Przyczyny zagrożenia życia w wybranych regionach

świata

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Przyczyny zagrożenia życia w wybranych regionach
świata

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Przyczyny zagrożenia życia wiążą się z czynnikami przyrodniczymi, głównie

katastrofalnymi zjawiskami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym (geozagrożeniami)
oraz z czynnikami natury biologicznej (głównie epidemiami), a także z degradacją
środowiska geograficznego. W okresie intensywnych zmian klimatycznych i postępującej
antropopresji ich liczba rośnie. Mimo znacznego postępu cywilizacyjnego człowiek nie jest
w stanie skutecznie zapobiegać tym zagrożeniom.

Twoje cele

Poznasz różne przyczyny zagrożenia życia na świecie.

Zrozumiesz rolę katastrofalnych zjawisk przyrodniczych (geozagrożeń) w życiu ludzi
na Ziemi.
Przeanalizujesz rozmieszczenie i skutki katastrof naturalnych i epidemii na świecie.
Zapoznasz się z głównymi problemami zdrowotnymi na świecie.
Dostrzeżesz potrzebę edukacji w zakresie ochrony życia i zdrowia.
Przeczytaj

Wiele procesów zachodzących na Ziemi ma charakter katastrofalny, to znaczy powodujący

znaczne straty materialne oraz zagrażający zdrowiu i życiu ludności. Zachodzą one
w obrębie litosfery, hydrosfery i atmosfery. Ze względu na katastrofalne skutki, procesy te
określane są jako geozagrożenia. Do geozagrożeń zaliczamy: wstrząsy sejsmiczne oraz
wywołane nimi tsunami, erupcje wulkanów, osuwiska, huragany, powodzie oraz naturalne
i antropogeniczne skażenie terenu.

Trzęsienia ziemi
Trzęsienia ziemi uznawane są za jedno z największych zagrożeń dla życia ludzkości.
Europejskie i azjatyckie kraje leżące nad Morzem Śródziemnym należą do największych
rejonów, w których już w starożytności opisywane były katastrofalne trzęsienia ziemi.
Według Platona na skutek trzęsienia ziemi zagładzie uległa Atlantyda – legendarny ląd,
położony naprzeciw Słupów Heraklesa, który pogrążył się w wodach Oceanu Atlantyckiego.

1. Na podstawie wyników badań archeologicznych stwierdzono, że ok. 1450 r. p.n.e.

trzęsienie ziemi, które wystąpiło na Krecie, zniszczyło miasto Fajstos, ośrodek rozwoju
kultury minojskiej oraz centrum starożytnego handlu i rzemiosła.
2. Niszczycielskie trzęsienie ziemi w 17 r. p.n.e. całkowicie zniszczyło miasto Hierapolis
w Anatolii (Turcja).
3. Trzęsienie ziemi w Rzymie w 445 r. n.e. spowodowało poważne uszkodzenie
w Koloseum.
4. W 614 r. n.e. wstrząsy skorupy ziemskiej częściowo zburzyły Efez wraz ze świątynią
Artemidy – jeden z siedmiu cudów świata.
5. W 1375 r. w efekcie trzęsienia ziemi zniszczony został także inny z siedmiu cudów
starożytnego świata – latarnia morska na wyspie Faros w Egipcie.

We wschodnim rejonie śródziemnomorskim obszarem dużej aktywności sejsmicznej jest

rów tektoniczny Jordanu. Znajdujące się w nim miasto Tyberiada nad Jeziorem
Tyberiadzkim było niszczone kilkakrotnie, między innymi w roku 30, 33, 115, 306, 363, 419,
447 i 631 n.e. Najsilniejszym udokumentowanym trzęsieniem ziemi, które wystąpiło
w krajach śródziemnomorskich, było trzęsienie w Lizbonie w dniu 1 listopada 1755 r., które
zniszczyło 85% zabudowy stolicy Portugalii, powodując śmierć ok. 90 tys. osób.

Najtragiczniejsze współczesne trzęsienie ziemi wystąpiło 28 lipca 1976 r. w chińskim

mieście Tangshan. Miało ono siłę 8,2 stopnia w skali Richtera. Według oficjalnych danych
chińskich władz ofiar było około 242,5 tys. W jego efekcie zniszczeniu uległo 78%
budynków przemysłowych, 90% budynków mieszkalnych, a także znaczna część
infrastruktury technicznej. Trzęsienie ziemi w Tangshan uznawane jest za trzecie pod
względem liczby ofiar trzęsienie ziemi, jakie odnotowano w historii świata. Największe,
w wyniku którego zginęło prawdopodobnie około 830 tys. osób, miało miejsce w 1556 r.,
także w Chinach, w Shaanxi.

Ryc. 1. Globalne zagrożenie sejsmiczne

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie R. Malarz, M. Więckowski, P. Kroh, Oblicza geografii 1 ZR , Nowa Era, Warszawa
2013, licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie siły i częstotliwości wstrząsów sejsmicznych wyróżnia się trzy rodzaje

obszarów (por. ryc. 1).

