W jaki sposób produkuje się witraże?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Już żyjący w XII w. mnich Teofil opisywał tworzenie witraży w swoim traktacie.
W jaki sposób produkuje się witraże?
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: pixabay.com.

Współczesne możliwości tworzenia animacji czy efektów specjalnych powodują, że jednym kliknięciem
można przenieść się w odrealniony świat. Kiedyś osiągnięcie takiego wrażenia u odbiorcy było bardziej
skomplikowane. Przykładem artysty, który nawet dzisiaj „przenosi” nas w inny wymiar, był Stanisław
Wyspiański. Witraże jego autorstwa niepokoją, ale także zmuszają do refleksji. Wykorzystane barwy nie
imitują materialnej rzeczywistości. Wyspiański stosował wiele rodzajów szkła z różną przepuszczalnością
światła, dzięki czemu uzyskiwał efekt odrealnienia wykreowanych postaci.

Twoje cele

Uporządkujesz etapy tworzenia witrażu w kolejności ich wykonywania.

Wymienisz właściwości ołowiu, pozwalające na zastosowanie tego pierwiastka w produkcji witraży.
Wywnioskujesz, na podstawie dróg wnikania ołowiu do organizmu, jak należy chronić małe dzieci
przed szkodliwym wpływem tego pierwiastka na ich zdrowie.
Przeczytaj

Witraż pt. „Bóg Ojciec – Stań się!” został zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego i znajduje się w kościele
franciszkanów w Krakowie. Ma zastanawiać i zdumiewać odbiorcę. Co zaskakujące, artysta wybiera lewą rękę, jako tę
stwarzającą świat – odwrotnie niż nakazuje tradycja ikonograficzna.
Źródło: Lestat, licencja: CC BY-SA 3.0.

Etapy produkcji witrażu

Źródło: domena publiczna.

Ciekawostka

Szkic witrażowy nie jest zwykłym rysunkiem. Jego tworzenie wymaga zaplanowania, ułożenia linii
ołowiu tak, by się ze sobą nie przecinały, a tworzyły spójną, logiczną całość. Dzięki temu poszczególne
szkiełka nie wypadają i nie pękają po upływie kilkudziesięciu lat. To również szablon, wg którego
artysta wie, w jakich miejscach należy naciąć szkło – tak uzyskuje odpowiednie fragmenty. Gotowy
projekt jest rozcinany nożem wzdłuż rozrysowanych linii, posiadających tzw. duszę. Jest to dodatkowe
miejsce pozostawione na szerokość ołowianych profili, stanowiących połączenie szkieł.
 Wykonując witraż, należy pamiętać o grubości ołowianych elementów, łączących fragmenty szkła.
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: pixabay.com.

Źródło: domena publiczna.

Ciekawostka

W Polsce znajduje się jedno z trzech miejsc w Europie, w którym powstaje antyczne szkło witrażowe.
W Hucie Szkła w Jaśle jest ono produkowane metodą z początku XIX w. Proces produkcji jest
identyczny jak ten pierwotny. Uzyskiwany produkt posiada niedoskonałości, umożliwiające
zastosowanie go do renowacji zabytkowych witraży.

Renowacja zabytkowych witraży wymaga użycia szkła produkowanego tą samą metodą jak pierwotnie. Uzyskiwane
niedoskonałości są ważną cechą materiału.
Źródło: OccasionalPedant, licencja: CC BY-SA 4.0, dostępny w internecie: en.wikipedia.org.

Źródło: domena publiczna.

Ciekawostka

W czasie oprawiania, szkło musi być dobrze dociśnięte do ołowiu. Artyście ułatwiają to zadanie tzw.
podkowiaki – grube gwoździe służące do podkuwania koni. Należy wbić je w taki sposób, który
umożliwi podtrzymanie montowanych fragmentów.

Montowanie poszczególnych szkieł jest możliwe dzięki zastosowaniu ołowianych profili.

 Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: unsplash.com.

Źródło: domena publiczna.

