Matematyka W Ekonomii 3

Joanna Górka, Mateusz Jankiewicz
MATEMATYKA W EKONOMII
WYDAWNICTWO NAUKOWE
UNIWERSYTETU
MIKOŁAJA KOPERNIKA
TORUŃ 2022
##7#52#aMTY4ODAzMTNBMzk2MjM4Ng==
Publikacja recenzowana
Projekt okładki
Joanna Uzdowska
Korekta językowa
Katarzyna Czerniejewska
Redaktor techniczny
Joanna Górka
ISBN 978-83-231-4769-5
e-ISBN 978-83-231-4770-1
DOI: 10.12775/978-83-231-4770-1
Printed in Poland
c Copyright by Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Toruń 2022
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA

Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń, tel. (56) 611 42 95
e-mail: wydawnictwo@umk.pl
Dystrybucja: ul. Mickiewicza 2/4, 87-100 Toruń, tel./fax (56) 611 42 38
e-mail: books@umk.pl
www.wydawnictwo.umk.pl
Wydanie I
Skład i łamanie w LATEX: Joanna Górka & Mateusz Jankiewicz

Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK, ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1. Rachunek zdań. Rachunek zbiorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1. Przykłady zadań rozwiązanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Zadania do samodzielnego rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2. Liczby zespolone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3. Relacje. Własności relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

4. Odwzorowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
5. Przestrzeń metryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6. Granice ciągów liczbowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7. Granice funkcji. Ciągłość funkcji jednej zmiennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8. Pochodna funkcji jednej zmiennej. Reguła de l’Hospitala . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9. Badanie przebiegu zmienności funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
10. Całki nieoznaczone. Całki funkcji wymiernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
11. Całki oznaczone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

iv Spis treści
12. Działania na macierzach, podstawowe typy macierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

13. Przestrzeń liniowa, podprzestrzeń liniowa, przekształcenie liniowe . . . . . . . . . . . . . 85
14. Liniowa niezależność wektorów. Baza przestrzeni wektorowej . . . . . . . . . . . . . . . . 93
15. Wyznacznik i rząd macierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
16. Macierz odwrotna. Równania macierzowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
17. Układy równań liniowych z wieloma niewiadomymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
18. Jednorodne układy równań liniowych. Wartości własne, wektory własne . . . . . . . . . 123
19. Formy kwadratowe, kanoniczna postać formy kwadratowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
20. Funkcja wielu zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
21. Różniczka zupełna. Funkcje jednorodne. Pochodna funkcji uwikłanej . . . . . . . . . . . 143
22. Ekstremum lokalne i ekstremum warunkowe funkcji wielu zmiennych . . . . . . . . . . . 149
23. Podstawowe typy równań różniczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Odpowiedzi do zadań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Wstęp
Prezentowana publikacja jest zbiorem zadań zgodnym z programem nauczania przedmiotu Matematyka
w ekonomii na I roku większości studiów ekonomicznych. Jest ona skierowana szczególnie do studentów
ekonomii, ale może być też pomocna w prowadzeniu zajęć z matematyki na kierunku finanse i rachunkowość,
zarządzanie czy logistyka. Na przestrzeni ostatnich kilku dekad obniżeniu uległ zarówno poziom nauczania
matematyki w szkole średniej, jak i liczba godzin przeznaczonych na nauczanie matematyki na większości
wydziałów ekonomicznych. Z kolei standardy nauczania matematyki na uczelniach wyższych pozostały na
niezmienionym poziomie. Powoduje to, że praktyczne opanowanie bardzo obszernego materiału w stosunkowo
krótkim czasie wymaga od studentów dużej ilości pracy samodzielnej. Aby im w tym pomóc, staraliśmy się,
w sposób możliwie wyczerpujący, przedstawić typowe techniki rozwiązywania zadań.
Publikacja, nie będąc podręcznikiem, nie zawiera wszystkich treści teoretycznych, a jedynie przywołuje
te, które są wykorzystywane przy rozwiązywaniu zadań. Składa się z 23 rozdziałów w większości przypadków
odpowiadających 2-godzinnym jednostkom zajęciowym, ale są również rozdziały odpowiadające 4-godzinnym
jednostkom zajęciowym. Na kierunku ekonomia rozdziały 1–11 dotyczą ćwiczeń z przedmiotu Matematyka
w ekonomii I (30 godzin), a rozdziały 12–23 ćwiczeń z przedmiotu Matematyka w ekonomii II (30 godzin).
W przypadku każdego z przedmiotów pozostawia się dwa zajęcia wolne. Jedne zajęcia przeznaczone są na po-
wtórzenie, uzupełnienie oraz rozszerzenie podstawowego zakresu materiału, a w ramach drugich przewidziano
przeprowadzenie kolokwium zaliczeniowego.
Zagadnienia dotyczące Matematyki w ekonomii I obejmują następujące treści:
1. Podstawowe zagadnienia ze wstępu do matematyki, tzn.:
− logika i zbiory (w tym zbiory liczbowe – zbiór liczb zespolonych),
− relacje i odwzorowania,
− przestrzeń metryczna,
− granice ciągów liczbowych i ich wykorzystanie w ekonomii.
2. Wybrane zagadnienia z analizy matematycznej funkcji jednej zmiennej, tzn.:
− granice i ciągłość funkcji,
− pochodna funkcji,
− monotoniczność funkcji,
− ekstremum funkcji,
− wklęsłość i wypukłość wykresu funkcji,
− badanie przebiegu zmienności funkcji,
− funkcja jednej zmiennej w ekonomii.
3. Rachunek całkowy funkcji jednej zmiennej, tzn.:
− całka nieoznaczona,
− całka oznaczona,
− rachunek całkowy w ekonomii.

2 Wstęp
Z kolei zagadnienia dotyczące Matematyki w ekonomii II obejmują:

1. Zagadnienia z algebry liniowej, tzn.:
− przestrzeń liniowa, izomorfizm przestrzeni liniowych, baza przestrzeni,
− rachunek macierzowy,
− wyznaczniki,
− układy równań liniowych,
− wartości i wektory własne,
− formy kwadratowe.
2. Wybrane zagadnienia z analizy matematycznej funkcji wielu zmiennych, tzn.:
− granice funkcji,
− pochodne funkcji,
− różniczka zupełna, gradient funkcji, funkcje jednorodne,
− funkcje uwikłane (pochodna funkcji uwikłanej),
− ekstremum lokalne i ekstremum warunkowe funkcji,
− funkcja wielu zmiennych w ekonomii.
3. Podstawowe typy równań różniczkowych i ich wykorzystanie w ekonomii.
Każdy z rozdziałów zawiera podstawowe treści teoretyczne oraz zadania rozwiązane, jak i zadania do
samodzielnego rozwiązania o różnej skali trudności. Staraliśmy się, żeby zadań do samodzielnego rozwiązania
było na tyle dużo, aby ich samodzielne rozwiązanie pozwalało na opanowanie oraz utrwalenie materiału.
Rozwiązania zadań do samodzielnego rozwiązania znajdują się w ostatnim rozdziale publikacji.
Z publikacji mogą korzystać zarówno studenci studiów dziennych, jak i zaocznych. W przypadku stu-
dentów zaocznych jednostki zajęciowe nie pokrywają się na ogół z układem publikacji. Dotyczy to także
studentów innych kierunków niż ekonomia.
Przy wyborze zadań wykorzystano przede wszystkim własne, wieloletnie doświadczenie autorów oraz
wcześniejsze opracowania dydaktyczne zweryfikowane w pracy ze studentami I roku na Wydziale Nauk Eko-
nomicznych i Zarządzania UMK. W szczególności dotyczy to pomocy dydaktycznej dla kierunku zarządzanie
i marketing pt. Materiały do ćwiczeń z matematyki (Dziawgo, Górka, Stawicki i Witkowski, 1997; 2000;
2009), która była podstawą materiałów do ćwiczeń na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Proponowana
publikacja, przeznaczona dla kierunku ekonomia, zawiera zarówno wyselekcjonowane wcześniejsze materiały,
jak i wiele nowych zadań, które mogą być dla studentów bardzo przydatne. Wykorzystano również uwagi
i dezyderaty studentów.
Autorzy wyrażają nadzieję, że tak przygotowana pomoc dydaktyczna ułatwi studentom bieżące przy-
gotowanie się do zajęć, a tym samym przyczyni się do podniesienia efektywności nauczania matematyki.
Liczymy także na życzliwe przyjęcie proponowanej pomocy dydaktycznej, a jednocześnie na uwagi, które
pozwolą poprawić oraz udoskonalić niniejszą publikację. Dziękujemy Recenzentom za wnikliwe przeczytanie
opracowania. Ich cenne uwagi przyczyniły się do ulepszenia pierwotnej wersji pracy. Wszelkie ewentualne
błędy i niedociągnięcia pozostałe w publikacji obciążają tylko i wyłącznie jej autorów.
Autorzy

Rozdział 1
Rachunek zdań. Rachunek zbiorów
Oznaczmy przez p, q, r, . . . zdania wypowiadane, którym można przypisać wartość logiczną – prawdę (1)
lub fałsz (0). Natomiast przez symbole ∼, ∧, ∨, ⇒, ⇔, ⊻ – funktory zdaniotwórcze (spójniki). Znaczenie
oraz definicje poszczególnych funktorów zdaniotwórczych przedstawione są w tabelach 1.1–1.2.
Tabela 1.1. Rodzaje funktorów zdaniowych

Funktor Symbol Znaczenie
zaprzeczenie ∼ nieprawda, że...
koniunkcja ∧ ... i...
alternatywa ∨ ... lub...
implikacja ⇒ jeżeli..., to...
równoważność ⇔ ... wtedy i tylko wtedy, gdy...
alternatywa rozłączna (wykluczająca) ⊻ albo..., albo...
Tabela 1.2. Definicje funktorów zdaniowych

p q ∼p p∧q p∨q p⇒q p⇔q p⊻q
1 1 0 1 1 1 1 0
1 0 0 0 1 0 0 1
0 1 1 0 1 1 0 1
0 0 1 0 0 1 1 0
Oznaczenie: Jeśli zdanie p jest prawdziwe, to piszemy w(p) = 1, co oznacza, że wartość logiczna zdania p
wynosi 1. Jeśli zdanie p jest fałszywe (nieprawdziwe), to piszemy w(p) = 0 i mówimy, że wartość logiczna
zdania p wynosi 0.
Definicja 1.1. Prawem logicznym (tautologią) nazywamy zdanie, które bez względu na wartości logiczne
zdań, z których jest zbudowane, zawsze jest prawdziwe.
Przykładowe prawa logiczne (ważniejsze)

1. Prawo podwójnej negacji: ∼ (∼ p) ⇔ p
2. Prawo sprzeczności: ∼ [p ∧ (∼ p)]
3. Prawo wyłączonego środka: p ∨ (∼ p)
4. Prawa idempotentności:
p ∧ p ⇔ p – koniunkcji
p ∨ p ⇔ p – alternatywy
5. Prawa przemienności:
p ∧ q ⇔ q ∧ p – koniunkcji
p ∨ q ⇔ q ∨ p – alternatywy
p ⊻ q ⇔ q ⊻ p – alternatywy rozłącznej

4 1. Rachunek zdań. Rachunek zbiorów
6. Prawa łączności:
p ∧ (q ∧ r) ⇔ (p ∧ q) ∧ r – koniunkcji
p ∨ (q ∨ r) ⇔ (p ∨ q) ∨ r – alternatywy
p ⊻ (q ⊻ r) ⇔ (p ⊻ q) ⊻ r – alternatywy rozłącznej
7. Prawa rozdzielności:
p ∧ (q ∨ r) ⇔ (p ∧ q) ∨ (p ∧ r) – koniunkcji względem alternatywy
p ∨ (q ∧ r) ⇔ (p ∨ q) ∧ (p ∨ r) – alternatywy względem koniunkcji
8. Prawa de Morgana:
∼ (p ∧ q) ⇔ (∼ p) ∨ (∼ q) – dla koniunkcji
∼ (p ∨ q) ⇔ (∼ p) ∧ (∼ q) – dla alternatywy
9. Prawa pochłaniania:
p ∧ (q ∨ p) ⇔ p
p ∨ (q ∧ p) ⇔ p
10. Prawo zaprzeczenia implikacji: ∼ (p ⇒ q) ⇔ p ∧ (∼ q)
11. Prawo kontrapozycji (transpozycji; zasada dowodu „nie wprost”): (p ⇒ q) ⇔ [(∼ q) ⇒ (∼ p)]
1
12. Reguła odrywania dla koniunkcji: p ∧ q ⇔ q
0
13. Reguła odrywania dla alternatywy: p ∨ q ⇔ q
Własności działań na zbiorach

1. (A′ )′ = A
2. Przemienność:
A ∩ B = B ∩ A – iloczynu
A ∪ B = B ∪ A – sumy
A ÷ B = B ÷ A – różnicy symetrycznej
3. Łączność:
A ∩ (B ∩ C) = (A ∩ B) ∩ C – iloczynu
A ∪ (B ∪ C) = (A ∪ B) ∪ C – sumy
A ÷ (B ÷ C) = (A ÷ B) ÷ C – różnicy symetrycznej
4. Rozdzielność:
A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C) – iloczynu względem sumy
A ∪ (B ∩ C) = (A ∪ B) ∩ (A ∪ C) – sumy względem iloczynu
A ∩ (B ÷ C) = (A ∩ B) ÷ (A ∩ C) – iloczynu względem różnicy symetrycznej
5. Prawa de Morgana:
(A ∩ B)′ = A′ ∪ B ′ – dla iloczynu
(A ∪ B)′ = A′ ∩ B ′ – dla sumy
6. A \ B = A ∩ B ′

1.1. Przykłady zadań rozwiązanych 5
1.1. Przykłady zadań rozwiązanych

Zadanie 1. Jaką wartość logiczną ma zdanie (∼ r ⇒ q) ∧ (p ∨ q), jeśli wiadomo, że w(p ∧ q) = 1 oraz
w(q ∧ r) = 1?
Rozwiązanie:
Obie koniunkcje (p ∧ q) oraz (q ∧ r) są jednocześnie prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania,
tj. p, q i r, są prawdziwe. Zatem w(p) = 1, w(q) = 1 oraz w(r) = 1.
p q r ∼r ∼r⇒q p∨q (∼ r ⇒ q) ∧ (p ∨ q)
1 1 1 0 1 1 1
Odp. Wartość logiczna zdania wynosi 1, co oznacza, że przy zadanych warunkach jest ono prawdziwe.
Zadanie 2. Sprawdź metodą zero-jedynkową, czy następujące zdanie jest tautologią:
{∼ [(p ∨ q) ∧ r] ⇒ q} ⇔ {q ⇒ [∼ (p ∧ q) ∨ r]}.
Rozwiązanie:
Wyznaczając wartość logiczną zdania, dla różnych wartości logicznych zdań elementarnych, skorzystamy
z definicji funktorów zdaniowych (zob. tabela 1.2).
Niech a, b, c, d oznaczają odpowiednio ∼ [(p ∨ q) ∧ r], ∼ (p ∧ q) ∨ r, ∼ [(p ∨ q) ∧ r] ⇒ q, q ⇒ [∼ (p ∧ q) ∨ r],
m zaś całe zdanie zapisane w zadaniu.
p q r p∧q ∼ (p ∧ q) p∨q (p ∨ q) ∧ r a b c d m
1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 1
1 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 0
1 0 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1
0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1 1
1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 0
0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1
0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 1 0
0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 1 0
W ostatniej kolumnie otrzymaliśmy zera i jedynki, tzn. że dla pewnych wartości logicznych zdań p, q oraz r
zdanie to jest prawdziwe (np. dla p, q, r prawdziwych), a dla pewnych wartości logicznych jest fałszywe
(np. dla p, q, r fałszywych).
Odp. Zdanie nie jest tautologią (nie jest zdaniem zawsze prawdziwym).
Zadanie 3. Oceń prawdziwość następujących zdań logicznych:

a) Poranny pociąg ekspresowy z Wrocławia do Warszawy odchodzi z Warszawy, według rozkładu jazdy
PKP, o godz. 522 .
b) Każda wielokrotność liczby 12 dzieli się przez 3 lub przez 8.
c) Każda wielokrotność liczby 12 dzieli się przez 3 i przez 8.
Rozwiązanie:
a) FAŁSZ – pociąg z Wrocławia do Warszawy nie może odjeżdżać z Warszawy,
b) PRAWDA,
c) FAŁSZ – np. liczba 12 nie dzieli się przez 8.

Zadanie 4. Określ sumę, iloczyn oraz różnicę symetryczną zbiorów, jeżeli:

a) A = B b) A ⊂ B
Rozwiązanie:
Skorzystamy z prawa A ÷ B = (A ∪ B) \ (A ∩ B).
a) A ∪ B = A = B, A ∩ B = A = B, A ÷ B = ∅
b) A ∪ B = B, A ∩ B = A, A ÷ B = B \ A
Zadanie 5. Zbadaj, czy dla dowolnych zbiorów (żadne dwa zbiory nie są rozłączne) prawdziwa jest równość.
Zrób odpowiedni rysunek, przeprowadź dowód formalny.
a) (B ∩ C) ∪ (C \ A) =
C \ (A \ B) c) (A \ B) ∪ C = [(A ∪ C) \ B] ∪ (B ∩ C)
′
b) (A ∩ B) \ (A ∪ B) ∩ C = A ∩ B ∩ C
Rozwiązanie:
a) L P
Podp.!!! Sprawdzamy
A B A B
na kołach Eulera (dia-
gramach Venna), czy
równość jest prawdziwa.
W tym celu rysujemy
zbiory będące po prawej
i lewej stronie równości.
Jeżeli obydwa zbiory są

takie same, równość jest
prawdziwa. Możemy za-
tem przeprowadzić dowód
formalny równości.
C C
L=P
Dowód formalny:
I sposób:
Podp.!!! Zaczynamy od lewej strony. Należeć
L = x ∈ [(B ∩ C) ∪ (C \ A)] ⇔ [x ∈ (B ∩ C) ∨ x ∈ (C \ A)] ⇔ do sumy zbiorów, tzn. należeć do jednego zbioru
1 lub należeć do drugiego zbioru.
⇔[(x ∈ B ∧ x ∈ C) ∨ (x ∈ C ∧ x ∈
/ A)]⇔
Podobnie z definicji rozpisujemy, co to znaczy
1  2 należeć do iloczynu i do różnicy zbiorów.
⇔ (x ∈ C} ∧ x
| {z ∈
/ A}) ∨ (x
| {z |∈{z C} ∧ |x ∈
{z B}) ⇔
p q p r 1 – Prawo przemienności alternatywy oraz
prawo przemienności koniunkcji, tzn.:
  p ∨ q ⇔ q ∨ p oraz p ∧ q ⇔ q ∧ p.
2 3
⇔ x ∈ C ∧ (x ∈
| {z {z B}) ⇔ {x ∈ C ∧ [∼ (x ∈ A ∧ x ∈
/ A} ∨ |x ∈  / B)]} ⇔ 2 – Prawo rozdzielności koniunkcji względem
alternatywy, tzn.: p ∧ (q ∨ r) ⇔ (p ∧ q) ∨ (p ∧ r).
∼p ∼q
3 – Prawo de Morgana dla koniunkcji, czyli:
⇔ [x ∈ C ∧ x ∈
/ (A \ B)] ⇔ x ∈ [C \ (A \ B)] = P ∼ (p ∧ q) ⇔ (∼ p) ∨ (∼ q).
II sposób:

L = (B ∩ C) ∪ (C \ A) = (B ∩ C) ∪ C ∩ A′ = (C ∩ B) ∪ C ∩ A′ = C ∩ B ∪ A′ =
′
= C ∩ A′ ∪ B = C \ A′ ∪ B = C \ A ∩ B ′ = C \ (A \ B) = P
Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , A ∩ B = B ∩ A, A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C).

b) L P
X X
A B A B
C C
L 6= P
Odp. Równość zbiorów nie zachodzi.
c) Odpowiedni rysunek – każdy we własnym zakresie.
Dowód formalny:
I sposób:
P = x ∈ {[(A ∪ C) \ B] ∪ (B ∩ C)} ⇔
⇔ {x ∈ [(A ∪ C) \ B] ∨ x ∈ (B ∩ C)} ⇔
⇔ {[x ∈ (A ∪ C) ∧ x ∈
/ B] ∨ (x ∈ B ∧ x ∈ C)} ⇔ Podp.!!! Prawo rozdzielności koniunkcji wzglę-
dem alternatywy, tzn.:
⇔ {[(x ∈ A} ∨ |x ∈
| {z {z C}) ∧ |x ∈
/ B}] ∨ (x ∈ B ∧ x ∈ C)} ⇔
{z
p ∧ (q ∨ r) ⇔ (p ∧ q) ∨ (p ∧ r).
Pamiętamy, że: p ∧ q ⇔ q ∧ p.
q r p
Prawo łączności alternatywy, tzn.:
/ B) ∨ (x ∈ C ∧ x ∈
⇔ {[(x ∈ A ∧ x ∈ / B)] ∨ (x ∈ B ∧ x ∈ C)} ⇔ (p ∨ q) ∨ r ⇔ p ∨ (q ∨ r).
| {z } | {z } | {z }
p q r Prawo rozdzielności koniunkcji względem alter-
natywy (patrz wyżej).
⇔ {(x ∈ A ∧ x ∈
/ B) ∨ [(x
|∈{z C} ∧ x
|∈/ B}) ∨ (x
{z |∈{z B} ∧ x
|∈{z C})]} ⇔ Po pierwsze, prawo wyłączonego środka, tzn.
p q r p
zdanie p ∨ (∼ p) jest zdaniem zawsze prawdzi-
wym (tu: x ∈/ B ∨ x ∈ B).
⇔ {(x ∈ A ∧ x ∈
/ B) ∨ [x
|∈{z C} ∧ (x / B ∨ x ∈ B)]} ⇔
∈ Po drugie, reguła odrywania dla koniunkcji:
| {z } 1
q p p ∧ q ⇔ q.
⇔ [(x ∈ A ∧ x ∈
/ B) ∨ x ∈ C] ⇔ [x ∈ (A \ B) ∨ x ∈ C] ⇔
x ∈ [(A \ B) ∪ C] = L
II sposób:

P = [(A ∪ C) \ B] ∪ (B ∩ C) = (A ∪ C) ∩ B ′ ∪ (B ∩ C) =

= (A ∩ B ′ ) ∪ (C ∩ B ′ ) ∪ (B ∩ C) = (A ∩ B ′ ) ∪ (C ∩ B ′ ) ∪ (B ∩ C) =
= (A ∩ B ′ ) ∪ [C ∩ (B ′ ∪ B)] = (A ∩ B ′ ) ∪ (C ∩ X) = (A \ B) ∪ C = L
Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , A ∩ B = B ∩ A, A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C),
A ∪ (B ∪ C) = (A ∪ B) ∪ C, A′ ∪ A = X, A ∩ X = A.

Zadanie 6. Sprowadź dane wyrażenie do najprostszej postaci (żadne dwa zbiory nie są rozłączne). Przepro-
wadź dowód formalny otrzymanej równości.
a) [(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)]′ ∩ C ′ b) (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′
Rozwiązanie:
a)
X
A B Podp.!!! Sprawdzamy na diagramie, ja-
kim zbiorem jest zadane wyrażenie.
Z rysunku wynika, że [(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)]′ ∩ C ′ = C ′ .
Dowód formalny:
I sposób:
Podp.!!! 1 – Należeć do dopełnienia zbioru, tzn.
L = x ∈ {[(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)]′ ∩ C ′ } ⇔ nie należeć do tego zbioru, czyli: x ∈ A′ ⇔ x ∈
/ A.
1
⇔ {x ∈ [(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)]′ ∧ x ∈ C ′ } ⇔
1
/ [(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)] ∧ x ∈ C ′ } ⇔
⇔ {x ∈
/ (A ∩ B ∩ C ′ ) ∨ x ∈ (B ∪ C)] ∧ x ∈ C ′ } ⇔
⇔ {[x ∈
2 2 – Korzystamy z łączności alternatywy, tzn.:
⇔ {[(x ∈ / B ∨ x ∈ C) ∨ (x ∈ B ∨ x ∈ C)] ∧ x ∈ C ′ } ⇔
/ A∨x∈ p ∨ (q ∨ r) ⇔ (p ∨ q) ∨ r.
2
⇔ {[(x ∈ / A ∨ x ∈ C)] ∧ x ∈ C ′ } ⇔
/ B ∨ x ∈ B) ∨ (x ∈
Następnie korzystamy dwukrotnie z prawa pochła-
/ A ∨ x ∈ C)] ∧ x ∈ C ′ } ⇔
⇔ {[x ∈ X ∨ (x ∈ niania, co daje nam ostateczny wynik.
⇔ (x ∈ X ∧ x ∈ C ′ ) ⇔ x ∈ C ′ = P
II sposób:
′ ′
L= A ∩ B ∩ C ′ \ (B ∪ C) ∩ C ′ = A ∩ B ∩ C ′ ∩ (B ∪ C)′ ∩ C ′ =
′
= A ∩ B ∩ C ′ ∩ B ′ ∩ C ′ ∩ C ′ = {C ′ ∩ (A ∩ B) ∩ B ′ }′ ∩ C ′ =
′
= {C ′ ∩ A ∩ B ∩ B ′ }′ ∩ C ′ = C ′ ∩ (A ∩ ∅) ∩ C ′ = (∅)′ ∩ C ′ = C ′ = P
Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , (A ∪ B)′ = A′ ∩ B ′ , A ∩ (B ∩ C) = (A ∩ B) ∩ C,

A′ ∩ A = ∅, A ∩ ∅ = ∅, X ∩ A = A.

b)
X
A B Podp.!!! Sprawdzamy na diagramie, ja-
kim zbiorem jest zadane wyrażenie.
Z rysunku wynika, że (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′ = A.
Dowód formalny:
I sposób:
Podp.!!! Po pierwsze: A′ = X \ A.
L = x ∈ [(A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′ ] ⇔ Po drugie, wykorzystując regułę odrywania dla ko-
niunkcji (patrz poprzedni przykład), łatwo wykazać,
⇔ [x ∈ (A ∪ B ′ ) ∧ x ∈ (A′ \ B)′ ] ⇔ że x ∈ A′ ⇔ x ∈ (X \ A) ⇔ (x ∈ X ∧ x ∈/ A) ⇔ x ∈
/ A,
co można również zapisać w postaci ∼ x ∈ A (tzn.
x∈/ A ⇔ (∼ x ∈ A)).
⇔ {x ∈ (A ∪ B ′ ) ∧ [∼ x ∈ (A′ \ B)]} ⇔
′
⇔ {(x ∈ A ∨ x ∈ B ′ ) ∧ [∼ (x {zA} ∧ |x ∈
| ∈ / B})]} ⇔
{z Prawo de Morgana dla koniunkcji, tzn.:
∼ (p ∧ q) ⇔ [(∼ p) ∨ (∼ q)].
p q
Prawo podwójnej negacji:
⇔ {(x ∈ A ∨ x ∈ B ′ ) ∧ [(∼ x ∈ A′ ) ∨ (∼ x ∈
/ B)]} ⇔ ∼ (∼ p) ⇔ p (tu: ∼ (∼ x ∈ A).
′
⇔ [(x ∈ A} ∨ x
| {z |∈{zB}) ∧ (x
| {z ∈ B )] ⇔
∈ A} ∨x |{z} Prawo rozdzielności alternatywy względem koniunkcji,
p q p r tzn.: p ∨ (q ∧ r) ⇔ (p ∨ q) ∧ (p ∨ r).
Po pierwsze, zdanie ∼ p ∧ p jest zawsze fałszywe

⇔ [x ∈ A ∨ (x ∈ A} ∨ (x ∈ B ′ ∧ x ∈ B))] ⇔
| {z (tu: x ∈ B ′ ∧ x ∈ B).
| {z }
q p Po drugie, reguła odrywania dla alternatywy:
0
⇔x∈A=P p ∨ q ⇔ q.
II sposób:
L = (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′ = (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ ∩ B ′ )′ =

= (A ∪ B ′ ) ∩ [(A′ )′ ∪ (B ′ )′ ] = (A ∪ B ′ ) ∩ (A ∪ B) = A ∪ (B ′ ∩ B) =
=A∪∅=A=P
Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , (A ∩ B)′ = A′ ∪ B ′ , (A′ )′ = A,

A ∪ (B ∩ C) = (A ∪ B) ∩ (A ∪ C), A′ ∩ A = ∅, A ∪ ∅ = A.

1.2. Zadania do samodzielnego rozwiązania

1.1. Wiadomo, że w(p ∧ q) = 1. Jaką wartość logiczną ma zdanie (p ⇒ q) ⇒ (p ∧ ∼ q)?
1.2. Wiadomo, że w(p ∨ q) = 0. Jaką wartość logiczną ma zdanie [(p ⇒ q) ∨ (q ⇒ ∼ p)] ⇔∼ p?
1.3. Wiadomo, że w(p ⇒ q) = 0. Jaką wartość logiczną ma zdanie [∼ p ⇒ (q ∨ p)] ⇒ q?
1.4. Wykaż, że jeżeli w(p ⇔ q) = 1 ∧ w(p ∧ q) = 0, to wyrażenie [(p ⇒ q) ⇒ p] ∨ (q ∧ ∼ p) przyjmuje wartość
logiczną 0.
1.5. Wykaż, że jeżeli w(q ⇒ p) = 1 ∧ w(p ⇒ q) = 0, to zdanie [∼ p ∨ (q ⇔ p)] ⇔ (∼ p ∨ q) przyjmuje
wartość logiczną 1.
1.6. Wykaż, że jeżeli zdanie p jest fałszywe, to zdanie:
a) (p ∨ q) ⇒ ∼ p jest prawdziwe,
b) [(p ⇒ q) ∨ p] ⇔ (q ∧ p) jest fałszywe.
1.7. Oceń prawdziwość zdania: Jeżeli liczba a dzieli się przez 3 i dzieli się przez 5, to z faktu, iż a nie dzieli
się przez 3, wynika, iż a nie dzieli się przez 5.
1.8. Oceń prawdziwość zdania: Jeżeli figura A jest czworokątem i A ma wszystkie kąty równe, to z faktu, iż
A jest czworokątem, wynika, iż A ma wszystkie boki równe.
1.9. Które z poniższych zdań są tautologiami?
a) [p ⇒ (∼ p)] ⇒ (∼ p) g) [(p ⇒ q) ∧ p] ⇒ q
b) (∼ p ⇒ p) ⇒ p h) (p ⇒ q) ⇔ [∼ p ∧ (∼ q)]
c) [(p ∨ q) ∧ (∼ p)] ⇒ q i) {p ⇒ [q ∧ (∼ q)]} ⇒ (∼ p)
d) [p ∨ (p ∧ q)] ⇔ p j) [(p ⇒ q) ⇒ q] ⇔ p
e) [∼ (p ⇒ q)] ⇒ (p ⇒ q) k) [∼ (∼ p ∨ ∼ q)] ⇔ (p ∧ q)
f) [(p ⇒ q) ∧ q] ⇒ p l) (p ⇒ q) ⇔ [(p ∧ q) ⇔ p]
1.10. Które z poniższych zdań są tautologiami?
a) {(p ⇒ q) ∧ [p ⇒ (∼ q)]} ⇔ (∼ p) h) [(p ⇔ q) ∧ (q ⇔ r)] ⇒ (p ⇔ r)
b) [p ⇒ (p ⇒ q)] ⇔ [(p ∧ q) ⇒ r] i) [(p ∧ r) ⇒ r] ⇒ [(∼ r ∧ q) ⇒ (∼ p)]
c) [(p ∧ q) ⇒ r] ⇔ [p ⇒ (q ⇒ r)] j) [(p ⇒ q) ∧ (r ⇒ s)] ⇒ [(p ∨ r) ⇒ (q ∨ s)]
d) [(p ∧ q) ⇒ r] ⇒ [p ⇒ (q ⇒ r)] k) (p ⇒ q) ⇒ [(p ∧ r) ⇒ q]
e) [p ∧ (q ⇒ r)] ⇒ {p ∧ [∼ r ⇒ (∼ q)]} l) p ⇒ [(∼ q ∧ q) ⇒ r]
f) {[(p ∧ q) ⇒ r] ∧ (∼ r)} ⇒ [q ⇒ (∼ p)] m) [(p ∨ q) ⇒ r] ⇒ [(p ⇒ r) ∨ (q ⇒ r)]
g) (p ⇒ q) ⇒ [(t ∨ p) ⇒ (t ∨ q)] n) {[(p ∨ q) ⇒ r] ∧ (p ∧ q)} ⇒ r
o) [(p ⇒ q) ∧ (r ⇒ s)] ⇒ {[∼ q ∨ (∼ s)] ⇒ [∼ p ∨ (∼ r)]}
1.11. Zbadaj, czy dla dowolnych zbiorów (żadne dwa zbiory nie są rozłączne) prawdziwa jest równość. Zrób
odpowiedni rysunek, przeprowadź dowód formalny.
a) A\B = A\(A ∩ B) h) (A ∩ B) \ [(A ∪ B) \C] = A ∩ B ∩ C
b) A\(B ∩ C) = (A\B) ∪ (A\C) i) (A ∪ B) \ C = (A \ C) ∪ (B \ C)
c) A ∩ (B\C) = (A ∩ B) \ (A ∩ C) j) (A \ B) ∪ B = A ∪ B
d) A\(B\C) = (A\B) ∪ (A ∩ C) k) (A ∪ B ∪ C) \ (A ∪ B) = C
e) A\ (B ∪ C) = (A\B) ∩ (A\C) l) (A ∩ B) ∪ (B \ A) = B
f) (A\B) \C = A\ (B ∪ C) m) (A \ B) ∪ (A ∩ B) = A
g) [(A ∩ B) \ (C\B ′ )]′ = ∅
1.12. Sprowadź dane wyrażenie do najprostszej postaci (żadne dwa zbiory nie są rozłączne). Przeprowadź
dowód formalny otrzymanej równości.
′
a) A ∪ (B\A) ∪ [C\ (A ∪ B)] d) [(A
∩ B) \ (C\B)]
′
b) X\{(A\C) ∪ [(A ∩ B) \C]}′ e) (A ∩ B)′ ∩ B ∩ [A ∩ (A ∪ B)]
c) (A ∩ C) \ [(A\B) ∩ (C\B)] f) [(A ∩ C ′ ) ∪ (B ∪ C ′ )] ∪ C

Rozdział 2
Liczby zespolone
Definicja 2.1. Liczbą zespoloną nazywamy liczbę postaci z = a + bi, gdzie a, b ∈ R, natomiast i jest
jednostką urojoną.
Postać trygonometryczna liczby zespolonej:
z = r(cos ϕ + i sin ϕ), (2.1)

√
gdzie r = |z| = a2 + b2 , a ϕ jest argumentem liczby zespolonej.
Wzory Moivre’a:
z n = r n [cos (nϕ) + i sin (nϕ)] (2.2)

√ √ ϕ + 2kπ ϕ + 2kπ
n n
z = zk = r cos + i sin , gdzie k = 0, 1, 2, ..., n − 1 (2.3)
n n

z1
Zadanie 1. Oblicz: z1 + z2 , z1 − z2 , z1 · z2 , z2 , z1 , z2 , z1 · z2 , |z2 | , dla z1 = 1 + i, z2 = 2 − i.
Rozwiązanie:
Korzystając z działań na liczbach zespolonych, obliczamy:
Podp.!!! Dodajemy, odejmujemy, mnożymy tak samo jak
z1 + z2 = (1 + i) + (2 − i) = 3
w zbiorze liczb rzeczywistych.
z1 − z2 = (1 + i) − (2 − i) = −1 + 2i
z1 · z2 = (1 + i) · (2 − i) = 2 − i + 2i − i2 = 3 + i Wyrażenie: i2 = −1.
z1 1+i 2+i 2+i+2i+i2
z2 = 2−i · 2+i = 4−i2
= 1+3i 1
5 = 5 + 5i
3
Przy dzieleniu należy iloraz pomnożyć i podzielić przez
z1 = 1 + i = 1 − i sprzężenie (liczbę sprzężoną) mianownika.
Aby znaleźć liczbę sprzężoną do danej liczby, należy zmie-
z2 = 2 − i = 2 + i nić znak przy części urojonej.
z1 · z2 = (1√− i) · (2 + i)√= 3 − i Skorzystać można z warunku: z1 · z2 = z1 · z2 .
|z1 | = r = 12 + 12 = 2 Liczymy moduł.
Zadanie 2. Przedstaw liczbę zespoloną w postaci trygonometrycznej:

√
a) −5 b) 3 − i
Rozwiązanie: Liczbę zespoloną należy przedstawić w postaci (2.1). Musimy znaleźć r oraz ϕ.
a) z = p
−5 = −5 + 0i
Podp.!!! Zapiszemy naszą liczbę tak, aby było widać a i b (z = a + bi).
r = (−5)2 + 02 = 5
−5 = 5(−1 + 0i) Liczymy moduł.
Napiszemy postać podobną do szukanej, tylko bez funkcji trygonometrycznych.
cos ϕ = −1
⇒ϕ=π Porównując naszą postać z (2.1), otrzymujemy wartości funkcji trygonometrycznych.
sin ϕ = 0 Mając wartości funkcji trygonometrycznych, znajdujemy kąt.
−5 = 5(cos π + i sin π) Podstawiając r i ϕ do (2.1), otrzymujemy rozwiązanie.

12 2. Liczby zespolone
√
b) z = q3 − i
√ Podp.!!! Tym razem nie będziemy korzystać wprost z postaci (2.1). Do obliczenia
r = ( 3)2 + (−1)2 = 2 sinusa i cosinusa wykorzystamy wyprowadzone z postaci (2.1) wzory.
√ )
cos ϕ = r = 23
a
⇒ ϕ = 11
π
Uwaga! IV ćwiartka (2π − ).
6 π 6
sin ϕ = rb = − 21
√ Rozwiązanie.
3 − i = 2(cos 11 11
6 π + i sin 6 π)
Zadanie 3. Oblicz:
√ 12
a) (1 + i)10 b) − 3−i
2
Rozwiązanie: Aby liczbę zespoloną podnieść do potęgi, należy zapisać ją w postaci trygonometrycznej i sko-
rzystać ze wzoru Moivre’a (2.2).
√ √ √ √
a) 1 + i = 2 22 + 22 i = 2 cos π4 + i sin π4
√ ) Podp.!!! Znajdujemy postać trygonome-
cos ϕ = √22 tryczną naszej liczby.
2
⇒ ϕ = π4
sin ϕ = 2
√ 10 Podstawiamy do wzoru (2.2) i otrzymujemy
(1 + i)10 = 2 cos 10 · π4 + i sin 10 · π4 = 32(0 + i) = 32i rozwiązanie.
√ √
− 3−i 3
b) 2 =− − 1 i = cos 7π 7π
6 + i sin 6
√2 ) 2 Podp.!!! Postać trygonometryczna.
cos ϕ = − 23
⇒ ϕ = 7π
sin ϕ = − 21 6 Uwaga! III ćwiartka (π + π
6
).
√ 12
− 3−i Rozwiązanie.
2 = cos 12 · 7π6 + i sin 12 · 6
7π
=1
Zadanie 4. Oblicz pierwiastki oraz podaj interpretację geometryczną otrzymanych pierwiastków:

√ √
a) 4i b) 4 −1
Rozwiązanie: Posłużymy się wzorem Moivre’a (2.3).

cos π2 + i sin
a) 4i = 4  π
2
√ π √ Podp.!!! Postać trygonometryczna liczby 4i.
√ z0 = 4 cos 2 +2·0·π + i sin π = 2 (1 + i)
2 4
4i = π √ Podstawiając r i ϕ do (2.3), otrzymujemy
z1 = 2 cos 2 +2·1·π + i sin 5π = − 2 (1 + i) pierwiastki.
2 4
Interpretacja geometryczna:
Rysujemy okrąg o środku w punkcie (0, 0)
i promieniu równym pierwiastkowi drugiego
z0 stopnia (w tym przypadku) z modułu. Na
okręgu zaznaczamy pierwiastki.
5π π
4 4
2
z1

b) −1 = 1 (cos
 π +√ i sin π)
4 π π
√2 Podp.!!! Postać trygonometryczna.


 z0 = 1 cos 4 + i sin 4 √= 2 (1 + i)

√
4
 z1 = cos 4 + i sin 4 = 22 (−1 + i)
3π 3π Pierwiastki obliczamy, korzystając ze wzoru
−1 = 5π 5π
√
2
(2.3).

 z2 = cos 4 + i sin 4 = − (1 + i)
 √ 2

z = cos 7π + i sin 7π = 2 (1 − i) Liczba pierwiastków jest równa dokładnie
3 4 4 2 liczbie stopnia pierwiastka.
Interpretacja geometryczna:
Podp.!!! W tym przypadku promień wynosi 1
(pierwiastek czwartego stopnia z modułu).
z1 z0
3π
4
π
4
5π
4
1
7π
4
z2 z3
Zadanie 5. W zbiorze liczb zespolonych znajdź wszystkie pierwiastki równań:

a) z 5 + z 3 − 8iz 2 − 8i = 0 b) z 4 + 2z 3 − z 2 − 8z − 12 = 0
Rozwiązanie:
a) z 3 (z 2 + 1) − 8i(z 2 + 1) = 0
Podp.!!! Wielomian rozkładamy na czyn-
(z 2 + 1)(z 3 − 8i) = 0 ⇔ z 2 + 1 = 0 ∨ z 3 − 8i = 0
niki, które następnie przyrównujemy do
z 2 = −1 = i2 ⇔√z = i ∨ z = −i zera.
z 3 = 8i ⇔ z = 3 8i
8i = 8(0 + i) = 8 cos π2 + i sin π2 Postępujemy tak samo jak w zadaniu 4.
 √ √
 z0 = 3 8 cos π6 + i sin π6 = 3 + i
√  √
3
8i = z1 = 2 cos 5π 6 + i sin 5π
6 =− 3+i

z2 = 2 cos 9π + i sin 9π

6 6 = −2i
√ √ Rozwiązania. Razem jest ich 5 (dokładnie
Odp.: z1 = 3 + i , z2 = − 3 + i, z3 = −2i, z4 = i, z5 = −i tyle, jakiego stopnia jest wielomian).
b) z 4 + 2z 3 − z 2 − 8z − 12 = 0
Podp.!!! W rozkładzie na czynniki wygod-
(z + 2)(z 3 − z − 6) = 0
nie jest zastosować schemat Hornera.
(z + 2)(z − 2)(z 2 + 2z + 3) = 0
z = −2 ∨ z = 2 ∨ z 2√+ 2z + √ 3=0 Pierwiastki możemy policzyć nawet wtedy,
2 gdy delta jest ujemna.
△ = −8 = √ 8·i ⇒ △=2 √ 2·i
Pierwiastki trójmianu kwadratowego są
z1 = −1 − 2 · i, √ z2 = −1 + 2 · i √ liczbami sprzężonymi.
Odp.: z1 = −1 − 2 · i , z2 = −1 + 2 · i, z3 = −2, z4 = 2

14 2. Liczby zespolone

2.1. Oblicz: z1 + z2 , z1 − z2 , z1 · z2 , zz21 , z1 , z2 , z1 · z2 , |z2 |, jeśli:
a) z1 = 4 + 3i, z2 = 3 − i b) z1 = 3 − 2i, z2 = 5 − i c) z1 = 1 − 3i, z2 = 3 + i
2.2. Przedstaw liczbę zespoloną w postaci trygonometrycznej:
√ √
a) 2i f) 2 − i 12 k) √ 3+i
b) −5i g) 1 − i√ l) −
√ 3 +√i
c) 1+i h) 1 − i √3 m) √ 2−i √ 6
d) −1 − i i) −1 − i√3 n) − 2 + i 6
e) −2 + 2i j) −1 + i 3
2.3. Oblicz:
√ 5 26 √
a) 2 + i 12 d) 1+i
√ f) (−2 3 − 2i)5
√2 g) (1 − i)7
6
b) 1 + cos π3 + i sin π3 3 1
14
√
√ 15 e) 2 + 2 i h) 3−i
32
c) 1 + i 3
2.4. W zbiorze liczb zespolonych oblicz pierwiastki:
√
3
√ p √
a) √ 1 d) √6
−27 g) p1 − i 3
3 √
b) √ i e) √
3
−4i h) 2 − i 12
6
c) 3
−i f) 16
2.5. W zbiorze liczb zespolonych rozwiąż równania:
a) z4 − 1 = 0 d) z 3 + 8 = 0 g) z 3 − 6z − 9 = 0
b) 6
z + 64 = 0 e) z 4 − z = 0 h) z 3 − z − 6 = 0
c) 6
z −1 = 0 f) z 2 − 2z + 5 = 0
2.6. W zbiorze liczb zespolonych rozwiąż równania:
a) (1 + i)z + 3(z − i) = 0 f) z 4 + 3z 2 − 4 = 0
b) z 3 + 2z 2 + z + 2 = 0 g) z 4 − 2z 3 + 4iz − 8i = 0
c) z 3 − z 2 + 4z − 4 = 0 h) z 4 − 4z 2 + iz 2 − 4i = 0
d) z 3 + 5iz 2 − 6z = 0 i) z 5 − z 4 + 16z − 16 = 0
e) 2z 3 + 10iz 2 = −12i2 z
2.7. W zbiorze liczb zespolonych rozwiąż równania: √ √
a) z 5 − 4z 3 + iz 2 = 12+8i
2−3i d) z 5 + i 3 − 1 z 3 + iz 2 − i − 3 = 0
b) z 4 − z 3 − 5z 2 + 7z + 10 = 0 √ √ 4
2i
e) z 6 + i 3 − 1 z 4 + 4z 2 + i4 3 + 1+i =0
c) z 4 + 3z 3 + z 2 + 13z + 30 = 0

Rozdział 3
Relacje. Własności relacji
Definicja 3.1. Relacją określoną na zbiorze A nazywamy każdy niepusty podzbiór S iloczynu kartezjańskiego
A × A (S ⊂ A × A = A2 ).
Definicja 3.2 (Własności relacji). Relację S określoną na zbiorze A nazywamy relacją:

− zwrotną ⇔ gdy ∀ aSa,
a∈A
− symetryczną ⇔ gdy ∀ aSb ⇒ bSa,
a,b∈A
− przechodnią ⇔ gdy ∀ aSb ∧ bSc ⇒ aSc,
a,b,c∈A
− równoważnościową (relacją typu równoważności) ⇔ gdy jest ona zwrotna, symetryczna i przechodnia
jednocześnie,
− trychotomiczną ⇔ gdy ∀ aSb ⊻ a = b ⊻ bSa,
a,b∈A
− porządkującą ⇔ gdy jest ona przechodnia i trychotomiczna.
Definicja 3.3. Klasą abstrakcji elementu a ∈ A wyznaczoną przez relację równoważności S ⊂ A2 nazywamy
zbiór wszystkich elementów zbioru A, które są w relacji S z elementem a, tzn.
[a]S = {x; xSa ∧ a ∈ A}. (3.1)

Zadanie 1. Sprawdź, czy iloczyn dwóch relacji symetrycznych na zbiorze A jest relacją symetryczną na tym
zbiorze.
Rozwiązanie:
Podp.!!! Korzystamy z definicji 3.1.
Niech S1 ⊂ A × A ∧ S2 ⊂ A × A. Należy sprawdzić, czy iloczyn
relacji S1 ∩ S2 jest relacją symetryczną. Z definicji 3.2: relacja S ⊂ A2 jest syme-
tryczna, jeśli spełniony jest warunek:
a (S1 ∩ S2 ) b ⇔ (a, b) ∈ (S1 ∩ S2 ) ⇔ (a, b) ∈ S1 ∧ (a, b) ∈ S2 ⇒
⇒ (b, a) ∈ S1 ∧ (b, a) ∈ S2 ⇔ (b, a) ∈ (S1 ∩ S2 ) ⇔ b (S1 ∩ S2 ) a ∀ aSb ⇒ bSa.
a,b∈A
Zatem a (S1 ∩ S2 ) b ⇒ b (S1 ∩ S2 ) a, tzn. iloczyn relacji S1 ∩ S2 jest relacją symetryczną.
Zadanie 2. Zbadaj własności relacji S ⊂ N2 , określonej w następujący sposób: ∀ xSy ⇔ x ≡ y(mod3).

x,y∈N
Rozwiązanie:
• zwrotność: ∀ xSx ⇔ x ≡ x(mod3) ⇔ x−x / Podp.!!! Z definicji:
3
x∈N
a−b
a ≡ b(modn) ⇔ /n
x−x
/3 ⇔ ∃ x − x = 3t a
/b ⇔ ∃ a = b · t
t∈C t∈C
0 = 3t Należy sprawdzić, czy podzielność zachodzi, tzn. należy wska-

t=0∈C zać takie t ∈ C, dla którego równość jest spełniona.
Odp. Relacja jest zwrotna.

16 3. Relacje. Własności relacji
• symetryczność: ∀ xSy ⇒ ySx Podp.!!! Należy pokazać, że ySx, tzn. należy wskazać takie t ∈ C,
x,y∈N
x−y / że y − x = 3t
Założenie: xSy, tzn. x ≡ y(mod3) ⇔ 3 (ponieważ ySx ⇔ y ≡ x(mod3) ⇔ y−x /3 ⇔ ∃ y − x = 3t).
t∈C
x−y Wiemy, że xSy. Znamy zatem t1 ∈ C.

/3 ⇔ ∃ x − y = 3t1
t1 ∈C
x − y = 3t1 / · (−1) Dokonujemy przekształceń tak, aby uzyskać wyrażenie y − x.
y − x = −3t1 Prawą stronę równości zapisujemy jako wielokrotność liczby 3 (je-

y − x = 3( −t1 ) śli się da). Jeśli liczba, która jest przemnożona przez 3, jest liczbą
|{z} całkowitą, to znaleźliśmy szukane t.
t
Zatem ∃ y − x = 3t, tzn. ySx.

t=−t1 ∈C
Odp. Relacja jest symetryczna.
• przechodniość: ∀ xSy ∧ ySz ⇒ xSz
x,y,z∈N Podp.!!! Należy pokazać, że xSz, tzn. wskazać takie t ∈ C,
Założenia: xSy i ySz, tzn.: że x − z = 3t
 (ponieważ xSz ⇔ x ≡ z( mod 3) ⇔ x−z /3 ⇔ ∃ x−z = 3t).
t∈C
 ∃ x − y = 3t1
x−y y−z t1 ∈C
/3 ∧ /3 ⇔ Wiemy, że xSy i ySz. Zatem znamy t1 , t2 ∈ C.
 ∃ y − z = 3t2
t2 ∈C Dokonujemy przekształceń tak, aby uzyskać wyrażenie x − z
(tu dodajemy stronami).
x − y + y − z = 3t1 + 3t2
Prawą stronę równości zapisujemy jako wielokrotność liczby 3
x − z = 3t1 + 3t2 (jeśli się da). Jeśli liczba, która jest przemnożona przez 3, jest
x − z = 3(t1 + t2 ) liczbą całkowitą, to znaleźliśmy szukane t.
| {z }
t
Stąd ∃ x − z = 3t, tzn. xSz.

t=t1 +t2 ∈C
Odp. Relacja jest przechodnia.
• równoważność:
Odp. Relacja S jest relacją typu równoważności, ponieważ jest zwrotna, symetryczna i przechodnia.
• trychotomiczność:
Odp. Relacja S nie jest trychotomiczna, ponieważ jest symetryczna.
• porządek:
Odp. Relacja S nie jest porządkująca, ponieważ nie jest trychotomiczna.
Odp. Relacja S jest zwrotna, symetryczna, przechodnia i równoważnościowa.
Zadanie 3. Zbadaj własności relacji S, określonej w następujący sposób:
S ⊂ W2 × W2 ∧ ∀ ha, biShc, di ⇔ a · d = b · c.
ha,bi,hc,di∈W2
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z przemienności mnożenia liczb wymiernych
• zwrotność: ∀ ha, biSha, bi ⇔ a · b = b · a
ha,bi∈W2 wynika, że a · b = b · a.

Podp.!!! Należy pokazać, że hc, diSha, bi, tzn. należy
• symetryczność: ∀ ha, biShc, di ⇒ hc, diSha, bi
ha,bi,hc,di∈W2 wykazać, że c · b = d · a.
Założenie: ha, biShc, di, tzn. a · d = b · c Na podstawie założenia i przemienności mnożenia
liczb wymiernych stwierdzamy: warunek ten jest speł-
Zatem c · b = d · a ⇔ hc, diSha, bi. niony.

• przechodniość: Podp.!!! Należy pokazać, że ha, biShe, f i, tzn. należy

wykazać, że a · f = b · e.
∀ ha, biShc, di ∧ hc, diShe, f i ⇒ ha, biShe, f i
ha,bi,hc,di,he,f i∈W2 Kontrprzykład to przykład sytuacji spełniającej zało-
żenia, a niespełniającej tezy jakiegoś hipotetycznego
a·d=b·c
Założenia: ha, biShc, di ∧ hc, diShe, f i, tzn.: twierdzenia. Podanie kontrprzykładu obala to twier-
c·f =d·e dzenie.
Niech a =1, b = 1, c = 0, d = 0, e = 1, f = 2. Przykładowy zestaw liczb, dla których spełniony jest
1·0=1·0 poprzednik implikacji, ale następnik implikacji nie
Wówczas , ale 1 · 2 6= 1 · 1. jest spełniony.
0·2=0·1
Zatem h1, 1iSh0, 0i ∧ h0, 0iSh1, 2i, ale ∼ h1, 1iSh1, 2i. Uwaga! Za pomocą kontrprzykładu nie można udo-
wodnić hipotetycznego twierdzenia.
Odp. Relacja nie jest przechodnia.
• równoważność:
Odp. Relacja S nie jest relacją typu równoważności, ponieważ nie jest przechodnia.
• trychotomiczność:
Odp. Relacja S nie jest trychotomiczna, ponieważ jest symetryczna.
• porządek:
Odp. Relacja S nie jest porządkująca, ponieważ nie jest trychotomiczna.
Odp. Relacja S jest zwrotna i symetryczna.
Zadanie 4. Sprawdź, czy relacja S, określona w następujący sposób:
S ⊂C×C ∧ ∀ xSy ⇔ x2 − y 2 = 0,
x,y∈C
jest relacją typu równoważności.

Rozwiązanie:
Podp.!!! Otrzymujemy równanie tożsamościowe (0 = 0),
• zwrotność: ∀ xSx ⇔ x2 − x2 = 0 ⇔ 0 = 0
x∈C które kończy sprawdzenie warunku zwrotności.
Podp.!!! Należy pokazać, że ySx, tzn. należy wykazać,
• symetryczność: ∀ xSy ⇒ ySx
x,y∈C że y 2 − x2 = 0.
Założenie: ∀ xSy, tzn. x2 − y 2 = 0 Mnożąc obustronnie równanie z założenia przez (−1),
x,y∈C otrzymujemy wyrażenie, którego prawdziwość należało
Zatem y 2 − x2 = 0 ⇔ ySx. potwierdzić bądź nie. Zatem stwierdzamy: warunek ten
jest spełniony.
• przechodniość: Podp.!!! Należy pokazać, że xSz, tzn. należy wykazać,

że x2 − z 2 = 0.
∀ xSy ∧ ySz ⇒ xSz
x,y,z∈C
Dodając stronami równania z założenia, otrzymujemy
x2 − y 2 = 0 (1) wyrażenie, którego prawdziwość należało potwierdzić
Założenia: xSy ∧ ySz, tzn.: bądź nie. Zatem stwierdzamy: warunek ten jest speł-
y 2 − z 2 = 0 (2) niony.
Zatem x2 − z 2 = 0 ⇔ xSz. Uwaga! To samo wyrażenie możemy otrzymać, wy-
znaczając y 2 z równania (1) i podstawiając do równa-
Odp. Relacja jest przechodnia. nia (2).
Odp. Relacja S jest relacją typu równoważności, ponieważ jest jednocześnie zwrotna, symetryczna i prze-
chodnia.

Zadanie 5. Sprawdź, czy relacja S ⊂ C2 , określona w następujący sposób:
x+2y
∀ xSy ⇔ /3 ,
x,y∈C
jest relacją typu równoważności. Jeżeli tak, to wypisz klasy abstrakcji.

Rozwiązanie:
x+2x / Podp.!!! Należy sprawdzić, czy zachodzi relacja xSx.
• zwrotność: ∀ xSx ⇔ 3
x∈C
Dokonujemy kolejnych przekształceń w celu uzyskania
x+2x wyrażenia t. Następnie sprawdzamy, czy t jest liczbą
/3 ⇔ ∃ x + 2x = 3t całkowitą. Jeśli jest, to relacja zachodzi.
t∈C
3x = 3t
t=x∈C

• symetryczność: ∀ xSy ⇒ ySx Podp.!!! Należy pokazać, że ySx, tzn. należy wskazać takie
x,y∈C
t ∈ C, że y + 2x = 3t (ponieważ ySx ⇔ y+2x /3 ⇔
Założenie: xSy, tzn. x+2y /
3 ⇔ ∃ y + 2x = 3t).
t∈C
x+2y Wiemy, że xSy. Znamy zatem t1 ∈ C.

/3 ⇔ ∃ x + 2y = 3t1
t1 ∈C Dokonujemy kolejnych przekształceń w celu uzyskania wyra-
żenia y + 2x.
x + 2y = 3t1 /·2
Prawą stronę równości zapisujemy jako wielokrotność liczby 3
2x + 4y = 6t1 (jeśli się da). Jeśli liczba, która jest przemnożona przez 3, jest
liczbą całkowitą, to znaleźliśmy szukane t.
y + 2x = 6t1 − 3y
y + 2x = 3(2t1 − y )
| {z }
t
Zatem ∃ y + 2x = 3t, tzn. ySx.

t=2t1 −y∈C
• przechodniość: ∀ xSy ∧ ySz ⇒ xSz Podp.!!! Należy pokazać, że xSz, tzn. wskazać ta-
x,y,z∈C kie t ∈ C, że x + 2z = 3t (ponieważ xSz ⇔
Założenia: xSy i ySz, tzn.: x+2z / ⇔ ∃ x + 2z = 3t).
3
t∈C
 Wiemy, że xSy i ySz. Zatem znamy t1 , t2 ∈ C.
 ∃ x + 2y = 3t1
x+2y y+2z t1 ∈C Dokonujemy kolejnych przekształceń w celu uzyska-
/3 ∧ /3 ⇔ nia wyrażenia x + 2z (tu dodajemy stronami).
 ∃ y + 2z = 3t2
t2 ∈C
Prawą stronę równości zapisujemy jako wielokrot-
x + 2y + y + 2z = 3t1 + 3t2 ność liczby 3 (jeśli się da). Jeśli liczba, która jest
przemnożona przez 3, jest liczbą całkowitą, to zna-
x + 3y + 2z = 3t1 + 3t2 leźliśmy szukane t.
x + 2z = 3t1 + 3t2 − 3y
x + 2z = 3(t1 + t2 − y )
| {z }
t
Stąd ∃ x + 2z = 3t, tzn. xSz.

t=t1 +t2 −y∈C
Odp. Relacja jest przechodnia.
Odp. Relacja S jest typu równoważności, ponieważ jest zwrotna, symetryczna i przechodnia.

3.2. Zadania do samodzielnego rozwiązania 19
Klasy abstrakcji: Relacja S określona jest na zbiorze C, tzn. na zbiorze:

C = {. . . , −6, −5, −4, −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, . . .}.
Klasy abstrakcji wyznaczone przez relację S są następujące:
[0]S = {. . . , −6, −3, 0, 3, 6, . . .} Podp.!!! Ze zbioru C bierzemy dowolną liczbę, np. 0, i znajdujemy liczby ze zbioru C, które są
w relacji S z 0. 0 jest w relacji z samym sobą (ponieważ relacja jest zwrotna), zatem będzie to
pierwszy element [0]S . Przyjmijmy, że x = 0. Szukamy takiego y ∈ C, że x + 2y dzieli się bez
[1]S = {. . . , −5, −2, 1, 4, 7, . . .} reszty przez 3. Np. dla y = 3 mamy 0 + 2 · 3 = 6, zatem 3 ∈ [0]S . Natomiast jeśli np. y = −1,
to otrzymujemy 0 + 2 · (−1) = −2, zatem −1 ∈ / [0]S .
Aby wyznaczyć kolejną klasę abstrakcji, bierzemy taką liczbę ze zbioru C, która nie należy do
[2]S = {. . . , −4, −1, 2, 5, 8, . . .} żadnej wyznaczonej wcześniej klasy abstrakcji, np. 1. Powtarzamy powyższe rozumowanie (dla
x = 1), pamiętając, że 1 ∈ [1]S .
Zadanie 6. Sprawdź, czy relacja S ⊂ N2 , określona w następujący sposób:
x−y
∀ xSy ⇔ /3 ,
x,y∈N
jest relacją typu równoważności. Jeżeli tak, to wypisz klasy abstrakcji.

Rozwiązanie: Z rozwiązania zadania 2 wynika, że relacja S jest typu równoważności, zatem można wypisać
jej klasy abstrakcji.
Relacja S określona jest na zbiorze N = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, . . .}.
Klasy abstrakcji relacji S: Podp.!!! Ze zbioru N bierzemy dowolną liczbę, np. 0, i znajdujemy liczby ze zbioru N, które
są w relacji S z 0. 0 jest w relacji z samym sobą (ponieważ relacja jest zwrotna), zatem
[0]S = {0, 3, 6, 9, . . .} będzie to pierwszy element [0]S . Przyjmijmy, że x = 0. Szukamy takiego y ∈ N, że x − y
dzieli się bez reszty przez 3. Np. dla y = 3 mamy 0 − 3 = −3, zatem 3 ∈ [0]S (−3 dzieli się
bez reszty przez 3). Natomiast jeśli np. y = 1, to otrzymujemy 0 − 1 = −1, zatem 1 ∈ / [0]S
[1]S = {1, 4, 7, 10, . . .} (−1 nie dzieli się bez reszty przez 3).
Aby wyznaczyć kolejną klasę abstrakcji, bierzemy taką liczbę ze zbioru N, która nie należy do
żadnej wyznaczonej wcześniej klasy abstrakcji, np. 1. Powtarzamy powyższe rozumowanie
[2]S = {2, 5, 8, 11, . . .} (dla x = 1), pamiętając, że 1 ∈ [1]S .

3.1. Zbadaj, czy suma dwóch relacji symetrycznych na zbiorze A jest relacją symetryczną na tym zbiorze.
3.2. Zbadaj, czy iloczyn dwóch relacji przechodnich na zbiorze A jest relacją przechodnią na tym zbiorze.
3.3. Zbadaj własności (zwrotność, symetryczność, przechodniość) relacji:
a) S ⊂ N2 , ∀ aSb ⇔ a < b
a,b∈N
b) S ⊂ C2 , ∀ nSm ⇔ (n /m ∧ m 6= 0)
n,m∈C
c) S ⊂ C2 , ∀ aSb ⇔ a 6= b
a,b∈C
d) Niech A – zbiór prostych na płaszczyźnie, S ⊂ A2 , ∀ lSk ⇔ l⊥k
l,k∈A
e) S ⊂ Z2 , ∀ xSy ⇔ ∃ x − y = a + bi
x,y∈Z a,b∈N
f) S ⊂ N2 , ∀ aSb ⇔ a · b = 4 j) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ x3 = y 2
a,b∈N x,y∈R
g) S ⊂ N2 , ∀ xSy ⇔ y = x + 2 k) S ⊂ Z2 , ∀ xSy ⇔ Re x = Im y (∗ )
x,y∈N x,y∈Z
h) S ⊂ C2 , ∀ xSy ⇔ |x| < |y| l) S ⊂ N2 , ∀ xSy ⇔ 3x = 2y
x,y∈C x,y∈N
i) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ x2 = y 2 m) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ |x − 2| = |y + 2|
x,y∈R x,y∈R
∗
Re x oznacza część rzeczywistą liczby zespolonej x, Im y – część urojoną liczby zespolonej y.

n) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ |x| + |y| = 3 p) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ 0 ≤ x − y < 1

x,y∈R x,y∈R
2 1 q) S ⊂ R2 , xSy ⇔ x − y ∈ C
o) S ⊂ (R+ , ) ∀ xSy ⇔ x = y
∀
x,y∈R+ x,y∈R
3.4. Sprawdź, czy relacja S jest relacją typu równoważności. Jeżeli tak, to wypisz klasy abstrakcji:
2 2
a) X = { 1, 2, 3, . . . , 16} , S ⊂ X 2 , ∀ xSy ⇔ x −y /2
x,y∈X
b) X = { 1, 2, 3, . . . , 32} , S⊂ X 2, ∀ xSy ⇔ x2 −y 2 /
4
x,y∈X
c) S ⊂ N2 , ∀ xSy ⇔ x+y /
2 h) S ⊂ C2 , ∀ xSy ⇔ x−y /
3
x,y∈N x,y∈C
d) S ⊂ N2 , ∀ xSy ⇔ (x 6= 0 ∧ y /x ) i) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ x − y = 2
x,y∈N x,y∈R
e) S ⊂ C2 , ∀ xSy ⇔ 2x+4y /
3 j) S ⊂ C2 , ∀ xSy ⇔ x2 ≤ y 2
x,y∈C x,y∈C
f) S ⊂ C2 , ∀ xSy ⇔ x ≡ y(mod4) k) S ⊂ R2 , ∀ xSy ⇔ ∃ (x + yi)2 = ai
x,y∈C x,y∈R a∈R
g) S ⊂ + 2
(N ) , ∀ xSy ⇔ (x /y ∨ y /x )
x,y∈N+
3.5. Którą z własności: zwrotność, symetryczność czy przechodniość posiada relacja S:
a) Niech X = N × N, x = (n1 , m1 ), y = (n2 , m2 ), S ⊂ X 2 , ∀ xSy ⇔ n1 + m2 = n2 + m1
x,y∈X
b) Niech X = N+ × N+ , x = (n1 , m1 ), y = (n2 , m2 ), S ⊂ X 2 , ∀ xSy ⇔ n1 · m2 = n2 · m1
x,y∈X

Rozdział 4
Odwzorowania
Definicja 4.1. Niepustą relację f ⊂ X × Y nazywamy odwzorowaniem zbioru X w zbiór Y ⇔ gdy:

1. ∀ ∃ hx, yi ∈ f ,
x∈X y∈Y
2. ∀ ∀ [hx, yi ∈ f ∧ hx, zi ∈ f ] ⇒ y = z.
x∈X y,z∈Y
f
Definicja 4.2. Funkcja X ⊃ D (f ) −→ Y nazywa się przekształceniem zbioru D (f ) „na” zbiór Y (surjekcja)
⇔ D ∗ (f ) = Y , tzn.
∀ ∃ y = f (x) . (4.1)
y∈Y x∈D(f )
f
Definicja 4.3. Funkcja X ⊃ D (f ) −→ Y nazywa się funkcją różnowartościową (injekcją) ⇔ gdy
∀ [f (x1 ) = f (x2 )] ⇒ (x1 = x2 ) (lub równoważnie ∀ (x1 6= x2 ) ⇒ [f (x1 ) 6= f (x2 )]).
x1 ,x2 ∈D(f ) x1 ,x2 ∈D(f )
Definicja 4.4. Funkcja f : X → Y nazywa się wzajemnie jednoznacznym odwzorowaniem zbioru X na

zbiór Y (bijekcją) ⇔ gdy jest ona różnowartościowa i „na”.
„na” −1 „na”
Definicja 4.5. Jeżeli f : X −→ Y jest funkcją
wzajemnie jednoznaczną, to wówczas
funkcję f : Y −→ X
nazywamy funkcją odwrotną do funkcji f ⇔ ∀ ∀ y = f (x) ⇔ x = f −1 (y) .
x∈X y∈Y

Zadanie 1. Zbadaj, czy relacja S ⊂ R × R określona wzorem ∀ ha, bi ∈ S ⇔ a2 = b2 jest funkcją.
a,b∈R
Rozwiązanie:
∀ [ha, bi ∈ S ∧ ha, ci ∈ S] ⇔ a2 = b2 ∧ a2 = c2 ⇒ Podp.!!! Z definicji 4.1: należy sprawdzić warunek jedno-
a,b,c∈R znaczności:
⇒ b2 = c2 ⇔ (b = c ∨ b = −c)
∀ ∀ [hx, yi ∈ f ∧ hx, zi ∈ f ] ⇒ y = z.
Zatem warunek jednoznaczności nie jest spełniony. x∈X y,z∈Y
Odp. Relacja S nie jest funkcją. Warunek nie jest spełniony, bo otrzymano dwa możliwe roz-
wiązania zamiast jednego.
Zadanie 2. Zbadaj, czy relacja S ⊂ R+ × R+ określona wzorem ∀ ha, bi ∈ S ⇔ a2 = b2 jest funkcją.

a,b∈R+
Rozwiązanie:
∀ [ha, bi ∈ S ∧ ha, ci ∈ S] ⇔ a2 = b2 ∧ a2 = c2 ⇒ Podp.!!! Postępujemy jak w zadaniu 1.
a,b,c∈R+
⇒ b2 = c2⇔b=c Dla b, c ∈ R+ warunek b = −c nie zachodzi. Zatem
otrzymaliśmy tylko jedno rozwiązanie.
Zatem warunek jednoznaczności jest spełniony.
Odp. Relacja S jest funkcją.

22 4. Odwzorowania
Zadanie 3. Sprawdź, czy funkcja f : R → R jest różnowartościowa (injekcja). Jeśli f nie jest różnowarto-
ściowa, to wskaż przykład takich x1 i x2 , że x1 6= x2 , ale f (x1 ) = f (x(2 ).
a) f (x) = x23x+2 2x+1
x−2 dla x 6= 2
1+5 x d) f (x) =
b) f (x) = ( 5√x 1 dla x = 2
x + 1 dla x > 0
c) f (x) =
3x dla x ≤ 0
Rozwiązanie:
a) D(f ) = R
Podp.!!! Z definicji 4.3: należy pokazać, że:
f (x1 ) = f (x2 )
∀ [f (x1 ) = f (x2 )] ⇒ (x1 = x2 )
⇓ x1 ,x2 ∈D(f )
3x1 3x2 lub równoważnie:

2 = 2 ∀ (x1 6= x2 ) ⇒ [f (x1 ) 6= f (x2 )] .
x1 + 2 x2 + 2 x1 ,x2 ∈D(f )
3x1 (x2 + 2) = 3x2 (x21 + 2)

2
Innymi słowy, jeśli funkcja jest różnowartościowa, to
dla różnych argumentów (x) mamy różne wartości
3x1 x22 + 6x1 − 3x2 x21 − 6x2 = 0 (f (x)).
3x1 x2 (x2 − x1 ) − 6(x2 − x1 ) = 0
(x2 − x1 )(3x1 x2 − 6) = 0
x2 − x1 = 0 ∨ 3x1 x2 − 6 = 0 Czyli tę samą wartość można otrzymać dla różnych
x2 = x1 ∨ x1 x2 = 2 argumentów.
Odp. Funkcja f (x) nie jest różnowartościowa. Np. 1 = x1 6= x2 = 2, a f (1) = f (2).

b) D(f ) = R
f (x1 ) = f (x2 ) ∀ [f (x1 ) = f (x2 )] ⇒ (x1 = x2 ).

x1 ,x2 ∈D(f )
⇓
1+ 5x1
1 + 5x2
=
5x1 5x2
x2 x1 x1
5 (1 + 5 ) = 5 (1 + 5x2 )
5x2 + 5x1 +x2 = 5x1 + 5x1 +x2
5x2 = 5x1
x2 = x1
Odp. Funkcja f (x) jest różnowartościowa.
c) D(f ) = R
• I przypadek: x1 > 0 ∧ x2 > 0
∀ [f (x1 ) = f (x2 )] ⇒ (x1 = x2 ).
x1 ,x2 ∈D(f )
f (x1 ) = f (x2 )
⇓
√ √
x1 + 1 = x2 + 1 /()2
x1 + 1 = x2 + 1
x1 = x2
Odp. Dla x1 > 0 ∧ x2 > 0 funkcja f (x) jest różnowartościowa.

