Skutki ruchów masowych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Grafika interaktywna
Dla nauczyciela
 Skutki ruchów masowych

Źródło: USGS, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Ruchy masowe stanowią poważne zagrożenie dla człowieka i gospodarki. Dobrym

przykładem obrazującym konsekwencje wystąpienia ruchu masowego jest katastrofa
w chińskiej prowincji Gansu, gdzie doszło do nagłego spływu błotnego, który zalał w ciągu
kilkunastu minut wiele domów i samochodów. Zdarzenie to pochłonęło 1 471 ofiar
śmiertelnych, tysiące osób zostało rannych, ponad 200 osób nadal uważa się za zaginione.
Więcej na temat skutków ruchów masowych dowiesz się na tej lekcji.

Twoje cele

Określisz, od czego zależy intensywność ruchów masowych i jakie są ich skutki.

Wskażesz zagrożenia dla przyrody, człowieka i gospodarki związane z ruchami
masowymi.
Przedstawisz klęski żywiołowe, które są konsekwencją ruchów masowych.
Poznasz warunki, w jakich zachodzą ruchy masowe.
Przeczytaj

Ruchy masowe (grawitacyjne) mogą zostać niezauważone lub przynieść katastrofalne

konsekwencje dla życia człowieka. Główną przyczyną ruchów grawitacyjnych jest
zaburzenie stateczności stoku wskutek trzęsienia ziemi, zmiany spoistości skał,
nadmiernego uwilgocenia, abrazji czy działalności człowieka. Największe zagrożenie
skutkami ruchów masowych występuje na obszarach górskich, gdzie nachylenie stoków
jest bardzo duże, co sprzyja powstawaniu ruchów masowych, a także na obszarach
morskich w obrębie procesów abrazyjnych.

Zagrożenia wywołane przez osuwiska

Jak wspomniano, najbardziej niebezpieczne ruchy masowe występują na obszarach
górskich, gdzie dodatkowo na osuwanie się gruntów wpływają wstrząsy sejsmiczne (Chiny,
Włochy). W zależności od miejsca wystąpienia osuwisk konsekwencje z nimi związane są
różne. Przykładowo na obszarach morskich ruchy masowe wywołane są na skutek abrazji,
co najczęściej przyczynia się do niszczenia lasów oraz obiektów budowlanych
usytuowanych w niedalekiej odległości od klifów, dlatego że podcinanie klifów przez fale
powoduje „cofanie się” brzegu w głąb lądu. Innym przykładem jest występowanie obrywów
skalnych w Norwegii, gdzie skały budujące fiordy są trwalsze. Ich osunięcia do wąskich
zatok powodują nagłe podniesienie się poziomu wody, co prowadzi do zalania osiedli
mieszkaniowych.

Ciekawostka

Osiadanie (subsydencja) powierzchni ziemi – może być traktowane jako specyficzna

odmiana ruchów masowych, kiedy przemieszczenie odbywa się wyłącznie w pionie,
a składowa pozioma ruchu jest zerowa
 Osiadanie terenów podmokłych
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Budowanie szlaków komunikacyjnych jest jedną z głównych przyczyn zaburzenia stateczności stoków oraz
będących ich konsekwencją wystąpień ruchów masowych.
Źródło: Centpacrr, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Z kolei na obszarach górskich, szczególnie w miejscach o chaotycznej zabudowie (np.

