Krystalizacja

Wprowadzenie
Przeczytaj
Wirtualne laboratorium – I
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Krystalizacja

Krystalizacja z fazy ciekłej jest powszechnie występującym zjawiskiem w naturze.

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Tworzenie się śniegu w chmurach oraz szronu na szybach samochodu po mroźnej nocy
wszyscy kojarzymy z codzienności. Przyjrzyjmy się jednak bliżej tym zjawiskom. Czy
wszystkie płatki śniegu posiadają kształt gwiazdy? Procesy ich powstawania pod kątem
budowy są trudne do zbadania i w dużej mierze zależą od warunków atmosferycznych.
Jakie warunki są zatem konieczne, aby w zimowy dzień spadł śnieg? Czy umiesz
wytłumaczyć cały przebieg tego zjawiska?
Twoje cele

Wyjaśnisz istotę krystalizacji.

Opiszesz kolejne etapy formowania się kryształu.
Rozróżnisz metody krystalizacji substancji.
Obliczysz wydajność procesu krystalizacji.
Zadecydujesz, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby otrzymać kryształ.
Zaproponujesz metodę pozwalającą na rozdział mieszanin, na podstawie informacji
związanych z krystalizacją.
Przeczytaj

Czym jest krystalizacja?

Krystalizacja to proces powstawania ciał stałych z fazy ciekłej lub gazowej. Najczęściej temu
procesowi ulegają ciecze (w określonych warunkach ciśnienia i temperatury). Przykładem
krystalizacji, który możesz znać z natury, jest tworzenie się kamieni szlachetnych i złóż
minerałów, takich jak szmaragd, szafir, rubin itd. Przykłady te możesz zobaczyć poniżej.

Szmaragd na kalcycie. Szmaragd jest odmianą berylu, minerału należącego do grupy krzemianów. Nazwa
pochodzi od łac. smaragdus, z gr. σμάραγδος, smaragdos "zielony klejnot". Nawiązuje do
charakterystycznej barwy tego minerału, wywołanej występowaniem jonów chromu, rzadziej wanadu
i żelaza.
Źródło: dostępny w internecie: ru.wikipedia.org, domena publiczna.
 Rubin − kamień szlachetny o barwie od różowej do krwistoczerwonej. Jest to rzadki minerał z gromady
tlenków (Al2 O3 ), odmiana korundu.
Źródło: iRocks, licencja: CC BY-SA 3.0.

Szafir to cenny kamień szlachetny, różnorodny mineralny korund, składający się głównie z tlenku glinu ze
śladowymi ilościami pierwiastków, takich jak żelazo, tytan, chrom, miedź lub magnez. Szafiry są zazwyczaj
koloru niebieskiego, ale naturalne „fantazyjne” szafiry występują również w kolorze żółtym, fioletowym,
pomarańczowym i zielonym.
Źródło: dostępny w internecie: gl.wikipedia.org, domena publiczna.

Krystalizacja to w wielu przypadkach pożądany i kontrolowany proces selektywnego

rozdzielania, w którym tworzą się kryształy o ważnych ze względu zastosowania produktu
cechach, takich jak np. rozmiar i kształt. Wśród przemysłowych zastosowań krystalizacji
można wyróżnić np. produkcję cukru, soli kuchennej czy sody kalcynowanej. Spora część
produktów farmaceutycznych jest oczyszczana za pomocą procesu
krystalizacji. Krystalizacja nierzadko bywa również zjawiskiem niepożądanym. Przykładem
jest powstawanie kamienia kotłowego, którego fotografię (wykonaną techniką
mikroskopową) możesz zobaczyć poniżej.

Kamień kotłowy (mikrografia wykonana skaningowym mikroskopem elektronowym SEM). Warstwa osadu
węglanu wapnia (CaCO3) i węglanu magnezu (MgCO3), powstająca w wyniku termicznego rozkładu
wodorowęglanów wapnia i magnezu, zawartych w twardej wodzie. Osadza się m.in. na ściankach czajnika.
Źródło: Stefandiller, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3483872, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niezwykle wysoka selektywność procesu krystalizacji wynika z bardzo regularnej struktury

kryształów, w których bloki budulcowe (cząsteczki, jony lub atomy) są ułożone
w uporządkowanej strukturze mikroskopowej. Utworzona sieć krystaliczna rozciąga się we
wszystkich kierunkach. Ponieważ zanieczyszczenia często mają inny rozmiar i kształt niż
produkt docelowy, zazwyczaj nie pasują do sieci krystalicznej. Mają one tendencję do
pozostawania w fazie ciekłej, podczas gdy kryształy składają się prawie całkowicie
z fragmentów żądanej substancji.

