ci od 35 do 350 m. Mi�so jej nadaje
si� do spo�ycia. [J.M.R.]
p�aszczka polarna (Raj� hyperborea) - gatunek z rodziny -^-p�aszczek w�a�ciwych.
Barwa jej grzbietu bywa bardzo r�norodna, zale�na od �rodowiska - ciemnobr�zowa,
mysia lub granatowoszara, a brzuch bia�awy z ciemnymi plamami. P.p. osi�ga d�ugo��
90 cm. Sk�ada jaja o du�ych rozmiarach, od 80 do 125 mm d�ugo�ci i od 35 do 80 mm
szeroko�ci, nie licz�c d�ugo�ci wyrostk�w. Rozw�j ikry odbywa si� w temperaturze 0�
lub ni�szej, na g��boko�ci ok. 200 m. Pokarm p.p. stanowi� skorupiaki, g�owonogi i
ryby. Zasiedla wody arktyczne. [J.M.R.]
p�aszczka promienista, p�aszczka gwia�dzista (Raj� radiota) - gatunek z rodziny -
>.p�aszczek w�a�ciwych. Ma kszta�t romboidalny. G�rna powierzchnia cia�a jest
br�zowa, nieco plamista; bardziej wyra�ne plamy wyst�puj� u osobnik�w m�odocianych.
P.p. mo�e dochodzi� do 1 m d�ugo�ci, zwykle jednak osi�ga od 60 do 70 cm. Rozr�d
trwa prawdopodobnie ca�y rok. Jaja dochodz� do 90 mm d�ugo�ci i do 35 mm
szeroko�ci. �wie�o wyl�g�e p�aszczki maj� d�ugo�� od 9 do 11 cm i stanowi�
miniatur� doros�ych. P.p.
P�aszczka promienista
wyst�puje zwykle na g��boko�ci od 15 do 20 m, ale by�a �owiona tak�e na g��boko�ci
850 m. Od�ywia si� rybami i skorupiakami zar�wno dennymi, jak i pelagicznymi.
Wyst�puje w wodach p�nocnego Atlantyku u wybrze�y ameryka�skich i europejskich.
Jest pospolita w Morzu Bia�ym i Morzu Barentsa. Ma pewne znaczenie gospodarcze,
g��wnie jako surowiec na konserwy. [J.M.R.]
p�aszczki w�a�ciwe (Rajidae) - rodzina z rz�du ->-p�aszcz-kokszta�tnych. Obejmuj�
znaczn� liczb� gatunk�w, wyr�niaj�cych si� okr�g�awym kszta�tem cia�a, z
wyd�u�onym do�� cienkim ogonem. Sk�ra p.w. na grzbietowej cz�ci tu�owia i ogona
pokryta jest r�nej wielko�ci kolcami; niekt�re gatunki maj� zacz�tkowe narz�dy
elektryczne. P.w. osi�gaj� d�ugo�� w granicach od 40 cm do 2 m, ci�ar - od 0,5 do
75 kg. S� jajorodne. Jaja s� prostok�tnego
181
plaszczkoksztaitne
kszta�tu i maj� tward� rogow� otoczk� z wystaj�cymi na rogach kolcami; sk�adane s�
przez l do 2 miesi�cy. Okres wyl�gania si� m�odych jest bardzo d�ugi, trwa bowiem
od 130 do 450 dni. Prawie wszystkie gatunki p.w. s� ma�o ruchliwe. Cz�sto le��
zagrzebane w piasku lub mule. Od�ywiaj� si� g��wnie w nocy. Pokarm ich stanowi�
przede wszystkim drobne skorupiaki, mi�czaki, szkar�upnie i ryby;
czasem zjadaj� tak�e glony i inne ro�liny. Ch�tniej �yj� w p�ytkich wodach ni� w
g��bokich, ale niekt�re gatunki mog� schodzi� poni�ej 2 ty�. m, a jeden z nich,
Bremraja pallida, odkryty dopiero w 1966 r., wyst�puje na g��boko�ci od 2,5 ty�. do
3 ty�. m. Od innych gatunk�w wyr�nia si� m.in. bardzo jasnym ubarwieniem grzbietu.
Jedyne egzemplarze tego gatunku z�owione by�y na bardzo d�ugie w�dki. P.w.
zamieszkuj� morza ch�odne i o temperaturze umiarkowanej. Maj� spore znaczenie
gospodarcze. [J.M.R].
plaszczkoksztaitne (Rajiformes, Batoidei) - rz�d z podgromady -r�podoustych, blisko
spokrewniony z rekinokszta�tny-mi. Obejmuje ok. 230 gatunk�w. Kopalne szcz�tki
przedstawicieli tego rz�du znane s� od jury. P. charakteryzuje sp�aszczone cia�o i
obecno�� 5 par szczelin skrzelowych po�o�onych na brzusznej strome cia�a; wszystkie
gatunki maj� bardzo silnie rozwini�te p�etwy piersiowe okalaj�ce boki cia�a; p�etwy
grzbietowe s� przesuni�te wyra�nie ku ty�owi i zwykle umieszczone na d�ugim,
cz�sto biczowatego kszta�tu ogonie; p�etwy odbytowej brak; powierzchnia cia�a bywa
g�adka, cz�ciej u-zbrojona w charakterystyczne kolce; niekt�re gatunki (np. manta)
maj� na ogonie du�y, o pi�kowanej kraw�dzi kolec, inne (pi�y) - bardzo wyd�u�ony
pysk jak u rekina pi�onosa, jeszcze inne (dr�twy) posiadaj� narz�dy elektryczne. P.
dochodz� do d�ugo�ci 7 m i ci�aru 1500 kg. U wszystkich p. zachodzi zap�odnienie
wewn�trzne. Odbywa si� ono dzi�ki istnieniu narz�du kopulacyjnego, kt�ry rozwija
si� u samc�w z p�etw brzusznych (-s-gonopodium). Wi�kszo�� gatunk�w p. to gatunki
jajo�y-worodne; zarodki ukryte w jaju rozwijaj� si� wewn�trz jajowodu samicy a� do
czasu ca�kowitego ukszta�towania si� m�odej ryby i wydalane s� na zewn�trz w
momencie opuszczania b�on jajowych przez zarodek. Jedynie przedstawiciele
rodziny p�aszczek w�a�ciwych s� jajorodni. Ich jaja maj� znaczne rozmiary i s�
zamkni�te w twardej rogowej otoczce. Nie stwierdzono u �adnego gatunku p. zwi�zku
mi�dzy matk� a m�odymi przez �o�ysko, jak to ma miejsce u niekt�rych
rekinokszta�tnych. Wi�kszo�� p. porusza si� stosunkowo wolno, prowadz�c przydenny
tryb �ycia. Wiele z nich sporo czasu sp�dza zagrzebane w mule lub piasku.
Charakterystyczny jest spos�b oddychania tych p. Zamiast wci�ga� pyskiem zamulon� i
obci��on� detritu-sem wod� spod siebie, czerpi� one czyst� wod� z g�ry za pomoc� -
^.tryskawki, kt�ra le�y na grzbiecie g�owy i ma po��czenie z jam� skrzelow�.
Niekt�re gatunki, jak np. przedstawiciele rodziny orle-niowatych, potrafi� p�ywa�
do�� aktywnie w toni wodnej,

plawikoniki
uganiaj�c si� za pokarmem. Wszystkie p. s� mi�so�erne. Zjadaj� rozmaite bezkr�gowce
oraz drobne ryby. Najwi�ksza z p. - manta, podobnie jak rekin wieloryb! czy d�u-
goszpar od�ywia si� tylko drobnymi zwierz�tami planktonowymi. Wsp�cze�nie �yj�ce
gatunki p. zamieszkuj� przewa�nie morza i oceany, cho� nie unikaj� w�d
wy�ledzonych, a niekt�re przystosowa�y si� nawet ca�kowicie do �ycia w wodach
�r�dl�dowych. Rozmieszczone s� prawie na ca�ej kuli ziemskiej we wszystkich
strefach klimatycznych. R�wnie� ich rozmieszczenie pionowe w wodach oceanicznych
waha si� w szerokich granicach; niekt�re gatunki spotykane s� na g��boko�ci do 3
ty�. m. Mi�so p. jest smaczne. W�troba zawiera znaczne ilo�ci witaminy D. Mi�sa
niekt�rych gatunk�w u�ywa si� do podrabiania konserw z krab�w i homar�w. Wi�kszego
znaczenia gospodarczego jednak nie maj� ze wzgl�du na rozproszone wyst�powanie.
[J.M.R.]
p�awikoniki, koniki morskie - nazwa zbiorcza kilkunastu gatunk�w i wielu ras
lokalnych nale��cych do dw�ch rodzaj�w - Hippocampus i Phyl-lopteryx - z rodziny -
>-iglicz-niowatych. Od innych przedstawicieli tej rodziny wyr�niaj� si�
specyficznym kszta�tem cia�a. Przednia jego cz�� przypomina figurk� konika
szachowego, natomiast cz�� tylna, pozbawiona p�etwy ogonowej, tworzy ruchliwy i
chwytny narz�d, s�u��cy zar�wno do przytwierdzania si� do plech glon�w czy innych
obiekt�w podwodnych, jak i do p�ywania. Jej faliste skr�ty
przy szybkim wibrowaniu v,'achlarzykowatej p�etwy grzbietowej oraz piersiowych
powoduj� �rubowaty ruch w g�r� i w d�. Trwa�a torba l�goAa
P�awikonik z rodzaju Phyllopteryx
samc�w tworzy zamkni�ty worek z jednym otworem, do kt�rego samica sk�ada ikr�. P.
osi�gaj� 15 do 30 cm d�ugo�ci. Wyst�puj� w wodach tropikalnych, subtropikalnych i
klimatu umiarkowanego wszechoceanu, w�r�d zaro�li podwodnych. Przy wybrze�ach
europejskich, od Morza Czarnego do P�nocnego, wyst�puj�:
p�awikonik (H�ppocampus hip-pocampus) i p�awikonik grzywacz (Hippocampus
punctulatus). W�r�d gronorost�w Morza Sargassowego upodobniony do nich barw�
przebywa p�awikonik sargassowy (Hippocampus ramulosus). Najwi�kszy stopie�
mimetyzmu osi�gn�� p�awikonik australijski (Phyllopteryx eques), kt�ry poza
zielonawobrunatn� barw� posiada r�wnie� listkowate i nitkowate wypustki sk�rne,
imituj�ce fragmenty plech glon�w. Wysuszone i sprosz-
ptetwy
kowane p. by�y u�ywane w medycynie staro�ytnej _i �redniowiecznej lud�w
�r�dziemnomorskich jako lekarstwo na "kolki" w brzuchu. [K.K.]
P�awikonik z rodzaju Hippocampus
plazak -�prap�aziec.
pletwoplamek (Gymnelis vi-ridis) - gatunek z rodziny -^w�gorzycowatych. Od w�-
gorzyc wyr�nia si� zupe�n� redukcj� p�etw brzusznych oraz brakiem rozgraniczenia
mi�dzy p�etw� grzbietow� a ogonow�. Na p�etwie grzbietowej posiada 3 lub wi�cej
czarnych plamek. Osi�ga 30 cm d�ugo�ci. �ywi si� bezkr�gowcami dennymi. Jest
gatunkiem wybitnie arktycznym, wyst�puj�cym od wybrze�y Ameryki P�nocnej do Morza
Karskie-go oraz w p�nocnej cz�ci Morza Beringa. W p�nocnej cz�ci swego zasi�gu
przebywa w litera�u, w po�udniowej natomiast schodzi g��biej, do 500 m, w
poszukiwaniu ni�szej temperatury. [K.K.]
p�etwy - narz�dy ruchu ryb (-^lokomocja). Dziel� si� na nieparzyste: grzbietow�,
odbytow�, ogonow� i parzyste:
piersiowe i brzuszne. P. parzyste s� odpowiednikiem ko�czyn u kr�gowc�w
wy�szych. P. sk�adaj� si� z kilku, kilkunastu lub kilkudziesi�ciu promieni,
najcz�ciej po��czonych ze sob� fa�dem sk�rnym, wspartych na promieniach
podstawowych (p. nieparzyste) lub na ko�ciach pasa barkowego i pasa miednicowego
(p. parzyste). Kilka pierwszych promieni na pocz�tku ka�dej p. (a w p. ogonowej po
obu jej stronach) nosz� nazw� promieni twardych. Nie s� one rozga��zione, w
odr�nieniu od pozosta�ych promieni, nosz�cych nazw� promieni mi�kkich. Promienie
twarde s� cz�sto przekszta�cone w kolce i czasem zaopatrzone u podstawy w gruczo�
jadowy, jak np. u skorpenowatych, ostrosza i innych gatunk�w rodziny ostroszowatych
oraz u sumowe�w. Wielko��, umiejscowienie, kszta�t p., a tak�e r�nego rodzaju
przekszta�cenia przystosowawcze s� �ci�le uzale�nione od trybu �ycia ryby. P.
grzbietowa pe�ni funkcje kilu. Liczba p. grzbietowych wynosi od l do 3. U p�astugo
Pietwy ryby l - pl. grzbietowa; 2 - pl. t�uszczowa; 3 - p�. ogonowa; 4 - p�.
odbytowa; 5 - pl. brzuszne;
6 - pi. piersiowe (prawa niewidoczna)
kszta�tnych p. grzbietowa rozci�ga si� na ca�ym grzbiecie i stanowi narz�d ruchu. U
podnawkokszta�tnych p�etwa ta, przekszta�cona w przyssawk�, znajduje si� na g�o

ploc_________________
wie. U matronicowc�w jeden lub kilka pierwszych promieni p. grzbietowej znajduje
si� na pysku w postaci d�ugiego, nitkowatego wabika, zaopatrzonego w narz�dy -�-
�wietlne. P. odbytowa s�u�y r�wnie� jako kil. U pi�kniczkowatych s�u�y jako narz�d
kopulacyjny (-�-gonopodium). U makrelowatych za p. grzbietow� i odbytow� znajduje
si� szereg ma�ych p�etewek. S� to odosobnione promienie tych p. P. ogonowa pe�ni
funkcje steru albo wios�a. Kszta�t jej mo�e by� symetryczny (p. dyfi-cerkalna i
homocerkalna) lub niesymetryczny (p. heterocerkalna). U ryb pelagicznych p. ogonowa
jest mocno wci�ta - widelkowata lub p�ksi�-
Typy p�etwy ogonowej A - pi. dyficerkalna; B - pl. heterocerkalna; C - pi.
homocerkalna
_____________________184
�ycowata, a u ryb mniej ruchliwych - r�wno �ci�ta, zaokr�glona lub zaostrzona.
Ca�kowity brak tej p�etwy wyst�puje u ogo�czowatych i p�awikonik�w. P. parzyste
s�u�� do utrzymywania r�wnowagi i zmiany kierunku ruchu. Szczeg�lnie rozwini�te s�
p. piersiowe u p�aszczkokszta�tnych i ptaszorowatych. P. brzuszne u taszowatych i
babkowatych zrastaj� si� ze sob� tworz�c przyssawk�. U rekinokszta�tnych p.
brzuszne s�u�� jako narz�d kopulacyjny (tzw. pterygopodium). W�owaty kszta�t cia�a
��czy si� z zanikiem p. parzystych, co ma miejsce u kr�g�oustych, murenowatych i
gard�odechowatych (Symtiranchidae). U w�gorzowatych i igliczniowatych zanikaj�
tylko p�etwy brzuszne. U �ososiowc�w, k�-saczowatych i wielu sumow-c�w za p.
grzbietow� znajduje si� p. t�uszczowa - fa�d sk�rny pozbawiony promieni. [H.R.]
ploc, p�otka (Rutiius rutiius) - gatunek z rodziny -�kar-piowatych. Ma cia�o lekko
bocznie sp�aszczone, pokryte du�� �usk�, otw�r g�bowy ma�y, ko�cowy, z�by gard�owe
ustawione w jednym szeregu. Grzbiet jest zielonawy, boki i brzuch bia�osrebrzyste,
t�cz�wka oka oraz p�etwy brzuszne i odbytowa czerwone, pozosta�e p�etwy czerwonawe.
P. dochodzi zwykle do 25 cm d�ugo�ci i 200 g ci�aru, wyj�tkowo do 50 cm i ok. 2 kg.
Najstarsze po�awiane okazy maj� ok. 11 lat (znany jest jednak przypadek z�owienia w
jeziorze Nero w dorzeczu Wo�gi p., kt�ra liczy�a 19 lat). P. �ywi si� pokarmem
ro�linnym i drobnymi bezkr�-
185
p�odno�� ryb
gowcami. Tar�o odbywa raz w roku w kwietniu lub w maju na p�yciznach. Sk�ada od 5
ty�. do 200 ty�. ziarn ikry. Ikra przykleja si� do ubieg�orocznej ro�linno�ci. U
samc�w w
ploc
okresie tar�a pojawia si� szata godowa w postaci wysypki per�owej na g�owie i
przedniej cz�ci tu�owia. P. wyst�puje w ca�ej Europie, z wyj�tkiem p�nocej cz�ci
Wysp Brytyjskich, Skandynawii, P�wyspu Pirenejskiego i Apeni�skiego oraz na
Syberii. Zasiedla rzeki nizinne i podg�rskie, jeziora wszystkich typ�w i zalewy. Na
obszarze swego wyst�powania tworzy kilkana�cie podgatunk�w. Cz�� z nich przebywa
stale w wodach s�odkich (w rzekach lub w jeziorach). S� to: p. karpacka (Rutiius
rutiius carpathorossicus) z dorzecza Dunaju, p. rzeczna (Rutiius rutiius
fluviatilis) z dorzecza Wo�gi, Uralu i Pe-czory, p. syberyjska (Rutiius rutiius
lacustris) z rzek i jezior Syberii, p. zakaukaska (Rutiius rutiius schelkovnikovi)
z dorzecza Kury oraz p. u-zbojska (Rutiius rutiius uzboicus) z jezior w Dolinie
Uzboja. Pozosta�e podgatunki zasiedlaj� wody s�onawe zalew�w morskich, gdzie
�eruj�, a na tar-�o wst�puj� do dolnych odcink�w wpadaj�cych do nich rzek. S� to:
taran, wob�a i p. aralska (Rutiius rutiius aralerasis) z Jeziora Aralskieeo.
Najwi�ksze znaczenie gospodarcze spo�r�d p. maj� wob�a, taran i p. syberyjska. W
Polsce p. nale�y do najpospolitszych ryb. Forma niew�drow-na wyst�puj�ca w rzekach
i jeziorach dorasta najwy�ej do 25 cm d�ugo�ci, rzadko do 30. P�w�drowna p. z
Zalewu Szczeci�skiego osi�ga 35 cm d�ugo�ci. Tar�o p. w naszych wodach odbywa si� w
maju lub czerwcu, jednorazowo i gromadzenie. [H.R.]
p�odno�� ryb. Termin ten obejmuje dwa poj�cia: p�odno�� osobnicz�, wyra�aj�c� si�
liczb� jaj sk�adanych w ci�gu jednego okresu godowego przez jedn� samic�, i
p�odno�� gatunkow�, okre�laj�c� liczebno�� dojrza�ego, zdolnego do rozrodu
potomstwa w stosunku do liczebno�ci okaz�w rodzicielskich. Tak np. jesiotr
zachodni, odznaczaj�cy si� du�� p�odno�ci� osobnicz� (samica sk�ada jednorazowo
do 2,5 min jaj), ma na naszym terytorium bardzo niewielk� p�odno�� gatunkow�, w
zwi�zku z czym w wodach Polski jest ju� gatunkiem wymieraj�cym. Liczba sk�adanych
jaj jest cech� gatunkow�; waha si� jednak w pewnych granicach w zale�no�ci od
wieku, a tym samym od wielko�ci i ci�aru samicy (liczba sk�adanych jaj zwi�ksza si�
wraz z wiekiem samicy a� do osi�gni�cia wieku starczego, odk�d zaczyna si�
obni�a�), zale�na jest od temperatury otoczenia (przy jej wzro�cie mo�e zwi�ksza�
si� liczba tare� w ci�gu roku), od ilo�ci pokarmu (ujemnie na liczb� jaj wp�ywa
zar�wno przekarmienie, jak i przeg�odzenie) oraz od kondycji ryby. Liczba
sk�adanych jaj stoi tak�e w pewnym zwi�zku z ich wiel-

plotka
186
ko�ci�. Na og� najwi�ksz� p�odno�ci� odznaczaj� si� ryby pelagiczne sk�adaj�ce ikr�
pelagiczn�, kt�ra nara�ona jest na najwi�ksze niebezpiecze�stwa. Samog��w np.
sk�ada jednorazowo ok. 300 min jaj; poniewa� w oceanach spotyka si� go bardzo
rzadko, znaczy to, �e samog�owa cechuje olbrzymia p�odno�� osobnicza i ma�a
p�odno�� gatunkowa. W�gorz sk�ada do 10 min jaj, dorsz do 9 min. Do najmniej
p�odnych (mamy na my�li p�odno�� osobnicz�) nale�� gatunki, kt�rych jaja w okresie
rozwoju zarodkowego znajduj� si� w specjalnych ochronnych warunkach, np. w rogowych
otoczkach, jak jaja pewnych gatunk�w p�aszczkokszta�tnych czy rekinokszta�tnych
sk�adane w liczbie od l do 20. R�wnie� niska jest p�odno�� osobnicza ryb
opiekuj�cych si� jajami i wyl�g�ym z nich potomstwem: ciernik np. sk�ada w jednym
okresie godowym do 10(r) jaj, piel�gnicowate, w zale�no�ci od gatunku, od 60 do
1500, wielkop�etw do 500. Ma�� p�odno�� wykazuj� te� ryby �yworodne (niekt�re
rekinokszta�tne) i jajo�y-worodne, jak np. w�gorzy ca wydaj�ca na �wiat 200 do 300
sztuk m�odych, gupik do 100, a wieloplamka do 40 m�odych. Tak wi�c p�odno��
osobnicza zupe�nie nie pokrywa si� z p�odno�ci� gatunkow�. �wiadczy o tym cho�by
cytowany powy�ej przyk�ad samog�owa, kt�rego przeciwie�stwem jest np. ciernik
maj�cy stosunkowo nisk� p�odno�� osobnicz�, a wyst�puj�cy niekiedy masowo, co
�wiadczy o jego du�ej p�odno�ci gatunkowej. [J.M.R.]
plotka -�p�o�.
pochodzenie ichtiofauny Ba�tyku. Ichtiofauna Ba�tyku cz�ciowo pochodzi ze stadium
geologicznego Morza Ba�tyckiego, zwanego Morzem Yol-diowym, cz�ciowo z okresu
litorynowego. Bezpo�rednio po kulminacji lodowcowej (kilkana�cie tysi�cy lat
p.n.e.) na obszarze dzisiejszego Ba�tyku powsta�o tzw. Ba�tyckie Jezioro Lodowe,
zwane tak�e Zaporowym. Mia�o ono o dwadzie�cia kilka metr�w wy�szy poziom wody ni�
dzisiejszy Ba�tyk. W miar� topnienia lod�w nast�powa�o przelewanie si� w�d Jeziora
do Morza P�nocnego i wraz z uzyskaniem po��czenia od zachodu wnikni�cie do� w�d
s�onych. Prawdopodobnie istnia�o w�wczas tak�e po��czenie od p�nocy z Morzem
Bia�ym. Tak powsta�o Morze Yoldiowe (ok. 7900 lat p.n.e.), nazwane od dominuj�cego
w nim ma��a Yoldia (Portlandia arctica). Wtedy nast�pi�o pierwsze zasiedlenie w�d
Ba�tyku - szereg gatunk�w, m.in. ryb, wnikn�o tu z w�d arktycznych. Niekt�re z
nich, jak np. kur rogacz, przetrwa�y do dzi� i s� w Ba�tyku formami reliktowymi.
Morze Yoldia istnia�o ok. 1000 lat. Nast�pnie podniesienie si� l�du obecnej
Finlandii i po�udniowej Szwecji oddzieli�o Morze Yoldia od Morza Ark-tycznego i
Atlantyku, przemieniaj�c je stopniowo w wielkie, wy�ledzone jezioro, zwane
Ancylusowym (od mi�czaka Ancylus flumatiiis). W najwi�kszym stopniu o sk�adzie
fauny dzisiejszego Ba�tyku zadecydowa� czwarty z kolei okres, zwany litorynowym,
wprowadzaj�c do� wi�kszo�� obecnie istniej�cych zwierz�t;
na zachodzie, na skutek obni�ania si� l�d�w, powsta�o w�wczas po��czenie z Morzem
187
pochodzenie ryb
P�nocnym przez cie�niny du�skie Kattegat i Skagerrak. Morze Litorynowe by�o
bardziej s�one i cieplejsze ni� wsp�czesny Ba�tyk. Pod koniec okresu litorynowego
nast�pi�o ponowne podnoszenie si� dna cie�nin du�skich, ich zw�enie, komunikacja z
Morzem P�nocnym zosta�a utrudniona, a tym samym utrudniony dost�p w�d oceanicznych.
Wody zacz�y si� cz�ciowo wys�adza�, powsta�o Morze Ba�tyckie. Wi�kszo�� �yj�cych
obecnie w Ba�tyku ryb ze wzgl�du na brak typowych morskich warunk�w uleg�a
skar�owaceniu. Ba�tycki dorsz, fl�dra, skarp, belona czy makrela nie osi�gaj�
takich rozmiar�w jak ich krewniacy w wodach swego pierwotnego rozmieszczenia.
[J.M.R.]
pochodzenie ichtiofauny Polski. Jest ono w zasadzie odbiciem czynnik�w
klimatycznych, geograficznych i geologicznych na tym terenie. Terytorium Polski
nale�y do Krainy Holarktycznej (->geograficzne rozmieszczenie ryb), wykazuj�cej
obecno�� ryb �ososiowatych, jesiotrowatych i ciernikowatych, kt�rych brak na p�kuli
po�udniowej. Z kolei obszar Polski zalicza si� do Podkrainy �r�dziemnomorskiej,
jednak, zwa�ywszy geograficzne po�o�enie Polski, zajmuje ona miejsce pograniczne
mi�dzy dwoma podkrainami - �r�dziemnomorsk� i Wok�biegunow�, co zreszt� potwierdza
sk�ad naszej ichtiofauny. Sk�ad dzisiejszej ichtiofauny Polski ukszta�towa� si� w
okresie polodowcowym, gdy wr�ci�y gatunki wyparte uprzednio przez lodowiec
obejmuj�cy ca�y obszar Polski. Najpierw pojawi�y si� gatunki b�d�ce uprzednio
autochtonami na tym terenie (szczupak, mi�tus, oko�, ciernik, cierniczek, minog
morski), a p�niej tak�e te, kt�re powi�ksza�y sw�j zasi�g geograficzny, jak np.
minog u-krai�ski. Wiele wyst�puj�cych w Polsce gatunk�w ryb ogranicza sw�j zasi�g
tylko do Europy (minog rzeczny i strumieniowy, ukleja, certa, kr�p), wi�kszo�� ma
zasi�g euroazjatycki. Dla pewnych gatunk�w Polska jest granic� ich zachodniego
zasi�gu (strzebla b�otna, minog ukrai�ski). Szereg gatunk�w wprowadzono do w�d
Polski sztucznie. Niekt�re z nich zaaklimatyzowa�y si� ca�kowicie (np. pstr�g
�r�dlany), inne (np. pstr�g t�czowy) utrzymuj� si� w naszych wodach tylko dzi�ki
opiece hodowc�w w sztucznych hodowlach stawowych. Wsp�czesna ichtiofauna
s�odkowodna Polski liczy 5 gatunk�w minog�w oraz 67 gatunk�w i podgatunk�w ryb. Z
liczby tej 12 gatunk�w tworz� formy celowo aklimatyzowane w naszych wodach b�d� te�
zawleczone przypadkowo. [J.M.R.]
pochodzenie ryb. Najstarsze daj�ce si� okre�li� szcz�tki zwierz�t kr�gowych
wyst�puj� w pok�adach ordowiku (400- 360 min lat temu). By�y to zwierz�ta
s�odkowodne, silnie opancerzone, a w zwi�zku z tym powolne; posiada�y nieparzysty
narz�d w�chu, aparat oddechowy w postaci workowatych skrzeli, otw�r g�bowy bez
szcz�k. Nazwano je bezszcz�kowcami. Ich rozw�j szed� w kierunku stopniowej utraty
opancerzenia i zmiany sposobu pobierania pokarmu. Pysk zmieni� si� w przyssawk�
uzbrojon� w ostre z�by;
dzi�ki temu zwierz�ta te mog�y przysysa� si� do ofiary,

pociermec
188
z�bkami nacina� sk�r� i przy u�yciu j�zyka dzia�aj�cego jak pompa ss�ca wysysa� z
niej soki. Tak powsta�y �yj�ce do dzi� �luzice i minogi. Ryby w�a�ciwe rozwija�y
si� niezale�nie od �luzie i minog�w, prawdopodobnie jednak pochodz� od wsp�lnych
przodk�w - bezszcz�kowc�w. Ich rozw�j szed� w kierunku doskonalenia aparatu
oddechowego (powsta�y skrzela typu �ukowatego) oraz w kierunku pe�niejszego rozwoju
i uzbrojenia jamy g�bowej. Przednie �uki skrzelowe przekszta�ci�y si� w aparat
szcz�kowy, dzi�ki kt�remu ryby w spos�b aktywny mog� zdobywa� po�ywienie, broni�
si� przed wrogami i prowadzi� czynny, drapie�ny tryb �ycia. Stopniowo powstawa�y
dodatkowe p�ytki kostne, �uski i z�by. Zmiana budowy cia�a i trybu �ycia, a co za
tym idzie, zwi�kszaj�ca si� ruchliwo��, powodowa�y stopniow� redukcj� pancerza,
kt�ry poprzednio spe�nia� funkcje obronne. Dalsz� istotn� zmian� jest wykszta�cenie
si� p�etw parzystych, s�u��cych g��wnie jako narz�d r�wnowagi, a tak�e narz�d
ruchu. Da�o to w rezultacie dalsze zwi�kszenie aktywno�ci poruszania si� i u-
mo�liwi�o zmian� dotychczasowego �rodowiska ekologicznego (wody przydenne),
przenikanie do wszelkich typ�w w�d. W miar� rozwoju ewolucyjnego ryby
wytworzy�y wielk� rozmaito�� form (->sy-stematyka ryb), pr�buj�c tak�e opanowa�
�rodowisko l�dowe (ryby trzonop�etwe, poskoczek). Pierwsze szcz�tki ryb w�a�ciwych
(akantody i ryby pancerne) spotyka si� ju� w pok�adach syluru. W pok�adach
dewo�skich pojawi�y si� pierwsze szcz�tki ryb
chrzestnych i kostnych. Odt�d ich rozw�j przebiega� niezale�nie, przy czym znacznie
wi�ksze mo�liwo�ci �yciowe wykazywa�y ryby kostne, a w�r�d nich zw�aszcza
podgromada promieniop�etwych, kt�rych udzia� w dzisiejszej ich-tiofaunie wynosi a�
97�/o gatunk�w. [J.M.R.]
pocierniec (Spinachia spinachia) - gatunek z rodziny ->� ciernikowatych. Przed
p�etw� grzbietow� ma 13 do 16 lu�no stoj�cych, nie zwi�zanych ze sob� b�on� kolc�w,
ubarwienie grzbietu i ogona zie-lonobrunatne, a boki z�ociste. Pocierniec jest
najwi�kszym przedstawicielem ciernikowatych; osi�ga 20 cm d�ugo�ci. Trze si� w maju
i czerwcu. Podobnie jak ciernik i cier
Pocierniec
niczek samce p. buduj� gniazda zawieszone w�r�d wodorost�w na g��boko�ci 30 do 90
cm pod lustrem wody. Samice gin� po tarle. P. �ywi si� skorupiakami i ma�ymi
rybkami. �yje w przybrze�nej strefie m�rz w�r�d wodorost�w na g��boko�ci do 10 m.
Jest rozprzestrzeniony wok� wybrze�y p�nocnego Atlantyku i m�rz przyleg�ych, od
Zatoki Biskajskiej po Przyl�dek P�nocny w p�nocnej Skandynawii. W Ba�tyku si�ga do
Zatoki Fi�skiej. [J.M.R.]
podeszwica -�-sola.
podnawkoksztaitne, remory (Echeneiformes) - rz�d z nadrz�du ryb ko�cistych, spo
189
pompil
krewniony z okoniokszta�tny-mi. Wyprowadza si� je od makrelowatych, �lizgowatych
lub ostrobok�w. Reprezentowane s� przez jedn� rodzin� z trzema rodzajami, obejmu-
Podnawka Remora remora
j�cymi nieliczne gatunki. Charakteryzuje je obecno�� du�ej przyssawki, umieszczonej
na grzbiecie cz�ci g�owowej, a powsta�ej z pierwszej p�etwy grzbietowej;
promienie tej p�etwy podzielone s� na dwie cz�ci u�o�one poziomo na tarczy
przyssawkowej w poprzeczne fa�dy, wytwarzaj�ce przy podnoszeniu si� pr�ni�;
w drugiej p�etwie grzbietowej istniej� tylko promienie mi�kkie; p�cherza p�awnego
brak. P. osi�gaj� d�ugo�� l m. S� mi�so�erne. Cz�sto odbywaj� dalekie w�dr�wki
przyczepione do wielkich ryb drapie�nych, jak rekiny, czy strz�picie, �ywi�c si�
resztkami pozostawionymi z ich uczt; zjadaj� tak�e skorupiaki i drobne ryby.
Wyst�puj� w pelagialu m�rz tropikalnych. Wi�kszego znaczenia gospodarczego nie
maj�, chocia� ich mi�so jest jadalne. Rybacy niekt�rych rejon�w (Kuba, Zanzibar)
u�ywaj� p. do po�ow�w wielkich ��wi morskich. Przywi�zuj� oni do ogona p. mocn�,
cienk� link� i wypuszczaj� w morze w okolicach pas�cych si� stad ��wi. P.
podp�ywaj� do ��wia, silnie si� do niego przy-sysaj� i nast�pnie s� holowane na
lince razem z ��wiem do �odzi. [J.M.R.]
pokladelko rodzaj brodawki p�ciowej lub moczowop�ciowej, najcz�ciej w kszta�cie
wyd�u�onej rureczki, s�u��cej do sk�adania jaj. Zob. te�:
r�anka. [J.M.R.]
pokrywy skrzelowe -oskrzelowe pokrywy.
polowania podwodne ->-w�dkarstwo.
polykacz (Eurypharynx pele-canoides) - gatunek z rodziny po�ykaczowatych (Eury-
pharyngidae), z rz�du ->-gar-dzielcokszta�tnych. Monstrualnie rozwini�ty aparat
g�bowy z wielkim, rozci�gliwym workiem gardzielowym, nasuwaj�cym analogi� z worem
sk�rnym pelikana, przy stosunkowo smuk�ym, d�ugim ciele sprawia, �e p. przypomina
�y�k� wazow�. Osi�ga on (c)O cm d�ugo�ci. Przebywa na g��boko�ciach od 2 ty�. do 3
ty�. m, po�eraj�c znaczne ilo�ci skorupiak�w g��binowych, kt�rymi si� g��wnie
od�ywia, oraz drobnych ryb. Rozci�gliwa gardziel oraz do�� rozci�gliwy �o��dek
pozwalaj� na jednorazowe poch�anianie znacznych ilo�ci pokarmu,
Poiykacz
co jest przystosowaniem u-mo�liwiaj�cym �ycie w �rodowisku o znacznie rozrzedzonych
populacjach zwierz�cych. [K.K.]
podusta -^-�winka.
pompil -o�uwakowate.

pomuchla
190
pomuchla ->.dorsz.
poskoczkowate, skoczki mu-�owe (Periophthalmidae) - rodzina z rz�du ->-
okoniokszta�-tnych. Przez niekt�rych badaczy jest ona traktowana tylko jako rodzaj.
R�wnie� niezgodne s� opinie r�nych autor�w odno�nie do liczby gatunk�w nale��cych
do rodziny p. Niekt�rzy sugeruj� istnienie tylko jednego, bardzo zmiennego i
szeroko rozprzestrzenionego gatunku p., inni wyr�niaj� co najmniej kilka gatunk�w.
P. charakteryzuje mocno sp�aszczone grzbietowobrzusznie cia�o, kt�re jest
najwy�sze w okolicy g�owy. Maj� stosunkowo wielki otw�r g�bowy oraz doln� szcz�k�
kr�tsz� od g�rnej; du�e g�upkowate oczy, umieszczone na szczycie g�owy, umo�liwiaj�
widzenie w r�nych kierunkach; cia�o pokrywa bardzo drobna, prawie niewidoczna go�ym
okiem �uska. Ubarwienie grzbietu i bok�w jest br�zowe, brzuch bia�awy. P. osi�gaj�
maksymalnie 17 cm d�ugo�ci. Ulubionym miejscem ich pobytu s� zaro�la mangrowe.
Wi�kszo�� swego �ycia sp�dzaj� na l�dzie, poluj�c tutaj na drobne kraby i inne
niewielkie zwierz�ta, stanowi�ce ich podstawowy pokarm. Mog� wspina� si� tak�e na
drzewa. Doskonale umi�nione p�etwy piersiowe i brzuszne pozwalaj� p. porusza� si� i
skaka� po ziemi z tak wielk� �atwo�ci�, szybko�ci� i zr�czno�ci�, �e schwytanie ich
�ywcem jest nies�ychanie trudne. Poniewa� p. odpoczywaj�ce na l�dzie maj� zawsze
doln� kraw�d� p�etwy ogonowej zanurzon� w wodzie, rozprzestrzeni�o si� mniemanie,
�e oddychaj� przez bogato una
czyniony ogon. W istocie jak wszystkie ryby oddychaj� przede wszystkim
skrzelami, jakkolwiek du�� rol� odgrywa u nich oddychanie sk�rne. P. s� szeroko
rozprzestrzenione w przybrze�nych strefach m�rz tropikalnych, g��wnie w obr�bie
Oceanu Indyjskiego. Nierzadko spotka� je mo�na tak�e w wodach lekko wy-s�odzonych.
Bywaj� hodowane w akwariach. [J.M.R.]
praplaziec, p�azak (Lepidosi-ren paradoxa) - gatunek z rodziny p�azakowatych (Lepi-
dosirenidae), z rz�du Lepidosireniformes, jedyny ameryka�ski przedstawiciel
podgromady -�-dwudysznych. Ma cia�o wyd�u�one podobnie jak u w�gorza, pokryte
drobn�, u-kryt� w sk�rze �usk� cykloi-daln�. Osi�ga d�ugo�� l m. W okresie
intensywnego �erowania (zjada ro�liny, �limaki i inne zwierz�ta bezkr�gowe) mi�dzy
mi�niami gromadz� si� u niego znaczne ilo�ci t�uszczu, kt�rego kosztem �yje p�niej
w okresie suszy. Oddycha� mo�e zar�wno powietrzem rozpuszczonym w wodzie, jak i
atmosferycznym. W czasie suszy przechodzi stopniowo na oddychanie
atmosferyczne, kt�rego rola wzrasta w miar� zanikania tlenu w wodzie. Gdy zbiornik
wysycha zupe�nie, p. zagrze-buje si� w mu� i zapada w stan -^.anabiozy. W czasie
V Prap�aziec
mokrego lata, kiedy zbiorniki nie wysychaj�, �yje aktywnie. Po ustaniu suszy p.
wygrzebuje si� z dna i przyst�puje do tar�a. Buduje w pod�o�u
191
prawieczkowce
gniazdo do 150 cm d�ugo�ci, z poziomymi i pionowymi korytarzami. Samica sk�ada jaja
o �rednicy ok. 7 mm. Samiec opiekuje si� ikr� i potom-
Praplaziec zagrzebany w mule w okresie suszy po wyschni�ciu zbiornika
stwem. W okresie tym rozwijaj� si� u niego na p�etwach brzusznych liczne, d�ugie,
bogato unaczynione wyrostki. Wydzielaj� one z krwi tlen, kt�rym nasycana jest woda
w gnie�dzie. �wie�o wyl�gni�te larwy maj� skrze-la zewn�trzne i oddychaj� wy��cznie
tlenem rozpuszczonym w wodzie. Skrzela te zanikaj� po 6 tygodniach. Po tym okresie
larwa zaczyna ju� tak�e oddycha� powietrzem atmosferycznym. P. zasiedla zabagnione
i obficie poro�ni�te podwodnymi ro�linami rzeki, uchodz�ce do Amazonki na nizinie
Chako. P. jest wykorzystywany jako pokarm przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
prapletwiec, skrzelec (Protopterus annectens) - gatunek z rodziny p�azakowatych
(Le-pidosirenidae), z rz�du Lepi-dosireniformes, b�d�cy wraz z kilkoma innymi
gatunkami rodzaju Protopterus przedstawicielem podgromady ->dwu-dysznych. Cia�o p.
jest wyd�u�one, cylindryczne, w�gorzo
kszta�tne, pokryte cykloidaln� �usk�, ukryt� ca�kowicie w sk�rze; p�etwy piersiowe
i brzuszne w postaci d�ugich, wiotkich wyrostk�w pozbawione s� promieni. Ubarwienie
jest ciemnozielone o czarnym odcieniu; cz�sto wyst�puje marmurkowato�� u-barwienia.
P. osi�ga d�ugo�� 2 m. �yje w bagnistych rozlewiskach, nieraz wysychaj�cych w
okresie suszy. Zagrzebuje si� w�wczas w mu�, tworz�c wok� cia�a rodzaj kokonu z
b�ota, w kt�rym pozostawia ma�y otw�r dla dost�pu powietrza atmosferycznego, i
zapada w stan -^anabiozy trwaj�cej zwykle od sierpnia do grudnia. W takich kokonach
przewozi si� go z Afryki do Europy do cel�w hodowlanych. Z nadej�ciem pory
deszczowej p. budzi si�, przechodzi na oddy-
Prap�etwiec
chanie skrzelami i przyst�puje do tar�a. Buduje gniazdo w postaci jamki wygrzebanej
w dnie. Samiec strze�e ikry i larw. Larwy r�ni� si� znacznie od doros�ych, m.in.
posiadaniem zewn�trznych skrzeli. Po�ywienie p. stanowi� �aby, ryby, kraby,
ma��e, �limaki i inne bezkr�gowce. Zasiedla on s�odkie wody �rodkowej Afryki. Ma
tylko lokalne znaczenie gospodarcze: bywa wy�awiany przez tubylc�w w du�ych
ilo�ciach do spo�ycia. Dobrze bierze na w�dk�, zw�aszcza wieczorem i wczesnym
rankiem. [J.M.R.]
prawieczkowce (Palaeoniscoi-dei) - grupa wymar�ych ryb

pra�arlacze
192
wyst�puj�ca od �rodkowego dewonu do jury, o nie ustalonym jeszcze stanowisku
systematycznym. Od nich wyprowadza si� wsp�czesne promieniop�etwe. Wrzecionowate
cia�o p. pokryte by�o �usk� ganoidaln� kszta�tu romboidalnego lub kwadratowego,
trzony kr�g�w i �uki kr�gowe by�y skostnia�e, ogon heterocerkalny; wyst�powa�a
jedna p�etwa grzbietowa; paszcza posiada�a silne uz�bienie. Prawieczkowce
odznacza�y si� wielk� r�norodno�ci� postaci. [J.M.R.]
pra�arlacze (Ciadoselachifor-�mes) - wymar�y rz�d z podgromady -�-spodoustych.
Pojawi�y si� w g�rnym dewonie, a przetrwa�y do g�rnego kar-bonu. Uwa�ane s� za
przodk�w wsp�cze�nie �yj�cych rekinokszta�tnych. Mia�y otw�r g�bowy ko�cowy;
posiada�y p�etwy ma�e, bez kolc�w;
wyst�powa�y u nich dwie p�etwy grzbietowe; p�etwa odbytowa nie istnia�a; p�etwa
ogonowa by�a typu heterocerkalnego; z ka�dej strony g�owy znajdowa�o si� po 7
otwor�w skrzelowych; struna grzbietowa zachowywa�a si� przez ca�e �ycie; trzony
kr�gowe nie wyodr�bnia�y si�; brak by�o gonopodium. P. osi�ga�y d�ugo�� 2 m. By�y
drapie�ne. �ywi�y si� prawdopodobnie rybami i pelagicznymi bezkr�gowcami. �y�y w
morzach. Przedstawiciele pokrewnego p. rz�du Senacanthii zamieszkiwali wody
s�odkie. Ich szcz�tki zosta�y znalezione w nieco m�odszych pok�adach - w permie w
Europie i Ameryce oraz w triasie w Australii. By�y to r�wnie� zwierz�ta drapie�ne,
jednak nieco mniejsze od p. osi�gaj�ce d�ugo�� ok. l m. [J.M.R.]
pra�mowate (Sparidae) - rodzina z podrz�du ->-okoniow-c�w, obejmuj�ca kilkadziesi�t
gatunk�w, spokrewniona z ostrobokami. Maj� cia�o wysokie, bocznie sp�aszczone, z
du�ymi, zachodz�cymi na g�ow� �uskami; ich szcz�ki opatrzone s� z�bami
zr�nicowanymi, dostosowanymi do rozmaitego sposobu pobierania pokarmu - do skubania
pokarmu ro�linnego, �erowania w mule i kruszenia twardych skorup bezkr�gowc�w. Maj�
srebrzyst� barw� cia�a z jaskrawymi, pod�u�nymi pasami. Spotyka si� w�r�d nich
cz�sto osobniki obojnacze. P. to ryby literalne, pospolite w�r�d raf koralowych,
gdzie stanowi� wi�kszo�� ichtiofauny. Niekt�re gatunki przesz�y do �ycia w wodach
s�odkich, a nawet w gor�cych �r�d�ach (np. Sparus desfontaini z Tunisu przebywa w
�r�d�ach o temperaturze 37�C). Do rodziny p., maj�cej du�e znaczenie gospodarcze ze
wzgl�du na jej liczebno��, nale�� m.in.: bops, dorada, kantar, kielec, mor-lesz,
pagrus i sargus. [K.K.]
pra�uchwowce (Antiarchiifor-mes) - rz�d z gromady ->-tar-czowc�w, obejmuj�cy formy
wymar�e w dewonie. Przednia cz�� cia�a p. pokryta by�a silnym pancerzem kostnym, a
cz�� tylna pokryta �usk� b�d� naga. P. posiada�y zwykle jedn�, czasem dwie p�etwy
grzbietowe, ogon typu heterocerkalnego oraz parzyste p�etwy tylko piersiowe, o
swoistej budowie. Stanowi�y one d�ugie twory, pokryte szkieletem w postaci
oddzielnych tarczek, z��czone z tu�owiem za pomoc� z�o�onego po��czenia stawowego.
P. osi�ga�y 1 m d�ugo�ci. Zamieszkiwa�y wody s�odkie, p�dz�c prawdopodobnie
TABLICA IX
Strwolotka (wg Knaura) Skrzydlica (wg Knaura)

TABLICA X. PRZEDSTAWICIELE STRZ�PIELOWATYCH

Epinepfielus elongatus (wg Knaura)
Cephalopholis argus (wg Knaura)
TABLICA XI. PRZEDSTAWICIELE SZCZECIOZ�B�W
Ryba felczer, Chaetoclon ornatissimus (wg Heralda) Chelmon rostratus (wg Knaura)

TABLICA XII
Stornia (wg Anderssona)
Zimnica (wg Anderssona)
TABLICA XIII
Przedstawiciel �lizgowatych Blennius fluviattUs (wg Scortecciego)
Swirena (wg Grzimka)

Truciel Sphaeroides nephelus (wg Heralda)

Tro� w�drowna (wg Anderssona)
ryba z rozd�tym workiem powietrznym

TABLICA XVI
193
promieniopletwe
Z�bacz pasiasty (wg Anderssona)
przedstawiciel �mijoglowcokszta�tnych Parophiocephalus africanus (wg Scortecciego)
przydenny tryb �ycia i od�ywiaj�c si� denn� faun� bezkr�gowc�w. [J.M.R.]
pr�tniki (CoUsa) - rodzaj z rodziny -.-�a�cowatych, blisko spokrewniony z gurami.
Nale��ce tu gatunki maj� p�etwy brzuszne przekszta�cone w d�ugie, ruchome
"nitki", b�d�ce dodatkowym narz�dem zmys�u dotyku. Ubarwienie, zw�aszcza
samc�w, jest bardzo efektowne; cz�sto na wi�niowoczerwonym tle wyst�puj� niebiesko
mieni�ce si� pr��ki;
samice ubarwione s� znacznie mniej jaskrawo. Poszczeg�lne gatunki p. osi�gaj�
d�ugo�� od 6 do 13 cm. Ich biologia rozrodu zbli�ona jest do biologii rozrodu
pozosta�ych �a�cowatych. P. �yj� w niedu�ych, zaro�ni�tych stawach, bajorach i
wolno p�yn�cych wodach Indii i Birmy. Cz�sto hodowane s� w akwariach. W Polsce
hodowany jest m.in. pr�tnik kar�owaty (Colisa lal�a), pr�tnik pr�gowany (Col�sa
fasciata) i pr�tnik wargacz (Col�sa labiosa). [J.M.R.]
promieniczha -^aterynowate.
promieniop�etwe, kostnopro
mienne (Actinopterygii} - podgromada z gromady ryb -^kostnych, obejmuj�ca
wi�kszo�� wsp�cze�nie �yj�cych gatunk�w. P. pojawi�y si� w �rodkowym dewonie w
wodach s�odkich. Powsta�y prawdopodobnie z jakiej� formy wyj�ciowej wsp�lnej dla
trzonop�etwych i dwudysznych. Niekt�re formy przesz�y do m�rz w karbonie. Z
pocz�tkiem triasu wody morskie sta�y si� g��wnym o�rodkiem ich rozwoju. Najwi�kszy
rozw�j p. przypada na er� me-zozoiczn� i pocz�tek kenozoicznej. Dzisiaj znajduj�
si� w
pe�ni rozkwitu i stanowi� dominuj�c� grup� kr�gowc�w w oceanach i wodach
�r�dl�dowych. Przystosowa�y si� do �ycia w najrozmaitszych �rodowiskach wodnych,
nabywaj�c specyficznych cech adaptacyjnych. Wykazuj� znaczne zr�nicowanie
morfologiczne. Odznaczaj� si� szkieletem p�etw, kt�ry sk�ada si� z szeregu
promieni kostnych bezpo�rednio po��czonych z pasem barkowym; wi�kszo�� z nich
posiada cia�o pokryte �usk� kostn�, niekt�re bywaj� nagie, a formy kopalne i
wsp�cze�nie �yj�ca niszczuka pokryte s� �usk� ganoidaln�;
szkielet jest dobrze ukszta�towany, u ni�ej uorganizowanych grup z przewag�
chrz�stki, u wy�szych prawie ca�kowicie skostnia�y; sto�ek t�tniczy w sercu i
zastawka spiralna w jelicie wyst�puje tylko u form prymitywnych;
p�cherz p�awny spe�nia rol� wy��cznie hydrostatyczn�. Promieniop�etwe obejmuj�: l)
ganoidy chrzestne ze wsp�cze�nie �yj�cymi jesiotrowatymi, 2) ganoidy kostne
reprezentowane dzisiaj przez ami� i ni-szczuk�, 3) ryby ko�ciste o najbardziej
typowej dla p. budowie, obejmuj�ce wi�kszo�� ryb wsp�czesnych. Do p. zalicza si�
tak�e nadrz�d ryb kopalnych Halecostomi, stanowi�cy ogniwo przej�ciowe mi�dzy
ganoidami kostnymi a rybami ko�cistymi. Ich najbardziej znanymi przedstawicielami
s� ryby z rodzaju Leptolepis, powsta�e w g�rnym triasie i �yj�ce do �rodkowej
kredy. Od tych ostatnich w dolnej kredzie odszcze-pi�y si� prymitywne ryby
�ledziokszta�tne, b�d�ce najpierwotniejsz� grup� ryb ko�cistych. [J.M.R.]