Ciekawostka

W niektórych pracowniach do „kitu miniowego” dodaje się pokost. Pozwala on na równomierne

gromadzenie się kurzu. Warstwa ta jest dodatkową ochroną dla wszystkich elementów witrażu. Jest to
zabezpieczenie przed przedostawaniem się do nich np. wody opadowej.

Podsumowanie

Tak przygotowany witraż zostaje zamontowany w otworze okiennym. Techniki takiego montażu mogą
być różne, w zależności od wieku budynku i jego przeznaczenia. Zawsze moment umieszczenia dzieła na
przeznaczonym dla niego miejscu jest decydujący dla wykonawcy. Dopiero w tym momencie widzi on
faktyczny efekt swojej pracy. Może ocenić wybrany rodzaj szkła i współgranie witrażu z wnętrzem
budowli. Warto zapamiętać, że jakość wykonania takiego dzieła bardzo mocno wpływa na jego odporność
na wodę, czynniki atmosferyczne i uszkodzenia. Należy wybierać te pracownie, które dają długą
gwarancję na swoje produkty. Świadczy to o przykładaniu wagi do samego procesu produkcji.

Każdy witraż wymaga dbałości o szczegóły i precyzyjności wykonania.

Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: pixabay.com.

Słownik
witraż

(fr. vitrage „oszklenie”) kompozycja wykonana z kawałków barwnego szkła, połączona ołowianymi
ramkami. Elementem mocującym są żelazne sztaby, które dzielą otwór okienny, a tym samym witraż na
kwatery

vitreous

nazwa farby do szkła; z j. angielskiego oznacza „składający się ze szkła”; w procesie wypalania cząstki
szkła, zawarte w farbie, rozpuszczają się i łączą z powierzchnią szkła. Można uzyskać różne odcienie –
od brązowego po czarny

pokost, pokost lniany

 pokost, pokost lniany

impregnat produkowany z oleju lnianego, wykorzystywany do uszczelniania drewna, tynków i innych

materiałów porowatych. Zabezpiecza przed wilgocią i czynnikami atmosferycznymi

kit miniowy

produkowany na pokoście lnianym. Dodatkowo zawiera kredę i domieszkę 20% minii ołowianej.
Wykorzystywany np. do uszczelniania szyb w ramach metalowych. Najlepiej przechowywać
w blaszanych szczelnych naczyniach

minia ołowiana

Pb3O4 – tlenek mieszany. Ołów jest w nim II lub IV wartościowy; zwykle pomarańczowo‑czerwony
proszek o dużej gęstości (około 9
); nazwa pochodzi od rzeki Miño w Hiszpanii – tam była po raz pierwszy wydobywana

Bibliografia
Kalinowska E., Działalność Pracowni witraży „Słomka” W Częstochowie od lat 50. XX wieku do dnia
dzisiejszego.

Polskie szkło do połowy XIX wieku, pod red. Z. Kamieńskiej, Wrocław 1987.

Słownik Terminologiczny Sztuk Pięknych , pod red. K. Kubalskiej‑Sulkiewicz, M. Bielskiej‑Łach, A.

Manteuffel‑Szaroty, Warszawa 2003, s. 441.

Ślesiński W., Techniki malarskie – spoiwa mineralne, Warszawa 1983.

Wyrobisz A., Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku, Wrocław 1968.

www.hutaolawa.pl/pl/products/tlenki_olowiu/29.html

www.jaslo‑glass.pl/witraz‑antyczny/

www.polskiemuzy.pl/witraz‑stan‑sie‑stanislawa‑wyspianskiego

www.budnews.pl/kit‑rodzaje‑zastosowanie/

www.swiat‑szkla.pl/kontakt/11424‑niektore‑techniki‑zdobienia‑szkla‑na‑przestrzeni‑wiekow.html

www.barwyszkla.pl/niejasne‑poczatki‑witrazownictwa/

www.pl.khanacademy.org/humanities/medieval‑world/gothic1/a/how‑stained‑glass‑is‑made

www.pl.wikipedia.org/wiki/Pokost
Grafika interaktywna

Polecenie 1
Czy zastanawiasz się czasem, jak powstają witraże? Z jakich etapów składa się ich produkcja?
Przeanalizuj grafikę interaktywną, a następnie odpowiedz na pytania.