• II przypadek: x1 ≤ 0 ∧ x2 ≤ 0
f (x1 ) = f (x2 )
⇓
3x1 = 3x2
x1 = x2
Odp. Dla x1 ≤ 0 ∧ x2 ≤ 0 funkcja f (x) jest różnowartościowa.
• III przypadek: x1 > 0 ∧ x2 ≤ 0 Podp.!!! Zauważmy, że z założenia wynika, iż x1 6= x2 . Zatem

należy wykorzystać alternatywny zapis definicji 4.3, tzn. mu-
Dowód „nie wprost”. Niech simy pokazać, że (x1 6= x2 ) ⇒ [f (x1 ) 6= f (x2 )].
∀
x1 ,x2 ∈D(f )
f (x1 ) = f (x2 )
Dowód „nie wprost” wykorzystuje tautologię:
⇓ (p ⇒ q) ⇔ [(∼ q) ⇒ (∼ p)].
√ Tu ∼ q oznacza, że f (x1 ) = f (x2 ).
x1 + 1 = 3x2
Zauważmy, że: √
√ Ponieważ x1 > 0 ⇒ x1 + 1 > 1 oraz x2 ≤ 0 ⇒ 3x2 ≤ 0.
1 < x1 + 1 = 3x2 ≤ 0 Z nierówności wynika, że x2 > 13 , a z założeń mamy, iż x2 ≤ 0
(sprzeczność z założeniami).
1<0 !!! sprzeczność
Tzn. założenie f (x1 ) = f (x2 ) nie jest prawdziwe, zatem jeśli x1 6= x2 , to f (x1 ) 6= f (x2 ).
Odp. Dla x1 > 0 ∧ x2 ≤ 0 funkcja f (x) jest różnowartościowa.
Odp. Funkcja f (x) jest różnowartościowa.
d) D(f ) = R
• I przypadek: x1 6= 2 ∧ x2 6= 2
∀ [f (x1 ) = f (x2 )] ⇒ (x1 = x2 ).
x1 ,x2 ∈D(f )
f (x1 ) = f (x2 )
⇓
2x1 + 1 2x2 + 1
=
x1 − 2 x2 − 2
(2x1 + 1)(x2 − 2) = (2x2 + 1)(x1 − 2)
−5x1 = −5x2
x1 = x2
Odp. Dla x1 6= 2 ∧ x2 6= 2 funkcja f (x) jest różnowartościowa.
• II przypadek: x1 6= 2 ∧ x2 = 2 Podp.!!! Zauważmy, że z założenia wynika, iż x1 6= x2 . Należy

Dowód „nie wprost”. Niech pokazać, że: ∀ (x1 6= x2 ) ⇒ [f (x1 ) 6= f (x2 )].
x1 ,x2 ∈D(f )
f (x1 ) = f (x2 ) Dowód „nie wprost” (patrz rozwiązanie zadania 3 c)). Tu ∼ q ozna-
⇓ cza, że f (x1 ) = f (x2 ), a ∼ p oznacza, że x1 = 2 (ponieważ
x1 = x2 = 2).
2x1 + 1
=1
x1 − 2
x1 = −3 6= 2, zatem spełnia założenia II przypadku. Jeśli funkcja
2x1 + 1 = x1 − 2 jest różnowartościowa, to zgodnie z zasadą dowodu „nie wprost” x1
nie powinno spełniać tych założeń.
x1 = −3
Tzn. f (−3) = 1 ∧ f (2) = 1. Oznacza to, że: (x1 6= x2 ) ⇒ [f (x1 ) = f (x2 )].
Odp. Dla x1 6= 2 ∧ x2 = 2 funkcja f (x) nie jest różnowartościowa.
Odp. Funkcja f (x) nie jest różnowartościowa. Kontrprzykład: −3 = x1 6= x2 = 2, ale f (−3) = f (2).

24 4. Odwzorowania
Zadanie 4. Sprawdź, czy funkcja f : R → R jest „na” (surjekcja). Jeśli f nie jest „na”, to wskaż zbiór wartości
funkcji. (
a) f (x) = 2 + ln x 2x+1
x−2 dla x 6= 2
b) f (x) = (1+5x d) f (x) =
x
5√ 1 dla x = 2
x + 1 dla x > 0
c) f (x) =
3x dla x ≤ 0
Rozwiązanie:
a) D(f ) = (0, +∞) = R+ , Y =R Podp.!!! Z definicji 4.2: należy pokazać, że: D ∗ (f ) = Y .
Innymi słowy, jeśli funkcja jest „na”, to dla każdego y = f (x) ∈ Y

ln x ∈ R ⇒ f (x) = 2 + ln x ∈ R będzie istniał odpowiadający mu argument (x).
Zatem D ∗ (f ) = R = Y .
Odp. Funkcja f (x) jest „na”.
b) D(f ) = R, Y =R
Podp.!!! Z definicji 4.2: należy pokazać, że: D ∗ (f ) = Y .
1 + 5x Sprawdźmy, dla jakich y istnieją x. W tym celu
y = f (x) = z y = f (x) wyznaczmy x.
5x
5 y = (1 + 5x )
x
Nie zapominając o założeniach, dokonujemy kolejnych
5x (y − 1) = 1 / : (y − 1) 6= 0 Zał. y 6= 1 przekształceń. W ostatnim kroku wykorzystujemy:
1 1
5x = Zał. >0⇔y>1 df
ab = c ⇔ loga c = b, gdzie c > 0 ∧ a ∈ R\{1}.
y−1 y−1
1 Podsumowując założenia, mamy: x otrzymamy tylko dla
x = log5 y ∈ (1, +∞). Zbiór otrzymanych y jest jednocześnie zbio-
y−1 rem wartości funkcji.
Zatem D ∗ (f ) = (1, +∞) 6= R = Y .

Odp. Funkcja f (x) nie jest „na”. D ∗ (f ) = (1, +∞).
c) D(f ) = R, Y = R
Podp.!!! Z definicji 4.2: należy pokazać, że: D ∗ (f ) = Y .
• I przypadek: x > 0 Poszukiwanie D ∗ (f ) należy zrobić dla obu funkcji nieza-
√ leżnie, a następnie zsumować rozwiązania.
y = f (x) = x+1 ≥0 /()2 √
Z jednej strony z tego, że y = f (x) = x + 1, wynika, iż
y2 − 1 = x > 0 y ≥ 0, z drugiej, w tym przypadku, x > 0.
m
y ∈ (1, +∞)
• II przypadek: x ≤ 0
y = f (x) = 3x
1
y=x≤0 Podp.!!! Pamiętamy, że w II przypadku: x ≤ 0.
3
m Zbiór wartości funkcji jest sumą rozwiązań z obu przypad-
y ≤0 ków.
∗
Zatem D (f ) = (−∞, 0] ∪ (1, +∞) 6= R = Y
Odp. Funkcja f (x) nie jest „na”. D ∗ (f ) = (−∞, 0] ∪ (1, +∞).

d) D(f ) = R, Y = R
• I przypadek: x 6= 2
2x + 1
y = f (x) =
x−2
xy − 2y = 2x + 1
x(y − 2) = 2y + 1 / : (y − 2) 6= 0 Zał. y 6= 2
Podp.!!! Dla każdego y 6= 2 odpowiadający x zosta-
2y + 1
x= nie wyznaczony zgodnie z otrzymanym wzorem.
y−2
• II przypadek: x = 2 ⇒ y = 1 Podp.!!! Drugi przypadek nie dostarczył nam x dla y = 2.
Zatem D ∗ (f ) = R\{2} =
6 R=Y
Odp. Funkcja f (x) nie jest „na”. D ∗ (f ) = R\{2}
Zadanie 5. Sprawdź, czy istnieje funkcja odwrotna. Jeżeli tak, to podaj jej wzór.
(
a) f : R → R, f (x) = 2 + ln x 2x+1
x−2 dla x 6= 2
(x) = 1+5
b) f : R → (1, +∞), f (
x d) f : R → R, f (x) =
√ 5x 1 dla x = 2
x + 1 dla x > 0
c) f : R → R, f (x) =
3x dla x ≤ 0
Rozwiązanie:
a) D(f ) = (0, +∞) = R+ , Y = R Podp.!!! Z definicji 4.5: funkcja odwrotna istnieje
tylko do funkcji wzajemnie jednoznacznej.
− różnowartościowość:
Zatem z definicji 4.4: należy sprawdzić różnowarto-
f (x1 ) = f (x2 ) ściowość i „na” (odpowiednio jak w zadaniu 3 i 4).
⇓
2 + ln x1 = 2 + ln x2
ln x1 = ln x2
x1 = x2
Zatem funkcja f (x) jest różnowartościowa.

− „na”:
Na podstawie rozwiązania zadania 4 a) wiadomo, że D ∗ (f ) = R. Zatem funkcja f (x) jest „na”.
Funkcja f (x) jest wzajemnie jednoznaczna, więc istnieje funkcja odwrotna do funkcji f (x).
Podp.!!! Z definicji 4.5: do funkcji wzajemnie jedno-
y = f (x) = 2 + ln x
znacznej f (x) istnieje funkcja odwrotna spełniająca
y − 2 = ln x warunek ∀ ∀ y = f (x) ⇔ x = f −1 (y).
x∈X y∈Y
m
df
x = ey−2 ab = c ⇔ loga c = b, gdzie c > 0 ∧ a ∈ R\{1}
⇓
−1
f (x) = ex−2
Odp. f −1 (x) = ex−2

26 4. Odwzorowania
b) D(f ) = R, Y = (1, +∞)

Z rozwiązania zadania 3 b) wynika, że funkcja f (x) jest różnowartościowa.
− „na”:
Na podstawie rozwiązania zadania 4 b) wiadomo, że D ∗ (f ) = (1, +∞). Zatem funkcja f (x) jest
„na”.
Funkcja f (x) jest wzajemnie jednoznaczna, więc istnieje funkcja odwrotna do funkcji f (x).
Podp.!!! Szczegóły dotyczące przekształceń są w zada-
1 + 5x niu 4 b).
y = f (x) =
5x
m
1
x = log5
y−1
1
Odp. f −1 (x) = log5 x−1
c) D(f ) = R, Y = R
Z rozwiązania zadania 3 c) wynika, że funkcja f (x) jest różnowartościowa.
− „na”:
Na podstawie rozwiązania zadania 4 c) wiadomo, że funkcja f (x) nie jest „na”.
Odp. Nie istnieje funkcja odwrotna do f (x).
d) D(f ) = R, Y = R
Z rozwiązania zadania 3 d) wynika, że funkcja f (x) nie jest różnowartościowa.
Odp. Nie istnieje funkcja odwrotna do f (x).

4.1. Zbadaj, czy relacja S jest funkcją.
a) S ⊂ N × R, ∀ ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x2 = y 3 e) S ⊂ R × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x4 = 3y 4 + 7
x∈N y∈R x,y∈R
b) S ⊂ R+ ×R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ 3x2 = 5y 2 f) S ⊂ R × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ 3x3 = 8y 5 − 4
x,y∈R+ x,y∈R
c) S ⊂ R × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x2 = 4y 2 g) S ⊂ R × R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ ex = y 2
x,y∈R x∈R,y∈R+
d) S ⊂ N × R, ∀ ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x3 = y 3
x∈N y∈R
4.2. Zbadaj, czy relacja S jest funkcją.

2
a) S ⊂ R+ × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = e3y −1
x∈R+ ,y∈R
4 −5
b) S ⊂ R+ × R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = 24y
x,y∈R+
c) S ⊂ R+ × R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = log2 (y 3 + 1)
x,y∈R+
d) S ⊂ R+ × R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = log3 (y 2 + 5)
x,y∈R+
e) S ⊂ R+ × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = log2 (y 4 + 1)
x∈R+ ,y∈R

f) S ⊂ R+ × R, ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x = log3 (y 2 + 5)
x∈R+ ,y∈R
g) S ⊂ R+ × R+ , ∀ hx, yi ∈ S ⇔ x2 = y 2 + 5
x,y∈R+
4.3. Dana jest funkcja f : R → R. Sprawdź, czy funkcja jest injektywna (jeśli nie, to podaj kontrprzykład)
i czy funkcja jest surjektywna (jeśli nie, to wyznacz zbiór wartości).
a) f (x) = 2x c) f (x) = x5 − x3
b) f (x) = 2x4 + 1 d) f (x) = 5x + 2
4.4. Dana jest funkcja f : R → R. Sprawdź, czy funkcja f jest wzajemnie jednoznaczna. Jeśli tak, to
wyznacz wzór funkcji odwrotnej do niej.
x +2
a) f (x) = 2x+3
3x+2 b) f (x) = 31+3 x
4.5. Sprawdź, czy istnieje funkcja odwrotna. Jeżeli tak, to podaj jej wzór.
2
a) f : R+ → R, f (x) = 2x −1 g) f : R → R+ , f (x) = 3 log 5 (x2 + 1)
b) f : R+ → R+ , f (x) = 73+log x h) f : R+ → R, f (x) = 2 log 7 (2x3 )
+ x 3 +5
c) f : R → R , f (x) = e i) f : R+ → R+ , f (x) = 52+log4 x
+ 2 2
d) f : R → R, f (x) = log x j) f : R → R+ , f (x) = 3x +2
3
e) f : R → R, f (x) = log(x2 + 1) k) f : R → R+ , f (x) = 42x −1
+ x 3 +3x2 +3x−1
f) f : R → R , f (x) = 3 l) f : R+ → R+ , f (x) = log3 (x3 + 3x2 + 3x + 5)
4.6. Sprawdź,(czy istnieje funkcja odwrotna do funkcji f : R → R. Jeżeli
( 3 tak, to podaj jej wzór.
x −3x2 +3x−1
x2 + 2 dla x ≥ 0 x−1 dla x > 1
a) f (x) = 2
d) f (x) =
−x + 2 dla x < 0 ln x dla 0 < x ≤ 1
( ( 3
x x
dla x 6= −2 2 dla x ≥ 0
b) f (x) = x+2 e) f (x) = 2
2 dla x = −2 −x + 1 dla x < 0
( (
log(x3 + 3x2 + 3x + 1) dla x ≥ 0 log7 x dla x > 1
c) f (x) = f) f (x) = 2
x dla x < 0 (x − 1) dla x ≤ 1
4.7. Sprawdź, czy istnieje funkcja odwrotna do funkcji f : R → R \ [0, 1), wyrażonej wzorem:
(
x2 + 1 dla x ≥ 0
f (x) = .
x3 dla x < 0
Jeżeli tak, to podaj jej wzór.

Rozdział 5
Przestrzeń metryczna
Definicja 5.1. Niech dany będzie zbiór X 6= ∅. Odwzorowanie:
d:X ×X →R (5.1)
spełniające warunki:
1. d (p, q) = 0 ⇔ p = q,
2. d (p, q) = d (q, p),
3. d (p, r) ≤ d (p, q) + d (q, r),
dla dowolnych p, q, r ∈ X, nazywamy metryką (odległością) w zbiorze X.
Definicja 5.2. Przestrzenią metryczną nazywamy zbiór X 6= ∅ wraz z funkcją odległości (metryką) d (p, q)
(oznaczamy: hX, di).
Definicja 5.3. Niech dana będzie przestrzeń metryczna hX, di oraz δ > 0.
• Otoczeniem punktu p ∈ X o promieniu δ nazywamy zbiór: O (p, δ) = {q ∈ X ; d (p, q) < δ} .
• Kulą o środku w punkcie p ∈ X i promieniu δ nazywamy zbiór: K (p, δ) = {q ∈ X ; d (p, q) ≤ δ} .

Zadanie 1. Udowodnij, że hX, di jest przestrzenią metryczną, gdzie X = R, a d (x, y) = |x − y|. Znajdź
otoczenie punktu x0 ∈ R o promieniu δ ∈ R w tej metryce.
Rozwiązanie: Podp.!!! Zgodnie z definicją 5.2: hX, di jest przestrze-
nią metryczną, jeśli d (x, y) jest funkcją odległości (me-
1. d (x, y) = 0 ⇔ x = y tryką). Zatem d (x, y) musi spełniać warunki defini-
cji 5.1.
d (x, y) = 0 ⇔ |x − y| = 0 ⇔ x − y = 0 ⇔ x = y Na mocy własności: |a| = 0 ⇔ a = 0.
2. d (x, y) = d (y, x) Podp.!!! Tak przekształcamy d (x, y), aby uzyskać

|y − x| = d (y, x).
d (x, y) = |x − y| = |(−1) · (y − x)| = Wykorzystujemy własność: |a · b| = |a| · |b|.
= |−1| · |y − x| = |y − x| =
= d (y, x)
3. d (x, z) ≤ d (x, y) + d (y, z) Podp.!!! d (x, y) + d (y, z) = |x − y| + |y − z|
Do d (x, z) wprowadzamy y, dodając 0 = −y +y. Następ-

d (x, z) = |x − z| = | x − y + y − z | ≤ nie wykorzystujemy własność: |a + b| ≤ |a| + |b|.
| {z } | {z }
a b
≤ |x − y| + |y − z| =
= d (x, y) + d (y, z)
Odp. d (x, y) spełnia wszystkie powyższe warunki, tzn. że jest metryką, natomiast hR, di jest przestrzenią
metryczną.

30 5. Przestrzeń metryczna
Otoczenie o środku w punkcie x0 i promieniu δ: Podp.!!! Korzystamy z definicji 5.3, pamiętając, że

O (x0 , δ) = {y ∈ X ; d (x0 , y) < δ} = {y ∈ R ; |x0 − y| < δ} X = R, a d (x, y) = |x − y|.
|x0 − y| < δ ⇔ −δ < x0 − y < δ ⇔ y ∈ (x0 − δ, x0 + δ) Szukamy y, mając dane: x0 i δ.
Odp. O (x0 , δ) = (x0 − δ, x0 + δ). Interpretacja geometryczna otoczenia:
x0 − δ x0 x0 + δ R
Zadanie 2. Udowodnij, że hX, di jest przestrzenią metryczną, jeśli
X = R2 , d (P1 , P2 ) = max{|x1 − x2 | , |y1 − y2 |},
gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ) , P1 , P2 ∈ R2 .

Znajdź kulę o środku w punkcie P0 = (3, 2) i promieniu δ = 3.
Rozwiązanie:
1. d (P1 , P2 ) = 0 ⇔ P1 = P2
d (P1 , P2 ) = 0 ⇔ max{|x1 − x2 | , |y1 − y2 |} = 0 ⇔ Podp.!!! Z definicji odwzorowania.
(
|x1 − x2 | = 0
⇔ ⇔
|y1 − y2 | = 0
( (
x1 − x2 = 0 x1 = x2 Skoro poszczególne współrzędne są identyczne, to punkty
⇔ ⇔ ⇔ się pokrywają.
y1 − y2 = 0 y1 = y2
⇔ P1 = P2
2. d (P1 , P2 ) = d (P2 , P1 )
Podp.!!! Tak przekształcamy d (P1 , P2 ), aby uzyskać
d (P1 , P2 ) = max{|x1 − x2 | , |y1 − y2 |} = max{|x2 − x1 | , |y2 − y1 |} = d (P2 , P1 )
= max{|−(x2 − x1 )| , |−(y2 − y1 )|} = Pamiętamy, że | − a| = |a|.
= max{|x2 − x1 | , |y2 − y1 |} =
= d (P2 , P1 )
3. d (P1 , P3 ) ≤ d (P1 , P2 ) + d (P2 , P3 ) Podp.!!! P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ),
P3 = (x3 , y3 )
d (P1 , P3 ) = max{|x1 − x3 | , |y1 − y3 |} = Dodajemy 0 = −x2 + x2 , 0 = −y2 + y2
= max{| x1 − x2 + x2 − x3 |, | y1 − y2 + y2 − y3 |} ≤ oraz wykorzystujemy własności:
| {z } | {z } | {z } | {z } |a + b| ≤ |a| + |b|, |c + d| ≤ |c| + |d|
a b c d
Następnie korzystamy z nierówności:
≤ max{|x1 − x2 | + |x2 − x3 |, |y1 − y2 | + |y2 − y3 |} ≤ max{a + c, b + d} ≤ max{a, b} + max{c, d}
| {z } | {z } | {z } | {z }
a c b d
≤ max{|x1 − x2 |, |y1 − y2 |} + max{|x2 − x3 |, |y2 − y3 |} =
= d (P1 , P2 ) + d (P2 , P3 )
Odp. R2 , d jest przestrzenią metryczną.

Kula o środku w punkcie P0 = (3, 2) o promieniu δ = 3: Podp.!!! Korzystamy z definicji 5.3, pamiętając, że:
X = R2 , P0 = (x0 , y0 ),
K (P0 , δ) = {P ∈ X ; d (P0 , P ) ≤ δ} = d (P1 , P2 ) = max{|x1 − x2 | , |y1 − y2 |}.
Szukamy P = (x, y), mając dane: P0 i δ.
= P ∈ R2 ; max{|x0 − x| , |y0 − y|} ≤ δ =
= {P ∈ R2 ; max{|3 − x|, |2 − y|} ≤ 3} = Maksymalna z liczb a, b ma być ≤ 3, to znaczy, że
| {z } | {z } każda z nich musi być ≤ 3.
a b

= P ∈ R2 ; |3 − x| ≤ 3 ∧ |2 − y| ≤ 3 =

= P ∈ R2 ; 0 ≤ x ≤ 6 ∧ −1 ≤ y ≤ 5

Odp. K ((3, 2), 3) = (x, y) ∈ R2 ; 0 ≤ x ≤ 6 ∧ −1 ≤ y ≤ 5 . Interpretacja geometryczna kuli:
Y
5
(3, 2)
0 6 X
−1

5.1. Sprawdź, czy hX, di jest przestrzenią metryczną. Jak wygląda otoczenie w tej przestrzeni metrycznej?
a) X = R, d (x, y) = 3|x − y|
b) X=R ,2 d (P1 , P2 ) = |x1 − x2 | + |y1 − y2 |, gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 )
c) X = R, d (a, b) = ln (1 + |b − a|)
(
|x − y| dla x − y ∈ W
d) X = [0, 1], d (x, y) =
2 dla x − y ∈ /W
(
1 dla x 6= y
e) X – dowolny zbiór, d (x, y) =
0 dla x = y
f) X = R, d (x, y) = cos2 |x − y|
5.2. Sprawdź, czy hX, di jest przestrzenią metryczną. Dla przestrzeni metrycznych wyznacz i przedstaw
graficznie kulę o środku w punkcie x0 (P0 ) i promieniu δ.
a) X = R, d(x, y) = |x2 − y 2 |, x0 = 0, δ = 1
b) X = R, d(x, y) = |y − x2 |, x0 = 1, δ = 2
c) X = R, d(x, y) = 3 log4 (1 + |x2 − y 2 |), x0 = 2, δ = 6
d) X = R, d(x, y) = log5 (1 + |x − y|)2 , x0 = 2, δ = 2
p
e) X = R, d(x, y) = 9|y − x|, x0 = 7, δ = 6
f) X = R, d(x, y) = |3x − y3 |, x0 = 1, δ = 2
g) X = R2 , d(P1 , P2 ) = 2|x1 − x2 | + 2|y1 − y2 |, gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ), P0 = (1, 1), δ = 4
h) X = R ,2 d(P1 , P2 ) = max{2|x1 − x2 |, 3|y1 − y2 |}, gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ),
P0 = (1, 1), δ = 6

32 5. Przestrzeń metryczna
5.3. Wiedząc, że hX, di jest przestrzenią metryczną, wyznacz i przedstaw graficznie otoczenie w tej prze-
strzeni o środku w punkcie x0 (P0 ) i promieniu δ.
a) X = R, d(x, y) = 4|x − y|, x0 = −1, δ = 3
b) X = R, d(x, y) = log2 (1 + |x − y|)4 , x0 = −3, δ = 8
c) X = R2 , d(P1 , P2 ) = |x1 − x2 | + 12 |y1 − y2 |, gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ), P0 = (−1, 0), δ = 3
p
d) X = R2 , d(P1 , P2 ) = 5 (x1 − x2 )2 + (y1 − y2 )2 , gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ),
P0 = (−2, 2), δ = 10
5.4. Niech X = R2 . Określmy funkcję d : R2 ⇒ R następująco:
(
d0 (P1 , P0 ) + d0 (P0 , P2 ) dla P1 =
6 P2
d (P1 , P2 ) = ,
0 dla P1 = P2
gdzie P0 jest ustalonym punktem płaszczyzny, a d0 jest klasyczną metryką euklidesową w R2 .
Udowodnij, że hX, di jest przestrzenią metryczną.
5.5. Czy można w poprzednim przykładzie zapisać funkcję d w następujący sposób:
d (P1 , P2 ) = d0 (P1 , P0 ) + d0 (P0 , P2 )?
5.6. Niech hX, di będzie przestrzenią metryczną. Uzasadnij, że hX, d′ i, gdzie d′ (a, b) = min{1, d (a, b)},
a, b ∈ X, jest również przestrzenią metryczną.
5.7. Sprawdź, czy R2 , d jest przestrzenią metryczną, jeśli:
ln e11 log3 310
a) d (P1 , P2 ) = 11 x1 − x2 + y 1 − 10 y2 + |log2020 1|
n o
ln e13 log4 411
b) d (P1 , P2 ) = max 13 x1 − x2 , y 1 − 11 y2 , |log2015 1| ,
gdzie P1 = (x1 , y1 ), P2 = (x2 , y2 ).

Rozdział 6
Granice ciągów liczbowych
Definicja 6.1 (CAUCHY’EGO). Punkt a ∈ X nazywamy granicą ciągu {an } wtedy i tylko wtedy, gdy do
każdego otoczenia punktu a należą prawie wszystkie wyrazy tego ciągu, tzn.:
a = lim an ⇔ ∀ ∃ ∀ |an − a| < ε. (6.1)

n→∞ ε>0 nε n>nε
Twierdzenie 6.1. Jeżeli lim an = a ∧ lim bn = b, to:

n→∞ n→∞
1. lim (αan ± βbn ) = αa ± βb (α, β ∈ R),
n→∞
2. lim (an bn ) = ab,
n→∞

3. lim abnn = ab przy założeniu, że ∀ bn 6= 0 6= b,
n→∞ n∈N
k
4. lim (an ) = ak , gdzie k ∈ N,
n→∞
√ √
5. lim k an = k a, gdzie k ∈ N; dla k parzystego zakładamy, że ∀ an ≥ 0,
n→∞ n∈N
6. lim β an = β a , gdzie β > 0.
n→∞
Twierdzenie 6.2. 
∃ ∀ an ≤ bn ≤ cn 
1. n0 n>n0 ⇒ lim bn = g (tw. o trzech ciągach),
lim an = g = lim cn  n→∞
n→∞ n→∞
√
2. lim n n = 1,
n→∞
√
3. lim n d = 1, gdzie d > 0,
n→∞


 0 dla |q| < 1
dla

1 q=1
4. lim q n = .
n→∞ 
 +∞ dla q>1

nie istnieje dla q ≤ −1
n
Definicja 6.2. lim 1 + n1 = e, liczba Eulera: e = 2, 718281828 . . ..
n→∞
1
an
Twierdzenie 6.3. lim an = 0 ⇒ lim (1 + an ) = e.
n→∞ n→∞

34 6. Granice ciągów liczbowych

2n
Zadanie 1. Sprawdź, korzystając z definicji granicy ciągu, czy liczba a = 2 jest granicą ciągu an = n+1 .
Rozwiązanie: Korzystamy z definicji granicy ciągu według Cauchy’ego 6.1.

2n Podp.!!! Musimy znaleźć liczbę nε , dla której każdy wyraz ciągu o numerze
n+1 − 2 < ε
n > nε znajdzie się w ε otoczeniu granicy równej 2.
2n 2n−2n−2 −2 2
n+1 −2 = n+1 = n+1 = n+1 Przekształcając nierówność z definicji, otrzymujemy warunek, dla jakich n
2 jest ona spełniona. Za liczbę nε można zatem przyjąć część całkowitą wyra-
n+1 < ε ⇔ 2 < ε (n + 1) ⇔ nε > 2 − ε ⇔ żenia po prawej stronie otrzymanej nierówności.
⇔ n > 2−εε = nε Pamiętamy, że zarówno n, jak i nε jest liczbą naturalną, czyli nieujemną.
Przykłady zadań rozwiązanych o podobnej treści można znaleźć w pracach
Np. dla ε = 0, 01 nε = 199. Kasprowicz and Romański (1986, 2012); Sadowski and Spanily (2001).
Zadanie 2. Oblicz granice:

a) lim (5n3 − 3n + 1) d) lim 1+2+3+...+n
n+2 − n2
n→∞ n→∞
3n2 −2n+1
b) lim 2 e) lim √ 1 √
n→∞ n +2n−3 n→∞ 4n+6−2 n
n2 3 +1
√
c) lim n+1 − nn2 +1 f) lim 3 n3 + 12n2 − n
n→∞ n→∞
Rozwiązanie:
3n 1 3 1
a) lim (5n3 − 3n + 1) [∞ − ∞] = lim n3 (5 − n3 + n3 ) = lim n3 (5 − n2 + n3 ) =
n→∞ n→∞ n→∞
= lim n3 · ( lim 5 − lim 32 + lim 13 ) [∞ · (5 − 0 + 0)] = ∞
n→∞ n→∞ n→∞ n n→∞ n
3n2 −2n+1 ∞

b) lim n2 +2n−3 ∞ = Podp.!!! Dzielimy licznik i mianownik przez najwyższą potęgę mia-
n→∞
2
nownika.
n2 3− n + 12 3− 2 + 1
= lim 2 2 3 = lim 1+ n2 − n32
n
= Możemy też wyciągnąć najwyższy stopień z mianownika i licznika.
n→∞ n 1+ n − 2 n→∞ n n2 Granica ilorazu to iloraz granic, a granica sumy (różnicy) to suma
n
2 1 h i (różnica) granic (o ile te granice istnieją).
lim 3− lim + lim
n→∞ n→∞ n n→∞ n2 3−0+0
= 2
lim 1+ lim n − lim 3 1+0−0 =3
n→∞ n→∞ n→∞ n2
2 2 3
n2 n3 +1 4 2 4 3
c) lim n+1 − [∞ − ∞] = lim n (n (n+1)(n
n2 +1
+1)−(n +1)(n+1)
2 +1) = lim n +nn3 −n −n −n−1
+n+n2 +1
=
n→∞ n→∞ n→∞
3 +n2 −n−1 −∞
3 1
n (−1+ − − ) 1 1 1
−1+ − − 1 1 h i
= lim −n
n 3 +n2 +n+1 ∞ = lim n3 (1+ 1n+ 1n2+ 1n3) = lim 1+ 1n+ 1n2+ 1n3 −1+0−0−0
1+0+0+0 = −1
n→∞ n→∞ n n2 n3 n→∞ n n2 n3

d) lim 1+2+3+...+n − n2 = Podp.!!! Wyrażenie w liczniku pierwszego ułamka jest sumą ciągu arytmetycz-
n→∞ n+2 nego.
= lim (1+n)n n
2(n+2) − 2 [∞ − ∞] = (1 + n)
n→∞ 1 + 2 + 3 + ... + n = n
n2 +n−n2 −2n 2
= lim 2(n+2) =
n→∞ Nie możemy rozbić granicy na różnice granic, ponieważ otrzymalibyśmy symbol
= lim −n = − 12 nieoznaczony.
n→∞ 2(n+2)
h i
1 √ 1 Podp.!!! Aby policzyć tę granicę, należy pomnożyć i podzielić ułamek przez sprzężenie
e) lim √
4n+6−2 n ∞−∞ =
n→∞ mianownika. W mianowniku można wykorzystać wzór: (a − b)(a + b) = a2 − b2 .
√ √ √ √ √ √ √ √
= lim √ 1 √
· √4n+6+2√n = lim √
4n+6+2 n
2 √ 2 = lim 4n+6+2 n
= lim 4n+6+2 n
=∞
n→∞ 4n+6−2 n 4n+6+2 n n→∞ ( 4n+6) −(2 n) n→∞ 4n+6−4n n→∞ 6
p
3
f) lim ( n3 + 12n2 − |{z}
n ) [∞ − ∞] = Podp.!!! Mnożymy i dzielimy przez: a2 + ab + b2 .
n→∞ | {z }
b
√a √
3 3 2 √
3 3

n +12n −n ( n +12n ) +n n +12n +n
3 3 2 2 2
2
= lim 1 · √ 2 √ =
n→∞ ( 3 n3 +12n2 ) +n 3 n3 +12n2 +n2

√ 3
( 3 n3 +12n2 ) −n3
= lim √ 2 √ = Podp.!!! Do licznika stosujemy wzór:
n→∞ ( n +12n2 ) +n 3 n3 +12n2 +n2
3 3
(a − b) a2 + ab + b2 = a3 − b3 .

3 2
n +12n −n 3
= lim √ 2 √ =
n→∞ ( 3 n3 +12n2 ) +n 3 n3 +12n2 +n2
12n2 W mianowniku z wyrażenia pod pierwiastkiem wyciągamy n3 .
= lim q 2 q = √
3
n→∞ 3
n3 (1+ 12 ) +n 3 n3 (1+ 12 )+n2 Pamiętamy, że: n3 = n.
n n
12n2 Następnie z całego mianownika wyciągamy n2 .
= lim q 2 q =
n→∞ n 1+ n +n2 3 1+ 12
3 12
+n2
n
h i
12n2 12 12
= lim q 2 q = lim q 2 q 1+1+1 =4
n→∞ n2 3
1+ n + 3 1+ 12
12
+1 n→∞ 3
1+ n + 3 1+ 12
12
+1
n n
Zadanie 3. Oblicz granice:

n+1 n·sin(n!)
a) lim 2n−1 d) lim n2 +1
n→∞ 2n+1 n→∞
3n+2 −5·4n+1

n−1
3n−2 e) lim
b) lim 2n+3 n→∞ 3·2
n−2 +22n+2

n→∞ q
n n f) lim n ln 1 − n1 cos π
2 + 2nπ
4 n n→∞
c) lim n 34 + 65 + 5
n→∞
Rozwiązanie:
n+1 Podp.!!! Tym razem mamy do czynienia z innego typu wyrażeniem
a) lim 2n−1 [1∞ ] = nieoznaczonym, tzn. z 1∞ .
n→∞ 2n+1
n+1 W obliczeniach wykorzystamy definicję 6.2, tj.:
= lim 2n+1−2
2n+1 =
1 n

n→∞
n+1 lim 1 + = e.
−2 n→∞ n
= lim 1 + 2n+1 =
n→∞ Aby wykorzystać wzór, musimy najpierw wyrażenie w nawiasie zapi-
−2
" 2n+1 # 2n+1 ·(n+1) sać w postaci 1 + . . .. Następnie ułamek przekształcić w taki sposób,
−2
1 aby w liczniku była jedynka. Teraz musimy jeszcze odpowiednio zapisać
= lim 1+ 2n+1 = e−1 , potęgę. Robimy to w następujący sposób (wszystkie działania dotyczą
n→∞ −2
potęgi):
gdzie: 1. mianownik ułamka zapisujemy w potędze,
2n+1 2. zamykamy nawias kwadratowy,
−2
1 3. piszemy odwrotność tego, co napisaliśmy w potędze,
lim 1 + 2n+1 =e 4. mnożymy przez dotychczasową potęgę. (Potęga nie zmienia się,
n→∞ −2
h i zmienia się tylko jej postać).
−2
lim 2n+1 · (n + 1) = −1 Korzystając z odpowiedniego twierdzenia o granicach ciągów, otrzymu-
n→∞ jemy wynik.
b) I sposób:
3n−2 Podp.!!! W tym przypadku nie mamy wyrażenia nieoznaczonego. Mo-
n−1 1 ∞
lim 2n+3 2 =0 żemy od razu policzyć granice.
n→∞
II sposób:
3n−2 1
3n−2 Podp.!!! Możemy też granicę tę policzyć w ten sposób, że z licznika
n−1 n(1− n )
lim 2n+3 = lim 2n 1+ 3 = i mianownika wyciągniemy wyrażenia z najwyższą potęgą.
n→∞ n→∞ ( 2n )
3n−2
1 Wiedząc, że granica iloczynu to iloczyn granic, rozbijemy granice na
1 (1− n )

= lim 2 3 = trzy.
n→∞ (1+ 2n )
1 3n−2
3n−2 n→∞ lim (1− n ) −3 Dwie z nich to granice takie jak w przykładzie a) (na liczbę e).
= lim 12 3 3n−2
= 0 · e 9 = 0, Obliczenie tych granic pozostawiamy czytelnikowi. Wyniki podano po-
n→∞ lim (1+ 2n ) e4 niżej.
n→∞
3n−2 3n−2
3 3n−2 9
gdzie lim 21 = 0, lim 1 − n1 = e−3 , lim 1 + 2n = e4
n→∞ n→∞ n→∞

q 0 5 Podp.!!! Aby policzyć tę granicę, skorzystamy z twierdze-

3 n 5 n 4 n
c) lim n
4 + 6 + 5 0 =6 nia o trzech ciągach (patrz twierdzenie 6.2).
n→∞

5 n

3 n

5 n
n
5 n Musimy znaleźć ciągi ograniczające dany ciąg z dołu
q 6 6 q4 + 6 + 45 6 3q· 6 i z góry. Znalezione ciągi muszą mieć taką samą granicę.

5 n 3 n

5 n
n n
n
6 6 n
+ + 45 6 n
3 · 56
q 4 6
n √ Ponieważ znalezione ciągi spełniają założenia
5 3 n 5 n
6 6 n
4 + 6 + 45 6 5
6
n
3 tw. o trzech ciągach, możemy na podstawie tego
twierdzenia stwierdzić, iż ciąg ma taką samą granicę jak
↓ n→∞ ↓ n→∞ ↓ n→∞ ciągi ograniczające go.
5 5 5
6 6 6
n·sin(n!)
d) lim 2 =0
n→∞ n +1 Podp.!!! Funkcja sinus przyjmuje wartości od −1 do 1,
n·(−1) n·sin(n!) n·1 stąd ciąg możemy ograniczyć ciągami.
n2 +1
6 n2 +1
6 n2 +1
↓ n→∞ ↓ n→∞ ↓ n→∞
0 0 0
3n+2 −5·4n+1 32 ·3n −5·4n ·4
e) lim 3·2n−2 +22n+2 = lim3·2n ·2−2 +22n ·22 = Podp.!!! Korzystając z własności potęg, przekształcamy ciąg.
n→∞ n→∞ n
4 9·3
n −20 Dzielimy licznik i mianownik przez 4n (jako przez największą liczbę
9·3n −20·4n 4n
= lim 3 = lim n = z mianownika podniesioną do potęgi n). Lub też wyciągamy z licznika
n→∞ 4 ·2n +4n ·4 n→∞ 4n 3·2
(
4·4n
+4 )
n i mianownika 4n .
9·( 43 ) −20
= lim 3 1 n = −20
4 = −5
n→∞ 4 ( 2 ) +4

f) lim n ln 1 − n1 cos π2 + 2nπ = Podp.!!! Wyznaczając granicę iloczynu granic, nie wy-
n→∞ starczy stwierdzić, że jedna z nich jest równa 0. Należy
= lim n ln 1 − n1 · lim cos π2 + 2nπ [−1 · 0] = 0, też wykluczyć występowanie symbolu nieoznaczonego
n→∞ n→∞
∞ · 0. W tym celu trzeba obliczyć drugą granicę.
gdzie: Pamiętamy, że:

lim cos π2 + 2nπ = 0 n loga b = loga bn dla b > 0 ∧ a ∈ R+ \{1}.
n→∞
n n
lim n ln 1 − n1 = lim ln 1 − n1 = ln lim 1 − n1 = ln e−1 = −1
n→∞ n→∞ n→∞
Zadanie 4. Bank przyjmuje depozyty oprocentowane 5% (r = 0, 05) w skali roku, przy czym okresem opro-
centowania jest 1 miesiąc (kapitalizacja miesięczna). Oblicz efektywną roczną stopę procentową oferowaną
przez ten bank.
Rozwiązanie:
Niech K0 oznacza początkową wartość depozytu, n-ilość Podp.!!! W praktyce bankowej przyjęto podawać stopę pro-
centową w stosunku rocznym. Jeśli w ciągu roku jest
okresów oprocentowania w ciągu roku. Wówczas wartość de- n okresów oprocentowania (np. dla kapitalizacji miesięcz-
pozytu pod koniec roku będzie równa: nej: n = 12), to po pierwszym okresie oprocentowania war-
r
tość depozytu będzie wynosiła K0 (1+ n ). Zatem po n okre-
Kn = K0 (1 + nr )n (1) sach otrzymamy K0 (1 + n r n
) .
Z drugiej strony, wartość tego depozytu można przedstawić Więcej na temat elementów matematyki finansowej można
w zależności od efektywnej rocznej stopy procentowej (r ∗ ): znaleźć w rozdziale 10 pracy Piszczały (2000) lub roz-
dziale 9 pracy Abtowej i innych (1994).
Kn = K0 (1 + r ∗ ) (2)

r n
K0 (1 + = K0 (1 + nr )n
r∗) ⇒ r∗ = 1+ n −1 (3) Porównując równania (1) i (2).
12
Zatem r ∗ = 1 + 0,05
12 −
1 ≈ 0, 0512 = 5,12%.
Interpretacja: Zatem wartość depozytu złożonego w tym banku wzrośnie o 5,12% w ciągu jednego roku.
Odp. Efektywna stopa oprocentowania wynosi 5,12%.

Zadanie 5. Ile będzie wynosić efektywna stopa procentowa w sytuacji, gdy roczna stopa procentowa jest
równa 5% (r = 0, 05) przy kapitalizacji ciągłej?
Rozwiązanie:
Podp.!!! Można założyć hipotetyczną sytuację, gdy ilość okresów

r n 0, 05 n oprocentowania rośnie nieograniczenie (n → ∞). Mówimy wtedy
r ∗ = lim 1 + − 1 = lim 1 + −1= o kapitalizacji ciągłej.
n→∞ n n→∞ n
Wynik otrzymujemy, obliczając granicę przy n → ∞ prawej
= e0,05 − 1 ≈ 0, 0513 = 5,13% strony równania (3) (patrz rozwiązanie zadania 4).
Interpretacja: Jeśli stopa procentowa w skali roku wynosi 5%, to przy stosowanych różnych okresach kapi-
talizacji (miesięcznej, kwartalnej, półrocznej itp.) efektywna stopa procentowa nie przekroczy 5,13%.
Odp. Efektywna stopa oprocentowania wynosi 5,13%.
Zadanie 6. Lokata pieniężna o kapitale początkowym K0 = 10 000 zł rocznie podlega oprocentowaniu po

12% rocznie (r = 0, 12) w ciągu 2 lat. Jaki będzie kapitał końcowy przy dopisywaniu odsetek do lokaty
w sposób ciągły?
Rozwiązanie:

r nt 0, 12 2n Podp.!!! Wysokość lokaty pod koniec roku opisana jest
Kn = lim K0 1 + = lim 10 000 1 + = wzorem (1) (patrz rozwiązanie zadania 4), a po upływie
n→∞ n n→∞ n r nt
t lat wynosi Kn = K0 (1 + n ) .
2
0, 12 n 2 Dopisywanie odsetek do lokaty w sposób ciągły – kapitali-
= 10 000 · lim 1+ = 10 000 · e0,12 = zacja ciągła, tzn. należy obliczyć granicę przy n → ∞.
n→∞ n
= 10 000 · e0,24 ≈ 12 712, 49
Odp. Wysokość lokaty po upływie 2 lat wyniesie 12 712, 49 zł.
Zadanie 7. Oblicz wartość początkową depozytu (K0 ), który po 3 latach (t = 3) osiągnie wartość 5 tys. zł
(K3 = 5 000), jeśli dana jest roczna stopa procentowa 30% (r = 0, 3) i występuje kapitalizacja ciągła.
Rozwiązanie:
Podp.!!! Korzystamy z zależności z poprzedniego zadania.

0, 3 3n
5 000 = lim K0 · 1 + ⇔ 5 000 = K0 · e0,9 Następnie przekształcamy równanie tak, aby wyznaczyć K0 .
n→∞ n
Obliczanie wartości bieżącej na podstawie wartości przyszłej (tak
−0,9 jak w zadaniu) nosi nazwę dyskontowania.
K0 = 5 000 · e ≈ 2 032, 85
Odp. Wartość zdyskontowana (bieżąca) depozytu wynosi 2 032, 85 zł.

6.1. Oblicz:
2 +3n−1 n3 1−n3
a) lim 5n 4n 2 c) lim 4n 2 +1 e) lim n 4 −5n+1
n→∞ n→∞ n→∞
n2 −2n+5 n3
b) lim 2 d) lim n4 −5n+1 f) lim (n+1)(2n+3)
n→∞ n +3 n→∞ n→∞ (3n−2)(n+5)
6.2. Oblicz:
a) lim 1+2+...+n e) lim 2+4+6+...+2n 1+ 12 +1
+...+ 21n
22
n→∞ n2 +1 n→∞ h n2 i) lim 1+ 3 + 2 +...+ 31n
1 1
1+2+...+n
i n→∞ 3
b) lim √
f) lim 2n+1 − 1+3+...+(2n−1) 1+3+...+(2n+1)
n→∞ 9n4 +1
n→∞ n n+1 j) lim
1+2+3+...+n n→∞ 4+7+...+(3n+1)
c) lim 10n2 g) lim 1+2+22 +...+2n 1+2+22 +...+22n
n→∞
1+2+3+...+n n→∞ 3n+1 k) lim 4+42 +43 +...+4n
d) lim √ 1+3+...+(2n−1)
n→∞
n→∞ 4n4 +3n+1 h) lim
n→∞ 2+4+...+2n

6.3. Oblicz:
√ √
4 √
a) lim n2 + 2n − n e) lim √
n2 +2n+7− n2 +1 i) lim 3
n3 + 12n − n
n→∞ √ n→∞ √ n→∞
n√2 +2n−n 1
b) lim ( 4n2 + 17 − 2n) f) lim j) lim √
3
n→∞ √ n→∞ 2n−√4n2 +3n n→∞ n3 +12n−n
√
c) lim ( 4n2 + n − 2n) g) lim 4n+ 9n
2
√ +6n+1 k) lim 3 8n3 − 1 − 2n
n→∞ √ √ n→∞ −n+ 4n2 +n n→∞
d) lim ( n2 − 1 − n2 − 2) √
3

n→∞ h) lim n3 + n2 − n
n→∞
6.4. Oblicz:
√ q n 3n
a) lim n 3n + 2n 3 n 5 n g) lim
n→∞ √ d) lim n
4 + 65 + 8 n→∞ (5+cos n)
n
n→∞
b) lim n 10n + 9n + 8n 2 sin(n+1) sin2 (n)+4n
n→∞ q e) lim 2n 1−n 3
h) lim 3n−1
n→∞ n→∞
n n 2n+(−1)n
c) lim n 23 + 43 sin2 (n)+cos(n3 +8n) i) lim 3n+2
n→∞ f) lim n3 +n+1 n→∞
n→∞
6.5. Oblicz:
2n+3 −1 3n +72n 32n+1 −8n
a) lim 3·2
5·4n+1 +3 c) lim n n e) lim 2n−2 +3·23n−1
n→∞ n→∞ 4 −3·6 n→∞ 2
2n+1 −3n+2 5·22n +2n+1 4n+1
b) lim d) lim f) lim 4·2 +1n
n→∞ 3n+2 n→∞ 3n +1 n→∞ 16n + 1 +1
2
6.6. Oblicz:
3 2n2 n
2n +2 2 +3
a) lim 5n−2 e) lim 1−n2 h) lim n
n→∞ 3n−1 5−n2 n→∞ 2
n n→∞ n
2n 3n
b) lim n+5 n 4n+2 i) lim 3n+1
n→∞ f) lim 3n−1 n→∞
n n→∞ (−1)n n
3n−5 6n (−1)n
c) lim 3n+7 g) lim 1 + 1 j) lim 1+ n
n→∞ 2n+3 n→∞
2n n→∞
3n+2
d) lim 4n−1
n→∞
6.7. Oblicz: √
p √ p √
a) lim n+ n+1− n− n+1 g) lim n
1 + 3n + 5n + 7n
n→∞ n→∞ √
n
b) lim log3 n5 h) lim n2 6n + n2 5n
n→∞ log27 n n→∞
c)
log n
lim 16log2 n i) lim sin (n!) ctg (n!) 61n
n→∞
n→∞ 27 3 [2+(−1)n ]n
d) lim 1−2+3−4+5−...−2n
√ j) lim 3n ln n
n→∞ n2 +1 n→∞
1+a+a2 +...+an k) lim n [ln n − ln (n + 1)]
e) lim 1 1 1 , (|a| < 1) n→∞
n→∞ 1+ 2 a+ 4 a2 +...+ 2n an
2

1−2n2
ln 1+ n
f) lim 3 n2 −1 l) lim 1
n→∞
n→∞ n
6.8. W bankach X, Y nominalna roczna stopa procentowa wynosi odpowiednio 14% i 15%. Banki te kapita-
lizują odsetki odpowiednio co miesiąc oraz co kwartał. W którym banku zdeponować lokatę na okres jednego
roku w celu zmaksymalizowania swych korzyści finansowych?
6.9. Wyznacz oraz zinterpretuj efektywną stopę procentową w warunkach kapitalizacji ciągłej, jeśli roczna
stopa oprocentowania wynosi:
a) 35% b) 15%
6.10. Lokata pieniężna o kapitale początkowym K0 = 7500 zł rocznie podlega oprocentowaniu po 10%
rocznie w ciągu 5 lat. Jaki będzie kapitał końcowy przy dopisywaniu odsetek do lokaty w sposób ciągły?
6.11. Oblicz wartość początkową depozytu, który po 5 latach osiągnie wartość 16 tys. zł, jeśli dana jest
roczna stopa procentowa 7% i występuje kapitalizacja ciągła.

Rozdział 7
Granice funkcji. Ciągłość funkcji jednej zmiennej
Twierdzenie 7.1 (warunek konieczny i dostateczny istnienia granicy).

" #
lim f (x) = q ∧ lim f (x) = q ⇔ lim f (x) = q. (7.1)
x→x− x→x+ x→x0
0 0
Twierdzenie 7.2. Jeżeli lim f (x) = p ∧ lim g (x) = q, to:

x→x0 x→x0
1. lim [αf (x) ± βg (x)] = αp ± βq (α, β ∈ R),
x→x0
2. lim [f (x) · g (x)] = pq,
x→x0
h i
3. lim fg(x)
(x)
= pq przy założeniu, że ∀ g (x) 6= 0 6= q.
x→x0 x∈D
Twierdzenie 7.3 (o trzech funkcjach).

 Niech dane będą funkcje f (x) , g (x) , h (x) określone w S (x0 , δ).
∀ f (x) ≤ g (x) ≤ h (x) 
x∈S(x0 ,δ)
⇒ lim g (x) = q.
lim f (x) = q = lim h (x)  x→x0
x→x0 x→x0
Granice „specjalne”:
ax −1 loga (x+1)
lim sinx x = 1 lim = ln a (a > 0) lim = 1
x→0 x→0 x x→0 x ln a
lim ax = 1 (a > 0) lim ln(x+1) =1
1
lim (1 + x) x = e
x→0 x→0 x
x→0
f

Niech funkcja f (x) R ⊃ D −→ R będzie określona w pewnym otoczeniu punktu x0 .
Definicja 7.1. Funkcja f (x) jest ciągła w punkcie x0 ⇔ gdy istnieje granica właściwa funkcji f (x) w punk-
cie x0 i jest ona równa wartości funkcji w tym punkcie, tzn.:
lim f (x) = f (x0 ) . (7.2)
x→x0

Zadanie 1. Oblicz granice funkcji:
√
a) lim 3x − 9x2 + 5x c) lim 2 x+3
x→∞ x→−3+ x −x−12
3
b) lim x4 −3x+2 d) lim 2 x+3
x→1 x −4x+3 x→4− x −x−12
Rozwiązanie:
√
Podp.!!! Postępujemy tak samo jak w przypadku granic ciągów.
a) lim 3x − 9x2 + 5x [∞ − ∞] =
x→∞
√ √
2 +5x 3x+√9x2 +5x −5x −5
= lim 3x− 9x
1 · 3x+ 9x2 +5x
= lim √ = lim q = − 56
x→∞ x→∞ 3x+ 9x2 +5x x→∞ 3+ 9+ x5
x3 −3x+2 0
(x−1)(x2 +x−2)
b) lim x 4 −4x+3 0 = lim (x−1)(x3 +x2 +x−3) = Podp.!!! 1. Podstawiamy za x = 1 i sprawdzamy, czy mamy sym-
x→1 x→1
0 bol oznaczony, czy nieoznaczony.
x2 +x−2 (x−1)(x+2)
2. Symbol nieoznaczony 00 , zatem dokonujemy rozkładu na czyn-
= lim x3 +x2 +x−3 0 = lim (x−1)(x 2 +2x+3) =
x→1 x→1 niki, pamiętając, że co najmniej jeden czynnik będzie wynosił
x+2
3
1 (x − 1). Wygodnie jest zastosować schemat Hornera.
= lim x2 +2x+3 6 = 2
x→1

40 7. Granice funkcji. Ciągłość funkcji jednej zmiennej
x+3 0
x+3
c) lim 2 0 = lim + (x+3)(x−4) =
Podp.!!! Zauważmy, że jeśli podstawimy x = −3, to otrzymujemy sym-
x→−3+ x −x−12 x→−3 bol nieoznaczony 00 . W takiej sytuacji postępujemy tak samo jak w przy-
1
= lim x−4 = − 71 padku zwykłej granicy.
x→−3+
Podp.!!! Po podstawieniu x = 4 otrzymujemy 7 . W takich sytuacjach tam, gdzie nie
d) lim 2 x+3 = 0
x→4− x −x−12 wychodzi „0”, wstawiamy 4, natomiast tam, gdzie wychodzi „0”, podstawiamy wartość
x+3 7
= lim (x+3)(x−4) 7·0−
= −∞ minimalnie mniejszą od 4 (bo granica lewostronna). Wówczas otrzymamy wartość
x→4− bliską zeru (ozn. 0− albo 0+ ), ale nie zero. Odwrotność takiej liczby to, w zależności
od znaku, −∞ albo +∞.
Zadanie 2. Oblicz granice funkcji:

e5x −1 x3 −8 6x sin(5x) cos(2x) x+2
a) lim b) lim x−2 c) lim 4 2 d) lim 1
x→0 6x x→2 1−3 x→0 tg (4x) ctg (3x) x→2 2+( 4 ) x−2
3
Rozwiązanie:

e5x −1 0
5x Podp.!!! Granicę tak zapisujemy, aby można było skorzystać ze wzoru:
a) lim lim 56 · e 5x−1 =
0 = x→0
x→0 6x lim ax −1
x
= ln a (a > 0).
x→0
5x
= lim 56 · lim e 5x−1 = 56 · ln e = 56 Zauważmy, że jeśli 5x = t, to x → 0 ⇒ t → 0, a lim e5x −1
5x
= lim et −1
t
= ln e.
x→0 x→0 x→0 t→0
x3 −8
0 (x−2)(x2 +2x+4) x−2 −12
b) lim x−2 0 = lim −(3x−2 −1)
= lim (x2 + 2x + 4) · lim x−2 −1) = ln 3 ,
x→2 1−3 x→2 x→2 x→2 −(3
gdzie:
Podp.!!! Granicę lim 3x−2 −1
obliczamy, wykorzystując wzór
lim (x2 + 2x + 4) = 12 x→2 x−2
x→2 x
lim a x−1 = ln a (a > 0).
lim (−1) x→0
x−2 −1 x→2 −1 Niech x − 2 = t, wówczas x → 2 ⇒ t → 0 oraz
lim x−2 −1) = lim 3x−2 −1
= x−2 = ln 3
x→2 −(3 x→2 x−2
lim 3 x−2−1 x−2 t
lim 3 x−2−1 = lim 3 t−1 = ln 3.
x→2
x→2 t→0
6x sin(5x) cos(2x) 0 6x sin(5x) cos(2x) cos4 (4x) sin2 (3x)

c) lim 4 2 0 = lim sin4 (4x) cos2 (3x)
= Podp.!!! Wykorzystujemy granicę specjalną
x→0 tg (4x) ctg (3x) x→0 sin x sin(αx)
lim = 1. Zauważmy, że lim = 1
! x→0 x x→0 αx
2 (podstawienie αx = t).
sin(5x) 1 sin(3x) 6x·5x·(3x)2 cos(2x) cos4 (4x)
= lim 5x

sin(4x) 4 3x (4x)4 cos2 (3x)
= Granicę zapisujemy w formie równoważnej,
x→0 uwzględniającej postać granicy specjalnej.
4x
h i
sin(5x) sin(3x) 2 2 cos4 (4x) 1·14
= lim · 1 4 · lim · lim 6x·5x·(3x)
4 · lim cos(2x) 2 (3x) 1· 1
14
· 12 · 270
· 12
= 270
x→0 5x sin(4x)
lim 4x x→0 3x x→0 (4x) x→0 cos 256 256
x→0
lim (x+2) h i
x+2 x→2− 4 Podp.!!! Granicy tej nie da się obliczyć wprost, gdyż w mianow-
d) lim 1 = 1 2+0 =2
x→2− 2+( 4
) x−2 lim 2+ lim ( )4 x−2 niku wykładnika jest „0”, którego nie da się usunąć. Korzystamy
3 3
x→2− x→2− z twierdzenia 7.1, obliczamy granice jednostronne. Zauważmy, że:
1
1
lim (x+2) h i x → 2− ⇒ x − 2 → 0− ⇒ x−2 → −∞ ⇒ 43 x−2 → 0
x+2 x→2+ 4
lim 1 = 1 2+∞ =0 x → 2+ ⇒ x − 2 → 0+ ⇒ x−2 1
1
→ +∞ ⇒ 43 x−2 → +∞
x→2+ 2+( 4 ) x−2 lim 2+ lim ( 4 ) x−2
3 + 3
x→2+ x→2
x+2 Z twierdzenia 7.1: granice jednostronne są różne, zatem granica

Zatem lim 1 – nie istnieje. funkcji w punkcie x0 = 2 nie istnieje.
x→2 2+( 4 ) x−2
3

Zadanie 3. Zbadaj ciągłość funkcji f (x). W przypadku braku ciągłości określ, jaki rodzaj nieciągłości wy-
stępuje. √  x+sin(2x)
x+20−5
a) f (x) = 25−x2

 x dla x < 0
b) f (x) = 3 dla x = 0

 e3x −1
x dla x > 0
Rozwiązanie:
a) D(f ) = [−20; −5) ∪ (−5; 5) ∪ (5; +∞) Podp.!!! 1. Wyznaczamy dziedzinę funkcji, tzn.
(
Odp. Funkcja nie jest funkcją ciągłą dla x = −5 x + 20 ≥ 0
Punkty usunięte z dziedziny są punktami nie-
25 − x2 6= 0
oraz x = 5. ciągłości, ponieważ w tych punktach nie istnieje wartość funkcji.
2. Określamy rodzaj nieciągłości dla każdego punktu z osobna.
Dla punktu x = 5
√ 0 √ √
x+20−5 x+20−5 √x+20+5 x−5 −1 −1
lim 25−x2 0 = lim 25−x2
· x+20+5
= lim √ = lim √ = 100
x→5 x→5 x→5 (5−x)(5+x)( x+20+5) x→5 (5+x)( x+20+5)
Odp. Punkt x = 5 jest punktem nieciągłości I ro- Podp.!!! Granica funkcji w punkcie istnieje i jest skończona.
dzaju.
Dla punktu x = −5
√ h√ i
x+20−5
lim 25−x 2
15−5
0 = lim (5+x)(√−1
x+20+5)
nie istnieje, ponieważ:
x→−5 x→−5

−1 1
lim √ + = +∞ Podp.!!! Granice jednostronne funkcji są różne i są niewłaściwe.
x→−5− (5+x)( x+20+5) 0
−1 1 Na mocy twierdzenia 7.1 nie istnieje granica funkcji w punk-
lim (5+x)(√x+20+5) 0− = −∞ cie x = −5.
x→−5+
Odp. Punkt x = −5 jest punktem nieciągłości II rodzaju.
b) D(f ) = R, x0 = 0 Podp.!!! Z definicji 7.1: funkcja f (x) jest ciągła w punkcie x0

f (0) = 3 ⇔ lim f (x) = f (x0 ).
x→x0
0
lim x+sin(2x)
x 0 = lim 1 + 12 · sin(2x)
2x =3 Punktem podejrzanym o nieciągłość jest x0 = 0 jako punkt,
x→0− x→0− w którym zmienia się postać funkcji.
x
3x (e ) −1
3
Granice jednostronne funkcji są skończone (właściwe) i są
lim e x−1 00 = lim x = ln e3 = 3
x→0+ x→0+ równe.
Zatem lim f (x) = 3 = f (0).
x→0
Odp. Funkcja f (x) jest ciągła.

(
x2 −25
x+5 dla x 6= −5
Zadanie 4. Dla jakiej wartości α funkcja f (x) = jest ciągła?
α dla x = −5
Rozwiązanie:
D(f ) = R, x0 = −5
2 −25 0
Podp.!!! Z definicji 7.1: szukamy takiego
(x+5)(x−5)
lim xx+5 0 = lim x+5 = lim (x − 5) = −10 α, dla którego lim f (x) = f (x0 ).
x→−5 x→−5 x→−5 x→x0
Zatem lim f (x) = −10 = f (−5) = α.

x→−5
Odp. α = −10

Zadanie 5. Pewne przedsiębiorstwo wytwarza dwa rodzaje dóbr. Niech P (x) oraz Q(y) oznaczają zyski
przedsiębiorstwa ze sprzedaży odpowiednio pierwszego i drugiego dobra, gdzie: x, y – wielkości produkcji
dóbr. Funkcje P (x) oraz Q(y) określone są następująco:
(
250x − 400 000 dla 0 ≤ x ≤ 6 000
P (x) = ,
200x − 300 000 dla x > 6 000
(
90y − 50 000 dla 0 ≤ y ≤ 25 000
Q (y) = .
70y + 5 000 dla y > 25 000
W tej chwili przedsiębiorstwo produkuje 6 500 sztuk dobra x oraz 24 000 sztuk dobra y. Czy opłacalne jest
zwiększenie produkcji drugiego dobra do 25 000 sztuk w zamian za zmniejszenie wielkości produkcji dobra
pierwszego do 6 000 sztuk? (Uwaga! Zakładamy, że przedsiębiorstwo sprzedaje tyle, ile wyprodukuje.)
Rozwiązanie:
P (6 500) = 1 000 000 j.p. Podp.!!! Określamy teraźniejszy zysk przedsiębor-
Q(24 000) = 2 110 000 j.p. stwa ze sprzedaży obydwu dóbr.
Zatem teraźniejszy całkowity zysk przedsiębiorstwa jest równy
3 110 000 j.p.
Podp.!!! Określamy zyski przedsiębiorstwa przy zmniejsze-
lim P (x) = lim (200x − 300 000) = 900 000 niu wielkości produkcji dobra x do 6 000 jako lim P (x)
x→6000+ x→6000+ x→6000+
lim Q(y) = lim (90y − 50 000) = 2 200 000 oraz zwiększeniu wielkości produkcji dobra y do 25 000 jako
y→25000− y→25000− lim Q(y).
y→25000−
Całkowity zysk po korekcie produkcji wynosi 3 100 000 j.p.
Zmiana wielkości zysku wynosi 3 100 000 − 3 110 000 = −10 000 j.p.
Odp. Korekta wielkości produkcji dóbr jest nieopłacalna, gdyż powoduje zmniejszenie zysku o 10 000 j.p.

7.1. Oblicz granice funkcji:
2 −1
a) lim 2xx2 −x−1 g) lim 2x
x+1 − 1
x→∞ x→∞
x
b) lim h) lim x3 − x2
−x+1
x→−∞ x+1 x→−∞√
2 √
c) lim x +2x−1
3 i) lim x+1− x
x→−∞ x −1 x→∞
x3 +3x2 −1 √ √
d) lim 1−x3 j) lim 2x2 + x + 1 − 2x2 − x + 1
x→−∞ x→∞ √
3 −2x
e) lim x2x+2x+6 k) lim ( x2 + 2x + 1 − x)
x→−∞ x→∞ √
f) lim 1−x5 4
− x−1 − 3
−2 l) lim ( x2 + 2 − x)
x→∞ x2 x→∞ √ √
m) lim ( 4x2 − 5x − 4x2 − 3x)
x→∞
2 −1 2 −1 x4 −3x+2 27−x3
a) lim 2xx2 −x−1 c) lim 2x4x 2 −x−1 e) lim 5 h) lim
x→0 x→− 21 x→1 −4x+3
x x→3 x−3
2 −1 x3 −2x2 −4x+8 2 +3x+2
b) lim 2xx2 −x−1 f) i) lim xx3 +x

1 3 lim 4 2
x→1 d) lim 1−x − 1−x 3 x→2 x −8x +16 x→−2 √
2 −2x
x→1 5 −1
g) lim xx−1 j) lim x− 2
√ x4 −4
x→1 x→ 2
7.3. Oblicz granice funkcji: √ √ √
3
x−2
a) lim √x−1−1 x2 +1−
√ x+1 2− x+8
c) lim e) lim
x→2 √ x→0 √ 1− x+1 x→0 √ x
2 3
b) lim √x +4−2 d) lim x−1 f) lim 9+2x−5
√3
x→0 x2 +9−3 x→1 x−1 x→8 2− x


3 ctg(7x) sin2 (2x)
a) lim sin(3x)
4x d) lim x+sin(4x)
x
g) lim 1−cos x
x2 j) lim 5x2 tg(5x)
x→0 x→0 x→0 x→0
tg(4x) sin(9x)−sin(5x) 3x2 tg2 (4x) ctg4 (2x) 5(1−cos x)
b) lim 3x e) lim sin(2x) h) lim cos(5x) k) lim 7x2
x→0 x→0 x→0 x→0
1 sin2 (x−1)
c) lim f) lim i) lim 5 tg(5x) cos x
l) lim 3(1−cos x)
x→0 3x ctg(5x) x→1 x −1
2
x→0 tg(2x) x→0 5x
3x+2 1 2 4x 1
a) lim 2x−10 d) lim (1 + 3x) 2x + 3 g) lim 2x+1 i) lim (1 + x) x2 +6x
x→+∞ 2x−9 x→0 x x→∞ 2x−1 x→0
1 5
5 3x e) lim 4+x
j) lim (x − 1) 2x−4
b) lim 1 + x x→∞ 5+x
h) lim (4 + x) 2x+6
x→+∞ x→−3 x→2
√ x 2x 7
c) lim 1+2 1+ √x
f) lim x
x+1
k) lim x x−1
x→+∞ x x→∞ x→1
x 1−e4x ex−2 −1
a) lim 3 x−1 b) lim c) lim 2
x→0 x→0 −5x x→2 4−x
2x−1 +x−2 x2 2x+3 −x2
a) limπ (sin x)tg(2x) h) lim n) lim
x→ 2 x→1 x−1 x→−3 x+3
x3 −8 i) lim 5x2 sin2 (4x) ctg4 (3x) o) lim log3 (x+1)
b) lim x−2 x→0 x→0 (x−7) sin x
x→2 √ tg(πx)
2 +1−1 j) lim [1 + cos(πx)] p)
2x
lim e −e
−3x
c) lim √xx2 +25−5 x→ 21 x→0 3x
x→0
d) lim x [ln(x + 2) − ln x] k) lim ex−2 +x−3 q) lim 4 log(x−4)
x−5
x→+∞ x→2 x2 −2x x→5
−3 log(x+3)
e) lim [1 + sin (πx)]ctg(πx)
x−5
l) lim 6 2 +x−6 r) lim x+2
x→1 x→5 x −5x x→−2
1 x+2 2(ex −1)
f) lim (1 + sin x) x m) lim x3 x+2−x s) lim
x→0 x→−2 x→0 3 sin(2x)
g) lim ex −e−x t) lim x[ln(x − 6) − ln x]
x→0 x x→+∞
7.8. Oblicz granice funkcji: √
x+3 √1 x−
√ x x3
a) lim x2 −x−12 c) lim e) lim g) lim 2
x→−3− x→1− x−1
x→0+ x x→2+ 3(x −x−2)
b) 3x
lim x−1 d) lim √1 f) lim x3 h) lim x−1
x−1 3(x2 −x−2) ln x
x→1+ x→1+ x→−1− x→0+

2 3x4 +1
a) lim 2xx2−1 b) lim 1
2 c) lim 3
x→0 x→2 (x−2) x→0 x
1
a) f (x) = x 1 w punkcie x0 = 0 f) f (x) = 2 x +3
1 w punkcie x0 = 0
1+e x 3 x +2
2
b) f (x) = w punkcie x0 = 2 1
x+e x−2
1
g) f (x) = x5 x−2 w punkcie x0 = 2
1 log 2 3
c) f (x) = 2 x−1 +1
w punkcie x0 = 1 h) f (x) = 2 w punkcie x0 = 3
x−3
x 2
( 13 )
1
x+2 +x i) f (x) = −2x5 w punkcie x0 = −2
d) f (x) = −3x w punkcie x0 = −2 x+3 x+2
3x
1 j) f (x) = 5 w punkcie x0 = 1
e x −1
e) f (x) = 1 w punkcie x0 = 0 x+e 1−x
e x +1

7.11. Zbadaj √ciągłość funkcji f (x). W przypadku braku ciągłości określ,

( 2 jaki rodzaj nieciągłości występuje.
7+x−3 x −2x
a) f (x) = x2 −4 dla x 6= 2
 d) f (x) = 2x−4
 sin x
 x dla x < 0 2 dla x = 2

b) f (x) = 2

1 dla x = 0 x − 1 dla x ≤ −1

 ex −1
dla x > 0 e) f (x) = 0 dla − 1 < x < 1
( x 

ex dla x < 0 ln x dla x ≥ 1
c) f (x) = (
1 + x dla x ≥ 0 2x + 3 dla x ≤ 0
f) f (x) = 2
(x − 2) dla x > 0
7.12. Dla jakiej
( 2wartości α funkcja f (x) jest ciągła? (√
x −4 1+x−1
dla x 6= 2 dla x 6= 0
a) f (x) = x−2 c) f (x) = x
α dla x = 2 α dla x = 0
( 2 (
x −3x+2 2e5
x−1 dla x 6= 1 (2 + 5x) 3x dla x < 0
b) f (x) = d) f (x) =
α dla x = 1 α dla x ≥ 0
7.13. Pewne przedsiębiorstwo wytwarza dwa rodzaje dóbr. Niech P (x) oraz Q(y) oznaczają zyski przed-
siębiorstwa ze sprzedaży odpowiednio pierwszego i drugiego dobra, gdzie: x, y – wielkości produkcji dóbr.
Funkcje P (x) oraz Q(y) określone są następująco:
(
30x − 30 000 dla 0 ≤ x ≤ 8 500
P (x) = ,
20x + 10 000 dla x > 8 500
(
15y − 2 000 dla 0 ≤ y ≤ 20 000
Q (y) = .
10y + 1 000 dla y > 20 000
W tej chwili przedsiębiorstwo produkuje 6 500 sztuk dobra x oraz 25 000 sztuk dobra y. Czy opłacalne jest
zwiększenie produkcji pierwszego dobra do 8 500 sztuk w zamian za zmniejszenie wielkości produkcji dobra
drugiego do 20 000 sztuk? (Uwaga! Zakładamy, że przedsiębiorstwo sprzedaje tyle, ile wyprodukuje).

Rozdział 8
Pochodna funkcji jednej zmiennej. Reguła de l’Hospitala
Tabela 8.1. Pochodne funkcji elementarnych

f (x) f ′ (x) f (x) f ′ (x)
c; c ∈ R 0 sin x cos x
ax; a ∈ R a cos x − sin x
α 1
x ; α ∈ R\{0, 1} αxα−1 tg x cos2 x
√ 1 −1
x; x > 0 √
2 x
ctg x sin2 x
x
a ; a>0 ax ln a arc sin x; |x| < 1 √ 1
1−x2
ex ex arc cos x; |x| < 1 √ −1
 1−x2
a > 0,

1 1
loga x; a 6= 1, x ln a arc tg x 1+x2


x>0
1 −1
ln x; x > 0 x arc ctg x 1+x2
Twierdzenie 8.1. Niech dane będą funkcje f, g : G → R (G ⊂ R) różniczkowalne w punkcie x0 ∈ G.