proporczykowce
194
proporczykowce (Aphyose-
mion) - rodzaj z rodziny -karpie�cowatych. Na og� nie przekraczaj� 6 cm d�ugo�ci i
tylko bardzo nieliczne
ProporczyKowiec
dorastaj� do 15 cm. U okaz�w doros�ych wyst�puje wyra�ny dymorfizm p�ciowy. Samce
s� jaskrawiej ubarwione. Ich p�etwa ogonowa, a zw�aszcza jej promienie g�rne i
dolne s� wyd�u�one, podobnie jak i ostatnie promienie w p�etwach grzbietowej i
odbytowej. P. tr� si� wielokrotnie w porze godowej w bardzo p�ytkiej wodzie, zwykle
lekko kwa�nej, najcz�ciej w okresie poprzedzaj�cym nadej�cie suszy. Jaja sk�adane
s� przez kilka do kilkunastu dni. Samica sk�ada codziennie 15 do 25 jaj, a ich
��czna liczba wynosi ok. 400. M�ode wyl�gaj� si� (zale�nie od gatunku i
temperatury) po kilkunastu dniach, czasem po 5-6 tygodniach lub nawet po 3-4
miesi�cach od chwili z�o�enia ikry. Jaja pewnych gatunk�w (np. p. b��kitnego) mog�
przebywa� przez jaki� okres w wilgotnym mule i dopiero z nadej�ciem pory
deszczowej, po zalaniu zbiornika, gdzie zosta�y z�o�one, nast�puje wyl�g. Narybek
ro�nie niezwykle szybko. Pocz�tkowo ma cia�o przezroczyste, po 6-8 tygodniach
zaczyna si� zabarwia�, a mniej wi�cej po 4 miesi�cach jest ju� dojrza�y p�ciowo. P.
roz-przestrzenienione s� '.'.' s�odkich wodach afryka�skich. Ze wzgl�du na ciekaw�
biologi�
i niezwykle �ywe ubarwienie bywaj� ch�trie hodowane w akwariach, chocia� hodowla
niekt�rych gatunk�w nie jest �atwa. W Polsce hoduje si� kilka gatunk�w p., m.in. p.
z Kap Lopez (Aphyosemion au-strale), p. czerwonego (Aphyosemion bivittatum) oraz p.
b��kitnego (Aphyosemion gu-lare). [J.M.R.]
pryskacz ->strzelczyk.
prystelka (Pristella riddlei) - gatunek z rodziny -k�saczowatych. Ma
charakterystyczne czarnobia�e ubarwienie p�etwy grzbietowej, odbytowej i p�etw
brzusznych. Osi�ga 5 cm d�ugo�ci Wyst�puje w p�-nocnowschodniej Ameryce
Po�udniowej (Wenezuela, Gujana). Bywa cz�sto hodowana v, akwariach. Dobrze si�
czuje w wodzie o temperaturze 20 do 32�C; temperatura optymalna przy tarle wynosi
24 do 25�C. Woda powinna mie� odczyn oboj�tny (pH 7). Jaja sk�adane s� na
ro�linach. [J.M.R.]
przej�ciowce ->ganoidy kostne. przera�a -chimera. [J.M.R.]
prze�roczkowate (Centropomi-dae) - rodzina z rz�du -�okoniokszta�tnych, znana w
Polsce g��wnie z hodowli akwariowych (prze�roczka indyjska - Chanda ranga). P. to
drobne, bardzo delikatne rybki o wysokim, bocznie sp�aszczonym, prawie
przezroczystym ciele. Wyst�puj� w prawie wszystkich tropikalnych wodach s�onawych i
s�odkich, od w�d afryka�skich do australijskich w��cznie. W hodowli akwaryjnej
lubi� wod� lekko s�on�, p�ytk� (25 do 30 cm), dobrze na�wietlon� i g�sto
poro�ni�t�. [J.M.R.]
195
pstr�gi
przylgowate (Homalopteridae)
- rodzina z podrz�du ->kar-piowc�w, obejmuj�ca 17 rodzaj�w i ok. 47 gatunk�w. P.
znamionuje grzbietowo
-brzuszne sp�aszczenie przedniej cz�ci cia�a; maj� od 2 do 4 par w�sik�w oraz z�by
gard�owe ustawione w jednym szeregu; �arno nie wyst�puje; p�etwy piersiowe i
brzuszne posiadaj� du�� liczb� promieni i ustawione s� w ten spos�b, �e powstaje
przyssawka. P. rzadko przekraczaj� 10 cm d�ugo�ci. �ywi� si� glonami, kt�re
zeskrobuj� wargami z kamieni. Wyst�puj� w wartkich potokach g�rskich
po�udniowowschodniej Azji. Przyczepiaj� si� do kamieni za pomoc� przyssawki
utworzonej z p�etw brzusznych i piersiowych, przemieszczaj�c si� kr�tkimi skokami z
kamienia na kamie�. Nie maj� wi�kszego znaczenia gospodarczego. [H.R.]
psammofilne ryby ->ekologi-czne grupy rozrodcze ryb.
pseudofulkra ->fulkra.
pstr�gi - szereg gatunk�w ryb z rodziny -^-�ososiowatych, zamieszkuj�cych g��wnie
wody s�odkie, zw�aszcza g�rne odcinki rzek o bystrym pr�dzie, �wirowatym dnie i
dobrze natlenionej wodzie. Niekt�re p. tworz� formy w�drowne. S� stosunkowo �atwe w
hodowli stawowej; uzyskuj� w�wczas wi�kszy wzrost i ci�ar ni� na wolno�ci.
Przewa�nie osi�gaj� d�ugo�� 30 do 40 cm i ci�ar do l kg. Niekt�re gatunki mog�
jednak osi�ga� 1 m d�ugo�ci i ci�ar ponad 10 kg. Pokarm p. stanowi� g��wnie ma�e
skorupiaki, owady, �limaki, ma��e i drobne ryby. Zeruj� najcz�ciej przy dnie.
Potrafi� te� zwinnie wyskakiwa� nad powierzchni� wody i chwyta� w powietrzu owady.
P. rozprzestrzenione s� szeroko na p�kuli p�nocnej. Przeprowadzono z nimi szereg
udanych pr�b aklimatyzacji. W Polsce wyst�puje kilka gatunk�w p. Najpospolitszym
jest p. potokowy (Salmo trut-ta morpha f ario), b�d�cy biologiczn� odmian� troci,
przystosowan� do �ycia wy��cznie w wodach s�odkich. Unika on strumieni, w kt�rych
brak jest kryj�wek przybrze�nych i g��boko�ciowego zr�nicowania dna. Naturalne
jego rozmieszczenie obejmuje Europ�, Algieri�, Maroko i Azj� Mniejsz�.
Zaaklimatyzowany zosta� w rzekach Nowej Zelandii, Australii, Indii, �rodkowej
Afryki i Ameryki P�nocnej, wytwarzaj�c tam tak�e formy jeziorne. W Polsce pospolity
jest w wielu dop�ywach g�rnej Wis�y i rzekach Pomorza Zachodniego wpadaj�cych
bezpo�rednio do Ba�tyku, mniej liczny - w dorzeczu Odry. P. t�czowy (Salmo
gairdneri irideus) wyst�puje w swych rodzimych wodach w zachodniej cz�ci Ameryki
P�nocnej od Alaski do Meksyku, a poza tym rozprzestrzeniony zosta� na ca�ym
obszarze Ameryki P�nocnej. Tworzy za
Pstr�g �r�dlany
r�wno formy w�drowne, jak i stacjonarne. Do Europy sprowadzono go w 1880 r. W
dziewi��dziesi�tych latach u-bieg�ego wieku pr�bowano

ptaszorowate
196
aklimatyzowa� go tak�e w Australii, Nowej Zelandii, Tasmanii, Madagaskarze i
p�nocnej Afryce. W bie��cych wodach europejskich nigdzie nie utrzyma� si� na sta�e.
Wpuszczany do rzek ro�nie, uzyskuje dojrza�o�� p�ciow�, ale nie rozradza si�.
Dlatego hoduje si� go w stawach. W Polsce jest hodowany w stawach pstr�gowych i
nadal czynione s� pr�by jego aklimatyzacji. Osi�ga d�ugo�� do 60 cm i ci�ar 4 do 5
kg. P. �r�dlany (Salvelinus fontinalis), zwany niekiedy pali� ameryka�sk�, w swym
naturalnym zasi�gu wyst�puje w potokach Labradoru, dop�ywach Zatoki Hudso�skiej,
dop�ywach Wielkich Jezior, potokach sp�ywaj�cych z g�r Alleghen�w do Missisipi i w
rzekach wybrze�a atlantyckiego Ameryki P�nocnej a� po Georgi�. Do Europy zosta�
sprowadzony w 1882 r. W Polsce jest hodowany g��wnie w gospodarstwach pstr�gowych i
wpuszczany do g�rskich potok�w. Osi�ga tutaj d�ugo�� 40 cm i ci�ar do 2 kg. W
wodach swego rozmieszczenia naturalnego mo�e osi�gn�� 1 m d�ugo�ci i ci�ar 7 kg. P
maj� olbrzymie znaczenie gospodarcze. S� �atwe w hodowli stawowej i dostarczaj�
doskona�ego, poszukiwanego mi�sa; wiele potok�w i rzek jest zarybianych p. w
celu wyt�pienia chwastu rybiego;
p. stanowi� ponadto niezwykle atrakcyjne ryby sportowe. [J.M.R.]
ptaszorowate, ryby lataj�ce (Exocoetidae) - rodzina z rz�du ->belonokszta�tnych,
wyr�niaj�ca si� spo�r�d typowych jego przedstawicieli do�� du�ymi �uskami, ma�ym
otworem g�bowym, nie wysuni�t�
ku przodowi szcz�k� g�rn�, a przede wszystkim niezwyk�ym rozwojem p�etw; p. maj�
silnie rozwini�te, d�ugie i dobrze umi�nione p�etwy piersiowe, a u niekt�rych
gatunk�w r�wnie� brzuszne; dolny p�at p�etwy ogonowej jest znacznie d�u�szy od
g�rnego; s� to przystosowania do lotu �lizgowego nad powierzchni� wody (-^lokomocja
ryb). Lot taki trwa zwykle ok. 10 s, a d�ugo�� jego trasy wynosi mniej wi�cej 150
m. Przyczyn� wyskakiwania z wody jest przewa�nie ucieczka przed drapie�nikami, dla
kt�rych p., stosunkowo s�abo p�ywaj�ce, s� �atwe do osi�gni�cia w �rodowisku
wodnym. P. osi�gaj� przeci�tnie ok. 20 cm, a niekt�re gatunki pacyficzne dochodz�
do 40 cm d�ugo�ci. �ywi� si� g��wnie skorupiakami planktonowymi. Maj� ikr�
pelagiczn�, opadaj�c� powoli w d� lub przyczepiaj�c� si� nitkowatymi wypustkami do
glon�w przybrze�nych, jak u skoklota (Cy-pselurus lineatus) z Atlantyku, albo do
gronorost�w Morza Sargassowego, jak u Cypselu-rus rondeleti i Exocoetus non-suehae.
Wyst�puj� w wodach gor�cych i ciep�ych wszechoceanu, pojawiaj�c si� czasem w
obszarach bardziej p�nocnych, np. przy wybrze�ach Wielkiej Brytanii i w Morzu
P�nocnym. Wi�kszo�� gatunk�w wyst�puje w obszarze pacyficznym, sk�d prawdopodobnie
przenikn�y do Atlantyku. W Atlantyku ograniczony izoterm� 23� pospolity jest
ptaszor (Exocoetus volitans}. Najpospolitszy z p. i dalej si�gaj�cy na p�noc jest
wylotek (Cypselurus heterurus), wyst�puj�cy w Morzu �r�dziemnym i we wschodnim oraz
zachodnim Atlantyku. [K.K.]
197
puzanki
ptaszorowce -^belonokszta�tne.
pteraspidy (Pterasp�des) - wymar�y szczep z podgromady ->ostrakoderm�w, �yj�cy pra
Pteraspis
wdopodobnie od dolnego or-dowiku do g�rnego dewonu. P. uwa�ane s� za przodk�w
wsp�cze�nie �yj�cych �luzie. Mia�y g�ow� i przedni� cz�� cia�a pokryt�
wielowarstwowym pancerzem kostnym, zbudowanym z substancji podobnej do dentyny;
reszta cia�a by�a pokryta �uskami; u zwierz�t tych istnia�a tylko jedna p�etwa,
ogonowa, typu hipocerkalnego (^p�etwy); wyst�powa� u nich parzysty otw�r nosowy,
znajduj�cy si� na przedzie g�owy. D�ugo�� cia�a p. dochodzi�a do 1,5 m. Od�ywia�y
si� prawdopodobnie drobnymi zwierz�tami dennymi i planktonem, a niekt�re z nich -
by� mo�e - napada�y r�wnie� na wi�ksze zwierz�ta. [J.M.R.]
pterofryna
ka.
^sargassowa ryb-
pterygopodium -^gonopodium.
putasu, b��kitek (Micromesis-tius poutassou) - gatunek z rodziny -^dorszowatych,
z kszta�tu i barwy cia�a przypominaj�cy �ledzia, z typowym jednak dla dorszy
uk�adem p�etw. P. jest pelagicz-ny oraz bardziej ciep�olubny ni� inne dorszowate.
Wyst�puje w wodach atlantyckich Europy, od Norwegii do Morza �r�dziemnego w��cznie.
Ma mi�so nisko cenione. Bywa
od�awiany w du�ych ilo�ciach w Morzu �r�dziemnym i w Zatoce Biskajskiej, w
mniejszych - w Morzu P�nocnym i w p�nocnej cz�ci Atlantyku. [K.K.]
puzanki (Alosa) - rodzaj z rodziny --�ledziowatych. Obejmuje ok. 10 gatunk�w i
wiele podgatunk�w morskich, w�drownych b�d� te� stale przebywaj�cych w �rodowisku
s�onawym. R�ni� si� one mi�dzy sob� uz�bieniem jamy g�bowej i liczb� wyrostk�w
filtracyjnych, wahaj�c� si� u poszczeg�lnych gatunk�w od 18 do 180. W zale�no�ci od
gatunku osi�gaj� d�ugo�� 16 do 80 cm i ci�ar do 4 kg. P. s� do�� r�norodne pod
wzgl�dem biologicznym. Niekt�re gatunki podejmuj� dalekie w�dr�wki rozrodcze w
g�r� rzek. Do nich nale�y m.in. p. wo��a�ski, zwany te� �ledziem wo��a�-skim (Alosa
volgensis), osi�gaj�cy 40 cm d�ugo�ci i ci�ar 30 dkg. Trze si� g��wnie w Wo�dze
poni�ej Wo�gogradu w maju i czerwcu przy temperaturze 19 do 22�C. Cz�� osobnik�w p.
wo��a�skiego ginie po tarle, pozosta�e za� wracaj� do morza i powtarzaj� tar�o w
roku nast�pnym. P. dunajski (Alosa caspia nordmanni) wchodzi na tar�o z Morza
Czarnego do Dunaju, dochodz�c do Budapesztu. P. azowski (Alosa caspia tanaica) trze
si� w dolnym biegu Donu w wodzie lekko s�onawej. Inne gatunki, jak np. p. wielkooki
(Alosa saposhnikovi} i �led� do�gi�ski (Alosa brashni-kovi), odbywaj� olbrzymie
nieraz w�dr�wki w morzu, najcz�ciej z po�udnia na p�noc. W�dr�wki podejmowane s�
b�d� to w celu rozrodu,
pyszczakowce
198
199
rekinek psi
b�d� te� dla zdobycia pokarmu. P. uzyskuj� dojrza�o�� p�ciow� w wieku od 2 do 5
lat. Tr� si� 2 do 3 razy w ci�gu �ycia przy temperaturze 12 do 25�C. Sk�adaj� od 20
ty�. do 300 ty�. jaj rocznie. Ikra w wodach bie��cych unoszona jest z pr�dem, w
wodzie stoj�cej le�y na dnie. P. �yj� ok. 8 lat. Rozprzestrzenione s� w Morzu
Kaspijskim, Czarnym, Azow-skim oraz w ich zlewiskach, wzd�u� europejskich i amery-
ramienioptetwe (Brachioptery-gii) - podgromada z gromady ryb -^kostnych, obejmuj�ca
jeden rz�d - wielop�etw-cokszta�tnych (Polypterifor-mes), z rodzin�
wielop�etwcowatych (Polypteridae). Wsp�cze�nie �yje ok. 10 gatunk�w r. zgrupowanych
w dw�ch rodzajach: wielop�etwc�w i trzcinnik�w. Szkielet r. jest w znacznym
stopniu kostny;
struna grzbietowa zredukowana; wyd�u�one cia�o pokrywa �uska ganoidalna rombowego
kszta�tu, a g�ow� - cz�ciowo p�ytki kostne; bardzo d�uga p�etwa grzbietowa sk�ada
si� z pewnej liczby samodzielnych odcink�w, z kt�rych ka�dy podtrzymywany jest
przez jeden promie�; p�etwy piersiowe s� zewn�trznie podobne do p�etw
trzonop�etwych, a ich szkielet wewn�trzny do szkieletu p�etw promieniop�etwych;
r. maj� swoiste p�uco, powsta�e z p�cherza p�awnego;
��czy si� ono z prze�ykiem i s�u�y do oddychania powietrzem atmosferycznym; w sercu
istnieje sto�ek t�tniczy, w jelicie zastawka spiralna; wyst�puje te� -*tryskawka.
Naj-
ka�skich wybrze�y Oceanu Atlantyckiego oraz w Morzu �r�dziemnym i w Ba�tyku. P.
maj� wielkie znaczenie gospodarcze. �owi si� je g��wnie w okresie �erowania z dala
od brzeg�w lub w czasie w�dr�wek na tar�o. Stanowi� cenny produkt spo�ycia,
zw�aszcza gatunki w�drowne. Spo�ywane s� g��wnie w stanie solonym. Zob. te�: alosa,
par-posz, szed. [J.M.R.]
pyszczakowce ->matronicowce.
starsze szcz�tki kopalne r. znane s� z wczesnego okresu ery kenozoicznej; formy
wsp�czesne wyst�puj� wy��cznie w s�odkich wodach tropikalnej Afryki; kontynent ten
by� miejscem powstania i ewolucji r. [J.M.R.]
rap ->-bole�.
raszpla, anio� morski (Squati-na s�uatina) - gatunek z rodziny raszplowatych
(S�uati-�nidae), z rz�du -..rekinokszta�t-nych. Kszta�t cia�a r., zupe�nie odmienny
od kszta�tu cia�a wi�kszo�ci przedstawicieli rekinokszta�tnych, sp�aszczony
grzbietowobrzusznie, przypomina p�aszczkokszta�tne; r. ma pysk bardzo szeroki i
kr�tki, a g�ow� zaokr�glon� ze skrzy-d�owatymi bocznymi wyrostkami; p�etwy
odbytowej brak, istniej� natomiast 2 niewielkie p�etwy grzbietowe bez kolc�w.
Ubarwienie grzbietu bywa zwykle szarawe lub piaskowobr�zowe, cz�sto z
ciemniejszymi plamami, brzuch bia�y. Najwi�kszy z�owiony okaz r. mia� d�ugo�� 183
cm i ci�ar 326 kg. R. prowadzi raczej
przydenny tryb �ycia i ma ograniczony zasi�g przemieszczania si�. �ywi si�
bezkr�gowcami i rybami, g��wnie p�astugami. Jest jajo�yworodna. Samica wydaje na
�wiat od 9 do 20 m�odych o d�ugo�ci ok. 30 cm. R. wyst�puje we wschodniej cz�ci
p�nocnego Atlantyku i w Morzu �r�dziemnym. [J.M.R.]
razbory (Rasbora) - rodzaj z rodziny -^-karpiowatych. 0-bejmuje wiele gatunk�w
r�ni�cych si� znacznie rozmiarami i wygl�dem. Wi�kszo�� ma kszta�t cia�a wyd�u�ony,
niski, niekt�re gatunki s� kr�tkie a wysokie i bocznie sp�aszczone. Mniejsze,
pi�knie u-barwione gatunki ch�tnie hoduje si� w akwariach. R. lubi� wod� lekko
kwa�n� (pH 6,6) o temperaturze 22� do 26�C. S� jajorodne. W Polsce hodowana jest r.
klinowa (.Rasbora heteromorpha), wyst�puj�ca w warunkach naturalnych we wschodniej
Sumatrze, w Syjamie i na Ma'ajach i osi�gaj�ca 5 cm d�ugo�ci, oraz r. kar�owata
(Rasbora mactilata) - forma autochtoniczna Malaj�w osi�gaj�ca zaledwie 2,5 cm
d�ugo�ci. [J.M.R.J
rdzawiec (Pollachius pollachius) - gatasrek z rodziny ->dorszowa�vch.
Charakteryzuje go niarmurkowy wz�r barwy rdzawej wzd�u� bok�w cia�a, podbr�dek bez
w�sa oraz ciemna linia boczna, wygi�ta iiad p�etw� piersiow�. R. osi�ga maksymalnie
1 m d�ugo�ci. przewa�nie jednak od�awia si� osobniki o d�ugo�ci w granicach od 30
do 50 cm. Jest drapie�ny. �ywi si� g��wnie rybami �awicowymi. Wyst�puje w
europejskich wodach p�nocnego Atlantyku od
Finnmarku do zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego. Do Ba�tyku dociera rzadko. Bywa
czasem �owiony w rejonie ko�obrzeskodar�owskim. Ma mi�so smaczniejsze ni� czar-
niak. Przetwarza go si� podobnie jak wszystkie dorszowate. [K.K.]
rekin miot --m�ot. rekin olbrzymi -^-d�ugoszpar.
rekin polarny (Somniosus mi-crocephalus) - gatunek z rodziny Dalatiidae, z rz�du
-i-rekinokszta�tnych. Odznacza si� bardzo ma�ymi p�etwami. Ma ciemne ubarwienie
grzbietu (kawowe, czarne lub szare w rozmaitych odcieniach), brzuch nieco
ja�niejszy; na grzbiecie i bokach cia�a wyst�puj� liczne ciemne pr�gi. R.p. jest
jednym z wi�kszych rekin�w w og�le, a najwi�kszym w wodach arktycznych;
osi�ga d�ugo�� 7,5 m. Jest prawdopodobnie jajorodny. Przebywa najcz�ciej na
znacznych g��boko�ciach - od 180 do 550 m; wyj�tkowo spotykany bywa tak�e na
g��boko�ci powy�ej 1000 m. Od�ywia si� zar�wno drobnymi, jak i wi�kszymi rybami.
Zamieszkuje wody arktyczne; na po�udnie dociera do wybrze�y p�noc-nozachodniej
Europy. W pobli�u Norwegii, Islandii i zachodniej Grenlandii po�awia si� go w
znacznych ilo�ciach, g��wnie dla oleju uzyskiwanego z w�troby. Mi�so r.p. suszy si�
na pokarm, przede wszystkim dla ps�w. �wie�e mi�so ma w�a�ciwo�ci toksyczne.
[J.M.R.]
rekinek psi (Scyliorhinus caniculus) - gatunek z rodziny rekinkowatych
(Scyliorhini-

rekin sloneczny
200
dae), z rz�du --rekinokszta�t-nych. Ma ubarwienie grzbietu i bok�w cia�a
piaskowobr�zowe z licznymi ciemnobr�zowymi plamami, a brzuch jasny, kremowy. R.p.
osi�ga maksymalnie d�ugo�� 76 cm i ci�ar 4,5 kg. Jest jajorodny. Samica sk�ada od 2
do 20 jaj w twardej, rogowej otoczce prostok�tnego kszta�tu, zaopatrzonych na 4
ko�cach w d�ugie nici, za pomoc� kt�rych przytwierdzane s� do pod�o�a. Rozw�j jaja
trwa 8 do 9 miesi�cy. R.p. �ywi si� przewa�nie bezkr�gowcami - dennymi
skorupiakami, mi�czakami, robakami, czasem tak�e ma�ymi rybami. Rozprzestrzeniony
jest w przybrze�nych wodach p�nocnozachodniej Europy oraz w Morzu �r�dziemnym. Ma
niewielkie znaczenie gospodarcze. Niekt�re pokrewne gatunki z rodzaju Scyliorhi-
nus, licznie wyst�puj�ce w wodach strefy tropikalnej, po�awiane s� i spo�ywane
przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
rekin s�oneczny -^d�ugoszpar.
rekin szary (Hexanchus gri-seus) - gatunek z rodziny -^-rekin�w �yworodnych. Ma po
sze�� szczelin skrzelowych po obu bokach cia�a; z�by w szcz�ce g�rnej znacznie
r�ni� si� od z�b�w �uchwowych;
p�etwy nieparzyste s� ma�e, a p�etwa grzbietowa jest bardzo przesuni�ta ku ty�owi.
Grzbiet i boki maj� kolor kawowy z ciemniejsz� smug� na grzbiecie; brzuch bywa
ja�niejszy, w tym samym odcieniu lub bia�awy. R.sz. osi�ga zwykle d�ugo�� nie
wi�ksz� ni� 5 m i ci�ar 700 kg; wyj�tkowo zdarzaj� si� okazy 8-metrowe. Jest
jajo�yworodny. Samica wydaje na �wiat kilkadziesi�t m�odych o d�ugo�ci 40 do
65 cm. Najwi�ksza liczba zarodk�w naliczona kiedykolwiek u samicy wynios�a 108. R.
sz. prowadzi spokojny, ma�o ruchliwy tryb �ycia. �yje na og� w do�� g��bokich
wodach;
�owiony by� nawet na g��boko�ci 2 ty�. m. Od�ywia si� g��wnie rybami i
skorupiakami. Uzyskuje si� z niego mi�so do konsumpcji oraz tran. R. sz.
zamieszkuje przybrze�ne wody Atlantyku (r�wnie� Morze �r�dziemne); w Pacyfiku
spotyka go si� wzd�u� wybrze�y Ameryki P�nocnej, Chile, Japonii i Australii;
wyst�puje te� w po�udniowej cz�ci Oceanu Indyjskiego i wok� po�udniowej Afryki. Ze
wzgl�du na nieliczne wyst�powanie nie ma du�ego znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
rekin tygrysi -^�ar�acz tygrysi.
rekin wieloryb! (Rhincodon typus) - gatunek z rodziny Rhincodontidae, z rz�du -
^re-kinokszta�tnych. Ma g�ow� z przodu mocno sp�aszczon�, oczy bardzo ma�e oraz
szeroki otw�r g�bowy, bardziej ko�cowy ni� dolny - jak u typowych rekin�w;
wzd�u� grzbietu i bok�w biegn� trzy wystaj�ce listwy, zwane ki�ami. Ubarwienie
grzbietu jest ciemnoszare, czerwonawe lub zielonkawobr�zowe, z bia�ymi,
Rekin wieloryb!
��tymi i zielonymi c�tkami, brzuch bia�y lub zielonkawy. R.w. osi�ga d�ugo�� 16 m i
ci�ar 11 ty�. kg. Jest prawdopodobnie jajo�yworodny lub
201
rekinoksztattne
jajorodny. Liczba jaj dochodzi do 16. R.w. �ywi si� plan-ktonem (doros�y okaz
odcedza przez wyrostki filtracyjne ok. 1,5 min litr�w wody na godzin�). Zazwyczaj
porusza si� wolno, lecz mo�e rozwija� pr�dko�� do 25 km/godz. Jest tak �agodny, �e
p�etwonurkowie mog� wspina� si� na jego grzbiet, u�ywaj�c kil�w jako uchwyt�w dla
r�k. Niebezpieczny dla ludzi, a nawet �odzi mo�e by� tylko wtedy, kiedy jest
podra�niony. R.w. p�dzi pelagiczny tryb �ycia. Zamieszkuje tropikalne wody ocean�w
Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Ma mi�so jadalne. W wi�kszych ilo�ciach
po�awia si� go tylko wzd�u� p�nocnozachodniego wybrze�a Indii. [J.M.R.]
rekinoksztattne (Soual�.formes) - rz�d z podgromady ->-spodoustych.
Bezpo�rednimi przodkami r. by�y prawdopodobnie wymar�e w g�rnym karbonie
pra�ar�acze. Gatunki �yj�ce wsp�cze�nie zgrupowane s� w kilku podrz�dach. Tworz� 14
rodzin, ok. 80 rodzaj�w i 240 gatunk�w. R. odznaczaj� si� wrzecionowatym cia�em i
szczelinami skrzelowymi umieszczonymi na bokach cia�a bezpo�rednio przed p�etwami
piersiowymi;
posiadaj� ostre, spiczaste z�by, u�o�one w regularnych szeregach; z�by stopniowo
zostaj� zu�ywane i zast�powane nowymi (np. �ar�acz tygrysi w ci�gu 10 lat
zu�ytkowuje i zrzuca ok. 24 ty�. z�b�w);
p�etwa ogonowa rekin�w jest typu heterocerkalnego lub asymetryczna; cz�� g�rna
bywa zawsze wi�ksza od dolnej. Rozmiary rekin�w mieszcz� si� w bardzo szerokich
granicach. Pewne gatunki osi�gaj� maksymalnie 40 cm d�ugo�ci,
inne, np. rekin wieloryb!, osi�gaj� d�ugo�� 16 m i ci�ar 11 ty�., a by� mo�e i
wi�cej kilogram�w. Wi�kszo�� gatunk�w r. jest jajo�yworodna, niekt�re s� jajorodne
lub �yworodne (-^rozr�d ryb). Zap�odnienie wewn�trzne dokonywane jest u nich za
pomoc� narz�du kopulacyjnego - gonopodium. W zwi�zku z �yworodno�ci� rozwin��
si� u niekt�rych gatunk�w szereg przystosowa� zbli�onych do tych, jakie spotyka si�
u ssak�w. Jednym z nich jest wytwarzanie rodzaju �o�yska, dzi�ki kt�remu
rozwijaj�ce si� zarodki mog� od�ywia� si� kosztem organizmu matki. M�ode r.
natychmiast po urodzeniu s� ju� ca�kowicie ukszta�towane, bez p�cherzyka
��tkowego. Zwykle rodzi si� l do 8 m�odych. Niekt�re noworodki osi�gaj� ci�ar
50 kg. Rekiny jajorodne wytwarzaj� jaja du�ych stosunkowo rozmiar�w; s� one
otoczone tward�, rogow� otoczk�. M�ode wyl�gaj� si� z jaj po do�� d�ugim
okresie (np. rekinek psi po 8-9 miesi�cach). Wbrew powszechnej opinii nieliczne
stosunkowo gatunki s� niebezpieczne dla cz�owieka. Aby mu zagra�a�, wi�kszo�� z
nich jest za ma�a, zbyt oci�a�a, za s�abo uzbrojona i �yje w zbyt g��bokich wodach.
Dla cz�owieka najniebezpieczniejsze s� rekiny z grupy �ar�aczy (�ar�acz ludojad,
ostronosy, �ar�acz tygrysi, �ar�acz b��kitny, �ar�acz ��ty). Rany zadawane przez
rekiny s� wyj�tkowo niebezpieczne - g��bokie, o postrz�pionych brzegach, w
kszta�cie p�kolistym. Rekin, atakuj�c du�� ofiar�, wgryza si� w cia�o i ruchami
pyska (podobnie jak to czyni pies) wyszarpuje

rekiny �yworodne
202
mi�so. Najwi�ksze rekiny (d�ugoszpar i rekin wielory-bi) nie s� drapie�cami;
ich g��wne po�ywienie stanowi plankton. Rekiny zasiedlaj� wody m�rz tropikalnych i
subtropikalnych, a nieliczne gatunki, jak np. rekin polarny, tak�e wody arktyczne.
Typowym �rodowiskiem olbrzymiej wi�kszo�ci r. jest woda morska, lecz nieliczne
gatunki mog� wnika� do w�d s�onawych, a nawet s�odkich. Znaczenie gospodarcze
rekin�w jest do�� powa�ne: z ich w�troby wytapia si� spore ilo�ci tranu bogatego w
witaminy A i D; mi�so w�dzone i w konserwach jest na og� bardzo smaczne, a p�etwy
uwa�ane s� za przysmak;
sk�ra bywa u�ywana do wyrob�w galanteryjnych, m.in. wyrabia si� z niej specjalny
rodzaj sk�ry zwany s z ag r y n e m. [J.M.R.]
rekiny �yworodne (Hexanchi-dae) - rodzina z rz�du -�re-kinokszta�tnych. Nale��ce tu
gatunki s� wraz z p�aszczakiem najprymitywniejszymi wsp�cze�nie �yj�cymi
rekinami. Posiadaj� 6 lub 7 par szczelin skrzelowych; ich p�etwa ogonowa jest
znacznie wyd�u�ona. Dochodz� do d�ugo�ci 8 m; przeci�tnie uzyskuj� 4 do 5 m
d�ugo�ci i ci�ar 400 kg. Rodzina r.�. jest w istocie jajo�yworodna. Samice wydaj�
na �wiat do stukilkudziesi�ciu m�odych. R.�. s� drapie�ne. Pokarm ich sk�ada si�
g��wnie z ryb. Zwykle przebywaj� na znacznych g��boko�ciach. Zasiedlaj� tropikalne
i subtropikalne wody ocean�w Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego (wyst�puj� te�
w Morzu �r�dziemnym). Pojedyncze okazy zap�dzaj� si� daleko na
p�noc a� do Morza P�nocnego po wybrze�e NRF, gdzie po�awiane s� w znacznych
ilo�ciach, zw�aszcza w okresie jesiennym. Mi�so ich jest cenione ze wzgl�du na du��
warto�� od�ywcz�. [J.M.R.]
remory -.-podnawkokszta�tne.
ripus (Coregonus albula mor-pha vimba) - szybko rosn�ca odmiana -^-sielawy,
zasiedlaj�ca jeziora Szwecji, Finlandii i jezioro �adoga. Osi�ga d�ugo�� 46 cm i
ci�ar ponad l kg. W 1956 r. zosta� zaaklimatyzowany w kilku jeziorach Polski.
[J.M.R.]
robaczyca ->�lepica.
rocco - nazwa konserwy przyrz�dzanej z makreli w sosie pomidorowym. [J.M.R.]
rogatka (Balistes vetula) - gatunek z rodziny -^rogatni-cowatych. Ma cia�o wysokie,
bocznie sp�aszczone, elipsoidalne, ma�y otw�r g�bowy i mi�siste wargi. Ubarwienie
grzbietu i bok�w jest oliwkowe z czerwonym odcieniem, d� cia�a ��tawy, wargi
zielone z b��kitnym obrze�eniem; wyst�puj� te� liczne czarne, zielono obrze�one
linie, kt�re rozmieszczone s� na pysku i na trzonie ogonowym. R. mo�e osi�ga�
d�ugo�� 60 cm. Wyst�puje w tropikalnej strefie Atlantyku i Oceanu Indyjskiego.
[J.M.R.]
rogatnicowate, balistydy (BaUstidae) - rodzina z rz�du -^-okoniokszta�tnych. Cia�o
ich jest lekko owalne, nieco bocznie sp�aszczone, pokryte du��, tward� �usk�, pysk
ma�y, uzbrojony w mocne z�by; nale��ce tu gatunki charakteryzuje obecno�� dw�ch
p�etw grzbietowych, z kt�rych pier
203
rozpi�r
wsz� sk�ada si� z trzech grubych, ostrych, bardzo mocnych kolc�w, po��czonych
b�on�. Wi�kszo�� gatunk�w jest mi�so�erna, niekt�re od�ywiaj� si� pokarmem ro�lin-
Rogatnica Balistes capriscus
nym. R. s� do�� powolne, ma�o ruchliwe, nie podejmuj� wi�kszych w�dr�wek. Wyst�puj�
w strefie przybrze�nej prawie wszystkich gor�cych m�rz, najcz�ciej w�r�d raf
koralowych. Mi�so wi�kszo�ci r. jest jadalne i doskona�e w smaku, jednak niech�tnie
spo�ywane, poniewa� szereg gatunk�w ma opini� truj�cych. [J.M.R.]
rogoz�b, barramunda (Neoce-ratodus forsteri) - gatunek z rodziny Ceratodidae, z
rz�du Ceratodiformes, jeden z nielicznych �yj�cych dzi� przedstawicieli podgromady
->-dwu-dysznych. Ma cia�o pokryte du�ymi i cienkimi �uskami;
p�etwy piersiowe i brzuszne s� dobrze rozwini�te; istnieje
Rogoz�b
p�uco nieparzyste, powsta�e z p�cherza p�awnego. R. osi�ga 125 cm d�ugo�ci i ci�ar
10 kg. W okresach suszy (sierpie� i wrzesie�), gdy bywa odci�ty w �achach
rzecznych, gdzie
wskutek proces�w gnilnych zupe�nie nie ma tlenu, oddycha tylko powietrzem
atmosferycznym. Powietrze wci�ga przez nozdrza przy zamkni�tym pysku. W okresie
wysokich stan�w wody oddycha za pomoc� skrzeli, podp�ywaj�c niezmiernie rzadko ku
powierzchni dla zaczerpni�cia powietrza. Tar�o odbywa we wrze�niu i pa�dzierniku.
Jego ikra kleista, du�a, o 6,5 do 7 mm �rednicy, otoczona galaretowat� mas�,
przypomina skrzek p�az�w. Rozw�j jaj trwa 10 do 12 dni. Wyl�g�e larwy nie maj�
skrzeli zewn�trznych, jak prap�etwiec czy prap�aziec. Ko�czyny przednie (p�etwy
piersiowe) rozwijaj� si� po dw�ch, a tylne (p�etwy brzuszne) po 10 tygodniach.
Larwy s� pocz�tkowo ma�o ruchliwe, le�� na dnie i dopiero po wessaniu si�
p�cherzyka ��tkowego zaczynaj� intensywniej p�ywa�. Pocz�tkowo �ywi� si� glonami,
p�niej pokarm ich stanowi� rozmaite bezkr�gowce - mi�czaki, skorupiaki i larwy
owad�w. R. zamieszkuje dorzecza rzek Bar-nett i Mary w okr�gu Queens-land w
Australii. W niewielkich ilo�ciach �owiony jest na w�dk� i spo�ywany przez
miejscow� ludno��. [J.M.R.]
rozmieszczenie ryb -^geograficzne rozmieszczenie ryb.
rozpi�r, siniec (Abramis ballerus) - gatunek z rodziny -^karpiowatych, Wygl�dem
przypomina leszcza, od kt�rego r�ni si� bardziej wyd�u�onym cia�em i d�u�sz� p�etw�
odbytow�. Ma z�by gard�owe u�o�one w jednym szeregu. Nazw� "siniec" zawdzi�cza
granatowej z zielonym odblaskiem barwie

rozrodczy uk�ad
204
grzbietu; boki i brzuch s� srebrzystobia�e z ��tawym lub czerwonym odcieniem, a
p�etwy piersiowe i brzuszne ��tawe; wszystkie p�etwy maj� ciemne obrze�enie. R. do
Rozpi�r
chodzi do d�ugo�ci 30 cm, rzadko do 45 cm. Wyst�puje w �rodkowej i wschodniej
Europie. �yje w dolnym biegu rzek i w s�onawej wodzie zatok morskich. W Polsce jest
bardzo rzadki; ostatnio cz�ciej spotykany tylko w Zalewie Szczeci�skim. Nie ma
znaczenia gospodarczego. [H.R.]
rozrodczy uk�ad. W sk�ad jego wchodz� gruczo�y p�ciowe - j�dra lub jajniki -
produkuj�ce kom�rki rozrodcze, narz�dy wyprowadzaj�ce kom�rki rozrodcze -
nasieniowody lub jajowody - oraz w niekt�rych przypadkach narz�dy kopulacyjne.
Nasieniowody i jajowody ryb kostnych powstaj� niezale�nie od uk�adu moczowego,
r�ni�c si� tym od nasieniowod�w i jajowod�w pozosta�ych ryb i kr�gowc�w. Wygl�d
gruczo��w p�ciowych u ryb zmienia si� w ci�gu roku w zale�no�ci od stopnia rozwoju
kom�rek p�ciowych. U ryb powtarzaj�cych tar�o odr�ni� mo�na regularnie powtarzaj�ce
si� stadia rozwoju gonad. Dla ich odr�nienia stosuje si� szereg skal, z kt�rych
najpowszech-niej u�ywana jest skala Maie-ra. Wyr�nia si� wg niej: I- stadium
m�odociane, II - stadium spoczynkowe, III -stadium przygotowawcze, IV - stadium
t�enia, V - stadium wyd�u�ania si�, VI - stadium dojrza�o�ci, VII - stadium na wp�
wytarte, VIII - stadium wytarte. Stadium I wyst�puje tylko u form m�odocianych,
p�ciowo niedojrza�ych. Stadia II-VIII tworz� cykl zamkni�ty; stadium VIII
przechodzi bezpo�rednio w stadium II. [J.M.R.]
rozr�d, rozmna�anie - wytwarzanie nowych osobnik�w przez organizm rodzicielski,
zapewniaj�ce gatunkowi byt i stanowi�ce podstaw� zmienno�ci ewolucyjnej. W zasadzie
ryby s� rozdzielnop�ciowe, a wi�c poszczeg�lne osobniki danego gatunku maj� tylko
j�dra albo tylko jajniki, z nale��cymi do nich nasieniowodami lub jajowodami;
spotyka si� jednak tak�e gatunki hermafrodytyczne (obojnacze) i partenogenetyczne
(dzieworodne). Do sta�ych obojnak�w nale�� niekt�re gatunki strz�-pielowatych i
pra�mowatych. Czasami trafiaj� si� obojnaki w�r�d rozmaitych gatunk�w;
s� to w�wczas z regu�y osobniki bezp�odne. Gruczo�y p�ciowe ryby w m�odym wieku
przechodz� przez stadium in-terseksualne, z jednoczesn� obecno�ci� zar�wno
element�w m�skich, jak i �e�skich; dopiero w miar� dojrzewania danego osobnika
zaczynaj� w w ko�cu przewa�a� elementy jednej p�ci. Czasem dochodzi do samorzutnego
przej�cia jednej p�ci w drug� ju� u okaz�w doros�ych. Mo�na to zaobserwowa�
stosunkowo cz�sto w�r�d popularnie hodowanych w akwariach mieczyk�w, gupik�w czy
p�atk�w. Zjawisko dzieworodno�ci wyst�puje u bardzo nielicznych
205
r�anka
gatunk�w (u niekt�rych molinezji i u karasia srebrzystego). U ryb nosi ono miano
ginogenezy, polegaj�cej na tym, �e do zapocz�tkowania rozwoju jaj niezb�dny jest
wprawdzie udzia� samc�w (niekoniecznie tego samego gatunku), lecz sperma ich nie
zapiadnia jaja (tzn. nie nast�puje po��czenie j�dra jaja z j�drem plemnika), a
tylko pobudza je do rozwoju. Wyl�gaj�ce si� z takich jaj m�ode s� zawsze samicami.
W�r�d ryb wyr�nia si� gatunki jajorodne, jajo�yworodne i �yworodne. Wi�kszo��
nale�y do jajorodnych. Produkty p�ciowe s� u nich wydalane na zewn�trz, do wody,
gdzie nast�puje zap�odnienie, a w jego nast�pstwie rozw�j jaja. U gatunk�w
jajo�yworodnych dochodzi do zap�odnienia wewn�trznego (-^gonopodium), a rozw�j
jaj odbywa si� w organizmie matki. M�ode wyl�gaj� si� w momencie wydalania jaj
przez samic� (pi�kniczkowate, wiele gatunk�w rekin�w i p�aszczek). U gatunk�w
�yworodnych r�wnie� wyst�puje zap�odnienie wewn�trzne. Istnieje u nich ponadto
swoiste �o�ysko, zbli�one nieco sw� budow� do �o�yska ssak�w. Zjawisko �yworodno�ci
jest w�a�ciwe niekt�rym gatunkom rekin�w. R. u wszystkich prawie ryb jest mniej lub
bardziej regularnym procesem cyklicznym, powtarzanym w pewnych odst�pach czasu.
Nast�puje zazwyczaj po osi�gni�ciu dojrza�o�ci p�ciowej, niekiedy - w zale�no�ci od
gatunku i jego rozmieszczenia geograficznego - ju� po kilku miesi�cach od chwili
przyj�cia na �wiat (pi�kniczkowate, proporczykowce, �a�cowate), a czasem dopiero po
kilku, a nawet kilkunastu
latach (jesiotry, w�gorz europejski). Sam proces sk�adania jaj i ich zaplemnienia
nazywa si� -otar�em. R. jest �ci�le zwi�zany z -^p�odno�ci� ryb, a co za tym idzie
z ^opiek� nad potomstwem. Wi��� si� z nim takie poj�cia, jak ^dymorfizm p�ciowy,
rozw�j -^-embrionalny i -^larwa. [J.M.R.]
r�anka, siekierka (Rhodeus sericeus amarus) - podgatu-nek wschodnioazjatyckiej
r�anki pospolitej (Rhodeus se-riceus) z rodziny ->.karpiowatych. Ma cia�o wysokie i
lekko bocznie sp�aszczone; otw�r g�bowy jest ma�y, ko�cowy, a z�by gard�owe
ustawione w jednym szeregu. R. posiada grzbiet ciemnoszary lub szarozielony, a na
srebrzystych bokach cia�a niebiesk� smug�. W okresie tar�a samce przybieraj�
jaskraw� szat� godow�:
cia�o ich mieni si� w�wczas barwami r�ow� i fioletow�, a p�etwy czerwieni�. R.
osi�ga d�ugo�� od 3 do 5 cm, rzadko ponad 5 do 7 cm. �ywi si� g��wnie planktonem
ro�linnym. Okres tar�a rozci�ga si� od kwietnia do lipca. Samica sk�ada w tym
czasie ikr� kil-
R�anka
kakrotnie, po kilka jaj za ka�dym razem, umieszczaj�c je w jamie skrzelowej ma��y
(sk�jki lub szcze�ui). Do tego celu s�u�y pok�ade�ko - rureczka, kt�ra wyrasta sa

r�anka ciernista
206
micy w okresie rozrodu z brodawki moczowop�ciowej. Jaja s� du�e, maj� do 2 mm
�rednicy. Larwa opuszcza muszl� maj�c 10 mm d�ugo�ci. R. wyst�puje w �rodkowej i
wschodniej Europie oraz w Azji Mniejszej. Zasiedla wody stoj�ce lub wolno p�yn�ce.
Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
r�anka ciernista (Acanthorhodeus asmussi) - gatunek z rodziny -rkarpiowatych. Ma
wysokie, bocznie sp�aszczone cia�o oraz ostatni twardy promie� p�etw grzbietowej i
odbytowej zamieniony w kolec;
z�by gard�owe u�o�one s� w jednym szeregu. R.c. osi�ga d�ugo�� 16 cm. �ywi si�
g��wnie glonami, w zwi�zku z czym posiada bardzo d�ugi przew�d pokarmowy. Jej
biologia rozrodu jest podobna do biologii rozrodu r�anki. Wyst�puje w dorzeczu
Amuru. Trzyma si� miejsc zaro�ni�tych i zamulonych, o s�abym pr�dzie. Oko�o 10
pokrewnych gatunk�w �yje w wodach Chin, Korei i Japonii. [H.R.]
ruch ryb -^-lokomocja.
rurecznice, flety (Aulostomus) - rodzaj obejmuj�cy kilka gatunk�w z rodziny
rureczni-cowatych (Aulostomidae), nale��cy wraz z fistu�kami i beka�nikami do
podrz�du Au-lostomoidei w rz�dzie --iglicz-niokszta�tnych. Niekt�rzy jednak autorzy
wyodr�bniaj� ten podrz�d w samodzielny rz�d rurecznicokszta�tnych
(.Aulostomiformes). Cia�o r. jest wyd�u�one, pokryte ktenoidalny-mi �uskami, pysk
wyci�gni�ty w rurk�, z�by s�abe, cienkie;
przed po�o�on� w cz�ci ogonowej, kr�tk� p�etw� grzbietow� wyst�puje szereg nie
po��czonych b�on� kolc�w;
skrzela s� p�dzlowate, a pierwsze 4 do 6 kr�g�w z��czone nieruchomo. R. osi�gaj�
d�ugo�� 60 cm. �yj� w litoralu lub po�r�d raf koralowych na obszarze tropikalnym
wszechoceanu, przewa�nie w tych samych zasi�gach co fis-tu�ki, s� jednak znacznie
od nich rzadsze. W ubarwieniu wykazuj� znaczny stopie� mi-metyzmu. [K.K.]
ryba chirurg -^cyrulik.
ryba miot ->m�ot.
ryba motyl -�motylo\viec.
ryba pita -^pi�y.
ryba ukwialowa -^amfiprion.
rybactwo �r�dl�dowe - ga��� gospodarki obejmuj�ca hodowl�, ch�w i pozyskiwanie ryb
ze zbiornik�w sztucznych oraz zagospodarowywanie i eksploatacj� ryback� rzek i
jezior. R.�. ma w Polsce do swej dyspozycji ok. 500 ty�. ha w�d, z czego na rzeki
przypada ok. 90 ty�. ha, a na jeziora 325 ty�. ha. Po�owy w rzekach - g��wnie
�ososia, troci, w�gorza, certy, szczupaka i leszcza - wynios�y w 1969 r. 900 t, a
po�owy w jeziorach 7,4 ty�. t i w zasadzie od lat utrzymuj� si� na tym samym
poziomie. Najwi�cej po�awia si� w jeziorach w�gorzy, szczupak�w, sielaw, sandaczy,
leszczy i p�oci. Produkcja ryb w gospodarstwach stawowych osi�gn�a w 1969 r. 16,3
ty�. t. W hodowli stawowej dominuj� karpie i pstr�gi, przeznaczone do
bezpo�redniego spo�ycia. Razem po�owy z w�d �r�dl�dowych �wynios�y u nas w 1969 r.
24,6 ty�. t,
20.7
rybo��wstwo morskie
nie licz�c ok. 1000 t ryb po�awianych ka�dego roku przez w�dkarzy zrzeszonych w
Polskim Zwi�zku W�dkarskim. Ilo�� po�awianych przez w�dkarzy ryb ma, niestety,
sta�e tendencje spadkowe, co jest spowodowane g��wnie zatruciami w�d przez
�cieki przemys�owe. R.�. czyni wiele wysi�k�w w celu zwi�kszenia pog�owia
warto�ciowych gatunk�w. Wysi�ki te polegaj� na sta�ym poprawianiu warunk�w �ycia
ryb, regulacji liczebno�ci, sk�adu gatunkowego, odchwaszczaniu z gatunk�w
niepo��danych, aklimatyzacji gatunk�w obcych (np. to�pygi, amura), zarybianiu (w
1969 r. zarybienie wynios�o 592,4 t narybku), przestrzeganiu ochrony ca�kowitej
(jesiotr) oraz ochrony niekt�rych gatunk�w ryb w okresie tar�a i ochrony miejsc
tarliskowych. Podstawy prawne r.�. reguluje ustawa o rybo��wstwie z 1932 r. Og�lny
nadz�r i administracja nale�� do resortu rolnictwa. O�rodkami naukowobadawczymi
zajmuj�cymi si� r.�. s� Zak�ad Biologii W�d PAN w Krakowie oraz Instytut Rybactwa
�r�dl�dowego w Olsztynie z szeregiem do�wiadczalnych gospodarstw i zak�ad�w
specjalistycznych rozsianych po ca�ym kraju. [J.M.R.]
rybi szczebel rozwoju kr�gowc�w - etap, na kt�rym znalaz�y si� pierwotne strunowce
po wielu zasadniczych przeobra�eniach - a r o m o r-f o z a c h, z kt�rych
najistotniejszym by�o wyodr�bnienie si� g�owy jako osobnej okolicy cia�a, a u
pewnych form tak�e szcz�k i p�etw parzystych. U znajduj�cych si� na tym etapie
zwierz�t p�etwy nie ulegaj� przekszta�ceniu w
ko�czyn� pi�ciopalczast�, nie wytwarzaj� si� p�uca s�u��ce do oddychania tlenem
atmosferycznym oraz brak jest zwi�zanej z tym przebudowy narz�d�w kr��enia.
R.sz.r.k. obejmuje zesp� grup zwierz�t wodnych, do kt�rych zaliczane s�
bezszcz�kowe ostrakodermy i kr�g�ouste oraz ryby w�a�ciwe. [J.M.R.]
rybiec (Vimba minba carinata) - podgatunek ->certy, r�ni�cy si� od niej
morfologicznie tylko wi�kszymi �uskami. Ma podobny do niej tryb �ycia i biologi�.
Wyst�puje w zlewisku Morza Czarnego, Azowskiego oraz w przybrze�nych rejonach tych
m�rz. Posiada du�e znaczenie gospodarcze. [H.R.]
rybki wielorybie
kowate.
rybol�wstwo morskie - ga��� gospodarki obejmuj�ca po��w ryb, skorupiak�w (krewetki,
homary, langusty), mi�czak�w (ostrygi), g�owonog�w (m�twy, o�miornice) oraz
wydobywanie niekt�rych ro�lin wodnych. R.m. to obecnie jedna z intensywniej
rozwijanych ga��zi gospodarki cz�owieka. Rozw�j ten spowodowany jest stale
wzrastaj�cym zapotrzebowaniem na bia�ko zwierz�ce. Aby unikn�� wyniszczenia pewnych
cennych gatunk�w, coraz wi�cej uwagi po�wi�ca si� planowym od�owom, chowowi
morskich stad ryb na podwodnych ��kach, udoskonalaniu i racjonalizowaniu metod
po�ow�w. Nad zabezpieczeniem w�a�ciwej gospodarki rybnej czuwaj� organizacje o
zasi�gu mi�dzynarodowym. Polska jest cz�onkiem Mi�dzynarodowej Konwencji
P�nocnoWschod

ryby lataj�ce
208
niego i P�nocnoZachodniego Atlantyku. Nad rozwojem rybo��wstwa w Polsce pracuj�
o�rodki naukowe: Instytut Morski i Centralne Laboratorium Przemys�u Rybnego w Gdyni
oraz szereg innych plac�wek naukowobadawczych rozmieszczonych w r�nych
miejscowo�ciach Polski. Polskie r.m. dysponuje obecnie 13 portami. Posiada liczn� i
nowoczesn� flot� ryback�. �owiska znajduj� si� na Morzu Ba�tyckim, Morzu P�nocnym,
w okolicach Nowej Fundlan-dii i Labradoru oraz na Atlantyku u wybrze�y Afryki, przy
czym coraz wi�ksz� uwag� zwraca si� na rozw�j rybo��wstwa dalekomorskiego, a
zw�aszcza atlantyckiego, przynosz�cego ju� dzi� ponad dwie trzecie og�lnych
po�ow�w. U-dzia� Polski w od�owach �wiatowych jest jednak dot�d bardzo skromny. W
1967 r. wyni�s� 0,6"/o. W roku tym z�owiono na �wiecie og�em ryb morskich i
s�odkowodnych 60 500 ty�. t, w czym udzia� Polski wyni�s� 344 ty�. t. Do czo�owych
kraj�w na �wiecie pod wzgl�dem po�ow�w nale�� Peru, Japonia, ZSRR, Norwegia i USA.
[J.M.R.]
ryby lataj�ce -�-ptaszorowate. ryby motyle ->szczecioz�by.
ryby w�a�ciwe (P�sces) - zdezaktualizowana nazwa gromady zmiennocieplnych zwierz�t
wodnych, posiadaj�cych szcz�ki, ko�czyny w postaci p�etw parzystych i oddychaj�cych
skrzelami. Do niedawna ryby wchodzi�y w sk�ad nadgromady szcz�kowc�w
(Gnathostomata) jako jedna z pi�ciu gromad - ryb, p�az�w, gad�w, ptak�w i ssak�w.
Wsp�czesna systematyka dzieli ryby na cztery gromady r�ni�ce si� mi�dzy sob� budow�
bardziej ni� pozosta�e gromady szcz�kowc�w. S� to wymar�e fa�dop�etwe i tarczowce
oraz wsp�cze�nie �yj�ce ryby chrzestne i kostne. Potocznie do grupy ryb zalicza si�
tak�e kr�g�ouste, kt�re wraz z wymar�ymi ostrakodermami tworz� nadgromad�
bezszcz�kowc�w. Zob. te�: -^rybi szczebel rozwoju kr�gowc�w. [J.M.R.]
ry��wka (Oryzias latipes) - gatunek z rodziny -^karpie�-cowatych. Dorasta do 5 cm
d�ugo�ci. Jest wszystko�erna i jajorodna. Samiec ma nieco d�u�sz� p�etw� grzbietow�
ni� samica. Naturalne rozmieszczenie r. obejmuje wody Korei, Japonii i po�udniowo-
wschodnich Chin. Ze wzgl�du na �atwo�� hodowli i szybko�� rozmna�ania si� u�ywana
jest w badaniach laboratoryjnych nad dziedziczno�ci�, behawioryzmem itd.;
bywa cz�sto wpuszczana na pola ry�owe jako zjadacz larw moskit�w. [J.M.R.]
S
sajka ->dorszyk polarny.
sajra (CoZotob�s sajra) - gatunek z rodziny -^makreloszowatych. Osi�ga 40 cm
d�ugo�ci. �ywi si� planktonem.
Wyst�puje w subtropikalnych i tropikalnych otwartych wodach Pacyfiku po stronie
azjatyckiej i ameryka�skiej, szczeg�lnie obficie w Morzu Japo�skim. Ze wzgl�du na
wy-
209
sandacz
sokie walory smakowe jest przedmiotem intensywnych od�ow�w, dokonywanych
zw�aszcza przez ZSRR i Japoni�. Przetwarza si� j� g��wnie na konserwy. [K.K.]
salaka ->-�led� oceaniczny.
samogt�w (Mola mola) - gatunek z rodziny samog�owowatych (Molidae), z rz�du -
>naje�kokszta�tnych. Ma cia�o wysokie, silnie bocznie sp�aszczone, o zarysie niemal
kolistym w wyniku ca�kowitej redukcji trzona ogonowego; p�etwy grzbietowa i ogonowa
s� wysokie, podparte p�ytkami chrzestnymi; otw�r g�bowy jest ma�y, brak p�cherza
p�awnego, a w szkielecie wyst�puje du�o element�w chrzestnych. S. dochodzi do 4 m
d�ugo�ci i do 2 t ci�aru. P�ywa s�abo, cz�sto trzyma si� tu� przy powierzchni
morza, wystawiaj�c nad wod� p�etw� grzbietow�, i daje si� unosi� pr�dom. Mimo
olbrzymich rozmiar�w �ywi si� zooplankto
Samog��w
nem, niewielkimi skorupiakami, g�owonogami i larwami ryb. Masowo po�era leptoce-
fale w�gorzy na trasach ich w�dr�wek ku wybrze�om. Jest
najbardziej p�odny spo�r�d ryb - sk�ada jednorazowo do 300 min ziarn ikry. Ikr� t�
i larwy po�eraj� inne ryby w tak wielkich ilo�ciach, �e s. nie jest licznie
reprezentowany we wszechoceanie. Jego larwy s� batypelagiczne, opatrzone d�ugimi
kolcami i przechodz� rozw�j z przeobra�eniem. S. wydaje g�os przez pocieranie
dolnych z�b�w gard�owych o g�rne. Wyst�puje w wodach tropikalnych, ciep�ych i w
niekt�rych rejonach w�d klimatu umiarkowanego wszechoceanu. Czasem podp�ywa z
pr�dami ku wybrze�om zachodniej Europy. Ma mi�so niesmaczne o konsystencji
galaretowatej. [K.K.]
sandacz (Stizostedion lucioperca) - gatunek z rodziny -^okoniowatych. Ma dwie
po�o�one blisko siebie, czasem nawet stykaj�ce si� p�etwy grzbietowe. Grzbiet jest
zie-lonoszary, boki bladoszare z 8 do 12 ciemnymi, poprzecznymi smugami; ciemne,
regularnie rozmieszczone plamy wyst�puj� na p�etwach grzbietowych i na ogonowej;
pozosta�e p�etwy s� blado��te. S. osi�ga maksymalnie 130 cm d�ugo�ci i ci�ar 15 kg.
Naturalnym jego siedliskiem s� dolne biegi rzek i s�onawe zatoki morskie oraz
niezbyt g��bokie, nizinne jeziora. S. wymaga znacznej zawarto�ci tlenu w wodzie;
nie lubi w�d zamulonych, jest wra�liwy na zanieczyszczenia. Dojrza�o�� p�ciow�
osi�ga w 3 lub 4 roku �ycia. Tar�o odbywa w kwietniu, maju lub czerwcu przy
temperaturze wody 19 do 20�C, na dnie �wirowatym lub kamienistym. P�odno�� jego
waha si� w granicach 200 ty�. do l min ziarn ikry. Ikra jest lepka, barwy ��tawej,
sk�a

sandacz morski
210
dana do gniazd wykopanych w pod�o�u. Po sko�czonym tarle, kt�re odbywa si�
wy��cznie parami, samiec opiekuje si� jajami, chroni�c je
Sandacz
przed zamuleniem i z pasj� atakuj�c wszelkie zbli�aj�ce si� zwierz�ta. Po trzech,
czterech dniach, t j. z chwil� wyl�gu, opieka praktycznie ustaje. M�ode s. przez
pierwszy miesi�c od�ywiaj� si� zooplanktonem, p�niej faun� denn�. Pod koniec
pierwszego roku s. prowadzi ju� drapie�ny tryb �ycia, poluj�c na stynki, drobne
p�ocie, okonie i jazgarze; ma sk�onno�� do kanibalizmu; niekiedy zjada tak�e
skorupiaki, larwy owad�w i mi�czaki. Rozprzestrzenienie s. obejmuje Morze Azowskie.
Czarne, Ba�tyckie, Kaspijskie, Aralskie, ich zlewiska oraz rzek� Maric�; zachodni�
granic� wyst�powania tworzy �aba. W Polsce s. wyst�puje w dorzeczu Wis�y i Odry,
g��wnie w uj�ciowych zalewach tych rzek. Od wielu lat obserwuje si� u nas stopniowe
zanikanie tego gatunku i przesuwanie si� granicy jego zasi�gu ku wschodowi.
Przeciwdzia�a si� temu licznym zarybianiem s. polskich rzek i jezior. Znaczenie s.
jest du�e i do�� wszechstronne: ma on mi�so bia�e, j�drne, delikatne i bardzo
smaczne; jest cenny w gospodarce rybnej, gdy� zamieszkuje ma�o zasiedlon� stref�
pelagiczn�; �ywi si� drobnymi (ze wzgl�du na w�ski prze�yk), ma�o cennymi rybami;
szybko ro�nie; jest
atrakcyjn� ryb� sportow�. Hoduje si� go w wielu gospodarstwach rybackich jako
materia� zarybieniowy. [J.M.R.]
sandacz morski (Stizostedion marinus) - gatunek z rodziny -^okoniowatych, blisko
spokrewniony z sandaczem, od kt�rego r�ni si� mniejszymi rozmiarami (osi�ga 60 cm
d�ugo�ci), mniejsz� liczb� promieni mi�kkich w p�etwie grzbietowej i wcze�niejszym
dojrzewaniem p�ciowym (dojrzewa w wieku 2 lat). S.m. jest jedynym gatunkiem z
rodziny okoniowatych sp�dzaj�cym ca�e �ycie w morzu. �yje w p�nocnozachodniej cz�ci
Morza Czarnego i po�udniowej cz�ci Morza Kaspijskiego; w Morzu Kaspijskim tworzy
kilka lokalnych stad. Ma spore znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
sapa, klepiec (Abramis sapa) - gatunek z rodziny ^kar-piowatych, pokrewny
leszczowi. Wyst�puje w zlewisku Morza Czarnego, Kaspijskiego i Aralskiego. Przebywa
w rzekach i s�onawych limanach. Bywa po�awiany wraz z leszczem. [H.R.]
sardela europejska, chamsa (Engraulis encrasicholus) - gatunek z rodziny -
>sardelowatych. Posiada grzbiet o czystym, zielonym odcieniu, w wyj�tkowych
przypadkach zielonkawoniebieski, ostro odcinaj�cy si� od jasnosre-brzystych bok�w
i brzucha. S.e. mo�e osi�ga� d�ugo�� 15, wyj�tkowo 20 cm. Prowadzi pelagiczny tryb
�ycia. �yje w wodach s�onych i s�onawych, wyst�puje w �awicach, odbywaj�c w ci�gu
roku dalekie w�dr�wki. Od�ywia si� skorupiakami i lar-
211
sardynki
wami ryb, sama stanowi�c pokarm dla wielu gatunk�w ryb drapie�nych-belon, makreli,
sandaczy i in. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje w drugim roku �ycia przy d�ugo�ci 12 do
13 cm. Tar�o jej trwa d�ugo, od czerwca do pa�dziernika; w ci�gu tego okresu ikra
sk�adana bywa kilkakrotnie (tar�o wielomiotowe) w ��cznej ilo�ci kilkunastu tysi�cy
ziarn. Ikra jest pelagiczn�, o wyd�u�onym kszta�cie, d�ugo�ci 1,1 do 1,3 mm. Wyl�g
nast�puje po 2-3 dniach. Larwy rosn� szybko i po roku osi�gaj� d�ugo�� ok. 10 cm.
S.e. �yje kr�tko - do 3 lat. Najliczniej wyst�puje w Morzu �r�dziemnym i Morzu
Czarnym; do�� licznie spotykana jest u wybrze�y Francji i Hiszpanii; bardzo rzadko
trafia si� w Zatoce Gda�skiej; na po�udniu jej zasi�g si�ga tropikalnych w�d
zachodniej Afryki. S.e. ma du�e znaczenie gospodarcze. Spo�ywana jest (w Polsce
bardzo rzadko) g��wnie w stanie solonym i w konserwach. Proces konserwowania trwa
kilka lat i dopiero po tym okresie mi�so jej uzyskuje wyborny smak. Du�e znaczenie
gospodarcze ma tak�e s. japo�ska (Engraulis japonicus) i s. australijska (Engraulis
au-stralis). [J.M.R.]
sardelka (Ciupeonella engrau-
liformis) - gatunek z rodziny ->�ledziowatych, blisko spokrewniony z kilk�. Cia�o
ma niskie, wa�kowate, o maksymalnej d�ugo�ci 16,5 cm i ci�arze 26 g. W po�owach
najcz�ciej spotykane s� okazy o ci�arze 10 do 18 g. S. wyst�puje w �rodkowej i
po�udniowej cz�ci Morza Kaspijskiego; do w�d s�odkich nie wchodzi. [J.M.R.]
sardelowate (Engraulidae) - rodzina z rz�du ->-�ledziokszta�tnych, blisko
spokrewniona ze �ledziowatymi, od kt�rych odr�nia si� du�ym, spiczastym pyskiem i
zaokr�glonym brzuchem. Znanych jest ok. 40 gatunk�w tej rodziny; poszczeg�lne z
nich dochodz� do d�ugo�ci 20 cm. S. s� rozprzestrzenione wzd�u� europejskich
wybrze�y p�nocnego Atlantyku, si�gaj�c do po�udniowej Norwegii, bardzo licznie
wyst�puj� w Morzu �r�dziemnym, a najliczniej - w Pacyfiku i Oceanie Indyjskim.
Wiele gatunk�w s. ma du�e znaczenie gospodarcze;
sporz�dza si� z nich przede wszystkim znakomite konserwy; najwi�ksze znaczenie ma
sardela japo�ska i sardela europejska. [J.M.R.]
sardynka norweska -^-szprot.
sardynki, pilchardy (Sardina, Sardinella, Sardinops) - nazwa zbiorcza kilku
rodzaj�w z rodziny -^�ledziowatych. S. obejmuj� ok. 20 gatunk�w. Odznaczaj� si�
brakiem z�b�w w szcz�kach lub, je�li z�by s� obecne, s�abym ich rozwojem;
p�etwa grzbietowa znajduje si� po�rodku cia�a; wyrostki filtracyjne s� g�ste,
d�ugie, w liczbie od 35 do 120. S. dorastaj� maksymalnie do 30 cm d�ugo�ci;
przeci�tna d�ugo�� po�awianych okaz�w wynosi 10 do 20 cm. �ywi� si� drobnymi
organizmami planktonowy-mi zwierz�cymi i ro�linnymi. Przebywaj� w wielkich stadach;
obserwowano nieraz gromady tych ryb zajmuj�ce powierzchni� wielu kilometr�w
kwadratowych. Okres tar�a s. jest r�ny u poszczeg�lnych gatunk�w; gatunki
najbardziej p�nocne odbywaj� tar�o wiosn� i latem. Jaja

