İBNÜ’L-BAYTÂR ÇEVİRİLERİ VE TİRE NÜSHASI∗

Dr. M. Alpertunga KARA– Prof. Dr. Ali Haydar BAYAT

*

Giriş
Günümüz modern tıbbının başladığı ve geliştiği Yakındoğu ve
Akdeniz çevresinde binlerce sene içinde biriken tıbbî bilgiler çok erken
çağlarda kayıt altına alınmaya başlamıştır. İlk örneklere M.Ö. 2000
sıralarında Sumer tabletlerinde rastlamaktayız. Bu tabletlerde tedavide
kullanılan 250 nebatî, 180 hayvanî ve 120 mineral kaynaklı drog tespit
edilmiştir.
Zamanla tıpta başlayan ihtisaslaşma ile, I. yy.’da Anazarbalı
Dioscorides’in, çoğu (% 60) bitki kökenli olan 1750 kadar drogu bir araya
getirerek yazdığı, Perihyles İatrikes adlı Yunanca resimli eser [M.S. 64-70]
dönemin tıp dünyasında çok benimsenmiştir. Yazıldığından yüz yıl sonra
Lâtince’ye Materia Medica adıyla çevrilen eser, bin yıldan fazla tıp
sanatıyla uğraşanlara kaynaklık etmiştir.
Orta çağda İslâm tıbbının tercüme döneminde Arapçaya Kitâbu’l-
Haşâyiş adıyla çevrilen bu eserden büyük ölçüde faydalanan İbnü’l-Baytâr,
[ö. 1248], Dioscorides’in coğrafyasında yaptığı araştırmalarla elde ettiği
zengin malzemeyi kısaca el-Müfredât [el-Câmî‛ li Müredâti’l-Edviye ve’l-
Agziye] olarak tanınan eserinde toplamıştır. 2353 maddeyi alfabetik düzende
ihtiva eden bu kitap, XIX. yüzyıla kadar tıp dünyasının temel eserlerinden
biri olarak kullanılmış, yazma ve basma olarak çoğaltılmıştır.
Tıp dünyasının bu önemli eseri, XIV. yüzyıl ortalarında, Anadolu’da
Aydınoğlu Umur Bey [ö. 1348] adına meçhul biri tarafından Türkçeye
çevrilmiştir. Yirmiden fazla yazma nüshasının oluşu çevirinin Osmanlı
tıbbında çok tutulduğunun bir işâretidir.
Tire Nüshası
Bugüne kadar, Türk tıp tarihi için olduğu kadar, Türk dili tarihi
açısından da önemli bir eser olan bu çeviri hakkında kapsamlı bir yayın
yapılmamış ve transkripsiyonlu metni yayınlanmamıştır. Biz ön çalışma
olarak, bu çevirinin, Tire-Necippaşa Kütüphanesi’nde korunan nüshasını
tanıtmak istiyoruz. Tire nüshası eksiksiz olma özelliğini taşıdığından
incelemeye konu edilmiştir. Çalışmamızda, mütercimin drogları izah
ederken verdiği bitkilerin Türkçe karşılıkları yanında varsa Farsça ve

*∗Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı, Bornova-İzmir.

