Elementy Geodezji Wyzszej I Astronomii Geodezyjnej W Zadaniach

##7#52#aMTEzNDE4MDNBMzA2MTYzMw==
SU 1738 pozycja wydawnictw naukowych
Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis≥awa Staszica w Krakowie
c Wydawnictwa AGH, Kraków 2015

•
ISSN 0239-6114
ISBN 978-83-7464-828-8
Redaktor Naczelny Wydawnictw AGH: Jan Sas
Komitet Naukowy Wydawnictw AGH:

Zbigniew Kπkol (przewodniczπcy)
Marek Ca≥a
Borys Miku≥owski
Tadeusz Sawik
Mariusz Zió≥ko
Recenzenci: prof. dr hab. inø. Tadeusz Chrobak

prof. dr hab. W≥adys≥aw Góral
Afiliacja autorów i redaktora:

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydzia≥ Geodezji Górniczej i Inøynierii årodowiska, Katedra Geomatyki
Opieka redakcyjna: Magdalena Grzech
Projekt ok≥adki i strony tytu≥owej: Beata Barszczewska-Wojda
Sk≥ad komputerowy: Jacek Kudrys
WYDANIE PIERWSZE
Wydawnictwa AGH
al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
tel. 12 617 32 28, tel./faks 12 636 40 38
e-mail: redakcja@wydawnictwoagh.pl
http://www.wydawnictwo.agh.edu.pl
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Spis treúci
WstÍp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1. Obliczenia na kuli, elementy trygonometrii sferycznej . . . . . . . . . . . . 7

1.1. Trygonometria sferyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.1. Geometria kuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.2. Rozwiπzywanie trójkπtów sferycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2.3. Uk≥ady wspó≥rzÍdnych na kuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2.4. Zadania geodezyjne na powierzchni kuli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2. Geometria elipsoidy obrotowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1. Elipsoida obrotowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2.2. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2.1. Geometria elipsoidy obrotowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.2.2. Wspó≥rzÍdne geograficzne i prostokπtne na elipsoidzie . . . . . . . . 43
2.2.3. Transformacje wspó≥rzÍdnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.2.4. Zadania geodezyjne na powierzchni elipsoidy obrotowej . . . . . . . 56
3. Elementy astronomii geodezyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

3.1. Astronomia geodezyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
3.2. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.2.1. Uk≥ady wspó≥rzÍdnych astronomicznych – trójkπt paralaktyczny 74
3.2.2. Zamiana czasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.2.3. Obliczanie wspó≥rzÍdnych astronomicznych i azymutu . . . . . . . . 86
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

WstÍp
Geodezja wyøsza jest jednym z podstawowych przedmiotów wyk≥adanych na uczel-

niach technicznych, na kierunku geodezja i kartografia. Mimo øe literatura tego przed-
miotu jest obszerna, to publikacji o charakterze dydaktycznym, zawierajπcych przy-
k≥ady liczbowe lub zadania, jest niewiele. Brakuje zw≥aszcza praktycznych ujÍÊ po-
szczególnych zagadnieÒ, popartych przyk≥adami liczbowymi, przeznaczonych do sa-
modzielnego wykonania.
Celem niniejszego skryptu by≥o w zamyúle autorów przybliøenie wybranych zagadnieÒ

geodezyjnych z zakresu geodezji wyøszej, w ujÍciu praktycznym. Jego tematykÍ ogra-
niczono do zagadnieÒ geometrycznych omawianych w pierwszej czÍúci kursu geodezji
wyøszej. Dotyczπ one geometrycznych powierzchni odniesienia oraz sfery niebieskiej.
Stπd wynika podzia≥ skryptu na trzy rozdzia≥y obejmujπce geometriÍ tych powierzchni
i ich ujÍcie praktyczne, w postaci przyk≥adów i zadaÒ. W pierwszym rozdziale skryp-
tu zatytu≥owanym Obliczenia na kuli, elementy trygonometrii sferycznej znajdujπ siÍ
zadania z zakresu trygonometrii sferycznej i uk≥adów wspó≥rzÍdnych na kuli. DziÍki
nim Czytelnik moøe zapoznaÊ siÍ z podstawowymi pojÍciami dotyczπcymi wielkoúci
liniowych i kπtowych oraz sposobami okreúlania po≥oøenia punktów na powierzchni
kuli. Podobne zagadnienia zawiera rozdzia≥ drugi, zatytu≥owany Geometria elipsoidy.
Poszerzono go dodatkowo o zagadnienie transformacji wspó≥rzÍdnych miÍdzy uk≥ada-
mi odniesienia, których podstawπ jest elipsoida obrotowa. W trzecim rozdziale oprócz
podstawowych pojÍÊ astronomii geodezyjnej i zastosowania uk≥adów wspó≥rzÍdnych
na sferze niebieskiej moøna znaleüÊ zadania z zakresu rachuby czasów gwiazdowego
i s≥onecznego oraz obliczania wspó≥rzÍdnych astronomicznych.
Kaødy wyøej wymieniony rozdzia≥ skryptu ma jednolity uk≥ad. Na poczπtku podano

definicje pojÍÊ oraz niezbÍdne wzory, a nastÍpnie zestaw kilkudziesiÍciu zadaÒ z od-
powiedziami i niezbÍdnymi rysunkami. CzÍúÊ zadaÒ zawiera pe≥ny tok rozwiπzania,
niekiedy podany w kilku wariantach. Stanowi to zachÍtÍ dla Czytelnika do poszuki-
wania w≥asnych rozwiπzaÒ i wyboru rozwiπzania optymalnego. Z tego wzglÍdu wyniki
poúrednie zawarte w szczegó≥owych rozwiπzaniach zadaÒ zosta≥y podane z wyøszπ
dok≥adnoúciπ.

6 WstÍp
Skrypt jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów kierunku studiów geodezja
i kartografia, ale moøe byÊ wykorzystany równieø w kszta≥ceniu na kierunkach po-
krewnych, np. geografia, kartografia itp. Zagadnienia w nim poruszone wymagajπ od
Czytelnika odpowiedniego przygotowania z matematyki i geodezji.
Autorzy

1. Obliczenia na kuli,
elementy trygonometrii sferycznej
1.1. Trygonometria sferyczna

Wykorzystywane oznaczenia:
R – promieÒ kuli,
P – pole powierzchni trójkπta sferycznego,
A, B, C – kπty sferyczne/úrodkowe dwukπta/trójkπta sferycznego,
a, b, c – boki trójkπta sferycznego,
Á – nadmiar sferyczny,
x, y, z – wspó≥rzÍdne prostokπtne przestrzenne,
Ï, ⁄ – wspó≥rzÍdne geograficzne, szerokoúÊ i d≥ugoúÊ geograficzna,
–, ” – wspó≥rzÍdne azymutalne, azymut i odleg≥oúÊ sferyczna.
Ko≥o wielkie
Ko≥o wielkie to ko≥o powsta≥e w wyniku przekroju kuli p≥aszczyznπ przechodzπca
przez úrodek tej kuli.
Dwukπt sferyczny
Dwukπtem sferycznym nazywamy czÍúÊ sfery ograniczonπ dwoma ko≥ami wielkimi.
Pole powierzchni dwukπta sferycznego wyraøa siÍ wzorem:
P = 2AR2 (1.1)
Trójkπt sferyczny
Trójkπtem sferycznym nazywamy figurÍ geometrycznπ na powierzchni kuli (sferze)
powsta≥π w wyniku przeciÍcia siÍ parami trzech kó≥ wielkich.
W≥asnoúci trójkπta sferycznego eulerowskiego

W trójkπcie sferycznym miary boków wyraøamy w wartoúciach kπtowych.
Trójkπt eulerowski to trójkπt sferyczny, w którym miara øadnego boku ani kπta nie
przekracza 180¶ (fi).

8 1. Obliczenia na kuli, elementy trygonometrii sferycznej
Suma boków trójkπta sferycznego jest mniejsza od 360¶ :
a + b + c < 360¶ (1.2)
Suma dwóch boków trójkπta jest wiÍksza od trzeciego boku:
a+b > c
a+c > b (1.3)
b+c > a
Po≥owa obwodu trójkπta jest wiÍksza od kaødego z boków trójkπta sferycznego:

a+b+c
> {a, b, c} (1.4)
2
Suma kπtów trójkπta sferycznego jest wiÍksza od 180¶ a mniejsza od 540¶ :
180¶ < A + B + C < 540¶ (1.5)
Róønica miÍdzy sumπ dwóch kπtów i trzecim kπtem jest mniejsza od 180¶ :
A + B ≠ C < 180¶
A + C ≠ B < 180¶ (1.6)
B + C ≠ A < 180 ¶
Zwiπzki miÍdzy elementami trójkπta sferycznego

Wzór cosinusowy:
cos a = cos b cos c + sin b sin c cos A

cos b = cos a cos c + sin a sin c cos B (1.7)
cos c = cos a cos b + sin a sin b cos C
Wzór sinusowo-cosinusowy:
sin a cos B = cos b sin c ≠ sin b cos c cos A

sin b cos C = cos c sin a ≠ sin c cos a cos B (1.8)
sin c cos A = cos a sin b ≠ sin a cos b cos C
Wzór sinusowy:
sin a sin b sin c

= = (1.9)
sin A sin B sin C
Wzór cosinusowy dla kπtów:
cos A = ≠ cos B cos C + sin B sin C cos a (1.10)

1.1. Trygonometria sferyczna 9
Wzór cotangensowy:
ctg B sin A = ctg b sin c ≠ cos A cos c (1.11)
Wzory Borda:
A sin(s ≠ b) sin(s ≠ c)
sin2 = (1.12)
2 sin b sin c
gdzie a + b + c = 2s, a pozosta≥e wzory powstajπ przez cyklicznπ zamianÍ elementów.
Wzory Nepera:
A+B cos a≠b

2 C
tg = ctg (1.13)
2 cos a+b
2
2
a+b cos A≠B
2 c
tg = tg (1.14)
2 cos 2
A+B 2
Nadmiar sferyczny
Nadmiar sferyczny to nadwyøka sumy kπtów trójkπta sferycznego ponad 180¶ :
A + B + C ≠ 180¶ = Á (1.15)
Zwiπzek pola trójkπta sferycznego z nadmiarem sferycznym:

P
Á= (1.16)
R2
W przypadku ma≥ych trójkπtów sferycznych na powierzchni Ziemi (boki do oko≥o
30 km), pole P we wzorze (1.16) moøna obliczaÊ jak dla trójkπta p≥askiego.
Pierwszy wzór Cagnoliego:
Á sin 12 a sin 12 b
sin = sin C (1.17)
2 cos 12 c
Drugi wzór Cagnoliego:


Á sin s sin (s ≠ a) sin(s ≠ b) sin(s ≠ c)
sin = (1.18)
2 2 cos a2 cos 2b cos 2c
gdzie a + b + c = 2s.
Wzór L’Huiliera:
Ú
Á s s≠a s≠b s≠c
tg = tg tg tg tg (1.19)
4 2 2 2 2
gdzie a + b + c = 2s.

Wzór na nadmiar sferyczny trójkπta, w którym dane sπ dwa boki i kπt miÍdzy nimi
zawarty:
Á ctg a2 ctg 2b + cos C

ctg = (1.20)
2 sin C
Pozosta≥e wzory powstajπ przez cyklicznπ zamianÍ elementów.
Poligon sferyczny
Poligonem (wielobokiem) sferycznym nazywamy zamkniÍtπ figurÍ geometrycznπ na
powierzchni kuli (sferze) utworzonπ z ≥uków kó≥ wielkich. Poligon sferyczny jest uogól-
nieniem trójkπta sferycznego i podobnie jak w przypadku trójkπta sferycznego mo-
øemy mówiÊ o nadwyøce sumy kπtów wieloboku sferycznego wzglÍdem sumy kπtów
odpowiadajπcego mu wieloboku p≥askiego.
Pole powierzchni wieloboku sferycznego wyraøa siÍ wzorem:
Ëÿ È
P= Ai ≠ (n ≠ 2) fi R2 (1.21)
gdzie n to liczba kπtów w wieloboku sferycznym.
Czasza kulista i odcinek kulisty

Czaszπ kulistπ nazywamy kaødπ z dwóch czÍúci powierzchni kuli, na które dzieli jπ
p≥aszczyzna przecinajπca kulÍ.
Pole powierzchni czaszy kulistej:
P = 2fiRh (1.22)
gdzie h jest wysokoúciπ czaszy kulistej.
Odcinkiem kulistym nazywamy kaødπ z dwóch czÍúci kuli, na które dzieli jπ p≥aszczy-
zna przecinajπca kulÍ.
Pole powierzchni odcinka kulistego:
P = 2fiRh + fir2 (1.23)
gdzie r jest promieniem podstawy odcinka kulistego.

ObjÍtoúÊ odcinka kulistego: 3 4
h
V = fih2 R ≠ (1.24)
3
Pas kulisty i warstwa kulista
Pasem kulistym nazywamy czÍúÊ powierzchni kulistej zawartπ miÍdzy dwoma p≥asz-
czyznami równoleg≥ymi przecinajπcymi tÍ powierzchniÍ.
Pole powierzchni pasa kulistego:
P = 2fiRh (1.25)
gdzie h to wysokoúÊ pasa kulistego.

1.2. Zadania 11
Warstwπ kulistπ nazywamy czÍúÊ kuli zawartπ miÍdzy dwoma p≥aszczyznami równo-
leg≥ymi przecinajπcymi kulÍ.
Pole powierzchni warstwy kulistej:
P = 2fiRh + fir12 + fir22 (1.26)
gdzie r1 , r2 to promienie podstaw warstwy kulistej.

ObjÍtoúÊ warstwy kulistej:
! "
fih3 fih r12 + r22
V = + (1.27)
6 2
Uk≥ady wspó≥rzÍdnych na kuli
Zwiπzki miÍdzy wspó≥rzÍdnymi geograficznymi (sferycznymi) i prostokπtnymi:
x = R cos Ï cos ⁄
y = R cos Ï sin ⁄ (1.28)
z = R sin Ï
y
tg ⁄ =
x
z
tg Ï =  (1.29)
x + y2
2

R = x2 + y 2 + z 2
Zwiπzki miÍdzy wspó≥rzÍdnymi azymutalnymi (biegunowymi) i geograficznymi:
cos ” = sin Ï0 sin Ï + cos Ï0 cos Ï cos(⁄ ≠ ⁄0 ) (1.30)

sin(⁄ ≠ ⁄0 ) cos Ï
sin – = (1.31)
sin ”
sin Ï = sin Ï0 cos ” + cos Ï0 sin ” cos – (1.32)
sin – sin ”
sin(⁄ ≠ ⁄0 ) = (1.33)
cos Ï
1.2. Zadania
1.2.1. Geometria kuli
Zadanie 1.1. Wyraü w stopniach odleg≥oúÊ sferycznπ podanπ w mierze ≥ukowej:

a = 0.9872216523, b = 2.3876017625.
Odpowiedü: a = 56¶ 33Õ 49.0828ÕÕ , b = 136¶ 47Õ 58.2149ÕÕ .

Zadanie 1.2. Wyraü w mierze ≥ukowej odleg≥oúÊ sferycznπ podanπ w stopniach:

a = 68¶ 24Õ 11.23ÕÕ , b = 124¶ 58Õ 33.42ÕÕ .
Odpowiedü: a = 1.1938596529, b = 2.1812418133.
Zadanie 1.3. Oblicz d≥ugoúÊ ≥uku odpowiadajπcego odleg≥oúci sferycznej ”1 = 1¶ ,

”2 = 1Õ i ”3 = 1ÕÕ . Wynik podaÊ w mierze liniowej dla kuli o promieniu R = 6371000 m.
Oblicz odleg≥oúÊ sferycznπ odpowiadajπcπ d≥ugoúci ≥uku l = 1 cm na tej kuli.
Odpowiedü: Wyniki przedstawiono w tabeli 1.1.
Tabela 1.1. D≥ugoúÊ ≥uku na kuli o promieniu R = 6371 km

odleg≥oúÊ sferyczna d≥ugoúÊ ≥uku [m]
1¶ 111194.927
1Õ 1853.249
1ÕÕ 30.887
0.00032ÕÕ 0.010
Zadanie 1.4. Jaka jest d≥ugoúÊ ≥uku ko≥a wielkiego sfery o promieniu R = 6371 km,
na którym opiera siÍ kπt úrodkowy: –1 = 48¶ 45Õ 23.88ÕÕ , –2 = 159¶ 47Õ 31.33ÕÕ ?
Odpowiedü: l1 = 5420.639 km, l2 = 17 765.275 km.
Zadanie 1.5. D≥ugoúÊ ≥uku ko≥a wielkiego wynosi 1 km. Jaki kπt úrodkowy oparty
jest na tym ≥uku, jeúli promieÒ kuli wynosi R = 6371 km?
Odpowiedü: 32.38ÕÕ .
Zadanie 1.6. Boki trójkπta sferycznego majπ d≥ugoúÊ: a = 100 km, b = 250 km,
c = 140 km. Wyraü te boki w stopniach (R = 6371 km).
Odpowiedü: a = 0¶ 53Õ 57.56ÕÕ , b = 2¶ 14Õ 53.89ÕÕ , c = 1¶ 15Õ 32.58ÕÕ .
Zadanie 1.7. Oblicz pole powierzchni oraz objÍtoúÊ warstwy kulistej na kuli o pro-
mieniu R = 6371 km, ograniczonej równoleønikami Ï1 = 30¶ oraz Ï2 = 45¶ .
Odpowiedü: P = 212214053 km2 , V = 106361970040 km3 .
Zadanie 1.8. Oblicz promieÒ r podstawy czaszy kulistej dla kuli o promieniu
R = 6371 km, wiedzπc øe pole powierzchni czaszy kulistej jest równe polu powierzchni
trójkπta sferycznego o bokach a = 32¶ 00Õ 53ÕÕ , b = 36¶ 17Õ 52ÕÕ , c = 35¶ 22Õ 11ÕÕ .
Odpowiedü: r = 1445 km.
Zadanie 1.9. Oblicz pole powierzchni czÍúci pasa kulistego na kuli o promieniu
R = 6371 km, ograniczonego po≥udnikami ⁄1 = 35¶ , ⁄2 = 45¶ oraz p≥aszczyznami rów-
noleøników Ï1 = 20¶ , Ï2 = 40¶ .
Odpowiedü: P = 2130706 km2 .

1.2. Zadania 13
Zadanie 1.10. Na szerokoúci Ï = 50.007¶ , miÍdzy punktami leøπcymi na d≥ugoúciach

róøniπcych siÍ o ⁄ = 10.253¶ , d≥ugoúÊ ≥uku równoleønika wynosi l, a d≥ugoúÊ ≥uku
ko≥a wielkiego s. Oblicz stosunek d≥ugoúci sl .
Odpowiedü: sl = 1.0008.
Zadanie 1.11. W jakiej odleg≥oúci z leøπ p≥aszczyzny dwóch równoleøników

Ï1 = 50¶ i Ï2 = 51¶ na kuli o promieniu R = 6371 km?
Odpowiedü: z = 70728 m.
1.2.2. Rozwiπzywanie trójkπtów sferycznych
Zadanie 1.12. Czy moøe istnieÊ trójkπt sferyczny o podanych niøej elementach
(rys. 1.1)? Odpowiedü uzasadniÊ.
a) a = 06¶ 21Õ 02ÕÕ , b = 54¶ 15Õ 42ÕÕ , c = 60¶ 22Õ 25ÕÕ ,
b) a = 66¶ 21Õ 02ÕÕ , b = 55¶ 11Õ 42ÕÕ , c = 62¶ 34Õ 25ÕÕ ,
c) a = 50¶ 17Õ 02ÕÕ , b = 85¶ 34Õ 45ÕÕ , c = 66¶ 34Õ 55ÕÕ ,
d) a = 45¶ 17Õ 02ÕÕ , b = 35¶ 34Õ 45ÕÕ , c = 88¶ 24Õ 25ÕÕ ,
e) a = 155¶ 11Õ 22ÕÕ , b = 25¶ 56Õ 55ÕÕ , c = 102¶ 15Õ 34ÕÕ ,
f) A = 108¶ 10Õ 22ÕÕ , B = 66¶ 17Õ 52ÕÕ , C = 81¶ 33Õ 25ÕÕ ,
g) A = 88¶ 16Õ 55ÕÕ , B = 35¶ 47Õ 52ÕÕ , C = 55¶ 43Õ 55ÕÕ ,
h) A = 100¶ 03Õ 15ÕÕ , B = 135¶ 17Õ 52ÕÕ , C = 142¶ 37Õ 27ÕÕ ,
i) A = 65¶ 13Õ 15ÕÕ , B = 111¶ 47Õ 52ÕÕ , C = 92¶ 19Õ 27ÕÕ ,
j) A = 165¶ 00Õ 15ÕÕ , B = 95¶ 00Õ 52ÕÕ , C = 122¶ 00Õ 27ÕÕ .
Odpowiedü: a) tak, b) tak, c) tak, d) nie, e) nie, f) tak, g) nie, h) tak, i) tak, j) nie.
Rys. 1.1. Trójkπt sferyczny o bokach a, b, c i naprzeciwleg≥ych kπtach A, B, C
Zadanie 1.13. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ dwa kπty i bok miÍdzy
nimi: A = 73¶ 22Õ 49.9600ÕÕ , B = 14¶ 28Õ 55.8300ÕÕ , c = 54¶ 55Õ 12.6700ÕÕ .

Rozwiπzanie: Do obliczeÒ korzystamy z twierdzenia cosinusowego dla kπtów (1.10).

Odpowiedü: C = 98¶ 00Õ 06.7079ÕÕ , a = 52¶ 21Õ 40.2491ÕÕ , b = 11¶ 55Õ 37.0849ÕÕ .
Zadanie 1.14. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ dwa boki i kπt miÍdzy
nimi: a = 28¶ 29Õ 30.3100ÕÕ , b = 35¶ 36Õ 37.3800ÕÕ , C = 13¶ 14Õ 15.1600ÕÕ
Rozwiπzanie: Do obliczeÒ naleøy wykorzystaÊ twierdzenie cosinusowe dla bo-
ków (1.7).
Odpowiedü: A = 39¶ 08Õ 18.8109ÕÕ , B = 129¶ 36Õ 02.6097ÕÕ , c = 9¶ 57Õ 56.7090ÕÕ .
Zadanie 1.15. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ trzy kπty:

A = 40¶ 12Õ 15.0000ÕÕ , B = 61¶ 14Õ 28.0000ÕÕ , C = 102¶ 47Õ 19.0000ÕÕ .
Rozwiπzanie: W obliczeniach korzystamy z twierdzenia cosinusowego dla kπ-
tów (1.10)
Odpowiedü: a = 39¶ 45Õ 14.0030ÕÕ , b = 60¶ 16Õ 54.3517ÕÕ , c = 75¶ 02Õ 15.5709ÕÕ .
Zadanie 1.16. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ trzy boki:

a = 28¶ 28Õ 28.2800ÕÕ , b = 35¶ 35Õ 35.3500ÕÕ , c = 8¶ 04Õ 39.5318ÕÕ .
Odpowiedü: A = 25¶ 19Õ 11.9139ÕÕ , B = 148¶ 31Õ 38.3276ÕÕ , C = 7¶ 14Õ 28.0998ÕÕ .
Zadanie 1.17. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ dwa boki i kπt naprzeciw
jednego z nich: a = 29¶ 50Õ 42ÕÕ , b = 146¶ 12Õ 12ÕÕ , A = 61¶ 42Õ 18ÕÕ .
Rozwiπzanie: Do obliczeÒ moøna wykorzystaÊ np. twierdzenie sinusów (1.9) i wzory
Nepera (1.13 i 1.14).
Odpowiedü: Moøliwe sπ dwa rozwiπzania: B1 = 79¶ 47Õ 50.47ÕÕ , c1 = 168¶ 11Õ 58.55ÕÕ ,
C1 = 158¶ 47Õ 13.66ÕÕ i B2 = 100¶ 12Õ 09.53ÕÕ , c2 = 156¶ 35Õ 37.33ÕÕ , C2 = 135¶ 20Õ 33.41ÕÕ .
Zadanie 1.18. Rozwiπø trójkπt sferyczny prostokπtny, w którym kπt C = 90¶ :

a) a = 12¶ 17Õ 00ÕÕ , b = 48¶ 50Õ 00ÕÕ ,
b) b = 33¶ 08Õ 00ÕÕ , c = 60¶ 22Õ 00ÕÕ ,
c) b = 38¶ 27Õ 50ÕÕ , B = 56¶ 00Õ 34ÕÕ ,
d) b = 31¶ 20Õ , A = 52¶ 06Õ ,
e) A = 52¶ 06Õ , B = 77¶ 43Õ .
Odpowiedü: a) c = 50¶ 03Õ 01ÕÕ , A = 16¶ 06Õ 43ÕÕ , B = 79¶ 29Õ 31ÕÕ ,
b) A = 68¶ 12Õ 15ÕÕ , a = 53¶ 48Õ 38ÕÕ , B = 38¶ 57Õ 52ÕÕ ,
c) dwa rozwiπzania: a1 = 32¶ 23Õ 15ÕÕ , A1 = 45¶ 33Õ 38ÕÕ , c1 = 48¶ 36Õ 31ÕÕ , lub
a2 = 147¶ 36Õ 45ÕÕ , A2 = 134¶ 26Õ 21ÕÕ , c2 = 131¶ 23Õ 29ÕÕ ,
d) B = 47¶ 37Õ 24ÕÕ , c = 44¶ 44Õ 36ÕÕ , a = 33¶ 44Õ 33ÕÕ ,
e) a = 51¶ 02Õ 51ÕÕ , b = 74¶ 21Õ 32ÕÕ , c = 80¶ 14Õ 29ÕÕ .
Zadanie 1.19. Majπc dane elementy trójkπta sferycznego, oblicz nadmiar sferyczny
(wynik wyraü w stopniach, minutach i sekundach kπtowych):
a) A = 160¶ 20Õ 15ÕÕ , B = 95¶ 10Õ 52ÕÕ , C = 100¶ 07Õ 27ÕÕ ,
b) A = 1.05163360, B = 1.83555308, C = 1.39833356,

1.2. Zadania 15
c) a = 100¶ 11Õ 22ÕÕ , b = 25¶ 56Õ 55ÕÕ , c = 102¶ 15Õ 34ÕÕ ,

d) a = 66¶ 15Õ 11ÕÕ , b = 35¶ 57Õ 52ÕÕ , c = 98¶ 17Õ 34ÕÕ ,
e) a = 60¶ 31Õ 42ÕÕ , b = 117¶ 28Õ 19ÕÕ , c = 78¶ 42Õ 25ÕÕ , A = 47¶ 59Õ 12.70ÕÕ ,
f) a = 10¶ 22Õ 22ÕÕ , b = 17¶ 16Õ 15ÕÕ , c = 8¶ 22Õ 25ÕÕ , B = 134¶ 08Õ 07.56ÕÕ ,
g) a = 61¶ 31Õ 42ÕÕ , b = 116¶ 28Õ 19ÕÕ , c = 77¶ 42Õ 25ÕÕ , C = 57¶ 16Õ 23.93ÕÕ ,
h) b = 35¶ 57Õ 52ÕÕ , c = 98¶ 17Õ 34ÕÕ , A = 26¶ 38Õ 34.31ÕÕ ,
i) a = 10¶ 22Õ 22ÕÕ , c = 08¶ 22Õ 25ÕÕ , B = 134¶ 08Õ 07.56ÕÕ ,
j) a = 12¶ 00Õ 53ÕÕ , b = 16¶ 17Õ 52ÕÕ , C = 64¶ 10Õ 40.53ÕÕ .
Odpowiedü: a) 175¶ 38Õ 34ÕÕ , b) 65¶ 32Õ 32ÕÕ , c) 31¶ 36Õ 21.55ÕÕ , d) 14¶ 21Õ 56.39ÕÕ ,
e) 55¶ 35Õ 02.79ÕÕ , f) 0¶ 32Õ 56.38ÕÕ , g) 56¶ 02Õ 33.72ÕÕ , h) 14¶ 21Õ 56.39ÕÕ , i) 0¶ 32Õ 56.38ÕÕ ,
j) 1¶ 32Õ 38.76ÕÕ .
Zadanie 1.20. Oblicz nadmiar sferyczny trójkπta o danych trzech bokach

a = 31¶ 11Õ 17ÕÕ , b = 59¶ 17Õ 33ÕÕ , c = 37¶ 03Õ 45ÕÕ . Rozwiπø ten trójkπt i porównaj war-
toúÊ nadmiaru z nadmiarem obliczonym z definicji (1.15).
Rozwiπzanie: Majπc dane trzy boki trójkπta, nadmiar sferyczny moøna obliczyÊ
wprost z zaleønoúci (1.18) lub (1.19).
Odpowiedü: Á = 9¶ 59Õ 05.223171ÕÕ .
Zadanie 1.21. Oblicz nadmiar sferyczny dla trójkπta o bokach: 2, 5, 10, 21.3, 50,
100, 200, 500, 620, 800 km wzorem úcis≥ym (R = 6371 km). Sprawdü, jaki b≥πd zosta-
nie pope≥niony, jeúli trójkπt potraktowany bÍdzie jako p≥aski.
Rozwiπzanie: Obliczenia moøna przeprowadziÊ wyznaczajπc pole trójkπta równo-
bocznego o podanych d≥ugoúciach boków. W przypadku rozwiπzania úcis≥ego korzy-
stamy z zaleønoúci (1.19).
Odpowiedü: Wyniki podano w tabeli 1.2
Tabela 1.2. Nadmiar sferyczny trójkπta

s [km] Á [ÕÕ ] Á [ÕÕ ]
2 0.01 0.00
5 0.06 0.00
10 0.22 0.00
21.3 1.00 0.00
50 5.50 0.00
100 22.01 0.00
200 88.03 0.01
500 550.54 0.42
620 846.85 1.00
800 1411.07 2.78
Zadanie 1.22. Rozwiπø trójkπt sferyczny:

a) a = 57¶ 41Õ 13ÕÕ , b = 76¶ 34Õ 42ÕÕ , A = 40¶ 23Õ 28ÕÕ ,
b) b = 57¶ 17Õ 28ÕÕ , A = 72¶ 40Õ 32ÕÕ , B = 60¶ 57Õ 33ÕÕ .