Wówczas:
1. [αf (x0 )] ′ = αf ′ (x0 ) α ∈ R,
2. [f (x0 ) ± g (x0 )] ′ = f ′ (x0 ) ± g′ (x0 ),
3. [f (x0 ) · g (x0 )] ′ = f ′ (x0 ) · g (x0 ) + f (x0 ) · g′ (x0 ),

h i
(x0 ) ′ ′ (x0 )·g ′ (x0 )
4. fg(x 0)
= f (x0 )·g(xg02)−f
(x0 ) ∀ g (x) 6= 0.
x∈G
Twierdzenie 8.2. Jeżeli spełnione są warunki:

f
1. R ⊃ G −→ R – różniczkowalna w punkcie x0 ∈ G,
g
2. R ⊃ G1 −→ R – różniczkowalna w punkcie y0 = f (x0 ) ∈ G1 ,
3. f (G) ⊂ G1 ,
to g ◦ f : G → R – różniczkowalna w punkcie x0 oraz (g ◦ f )′ (x0 ) = [g (f (x0 ))]′ = g′ (f (x0 )) · f ′ (x0 ).
Twierdzenie 8.3 (DE L’HOSPITALA). Niech x0 będzie punktem skupienia zbioru D oraz niech dane będą
funkcje f, g : D → R różniczkowalne w S(x0 , δ). Jeżeli spełnione są warunki:
1. ∀ g (x) 6= 0 6= g ′ (x),
x∈S(x0 ,δ)
2. lim f (x) = 0 = lim g (x) albo lim f (x) = ∞ = lim g (x),
x→x0 x→x0 x→x0 x→x0
′ (x)
3. lim fg′ (x) = A,
x→x0
(x) H ′ (x)
to lim fg(x) = lim fg′ (x) .
x→x0 x→x0

46 8. Pochodna funkcji jednej zmiennej. Reguła de l’Hospitala

Zadanie 1. Wyznacz pochodną funkcji:
√
d) h(x) = log43 (x
4
a) h(x) = 4 x3 + 3ex + 2, 4
√ + 1)
√ 2
4
b) h(x) = 4 x3 + 3ex + 2 (ln x − cos x) e) h(x) = ex√ + x+2
x2 −1 f) h(x) = x x
c) h(x) = √
x+1
Rozwiązanie:
√ ′ √ ′ Podp.!!! Korzystamy z pkt. 2, a następnie
a) h′ (x) = 4 x3 + 3ex + 2 = 4 x3 + (3ex )′ + (2)′ = √
4 4 3
4
z pkt. 1 tw. 8.1. Zauważmy, że: x3 = x 4 .
3 ′ 3 Wykorzystując odpowiednie wzory z tabeli 8.1,
= 4 x 4 + 3 (ex )′ + (2)′ = 4 · 43 x 4 −1 + 3 · ex + 0 = obliczamy ostateczną postać pochodnej.
1
= 3x− 4 + 3ex
√
4

b) h′ (x) = [ 4 x3 + 3ex + 2 · (ln x − cos x)]′ = Podp.!!! Korzystamy z pkt. 3
| {z } | {z
g
} tw. 8.1.
f
√ ′ √
= 4 x + 3e + 2 (ln x − cos x) + 4 x3 + 3ex + 2 (ln x − cos x)′ =
4 3 x 4
Następnie korzystamy z wy-
√ niku poprzedniego zadania,
− 14 4
= 3x + 3e (ln x − cos x) + 4 x + 3e + 2 [(ln x)′ − (cos x)′ ] =
x 3 x pkt. 2 tw. 8.1 i wzorów z ta-
√ beli 8.1.
1
= 3x− 4 + 3ex (ln x − cos x) + 4 x3 + 3ex + 2 x1 + sin x
4
f
z }| {
′ √ √ Podp.!!! Korzystamy z pkt. 4 tw. 8.1.
c) h′ (x) = x2 −1
√ x2 − 1 )′ =
= (√ (x2 −1)′ ( x+1)−(x2 −1)( x+1)′
√ =
x+1 ( x+1)2
x+1
| {z } Następnie korzystamy z pkt. 2 tw. 8.1
g
√ i wzorów z tabeli 8.1.
√ 2 −1)[(√x)′ +(1)′ ]
1
2x( x+1)−(x2 −1) 2√
[(x2 )′ −(1)′ ]( x+1)−(x x
= √
( x+1)2
= √
( x+1) 2
′ Podp.!!! Zapisujemy funkcję inaczej, a następnie

d) h′ (x) = log43 (x4 + 1) = {[log3 (x4 + 1)]4 }′ = korzystamy z pochodnej funkcji złożonej (tw. 8.2).
g Zauważmy, że: y = f (x) = log3 (x4 + 1) jest funkcją
z }| { wewnętrzną, a g(y) = y 4 jest funkcją zewnętrzną oraz
= {[log 3 (x4 + 1)]4 }′ = 4[log3 (x4 + 1)]3 · [log3 (x4 + 1)]′ = g ′ (y) = 4y 3 = 4[log3 (x4 + 1)]3 .
| {z }
f
Funkcja log3 (x4 + 1) jest funkcją złożoną, tzn.:
g y = f (x) = x4 + 1, g(y) = log3 y, zaś:
1 1
z }| { g ′ (y) = y ln 3
= (x4 +1) ln 3
.
4 ′
= 4[log 3 (x4 + 1)]3 · [log3 (x + 1
| {z })] =
f
1
= 4[log 3 (x4 + 1)]3 · (x4 +1) ln 3 · (x4 + 1)′ =
1 16x3 16x3 log33 (x4 +1)
= 4[log 3 (x4 + 1)]3 · (x4 +1) ln 3 · 4x3 = (x4 +1) ln 3 [log3 (x
4 + 1)]3 = (x4 +1) ln 3
f
√
z
2 √
}| {
Podp.!!! Pochodna funkcji złożonej, gdzie:
′
e) h (x) = [e x 2 + x+2 ′
] = [e|x + x + 2 ′ √
{z }] = y = f (x) = x2 + x + 2, g(y) = ey , zaś:
2 √
g g ′ (y) = ey = ex + x+2 .
2 +√x+2 √ 2 √
Korzystamy z tw. 8.2 i tw. 8.1.
=e x · (x + x + 2) = (2x + 2√1 x )ex + x+2
2 ′

√ √
z}|{
√
f) h(x) = x x x ) x = e x ln x
= (|{z} Podp.!!! Przekształcamy funkcję h(x) zgodnie ze wzorem:
a ab = eb ln a .
√ √ √
h′ (x) = [e =e x ln x ]′ x ln x · ( x ln x)′ = Pochodna funkcji
√ złożonej (patrz przykład e)), gdzie:
√ √ y = f (x) = x ln x, a g(y) = ey .
ln x )′ =
= e x ln x · ( x · |{z}
|{z} Pochodna iloczynu funkcji (patrz przykład b)), tw. 8.1 pkt. 3.
f g
√ √ √ √
1 √ √
=e x ln x · [( x)′ ln x + x(ln x)′ ] = e x ln x · √
2 x
ln x + x x1 = x x · √1
x
1
2 ln x + 1
2 +2
Zadanie 2. Dana jest funkcja popytu na jabłka: D(p) = pe−p , gdzie p – cena za 1 kg jabłek. Jak zmieni
się popyt na jabłka, jeśli cenę p0 = 3 zł podniesiemy o 1%?
Rozwiązanie:
2
′ 2 2 Podp.!!! Należy obliczyć elastyczność cenową popytu, tzn.
D ′ (p) = pe−p +2 = e−p +2 + pe−p +2 · (−2p) = p
Ep D(p) = D(p) · D ′ (p). Zatem, w pierwszej kolejności, obli-
2 czamy popyt krańcowy (D ′ (p)).
= e−p +2 1 − 2p2
p 2
Ep D(p) = −p2 +2 · e−p +2 1 − 2p2 = 1 − 2p2 Obliczamy elastyczność.
pe
Ep D(3) = 1 − 2 · 32 = −17 Dalej liczymy elastyczność cenową przy zadanej cenie począt-
kowej p0 = 3.
Odp. Przy cenie jabłek równej 3 zł podniesienie jej o 1% spowoduje spadek popytu na nie o 17% przy
pozostałych czynnikach niezmienionych.
Zadanie 3. Koszt całkowity wyprodukowania Q jednostek pewnego towaru wyraża się wzorem:
T C(Q) = 0, 0002Q3 + 1, 26Q + 100.
Wyznacz koszt krańcowy (M C(Q)) przy poziomie produkcji Q0 = 80. Podaj jego interpretację ekonomiczną.
Rozwiązanie:
′ Podp.!!! Koszt krańcowy jest pochodną kosztu

M C(Q) = T C ′ (Q) = 0, 0002Q3 + 1, 26Q + 100 =
całkowitego, tzn.: M C(Q) = T C ′ (Q).
= 0, 0006Q2 + 1, 26
M C(80) = 0, 0006 · (80)2 + 1, 26 = 5, 1 Wyznaczamy koszt krańcowy dla Q0 = 80.
Interpretacja: Zwiększenie wielkości produkcji o jednostkę od poziomu 80 spowoduje wzrost kosztu całko-
witego o 5,1 j.p.
Odp. Koszt krańcowy przy poziomie produkcji Q0 = 80 wynosi 5,1.
Zadanie 4. Oblicz granice przy pomocy reguły de l’Hospitala.

1
a) lim sin(3x) 1 1
tg(4x)
b) lim x − sin x c) lim tg x2 ln x
x→0 x→0 x→0+
Rozwiązanie:
sin(3x) 0 H (sin(3x))′ 3 cos(3x)
a) lim 0 = lim ′ = lim 1 = Podp.!!! Symbol nieoznaczony 0 , zatem stosujemy twierdzenie
x→0 tg(4x) x→0 (tg(4x)) x→0 4 cos2 (4x) 0
de l’Hospitala (ozn. H), obliczając pochodną licznika i mianow-
3 cos(3x) cos2 (4x) 3 nika oddzielnie. Nie mylić z pochodną ilorazu.
= lim 4 = 4
x→0

1 1

x−x 0 H
b) lim x − [∞ − ∞] = lim sin
sin x x sin x 0 =
Podp.!!! Symbol ∞ − ∞. Przekształcamy wyrażenie
x→0 x→0
tak, aby uzyskać symbol 00 albo ∞ ∞
, a następnie sto-
H cos x−1
0 H − sin x
0 sujemy twierdzenie de l’Hospitala.
= lim sin x+x cos x 0 = lim cos x+cos x+x(− sin x) 2 = 0
x→0 x→0
1 0 1 x
c) lim tg 2 x ln x
0 = lim e ln x ·ln tg 2 = Podp.!!! W sytuacji gdy mamy nieoznaczoność typu: ∞0 , 00 , 1∞ , możemy
x→0+ x→0+
posłużyć się wzorem: ab = eb ln a .
1
lim ( ln x
·ln tg x2 ) Granicę wykładnika liczymy oddzielnie. Wyrażenie przekształcamy tak, aby
=e x→0+ = e1 = e, otrzymać wyrażenie 00 albo ∞ ∞
. Minus w symbolu −∞ nie ma znaczenia,
∞
∞
gdyż zawsze możemy wyciągnąć go przed granicę, uzyskując ∞ .
gdzie:
1 1
ln tg x2
h i tg x
· · 21 x
1
∞ H cos2 x
lim ln x · ln tg x2 [0 · ∞] = lim ln x −∞ = lim 2
1
2
= lim sin x
2
cos x =1
x→0+ x→0+ x→0+ x x→0+ 2 2

8.1. Wyznacz pochodną funkcji:
√
a) f (x) = 3x2 − 5x + 1 f) f (x) = ( x + 1) √1x − 1
b) f (x) = x4 − 13 x3 + 2, 5x2 − 0, 3x + 0, 1 g) f (x) = (x2 + 2x − 1)(x2 − 3x + 3)
√
c) f (x) = 3 x h) f (x) = (x4 + x2 + 1)(x3 − 3x + 2)
√
d) f (x) = 2 x − x1 √ √
√ 3
i) f (x) = ( 3 x + 2x) 1 + x2 + 3x
e) f (x) = x − √1x
8.2. Wyznacz pochodną funkcji:
√
1 1−x3 3 2
a) f (x) = x sin x d) f (x) = cos x g) f (x) = x3 +1 j) f (x) = 2 √x
x+1 1− x
b) f (x) = x2 cos x e) f (x) = x−1 h) f (x) = x2 −x+1
k) f (x) = x√
x x2 −3 x− x
c) f (x) = sin x cos x f) f (x) = x2 +x+1
x2 +1 i) f (x) = x3 +1
8.3. Dla każdej z podanych funkcji z = h(x) wyznacz takie funkcje y = f (x) i z = g(y) (funkcję wewnętrzną
i zewnętrzną), aby: z = h(x) = g (f (x)):
√3
a) h(x) = 5x2 c) h(x) = sin x1 e) h(x) = ln(2x − 1) g) h(x) = tg(x2 + 1)
b) h(x) = sin (2x) d) h(x) = log2 (2x − 1) 3
f) h(x) = sin x h) h(x) = ln4 x
8.4. Wyznacz pochodną funkcji: √
10 1+√ x
a) f (x) = ln(2x − 1) e) f (x) = 1 − x2 h) f (x) = 1− 3x
f (x) = sin3 x
5
b) f) f (x) = 5x3 + 2x2 − 2
q
1
i) f (x) =
c) f (x) = tg(x2 + 1) 3 1+x2
d) f (x) = ln4 x g) f (x) = x+1
x−1
8.5. Oblicz pochodną funkcji:

a) y = 2x − cos (4x) f) y = 1−4 sin x
cos x
ln x
k) y = 1−ln x
b) y = x (cos x + sin x) g) y = earc tg(2x) l) y = x3 + 3x2 + 6x + 6 ·e−x
√
c) y = 1 + 2 tg x h) y = cos12 x + sin12 x m) y = ctg x + x
d) y = sin4 x − cos4 x i) y = arc
√ cos x n) y = 7x3 ex ln x
1−x2
y = sin3 x3
x
e) j) y = ln x
+ 1 o) y = 66x −1
+1
x6 6x6
√ sin x
a) y = xx c) y = x x e) y = x3
√ x
b) y = (cos x)sin x d) y = x cos x f) y = x2 + 1


p ctg x√3 ·arc sin x 3x ln sin2 x
a) y = ln (2x2 − 3) g) y = tg x
m) y = tg(3x)
cos(4x)
b) y = 1+2 3x−1 h) y = sin(4x) cos x4 +3x
( )
c) y = sin cos x
−2x+e3x+5
tg(2x)+ln x
n) y = e log x
i) y = √
o) y = ctg [ln x (sin x + ex )]
d) y = 4x − 3x4 + e3x sin x
e) y = (3x) sin x j) y = 2√arc cos x
3
p) y = (cos x)ln x
√ x −7x cos(2x)
f)
x
y = 2x2 k) y = arc tg2 (3x − 3) q) y = tg 3x2
l) y = √2 x
x 2
r) y = xlog x
arc sin x
2 2

x +3x+9
a) y = cos (ex log5 x) f) y = arc sin(4x) k) y = 2
ln arc3x
tg(4x)
2 √
b) y = (arc tg x)x +5x+1 g) y = x cos x arc sin[3x ln(x6 +4 cos x)]
tg x 2 l) y =
c) y = x2 + 4x + 7 h) y = (ctg x)x 7x
log3 (x2 +1)
d) y = x3 arc cos (3x) i) y = xsin x m) y = arc tg √
x
3
log (x3 +3) j) y = 5xe2+sin x
e) y = 2cos x + 2 x
√
8.9. Sprawdź, czy funkcja y = 2x − x2 spełnia równanie y 3 · y ′′ + 1 = 0.
8.10. Sprawdź, czy funkcja y = cos x · ex + sin x · ex spełnia równanie −y ′′ + 2y ′ − 2y = 0.
8.11. Oblicz granice funkcji przy użyciu reguły de l’Hospitala:
5
1 tg x
a) lim sinx x d) lim x−sin3
x
g) lim xex i) lim
x→0 x→0 2x x→+∞ x→0 x
x
b) lim 3 x−1
1 1
x→0
e) lim xe x h) lim 1
− 1 j) lim (cos x) x2
x→0+ x→1 x−1 ln x x→0
ln x
c) lim x f) lim x ln x
x→+∞ x→0+
πx 1
x−1
a) lim ln(2x−1) e) lim 1−cos(3x)
1−cos(4x)
i) lim (1 − x)cos 2 m) lim x x
x→1 x→0 − x→1 x→+∞
b) lim xx f) lim (sin x)π−x j) lim (1 − cos x) ctg x n)
7
lim x 10+ln x
x→0+ x→π − x→0 x→+∞
ln(ex +1) ex −1
c) lim g)
x
lim 5 tg−3x
x
k) lim x2
x→+∞ x x→0 x→0 sin x o) lim x x3 +2
d) lim x2 e−x
2
h) lim (tg x)tg x l) lim ln cos
x
x x→+∞
1
x→+∞ x→0+ x→0
p) lim (ln x) x
x→+∞
e2x −1
a) lim x−tg x
x2 tg x
g) lim ln(1+2x) n) lim √ln x
x2 −1
x→0 √ x→0 x→1
x+4−2 1−e2x 4
b) lim h) lim o) lim x 5+3x
x→0 sin(5x) x→0 tg x x→+∞
lim 1−sin(2x) lim sin(5x)−sin(3x)
1
c) i) sin x p) lim (cos x) 2x −1
x→ π4 1+cos(4x) x→0 x→0
√ x3 +3x2 +2x
d)
3 x−1
lim √x−1 j) lim 2 q) lim (1 + 3x) 6x
1
x→−2 x −x−6 x→0
x→1 cos x−cos(3x)
e)
2
lim 2x2 −1 k) lim x2 r) lim 2(ex −1)
x→∞ 3x −4x x→0 x→0 sin(3x)
3
x−sin x
cos x l) lim s) lim 52ln x
f) lim x−π2 x→0 x−tg x x→+∞ x +7
x→π
m) lim tg x−sin
x3
x
t) lim 42sin(x+3)
x→0
x→−3 x +7x+12
x3
a) lim e sin−1−x
6 (2x)
3
b) lim ctg x − x1
x→0 x→0

x+sin x
8.15. Oblicz granicę lim .
x→+∞ x−sin x
Czy można to zrobić, stosując regułę de l’Hospitala?
8.16. Popyt na pewne dobro uzależniony od jego ceny określony jest wzorem D(p) = 50 − 0, 2p2 . Oblicz
elastyczność popytu przy poziomie ceny odpowiednio p1 = 5 j.p. oraz p2 = 10 j.p. Podaj interpretację
ekonomiczną tych wielkości.
8.17. Oblicz cenową
√ elastyczność popytu D(p) i podaj jej interpretację ekonomiczną dla funkcji:
2
a) D(p) = 100e 10−p , p0 = 1 c) D(p) = p ·pe−2p , p0 = 5
b) D(p) = p3p+2 , p0 = 3 d) D(p) = 10 10 − p3 , p0 = 1
8.18. Dana jest funkcja kosztu całkowitego T C(Q) = 23 Q3 − 7Q2 + 20Q.
a) Znajdź funkcję kosztu krańcowego M C(Q).
b) Dla jakich wartości wielkości produkcji Q koszt krańcowy jest ujemny?
8.19. Dana jest funkcja kosztu całkowitego pewnego przedsiębiorstwa T C(Q) = 0, 4Q2 + 20Q + 80.
a) Wyznacz elastyczność kosztu całkowitego przy poziomie produkcji Q1 = 5 i Q2 = 20.
b) O ile zmieni się koszt całkowity przy wzroście produkcji o jednostkę przy poziomie produkcji Q0 = 10?
8.20. Funkcja kosztu całkowitego w pewnym przedsiębiorstwie określona jest wzorem T C(Q) = 23 Q3 − Q2 + 7.
Przy jakim poziomie produkcji zwiększenie produkcji o jednostkę spowoduje wzrost kosztu całkowitego
o 112 j.p.?

Rozdział 9
Badanie przebiegu zmienności funkcji
Wniosek 9.1 (z tw. LAGRANGE’A). Niech funkcja f : P → R będzie różniczkowalna w przedziale

P (P ⊂ R). Wówczas:
1. ∀ f ′ (x) = 0 ⇒ f (x) jest funkcją stałą,
x∈P
2. ∀ f ′ (x) > 0 ⇒ f (x) jest funkcją rosnącą,
x∈P
3. ∀ f ′ (x) < 0 ⇒ f (x) jest funkcją malejącą.
x∈P
Niech G ⊂ R będzie zbiorem otwartym i f : G → R.
Definicja 9.1. Funkcja f (x) posiada w punkcie x0 ∈ G maksimum (minimum) lokalne ⇔ gdy
∃ ∀ f (x) ≤ f (x0 ) (f (x) ≥ f (x0 )) . (9.1)

δ>0 x∈S(x0 ,δ)⊂G
Twierdzenie 9.1 (FERMATA; Warunek konieczny istnienia ekstremum). Jeżeli funkcja f (x) posiada
w punkcie x0 ∈ G ekstremum lokalne i jest różniczkowalna w tym punkcie, to f ′ (x0 ) = 0.
Twierdzenie 9.2 (Warunki wystarczające (dostateczne) istnienia

! ekstremum).
I 1. f ′ (x0 ) = 0 ∧ ∀ f ′ (x) < 0 ∧ ∀ f ′ (x) > 0 ⇒ funkcja f (x) posiada w punkcie x0
x∈S − (x 0 ,δ) x∈S + (x 0 ,δ)
minimum lokalne. !
2. f ′ (x 0) = 0∧ ∀ f ′ (x) >0 ∧ ∀ f ′ (x) <0 ⇒ funkcja f (x) posiada w punkcie x0
x∈S − (x0 ,δ) x∈S + (x0 ,δ)
maksimum lokalne.
II f ′ (x ′′
0 ) = 0 ∧ f (x0 ) 6= 0 ⇒ funkcja f (x) posiada w punkcie x0 ekstremum lokalne, tzn.:
f ′′ (x0 ) > 0 ⇒ minimum lokalne,
f ′′ (x0 ) < 0 ⇒ maksimum lokalne.
Twierdzenie 9.3 (Uogólniony warunek wystarczający). Niech funkcja f (x) będzie n-krotnie różniczkowalna
w O (x0 , δ), f (n) (x) – ciągła w punkcie x0 oraz f (n) (x0 ) 6= 0. Wówczas:
1. n – liczba parzysta ⇒ funkcja f (x) posiada w punkcie x0 ekstremum lokalne, tzn.:
f (n) (x0 ) > 0 ⇒ minimum lokalne,
f (n) (x0 ) < 0 ⇒ maksimum lokalne.
2. n – liczba nieparzysta ⇒ w punkcie x0 nie występuje ekstremum lokalne.
Definicja 9.2. Funkcję różniczkowalną f (x) nazywamy funkcją wypukłą w górę (w dół) w przedziale P ⇔
gdy
∀ f (x0 ) + f ′ (x0 ) (x − x0 ) − f (x) > 0. (9.2)
x0 , x∈P (<)
x0 6=x
Wniosek 9.2. ∀ f ′′ (x) < 0 (f ′′ (x) > 0) ⇒ funkcja f (x) w przedziale P jest wypukła w górę (w dół).
x∈P

52 9. Badanie przebiegu zmienności funkcji
Definicja 9.3. Punkt (x0 , f (x0 )) nazywamy punktem przegięcia funkcji f (x), gdy istnieje δ > 0, że
w S − (x0 , δ) funkcja f (x) jest wypukła w górę (w dół), a w S + (x0 , δ) funkcja f (x) jest wypukła w dół
(w górę).
Niech funkcja f (x) posiada ciągłą drugą pochodną w otoczeniu punktu x0 .
Twierdzenie 9.4 (Warunek konieczny istnienia punktu przegięcia). Jeżeli punkt (x0 , f (x0 )) jest punktem
przegięcia funkcji f (x), to f ′′ (x0 ) = 0.
Twierdzenie 9.5 (Warunki wystarczające (dostateczne) istnienia punktu przegięcia).
1. f ′′ (x0 ) = 0 i f ′′ (x) zmienia znak w punkcie x0 ⇒ punkt (x0 , f (x0 )) jest punktem przegięcia funkcji
f (x).
2. f ′ (x0 ) = f ′′ (x0 ) = ... = f (n−1) (x0 ) = 0, f (n) (x0 ) 6= 0
i n – liczba nieparzysta ⇒ punkt (x0 , f (x0 )) jest punktem przegięcia funkcji f (x).
Definicja 9.4. Prostą o równaniu x = a nazywamy asymptotą pionową lewostronną (prawostronną) funkcji
f (x) określonej w pewnym sąsiedztwie lewostronnym (prawostronnym) punktu x, jeżeli:
lim f (x) = ±∞. (9.3)
x→a−
(x→a+ )
Definicja 9.5. Prostą o równaniu y = n nazywamy asymptotą poziomą lewostronną (prawostronną) funkcji
f (x) określonej dla x ∈ (−∞, a) (x ∈ (b, +∞)), jeżeli:
lim f (x) = n. (9.4)
x→−∞
(x→+∞)
Definicja 9.6. Prostą o równaniu y = mx + n nazywamy asymptotą ukośną lewostronną (prawostronną)

funkcji f (x) określonej dla x ∈ (−∞, a) (x ∈ (b, +∞)), jeżeli:
f (x)
lim =m ∧ lim [f (x) − mx] = n. (9.5)
x→−∞ x x→−∞
(x→+∞) (x→+∞)

x3
Zadanie 1. Wyznacz asymptoty wykresu funkcji f (x) = x2 −1
.
Rozwiązanie:
Dziedzina: x2 − 1 6= 0 ⇔ (x 6= −1 ∧ x 6= 1) ⇔ Podp.!!! Dziedzinę zapisujemy w postaci sumy przedzia-
⇔ D(f ) = R\ {−1, 1} = (−∞; −1) ∪ (−1; 1) ∪ (1; ∞) łów, a następnie obliczamy granice na krańcach prze-
działów.
3 ∞ H 2
lim x2x−1 ∞ = lim 3x 2x = −∞ Z def. 9.5: badamy występowanie asymptoty poziomej.
x→−∞ x→−∞ Granice liczone w ±∞ nie są skończone, zatem nie ma
h i
3 ∞ H 2 asymptoty poziomej. Asymptota pozioma jest szczegól-
lim x2x−1 +∞ = lim 3x
2x = +∞ nym przypadkiem asymptoty ukośnej (gdy m = 0).
x→+∞ x→∞
3 
−1
lim 2x + = −∞  Z def. 9.4: badamy występowanie asymptoty pionowej.
x→−1− x −1 0
3 ⇒ x = −1 – as. pionowa x = −1 ∧ x = 1 ∈ / D(f ), zatem w tych punktach może
lim x2x−1 −1 0− = ∞  występować asymptota pionowa. Granice jednostronne
x→−1+
są niewłaściwe, to oznacza, że występuje asymptota pio-
obustr. 3  nowa.
lim x2x−1 01− = −∞ 
x→1− ⇒ x = 1 – as. pionowa obustr.
3
lim x2x−1 01+ = ∞ 
x→1+
Ponieważ nie było asymptoty poziomej, to należy spraw-
Asymptota ukośna (y = mx + n, gdzie m, n ∈ R): dzić występowanie asymptoty ukośnej. Korzystamy z de-
x3 finicji 9.6.
lim f (x)
x = lim x(x2 −1) = . . . = 1 = m
x→−∞ x→−∞


x3 x
lim [f (x) − mx] = lim x2 −1
− x [−∞ + ∞] = lim 2 =0=n
x→−∞ x→−∞ x→−∞ x −1
⇒ prosta y = x jest asymptotą ukośną lewostronną.
f (x) x3
lim = lim = ... = 1 = m
2 −1)
x→+∞ x x→+∞ x(x
3
lim [f (x) − mx] = lim x2x−1 − x [∞ − ∞] = lim 2
x
=0=n
x→+∞ x→+∞ x→+∞ x −1
⇒ prosta y = x jest asymptotą ukośną prawostronną.
Wniosek: y = x – asymptota ukośna obustronna.
Odp. Asymptoty pionowe obustronne: x = −1 i x = 1, asymptota ukośna obustronna y = x.
Zadanie 2. Znajdź ekstremum lokalne oraz wyznacz przedziały monotoniczności funkcji określonej wzorem:
x3 2
a) f (x) = x2 −1 b) f (x) = x · e−0,5x
Rozwiązanie:
a) D(f ) = R\ {−1, 1} Podp.!!! 1. Dziedzina funkcji.
3 ′ 3 ′ 2 −1)−x3 (x2 −1)′
2. Obliczamy pierwszą pochodną. Wykorzystamy ją do wy-
x4 −3x2
f ′ (x) = x2x−1 = (x ) (x (x 2 −1)2 = (x 2 −1)2
znaczenia ekstremum lokalnego – twierdzenie 9.1 i 9.2.
Ekstremum lokalne:
• warunek konieczny istnienia ekstremum:
x4 − 3x2
f ′ (x) = 0 ⇔ = 0 ⇔ x4 − 3x2 = 0 ⇔ Podp.!!! Punkty, dla których f ′ (x) = 0, są punktami stacjo-
(x2 − 1)2
narnymi (punktami, w których może, ale nie musi występować
⇔ x2 (x2 − 3) = 0 ⇔ ekstremum lokalne). √ √
√ √ 0 jest pierwiastkiem dwukrotnym, natomiast − 3 i 3 są
⇔ x= 0∨x = − 3∨x= 3 pierwiastkami jednokrotnymi.
• warunek dostateczny istnienia ekstremum:

2 2 √ √
′ x (x − 3) > 0 ⇔ x ∈ (−∞; − 3) ∪ ( 3; ∞) √ √
f (x) > 0 ⇔ ⇔ x ∈ (−∞; − 3) ∪ ( 3; ∞)
D(f ) : x ∈ R\ {−1, 1}
2 2 √ √
′ x (x − 3) < 0 ⇔ x ∈ (− 3; 0) ∪ (0; 3)
f (x) < 0 ⇔ ⇔
D(f ) : x ∈ R\ {−1, 1}
√ √
⇔ x ∈ (− 3; −1) ∪ (−1; 0) ∪ (0; 1) ∪ (1; 3)
Ogólnie znak pierwszej pochodnej: Podp.!!! Aby w danym punkcie istniało ekstremum,
min f ′ (x) musi zmieniać znak.
+ max + Jeśli pierwiastek powtarza się parzystą ilość razy, to
√ − x pochodna nie zmienia znaku w tym punkcie (tu dla 0).
−1 − 0
− 1
− √
− 3 3 Do określenia przedziałów monotoniczności wykorzy-
stujemy wniosek 9.1.
√ √ √ √
(− 3)3 −3 3
Odp. Dla x = − 3 funkcja osiąga maksimum lokalne fmax (− 3) = √
(− 3)2 −1
= 2 , natomiast dla
√ √ √ 3 √
x = 3 funkcja osiąga minimum lokalne fmin ( 3) = (√( 3)3)2 −1 = 3 2 3 .
Przedziały monotoniczności:
√ √
√ Funkcja f (x) jest rosnąca
Odp. √ w przedziałach: (−∞; − 3), ( 3; ∞), natomiast w przedziałach:
(− 3; −1), (−1; 0), (0; 1), (1; 3) funkcja f (x) jest malejąca.
b) D(f ) =
R
2
′ 2

2 ′ Podp.!!! Wyznaczamy dziedzinę i obliczamy pierwszą po-
f ′ (x) = x · e−0,5x = x′ · e−0,5x + x · e−0,5x = chodną funkcji.
2 2 2
= e−0,5x + x · e−0,5x (−x) = e−0,5x (1 − x2 )

Ekstremum lokalne:
2
Zauważmy, że ∀ e−0,5x > 0. Podp.!!! Z własności funkcji wykładniczej.
x∈R
Punkty stacjonarne są pierwiastkami jednokrotnymi.
f ′ (x) = 0 ⇔ 1 − x2 = 0 ⇔ (x = −1 ∨ x = 1)
f ′ (x) > 0 ⇔ 1 − x2 > 0 ⇔ x ∈ (−1; 1) Podp.!!! Pamiętamy, że ∀ e−0,5x
2
> 0, możemy
f ′ (x) < 0 ⇔ 1 − x2 < 0 ⇔ x ∈ (−∞; −1) ∪ (1; ∞) zatem pominąć tę część.
x∈R
Ogólnie znak pierwszej pochodnej:

min Przed najwyższą potęgą wielomianu jest znak „−”, za-
max tem linie znaku zaczynamy od dołu (od wartości ujem-
+
x nych). Pamiętamy: linie znaku zawsze zaczynamy ry-
− − sować od prawej strony.
−1 1
Odp. Dla x = 1 funkcja osiąga maksimum lokalne fmax (1) = e−0,5 , natomiast dla x = −1 funkcja
osiąga minimum lokalne fmin (−1) = −e−0,5 .
Odp. Funkcja f (x) jest rosnąca w przedziale (−1; 1), natomiast w przedziałach: (−∞; −1), (1; ∞)
funkcja f (x) jest malejąca.
2
Zadanie 3. Znajdź najmniejszą i największą wartość funkcji f (x) = x + x − 2 na przedziale [1; 4].
Rozwiązanie:
Podp.!!! Funkcja jest określona ∀ .
Ekstremum lokalne: x∈[1;4]
′
f ′ (x) = x + x2 − 2 = 1 − x22 Wartość najmniejszą i największą znajdziemy wśród eks-
tremów lokalnych lub na krańcach przedziału.
• warunek konieczny istnienia ekstremum:√ √
f ′ (x) = 0 ⇔ 1 − x22 = 0 ⇔ x = − 2 ∨ x = 2 Pierwszego
√ pierwiastka nie uwzględniamy, gdyż
− 2∈ / [1; 4].
• warunek dostateczny istnienia√ekstremum:
√
′ Wykorzystujemy warunek dostateczny określony za po-
f ′′ (x) = 1 − x22 = x43 ⇒ f ′′ ( 2) = 2 > 0 ⇒ mocą f ′′ (x).
√ √ √
⇒ x = 2 – minimum lokalne, f ( 2) = 2( 2 − 1)
Wartości na krańcach przedziału: Z wartości na krańcach przedziału oraz ekstremów lokal-
f (1) = 1, f (4) = 52 nych wybieramy wartość najmniejszą i największą.
√ √
Odp. Wartość najmniejsza: fmin ( 2) = 2( 2 − 1), a wartość największa: fmax (4) = 25 .
Zadanie 4. Znajdź przedziały wypukłości oraz punkty przegięcia funkcji:

x3 2
a) f (x) = x2 −1
b) f (x) = x · e−0,5x
Rozwiązanie:
a) D(f ) = R\ {−1, 1} Podp.!!! Wyznaczamy dziedzinę oraz obliczamy pierw-
szą i drugą pochodną funkcji. Wykorzystujemy wyniki
x4 −3x2
f ′ (x) = (x2 −1)2 zadania 2.
′ ′
′′ x4 − 3x2 (x4 − 3x2 )′ (x2 − 1)2 − (x4 − 3x2 ) (x2 − 1)2
f (x) = = =
(x2 − 1)2 (x2 − 1)4

(4x3 − 6x)(x2 − 1)2 − (x4 − 3x2 )2(x2 − 1)2x (x2 − 1) (4x3 − 6x)(x2 − 1) − 4x(x4 − 3x2 )
= =
(x2 − 1)4 (x2 − 1)4
4x5 −6x3 −4x3 +6x−4x5 +12x3 2x3 +6x 2x(x2 +3)
f ′′ (x) = (x2 −1)3 = (x2 −1)3 = (x2 −1)3

Punkt przegięcia:
Podp.!!! Korzystamy z twierdzenia 9.4.
• warunek konieczny:
∀ x2 + 3 > 0
x∈R
2x(x2 +3)
f ′′ (x) = 0 ⇔ (x2 −1)3
= 0 ⇔ 2x(x2 + 3) = 0 ⇔ x = 0 Punkt podejrzany o bycie punktem przegięcia.
Aby to rozstrzygnąć, należy zbadać znak f ′′ (x) –
twierdzenie 9.5.
• warunek dostateczny:
(
2x(x2 +3)
′′ (x2 −1)3
> 0 ⇔ 2x(x2 − 1)3 > 0
f (x) > 0 ⇔ ⇔ x ∈ (−1; 0) ∪ (1; ∞)
D(f ) : x ∈ R\ {−1, 1}
(
2x(x2 +3)
′′ (x2 −1)3
< 0 ⇔ 2x(x2 − 1)3 < 0
f (x) < 0 ⇔ ⇔ x ∈ (−∞; −1) ∪ (0; 1)
D(f ) : x ∈ R\ {−1, 1}
Ogólnie znak drugiej pochodnej: Podp.!!! Aby dany punkt był punktem przegięcia, musi
on należeć do D(f ) oraz f ′′ (x) musi zmieniać znak.
p.p.
+ + W punkcie x = 0 druga pochodna zmienia znak, zatem
x ten punkt jest punktem przegięcia.
− − Z kolei −1, 1 ∈
/ D(f ).
−1 0 1
Odp. Punkt x = 0 jest punktem przegięcia.

Przedziały wypukłości:
Odp. Funkcja f (x) jest wypukła w dół (∪) w przedziałach: (−1; 0), (1; ∞), natomiast w przedziałach:
(−∞; −1), (0; 1) funkcja f (x) jest wypukła w górę (∩).
b) D(f ) = R
2 Podp.!!! Wyznaczamy dziedzinę oraz obliczamy pierw-
f ′ (x) = eh−0,5x (1 − x2 ) i
2 ′ szą i drugą pochodną funkcji. Wykorzystujemy wyniki
f ′′ (x) = e−0,5x (1 − x2 ) = zadania 2.
2 2 2
= e−0,5x (−x)(1−x2 )+e−0,5x (−2x) = e−0,5x ·x·(x2 −3)
Punkt przegięcia:
2
∀ e−0,5x > 0, zatem Podp.!!! Z własności funkcji wykładniczej.
x∈R √ √ Punkty podejrzane o bycie punktami przegię-
f ′′ (x) = 0 ⇔ x(x2 − 3) = 0 ⇔ x = 0 ∨ x = − 3 ∨ x = 3 cia.
• warunek dostateczny: √ √
f ′′ (x) > 0 ⇔ x(x2 − 3) > 0 ⇔ x ∈ (− 3; 0)√∪ ( 3; ∞)
√ Podp.!!! Pamiętamy, że
2
∀ e−0,5x > 0,
f ′′ (x) < 0 ⇔ x(x2 − 3) < 0 ⇔ x ∈ (−∞; − 3) ∪ (0; 3) x∈R
możemy zatem pominąć tę część.
Ogólnie znak drugiej pochodnej:
Przed najwyższą potęgą w wielomianie jest
p.p. p.p. p.p. znak „+”, zatem linie znaku zaczynamy od
+ + góry.
x
− √ − √ Druga
√ pochodna
√ zmienia znak w punktach: 0,
− 3 0 3 − 3 i 3, zatem są to punkty przegięcia.
√ √
Odp. Punkty x = − 3, x = 0 i x = 3 są punktami przegięcia.
√ √
Odp. Funkcja√f (x) jest
√ wypukła w dół (∪) w przedziałach: (− 3; 0), ( 3; ∞), natomiast w przedzia-
łach: (−∞; − 3), (0; 3) funkcja f (x) jest wypukła w górę (∩).

x
Zadanie 5. Zbadaj przebieg zmienności funkcji f (x) = ln x i naszkicuj jej wykres.
Rozwiązanie:
I. Analiza funkcji.
( (
ln x 6= 0 x 6= 1
1) Dziedzina: ⇔ ⇔ D(f ) = (0, 1) ∪ (1, ∞)
x>0 x>0
2) Punkty przecięcia z osiami:
z osią OX – brak
z osią OY – brak
3) Granice ihasymptoty:
i
lim lnxx −∞ 0
=0
x→0+ 
lim lnxx 01− = −∞ 
x→1− ⇒ x = 1 – asymptota pionowa obustronna
lim lnxx 01+ = ∞ 
x→1 +
H
lim lnxx ∞ 1
∞ = lim 1 = lim x = ∞
x→∞ x→∞ x x→∞
Asymptota ukośna (y = mx + n):
x
lim f (x)
x = lim ln x 1
x = lim ln x = 0, tzn. brak asymptoty ukośnej.
x→∞ x→∞ x→∞
II. Analiza pierwszej pochodnej.
′ ′ x−x(ln x)′ 1·ln x−x x1
f ′ (x) = lnxx = (x) ln(ln x)2
= ln2 x
= ln x−1
ln2 x
Ekstremum lokalne:
f ′ (x) = 0 ⇔ ln x − 1 = 0 ⇔ ln x = 1 ⇔ x = e (punkt stacjonarny)

′ ln x − 1 > 0 ⇔ ln x > 1 ⇔ x > e
f (x) > 0 ⇔ ⇔ x>e
D(f ) : x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞)

′ ln x − 1 < 0 ⇔ ln x < 1 ⇔ x < e
f (x) < 0 ⇔ ⇔ x ∈ (0, 1) ∪ (1, e)
D(f ) : x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞)
Ogólnie znak pierwszej pochodnej:

min
+
x
− − e
0 1
e
fmin (e) = ln e =e
Funkcja f (x) jest rosnąca w przedziale (e, +∞), natomiast w przedziałach: (0, 1), (1, e) funkcja f (x)
jest malejąca.
III. Analiza drugiej pochodnej.

′′ ln x − 1 ′ (ln x − 1)′ ln2 x − (ln x − 1)(ln2 x)′ 1 2 1
x ln x − (ln x − 1)2 ln x · x
f (x) = = = =
ln2 x (ln2 x)2 ln4 x
ln x(2 − ln x) 2 − ln x
= 4 =
x ln x x ln3 x

Punkt przegięcia:
f ′′ (x) = 0 ⇔ 2 − ln x = 0 ⇔ ln x = 2 ⇔ x = e2
• warunek dostateczny:
Zauważmy, że ∀ x ln4 x > 0.
x∈(0,1)∪(1,∞)
Zatem f ′′ (x)
> 0 ⇔ ln x(2 − ln x) > 0.
Niech t = ln x, wówczas ln x(2 − ln x) > 0 ⇔ t(2 − t) > 0.
+
t
− −
0 2 t>0
t ∈ (0, 2), tzn.
t<2
 
ln x > 0 x > 1
(  
t>0
⇔ ln x < 2 ⇔ x < e2 ⇔ x ∈ (1, e2 )
t<2 
 

x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞) x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞)
f ′′ (x) < 0 ⇔ ln x(2 − ln x) < 0 ⇔ t(2 − t) < 0 ⇔
⇔ t ∈ (−∞, 0) ∪ (2, ∞), tzn. t < 0 ∨ t > 2 ⇔
( (
ln x < 0 ∨ ln x > 2 x < 1 ∨ x > e2
⇔ ⇔ ⇔ x ∈ (0, 1) ∪ (e2 , ∞)
x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞) x ∈ (0, 1) ∪ (1, ∞)
Ogólnie znak drugiej pochodnej:

+
x
0 −1 e2
−
e2 e2
fp.p(e) = ln e2
= 2
Funkcja f (x) jest wypukła w dół (∪) w przedziale (1, e2 ), natomiast w przedziałach: (0, 1), (e2 , ∞)
funkcja f (x) jest wypukła w górę (∩).
IV. Sporządzenie tabeli przebiegu zmienności funkcji.
x 0 ... 1 ... e ... e2 ...
′
f (x) X − X − 0 + + +
f ′′ (x) X − X + + + 0 −
X e2
e
f (x) X x=1 2
as. pion. min p.p.

V. Sporządzenie wykresu funkcji.
4
b
3
b
0 X
−1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
−1 x=1
−2
−3
−4
−5
1
Zadanie 6. Zbadaj przebieg zmienności funkcji f (x) = xe x i naszkicuj jej wykres.
Rozwiązanie:
I. Analiza funkcji.
1) Dziedzina: x 6= 0 ⇔ D(f ) = R\ {0} = (−∞, 0) ∪ (0, ∞)
2) Punkty przecięcia z osiami:
z osią OX – brak
z osią OY – brak
3) Granice i asymptoty:
1
lim xe x [0 · 0] = 0
x→0−
1

1
1 1 ∞ H ex − 1
ex x2
lim xe [0 · ∞] = lim
x
1 ∞ = lim − 12
= lim e x = +∞ ⇒ x = 0 – asymptota pionowa
x→0+ x→0+ x x→0+ x x→0+
prawostronna
1
lim xe x [−∞ · 1] = −∞
x→−∞
1
lim xe x [+∞ · 1] = +∞
x→+∞

Asymptota ukośna (y = mx + n):

1 1
f (x) xe x
lim = lim = lim e x e0 = 1 = m
x→−∞ x x→−∞ x x→−∞
1
1
lim [f (x) − mx] = lim xe x − x [−∞ + ∞] = lim x e x − 1 [−∞ · 0] =
x→−∞ x→−∞ x→−∞
1 1
ex − 1 0 H e x − x12 1
= lim 1 = lim 1 = lim e x e0 = 1 = n
x→−∞
x
0 x→−∞ − x2 x→−∞
⇒ prosta y = x + 1 jest asymptotą ukośną lewostronną.

1 1
lim f (x)
x = lim
xe x
x = lim e
x e0 = 1 = m
x→+∞ x→+∞ x→+∞
1
1
lim [f (x) − mx] = lim xe − x [∞ − ∞] = lim x e − 1 [∞ · 0] =
x x
x→+∞ x→+∞ x→+∞
1 1
ex − 1 0 H e x − x12 1
0

= lim 1 = lim = lim e x e =1=n
x→+∞
x
0 x→+∞ − x12 x→+∞
⇒ prosta y = x + 1 jest asymptotą ukośną prawostronną.

Wniosek: y = x + 1 – asymptota ukośna obustronna.
II. Analiza hpierwszej
i pochodnej.
1 ′ 1 1 ′ 1 1 1
f ′ (x) = xe x = (x)′ e x + x e x = e x + xe x − x12 = e x 1 − x1
Ekstremum lokalne:
1
Zauważmy, że ∀ e x > 0.
x∈R\{0}
f ′ (x) = 0 ⇔ 1 − x1 = 0 ⇔ 1 = x1 ⇔ x = 1 (punkt stacjonarny)
• warunek dostateczny
( istnienia ekstremum:
1
1 − x > 0 ⇔ x−1 x > 0 ⇔ x(x − 1) > 0
f ′ (x) > 0 ⇔
D(f ) : x ∈ R\{0}
min
+ +
x
−
0 1
(
x(x − 1) > 0
⇔ x ∈ (−∞, 0) ∪ (1, ∞)
D(f ) : x ∈ R\{0}
(
1 − x1 < 0 ⇔ x−1 x < 0 ⇔ x(x − 1) < 0 ⇔ x ∈ (0, 1)
f ′ (x) < 0 ⇔ ⇔ x ∈ (0, 1)
D(f ) : x ∈ R\{0}
1
fmin (e) = 1 · e 1 = e
Funkcja f (x) jest malejąca w przedziale (0, 1), natomiast w przedziałach: (−∞, 0) i (1, ∞) funkcja f (x)
jest rosnąca.

III. Analiza drugiej pochodnej.

′′ 1 1 ′ 1 ′ 1 1 1 ′ 1 1 1 1 1 1 1
f (x) = e x 1 − = ex 1− + ex 1− = ex · − 2 1− + ex · 2 = 3 ex
x x x x x x x
Punkt przegięcia:
1
∀ f ′′ (x) = x13 e x 6= 0 – brak punktów przegięcia.
x∈R\{0}
f ′′ (x) > 0 ⇔ x > 0, f ′′ (x) < 0 ⇔ x < 0.
Funkcja f (x) jest wypukła w dół (∪) w przedziale (0, ∞), natomiast w przedziale (−∞, 0) funkcja f (x)
jest wypukła w górę (∩).
IV. Sporządzenie tabeli przebiegu zmienności funkcji.
x ... 0 ... 1 ...
f ′ (x) + X − 0 +
f ′′ (x) − X + + +
X
e
f (x) x=0
as. pion. pr. min
V. Sporządzenie wykresu funkcji.
3 b
1 y =x+1
0 X
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6
−1 x=0
−2
−3
−4

Zadanie 7. Relacja pomiędzy miesięcznymi wydatkami na żywność (Y ) a dochodem rozporządzalnym (I)

gospodarstw domowych w Polsce opisana jest za pomocą funkcji Törnqvista dla dóbr i usług podstawowych
postaci:
629, 31 · I
Y (I) = .
I + 10282, 98
Do jakiej kwoty wzrosną wydatki na żywność przy nieograniczonym wzroście dochodu gospodarstw domowych?
Rozwiązanie: Podp.!!! Nieograniczony wzrost dochodu, tzn. I → +∞. Zatem należy
sprawdzić, czy istnieje asymptota pozioma prawostronna wykresu funkcji
629, 31 · I Y (I), tzn. lim Y (I). Jeśli granica istnieje, to wyznacza maksymalną
lim Y (I) = lim = I→+∞
I→+∞ I→+∞ I + 10282, 98 kwotę wydatków na dane dobro.
629, 31 · I Model opisujący relację między wydatkami na dane dobro a dochodem,
= lim = 629, 31 który pozwala wyznaczyć maksymalną kwotę wydatków na dane dobro,
I→+∞
I 1 + 10282,98
I zwany jest również asymptotycznym modelem popytu.
Zatem Y ∗ = 629, 31 jest asymptotą poziomą prawostronną funkcji Y (I).

Odp. Wydatki gospodarstw domowych na żywność w Polsce wzrosną maksymalnie do 629,31 zł.
Zadanie 8. Koszt całkowity wyprodukowania Q jednostek pewnego artykułu wyraża się wzorem
T C(Q) = 0, 1Q3 + 10Q + 200, Q > 0. Przy jakiej wielkości produkcji koszt przeciętny (AC(Q)) osiąga
wartość minimalną? Ile wynosi minimalny koszt jednostkowy produkcji?
Rozwiązanie:
Podp.!!! Wyznaczamy funkcję kosztu przeciętnego, pamiętając, że
T C(Q) 0, 1Q3 + 10Q + 200 jest to iloraz funkcji kosztu całkowitego oraz wielkości produkcji.
AC(Q) = = =
Q Q Następnie, w celu znalezienia wartości minimalnej kosztu, doko-
200 nujemy analizy pierwszej pochodnej funkcji AC(Q).
= 0, 1Q2 + 10 +
Q
′
200 200
AC ′ (Q) = 0, 1Q2 + 10 + Q = 0, 2Q − Q2
Ekstremum lokalne:
3
AC ′ (Q) = 0 ⇔ 0, 2Q − 200
Q2
= 0 ⇔ 0,2QQ−200
2 = 0 ⇔ 0, 2Q3 − 200 = 0 ⇔ Q0 = 10 (punkt stacjonarny)
( istnienia ekstremum: 3
0,2Q −200
′ 0, 2Q − 200
Q 2 > 0 ⇔ Q 2 > 0 ⇔ Q2 0, 2Q3 − 200 > 0
AC (Q) > 0 ⇔
D(AC) : Q > 0
min
+
Q
−
0 10
(
Q2 0, 2Q3 − 200 > 0
⇔ Q ∈ (10, ∞)
D(AC) : Q > 0
(
′
0, 2Q − 200
Q 2 < 0 ⇔ Q
2 0, 2Q3 − 200 < 0
AC (Q) < 0 ⇔ ⇔ Q ∈ (0, 10)
D(AC) : Q > 0
ACmin (10) = 0, 1 · 102 + 10 + 200
10 = 40
Odp. Koszt jednostkowy jest najmniejszy przy wielkości produkcji Q0 = 10 i wynosi AC(10) = 40 j.p.

Zadanie 9. W pewnym przedsiębiorstwie koszt całkowity wyprodukowania Q jednostek pewnego towaru

wyraża się wzorem T C(Q) = 0, 1Q2 + 10Q. Cena, jaką zakład może uzyskać ze sprzedaży 1 jednostki tego
towaru, zależy od podaży Q według zależności p(Q) = 80 − 0, 2Q. Przy jakiej wielkości produkcji zysk
przedsiębiorstwa będzie największy? Ile wynosi maksymalny zysk?
Rozwiązanie: Podp.!!! 1. Wyznaczamy funkcję przychodu całkowitego
2 przedsiębiorstwa (będącą iloczynem ceny towaru i wielkości
T R(Q) = p(Q) · Q = (80 − 0, 2Q) Q = 80Q − 0, 2Q sprzedaży) – T R(Q).
Π(Q) = T R(Q) − T C(Q) = 2. Znajdujemy funkcję zysku przedsiębiorstwa (Π(Q)), która
2 2
stanowi różnicę całkowitych przychodów i całkowitych kosz-
= 80Q − 0, 2Q − 0, 1Q + 10Q = tów przedsiębiorstwa.
= −0, 3Q2 + 70Q 3. Aby znaleźć maksymalną wartość zysku, dokonujemy ana-
′ lizy pierwszej pochodnej funkcji Π(Q).
Π′ (Q) = −0, 3Q2 + 70Q = −0, 6Q + 70 Przedsiębiorstwo nie może mieć zysku, jeśli nie ma produkcji,
czyli zakładamy, że Q > 0.
Ekstremum lokalne:
Π′ (Q) = 0 ⇔ −0, 6Q + 70 = 0 ⇔ Q0 = 116 32 (punkt stacjonarny)
( istnienia ekstremum:
−0, 6Q + 70 > 0
Π′ (Q) > 0 ⇔ ⇔ Q ∈ (0, 116 32 )
D(Π) : Q > 0
max
+
Q
−
0 116 23
(
−0, 6Q + 70 < 0
Π′ (Q) < 0 ⇔ ⇔ Q ∈ (116 23 , ∞)
D(AT C) : Q > 0
2
Πmax (116 23 ) = −0, 3 · 116 32 + 70 · 116 23 = 4083 31 .
Odp. Maksymalny zysk przedsiębiorstwo osiąga, produkując 116 23 jednostek towaru. Wynosi on 4083 13 j.p.

9.1. Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji:
2
a) f (x) = x3 (1 − x) c) f (x) = 3x5 − 4x3 + 3x e) f (x) = 2xx2+1
2
b) f (x) = x3 (3x − 8) d) f (x) = x2x+1 f) f (x) = (x + 1)2 (x − 2)
9.2. Wyznacz ekstrema lokalne funkcji:
a) f (x) = 2 + 12x − x3 d) f (x) = x + x1 g) f (x) = e2x + e−2x
4x 3x
b) f (x) = x2 +1 2
e) f (x) = x2x−9 h) f (x) = 2+x 2
√
f (x) = 14 x4 − 92 x2
2
c) f) f (x) = 2x − x2 i) f (x) = 1 + 2x2 e−2x

j) f (x) = arc tg x − 12 ln 1 + x2
9.3. Znajdź ekstrema lokalne oraz wyznacz przedziały monotoniczności funkcji:
√ √ √
a) f (x) = (x − 3) x c) f (x) = 9x − x3 e) f (x) = x − 3 x
2
b) f (x) = xe−x d) f (x) = x − arc sin x2 f) f (x) = x ln2 x

9.4. Wyznacz największą i najmniejszą wartość funkcji w podanym przedziale:

√
a) f (x) = x(32 + x3 ), [−3; 1] e) f (x) = x√ − 2 x, [0; 5]
b) f (x) = x3 − 6x2 + 6, [−2; 2] f) f (x) = 6x − x2 , [2; 5]
1 1 1
c) f (x) = x2 −1 , [− 2 ; 2 ] g) f (x) = arc tg x − x2 , [0; 2]
d) f (x) = x22x+1 , [−2; 2] h) f (x) = 2x2 ln x, [1; e]
i) f (x) = arc tg 2−x
2+x , [0; 1]
9.5. Wyznacz asymptoty wykresu funkcji:
2 x2 1
a) f (x) = xx2−3x
−4
e) f (x) = 2(x−3) j) f (x) = 2√− x2
x−1 4
b) f (x) = x2 +3x−4 f) f (x) = x2 k) f (x) = xx−1
2x−1
3
c) f (x) = x2x+1 g) f (x) = x
x2 −1
l) f (x) = √x−32
√ x −9
2x3 +1 x2 + 1+x4 1
d) f (x) = h) f (x) = m) f (x) = ex −1
x2 x
3x 1−x2
i) f (x) = 3x −2x n) f (x) = x+1
9.6. Wyznacz przedziały wypukłości funkcji:
a) f (x) = x3 (1 − x) c) f (x) = 4x
x2 +1
e) f (x) = 2 ln x − ln2 x
b) f (x) = (x + 1)2 (x − 2) d) f (x) =
2
x −3x f) f (x) = xex
x2 −4
9.7. Wyznacz punkty przegięcia funkcji:
a) f (x) = x3 (1 − x) c) f (x) = x + x4 e) f (x) = 2 ln x − ln2 x
2
b) f (x) = (x + 1) (x − 2) d) f (x) = x2x−4 f) f (x) = xex
9.8. Znajdź punkty przegięcia oraz wyznacz przedziały wypukłości funkcji:
√
3
a) f (x) = e x d) f (x) = ln
√x
x
g) f (x) = earc tg x + 6
b) f (x) = 1 + x e2 x 2 h) f (x) = x2 (6 ln x − 5)
e) f (x) = e−x
c) f (x) = arc tg x2 x3
f) f (x) = x2 +12 i) f (x) = 2 log 1 + x2
j) f (x) = 5x2 e−3x + 7 ln 5
9.9. Zbadaj przebieg zmienności funkcji i naszkicuj jej wykres:
x−1 2 3
a) f (x) = x2 +3x−4 c) f (x) = (x+1)
2 +1
x√
x
e) f (x) = (1+x)2
x2
√
b) f (x) = 2(x−3) d) f (x) = x x + 3 f) f (x) = (6 + x) −x
9.10. Zbadaj przebieg zmienności funkcji i naszkicuj jej wykres:
1
a) f (x) = x ln x d) f (x) = x−1 ex g) f (x) = x2 x
b) f (x) = x − ln x e) f (x) = xe−x h) f (x) = 1+3e2 −2x
c) f (x) = ln1x f) f (x) = x3 ex
9.11. Do jakiej kwoty wzrosną wydatki gospodarstw domowych na pewne dobro przy nieograniczonym
wzroście dochodu, jeśli relacja pomiędzy wydatkami na to dobro a dochodem rozporządzalnym opisana jest
za pomocą funkcji Y (I)?
1 150,43·I 15 539,4
a) Y (I) = I+7 556,32 b) Y (I) = e8,46− I
9.12. Dla funkcji kosztów całkowitych (T C(Q)) wyznaczyć wielkość produkcji, przy której jednostkowe
koszty produkcji są minimalne. Ile wynoszą wtedy koszty całkowite?
a) T C(Q) = 3Q3 − 3Q2 + 6Q b) T C(Q) = 2Q3 − 21 Q2 + Q
9.13. Funkcja zysku w pewnym przedsiębiorstwie opisana jest za pomocą wyrażenia Π(Q) = −0, 2Q3 + 60Q.
Przy jakiej wielkości produkcji Q0 zysk przedsiębiorstwa jest największy? Ile wynosi maksymalny zysk?

Rozdział 10
Całki nieoznaczone. Całki funkcji wymiernych
Tabela 10.1. Podstawowe wzory całkowe

R xn+1
R
xn dx = n+1 + c (n 6= −1) cos x dx = sin x + c
R 1 R 1
x dx = ln |x| + c cos2 x
dx = tg x + c
R R 1
ex dx = ex + c 2 dx = − ctg x + c
R ax
R sin1 x
ax dx = ln a +c 2 dx = arc tg x + c
R R x 1+1
sin x dx = − cos x + c √
1−x2
dx = arc sin x + c
Twierdzenie 10.1 (Własności całki nieoznaczonej).

Jeżeli funkcje f (x) i g(x) posiadają funkcje pierwotne, to
R R
1. αf (x) dx = α f (x) dx α ∈ R \ {0},
R R R
2. [f (x) ± g(x)] dx = f (x) dx ± g(x) dx,
3. Całkowanie
R przez podstawianie:
R
f (t) dt = F (t) + c ⇒ f (g(x)) g ′ (x) dx = F (g(x)) + c, gdzie t = g(x), dt = g ′ (x) dx,
4. Całkowanie
R przez części: R
f (x) · g′ (x) dx = f (x)g(x) − f ′ (x) · g(x) dx.
Definicja 10.1. Funkcje wymierne postaci:

A
− (x−a)k , gdzie A, a ∈ R, k = 1, 2, . . .
Bx+C
− [(x−p)2 +r 2 ]n
, gdzie B, C, p, r ∈ R (r 6= 0), n = 1, 2, . . .
nazywamy ułamkami prostymi.
Pn (x)
Twierdzenie 10.2. Każda funkcja wymierna f (x) = Qm (x) (n < m) jest sumą ułamków prostych, których
mianowniki są czynnikami wielomianu Qm (x).

Zadanie 1. Oblicz całki:
R 5 R x dx
R x dx
a) x + 2x2 + 1 dx d) x2 +3 g) x4 +1
R dx R R
b) sin2 x·cos e) √ x dx h) R ln x
x dx
R 3·2x −2·3x2 x 3x2 −1 dx
c) 2x dx f)
R x dx i) 4x2 +9
ex2
Rozwiązanie:
R 5 R R R
a) x + 2x2 + 1 dx = x5 dx + 2x2 dx + 1 dx = Podp.!!! Całka sumy jest sumą całek.
R 5 R 2 R 1 6 1 3 1 6 2 3
= x dx+2 x dx+ dx = 6 x +2· 3 x +x+c = 6 x + 3 x +x+c
R R 2 x+cos2 x
b) dx
sin2 x·cos2 x
= sin sin2 x·cos2 x
dx = Podp.!!! Całkę policzymy, korzystając z jedynki trygonometrycznej oraz
R 2 R 2 ze wzorów z tabeli 10.1.
= sin2sin x
x·cos2 x
dx + sin2cos x
x·cos2 x
dx =
R R Całkowanie to operacja odwrotna do liczenia pochodnej. Przy całkach
= cosdx2 x + sindx2 x dx = tg x − ctg x + c pytamy, jakiej funkcji mogłaby być to pochodna.

66 10. Całki nieoznaczone. Całki funkcji wymiernych
R 3·2x −2·3x
R 3·2x
R 2·3x
c) 2x dx = 2x dx − 2x xdx = Podp.!!! Ułamek zapisujemy jako różnicę dwóch ułamków.
3
R R 3 x ( )
3 dx − 2 2 dx = 3x − 2 2
ln 3 +c
2
R x dx
d) x2 +3
= Podp.!!! Tej całki nie możemy policzyć wprost. Zastosujemy tu metodę całkowania przez
podstawianie. Najtrudniejszy jest wybór podstawienia zmiennej t jako funkcji zmiennej x.
x2 + 3 =t
2x dx = dt Liczymy różniczkę funkcji t od x.
x dx = 21 dt
R 1 dt R Teraz podstawiamy do całki.
= 2 t = 21 dt
t =
1 1 2
= 2 ln |t| + c = 2 ln |x + 3| + c Powracamy do podstawienia i otrzymujemy wynik w postaci funkcji od argumentu x.
 
R 3x2 − 1 = t R 1 R R 1
e) √ x dx =  6x dx = dt  = 6√dt = 1 √dt = 1
t− 2 dt = Podp.!!! Postępujemy podobnie
2
3x −1 t 6 t 6
x dx = 61 dt jak w poprzednim przykładzie.
1 1 √
= 16 t12 + c = 13 t 2 + c = 13 3x2 − 1 + c
2
 2 =t

x Podp.!!! Jeżeli nie bardzo wiemy, jakiego podstawienia do-
R x dx R 1 R −t
f) =  2x dx = dt  = 2 dt 1
e dt = konać, to możemy zastosować metodę prób i błędów. Mo-
ex 2 et = 2 żemy podstawić według własnej intuicji. Następnie policzyć
x dx = 21 dt różniczkę. Po policzeniu różniczki będziemy wiedzieli, czy to
2 podstawienie ma sens.
= 21 −e−t + c = − 12 e−x + c
 
R x dx x2 = t R 1 dt R
g) x4 +1
=  2x dx = dt  = t22 +1 = 12 t2dt +1
= Podp.!!! Dobrze jest, gdy po podstawieniu całka jest jedną
1
x dx = 2 dt z całek elementarnych.
= 21 arc tg t + c = 12 arc tg x2 + c

R ln x ln x = t R
h) x dx = 1 dx = dt = t dt = 21 t2 + c = 1
2 ln2 x + c
x
R dx R dx 1
R dx
i) 2
4x +9
= 4
9( 9 x +1)
2
= 9 2 = Podp.!!! W liczniku nie ma x dx, zatem nie możemy pod-
( 23 x) +1 stawić za mianownik. Musimy pomyśleć, do jakiego wzoru
 2 
rachunku całkowego moglibyśmy sprowadzić tę całkę.
3x = t R 3 dt R
=  23 dx = dt = 19 t22 +1 = 16 t2dt +1 = Po wybraniu odpowiedniego wzoru musimy tak przekształ-
dx = 23 dt cić funkcję podcałkową, aby wiedzieć, jakiego podstawienia
mamy dokonać.
= 16 arc tg t + c = 16 arc tg 32 x + c
R R R
a) xex dx b) x5 ln x dx c) cos2 x dx
Rozwiązanie:
R
a) x · ex dx = Podp.!!! Tym razem mamy do czynienia z całkowaniem przez części. Na początek
musimy przyjąć „coś” za funkcję f (x) i g ′ (x).
f (x) = x = g ′ (x) ex
f ′ (x) = 1 g(x) = ex Liczymy pochodną funkcji f (x) oraz pierwotną (całkę) funkcji g ′ (x).
R
= x · ex − ex dx = x · ex − ex + c Podstawiamy do wzoru w pkt. 4 twierdzenia 10.1.

R 5 f (x) = ln x g ′ (x) = x5 1 6
R 1 61
b) x ln x dx = ′ 1 1 6 = 6 x ln x − 6 x x dx =
Podp.!!! Postępujemy tak jak w przy-
f (x) = x g(x) = 6 x kładzie poprzednim.
R
= 61 x6 ln x − 16 x5 dx = 16 x6 ln x − 16 · 61 x6 + c = 16 x6 ln x − 61 + c


R f (x) = cos x g ′ (x) = cos x Podp.!!! Całkowanie przez części oraz
c) cos2 x dx
= ′ =
f (x) = − sin x g(x) = sin x skorzystanie z jedynki trygonometrycz-
R R nej, na pierwszy rzut oka, nie daje re-
= cos x · sin x + sin2 x dx = cos x · sin x + (1 − cos2 x) dx = zultatu.
R R R
= cos x·sin x+ dx− cos2 x dx = cos x · sin x + x − cos2 x dx + c
R R
cos2 x dx = cos x · sin x + x − cos2 x dx + c Podp.!!! Początek i koniec równości.
R
2 cos2 x dx = cos x · sin x + x + c /:2
R 2 1
cos x dx = 2 (cos x · sin x + x + c)

R R √
a) arc sin x dx b) e x dx
Rozwiązanie:
" #
R f (x) = arc sin x g′ (x) = 1 Podp.!!! Każdą funkcję można zapisać jako iloczyn
a) arc sin x dx = ′ 1 =
f (x) = √1−x 2
x g(x) = x samej funkcji i funkcji stałej równej 1.
R x √
= x · arc sin x − √1−x2 dx = x · arc sin x + 1 − x2 + c,
gdzie:  
1 − x2 = t R 1 1 √
 −2x dx = dt  = −√2 dt = − 1 t− 21 dt = − 1 t12 + c = −t 12 + c = − 1 − x2 + c
R x R
√
1−x 2
dx = t 2 2
x dx = − 21 dt 2

R √x x = t2 R R
b) e dx = = et · 2t dt = 2 tet dx = Podp.!!! Tym razem za x podsta-
dx = 2t dt wiamy funkcję t.

f (x) = t g ′ (x) = et t
R t t t

= ′ = 2 te − e dt = 2 te − e + c1 =
f (x) = 1 g(x) = et
√ √ √ √ √
=2 xe x − e x + c1 = 2e x e x − 1 + c 2 · c1 = c jest stałą.
Zadanie 4. Oblicz całki funkcji wymiernych:
R dx
R dx
R 5x2 +8x−5
a) −x2 −2x+15
c) x2 −6x+18
e) (x−1)(x+1)2
dx
R R
b) dx 2x2 +4x+6 R x5
x2 −4x+4 d) (x+1)(x2 +1)
dx f) x2 −x−2
dx
Rozwiązanie:
R dx
R dx
R dx
a) 2
−x −2x+15 = −(x+5)(x−3) = (x+5)(3−x) = Podp.!!! Wyróżnik mianownika: △ > 0. Mianownik rozkładamy
na czynniki. Funkcję wymierną przedstawiamy w postaci sumy
(−A+B)x+3A+5B ułamków prostych (zob. def. 10.1 i tw. 10.2).
1 A B
(x+5)(3−x) ≡ x+5 + 3−x = (x+5)(3−x)
( ( Rozwiązując tożsamość, otrzymujemy układ równań. Rozwiązując
−A + B = 0 A= 1 układ, otrzymujemy A i B.
⇔ 8
1 Podstawiając do całki zamiast funkcji jej ułamki proste, a następ-
3A + 5B = 1 B= 8 nie całkując, otrzymujemy rozwiązanie.
R 1 1
1
R 1
R
= 8
x+5 + 3−x
8
dx = 8 dx + 81
x+5
1
3−x dx = 1
8 ln |x + 5| + 1
8 ln |3 − x| + c

R dx
R dx x−2=t Podp.!!! △ = 0, to możemy mianownik zapisać jako
b) x2 −4x+4 = (x−2)2 = =
dx = dt kwadrat dwumianu. Następnie, dokonując podstawienia za
R dwumian, obliczamy całkę.
1
= dt
t2
= −t−1 + c = − x−2 +c

R dx
R
dx Podp.!!! W tym przypadku △ < 0. Mianownik zapisujemy w postaci kanonicznej
c) x2 −6x+18
= (x−3) 2 +9 =
R R trójmianu kwadratowego (ax2 + bx + c = a(x − p)2 + q, gdzie p = −b
2a
, p = −△
4a
).
= dx i = 1 dx
= Przekształcamy w taki sposób, aby po podstawieniu można było skorzystać ze
2 9 x−3 2
h
9 ( x−3 ) ( 3 )
R 1
3
+1 +1 wzoru x2 +1 dx = arc tg x + c. Dokonujemy podstawienia i obliczamy całkę.
 
x−3
=t 3 R R
=  13 dx = dt = 19 3 dt
t2 +1
= 1
3
dt
t2 +1
= 13 arc tg t + c = 13 arc tg x−3
3 +c
dx = 3 dt
R 2x2 +4x+6
d) (x+1)(x2 +1) dx =
Podp.!!! Postępujemy podobnie jak w punkcie a).
2
2x2 +4x+6 (A+B)x +(B+C)x+A+C
A Różnica jest tylko w postaci ułamka prostego. Mamy do
(x+1)(x2 +1) + Bx+C≡
x2 +1 = x+1 (x+1)(x2 +1) czynienia z ułamkiem prostym drugiego rzędu (zob. defi-
  nicja 10.1, w mianowniku ułamka znajduje się trójmian
A + B = 2
 A = 2
 kwadratowy o △ < 0). W liczniku dopisujemy dwumian
(tu Bx + C).
B+C =4 ⇔ B =0

 

A+C =6 C=4
R R dx R dx
2 4
= x+1 + x2 +1 dx = 2 x+1 + 4 x2 +1
= 2 ln |x + 1| + 4arc tg x + c
R 5x2 +8x−5
e) (x−1)(x+1)2 dx =
Podp.!!! Liczymy podobnie jak w poprzednich
przypadkach.
5x2 +8x−5 A B C (A+B)x2 +(2A+C)x+A−B−C
(x−1)(x+1)2 ≡ x−1 + x+1 + (x+1)2 = (x−1)(x+1)2 Występują dwa dwumiany, przy czym dwumian x+1
  występuje dwa razy (bo mamy (x + 1)2 ). Zatem
A + B = 5
 A = 2
 mamy do czynienia z trzema ułamkami prostymi
2A + C = 8 ⇔ B=3 pierwszego rzędu (zob. definicja 10.1). W liczniku

 
 dopisujemy tylko stałą.
A − B − C = −5 C=4
R 2 3 4
R dx
R dx
R dx 1
= x−1 + x+1 + (x+1)2 dx = 2 x−1 +3 x+1 +4 (x+1)2 = 2 ln |x − 1| + 3 ln |x + 1| − 4 x−1 +c
R x5
f) x2 −x−2
dx = Podp.!!! Stopień wielomianu w liczniku jest wyższy od
stopnia wielomianu w mianowniku. Należy najpierw po-
x5 11x+10
x2 −x−2
= x3 + x2 + 3x + 5 + x2 −x−2
dzielić wielomian z licznika przez wielomian z mianownika.
R 3 11x+10
R
= x + x2 + 3x + 5 + x2 −x−2
dx = 14 x4 + 31 x3 + 32 x2 + 5x + 11x+10
x2 −x−2
dx =
= 14 x4 + 13 x3 + 23 x2 + 5x + 13 ln |x + 1| + 32
3 ln |x − 2| + c,
gdzie:
 
11x+10
(x+1)(x−2) ≡ A
x+1 + B
x−2 = (A+B)x+B−2A
R R ( ( (x+1)(x−2) 
11x+10 11x+10 
x2 −x−2
dx = (x+1)(x−2) dx = 
A + B = 11 A = 13 =
⇔ 32
B − 2A = 10 B= 3
R 1 32 R R
= 3
x+1 + x−2
3 1
dx = 31 x+1 dx + 32
3
1 1
x−2 dx = 3 ln |x + 1| +
32
3 ln |x − 2| + c
Zadanie 5. Znajdź funkcję kosztu całkowitego – T C(Q), jeśli koszt krańcowy dla pewnego przedsiębiorstwa
wyrażony jest funkcją M C(Q) = 8e0,4Q , gdzie Q – wielkość produkcji. Koszt stały jest równy CF = 130.
Rozwiązanie:
Z Z Podp.!!! Jako że w rezultacie różniczkowania funkcji
′
T C(Q) = T C (Q) dQ = M C(Q) dQ = kosztu całkowitego otrzymujemy funkcję kosztu krańcowego
Z (T C ′ (Q) = M C(Q)), to scałkowanie funkcji kosztu krań-
cowego umożliwia uzyskanie funkcji kosztu całkowitego.
= 8e0,4Q dQ = 20e0,4Q + c
Korzystamy z informacji, że koszt stały (przy wielkości
T C(0) =20e0 + c = 130 ⇒ c = 110 produkcji 0) wynosi 130, czyli T C(0) = 130.
Odp. Funkcja kosztu całkowitego przedsiębiorstwa jest równa: T C(Q) = 20e0,4Q + 110.