1
Yunancaları yanında Lâtince karşılıklarını ihtiva eden bir liste halinde
hazırlamış bulunmaktayız.
Müfredât’ın Umur Bey adına tercüme edilmiş, Tire Necippaşa
Kütüphânesi Nüshası, No: 13’de kayıtlıdır. İstinsah tarihi 1136 h./1723-1724
m. olup 153 varaktan ibârettir. 213 b'den 365b'ye kadar devam eden dört eser
ile birlikte bir mecmua halinde ciltlenmiştir. 1 Satırları 11x20,5cm
boyutlarındadır. Her sayfada 21 satır bulunmaktadır. Eser okunaklı harekeli
nesih ile yazılmıştır. Madde başlıkları kırmızı mürekkeple ve zaman zaman
talik hat ile yazılmıştır.
Eser drogların isimlerini verdikten sonra tarif etmekte, kullanılış
şekilleri ve faydalarından bahsetmektedir. Drogların Arapça isimlerinin
yanında zaman zaman Türkçe, Farsça ve Yunanca karşılıklarını bildirerek
kısa açıklamalar yapmaktadır. Çeviride verilen Türkçe karşılıklardan
bazılarının günümüz Türkçesi’ndeki karşılıklarına uymamaktadır. İbnü’l-
Baytâr’daki drogların sayısı 2353 iken Tire nüshasında 988 drog kayıtlı
bulunmaktadır.
Çalışmamızda tercümede yer alan madde başlarının listesi
transkripsiyon fontu ile yazılmış ve Arap harfli yazılışları ile Latince isimleri
de eklenmiştir. Farklı isimleri, başka dillerdeki karşılıkları bildirilenleri de
not edilmiştir. Nüsha harekeli olduğu için, drog isimlerinin okunuşları
konusunda nüshadaki şekilleri esas alınmıştır. Bunun yanında, Bedeviyan’ın
Illustrated Polyglottic Dictionary of Plantes Names, Cairo, 1936, adlı
eserinde rastlanılan farklı okunuşlar ve farklı imlâlar da not edilmiştir.
Sonuç
Bu liste münasebeti ile üzerinde durulabilecek önemli bir konu, Tıp
tarihimizdeki drog adlarının sağlıklı ve tam bir listesinin yapılıp
yapılamayacağı veya ne kadar sağlıklı ve tam bir listenin yapılabileceği
meselesidir. Bu tür eserlerde yer alan drogların her birinin yazarlar
tarafından görüldüğünü, yakından tanındığını söylemek mümkün
görünmemektedir. Tedavi edici maddeler hakkındaki eserler, büyük oranda
birbirinden aktarmakla ve rivayetlerle meydana getirilmiştir. Çok kullanılan
ve iyi bilinen maddelerin yanında, ne olduğunu müelliflerin de tam
bilmediği, farklı rivayetleri aktarmakla yetindiği ilaçlara zaman zaman
rastlanabilmektedir. Bunun dışında aynı maddenin her zaman aynı isimle
anılmaması ve aynı ismin her zaman aynı madde için kullanılmamış
olabilmesi de böyle bir listenin hazırlanması konusunda mesele teşkil
1 el-Ahkâmü’l-Nebevîye fî Sınaâti’t-Tıbbîye 1a-136b; Kitâb fî İlm-i Bâh 166a-206b; Tercüme-i Müfredât-ı
İbn Baytâr 213b-365a; Kitâbü’l-Kemâliye bî İbn Kemâl Paşa min ulûm-ı Tıbb. İbn Kemâl’in olduğu
zikredilen bu eser, bazı yazarlarca Şirvanlı Mahmûd’a da mal edilmekteyse de [Şirvanlı Mahmud,
Kemâliye, İstanbul 1993], Bursa’da türbedâr Şeyh Kemâl adına 1460’dan sonra yazılan bir eserdir.

2
edebilir. Bilginin bir dilden diğerine aktarılması sırasında meydana gelebilen
kırılmaların yanında, ilaçların mahallî isimleri arasındaki farklılıklar da
kusursuz bir liste hazırlanmasını engelleyecek bir faktör olabilir.
Transkripsi yonuna hazırlandığımız , Müfredât-ı İbnü’l- Baytar
Tercümesi’nin Tire nüshasının ve genelde bu tip yazmaların da ana problemi
bu konudur. Bu çalışmamız ile tıp tarihimizin önemli bir problemi olan tıbbî
bitkilerin doğru isimlendirilmesi konusunda çalışacaklara yardımcı
olacağımızı düşünmekteyiz.
***
Ek I Drog Örnekleri
[216 ]u… E¤el yemişine 13Türkce <abdî dirler. Fârisîce gezmâzû ve
B