Kryształy z dobrze kontrolowanego procesu krystalizacji mogą mieć nawet sto czy tysiąc
razy mniejsze stężenie zanieczyszczeń niż ciecz, z której wyrosły. Nawet po jednym etapie
procesu krystalizacji kryształy mogą osiągnąć czystość powyżej 99%.

Przykłady naturalnych procesów krystalizacji

tworzenie się naturalnych minerałów

 ę y

krystalizacja miodu

powstawanie kryształów kwasu moczowego w organizmach osób cierpiących na dnę

moczanową

powstawanie nacieków jaskiniowych

formowanie się płatków śniegu

Ciekawostka

Zbliżenia kryształu śniegu widzianego pod mikroskopem SEM możesz zobaczyć poniżej.

Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego

(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: cs.wikipedia.org, domena publiczna.

Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego

(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.
Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego
(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.

Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego

(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.

Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego

(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.
Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego
(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.

Kryształ śniegu zaobserwowany w powiększeniu przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego

(SEM). Kryształ powleczony przez rozpylanie platyny w temperaturze kriogenicznej.
Źródło: dostępny w internecie: en.wikipedia.org, domena publiczna.
 Płatki śniegu silnie powiększone przy użyciu niskotemperaturowego skaningowego mikroskopu
elektronowego (SEM). Kolory są generowane komputerowo i jest to standardowa technika stosowana
w obrazach SEM.
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Etapy procesu krystalizacji

W procesie krystalizacji możemy wyróżnić kilka etapów (faz), które prowadzą do powstania
kryształu:

1. zarodkowanie (nukleacja) – wstępny etap tworzenia się nowej fazy z roztworu

nasyconego. Czynnikiem rozpoczynającym proces zarodkowania może być obecność
cząstek pyłów i innych substancji, bodziec mechaniczny (np. pocieranie szklanym
pręcikiem ścian naczynia z roztworem) czy naświetlanie promieniowaniem
jonizującym,
2. propagacja krystalizacji – swobodny wzrost pojedynczych kryształów na skutek ruchu
pojedynczych cząstek,
3. powstawanie mikrostruktury krystalicznej – wzrost kryształu inicjowany przez
kontakt z innymi istniejącymi kryształami,
4. wzrost kryształu – zlepianie się pojedynczych kryształów w większe struktury.

Poniższy schemat przedstawia opisane wyżej etapy krystalizacji.

2
3
1

4
1

Zarodkowanie (nukleacja)

Propagacja krystalizacji

Powstawanie mikrostruktury krystalicznej

Wzrost kryształu

Tworzenie wiązań chemicznych

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poniżej przedstawiono film przedstawiający tworzenie się kryształów kwasu cytrynowego.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RUymmWjnsxomQ
Tworzenie się kryształów kwasu cytrynowego
Źródło: www.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Animacja przedstawia powstawanie kryształów kwasu cytrynowego. Na początku

w centrum ekranu widoczny jest kryształ kwasu cytrynowego, który w jednej z płaszczyzn
przyjmuje czworościanu. Wraz z upływem czasu kryształ powiększa swoją wielkość,
zachowując przy tym swój kształt w tej samej płaszczyźnie. W płaszczyźnie prostopadłej
również widoczny jest przyrost masy kryształu. Ostatecznie kryształ kwasu cytrynowego
przyjmuje strukturę trójwymiarową.

