Budowa i typy wulkanów według różnych kryteriów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Budowa i typy wulkanów według różnych kryteriów

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Wulkany to miejsca, w których na powierzchnię Ziemi wydobywa się lawa, uwalniają się
gazy i inne produkty wulkaniczne. Różnią się od siebie budową, przebiegiem erupcji oraz
lepkością lawy. Aktywność wulkanów śledzono od zawsze, ponieważ wiązała się ona ściśle
z bezpośrednim zagrożeniem dla ludzi, domostw, upraw i zwierząt. Jak zbudowane są
wulkany i jakie typy wulkanów wyróżniamy?

Twoje cele

Omówisz budowę wulkanów.

Wymienisz typy wulkanów.
Rozpoznasz typy wulkanów.
Przeczytaj

Budowa wulkanu
Wulkanizm występuje na granicach płyt litosfery w strefie spreadingu, subdukcji, kolizji
oraz wzdłuż uskoków transformacyjnych. Najbardziej intensywne zjawiska zachodzą
w strefie subdukcji w pasie pacyficznego pierścienia ognia rozciągającego się wokół płyty
pacyficznej. Tam jest najwięcej czynnych wulkanów. Wulkany istnieją również w obrębie
płyt nad plamami gorąca (ang. hot spots), nazywanymi też punktami gorąca lub
pióropuszami gorąca. Są to miejsca przedostania się szczególnie gorącej magmy przez płytę
litosfery pod wpływem wyjątkowo wysokich temperatur panujących w zewnętrznej
warstwie płaszcza Ziemi. Nadtapiając skorupę ziemską, magma zmniejsza grubość litosfery
i wywołuje zjawiska wulkaniczne. Najlepszym przykładem są wulkany hawajskie w obrębie
płyty pacyficznej oraz Parku Narodowego Yellowstone w obrębie płyty amerykańskiej.

Potocznie wulkanem nazywa się wzniesienie powstałe wskutek nagromadzenia się

produktów erupcji wokół krateru lub szczeliny; forma tego wzniesienia zależy od przebiegu
erupcji (a tym samym od składu lawy i jej właściwości fizycznych oraz od środowiska
erupcji), a także od procesów powierzchniowych zachodzących po erupcji (erozja,
osuwiska, oblodzenie, abrazja i in.). Ze względu na środowisko erupcji wulkany dzieli się na
powierzchniowe (subaeralne), podmorskie i podlodowcowe (subglacjalne), a zależnie od
rodzaju aktywności — na wulkany czynne, drzemiące i wygasłe (wulkany, które nie
wybuchały w czasach historycznych). Zależnie od kształtu otworu wulkanicznego
rozróżnia się wulkany centralne (punktowe), wulkany szczelinowe (linearne) i wulkany
mieszane. Najistotniejszym elementem budowy wulkanu centralnego jest komin
wulkaniczny łączący zbiornik magmowy z powierzchnią Ziemi, gdzie jego ujście zwane
jest kraterem wulkanicznym. W wulkanach szczelinowych funkcję komina wulkanicznego
pełni głęboka rozpadlina, wokół której zalegają produkty erupcji; szczeliny doprowadzające
lawę mogą znajdować się także na zboczach wulkanów centralnych.

Produkty wybuchu wulkanu

Wyróżniamy 3 rodzaje produktów wybuchu wulkanu.

Stałe Gazowe Ciekłe
 Stałe Gazowe Ciekłe
Pyły wulkaniczne
Popioły wulkaniczne Dwutlenek
Lawa
Piasek wulkaniczny węgla
Lapille – okruchy skalne o średnicy od 2 mm do Dwutlenek
kwaśna –
64 mm siarki
lepka
Bomby wulkaniczne – materiał skalny o średnicy Tlenek węgla
zasadowa
większej niż 64 mm Siarkowodór
– rzadka
Głazy i bloki skalne Metan
obojętna
Pumeks – porowata skała wulkaniczna, z której Chlor
– rzadka
uwolniona została duża ilość gazów w trakcie Para wodna
stygnięcia

Podczas erupcji dochodzi często do oderwania górnej części stożka. Tworzy się wtedy
rozległe zagłębienie zwane kalderą.

Typy wulkanów
Ze względu na kształt wulkany dzielimy na wulkany szczelinowe, tarczowe i stożkowe.

W wulkanach szczelinowych lawa zasadowa wypływa podłużnymi szczelinami – często są

to ryfty usytuowane na dnie oceanu – tworząc pokrywy bazaltowe. Przykładem takiego
wulkanu jest Laki na Islandii.

Wulkany tarczowe są największymi formami wulkanicznymi na świecie. Tworzą się

podczas rozlewania szeroko rzadkiej lawy – zasadowej lub obojętnej (ubogiej w krzemionkę),
która zastygając, tworzy łagodne stoki wzniesień. Taki typ wulkanu jest charakterystyczny
na obszarach oceanicznych w obrębie plam gorąca, jego przykładem jest Mauna Loa na
Hawajach i Tamu położony na dnie Oceanu Spokojnego.

