Różne odmiany kwarcu

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Różne odmiany kwarcu

Ametyst jest minerałem o fioletowej barwie.

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Krzem nie występuje w przyrodzie w stanie wolnym, mimo że zajmuje drugie miejsce
w skorupie ziemskiej pod względem rozpowszechnienia. Najczęściej spotykanym
związkiem chemicznym krzemu jest tlenek krzemu(IV), który stanowi około 12 % skorupy
ziemskiej. Czy wiesz, że najczęściej spotykaną odmianą tlenku krzemu(IV) jest kwarc? Czy
wiesz, że starożytni Grecy i Rzymianie wierzyli, że kwarc to lód, nie ulegający topnieniu,
który stworzyli bogowie? Stąd też wynika jego nazwa, która pochodzi z języka
starogreckiego (krýstallos) i oznacza lód. Czy wiesz, że, ze względu na swoją twardość,
kwarc służy do szlifowania szkła? Czy wiesz, że wyrabia się z niego cenioną biżuterię?
Może chciałbyś poznać odmiany kwarcu?

Twoje cele

Zdefiniujesz pojęcie odmiany polimorficzne na przykładzie odmian kwarcu.

Scharakteryzujesz własności poszczególnych odmian kwarcu.
Na podstawie opisu i charakterystyki porównasz odmiany kwarcu.
Przeczytaj

Różne odmiany kwarcu

Krystaliczny tlenek krzemu(IV) może występować w wielu odmianach polimorficznych.

Trwałymi odmianami są: kwarc α, kwarc β, trydymit α oraz krystobalit α. Natomiast do
odmian nietrwałych należą: trydymit β, trydymit γ oraz krystobalit β.

Schemat przemian odpowiednich odmian kwarcu w zależności od temperatury

Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwarc α, inaczej określany jako kwarc wysokotemperaturowy, krystalizuje się

w temperaturze 573°C. Jego układ krystalograficzny to układ heksagonalny. Kwarc α
kształtuje się z magmy, a jego oziębienie powoduje przekształcenie go w kwarc β.

Kryształ kwarcu α – podwójna piramida heksagonalna

Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Kwarc β, inaczej określany jako kwarc niskotemperaturowy, krystalizuje się poniżej

temperatury 573°C. Jego układ krystalograficzny to układ trygonalny. Kwarc β występuje
powszechnie w przyrodzie.
Kryształ kwarcu β, którego ściany tworzą słup heksagonalny zakończony romboedrami.
Źródło: GroMar sp.z.o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Obie odmiany kwarcu wykazują podobne cechy. Wykazują twardość równą 7 w skali Mohsa.
Połysk obu odmian jest szklisty. Przełam: kwarc α - muszlowy i nierówny; kwarc β-
muszlowy. Wielkość kryształów: kwarc α – małe kryształy (średnica kilka mm); kwarc β –
większe kryształy (kilka lub kilkanaście cm, największe okazy mają 1 m długości). Kwarc α
jest bezbarwny oraz szary, natomiast kwarc β to bezbarwny kryształ górski. Obecność
domieszek w kwarcu β jest przyczyną występowania w przyrodzie wielu form, które mają
osobne nazwy mineralogiczne.

Nieregularny przełam kwarcu różowego.

Źródło: dostępny w internecie: www.pi .edu.

Przełam kwarcu szarego. Dokładne badanie ujawnia charakterystyczne łuki - przełam muszlowy.
Pomarańczowe plamki wskazują na obecność tlenku żelaza.
Źródło: dostępny w internecie: www.pi .edu.

Odmiany mineralogiczne

W mineralogii wyróżniamy dwie główne formy kwarcu: makrokrystaliczny oraz

skrytokrystaliczny. Wśród form makrokrystalicznych znajduje się m.in.: kryształ górski,
ametyst, cytryn, kwarc różowy, kwarc dymny, kwarc mleczny, kwarcowe kocie oko, a także
kwarc rutylowy. Wśród form skrytokrystalicznych kwarcu wyróżniamy m.in.: jaspis, karneol,
heliotrop, chryzopraz, agat, którego odmianą jest onyks, sardonyks czy sard.
 