1. Obszary sejsmiczne z częstymi i silnymi trzęsieniami ziemi, do których należy strefa

wokół Oceanu Spokojnego (ze względu na znajdującą się tam największą liczbę
czynnych wulkanów strefa nazywana jest pacyficznym pierścieniem ognia), teren
alpejskich pasm fałdowań (m.in.: południowo‐wschodnia Europa, Azja Mniejsza,
Wyżyna Irańska, Karakorum i Himalaje).
2. Obszary pensejsmiczne, na których wstrząsy występują sporadycznie lub są częste, ale
słabe. Obszary te obejmują: Masyw Centralny, góry Harz i Ural (w Europie), Wielki Rów
Afrykański z rowem Jordanu, północne Appalachy (w Ameryce Północnej) oraz Wielkie
Góry Wododziałowe (w Australii).
3. Obszary asejsmiczne, na których trzęsienia ziemi zdarzają się bardzo rzadko lub wcale.
Są to głównie stare kratony kontynentalne.

Erupcje wulkanów
“
Do geozagrożeń wywołanych geologicznymi procesami
endogenicznymi należą erupcje wulkanów. Erupcje te są szczególnie
niebezpieczne dla ludności, ponieważ ze względu na żyzne gleby
sąsiedztwo wulkanów jest atrakcyjnym terenem osadniczym,
charakteryzuje się więc dużą gęstością zaludnienia. Z tego też
powodu już od starożytności wybuchy wulkanów niosły ze sobą
tragiczne skutki w liczbie ofiar. Jedna z największych starożytnych
katastrof spowodowanych wybuchem wulkanu (lub serią erupcji)
w rejonie śródziemnomorskim zdarzyła się ok. 1400 r. p.n.e. na wyspie
Thira (Santoryn). Podczas niej została zniszczona znaczna część tej
wyspy wraz ze znajdującym się tam ośrodkiem cywilizacji minojskiej
(stąd też jej nazwa „erupcja minojska”). Znaczną częścią współczesnej
wyspy Santoryn jest krater wulkaniczny. Na fot. 1 widoczna jest duża
wyspa Thera na wschodzie oraz Aspronisi i Therasia, które stanowią
pozostałą część pierścienia kaldery. Najbardziej znaną jest erupcja
Wezuwiusza z 79 r. n.e., w wyniku której zasypaniu uległy trzy
ośrodki: Pompeje, Herkulanum i Stabie (fot. 2). Erupcją wulkanu
o największym zasięgu był wybuch wulkanu Krakatau 27 sierpnia 1883
r. Krakatau to wyspa wulkaniczna znajdująca się w Cieśninie
Sundajskiej, pomiędzy wyspami Sumatra i Jawa w Indonezji. Odgłos
wybuchu słychać było w odległości 4,3 tys. km, a słup pyłów wzniósł
się do stratosfery na wysokość 55 km. W efekcie zniknęły ⅔ wyspy,
a na pozostałej jej części życie zostało całkowicie zniszczone.
Najbardziej tragicznym w skutkach wybuchem wulkanu w XX w. była
eksplozja Montagne Pelée na Martynice (zamorskim departamencie
Francji), która wydarzyła się 8 maja 1902 r. (fot. 3) i spowodowała
śmierć ok. 30 tys. osób. Erupcje wulkanów powodują mniejsze straty
niż trzęsienia ziemi, jednak szacuje się, że w ich wyniku od początku
XVIII w. zginęło ponad 250 tys. ludzi, a straty materialne wyniosły ok.
40 mld USD.
Fot. 1. Zdjęcie satelitarne kaldery Santoryn
Źródło: NASA, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Fot. 2. Odlewy niektórych ofiar w tzw. „Ogrodzie Uciekinierów” w Pompejach

Źródło: Lancevortex, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Fot. 3. Erupcja wulkanu Pelée na Martynice 8 maja 1902 r.
Źródło: Angelo Heilprin (1853–1907), dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Tsunami
Na wodzie trzęsieniom ziemi i wybuchom wulkanów towarzyszą często tsunami. Fale
rozchodzą się pierścieniowo od epicentrum trzęsienia. Na pełnym morzu są zwykle trudne
do zauważenia, ponieważ ich wysokość nie przekracza kilkudziesięciu centymetrów,
natomiast długość dochodzi do kilkuset kilometrów. Ponieważ tsunami porusza się z dużą
prędkością, nawet do 900 km/h, a w strefie brzegowej ulega spiętrzeniu i może osiągnąć
wysokość kilkudziesięciu metrów, stanowi poważne zagrożenie dla życia. Najczęściej
występuje w basenie Oceanu Spokojnego. Największe w historii tsunami zarejestrowano
w Lituya Bay na Alasce, 9 lipca 1958 r. Fala powstała w wyniku trzęsienia ziemi miała
wysokość ok. 30 m i zalała obszary wybrzeża do wysokości 524 m n.p.m. Wspomniane
wcześniej trzęsienie ziemi u wybrzeży Portugalii, w listopadzie 1755 r., wywołało falę
o wysokości 6 metrów, która zalała Lizbonę.