gezmâzec dirler ve yemişlüce yılğun dirler, 14zîrâ bu bir büyük ağac olur.
Yeşil budaqları olur qızıla mâ´il. Yabraqları da yeşil 15olur. Dadı yılğun
yabrağına beñzer. Evet çiçegi olmaz. Yemişleri noxud qadar olur 16śaruya
mâ´il śovuqdur qurudur Qaçan kökini bişürüb şarâb yâ sirke ile ciger
ağrısına 17içürseler beğâyet fâ´ide ide ve dişler ağrısın gidere qan tükürmege
fâ´ide ide. Qaçan 18içseler ici qab½ eyleye ve giden qanı §ona ve yemişini
qurudub yumşaq sawq itseler 19çıbanlara śacsalar artuq etleri gidere ve dişler
dibine ekseler ırğanmasın muwkem ide 20ve et ¤inmesin gidere ve daxî
yemişini bişürüb yâ giceden śabâwa dek ğâyet ıssı 21śuda ıśladub śuyundan
śarulıq düşen kişi icse śarulığı gide beñzi
[217A]u1ğâyet xoş ola. Uşaqlara içürseler quśdura. Mi<deleri azmış
xıl§lardan pâk ide 2śulu uyuz olan kişiler śuyun içseler ve qurusın dögüb
uyuza ekseler beğâyet fâ´ide ide 3ve yemişini qaynadub arıq olanlar içseler
ğâyet semirdür. Śûret budur kim yedi gün biri biri 4ardınca bunuñ śuyundan
içseler śoñra yedi gün daxî śovudıcı yaş eyleyici qurśalar 5yeyeler andan
śoñra śığır yoğurdı ayranın bir nice gün ice ba<de ke¤re´i yumşaq döge
berâber 6şeker qatub yedi gün günde iki dirhem yeye. Ba<de simid etmegin
yeyeler beğâyet semirde 7ve beñizlerin ğâyet gökcek eyleye ve daxî şol kişi
kim mi<desinde yaramaz xıl§lar ola qaynadub 8śuyun içse mi<desini arıda ve
qavî eyleye ve eski ishâle fâ´ide ide ve qanı kese 9ve way½ qanın daxî ki
§urmaya aña daxî fâ´ide ider ve śuyun berâber şekerle qıvâma getürüb 10her
śabaw bir qaşuq ılıcak śuyla içse §alaq ve bağısaqlar zawmetin gidere. Wakîm
eydür, 11bu yemişe şimdi yeñi zamanda balâmud dirler eger dögüb yaqu
eyleseler mâdde inen <u½va 12vursalar qavî eyleye. Ol yere mâdde inmekden
men< eyleye. Eger üç direm dögüb 13beğâyet ishâl olan kişiye yedürseler fi’l-
wâl duta ve bu ağacı bir evda tütüzseler 14ol evde olan kişiler qabarçuq
çıqarmayalar, emîn olalar ve bu ağacuñ külini yaqu itseler 15maq<ad

3
çıqduğına beğâyet fâ´ide ide. Wakîm eydür bunuñ bedeli mâzûdur.
*
[218A]u…3ve südi çoq eyleye. Axînûs bu bir otdur kim ırmaqlar
kenârında biter. Bir qarış uzun olur. 4Yabraqlarınuñ depesi ezilmiş olur. Beş
budaqlu olur, ya altı. Ve çiçegi aq olur. Uvacuq kırca 5yemişleri olur.
Yemişinden iki dirhem dögüb dört direm bal ile qaynatsalar göze çekseler
6
göz yaşın kese ve śıqındusını kibrît ve na§rûn ile qarışdurub qulağa
§amzursalar ağrısın 7gidere.
*
[226A]u...12Eftîmûn meşhûrdur. 13Dört direm bal ile, §uzla, azacuq
sirke ile içse balğamı ve qara sevdâ[y]ı ishâl14ide, nefx gidere. śafrâvîler şürb
qusdura. Mâlxulyâ[y]ı gidere, afsentîn ile icseler.15Toxmından on direm sawq
ve bir beze bağlasalar şarâb içinde ıślada on iki direm cülâb ve benefşe16 ve
bir qac §amla §atlu bâdâm yağın qoyub ılıcaq ide acla içe mâlxulyâya beğâyet
fâ[´ide ide] ve 17çoq sevdâ ishâl ide zawmetsüz. Qurusınuñ şerbeti bir
diremden iki direme dekdür 18 ve ba<½ılar dört diremden altı direme dek ve
ba<½ılar tamâm şerbeti mey-puxtla on direm sawq 19ideler içeler dir ve
ba<½ılar aydur altı diremin ba<de’s-sawq §oqsan direm keci südiyle 20içeler
teşennüce fâ[´ide ide] ve yelleri tawlîl ide ve süd çürügi ile icseler beğâyet
sevdâ(y)ı 21ishâl ide. Qızıl üzüm ile bişürüb śuyunı icseler süciden olan
mâlxulyâ(y)ı gidere
[226B]u1ve uyuza fâ´ide ide. Benefşe çiçegi ve peyân ve qızıl üzüm ile
bişüre içüre uçuğa fâ[´ide ide] evet 2çoq bişürmeyeler ve qarından uzun
qurdları çıqara. Bedeli türbüddür ba<½ılar qatında bir bucuq veznince
3
wâşâdur dir.