Zadanie 6. Krańcowa skłonność do oszczędzania (M P S) jest wyrażona następującą funkcją dochodu (Y ):

M P S(Y ) = 0, 3 − 0, 1Y −0,5 . Wyznacz funkcję oszczędności S(Y ), wiedząc, że zagregowane oszczędności są
równe zeru przy dochodzie równym Y = 81.
Rozwiązanie:
Z Z Podp.!!! Oszczędności krańcowe są wyrażone przez po-
′
S(Y ) = S (Y ) dY = M P S(Y ) dY = chodną funkcji oszczędności, tzn. M P S(Y ) = S ′ (Y ).
Z
= 0, 3 − 0, 1Y −0,5 dY = 0, 3Y − 0, 2Y 0,5 + c Korzystamy z informacji, że oszczędności są równe zeru
przy dochodzie równym 81, czyli S(81) = 0.
S(81) =0, 3 · 81 − 0, 2 · 9 + c = 0 ⇒ c = −22, 5
Odp. Szukana funkcja oszczędności jest równa: S(Y ) = 0, 3Y − 0, 2Y 0,5 − 22, 5.

10.1. R Oblicz całki,
stosując wzory na całki elementarne: √ √
R x− 3x
a) R x2 − 1 (x + 2) dx c) √
4x dx
b) (3ex − sin x + 2 cos x) dx R e2x −1
d) ex −1 dx
10.2. Oblicz całki (przez podstawienie):
R x
R x−1 R ctg x R
a) √
7 2
dx b) 3x+1 dx c) ln sin x dx d) cos xesin x dx
2x +1
10.3. Oblicz całki (przez części):
R R R R
a) sin2 x dx b) x2 cos x dx c) ex cos x dx d) 2x sin x dx
10.4. Rozłóż funkcje wymierne na ułamki proste:
2x3 −19x2 +58x−42
a) f (x) = 2x22x+6
+3x+1
3x+1
d) f (x) = (x+2) 2 g) f (x) = x2 −8x+16
5 6x3 +4x+1
x−16 3x2 −5x+2 h) f (x) =
b) f (x) = 6
2
x +3x−1
e) f (x) = x3 −2x2 +3x−6 x4 +x2
c) f (x) = 2x−13 x3 +2x−6
(x−5)2 f) f (x) = x2 −x−2
10.5. Oblicz całki funkcji wymiernych:
R R R R 2x4 −10x3 +21x2 −20x+5
a) x24x+3
+2x+2
dx e) x23x−4
−x−6
dx i) 4x−1
2x2 −2x+1
dx m) x2 −3x+2
dx
R x3 +x2 −3x+4 R 2x−3 R 2x−1 R
f) x2 −3x+3 dx j) dx 72x6
b) 2 +x−2 dx x2 −2x+5 n) 3x2 +2 dx
R 2x3x+9x R x+13 R x3 −4x2 +1
R
c)
2 +10x+2
dx g) dx k) dx o) 2x
dx
3
R 5xx2+3x
2 +2x R x2 −4x−5
3
(x−2)4 (x2 +1)(x2 +3)
+4x+5
d) x3 +x2 +2x+2 dx h) dx R x 4
p)
R 6x3 +4x+1
dx
9x2 −6x+2 l) x2 +1 dx x4 +x2
10.6. Oblicz całki:
R R 2x
R R x3 +2x2 +5x+2
a) x(x + 2)(x + 3) dx f) 1+4x dx l) R x2 sin x dx r) x2 +2x+4
dx
R 6+x2 R
m) R x5 ln2 x dx
R 3x3 +x2 +x−1
b) 1+x2 dx g) √ dx s) dx
1−9x2 x4 −1
n) x2dx
R R
c) 61−x dx
R
R h) R (1 + ex )2 dx R +92
t) dx
2x2 −12x+27
o) x2x−1 dx
2
d) xex√ dx
R
i) R x2 cos (4x) dx u) x−2
dx
R R 6x+1 x2 −7x+12
e) cos√x x dx j) R ln2 x dx p) 4x2 −4x+1 dx v)
R 2x3 −3
R x2 +2x+1 dx
k) x arc tg x dx dx
q) x2 +2x+4


R 3 4 √ R R
a) x + x − 3 x dx i) R ln (x + 1) dx r) log x dx
R x52 2
j) R cosx2 x dx
R (1−x)
b) 1+ √ dx s) R xe x + 1 dx
x √
R x3 + √ k) R e2x sin x dx t) R x ln2 x dx
3 2
c) √ x −1 dx
l) R (5 − 3x)10 dx u) R ln−2xx + 1 dx
x
R (x2 −1)3 √
m) R x2 5x3 + 1 dx
5
v)
d) R x dx 5 sin x R e ex sin (3x) dx

e) R 5x2 + 6x + 3 − x2 + x52 dx n) 3−2 dx w) 2 dx
R 2 cos x5 x
R (ex−1) −x 2
f) R 2x6 − 3x − sin x + x73 dx o) R x + 4 x dx x) R (e + e ) dx
g) R e−x 9x dx p) √xx2 −6 dx y) √3−5e ex
dx
R 2x
h) xe−3x dx q) 2 cos12 (3x) dx
R R R 4 −1 R 10 1
a) √2x2x2 +1 dx g) R ctg2 x dx n) xx2 +1 dx t) R x ln x 2 dx
R
h) (xx2 +3)
dx
R
b) x3 cos x dx 6 o) R cos (ln x) dx u) R√sin(x − 5) dx
R √ 3x
R 2
c) x2x+1 dx i) R x a + x dx p) √1−9 x dx
v) R edx− 1 dx
x
R dx
j) 2x2 +9x−5
R dx
q) x(ln x+3) w)
d) xx2dx +e−x
R ex11x−1
R dx+a R 9x−5
k) 9x2 −6x+1 dx R √ x) 2 −5x+2 dx
e) 1+e x R r) x 1 − x2 dx R x2x5 +4x 4 +5x3 +2x2 −3x−3
l) R(a 3 2 y) dx
√+ x ) dx
R R tg x)2
f) √ 1
4−9x2
dx s) (arc4+4x2 dx
x3 +4x2 +4x
m) 8 − 2x dx
10.9. Wyznacz funkcję kosztu całkowitego przedsiębiorstwa – T C(Q), jeśli funkcja kosztu krańcowego –
M C(Q) oraz koszty stałe – CF są następujące:
a) M C(Q) = 3x2 − x + 10, CF = 50 c) M C(Q) = 2e0,2Q , CF = 90
2
b) M C(Q) = 4x − x + 3, CF = 30 d) M C(Q) = e0,1Q + Q2 , CF = 80
10.10. Krańcowa skłonność do oszczędzania (M P S) jest wyrażona następującą funkcją dochodu (Y ):
1
M P S(Y ) = 0, 7 − 0, 4Y − 3 . Wyznacz funkcję oszczędności S(Y ), wiedząc, że zagregowane oszczędności są
równe zeru przy dochodzie równym Y = 64.
10.11. Funkcja krańcowego zysku przedsiębiorstwa dana jest wzorem M P (x) = x2 − 100x + 1 600, a zysk
z produkcji i sprzedaży 3 jednostek produktu x wynosi 4 341 j.p. Znajdź funkcję zysku przedsiębiorstwa.

Rozdział 11
Całki oznaczone
Twierdzenie 11.1.
1. Jeśli funkcje f i g są całkowalne na przedziale [a, b], to dla dowolnych liczb α, β ∈ R funkcja αf + βg
jest całkowalna na przedziale [a, b] oraz
Zb Zb Zb
[αf (x) ± βg(x)] dx = α f (x) dx ± β g(x) dx. (11.1)
a a a
2. Funkcja f jest całkowalna na przedziale [a, b] ⇔ gdy dla dowolnej liczby c ∈ [a, b] funkcja f jest całko-
walna na przedziałach [a, c] oraz [c, b]. Ponadto
Zb Zc Zb
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx. (11.2)
a a c
Twierdzenie 11.2 (NEWTONA-LEIBNIZA). Jeśli funkcja f : [a, b] → R jest ciągła, to
Zb
f (x) dx = F (b) − F (a), (11.3)
a
gdzie F jest dowolną funkcją pierwotną funkcji podcałkowej. Ozn. F (b) − F (a) = [F (x)]ba = F (x)|ba .

π
R5 x dx R2 R1
a) x2 −4 c) √ cos x dx e) x · e−x dx
3 1+sin x 0
0 π
2
R5 R2 R2
b) dx
4+25x2
d) √ dx
3+2x−x2
f) e2x cos x dx
− 25 1 0
Rozwiązanie: Podp.!!! Do obliczenia całki oznaczonej

R5 x dx 1
2 − 4| 5 = 1
5 wykorzystujemy twierdzenie 11.2. W tym
a) 2
x −4
= 2 ln |x 3 2 ln |x2 − 4| 3 = celu znajdujemy funkcję pierwotną funkcji
3 podcałkowej (całkę nieoznaczoną), a następ-
1 1 1
= 2 ln |52 − 4| − ln |32 − 4| = 2 (ln |21| − ln |5|) = 2 ln 21
5 ,
nie podstawiamy do wzoru (11.3):
Z5
x dx
gdzie: = [F (x)]53 = F (5) − F (3),
  x2 − 4
R x2 − 4 = t R 3
x dx 1 1 1
x2 −4
=  2x dx = dt  = 2
dt
t = 2 ln |t| + c = 2 ln |x2 − 4| + c gdzie F (x) = 12 ln |x2 − 4| + c. Zauważmy, że
x dx = 12 dt w wyniku odejmowania stała redukuje się.

72 11. Całki oznaczone
2
R5 dx
1 5
25 1 Podp.!!! Postępujemy podobnie jak w po-
b) 4+25x2
= 10 arc tg 2x − 25
= 10 [arc tg 1 − arc tg(−1)] =
przednim podpunkcie.
− 25
1 π π
1 Obliczając arc tg 1, należy zadać pytanie:
= 10 4 + 4 = 20 π, Tangens jakiego kąta wynosi 1?
gdzie:  
5
R R =t 2x R
dx 1 dx  5 dx = dt = 1 dt 1 1 5
4+25x2
= 4 2 = 2 10 1+t2
= 10 arc tg t + c = 10 arc tg 2x +c
1+( 52 x)
dx = 52 dt
π
R2 √ π p √ √
c) √ cos x dx = 2 1 + sin x 02 = 2 1 + sin π2 − 2 1 + sin 0 = 2( 2 − 1),
1+sin x
0
gdzie:
R cos x 1 + sin x = t R R 1 √ √
√ dx = = √dtt = t− 2 dt = 2 t + c = 2 1 + sin x + c
1+sin x cos x dx = dt
R2 2 Podp.!!! Obliczając arc sin 1 , należy zadać pytanie:
d) √ dx
3+2x−x2
= arc sin x−1 1 π
2 1 = arc sin 2 − arc sin 0 = 6 ,
2
1
1 Sinus jakiego kąta wynosi 2
?
gdzie:   x−1
R R =t 2
R
1
√ dx
3+2x−x2
= 2
q dx
x−1 2
=  21 dx = dt = √ dt
1−t2
= arc sin t + c = arc sin x−1
2 +c
1−( 2 )
dx = 2 dt
R1 1
e) x · e−x dx = [−xe−x − e−x ]0 = −e−1 − e−1 + 1 = 1 − 2e−1 ,
0
gdzie:
R −x f (x) = x g ′ (x) = e−x R
x · e dx = ′ −x = −xe−x + e−x dx = −xe−x − e−x + c
f (x) = 1 g(x) = −e
π
R2 1 π 1
f) e2x cos x dx = 5 e2x sin x + 2e2x cos x 0
2
= 5 (eπ − 2),
0
gdzie:
R 2x f (x) = e2x g′ (x) = cos x R
e cos x dx = ′ 2x = e2x sin x − 2 e2x sin x dx =
f (x) = 2e g(x) = sin x
2x ′

f (x) = e g (x) = sin x R
= ′ 2x = e2x sin x − 2 −e2x cos x + 2 e2x cos x dx =
f (x) = 2e g(x) = − cos x
R
= e sin x + 2e cos x − 4 e2x cos x dx
2x 2x
R 2x 2x
R Podp.!!! Początek i koniec powyższej równości.
R e2x cos x dx = e1 sin x + 2e2x cos x − 4 e2x cos x dx
2x 2x
e cos x dx = 5 e sin x + 2e cos x + c

Zadanie 2. W pewnym przedsiębiorstwie funkcja kosztów krańcowych ma postać: M C(Q) = 3Q2 − 2Q + 20.
Plan dzienny zakłada wytworzenie 200 sztuk wyrobu. O ile wzrosną koszty całkowite, gdy plan dzienny
wzrośnie o 20 sztuk?
Rozwiązanie:
Podp.!!! Zmianę wielkości kosztów całkowitych w wyniku
Z220 zmiany wielkości produkcji początkowej (a0 ) o a sztuk pro-
duktu wyznaczymy za pomocą całki:
∆T C(Q) = 3Q2 − 2Q + 20 dQ =
200 0 +a
aZ
220 ∆T C(Q) = M C(Q) dQ.
= Q3 − Q2 + 20Q 200
= 2 640 000 a0
Odp. Koszty całkowite wzrosną o 2 640 000 j.p.
1
Zadanie 3. Zmienny w czasie strumień inwestycji netto opisany jest za pomocą formuły: I(t) = 8t 3 . Jaki
zasób kapitału zostanie zgromadzony w okresie [1, 8]?
Podp.!!! Wielkość akumulacji kapitału w okresie [t1 , t2 ]
dla dowolnej stopy inwestycji I(t) możemy wyrazić za po-
Rozwiązanie: mocą całki:
Z8 h i8 Zt2
1 4
K(8) − K(1) = 8t dt = 6t
3 3 = 96 − 6 = 90 K(t2 ) − K(t1 ) = I(t) dt.
1 t1
1
Odp. W okresie [1, 8] zostanie zgromadzony kapitał w wysokości 90 j.p.
Zadanie 4. Jaka jest bieżąca wartość ciągłego strumienia przychodów trwających przez 5 lat ze stałą stopą
R(t) = 3 000 j.p. rocznie przy rocznej stopie dyskontowej r = 6%?
Rozwiązanie: Podp.!!! Bieżącą wartość ciągłego strumienia przychodów

w okresie [0, t0 ] wyznaczymy za pomocą całki:
Z5 5
−0,06t −3 000 −0,06t
K= 3 000e dt = e = Zt0
0, 06 0 K= R(t)e−rt dt.
0 0
= −50 000e−0,3 + 50 000 ≈ 12 959,09
Odp. Bieżąca wartość strumienia przychodów wynosi 12 959,09 j.p.
Zadanie 5. Intensywność napływu towaru do magazynu dana jest funkcją: f (t) = − 45 t + 5, t ∈ [0, 4].
a) Jaka będzie wielkość zgromadzonych zapasów w hurtowni po upływie 4 lat?
b) Jaka ilość towaru napłynie do magazynu w okresie od t1 = 2 do t2 = 4?
c) Ile wynosi średnia wielkość zapasów w okresie [0, 4]?
Rozwiązanie:
Podp.!!! Wielkość zapasów po upływie czasu T wy-
a) znaczymy za pomocą całki:
Z4 4 ZT
5 5
− t + 5 dt = − t2 + 5t = −10 + 20 = 10 f (t) dt.
4 8 0 0
0
Odp. Po upływie 4 lat wielkość zgromadzonych zapasów wyniesie 10.

b) Podp.!!! Wielkość zapasów zgromadzonych w okre-

sie [t1 , t2 ] wyznaczymy za pomocą całki:
Z4 4
5 5 2
− t + 5 dt = − t + 5t = 10 − 7, 5 = 2, 5 Zt2
4 8 2 f (t) dt.
2
t1
Odp. W okresie [2, 4] do magazynu napłynie 2,5 jednostki towaru.

c) Podp.!!! Średnią wielkość zapasów zgromadzonych
w okresie [t1 , t2 ] wyznaczymy za pomocą wyrażenia:
Z4 4
1 5 1 5 2 1
· − t + 5 dt = − t + 5t = · 10 = 2, 5 Zt2
4−0 4 4 8 0 4 1
f (t) dt.
0 t2 − t1
t1
Odp. Średnia wielkość zapasów w okresie [0, 4] wynosi 2,5 jednostki towaru.
Zadanie 6. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywą y = sin x i osią OX oraz prostymi x = 0 i x = 2π.
Rozwiązanie:
Y
Podp.!!! Na początku dobrze jest zrobić wykres, aby
1 zobaczyć, o pole jakiego obszaru chodzi.
P1 Obszar znajduje się zarówno nad, jak i pod osią

OX. Pole obszaru pod osią OX obliczamy jako całkę
0 X oznaczoną ze znakiem „−” przed, tj. w tym przy-
1 2 3 4 5 6
2π
P2 padku: P2 = − sin x dx.
R
−1 π
Rπ Ponieważ P1 = P2 .
P = P1 + P2 = 2P1 = 2 sin x dx = 2 [− cos x]π0 = 2 (1 + 1) = 4
0
Odp. Pole obszaru ograniczonego krzywą y = sin x i osią OX oraz prostymi x = 0 i x = 2π wynosi 4.
Zadanie 7. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi:
a) y = 4 − x2 , y = x2 − 2x b) y = x2 , y = 12 x2 , y = 3x
Rozwiązanie:
a) Y Podp.!!! Znajdujemy punkty przecięcia wykresów.
(
4 y = 4 − x2
⇒ x = −1 ∨ x = 2
y = x2 − 2x
3
P3 Podp.!!! Na jednym wykresie rysujemy wszystkie krzywe.
2 Szukamy pola obszaru, który jest jednocześnie ograniczony przez na-
sze krzywe (f (x) = 4 − x2 , g(x) = x2 − 2x).
y = x2 − 2x
1 P1 Pole obszaru składa się z trzech części P = P1 + P2 + P3 , gdzie
R2 R2 R0
P1 = f (x) dx, P2 = − g(x) dx, P3 = [f (x) − g(x)] dx.
0 X 0 0 −1
−1 1 2
Sumując poszczególne całki, z uwzględnieniem własności całki ozna-
P2 R2
−1 czonej, otrzymujemy: P = [f (x) − g(x)] dx.
−1
y = 4 − x2

R2 R2 2
P = 4 − x2 − (x2 − 2x) dx = (−2x2 + 2x + 4) dx = − 23 x3 + x2 + 4x −1 =
−1 2 −1
2
= − 3 · 2 + 2 + 4 · 2 − − 3 · (−1)3 + (−1)2 + 4 · (−1) = 9
3 2
Odp. Pole obszaru ograniczonego krzywymi y = 4 − x2 i y = x2 − 2x wynosi 9.

b)
Y Podp.!!! Postępujemy podobnie jak w poprzednim podpunkcie, tzn.
18 rysujemy wykres i znajdujemy punkty przecięcia wykresów.
17 (
16 y = x2
⇒x=0∨x=3
15 y = 3x
14
(
y = 21 x2
13 ⇒x=0∨x=6
12
y = 3x
11
10
9 P2 Podp.!!! Szukamy pola obszaru, który jest jednocześnie ograniczony
8 przez wszystkie trzy krzywe.
7
6 Pole obszaru składa się z dwóch części, tzn. P = P1 + P2 , gdzie
5 R3
P1 = (x2 − 12 x2 ) dx,
0
4 P1 R6
3 P2 = (3x − 12 x2 ) dx.
3
2
1
W tym przypadku nie da się zsumować poszczególnych składowych.
X
1 2 3 4 5 6
R3 R6 3 6
P = P1 + P2 = (x2 − 12 x2 ) dx + (3x − 12 x2 ) dx = 61 x3 0 + 23 x2 − 16 x3 3 = 27
2
0 3
Odp. Pole obszaru ograniczonego krzywymi y = x2 , y = 12 x2 i y = 3x wynosi 27
2 .

√
R1 √ R2 R1
a) x x dx d) dx g) (3x − 1)4 dx
0 2+x2 0
0
R2 π −2
R
b) (x − x2 ) dx e)
R2
sin x cos x dx h) dx
x2 +2x+1
−1 −3
0 π
R0 Rπ R2
c) (3 sin x − 2 cos x) dx f) x sin x dx i) (x + 1) cos x dx
− π2 0 0
Re3 R3 e2x
R1 1
a) √ dx d) 1+ex dx h) 3x dx
x 1+ln x 0 0
1
π Rπ R1
R3 x dx e) x3 sin x dx i) x3
dx
b) sin2 x 0
1+x4
π 0
4 R7 x+2 R1
R2 f) x2 +2x
dx j) xe−x dx
dx
c) x2 +5x+4 5 0
1 R1
g) ln (1 + x) dx
0

11.3. Oblicz pole obszaru ograniczonego krzywymi:

a) y = x2 − x − 6, y = −x2 + 5x + 14 i) y = x2 − x − 6, y = −x2 + 5x + 14
b) y = x + 1, 2y = −3x + 12, osią OX j) y = x3 , y = 2x
√
c) y = x2 , 2x − y + 3 = 0 k) y = e, y = e−x , y = e3x
d) y 2 = 2x, x2 + y 2 − 4x = 0 l) y = 2x , y = 2, x = 0
e) y = 2x − x2 , x + y = 0 m) y = x12 , y = x, y = 4
f) y 2 = 8x, 2x − 3y + 8 = 0 n) y = ln x, y = ln2 x
g) y = 4x2 − 8x + 5, 2x − y + 1 = 0 o) y = 4x2 , x = 4y 2
h) y = x2 − 8x + 20, x − y + 2 = 0
11.4. Niech I(t) oznacza zmienny w czasie strumień inwestycji netto. Oblicz wielkość zgromadzonego kapi-
tału w okresie [1, 4], jeśli:
1 1
a) I(t) = 15t 2 b) I(t) = 6t 2 + 2t
11.5. Jaka jest bieżąca wartość ciągłego strumienia przychodów trwających przez 10 lat ze stałą stopą
R(t) = 5000 j.p. rocznie przy rocznej stopie dyskontowej r = 5%?
11.6. Intensywność napływu towarów do magazynu dana jest funkcją: f (t) = 100 − t, t ∈ [0, 100].
a) Jaka będzie wielkość zgromadzonych zapasów w hurtowni po upływie czasu T = 100?
b) Jaka ilość towaru napłynie do magazynu w okresie od t1 = 30 do t2 = 60?
c) Ile wynosi średnia wielkość zapasów w okresie [30, 60]?

Rozdział 12
Działania na macierzach, podstawowe typy macierzy
Definicja 12.1. Macierzą transponowaną względem macierzy A = [aij ]m×n nazywamy macierz AT = [aji ]n×m .
Definicja 12.2. Macierze Am×l i Bk×n nazywamy macierzami zgodnymi, jeżeli liczba kolumn macierzy A
jest równa liczbie wierszy macierzy B (tzn. l = k).
Definicja 12.3. Niech Am×p i Bp×n będą macierzami zgodnymi.

Iloczynem macierzy A przez macierz B (A · B) nazywamy macierz C = [cij ]m×n o wymiarach m × n, gdzie
p
P
cij = ai. ◦ b.j = aik bkj , tzn. Am×p · Bp×n = Cm×n .
k=1
Niech dane będą macierze Am×n , Bm×n , Cm×n .

1. A + B = B + A
2. (A + B) + C = A + (B + C)
3. (α + β) · A = α · A + β · A (α, β ∈ R)
4. α · (A + B) = α · A + α · B (α ∈ R)
5. α (β · A) = (α · β) · A (α, β ∈ R)
T
6. AT = A
7. (A + B)T = AT + BT
8. (α · A)T = α · AT (α ∈ R)
Wszystkie własności zachodzą pod warunkiem zgodności macierzy.
1. A · B 6= B · A, gdy A 6= B
2. (A · B) · C = A · (B · C)
3. (A · B)T = BT · AT
4. (α · A) · B = A · (α · B) = α · (A · B) (α ∈ R)
5. A · (B + C) = A · B + A · C
6. A · I = I · A = A
Definicja 12.4. Macierz kwadratową An nazywamy:

− symetryczną, jeśli AT = A
− idempotentną, jeśli A2 = A
− inwolutywną, jeśli A2 = I
− ortogonalną, jeśli AT A = I

78 12. Działania na macierzach, podstawowe typy macierzy

Zadanie 1. Dane są macierze:
 
  1 0  
1 0 −1 1  −1 0
A = −2 3 , B = 
2
 , C =  1 −4 .
1
1 1 1 −4
−2 −1
Oblicz:
T
a) A + C c) A · B e) B · AT · (A + C)
b) A − B d) A · BT
Rozwiązanie:
     
1 0 −1 0 0 0
a) A + C = −2 3 +  1 −4 = −1 −1
1 1 1 −4 2 −3
b) Działanie niewykonalne, macierze A3×2 i B4×2 nie mają tych samych wymiarów.
c) Działanie niewykonalne, macierze A i B nie są zgodne. Podp.!!! Z definicji 12.2: zgodność zachodzi wtedy, gdy
liczba kolumn pierwszej macierzy równa się liczbie wier-
szy drugiej macierzy.

1 −1 2 −2 Podp.!!! Wyznaczamy najpierw macierz BT . Działanie
d) BT = A · BT jest wykonalne, gdyż macierze A, BT są zgodne.
0 1 1 −1 2×4
w 1 = [1, 0], w 2 = [−2, 3], w 3 = [1, 1]

w1 , w 2 , w3 oznaczają wektory wierszowe macierzy A.
1 −1 2 −2
k1 = , k2 = , k3 = , k4 = k1 , k 2 , k3 , k 4 oznaczają wektory kolumnowe macierzy BT .
0 1 1 −1
Niech D = A · BT
D = [dij ]3×4 Podp.!!! Element dij macierzy D jest iloczynem skalar-
nym i-tego wiersza macierzy A i j-tej kolumny macie-
dij = w i ◦ kj rzy BT .
d11 = [1, 0] ◦ [1, 0] = 1 d12 = [1, 0] ◦ [−1, 1] = −1 d13 = [1, 0] ◦ [2, 1] = 2 itd.
Zatem otrzymujemy:
  
1 0 1 −1 2 −2
1 −1 2 −2
D = A · BT = −2 3 · = −2 5 −1 1 
0 1 1 −1
1 1 1 0 3 −3
T T T
e) B · AT · (A + C) = (B · AT ) · (A + C) = (A + C)T · = (A + C)T · (A · BT ) =
B · AT
 T    
0 0 1 −1 2 −2 1 −1 2 −2
0 −1 2  4 −5 7 −7
= −1 −1 · −2 5 −1 1  = · −2 5 −1 1 =
0 −1 3 −1 −5 −8 8
2 −3 1 0 3 −3 1 0 3 −3

 
a a a a
0 1 0 0
Zadanie 2. Dla jakiej wartości parametru a ∈ R macierz A = 0 0 1 0 jest:

0 0 0 1
a) symetryczna, b) inwolutywna, c) idempotentna, d) ortogonalna?
Rozwiązanie:
 
a 0 0 0
 a 1 0 0 Podp.!!! Z definicji 12.4: aby macierz A była syme-
a) AT = a

0 1 0 tryczna, musi być spełniony warunek A = AT .
a 0 0 1
Odp. Dla parametru a = 0 macierz A jest symetryczna.
 2 2 
a a + a a2 + a a2 + a
0 1 0 0  Podp.!!! Z definicji 12.4: macierz A jest inwolutywna, gdy
b) A2 = 
0

0 1 0  jest spełniony warunek A2 = I.
0 0 0 1
A2 = I
   
a2 a2 + a a2 + a a2 + a 1 0 0 0
0 1 0 0  0 1 0 0
 = 
0 0 1 0  0 0 1 0
0 0 0 1 0 0 0 1
Więc a2 = 1 ∧ a2 + a = 0.
Odp. Macierz A jest inwolutywna dla parametru a = −1.
 2 2   
a a + a a2 + a a2 + a a a a a
0 1 0 0  = 0 1 0 0 Podp.!!! Z definicji 12.4: aby macierz A była
  idempo-
c) 
0 0 1 0  0 0 1 0 tentna, musi być spełniony warunek A2 = A.
0 0 0 1 0 0 0 1
Czyli a2 = a ∧ a2 + a = a.
Odp. Macierz A jest idempotentna dla parametru a = 0.
     2 
a a a a a 0 0 0 4a a a a
Podp.!!! Z definicji 12.4: macierz A
 0 1 0 0   a 1 0 0   a 1
  0 0
d) AAT = 
0 0 1 0 · a 0 1 0 =  a 0
   jest ortogonalna, gdy AAT = I.
1 0
0 0 0 1 a 0 0 1 a 0 0 1
Stąd:    
4a2 a a a 1 0 0 0
 a 1 0 0 0 1 0 0
 = 
 a 0 1 0  0 0 1 0
a 0 0 1 0 0 0 1
Zatem 4a2 = 1 ∧ a = 0.
Odp. Nie istnieje taki parametr a, dla którego macierz A jest ortogonalna.


Zadanie 3. Udowodnij, że macierze D i E są równe, jeśli: D = B BT A + AT C + A (A − C) C oraz

E = BAT + I C, gdzie macierz A jest inwolutywna, macierz B jest ortogonalna, natomiast macierz C
idempotentna.
Rozwiązanie:
Podp.!!! (1) W tym miejscu ko-
D =B BT A + AT C + A (A − C) C =
rzystamy z następujących własno-
= BBT A + BAT C + A2 − AC C = ści dla macierzy A, B i C:
(1)
=BBT AC + BAT C + A2 C − AC2 = A2 = I
(1) BBT = I
= IAC + BAT C + IC − AC = AC + BAT C + C − AC = BAT C + C =
C2 = C
= BAT + I C = E cnd.
Zadanie 4. Dla jakich punktów P (x1 , x2 ) spełnione jest równanie X2 − I2 = A, jeśli:

x1 1 a2 −2a
X= , A= , a 6= 0?
1 x2 −2a a2
Rozwiązanie:

2 x1 1 x1 1 1 0 x21 x1 + x2
X − I2 = · − =
1 x2 1 x2 0 1 x1 + x2 x22
2 Podp.!!! Przyrównujemy do macierzy A.
x21 x1 + x2 a −2a
= Równe macierze mają te same elementy na
x1 + x2 x22 −2a a2 odpowiednich współrzędnych.
Zatem:

2 2
 x1 = a
 Podp.!!! Rozwiązujemy ten układ równań,
x22 = a2 pamiętając, że:

 x2 = a2 ⇔ x = a ∨ x = −a.
x1 + x2 = −2a
Odp. Jedynym punktem spełniającym warunki zadania jest punkt P (−a, −a).
Zadanie 5. Udowodnij, że macierze Grama G1 = X · XT , G2 = XT · X są macierzami symetrycznymi. Czy

są to macierze równe?
Rozwiązanie:
Niech Xm×n .
G1 = Xm×n · XTn×m Podp.!!! Działanie jest wykonalne. Macierz G1

T T jest macierzą kwadratową stopnia m.
GT1 = X · XT = XT · XT = X · XT = G1
Zatem macierz G1 jest macierzą symetryczną. Analogicznie można pokazać, że macierz G2 jest symetryczna.
G1 = Xm×n · XTn×m ⇒ [G1 ]m×m
G2 = XTn×m · Xm×n ⇒ [G2 ]n×n

Widać, że macierze G1 , G2 mogą być różnych wymiarów (jeśli tylko macierz X nie jest kwadratowa). Zatem
równość między nimi „na ogół” nie zachodzi.


12.1. Mając dane
 macierze:
   
1 −1 2 2 1 1 0 −1
1 −1 1 1 0
A = 0 1 0, B =  1 2 1 , C = 2 1 , D = ,E= ,
2 0 −1 1 −2
1 −1 3 −1 −3 −1 2 −3
oblicz:
a) CT + E c) (A + B)T · ET e) 2A − 3B g) E · C
b) D 3 d) C · (A + B) f) A2 · C h) B + C2
12.2. Mając dane macierze:    
−3 0 −7
−2 1 0 −1 5 −3
A= ,B= ,C= 0 5 , D =  2 , E = 2 −5 ,
5 −1 2 0 2 −2
−4 −1 −1
oblicz:
a) A + 2B c) A · C e) 4A + CT g) AT · CT
b) A − 4B d) B · C f) A · BT + A · C h) C · ET + D
12.3. Wykonaj (jeśli to możliwe)
  działania
 na macierzach:
3 7 −9 1 1 −4 1 3 1 2
e) ·
 1 2 0 −1  · 2 
  2 −3 0 −1 2
a)  4
2 3 0   3  0 1 −1 0
f) +2·
−1 12 4 1 4 −2 3 10 3
 
1 5 0 5 7 1 2 0
b) · 0 −2 3
3 2 1 2 3 g) 2 · ·  3 −2 −2 
1 1 5
4 3 1 −15 3 100 3 −4 6
c) · ·  T  
2 7 0 −20 10 0 2 3 2 1

1 5
 
−1 4
 1 −3
h) 3 · −  1 0  ·  0 −4 
d) 2 ·  3 −7  −  1 −3  2 0
−3 6 −3 3
6 −1 0 2  
−1 0
1 −2
12.4. Dla podanych macierzy A =  3 2  iB= wykonaj następujące działania:
4 2
1 −3
a) B · AT c) (B − 4I2 ) · AT e) A · B · AT + 5I3
b) A · B 2
 d) B 
−1 5
−3 1 −3
12.5. Dla podanych macierzy A =  4 −3  i B = wykonaj następujące działania:
0 2 −1
0 2
a) A + B T c) A · B + 3 · I3 e) A · B · A
b) AT − 3 · B  d) −1 · B · A
 + 5 · I 2   f) A · B
T
−1 0 0 5 0 −1
 2 1 3 0   −2 0 
12.6. Dane są macierze: A =   −3 0 1 4  i B =  4
  . Znajdź element macierzy A · B
2 
4 2 −1 0 −1 3
należący do:
a) trzeciego wiersza i drugiej kolumny,
b) pierwszego wiersza i pierwszej kolumny,
c) czwartego wiersza i pierwszej kolumny.

12.7. Wykonaj działania:

2
cos a − sin a cos b − sin b cos x sin x
a) · b)
sin a cos a sin b cos b sin x cos x
12.8. Mając dane macierze:  
0 1
1 −1 0 2 1 −1
A= ,B= , C = −1 2,
2 1 1 1 1 0
1 1
oblicz AC + BC. Czy ten sam wynik można uzyskać, wykonując tylko jedno mnożenie macierzy?

−1 0 1 5
12.9. Dane są macierze: A = iB= . Sprawdź, czy A · B = B · A.
0 −1 2 4
12.10. Dane są macierze: A2×2 , B2×3 , C1×3 , D3×3 , E1×3 , F3×5 . Podaj wymiary macierzy, będących wyni-
kiem następujących działań:
a) A · B c) C · BT e) F · FT · ET
b) C · D + A T
d) F · B T f) C · E
12.11. Sprawdź, czy wykonalne są następujące działania. Jaki wymiar będzie miała macierz X, jeśli:
a) X = (ABCT )2 b) X = (B + 4DT )A c) X = AB + 2BA d) X = AB(BT + D),
gdzie A3×2 , B2×4 , C3×4 , D4×2 .
 Dane są
12.12.  macierze:
   
−1 1 −1 2 0 −2 1 −1
A =  2 −1, B =  0 1 1 , C =  1 −1 0 , D3×3 , E2×3 , F3×5 , G5×2 .
−1 2 1 −3 −2 2 1 1
h T i
Oblicz macierz Z daną wzorem: Z = k · B A + A C + AT , gdzie k = m ·n, przy czym m i n oznaczają
T T
T
odpowiednio liczbę wierszy i liczbę kolumn macierzy X = DET + 4FG .
12.13." Uzasadnij na podstawie definicji, że następujące macierze są idempotentne.
√ # 1 1 √
1 3 2
√ 2
a) √43 34 b) 1 12 2 c)
2 2 − 2 −1
4 4
12.14." Uzasadnij na podstawie definicji, że następujące macierze są inwolutywne.
√ # 3 4 √
− 1 3 −5 5 3√ 2 2
a) √32 21 b) 4 3 c)
5 5 −2 2 −3
2 2
12.15. √Uzasadnij
√ na  podstawie definicji, że następujące macierze
 √ są ortogonalne.
√ 
2 2 3 6
0 √3
0 −√3 
 2 2  √
a)  √0 1 0√  
b)  33 − 48 6

√ √ √6
2 2 3 8 6
2 0 − 2
3 4 6
12.16. Uzasadnij, dlaczego na ogół: (A + B)2 6= A2 + 2AB + B2
Zakładamy, że macierze A i B są kwadratowe tego samego stopnia.
12.17. Niech A i B będą macierzami kwadratowymi stopnia n. Oznaczmy przez C = αA+βB, D = γA+δB.
Zakładamy, że αδ 6= βγ. Wykaż, że CD = DC ⇔ AB = BA.

12.18. Udowodnij, że macierze C i D są równe, jeśli:

T T
a) C = A AT + B BT D = A(B + I),
gdzie macierz A jest idempotentna, a macierz B ortogonalna,
T
b) C = BAT BT BA D = BA,
gdzie macierz A jest idempotentna, a macierz B ortogonalna,

c) C = BT BA10 + B2 A9 + . . . + B9 A2 + B10 A A
D = A + B + B2 A + B3 + B4 A + . . . + B7 + B8 A + B9 ,
gdzie macierz A jest inwolutywna, a macierz B ortogonalna,
T
d) C = I − BT A B + AT B − A2 D = B − AT ,
gdzie macierz A jest inwolutywna, a macierz B idempotentna,
e) C = (AB)T A − BA D = BT (I − A),
gdzie macierz A jest ortogonalna, a macierz B symetryczna.
12.19. Udowodnij, że macierze D i E są równe, jeśli:
T T
a) D = AT + C C + B AT B A E = A(C + I) + I,
gdzie macierz A jest idempotentna, a macierze B i C ortogonalne,
T T
b) D = CT BT ACT − A BT A B E = AT B − I,
gdzie macierz B jest inwolutywna, a macierze A i C ortogonalne.
12.20. Dana jest macierz idempotentna:

3 4
(Sprawdź!)
− 32 −2
Oblicz macierz B = 2A − I i wykaż, że jest ona inwolutywna.

12.21. Uogólnij poprzednie zadanie, tzn. pokaż, że dla dowolnej macierzy idempotentnej A macierz
B = 2A − I jest inwolutywna.
12.22. Załóżmy, że macierze A i B są kwadratowe stopnia n. Odpowiedz na pytania:
a) Czy jeśli macierze A i B są inwolutywne, to ich iloczyn AB jest też macierzą inwolutywną?
b) Czy jeśli macierze A i B są symetryczne, to ich iloczyn AB jest też macierzą symetryczną?
Jaki dodatkowy warunek musi być spełniony, by zachodziły powyższe prawa?
12.23. Uzasadnij, że:
a) jeśli macierz A jest ortogonalna i symetryczna, to jest inwolutywna,
b) jeśli macierz A jest inwolutywna i symetryczna, to jest ortogonalna.

Rozdział 13
Przestrzeń liniowa, podprzestrzeń liniowa, przekształcenie liniowe
Niech X 6= ∅, a ⊕, ⊗ są działaniami wewnętrznymi w zbiorze X.
Definicja 13.1. (X, ⊕, ⊗) nazywamy ciałem, jeśli spełnione są aksjomaty:

1. ∀ (x ⊕ y) ⊕ z = x ⊕ (y ⊕ z),
x,y,z∈X
2. ∃ ∀ e ⊕ x = x ⊕ e = x,
e∈X x∈X
3. ∀ ∃ x ⊕ x′ = x′ ⊕ x = e,
x∈X x′ ∈X
4. ∀ x ⊕ y = y ⊕ x,
x,y∈X
5. ∀ (x ⊗ y) ⊗ z = x ⊗ (y ⊗ z),
x,y,z∈X
6. ∃ ∀ e′ ⊗ x = x ⊗ e′ = x,
e′ ∈X x∈X
7. ∀ ∃ x ⊗ x” = x” ⊗ x = e′ ,
x∈X x”∈X
x6=e
8. ∀ x ⊗ y = y ⊗ x,
x,y∈X
9. ∀ (x ⊕ y) ⊗ z = (x ⊗ z) ⊕ (y ⊗ z),
x,y,z∈X
10. ∀ x ⊗ (y ⊕ z) = (x ⊗ y) ⊕ (x ⊗ z).
x,y,z∈X
Niech V 6= ∅, ⊕ będzie działaniem wewnętrznym w zbiorze V , a ⊗ jest działaniem zewnętrznym w zbio-

rze V względem zbioru K.
Definicja 13.2. (V, K, ⊕, ⊗) nazywamy przestrzenią liniową rozpiętą nad ciałem (K, +, ·), jeśli spełnione są
aksjomaty:
1. ∀ (a ⊕ b) ⊕ c = a ⊕ (b ⊕ c),
a,b,c∈V
2. ∃ ∀ e ⊕ a = a ⊕ e = a,
e∈V a∈V
3. ∀ ∃ a ⊕ a′ = a′ ⊕ a = e,
a∈V a′ ∈V
4. ∀ a ⊕ b = b ⊕ a,
a,b∈V
5. ∃ ∀ 1 ⊗ a = a,
1∈K a∈V
6. ∀ ∀ α ⊗ (β ⊗ a) = (α · β) ⊗ a,
α,β∈K a∈V
7. ∀ ∀ (α + β) ⊗ a = (α ⊗ a) ⊕ (β ⊗ a),
α,β∈K a∈V
8. ∀ ∀ α ⊗ (a ⊕ b) = (α ⊗ a) ⊕ (α ⊗ b).
α∈K a,b∈V

86 13. Przestrzeń liniowa, podprzestrzeń liniowa, przekształcenie liniowe
Niech (V, K, ⊕, ⊗) będzie przestrzenią liniową rozpiętą nad ciałem K.
Definicja 13.3. Niepusty podzbiór V1 ⊂ V nazywamy podprzestrzenią liniową przestrzeni V wtedy i tylko
wtedy, gdy:
a) działania w V1 i V są identyczne,
b) ∀ ∀ α ⊗ a ⊕ β ⊗ b ∈ V1
α,β∈K a,b∈V1
albo
b1) ∀ a ⊕ b ∈ V1 ,
a,b∈V1
b2) ∀ ∀ α ⊗ a ∈ V1 .
α∈K a∈V1
Niech dane będą dwie przestrzenie liniowe: (V, R, +, ·) i (U, R, +, ·).
Definicja 13.4. Przekształcenie h : V → U nazywamy przekształceniem liniowym, jeśli spełnione są wa-

runki:
1. ∀ h (a + b) = h (a) + h (b),
a,b∈V
2. ∀ ∀ h (α · a) = α · h (a).
a∈V α∈R

Zadanie 1. Niech K będzie dowolnym ciałem, K n = K×K×. . .×K zbiorem wszystkich ciągów n-elementowych
postaci [a1 , a2 , . . . , an ], gdzie ai ∈ K dla i = 1, 2, . . . , n. Operację mnożenia wektora a = [a1 , a2 , . . . , an ] ∈ K n
przez skalar α ∈ K określamy:
α · a = α · [a1 , a2 , . . . , an ] = [α · a1 , α · a2 , . . . , α · an ].
W zbiorze K n określamy dodawanie (+) następująco:
∀ a + b = [a1 , a2 , . . . , an ] + [b1 , b2 , . . . , bn ] = [a1 + b1 , a2 + b2 , . . . , an + bn ],

a,b∈K n
gdzie a = [a1 , a2 , . . . , an ], b = [b1 , b2 , . . . , bn ].

Udowodnij, że zbiór K n z określonym w nim dodawaniem i operacją mnożenia wektora przez skalar (ciąg
należący do zbioru K n ) jest przestrzenią liniową nad ciałem K.
Rozwiązanie:
Podp.!!! hK n , K, +, ·i jest przestrzenią li-
1) ∀ zachodzi:
a,b,c∈K n niową nad ciałem K, jeśli spełnione są
wszystkie aksjomaty definicji 13.2.
(a + b) + c = ([a1 , a2 , . . . , an ] + [b1 , b2 , . . . , bn ]) + [c1 , c2 , . . . , cn ] =
([a1 + b1 , a2 + b2 , . . . , an + bn ]) + [c1 , c2 , . . . , cn ] =
(*) (*) – korzystamy z łączności sumy w ciele
= [(a1 + b1 ) + c1 , (a2 + b2 ) + c2 , . . . , (an + bn ) + cn ] =
K – definicja 13.1.
= [a1 + (b1 + c1 ), a2 + (b2 + c2 ), . . . , an + (bn + cn )] =
= [a1 , a2 , . . . , an ] + [b1 + c1 , b2 + c2 , . . . , bn + cn ] =
Zatem aksjomat 1) def. 13.2 jest spełniony.
= [a1 , a2 , . . . , an ] + ([b1 , b2 , . . . , bn ] + [c1 , c2 , . . . , cn ]) = a + (b + c)

2) Niech e = [e1 , e2 , . . . , en ] ∈ K n oznacza element neutralny działania +. Podp.!!! Szukamy elementu neutral-
nego działania wewnętrznego (+), tzn.
Wtedy: szukamy takiego e, że ∀ a + e = a.
a∈V
∀ n a+e = a ⇔ [a1 , a2 , . . . , an ]+[e1 , e2 , . . . , en ] = [a1 , a2 , . . . , an ] ⇔
a∈K
⇔  [a1 + e1 , a2 + e2 , . . . , an + en ] = [a1 , a2 , . . . , an ] ⇔ Wektory są sobie równe, jeśli odpowied-
nie składowe wektorów są sobie równe.


 a1 + e1 = a1 

 e1 = 0

a + e = a 
e = 0
2 2 2 2
⇔ ⇔
. . .
 
 ...

 

a + e = a e = 0
n n n n
Zatem e = [0, 0, . . . , 0] jest elementem neutralnym działania +.
3) Niech a′ = [a′1 , a′2 , . . . , a′n ] ∈ K n oznacza element przeciwny do Podp.!!! Szukamy elementu przeciw-
nego do a w działaniu wewnętrznym
a w działaniu +. Wtedy: (+).
∀a + a′ = e ⇔ [a1 , a2 , . . . , an ] + [a′1 , a′2 , . . . , a′n ] = [0, 0, . . . , 0] ⇔

a∈K n
 
 a + a ′ =0  a′1 = −a1

 1 1 


 a + a′ = 0 
a′ = −a
2 2 2 2
⇔ [a1 + a′1 , a2 + a′2 , . . . , an + a′n ] = [0, 0, . . . , 0] ⇔ ⇔
. . .
 . . .


 

 a + a′ = 0 a′ = −a
n n n n
Zatem a′ = [−a1 , −a2 , . . . , −an ] jest elementem przeciwnym do a w działaniu +.

4) ∀ zachodzi:
a,b∈K n
a + b = [a1 , a2 , . . . , an ] + [b1 , b2 , . . . , bn ] =
(**) Podp.!!! (**) – korzystamy z przemienno-
= [a1 + b1 , a2 + b2 , . . . , an + bn ] = [b1 + a1 , b2 + a2 , . . . , bn + an ] = ści sumy w ciele K – definicja 13.1.
= [b1 , b2 , . . . , bn ] + [a1 , a2 , . . . , an ] = b + a Zatem aksjomat 4) def. 13.2 jest spełniony.
5) Niech 1 ∈ K. Wówczas 1 · a = 1 · [a1 , a2 , . . . , an ] = Podp.!!! Szukamy elementu neutralnego

= [1 · a1 , 1 · a2 , . . . , 1 · an ] = [a1 , a2 , . . . , an ] = a działania zewnętrznego (·).
Zatem 1 ∈ K jest elementem neutralnym działania mnożenia.

6) ∀n i ∀ zachodzi:
a∈K α,β∈K
α(βa) = α(β[a1 , a2 , . . . , an ]) = α[βa1 , βa2 , . . . , βan ] = [α(βa1 ), α(βa2 ), . . . , α(βan )] =

= [(αβ)a1 , (αβ)a2 , . . . , (αβ)an ] = (αβ)[a1 , a2 , . . . , an ] = (αβ)a
7) ∀n i ∀ zachodzi:
a∈K α,β∈K
(α + β)a = (α + β)[a1 , a2 , . . . , an ] = [(α + β)a1 , (α + β)a2 , . . . , (α + β)an ] =

= [αa1 + βa1 , αa2 + βa2 , . . . , αan + βan ] = [αa1 , αa2 , . . . , αan ] + [βa1 , βa2 , . . . , βan ] = αa + βa
8) ∀ i ∀ zachodzi:
a,b∈K n α∈K
α(a + b) = α([a1 , a2 , . . . , an ] + [b1 , b2 , . . . , bn ]) = α([a1 + b1 , a2 + b2 , . . . , an + bn ]) =

= [α(a1 + b1 ), α(a2 + b2 ), . . . , α(an + bn )] = [αa1 + αb1 , αa2 + αb2 , . . . , αan + αbn ] =
= [αa1 , αa2 , . . . , αan ] + [αb1 , αb2 , . . . , αbn ] = α[a1 , a2 , . . . , an ] + α[b1 , b2 , . . . , bn ] = αa + αb
Odp. Układ hK n , K, +, ·i jest przestrzenią liniową.

Zadanie 2. Sprawdź, czy układ (V, R, ⊕, ⊗) jest przestrzenią liniową rozpiętą nad ciałem R, jeśli V = R
oraz działania zdefiniowane w następujący sposób:
x ⊕ y = x + y, α ⊗ x = xα .
Rozwiązanie:
Łatwo sprawdzić, że aksjomaty 1–6 teorii przestrzeni liniowej (definicja 13.2) są w tym przypadku spełnione.
Zauważmy, że ostatni aksjomat nie jest spełniony dla wszystkich elementów x, y ∈ R. Należy sprawdzić, czy
∀ i ∀ α ⊗ (x ⊕ y) = (α ⊗ x) ⊕ (α ⊗ y) (1)
x,y∈R α,β∈R
L = α ⊗ (x ⊕ y) = α ⊗ (x + y) = (x + y)α Podp.!!! Wyrażenia takiej postaci otrzymujemy po

rozpisaniu lewej i prawej strony równości (1) zgod-
P = (α ⊗ x) ⊕ (α ⊗ y) = xα ⊕ y α = xα + y α nie z definicją działań ⊕ i ⊗.
L 6= P , np. dla α = 2 mamy: (x + y)2 = x2 + 2xy + y 2 6= x2 + y 2 .

Odp. Jeden z aksjomatów teorii przestrzeni liniowej nie jest spełniony, zatem układ (V, R, ⊕, ⊗) nie jest
przestrzenią liniową nad ciałem R.
Zadanie 3. Sprawdź, czy zbiór A jest podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·), jeśli V = R2 oraz
A = {x = [x1 , x2 ] ∈ R2 ; x2 = 5x1 }.
Rozwiązanie:
I sposób: Podp.!!! Należy sprawdzić, czy dla dwóch dowol-
nych wektorów, należących do zbioru A, ich kom-
Niech x, y ∈ A, czyli: x = [x1 , 5x1 ], y = [y1 , 5y1 ] binacja liniowa również należy do tego zbioru.
Wtedy: ∀ ∀ mamy:
x,y∈A α,β∈R
α · x + β · y = α · [x1 , 5x1 ] + β · [y1 , 5y1 ] = [αx1 , 5αx1 ] + [βy1 , 5βy1 ] = [αx1 + βy1 , 5αx1 + 5βy1 ] =
= [αx1 + βy1 , 5(αx1 + βy1 )]
Podp.!!! Relacja pomiędzy pierwszym i drugim elementem
Podstawiając pomocniczo z1 = αx1 + βy1 , otrzymujemy
wektora wynikowego kombinacji liniowej x i y jest dokład-
wektor wynikowy postaci [z1 , 5z1 ] ∈ A. Zatem zbiór A jest nie taka sama jak w przypadku obydwu wektorów z osobna.
podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·). Zatem należy on do zbioru A.
Odp. Zbiór A jest podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·).

II sposób: Podp.!!! Należy sprawdzić prawdziwość warunków
b1) oraz b2) definicji 13.3.
Niech x, y ∈ A, czyli: x = [x1 , 5x1 ], y = [y1 , 5y1 ]
1. ∀ x + y = [x1 , 5x1 ] + [y1 , 5y1 ] = [x1 + y1 , 5x1 + 5y1 ] = [x1 + y1 , 5(x1 + y1 )] ∈ A

x,y∈A
2. ∀ ∀ α · x = α · [x1 , 5x1 ] = [αx1 , 5αx1 ] = [αx1 , 5(αx1 )] ∈ A
α∈R x∈A
Odp. Zbiór A jest podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·).

Zadanie 4. Sprawdź, czy zbiór A jest podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·), jeśli V = R3 oraz
A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 − x2 = 0 ∧ x3 − 2 − x1 = 0}.
Rozwiązanie:
Niech x, y ∈ A, czyli: x = [x1 , x1 , x1 + 2], y = [y1 , y1 , y1 + 2]
Wtedy: ∀ ∀ mamy:
x,y∈A α,β∈R
α · x + β · y = α · [x1 , x1 , x1 + 2] + β · [y1 , y1 , y1 + 2] = [αx1 , αx1 , α(x1 + 2)] + [βy1 , βy1 , β(y1 + 2)] =
= [αx1 + βy1 , αx1 + βy1 , αx1 + 2α + βy1 + 2β] = [αx1 + βy1 , αx1 + βy1 , αx1 + βy1 + 2(α + β)]
Podstawiając pomocniczo z1 = αx1 + βy1 , otrzymujemy Podp.!!! Aby kombinacja liniowa wektorów x i y należała do
wektor wynikowy postaci [z1 , z1 , z1 + 2(α + β)] ∈
/ A. Za- zbioru A, trzeci element wektora wynikowego powinien być
niezależny od parametrów α i β (czyli powinien przyjąć postać
tem zbiór A nie jest podprzestrzenią liniową przestrzeni z1 + 2).
(V, R, +, ·).
Odp. Zbiór A nie jest podprzestrzenią liniową przestrzeni (V, R, +, ·).
Zadanie 5. Sprawdź, czy h : R2 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [2x1 − x2 , x2 , x1 + x2 ] jest przekształceniem

liniowym.
Rozwiązanie: Podp.!!! Pierwszy sposób polega na sprawdzeniu prawdziwości
dwóch warunków definicji 13.4.
I sposób:
1) ∀ h(x + y) = h(x) + h(y)
x,y∈R2
h(x + y) = h([x1 , x2 ]+[y1 , y2 ]) = h(x1 +y1 , x2 +y2 ) = [2(x1 +y1 )−(x2 +y2 ), x2 +y2 , x1 +y1 +x2 +y2 ] =
= [2x1 + 2y1 − x2 − y2 , x2 + y2 , x1 + y1 + x2 + y2 ] = [(2x1 − x2 )+ (2y1 − y2 ), x2 + y2 , (x1 + x2 )+ (y1 + y2 )] =
= [2x1 − x2 , x2 , x1 + x2 ] + [2y1 − y2 , y2 , y1 + y2 ] = h(x) + h(y)
2) ∀ ∀ h(αx) = αh(x)
x∈R2 α∈R
h(αx) = h(α[x1 , x2 ]) = h(αx1 , αx2 ) = [2αx1 − αx2 , αx2 , αx1 + αx2 ] = [α(2x1 − x2 ), αx2 , α(x1 + x2 )] =
= α[2x1 − x2 , x2 , x1 + x2 ] = αh(x)
Odp. Obydwa warunki liniowości są spełnione, zatem przekształcenie h jest przekształceniem liniowym.
II sposób: Podp.!!! W drugim sposobie połączymy dwa
Należy sprawdzić, czy ∀ ∀ h(αx + βy) = αh(x) + βh(y). warunki pokazane przy poprzednim sposobie
x,y∈R2 α,β∈R rozwiązania w jeden.
h(αx + βy) = h(α[x1 , x2 ] + β[y1 , y2 ]) = h(αx1 + βy1 , αx2 + βy2 ) =

= [2(αx1 + βy1 ) − (αx2 + βy2 ), αx2 + βy2 , αx1 + βy1 + αx2 + βy2 ] =
= [2αx1 + 2βy1 − αx2 − βy2 , αx2 + βy2 , αx1 + βy1 + αx2 + βy2 ] =
= [(2αx1 − αx2 ) + (2βy1 − βy2 ), αx2 + βy2 , (αx1 + αx2 ) + (βy1 + βy2 )] =
= [2αx1 − αx2 , αx2 , αx1 + αx2 ] + [2βy1 − βy2 , βy2 , βy1 + βy2 ] = [α(2x1 − x2 ), αx2 , α(x1 + x2 )] +
+ [β(2y1 − y2 ), βy2 , β(y1 + y2 )] = α[2x1 − x2 , x2 , x1 + x2 ] + β[2y1 − y2 , y2 , y1 + y2 ] = αh(x) + βh(y)
Odp. Przekształcenie h jest przekształceniem liniowym.

Zadanie 6. Sprawdź, czy h : R2 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [2x1 , x1 x2 , x22 ] jest przekształceniem liniowym.
Rozwiązanie:
∀ mamy:
x,y∈R2
h(x + y) = h(x1 + y1 , x2 + y2 ) = [2(x1 + y1 ), (x1 + y1 )(x2 + y2 ), (x2 + y2 )2 ] = Podp.!!! Sprawdzamy pierwszy wa-
runek liniowości odwzorowania.
= [2x1 + 2y1 , x1 x2 + x1 y2 + y1 x2 + y1 y2 , x22 + 2x2 y2 + y22 ]
h(x) + h(y) = h(x1 , x2 ) + h(y1 , y2 ) = [2x1 , x1 x2 , x22 ] + [2y1 , y1 y2 , y22 ] =
= [2x1 + 2y1 , x1 x2 + y1 y2 , x22 + y22 ]
h(x + y) 6= h(x) + h(y)
np. dla x = [1, 1], y = [1, 1] mamy:

h(x + y) = h(2, 2) = [4, 4, 4] oraz h(x) + h(y) = h(1, 1) + h(1, 1) = [2, 1, 1] + [2, 1, 1] = [4, 2, 2].
Odp. Pierwszy warunek liniowości nie jest spełniony, zatem przekształcenie h nie jest przekształceniem
liniowym.

a11 a12
Zadanie 7. Dla macierzy A = definiujemy odwzorowanie:
a21 a22

a11 a12
ϕ (A) = ϕ = [a11 , a12 , a21 , a22 ].
a21 a22
Wykaż, że ϕ jest izomorfizmem odwzorowywującym przestrzeń R2×2 (macierzy kwadratowych stopnia 2) na

przestrzeń R4 .
Rozwiązanie:
1) Należy wykazać liniowość odwzorowania ϕ, czyli:
a) ∀ ∀ ϕ(αA) = αϕ(A)
α∈R A∈R2×2

a11 a12 αa11 αa12
ϕ(αA) = ϕ α =ϕ = [αa11 , αa12 , αa21 , αa22 ] = α[a11 , a12 , a21 , a22 ] =
a21 a22 αa21 αa22
= αϕ(A)
b) ∀ ϕ(A + B) = ϕ(A) + ϕ(B)
A,B∈R2×2

a11 a12 b b a11 + b11 a12 + b12
ϕ(A + B) = ϕ + 11 12 =ϕ =
a21 a22 b21 b22 a21 + b21 a22 + b22
= [a11 + b11 , a12 + b12 , a21 + b21 , a22 + b22 ] = [a11 , a12 , a21 , a22 ] + [b11 , b12 , b21 , b22 ] = ϕ(A) + ϕ(B)
2) Należy wykazać, że ϕ jest wzajemnie jednoznacznym odwzorowaniem przestrzeni R2×2 na R4 . Należy
wykazać prawdziwość implikacji: A 6= B ⇒ ϕ(A) 6= ϕ(B)

a11 a12 b11 b12
Niech A = ,B= .
a21 a22 b21 b22
Wówczas:
a11 a12 b11 b12
(A 6= B) ⇒ 6= ⇒ [(a11 6= b11 ) ∨ (a12 6= b12 ) ∨ (a21 6= b21 ) ∨ (a22 6= b22 )] ⇒
a21 a22 b21 b22
([a11 , a12 , a21 , a22 ] 6= [b11 , b12 , b21 , b22 ]) ⇒ ϕ(A) 6= ϕ(B)
Odp. Odwzorowanie ϕ jest izomorfizmem.


13.1. Niech K3×4 będzie zbiorem wszystkich macierzy o wymiarach 3 × 4, których elementy należą do
ciała R. Sprawdź, czy K3×4 jest przestrzenią liniową.
13.2. Wykaż, że zbiór wszystkich macierzy o wymiarze m×n, ze względu na dodawanie macierzy i mnożenie
macierzy przez liczbę rzeczywistą, tworzy przestrzeń liniową nad ciałem R.
13.3. Uzasadnij z definicji, że zbiór R2 [x] wszystkich wielomianów rzeczywistych stopnia nie większego niż
2 z dodawaniem wielomianów i mnożeniem ich przez liczby rzeczywiste jest przestrzenią liniową.
13.4. Wykaż, że zbiór wszystkich liczb zespolonych Z z ich dodawaniem i mnożeniem przez liczby rzeczywiste
jest przestrzenią liniową.
13.5. Sprawdź, czy (V, R, ⊕, ⊗) jest przestrzenią liniową rozpiętą nad ciałem R, jeśli działania zdefiniowane
są w następujący sposób:
a) V = R2 , x ⊕ y = [x1 , x2 ] ⊕ [y1 , y2 ] = [x1 + x2 , y1 + y2 ],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 ] = [αx1 , αx2 ]
b) V = R2 , x ⊕ y = [x1 , x2 ] ⊕ [y1 , y2 ] = [x1 + x2 , 0],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 ] = [αx1 , αx2 ]
c) V = R2 , x ⊕ y = [x1 , x2 ] ⊕ [y1 , y2 ] = [x1 + y1 , x2 + y2 ],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 ] = [αx1 , 0]
d) V = R3 , x ⊕ y = [x1 , x2 , x3 ] ⊕ [y1 , y2 , y3 ] = [x1 + y1 , x2 + y2 , x3 + y3 ],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 , x3 ] = [αx1 , 0, αx3 ]
e) V = R3 , x ⊕ y = [x1 , x2 , x3 ] ⊕ [y1 , y2 , y3 ] = [x1 + y1 , x2 + y2 , x3 + y3 ],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 , x3 ] = [x1 , x2 , αx3 ]
f) V = R2 , x ⊕ y = [x1 , x2 ] ⊕ [y1 , y2 ] = [x1 + x2 , y1 + y2 ],
α ⊗ x = α ⊗ [x1 , x2 ] = [αx1 , x2 ]
g) V = R+ , x ⊕ y = xy, α ⊗ x = xα
13.6. Sprawdź, czy następujące zbiory są podprzestrzeniami liniowymi przestrzeni (V, R, +, ·), jeśli:
a) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 = x3 }
b) V = R4 , A = {x = [x1 , x2 , x3 , x4 ] ∈ R4 ; x2 = 3}
c) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 + 4x2 = 0 ∧ 3x1 − x3 = 0}
d) V = R2 , A = {x = [x1 , x2 ] ∈ R2 ; 4x1 − x2 + 2 = 0}
e) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 + x2 + x3 = 0}
f) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 = 2x2 ∧ x3 = 0}
g) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x3 = x2 − x1 }
h) V = R2 , A = {x = [x1 , x2 ] ∈ R2 ; 2x1 = 3x2 }
i) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 + x2 = x2 + x3 = 0}
j) V = R3 , A = {x = [x1 , x2 , x3 ] ∈ R3 ; x1 + x2 = 0}

a11 a12
13.7. Sprawdź, czy zbiór V = ; a11 , a12 , a21 , a22 ∈ R ∧ a22 = 0 ∧ a21 = a12 − a11 jest pod-
a21 a22
przestrzenią przestrzeni R2×2 (zbiór wszystkich macierzy o wymiarach 2 × 2).
13.8. Sprawdź, czy zbiór W = {A ∈ M3×3 : A = AT } jest podprzestrzenią liniową przestrzeni V = M3×3
(zbiór wszystkich macierzy o wymiarach 3 × 3).

13.9. Które z następujących odwzorowań jest przekształceniem liniowym?

a) h : R2 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [x1 + 3x2 , x1 + x2 , 2x1 ]
b) h : R2 → R2 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [2x1 , x1 − x2 ]
c) h : R2 → R2 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [3x1 + 2x2 − 1, 2x1 − 3x2 ]
d) h : R2 → R, h(x) = h(x1 , x2 ) = |4x1 + 3x2 |
e) h : R3 → R2 , h(x) = h(x1 , x2 , x3 ) = [2x3 , x1 + 4x2 − x3 ]
f) h : R4 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 , x3 , x4 ) = [2x1 , x1 − x2 + 3x3 , x2 − 4x4 ]
g) h : R3 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 , x3 ) = [4x1 + 3x2 , x21 , x2 − 4x3 ]

4 a11 a12
h) h : R2×2 → R , h(A) = h = [a11 − a12 , a12 − a21 , a21 − a22 , a11 + a22 ]
a21 a22

4 a11 a12
i) h : R2×2 → R , h(A) = h = [a11 , a11 + a12 , a11 + a12 + a21 , a11 + a12 + a21 + a22 ]
a21 a22
j) h : R → R, h(x) = |x|
k) h : R2 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [2x1 − x2 , x1 + 1, x2 − 1]
l) h : R2 → R3 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [x1 , 0, x2 ]
m) h : R2 → R2 , h(x) = h(x1 , x2 ) = [−x1 , x2 ]

Rozdział 14
Liniowa niezależność wektorów. Baza przestrzeni wektorowej
Definicja 14.1. Wektory a1 , a2 , . . . , am ∈ Rn nazywamy wektorami liniowo niezależnymi, jeżeli

α1 a1 + α2 a2 + . . . + αm am = 0 ⇔ α1 = α2 = . . . = αm = 0. (14.1)
Definicja 14.2. Wektory a1 , a2 , . . . , am ∈ Rn nazywamy wektorami liniowo zależnymi, jeżeli nie są wekto-
rami liniowo niezależnymi (tzn. ∃i αi 6= 0).
Niech:
− L (a1 , a2 , . . . , am ) oznacza zbiór wszystkich kombinacji liniowych wektorów a1 , a2 , . . . , am ∈ Rn ,
tzn. L (a1 , a2 , . . . , am ) = {α1 a1 + α2 a2 + . . . + αm am ; αi ∈ R, i = 1, . . . , m},
− (V, R, +, ·) będzie podprzestrzenią liniową przestrzeni (Rn , R, +, ·).
Definicja 14.3. Zbiór wektorów a1 , a2 , . . . , am ∈ V ⊂ Rn nazywamy bazą przestrzeni V , jeśli wektory
a1 , a2 , . . . , am są liniowo niezależne oraz L (a1 , a2 , . . . , am ) = V .
(tzn. każdy wektor a ∈ V jest pewną kombinacją liniową wektorów a1 , a2 , . . . , am )
Definicja 14.4. Wymiarem przestrzeni V nazywamy liczbę elementów bazy (ozn. dim V ).
Definicja 14.5. Iloczynem skalarnym wektorów x i y (ozn. x ◦ y) nazywamy odwzorowanie przyporządko-
n
P
wujące parze wektorów x, y liczbę rzeczywistą: x ◦ y = x1 y1 + x2 y2 + . . . + xn yn = xi y i .
i=1
Definicja 14.6. Wektory x, y nazywamy wektorami ortogonalnymi ⇔ x ◦ y = 0.
Niech x = [x1 , x2 , . . . , xn ]. Wówczas wektor unormowany
1
x′ = · x, (14.2)
||x||
p
gdzie norma (długość) wektora: ||x|| = x21 + x22 + . . . + x2n .

Zadanie 1. Sprawdź, czy wektor y jest kombinacją liniową wektorów x1 , x2 oraz x3 , jeśli:
a) y = [5, 1, −1], x 1 = [1, 2, 0], x 2 = [3, 2, −1], x3 = [0, 1, −1]
b) y = [−2, 7, 3], x1 = [1, 0, 1], x 2 = [2, 3, 2], x 3 = [2, −1, 2]
c) y = [2, 5, −1], x 1 = [1, 0], x2 = [2, −3], x3 = [4, −3]
Rozwiązanie:
a) α1 x1 + α2 x2 + α3 x3 = y ⇔ α1 [1, 2, 0] + α2 [3, 2, −1] + α3 [0, 1, −1] = [5, 1, −1] ⇔
⇔ [α1 , 2α1 , 0] + [3α2 , 2α2 , −α2 ] + [0, α3 , −α3 ] = [5, 1, −1] ⇔
⇔ [α1 + 3α2 , 2α1 + 2α2 + α3 , −α2 − α3 ] = [5, 1, −1] ⇔ Podp.!!! Wektory są sobie równe, jeśli odpowiednie
  składowe wektorów są sobie równe.
α1 + 3α2 = 5
 α1 = −1
 Parametry α1 , α2 i α3 są niezerowe i są wyznaczone
jednoznacznie (układ równań jest układem oznaczo-
⇔ 2α1 + 2α2 + α3 = 1 ⇔ α2 = 2 nym), co wskazuje na to, że wektor y jest kombinacją

 

−α2 − α3 = −1 α3 = −1 liniową wektorów x1 , x2 i x3 .
Odp. Wektor y jest kombinacją liniową wektorów x1 , x2 oraz x3 , tzn. y = −1 · x1 + 2 · x2 − 1 · x3 .

94 14. Liniowa niezależność wektorów. Baza przestrzeni wektorowej
b) α1 x1 + α2 x2 + α3 x3 = y ⇔ α1 [1, 0, 1] + α2 [2, 3, 2] + α3 [2, −1, 2] = [−2, 7, 3] ⇔

⇔ [α1 , 0, α1 ] + [2α2 , 3α2 , 2α2 ] + [2α3 , −α3 , 2α3 ] = [−2, 7, 3] ⇔
⇔ [α1 + 2α2 + 2α3 , 3α2 − α3 , α1 + 2α2 + 2α3 ] = [−2, 7, 3] ⇔

α1 + 2α2 + 2α3 = −2
 Podp.!!! 0 6= −5, a nie tak, jak wyszło z rozwiązania układu rów-
⇔ 3α2 − α3 = 7 ⇔ 0 = −5 nań (brak rozwiązań – układ sprzeczny). Oznacza to, że wektora y

 nie można zbudować z wykorzystaniem wektorów x1 , x2 i x3 .
α1 + 2α2 + 2α3 = 3
Odp. Wektor y nie jest kombinacją liniową wektorów x1 , x2 oraz x3 .
Podp.!!! Wektor y ma inne wy-
c) Odp. Wektor y nie jest kombinacją liniową wektorów x1 , x2 oraz x3 . miary niż wektory x1 , x2 i x3 .
Zadanie 2. Korzystając z definicji, sprawdź, czy układ wektorów:

a) w1 = [2, 0, 0], w2 = [3, 2, 0], w3 = [1, 3, −4] b) w 1 = [1, 0, −1], w2 = [1, 2, 0], w 3 = [3, 4, −1]
jest liniowo niezależny. Jeśli wektory nie są liniowo niezależne, to wektor w 3 przedstaw jako kombinację
liniową wektorów w1 i w 2 .
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z definicji 14.1 wiemy, że wektory w 1 , w 2 ,
a) α1 w 1 + α2 w2 + α3 w 3 = 0 ⇔
w3 są liniowo niezależne, jeżeli:
⇔ α1 [2, 0, 0] + α2 [3, 2, 0] + α3 [1, 3, −4] = [0, 0, 0] ⇔ α1 w 1 + α2 w2 + α3 w3 = 0 ⇔ α1 = α2 = α3 = 0.
⇔ [2α
 1 + 3α2 + α3 , 2α2 + 3α3 , −4α  3 ] = [0, 0, 0] ⇔
2α1 + 3α2 + α3 = 0
 α1 = 0

Jedynym rozwiązaniem tego układu jest
⇔ 2α2 + 3α3 = 0 ⇔ α2 = 0 α1 = α2 = α3 = 0. Zatem warunek jest spełniony.

 

−4α3 = 0 α3 = 0
Odp. Układ wektorów jest liniowo niezależny.
b) α1 w 1 + α2 w2 + α3 w 3 = 0 ⇔
        Podp.!!! Wektory możemy również
1 1 3 0 zapisać jako wektory kolumnowe.
⇔ α1  0  + α2 2 + α3  4  = 0 ⇔
−1 0 −1 0

    0 = 0 oznacza, że istnieje nieskończe-
α1 + α2 + 3α3 0 α1 + α2 + 3α3 = 0

nie wiele rozwiązań tego układu rów-
⇔  2α2 + 4α3  = 0 ⇔ 2α2 + 4α3 = 0 ⇔ 0=0 nań. Zatem warunek o istnieniu je-
 dynego zerowego rozwiązania nie jest
−α1 − α3 0 
−α1 − α3 = 0 spełniony.
Odp. Układ wektorów jest liniowo zależny.