Etapy powstawania witraży

Źródło: GroMar Sp.z o.o., Materiał opracowany na podstawie filmu znajdującego się pod adresem: h ps://www.youtube.com/watch?
v=JAkBmAiGquI , licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2
Czy wiesz, jakie związki używane są do barwienia szkła w witrażach? Przeanalizuj grafikę i porównaj ze
swoimi przemyśleniami, a następnie rozwiąż zadania.

Grafika interaktywna pt. „Witraż – kolory szkła”

Źródło: Materiał opracowany na podstawie informacji zawartych pod adresem: h ps://en.wikipedia.org/wiki/Glass_coloring_and_color_marking ,
domena publiczna.

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe odpowiedzi. Które cechy szkła są najistotniejsze do wytworzenia witrażu?

kolorystyka
rodzaj szkła
faktura szkła
przejrzystość szkła

Ćwiczenie 2 醙
Wymień etapy produkcji witrażu.

Ćwiczenie 3 醙

Który z metali jest odpowiedzialny za bogate rubinowe zabarwienie szkła?

Ag
Au
Pd
Ti
Sprawdź się

Ćwiczenie 1 輸

Ułóż nazwy etapów produkcji witraży we właściwej kolejności.

MALOWANIE
SZKIC
WYGŁADZANIE
OŁOWIANA RAMKA
WYBÓR SZKŁA
ŁĄCZENIE
PATYNOWANIE
WYCINANIE SZKŁA

Ćwiczenie 2 輸
Źródło: domena publiczna.

Ćwiczenie 3 輸

Ołów to pierwiastek, który zarówno w formie metalicznej, jak i w postaci soli jest wykorzystywany
podczas produkcji witraży. Wykonuje się z niego profile do łączenia elementów szklanych lub dodaje
do farb w postaci soli czy tlenków. Uzupełnij luki w tekście opisującym właściwości elektrochemiczne
ołowiu.

elektronów, Pb2+, napięciowego metali/ elektrochemicznego/ aktywności metali, elektronów,

elektronów

Ołów, w reakcjach z roztworami soli innych metali, tworzy jony

........................................................................................................................, co możemy odczytać z szeregu
......................................................................................................................... W reakcji atomu ołowiu z jonem
miedzi Cu 2+ zachodzi wymiana ......................................................................................................................... Liczba
........................................................................................................................ przyłączonych musi być równa liczbie
........................................................................................................................ oddanych. Kation miedzi przyłącza 2.
Ćwiczenie 4 輸
Azotan(V) ołowiu(II) to sól wykorzystywana w produkcji barwników. Na wykresie przedstawiono
zależność rozpuszczalności dwóch soli - KNO3 i Pb(NO3)2 w wodzie, zależne od temperatury.

Wykres przedstawia wpływ temperatury na rozpuszczalność soli.

Źródło: GroMar Sp. z o. o. na podstawie Sawicka J., Janich-Kilian A., Cejner-Mania W., Urbańczyk G., Tablice chemiczne , Gdańsk 2002, licencja:
CC BY-SA 3.0.

Przygotowano dwa nasycone wodne roztwory KNO3 i Pb(NO3)2 o temperaturze 60°C. Uzupełnij opis
dotyczący przygotowanych roztworów.

Roztwór nasycony KNO3 uzyskano, rozpuszczając ............ g w 50 g wody. Roztwór nasycony Pb(NO3)2
uzyskano, rozpuszczając ............ g w 50 g wody.
Ćwiczenie 5 醙
Dla zdrowia dzieci najbardziej niebezpiecznym metalem ciężkim jest ołów. Przyczynia się do zaburzeń
rozwoju umysłowego dzieci i obniża poziom IQ. Na podstawie schematu oceń, jaką drogą najwięcej
ołowiu wnika do organizmu dziecka? Zaproponuj dwa sposoby przeciwdziałania tej sytuacji.