sargassowa rybka
212
213
sieja
wszystkich gatunk�w pelagicz-ne, zawieszone pod powierzchni�, s� biernie unoszone z
pr�dem wody. Wyl�g nast�puje po kilku dniach od momen-
Sardynka europejska
tu z�o�enia jaj. Larwy dalej dryfuj� a� do osi�gni�cia swobodnie p�ywaj�cego
stadium. S. odbywaj� intensywne w�dr�wki wzd�u� wybrze�y; s� one zwi�zane g��wnie z
przemieszczaniem si� pokarmu; np. sardynka europejska, zamieszkuj�ca p�kul�
p�nocn�, latem w�druje na p�noc, a zim� na po�udnie. Znaczenie gospodarcze s. jest
bardzo du�e. U�ywane s� przede wszystkim jako surowiec przez przemys� konserwowy,
rzadziej s�u�� do produkcji m�czki rybnej stanowi�cej karm� dla zwierz�t. Roczne
�wiatowe po�owy s. si�gaj� kilku milion�w ton. Najbardziej znana jest sardynka
europejska (Sardina pilchardus), rozprzestrzeniona od wybrze�y p�nocej Europy do
Wysp Kanaryjskich; licznie zasiedla te� Morze �r�dziemne i Morze Czarne. Opr�cz
s.e. du�e znaczenie gospodarcze ma tak�e sardynka pacy-ficzna, zwana r�wnie� iwasi
(Sardinops sagax), sardynela (Sardinella aurita), eba (Sar-dinella eba) i sardyna,
zwana te� pilchardem (Sardinops ocellata). Wszystkie te gatunki rozprzestrzenione
s� w ch�odniejszych strefach ocean�w Indyjskiego, Spokojnego i Atlantyckiego.
[J.M.R.]
sargassowa rybka, pterofryna,
histrion (Histrio histrio) - gatunek z rz�du -��abnicokszta�tnych, wyst�puj�cy
wy��cznie w�r�d gronorost�w Morza Sargassowego. Ma cia�o kr�pe; palczasto
wykszta�cone p�etwy grzbietowe u�atwiaj� �a�enie po glonach, kt�re stanowi� dla
niej takie pod�o�e, jakim dla spokrewnionej z ni� �abnicy jest dno morskie. Barw�
nie tylko doskonale na�laduje z�ocistobru-natne ubarwienie gronorost�w, ale r�wnie�
jasno��tymi i bia�ymi smugami i plamkami - wapienne inkrustacje mi�czak�w i
pier�cienic, kt�re spotyka si� na plechach tych ro�lin. Liczne postrz�pione i
listkowate wypustki sk�rne doskonale imituj� strz�py plech. S.r. osi�gn�a
r�wnie� zdolno�� bardzo szybkiej zmiany barwy i desenia, zale�nie od barwy i
inkrustacji glon�w, w�r�d kt�rych si� aktualnie znajduje. B�d�c �ar�oczna i
drapie�na, czatuje w�r�d gronorost�w na zdobycz, kt�r� stanowi� przewa�nie ryby.
Wielka paszcza, rozszerzaj�ce si� szeroko ko�ci gardzieli i rozszerzalny �o��-
Rybka sargassowa
dek umo�liwiaj� poch�anianie ofiar niemal tej samej wielko�ci co ona sama. [K.K.]
sargus (Sargus annularis) -
gatunek z rodziny ->pra�mo
watych. Pokrojem cia�a przypomina karasia. Osi�ga 30 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w Morzu
Czarnym, �r�dziemnym i w wodach europejskiego Atlantyku do wybrze�y belgijskich.
W�r�d s. spotyka si� osobniki z funkcjonalnym obojnactwem. Mi�so s. jest niezbyt
smaczne, wchodzi jednak w asortyment handlowy, zwany -^pagrusem. [K.K.]
sazan -�karp.
sebdak, sinik (Helicolenus dactylopterus) - gatunek z rodziny -^skorpenowatych,
blisko spokrewniony z karmazynem, tej samej barwy co ten ostatni, o nieco ni�szym
ciele i wi�kszej g�owie. Wzd�u� bok�w wyst�puje 3 do 5 jasnobr�zowych pas�w;
wn�trze jamy g�bowej jest sinawe. S. wyst�puje najliczniej w Morzu �r�dziemnym,
spotykany jednak bywa tak�e w innych morzach europejskich a� po Przyl�dek P�nocny
oraz w okalaj�cym Europ� Atlantyku. W przetw�rstwie jest zaliczany do asortymentu
karmazy-na. [K.K.]
sekret -^bersz.
seriola (Seriola dumerili) - gatunek z rodziny ^ostrobokowatych. Ma grzbiecie ma 5
do 7 kolc�w po��czonych b�on�, tworz�cych kolczast� p�etw� grzbietow�; za ni�
znajduje si� druga p�etwa z 36-38 promieniami mi�kkimi. W u-barwieniu s. dominuje
kolor srebrzystoszary z b��kitnymi lub fioletowymi plamkami;
boki s� jaskrawo ��te; M�ode s. maj� po bokach pionowe, ciemne pr��ki. Poszczeg�lne
okazy mog� osi�ga� d�ugo�� 90 cm. S. wyst�puje w przybrze�nych wodach wschodniego
Oceanu Atlantyckiego i Morza �r�dziemnego. Jest po�awiana w niewielkich ilo�ciach
przez polskie statki rybackie. [J.M.R.]
sferoidyna -^truciele.
sieja, g��biel (Coregomis lavaretus) - gatunek z podrodzi-ny ^siejowatych. Tworzy
szereg podgatunk�w, z kt�rych najwi�ksze mog� osi�ga� ci�ar ponad 6 kg. S. jest
bardzo wybredna co do jako�ci wody i jej wyst�powanie ogranicza si� g��wnie do
jezior zimnowodnych o du�ej zawarto�ci tlenu; niekt�re jednak odmiany s. s�
spotykane tak�e w s�onych i s�onawych cz�ciach morza, sk�d wchodz� na rozr�d do
rzek, inne �yj� w jeziorach, a rozradzaj� si� w rzekach, jeszcze inne przebywaj� w
jeziorach, na wiosn� w�druj� do rzek, aby jesieni� wr�ci� do jezior na rozr�d, a
pozosta�e przebywaj� wy��cznie w jeziorach lub wy��cznie w rzekach. Pokarm s.
stanowi plankton, g��wnie skorupiaki, larwy owad�w, robaki, ma��e, resztki ro�lin
oraz drobne ryby, zw�aszcza stynki. Tar�o odbywa s. od po�owy listopada do ko�ca
grudnia. Pojawia si� u niej w tym okresie tzw. wysypka tar�owa, kt�ra jest wyra�-
niejsza u samc�w ni� u p�ci odmiennej. Ikra w liczbie kilkudziesi�ciu ty�. ziarn
sk�adana jest na dnie piaszczystym lub �wirowatym, na g��boko�ci od 2 do 10 m.
Wyl�g nast�puje w marcu i kwietniu. Naturalne rozmieszczenie s. obejmuje alpejskie
i podalpej-skie jeziora Szwajcarii, Austrii i NRF, wody Danii, p�nocnej cz�ci NRD,
Polski, p�nocnozachodniej cz�ci Zwi�zku Radzieckiego, Fin-

siejowate
214
landii, Szwecji i Norwegii. S. bywa te� sporadycznie spotykana w Ba�tyku i Morzu
P�nocnym. Sztucznie zosta�a wprowadzona do wielu jezior na Syberii. W Polsce
zasiedla ok. 60 jezior na Pojezierzu Pomorskim, Mazurskim i Suwalskim oraz zatoki
morskie, gdzie tworzy nast�puj�ce formy: l) s. w�drown� (Coregonus lavaretus
lavaretus} z 22 -31 wyrostkami filtracyjnymi, �yj�c� w morzu i wchodz�c� na tar�o
do rzek; 2) s. szlachetn� (Coregonus lavaretus generosus) z 33-44 wyrostkami
filtracyjnymi, zasiedlaj�c� jezioro Pe�cz na Pojezierzu Pomorskim oraz szereg
jezior Pojezierza Wielkopolskiego (Gorzy�, Gorzycko, Tuczna, Sremskie, Jaroszows-
kie) i wiele jezior typu sielawowego, oligotroficznych, na Pojezierzu Mazurskim; 3)
s. miedwia�sk� (Coregonus lavaretus maraena) z 24-34 wyrostkami filtracyjnymi
wyst�puj�c� w jeziorze Miedwie;
4) s. meklembursk� nazywan� te� s. holszty�sk� (Coregonus lavaretus holsatus), z
16-24 wyrostkami filtracyjnymi, spotykan� w jeziorze Okonin pod Tuchol� w woj.
bydgoskim. Do bardziej znanych form nale�y jeszcze s. bajkalska (Coregonus
lavaretus baicalen-sis), opisana przez polskiego badacza B. Dybowskiego, osi�gaj�ca
d�ugo�� 60 cm i ci�ar 2,5 kg. [J.M.R.]
siejowate (Coregoninae) - podrodzina z rodziny ^�ososiowatych (przez niekt�rych
autor�w traktowana jako odr�bna rodzina w podrz�dzie �ososiowc�w). Obejmuje 3
rodzaje i wielk� liczb� gatunk�w, podgatunk�w i ras ekologicznych, kt�rych
usystematyzowanie jest niezwykle trudne, do dzisiaj jeszcze niedostatecznie
opracowane. S. maj� pozbawione z�b�w szcz�ki i ma�y otw�r g�bowy; na pierwszym �uku
skrzelowym znajduje si� od 16 do 60 wyrostk�w filtracyjnych; cia�o pokryte jest
do�� du�� �usk�, srebrzyste, bez plam. S. �yj� w czystych, ch�odnych, dobrze
natlenionych wodach sianych i s�odkich. Rozprzestrzenione wok�-biegunowo zasiedlaj�
Europ�. Azj� i Ameryk� P�nocn�. W Polsce reprezentowane s� przez siej� i
sielaw�. [J.M.R.]
siekierka -^r�anka.
sielawa (Coregonus albula) - gatunek z podrodziny -^siejowatych. Ma cia�o wysmuk�e,
�cie�nione z bok�w, kszta�tem i barw� podobne do �ledzia;
s. posiada g�ste, d�ugie wyrostki filtracyjne. Boki cia�a s� srebrzystobia�e,
grzbiet niebieskawy. S. osi�ga maksymalnie 46 cm d�ugo�ci i ponad
1 kg wagi; zwykle uzyskuje tylko 30 cm d�ugo�ci i ci�ar 300 g. Prowadzi stadny tryb
�ycia w pelagialu jezior. �eruje ca�y rok. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje zwykle w
trzecim roku �ycia, czasem ju� w drugim. Trze si� od pocz�tku listopada do pocz�tku
grudnia na dnie twardym, na g��boko�ci od 2 do 10 m. Samica zale�nie od wielko�ci
sk�ada
2 ty�. do 22 ty�. ziarn ikry. Wyl�g nast�puje w ko�cu lutego lub w marcu. S. �yje
ok. 4 lat; nieliczne okazy mog� osi�ga� wiek 8 lat. S. rozsiedlona jest w wodach
Irlandii i Anglii oraz w jeziorach zlewiska Morza Ba�tyckiego; w Polsce spotyka si�
j� w wielu jeziorach Suwalszczyzny, Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego oraz w
jeziorach p�nocnej cz�ci Wielkopolski i
215
skaber
Ziemi Lubuskiej. W 1956 r. do niekt�rych jezior w Polsce wprowadzono szybko rosn�c�
form� ekologiczn� sielawy z jeziora �adoga, zwan� ripusem. S. ma mi�so doskona�e,
zar�wno �wie�e, jak i w stanie w�dzonym oraz w marynacie, dlatego masowo zarybia
si� ni� jeziora. Opr�cz wymienionych znanych, jest jeszcze szereg odmian s. Do
bardziej znanych nale�y tzw. �led� perejas�awski (Coregonus albula pe-reslavicus),
wyst�puj�cy w Jeziorze Perejas�awskim, oraz s. syberyjska (Coregonus sard�-nella) z
rzek Syberii i Alaski. Ta ostatnia osi�ga 45 cm d�ugo�ci i ci�ar 0,5 kg. Jest
gatunkiem p�w�drownym lub s�odkowodnym, zamieszkuj�cym dolny bieg rzek lub jeziora
niezbyt oddalone od morza. S. syberyjska i jej odmiana s. bia�omorska (Coregonus
sardinella maris-albi) s� jednymi z najwa�niejszych gospodarczo ryb w rejonach ich
wyst�powania, zajmuj�c w od�owach jedno z pierwszych miejsc. [J.M.R.]
siewruga (Acipenser stellatus) - gatunek z rodziny -�jesiotrowatych. Osi�ga
maksymalnie 2,2 m d�ugo�ci i ci�ar 70 kg. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje w wieku od 5
do 17 lat. Okres tar�a jest u s. bardzo d�ugi, rozci�gaj�cy si� nieraz na cztery
miesi�ce. Tar�o odbywa w rzekach na g��boko�ci od 1,5 do 13 m, w odleg�o�ci 200 do
860 km od morza. S. �ywi si� skorupiakami, larwami owad�w i drobnymi rybami.
Wyst�puje w p�nocnej cz�ci Morza Kaspijskiego, w Morzu Czarnym, Azowskim i w ich
zlewiskach, tworz�c kilka lokalnych stad; sporadycznie bywa spotykana w rzece
Maricy i w Morzu Adriatyckim. Ma du�e znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
sima, mazu (Oncorhynchus masu) - gatunek z rodzaju -^�ososi pacyficznych.
Maksymalnie mo�e osi�ga� d�ugo�� 80 cm i ci�ar 9 kg. �yje w przybrze�nej strefie
morza, a na tar�o wchodzi do rzek. W przeciwie�stwie do pozosta�ych gatunk�w �ososi
pacyficznych s. rozprzestrzeniona jest tylko po azjatyckiej stronie Pacyfiku, od
Korei i Japonii a� po Kamczatk�. [J.M.R.]
singli -^cefal z�ocisty. sinik -�sebdak. sirotka -�-jazgarz.
skaber (Uranoscopus scaber)- gatunek z rodziny skaberowatych (Urareoscop�dae), z
podrz�du -^ostroszowc�w. Ma cia�o kr�pe, zw�aj�ce si� ku ty�owi, g�ow� szerok� z
licznymi zgrubieniami i kolcami kostnymi, oczy ruchliwe, obracaj�ce si� jak u
kameleona, nozdrza za� osadzone na wierzchu g�owy; z g�by wystaje na zewn�trz
ponad dwu-centymetrowy robakowaty wyrostek, wytworzony z fa�du b�ony oddechowej,
ci�gn�cego si� po wewn�trznej stronie szcz�ki dolnej. S. przebywa przewa�nie
zagrzebany w piasku dna, sk�d wystaj� jedynie oczy, nozdrza oraz ruchliwy wyrostek
g�bowy, przywabiaj�cy ryby. W okresie tar�a pod dro�nymi kolcami p�etw piersiowych
zaczynaj� intensywnie funkcjonowa� gruczo�y jadowe, kt�rych wydzielina powoduje
b�l i d�ugo j�trz�ce si� rany. S. osi�ga 40 cm d�ugo�ci. Wyst�puje w Morzu Czarnym,
�r�dziemnym oraz w przyleg�ych

skalary
216
obszarach europejskiego Atlantyku. Jego ameryka�ski krewniak Astroscopus ma tu� za
oczami s�abo dzia�aj�ce narz�dy elektryczne, powsta�e z przekszta�conego mi�nia
ocznego i wytwarzaj�ce do 1/2 V napi�cia. [K.K.]
skalary, �aglowce, ryby ksi�ycowe (Pterophyllum) - rodzaj z rodziny -
^piel�gnicowatych. Nale��ce tu gatunki maj� bardzo charakterystyczny, zbli�ony do
tr�jk�ta kontur cia�a. Kszta�t ten formuj� bardzo rozbudowane, wysokie p�etwy
grzbietowa i odbytowa; p�etwy brzuszne przekszta�cone s� w d�ugie, nitkowate
wyrostki. Cia�o ubarwione jest srebrzy�cie, z czterema poprzecznymi ciemnymi
smugami. S. mog� osi�ga� d�ugo�� 15 cm, a wysoko�� mi�dzy g�rn� kraw�dzi� p�etwy
grzbietowej i dol-
Skalar
na kraw�dzi� p�etwy odbytowej dochodzi� mo�e do 26 cm. Przed tar�em kojarz� si�
pary. Ka�da para dok�adnie oczyszcza z glon�w li�cie sztywnych ro�lin wodnych, na
kt�rych sk�adana jest nast�pnie ikra. Zar�wno z�o�onymi jajami, jak i narybkiem,
kt�ry po wyl�gu przenoszony jest do uprzednio przygotowanego do�ka w piasku,
opiekuj� si� rodzice niezwykle troskliwie. S. od�ywiaj� si� g��wnie drobnymi
bezkr�gowcami wodnymi, sporadycznie - ma�ymi rybkami. Naturalnym miejscem
wyst�powania s. s� wody po�udniowoameryka�skie. Ze wzgl�du na efektowne kszta�ty
i ciekaw� biologi� s. s� cz�sto hodowane w akwariach. Najcz�ciej trzymanym w
akwariach gatunkiem jest Pterophyllum scalare. Wyhodowano jego odmian� czarn�,
dymn� i welonow�. Wszystkie te odmiany spotykane s� r�wnie� w Polsce. [J.M.R.]
skalik -^wargaczowate.
skalnik -s-strz�piel pr��kowany.
skarp, turbot (Scophthalmus maximus) - gatunek z rodziny ->skarpiowatych.
Ubarwienie lewej, wyposa�onej w oczy strony cia�a jest brunatne, cz�sto z ciemnymi
plamkami; ubarwienie to mo�e zmienia� si� w zale�no�ci od barwy pod�o�a; strona
pozbawiona oczu nie zawiera pigmentu, jest bia�a. Zamiast �usek wyst�puj�
sto�kowate, ostro zako�czone na szczycie guzki kostne, nieregularnie rozmieszczone
na ocznej stronie cia�a; najmniejsze z nich i najbardziej skupione znajduj� si� na
g�owie; niekiedy nieliczne guzki wyst�puj� tak�e na "�lepej" stronie cia�a. S. �yje
na og� w wodach p�ytkich, nie przekraczaj�cych 100 m g��boko�ci. Tar�o odbywa w
miesi�cach letnich. P�odno�� waha si� w granicach od l min
217
skoczki mulowe
do 9 min ziarn ikry. Ikra jest typu pelagicznego. Larwy wyl�gaj� si� po 7 lub 8
dniach; mierz� w�wczas ok. 2,5 mm d�ugo�ci i p�dz� pocz�tkowo pelagiczny tryb
�ycia. Przy d�ugo�ci ok. 3 cm
Skarp
przechodz� metamorfoz� i po ca�kowitym upodobnieniu si� do rodzic�w osiadaj� na
dnie. Wzrost s. bywa r�ny na rozmaitych terytoriach. Na przyk�ad w Ba�tyku s.
osi�ga dojrza�o�� p�ciow� w trzecim roku �ycia przy d�ugo�ci ok. 17 cm, uzyskuj�c
maksymalnie d�ugo�� 55 cm, w Morzu P�nocnym natomiast staje si� dojrza�y dopiero w
pi�tym roku �ycia przy d�ugo�ci 28 do 35 cm, a jego d�ugo�� maksymalna osi�ga tu 1
m przy ci�arze 25 kg. Pokarm s. stanowi� przede wszystkim drobne ryby, jak
g�owacze, dobijaki, babki i belony, czasem fl�dry, a jeszcze rzadziej
- drobne bezkr�gowce. S. zamieszkuje przybrze�ne wody Europy od Morza �r�dziemnego
do Morza P�nocnego;
spotykany jest te� w Ba�tyku. Stanowi wa�ny obiekt rybo��wstwa. Jego po�owy s�
bardzo intensywne, zw�aszcza w Morzu P�nocnym. [J.M.R.]
skarp czarnomorski (Scophthalmus maeoticus maeoticus)
- gatunek z rodziny ->skar-
piowatych. Barwa cia�a zar�wno okaz�w doros�ych, jak i m�odych jest zale�na od
barwy dna. S.cz. osi�ga zwykle d�ugo�� 85 cm (cza&em dorasta do 106 cm) i ci�ar 16
kg. Biologia jego jest podobna do biologii skarpia. Wyst�puje w przybrze�nym
obszarze Morza Czarnego, niekiedy spotykany bywa te� w uj�ciowej strefie Dniepru i
Dniestru. Ma niewielkie znaczenie gospodarcze. W Morzu Azowskim s.cz. jest
zast�piony przez form� pokrewn� - skarpia azowskiego (Scophthalmus maeoticus
torosus). [J.M.R.]
skarpiowate (Bothidae) - rodzina z rz�du ^p�astugokszta�tnych, obejmuj�ca ok. 40
rodzaj�w zgrupowanych w 3 podrodzinach. Kszta�t cia�a s. jest prawie kolisty,
czasem lekko wyd�u�ony; cia�o mo�e by� nagie lub pokryte �uskami; p�etwa grzbietowa
zachodzi na g�ow�; p�etwy brzuszne s� asymetryczne; oczy najcz�ciej znajduj� si� na
lewej stronie cia�a; pysk jest stosunkowo du�y. Rozw�j ikry i wyl�g�ych z niej larw
odbywa si� w pelagicznej strefie m�rz. S. s� szeroko rozprzestrzenione w morzach
strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Przedstawiciele podrodziny
Rhombinae (skarp i nag�ad) spotykani s� tak�e w przybrze�nych wodach Polski. W
Morzu P�nocnym i na �owiskach atlantyckich w pobli�u Afryki po�awiane s� m. in.
przez polskie statki rybackie: czupurka, trepa, laterna i turbotek norweski. Ze
wzgl�du na niewielkie rozmiary nie maj� one wi�kszego znaczenia gospodarczego.
[J.M.R.]
skoczki mulowe
wat�.

skoklot
218
skoklot -ptaszorowate.
skorpenowate (Scorpaenidae) - rodzina z podrz�du -�g�owaczowc�w, obejmuj�ca ponad
100 gatunk�w. Cia�o s. jest pokryte �uskami, rzadziej nagie, pokrojem nieco podobne
do okoni, ze znacznie jednak wi�ksz� g�ow�, zaopatrzon� w liczne wyrostki kostne
oraz kolce na tylnej i dolnej kraw�dzi ko�ci pokryw i przedpokryw; du�y otw�r
g�bowy posiada szcz�ki wysu-walne, uzbrojone w z�by; z�by znajduj� si� r�wnie� na
lemieszu, a u licznych gatunk�w tak�e na ko�ciach podniebien-nych; przednia cz��
p�etwy grzbietowej jest podparta silnymi, kol�cymi promieniami:
u ich podstawy u wielu gatunk�w s. (skorpeny, skrzydlice) znajduj� si� gruczo�y
jadowe, kt�rych wydzielina powoduje bolesne, czasem niebezpieczne dla �ycia
ludzkiego skutki. Wi�kszo�� s. ma jaskrawe ubarwienie z przewag� czerwieni. Cz�sto,
zw�aszcza u form przybrze�nych, wyst�puje zjawisko mimetyzmu. Wiele gatunk�w jest
jajo�yworodnych. S. zasiedlaj� morza ciep�e i o temperaturze umiarkowanej. Znajduj�
si� w�r�d nich gatunki wa�ne gospodarczo (skorpeny, karmazyny, karmazynki,
mentole, sebdaki itd.). [K.K.]
skorpeny (Scorpaena) - rodzaj z rodziny --skorpenowatych, obejmuj�cy kilka
gatunk�w. U podstawy kolc�w przedniej cz�ci p�etwy grzbietowej mieszcz� si�
gruczo�y jadowe, kt�rych �wydzielina ma w zale�no�ci od gatunku s�absze lub
silniejsze dzia�anie truj�ce. Na przyk�ad jad skorpeny kalifornijskiej (Scorpaena
guttata) nie ust�puje toksyczno�ci� jadowi skrzydlicy. S. maj� ubarwienie jaskrawe,
mimetyczne, z przewag� czerwieni. Dochodz� do d�ugo�ci 50 cm. Przebywaj� przewa�nie
w spokojnych wodach zatok oraz w litera�u m�rz tropikalnych i subtropikalnych,
gdzie ukryte w�r�d ro�linno�ci podmorskiej czatuj� na zdobycz. Orientuj� si� przy
tym wzrokiem i doskonale rozwini�tym systemem kana��w czucioworuchowych,
zwi�zanych z narz�dem linii bocznej. U wyst�puj�cej w Morzu Czarnym, �r�dziemnym i
przyleg�ych obszarach Oceanu Atlantyckiego Scorpaena, ustulata zaobserwowano
wyj�tkowe u ryb zjawisko "linienia" - zmiany co 28 dni wierzchniej, przezroczystej
warstwy pokrywy sk�rnej. [K.K.]
sk�ra. Podobnie jak u wszystkich pozosta�ych kr�gowc�w s. ryb sk�ada si� z
wielowarstwowego nask�rka, tworz�cego warstw� zewn�trzn�, oraz po�o�onej pod nim,
silnie rozwini�tej warstwy sk�ry w�a�ciwej. Poni�ej le�y tkanka ��czna podsk�rna,
cz�sto obficie zaopatrzona w z�ogi t�uszczu. W odr�nieniu od kr�gowc�w l�dowych
powierzchniowa warstwa nask�rka ryb nie rogowacieje z wyj�tkiem nielicznych
zlokalizowanych u-twor�w. Nale�� do nich zrogowacenia mieszcz�ce si� na wargach,
np. u marynki i �winki, oraz wysypka godowa (per�owa), powstaj�ca w okresie godowym
g��wnie u ryb karpiowatych i niekt�rych innych (np. u siei). Wysypka powstaje na
g�owie, na tu�owiu, a czasem te� na promieniach p�etw, jak np. u niby-kie�bia
chi�skiego. Wyst�puje cz�ciej i znacznie intensywniej u samc�w (-^dymorfizm
219
skrzela
p�ciowy). Tworzy si� ona przez rozrost nask�rka sto�kowato wysuwaj�cego si� na
zewn�trz, kt�rego powierzchniowe kom�rki rogowaciej�. Po tarle wysypka per�owa
z�usz-cza si�, nie pozostawiaj�c �ladu. W nask�rku ryb mieszcz� si� liczne kom�rki
�luzowe, stale wydzielaj�ce �luz, kt�ry pokrywa cia�o szczeg�lnie obficie u ryb
pozbawionych pokrywy �uskowej. W nask�rku wielu ryb mieszcz� si� tak�e gruczo�y
jadowe (^jadowite ryby). W nask�rku silnie pigmentowanych ryb wyst�puj� melanofory
(-Aarwa ryb), lecz g��wnym miejscem wyst�powania kom�rek pigmentowych jest warstwa
podnask�rkowa s. w�a�ciwej. W s. w�a�ciwej tkwi� tak�e �uski. S. ryb pe�ni szereg
wa�nych dla organizmu funkcji. Opr�cz podstawowej jej funkcji ochronnej w
szerokim tego s�owa znaczeniu (ochrony przed uszkodzeniem mechanicznym, przed
napromieniowaniem, zaka�eniami bakteryjnymi i innymi, ochrony przed wrogami) s.
zapobiega wyr�wnaniu ci�nienia osmotycznego mi�dzy u-strojem a �rodowiskiem
zewn�trznym (-osmoregulacja), s�u�y do oddychania (szczeg�lnie u ryb z zanikaj�c�
pokryw� �uskow�), zaopatrzona jest w cia�ka zmys�owe (-linii bocznej narz�d), a
�luz wydzielany przez s. znakomicie u�atwia poruszanie si� w wodzie, zmniejszaj�c
tarcie pomi�dzy cia�em ryby a wod�. S. niekt�rych ryb znajduje zastosowanie przy
wyrobie galanterii sk�rzanej. Wysuszona s. re-kink�w, dzi�ki obecno�ci z�b�w
sk�rnych (-^�uski), s�u�y od wiek�w w krajach po�o�onych nad Morzem �r�dziemnym do
polerowania metali, ko�ci i drewna. [H.R.]
skrzeczyk (Trichopsis mttatus) - gatunek z rodziny -o�a�cowatych. Dochodzi do 7 cm
d�ugo�ci. Buduje gniazda nie tak zwarte i wysokie jak u pozosta�ych �a�cowatych. U-
Skrzeczyk
trzymanie w nich jaj wymaga wielu wysi�k�w ze strony obojga rodzic�w. Nazwa s.
nadana jest ze wzgl�du na charakterystyczny odg�os wydawany przez t� rybk� w czasie
zaczerpywania powietrza. S. zamieszkuje s�odkie wody P�wyspu Indochi�skiego,
Malajskiego i Archipelagu Sun-dajskiego. Cz�sto bywa hodowany w akwariach, tak�e w
Polsce. [J.M.R.]
skrzela - narz�d oddechowy wielu zwierz�t wodnych (owad�w, skorupiak�w, ryb itd.),
umo�liwaj�cy oddychanie tlenem rozpuszczonym w wodzie. U ryb s� podstawowym
narz�dem oddychania. Rozr�nia si� s. zewn�trzne i wewn�trzne. Wszystkie dojrza�e
ryby maj� skrzela wewn�trzne. W rozwoju s. u ryb i kr�g�ous-tych bierze udzia�
przedni odcinek przewodu pokarmowego, co ��czy si� z powstaniem �uk�w -
oskrzelowych. S. ryb tworz� d�ugie, w�skie fa�dy b�ony �luzowej, podzielone na
drobne blaszki (p�atki) skrze-Iowe, osadzone na �ukach skrzelowych oddzielonych od

skrzelec
220
siebie szczelinami -oskrzelowymi. Szczeliny skrzelowe otwieraj� si� z jednej
strony do gardzieli, a z drugiej b�d� bezpo�rednio na zewn�trz cia�a (u ryb
chrzestnych), b�d� do kom�r skrzelowych (u ryb kostnych), le��cych pod pokrywami -
skrzelowymi. U ryb kostnych przep�yw wody przez skrzela warunkuj� ruchy pokryw
skrzelowych: przy podnoszeniu si� pokryw ich tylny b�oniasty brzeg przyciska si� do
tu�owia, �lizgaj�c si� po powierzchni cia�a do przodu; powstaje w�wczas
podci�nienie, powoduj�ce wessanie wody z jamy g�bowej; przep�ywaj�ca woda
op�ukuje blaszki skrzelowe i oddaje im tlen; przy opuszczaniu pokryw ci�nienie w
komorach skrzelowych wzrasta (gdy� przegroda z listk�w skrzelowych nie dopuszcza
wody z powrotem do jamy g�bowej), odchyla b�oniasty brzeg pokrywy i woda wyp�ywa
spod pokryw na zewn�trz. Ryby chrzestne (pr�cz p�aszczek) wsysaj� i wypychaj� wod�
z jamy g�bowej przez skurcze i rozkurcz� kom�r skrzelowych. U p�aszczek woda
dostaje si� do prze�yku i skrzeli przez -tryskawk�, po�o�on� na szczycie g�owy, a
wydostaje na zewn�trz przez szczeliny skrzelowe, po�o�one na brzusznej stronie
cia�a. [J.M.R.]
skrzelec -prap�etwiec. skrzeio�usk -lufar.
skrzelopi�r (Corynopoma ris-sei) - gatunek z rodziny -k�-saczowatych. U samc�w na
pokrywie skrzelowej wyrasta d�ugi, si�gaj�cy po�owy cia�a wyrostek; samce maj� te�
wi�ksze i d�u�sze ni� samice p�etwy, zw�aszcza p�etw� ogonow�, kt�rej dolna cz��
wyd�u�ona jest w rodzaj miecza. S. osi�ga 8 cm d�ugo�ci. Rozmna�a si� przy d�ugo�ci
5 cm. Przebywa w wodach o temperaturze od 20 do 32�C. Pokarm jego stanowi� drobne
bezkr�gowce - skorupiaki, larwy owad�w itd. Rodzice nie opiekuj� si� z�o�on� ikr�
ani wyl�g�ymi m�odymi, ale nie zjadaj� ich, jak to ma miejsce u wi�kszo�ci
k�saczowatych. S. rozprzestrzeniony jest w wodach Wenezueli i Trynidadu. Bywa
cz�sto hodowany w akwariach. [J.M.R.J
skrzelowa b�ona - b�ona sk�rna rozpi�ta na promieniach -skrzelowych, le��ca na
brzusznej stronie pokryw-oskrzelowych, wsp�dzia�aj�ca bardziej lub mniej przy ich
odchylaniu. [J.M.R.]
skrzelowe tuki - wchodz�ce w sk�ad trzewiowej cz�ci czaszki chrzestne lub kostne
sk�adniki aparatu skrzelowego, kt�re stanowi� podstaw� dla
--skrzeli i wyrostk�w-filtracyjnych. Ostatnia para s.�. u ryb kostnych cz�sto ma
z�by
-gard�owe, szczeg�lnie na ich g�rnych i dolnych odcinkach, zwanych ko��mi
gardzielowymi g�rnymi i dolnymi. Zob. te�: szkielet. [J.M.R.]
skrzelowe pokrywy - szereg:
p�askich ko�ci pochodzenia sk�rnego, tworz�cych wieczko zas�aniaj�ce od zewn�trz
ca�� komor� skrzelowa wraz ze skrzelami. S.p. odgrywaj� wa�n� rol� przy -
oddychaniu ryb. Zob. te�: skrzela. [J.M.R.]
skrzelowe promienie - blaszki kostne podtrzymuj�ce b�on� -skrzelowa. Po�o�one s� na
brzusznej stronie g�owy ryby, poni��] ko�ci pokrywy skrze-
221
slonecznica
Iowej, i przymocowane do �uku gnykowego. [J.M.R.]
skrzelowe szczeliny, szpary skrzelowe - szczeliny w przednim odcinku przewodu
pokarmowego strunowc�w. U ryb chrzestnych ��cz� jam� g�bow� ze �rodowiskiem
zewn�trznym. U pozosta�ych ryb s.sz. przykryte s� od zewn�trz pokrywami
skrzelowymi, kt�rych tylny brzeg pozostaje wolny, umo�liwiaj�c w ten spos�b
wydostawanie si� wody pobranej przez otw�r g�bowy. S.sz. oddzielone s� od siebie
�ukami -skrzelowymi z osadzonymi na nich skrzelami. Zob. te�: skrzela. [J.M.R.]
skrzel�wka -wargaczowate.
skrzydlak pospolity, orle� (My-
liobatis aquila) - gatunek z rodziny -orleniowatych. Ma tarcz� cia�a romboidaln�, o
szeroko�ci znacznie wi�kszej ni� d�ugo��; za p�etw� grzbietow� wyst�puje jeden lub
dwa z�bkowane kolce. Ubarwienie grzbietu jest br�zowawe lub ��tawe, brzuch bia�awy,
m�ode okazy bywaj� plamiste. Rozpi�to�� p�etw piersiowych dochodzi do ok. 1,5 m, a
d�ugo�� cia�a wraz z biczowatym ogonem do 4,5 m; maksymalny ci�ar �wynosi ok. 360
kg. S.p. jest jajo�yworodny. W jednym miocie przychodzi na �wiat 6 do 7 sztuk
m�odych. S.p. od�ywia si� g��wnie skorupiakami i mi�czakami. Wyst�puje g��wnie w
Morzu �r�dziemnym i przyleg�ych do� partiach Atlantyku; rzadziej spotyka si� go u
wybrze�y p�nocnozachodniej Europy. Mi�so ma smaczne, spo�ywane najcz�ciej w stanie
�wie�ym. S.p. bywa cz�sto po�awiany przez w�dkarzy. [J.M.R.]
skrzydlice (Ptero�s) - rodzaj z rodziny -skorpenowatych. Maj� p�etwy piersiowe
wyd�u�one na kszta�t skrzyde�, kt�re u�atwiaj� swoiste p�ywanie, jak gdyby "lot" w
wodzie; u podstawy wyd�u�onych promieni ciernistych p�etwy grzbietowej mieszcz� si�
gruczo�y jadowe, kt�rych wydzielina wywo�uje przy uk�uciu bolesne skutki, czasem
nawet �miertelne dla ludzi. Jaskrawo ubarwione cia�o harmonizuje z barwami raf
koralowych oraz litera�u m�rz tropikalnych i subtropikalnych, kt�re zamieszkuj� s.
Najbardziej znany gatunek Pterois volitans dochodzi do 20 cm d�ugo�ci. [K.K.]
skumbria - rosyjska nazwa -makreli. Nazw� t� obj�te s� sprzedawane na naszym rynku
konserwy z makreli przyrz�dzanej w sosie pomidorowym. R�wnie� pod nazw� s.
sporz�dzane s� konserwy z rozmaitych gatunk�w ryb s�odkowodnych. [J.M.R.]
slonecznica, owsianka (Leu-caspius delineatus) - gatunek z rodziny -karpiowatych.
Ma cia�o �wyd�u�one, lekko sp�aszczone bocznie, pokryte du�ymi, odpadaj�cymi
�uskami;
wyst�puje u niej otw�r g�bowy g�rny, z�by gard�owe w jednym lub w dwu szere-
Slonecznica
gach oraz niepe�na linia boczna. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe, boki s�
srebrzyste. S. osi�ga 9 cm d�ugo�ci. �ywi si� wy��cznie plankto

s�uchu i r�wnowagi zmy�l

222
nem. Trze si� wielokrotnie, od maja do lipca. Ikra przykleja si� do ro�lin. S.
wyst�puje w �rodkowej i wschodniej Europie. Bytuje w wodach stoj�cych lub wolno
p�yn�cych - w rzekach, jeziorach, stawach i gliniankach. W Polsce jest bardzo
pospolita. Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.R.]
s�uchu i r�wnowagi zmys� -
zdolno�� organizmu do odbierania wra�e� s�uchowych i do odczuwania pozycji i ruch�w
cia�a. Ryby, zw�aszcza karpiowate i sumowate, maj� dobry s�uch. Rol� zmys�u s�uchu
i jednocze�nie r�wnowagi spe�nia u nich (jak u wszystkich kr�gowc�w) b��dnik
b�oniasty. Prawdopodobnie pewn� rol� w s�yszeniu odgrywa tak�e aparat -^Webera,
kt�ry ��czy b��dnik z p�cherzem p�awnym. B��dnik jest wype�niony endolimf� i sk�ada
si� z dw�ch po��czonych kana�em p�cherzyk�w - g�rnego i dolnego. Z g�rnym
p�cherzykiem (�agiewk�) zro�ni�te s� trzy (u minog�w dwa, u �luzie jeden) �ukowato
wygi�te kana�y, tzw. przewody p�koliste, ustawione do siebie pod k�tem prostym i
zako�czone kulistym rozszerzeniem - ba�k�. Wn�trze �agiewki wys�ane jest u-
rz�sionym nab�onkiem zmy-
B��dnik b�oniasty pstr�ga l - przewody p�koliste; 2 - iagiewka; 3 - woreczek; 4 -
statolit
s�owym. P�cherzyk dolny (woreczek) ma niewielki uchy�ek zwany buteleczk�, w kt�rej
zgromadzone s� kom�rki s�uchowe tworz�ce brodawk� s�uchow�. Buteleczka jest wi�c
siedzib� zmys�u s�uchu. Pozosta�a cz�� b��dnika jest siedzib� zmys�u r�wnowagi. W
zmy�le r�wnowagi wa�n� rol� odgrywaj� 3 statolity (kamyczek, gwiazdka i strza�ka),
zwane te� otolitami. S� one produktem wydzielania kom�rek i utworzone s� z ziarenek
soli wapniowych. W �agiewce znajduje si� kamyczek, w buteleczce - gwiazdka, a w
woreczku - strza�ka. Statolity znajduj� si� w okre�lonym po�o�eniu wobec zako�cze�
nerwowych b��dnika. U ryb kostnych statolity s� przymocowane do w�osk�w nab�onka
zmys�owego i przy zmianie po�o�enia cia�a zmieniaj� nacisk na w�oski, powoduj�c
jednoczesn� zmian� ci�nienia endolimfy. Odbierane w ten spos�b sygna�y orientuj�
zwierz� w po�o�eniu cia�a. Statolity rosn� wraz z ryb�, tworz�c ja�niejsze i
ciemniejsze pier�cienie - s�oje przyrost�w rocznych, wed�ug kt�rych mo�na okre�la�
wiek ryby. [J.M.R.]
smag�a, koryfena, z�ota makrela (Coryphaena hippurus) - gatunek z rodziny Coryphae-
nidae, z rz�du ->okoniokszta�t-nych. S. jest wyd�u�ona, bocznie sp�aszczona,
pokryta bardzo drobn� �usk� oraz wyposa�ona w g��boko wci�t� p�etw� ogonow�. Ma
cia�o l�ni�ce o bardzo zmiennych barwach - najcz�ciej jasnozie-lonkawe o odcieniu
oliwkowym po bokach, grzbiet ciemniejszy, brzuch z�oty lub bia�y;
na g�owie i grzbiecie wyst�puje rz�d kilkunastu b��kitnych plam, tworz�cych rnie-
223
sol�
ni�c� si� smug�; barwa cia�a zmienia si� raptownie w chwili �mierci ryby. S. osi�ga
d�ugo�� 2 m. Od�ywia si� najch�tniej rybami lataj�cymi. Wyst�puje w pelagicznej
strefie wi�kszo�ci ciep�ych m�rz. Ma mi�so wy�mienite. Cz�sto po�awiana na w�dki.
[J.M.R.]
smak, zmys� smaku - zdolno�� organizmu do odbierania wra�e� smakowych. W�a�ciwo�ci
smakowe przypisuje si� u ryb (jak i u pozosta�ych kr�gowc�w) kubkom smakowym.
Pojedynczy kubek sk�ada si� z unerwionych kom�rek zr�bowych i w�a�ciwych kom�rek
smakowych, reaguj�cych tylko na okre�lonej jako�ci bod�ce. Kubki smakowe ryb
mieszcz� si� nie tylko w jamie g�bowej, ale r�wnie� na wargach, na g�owie, na
w�sikach, a nawet na bokach cia�a, ci�gn�c si� a� do nasady ogona. Na szczeg�lnie
du�ej przestrzeni cia�a rozrzucone s� narz�dy smakowe u karpia, �liza i sumika
kar�owatego; u szczupaka i ciernika znajduj� si� tylko w jamie g�bowej i w okolicy
otworu g�bowego. Zdolno�� do odczuwania substancji smakowych jest
najintensywniejsza wewn�trz jamy g�bowej. W por�wnaniu z cz�owiekiem ryby s�
podobnie wra�liwe na cukry, ale mniej wra�liwe na gorycz. [J.M.R.]
smoczkouste -^kr�g�ouste.
smolt - m�ody �oso� lub tro� w drugim roku �ycia, w okresie sp�ywu do morza, o
d�ugo�ci cia�a od 15 do 25 cm i barwie srebrzystej (po zaniku ciemnych plam). Zob.
te�: mielnica i �oso� szlachetny. [J.M.R.]
smugobok -^aterynowate.
smukle� pryskacz {Copeina ar-noldi) - gatunek z rodziny
-k�saczowatych. Posiada cia�o wyd�u�one, boki b��kitne, brzuch z ��tym odcieniem,
grzbiet ciemny, brunatnofioletowy, a p�etwy ��te z czerwonymi ko�cami. Samce
osi�gaj� wi�ksze rozmiary ni� samice; maj� te� d�u�sze od nich p�etwy, z
charakterystyczn� bia�� plam� u nasady p�etwy grzbietowej. S.p. osi�ga d�ugo�� 8
cm, dojrzewa p�ciowo przy d�ugo�ci 5 cm. Sk�ada ikr� w oryginalny spos�b: samiec
wypatruje odpowiednie miejsce nad powierzchni� wody, a nast�pnie razem z samic�
wyskakuje z wody i w tym czasie partnerka sk�ada jaja na upatrzonych przedmiotach.
Jednorazowo bywa sk�adanych 6 do 12 jaj. Skoki powtarzane s� w pewnych odst�pach
czasu, a tar�o trwa ok. 90 min. ��czna liczba z�o�onych jaj wynosi 100 do 125
sztuk. Po sko�czonym tarle samiec co 12 do 20 min. energicznymi uderzeniami ogona w
wod� spryskuje jaja. M�ode wyl�gaj� si� po 3 dniach i spadaj� do wody. Pokarm
zar�wno m�odych, jak i doros�ych stanowi� drobne bezkr�gowce wodne i szcz�tki
ro�lin. S.p. wyst�puje w rzekach Wenezueli i w brazylijskiej cz�ci dorzecza
Amazonki. Jest hodowany w akwariach, tak�e w Polsce. [J.M.R.]
sol�, podeszwica (Solea solea)
- gatunek z rodziny -^solowatych. Ma p�etw� grzbietow� i odbytow� po��czone z
podstaw� p�etwy ogonowej. Ubarwienie grzbietowej cz�ci cia�a jest ciemnobr�zowe, z
ciemniejszymi, nieregularnie rozrzuconymi plamami. S. to jeden z wi�kszych gatunk�w
swojej rodziny: osi�ga po

solowate
224
225
strefowe rozmieszczenie ryb
nad 60 cm d�ugo�ci. �yje w strefie przybrze�nej, zazwyczaj na g��boko�ci 20 do 40
m, czasem schodzi do 250 m. Ikra zawiera liczne kropelki t�usz-
Sola
czu, czyni�ce j� l�ejsz� od wody. W zale�no�ci od rejonu sk�adana jest od lutego
(Morze �r�dziemne) do sierpnia (Morze P�nocne). Liczba z�o�onych jaj wynosi ok. 150
ty�. Okres inkubacji trwa, w zale�no�ci od temperatury, 8 do 16 dni. �wie�o wyl�g�e
larwy maj� 3 do 3,7 mm d�ugo�ci i wiod� pelagiczny tryb �ycia. Metamorfoz�
przechodz� przy d�ugo�ci 15 do 18 mm. M�ode s. �ywi� si� pocz�tkowo zooplanktonem,
a po przej�ciu do przydennego trybu �ycia wi�kszymi skorupiakami, mi�czakami i
innymi bezkr�gowcami, czasem tak�e ma�ymi rybami, zw�aszcza tobiaszami i
g�owaczami. S. wyst�puje wzd�u� wybrze�y europejskich od Morza Czarnego do
P�nocnego. Ma du�e znaczenie gospodarcze, g��wnie w zachodniej Europie. [J.M.R.]
solowate (Soleidae) - rodzina z rz�du ->-p�astugokszta�tnych, obejmuj�ca ok. 30
rodzaj�w ryb. Maj� cia�o wyd�u�one, oczy po�o�one na prawej stronie cia�a, otw�r
g�bowy dolny, szcz�k� doln� kr�tsz� od g�rnej i ko�ci przedpokrywowe pokryte sk�r�
lub �uskami. S� to na og� drobne ryby zamieszkuj�ce g��wnie wody m�rz tropikalnych,
tworz�ce
formy zar�wno przybrze�ne, jak i g��binowe; nieliczne gatunki, jak np. sol�,
zachodz� a� do w�d borealnycb; niekt�re gatunki mog� wst�powa� do w�d s�odkich, jak
np. j�zyczek (Achirus achirus), kt�ry odbywa w�dr�wki w g�r� Amazonki do 1000 km.
Wiele gatunk�w s. ma znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
spodouste, blaszkoskrzelne (Elasmohranchii, Selachia) - podgromada z gromady ryb
-^-chrzestnych, obejmuj�ca wymar�e pra�ar�acze oraz wsp�czesne rekinokszta�tne i
p�asz-czkokszta�tne. S. maj� 5 do 7 par szczelin skrzelowych, otwieraj�cych si�
niezale�nie od siebie na zewn�trz, oraz liczne, u�o�one w szeregach, pokryte
szkliwem z�by; ko�� podniebiennokwadratowa nie jest zro�ni�ta z czaszk�; wyst�puje
stek. S. pojawi�y si� w �rodkowym dewonie zar�wno w morzu, jak i w wodach s�odkich.
Obecnie �yj� formy g��wnie morskie. [J.M.R.J
srebrzykowate, argentyny (Ar-gentinidae) - rodzina z rz�du ->�ledziokszta�tnych,
blisko spokrewniona ze stynkowaty-mi. Cia�o s. ma kszta�t wyd�u�ony; g�owa jest
naga, tu��w i ogon pokryte drobn� �usk�, otw�r g�bowy bardzo ma�y, oczy natomiast
wielkie. S. to przewa�nie ryby morskie; tylko niekt�re gatunki �yj�ce w
powierzchniowych warstwach w�d wchodz� do rzek w okresie tar�a; inne zaliczane s�
do ryb g��binowych. S. maj� minimalne znaczenie gospodarcze, g��wnie ze wzgl�du na
nieliczne wyst�powanie, chocia� ich mi�so jest jadalne i doskona�e w smaku.
Najcz�ciej spotykanym gatunkiem bywa srebrzyk opa�ek (Argen-
tina silus). Cia�o jego ma zabarwienie br�zowawe do oliwkowego na grzbiecie,
srebrzyste boki, czasem ze z�otomiedzianym po�yskiem, brzuch bia�y.
Srebrzyk opa�ek osi�ga w stosunku do innych gatunk�w s. znaczne rozmiary, a
mianowicie d�ugo�� 45 cm. Wyst�puje po stronie wschodniej i zachodniej p�nocnego
Atlantyku. [J.M.R.]
stawrida - rosyjska nazwa ostrobok�w. Pod t� nazw� s� sprzedawane u nas konserwy
produkowane w Zwi�zku Radzieckim. Surowcem do wyrobu tej konserwy jest g��wnie
chropik i ostrobok pospolity, czasem tak�e inne gatunki. [J.M.R.]
stetanoberyksoksztaitne (Ste-phanoheryciformes) - rz�d z nadrz�du --ko�cistych,
zajmuj�cy w systematyce po�o�enie po�rednie mi�dzy strojnikokszta�tnymi i
beryksokszta�t-nymi, obejmuj�cy kilka rodzin drobnych ryb, wy��cznie g��binowych, o
barwie czarnej lub czerwonej, spotykanych we wszystkich oceanach. Do tego rz�du
nale�� prawdopodobnie m.in. wielorybinkowate. [K.K.]
sterlet, czeczuga (Acipenser ruthenus) - gatunek z rodziny ->jesiotrowatych. W
odr�nieniu od innych jesiotr�w jest ryb� s�odkowodn�; bardzo rzadko (w p�nocnej
cz�ci Morza Kaspijskiego) wchodzi do s�onawych w�d przyuj�ciowych. Ma ubarwienie
grzbietu i bok�w ciemnozielone lub ciemnobrunatne, brzuch bia�awy. Osi�ga d�ugo��
1,5 m i ci�ar 16 kg. Prowadzi przy-denny tryb �ycia. �ywi si� denn� faun�
bezkr�gowc�w,
g��wnie larwami owad�w, oraz ikr� ryb. Dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje w wieku od 4 do
9 lat. Na tar�o w�druje w g�r� rzeki. Trze si� od po�owy maja do ko�ca czerwca na
bystrym pr�dzie i �wirowatym dnie. Wyl�g narybku z jaj po up�ywie 5 do 9 dni. Tar�o
odbywa co 2 lub 3 lata. S. zasiedla rzeki zlewisk Morza Czarnego, Kaspijskiego i
Arktycz-nego. Jest bardzo warto�ciowym przedmiotem rybo��wstwa, cho� po�owy jego s�
stosunkowo niewielkie. Ma bardzo smaczne mi�so. [J.M.R.]
stornia, fl�derka (Platichthys flesus) - gatunek z rodziny -^fl�drowatych. �atwo
j� odr�ni� od innych gatunk�w po sk�rze pokrytej drobnymi �uskami, z kt�rych
znaczna cz��, zw�aszcza wzd�u� linii bocznej, jest przekszta�cona w szorstkie
p�ytki kostne. S. zamieszkuje wody s�one od Morza Azowskiego i Czarnego po Morze
Bia�e oraz ca�y Ba�tyk. W Ba�tyku osi�ga d�ugo�� do 40 cm, w Morzu P�nocnym do 50
cm. Przebywa na og� w strefie przybrze�nej, lecz wchodzi te� do rzek. W Wi�le
bywa spotykana po Toru�, wyj�tkowo po Warszaw�. Naj-
Stornia
wi�ksze znaczenie ma w rybo��wstwie ba�tyckim i �r�dziemnomorskim. [K.K.]
strefowe rozmieszczenie ryb -
poziome i pionowe rozmiesz-