Natomiast najtragiczniejsze w skutkach współczesne tsunami wydarzyło się 26 grudnia

2004 r. Potężne trzęsienie ziemi u wybrzeży Sumatry (ryc. 2), o sile 9,1 do 9,3 stopni w skali
Richtera, trwające około 10 minut, wywołało falę, która dotarła do wybrzeży Azji i Afryki.
W efekcie w Indonezji zginęło 166 tys. osób, a na Sri Lance 35 tys. osób. Łącznie było 294 tys.
ofiar śmiertelnych, a 2 miliony osób w Indiach, Indonezji, na Sri Lance, Malediwach,
wybrzeżach wschodniej Afryki i w Tajlandii straciły miejsce zamieszkania.
Ryc. 2. Epicentrum trzęsienia ziemi z dnia 26 grudnia 2004 r. na Oceanie Indyjskim
Źródło: NOAA Center for Tsunami Research, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Osuwiska
Do najważniejszych zagrożeń spowodowanych egzogenicznymi procesami geologicznymi
należą osuwiska. Osuwisko oznacza oderwanie się od podłoża i przemieszczenie się
wzdłuż stoku masy skalnej lub zwietrzeliny. Prawdopodobnie najstarszy opis skutków
osuwiska znajduje się w Pieśni XII Boskiej Komedii Dantego Alighieri. Dotyczy on
wydarzenia z XIII w., które zatamowało koryto rzeki Adygi, powodując zniszczenia w Tyrolu
Południowym. Osuwiska występują głównie na obszarach górskich i powodują znacznie
mniejsze straty niż trzęsienia ziemi. Trzęsienia ziemi są jednak ich częstą przyczyną.
Najtragiczniejsze skutki, według danych Amerykańskiej Służby Geologicznej, przyniosło
osuwisko powstałe w 1920 r., które wystąpiło w wyniku wstrząsów tektonicznych
w Ningxia, regionie autonomicznym w północnych Chinach. W jego efekcie zginęło 100 tys.
ludzi. Z kolei blisko 20 tys. ofiar śmiertelnych spowodowały osuwiska powstałe w wyniku
trzęsień ziemi w Tadżykistanie w 1949 r. i w Yungay w Peru w 1970 r. Na fot. 4 zaznaczone
zostało osuwisko w Yungay, widziane ze wzgórza cmentarnego.

Fot. 4. Osuwisko w Yungay

Źródło: Uwebart, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Natomiast najtragiczniejsze w skutkach osuwisko w Europie powstało w czasie I wojny
światowej w północnych Włoszech. W piątek, 13 grudnia 1916 r., po długotrwałych mrozach
nastąpiła gwałtowna odwilż, połączona z rzęsistym deszczem, w efekcie czego
z mieszaniny śniegu, wody i skał powstała pokrywa błota, która osunęła się ze stoków gór
i zasypała oddział żołnierzy. Zginęło ok. 10 tys. ludzi.

Lawiny
Pokrewnym do osuwisk zagrożeniem, które ma podobny do osuwisk charakter, są lawiny.
Polegają one na nagłym i szybkim przemieszczaniu się po stoku śniegu, lodu lub materiału
skalnego. Lawina jest najgwałtowniejszą postacią ruchów masowych. Corocznie w wyniku
zejścia lawin ginie kilkaset osób. Przykładowo, podczas serii lawin, które wystąpiły
w Alpach Szwajcarskich i Austriackich, w styczniu 1951 r., zginęło 240 osób, a 45 tys. zostało
odciętych od świata. Prawdopodobnie najtragiczniejsza w skutkach lawina zeszła 10
stycznia 1962 r. w Ranrahirca w Andach (fot. 5). Jej objętość wynosiła 13 mln m³ i zabiła 4 tys.
osób. Lawiny występują wyłącznie na obszarach wysokogórskich. W Polsce mają one
miejsce w Tatrach i Karkonoszach. Jeden z najtragiczniejszych wypadków w Tatrach
wydarzył się 28 stycznia 2003 r., zginęło wówczas ośmioro licealistów z Tych. Natomiast
największą tragedię w Karkonoszach spowodowała lawina w Białym Jarze, 20 marca 1968 r.,
kiedy pod zwałami śniegu zginęło 19 osób.

Fot. 5. Lawina w Ranrahirca w 1962 r.

Źródło: NOAA/NGDC, G. Pfla er, U.S. Geological Survey, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Cyklony tropikalne
Inna grupą zjawisk, powodujących zagrożenia życia, a spowodowanych czynnikami
zachodzącymi w atmosferze, są cyklony tropikalne. Związane są z tworzeniem się niżu
atmosferycznego, w którym nie występują fronty atmosferyczne. Charakteryzują się
cyrkulacją cykloniczną (przeciwną do ruchu wskazówek zegara – fot. 6), a w dolnych
warstwach atmosfery połączoną z silnie rozwiniętą cyrkulacją burzową. Jeśli prędkość
ruchu powietrza w obrębie cyklonu przekracza 33 m/s, to mają one katastrofalne skutki.
Ich rozmieszczenie na Ziemi można przeanalizować na fot. 7. Powstają na obszarach
oddalonych o co najmniej 500 km od równika, ponieważ ich cyrkulacyjny ruch wywołuje
między innymi efekt Coriolisa, który nad równikiem zanika. Najczęściej rozwijają się one na
przełomie lata i jesieni, gdyż wówczas powierzchnia oceanów ma najwyższą temperaturę.
Na Atlantykiem 96% huraganów powstaje między sierpniem a październikiem.