Kryształ górski
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Ciekawostka

Ze względu na swoją twardość, kwarc jest używany do wyrobu kul do młynów kulowych
stosowanych w przemyśle.

Przemysłowy młyn kulowy

Źródło: Josef Lehmkuhl, dostępny w internecie: www.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Podsumowanie

Tlenek krzemu(IV) może występować w wielu odmianach, jednak najpowszechniej

występującą odmianą jest kwarc. Już w starożytności kwarc był znany i ceniony. Występuje
w wielu odmianach, które w mineralogii przyjmują osobne nazwy. Przykładem jest kryształ
górski, często stosowany jako kamień szlachetny, ale także w produkcji przemysłowej, na
przykład do wyrobu żyrandoli czy w magii.

Słownik
odmiany polimorficzne

(polimorfizm; gr. polýmorphos „wielokształtny”) występowanie tej samej (pod względem

składu chemicznego) substancji w 2 lub więcej odmianach krystalicznych, różniących się
budową wewnętrzną i związanymi z nią postaciami krystalograficznymi oraz
właściwościami fizycznymi i niektórymi właściwościami chemicznymi.

Poszczególne odmiany są trwałe w określonych warunkach termodynamicznych

(ciśnienie, temperatura i in.). Przemiana jednej odmiany w drugą może być odwracalna
lub nieodwracalna. Odmiany polimorficzne tworzą zarówno kryształy pierwiastków
(alotropia), jak i związków chemicznych.

układ krystalograficzny (gr. krýstallos – ‘lód’, ‘kryształ’)

(gr. krýstallos – „lód”, „kryształ”) nazwa układu sieci krystalicznej, który opisuje ją na
podstawie na przykład osi krystalograficznych oraz osi symetrii itp.; istnieje siedem
układów krystalograficznych, pozwalających opisać sieci krystaliczne poszczególnych
kryształów

przełam

powierzchnia kryształu minerału lub jego skupienia zbitego utworzona w wyniku

pęknięcia, rozłupania

skala Mohsa

powszechnie używana skala służąca do określania względnej twardości minerałów;

wzorcem jest w niej 10 minerałów uporządkowanych wg rosnącej twardości: 1 talk, 2 gips,
3 kalcyt, 4 fluoryt, 5 apatyt, 6 ortoklaz, 7 kwarc, 8 topaz, 9 korund, 10 diament; skalę tę
wprowadził 1812 mineralog niem. F. Mohs (1773–1839)

kwarc makrokrystaliczny
 przejrzysty minerał, formujący się w duże, widoczne gołym okiem, poddawalne obróbce
kryształy

kwarc skrytokrystaliczny

kwarc, którego kryształy nie uformowały się, ponieważ nie miały odpowiednich
warunków, jego kryszały są drobne, czasem są sprasowane w warstwy

Bibliografia
Bárta M., Pierwiastki chemiczne wokół nas, Warszawa 2013.

Bielański A., Chemia ogólna i nieorganiczna, Warszawa 1977.

Jaroszewski W., Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej, Warszawa 1966.

Oldershaw C., Ilustrowany atlas klejnotów i kamieni szlachetnych, Warszawa 2007.

Ples M., Nieznane oblicze krzemu. Co i jak można otrzymać z piasku?, „Chemia
w Szkole” 2016, 6, s. 38- 43.

Smulikowski K., Minerały skałotwórcze, Warszawa 1955.

Wasilewski M., Minerał jako lek. Między starożytnością a współczesnością, Warszawa 2008.
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Czy zastanawiałeś się kiedyś w ilu i jakich odmianach występuje kwarc? W jakich obszarach
geograficznych można go znaleźć? Przeanalizuj poniższą mapę oraz przedstawione przykłady
wraz z opisanymi właściwościami, a następnie rozwiąż podane zadania.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DsPv5imuu

Symulacja interaktywna pt. „Różne odmiany kwarcu"
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Zaznacz zdanie prawdziwe.