Wulkany stożkowe powstają w wyniku erupcji law gęstych – kwaśnych (o dużej zawartości
krzemionki), które szybko krzepną. Cechują się wysokimi i stromymi stożkami
wulkanicznymi. Często w wyniku gwałtownej erupcji w szczytowych partiach wulkanów
tworzą się kaldery. Ze względu na wyjątkową łatwość krzepnięcia law kwaśnych często
dochodzi do zaczopowania komina wulkanicznego, co niejednokrotnie skutkuje
wysadzeniem całego stożka. Przykładem takiego wulkanu jest Montagne Pelée
na Martynice.

Ze względu na rodzaj wydobywających się produktów wyróżnia się wulkany eksplozywne,

efuzywne oraz stratowulkany.

Wulkany eksplozywne charakteryzują się gwałtowną erupcją, podczas której wyrzucają

materiał piroklastyczny i gazy, a ich stożki wulkaniczne mają niewielkie rozmiary. Tego typu
wulkany najczęściej występują w strefach subdukcji, gdzie magma pochodząca ze stopionej
skorupy ziemskiej gromadzi się pod powierzchnią w postaci ognisk wulkanicznych.
Największym wulkanem eksplozywnym na świecie jest Aquan w Gwatemali.

Wulkany efuzywne charakteryzują się łagodną erupcją, bez udziału materiału

piroklastycznego, gdzie rzadka, zasadowa magma z płaszcza Ziemi wypływa na jej
powierzchnię. Tworzy ona niskie stożki wulkaniczne o płasko nachylonych zboczach.
Przykładami są Mauna Loa i Mauna Kea na Hawajach oraz Hekla na Islandii.

Stratowulkany to wulkany o złożonej budowie wewnętrznej, gdzie erupcje mają charakter

mieszany. Przeplatają się w nich gwałtowne erupcje i spokojne wylewy magmy, co skutkuje
tym, że stożek wulkaniczny składa się z ułożonych na przemian warstw materiałów
piroklastycznych oraz warstw zastygłej lawy. Tego typu budowę ma większość wulkanów na
kuli ziemskiej. Przykładami są Etna, Wezuwiusz we Włoszech oraz Mayon na Filipinach.

Budowa stratowulkanu
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Etna jest najbardziej znanym stratowulkanem. Jest to obecnie najwyższy i największy w Europie stożek
wulkaniczny.
Źródło: dostępny w internecie: freeimages.com, domena publiczna.

Wulkany linijne to rodzaj wulkanów, z których podczas erupcji magma wydostaje się na
powierzchnię ze szczeliny, a nie z jednego punktu. Wulkany linijne występują często
w strefach spreadingu na dnach oceanicznych.

Ze względu na aktywność wulkany dzielimy na trzy grupy: wulkany czynne, wulkany

drzemiące (uśpione) oraz wulkany wygasłe. Do wulkanów czynnych zalicza się wulkany,
których erupcje są stałe lub sporadyczne; co roku w stanie aktywności jest średnio 40–60
wulkanów. Za wulkany drzemiące uznaje się te wulkany, których erupcje odnotowano
w kronikach i zapiskach historycznych, ale od dłuższego czasu pozostające w stanie
uśpienia, czyli nie wykazujące aktywności, np. Fudżi w Japonii. Za wygasłe uznajemy
wulkany, które nie były aktywne w czasach historycznych, np. Ostrzyca, Kilimandżaro.
Mauna Loa jest największym wulkanem tarczowym na świecie.
Źródło: G. Joly, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
lawa

magma wydobywająca się na powierzchnię Ziemi podczas erupcji wulkanicznych, silnie

odgazowana, przemieszczająca się ruchem laminarnym lub rozpylana w postaci fontanny
Źródło: Encyklopedia PWN

magma

naturalny, gorący i ruchliwy stop tworzący się lokalnie i okresowo wskutek częściowego
wytapiania skał w górnym płaszczu Ziemi lub w skorupie ziemskiej
Źródło: Encyklopedia PWN

subdukcja

podsuwanie się jednej płyty litosfery pod inną płytę litosfery

Źródło: Encyklopedia PWN
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę interaktywną. Podaj przykłady przedstawionych poniżej typów

wulkanów, wyróżnionych ze względu na typ erupcji.

Polecenie 2

Podaj różnicę między wulkanem typu peleeańskiego a hawajskiego.

Klasyfikacja wulkanów ze względu na typ erupcji wulkanicznych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0, oprac. na podstawie Encyclopædia Britannica; P. Migoń,
Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013. Grafiki w panelach: Wikimedia Commons.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Stratowulkanem nazywamy:

wulkan, który podczas erupcji gwałtownie wyrzuca materiał piroklastyczny i gazy,


jego stożek wulkaniczny ma niewielkie rozmiary.

 wulkan, którego erupcji nie odnotowano w czasach historycznych.

 wulkan, w którym przeplatają się gwałtowne erupcje i spokojne wylewy magmy.

wulkan, z którego lawa zasadowa wypływa podłużnymi szczelinami, często ry ami


na dnie oceanu.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz wulkan typu szczelinowego.