W poszczególnych częściach świata noszą one różne nazwy: nad Oceanem Atlantyckim
i we wschodniej części Pacyfiku jest to huragan lub orkan, nad północno‐zachodnią
częścią Pacyfiku – tajfun, nad północno‐wschodnim Pacyfikiem – cordonazo, nad
północną częścią Oceanu Indyjskiego – sztorm cykloniczny, nad północną Australią –
willy‐willy, a nad Filipinami – baguio. Od 100 lat cyklonom tropikalnym nadaje się imiona.
Początkowo były to głównie imiona żeńskie, a od końca lat 70. XX w. zaczęto stosować
imiona na przemian żeńskie i męskie.

Czynnikami niszczącymi cyklonów tropikalnych są: wiatr, ulewne deszcze i fale

przypływowe. W najsilniejszych huraganach rekordowa prędkość wiatru, szacowana na
podstawie ciśnienia w jego centrum, przekracza 85 m/s (305 km/h). Sumy opadów w ciągu
doby mogą przekraczać 1,8 tys. mm, a fale przypływowe – przekraczać wysokość 6 m.
Najtragiczniejszym cyklonem tropikalnym w historii był cyklon w Bangladeszu w 1970 r.
W jego efekcie zginęło 140 tys. osób. Prawdopodobnie największe straty finansowe
spowodował cyklon Katrina w 2004 r. w USA (fot. 8), wyniosły one 160 mld dolarów.
Fot. 6. Trzy cyklony tropikalne (tajfuny) na Pacyfiku 2006, będące na różnych etapach rozwoju
Źródło: NASA, Jeff Schmaltz, MODIS Rapid Response Team, Goddard Space Flight Center, dostępny w internecie:
commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Fot. 7. Tory ruchu cyklonów w latach 1985–2005

Źródło: NASA, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.
Fot. 8. Zniszczenia w mieście Gulfport po przejściu cyklonu Katrina
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Powodzie
Skutkiem huraganów są często powodzie. Jako przykład można wskazać powódź w Nowym
Orleanie wywołaną huraganem Katrina (fot. 9). Powodzie można podzielić na rzeczne
i przybrzeżne. Wśród przyczyn powodzi w dolinach rzecznych wymienia się:

1. nawalne opady deszczu,

2. zatamowanie koryta rzeki przez zatory lodowe lub osuwiska,
3. zniszczenie zapór wodnych,
4. przerwanie wałów przeciwpowodziowych podczas wezbrań pozakorytowych.

Powodzie przybrzeżne spowodowane są zwykle sztormami, związanymi z silnym wiatrem

lub z omawianymi już wcześniej tsunami. Powodzie są jednym z najpoważniejszych
zagrożeń dla życia ludności, znanymi z zapisów starożytnych w Biblii lub Eposie
o Gilgameszu. Obszarem, w którym współcześnie występują największe straty w ludziach
w wyniku powodzi, są Chiny. Najtragiczniejsza w skutkach powódź wystąpiła w dolinie
Huang He w 1931 r. i spowodowała śmierć 3,7 mln osób. W kolejnych dwóch powodziach
w dolinie tej rzeki w 1938 i 1939 r. zanotowano po 500 tys. zabitych. Strefami szczególnie
zagrożonymi powodzią, poza Chinami, są gęsto zamieszkane obszary w Bangladeszu,
Indiach oraz w Ameryce Środkowej i Południowej. Największą pod względem strat
w Europie była powódź spowodowana przez sztorm na Morzu Północnym, która
przyczyniła się do śmierci 1,8 tys. osób w Belgii i Holandii oraz 300 osób we wschodniej
Anglii.
Fot. 9. Powódź w Nowym Orleanie po huraganie Katrina
Źródło: Commander Mark Moran of the NOAA Avia on Weather Center and Lt. Phil Eastman and Lt. Dave Demers of the NOAA
Aircra Opera ons Center, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Epidemie
Poważne zagrożenie życia na świecie związane jest z rozprzestrzenianiem się chorób
zakaźnych. Zjawisko to jest określane jako epidemia. Epidemie o bardzo dużym zasięgu
i śmiertelności noszą nazwę pandemii. Na powstawanie i rozwój epidemii (pandemii)
wpływają następujące czynniki:

1. zagęszczenie populacji,
2. odległość pomiędzy źródłem zakażenia a organizmami wrażliwymi,
3. odporność zbiorowa,
4. zakaźność i sposób transmisji wirusa,
5. efektywność odpowiedzi immunologicznej na patogeny (wirusy).

Znane z dokumentów archiwalnych dane wskazują, że pandemie mogą powodować

znaczne zmniejszenie się populacji ludzkiej na kontynentach (tab. 1). Przykładowo
pandemia dżumy, która nawiedziła Europę w połowie XIV w., spowodowała spadek
populacji na tym kontynencie o prawie 50%. Obecnie żyjemy w okresie pandemii choroby
COVID‐19, spowodowanej rozprzestrzenianiem się wirusa odzwierzęcego SARS‐COV‐2.
Wirus ten pojawił się prawdopodobnie w Chinach, ponieważ pierwsze informacje o nowej
chorobie pojawiły się w grudniu 2019 r., gdy w mieście Wuhan w prowincji Hubei wykryto
skupisko chorych na COVID‐19, chorobę objawiającą się ciężkim zapaleniem płuc. Wirus
szybko przedostał się również na pozostałe kontynenty, a 5 marca 2020 r. potwierdzono
zachorowania u mieszkańców 84 krajów. Natomiast 11 marca 2020 r. Światowa Organizacja
Zdrowia (WHO) ogłosiła, że choroba przybrała postać pandemii. Jeszcze w marcu 2020 r.
nastąpił bardzo gwałtowny wzrost zachorowań w Europie Zachodniej (w tym w Polsce,
gdzie pierwszy przypadek rozpoznano 4 marca 2020 r.) i Ameryce Północnej (ryc. 3).
Tab. 1. Wybrane pandemie w historii świata
Nazwa choroby zakaźnej Rok Śmiertelność Liczba zgonów