Metody krystalizacji

Powolne ochładzanie

Technika laboratoryjna tworzenia kryształów,

polegająca na rozpuszczeniu ciała stałego
w wysokiej temperaturze do uzyskania
roztworu nasyconego. Mieszanina jest
następnie filtrowana w celu usunięcia
wszelkich nierozpuszczalnych
zanieczyszczeń. Powstały przesącz
pozostawia się do powolnego ochłodzenia.
Proces jest następnie powtarzany w celu
zwiększenia czystości, w technice znanej jako
rekrystalizacja.
Powolne odparowywanie rozpuszczalnika
Powolne odparowanie rozpuszczalnika
Źródło: GroMar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Dodawanie drugiego rozpuszczalnika w celu zmniejszenia rozpuszczalności
substancji rozpuszczonej
Podstawą tej metody jest różnica
rozpuszczalności substancji w dwóch
rozpuszczalnikach. Substancję rozpuszcza się
w jednym z nich, a następnie dodaje się
rozpuszczalnik o mniejszej gęstości, w którym
ta substancja się nie rozpuszcza. Na skutek
różnicy gęstości tworzą się dwie warstwy.
Wraz z upływem czasu rozpuszczalniki
mieszają się na zasadzie dyfuzji, co powoduje
wytrącenie kryształów.
Dyfuzja par rozpuszczalników
Powolne ochładzanie
Źródło: GroMar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Najprostsza metoda hodowli kryształów
z roztworu. W tej technice związek
rozpuszcza się w niewielkiej ilości
rozpuszczalnika aż do uzyskania prawie
nasyconego roztworu. Następnie układ
pozostawia się w otwartym naczyniu, aby
rozpuszczalnik odparował w ciągu
następnych dni. Jeżeli nie mamy do
czynienia ze szczególnie wrażliwymi
substancjami wystarczy niezbyt szczelne
zamknięcie naczynia z roztworem.
Dodawanie drugiego rozpuszczalnika w celu
zmniejszenia rozpuszczalności substancji
rozpuszczonej
Źródło: GroMar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
W tej metodzie wykorzystuje się różnicę
lotności rozpuszczalników. Zlewkę
z roztworem krystalizowanej substancji
w mniej lotnym rozpuszczalniku, w którym
jest ona dobrze rozpuszczalna, umieszcza
się w szczelnie zamkniętym naczyniu
 wypełnionym rozpuszczalnikiem bardziej
lotnym. Pary rozpuszczalnika
zewnętrznego, w którym krystalizowana
substancja jest słabo rozpuszczalna,
przemieszczają się wewnątrz układu na
zasadzie dyfuzji. Wówczas następuje
zmiana rozpuszczalności, dzięki czemu
możliwe jest formowanie się kryształów.
Dyfuzja par rozpuszczalników
Źródło: GroMar sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Krystalizacja jako metoda oczyszczania związków

Krystalizacja to podstawowa metoda, którą stosuje się do oczyszczania i rozdzielania

substancji stałych.

Wykorzystuje się w niej różnicę rozpuszczalności substancji i zanieczyszczeń

w rozpuszczalniku. W praktyce substancję rozpuszcza się w określonym rozpuszczalniku
do osiągnięcia jego temperatury wrzenia. Zanieczyszczenia barwne można usuwać poprzez
dodatek węgla aktywnego, który po zaadsorbowaniu zanieczyszczeń usuwa się na gorąco
poprzez sączenie. Czystość substancji określa się na podstawie wartości temperatury
topnienia, którą można zmierzyć za pomocą odpowiedniej aparatury. Mały przedział
temperatur topnienia jest charakterystyczny dla substancji czystych. Obecność
zanieczyszczeń prowadzi do obniżenia temperatury topnienia, czyli jej depresji.

1
 urządzenie grzewcze

kolba okrągłodenna
Krystalizowaną substancję umieszcza się w kolbie i dodaje kilka tzw. kamyczków wrzennych
(lub kulek), które zapobiegają przegrzewaniu się cieczy. Jeżeli na szyjce kolby osadzi się
trochę związku, należy go zetrzeć, aby nie było problemów z rozłączeniem szlifów po
procesie krystalizacji. Następnie dodaje się niewielką ilość rozpuszczalnika, z którego
prowadzi się krystalizację.

chłodnica zwrotna
W szyjce kolby umieszcza się chłodnicę zwrotną i zawartość kolby ogrzewa się do wrzenia.
Jeśli substancja nie uległa rozpuszczeniu, dodaje się przez chłodnicę zwrotną kolejne, małe
porcje rozpuszczalnika, doprowadzając roztwór (po dodaniu każdej porcji) do wrzenia.
Czynności te powtarza się tak długo, aż cała substancja ulegnie rozpuszczeniu lub
dodawanie kolejnych porcji rozpuszczalnika nie zmieni ilości osadu. Po całkowitym
rozpuszczeniu substancji zanieczyszczenia usuwa się poprzez sączenie roztworu na gorąco.
Następnie roztwór pozostawia się do krystalizacji.
Krystalizowaną substancję umieszcza się w kolbie i dodaje kilka tzw. kamyczków wrzennych, które zapobiegają
przegrzewaniu się cieczy. Następnie dodaje się niewielką ilość rozpuszczalnika, z którego prowadzi się
krystalizację, w szyjce kolby umieszcza się chłodnicę zwrotną i zawartość kolby ogrzewa się do wrzenia. Jeśli
substancja nie uległa rozpuszczeniu, dodaje się przez chłodnicę zwrotną kolejne, małe porcje rozpuszczalnika,
doprowadzając roztwór do wrzenia. Czynności te powtarza się tak długo, aż cała substancja ulegnie
rozpuszczeniu, lub dodawanie kolejnych porcji rozpuszczalnika nie zmieni ilości osadu.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Cechy rozpuszczalnika w procesie krystalizacji:

powinien wykazywać dużą zdolność rozpuszczania krystalizowanej substancji na

gorąco i stosunkowo słabą w temperaturze pokojowej;
nie powinien reagować z substancją rozpuszczaną;
nie powinien być łatwopalny, toksyczny, drogi, powinien być łatwy do usunięcia
z powierzchni kryształów (mieć stosunkowo niską temperaturę wrzenia).
Przykłady wykorzystywania procesu krystalizacji przez
człowieka

Wstępna krystalizacja masła kakaowego

Choć może wydawać się, że obróbka wyrobów czekoladowych polega jedynie na stapianiu
kawałków czekolady i ich ponownym zastyganiu, to jest to bardzo złożony proces. Jednym
z ważniejszych etapów produkcji wyrobów czekoladowych jest wstępna krystalizacja
zawartego w czekoladzie masła kakaowego. Polega ona na podgrzaniu czekolady do 45°C –
temperatury gwarantującej rozpuszczenie wszystkich występujących w jej składzie form
kryształów tłuszczu. Dzięki temu uzyskujemy homogeniczną strukturę rozpuszczonej
czekolady. Następnie jest ona schładzana w kontrolowanych warunkach temperaturowych
do 27°C. Później w celu wytworzenia jak największej ilości zalążków krystalizacji miesza się
ją i podgrzewa do odpowiedniej dla rodzaju czekolady (mlecznej, białej lub deserowej)
temperatury w celu usunięcia niepożądanych form kryształów.

Etap ten zapewnia jej piękny, satynowy połysk oraz odpowiednią łamliwość i stabilną
krystaliczną strukturę. Jeżeli na sklepowej półce zauważymy czekoladę z szarym nalotem
(tzw. wykwity dojrzewającego tłuszczu), oznacza to, że niewłaściwie przeprowadzono
proces krystalizacji lub nie przeprowadzono go wcale. Idealnie przygotowana czekolada
powinna również rozpuszczać się temperaturze około 34°C, czyli w ustach, a nie w dłoni.

Oczyszczanie farmaceutyków poprzez krystalizację

W przemyśle farmaceutycznym krystalizacja wykorzystywana jest do oczyszczania

farmaceutyków. Pierwszym krokiem jest uzyskanie nasyconego roztworu oczyszczanej
substancji w temperaturze wrzenia rozpuszczalnika. Z tak przygotowanego roztworu
poprzez sączenie oddziela się nierozpuszczalne zanieczyszczenia. Następnie obniża się
temperaturę uzyskanego przesączu. Jego ochłodzenie powoduje powstanie przesyconego
roztworu, a nadmiar pożądanego związku chemicznego zostaje wydzielony w formie
krystalicznej. Powstały osad odsącza się.

Dobrze dobrany rozpuszczalnik powinien wcale nie rozpuszczać zanieczyszczeń lub

rozpuszczać je znacznie lepiej niż pożądaną substancję. W pierwszym przypadku proces
oczyszczania wykonywany jest zgodnie z powyższym opisem. Natomiast w drugim
przypadku po otrzymaniu nasyconego roztworu i sączeniu, przesącz zostaje odrzuconym,
ponieważ to w nim znajdują się zanieczyszczenia.

Słownik
krystalizacja
 (łac. crystallus „kryształ”, z grec. krystallos „kryształ”) proces powstawania kryształów
danej substancji z przesyconego roztworu lub przechłodzonego stopu; także: skupisko
kryształów powstałe w wyniku tego procesu
rekrystalizacja

powtórna krystalizacja przeprowadzana w celu dalszego oczyszczenia substancji

dyfuzja

samorzutne przenikanie cząsteczek jednej substancji do drugiej, prowadzące do

wyrównania stężenia
krzepnięcie

przemiana fazowa I rodzaju (przemiana fazowa) polegająca na przejściu substancji ze

stanu ciekłego w krystaliczny stan stały
nukleacja, zarodkowanie

wstępny etap procesu tworzenia się nowej fazy

Bibliografia
Encyklopedia PWN

Litwin M., Styka‐Wlazło Sz., Szymońska J., To jest chemia 1, Warszawa 2013.