Odpowiedü: a) B1 = 48¶ 13Õ 40ÕÕ , c1 = 119¶ 05Õ 20ÕÕ , C1 = 137¶ 55Õ 51ÕÕ , lub
B2 = 131 46 20 , c2 = 26¶ 07Õ 04ÕÕ , C2 = 19¶ 43Õ 36ÕÕ ,
¶ Õ ÕÕ
b) a1 = 66¶ 44Õ 48ÕÕ , c1 = 73¶ 21Õ 40ÕÕ , C1 = 84¶ 34Õ 54ÕÕ , lub a2 = 113¶ 15Õ 12ÕÕ ,
c2 = 156¶ 23Õ 30ÕÕ , C2 = 155¶ 24Õ 37ÕÕ .
Zadanie 1.23. Znajdü wysokoúÊ trójkπta sferycznego, majπc dane nastÍpujπce jego
elementy:
a) A = 59¶ 55Õ 50.1019ÕÕ , B = 69¶ 07Õ 11.8599ÕÕ , C = 67¶ 17Õ 12.6648ÕÕ , wysokoúÊ popro-
wadzona z wierzcho≥ka A,
b) a = 59¶ 45Õ 12ÕÕ , b = 63¶ 47Õ 22ÕÕ , c = 62¶ 22Õ 18ÕÕ , wysokoúÊ poprowadzona z wierzcho≥-
ka B,
c) a = 79¶ 04Õ 12.5783ÕÕ , b = 83¶ 44Õ 12.3453ÕÕ , C = 83¶ 39Õ 33.9562ÕÕ , wysokoúÊ poprowa-
dzona z wierzcho≥ka C.
Rozwiπzanie: Wysokoúciπ trójkπta sferycznego nazywamy ≥uk ko≥a wielkiego po-
prowadzony z wierzcho≥ka trójkπta prostopadle do przeciwleg≥ego boku.
Odpowiedü: a) 41¶ 58Õ 08.0205ÕÕ , b) 55¶ 10Õ 47ÕÕ , c) 77¶ 59Õ 47.6437ÕÕ .
Zadanie 1.24. Znajdü promieÒ ko≥a ma≥ego wpisanego w trójkπt sferyczny o poda-
nych elementach:
a) A = 70¶ 59Õ 48.5863ÕÕ , B = 74¶ 37Õ 31.1100ÕÕ , C = 88¶ 14Õ 07.6373ÕÕ ,
b) a = 60¶ 00Õ 11.5784ÕÕ , b = 76¶ 49Õ 42.3415ÕÕ , c = 60¶ 17Õ 47.1123ÕÕ ,
c) A = 105¶ 58Õ 51.0198ÕÕ , B = 123¶ 11Õ 40.2431ÕÕ , c = 100¶ 25Õ 27.4432ÕÕ .
Rozwiπzanie: Dwusieczne kπtów trójkπta sferycznego przecinajπ siÍ w úrodku okrÍ-
gu ko≥a ma≥ego wpisanego w trójkπt.
Odpowiedü: a) 25¶ 55Õ 49.6794ÕÕ , b) 20¶ 49Õ 06.9275ÕÕ , c) 49¶ 20Õ 55.8312ÕÕ .
Zadanie 1.25. Znajdü promieÒ ko≥a ma≥ego opisanego na trójkπcie sferycznym o po-
danych elementach:
a) A = 88¶ 10Õ 04.5564ÕÕ , B = 110¶ 29Õ 22.3830ÕÕ , C = 89¶ 45Õ 21.8110ÕÕ ,
b) a = 38¶ 18Õ 07.2345ÕÕ , b = 60¶ 19Õ 32.5143ÕÕ , c = 45¶ 15Õ 27.4432ÕÕ ,
c) A = 20¶ 47Õ 40.3240ÕÕ , B = 134¶ 29Õ 05.4720ÕÕ , c = 25¶ 15Õ 27.8765ÕÕ .
Rozwiπzanie: Trzy okrÍgi kó≥ wielkich przechodzπce przez úrodki boków trójkπta
sferycznego i prostopad≥e do nich przecinajπ siÍ w úrodku okrÍgu ko≥a ma≥ego opisa-
nego na trójkπcie sferycznym.
Odpowiedü: a) 60¶ 00Õ 36.6323ÕÕ , b) 30¶ 09Õ 55.8711ÕÕ , c) 26¶ 50Õ 08.2475ÕÕ .
Zadanie 1.26. Oblicz pole trójkπta sferycznego o podanych kπtach leøπcego na po-
wierzchni Ziemi (R = 6370 km). O ile zmieni siÍ pole, jeúli promieÒ wzroúnie o 100 m?
a) A = 60¶ , B = 60¶ , C = 120¶ ,
b) A = 30¶ , B = 100¶ , C = 60¶ .
Odpowiedü: 42492030 km2 (+1334 km2 ), 7082005 km2 (+222 km2 ).

1.2. Zadania 17
1.2.3. Uk≥ady wspó≥rzÍdnych na kuli
Zadanie 1.27. Przelicz wspó≥rzÍdne geograficzne Ï, ⁄ na wspó≥rzÍdne geocentryczne

prostokπtne x, y, z na kuli o promieniu R = 6371000 m.
Dane: Ï = 50¶ 09Õ 21.3328ÕÕ , ⁄ = 19¶ 55Õ 58.0013ÕÕ .
Rozwiπzanie: Zadanie naleøy rozwiπzaÊ z wykorzystaniem zaleønoúci (1.28).
Odpowiedü: x = 3837369.3641 m, y = 1391591.8129 m, z = 4891595.8122 m.
Zadanie 1.28. Przelicz wspó≥rzÍdne geocentryczne prostokπtne x, y, z na wspó≥rzÍd-

ne geograficzne Ï, ⁄ na kuli, majπc dane: x = 3818765.286 m, y = 1342550.000 m,
z = 4919779.689 m. ObliczyÊ promieÒ tej kuli.
Odpowiedü: Ï = 50¶ 33Õ 11.4600ÕÕ , ⁄ = 19¶ 22Õ 11.8802ÕÕ , R = 6371 000.0000 m.
Zadanie 1.29. Majπc dane wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie trzech punktów, znaleüÊ

pole trójkπta sferycznego powsta≥ego w wyniku zrzutowania tych punktów na
powierzchniÍ kuli o promieniu R = 6371 km. Wspó≥rzÍdne punktów wyraøo-
ne w metrach wynoszπ: xA = 5200000.000, yA = 455000.000, zA = 3655000.000,
xB = 3850000.000, yB = 1400000.000, zB = 4880000.000, xC = 2650000.000,
yC = 470000.000, zC = 5775000.000.
Rozwiπzanie:
a) Korzystajπc ze wzorów (1.29), przeliczamy wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie geocen-
tryczne x, y, z na wspó≥rzÍdne geograficzne Ï, ⁄.
b) Majπc dane wspó≥rzÍdne geograficzne wierzcho≥ków trójkπta sferycznego, moøemy
obliczyÊ jego boki, konstruujπc trzy trójkπty z jednym z wierzcho≥ków w biegunie.
Do obliczenia boków stosujemy np. trzykrotnie wzór cosinusów (1.7).
c) Znajπc boki trójkπta, obliczamy nadmiar sferyczny ze wzoru L’Huiliera (1.19) lub
Cagnoliego (1.18).
d) Pole powierzchni trójkπta sferycznego obliczamy, wykorzystujπc zaleønoúÊ (1.16).
Odpowiedü: ÏA = 35¶ 00Õ 0.2353ÕÕ , ⁄A = 5¶ 00Õ 2.3206ÕÕ , ÏB = 49¶ 59Õ 14.4005ÕÕ ,
⁄B = 19¶ 58Õ 59.1835ÕÕ , ÏC = 65¶ 00Õ 46.0704ÕÕ , ⁄C = 10¶ 03Õ 26.3121ÕÕ ,
Á = 2¶ 13Õ 19.8921ÕÕ , P = 1574251.826 km2 .
Zadanie 1.30. Dane sπ wspó≥rzÍdne geograficzne Ï = 50¶ , ⁄ = 20¶ punktu P na kuli

o promieniu R = 6371000 m, wraz z b≥Ídami mÏ = m⁄ = 0.01ÕÕ . Na podstawie prawa
przenoszenia siÍ b≥Ídów Gaussa obliczyÊ b≥Ídy wspó≥rzÍdnych geocentrycznych
kartezjaÒskich mx , my , mz oraz b≥πd po≥oøenia punktu mP . W zadaniu pominπÊ
b≥πd promienia mR .

Rozwiπzanie: Wspó≥rzÍdne geocentryczne w zaleønoúci od wspó≥rzÍdnych geode-

zyjnych wyraøajπ siÍ zaleønoúciami (1.28). Zgodnie z prawem przenoszenia siÍ b≥Ídów
mamy:
3 42 3 42
ˆx ˆx
m2x = m2Ï + m2⁄ ,
ˆÏ ˆ⁄
3 42 3 42
ˆy ˆy
m2y = m2Ï + m2⁄ ,
ˆÏ ˆ⁄
3 42
ˆz
m2z = m2Ï ,
ˆÏ
m2P = m2x + m2y + m2z .
Poszczególne pochodne czπstkowe zaleønoúci (1.28) wynoszπ:
ˆx xz
= ≠R sin Ï cos ⁄ = ≠ ,
ˆÏ p
ˆx
= ≠R cos Ï sin ⁄ = ≠y,
ˆ⁄
ˆy yz
= ≠R sin Ï sin ⁄ = ≠ ,
ˆÏ p
ˆy
= R cos Ï cos ⁄ = x,
ˆ⁄
ˆz
= R cos Ï = p,
ˆÏ

gdzie p = x2 + y 2 .
Odpowiedü: mx = 0.232 m, my = 0.203 m, mz = 0.199 m, mP = 0.367 m.
Zadanie 1.31. Na podstawie danych do zadania 1.29 obliczyÊ pole trójkπta sferycz-
nego powsta≥ego w wyniku zrzutowania punktów A, B, C na powierzchniÍ kuli. Do
obliczenia boków trójkπta wykorzystaÊ rachunek wektorowy.
Rozwiπzanie: Zadanie rozwiπøemy dwoma sposobami.
Sposób I. Znajπc wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie punktów A, B i C, konstruujemy w tych
punktach wersory normalne na podstawie zaleønoúci:
grad F (x, y, z)
u= ,
Î grad F (x, y, z) Î
gdzie:
F (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 ≠ R2 .

1.2. Zadania 19
Poniewaø 6 5
ˆF ˆF ˆF
grad F (x, y, z) = , , ,
ˆx ˆy ˆz
wiÍc wersor normalny i-tego punktu bÍdzie siÍ przedstawia≥ jako:
1
ui = Ò [xi , yi , zi ] .
x2i + yi2 + zi2
Boki rozwaøanego trójkπta sferycznego obliczamy jako kπt miÍdzy odpowiednimi wer-
sorami, wykorzystujπc zaleønoúci iloczynu skalarnego wektorów:
ui · uj = Îui ÎÎuj Î cos(ui , uj ),
co dla poszczególnych boków daje:
a = arc cos(uB · uC ),
b = arc cos(uA · uC ),
c = arc cos(uA · uB ).
Sposób II. Miary boków moøna obliczyÊ, wykorzystujπc przedstawienie parametrycz-

ne (we wspó≥rzÍdnych geograficznych) kuli, czyli x = R cos Ï cos ⁄, y = R cos Ï sin ⁄,
z = R sin Ï. W tym przypadku wersor normalny wyznaczamy jako iloczyn wektorowy
wersorów stycznych w punkcie o wspó≥rzÍdnych (Ï, ⁄).
Wersory styczne znajdujemy z zaleønoúci:
5 6
1 ˆx ˆy ˆz
rÏ = Ú1 2 22 1 22 ˆÏ ˆÏ ˆÏ ,
, ,
2 1
ˆx
ˆÏ + ˆÏ + ˆÏ
ˆy ˆz
5 6
1 ˆx ˆy ˆz
r⁄ = Ú 1 22 , , .
! ˆx "2 ! ˆz "2 ˆ⁄ ˆ⁄ ˆ⁄
ˆ⁄ + ˆy
ˆ⁄ + ˆ⁄
czyli:
rÏ = [≠ sin Ï cos ⁄, ≠ sin Ï sin ⁄, cos Ï] ,

r⁄ = [≠ sin ⁄, cos ⁄, 0] .
Stπd wersor normalny na podstawie wspó≥rzÍdnych geograficznych wyraøa siÍ jako:
u = r⁄ ◊ rÏ = [cos Ï cos ⁄, cos Ï sin ⁄, sin Ï].
Boki znajdujemy tak samo jak w wyøej opisanym sposobie I.

Znajπc wszystkie boki w trójkπcie sferycznym, moøemy wyznaczyÊ nadmiar sferyczny,
stosujπc wzory (1.19) lub (1.18). Innym sposobem wyznaczenia nadmiaru sferycznego

jest zastosowanie wzorów (1.17) lub (1.20) po uprzednim obliczeniu odpowiednich kπ-
tów z zastosowaniem np. wzoru cosinusowego (1.7) lub wzorów (1.12). Pole obliczamy
z zaleønoúci (1.16).
Odpowiedü:
uA = (0.81603347, 0.07140293, 0.57357737),
uB = (0.60424671, 0.21972608, 0.76590232),
uC = (0.4159248, 0.07376779, 0.90640216),
Á = 2¶ 13Õ 19.8921ÕÕ , P = 1574251.826 km2 .
1.2.4. Zadania geodezyjne na powierzchni kuli
Zadanie 1.32. Oblicz odleg≥oúÊ sferycznπ miÍdzy dwoma punktami o znanych wspó≥-
rzÍdnych geograficznych. Obliczenia wykonaj na kuli o promieniu R = 6371000 m,
a wynik podaj w mierze liniowej.
Dane: Ï1 = 27¶ 57Õ 56.43ÕÕ , ⁄1 = 86¶ 53Õ 45.91ÕÕ , Ï2 = 50¶ 00Õ 55.68ÕÕ , ⁄2 = 22¶ 40Õ 41.88ÕÕ .
Rozwiπzanie: Odleg≥oúÊ sferycznπ obliczamy, wykorzystujπc wzór cosinusowy dla
boków (1.7):
cos ” = sin Ï1 sin Ï2 + cos Ï1 cos Ï2 cos ⁄12 .
D≥ugoúÊ ≥uku w mierze liniowej obliczamy na podstawie znanej zaleønoúci:
l = ” · R,
gdzie ” wyraøone jest w mierze ≥ukowej.

Odpowiedü: l = 5858541 m.
Zadanie 1.33. Oblicz d≥ugoúÊ ≥uku równoleønika na szerokoúci Ï pomiÍdzy po≥u-

dnikami ⁄1 = 14¶ i ⁄2 = 23¶ . Wynik podaj w mierze liniowej dla kuli o promieniu
R = 6371000 m.
Dane: Ï1 = 0¶ , Ï2 = 10¶ , Ï3 = 30¶ , Ï4 = 50¶ , Ï5 = 75¶ , Ï6 = 89¶ .
Rozwiπzanie: Równoleønik jest okrÍgiem o promieniu p = R cos Ï. D≥ugoúÊ ≥uku
równoleønika miÍdzy po≥udnikami odleg≥ymi o ⁄ obliczamy z zaleønoúci:
l= ⁄p = ⁄R cos Ï,
gdzie ⁄ podane jest w mierze ≥ukowej.

Odpowiedü: l1 = 1000754.3398 m, l2 = 985550.6327 m, l3 = 866678.6812 m,
l4 = 643272.4900 m, l5 = 259014.2826 m, l6 = 17465.5715 m.
Zadanie 1.34. Oblicz odleg≥oúÊ sferycznπ miÍdzy punktami najbardziej oddalonymi

na obszarze Polski (R = 6371 km).
Odpowiedü: Najbardziej oddalone punkty w Polsce (NW-SE) dzieli odleg≥oúÊ
oko≥o 800 km. Odpowiada to odleg≥oúci sferycznej oko≥o 7.2¶ .

1.2. Zadania 21
Zadanie 1.35. Jakπ odleg≥oúÊ pokona samolot lecπcy na wysokoúci 10000 m nad
powierzchniπ Ziemi (R = 6371 km) miÍdzy Lizbonπ (39¶ N, 9¶ W) a Hawanπ
(23¶ N, 82¶ W)? O ile krótsza jest odleg≥oúÊ pokonana drogπ morskπ?
Rozwiπzanie: Najkrótszπ odleg≥oúciπ miÍdzy punktami na kuli jest ≥uk ko≥a wiel-
kiego. Do obliczenia odleg≥oúci sferycznej wykorzystujemy wzór cosinusowy (1.7).
Odpowiedü: 7009 km samolotem, 6998 km drogπ morskπ. Droga morska jest krótsza
o 11 km.
Zadanie 1.36. Oblicz d≥ugoúci: ≥uku ko≥a wielkiego lh nad powierzchniπ kuli na wy-
sokoúci h = 250 m (úrednia wysokoúÊ n.p.m. w Krakowie), ≥uku ko≥a wielkiego l0 na
kuli i ciÍciwy c0 miÍdzy punktami A i B o wspó≥rzÍdnych: A (50¶ 00Õ N, 20¶ 00Õ E),
B (50¶ 00Õ N, 20¶ 08.4Õ E). PromieÒ kuli R = 6371 km.
Rozwiπzanie: Odleg≥oúÊ sferycznπ ” obliczamy, korzystajπc z wzoru cosinusowego
(1.7) dla trójkπta sferycznego ABC, gdzie C to biegun sfery. D≥ugoúÊ ciÍciw c0 i ch
moøna obliczyÊ jako d≥ugoúci ze wspó≥rzÍdnych przestrzennych xyz (1.28) lub z za-
leønoúci w p≥askim trójkπcie równoramiennym c = 2R sin 2” .
Odpowiedü: l0 = 10006.459 m, c0 = 10006.458 m, lh = 10006.852 m.
Zadanie 1.37. Z miejscowoúci A (Ï = 10¶ 0Õ , ⁄ = 10¶ 0Õ ) wystartowa≥ samolot i lecπc

w kierunku azymutu –AB = 30¶ , przeby≥ odleg≥oúÊ 5000 km. Zak≥adajπc, øe ca≥π trasÍ
pokona≥ na wysokoúci h = 2 km nad kulπ o promieniu R = 6371 km, oblicz wspó≥rzÍd-
ne miejscowoúci B – celu lotu.
Rozwiπzanie: SzerokoúÊ geograficznπ punktu B znajdujemy z wykorzystaniem wzo-
ru cosinusowego dla boków (1.7). Przy znanej szerokoúci ÏB róønicÍ d≥ugoúci geogra-
ficznych obliczamy za pomocπ wzoru sinusowego (1.9).
Odpowiedü: ÏB = 46¶ 30Õ , ⁄B = 40¶ 53Õ .
Zadanie 1.38. MiÍdzy punktami P1 i P2 leøπcymi na powierzchni kuli obliczyÊ: od-

leg≥oúÊ sferycznπ ”12 , d≥ugoúÊ ≥uku l12 , azymuty –12 i –21 oraz wspó≥rzÍdne prosto-
kπtne geocentryczne punktu P2 i d≥ugoúÊ ciÍciwy s12 miÍdzy tymi punktami, majπc
dane: x1 = 3828000.0000 m, y1 = 1372000.0000 m, z1 = 4909000.0000 m, Ï = 10¶ ,
⁄ = 10¶ .
Rozwiπzanie (przyk≥adowe etapy obliczeÒ):
a) x1 , y1 , z1 æ R,
b) x1 , y1 , z1 æ Ï1 , ⁄1 ,
c) Ï1 , ⁄1 , Ï, ⁄ æ Ï2 , ⁄2 ,
d) Ï1 , ⁄1 , Ï2 , ⁄2 æ ”12 , –12 , –21
e) ”12 , R æ l12 ,
f) Ï2 , ⁄2 , R æ x2 , y2 , z2 ,
g) x1 , y1 , z1 , x2 , y2 , z2 æ s12 lub ”12 , R æ s12 .

Odpowiedü:
R = 6374499.902 m,
Ï1 = 50¶ 21Õ 46.2102ÕÕ ,
⁄1 = 19¶ 43Õ 05.7854ÕÕ ,
Ï2 = 60¶ 21Õ 46.2102ÕÕ ,
⁄2 = 29¶ 43Õ 05.7854ÕÕ ,
”12 = 0.200258174390751,
–12 = 25¶ 34Õ 26.312ÕÕ ,
–21 = 213¶ 50Õ 23.088ÕÕ ,
l12 = 1276545.713 m,
x2 = 2737625.3016 m,
y2 = 1562671.3109 m,
z2 = 5540551.8752 m,
s12 = 1274413.709 m.
Zadanie 1.39. Jakπ odleg≥oúÊ pokona samolot lecπcy miÍdzy Paryøem a Warsza-
wπ na wysokoúci h = 5 km nad powierzchniπ Ziemi? PrzyjπÊ wspó≥rzÍdne Warszawy
ÏW = 52¶ 15Õ , ⁄W = 21¶ 00Õ i Paryøa ÏP = 48¶ 55Õ , ⁄P = 2¶ 00Õ . PromieÒ kuli ziemskiej
R = 6371 km.
Odpowiedü: 1388.28 km.
Zadanie 1.40. Oblicz azymuty –A i –B ko≥a wielkiego w punktach A (ÏA = 45¶ ,

⁄A = 10¶ ) i B (ÏB = 45¶ , ⁄B = 30¶ ) oraz odleg≥oúÊ sferycznπ ”AB miÍdzy tymi
punktami.
Rozwiπzanie: Z treúci zadania wynika, øe trójkπt ABP (P – biegun) jest równo-
ramienny, wiÍc kπty A i B w tym trójkπcie sπ sobie równe. Kπt A jest równoczeúnie
azymutem –A . Z twierdzenia cosinusowego dla kπta – (1.10) obliczamy wartoúÊ azy-
mutu w punkcie A. Azymut w punkcie B jest dope≥nieniem do 360¶ kπta –. Odleg≥oúÊ
sferycznπ obliczamy ze wzoru cosinusowego dla boków (1.7).
Odpowiedü: ”AB = 14¶ 06Õ 22ÕÕ , –A = 82¶ 53Õ 35ÕÕ , –B = 277¶ 06Õ 25ÕÕ .
Zadanie 1.41. Ko≥o wielkie na powierzchni kuli przecina równik pod kπtem – = 60¶ .
Pod jakim kπtem — przetnie to ko≥o równoleønik Ï = 50¶ (rys. 1.2)?
Rozwiπzanie:
Sposób 1. Korzystajπc z wzoru sinusowego dla trójkπta ABP , wyznaczamy kπt B,
a nastÍpnie — = B ≠ 90¶ .
Sposób 2. Z wzoru cosinusowego dla kπtów (1.10) w trójkπcie ABC wyznaczamy B,
a nastÍpnie — = 90¶ ≠ B.
Sposób 3. Azymut ko≥a wielkiego w punkcie B (AB ) wyznaczamy z zaleønoúci
pA sin AA = pB sin AB , gdzie p jest promieniem równoleønika, a szukany kπt
— = 90¶ ≠ AB .
cos –
Odpowiedü: Wszystkie podane sposoby prowadzπ do zaleønoúci cos — = .
cos Ï
Stπd — = 38 56 05 .
¶ Õ ÕÕ

1.2. Zadania 23
Rys. 1.2. Ko≥o wielkie przecinajπce równik pod kπtem –
Zadanie 1.42. Która z linii jest krótsza: ≥uk równoleønika czy ≥uk ko≥a wielkiego
oparte na punktach leøπcych na tej samej szerokoúci Ï = 45¶ miÍdzy po≥udnikami
róøniπcymi siÍ o ⁄ = 1¶ ? Podaj róønicÍ d≥ugoúci tych ≥uków na kuli o promieniu
R = 6371 km.
Odpowiedü: Krótszy o 0.499 m jest ≥uk ko≥a wielkiego (rys. 1.3).
Rys. 1.3. Róønica miÍdzy d≥ugoúciπ ≥uku równoleønika i ko≥a wielkiego opartych na punktach
po≥oøonych na tej samej szerokoúci, róøniπcych siÍ d≥ugoúcπ geograficznπ o ⁄ = 1¶ . Maksymalnπ
wartoúÊ osiπga dla Ï ¥ 54.735¶ [opracowanie w≥asne]
Zadanie 1.43. Oblicz promieÒ kuli, na której odleg≥oúÊ sferyczna miÍdzy punktami A
i B wynosi s = 265900 m. Wspó≥rzÍdne punktów: A (50¶ 03Õ 12.6552ÕÕ , 19¶ 58Õ 44.0712ÕÕ ),
B (48¶ 03Õ 12.6552ÕÕ , 21¶ 58Õ 44.0712ÕÕ ).
Odpowiedü: ” = 2¶ 23Õ 27.67860ÕÕ , R = 6371730.935 m.