strefowe rozmieszczenie ryb

226
czenie ryb w morzach, rzekach i jeziorach, zwi�zane z fizykochemicznymi r�nicami
warunk�w bytowania. Wody morskie dzieli si� na dwie strefy: stref� morza
otwartego - pelagial i stref� denn� - bental. W nich z kolei wyr�nia si� jeszcze
podrz�dne jednostki. W pe-lagialu wyr�niono stref� ne-rytyczn� i oceaniczn�. Strefa
nerytyczna to dobrze na�wietlona przestrze� wodna, le��ca nad p�yt� kontynentaln� i
si�gaj�ca do 200 m g��boko�ci. W strefie tej wyst�puj� sezonowe wahania
temperatury, zasolenia i zawarto�ci tlenu;_ posiada ona liczne biotopy i dlatego
jest najbogatsza zar�wno pod wzgl�dem liczby gatunk�w, jak te� i ilo�ci
wyst�puj�cych tu ryb. Gatunki charakterystyczne dla tej strefy to przede wszystkim
r�ne rasy �ledzia, makrele, rekiny, tarpony, w�gorze, tu�czyki, belony, marliny,
strz�picie, barrakudy i �aglice. Strefa oceaniczna - przestrze� wodna, le��ca poza
p�yt� kontynentaln� - jest ubo�sza w gatunki w por�wnaniu ze stref� nerytyczna.
Wyr�nia si� w niej epipelagial, mezopelagial, batypelagial i abysope-lagial.
Epipelagial stanowi przed�u�enie strefy nerytycz-nej, si�ga do g��boko�ci 200 m i
jest dobrze na�wietlony;
odznacza si� te� znacznymi sezonowymi zmianami temperatury, zasolenia, zawarto�ci
tlenu i �wiat�a oraz zmienno�ci� fauny i flory. Najcz�ciej spotykanymi tu rybami s�
makrele, tu�czyki, albakory, ryby lataj�ce, manty, samog�owy, marliny, �aglice;
sporadycznie s� tu te� spotykane ryby g��binowe - �wietliki i w�ory. Mezope-lagial
rozci�ga si� od 200 do
1000 m g��boko�ci. Ma temperatur� do�� sta��, wahaj�c� si� w granicach 10�C;
�wiat�o jest tu rozproszone, o d�ugo�ciach fali odpowiadaj�cych �wiat�u
niebieskiemu i fioletowemu, a ci�nienie stosunkowo wysokie. Wi�kszo�� spotykanych w
mezopelagialu gatunk�w ryb ma kolor czerwony lub czarny i prowadzi drapie�ny tryb
�ycia; rozw�j larwalny przechodz� one zwykle w epipelagialu. Tutaj ju� wyst�puj�
typowe ryby g��binowe: �wietliki, �mijowce, okonie g��binowe, w�ory, idiakanty i
toporniki. Batypelagial rozci�ga si� od l ty�. do 4 ty�. m g��boko�ci. Brak w nim
sezonowej zmienno�ci warunk�w fizycznych �rodowiska. Temperatura waha si� w
granicach od 2 do 4�C, ci�nienie jest ogromne - dochodzi do 400 atmosfer; panuje tu
absolutna ciemno��, �wiec� tylko niekt�rzy mieszka�cy tej strefy. Liczba gatunk�w
ryb jest bardzo ograniczona. Spotyka si� tylko nieliczne okazy matronicowc�w,
przedstawicieli gardzielcokszta�tnych, skorpenowatych, okoni g��binowych,
po�ykaczy i �mijowc�w. Abysopelagial rozci�ga si� poni�ej 4 ty�. m g��boko�ci.
Panuje w nim ci�nienie si�gaj�ce od 400 do ponad 1000 atmosfer na l cm2. Ryby tej
strefy, przewa�nie �lepe, poznane s� bardzo s�abo. Znajdywano tu pojedyncze okazy
matronicowc�w, �mijowc�w i po�ykaczy. Wszystkie wyst�puj�ce w pelagialu ryby
stanowi� grup� morskiego nektonu. Wsp�ln� cech� ryb pelagicznych jest kszta�t cia�a
przystosowany do d�ugiego p�ywania, op�ywowy, hydrodynamiczny, najcz�ciej
wrzecionowaty (jak u makreli, tu�czyk�w i rekin�w). U ryb
227
strefowe rozmieszczenie ryb
Podzia� morza na strefy
�yj�cych przy samej powierzchni wody cz�sto bardzo silnie rozwija si� p�etwa
grzbietowa mog�ca dzia�a� jak �agiel, kt�ry ryba w miar� potrzeby opuszcza lub
rozpina, wykorzystuj�c czasem wiatr jako �rodek lokomocji. U ryb �yj�cych w
g��bszej strefie pelagialu kszta�t cia�a posiada mniej op�ywowe kszta�ty, jak np. u
dorsza. U najg��biej �yj�cych gatunk�w pelagicznych kszta�t cia�a zmienia si�
jeszcze bardziej. Jest to zwi�zane z przystosowaniem do specyficznych warunk�w,
panuj�cych na du�ych g��boko�ciach. Ryby g��binowe mianowicie s� przewa�nie
niewielkich rozmiar�w, o kszta�tach bardzo u-rozmaiconych, niekoniecznie
wrzecionowatych. Posiadaj� cz�sto olbrzymie paszcze, maj� zdolno�� po�ykania
wi�kszej od siebie zdobyczy i bywaj� wyposa�one w narz�dy �wietlne. Z kolei ryby
zamieszkuj�ce stref� denn� - bental - wchodz� w sk�ad bentosu, kt�rego zr�nicowanie
i sk�ad gatunkowy zale�� od g��boko�ci, fizycznego charakteru dna (muliste,
skaliste, piaszczyste), ilo�ci �wiat�a, tlenu itd. Ryby tej strefy s� pod wzgl�dem
kszta�tu cia�a i przystosowa� do �rodowiska bardziej zr�nicowane ni� pelagiczne.
Odznaczaj� si� do�� oci�a�� budow� cia�a, brakiem op�ywowych kszta�t�w, s� na og�
s�abymi p�ywakami. Cz�sto cia�o ich bywa sp�aszczone (fl�dry, p�aszczki) b�d�
silnie wyd�u�one (w�gorze, mu-rena), albo te� upodabnia si� do ro�lin podwodnych
(rybka sargassowa, p�awikoniki). Wykszta�caj� si� przyssawki s�u��ce do �ycia
czepnego (dennik, tasza). Bental dzieli si� na sze�� stref: stref� oprysku,
literaln�, sublitoraln�, batialn�, abysaln� i hadaln�. Strefa oprysku, zwana te�
su-pralitoraln�, znajduje si� ponad lini� najwy�szego przyp�ywu; mo�na tu spotka�
przedstawicieli babkowatych, grotnikowatych i w�gorzowatych. Ikr� sk�ada tu rybka,
zwana ksi�yc�wk�. Strefa literalna jest przykryta wod�

strefowe rozmieszczenie ryb

228
w czasie przyp�ywu i wynurza si� przy odp�ywie (w Ba�tyku brak tej strefy).
Wi�kszo�� wyst�puj�cych tu gatunk�w ryb spotyka si� tak�e w sub-litoralu. Strefa
sublitoralna dzielona bywa na zewn�trzn� (o bardzo zmiennych warunkach �rodowiska,
gdzie dociera �wiat�o o d�ugo�ciach fali odpowiadaj�cych �wiat�u czerwonemu i
��temu) i stref� wewn�trzn� (s�abo o�wietlon� �wiat�em niebieskim i fioletowym).
Strefa sublitoralna si�ga do g��boko�ci ok. 200 m, tj. do kra�ca szelfu
kontynentalnego. Istnieje w niej du�e zr�nicowanie ryb pod wzgl�dem jako�ciowym i
ilo�ciowym. Spotyka si� tu wi�kszo�� rajowatych, ogo�czowatych, fl�drowatych i
solowatych; licznie wyst�puj� kur-kowate, koleniowate, taszowate, �lizgowate,
babkowate, igliczniowate, g�owaczowate, w�gorzowate, murenowate, ku�binowate,
dorszowate, skor-penowate, wargaczowate, rogatnicowate, naje�kowate, kosterowate,
papugoryby, szcze-cioz�by, chimery, �luzice itd. W ciep�ych morzach w strefie
sublitoralnej wyst�puj� rafy koralowe ��cz�ce j� ze stref� literaln�. Strefa
batialna rozci�ga si� na g��boko�ci od 200 do 4 ty�. m. Pod�o�e jest tutaj zimne i
ciemne; cechuje go du�a sta�o�� fizycznych czynnik�w �rodowiska; jedynym �wiat�em
jest biolumini-scencja. Typowymi rybami zasiedlaj�cymi t� cz�� dna s� halibuty,
dorsze, chimery i �luzice. Strefa abysalna obejmuje obszary dna na g��boko�ci od 4
ty�. do 6 ty�. m. Zamieszkana jest g��wnie przez g��binowe w�gorze, bu-�awiki,
brotule, �wietlikowate oraz niekt�re gatunki zwykle �yj�ce w strefach pelagicznych
(mezopelagialu i abysopelagialu), a przychodz�ce si� tutaj od�ywia�. Strefa
hadalna obejmuje obszar dna poni�ej 6 ty�. m. Stref� t� zamieszkuj� bardzo
nieliczne gatunki ryb, g��wnie z rodzin bu�awikowatych i brotulowatych. Wody
�r�dl�dowe dzieli si� na dwa zasadnicze typy: wody stoj�ce! wody bie��ce. Podobnie
jak w przypadku w�d morskich r�wnie� i w wodach stoj�cych �r�dl�dowych og�lne
zasady rozmieszczenia ryb s� jednakowe, chocia� stosowane jest tutaj inne
nazewnictwo. W stoj�cych wodach �r�dl�dowych wyr�nia si� stref� przybrze�n�,
�r�djeziorn� i g��bokowodn�. Granic� strefy przybrze�nej stanowi granica
wyst�powania ro�lin wodnych maj�cych oparcie na dnie. Strefa ta odgrywa wa�n� rol�
jako obszar tar�a i od�ywiania si� wielu gatunk�w jeziornych. Strefa �r�djeziorn�
(limnetyczna) jest stref� w�d otwartych, dobrze na�wietlon� w warstwach
powierzchniowych, z bogat� zawarto�ci� planktonu. Ryby zamieszkuj�ce ten obszar s�
zazwyczaj srebrzystego koloru, z grzbietem ciemniejszym od brzucha (ukleja,
stynka), o kszta�cie cia�a wysmuk�ym, op�ywowym, przystosowanym do d�ugiego
p�ywania. Strefa g��bokowodna jest pozbawiona ro�linno�ci i, na skutek rozk�adania
si� szcz�tk�w ro�linnych i zwierz�cych, uboga w tlen. Przebywaj�ce tu ryby maj�
zwykle nieco sp�aszczone grzbietowobrzusznie cia�o, a zw�aszcza g�ow�. Typowymi
rybami tej strefy w wodach europejskich s�: mi�tus i sum; zachodz� tu tak�e gatunki
z innych stref w celu zdobycia pokarmu oraz w ce-
229
strefowe rozmieszczenie ryb
lu rozrodu. Opr�cz podzia�u strefowego, charakterystycznego dla wi�kszo�ci jezior,
wyr�nia si� tak�e okre�lone typy jezior maj�ce sw� okre�lon� ichtiofaun�. Wyr�nia
si� trzy podstawowe typy:
jeziora oligotroficzne, eutroficzne i dystroficzne. Jeziora oligotroficzne s�
zwykle g��bokie, zimnowodne, dobrze natlenione a� po dno i maj�ce stosunkowo
niewielk� zawarto�� pokarmu. Charakteryzuj� je gatunki, takie jak tro� czy sielawa.
Jeziora eutroficzne powstaj� w procesie tzw. starzenia si� jezior, zwanego
eutrofizacj� (zarastanie, zmniejszanie si� zawarto�ci tlenu, bujny rozw�j
planktonu). Gatunki ryb �ososiowatych s� tutaj w zaniku lub te� w og�le ich nie ma;
dominuj� gatunki z rodziny karpiowatych, a pr�cz nich cz�sto wyst�puje m.in.
szczupak, sandacz, oko�, sum i mi�tus. Jeziora dystroficzne charakteryzuje brunatny
kolor wody, powstaj�cy na skutek zawarto�ci humusu. Jeziora tego typu s� ubogie w
wap� i wszelki pokarm, a znajduj� si� na terenach torfowych. Na kontynencie
europejskim w wodach tego typu spotyka si� strzebl� b�otn�, mu�awk�, skarla�ego
karasia i okonia. Odr�bnym typem stoj�cych w�d �r�dl�dowych s� wody periodycznie
wysychaj�ce. Zasiedlaj�ce je gatunki ryb posiadaj� wiele specyficznych cech, s� np.
ogromnie odporne na wysychanie i zamarzanie. Wiele gatunk�w afryka�skich, jak np.
prap�etwiec, przesypia okres suszy w otoczce utworzonej ze �luzu i stwardnia�ego
mu�u. Proporczykowce wyl�gaj� si� z jaj, dojrzewaj� p�ciowo, a nast�pnie sk�adaj�
ikr� i gin� w ci�gu zaledwie kilku miesi�cy; w wyschni�tym zbiorniku pozostaje
ikra, kt�ra mo�e bez szkody dla siebie przetrwa� w tych warunkach okres suszy.
Dalia w zbiornikach Syberii wmarza przej�ciowo zim� w l�d.
R�wnie� gatunki ryb w�d bie��cych s� bardzo zr�nicowane w zale�no�ci od charakteru
rzeki, na kt�ry sk�adaj� si� m.in. takie czynniki, jak szeroko�� rzeki,
powierzchnia, g��boko��, szybko�� pr�du, temperatura, charakter linii brzegowej i
cechy dna. Z szeregu stosowanych podzia��w rzek najprostszy jest podzia� na
bieg g�rny, �rodkowy i dolny. Podzia� ten jest jednak aktualny jedynie przy
dostatecznie d�ugich rzekach. Bieg g�rny, kt�rego przyk�adem mog� by� potoki
g�rskie, odznacza si� szybkim pr�dem, zimn�, dobrze natlenion� wod� i dnem zwykle
kamienistym. �yj� tu (w wodach europejskich) szybko p�ywaj�ce, aktywne ryby:
pstr�gi, lipienie, g�owacze, strzebl� potokowe, brzanki i �winki. Bieg �rodkowy
rzeki odznacza si� bardziej spokojn�, wolniej p�yn�c� wod�, szerszym korytem i
mniejszym spadkiem jednostkowym, a tym samym wolniejszym pr�dem. W biegu �rodkowym
zwi�ksza si� liczba ryb oraz liczba gatunk�w. Przewa�aj� ryby z rodziny
karpiowatych z brzan� na czele. Sporadycznie tylko spotka� tu mo�n� gatunki
wyst�puj�ce w biegu g�rnym. Bieg dolny cechuje szerokie koryto rzeki, zmniejszona
szybko�� pr�du, utrata przezroczysto�ci wody i podwy�szenie si� jej temperatury.
Charakterystycznym gatunkiem jest tutaj leszcz, wyst�puje tak�e sandacz, sum,

strojnik
239
karp, jaz, oko�, wzdr�ga i szczupak. Rzeka, zw�aszcza w swym dolnym biegu, tworzy
�achy, zalewiska o wodzie bardzo spokojnej, cz�sto stoj�cej, gdzie spotka� mo�na
karasia, lina i karpia. Uj�cie rzeki zasiedlaj� gatunki wytrzymuj�ce znaczn�
zmienno�� zasolenia wody, jak ciosa, stynka i aloza. Spotka� tu mo�na r�wnie�
gatunki zmienno�rodowi-skowe, jak �ososiowate, jesiotrowate, w�gorzowate i mi-
nogowate, w czasie ich w�dr�wek na tar�o lub na �erowiska. Zob. te�: krainy rybne
rzek. [J.M.R.]
strojnik, ryba ksi�ycowa (Lampris regius) - gatunek z rodziny Lamprididae, z
rz�du
->strojnikokszta�tnych. Ma cia�o wysokie o zarysie owalnym i silnie bocznie
sp�aszczone; przednia cz�� p�etwy grzbietowej jest sierpowato wyd�u�ona. Grzbiet
posiada barw� b��kitnostalow�, boki fioletow�, a strona brzuszna
- koralowoczerwon�; szcz�ki i p�etwy s� cynobrowe; oczy otacza z�ota obw�dka. S.
osi�ga 2 m d�ugo�ci i 300 kg ci�aru. Jest bardzo �ar�oczny. �ywi si� rybami,
g�owonogami i skorupiakami. W zwi�zku z rzadkim wyst�powaniem po�awiany bywa w
niewielkich ilo�ciach, g��wnie w p�nocnym Atlantyku, od m�rz arktycznych do Madery
i An-tyl�w. Ma mi�so wyborne, cenione na r�wni z mi�sem �ososi. [K.K.]
strojnikoksztaitne (Lampridi-formes) - rz�d z nadrz�du
-^ko�cistych, obejmuj�cy 6 rodzin z niewielk� liczb� gatunk�w, spokrewniony z
dorszokszta�tnymi. Cechuje je bardzo wyd�u�ony, ta�mowaty kszta�t cia�a oraz d�uga
p�etwa grzbietowa, cz�sto z wyd�u�onymi znacznie pierwszymi promieniami; p�etwy
brzuszne przewa�nie nie wyst�puj�. S. zamieszkuj� oceany. Wi�kszo�� z nich przebywa
na znacznych g��boko�ciach. Oryginalny kszta�t i rzadkie pojawianie si� w wodach
przypowierzchniowych sprawi�y, i� sta�y si� one przedmiotem wielu legend rybackich.
Najbardziej znanymi rodzajami s. s� strojnik i wst�gor. [K.K.]
strumieniak kuba�ski (Riyulus cylindraceus) - gatunek z rodziny -�karpie�cowatych.
0-g�lne ubarwienie cia�a jest oliwkowozielone lub br�zowawe, grzbiet najcz�ciej
czekoladowobr�zowy, brzuch ��ty lub pomara�czowy; p�etwy grzbietowa i odbytowa s�
jasnozielone z bia�ym lub b��kitnym obrze�eniem; w g�rnej cz�ci- trzona ogonowego
wyst�puje u samicy czarna plama na bia�ym tle. S.k. osi�ga d�ugo�� 5 cm. W okresie
tar�a u samicy pojawia si� niewielkie pok�ade�ko. Jaja sk�adane s� pojedynczo przy
powierzchni wody (codziennie po kilka sztuk w okresie tar�a trwaj�cego do kilku
tygodni) i przyklejaj� si� nast�pnie do p�ywaj�cych ro�lin. Wyl�g jaj rozpoczyna
si� po 2 tygodniach od chwili ich z�o�enia. Rodzice nie zjadaj� ikry, ale ch�tnie
poluj� na �wie�o wyl�gni�te m�ode. S.k. rozprzestrzeniony jest w wodach zachodniej
Kuby. Cz�sto bywa hodowany w akwariach. W akwariach hodowanych jest ponadto
kilkana�cie innych gatunk�w strumie-niak�w, kt�re w naturalnych warunkach �yj� w
wodach Argentyny, Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Trinidadu, Meksyku i Panamy.
[J.M.R.]
231
strzebla potokowa
struna grzbietowa (chorda dorsalis). V ni�ej uorganizowanych strunowc�w stanowi
szkielet osiowy. U ryb, a tak�e u wszystkich innych kr�gowc�w pojawia si� we
wczesnym rozwoju zarodkowym jako rodzaj sztywnego i elastycznego zarazem pr�cika,
ci�gn�cego si� wzd�u� osi cia�a. Sk�ada si� z du�ych, p�cherzykowatych kom�rek
��cznotkankowych i tylko jej tylna cz�� zbudowana jest z chrz�stki. Na zewn�trz
struna grzbietowa otoczona jest os�on� mezenchymatycz-n�, stanowi�c� warstw�
szkie-letotw�rcz�. W miar� rozwoju zarodka i dojrzewania ryby struna grzbietowa
zostaje wypierana przez kr�gos�up. U wi�kszo�ci ryb zachowuje si� tylko w postaci
ma�ych skupisk substancji ��cz-notkankowej, le��cej mi�dzy przylegaj�cymi do siebie
kr�gami. Tylko u kr�g�oustych, jesiotrokszta�tnych, chimer i dwudysznych zachowuje
si� przez ca�e �ycie. Zob. te�:
szkielet. [J.M.R.]
strwolotka (Cephalacanthus volitans) - gatunek z rodziny lataj�cych kurk�w
(Cephalacanthidae), z rz�du ->-okoniokszta�tnych. (Rodzina lataj�cych kurk�w
obejmuj�ca nieliczne gatunki jest przez niekt�rych autor�w uwa�ana za odr�bny
rz�d). Cia�o s. jest wyd�u�one, t�po �ci�te z przodu, oczy s� ogromne, otw�r g�bowy
ma�y, uzbrojony w do�� du�e z�by; wyst�puj� dwie p�etwy grzbietowe; p�etwy
piersiowe s� rozdzielone na dwie cz�ci: cz�� g�rn� (znacznie wyd�u�on�,
przypominaj�c� "skrzyd�a" ryb lataj�cych) i cz�� doln� (znacznie kr�tsz�,
sk�adaj�c� si� z mniejszej liczby promieni). Ze
wzgl�du na wyd�u�on� cz�� p�etwy piersiowej s�dzono, �e s. potrafi lata�, jednak
ostatnie badania zaprzeczaj� temu. U-barwienie cia�a s. jest do�� zmienne - zwykle
oliwkowo
Strwolotka
i�W'?'-''"
br�zowe z ciemniejszymi plamami, brzuch bia�awy z r�owym lub pomara�czowym
odcieniem. S. osi�ga d�ugo�� ok. 40 cm. Prowadzi denny tryb �ycia. Od�ywia si�
mi�czakami, robakami i skorupiakami. Osobniki m�ode, niedojrza�e p�ciowo, znacznie
r�ni� si� wygl�dem zewn�trznym od doros�ych. S. wyst�puje w tropikalnej i
subtropikalnej strefie Oceanu Atlantyckiego i w Morzu �r�dziemnym. [J.M.R.]
strzebla Czekanowskiego (Pho
xinus czekanowskii) - gatunek z rodziny -^karpiowatych. Wyst�puje na Syberii i w
dorzeczu Amuru, a tak�e w wodach stoj�cych lub wolno p�yn�cych. Zosta�a po raz
pierwszy opisana przez B. Dy-bowskiego. [H.R.]
strzebla potokowa (Phoxinu.s phoxinus) - gatunek z rodziny ->-karpiowatych. Ma
cia�o wrzecionowate, pokryte bardzo drobn� �usk�, g�ow� szerok�, otw�r g�bowy
ko�cowy oraz z�by gard�owe u�o�one w dwu szeregach. Dochodzi do 10 cm d�ugo�ci.
Od�ywia si� drobn� faun� denn�, rzadziej ro�linami, a tak�e owadami, kt�re chwyta
znad powierzchni wody. Trze si� kilkakrotnie, od

�trzebla przekopowa
232
maja do wrze�nia. W okresie tar�a obie p�cie, szczeg�lnie samce, maj� bardzo
jaskrawe ubarwienie: czarnozielony grzbiet i boki ze z�otym po
Strzebla potokowa
�yskiem, czerwonawy brzuch czerwone p�etwy piersiowe i brzuszne oraz k�ciki ust, a
na g�owie ostre, bia�e, rogowe brodawki, rozwini�te r�wnie� u samic, aczkolwiek w
mniejszym stopniu. S.p. wyst�puje w Europie z wyj�tkiem jej kra�c�w po�udniowych i
p�nocnych, w p�nocnej Azji a� do wybrze�y Oceanu Spokojnego oraz w dorzeczu Amuru.
Przebywa w szybko p�yn�cej czystej wodzie, o dnie kamienistym lub piaszczystym, a
tak�e w g�rskich jeziorach. W Polsce jest bardzo liczna w g�rskich rzekach. W
niekt�rych rejonach p�nocnej Europy i Syberii bywa po�awiana w du�ych ilo�ciach.
[H.R.]
�trzebla przekopowa (Phoxi-nus percnurus) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma
�trzebla przekopowa
cia�o wrzecionowate pokryte bardzo drobn� �usk�, otw�r g�bowy ko�cowy oraz z�by
gard�owe ustawione w dwu c7prpparh Posiada ubarwienie z�ocistobrunatne, bardzo
zmienne, a przy tym grzbiet i boki pokryte plamkami. Zwykle nie przekracza 15 cm
d�ugo�ci, wyj�tkowo tylko dochodzi do 18,5 cm. Wyst�puje w p�nocnej Azji, w
dorzeczu Amuru oraz we wschodniej Europie. �yje w wodach stoj�cych - jeziorach i
rozlewiskach rzek. W Polsce jest pospolita w gliniankach i torfiankach, gdzie
uzyskuje d�ugo�� ok. 10 cm. W Peczorze i niekt�rych wodach Syberii jest po�awiana w
du�ych ilo�ciach do spo�ycia. [H.R.]
strzelczyk, pryskacz (To.rotes jaculator) -- gatunek z rodziny strzelczykowatych
(Toxotidae}, z rz�du -okoniokszta�tnych. Ma cia�o do�� wysokie, bocznie
sp�aszczone, pokryte cykloidaln� �usk�, pysk lekko wyd�u�ony z doln� szcz�k�
d�u�sz� od g�rnej. Na wysoko�ci oka wzd�u� ca�ego cia�a biegnie kilka du�ych,
ciemnych plam. S. osi�ga d�ugo�� 25 cm. Od�ywia si� przewa�nie owadami, kt�re
zdobywa w bardzo efektowny spos�b, "strzelaj�c" do nich kroplami wody z pyska, gdy
przelatuj� b�d� siedz� na nadwodnych ro�linach. D�ugo�� strza�u mo�e wynosi� ok. l
m. S. wyskakuje po strzale z wody i chwyta w powietrzu trafione, spadaj�ce owady.
S. zamieszkuje s�odkie wody P�wyspu Indochi�skiego i Malajskiego. Bywa chowany w
akwariach, gdzie jednak nie rozmna�a si�. [J.M.R.]
strz�piel pr��kowany, skalnik (Roccus sa.xci.tUis) - gatunek z rodziny --
strz�pielowatych, dochodz�cy przewa�nie do 1 m d�ugo�ci i do 25 kg ci�aru
(rekordowy okaz mia� ok. 1,8 m d�ugo�ci i 60 kg ci�-
233
stynka
�aru). Jego zasi�g naturalny obejmuje stref� przybrze�n� w�d atlantyckich Ameryki
P�nocnej, od Florydy do Zatoki �w. Wawrzy�ca. W latach 80-ych ubieg�ego wieku
aklimatyzowano go w pacy-ficznych wodach Kalifornii, gdzie znalaz� doskona�e
warunki rozwoju i gdzie populacja jego wykazuje sta�� tendencj� wzrostow� (po�owy
od 1942 r. wynosz� ok. 1,5 min sztuk rocznie). S.p. �ywi si� g��wnie sardelami i
krewetkami. Wchodzi do�� daleko w uj�cia rzek. Ze wzgl�du na walory smakowe, du�e
rozmiary i �ywotno�� jest ulubionym obiektem rybo��wstwa sportowego. [K.K.]
strz�pielowate (Serramdae) - rodzina z podrz�du -^okoniowc�w, licz�ca ok. 400
gatunk�w, o budowie typowej dla tej grupy i niezwykle urozmaiconej, wzorzystej
barwie cia�a. Obejmuj� gatunki ma�e, o ok. 2 cm d�ugo�ci, i wielkie, bardzo
drapie�ne, osi�gaj�ce 1,8 m d�ugo�ci (strz�piel pr��kowany). Najobficiej wyst�puj�
przy wybrze�ach i w�r�d raf koralowych m�rz tropikalnych, zamieszkuj� te� morza
ciep�e, a nawet borealne; kilka gatunk�w przenikn�o do w�d s�odkich (aucha,
labraks). Pewne gatunki s. mog� zmienia� sw� barw�. Granik (Epinephe-lus striatus)
wyst�puj�cy w Atlantyku u wybrze�y ameryka�skich, zwany "kameleonem m�rz", potrafi
w ci�gu niespe�na minuty zmieni� normalne, pasiaste czarnobia�e ubarwienie na
kremowobia�e lub ca�kowicie czarne, zale�nie od otoczenia. U niekt�rych gatunk�w
(np. u �r�dziemnomorskiego strz�piela Centropristis striatus) stwierdzono
funkcjonalne obojnactwo. W�r�d m�odych przewa�aj� samice, kt�re do 5 roku �ycia
produkuj� jaja, potem cz�� ich zmienia p�e� i zaczyna funkcjonowa� jako samce.
W�r�d s. jest wiele gatunk�w u�ytkowych. [K.K.]
stynka (Osmerus eperlanus) - gatunek z rodziny ->stynkowatych. Ma wyd�u�one,
wrzecionowate cia�o, �uski du�e, �atwo wypadaj�ce, przezroczyste, bez srebrzystego
po�ysku. Barwa cia�a jest zmienna, dopasowuj�ca si� do koloru wody, grzbiet
ciemniejszy od reszty cia�a, a wzd�u� bok�w ci�gnie si� niebieskawa smuga. S.
tworzy formy morskie, anadromiczne, wst�puj�ce na tar�o do rzek, i formy
s�odkowodne, �yj�ce w jeziorach, a tr�ce si� w rzekach b�d� w samych jeziorach.
�yje w strefie pelagicznej w�d oligotroficznych lub s�abo zeu-trofizowanych. Osi�ga
d�ugo�� 30 cm i ci�ar 250 g. �yje zwykle 2 do 3 lat (tylko pojedyncze okazy
do�ywaj� wieku 8 lat). Trze si� (w zale�no�ci od temperatury w danym roku) od
lutego do maja w p�ytkich, kamienistych odcinkach rzek i jezior. Tar�o odbywa
g��wnie noc�. M�ode od�ywiaj� si� wy��cznie planktonem, a okazy starsze mog�
przechodzi� na drapie�ny tryb �y-
Stynka
cia, przejawiaj�c silny kanibalizm. S. wydziela charakterystyczny zapach �wie�ego
og�rka. W Morzu P�nocnym, Ba�tyckim oraz w ich zlewis-

stynka mata
234
kach wyst�puje podgatunek s. - Osmerus eperlanus eperlanus (w Polsce spotykany w
Zalewie Szczeci�skim i Wi�lanym oraz w jeziorach Pomorza, Wielkopolski, Pojezierza
Mazurskiego i Suwalskiego). Dzi�ki masowemu wyst�powaniu s. odgrywa powa�n� rol� w
przemy�le konserwowym;
bywa te� przerabiana na m�czk� i oleje stanowi�ce cenny surowiec w paszy dla
zwierz�t. S. tworzy szereg form geograficznych i ekologicznych. Najszerzej
rozprzestrzeniona i maj�ca najwi�ksze znaczenie gospodarcze jest s. azjatycka.
(Osmerus eperlanus mordax), wyst�puj�ca w Atlantyku, Pacyfiku, w Morzu Arktycznym
oraz w ich zlewiskach. [J.M.R.]
stynka ma�a, og�recznik (Hypomesus olidus) - gatunek z rodziny -otynkowa�y ch.
Zazwyczaj osi�ga d�ugo�� 10 cm, ale pojedyncze okazy mog� dorasta� nawet do 18 cm.
Jest gatunkiem wy��cznie s�odkowodnym, wyj�tkowo tylko wchodz�cym do w�d
s�onawych. Biologia s.m. jest bardzo zbli�ona do biologii styn-ki. S.m. spotyka si�
w rzekach i jeziorach nale��cych do zlewiska azjatyckiej cz�ci 0-ceanu Spokojnego i
wschodniej cz�ci Morza Arktyczne-go. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
stynkowate (Osmeridae) - rodzina z podrz�du ->-�ososiow-c�w, obejmuj�ca 6 rodzaj�w,
10 gatunk�w i kilkana�cie form poni�ej szczebla gatunkowego. Cia�o s. jest
wysmuk�e, wrzecionowatego kszta�tu, i ma srebrzyste ubarwienie;
trzon ogonowy jest bardzo niski, otw�r g�bowy du�y, na szcz�kach drobne z�bki. S.
dorastaj� do 35 cm d�ugo�ci. Niekt�re gatunki maj� charakterystyczny zapach
�wie�ego og�rka. Prowadz� g��wnie pelagiczny tryb �ycia. Pokarm ich stanowi�
skorupiaki i drobne ryby. Zamieszkuj� s�odkie i s�one wody przybrze�ne p�kuli
p�nocnej. Maj� spore znaczenie gospodarcze. Spo�ywa si� je w stanie �wie�ym,
w�dzone oraz przetworzone na konserwy. Ze s. produkowana jest tak�e m�czka rybna,
wykorzystywana g��wnie jako karma dla zwierz�t. Przedstawicielem s. w wodach Polski
jest stynka. Do bardziej znanych s. nale�y m.in. gromadnik. [J.M.R.]
suketo -^.mintaj.
sum, sum pospolity (Silurus glanis) - gatunek z rodziny -^-sumowatych. Ma cia�o
wyd�u�one, g�ow� du��, otw�r g�bowy du�y, ko�cowy, oraz drobne z�by u�o�one w
licznych szeregach. Ubarwienie grzbietu jest najcz�ciej oliwkowozielone, a brzuch
bia�y. S. osi�ga 5 m d�ugo�ci i ci�ar 300 kg oraz wiek 35 lat. Jest drapie�nikiem
�eruj�cym o zmroku i w nocy. �ywi si� nie tylko rybami, lecz tak�e drobnymi ssakami
i ptakami, kt�re znalaz�y si� w wodzie, oraz �abami i ma��ami. Nie
Sum
gardzi r�wnie� padlin�. Na ryby i �aby czatuje w ukryciu. Znane s� przypadki
porwania przez du�e s. k�pi�cych si� dzieci i zwierz�t domowych.
235
sumik kar�owaty
S. trze si� kilkakrotnie - od maja do lipca, przy temperaturze wody nie ni�szej ni�
20�C, w strefie przybrze�nej, w�r�d zaro�li wodnych. Samica za pomoc� p�etw
piersiowych oczyszcza z ro�lin pod�o�e, robi�c w ten spos�b prymitywne gniazdo, do
kt�rego sk�ada ikr�. Samiec ochrania ikr� i wyl�gni�te larwy. S. wyst�puje w
rzekach i jeziorach Europy �rodkowej, po�udniowowschodniej oraz w wodach
przybrze�nych Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego, sk�d na rozr�d w�druje do
rzek. Z regu�y jednak s. prowadzi osiad�y tryb �ycia, zamieszkuj�c latami t� sam�
jam� lub kryj�wk� i �eruj�c w jej najbli�szej okolicy. Dalsze w�dr�wki odbywa
jedynie w okresie tar�a, po czym powraca na dawne miejsce pobytu. W Polsce
wyst�puje w dorzeczu Wis�y i Odry oraz w wielu jeziorach, ale nielicznie, st�d bywa
rzadko po�awiany. W rejonie wo�-�a�skokaspijskim i azowsko
-czarnomorskim ma pewne znaczenie gospodarcze. W dorzeczu Amuru wyst�puje s.
So�datowa (Silurus soldatowi), osi�gaj�cy 4 m d�ugo�ci. Biologia jego jest ma�o
znana, a gospodarcze znaczenie znikome. W po�udniowych Chinach wyst�puje s. chi�ski
(Silurus sinensis). [H.R.]
sum amurski -^.parasum amur-ski.
sum elektryczny (Malapteru-rus electricus) - gatunek z rodziny sum�w elektrycznych
(Malapteruridae), z podrz�du
-gumowc�w. Jest jedynym przedstawicielem wy�ej wymienionej rodziny. Ma cia�o grube,
walcowate; p�etwy grzbietowej brak. Zwykle nie
przekracza 50 cm d�ugo�ci, lecz znane s� okazy dochodz�ce do 120 cm d�ugo�ci i 25
kg ci�aru. Parzysty narz�d -^elektryczny otacza tu��w od g�owy do p�etwy
t�uszczowej.
Sum elektryczny
Wysoko�� napi�cia, kt�re zdolny on jest wytworzy�, si�ga czasem do 250 V i zale�y
od wielko�ci i kondycji ryby. Wy�adowania du�ych osobnik�w s� niebezpieczne dla
ludzi i zwierz�t. Pr�d przebiega w kierunku od g�owy do ogona. S.e. wyst�puje w
Afryce, g��wnie w Nilu. Zasiedla spokojne, zaro�ni�te wody. Jest ma�o ruchliwy. Ma
mi�so jadalne, lecz tubylcy unikaj� go ze wzgl�du na mo�liwo�� pora�enia pr�dem.
[H.R.]
sumik b��kitny -�sumikowate.
sumik kar�owaty, ameryka�ski sumik kar�owaty (Ictalurus nebulosus) - gatunek z
rodziny -..sumikowatych. Ma otw�r g�bowy du�y, ko�cowy, par� d�ugich w�sik�w w
k�cikach ust, par� na ko�cu pyska oraz dwie pary w jednym rz�dzie na spodzie pyska.
Posiada ubarwienie ��tobru-natne, niekiedy prawie czarne, czasami plamiste. 0-
si�ga do 55 cm d�ugo�ci i ponad l kg ci�aru. �ywi si� faun� denn�, ro�linami i ikr�
innych ryb. Trze si� jeden raz do roku w czerwcu, przy temperaturze wody od 17 do
20�C. Samica starannie buduje gniazdo w�r�d wodorost�w i kamieni, do kt�rego sk�ada
od 1,2 do 3,5 ty�. ziarn ikry. Samiec strze�e z�o�onych jaj i

sumik krzy�owy
236
wyl�gni�tych larw. S.k. wyst�puje w Ameryce P�nocnej na obszarze od Wielkich Jezior
do Florydy. W 1885 r. zosta� wprowadzony w Euro
Sumik kar�owaty
pie do hodowli stawowej i ak-waryjnej. W Polsce z niekt�rych gospodarstw stawowych
przeszed� do w�d otwartych. W Europie dorasta tylko do 30 cm d�ugo�ci i ok. 0,5 kg
ci�aru. Najcz�ciej spotykane s.k. maj� ok. 15 do 20 cm d�ugo�ci i wa�� od 50 do 150
g. Mi�so s.k. jest delikatne i smaczne, wysoko cenione w Ameryce. U nas ze wzgl�du
na ma�e rozmiary tego gatunku zalicza si� do niepo��danego chwastu rybiego. [H.R.]
sumik krzy�owy ->-ariusowate.
sumiki koralowe (Plotosidae) - rodzina z podrz�du ->-su-mowc�w. Maj� wyd�u�one
cia�o; d�ugie p�etwy grzbietowa i odbytowa ��cz� si� z ogonow�, kt�ra jest
spiczasta; kolce p�etwy grzbietowej i p�etw piersiowych zaopatrzone s� u wi�kszo�ci
gatunk�w w gruczo� jadowy. Wielko�� s.k. le�y w granicach od 30 cm (ma�y sumik
koralowy - Plotosus lineatus) do 75 cm (du�y sumik koralowy - Plotosus caninus).
wyst�puj� u wybrze�y Afryki, Azji i Australii, w wodzie morskiej przy uj�ciach
rzek. Po�awiane s� u wybrze�y wschodniej Afryki. [H.R.]
sumiki pancerne - nazwa zbiorcza, obejmuj�ca 3 rodziny: kirysy (Dornd�dae), kiryski
(Callichthyidae) i kiry�niki zwane te� zbrojnikami (Lor�-cariidae), z podrz�du ->s\
i~ m�wc�w. Cia�o s.p. pokryte jest p�ytkami kostnymi; cz�sto wyst�puje dodatkowe
uzbrojenie w postaci mocnych kolc�w w p�etwach. D�ugo�� cia�a poszczeg�lnych
gatunk�w waha si� od 2,5 do 60 cm. Z wymienionych rodzin najbardziej wyr�niaj� si�
budow� cia�a s.p. z rodziny kiry�-nik�w. Maj� one bardzo wyd�u�one cia�o (zw�aszcza
gatunki z rodzaju Farlowella), otw�r g�bowy dolny, wargi tworz�ce przyssawk�,
dzi�ki kt�rej mog� przysysa� si� do przedmiot�w podwodnych, oraz grzbiet i boki
pokryte p�ytkami kostnymi, a brzuch nagi. S.p. mog� oddycha� powietrzem
atmosferycznym za pomoc� jelita. Wi�kszo�� z nich lubi wod� lekko zasadow� o
temperaturze od 20 do 26�C. Niekt�re gatunki s� bardzo wra�liwe na zbyt du�e
zasolenie wody. Pokarm s.p. jest bardzo r�norodny. Rozprze-
Sumik pancerny Callichthys z rodziny kirysk�w
Sumik pancerny Loricaria macrops z rodziny kiry�nik�w
strzenione s� w s�odkich wodach Ameryki Po�udniowej. Wiele gatunk�w jest hodowanych
w akwariach, w Polsce g��wnie kiryski z rodzaj�w
237
sumowce
Haplosternum, Corydoras i Callic�ithys. Najcz�ciej spotykanymi gatunkami jest
kiry-sek spi�owy (Corydoras aene-us) i kirysek pstry (Corydoras paleatus). [J.M.R.]
sumikowate (Ictaluridae) - rodzina z podrz�du -^sumow-c�w. Maj� g�ow� sp�aszczon�
grzbietowobrzusznie, cia�o nagie, zaopatrzone w p�etw� t�uszczow� oraz cztery pary
w�sik�w; pierwszy promie� p�etw piersiowych wyst�puje w postaci z�bkowanego
kolca, zaopatrzonego u niekt�rych przedstawicieli w gruczo� jadowy. S. osi�gaj�
d�ugo�� od kilku centymetr�w do ponad l m. Najwi�kszy z nich to sumik b��kitny
(Ictalurus furcatus), kt�ry dochodzi do 1,4 m d�ugo�ci i ponad 40 kg ci�aru. S.
wyst�puj� w Ameryce P�nocnej i �rodkowej. Jeden gatunek, sumik kar�owaty, zosta�
zaaklimatyzowany w Europie. S. stanowi� do�� r�norodn� grup� nie tylko pod wzgl�dem
wielko�ci, lecz tak�e trybu �ycia i wygl�du zewn�trznego. Nale�� tu np. sumiki
pozbawione oczu, o bezbarwnym ciele, jak �lepak bezz�bny (Trogloglanis pattersoni)
i �lepak szerokog�bowy (Satan eurystomus), spotykane w wodach podziemnych w
Teksasie, na g��boko�ci do 1000 m. Natomiast przedstawiciele rodzaju wariatk�w
(Sch�lbeodes) odznaczaj� si� znacznym rozwojem oczu, kt�re osi�gaj� u wielu
gatunk�w do 13 mm �rednicy, przy d�ugo�ci zwierz�t nie przekraczaj�cej 13 cm.
Wariatki �yj� w niedu�ych kamienistych potokach, cz�sto gromadnie, kryj�c si� w
g��bokich kryj�wkach. Kolec p�etwy piersiowej zaopatrzony jest u nich w gruczo�
jadowy. Po�r�d s. bardzo
du�e znaczenie gospodarcze maj� przedstawiciele rodzaju sumik�w (Ictalurus). Mi�so
ich jest bardzo smaczne. [H.R.]
sumowate (Siluridae) - rodzina z podrz�du -gumowc�w, licz�ca 25 rodzaj�w. Maj�
cia�o nagie i g�ow� sp�aszczon� grzbietowobrzusznie; na szcz�ce g�rnej znajduje si�
l para w�sik�w, a na szcz�ce dolnej - l do 2 par;
w p�etwach piersiowych wyst�puje silny kolec. S. zamieszkuj� wody s�odkie Europy i
Azji. Brak ich w zlewisku Morza Arktycznego. Dwa rodzaje - sumy w�a�ciwe (Silurus)
z trzema parami w�sik�w i parasumy z dwoma parami w�sik�w - wyst�puj� zar�wno w
Europie, jak i w Azji; pozosta�e tylko w po�udniowej Azji i w Chinach. [H.R.]
sumowce (Siluroidei, Nematognathi) - podrz�d z rz�du -^karpiokszta�tnych, licz�cy
oko�o 2 ty�. gatunk�w zgrupowanych w ok. 30 rodzinach. Maj� cia�o nagie b�d�
pokryte p�ytkami kostnymi, lub kolcami; pierwszy promie� p�etw piersiowych, a
niekiedy tak�e p�etw brzusznych, przekszta�cony w kolec z�bkowany lub g�adki cz�sto
zaopatrzony jest w gruczo� jadowy;
szcz�ki s� uz�bione; na ko�cu pyska wyst�puje kilka par w�sik�w; wiele gatunk�w ma
p�etw� t�uszczow�. S. osi�gaj� wielko�� od kilku centymetr�w (niekt�re
po�udniowoameryka�skie gatunki z rodziny Pygidiidae, po�udniowoazjatyckie g�rskie
sumiki z rodziny Sisoridae) do kilku metr�w (sum, pangazjanodon;
amazo�ski sum paraiba - Brachyplatystoma filamentosum). Pod wzgl�dem biolo

synanceja
238
gicznym stanowi� dosy� r�norodn� grup�. Wi�kszo�� gatunk�w tego podrz�du jest albo
drapie�nikami, albo formami �ywi�cymi si� bezkr�gowcami dennymi. Niekt�re �ywi�
si� bezkr�gowcami planktonowymi (afryka�skie sumiki z rodzaju gi�tkoz�b�w,
indyjskie Ciupisoma). Nieliczne od�ywiaj� si� ro�linami (pangazjanodon). Jedna
rodzina po�udniowoameryka�ska - sumy paso�ytnicze (Pygidiidae) - obejmuje gatunki
paso�ytuj�ce na rybach (np. Stegophilus insidiosus, wysysaj�cy krew ze skrzeli
du�ych ryb), i na cz�owieku (wandelia). Wiele gatunk�w s. przejawia trosk� o
potomstwo, st�d ich p�odno�� osobnicza jest stosunkowo niewielka, znacznie ni�sza
ni� np. u karpiowc�w. Jedne z nich buduj� prymitywne gniazdo, oczyszczaj�c po
prostu cz�� pod�o�a z ro�lin (sum), inne kopi� nory (kosatka skrzypi�ca). Samiec
pilnuje z�o�onej ikry, dlatego u s. samce s� zazwyczaj wi�ksze ni� samice. U
wi�kszo�ci gatunk�w ariusowatych samce nosz� ikr� w jamie g�bowej, nie pobieraj�c w
tym czasie pokarmu. S. wyst�puj� na wszystkich kontynentach, g��wnie w wodach
s�odkich. Tylko przedstawiciele dwu rodzin, ariusowatych i sumik�w koralowych,
przystosowa�y si� do �ycia w wodzie morskiej. Wi�kszo�� s. �yje w Ameryce
Po�udniowej, w Afryce i na po�udniu Azji, w strefach zwrotnikowej i
podzwrotnikowej. Ameryk� P�nocn� zamieszkuj�, przedstawiciele jednej tylko rodziny,
sumikowatych. W Europie s� reprezentowane przez jedn� rodzin� autochtoniczn�,
sumowatych, i jedn� aklimatyzowan�, sumikowatych. S.
maj� rozmaite przystosowania, zwi�zane ze swym siedliskiem. Na przyk�ad gatunki
wartkich potok�w g�rskich po�udniowej Azji posiadaj� narz�dy czepne w postaci
przyssawki (rodzina Sisori-dae). S. z rodziny d�ugow�sowatych, zasiedlaj�ce
zamulone zbiorniki, gdzie wyst�puje niedob�r tlenu, wyposa�one s� w narz�d -
^nadskrzelowy, pozwalaj�cy oddycha� tlenem atmosferycznym. U przedstawicieli
po�udniowoameryka�skiej rodziny kirys�w, kt�re w porze suchej cz�sto w�druj� po
l�dzie z jednego zbiornika do drugiego, ma miejsce oddychanie jelitowe. Wiele s.
cechuje zdolno�� wydawania g�o�nych d�wi�k�w nie tylko przez pocieranie o siebie
kolc�w p�etw piersiowych (jak u rodzaju Callomystax z Ben-galu), lecz tak�e za
pomoc� p�cherza p�awnego. S. maj� du�e znaczenie gospodarcze. Mi�so ich u�ywa si� w
stanie �wie�ym lub w�dzonym, a tak�e do produkcji doskona�ych konserw. Sk�ra s�u�y
do wyrobu galanterii sk�rzanej. Wiele drobnych gatunk�w, jak np. sumiki pancerne,
hoduje si� w akwariach. [H.R.]
synanceja ->-szkaradnica.
systematyka ryb - nauka klasyfikuj�ca gatunki ryb na podstawie ich wzajemnego
pokrewie�stwa. Rozwija si� w �cis�ym powi�zaniu z innymi dyscyplinami
biologicznymi, takimi jak genetyka, ekologia, paleontologia, fizjologia, cytologia
i zoogeografia. Ryby - traktowane tutaj szeroko jako grupy zwierz�t znajduj�cych
si� na -rybim szczeblu rozwoju kr�gowc�w - s� naliczniejsz� grup� kr�gowc�w;
obejmuj� ok. 20 ty�.
239
systematyka ryb
PODZIA� SYSTEMATYCZNY RYB
gromada

podgromada

nadrz�d

rz�d

l. kr�g�ouste

kraglouste

minogoksztaitne

�luzicoksztaitne

2. faldopletwe f

ostrakodermy �)�

3. tarczowce f
4. chrzestne ryby

spodouste

pra�arlacze f

rekinokszta�tne

p�aszczkoksztaitne

chimery

chimerokszta�tne

5. kostne ryby

dwudyszne

trzonopletwe

ramienioptetwe

wieloptetwco
ksztaitne

promieniopletwe

ganoidy

chrzestne

j esiotrokszta�tne

ganoidy

kostne

amiokszta�tne

nisze zukokszta�tne

ko�ciste
ryby

�ledzioksztaitne

�wietlikoksztaitne

karpiokszta�tne

w�gorzoksztaitne

belonokszta�tne

dorszokszta�tne

ciernikokszta�tne

karpie�coksztaitne
okoniokszta�tne

podnawkokszta�tne

babkoksztattne

gatunk�w (p�azy ok. 2,5 ty�. gatunk�w, gady - 6 ty�., ptaki 8,6 ty�. i ssaki 4,5
ty�. gatunk�w). Pozycj� wyj�ciow� dla bada� pokrewie�stwa ryb jest podstawowa
jednostka systematyczna - konkretnie istniej�cy w przyrodzie gatunek, np. strzebla
b�otna (Phoxinus percnurus), �yj�cy w niewielkich, stoj�cych zbiornikach
wodnych. W potokach g�rskich �yje gatunek pokrewny - strzebla potokowa (Phoxinus
phoxinus). Te r�ne gatunki maj� niekt�re
cechy wsp�lne i dla podkre�lenia tego pokrewie�stwa ��czy si� je w wy�sz� jednostk�
systematyczn� - rodzaj strzeble (Phoxinus). Z kolei pokrewne rodzaje ��czy si� w
rodziny, w tym przypadku w rodzin� karpiowatych (Cy-prmidae), rodziny w rz�dy,
tutaj w rz�d karpiokszta�t-nych (Cypriniformes), rz�dy za� w gromady - kostne ryby
(Osteichthyes). Dla u�atwienia orientowania si� w systematyce wprowadza si� jeszcze
terminy po�rednie, np.

szamaja
240
nad i podgromady, nad i podrz�dy itd. Zwykle przy naukowej nazwie rodzin u�ywa si�
ko�c�wki -idae, przy rz�dach -formes. Polskie nazwy rodzin maj� z regu�y ko�c�wk�
-ate, a rz�dy -kszta�tne. Przy innych jednostkach systematycznych panuje do��
znaczna dowolno��. Wsp�czesna systematyka szereguje organizmy znajduj�ce si� na
rybim szczeblu rozwoju kr�gowc�w w 5 gromad dzielonych na mniejsze jednostki
systematyczne. Podzia� ten podany jest w formie tabeli na str. 239, przy czym ze
wzgl�du na obszerno�� tej grupy ograniczono si� jedynie do najwa�niejszych
jednostek;
grupy wymar�e oznaczono krzy�ykami (f) [J.M.R.]
szamaja, szemaja (Chalcalbur-nus chalcoides) - gatunek z rodziny -9-karpiowatych.
Ma cia�o wyd�u�one, otw�r g�bowy g�rny, a z�by gard�owe u�o�one w dwu szeregach.
Dochodzi zwykle do 30 cm d�ugo�ci, rzadko do 40 cm. �ywi si� prawie wy��cznie
planktonem. Wyst�puje w morzach Czarnym, Azowskim, Kaspijskim, Jeziorze Aralskim
i w ich zlewiskach. Bytuje przewa�nie w wodach s�onawych, wst�puj�c do rzek na
tar�o. W rejonie Morza Kaspijskiego i Aralskiego ma dosy� du�e znaczenie
gospodarcze. [H.R.]
szapery -�alestes Chapera.
szczecioz�by, ryby motyle (Chaetodontidae) - rodzina z rz�du -
>okoniokszta�tnych. Nale��ce tu gatunki odznaczaj� si� wysokim, silnie bocznie
sp�aszczonym cia�em;
otw�r g�bowy ma�y, ko�cowy, uzbrojony jest w drobniutkie,
szczoteczkowate z�bki; p�etwy pokryte s� cz�ciowo �uskami. Sz. maj� ubarwienie
bardzo jaskrawe. Cia�o ich pokrywaj� cz�sto fantastyczne
Szczecioz�b z rodzaju Chaetodon
wzory. W swoim rozwoju przechodz� przez stadium larwalne, kt�re zar�wno kszta�tem
cia�a, jak i ubarwieniem ca�kowicie r�ni si� od form doros�ych. Z tego powodu wiele
m�odych sz. cz�sto zaliczano do odr�bnych gatunk�w, rodzaj�w, a nawet rodzin.
Pokarm sz. sk�ada si� g��wnie z drobnych bezkr�gowc�w, �yj�cych na rafach
koralowych i zeskrobywanych st�d za pomoc� szczoteczkowatych z�bk�w. Gatunki
nale��ce do sz. to typowi mieszka�cy raf koralowych. S� szeroko rozprzestrzenione w
strefie tropikalnej wszystkich m�rz i ocean�w. Maj� lokalne znaczenie gospodarcze.
[J.M.R.]
szczokur ->czyr.
szczupaczek �yworodny (Be-
lonesox belizanus) - gatunek
Szczupaczek �yworodny
z rodziny ->-pi�kniczkowatych. Jest jednym z najwi�kszych gatunk�w w�r�d tej
rodziny;
mo�e osi�ga� d�ugo�� 20 cm. Samica uzyskuje dojrza�o�� o�ciow� ju� przy d�ugo�ci
241
szczupak pospolity
10 cm, a samiec - 5 cm. Ma on narz�d kopulacyjny - gonopodium. Sz.�. jest jajo�y-
worodny. Prowadzi drapie�ny tryb �ycia. Najch�tniej �ywi si� drobnymi rybami.
Wyst�puje we wschodniej cz�ci Ameryki �rodkowej i zosta� zaaklimatyzowany w wodach
po�udniowej Florydy. Bywa cz�sto hodowany w akwariach. [J.M.R.]
szczupak ameryka�ski (Esoa:
mas�uinongy) - gatunek z rodziny szczupakowatych (Esocidae), z podrz�du -
^szczupakowc�w. Jego biologia i ekologia jest bardzo zbli�ona do biologii i
ekologii szczupaka pospolitego. Sz.a. �yje w wodach Ameryki P�nocnej na obszarze
Wielkich Jezior i w Zatoce Sw. Wawrzy�ca. Ma du�e znaczenie gospodarcze. Jest
jednym z pierwszych gatunk�w s�odkowodnych w tym rejonie, kt�ry zacz�to po�awia� na
skal� przemys�ow�. [J.M.R.]
szczupak amurski (Esoa: re�-cherti) - gatunek z rodziny szczupakowatych
(Esoc�doe), z podrz�du -cszczupakowc�w. Od szczupaka pospolitego r�ni si�
g��wnie ubarwieniem stadium dojrza�ego. Osi�ga d�ugo�� ponad 1 m i ci�ar / ok. 16
kg. Jest rozprzestrzeniony w dorzeczu Amuru i w wodach Sachalinu. Stanowi jeden z
wa�niejszych gospodarczo gatunk�w w rejonie swego wyst�powania. [J.M.R.]
szczupak pospolity (Esoa; lu-cius) - gatunek z rodziny szczupakowatych
(Esoc�dae), z podrz�du --szczupakowc�w. Ma cia�o silnie wyd�u�one, pokryte
cykloidaln� �usk�, g�ow� du��, pysk wyd�u�ony,
sp�aszczony grzbietowobrzu-sznie. Ubarwienie miewa zmienne, zale�ne od
�rodowiska; grzbiet jest zazwyczaj ciemnozielony, boki szaro lub
Szczupak pospolity
��tozielone z licznymi plamami, brzuch bia�y z niewielkimi, ciemnymi punktami. Sz.
p. mo�e osi�ga� d�ugo�� 180 cm i ci�ar 65 kg, jednak niezwykle rzadko spotyka
si� okazy maj�ce ponad 1 m d�ugo�ci i ci�ar przekraczaj�cy 12 kg. Sz.p. przebywa
najcz�ciej w jeziorach i wolno p�yn�cych rzekach; czasem spotyka si� go w wodach
s�onawych, natomiast w�d humusowych unika i stroni od w�d zanieczyszczonych. Okazy
mniejsze spotykane s� zazwyczaj w�r�d ro�linno�ci przybrze�nej, wi�ksze za�, o
ci�arze powy�ej 2 kg, trzymaj� si� strefy dennej, w �rodkowych partiach jeziora,
lub� przebywaj� w wodzie otwartej. Samiec osi�ga dojrza�o�� p�ciow� w trzecim, a
samica w czwartym roku �ycia. Tar�o odbywa si� od ko�ca marca do ko�ca kwietnia, a
czasem mo�e si� przeci�gn�� nawet do maja. Rozpoczyna si� ono w okresie wiosennych
roztop�w przy temperaturze wody od 3 do 6�C i cz�sto ma miejsce na zalanych ��kach
i przybrze�nych p�yciznach. Samica sk�ada 3 do 250 ty�. (wyj�tkowo do l min) ziarn
ikry o �rednicy 2,5-3 mm. Rozw�j zarodkowy trwa ok. 2" tygodni. �wie�o wyl�g�y
narybek sp�dza pewien okres bez ruchu, przyklejony do podwodnych ro�lin. Po
szczupakowce
242
cz�tkowo �ywi si� planktonem, jednak bardzo szybko, po osi�gni�ciu 4 do 5 cm
d�ugo�ci, przechodzi na drapie�ny tryb �ycia. Okazy wi�ksze poluj� nie tylko na
ryby, ale ~te� na �aby oraz drobne ptaki i ssaki wodne. Sz.p. zamieszkuje wody
ca�ej prawie Europy (z wyj�tkiem P�wyspu Pirenejskiego, po�udniowych W�och,
Dalmacji i Krymu), Syberii oraz wody Ameryki P�nocnej nale��ce do zlewiska Oceanu
Atlantyckie-
�go. W Polsce wyst�puje do�� pospolicie. Ma du�e znaczenie 'gospodarcze. Jest
ceniony przez w�dkarzy jako atrakcyjna ryba sportowa. [J.M.R.]
�szczupakowce (Esocoide�) - podrz�d z rz�du -?-�ledzio'kszta�tnych. Jego
przedstawiciele maj� cia�o pokryte �usk� cykloidaln�; p�cherz p�a
�wny ��czy si� u nich z jelitem za pomoc� dro�nego kana�u. Sz. s� na og� rybami
�s�odkowodnymi, zamieszkuj�cymi wody p�kuli p�nocnej;
okresowo mog� przebywa� w wodach s�onawych. W sk�ad podrz�du sz. wchodz� szczupaki
kopalne (Palaeoesocidae}, mu�awkowate (Umbndae), daliowate (Dalliidae) i
szczupakowate (Esocidae). Szcz�tki szczupak�w kopalnych spotykane s� w eoce�skich
osadach jeziornych Niemiec; osi�gaj� one do 10 cm d�ugo�ci. Mu�awkowate dorastaj�
do 11 cm d�ugo�ci; �yj� w stoj�cych i 'bie��cych wodach Ameryki P�nocnej i Europy i
obejmuj� 2 rodzaje i 3 gatunki (^mu�awka). Do daliowatych nale�y l rodzaj i l
gatunek osi�gaj�cy 20 cm d�ugo�ci i wyst�puj�cy w wodach p�-nocnowschodniej Syberii
i Alaski (->dalia). SzczupakowaAe obejmuj� l rodzaj z 5 gatunkami, z kt�rych pewne
osi�gaj� do 2 m d�ugo�ci i ci�ar do 65 kg; rozprzestrzenione w wodach Europy, Azji
i Ameryki P�nocnej. [J.M.R.]
szczupie�czyk Playfaira (Pa
chypa'nchax playfairi) - gatunek z rodziny ->-karpie�cowatych. Samce s� nieco
wi�ksze i �ywiej ubarwione od samic, posiadaj� te� wi�ksze od nich i d�u�sze p�etwy
grzbietow� i odbytow�; u okaz�w doros�ych �uska jest nieco odstaj�ca, co widoczne
jest zw�aszcza na grzbiecie. Cia�o ma kolor oliwkowozie-lony z ��tym odcieniem. Sz.
P. osi�ga d�ugo�� 10 cm. Tar�o odbywa w g�szczu ro�lin przy powierzchni wody przez
12 do 14 kolejnych dni. Wyl�g rozpoczyna si� po up�ywie ok. 2 tygodni od chwili
z�o�enia jaj. Narybek wzrasta bardzo szybko. Ju� od wczesnego "dzieci�stwa" sz.P.
jest bardzo drapie�ny i cz�sto atakuje swoje mniejsze rodze�stwo. Ojczyzn� jego s�
s�odkie i s�onawe wody wschodniej Afryki. Bywa cz�sto hodowany w
akwariach. [J.M.R.]
szczupie�czyk pr�gowany (A
plocheilus lineatus) - gatunek - z rodziny -^.karpie�-cowatych. Jest ubarwiony
bardzo efektownie; samica bywa zwykle ciemniejsza od samca i ma ciemn� plam� u
podstawy p�etwy grzbietowej, samiec natomiast ma bardziej od niej zaostrzone
ko�ce p�etw grzbietowej i odbytowej. Sz.p. osi�ga 8 cm d�ugo�ci. Jest drapie�ny.
Lubi wody g�sto poro�ni�te i ma�o na�wietlone. Spotyka si� go w Indiach i na
Cejlonie. Sz. p. bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
243
szkartacica.
szed, alosa ameryka�ska, z�oto�led� (Alosa sapidissima) - gatunek z rodziny ->-
�ledziowatych, blisko spokrewniony z aloz�. Ma cia�o mieni�ce si�,
Szed
ciemnoniebieskie na grzbiecie i srebrzystobia�e na bokach i brzuchu; na bokach
cia�a, a zw�aszcza na g�owie wyst�puje z�oty odblask i cz�sto pojawiaj� si� w
jednym, dw�ch lub trzech rz�dach ciemne plamy. Sz. osi�ga d�ugo�� 80 cm i ci�ar 4
kg. Dawniej chwytano okazy nawet 6-kilogramowe. Sz. odbywa w�dr�wki tarliskowe z
morza do rzek na wiosn� i wczesnym latem. Tar�o odbywa wieczorem i noc�. Po tarle
wraca natychmiast do morza. Trze si� corocznie przez 2 do 3 lat. Pojedyncze okazy
wyciera� si� mog� nawet pi�ciokrotnie. Samica w zale�no�ci od wieku i wielko�ci
sk�ada od 20 do 150 ty�. ziarn ikry. Jaja opadaj� na dno. Wyl�g nast�puje w
zale�no�ci od temperatury po 6-15 dniach; �wie�o wyl�g�e larwy maj� ok. 12 mm
d�ugo�ci. Cz�� larw natychmiast sp�ywa do morza, inne pozostaj� w rzece do jesieni.
Sz. ro�nie szybko. �yje ok. 8 do 9, wyj�tkowo do 12 lat. Pokarm jego stanowi�
g��wnie skorupiaki planktonowe odcedzane przez g�ste wyrostki filtracyjne. Zjada
tak�e larwy owad�w i drobne ryby. Wyst�puje wzd�u� ameryka�skich wybrze�y
Atlantyku, od Zatoki �w. Wawrzy�ca do Florydy.
W 1871 r. by� wpuszczony do Pacyfiku i rozprzestrzeni� si� od Kalifornii do Alaski.
Ma do�� du�e znaczenie gospodarcze. Po�awiany jest g��wnie-w rzekach, a zw�aszcza
przy ich uj�ciach, w czasie w�dr�wek na tar�o. Bywa sprzedawany w postaci solonej,
w�dzonej i �wie�ej. [J.M.R.]
szemaja -^szamaja.
szkaradnica, synanceja (Sy-nanceia verrucosa) - gatunek:
z rodziny szkaradnicowatych (Synanceidae), z podrz�du' -�g�owaczowc�w. Kr�pe,
nagie cia�o z licznymi brodawkami, nitkowatymi i innego, kszta�tu wypustkami, przy
wielkiej g�owie i male�kich oczach nadaje jej odra�aj�cy, jakby ropuchowaty wygl�d;
grzbiet i g�owa s� nadto cz�sto pokryte obrostami glon�w. Liczne, ostre jak ig�y
promienie p�etwy grzbietowej;
maj� pod�u�ne rowki, kt�rymi wyp�ywa jad ze znajduj�cych si� u podstawy p�etwy
gruczo��w jadowych. Jest on najbardziej toksyczny ze wszystkich jad�w ryb i
powoduje u ludzi �mier� w przeci�gu 3 do 24 godz. Sz. osi�ga 40 cm d�ugo�ci.
Przebywa w�r�d kamieni na p�ytkim;
dnie morskim lub w�r�d raf" koralowych przy wybrze�ach Oceanu Indyjskiego,
zw�aszcza przy wybrze�ach Australii. [K.K.]
szkarlacica (Glyptocephalus
cynoglossus) - gatunek z rodziny -^fl�drowatych. Macia�o bardziej wyd�u�one ni�
u innych gatunk�w tej rodziny, barwy rdzawobrunatnej, o d�ugo�ci dochodz�cej doi 40
cm. Przebywa na g��boko�ciach od kilku do 500 m. Wyst�puje w p�nocnym At