         
1 1 3 α1 + α2 3 Wektor w3 przedstawiamy jako kombi-
nację liniową wektorów w1 i w 2 , tzn.
α1  0  + α2 2 =  4  ⇔  2α2  =  4  ⇔ α1 w1 + α2 w2 = w3 .
−1 0 −1 −α1 −1

α1 + α2 = 3
 (
α1 = 1 Taki układ równań ma jedno nie-
⇔ 2α2 = 4 ⇔ zerowe rozwiązanie. Wyznaczenie α1

 α2 = 2 i α2 kończy zadanie.
−α1 = −1

Zadanie 3. Sprawdź, czy wektory:

a) w1 = [1, 0, −1], w 2 = [1, 2, 0] c) w 1 = [1, 0, −1], w2 = [1, 2, 0], w 3 = [3, 4, −1]
b) w1 = [2, 0, 0], w2 = [3, 2, 0], w3 = [1, 3, −4]
tworzą bazę przestrzeni R3 .
Rozwiązanie:
         
1 1 0 α1 + α2 0 Podp.!!! Jeśli mamy przestrzeń wektorową Rn , to
a) α1  0  + α2 2 = 0 ⇔  2α2  = 0 ⇔ każdy układ n wektorów, który jest liniowo niezależny,
tworzy bazę tej przestrzeni. W tym przypadku (dla
−1 0 0 −α1 0 R3 ) każde 3 liniowo niezależne wektory tworzą bazę

przestrzeni.
α1 + α2 = 0
 (
α1 = 0
⇔ 2α2 = 0 ⇔ ,

 α2 = 0 Wektory są liniowo niezależne, ale jest ich za mało,
−α1 = 0 aby każdy wektor z przestrzeni R3 przedstawić jako
tzn. wektory są liniowo niezależne. kombinację liniową tych wektorów. Zatem nie tworzą
one bazy przestrzeni.
Odp. Wektory nie tworzą bazy przestrzeni R3 .
b) Z rozwiązania zadania 2 wiemy, że: α1 w 1 + α2 w 2 + α3 w3 = 0 ⇔ α1 = α2 = α3 = 0, tzn. wektory są

liniowo niezależne.
Odp. Wektory tworzą bazę przestrzeni R3 .
c) Z rozwiązania zadania 2 wiemy, że: α1 w1 + α2 w 2 + α3 w 3 = 0 ⇔ 0 = 0, tzn. wektory są liniowo

zależne.
Odp. Wektory nie tworzą bazy przestrzeni R3 .
Zadanie 4. Sprawdź, czy wektory w 1 = [1, −1, 1], w 2 = [−1, 2, 3], w3 = [1, 1, 0] są wzajemnie ortogonalne.
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z definicji 14.5 wiadomo, że wektory x, y na-
w 1 ◦ w 2 = [1, −1, 1] ◦ [−1, 2, 3] = −1 − 2 + 3 = 0
zywamy wektorami ortogonalnymi ⇔ x ◦ y = 0.
w 1 ◦ w 3 = [1, −1, 1] ◦ [1, 1, 0] = 1 − 1 + 0 = 0
Natomiast x ◦ y = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 (z def. 14.6).
w 2 ◦ w 3 = [−1, 2, 3] ◦ [1, 1, 0] = −1 + 2 + 0 = 1 6= 0
Odp. Dane wektory nie są wzajemnie ortogonalne.
Zadanie 5. Dane są wektory: [0, 1, 2], [−1, 1, 0], [1, 0, −1].

a) Sprawdź, czy wektory te tworzą bazę przestrzeni R3 .
b) Korzystając z tych wektorów, utwórz:
− bazę ortogonalną,
− bazę ortonormalną
przestrzeni R3 .
Rozwiązanie:
a) α1 [0, 1, 2] + α2 [−1, 1, 0] + α3 [1, 0, −1] = [0, 0, 0] ⇔ . . . ⇔ α1 = α2 = α3 = 0, tzn. wektory są liniowo
niezależne.
Odp. Wektory tworzą bazę przestrzeni R3 .

96 14. Liniowa niezależność wektorów. Baza przestrzeni wektorowej
b) Niech w1 = [0, 1, 2], w2 = [−1, 1, 0], w3 = [1, 0, −1]. Podp.!!! 1. Zauważmy, że wektory nie są ortogonalne.
2. Stosując metodę ortogonalizacji Grama-Schmidta,
1. w ′1 = w1 = [0, 1, 2] otrzymujemy wektory w′1 , w ′2 i w′3 , które będą tworzyć
(
bazę ortogonalną przestrzeni R3 .
w′2 = w2 + α · w′1
2.
w′1 ◦ w ′2 = 0 Wektory w′1 i w ′2 muszą być ortogonalne, więc ich
iloczyn skalarny musi być równy zero (w ′1 ◦ w′2 = 0).
w 1 ◦ w ′2 = w ′1 ◦ (w 2 + α · w′1 ) = 0 ⇔
′
⇔ w′1 ◦ w 2 + α · w′1 ◦ w ′1 = 0 ⇔
w′ ◦w
⇔ α = − w1′ ◦w2′ = − [0,1,2]◦[−1,1,0] 1
[0,1,2]◦[0,1,2] = − 5
1 1
Podstawiamy do wzoru na w ′2 .
Stąd w ′2 = [−1, 1, 0] − 51 · [0, 1, 2] = [−1, 45 , − 52 ].

′ ′ ′
w 3 = w 3 + β · w 1 + γ · w 2
 Podp.!!! Wektor w′3 ma być ortogonalny zarówno do
wektora w′1 , jak i do wektora w′2 . Zatem w′1 ◦ w′3 = 0
3. w′1 ◦ w′3 = 0 ∧ w′2 ◦ w′3 = 0.

 ′
w2 ◦ w′3 = 0
Wykorzystując pierwszy iloczyn skalarny, obliczamy β.
w ′1 ◦ w′3 = w ′1 ◦ (w 3 + β · w ′1 + γ · w ′2 ) = 0 ⇔
⇔ w ′1 ◦ w 3 + β · w ′1 ◦ w′1 + γ · w′1 ◦ w′2 = 0 ⇔
| {z }
0
w′ ◦w
⇔ β= − w′1 ◦w3′ = − [0,1,2]◦[1,0,−1]
[0,1,2]◦[0,1,2] = 2
5
1 1
Wykorzystując drugi iloczyn skalarny, obliczamy γ.
w ′2 ◦ w′3 = w ′2 ◦ (w 3 + β · w ′1 + γ · w ′2 ) = 0 ⇔
⇔ w ′2 ◦ w 3 + β · w ′2 ◦ w′1 +γ · w′2 ◦ w ′2 = 0 ⇔
| {z }
0
w′ ◦w [−1, 4 ,− 2 ]◦[1,0,−1] − 53 1 Następnie podstawiamy do wzoru na w ′3 .
⇔ γ= − w2′ ◦w3′ = − [−1, 4 ,−
5
2
5
]◦[−1, 4 ,− 2 ]
=− 9 = 3
2 2 5 5 5 5 5
2 1
Stąd w ′3 = [1, 0, −1] + 5 · [0, 1, 2] + 3 · [−1, 54 , − 25 ] = [ 23 , 23 , − 31 ].
Odp. Baza ortogonalna: w′1 = [0, 1, 2], w′2 = [−1, 45 , − 25 ], w′3 = [ 32 , 23 , − 13 ].

√ √
||w ′1 || = 02 + 12 + √
22 = 5 √ √ Podp.!!! Bazę ortonormalną uzyskuje się z bazy orto-
w 1 = ||w′ || · w 1 = 5 · [0, 1, 2] = [0, 55 , 2 5 5 ]
′′ 1 ′ 5
gonalnej przez unormowanie wektorów.
1
q 2 2 q √ Unormowanie polega na takim przekształceniu wek-
||w ′2 || = (−1)2 + 54 + − 25 = 95 = 3 5 5 tora, aby jego długość (norma) była równa jeden –
√ √ √ √ równanie (14.2).
1 5 5 4 5 2 5
w ′′2 = ||w′2 || · w ′2 = 3 · [−1, 45 , − 25 ] = [− 3 , 15 , − 15 ]
q q √
2 2 2 2 1 2
||w ′3 || = 3 + 3 + − 3 = 59 = 35
√ √ √ √
1
w ′′3 = ||w′3 ||
· w ′3 = 3 5 5 · [ 32 , 23 , − 13 ] = [ 2 5 5 , 2 5 5 , − 55 ]
√ √ √ √ √ √ √ √
Odp. Baza ortonormalna: w′′1 = [0, 55 , 2 5 5 ], w ′′2 = [− 35 , 4155 , − 2155 ], w ′′3 = [ 2 5 5 , 2 5 5 , − 5
5 ].

14.1. Sprawdź, czy wektor y jest kombinacją liniową wektorów x1 oraz x2 .
a) y = [−2, 1], x1 = [1, 1], x2 = [2, 1] d) y = [1, 0, −1], x 1 = [2, 8], x2 = [−2, 1]
b) y = [−3, −7], x1 = [3, 1], x2 = [0, 2] e) y = [1, 2], x1 = [−1, 1], x2 = [2, −2]
c) y = [2, −16], x1 = [0, 3], x2 = [−1, 2]
14.2. Sprawdź, czy wektor y jest kombinacją liniową wektorów x1 , x2 oraz x3 .
a) y = [5, −4, 0], x 1 = [1, 0, −2], x 2 = [0, 1, −1], x 3 = [2, 0, −1]
b) y = [−5, 9, 11], x 1 = [0, 1, −2], x 2 = [−1, 2, 3], x3 = [0, 0, 2]
14.3. Czy wektor [3, 4, 4] jest kombinacją liniową wektorów [1, 1, 1], [1, 0, −1], [1, 3, 5] w przestrzeni R3 ?

14.4. Sprawdź, czy wektory są liniowo niezależne.

a) [5, 4, 3], [3, 2, 2], [8, 1, 3] d) [2, 1, 1], [1, 1, −1], [3, 2, 0]
b) [1, 1, 2], [1, 2, 1], [1, 0, 0] e) [2, 1, 1], [1, 1, −1], [0, 1, 3]
c) [1, 1], [3, −1] f) [1, 1, 1, 1], [2, 1, −2, 0], [1, 2, 0, 0], [3, 0, 0, 0]
14.5. Sprawdź, czy wektory: [1, 2, 1, 2], [2, 1, −2, 0], [−1, 2, 0, 0], [−4, 0, 0, 0] tworzą bazę przestrzeni R4 .
14.6. Ze zbioru wektorów {[1, −1, 0], [0, 1, 1], [2, −1, 1], [2, 0, 2], [1, 1, 1]} wybierz podzbiory, które stanowić
mogą bazę przestrzeni R3 .
14.7. Wektory x1 = [2, 3, 0, −1], x2 = [−1, −3, 1, 0] przedstaw jako kombinację liniową wektorów bazy:
y 1 = [1, 1, 0, 0], y2 = [0, 1, 1, 0], y 3 = [1, 0, 0, 1], y 4 = [1, 0, 0, 0].
14.8. Sprawdź, który układ wektorów jest układem wektorów ortogonalnych.
a) [1, 2, 3, 4], [1, −2, 2, 1], [1, 1, 1, 1] c) [1, 0, 0, 0], [0, 3, 5, 0], [0, 5, −3, 0]
b) [1, 2, 3], [−3, 0, 1], [−6, 0, 2]
14.9. Dokonaj ortogonalizacji układu wektorów: [2, 1, 1], [1, 1, −1], [0, 1, 3].
14.10. Metodą Grama-Schmidta zortogonalizuj podane wektory w odpowiednich przestrzeniach euklideso-
wych:
a) [2, 1, 3], [1, 6, 2] w przestrzeni R3
b) [−1, 1, 0, 0], [0, 2, 1, 1], [1, −3, 1, −1] w przestrzeni R4
c) [1, 1, 1, 1], [4, 2, 4, 2], [1, 0, 0, 0] w przestrzeni R4
14.11. Wiedząc, że wektory [1, 0, 1], [−1, 1, 1], [−1, −2, 1] tworzą ortogonalną bazę przestrzeni R3 , wyznacz
bazę ortonormalną.
14.12. Dane są układy wektorów:
a) [1, 0, 1], [0, 1, 0], [1, 1, 0] b) [−1, 1, 0], [−1, 0, 1], [1, 1, 1]
3
1) Sprawdź, czy wektory te tworzą bazę przestrzeni R .
2) Korzystając z tych wektorów, utwórz:
− bazę ortogonalną,
− bazę ortonormalną
przestrzeni R3 .
14.13. Dla jakiego parametru a wektory v 1 = [1, −1, a], v 2 = [0, 1, 1], v 3 = [a, −3, −1] tworzą bazę w prze-
strzeni R3 ?
Przyjmując a = −1 i korzystając z procesu ortogonalizacji, znajdź bazę ortonormalną.
14.14. Wektor a = [5, −2, 2] przedstaw w bazie ortogonalnej utworzonej z bazy v 1 = [1, 1, 0], v 2 = [3, −1, 1],
v 3 = [0, −2, 5].
14.15. Sprawdź, czy podane zbiory wektorów są bazami ortogonalnymi lub ortonormalnymi w odpowiednich
przestrzeniach euklidesowych.
√ √ √ √
a) [3 1010 , − 1010 ], [ 1010 , 3 1010 ] w przestrzeni R2
b) [1, 3, −2], [−1, 1, 1], [5, 1, 4] w przestrzeni R3
c) [1, 1, 1, 1], [3, −1, −1, −1], [0, 2, −1, −1], [0, 0, 1, −1] w przestrzeni R4
√ √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ √
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
d) [ 3 , − 3 , 3 , 0], [0, 3 , 3 , − 3 ], [ 3 , 3 , 0, 3 ], [− 3 , 0, 3 , 3 ] w przestrzeni R4
14.16. Korzystając z przedstawionego zbioru wektorów, utwórz bazę ortonormalną w przestrzeni R3 .
a) [0, 0, −2], [−1, 1, 0], [1, 0, 0]
b) [2, −1, 1], [2, 0, 2], [1, 1, 1]

Rozdział 15
Wyznacznik i rząd macierzy
Definicja 15.1. Wyznacznikiem stopnia n nazywamy taką funkcję, która przyporządkowuje każdej macie-
rzy kwadratowej A stopnia n pewną liczbę rzeczywistą oznaczoną przez |A| (lub det (A)) i spełniającą
następujące warunki:
1. Jeśli A = [a]1×1 , to det (A) = |a| = a.
2. Jeśli A jest macierzą kwadratową stopnia n (n > 1), to wartość tej funkcji dla macierzy A jest równa
n
P
|A| = (−1)i+j · aij · Mij , gdzie Mij jest minorem macierzy A.
i=1
Twierdzenie 15.1 (ROZWINIĘCIE LAPLACE’A). Niech An = [aij ]n×n

1. względem kolumny:
Dla dowolnej liczby naturalnej j takiej, że 1 ≤ j ≤ n, zachodzi równość
n
X
|A| = a1j · A1j + a2j · A2j + . . . + anj · Anj = aij · Aij , (15.1)
i=1
2. względem wiersza:
Dla dowolnej liczby naturalnej i takiej, że 1 ≤ i ≤ n, zachodzi równość
n
X
|A| = ai1 · Ai1 + ai2 · Ai2 + . . . + ain · Ain = aij · Aij , (15.2)
j=1
gdzie Aij jest dopełnieniem algebraicznym elementu aij macierzy A.
Definicja 15.2. Rzędem macierzy A nazywamy maksymalną ilość liniowo niezależnych wierszy lub kolumn
macierzy A (oznaczenie: r (A) lub rz (A)).
Definicja 15.3. Każdą z operacji:

1. przestawienie ze sobą dowolnych dwóch wierszy (kolumn),
2. pomnożenie wiersza (kolumny) przez różną od zera liczbę rzeczywistą,
3. dodanie wielokrotności wiersza (kolumny) do innego wiersza (kolumny),
wykonaną na wierszach (kolumnach) macierzy A, nazywamy operacją elementarną.
Definicja 15.4. Macierze Am×n i Bm×n są równoważne (A ∼ B ), jeśli macierz B powstaje z macierzy A
przez zastosowanie skończonej ilości operacji elementarnych.
Twierdzenie 15.2. Operacje elementarne wykonane na wierszach (kolumnach) macierzy A nie zmieniają
rzędu tej macierzy.

100 15. Wyznacznik i rząd macierzy

Zadanie 1. Oblicz wyznacznik macierzy:
 
3 2 0 3
−3 −2 1 0 
A= ,
2 3 2 −2
1 −1 1 3
a) stosując bezpośrednio rozwinięcie Laplace’a,

b) korzystając uprzednio z własności wyznacznika.
Rozwiązanie:
3 2 0 3 Podp.!!! Wybieramy kolumnę lub wiersz, względem
−3 −2 1 0 której będziemy korzystać z rozwinięcia Laplace’a. Wy-
a) det(A) = |A| = = bierzmy, dla przykładu, trzecią kolumnę.
2 3 2 −2
Wyznacznik jest równy sumie iloczynów elementów ko-
1 −1 1 3 lumny macierzy A i ich dopełnień.
−3 −2 0 3 2 3 I tak dla elementu 0 tworzymy iloczyn tego elementu
= 0 · (−1)1+3 2 3 −2 + 1 · (−1)2+3 2 3 −2 + oraz dopełnienia algebraicznego tego elementu.
1 −1 3 1 −1 3 Dopełnieniem el. 0, w kolumnie trzeciej, jest liczba bę-
dąca iloczynem (−1) (do potęgi będącej sumą wiersza
3 2 3 3 2 3 i kolumny, w jakiej ten element się znajduje – w tym
+2 · (−1)3+3 −3 −2 0 + 1 · (−1) 4+3 −3 −2 0 = przypadku 1 + 3) oraz wyznacznika macierzy powstałej
z macierzy A przez skreślenie wiersza i kolumny za-
1 −1 3 2 3 −2 wierającej dany element (w naszym przypadku pierw-
szy wiersz i trzecia kolumna).
= 0 + (−1) · (−10) + 2 · 15 + (−1) · (−15) = 55
Odp. det(A) = |A| = 55

Wyznaczniki trzeciego stopnia liczymy według schematu Sarrusa:
+ −
3 2 3 Podp.!!! 1. Pomocniczo dopisujemy dwa pierwsze
2 3 −2 = 3 · 3 · 3 + 2 · (−2) · 1 + 3 · 2 · (−1)− wiersze macierzy pod wyznacznikiem.
2. Dodajemy iloczyny liczb stojących na szarych od-
1 −1 3 cinkach (po „przekątnej”), a następnie odejmujemy ilo-
3 2 3 czyny liczb stojących na przerywanych szarych odcin-
kach (po drugiej „przekątnej”).
2 3 −2
Schemat Sarrusa można stosować tylko dla macie-
− 3 · 3 · 1 − 3 · (−2) · (−1) − 2 · 2 · 3 = −10 rzy stopnia 3.
3 2 3 3 2 3 Podp.!!! Licząc wyznaczniki, należy pamiętać, że wy-

−3 −2 0 = 15, −3 −2 0 = −15 znacznik możemy policzyć tylko z macierzy
kwadratowej.
1 −1 3 2 3 −2
3 2 0 3 w1 := w1 Podp.!!! Obliczanie wyznaczników z rozwinięcia Laplace’a jest dość praco-

chłonne. Gdyby jednak wektor, według którego stosujemy rozwinięcie, miał
−3 −2 1 0 w2 := w2
b) = oprócz jednego elementu same zera, policzenie wyznacznika byłoby szybsze.
2 3 2 −2 w3 := w3 − 2 · w2
Z własności wyznacznika wiemy, że wartość wyznacznika nie zmieni się,
1 −1 1 3 w4 := w4 − w2 jeżeli dowolny wiersz pomnożymy przez liczbę i dodamy do innego wier-
3 2 0 3 sza. Korzystając z tej własności, tworzymy wektor bazowy (jednostkowy)
w trzeciej kolumnie. Operacje opisane są obok wyznacznika, a wykonuje
−3 −2 1 0 je się w ten sposób, że do odpowiedniego elementu jednego wiersza dodaje
= = się lub odejmuje odpowiedni element innego wiersza pomnożony przez ska-
8 7 0 −2
lar. Do tak przygotowanego wyznacznika stosujemy rozwinięcie Laplace’a
4 1 0 3 względem kolumny 3.

3 2 3 w1 := w1 − 2 · w3 Podp.!!! Rozwinięcie Laplace’a możemy zastosować także do

= 1 · (−1)2+3 8 7 −2 w2 := w2 − 7 · w3 = policzenia wyznacznika z macierzy 3 × 3.
4 1 3 w3 := w3
−5 0 −3
−5 −3
= −1 · −20 0 −23 = −1 · (−1)3+2 = 1 · (115 − 60) = 55
−20 −23
4 1 3
Odp. det(A) = |A| = 55
Zadanie 2. Rozwiąż równanie wyznacznikowe:
1 1 1 1
1 1−x 1 1
=0
1 1 2−x 1
1 1 1 3−x
Rozwiązanie:
1 1 1 1 w1 := w1 Podp.!!! Najpierw musimy policzyć wyznacznik. W tym celu
1 1−x 1 1 w2 := w2 − w1 postępujemy podobnie jak w zadaniu poprzednim b).
=
1 1 2−x 1 w3 := w3 − w1
Tworzymy wektor bazowy (jednostkowy), a następnie stosujemy roz-
1 1 1 3−x w4 := w4 − w1 winięcie Laplace’a (względem tego wektora bazowego).
1 1 1 1
−x 0 0
0 −x 0 0 1+1
= = 1 · (−1) 0 1−x 0 = −x(1 − x)(2 − x)
0 0 1−x 0
0 0 2−x
0 0 0 2−x
Podp.!!! Obliczoną wartość przyrównujemy do zera i ob-
−x(1 − x)(2 − x) = 0 ⇔ x = 0 ∨ x = 1 ∨ x = 2 liczamy pierwiastki wielomianu.
Odp. x = 0 ∨ x = 1 ∨ x = 2
Zadanie 3. Wyznacz rząd macierzy:

 
2 1 0 3 −2
1 2 1 −3 0 
A=
0

2 1 3 1
3 3 1 0 −2
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z definicji 15.2: rząd macierzy to maksymalna ilość
I sposób:
liniowo niezależnych wektorów kolumnowych macierzy A
rz (A)
 = r (A) =  (np. wektorów bazowych – różnych wektorów jednostkowych).
2 1 0 3 −2 w1 := w1 − 2 · w2 Za pomocą operacji elementarnych tworzymy różne wektory
1 2 1 −3 0  w2 := w2 bazowe w kolumnach (zob. tw. 15.2).
=r 0 2 1 3
 = Zaczniemy np. od kolumny pierwszej. Proces tworzenia wek-
1  w3 := w3
tora bazowego jest taki sam jak w wypadku obliczania wy-
3 3 1 0 −2 w4 := w4 − 3 · w2 znacznika.
  Podp.!!! Mamy już jeden wektor bazowy. Teraz utworzymy
0 −3 −2 9 −2 w1 := w1 + 2 · w3
drugi wektor bazowy. Musimy pamiętać, że wektor ten musi
1 2 1 −3 0   w2 := w2 − w3
=r 0 2 = być inny niż pierwszy. Tak więc jego element różny od zera
1 3 1  w3 := w3 nie może znajdować się w wierszu drugim (jeżeli by się znaj-
0 −3 −2 9 −2 w4 := w4 + 2 · w3 dował w wierszu drugim, to uzyskany wektor byłby taki sam
  jak pierwszy).
0 1 0 15 0 w1 := w1
1 0 0 −6 1 w2 := w2 Podobnie znajdujemy trzeci wektor bazowy.
=r 0 2 1 3 1 w3 := w3 − 2 · w1 =

0 1 0 15 0 w4 := w4 − w1

 
0 1 0 15 0 w1 := w2
Podp.!!! Następny wektor bazowy, różny od poprzednich, mu-
1 0 0 −6 −1 w2 := w1 =
=r siałby mieć w czwartym wierszu element różny od zera. Po-
0 0 1 −27 1  w3 := w3 nieważ czwarty wiersz jest zerowy, nie znajdziemy więcej róż-
0 0 0 0 0 w := w4 nych wektorów bazowych. Maksymalna ilość różnych wekto-
  4 rów bazowych (tu 3) to rząd macierzy.
1 0 0 −6 −1
Zamieniając kolejnością wiersze, otrzymamy postać kano-
0 1 0 15 0 niczną macierzy A. Nie jest to konieczne w kontekście sa-
=r =3
mego ustalenia rzędu macierzy.
0 0 1 −27 1 
0 0 0 0 0
Odp. rz (A) = r (A) = 3

II sposób:
2 1 0 3 2 1 0 −2 2 1 3 −2 Podp.!!! Z własności rzędu macierzy wiemy, że
rząd macierzy to stopień największego niezerowego
1 2 1 −3 1 2 1 0 1 2 −3 0 minora.
= 0, = 0, = 0,
0 2 1 3 0 2 1 1 0 2 3 1 Obliczamy minory. Wygodnie jest zacząć od mino-
3 3 1 0 3 3 1 −2 3 3 0 −2 rów najwyższego (4) stopnia.
2 0 3 −2 1 0 3 −2
1 1 −3 0 2 1 −3 0 Okazało się, że wszystkie minory czwartego stopnia
= 0, = 0, są równe zero, tzn. rząd macierzy nie jest równy 4.
0 1 3 1 2 1 3 1
3 1 0 −2 3 1 0 −2
2 1 0
Następnie liczymy minory trzeciego stopnia. Wska-
1 2 1 = −1 6= 0 zany minor jest różny od zera, zatem rząd macierzy
0 2 1 jest równy trzy.
Odp. rz (A) = r (A) = 3

 
1 λ −1 2
Zadanie 4. W zależności od parametru λ wyznacz rząd macierzy A = 2 −1 λ 5.
1 10 −6 1
Rozwiązanie:
 
1 λ −1 2 w1 := w1 Podp.!!! Za pomocą operacji elementarnych two-
rzymy różne wektory bazowe w kolumnach.
A = 2 −1 λ 5 w2 := w2 − 2w1 ∼
Wygodnie jest utworzyć wektory bazowe w kolum-
1 10 −6 1 w3 := w3 − w1 nach, w których nie ma parametru λ (nie wymaga
 
1 λ −1 2 w1 := w1 − 2w2 to dodatkowych założeń o λ).
∼ 0 −1 − 2λ λ + 2 1  w2 := w2 ∼
0 10 − λ −5 −1 w3 := w3 + w2
 
1 2 + 5λ −5 − 2λ 0
Podp.!!! Aby rząd macierzy A był równy 2, w wier-
∼ 0 −1 − 2λ λ+2 1
szu trzecim muszą być same zera.
0 9 − 3λ λ−3 0 Jeżeli jeden z elementów w wierszu trzecim jest
r (A) = 2 ⇔ (9 − 3λ = 0 ∧ λ − 3 = 0) ⇔ λ = 3 różny od zera, to będziemy mogli utworzyć trzeci
wektor bazowy, a rząd macierzy będzie równy 3.
r (A) = 3 ⇔ (9 − 3λ 6= 0 ∨ λ − 3 6= 0) ⇔ λ 6= 3
Odp. Dla λ = 3 r (A) = 2, a dla λ 6= 3 r (A) = 3.
Sprawdzenie.  
1 17 −11 0
Dla λ = 3 mamy r (A) = r 0 −7 5 1 = 2.
0 0 0 0

Dla λ 6= 3 (np. dla λ = 0) mamy:

   
1 2 −5 0 w1 := w1 1 2 −5 0 w1 := w1 + 5w3
r (A) = r 0 −1 2 1 w2 := w2 = r 0 −1 2 1 w2 := w2 − 2w3 =
1
0 9 −3 0 w3 := − 3 w3 0 −3 1 0 w3 := w3
 
1 −13 0 0
= r 0 5 0 1 = 3
0 −3 1 0
Zadanie 5. Sprawdź, czy wektory tworzą układ liniowo niezależny (bez korzystania z definicji):
a) w 1 = [1, 0, −1], w 2 = [2, −2, 3], w3 = [−1, 1, 2]
b) w 1 = [1, −2, 3, 0, 4, 5], w2 = [0, 1, −2, 3, 1, 1], w 3 = [2, 1, 0, −1, 2, 1]
Rozwiązanie:
1 2 −1 Podp.!!! Z poprzednich obliczeń wynika, że do tego, aby wektory były liniowo
a) 0 −2 1 = −7 6= 0 niezależne, potrzeba i wystarcza, aby wyznacznik z macierzy (o ile jest to macierz
−1 3 2 kwadratowa), powstałej z wektorów, był różny od zera.
Odp. Wektory tworzą układ liniowo niezależny.

   
1 0 2 1 0 2
−2 1 1 0 1 5 Podp.!!! Jeżeli macierz powstała z wektorów nie jest kwadratowa,
   
3 −2 0 0 −2 −6 to możemy policzyć rząd macierzy (powstałej z tych wektorów).
b) r  =r  = Zgodnie z definicją rzędu macierzy, dowiemy się, ile jest wektorów
0
 3 −1 0 3 −1

liniowo niezależnych.
4 1 2  0 1 −6
5 1 1 0 1 −9
   
1 0 2 1 0 0
0 1 5  0 1 0 Podp.!!! Rząd macierzy, powstałej z naszych wektorów, jest
   
0 0 4  0 0 1 równy trzy. To znaczy, że mamy trzy wektory, tworzące układ
=r = r 0 0 0 = 3
  liniowo niezależny.
0
 0 −16  
0 0 −11 0 0 0
0 0 −14 0 0 0
Odp. Wektory tworzą układ liniowo niezależny.

15.1. Oblicz wyznaczniki:
1 2 −1 0 0 8 7 0 2 1 3
a) 0 1 2 0 0 6 5 1 −1 −2 −1
e) h)
1 −1 1 4 3 0 0 2 3 1 5
1 3 4 2 1 0 0 2 1 −1 3
b) 3 −1 3 1 0 1 1 1 4 1 2
4 1 2 2 −1 2 1 2 1 −1 1
f) i)
1 −1 1 3 2 −1 0 3 2 2 4
c) 1 3 −3 0 1 0 3 4 3 3 2
1 −5 5 1 0 0 0 1 2 3 0
cos x − sin x 2 2 0 0 2 4 1 1
d) g) j)
sin x cos x −3 1 3 0 3 2 3 1
1 2 3 4 1 1 2 1

2 1 −1 2 2 7 −1 3 2 2 2 2 −1 −2 1
−1 2 1 4 0 0 1 0 1 −1 1 1 2 1 5
k)
1 0 1 −1 m) −2 0 7 0 2 1 3 1 −2 −1 0
o)
3 −1 4 0 −3 −2 4 5 3 2 −1 5 3 −1 3
2 2 2 −1 −2 1 0 0 0 1 −1 −2 −1 1 1 −1
−1 1 1 2 1 1 0 1 2 12 1 0 1 2 −1 2
l) 1 3 1 −2 −1 2 0 1 1 4 1 i 1+i
2 −1 5 3 −1 n) 2 1 1 −1 3 p) −i 1 0
−1 −2 −1 1 1 3 2 −1 1 8 1−i 0 1
1 1 1 0 6
15.2. Rozwiąż równania wyznacznikowe:
x x+1 6 5 1 4 −3 −1
a) =
x−1 x+2 −2 −1 x −3 4 1
g) = −2x + 4
2x − 2 4x 0 −3 x 1
b) =0
2 − x −3 1 1 −1 0
x 1 2 0 1 x −3
c) −1 2 1 =0 x 1 4 −3
h) = −4x + 9
4 2x −1 1 −1 −3 4
3+x 0 2 1 0 −1 1
d) 3 −1 2 = −6 2 0 1 −1
−5 3 −x 1 −1 −2 1
i) = 17
1 x 1 x2 3 −1 x
e) 4 −5 −1 = −13x −1 2 1 0
1 2 x 0 −1 x 3
1 1 −1 −1 2 1 2
j) = 6x2 − 12
f) 1 3−x 1−x =0 1 0 −1 −2
−1 1 − x 4 − 2x −2 3 2 1
15.3. Oblicz rząd macierzy:
     
2 −1 3 1 3 5 −1 −3 1 1 −1
a) 3 0 1 2 −1 −3 4  −2 2 1 1
e)   g)  
1 1 −2 5 1 −1 7  1 1 1 3

1 2 −1 7 7 9 1 −3 1 2 1
b)    
2 4 5 1 1 −1 2 1 1 −4 0 3
  1 2 −2 3 1 −1
1 −1 −2 −2 −2
  h)  
c) 2 3  f) 
0 2 1 1
 1 −3 0 −4 0 
4 −4 0 5 −2 6  0 1 −1 1 1
 
2 1 3 −2 −4 1 3 0 3
d) 4 2 5 −2 7 
2 1 1 8 2
15.4. Dla jakiej wartości parametru a rząd macierzy jest równy 3?
     
−2 −1 a 0 a 1 0 −1 a 1 1
a) 2a − 1 3 −a − 2 1 1 0 −1 −a  c)  2 2 a − 1
b)  
a−1 2 −a 1 −1 a 2 1  a+2 3 a
a −a 1 a 
1 p 2
15.5. Dla jakiej wartości parametru p rząd macierzy 1 −2 7 + p  jest równy 2?
1 2 + 2p −3 − p

 
1−λ 2 1
15.6. W zależności od parametru λ wyznacz rząd macierzy A =  1 2−λ 1 .
1 2 1−λ
15.7. Sprawdź, dla jakich wartości parametru a wektory są liniowo niezależne (bez korzystania z defini-
cji):
a) [a, 1, 1], [1, 1, −1], [0, 1, a]
b) [a, 1, −1, a], [1, 0, a, −a], [0, −1, 2, 1] , [−1, −a, 1, a]
15.8. Zbadaj, czy wektory są liniowo niezależne (bez korzystania z definicji):
a) [1, 0, 2, 3], [1, 3, 2, 0], [−1, 2, −2, 5]
b) [1, 1, 1, 1], [1, −1, 1, −1], [2, 3, 1, 4] , [2, 1, 1, 3]
c) [1, 2, 1, 3], [1, −1, 2, −1], [2, 3, 1, 5] , [2, 1, −1, 3]
d) [1, 2, 4, 3], [1, 3, 9, 5], [−4, −2, 14, 0]

Rozdział 16
Macierz odwrotna. Równania macierzowe
Definicja 16.1. Macierz kwadratową B nazywamy macierzą odwrotną do macierzy nieosobliwej A

⇔ A · B = B · A = I (oznaczenie: B = A−1 ).
1
Twierdzenie 16.1. Jeśli A jest macierzą nieosobliwą, to A−1 = T
|A| D , gdzie D jest macierzą dopełnień
algebraicznych macierzy A.
Własności macierzy odwrotnej.

Niech dane będą macierze nieosobliwe A i B stopnia n. Wówczas:
−1
1. A−1 =A
2. (A · B)−1 = B−1 · A−1
−1 T
3. AT = A−1
4. (k · A)−1 = k1 · A−1 , 0 6= k ∈ R
1
5. |A−1 | = |A| , |A| =
6 0

 
2 −1 1
Zadanie 1. Wyznacz macierz odwrotną do macierzy A = 3 2 2,
1 −2 1
a) stosując twierdzenie dotyczące wyznaczenia macierzy odwrotnej,
b) stosując metodę Jordana-Gaussa.
Rozwiązanie: Podp.!!! Korzystamy z twierdzenia 16.1.
2 −1 1 1. Sprawdzamy założenia twierdzenia.
2. Znajdujemy macierz D = [Aij ], gdzie Aij jest dopełnieniem al-
a) det(A) = |A| = 3 2 2 = 5 6= 0 gebraicznym elementu aij macierzy A.
1 −2 1
2 2 3 2 3 2
A11 = (−1)1+1 = 6, A12 = (−1)1+2 = −1, A13 = (−1)1+3 = −8
−2 1 1 1 1 −2
−1 1 2 1 2 −1
A21 = (−1)2+1 = −1, A22 = (−1)2+2 = 1, A23 = (−1)2+3 =3
−2 1 1 1 1 −2
−1 1 2 1 2 −1
A31 = (−1)3+1 = −4, A32 = (−1)3+2 = −1, A33 = (−1)3+3 =7
2 2 3 2 3 2
   
6 −1 −8 6 −1 −4 Podp.!!! 3. Transponujemy macierz dopełnień alge-
D = −1 1
 3  ⇒ T
D = −1 1 −1

braicznych (ważne!!!).
−4 −1 7 −8 3 7 4. Podstawiamy do wzoru.
   
6 −1 −4 1, 2 −0, 2 −0, 8
1
A−1 = |A| DT = 15 · −1 1 −1 = −0, 2 0, 2 −0, 2
−8 3 7 −1, 6 0, 6 1, 4
 
1, 2 −0, 2 −0, 8
Odp. A−1 = −0, 2 0, 2 −0, 2
−1, 6 0, 6 1, 4

108 16. Macierz odwrotna. Równania macierzowe
Sprawdzenie.
     
2 −1 1 1, 2 −0, 2 −0, 8 1 0 0
A · A−1 = 3 2 2 · −0, 2 0, 2 −0, 2 = 0 1 0
1 −2 1 −1, 6 0, 6 1, 4 0 0 1
b) det(A) = |A| = 5 6= 0
| Podp.!!! 1. Sprawdzamy, czy istnieje macierz odwrotna.
[ A I ]
 2. Tworzymy macierz A | I .

2 −1 1 | 1 0 0 w1 := w1
3. Wykonując operacje
elementarne tylko na wierszach, znajdujemy
3 2 2 | 0 1 0 w2 := w2 − 2w1 ∼ macierz równoważną I | A−1 (tworzymy wektory bazowe w ma-
1 −2 1 | 0 0 1 w3 := w3 − w1 cierzy A).
   
2 −1 1 | 1 0 0 w1 := w1 2 −1 1 | 1 0 0 w1 := w1 − 2w3
∼ −1 4 0 | −2 1 0 w2 := w2
  ∼ −1 4 0 | −2 1 0
  w2 := w2 + w3 ∼
−1 −1 0 | −1 0 1 w3 := (−1) · w3 1 1 0 | 1 0 −1 w3 := w3
   
0 −3 1 | −1 0 2 w1 := w1 0 −3 1 | −1 0 2 w1 := w1 + 3w2
∼ 0 5 0 | −1 1 −1 w2 := 15 · w2 ∼ 0 1 0 | −0, 2 0, 2 −0, 2 w2 := w2 ∼
1 1 0 | 1 0 −1 w3 := w3 1 1 0| 1 0 −1 w3 := w3 − w2
   [ I | A−1 ]
0 0 1 | −1, 6 0, 6 1, 4 w1 := w3 1 0 0 | 1, 2 −0, 2 −0, 8
∼ 0 1 0 | −0, 2 0, 2 −0, 2 w2 := w2 ∼ 0 1 0 | −0, 2 0, 2 −0, 2
1 0 0 | 1, 2 −0, 2 −0, 8 w3 := w1 0 0 1 | −1, 6 0, 6 1, 4
 
1, 2 −0, 2 −0, 8 Podp.!!! W miejscu macierzy I powstała macierz A−1 .
Zatem A−1 = −0, 2 0, 2 −0, 2
Metoda ta wskazana jest głównie dla macierzy, których wyznacznik jest
−1, 6 0, 6 1, 4 równy 1 lub −1 (nie będzie działań na ułamkach).
 
1, 2 −0, 2 −0, 8
Odp. A−1 = −0, 2 0, 2 −0, 2
−1, 6 0, 6 1, 4
Zadanie 2. Rozwiąż względem macierzy X równanie:

3 4 1 2 −3 4 4 2 −2 0
a) ·X· = b) ·X =4·X+
5 6 3 2 2 1 −1 4 0 −1
Rozwiązanie:

3 4 1 2 −3 4
a) Niech A = ,B= ,C= .
5 6 3 2 2 1 Podp.!!! Macierze A, B są nieosobliwe, istnieją więc macie-
Wówczas równanie macierzowe ma postać: rze odwrotne A−1 , B−1 .
A·X·B=C / · B−1 Mnożymy obie strony równania prawostronnie przez B−1 .
A−1 · / A·X·B B−1} = C · B−1

| ·{z Mnożymy obie strony równania lewostronnie przez A−1 .
I Z definicji 16.1: M · M−1 = I
−1 −1 −1 M·I= I·M= M
| {z· A} ·X · I = A · C · B
A
I
I · X = A−1 · C · B−1
X = A−1 · C · B−1

1 6 −4 1 2 −2
|A| = −2 6= 0 ⇒ A−1 = −2 , |B| = −4 6= 0 ⇒ B−1 = −4
−5 3 −3 1

9

1 6 −4 −3 4 2 −2 1 −122 9 −14
X= A−1
·C· =B−1 · · = = 8
8 −5 3 2 1 −3 1 8 93 −59 11 58 −7 38
9

−14 8
Odp. X =
11 5 −7 83
8
4 2 −2 0
b) Niech A = ,B= .
−1 4 0 −1
Wówczas równanie macierzowe ma postać:
Podp.!!! Wyciągamy macierz X z prawej strony (mno-
A·X=4·X+B żenie macierzy nie jest przemienne). Zauważmy, że:
A·X−4·X=B 4·X =4·I·X =4·X·I
−1 Mnożymy obie strony równania lewostronnie przez

(A − 4 · I) ·/ (A − 4 · I) · X = B (A − 4 · I)−1 .
(A − 4 · I)−1 · (A − 4 · I) ·X = (A − 4 · I)−1 · B Podp.!!! Z definicji 16.1: M−1 · M = I

| {z }
I
I · X = (A − 4 · I)−1 · B M·I=I·M= M
X = (A − 4 · I)−1 · B

0 2 0 −2
A−4·I= ⇒ det (A − 4 · I) = 2 6= 0 ⇒ (A − 4 · I)−1 = 21
−1 0 1 0

0 −2 −2 0 0 1
X = (A − 4 · I)−1 · B = 12 · =
1 0 0 −1 −1 0

0 1
Odp. X =
−1 0
   
2 1 2 4 5 6
Zadanie 3. Wiedząc, że A = 1 2 2, B = 2 3 1, rozwiąż równanie macierzowe:
1 1 2 1 1 1
h i−1
T
B−1 · X−1 + I = A−1 · B.
Rozwiązanie:
h Podp.!!! Wykorzystując własności macierzy odwrotnej oraz
T i−1
B−1 · X−1 + I = A−1 · B własności działań na macierzach, doprowadzamy równanie do
prostszej postaci.
h T i−1 −1 −1
X−1 + I B = A−1 · B (M · N)−1 = N−1 · M−1
−1
M−1 =M
h T i−1 Podp.!!! Mnożymy obie strony równania prawostronnie

X−1 + I B = A−1 · B / · B−1
przez B−1 (B jest nieosobliwa).
h T i−1
X−1 + I B−1} = A−1 · |B ·{z
|B ·{z B−1}
Z definicji 16.1: M · M−1 = I
I I
h T i−1
X−1 + I I = A−1 · I / (. . .)−1
Odwracamy macierze po obu stronach równania.
h M·I= I·M=M
T i−1 −1 −1
X−1 + I = A−1

T
X−1 + I =A Podp.!!! (M + N)T = MT + NT
T
X−1 + IT =A
T
X−1 =A−I / (. . .)T
h Transponujemy macierze po obu stronach równania.
T iT
X−1 T
= (A − I) T
MT =M
−1 T −1
X =A −I / (. . .)
−1 −1 Przy założeniu, że istnieje macierz odwrotna do macierzy
X−1 = AT − I AT − I , odwracamy stronami macierze.

−1
X = AT − I
 T        
2 1 2 1 0 0 2 1 1 1 0 0 1 1 1
AT − I = 1 2 2 − 0 1 0 = 1 2 1 − 0 1 0 = 1 1 1
1 1 2 0 0 1 2 2 2 0 0 1 2 2 1
1 1 1 −1
det(AT − I) = AT − I = 1 1 1 = 0 ⇒ X = AT − I – nie istnieje
2 2 1
Odp. Dane równanie dla zadanych macierzy nie ma rozwiązania.
 
1 0
2 0
, B = 0 1 .
−1
Zadanie 4. Rozwiąż równanie macierzowe: X · AT · A = B, gdzie A = 
−1 2 2 1
−1 1
Rozwiązanie:
−1 Podp.!!! Postępujemy podobnie jak w poprzednim zadaniu.
X · AT · A =B / (. . .)−1
n o
−1 −1
X · AT A = B−1

X · AT A = B−1 / · (AT A)−1 Macierz A nie jest macierzą kwadratową, należy zatem
traktować A · AT jako jedną macierz, ponieważ AT A jest
X · AT A · (AT A)−1 = B−1 · (AT A)−1 macierzą kwadratową. Jest ona odwracalna, o ile wektory
| {z } macierzy A nie są współliniowe.
I
−1
X = (AT A) · B Można obliczyć dwie macierze odwrotne i je wymnożyć lub sko-
rzystać z własności macierzy i najpierw dokonać stosownych
obliczeń, a na końcu obliczyć macierz odwrotną.
  
1 0
 1 2 −1 −1  2 0  0 1 −2 6
(AT A) · B =  ·
−1 2 · 2 1 = 10 2

 0 0 2 1
−1 1

0 1 T −1 1 2 −10
det (AT A) · B = T
(A A) · B = = −64 6= 0 ⇒ X = (A A) · B = − 64
2 1 −6 −2

1 −1 5
Odp. X = 32
3 1


16.1. Dla jakich wartości parametru x macierz A jest macierzą osobliwą?
1 2 0 2x + 1 2
c) A =
a) A =  2 x 0 3 −x
 
−1 −3 7 1 1 1

2 −1 d) A = 4 x2 0
b) A =
x 3 2 2 7
16.2. Do której
 z niżej podanych macierzy istnieje macierz odwrotna?
1 2 3
4 0 1 2 3
A= 4 5 6
  B= C=
5 0 4 2 5
0 1 2
 
1 4 a
16.3. Dla jakich wartości a istnieje dla macierzy A =  1 2 1 macierz odwrotna?
−1 2 0
16.4. Stosując twierdzenie dotyczące  wyznaczenia
  macierzy
 odwrotnej, wyznacz macierze odwrotne do
5 2 1 2 0 −2 2 0 −3
1 3
macierzy: A = B = 3 4 2 C = 2 1 1  D = 1 3 3
−2 4
0 2 0 0 1 2 4 −1 0
16.5. Korzystając z metody Jordana-Gaussa, wyznacz macierze odwrotne  do macierzy:

      1 −1 1 1
1 2 3 1 2 −2 2 1 3 0 1 0 1
A= 0 1 2
  B = −1 3
 0  C = 0 2 3 D = 

2 −3 −1 −1

2 1 1 0 −2 1 1 1 2
2 0 −2 1
16.6. Wyznacz macierze odwrotne do następujących macierzy (dowolną metodą):
 
    2 0 0 4  
2 5 7 1 2 0 1 2 2
1+i 1  0 0 0 1 
A = 6 3 4  B= C = 2 3 0 D =   0 2 0 0 E = 2 1 −2
 
1 1−i
5 −2 −3 1 −1 1 2 −2 1
−1 0 1 0
   
1 0 0 1 1 2 3 4  
0 0 2 1 2 3 1 2 7 3
2 
F= 0 1 1 1 G = 1 1 1 −1 H = 3 9 4
    
1 5 3
2 1 1 2 1 0 −2 −6
   
1 2 3 0 1 3
16.7. Dla macierzy A = 4 5 6, B = 2 0 1 sprawdź następujące własności macierzy odwrotnej:
1 0 2 3 4 2
−1
a) (AB) = B A −1 −1 c) (k · A)−1 = k1 · A−1 , 0 6= k ∈ R
−1 1
b) A−1 =A d) |A−1 | = |A| , |A| = 6 0
e) A B = BA ⇔ AB−1 = B−1 A
−1 −1
16.8. Rozwiąż
 względem macierzy X równanie: T
1 3 4 1 1 0 0 2 1 2 2
2 3 1 d) · ·X=
a) X · 1 4 5 =
  0 1 0 1 1 0 1 2
4 2 0
1 0 −1 2 4 −1 −3

1 0 0

0 0 2
e) X · = − 5X
b) X + = 21 X − 5 −2 3 2
0 2 0 0 4 0
0 3
−1
1 2

     
3 0 1 1 0 1 2 0 2 f) +4·X =
5 −2 3 4
c) 2 · X · 0 4 0 = 0 1 0 + X · 0 4 0
1 0 2 1 0 1 2 0 0

16.9. Rozwiąż równania macierzowe:

−1 T
−1 h T −1
T iT 1 2 1 2
a) A · X · A + A ·B· A = I, gdzie A = ,B=
3 4 1 2
 
1 1 −1 1
T T
−1 T
 0 0 1 1 1 2
b) A · X · B = A , gdzie A =    ,B=
2 0 1 −1 3 4
2 0 0 1
   
−1 0 2 0 4 −1 1
−1 T
c) B · (X−1 − I) = A−1 · B, gdzie A =  4 0 4 , B = −1 2 −1
−3 3 −5 3 0 −1
   
n h ioT 3 2 0 1 0 −1
−1 −1
d) A + BT · XT · A = AT · A−1 + B +I , gdzie A = 1 −1 1 , B = −1 1 1
3 0 −2 2 −2 2
 
2 1 1 −1
e) C · CT · X = I, gdzie C = 3 0 0 2 
0 1 2 4
16.10. Rozwiąż równania
macierzowe: h
T
a) (X + I) · B −1 · C = (C · A)T
T T i−1
T )−1 · C T = A−1 · C−1 T
T −1 c) (X − B
b) BT · (X − I)−1 · C−1 = C · A−1 −1
d) B−1 · X − B−1 =A·B

Rozdział 17
Układy równań liniowych z wieloma niewiadomymi
Definicja 17.1. Układem m równań liniowych o n niewiadomych nazywamy układ postaci:



 a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1

a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2
, (17.1)

 ...

am1 x1 + am2 x2 + . . . + amn xn = bm
gdzie aij , bi ∈ R (i = 1, . . . , m, j = 1, . . . , n)
Definicja 17.2. Układ (17.1) nazywamy:

1. układem oznaczonym, jeżeli posiada on dokładnie jedno rozwiązanie,
2. układem nieoznaczonym, jeżeli posiada on więcej niż jedno rozwiązanie (nieskończenie wiele rozwiązań),
3. układem sprzecznym, jeżeli nie posiada on rozwiązania.
Definicja 17.3. Układ równań liniowych (17.1) nazywamy układem równań Cramera (lub cramerowskim)
⇔ gdy
1. m = n,
2. |A| =
6 0.
Twierdzenie 17.1 (CRAMERA). Układ równań Cramera ma dokładnie jedno rozwiązanie dane wzorem:
xi = |A i|
|A| i = 1, 2, . . . , n. Macierz Ai powstaje z macierzy A przez zastąpienie i-tej kolumny macierzy A
kolumną wyrazów wolnych.
Twierdzenie 17.2 (KRONECKERA-CAPELLEGO). Układ równań liniowych (17.1) ma co najmniej jedno

rozwiązanie ⇔ rząd macierzy głównej jest równy rzędowi macierzy uzupełnionej, tzn. r (A) = r (U) = r.
Twierdzenie 17.3. Układ równań liniowych (17.1) ma dokładnie jedno rozwiązanie ⇔ r (A) = r (U) = n.
Wniosek 17.1. Układ równań liniowych (17.1) ma nieskończenie wiele rozwiązań ⇔ r (A) = r (U) < n.

Zadanie 1. Rozwiąż układ równań:

 x1 +2x2 −x3 = 8
x2 +2x3 = 0

x1 −x2 +x3 = −8
Rozwiązanie:
   Podp.!!! Macierz A jest macierzą główną układu, a wektor b wektorem wyrazów wol-
1 2 −1 8 nych (zobacz def. 17.1).
A = 0 1 2 b= 0  W pierwszej kolumnie macierzy głównej umieszczone są współczynniki przy zmien-
1 −1 1 −8 nej x1 (odpowiednio w pierwszym, drugim i trzecim równaniu układu), druga i trzecia
kolumna zawierają odpowiednio współczynniki przy zmiennych x2 oraz x3 .

114 17. Układy równań liniowych z wieloma niewiadomymi
I sposób: Podp.!!! Pierwszy sposób wykorzystuje równanie macierzowe postaci:

 3 −1 5

8 8 8
Ax = b ⇒ x = A−1 b,
 2 2 −2 
det(A) = 8 6= 0 ⇒ A−1 =  8 8 8 
−1 3 1 gdzie x jest szukanym rozwiązaniem naszego układu.
      8 8 8
3 −1 5    
8 8 8 8 −2 x1 −2
−2  
x = A−1 b =  82 2

8 8  · 0 = 4  ⇒ x = x2  =  4 
−1 3 1 −8 −2 x3 −2
8 8 8 
x1 = −2

Odp. Rozwiązaniem układu jest x2 = 4 .


x3 = −2
II sposób:
Podp.!!! Ponieważ wyznacznik macierzy głównej jest różny od zera, to
det(A) = |A| = 8 6= 0 układ jest układem Cramera (def. 17.3). Zatem można skorzystać
  z twierdzenia Cramera (wzorów Cramera; twierdzenie 17.1).
8 2 −1
|A |
A1 =  0 1 2 ⇒ |A1 | = −16 Na przykład: x1 = |A|
1
. Macierz A1 powstała przez zastąpienie pierw-
−8 −1 1 szej kolumny macierzy A kolumną wyrazów wolnych.
   
1 8 −1 1 2 8
A2 =  0 0 2 ⇒ |A2 | = 32 A3 =  0 1 0 ⇒ |A3 | = −16
1 −8 1 1 −1 −8
|A1 | |A2 | |A3 |
x1 = |A| = −2, x2 = |A| = 4, x3 = |A| = −2
Odp. Rozwiązaniem układu jest x = [−2, 4, −2]T .

 2x1 +x2 +x3 = 3
x −x2 +2x3 = 0
 1
x1 +2x2 −x3 = 1
Rozwiązanie:
 
2 1 1 Podp.!!! |A| = 0 ⇒ układ nie jest układem Cramera.
A = 1 −1 2
  ⇒ |A| = 0
1 2 −1 Do rozwiązania układu równań wykorzystamy metodę eliminacji h Gaussa-Jordana.
i
  1. Budujemy najpierw macierz uzupełnioną układu, tzn. U = A|b .
2 1 1 3 2. Obliczamy rząd macierzy głównej i uzupełnionej oraz stosujemy tw. Kroneckera-
U = 1 −1 2 0
  -Capellego. Licząc rzędy obu macierzy, posługujemy się macierzą uzupełnioną,
przyjmując zasadę, że w pierwszej kolejności tworzymy wektory bazowe w kolum-
1 2 −1 1 nach macierzy głównej (operacje elementarne wykonywane tylko na wierszach).
   
2 1 1 3 2 1 1 3
U = 1 −1 2 0 w2 := w2 + w1 ∼  3 0 3 3  w2 := 13 w2 ∼
1 2 −1 1 w3 := w3 − 2w1 −3 0 −3 −5 w1
    Podp.!!! Rząd macierzy głównej jest równy 2
2 1 1 3 w1 := w1 − w2 1 1 0 2
(w pierwszej kolumnie nie możemy utworzyć innego
∼ 1 0 1 1 ∼ 1 0 1 1  ∼ wektora bazowego). Chcąc wyznaczyć rząd macierzy
−3 0 −3 −5 w3 := w3 + 3w2 0 0 0 −2 uzupełnionej, uwzględniamy również kolumnę wyra-
zów wolnych.
r (A) = 2

   
1 1 0 2 1 1 0 2 w1 := w1 − 2w3
∼ 1 0 1 1 ∼ 1 0 1 1 w2 := w2 − w3 ∼
1
0 0 0 −2 w3 := − 2 w3 0 0 0 1 w3
 
1 1 0 0 Podp.!!! W trzech kolumnach macierzy uzupełnionej mamy różne wektory bazowe, zatem r (U) = 3.
∼ 1 0 1 0  Do stwierdzenia, ile wynosi rząd macierzy uzupełnionej, nie jest konieczne utworzenie kolejnego
0 0 0 1 wektora bazowego, a jedynie zauważenie, że taki wektor można utworzyć.
Odp. Ponieważ r (A) = 2 6= r (U) = 3, to układ jest sprzeczny (brak rozwiązań).
Zadanie 3. Rozwiąż układ równań metodą eliminacji Gaussa-Jordana:



 x1 +2x2 −x4 = 1

2x1 −x2 +x3 +2x4 = −1

 −x 1 +3x2 −x3 −3x4 = 2

3x1 +x2 +x3 +x4 = 0
Rozwiązanie:
   
1 2 0 −1 1 1 2 0 −1 1
 2 −1 1 2 −1 2 −1 1 2 −1 w2 := w2 − 2w1
U= −1 3
 ∼ 1 2 0 −1 1  w3 := w3 − w1 ∼
 
−1 −3 2  w3 := w3 + w2
3 1 1 1 0 w4 := w4 − w2 1 2 0 −1 1 w4 := w4 − w1
 
1 2 0 −1 1 Podp.!!! Procedura tworzenia wektorów bazowych została zakończona (gdyż do
0 −5 1 4 −3 żadnej innej kolumny nie możemy wprowadzić innego wektora bazowego).
∼0 0 0

0 0 Zmienne x1 , x3 nazywamy bazowymi (gdyż kolumny pierwsza i trzecia są wek-
0 0 0 0 0 torami bazowymi). Natomiast pozostałe zmienne nazwiemy niebazowymi.
r (A) = r (U) = 2 = r < n = 4 n – ilość zmiennych w układzie równań.
Zatem układ jest nieoznaczony (ma nieskończenie wiele rozwiązań).

Podp.!!! Z twierdzenia – układy równoważne mają te same rozwiązania.
x1 + 2x2 − x4 = 1
Zapisujemy niezerowe wiersze otrzymanej macierzy uzupełnionej w postaci
− 5x2 + x3 + 4x4 = −3 układu równań.



 x1 = 1 − 2t + s Konstruując rozwiązanie, podstawiamy za zmienne niebazowe parametry

x = t (u nas x2 = t, x4 = s). Następnie, wyznaczając zmienną bazową x1
2 z pierwszego równania, a x3 z drugiego, otrzymujemy rozwiązanie ogólne
t, s ∈ R.


 x3 = −3 + 5t − 4s parametryczne.

x = s Rozwiązaniem jest dwuparametryczna rodzina rozwiązań.
4
Odp. Układ nieoznaczony (nieskończenie wiele rozwiązań): x = [1 − 2t + s, t, −3 + 5t − 4s, s]T , t, s ∈ R.
Zadanie 4. Rozwiąż układ równań metodą eliminacji Gaussa-Jordana:



 x1 +x2 +2x3 = 4

2x1 −3x2 −x3 = 3

 4x1 −x2 +3x3 = 11

x1 −4x2 −3x3 = −1
Rozwiązanie:
   
1 1 2 4 1 1 2 4
2 −3 1
−1 3  w2 := w2 + 3w1
  5 0  w2 := 5 w2 ∼
5 15
U= 4 −1 ∼
3 11  w3 := w3 + w1 5 0 5 15 w3
1 −4 −3 −1 w4 := w4 + 4w1 5 0 5 15 w4

   
1 1 2 4 w1 := w1 − w2 0 1 1 1
1 0 1 3 1 0 1 3
∼  ∼ 
5 0 5 15 w3 := w3 − 5w2 0 0 0 0
5 0 5 15 w4 := w4 − 5w2 0 0 0 0
r (A) = r (U) = 2 = r < n = 3, układ nieoznaczony.

 x1 = 3 − t

Podp.!!! Zmienne x1 , x2 są bazowe, a x3 niebazowa.
x2 = 1 − t t ∈ R.

 Rozwiązaniem jest jednoparametryczna rodzina rozwiązań.
x3 = t
Odp. Układ nieoznaczony: x = [3 − t, 1 − t, t]T , t ∈ R.


 x1 −x2 = 4
6x1 +3x2 = 6

4x1 +5x2 = −2
Rozwiązanie:
   
1 −1 4 1 −1 4 w1 := −w1
U = 6 3 6  w2 := w2 + 3w1 ∼ 9 0 18 w2 := 19 w2 ∼
4 5 −2 w3 := w3 + 5w1 9 0 18 w3 := 91 w3
   
−1 1 −4 w1 := w1 + w3 0 1 −2
∼  1 0 2  w2 := w2 − w3 ∼ 0 0 0 
1 0 2 w3 1 0 2
r (A) = r (U) = 2 = r = n = 2, układ oznaczony.
(
x1 = 2 Podp.!!! Rozwiązanie odczytaliśmy z pierwszego i trzeciego wiersza otrzymanej macierzy.
x2 = −2
Odp. Układ oznaczony: x = [2, −2]T .
Zadanie 6. Dla jakiej wartości parametru k ∈ R poniższy układ jest układem Cramera? Rozwiąż go metodą
wzorów Cramera: 
 kx1 +x2 +2x3 = 1
x +kx2 +3x3 = 1
 1
x1 +x2 +4x3 = k
Rozwiązanie:
k 1 2
|A| = 1 k 3 = 4k2 − 5k + 1
1 1 4
Podp.!!! Tzn. układ nie jest układem Cramera tylko w przypadku, gdy k = 1 lub k = 1
.
|A| = 0 ⇔ (k = 1 lub k = 14 ) 4
1 1 2 k 1 2
|A1 | = 1 k 3 = −2k2 + 7k − 5 |A2 | = 1 1 3 = −3k2 + 6k − 3
k 1 4 1 k 4
k 1 1
|A3 | = 1 k 1 = k3 − 3k + 2
1 1 k

A zatem rozwiązaniem naszego układu jest:

 2 +7k−5
x = −2k
 1

 4k 2 −5k+1
2 +6k−3 Podp.!!! Warto zauważyć, że jest to „dobre” rozwiązanie tylko w przypadku,
x2 = −3k
4k 2 −5k+1 gdy k 6= 1 lub k 6= 41 .


 k 3 −3k+2
x3 = 4k 2 −5k+1
h iT
−2k 2 +7k−5 −3k 2 +6k−3 k 3 −3k+2
Odp. Układ jest układem Cramera dla k 6= { 41 , 1}, x = 4k 2 −5k+1
, 4k2 −5k+1 , 4k2 −5k+1 .
Zadanie 7. Rozwiąż układ równań z parametrem:


 3x1 −2x2 −αx3 = 0
2x1 −αx2 −3x3 = −5

x1 −x2 +2x3 = 5
Rozwiązanie:
3 −2 −α
|A| = 2 −α −3 = −(α − 1)(α + 5)
1 −1 2
• Dla α 6= 1 ∧ α 6= −5



 x1 = 5(α+2)
α+5

15 Podp.!!! W tym przypadku układ jest układem Cramera
x2 = α+5
 i rozwiązujemy go metodą wzorów Cramera.


x = 15
3 α+5
Odp. Dla α 6= 1 ∧ α 6= −5 układ jest oznaczony, x = [ 5(α+2) 15 15 T

α+5 , α+5 , α+5 ] .
• Dla α = 1
   
3 −2 −1 0 w1 := w1 − 3w3 0 1 −7 −15
U = 2 −1 −3 −5 w2 := w2 − 2w3 ∼ 0 1 −7 −15 w2 := w2 − w1 ∼
1 −1 2 5 w3 1 −1 2 5 w3 := w3 + w1
  
0 1 −7 −15 x1 = −10 + 5s

∼ 0 0 0
 0 , r (A) = r (U) = 2 = r < n = 3,
 x2 = −15 + 7s , s ∈ R

1 0 −5 −10 
x3 = s
Odp. Dla α = 1 układ jest nieoznaczony, x = [−10 + 5s, −15 + 7s, s]T , s ∈ R.
• Dla α = −5
   
3 −2 5 0 w1 := w1 − 3w3 0 1 −1 −15
U = 2 5 −3 −5 w2 := w2 − 2w3 ∼ 0 7 −7 −15 w2 := w2 − 7w1 ∼
1 −1 2 5 w3 1 −1 2 5 w3 := w3 + w1
 
0 1 −1 −15
∼ 0 0 0 90 , r (A) = 2 6= r (U) = 3
1 0 1 −10
Odp. Dla α = −5 układ jest sprzeczny.

Zadanie 8. Rozwiąż układ równań z parametrem:


 ax1 +x2 +x3 +ax4 = a
x +ax2 +ax3 +x4 = 1
 1
ax1 +x2 +ax3 +x4 = 1
Rozwiązanie:
 
a 1 1 a a
U = 1 a a 1 1 w2 := w2 − aw1 ∼
a 1 a 1 1 w3 := w3 − w1
 
a 1 1 a a Podp.!!! Patrząc na drugi wiersz, widzimy, że można go uprościć,
∼  1 − a2 0 0 1 − a2 1 − a2  = (1) dzieląc przez 1 − a2 . Możliwe to będzie tylko wtedy, gdy 1 − a2 6= 0.
0 0 a−1 1−a 1−a Zatem musimy najpierw rozważyć przypadek, gdy a = −1 i a = 1.
• Dla a = 1 macierz (1) przyjmuje postać:

 
1 1 1 1 1 Podp.!!! Ponieważ mamy 4 zmienne, to rozwiązanie
(1) = 0
 0 0 0 0, r (A) = r (U) = 1 = r < n = 4 będzie zawierać 3 parametry.
0 0 0 0 0



 x1 = 1 − t − s − u

x = t
2
, s, t, u ∈ R
 x3 = s



x = u
4
Odp. Dla a = 1 układ jest nieoznaczony, x = [1 − t − s − u, t, s, u]T , s, t, u ∈ R.
• Dla a = −1
macierz (1) przyjmuje postać:
   
−11 1 −1 −1 −1 1 1 −1 −1 w1 := w1 − w3
(1) = 0
 0 0 0 0 ∼ 0 0 0 0 0  w2 ∼
1
00 −2 2 2 w3 := − 2 w3 0 0 1 −1 −1 w3

  

 x1 = t
−1 1 0 0 0 
 x2 = t
∼ 0 0 0 0 0 , r (A) = r (U) = 2 = r < n = 4, , s, t ∈ R
0 0 1 −1 −1


 x 3 = −1 + s

x = s
4
Odp. Dla a = −1 układ jest nieoznaczony, x = [t, t, −1 + s, s]T , s, t ∈ R.
• Dla a 6= 1 ∧ a 6= −1 macierz (1) przyjmuje postać:

 
a 1 1 a a
(1) = 1 − a2 0 0 1 − a2 1 − a2  w2 := w2 : (1 − a2 ) ∼
0 0 a−1 1−a 1−a w3 := w3 : (a − 1)
   
a 1 1 a a w1 := w1 − w3 a 1 0 a + 1 a + 1 w1 := w1 − aw3
∼ 1 0 0 1 1  w2 ∼ 1 0 0 1 1  w2 ∼
0 0 1 −1 −1 w3 0 0 1 −1 −1 w3


  

x1 =1−s
0 1 0 1 1 
x
2 =1−s
∼ 1 0 0 1 1 , r (A) = r (U) = 3 = r < n = 4, , s∈R
0 0 1 −1 −1


x3 = −1 + s

x
4 =s
Odp. Dla a 6= 1 ∧ a 6= −1 układ jest nieoznaczony, x = [1 − s, 1 − s, −1 + s, s]T , s ∈ R.
Zadanie 9. Dla jakiej wartości parametru k układ ma rozwiązanie:

 −x1 +x2 −x3 = 0
x +x2 −x3 = 2
 1
x1 −3x2 +3x3 = k + 3
Rozwiązanie:
   
−1 1 −1 0 −1 1 −1 0 w1 := −w1
U= 1  1 −1 2  w2 := w2 + w1 ∼ 0 2 −2 2  w2 := 12 w2 ∼
1 −3 3 k + 3 w3 := w3 + w1 0 −2 2 k + 3 w3
   
1 −1 1 0 w1 := w1 + w2 1 0 0 1
∼ 0 1 −1 1  ∼ 0 1 −1 1 
0 −2 2 k + 3 w3 := w3 + 2w2 0 0 0 k+5
r (A) = 2 dla k ∈ R
r (U) = 2 ⇔ k + 5 = 0 ⇔ k = −5, r (U) = 3 ⇔ k + 5 6= 0 ⇔ k 6= −5
Odp. Układ ma rozwiązanie dla k = −5.
Zadanie 10. Znajdź wszystkie rozwiązania bazowe układu równań:

2x1 +x2 −x3 = 3
4x1 −x2 −2x3 = 0
Rozwiązanie:

2 1 −1 3 2 1 −1 3 Podp.!!! Konkretne rozwiązanie bazowe otrzymujemy
U= ∼ ∼
4 −1 −2 0 6 0 −3 3 z ogólnego rozwiązania, podstawiając za parametry
zera.
2 1 −1 3 0 1 0 2
∼ ∼ = (2)
−2 0 1 −1 −2 0 1 −1
r (A) = r (U) = 2 = r < n = 3, układ nieoznaczony
Ogólne rozwiązanie przyjmie postać:

 
t
x =  2 , t∈R
−1 + 2t
 
0 Podp.!!! Znajdziemy pierwsze rozwiązanie bazowe,
x1 =  2  podstawiając za parametr t = 0.
−1 Zauważmy, że jeśli podzielimy drugi wiersz otrzyma-

nej macierzy (2) przez (−2), to w kolumnie pierwszej
możemy utworzyć wektor bazowy, a przez to uzyskamy
0 1 0 2 0 1 0 2
(2) = ∼ inną postać rozwiązania ogólnego.
−2 0 1 −1 w2 := − 12 · w2 1 0 − 21 1
2

1 
+ 21 s
2 Podp.!!! Podstawimy za s = 0.
x =  2 , s∈R
s Proszę zauważyć, że nie jest możliwe uzyskanie trze-
1 ciego rozwiązania bazowego, gdyż wymagałoby to wpro-
2 wadzenia do pierwszej i trzeciej kolumny różnych wek-
x2 =  2  torów bazowych, a to jest niewykonalne.
0
 1

0 2
Odp. Mamy dwa różne wektory bazowe: x1 =  2  i x2 =  2 .
−1 0

17.1. Podaj liczbę rozwiązań następujących układów równań:

(
2x1 + x2 = 2 
 x1 + 3x2 + x3 − x4 = −1
a) 


−x + 4x2 = 3 x1 + 3x2 − x4 = 2
( 1 d)
3x1 − 2x2 + x3 = 1 
 x1 + 3x2 + x3 − x4 = 0
b) 

x + 3x + 2x − x = −2
x1 − 3x2 + 4x3 = 0 1 2 3 4
 
x1 + x2 + x3 = 0
 x1 − x2 + x3 − 2x4 + x5 = 0

c) 2x1 − x2 − x3 = −3 e) 3x1 + 4x2 − x3 + x4 + 3x5 = 1

 

4x1 − 5x2 − 3x3 = −7 x1 − 8x2 + 5x3 − 9x4 + x5 = −1
17.2. Rozwiąż układy równań przy pomocy wzorów Cramera:

(
−x1 + 2x2 = 0 
 2x1 + 2x2 − x3 + x4 = 4
a) 


4x + x2 = 4 4x1 + 3x2 − x3 + 2x4 = 6
( 1 e)
5x1 − 2x2 = 6 
 8x1 + 5x2 − 3x3 + 4x4 = 12
b) 

3x + 3x − 2x + 2x = 6
3x1 + x2 = 4  1 2 3 4

2x1 − x2 = 3
 

 3x1 + 7x2 + 2x3 + 4x4 = 0

c) x1 + 2x3 = 0  2x2 + x3 = 0

 f)
x1 − x2 − x3 = 2 

 x1 + 4x2 + x3 = 1
 
5x + 3x + 2x = 0
x1 + x2 − x3 = 0
 1 2 3
d) −x1 + 2x2 = −1


x2 + x3 = 1
17.3. Rozwiąż układy równań metodą eliminacji Gaussa-Jordana:
 (
x
 1
 + x 2 + x 3 = 3 4x1 − x2 + x3 + x4 = −1
d)
a) x1 − x2 − x3 = −1 8x1 − 2x2 + 2x3 + 2x4 = −2

 
3x1 + x2 − x3 = 7 3x1 − 2x2 − 4x3 + x4 = −1


2x1 − x2 + x3 − 2x4 = 3
 e) x1 − 2x2 − x3 + x4 = 0

b) x1 + 2x2 − x3 + x4 = 1

x1 + 2x2 − 2x3 − x4 = 2

 
2x + 2x2 − 6x4 = 8 −x1 − x2 + 2x3 = −1
 1 



x1 + x2 + x3 = 0 2x1 + 3x2 − 3x3 = 1
 



−x − x + 2x = 3
1 2 3 f) x1 + 2x2 − x3 = 0
c) 



x 1 − 2x 2 − x 3 = −2 

 x2 + x3 = −1

3x − x + 2x = −1 

1 2 3 −3x1 − 4x2 + 5x3 = −2

17.4. Rozwiąż poniższy układ Cramera dwoma sposobami:


2x1 + x2 + x3 = 2

x1 − x2 − 2x3 = 2


x1 − 2x2 − 4x3 = 3
17.5. Rozwiąż układy równań: 

x1 + x2 + x3 = 0
 2x1 + 4x2 − 6x3 + 8x4 = 8

a) −x1 + 2x2 − x3 = 2 j) 3x1 + 7x2 + 4x4 = 14

 

x1 + 4x2 + x3 = 2 −x − x2 + 12x3 − 12x4 = −2
  1
x1 + 2x2 + 3x3 = 1
 



x2 + x3 + x4 = 1
b) 2x1 + 3x2 + x3 = 3 x + x + x = 2
1 3 4

 k)
3x1 + x2 + 2x3 = 2 

 x1 + x2 + x4 = −1
 
x + x + x = 0
−2x1 + 3x2 − x3 = 0
  1 2 3
c) x1 + 2x2 + x3 = 2 
 x1 + 2x2 − x4 = 1

 

x1 − 5x2 = 3 2x − x + x + 2x = −1
1 2 3 4
 l)
3x1 + x2 + x3 = −1
 

 −x1 + 3x2 − x3 − 3x4 = 2

d) x1 + 2x3 = −6 3x + x + x + x = 0
1 2 3 4

 
3x2 + 2x3 = 0 x1 + 2x2 − x3 − x4 = 1


2x1 + x2 − x3 = 1
 m) x1 + x2 + x3 + 3x4 = 2


e) x1 + 2x3 = 2 3x + 5x2 − x3 + x4 = 3

  1
3x1 + x2 + x3 = 3 
 x1 + 2x2 − x4 = 1
 

2x − x + x + 2x = −1
x1 + x2 + x3 = 6

n)
1 2 3 4
f) x1 − x2 + x3 = 2 
 −x1 + 3x2 − x3 − 3x4 = 2

 

x − x2 − x3 = 0 3x + x + x + x = 0
 1 
1 2 3 4


2x1 − x2 + 3x3 = 3 x1 + 2x2 + x3 + x4 = 7


3x + x − 5x = 0
1 2 3 o) 2x1 − x2 − x3 + 4x4 = 2
g) 

4x 1 − x 2 + x 3 =3 5x + 5x2 + 2x3 + 7x4 = 1


  1
x + 3x − 13x = −6
 1 2 3 

 x1 + 2x2 + 3x3 + x4 = 1

2x + 4x − x + 2x = 2

2x1 + x2 + x3 = 2 1 2 3 4


x + 3x + x = 5 p)
1 2 3 
 3x1 + 6x2 + 10x3 + 3x4 = 3
h) 

x + x + x + x = 0
x1 + x2 + 5x3 = −7


  1 2 3 4
x + 3x − 3x = 14

1 2 3 3x1 + 2x2 + x3 − x4 = 0



5x − x + x + 2x = −4
x1 + x2 + x3 = 4

q)
1 2 3 4
i) 2x1 − 3x2 + 5x3 = −5  7x + 8x + x − 7x 4 =6

  1


2 3
−x1 + 2x2 − x3 = 2 x − x + x + 2x = 4
1 2 3 4
17.6. (Znajdź wszystkie rozwiązania bazowe układu równań:(
x1 + x2 + x3 = 1 x1 − x2 + 2x3 − x4 = 2
a) b)
2x1 + 3x2 − x3 = 1 2x1 − 2x2 + 4x3 − x4 = −1

17.7. Dla jakiej wartości parametru a ∈ R poniższy układ jest układem Cramera? Rozwiąż go metodą
wzorów Cramera. 
x1 + x2 + ax3 = 4a

2x1 + 3x2 + 2x3 = 8a + 2


3x1 + 4x2 + 2x3 = 11a + 2
17.8. (Dla jakich wartości parametru k ∈ R układ równań ma
 dokładnie jedno rozwiązanie?
6k2 x1 − 3x2 = 3k kx1 + 3x2 + kx3 = 0

a)
2x1 − x2 = 7 c) −kx1 + 2x3 = 3
 


x 1 + 3x 2 + 3x 3 = kx 1 x1 + 2x2 + kx3 = k
b) 3x1 + x2 + 3x3 = kx2


3x1 + 3x2 + x3 = kx3
17.9. (Dla jakich wartości parametru α ∈ R układ równań jest
 niesprzeczny?
a)
αx1 + 4x2 = 2α  x1 − x2 + x3 = 2

9x1 + αx2 = 18 b) x1 − 2x2 + 2x3 = α


x1 + 3x2 − 3x3 = 0
17.10. Dla jakiej wartości parametru a ∈ R układ równań ma
 nieskończenie wiele rozwiązań?
− 2

 ax 6y + 3z = 0 x1 + a x2 + x3 = −a

a) 2x + ay + z = 1, 6 b) x1 + x2 − ax3 = a2

 

x − 2y + z = 1 x2 + x3 = 1
17.11. Określ liczbę rozwiązań układu równań w zależności
od wartości parametru α ∈ R:
x1 + αx2 − x3 = 1
 x1 + 4x2 − 2x3 = −α

a) x1 + 10x2 − 6x3 = α b) 3x1 + 5x2 − αx3 = 3

 

2x1 − x2 + αx3 = 0 αx1 + 3αx2 + x3 = α
17.12. Rozwiąż układy równań z parametrem: 
ax1 + x2 + x3 = 1
  x1 − x2 + x3 = 0

a) x1 + ax2 + x3 = a c) x1 + 3x2 − 3x3 = 2

 

x1 + x2 + ax3 = a2 x1 − 5x2 + 5x3 = k
 




x1 − x2 − x3 + x4 = 1 ax1 + 2x2 − x3 = a

x + αx − x = −α
2 3 4 d) 2ax1 + x2 − x3 = a
b) 



 x1 + x3 + 2x4 = 0 −3x2 + x3 = −a

2x + αx + 2x = −2 (
1 3 4 (a − 1)x1 + ax2 + 2x3 = a
e)
2x1 + (2a − 3)x2 + 2x3 = a + 3

Rozdział 18
Jednorodne układy równań liniowych. Wartości własne,
wektory własne
Niech h : Rn → Rn będzie przekształceniem liniowym.