Vogel A. I., Preparatyka organiczna, Warszawa 2006, wyd. 3 zmienione.

Wirtualne laboratorium – I
Laboratorium 1

Przeprowadź doświadczenie w wirtualnym laboratorium chemicznym. Rozwiąż problem

badawczy i zweryfikuj hipotezę. W formularzu zapisz obserwacje i wyniki,
a następnie sformułuj wnioski i rozwiąż ćwiczenia. Spróbuj wykonać doświadczenie
samodzielnie. Jeśli jednak będziesz mieć problemy, możesz skorzystać z instrukcji, która
znajduje się lewym górnym rogu.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D180IManF

Wirtualne laboratorium pt. „Krystalizacja jako sposób oczyszczania soli”

1
Źródło: GroMar Sp. z o.o., wartości rozpuszczalności siarczanu(VI) miedzi(II) – woda ( 5 ) pochodzą ze strony
h ps://en.wikipedia.org/wiki/Solubility_table, licencja: CC BY-SA 3.0.

Analiza doświadczenia: Krystalizacja jako sposób oczyszczania soli.

Problem badawczy: Czy krystalizacja pozwala na oczyszczanie siarczanu(VI) miedzi(II) – woda

( 51 ) z zanieczyszczonej próby w postaci krystalicznej?

Hipoteza: Kryształy siarczanu(VI) miedzi(II) – woda ( 15 ) można oczyścić za pomocą
krystalizacji.
Obserwacje:

Wyniki:

Wnioski:

Ćwiczenie 1

VI II
W oparciu o poniższy wzór, oblicz wydajność oczyszczania siarczanu( ) miedzi( ) – woda ( 15 )
metodą krystalizacji. Wynik podaj z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku.

W (%) = mmot ⋅ 100%

W – wydajność oczyszczania
mo – masa substancji po krystalizacji
mt – masa substancji przed krystalizacją

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 2

Wyjaśnij, jaką rolę pełni kwas siarkowy(VI) w procesie oczyszczania siarczanu(VI) miedzi(II) –
woda ( 15 ).

Odpowiedź:
Polecenie 1

Do samodzielnego wykonania w domu

Przeprowadź proces krystalizacji soli kuchennej. Zapoznaj się z problemem badawczym

i hipotezą. Następnie zapisz obserwacje i sformułuj wnioski.

Analiza doświadczenia: Krystalizacja chlorku sodu.

Problem badawczy: Czy za pomocą krystalizacji można wyhodować kryształy soli?

Hipoteza: Za pomocą krystalizacji można wyhodować kryształy soli.

Sprzęt: Odczynniki:

patyczek; chlorek sodu;

szklanka; woda.

sznurek.

Przebieg doświadczenia:

1. Wlej ciepłą wodę do szklanki.

2. Do ciepłej wody dodaj sól kuchenną i zamieszaj. Dodawaj sól aż do uzyskania roztworu
nasyconego.
3. Do patyczka przywiąż sznurek i połóż na szklance, tak aby nitka dotykała dna naczynia.
4. Odstaw szklankę w chłodne miejsce na kilka dni.

Obserwacje:

Wnioski:
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Rozstrzygnij, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Prawda Fałsz
Krystalizacja jest metodą służącą do oczyszczania
 
substancji stałych.
Czystość krystalizowanej substancji można określić na
 
podstawie temperatury wrzenia.
Pierwszym etapem procesu krystalizacji jest wzrost
 
kryształu.
Rozpuszczalnik użyty do procesu krystalizacji powinien
 
być łatwopalny.

Ćwiczenie 2 輸

Przeczytaj i uzupełnij tekst właściwymi wyrażeniami.

Aby otrzymać czystą aspirynę w formie krystalicznej, należy przeprowadzić jej .