Zadanie 1.44. Jakich rozmiarów trójkπt sferyczny na kuli o promieniu R = 6371 km,
moøna traktowaÊ jako p≥aski, wiedzπc øe b≥πd kπta w tym trójkπcie wynosi 1ÕÕ ?
Odpowiedü: 37 km.
Zadanie 1.45. Oblicz odleg≥oúÊ sferycznπ ”12 , azymuty –12 i –21 oraz róønicÍ tych
azymutów, miÍdzy punktami o wspó≥rzÍdnych Ï1 = 50¶ 03Õ 58.07ÕÕ , ⁄1 = 19¶ 55Õ 13.57ÕÕ ,
Ï2 = 35¶ 40Õ 23.37ÕÕ , ⁄2 = 139¶ 42Õ 09.34ÕÕ .
Rozwiπzanie: Naleøy rozwiπzaÊ trójkπt sferyczny o wierzcho≥kach w punktach 1 i 2
oraz na biegunie pó≥nocnym. Przy znanych wartoúciach szerokoúci i d≥ugoúci geogra-
ficznych tych trzech wierzcho≥ków mamy dane w trójkπcie sferycznym dwa boki i kπt
pomiÍdzy nimi.
Odpowiedü: ”12 = 79¶ 09Õ 18.3482ÕÕ , –12 = 45¶ 52Õ 47.6539ÕÕ , –21 = 325¶ 26Õ 28.3371ÕÕ ,
– = 279¶ 33Õ 40.6832ÕÕ .
Zadanie 1.46. Oblicz wspó≥rzÍdne azymutalne punktu A (ÏA = 50¶ , ⁄A = 20¶ ), jeúli
punkt g≥ówny tego uk≥adu P0 ma wspó≥rzÍdne Ï0 = 50¶ , ⁄0 = 0¶ .
Odpowiedü: – = 82¶ 18Õ 26.5363ÕÕ , ” = 12¶ 49Õ 02.2534ÕÕ .
Zadanie 1.47. Majπc dane wspó≥rzÍdne geograficzne (Ï, ⁄) trzech wierzcho≥ków trój-
kπta sferycznego leøπcego na powierzchni kuli o promieniu R = 6371 km, oblicz
pole powierzchni tego trójkπta sferycznego oraz pole powierzchni odpowiadajπce-
go mu trójkπta p≥askiego. Porównaj dwie uzyskane wartoúci pól powierzchni. Dane:
A (25¶ 25Õ 25ÕÕ , 25¶ 35Õ 45ÕÕ ), B (28¶ 35Õ 55ÕÕ , 26¶ 12Õ 24ÕÕ ), C (24¶ 15Õ 30ÕÕ , 27¶ 22Õ 44ÕÕ ).
Rozwiπzanie: Obliczamy boki trójkπta sferycznego z wzoru cosinusowego (1.7). Aby
obliczyÊ nadmiar sferyczny, korzystamy z wzoru L’Huiliera (1.19), a nastÍpnie oblicza-
my pole trójkπta sferycznego ze wzoru (1.16). W celu wyznaczenia pola powierzchni
trójkπta p≥askiego przeliczamy wspó≥rzÍdne geograficzne na wspó≥rzÍdne kartezjaÒ-
skie (1.28), a na ich podstawie obliczamy d≥ugoúci boków trójkπta p≥askiego:
Ò
d12 = (x2 ≠ x1 )2 + (y2 ≠ y1 )2 + (z2 ≠ z1 )2 ,
Pole powierzchni trójkπta p≥askiego wyznaczamy wykorzystujπc np. wzór Herona:

dAB + dAC + dBC
s= ,
2

PT P = s (s ≠ dAB ) (s ≠ dAC ) (s ≠ dBC ).
Odpowiedü:
a = 04¶ 27Õ 55.11ÕÕ ,
b = 01¶ 59Õ 38.26ÕÕ ,
c = 03¶ 13Õ 16.61ÕÕ ,
Á = 00¶ 03Õ 01.79ÕÕ ,

1.2. Zadania 25
PT S = 35772.881609 km2 ,
xA = 5189345.4568 m, yA = 2485853.7561 m, zA = 2735117.1516 m,
xB = 5018709.8583 m, yB = 2470236.7877 m, zB = 3049610.2326 m,
xC = 5157820.5689 m, yC = 2671149.6347 m, zC = 2617534.6433 m,
dAB = 358142.8419 m, dAC = 221707.0757 m, dBC = 496394.0741 m,
s = 538121.995855 m,
PT P = 35759.655791 km2 .
Róønica pól powierzchni trójkπta sferycznego i trójkπta p≥askiego:
PT S ≠ PT P = 13.225817 km2 .
Rys. 1.4. PrzeciÍcie dwóch ≥uków kó≥ wielkich
Zadanie 1.48. Wyznacz wspó≥rzÍdne punktu przeciÍcia dwóch ≥uków kó≥

wielkich AB i CD, majπc dane: ÏA = 22¶ 30Õ 12.3250ÕÕ , ⁄A = 1¶ 04Õ 32.6249ÕÕ ,
ÏB =69¶ 14Õ 00.5514ÕÕ , ⁄B =44¶ 43Õ 42.1197ÕÕ , ÏC =63¶ 07Õ 23.7412ÕÕ , ⁄C =12¶ 17Õ 48.2500ÕÕ ,
ÏD = 24¶ 38Õ 44.1234ÕÕ , ⁄D = 39¶ 27Õ 01.6067ÕÕ .
Rozwiπzanie: W przyk≥adowym rozwiπzaniu rozpatrujemy zaleønoúci miÍdzy
punktami N , A, C i P (rys. 1.4). Z rysunku wynika, øe kπt A w trójkπcie ACP
jest róønicπ azymutów –AB i –AC , a kπt C = –CA ≠ –CD . Na podstawie wzorów
cosinusowego (1.7) i sinusowego (1.9) obliczamy niezbÍdne azymuty, a nastÍpnie
wartoúci kπtów A i C. Ponadto obliczamy odleg≥oúÊ sferycznπ miÍdzy punktami
A i C, czyli bok p w trójkπcie ACP . MiarÍ kπta P obliczamy, wykorzystujπc wzór
cosinusowy dla kπtów (1.10). Na podstawie wzoru sinusowego wyznaczamy boki
a i c w trójkπcie ACP . SzerokoúÊ geograficznπ szukanego punktu obliczamy z wzoru
cosinusowego, a róønicÍ d≥ugoúci geograficznych z wzoru sinusowego w trójkπcie AN P
lub CN P .

Odpowiedü:
–AB = 17¶ 43Õ 37.2306ÕÕ ,
–AC = 7¶ 39Õ 25.1244ÕÕ ,
–CA = 195¶ 48Õ 02.9032ÕÕ ,
–CD = 142¶ 06Õ 02.8299ÕÕ ,
A = 10¶ 04Õ 12.1062ÕÕ ,
C = 53¶ 42Õ 00.0733ÕÕ ,
P = 118¶ 29Õ 35.5642ÕÕ ,
ÏP = 56¶ 51Õ 58ÕÕ ,
⁄P = 20¶ 47Õ 08ÕÕ .
Zadanie 1.49. Punkt P leøy na powierzchni kuli i ma wspó≥rzÍdne geocentryczne

xP = 3818865.286 m, yP = 1342632.000 m, zP = 4919879.688 m. Na tej samej sfe-
rze, w azymucie –P K = 294¶ 44Õ 17.2ÕÕ i w odleg≥oúci sferycznej sP K = 217334.183 m
znajduje siÍ punkt K. Wyznacz wspó≥rzÍdne geocentryczne punktu K.
Rozwiπzanie: Obliczamy wspó≥rzÍdne geograficzne punktu P oraz promieÒ sfery,
na której leøy ten punkt (wzory 1.29). Rozwiπzujπc trójkπt sferyczny, znajdujemy
wspó≥rzÍdne geograficzne punktu K.
sin ÏK = sin ÏP cos ”P K + cos ÏP sin ”P K cos –P K ,

sin –P K sin ”P K cos ÏP
tg ⁄P K = .
cos ”P K ≠ sin ÏP sin ÏK
NastÍpnie przeliczamy wspó≥rzÍdne geograficzne punktu K na wspó≥rzÍdne geocen-
tryczne (wzory 1.28).
Odpowiedü: xK = 3815765.039 m, yK = 1132349.090 m, zK = 4974672.221 m.
Zadanie 1.50. Majπc dane dwie spoúród trzech wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich punk-
tu P (xP = 3185 km, yP = 3185 km) leøπcego na powierzchni kuli o promieniu
R = 6371 km zaczepionej w poczπtku uk≥adu wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich, znajdü
pole powierzchni oraz objÍtoúÊ mniejszego z dwóch powsta≥ych odcinków kulistych.
Odcinek kulisty okreúlony jest przez równoleønik punktu P .
Odpowiedü: P = 138406957 km2 , V = 62844041111 km3 .
Zadanie 1.51. Wyznacz wspó≥rzÍdne punktów AÕ i B Õ przeciÍcia równoleønika

Ï = 50¶ 00Õ 24.6958ÕÕ z ≥ukiem ko≥a wielkiego wyznaczonym przez punkty A i B, ma-
jπc dane wspó≥rzÍdne punktów: A (48¶ 23Õ 16ÕÕ , 10¶ 44Õ 18ÕÕ ) i B (8¶ 14Õ 17ÕÕ , 173¶ 44Õ 24ÕÕ )
(rys. 1.5).
Rozwiπzanie (przyk≥adowe obliczenia):
a) ÏA , ⁄A , ÏB , ⁄B æ –AB ,
b) ÏA , Ï, –AB æ –AÕ A i –B Õ A ,
c) ÏA , Ï, –AB , –AÕ A æ ⁄AAÕ ,
d) ÏA , Ï, –AB , –B Õ A æ ⁄AB Õ .

1.2. Zadania 27
Rys. 1.5. PrzeciÍcie równoleønika z ≥ukiem ko≥a wielkiego
Odpowiedü: ⁄ = 11¶ 38Õ 53.3260ÕÕ lub ⁄ = 159¶ 40Õ 00.0000ÕÕ .
Zadanie 1.52. Oblicz d≥ugoúÊ linii geodezyjnej miedzy punktami o wspó≥rzÍd-

nych Ï1 = 14¶ 10Õ 35.1406ÕÕ , ⁄1 = 15¶ 02Õ 47.2996ÕÕ i Ï2 = 38¶ 22Õ 15.4481ÕÕ , ⁄2 =
355¶ 12Õ 12.4420ÕÕ na kuli o promieniu R = 6371000 m.
Odpowiedü: 3323059.339 m.
Zadanie 1.53. Dla danych punktów A i B na sferze obliczyÊ odleg≥oúÊ sferycz-

nπ sAB oraz azymuty –AB i –BA . Wspó≥rzÍdne punktów: ÏA = 40¶ 23Õ 18.3470ÕÕ ,
⁄A = 18¶ 33Õ 04.9254ÕÕ , ÏB = 78¶ 43Õ 13.2144ÕÕ , ⁄B = 148¶ 14Õ 35.2440ÕÕ . Odleg≥oúÊ sferycz-
nπ podaÊ w mierze liniowej dla kuli o promieniu R = 6371000 m.
Odpowiedü: sAB = 6371000 m, –AB = 10¶ 18Õ 13.494ÕÕ i –BA = 315¶ 51Õ 6.700ÕÕ .
Zadanie 1.54. Majπc dane na kuli wspó≥rzÍdne geograficzne dwóch punktów A i B

oraz kπty trójkπta sferycznego ABC wyznaczone w tych punktach zgodnie ze szkicem
(rys. 1.6), oblicz wspó≥rzÍdne punktu C. Dane: A (20¶ 13Õ 44.2713ÕÕ , 29¶ 34Õ 07.4255ÕÕ ),
B (60¶ 43Õ 27.1033ÕÕ , 24¶ 7Õ 52.0205ÕÕ ), kπty A = 68¶ 28Õ 48.62ÕÕ i B = 32¶ 42Õ 01.90ÕÕ .
Rozwiπzanie:
a) Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów A i B obliczamy d≥ugoúÊ boku AB z za-
stosowaniem wzoru cosinusowego (1.7).
b) Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów A i B obliczamy azymut –AB .
c) Obliczamy bok AC trójkπta sferycznego ABC, stosujπc wzór sinusowy (1.9)
w trójkπcie ABC.
d) Na podstawie azymutu –AB , wartoúci kπta A i szkicu obliczamy azymut –AC .
e) Znajπc wspó≥rzÍdne punktu A oraz azymut –AC i bok AC, wyznaczamy wspó≥-
rzÍdne punktu C.
f) W celu kontroli przeprowadzamy obliczenia, wychodzπc z punktu B (powtarzamy
punkty b-f).
Odpowiedü: C (27¶ 48Õ 56.8750ÕÕ , 50¶ 40Õ 09.7160ÕÕ ).

Rys. 1.6. Szkic rozmieszczenia punktów do zadaÒ 1.54 i 1.55.
Zadanie 1.55. Majπc dane na kuli o promieniu R = 6371000 m wspó≥rzÍdne

geograficzne dwóch punktów A i B oraz boki AC i BC zgodnie ze szkicem
(rys. 1.6), wyznacz wspó≥rzÍdne punktu C. Dane: A (20¶ 23Õ 44.2713ÕÕ , 29¶ 24Õ 07.4255ÕÕ ),
B (60¶ 23Õ 27.1033ÕÕ , 24¶ 17Õ 52.0205ÕÕ ), boki a = 4136467.817 m i b = 2293715.433 m.
Rozwiπzanie:
a) Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów A i B obliczamy d≥ugoúÊ boku AB (1.7).
b) Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów A i B obliczamy azymut –AB .
c) Obliczamy kπt A trójkπta sferycznego ABC ze wzoru cosinusowego (1.7) w trój-
kπcie ABC.
d) Na podstawie azymutu –AB , wartoúci kπta A i szkicu obliczamy azymut –AC .
e) Znajπc wspó≥rzÍdne punktu A oraz azymut –AC i bok AC, wyznaczamy wspó≥-
rzÍdne punktu C.
f) W celu kontroli przeprowadzamy obliczenia, wychodzπc z punktu B (powtarzamy
punkty b-f).
Odpowiedü: C (27¶ 50Õ 00.1633ÕÕ , 50¶ 31Õ 33.8041ÕÕ ).
Zadanie 1.56. Dany jest punkt A (45¶ , 45¶ , 100 m) oraz przestrzenny wektor
AB = (1000 m, 1000 m, 1000 m). Oblicz wspó≥rzÍdne geograficzne i wysokoúÊ punktu
B w odniesieniu do kuli o promieniu R = 6371 km.
Odpowiedü: ÏB = 44¶ 59Õ 50.5201ÕÕ , ⁄B = 45¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , hB = 1807.114 m.
Zadanie 1.57. Oblicz wspó≥rzÍdne azymutalne oraz prostokπtne punktu A o wspó≥-

rzÍdnych geograficznych ÏA = 45¶ , ⁄A = 15¶ , jeúli wspó≥rzÍdne prostokπtne punktu
g≥ównego P0 w uk≥adzie azymutalnym wynoszπ x0 = 4095200.000 m, y0 = 0.000 m,
z0 = 4880470.000 m.
Odpowiedü: Ï0 = 50¶ 00Õ 00.0143ÕÕ , ⁄0 = 0¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
xA = 4351473.924 m, yA = 1165973.924 m, zA = 4504977.303 m,
”A = 11¶ 16Õ 22.3457ÕÕ , –A = 110¶ 34Õ 29.8463ÕÕ .

1.2. Zadania 29
Zadanie 1.58. Samolot wystartowa≥ z punktu A (45¶ , 3¶ ) w kierunku azymutu

– = 315¶ . Po przebyciu 500 km wzd≥uø ko≥a wielkiego na wysokoúci 5 km nad Ziemiπ
(R = 6371 km) znalaz≥ siÍ w punkcie B. NastÍpnie skrÍci≥ o 90¶ na po≥udniowy zachód
i po przebyciu kolejnych 500 km znalaz≥ siÍ w punkcie C. Podaj wartoúÊ azymutu,
w kierunku którego powinien wystartowaÊ samolot z punktu A, aby najszybciej zna-
leüÊ siÍ w punkcie C.
Odpowiedü:
” = 4¶ 29Õ 35.0946ÕÕ , ÏB = 48¶ 04Õ 55.6193ÕÕ , ⁄B = 358¶ 14Õ 37.5106ÕÕ ,
–BC = 221¶ 32Õ 43.4694ÕÕ , ÏC = 44¶ 38Õ 23.1168ÕÕ , ⁄C = 354¶ 3Õ 23.0052ÕÕ ,
–AC = 269¶ 54Õ 42.5660ÕÕ .
Zadanie 1.59. Statek wyp≥ynπ≥ z punktu C (30¶ , 345¶ ) i p≥ynπc wzd≥uø po≥udnika
na pó≥noc pokona≥ 200 km, nastÍpnie wzd≥uø równoleønika na zachód pokona≥ takøe
200 km i znalaz≥ siÍ w punkcie D. Jakiej d≥ugoúci jest najkrótsza trasa morska miÍdzy
C i D (R = 6371 km)?
Odpowiedü: ÏD = 31¶ 47Õ 55.1156ÕÕ , ⁄D = 342¶ 53Õ 1.3670ÕÕ ,
”CD = 2¶ 33Õ 20.8269ÕÕ , dCD = 284190.352 m.
Zadanie 1.60. Oszacuj, z jakπ dok≥adnoúciπ naleøa≥oby znaÊ wspó≥rzÍdne geogra-

ficzne punktu osnowy geodezyjnej, jeúli wiadomo, øe b≥πd po≥oøenia takiego punktu
wynosi 10 cm.
Rozwiπzanie: B≥πd po≥oøenia punktu przy za≥oøeniu mx = my = mxy , wynosi:
Ò Ô
mP = m2x + m2y = mxy 2 = 10 cm,
stπd mxy ¥ 7 cm. Wiedzπc, øe dla obszaru Polski 1ÕÕ d≥ugoúci po≥udnika odpowiada
oko≥o 31 m, a 1ÕÕ d≥ugoúci równoleønika (na szerokoúci Ï = 52¶ ) wynosi oko≥o 19 m,
obliczamy wymagane dok≥adnoúci szerokoúci i d≥ugoúci geograficznej
Odpowiedü: mÏ ¥ 0.002ÕÕ , m⁄ ¥ 0.004ÕÕ .
Zadanie 1.61. £uk ko≥a wielkiego na kuli o promieniu R = 6371 km zawarty miÍdzy
punktami A (45¶ , 15¶ ) i B (60¶ , 30¶ ) podzielono na trzy równe czÍúci. Oblicz wspó≥-
rzÍdne geograficzne punktów podzia≥u tego ≥uku.
Odpowiedü:
3 = 5 49 22.9654 ,
”AB = 17¶ 28Õ 8.8961ÕÕ , –A = 25¶ 32Õ 12.1143ÕÕ , ” = ”AB ¶ Õ ÕÕ
Ï1 = 50 11 29.9516 , ⁄1 = 18 55 1.9751 , –1 = 28 25 57.6385 ,

¶ Õ ÕÕ ¶ Õ ÕÕ ¶ Õ ÕÕ
Ï2 = 55¶ 13Õ 11.1393ÕÕ , ⁄2 = 23¶ 46Õ 30.1464ÕÕ , –2 = 32¶ 18Õ 6.5269ÕÕ .

2. Geometria elipsoidy obrotowej
2.1. Elipsoida obrotowa

a, b – wielka pó≥oú, ma≥a pó≥oú,
f, f Õ , f ÕÕ – pierwsze, drugie, trzecie sp≥aszczenie,
e, eÕ , eÕÕ – pierwszy, drugi, trzeci mimoúród,
M – promieÒ krzywizny przekroju po≥udnikowego,
N – promieÒ krzywizny przekroju poprzecznego,
p – promieÒ równoleønika,
r – promieÒ krzywizny,
A, – – azymut,
x, y, z – wspó≥rzÍdne prostokπtne (kartezjaÒskie) geocentryczne,
Ï, ⁄ – szerokoúÊ i d≥ugoúÊ geograficzna (geodezyjna),
h – wysokoúÊ elipsoidalna,
Â, — – szerokoúÊ geocentryczna i zredukowana.
Parametry elipsoidy
Równanie elipsoidy obrotowej:
x2 y 2 z 2
+ + =1 (2.1)
a2 a2 b2
Równanie elipsy po≥udnikowej:
x2 z 2
+ =1 (2.2)
a2 b2
Sp≥aszczenie geometryczne:
a≠b
f= (2.3)
a
Sp≥aszczenie drugie:
a≠b
fÕ = (2.4)
b
31

32 2. Geometria elipsoidy obrotowej
Sp≥aszczenie trzecie:
a≠b
f ÕÕ = (2.5)
a+b
Mimoúród:
a2 ≠ b2
e2 = (2.6)
a2
Mimoúród drugi:
a2 ≠ b2
eÕ2 = (2.7)
b2
Mimoúród trzeci:
a2 ≠ b2
eÕÕ2 = (2.8)
a2 + b2
Mimoúród liniowy:
E 2 = a2 ≠ b2 (2.9)
Biegunowy promieÒ krzywizny:

a2
c= (2.10)
b
D≥ugoúÊ Êwiartki po≥udnika (wzór przybliøony):

3 4
m fi 3 Õ2 45 Õ4 175 Õ6 11025 Õ8
=c 1≠ e + e ≠ e + e (2.11)
4 2 4 64 256 16384
D≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika (wzór przybliøony):

3 4
! " B C D E
m = a 1 ≠ e2 AÏ ≠ sin 2Ï + sin 4Ï ≠ sin 6Ï + sin 8Ï (2.12)
2 4 6 8
gdzie:
3 45 175 6 11025 8 43659 10
A = 1 + e2 + e4 + e + e + e ,
4 64 256 16384 65536
3 15 525 6 2205 8 72765 10
B = e2 + e4 + e + e + e ,
4 16 512 2048 65536
15 4 105 6 2205 8 10395 10
C= e + e + e + e ,
64 256 4096 16384
35 6 315 8 31185 10
D= e + e + e ,
512 2048 131072
315 8 3465 10
E= e + e .
16384 65536

2.1. Elipsoida obrotowa 33
G≥ówne promienie krzywizny

Wzór Eulera:
1 cos2 – sin2 –
= + (2.13)
r– r1 r2
PromieÒ krzywizny w kierunku azymutu A:
1 cos2 A sin2 A
= + (2.14)
RA M N
PromieÒ krzywizny przekroju normalnego po≥udnikowego:
a(1 ≠ e2 )
M= 3 (2.15)
(1 ≠ e2 sin2 Ï) 2
PromieÒ krzywizny przekroju normalnego poprzecznego:

a
N= 1 (2.16)
(1 ≠ e2 sin2 Ï) 2
åredni promieÒ krzywizny:

Ô
Ô a 1 ≠ e2
Q= MN = (2.17)
1 ≠ e2 sin2 Ï
PromieÒ równoleønika:
p = N cos Ï (2.18)
Wspó≥rzÍdne geograficzne odniesione do elipsoidy

SzerokoúÊ geocentryczna:
tg Â = (1 ≠ e2 ) tg Ï (2.19)
SzerokoúÊ zredukowana: 
tg — = 1 ≠ e2 tg Ï (2.20)
Zwiπzki miÍdzy wspó≥rzÍdnymi geograficznymi (geodezyjnymi) i prostokπtnymi:
x = (N + h) cos Ï cos ⁄
y = (N + h) cos Ï sin ⁄ (2.21)
2
z = (N + h) sin Ï ≠ N e sin Ï
y 
tg ⁄ = , p = x2 + y 2 = (N + h) cos Ï
x
z + N e2 sin Ï
tg Ï = (2.22)
p
p
h= ≠N
cos Ï

Metody obliczania szerokoúci geodezyjnej na podstawie wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich

Wzory Bowringa:
z + eÕ2 b sin3 ◊ za
tg Ï = , tg ◊ = (2.23)
p ≠ e2 a cos3 ◊ pb
Metoda Ligasa–Banasika.
Metoda polega na rozwiπzaniu uk≥adu równaÒ nieliniowych ze wzglÍdu na wspó≥rzÍd-
ne punktu Pe (xe , ye , ze ) bÍdπcego rzutem punktu P (x, y, z) na powierzchniÍ elipso-
idy odniesienia wzd≥uø normalnej do elipsoidy [7]. W przypadku elipsoidy obrotowej,
ze wzglÍdu na symetriÍ, zadanie moøna przenieúÊ na elipsÍ po≥udnikowπ, wówczas
otrzymuje siÍ uk≥ad dwóch równaÒ nieliniowych o postaci:
I
f1 (pe , ze ) = (pe ≠ p) Hze ≠ (ze ≠ z) Gpe = 0
(2.24)
f2 (pe , ze ) = Gp2e + Hze2 ≠ K = 0
 
gdzie pe = x2e + ye2 , p = x2 + y 2 , G = ab , H = ab , K = ab.
Powyøszy uk≥ad równaÒ moøna rozwiπzaÊ ogólnπ metodπ Newtona, czyli:
xi+1 = xi ≠ J (xi )≠1 f (xi ) (2.25)
gdzie:
i – numer
5 6 iteracji,
p
xi = e – iterowany wektor rozwiπzaÒ uk≥adu f (xi ) = 0,
ze i
J – macierz Jacobiego (pierwszych pochodnych), którπ moøna przedstawiÊ jak poniøej:
S T
ˆf1 ˆf1 5 6
J=U
ˆx1 ˆx2
V = j11 j12
=
ˆf2 ˆf2 j21 j22
ˆx1 ˆx2
5 6
Hze ≠ (ze ≠ z) G (pe ≠ p) H ≠ Gpe
= (2.26)
2Gpe 2Hze
oraz odwrotnoúÊ macierzy Jacobiego:

5 6
1 j22 ≠j12
J = ≠1
(2.27)
j11 j22 ≠ j12 j21 ≠j21 j11
5 6 5 6
p apr 1
Proces iteracyjny rozpoczynamy przyjmujπc x0 = e = gdzie r =  .
ze 0 bzr p + z2
2
SzerokoúÊ geodezyjnπ oraz wysokoúÊ elipsoidalnπ otrzymujemy z poniøszych wzorów,
wprowadzajπc do nich wartoúci (pe , ze ) z ostatniej wykonanej iteracji:
3 4
2 ze
Ï = arc tg H (2.28)
pe

2.1. Elipsoida obrotowa 35
Ò
h= (pe ≠ p)2 + (ze ≠ z)2 , jeøeli p + |z| < pe + |ze | wtedy h = ≠h (2.29)
Metoda Borkowskiego.
Jest to metoda úcis≥a i polega 1
na rozwiπzaniu
2 równania czwartego stopnia metodπ
Ferrariego ze wzglÍdu na t = tg 4 ≠ 2 , gdzie — – szerokoúÊ parametryczna (zredu-
fi —
kowana). Równanie Borkowskiego przedstawiane jest w nastÍpujπcej formie [1]:
t4 + 2Et3 + 2F t ≠ 1 = 0 (2.30)
bZ≠(a2 ≠b2 ) bZ+(a2 ≠b2 ) 

gdzie E = ap ,F= ap , p = x2 + y 2 , Z = |z|.
W celu rozwiπzania równania ze wzglÍdu na t konieczne sπ dodatkowe wielkoúci wy-
nikajπce z metody Ferrariego rozwiπzywania równania czwartego stopnia:
4
P= (EF + 1) (2.31)
3
! "
Q = 2 E2 ≠ F 2 (2.32)
D = P 3 + Q2 (2.33)
ÒÔ ÒÔ
3 3
v= D≠Q≠ D+Q (2.34)
Ô
E2 + v + E
G= (2.35)
2
Ú
F ≠ vG
t = G2 + ≠G (2.36)
2G ≠ E
skπd ostatecznie otrzymujemy szerokoúÊ i wysokoúÊ geodezyjnπ (Ï, h)

! "
a 1 ≠ t2
Ï = arc tg (2.37)
2bt
h = (p ≠ at) cos Ï + (z ≠ b) sin Ï (2.38)
Ï = sgn (z) Ï (2.39)
Metoda Fukushimy.
Jest to metoda iteracyjna i polega na rozwiπzaniu równania nieliniowego (2.40) ze
wzglÍdu na tangens szerokoúci zredukowanej —, T = tg — [4]:
ET
g (T ) = P T ≠ Z ≠ Ô (2.40)
1+T2
Ô 
gdzie P = ap , Z = eca|z| , E = e2 , ec = 1 ≠ e2 , p = x2 + y 2 z parametrem startowym
iteracji: T0 = e|z|
cp
= e2ZP .
c

Do rozwiπzania powyøszego równania nieliniowego wykorzystuje siÍ formu≥Í iteracyjnπ

Halleya (2.41) o zbieønoúci trzeciego rzÍdu.
2g (Tn ) g Õ (Tn )
Tn+1 = Tn ≠ (2.41)
2 [g Õ (Tn )]2 ≠ g ÕÕ (Tn ) g (Tn )
gdzie g Õ (T ) = P ≠ !Ô E
"3 , g ÕÕ (T ) = !Ô3ET "5 .
1+T 2 1+T 2
Na podstawie tak wyznaczonego Tn+1 (niøej oznaczone jako T ) moøna dokonaÊ prze-
liczenia na szerokoúÊ geodezyjnπ oraz wysokoúÊ elipsoidalnπ, odpowiednio wed≥ug
wzorów:
T
Ï = sgn (z) arc tg (2.42)
ec
Ô
ec p + |z| T ≠ b 1 + T 2
h=  (2.43)
e2c + T 2
Metoda ta jest stosunkowo dok≥adna. Wystarczy jedna iteracja, aby otrzymaÊ zado-
walajπcπ dok≥adnoúÊ przeliczonych wspó≥rzÍdnych dla szerokiego zakresu wysokoúci
elipsoidalnych.
Metoda Hirvonena i Moritza.

Jest to prosta metoda iteracyjna przeliczania wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich na geo-
dezyjne. Formu≥y tej procedury iteracyjnej powstajπ dziÍki prostemu przekszta≥ceniu
zaleønoúci (2.21) [6]. Wzory podane poniøej charakteryzujπ przebieg metody. Trzy
pierwsze inicjujπ proces iteracyjny, kolejne trzy sπ w≥aúciwymi wzorami rozwiπzujπ-
cymi zadanie przeliczania wspó≥rzÍdnych. Obliczenia prowadzi siÍ do momentu nie-
wielkich róønic miÍdzy wartoúciami wspó≥rzÍdnych geodezyjnych z kolejnych iteracji,
to jest: |Ïi+1 ≠ Ïi | ˛ epsÏ lub/oraz |hi+1 ≠ hi | ˛ epsh :
z! "≠1
Ï0 = arc tg 1 ≠ e2 (2.44)
p
a
N0 =  (2.45)
1 ≠ e2 sin2 Ï0
p
h0 = ≠ N0 (2.46)
cos Ï0
3 4≠1
z 2 Ni≠1
Ïi = arc tg 1≠e (2.47)
p Ni≠1 + hi≠1
a
Ni =  (2.48)
1 ≠ e2 sin2 Ïi
p
hi = ≠ Ni (2.49)
cos Ïi

2.2. Zadania 37
Linia geodezyjna na elipsoidzie

Twierdzenie Clairauta:
N cos Ï sin A = a cos — sin A = const (2.50)
Pole powierzchni i objÍtoúÊ

Pole powierzchni elipsoidy obrotowej sp≥aszczonej:
3 4 3 4
2 1 1 1+e 2 1 ≠ e2 1 + e
P = 2fib + ln = 2fia 1 + ln (2.51)
1 ≠ e2 2e 1 ≠ e 2e 1≠e
Pole powierzchni trapezu elipsoidalnego ograniczonego po≥udnikami ⁄1 i ⁄2 oraz rów-

noleønikami Ï1 i Ï2 :
3 4Ï
b2 (⁄2 ≠ ⁄1 ) sin Ï 1 1 + e sin Ï 2
P= + ln (2.52)
2 1 ≠ e2 sin2 Ï 2e 1 ≠ e sin Ï Ï1
ObjÍtoúÊ elipsoidy obrotowej sp≥aszczonej:

4
V = fia2 b (2.53)
3
2.2. Zadania
2.2.1. Geometria elipsoidy obrotowej
Zadanie 2.1. Oblicz f, e, M, N dla elipsoidy, gdy a = b = R = 6371 km.