Dżuma Justyniana 542 r. 26% -

40‐50% populacji
Dżuma – „czarna śmierć” 1350 r. 90%
Europy

Wielka dżuma w Londynie 1665 r. 20% -

Pandemia dżumy w Chinach 1885 r. - 15 mln

Grypa hiszpanka H1N1 1918 r. 2‐3% 20‐50 mln

Grypa azjatycka H2N2 (ptasia) 1957 r. < 0,2% 1‐4 mln

Grypa Hongkong H3N2 (ptasia) 1968 r. < 0,2% 1‐4 mln

Grypa amerykańska H1N1

2009 r. 0,02% 100‐400 tys.
(świńska)

Źródło: oprac. A. Biernacka, A. Derii, J. Dudek – studenci Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu

Jagiellońskiego w Krakowie.

Ryc. 3. Liczba przypadków zakażeń SARS-COV-2 na świecie według obszarów geograficznych

Źródło: Zrozumieć COVID-19, oprac. J. Duszyński i in., PAN, Warszawa 2020. Dostępne w internecie: informacje.pan.pl.

Współczesna sytuacja zdrowotna na świecie, mimo postępu w medycynie, który

przyspieszył bardzo od lat 50. XX w., w dalszym ciągu jest niezadowalająca. Światowa
Organizacja Zdrowia w 2019 r. opublikowała listę największych zagrożeń zdrowia na
świecie. Należą do nich:

1. zanieczyszczenie powietrza i zmiany klimatyczne – z powodu zanieczyszczenia

atmosfery corocznie przedwcześnie umiera 7 mln osób na skutek chorób
nowotworowych, udarów, chorób układów krążenia i płuc;
2. choroby niezakaźne – cukrzyca, choroby nowotworowe i choroby serca, są
odpowiedzialne za ponad 70% zgonów na świecie (ok. 41 mln ludzi, w tym 15 mln
w wieku 30–69 lat), ponad 85% przedwczesnych zgonów dotyczy krajów o niskim
i średnim dochodzie;
3. globalna pandemia grypy – corocznie powoduje śmierć 290 tys. – 650 tys. ludzi;
4. złe warunki życia i bieda – 22% globalnej populacji żyje w warunkach biedy, braku
dostępu do higieny, w warunkach wojennych i katastrof naturalnych;
5. wzrastająca oporność bakterii, pasożytów, wirusów i grzybów na antybiotyki oraz
leki przeciwwirusowe – zjawisko to wynika z nadużywania środków
przeciwdrobnoustrojowych u ludzi, ale także u zwierząt, zwłaszcza tych
wykorzystywanych do produkcji żywności;
6. gorączka krwotoczna Ebola – choroba zakaźna, która wywoływana jest przez wirusa
Ebola (nazwa pochodzi od rzeki Ebola w Zairze), rozprzestrzenia się w krajach
afrykańskich, a jej najtragiczniejsze skutki zanotowano w latach 2014–2016, kiedy
w Gwinei, Sierra Leone i Liberii spowodowała śmierć przeszło 10 tys. osób. Ostatnio jej
nasilenie się zaobserwowano w Republice Konga, gdzie z jej powodu w latach 2018–
2020 zmarło prawie 2300 osób;
7. brak systemu powszechnej opieki zdrowotnej – na świecie miliard osób żyje bez
dostępu do systemu opieki zdrowotnej;
8. odmowa szczepień – według szacunków w wyniku odmowy szczepień umiera 1,5 mln
osób rocznie;
9. denga – choroba powodująca objawy grypopodobne, wywoływana przez komary, która
może być śmiertelna – zabija do 20% osób z ciężką dengą; najwięcej przypadków dengi
notuje się w czasie pory deszczowej, między innymi w Bangladeszu i Indiach. Szacuje
się, że gorączką denga zagrożone jest 40% świata, a rocznie dochodzi do około 390
milionów infekcji;
10. HIV – ludzki wirus upośledzenia odporności, mimo postępu w leczeniu HIV, jaki
dokonał się dzięki profilaktyce i dostępności leków, epidemia powoduje milion zgonów
rocznie.