W tym celu należy rozpuścić niewielką ilość aspiryny w małej ilości . Mieszaninę
następnie należy . W przypadku barwnych zanieczyszczeń należy dodać .
Następnie całość przesączyć na sączku karbowanym. Roztwór z przesączu przenieść do zlewki

i pozostawić do krystalizacji. Aby przyspieszyć proces krystalizacji, należy . Po

otrzymaniu i wysuszeniu kryształów należy sprawdzić ich czystość, mierząc ich .

dużej destylację temperaturę topnienia dodać rozpuszczalnika ogrzać

pozostawić w temperaturze pokojowej ogrzać lepkość

potrzeć ścianki szklaną bagietką sól kuchenną rozpuszczalnika rozpuszczalność

utlenianie oziębić węgiel aktywny krystalizację piasek

Ćwiczenie 3 輸

Wybierz prawidłowe objaśnienia pojęć.

proces polegający na ponownym

rekrystalizacja wzroście kryształów, przebiegający
w celu oczyszczenia substancji.

proces samorzutnego
rozprzestrzeniania i przenikania się
nukleacja
cząsteczek (np, w cieczy, gazie), będący
konsekwencją chaotycznych zderzeń.

dyfuzja proces tworzenia się ciał krystalicznych.

początkowy etap krystalizacji,

krystalizacja w którym powstają substancje
o niewielkich rozmiarach, tzw. zarodki.
Ćwiczenie 4 醙

Jedną ze znanych soli, dobrze rozpuszczalnych w wodzie jest siarczan(VI) miedzi(II). Ze

względu na właściwości grzybobójcze, dostępny jest w sprzedaży m. in w sklepach
ogrodniczych. Siarczan(VI) miedzi(II) w formie bezwodnej to biała sól, jednak ze względu na
właściwości higroskopijne, nieprawidłowo przechowywany może absorbować wilgoć
z powietrza i zbijać się w większe kryształy. Przeprowadzając poprawnie krystalizację tej soli
można otrzymać okazałe kryształy koloru niebieskiego.

Źródło: dostępny w internecie: SnappyGoat.com, domena publiczna.

Dwóch uczniów przeprowadziło krystalizację siarczanu(VI) miedzi(II).

Uczeń A: rozpuścił na gorąco kilkanaście gramów drobnego proszku siarczanu(VI) miedzi(II)

w wodzie, tak aby roztwór był bliski nasycenia. Zlewkę przykrył szkiełkiem zegarkowym
i pozostawił na kilka dni na półce.

Uczeń B: rozpuścił na zimno niewielką ilość nierozdrobnionego siarczanu(VI) miedzi(II).

Zawartość zlewki codziennie mieszał i potrząsał.

Który uczeń wykonał doświadczenie prawidłowo?

 Uczeń B
  Uczeń A

Uzupełnij równanie reakcji hydrolizy soli CuSO4 w formie jonowej skróconej. Określ odczyn
roztworu.

2+ +
Cu + → + H3 O

Odczyn roztworu:

Cu(OH)2 zasadowy H2 O 4 3 SO2+

4
2 kwasowy CuO 4
Ćwiczenie 5 醙

Studentka chciała wykrystalizować kwas p-toluilowy (struktura i temperatura topnienia

poniżej). Informacje na temat rozpuszczalności w rozpuszczalnikach A, B, C, D prezentuje
poniższa tabela.

Kwas p-toluilowy, temperatura topnienia: <math aria-label="od stu osiemdziesiąt do stu osiemdziesięciu
jeden stopni celsjusza">180-181°C
Źródło: Wikipedia Commons, domena publiczna.

Rozpuszczalność Rozpuszczalność
Temperatura [ 100 g ] [ 100 g ]
g g

Rozpuszczalnik
wrzenia [°C] w temperaturze w temperaturze
pokojowej wrzenia

A 220 0,13 g 23 g

B 80 4,13 g 12 g
 Rozpuszczalność Rozpuszczalność
Temperatura [ 100 g ] [ 100 g ]
g g

Rozpuszczalnik
wrzenia [°C] w temperaturze w temperaturze
pokojowej wrzenia

C 172 0,24 g 36 g

D 168 2,4 g 28 g

Który z rozpuszczalników polecisz studentce do krystalizacji tego kwasu? Odpowiedź

uzasadnij.

 A

 B

 D

 C

Uzasadnienie:
Ćwiczenie 6 醙

W procesie krystalizacji wykorzystywanym do rozdzielenia składników mieszaniny

rozpuszczalnik jest tym lepszy, im większa jest różnica wartości wydajności teoretycznych
krystalizacji składników mieszaniny.

Źródło: Stępanik S., Krytalizacja jako metoda rozdzielania substancji organicznych.

