Niebezpieczne leje krasowe

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Niebezpieczne leje krasowe

Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

„Gigantyczne dziury”, „Otwarcie wrót piekieł”, „Dom pochłonięty przez ziemię”, „Budynek
uszkodzony przez zapadlisko” to tytuły doniesień medialnych, za którymi często kryje się
zjawisko powstawania lejów krasowych. Czym są leje, nazywane niekiedy też wertebami
(ang. sinkhole)? W jaki sposób powstają? Jakie obszary są najbardziej zagrożone ich
występowaniem? Czy istnieje niezawodny system ostrzegania przed nimi lub skuteczna
ochrona?

Twoje cele

Omówisz przyczyny powstawania niebezpiecznych lejów krasowych.

Określisz, które rodzaje lejów krasowych stanowią geozagrożenie.
Określisz skutki wynikające z powstania leja krasowego.
Wymienisz regiony świata, w których występują leje krasowe.
Przeczytaj

Leje są formami charakterystycznymi dla krajobrazów krasowych. Mają kolisty lub owalny
zarys i zwykle występują w skupiskach. Najczęściej spotykanymi lejami są te o łagodnie
nachylonych zboczach i średnicy do kilkudziesięciu metrów. Ich występowanie urozmaica
krajobraz, zwykle nie stanowiąc zagrożenia. Jednak w niektórych miejscach na Ziemi mogą
tworzyć się megaleje krasowe, których średnica oraz głębokość osiągają nawet po kilkaset
metrów. Ich nagłe pojawienie się może mieć katastrofalne skutki i zaliczane jest do
geozagrożeń.

Lej krasowy, w którym powstało Jezioro Czerwone (Chorwacja)

Źródło: Peter1936F, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Występowanie lejów krasowych

Leje obserwowane są na powierzchniach zbudowanych ze skał węglanowych, gipsowych
lub siarczanowych (wapień, dolomit, gips czy halit). Od rodzaju tych skał zależy tempo
formowania się oraz rozmiary lejów. Te tworzące się na gipsach czy halicie powstają
szybciej, ale są zwykle mniej trwałe niż ich odpowiedniki utworzone na wapieniach.
Istotnymi czynnikami odpowiedzialnymi za tworzenie się lejów są warunki
hydrometeorologiczne. Wyjątkowo duże formy spotykane są w strefach klimatów
tropikalnych oraz wszystkich miejscach cechujących się wysokimi opadami. Nagłe
pojawienie się lejów krasowych może być również wynikiem uwarunkowań
hydrogeologicznych. Gwałtowne podwyższenie lub obniżenie zwierciadła wód
gruntowych może zaburzyć przepływ wód podziemnych i zainicjować powstawanie lejów
w nowych miejscach. Przykładem takiego procesu było uaktywnienie się lejów krasowych
na wybrzeżach Morza Martwego po obniżeniu się poziomu wód tego jeziora.

Leje krasowe nad Morzem Martwym

Źródło: D. Shankbone, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Występowanie skał krasowiejących jest bardzo powszechne, dlatego leje występują w wielu
regionach świata. Są jednak takie miejsca, gdzie formy te powstają wyjątkowo często lub
wyróżniają się swoimi rozmiarami. Spektakularne formy występują w Brazylii, Wenezueli,
Belize, Meksyku, Stanach Zjednoczonych, a także w Indonezji, Chinach czy Japonii.
 4
5 6
7
1 2 8

Leje krasowe na świecie

Źródło: ulrichs ll, CC BY-SA 2.0 DE, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0/de/deed.en, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org.

Ciekawostka

Jednym z krajów najbardziej narażonych na występowanie lejów krasowych są Stany

Zjednoczone. Ze względu na budowę geologiczną ponad 20% powierzchni tego państwa
cechuje się warunkami sprzyjającymi powstawaniu tych form. Wśród zagrożonych
stanów jest m.in. Floryda. Leje krasowe mogą powodować zagrożenia, dlatego ich
formowanie się podlega tam stałemu monitoringowi służb geologicznych. Dzięki temu
mieszkańcy oraz władze miast i hrabstw mogą ograniczać zabudowę na niektórych
terenach, zapobiegając w ten sposób potencjalnym szkodom.

