Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką –

ćwiczenia
kierunek: geodezja i kartografia, sem 3
Czas słoneczny i gwiazdowy

mgr inż. Maciej Grzymała

maciej.grzymala@pw.edu.pl
Zakład Geodezji i Astronomii Geodezyjnej
Wydział Geodezji i Kartografii
Politechnika Warszawska

Semestr zimowy rok akad. 2022/2023

 Skale czasu

Astronomiczne jednostki czasu definiowane są w oparciu o:

ruch obrotowy Ziemi wokół własnej osi – doba
ruch obiegowy Ziemi wokół Słońca – rok

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 2/26

 Ruch obiegowy Ziemi

Punkt odniesienia
względem którego Długość roku
Nazwa roku
liczymy okres obiegu w dobach słonecznych
Ziemi względem Słońca

gwiazdowy odległe gwiazdy 365,2563

zwrotnikowy punkt Barana 365,2422
anomalistyczny peryhelium 365,2596

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 3/26

 Kalendarze

Kalendarz Juliański: Kalendarz Gregoriański:

1 1 3
365 + = 365, 25 365 + − = 365, 2425
4 4 400
o 0,0078 doby dłuższy od różnica względem rzeczywistej
rzeczywistej długości roku długości roku wynosi 0,0003 dnia (1
zwrotnikowego – w 1582 r. równonoc dzień/3333 lat)
wiosenna przypadała 11 marca (1 w 1582 r., po 4 października nastąpił
dzień/128 lat) 15 października
obecnie różnica wynosi 13 dni

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 4/26

 Ruch obrotowy Ziemi

kąt o jaki Ziemi zrobi obrót w ciągu jednej doby

słonecznej:
1
 
360◦ + · 360◦ = 360◦ 59′ 8′′
365, 2422
Doba gwiazdowa = 23h 56m 04,091s czasu
słonecznego
Doba słoneczna = 24h 03m 56,555s czasu
gwiazdowego
opóźnienie początku doby słonecznej względem
doby gwiazdowej o 3m 56,555s czasu gwiazdowego
na dobę, czyli 3m 55,909s czasu słonecznego

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 5/26

 Czas gwiazdowy

Podstawową jednostką skali czasu gwiazdowego jest doba gwiazdowa

Dobą gwiazdową nazywamy okres zawarty pomiędzy dwoma kolejnymi kulminacjami
górnymi punktu Barana
w zależności od wyboru kulminacji średniego lub prawdziwego punktu Barana, rozróżniamy
średnią i prawdziwą dobę gwiazdowa,
początkiem doby gwiazdowej jest moment kulminacji górnej punktu Barana,
dobę gwiazdowa dzielimy na 24 godziny gwiazdowe. Godzinę i minutę gwiazdową dzielimy
odpowiednio na 60 minut i sekund gwiazdowych,
Z powodu precesji punktu Barana, doba gwiazdowa jest krótsza o 0,0084 s od
rzeczywistego pełnego obrotu Ziemi wokół osi mierzonego względem odległych obiektów
(gwiazdy, kwazary), których pozycja może być uważana za niezmienną.

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 6/26

 Czas gwiazdowy

Czas gwiazdowy jest to kąt godzinny punktu Barana:

S=t 
Kąt godzinny punktu Barana można wyrazić wzorem:

t  = t ∗ + α∗
Dla gwiazd górujących t∗ = 0, czas gwiazdowy jest równy ich rektascenzji:

t = α∗

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 7/26

 Czas gwiazdowy

Czas gwiazdowy prawdziwy jest to kąt prawdziwego chwilowego położenia punktu Barana:


Sv = t v

Czas gwiazdowy średni jest to kąt godzinny fikcyjnego punktu sfery niebieskiej, zwanego
średnim punktem Barana, który możemy otrzymać z prawdziwego chwilowego położenia
punktu Barana po uwolnieniu go od składowych ruchu nutacyjnego, czyli:

Sm = t  m
(1)

Różnice pomiędzy czasem gwiazdowym prawdziwym, a czasem gwiazdowym średnim

nazywamy równaniem ekwinokcjum, które wyraża się wzorem:

R.Eq. = Sv − Sm (2)

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 8/26

 Czas słoneczny
Czas godzinny prawdziwy jest to kąt godzinny Słońca prawdziwego, powiększony o 12
godzin:

Tv = t⊙ + 12h

Punkt zerowy skali czasu prawdziwego określa nam moment kulminacji dolnej Słońca
prawdziwego, wówczas t⊙ = 12h i Tv = 0.
Ze względu na niejednostajny ruch orbitalny Ziemi wokół Słońca (II prawo Keplera) i
nachylenie płaszczyzny ekliptyki do równika pod kątem 23,5°, kąt godzinny Słońca
prawdziwego zmienia się niejednostajnie. Dlatego wprowadzono pojęcie Słońca średniego i
czasu słonecznego średniego T
różnicę pomiędzy czasem słonecznym prawdziwym a czasem słonecznym średnim
nazywamy równaniem czasu:

E = Tv − T = t⊙ − t⊙śr

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 9/26

 Czas gwiazdowy i słoneczny

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 10/26

 Ruch obrotowy Ziemi

długość roku zwrotnikowego:

365,2422 dób słonecznych (365,2421896698)
366,2422 dób gwiazdowych (366,2421896698)
Stosunek jednostek czasu gwiazdowego słonecznego można tez
otrzymać w następujący sposób:
366, 2421896698 24
k= = 1, 0027379093 ≈ h m s
365, 2421896698 23 56 4
Zależność odwrotna
365, 2421896698 23h 56m 4s
k= = 0, 9972695663 ≈
366, 2421896698 24

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 11/26

 Ruch obrotowy Ziemi

Czas gwiazdowy zdefiniowany jako

kąt godzinny punktu Barana jest
czasem lokalnym, a także czas
słoneczny, związane są z południkiem
miejsca obserwacji, a więc pozycją
obserwatora.
Z rysunku można odczytać, że:

SA − SB = λA − λB
tA − tB = λA − λB

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 12/26

 Czas gwiazdowy i słoneczny
Wprowadzając czas gwiazdowy Greenwich S Gr (λGr = 0) oraz czas słoneczny Greenwich T Gr
możemy dla Warszawy napisać:
W −wa Gr
Sm = Sm + λW −wa
T W −wa = T Gr + λW −wa

oraz

SvW −wa = SvGr + λW −wa

TvW −wa = TvGr + λW −wa

ogólnie zaś:

S A = S Gr + λA
T A = T Gr + λA

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 13/26

 Czas strefowy

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 14/26

 ZADANIA

ZADANIE 1.
Wyrazić moment 10 listopada 2022, godz. 16h41m40s czasu środkowoeuropejskiego w
średnim czasie gwiazdowym południka λ=21◦ ; rachunek należy prowadzić metodą przybliżoną
(bez wykorzystania Rocznika Astronomicznego)

ZADANIE 2.
Wyrazić moment czasu lokalnego średniego czasu gwiazdowego, obliczony w poprzednim
zadaniu, do czasu strefowego, środkowoeuropejskiego, z dokładnością 0.01 sekundy

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 15/26

 ZADANIA

ZADANIE 3.
Wyrazić moment 10 listopada 2022, godz. 16h41m40.0000s czasu środkowoeuropejskiego w
średnim i prawdziwym czasie gwiazdowym południka λ=21◦ ; rachunek należy prowadzić z
dokłądnością do 0.0001s

ZADANIE 4.
Wyrazić moment czasu gwiazdowego prawdziwego, obliczony w poprzednim zadaniu, w czasie
środkowoeuropejskim. Rachunek prowadzić z dokładnością do 0.0001s

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 16/26

 Interpolacja Bessela

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 17/26

 Interpolacja Bessela

Argument Funkcja I różnica II różnica

Współczynnik iterpolacji:
x−1 u−1
∆I−0.5 x − x0
n=
x0 u0 ∆II
0 xi − xi−1
x u ∆I0.5
x+1 u+1 ∆II Wzór Bessela:
+1
∆I+1.5 n (n − 1)  II 
x+2 u+2 u = u0 + n∆I0.5 + ∆0 + ∆II
1
4