Pomimo wysokiego poziomu rozwoju cywilizacji, człowiek w XXI w. wciąż nie jest w stanie
przeciwdziałać żywiołom ani epidemiom, które powodują znaczne straty materialne i są
przyczyną śmierci milionów ludzi na świecie. Człowiek często przyczynia się do wzrostu
zagrożenia życia na Ziemi, powodując degradację środowiska i zaburzając naturalne
procesy w środowisku geograficznym.
Słownik
antygen

generator przeciwciał, substancja, która wykazuje antygenowość (właściwość wiązania

się z przeciwciałami) oraz immunogenność (właściwość wywołania przeciw sobie
odpowiedzi odpornościowej)

baguio

(taj. bagujos, vagio) cyklon tropikalny występujący w rejonie Filipin, najczęściej w okresie
od lipca do listopada

cordonazo

nazwa cyklonu tropikalnego z języka hiszpańskiego, określająca mały huragan na

północno‐wschodnim Pacyfiku, cyklon ten występuje dość rzadko na początku
października, porusza się z okolic 130°W przez Wyspy Revillagigedo ku wybrzeżom
Meksyku

cyklon

(ang. cyclone) powstające w okresie od stycznia do marca cyklony tropikalne w rejonie

Zatoki Bengalskiej, Morza Arabskiego, w południowej części Oceanu Indyjskiego na
zachód od 80°E (tzw. cyklony Mauritius)

cyklon tropikalny

najintensywniejsze energetycznie zjawisko atmosferyczne, polegające na

przemieszczaniu się mas powietrza, związane z układem niskiego ciśnienia, powstające
nad ciepłą powierzchnią oceanu, głównie w strefach od 5° do 20° szerokości
geograficznej południowej oraz na północ i na południe od równika

epidemia

(gr. epi ‘na’, demos ‘ludzie’) występowanie w określonym czasie i na określonym terenie
przypadków zachorowań lub innych zjawisk związanych ze zdrowiem, w liczbie większej
niż oczekiwana

huragan

(ang. hurricane) cyklon tropikalny występujący na północnym Atlantyku, w rejonie

zachodnioindyjskim (nazywane również cyklonami zachodnioindyjskimi lub antylskimi),
północno‐wschodnim Pacyfiku, południowo‐wschodnim Pacyfiku (Fidżi, Samoa, Nowa
Zelandia)

kultura minojska, kultura kreteńska

jedna z najstarszych cywilizacji epoki brązu w obszarze Morza Śródziemnego; odkryta
i poznana dokładniej na początku XX w. dzięki pracom wykopaliskowym, prowadzonym
przez archeologa Arthura Evansa w Knossos; zaczęła kształtować się około 3000 r. p.n.e.
na wyspie Krecie, szczyt rozwoju osiągnęła w XIV w. p.n.e.

odporność zbiorowa, odporność populacyjna, odporność środowiskowa, odporność grupowa,

odporność stadna

forma pośredniej ochrony przed chorobami zakaźnymi, która występuje, gdy znaczna
część danej zbiorowości (populacji) stała się odporna na infekcję, zapewniając tym samym
ochronę osób niechronionych (niezaszczepionych lub takich, u których szczepionka nie
działa)

odpowiedź immunologiczna (odpornościowa)

całokształt zmian, jakie zachodzą w organizmie pod wpływem kontaktu z antygenem

pandemia

(gr. pan ‘wszyscy’, demos ‘lud’) nazwa epidemii o szczególnych rozmiarach, na dużym
obszarze, obejmującym kraje lub kontynenty

patogen

czynnik chorobotwórczy, ciało obce, twór biologiczny lub mikroorganizm wywołujący

chorobę u danego organizmu

powódź

przejściowe zjawisko hydrologiczne polegające na wezbraniu wód rzecznych lub

morskich w ciekach wodnych, zbiornikach lub na morzu, powodujące po przekroczeniu
przez wodę stanu brzegowego zatopienie znacznych obszarów lądu w dolinach
rzecznych, terenach nadbrzeżnych lub depresyjnych, skutkujące znacznymi stratami
społecznymi i materialnymi

skala Richtera

10. stopniowa skala logarytmiczna określająca wielkość trzęsienia ziemi na podstawie

amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych, wprowadzona w 1935 r. przez amerykańskich
geofizyków Charlesa F. Richtera i Beno Gutenberga; wartości poniżej 2 to najmniejsze
wstrząsy, rzadko odczuwalne przez człowieka, których jest ok. 3 mln rocznie; trzęsienie
o wartości powyżej 9 może zburzyć wszystkie miasta na obszarze większym niż
kilkanaście tysięcy km² i zdarza się raz na 20 lat

śmiertelność
częstość występowania zjawiska śmierci na określonym obszarze w określonym
przedziale czasowym; mierzona jest wskaźnikiem (współczynnikiem lub indeksem)
śmiertelności, jest jednym z czterech podstawowych czynników, decydujących
o dynamice liczebności populacji, obok rozrodczości, imigracji i emigracji

tajfun

(ang. typhoon) cyklon tropikalny występujący na północno‐zachodnim Pacyfiku

tsunami

(jap. ฀฀ ‘fala portowa’; tsu ‘port’, ‘przystań’; nami ‘fala’) fala oceaniczna wywołana
podwodnym trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu, osuwiskiem ziemi lub cieleniem się
lodowców, rzadko w wyniku upadku meteorytu

willy-willy

nazwa cyklonu tropikalnego pochodząca z języka angielskiego i stosowana na Morzu

Timor i Morzu Arafura u północno‐zachodnich wybrzeży Australii, cyklon ten występuje
w okresie od listopada do marca

zakaźność

łatwość rozprzestrzeniania się patogenu w określonej populacji, determinowana przez

zdolność patogenu do wywołania infekcji
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Zwróć uwagę na rejony świata, w których wystąpiły najtragiczniejsze trzęsienia ziemi.