Rozwiπzanie: Korzystamy z wzorów odpowiednio: (2.3), (2.6), (2.15), (2.16).
Odpowiedü: f = 0, e = 0, M = 6371 km, N = 6371 km.
Zadanie 2.2. Oblicz promienie krzywizny przekroju po≥udnikowego i poprzecznego

oraz úredni promieÒ krzywizny w punkcie P (50¶ , 20¶ ), na elipsoidzie Bessela (1841),
Krasowskiego (1940) i WGS-84.
Rozwiπzanie: Obliczenia wykonujemy na podstawie znanych parametrów elipsoid,
podanych w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Parametry a i f elipsoid Bessela, Krasowskiego i WGS-84

Elipsoida a [m] f
Bessel 6377397.155 1/299.152815351
Krasowski 6378245.000 1/298.3
WGS-84 6378137.000 1/298.257223563
Odpowiedü: Wyniki obliczeÒ podane sπ w tabeli 2.2.

Tabela 2.2. Promienie krzywizny w punkcie P (50¶ , 20¶ )

Elipsoida N [m] M [m] Q [m]
Bessel 6389923.082 6372232.367 6381071.594
Krasowski 6390808.453 6373064.589 6381930.354
WGS-84 6390702.044 6372955.926 6381822.817
Zadanie 2.3. Jakπ d≥ugoúÊ mia≥by obecnie 1 m, jeúli przyjπÊ jego pierwotnπ definicjÍ
– „jedna dziesiÍciomilionowa czÍúÊ Êwiartki po≥udnika” – odniesionπ do wspó≥czesnej
elipsoidy WGS-84?
Odpowiedü: 1.0001966 m.
Zadanie 2.4. Oblicz d≥ugoúÊ po≥udnika i równoleønika elipsoidy dla 1¶ , 1Õ i 1ÕÕ na

szerokoúciach: 0¶ , 49¶ , 52¶ , 55¶ , 89¶ . Podaj róønice w d≥ugoúci ≥uku miÍdzy elipsoidπ
WGS-84 a Krasowskiego i Bessela.
Odpowiedü: Wyniki obliczeÒ, wyraøone w metrach, przedstawione sπ w tabeli 2.3.
Tabela 2.3. Porównanie d≥ugoúci ≥uku po≥udnika i równoleønika dla róønych elipsoid
Ï Elipsoida 1¶ 1Õ 1ÕÕ 1¶ 1Õ 1ÕÕ
0¶ WGS-84 110574 1843 31 111319 1855 31
Krasowski +1 0 0 +2 0 0
Bessel ≠11 0 0 ≠12 0 0
49¶ WGS-84 111210 1853 31 73172 1220 20
Krasowski +2 0 0 +1 0 0
Bessel ≠13 0 0 ≠9 0 0
52¶ WGS-84 111267 1854 31 68678 1145 19
Krasowski +2 0 0 +1 0 0
Bessel ≠13 0 0 ≠8 0 0
55¶ WGS-84 111324 1855 31 63994 1067 18
Krasowski +1 0 0 +1 0 0
Bessel ≠13 0 0 ≠8 0 0
89¶ WGS-84 111694 1862 31 1949 32 0
Krasowski +1 0 0 0 0 0
Bessel ≠14 0 0 0 0 0
Zadanie 2.5. Oblicz pole powierzchni Polski jako pole trapezu na elipsoidzie ogra-
niczonego po≥udnikami 15¶ i 24¶ oraz równoleønikami 49¶ i 55¶ . PorównaÊ pola dla
elipsoidy Bessela, Krasowskiego i WGS-84.
Odpowiedü: PB = 412354 km2 , PK = 412465 km2 , PW = 412452 km2 .
Zadanie 2.6. Oblicz zmianÍ d≥ugoúci promienia przekroju po≥udnikowego i poprzecz-

nego oraz úredniego promienia krzywizny przypadajπcπ na ∆Ï = 1ÕÕ na elipsoidzie
WGS-84 na szerokoúci Ï = 50¶ .

2.2. Zadania 39
Rozwiπzanie: Obliczajπc pochodne wyraøeÒ (2.15), (2.16) i (2.17) wzglÍdem szero-

koúci Ï po uproszczeniach otrzymujemy:
ˆM
= 3M k,
ˆÏ
ˆN
= N k,
ˆÏ
ˆQ
= 2Qk,
ˆÏ
gdzie:
e2 sin Ï cos Ï
k= .
1 ≠ e2 sin2 Ï
Stπd mamy: dM = 3M k · ∆Ï, dN = N k · ∆Ï, dQ = 2Qk · ∆Ï.

Odpowiedü: dM = 307 mm, dN = 103 mm, dQ = 205 mm.
Zadanie 2.7. Oblicz promieÒ kuli równowaønej:

a) o takim samym polu powierzchni co elipsoida RS ,
b) o takiej samej objÍtoúci co objÍtoúÊ elipsoidy RV ,
c) o promieniu równym úredniej arytmetycznej z trzech pó≥osi elipsoidy RK .
Obliczenia wykonaj dla elipsoidy Bessela, Krasowskiego i WGS-84. Wykorzystaj pa-
rametry elipsoid podane w treúci zadania 2.2.
Rozwiπzanie: Pole powierzchni elipsoidy obrotowej SE wyraøa siÍ wzorem 2.51.
Przyrównujπc SE = SK = 4fiR2 i przekszta≥cajπc otrzymujemy:
Û 3 4
1 1 ≠ e2
RS = a 1+ tgh e .
≠1
2 e
Porównujπc zaleønoúci na objÍtoúÊ elipsoidy (2.53) i kuli mamy:

4 2 4
fia b = fiR2 .
3 3
Stπd: Ô 
3
RV = a2 b = a 3 1 ≠ f .
PromieÒ równy úredniej arytmetycznej z pó≥osi elipsoidy obliczamy wprost ze znanych
parametrów elipsoidy:
2a + b a(3 ≠ f )
RK = = .
3 3
Odpowiedü: Elipsoida Bessela: RS = 6370290 m, RV = 6370283 m, RK = 6370291 m.
Elipsoida Krasowskiego: RS = 6371116 m, RV = 6371110 m, RK = 6371118 m.
Elipsoida WGS-84: RS = 6371007 m, RV = 6371001 m, RK = 6371009 m.

Zadanie 2.8. Oblicz pole powierzchni oraz objÍtoúÊ elipsoid Krasowskiego (tab. 2.1)
oraz GRS-80 (a = 6378137.0000 m, e2 = 0.00669438002290).
Odpowiedü: GRS-80: P = 510065621.71849 km2 , V = 1.083207 · 1012 km3 , elipsoida
Krasowskiego: P = 510083059.34672 km2 , V = 1.083263 · 1012 km3 .
Zadanie 2.9. Znajdü pole powierzchni pasa elipsoidy GRS-80 ograniczonego równo-
leønikami Ï1 = 65¶ , Ï2 = 70¶ .
Odpowiedü: P = 8573696.207 km2 .
Zadanie 2.10. Znajdü pole powierzchni czÍúci pasa elipsoidy GRS-80 ograniczonego
równoleønikami Ï1 = 65¶ , Ï2 = 70¶ oraz po≥udnikami ⁄1 = 25¶ , ⁄2 = 50¶ .
Odpowiedü: P = 595395.570 km2 .
Zadanie 2.11. Majπc dane równanie elipsoidy obrotowej w postaci:

4x2 + 4y 2 + 9z 2 = 36, oblicz: a, b, f, e, eÔ
Õ.
Ô
Odpowiedü: a = 3, b = 2, f = 31 , e = 35 , eÕ = 25 .
Zadanie 2.12. Dla elipsoidy o sp≥aszczeniu f = 1/300 oblicz drugie sp≥aszczenie f Õ ,

trzecie sp≥aszczenie f ÕÕ oraz kwadrat pierwszego mimoúrodu e2 .
Rozwiπzanie: Wyznaczajπc parametr b z zaleønoúci (2.3) i wstawiajπc do (2.4), (2.5)
i (2.6), otrzymujemy odpowiednio:
f f
fÕ = , f ÕÕ = , e2 = 2f ≠ f 2 .
1≠f 2≠f
1 1 599
Odpowiedü: f Õ = 299 , f ÕÕ = 599 , e2 = 90000 .
Zadanie 2.13. Na podstawie znanych wspó≥rzÍdnych geocentrycznych

x = 3856329.9512 m i y = 1402704.3746 m oblicz wartoúÊ wspó≥rzÍdnej z punk-
tu P leøπcego na powierzchni elipsoidy GRS-80 na pó≥noc od równika.
Rozwiπzanie: Punkty leøπce na powierzchni elipsoidy muszπ spe≥niaÊ równanie
elipsy po≥udnikowej. W tym przypadku:
p2 z 2
+ = 1,
a2 b2

gdzie p = x2 + y 2 – promieÒ równoleønika.
Stπd po przekszta≥ceniach mamy:
b 2
z= a ≠ p2 .
a
Odpowiedü: z = 4866432.5186 m.

2.2. Zadania 41
Zadanie 2.14. Oblicz promieÒ kuli równowaønej RM majπcej takπ samπ d≥ugoúÊ
Êwiartki po≥udnika (ko≥a wielkiego) co d≥ugoúÊ Êwiartki po≥udnika elipsoidy. Oblicze-
nia przeprowadü dla elipsoidy GRS-80 oraz Krasowskiego.
Odpowiedü: Elipsoida GRS-80: RM = 6367.4491458 km, elipsoida Krasowskiego:
RM = 6367.5584969 km.
Zadanie 2.15. Oblicz d≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika elipsoidy GRS-80 pomiÍdzy równoleø-
nikami Ï1 = 50¶ 03Õ 58.1048ÕÕ i Ï2 = 50¶ 57Õ 54.3804ÕÕ .
Rozwiπzanie: D≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika wyraøa siÍ úcis≥π zaleønoúciπ o postaci:
⁄ Ï2 ⁄ Ï2
dÏ
m= M dÏ = a(1 ≠ e2 ) 3 .
Ï1 Ï1 (1 ≠ e sin2 Ï) 2
2
D≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika elipsoidy GRS-80, od równika (Ï1 = 0) do szerokoúci Ï, moøna

przedstawiÊ za pomocπ zaleønoúci wynikajπcej z wzorów (2.12):
m(Ï) = 6367449.14577 Ï ≠ 16038.50874 sin 2Ï

+16.83261 sin 4Ï ≠ 0.02198 sin 6Ï.
Wzór przybliøony dla d≥ugoúci ≥uku do oko≥o 1000 km:

1
m = (M1 + 4Mm + M2 )(Ï2 ≠ Ï1 )
6
lub dla d≥ugoúci ≥uku do oko≥o 70 km (do 100 km w zakresie szerokoúci 35 ≠ 55¶ ):
m = Mm (Ï2 ≠ Ï1 ),
gdzie Mm = M ( Ï1 +Ï
2
2
) jest promieniem przekroju po≥udnikowego dla úredniej szero-
koúci.
Odpowiedü: m = 100000.001 m. Ostatni wzór daje wynik m = 100000.005 m.
Zadanie 2.16. Oblicz d≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika elipsoidy Krasowskiego pomiÍdzy rów-
noleønikami Ï1 = 50¶ 03Õ 58.1048ÕÕ i Ï2 = 50¶ 57Õ 54.3804ÕÕ .
Rozwiπzanie: D≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika elipsoidy Krasowskiego, od równika (Ï1 = 0)
do szerokoúci Ï, moøna przedstawiÊ za pomocπ zaleønoúci wynikajπcej z wzorów (2.12):
m(Ï) = 6367558.49687 Ï ≠ 16036.48027 sin 2Ï

+16.82807 sin 4Ï ≠ 0.02198 sin 6Ï.
Odpowiedü: m = 100001.705 m.
Zadanie 2.17. Oblicz szerokoúÊ elipsoidalnπ punktów P1 i P2 oddalonych o 1000 km

odpowiednio na pó≥noc i po≥udnie od punktu P0 leøπcego na szerokoúci Ï0 = 50¶ .
Obliczenia przeprowadü dla elipsoidy Krasowskiego i GRS-80.

Rozwiπzanie: Punkt P0 leøy w odleg≥oúci m0 od równika. Punkty P1 i P2 sπ po≥o-

øone w odleg≥oúciach m1 = m0 + 1000 km i m2 = m0 ≠ 1000 km od równika. Znajπc
odleg≥oúci punktów (d≥ugoúci po≥udników) od równika, w celu znalezienia szerokoúci
geodezyjnej pos≥ugujemy siÍ nastÍpujπcymi zaleønoúciami:
– dla elipsoidy Krasowskiego:
Ï(m) = q + 2.518464778 · 10≠3 sin(2q) + 3.699886 · 10≠6 sin(4q) +

+7.445 · 10≠9 sin(6q),
gdzie q = m/6367558.496874;
– dla elipsoidy GRS-80:
Ï(m) = q + 2.518826599 · 10≠3 sin(2q) + 3.700949 · 10≠6 sin(4q) +

+7.447 · 10≠9 sin(6q),
gdzie q = m/6367449.1457612.
Odpowiedü: Elipsoida Krasowskiego: P1 (58¶ 59Õ 00.5687ÕÕ ), P2 (41¶ 00Õ 09.4305ÕÕ ), elip-
soida GRS-80: P1 (58¶ 59Õ 01.1162ÕÕ ), P2 (41¶ 00Õ 08.8741ÕÕ ).
Zadanie 2.18. Wyznacz kwadrat pierwszego mimoúrodu na podstawie parametrów

systemu GRS-80.
Rozwiπzanie: Parametry definiujπce system GRS-80 podane sπ w tabeli 2.4:
Tabela 2.4. Parametry systemu GRS-80

wielka pó≥oú a = 6378137.0000 m,
iloczyn sta≥ej grawitacji i masy Ziemi GM = 3986005 · 108 m3 s≠2 ,
dynamiczny wspó≥czynnik kszta≥tu J2 = 1.08263 · 10≠3 ,
prÍdkoúÊ kπtowa obrotu Ziemi Ê = 7.292115 · 10≠5 s≠1 .
Kwadrat pierwszego mimoúrodu obliczamy iteracyjnie z zaleønoúci [3]:
4 Ê 2 a3 e3
e2 = 3J2 + ,
15 GM 2q0
gdzie: 3 4
3 3
2q0 = 1 + Õ2 arc tg eÕ ≠
e eÕ
oraz
e
eÕ = Ô .
1 ≠ e2
Poczπtkowπ wartoúÊ kwadratu mimoúrodu moøna przyjπÊ z zaleønoúci:
Ê 2 a3
e2 ¥ 3J2 + .
GM

2.2. Zadania 43
Odpowiedü: W kolejnych iteracjach otrzymujemy wartoúci e2 :

0.00108263,
0.00670928139311,
0.00669434684154,
0.00669438009664,
0.00669438002275,
0.00669438002295,
0.00669438002277.
Ostatecznie przyjmujemy e2 = 0.006694380023.
Zadanie 2.19. ObliczyÊ obwód elipsy po≥udnikowej elipsoidy Krasowskiego.

Rozwiπzanie: Do obliczenia wykorzystujemy zaleønoúÊ na d≥ugoúÊ Êwiartki po≥u-
dnika (2.11) lub na d≥ugoúÊ ≥uku po≥udnika od równika do szerokoúci Ï = 90¶ .
Odpowiedü: m = 40008549.990 m.
2.2.2. Wspó≥rzÍdne geograficzne i prostokπtne na elipsoidzie
Zadanie 2.20. Oblicz wspó≥rzÍdne geocentryczne x, y, z dla Krakowa (Ï = 50¶ ,

⁄ = 20¶ , h = 250 m) na elipsoidzie WGS-84.
Zadanie 2.21. PrzeliczyÊ wspó≥rzÍdne geocentryczne prostokπtne x, y, z na wspó≥-

rzÍdne elipsoidalne (geodezyjne) Ï, ⁄, h, na elipsoidzie GRS-80.
Dane wspó≥rzÍdne geocentryczne x = ≠3189000.000 m, y = 3189000.000 m,
z = 4500000.000 m.
Rozwiπzanie: Zadanie naleøy rozwiπzaÊ z wykorzystaniem zaleønoúci (2.22). Do ob-
liczenia szerokoúci geodezyjnej moøna zamiast procedury iteracyjnej zastosowaÊ wzór
(2.23). W przypadku obliczeÒ metodπ iteracyjnπ, poczπtkowπ wartoúÊ szerokoúci Ï1
wyznaczamy z zaleønoúci:
z
tg Ï1 = ,
p
a kolejne wartoúci ze wzoru iteracyjnego:
Ni e2 sin Ïi
tg Ïi+1 = tg Ï1 + ,
p
gdzie Ni = Ô a
.
1≠e2 sin2 Ïi
Korzystajπc z wzoru Bowringa (2.23), potrzebne parametry elipsoidy obliczamy
z zaleønoúci:
Ò
e2
eÕ2 = oraz b= a2 (1 ≠ e2 ).
1 ≠ e2

Odpowiedü: Wyniki poúrednie z kolejnych iteracji przedstawione sπ w tabeli 2.5.
Tabela 2.5. Wyniki obliczenia szerokoúci geodezyjnej metodπ iteracyjnπ

Iteracja Ïi [¶ ] Ni [m]
1 44.9368720903017 6388814.64979754
2 45.1285455496022 6388886.42908130
3 45.1291871019139 6388886.66933676
4 45.1291892456627 6388886.67013957
5 45.1291892528260 6388886.67014225
6 45.1291892528499 6388886.67014226
7 45.1291892528500 6388886.67014226
eÕ2 = 0.00673949677548162, b = 6356752.31414 m,

Ï = 45¶ 07Õ 45.0813ÕÕ , ⁄ = 135¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , h = 3543.076 m.
Zadanie 2.22. Oblicz róønice miÍdzy szerokoúciπ geodezyjnπ Ï, a geocentrycznπ

Â w punktach na powierzchni elipsoidy GRS-80, na szerokoúciach geodezyjnych
10¶ , 30¶ , 45¶ , 60¶ i 80¶ .
Odpowiedü: Wyniki przedstawione sπ w tabeli 2.6.
Tabela 2.6. Róønice szerokoúci geodezyjnej i geocentrycznej

Ï Ï≠Â
10¶ 03Õ 56.18ÕÕ
30¶ 09Õ 58.91ÕÕ
45¶ 11Õ 32.72ÕÕ
60¶
10Õ 00.93ÕÕ
80¶ 03Õ 57.68ÕÕ
Zadanie 2.23. Oblicz róønice miÍdzy szerokoúciπ geodezyjnπ Ï, a zredukowanπ

— w punktach na powierzchni elipsoidy GRS-80, na szerokoúciach geodezyjnych
10¶ , 30¶ , 45¶ , 60¶ i 80¶ .
Odpowiedü: Wyniki przedstawione sπ w tabeli 2.7.
Tabela 2.7. Róønice szerokoúci geodezyjnej i zredukowanej

Ï Ï≠—
10¶ 1Õ 58.28ÕÕ
30¶ 4Õ 59.71ÕÕ
45¶ 5Õ 46.36ÕÕ
60¶
5Õ 00.21ÕÕ
80¶ 1Õ 58.65ÕÕ

2.2. Zadania 45
Zadanie 2.24. W punkcie P na powierzchni elipsoidy GRS-80, szerokoúÊ geodezyj-

na wynosi Ï = 50¶ 03Õ 03.5531ÕÕ , a szerokoúÊ zredukowana — = 49¶ 57Õ 22.4585ÕÕ . Oblicz
promieÒ krzywizny przekroju poprzecznego N w tym punkcie.
Rozwiπzanie: Z rysunku 2.1 wynika, øe: p = a cos — i p = N cos Ï, wiÍc
a cos —
N= ,
cos Ï
Odpowiedü: N = 6390720.8621 m.
Rys. 2.1. SzerokoúÊ geodezyjna Ï, geocentryczna Â i zredukowana — punktu P leøπcego na

powierzchni elipsoidy. PromieÒ równoleønika punktu P : p = P Z, promieÒ krzywizny przekroju
poprzecznego w punkcie P : NP = P Q
Zadanie 2.25. Przelicz wspó≥rzÍdne elipsoidalne (geodezyjne) Ï, ⁄, h na wspó≥rzÍdne

geocentryczne prostokπtne x, y, z, na elipsoidzie GRS-80.
Dane: Ï = 1¶ 28Õ 09.0347ÕÕ , ⁄ = 78¶ 49Õ 03.1294ÕÕ , h = 6268.541 m.
Zadanie 2.26. Dla punktu P o znanych wspó≥rzÍdnych x = 3856329.9512 m,

y = 1402704.3746 m, z = 4862428.7673 m wyznaczyÊ wspó≥rzÍdne geodezyjne Ï, ⁄, h,
szerokoúÊ geocentrycznπ Â i zredukowanπ — oraz g≥ówne promienie krzywizny M, N
1
na elipsoidzie o mimoúrodzie liniowym E = 520000 m i sp≥aszczeniu f = 300 .

Rozwiπzanie:
a) Na podstawie danych E i f wyznaczamy wartoúci pierwszego mimoúrodu e2 i wiel-
kiej pó≥osi elipsoidy a (mogπ siÍ przydaÊ takøe wielkoúci eÕ2 i b):
e2 = 2f ≠ f 2 ,
Û
E2
a= .
2f ≠ f 2
b) Wspó≥rzÍdne x, y, z przeliczamy na wspó≥rzÍdne elipsoidalne Ï, ⁄, h; przy okazji
wyznaczamy promieÒ przekroju poprzecznego N :

p = x2 + y 2 ,
za
tg ◊ = ,
pb
z + eÕ2 b sin3 ◊
tg Ï = ,
p ≠ e2 a cos3 ◊
y
tg ⁄ = ,
x
a
N= ,
1 ≠ e2 sin2 Ï
p
h= ≠ N.
cos Ï
c) Obliczamy szerokoúÊ geocentrycznπ Â i zredukowanπ —, a takøe promieÒ przekroju
po≥udnikowego M :
tg Â = (1 ≠ e2 ) tg Ï,

tg — = 1 ≠ e2 tg Ï,
a(1 ≠ e2 )
M= 3 .
(1 ≠ e2 sin2 Ï) 2
Odpowiedü: p = 4103518.034 m, Ï = 50¶ 01Õ 35.9026ÕÕ , ⁄ = 19¶ 59Õ 18.2007ÕÕ ,
N = 6386480.8016 m, h = 1000.0000 m, Â = 49¶ 50Õ 17.3886ÕÕ , — = 49¶ 55Õ 56.7426ÕÕ ,
M = 6368869.1434 m.
Zadanie 2.27. Majπc dane wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu P : Ï = 52¶ 33Õ 5.45ÕÕ ,
⁄ = 18¶ 36Õ 11.11ÕÕ , h = 2101.222 m odniesione do elipsoidy GRS-80, przelicz je na
wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie oraz wykonaj przeliczenie kontrolne – z powrotem na
wspó≥rzÍdne geodezyjne metodπ Ligasa–Banasika.
Rozwiπzanie: Wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie obliczone na podstawie danych wspó≥-
rzÍdnych geodezyjnych (elipsoidalnych):
x = 3684570.627161 m, y = 1240215.955912 m, z = 5042020.320592 m.

2.2. Zadania 47
Wspó≥rzÍdne przybliøone rzutu punktu P (x, y, z) na elipsoidÍ GRS-80:

pe = 3894619.574111 m, ze = 5034061.891259 m.
Kolejne iteracje przeprowadzamy zgodnie ze wzorem (2.25), otrzymujπc nastÍpujπce
wyniki:
5 6 5 6 5 6
pe 3894619.574111 1.244327 · 10≠7 4.772613 · 10≠8
= m, J0 =
≠1
,
ze 5034061.891259 ≠9.562334 · 10≠8 6.231405 · 10≠8
5 60 5 6
f1 6.585160 · 1010
= ,
f2 0 7.812500 · 10≠3
5 6 5 6 5 6
pe 3886425.480913 1.245861 · 10≠7 4.772593 · 10≠8
= m, J1 ≠1 = ,
ze 5040358.841818 ≠9.542040 · 10≠8 6.231343 · 10≠8
5 61 5 6
f1 ≠3.465773 · 105
= ,
f2 1 1.067030 · 108
5 6 5 6 5 6
pe 3886420.431591 1.245861 · 10≠7 4.772599 · 10≠8
= m, J2 ≠1 = ,
ze 5040352.159717 ≠9.542040 · 10≠8 6.231351 · 10≠8
5 62 5 6
f1 0.224759
= ,
f2 2 70.218750
5 6 5 6
pe 3886420.431588
= m.
ze 3
5040352.159712
Ostateczne wartoúci szerokoúci geodezyjnej oraz wysokoúci elipsoidalnej wyzna-
czamy na podstawie wyników trzeciej iteracji ze wzorów (2.28) i (2.29).
Odpowiedü: Ï = 52¶ 33Õ 05.45ÕÕ , h = 2101.222 m.
Zadanie 2.28. Majπc dane wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu P : Ï = ≠ 50¶ 03Õ 45.45ÕÕ ,
⁄ = ≠ 98¶ 56Õ 22.33ÕÕ , h = ≠ 23.332 m odniesione do elipsoidy GRS-80, przelicz je
na wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie oraz wykonaj przeliczenie odwrotne – na wspó≥rzÍdne
geodezyjne z wykorzystaniem metody Borkowskiego.
Rozwiπzanie: Wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie obliczone na podstawie danych wspó≥-
rzÍdnych geodezyjnych: x = ≠ 637497.639448 m, y = ≠ 4052676.878036 m,
z = ≠ 4867245.733649 m.
Wielkoúci poúrednie wynikajπce z algorytmu przeliczenia wspó≥rzÍdnych metodπ Bor-
kowskiego (wzory 2.30–2.36):
Z = 4867245.733649 m,
p = 4102510.5871978 m,
E = 1.17202113316989,
F = 1.19283652024013,
Q = ≠0.0984508548434,
P = 3.19737281351785,

D = 32.69705164419921,
v = 0.02052654606704,
G = 1.17638334768689,
t = 0.36428766641097.
Ostateczne wartoúci szerokoúci oraz wysokoúci elipsoidalnej obliczone na podstawie
wzorów(2.37), (2.39), (2.38) wynoszπ: Ï = ≠0.87375763844124, h = ≠23.3320 m.
Odpowiedü: Ï = ≠50¶ 03Õ 45.45ÕÕ , h = ≠23.3320 m.
⁄ = 19¶ 56Õ 22.33ÕÕ , h = 2321.332 m odniesione do elipsoidy GRS-80, przelicz na
wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie oraz przelicz z powrotem na wspó≥rzÍdne geodezyjne z wy-
korzystaniem metody Fukushimy.
Rozwiπzanie: Wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie obliczone na podstawie danych wspó≥rzÍd-
nych geodezyjnych (elipsoidalnych): x = 3857992.432366 m, y = 1399585.517047 m,
z = 4869043.496706 m. Wielkoúci poúrednie wynikajπce z algorytmu przeliczenia
wspó≥rzÍdnych metodπ Fukushimy:
E = 0.0066943800229,
ec = 0.99664718931882,
p = 4104015.7440879 m,
P = 0.64345054740716,
Z = 0.76083635639421.
Parametr startowy procesu iteracyjnego oraz obliczone na jego podstawie szerokoúÊ
oraz wysokoúÊ elipsoidalna:
T0 = 1.1904007443172,
Ï0 = 0.87375884294799 = 50¶ 03Õ 45.6984ÕÕ ,
h0 = 2321.331995 m.
Pierwsza iteracja:
g (T0 ) = 0.0000018692186,
g Õ (T0 ) = 0.64166906781748,
g ÕÕ (T0 ) = 0.00263213981458,
T1 = 1.19039783126014.
SzerokoúÊ oraz wysokoúÊ elipsoidalna po pierwszej iteracji wynosi:
Ï1 = 0.87375763844125 = 50¶ 03Õ 45.4500ÕÕ , h1 = 2321.332000 m.
Odpowiedü: Ï = 50¶ 03Õ 45.4500ÕÕ , h1 = 2321.332000 m.
⁄ = 20¶ 36Õ 23.11ÕÕ , h = 454.212 m odniesione do elipsoidy GRS-80, przelicz na
wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie, a nastÍpnie przelicz na wspó≥rzÍdne geodezyjne meto-
dπ Hirvonena–Moritza. Rozwiπzanie iterowaÊ do momentu aø |hi+1 ≠ hi | ˛ 0.001 m,
i – numer kolejnej iteracji.
Rozwiπzanie: x = 3637640.946796 m, y = 1367764.505605 m,
z = 5041027.957874 m, p = 3886285.038517 m.