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 18/26

 Interpolacja Stirlinga
Argument Funkcja I różnica II różnica
x−1 u−1
∆I−0.5 Współczynnik iterpolacji:
x0 u0 ∆II
0 x − x0
x u ∆I0.5 n=
xi − xi−1
x+1 u+1
Wzór Stirlinga:
lub
n2 II
u = u0 + n∆I0 + ∆
Argument Funkcja I różnica II różnica 2 0
x−1 u−1
gdzie:
x u ∆I−0.5
x0 u0 ∆II
 
0 ∆I0 = ∆I−0.5 + ∆I+0.5 /2
∆I0.5
x+1 u+1
Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 19/26
 Interpolacja z przemianą

Wzór z przemianą:
n I
 
Argument Funkcja Przemiany I różnica II różnica u = u0 + np v0 + ∆
2 0
x−1 v−1
∆I−0.5 gdzie:
x0 u0 v0 ∆II
0  
x u v ∆I0.5 ∆I0 = ∆I−0.5 + ∆I+0.5 /2
x+1 v+1
int. arg. funkcji 24
p= =
int. arg. przemiany 1

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 20/26

 Zadania

ZADANIE 1.
Znaleźć kąt godzinny Słońca prawdziwego względem południka Warszawy (λ = 21◦ ) na
moment 18 stycznia 2023 r., o godzinie 12:00:00.000
1 Czas UTC
2 Czas UT1, uwzględniając poprawkę UT1-UTC z rocznika astronomicznego
3 Lokalny średni czas słoneczny (LMT, dodając długość geograficzną msc. obs.)
4 Kąt godzinny Słońca średniego minus 12h (odejmując od LMT współczynniki
µ∆T ′ = 0.189s)
5 Interpolacja równania czasu na moment czasu TT:
1 Obliczenie czasu TT, jako: UTC + 37s + 32.184s
6 Kąt godzinny Słońca prawdziwego

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 21/26

 Zmiany współrzędnych gwiazd

Na zmiany współrzędnych równikowych gwiazdy mają wpływ:

zmiany kierunku początkowego i płaszczyzny głównej układu, spowodowane przez
precesję i nutację;
zmiany pozycji gwiazd w przestrzeni – ruch własny gwiazd;
zmiany związane z warunkami, w jakich prowadzone są obserwacje gwiazdy:
aberracja i paralaksa;
refrakcja atmosferyczna.

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 22/26

 Różne rodzaje współrzędnych równikowych

1 Współrzędne pozorne – współrzędne geocentryczne odniesione do prawdziwego położenia

równika i punktu równonocy w danym momencie:
różnią się od współrzędnych obserwowanych o wpływ refrakcji oraz dobowych aberracji i
paralaksy;
układ związany z precesją i nutacją.
2 Współrzędne prawdziwe – współrzędne heliocentryczne odniesione do prawdziwego
położenia równika i punktu równonocy w danym momencie:
różnią się od pozornych o wpływ rocznych aberracji i paralaksy;
układ związany z precesją i nutacją.
3 Współrzędne średnie – współrzędne heliocentryczne odniesione do średniego położenia
równika i punktu równonocy w pewnym umownym momencie:
różnią się od prawdziwych, wyrażonych na ten sam moment, wyłącznie o wpływ nutacji;
służą do katalogowania gwiazd (wyrażane np. na połowę roku)

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 23/26

 Przejście ze współrzędnych średnich do pozornych

1 Obliczenie współrzędnych średnich na epokę obserwacji, poprzez skorygowanie miejsca

średniego ze względu na precesję i ruch własny;
2 Obliczenie współrzędnych pozornych poprzez korekcję ze względu na nutację, paralaksę i
aberrację:
Uwzględnienie krótkookresowej części nutacji, pominiętej w efemerydach tych gwiazd:

∆αapp = A′ a + B ′ b

∆δapp = A′ a′ + B ′ b′

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 24/26

 Przejście ze współrzędnych średnich do pozornych

ZADANIE 1.
Obliczyć przy użyciu wzoru interpolacyjnego Stirlinga, na podstawie tablic miejsc pozornych
gwiazd, współrzędne pozorne gwiazdy:
1 α Arietis na moment 2023 październik 21d 15h 20m 00s UT1;
2 δ Cassiopeiae na moment 2023 październik 2d 17h 20m 00s UT1.

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 25/26

 Dziękuje za uwagę

Maciej Grzymała

Astronomia Geodezyjna z Geodynamiką – czas słoneczny i gwiazdowy 26/26