szkielet
244
lantyku od wybrze�y Francji po Murma�sk i po stronie ameryka�skiej. U�ytkuje si� j�
podobnie jak inne p�astugo'kszta�tne. [K.K.]
szkielet - twarde elementy
�cia�a, kt�re go usztywniaj�,
�chroni� delikatne narz�dy i
�s�u�� za przyczepy dla mi�ni i �ci�gien. U kr�gowc�w sz. sk�ada si� z element�w
chrzestnych i kostnych. Rozr�nia si� sz. zewn�trzny, kt�ry iu ryb tworz� -�uski i
p�ytki ;kostne, zabezpieczaj�cy w pewnym stopniu cia�o od uraz�w zewn�trznych, oraz
sz. "wewn�trzny, w sk�ad kt�rego wchodzi sz. osiowy, sz.
�czaszki i sz. p�etw. Stadium
�wyj�ciowym dla sz. osiowego
Kr�gi A - tu�owiowy; B - ogonowy;
C - przej�ciowy
jest -struna grzbietowa. U
�dojrza�ych osobnik�w zachowuje si� ona tylko u kr�g�oustych,
jesiotrokszta�tnych,
�chimer i dwudysznych. U pozosta�ych grup ryb zostaje zast�piona przez kr�gos�up.
Kr�gos�up tworz� kr�gi dzielone zwykle na kr�gi tu�owiowe le��ce nad jam� cia�a i
kr�gi ogonowe le��ce w tyle za tu�owiowymi. Pojedynczy kr�g sk�ada si� z trzonu, z
�uk�w g�rnych i �uk�w dolnych. �uki g�rne ��cz� si� w wyrostek o�cisty g�rny,
tworz�c kana� dla rdzenia kr�gowego. �uki dolne (brzuszne) w cz�ci tu�owiowej
przekszta�caj� si� w wyrostki poprzeczne, do kt�rych przymocowane s� �ebra dolne,
otaczaj�ce jam� cia�a; w cz�ci ogonowej wyrostki poprzeczne ka�dego kr�gu ��cz� si�
ze sob�, tworz�c �uk he-malny, chroni�cy podgrzbietowe naczynia krwiono�ne. U
niekt�rych gatunk�w ryb wyst�puj� jeszcze tzw. �ebra g�rne. W mi�niach ryb kostnych
znajduj� si� tak�e ko�ci zwane mi�dzymi�niowymi lub o�ciami. S� to zwykle ma�e,
cienkie kostki pojedyncze lub w kszta�cie litery Y. Przednie 4 lub 5 kr�g�w u ryb
karpiowatych i sumowatych ulegaj� przekszta�ceniu, zrastaj� si� ze sob� i z pewnych
ich cz�ci tworzy si� zesp� kontaktuj�cych si� ze sob� kosteczek, zwany aparatem
Webera, kt�ry przekazuje ci�nienie -p�cherza p�awnego na b��dnik b�oniasty (zwany
te� sk�rzastym), wzmacniaj�c ostro�� wra�e� s�uchowych. Liczba kr�g�w u
poszczeg�lnych gatunk�w ryb jest r�na, np. u kostery wynosi 14, u sandacza - 44, u
�ledzia - 57, a u amii - 95; rzadko przekracza 100 i tylko u niekt�rych, jak np. u
w�gorza, dochodzi do 200. Najbardziej skomplikowan� budow� ma czaszka. Jej kszta�t
i liczba
245
szprot
element�w kostnych uzale�niona jest cz�sto od trybu �ycia, sposobu poruszania si� w
wodzie i od sposobu pobierania pokarmu. Sz. czaszki
Aparat Webera karpia
Czaszka siei
podzieli� mo�na na dwie g��wne cz�ci sk�adowe: m�zgow� cz�� czaszki,
zabezpieczaj�c� m�zg i g��wne narz�dy
-�zmys��w, a sk�adaj�c� si� z obszaru w�chowego, oczodo�owego i s�uchowego, oraz
trzewiow� cz�� czaszki, obs�uguj�c� przedni� cz�� przewodu pokarmowego i sk�adaj�c�
si� z 7 podstawowych �uk�w ��czonych zwykle w trzy grupy - �uk szcz�kowe-
-�uchwowy, gnykowy i �uki
-oskrzelowe. Czaszka doros�ych okaz�w ryb zbudowana jest z tkanki ��cznej
chrzestnej lub kostnej. Stosunkowo prost� budow� ma sz.--p�etw.
Wyr�nia si� p�etwy nieparzyste i parzyste. Te ostatnie budow� sw� s� homologiczne
do ko�czyn wy�szych kr�gowc�w. Ich sz. sk�ada si� z pasa barkowego i miednicowego,
na kt�rych osadzony jest sz. wios�a p�etwy. Sz. pasa miednicowego tkwi nieruchomo w
mi�niach spodniej cz�ci tu�owia, a sz. pasa barkowego w mi�niach g�owy. Sz. p�etw
nieparzystych, grzbietowej i odbytowej, sk�ada si� z dw�ch cz�ci: promieni
podstawowych, tkwi�cych w ciele ryby, i po��czonych z nimi promieni sk�rnych,
rozpinaj�cych p�etw� w�a�ciw�. Nieco bardziej skomplikowana jest budowa p�etwy
ogonowej. Ostatnie kr�gi ogonowe ulegaj� tutaj cz�ciowej redukcji, zmniejszaj� si�,
a ostatni z nich wyci�ga si� w p�ask� p�ytk� skierowan� ku g�rze, zwan� urostylem.
Wyrostki o�ciste tych kr�g�w przekszta�caj� si� w p�askie, szerokie p�ytki
(epuralia le��ce nad urostylem i hipuralia - pod nim), kt�re stwarzaj� podstaw� do
przyczepu sk�rnych promieni p�etwy ogonowej. [J.M.R.]
szorstniki -hajdukowate.
szprot, sardynka norweska (Sprattus sprattus) - gatunek z rodziny -
�ledziowatych. Osi�ga d�ugo�� 10 do 14 cm, wyj�tkowo 18 cm. Jest ryb� morsk�,
pelagiczn�, skupiaj�c� si� w �awice. W dzie� zwykle �eruje przy dnie, noc� przenosi
si� w g�rne warstwy wody. Dobrze znosi niskie zasolenie. Pokarm sz. stanowi� drobne
skorupiaki planktonowe, czasem ikra ryb i ich larwy. Najintensywniej �eruje od
sierpnia do pa�dziernika. Ikra pelagiczn�

sztokfisz
246
(swobodnie p�ywaj�ca) sk�adana jest w kilku porcjach w liczbie od 3 do 40 ty�.
ziarn. W po�udniowym Ba�tyku tar�o trwa od kwietnia do sierpnia. M�ode wyl�gaj� si�
po up�ywie 3 do 4 dni od momentu z�o�enia jaj i mierz� w�wczas 2 do 3,6 mm. Sz.
�yje ok. 8 lat. Wyst�puje w wodach europejskich od Troms� w Norwegii i Zatoki
Botnickiej na p�nocy do Morza �r�dziemnego i Czarnego na po�udniu. Na p�kuli
po�udniowej, g��wnie w Oceanie Spokojnym i Indyjskim, �yje 5 innych gatunk�w
rodzaju Sprattus. Szprot ma du�e znaczenie gospodarcze. W Ba�tyku po dorszu i
�ledziu jest najliczniej po�awianym gatunkiem. Bywa spo�ywany najcz�ciej w stanie
w�dzonym
i w postaci konserw w oleju. [J.M.R.]
sztokfisz --dorszowate. szweja -piekielnica.
szyp (Acipenser nudwentris) - gatunek z rodziny -jesiotrowatych. Odznacza si�
ci�g��, nie przerwan� warg� doln�, czym wyr�nia si� od innych -jesiotr�w. Osi�ga
ponad 2 m d�ugo�ci i maksymalny ci�ar 127 kg. W tarle bior� udzia� okazy o d�ugo�ci
od 100 do 180 cm, b�d�ce w wieku od 11 do 30 lat. Sz. zasiedla Morze Aralskie,
Kaspijskie, Czarne oraz ich zlewiska. Ma du�e znaczenie gospodarcze. Mi�so jego
nadaje si� do w�dzenia i produkcji konserw. [J.M.R.]
�
�ledzioksztaitne (Ciupeiformes) - rz�d z nadrz�du ryb --ko�cistych. Obejmuje 18
podrz�d�w r�ni�cych si� znacznie od siebie zar�wno pod wzgl�dem morfologicznym,
jak i biologicznym. �. s� otwartop�cherzowe (--p�cherz p�awny), maj� �usk�
cykloidaln�, homocerkaln� p�etw� ogonow� i tylko mi�kkie promienie w p�etwach; brak
im aparatu Webera; trzony ich kr�g�w s� skostnia�e, z charakterystycznym otworem w
centrum. S. obejmuj� ryby morskie (literalne, pelagiczne i g��binowe), w�drowne i
s�odkowodne. Stanowi� jedn� z najwa�niejszych ekonomicznie grup ryb. Do najbardziej
znanych przedstawicieli tego rz�du nale�� �ledzie, tarpony, szczupaki, �ososie oraz
sardynki. [J.M.R.]
�ledziowate (Ciupe�dae) - rodzina z rz�du -�ledziokszta�t-nych. Obejmuje ok. 200
gatunk�w zgrupowanych w 50 rodzajach. Cia�o �. pokrywa du�a, �atwo odpadaj�ca �uska
cykloidalna; brzuch pokryty jest �uskami kilowymi, tzn. dach�wkowato zgi�tymi,
zachodz�cymi na siebie; na �ukach skrzelowych mieszcz� si� liczne, d�ugie wyrostki
filtracyjne; p�cherz p�awny ��czy si� z torebk� s�uchow� oraz z przewodem
pokarmowym, a pr�cz tego u niekt�rych gatunk�w odchodzi od niego osobny przew�d,
uchodz�cy w okolicy odbytu na zewn�trz cia�a. Typowym ubarwieniem �. jest kolor
srebrzysty na brzuchu i bokach cia�a i zielonkawoszary na grzbiecie. Olbrzymia
wi�kszo�� �. to ryby morskie, ok.
247
�led� oceaniczny
30 gatunk�w zasiedla wody s�odkie i tyle� gatunk�w zalicza si� do ryb w�drownych,
zmienno�rodowiskowych. Prawie wszystkie �. s� niewielkich rozmiar�w (poni�ej 50 cm
d�ugo�ci). Zwykle przebywaj� w pelagialu, w olbrzymich nieraz �awicach. Ikra
wi�kszo�ci gatunk�w jest pe-lagiczna i lylko nieliczne sk�adaj� ikr� przydenn�.
Po�ywienie �. stanowi plankton, a okaz�w wi�kszych tak�e drobne ryby. Wi�kszo��
przedstawicieli �. zasiedla tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i Spokojnego (tutaj
mie�ci si� zapewne o�rodek powstania �.); w wodach ark-tycznych i antarktycznych
liczba ich gatunk�w jest bardzo ograniczona. S. s� wa�nym przedmiotem rybo��wstwa
�wiatowego, zajmuj�c pierwsze miejsce co do ilo�ci po�ow�w. Do najwa�niejszych
gospodarczo gatunk�w nale�y �led� oceaniczny, 'szprot i sardynki. [J.M.R.]
�ledzi�wki --brzeszczotkowate.
�led� dolgi�ski --puzanki.
�led� oceaniczny (Ciupea harengus) - gatunek z rodziny -�ledziowatych. Ma kszta�t
wrzecionowaty, z bok�w �cie�niony, niewielki otw�r g�-
Sled� oceaniczny
bowy i do�� dobrze rozwini�te uz�bienie lemiesza; kraw�d� brzucha jest zaokr�glona,
�uski kilowe s�abo rozwini�te; p�cherz p�awny ��czy
si� z przewodem pokarmowym, a pr�cz tego w swej tylnej cz�ci ma dodatkowy przew�d,
uchodz�cy na zewn�trz cia�a w okolicy odbytu. To po��czenie p�cherza p�awnego ze
�rodowiskiem zewn�trznym ma dla �.o. du�e znaczenie: s�u�y do szybkiego
wypuszczania powietrza przy pogr��aniu si� w g��b wody. Ubarwienie grzbietu jest
zie-lononiebieskie, brzuch i boki cia�a srebrzyste, mieni�ce si�. S.o. osi�ga
d�ugo�� 50 cm i ci�ar 70 dkg. Jest ryb� morsk�, pelagiczn�. �yje w �awicach. Tworzy
szereg podgatunk�w, ras i lokalnych stad, r�ni�cych si� od siebie liczb� kr�g�w,
�usek, wyrostk�w filtracyjnych i biologi�. R�ne rasy �.o. odbywaj� tar�o w
rozmaitych okresach, mog� te� wyciera� si� w �rodowiskach znacznie r�ni�cych si�
mi�dzy sob�. Niekt�re rasy np. tr� si� w zacisznych zatokach w pobli�u wybrze�y na
g��boko�ci 15 do 40 m. Inne populacje wycieraj� si� w znacznej odleg�o�ci od
brzeg�w na g��boko�ci ok. 200 m. Jaja wszystkich ras s� kleiste, ci�kie, opadaj�ce
na dno i silnie si� do niego przyczepiaj�ce. W zale�no�ci od wielko�ci samicy, jej
wieku i rasy liczba sk�adanych jaj waha si� od 10 ty�. ziarn do ponad 100 ty�.
Wyl�g w zale�no�ci od temperatury nast�puje po up�ywie 7 do 30 dni. Zaraz po wyl�gu
larwy mierz� 5 do 8 mm d�ugo�ci i s� bardzo wyd�u�one;
przy d�ugo�ci ok. 5 cm przypominaj� ju� kszta�tem ryb� doros��. Larwy prowadz� pe-
lagiczny tryb �ycia, ale w ci�gu dw�ch pierwszych lat �ycia przebywaj� w okolicy, w
kt�rej si� wyl�g�y. Szybko�� ich wzrostu bywa r�na

�led� pcrcjasiawski
248
u poszczeg�lnych ras. Og�lnie przyjmuje si�, �e w pierwszym roku �ycia osi�gaj� 7
do 9 cm d�ugo�ci, w drugim - 16 do 18, w trzecim - 21 do 30 cm. �.o. �yje ok. 20 do
25 lat. Jego g��wnym pokarmem s� skorupiaki planktonowe odfiltrowywane z wody za
pomoc� licznych, d�ugich wyrostk�w filtracyjnych; rzadziej zjada larwy mi�czak�w,
jaja ryb i ich larwy, a sporadycznie - drobne ryby. W okresie tar�a �.o. �eruje
mniej intensywnie ni� kiedykolwiek. Do najwa�niejszych ras �.o. nale��: �.
atlantycki tworz�cy w obr�bie p�nocnego Atlantyku szereg lokalnych stad, kt�re
cechuje szybkie dojrzewanie p�ciowe, a co za tym idzie, szybkie uzupe�nianie si�
stad; �. norweski, murma�ski i islandzki odbywaj�ce rozleg�e w�dr�wki, zwi�zane z
okre�lonymi odga��zieniami Pr�du Zatokowego; �led� bia�omorski tworz�cy dwie
formy r�ni�ce si� tempem wzrostu - form� ma��, dojrzewaj�c� przy d�ugo�ci od 12
do 20 cm, i form� du��, osi�gaj�c� dojrza�o�� p�ciow� przy d�ugo�ci od 20 do 30 cm;
�. pacyficz-ny tworz�cy szereg lokalnych stad, znacznie r�ni�cych si� od siebie
biologi�; �. ba�tycki, zwany te� sa�ak�, zamieszkuj�cy ca�e Morze Ba�tyckie, a w
nim najliczniej Zatok� Rysk�. S. ba�tycki tworzy z kolei grupy: �ledzia jesiennego
(tr�cego si� od sierpnia do listopada w Zatoce Gda�skiej i dalej na zach�d),
�ledzia wiosennego (tr�cego si� od ko�ca marca do maja w s�onawych wodach
przybrze�nych w rejonie Zatoki Gda�skiej i Pomorskiej oraz w Zalewie Wi�lanym i
Szczeci�skim) i �ledzia morskiego
wiosennego (wyst�puj�cego w Ba�tyku tylko od lipca do listopada, a tr�cego si� w
pobli�u brzeg�w Szkocji od maja do czerwca). �.o. jest szeroko rozprzestrzeniony w
borealnych i subarktycznych wodach p�nocnego Atlantyku i Pacyfiku. P�nocna
granica jego zasi�gu atlantyckiego obejmuje wody Zatoki Hudsona, Grenlandii, Spits-
bergenu i Nowej Ziemi; w kierunku po�udniowym granica ta przebiega wzd�u� wybrze�y
europejskich do Zatoki Biskajskiej i wzd�u� wybrze�y ameryka�skich do Przyl�dka
Hatteras. W zlewisku Pacyfiku �.o. rozprzestrzeniony jest od Cie�niny Beringa
wzd�u� wybrze�y Azji do Korei i wzd�u� wybrze�y ameryka�skich od Alaski do
Kalifornii. Znaczenie gospodarcze �.o. jest olbrzymie. Jego po�owy w rybo��wstwie
�wiatowym zajmuj� czo�owe miejsce. Wi�kszo�� �.o. spo�ywa si� w stanie solonym, a
pozosta�e w stanie �wie�ym, w�dzonym, mro�onym, w postaci konserw i marynat. Zob.
te�: pikling i kipery. [J.M.R.]
�led� perejasiawski -^sielawa. �led� wol�a�ski ->-puzanki. �lepaki ->sumikowate
�lepica, robaczyca, w�gornica
- larwa minog�w opisana niegdy� jako odr�bny rodzaj i gatunek Ammocoetes bran-
chialis. Pod wieloma wzgl�dami larwy minog�w r�ni� si� od minoga doros�ego. Ich
otw�r g�bowy nie ma kszta�tu lejka czy smoczka jak u okaz�w doros�ych, lecz wygl�d
szpary w kszta�cie tr�jk�ta; otw�r g�bowy jest pozbawiony z�b�w; oczy s� rozwini�te
bar-
240
�liz
dzo s�abo i przykryte nieprzezroczyst� sk�r�; lekko zgrubia�y skrzelowy odcinek
cia�a ma r�owawe zabarwienie; p�etwa rozwini�ta znacznie s�abiej ni� u doros�ych
tworzy niski fa�d wok� cz�ci ogonowej. Larwy ca�y okres swego �ycia sp�dzaj� w
wodzie s�odkiej, niekiedy s�onawej (minog morski), zagrzebane w mule, od�ywiaj�c
si� znajdowanymi tam resztkami organicznymi i mikroorganizmami. Stadium larwalne w
zale�no�ci od gatunku trwa od 2 do 6 lat, po czym nast�puje metamorfoza
rozpoczynaj�ca si� zwykle na jesieni i trwaj�ca a� do wiosny. [J.M.R.]
�lepior (Gadiculus argenteus thori) - podgatunek (przez niekt�rych badaczy
traktowany jako samodzielny gatunek) z rodziny -�-dorszowatych. �. jest
najmniejszym przedstawicielem swej rodziny, osi�ga bowiem najwy�ej 15 cm d�ugo�ci.
Wyst�puje w batypelagialu otwartych w�d oceanicznych od Lofot�w do Zatoki
Biskajskiej, na g��boko�ci od 40'0 do 600 m. Ze wzgl�du na g��boko��, w jakiej
przebywa, rzadko trafia do po�ow�w i nie ma znaczenia gospodarczego. [K.K.]
�leporyb, �leporyb Jordana (Anoptichthys jordani) - gatunek z rodziny -
k�saczowatych. Odkryty zosta� w 1936 r. w jaskiniach San Luis Potosi w dorzeczu
Panuco w Meksyku. Cia�o jego jest bia�awe z r�owym odcieniem, p�prze�roczyste. �.
dorasta do 9 cm d�ugo�ci, a dojrza�o�� p�ciow� uzyskuje przy d�ugo�ci 6 cm. Jest
pozbawiony oczu, kt�rych zawi�zki widoczne s� jedynie u �wie�o wyklutego narybku;
mimo to w akwariach wybiera miejsca najbardziej zacienione. Rozmna�a si� przy
temperaturze od 23 do 24�C. Po tarle rodzice ch�tnie zjadaj� w�asn� ikr�. Doros�e
�. p�dz� drapie�ny tryb �ycia. [J.M.R.]
�liz -^brzana.
�li�, �liz pospolity (Noemacheilus barbatulus) - gatunek z rodziny -
^piskorzowatych. Ma cia�o wyd�u�one, walcowate, tylko cz�ciowo pokryte �uskami;
otw�r g�bowy o po�o�eniu dolnym jest otoczony 6 w�sikami; brak kolc�w pod oczami.
S. posiada ubarwienie popielato��te, przy czym boki i grzbiet s� pokryte du�ymi,
nieregularnymi, szarobrunatnymi plamami. D�ugo�� cia�a zwykle nie przekracza 12 cm,
rzadko dochodzi do 15,5 cm. �. �ywi si� drobn� faun� denn�, glonami i detritusem.
Rozmna�a si� od kwietnia do czerwca, sk�adaj�c ikr� na kamieniach lub ro�linach.
Wyst�puje w Europie z wyj�tkiem P�wyspu Pirenejskiego, Apeni�skiego i Ba�ka�skiego
oraz Skandynawii. W Polsce jest pospolity w rzekach g�rskich. Na Syberii, w
dorzeczu Amuru, w Korei, na Sachalinie i w Japonii �yje blisko spokrewniony ze
�liz
�. �liz. syberyjski (Noemache-Uus barbatulus toni), opisany przez B. Dybowskiego;
osi�ga on nieco wi�ksze rozmiary ni� �. Centraln� Azj�, Chiny

�lizgowate
250
i po�udniowowschodni� Azj� zamieszkuje ok. 100 gatunk�w i podgatunk�w �. Najwi�ksze
rozmiary osi�ga �. sumowa�y (Noemacheilus siluroides), osi�gaj�cy d�ugo�� 35,5 cm,
i �. tarymski (Noemacheilus yarkandensis), osi�gaj�cy d�ugo�� 30 cm. Wi�kszo��
gatunk�w zamieszkuje rzeki g�rskie. Tylko niekt�re przystosowa�y si� do �ycia w
wodzie stoj�cej (np. Noemacheilus strauchi rozprzestrzeniony w jeziorach Ba�chasz
i Issyk--Kul). [H.B.]
�lizgowate (.Blenniidae) - rodzina z podrz�du -�-�lizgow-c�w. Maj� cia�o mniej lub
bardziej wyd�u�one, bocznie sp�aszczone, nagie i pokryte grub� warstw� �luzu; pysk
jest kr�tki, do�� du�a g�owa ma profil niemal pionowy, a przed oczami (czasem na
nozdrzach) wyst�puj� r�nie wykszta�cone czu�ki; w szcz�kach znajduje si� rz�d
silnych, d�ugich, zwarcie do siebie przylegaj�cych z�b�w;
p�etwa grzbietowa i odbytowa s� d�ugie, a brzuszne szcz�tkowe, umiejscowione w
okolicy gard�a; p�etwy piersiowe s� dobrze rozwini�te, silnie umi�nione. �.
zamieszkuj� litoral wszystkich stref klimatycznych, a kilka gatunk�w przesz�o
do �ycia w wodach s�odkich. W Ba�tyku nie wyst�puj�. Ikr� sklejon� w grudki
sk�adaj� do prymitywnych gniazdek, wys�anych ro�linno�ci� lub kamykami, w
zag��bieniu ska� albo w�r�d g�az�w. Samiec strze�e jej a� do wyl�gu; czasem
towarzyszy mu kilka samic. Wiele gatunk�w potrafi przez d�u�szy czas przebywa� poza
wod�, pozostaj�c na odkrytym dnie w czasie odp�ywu lub wychodz�c na wilgotny piasek
i g�azy opryskiwane jedynie bryzgami fal. �lizg czubaty (Blennius gale-rita) z
Morza �r�dziemnego i Czarnego cz�sto wychodzi na wilgotne g�azy w strefie oprysku i
wypasa si� na p�-klach. Rodzaje Rupiscartes i Salarias godzinami pe�zaj� za pomoc�
silnych p�etw piersiowych po wilgotnym piasku i potrafi� nawet skaka� z kamienia na
kamie� na podobie�stwo skoczka mu�owego. S. nie maj� znaczenia gospodarczego poza
spo�yciem lokalnym. [K.K.]
�lizgowce (Blennioidei) - podrz�d z rz�du ->okoniokszta�t-nych, obejmuje ok. 20
rodzin z bardzo licznymi gatunkami oraz podgatunkami. Wykazuj� w budowie du�e
zr�nicowanie w zale�no�ci od obszaru wyst�powania i rodzaju pokarmu. Cia�o ich jest
pokryte obficie wydzielanym �luzem, p�etwy brzuszne, je�li wyst�puj�, maj� najwy�ej
l do 5 promieni i s� umieszczone na gardle; obie p�etwy grzbietowe i odbytowa s�
bardzo d�ugie, a linia boczna s�abo widoczna. S. zamieszkuj� morza (tylko jeden
rodzaj, Blennius, ma przedstawicieli w wodach s�odkich), przewa�nie stref�
przybrze�n�, a jedynie nieliczne gatunki bytuj� na znaczniejszych g��boko�ciach.
Biologicznie s� bardzo zr�nicowane - istniej� w�r�d nich gatunki ro�lino�erne
(zw�aszcza w rodzinie �lizgowatych), od�ywiaj�ce si� bezkr�gowcami dennymi, i
drapie�ne. Wi�kszo�� gatunk�w sk�ada ikr� denn�, przy czym wiele z nich
opiekuje si� potomstwem, a u w�gorzyc wyst�puje jajo�yworodno��. �. zasiedlaj�
g��wnie stref� umiar-
251
�luzicoksztaitne
kowan� i arktyczn�. Do najpospolitszych rodzin nale��:
�lizgowate, z�baczowate, ostrop�etwcowate, ta�miakowate i w�gorzycowate. [K.K.]
�luzica (Myxine glutinosa) - gatunek z rodziny �luzicowatych (Myxinidae), z rz�du -
^�luzicokszta�tnych. Ma kszta�t w�gorzowaty, otw�r g�bowy pozbawiony warg,
zaopatrzony w cztery pary �w�sik�w; oczy s� w zaniku, na zewn�trz niewidoczne. S.
ma grzbiet czerwonawobr�zowy i bia�awy lub jasnoszary brzuch; zdarzaj� si� te�
odmiany plamiste. S. osi�ga zwykle d�ugo�� w granicach od 45 do 60 cm, a d�ugo��
najwi�kszych znanych okaz�w dochodzi do 79 cm. �yje na dnie mi�kkim, mulistym,
najcz�ciej na g��boko�ci ok. 30 m. Jaja sk�ada w miejscach g��bszych, w liczbie od
20 do 30 sztuk. S� one owalnego kszta�tu, chronione przez tward�, rogow� otoczk�.
Na ko�cach jaj znajduj� si� p�czki nici z zadziorami, dzi�ki kt�rym mog� one
przytwierdza� si� do pod�o�a. Tar�o odbywa �. kilkakrotnie w ci�gu �ycia. �ywi si�
g��wnie padlin�, a ponadto osobnikami chorymi (rybami, g�owonogami), spe�niaj�c w
ten spos�b rol� sanitariusza w�d. W sk�ad pokarmu �. wchodz� tak�e wieloszczety. �.
zasiedla przybrze�ne wody p�nocnego Atlantyku. Na po�udniu si�ga do Karoliny
P�nocnej po stronie ameryka�skiej i do Morza Irlandzkiego w Europie. Zjadaj�c ryby
z�owione w sieci lub na haczyki mo�e wyrz�dza� powa�ne szkody w rybo��wstwie.
[J.M.R.]
�luzicoksztaitne (Myxinifor-mes) - rz�d z podgromady -Ar�g�oustych, obejmuj�cy 3
rodzaje (traktowane przez niekt�rych autor�w jako rodziny) i 18 gatunk�w. Nazwa
pochodzi od �luzu wyp�ywaj�cego obficie ze sk�ry tych zwierz�t, zw�aszcza w czasie
ich podra�nienia. Cia�o �. jest nagie, pozbawione �usek, p�etw parzystych, pas�w
ko�czyn, kr�g�w i �uk�w kr�gowych;
wyst�puje chrzestny i b�oniasty szkielet wewn�trzny;
pojedyncza p�etwa nieparzysta jest rozwini�ta bardzo s�abo; oczy na zewn�trz
niewidoczne, osadzone g��boko
A - okaz dojrza�y; B - g�owy; C
�luzie a
widok od strony brzusznej przedniej cz�ci - z�by j�zykowe; D - jajo

swiecik kongijski
252
pod sk�r�, s� w du�ym stopniu uwstecznione (brak t�cz�wki i soczewki) i nie
odbieraj� wra�e� �wietlnych; �. maj� w zale�no�ci od gatunku od 5 do 15 par work�w
skrzelowych ��cz�cych si� z gardziel� i od l do 15 par zewn�trznych otwor�w
skrzelowych; otw�r nosowy znajduje si� na szczycie g�owy i ma po��czenie z jam�
g�bow�; otw�r odbytowy umieszczony jest prawie na samym ko�cu cia�a; z bok�w otworu
nosowego i otworu g�bowego wyst�puj� po dwie pary w�sik�w; wewn�trz pyska znajduje
si� wynicowuj�cy si� j�zyk, uzbrojony w dwa rz�dy rogowych, pi�kowanych z�bk�w.
Budowa aparatu skrzelowego, silny, uzbrojony j�zyk oraz wysoko rozwini�ty zmys�
smaku i dotyku stanowi� doskona�e przystosowanie do paso�ytniczego trybu �ycia tych
zwierz�t. S. wyst�puj� wy��cznie w morzach. Nie znosz� zasolenia poni�ej 2,5�/o.
Optymalne dla nich zasolenie wody wynosi od 3,2 do 3A'>/(i. �yj� zar�wno w p�ytkich
wodach przybrze�nych, jak i na znacznych g��boko�ciach. �. s� drapie�nikami i
paso�ytami. Przy u�yciu �widruj�cego j�zyka w�eraj� si� w cia�o ofiary, wyjadaj�c
mi�kkie tkanki i pozostawiaj�c nietkni�t� sk�r�. Stanowi� powa�ny problem przy
po�owach sieciowych, czyni�c du�e straty w z�owionych ju� rybach. Niekt�re gatunki
�. mog� w ci�gu 7 godz. zje�� ryb o ci�arze o�miokrotnie wi�kszym od w�asnego. S.
rozmna�aj� si� w ci�gu ca�ego roku, najcz�ciej jednak na wiosn� i w miesi�cach
letnich. Tar�o odbywaj� b�d� w g��binach morskich (rodzaj Bdellostoma),
b�d� w pobli�u wybrze�y (�lu-zica). Strukturalnie s� hermafrodytami, funkcjonalnie
ka�dy osobnik jest samcem albo samic�, posiadaj�cym nieczynne gruczo�y p�ci
odmiennej. �. zamieszkuj� wody stref umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej
Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego. Mi�so ich nie ma warto�ci u�ytkowej. [J.M.R.]
swiecik kongijski {Phenacogrammus interruptus) - gatunek. z rodziny -A�saczowatych.
Ma cia�o srebrzyste z fioletowoniebieskim odcieniem, przy czym grzbiet jest
ciemniejszy od bok�w i brzucha. S.k. dorasta do 8 cm d�ugo�ci. �ywi si� drobnymi
bezkr�gowcami wodnymi. Tar�o odbywa przy temperaturze od 23 do 26�C na
piaszczystokamienistym dnie, sk�adaj�c jednorazowo kilkaset jaj. Wyst�puje w
Afryce, w dorzeczu g�rnego Konga. Cz�sto bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
�wietlikowate (Myctophidae)
-rodzina z podrz�du -..�wie-tlikowc�w, obejmuj�ca ok. 17 gatunk�w i odznaczaj�ca
si� wielkimi oczami oraz obecno�ci� wzd�u� bok�w cia�a szereg�w narz�d�w
�wietlnych, rozb�yskuj�cych co chwila niebieskozielonymi �wiat�ami. W
rozmieszczeniu �wiate� wyra�a si� dymorfizm p�ciowy. Samce poza normalnym dla
gatunku wzorem maj� wielkie i silne p�ytki �wietlne u g�ry irzona ogonowego, samice
- mniejsze i przy�mione u jego do�u. R�na jest te� u obu p�ci cz�stotliwo��
b�ysk�w. Uk�ad i liczba fotofor�w jest r�wnie� cech� diagnostyczn� r�-
253
�wietlne narz�dy
nych gatunk�w. �. osi�gaj� 8 do 15 cm d�ugo�ci. Zasiedlaj� batypelagial
wszechoceanu na g��boko�ci od 90 do 1000 m. Odbywaj� dobowe w�dr�wki pionowe w �lad
za w�dr�wkami planktonu, kt�rym si� �ywi�, podp�ywaj�c noc� ku powierzchni oceanu.
Czasem wyst�puj� tu masowo i o�wietlaj� wody powierzchniowe zielonawym �wiat�em. Z
w�d europejskich znane s� m.in. �wietlik t�pog�owy (Myctophum punctatum) z
p�nocnego Atlantyku i Morza �r�dziemnego oraz �wietlik polarny (Myctophum arcticum)
z zimnych w�d Oceanu Atlantyckiego. [K.K.]
�wietlikowce (Myctophoidei) - podrz�d z rz�du -��ledziokszta�tnych, obejmuj�cy
kilka rodzin z ponad 250 gatunkami. Ich cech� charakterystyczn� jest wyst�powanie
narz�d�w �wietlnych, kt�rych rozmieszczenie zale�y od gatunku oraz od p�ci. �wiat�a
rozmieszczone s� w oczodo�ach, wzd�u� brzucha, przed i za odbytem, na trzonie
ogonowym itd. S. osi�gaj� rozmiary od kilku do 30 cm d�ugo�ci. Formy mniejsze �ywi�
si� planktonem, wi�ksze - bezkr�gowcami toni wodnej i dna. Wyst�puj� obficie w
pelagialu i batypelagialu wszystkich m�rz, a niekt�re, jak np. bentozaur,
wyspecjalizowa�y si� do �ycia dennego na wi�kszych g��boko�ciach. Typowymi
przedstawicielami tego podrz�du s� �wietlikowate. [K.K.]
�wietlne narz�dy, fotofory - bardzo skomplikowane utwory, powstaj�ce w sk�rze
nielicznych ryb. Ich budowa i rozmieszczenie na ciele odznacza si� du��
r�norodno�ci�. W najprostszej postaci jest to kulisty tw�r, zawieraj�cy grup�
�wiec�cych si� kom�rek gruczo�owych, wy�cielony u podstawy i po bo
Fotofor �mijowca l - sk�ra w�a�ciwa; 2 - kom�rki �wiec�ce; 3 - warstwa melanofor�w
kach b�on� pigmentow�, kt�ra zapobiega przenikaniu promieni w g��b cia�a. U
niekt�rych ryb mi�dzy gruczo�em a b�on� pigmentow� znajduje si� reflektor, a u
innych w cz�ci zewn�trznej narz�du - soczewka. �wiecenie si� narz�d�w �wietlnych
jest procesem chemicznym, polegaj�cym na utlenianiu substancji kom�rek gruczo��w
�wietlnych - lucyferyny. Oko�o 250 gatunk�w ryb posiada narz�dy �wietlne. �wiecenie
obserwowano u ma�ej liczby ryb i przewa�nie tylko na podstawie obecno�ci
odpowiednich narz�d�w wnioskuje si� o ich zdolno�ci do �wiecenia. S.n. wyst�puj� u
ryb g��binowych (-^ekologiczne grupy ryb), takich jak matronicowce, w�-�orowce i
in. Rola biologiczna narz�d�w �wietlnych nie jest ca�kowicie znana. S�u�� one
prawdopodobnie do o�wietlania, rozpoznania, n�cenia lub odstraszania innych
zwierz�t. [H.R.]

��winka
254
��winka, podusta (ChondrostoTOd nasus} - gatunek z rodziny --karpiowatych o
wyd�u�onym ciele, mi�sistym pysku, otworze g�bowym dol-
Swinka
nym; zrogowacia�ej wardze dolnej i z�bach gard�owych ustawionych w jednym szeregu.
D�ugo�� przewodu pokarmowego przewy�sza kilkakrotnie d�ugo�� ryby. Ubarwienie
grzbietu jest szarozielonkawe lub szarobrunatne; p�etwy piersiowe, brzuszne,
odbytowa i dolny p�at ogonowej s� czerwone; otrzewna ma kolor
�czarny. D�ugo�� cia�a dochodzi do 40 cm, rzadko do 50 cm;
ci�ar nie przekracza zwykle
�0,5 kg, aczkolwiek trafiaj� si� okazy do 2,5 kg. �. �ywi si� glonami, a w
mniejszym stopniu faun� denn�. Tar�o odbywa w kwietniu, w szyb->ko p�yn�cej wodzie,
na dnie kamienistym. Du�e ziarna ikry o 2,2 mm �rednicy przyklejaj� si� do
kamieni. �. wyst�puje w �rodkowej Europie. W Polsce jest pospolita w rzekach od ich
biegu g�rnego po bieg dolny. Przebywa w wodach czystych i szybko p�yn�cych. W
rzekach podg�rskich bywa cz�sto gatunkiem dominuj�cym liczebnie. Ma niewielkie,
lokalne znaczenie
�gospodarcze. Mi�so �. jest nisko cenione. [H.R.]
��winka chi�ska wielkoluskowa
<XeBocypr�s macrolepis) - gatunek z rodziny -^karpiowatych. Do �winki upodabnia si�
dolnym po�o�eniem otworu g�bowego i zrogowacia�� warg� doln�; ma ostatni twardy
promie� p�etwy grzbietowej zamieniony w mocny kolec. S.ch.w. dochodzi do 30 cm
d�ugo�ci. �ywi si� detritusem i glonami. Sk�ada ikr� pelagiczn�. Tar�o odbywa w
szybko p�yn�cej wodzie. Ikra po jej z�o�eniu sp�ywa z pr�dem w g�rnej warstwie
wody. �. ch.w. wyst�puje w Chinach i w dorzeczu Amuru. Ma niewielk� warto��
konsumpcyjn� ze wzgl�du na suche i o�ciste mi�so. W Chinach wyst�puje ok. 8
gatunk�w z rodzaju Xenocypris, kt�re s� tam bardzo pospolite i trudne do
rozr�nienia. [H.R.]
�winki (Choredrostoma) - rodzaj z rodziny -^karpiowatych. Liczy ok. 10 gatunk�w i 7
podgatunk�w zasiedlaj�cych rzeki Europy, Azji Mniejszej, Zakaukazia, Syrii i
Iraku. Wszystkie �. maj� dolny otw�r g�bowy i w mniejszym lub wi�kszym stopniu
ostre, zrogowacia�e wargi, przystosowane do zeskrobywania glon�w porastaj�cych
kamienie i inne przedmioty podwodne. W �rodkowej Europie �yje �winka, we Francji
�winka podkowoustna (Chandr'ostoma tavostoma), w rzekach Zakaukazia �winka
czarnobrzuszka (Chondrosto�ma oxyrhynchus) i in. Przeci�tne wielko�ci okaz�w
doros�ych wahaj� si� w granicach od 15 do 30 cm. �. maj� tylko niewielkie znaczenie
gospodarcze. [H.R.]
�wirena -^barrakudowate.
255
tarczy k.
T
tajmie� (Hucho taimen) - gatunek z rodziny -^-�ososiowatych, blisko spokrewniony z
g�owacic�. Dochodzi do 2 m d�ugo�ci i 70 kg wagi. Na tar�o wst�puje z wielkich rzek
do ma�ych strumieni. Przybiera w tym czasie jaskrawe pomara�czowoczerwone
ubarwienie. Po tarle �eruje bardzo intensywnie. Zjada g��wnie ryby (p�ocie, jazie,
jelce, sielawy), a tak�e drobne bezkr�gowce wodne, �aby oraz ptactwo wodne. T.
zasiedla rzeki o silnym nurcie, g��bokie, z kamienistym dnem. Granice jego
rozprzestrzenienia na zachodzie si�gaj� g�rnej Wo�gi i Peczory, a na wschodzie
dorzecza Amuru. Licznie wyst�puje w wielu rzekach Syberii. Pewne znaczenie
gospodarcze ma w dorzeczu Amuru i w rejonie tych rzek syberyjskich, gdzie wyst�puje
stosunkowo obficie. [J.M.R.]
taran (Rutiius rutiius heckeli) - podgatunek ->-p�oci, od kt�rej r�ni si� biologi�.
Zasiedla wy�ledzone cz�ci Morza Czarnego i Azowskiego (limany). Na wiosn� wst�puje
na tar�o do dolnego biegu Donu, Kubania, Dniepru, Bohu, Dniestru i Dunaju. Cz��
populacji wst�puje do Dniepru tak�e na jesieni i zimuje w rzece. T. odbywa tar�o
jednorazowo w kwietniu, sk�adaj�c ikr� na zesz�orocznej ro�linno�ci. Po tarle
doros�e ryby i narybek sp�ywaj� do morza. T. dorasta 50 cm d�ugo�ci i osi�ga 1,2 kg
ci�aru;
przeci�tne rozmiary po�awianych ryb wynosz� od 20 do 30 cm. T. jest cennym obiektem
rybo��wstwa. Bywa spo�ywany w stanie �wie�ym, w�dzonym, solonym i suszonym. [H.R.]
tarczowce, plakodermy, ryby pancerne (Placodermi) - wymar�a gromada nadgromady
szcz�kowc�w (->-ryby w�a�ciwe), znana prawie wy��cznie z dewonu. Pierwsze t.
pojawi�y si� w dolnym sylurze lub w g�rnym ordowiku. Nieliczne przetrwa�y do
dolnego kar-bonu. Wyst�powa�y mniej wi�cej w tym samym okresie co fa�dop�etwe.
Obejmowa�y zar�wno okazy drobne, osi�gaj�ce zaledwie kilkana�cie centymetr�w, jak i
wielkie, dochodz�ce do 9 m d�ugo�ci. Cia�o t. nieco sp�aszczone grzbietobrzusznie
okrywa�y pot�ne p�yty kostne, os�aniaj�ce g�ow� i cz�ciowo tu��w;
ty� cia�a pokryty by� �uskami lub nagi; g�owa po��czona z tu�owiem ruchomo mog�a
lekko odgina� si� w g�r� i w d�; struna grzbietowa utrzymywa�a si� przez ca�e-
�ycie; szkielet osiowy by� chrzestny. [J.M.R.]
tarczyk (.Ctenobrycon spilu-rus) - gatunek z rodziny ->-k�saczowatych. Ma cia�o'
wysokie, bocznie sp�aszczone, z czarn� plam� wyst�puj�c�. po lewej i prawej stronie
za g�ow� i u nasady p�etwy ogonowej. Osi�ga d�ugo�� 9 cm. Rozradza si� ju� przy
d�ugo�ci 6 cm. Samice s� zazwyczaj nieco wi�ksze od. samc�w. Tar�o odbywa w
temperaturze ok. 24�C. Samica sk�ada w jednym miocie kilkaset jaj. Zasadniczym
pokarmem t. s� organizmy ro

iarlaki
256
257
tasza
�linne, cho� nie gardzi tak�e drobnymi zwierz�tami wodnymi. Rozprzestrzeniony jest
�w wodach Wenezueli i Gujany. Cz�sto bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
tarlaki - dojrza�e okazy obojga p�ci. Samica wype�niona jajami nazywana jest
ikrzakiem lub ikrzyc�; samiec z dojrza�ym do rozrodu nasieniem - mleczakiem. Zob.
�te�: ikra, mlecz. [J.M.R.]
tarlisko - miejsce naturalne-
�go ->tar�a ryb. Miejscem tym bywaj� zaro�ni�te obszary rzek, jezior, zalane ��ki
(t. szczupaka i wi�kszo�ci ryb karpiowatych), dno �wirowate (t. �ososia i pstr�ga),
dno piaszczyste (t. kozy i kie�bia) i to� wodna (t. ciosy, mi�tusa 'l w�gorza). W
gospodarstwach rybackich zajmuj�cych si� hodowl� ryb rol� t. spe�nia p�ytki (do
0,5 m g��boko�ci) staw o mi�kkim, obsianym traw� pod�o�u, z urz�dzeniami
reguluj�cymi odpowiedni przep�yw wody, kt�ry zabezpiecza w�a�ciwe jej natlenienie.
[J.M.R.]
'tar�o - okres godowy ryb, w czasie kt�rego nast�puje .zaplemnienie i zap�odnienie
jaj. Nazwa pochodzi od specyficznego zachowania si� ryb w tym okresie. Staj� si�
one w�wczas niespokojne, ocieraj� si� o dno, samce ocieraj� si� bokiem o tu��w
samicy, polewaj�c natychmiast --mleczem sk�adan� ->ikr�. W okresie poprzedzaj�cym
t. zachodz� zmiany godowe (->dymor-fizm p�ciowy) widoczne zw�aszcza w ubarwieniu;
wiele gatunk�w odbywa wtedy charakterystyczne, d�ugotrwa�e nieraz zaloty. Czas
trwania t. jest r�ny u poszczeg�lnych
gatunk�w i trwa od kilkunastu minut do kilkunastu dni. W t. uczestniczy zwykle
grupa okaz�w doros�ych, tzw.
->tarlak�w, zazwyczaj jednego tylko gatunku. Na og� t. odbywa si� raz do roku,
przez szereg kolejnych lat. Niekt�re ryby (np. brzany) mog� trze� si� kilka razy w
ci�gu roku (tzw. t. wielomiotowe), inne rozmna�aj� si� tylko raz w ci�gu ca�ego
�ycia (w�gorz mi�dzy 10 a 14 rokiem �ycia, minog morski i minog strumieniowy w
wieku 5 do 6 lat, �ososie pacyficzne w wieku od 2 do 5 lat) i po t. gin�. Przed t.
ryby odbywaj� nieraz gigantyczne w�dr�wki, aby stworzy� sk�adanym jajom
najodpowiedniejsze warunki do rozwoju. Niekt�re gatunki (np. ciernik i
wielkop�etwy) buduj� w czasie t. specjalne gniazda dla jaj (^opieka nad
potomstwem). T. odbywa si� w r�nych porach roku charakterystycznych dla
poszczeg�lnych gatunk�w, podgatunk�w, a nawet ras. U gatunk�w jajo�y-worodnych i
�yworodnych (--�rozr�d) nie ma typowego t.; jest ono zast�pione aktem kopulacji. U
gatunk�w tych ma miejsce zaplemnienie wewn�trzne, mog�ce zachodzi� dzi�ki istnieniu
narz�du kopulacyjnego (->gonopodium), wprowadzaj�cego plemniki do otworu p�ciowego
samicy. Gatunki te mog� rozmna�a� si� kilkakrotnie w ci�gu roku (gupik np. co 4
tygodnie). Od�awianie tarlak�w, wyciskanie z nich ikry i mlecza, a nast�pnie
umieszczanie tych produkt�w w specjalnych pojemnikach nosi nazw� t. sztucznego.
[J.M.R.]
tarpon (Megalops atlanticus)
- gatunek z rodziny tarpo
nowatych (Elopidae). z rz�du -�ledziokszta�tnych, blisko spokrewniony z elopsem.
Charakteryzuje go du�a, masywna �uska o �rednicy do 5 cm
Tarpon
i silnie wyd�u�ony ostatni promie� p�etwy grzbietowej. Cia�o ma srebrzyste,
najciemniejsze na grzbiecie. Osi�ga d�ugo�� ponad 2 m i ci�ar do 100 kg. Jest ryb�
pelagiczn�, lecz czasem wst�puje do rzek na odleg�o�� ponad 100 km od uj�cia. �yje
w niewielkich stadkach. Od�ywia si� najcz�ciej drobnymi rybami. Dojrza�o�� p�ciow�
osi�ga przy d�ugo�ci 50 do 60 cm. Tar�o odbywa wiosn�. Ma ikr� przydenn�, a jego
larwy podobne s� do larw w�gorza. M�ode przebywaj� pocz�tkowo w strefie
przybrze�nej, p�niej oddalaj� si� od brzeg�w. T. wyst�puje w tropikalnych wodach
Atlantyku. Nale�y do ryb sportowych, ciesz�cych si� u w�dkarzy (zw�aszcza z
wybrze�y Florydy) du�� s�aw�. Z�owiony na hak (z ryb� lub krabem jako przyn�t�)
potrafi szamoc�c si� wyskakiwa� z wody nieraz na wysoko�� 2 do 3 m. W Ameryce
Po�udniowej jest przedmiotem po�ow�w przemys�owych. W wodach Oceanu Spokojnego i
Indyjskiego wyst�puje drugi gatunek rodzaju Megalops - Megalops cy-prinoides,
mniejszy od t., dochodz�cy do 1 m d�ugo�ci. Jego mi�so jest chude i o�ci-ste. Bywa
�owiony tylko przez w�dkarzy. [J.M.R.]
tasergal -4ufar.
tasza, zaj�c morski (Cyclop-terus lumpus) - gatunek z rodziny -^taszowatych. Jest
zwykle szaro ubarwiony, ja�niejszy od strony brzusznej. Osi�ga do 60 cm d�ugo�ci (w
Ba�tyku tylko do 30 cm). �yje w strefie przybrze�nej, cz�sto na podwodnych ��kach;
czasem schodzi na g��boko�� do 350 m, a niekiedy opuszcza warstwy przydenne i p�ywa
w toni wodnej; na og� jednak prowadzi ma�o ruchliwy tryb �ycia. Od�ywia si�
skorupiakami, ma�ymi rybkami i meduzami. Od kwietnia do listopada samiec nie
pobiera pokarmu, co wi��e si� z okresem tar�a i opiek� nad z�o�onymi jajami. Tar�o
odbywa t. wczesn� wiosn� w bardzo p�ytkiej wodzie. Samiec przybiera w tym czasie
szat� godow�: jego brzuch nabiera barwy pomara�czowej, grzbiet br�zowej. Ikra
sk�adana jest w grudkach. Po tarle samica wraca na g��bsze wody, a samiec pozostaje
i opiekuje si� ikr�. Jego opieka posuwa si� nawet do tego, �e w czasie odp�ywu
morza nie sp�ywa z wod�, lecz pozostaje przyssany do kamieni, chroni�c swoim cia�em
ikr� przed wy
schni�ciem; pozostaj�c na l�dzie staje si� niekiedy �upem drapie�nego ptactwa,
np. wron. M�ode t. po wyl�gu zwykle przysysaj� si� do cia

taszowate
258
�a samca, a wi�c, mo�na rzec, �e opiekuje si� on jeszcze jaki� czas potomstwem. T.
rozprzestrzeniona jest szeroko w przybrze�nych wodach p�nocnego Atlantyku. U
wybrze�y ameryka�skich si�ga od Zatoki Maine do Grenlandii, a u wybrze�y
europejskich od Zatoki Biskajskiej do Morza Bia�ego, w Ba�tyku - do Zatoki
Botnickiej. Najwi�cej t. �owi si� w Morzu Bia�ym. Zwykle spo�ywa si� j� obran� ze
sk�ry i w�dzon� lub w postaci konserw; jada si� tylko samce, gdy� mi�so samic
uwa�ane jest za niesmaczne. Ikr� t. barwi si� i konserwuje; w wielu krajach
sprzedawana jest jako tzw. "kawior dla ubogich". [J.M.B.]
taszowate (Cyclopteridae) - rodzina z podrz�du ->g�owaczowc�w. Obejmuje 2
podrodziny i ok. 9 rodzaj�w. Nale��ce tu gatunki odznaczaj� si� kr�pym, kr�tkim,
silnie wygrzbieconym cia�em; sk�ra ich jest gruba, mi�sista, naga, cz�sto pokryta
r�nego rodzaju guzkowatymi naro�lami, uzbrojonymi niekiedy w kolce; przesuni�te ku
przodowi p�etwy brzuszne s� zro�ni�te w przyssawk�, kt�ra u form g��binowych ulega
silnej redukcji lub w og�le zanika; t. maj� jedn� lub dwie p�etwy grzbietowe; w tym
ostatnim przypadku pierwsza z nich ma wy��cznie mi�kkie, nie-cz�onowane promienie,
cz�sto, zw�aszcza u .starszych okaz�w, wrastaj�ce w grzbietowy fa�d sk�rny. T.
obejmuj� ryby morskie o bardzo rozleg�ym zasi�gu. Zamieszkuj� wody ocean�w
Spokojnego i Atlantyckiego. Spotykane s� do g��boko�ci 4 ty�. m. Maj� niewielkie
znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
ta�miakowate (Lumpenidae') - rodzina z podrz�du --�lizgowc�w. Maj� cia�o niskie,
bardzo wyd�u�one, oraz p�etw� grzbietow� nisk�, podpart� cienkimi, k�uj�cymi
promieniami; w p�etwie brzusznej znajduje si� l kolec i 3 promienie mi�kkie. Nale��
tu gatunki arktyczne i subark-tyczne. W wodach atlantyckich wyst�puj� 2 rodzaje z 4
gatunkami. Jednym z nich jest ta�miak (Lumpenus lam-pretaeformis) o ciele w cz�ci
ogonowej bocznie sp�aszczonym, barwy brunatno��-tawej z ciemnymi plamkami
zlewaj�cymi si� cz�sto w smugi; p�etwa ogonowa ma ciemne, uko�ne pasy. Osi�ga
on 40 cm d�ugo�ci. Tar�o odbywa w listopadzie i grudniu. Wyst�puje w Morzu
P�nocnym, przy wybrze�ach Norwegii i dalej na p�noc;
w Ba�tyku przebywa w rejonach o zimniejszej wodzie i wi�kszym zasoleniu. Jest cenny
po�rednio, jako pokarm dorszy, p�astug i z�baczy. Ta�miak Fabrycjusza (tium-penus
fabricii) dochodzi do 35 cm d�ugo�ci. Jest gatunkiem amfiborealnym. W Europie
wyst�puje od Grenlandii do Morza Karskiego. Ta�miak �redni (Lumpenus medius)
osi�ga 16 cm d�ugo�ci. Wyst�puje wok�biegunowo. W Europie spotyka go si� w Morzu
Barentsa, Bia�ym i Karskim. Ta�miak pstry (LeptocUnus maculatus) osi�ga 18 cm
d�ugo�ci. Wyst�puje w p�nocnym Atlantyku i przyleg�ych do� wodach arktycznych,
w Europie - od Skagerraku na p�noc. [K.K.]
tau -Aatrachowce. lawada -^d�ugow�sowate.
259___________________
tazar (Auxis thazard) - gatunek z rodziny ->-makrelowatych. Ma p�etwy grzbietowe
szeroko rozstawione (podobnie jak u makreli); cia�o tylko cz�ciowo pokryte jest
�uskami. Ubarwienie jego bywa ciemno lub szaroniebie-skie, brzuch i boki srebrzy-
stobia�e. T. osi�ga 60 cm d�ugo�ci. Od�ywia si� g��wnie drobnymi, p�ywaj�cymi w
stadach rybami. Jest szeroko rozprzestrzeniony w morzach strefy cieplejszej. W
Atlantyku jego p�nocn� granic� stanowi Zatoka Biskajska. Tylko pojedyncze okazy
spotykano przy wybrze�ach Wielkiej Brytanii, a nawet Szwecji. Ma mi�so jadalne i
smaczne; w Europie ze wzgl�du na nieliczne wyst�powanie bez wi�kszej warto�ci
handlowej. [J.M.R.]
teleskop -s-z�ota rybka.
terpuga blaloplama (Hexu-
grammos stelleri) - gatunek z rodziny -�-terpugowatych. Cia�o jej jest wyd�u�one,
trzon ogonowy w�ski, g�owa kr�tka, ostro zako�czona, po�o�enie otworu g�bowego
ko�cowe; �uska ktenoidalna pokrywa tu��w i szczyt g�owy;
na policzkach i pokrywie skrzelowej wyst�puje �uska cykloidalna. T.b. ma ubarwienie
cia�a zmienne, od jasnobr�zowego do zielonego, niekiedy z odcieniem jasnoczerwonym.
Osi�ga 40 cm d�ugo�ci. Zamieszkuje wody p�ytkie o dnie kamienistym. Tar�o odbywa
wczesn� wiosn�, sk�adaj�c jasnob��kitne jaja na ska�ach. �ywi si� robakami,
skorupiakami i drobnymi rybkami. Jest rozprzestrzeniona wzd�u� pacyficznego
wybrze�a ameryka�skiego od p�nocnej Kalifornii do p�-nocnozachodniej Alaski. Mi�-
t�poz�bne
so t. b. ma bardzo przyjemny zapach. Jest ona ulubionym obiektem po�ow�w
miejscowych w�dkarzy, kt�rzy cz�sto nazywaj� j� skalnym pstr�giem. [J.M.R.]
terpugowate (Hexagra'mmidae) - rodzina z podrz�du ->-g�owaczowc�w, obejmuj�ca 7
rodzaj�w reprezentowanych przez kilkana�cie gatunk�w. Ich cech� charakterystyczn�
jest brak kolc�w na g�owie;
u wi�kszo�ci gatunk�w istnieje kilka dodatkowych linii bocznych. T. dochodz� do 40
cm d�ugo�ci, wyj�tkowo do 60 cm. �ywi� si� faun� denn�, g��wnie mi�czakami, a
niekt�re gatunki - rybami. Zasiedlaj� wody przybrze�ne po azjatyckiej i
ameryka�skiej stronie p�nocnego Pacyfiku. Odgrywaj� powa�n� rol� w rybo��wstwie
Dalekiego Wschodu. Nale�y tu m.in. anoplopoma i terpuga bia�oplama. [K.K.]
tetra czarna ->�a�obniczka. tetra czerwona ->-bystrzyki. tetra szklana ->-
b�yszczyki. t�czanka -*aterynowate.
t�poz�bne, bradiodonty (Bradyodonti) - rz�d z podgromady -^chimer. Szcz�tki
przedstawicieli tego rz�du znane s� z pok�ad�w od g�rnego dewonu do g�rnego
permu. Uwa�ane s� za wyj�ciow� grup� dla chimer. Bardzo charakterystycznym
szczeg�em budowy tych zwierz�t s� szerokie, p�ytkowate z�by. T. mia�y
prawdopodobnie fa�d sk�rny pokrywaj�cy szczeliny skrzelowe. Prowadzi�y drapie�ny
tryb �ycia. By�y rozprzestrzenione w wodach morskich. [J.M.R.]