Zastanów się, dlaczego tak wielu ludzi poniosło tam śmierć.

1
6 3 4 2

Rozmieszczenie najtragiczniejszych w historii świata trzęsień ziemi

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Grafiki w panelach: commons.wikimedia.org, domena publiczna.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj poniższą rycinę i powiąż nazwę geograficzną z typem obszaru.

Ryc. 1. Globalne zagrożenie sejsmiczne

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie R. Malarz, M. Więckowski, P. Kroh, Oblicza geografii 1 ZR , Nowa Era,
Warszawa 2013.

Obszar sejsmiczny Tybet

Obszar pensejsmiczny Masyw Centralny

Obszar asejsmiczny Sahara

Ćwiczenie 2 輸

Dokończ zdanie.

Erupcją wulkaniczną o największym zasięgu był wybuch...

 Montagne Pelée.

 Wezuwiusza.

 Krakatau.

 Stromboli.

Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij zdania, korzystając z poniższych wyrażeń.

Najtragiczniejsze w skutkach współczesne tsunami wydarzyło się roku. Potężne

trzęsienie ziemi u wybrzeży , o sile około stopni w skali Richtera, wywołało

falę, która dotarła do wybrzeży .

9 26 grudnia 2004 Azji i Australii 10 Sumatry Japonii Azji i Afryki

11 marca 2011

Ćwiczenie 4 醙

Przyporządkuj definicję do terminu.

oderwanie się od podłoża

Osuwisko i przemieszczenie się wzdłuż stoku
masy skalnej lub zwietrzeliny

nagłe i szybie przemieszczanie się po

Lawina stoku śniegu, lodu lub materiału
skalnego
Ćwiczenie 5 醙

Przyporządkuj nazwę cyklonu tropikalnego do nazwy oceanu, nad którym występuje (uwaga,
jeden z cyklonów tropikalnych występuje nad dwoma oceanami).

Tajfun

Ocean Indyjski

Ocean Spokojny

Ocean Spokojny
Cyklon
Ocean Atlantycki

Huragan
Ćwiczenie 6 醙

Przeanalizuj dane zawarte na wykresie i wybierz właściwą odpowiedź na pytanie.

Na jakim obszarze nastąpił najszybszy i największy wzrost zachorowań na COVID-19 od

połowy do końca czerwca 2020 r.?

 Ameryka Północna

 Azja bez Chin

  Ameryka Łacińska

Europa Zachodnia
Źródło: Zrozumieć COVID-19, oprac. J. Duszyński i in., PAN, Warszawa 2020. Dostępne w internecie: informacje.pan.pl.
Ćwiczenie 7

Rozwiąż krzyżówkę. 醙

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

1. Zjawiska katastrofalne, wynikające z dynamicznych procesów zachodzących w obrębie

atmosfery, litosfery, hydrosfery.
2. Choroba powodująca objawy grypopodobne, wywoływana przez komary, która może
być śmiertelna.
3. Zjawisko hydrologiczne polegające na wezbraniu wód rzecznych, powodujące po
przekroczeniu przez wodę stanu brzegowego zatopienie znacznych obszarów lądów,
doprowadzające do wymiernych strat społecznych i materialnych.
4. Hiszpańska nazwa cyklonu tropikalnego występującego na północno-wschodnim
Pacyfiku u wybrzeży Meksyku.
5. Nazwa huraganu, który w 2005 r. spowodował znaczne straty materialne i śmierć około
2 tys. osób w USA oraz wywołał powódź w Nowym Orleanie.
6. Cyklon tropikalny występujący w rejonie Filipin.
7. Jedno z miast zniszczonych podczas erupcji Wezuwiusza w 79 w. n.e.
8. Nazwa wyspy w Egipcie, na której znajdowała się latarnia morska zniszczona przez
trzęsienie ziemi w 1375 r. n.e.
9. Ostra bakteryjna choroba zakaźna, zwana także „czarną śmiercią”, która w XIV w.
spowodowała śmieć prawie połowy ludności Europy.
10. Występowanie w określonym czasie i na określonym terenie przypadków zachorowań
lub innych zjawisk związanych ze zdrowiem, w liczbie większej niż oczekiwana.
11. Cyklon tropikalny występujący na północno-zachodnim Pacyfiku.
12. Spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku górskiego mas śniegu, lodu, gruntu,
materiału skalnego, bądź ich mieszaniny.
13. Fala oceaniczna wywołana podwodnym trzęsieniem ziemi lub wybuchem wulkanu.
Ćwiczenie 8 難

Przeanalizuj dane zawarte w poniższej tabeli i odpowiedz na pytania.

Wybrane pandemie w historii świata

Nazwa choroby zakaźnej Rok Śmiertelność Liczba zgonów

Dżuma Justyniana 542 r. 26% -

40-50% populacji
Dżuma – „czarna śmierć” 1350 r. 90%
Europy

Wielka dżuma w Londynie 1665 r. 20% -

Pandemia dżumy w Chinach 1885 r. - 15 mln

Grypa hiszpanka H1N1 1918 r. 2-3% 20-50 mln

Grypa azjatycka H2N2 (ptasia) 1957 r. < 0,2% 1-4 mln

Grypa Hongkong H3N2 (ptasia) 1968 r. < 0,2% 1-4 mln

 Nazwa choroby zakaźnej Rok Śmiertelność Liczba zgonów

Grypa amerykańska H1N1

2009 r. 0,02% 100-400 tys.
(świńska)

Źródło: oprac. A. Biernacka, A. Derii, J. Dudek – studenci Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu

Jagiellońskiego w Krakowie.