Wydajność teoretyczna krystalizacji opisana jest wzorem:

Wkr = Rw R− Rch ⋅ 100%

w

Wkr – wydajność teoretyczna krystalizacji

Rw – rozpuszczalność w temperaturze wrzenia

Rch – rozpuszczalność w temperaturze chłodzenia

Rozpuszczalność kwasu benzoesowego w wodzie w temperaturze 373 K wynosi 1005,88g wody

g ,
0,849 g
a w 323 K 100 g wody . Jakiej minimalnej ilości wody trzeba użyć do krystalizacji 20 g kwasu?
Oblicz wydajność teoretyczną krystalizacji. Wyniki podaj z dokładnością do jednego miejsca
po przecinku.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 7 醙

Uczeń ma do dyspozycji mieszaninę roztworu sacharozy i piasku. Dobierz metodę rozdziału

mieszaniny tak, aby po rozdziale sacharoza miała postać krystaliczną. Wymień etapy
postępowania.

Masa Gęstość Temperatura Rozpuszczalność

Temperatura
Substancja molowa w topnienia [ 100 g ] w wodzie
g g

wrzenia °C
3
cm
g

mol
20°C °C w 20°C

Sacharoza 342 185 brak danych 186 342 g

576 (kwarc Nierozpuszczalne

α)
SiO2 60,08 1713 2950
w wodzie

Źródło: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Ditlenek_krzemu

Odpowiedź:
Ćwiczenie 8 難

W celu oczyszczenia azotanu(V) ołowiu(II) przez krystalizację, rozpuszczono 300 g tej

substancji w 300 g wody w temperaturze wrzenia, a następnie ochłodzono roztwór do
temperatury 283 K. Oblicz wydajność procentową procesu oczyszczania, jeżeli
rozpuszczalność azotanu ołowiu(II) Pb (NO3 )2 w temperaturze 283 K wynosi 45 g.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie
umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難

Student zastosował metanol jako rozpuszczalnik w procesie krystalizacji. Rozpuścił w nim

badany związek na gorąco, ale po ochłodzeniu nie otrzymał żadnego kryształu. W jaki sposób
student powinien spróbować otrzymać kryształy?

Odpowiedź:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Krystalizacja

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy/rozszerzony

Podstawa programowa

Zakres podstawowy:

V. Roztwory. Uczeń:

4) opisuje sposoby rozdzielenia roztworów właściwych (ciał stałych w cieczach, cieczy

w cieczach) na składniki (m.in. ekstrakcja, chromatografia);

Zakres rozszerzony:

V. Roztwory. Uczeń:

4) opisuje sposoby rozdzielenia roztworów właściwych (ciał stałych w cieczach, cieczy

w cieczach) na składniki (m.in. ekstrakcja, chromatografia, elektroforeza);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

Kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
Kompetencje cyfrowe;
Kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wyjaśni, na czym polega istota krystalizacji;

omówi kolejne etapy formowania się kryształu;
zaproponuje sposób oczyszczania związków chemicznych;
omówi metody krystalizacji substancji;
przeprowadzi krystalizację substancji, z którymi ma kontakt w życiu codziennym.
Strategie:

asocjacyjna;
praktyczna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja;
metoda JIGSAW;
technika zdań podsumowujących;
ćwiczenia uczniowskie;
eksperyment.

Forma pracy:

praca w grupach;
praca w parach.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do Internetu lub telefony komórkowe uczniów z internetem;

zasoby multimedialne zawarte w epodręczniku;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i kreda;
metodnik lub kartki zielone, żółte i czerwone.

Materiały pomocnicze:

arkusze papieru;
mazaki;
karty charakterystyk substancji.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje pytania zawarte we wprowadzeniu

do e‐materiału, np.: Jakie warunki są konieczne, aby w zimowy dzień spadł śnieg?
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele.
3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Burza mózgów wokół pojęcia krystalizacji.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna
1. Pokaz mający na celu przedstawienie procesu krystalizacji. Nauczyciel wskazuje
asystenta do przeprowadzenia eksperymentu w formie pokazu „Krystalizacja”
z wykorzystaniem bezwodnego octanu sodu i wody – uczeń przygotowuje roztwór do
ostygnięcia (patrz wskazówki metodyczne doświadczenie nr 1).
2. Praca metodą JIGSAW. Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup liczących taką samą liczbę
uczniów. Są to tzw. grupy eksperckie. Każdy uczestnik powinien zostać ekspertem,
który w istotny sposób przyczyni się do sukcesu całej grupy. Każdy uczeń występuje
w roli uczącego się i nauczającego.
3. Każdej grupie nauczyciel rozdaje arkusz papieru i mazaki, przydziela inne zagadnienie
do opracowania (z przeznaczeniem czasowym ok. 10 min.):