w Karpatach), wystąpienie ruchów masowych przyczynia się w większości do strat
materialnych związanych z kosztami, jakie niosą za sobą naprawa infrastruktury
technicznej oraz zabezpieczanie stoków. Podczas opisywania skutków ruchów masowych
nie należy zapominać o często lekceważonym zjawisku, jakim jest spełzywanie, które
przyczynia się do powstawania pęknięć na budynkach oraz drogach. Często skutki tego
zjawiska można obserwować w miastach położonych nad skarpami dolin rzecznych oraz
sztucznych zbiorników wodnych (np. Sandomierz, Płock). Jednym z problemów
wynikających z występowania ruchów masowych na obszarach zlokalizowanych w pobliżu
sztucznych zbiorników wodnych jest fakt, że osuwiska przyczyniają się do zaburzenia
stateczność zapory wodnej, a co za tym idzie mogą spowodować przelewanie się wody oraz
bardziej poważne powodzie i zalania osiedli mieszkalnych. Jednym
z najniebezpieczniejszych rodzajów ruchów masowych są spływy błotne (ang. debris flow),
zwane murami w Alpach i sielami na Kaukazie, które polegają na szybkim przemieszczaniu
się upłynnionego gruntu, prowadzącego do poważnych zniszczeń całych wiosek.
Szczególnie niebezpiecznym rodzajem ruchów masowych są spływy gruzowe, które są
następstwem gwałtownych i obfitych opadów atmosferycznych. Wówczas woda opadowa
spływa po stokach, niosąc ze sobą błoto oraz drobny materiał gruzowy, który pod wpływem
siły przemieszcza większe głazy. Ten rodzaj ruchów masowych jest bardzo niebezpieczny
i powoduje bardzo ogromne straty.

Ciekawostka

Soliflukcja jest rodzajem spełzywania, który zachodzi w klimacie chłodnym, najczęściej

podczas wiosennych roztopów. Zjawisko to polega na powolnym spełzywaniu
wierzchniej warstwy gruntu.

Soliflukcja na Spitzbergenie
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 2.5.
 
Osuwisko w Kalifornii w czerwcu 2006 r. spowodowało zniszczenia linii komunikacyjnej.
Źródło: Eeekster, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Czynniki wpływające na występowanie ruchów masowych

Bezpośrednią przyczyną ruchów masowych jest zaburzenie równowagi grawitacyjnej stoku
pod wpływem:

zmiany spoistości zwietrzeliny wskutek wietrzenia,

wzrostu masy zwietrzelinowej przez nasycenie jej wodą opadową i roztopową,
podcinania stoku przez rzekę, morze lub wybudowaną drogę,
trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów,
działalności człowieka: kopalnie, tamy, zapory, nowe budynki, turyści.

Rodzaje ruchów masowych

Spełzywanie

Spełzywanie to powolne przemieszczanie się zwietrzeliny po porośniętym stoku o małym

nachyleniu (do ok. 5°). W klimacie umiarkowanym odbywa się na skutek występowania
okresów deszczowych i suchych lub zamarzania i odmarzania zwietrzeliny. W klimacie
subpolarnym, gdzie w lecie odmarzająca powierzchniowa część wiecznej zmarzliny spływa
po zamarzniętej warstwie, proces nazywa się soliflukcją. W Polsce spełzywanie gruntów
występuje np. w miejscowości Chmiel w Bieszczadach.
Spełzywanie gruntów w miejscowości Marlborough Downs, Wiltshire
Źródło: E. Shaw, dostępny w internecie: geograph.org.uk, licencja: CC BY-SA 2.0.

Osuwanie

Osuwanie to szybkie przemieszczanie się zwietrzeliny po stoku o znacznym nachyleniu.

Proces bywa katastrofalny w skutkach.

Osuwisko w Lachowicach
Źródło: Giraff, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Spływanie
Spływanie to gwałtowne zsuwanie się silnie nasiąkniętego wodą materiału po stromych
stokach. Takie zjawiska często nazywane są spływami błotnymi. Brak roślinności, ulewne
deszcze, gwałtowne roztopy zwiększają ich siłę niszczącą.