 Układ krystalograficzny ametystu to układ heksagonalny.

 Gęstość względna kwarcu rutylowego jest mniejsza niż gęstość względna ametystu.

 Współczynnik załamania światła kryształu górskiego wynosi 1,5.

Ćwiczenie 2
Źródło: dostępny w internecie: Źródło: pixabay.com; licencja: domena publiczna; źródło: wallpaperflare.com, licencja: domena
publiczna; źródło: wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 2.0.

Ćwiczenie 3

Uzupełnij poniższe informacje dotyczące kryształu górskiego.

Barwa:

Współczynnik załamania światła:

Twardość w skali Mohsa:

Układ krystalograficzny: (trygonalny)

Połysk:

7,5 tetraedryczny zielony różowy 7,0 biały szklisty bezbarwny 1,5

fioletowy żółty 1,55

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawdziwe zdanie.

 Kwarc β krystalizuje z magmy.

 Kwarc α jest określany jako kwarc wysokotemperaturowy.

 Układ krystalograficzny kwarcu α to układ trygonalny.

Ćwiczenie 2 輸

Źródło: dostępny w internecie: Źródło: Xth-Floor, wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0; Źródło: pixabay.com, licencja:
domena publiczna; Źródło: pixabay.com, licencja: domena publiczna;.
輸

Ćwiczenie 3 輸

Wskaż zdanie fałszywe.

 Oziębienie kwarcu β powoduje przekształcenie go w kwarc α.

 Twardość kwarcu α i β w skali Mohsa wynosi 7.

 Barwa ametystu jest fioletowa.

Ćwiczenie 4 輸

Podaj nazwę pojęcia do podanej niżej definicji.

- odmiany posiadające taki sam skład chemiczny, ale różniące się strukturą.
Ćwiczenie 5 醙

Oceń prawdziwość zdań, zaznaczając w tabeli w kolumnie Prawda - gdy zdanie jest
prawdziwe, lub w kolumnie Fałsz - gdy zdanie jest fałszywe.

Zdanie Prawda Fałsz

Ametyst zawdzięcza swoją
fioletową barwę dzięki  
domieszkom żelaza.
Kwarc α i kwarc β to
nietrwałe odmiany
 
polimorficzne tlenku
krzemu(IV).
Kwarc β, inaczej określany
jako kwarc
niskotemperaturowy,  
krystalizuje się poniżej
temperatury 573 oC.
Układ krystalograficzny
cytrynu to układ  
heksagonalny
W wyniku zabiegów
termicznych na ametyście
 
można otrzymać
syntetyczny cytryn.

Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij poniższy schemat, podając nazwy odmian polimorficznych tlenku krzemu(IV). 醙

krystobalit α, kwarc α, kwarc β, trydymit α

................. ................. ................. .................

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 7 難

g
Odmiana Gęstość [ m3 ]

Kwarc α 2,648

Kwarc β 2,533

Mizerski W., Tablice chemiczne, Warszawa 2008.

Na podstawie obliczeń wskaż, której odmiany dotyczy poniższy opis.

Krystaliczna odmiana tlenku krzemu(IV), której 8,827 mola cząsteczek zajmuje objętość 0,2
dm3 .

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 難

Szkło sodowe znajduje liczne zastosowanie w życiu codziennym. Wyrabia się z niego m.in.
butelki, szklanki. Wzór szkła sodowego można przedstawić następująco:

Na2 O ⋅ CaO ⋅ 6 SiO2

Oblicz, jaka zawartość procentowa tlenku krzemu(IV) zawiera się w szkle sodowym. Masy
molowe poszczególnych pierwiastków przyjmij jako liczby całkowite. Ostateczny wyniki podaj
z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Anna Daniewicz, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: Chemia

Temat: Różne odmiany kwarcu

Grupa odbiorcza: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym
i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

XI Zastosowanie wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

1) bada i opisuje właściwości tlenku krzemu(IV); wymienia odmiany tlenku krzemu(IV)

występujące w przyrodzie i wskazuje na ich zastosowania.