tilapie
260
261
trawienny uk�ad
tilapie (Tilapia) - rodzaj z rodziny -^piel�gnicowatych. W zale�no�ci od gatunku
uzyskuj� d�ugo�� 10 do 60 cm. Maksymalny ci�ar, jaki mo
Tilapia mozambijska
g� osi�gn��, wynosi 1,5 kg. T. s� wszystko�erne. Przed tar�em odbywaj� d�ugie
zaloty. Rodzice troskliwie opiekuj� si� jajami i wyl�g�ym narybkiem. Ikra z�o�ona
pocz�tkowo na piasku jest nast�pnie do chwili wyl�gu noszona przez samic� w jamie
g�bowej. Cz�sto dobrze ju� podro�ni�te m�ode w razie niebezpiecze�stwa chowaj� si�
do pyska matki. Miejscem wyst�powania t. s� s�odkie i s�onawe wody afryka�skie.
Niekt�re gatunki, jak np. t. wielkog�owa (Tilapia macrocephala), t. mozambijska
(T�-lapia mossambica), t. natalska (Tilapia natalensis) i t. Zilliego (Tilapia
zilli), s� hodowane w akwariach, tak�e w Polsce. T. maj� du�e znaczenie gospodarcze
z powodu doskona�ego mi�sa. Cenione s� te� przez w�dkarzy jako atrakcyjne ryby
sportowe. [J.M.R.]
tiulka -^kilka zwyczajna.
tobiasz (Ammodytes tobianus) - gatunek z rodziny ->dobi-jakowatych. Ma ubarwienie
ca�ego cia�a srebrzyste i tylko grzbiet ciemny, niebieskozielony. Osi�ga d�ugo�� 13
do 18, rzadko 20 cm. Prowadzi
gromadny tryb �ycia na piaszczystych mieliznach wybrze�y morskich, gdzie ch�tnie
zakopuje si� w piasek. Pokarm t. stanowi� drobne skorupiaki i robaki, a cz�sto
tak�e ro�liny. Ikr� sk�ada na dnie �wirowatym w lecie i p�n� jesieni�. Okres
inkubacji trwa ok. 3 tygodni. Larwy wiod� bardziej pelagicz-ny tryb �ycia. T.
spotyka si� u wybrze�y Europy od Zatoki Biskajskiej do Morza Ba�tyckiego, u
wybrze�y Anglii, Islandii oraz Norwegii. W wodach Ba�tyku jest wsz�dzie
pospolity. Ma mi�so smaczne, ale rzadko spo�ywane ze wzgl�du na ma�e rozmiary ryby.
T. s� ch�tnie po�erane przez wiele gatunk�w ryb drapie�nych i z tego powodu rybacy
u�ywaj� ich
Tobiasz
jako doskona�� przyn�t� do po�ow�w haczykowych. Podobne do t. rozmieszczenie ma
pokrewny mu gatunek zwany t. niebieskim (Ammodytes hexapterus marinus). Spotyka go
si� jednak tylko w zachodniej cz�ci Ba�tyku, przy tym rzadko, si�ga natomiast
dalej na p�nocny wsch�d, wyst�puj�c v," Morzu Bia�ym oraz w Morzu Baren-tsa.
[J.M.R.]
tolpyga (Hypophthalmichthys molitrix) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma
wysokie cia�o, pokryte drobn� �usk�, otw�r g�bowy ko�cowy i z�by gard�owe
jednoszeregowe; na brzuchu znajduje si� ->kil. Po�ywienie t. stanowi plankton
ro�linny. W zwi�zku z tym ma ona
bardzo rozro�ni�te wyrostki
-^filtracyjne, kt�re ��cz� si� ze sob�, tworz�c g�sty filtr. D�ugo�� przewodu
pokarmowego wielokrotnie przewy�sza d�ugo�� cia�a. T. ro�nie szybko, osi�gaj�c
maksymalnie 1 m d�ugo�ci i 16 kg ci�aru, przeci�tnie 50 do 65 cm d�ugo�ci. Jej
biologia rozrodu jest podobna do biologii rozrodu amura bia�ego. T. wyst�puje w
Chinach i w dorzeczu Amuru. W Chinach bywa hodowana w stawach. Prace nad jej
aklimatyzacj� prowadzi si� w kilku krajach Europy, m.in. w Polsce. T. stanowi
bardzo cenny gatunek u�ytkowy nie tylko ze wzgl�du na szybki wzrost i doskona�e
mi�so, lecz tak�e dlatego, �e od�ywia si� planktonem ro�linnym, nie wykorzystywanym
przez inne ryby. Hodowana w zbiornikach przy elektrowniach wodnych zapobiega
nadmiernemu rozwojowi planktonu, tzw. kwitni�ciu wody. W dorzeczu Amuru po�awia si�
j� w znacznych ilo�ciach. [H.R.]
tolpyga pstra (Aristichthys nobilis) - gatunek z rodziny
-*karpiowatych. Od to�pygi r�ni si� wi�ksz� g�ow� i kr�tszym kilem, kt�ry u t. p.
znajduje si� tylko z ty�u za nasad� p�etw brzusznych. Biologi�, wyst�powanie oraz
znaczenie gospodarcze ma podobne do to�pygi. Nale�y tak�e do ryb, nad kt�rych
aklimatyzacj� prowadzi si� prace w wielu krajach, w tym tak�e w Polsce. [H.R.]
toporniki (Argyropelecus) - rodzaj z rodziny Sternoptychi-dae, z podrz�du -^w�orow-
c�w.. Maj� wysokie, sp�aszczone bocznie cia�o, przypominaj�ce kszta�tem i
srebrzyst� barw� kling� toporka, oraz wielkie, teleskopowe oczy, skierowane ku
g�rze; po bokach cia�a rozmieszczone s� narz�dy �wietlne. T. przeby-
Topornile Argyropelecus acanthu-rus
waj� na g��boko�ci od 380 do 600 m w strefie zmroku, a noc� wznosz� si� ku
powierzchni w �lad za w�dr�wkami pionowymi skorupiak�w plan-ktonowych, kt�rymi si�
�ywi�. W Atlantyku wyst�puje m.in. t. kr�py (Argyropelecus olfersi) i t. wy�upiasty
(Argyropelecus hemigymnus). [K.K.]
torpedo -^dr�twowate.
trawianka (Percottus giehni) - gatunek z rodziny Eleotri-dae (spokrewnionej z
babkowatymi), z rz�du --okoniokszta�tnych. W odr�nieniu od babkowatych ma
p�etwy brzuszne nie zro�ni�te w wachlarz. Osi�ga 25 cm d�ugo�ci. Podstawowy
sk�adnik jej pokarmu stanowi� larwy owad�w, zw�aszcza komar�w, st�d t. ma znaczenie
w walce biologicznej z malari� na obszarze dorzecza Amuru, gdzie wyst�puje. Zosta�a
opisana przez B. Dybowskiego. [K.K.]
trawienny uk�ad. Dzieli si� na trzy odcinki: przedni, �rodkowy i tylny. Zadaniem
przedniego odcinka jest przyjmo
trawienny uk�ad
262
wanie pokarmu i jego cz�ciowa obr�bka mechaniczna i chemiczna. Odcinek �rodkowy
przerabia pokarm na proste zwi�zki chemiczne oraz cz�ciowo go wch�ania. W odcinku
tylnym odbywa si� g��wna faza wch�aniania pokarmu, zag�szczanie pokarmu nie
strawionego oraz jego wydalanie. U ryb odcinek przedni sk�ada si� z jamy g�bowej,
b�d�cej pocz�tkiem uk�adu trawiennego, odcinka skrzelowego (gardzieli), prze�yku i
�o��dka. �o��dek nie zawsze si� wyodr�bnia. W jamie g�bowej znajduje si� nieruchomy
j�zyk, kt�rego tylko przedni odcinek mo�e by� wolny. Budowa jamy g�bowej jest u
poszczeg�lnych gatunk�w ryb rozmaita. Jej g��wn� funkcj� jest pobieranie pokarmu i
wsp�udzia� w oddychaniu. Rozr�nia si� dwa zasadnicze typy jamy g�bowej: jam�
pozbawion� szcz�k i zaopatrzon� w szcz�ki. Pierwszy typ, wyst�puj�cy u mi-nog�w i
�luzie, ma kszta�t lejkowaty. Wn�trze lejka uzbrojone jest w niewielkie,
sto�kowate twory rogowe. W g��bi mie�ci si� silnie umi�niony j�zyk, spe�niaj�cy
rol� �widra przewiercaj�cego tkank� okrywow� cia�a ofiary i pompy ss�cej krew.
Drugi typ jamy g�bowej charakteryzuje ryby. Jama g�bowa jest tutaj uzbrojona w
dobrze na og� rozwini�te z�by, s�u��ce do chwytania, przytrzymywania lub do �ucia
zdobyczy. Ryby drapie�ne maj� z�by d�ugie, ostre, lekko przechylone do ty�u, co
uniemo�liwia wymkni�cie si� zdobyczy; ryby ro�lino�erne posiadaj� z�by
przystosowane do �cinania lub zeskrobywania glon�w i innych ro�lin. Z�by te podobne
s� kszta�tem do
siekaczy. Niekt�re ryby, jak np. karpiowate, maj� szcz�ki pozbawione z�b�w, ale za
to s� zaopatrzone w z�by -^-gard�owe s�u��ce do rozcierania pobranego pokarmu.
Ryby papuzie maj� z�by szcz�kowe zro�ni�te na kszta�t papuziego dzioba. Dzi�b taki
umo�liwia im od�upywanie i mia�d�enie kawa�k�w raf koralowych, kt�rych polipy
stanowi� ich zasadniczy pokarm. Po�o�enie otworu g�bowego ryb odzwierciedla spos�b
pobierania przez nie pokarmu. Otw�r g�bowy dolny, skierowany do do�u, le��cy na
brzusznej stronie cia�a (u pewnych rekin�w, p�aszczek, sum�w, piskorzy i u
jesiotr�w) jest przystosowany do zbierania pokarmu z dna. Ko�cowy, le��cy z przodu
g�owy otw�r g�bowy umo�liwia chwytanie pokarmu w czasie p�yni�cia lub te� szybki
atak z ukrycia. Ten typ umiejscowienia otworu g�bowego spotyka si� u wi�kszo�ci ryb
kostnych. Otw�r g�bowy skierowany ku g�rze (u molinezji i mieczyk�w) przystosowany
jest do zbierania pokarmu z powierzchni wody. Szereg modyfikacji w po�o�eniu otworu
g�bowego polega na rozmaitym ustawieniu szcz�k b�d� na znacznym wyd�u�eniu si� obu
lub jednej z nich (w�ynka, pi�a, �aglicowate). Opr�cz uzbrojonych w z�by szcz�k
uzbrojony mo�e by� tak�e j�zyk. U szeregu gatunk�w z�by wyst�puj� te� na ko�ci
podniebiennej, skrzyd�owej i na lemieszu. Za jam� g�bow� le�y odcinek skrzelowy. Po
obu bokach tego odcinka znajduj� si� szczeliny-oskrzelowe, ��cz�ce go z jamami
skrzelowymi. Na ostatniej parze �uk�w -oskrzelowych
263
trepa
znajduj� si� z�by gard�owe rozwini�te niezwykle silnie, zw�aszcza u ryb
karpiowatych, wargaczowatych i ryb papuzich. Za odcinkiem skrzelowym znajduje si�
prze�yk w postaci szerokiej, bardzo kr�tkiej rury, trudnej nieraz do wyodr�bnienia
od �o��dka. U wielu ryb do prze�yku otwiera si� przew�d -^p�cherza p�awnego.
�o��dek nie wyst�puje u wszystkich ryb. Brak go m.in. u karpiowatych, ryb
lataj�cych, przerazy i p�awi-konik�w. G��wnym zadaniem �o��dka jest magazynowanie
na pewien czas pokarmu. Tutaj tak�e rozpoczyna si� proces trawienia. �o��dek ma
ogromne mo�liwo�ci rozci�gania si�. Oko� g��binowy np. mo�e po�kn�� ryb� dwa do
trzech razy wi�ksz� od siebie. �o��dek w�wczas znacznie powi�ksza si� i rozci�ga
sk�r� na brzuchu, tworz�c wielkie uwypuklenie na dolnej cz�ci cia�a. U wielu
gatunk�w w tylnej cz�ci �o��dka wyst�puj� wyrostki od�wiernikowe w liczbie
kilku do kilkuset w zale�no�ci od gatunku ryby. Ich rola nie jest dot�d
dostatecznie wyja�niona. Przypuszcza si�, �e pe�ni� pewn� rol� w trawieniu i
wch�anianiu pokarm�w. Za odcinkiem od�wiernikowym �o��dka rozpoczyna si� jelito
cienkie, zr�nicowane na przednie, �rodkowe i tylne, w ko�cowej cz�ci przechodz�ce w
jelito grube, ko�cz�ce si� odbytem. Do pocz�tkowej cz�ci jelita aien-kiego uchodzi
przew�d trzu-stkowow�trobowy. W�troba jest najwi�kszym u ryb gruczo�em, barwy
czerwonobru-natnej. W sporych ilo�ciach gromadzi ona t�uszcz i jest u�ywana
(zw�aszcza w�troba halibuta i dorsza) do wyrobu
tranu bogatego w witaminy A i D. Trzustka spe�nia zar�wno rol� gruczo�u dokrew-nego
(wysepki Langerhansa), jak te� gruczo�u wydzielaj�cego enzymy trawienne. D�ugo��
jelita zale�na jest na og� od jako�ci pobieranego pokarmu, a tak�e od kszta�tu
cia�a. Ryby drapie�ne maj� w zasadzie jelito kr�tkie z l do 3 p�tli. Jelito
ro�lino�ernych jest d�ugie z licznymi p�tlami. Niekt�re ryby (trzonop�etwe,
dwudyszne, chrzestne i prymitywniejsze kostne) maj� w �wietle jelita �rodkowego
fa�d spiralny, znacznie zwi�kszaj�cy powierzchni� trawienia. Liczba spiralnych
skr�t�w w nim mo�e si� waha� u poszczeg�lnych gatunk�w od kilku do kilkudziesi�ciu.
[J.M.R.]
trepa (Arnogflossus thori) - gatunek z rodziny -.skarpiowatych. Pierwszy promie�
p�etwy grzbietowej nie jest u niej po��czony b�on� z pozosta�ymi, drugi za� promie�
jest zgrubia�y i znacznie d�u�szy od pozosta�ych. Ciemnobr�zowe lub szarawe cia�o
ma ciemniejsze plamy, rozsiane nieregularnie na ca�ej powierzchni. T. osi�ga
d�ugo�� 18 cm. Spotyka si� j� na g��boko�ci 15 do 90 m. Tar�o odbywa zwykle w
kwietniu;
czasem przeci�ga si� ono do czerwca, a nawet do lipca. Wzrost narybku jest bardzo
powolny. Metamorfoz� przechodz� larwy przy d�ugo�ci 20-25 mm. W pierwszym roku
�ycia osi�ga t. zaledwie 5 cm d�ugo�ci, w drugim roku - 8 cm, osi�gaj�c w tym
czasie dojrza�o�� p�ciow�. T. wyst�puje nielicznie przy wybrze�ach atlantyckich
Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, p�nocnej Afryki oraz

tro�
264
w wodach Morza �r�dziemnego. [J.M.RJ
tro� (Salmo trutta) - gatunek z rodziny -^�ososiowatych. Ma kszta�t wrzecionowaty
oraz p�etw� ogonow� u starszych osobnik�w pozbawion� wyci�cia lub wyci�t� bardzo
s�abo. Ca�e cia�o zwykle srebrzy�cie ubarwione pokryte jest licznymi czarnymi
plamami, kt�re rozmieszczone s� g��wnie powy�ej linii bocznej;
u okaz�w dojrza�ych, zw�aszcza u samc�w, wyst�puj� na bokach cia�a plamki r�owe;
cz�� brzuszna nabiera w okresie rozrodu zabarwienia jasnopomara�czowego. T. tworzy
szereg odmian r�ni�cych si� g��wnie cechami biologicznymi. W wodach Polski
najliczniej wyst�puje t. w�drowna (Salmo trutta mor-pha trutta). Osi�ga ona
zazwyczaj 30 do 70 cm d�ugo�ci i l do 5 kg ci�aru; w Ba�tyku czasem trafiaj� si�
okazy ponad metrowej d�ugo�ci i o ci�arze dochodz�cym do 12 kg. T. w�drowna wi�ksz�
cz�� swego �ycia sp�dza w morzu, a trze si� w g�rnym biegu rzek. W morzu nie
odbywa tak dalekich w�dr�wek jak �oso�. Od�ywia si� g��wnie �ledziami, szprotami i
pelagicznymi skorupiakami. W przeciwie�stwie do �ososia �eruje tak�e w rzece,
zjadaj�c mi�czaki, kie��e, larwy owad�w itd. W�dr�wk� z morza do rzek na tar�o
rozpoczyna w lecie, po dwu-, trzyletnim pobycie w morzu, wyj�tkowo po 4, a nawet po
7 latach �ycia morskiego. Tar�o trwa od wrze�nia do grudnia. Ikra o �rednicy 4,2 do
6,6 mm sk�adana jest do jam wykopanych za pomoc� ogona w �wirowatym dnie. Wyl�g
nast�puje w marcu.
Narybek pozostaje w g�rnym biegu rzek przez 2 do 3 lat i osi�gn�wszy d�ugo�� 7 do
20 cm rozpoczyna sp�yw do morza. Okres pobytu m�odych w niewielkich rzekach
wpadaj�cych bezpo�rednio do morza trwa czasem kr�cej ni� dwa lata. T. w�drowna trze
si� zazwyczaj w ci�gu swego �ycia kilkakrotnie. Zasiedla p�nocnowschodni� cz��
Atlantyku od Hiszpanii do Morza Bia�ego. Najdalej na zach�d dociera do w�d
islandzkich i do Wysp Owczych. Populacje wyst�puj�ce w Ba�tyku wchodz� w okresie
godowym do Odry i Wis�y i pod��aj� na tarliska w Drawie, G�dzie, w Dunajcu,
Popradzie, Rabie, Skawie i Sole. T. w�drowna w rzekach Pomorza Zachodniego (�eba,
Reda, �u-pawa, S�upia, Wieprz i Pro�-nica) wyst�puje liczniej ni� �oso�. Pod
wzgl�dem jako�ci i warto�ci od�ywczej mi�sa nie ust�puje �ososiowi. W jeziorach
Polski wyst�puje t. jeziorna (Salmo trutta morpha lacustris). Osi�ga ona u nas
zazwyczaj 3 do 6 kg ci�aru (okazy ci�sze trafiaj� si� wyj�tkowo). Najwi�ksze
przyrosty d�ugo�ci i wagi cia�a odnotowano u tej odmiany w jeziorach alpejskich.
Spotykane by�y tu okazy o d�ugo�ci 140 cm i ci�arze 36 kg. T. jeziorna �yje w
g��bokich, s�abo zeutrofizowanych jeziorach, sk�d na tar�o wst�puje do rzek;
czasem trze si� tak�e w jeziorach. M�ode �ywi� si� g��wnie faun� bezkr�gow�, np.
larwami owad�w, o�liczkami i kie��ami; okazy starsze zjadaj� tak�e ryby, g��wnie
sielawy i ukleje. Okres pobytu w rzece od chwili wyl�gu trwa od l roku do 3 lat. T.
jeziorna poza jeziorami alpejskimi i podalpejskimi za
265
trzcinniki
mieszkuje niekt�re jeziora szwedzkie, fi�skie, karelskie, jeziora Onega i
�adoga oraz jeziora Wielkiej Brytanii;
w Polsce wyst�puje w kilku jeziorach dorzecza dolnej Wis�y, g��wnie w jeziorze
Wdzydze. W Morzu Czarnym i Morzu Aralskim spotykane s�:
t. czarnomorska (Salmo trutta labrax) i t. aralska (Salmo trutta aralensis). Oba
gatunki maj� biologi� bardzo zbli�on� do t. w�drownej. W Morzu Kaspijskim spotyka
si� t. kaspijsk� (Salmo trutta caspius), b�d�c� najwi�kszym gatunkiem z rodzaju
Salmo; ci�ar niekt�rych okaz�w dochodzi do 51 kg. W g�rnych odcinkach rzek
przebywaj� rzeczne odmiany troci, zwane potocznie pstr�gami, kt�re sp�dzaj� w nich
ca�e swoje �ycie. [J.M.R.]
truciele (Sphaeroides) - rodzaj z rodziny kolcobrzuchowatych (Tetraodontidae), z
rz�du ->naje�kokszta�tnych, blisko spokrewniony z kolcobrzuchami, o podobnej
biologii, rozsiedleniu i r�wnie� bardzo silnym dzia�aniu toksycznym jadu. Obejmuje
wiele gatunk�w. Truj�c� substancj� wyodr�bnion� z jadu nazwano sferoidyn�. [K.K.]
truj�ce ryby - gatunki ryb, kt�rych mi�so po spo�yciu przez cz�owieka wywo�uje
objawy zatrucia. Najniebezpieczniejszymi z nich s� truciel i kolcobrzuch;
spo�ycie ich mi�sa mo�e spowodowa� �mier� w ci�gu kilku godzin. Z ryb
wyst�puj�cych w Polsce jedynie mi�so brzany wykazuje pewne w�a�ciwo�ci toksyczne,
przy czym wy��cznie w okresie jej tar�a (czerwiec). Brzana ma te� truj�c� ikr�.
Objawy zatrucia
mi�sem rybim wyst�puj� po kilku minutach do kilkudziesi�ciu godzin. Pocz�tkowym
symptomem jest sw�dzenie w okolicach warg i j�zyka, rozprzestrzeniaj�ce si�
nast�pnie na d�onie i stopy. Potem nast�puje odr�twienie ca�ego cia�a, po��czone
niekiedy z b�lami brzucha, nudno�ciami, wymiotami i biegunk�. Z kolei dochodzi do
os�abienia mi�ni i mo�e �wyst�pi� parali�. Najbardziej zagadkowymi objawami s�
zaburzenia czuciowe w odbieraniu wra�e� termicznych. Przedmioty gor�ce wydaj� si�
w�wczas zimne i odwrotnie. Powr�t do zdrowia po zatruciu jest bardzo powolny; trwa
do kilku tygodni. Zob. te�:
jadowite ryby. [J.M.R.]
tryskawka - dodatkowa szczelina skrzelowa wyst�puj�ca u ryb chrzestnych i ramie-
niop�etwych. Zwykle rozwija si� wolniej ni� w�a�ciwe szczeliny -oskrzelowe i u
okaz�w doros�ych utrzymuje si� jako niewielki otw�r, po�o�ony tu� za okiem.
Najwi�ksze rozmiary osi�ga t. u ryb prowadz�cych przydenny tryb �ycia, a z nich u
p�aszczek. T. umo�liwia dostawanie si� do skrzeli tych ryb czystej wody. Woda
wp�ywa przez t. do prze�yku, op�ukuje skrzela i w�a�ciwymi szczelinami
skrzelowymi wydostaje si� na zewn�trz. [J.M.R.]
trzcinniki (Calamonichthys) - rodzaj z rodziny wielop�etw-cowatych (Polypteridae),
z rz�du wielop�etwcokszta�tnych (Polypteriformes), z podgromady -
>ramieniop�etwych. Obejmuje jeden gatunek (Calamonichthys calabaricus). Od
wielop�etwca r�ni si� on brakiem p�etw brzusznych

trzogon
266
oraz bardziej wyd�u�onym, �mijowatym cia�em. T. osi�ga d�ugo�� 40 cm. �ywi si�
bezkr�gowcami, g��wnie skorupiakami i owadami. Najch�tniej przebywa w miejscach
niezbyt g��bokich, zamulonych. Lubi wody stoj�ce lub wolno p�yn�ce. Dzi�ki
obecno�ci swoistych p�uc mo�e �y� przy pewnych niedoborach tlenu. Wyst�puje w
zachodniej Afryce, w delcie rzeki Niger i w rzece Stary Kalabar. Nie ma znaczenia
gospodarczego. [J.M.R.]
trzogon (Decapterus punctatus) - gatunek z rodziny
->-ostrobokowatych. Osi�ga d�ugo�� 35 cm. Wyst�puje w ciep�ych wodach
przybrze�nych wschodniego i zachodniego Atlantyku. Mi�so jest jadalne. Bywa
po�awiany przez polskie statki rybackie. [J.M.R.]
trzonopletwe (Crossopterygii)
- podgromada z gromady ryb -^-kostnych. Jej przedstawiciele znani s� od dolnego
dewonu. S�dzono, �e wszystkie t. wymar�y w permie i triasie, jednak okaza�o si�, �e
z�owiona w 1938 r. ryba, nazwana p�niej latimeri�, nale�y w�a�nie do t. Najbardziej
charakterystyczna u t. jest budowa p�etw - s� one osadzone na d�ugich trzonach, a
ich wewn�trzna budowa przypomina szkielet ko�czyny pi�ciopalczastej; cia�o jest
pokryte okr�g�ymi �uskami kosmoidalnymi lub rombowymi p�ytkami z warstw� kosminy i
cienk� warstw� szkliwa;
p�cherz p�awny, pe�ni�cy niegdy� funkcj� p�uca, u gatunku �yj�cego wsp�cze�nie
utraci� j� i skostnia�. Wymar�e gatunki t. by�y rybami zar�wno morskimi, jak i s�od
kowodnymi. Prowadzi�y drapie�ny tryb �ycia i osi�ga�y ok. 150 cm d�ugo�ci. Od t.
wywodz� si� prawdopodobnie pierwsze kr�gowce l�dowe. Ich bezpo�rednim przodkiem by�
zapewne wymar�y w permie szczep t. o nazwie Rhipi-distia. Przedstawiciele tego
szczepu rozprzestrzenieni byli w wodach p�kuli p�nocnej i zamieszkiwali zbiorniki
okresowo wysychaj�ce. W poszukiwaniu nowych zbiornik�w Rhipidistia wype�z�y na l�d,
co zapocz�tkowa�o ewolucj� w kierunku przystosowania ko�czyn do poruszania si� na
l�dzie. [J.M.R.]
tugun (Coregonus tugun) - gatunek z podrodziny -�-sie-jowatych. Osi�ga maksymalnie
d�ugo�� 20 cm i ci�ar 80 g. �ywi si� skorupiakami planktonowymi, owadami
spadaj�cymi do wody, larwami wodnych owad�w i ikr� ryb. �yje ok. 6 lat.
Rozprzestrzeniony jest w zlewisku Morza Arktycznego - od rzeki Ob do Jany. Nie
wchodzi nigdy do morza. Tworzy formy jeziorne. W okolicach rzek Ob, Jenisiej i
Leny, gdzie licznie wyst�puje, ma du�e znaczenie gospodarcze. [J.M.R.]
tunek (Euthynnus alleteratus) - gatunek z rodziny -�makrelowatych. Ma barw�
grzbietu stalowoniebiesk�, boki i brzuch srebrzy stobia�e;
nad lini� boczn� przebiega kilka uko�nych, nieregularnych, ciemnych smug; zwykle
poni�ej p�etw piersiowych wyst�puje pi�� czarnych, okr�g�ych plam.
Poszczeg�lne okazy t. dochodzi� mog� do d�ugo�ci 120 cm. T. od�ywia si� drobnymi
rybami. Wyst�puje we wszystkich ciep�ych morzach, g��wnie w strefie
267
turbotek norweski
pelagicznej. M�ode podchodz� do wybrze�y, a nawet wchodz� w uj�cia rzek. Mi�so t.
jest jadalne, ale niezbyt smaczne. [J.M.R.]
tu�czyk (Thunnus thynnus) - gatunek z rodziny -^makrelowatych. Ma cia�o
wrzecionowate, silnie umi�nione, bocznie sp�aszczone, trzon ogonowy d�ugi, bardzo
niski, a p�etw� ogonow� ksi�ycowato wci�t�; dwie p�etwy grzbietowe oddzielone s� od
siebie tylko niewielk� przestrzeni�. T. ma niezwykle bogato unaczynione mi�nie i
sk�r�, dzi�ki czemu utrzymuje prawie sta�� temperatur� cia�a (ok. 30�C),
przewy�szaj�c� o mniej wi�cej 10� temperatur� otoczenia. Cia�o ma ubarwienie
zwykle granatowe na grzbiecie, szarawe lub bia�e na bokach z licznymi srebrnymi
plamkami i bia�e na brzuchu; druga p�etwa grzbietowa jest czerwonawobr�zowa, p�etwa
odbytowa ��tawa, a pozosta�e niebieskie lub czarne. T. ro�nie bardzo szybko. W
pi�tym roku �ycia osi�ga �rednio 135 cm d�ugo�ci i ci�ar 35 kg, w si�dmym - 165 cm
i 70 kg, w dziesi�tym - 206 cm i 131 kg, w trzynastym - 241 cm i 200 kg;
maksymalnie dochodzi do d�ugo�ci 4,5 m i kilku-
Tu�czyk
set kilogram�w wagi. T. jest ryb� w�drown�, odbywaj�c� dalekie w�dr�wki g��wnie w
pogoni za pokarmem, na kt�ry sk�adaj� si� przede
wszystkim stadne ryby z rodziny stynkowatych i �ososiowatych. Najch�tniej przebywa
w stadach. Tar�o odbywa w cieplejszych wodach swego zasi�gu. Zasiedla g��wnie
tropikalne strefy Oceanu Atlantyckiego i Spokojnego, wyst�puje w Morzu �r�dziemnym
i bywa do�� cz�sto spotykany w Morzu P�nocnym i Barentsa. W Europie po�awiany jest
g��wnie przez statki norweskie i niemieckie. Mi�so t., doskona�e w smaku i bogate
w witaminy A i D, nadaje si� do suszenia, w�dzenia oraz produkcji konserw. W
niekt�rych obszarach zasi�gu jest ceniony jako ryba sportowa. T. jest blisko
spokrewniony z albakorami i patud�. [J.M.R.]
turbotek norweski (Phrynorhomtius noryegicus) - gatunek z rodziny ->skarpiowatych.
Oczy ma umieszczone bardzo blisko siebie; du�a �uska zmniejsza si� w kierunku
brzusznej kraw�dzi cia�a;
na �uskach cz�sto wyst�puj� male�kie z�bki, kt�re sprawiaj� w dotyku wra�enie
szorstko�ci powierzchni cia�a. T.n. jest br�zowo��ty z rozsianymi na sk�rze
ciemniejszymi plamami. Osi�ga d�ugo�� 12 cm. Spotyka si� go najcz�ciej na
g��boko�ci 20 do 50 m; rzadko schodzi na g��boko�� do 170 m. Tar�o odbywa od marca
do czerwca. Larwy przechodz� metamorfoz� przy d�ugo�ci od 9 do 11 mm.
Trzynastomilime-trowe s� ju� zupe�nie podobne do rodzic�w. T.n. �ywi si� drobnymi
rybami, robakami i skorupiakami. Wyst�puje w p�nocnowschodniej cz�ci Oceanu
Atlantyckiego. Ze wzgl�du na niewielkie roz-

tygrysek
268
miary (tylko 12 cm) nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
tygrysek -^z�ota rybka.
U
ugaj, uhaj (Leuc�scus brandti)
- gatunek z rodzaju -jelc�w. W odr�nieniu od wi�kszo�ci karpiowatych zamieszkuje
wody s�one. Wyst�puje wzd�u� wschodnich wybrze�y Azji - od uj�cia Amuru do Tajwanu.
Na tar�o wst�puje do rzek. Dorasta do 50 cm d�ugo�ci. Ma pewne znaczenie
gospodarcze. [H.R.]
uklej amurski (Culter albur-nus) - gatunek z rodziny
-^karpiowatych. Jest podobny wygl�dem do wierzchogl�da. R�ni si� od niego d�u�szym
kilem na brzuchu, si�gaj�cym nasady p�etw piersiowych. Ma otw�r g�bowy g�rny, z�by
gard�owe w trzech szeregach oraz ostatni twardy promie� p�etwy grzbietowej
przekszta�cony w mocny kolec. Osi�ga 35 cm d�ugo�ci. �ywi si� rybami. Posiada
niewielkie znaczenie gospodarcze. W Chinach i w Syjamie �yje kilka innych
gatunk�w ukle-ja. [H.R.]
ukleja (Alburnus alburnus) - gatunek z rodziny ->karpio
Ukleja
watych. Ma wyd�u�one, sp�aszczone bocznie cia�o, pokryte delikatnymi, �atwo
odpadaj�cymi �uskami, otw�r g�bowy g�rny oraz z�by gard�owe ustawione w dw�ch
szeregach. Ubarwienie grzbietu jest zielonkawe lub szare, boki i brzuch
bia�osrebrzyste. U. dochodzi do 15 cm d�ugo�ci, rzadziej do 20 cm. �ywi si�
planktonem. Trze si� w maju i czerwcu kilkakrotnie, w rzekach - na pod�o�u
kamienistym, a w jeziorach - przy brzegach, w miejscach wystawionych na dzia�anie
fal. Ikra przykleja si� do kamieni, korzeni drzew i innych przedmiot�w znajduj�cych
si� w wodzie. U. �ywi si� planktonem i stanowi podstaw� po�ywienia dla ryb
drapie�nych. Zamieszkuje Europ�, z wyj�tkiem jej kra�c�w po�udniowych i
p�nocnych. W Polsce wyst�puje gromadnie w rzekach, od ich biegu dolnego po bieg
g�rny, w jeziorach i zalewach morskich. Ma do�� du�e znaczenie gospodarcze. Jest
spo�ywana w stanie �wie�ym lub u�ywana do produkcji konserw. Dop�ki nie wytworzono
syntetycznej masy per�owej, u�ywano do jej produkcji �uski uklei. [H.R.]
uko�nik wspania�y (Areosto
mus anostomus) - gatunek z rodziny -^k�saczowatych. Ma kszta�t wyd�u�ony, o��w-
kowaty, ze �ci�tym w stron� pyska grzbietem, a ubarwienie czerwonawoz�otozielone
z ciemnymi, prawie czarnymi pasami wzd�u� cia�a. Osi�ga 18 cm d�ugo�ci. Przebywa
269
wargaczowate
w wodach o temperaturze 22� do 30�C. Rzadko wykazuje agresywno�� przejawiaj�c� si�
g��wnie w staczaniu walk przez osobniki tego gatunku mi�dzy sob�. Jest
wszystko�erny, przy czym ro�liny stanowi� du�y udzia� w jego pokarmie. U.w.
wyst�puje w dorzeczu Amazonki. Bywa hodowany w akwariach. [J.M.R.]
ukwia�owa ryba -^amfiprion. umbra -*mu�awka.
umbryna (Umbrina cirrosa) - gatunek z rodziny -^ku�binowatych. Po�rodku dolnej
szcz�ki ma niewielki w�sik. Ubarwienie cia�a z wyj�tkiem g�owy jest srebrzyste z
licznymi, uko�nie przebiegaj�cymi, ciemnymi smugami. U. osi�ga 1,5 m d�ugo�ci i
ci�ar 65 kg. Prowadzi przy-denny tryb �ycia. Od�ywia si� larwami owad�w, rybami,
krewetkami i nagimi mi�czakami. Wyst�puje wzd�u� atlantyckich wybrze�y Europy i
Afryki, od Zatoki Biskajskiej do Angoli, oraz w Morzu �r�dziemnym, Czarnym i Azow-
skim. Spotykana jest rzadko, nie tworzy stad i dlatego ma niewielkie znaczenie
gospodarcze. [J.M.R.]
W
wachnia, nawaga pacyficzna (Eleginus gracilis) - gatunek z rodziny -i-dorszowatych,
blisko spokrewniony z nawaga, kt�r� zast�puje w rejonie pacyficznym. Osi�ga 40 cm
d�ugo�ci. �ywi si� bentosem. Wyst�puje w p�nocnym Pacyfiku, od Morza Czukockiego i
Cie�niny Beringa do wysp Hokkaido i po�udniowego Sachalinu, oraz po stronie
ameryka�skiej w wyg�odzonych rejonach w�d przybrze�nych. Wchodzi czasem do rzek. Na
terenach wyst�powania ma du�e znaczenie gospodarcze. Jest masowo spo�ywana. [K.K.]
wahoo (Acanthocybium solan-dri) - gatunek z rodziny C-y-biidae, z rz�du
-..okoniokszta�tnych, spokrewniony z makrelowatymi. Wyst�puje w tropikalnych
obszarach wszechoceanu. Jest niezmiernie �ywotny. �wietnie p�ywa (z pr�dko�ci� do
80 km/godz.). Stanowi ulubiony obiekt po�ow�w rybo��wstwa sportowego, dostarcza
bowiem wiele emocji z powodu swej pr�dko�ci p�ywania i niezwyk�ej si�y. [K.K.]
wandelia, kandyra, kamero (Yaridellia cirrhosa) - gatunek z rodziny sum�w
paso�ytniczych (Pygidiidae), z podrz�du ->sumowc�w. Ma cia�o wyd�u�one, a na
pokrywach skrzelowych kolce. Osi�ga d�ugo�� 6 cm. Wyst�puje w dorzeczu
Amazonki. Paso�ytuje na rybach, wgryzaj�c si� w ich sk�r� i wysysaj�c krew.
Przytrzymuje si� przy tym za pomoc� kolc�w na pokrywach skrzelowych. Przenika tak�e
do dr�g moczowych k�pi�cych si� ludzi, sk�d w zwi�zku z posiadaniem kolc�w jest
trudna do usuni�cia. [H.R.]
wargaczowate (Labridae) - rodzina z rz�du -^okoniokszta�tnych, obejmuj�ca ok.

wariatki
270
400 gatunk�w. W. s� na og� ma�e lub �rednich rozmiar�w i tylko niekt�re gatunki
osi�gaj� ci�ar dochodz�cy do 27 kg. Maj� cia�o wyd�u�one,
Skalik
pokryte cykloidaln� �usk�, mi�siste wargi i ruchome, mog�ce si� wysuwa� szcz�ki.
Wi�kszo�� form jest jaskrawo ubarwiona. �ywi� si� na og� faun� przydenn�.
Zasadniczym pokarmem s� mi�czaki rozgniatane z�bami szcz�kowymi i gard�owymi. W
poszukiwaniu po�ywienia w. mog� te� od�upywa� kawa�ki raf. Niekt�re gatunki s�
ro�lino�erne. Biologia rozrodu w. jest bardzo urozmaicona. Przewa�nie sk�adaj� ikr�
na dnie. Wiele gatunk�w strze�e z�o�onej ikry a� do chwili wyl�gu, niekt�re
buduj� gniazda, jak np. skrzel�wka (Crenilabrus �uin�uemaculatus\ buduj�ca z
wodorost�w gniazdo w kszta�cie ksi�yca. Gatunki z rodzaju Ctenolatirus, jak np.
skalik (Ctenolabrus rupestris), sk�adaj� du��, zupe�nie przezroczyst� ikr�,
unosz�c� si� swobodnie w pelagialu. W. s� rybami tropikalnej strefy m�rz. Ich �ycie
zwi�zane jest w du�ym stopniu z rafami koralowymi. Niekt�re gatunki mog� jednak
dociera� wzd�u� europejskich wybrze�y Oceanu Atlantyckiego a� do brzeg�w Norwegii.
Kilka gatunk�w spotyka si� w Morzu Czarnym, jeden wyst�puje w wodach Dalekiego
Wschodu.
Wiele gatunk�w w. ma znaczenie gospodarcze. Mi�so ich nadaje si� do spo�ycia
w stanie �wie�ym i w�dzonym. [J.M.R.]
wariatki -^sumikowate. Webera aparat -^-szkielet. welon ->zlota rybka.
w�ch, zmys� w�chu, powonienie - zdolno�� wykrywania w otoczeniu substancji
zapachowych. U ryb zmys� w. umiejscowiony jest w narz�dzie w�chowym, kt�ry ma
posta� jamki wy�cielonej nab�onkiem czuciowym, cz�sto pofa�dowanym w celu
zwi�kszenia powierzchni recepcyjnej i maj�cym w�wczas posta� rozetki. U
kr�g�oustych pojedynczy narz�d w. znajduje si� na szczycie g�owy. Przez pojedyncze
nozdrze ��czy si� ze �rodowiskiem zewn�trznym. U spodoustych jest parzysty i
znajduje si� na spodniej cz�ci g�owy. U ryb kostnych le�y po obu stronach g�owy
przed oczami, komunikuj�c si� ze �rodowiskiem zewn�trznym za pomoc� parzystych
nozdrzy, z kt�rych ka�de sk�ada si� z dw�ch otwork�w - wlotowego i wylotowego.
Zmys� w. poza funkcj� pomocnicz� przy wynajdowaniu pokarmu miewa tak�e i inne
znaczenie. Mo�e s�u�y� do odczuwania obecno�ci ryb tego samego lub innego gatunku.
Na przyk�ad �luz strzebli odznacza si� zapachem, kt�ry pobudza je do skupiania si�
w stado; zapach gatunk�w drapie�nych powoduje u nich uczucie trwogi i
rozproszenie stada. Bardzo silnie rozwini�ty zmys� w. maj� w�gorze, sumy,
rekiny i piranie. [J.M.R.l
271
w�dkarstwo
w�dkarstwo - sport lub sztuka �owienia ryb za pomoc� w�dki. Podobnie jak rybactwo
czy �owiectwo, ma bardzo stare tradycje, si�gaj�ce okresu kamienia �upanego.
Stanowi�o pocz�tkowo jeden z zasadniczych sposob�w zdobywania po�ywienia. Pierwsze
narz�dzia po�owu by�y bardzo prymitywne (o�cienie drewniane, krzemienne, ko�ciane).
Z czasem zacz�to u�ywa� os�ki (haka) umo�liwiaj�cej zahaczenie ryby i wyrzucenie
jej na brzeg. Obserwacje sposobu �erowania nasun�y p�niej pomys� ukrycia os�ki w
przyn�cie. W ko�cu powsta� sprz�t po�owowy - w�dka sk�adaj�ca si� z haczyka,
przyponu z ci�arkiem, linki lub nici w�dnej z p�ywakiem, ko�owrotka i w�dzi-ska.
Dzisiaj udoskonalenia w�dki polegaj� g��wnie na zast�powaniu poszczeg�lnych cz�ci
nowymi tworzywami, jak nylon, szklane w��kno, klejonka, metal, sztuczne
przyn�ty itd. W. traci obecnie na znaczeniu jako spos�b zdobywania pokarmu; w coraz
wi�kszej mierze staje si� sportem, sztuk� dla sztuki, odpoczynkiem dla olbrzymiej
rzeszy ludzi oraz dopingiem do poznania biologii ryb, ich ekologii i sposob�w
zachowania si�. Pierwsze wzmianki o �owieniu ryb znajduj� si� ju� w Starym
Testamencie. Pierwsz� rozpraw� po�wi�con� wy��cznie �owieniu ryb wydano w 1496 r.
Literatura dotycz�ca w. jest dzisiaj bardzo bogata. W. dzieli si� na dwie wielkie
ga��zie: w. s�odkowodne (�r�dl�dowe) i w. morskie. W w. �r�dl�dowym mo�na wyr�ni�
trzy podstawowe metody po�owu: po��w powierzchniowy, po��w w toni wodnej i po��w
gruntowy. Po��w powierzchniowy jest najnowocze�niejszym i najmodniejszym sposobem
�owienia ryb, ale wymaga wysokich umiej�tno�ci �owieckich i doskona�ego opanowania
sprz�tu. Przy tym sposobie �owienia stosuje si� jako przyn�ty naturalne owady
albo tzw. sztuczne muchy. Mog� to by� "muchy suche", p�yn�ce po powierzchni, lub
"mokre", p�yn�ce tu� pod powierzchni� wody. Te ostatnie powsta�y na zasadzie
imitacji opartej na obserwacji sposob�w pobierania pokarmu przez niekt�re gatunki
ryb w okre�lotych typach w�d, zast�puj�c trudne nieraz do zdobycia owady naturalne.
Ten spos�b �owienia stosowany jest najcz�ciej w potokach i rzekach g�rskich, gdzie
przebywaj� owado�erne ryby �ososiowate, jak pstr�gi, lipienie, �ososie i trocie. Do
ryb �owionych na ,,much�" nale�� te� klenie, bassy i in. Przy po�owach w toni
wodnej stosuje si� przyn�ty imituj�ce poruszanie si� drobnej ryby lub naturaln�
ma�� ryb�. Do po�ow�w u�ywa si� w�dki zwanej spinningiem lub w�dki z �yw�
przyn�t�. Na spinning �owi si� wyrzucaj�c daleko na wod� umocowan� na �y�ce martw�
ryb� lub jej imitacj� z metalu i holuj�c j� nast�pnie wolno na r�nych g��boko�ciach
(tak�e tu� nad dnem) do brzegu lub do �odzi. �yw� przyn�t� umieszcza si� na haku z
link� i sp�awikiem � "zastawia" w wodzie. Przy po�owie w toni wodnej stosuje si�
nieraz metod� trol-lingu (nie myli� z zabronionym u nas sposobem �owienia, zwanym
trailingiem, polegaj�cym na holowaniu przyn�ty za �odzi�), u�ywan� naj-

w�dkarstwo
272
cz�ciej do po�ow�w pod lodem. Trolling polega na podnoszeniu i opuszczaniu przyn�ty
w wodzie bez wyci�gania jej nad powierzchni�. Metoda ta podobna jest do
spinningowej, inny jest jedynie spos�b manipulowania sprz�tem. Przy tej metodzie
po�owu �owi si� przede wszystkim ryby drapie�ne poluj�ce na swych wsp�plemie�-c�w.
Do ryb najcz�ciej po�awianych w toni wodnej nale��: szczupaki, okonie, sandacze,
bassy, sumy, bolenie, czasem jesiotry i in. W trakcie tzw. po�ow�w gruntowych
stosuje si� przyn�ty takie, jak robaki, pier�cienice, pasty, nasiona pszenicy,
grochu itp. Przy �owieniu t� metod� haczyk z przyn�t� umieszcza si� na og�
bezpo�rednio na dnie lub tu� nad dnem. Przy w�dkowaniu gruntowym �owi si� zar�wno
na w�dki trzymane przez w�dkarza, jak i na tzw. sznury oraz na przyn�ty p�ywaj�ce.
Do ryb najcz�ciej po�awianych t� metod� nale�� wszelkie karpiowa"te, w�gorze, sumy,
mi�tusy i fl�dry.
W w. morskim stosuje si� w zasadzie te same metody po�owu co w �r�dl�dowym, chocia�
�owienie w morzu jest czym� wi�cej ni� sam� adaptacj� w�dkarstwa �r�dl�dowego do
warunk�w morskich, gdy� ryby morskie bywaj� znacznie wi�ksze i ci�sze od
s�odkowodnych, i mog� stanowi� zagro�enie nawet dla �ycia w�dkarza.
Do najcz�ciej po�awianych ryb morskich, ciesz�cych si� u w�dkarzy najwi�ksz� s�aw�,
nale�� wielkie tarpony atlantyckie, tu�czyki, rekiny, �aglice, marliny i miecznik!.
Najwi�ksz� odnotowan� ryb�, z�owion� na w�dk�, by�
�ar�acz ludojad, wa��cy ok. 900 kg, z�owiony w 1941 r. ko�o Australii. Najlepsze
wyniki w w. s�odkowodnym uzyskuje si� w wodach Nowej Zelandii, gdzie �owi si�
g��wnie pstr�gi zaaklimatyzowane tam w ubieg�ym stuleciu. Z �owisk morskich s�yn�
wybrze�a Florydy i Australii. Rosn�ce coraz bardziej rzesze amator�w w�dkarstwa
zmuszaj� w obawie przed wytrzebieniem pog�owia ryb do regulowania ich od�ow�w.
Wprowadza si� wymiary ochronne dla poszczeg�lnych gatunk�w, zakazy �owienia w
okresach tar�a i w miejscach tar�a, limituje si� liczb� dziennie z�owionych ryb
szlachetnych. W Polsce istnieje Polski Zwi�zek W�dkarski, udzielaj�cy zezwole� na
w�dkowanie i dzier�awi�cy tereny w�dkarskie, kt�re nast�pnie zagospodarowuje,
zarybia rzeki i jeziora, akli-matyzuje nowe gatunki ryb sportowych, przestrzega
ochrony poszczeg�lnych gatunk�w, a tak�e ochrony pewnych obszar�w wodnych.
Ze sportem w�dkarskim blisko zwi�zane s� coraz bardziej rozwijaj�ce si� polowania
podwodne. Ten typ sportu wymaga doskona�ych warunk�w fizycznych i zdrowotnych
�owcy, a przede wszystkim umiej�tno�ci p�ywania. Wymaga te� odpowiedniego sprz�tu:
maseczki, p�etwy, kuszy, woreczka do przechowywania z�owionych ryb, a przy
polowaniach na wi�kszych g��boko�ciach - kostiumu p�etwonurka i butli z tlenem.
Przy polowaniach podwodnych u�yteczna jest ��d�, na kt�rej przebywa osoba
asekuruj�ca. My�listwo podwodne uprawiane jest zar�wno w morzu, jak i
273
w�dr�wki ryb
W zbiornikach s�odkowodnych. Jest ono ogromnie popularne, zw�aszcza w krajach o
cieplejszym klimacie ni� Polska. W zasadzie u nas wody s� zbyt zimne dla uprawiania
tego sportu, a tak�e maj� zbyt ma�� przezroczysto��, kt�ra utrudnia wypatrzenie
odpowiedniej do strza�u ryby. [J.M.R.]
w�dr�wki ryb - regularne, okresowe oraz docelowe przemieszczanie si� ryb,
uwarunkowane swoistymi dla gatunku lub rasy dziedzicz�cymi si� cechami,
wytworzonymi i utrwalonymi w procesie rozwoju gatunku. Rozr�nia si� w.r. czynne i
bierne. W�dr�wki bierne nie s� w�dr�wkami w �cis�ym znaczeniu lego s�owa i dotycz�
g��wnie przemieszczania si� ikry, larw lub narybku za po�rednictwem pr�d�w, kt�re
je unoaz�. Mog� one by� bez-
kierunkowe lub te� zgodne z kierunkiem pr�du. Maj� nieraz wielki zasi�g, czasem
setek i tysi�cy kilometr�w. Larwy w�gorza europejskiego np. w�druj� z Pr�dem
Zatokowym z okolic Bermud�w do p�nocnozachodnich wybrze�y Europy. Ich w�dr�wka trwa
ok. 3 lat. W�dr�wki czynne polegaj� na aktywnym poruszaniu si� ryb w okre�lonym
kierunku na skutek pobudzenia podnietami wewn�trznymi przy okre�lonych warunkach
�rodowiska. Na "decyzj�" podejmowania w�dr�wek wp�yw maj� pr�dy wodne doskonale
przez ryby wyczuwane, mog�ce by� czynnikiem kieruj�cym w okre�lone rejony, przy
czym stosunek ryb do pr�du mo�e by� dodatni (gdy p�yn� pod pr�d) lub ujemny (gdy
p�yn� z pr�dem); du�e znaczenie ma tak�e �wiat�o, temperatura, zasolenie wody i
zawarto��
W�dr�wki larw w�gorza. Linie brzegowe znacznie pogrubione oznaczaj� miejsca
wnikania m�odych w�gorzy do w�d s�odkich; linie ci�gle i kropkowane - zasi�gi larw
jednakowej d�ugo�ci