Powstanie lejów krasowych

Powstawanie lejków krasowych jest związane z szeregiem procesów, które mogą
występować samodzielnie, najczęściej jednak obserwuje się ich współdziałanie.
W zależności od rodzaju procesów, leje krasowe mogą powstawać powoli lub mieć
charakter zjawisk dynamicznych.
 1
2

Etapy powstawania lejów krasowych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Słownik
hydrogeologia

dział geologii badający właściwości fizyczne i chemiczne wód podziemnych, a także ich
ruch oraz zmiany wielkości zasobów

geozagrożenie

zjawiska geodynamiczne związane z działalnością antropogeniczną, procesami

osuwiskowymi, erozją czy podtopieniami, których wystąpienie może wywołać poważne
zniszczenia oraz zagrożenie dla życia lub zdrowia
Film edukacyjny

Polecenie 1

Wyjaśnij, w jaki sposób dochodzi do powstania trzech głównych typów lejów krasowych.

I. Lejów z rozpuszczania
II. Lejów sufozyjnych
III. Lejów zapadowych

Polecenie 2

Na podstawie filmu edukacyjnego scharakteryzuj konsekwencje i zagrożenia związane

z występowaniem lejów krasowych.

Trwa wczytywanie danych ..

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DFBa3Fe4d

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o, reż. K. Poznański, licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału - opisuje niebezpieczne leje krasowe.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Spośród podanych nazw skał wybierz te, w których mogą tworzyć się leje krasowe.

 bazalt

 gips

 glina zwałowa

 piasek rzeczny

 wapień

 halit

 granit

Ćwiczenie 2 輸

Wśród podanych cech lejów krasowych wskaż tę, która nie jest prawidłowa.

 Część lejów krasowych może być wypełniona wodą.

 Leje krasowe powstają na powierzchniach płaskich.

 Leje krasowe to obniżenia o kolistym lub owalnym zarysie.

 Leje krasowe reprezentują formy krasu podziemnego.

Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy podane poniżej informacje są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Lejki krasowe z rozpuszczania cechują się łagodnymi
 
ścianami oraz niewielką głębokością.
Lejki krasowe o genezie zapadliskowej występują
 
gromadnie, w niewielkiej odległości od siebie.
Warunkiem koniecznym powstania lejków jest
występowanie skał krasowiejących bezpośrednio na  
powierzchni terenu.
Najgłębsze lejki krasowe powstają w wyniku zapadania się
 
stropów jaskiń.
Ćwiczenie 4 醙

Na ilustracji przedstawiono jeden ze sposobów powstawania lejków krasowych. Rozpoznaj,

jaki proces, oprócz rozpuszczania, miał udział w powstawaniu tej formy.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

 deflacja

 ruchy grawitacyjne

 korazja

 abrazja
Ćwiczenie 5 醙

Uszereguj wymienione procesy tak, aby powstał ciąg przyczynowo-skutkowy powstawania

lejów krasowych przedstawiony na ilustracjach.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

W wyniku przemieszczenia się luźnego osadu próżnie skalne ulegają zasypaniu, a na


powierzchni powstają zagłębienia – lejki krasowe.

Wody zasobne w CO2 powodują rozpuszczanie szczelin i pęknięć w skałach


krasowiejących.

Woda atmosferyczna przesącza się w głąb górotworu przez luźne skały nadkładu. 

Pęknięcia i szczeliny skalne powiększają się pod wpływem krasowienia oraz ciężaru

warstw nadległych.

Luźny osad nadkładu wnika poprzez szczeliny i pęknięcia w głąb wraz z wodą

opadową lub w wyniku grawitacji.

Ćwiczenie 6 醙

Największe i najgroźniejsze leje krasowe występują przede wszystkim w krajach Azji

Południowo-Wschodniej, w Brazylii, Ameryce Środkowej czy na Florydzie. Wyjaśnij, jakie
warunki środowiskowe, poza występowaniem skał krasowiejących, wpływają na
powstawanie tych form w wymienionych regionach.
Ćwiczenie 7 難

Oceń, który z rodzajów lejów krasowych (z rozpuszczania, sufozyjnych czy zapadowych)

uznawany jest najgroźniejszy? Wyjaśnij przyczyny o tym decydujące.