Zakres rozszerzony

XI Zastosowanie wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

1) bada i opisuje właściwości tlenku krzemu(IV); wymienia odmiany tlenku krzemu(IV)

występujące w przyrodzie i wymienia ich zastosowania.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,

technologii i inżynierii;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie odmiany polimorficznej;

wymienia i charakteryzuje odmiany kwarcu;
porównuje własności poszczególnych odmian kwarcu;
 na podstawie opisu i charakterystyki rozpoznaje odmianę kwarcu.

Strategia nauczania:

asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
prezentacja multimedialna;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza tekstu źródłowego;
technika zdań podsumowujących.

Formy zajęć:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
podręczniki.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel zadaje uczniom pytania przykładowe pytania:

Czy wiecie, że starożytni Grecy i Rzymianie wierzyli, że kwarc to lód nieulegający

topnieniu, który stworzyli bogowie?
Jaka odmiana tlenku krzemu(IV) jest jest najczęściej spotykana (występuje
najpowszechniej)?
Jakie zastosowanie ma kwarc?

3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie starają się odpowiedzieć na

pytanie: Jakie znacie odmiany kwarcu i czym one od siebie się różnią?
4. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.
Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy. Zadaniem uczniów jest przygotowanie prezentacji

multimedialnej uwzględniającą charakterystykę odmian kwarcu. Uczniowie mogą
korzystać z wszelkich dostępnych źródeł informacji. Po ustalonym czasie liderzy
prezentują wyniki pracy grup. Nauczyciel weryfikuje poprawność merytoryczną
wykonanego zadania.
2. Nauczyciel odsyła uczniów do symulacji interaktywnej przedstawiającej
charakterystykę odmian. Uczniowie wykonują w parach polecenia zawarte w medium.
Chętni uczniowie prezentują odpowiedzi.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy i każdej grupie przekazuje różne odmiany kwarcu.
Uczniowie obserwują odmiany i ustalają ich nazwy, po czym chętni uczniowie podają
nazwy poszczególnych odmian kwarcu. Nauczyciel weryfikuje poprawność
odpowiedzi uczniów.
4. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę wykonując ćwiczenia w e‐materiale
- sprawdź się.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów zadając przykładowe pytania:

Jakie poznaliście odmiany kwarcu?

Co oznacza pojęcie odmiany polimorficzne?
Jaką twardość wykazują odmiany kwarcu?
Dlaczego ametyst przyjmuje fioletową barwę, a cytryn żółtą?

2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które

uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem/łam sobie, że...

Czego dziś się nauczyłem/łam...
Co było dla mnie łatwe...
Co sprawiło mi trudność...

Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia zawarte w e‐materiale – „Sprawdź się”.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Symulacja interaktywna może być wykorzystana przez uczniów podczas samodzielnej pracy
na lekcji lub przed wykonaniem ćwiczeń dołączonych do medium. Medium może być
również wykorzystane podczas odrabiania zadania domowego oraz jako uzupełnienie
wiadomości przez uczniów nieobecnych na lekcji.
Materiały pomocnicze:

1. Kryteria oceny prezentacji multimedialnej:

poprawność merytoryczna (zgodność z tematem; dostosowana do możliwości

odbiorców, wyczerpanie tematu);
język prezentacji (specjalistyczna terminologia, poprawność językowa)
konkretność (zdania krótkie – równoważnikowe, hasła);
atrakcyjność (wielkość czcionki, układ treści na slajdzie, tempo wyświetlania, przejścia
slajdu, wzorce slajdów);
estetyka (animacje, grafika, kolor, dźwięk);
prezentacja każdej z grup powinna mieć max. pięć slajdów;
czas prezentacji (wykorzystanie zaplanowanego czasu – 3 min.).

2. Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich

kartkach):

Jakie poznaliście odmiany kwarcu?

Co oznacza pojęcie odmiany polimorficzne?
Jaką twardość wykazują odmiany kwarcu?
Dlaczego ametyst przyjmuje fioletową barwę, a cytryn żółtą?

2. Nauczyciel przygotowuje:

różne odmiany kwarcu do obserwacji.