Definicja 18.1. Wektorem własnym przekształcenia liniowego h (macierzy A) nazywamy każdy niezerowy
wektor x ∈ Rn spełniający warunek:
∃ h(x) = λx. (18.1)
λ∈R
Liczbę λ nazywamy wartością własną przekształcenia liniowego h (macierzy A).
Twierdzenie 18.1. Każde przekształcenie liniowe h : Rn → Rn ma co najwyżej n wartości własnych.
Definicja 18.2. Macierz A − λI nazywamy macierzą charakterystyczną macierzy A, a wielomian
W (λ) = det(A − λI) nazywamy wielomianem charakterystycznym macierzy A.
Definicja 18.3. Śladem macierzy kwadratowej A stopnia n nazywamy wielkość:
tr (A) = a11 + a22 + . . . + ann . (18.2)
Twierdzenie 18.2 (CAYLEYA-HAMILTONA). Macierz kwadratowa A jest pierwiastkiem swojego wielo-
mianu charakterystycznego.




 x1 + 3x2 + x3 + 2x4 = 0

2x − x + 2x + 3x = 0
1 2 3 4
−x1 + 3x2 + x3 + 2x4 = 0



x + x − 3x + x = 0
1 2 3 4
Rozwiązanie:
Podp.!!! Macierz główna jest macierzą kwadra-
Ponieważ
tową, a układ równań jest jednorodny. Wystarczy
1 3 1 2 więc policzyć wyznacznik.
2 −1 2 3
= −78 6= 0,
−1 3 1 2 Wyznacznik jest różny od zera, zatem układ posiada
tylko rozwiązanie zerowe.
1 1 −3 1
to x1 = x2 = x3 = x4 = 0. Układ równań jednorodnych jest układem nie-
sprzecznym.
Odp. x = [0, 0, 0, 0]T
Zadanie 2. Wskaż, dla jakiej wartości parametru α wektor rozwiązań układu równań jest układem niezero-
wym: 


 x1 − x2 − x3 + x4 = 0

x + αx − x = 0
2 3 4
x1 + x3 + 2x4 = 0



2x + αx + 2x = 0
1 3 4

124 18. Jednorodne układy równań liniowych. Wartości własne, wektory własne
Rozwiązanie: Podp.!!! Aby układ równań jednorodnych miał nie-

1 −1 −1 1 1 0 α−1 0 zerowy wektor rozwiązań, macierz główna (o ile jest
1 α−1 0 kwadratowa) musi być macierzą osobliwą. Układ
0 1 α −1 0 1 α −1 równań jednorodnych jest wtedy układem nieozna-
= = 1 1 2 =0
1 0 1 2 1 0 1 2 czonym.
2 α 2
2 0 α 2 2 0 α 2
Wartość wyznacznika nie zależy od parametru α
i zawsze wynosi zero.
Odp. Dla każdej wartości parametru α istnieje niezerowy wektor rozwiązań.
Zadanie 3. Znajdź wartości własne i wektory własne macierzy:

   
6 −2 2 1 2 2
a) A = −2 5 0 b) B = 2 1 2
2 0 7 2 2 1
Rozwiązanie:
a) Najpierw znajdziemy wartości własne macierzy.
W (λ) = |A − λI| Podp.!!! Znajdujemy wielomian charaktery-

    styczny macierzy A (def. 18.2).
6 −2 2 1 0 0
W (λ) = −2 5 0 − λ 0 1 0 =
2 0 7 0 0 1
6 − λ −2 2
= −2 5 − λ 0 = −λ3 + 18λ2 − 99λ + 162 Znajdujemy pierwiastki wielomianu charak-
terystycznego – wartości własne macierzy A.
2 0 7−λ
|A − λI| = 0 ⇔ (λ1 = 3, λ2 = 6, λ3 = 9).
Wartości własne macierzy A: λ1 = 3, λ2 = 6, λ3 = 9.
Teraz możemy znaleźć wektory własne. Rozwiązujemy układ równań:
(A − λI)x = 0.

Podp.!!! Postać ogólna układu równań.
(6 − λ)x1 − 2x2 + 2x3 = 0

−2x1 + (5 − λ)x2 = 0


2x1 + (7 − λ)x3 = 0
Dla λ1 = 3 mamy:
    
3 −2 2 x1 0
−2 2 0 x2  = 0 Podp.!!! Rozwiązując jednorodny układ
2 0 4 x3 0 równań, otrzymamy wektor własny odpowia-
dający wartości własnej λ1 = 3.
     
3 −2 2 0 1 0 2 0 1 0 2 0
−2 2 0 0 ∼ −2 2 0 0 ∼ 0 1 2 0 ⇒ r (A − λI) = r (U) = 2 < 3 ⇒ układ nie-
2 0 4 0 2 0 4 0 0 0 0 0 oznaczony.
   
−2t −2
⇒ x = −2t = t · −2
   Przyjmując t = 1, otrzymujemy wektor wła-
t 1 sny.
Wektor własny: v1T = [−2 − 2 1]. Analogicznie znajdujemy pozostałe wektory własne:
v2T = [1 −2 − 2], v3T = [−2 1 − 2].

b) W (λ) = |B − λI|
1−λ 2 2
W (λ) = 2 1−λ 2 = −λ3 + 3λ2 + 9λ + 5
2 2 1−λ
−λ3 + 3λ2 + 9λ + 5 = 0
Podp.!!! Przy rozkładzie na czynniki wygod-
(λ + 1)2 (5 − λ) = 0 nie jest skorzystać ze schematu Hornera.
λ1 = λ2 = −1, λ3 = 5
Wartości własne macierzy B: λ1 = λ2 = −1, λ3 = 5.
Rozwiązujemy układ równań:
(B − λI)x = 0.
Dla λ1 = λ2 = −1 mamy:
    
2 2 2 x1 0
2 2 2 x2  = 0
2 2 2 x3 0
         
2 2 2 0 1 1 1 0 −t − k −1 −1 Podp.!!! Dla t = 1 i k = 0
2 2 2 0 ∼ 0 0 0 0 ⇒ x =  t  = t ·  1  + k ·  0 
otrzymujemy jeden wektor wła-
2 2 2 0 0 0 0 0 k 0 1 sny, a dla t = 0 i k = 1 drugi.
Stąd dla podwójnej wartości własnej λ1 = λ2 = −1 otrzymujemy dwa wektory własne:
v1T = [−1 1 0], v2T = [−1 0 1].
Trzeci wektor własny znajdujemy analogicznie jak w podpunkcie a).
Zadanie 4. Sprawdź dla macierzy A z zadania 3 prawdziwość podstawowych własności:

X X
λi = tr (A), λ2i = tr (A2 ), a0 = (−1)n , a1 = (−1)n−1 tr (A), an = det(A),
gdzie a0 , a1 , an są współczynnikami w wielomianie charakterystycznym, a tr (A) jest śladem macierzy.

Rozwiązanie:
Postać wielomianu charakterystycznego:
W (λ) = a0 λn + a1 λn−1 + a2 λn−2 + . . . an−1 λ + an .
Wielomian chcrakterystyczny macierzy A miał postać:
W (λ) = −λ3 + 18λ2 − 99λ + 162,

 
6 −2 2 Podp.!!! Musimy sprawdzić, czy wartości
a macierz: A = −2 5 0. odpowiednich współczynników są sobie
2 0 7 równe.
6 −2 2 Podp.!!! Korzystamy z definicji 18.3, tzn.

det(A) = |A| = −2 5 0 = 162, tr (A) = 6 + 5 + 7 = 18 tr (A) = a11 + a22 + a33 .
2 0 7
X X
a1 = (−1)3 = −1, a2 = (−1)2 · 18 = 18, a3 = 162, λi = 3 + 6 + 9 = 18, λ2i = 9 + 36 + 81 = 126

     
6 −2 2 6 −2 2 44 −22 26
A2 = −2 5 0 · −2 5 0 = −22 29 −4 ⇒ tr (A2 ) = 44 + 29 + 53 = 126
2 0 7 2 0 7 26 −4 53
Reasumując:
P P
λi = tr (A), λ2i = tr (A2 ), a0 = (−1)3 , a1 = (−1)2 tr (A), a3 = det(A).
Odp. Wszystkie własności, których prawdziwość należało sprawdzić, są spełnione.
Zadanie 5. Sprawdź, czy macierz A z zadania 3 jest pierwiastkiem macierzowym swojego równania charak-
terystycznego.
Rozwiązanie: Macierz A jest pierwiastkiem macierzowym swojego równania charakterystycznego, jeżeli speł-
nione jest równanie, tzn.:
−A3 + 18A2 − 99A + 162 · I = Θ,
gdzie I jest macierzą jednostkową, a Θ – macierzą zerową. Wtedy:

       
6 −2 2 6 −2 2 6 −2 2 6 −2 2
3 2
−A + 18A − 99A + 162 · I = − −2 5 0 · −2 5 0 · −2 5 0 + 18 −2 5
       0 ·
2 0 7 2 0 7 2 0 7 2 0 7
 
6 −2 2
−2 5 0 +
2 0 7
         
6 −2 2 1 0 0 360 −198 270 44 −22 26 594 −198 198
−99 −2 5 0 +162 0 1 0 = − −198 189 −72 +18 −22 29 −4 − −198 495
         0 +
2 0 7 0 0 1 270 −72 423 26 −4 53 198 0 693
   
162 0 0 0 0 0
+  0 162 0  = 0 0 0 = Θ
0 0 162 0 0 0
Odp. Macierz A jest pierwiastkiem macierzowym swojego równania charakterystycznego. Jest to zgodne
z twierdzeniem Cayleya-Hamiltona (twierdzenie 18.2).
Zadanie 6. Znajdź macierz odwrotną do macierzy A z zadania 3, bez korzystania z dotąd poznanych metod.
Rozwiązanie: Do tego rozwiązania wykorzystamy równanie charakterystyczne macierzy A i fakt, że sama

macierz A spełnia to równanie.
Podp.!!! A · A−1 = I
−A3 + 18A2 − 99A + 162 · I = Θ /() · A−1
−A2 + 18A − 99 · I + 162 · A−1 = Θ
162 · A−1 = A2 − 18A + 99 · I / : 162 Aby policzyć macierz odwrotną, wystarczy
A−1 = 1 2
− 18A + 99 · I) wykonać podstawowe działania.
162 (A
       
44 −22 26 6 −2 2 1 0 0 35 14 −10
A2 − 18A + 99 · I = −22 29 −4 − 18 −2 5 0 + 99 0 1 0 =  14 38 −4 
26 −4 53 2 0 7 0 0 1 −10 −4 26
 
35 14 −10
1 
A−1 = 14 38 −4 
162
−10 −4 26

 
35 14 −10
1 
Odp. A−1 = 162 14 38 −4 
−10 −4 26

18.1. Rozwiąż układy równań: 


x + 3y − 4z + u = 0 

 x + 3y + 2z = 0

x − y − z + 2u = 0 
2x − y + 3z = 0
a) c)


2x + 11y − 8z = 0 

 3x − 5y + 4z = 0

y + 3z − u = 0 
x + 17y + 4z = 0
 




x − 2y + z − u + t = 0 2x − y − z = 0

2x + y − z + 2u − 3t = 0 d) −5x + 3y − z = 0
b) 



3x − 2y − z + u − 2t = 0 6x − 5y + 2z = 0

2x − 5y + z − 2u + 2t = 0 
x + z = 0

e) −3x + 2y + z = 0


3x + z = 0
18.2. Dla jakiej wartości parametru α wektor rozwiązań poniższego układu równań jest wektorem niezero-
wym? 
αx + y − z = 0

x + αy + z = 0


αx − y + αz = 0
18.3. Dla jakiej wartości parametru α poniższy układ równań ma dokładnie jedno rozwiązanie?

x + 2y − αz = 0

x + y − 5z = 0


3x + 2αy − 9z = 0
18.4. Dla jakiej wartości parametru α poniższy układ równań ma nieskończenie wiele rozwiązań?

2x − y − 3αz = 0

αx + y − 5z = 0


−x + 2αy − 2z = 0
18.5. Znajdź wartości własne i wektory własne macierzy:

 

   1 1 0 0
1 0 0 7 0 2
4 1 1 1 0 0
A= B = 0 3 2 C = 0 5 −2 D =  
−2 1 0 0 −2 −2
0 2 3 2 −2 6
0 0 −2 −2
   
  2 0 0 0   1 2 3 4
4 −2 2 1 1 3 0
3 0 0 
 H = 1
 2 3 4
E= 2 0 2 F =   5 −1 1 0  G = 0 2 −1
 
1 2 3 4
−1 1 1 0 0 −4
−2 0 1 −1 1 2 3 4
 
    2 2 2 2
−3 0 −1 2 −1 1 0 0 0 0
J =  0 3 0  K = −2 1 −1 L =  3 3 3 3

8 0 3 2 1 3
2 2 2 2

18.6. Sprawdź dla macierzy A, B, C i E, z zadania 18.5, prawdziwość podstawowych własności:

X X
λi = tr (A), λ2i = tr (A2 ), a0 = (−1)n , a1 = (−1)n−1 tr (A), an = det(A).
18.7. Sprawdź, czy macierze A, B, C i E, z zadania 18.5, są pierwiastkiem macierzowym swojego równania
charakterystycznego.
18.8. Znajdź macierze odwrotne do macierzy z zadania 18.5, bez korzystania z dotąd poznanych metod.
18.9. Dla 
macierzy:       
1 2 0 −2 −2 0 2 −1 −1 1 −1 −1
A= 0 2 0  B = −2 1 −2 C =  3 −2 −3 D = 1 1 0 ,
−2 −2 −1 0 −2 0 −1 1 2 3 0 1
oblicz: (1) λ1 + λ2 + λ3 ; (2) λ21 + λ22 + λ23 ; (3) λ1 λ2 λ3 , gdzie λ1 , λ2 , λ3 oznaczają wartości własne tych
macierzy.
18.10. Wielomian charakterystyczny macierzy A ma postać: W (λ) = λ8 − 8λ5 + λ3 − 8.
Wyznacz:
a) wymiar macierzy A b) det A c) tr A
18.11. Wielomian charakterystyczny macierzy A ma postać: W (λ) = λ4 − 5λ3 + 8λ2 − 4λ.
Wyznacz:
18.12. Wielomian charakterystyczny macierzy A ma postać: W (λ) = −λ3 + 6λ2 − 11λ + 6.
Wyznacz:

Rozdział 19
Formy kwadratowe, kanoniczna postać formy kwadratowej
n P
P n
Formę kwadratową można zapisać w postaci: F (x) = xT · A · x = aij xi xj , gdzie A jest macierzą
i=1 j=1
symetryczną stopnia n, x = [x1 , x2 , . . . , xn ]T .
Definicja 19.1. Jeżeli macierz formy kwadratowej A jest macierzą diagonalną, to mówimy, że forma kwa-
dratowa ma postać kanoniczną.
Twierdzenie 19.1. Każda rzeczywista forma kwadratowa F (x) = xT Ax jest ortogonalnie równoważna do-
kładnie jednej formie kanonicznej:
K(y) = y T Λy = λ1 y12 + λ2 y22 + . . . + λn yn2 , (19.1)
gdzie λi są wartościami własnymi macierzy A.
Uwaga 19.1. Między starymi i nowymi zmiennymi zachodzi związek: y = GT x, gdzie macierz G jest
macierzą ortonormalną.
Definicja 19.2. Podwyznaczniki macierzy A
a11 a12
M1 = |a11 |, M2 = , . . . Mn = |A| (19.2)
a21 a22
nazywamy minorami głównymi macierzy A.
Twierdzenie 19.2 (KRYTERIUM SYLVESTERA). Macierz kwadratowa A jest:

1. dodatnio określona wtedy i tylko wtedy, gdy jej minory główne są dodatnie
M1 > 0, M2 > 0, M3 > 0, . . . , Mn > 0, (19.3)
2. ujemnie określona wtedy i tylko wtedy, gdy jej minory główne mają znaki na przemian ujemne i dodatnie
M1 < 0, M2 > 0, M3 < 0, . . . , (−1)n Mn > 0. (19.4)
Twierdzenie 19.3.
1. Forma kwadratowa jest dodatnio określona ⇔ gdy macierz formy kwadratowej jest dodatnio określona.
2. Forma kwadratowa jest ujemnie określona ⇔ gdy macierz formy kwadratowej jest ujemnie określona.

130 19. Formy kwadratowe, kanoniczna postać formy kwadratowej

Zadanie 1. Napisz wzór formy kwadratowej F , mając jej macierz:
 √   
1 2
1 1 −1 1 2
√ 2
a) A =  2 1
 −1 2 −3 1 
2 2 b) A =  
 1 −3 0 −1
1 2 −1
2 1 −1 2
Rozwiązanie:
a) Niech x = [x1 , x2 , x3 ]T .
 √   
2
1
√ 2 1 x1 √
F (x) = xT Ax = [x1 , x2 , x3 ] ·  x2 = x21 + x22 − x23 + 2 · x1 x2 + 2x1 x3 + 4x2 x3
   
2
1 2  ·
2
1 2 −1 x3
b) Niech x = [x1 , x2 , x3 , x4 ]T . Podp.!!! Praktycznie wzór formy kwadratowej znajdujemy
F (x) = xT Ax = x21 + 2x22 + 2x24 − 2x1 x2 + 2x1 x3 + w następujący sposób: przy kwadracie zmiennej wpisujemy
odpowiedni element z głównej przekątnej macierzy, a przy
+4x1 x4 − 6x2 x3 + 2x2 x4 − 2x3 x4 iloczynie mieszanym (np. x1 x2 ) odpowiedni podwojony ele-
ment spoza przekątnej.
Zadanie 2. Znajdź kwadratową, symetryczną macierz formy kwadratowej F , jeśli:

a) F (x1 , x2 , x3 ) = 4x21 + x22 + 2x23 − 4x1 x2 − 2x1 x3 + 8x2 x3
b) F (x1 , x2 ) = x22 − 5x1 x2
Rozwiązanie:
 
4 −2 −1 0 − 52
b) A =
a) A = −2 1 4 − 25 1
−1 4 2
Zadanie 3. Zbadaj określoność formy kwadratowej:
a) F (x1 , x2 ) = −x21 − 4x22 + 2x1 x2
b) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 + 3x22 + 3x23 − 2x1 x2 − 2x2 x3
Rozwiązanie:

−1 1 Podp.!!! Znajdujemy symetryczną macierz formy kwadratowej F .
a) A=
1 −4 Następnie badamy znaki minorów głównych macierzy A (minory
główne – patrz def. 19.2).
M1 = | − 1| = −1 < 0 Minory główne przyjmują wartości na przemian ujemne i dodat-

nie (pierwszy minor ujemny!) ⇒ macierz formy kwadratowej
−1 1 jest ujemnie określona (z kryterium Sylvestera – tw. 19.2) ⇒ forma
M2 = = 4−1 = 3 > 0
1 −4 kwadratowa F jest ujemnie określona (z tw. 19.3).
Odp. Forma kwadratowa jest ujemnie określona.

 
1 −1 0
b) A = −1 3 −1
0 −1 3
M1 = |1| = 1 > 0
1 −1
M2 = =2>0
−1 3
Podp.!!! Minory główne przyjmują wartości dodatnie ⇒ ma-
1 −1 0
cierz formy kwadratowej jest dodatnio określona (z kryterium
M3 = −1 3 −1 = 5 > 0 Sylvestera – tw. 19.2) ⇒ forma kwadratowa F jest dodatnio
0 −1 3 określona (z tw. 19.3).
Odp. Forma kwadratowa jest dodatnio określona.
Zadanie 4. Metodą wartości własnych sprowadź formę kwadratową:

√
F (x1 , x2 , x3 ) = 8 2 · x1 x2 − 16x21 − 2x22 − 18x23
do postaci kanonicznej oraz wyznacz macierz przejścia (G).

Rozwiązanie:
 √ 
−16
√ 4 2 0
Podp.!!! 1. Znajdujemy macierz formy kwadratowej F .
A = 4 2 −2 0 
2. Obliczamy wielomian charakterystyczny W (λ) macierzy A i jego pier-
0 0 −18 wiastki (zobacz definicja 18.2 na str. 123).
√
−16√− λ 4 2 0
W (λ) = det(A − λI) = 4 2 −2 − λ 0 = −λ (λ + 18)2
0 0 −18 − λ
Podp.!!! Z twierdzenia 19.1: równoważna forma kanoniczna, do
det(A − λI) = 0 ⇔ λ1 = λ2 = −18, λ3 = 0 formy kwadratowej F (x), ma postać: K(y1 , y2 , y3 ) = λ1 y12 + λ2 y22 +
+λ3 y32 , gdzie λi są wartościami własnymi macierzy A.
Postać kanoniczna formy F (x): K(y1 , y2 , y3 ) = −18y12 − 18y22
• wektory własne: Podp.!!! Macierz przejścia (G) po-

– dla λ1 = λ2 = −18 wstaje z ortogonalnych, unormo-
wanych wektorów własnych. Zatem
(A − λ1 I)x = 0, gdzie x = [x1 , x2 , x3 ]T znajdujemy wektory własne macie-
rzy A (wyznaczanie wektorów wła-
 √      
snych – patrz rozdział 18).
2
√ 4 2 0 x1 0  x1 = t √

4 2 16 0 · x2  = 0 ⇒ x2 = − 42 · t t, s ∈ R Rozwiązujemy otrzymany układ jed-
 norodny.
0 0 0 x3 0 
x3 = s
Zatem szukane wektory własne mają postać:
    Podp.!!! Wektor w 1 powstał z rozwiązania ogólnego poprzez podsta-
1√ 0
wienie t = 1, s = 0. Wektor w2 poprzez podstawienie t = 0, s = 1.
w 1 = − 42  , w 2 = 0 Otrzymaliśmy dwa wektory własne, gdyż wartość własna λ1 = −18
0 1 jest pierwiastkiem podwójnym wielomianu charakterystycznego.

– dla λ3 = 0
(A − λ3 I)x = 0, gdzie x = [x1 , x2 , x3 ]T
√  √
      2
−16 4 2 0 x1 0 x 1 = 4 ·t

√ 
4 2 −2 0  · x2  = 0 ⇒ x2 = t t∈R

0 0 −18 x3 0 
x3 = 0
Zatem szukany wektor własny ma postać:
 √2 
Podp.!!! Wektor w3 powstał z rozwiązania ogólnego poprzez podstawienie t = 1.
4
w3 =  1  Otrzymaliśmy jeden wektor własny, gdyż wartość własna λ3 = 0 jest pierwiast-
kiem pojedynczym wielomianu charakterystycznego.
0
• ortogonalizacja wektorów własnych
w1 ◦ w 2 = 0 Podp.!!! Wektory własne są ortogonalne, zatem nie wymagają ortogonalizacji.
w1 ◦ w 3 = 0 Jeśli wektory nie są ortogonalne, to należy je zortogonalizować metodą ortogona-
lizacji Grama-Schmidta (patrz rozdział 14).
w2 ◦ w 3 = 0
• normalizacja wektorów ortogonalnych
 2√2     1 
3
0 3
√
1 1 1
w′1 = ||w1 || · w 1 =  − 13  , w′2 = ||w2 || · w2 = 0 , w′3 = ||w3 || · w3 =  2 2 .
3
0 1 0
Macierz przejścia (G): Podp.!!! Macierz przejścia (G) powstaje przez wpisanie do kolumn ortogonalnych unormo-
wanych wektorów własnych. Ponieważ nasza forma kwadratowa ma następującą postać kano-
 √  niczną:
2 2 1
0 f (y1 , y2 , y3 ) = −18y12 − 18y22 + 0y32 ,
 3 3 
√
G = −1 0 2 2 to w dwóch pierwszych kolumnach macierzy G muszą być wektory własne odpowiadające war-
3 3
0 1 0 tości własnej λ1 = λ2 = −18, a w trzeciej wektor własny odpowiadający wartości własnej
λ3 = 0.
Odp. Forma kwadratowa F (x)jest kanonicznie 2 2

√  równa formie: K(y1 , y2 , y3 ) = −18y1 − 18y2 . Macierz przej-
2 2 1
0 √
 31 3 
ścia między F (x) i K(y): G =  − 0 2 3 2 .
3
0 1 0
Sprawdzenie.
y = GT · x ⇒ x = G · y. Wówczas: Podp.!!! Dla macierzy ortogonalnej MT = M−1 .
F (x) = xT Ax = (Gy)T AGy = y T GT AGy =

 √
2 2 1
 √   2√2 1

− 0 −16 4 2 0 0
T  3 3  √  31 3
√
2 2
=y  0 0 1 4 2 −2
√
0 −
 0 y =
3 3
1 2 2 0 0 −18
3 3 0 0 1 0
 
−18 0 0 Zgodnie z teorią macierz GT AG (lub równoważnie
=y T  0 −18 0 y = y T Λy = −18y12 − 18y22 G−1 AG) jest równa diagonalnej macierzy Λ zawie-
rającej na głównej przekątnej wartości własne ma-
0 0 0 cierzy A.


19.1. Znajdź kwadratową, symetryczną macierz formy kwadratowej F :
a) F (x1 , x2 , x3 ) = 2x21 + 4x22 − 3x23 + 2x1 x2 − x1 x3
b) F (x1 , x2 , x3 , x4 ) = 2x1 x2 + 6x1 x3 − x1 x4 + x2 x3 + x2 x4 − 5x3 x4
c) F (x1 , x2 , x3 ) = −2x22 + 4x1 x2 − 16x1 x3
19.2. Znajdź wzór formy kwadratowej, mając jej macierz:
   
−1 1 0 2 −1 1 2
a) A =  1 −1 2  −1 2 4 −1
c) A =  
0 2 −1 1 4 3 0
(
1, i 6= i 2 −1 0 0
b) A = [aij ]n×n , gdzie aij =
2, i = j
19.3. Zbadaj określoność formy kwadratowej:
a) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 + 3x22 + 2x23 + 2x1 x2 − 2x1 x3
b) F (x) = −4x21 − 2x22 + x23 + 2x1 x2 + 2x1 x3 − 4x2 x3
c) F (x) = 2x21 + 3x22 + 4x23 − 2x1 x2 + 4x1 x3 − 3x2 x3
d) F (x1 , x2 ) = −x21 + x22 + 6x1 x2
e) F (x1 , x2 ) = −4x21 − x22 + x1 x2
f) F (x) = 2x21 + x22 + 9x23 − 2x1 x2 + 6x1 x3 − 2x2 x3
g) F (x) = −2x21 − x22 − 2x23 − 4x24 + 2x1 x2 + 2x1 x3 − 2x2 x3 − 2x2 x4 − 4x3 x4
h) F (x1 , x2 , x3 , x4 ) = x21 + 4x1 x2 + 2x2 x3 + 2x2 x4 + x24
i) F (x1 , x2 ) = x21 − x22 + 3x1 x2
j) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 + x22 + 2x1 x2 + 4x1 x3 + 2x2 x3
k) F (x1 , x2 , x3 ) = −x21 − x22 − 5x23 + 4x1 x3
19.4. Zbadaj określoność formy kwadratowej: F (x) = −x21 − 9x22 − 2x23 + 2ax1 x2 + 2x1 x3 − 2ax2 x3 ze względu
na parametr a ∈ R.
19.5. Wskaż wartości parametru a ∈ R, dla których forma kwadratowa:
a) F (x) = ax21 + x22 + x23 + 2ax1 x2 − 2ax1 x3 jest dodatnio określona
b) F (x) = −x21 − x22 + x23 + 2ax1 x2 + 2x1 x3 jest ujemnie określona
c) F (x1 , x2 , x3 ) = 4x21 + 2x22 + x23 + 4x1 x2 + 2ax1 x3 jest dodatnio określona
d) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 + x22 − x23 − 2ax1 x2 + 2x1 x3 jest nieokreślona
19.6. Metodą wartości własnych sprowadź formę kwadratową F (x) do postaci kanonicznej oraz wyznacz
macierz przejścia, jeśli:
a) F (x) = x21 + x22 − 2x23 − 2x24 + 2x1 x2 − 4x3 x4
b) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 − 5x22 + x23 + 4x1 x2 + 2x1 x3 + 4x2 x3
c) F (x) = x21 + 3x22 + 3x23 + 4x2 x3
d) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 + x22 + x23 + 4x1 x2 + 4x1 x3 + 4x2 x3
e) F (x1 , x2 , x3 , x4 ) = 2x1 x2 − 6x1 x3 − 6x2 x4 + 2x3 x4
f) F (x) = 7x21 + 5x22 + 6x23 + 4x1 x3 − 4x2 x3
g) F (x1 , x2 , x3 ) = x21 − x22 + x23 + 4x1 x3
19.7. Znajdź wzór formy kwadratowej F (x), jeśli wiadomo, że jej postać kanoniczna (otrzymana"metodą
√
war-
√ #
2 2
tości własnych) wyraża się wzorem K(y1 , y2 ) = −3y12 +5y22 , macierz przejścia zaś jest równa G = √2
2
2√ .
2 − 22
Jak wygląda symetryczna macierz formy F (x)?

19.8. Znajdź wzór formy kwadratowej F (x), jeśli wiadomo, że jej postać kanoniczna (otrzymana metodą
wartości
 √własnych)
√
wyraża
√ 
się wzorem K(y1 , y2 , y3 ) = −3y12 + y22 + 3y32 , macierz przejścia zaś jest równa
− 6 2
−√ 33
 √66 2 3 . Jak wygląda symetryczna macierz formy F (x)?
G = − 3 0 
√ √ √3
6 2 3
6 2 3
19.9. Dana jest forma kwadratowa F (x) = xT Ax oraz jej postać kanoniczna K(y) = y T Λy otrzymana z wy-
korzystaniem wartości własnych
 macierzy
 A. Wyznacz
 macierz przekształcenia ortogonalnego (G) między
1 0 0 5 0 0
F (x) i K(y), jeśli A = 0 3 2, Λ = 0 1 0.
0 2 3 0 0 1
19.10. Dana jest forma kwadratowa F (x) = x21 + x22 + x23 + 4x1 x2 + 4x1 x3 + 4x2 x3 oraz jej postać kanoniczna
(otrzymana metodą wartości własnych) K(y) = −y12 −y22 +5y32 . Znajdź macierz przekształcenia ortogonalnego
(G) między F (x) i K(y).

Rozdział 20
Funkcja wielu zmiennych
Niech f : D → R, gdzie D ⊂ Rk , d – metryka określona w zbiorze D. Załóżmy, że punkt x0 jest punktem

skupienia zbioru D, a q ∈ R. Wówczas:
Definicja 20.1 (HEINEGO).

h i
lim f (x) = q ⇔ ∀ {xn }∈D lim xn = x0 ⇒ lim f (xn ) = q . (20.1)
x→x0 xn 6=x0 n→∞ n→∞
Niech dla funkcji rzeczywistej f (x1 , x2 ) zmiennych rzeczywistych x1 , x2 określone będą funkcje:
α(x2 ) = lim f (x1 , x2 ) (20.2)

x1 →x01
oraz
β(x1 ) = lim f (x1 , x2 ). (20.3)
x2 →x02
Wówczas granice iterowane funkcji f (x1 , x2 ) w punkcie x0 = [x01 , x02 ] mają postać:
" #
lim lim f (x1 , x2 ) = lim lim f (x1 , x2 ) = lim β(x1 ), (20.4)
x1 →x01 x2 →x02 x1 →x01 x2 →x02 x1 →x01
" #
lim lim f (x1 , x2 ) = lim lim f (x1 , x2 ) = lim α(x2 ). (20.5)
x2 →x02 x1 →x01 x2 →x02 x1 →x01 x2 →x02
Twierdzenie 20.1. Jeśli istnieje granica funkcji f (x1 , x2 ) w punkcie x0 , to istnieją granice iterowane i są
sobie równe.
Niech f : D → R, gdzie D ⊂ Rk jest podzbiorem otwartym, oraz niech x ∈ D. Pochodna I rzędu

funkcji f , to wektor pochodnych cząstkowych I rzędu względem poszczególnych zmiennych, tzn.:
 ∂f 
∂x1
∂f
=  ...  .
 
(20.6)
∂x ∂f
∂xk
 
∂f (x0 )
∂x1
Definicja 20.2. Wektor ∂f (x0 ) 
=  .. 
 nazywamy gradientem funkcji f i oznaczamy symbolem
∂x  . 
∂f (x0 )
∂xk
g = grad f (x0 ) = ∇f (x0 ).

136 20. Funkcja wielu zmiennych
Niech dana będzie funkcja f (x1 , . . . , xk ), która:

− jest określona w pewnym otoczeniu punktu M0 = [x′1 , . . . , x′k ],
∂f ∂f
− ma pochodne cząstkowe ∂x 1
, . . . , ∂x k
, które są funkcjami różniczkowalnymi względem każdej ze zmien-
nych.
Wówczas macierz pochodnych cząstkowych II rzędu (macierz Hessa; hesjan funkcji) ma postać:
 ∂2f ∂2f ∂2f

∂x12 ∂x 1 ∂x 2
. . . ∂x 1 ∂x k
2   ∂2f ∂2f
. . . ∂2f  
∂ f  ∂x2 ∂x1 ∂x22 ∂x2 ∂xk 
H(x) = = , (20.7)
 ... .. .. .. 

∂x2 . . . 
 
∂2f ∂2f ∂2f
∂xk ∂x1 ∂xk ∂x2 . . . ∂x2 k
gdzie:
∂2f ∂ ∂f
= , (20.8)
∂x2i ∂xi ∂xi

∂2f ∂ ∂f
= , i 6= j, (20.9)
∂xi ∂xj ∂xj ∂xi
dla i, j = 1, . . . , k.
Elastyczność cząstkowa:
∂f (P0 )
∂xi · xi
Exi f (P0 ) = . (20.10)
f (x)

Zadanie 1. Oblicz granice (o ile istnieją):
xy 2 x−y+x2 +y 2
a) lim xy+5 c) lim x+y
(x,y)→(1,2) (x,y)→(0,0)
√
x2 y 2 +1−1
b) lim x2 y 2
(x,y)→(0,0)
Rozwiązanie:
xy 2 1·22 4 Podp.!!! Granice funkcji wielu zmiennych obliczamy na
a) lim xy+5 = 1·2+5 = 7
(x,y)→(1,2) tej samej zasadzie co granice funkcji jednej zmiennej.
√ √ √
x2 y 2 +1−1 0 ( x2 y 2 +1−1)( x2 y 2 +1+1) x2√y 2 +1−1
b) lim x2 y 2 0 = lim √ = lim =
(x,y)→(0,0) (x,y)→(0,0) (x2 y 2 )( x2 y 2 +1+1) (x,y)→(0,0) (x2 y 2 )( x2 y 2 +1+1)
2 2
x y
√ √ 1 1
= lim = lim = 2
(x,y)→(0,0) (x2 y 2 )( x2 y 2 +1+1) (x,y)→(0,0) x2 y 2 +1+1
x−y+x2 +y 2 0
c) lim x+y 0 = (1)
(x,y)→(0,0) Podp.!!! Do policzenia tej granicy wykorzystamy de-
1 a
Niech xn = n oraz yn = n.
finicję Heinego (def. 20.1). Weźmy ciąg punktów
{(xn , yn )}n dążący do punktu (0, 0).
Wówczas:
1 1 2 a 2 2
−a+ n ( ) ( )
+ n 1
1−a+ n + an 1−a
(1) = lim n n
1
+na = lim 1+a = 1+a
n→∞ n n→∞
Granica (1) zależy od a. Zatem lim f (x, y) nie istnieje.

(x,y)→(0,0)

x−y+x2 +y 2
Zadanie 2. Oblicz granice iterowane funkcji f (x, y) = x+y w punkcie (0, 0).
Rozwiązanie: Podp.!!! Zobacz wzory (20.2)–(20.5). Gra-

x−y+x2 +y 2 x+x2 nice iterowane mogą mieć różne wartości.
lim lim f (x, y) = lim lim x+y = lim = lim (1 + x) = 1
x→0 y→0 x→0 y→0 x→0 x x→0
x−y+x2 +y 2 −y+y 2
lim lim f (x, y) = lim lim x+y = lim y = lim (−1 + y) = −1
y→0 x→0 y→0 x→0 y→0 x→0
Granice iterowane istnieją. Podp.!!! Istnienie granic iterowanych nie gwarantuje istnienia
granicy funkcji w punkcie.
lim f (x, y) nie istnieje. Brak granicy w punkcie jest pokazany w zadaniu 1.
(x,y)→(0,0)
Zadanie 3. Oblicz pochodne cząstkowe pierwszego i drugiego rzędu funkcji:

x
a) f (x, y) = 3xy + x2 − 2y 2 + 7 b) g(x, y) = e− y
Rozwiązanie:
Podp.!!! Gdy liczymy pochodną cząstkową względem zmiennej x,
a) f (x, y) = 3xy + x2 − 2y 2 + 7
to zmienną y traktujemy jako ustaloną. Jeśli względem y, to
∂f ∂f zmienna x jest traktowana jako ustalona. Sam proces liczenia po-
∂x = 3y + 2x, ∂y = 3x − 4y
chodnej jest taki sam jak w przypadku funkcji jednej zmiennej.
∂2f ∂2f Pochodna cząstkowa drugiego rzędu to pochodna cząstkowa po-
∂x2
= 2, ∂y 2
= −4 chodnej pierwszego rzędu (wzory (20.8)–(20.9)).
∂2f ∂2f
∂x∂y = 3, ∂y∂x =3 Te pochodne drugiego rzędu nazywamy pochodnymi mieszanymi.
−x Podp.!!! Postępujemy jak w a).

b) g(x, y) = e y
∂g −x ∂g − xy
∂x = − y1 e y , ∂y = x
y2
e Mamy tu do czynienia z funkcją złożoną. Musimy więc pamiętać
o policzeniu pochodnej funkcji wewnętrznej.
∂2g 1 −x ∂2g −x x2 −x
∂x2
= y2
e y , ∂y 2
= − 2x
y3
e y + y4
e y
x x x x
∂2g 1 −y x −y ∂2g 1 −y x −y
∂x∂y = y2
e − y3
e , ∂y∂x = y2
e − y3
e
x2
Zadanie 4. Jaki jest kierunek najszybszego wzrostu wartości funkcji f (x) = ln x21 + 3x1 x32 w punkcie x0 =
(−2, 1)?
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z własności gradientu: gradient w punkcie x0 jest
∂f 2 ∂f 1
= + 3x32 , = − + 9x1 x22 wektorem zwróconym w kierunku najszybszego wzrostu warto-
∂x1 x1 ∂x x2 ści funkcji f . Zatem w celu znalezienia kierunku najszybszego
" # 2 wzrostu wartości funkcji f należy obliczyć jej gradient. Z de-
∂f (x) 2
+ 3x 3
∂f (x) ∂x x 2 finicji 20.2: gradient jest wektorem pochodnych cząstkowych
= ∂f (x)1 = 1
I rzędu funkcji w punkcie x0 .
∂x − x12 + 9x1 x22
∂x2
2

0 −2 + 3 · 13 2 1. Znajdujemy wektor pochodnych cząstkowych I rzędu.
∇f (x ) =∇f (−2, 1) = = 2. Podstawiamy: x1 = −2 i x2 = 1.
− 11 + 9 · (−2) · 12 −19
Odp. W punkcie (−2, 1) wartości funkcji f (x) najszybciej rosną w kierunku wektora [2, −19]T .

Zadanie 5. Wyznacz hesjan funkcji f (x, y, z) = x3 + y 3 + z 3 + 2xy + 6yz − 6xz w punkcie (−1, −2, 3).
Rozwiązanie:
∂f ∂f ∂f
∂x = 3x2 + 2y − 6z, ∂y = 3y 2 + 2x + 6z, ∂z = 3z 2 + 6y − 6x
∂2f ∂2f ∂2f Podp.!!! Hesjan funkcji (wzór (20.7)) to macierz pochodnych
∂x2 = 6x, ∂x∂y = 2, ∂x∂z = −6
cząstkowych drugiego rzędu.
∂2f ∂2f ∂2f
∂y 2
= 6y, ∂y∂x = 2, ∂y∂z =6 Obliczamy pochodne cząstkowe drugiego rzędu.
∂2f ∂2f ∂2f
∂z 2
= 6z, ∂z∂y = 6, ∂z∂x = −6
Macierz Hessa w punkcie (−1, −2, 3):
 2 2 2

∂ f ∂ f ∂ f    
 ∂∂x2 f
2 ∂x∂y ∂x∂z  6x 2 −6 −6 2 −6
∂2f ∂2f 
H(x, y, z) = 
 ∂y∂x ∂y 2 ∂y∂z  =  2 6y 6  ⇒ H(−1, −2, 3) =  2 −12 6 
∂2f ∂2f ∂2f −6 6 6z −6 6 18
∂z∂x ∂z∂y ∂z 2
Zadanie 6. Oznaczmy przez x liczbę godzin roboczych (w tygodniu), a przez y kapitał. Niech funkcja pro-
dukcji firmy wyraża się wzorem:
f (x, y) = 4x0,75 y 0,25 .
Oblicz krańcową produktywność kapitału oraz krańcową produktywność pracy firmy, przy założeniu, że firma
ma 1 296 godzin roboczych oraz kapitał wynoszący 10 000 zł tygodniowo.
Rozwiązanie:
Krańcowa produktywność pracy wynosi:
∂f
fx (x, y) = = 3x−0,25 y 0,25
∂x
fx (1 296, 10 000) = 3 · 1 296−0,25 · 10 0000,25 = 5

Odp. Wzrost nakładu pracy o jednostkę spowoduje wzrost produkcji o 5 j.p. (przy założeniu, że kapitał nie
zmieni się).
Krańcowa produktywność kapitału wynosi:
∂f
fy (x, y) = = x0,75 y −0,75
∂y
fy (1 296, 10 000) = 1 2960,75 · 10 000−0,75 = 0,216

Odp. Wzrost nakładu kapitału o jednostkę spowoduje wzrost produkcji o 0,216 j.p. (przy założeniu, że praca
nie zmieni się).
Zadanie 7. Oblicz elastyczność produkcji względem kapitału (produkcyjności kapitału) oraz elastyczność
produkcji względem pracy, zakładając funkcję produkcji z zadania 6.
Rozwiązanie:
Elastyczność produkcji względem kapitału:
Podp.!!! Elastyczność funkcji jest miarą zmiany względnej (wzro-
∂f y 10 000 stu lub spadku) wartości funkcji odpowiadającej zmianie względnej

Ey f = · = 0, 216 · = 0, 25 argumentu o 1% (wzór (20.10)).
∂y f 8 640

Odp. Wzrost nakładu kapitału o 1% spowoduje wzrost produkcji o 0, 25%.

Elastyczność produkcji względem pracy:
∂f x 1 296
Ex f = · =5· = 0, 75
∂x f 8 640
Odp. Wzrost nakładu pracy o 1% spowoduje wzrost produkcji o 0, 75%.
Zadanie 8. Wyznacz krańcową stopę substytucji pracy x przez kapitał y w funkcji produkcji z zadania 6.
Rozwiązanie:
∂f
5
[Rxy ] = ∂x
∂f
= ≈ 23,148
0, 216
∂y
Odp. Ubytek jednej jednostki pracy można zrekompensować 23,148 jednostkami kapitału.
Zadanie 9. Podaż masła jest funkcją ceny masła i ceny śmietany:

√
f (x, y) = a x − y,
gdzie:
x – cena detaliczna masła za 1 kg,
y – cena detaliczna śmietany za 1 l.
O ile w przybliżeniu zmieni się podaż masła, jeżeli:
a) cena masła (8, 36 zł) wzrośnie o 0, 2 zł, a cena śmietany pozostanie niezmieniona,
b) cena masła pozostanie niezmieniona, a cena śmietany (3, 65 zł) wzrośnie o 0,15 zł?
Rozwiązanie:
∂f x a x x
Ex f = · = √ · √ =
∂x f 2 x−y a x−y 2(x − y) Podp.!!! Liczymy elastyczności funkcji po-
∂f y −a y −y daży względem ceny masła i ceny śmietany.

Ey f = · = √ · √ =
∂y f 2 x−y a x−y 2(x − y)
Zauważmy, że 0, 2 to 2, 4% z liczby 8, 36, a 0,15 to 4,11% z liczby 3, 65.
8, 36
2, 4 · Ex f = 2, 4 · ≈ 2,13% Podp.!!! Cena masła wzrosła o 2, 4%, a cena
2(8, 36 − 3, 65)
śmietany o 4, 11%.
−3, 65
4, 11 · Ey f = 4, 11 · ≈ −1, 6%
2(8, 36 − 3, 65)
Odp.
a) Wzrost ceny masła o 2, 4% powinien spowodować wzrost podaży o 2,13%.
b) Wzrost ceny śmietany o 4,11% powinien spowodować spadek podaży o 1, 6%.

20.1. Oblicz granice (o ile istnieją):
x3 −y 3 17−xy π
a) lim c) lim 2 2 e) lim sin x2 +y 2
x−y
(x,y)→(0,0) (x,y)→(3,4) x +y (x,y)→(1,0)
x2 +xy 2 2xy x3 y−y 3 x
b) lim d) lim 2 2 f) lim
(x,y)→(−1,−1) x +y
2 2
(x,y)→(2,0)
x (x,y)→(0,0) x +y

√
x2 −y 2 9+x2 +y 2 −3 1−cos(x2 +y 2 )
g) lim 2 2 m) lim s) lim
(x,y)→(0,0) x +y (x,y)→(0,0) x2 +y 2 (x,y)→(0,0) (x2 +y 2 )2
2x +3y 2
3 √
h) lim 1+x2 y 2 −1 t) lim cos(x+y)
2
(x,y)→(0,0) x +y
2
n) lim x2 +y 2 (x,y)→(0,0) |x|+|y|
x+y−3 (x,y)→(0,0)
i) lim 1
2 2
(x,y)→(1,2) x +y −5 o) lim sin(xy)
x
u) lim 1 + x2 + y 2 x2 +y 2
(x,y)→(0,a) (x,y)→(0,0)
x2 +y 2
j) lim y x x2
(x,y)→(+∞,−∞) x y
4 4
p) lim 1+ x v) lim 1 + x1 2x+y
(x,y)→(+∞,a)
x4 +y 4 (x,y)→(+∞,3)
k) lim 2 2 q) lim xy
(x,y)→(0,0) +y
x 2 2 x2 y2
√ (x,y)→(0,0) x +y 1
w) lim 1 + x2 +y 2
25+x2 +y 2 −5 1−cos(x2 +y 2 ) (x,y)→(+∞,+∞)
l) lim x2 +y 2 r) lim 2 2 2 1
(x,y)→(0,0) x (x +y )
(x,y)→(0,0)
x) lim 1 + x4 y 4 x2 +y 2
(x,y)→(0,0)
20.2. Zbadaj granice iterowane funkcji:
2 +y 2 xy
a) f (x, y) = xx2 +y 4 w punkcie (+∞, +∞) b) f (x, y) = 1
xy tg 1+xy w punkcie (0, +∞)
20.3. Zbadaj, czy istnieje granica podwójna oraz granice iterowane funkcji f (x, y) w punkcie (x0 , y0 ), jeśli:
x−y
a) f (x, y) = x+y−2 , (x0 , y0 ) = (1, 1) b) f (x, y) = (x + y) sin x1 · sin y1 , (x0 , y0 ) = (0, 0)
20.4. Wyznacz pochodne cząstkowe pierwszego rzędu funkcji:
x+y
a) f (x, y) = 4x3 y + 5xy 2 − 4xy + 17y + 3 e) f (x, y) = arc tg 1−xy
2 y x
b) f (x, y) = 2xy − yx2 + xy f) f (x, y) = x + y
c) f (x, y) = sin 2
(2x + 3y) + 5 cos (x − y) g) f (x, y, z) = x2 y + y 2 z + 3xyz + 3xz 2 + 5
√ √ 4 h) f (x, y, z) = arc sin (x + y) + arc cos (y + z)
d) f (x, y) = 2 x+ y + 1 + x2 + y 2 + 7 2
i) f (x, y, z) = ex yz sin xy 3 z 2

j) f (x, y, z) = x2 ln y 2 + z 2 + y 2 ln z 2 + x2 + z 2 ln x2 + y 2
20.5. Jaki jest kierunek najszybszego wzrostu wartości funkcji f w punkcie P0 , jeśli:
a) f (x, y) = x2 ln y + y 2 ln x, P0 = (2, 3)
3x2 +y
b) f (x, y) = x2 −y , P0 = (−1, 2)
y
cos x
c) f (x, y) = e , P0 = (2, π)
d) f (x, y, z) = 2x y + 4yz − y 3 + 12xz 4 + 5,
2 P0 = (−1, 0, 1)

e) f (x, y, z) = xyz ln x2 + y 4 + z 6
20.6. Oblicz pochodne kierunkowe funkcji f w punkcie P0 i kierunku wektora v, jeśli:
a) f (x, y) = x4 + y 4 + 2xy + 1, P0 = (1, 2), v = [3, −1]
b) f (x, y, z) = xy 2 + z 3 − xyz, P0 = (1, 1, 2), v = [1, 2, 1]
√
20.7. Wskaż punkt P0 = (x0 , y0 ) taki, że gradient funkcji f (x, y) = ln x2 + y 2 − x w tym punkcie jest
wektorem zerowym.
20.8. Oblicz pochodne cząstkowe pierwszego i drugiego rzędu funkcji:
x+y
a) f (x, y) = ln x−y d) f (x, y) = ln (x + ln y)
√
b) f (x, y) = x sin (x + 2y) e) f (x, y) = xe−y
c) f (x, y) = √ 2x 2 f) f (x, y, z) = 2x3 z 2 + xy 3
x +y
20.9. Wyznacz hesjan funkcji:
a) f (x, y) = x4 + 3xy 2 + 7x2 y 4 + 2x f) f (x, y) = sin2 (3x + 5y)
2 +y 2 √
b) f (x, y) = x xy g) f (x, y) = 3 x + 2y
p
c) f (x, y) = x2 − y 2 h) f (x, y, z) = x5 + y 2 z − 3x3 y 2 z 4
xyz
d) f (x, y) = arc tg xy i) f (x, y, z) = x+y+z

e) f (x, y) = x3 − y 2 e−x j) f (x, y, z) = e2x sin (3y) ln (5z)

20.10. Wyznacz hesjan funkcji f (x, y) = 3x2 + 3x2 y − y 3 − 15x w punkcie:

√ √
a) (1, 1) b) (−1, −1) c) ( 5, − 5)
20.11. Wyznacz hesjan funkcji f w punkcie P0 , jeśli:
a) f (x, y) = x4 + y 4 − 4x2 y 2 + 3x + 3y − 1, P0 = (2, 0)
x2 y 2
b) f (x, y) = x2 +y 2
,
P0 = (−1, 1)

c) f (x, y) = arc sin x2 y 2
+ arc cos x2 y 2 , P0 = (ln 2, −5)
d) f (x, y) = (x − y) exy , P0 = (−2, 3)
e) f (x, y) = xln y , P0 = (2, 1)
x
f) f (x, y, z) = ze y , P0 = (0, 2, −1)
g) f (x, y, z) = sin (xy) + sin (yz) − cos (xz), P0 = (0, 1, π)
20.12. Dla jakich wartości parametru a wyznacznik hesjanu funkcji f (x, y) = xey +2x2 w punkcie P0 = (1, a)
jest równy 0?
20.13. Wykaż, że funkcja
∂z ∂z
a) z = ln(ex + ey ) spełnia równanie ∂x + ∂y =1
p 2
∂z 2
∂z
b) z = x2 + y 2 spełnia równanie ∂x + ∂y =1
∂ z 2 1 ∂2z
c) z = xy 3 + x2 y − xy + 2 spełnia równanie x ∂x 2 = 3 · ∂y 2
∂ z 2 1 ∂2z
d) z = 2x3 y + xy 2 + 2xy + 5 spełnia równanie y ∂y 2 = 6 · ∂x2
−1
20.14. Analizując produkcję opisaną wzorem Q = (aK −ω + bL−ω ) ω (gdzie a, b > 0, ω 6= 0), wyznacz
krańcową produktywność kapitału (K) oraz krańcową produktywność pracy (L).
20.15. Podaż masła jest funkcją ceny masła i ceny mleka:
√
f (x, y) = a x − y,
gdzie: x – cena masła za 1 kg, y – cena mleka za 1 l.
Oblicz, o ile % należy zmienić cenę masła (obecna – 8, 36 zł), jeżeli chcemy zwiększyć podaż masła o 2%.
Zakładamy, iż cena mleka (0, 95 zł) nie zmieni się.
20.16. Funkcja produkcji pewnego przedsiębiorstwa ma postać:
f (x, y) = 1, 02x0,57 y 0,43 ,
gdzie x – zatrudnienie, y – środki trwałe.
a) Oblicz elastyczność produkcji względem zatrudnienia oraz względem środków trwałych.
b) Jak zmieni się wartość produkcji, jeżeli zwiększymy zatrudnienie o 3%?
20.17. Funkcja produkcji Cobba-Douglasa w przemyśle elektromaszynowym w roku 1992 miała postać
Q = 10, 577192 · K 0,5156 L0,538 .
O ile musi się zmienić praca, aby zrekompensowała ona ubytek kapitału o jedną jednostkę? Poziom produkcji
wynosi 100, a poziom kapitału 10 j.k.
   I 
ϕ1 (p, I) 2p1 p3
 2I 
20.18. Funkcja popytu konsumenta wyrażona jest jako ϕ(p, I) = ϕ2 (p, I) =  3p 2
, gdzie ϕ1 , ϕ2 , ϕ3 są
ϕ3 (p, I) 2I
p1 p3
odpowiednio popytem na dobro x1 , x2 , x3 oraz p1 , p2 i p3 są ich cenami jednostkowymi, a I – dochodem
konsumenta.
Jak zmieni się popyt na poszczególne dobra, jeśli cena dobra pierwszego wzrośnie o 1%? Czy dobra x1 oraz x3
są wobec siebie substytucyjne, czy komplementarne?

Rozdział 21
Różniczka zupełna. Funkcje jednorodne. Pochodna funkcji uwikłanej
∂f
Definicja 21.1. Iloczyn pochodnej cząstkowej ∂xi przez dowolny przyrost nazywamy różniczką cząstkową
∂f
funkcji f względem xi i oznaczamy: dxi f = ∂xi △xi .
∂f ∂f ∂f
Definicja 21.2. Funkcję f (x), dla której zachodzi równość △f = ∂x 1
△x1 + ∂x 2
△x2 + . . . + ∂x k
△xk + r,
0 0 0
nazywamy funkcją różniczkowalną w punkcie x = [x1 , . . . , xk ] (tylko w tym przypadku), a wyrażenie
∂f ∂f ∂f
dy = df = ∂x 1
dx1 + ∂x 2
dx2 + . . . + ∂x k
dxk nazywamy różniczką zupełną funkcji f (x) w punkcie x0 .
Definicja 21.3. Funkcję f (x1 , x2 , . . . , xn ) nazywamy funkcją jednorodną stopnia m, jeżeli zachodzi tożsa-
mość:
f (t · x1 , t · x2 , . . . , t · xn ) = tm · f (x1 , x2 , . . . , xn ). (21.1)
Twierdzenie 21.1 (EULERA). Jeżeli funkcja f (x) jest jednorodna stopnia m, to dla x 6= 0
∂f ∂f ∂f
x1 + x2 + . . . + xn = m · f (x). (21.2)
∂x1 ∂x2 ∂xn
Definicja 21.4. Niech dana będzie funkcja F : D → Y , gdzie D ⊂ X × Y, X = Rk , Y = Rk , oraz funkcja

f : U → Y , gdzie
U ⊂ X.
Jeśli F x, f (x) = 0 dla każdego x ∈ U , to funkcję y = f (x) nazywamy funkcją uwikłaną określoną na
zbiorze U równaniem F (x, y) = 0.
Niech F : D → Y , gdzie D ⊂ X × Y, X = Rk , Y = R, P0 = [x01 , x02 , . . . , x0k , y 0 ] ∈ D.
Twierdzenie 21.2 (o istnieniu funkcji uwikłanej). Jeżeli funkcja F (x, y) spełnia następujące warunki:
1. F (P0 ) = 0,
2. jest ciągła w pewnym otoczeniu punktu P0 ,
∂F (P0 )
3. ma ciągłą pochodną ∂F
∂y w otoczeniu punktu P0 oraz ∂y 6= 0,
to w pewnym otoczeniu punktu Q0 = [x01 , x02 , . . . , x0k ] ∈ U ⊂ X istnieje dokładnie jedna funkcja ciągła y = f (x)
(f : U → Y ), taka że F (x, f (x)) = 0 i f (x01 , x02 , . . . , x0k ) = y 0 .
Twierdzenie 21.3. Jeżeli spełnione są założenia twierdzenia o istnieniu funkcji uwikłanej oraz istnieją
∂F ∂F ∂F
w otoczeniu punktu P0 ciągłe pochodne ∂x 1
, ∂x 2
, . . . , ∂x k
, to w pewnym otoczeniu punktu Q0 funkcja f (x)
ma ciągłe pochodne cząstkowe rzędu pierwszego:
∂F ∂F ∂F
∂f ∂f ∂f ∂x
= − ∂x
∂F
1
, = − ∂x
∂F
2
,..., = − ∂Fk . (21.3)
∂x1 ∂y
∂x 2 ∂y
∂x k ∂y

144 21. Różniczka zupełna. Funkcje jednorodne. Pochodna funkcji uwikłanej

Zadanie 1. Oblicz różniczkę zupełną funkcji:
a) f (x1 , x2 , x3 ) = x21 x22 + x23 b) f (x, y) = yxy
Rozwiązanie:
a) Pochodne cząstkowe wynoszą: Podp.!!! Zgodnie z definicją 21.2 obliczamy pochodne
cząstkowe i podstawiamy do wzoru na różniczkę zupełną,
∂f ∂f ∂f
= 2x1 x22 , = 2x21 x2 ,
∂f ∂f ∂f
= 2x3 tzn. df = ∂x dx1 + ∂x dx2 + ∂x dx3 .
1 2 k
∂x1 ∂x2 ∂x3
Odp. df = 2x1 x22 · dx1 + 2x21 x2 · dx2 + 2x3 · dx3
b) Pochodne cząstkowe wynoszą:
∂f ∂f
= y 2 xy−1 , = xy + yxy ln x
∂x ∂y
Odp. df = y 2 xy−1 · dx + (xy + yxy ln x) · dy

p
Zadanie 2. Oblicz przybliżoną wartość wyrażenia: (1, 02)3 + (1, 97)3 .
p Podp.!!! Wartość wyrażenia obliczamy z wykorzy-
Rozwiązanie: Niech z = f (x, y) = x3 + y 3
( ( staniem różniczki zupełnej funkcji dwóch zmiennych
(def. 21.2). Przyjmujemy postać funkcji odpowiada-
x = x0 + dx = 1, 02 x0 = 1, dx = 0, 02 jącą wyrażeniu.
⇒
y = y0 + dy = 1, 97 y0 = 2, dy = −0, 03 Za x0 i y0 przyjmujemy wartości całkowite.
Zmiana wartości funkcji, od punktu (x, y) do
∆z = f (x, y) − f (x0 , y0 ) ≈ dz ⇒ f (x, y) ≈ f (x0 , y0 ) + dz, (x0 , y0 ), jest w przybliżeniu równa wartości róż-
∂f
gdzie dz = dx + ∂f
∂y (x0 ,y0 ) dy
∂x (x0 ,y0 )
niczki funkcji w punkcie (x0 , y0 ) (dz).
√ √
f (x0 , y0 ) = f (1, 2) = 13 + 23 = 9 = 3
∂f 2 ∂f ∂f 2
∂x = √3x3 ⇒ ∂x (x0 ,y0 ) = ∂x (1,2) = √3·1
2 13 +23
= 1
2 Pochodne cząstkowe funkcji f (x, y) i ich wartości
2 x +y 3
w punkcie (1, 2).
∂f 3y 2 ∂f ∂f 3·22
∂y = √ ⇒ ∂y (x0 ,y0 ) = ∂y (1,2) = √
2 13 +23
=2
2 x3 +y 3
Stąd dz = ∂f ∂f 1
∂x (x0 ,y0 ) dx + ∂y (x0 ,y0 ) dy = 2 · 0, 02 + 2 · (−0, 03) = −0, 05.
p
Zatem (1, 02)3 + (1, 97)3 ≈ f (1, 2) + (−0, 05) = 3 − 0, 05 = 2, 95.
p
Odp. (1, 02)3 + (1, 97)3 ≈ 2, 95
Zadanie 3. Stosując definicję funkcji jednorodnej, sprawdź, czy dana funkcja jest jednorodna, jeśli tak, to
znajdź jej stopień:
2y
a) f (x, y, z) = x3 e z − 2y 2 z b) f (x1 , x2 , x3 ) = x21 x22 + x23
Rozwiązanie:
2(ty) Podp.!!! Z definicji 21.3: funkcję f (x, y, z) nazwiemy
a) f (tx, ty, tz) = (tx)3 e (tz) − 2 (ty)2 (tz) = funkcją jednorodną stopnia m, jeżeli zajdzie tożsa-
2y 2y
= t3 x3 e z − 2t3 y 2 z = t3 x3 e z − 2y 2 z = mość: f (tx, ty, tz) = tm · f (x, y, z).
= t3 · f (x, y, z)
Odp. Z definicji funkcji jednorodnej wynika, że dana funkcja jest jednorodna stopnia 3.

b) f (tx1 , tx2 , tx3 ) = (tx1 )2 (tx2 )2 + (tx3 )2 = t2 x21 t2 x22 + t2 x23 = t4 x21 x22 + t2 x23 = t2 t2 x21 x22 + x23
Zauważmy, że istotnie t2 x21 x22 + x23 6= f (x1 , x2 , x3 ).
Odp. Z definicji funkcji jednorodnej wynika, że dana funkcja nie jest jednorodna.

Zadanie 4. Wykorzystując twierdzenie Eulera, sprawdź, czy funkcja f (x, y) = 3xy+2y 2 sin xy jest jednorodna.
Określ stopień jednorodności.
Rozwiązanie: Podp.!!! Z twierdzenia 21.1 wiemy, że jeżeli funkcja
∂f ∂f f (x, y) jest jednorodna stopnia m, to dla (x, y) 6= 0
∂x = 3y + 2y cos xy , ∂y = 3x + 4y sin xy − 2x cos xy ∂f
spełniona jest równość: x · ∂x + y · ∂f = m · f (x, y).
∂y

∂f ∂f x x x
x· +y· = x · 3y + 2y cos + y · 3x + 4y sin − 2x cos =
∂x ∂y y y y
x x x x
= 3xy + 2xy cos + 3xy + 4y 2 sin − 2xy cos = 6xy + 4y 2 sin =
y y y y

x
= 2 · 3xy + 2y 2 sin = 2 · f (x, y)
y
Odp. Z twierdzenia Eulera wynika, że dana funkcja jest jednorodna stopnia 2.
Zadanie 5. Oceń opłacalność dwukrotnego zwiększenia nakładów wszystkich czynników produkcji, jeśli funk-
cja produkcji przedsiębiorstwa przyjmuje postać:
a) f (K, L) = 3K 0,56 L0,44 b) f (K, L) = 3K 0,5 L0,44 c) f (K, L) = 3K 0,59 L0,44
Rozwiązanie:
Podp.!!! Aby ocenić opłacalność proporcjonalnego zwięk-
a)
szenia nakładów czynników produkcji, zastosujemy wie-
f (tK, tL) = 3(tK)0,56 (tL)0,44 = dzę na temat korzyści skali. Należy sprawdzić, ilukrot-
= 3 · t0,56 K 0,56 t0,44 L0,44 = nie wzrośnie produkcja, jeśli zwiększymy nakład czynni-
ków produkcji t-krotnie. Wykorzystamy w tym celu defini-
= t · 3K 0,56 L0,44 = t · f (K, L) cję jednorodności funkcji (def. 21.3).
Funkcja produkcji jest jednorodna stopnia 1, co oznacza stałe efekty skali produkcji. Wielkość pro-
dukcji wzrośnie wprost proporcjonalnie do wzrostu nakładów czynników produkcji.
Odp. Dwukrotne zwiększenie nakładów czynników produkcji nie ma znaczenia dla opłacalności dzia-
łalności.
b) f (tK, tL) = 3(tK)0,5 (tL)0,44 = t0,94 · 3K 0,5 L0,44 = t0,94 · f (K, L)
Funkcja produkcji jest jednorodna stopnia 0, 94, co oznacza malejące efekty skali produkcji. Wielkość
produkcji wzrośnie mniej niż dwukrotnie przy dwukrotnym wzroście nakładów czynników produkcji.
Odp. Dwukrotne zwiększenie nakładów czynników produkcji nie jest opłacalne dla przedsiębiorstwa.
Opłacalne jest zmniejszenie wielkości nakładów (nastąpi zmniejszenie kosztu jednostkowego produkcji).
c) f (tK, tL) = 3(tK)0,59 (tL)0,44 = t1,03 · 3K 0,59 L0,44 = t1,03 · f (K, L)
Funkcja produkcji jest jednorodna stopnia 1, 03, co oznacza rosnące efekty skali produkcji. Wielkość
produkcji wzrośnie więcej niż dwukrotnie przy dwukrotnym wzroście nakładów czynników produkcji.
Odp. Dwukrotne zwiększenie nakładów czynników produkcji jest opłacalne dla przedsiębiorstwa (na-
stąpi zmniejszenie kosztu jednostkowego produkcji).