w�gornica
274
gaz�w w wodzie. Z czynnik�w wewn�trznych bodziec do w�dr�wek stanowi np.
dojrzewanie produkt�w p�ciowych. Rozr�nia si� trzy podstawowe typy w�dr�wek
czynnych: diadromiczne, potamodromiczne i oceanodromiczne. W�dr�wki diadromiczne
zachodz� mi�dzy wodami morskimi a �r�dl�dowymi. Wyr�nia si� tutaj z kolei w�dr�wki
anadromiczne, kt�re odbywaj� ryby sp�dzaj�ce wi�kszo�� �ycia w morzu i w�druj�ce
nast�pnie do w�d s�odkich na tar�o, jak ap. �oso� czy minog morski; w�dr�wki
katadromiczne odbywane przez ryby sp�dzaj�ce wi�kszo�� �ycia w wodach �r�dl�dowych,
a na tar�o pod��aj�ce do m�rz (w�gorz europejski); w�dr�wki amfi-dromiczne
polegaj�ce na przenoszeniu si� z morza do rzek lub odwrotnie, ale nie w celu
rozrodu. Ten ostatni typ w�dr�wek wyst�puje u niekt�rych gatunk�w babek w
okre�lonym stadium ich cyklu �yciowego. W�dr�wki potamodromiczne zachodz� tylko w
obr�bie w�d s�odkich (podlegaj� im niekt�re sieje oraz brzana, leszcz i �winka) i
odbywane s� z jeziora do rzeki i na odwr�t albo przebiegaj� tylko w obr�bie rzeki
b�d� jeziora. W�dr�wki oceanodromiczne wyst�puj� w obr�bie morza. W strefie
umiarkowanej p�kuli p�nocnej dominuj�cym typem takiej w�dr�wki jest kierunek
p�nocny w okresie ocieplania si� w�d i kierunek po�udniowy w okresie ich
ozi�biania. W�dr�wki takie odbywaj� si� b�d� wzd�u� wybrze�y, b�d� te� w pelagialu
m�rz. Podejmowane przez ryby w�dr�wki maj� nieraz olbrzymie zasi�gi. �oso�
pacyticzny np. potrafi przew�drowa� setki kilometr�w w g�r� rzek po przebyciu
nieraz kilku tysi�cy kilometr�w w morzu w okresie �erowania; w�gorz europejski
w�druje w obr�bie w�d �r�dl�dowych do kilku tysi�cy kilometr�w niejednokrotnie z
wysoko�ci ponad 2 ty�. m n.p.m., by nast�pnie kontynuowa� w�dr�wk� morzem,
przebywaj�c jeszcze ok. 5 ty�. km i znajduj�c niezawodnie, dzi�ki sobie tylko
znanemu sposobowi nawigacji, niewielki stosunkowo obszar w Morzu Sargassowym, gdzie
odbywa tar�o. Problemy w�dr�wek ryb ci�gle jeszcze nie s� dok�adnie poznane i
nadal prowadzi si� intensywne badania nad sposobami orientowania si� ryb w tak
olbrzymich przestrzeniach oceanicznych, nad sposobami odnajdywania celu w�dr�wek.
[J.M.B.]
w�gornica ->-�lepica.
w�gorz ameryka�ski (Anguilla rostrata) - gatunek z rodziny -�-w�gorzowatych (przez
niekt�rych autor�w uwa�any za ten sam gatunek co w�gorz europejski). Oba te gatunki
maj� podobny tryb �ycia, biologi� i budow�, z t� r�nic�, �e w.a. posiada mniejsz�
liczb� kr�g�w, mniejsze rozmiary i kr�tszy (roczny) okres �ycia larwalnego ni�
w�gorz europejski. W.a. rozprzestrzeniony jest w wodach zachodniej Grenlandii i
Ameryki P�nocnej od Zatoki Sw. Wawrzy�ca do Zatoki Meksyka�skiej, Panamy i Antyli;
sporadycznie spotykany jest tak�e u wybrze�y Ameryki Po�udniowej. Mi�so ma bardzo
smaczne. [J.M.R.]
275
w�gorz europejski
w�gorz elektryczny (Electrophorus electricus) - gatunek z rodziny
Electrophoridae, z podrz�du ->-gymnotowc�w. Zewn�trznie przypomina bardziej
w�gorzokszta�tne, do kt�rych by� dawniej zaliczany i sk�d wywodzi si� jego nazwa.
W.e. ma cia�o wyd�u�one, nagie, pozbawione p�etwy grzbietowej i brzusznej, a p�etw�
ogonow� szcz�tkow�;
po obu stronach cia�a, wzd�u� p�etwy odbytowej, znajduj� si� powsta�e z mi�ni
brzusznych narz�dy elektryczne, silnie unerwione przez nerwy rdzeniowe (-
^elektryczne narz�dy). Zajmuj� one niemal 4/5 d�ugo�ci cia�a i stanowi� ok. 1/3
jego ci�aru. Wytwarzaj� napi�cie od 300 do 500 V, s� zatem znacznie silniejsze ni�
odpowiednie narz�dy dr�tw i sum�w elektrycznych. Mog� zabija� mniejsze zwierz�ta
oraz og�usza� i parali�owa� wi�ksze. S� to narz�dy s�u��ce raczej do ataku ni� do
obrony. Silnie unaczyniony nab�onek jamy g�bowej i gardzieli umo�liwia oddychanie
powietrzem atmosferycznym, co jest przystosowaniem do �ycia w bagnistych i wolno
p�yn�cych wodach, gdzie okresowo wyst�puje deficyt tlenu. W.e. �ywi si� g��wnie
rybami, ale r�wnie� p�azami i wi�kszymi bezkr�gowcami. Wyst�puje w dorzeczu
Amazonki i Orinoko. Ma mi�so t�uste i smaczne, jadane przez miejscow� ludno��.
[K.K.]
w�gorz europejski (Anguilla. anguilla) - gatunek z rodziny ->.w�gorzowatych.
Rozprzestrzeniony jest przy wybrze�ach, w rzekach oraz jeziorach zachodniej Europy,
kraj�w �r�dziemnomorskich i nadba�tyckich. Ma cia�o wyd�u�one, walcowate,
bocznie sp�aszczone za otworem odbytowym, pokryte bardzo drobn�, pod�u�n�
�usk�, ukryt� w sk�rze i przykryt� gru-
W�gorz europejski
ba warstw� �luzu; posiada otw�r g�bowy ko�cowy, uzbrojony w kilka rz�d�w
ostrych z�b�w. Grzbiet jest zielonkawy lub br�zowawy, boki zwykle ��tawe, brzuch
szarobia�y. W.e. prowadzi nocny tryb �ycia, sp�dzaj�c dzie� zagrzebany w mule lub
ukryty w�r�d zaro�li. Samce osi�gaj� d�ugo�� do 55 cm, samice do 2 m i ci�ar do 9
kg. Doros�e w.e. w okresie jesiennym nabieraj� srebrzystego ubarwienia, a oczy
znacznie si� im powi�kszaj�. Wiosn� rozpoczynaj� sp�yw w kierunku morza na tar�o,
sk�d nigdy ju� nie wracaj�. W�dr�wki odbywaj� zwykle w nocy, zw�aszcza w noce
burzliwe, ciep�e i ciemne. Celem w�dr�wki jest zachodnia strona Atlantyku, gdzie
ko�o Wysp Bermudzkich, w Morzu Sargassowym, odbywa si� na znacznej g��boko�ci (ok.
1000 m) tar�o. Po tarle w.e. prawdopodobnie gin�. Wyl�g�e larwy (leptocefale)
kszta�tem przypominaj� li�� wierzby, s� zupe�nie przezroczyste, p�askie, wiod�
pelagiczny tryb �ycia przy powierzchni morza i s� biernie unoszone przez Pr�d
Zatokowy w kierunku wybrze�y europejskich. W trakcie w�dr�wki rosn�,
przeobra�aj� si� i stopniowo przybieraj� kszta�t ob�y. W�dr�w-

w�gorz japo�ski
276
ka do strefy przybrze�nej trwa ok. 3 lat i w tym czasie larwy osi�gaj� zaledwie 60
do 75 mm d�ugo�ci. Nast�pnie zaczynaj� wnika� masowo do rzek europejskich.
Najwi�cej w.e. wchodzi do rzek angielskich i francuskich wystawionych na dzia�anie
Pr�du Zatokowego, jak rzeki Severn i Loara. Do Ba�tyku docieraj� znacznie p�niej i
w mniejszych ilo�ciach. Do Wis�y wst�puj� przy d�ugo�ci 15 do 20 cm. Do w�d
s�odkich wchodz� zawsze tylko samice, samce natomiast pozostaj� przy uj�ciach rzek,
oczekuj�c przez kilka lat na powracaj�ce okazy p�ci odmiennej. Dojrza�o�� p�ciow�
uzyskuj� samce po 4 do 9 lat, samice - po 9 do 10, a czasem nawet po kilkunastu
latach sp�dzonych w wodach s�odkich. Pokarm m�odych w�gorzy stanowi drobny plankton
zwierz�cy i larwy owad�w; w miar� wzrastania zjadaj� tak�e pijawki, �limaki, ikr�
ryb, raki w okresie linienia oraz drobne ryby (jak cierniki, jazgarze, a zw�aszcza
ukleje, stynki i drobne sielawy); nie gardz� r�wnie� martwymi szcz�tkami
zwierz�cymi. Znaczenie gospodarcze w.e. jest bardzo du�e. Mi�so ich jest t�uste,
delikatne, wyborne w smaku. Do czo�owych kraj�w w po�owach w.e. nale�y Dania,
Anglia, Francja, Niemcy i Polska. [J.M.R.]
w�gorz japo�ski (Anguilla japonica) - gatunek z rodziny -^w�gorzowatych. Jest form�
w�drown�. Ma biologi� podobn� do biologii w�gorza europejskiego. Tar�o odbywa w
g��binach Oceanu Spokojnego. W wodach s�odkich sp�dza tylko 4 do o lat; kr�tszy
jest tak�e jego okres �ycia larwalnego ni� w�gorza europejskiego. W.j. osi�ga
d�ugo�� 1,5 m. Rozprzestrzeniony jest w wodach przybrze�nych i s�odkich wschodniej
Azji od zlewiska Morza Japo�skiego przez Morze ��te i dalej na po�udnie a� po wysp�
Hai-nan. [J.M.R.]
w�gorzoksztattne, niedop�etwe (Anguilliformes) - rz�d z nadrz�du ryb -^-ko�cistych,
obejmuj�cy ok. 20 rodzin, m.in. murenowate, kongrowate i w�orybowate. Maj�
cia�o silnie wyd�u�one, cylindryczne; w p�etwach istniej� tylko promienie mi�kkie;
p�etwa grzbietowa jest niska, d�uga, zrasta si� z ogonow�, a ta ostatnia z
odbytow�;
brak p�etw brzusznych, st�d dawna nazwa niedop�etwe (Apodes); u niekt�rych rodzin
brak tak�e p�etw piersiowych; w. s� nagie lub pokryte drobn�, g��boko osadzon� w
sk�rze pod warstw� �luzu, niewidoczn� go�ym okiem �usk� cykloidaln�; maj�
bardzo ma�� zewn�trzn� szczelin� skrzelow�, p�cherz p�awny po��czony z przewodem
pokarmowym i du�� liczb� kr�g�w (do 200). Niekt�re gatunki bywaj� jadowite. W. z
regu�y s� drapie�cami, a niekt�re gatunki wykazuj� przejawy paso�ytnic-twa. W.
przechodz� w swym rozwoju przez stadium p�askiej, przezroczystej larwy unosz�cej
si� w pelagialu m�rz. Larwy te by�y niegdy� opisane jako osobny rodzaj pod nazw�
Leptocephalus z licznymi nazwami gatunkowymi. W terminologii rybackiej jest u�ywana
nazwa leptocefale, okre�laj�ca larwy i narybek w�gorza. W. s� formami wy��cznie
mor-
277
w�gorzyca
skimi i tylko przedstawiciele jednej rodziny (w�gorzowatych) cz�� �ycia sp�dzaj� w
wodzie s�odkiej. Wi�kszo�� gatunk�w zamieszkuje wody gor�cej strefy klimatycznej.
Jest w�r�d nich wiele form g��binowych. W wodach Polski wyst�puje tylko jeden
przedstawiciel tego rz�du - w�gorz europejski. Wiele gatunk�w w. ma znaczenie
gospodarcze. [J.M.R.]
w�gorzowate (Anguillidae') - rodzina z rz�du -^w�gorzokszta�tnych, jedyna, kt�rej
przedstawiciele wyst�puj� r�wnie� w wodach s�odkich. Obejmuje l rodzaj z ok. 15
gatunkami. Cia�o w. jest silnie wyd�u�one, w�owate, prawie cylindryczne i
jedynie w ogonowej partii bocznie sp�aszczone; p�etw brzusznych brak; po��czone ze
sob� p�etwy grzbietowa, ogonowa i odbytowa posiadaj� wy��cznie mi�kkie promienie;
du�a jama g�bowa ma szcz�ki uzbrojone w niewielkie z�by, ustawione w kilku
rz�dach. W. s� rybami drapie�nymi, od�ywiaj�cymi si� wszelkimi �ywymi i martwymi
zwierz�tami. Zamieszkuj� p�ytkie, przybrze�ne wody morskie, rzeki, stawy i
jeziora. W d�d�yste dni mog� wype�za� na l�d i w trawie pokonywa� znaczne nieraz
odleg�o�ci. Wi�kszo�� �ycia sp�dzaj� w. w wodach s�odkich, do morza w�druj� tylko
na tar�o, po kt�rym prawdopodobnie gin�. Wyst�puj� w zlewiskach ocean�w
Atlantyckiego, Indyjskiego i Spokojnego. W wodach Polski reprezentowane s� przez
w�gorza europejskiego. W. maj� du�e znaczenie gospodarcze; mi�so ich jest t�uste,
smaczne, doskonale nadaje si� do w�dzenia. [J.M.R.]
w�gorzyca (Zoarces viviparus) - gatunek z rodziny ^w�-gorzycowatych. Ma cia�o
niskie, o drobnej, rzadko rozmieszczonej �usce, pogr��onej
W�gorzyca
w sk�rze; p�etwa grzbietowa posiada w tylnej cz�ci kr�tki, niski odcinek, podparty
twardymi promieniami; p�etwa ogonowa jest ma�a i zaokr�glona. Ubarwienie w. jest
do�� zmienne, w zasadzie ��tawozielone z 2 szeregami plam: wzd�u� grzbietu i po
bokach cia�a. Dochodzi ona do 33 cm d�ugo�ci, wyj�tkowo do 60 cm, przy czym samice
s� zawsze nieco wi�ksze od samc�w. �ywi si� drobnymi bezkr�gowcami dennymi, ikr� i
narybkiem. Jest jajo�yworodna. M�ode w liczbie 10 do 400 sztuk, d�ugo�ci 4,5 cm,
rodz� si� po 4 miesi�cach od zap�odnienia, w Ba�tyku - od grudnia do lutego. W.
przebywa w strefie przybrze�nej m�rz do 30 m g��boko�ci, najch�tniej w�r�d
kamieni i ro�linno�ci podwodnej, nie unikaj�c w�d s�onawych i uj�� rzek. Na
obszarze swego wyst�powania wytwarza szereg ras, zw�aszcza fiordowych, r�ni�cych
si� mi�dzy sob� liczb� kr�g�w, kt�ra znacznie maleje w miar� wys�adzania si�
wody w fiordach g��boko wrzynaj�cych si� w l�d. Wyst�puje w p�nocnym Atlantyku od
kana�u La Manche do Morza Bia�ego i jest pospolita w Morzu P�nocnym i Ba�tyckim. Ma
mi�so smaczne, zawieraj�ce ok. 6,3�/o t�uszczu, jednak zielona barwa ko�ci po
przyrz�dzaniu

w�gorzy cowate
278
odstr�cza wielu konsument�w. Bywa jadana po uw�dzeniu i w konserwach. [K.K.]
w�gorzycowate (Zoarcidae) - rodzina z podrz�du -^�lizgowc�w, obejmuj�ca ponad 30
rodzaj�w i kilkadziesi�t gatunk�w. Maj� cia�o niskie, w cz�ci przedniej ob�e, w
trzonie ogonowym bocznie sp�aszczone, nagie lub pokryte drobnymi, izolowanymi od
siebie �uskami, g��boko pogr��onymi w sk�rze; p�etwa grzbietowa i odbytowa tworz�
wraz ze s�abo wyodr�bnion�, zaokr�glon� p�etw� ogonow� jednolity fa�d; p�etw
brzusznych brak lub s� zredukowane do jednego, dw�ch, trzech lub czterech promieni;
p�etwy piersiowe s� dobrze rozwini�te. W. maj� szeroki zasi�g wyst�powania; s� w
zasadzie zimnowodne i denne, rozsiedlone g��wnie w morzach borealnych, arktycznych
i antarktycznych. W morzach europejskich wyst�puj� m.in. g�owiki, p�etwoplamek oraz
w�gorzyca. [K.K.]
w�orowce (Stomiatoidei) - podrz�d z rz�du -��ledziokszta�tnych, grupuj�cy 8 rodzin.
Maj� cia�o silnie wyd�u�one i bocznie sp�aszczone (jak u �mijowca), a u niekt�rych
gatunk�w (jak u topor-nika), skr�cone; wzd�u� bo. k�w ci�gn� si� narz�dy �wietlne
u�o�one przewa�nie w 2 szeregach; otw�r g�bowy jest wielki, paszcza rozci�galna, a
zr�nicowane ostre z�by pomagaj� przy chwytaniu i przytrzymywaniu zdobyczy;
wi�kszo�� gatunk�w ma p�etw� t�uszczow�. W. s� bardzo drapie�ne i �ar�oczne.
Wyst�puj� w pelagialu i batypelagialu wszechoceanu. W rozwoju przechodz�
metamorfoz�, przy czym larwy ich w tak znacznym stopniu r�ni� si� od osobnik�w
doros�ych, �e opisywano je jako odr�bne gatunki. Szczeg�lnie interesuj�cy jest pod
tym wzgl�dem rodzaj idiakant�w. Z innych gatunk�w w. bardziej znany jest rodzaj
cyklotony (Cyclothone), pospolity zw�aszcza w batypelagialu tropikalnego
Atlantyku. [K.K.]
w�orybowate (Ophichthyidae)
- rodzina z rz�du ->-w�gorzokszta�tnych, obejmuj�ca ponad 200 gatunk�w. Maj�
cia�o bardzo wyd�u�one i cienkie, pozbawione p�etwy ogonowej, oraz d�ug� p�etw�
grzbietow�, kt�ra nie ��czy si� z kr�tk� odbytow�; na og� brak p�etw brzusznych
albo s� bardzo ma�e. Wi�kszo�� gatunk�w posiada jaskrawe ubarwienie, zharmonizowane
z barwami otoczenia. U polinezyjskich gatunk�w Chlevastes colubrinus i Leiuranus
semicinclus przebiegaj� w poprzek cia�a jaskrawe pasy, niemal identyczne z pasami
zasiedlaj�cych te same obszary gad�w
- w��w morskich. W. osi�gaj� 1 m d�ugo�ci. �ywi� si� bezkr�gowcami dennymi.
Niekt�re gatunki przystosowa�y si� do paso�ytniczego trybu �ycia. Sieczne uz�bienie
umo�liwia im przeci�cie sk�ry i przenikni�cie do cia�a ofiary, gdzie wy�eraj�
wn�trzno�ci. Gatunki z rodzaju Ophichthys i Apterichthys znajdowano na �abnicach.
Wi�kszo�� gatunk�w w. zasiedla rejony przybrze�ne oraz rafy koralowe strefy
tropikalnej wszechoceanu, a znacznie mniej jest ich w strefach umiarkowanych.
Gatunki paso�ytnicze przystosowa�y si� do �ycia na wi�kszych g��boko�ciach. [K.K.]
279
wiek i wzrost
w�ynka (Nerophis ophidion) - gatunek z rodziny -iglicz-niowatych. Od igliczni r�ni
si� nieco mniejszymi rozmiarami (dochodzi do 28 cm d�ugo�ci, w Ba�tyku do 20 cm),
bardziej smuk�ym, w�ykowatym cia�em, o chwytnym ogonku pozbawionym p�etwy ogonowej.
Barwa jej jest zharmonizowana z barw� ro�linno�ci, w�r�d kt�rej �yje- zielona lub
br�zowa z ja�niejszymi plamkami. Rozr�d przebiega w zasadzie jak u innych
przedstawicieli tej rodziny, jednak u samca nie wytwarza si� torba l�gowa i samica
przykleja jaja wprost na jego brzuchu. W. zasiedla stref� przybrze�n� m�rz
europejskich od Morza Czarnego po Norwegi� i jest pospolita w Ba�tyku, zw�aszcza na
��kach podwodnych trawy morskiej. [K.K.]
wiciahowate (Polynemidae) - rodzina z rz�du -s-okoniokszta�tnych, blisko
spokrewniona z cefalowatymi. Cia�o w. jest wyd�u�one, bocznie sp�aszczone;
stosunkowo du�a g�owa posiada wielki otw�r g�bowy o po�o�eniu dolnym;
bardzo charakterystyczna dla w. jest budowa p�etw piersiowych: sk�adaj� si� one z
dw�ch cz�ci, z kt�rych cz�� dolna ma posta� licznych, wolnych, wiciowatych
promieni, spe�niaj�cych zapewne funkcje dotykowe; u niekt�rych gatunk�w promienie
te mog� by� dwa razy tak d�ugie jak cia�o. W. rozsiedlone s� w przybrze�nych wodach
m�rz tropikalnych, a niekt�re mog� wchodzi� do rzek. Wi�kszo�� gatunk�w nadaje si�
do spo�ycia; z p�cherzy p�awnych w. sporz�dza si� �elatyn� i klej rybi. [J.M.R.]
wid�aki (Phycis) - rodzaj z rodziny ->dorszowatych obejmuj�cy drobne gatunki
szelfu p�nocnoeuropejskiego, o d�ugo�ci od 15 do 30 cm. Przy wybrze�ach
europejskich od Islandii, W. Brytanii i Irlandii do p�nocnych wybrze�y Afryki i
zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego w��cznie wyst�puje wid�ak bia�y (Phycis
blerano�des), a od Zatoki Biskajskiej do Zielonego Przyl�dka i w Morzu �r�dziemnym
do Adriatyku - wid�ak r�owy (Phycis phycis). Znaczenie gospodarcze w. jest
niewielkie. [K.K.]
wieczka skrzelowe -oskrzelowe pokrywy.
wiek i wzrost. Badania w. i w. ryb, szczeg�lnie tempa wzrostu, maj� zasadnicze
znaczenie w racjonalnej gospodarce rybackiej. Wskazuj� na przerybienie zbiornika
lub, odwrotnie, na niedostateczne wykorzystanie rezerw pokarmowych. Pozwalaj�
ustali� okres, w kt�rym tempo wzrostu ulega zahamowaniu, oraz okres, w kt�rym od��w
jest najbardziej op�acalny, a jednocze�nie nie wp�ynie ujemnie na odnowienie si�
pog�owia danego gatunku. S�u�� te� do opracowania prognoz rybackich. Tempo
wzrostu jest jednym z kryteri�w przy wyr�nianiu ras u ryb �le-dziowatych,
�ososiowatych i in. Wiek ryb okre�la si� na podstawie liczby pier�cieni rocznych
na -^-�uskach, a w przypadkach, gdy �usek brak lub gdy s� one drobne i ma�o
czytelne, na podstawie otoli-t�w (-^-zmys��w narz�dy) i niekt�rych ko�ci, jak ko�ci
pokryw skrzelowych, obojczyk�w, szcz�ki g�rnej, kr�g�w i skostnia�ych promieni
p�etw.

wiek i wzrost
280
Na ich przekroju poprzecznym po oszlifowaniu r�wnie� s� widoczne pier�cienie
roczne. Do oznaczania wieku su-mowc�w i jesiotrowatych u�ywa si� pierwszego
promienia p�etw piersiowych, a u dor-szowatych i p�astugokszta�t-nych - otolit�w.
Mi�dzy wzrostem �uski (i wymienionych wy�ej ko�ci) a wzrostem d�ugo�ci cia�a
istnieje prosta zale�no��. Przeto d�ugo�ci promienia �uski (czy ko�ci) w
kolejnych latach, mierzonej od j�dra �uski do poszczeg�lnych pier�cieni rocznych,
odpowiada pewna d�ugo�� ryby. Daje to mo�liwo�� ustalenia d�ugo�ci cia�a ryby w
kolejnych latach jej �ycia. Metoda ta, zwana metod� odczyt�w �wstecznych,
zastosowana po raz pierwszy przez Ejnara Lea w 1910 r., po wprowadzeniu pewnych
poprawek s�u�y do dzisiaj za podstaw� bada� nad wzrostem ryb. Tempo 'wzrostu zale�y
od warunk�w �rodowiska zewn�trznego (ilo�� pokarmu, temperatura wody, zasolenie),
gatunku ryby, jej wieku i p�ci, zag�szczenia populacji i innych czynnik�w. Ryby
rosn� przez ca�e �ycie, lecz tempo ich wzrostu jest r�ne w poszczeg�lnych okresach.
W pierwszych kilku lub kilkunastu latach (w zale�no�ci od gatunku ryby) jest ono
najszybsze, a poszczeg�lne cz�ci cia�a wzrastaj� nier�wnomiernie. Ryby m�ode
maj� zazwyczaj stosunkowo wi�ksze oczy, d�u�sz� g�ow� i p�etwy oraz ni�sze i
bardziej wyd�u�one cia�o ni� okazy starsze. U niekt�rych gatunk�w (kara�, p�otka,
leszcz, lin) wytwarzaj� si� w ma�ych zbiornikach wodnych przy nadmiernym
zag�szczeniu ryb formy kar-�owate. G�rna granica wieku
i wielko�ci jest r�na u r�nych gatunk�w. Najmniejsz� z ryb i r�wnocze�nie
najmniejsz� z kr�gowc�w jest pandaka (-�babkowate). Babka filipi�ska (Mistichthys
lu-zonensis) dochodzi do d�ugo�ci 14 mm. Do najwi�kszych nale�� gatunki
rekinokszta�tnych: d�ugoszpar i rekin wielorybi, osi�gaj�ce ok. 15 m d�ugo�ci. Z
polskich ryb do najmniejszych nale�y babka piaskowa, do najwi�kszych sum i jesiotr
zachodni. Wiek ryb waha si� w granicach od kilku miesi�cy (drobne gatunki
babkowatych) do prawie 100 lat (niekt�re jesiotrowate). Oko�o 75-/0 gatunk�w ryb
�yje 2 do 20 lat (nale�� do nich m.in. karpiowate), ok. 10% - 20 do 30 lat (�led�
oceaniczny, dorsz), ok. 10�/o ponad 30 lat (sum, jesiotrowate) i ok. 5''/o mniej
ni� 2 lata. Wi�kszo�� gatunk�w osi�ga d�ugo�� 30 do 50 cm. W starszej literaturze
ichtiologicznej spotyka si� wzmianki o karpiach �yj�cych ponad 300 lat lub
d�ugowiecznych szczupakach. Najwi�kszy z nich to szczupak wpuszczony przez
Fryderyka Rudobrodego w 1230 r. do Jeziora Kaiserwoog, z�owiony po up�ywie 267 lat
w 1497 r. D�ugo�� jego mia�a wy-wynosi� ponad 5 m, a ci�ar ok. 220 kg. Wizerunek
tego szczupaka przechowywany jest na zamku w Lautern, a szkielet i obr�czka, kt�r�
by� oznaczony, w ko�ciele w Mann-heim. Jednak bli�sze badania wykaza�y, �e szkielet
ten ma zbyt wiele kr�g�w, by mog�y one pochodzi� od jednego osobnika. W 1610
z�owiono w Mozie szczupaka, kt�ry, s�dz�c na podstawie obr�czki, mia� 162 lata.
Wszystkie te dane s� uwa�ane przez wsp�czesnych ichtiolom
281
wielopletwce
g�w za legendarne i nieprawdziwe. [H.R.]
wielkopletwy, makropody (Macropodi�s) - rodzaj z rodziny -^�a�cowatych. Jego
przedstawiciele osi�gaj� d�ugo�� 8 cm. Samce maj� ubarwienie bardziej intensywne
ni� samice. Wi�kszo�� gatunk�w w. jest bardzo agresywna, zw�aszcza w okresie tar�a.
S� mi�so�erne. Podobnie jak prawie wszystkie �a�cowate buduj� gniazda z p�cherzyk�w
powietrza na powierzchni wody, do kt�rych sk�adaj� ikr�. Ikr� i wyl�g�ym narybkiem
opiekuje si� tylko samiec. W. wyst�puj� w wodach P�wyspu Malajskiego, Archipelagu
Sundajskiego, Indii, po�udniowowschodnich Chin, Korei i Taiwanu. Cz�sto s� hodowane
w akwariach. W Polsce hoduje si� w. wspania�ego (Macropodus opercular�s), w.
chi�skiego (Macropodus chinen-sis} i w. Daya (Macropodus dayi). [J.M.R.]
wielocierniowate (Nandidae) - rodzina z rz�du -^okoniokszta�tnych. Obejmuje 6
rodzaj�w i kilkana�cie gatunk�w. Przedstawicieli w. charakteryzuje wielki otw�r
g�bowy. Ich cia�o jest zwykle jednolicie ubarwione, doskonale dostosowane do barwy
otoczenia i tylko badis b��kitnop�etwy jest r�nobarwny. W. s� w dzie� bardzo ma�o
ruchliwe, wi�kszo�� czasu sp�dzaj� ukryte w�r�d ro�lin wodnych. Bardziej aktywne
staj� si� w nocy, kiedy �eruj�. S� bardzo drapie�ne. Potrafi� chwyta� i . po�yka�
zdobycz niewiele tylko mniejsz� od ich cia�a. Uprawiaj� kanibalizm. �yj� w wolno
p�yn�cych strumykach, w stawach i rowach. Rozprzestrzenione s� w wodach
po�udniowowschodniej Azji - rodzaje Nandus, Badis (badis b��kitnop�etwy) i
Pristolepis, dwa gatunki - wielociernia i brodaczyka - spotyka si� w wodach Ameryki
Po�udniowej, a jeden gatunek - li�cie� afryka�ski - wyst�puje w zachodniej Afryce.
Wiele w. hoduje si� w akwariach, tak�e w Polsce. [J.M.R.]
wielocier� (Polycentrus schom-burgki) - gatunek z rodziny -rwielocierniowatych. Ma
cia�o ciemnobrunatne z kilkoma ciemniejszymi i ja�niejszymi plamami. Osi�ga d�ugo��
10 cm. Jest bardzo drapie�ny - atakuje nawet ryby o podobnej co sam wielko�ci.
Rozr�d w. jest podobny jak u pie-l�gnicowatych. M�ode w okresie wzrostu przechodz�
przez kilka stadi�w barwnych. W. rozprzestrzeniony jest w s�odkich wodach Ameryki
Po�udniowej, g��wnie w wodach Gujany i Trynidadu. Bywa cz�sto hodowany w akwariach,
tak�e w Polsce. [J.M.R.]
wieloplamka -^jednoplamek.
wielopletwce, miastugi (Polyp-terus) - rodzaj z rodziny wie-lop�etwcowatych
(Polypteri-dae), z rz�du wielop�etwcokszta�tnych (Polypteriformes), z podgromady -
>ramieniop�e-twych. Obejmuj� ok. 10 gatunk�w osi�gaj�cych 20 do 80 cm d�ugo�ci i
ci�ar do 1,5 kg. �yj� zwykle w g��bokich miejscach rzek lub jezior, na dnie
mulistym. Przy zmniejszeniu si� zawarto�ci tlenu w w�dzia podp�ywaj� ku powierzchni
i poch�ania j � powietrze atmosferyczne do podzielonego na komory p�cherza
p�awnego; bez wody jednak

wielorybinkowate
288
�y� nie mog�. W. s� drapie�nikami. Doros�e od�ywiaj� si� g��wnie rybami, �abami i
rozmaitymi bezkr�gowcami. Poluj� noc�, p�ywaj�c bardzo
Wietopletwiec polypterus bichir
aktywnie. Okres rozrodu zbiega si� z por� deszczow� i okresem przyboru w�d (lipiec-
wrzesie�). W okresie tar�a zwi�ksza si� znacznie p�etwa odbytowa samc�w. Ikra o
�rednicy od 2 do 5 mm ma zielonkaw� barw�. Z ikry wyl�gaj� si� larwy posiadaj�ce
skrzela zewn�trzne i heterocerkaln� p�etw� ogonow�. W. wyst�puj� wy��cznie w Afryce
tropikalnej. Mniejsze gatunki bywaj� hodowane w akwariach. Mi�so w. jest smaczne i
wysoko cenione przez miejscow� ludno��. [J.M.R.]
wielorybinkowate, rybki wielorybie (Cetomimidae) - rodzina o do�� niejasnym
po�o�eniu systematycznym, przewa�nie zaliczana do rz�du -
�stefanoberyksokszta�tnych, a czasem do ->�ledziokszta�t-nych. Kszta�tem cia�a oraz
wielkim otworem g�bowym do z�udzenia przypominaj� miniaturowe wieloryby. Barwa
cia�a jest ca�kowicie czarna, fioletowa lub purpurowa. D�ugo�� poszczeg�lnych
gatunk�w nie przekracza 5 do 12 cm. Wielki otw�r g�bowy i bardzo rozszerzalny
�o��dek u-mo�liwiaj� poch�anianie do�� du�ej zdobyczy, przewa�nie krewetek. W. s�
pospolite w g��bszym batypelagialu wszystkich ocean�w. [K.K.]
wieloz�b ->.wios�onosowate.
wierzchogl�d anmrski (Ery-throculter erythropterus) - gatunek z rodziny ->-
karpiowatych. Ma cia�o wyd�u�one oraz otw�r g�bowy g�rny, przy czym szcz�ka dolna
jest znacznie wysuni�ta do przodu; z�by gard�owe ustawione s� w trzech szeregach; w
p�etwie grzbietowej wyst�puje kolec; kil na brzuchu znajduje si� tylko za p�etwami
brzusznymi. W.a. osi�ga maksymalnie 1 m d�ugo�ci i 9 kg wagi (w po�owach spotyka
si� na og� okazy od 25 do 65 cm d�ugo�ci). Ro�nie szybko. Od�ywia si� g��wnie
rybami. On sam i jego ikra s� pelagiczne. W.a. wyst�puje w dorzeczu Amuru, w
Chinach, Korei i na Tajwanie. Ma du�e znaczenie gospodarcze. W Chinach,
Mongolii i w dorzeczu Amuru znanych jest jeszcze 7 gatunk�w wierzchogi�d�w, kt�re
s� na og� pospolite, lecz nie dorastaj� do rozmiar�w w.a. [H.R.]
wiostonosowate, �y�kowce (Polyodontidae) - rodzina z rz�du jesiotrokszta�tnych
(Ac�-penseriformes) stanowi�ca wraz z jesiotrowatymi jedynych �yj�cych dzi�
reprezentant�w nadrz�du -?-ganoid�w chrzestnych. Od jesiotrowatych r�ni� si�
brakiem tarcz kostnych na sk�rze; maj� �uski ganoidalne tylko na g�rnym p�acie
p�etwy ogonowej oraz bardzo wyd�u�ony ryj (rostrum). Wsp�cze�nie �yj� dwa gatunki
w. - wios�onos ameryka�ski, in. wieloz�b (Polyodon spathula) oraz wios�onos chi�ski
{Psephurus gladius). Pierwszy zamieszkuje wody wschodniej cz�ci Stan�w
Zjednoczonych. Trze si� wczesn� wiosn� na piaszczystym lub kamienistym dnie rzek i
jezior. Od�ywia si�
283
wrakowa ryba
g��wnie pelagicznymi skorupiakami. Zeruje p�ywaj�c z otwartym pyskiem,
odfiltrowuj�c organizmy planktonowe za pomoc� d�ugich i g�-
Wioslonos ameryka�ski
stych wyrostk�w filtracyjnych. Zazwyczaj osi�ga d�ugo�� od 50 do 100 cm i ci�ar od
l do 10 kg. Najwi�kszy z�owiony okaz mia� 150 cm d�ugo�ci i wa�y� blisko 90 kg.
Mi�so i ikra wios�onosa ameryka�skiego s� doskona�e w smaku. Wios�onos chi�ski
zamieszkuj�cy zlewisko rzeki Jang-cy od�ywia si� rybami. Osi�ga 7 m d�ugo�ci. Od
wios�onosa ameryka�skiego r�ni si� kr�tszymi i mniej licznymi wyrostkami
filtracyjnymi. Mi�so ma tak�e bardzo cenione. [J.M.R.]
witlinek (Odontogadus mer
langus) - gatunek z rodziny ->-dorszowatych, o typowej dla dorszy budowie
zewn�trznej, lecz ze znacznie �ywszymi barwami (ma ��te faliste linie po bokach
cia�a). Osi�ga 70 cm d�ugo�ci (�rednio w od�owach od 35 do 40 cm). Wyst�puje w
europejskich wodach atlantyckich od Lofot�w po Morze �r�dziemne �w��cznie,
najobficiej wok� Wysp Brytyjskich i w Morzu P�nocnym. W zachodnim Ba�tyku notowany
rzadko, wyj�tkowo tylko dochodzi do G��bi Gda�skiej i Gotlandz-kiej. Ma mi�so
cenione, zw�aszcza w stanie �wie�ym, ale bywa te� przetwarzany podobnie jak
wszystkie dorszowate. IK.K.]
wladyslawia (L,adislavia taczanowskii) - gatunek z podrodziny -Aie�bi. Ma cia�o
wa�kowate, otw�r g�bowy dolny, w k�cikach ust jedn� par� w�sik�w oraz z�by gard�owe
w dwu szeregach. Osi�ga 15 cm d�ugo�ci. �ywi si� w jednych rejonach pokarmem
ro�linnym, w innych faun� denn�. U populacji ro�lino�ernych przew�d pokarmowy jest
znacznie d�u�szy ni� u populacji �ywi�cych si� bezkr�gowcami. Wyst�puje w dorzeczu
Amuru i w Korei. Zamieszkuje rzeki o charakterze podg�rskim. Nie ma znaczenia
gospodarczego. [H.R.]
wt�cznik -^miecznik.
wobia, p�o� kaspijska (Rutiius rutiius caspicus) - podgatu-nek ->-p�oci, b�d�cy
form� p�w�drown�, zamieszkuj�c� s�onawe wody wzd�u� wybrze�y Morza Kaspijskiego.
Tworzy kilka lokalnych stad, przy czym najwi�ksze z nich - to stado
p�nocnokaspijskie. Zeruje w morzu. Na jesieni podchodzi do uj�� rzek, gdzie zalega
na zim� na g��boko�ci od 1,5 do 3 m. Na pocz�tku wiosny, jeszcze przed sp�yni�ciem
lod�w, wchodzi do rzek na tar�o. Trze si� w kwietniu lub w maju, sk�adaj�c ikr� na
ro�linach. Po tarle doros�e ryby oraz narybek sp�ywaj� do morza. Okazy o�miodo
dziesi�cioletnich uzyskuj� d�ugo�� 35 cm i 800 g ci�aru. W. jest jedn� z
najliczniej po�awianych ryb w Morzu Kaspijskim. Spo�ywa si� j� w stanie suszonym,
solonym i w�dzonym. [H.R.]
wrakowa ryba, wrako� (Polyprion americanus) - gatunek z rodziny
-..strz�pielowatych. Kszta�tem podobna jest

wr�gowcowate
284
do karmazyna. Ma barw� grzbietu czerwonawobr�zow� lub szar�. Osi�ga d�ugo�� 1,5 m i
ci�ar 40 kg. Wyst�puje w Morzu �r�dziemnym i Atlantyku, dochodz�c na p�noc do
Wielkiej Brytanii. Jest drapie�na i wojownicza. W -^-oceanariach atakuje i u�mierca
ryby nawet wi�ksze od siebie. Nazw� zawdzi�cza zwyczajowi towarzyszenia dryfuj�cemu
drewnu czy ma�ym kutrom oraz przebywania w s�siedztwie zatopionych wrak�w. Ma mi�so
smaczne, ale w po�owach trafia si� tylko przypadkowo. [K.K.]
wr�gowcowate
wat�.
^makreloszo
wst�gor kr�lewski, kr�l �ledziowy (Regalecus glesne) - gatunek z rodziny
wst�gorowatych (Trachypteridae), z rz�du ^strojnikokszta�tnych. Ma cia�o ta�mowato
wyd�u�one, silnie bocznie sp�aszczone;
ci�gn�ca si� od ko�ca g�owy do p�etwy ogonowej p�etwa grzbietowa tworzy u nasady
wysoki czub. W.k. osi�ga 10 m d�ugo�ci. Przebywa w g��bszych warstwach w�d pe�nego
^oceanu, cz�sto jednak podp�ywa ku powierzchni wody, poruszaj�c si� falistymi, w�-
Wst�gor kr�lewski
�owymi ruchami. Przypuszcza si�, �e mog�o to da� pocz�tek legendzie o w�u morskim.
W wierzeniach rybak�w skandynawskich prowadzi on za sob� �awice �ledzi i, je�li
zostanie obra�ony, uchodzi z nimi z �owisk. Podobna legenda powsta�a u Indian
wybrze�a pacyficznego, kt�rzy wierz�, i� pokrewny mu gatunek, wst�gor pacyficzny
(Trachypterus rexsalmonorum), przewodzi �ososiom. W p�nocnym Atlantyku
wyst�puje wst�gor polarny (Trachypterus arcticus), kt�ry r�ni si� od w.k.
bardziej wyd�u�onymi p�etwami brzusznymi i posiadaniem ruchliwego wachlarza,
utworzonego przez g�rne 6 do 8 promieni p�etwy ogonowej. [K.K.]
wst�g�wka (Cepola rubescens) - gatunek z rodziny wst�-g�wkowatych (Cepolidae), z
rz�du ->okoniokszta�tnych. Odznacza si� wyd�u�onym, bocznie sp�aszczonym cia�em,
pokrytym drobn� �usk�; p�etwy grzbietowa i odbytowa s� bardzo d�ugie, pozbawione
promieni ciernistych, przechodz�ce bezpo�rednio w p�etw� ogonow�; stosunkowo
niedu�a g�owa posiada wielkie oczy, kt�rych �rednica r�wna si� ok. 1/3 d�ugo�ci
g�owy. Ubarwienie grzbietu i bok�w jest czerwone lub pomara�czowoczerwone, brzuch
pomara�czowy lub ��ty, a p�etwy ��tawe lub bezbarwne. Samce osi�gaj� d�ugo�� 70 cm,
samice - 53 cm. W. prowadzi przydenny tryb �ycia, ale spotykana jest tak�e w
strefie pelagicznej. �ywi si� g��wnie drobnymi bezkr�gowcami. Tar�o odbywa w
czerwcu. Samice rosn� szybciej ni� samce, dojrzewaj�c ju� w pierwszym roku �ycia,
natomiast samce dojrzewaj� w drugim. W. jest rozprzestrzeniona w wodach wschodniego
Atlanty-285
wydalniczy uk�ad
ku od Morza �r�dziemnego (w��cznie) do wybrze�y Wielkiej Brytanii. Nie ma znaczenia
gospodarczego. [J.M.R.]
^f"^"^^^^^S^^
�Wst�g�wka
wycier - m�ode ryby �wie�o wyklute z jaj. Nazwy tej u�ywa si� zwykle w hodowlach
stawowych. Ryby w stadium w. nie pobieraj� samodzielnie pokarmu, tylko od�ywiaj�
si� zapasami z p�cherzyka ��tkowego i maj� ograniczone mo�liwo�ci poruszania si�.
Czas trwania tego stadium rozwojowego u poszczeg�lnych gatunk�w zale�y od wielko�ci
p�cherzyka ��tkowego, od szybko�ci jego re-sorbowania oraz od temperatury
�rodowiska. [J.M.R.]
wydalniczy uk�ad. U ryb i
kr�g�oustych sk�ada si� on z nerek, w kt�rych �wytwarza si� mocz, i moczowod�w
wyprowadzaj�cych go na zewn�trz. P�cherz moczowy obecny jest nie u wszystkich
ryb. Niekt�re substancje usuwane s� z organizmu tak�e przez skrzela. Nerki
kr�g�oustych i ryb s� parzystym, d�ugim narz�dem, le��cym pod szkieletem osiowym.
Wyst�puj� one pocz�tkowo w postaci tzw. przednercza, a nast�pnie nerki
pierwotnej. Przednercze funkcjonuje w okresie rozwoju embrionalnego, czasem te� u
larw w wieku m�odocianym, a tylko u niekt�rych ryb (jak ostroszowate - Trachinidae,
�lizgowate i w�go�ycowate) s�u�y jako narz�d wydalniczy przez ca�e
�ycie. U wi�kszo�ci ryb wraz z uko�czeniem rozwoju embrionalnego funkcje narz�du
wydalniczego przejmuje nerka pierwotna. Przednercze natomiast przekszta�ca si� w
narz�d wytwarzaj�cy bia�e cia�ka krwi. U kr�g�oustych przednercze zachowuje si� u
osobnik�w doros�ych w stanie szcz�tkowym, a funkcje narz�du wydalniczego tak jak u
ryb pe�ni nerka pierwotna. Nerka jest zbudowana z ne-fron�w, czyli kanalik�w
moczowych zako�czonych kulistym rozszerzeniem, cia�kiem Malpighiego, kt�re ma
kl�bu-szek t�tniczych naczy� w�osowatych. W cia�kach Malpighiego odbywa si�
filtracja wody, soli mineralnych, kwasu moczowego i mocznika. Ilo�� mocznika we
krwi ryb kostnych stanowi od 0,03 do 0,2�/o. U ryb chrzestnych zachodzi powt�rne
wch�anianie mocznika, w okre�lonych odcinkach kanalik�w moczowych, st�d ilo�� jego
we krwi jest u nich wi�ksza i wynosi od 1,5 do 2,3%. Przez skrzela wydalana jest
woda, amoniak (90�/o wydalanej ilo�ci), mocznik (70% wydalanej ilo�ci) i sole
mineralne (g��wnie chlorek sodowy i chlorek potasowy). Funkcja wydalni-cza nerek i
skrzeli �ci�le wi��e si� z procesem ->osmore-gulacji. Ryby chrzestne i
s�odkowodne ryby kostne maj� dobrze rozwini�ty filtracyjny aparat k��buszkowy
nerek, przeto �wydalaj� znaczne ilo�ci moczu, zawieraj�cego ma�o soli. Morskie ryby
kostne maj� znacznie mniejsz� liczb� cia�ek Malpighiego, a niekt�re nie maj� ich
wcale (pewne igliczniowate, �abni-cowate i in.), wydalaj� wi�c ma�o moczu o du�ej
zawarto�ci soli. [H.R.]

wyloteh
286
wylotek -^ptaszorowate.
wyrozub (Rutiius frisii) -gatunek z rodziny -.-karpiowatych. Osi�ga d�ugo�� 75 cm i
ci�ar 6 kg. Wyst�puje w wodach s�onawych Morza Czarnego i Azowskiego. Na tar�o
wst�puje do rzek, sk�adaj�c ikr� w ich g�rnym biegu. Pokarm w. stanowi� g��wnie
mi�czaki, kt�rych skorupy kruszy mocnymi z�bami gard�owymi. W dolnym biegu Dniepru,
Bohu i Dnie-stru jest po�awiany w do�� du�ych ilo�ciach. W zlewisku Morza
Kaspijskiego wyst�puje podgatunek w. - kutum (Rut�lus frisii kutum). [H.R.]
wysypka godowa, tar�owa, per�owa - bia�e, drobne rogowe wzg�rki, powstaj�ce na
g�owie, a czasem te� na �uskach i p�etwach ryb karpiowatych. Po raz pierwszy
pojawiaj� si� u ryby w okresie uzyskania przez ni� dojrza�o�ci p�ciowej, w
nast�pnych za� latach tworz� si� zwykle przed tar�em, po kt�rego zako�czeniu
znikaj�. U samc�w wysypka godowa jest znacznie bardziej intensywna ni� u samic.
[J.M.R.]
wy�lizgowate (Ophidiidae) - rodzina z podrz�du -wy�liz-gowc�w, obejmuj�ca ok. 40
gatunk�w. Przedstawiciele jej maj� p�etwy brzuszne przekszta�cone w wide�kowate
w�sy, pe�ni�ce funkcj� narz�d�w dotyku i w�chu i u�atwiaj�ce zdobywanie pokarmu na
dnie lub w mule dennym. W poszukiwaniu �eru z�o�onego z drobnych bezkr�gowc�w
przep�ywaj� one tu� nad dnem, kieruj�c te p�etwy pionowo ku do�owi. Wiele
gatunk�w wwierca si� trzonem ogonowym w mu� lub piasek
dna, wystawiaj�c jedynie przedm� cz�� cia�a wraz z. p�etwami brzusznymi, kt�re
sygnalizuj� obecno�� zdobyczy. Wi�kszo�� gatunk�w przebywa w strefie dennej
litoraiu na g��boko�ci od 40 do 100 m, niekt�re jednak g��biej, inne zn�w w strefie
p�y-w�w i w p�ytkich lagunach. Przeci�tna d�ugo�� wi�kszo�ci gatunk�w wynosi nie
wi�cej ni� 40 cm, niekt�re tylko osi�gaj� 150 cm. W. wyst�puj� na wielu obszarach
strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej wszechoceanu. W Morzu Czarnym i
�r�dziemnym wyst�puje wy�lizg brodaty (Ophidium barbatum), osi�gaj�cy 30 cm. [K.K.]
wy�lizgowce (Ophidioidei} - podrz�d z rz�du ->okoniokszta�tnych, blisko
spokrewniony ze �lizgowcami, obejmuj�cy 3 rodziny z kilkudziesi�cioma gatunkami.
Maj� cia�o wyd�u�one, p�etwy grzbietow� i odbytow� d�ugie, a brzuszne zanik�e
lub zredukowane do kilku promieni i osadzone gard�owo. Nale�� tu ryby morskie
przybrze�ne i g��binowe, do�� r�norodnie wyspecjalizowane, zgrupowane w rodzinach:
wy�lizgowatych, fierasferowatych i brotulowatych. [K.K.]
wy� -^bie�uga.
wzdr�ga, krasnopi�rka (Scar-
dinius erythrophthalmus) - gatunek z rodziny ->karpiowatych. Ma cia�o pokryte du��
�usk�, wysokie, lekko bocznie sp�aszczone, otw�r g�bowy g�rny oraz z�by gard�owe
ustawione w 2 szeregach. Posiada jaskrawe ubarwienie:
grzbiet ciemnozielony, boki srebrzyste, u starszych okaz�w wpadaj�ce w wyra�nie
287
wzrost ryb
z�oty odcie�, p�etwy brzuszne, odbytowa i ogonowa czerwone oraz ��t� t�cz�wk� oka.
Osi�ga d�ugo�� ok. 25 cm (rzadko do 35 cm), a ci�ar
Wzdr�ga
do 300 g. �ywi si� prawie wy��cznie ro�linami. Tar�o odbywa kilkakrotnie w maju i
czerwcu. Ikra przylepia si� do ro�linno�ci. W. wyst�puje w Europie z wyj�tkiem jej
kra�c�w po�udniowych i p�nocnych oraz w zlewisku Morza Aralskiego. Bytuje w
jeziorach i wolno p�yn�cych rzekach, a tak�e w wodach s�onawych. Nie jest tak
liczna jak p�o� (z kt�r� bywa po�awiana). Nie ma znaczenia gospodarczego. [H.RJ
wzrok, zmys� wzroku - zdolno�� organizmu do odbierania wra�e� �wietlnych. Narz�dem
wzroku ryb jest ga�ka oczna zbli�ona w kszta�cie do kuli. Jej �ciany sk�adaj� si� z
kilku warstw: naczyni�wki od�ywiaj�cej ga�k� oczn�, tward�wki i rog�wki,
tworz�cych zewn�trzny szkielet os�aniaj�cy ga�k�, oraz z warstwy wewn�trznej,
siatk�wki, b�d�cej �wiat�oczu�� b�on�. Uk�ad optyczny oka sk�ada si� z
przezroczystej rog�wki, t�cz�wki ze �renic�, soczewki, cia�a szklistego i p�yn�w
wype�niaj�cych wn�trze ga�ki ocznej. Budowa oka wszystkich kr�gowc�w jest bardzo
podobna, a r�nice zaznaczaj� si� g��wnie w
urz�dzeniach akomodacyjnych. U ptak�w i ssak�w soczewka zmienia kszta�t dzi�ki
dzia�aniu mi�ni, co umo�liwia widzenie zar�wno z bliska, jak i z daleka, u ryb
natomiast soczewka jest kulista, twarda, kszta�tu zmienia� nie mo�e, a nastawienie
ostro�ci obrazu odbywa si� przez zbli�anie lub oddalanie si� soczewki od siatk�wki.
Oczy wi�kszo�ci gatunk�w ryb nie maj� powiek i w zwi�zku z tym s� stale otwarte.
Ruchoma powieka, zar�wno g�rna, jak i dolna, a czasem jeszcze dodatkowa trzecia,
zwana migawk�, wyst�puje tylko u ryb spodoustych. U wielu gatunk�w oczy s� u�o�one
w ten spos�b, �e pole widzenia ka�dego oka zachodzi cz�ciowo na siebie i w tym
przypadku mo�emy m�wi� o widzeniu binokular-nym. Pole widzenia u ryb
Oko ryby kostnej l - soczewka; 2 - rog�wka; 3 - siatk�wka; 4 - nerw oczny, 5 -
t�cz�wka; 6 - tward�wka; 7 - wi�zadio zawieszaj�ce; 8 - mi�sie� soczewki
jest bardzo du�e i ryba nawet nie poruszaj�c si� mo�e widzie� znaczn� cz��
otaczaj�cego j� �rodowiska. [J.M.R.]
wzrost ryb ->wiek i wzrost.

zaj�c morski
288
Z
zaj�c morski -^tasza.
zawiasowce (Arthrodiriformes, Coccostei) - rz�d z podgromady ->-tarczowc�w.
Jego przedstawiciele wyst�powali od g�rnego syluru do dolnego karbonu; uwa�ani s�
za wyj�ciow� grup� wsp�cze�nie �yj�cych ryb. G�ow� i przedni� cz�� tu�owia z.
pokrywa� silny pancerz kostny z�o�ony z p�ytek, przy czym pancerz g�owy by� zwykle
ruchomo po��czony z tu�owiem; u wielu gatunk�w wyst�powa�y masywne, skostnia�e
szcz�ki; wszystkie z. mia�y jedn� p�etw� grzbietow�, p�etwy piersiowe w postaci
nieruchomego kolca i p�etwy brzuszne s�abo rozwini�te. W�r�d z. by�y formy zar�wno
s�odkowodne, jak i morskie. Osi�ga�y one na og� d�ugo�� kilkunastu centymetr�w,
niekt�re jednak dorasta�y do 9 m d�ugo�ci. Formy mniejsze �ywi�y si� prawdopodobnie
drobnymi, dennymi bezkr�gowcami, formy wi�ksze by�y drapie�ne. [J.M.R.]
zbrojniki -^sumiki pancerne.
z�baczowate (Anarhichadidae) - rodzina z podrz�du -^�lizgowc�w, obejmuj�ca 4
gatunki. Posiadaj� one cia�o nieco rozszerzone z przodu oraz grub� sk�r� z drobnymi
�uskami cykloidalnymi; du�a, t�po zako�czona g�owa, z du�ym otworem g�bowym
zaopatrzona jest w specyficzny garnitur z�bowy, przystosowany do chwytania i
mia�d�enia twardego pokarmu: z przodu znajduj� si� ostre z�by,
przypominaj�ce k�y, a kilka rz�d�w z�b�w wykszta�conych na podobie�stwo trzonowc�w
jest rozmieszczonych po bokach szcz�k, na lemieszu i podniebieniu; brak p�cherza
p�awnego i p�etw brzusznych. Z. �yj� w strefie przydennej p�nocnego Atlantyku i
Pacyfiku. Od�ywiaj� si� g��wnie szkar�upniami, mi�czakami i du�ymi skorupiakami. W
rejonach, gdzie wyst�puj� obficie, stanowi� cenny obiekt rybo��wstwa w�okowego ze
wzgl�du na smaczne mi�so o do�� du�ej zawarto�ci t�uszczu (2 do 6-/0) i bia�ka (12
do 18%). Z. spo�ywa si� w�dzone lub solone, a z ich sk�r sporz�dza si� wyroby
galanteryjne. Z�bacz pasiasty (Anarhichas lupus) ma cia�o stopniowo zw�aj�ce si� ku
ty�owi, barwy oliwkowoszarej, z nieco ja�niejszym brzuchem i 9 do 12 ciemnymi
poprzecznymi smugami, przechodz�cymi na p�etw� grzbietow�. Osi�ga maksymalnie 180
cm d�ugo�ci, przeci�tnie od 50 do 100 cm. Przebywa w strefie przydennej do
g��boko�ci 300 m w p�nocnym Atlantyku od Przyl�dka Hatteras do Cie�niny Davisa na
zachodzie i od zachodnich wybrze�y Francji do Spitsbergenu na wschodzie. Wyj�tkowo
zap�ywa do po�udniowego Ba�tyku. Z�bacz plamisty (Anarh.zch.as minor) ma
cygarowaty kszta�t cia�a, barw� ��tawooliwkowobrunatn�. Osi�ga maksymalnie 180 cm
d�ugo�ci, przeci�tnie - 90 do 130 cm. Wyst�puje na g��boko�ci do 500 m, w
znacznych ilo�ciach w Morzu Barentsa, w mnie j-
289
z�ota rybka
szych - w Morzu Norweskim; rzadko zap�ywa do Morza P�nocnego. Z�bik (Ly-cichthys
denticulatus) ma barw� jednolicie ciemnoszarobr�zow� i d�ugo�� do 130 cm.
Wyst�puje na g��boko�ci od 70 do 800 m w wodach Grenlandii, Islandii, Wysp Owczych
i w Morzu Barentsa. Jest najmniej ceniony spo�r�d z�baczowatych ze wzgl�du na
wodniste, niesmaczne mi�so. W p�nocnym Pacyfiku wyst�puje z�bacz wschodni
(Anarhichas orien-talis). [K.K.]
z�by - ma�e ko�ci osadzone najcz�ciej na ko�ciach szcz�kowych, na j�zyku, ko�ci
podniebiennej, czasem na innych cz�ciach jamy g�bowej, rzadko na jeszcze innych
cz�ciach cia�a. Wyst�puj� u wielu gatunk�w ryb. Kszta�t z. odznacza si� wielk�
r�norodno�ci�. Zale�ny jest od trybu �ycia gatunku. W zale�no�ci od kszta�tu z.
s�u�� do chwytania, przytrzymywania, ci�cia, mia�d�enia lub rozcierania pokarmu.
Istniej� z. sto�kowate, szpilkowate, nitkowate, guzkowate, p�ytkowate, pojedyncze
lub z�o�one. Ich wielko�� zale�y przede wszystkim od rozmiar�w ryby; mog� to by�
ledwo widoczne zgrubienia, mog� te� dochodzi� do 15 cm d�ugo�ci, jak u Carcharodon
megalodon (-^�ar�acz ludo j ad). Liczba z�b�w waha si� w bardzo szerokich granicach
(u suma np. dochodzi a� do 10 ty�.). Z�by u ryb ci�gle si� zu�ywaj�, a w ich
miejsce powstaj� bez ogranicze� nowe. Nie wszystkie ryby maj� jam� g�bow� uzbrojon�
w z�by. U ryb karpiowatych np. z�by wyst�puj� jedynie na ko�ciach gard�owych. Zob.
te�:
gard�owe z�by. [J.M.R.]
zimnica (Limanda limanda) - gatunek z rodziny -�fl�drowatych. Cia�o jej pokrywaj�
drobne, mocno osadzone �uski ktenoidalne; linia boczna jest bardzo ostro wygi�ta
nad p�etwami piersiowymi; oczy znajduj� si� po prawej stronie g�owy. Barwa strony
ocznej jest zmienna - od szarobru-natnawej do zielonawej z ��tymi plamami. Z.
osi�ga d�ugo�� 40 cm (w Ba�tyku - 20 cm). Jest gatunkiem p�yt-kowodnym, unikaj�cym
w�d silnie wy�ledzonych. Najch�tniej przebywa na g��boko�ci do 40 m. W Ba�tyku trze
si� od kwietnia do sierpnia. Jest rozsiedlona w strefie przybrze�nej od Zatoki
Biskajskiej po Islandi�, pospolita w Morzu P�nocnym i Ba�tyku. Bywa od�awiana i
przetwarzana wraz z innymi p�astugokszta�tnymi. [K.K.]
zlocica (Pleuronectes microce-phalus) - gatunek z rodziny
->-fl�drowatych. Ma cia�o bardziej symetryczne ni� u innych gatunk�w tej rodziny,
wyd�u�one, pokryte drobn� �usk� oraz ma�� g�ow�. Strona oczna ma barw�
��tawoz�ocist� z ciemnobr�zowymi plamkami; kra�ce promieni p�etwy grzbietowej i
odbytowej s� bia�e. Z. osi�ga d�ugo�� 45 cm. Wyst�puje w du�ych ilo�ciach od
wybrze�y Francji po Morze Barentsa, a szczeg�lnie obficie w wodach Islandii. Jest
u�ytkowana jak inne p�astugi. Ma du�e znaczenie gospodarcze. [K.K.]
z�ota makrela -^smag�a.
z�ota rybka (Carass�us auratus) - gatunek z rodziny
-^karpiowatych, b�d�cy wynikiem wieloletniej hodowli i selekcji karasia
srebrzystego,

zlotokres
290
kt�rego ojczyzn� jest wschodnia Azja (Chiny, Japonia, Wietnam), sk�d zosta�
rozprzestrzeniony prawie na ca�y �wiat. Przez niekt�rych auto
Teleskop
r�w z.r. uwa�ana jest za mutanta karasia srebrzystego. Jest jedn� z pierwszych
rybek akwariowych. Znana by�a w Chinach ju� za czas�w dynastii Tang (lata 618 do
907). Obecnie bywa cz�sto hodowana nie tylko w akwariach, ale tak�e w sadzawkach i
basenach ogr�dkowych. Mo�e przebywa� w temperaturach od 5� do 25�C. Osi�ga d�ugo��
30 cm. Rozmna�a si� ju� przy d�ugo�ci od 7 do 8 cm. Jest wszystko�erna. Z jej
rozmaitych odmian najbardziej pospolitymi s� welon, kometa i teleskop. Welon ma
silnie wyd�u�one p�etwy, zw�aszcza ogonow�. P�etwa ta jest rozdwojona i tworzy
d�ugi tren. W akwariach wyhodowano szereg odmian welona r�ni�cych si� od siebie
barw�. K om e t a nie ma rozdwojonego ogona jak welon, jest on jednak bardzo d�ugi.
M�ode komety s� koloru szarobrunatnego i dopiero w miar� dojrzewania nabieraj�
barwy z�ocistoczerwonej. Teleskop o pokroju cia�a zbli�onym do welona posiada
bardzo powi�kszone, wy�upiaste oczy, osadzone na guzkach. R�wnie� z tej odmiany
uzyskano wiele
form r�ni�cych si� ubarwieniem. Pozosta�e odmiany z.r., jak jajoryb, jask�czy ogon,
tygrysek, lwia g��wka i in., spotykane s� w Polsce niezmiernie rzadko. [J.M.R.]
zlotokres -�bops. zloto�led� ->szed.
zmienniak plamisty, r�nobarwny -^mieczyki.
zmys��w narz�dy - receptory bod�c�w zewn�trznych i ustrojowych. W najprostszej
postaci wyst�puj� jako wolne zako�czenia wyrostk�w kom�rek nerwowych. Wyrostki te
mog� wchodzi� w zwi�zek z kom�rkami zmys�owymi u-miejscowionymi na niewielkim
obszarze b�d� rozmieszczonymi na ca�ym prawie ciele. Jak dot�d, stwierdzono u ryb
wyst�powanie zmys�u -^smaku,
->.w�chu, dotyku (-^linia boczna), temperatury, -^-wzroku,
-^-s�uchu i r�wnowagi. [J.M.R.]
zrosloglowe -^-chimery.
zrosloszcz�kie ->-naje�kokszta�-tne.
zwinniki (Hemigrammus) - rodzaj z rodziny -A�saczowatych. Poszczeg�lne gatunki
osi�gaj� d�ugo�� w granicach od 3,5 do 10 cm. S� nieagresyw-ne i wszystko�erne. Na
og� �atwo rozmna�aj� si� w niewoli przy temperaturze od 22� do 26�C. Z. zamieszkuj�
wody wschodniej cz�ci Ameryki Po�udniowej oraz wysp� Trynidad. Bywaj� cz�sto
hodowane w akwariach. W Polsce najcz�ciej hodowany jest:
z. latarnik (Hemigrammus ocellifer) dorastaj�cy do 5 cm d�ugo�ci, z. ogonopr�gi
(He-
291
�abnica
migrammus caudovittatus) najwi�kszy ze z., osi�gaj�cy do 10 cm d�ugo�ci, z.
nadobny (Hemigrammus pulcher) o szarozielonej barwie i �wiec�cej smudze na trzonie
ogonowym oraz z. jednopr�gi (Hemigrammus unilineatus). Do grupy z. nale�y te� z.
zielony (Hemigrammus hyanu-ary), zwany popularnie zielonym -^-neonem. [J.M.R.]
�
�abnica, naw�d (Lophius pis-catorius) - gatunek z rodziny �abnicowatych
(Lophiidae), z rz�du ->-�abnicokszta�tnych. Cia�o jej silnie sp�aszczone
grzbietowobrzusznie wskazuje na denny, stacjonarny tryb �ycia; szeroka g�owa z
wielkim otworem g�bowym ma szcz�ki zaopatrzone w ostre, ruchome z�by, kt�re
odchylaj�c si� do ty�u u�atwiaj� przesuwanie zdobyczy ku gardzieli; szcz�ka dolna
jest znacznie wysuni�ta; ma�e oczy mieszcz� si� na g�rnej stronie p�askiej g�owy;
na ko�ciach oczodo�owych znajduj� si� kolczaste wyrostka; naga sk�ra zaopatrzona
jest w liczne wypustki i brodawki;
pierwsza p�etwa grzbietowa przesun�a si� na g�ow� i przekszta�ci�a w kilka
ruchliwych, nie spi�tych b�on� promieni; pierwszy z nich, najd�u�szy, jest
zako�czony tzw. "wabikiem", kt�ry poruszaj�c si� nad paszcz� ma jakoby przywabia�
zdobycz;
kr�tkie, mi�siste p�etwy piersiowe s� przekszta�cone na podobie�stwo �ap i
umo�liwiaj� poruszanie si� po dnie. Barwa grzbietu jest br�zowa do niemal czarnej,
brzucha- bia�a. �. jest niezmiernie �ar�oczna. Spoczywaj�c na p� zagrzebana w mule
dna poluje na ryby i wi�ksze bezkr�gowce denne, kt�re po�era jednorazowo w
znacznych ilo�ciach. Na sk�rze �. cz�sto paso�ytuj� ma�e rybki z rz�du
w�gorzokszta�tnych (-�w�-�orybowate). Jej ikra jest pelagiczna, a larwy opatrzone
wyrostkami, kolcami i bardzo d�ugimi p�etwami piersiowymi, pocz�tkowo unosz� si� w
pelagialu, po czym stopniowo, przechodz�c r�ne stadia metamorfozy, opuszczaj� si�
na dno, najpierw g��bokie (do 1000 m), z kt�rego nast�pnie w�druj� do w�d p�yt-
szych. �. wyst�puje na szel-fie atlantyckim, od w�d ark-tycznych po tropikalne. Ma
mi�so wyborne, bia�e, cenione w zachodniej Europie w sta
A
Zabnica okaz dojrza�y; B
larwa
nie �wie�ym i w�dzonym. Ze wzgl�du na odra�aj�c� posta� (co w wielu j�zykach
wyrazi�o si� w nazwie "diabe� morski") �. trafia do handlu