Drogi przedostawania się oraz kumulacji ołowiu w organizmie

Źródło: GroMar Sp. z o. o. opracowano na podstawie h ps://ietu.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 6 醙
Profile ołowiane stosowane są w tradycyjnej technice produkcji witraży. Poniżej przedstawiono
schemat ogniwa, w którym ołów jest jednym z elementów. Napisz w formie jonowej skróconej
równanie reakcji, która zachodziła w czasie doświadczenia.

Schemat ogniwa
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

, , ,

............ ............ ............ ............

Ćwiczenie 7 醙

Wycinek z układu okresowego.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie ilustracji uzupełnij informacje dotyczące wskazanego pierwiastka.

4 , 20, 80, 18, 36, 8, 90, 18, 82, 18, 32, 2, 2, 72, 72, 92, 82

Protony: ............

Elektrony: ............

Rozmieszczenie elektronów: K............ L............ M............ N............ O............ P.............

Zaznacz, jaką konfigurację przyjmuje ołów w ujęciu podpowłokowym.

[Xe]6s24f145d 106p 1
[Xe]6s24f145d 106p 2
[Xe]6s24f145d 106p 3
Ćwiczenie 8 難
Wskaż, która z umieszczonych na plakacie substancji jest wykorzystywana do produkcji ramek
w witrażach? Uzasadnij, jakie znaczenie mają informacje podane na plakacie dla osoby produkującej
witraże.

Wpływ tlenków powstających podczas spalania śmieci na zdrowie

Źródło: GroMar Sp. z o. o. opracowano na podstawie: h p://www.nie-truje.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Odpowiedź
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Danuta Jyż‑Kuroś

Przedmiot: chemia

Temat: Witraże – emocje zatrzymane w szkle

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony uczniowie III
etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

XI.Zastosowania wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

2) opisuje proces produkcji szkła; jego rodzaje, właściwości i zastosowania.

Zakres rozszerzony

XI.Zastosowania wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

2) opisuje proces produkcji szkła; jego rodzaje, właściwości i zastosowania.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne:

Uczeń:

porządkuje etapy tworzenia witrażu w kolejności ich wykonywania;

wymienia właściwości ołowiu pozwalające na zastosowanie tego pierwiastka w produkcji witraży;
wnioskuje na podstawie dróg wnikania ołowiu do organizmu, jak należy chronić małe dzieci przed
szkodliwym wpływem tego pierwiastka na ich zdrowie.

Strategie nauczania:

konstruktywistyczna.

Metody i techniki nauczania:

analiza SWOT.

Formy pracy:

praca w grupach.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do Internetu;

słuchawki;
 zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica;
pisak/kreda;
arkusz do analizy SWOT jak we wzorze – do skserowania dla każdej grupy:
Plik o rozmiarze 154.23 KB w języku polskim

Przed lekcją

Nauczyciel prosi uczniów o wyszukanie informacji dotyczącej kosztorysu wykonania witrażu okiennego.
Zaleca wyszukanie cenny: szkła, ołowiu, narzędzi potrzebnych do produkcji. Nie podaje dokładnych
wytycznych dotyczących wyglądu i wielkości. Uczniowie samodzielnie mają wyszukać jak najwięcej
informacji o kosztach i zadać sobie nawzajem możliwie najwięcej pytań odnośnie zagadnienia. Nauczyciel
określa, że efektem wykonania zadania ma być szczegółowy kosztorys.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Nauczyciel prosi wszystkich uczniów o podanie ogólnej ceny materiałów, które są potrzebne do
wykonania ich projektu witrażu. Następnie uczniowie dobierają się w grupy na podstawie
szacunkowego kosztu. Uczniowie, którzy wyliczyli podobny koszt pracują razem. Nauczyciel rozdaje
każdej utworzonej grupie jeden arkusz do analizy SWOT.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel formułuje zadanie dla zespołu (treść może być na kartkach):