2.2. Zadania 49
Parametry poczπtkowe:
Ï0 = 0.917278478691 = 52¶ 33Õ 22.2677ÕÕ ,
N0 = 6391637.118786 m,
h0 = 456.1368273 m.
W kolejnych iteracjach uzyskujemy nastÍpujπce wyniki:
Ï1 = 0.91727824654346 = 52¶ 33Õ 22.2198ÕÕ ,
N1 = 6391637.113971 m,
h1 = 454.2038440 m,
|h1 ≠ h0 | = 1.9329832 m,
Ï2 = 0.91727824752717 = 52¶ 33Õ 22.2200ÕÕ ,
N2 = 6391637.1139913 m,
h2 = 454.2120349 m,
|h2 ≠ h1 | = 0.0081909 m,
Ï3 = 0.917278247523 = 52¶ 33Õ 22.2200ÕÕ ,
N3 = 6391637.1139912 m,
h3 = 454.2120002 m,
|h3 ≠ h2 | = 0.0000347 m.
Odpowiedü: Ï = 52¶ 33Õ 22.2200ÕÕ , h3 = 454.2120 m.
Zadanie 2.31. Znajdü macierz kowariancji Ï⁄h wspó≥rzÍdnych geodezyjnych

punktu P (Ï, ⁄, h), majπc danπ macierz kowariancji wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich
xyz tego punktu oraz jego wspó≥rzÍdne geodezyjne. Podaj b≥Ídy úrednie w uk≥adzie
wspó≥rzÍdnych geodezyjnych w mierze kπtowej oraz liniowej. Obliczenia przeprowadü
dla elipsoidy GRS-80.
a) Ï = 29¶ , ⁄ = 145¶ , h = 225 m,

S T
0.0000151554 0.0000045872 0.0000106651
xyz = U 0.0000045872 0.0000071717 0.0000042685 V m2 ,
0.0000106651 0.0000042685 0.0000248104
b) Ï = 49¶ 41Õ 11ÕÕ , ⁄ = 19¶ 12Õ 21ÕÕ , h = 412.800 m,

S T
0.0000151554 0.0000045872 0.0000106651
xyz = U 0.0000045872 0.0000071717 0.0000042685 V m2 ,
0.0000106651 0.0000042685 0.0000248104
c) Ï = 52¶ , ⁄ = 19¶ , h = 212 m,

S T
0.0000104329 0.0000060117 0.0000080475
xyz = U 0.0000060117 0.0000178929 0.0000061318 V m2 .
0.0000080475 0.0000061318 0.0000205209

Rozwiπzanie: MiÍdzy róøniczkami dx, dy, dz (wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie) a róønicz-

kami dÏ, d⁄, dh (wspó≥rzÍdne geodezyjne) zachodzi nastÍpujπcy zwiπzek:
S T S T
dx dÏ
U dy V = J U d⁄ V (2.54)
dz dh
gdzie J jest macierzπ Jacobiego (pochodnych czπstkowych) o postaci:

S T
≠ (M + h) cos ⁄ sin Ï ≠ (N + h) sin ⁄ cos Ï cos Ï cos ⁄
J = ≠ (M + h) sin ⁄ sin Ï
U (N + h) cos ⁄ cos Ï cos Ï sin ⁄ V (2.55)
(M + h) cos Ï 0 sin Ï
Zgodnie z prawem propagacji kowariancji, macierz kowariancji wspó≥rzÍdnych kar-

tezjaÒskich xyz przy znajomoúci macierzy kowariancji wspó≥rzÍdnych geodezyjnych
Ï⁄h moøna otrzymaÊ na podstawie zaleønoúci:
xyz =J Ï⁄h J
T
(2.56)
Odwracajπc powyøszπ zaleønoúÊ, znajdujemy macierz kowariancji wspó≥rzÍdnych geo-

dezyjnych przy znanej macierzy kowariancji wspó≥rzÍdnych kartezjaÒskich jako:
! "T
Ï⁄h = J≠1 xyz J≠1 (2.57)
gdzie J≠1 jest odwrotnoúciπ macierzy Jacobiego, którπ jawnie moøna przedstawiÊ
jako:
S ≠ sin Ï cos ⁄ ≠ sin Ï sin ⁄ cos Ï T
W M +h M +h M +h X
W X
J≠1 = W ≠ sin ⁄ cos ⁄ X (2.58)
W
U (N + h) cos Ï 0 X
(N + h) cos Ï V
cos Ï cos ⁄ cos Ï sin ⁄ sin Ï
W celu przeliczenia b≥Ídów úrednich (macierzy kowariancji) w uk≥adzie wspó≥rzÍdnych

geodezyjnych na miarÍ liniowπ wykorzystujemy zaleønoúÊ:
S T S T S T
(M + h) dÏ dn dx
U (N + h) cos Ïd⁄ V = U de V = Jú U dy V (2.59)
dh du dz
S T
≠ sin Ï cos ⁄ ≠ sin Ï sin ⁄ cos Ï
gdzie Jú = U ≠ sin ⁄ cos ⁄ 0 V jest macierzπ ortonormalnπ, czyli
cos Ï cos ⁄ cos Ï sin ⁄ sin Ï
zachodzi: J≠1
ú = Jú . Stπd macierz kowariancji wspó≥rzÍdnych wyraøonych w mierze
T
liniowej neu moøna przedstawiÊ jako:
neu = Jú xyz Jú
T
= Jú J Ï⁄h J
T
JTú (2.60)

2.2. Zadania 51
Odpowiedü:
S T
6.50697 · 10≠19 ≠3.09896 · 10≠19 5.83140 · 10≠13
a) Ï⁄h = ≠3.09896 · 10 4.52637 · 10≠19 ≠1.40323 · 10≠15 V ,
U ≠19
5.83140 · 10≠13 ≠1.40323 · 10≠15 6.78560 · 10≠6

‡Ï = 0.00017ÕÕ , ‡⁄ = 0.00014ÕÕ , ‡h = 0.0026 m,
‡n = 0.0051 m, ‡e = 0.0038 m, ‡u = 0.0026 m.
S T
2.22305 · 10≠19 ≠1.94118 · 10≠20 3.00380 · 10≠13
b) Ï⁄h = U ≠1.94118 · 10 ≠20 3.03314 · 10≠19 2.70700 · 10≠13 V,
3.00380 · 10 ≠13 2.70700 · 10≠13 3.29229 · 10≠5
‡Ï = 0.00010ÕÕ , ‡⁄ = 0.00011ÕÕ , ‡h = 0.0057 m,
‡n = 0.0030 m, ‡e = 0.0023 m, ‡u = 0.0057 m.
S T
1.90079 · 10≠19 ≠1.42948 · 10≠19 6.13600 · 10≠14
c) Ï⁄h = ≠1.42948 · 10
U ≠19 8.65423 · 10≠19 1.73679 · 10≠12 V,
6.13600 · 10 ≠14 1.73679 · 10≠12 2.77199 · 10≠5
‡Ï = 0.00009ÕÕ , ‡⁄ = 0.00019ÕÕ , ‡h = 0.0053 m,
‡n = 0.0028 m, ‡e = 0.0037 m, ‡u = 0.0053 m.
S T
# $ 1 1 m
Jednostki w macierzach kowariancji Ï⁄h = U 1 1 m V.
m m m2
Zadanie 2.32. Majπc danπ macierz kowariancji wspó≥rzÍdnych geodezyjnych ÀÏ⁄h ,

punktu P oraz jego wspó≥rzÍdne geodezyjne, znajdü macierz kowariancji wspó≥rzÍd-
nych kartezjaÒskich Àxyz tego punktu. Podaj b≥Ídy úrednie wspó≥rzÍdnych x, y, z.
Obliczenia przeprowadü dla elipsoidy GRS-80.
a) Ï = 44¶ 15
S 12 , ⁄ = 29 ≠19
Õ ÕÕ ¶ 33Õ 11ÕÕ , h = 500.000 m,
T
2.21581 · 10 ≠1.17035 · 10≠19 2.85520 · 10≠13
Ï⁄h = ≠1.17035 · 10 5.21410 · 10≠19 1.19222 · 10≠12 V,
U ≠19
2.85520 · 10 ≠13 1.19222 · 10 ≠12 2.89446 · 10≠5
b) Ï = 17¶ 22
S 16 , ⁄ = 25≠19
Õ ÕÕ ¶ 23Õ 44ÕÕ , h = 0.000 m,
T
5.70279 · 10 1.25230 · 10≠20 2.18378 · 10≠12
Ï⁄h = 1.25230 · 10 2.24520 · 10≠19 8.01400 · 10≠13 V,
U ≠20
2.18378 · 10≠12 8.01400 · 10≠13 2.02226 · 10≠5
c) Ï = 55¶ ,S
⁄ = 45¶ , h = 1000.000 m, T
1.38845 · 10≠19 ≠4.06720 · 10≠20 1.52360 · 10≠13
Ï⁄h = ≠4.06720 · 10 2.70774 · 10≠19 ≠3.70550 · 10≠13 V.
U ≠20
1.52360 · 10 ≠13 ≠3.70550 · 10≠13 1.97131 · 10≠5

Odpowiedü:
S T
0.0000104329 0.0000060117 0.0000080475
a) xyz = U 0.0000060117 0.0000178929 0.0000061318 V m2 ,
0.0000080475 0.0000061318 0.0000205209
‡x = 0.0032 m, ‡y = 0.0042 m, ‡z = 0.0045 m;
S T
0.0000082944 0.0000044986 0.0000087595
b) xyz = U 0.0000044986 0.0000126025 0.0000062821 V m2 ,
0.0000087595 0.0000062821 0.0000305809
‡x = 0.0029 m, ‡y = 0.0036 m, ‡z = 0.0055 m;
S T
0.0000065025 0.0000028611 0.0000056100
c) xyz = U 0.0000028611 0.0000065025 0.0000032640 V m2 ,
0.0000056100 0.0000032640 0.000016
‡x = 0.0026 m, ‡y = 0.0026 m, ‡z = 0.0040 m.
Zadanie 2.33. Przelicz wspó≥rzÍdne geodezyjne Ï, ⁄, h na prostokπtne geocentryczne

x, y, z odniesione do elipsoidy GRS-80.
a) Ï = 40¶ 13Õ 44.1221ÕÕ , ⁄ = 24¶ 07Õ 11.9802ÕÕ , h = 388.248 m,
b) Ï = 40¶ 13Õ 44.1221ÕÕ , ⁄ = 91¶ 27Õ 10.8209ÕÕ , h = 388.248 m,
c) Ï = 49¶ 31Õ 15.4321ÕÕ , ⁄ = 200¶ 18Õ 01.2000ÕÕ , h = 1380.811 m,
d) Ï = 35¶ 23Õ 00.2122ÕÕ , ⁄ = 350¶ 23Õ 00.2122ÕÕ , h = 1000.333 m,
e) Ï = ≠35¶ 23Õ 0.2122ÕÕ , ⁄ = 350¶ 23Õ 0.2122ÕÕ , h = 1000.333 m.
Odpowiedü: W odpowiedzi wspó≥rzÍdne punktów podane sπ w metrach.
a) (x, y, z) = (4450855.925, 1992828.369, 4097675.606),
b) (x, y, z) = (≠123656.695, 4875058.194, 4097675.606),
c) (x, y, z) = (≠3891698.893, ≠1439608.872, 4829420.300),
d) (x, y, z) = (5133562.134, ≠869807.696, 3673206.980),
e) (x, y, z) = (5133562.134, ≠869807.696, ≠3673206.980).
Zadanie 2.34. Przelicz wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu P (51¶ 34Õ 21.9921ÕÕ ,

22¶ 09Õ 56.1009ÕÕ , 233.431 m) na wspó≥rzÍdne prostokπtne geocentryczne na elipsoidzie
Bessela, Krasowskiego, WGS84 i GRS-80.
Rozwiπzanie: Do obliczeÒ stosujemy zaleønoúci (2.21), wykorzystujπc parametry
odpowiednich elipsoid z tabeli 2.1. Dla elpisoidy GRS-80 przyjπÊ a = 6378137.0000 m
i e2 = 0.00669438002290.
Odpowiedü: W odpowiedzi wspó≥rzÍdne (x, y, z) punktów podane sπ w metrach.
PB = (3678429.56980, 1498562.39592, 4973074.35167),
PK = (3678940.17463, 1498770.41220, 4973669.28610),
PW = (3678878.96936, 1498745.47766, 4973581.74241),
PG = (3678878.96939, 1498745.47768, 4973581.74230).

2.2. Zadania 53
Zadanie 2.35. Przelicz wspó≥rzÍdne geocentryczne prostokπtne punktu

P (3794710.004, 1540254.136, 4873804.071), wyraøone w metrach, na wspó≥-
rzÍdne geodezyjne na elipsoidzie Bessela, Krasowskiego, WGS84 i GRS-80.
Odpowiedü:
PB = (50¶ 8Õ 56.31152ÕÕ , 22¶ 5Õ 31.17002ÕÕ , 1141.26018 m),
PK = (50¶ 8Õ 58.34383ÕÕ , 22¶ 5Õ 31.17002ÕÕ , 330.96113 m),
PW = (50¶ 8Õ 58.43000ÕÕ , 22¶ 5Õ 31.17002ÕÕ , 440.55281 m),
PG = (50¶ 8Õ 58.43001ÕÕ , 22¶ 5Õ 31.17002ÕÕ , 440.55287 m).
2.2.3. Transformacje wspó≥rzÍdnych
Zadanie 2.36. Przelicz wspó≥rzÍdne kartezjaÒskie punktu P (3856936.154 m,

1397750.473 m, 4867719.428 m) odniesione do elipsoidy GRS-80 na wspó≥rzÍdne elip-
soidy Krasowskiego.
Rozwiπzanie: TransformacjÍ realizujemy zgodnie z zaleønoúciπ:
XK = XG + C · XG + T (2.61)
gdzie:
XK – wspó≥rzÍdne w uk≥adzie elipsoidy Krasowskiego,
XG – wspó≥rzÍdne w uk≥adzie elipsoidy GRS-80,
C – parametry transformacji (wyznaczone empirycznie),
T – wektor translacji pomiÍdzy poczπtkami uk≥adów.
W przypadku elipsoidy GRS-80 i Krasowskiego na terenie Polski obowiπzujπce sπ
nastÍpujπce parametry transformacji [18]:
S T
0.84076440 4.08960694 0.25613907
C = U ≠4.08960650 0.84076292 ≠1.73888787 V 10≠6 ,
≠0.25614618 1.73888682 0.84077125
i wektor translacji:
S T
≠33.4297
T = U 146.5746 Vm.
76.2865
Odpowiedü: Realizujπc zaleønoúÊ (2.61) dla danych wspó≥rzÍdnych punktu P

otrzymujemy:
S T
3856912.93014
XK = U 1397873.98501 Vm.
4867801.24973

Zadanie 2.37. Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów EUREF-POL danych w uk≥a-

dach: ETRF89 (tab. 2.8) i Pu≥kowo’1942 (tab. 2.9) wyznacz parametry transformacji
siedmioparametrowej (Bursy–Wolfa) z uk≥adu ETRF89 do uk≥adu Pu≥kowo’1942.
Tabela 2.8. Wspó≥rzÍdne punktów w uk≥adzie ETRF89 (GRS-80)

Nr x[m] y[m] z[m]
216 3738397.18000 1148285.75100 5021752.20700
217 3633815.66700 1397453.93000 5035280.79800
301 3495579.62300 1157845.53300 5190403.61400
302 3524523.26700 1329693.45800 5129846.18900
303 3475730.66200 1453976.53800 5129448.80700
304 3635006.80900 1051224.49400 5117503.21700
306 3664940.62300 1409153.72000 5009571.36700
307 3846614.36700 1106083.89900 4949572.47800
308 3803542.93200 1352681.13300 4921845.79100
309 3717652.59100 1622948.94000 4905872.91300
310 3866100.29300 1479953.02300 4836446.40100
Tabela 2.9. Wspó≥rzÍdne punktów w uk≥adzie Pu≥kowo’1942 (Krasowski)

Nr x[m] y[m] z[m]
216 3738372.87572 1148409.27020 5021833.75481
217 3633792.29725 1397578.06286 5035362.81725
301 3495555.19686 1157969.76000 5190485.38243
302 3524499.55247 1329817.81642 5129928.19792
303 3475707.41462 1454101.20114 5129531.04420
304 3634982.04537 1051348.18792 5117584.70302
306 3664917.32068 1409277.78012 5009653.37700
307 3846589.96262 1106207.06566 4949653.86402
308 3803519.49279 1352804.73135 4921927.59354
309 3717630.18078 1623073.14462 4905955.19408
310 3866077.40501 1480076.62102 4836528.33703
Rozwiπzanie: TransformacjÍ Bursy–Wolfa realizuje siÍ zgodnie z poniøszπ zaleøno-

úciπ [18]:
X2 = mRX1 + T,
gdzie:
X2 – wektor wspó≥rzÍdnych punktu w uk≥adzie wtórnym (Pu≥kowo’1942),
m – wspó≥czynnik skali,
R – macierz obrotów,
X1 – wektor wspó≥rzÍdnych punktu w uk≥adzie pierwotnym (ETRF89),
T – wektor translacji pomiÍdzy úrodkami obu uk≥adów.

2.2. Zadania 55
Przyjmujπc macierz obrotów w postaci:

Q R
1 Áz ≠Áy
R = a ≠Áz 1 Áx b ,
Áy ≠Áx 1
dla kaødego punktu moøemy napisaÊ po trzy równania odpowiednio dla wspó≥rzÍdnych
x, y i z:
x2 = m( x1 + Áz y1 ≠ Áy z1 ) + Tx ,
y2 = m( ≠Áz x1 + y1 + Áx z1 ) + Ty ,
z2 = m( Áy x1 ≠ Áx y1 + z1 ) + Tz .
Niewiadome m, Áx , Áy , Áz , Tx , Ty i Tz wyznaczamy metodπ najmniejszych kwadratów.

Odpowiedü:
m = 1.000000840767, Áx = ≠0.000001738879,
Áy = ≠0.000000256153, Áz = 0.000004089608,
Tx = ≠33.4298 m, Ty = 146.5746 m i Tz = 76.2866 m.
Zadanie 2.38. Na podstawie wspó≥rzÍdnych punktów EUREF-POL danych w uk≥a-

dach: ETRF89 (tab. 2.8) i Pu≥kowo’1942 (tab. 2.9) wyznacz parametry transformacji
Mo≥odeÒskiego–Badekasa z uk≥adu ETRF89 do uk≥adu Pu≥kowo’1942.
Rozwiπzanie: TransformacjÍ Mo≥odeÒskiego–Badekasa realizuje siÍ zgodnie z po-
niøszπ zaleønoúciπ:
X2 = mRX1 + T,
gdzie:
X2 – wektor wspó≥rzÍdnych punktu w uk≥adzie wtórnym (Pu≥kowo’1942),
m – wspó≥czynnik skali,
R – macierz obrotów,
X1 – wektor scentrowanych wspó≥rzÍdnych punktu w uk≥adzie pierwotnym,
T – wektor translacji pomiÍdzy úrodkami obu uk≥adów.
Przyjmujπc macierz obrotów w postaci:
Q R
1 Áz ≠Áy
R = a ≠Áz 1 Áx b ,
Áy ≠Áx 1
dla kaødego punktu moøemy napisaÊ po trzy równania odpowiednio dla wspó≥rzÍdnych
x, y i z:
x2 = m( x1 + Áz y 1 ≠ Áy z 1 ) + Tx ,
y2 = m( ≠Áz x1 + y 1 + Áx z 1 ) + Ty ,
z2 = m( Áy x1 ≠ Áx y 1 + z 1 ) + Tz .

Wartoúci x1 , y 1 i z 1 obliczamy na podstawie:

S q
n T
xi
W X
Wx ≠ i=1n X
S W
T W X
X
x ≠ x0 W qn X
W yi X
X = y ≠ y0 = W
U V X (2.62)
W y ≠ i=1 X
z ≠ z0 W n X
W X
W qn X
U V zi
i=1
z≠ n
Niewiadome m, Áx , Áy , Áz , Tx , Ty i Tz wyznaczamy metodπ najmniejszych kwadratów.

Odpowiedü:
m = 1.000000840767, Áx = ≠0.000001738879,
Áy = ≠0.000000256153, Áz = 0.000004089608,
Tx = 3672876.70402 m, Ty = 1319151.24012 m i Tz = 5022585.8423 m.
2.2.4. Zadania geodezyjne na powierzchni elipsoidy obrotowej
Zadanie 2.39. Oblicz maksymalnπ szerokoúÊ geodezyjnπ, którπ osiπgnie linia geode-
zyjna, jeúli linia ta przecina równik pod azymutem A0 = 60¶ . Do obliczeÒ przyjmij
parametry elipsoidy GRS-80.
Rozwiπzanie: Zadanie moøna rozwiπzaÊ, wykorzystujπc wzór Clairauta dotyczπcy
przebiegu linii geodezyjnej (2.50). Wykorzystujπc szerokoúÊ geodezyjnπ, mamy:
N cos Ï sin A = const.
Zatem w zadaniu otrzymujemy:
N0 cos Ï0 sin A0 = N1 cos Ï1 sin A1 ,
i dalej
a cos Ï0 sin A0 a cos Ï1 sin A1
 = .
2
1 ≠ e2 sin Ï0 1 ≠ e2 sin2 Ï1
Przekszta≥cajπc powyøszy wzór ze wzglÍdu na cosinus szerokoúci Ï1 , otrzymujemy:
Û
(1 ≠ e2 ) cos2 Ï0 sin2 A0
cos Ï1 = ! ".
(1 ≠ e ) sin A1 + e2 cos2 Ï0 sin2 A1 ≠ sin2 A0
2 2
Wiedzπc, øe: Ï0 = 0¶ i A1 = 90¶ , otrzymujemy:
Ï1 = 30¶ 05Õ 00.21ÕÕ .

2.2. Zadania 57
Z kolei wykorzystujπc szerokoúÊ zredukowanπ (parametrycznπ), mamy:
a cos — sin A = const.
Stπd otrzymujemy:
a cos —0 sin A0 = a cos —1 sin A1
i
cos —0 sin A0
cos —1 = .
sin A1
Korzystajπc ze zwiπzku szerokoúci zredukowanej i szerokoúci geodezyjnej (2.20):
tg —
tg Ï = Ô ,
1 ≠ e2
otrzymujemy taki sam jak w poprzednim podejúciu wynik:
Ï1 = 30¶ 05Õ 00.21ÕÕ .
Odpowiedü: Ï1 = 30¶ 05Õ 00.21ÕÕ .
Zadanie 2.40. Na elipsoidzie GRS-80 w punkcie o szerokoúci Ï1 = 50¶ 23Õ 44.2773ÕÕ

linia geodezyjna przecina po≥udnik w azymucie A1 = 60¶ 16Õ 06.934ÕÕ . Oblicz azymut
tej linii geodezyjnej w punkcie o szerokoúci Ï2 = 59¶ 48Õ 09.3310ÕÕ .
Rozwiπzanie Korzystajπc z twierdzenia Clairauta, wiemy, øe:
N1 cos Ï1 sin A1 = N2 cos Ï2 sin A2 ,
wiÍc:
N1 cos Ï1 sin A1
sin A2 = .
N2 cos Ï2
Odpowiedü WartoúÊ u≥amka po prawej stronie znaku równoúci jest wiÍksza od jed-
noúci (wynosi oko≥o 1.1), co oznacza, øe linia geodezyjna nie osiπga szerokoúci Ï2 .
Zadanie 2.41. Na elipsoidzie GRS-80 w punkcie o szerokoúci Ï1 = 50¶ 23Õ 44.2773ÕÕ

azymut linii geodezyjnej wynosi A12 = 20¶ 16Õ 06.934ÕÕ . Oblicz szerokoúÊ geodezyjnπ
Ï2 , na której azymut odwrotny tej linii geodezyjnej wynosi A21 = 206¶ 01Õ 45.6614ÕÕ .
Rozwiπzanie: Korzystajπc z twierdzenia Clairauta, wiemy, øe:
N1 cos Ï1 sin A1 = N2 cos Ï2 sin A2 = k,
wiÍc:
k
N2 cos Ï2 = .
sin A2

Po podstawieniu do powyøszego wzoru:

a
N2 = 
1 ≠ e2 sin2 Ï2
i przekszta≥ceniach mamy:
k 2 ≠ a2 sin2 A2
sin2 Ï2 = .
k 2 e2 ≠ a2 sin2 A2
Odpowiedü: Ï2 = 59¶ 48Õ 09.331ÕÕ . Naleøy pamiÍtaÊ, øe A21 = A2 + 180¶ .
Zadanie 2.42. Majπc dane na elipsoidzie GRS-80 wspó≥rzÍdne punktu 1,

Ï1 = 50¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄1 = 19¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , d≥ugoúÊ linii geodezyjnej do punktu 2,
s12 = 131935.963 m oraz azymut boku 1-2, A12 = 32¶ 08Õ 43.416ÕÕ , wyznacz metodπ
Bowringa wspó≥rzÍdne punktu 2, Ï2 , ⁄2 oraz azymut A21 w punkcie 2.
Rozwiπzanie: Obliczenia metodπ Bowringa wykonuje siÍ, wykorzystujπc podane ni-
øej zaleønoúci [2]:

A = 1 + eÕ2 cos4 Ï1 (2.63)

B = 1 + e cos Ï1
Õ2 2 (2.64)

C = 1+e Õ2 (2.65)
s12 B 2
‡= (2.66)
aC 3 4
1 A tg ‡ sin A12
⁄2 = ⁄1 + arc tg (2.67)
A B cos Ï1 ≠ tg ‡ sin Ï1 cos A12
A
Ê = (⁄2 ≠ ⁄1 ) (2.68)
2 5 3 46
1 1
D = arc sin sin ‡ cos A12 ≠ sin Ï1 sin A12 tg Ê (2.69)
2 A
5 3 46
3 4
Ï2 = Ï1 + 2D B ≠ eÕ2 D sin 2Ï1 + BD (2.70)
2 3
3 4
≠B sin A12
A21 = arc tg (2.71)
cos ‡(tg ‡ tg Ï1 ≠ B cos A12
Odpowiedü: Wyniki obliczeÒ poúrednich:

A = 1.00057509898089,
B = 1.00139133095959,
C = 1.00336408983752,
‡ = 0.020673711381795,
⁄2 = 19¶ 59Õ 59.999997454ÕÕ ,
Ê = 8.73166493916769 · 10≠3 ,
D = 8.71527496813471 · 10≠3 ,

2.2. Zadania 59
Ï2 = 50¶ 59Õ 59.999979487ÕÕ ,

A21 = 212¶ 55Õ 01.400628127ÕÕ .
Ostatecznie: Ï2 = 51¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄2 = 20¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , A21 = 212¶ 55Õ 01.401ÕÕ .
Zadanie 2.43. Dane sπ wspó≥rzÍdne geodezyjne dwóch punktów na powierzchni

elipsoidy GRS-80 Ï1 = 50¶ 05Õ 44.1255ÕÕ , ⁄1 = 19¶ 55Õ 12.7810ÕÕ , Ï2 = 50¶ 25Õ 49.1397ÕÕ ,
⁄2 = 20¶ 58Õ 46.2531ÕÕ . Wyznacz metodπ Bowringa d≥ugoúÊ oraz azymuty wprost i od-
wrotny linii geodezyjnej ≥πczπcej te punkty.
Rozwiπzanie: W celu rozwiπzania zadania, korzystajπc ze wzorów (2.63)–(2.65)
i (2.68), wyznaczamy wartoúci A, B, C i Ê, a nastÍpnie kolejno realizujemy nastÍpu-
jπce formu≥y [2]:
∆Ï = Ï2 ≠ Ï1 (2.72)
∆⁄ = ⁄2 ≠ ⁄1 (2.73)
3 3 44
∆Ï 3eÕ2 2
D= 1+ ∆Ï sin 2Ï1 + ∆Ï (2.74)
2B 4B 2 3
E = sin D cos Ê (2.75)
1
F = sin Ê (B cos Ï1 cos D ≠ sin Ï1 sin D) (2.76)
A
F
G = arc tg (2.77)
E
‡ = 2 arc sin E 2 + F 2 (2.78)
3 4
tg Ê
H = arc tg (sin Ï1 + B cos Ï1 tg D) (2.79)
A
A12 = G ≠ H (2.80)
A21 = G + H + 180 ¶
(2.81)
aC‡
s12 = (2.82)
B2
Odpowiedü: Wartoúci poúrednie obliczeÒ:
A = 1.0005705368860836,
B = 1.0013858037047005,
C = 1.0033640898375216,
Ê = 0.00924939134290834,
D = 0.002917078952717588,
E = 0.0029169500368506846,
F = 0.00591760391648347,
G = 1.1128226636177752 = 63¶ 45Õ 36.15109849808391ÕÕ ,
H = 0.007108714033099281 = 0¶ 24Õ 26.277522703237963ÕÕ ,
‡ = 0.01319503924467618,
s12 = 84209.33211445363 m,
A12 = 63¶ 21Õ 9.873575794866838ÕÕ ,
A21 = 244¶ 10Õ 2.4286212013521435ÕÕ .