Ek II – Drog Listesinden Örnekler

bersiyâvuşân 7‫ان‬:‫ا <وش‬:‫سي‬A‫ر‬

? :‫ ب‬Adianthum baldırıkara, kesfenü
kebîr, kezberetü’l-irr,
şa‛rü’l-cibâl, şa‛rü’l-
arz, şa‛rü’l-cinn
bûsîr 7‫وصير‬F‫ ب‬Verbascum sığır kuyruğı,
‘bazılarına göre’ yaban
kelem
esel [asl] ‫ ﻞﺛﺍ‬Tamarix orientalis gezmâzû, gezmâzec,
yemişlüce yılğun,
‛abdî, “... bu yemişe
şimdi yeñi zamanda

4
 balâmud dirler”
fülince ‫جه‬: ‫ن‬7 ‫ <ل‬F‫ ف‬Cuscuta epithymum, “‛inde’l-ba‛z besbâse
yabrağıdur ve ‛inde’l-
Piper cubeba ba‛zuvacuk saruca
tohmlardur hardala
beñzer...”
hammâz ‫ماض‬P ‫ ح‬Rumex “iki dürlüdür birisi
kuzu kulağıdur ve biri
labadadur”
kataf 7‫ف‬:‫ط‬:‫ ق‬Atriplex hortensis “sirken dirler
lavanadur”
mülûh 7‫وح‬F‫مل‬F Atriplex halimus deñiz yarpuzı,
‘bazılarına göre’
bögürtlene benzer bir
ağaç [kara pazı,
sarmak]
sâfsiyâ ‫ا‬:‫ف <سي‬7 ‫ ﺛا‬Thapsia garganica “<inde’l-b<az bağnûs
sakızı dirler evet
hatâdur...” “‛inde’l-b<az
harîrelerde biter bir
otdur torak otına
beñzer...”
tûderî ‫د <رى‬: ‫و‬F‫ ت‬Erysimum, Sisymbrium officinale kuş etmegi,
‘bazılarına göre’
isbetân
<ubesrân 7‫رﺍن‬: ‫ث‬7 :‫عب‬F Artemisia, Achillea “ba<zılar ayvadânedür
dirler eyle degildür
belki bir otdur...”
utruc ‫ ﺝرﺘﺍ‬Citrus medica Risso var. Limonum turunc, türnük, ağac
kavunı, kitravun,
buçûre
verdü’l-hımâr ‫ ورد ﺍلحمار‬Paeonia eşek güli, ‘bazılarına
göre’ <aynü’l-bakar
estûtîkûs ‫ ]ﺍسطرﺍطيقوس‬7‫وس‬F‫وطيق‬F‫سط‬
7 :‫ ]ﺍ‬Aster amellus oder tripolium ayu kulağı
[atarâtîkûs] [Bedeviyan’da ayı
kulağı ismini taşıyan
dört ayrı nebat var ve
imlâsı buradaki
kelimeye benzeyeni hiç
yok.]
emârîtan ‫ ]ﺍمارنطون‬7‫ن‬:‫ماريط‬: :‫ ]ﺍ‬Helichrysum stoechas [altun çiçeği]
[amârantûn]
avâfînûs 7‫وس‬F‫وﺍف<ين‬: :‫ ﺍ‬Hyacinthus orientalis
huzaz 7‫ض‬:‫حض‬F Rhamnus infectorius [Lycium vavlân-ı hindî
afrum] [filzahrac]

tarine ‫ه‬:‫ <رن‬:‫ ط‬Polygonum aviculare [çoban değiniği]

kemâdariyûs 7‫وس‬F‫ ي‬7‫ر‬:‫ماد‬: ‫ك‬: Teucrium chamaedrys yer pelîdi