Jesteście właścicielami pracowni produkującej witraże. Wzięliście kredyt na rozpoczęcie działalności
gospodarczej w wysokości 200 tysięcy. Miesięcznie rata kredytu wynosi z odsetkami 1500 złotych.
Koszty utrzymania waszego miejsca pracy wynoszą 2000 złotych. Zaplanujcie, wykorzystując analizę
SWOT wycenę wykonania pięciu witraży (dla prywatnego odbiorcy). Czas realizacji zamówienia dwa
miesiące. Wielkość okien witrażowych to 2 metry na 0,5 metra. Pamiętajcie, aby w wycenie
uwzględnić wszystkie etapy produkcji i potrzebne materiały. Efektem pracy ma być podjęcie decyzji
biznesowej, dotyczącej przyjęcia zamówienia połączonej z analizą szans i zagrożeń dla Waszej firmy.
Uczniowie w czasie pracy w grupach korzystają z kosztorysów przygotowanych przed lekcją,
e‑materiału oraz informacji wyszukanych w Internecie. Ich zadaniem jest uzupełnienie arkusza
i wyciągnięcie wniosków na podstawie konsekwencji przyjęcia zlecenia. Nauczyciel powinien
monitorować pracę poszczególnych zespołów. Zwraca uwagę na wszystkie etapy produkcji witrażu.
Uwzględnia potrzebne materiały i ich ilości. Pomaga przy prawidłowym zapisie w arkuszu do analizy
SWOT. Przypomina o wynagrodzeniu, liczbie osób pracujących przy zamówieniu, kosztach
transportu i montażu u klienta. Czas pracy 15 minut. Czas prezentacji maksymalnie trzy minuty.
Grupa, która skończy pierwsza, od razu prezentuje swoją analizę. Zadaniem nauczyciela jest
wykazanie wszystkich elementów nieuwzględnionych przez uczniów w analizie, a mających
znaczenie dla powodzenia wykonania zlecenia i działalności firmy. Nauczyciel zapisuje te elementy
na tablicy przy numerze grupy. Najlepiej wykona zadanie zespół, który uwzględni
wszystkie/najwięcej czynników. Jeśli, któraś grupa zakończy pracę przed czasem wykonuje projekt
witraża z medium bazowym.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie porównują braki w analizach poszczególnych grup i określają, czy mają one istotny wpływ
na działalność firmy.
2. Uczniowie wykonują zadania dołączone do tematu jako formę utrwalenia wiadomości i umiejętności
z lekcji.

Praca domowa:

Nauczyciel wyznacza każdemu uczniowi czas dwóch tygodni na samodzielne przygotowanie trzech
projektów tego samego witraża przy użyciu medium bazowego. Zapisane/wydrukowane witraże mają
zostać porównane przez ucznia, który wskazuje jeden z nich i uzasadnia dlaczego jest on najlepszy. Dla
chętnych uczniów nauczyciel narzuca wnętrze, do którego dzieło jest przeznaczone:
Plik o rozmiarze 151.16 KB w języku polskim

Plik o rozmiarze 90.61 KB w języku polskim

Plik o rozmiarze 33.32 KB w języku polskim

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Medium może być wykorzystane:

jak w scenariuszu;
na lekcji plastyki/techniki/zajęć artystycznych w celu wykonania i porównania różnych wersji tego
samego witrażu;
do wykonania witraży prezentowanych na gazetkach szkolnych;
do wykonania prac na konkurs wewnątrzszkolny pt. „Witraże - emocje zatrzymane w szkle”.

Materiały pomocnicze:

Dodatkowe informacje na temat witraży dla ucznia i nauczyciela:

https://barwyszkla.pl
https://www.witraze.info/
https://muzeumwitrazu.pl