1. Która z odmian grypy spowodowała dotychczas najwięcej ofiar śmiertelnych?

2. Która z pandemii wydarzyła się w XVII w.?

3. W którym wieku pojawiła się „ptasia grypa”?

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Autorzy: Małgorzata Luc, Jacek Szmańda

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Przyczyny zagrożenia życia w wybranych regionach świata

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa IV

(liceum), V (technikum)

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna.

1. Rozumienie specjalistycznych pojęć i posługiwanie się terminami geograficznymi.

2. Rozszerzenie wiedzy niezbędnej do zrozumienia istoty zjawisk oraz charakteru

i dynamiki procesów zachodzących w środowisku geograficznym w skali lokalnej,
regionalnej, krajowej i globalnej.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

2. Analizowanie i wyjaśnianie zjawisk i procesów geograficznych oraz zróżnicowania

przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego świata.

8. Wykorzystywanie zdobytej wiedzy i umiejętności geograficznych w analizie i ocenie

przemian przestrzeni geograficznej.

III. Kształtowanie postaw.

1. Rozwijanie dociekliwości poznawczej, ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra

i piękna.

3. Rozumienie pozautylitarnych wartości elementów środowiska geograficznego

i krajobrazów.

Treści nauczania

XXII. Zróżnicowanie jakości życia człowieka w wybranych regionach i krajach świata:

potrzeby żywieniowe, zagrożenie życia, rozmieszczenie chorób, poczucie bezpieczeństwa,
potrzeby edukacyjne.
Uczeń:

4. przedstawia różne przyczyny zagrożenia życia w wybranych regionach świata, w tym

związane z rozprzestrzenianiem się chorób, niskim poziomem ochrony zdrowia
i degradacją środowiska.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,

technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

wymienia główne zagrożenia życia na świecie,

analizuje rozmieszczenie i przebieg zjawisk katastrofalnych i pandemii,
wskazuje potrzebę ochrony życia w obliczu geozagrożeń i postępującej degradacji
środowiska przyrodniczego.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody nauczania: analiza treści tekstu, tabel i wykresów, rozmowa kierowana, dyskusja
dydaktyczna

Formy zajęć: praca indywidualna, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: komputer z dostępem do internetu, mapa świata, atlasy geograficzne

Materiały pomocnicze

Gliński Z., Żmuda A., Epidemie i pandemie chorób zakaźnych, „Życie Weterynaryjne” 2020,
nr 95 (9), s. 554–560.

Informacje o zagrożeniach dla zdrowia wg WHO, rok 2019: PulsMedycyny.pl (dostęp

25.05.2021).

Mizerski W., Graniczny M., Geozagrożenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021.

Zrozumieć COVID‐19, oprac. J. Duszyński i in., PAN, Warszawa 2020. Dostępne

w internecie: informacje.pan.pl (dostęp 25.05.2021).

PRZEBIEG LEKCJI
Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć, wskazując na pojęcie zagrożenia

życia na Ziemi, wynikające z przyrodniczych zjawisk katastrofalnych (geozagrożeń),
zagrożenia epidemiologicznego, niewystarczającego poziomu ochrony zdrowia
i świadomości zdrowotnej oraz degradacji środowiska.
Nauczyciel przedstawia cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi o zapoznanie się z treścią lekcji i grafiką interaktywną.

Nauczyciel prowadzi z uczniami rozmowę kierowaną, starając się odpowiedzieć na
następujące pytania: 1) Co to są geozagrożenia? 2) Jakie są przykłady skutków
katastrofalnych trzęsień ziemi, erupcji wulkanicznych i tsunami? 3) Czym różni się
osuwisko od lawiny i jakie są najważniejsze przykłady tych katastrofalnych zjawisk? 4)
Jakie katastrofalne zjawiska występują w atmosferze (cyklony tropikalne) i hydrosferze
(powodzie), jakie jest ich rozmieszczenie i jakie są przykłady ich skutków?
Nauczyciel prosi uczniów o indywidualne wykonanie ćwiczeń interaktywnych 1–6 i 8.
Wskazani uczniowie bądź ochotnicy prezentują rezultaty pracy.
Następnie prosi o wskazanie najważniejszych pandemii na świecie oraz
przeanalizowanie przebiegu pandemii COVID‐19 na podstawie danych z 2020 r.

Faza podsumowująca

Uczniowie przy pomocy nauczyciela wymieniają główne geozagrożenia i zagrożenia

życia na świecie według Światowej Organizacji Zdrowia.
Nauczyciel ocenia pracę uczniów podczas lekcji, biorąc pod uwagę ich zaangażowanie
i możliwości.
Przypomnienie celów lekcji.

Praca domowa

Rozwiązanie krzyżówki w ćwiczeniu 7.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna może zostać wykorzystana podczas lekcji poświęconej trzęsieniom

ziemi (zakres podstawowy: V. 2), może znaleźć zastosowanie na lekcji poświęconej genezie
i skutkom geologicznych zagrożeń (zakres rozszerzony: XVIII. 3).