Spływ błotny
Źródło: USGS, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Obrywanie

Obrywaniem określa się oderwanie wielkich bloków skalnych od ścian skalnych i ich
przemieszczanie w powietrzu, a następnie osadzenie u podstawy stoku, często po
roztrzaskaniu części bloków. W ścianach skalnych pozostają wyrwy lub nisze skalne.
Obryw skalny w Tatrach
Źródło: J. Meier, dostępny w internecie: tatromaniak.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Odpadanie

Odpadanie oznacza odrywanie się od ścian skalnych mniejszych fragmentów skał, które
częściowo zsuwają się po stoku, żłobiąc podłużne rynny skalne (żleby), a częściowo
przemieszczają się w powietrzu i gromadzą u stóp stoku w formie stożków usypiskowych.
W Tatrach stożki te nazywane są piargami lub stożkami piargowymi.

Odpadanie ścian skalnych

Źródło: B. Menke, dostępny w internecie: ny mes.com, tylko do użytku edukacyjnego.
Katastrofy wywołane występowaniem ruchów masowych
Najbardziej podatne na ruchy masowe są miejsca aktywne sejsmicznie o dużych spadkach
terenu. W historii najczęściej na tych obszarach dochodziło do katastrofalnych skutków
wywołanych przez ruchy masowe – bardzo dużej liczby ofiar oraz bardzo dużych strat
materialnych.

Zagrożenie wystąpienia ruchów masowych na świecie

Źródło: NASA, domena publiczna.

Przykładem katastrofy wywołanej przez ruchy masowe jest lawina skalna w rejonie
Huascarán w Peru, która została wywołana wstrząsem o magnitudzie 8 stopni w skali
Richtera 31 maja 1970 r. Wówczas doszło do szybkiego osunięcia się mas lodowo‐skalnych,
które w ciągu czterech minut pokonały drogę 11 kilometrów. Oszacowano, że średnia
prędkość mas skalnych sięgała 160 km/h. Skutkiem tego zdarzenia było zasypanie dwóch
miasteczek – Yungay i Ranrahirca – trzydziestometrową warstwą osadów o powierzchni
około 20 ha. W wyniku tego zdarzenia śmierć poniosło ponad 18 tys. osób (wg niektórych
danych 22–25 tys.).

Wystąpienie katastrofalnych ruchów masowych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
magnituda

oznaczenie siły trzęsienia ziemi podawane w skali Richtera

Film edukacyjny

Polecenie 1

Określ, jakie warunki środowiska sprzyjają występowaniu katastrofalnych spływów ziemi.

Polecenie 2

Wymień pośrednie i bezpośrednie środowiskowe, społeczne i gospodarcze skutki lawin

gruzowych.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D15t4hiSa

Skutki ruchów masowych
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.

Film nawiązuje do skutków ruchów masowych.

Grafika interaktywna

Polecenie 1

Skorzystaj z dostępnych źródeł informacji i wskaż miejsca na świecie, gdzie wystąpiły klęski
żywiołowe związane z ruchami masowymi. Określ, jakie czynniki wpłynęły na ich
występowanie.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Fotografie w panelach: commons.wikimedia.org.
Polecenie 2

Zidentyfikuj rodzaje ruchów masowych (spływanie, obrywanie, spełzywanie odpadanie)

występujące w zaznaczonych miejscach na diagramie (A, B, C, D). Określ ich potencjalne
skutki.

Ruchy masowe w zależności od uwilgocenia i nachylenia stoku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Skutki ruchów masowych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna

1. Rozumienie specjalistycznych pojęć i posługiwanie się terminami geograficznymi.

2. Rozszerzenie wiedzy niezbędnej do zrozumienia istoty zjawisk oraz charakteru

i dynamiki procesów zachodzących w środowisku geograficznym w skali lokalnej,
regionalnej, krajowej i globalnej.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce

1. Prowadzenie obserwacji i pomiarów w terenie, opracowanie i prezentacja wyników,

analizowanie pozyskanych danych oraz formułowanie wniosków na ich podstawie.

4. Formułowanie twierdzeń o prawidłowościach dotyczących funkcjonowania środowiska

przyrodniczego i społeczno‐gospodarczego oraz wzajemnych zależności w systemie
przyroda – człowiek – gospodarka.