�abnicoksztaitnc
292
po odg�owieniu i zdj�ciu sk�ry, i przewa�nie pod innymi nazwami, np.
"pstr�gojesiotra". Z trzustki jej uzyskuje si� insulin�. [K.K.]
�abnicoksztaitne, nogop�etwe (Lophiiformes} - rz�d z nadrz�du -^-ko�cistych o
ciele przewa�nie sp�aszczonym grzbietowobrzusznie, rzadziej kr�pym, z wielk�,
silnie rozwieraj�c� si� paszcz� o uz�bieniu drapie�nym; charakterystyczn� cech�
�. jest przekszta�cenie si� p�etw piersiowych w swoisty narz�d ruchu, s�u��cy do
pe�zania po dnie lub, jak w przypadku rybki sargassowej i jej krewniak�w, po
plechach glon�w;
jeden lub kilka promieni pierwszej p�etwy grzbietowej przesun�o si� na g�ow�, przy
czym pierwszy z nich, wyd�u�ony w elastyczn� wi�, jest zako�czony tzw. wabikiem -
listkowatym, bry�kowatym lub bardziej skomplikowanym utworem, kt�ry ma przywabia�
ofiary; s� w nim umieszczone narz�dy zmys�u dotyku. Z. wyewoluowa�y prawdopodobnie
z okoniokszta�t-nych przez batrachowce. Proces ewolucyjny rozpocz�� si� od
stopniowego przechodzenia z pelagicznego trybu �ycia do �ycia przy dennego,
pocz�tkowo w p�ytkim litera�u, potem w sublitoralu, sk�d z kolei pewne gatunki
zacz�y przenika� w coraz wi�ksze g��bie. Zmiany ci�nienia, o�wietlenia, pokarmu
itp. wywo�a�y znaczne zmiany morfologiczne, etologiczne i fizjologiczne.
Przedstawiciele �. zasiedlaj� zar�wno p�ytkie dno litera�u, jak i g��boko�ci do
ponad 4 ty�. m. Na pochodzenie ich od form pelagicznych wskazuj� m.in. pelagiczne
larwy, kt�re po skomplikowanym
procesie metamorfozy powoli adaptuj� si� do �ycia dennego (->�abnica). Rz�d ten
dzieli si� na 4 podrz�dy: �abnicowce (Lophioidei), kt�rych przedstawicielem
jest �abni-ca; histrionowce (Antennarioidei) przystosowane do �ycia na p�ytkim dnie
litoralu lub
- jak rybka sargassowa - w�r�d ��k glon�w pelagicznych; ma�nicowce (Ogcoce-
phaloidei) - formy denne i batypelagiczne, zamieszkuj�ce g��wnie Morze Karaibskie i
wybrze�a Florydy; matroni-cowce - ryby wi�kszych g��bin o niezmiernie
interesuj�cych przystosowaniach zar�wno w budowie, jak i w obyczajach. [K.K.]
�aboglowacz ->.g�owaczowce Ba j ka�u.
�abogl�w (Rara�ceps raninus}
- gatunek z rodziny ->dor-szowatych. Ma jednolit� bru-natnoczarn� barw� cia�a o
b��kitnawym odcieniu. Dochodzi do 30 cm d�ugo�ci. Przebywa w strefie przybrze�nej
m�rz europejskich od fiordu Trondheim do Zatoki Biskajskiej. Pojedynczo i
przypadkowo trafia si� w od�owach innych dorszowatych. Bywa lokalnie spo�ywany.
[K.K.]
�aboryby -^.batrachowce.
�aglica (Istiophorus aWcans)
- gatunek z rodziny -..�agli-cowatych, prawdopodobnie jedyny w rodzaju Istiophorus.
Ma cia�o wyd�u�one, bocznie sp�aszczone, pokryte du�ymi, wyra�nie wyd�u�onymi
�uskami; ko�ci g�rnej szcz�ki tworz� miecz, kr�tszy jednak znacznie ni� u
miecznika. Szczeg�ln� cech� �. jest bardzo wysoka i d�uga p�etwa
293
�arlacz b��kitny
grzbietowa; mo�e ona sk�ada� si� do ty�u w pod�u�ne zag��bienie w czasie p�yni�cia,
ale rozpina si� sztywno w czasie walki; w trakcie przebywania pod sam� powierzchni�
wody bywa nad ni� wystawiana i wykorzystywana jak �agiel. Ubarwienie grzbietu �.
jest niebieskawoszare, boki i brzuch srebrzy-stobia�e. 2. mo�e osi�ga� 2,6 m
d�ugo�ci. G��wnym jej pokarmem s� drobne ryby. Przebywa najcz�ciej w strefie
pelagiczne j. Rozprzestrzeniona jest we wszystkich ciep�ych morzach. Podobnie jak
blisko spokrewnione z �. mar-liny jest ona niezwykle atrakcyjn� ryb� sportow�.
Z�owiona na w�dk� walczy bardzo efektownie przez szereg godzin, wielokrotnie w
czasie walki wyskakuj�c nad wod� w celu pozbycia si� po�kni�tego haka. [J.M.R.]
�aglicowate (.Istiophoridae) - - rodzina z rz�du --okoniokszta�tnych, obejmuj�ca 2
rodzaje wielkich, pelagicznych ryb. Cia�o �. jest wyd�u�one, bocznie sp�aszczone,
pokryte w�skimi �uskami mniej lub bardziej ukrytymi w sk�rze;
ko�ci g�rnej szcz�ki s� wyd�u�one w bardzo charakterystyczny, zaokr�glony z bok�w,
ostro zako�czony szpic, kr�tszy jednak ni� u miecznika; �. maj� p�etw� grzbietow�
pojedyncz� lub podzielon� na dwie cz�ci, przy czym cz�� pierwsza jest zawsze
znacznie d�u�sza od drugiej; istniej� dwie p�etwy odbytowe. 2. wyst�puj� w morzach
strefy tropikalnej i subtropikalnej. T�uszcz otrzymywany z ich w�troby jest spo�r�d
wszystkich ryb najbogatszy w witamin� A. �. ze wzgl�du na sw� wielko��,
ogromn� si�� i efektowne skoki nad wod� s� ogromnie cenione przez w�dkarzy
morskich. [J.M.R.]
�aglowce ->^skalary.
�alobniczka, czarna tetra
(Gymnocorymbus ternetzi) - gatunek z rodziny ->k�saczowatych. Ma cia�o wysokie,
bocznie sp�aszczone, z ciemnymi poprzecznymi pr�gami na srebrnym tle. Osi�ga 8 cm
d�ugo�ci. Rozmna�a si� ju� przy 4 cm d�ugo�ci. Jest wszystko�erna. Doros�e okazy
bywaj� agresywne i atakuj� mniejsze ryby. 2. wyst�puje w dorzeczu Guapore w
Paragwaju. Cz�sto bywa hodowana w akwariach, gdzie wymaga temperatury w granicach
od 20 do 32�C. W polskiej hodowli akwariowej wyselekcjonowano odmian� we-lonowat�
�., odznaczaj�c� si� bardzo wysok� p�etw� grzbietow� i silnie wyd�u�on� p�etw�
ogonow�. [J.M.R.]
�arlacz b��kitny (Prionace glauca) - gatunek z rodziny �ar�aczowatych
(Carcharhini-dae), z rz�du ->rekinokszta�t-nych. Odznacza si� spiczastym, bardzo
wyd�u�onym pyskiem, znacznie wyd�u�onymi, wci�tymi p�etwami piersiowymi i
przesuni�t� ku ty�owi p�etw� grzbietow�. Ubarwienie g�rnej cz�ci cia�a jest
b��kitne, a brzucha �nie�nobia�e. Z.b. osi�ga d�ugo�� 6 m i ci�ar ponad 100 kg.
(Najwi�kszy odnotowany ci�ar wynosi� 434 kg). Jest �yworodny. Liczba m�odych w
jednym miocie waha si� w granicach od 28 do 54 sztuk. Ich d�ugo�� osi�ga 40 do 60
cm. �.b. jest gatunkiem pelagicznym; cz�sto p�ywa z p�etw� grzbietow� wysu-

�arlacz ludojad
294
ni�t� nad powierzchni� wody. Jego po�ywienie stanowi� g��wnie drobne ryby
(�ledzie, sardynki, makrele), czasem kolenie, ryby lataj�ce i ptaki morskie. Jest
gatunkiem kosmopolitycznym w tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych strefach
w�d wszystkich ocean�w. Nie ma znaczenia gospodarczego. [J.M.R.]
�arlacz ludojad, �ar�acz bia�y (Carcharodon carcharias)
- gatunek z rodziny lamnowatych (Isuridae), z rz�du
-�rekinokszta�tnych. Ma du�e, tr�jk�tnego kszta�tu z�by o pi�kowanych
kraw�dziach. Ubarwienie grzbietu jest ciem-noszarobr�zowe, matowociem-nob��kitne,
o�owianoszare lub nawet czarne, boki s� nieco ja�niejszy, brzuch bia�awy. �.1.
osi�ga d�ugo�� 12 m i ci�ar ponad 5 t. Drapie�nik ten ma wielk� paszcz�; w
�o��dkach 3-metrowych �ar�aczy znajdowano w ca�o�ci pi��-dziesi�ciokilogramowe
foki, tu�czyki i ��wie morskie. Cz�sto opisywano przypadki atakowania przez nie
k�pi�cych si� ludzi oraz mniejszych �odzi. 2.1. p�ywa niezwykle pr�dko i zwinnie.
Rozprzestrzeniony jest w wodach strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej
wszystkich ocean�w. W wo
�ar�acz ludojad
dach Europy przebywa w Morzu �r�dziemnym. Najliczniej wyst�puje w wodach
przybrze�nych Australii. Do rodzaju Carcharodon nale�a�
r�wnie� gigantyczny Carcharodon megalodon, wymar�y prawdopodobnie w pliocenie.
Szcz�ki tego olbrzyma znajduj� si� w muzeum w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych
A.P. W jego rozwartej paszczy swobodnie pomie�ci� si� mo�e kilku ros�ych m�czyzn,
z�by maj� d�ugo�� ponad 15 cm, a d�ugo�� cia�a musia�a dochodzi� do ok. 30 m.
[J.M.R.]
�arlacz olbrzymi -^d�ugoszpar.
�ar�acz �ledziowy, lamna
(Lamna nasus) - gatunek z rodziny lananowatych (Isuridae), z rz�du -
^rekinokszta�tnych. Ma cia�o wrzecionowate z ostro zako�czonym pyskiem; na trzonie
ogonowym znajduje si� kil; wielka paszcza uzbrojona jest w du�e, ostre, tr�jk�tnego
kszta�tu z�by, osadzone w 3 rz�dach; wyst�puje pi�� szczelin skrzelowych.
Ubarwienie g�rnej cz�ci cia�a jest nie-bieskawoszare do niebieskawoczarnego, cz��
brzuszna bia�a, p�etwy ciemne. �.�. osi�ga 4 m d�ugo�ci i ci�ar ok. 350 kg. Jest
jajo�yworodny. Kopulacj� odbywa jesieni�. M�ode w liczbie 3 do 5 sztuk, o d�ugo�ci
50 do 60 cm, przychodz� na �wiat latem. M�odzie� spotyka si� czasami w uj�ciach
rzek w stadkach licz�cych po kilka do kilkudziesi�ciu sztuk. Z.�. na og� przebywa
na pe�nej wodzie. Odbywa dalekie w�dr�wki za pokarmem. Jest drapie�ny. Pokarm
stanowi� stadne ryby pelagiczne (�ledzie, sardynki, makrele, dorsze i in.). W
p�nocnych granicach swego zasi�gu �ywi si� g��wnie rybami �ososiowatymi.
Zamieszkuje przybrze�ne wody wscho
295
�mijoglowcoksztaitne
dniej i zachodniej strony p�nocnego Atlantyku. U wybrze�y europejskich wyst�puje
od p�nocnozachodniej Afryki po po�udniowe wybrze�a Skandynawii i Islandii. Jest
gro�nym szkodnikiem niszcz�cym ogromne ilo�ci warto�ciowych ryb. W pogoni za ich
�awicami cz�sto wpl�tuje si� w sieci, rozrywaj�c je. Jest po�awiany do��
intensywnie. Jego mi�so o r�owej barwie uwa�ane jest za przysmak. Wyprawionych sk�r
u�ywa si� do wyrob�w galanteryjnych. [J.M.R.]
�arlacz tygrysi, rekin tygrysi (Galeocerdo cuvier) - gatunek z rodziny
�ar�aczowatych (Carcharhinidae), z rz�du ->te-kinokszta�tnych. Jest najpospolitszym
i badaj naj�ar-�oczniejszym przedstawicielem swej rodziny. Ubarwienie grzbietu
ma szare lub szarobr�zowe, na brzuchu ja�niejsze. Jedynie m�ode okazy maj� cechy
"tygrysie", tzn. plamy lub pasy w poprzek cia�a. Z.t. rzadko na og� przekracza
d�ugo�� 5 m i ci�ar 700 kg, cho� w legendach �eglarskich przypisuje mu si�
wielko�ci rz�du 10 m. Jest jajo�yworodny. Jedna samica wydaje na �wiat
jednorazowo 30 do 50 m�odych; w jednym wypadku stwierdzono u 5,5-m�trowej samicy a�
82 zarodki. Z.t. od�ywia si� wszelkim (�ywym i martwym) pokarmem mi�snym; atakuje
czasem ludzi w k�pieli. Jest gatunkiem kosmopolitycznym w�d tropikalnych i
subtropikalnych. Znaczenie gospodarcze ma dotychczas niewielkie. Ostatnio
odkryto, �e w�troba �.t., a tak�e �ar�acza ��tego (Ne-gaprion 'bremrostris) zawiera
pewn� substancj� oleist�, prawdopodobnie uodparniaj�-c� na raka oraz hamuj�c�
wzrost nowotwor�w. [J.M.R.l
�arlacz ��ty -^�ar�acz tygrysi. �arno -^-gard�owe z�by.
�mijka (Trachinus mpera) - gatunek z rodziny ostroszowatych (Trachinidae), z pod
Zmijka
rz�du ->.ostroszowc�w, blisko spokrewniony z ostroszem, o podobnej budowie,
kszta�cie i r�wnie� wyposa�ony w jadowe kolce p�etwy grzbietowej i pokryw
skrzelowych. Wyst�puje w litera�u Morza �r�dziemnego i p�nocnego Atlantyku po
kana� La Manche. Mi�so �. jest spo�ywane we Francji. [K.K.]
�mijoglowcoksztaitne (Ophiocephaliformes) - rz�d z nadrz�du ryb -^-ko�cistych,
obejmuj�cy jedn� tylko rodzin� �mijog�owcowatych (Ophioce-phalidae), w kt�rej
sk�ad wchodzi ponad 25 gatunk�w. Rz�d ten wykazuje du�e podobie�stwo z
okoniokszta�tny-mi, st�d przez niekt�rych autor�w jest uwa�any jedynie za podrz�d
Ophiocephaloidei w rz�dzie okoniokszta�tnych. �. maj� cia�o wyd�u�one, g�ow� nieco
z wierzchu sp�aszczon�, o skr�conym pysku, pokryt� �uskami, przypominaj�c� g�ow�
w�a; otw�r g�bowy jest szeroki, a na szcz�kach, podniebieniu i lemieszu znajduj�
si� drobne, szczecin-

�mijowce
296
297
�wawik czerwieniak
kowate z�by oraz nieliczne "k�y"; nozdrza s� rurkowato wyd�u�one; cech�
charakterystyczn� �. stanowi obecno�� narz�du nadskrzelowego, u�atwiaj�cego
oddychanie powietrzem atmosferycznym, co stanowi przystosowanie do �ycia w
zaros�ych zbiornikach wodnych, wykazuj�cych czysto deficyt tlenu. Maksymalne
wymiary poszczeg�lnych gatunk�w �. le�� w granicach od 18 do 80 cm d�ugo�ci. �. to
ryby drapie�ne, �ar�oczne i agresywne, �ywi�ce si� g��wnie rybami i p�azami. Ikr� w
ilo�ci 7 do 50 ty�. ziarn sk�adaj� w gnie�dzie zbudowanym z �odyg na powierzchni
wody. Jaja oraz wyl�g�e z nich larwy s� strze�one przez samca. W sk�ad rodziny
�mijog�owcowatych wchodz� 2 rodzaje, z kt�rych Parophiocephalus wyst�puje w wodach
s�odkich Afryki r�wnikowej, a �mijog�owy (Ophiocephalus) w zaros�ych zbiornikach
po�udniowej Azji, Archipelagu Indomalajskiego, Chin i Korei (z wyj�tkiem formy
Ophiocephalus argus warpachowskii rozprzestrzenionej w ZSRR w dorzeczu Amuru i
Ussuri). W zasi�gu swojego wyst�powania rodzaj �mijog�ow�w ma do�� du�e znaczenie
gospodarcze. Jest hodowany w sadzawkach i na polach ry�owych, gdzie niedob�r tlenu
uniemo�liwia hodowanie gatunk�w ryb wra�liwszych na jego brak. Zreszt� �mijog�owy
jako niezmiernie agresywne i drapie�ne i tak szybko wypar�yby inne konkuruj�ce
gatunki. Hodowli sprzyja fakt, �e �mijog�owy, zw�aszcza gatunek Ophiocephalus
argus, wykazuj� szybki przyrost wagi (osobniki doros�e dochodz� do 7 kg ci�aru) i
tr� si� do
5 razy w roku. W Indiach nie tylko si� je spo�ywa, lecz wykorzystuje si� r�wnie� w
technice budowlanej obficie wydzielany przez sk�r� �luz tych ryb. [K.K.]
�mijowce {Chauliodus) - rodzaj z rodziny Chauliodonti-dae, z podrz�du -^-w�orow-
Zmij owiec Chauliodus sloani
c�w, obejmuj�cy 3 gatunki. Odznaczaj� si� przede wszystkim wielk�, rozci�gliw�
paszcz�, uzbrojon� w d�ugie, sztyletowate z�by; biczowa�o wyd�u�ony, ruchliwy
pierwszy promie� p�etwy grzbietowej jest narz�dem czuciowym, mieszcz�cym zmys�
w�chu i dotyku. �. wyst�puj� pospolicie na g��boko�ci od 300 do 500 m w
batypelagialu Indo
Jacyfiku, Atlantyku i Morza r�dziemnego. Noc� podp�ywaj� ku powierzchni w zwi�zku z
w�dr�wkami pionowymi zwierz�t stanowi�cych ich pokarm. S� niezmiernie drapie�ne i
�ar�oczne. Dzi�ki ostrym "k�om", rozsuwalnej paszczy, rozci�gliwemu przewodowi
pokarmowemu i pokrywom cia�a mog� poch�ania� zdobycz znacznie wi�ksz� od siebie.
[K.K.]
��taczek -^piel�gnica indyjska.
�uwahowate (Stromateidae) - liczna rodzina z rz�du ->okoniokszta�tnych, obejmuj�ca
ok. 10 rodzaj�w. Maj� kszta�t bardzo zmienny, od silnie wyd�u�onego,
wrzecionowatego, do mocno wygrzbieconego;
drobna, cienka, cykloidalna �uska zachodzi niekiedy na p�etwy; d�uga p�etwa
grzbietowa posiada mniej lub wi�cej wyodr�bnion� cz�� kolczast�. �. osi�gaj� ok. 1
m d�ugo�ci. Obejmuj� ryby morskie, wiod�ce pelagiczny lub batypelagiczny tryb
�ycia. Pokarm ich stanowi� skorupiaki, meduzy oraz m�odzie� innych gatunk�w ryb.
Rozprzestrzenione s� w gor�cej i umiarkowanej strefie ocean�w Atlantyckiego,
Spokojnego i Indyjskiego. Mi�so wielu gatunk�w jest bia�e i bardzo smaczne. W
rejonach liczniejszego wyst�powania �. stanowi� cenny obiekt po�ow�w. Przez polskie
statki rybackie po�awiany jest m.in. �uwak
(Stromateus iiatola) i pompil (Centrolophus niger). [J.M.R.]
�wawik czerwieniak (Aphy
ocharax ruhropinnis) - gatunek z rodziny ^k�saczowatych. Ma srebrzystoszare u-
barwienie z krwistoczerwonymi p�etwami. Samiec jest bardziej wysmuk�y ni� samica,
a w czasie tar�a intensywniej od niej ubarwiony. �.cz. dorasta do 5,5 cm d�ugo�ci.
Jest wszystko�erny. Wyst�puje w rzekach Argentyny. Bywa cz�sto hodowany w
akwariach. Mo�e przebywa� w wodzie o temperaturze od 18 do 30�C, przy czym odczyn
wody powinien by� lekko zasadowy. Optymalna temperatura dla rozrodu wynosi 24�C.
[J.M.R.]
Biblioteka Publie
GMINY JAROCIN
w Jarocinie

SKOROWIDZ NAZW �ACI�SKICH

(opracowa�a Halina Rolik)
Abbotina rwularls ISO Abramis ballerus 203
- brama 113
- sapa 210 Abyssocottus 70
Acanthocybium solandri 269 Acanthodi 59
Acanthorhodeus asmussi 206 Acanthostracion tricornis 101 Acanthuridae 42 Acerina
acertna S2
- cernua 82 Ac�lirus achtrus 224 Acipenser 85
- baeri S5
- breyirostris S5
- gueldenstaedti 85
- medirostris 85
- nudiyentris 24S
- ruthenus 225
- sc�irencki 85
- stellatus 215
- sturio 84
- transmontanus 85 Acipenseridae 84 Acipenseriformes 84, 282 Actinopterygii 193
Adrianichthys kruyti 90 Aeoliscus strigatus 25, tabl. I Aecfuidens 9
- curyiceps 9
- maroni 9
- pulcher 9
Aetobatus narinari ISO
Agnatha 27
Agonidae 119
Agonus cataphractus lis
Albula vulpes 11
Albulidae 11
Altiurnoides bipunctatus 171
Altiurnus altiurnus 288
Alestes chaperi 11 Aloptas yulpinus 118 Alopidae 118 Alosa 197
- alosa 11
- torashntk.oyt 197
- caspia nordmanni 197
- caspia tanalca 197
- fallax 167
- kessiert 43
- sapidissima 243
- saposhnikoyi 197
- volgensis 197 Amblyopsidae 81 Amia calva 12 Amildae 12 AmUformes 13 Ammocoetes
141
- branchialis 248
Ammodytes hexapterus marinas 260
- tobianus 260 Ammodytidae 48 Amphtprion percula 12 Amphiprionidae 12 Anabantidae
123 Anabas scandens 222 Anablepidae 45
Anableps tetrophthalmus 45 Anarchichadidae 288 Anarchichas lupus 288
- minor 288
- orientalis 289 Ancylus fluvia.tU.is 186 Angullla angullla 275
- japonica 276
- rostrata 274 Anguillidae 277 AnguilUformes 276 Anoploma fimbria 15 Anoptichthys
jordani 249

Skorowidz
300
Anostomus anostomus 268 Antennarioidei 292 AntiarchUformes 192 Aphya minuta 18
Ap�iyocharax rubroptnnts 297 Aphyosemion 194 Aphyosemion austarle 194
- bivittatum 194
- gulare 194 Apistogramma y 2
- agasstsi 17S
- ortmanru 173
- ramirezi 173
- reitzigi 173
Aplocheilus lineatus 242 Apodes 278
Apogon imberbis 15 Apogonidae 15 Apterichthys 278 ArapaiTna gigas 15 Argentina
silus 225 Argentinidae 224 Argyropelecus 261
- hemigymnus 261
- acanthurus 261
- olfersi 261 Ariidae 16
Aristichthys nobilis 261 Artus proops 16 Arnoglossus zmperialis 45
- Interna 111 ,
- thori 263
Arthrodiriformes 288 Asploluctus esocinus 29
- harmandi 29 Aspius asptus 29 Aspredo 159 Asprocottus 70 Astronotus 171, 172
- ocelldtus 171 Astroscopus 216 Atherina �iepsetus 16
- presbyter 16 Atherinidae 1S Aulostomtdae 206 Aulostomiformes 206 Aulostomotdei
206 Aulostomus 206 Aurata aurata 49 Auxts (hazard 259
Badianidae 20 Badtanus rufus 20
Badis 2S1
- badis 20 Bagridae 100
BaUstapus aculeatus 151 Balistes caprlscus 203
- yetula 202 Bal�stidae 202 Barbodon lacustris 113 Barbus 34
- barbus 31
- brachycephalus 32
- cyclolepis 32
- cyclolepis walecfctt 32
- petenyt 33 Bathydraconidae 27 Bathypteroidae 26 Batoldei 181 Batrachidae 24
Batracbocottus 70
- batcalens�s 70 Batracholdel 24 Batrachus grunniens 24 Bdellostoma 252 Bedotia
geayl 16 Belone belone 25 Belonesor belizanus 2<fl Belonidae 25 Belontformes 25
Benthosaurus 26 Beryciformes 26 Beryx 27
- decapterus 27
- splendens 27 Betta splendens 28 Blennttdae 250 Blenioldei 250 Blennius 250
- flv.vla.tlUs tabl. XIII
- galerita 250 Bitcca bjoerkna 194 Boops boops 30 Boreogadus saida 52 Bothidae 217
Brachtopterygii 198 Brachydanto 4S
- albollneatus 46
- nigrofasciatus 4S
- rerio 46
Brachym.ystax lenok 112 Brachyplatystoma filamentosum
237
Bradyodontt 259 Bra�na rayi 30
301
Skorowidz
Bram�dae 30 Bregmacerotidae 50 Breytraja palllda 181 Breyoortia tyTannus 133 Brosme
brosme 31 Brotula 31 Brotulidae 31
Calamoicht�iys 265
- calabaricus 265 Callichthyidae 236 Callichthys 237 CaUlonymidae 117, 118
Callionymoidei 117 Callionymus lyra 117 CaUomystax 238 Callorhinchidae 75
Callorhinc�ttis 75
- milli 75
Cantharus lineatus 86 Caproidae 86, 176 Capros aper 86 CaTangidae 163 Caran-r
ronchus 39 Carapus acus 59 Carass�us auratus 88, 289
- - gibelio 87
- carassius 86 Carcharhinidae 293. 295 Carcharodon 294
- carcharlas 294
- megalodon 389, !94 Careproctus 47 Caspiomyzon wagneri 137
- - forma praecox 137 Catostomidae 44 Catostomus catostomus 44
- - rostratus 44 Centrarchtdae 23 Centristidae 24 Centrolophus niger 297
Centropomtdae 194 Centropristis str�atus 233 Cephalacanthidae 231 Cephalacan-thus
yolitans 231 Cephalaspides 36 Cephalopholls argus tabl. X Cepola rubescens 284
Cepolldae 284 Ceratlas holboelll 133 Ceratioidei 132 Ceratodidae 203 Ceratodiformes
203
Cetomimidae 282 Cetorhinidae 47 Cetorhinus maxtmus 47 Chaenichthyldae 27
Chaenocephalus aceratus 27 Chaetodon 240
- ornatissimus 240 Chaetodontidae tabl. XI Chalcalburnus chalcoides 240
Champsocephalus esox 27 Chanda ranga 194 Characidae 92 Characinoidei 93 Characoidet
93 Chauliodontidae 296 Chauliodus 296
- sloant 296 Cheirodon 148
- axelrodi 149
Chelmon rostratus tabl. XI Chiasmodon niger 157 Chiasmodontidae 168 Chtmaera
monstrosa 37 Chimaerldae 37 Chtmaeriformes 37, 75 Chlamydoselachidae 179
Chlamydoselachoidet 179 Chlamydoselachus anguineus 179 Chlecastes colubnnus 278
Chondrichthyes 40 Chondrostei 61, 102 Chondrostoma 254
- nasus 254
- oxyrhynchus 254
- tarostoma 254 chorda dorsalis 231 Cichlasoma 171, 172
- bimaculatum 172
- biocellatum 172
- festmum 172
- meeki 172
- nigrofasciatum 172
- seyerum 172 Cichlidae 172 Cladosela.chiform.es 192 Ciar�as lasera 48 Ciarias
senegaiens�s 48 Ciartidae 48
Climatius retteulatus 59 Ciupea harengus 247 Ciupetdae 246 Ciupelformes 246
Ciupeonella abrau 96
Skorowidz
302
Ciupeonella delicatula 96
- engrauliformis Sil
- grimmi 96 Ciupisoma 238 Cobitidae 177 Cobitts aurata 103
- elongata 103
- taenia 102 Coccostel 288 Coelacanthidae 112 Coltsa 193
- fasciata 193
- labiosa 193
- laUa 193 Cololabis saira 208 Comephoridae 71 Comephorus baicalensis 71
- dybowskii 71 Conger conger 99 Congrtdae 99 Copeina 99
- arnold� 223
- guttata Coregoninae 214 Coregonus albula 2U
- - morpha vimba 202
- - pereslauicus 235
- autumnalis 259
- migratorius 159
- lavaretus 213
- - baicalensis 2U
- - generosus S14
- - holsatus 214
- - lavaretus 2U
- - maraena 214 "- muksun 145
- nasus 45
- peled 169
- sardinella 215
- - maris-albi 215
- tugun 266 Corydoras 237
- aeneus 237
- paleatus 237 Corynopoma rissei 220 Coryphaena hippurus 222 Coryphaenidae 222
Coryphopterus flavescens 17 Cottidae 69 Cotttnella 70 Cottoidei 69 Cottus 70
- gobio 6S
Cottus kessieri 70
- knerl 70
- poecilopus 6S
Crenilabrus quinquemaculatns 270 Crossopterygii 266 Ctenobrycon spilurus 255
Ctenolabrus 270
- rupestris 270
Ctenopharyngodon idella 13 Culter alburnus 268 Cybiidae 269 Cyclopteridae 258
Cyclopterus lumpus 257 Cyclostomata 104, 162 Cyclothone 278 Cynoglossidae 42
Cynoglossus canariensis 42
- goreensis 42 Cyprintdae 91, 239 Cypriniformes 91, 239 Cyprinodontidae 90
Cyprinodontiformes 90 Cyprinoidel 92 Cyprinus carpio 89
- - haematopterus 90 Cypselurus heterurus 196
- Uneatus 196
- rondeletii 196
DalatUdae 199 Dallia pectoralis 46 Dalliidae 46, 242 Danio 46
- deyario 46
- malabaricus 46 Dasyatidae 1S5 Dasyatis pastinaca 154 Decapterus punctatus 266
Dentex dentex 93 Diodon bystrza: 147 D�odontidae 146, 147 Dipnoi 53 Diptychus 161
- dybowskii 161 Dipulus 31 Doradidae 236 Doras 60 Draconett�dae 118
Echeneiformes 188 Echidna zebra 146 Echiodon drummondi 60 Elachochorax 93
303
Skorowidz
Elasmobranc�lii 224 Elassoma evergladei 158 Electrophoridae 275 Electrophorus
electricus 275 Eleginus gracilis 269
- navaga 14S Eleotridae 261 Elopichthys bambusa 20 Elopidae 57, 257 Elops 57
- saurus 57 Echelyopus c�mbrius 143
- septentnonalis 143 EngrauUdae 211 Engraulis australis 211
- encrasicholus 210
- japonicus 211 Enneacanthus glortosus 157 epibranchiale 146 Ep�nephelus elongatus
tabl. X
- striatus 233
Epiplatys chaperi 91
Erythroculter erythropterus 282
Esocidae 241. 242
Esocoidel 241
Esomus danrlca 33
Esox luclus 241
- masquinongy 241
- reicherti 241 Etroplus maculatus 171 Eurypharyngidae 63, 189 Eurypharynx
pelecanoides 189 Euthynnus alleteratus 266 Exocoetidae 196 Erocoetoidei 26
E.rocoetus nonsuchae 196
- volitans 196
Farlowella 236 Flerasferidae 59 Fistularia 60
- tabaccaria 60 FistulaTiidae 60
Gadicilus argenteus thori 249 Gadidae 51 Gadiformes 50 Gadus 'morhua 49
- - callarlas 50
- - macrocephalus 50
- - �morhua 50 Gaidropsarus ensis 143
- mediterraneus 143
Gaidropsarus mustelus 143 Galeocerdo cuyier 295 Galeus melastomus 174 Gatnbusia 61
- affinis 61
- punctata 61 Gammaroidei 70 Gasterosteldae 41 Gasterosteiformes 41 Gasterosteus
aculeatus 40 Germo 11
- alalunga 11
- albacora 11
- obesus 168
Glyptocephalus Cynoglossus 243
Gn.atrionem.us 144
Gnathostomata 40, 59, 101, 208
Gobiesoc�dae 73
Gob�idae 19
Gobio 96
- albipinnatus 94
- caucasicus 95
- fifob�o 94
- cynocephalus 96
- kessieri 95
- uranoscopus 94 Gobiobotla 96
- pappenheimi 95 Gobioidei 19 Gob�onmae 95 Gobius fluylatiiis 19
- kessieri 18
- niger 17
Grammicolepidae 176 Grimaldtcht�tys profundissima 31 Gymnarchidae 74 Gymnarchus
niloticus 74 Gymnelis yiridis 183 Gymnocorymbus ternetzi 293 Gymnotoidel 74
Gyrinocrieilidae 158
Halecostomi 193 Haplochrowi�s 65
- multicolor 65
- strigigena 65 Haplosternum 236 Harpagiferidae 27 Helicolenus dactylopterus 213
Hslostonza temmincki 35 Hemibarbus labeo 99 Hemichromis bimaculatus 44 Hemlculter
leucisculus 163

Skorowidz
304
Hemigrammus 290
- caudoyittatus 390
- hyanuary 291
- ocellifer 290
- pulcher 291
- un�l�neatus 291 Hepatus hepatus 42 Hepsetus odoe 93 Heterandria formosa 53
Heterotis niloticus 76 Hesagrammidae 259 Hexagrammos stelleri 259 Hexanchidae 202
Hexanchus griseus 200 HiTnantolophus groenlandlcus 133 Hippocampus 182, 183
- hippocampus 182
- punctulatus 182
- ramulosus 182 Hippoglossoides platessoides 251
- - Umandoides 151
- - platessoides 151 Hippoglossus 75
- hippoglossus 76
- stenolepis 76 Histrio histrio 212 Holocentridae 75 Holocentrus 75
- rufus 75 Holocephali 3S Holostet 61, 102 Homalopteridae 195 Hucho hucho 67
- perryi 44
- taimen 255 Huso daur�cus 86
- huso 28
HyOTnand�bulare 146 Hypacanthus 114
- amia. 114
Hyperoplus lanceolatus 48
Hyphessobrycon 35
- byasctatus 35
- callistus 35
- jlammeus 35
- herbertaxelrodi 35
- heterorhabdus 3S
- pulchripinnis 35 Hypomesus olldus 234 Hypophthalmlchthys molitri-r 260
Ictaluridae 237 Ictalurus 237
Ictalurus j'urcatus 237
- nebulosus 235 Jdiacanthtdae 79 Idiacanthus 79 Istiophorldae 293 Istzophorus 292
- altticans 292 Isuridae 164, 294 Jsurus 164
- glaucus 164
- 03:yrinchus 164
Jordanella floridae S5 Kneriidae 146
Labridae 269
La.dtsla.via taczanowskii 283
Lagocephalus lagocephalus 146
Lamna nasus 294
Lampetra 141
- danfordi 139
- fluviatilis 138
- - forma praecox 138
- japonica 136
- marlae 139
- planeri 139
- re�ssneri 136
- vladykovi 140 Lamprididae 230 Lamprldtformes 230 Lamprts regtus 230 Latimeria 112
- chalumne 112 Leluranus semicinclus 278 Lepidosiren paradorra 190 Lep�dos�rentdae
190, 191 Lepidosireniformes 190, 191 Lepisosteidae 328 Lepisosteus 128
- osseus 151
- spatula 129 Lepomis gibbosus 22 Leptocephalus 276 Leptoclinus maculatus 2S8
Leptolepts 193 � Leucasplus delineatus 231 Leuciscus 83
- brandti 268
- cephalus 97
- zdu� 82
- leuciscus 83
- - baicalensis 83
305
Skorowidz
Leitc�scus walecku 44
Leuresthes tenuis 107
Limanda limanda 289
Limia, 115
Limnocottus 70
Unophryne artiorifera tabl. IV
Linophrynidae 132
Liopsetta glacialis 119
Lipar�dae 47
L�paris lipar�s 46
Lophiidae 291
Lophuformes 292
Lophloldei 292
Lophlus piscatorius 291
Lophobranchii 80
Loricarla macrops 236
LoricarHdae 236
Lota lota 135, 138
- leptura 136
- maculosa 136 Lucifuga subterranea 31 Lumpe-nidne 258 Lumpenus fabricii 258
Lumpenus lampretaeformis 258
- medlus 258 Lutianidae 121
Lycichthys denticulatus 289 Lycodes 70
- esmarki 71
- reticulatus 70
Macropodus 281
- chinensts 281
- dayt 281
- opercularls 281 Macrorhamphosidae 24 Macrorhamphosus scolopax 25 Macrouridae 34
Makaira 131
- nigricans 131 Malan�a 112 Malapteruridae 235 Malapterurus electricus 235 Mallotus
villosus 73 Manta birostris 130 Megalobrama 114
- ternilnaUs 114 WIegalops 257
- atlanticus 256
- cyprinoides 257 Melanogrammus aeglefinus 177 Melanotaenia maccullochi 16
Meriuccius bilineatus 143
Meriuccius meriuccius 143 Mesocottus 75
- hajte] 75
Mesogonistius chdetodon 158 Micromesistins poutassou 197 Micropterus salmoides 23
M�sgurnus fossilis 176 Mistichthys luzonensis 280 Mobula tabl. III Mobulidae 130,
tabl. III Mochoctdae 66 Moenfchaitsta 28
- oligolepts 28
- pittter� 28 Mola mola 209 Moi�dae 209 Molltenesia 142 Molua dipterygia 142
- elongata. 142
- molva 142
Monocirrhus polyacanthus 30
Moridae 50
Mormyroldel 144
Morone Iabrax 110
Mugil auratus 36
- cephalus 123
- ramada 36
- saliens 164 Mug�ltdae 36 Mullidae 22 Mullus 22
- barbatus 22 Muraena helena 146
- pardalis 146 Muraeraidae 145 Myctophidae 252 Myctophoidei 253 Myctophum arcticum
253
- punctatum 253 Myliobatidae 160 Myltobatis aquila 221 Mylop�taryngodon piceus 14
Myoxocephalus quadr�cornis 108
- scorp�us 107 Myxine glutinosa 251 My-rinidae 251 Mysint-formes 251
Nand�dae 281 Nandus 281
Nannacara anomala 9 Nannostomus 53 Nannostomus beckfordi 53
Skorowidz
306
Nannostomus marginatus 53 Nauclerus 173 Naucrates 173
- ductor 173
Negaprion brevirostris 295 Nematognatht 237 Neoceratodus forsteri 203 Nerophis
ophidton 279 Noemacheilus barbatulus 249
- - toni 243
- silimodes 249
- straucht 250
- yarkandens�s .177, 250 Nomeus gronoyii 151 Notopteridae 34 Notopterus afer 34
Nototheniidae 27 Novumbra 14S
- hubbsi 145
Odontogadus merlangus 283 Ogcocep�ialoidei 292 Oncorhynchus 124 Oncorhynchus
gorbuscha 72
- ketu 93
- hisutch 97
- masu 215
- nerca 149
- tschawytscha 43 Ophichthyidae 278 Ophichthys 278 Ophtdlidae 286 Ophidioidel 286
Ophidium barbatum 286 Ophiocephalidae 295 Op�tiocephaliformes 295 Ophiocephaloidei
295 Ophiocephalus 296
- argus 296
- - warpachowskii 296 Opsanus tau 24 Oryzias latipes 208 Osmeridae 234 Osmerus
eperlanus 233
- - eperlanus 234
- - mordax 234 Osphronemus 73
- goramy 73 Ostariophyst 91 Ostelcht�iyes 101, 102, 239 Osteoglossidae 15, 76
Ostracionidae 101 Ostrac�on cornutus 101
Ostracion �uadricornis 101 Ostracoderfni 162
Pachypanchax playfairi S42 Pagellus acarne 143
- bogaraveo 143
- centrodontus 142
- erythrinus 143 Pagrus pagrus 165 Palaeoesocidae 242 Palaeoniscoidei 191
Palaeoniscus 165 Pandaca pygmaea 19 Pangasianodon gigas 167 Pangasiidae 167
Pantodon buchhoizi 144 Pantodontidae 144 Parabramis pekmensis 114 Paracheirodon 148
- innesi 148
Paraleucogoblo strigatus 95 Parasilurus aristotells 167
- asotus 167 Parophiocephaliis 296
- africanus tabl. XVI Pelecus cultratus 42 Pelmatochromis 171, 172
- annectens 172
- pulcher 172 Perca fluviatilis 156 Percarina 114
- demtdoffi 114 Percidae 156 Perciformes 155 Percoidei 156 Percottus giehni 261
Periophthalmidae 190 Per�stedion cataplT.ra.ctus 158 Petromyzon 141
- marinus 137
Petromyzonidae 136, 137, 138, 139,
140
Petromyzoniformes 140 Phalloceros caudimaculatus 83
- caudimaculatus reticulatus 83 Phenacogrammus intf.rru-ptus 252 Pholldae 164
Phoi�s gunellus 164 Photocoryne spiniceps 133 Photocorynidae 132 Phoxlnus 233
- czekanowsfci� 231
- percnurus 232, 239
307
Skorowidz
Phoxlnus phoxinus 231, 239 Phrynor�lombus noryegicus 267 Phycis 279
- blennoides 273
- phycis 279 Phyllopterys: 182
- eques 18S Physalta 151 Pisces 208 Placodermi 255 Platessa platessa 66
- - baltica 66 Plat�cMhys .flesus 225 PlectospondyU 91
Pleuronectes microcephalus 289 Pleuronectidae 60 Pleuronectlformes 178 Plotosidae
236 Plotosus can�nus 236
- I�neatus 236 Poec�lia 115, 341
- formosa 142
- lattpinna 142
- melanogaster lis
- nigrofasciata 115
- (Lebistes) reticulata 73
- sphenops 142
- yelifera 142
- vittata 115 PoectUidae 173 Pollachius pollachius 199
- vlrens 43
Polycentropsts abbreviata 119 Polycentrus schomburghi 281 Pol-ynemidae 279
Polyodore spathula 282 Polyodontidae 282 Polyprion americanus 283 Polypteridae 198,
265, 281 Polypteriformes 198, 265, 281 Polypterus 281
- bichir 282 Pomatomidae 122 Pomatomus saltatrix 122 pomatoschistus microps 18
- minutus 18
Porichthys porostssimus 24 Portlandia arctica 186 Prionace glauca 293 Pristella
Tiddlet 194 Pristidae 174 Pristiophoridae 174 Pristtophorus japomcus 174
Pr�stis 174
- clavata 174
- pristis 174 Pristolepis 281 Procottus jeittelessi 70 Protopterus 191
- annectens 191 Psephurus gladius 282 Pseudobagrus fulyidraco 100 Pseudorasbora
parva 43 Pseudoscaphirhynchus 150
- kaufmannt 150 Pteraspides 197 Pterois 221
- yolitans 221 Pterophyllum 216
- scalare 216 Pungitlus pungitlus 40 Puntius 30 Puntius conchonius 33
- fasciatus 34
- nigrofasciatus 34
- oligolepis 34
- pentazona 34
- semifasciolatus 34
- stoliczkai 34
- tetrazona 34
- titteya 34 Pygidiidae 237, 238, 269
Raj� batis 179
- clavata 179
- fyllae 119
- hyperborea 180
- radiota 180 Rajidae 180 Rajiformes 181 Raniceps raninus 292 Rasbora 199
- heteromorpha 199
- maculata 199 Regalecus glesne 284 Reinhardtius 75
- htppoglossoides 76
- - matsuurae 76 Remora, remora 189 Rhincodon typus 200 Rhtncodontidae 200
Rhipidistia 266 Rhodeus sericeus 205
- - amarus 205
Rhombinae 217
Riyulus cylindraceus 230

Skorowidz
308
Roccus saxattUs 232 Rup�scartes 250 Rutiius .frisii 286
- - kutum 286
- - rutllus 1S4
Rutiius rutllus aralensis 185
- - carpathorossicus 185
- - caspicus 283
- - .flumatilis 185
- - heckelt 255
- - lacustris 185
~ - schelkoynikoyi 18S
- - uzboicus 185
Saccopharyngtdae 62 Saccopharyngiformes 62 Saccopha.rynx ampullaceus 62 Salangidae
122 Salar�as 250 Salwo 265
- gairdneri trideus 185
- mykiss 136
- salar 125
- trutta 264
- - aralensts 265
- - caspius 265
- - labrax 265
- - morpha fario 195
- - morpha lacustris 264
- - morpha trutta 264 Salmonidae 124 Salmono�dei 125 Salvelinus alpinus 74
- fontinalis 196
- lepechini 166
- matma 130 SarcocheiliththTjS n�gripinnus
czersktl 95 Sarda sarda 168 Sardina 211
- p�lchardus 212 SardineUa 211
- aurita 212
- eba 212 Sardinops 211
- ocellata 212
- sagax 212 Sargus annularis 212 Satan eurystomus 237 Scaphirhynchus 134
- platorhynchus 124 Scardinius erythrophthlmus 286
- albus 124
Scaridae 167 Scatophagidae 15 Scatophagus argus 15 Schilbeodes 237 Schizothorax 132
- argentatus 131
- intermedius 132
- pseudafcsaiensts 132 Sciaena agutla 107 Seiaenidae 107 Scomoer 129
- japonicus 130
- scombrus 130 Scomberesoctdae 130 Scomberesocoide� 26 Scomberesox saurus 130
Scomberomorus maculatus 129 Scombridae 130
Scophthalmus maeoticus maeoucus 217
- - torosus 217
- maxlmus 219
- rhombus 147 Scorpaena 218
- guttata 218
- ustulata 218 Scorpaenidae 218 Scyliorhinidae 174, 199 Scyliorhinus 300
- caniculus 199 Sebastes marinus 88
- mentella 133 Sebastodes viviparus 88 Selachia 224 Ser�ola dumerlli 213 Serranidae
233 Serrasalmus 176
- nattereri 176
- piraya 176
- rhombeus 176
- sptiopleura 176 Siluridae 237 Siluroidel 237 Stlurits 237
- glants 234
- sinensis 235
- soldatoui 235
Siniperca chuatsi 16
Sisoridae 237, 238
SoliSh solea 223
Soleldae 224
Somn�osus mtcrocephalus 199
Sparidae 192
309
Skorowidz
Sparus de s fontainl 192 Sphaerichthys 73
- osphromenoides 73 Sphaeroldes 265
- nephelus tabl. XV Sphyraena barracuda 21
- sphyraena 21 Sphyraenidae 21 Sphyrna zygaena 141 S-phyrnidae 141 Spina� hia 41
- spinachia 188 Sprattus 246
- sprattus 245 Sgualtdae 98
S�ualidus chankaensis 96 SquaUformes 201 Squalus acanthlas 98 Squatina s�uatlna 198
Sguatintdae 198 Stegoph�lus tns�dtosus 238 Stenodus leucichthys 27
- - nelma 148 Stephanoberyciformes 225 Sternoptychtdae 261 Stizostedion luctoperca
209
- - martnus 210
- yolgeTise 26 Stomiatoidel 278 Stromatetdae 151, 296 Stromateus flatola 296
Stygicola dentata 31 Stylophtalmus 79 Symbranchidae 184 Symhysodon 166
- aequifasctata axelrodi 166 Symphysodon discus 166 Synanceia verrucosa 243
Synanceldae 243 Sygnathidae 80 Syngnathiformes 80 Syngnathus 79
- pelagtcus 80
- typhle 79 Synodontis 60
- baterasoda 66
Tanichthys albonubes 88 Taurulus bubalis 108 Teleostet 102
Telmathertna ladtgesi 16 Tetraodon 98
Tetraodon fahaca 98
- fluvlatiUs 98
- psittacus 98 Tetraodontidae 98, 265 TetraodonUformes 147 Thalassophryne aculeata
24 Thayeria boehikei 77 Theragra chalcogramma 141 Thunnus thynnus 267 Thymalltdae
116 Thymallus arctlcus 117
- - batcalensis 117
- thymallus 116 Tilapla 260
- macrocephala 260
- TOOssaTObtca 260
- natalensis 260
- zilli 260 Ttnca ttnca 115 Torpedintdae 52 Torpedo 52
- mar�norata 52
- nobtitana 52
- ocellata 52 Toxotes jaculator 232 Torrotidae 232 Trachidermus 75 Trachtnidae 165,
285, 295 Trachtnoldel 165 Trachinus draco 165
- vlpera 295
Trachurus picturatus 163
- trachurus 163 Trachypteridae 284 Trachypterus arcttcus 284
- ressalmonorum 284 Trachyrhyntus murrayi 35 Trichiuridae 167 Trichiurus lepturus
166 Trtchogaster 73
- leeri 74
- microlepis 74
- pectoralis 74
- trichopterus 74 Trichopsis yittatus 219 Trigla gurnardus 109
- lucerna 109 Triglidae 109 Trisopterus capelanus 52
- esmarkii 158
- luscus 27

Skorowidz
310
Trtsopterus minutus 88 Trogloglams pattersoni 237 Typhllas 31 Typhlogobius
californiensis 17
Vmt>ra crameri 145
- Umi 145 Umbridae U5, 242 Umbrina cirrosa 269 Uranoscopidae 165, 215 Urnnoscopus
scaber Z15
Vandell�a cirrhosa. 269 Varicorhinus 39 Yaricorphinus capoeta 39 Yertebrata 27
Vimt>a vimba 37
- carinata 207
-Henacanthii 192 Xenocypris 254
Xenocypris macrolepis 254 Xenomystus 34
- nigri 34
Xiphias gladius 134 Xiphitdae 134 Xiphophorus 134
- helleri 134
- maculatus 134
- montezumae 134
- pygmaeus 134
- yariatus 134 Xystophorus 173
Zeidae 175, 176 Zeiformes 175 Zeus faber 175 Zingel 44
- streber 44
- zingel 44
Zoarces �ulyipa.Tus 277
Zoarcidae 277
Caty nak�ad Ma�ego s�ownika zoologicznego RYBY zosta� wyposa�ony:
w poczt�wk� d�wi�kow� z nagraniami g�os�w ryb
Morza Czarnego, Azowskiego i Kaspijskiego, piskorza, bie�ugi, ostroboka, sargusa,
babki, barweny, kurka i piel�gnicy
w zestaw 6 barwnych slajd�w przedstawiaj�cych
ryby raf koralowych:
1 - Pomacanthus semicirculatus, 1 - Pterois yolitans, 3 - Dendrochirus
brachypterus, 4 - Amphiprion laticlavius, 5 - Synanceia yerrucosa, 6 - Pomacanthus
paru.
Wszystkie slajdy pochodz� z firmy TIERBILDER - OKAPI�.

Printed in Poland
PW "Wiedza Powszechna" - Warszawa 1973. Nak�ad 35 275 egz. Obj�to�� 22,25 ark.
wyd., 19,5 ark. druk. + l ark. wk�adek oraz 6 kolorowych slajd�w i poczt�wka
d�wi�kowa z nagranymi g�osami ryb. Papier druk. sat. kl. III 80 g 82X104 z Fabryki
Papieru w Kostrzyniu. Oddano do sk�adu 17 V 72 r. Podpisano do druku w kwietniu
1973 r. Druk
uko�czono w maju 1973 r.
Zak�. Grat. w Katowicach, �aki. 3, Katowice-Welnowiec, ul. Armii Czerwonej 138.
�arn. 1418/72 - M-07 Slajdy wykona�a WydawniczoO�wiatowa Sp�dzielnia Inwalid�w
"Wsp�lna Sprawa" w Warszawie. Poczt�wk� d�wi�kow� wykonano w Przedsi�biorstwie
Wydawniczo-Poligraficznym "Buch" w Warszawie. Cena z� 85,-