Zadanie 6. Znajdź pochodną funkcji uwikłanej yx2 − ey + e2 = 0 w punkcie P (0, 2).
Rozwiązanie:
Podp.!!! Z twierdzenia 21.2: funkcja uwikłana
F (x, y) = yx2 − ey + e2 = 0
y = f (x) istnieje w pewnym otoczeniu punktu P0 ,
Warunki istnienia funkcji uwikłanej: jeżeli funkcja F (x, y) spełnia następujące wa-
1. F (0, 2) = 2 · 02 − e2 + e2 = 0 – warunek spełniony, runki:
1. F (P0 ) = 0,
2. lim F (x, y) = lim (yx2 −ey +e2 ) = 0 = F (0, 2) 2. jest ciągła w pewnym otoczeniu punktu P0 ,
(x,y)→(0,2) (x,y)→(0,2)
3. ma ciągłą pochodną ∂F w otoczeniu punktu P0
⇒ F (x, y) jest ciągła w pewnym otoczeniu punktu ∂F (P0 )
∂y
oraz 6= 0.
P (0, 2) – warunek spełniony, ∂y
3. ∂F 2
∂y = x − e ,
y ∂F 2 2 2
∂y (0,2) = 0 − e = −e 6= 0 Funkcję F (x, y) znajdujemy z postaci równania
∂F
lim ∂y = lim (x2 − ey ) = −e2 = ∂F
∂y (0,2) ⇒ opisującego funkcję uwikłaną. Należy pamiętać, że
(x,y)→(0,2) (x,y)→(0,2) F (x, y) = 0.
⇒ ∂F ∂y jest ciągła w otoczeniu punktu P (0, 2)– warunek
spełniony.
Wniosek: W otoczeniu punktu P (0, 2) istnieje dokładnie jedna
funkcja ciągła y = f (x).
∂F Z twierdzenia 21.3: jeśli w otoczeniu punktu P0 ist-
∂x = 2xy, ∂F∂x (0,2) =0 nieje funkcja uwikłana oraz istnieją ciągłe pochodne
∂F ∂F funkcji F (x, y), to funkcja f (x) ma ciągłą pochodną
lim ∂x = lim (2xy) = 0 = ∂x (0,2) ⇒ ∂F
(x,y)→(0,2) (x,y)→(0,2) rzędu pierwszego: dy
=− ∂x
. Ponieważ funkcja uwi-
dx ∂F
∂y
∂F
⇒ ∂x jest ciągła w otoczeniu punktu P (0, 2) ⇒ kłana jest funkcją jednej zmiennej, to ∂f
∂x
= dy
dx
.
⇒ funkcja uwikłana y = f (x) ma ciągłą pochodną w otoczeniu punktu P (0, 2) daną wzorem:
∂F
dy ∂x 2xy dy 2 · 0 · 2y
= − ∂F =− 2 ⇒ (0,2) =− =0
dx ∂y
x − ey dx 02 − e2
dy
Odp. dx (0,2) =0
Zadanie 7. Znajdź pochodną funkcji uwikłanej danej równaniem:

a) x2 ln y − y 2 ln x + 1 = 0, gdzie x > 0, y > 0 b) yez = −ze3x
Rozwiązanie:
Podp.!!! W równaniu są dwie zmienne i żadnej z nich nie
a) y = f (x) – funkcja uwikłana jednej zmiennej. można wyznaczyć w sposób jednoznaczny. Zatem mamy do
czynienia z funkcją uwikłaną jednej zmiennej.
F (x, y) = x2 ln y − y 2 ln x + 1 = 0
Znajdujemy funkcję F (x, y) = 0 oraz liczymy jej pochodne
∂F y2 ∂F x2 cząstkowe.
∂x = 2x ln y − x, ∂y = y − 2y ln x
∂F
∂F x2 Aby istniała pochodna funkcji uwikłanej, 6= 0.
Zał. ∂y = y − 2y ln x 6= 0, wówczas ∂y
2
dy
∂F
2x ln y− yx y(y 2 −2x2 ln y)
dx = − ∂F
∂x
= − x2 = x(x2 −2y 2 ln x)
∂y y
−2y ln x
dy y(y 2 −2x2 ln y)
Odp. dx = x(x2 −2y 2 ln x)
, gdzie x > 0, y > 0 oraz x2 − 2y 2 ln x 6= 0

b) z = f (x, y) – funkcja uwikłana dwóch zmiennych. Podp.!!! Żadnej z trzech zmiennych nie można wyznaczyć
w sposób jednoznaczny. Zatem mamy do czynienia z funk-
F (x, y, z) = yez + ze3x =0 cją uwikłaną dwóch zmiennych.
∂F ∂F ∂F
∂x = 3ze3x , ∂y = ex , ∂z = yez + e3x Postępujemy tak jak w poprzednim punkcie z tą różnicą,
że tu mamy dwie pochodne cząstkowe. Pochodne te istnieją
∂F
Zał. ∂z = yez + e3x 6= 0, wówczas pod warunkiem, że ∂F
∂z
6= 0.
∂F ∂F
∂z 3x x
∂x = − ∂F
∂x
= − ye3ze
z +e3x ,
∂z
∂y
∂y
= − ∂F = − yeze+e3x
∂z ∂z
∂z 3x x
Odp. ∂x = − ye3ze
z +e3x ,
∂z
∂y = − yeze+e3x dla yez + e3x 6= 0

21.1. Oblicz różniczkę zupełną funkcji:
2
a) f (x, y) = x3 + y 3 − 3xy d) f (x, y) = ln(xy)
p g) f (x, y) = x x+3y
3
b) f (x, y) = x2 y 3 e) f (x, y) = 3x2 + 2y h) f (x, y) = y x
c) f (x, y) = y ln x f) f (x, y) = sin(xy 3 )
21.2. Stosując różniczkę zupełną funkcji dwóch zmiennych, oblicz przybliżoną wartość wyrażenia
p √
a) (1, 04)2,02 b) (6, 2)2 + (8, 1)2 c) 2, 03 · 7, 96 d) (1, 02)3 · (0, 99)4
21.3. Stosując definicję funkcji jednorodnej, sprawdź, czy następujące funkcje są jednorodne, jeśli tak, to
znajdź stopień jednorodności:
a) f (x, y) = √ 21 2 3x
e) f (x, y) = 2+5xy
3x +5y
√ 5xy−7y 2
2x4 +3y 4 f) f (x, y) = 3x5 +2x 2 3 4
b) f (x, y) = 5x+y √ y −3xy √
g) f (x, y) = 5x√ y − 2y x
c) f (x, y) = 5 ln xy
d) f (x, y) = 3xπ sin xy + 5y π cos xy h) f (x, y) = 5x 3 ln xy
21.4. Wykorzystując twierdzenie Eulera, sprawdź, czy funkcje są jednorodne, oraz określ stopień jednorod-
ności: √ √
a) f (x, y, z) = 3x3 y + 2xy 2 z + 5xyz 2 d) f (x, y) = x 3 ln xy − y 3
b) f (x, y) = 3x3 y sin xy + 4xy 3 cos xy e) f (x, y) = cos xy · x1π
2 +y 2 +z 2
x√
c) f (x, y, z) = x+y+z
21.5. Oblicz pochodną funkcji uwikłanej y = f (x) danej równaniem:
2
a) 3x2 + y 2 − 2ax − b2 3x2 − 2y 2 = 0 g) 2xy = y 2x
b) 3xy − 2 ln3 y + 4 ln2 x = 0 h) 5x3 y − 2y 3 x = 7e3
−2
c) 3y sin x + 5x arc tg y + 9e = 0 i) x − y + ln y = 0
x
d) 5xe3y − 2ye2x = 0 j) y =
p1 + y y
e) 3x5 + 2y 3 x − 3y 2 = 0 k) ln x2 + y 2 = 2 arc tg x
f) 5 sin (xy) − 2e3xy 2
+ 3x y = 0
21.6. Oblicz pochodne cząstkowe funkcji uwikłanej z = f (x, y) danej równaniem:
a) z 2 = xy d) ln(xyz) + xz = 0, gdzie x > 0, y > 0, z > 0
b) x3 + 2y 3 + z 3 − 3xyz − 2y + 3 = 0 e) ez = cos x cos y
3z
c) e + xy + z = 0 f) yez + ze3x = 0
∂z ∂z
21.7. Sprawdź, czy funkcja 4 sin(3x + 2y + 5z) = 3x + 2y + 5z spełnia równanie ∂x + ∂y + 1 = 0.
∂z ∂z ∂z ∂z
21.8. Wykaż, że x · ∂x + y · ∂y = −2z, jeśli ∂x i ∂y są pochodnymi cząstkowymi pierwszego rzędu funkcji
3
uwikłanej z = f (x, y) zadanej wzorem xyz = a , a ∈ R.
∂z ∂z ∂z
21.9. Znajdź wartość wyrażenia 5 · ∂x − 3 · ∂y , jeśli ∂x i ∂z
∂y są pochodnymi cząstkowymi pierwszego rzędu
funkcji uwikłanej z = f (x, y) zadanej wzorem x + y + z = e−x−y−z+2 .

21.10. Wykaż, że równanie F (x, y) = x2 + 4y 2 − 4 = 0 przedstawia w otoczeniu punktu P (0, 1) funkcję

uwikłaną jednej zmiennej y = f (x). Oblicz pierwszą pochodną tej funkcji.
21.11. Oceń opłacalność trzykrotnego zwiększenia nakładów czynników produkcji, jeśli funkcja produkcji
przedsiębiorstwa przyjmuje postać:
a) f (K, L) = 0, 3K + 0, 75L c) f (K, L) = 10K 0,4 L0,55
b) f (K, L) = 4K 0,35 L 0,65 d) f (K, L) = 5K 0,7 L0,4

Rozdział 22
Ekstremum lokalne i ekstremum warunkowe funkcji wielu zmiennych
Twierdzenie 22.1 (Warunek konieczny istnienia ekstremum lokalnego). Niech funkcja f (x) będzie różnicz-
kowalna w punkcie M0 . Jeżeli w punkcie M0 funkcja posiada ekstremum lokalne, to
∂f (M0 )
= 0. (22.1)
∂x
Twierdzenie 22.2 (Warunek wystarczający istnienia ekstremum lokalnego). Niech funkcja f (x) będzie dwu-
krotnie różniczkowalna w punkcie stacjonarnym M0 .
1. Jeżeli macierz Hessa w punkcie M0 jest dodatnio (ujemnie) określona, to w punkcie M0 jest minimum
(maksimum) lokalne.
2. Jeżeli macierz Hessa w punkcie M0 jest nieokreślona, to w punkcie M0 nie istnieje ekstremum lokalne
(M0 jest punktem siodłowym).
Niech f : D → R oraz g : D → R, gdzie D ⊂ Rk jest zbiorem otwartym.
Definicja 22.1. Funkcję L : R× D → R daną wzorem L(λ, x) = L(λ, x1 , . . . , xk ) = f (x)− λ·g(x) nazywamy
funkcją Lagrange’a funkcji f przy warunku g, a λ – mnożnikiem Lagrange’a.
Twierdzenie 22.3 (Warunek konieczny istnienia ekstremum warunkowego). Jeżeli funkcja f ma lokalne
ekstremum warunkowe przy warunku g w punkcie M0 , to istnieje takie λ0 ∈ R, że:
∂L(M0 , λ0 ) ∂L(M0 , λ0 )
=0 ∧ = 0. (22.2)
∂x ∂λ
Twierdzenie 22.4 (Warunek dostateczny istnienia ekstremum warunkowego). Jeżeli w punkcie (x0 , λ0 ) speł-
niony jest warunek konieczny istnienia ekstremum warunkowego oraz minory główne otoczeniowej macierzy
Hessa H i (x0 , λ0 ), dla i = 2, . . . , k są:
1. ujemne, to wówczas funkcja f osiąga w punkcie x0 minimum warunkowe,
2. naprzemiennych znaków, począwszy od dodatniego, to wówczas funkcja f osiąga w punkcie x0 maksimum
warunkowe.

Zadanie 1. Znajdź ekstremum funkcji f (x) = x31 + x1 x22 + 6x1 x2 .
Rozwiązanie: Podp.!!! Znajdujemy punkty, które spełniają warunek konieczny
Warunek konieczny: istnienia ekstremum lokalnego (patrz twierdzenie 22.1) – punkty

( stacjonarne. W tym celu obliczamy pochodne cząstkowe I rzędu
∂f 2 2 funkcji f (x) i przyrównujemy je do zera.
∂x1 = 3x1 + x2 + 6x2 = 0
∂f
∂x2 = 2x1 x2 + 6x1 = 0 ⇒ 2x1 (x2 + 3) = 0 ⇔ x1 = 0 ∨ x2 = −3
x1 = 0 ⇒ x22 + 6x2 = 0 ⇔ x2 (x2 + 6) = 0 ⇔ x2 = 0 ∨ x2 = −6 Podp.!!! Podstawiając x1 = 0 do pierw-
szego równania układu, otrzymujemy
Zatem: A(0, 0), B(0, −6). punkty A i B.
2 + 9 − 18 = 0 ⇔ 3x2 − 9 = 0 ⇔ x =
√ √
x2 = −3 ⇒√ 3x 1 √ 1 1 3 ∨ x 1 = − 3. Podstawiając x2 = −3, otrzymujemy
Zatem: C( 3, −3), D(− 3, −3). punkty C i D.
√ √
Punkty stacjonarne: A(0, 0), B(0, −6), C( 3, −3), D(− 3, −3)

150 22. Ekstremum lokalne i ekstremum warunkowe funkcji wielu zmiennych
Warunek dostateczny: Podp.!!! Sprawdzamy warunek dostateczny (wy-

starczający) istnienia ekstremum lokalnego (patrz
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
∂x21
= 6x1 , = 2x1 , ∂x1 ∂x2 = 2x2 + 6,
∂x22 ∂x2 ∂x1 = 2x2 + 6. twierdzenie 22.2). W tym celu obliczamy pochodne
cząstkowe II rzędu funkcji f (x).

6x1 2x2 + 6
Wówczas: H(x) = . Macierz Hessa.
2x2 + 6 2x1
Sprawdzamy określoność macierzy Hessa w po-
• Dla A(0, 0) szczególnych punktach stacjonarnych.
0 6 H1 = 0
H(0, 0) = . Wówczas: ⇒
6 0 H2 = −36 Minory główne macierzy H:
H1 = det([0]), H2 = det(H).
⇒ macierz H jest nieokreślona ⇒ Indeks dolny minora oznacza stopień macierzy,
⇒ w punkcie A ekstremum nie istnieje. z której liczony jest wyznacznik.
• Dla B(0, −6)

0 −6 H1 = 0
H(0, −6) = ⇒ ⇒ macierz H jest nieokreślona ⇒ w punkcie B ekstremum nie
−6 0 H2 = −36
istnieje.
√
• Dla C( 3, −3) √ √
√ 6 3 √ 0 H1 = 6 3 > 0
H( 3, −3) = ⇒ ⇒ macierz H jest dodatnio określona ⇒ w punkcie C
0 2 3 H2 = 36 > 0
istnieje minimum lokalne.
√ √ √ √ √
Zatem fmin ( 3, −3) = ( 3)3 + 3 · (−3)2 + 6 · 3 · (−3) = −6 3
√
• Dla D(− 3, −3) √ √
√ −6 3 0√ H1 = −6 3 < 0
H(− 3, −3) = ⇒ ⇒ macierz H jest ujemnie określona ⇒ w punk-
0 −2 3 H2 = 36 > 0
cie D istnieje maksimum lokalne.
√ √ √ √ √
Zatem fmax (− 3, −3) = (− 3)3 − 3 · (−3)2 + 6 · (− 3) · (−3) = 6 3
√ √ √ √
Odp. fmin ( 3, −3) = −6 3, fmax (− 3, −3) = 6 3
Zadanie 2. Znajdź ekstremum funkcji f (x) = ln x1 + ln x2 + ln x3 + ln (8 − x1 − x2 − x3 ).
Rozwiązanie:
Warunek konieczny:
 ∂f 
1 1 1 1
 ∂x1 = x1 − 8−x1 −x2 −x3 = 0
  x1 =
 8−x1 −x2 −x3 Podp.!!! Proszę zauważyć, że prawe strony tych
∂f 1 1 1 1
∂x2 = x2 − 8−x1 −x2 −x3 = 0
⇒ x2 = 8−x1 −x2 −x3 równań są identyczne, zatem i lewe strony mu-
 
 ∂f 1 1 1 1 szą być sobie równe.
∂x3 = x3 − 8−x1 −x2 −x3 = 0 x3 = 8−x1 −x2 −x3
1 1 1 Ponieważ x1 = x2 = x3 , podstawiając do pierw-

= = ⇒ x1 = x2 = x3 szego równania, otrzymujemy:
x1 x2 x3
1 1
− = 0 ⇒ x1 = 2 ⇒ x1 = x2 = x3 = 2
x1 8 − 3x1
Zatem: P (2, 2, 2).

Punkt stacjonarny: P (2, 2, 2)

Warunek dostateczny:
∂2f ∂2f ∂2f
∂x21
= − x12 − 1
(8−x1 −x2 −x3 )2
, ∂x22
= − x12 − 1
(8−x1 −x2 −x3 )2
, ∂x23
= − x12 − 1
(8−x1 −x2 −x3 )2
1 2 3
∂2f ∂2f 1 ∂ f 2
∂ f 2
1 ∂ f ∂ f 1 2 2
∂x1 ∂x2 = = − (8−x1 −x
∂x2 ∂x1 2 −x3 )
2, ∂x1 ∂x3 = ∂x3 ∂x1 = − (8−x1 −x 2 −x3 )
2, ∂x2 ∂x3 = ∂x3 ∂x2 = − (8−x1 −x2 −x3 )2
 1  
− 2 − 41 − 41 H1 = − 21 < 0 
H(2, 2, 2) = − 14 − 21 − 41  ⇒ H2 = 16 3
>0 ⇒ macierz H jest ujemnie określona ⇒ w punk-
1 1 1 1 
−4 −4 −2 H3 = − 16 <0
cie stacjonarnym istnieje maksimum lokalne.
Odp. W punkcie P (2, 2, 2) mamy maksimum lokalne równe fmax (2, 2, 2) = 4 ln 2.
Zadanie 3. Znajdź ekstremum funkcji f (x) = x31 + x32 − 3ax1 x2 .
Rozwiązanie:
Warunek konieczny:
( Podp.!!! Wyznaczamy z pierwszego równania
∂f 2 x21
∂x1 = 3x1 − 3ax2 = 0 ⇒ x2 = a , a 6= 0 x2 i wstawiamy do drugiego.
∂f 2
∂x2 = 3x2 − 3ax1 = 0
x4
3x22 − 3ax1 = 3 a21 − 3ax1 = 0 / · a2

3x41 − 3a3 x1 = 0 ⇔ x1 3x31 − 3a3 = 0 ⇔ (x1 = 0 ∨ x1 = a)
x1 = 0 ⇒ x2 = 0, x1 = a ⇒ x2 = a
Punkty stacjonarne: P1 (0, 0) i P2 (a, a). Dla a = 0 istnieje dokładnie jeden punkt stacjonarny P (0, 0).
∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
∂x21
= 6x1 , ∂x22
= 6x2 , = −3a
∂x1 ∂x2 = ∂x2 ∂x1

6x1 −3a
Hesjan dla funkcji f (x) ma postać: H(x) =
−3a 6x2
Dla poszczególnych punktów stacjonarnych otrzymujemy:
• P1 (0, 0)

0 −3a H1 = 0
H(0, 0) = ⇒
−3a 0 H2 = −9a2
Zatem jeśli a 6= 0, to macierz H jest w punkcie P1 nieokreślona – w punkcie P1 nie ma ekstremum
lokalnego. Jeśli a = 0, to nie możemy stwierdzić, czy w punkcie P1 istnieje ekstremum – przypadek
niekonkluzywny.
• P2 (a, a) (zakładamy, że a 6= 0)

6a −3a H1 = 6a
H(a, a) = ⇒
−3a 6a H2 = 27a2 > 0
Zatem jeśli a > 0, to macierz Hessa w punkcie P2 jest dodatnio określona, stąd w punkcie P2 mamy mini-
mum lokalne. Jeśli a < 0, to macierz Hessa jest ujemnie określona, stąd w punkcie P2 mamy maksimum
lokalne.
Odp. Dla a < 0 fmax (a, a) = −a3 , dla a > 0 fmin (a, a) = −a3 , dla a = 0 f (0, 0) = 0 – przypadek
niekonkluzywny.

Zadanie 4. Proces produkcji przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej opisuje

funkcja:
1 1
f (x) = 2x12 x23 .
Znajdź kombinację czynników produkcji x1 oraz x2 , przy której dochód przedsiębiorstwa jest maksymalny.
Cena sprzedaży wytworzonego towaru wynosi p = 3, natomiast ceny czynników produkcji są odpowiednio
równe v1 = 2, v2 = 3.
Rozwiązanie:
1 1 Podp.!!! W zadaniu należy dokonać maksymali-
P (x) =P (x1 , x2 ) = p · f (x) = 6x12 x23 , zacji funkcji dochodu (D), będącego różnicą przy-
chodu ze sprzedaży produktu (P) i poniesionego
K(x) =K(x1 , x2 ) = v1 x1 + v2 x2 = 2x1 + 3x2 , kosztu w celu jego produkcji (K), pamiętając, że
1 1 wartości nakładów czynników produkcji nie mogą
D(x) =P (x) − K(x) = 6x12 x23 − 2x1 − 3x2 . być ujemne, czyli x1 ≥ 0 i x2 ≥ 0.
Warunek konieczny:
Podp.!!! Przy braku wykorzystania jednego z czynników
 produkcji (x1 = 0∨x2 = 0) przedsiębiorstwo nie produkuje
 ∂D = 3x− 12 x 13 − 2 = 0 ⇒
− 12
3x1 x2 = 2 (1)
1
3 ani jednej jednostki towaru, dlatego też nie możemy w tej
∂x1 1 2 sytuacji mówić o dochodzie. Zatem nie mamy do czynienia
1 2 1
 ∂D = 2x 2 x− 3 − 3 = 0 − 32
⇒ 2x12 x2 = 3 (2) z sytuacją, gdy w równaniach (1) lub (2) będziemy dzielić
∂x2 1 2 przez zero, gdyż x1 6= 0 ∧ x2 6= 0.
1
−2 1
3x1 x23 2 Dzielimy stronami równanie (1) przez równanie (2).
1 −2 = 3 ⇒ 9x2 = 4x1 ⇔ x2 = 49 x1
2x12 x2 3
− 12 4 1 1
3 4
1 9 Wstawiamy x2 = 4
x
9 1
do równania (1).
3x1 9 x1
3
=2 ⇔ x16 = 2 · 9
3
⇔ x1 = 4
Zatem x2 = 94 x1 = 1.
Punkt stacjonarny: ( 49 , 1)
" −3 1 −1 −2
#
− 32 x1 2 x23 x1 2 x2 3 9
− 94 2
3 H1 = − 94 < 0
H(x) = ⇒ H 4, 1 = 2 ⇒
−1 −2 H2 = 94 > 0
1
−5 −2
x1 2 x2 3 − 34 x12 x2 3 3
Macierz Hessa w punkcie stacjonarnym jest ujemnie określona. Stąd w punkcie x = ( 94 , 1) dochód przedsię-
biorstwa jest maksymalny.
Odp. Dochód przedsiębiorstwa jest maksymalny przy wykorzystaniu nakładów czynników produkcji w ilości:
x1 = 94 oraz x2 = 1.
Zadanie 5. Znajdź ekstrema funkcji f (x) = x1 + x2 + 2x3 przy warunku x21 + x22 + x23 = 6.
Rozwiązanie: Podp.!!! Do wyznaczenia ekstremum warunkowego

x21 + x22 + x23 = 6 ⇒ g(x) = x21 + x22 + x23 − 6 = 0 wykorzystuje się funkcję Lagrange’a (definicja
22.1).
Wówczas: 1. Z warunku znajdujemy postać funkcji g(x) = 0.

L(λ, x) = f (x) − λg(x) = x1 + x2 + 2x3 − λ x21 + x22 + x23 − 6 2. Zapisujemy funkcję Lagrange’a.

Warunek konieczny:
 Podp.!!! Znajdujemy punkty, które spełniają warunek ko-
∂L 1
 ∂x1 = 1 − 2λx1 = 0 ⇒ x1 = 2λ

 nieczny istnienia ekstremum warunkowego (patrz twierdze-

 ∂L = 1 − 2λx = 0 ⇒ x = 1 nie 22.3) – punkty stacjonarne. W tym celu obliczamy po-
∂x2 2 2 2λ chodne cząstkowe I rzędu funkcji L(λ, x) i przyrównujemy je
 ∂L
= 2 − 2λx = 0 ⇒ x = 1 do zera.
 ∂x3
 3 3 λ

 ∂L = − x2 + x2 + x2 − 6 = 0 ⇒
1 2

1 2

1 2 6
∂λ 1 2 3 2λ + 2λ + λ =6 ⇔ 4λ2
=6 ⇔
1
4λ2 = 1 ⇔ λ2 = ⇔
4 λ = 12 ∨ λ = − 21
 
 x1
 =1 x1 = −1

1 1
Dla λ = 2 otrzymujemy: x2 = 1 , natomiast dla λ = − 2 mamy: x2 = −1 .

 

x1 =2 x1 = −2
Punkty stacjonarne: A(1, 1, 2) dla λ = 12 , B(−1, −1, −2) dla λ = − 12 .
Podp.!!! Sprawdzamy warunek dostateczny (wy-
∂2L ∂2L ∂2L ∂2L
∂λ2
= 0, ∂λ∂x 1
= −2x1 , ∂λ∂x 2
= −2x2 , ∂λ∂x3 = −2x3 , starczający) istnienia ekstremum warunkowego
∂2L ∂2L ∂2L ∂2L (patrz twierdzenie 22.4). W tym celu obliczamy po-
∂x1 ∂λ = −2x1 , ∂x21
= −2λ, ∂x1 ∂x2 = 0, ∂x1 ∂x3 = 0, chodne cząstkowe II rzędu funkcji L(λ, x).
∂2L ∂2L ∂2L ∂2L

∂x2 ∂λ = −2x2 , ∂x2 ∂x1 = 0, ∂x22
= −2λ, ∂x2 ∂x3 = 0,
∂2L ∂2L ∂2L ∂2L
∂x3 ∂λ = −2x3 , ∂x3 ∂x1 = 0, ∂x3 ∂x2 = 0, ∂x23
= −2λ.
Wówczas:
 
0 −2x1 −2x2 −2x3
−2x1 −2λ 0 0  Otoczeniowa (rozszerzona) macierz Hessa.
H(x, λ) =  .
−2x2 0 −2λ 0 
−2x3 0 0 −2λ W celu sprawdzenia określoności macierzy H(x, λ),
Minory główne otoczeniowej macierzy Hessa: w poszczególnych punktach stacjonarnych, znajdu-
jemy minory główne tej macierzy oraz obliczamy
0 −2x1 −2x2 ich wartości w tych punktach. Możemy znaleźć
H2 (x, λ) = −2x1 −2λ 0 = 8λ x21 + x22 ogólne wartości minorów (zależne od zmiennych)
albo już na początku podstawić wartości punktu sta-
−2x2 0 −2λ cjonarnego.
0 −2x1 −2x2 −2x3 Pierwszy minor (H2 (x, λ)) otoczeniowej macierzy
−2x1 −2λ 0 0 Hessa jest wyznacznikiem z macierzy stopnia
H3 (x, λ) = = trzeciego.
−2x2 0 −2λ 0
−2x3 0 0 −2λ
−2x1 −2λ 0 0 −2x1 −2x2
= −2x3 (−1)1+4 −2x2 0 −2λ − 2λ(−1)4+4 −2x1 −2λ 0 = −16λ2 x21 + x22 + x23
−2x3 0 0 −2x2 0 −2λ
• W punkcie A(1, 1, 2) (dla λ = 12 )

H2 1, 1, 2, 12 = 8 > 0
⇒ istnieje lokalne maksimum warunkowe.
H3 1, 1, 2, 12 = −48 < 0

• W punkcie B(−1, −1, −2) (dla λ = − 21 )

H2 −1, −1, −2, − 21 = −8 < 0
⇒ istnieje lokalne minimum warunkowe.
H3 −1, −1, −2, − 21 = −48 < 0
Odp. fmax (1, 1, 2) = 6, fmin (−1, −1, −2) = −6

1 1 1 1
Zadanie 6. Znajdź ekstrema funkcji f (x) = x1 + x2 przy warunku x21
+ x22
= 1.
Rozwiązanie:
1 1 1 1 Podp.!!! Postać funkcji g(x) = 0.
x21
+ x22
= 1 ⇒ g(x) = x21
+ x22
−1=0
Wówczas:
L(λ, x) = f (x) − λg(x) = 1
+ 1
−λ 1
+ 1
−1 Funkcja Lagrange’a.
x1 x2 x21 x22
Warunek konieczny:

∂L
 = − x12 + λ x23 = 0 ⇒ x1 = 2λ
 ∂x1
 1 1
∂L 1 2
∂x2 = − x22 + λ x32
=0 ⇒ x2 = 2λ


 ∂L = − 1 − 1 + 1 = 0
∂λ x21 x22
√ √
2 2
− x12 − 1
x22
+1=0 ⇒ − 4λ1 2 − 1
4λ2
= −1 ⇒ λ=− 2 ∨λ = 2
1
( √ ( √
√ x1 = − 2 √ x1 = 2
Punkty stacjonarne: Dla λ = − 22 mamy √ oraz dla λ = 2
2
mamy √ .
x2 = − 2 x2 = 2
∂2L ∂2L 2 6λ ∂2L 2 6λ
∂λ2
= 0, ∂x21
= x31
− x41
, ∂x22
= x32
− x42
∂2L ∂2L 2 ∂2L ∂2L 2 ∂2L ∂2L
∂λ∂x1 = ∂x1 ∂λ = x31
, ∂λ∂x2 = ∂x2 ∂λ = x32
, ∂x1 ∂x2 = ∂x2 ∂x1 =0
 2 2 
0 x31 x32
2 2
− 6λ
0 
H(λ, x) =  x3 x31 x41 
1
2 2 6λ
x32
0 x32
− x42
√ √ √
• Dla P1 (− 2, − 2) (λ = − 22 )
 √ √ 
2
0 − − 22
√ √ √ √ √2
H(− 22 , − 2, − 2) = − 22
 2 
√ 4 0 
√
− 22 0 4
2

Wyznacznik z otoczonej macierzy Hessa jest ujemny det H = H2 < 0 , a zatem w punkcie P1 mamy
lokalne minimum warunkowe.
√ √ √
• Dla P2 ( 2, 2) (λ = 22 )
 √ √ 
2 2
√ √ √ 0 2√ 2
2  √2 2 
H( 2 , 2, 2) =  2 − 4 0√ 
√
2
2 0 − 42

Wyznacznik z otoczonej macierzy Hessa jest dodatni det H = H2 > 0 , a zatem w punkcie P2 mamy
lokalne maksimum warunkowe.
√ √ √ √ √ √
Odp. fmin (− 2, − 2) = − 2, fmax ( 2, 2) = 2

Zadanie 7. Dana jest funkcja produkcji:

Q(x) = 7x1 x2 ,
gdzie x1 oraz x2 stanowią nakłady czynników produkcji. Ustal najtańszy sposób wyprodukowania 700 jed-
nostek produktu, gdy ceny jednostkowe nakładów są równe odpowiednio: v1 = 5 j.p. oraz v2 = 2 j.p.
Rozwiązanie:
Podp.!!! W zadaniu należy dokonać minimalizacji funkcji kosz-
K(x) =K(x1 , x2 ) = 5x1 + 2x2 , tów K(x) przy ograniczeniu Q(x) = 7x1 x2 , pamiętając, że war-
tości nakładów czynników produkcji nie mogą być ujemne, czyli
g(x) =g(x1 , x2 ) = 700 − 7x1 x2 = 0. x1 ≥ 0 i x2 ≥ 0.
Funkcja Lagrange’a:
L(λ, x) = K(x) − λg(x) = 5x1 + 2x2 − λ(700 − 7x1 x2 )
Warunek konieczny:

∂L
 ∂x1 = 5 + 7λx2 = 0 ⇒
 λ = − 7x5 2 (1) Podp.!!! W równaniach (1) oraz (2) dzielenie
∂L
∂x = 2 + 7λx1 = 0 ⇒ λ = − 7x2 1 (2) przez x1 oraz x2 jest dozwolone, gdyż przy zerowym
 ∂L2
 nakładzie któregokolwiek z czynników nie osiągnę-
(3)
∂λ = 7x1 x2 − 700 = 0 libyśmy wielkości produkcji równej 700 jednostek.
(1) = (2) ⇒ − 7x5 2 = − 7x2 1 ⇔ x2 = 25 x1 . Przyrównujemy λ z równania (1) i (2).
7x1 · 52 x1 − 700 = 0 ⇔ x21 = 40 Wstawiamy otrzymaną równość do (3).

(
x21 = 40 √ Pamiętamy o założeniach!!!
⇒ x1 = 2 10
x1 ≥ 0
√ √ √
Jednocześnie: x2 = 25 · 2 10 = 5 10, λ = − 7010 .
√ √ √
Punkt stacjonarny: (2 10, 5 10) dla λ = − 7010
Warunek dostateczny:  
0 7x2 7x1
H(λ, x) = 7x2 0 7λ 
7x1 7λ 0
√ √ √
Dla x = (2 10, 5 10) oraz λ = − 7010 wyznacznik otoczonej macierzy Hessa jest ujemny det H = H2 < 0 ,
zatem w punkcie stacjonarnym mamy lokalne minimum warunkowe.
√ √
Odp. Przy nakładzie czynników produkcji
√ x1√= 2 10 oraz√ x2 = 5 10 koszt wyprodukowania 700 jednostek
towaru jest najmniejszy i wynosi: K(2 10, 5 10) = 20 10 j.p.
Zadanie 8. Załóżmy, że konsument nabywa jedynie dwa towary (x1 i x2 ) oraz jego funkcja użyteczności u
zadana jest wzorem:
√
u(x) = 2 x1 x2 .
Ponadto na zakup tych towarów konsument przeznacza cały swój dochód: I = 20. Ustal optymalny koszyk
konsumenta, jeśli ceny jednostkowe towarów wynoszą odpowiednio: p1 = 2, p2 = 5.
Rozwiązanie:
Podp.!!! W zadaniu należy dokonać maksymalizacji funkcji uży-
√
u(x) =u(x1 , x2 ) = 2 x1 x2 , teczności u(x) w warunkach ograniczonego budżetu konsumenta:
I = p1 x1 + p2 x2 , pamiętając, że ilość nabytego towaru nie może
g(x) =g(x1 , x2 ) = 700 − 2x1 − 5x2 = 0. być ujemna, czyli x1 ≥ 0 i x2 ≥ 0.
Funkcja Lagrange’a:
√
L(λ, x) = u(x) − λg(x) = 2 x1 x2 − λ(20 − 2x1 − 5x2 )

Warunek konieczny:
 √ √ Podp.!!! W naszym przykładzie jakakolwiek kombinacja liczby
∂L x2 x
 ∂x1 = √x1 + 2λ = 0 ⇒
 √ 2 = −2λ zakupionych towarów przez konsumenta, gdzie x1 6= 0 ∧ x2 6= 0,
 √ √x1 (1)
∂L x x daje wyższą użyteczność niż sytuacja, w której nie kupi on jed-
= √ 1 + 5λ = 0 ⇒ √ 1 = −5λ (2) nego z proponowanych towarów (czyli x1 = 0 ∨ x2 = 0). Zatem
 ∂x2 x2 x2

 ∂L = 2x + 5x − 20 (3) nie mamy do czynienia z sytuacją, gdy mianownik ułamka w rów-
∂λ 1 2 =0 naniach (1) lub (2) jest równy zeru.
√
x
√ 2
−2λ x2 2
x2 = 25 x1
x
√ 1
x = −5λ ⇒ x1 = 5 ⇔ Dzielimy stronami równanie (1) przez równanie (2).
√ 1
x2
2
Wstawiamy x2 = x do równania (3).
2x1 + 5 · 25 x1 − 20 = 0 ⇔ 4x1 = 20 ⇔ x1 = 5 5 1
√
2 10
Jednocześnie x2 = 5 · 5 = 2 oraz λ = − 10 .
√
Punkt stacjonarny: (5, 2) dla λ = − 1010
Warunek dostateczny:  
0 2
√
5
2 − √x2 √1 
H(λ, x) = 
 2 3 x21 2 x1 x2
√


x1
5 2√x11 x2 − √
3
2 x22
√
Dla x = (5, 2) oraz λ = − 1010 wyznacznik otoczonej macierzy Hessa jest dodatni det H = H2 > 0 , zatem
w punkcie stacjonarnym mamy lokalne maksimum warunkowe.
Odp. Optymalny koszyk konsumenta, maksymalizujący jego użyteczność, zawiera 5 jednostek towaru x1
oraz 2 jednostki towaru x2 .

22.1. Zbadaj istnienie ekstremum bezwarunkowego funkcji:
a) f (x1 , x2 ) = x21 − x1 x2 + 2x22 − x1 + 4x2 − 5 n) f (x, y) = ex−y (x − 3y)
b) f (x1 , x2 ) = x21 − x1 x2 + x22 + 3x1 − 2x2 + 1 o) f (x, y) = e2x x + y 2 + 2y
2 2
c) f (x, y) = x + y + xy − 6x − 4y + 5 p) f (x1 , x2 ) = x31 + 3x 2
√1 x2 − 15x1 − 12x2
d) f (x, y) = x2 − xy + y 2 − 2x + y q) f (x, y) = x2 + y ey
2
e) f (x, y) = (x + y) − (x + 5y + xy) r) f (x1 , x2 ) = 6x1 x2 − x31 − x32
2 2 2
f) f (x, y) = (x − 1) + 2y s) f (x, y) = ex +y (2x + y)
2
g) f (x, y) = (x − 1)p − 2y 2 t) f (x, y) = e2x x + y 3 − 3y
h) f (x1 , x2 ) = 1 − x1 + x22 2 u) f (x1 , x2 ) = ex1 −x2 x21 − 2x22
i) f (x1 , x2 ) = x1 x2 (6 − x1 − x2 ) v) f (x1 , x2 ) = x1 + x2 − ln (x1 x2 )
j) f (x, y) = 2x2 y + 4x2 − y 3 w) f (x, y) = x + y1 + xy
k) f (x, y) = x3 + 3xy 2 + 6xy x) f (x, y) = y 2 − 3yx2 + 2x4
4 4 2 2 √
l) f (x1 , x2 ) = x1 + x2 − 2x1 − 2x2 + 4x1 x2 y) f (x, y) = y x − y 2 − x + 6y
m) f (x1 , x2 ) = ln x1 + 2 ln x2 + ln (16 − x1 − x2 )
22.2. Zbadaj istnienie ekstremum bezwarunkowego funkcji:
x2 x2
a) f (x1 , x2 , x3 ) = x31 − 6x32 + x33 + x3 d) f (x1 , x2 , x3 ) = x21 + 2x21 + x32 + x23
b) f (x, y, z) = axy + bxz + cyz, a, b, c 6= 0 e) f (x, y, z) = 6x2 +5y 2 +14z 2 +4xy+8xz+2yz+3
c) f (x, y, z) = −2x2 − 4y 2 − z 2 + 4xy + x − 4z + 1
22.3. Zbadaj istnienie ekstremum warunkowego funkcji:
a) f (x1 , x2 ) = x1 + 2x2 , x21 + x22 = 5 d) f (x1 , x2 ) = x1 x2 , x21 + x22 = 8
2 2 y
b) f (x, y) = x + y , x + 3 = 1 e) f (x, y) = xy 2 , x + y − 3 = 0
c) f (x1 , x2 ) = x1 x2 , x1 + x2 = c f) f (x, y) = x2 + y 2 , 3y − 5x = 0

g) f (x1 , x2 ) = x1 + x2 , x21 + x22 = 1 k) f (x, y) = x12 + y12 , x + y − 3 = 0

h) f (x, y) = x2 + y 2 + 2xy, x2 + y 2 = 2 l) f (x1 , x2 ) = 4x1 − 3x2 , x21 + x22 = 25
i) f (x1 , x2 ) = x21 x22 , x41 + x42 = 1, x1 , x2 > 0 m) f (x1 , x2 ) = x21 + x22 , x1 x2 = 9
j) f (x, y) = x2 + xy + y 2 , x + y − 1 = 0 n) f (x1 , x2 ) = 5 − 3x1 − 4x2 , x21 + x22 = 25
22.4. Zbadaj istnienie ekstremum warunkowego funkcji:
a) f (x1 , x2 , x3 ) = x1 −2x2 +2x3 , x21 +x22 +x23 = 9 b) f (x, y, z) = x + y + z, x2 + y 2 + 4z 2 = 4
22.5. Proces produkcji przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej opisuje funkcja:
f (x) = 2x0,25 0,25

1 x2 .
Znajdź kombinację czynników produkcji x1 oraz x2 , przy której dochód przedsiębiorstwa jest maksymalny.
Cena sprzedaży wytworzonego towaru wynosi p = 16, natomiast ceny czynników produkcji są równe v1 = 2,
v2 = 8.
22.6. Dana jest funkcja produkcji:
√
Q(x) = 10 x1 · x2 ,
gdzie x1 i x2 są nakładami na produkcję: odpowiednio ilość przepracowanych maszynogodzin i ilość prze-
pracowanych roboczogodzin. Ustal najtańszy sposób wyprodukowania 200 jednostek produktu, gdy ceny
jednostkowe nakładów są równe: v1 = 2 zł (jednostkowa amortyzacja na godzinę pracy maszyny), v2 = 8 zł
(jednostkowa płaca).
22.7. Dana jest funkcja produkcji pewnego dobra:
Q(x) = 2x0,5 0,5

1 x2 ,
gdzie: Q – wielkość produkcji w sztukach, x1 – majątek trwały, x2 – zatrudnienie.

a) Ustal najtańszy sposób wyprodukowania 40 sztuk wyrobu, gdy ceny czynników produkcji są odpowiednio
równe 16 zł i 25 zł.
b) Zinterpretuj wykładnik potęgi przy zatrudnieniu.
22.8. Konsument kieruje się funkcją użyteczności u(x) = x0,5 0,5
1 x2 . Ile jabłek (x1 ) i gruszek (x2 ) powinien
kupić za 40 zł, aby zmaksymalizować użyteczność swojego koszyka, jeśli cena jabłek wynosi 5 zł, a gruszek
10 zł?
22.9. Ile jednostek towaru x1 oraz x2 powinien kupić konsument za 20 j.p., aby zmaksymalizować użyteczność
swojego koszyka? Funkcja użyteczności konsumenta ma postać:
a) u(x) = x1 + ln x2
b) u(x) = x21 x2 ,
a jednostkowe ceny towarów x1 oraz x2 wynoszą odpowiednio: p1 = 2, p2 = 5.

Rozdział 23
Podstawowe typy równań różniczkowych
Definicja 23.1. Równaniem różniczkowym zwyczajnym rzędu pierwszego nazywamy równanie postaci:

F x, y, y ′ = 0, (23.1)
w którym
− F (x, y, y ′ ) jest daną funkcją ciągłą trzech zmiennych x, y, y ′ ,
− y ′ występuje istotnie, pozostałe zaś argumenty, tzn. x i y, mogą występować, ale nie muszą.
Jeśli równanie (23.1) określa y ′ jako funkcję uwikłaną zmiennych x, y, to można ją przedstawić w postaci:
dy
y′ = = f (x, y), (23.2)
dx
gdzie f jest funkcją ciągłą zmiennych x, y.
Definicja 23.2. Symetryczną formą równania różniczkowego (SFRR) pierwszego rzędu nazywamy postać:
P (x, y) dx + Q(x, y) dy = 0, (23.3)
gdzie P (x, y) i Q(x, y) są danymi funkcjami zmiennych x i y.
Definicja 23.3. Znalezienie rozwiązania y = ϕ(x) równania różniczkowego (23.2) spełniającego warunek:
y0 = y(x0 ) (23.4)
nazywamy zadaniem Cauchy’ego.
Definicja 23.4. Rozwiązanie y = ϕ(x, c) równania (23.2) spełniające warunek (23.4) dla pewnej wartości c
nazywamy rozwiązaniem zadania Cauchy’ego.
Definicja 23.5. Równaniem różniczkowym liniowym (RRL) rzędu pierwszego nazywamy równanie postaci:
dy
+ P (x)y = Q(x), (23.5)
dx
gdzie P i Q są pewnymi funkcjami zmiennej x.
Definicja 23.6. Równanie różniczkowe liniowe (23.5) nazywamy jednorodnym (RRLJ), gdy Q(x) ≡ 0.
W przeciwnym przypadku równanie (23.5) nazywamy niejednorodnym (RRLN).

160 23. Podstawowe typy równań różniczkowych

Zadanie 1. Rozwiąż równanie różniczkowe o zmiennych rozdzielonych:

x3 − 1 y ′ + 3x2 y 2 = 0
Rozwiązanie:
Podp.!!! Zamieniamy symbol y ′ na dy i przekształ-
x3 − 1 y ′ + 3x2 y 2 = 0 dx
camy równanie do symetrycznej formy równania róż-
dy niczkowego (SFRR – definicja 23.2).
x3 − 1 + 3x2 y 2 = 0 / · dx
dx
1
x3 − 1 dy + 3x2 y 2 dx = 0 /·
| {z } | {z } (x3 − 1) y 2 SFRR: P (x, y) dx + Q(x, y) dy = 0.
P (x,y) Q(x,y)
Przekształcamy SFRR do postaci, w której przy dy stoi
1 3x2 funkcja zmiennej y, a przy dx funkcja zmiennej x, tzn.
dy + dx = 0 g(y) dy = f (x) dx („rozdzielamy zmienne”).
y2 x3 − 1
1 3x2
dy = − dx
y2 x3 − 1
Z Z Całkujemy obustronnie.
1 3x2
dy = − dx
y2 x3 − 1
1
− = − ln |x3 − 1| + c
y
Zatem ogólnym rozwiązaniem powyższego równania
1 różniczkowego jest pewna rodzina funkcji parametry-
y= 3 zowana parametrem c.
ln |x − 1| + c
1
Odp. Rozwiązaniem jest rodzina funkcji postaci y = ln |x3 −1|+c
.
Zadanie 2. Rozwiąż równanie różniczkowe o zmiennych rozdzielonych:

1 + e6x yy ′ = e3x
Rozwiązanie:
Podp.!!! Postępujemy tak samo jak w zadaniu po-
1 + e6x yy ′ = e3x przednim, tzn. zamieniamy symbol y ′ na dy oraz
dx
dy przekształcamy równanie, tak aby otrzymać postać
1 + e6x y = e3x / · dx g(y) dy = f (x) dx („rozdzielamy zmienne”).
dx
1
1 + e6x y dy = e3x dx /·
1 + e6x
e3x
y dy = dx
1 + e6x
Z Z
e3x Całkujemy obustronnie.
y dy = dx
1 + e6x
Z Z Podp.!!! Obliczamy całkę po prawej stronie
e3x t = e3x 1 1
dx = = dt = znaku równości.
1 + e6x dt = 3e3x dx 3 1 + t2
1 1
= arc tg t + c = arc tg e3x + c
3 3

Zatem:
1 2 1
y = arc tg e3x + c /·2 Podp.!!! W tym przypadku rozwiązaniem
2 3
równania różniczkowego jest rodzina funkcji
2
y 2 = arc tg e3x + c w postaci niejawnej (funkcja uwikłana).
3
2
Odp. Rozwiązaniem jest rodzina funkcji opisanych równaniem y 2 = 3 arc tg e3x + c.
Zadanie 3. Znajdź rozwiązanie szczegółowe równania różniczkowego:
1
· y ′ = x2 y + y,
ln 4
przy warunku początkowym x0 = 3, y0 = 4 (tzw. problem Cauchy’ego).
Rozwiązanie:
1 Podp.!!! Sprawdzamy, czy równanie da się zapisać w postaci

· y ′ = x2 y + y
ln 4 g(y) dy = f (x) dx (jest równaniem różniczkowym o zmiennych rozdzielo-
1 dy nych).
· = y x2 + 1 / · dx
ln 4 dx
1
dy = x2 + 1 dx
ln 4 · y
Z Z
1
dy = x2 + 1 dx
ln 4 · y 1 ln |y|
ln 4
· ln |y| = ln 4
= log4 |y|
1
log4 |y| = x3 + x + c Zgodnie z def. 23.3–23.4 spośród otrzymanej rodziny krzywych spełniających
3 równanie różniczkowe szukamy krzywej przechodzącej przez punkt P0 = (3, 4).
log4 4 = 13 33 + 3 + c ⇒ c = −11 Podstawiając za x = 3, y = 4, wyznaczamy wartość stałej c.
1 3 +x−11
Zatem: log4 |y| = 13 x3 + x − 11 ⇒ y = y (x) = 4 3 x
1 3
Odp. Funkcją spełniającą warunek początkowy jest funkcja y (x) = 4 3 x +x−11
.
Zadanie 4. Rozwiąż równanie różniczkowe liniowe:
x2 y ′ + xy − 4 = 0
Rozwiązanie:
Podp.!!! Korzystamy z definicji 23.5. Zatem RRL ma postać:
1
x2 y ′ + xy − 4 = 0 /· dy
x2 dx
+ P (x)y = Q(x).
dy y 4
+ − 2 =0 Równanie zapisujemy w taki sposób, aby można było wyróżnić
dx x x funkcje P (x) i Q(x).
dy 1 4
+ ·y = 2 (1)
dx |{z}
x x
|{z}
P (x) Q(x)
I etap: Rozwiązanie RRLJ (Q(x) ≡ 0). Podp.!!! Równanie rozwiązujemy metodą uzmienniania stałej,
która składa się z dwóch etapów:
dy 1 I etap: Rozwiązanie równania różniczkowego liniowego jednorod-
+ ·y =0 nego (RRLJ).
dx x II etap: Uzmiennienie stałej.
dy 1
=− ·y
dx x RRLJ jest równaniem o zmiennych rozdzielonych.
dy dx
=−
y x

Z Z
dy dx
=−
y x
Podp.!!! Stałą zapisujemy w takiej formie, aby w kolejnym etapie
ln y = − ln x + ln c, zał. c > 0 rozwiązania była ona wygodna.
c
ln y = ln
x
c
y= (2)
x
II etap: c = c(x).
Podp.!!! Uzmiennioną stałą wstawiamy do równania (2), a na-
c(x) stępnie liczymy pochodną funkcji y = y(x) po x.
y= (3)
x
c′ (x) · x − c(x)
y′ =
x2
Następnie y, jak i y ′ = dy
dx
podstawiamy do równania różniczko-
wego w postaci pierwotnej lub (1) i wyznaczamy c(x).
c′ (x) · x − c(x) 1 c(x) 4
2
+ · = 2
x x x x
c′ (x) · x = 4
4
c′ (x) =
x
Z
4
c(x) = dx = 4 ln |x| + c1 = ln x4 + c1 Podstawiamy wyliczoną wartość c (x) do wzoru (3).
x
ln x4 + c1
y=
x
ln x4 +c1
Odp. Rozwiązaniem równania różniczkowego jest funkcja y = x .
Zadanie 5. Rozwiąż równanie różniczkowe liniowe:
1
y ′ − y tg x = ,
cos x
przy warunku początkowym x0 = 0, y0 = 0.
Rozwiązanie:
I etap: Rozwiązanie RRLJ (Q(x) ≡ 0).
Podp.!!! To równanie również rozwiązujemy metodą
′
y − y tg x = 0 uzmienniania stałej.
dy
− y tg x = 0
dx
dy
= y tg x
dx
dy
= tg x dx
y
Z Z
dy
= tg x dx
y Podp.!!! Pamiętamy o odpowiednim zapisaniu stałej.
ln |y| = − ln | cos x| + ln c, zał. c > 0
c
y=
cos x

II etap: c = c(x).
1
y = c (x) ·
cos x
1 sin x
y ′ = c′ (x) · + c (x)
cos x cos2 x
1 sin x 1 1
c′ (x) · + c (x) 2
− c (x) · · tg x =
cos x cos x cos x cos x
′ 1 sin x sin x 1
c (x) · + c (x) − c (x) =
cos x cos2 x cos2 x cos x
1 1
c′ (x) · =
cos x cos x
c′ (x) = 1
Z
c (x) = dx = x + c1
1 x + c1
y = (x + c1 ) =
cos x cos x Podp.!!! Zgodnie z def. 23.3–23.4 podstawiamy warunek po-
0 + c1
0= ⇒ c1 = 0 czątkowy, tzn. x0 = 0, y0 = 0.
cos (0)
x
Odp. Rozwiązaniem problemu Cauchy’ego jest funkcja y = cos x .

23.1. pRozwiąż równania różniczkowe o zmiennych rozdzielonych:
a) y 2 +p1 = xyy ′ j) dy
dx − x = 1 − x dx
2 dy
b) y ′ = 7 y 34 dy
k) x3 y + y + xy 3 dx − x dy
dx = 0
′
c) y ctg x + 2y = 4 2
dy
p
l) 1 + x dx − 1 − y 2 = 0
d) 2x2 yy ′ + y 2= 2 m) sin x sin y dy
−s ds dx = cos x cos y
e) e 1 + dt = 1 n) z ′ = 10x+z
f) x2 y 2 y ′ + 1 = 0
o) ey 1 + x2 y ′ − 2x (1 + ey ) = 0
2 dy
g) 2x dx = y p) xy 1 + x2 y ′ = 1 + y 2
h) x2 dy + y − a = 0 q) x2 dy 1
pdx √ dy dx = sin x
i) x 1 + y + y 1 + x dx = 0
2 2
23.2. Rozwiąż problem Cauchy’ego dla równań różniczkowych o rozdzielonych zmiennych:

a) y ′ sin x = y ln y, x0 = π2 , y0 = e f) (1 + ex ) yy ′ = ex , x0 = 1, y0 = 1
′ √
b) x (y + 1) y = y, x0 = e, y0 = 1 g) 2 y = y ′ , x0 = 0, y0 = 1
c) y cos x dx − 1 + y 2 dy = 0, x0 = 0, y0 = 1 h) y ′ = −ey+x+1 , x0 = 0, y0 = −1
d) y ′ = y 2 1 + x2 , x0 = 0, y0 = −2 i) x2 y ′ + y 2 = 0, x0 = 1, y0 = 1
y ′
e) e (y − 1) = 1, x0 = 0, y0 = 0
23.3. Rozwiąż równania różniczkowe liniowe:
a) xy ′ − 2y = 2x4 h) y ′ − y = xe2x
b) x2 y ′ + xy + 1 = 0 i) y ′ + 4y = 5 sin (3x)
c) xy ′ + (x + 1) y = 3x2 e−x j) y ′ + 2y = 4 sin x + 2 cos x
d) y ′ − 2xy = x − x3 k) y ′ + 2y = x2 − x − 1
2
e) y ′ + cos x · y = 12 sin (2x) l) y ′ + 2xy = e−x
f) y ′ − 2xy = x m) y ′ + 2y = x2 − x − 1
2
g) y ′ − xy = xex

23.4. Rozwiąż problem Cauchy’ego dla równań różniczkowych liniowych:

a) y ′ − y = 1, x0 = 3, y0 = 3 e) y + y ′ = sin x, x0 = π, y0 = 12
′
b) xy + y = x + 1, x0 = 1, y0 = 0 f) y ′ − y cos x = 4 cos x, x0 = 3π
2 , y0 = 0
3 π
c) y ′ sin x cos x = y + sin x, x0 = 4 , y0 = 0 g) y ′ + y = 2x2 − 2x + 1, x0 = 1, y0 = 1
d) y ′ − 5y = e5x , x0 = 51 , y0 = e h) y ′ + 2y = −2e6x , x0 = 0, y0 = 1

Odpowiedzi do zadań
Rozdział 1
1.1. 0 1.2. 1 1.3. 0 1.7. Prawda 1.8. Fałsz
1.9. a), b), c), d), i), k), l) – tautologie; e), f), g), h), j) – nie są tautologiami.
1.10. a), c), d), e), f), g), h), j), k), l), m), o) – tautologie; b), i), n) – nie są tautologiami.
1.11. a), b), c), d), e), f), h), i), j), l), m) – prawdziwe; g), k) – nieprawdziwe.
1.12. a) A ∪ B ∪ C c) A ∩ B ∩ C e) A
b) A\C d) (A ∩ B)′ f) X
Rozdział 2
√
2.2. a) 2 cos π2 + i sin π2 e) 2 2 cos 3π 3π
4 + i sin 4 j) 2 cos 2π3 + i sin
2π
3
b) 5 cos 3π 3π
2 + i sin 2 f) 4 cos 5π 5π
3 + i sin 3 k) 2 cos π6 + i sin π6
√ √
c) 2 cos 4 + i sin π4
π
g) 2 cos 4 + i sin 7π
7π l) 2 cos 5π + i sin 5π
√ 4
√ 6 5π 6
d) 2 cos 5π 4 + i sin 4
5π h) 2 cos 5π 5π
3 + i sin 3 m) 2 2 cos 3 + i sin 5π
√ 3
i) 2 cos 4π 4π
3 + i sin 3 n) 2 2 cos 2π3 + i sin 3
2π
√ √
2.3. a) 512 1 − i 3 d) i √ f) 512 3 − i
b) −27 e) 21 1 + i 3 g) 8(1 + i) √
c) −215 h) 231 −1 + i 3
√ √
2.4. a) z0 = 1 , z1 = 21 −1 + i 3 , z2 = 21 −1 − i 3
√ √
b) z0 = 21 3 + i , z1 = 12 − 3 + i , z2 = −i
√ √
c) z0 = i, z1 = − 12 3 + i , z2 = 12 3−i
√ √ √ √ √ √
d) z0 = 12 3 + i 3 , z1 = i 3, z2 = − 21 3 − i 3 , z3 = − 12 3 + i 3 , z4 = −i 3, z5 = 1
2 3−i 3
√ √3 √ √3 √
e) z0 = 3 4i, z1 = − 24 3 + i , z2 = 24 3−i
√ √3 √ √
3 √ √ √
3 √
f) z0 = 3 4, z1 = 24 1 + i 3 , z2 = − 24 1 − i 3 , z3 = − 3 4, z4 = − 24 1 + i 3 ,
√
3 √
z5 = 24 1√− i 3√ √ √ √ √
g) z0 = 21 − 6 + i 2 , z1 = 12 6−i 2 h) z0 = − 3 + i , z1 = 3 − i
2.5. a) z1 = −1, z2 = 1, z3 = −i, z4 = i
√ √ √ √
b) z1 = 3 + i, z2 = 2i, z3 = − 3 + i, z4 = − 3 − i, z5 = −2i, z6 = 3 − i
√ √ √ √
c) z1 = 1, z2 = 12 1 + i 3 , z3 = − 12 1 − i 3 , z4 = −1, z5 = − 21 1 + i 3 , z6 = 21 1 − i 3
√ √
d) z1 = 1 + i 3, z2 = −2, z3 = 1 − i 3
√ √
e) z1 = 0, z2 = 1 , z3 = 21 −1 + i 3 , z4 = 12 −1 − i 3
√ √
f) z1 = 1 − 2i, z2 = 1 √
+ 2i √
h) z1 = 2, z2 = −1 − 2i, z3 = −1 + 2i
g) z1 = 3, z2 = − 32 − 23 i, z3 = − 32 + 23 i

166 Odpowiedzi do zadań
3
2.6. a) z = 17 + 12
17 i c) z1 = 1, z2 = 2i, z3 = −2i
b) z1 = −2, z2 = −i, z3 = i d) z1 = 0, z2 = −3i, z3 = −2i
e) z1 = 0, z2 = −3i, z3 = −2i
√ √
f) z1 = −2i, z2 = 2i, z3 = 22 (1 + i), z4 = − 22 (1 + i)
√ √3 √ √3 √
g) z1 = 2, z2 = 3 4i, z3 = − 24 3 + i , z4 = 24 3−i
√ √
h) z1 = −2, z2 = 2, z3 = 22 (−1 + i), z4 = 22 (1 − i)
√ √ √ √
i) z1 = 1, z2 = 2 (+1 + i), z3 = 2 (−1 + i), z4 = 2 (−1 − i), z3 = 2 (+1 − i)
√ √
2.7. a) z1 = −2, z2 = 2, z3 = i, z4 = − 21 3 + i , z5 = 12 3−i
b) z1 = −2, z2 = −1, z3 = 2 − i, z4 = 2 + i
c) z1 = −3, z2 = −2, z3 = 1 − 2i, z4 = 1 + 2i
√ √ √ √ √ √
d) z1 = i, z2 = − 12 3 + i , z3 = 12 3 − i , z4 = 21 − 6 + i 2 , z5 = 12 6−i 2
√ √ √ √
e) z1 = 21 − 6 + i 2 , z2 = 21 6 − i 2 , z3 = 1 + i, z4 = −1 + i, z5 = −1 − i, z6 = 1 − i
Rozdział 3
3.1. Tak 3.2. Tak
3.3. a) przechodnia h) przechodnia n) symetryczna
b) zwrotna, przechodnia i) zwrotna, symetryczna, prze- o) symetryczna
c) symetryczna chodnia p) zwrotna
d) symetryczna j) – q) zwrotna, symetryczna, prze-
e) zwrotna, przechodnia k) – chodnia
f) symetryczna l) –
g) – m) –
3.4. a) [1]S = {1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15}, [2]S = {2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16}
b) [1]S = {1, 5, 9, 13, 17, 21, 25, 29}, [2]S = {2, 6, 10, 14, 18, 22, 26, 30}, [3]S = {3, 7, 11, 15, 19, 23, 27, 31},
[4]S = {4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32}
c) [0]S = {0, 2, 4, 6, . . .}, [1]S = {1, 3, 5, 7, . . .}
d) Relacja S nie jest równoważnością
e) [0]S = {. . . , −6, −3, 0, 3, 6, . . .}, [1]S = {. . . , −5, −2, 1, 4, 7, . . .}, [2]S = {. . . , −4, −1, 2, 5, 8, . . .}
f) [0]S = {. . . , −8, −4, 0, 4, 8, . . .}, [1]S = {. . . , −7, −3, 1, 5, 9, . . .}, [2]S = {. . . , −6, −2, 2, 6, 10, . . .},
[3]S = {. . . , −5, −1, 3, 7, 11, . . .}
g) Relacja S nie jest równoważnością
h) [0]S = {. . . , −6, −3, 0, 3, 6, . . .}, [1]S = {. . . , −5, −2, 1, 4, 7, . . .}, [2]S = {. . . , −4, −1, 2, 5, 8, . . .}
i) Relacja S nie jest równoważnością
j) Relacja S nie jest równoważnością
k) [0]S = {0}, ∀ [x]S = {−x, x}
x∈R,x>0
3.5. a) zwrotna, symetryczna, przechodnia b) zwrotna, symetryczna, przechodnia
Rozdział 4
4.1. a) Tak c) Nie e) Nie g) Tak
b) Tak d) Tak f) Tak
4.2. a) Nie c) Tak e) Nie g) Tak
b) Tak d) Tak f) Nie

Odpowiedzi do zadań 167
4.3. a) injekcja, D ∗ (f ) = R+ c) f (−1) = f (1), surjekcja

b) f (−1) = f (1), D ∗ (f ) = [1, +∞) d) injekcja, surjekcja
4.4. a) nie istnieje f. odwrotna; D ∗ (f ) = R\{ 23 } b) nie istnieje f. odwrotna; D ∗ (f ) = (−2, 1)
q
4.5. a) nie istnieje f. odwrotna; D ∗ (f ) = R+ h) f (x) = 3 12 · 7 2
−1
y
b) f −1 (x)
= 10 log7 x−3
√ i) f −1 (x) = 4log5 x−2
c) f −1 (x) = 3 ln x − 5
j) nie istniejeqf. odwrotna; f. nie jest injektywna
d) nie istnieje f. odwrotna; D ∗ (f ) = [0, +∞)
e) nie istniejepf. odwrotna; f. nie jest injektywna k) f −1 (x) = 3 12 (log4 x + 1)
f) f −1 (x) = 3 log3 x + 2 − 1 l) nie istnieje f. odwrotna; D ∗ (f ) = (log3 5, +∞)
g) nie istnieje f. odwrotna; f. nie jest injektywna
(√ (√
−1 x−2 dla x ≥ 2 x + 1 dla x > 0
4.6. a) f (x) = √ d) f −1 (x) =
− 2 − x dla x < 2 ex dla x ≤ 0
(p
b) nie istnieje(f. odwrotna; f. nie jest injektywna 3
log x dla x ≥ 1
1
10 3 x − 1 dla x ≥ 0 e) f −1 (x) = √ 2
−1
c) f (x) = − 1 − x dla x < 1
x dla x < 0 f) nie istnieje f. odwrotna; f. nie jest injektywna
(√
x − 1 dla x ≥ 1
4.7. f −1 (x) = √ 3
x dla x < 0
Rozdział 5
5.1. a) Tak c) Tak e) Tak
b) Tak d) Tak f) Nie
5.2. a) Nie b) Nie c) Nie
d) Tak K (2, 2) = {x ∈ X; −2 ≤ x ≤ 6}
−2 2 6 R
e) Tak K (7, 6) = {x ∈ X; 3 ≤ x ≤ 11}
3 7 11 R
f) Nie
g) Tak K ((1, 1), 4) = {P ∈ R2 ; y ≥ −x ∧ y ≥ x − 2 ∧ y ≤ x + 2 ∧ y ≤ −x + 4}
h) Tak K ((1, 1), 6) = {P ∈ R2 ; −2 ≤ x ≤ 4 ∧ −1 ≤ y ≤ 3}
g) Y h) Y
4 4
3 3
2 2
(1, 1) (1, 1)
b
1 1 b
0 X 0 X
−2 −1 1 2 3 4 −3 −2 −1 1 2 3 4
−1 −1
−2 −2

5.3. a) O (−1, 3) = {x ∈ X; − 47 < x < − 14 }

− 47 −1 − 14 R
b) O (−3, 8) = {x ∈ X; −6 < x < 0}
0 −6 −3 R
c) O ((−1, 0), 3) = {P ∈ R2 ; y
> −2x − 8 ∧ y > 2x − 4 ∧ y < 2x + 8 ∧ y < −2x + 4}
d) O ((−2, 2), 10) = {P ∈ R ; (x + 2)2 + (y − 2)2 < 4}
2
Y
c) Y
d)
7
6 4
5 3
4 (−2, 2)
b
3 2
2 1
1
(−1,b 0) 0 X
0 X −4 −3 −2 −1
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3
−1 −1
−2
−3 −2
−4
−5
−6
−7
−8
5.5. Tak
5.7. a) Tak b) Tak
Rozdział 6
5
6.1. a) 4 c) +∞ e) 0
b) 1 d) 0 f) 23
1
6.2. a) 2 d) 14 g) 0 j) 2
3
1 3
b) 6 e) 1 h) 1 k) 2
1
c) 20 f) −∞ i) 34
6.3. a) 1 d) 0 g) 7 j) ∞
b) 0 e) 4 h) 31 k) 0
c) 41 f) − 43 i) 0
6.4. a) 3 d) 56 g) 0
b) 10 e) 0 h) 43
c) 34 f) 0 i) 23
6
6.5. a) 5 c) −∞ e) ∞
b) −1 d) ∞ f) 8
1
6.6. a) ∞ d) 0 g) e3 i) e− 3
b) e−5 e) e8 h) e2 j) e
c) e−4 f) ∞

6.7. a) 1 d) −1 g) 7 j) 0
2−a
b) 15 e) 2(1−a) h) 6 k) −1
c) ∞ f) 19 i) 0 l) 2
6.8. Korzystniej jest ulokować pieniądze w banku Y.
6.9. a) 41,9% b) 16,2%
6.10. 12 365,41 zł 6.11. 11 275 zł
Rozdział 7
1
7.1. a) 2 e) −∞ i) 0√ l) 0
b) 1 f) −2 j) 22 m) − 12
c) 0 g) 1 k) 1
d) −1 h) −∞
√
a) 1 d) −1 g) 5 2
7.2. j) 16
2
b) 3 e) 1 h) −27
4
c) 3 f) 14 i) 61
1
7.3. a) 2 c) 1 e) − 12
3
b) 2 d) 13 f) − 12
5
3
7.4. a) 4 d) 5 g) 12 j) nie istnieje
4 5
b) 3 e) 2 h) 3 k) 14
5
c) 3 f) 0 i) 25
2 l) 0
3 3 1
7.5. a) e− 2 d) e 2 g) e4 i) e 6
1 5
b) e15 e) e−1 h) e 2 j) e 2
c) 0 f) e−2 k) e7
4
7.6. a) ln 3 b) 5 c) − 41
7.7. a) 1 f) e k) 1 p) 35
b) 12 g) 2 l) ln 6+1
5 q) ln410
c) 5 h) ln 2 + 1 m) −2 ln 3 r) − ln310
80
d) 2 i) 81 n) 9 ln 2 s) 31
e) e−1 j) e o) − ln13 t) −6
7.8. a) − 17 c) −∞ e) −1 g) +∞
b) +∞ d) +∞ f) −∞ h) 0
7.9. a) −∞
b) +∞
c) granica nie istnieje, lim f (x) = −∞, lim f (x) = +∞
x→0− x→0+
7.10. a) 0
b) granica nie istnieje, lim f (x) = 0, lim f (x) = 1
x→2− x→2+
c) granica nie istnieje, lim f (x) = 1, lim f (x) = ∞
x→1− x→1+
d) granica nie istnieje, lim f (x) = ∞, lim f (x) = − 13
x→−2− x→−2+
e) granica nie istnieje, lim f (x) = −1, lim f (x) = 1
x→0− x→0+
f) granica nie istnieje, lim f (x) = 23 , lim f (x) = 0
x→0− x→0+
g) granica nie istnieje i) granica nie istnieje
h) granica nie istnieje j) granica nie istnieje

7.11. a) f (x) nie jest ciągła d) f (x) nie jest ciągła, I rodzaj nieciągłości
b) f (x) jest ciągła e) f (x) jest ciągła
c) f (x) jest ciągła f) f (x) jest ciągła
1
7.12. a) α = 4 b) α = −1 c) α = 2 d) α = 0
7.13. Tak
Rozdział 8
x+1
8.1. a) f ′ (x) = 6x − 5 f) f ′ (x) = − 2x √
x
b) f ′ (x) = 4x
√
3 − x2 + 5x − 0, 3
g) f ′ (x) = 4x3 − 3x2 − 8x + 9
3x
c) f ′ (x) = 3x h) f ′ (x) = 7x6 − 10x4 + 8x3 − 6x2 + 4x − 3
d) f ′ (x) = √1x + x12 i)
2 1
f ′ (x) = 31 x− 3 + 4x 3 + 10
2
3 x + 12x + 3
3
x+1
e) f ′ (x) = √
2x x
−2 −x4 −2x3 +3x2 +2x+1
8.2. a) f ′ (x) = sin x + x cos x e) f ′ (x) = (x−1)2
i) f ′ (x) = (x3 +1)2
b) f ′ (x) = 2x cos x − x2 sin x f) f ′ (x) = 1−x2 1
4x− 3√−x 6
1
(x2 +1)2 j) f ′ (x) =
c) f ′ (x) = cos 2x −6x2
3(1−√ x)2
sin x
d) f ′ (x) = cos g) f ′ (x) = (x3 +1)2 k) f ′ (x) = − √x
2x 2(x− x)2
x2 −8x+3
h) f ′ (x) = (x2 −3)2
√
8.3. a) f (x) = 5x2 , g(y) = 3 y d) f (x) = 2x − 1, g(y) = log2 y g) f (x) = x2 + 1, g(y) = tg y
b) f (x) = 2x, g(y) = sin y e) f (x) = 2x − 1, g(y) = ln y h) f (x) = ln x, g(y) = y 4
c) f (x) = x1 , g(y) = sin y f) f (x) = sin x, g(y) = y 3
2
4
8.4. a) f ′ (x) = 2x−1 f) f ′ (x) = 5 15x2 + 4x 5x3 + 2x2 − 2
b) f ′ (x) = 3 sin2 x cos x −6(x+1)2
g) f ′ (x) = (x−1) 4
2x
c) f ′ (x) = cos2 (x 2 +1) ′
√
3+1
3
h) f (x) = √ √ 2
d) f ′ (x) = 4 lnx x 2 x(1− 3x)
−x
9 i) f ′ (x) = (1+x2 )√1+x2
e) f ′ (x) = −20x 1 − x2
√
2
8.5. a) y ′ = 2x ln 2 + 4 sin (4x) i) y ′ = x arc √ 1−x
cos x−
(1−x ) 1−x2
2
b) y ′ = (1 + x) cos x + (1 − x) sin x j) y ′ = −6xln x
2 7
c) y ′ = √tg1+2x+1
tg x k) ′ 1
y = x(1−ln x)2
d) y ′ = 2 sin (2x) l) y ′ = −x3 e−x
e) y ′ = 9x2 sin2 x3 cos x3 m) y ′ = − ctg2 x
f) y ′ = sin x−4
cos2 x n) y ′ = 7x2 ex (3 ln x + x ln x + 1)
2
g) y ′ = earc tg(2x) 1+4x 2
2 ln 6·6x
o) y ′ = (6 x +1)2
−16 cos(2x)
h) y ′ = sin3 (2x)
√
8.6. a) ′
f (x) = xx (ln x
+ 1) d) f ′ (x) = cos x − ln cosxx−x
x
2
tg x
b) f ′ (x) = (cos x)sin x [cos x ln cos x − sin x tg x]

sin x
√ e) f ′ (x) = 3 x3 cos x ln x + sinx x i
c) f ′ (x) = x x · 1−ln x x h 2
x2 f) f ′ (x) = x2 + 1 ln x2 + 1 + x2x 2 +1
8.7. a) y ′ = 2x
√ 4 cos(4x)(−2x+e3x+5 )−sin(4x)(−2+3e3x+5 )
(2x2 −3) ln(2x2 −3) h) y ′ = 3x+5 2
√ (−2x+e )
−4 sin(4x)(1+23x−1 )−3 cos(4x)23x−1 ln 2

2 cos x(tg(2x)+ln x)
b) y′ = + x1 sin x− √
(1+23x−1 )2 i) y ′ = cos(2x)
sin x
2 sin x
c) y′
= − sin x cos cos x r
x3 −7x
arc cos x(3x2 −7)
′ −2 2 −
√
d) y = 4 − 12x3+ 3e3x j) y ′ =
1−x 3 x −7x
x3 −7x
e) y ′ = (3x)sin x cos x ln (3x) + sin x
6 arc tg(3x−3)
√ 2−ln(2x2 )
x k) y ′ = 9x2 −18x+10 √
f) y ′ = 2x2
x
2x2x (x ln 2+2) arc sin x 1+x2 −2x x2
x2
√
l) y ′ = √
2
− 3x arc sin x ctg x3
+√
3
tg x− ctg x 2 arc
√
sin x 2 (1+x2 ) arc sin3 x
sin2 x3 1−x2 2 cos x tg x
g) y ′ = [ 3 ln sin2 x+3x ctg x] sin(3x) cos(3x)−9x ln sin2 x
tg x m) y ′ = sin2 x

cos(x4 +3x)
x x
cos(x4 +3x)
− sin(x4 +3x)(4x3 +3) log x+ o) y ′ = − sinxx+e +x ln x(cos x+e )
n) y′ =e log x
log2 x
x ln 10 sin2 [lnx(sin x+ex )]
p) y ′ = (cos x)ln x ln cos x−x x
ln x tg x
cos(2x) h 6x cos(2x)
i
q) y ′ = tg 3x2 −2 sin (2x) ln tg 3x2 + sin(3x 2 ) cos(3x2 )

r) y ′ = xlog x ln x+ln 10 log x
x ln 10

8.8. a) y ′ = −ex sin (ex log5 x) x ln 5xlog ln 5
5 x+1
2
h 2
i
b) y ′ = (arc tg x)x +5x+1 (2x + 5) ln (arc tg x) + arcxtg+5x+1 x(1+x2 )