Ćwiczenie 8 難

Wyjaśnij, w jaki sposób działalność człowieka może przyczyniać się do przyspieszenia

procesu powstawania ogromnych lejów krasowych zapadliskowych.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Niebezpieczne leje krasowe

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa IV

Podstawa programowa

XVIII. Problemy środowiskowe współczesnego świata: tropikalne cyklony, trąby powietrzne,

sztormy, powodzie, tsunami, erozja gleb, wulkanizm, wstrząsy sejsmiczne, powstawanie
lejów krasowych, zmiany klimatu, pustynnienie, zmiany zasięgu lodowców, ograniczone
zasoby wody na Ziemi, zagrożenia georóżnorodności i bioróżnorodności.

Uczeń:

3. przedstawia genezę i skutki geologicznych zagrożeń (wulkanizm, trzęsienia ziemi,

powstawanie lejów krasowych).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia przyczyny powstawania niebezpiecznych lejów krasowych,

określa, które rodzaje lejów krasowych stwarzają największe zagrożenia,
określa skutki wynikające z powstania leja krasowego,
wymienia regiony świata, w których występują leje krasowe.

Strategie nauczania: konstruktywizm, konektywizm

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, mapa myśli, metody operatywne (analiza map,
tekstu e‐materiału, fotografii, praca z filmem edukacyjnym)
Formy zajęć: praca indywidualna, praca grupowa, praca zbiorowa (na forum klasy)

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,

fotografie przykładowych form krasowych, mapa fizyczna świata, arkusze papieru, pisaki

Materiały pomocnicze

M. Klimaszewski, Geomorfologia, PWN, Warszawa 1978.

M. Książkiewicz, Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1979.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć. Pokazuje uczniom fotografie

przedstawiające różne formy krasowe. Następuje pogadanka przypominająca, czym są
zjawiska krasowe, w jakich skałach powstają, jakie są powierzchniowe i podziemne
formy krasowe.
Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel przedstawia uczniom fotografię z e‐materiału (Jezioro Czerwone

w Chorwacji). Na jej podstawie uczniowie precyzują definicję leja krasowego.
Następnie, korzystając z mapy zawartej w e‐materiale, uczniowie wskazują na mapie
fizycznej świata przykłady miejsc występowania lejów krasowych. Zapoznają się
z fotografiami tych miejsc (e‐materiał).
Uczniowie wspólnie oglądają film edukacyjny.
Na podstawie filmu i grafiki w tekście e‐materiału uczniowie wymieniają typy lejów
krasowych i wyjaśniają ich powstawanie.
Nauczyciel dzieli uczniów na grupy, każda z nich otrzymuje arkusz papieru i pisaki.
Zadaniem uczniów jest opracowanie mapy myśli pokazującej skutki wynikające
z powstania leja krasowego na jakimś obszarze.
Po upływie określonego przez nauczyciela czasu uczniowie prezentują efekty pracy
w grupach.
Po ostatniej prezentacji dyskusja na forum klasy – które rodzaje lejków krasowych
stwarzają największe zagrożenia?

Faza podsumowująca

Utrwalenie materiału przy pomocy ćwiczeń znajdujących się w e‐materiale –

uczniowie indywidualnie wykonują wskazane ćwiczenia.
Nauczyciel podsumowuje realizację założonych celów lekcji – ocenia pracę uczniów
i ich zaangażowanie.
 Uczniowie dzielą się swoimi doświadczeniami – co było łatwe, trudne, ciekawe, jakie
są możliwości zastosowania zdobytej wiedzy.

Praca domowa

Opisz wybrany region na świecie, w którym mogą występować niebezpieczne lejki

krasowe. Uzasadnij wybór regionu.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

film edukacyjny można wykorzystać na lekcji dotyczącej wietrzenia chemicznego

i krasowienia skał (zakres rozszerzony: V. 5);
film edukacyjny można wykorzystać jako dodatkowy materiał na lekcjach dotyczących
skutków rzeźbotwórczej działalności wody (zakres podstawowy: V. 3);
film edukacyjny można wykorzystać również na lekcjach powtórzeniowych z działów
„Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych” oraz „Problemy
środowiskowe współczesnego świata” (zakres rozszerzony: V i XVIII).