I grupa – istota krystalizacji oraz krystalizacja jako proces pożądany i niepożądany;

II grupa – przykłady naturalnych procesów krystalizacji oraz etapy procesu
krystalizacji;
III grupa – metody krystalizacji: powolne ochładzanie oraz powolne odparowywanie
rozpuszczalnika;
IV grupa – metody krystalizacji: dodawanie drugiego rozpuszczalnika w celu
zmniejszenia rozpuszczalności substancji rozpuszczonej oraz dyfuzja par
rozpuszczalników;
V grupa – krystalizacja jako metoda oczyszczania związków oraz cechy rozpuszczalnika
w procesie krystalizacji.

4. Każda grupa zapoznaje się z materiałem w ramach swojego zagadnienia korzystając

z różnych źródeł, w tym e‐materiałów, pozyskując informację do danego zagadnienia,
wszyscy uczniowie w grupie dyskutują, tłumaczą sobie nawzajem niezrozumiałe
kwestie, uczą się nawzajem.
5. Na umówiony znak uczniowie tworzą nowe grupy tak, aby w każdej nowej grupie
znaleźli się eksperci z wszystkich pozostałych grup.
6. Eksperci kolejno relacjonują to, czego nauczyli się w swoich pierwotnych grupach,
czyli ekspert I grupy uczy pozostałych tego, czego się nauczył sam przed chwilą, po
czym do głosu przechodzi ekspert grupy II, ekspert grupy III i ekspert IV grupy,
ekspert grupy V. Uczący uczniowie przekazują wiedzę pozostałym uczniom, aż do
wyczerpania materiału. Każda z grup w ten sposób zapoznaje się z całym materiałem
przewidzianym do realizacji na danej jednostce lekcyjnej.
7. Eksperci wracają do swoich pierwotnych grup, konfrontują zdobytą wiedzę,
uzupełniają, sprawdzają czy wszyscy posiadają zbieżne informacje w omawianych
kwestiach. Nauczyciel ewentualnie wyjaśnia niezrozumiałe kwestie.
8. Powrót do eksperymentu. Asystent do ostudzonego roztworu wprowadza bagietkę, na
której znajduje się odrobina stałego octanu sodu. Uczniowie obserwują zmiany. Po
przeprowadzeniu eksperymentu asystent zadaje kolegom i koleżankom pytanie: Jaki
proces zaszedł w zlewce? Na skutek jakich czynników? – dyskusja.
 9. Uczniowie samodzielnie analizują medium bazowe, przeprowadzają eksperyment
w wirtualnym laboratorium.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów, wykorzystując pytania z e‐materiału, np.

polecenia do multimedium. Pyta:

Czy krystalizację można wykorzystać jako metodę do oczyszczania substancji?

Jakie występują etapy procesu krystalizacji?
W wyniku czego lód topnieje, gdy oblodzony chodnik posypiemy chlorkiem sodu?

2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które

uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem sobie, że...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Wirtualne laboratorium uczniowie mogą wykorzystać podczas przygotowywania się do

zajęć.

Materiały pomocnicze:

Instrukcja do doświadczenia nr 1:

Szkło i sprzęt laboratoryjny: trójnóg, palnik gazowy, siatka, zlewka, bagietka, łyżeczka,
krystalizator, waga elektroniczna, zapalniczka, termometr, szkiełko zegarkowe.
Odczynniki chemiczne: woda, bezwodny octan sodu (o wysokim stopniu czystości).
Należy przygotować przesycony roztwór octanu sodu. W tym celu należy umieścić
w zlewce 50 cm3 wody i ogrzać do temperatury ok. 80oC. Następnie dodawać porcjami
80 g bezwodnego octanu sodu i mieszać bagietką, starać się, by substancja całkowicie
się rozpuściła (zlewka jest cały czas podgrzewana). Tak przygotowany roztwór należy
przykryć szkiełkiem zegarkowym i zostawić w temperaturze pokojowej do ostygnięcia.
Następnie należy do tego roztworu wprowadzić bagietkę, na której końcu będzie
odrobina stałego octanu sodu.