Ostatecznie otrzymujemy: s12 = 84209.33211 m, A12 = 63¶ 21Õ 09.87358ÕÕ ,

A21 = 244¶ 10Õ 02.42862ÕÕ .
Zadanie 2.44. Znajπc wspó≥rzÍdne elipsoidalne punktów 1 i 2, oblicz d≥ugoúÊ linii

geodezyjnej s12 miÍdzy punktami oraz azymut A12 i odwrotny A21 , wykorzystujπc
metodÍ úredniej szerokoúci Gaussa. Obliczenia wykonaj dla elipsoidy GRS-80.
Dane: Ï1 = 50¶ 40Õ 00.0000ÕÕ , ⁄1 = 19¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , Ï2 = 50¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
⁄2 = 20¶ 40Õ 00.0000ÕÕ .
Rozwiπzanie: Wzory rozwiπzujπce zadanie odwrotne metodπ úredniej szerokoúci
Gaussa [14]:
∆Ï = Ï2 ≠ Ï1 , ∆⁄ = ⁄2 ≠ ⁄1 (2.83)
∆Ï ∆⁄
Ï m = Ï1 + , ⁄ m = ⁄1 + (2.84)
2 2
÷ 2 = eÕ2 cos2 Ïm (2.85)
t = tg Ïm (2.86)
V 2 = 1 + ÷2 (2.87)
1
K3 = (2.88)
24
1
K4 = (1 + ÷ 2 ≠ 9÷ 2 t2 ) (2.89)
24V 4
1
K5 = (2 + 3t2 + 2÷ 2 ) (2.90)
24
÷2 2
K6 = (t ≠ 1 ≠ ÷ 2 ≠ 4÷ 2 t2 ) (2.91)
8V 4
V2
K7 = (2.92)
12
1
K8 = (3 + 8÷ 2 + 5÷ 4 ) (2.93)
24V 4
s sin Am = Nm ∆⁄ cos Ïm (1 ≠ K3 ∆⁄2 sin2 Ïm + K4 ∆Ï2 ) (2.94)
2 2 2
s cos Am = Mm ∆Ï(1 ≠ K5 ∆⁄ cos Ïm ≠ K6 ∆Ï ) (2.95)
∆A = ∆⁄ sin Ïm (1 + K7 ∆⁄2 cos2 Ïm + K8 ∆Ï2 ) (2.96)
∆A
A12 = Am ≠ (2.97)
2
∆A
A21 = Am + ±fi (2.98)
2
Na podstawie równaÒ 2.94 i 2.95 wyznaczamy wartoúci s i Am .
Odpowiedü: W wynikach obliczeÒ poúrednich, wartoúci kπtów podane sπ w radia-
nach, d≥ugoúci w metrach.
∆Ï = ≠0.011635528346629, ∆⁄ = 0.029088820866572,
Ïm = 0.878482390170479, ⁄m = 0.346156968312209,
÷ 2 = 0.002746025069231,

2.2. Zadania 61
t = 1.20593265951678,
V 2 = 1.00274602506923,
Mm = 6373323.652184, Nm = 6390824.95870721,
K3 = 0.041666666666667,
K4 = 0.040063201275204,
K5 = 0.265346366166921,
K6 = 0.000148687441126,
K7 = 0.083562168755769,
K8 = 0.125228208755472,
s sin Am = 118662.866805089,
s cos Am = ≠74150.2023893228,
∆A = 0.022392756763314,
Am = 2.1293102555443,
s = 139925.438977,
A12 = 121¶ 21Õ 32.3484822ÕÕ ,
A21 = 302¶ 38Õ 31.1861174ÕÕ .
Odpowiedü: s = 139925.439 m, A12 = 121¶ 21Õ 32.3485ÕÕ , A21 = 302¶ 38Õ 31.1861ÕÕ .
Zadanie 2.45. Dane sπ na elipsoidzie GRS-80 wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu 1

Ï1 = 50¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄1 = 20¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , azymut A12 = 32¶ 31Õ 51.6130ÕÕ i d≥ugoúÊ
s12 = 55070.264 m linii geodezyjnej do punktu 2. Wyznacz wspó≥rzÍdne geodezyjne
punktu 2 oraz azymut odwrotny A21 metodπ úredniej szerokoúci Gaussa.
Rozwiπzanie: Obliczenia naleøy wykonaÊ z zastosowaniem poniøszych wzorów wraz
z zaleønoúciami (2.83)–(2.93) [14].
s12
Ï2 = Ï1 + cos Am (1 + K5 ∆⁄2 cos2 Ïm + K6 ∆Ï2 ) (2.99)
Mm
s12
⁄2 = ⁄1 + sin Am (1 + K3 ∆⁄2 sin2 Ïm ≠ K4 ∆Ï2 ) (2.100)
Nm cos Ïm
A2 = A12 + ∆⁄ sin Ïm (1 + K7 ∆⁄2 cos2 Ïm + K8 ∆Ï2 ) (2.101)
Poniewaø nie znamy wartoúci úredniej szerokoúci Ïm = Ï1 +Ï 2

2
i azymutu
A12 +A2
Am = 2 , obliczenia musimy wykonaÊ iteracyjnie, przyjmujπc w pierwszym kro-
ku wartoúci Ï2 = Ï1 , ⁄2 = ⁄1 i A2 = A12 .
Odpowiedü: Wyniki kolejnych iteracji przedstawiono w tabeli 2.10.
Tabela 2.10. Wyniki obliczenia wspó≥rzÍdnych i azymutu metodπ úredniej szerokoúci Gaussa
i Ï2 ⁄2 A2
1 50¶ 25Õ 02.7293ÕÕ 20¶ 24Õ 47.0015ÕÕ 32¶ 31Õ 51.6130ÕÕ
2 50¶ 25Õ 02.6835ÕÕ 20¶ 24Õ 53.4757ÕÕ 32¶ 50Õ 54.2061ÕÕ
3 50 25 00.0231
¶ Õ ÕÕ
20¶ 24Õ 59.9551ÕÕ 32¶ 50Õ 59.1807ÕÕ
4 50¶ 25Õ 00.0117ÕÕ 20¶ 24Õ 59.9717ÕÕ 32¶ 51Õ 04.1532ÕÕ
5 50 25 00.0001
¶ Õ ÕÕ
20¶ 24Õ 59.9999ÕÕ 32¶ 51Õ 04.1660ÕÕ
6 50¶ 25Õ 00.0001ÕÕ 20¶ 24Õ 59.9999ÕÕ 32¶ 51Õ 04.1875ÕÕ

Ostatecznie, po siedmiu iteracjach mamy: Ï2 = 50¶ 25Õ 00.0000ÕÕ , ⁄2 = 20¶ 25Õ 00.0000ÕÕ ,
A21 = A2 + 180¶ = 212¶ 51Õ 04.1875ÕÕ .
Zadanie 2.46. Na elipsoidzie GRS-80 dane sπ wspó≥rzÍdne punktu 1,

Ï1 = 30¶ 15Õ 07.15ÕÕ , ⁄1 = 120¶ 22Õ 17.25ÕÕ , d≥ugoúÊ linii geodezyjnej do punktu 2,
s12 = 1255.345 km oraz azymut boku 1-2, A12 = 133¶ 00Õ 33.14ÕÕ . Oblicz metodπ
Vincentego wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu 2 oraz azymut odwrotny A21 .
Rozwiπzanie: Rozwiπzanie naleøy przeprowadziÊ zgodnie z podanymi niøej zaleø-
noúciami [17]:
tg U1 = (1 ≠ f ) tg Ï1 (2.102)
tg U1
tg ‡1 = (2.103)
cos A12
sin – = cos U1 sin A12 (2.104)
2 2
u = e cos –
Õ2
(2.105)
u2 ) # ! "$*
A = 1+ 4096 + u2 ≠768 + u2 320 ≠ 175u2 (2.106)
16384
u2 ) # ! "$*
B= 256 + u2 ≠128 + u2 74 ≠ 47u2 (2.107)
1024
2‡m = 2‡1 + ‡ (2.108)
; 5
1 ! "
∆‡ =B sin ‡ cos 2‡m + B cos ‡ ≠1 + 2 cos2 2‡m ≠
4
6< (2.109)
1 ! 2
"! 2
"
≠ B cos 2‡m ≠3 + 4 sin ‡ ≠3 + 4 cos 2‡m
6
s
‡= + ∆‡ (2.110)
bA
Ostatnie trzy równania (2.108)–(2.110) biorπ udzia≥ w procesie iteracyjnym do mo-
mentu, aø zmiany w ‡ stajπ siÍ zaniedbywalne (np. rzÍdu 10≠10 ). Jako pierwsze
przybliøenie dla ‡ przyjmuje siÍ:
s
‡= (2.111)
bA
Po zakoÒczeniu procesu iteracyjnego dalsze obliczenia wykonuje siÍ zgodnie z poniø-
szymi formu≥ami:
sin U1 cos ‡ + cos U1 sin ‡ cos A12
tg Ï2 = Ò (2.112)
(1 ≠ f ) sin2 – + (sin U1 sin ‡ ≠ cos U1 cos ‡ cos A12 )2
sin ‡ sin A12

tg ⁄ = (2.113)
cos U1 cos ‡ ≠ sin U1 sin ‡ cos A12

2.2. Zadania 63
f # ! "$
C= cos2 – 4 + f 4 ≠ 3 cos2 – (2.114)
16
) #
L =⁄ ≠ (1 ≠ C) f sin – ‡ + C sin ‡ cos 2‡m +
! "$* (2.115)
+ C cos ‡ ≠1 + 2 cos2 2‡m
⁄2 = ⁄ 1 + L (2.116)
≠ sin –
tg A21 = (2.117)
sin U1 sin ‡ ≠ cos U1 cos ‡ cos A12
Odpowiedü: UwzglÍdniajπc powyøsze wzory, otrzymujemy nastÍpujπce wyniki
poúrednie:
U1 = 0.52653639499931 = 30¶ 10Õ 05.9275ÕÕ ,
‡1 = 2.43584430921389,
sin – = 0.63219919264792, cos – = 0.77480589880002,
u = 0.06360725493931,
A = 1.00101070470611,
B = 1.00942934788324 · 10≠3 .
Poczπtek procesu iteracyjnego: ‡(0) = 0.19728273747294.
Wyniki uzyskane w kolejnych iteracjach przedstawione sπ w tabeli 2.11.
Tabela 2.11. Wyniki obliczeÒ do zadania wprost metodπ Vincentego

Iteracja cos 2‡m ∆‡ ‡
0 0.19728273747294
1 0.3490736382954 6.90284629913427 · 10≠5 0.19735176593593
2 0.3491383237117 6.90651090584186 · 10≠5 0.19735180258200
3 0.3491383580517 6.90651285153821 · 10≠5 0.19735180260145
Po trzech iteracjach otrzymujemy ostatecznie:

Ï2 = 0.38790012215051 = 22¶ 13Õ 30.1435ÕÕ ,
⁄2 = 2.25589552135379 = 129¶ 15Õ 11.8526ÕÕ ,
A21 = 5.53185615933658 = 316¶ 57Õ 07.2389ÕÕ .
Zadanie 2.47. Majπc dane na elipsoidzie GRS-80 wspó≥rzÍdne punktu 1

Ï1 = 50¶ 03Õ 41.2457 i ⁄1 = 19¶ 56Õ 18.4560ÕÕ oraz wspó≥rzÍdne punktu 2
ÕÕ
Ï2 = 48 00 45.3654 i ⁄2 = 27¶ 59Õ 20.2343ÕÕ , oblicz metodπ Vincentego d≥ugoúÊ

¶ Õ ÕÕ
linii geodezyjnej miÍdzy punktami 1-2 s12 , azymut boku 1-2 (wprost) A12 oraz
azymut boku 2-1 (odwrotny) A21 .
Rozwiπzanie: Obliczenie d≥ugoúci linii geodezyjnej s12 oraz azymutów wprost
i odwrotnego A12 , A21 prowadzi siÍ zgodnie z podanymi niøej zaleønoúciami [17]:
tg U1 = (1 ≠ f ) tg Ï1 (2.118)
tg U2 = (1 ≠ f ) tg Ï2 (2.119)

Ò
sin ‡ = (cos U2 sin ⁄)2 + (cos U1 sin U2 ≠ sin U1 cos U2 cos ⁄)2 (2.120)
cos ‡ = sin U1 sin U2 + cos U1 cos U2 cos ⁄ (2.121)
sin ‡
tg ‡ = (2.122)
cos ‡
cos U1 cos U2 sin ⁄
sin – = (2.123)
sin ‡
2 sin U1 sin U2
cos 2‡m = cos ‡ ≠ (2.124)
cos2 –
f # ! "$
C= cos2 – 4 + f 4 ≠ 3 cos2 – (2.125)
16
) # ! "$*
⁄ = L + (1 ≠ C) f sin – ‡ + C sin ‡ cos 2‡m + C cos ‡ ≠1 + 2 cos2 2‡m (2.126)
Równania (2.120)–(2.126) biorπ udzia≥ w procesie iteracyjnym do momentu, aø
zmiany w wyznaczanaj wartoúci ⁄ stajπ siÍ zaniedbywalnie ma≥e (rzÍdu 10≠10 ).
Jako pierwsze przybliøenie dla ⁄ przyjmuje siÍ wartoúÊ:
⁄ = L = ⁄2 ≠ ⁄1 (2.127)
Po zakoÒczeniu procesu iteracyjnego wielkoúci u2 , A, B, ∆‡ oblicza siÍ zgodnie

z formu≥ami (2.105), (2.106), (2.107) i (2.109). D≥ugoúÊ linii geodezyjnej i azymu-
ty wyznacza siÍ za pomocπ wzorów:
s = bA (‡ ≠ ∆‡) (2.128)
cos U2 sin ⁄
tg A12 = (2.129)
cos U1 sin U2 ≠ sin U1 cos U2 cos ⁄
≠ cos U1 sin ⁄
tg A21 = (2.130)
sin U1 cos U2 ≠ cos U1 sin U2 cos ⁄
Odpowiedü: Zgodnie z powyøszymi zaleønoúciami otrzymujemy:
U1 = 0.87208368897667 = 49¶ 58Õ 0.1731ÕÕ ,
U2 = 0.83630774170002 = 47¶ 55Õ 0.8543ÕÕ ,
L = 0.14050762622723.
Poczπtek procesu iteracyjnego: ⁄(0) = L = 0.14050762622723.
Wyniki uzyskane w kolejnych iteracjach przedstawione sπ w tabeli 2.12.
Tabela 2.12. Wyniki obliczeÒ do zadania odwrotnego metodπ Vincentego

Iteracja ‡ cos 2‡m ⁄
0 0.14050762622723
1 0.09891763288856 ≠0.81965072631808 0.14071018428526
2 0.09904147592959 ≠0.82006158441149 0.14071047519645
3 0.09904165380769 ≠0.82006217355971 0.14071047561425
4 0.09904165406316 ≠0.82006217440583 0.14071047561485

2.2. Zadania 65
Po zakoÒczeniu procesu iteracyjnego otrzymujemy ostatecznie:

u = 0.06495983480045,
A = 1.00105411181674,
B = 0.00105272463174,
∆‡ = ≠0.00008535349898,
s = 630790.0578 m,
A12 = 1.88645557967659 = 108¶ 05Õ 09.3946ÕÕ ,
A21 = 5.13424247144571 = 294¶ 10Õ 13.5286ÕÕ .
Rys. 2.2. Odleg≥oúci zenitalne z13 i z23 oraz kπty –1Õ , –2Õ , –3Õ w trójkπcie p≥askim wyznaczonym
przez punkty 1, 2 i 3
Zadanie 2.48. Wyznacz wspó≥rzÍdne elipsoidalne punktu niedostÍpnego 3 na

podstawie znanych wartoúci wspó≥rzÍdnych elipsoidalnych dwóch punktów 1 i 2
oraz odleg≥oúci zenitalnych z13 i z23 i kπtów poziomych –1 i –2 . Obliczenia naleøy
wykonaÊ metodπ ciÍciw (rys. 2.2) dla elipsoidy GRS-80. Punkt 3 znajduje siÍ po
stronie zachodniej od punktów 1 i 2.
Dane: Ï1 = 49¶ 21Õ 39.74437ÕÕ , ⁄1 = 19¶ 57Õ 15.74816ÕÕ , h1 = 1117.755 m,
Ï2 = 50 03 57.86366 , ⁄2 = 19 55 14.95218ÕÕ , h2 = 331.791 m, z13 = 91¶ 07Õ 27.1990ÕÕ ,
¶ Õ ÕÕ ¶ Õ
z23 = 90¶ 34Õ 52.4374ÕÕ , –1 = 63¶ 28Õ 09.6403ÕÕ , –2 = 60¶ 24Õ 46.6390ÕÕ .
Rozwiπzanie (przyk≥adowa kolejnoúÊ obliczeÒ):
a) Obliczenie wspó≥rzÍdnych punktu 2 w uk≥adzie topocentrycznym z poczπtkiem
w punkcie 1 Ï1 , ⁄1 , h1 , Ï2 , ⁄2 , h2 æ d12 , Az12 , z12 .
x2 = (N2 + h2 ) cos Ï2 cos(⁄2 ≠ ⁄1 )

y2 = (N2 + h2 ) cos Ï2 sin(⁄2 ≠ ⁄1 ) (2.131)
2
z2 = [N2 (1 ≠ e ) + h2 ] sin Ï2

›12 = (z2 + e2 N1 sin Ï1 ) cos Ï1 ≠ x2 sin Ï1

÷12 = y2 (2.132)
’12 = (z2 + e2 N1 sin Ï1 ) sin Ï1 + x2 cos Ï1 ≠ (N1 + h1 )
÷12
tg Az12 =
›12
Ò
2 + ÷2
›12 12
tg z12 = (2.133)
’12
Ò
d12 = 2 + ÷2 + ’ 2
›12 12 12
b) Obliczenie wspó≥rzÍdnych punktu 1 w uk≥adzie topocentrycznym z poczπtkiem

w punkcje 2 Ï2 , ⁄2 , h2 , Ï1 , ⁄1 , h1 æ d21 , Az21 , z21 .
Obliczenia wykonujemy analogicznie jak w punkcie a. Wykorzystujemy wzory
(2.131), (2.132) i (2.133), odpowiednio zamieniajπc indeksy oznaczajπce punkty.
c) Obliczenie kπtów (–1Õ , –2Õ , –3Õ ) trójkπta p≥askiego leøπcego w p≥aszczyünie wyzna-
czonej przez punkty 1, 2 i 3.
cos –1Õ = cos z12 cos z13 + sin z12 sin z13 cos –1 (2.134)
cos –2Õ = cos z21 cos z23 + sin z21 sin z23 cos –2 (2.135)
–3Õ = 180 ¶
≠ –1Õ ≠ –2Õ (2.136)
d) Obliczenie d≥ugoúci boków trójkπta (ciÍciw) d13 i d23 , z wykorzystaniem twier-

dzenia sinusów dla trójkπta p≥askiego:
d12 , –3Õ , –2Õ æ d13 ,
d12 , –3Õ , –1Õ æ d23 .
e) Obliczenie azymutów Az13 i Az23 na podstawie azymutów A12 i A21 i odpowied-
nich kπtów poziomych –1 i –2 .
f) Obliczenie wspó≥rzÍdnych elipsoidalnych punktu 3 na podstawie wspó≥rzÍdnych
punktu 1 Ï1 , ⁄1 , h1 , Az13 , z13 , d13 æ Ï3 , ⁄3 , h3 .
›13 = d13 sin z13 cos Az13

÷13 = d13 sin z13 sin Az13 (2.137)
’13 = d13 cos z13
x3 = (N1 + h1 + ’13 ) cos Ï1 ≠ ›13 sin Ï1
y3 = ÷13 (2.138)
2
z3 = (N1 + h1 + ’13 ) sin Ï1 + ›13 cos Ï1 ≠ e N1 sin Ï1
Wspó≥rzÍdne prostokπtne geocentryczne x, y, z naleøy przeliczyÊ na wspó≥rzÍdne

elipsoidalne Ï, ⁄, h. Aby otrzymaÊ d≥ugoúÊ geodezyjnπ punktu 3, do obliczonej
wartoúci ⁄ naleøy dodaÊ d≥ugoúÊ ⁄1 punktu 1.

2.2. Zadania 67
g) Obliczenie (powtórne) wspó≥rzÍdnych elipsoidalnych punktu 3 na podstawie

wspó≥rzÍdnych punktu 2 Ï2 , ⁄2 , h2 , Az23 , z23 , d23 æ Ï3 , ⁄3 , h3 .
Obliczenia wykonujemy analogicznie jak w punkcie f. Wykorzystujemy wzory
(2.137), (2.138), odpowiednio zamieniajπc indeksy oznaczajπce punkty.
Odpowiedü: Dla danych w treúci zadania uzyskujemy nastÍpujπce wyniki poúrednie
obliczeÒ:
x2 = 4102443.7475 m, x1 = 4162775.9825 m,
y2 = ≠2402.5367 m, y1 = 2437.8694 m,
z2 = 4867764.2460 m, z1 = 4817653.6497 m,
›12 = 78418.9163 m, ›21 = ≠78427.5063 m,
÷12 = ≠2402.5367 m, ÷21 = 2437.8694 m,
’12 = ≠1268.9131 m, ’21 = 302.9751 m,
A12 = 358¶ 14Õ 42.598ÕÕ , A21 = 178¶ 13Õ 10.4529ÕÕ ,
z12 = 90¶ 55Õ 35.758ÕÕ , z21 = 89¶ 46Õ 43.5624ÕÕ ,
d12 = 78465.9719 m, d21 = 78465.9719 m
–1Õ = 63¶ 27Õ 29.7765ÕÕ ,
–2Õ = 60¶ 25Õ 2.8283ÕÕ ,
–3Õ = 56¶ 07Õ 27.3953ÕÕ ,
d13 = 82189.3261 m, d23 = 84548.6315 m,
›13 = 34436.3662 m, ›23 = ≠44007.4125 m,
÷13 = ≠74609.7959 m, ÷23 = ≠72187.8322 m,
’13 = ≠1612.5641 m, ’23 = ≠857.6824 m,
x3 = 4135595.1487 m, x3 = 4135638.1338 m,
y3 = ≠74609.7959 m, y3 = ≠72187.8322 m,
z3 = 4838858.0631 m, z3 = 4838858.0633 m,
Ï3 = 49¶ 39Õ 57.8637ÕÕ , Ï3 = 49¶ 39Õ 57.8637ÕÕ ,
⁄13 = ≠1¶ 02Õ 0.7960ÕÕ , ⁄23 = ≠1¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
h3 = 33.7908 m, h3 = 33.7910 m,
⁄3 = 18¶ 55Õ 14.9522ÕÕ , ⁄3 = 18¶ 55Õ 14.9522ÕÕ .
Zadanie 2.49. Jakπ maksymalnπ szerokoúÊ na elipsoidzie GRS-80 osiπga linia geode-
zyjna, która na szerokoúci Ï1 = 49¶ przecina po≥udnik pod kπtem –1 = 66¶ 34Õ 02.78ÕÕ ?
Rozwiπzanie: Wykorzystujπc zaleønoúÊ (2.20) miÍdzy szerokoúciπ geodezyjnπ i zre-
dukowanπ mamy: 
tg —1 = 1 ≠ e2 tg Ï1 .
Z twierdzenia Clairauta (2.50) dla linii geodezyjnej wynika, øe:
cos —max sin 90¶ = cos —1 sin –1 ,
a dalej
tg —max
tg Ïmax = Ô .
1 ≠ e2
Odpowiedü: Ïmax = 53¶ 00Õ 00.0008ÕÕ .

Zadanie 2.50. Wyznacz wspó≥rzÍdne punktu P przeciÍcia dwóch linii geodezyjnych

na elipsoidzie GRS-80, majπc dane wspó≥rzÍdne czterech punktów A, B, C, D, wyzna-
czajπcych koÒce linii geodezyjnych (tab. 2.13).
Tabela 2.13. Wspó≥rzÍdne punktów – dane do zadania 2.50

Wspó≥rzÍdna A B C D
Ï 50¶ 30Õ 12.3251ÕÕ 51¶ 14Õ 10.5514ÕÕ 50¶ 17Õ 32.7412ÕÕ 51¶ 28Õ 44.1234ÕÕ
⁄ 19¶ 34Õ 32.6249ÕÕ 20¶ 43Õ 42.1197ÕÕ 20¶ 17Õ 48.2501ÕÕ 19¶ 37Õ 11.6067ÕÕ
Rozwiπzanie (przyk≥adowa kolejnoúÊ obliczeÒ):

a) obliczenie azymutów AAC i ACA oraz d≥ugoúci linii geodezyjnej sAC – zadanie
odwrotne miÍdzy punktami A i C;
b) obliczenie azymutów AAB i ACD – zadanie odwrotne dla boków AB i CD;
c) obliczenie kπtów – i “ o wierzcho≥kach w punktach A i C na podstawie róønic
azymutów (rys. 2.3);
d) traktujπc trójkπt ACP jako trójkπt sferyczny (dane kπty – i “ i bok sAC ) naleøy
znaleüÊ przybliøone d≥ugoúci boków sAAÕ ¥ sAP i sCC Õ ¥ CP trójkπta elipsoidal-
nego; do rozwiπzania trójkπta sferycznego naleøy przyjπÊ promieÒ sfery równy
úredniemu promieniowi krzywizny w punkcie A lub C;
e) obliczenie wspó≥rzÍdnych punktu AÕ leøπcego na linii geodezyjnej AB na pod-
stawie d≥ugoúci sAAÕ i azymutu AAB oraz podobnie wspó≥rzÍdnych punktu C Õ
leøπcego na linii CD w odleg≥oúci sCC Õ od punktu C – zadanie wprost z punktu
A do AÕ i z punktu C do C Õ ;
f) zadanie jest rozwiπzane, jeúli wspó≥rzÍdne Ï, ⁄ punktów AÕ i C Õ sπ sobie równe
i tym samym sπ wspó≥rzÍdnymi szukanego punktu P ; jeúli nie sπ równe, naleøy
powtórzyÊ obliczenia, wychodzπc z punktów AÕ i C Õ .
Odpowiedü: Dla danych w treúci zadania uzyskujemy nastÍpujπce wyniki poúrednie
obliczeÒ:
AAC = 114¶ 19Õ 16.9803ÕÕ ,
ACA = 294¶ 52Õ 36.8982ÕÕ ,
sAC = 56382.159 m,
AAB = 44¶ 25Õ 04.2241ÕÕ ,
ACD = 340¶ 25Õ 12.3245ÕÕ ,
– = AAC ≠ AAB = 69¶ 54Õ 12.7562ÕÕ ,
“ = ACD ≠ ACA = 45¶ 32Õ 35.4264ÕÕ ,
RA = 6382193.375 m,
sÕAP = 44567.3022 m,
sÕCP = 58637.3768 m,
ÏAÕ = 50¶ 47Õ 19.4754ÕÕ ,
⁄AÕ = 20¶ 01Õ 05.0511ÕÕ ,
ÏC Õ = 50¶ 47Õ 19.4754ÕÕ ,
⁄C Õ = 20¶ 01Õ 05.0511ÕÕ .
Otrzymane wspó≥rzÍdne punktów AÕ i C Õ sπ takie same, co koÒczy zadanie.
ÏP = 50¶ 47Õ 19.4754ÕÕ , ⁄P = 20¶ 01Õ 05.0511ÕÕ .