′ 2
tg x (x +4x+7) ln(x +4x+7)+(2x+4) sin x cos x
2 2
c) y = x + 4x + 7 (x2 +4x+7) cos2 x
3x3 ′ = (ctg x)x2 2x ln ctg x −
d) y ′ = 3x2 arc cos (3x) − √1−9x 2 h) y x2
sin x cos x
3x3 ′ sin x−1
x3 +3) ln 2
−log 2 ( x 3 +3
) i) y = x (x cos x ln x + sin x)
e) y ′ = − ln 2 sin x2cos x + ( ′ = 5e2+sin3 x 1 + 3x sin2 x cos x
2
x2 j) y
(2x+3) arc sin(4x)− 4x√+12x+36
2

3x2
ln
f) y ′ = 1−16x 12x2

arc tg(4x)
arc sin2 (4x) 2 ln 2 arc tg(4x) 6x arc tg(4x)−
1+16x2
√ −x tg x−ln(cos x)
k) y′ = 3x2 arc tg2 (4x)
g) y ′ = x
cos x x2 x
(6x5 −4 sin x) 
 
3
7x3x ln 3 ln x6 +4 cos x +
( ) x6 +4 cos x
√ 2
−7 arc sin[3x ln(x6 +4 cos x)]
1−(3x ln(x6 +4 cos x))
l) y′ = 49x2
√ log3 x2 +1
2 x3 ( )
2 +1) ln 3 −
√
(x( 2 x
m) y′ = 2 )
log3 (x2 +1)
x 1+ √
x
1 1
8.11. a) 1 d) 12 g) 0 j) e− 2
b) ln 3 e) ∞ h) − 12
c) 0 f) 0 i) 1
1 9
8.12. a) 2 e) 16 i) 1 m) 1
b) 1 f) 1 j) 0 n) e7
c) 1 g) ln 5 − ln 3 k) 1 o) 1
d) 0 h) 1 l) 0 p) 1
8.13. a) − 13 f) − 12 k) −4 p) 1
1 1
b) 20 g) 1 l) − 21 q) e2
c) − 14 h) −2 m) 21 r) 2
9
d) 32 i) 2 n) 0 s) 0
e) 23 j) − 52 o) 1 t) 4
1
8.14. a) 128 b) 0
8.15. 1
8.16. Ep f (5) = −0, 22%, Ep f (10) = −1, 33%
8.17. a) − 31 52
b) − 29 c) −9 d) − 61
8.18. a) M C(Q) = 2Q2 − 14Q + 20 b) Q ∈ [2, 5]
8.19. a) E5 T C(Q) = 0, 63 E20 T C(Q) = 1, 125 b) 100 j.p.
8.20. Q0 = 8

Rozdział 9
9.1. a) f (x) jest rosnąca w przedziałach: (−∞, 0), (0, 43 ); f (x) jest malejąca w przedziale ( 34 , +∞)
b) f (x) jest rosnąca w przedziale (2, +∞); f (x) jest malejąca w przedziałach: (−∞, 0), (0, 2)
c) f (x) jest rosnąca dla x ∈ R
d) f (x) jest malejąca w przedziale (−∞, 0), a rosnąca w przedziale (0, +∞)
e) f (x) jest rosnąca w przedziale (−∞, 0), a malejąca w przedziale (0, +∞)
f) f (x) jest rosnąca w przedziałach: (−∞, −1), (1, +∞), natomiast malejąca w przedziale (−1, 1)
9.2. a) fmin (−2) = −14, fmax (2) = 18 f) fmax (1) = 1
b) fmin (−1) = −2, fmax (1) = 2 g) fmin (0) = 2
√ √ √ √
c) fmin (−3) = − 81 81
4 , fmin (3) = − 4 , fmax (0) = 0 h) fmin (− 2) = − 3 4 2 , fmax ( 2) = 3 2
4
d) fmin (1) = 2, fmax (−1) = −2 i) fmax (0) = 1
e) fmax (0) = 0 j) fmax (1) = π4 − 12 ln 2
9.3. a) fmin (1) = −2
f (x) jest malejąca w przedziale (0, 1) oraz rosnąca w przedziale (1, +∞)
√ √ √ √
2 2 − 12 2 2 − 12
b) fmin (− 2 ) =− 2 e , fmax ( 2 ) =2 e √ √ √ √
f (x) jest malejąca w przedziałach (−∞, − 22 ),
( 22 , +∞) oraz rosnąca w przedziale (− 22 , 22 )
√ p √
c) fmax ( 3) = 6 3 √ √
f (x) jest malejąca w przedziałach (−∞, −3), ( 3, 3) oraz rosnąca w przedziale (0, 3)
√ √ √ √ √ √
d) fmin (− 3) = − 3 − arc sin − 23 , fmax ( 3) = 3 − arc sin 23
√ √ √ √
f (x) jest malejąca w przedziałach (−2, − 3), ( 3, 2) oraz rosnąca w przedziale (− 3, 3)
e) fmin (1) = −2, fmax (−1) = 2
f (x) jest rosnąca w przedziałach (−∞, −1), (1, +∞) oraz malejąca w przedziale (−1, 1)
f) fmin (1) = 0, fmax (e−2 ) = 4e−2
f (x) jest rosnąca w przedziałach (0, e−2 ), (1, +∞) oraz malejąca w przedziale (e−2 , 1)
√
9.4. a) fmin (−2) = −48, fmax (1) = 33 f) fmin (5) = 5, fmax (3) = 3
b) fmin (−2) = −26, fmax (0) = 6 g) fmin (0) = 0, fmax (1) = π4 − 12
c) fmin (− 21 ) = fmin ( 21 ) = − 34 , fmax (0) = −1 h) fmin (1) = 0, fmax (e) = 2e2
d) fmin (−1) = −1, fmax (1) = 1 √ i) fmin (1) = arc tg 31 , fmax (0) = π4
e) fmin (1) = −1, fmax (5) = 5 − 2 5
9.5. a) asymptoty pionowe obustronne: x = −2, x = 2; asymptota pozioma obustronna y = 1
b) asymptota pionowa obustronna x = −4; asymptota pozioma obustronna y = 0
c) asymptota ukośna obustronna y = x
d) asymptota pionowa obustronna x = 0; asymptota ukośna obustronna y = 2x
e) asymptota pionowa obustronna x = 3; asymptota ukośna obustronna y = 21 x + 23
f) asymptota pionowa obustronna x = 21 ; asymptota ukośna obustronna y = 21 x + 14
g) asymptoty pionowe obustronne: x = −1, x = 1; asymptota pozioma obustronna y = 0
h) asymptota pionowa obustronna x = 0; asymptota ukośna obustronna y = 2x
i) asymptota pionowa obustronna x = 0; asymptota pozioma lewostronna y = 0; asymptota pozioma
prawostronna y = 1
j) asymptota pozioma obustronna y = 1
k) asymptota ukośna obustronna y = x
l) asymptota pionowa lewostronna x = −3; asymptota pozioma lewostronna y = −1; asymptota pozioma
prawostronna y = 1
m) asymptota pionowa obustronna x = 0; asymptota pozioma lewostronna y = −1; asymptota pozioma

prawostronna y = 0
n) asymptota ukośna obustronna y = −x + 1
9.6. a) f (x) jest wypukła w górę w przedziałach: (−∞, 0), ( 12 , +∞); f (x) jest wypukła w dół w przedziale
(0, 21 )
b) f (x) jest wypukła w górę w przedziale (−∞, 0), natomiast w przedziale (0, +∞) jest wypukła w dół
√ √
c) f (x) jest wypukła
√ w√górę w przedziałach: (−∞, − 3), (0, − 3); f (x) jest wypukła w dół w prze-
działach: (− 3, 0), ( 3, +∞)
d) f (x) jest wypukła w górę w przedziałach: (−2, 0), (2, +∞); f (x) jest wypukła w dół w przedziałach:
(−∞, −1), (0, 2)
e) f (x) jest wypukła w górę w przedziale (0, e2 ), natomiast w przedziale (e2 , +∞) jest wypukła w dół
f) f (x) jest wypukła w górę w przedziale (−∞, −2), natomiast w przedziale (−2, +∞) jest wypukła
w dół
1
9.7. a) x = 0, x = 2 c) brak e) x = e2
b) x = 0 d) x = 0 f) x = −2
9.8. a) punkty przegięcia: (0, 1), (8, e2 )
f (x) jest wypukła w górę w przedziale (0, 8), natomiast wypukła w dół w przedziałach: (−∞, 0), (8, +∞)
b) punkty przegięcia: (−3, 10e−3 ), (−1, 2e−1 )
f (x) jest wypukła w górę w przedziale (−3, −1), natomiast wypukła w dół w przedziałach: (−∞, −3),
(−1, +∞)
1 π 1 π
c) punkty przegięcia: (− √4 , 6 ), ( √
4 , 6)
3 3
1 1 1
f (x) jest wypukła w dół w przedziale (− √
4 , 4 ),
√ natomiast wypukła w górę w przedziałach: (−∞, − √
4 ),
3 3 3
1
(√
4 , +∞)
3
8 4
d) punkt przegięcia: (e 3 , 83 e− 3 )
8 8
f (x) jest wypukła w górę w przedziale (0, e 3 ), natomiast wypukła w dół w przedziale (e 3 , +∞)
√ √
2 − 12 2 − 12
e) punkty przegięcia: (− 2 ,e ), (
2 , e √) √ √
f (x) jest wypukła w górę w przedziale (− 22 , 22 ), natomiast wypukła w dół w przedziałach: (−∞, − 2
2 ),
√
2
( 2 , +∞)
f) punkty przegięcia: (−6, − 29 ), (0, 0), (6, 92 )
f (x) jest wypukła w górę w przedziałach (−6, 0), (6, +∞), natomiast wypukła w dół w przedziałach:
(−∞, −6), (0, 6)
1
g) punkt przegięcia: ( 21 , earc tg 2 + 6)
f (x) jest wypukła w górę w przedziale ( 21 , +∞), natomiast wypukła w dół w przedziale: (−∞, 12 )
2 4
h) punkt przegięcia: (e− 3 , −9e− 3 )
2 2
f (x) jest wypukła w górę w przedziale (0, e− 3 ), natomiast wypukła w dół w przedziale: (e− 3 , +∞)
i) punkty przegięcia: (−1, 2 log 2), (1, 2 log 2)
f (x) jest wypukła w dół w przedziale (−1, 1), natomiast wypukła w górę w przedziałach: (−∞, −1),
(1, +∞)
√ √ √ √
j) punkty przegięcia: ( 2−3 2 , f ( 2−3 2 )), ( 2+3 2 , f ( 2+3 2 ))
√ √ √
f (x) jest wypukła w górę w przedziale ( 2−3 2 , 2+3 2 ), natomiast wypukła w dół w przedziałach: (−∞, 2−3 2 ),
√
( 2+3 2 , +∞)

9.9. a) Y
x ... −4 ... 1 ...
f ′ (x) − X − X − 4
f ′′ (x) + X − X − 3
f (x) X X 2 f (x) = x−1

x2 +3x−4
x = −4 – asymptota pionowa obustronna 1

y = 0 – asymptota pozioma obustronna 0 X
−7 −6 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4
x = −4 −1
−2
−3
−4
b) Y
9
x ... 0 ... 3 ... 6 ... 8
′
f (x) + 0 − X − 0 + 7
f ′′ (x) − − − X + + + 6 b
0 6
f (x) X 5
max min 4
x = 3 – asymptota pionowa obustronna 3
y = 21 x + 32 – asymptota ukośna obustronna 2 f (x) = x2
2(x−3)
1
0 b
X
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6 7 8 9
−1 x=0
−2
−3
−4
c) √ √
x ... − 3 ... −1 ... 0 ... 1 ... 3 ...
f ′ (x) − − − 0 + + + 0 − − −
f ′′ (x) − 0 + + + 0 − − − 0 +
∼ 0, 134 0 1 2 ∼ 1, 866
f (x)
p.p. min p.p. max p.p.
y = 1 – asymptota pozioma obustronna
Y
2 b
b
1
(x+1)2
f (x) = x2 +1
b
b
0 b
X
−8 −7 −6 −5 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6 7
−1

Y
d) 4
x −3 ... −2 ...
′
f (x) − 0 +
3
f ′′ (x) + + +
0 −2 2
f (x)
min
√
1 f (x) = x x + 3
0 X
−3 −2 −1 1 2
−1
b
−2
e) Y
4
x ... −3 ... −1 ... 0 ...
3
f ′ (x) + 0 − X + 0 +
2
f ′′ (x) − − − X − 0 +
1
− 27 0
f (x) 4 X
max p.p. −6 −5 −4 −3 −2 −1
0 b
1 2 3 4 5
X
x = −1 – asymptota pionowa obustronna −1 x=0
y = x − 2 – asymptota ukośna obustronna −2
x3
−3 f (x) = (1+x)2
−4
−5
−6
b
−7
−8
−9
−10
Y
−11
f)
b
5
x ... −2 ... 0
4
f ′ (x) + 0 −
3
f ′′ (x) − −
√ −
2
4 2 0
f (x) 1
max
0 X
−9 −8 −7 −6 −5 −4 −3 −2 −1 1
−1
−2
−3
−4
√
f (x) = (6 + x) −x −5
−6

9.10. a)
Y
x 0 ... e−1 ...
′
f (x) X − 0 + 5
f ′′ (x) X + + +
4
−e−1
f (x) X
min 3
1
f (x) = x ln x
0 X
−1 b 1 2 3 4
−1
b) Y
x 0 ... 1 ...
′
f (x) X − 0 +
4
f ′′ (x) X + + +
1
f (x) X 3
min
x = 0 – asymptota pionowa prawostronna 2
1 b
f (x) = x − ln x
0 X
−1 1 2 3 4 5
−1 x=0
c) Y
x 0 ... e−2 ... 1 ...
f ′ (x) X − − − X − 5
f ′′ (x) X + 0 − X +
− 21 4
f (x) X X
p.p. 1
3 f (x) = ln x
x = 1 – asymptota pionowa obustronna
y = 0 – asymptota pozioma prawostronna 2
0 X
−1 b 1 2 3 4 5 6 7
−1 x=1
−2
−3
−4

Y
d)
x ... 0 ... 1 ... 5
f ′ (x) − X − 0 +
f ′′ (x) − X + + + 4
e
f (x) X 3
min b
ex
x = 0 – asymptota pionowa obustronna 2 f (x) = x
y = 0 – asymptota pozioma lewostronna 1
0 X
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 3
−1 x=0
−2
−3
−4
e) Y
x ... 1 ... 2 ...
f ′ (x) + 0 − − − b
b
f ′′ (x) − − − 0 +
1 2
0 X
−1 1 2 3
f (x) e e2
max p.p.
y = 0 – asymptota pozioma prawostronna −1 f (x) = x
ex
−2
f)
√ √
x ... −3 − 3 ... −3 ... −3 + 3 ... 0 ...
′
f (x) − − − 0 + + + + +
f ′′ (x) − 0 + + + 0 − 0 +
∼ −0, 93 − 27
e3
∼ −0, 57 0
f (x)
p.p. min p.p. p.p.
y = 0 – asymptota pozioma lewostronna
Y
f (x) = x3 ex 1
0 b
X
−8 −7 −6 −5 −4 −3 −2 −1 1
b
b
−1
b

Y
g) 1
4 f (x) = x · 2 x
x ... 0 ... ln 2 ...
′
f (x) + X − 0 + 3
f ′′ (x) − X + + + 2 b
e ln 2
f (x) X 1
y = x + ln 2
min
x = 0 – asymptota pionowa prawostronna 0 X
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 5 6
y = x+ln 2 – asymptota ukośna obustronna
−1 x=0
−2
−3
−4
h)
ln 6
x ... 0 ... 2 ...
′ Y
f (x) + + + + +
f ′′ (x) + + + 0 − 2
4
f (x) 0,5 3 b
p.p. 1
2
y = 0 – asymptota pozioma lewostronna f (x) = 1+3e−2x
y = 2 – asymptota pozioma prawostronna 0 X

−4 −3 −2 −1 1 2 3
−1
9.11. a) 1150,43 zł b) 4722,06 zł

1
9.12. a) Q0 = 2, T C( 12 ) = 2 85 j.p. b) Q0 = 2, T C(2) = 16 j.p.
9.13. Q0 = 10, Π(10) = 600 j.p.
Rozdział 10
5 13
10.1. a) 14 x4 + 32 x3 − 12 x2 − 2x + c c) 45 x 4 + 12
13 x
12 + c
b) 3ex + cos x + 2 sin x + c d) ex + x + c

6
10.2. a) 24 7
2x2 + 1 7 + c c) ln | ln sin x| + c
b) 19 (3x + 1) − 94 ln |3x + 1| + c d) esin x + c
10.3. a) 12 (x − sin x cos x) + c c) 1 x
2 e (sin x + cos x) + c
b) x2 sin x + 2x cos x − 2 sin x + c ln 2·2x sin x−2x cos x
d) 1+ln2 2
+c
10 4 17 1 4
10.4. a) − x− 7
2x+1 x+1 e) x2 +3 + x−2
7 7
7 3
1 2 3 2
b) 3
x+6 − 2
x−3
f) 2 x + x + x+1 + x−2
2 14
c) 2
− 3 g) 2x − 3 + x−4 + (x−4) 2
x−5 (x−5)2
4 1 2x−1
d) 3
x+2
5
− (x+2) 2
h) x + x2 + x2 +1
10.5. a) 2 ln |x2
+ 2x + 2| + arc tg(x + 1) + c i) ln |2x2 − 2x + 1| + arc tg (2x
− 1) + c
1 2 2 1 x−1
b) 2 x + ln |x − 1| − 2 ln |x + 2| + c j) ln |x − 2x + 5| + 2 arc tg 2 + c
2 2 7
c) 2x + ln |x| + ln |x + 1| + ln |x√+ 2| + c k) ln |x − 2| − x−2 + (x−2) 2 +
3(x−2)3
+c
d) 2 ln |x + 1| + 32 ln |x2 + 2| + 22 arc tg √x2 + c l) 13 x3 − x + arc tg x + c
e) ln |x − 3| + 2 ln |x + 2| + c m) 32 x3 − 2x2 + 5x + 2 ln |x − 1| + ln |x − 2| + c
q q
f) ln |x2 − 3x + 3| + c n) 24 x 5 − 16 x3 + 32 x − 32 2
arc tg 3
5 3 3 3 3 2x + c
g) 3 ln |x − 5| − 2 ln |x + 1| + c
h) arc tg (3x − 1) + c o) 21 ln |x2 + 1| − 12 ln |x2 + 3| + c
p) 4 ln |x| − x1 + ln |x2 + 1| − arc tg x + c

6
10.6. a) 14 x4 + 35 x3 + 3x2 + c m) x6 ln2 x − 18 1 6
x ln x − 61 + c
b) x + arc tg x + c n) 13 arc tg x3 + c
1−x
c) − 6ln 6 + c o) x + 12 ln |x − 1| − 21 ln |x + 1| + c
2
d) 12 ex + c
2
p) 32 ln |2x − 1| − 2x−1 +c
√ √
e) 2 sin x + c 3 x+1
q) 3 arc tg
√ +c
3 √
f) ln12 arc tg 2x + c 1 2 1 2 3 x+1
r) 2 x + 2 ln |x + 2x + 4| + 3 arc tg
√ +c
g) 13 arc sin(3x) + c 1
3
2 + 1| + arc tg x + c
h) x + 2ex + 12 e2x + c s) ln
q
|x − 1| + ln |x + 1| + 2 ln |x
9
i) 41 x2 sin 4x + 18 x cos 4x − 32 1
sin 4x + c t) 2
arc tg x−3
+c
2 9
q
j) x ln x − 2x ln x + 2x + c 2
9
2
k) 21 x2 arc tg x − 12 x + 21 arc tg x + c u) − ln |x − 3| + 2 ln |x − 4| + c
5
l) −x2 cos x + 2x sin x + 2 cos x + c v) x2 − 4x + x+1 + 6 ln |x + 1| + c
√
10.7. a) 41 x4 + 4 ln |x| − 2 x3 + c n) 5
2 ln |3 − 2
cos x| + c
√ 6
b) x − 23 x3 + c o) 1 2
12 x + 4 +c
√ √ √ √
c) 72 x7 − 76 x7 − 2 x + c
6
p) 2
x −6+c
d) 16 x6 − 43 x4 + 32 x2 − ln |x| + c q) 1
tg (3x) + c
6
e) 53 x3 + 3x2 + 3x − 2 ln |x| − x5 + c r) x log5 x − lnx5 + c
f) 72 x7 − 23 x2 + cos x − 2x7 2 + c s) 1 2 x2
x 2x√
e +c
(9) t) 2
x

3 ln x − 2 + c
g) ln e9−1 + c 3 3
h) − 13 e−3x x + 31 + c
u) x ln x2 + 1 − 2x + 2 arc tg x + c
−2x
i) (x + 1) ln (x + 1) − x − 1 + c v) − 12e37 cos (3x) + 61 sin (3x) + c
j) x tg x + ln | cos x| + c w) − ex1−1 + c
2x 1 2x
k) e (2 sin5x−cos x) + c x) 2e − 2x + 12 e−2x + c
√ q
l) − 331
(5 − 3x)11 + c y) 55 arc sin 53 ex + c
1
6
m) 18 5x3 + 1 5 + c
√
10.8. a) 2x2 + 1 + c n) 13 x3 − x + c
b) (3x2 − 6) cos x + (x3 − 6x) sin x + c o) 12 x(sin ln x + cos ln x) + c
c) x − arc tg x + c p) ln13 arc sin 3x + c
d) 21 ln |x2 + a| + c q) ln | ln x + 3| + c
√ 3
e) x − ln(ex + 1) +c r) − 13 1 − x2 + c
f) 13 arc sin 32 x + c 1 3
g) − ctg x − x + c s) 12 (arc tg x) + c
1 11 1
h) − 10 1
(x2 + 3)−5 + c t) 22 x (ln x − 11 ) + c
p u) −√cos(x − 5) + c √
i) (a + x)3 25 (x + a) − 32 a + c
1 1 v) 2 ex − 1 − 2 arc tg ex − 1 + c
j) 11 ln |2x − 1| − 11 ln |x + 5| + c
2 1 w) arc tg ex + c
k) ln |3x − 1| + 3 · 3x−1 +c
1 7 1 4 2 x) − 32 ln |2x − 1| + 7 ln |x − 2| + c
l) 7 x + 2 ax + a x + c 1 3 3 5 3
√ 3 y) 3 x + x − 4 ln |x| − 4 ln |x + 2| + 2x+4 +c
m) − 13 8 − 2x + c
10.9. a) T C(Q) = Q3 − 12 Q2 + 10Q + 50 c) T C(Q) = 10e0,2Q + 80
b) T C(Q) = 34 Q3 − 12 Q2 + 3Q + 30 d) T C(Q) = 10e0,1Q + 13 Q3 + 70
2
10.10. S(Y ) = 0, 7Y − 0, 6Y 3 − 35, 2
x3
10.11. P (x) = 3 − 50x2 + 1600x − 18

Rozdział 11
√
2 33
11.1. a) 5 d) 82π g) 15
b) − 32 e) 12 h) 1
2
1
c) −5 f) π i) 2π
2
11.2. a) √2 d) e3 − 1 + ln 1+e 3 g) 2 ln 2 − 1
2
b) π(9−4 3)
− 12 ln 23 3
e) π − 6π h) 3 ln 3
36
1 5
c) 3 ln 4 f) ln 75 i) ln42
j) 1 − 2e
11.3. a) 114 13 b) 7 12 c) 10 23
e) 4 21 i) 13 m) 5 12
f) 43 j) 2 n) 3 − e
√
g) 2 14 k) 43 − 32 e 1
o) 48
h) 92 l) 2 − ln12
d) ∼ 0, 95 Wskazówka:
Y
2
0 X
1 2 3 4
−1
−2
11.4. a) K = 70 j.p. b) K = 43 j.p.

11.5. 39 346,93 j.p.
11.6. a) 5000 b) 1650 c) 55
Rozdział 12
   
12.1. a) 4 −2 −4 −5 1 2 0
g)
1 3 2 c) 3 11  e) −3 −4 −3 −2 8
−2 2 −5 4 −6 5 7 9 h) niewykonalne
 
−3 1 d) niewykonalne 8 −31
b)
−2 −2 f) 2 1 
12 −42
 
12.2. a) 6 5 13 7 −16
c) f)
−4 11 −6 −23 −7 −39 −13 h) −18
 
5 3 −2 15 28 6 25 3 −9
d) i) niewykonalne
−2 −17 12 8 12 g) −3 −5 −3
b)
j) niewykonalne
15 −11 14 −11 4 −4 0 10 −2
e)
20 1 7
 
−6 −1188 400 −12 −5 −6 6 −16 44
c) e) g)
1 −1694 200 0 3 −6 38 −40 56
12.3. a)  
 17   
3 6 −2 1 −10 2
f) h)
39 d)  5 −11 18 9 18 −21
b) niewykonalne 12 −4

 
−1 −1 7 3 −13 3 6 1 −7
12.4. a) c)
−4 16 −2 −4 8 10 e) −11 34 17 
 
−1 2 −7 −6 11 −49 18
d)
b)  11 −2 12 −4
−11 −8     
−4 5 6 9 −2 33 −16
12.5. a)  5 −1 c) −12 1 −9 e)  4 −72
−3 1 0 4 1 16 −16

8 1 9 −2 24 f) niewykonalne
b) d)
5 −9 5 −8 13
12.6. a) a32 = 17 b) a11 = −5 c) a41 = −8

cos(a + b) − sin(a + b) 1 sin(2x)
12.7. a) b)
sin(a + b) cos(a +b) sin(2x) 1
−1 2
12.8. AC + BC = (A + B)C =
−1 8

−1 −5
12.9. AB = BA =
−2 −4
12.10. a) 2 × 3 c) 1 × 2 e) 3 × 1
b) niewykonalne d) 5 × 2 f) niewykonalne
12.11. a) X3×3 c) niewykonalne
b) niewykonalne
d) X3×2
6 6 18
12.12. Z =
18 −12 −12
Rozdział 13
13.1. Tak
13.5. a) Nie c) Nie e) Tak g) Tak
b) Nie d) Nie f) Nie
13.6. a) Tak d) Nie g) Tak j) Tak
b) Nie e) Tak h) Tak
c) Tak f) Tak i) Tak
13.7. Tak
13.8. Tak
13.9. a) Tak e) Tak i) Tak m) Tak
b) Tak f) Tak j) Nie
c) Nie g) Nie k) Nie
d) Nie h) Tak l) Tak
Rozdział 14
14.1. a) Tak c) Tak e) Nie
b) Tak d) Nie
14.2. a) Tak b) Tak
14.3. Nie
14.4. a) liniowo niezależne c) liniowo niezależne e) liniowo niezależne
b) liniowo niezależne d) liniowo zależne f) liniowo niezależne
14.5. Tak
14.6. {[1, −1, 0], [0, 1, 1], [1, 1, 1]}, {[1, −1, 0], [2, 0, 2], [1, 1, 1]}, {[1, −1, 0], [2, −1, 1], [1, 1, 1]},
{[2, −1, 1], [2, 0, 2], [1, 1, 1]}, {[0, 1, 1], [2, −1, 1], [1, 1, 1]}

14.7. x1 = 3[1, 1, 0, 0] − [1, 0, 0, 1], x2 = −4[1, 1, 0, 0] + [0, 1, 1, 0] + 3[1, 0, 0, 0]

14.8. a) Nie są układem wektorów ortogonalnych c) Układ wektorów ortogonalnych
b) Nie są układem wektorów ortogonalnych
14.9. [2, 1, 1], [ 13 , 23 , − 34 ], [− 67 , 97 , 37 ].

14.10. a) [2, 1, 3], [−1, 5, −1] c) [1, 1, 1, 1], [1, −1, 1, −1], [ 21 , 0, − 12 , 0]
b) [−1, 1, 0, 0], [1, 1, 1, 1], [− 21 , − 12 , 23 , − 12 ]
√ √ √ √ √ √ √ √
2 2 3 3 3 6 6 6
14.11. Baza ortonormalna: [ 2 , 0, 2 ], [− 3 , 3 , 3 ], [− 6 , − 3 , 6 ]
14.12. a) [1, 0, 1], [0, 1, 0], [1, 1, 0] b) [−1, 1, 0], [−1, 0, 1], [1, 1, 1]
√ √ √ √ √ √ √ √
3 3 3 6 6 6 2 2
14.13. Dla a 6= 1 ∧ a 6= −2. Baza ortonormalna dla a = −1: [− 3 , − 3 , − 3 ], [ 3 , 6 , 6 ], [0, − 2 , 2 ]
14.14. a = 32 [1, 1, 0] + 16
9 [2, −2, 1] + 1
18 [−1, 1, 4]
14.15. a) Tak, b. ortonormalna c) Tak, b. ortogonalna
b) Tak, b. ortogonalna d) Tak, b. ortonormalna
√ √ √ √ √ √ √ √ √ √ √ √
2 2 2 2 6 6 6 2 2 3 3 3
14.16. a) [0, 0, 1], [− 2 , 2 , 0], [ 2 , 2 , 0] b) [ 3 , − 6 , 6 ], [0, 2 , 2 ], [ 3 , 3 , − 3 ]
Rozdział 15
15.1. a) 8 e) 4 i) 83 m) 123
b) 41 f) 8 j) −17 n) −55
c) 0 g) 24 k) 46 o) 8
d) 1 h) −4 l) −2 p) −2
15.2. a) x = 32 d) x = −1 ∨ x = 4 g) x = 2 j) x = −1 ∨ x = 2
b) x = 12 ∨ x = 3 e) x = − 54 ∨ x = 3 h) x = 3
c) x ∈ ∅ f) x = 1 ∨ x = 2 i) x = −6 ∨ x = −1
15.3. a) 2 c) 2 e) 3 g) 4
b) 2 d) 3 f) 4 h) 3
15.4. a) a 6= 2 b) a = 1 c) a ∈ ∅
15.5. p ∈ R
15.6. r (A) = 3, dla λ 6= {0, 4}; r (A) = 2, dla λ = 4; r (A) = 1 dla λ = 0
15.7. a) a ∈ R b) a 6= 1
15.8. a) Wektory są liniowo niezależne c) Wektory są liniowo zależne
b) Wektory są liniowo niezależne d) Wektory są liniowo zależne
Rozdział 16
16.1. a) x = 4 b) x = −6 c) x ∈ ∅ d) x ∈ {−2, 2}
16.2. Żadna z podanych macierzy nie posiada macierzy odwrotnej.
3
16.3. a 6= 2
 2
 1    1 

7 − 71
− 2 1 −1 0 15
1
15
3
15
0, 4 −0, 3 1  4 4 3 
16.4. A−1 = , B−1 =  0 2 , C−1 =  2 −2 3 , D−1 =  15
0 15 − 15
0, 2 0, 1 3 5 13 2 2
−7 7 −1 −1 1 −1 − 45 45 15
 
      3 −12 −5 4
−1 1 1 3 2 6 −1 −1 3 2 −9 −4 3 
16.5. A−1 = 4
 −5 −2 B−1 = 1 1 2 C−1 = −3 −1 6  D−1 =  
2 −7 −3 2 
−2 3 1 2 2 5 2 1 −4
−2 10 4 −3

1 
    −2 0 0
2
1 −1 1 −3 2 0  0 0 1 0
1 − i −1
16.6. A−1 = −38 41 −34, B−1 = , C−1 =  2 −1 0, D−1 =   1 −2 0 1,
2 
−1 1 + i 2
27 −29 24 5 −3 1
0 1 0 0
   
1 2 2
 −1 0 −1 1 22 −6 −26 17  7 1

9 9 9 −1 − 1 1 1 − 3 2 − 3
2 , G−1 = −17 5 20 −13
 
E−1 =  92 1
9 − 29 , F−1 =  1
2 2
1 1 
, H−1 =  5 −1 − 1 
3 3
2 2 1
 −1 2 − 2 2  −1 0 2 −1 
9 −9 9 2 0 1  −1  4 −1 −5 3
−2 1 1
1
−3 3 2 0 41 12 −17
16.8. a) X = 4 e) X =
2 −1 3 c) X =  0 14 0  −1 2
1 1 1
−2 0 −2 4 0 4 − 2 − 21
b) X = f) X =
0 −8 0 0 1 − 78 3
d) X = 8
1 0
−1 2
16.9. a) X = (I − B)−1 = − 12
1 0
b) Równanie macierzowe nie  ma rozwiązania  (nie istnieje iloczyn macierzy).  
−16 4 15 −17 30 −41
−1
c) X = AT + I = − 18  8 −4 −9 d) X = B · A−1 + B = 16 1 
6 −20 54 
8 −4 −7 128 −64 0
e) Wskazówka: ponieważ macierz C nie jest kwadratowa, należy traktować CC T jako jedną macierz.
 
209 −92 45
−1 1 
X = C · CT = 1050 −92 146 −60
45 −60 75
16.10. a) X = BT A−1 − I c) X = A−1 + B
−1
b) X = B AT +I d) X = A−1 + I
Rozdział 17
17.1. a) Jedno rozwiązanie d) Brak rozwiązań
b) Nieskończenie wiele rozwiązań e) Nieskończenie wiele rozwiązań
c) Jedno rozwiązanie
(   
x1 = 89  x1 = 2
 
 x 1 = 1 
 x1 = 11 1
17.2. a) 4

 

x = 5
x2 = 9 c) x2 = 1 x = 1
2 2 11
( 
 e) f) 10
14 x3 = −1 x = −1 x = −
x1 = 11 
 3 
 3 11
b) 
 

2
x2 = 11 d) x = [1, 0, 1]T x = −1
4
x = − 9
4 22
 
 x1 = 1
 



x 1 = t
17.3. a) x2 = 3 x = s
2

 d) p, s, t ∈ R
x3 = −1 

 x 3 = p
 
x = −1 − 4t + s − p


 x1 = −t 4

x = 4 + 4t
2
e) 
układ sprzeczny
b) t∈R

 x3 = 7 + 8t x1 = −1 − 3t



x = t f) x2 = t t∈R
4 

c) x = [−1, 0, 1]T x3 = −1 − t
17.4. x = [1, 1, −1]T

 
2
 x1 = − 3 − t
 



x1 = 21t − 20k
17.5. a) x2 = 32 t∈R x = 2 − 9t + 8k
2

 j) k, t ∈ R
x3 = t 

 x 3 = t
 
2 x = k
x1 = 3
  4
b) x2 = 23 

 x1 = − 31
 
x3 = − 13
 x = − 4
2 3
k)
c) układ sprzeczny  x 3 = 5
 
 3
x1 = 0
 
x = 2
 4 3
d) x2 = 2




 x1 = 1 − 2t + k
x3 = −3 
x = t
2
l)

k, t ∈ R
x1 = 2 − 2t
 
 x3 = 5t − 3 − 4k

e) x2 = 5t − 3 t ∈ R 
x = k

 4
x3 = t m) układ sprzeczny

x1 = 3
 



x1 = 1 − 2t + s
f) x2 = 2 x = t
2

 n) t, s ∈ R
x3 = 1 

 x 3 = −3 + 5t − 4s
 
x = s
x1 = 1
 4
g) x2 = 2 o) układ sprzeczny


x3 = 1 

 x1 = −1 − t

x = 1
h) układ sprzeczny 2
 p) t∈R
x1 = 3
  x3 = 0



i) x2 = 2 x = t
4


x3 = −1 q) układ sprzeczny
17.6. a) xT1 = [ 23 , 0, 13 ], xT2 = [0, 21 , 12 ], xT3 = [2, −1, 0]

b) xT1 = [−3, 0, 0, −5], xT2 = [0, 3, 0, −5], xT3 = [0, 0, − 23 , −5]

x1 = a

17.7. dla a 6= 0, x2 = 2a


x3 = 1
17.8. a) k 6= {−1, 1} b) k 6= {−2, 7} c) k ∈ R
5
17.9. a) α ∈ R b) α = 2
17.10. a) dla a = −2 b) dla a = −1

17.11. a) Układ ma: dokładnie jedno rozwiązanie dla α ∈ R\{ −5, 3}; nieskończenie wiele rozwiązań dla
α = 3; nie posiada rozwiązań dla α = −5.
b) Układ ma: dokładnie jedno rozwiązanie dla α ∈ R\{ −7, −1}; nieskończenie wiele rozwiązań dla
α = −1; nie posiada rozwiązań dla α = −7.
 a+1
x1 = − a+2

1
17.12. a) dla a 6= −2 ∧ a 6= 1 układ oznaczony x2 = a+2 , dla a = −2 układ sprzeczny, dla a = 1

 (a+1)2
x3 = a+2

 x1 = 1 − t − s

układ nieoznaczony x2 = t s, t ∈ R


x3 = s




 x1 = 2 − 4t

x = 3 − 5t
2
b) dla α 6= 3 układ sprzeczny, dla α = 3 układ nieoznaczony t∈R


 x 3 = −2 + 2t

x = t
4

1
 x1 = 2

c) dla k 6= −2 układ sprzeczny, dla k = −2 układ nieoznaczony x2 = 12 + t t ∈ R


x3 = t

x1 = t

d) dla a ∈ R układ nieoznaczony x2 = at t∈R


x3 = 3at − a

x1 = t

e) dla a = 3 układ sprzeczny, dla a 6= 3 układ nieoznaczony x2 = a−3 3 t∈R
+t

 6a−a2 2a−1
x3 = 6−2a − 2 t
Rozdział 18
 


 x = − 72 k x = 11k


y = k c) y = k ,k ∈ R
18.1. a) ,k ∈ R 
z = 12 k



 z = −7k

u = 5 k 
 2 x = 0


x = k1 d) y = 0

 

y = k2

 z=0

b) z = −k2 , k1 , k2 ∈ R x = 0





u = 5k1 − 7k2 e) y = 0

 

t = 4k1 − 4k2 z=0
√ √
18.2. α = −1 18.3. α 6= {3, 72 } 18.4. α ∈ {− 21 (1 + 7), − 12 (1 − 7), 1}
18.5. A: λ1 = 2, λ2 = 3, v T1 = [1, −2], v T2 = [1, −1]
B: λ1 = λ2 = 1, λ3 = 5, v T1 = [1, 0, 0], v T2 = [0, 1, −1], v T3 = [0, 1, 1]
C: λ1 = 3, λ2 = 6, λ3 = 9, v T1 = [1, −2, −2], v T2 = [−2, −2, 1], v T3 = [−2, 1, −2]
D: λ1 = λ2 = 0, λ3 = 2, λ4 = −4, v T1 = [−1, 1, 0, 0], v T2 = [0, 0, 1, −1], v T3 = [1, 1, 0, 0], v T4 = [0, 0, 1, 1]
E: λ1 = λ2 = 2, λ3 = 1, v T1 = [1, 1, 0], v T2 = [−1, 0, 1], v T3 = [−2, −2, 1]
F: λ1 = 2, λ2 = 3, λ3 = 1, λ4 = −1, v T1 = [ 43 , − 34 , 92 , 1], v T2 = [0, 0, 2, 1], v T3 = [0, 0, 0, 1], v T4 = [0, −8, 4, 1]
G: λ1 = −4, λ2 = 1, λ3 = 2, v T1 = [− 53 , 1, 6], v T2 = [1, 0, 0], v T3 = [3, 1, 0]
H: λ1 = λ2 = λ3 = 0, λ4 = 10, v T1 = [−2, 1, 0, 0], v T2 = [−3, 0, 1, 0], v T3 = [−4, 0, 0, 1], v T4 = [1, 1, 1, 1]
J: λ1 = −1, λ2 = 1, λ3 = 3, v T1 = [1, 0, −2], v T2 = [1, 0, −4], v T3 = [0, 1, 0]
K: λ1 = 0, λ2 = 2, λ3 = 4, v T1 = [1, 1, −1], v T2 = [−1, 1, 1], v T3 = [1, −1, 1]
L: λ1 = λ2 = λ3 = 0, λ4 = 7, v T1 = [1, 0, 0, −1], v T2 = [0, 1, 0, −1], v T3 = [0, 0, 1, −1], v T4 = [2, 0, 3, 2]

18.9. A: λ1 + λ2 + λ3 = 2, λ21 + λ22 + λ23 = 6, λ1 λ2 λ3 = −2

B: λ1 + λ2 + λ3 = 3, λ21 + λ22 + λ23 = 21, λ1 λ2 λ3 = −8
C: λ1 + λ2 + λ3 = 2, λ21 + λ22 + λ23 = 2, λ 1 λ2 λ3 = 0
D: λ1 + λ2 + λ3 = 3, λ21 + λ22 + λ23 = −5, λ1 λ2 λ3 = 5
18.10. a) 8 b) −8 c) 1
18.11. a) 4 b) 0 c) 5
18.12. a) 3 b) 6 c) 6
Rozdział 19
     
2 1 − 12 0 1 3 − 21 0 2 −8
19.1. a) A =  1 4 0   1 0 1 1 
c) A =  2 −2 0 
b) A =  2 2 
− 12 0 −3  3 1 0 −5
2 2 −8 0 0
− 21 12 − 25 0
19.2. a) F (x1 , x2 , x3 ) = −x21 − x22 − x23 + 2x1 x2 + 4x2 x3
b) F (x1 , x2 , . . . , xn ) = 2x21 + 2x22 + . . . + 2x2n + 2x1 x2 + 2x1 x3 + . . . + 2xn−1 xn
c) F (x1 , x2 , x3 , x4 ) = 2x21 + 2x22 + 3x23 − 2x1 x2 + 2x1 x3 + 4x1 x4 + 8x2 x3 − 2x2 x4
19.3. a) dodatnio określona e) ujemnie określona i) nieokreślona
b) nieokreślona f) dodatnio określona j) nieokreślona
c) dodatnio określona g) ujemnie określona k) ujemnie określona
d) nieokreślona h) nieokreślona
19.4. Dla a ∈ (−3, 3) forma kwadratowa jest ujemnie określona, dla a ∈ (−∞, −3] ∪ [3, +∞) – nieokreślona.
√ √
19.5. a) 0 < a < 12 c) a ∈ − 2, 2
b) nie istnieje taki parametr a d) a ∈ R  
1 0 1 0
√ 
1 0 −1 0 
19.6. a) K(y1 , y2 , y3 , y4 ) = 2y12 − 4y22 , y = GT x, gdzie G = 22 
0 1 0

1
0 1 0 −1
 √ √ 
2 2 2
−
2 2  2 6√ 3
1
b) K(y1 , y2 , y3 ) = −6y2 + 3y3 , gdzie G =  0 − 2 2
3
√ √3
2 2 2
2 6 3

1 √0 √
0
2 2
c) K(y1 , y2 , y3 ) = y12 + y22 + 5y32 , gdzie G = 0

2√ √2 
0 − 22 22
√ √ √ 
3 2 6
√3
−√2
− √6 
d) K(y1 , y2 , y3 ) = 5y12 − y22 − y32 , gdzie G =  33
 2
√ 2 −√ 66 
3 6
3 0
 13 1 
2 2 − 21 − 21
− 1 1
− 21 1 
e) K(y1 , y2 , y3 , y4 ) = 2y12 − 2y22 + 4y32 − 4y42 , gdzie G =  2
− 1
2
1 1
2 
2 2 2 − 21 
1 1 1 1
2 2 2 2
 1

3 − 32 − 32
f) K(y1 , y2 , y3 ) = 3y12 + 6y22 + 9y32 , gdzie G = − 32 − 23 1
3

− 32 1
3 − 32

 √ √ 
2 2
2 0 2 
g) K(y1 , y2 , y3 ) = −y12 − y22 + 3y32 , gdzie G =  0√

1 √
0
− 22 0 2
2

2 2 1 −4
19.7. F (x1 , x2 ) = x1 + x2 − 8x1 x2 , A=
−4 1
 
1 −2 0
19.8. F (x1 , x2 , x3 ) = x21 − x22 + x23 − 4x1 x2 + 4x2 x3 , A = −2 −1 2
0 2 1
   √ √ √ 
0 0 1 2 6 3
− −
 √2 √
2   √22 √6 √3 
19.9. G =  2√ √2
0 19.10. G =  2 −√ 66 √33 
2 2 6 3
− 2 2 0 0 3 3
Rozdział 20
20.1. a) 0 g) nie istnieje m) 61 s) 1
2
b) 2 h) nie istnieje n) 0 t) +∞
c) 15 i) nie istnieje o) a u) e
√
d) 1 j) 0 p) ea v) e
e) 0 k) 0 q) nie istnieje w) +∞
1
f) 0 l) 10 r) nie istnieje x) 1
20.2. a) lim lim f (x, y) = 0, lim lim f (x, y) = 1
x→+∞ y→+∞ y→+∞ x→+∞
b) lim lim f (x, y) = 0, lim lim f (x, y) = 1
x→0 y→+∞ y→+∞ x→0
20.3. a) lim f (x, y) – nie istnieje; lim lim f (x, y) = 1, lim lim f (x, y) = −1
(x,y)→(1,1) x→1 y→1 y→1 x→1
b) lim f (x, y) = 0; lim lim f (x, y) – nie istnieje, lim lim f (x, y) – nie istnieje
(x,y)→(0,0) x→0 y→0 y→0 x→0
∂f ∂f
20.4. a) ∂x = 12x2 y + 5y 2 − 4y, ∂y = 4x3 + 10xy − 4x
∂f 1 y2 ∂f 2y
b) ∂x = 2y − y2
− x2
, ∂y = 2x + 2x
y3
+ x
∂f
c) ∂x = 4 sin (2x + 3y) cos (2x + 3y) − 5 sin (x − y) , ∂f ∂y = 6 sin (2x + 3y) cos (2x + 3y) + 5 sin (x − y)
√ √ √ √ 3
∂f x+ y−1 3 x+ y−1 ln 2
d) ∂x =2 √
x
ln 2
+ 8x 1 + x2 + y 2 , ∂f∂y =
2 √
y + 8y 1 + x2 + y 2
∂f 1 ∂f 1
e) ∂x = 1+x2
, ∂y = 1+y 2
∂f
f) ∂x= + y x ln y, ∂f
yxy−1 y
∂y = x ln x + xy
x−1
∂f
g) ∂x= 2xy + 3yz + 3z 2 , ∂f 2
∂y = x + 2yz + 3xz,
∂f 2
∂z = y + 3xy + 6xz
∂f
h) ∂x=√ 1 , ∂f ∂y =
√ 1 −√ 1 , ∂f √ 1
∂z = − 1−(y+z)2
1−(x+y)2 1−(x+y)2 1−(y+z)2

x2 yz 2x sin xy 3 z 2 + y 2 z cos xy 3 z 2 ,

x2 yz x sin xy 3 z 2

i) ∂f
∂x = yze
∂f
∂y = xze + 3y 2 z cos xy 3 z 2 ,
∂f
x2 yz x sin xy 3 z 2 + 2y 2 z cos xy 3 z 2

∂z = xye

2 + z 2 + 2xy 2 + 2xz 2 , 2yx2
2 + x2 + 2yz 2 ,
j) ∂f
∂x = 2x ln y 2
z +x 2 2
x +y 2
∂f
∂y = 2
y +z 2 + 2y ln z x2 +y 2
∂f 2zx2 2zy 2 2 2

∂z = y 2 +z 2 + z 2 +x2 + 2z ln x + y

 
4 ln 3 + 29 12
20.5. a) ∇f (2, 3) = 4
+ 6 ln 2 d) ∇f (−1, 0, 1) =  6 
3
16 −48
b) ∇f (−1, 2) =  
4 − ln 6 − 43
π
e) ∇f (2, 1, −1) = −2 ln 6 − 34 
c) ∇f (2, π) = 41
−2 2 (ln 6 + 1)
20.6. a) −10 b) 10
20.7. P0 = (16, 0)
∂f −2y ∂f 2x
20.8. a) ∂x = x2 −y 2 , ∂y = x2 −y 2
∂2f 4xy 2 ∂2f ∂2f −2x2 −2y 2
∂x2
= (x2 −y 2 )2
, ∂∂yf2 = (x24xy
∂x∂y = ∂y∂x = (x2 −y 2 )2
−y 2 )2
,
b) ∂f
∂x = sin (x + 2y) + x cos (x + 2y) ,
∂f
∂y = 2x cos (x + 2y)
∂2f ∂2f
∂x2 = 2 cos (x + 2y) − x sin (x + 2y) , ∂y 2 = −4x sin (x + 2y)
∂2f ∂2f
∂x∂y = ∂y∂x = 2 cos (x + 2y) − 2x sin (x + 2y)
y2 −xy
c) ∂f
∂x = 3 ,
∂f
∂y = 3
(x2 +y 2 ) 2 (x2 +y 2 ) 2
2 2 2 2 3 ∂2f ∂2f 2 3
∂ f
∂x2
= −3xy 5 , ∂∂yf2 = 2xy −x 5 , ∂x∂y = ∂y∂x = 2yx −y 5
2 2
(x +y ) 2 2 2
(x +y ) 2 2 2
(x +y ) 2
∂f 1 ∂f 1
d) ∂x = x+ln y , ∂y = y(x+ln y)
2
∂ f ∂ f2 −1−x−ln y ∂2f ∂2f
−1 −1
∂x2
= (x+ln y) 2, ∂y 2 = 2
y (x+ln y) 2, ∂x∂y = ∂y∂x = y(x+ln y)2
∂f 1 −y ∂f √ −y
e) ∂x = 2 x e ,
√
∂y = − xe
2
∂ f ∂2f √ ∂2f ∂2f
∂x2
= 4x−1
√ e−y ,
x ∂y 2
= xe−y , ∂x∂y = ∂y∂x = 2−1
√ e−y
x
∂f 2 2 3 ∂f 2 ∂f 3
f) ∂x = 6x z + y , ∂y = 3xy , ∂z = 4x z
∂2f ∂ 2f ∂ 2f
∂x2
= 12xz 2 , ∂y2 = 6xy, ∂z 2 = 4x3
2
∂ f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f ∂2f
2 = 12x2 z
∂x∂y = ∂y∂x = 3y, ∂y∂z = ∂z∂y = 0, ∂x∂z = ∂z∂x  
12x2 + 14y 4 −6y + 56xy 3 − 2xy x2 −y 2
20.9. a) H(x, y) = (x2 +y 2 )2
(x2 +y 2 )2 
−6y + 56xy 3 −6x + 84x2 y 2 d) H(x, y) =  x2 −y 2 2xy
" #
2y 1 1 (x2 +y 2 )2 (x2 +y 2 )2
x3
− x2 − y 2
b) H(x, y) = 1 1 2x 6x − 6x2 + x3 − y 2 e−x
2ye−x
− x2 − y 2 y 3 e) H(x, y) =
 −y 2 xy
 2ye−x −2e−x
√ √
(x2 −y 2 ) x2 −y 2 (x2 −y 2 ) x2 −y 2  18 cos (6x + 10y) 30 cos (6x + 10y)
c) H(x, y) = 
xy −x 2 f) H(x, y) =
√ √ 30 cos (6x + 10y) 50 cos (6x + 10y)
2 2 2 2 2 2 2 2
(x −y ) x −y (x −y ) x  −y
2 4
− √ 3 5
− √ 3 5
9 (x+2y) 9 (x+2y)
g) H(x, y) =  4 8

− √ 3 5
− √ 3 5
9 (x+2y) 9 (x+2y)
 
20x − 18xy z 4
3 2 −18x2 yz 4 −36x2 y 2 z 3
h) H(x, y, z) =  −18x2 yz 4 2z − 6x3 z 4 2y − 24x3 yz 3 
−36x y z2 2 3 2y − 24x3 yz 3 −36x3 y 2 z 2
 −2y2 z−2yz 2 2xyz+xz 2 +yz 2 +z 3 2xyz+xy 2 +zy 2 +y 3

3
(x+y+z) (x+y+z)3 (x+y+z)3
 2xyz+xz 2 +yz 2 +z 3
−2x2 z−2xz 2 2xyz+yx2 +zx2 +x3 
i) H(x, y, z) = 

(x+y+z)3 (x+y+z)3 (x+y+z)3


2xyz+xy 2 +zy 2 +y 3 2xyz+yx2 +zx2 +x3 −2x2 y−2y 2 x
(x+y+z)3 (x+y+z)3 (x+y+z)3
 2x 
4e sin (3y) ln (5z) 6e2x cos (3y) ln (5z) · 1z
2e2x sin (3y)
j) H(x, y, z) = 6e2x cos (3y) ln (5z) −9e2x sin (3y) ln (5z) 3e2x cos (3y) · z1 
2e2x sin (3y) · z1 3e2x · (3y) · 1z −e2x sin (3y) · z12

√ √
12 6 0 −6 6 −√6 5 6√5
20.10. a) b) c)
6 −6 −6 6 6 5 6 5
12x2 − 8y 2 −16xy 48 0
20.11. a) H(x, y) = , H(2, 0) =
−16xy 12y 2 − 8x2 0 −32
 2y4 y2 −3x2 
( ) 3
8x y 3 1
(x2 +y 2 )3 (x2 +y 2 )3  − 2 −1
b) H(x, y) =  , H(−1, 1) =
8x3 y 3 2x4 (x2 −3y 2 ) −1 − 12
3 3
(x2 +y 2 ) (x2 +y 2 )

0 0
c) H(ln 2, −5) = H(x, y) =
0 0

ye xy xy − y 2 + 2 exy x2 y + 2x − 2xy 2 − 2y −39e−6 38e−6
d) H(x, y) = xy 2 , H(−2, 3) =
e x y + 2x − 2xy 2 − 2y xexy x2 − xy − 2 38e−6 −16e−6
" ln y−1
#
ln y (ln y − 1) xln y−2 x y (1 + ln x ln y) 0 1
e) H(x, y) = xln y−1 , H(2, 1) = 1
2
y (1 + ln x ln y) xln y · lny2x (ln x − 1) 2 ln 2 (ln 2 − 1)
z 
− z(x+y) 1  1 1 1
x 
y2 y3 y −4 4 2
f) H(x, y, z) = e y  y1 xz(x+2y) y4
x ,
− y2  H(0, 2, −1) =  1
4 0 0
1
1 x
− y2 0 2 0 0
y
 2 
z cos (xz) − y 2 sin (xy) cos (xy) − xy sin (xy) xz cos (xz) + sin (xz)
g) H(x, y, z) =  xz cos (xz) + sin (xz) −x2 sin (xy) − z 2 sin (yz) cos (yz) − yz sin (yz) ,
xz cos (xz) + sin (xz) cos (yz) − yz sin (yz) x2 cos (xz) − y 2 sin (yz)
 2 
π 1 0
H(0, 1, π) = 1
 0 −1
0 −1 0
20.12. a = ln 4
− ω+1 − ω+1
20.14. QK = aK −ω−1 (aK −ω + bL−ω ) ω , QL = bL−ω−1 (aK −ω + bL−ω ) ω
20.15. 3,55%
20.16. a) Ex f = 0, 57; Ey f = 0, 43 b) 1,71%
20.17. 0,67
20.18. Popyt na dobra x1 oraz x3 spadnie o 1%, natomiast popyt na dobro x2 pozostanie niezmieniony.
Dobra x1 i x3 są wobec siebie komplementarne.
Rozdział 21
3x
21.1. a) df = 3x2 − 3y · dx + 3y 2 − 3x · dy e) df = √ · dx + √ 12 · dy
3x2 +2y 3x +2y
b) df = 2xy 3 · dx + 3x2 y 2 · dy
f) df = y 3 cos xy 3 · dx + 3xy 2 cos xy 3 · dy
c) df = xy · dx + ln x · dy 2
d) df = x1 · dx + y1 · dy g) df = −xx−9y
4 · dx + x33 · dy
h) df = y ln y · dx + xy x−1 · dy
x
21.2. a) 1,08 b) 10,2 c) 4,02 d) 1,02

21.3. a) jednorodna stopnia −1 e) nie jest jednorodna
b) jednorodna stopnia 1 f) jednorodna stopnia −3
c) jednorodna stopnia 0 g) jednorodna stopnia 23
√
d) jednorodna stopnia π h) jednorodna stopnia 3
√
21.4. a) jednorodna stopnia 4 d) jednorodna stopnia 3
b) jednorodna stopnia 4 e) jednorodna stopnia −π
c) jednorodna stopnia 32
dy 6b2 x−2(3x2 +y 2 −2ax)(6x−2a)
21.5. a) dx = 4y(3x2 +y 2 −2ax)+4b2 y
, gdzie 4y 3x2 + y 2 − 2ax + 4b2 y 6= 0

dy −3y−8 ln x· x1
b) dx = 3x−6 ln2 y· y1
, gdzie x > 0, y > 0, 3x − 6 ln2 y · 1
y 6= 0
dy −(3y cos x+5 arc tg y)(1+y 2 )
2 3 sin x
c) dx = 2
(1+y )3 sin x+5x , gdzie 1 + y + 5x 6= 0
dy 4ye2x −5e3y
d) dx = 15xe3y −2e2x , gdzie 15xe3y − 2e2x 6= 0
dy −15x4 −2y 3
e) dx = 6y 2 x−6y , gdzie 6y 2 x − 6y 6= 0
dy −y [5 cos(xy)−6e3xy +6x]
f) dx = x[5 cos(xy)−6e3xy +3x] , gdzie x 5 cos (xy) − 6e3xy + 3x 6= 0
dy y 2x ln y−yxy−1
g) dx = xy ln x−xy 2x−1 , gdzie x > 0, y > 0, xy ln x − xy 2x−1 6= 0
dy 2y 3 −15x2 y
h) dx = 5x3 −6y 2 x , gdzie 5x3 − 6y 2 x 6= 0
dy y
i) dx = y−1 , gdzie y > 0, y − 1 6= 0
dy x
y ln y
j) dx = 1−xy x−1 , gdzie y > 0, 1 − xy x−1 6= 0
dy x+2y
k) dx = 2x−y , gdzie 2x − y 6= 0
∂z y ∂z x ∂z
21.6. a) ∂x = 2z , ∂y = 2z d) ∂x = − xz , ∂z z
∂y = − y(1+xz)
2 2
b) ∂z x −yz ∂z 6y −3xz−2
∂x = xy−z 2 , ∂y = 3(xy−z 2 )
∂z
e) ∂x = − sin xezcos y , ∂y
∂z
= − sin yezcos x
y ∂z 3x ez
c) ∂z ∂z
∂x = 3e3z +1 , ∂y = − 3e3z +1
x f) ∂x = − ye3ze ∂z
z +e3x , ∂y = − yez +e3x
21.7. Tak, funkcja spełnia równanie.

dy x dy
21.9. −2 21.10. dx = − 4y ⇒ dx (0,1) =0
21.11. a) Stałe efekty skali – wzrost nakładów nie ma znaczenia dla opłacalności działalności
b) Stałe efekty skali – wzrost nakładów nie ma znaczenia dla opłacalności działalności
c) Malejące efekty skali – wzrost nakładów nie jest opłacalny
d) Rosnące efekty skali – wzrost nakładów jest opłacalny
Rozdział 22
22.1. a) fmin (0, −1) = −7 f) fmin (1, 0) = 0
b) fmin − 43 ,31 = − 43 g) brak ekstremów
c) fmin 38 , 23 = − 11
3 h) fmax (0, 0) = 1
d) fmin (1, 0) = −1 i) fmax (2, 2) = 8
e) fmin (−1, 3) = −7 j) f (0, 0) – niekonkluzywny
k) fmin (1, −1) = −2, fmax (−1, −1) = 2
√ √ √ √
l) f (0, 0) – niekonkluzywny, fmin 2, − 2 = −8, fmin − 2, 2 = −8
3
m) fmax (4, 8) = 2 ln 32 t) fmin 32 , 1 = − e2
n) brak ekstremów u) fmax (−4, −2) = 8e−2
1 1
o) fmin 2 , −1 = − 2 e v) fmin (1, 1) = 2
p) fmin (2, 1) = −28, fmax (−2, −1) = 28 w) fmin (1, 1) = 3
q) fmin (0, −2) = 2e x) f (0, 0) – niekonkluzywny
r) fmax (2, 2) = 8 y) fmax (4, 4) = 12
s) brak ekstremów

22.2. a) brak ekstremów d) fmax (−1, −1, −1) = −4, fmin (1, 1, 1) = 4
b) brak ekstremów e) fmin (0, 0, 0) = 3
c) fmax 12 , 41 , −2 = 21
4
22.3. a) fmin (−1, −2) = −5, fmax (1, 2) = 5
9 3
9
b) fmin 10 , 10 = 10
2
c) fmax 2c , 2c = c4
d) fmin (2, −2) = −4, fmin (−2, 2) = −4, fmax (2, 2) = 4, fmax (−2, −2) = 4
e) fmin (3, 0) = 0, fmax (1, 2) = 4
f) fmin (0, 0) = 0
√ √ √ √ √ √
g) fmin (− 22 , − 22 ) = − 2, fmax ( 22 , 22 ) = 2
h) fmin (−1,
√ fmin (1, −1) = 0, fmax (1, 1) = 4, fmax (−1, −1) = 4
1) √= 0,
4 3 4 3
i) fmax 2 , 22 2
= 21 l) fmin (−4, 3) = −25, fmax (4, −3) = 25
m) fmin (−3, −3) = 18, fmin (3, 3) = 18
j) fmin 21 , 12 = 43
n) fmin (3, 4) = −20, fmax (−3, −4) = 30
k) fmin 23 , 32 = 98
22.4. a) fmin (−1, 2, −2) = −9, fmax (1, −2, 2) = 9

b) fmin − 43 , − 43 , − 13 = −3, fmax 43 , 43 , 31 = 3
22.5. x1 = 8, x2 = 2
22.6. Najtańszy koszt wynosi 160 zł (x1 = 40, x2 = 10).
22.7. Najtańszy koszt wynosi 800 zł (x1 = 25, x2 = 16).
22.8. Konsument kupi 4 jabłka i 2 gruszki.
2 20 4
22.9. a) x1 = 9, x2 = 5 b) x1 = 3 , x2 = 3
Rozdział 23
p p √
23.1. a) y 2 + 1 = ln |x| + c i) 1 + y 2 = − 1 + x2 + c
√
b) 4 4 y = 7x + c j) y = arc tg x + 21 ln |1 + x2 | + c
c) y = c · cos12 x + 2 k) 31 x3 + ln |x| = ln |y| − 13 y 3 + c
d) y 2 = 2 + c · e x
1
l) arc sin y = arc tg x + c
e) −s +qln |es − 1| = t + c m) cos y = sinc x
n) 10−z = −10x +c
f) y = 3 x3 + c
1
o) y = ln 1 + x2 c − 1
g) y = c · e− 2x p) y 2 = xcx
2
1 2 +1 − 1
h) y = c · e x + a q) y = cos x1 + c
x
23.2. a) y = etg( 2 ) e) y = ln (2ex − 1)
b) ln y + y = ln x f) y 2 − 1 = 2 ln (ex + 1) − 2 ln (e + 1)
2
c) ln y + y2 = 21 + sin x g) y = (x + 1)2
d) y = 6x+2x−6
3 +3
h) y = − (x + 1)
x
i) y = 2x−1
2 1 2
23.3. a) y = x2 + c x2 g) y = ex + ce 2 x
b) y = − ln x|x|+c h) y = (x − 1) e2x + cex
(x3 +c)e−x i) y = ce−4x − 35 cos (3x) + 45 sin (3x)
c) y = x
2 j) y = 2 sin x + ce−2x
d) y = 21 x2 + cex k) y = ce−2x + 12 x2 − x
e) y = ce− sin x + sin x − 1 2
2 l) y = (c + x) e−x
f) y = cex − 12
m) y = ce−2x + 12 x2 − x

√
23.4. a) y = 4ex−3 − 1 c) y = 22 tg x− sin x f) y = −4 + 4e1+sin x
3
b) y = 12 x + 1 − 2x d) y = x + 45 e5x g) y = 2x2 − 6x + 7 − 2e1−x
e) y = 12 (sin x − cos x) h) y = 5e−2x − 4e6x

Literatura
Abtowa, J., Ignasiak, E., Piasecki, K., Różański, T., and Świtalski, Z. (1994). Matematyka wspomagaja̧ca
zarza̧dzanie. AE, Poznań.
Antoniewicz, R. and Misztal, A. (2009). Matematyka dla studentów ekonomii. Wykłady z ćwiczeniami.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Bażańska, T., Korwacka, I., and Nykowska, M. (1980). Zadania z matematyki, podrȩcznik dla studiów eko-
nomicznych. PWN, Warszawa.
Berman, G. N. (1966). Zbiór zadań z analizy matematycznej. PWN, Warszawa.
Chiang, A. C. (1994). Podstawy ekonomii matematycznej. PWN, Warszawa.
Czugała, J. and Szal, B. (1994). Zbiór zadań z analizy matematycznej, cz. I. WSP, Kielce.
Dróbka, N. and Szymański, K. (1992). Zbiór zadań z matematyki dla klasy III i IV liceum ogólnokształca̧cego.
WSiP, Warszawa.
Dróbka, N. and Szymański, K. (1996). Zbiór zadań z matematyki dla klasy I i II liceum ogólnokształca̧cego.
WSiP, Warszawa.
Dubnicki, W., Filus, L., and Sosnowska, H. (1995). Algebra liniowa w zadaniach. PWN, Warszawa.
Dziawgo, E., Górka, J., Stawicki, J., and Witkowski, M. (1997). Materiały do ćwiczeń z matematyki. Wy-
dawnictwo UMK, Toruń.
Dziawgo, E., Górka, J., Stawicki, J., and Witkowski, M. (2000). Materiały do ćwiczeń z matematyki. Wydanie
drugie poprawione. Wydawnictwo UMK, Toruń.
Dziawgo, E., Górka, J., Stawicki, J., and Witkowski, M. (2009). Materiały do ćwiczeń z matematyki. Wydanie
trzecie. Wydawnictwo UMK, Toruń.
Fichtenholz, G. M. (2007). Rachunek różniczkowy i całkowy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Gewert, M. and Skoczylas, Z. (2016). Równania różniczkowe zwyczajne. Teoria, przykłady, zadania. Oficyna
Wydawnicza GiS, Wrocław.
Gewert, M. and Skoczylas, Z. (2018). Analiza matematyczna 1. Przykłady i zadania. Oficyna Wydawnicza
GiS, Wrocław.
Gewert, M. and Skoczylas, Z. (2019). Analiza matematyczna 2. Przykłady i zadania. Oficyna Wydawnicza
GiS, Wrocław.
Górka, J., Orzeszko, W., and Wata, M. (2009). Ekonomia matematyczna. Materiały do ćwiczeń. Wydawnic-
two C.H. Beck, Warszawa.
Gurgul, H. and Suder, M. (2015). Matematyka dla kierunków ekonomicznych. Wolters Kluwer Polska.
Guzicki, W. and Zakrzewski, P. (2005). Wstȩp do matematyki. Zbiór zadań. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Jȩdrzejewski, J. M. and Wilczyński, W. (1999). Przestrzenie metryczne w zadaniach. Wydawnictwo UŁ,
Łódź.
Kasprowicz, A. and Romański, J. (1986). Wykłady z matematyki. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Kasprowicz, A. and Romański, J. (2012). Matematyka z elementami zastosowań w ekonomii. Wydawnictwo
Naukowe UMK, Toruń.

194 Literatura
Klepacz, H. and Porazińska, E. (2002). Wprowadzenie do zastosowań matematyki w ekonomii. Wydawnictwo

UŁ, Łódź.
Kłaczkow, K., Kurczab, M., and Świda, E. (2007). Matematyka. Zbiór zadań do liceów i techników, klasa I –
zakres podstawowy i rozszerzony. Oficyna Edukacyjna. Krzysztof Pazdro, Warszawa.
Kolupa, M. (1975). Elementarny wykład algebry liniowej dla ekonomistów. PWN, Warszawa.
Kostrikin, A. I. (1995). Zbiór zadań z algebry. PWN, Warszawa.
Krysicki, W. and Włodarski, L. (1999). Analiza matematyczna w zadaniach. Wydawnictwo Naukowe PWN.
Leitner, R. and Szymańska, L. (1994). Zadania z matematyki wyższej dla studentów. WNT, Warszawa.
Marek, W. and Onyszkiewicz, J. (2004). Elementy logiki i teorii mnogości w zadaniach. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Matłoka, M. (1995). Zastosowanie matematyki w ekonomii. WSB, Poznań.
Niedziałomski, K., Kowalczyk, R., and Obczyński, C. (2013). Granice i pochodne. Metody rozwia̧zywania
zadań. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Obczyński, C., Kowalczyk, R., and Niedziałomski, K. (2012). Całki. Metody rozwia̧zywania zadań. Wydaw-
nictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Opial, Z. (1974). Zbiory, formy zdaniowe, relacje. WSiP, Warszawa.
Ostoja-Ostaszewski, A. (1996). Matematyka w ekonomii. PWN, Warszawa.
Ostrowski, A. (2004). Matematyka z przykładami zastosowań w naukach ekonomicznych. Wydawnictwo
Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Piszczała, J. (2000). Matematyka i jej zastosowanie w naukach ekonomicznych. AE, Poznań.
Piszczała, M., Piszczała, J., and Wojcieszyn, B. (1976). Matematyka. AE, Poznań.
Romański, J. and Stawicki, J. (1989). Ćwiczenia z matematyki. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Sadowski, M. and Spanily, T. (2001). Matematyka w zadaniach dla studentów kierunków ekonomicznych.
Wydawnictwo UG, Gdańsk.
Stankiewicz, W. (1995). Zadania z matematyki dla wyższych uczelni technicznych. PWN, Warszawa.
Stolarska, E. (1979). Algebra liniowa dla ekonometryków. PWN, Warszawa.
Zaporożec, G. I. (1971). Metody rozwia̧zywania zadań z analizy matematycznej. WNT, Warszawa.


Matematyka W Ekonomii 3

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematyka W Ekonomii 3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Joanna Górka, Mateusz Jankiewicz

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA

Skład i łamanie w LATEX: Joanna Górka & Mateusz Jankiewicz

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

3. Relacje. Własności relacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

12. Działania na macierzach, podstawowe typy macierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Z kolei zagadnienia dotyczące Matematyki w ekonomii II obejmują:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Rachunek zdań. Rachunek zbiorów

Tabela 1.1. Rodzaje funktorów zdaniowych

Tabela 1.2. Deﬁnicje funktorów zdaniowych

Przykładowe prawa logiczne (ważniejsze)

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Własności działań na zbiorach

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

1.1. Przykłady zadań rozwiązanych

Zadanie 2. Sprawdź metodą zero-jedynkową, czy następujące zdanie jest tautologią:

Zadanie 3. Oceń prawdziwość następujących zdań logicznych:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Zadanie 4. Określ sumę, iloczyn oraz różnicę symetryczną zbiorów, jeżeli:

Jeżeli obydwa zbiory są

Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , A ∩ B = B ∩ A, A ∩ (B ∪ C) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ C).

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

c) Odpowiedni rysunek – każdy we własnym zakresie.

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Z rysunku wynika, że [(A ∩ B ∩ C ′ ) \ (B ∪ C)]′ ∩ C ′ = C ′ .

Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , (A ∪ B)′ = A′ ∩ B ′ , A ∩ (B ∩ C) = (A ∩ B) ∩ C,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Z rysunku wynika, że (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′ = A.

Po pierwsze, zdanie ∼ p ∧ p jest zawsze fałszywe

L = (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ \ B)′ = (A ∪ B ′ ) ∩ (A′ ∩ B ′ )′ =

Podp.!!! Należy zastosować następujące własności działań na zbiorach: A \ B = A ∩ B ′ , (A ∩ B)′ = A′ ∪ B ′ , (A′ )′ = A,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

1.2. Zadania do samodzielnego rozwiązania

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Postać trygonometryczna liczby zespolonej:

z = r(cos ϕ + i sin ϕ), (2.1)

z n = r n [cos (nϕ) + i sin (nϕ)] (2.2)

2.1. Przykłady zadań rozwiązanych

Zadanie 2. Przedstaw liczbę zespoloną w postaci trygonometrycznej:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Zadanie 4. Oblicz pierwiastki oraz podaj interpretację geometryczną otrzymanych pierwiastków:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Zadanie 5. W zbiorze liczb zespolonych znajdź wszystkie pierwiastki równań:

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

2.2. Zadania do samodzielnego rozwiązania

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

Relacje. Własności relacji

Deﬁnicja 3.2 (Własności relacji). Relację S określoną na zbiorze A nazywamy relacją:

[a]S = {x; xSa ∧ a ∈ A}. (3.1)

3.1. Przykłady zadań rozwiązanych

Zatem a (S1 ∩ S2 ) b ⇒ b (S1 ∩ S2 ) a, tzn. iloczyn relacji S1 ∩ S2 jest relacją symetryczną.

Zadanie 2. Zbadaj własności relacji S ⊂ N2 , określonej w następujący sposób: ∀ xSy ⇔ x ≡ y(mod3).

0 = 3t Należy sprawdzić, czy podzielność zachodzi, tzn. należy wska-

Odp. Relacja jest zwrotna.

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 16880313A3962386

x−y Wiemy, że xSy. Znamy zatem t1 ∈ C.

y − x = −3t1 Prawą stronę równości zapisujemy jako wielokrotność liczby 3 (je-

Zatem ∃ y − x = 3t, tzn. ySx.

Stąd ∃ x − z = 3t, tzn. xSz.