III. Kształtowanie postaw

1. Rozwijanie dociekliwości poznawczej, ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra

i piękna.

3. Rozumienie pozautylitarnych wartości elementów środowiska geograficznego

i krajobrazów.

Treści nauczania

V. Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych: najważniejsze wydarzenia

w dziejach Ziemi, minerały, geneza i wykorzystanie skał, procesy rzeźbotwórcze i ich
efekty (wietrzenie, erozja, transport, akumulacja, ruchy masowe), odkrywka geologiczna.
Uczeń:

6) wykazuje wpływ czynników przyrodniczych i działalności człowieka na grawitacyjne

ruchy masowe i podaje sposoby zapobiegania im oraz minimalizowania ich następstw.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

dowiaduje się, od czego zależy intensywność ruchów masowych i jakie są ich skutki.
potrafi wskazać zagrożenia dla przyrody i człowieka związane z ruchami masowymi.
poznaje klęski żywiołowe, które są konsekwencją ruchów masowych.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE

Formy zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, zeszyt

przedmiotowy

Materiały pomocnicze:

Klimaszewski M., Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Mizerski W., Geologia dynamiczna dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2000.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć poprzez krótkie
omówienie/przypomnienie informacji dotyczących ruchów masowych.

Faza realizacyjna

Prośba do uczniów o przeczytanie wstępu do e‐materiału.

 Omówienie zasad wykonania zadania; zadaniem uczniów jest obejrzenie filmu
edukacyjnego z e‐materiału, a następnie przeanalizowanie grafiki interaktywnej oraz
wykonanie poleceń.
Wyświetlenie na ekranie filmu edukacyjnego, w którym specjalista z zakresu geologii
wyjaśnia najważniejsze zagadnienia związane ze skutkami ruchów masowych; w trakcie
projekcji filmu uczniowie prowadzą notatki (alternatywnie wypełniają kartę pracy
przygotowaną przez nauczyciela).
Pytania kontrolne nauczyciela po zakończeniu wyświetlania filmu, sprawdzające
poprawność przyswojonych przez uczniów informacji.
Kilkuminutowa praca uczniów polegająca na wykonaniu poleceń do filmu
edukacyjnego, będąca sprawdzeniem rozumienia problemu i przyswojenia nowo
zdobytej wiedzy; przedstawienie rezultatów na forum klasy przez wybranych uczniów;
nauczyciel kontroluje poprawność wypowiedzi.
Wyświetlenie na ekranie grafiki interaktywnej z e‐materiału, przedstawiającej niektóre
procesy należące do ruchów masowych i powstające w ich wyniku formy; omówienie
grafiki przez nauczyciela w interakcji z uczniami.
Wykonanie przez uczniów polecenia 2 do grafiki i przedstawienie rezultatów na forum
klasy przez wybranych uczniów; nauczyciel kontroluje poprawność wyników, zadaje
pytania naprowadzające.
Sporządzenie notatki w zeszycie zawierającej syntetyczne podsumowanie informacji
uzyskanych w czasie lekcji.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i odpowiedzi uczniów.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Zapoznanie się z pozostałymi informacjami z e‐materiału.

Praca pisemna: Wskaż miejsca na świecie, gdzie wystąpiły klęski żywiołowe związane
z ruchami masowymi. Wybierz jeden z przypadków i scharakteryzuj czynniki, które
wywołały katastrofalne ruchy masowe. Określ ich skutki dla środowiska i człowieka.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Zawarty w e‐materiale film edukacyjny i grafika interaktywna mogą być wykorzystane do

samodzielnego rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu i w czasie lekcji
mającej na celu powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego procesów
geologicznych (zakres rozszerzony: V). Materiały te będą także przydatne podczas innych
lekcji dotyczących ruchów masowych, mogą zostać wykorzystane w czasie lekcji dotyczącej
geozagrożeń (zakres rozszerzony: XVIII. 4).