2.2. Zadania 69
Rys. 2.3. Szkic rozmieszczenia punktów na elipsoidzie
Zadanie 2.51. Majπc dane na elipsoidzie GRS-80 wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu 1

Ï1 , ⁄1 , d≥ugoúÊ linii geodezyjnej do punktu 2 s12 oraz azymut boku 1-2 A12 , oblicz
wspó≥rzÍdne geodezyjne punktu 2 Ï2 , ⁄2 oraz azymut odwrotny A21 .
a) Ï1 = 20¶ 00Õ 03.7203ÕÕ , ⁄1 = 110¶ 25Õ 29.5244ÕÕ , s12 = 554321.234 m,
A12 = 222¶ 12Õ 04.2354ÕÕ ;
b) Ï1 = 02¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄1 = 88¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , s12 = 1000000.000 m,
A12 = 23¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ;
c) Ï1 = ≠02¶ 25Õ 25.0000ÕÕ , ⁄1 = 10¶ 45Õ 18.0000ÕÕ , s12 = 855345.765 m,
A12 = 34¶ 23Õ 11.0000ÕÕ .
Odpowiedü:
a) Ï2 = 16¶ 15Õ 29.2060ÕÕ , ⁄2 = 106¶ 56Õ 37.5259ÕÕ , A21 = 41¶ 07Õ 01.5108ÕÕ ,
b) Ï2 = 10¶ 18Õ 52.2893ÕÕ , ⁄2 = 91¶ 33Õ 17.5374ÕÕ , A21 = 203¶ 22Õ 56.7120ÕÕ ,
c) Ï2 = 03¶ 57Õ 39.0743ÕÕ , ⁄2 = 15¶ 05Õ 45.3035ÕÕ , A21 = 214¶ 26Õ 41.0620ÕÕ .
Zadanie 2.52. Majπc dane, na elipsoidzie GRS-80, wspó≥rzÍdne geodezyjne dwóch

punktów Ï1 , ⁄1 i Ï2 , ⁄2 , obliczyÊ d≥ugoúÊ linii geodezyjnej s12 miÍdzy tymi punktami
oraz azymuty: wprost i odwrotny, A12 , A21 .
a) Ï1 = 20¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄1 = 20¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
Ï2 = 40¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , ⁄2 = 40¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
b) Ï1 = ≠01¶ 56Õ 23.4573ÕÕ , ⁄1 = 02¶ 45Õ 45.3412ÕÕ ,
Ï2 = ≠04¶ 23Õ 12.6754ÕÕ , ⁄2 = 10¶ 33Õ 44.6712ÕÕ ,
c) Ï1 = ≠12¶ 44Õ 44.6543ÕÕ , ⁄1 = ≠24¶ 23Õ 12.3421ÕÕ ,
Ï2 = ≠10¶ 18Õ 34.6753ÕÕ , ⁄2 = ≠17¶ 16Õ 55.5623ÕÕ .
Odpowiedü:
a) s12 = 2924701.677 m, A12 = 36¶ 21Õ 06.5402ÕÕ , A21 = 226¶ 35Õ 02.6649ÕÕ ,
b) s12 = 908136.839 m, A12 = 107¶ 31Õ 21.3348ÕÕ , A21 = 287¶ 05Õ 29.0755ÕÕ ,
c) s12 = 820469.160 m, A12 = 71¶ 33Õ 45.8132ÕÕ , A21 = 250¶ 08Õ 27.0146ÕÕ .

3. Elementy astronomii geodezyjnej
3.1. Astronomia geodezyjna

Ï, ⁄ – wspó≥rzÍdne astronomiczne: szerokoúÊ i d≥ugoúÊ,
–, ” – wspó≥rzÍdne równikowe równonocne: rektascensja, deklinacja,
t, ” – wspó≥rzÍdne równikowe godzinne: kπt godzinny, deklinacja,
h, A – wspó≥rzÍdne horyzontalne: wysokoúÊ horyzontalna i azymut,
z – odleg≥oúÊ zenitalna,
S – czas gwiazdowy,
LST, LM ST – miejscowy czas gwiazdowy, miejscowy úredni czas gwiazdowy,
GST, GM ST – czas gwiazdowy Greenwich, úredni czas gwiazdowy Greenwich,
U T C, U T 1 – uniwersalny czas koordynowany, czas uniwersalny úredni,
Eq – równanie równonocy.
Zwiπzki miÍdzy wspó≥rzÍdnymi horyzontalnymi i równikowymi

godzinnymi
Wspó≥rzÍdne równikowe godzinne:
sin ” = sin Ï cos z + cos Ï sin z cos A (3.1)

≠ sin – sin z
tg t = (3.2)
cos z cos Ï ≠ sin Ï sin z cos A
Wspó≥rzÍdne horyzontalne:
cos z = sin Ï sin ” + cos Ï cos ” cos t (3.3)

≠ sin t cos ”
tg A = (3.4)
sin ” cos Ï ≠ sin Ï cos ” cos t
71

72 3. Elementy astronomii geodezyjnej
Zjawiska ruchu dobowego

Wschody i zachody:
z = 90¶ (3.5)
sin ”
cos A = (3.6)
cos Ï
cos t = ≠ tg Ï tg ” (3.7)
Kulminacje:
cos z = sin Ï sin ” ± cos Ï cos ” (3.8)

A = 0 lub 180
¶ ¶
(3.9)
t = 0h lub 12h (3.10)
Przejúcie przez pierwszy wertyka≥:

sin ”
cos z = (3.11)
sin Ï
A = 90¶ lub 270¶ (3.12)
tg ”
cos t = (3.13)
tg Ï
Elongacje:
sin Ï
cos z = (3.14)
sin ”
cos ”
sin A = ± (3.15)
cos Ï
tg Ï
cos t = ± (3.16)
tg ”
Czas gwiazdowy lokalny i Greenwich
Czas gwiazdowy Greenwich prawdziwy i úredni:
GST = LST ≠ ⁄ (3.17)

GM ST = LM ST ≠ ⁄ (3.18)
Lokalny czas gwiazdowy prawdziwy i úredni:
LST = t + – (3.19)
LM ST = LST ≠ Eq (3.20)

3.1. Astronomia geodezyjna 73
Zamiana daty kalendarzowej na numer dnia juliaÒskiego

Data kalendarzowa podana jest w zmiennych y, m i d zawierajπcych odpowiednio: rok,
miesiπc i dzieÒ miesiπca. Czas w godzinach (wraz z czÍúciπ dziesiÍtnπ) zapisany jest
w zmiennej T [8].
If m < 3 Then
y = y - 1
m = m + 12
End If
a = Int(y/100)
b = 2 - a + Int(a/4)
JD = Int(365.25*(y + 4716)) + Int(30.6001*(m + 1)) +
+ d + b - 1524.5 + T/24
Funkcja Int() zwraca czÍúÊ ca≥kowitπ z liczby.
Zamiana czasu uniwersalnego UT1 na úredni czas gwiazdowy Greenwich

Czas uniwersalny UT1 w godzinach (wraz z czÍúciπ dziesiÍtnπ) zapisany jest w zmien-
nej UT1. Data juliaÒska (wraz z czÍúciπ dziesiÍtnπ dnia) zapisana jest w zmiennej
JD.
T = (JD - 2451545)/36525
GMST = 24110.54841 + 8640184.812866*T + 0.093104*T*T -
- 0.0000062*T*T*T
GMST = (GMST Mod 86400)/3600 + UT1
If GMST > 24 Then
GMST = GMST - 24
End If
Operator Mod wykonuje dzielenie modulo.
åredni czas gwiazdowy Greenwich

na podstawie Kπta Obrotu Ziemi ERA
Kπt ERA jest funkcjπ czasu UT1. W roku 2013 czas Ziemski TT = UT1 + 67s .
ro = 3600*180/pi
theta = ERA(y, m, d, UT1)
t = (JD(y, m, d, TT) - 2451545)/36525
GMST = theta + (0.014506 + 4612.15739966*t + 1.39667721*t*t -
- 0.00009344*t*t*t + 0.00001882*t*t*t*t)/(ro)
GMST = GMST mod (2*pi)
GMST = GMST * 12/pi
Czas UT1 wyznacza siÍ z zaleønoúci:
U T 1 = U T C + [U T 1 ≠ U T C]IERS

Kπt Obrotu Ziemi ERA.

Tu = JD(y, m, d, UT1) - 2451545
ERA = 2*pi*(0.7790572732640 + 1.00273781191135448*Tu)
ERA = ERA mod (2*pi)
3.2. Zadania
3.2.1. Uk≥ady wspó≥rzÍdnych astronomicznych –
trójkπt paralaktyczny
Zadanie 3.1. Oblicz wspó≥rzÍdne godzinne gwiazdy, której wspó≥rzÍdne horyzon-

talne wynoszπ z = 37¶ 12Õ 14ÕÕ i A = 113¶ 19Õ 27ÕÕ , a szerokoúÊ miejsca obserwacji
Ï = 50¶ 19Õ 44ÕÕ . Podany azymut jest azymutem geodezyjnym.
Rys. 3.1. Trójkπt paralaktyczny. Z – zenit, PN – biegun pó≥nocny, G – gwiazda po stronie

zachodniej i wschodniej lokalnego po≥udnika.
Rozwiπzanie: Z danych wynika, øe gwiazda znajduje siÍ po stronie wschodniej.

Z zaleønoúci miÍdzy elementami trójkπta paralaktycznego (rys. 3.1) mamy:
sin ” = sin Ï cos z + cos Ï sin z cos A,
a takøe:
≠ sin t sin A
=
sin z cos ”
i
cos z = sin Ï sin ” + cos Ï cos ” cos t.

3.2. Zadania 75
Po przekszta≥ceniach otrzymujemy:
≠ sin z sin A cos Ï
tg t = ,
cos z ≠ sin ” sin Ï
skπd wyznaczamy prawid≥owπ wartoúÊ t na podstawie znaków licznika i mianownika.
Odpowiedü: ” = 27¶ 24Õ 11ÕÕ , t = 21h 25m 09s .
Zadanie 3.2. Kiedy w miejscowoúci na szerokoúci Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ S≥oÒce zachodzi do-
k≥adnie na kierunku zachodnim?
Rozwiπzanie: Azymut (geodezyjny) kierunku zachodniego wynosi A = 270¶ . Od-
leg≥oúÊ zenitalna S≥oÒca w momencie zachodu, bez uwzglÍdniania refrakcji, wynosi
z = 90¶ . Dla tych danych z trójkπta paralaktycznego otrzymujemy zaleønoúÊ:
sin ” = 0,
niezaleønie od szerokoúci miejsca obserwacji.

Odpowiedü: S≥oÒce zachodzi na kierunku zachodnim wtedy, gdy jego deklinacja
” = 0¶ , czyli w dniu równonocy.
Zadanie 3.3. Oblicz azymut wschodu i zachodu S≥oÒca w miejscowoúci na szerokoúci

Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ w dniu 6.12.2013.
Rozwiπzanie: Z „Rocznika Astronomicznego” (RA) odczytujemy deklinacjÍ S≥oÒca
w dniu 6.12.2013:
” = ≠22¶ 28Õ 44ÕÕ .
Z zaleønoúci:
sin ”
cos A =
cos Ï
obliczamy azymut wschodu. Azymut zachodu obliczamy, wiedzπc øe azymuty zachodu
i wschodu sπ do siebie symetryczne wzglÍdem po≥udnika.
Odpowiedü: AE = 126¶ 30Õ 52ÕÕ , AW = 233¶ 29Õ 08ÕÕ .
Zadanie 3.4. Jaki jest czas s≥oneczny prawdziwy w momentach wschodu i zachodu
S≥oÒca, w miejscowoúci na szerokoúci Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ w dniu 6.12.2013?
Rozwiπzanie: Prawdziwy czas s≥oneczny jest to kπt godzinny S≥oÒca prawdziwego
powiÍkszony o 12h , czyli:
T = t§ + 12h .
Z RA odczytujemy deklinacjÍ S≥oÒca w dniu 6.12.2013:
” = ≠22¶ 28Õ 44ÕÕ .
Kπt godzinny zachodu S≥oÒca tW obliczamy z zaleønoúci:
cos t = ≠ tg ” tg Ï.

Kπt godzinny wschodu tE jest symetryczny do kπta godzinnego zachodu wzglÍdem

po≥udnika. Czasy wschodu i zachodu obliczamy, dodajπc do kπtów godzinnych 12h .
Odpowiedü: TE = 7h 58m 16s , TW = 16h 01m 44s .
Zadanie 3.5. Oblicz kπt godzinny oraz azymut KsiÍøyca w momentach jego wscho-
du i zachodu, gdy jego deklinacja ”K = ≠16¶ 00Õ 15ÕÕ , w miejscowoúci na szerokoúci
Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ .
Rozwiπzanie: Z zaleønoúci:
cos t = ≠ tg ” tg Ï
obliczamy kπt godzinny zachodu KsiÍøyca tW . Kπt godzinny wschodu tE jest syme-
tryczny wzglÍdem po≥udnika. Azymut geodezyjny wschodu AE obliczamy z zaleønoúci:
sin ”
cos A = .
cos Ï
Azymut zachodu AW jest symetryczny wzglÍdem po≥udnika.
Odpowiedü: tW = 4h 40m 00s , tE = 19h 20m 00s , AE = 115¶ 24Õ 32ÕÕ , AW = 244¶ 35Õ 28ÕÕ
Zadanie 3.6. Oblicz deklinacjÍ gwiazd oko≥obiegunowych widocznych z miejscowoúci

po≥oøonej na równoleøniku Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ .
Rozwiπzanie: Gwiazda oko≥obiegunowa to gwiazda, która w miejscu obserwacji na
szerokoúci Ï nigdy nie zachodzi (lub nie wschodzi). Przypadek gwiazdy niezachodzπcej
przedstawiono na rysunku 3.2. Aby gwiazda by≥a gwiazdπ oko≥obiegunowπ, w momen-
cie kulminacji dolnej Gd musi znajdowaÊ siÍ w odleg≥oúci zenitalnej mniejszej niø 90¶ .
Na rysunku 3.2 przedstawiono gwiazdÍ w kulminacji dolnej Gd w odleg≥oúci zenitalnej
z = 90¶ dla obserwatora na szerokoúci Ï. Z rysunku widaÊ, øe:
z = (90¶ ≠ Ï) + (90¶ ≠ ”),
co po przekszta≥ceniach daje:
z = 180¶ ≠ ” ≠ Ï.
Poniewaø dla gwiazdy oko≥obiegunowej musi byÊ z ˛ 90¶ mamy:
180¶ ≠ ” ≠ Ï ˛ 90¶ ,
wiÍc:
” ˇ 90¶ ≠ Ï.
Odpowiedü: Dla obserwatora na szerokoúci Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ gwiazdy oko≥obiegunowe

muszπ mieÊ deklinacje ” ˇ 39¶ 59Õ 00ÕÕ .

3.2. Zadania 77
Rys. 3.2. Kulminacje: Gg – górna, Gd – dolna
Zadanie 3.7. Czy obserwator w miejscowoúci na szerokoúci Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ moøe za-
obserwowaÊ górowanie gwiazd oko≥obiegunowych po stronie po≥udniowej?
Rozwiπzanie: Odleg≥oúÊ zenitalna gwiazdy górujπcej po stronie po≥udniowej
zGg > 0¶ . Z rysunku 3.3 mamy:
z = (90¶ ≠ ”) ≠ (90¶ ≠ Ï),
czyli:
(90¶ ≠ ”) ≠ (90¶ ≠ Ï) > 0¶ ,
co po przekszta≥ceniach daje:
” < Ï.
Odpowiedü: Majπc na uwadze odpowiedü do poprzedniego zadania, widzimy, øe
na podanej szerokoúci po stronie po≥udniowej mogπ górowaÊ gwiazdy oko≥obieguno-
we o deklinacjach 50¶ 01Õ > ” ˇ 39¶ 59Õ . Gwiazdy o deklinacji ” = Ï górujπ dok≥adnie
w zenicie.
Zadanie 3.8. W momencie górowania S≥oÒca, gdy jego deklinacja wynosi≥a

”§ = ≠22¶ 13Õ 25ÕÕ , zaobserwowano, øe pionowy gnomon o wysokoúci w = 4 m rzu-
ca cieÒ o d≥ugoúci d = 12.5 m. Wyznacz szerokoúÊ miejsca obserwacji.
Rozwiπzanie: Z danych do zadania obliczamy odleg≥oúÊ zenitalnπ S≥oÒca:
d
tg z = .
w

Dla kulminacji po stronie po≥udniowej prawdziwa jest zaleønoúÊ z = Ï ≠ ” (rys. 3.3),

skπd obliczamy szerokoúÊ miejsca obserwacji.
Odpowiedü: z = 72¶ 15Õ 19ÕÕ , Ï = 50¶ 01Õ 54ÕÕ .
Rys. 3.3. Kulminacja górna gwiazdy Gg po stronie po≥udniowej dla obserwatora na szerokoúci Ï
Zadanie 3.9. Odleg≥oúÊ zenitalna pewnej gwiazdy w czasie kulminacji górnej po stro-
nie pó≥nocnej wynosi zg = 11¶ , a w czasie kulminacji dolnej zd = 43¶ . Wyznacz szero-
koúÊ miejsca obserwacji i deklinacjÍ tej gwiazdy.
Rozwiπzanie: Odleg≥oúÊ zenitalna gwiazdy górujπcej po stronie pó≥nocnej:
zg = ” ≠ Ï,
a do≥ujπcej
zd = 180¶ ≠ Ï ≠ ”.
Z uk≥adu dwóch równaÒ z dwiema niewiadomymi wyznaczamy szukane wielkoúci.
Odpowiedü: Ï = 63¶ , ” = 74¶ .
Zadanie 3.10. Oblicz wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy, której wspó≥rzÍdne rów-

nikowe wynoszπ t = 4h 17m 15s i ” = 28¶ 03Õ 56ÕÕ , a szerokoúÊ miejsca obserwacji
Ï = 51¶ 07Õ 13ÕÕ .

3.2. Zadania 79
Rozwiπzanie: Z zaleønoúci wynikajπcych z trójkπta paralaktycznego (rys. 3.1)

mamy:
cos z = sin Ï sin ” + cos Ï cos ” cos t,
a takøe:
sin t ≠ sin A
=
sin z cos ”
i
sin ” = sin Ï cos z + cos Ï sin z cos A.
Po przekszta≥ceniach otrzymujemy:
≠ sin t cos ” cos Ï
tg A = ,
sin ” ≠ cos z sin Ï
skπd wyznaczamy w≥aúciwπ wartoúÊ azymutu na podstawie znaków licznika i mianow-
nika.
Odpowiedü: z = 52¶ 40Õ 29ÕÕ , A = 269¶ 49Õ 27ÕÕ .
Zadanie 3.11. Oblicz lokalny czas gwiazdowy zachodu gwiazdy, której wspó≥rzÍdne
równikowe równonocne wynoszπ: – = 16h 28m i ” = ≠26¶ 23Õ , w miejscowoúci na sze-
rokoúci Ï = 37¶ .
Rozwiπzanie: Kπt godzinny zachodu gwiazdy obliczamy z zaleønoúci:
cos t = ≠ tg ” tg Ï.
Lokalny czas gwiazdowy to suma kπta godzinnego i rektascensji danej gwiazdy, czyli:
LST = tú + –ú
Odpowiedü: tW = 4h 32m 12s , S = 21h 00m 12s .
Zadanie 3.12. Dwa razy w ciπgu dnia, gdy wspó≥rzÍdne S≥oÒca wynoszπ –§ = 0h
i ”§ = 0¶ , na szerokoúci Ï = 41¶ 54Õ zaobserwowano, øe d≥ugoúÊ cienia pionowego gno-
monu o wysokoúci h = 5 m wynosi l = 15 m. Podaj momenty czasu prawdziwego
s≥onecznego tego zjawiska.
Rozwiπzanie: Odleg≥oúÊ zenitalnπ S≥oÒca obliczamy na podstawie informacji o d≥u-
goúci cienia, a odpowiednie kπty godzinne z zaleønoúci trójkπta paralaktycznego.
Odpowiedü: T1 = 7h 40m 34s , T2 = 16h 19m 26s .
Zadanie 3.13. Oblicz wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy o znanych wspó≥rzÍdnych

równonocnych, piÍtnaúcie minut przed i piÍtnaúcie minut po jej górowaniu, w miejsco-
woúci na szerokoúci Ï. Podaj momenty w lokalnym czasie gwiazdowym. Rektascensja
– = 16h 33m 14s , deklinacja ” = 30¶ 12Õ 18ÕÕ , szerokoúÊ miejsca obserwacji Ï = 51¶ 01Õ 00ÕÕ .

Rozwiπzanie: W momencie górowania gwiazdy jej kπt godzinny wynosi t = 0h .

PiÍtnaúcie minut przed górowaniem t = ≠0h 15m , a piÍtnaúcie minut po górowaniu
t = 0h 15m . Obliczenie odleg≥oúci zenitalnej i azymutu wykonujemy na podstawie za-
leønoúci trójkπta paralaktycznego. Lokalny czas gwiazdowy obliczamy z wzoru (3.19).
Odpowiedü: S(≠15) = 16h 18m 14s , S(+15) = 16h 48m 14s , A(≠15) = 170¶ 55Õ 28ÕÕ ,
A(+15) = 189¶ 04Õ 32ÕÕ , z = 20¶ 59Õ 55ÕÕ .
Zadanie 3.14. Kiedy gwiazda o wspó≥rzÍdnych –, ” bÍdzie widoczna na wysokoúci h

w miejscowoúci na szerokoúci Ï? Momenty wyraziÊ w lokalnym czasie gwiazdowym.
Dane: rektascensja – = 16h 33m 14s , deklinacja ” = 30¶ 12Õ 18ÕÕ , szerokoúÊ miejsca ob-
serwacji Ï = 41¶ 54Õ 00ÕÕ i wysokoúÊ horyzontalna h = 69¶ 37Õ 41ÕÕ .
Rozwiπzanie: WysokoúÊ horyzontalna h = 90¶ ≠ z. Z trójkπta paralaktycznego ob-
liczamy wartoúci kπtów godzinnych, a nastÍpnie czasy gwiazdowe (3.19).
Odpowiedü: S1 = 17h 56m 18s , S2 = 15h 10m 10s .
Zadanie 3.15. O której godzinie czasu gwiazdowego i na jakiej wysokoúci nad ho-
ryzontem gwiazda –, ” bÍdzie widoczna w azymucie A na szerokoúci Ï? Dane sπ:
rektascensja – = 16h 33m 14s , deklinacja ” = 54¶ 13Õ 27ÕÕ , szerokoúÊ miejsca obserwacji
Ï = 50¶ 01Õ 00ÕÕ i azymut A = 40¶ 35Õ 19ÕÕ .
Rozwiπzanie: Z treúci zadania wynika, øe ” > Ï, wiÍc gwiazda góruje po stronie
pó≥nocnej. Ponadto Ï+” ˇ 90¶ , wiÍc jest to gwiazda oko≥obiegunowa. Z trójkπta para-
laktycznego obliczamy wartoúÊ kπta paralaktycznego q (moøliwe sπ dwa rozwiπzania),
a nastÍpnie korzystajπc np. ze wzorów Nepera obliczamy kπty godzinne i odleg≥oúci
zenitalne, kiedy gwiazda bÍdzie w azymucie A. UwzglÍdniajπc rektascensjÍ gwiazdy,
wyznaczamy momenty czasu gwiazdowego.
Odpowiedü: S1 = 9h 25m 08s , S2 = 16h 07m 36s , h1 = 30¶ 46Õ 32ÕÕ , h2 = 84¶ 14Õ 37ÕÕ .
Zadanie 3.16. GwiazdÍ o deklinacji ” = ≠7¶ 14Õ 14ÕÕ zaobserwowano w azymucie

A = 114¶ 19Õ 27ÕÕ w momencie, gdy jej kπt godzinny wynosi≥ t = 20h 25m 09s . Oblicz
szerokoúÊ miejsca obserwacji.
Rozwiπzanie: W trójkπcie paralaktycznym (rys. 3.1) mamy dane trzy wielkoúci: dwa
kπty A i (360¶ ≠ t) oraz bok (90¶ ≠ ”) leøπcy naprzeciw kπta A. Z wzoru sinusowe-
go (1.9) wyznaczamy odleg≥oúÊ zenitalnπ z. Otrzymujemy dwa moøliwe rozwiπzania:
z1 = 61¶ 20Õ 47.01ÕÕ i z2 = 118¶ 39Õ 12.99ÕÕ , z których drugie odrzucamy ze wzglÍdu na
niezgodnoúÊ z treúciπ zadania (gwiazda powinna znajdowaÊ siÍ nad horyzontem). Sze-
rokoúÊ miejsca obserwacji Ï wyznaczamy np. z wzoru tangensowego Nepera (1.14):
¶
(90¶ ≠ ”) + z cos A≠(360
2
≠t)
90¶ ≠ Ï
tg = ¶ ≠t) tg .
2 cos A+(360 2
2
Odpowiedü: Ï = 24¶ 53Õ 55.10ÕÕ .

3.2. Zadania 81
Zadanie 3.17. GwiazdÍ o deklinacji ” = 17¶ 22Õ 22ÕÕ zaobserwowano w odleg≥oúci zeni-
talnej z = 61¶ 20Õ 47ÕÕ w momencie, gdy jej kπt godzinny wynosi≥ t = 20h 25m 09s . Oblicz
szerokoúÊ miejsca obserwacji i azymut gwiazdy w momencie obserwacji.
Odpowiedü: Ï = 69¶ 13Õ 33.96ÕÕ , A = 118¶ 45Õ 34.79ÕÕ .
Zadanie 3.18. Na pó≥kuli pó≥nocnej zaobserwowano gwiazdÍ w odleg≥oúci zenitalnej

z = 57¶ 11Õ 03ÕÕ i w azymucie A = 223¶ 19Õ 27ÕÕ . Wiedzπc, øe w momencie obserwacji kπt
godzinny tej gwiazdy wynosi≥ t = 2h 34m 01s , wyznacz jej deklinacjÍ i szerokoúÊ miejsca
obserwacji.
Odpowiedü: Zadanie ma dwa rozwiπzania: Ï1 = 75¶ 55Õ 37.22ÕÕ , ”1 = 22¶ 08Õ 55.17ÕÕ
i Ï2 = 20¶ 57Õ 53.69ÕÕ , ”2 = ≠22¶ 08Õ 55.17ÕÕ .
Zadanie 3.19. Znajπc wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy z = 47¶ 21Õ 55ÕÕ ,

A = 23¶ 09Õ 17ÕÕ i jej deklinacjÍ ” = 43¶ 44Õ 12ÕÕ oblicz kπt godzinny.
Odpowiedü: Zadanie ma dwa rozwiπzania: t1 = 22h 25m 35.56s i t2 = 13h 34m 24.44s .
Zadanie 3.20. Na szerokoúci Ï = 37¶ 12Õ 13ÕÕ zaobserwowano gwiazdÍ o deklinacji

” = 37¶ 12Õ 13ÕÕ na wysokoúci h = 37¶ 12Õ 13ÕÕ nad horyzontem. Oblicz azymut i kπt go-
dzinny gwiazdy w momencie obserwacji. Rozwaø przypadki, gdy gwiazda znajduje siÍ
po stronie wschodniej i zachodniej po≥udnika.
Odpowiedü: Po stronie wschodniej t1 = 19h 28m 32.71s , A1 = 67¶ 51Õ 49.39ÕÕ , po stro-
nie zachodniej t2 = 4h 31m 27.29s , A2 = 292¶ 08Õ 10.61ÕÕ .
Zadanie 3.21. Wyznacz kπt godzinny gwiazdy o deklinacji ” = ≠23¶ 10Õ 01ÕÕ obserwo-
wanej na szerokoúci Ï = 50¶ 03Õ 33ÕÕ w azymucie A = 183¶ 39Õ 56ÕÕ .
Odpowiedü: t = 0h 15m 16.61s .
Zadanie 3.22. Odleg≥oúÊ zenitalna pewnej gwiazdy w czasie kulminacji górnej po

stronie pó≥nocnej wynosi zg = 8¶ , a w czasie kulminacji dolnej zd = 74¶ . Oblicz sze-
rokoúÊ geograficznπ miejsca obserwacji i deklinacjÍ tej gwiazdy.
Odpowiedü: Ï = 49¶ , ” = 57¶ .
Zadanie 3.23. Podaj wspó≥rzÍdne horyzontalne (wysokoúÊ horyzontalnπ i azymut

geodezyjny) gwiazdy majπc dane: t = 3h 20m , Ï = 60¶ , ” = 54¶ 08Õ 24.79ÕÕ .
Odpowiedü: h = 62¶ 53Õ 30.0ÕÕ , A = 280¶ 00Õ 00.0ÕÕ .
Zadanie 3.24. Oblicz kπt godzinny gwiazdy (” = ≠16¶ 14Õ 32.80ÕÕ , Ï = 50¶ 03Õ 19.58ÕÕ )
oraz jej azymut geodezyjny w momencie zachodu.
Odpowiedü: tW = 4h 38m 34.2s , AW = 244¶ 10Õ 25.8ÕÕ .