 Aso

 Wezuwiusz

 Laki

 Hekla
Ćwiczenie 3 輸

Naszkicuj kształt wulkanu, z którego wypływa zasadowa magma. Podaj nazwy dwóch takich
wulkanów.
Ćwiczenie 4 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Wulkany różnią się od
siebie budową, przebiegiem  
erupcji oraz lepkością lawy.
Stożek wulkaniczny to
zakończenie komina
wulkanicznego, w tym
 
miejscu wydostaje się
magma i produkty erupcji
wulkanicznej.
Ognisko wulkaniczne to
zbiornik magmy zasilający
 
komorę wulkaniczną
magmą.

Ćwiczenie 5 醙

Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy podaj przykład wulkanu (inny niż podany
w e-materiale), który jest czynnym stratowulkanem.

Ćwiczenie 6 醙

Źródło: 1. domena publiczna, freeimages.com; 2. Reykholt, licencja: CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org; 3. domena
publiczna, freeimages.com.
Ćwiczenie 7 醙

Na rysunku przedstawiono dwa typy wulkanów. Podaj nazwy wspólnych elementów ich
budowy. Wyjaśnij różnice w wyglądzie.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 8 難

Na podstawie mapy wykaż związek między występowaniem czynnych wulkanów a układem

płyt litosfery i występowaniem trzęsień ziemi. Podaj nazwę strefy, gdzie występuje
największa liczba wulkanów.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Budowa i typy wulkanów według różnych kryteriów

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne
i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.

Uczeń:

2) wyjaśnia przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do urozmaicenia

powierzchni Ziemi (ruchy epejrogeniczne, ruchy górotwórcze, wulkanizm, plutonizm,
trzęsienia ziemi).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia budowę wulkanów,

wymienia typy wulkanów występujących na Ziemi,
rozpoznaje typy wulkanów i wskazuje ich przykłady na mapie świata.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, mapa świata,
zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze

Mizerski W., Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Wprowadzenie do tematyki zajęć poprzez krótkie omówienie/przypomnienie
informacji dotyczących budowy wulkanów.

Faza realizacyjna

Omówienie zasad wykonania zadania; zadaniem uczniów jest wysłuchanie pogadanki

nauczyciela na temat budowy różnych typów wulkanów i wynotowanie ich cech
charakterystycznych/diagnostycznych.
Wyświetlenie przez nauczyciela przygotowanej prezentacji multimedialnej,
zawierającej zdjęcia, animacje, ewentualnie filmy ilustrujące różne typy wulkanów,
erupcje i ich produkty oraz formy ukształtowane w ich wyniku.
Pogadanka nauczyciela ilustrowana prezentacją multimedialną na temat typów
wulkanów, ich cech charakterystycznych (kształt, produkty erupcji, eksplozywność
itp.) i występowania; podczas pogadanki uczniowie wynotowują informacje o cechach
charakterystycznych poszczególnych typów wulkanów (alternatywnie uczniowie mogą
wypełniać przygotowaną przez nauczyciela kartę pracy).
Prośba nauczyciela do uczniów o uporządkowanie zanotowanych informacji
i przeczytanie charakterystyki omawianych typów wulkanów.
Prezentacja uczniom grafiki interaktywnej w celu utrwalenia nowej wiedzy –
uczniowie uzupełniają zamieszczoną w grafice charakterystykę poszczególnych typów
wulkanów informacjami z prezentacji nauczyciela i tekstu e‐materiału, podają
przykłady omawianych typów wulkanów.
Zestawienie informacji o cechach charakterystycznych różnych typów wulkanów
w tabeli – stworzenie klucza do oznaczania poszczególnych typów wulkanów
(indywidualnie lub w grupach).
Podsumowanie treści przedstawionych podczas lekcji poprzez wyświetlenie przez
nauczyciela na ekranie fotografii kilku wybranych typów wulkanów i erupcji
wulkanicznych, rozpoznawanie ich przez uczniów z wykorzystaniem opracowanego
klucza i lokalizowanie na mapie świata; weryfikacja poprawności odpowiedzi przez
nauczyciela.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału.
Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i odpowiedzi uczniów.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Zapoznanie się z pozostałymi informacjami z e‐materiału.
Praca pisemna dotycząca czynników sprzyjających i ograniczających
zagospodarowanie terenów wulkanicznych (alternatywnie zagrożeń dla życia
i gospodarki człowieka na obszarach wulkanicznych), na konkretnych przykładach.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Zawarta w e‐materiale grafika interaktywna może być wykorzystana do samodzielnego

rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu oraz w czasie lekcji mającej na celu
powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego litosfery (zakres podstawowy: V).
Będzie przydatna podczas innych lekcji dotyczących procesów wulkanicznych,
tektonicznych i sejsmicznych, a także w trakcie zajęć poświęconych genezie i skutkom
zagrożeń geologicznych (zakres rozszerzony: XVIII. 3).