Zadanie 3.25. Oblicz wysokoúÊ horyzontalnπ S≥oÒca w po≥udnie w dniu 22 czerw-

ca w Zakopanem (Ï = 49¶ 18Õ ) i w Gdyni (Ï = 54¶ 31Õ ). Deklinacja S≥oÒca wynosi
”§ = 23¶ 27ÕÕ .
Odpowiedü: hZ = 64¶ 09Õ , hG = 58¶ 56Õ .
Zadanie 3.26. Oblicz azymut geodezyjny S≥oÒca w Szczecinie (Ï = 53¶ 26Õ ) w dniu
22 czerwca, gdy jego kπt godzinny t§ = 6h . Deklinacja S≥oÒca wynosi ”§ = 23¶ 27ÕÕ .
Odpowiedü: h = 18¶ 38Õ 23.39ÕÕ , A = 284¶ 29Õ 22.74ÕÕ .
Zadanie 3.27. Wyznacz, w lokalnym czasie gwiazdowym moment wschodu Sy-

riusza w Krakowie (Ï = 50¶ 03Õ 51.9). PrzyjπÊ wspó≥rzÍdne równikowe Syriusza:
– = 6h 45m 08.0195s , ” = ≠16¶ 43Õ 08.319ÕÕ .
Rozwiπzanie: Wiedzπc, øe w momencie wschodu odleg≥oúÊ zenitalna z = 90¶ , z roz-
wiπzania trójkπta paralaktycznego wyznaczamy kπt godzinny Syriusza t, a lokalny
czas gwiazdowy obliczamy z zaleønoúci (3.19).
Odpowiedü: LST = 2h 09m 14.27s .
Zadanie 3.28. Która jest godzina czasu miejscowego Greenwich w momencie, gdy
Syriusz (– = 6h 45m 08.0195s , ” = ≠16¶ 43Õ 08.319ÕÕ ) góruje w po≥udniku krakowskim
(Ï = 50¶ 03Õ 51.9, ⁄ = 19¶ 57Õ 34.2ÕÕ ).
Rozwiπzanie: W momencie górowania LST = –. Czas gwiazdowy Greenwich obli-
czamy z zaleønoúci (3.17).
Odpowiedü: GST = 5h 25m 17.74s .
3.2.2. Zamiana czasów
Zadanie 3.29. ZamieniÊ moment 21 grudnia 2013 r. 12:55:34 czasu U T C, na úredni

czas gwiazdowy Greenwich.
Rozwiπzanie:
a) PoprawkÍ [U T 1 ≠ U T C] na podany moment czasu moøna znaleüÊ w RA. W RA
wartoúci tej poprawki na dany rok sπ predykowane. Aktualnπ (i historyczne)
wartoúÊ [U T 1 ≠ U T C] odczytujemy z „Biuletynu A IERS” (http://www.iers.org)
lub serwera ftp://maia.usno.navy.mil/ser7/. W przyk≥adzie pominiÍto interpola-
cjÍ poprawki [U T 1 ≠ U T C] na podany moment czasu, przyjmujπc do obliczeÒ
wartoúÊ poprawki na poczπtek doby:
[U T 1 ≠ U T C] = ≠0.0830s .
b) Obliczamy czas U T 1:
U T 1 = U T C + [U T 1 ≠ U T C] = 12h 55m 33.9170s .

3.2. Zadania 83
c) Przeliczamy interwa≥ czasu s≥onecznego na interwa≥ czasu gwiazdowego (wzory

15 i 16 z RA 2013, s. 164):
∆U T = U T 1
∆S = (1 + µ)∆U T = 12h 57m 41.3226s .
d) Obliczamy lub odczytujemy z RA 2013 (s. 11) moment S0 úredniego czasu gwiaz-
dowego o godzinie 0h czasu uniwersalnego UT1:
S0 = GM ST0 = 5h 58m 54.3134s .
e) åredni czas gwiazdowy Greenwich w podanym momencie wynosi:
GM ST = S0 + ∆S = 18h 56m 35.6360s .
Odpowiedü: GM ST = S0 + ∆S = 18h 56m 35.6360s .
Zadanie 3.30. ZamieÒ moment 21 grudnia 2013 r. 18:56:35.6360 úredniego czasu

gwiazdowego Greenwich na czas U T C.
Rozwiπzanie:
a) Obliczamy lub odczytujemy z RA 2013 (s. 11) moment S0 úredniego czasu gwiaz-
dowego o godzinie 0h czasu uniwersalnego UT1:
S0 = GM ST0 = 5h 58m 54.3134s .
b) Przeliczamy interwa≥ czasu gwiazdowego na interwa≥ czasu s≥onecznego (wzory

15 i 16 z RA 2013, s. 164):
∆S = S ≠ S0 = 12h 57m 41.3226s

∆S
∆U T = U T 1 = = 12h 55m 33.9170s .
(1 + µ)
c) UwzglÍdniamy poprawkÍ [U T 1 ≠ U T C] na podany moment czasu:
[U T 1 ≠ U T C] = ≠0.0830s ,
U T C = U T 1 ≠ [U T 1 ≠ U T C] = 12h 55m 34.0000s .

Odpowiedü: U T C = 12h 55m 34.0000s .
Zadanie 3.31. ZamieÒ moment 11 lutego 2014 r. 3:22:18.13 úredniego czasu gwiaz-
dowego Greenwich na czas U T C. Obliczenia prowadü z dok≥adnoúciπ do 0.01s .
Rozwiπzanie: W przypadku obliczeÒ z dok≥adnoúciπ rzÍdu 0.01s nie trzeba inter-
polowaÊ wartoúci poprawki [U T 1 ≠ U T C] na podanπ godzinÍ, poniewaø jej zmiana
dobowa, w podanym czasie, wynosi oko≥o 0.001s . Wystarczy jej wartoúÊ na poczπtek
doby odczytaÊ z RA lub „Biuletynu A IERS”.

Obliczenia poúrednie:
U T 1 ≠ U T C = ≠0.14s ,
S = 3h 22m 18.13s ,
S0 = 9h 23m 55.19s ,
∆S = 17h 58m 22.94s ,
∆T = U T 1 = 17h 55m 26.27s ,
U T C = 17h 55m 26.41s .
Zadanie 3.32. ZamieÒ moment 4 lipca 2014 r. 12:46:05.39 úredniego czasu gwiazdo-
wego Greenwich na czas U T C. Obliczenia prowadü z dok≥adnoúciπ do 0.01s .
Zadanie 3.33. ZamieÒ moment 30 stycznia 2014 r. 11:21:41.46 czasu úrodkowoeuro-

pejskiego (CSE) na úredni czas gwiazdowy Greenwich. Obliczenia prowadü z dok≥ad-
noúciπ do 0.01s .
Obliczenia poúrednie:
U T 1 ≠ U T C = ≠0.13s ,
U T C = 10h 21m 41.46s ,
U T 1 = 10h 21m 41.33s ,
∆S = 10h 23m 23.46s ,
S0 = 8h 36m 36.53s ,
S = 18h 59m 59.99s .
Odpowiedü: GM ST = 18h 59m 59.99s .
Zadanie 3.34. ZamieniÊ moment 22 sierpnia 2013 r. 17:14:22.18 czasu wschodnio-

europejskiego (CW E) na úredni czas gwiazdowy Greenwich. Obliczenia prowadziÊ
z dok≥adnoúciπ do 0.01s .
Odpowiedü: GM ST = 13h 18m 43.54s .

3.2. Zadania 85
Zadanie 3.35. ZamieÒ datÍ kalendarzowπ na datÍ juliaÒskπ:

a) 2015.10.14 10:10:10.00,
b) 2000.01.01 12:00:00.00,
c) 1968.08.10 13:47:23.11,
d) 1610.01.07 1:30:00.00,
e) 1639.12.04 15:15:00.00,
f) 1582.10.14 0:00:00.00,
g) 1957.10.04 19:28:34.00,
h) 1858.11.16 12:00:00.00,
i) 1710.02.23 12:00:00.00,
j) 2132.08.31 12:00:00.00.
Odpowiedü: a) 2457309.92372685, b) 2451545.0, c) 2440079.07457303,
d) 2309106.5625, e) 2320030.13541667, f) 2299159.5, g) 2436116.31150463,
h) 2400000.0, i) 2345678.0, j) 2500000.0.
Zadanie 3.36. Oblicz kπt obrotu Ziemi dla podanych momentów czasu wyraøonych
w skali U T 1:
a) 2015.10.14 10:10:10.00,
b) 2000.01.01 12:00:00.00,
c) 2015.10.14 22:28:13.0932,
d) 2000.01.01 5:19:15.2815,
e) 2132.08.31 12:00:00.0000,
f) 2036.09.21 0:21:17.00.
Odpowiedü: a) 11¶ 39Õ 55.67ÕÕ , b) 18¶ 41Õ 50.55ÕÕ , c) 0¶ 00Õ 00.0000ÕÕ , d) 12¶ 00Õ 00.0000ÕÕ ,
e) 10¶ 33Õ 12.9690ÕÕ , f) 0¶ 21Õ 17.00ÕÕ .
Zadanie 3.37. Wyznacz w czasie CSE w dniu 26 sierpnia 2015 r. momenty zja-
wisk ruchu dobowego (wschód/zachód, kulminacje, przejúcie przez pierwszy wertyka≥,
elongacje) dla gwiazd o podanych wspó≥rzÍdnych równikowych równonocnych obser-
wowanych z punktu o wspó≥rzÍdnych astronomicznych Ï = 50¶ 02Õ 11ÕÕ , ⁄ = 1h 20m 00s .
Momenty czasu podaÊ z dok≥adnoúciπ do 1 minuty.
a) – = 16h 39m 10.159s , ” = 48¶ 53Õ 55.10ÕÕ ,
b) – = 22h 22m 16.893s , ” = 12¶ 17Õ 01.40ÕÕ ,
c) – = 10h 16m 54.430s , ” = 10¶ 31Õ 43.84ÕÕ ,
d) – = 4h 38m 53.447s , ” = ≠14¶ 16Õ 28.43ÕÕ ,
e) – = 0h 10m 00.872s , ” = 59¶ 14Õ 06.76ÕÕ .
Rozwiπzanie: Przy wyznaczeniu czasu z dok≥adnoúciπ do 1 minuty, w obliczeniach
nie musimy uwzglÍdniaÊ róønicy czasu [U T 1 ≠ U T C] oraz równania równonocy Eq.
Odpowiedü:
a) gwiazda oko≥obiegunowa, kulminacje: CSEg = 18h 01m , CSEd = 6h 03m , przejúcie
przez pierwszy wertyka≥: CSEW = 19h 05m , CSEE = 16h 56m ;
b) wschód/zachód: CSEW = 6h 46m , CSEE = 16h 44m , kulminacje:
CSEg = 23 43 , CSEd = 11 45 , pierwszy wertyka≥: CSEW = 5h 04m ,
h m h m
CSEE = 18h 26m ;

c) wschód/zachód: CSEW = 18h 30m , CSEE = 4h 49m , kulminacje:

CSEg = 11 39 , CSEd = 23 37 , pierwszy wertyka≥: CSEW = 17h 03m ,
h m h m
CSEE = 6h 16m ;
d) wschód/zachód: CSEW = 10h 51m , CSEE = 1h 14m , kulminacje: CSEg = 6h 02m ,
CSEd = 18h 00m , pierwszy wertyka≥: CSEW = 12h 50m , CSEE = 23h 10m ;
e) gwiazda oko≥obiegunowa, kulminacje: CSEg = 1h 34m , CSEd = 13h 32m , elonga-
cje: CSEW = 4h 33m , CSEE = 22h 32m .
W przyk≥adach b, c i d kulminacja dolna zachodzi, gdy gwiazda jest pod horyzontem.
3.2.3. Obliczanie wspó≥rzÍdnych astronomicznych i azymutu
Zadanie 3.38. Oblicz, jakie b≥Ídy mogπ powstaÊ w wyniku paralaksy rocznej. Naj-
bliøsza S≥oÒca gwiazda Proxima Centauri znajduje siÍ w odleg≥oúci oko≥o 270000 j.a.
Rozwiπzanie: Maksymalnπ wartoúÊ paralaksy fi obliczamy z zaleønoúci wynikajπcej
z rysunku 3.4.
Odpowiedü: fi = 0.764ÕÕ .
Rys. 3.4. Paralaksa fi najbliøszej S≥oÒca gwiazdy Proxima Centauri
Zadanie 3.39. Oblicz maksymalnπ wartoúÊ aberracji wynikajπcej z ruchu Ziemi wo-
kó≥ S≥oÒca. Do obliczeÒ przyjmij wartoúci vz = 30 km/s, c = 300000 km/s.
Rozwiπzanie: Aberracja osiπgnie maksymalnπ wartoúÊ, jeúli obserwator bÍdzie po-
rusza≥ siÍ prostopadle do kierunku biegu promienia úwiat≥a “ = 90¶ (rys. 3.5). Stπd:
vz
sin —max = .
c
Odpowiedü: —max = 20.6ÕÕ .

3.2. Zadania 87
Rys. 3.5. Kπt aberracji —.
Zadanie 3.40. 26 sierpnia 2015 r. w momencie S = 23h 58m 33.17s lokalnego cza-
su gwiazdowego, w punkcie na szerokoúci Ï = 50¶ 1Õ 12.34ÕÕ zaobserwowano gwiazdÍ
o wspó≥rzÍdnych – = 5h 18m 5.065s , ” = 40¶ 5Õ 12.56ÕÕ . Wyznacz azymut geodezyjny ob-
serwowanej gwiazdy.
Rozwiπzanie: Z zaleønoúci t = S ≠ – obliczamy kπt godzinny, a nastÍpnie z zaleø-
noúci w trójkπcie paralaktycznym wyznaczamy azymut obserwowanej gwiazdy.
Odpowiedü: A = 67¶ 34Õ 42.31ÕÕ .
Zadanie 3.41. 11 lutego 2015 r. w momencie 21h 41m 00s czasu U T C zaobserwowano
gwiazdÍ o wspó≥rzÍdnych – = 5h 26m 17.2s , ” = 28¶ 36Õ 23.00ÕÕ na wysokoúci horyzontal-
nej h = 49¶ 54Õ 27ÕÕ i w azymucie A = 254¶ 50Õ 10ÕÕ . Wyznacz wspó≥rzÍdne geograficzne
(astronomiczne) miejsca obserwacji.
Rozwiπzanie: Na podstawie znanych wartoúci azymutu, wysokoúci horyzontal-
nej i deklinacji gwiazdy obliczamy kπt godzinny gwiazdy w momencie obserwacji
oraz szerokoúÊ geograficznπ miejsca obserwacji. W RA znajdujemy wartoúci poprawki
[U T 1 ≠ U T C] = ≠0.49s oraz równania równonocy Eq = 0.31s i obliczamy prawdziwy
czas gwiazdowy Greenwich w momencie obserwacji. D≥ugoúÊ geograficznπ wyznacza-
my z zaleønoúci ⁄ = – + t ≠ GST .
Odpowiedü: t = 3h 00m 17.95s , Ï = 50¶ 05Õ 48.4786ÕÕ , GM ST = 7h 07m 31.13s ,
GST = 7 07 31.44s , ⁄ = 19¶ 45Õ 55.56ÕÕ .
h m

Zadanie 3.42. W ciπgu tej samej nocy z 9 na 10 czerwca 2015 r. zaobserwowano

dwukrotnie tÍ samπ gwiazdÍ na takiej samej wysokoúci horyzontalnej. Raz po stronie
wschodniej w momencie TE = 23h 26m 42.4s U T C i drugi raz po stronie zachodniej
w momencie TW = 1h 50m 33.9s U T C. WyznaczyÊ d≥ugoúÊ geograficznπ miejsca obser-
wacji, znajπc wspó≥rzÍdne gwiazdy – = 19h 17m 06.753s , ” = 11¶ 34Õ 03.73ÕÕ .
Rozwiπzanie: Górowanie obserwowanej gwiazdy wypada w momencie LST = –
lokalnego czasu gwiazdowego. D≥ugoúÊ geograficznπ obliczamy z zaleønoúci
⁄ = LST ≠ GST po uprzednim wyznaczeniu lokalnego czasu gwiazdowego Greenwich
w momencie kulminacji GST = GSTE +GST 2
W
. Wartoúci równania równonocy
Eq = 0.10 oraz róønicy [U T 1 ≠ U T C] = ≠0.66 odczytujemy z RA.
s s
Odpowiedü: GSTE = 16h 38m 44.36s , GSTW = 19h 02m 59.49s , ⁄ = 21¶ 33Õ 42.41ÕÕ .
Zadanie 3.43. Oblicz, o której godzinie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE wscho-

dzi w Krakowie (Ï = 50¶ 03Õ 51.9ÕÕ , ⁄ = 1h 19m 50.28s ) w dniu 11 paüdziernika 2008 r.
gwiazda o wspó≥rzÍdnych równikowych – = 7h 28m 41.651s , ” = 31¶ 17Õ 17.12ÕÕ . Podaj
wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy w momencie tego zjawiska.
Rozwiπzanie:
a) obliczenie kπta godzinnego t gwiazdy w momencie wschodu,
b) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego w Krakowie LM ST ,
c) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego Greenwich GM ST ,
d) zamiana czasu GM ST na U T C,
e) obliczenie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE,
f) obliczenie azymutu gwiazdy z zaleønoúci w trójkπcie paralaktycznym.
Odpowiedü: CSE = 20h 39m 38s , A = 35¶ 59Õ 53.2ÕÕ (geodezyjny), h = 0¶ .
Zadanie 3.44. O której godzinie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE gwiazda, której

wspó≥rzÍdne równikowe wynoszπ – = 10h 34m 16.23s , ” = 37¶ 10Õ 14.02ÕÕ w dniu 20 listo-
pada 2008 r. bÍdzie w górowaniu we Wroc≥awiu (Ï = 51¶ 06Õ 42.1ÕÕ , ⁄ = 1h 08m 21.22s ).
Podaj wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy w momencie tego zjawiska.
Rozwiπzanie:
a) kπt godzinny w momencie górowania gwiazdy wynosi t = 0h ,
b) úredni czas gwiazdowy we Wroc≥awiu w momencie górowania LM ST = –,
c) úredni czas gwiazdowy Greenwich GM ST = LM ST ≠ ⁄,
d) zamiana czasu GM ST na czas U T C,
e) obliczenie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE = U T C + 1h ,
f) obliczenie wysokoúci horyzontalnej.
Odpowiedü: CSE = 6h 27m 30s , h = 76g 03Õ 31.9ÕÕ , A = 180¶ .
Zadanie 3.45. O której godzinie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE w Krakowie

(Ï = 50¶ 03Õ 51.9ÕÕ , ⁄ = 1h 19m 50.28s ) w dniu 15 paüdziernika 2008 r. gwiazda, której
wspó≥rzÍdne równikowe wynoszπ – = 9h 33m 49.58s , ” = 36¶ 25Õ 31.24ÕÕ przechodzi przez
pierwszy wertyka≥ po stronie wschodniej. Podaj wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy
w momencie tego zjawiska.

3.2. Zadania 89
Rozwiπzanie:
a) obliczenie z zaleønoúci trójkπta paralaktycznego kπta godzinnego t w momencie
przejúcia gwiazdy przez pierwszy wertyka≥,
b) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego w Krakowie LM ST ,
c) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego Greenwich GM ST ,
d) zamiana czasu GM ST na czas U T C,
e) obliczenie czasu úrodkowoeuropejskiego CSE = U T C + 1h ,
f) obliczenie wysokoúci horyzontalnej.
Odpowiedü: CSE = 4h 10m 30s , h = 50¶ 44Õ 58.5ÕÕ , A = 90¶ .
Zadanie 3.46. O której godzinie úredniego czasu gwiazdowego Warszawy

(Ï = 52¶ 13Õ 21.0ÕÕ , ⁄ = 1h 24m 02.36s ) gwiazda o wspó≥rzÍdnych równikowych
(– = 16h 45m 10.367s , ” = 56¶ 47Õ 36.12ÕÕ ) jest w elongacji po stronie zachodniej
w dniu 3 listopada 2008 r.? Podaj wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy w momencie
tego zjawiska.
Rozwiπzanie:
a) obliczenie z zaleønoúci trójkπta paralaktycznego kπta godzinnego t w momencie
elongacji gwiazdy,
b) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego w Warszawie LM ST ,
c) obliczenie azymutu i wysokoúci horyzontalnej.
Odpowiedü: LM ST = 18h 54m 41.4s , h = 70¶ 50Õ 56.4ÕÕ , A = 296¶ 37Õ 12.0ÕÕ (geo-
dezyjny).
Zadanie 3.47. Oblicz wspó≥rzÍdne horyzontalne gwiazdy G (– = 5h , ” = 45¶ ) obser-

wowanej 1 grudnia 2008 r. w Krakowie (Ï = 50¶ , ⁄ = 20¶ ) o godzinie 20:00 CSE.
Rozwiπzanie:
a) obliczenie czasu U T C,
b) zamiana czasu U T C na úredni czas gwiazdowy Greenwich GM ST ,
c) obliczenie úredniego czasu gwiazdowego Krakowa LM ST ,
d) obliczenie kπta godzinnego t,
e) obliczenie azymutu i wysokoúci horyzontalnej gwiazdy.
Odpowiedü: U T C = 19h 00m 00.0s , GM ST = 23h 43m 59.8s ,
LM ST = 1h 03m 59.8s , t = 20h 03m 59.8s , h = 50¶ 52Õ 27.9ÕÕ , A = 73¶ 50Õ 52.6ÕÕ .
Zadanie 3.48. 5 czerwca 2015 r. zaobserwowano na tej samej wysokoúci hory-

zontalnej dwie gwiazdy o wspó≥rzÍdnych –1 = 23h 38m 43.371s , ”1 = 77¶ 32Õ 55.09ÕÕ
i –2 = 19h 17m 06.753s , ”2 = 11¶ 34Õ 03.73ÕÕ w momentach czasu odpowiednio
T1 = 23h 30m 34.8s U T C i T2 = 23h 48m 38.2s U T C. Wyznacz szerokoúÊ miejsca ob-
serwacji, wiedzπc, øe ⁄ = 1h 19m 48.0s .
Rozwiπzanie: Kπty godzinne gwiazd w momencie obserwacji wyznaczamy z zaleø-
noúci t = GST + ⁄ ≠ –, a szerokoúÊ miejsca obserwacji z zaleønoúci:
cos ”2 cos t2 ≠ cos ”1 cos t1
tg Ï = .
sin ”1 ≠ sin ”2

Wartoúci róønicy [U T 1 ≠ U T C] = ≠0.65s oraz równania równonocy Eq = 0.097s po-

trzebne do obliczenia czasu GST odczytujemy z RA.
Odpowiedü: GST1 = 16h 26m 51.18s , GST2 = 16h 44m 57.55s , t1 = 18h 07m 55.81s ,
t2 = 22h 47m 38.79s , Ï = 49¶ 58Õ 17.410ÕÕ .

Literatura 91
Literatura
[1] Borkowski K.M.: Transformation of Geocentric to Geodetic Coordinates without Approxi-
mations, Astrophysics and Space Science, Vol. 139, 1987, s. 1–4
[2] Bowring B.R.: The Direct and Inverse Problems for Short Geodesic Lines on the Ellipsoid,
Surveying and Mapping, Vol. 41, No. 2, 1981, s. 135–141
[3] Czarnecki K. Geodezja wspó≥czesna w zarysie, Wydawnictwo GALL, Katowice, 2010
[4] Fukushima T.: Transformation from Cartesian to geodetic coordinates accelerated by Halley’s
method, Journal of Geodesy, Vol. 79, 2006, s. 689–693
[5] Geodezja wyøsza i astronomia geodezyjna – zadania i przyk≥ady, PaÒstwowe Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa–Wroc≥aw 1988
[6] Heiskanen W.A., Moritz H.: Physical Geodesy, W.H. Freeman and Company, San Francisco,
1967
[7] Ligas M., Banasik P.: Conversion between Cartesian and geodetic coordinates on a rotational
ellipsoid by solving a system of nonlinear equations, Geodesy and Cartography, Vol. 60,
No. 2, 2011, s. 145–159
[8] Meeus J.: Astronomical algorithms, Willmann-Bell, Inc. Richmond, Virginia, 1991
[9] Moritz H.: Geodetic Reference System 1980, Bulletin Géodésique, Vol. 54, 1980, s. 395–405
[10] Opalski W., Cichowicz L.: Astronomia geodezyjna, PaÒstwowe PrzedsiÍbiorstwo Wydaw-
nictw Kartograficznych, Warszawa, 1980
[11] „Rocznik Astronomiczny na rok 2015”, Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa, 2014
[12] Seidelmann K.P. (ed.): Explanatory Suplement to the Astronomical Almanac, University
Science Books, Sausalito, California, 2006
[13] Stiepanow N.: Trygonometria sferyczna, PaÒstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa,
1960
[14] Szpunar W.: Podstawy geodezji wyøszej, PaÒstwowe PrzedsiÍbiorstwo Wydawnictw Karto-
graficznych, Warszawa, 1982
[15] Vanicek P., Krakiwsky E.J.: Geodesy: The concepts, Elsevier, Amsterdam, 1982
[16] Vermeille H.: Computing geodetic coordinates from geocentric coordinates, Journal of Geo-
desy, Vol. 78, 2004, s. 94–95
[17] Vincenty T.: Direct and inverse solutions of geodesic on the ellipsoid with application of
nested equations, Survey Review, Vol. XXIII, No. 176, 1975, s. 88–93
[18] Wytyczne techniczne G-1.10, G≥ówny Urzπd Geodezji i Kartografii, Warszawa, 2001


Elementy Geodezji Wyzszej I Astronomii Geodezyjnej W Zadaniach

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elementy Geodezji Wyzszej I Astronomii Geodezyjnej W Zadaniach

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

##7#52#aMTEzNDE4MDNBMzA2MTYzMw==

c Wydawnictwa AGH, Kraków 2015

Redaktor Naczelny Wydawnictw AGH: Jan Sas

Komitet Naukowy Wydawnictw AGH:

Recenzenci: prof. dr hab. inø. Tadeusz Chrobak

Afiliacja autorów i redaktora:

Opieka redakcyjna: Magdalena Grzech

Projekt ok≥adki i strony tytu≥owej: Beata Barszczewska-Wojda

Sk≥ad komputerowy: Jacek Kudrys

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

1. Obliczenia na kuli, elementy trygonometrii sferycznej . . . . . . . . . . . . 7

2. Geometria elipsoidy obrotowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

3. Elementy astronomii geodezyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Geodezja wyøsza jest jednym z podstawowych przedmiotów wyk≥adanych na uczel-

Celem niniejszego skryptu by≥o w zamyúle autorów przybliøenie wybranych zagadnieÒ

Kaødy wyøej wymieniony rozdzia≥ skryptu ma jednolity uk≥ad. Na poczπtku podano

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

1.1. Trygonometria sferyczna

W≥asnoúci trójkπta sferycznego eulerowskiego

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Suma boków trójkπta sferycznego jest mniejsza od 360¶ :

a + b + c < 360¶ (1.2)

Suma dwóch boków trójkπta jest wiÍksza od trzeciego boku:

Po≥owa obwodu trójkπta jest wiÍksza od kaødego z boków trójkπta sferycznego:

180¶ < A + B + C < 540¶ (1.5)

Zwiπzki miÍdzy elementami trójkπta sferycznego

cos a = cos b cos c + sin b sin c cos A

sin a cos B = cos b sin c ≠ sin b cos c cos A

sin a sin b sin c

Wzór cosinusowy dla kπtów:

cos A = ≠ cos B cos C + sin B sin C cos a (1.10)

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

ctg B sin A = ctg b sin c ≠ cos A cos c (1.11)

A+B cos a≠b

Zwiπzek pola trójkπta sferycznego z nadmiarem sferycznym:

Drugi wzór Cagnoliego:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Á ctg a2 ctg 2b + cos C

gdzie n to liczba kπtów w wieloboku sferycznym.

Czasza kulista i odcinek kulisty

P = 2ﬁRh + ﬁr2 (1.23)

gdzie r jest promieniem podstawy odcinka kulistego.

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

P = 2fiRh + fir12 + fir22 (1.26)

gdzie r1 , r2 to promienie podstaw warstwy kulistej.

Zwiπzki miÍdzy wspó≥rzÍdnymi azymutalnymi (biegunowymi) i geograficznymi:

cos ” = sin Ï0 sin Ï + cos Ï0 cos Ï cos(⁄ ≠ ⁄0 ) (1.30)

1.2.1. Geometria kuli

Zadanie 1.1. Wyraü w stopniach odleg≥oúÊ sferycznπ podanπ w mierze ≥ukowej:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Zadanie 1.2. Wyraü w mierze ≥ukowej odleg≥oúÊ sferycznπ podanπ w stopniach:

Zadanie 1.3. Oblicz d≥ugoúÊ ≥uku odpowiadajπcego odleg≥oúci sferycznej ”1 = 1¶ ,

Tabela 1.1. D≥ugoúÊ ≥uku na kuli o promieniu R = 6371 km

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Zadanie 1.10. Na szerokoúci Ï = 50.007¶ , miÍdzy punktami leøπcymi na d≥ugoúciach

Zadanie 1.11. W jakiej odleg≥oúci z leøπ p≥aszczyzny dwóch równoleøników

1.2.2. Rozwiπzywanie trójkπtów sferycznych

Rys. 1.1. Trójkπt sferyczny o bokach a, b, c i naprzeciwleg≥ych kπtach A, B, C

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11341803A3061633

Rozwiπzanie: Do obliczeÒ korzystamy z twierdzenia cosinusowego dla kπtów (1.10).

Zadanie 1.15. Rozwiπø trójkπt sferyczny, w którym dane sπ trzy kπty: